Akışkanlar Mekaniği2

BÖLÜM VIII
AKIŞKANLAR MEKANİĞİ VE BORU DONANIMI
VIII-1) Akışkanlar Mekaniğinin Özetlenmesi:

Akışkan olarak vasıflandırılan madde, kendisini meydana getiren zerrelerin birbi-
rine nazaran sürekli yer değiştirebildiği bir kütledir. Ayrıca, içinde bulunduğu kabın
şekline uyan ve hareket etmediği sürece kesme kuvvetleri oluşmayan bir madde olup
katı maddelerden bu özelliklerle ayrılır. Akışkanların bu özelliklerinden: (a) Akışkanın
bizzat kendisinin nakledilmesinde, (b) Akışkan ile bir başka maddenin naklinde, (c) Isı-
nın transferinde, (d) Basıncın iletilmesinde ve büyük kuvvetler üretilmesinde, (e) Sür-
tünmenin azaltılmasında (taşıyıcı yataklar, yağlama), (f) Kumanda sinyalleri üretilme-
si ve gönderilmesinde ve daha pek çok şekillerde yararlanılır.
Soğutma sistemlerinde değişik türden pek çok akışkanla karşılaşmak mümkündür.
Bunların en başında, soğutucu akışkanlar ve beraberinde sürüklediği yağlama yağla-
rı gelmektedir. Kondenser ve soğutucularda ısının taşınması için sık sık yararlanılan
su veya hava ile, donma sıcaklıklarının altındaki sıcaklıklarda kullanılan Metilen Klo-
rür, Etilen ve Propilen Glikol, Sodyum ve Kalsiyum Klorür eriyikleri gibi akışkanlar
da soğutma sistemlerinde sık sık kullanılmaktadır. Ayrıca, sınai proses işlemleri sıra-
sında soğutulması söz konusu olan pek çok kimyasal maddeler, gıda maddeleri, sınai
ve yemeklik yağlar, ilaç sanayiindeki çeşitli karışımlar gibi saymakla bitmeyecek ka-
dar çok sayıda akışkan ile karşılaşmak mümkündür. Soğutma çevriminde elde edilen
soğutma kapasitesinin, ısının transferi yoluyla istenilen yerlere taşınması bu akışkan-
lar ile sağlanmaktadır.
Akışkanlar mekaniği, insanların suyu kaplarla taşımak yerine akıtarak taşıma şek-
lini keşfetmeleriyle başlamış sayılabilir. Çok eski çağlardan bugüne kadar akışkanla-
rın değişik karakteristiklerinin deneysel yollardan belirlenmesi çabaları süregelmiştir.
Ancak, akışkanların gerçek ve tabiattakine uygun özellikleriyle irdelenmesini müm-
kün kılan bu deneysel çalışmalar, sadece belirli ve çok sınırlı fiziki değerlere göre el-
de edildiklerinden akışkan karakteristiklerini genel anlamda verebilmekten uzaktırlar.
Metamatikçi ve Fizikçiler 1700 yıllarından başlayarak akışkanların genel karakteris-
tiklerini matematiksel analiz yoluyla irdelenmişler ve akışkanlar mekaniğiyle ilgili bir-
çok kanun ve prensipleri ortaya çıkarmışlardır. Ancak, matematiksel analiz yönte-
miyle problemlere çözüm bulunmasında bazı basitleştirmeler ve kabuller yapmak zo-
runluluğu ortaya çıkmakta, aksi halde sonuca varmak mümkün olamamakta veyahut-
ta sonucun pratik uygulanırlığı ortadan kalkmaktadır. Klasik Hidrodinamik bilimi ola-
rak bilinen bu indirgenmiş matematiksel analiz yöntemi akışkanların gerçek karakte-
ristiklerinden az veya çok farklılıklar göstermektedir. Bugünkü modern akışkanlar
mekaniği biliminde, ki mühendisliğin pek çok dalında önemli bir yer tutmaktadır,
problemlere hem matematiksel hem de deneysel açılardan birlikte yaklaşım yolu ta-
kıp edilmekte ve böylece hem akışkanların gerçek konumlarıyla irdelenmesi mümkün
olmakta ve hem de akışkan karakteristiklerinin geniş kapsamlı olarak tayin edilebil-
mesi sağlanmaktadır.
Klasik hidrodinamik ve Akışkanlar mekaniği biliminin temeli; (a) Maddenin korun-
ması prensibi, (b) Nevvton'un hareketle ilgili 1. ve 2. kanunları, (c) Enerjinin korun-
ması prensibi, diye bilinen mekanik ve fiziğin ana prensiplerinin sıvı ve gazlara uy-
gulanması ile ortaya çıkmaktadır.
Akışkanların analizinde; (a) Durgun haldeki akışkanlarla (Akışkanlar Statiği), (b)
Hareket halindeki akışkanları biribirinden ayırmak gerekir. Nitekim, durgun haldeki
UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ 357

akışkanların analizi çok daha basit ve sınırlıdır. Durgun haldeki bir akışkanda en azın-
dan viskositenin etkisi ortadan kalkmaktadır ki hareket halindeki akışkanların anali-
zinde de viskositenin etkisi matematiksel analizi çok karmaşık bir hale sokmaktadır.
Durgun haldeki akışkanların analizinde ana konular; (1) Akışkanların basıncı ve ba-
sınçların akışkan konumuna göre değişimleri, (2) Akışkanın densitesinin değişimleri
ve sıkışabilir akışkanların etüdü, (3) Akışkanların, içine daldırılan cisimler üzerinde
meydana getirdiği hidrostatik basınçlar, (4) Akışkanların cisimler üzerinde meydana
getirdiği kaldırma/yüzdürme kuvvetleri ve yüzer elemanların stabilite durumları, (5)
Akışkanların yüzey gerilimleri ve kapiller etkileri, adezyon (sıvı moleküllerinin, ken-
disini çevreleyen yüzey moleküllerine olan bağlayıcı kuvvetleri sonucu), Kohezyon
(sıvı moleküllerinin biribirine olan bağlayıcı kuvvetleri sonucu) olayları, şeklinde sıra- ı 'i''
lanabilir.
Hareket halindeki akışkanların karakteristikleri soğutma tekniğini yakından ilgi-
lendirmektedir. Ayrıca, ısı transferi konusunda da akışkanların değişik karakteristik-
lerinin önemli ısı transferi değişimlerine neden olduğu Bölüm-VII'de gösterilmiştir.
Hareket halindeki bir akışkanın, bilhassa türbülant akışı sırasında, viskositesinin etki-
sini de dikkate alarak matematiksel analizini yapmak çok karmaşık ve çözümü müm-
kün olmayan sonuçlara varabilmektedir. Viskositenin etkisinin az olduğu hallerde,
ideal akışkan olarak adlandırılan ve viskositesi olmadığı varsayılan hayali bir akışkan-
dan hareketle matematiksel analiz daha basite indirgenebilir. Diğer yandan, akışka-
nın zamana bağlı olarak hız, basınç, sıcaklık, densite gibi fiziksel özelliklerinin de de-
ğişmediği varsayılmak suretiyle matematiksel çözüm biraz daha kolaylaştırabilir. Fa-
kat, gerek viskosite ve gerekse diğer özelliklerin akış karakteristiklerini önemli ölçü-
de etkilediği hallerde, yukarıda bahsedilen kabuller varılacak sonuçları büyük ölçüde
saptırmaktadır.
Akışkanın viskositesi, kendisini meydana getiren zerrelerin biribirine nazaran ha-
reketi sırasında ortaya çıkan kesme kuvvetleri ile tanımlanmaktadır. Örneğin, en ba-
sit şekliyle, her birinin alanı (A) ve biribirinden uzaklığı (Y) olan paralel iki yüzeyden
birisini diğerine göre "V" hızıyla hareket ettirebilmek için hareket yönünde "F" kuv-
veti gerekirse, iki yüzey arasında bulunan akışkandaki kesme kuvvetleri T = F/A ola-
caktır.
u : Viskosite, Sabit (belli
! i
' /'
bir sıvı türü ve sıcaklıkta)
Haraketli Yüzey
J Y
/ Kesme kuvveti
f*~ Doğrusal
f / Sabit vûzev
Relatif hız, V Relatif hız, V Relatif hız, V

a) Doğrusal hız profili b) Değişken hız profili
Nevvtonian akışkan \I: Viskosite katsayısı f • /•
358 UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ
Burada da gene daha basitleştirilmiş analizi sağlamak üzere, ki bu soğutma, ısıt-
ma, klima ve havalandırma uygulamalarının çoğu için yeterli bir yaklaşım sağlamak-
tadır, deformasyon ile kesme kuvvetlerinin birbirleriyle direkt orantılı olduğu bir akış-
kan şekli varsayılır ki böyle bir akışkan "Newtonian Akışkan" diye adlandırılır.
Akışkan tabakası derinliğince (Y-istikametinde) bu kesme kuvvetleri eşit olarak
dağılabileceği gibi akışkanın ve yüzeyin durumuna göre karmaşık bir dağılım da or-
taya koyabilir. Bunun sonucu olarak akışkan tabakası derinliğince doğrusal/lineer
veya değişken bir hız profili medana gelecektir. Kesme kuvvetleri ile hız profili ba-
ğıntısı Newton tarafından 1687 yılında % = u (dV/dY) şeklinde ve viskositeyi tarif
edecek tarzda verilmiştir. Viskosite "u" akışkana ait bir özelliktir ve akışkanın türü
ile konumuna (bilhassa sıcaklık) göre değişmektedir. Viskositenin ölçü birimi, New-
ton tarafından verilen eşitlikten de görüleceği gibi "Kuvvet x Zaman/Alan" olmak
gerekir ki metrik (SI) birimlerle "Newton (Kuvvet) x Saniye/Metrekare"dir. 1 New-
ton/metrekare = 1 Pascal olup viskosite birimi de böylece "Pascal x Saniye" ola-
rak bulunmaktadır. Değişik literatürde "Viskosite", "Mutlak Viskosite" veya "Dina-
mik Viskosite" diye anılan değerler biribiriyle aynı ve yukarıda tarif edilen anlamı
taşımaktadır. Su ve hava için viskositenin nümerik değerleri şöyledir: 20°C'de su;
u = 0.001 Pa. San. = 1 Centipoise (1 Pa.San. = 1000 Centipoise) Normal Şart-
larda hava; u = 1.817 x (10)5 p a .San.
Bir Boyutlu Akış: Tüm akış parametrelerinin zamana ve tek boyuta (doğrusal ol-
mayabilir) bağlı olarak ifade edildği bir akış şeklidir. Örneğin bir borunun içindeki akış
durumu tek boyutlu olarak kabul edilir, ki söz konusu olan hız ortalama hız'dır. Hal-
buki gerçek akış şekli tek boyutlu olamamakta ve dış cidarlardan içe, boru merkezi-
ne doğru, viskositeye bağlı olarak hız değişmektedir.
iki Boyutlu Akış: Akış parametreleri zamana ve iki boyutlu düzlem koordinatla-
rına bağımlı olan akış şeklidir.
: Sıfır
max
(a)
Tek Boyutlu Akış'ın: İki Boyutlu Akış

a) Kabul edilen, (Yalnız x ve y yönünde)
b) Gerçekteki, hız profilleri
Diğer yandan, akışkanların ivmelenmesinin de söz konusu olduğu hallerde ki bu

akışkanlar dinamiğinin konusuna girmektedir, viskositeyi belirleyen kesme kuvvetle-
rine ilaveten gravitasyonel kuvvetler de rol oynayacaktır. Bu taktirde Kinematik vis-
kosite diye tanımlanan, akışkanın densitesini de içeren bir değer ortaya çıkmaktadır.

Kinematik viskosite V = u/p olup birimi cm2/san.'dir. 1 cmVsan = 1 stokes olarak
adlandırılmaktadır. Sık sık kullanılan Centistokes değeri 1/100 stokes veya 1
mm 2 /san olmaktadır. Su ve hava için normal şartlardaki değerler şöyledir:
Su için v = 1 x (10)6 m 2/san = 0.01 cmVsan (Stokes) = Imm 2 /san (Centistokes)
Hava için V=1.6 x (10) 5 m 2 /san=0.16 cm 2 /san (Stokes)=16 mm 2 /san (Centistokes)
Bazı akışkanların değişik sıcaklıklardaki viskositesileri aşağıdaki şekillerde veril-

mektedir. '• / '
o» \
\
1 l- • - rclatif dtnsite -
16'C'J» _,_
0-C - \ -
•latif: Sı
•3-
r^ Jj
0-4 18»C
0-2
I
0-1
2
(T
ıo-'
i? ^\
. _ ı L_
*
T
4
\
j 2
s
\
^>
•Jı
ıo-'
ISL
is».' r <
2 'ÎR
\
s ıo-'
*
1
M r
4
W"•M
Dovm
/|Tj_
3
2
+»
M ıtvn CH,
ıo-« \ ' J- 0 S10 20 40 «0 ÎÖÖ 200 400
-6 o 10 4 00 100 200 4
Sıoaklik (°C) Sıoaklik (°C)

a) Mutlak Viskosite (ju) b) Kinematik Viskosite (1
Sıcaklık (°C) Sıcaklık (°C)

a) Mutlak Viskosite (/;) b) Kinematik Viskosite (v)
Şekil. VIII-1) Mutlak ve Kinematik Viskosite değerleri

Hareket halindeki akışkanların analizinde ortaya çıkan ana konuları şöylece özet-
lemek mümkündür; (1) Süreklilik denklemi. Maddenin korunması prensibinin mate-
matiksel bir ifadesi olup akışkanlara uygulanan şekliyle kullanılmaktadır. (2) Bernoul-
li Denklemi. Akışkanların hareket halini irdelemede temel unsur sayılmakta ve akış
lifleri boyunca enerjinin korunması prensibinin uygulanmasıyla bulunmaktadır. (3)
Laminar ve Türbülant akışkanların etüdü, Reynolds katsayısı, (4) akışa dikey kesitte-
ki hız değişimleri ve sınır tabakası-Boundary Layer etüdü, (5) Sürtünme kayıpları ve
sürtünme katsayıları, yüzey pürüzlülükleri, (6) Momentum Denklemi, akışın oluştuğu
kesitin ve yönün değişimleri ile bunların meydana getirdikleri kayıplar, (7) Akışa di-
key kesitteki basınç değişimleri; Vorteks dalgalanmaları, (8) Kavitasyon etüdü, (9)
Akışkanların sıkıştırılabilirlik etüdü, kompressibilite, (10) Sıvı ve gazların birlikte akış-
ları, iki-fazlı akış. Soğutma tekniğinde bilhassa kondenser ve evaporatörlerde soğu-
tucu akışkan sıvı ve gaz hallerinde beraberce hareket etmektedir. Bugüne kadar ya-
pılan araştırmalarda ağırlık daima basınç kayıplarının saptanmasına yöneltilmiştir.
Gerçek iki-fazlı akışın matematiksel analizi değişkenlerin çokluğu ve akışın gerçek du-
rumunun tespiti bakımından çok zor ve karmaşıktır. Örneğin iki akışkandan birisinin
akışı laminar diğerininki türbülant olabileceği gibi, akışkanlar ısıl yönden dengede ol-
mayabilir (Buharlaşma veya yoğuşmanın devam etmesi hali). Diğer bir konum ise
akışkanlardan birinin diğerine zıt yönde hareket etmesi durumudur. Ancak, iki fazlı
akış durumunda da akışkanlar mekaniğinin prensipleri geçerlidir. Sadece matematik-
sel denklemler daha karmaşık ve değişken sayısı daha fazladır. Verilen değerler ise
büyük ölçüde deneysel sonuçlara dayanmaktadır. (11) Akışkanların akışı sırasında
meydana gelen ses ve titreşimlerin etüdü. Bilhassa değişken rejimli akış (unsteady
flow) şartlarının sebep olması sonucu ortaya çıkmaktadır. Ses ile sürtünme kayıpları-
nın ilişkisi muhakkaktır ve her iki olay aşırı derecedeki akış düzgünsüzlüklerinin faz-
lalaşması ile artmaktadır. Bilhassa laminar akış şeklinden türbülant akışa geçiş veya
bunun tersinin oluşumu sırasında akış düzgünsüzlükleri artmaktadır. Pompa, vantila-
tör ve benzeri cihazların dönel elemanları laminar akışı bozucu etkileriyle titreşim ve
çalkantılar (Karman vortexleri) meydana getirmeye yatkındırlar. Bunun sonucunda
titreşim ve ses oluşur ki gövde-taşıyıcı elemanın tabii frekansı ile uyuşum halinde tit-
reşimler rezonans yoluyla, etrafa yayılır. Bu nedenle Pompa, Vantilatör ve Kompre-
sör gibi elemanlar en önemli ses ve titreşim kaynaklarıdır. (12) Akışla ilgili ölçümler
ve ölçü teknikleri, çoğunlukla süreklilik ve Bernoulli denklemlerinin genel prensiple-
rinden hareketle tertiplenmişlerdir.
Bernoulli Denklemi: Hareket halindeki bir akışkanın hızı değiştiğinde, Newton I.
Kanununa göre bu değişim bir kuvvet etkisiyle meydana gelecektir, yani akışkanın ba-
sıncının da bir noktadan diğer noktaya değişmesi beklenecektir. Söz konusu kuvvetler,
akışkanın basıncına, bir de gravitasyonel (yer çekimi) etkiye bağlı kuvvetler olup bura-
da viskosite, yüzey gerilimi (Adhezyon ve Kohezyon), elektriksel, magnetik, kimyasal
ve nükleer reaksiyonlar gibi etkenle-
rin olmadığı veya ihmal edilebilir se-
viyede olduğu kabul edilmektedir. Bu
şartlar altında, basitleştirilerek;
— + -7r- + Z= Sabit, şeklinde

P9 ^g ifade edilebilecektir.
Burada p = Densite, sabit olduğu

kabul edilmiştir.

Sürekli aynı şartlar altındaki ve zamana bağlı olarak değişmeyen bir akış (Steady
pg 2g M = ~rr- + —gT- + Z2 şeklinde ifade edilebilir.
Örnek olarak, Bernoulli denkleminin basit bir uygulaması; sürtünme kayıpları ve

vıskosıte'nin etkisi ihmal edilebilirse ve h-seviyesinin sabit kaldığı kabul edilirse;
veya v = V2gh olacaktır.

r
I
2c h
Gerçekte tank çıkışındaki huzme-
de bir daralma olmaktadır ki bunun
etkisini (Cc) daralma katsayısı ile dik-
Tank
kate almak gerekir. Ayrıca, çıkış de-
liğinin şekil ve konumuna göre çıkış
hızı da bir miktar değişecektir ve gerçek hız (vg):
i
\) g = C v X V2gh olacaktır. Buradaki C v hız katsayısı diye adlandırılır ki C v = - ^ -
v
değeri (Velocity Coefficient) l'den küçük bir sayıdır.
ı
Her iki katsayının etkileri birlikte dikkate alınarak gerçekte meydana gelen akış
şekline yaklaşılmış olacaktır ki "Çıkış Katsayısı" bunu sağlayacaktır.
Cd (Çıkış Katsayısı) = Cc (Daralma Katsayısı) x Cv (Hız Katsayısı)'dır.
Yığılma Noktası-Yığıl-
w" r
f-U
ma Kuvveti ve Pitot Tüpü:

Akışkan huzmesinde hızın Silindir uny*
sıfır olduğu noktalara yığıl- küre
ma (stagnation) noktası de-
nilir. Örnek olarak yandaki
silindir veya kürenin durumu
gösterilebilen bu durum için YJ.SI.1II)* nokta»!
Bernoulli denklemi uygulan- (Hız ı Sıfir)
I;
2
dığında h = v /2g bulunur.
Yani yığılma noktasında hız
nız
basınca dönüşür. Yığılma ba-
sıncı denilebilecek olan bu
basınç ile meydana gelen
kuvvet akış içindeki (Drag
V
VI. Sıvı «kıskan ir /
Forces) cismi sürüklemeye
çalışır ve cisim bir mesnet vasıtasıyla tutulmuyorsa sürüklenecektir.
Yığılma basıncı ile meydana gelen bu kuvvetlere Basınç Sürükleme Kuvvetleri
(Pressure Drag) denilir. Bir de akışkanın viskositesi sebebiyle, temas ettiği yüzey ile
meydana gelen sürtünmesi sonucu oluşan kuvvetler vardır ki (Altta, sınır tabakası-
Ş- 14
Boundary Layer konusunda görüldüğü gibi) bunlara "Yüzey sürtünmesi sürükleme
kuvvetleri" denilir (Skin Friction Drog). Bu iki sürükleme kuvveti birlikte oluşabilir
ve bu taktirde toplam sürükleme kuvvetine "Profil Sürükleme Kuvveti (Profil Drag)"
denilir.
Yığılma noktasının özelliğinden yararlanılarak akışkan hızını ve değişik basınç
değerlerini ölçmek mümkündür.
a) Statik Basınç Ölçümü:
p
1
~ P • g
olup sadece kapalı yani basınçlı bir akış devresinde ölçülür (Statik Head).
(a} , <b> (c)
T 1 ~ %
± 1
V.p
n.kapalı-basınçlı konumda
Akışkan Basınçları s akışken sütunu olarak
b) Dinamik Basınç Ölçümü:
h2 = — (Dynamic Head)
Statik ve Dinamik Basınçlar toplamı akışkanın toplam basıncı olup;
H = hj + h 2 = olacaktır. (Total Head)

P-9 2g
c) Statik Basınç Ölçümünün bu şekilde yapılmasında hatalı ölçüm olacağı göste-

rilmek istenmiştir. Çünkü akışkan içine daldırılan borunun uç kısmındaki hız artışı (bir
kısım basıncın hıza dönüşmesi) statik basıncın azalması (h3) ile sonuçlanacak ve öl-
çüm hatalı olacaktır.
Bu özelliklerden yararlanılmak suretiyle Pitot Tüpü, hem statik hem dinamik (yı-
ğılma-stagnation) basınçları ölçecek şekilde tasarlanıp tertiplenmiştir.
Pitot Tüpünün statik basınç ölçümü yapan delikleri (ağızları) düzgün olmalı ve
hem meme/nozzle ucundan hem de dikine duran gövdeden yeterli uzaklıkta olma-
lıdır. Aksi halde akış etkilenip yığılma yapabilecek ve ölçüm hatalı olacaktır. Ayrıca,
Pitot Tüpünün yatay kısmı (Nozzle-uç ve uzantısı) akışa paralel olmalıdır. ±15° açı

hatası ölçümde %1 ha-
ta ile sonuçlanmakta-
dır. Ancak, standart ka- Y»t«rli mttaftd» ol- •Toplan basınç
litede bir Pitot Tüpü bu »•lıdır Statik basınç,p
durumları dikkate ala-
cak şekilde dizayn edil-
mektedir.
Burada dikkat edil-
mesi gereken bir hu-
I,
sus; akışkanın kendisi
ile veya başka bir sıvı
ile seviye ölçümü ya- Toplat» Akifa paraİBİ
pıldığında, saptanan olmalı, d ı r
ölçülerin (bir önceki
sayfadaki şekilde gös- P i t o t TGpü i l a Basınç ÖlçtU»tsi W' t
terildiği gibi hx, h 2 , h 3 ,
H gibi) söz konusu sıvının seviye sütunu olacağı ve bunu su seviyesi sütununa
(mSS, mmSS, inç SS gibi) çevirmek üzere sıvının özgül ağırlığıyla çarpılması ge-
rektiğidir.
Daha önce, konveksiyon ısı transferi başlığı altında belirtildiği gibi, akışkanların
akışı/hareketi sırasında birbirinden farklı iki akış şekli görülmektedir. Bunu ilk de-
fa 1880 yıllarında etraflıca araştıran Osborne Reynolds, bu iki akış şeklinden biri-
sini "Laminar akış" ve diğerini de "Türbülant akış" olarak tarif ve matematiksel
olarak ifade etmiştir ki, adına izafeten Reynolds Katsayısı denilen bu boyuksuz kat-
sayı,
i
İr /•
v . d. p v. d
Re olmaktadır.
Reynolds katsayısının nümerik değeri belirli bir sınırın altında kaldığı sürece (2000
civarı) akış laminar ve belli bir sınırdan sonra (3000 civan) türbülant akış şeklinde ol-
i
maktadır. Bu iki sınır arası ise geçiş bölgesi (2300 civarı) karakterini taşımaktadır. Bu
iki akış şekli özetle:
(a) Laminar veya viskoz akış: Akışkan zerreleri akış sırasında birbirine ve kendile-
rini çevreleyen katı yüzeylere paralel hareket etmekte, birbirinin yörüngesini kesme- •• /
den düzgün akım lifleri oluşturmaktadır. Bu akış şekli, hızın yeterince yavaş olduğu
ve viskoziteye bağlı kesme kuvvetlerinin atalet-inertia kuvvetlerine üstün gelebildiği,
yani yörüngesinden ayrılmak isteyen akışkan zerrelerinin viskozite etkisiyle tekrar
yörüngesine oturtulabildiği akış şeklidir.
(b) Türbülant akış: Akışkan zerreleri üç yönde dağınık-düzgün olmayan şekilde

ve birbirinin yörüngesini çaprazlama geçerek-keserek hareket etmekte, hız ve ba-
sınçlar akışın her noktasında değişmektedir. Akışkan zerreleri sürekli yön değiştir-
diğinden kütlesel atalet-inertia kuvvetleri viskozite kesme kuvvetlerine üstün gel-
mektedir.
İM»
364 UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ İT /'
« ^ //////////
• Akışkan zerreleri
"S-, Doğrusal £™3* ş

hareketli hareketli
W7 w 777777777777777777777,
Cidarda (Katı yüzeyde)
/hız sıfır olmaktadır. Cidarda hız sıfır
1/
Hız profili daha Hız profili

uzun ve sivri daha basık
(a) LaminarAkış (b) Türbülant Akış
Şekil. VIII-2) Borulardaki tam oluşmuş laminar ve türbülant akışlar
Ad»»! hı*,V ( t e l i f i m i n i
tamamlamıe. Skıa durumu)
Sınır Tabakası
(Boundary layar)- Siniz tabakası
Türbülant hudwd«ı(V»0.99»\/m
olduğu yar)
fiaçİB bölgesi
Nız p r o f i l i
y Viakos/Laminar
•İt tabaka
777777777777777777
Raynold» kataayiBinın numarik daârlarinin »aptanaaaında yaiaraanılan
S îa.b*katı.(B«ıındary L«yar)'nın Düz Playt Özarindaki Kony»u
Borulardaki Laminar akış durumunda, eğer akışkan sıcaklık değişimlerine uğramı-

yorsa yani izotermal bir laminar akış durumu mevcut ise, hız profili parabolik bir eğ-
ri şeklindedir. Akışkan ile katı yüzey arasında bir ısı transferi söz konusu olduğunda
hız profili parabolik olmaktan uzaklaşmakta ve fakat laminar akış durumu sürmekte
veya türbülant akışa dönüşübilmektedir. Laminar akış şekli kararsız bir durum göster-
mektedir ve hız, sıcaklık (viskositeyi etkileyerek) veya dış etkilerle kolayca türbülant
akışa dönüşmektedir.
Türbülant akış durumunda; momentum, ısı, kütle değişimleri (transferi) laminar

akışa nispetle çok hızlı oluşur. Hız profili daha net-belirli durumdadır. Akışı çevrele-
yen cidarlara yaklaşıldığında hızlar çabuk ve ani olarak sıfıra doğru yaklaşır kat, yü-
zey üzerinde hız sıfır olur. Akışı çevreleyen yüzeyler ne kadar düzgün, pürüzsüz olur-
sa olsun gerek laminar akış gerekse türbülant akış durumunda kâtı yüzeyle temas
eden akışkan zerrelerinin hız, daima sıfırdır. Türbülant akış şeklinde ayrıca, ak,şkanın
katı yüzeyle temas ettiği tabakada kesme kuvvetleri çok yüksektir ve hız porfili ke-
narlarda anı olarak artan bir şekil verir. Bunun sonucu olarak kesme kuvvetleri ile
sürtünme kayıpları laminar akışa nispetle çok daha büyük olmaktadır.
h , c ? a S b T t R î y n O İ d S ' f ı ş k a i î l a n " i k i a y " a k ' § karakteri gösterdiğini saptamaktan
başka, akışkanların ve akımın bazı fiziki değerlerinin matematiksel ilişkisi ile değişik
akışların bırıbırıne benzerliğinin matematiksel olarak ifade edilebileceğini de göster-
miştir. Bu benzerliğin, değişik akışkanların hareketi sırasında akışkan zerrelerini et-
kileyen kuvvetlerin benzerliği esasından gidilmek suretiyle p . D v / u boyutsuz de-
ğennm benzerliği olduğu ortaya çıkmaktadır. Akış benzerliğinin aranmasında önce
geometrik benzerliğin mevqut olması ön şartının aranacağı hatırdan çıkarılmamalı-
dır. Örneğin bir borudaki akış ile düz pleyt üzerindeki akışın benzerliği bir anlam ifa-
de etmeyecektir. Bahsedilen p.D.v / \ı boyutsuz değeri, bunu ilk defa keşfeden bi-
lim adamının adına izafeten Reynolds katsayısı (Re) olarak adlandırılmıştır. Burada
v akışınş ortalama hızını ifade ifade et- et
k d k d
mektedir ki değeri metrik sistemde
v (m/s) = Debi (m3/s) / Kesit (m2) Hız profili
olur. Akışın gerçek hız profili ise sı-
fır ile bir maksimum değer arasında
değişmektedir. Akışın, yukarıda ta- Markez j
rif edilen ortalama hızı ile maksi- (Centsrliae)
mum hız arasındaki ilişki "Boru
Katsayısı" (pipe factor) adıyla ta-
nımlanır. Boru katsayısı = v ortala-
ma / v maksimum (boyutsuz bir
katsayısı) şeklinde ifade edilir. Düzgün borularda, Laminar akış durumunda boru kat-
sayısı 0.5 civarında olmaktadır. Türbülant akış durumunda ise bu değer yüzeyin düz-
günsüzlüğüne göre 0.75 ila 0.85 arasında bulunmaktadır.
Gerçekte, türbülant akış durumunda, akışı çevreleyen kat, yüzey ile akışın merke-
zi yani hızın en yüksek olduğu yer arasında akışkan zerreleri daima biribirini çapraz
t. .
olarak geçmektedir. Bu nedenle, türbülant akış için hız profilinin kendisi de akışkan ;
zerrelerinin akış yönündeki ortalama hızını ifade etmektedir. Bu bakımdan, deneysel

sonuçlarla da saptanmış olduğu gibi ortalama akış hızı, akışın tarifinde ve benzerlik-
lerin araştırılmasında sıhhatli bir yaklaşım sağlamaktadır.
Reynolds'un esas önemli kesifi, laminar akışın sona erdiği ve türbülant akışın baş-
ladığı değişimin yukarıda tarif edilen ve Reynolds katsayısı diye anılan boyutsuz kat-
sayısının belirli bir nümerik değerinde ortaya çıkmakta olduğudur. Bu geçiş sınırı
Reynolds katsayısının 2000-4000 değerleri arasında bulunmaktadır. Ayrıca, laminar
akıştan türbülant akışa geçiş, türbülant akışdan laminar akışa geçişe nazaran daha
yüksek Re katsayısı değerinde meydana gelmektedir. Re katsayısının düşük olan de-
ğerine Kritik Reynolds katsayısı adı verilir ve düzgün, dairesel iç yüzeyli, doğrusal bo-
f" /'
rularda 2300 civarında olmaktadır. Normal pürüzlülükte, standart bir imalattan çıkan
demir borular için kritik Re = 2000 civarındadır. Yukarıda verilen kritik Re katsayısı
değerleri Newtonian akışkanlar için geçerlidir. Nevvtonian akışkanlar grubuna tabiat-

ta bulunan pek çok akışkan girmektedir ki bunlarda, viskosite ile hız profili (Akış yö-
nüne dik kesitte kesme kuvvetlerindeki değişme oranı) biribiriyle bağımsızdır.
Gerek Laminar gerekse türbü-
lant akış durumunda, akışkanın
temas ettiği katı yüzeydeki akış-
kan zerreleri hareketsiz durumda-
dır. Katı yüzeye yakın tabakalarda değeri
ise hızdaki değişim oranı çok faz-
ladır ve katı yüzeyden uzaklaşıl-
dıkça bu artış oranı azalır (Şekil:
VIII-3). Bu nedenle viskositenin
en etkin olduğu bölge akışkanın
temas ettiği, katı yüzeye yakın
olan kısımlardır. Nitekim, x = (x.
Av/Ay eşitliğinde de Av/Ay değe-
rinin büyük olması akışkan visko-
sitesini daha etkin hale getirmek-
tedir. Katı yüzeye yakın olan ve
hız profilinin sıfır ile maksimum
değerlerini aldığı bölgeye sınır ta- v=o
bakası (Boundary Layer) adı veril-
mektedir. Sınır tabakası içinde ka-
lan akışkanın viskositesinin etkin-
liği ihmal edilemez ve mutlak su-
rette göz önünde bulundurulması Şekil. VIII-3) Sınır tabakası
gerekir. Sınır tabakasının dışında-
ki bölgede ise viskositenin neden olduğu kesme kuvvetleri diğer kuvvetlere oranla ih-
mal edilebilir seviyelere düşmektedir.
Sınır Tabakası/Boundary Layer ile ilgili teorik çalışmalar ilk defa Ludwig Prandtl
tarafından 1904 yılında matematiksel olarak ifade edilmiştir. Denilebilirki, Sınır Ta-
bakası/Boundary Layer ile akışkanların analizi şekli akışkanlar mekaniği biliminde
çok önemli bir aşama olarak kabul edilmektedir. Sınır Tabakası Boundary Layer ile
akışkanların analizi şekli bilhassa katı bir cismin akışkan içindeki hareketinin irdelen-
mesinde çok yararlı olmuştur. Çok geniş uygulama sahası bulunan, Aerodinamik ve
Hidrodinamik bilimlerin temel konusu olan böyle bir konumun matematiksel analizi
çok karmaşıktır ve ancak Boundary Layer ile analiz yöntemi bulunduktan sonra ba-
zı yaklaşımlar ve çözüm yolları bulunabilmiştir. Aerodinamik ve hidrodinamiğin ana
konularından birisi de akışkan içinde hareken etmekte olan katı cisimlerin maruz kal-
dığı sürükleyici (Drag Forces) ve kaldırıcı (Lift Forces) kuvvetlerin etüdüdür. Bu sürük-
leyici kuvvetleri azaltıcı ve kaldırıcı kuvvetleri arttırıcı yönde en etkin kesit şekli dam-
la görünümlü Aerofoil şeklidir. Boundary Layer'in katı yüzey üzerindeki akış boyun-
ca durumunun etüdü, ayrışım noktalarının (Ters akımların ve vorteks çalkantılarının
başladığı yer) saptanması ve kontrol altına alınması gibi konular araştırmacıları yıllar-
ca ve bugüne dek cezbetmiştir. Deneysel yollara başvurmayı gerektiren çoğu çözüm-
ler için rüzgar tüneli veya deney havuzları içinde deneme usûlleri geliştirilmiştir. Bu-
nun yanısıra, deneylerde kullanılan küçültülmüş boyutlu modeller üzerinde alınan so-
nuçları tam boyutlu elemanlara indirgemek üzere benzerlik kanunları (Geometrik, Ki-
nematik ve Dinamik benzerlik) ortaya çıkarılmıştır. Katı cisimlerin akışkan içindeki

hareketlerini, Boundary Layer metodu ile ilk defa George G. Stokes geniş ölçüde
araştırmış ve katı bir kürenin, viskoziteye sahip bir akışkan içerisindeki dengelen-
miş/Steady şartlarda hareketini irdeleyerek matematiksel sonuçlar çıkarmıştır (Sto-
İ
kes Equations). Theodor von Karman'da Sınır Tabakası/Boundary Layer içindeki
akımların, bazı kabuller ve yaklaşık değerler uygulamak suretiyle matematiksel anali-
zini yapmış ve önemli sonuçlar elde etmiştir. P.R.H. Blasius, Laminar bir sınır taba-
kası/Boundary Layer içindeki akımları düz bir pleyt üzerinde ve basınç farkı olmak-
sızınki halini etüt etmiştir. Borulardaki Laminar akışı ilk defa Hagen ve PoiseuiUe
1840 yıllarında deneysel olarak irdeleyip bazı önemli bağıntılar elde etmişlerdir. Da-
'- r
ha sonra 1856'da VViedermann matematiksel olarak tam bir analizle aynı sonuçları
elde etmiştir. Bu ilişkileri belirleyen eşitlik, kendilerince son şekliyle ifade edilmemiş
olmasına rağmen Hagen-Poiseuille denklemi adıyla anılmaktadır. Dengeli/Steady
Laminar akış durumunda, borulardaki akış debisini veren bu eşitlik,
i
W = [n . d* / 128 . u . I] x ( P ı - p 2 )
şeklindedir.
Burada;
W : Debi,
u : Akışkanın viskositesi
1 : boru boyu
d : boru çapı ve
Pi ile p2 : borunun "1" uzunluğunun iki başındaki basınçlardır.
Bunun anlamı, d-çapında ve 1-boyundaki düz bir borudan viskositesi u olan bir
akışkanı W-debisiyle akıtabilmek için px - p2 basınç farkını uygulamak gerekir. Olaya
bir başka yönden bakılırsa, aynı borudan aynı debinin geçebilmesi için ortalama hı-
i
zının vm = W (Debi) / A (Alan) olması gerekeceği ve bu akışın pl-p2 basınç kaybı ile
oluşacağı anlamı çıkacaktır. Böylece, düz borulardaki laminar, dengelenmiş/steady İT /'
akış için basınç kaybı denklemi (Poiseuille denklemi):
Ap = '-——ffi-;—; veya manometrik basınç cinsinden ,
32 . 4 . vi . 1 16
i
• v
tL 2 x —, veya
d . g. p 2 . g. d R,
2
4 : v !!Ll 1
hfL = — —' — x fpL, şeklinde yazılabilir (Fanning d e n k l e m i )
2. g. d
ıı -| r ıı
Burada fpL =— değeri laminar akış için (Re<2100) sürtünme katsayısını ifade
etmektedir ve görüldüğü gibi katı yüzeyin pürüzlülüğüne bağlı değil ve fakat Re kat-

sayısına bağlı bir değerdir. Bazı literatürde fDW - î şeklinde ifade edilmektedir. Bu
R
R
e
taktirde, F D W L = 4 . fFL olacak ve h(L =
v
m-' x f olacaktır (L: Laminar
akış anlamında) 2 . g. d [)wL
Türbülant akış konumu gerek soğutma ve gerekse diğer uygulamalarda çok daha
sık rastlanan bir akış şeklidir. Bu bakımdan, akışkanların türbülant akışı sırasında
meydana gelen sürtünme/basınç kayıplarının bilinmesine gerek vardır. Henry Darcy
(1803-1858) tarafından dairesel kesitli düz borularda, dengeli/steady akış şartların-
da suyun türbülant akışı sırasında yapılan deneylerde, sürtünme kayıpları sebebiyle
meydana gelen basınç düşümü,
v2 1
hf=-—~~7XW olarak bulunmuştur (fDW = 4xf F ).
Darcy-Weisbach formülü olarak tanınan bu eşitlikte fDW sürtünme katsayısı olup,

türbülant akış şartlarında yüzey düzgünsüzlüğünden büyük ölçüde etkilenir. Ayrıca
Laminar akışda olduğu gibi Re katsayısına da bağımlıdır.
Yüzey pürüzlülükleri, gerek şekil, gerek ölçü ve gerekse sıklık bakımından
sınırsız değişimler göstermektedir. Bu nedenle, pürüzlülüğün nümerik değe-
rini ifade etmenin güç ve fakat boyutsuz bir katsayı olmasının ve bir başka
boyuta göre değerlendirilmesinin anlamı olacağı görülmektedir. Bu girintile-
rin ortalama yüksekliğinin, akışkanın içerisinde hareket etmekte (Akmakta)
olduğu borunun iç çapına oranı pürüzlülük olarak alınmakta ve adlandırıl-
maktadır.
€:Pürüzlülük
Şekil. VIII-4) Pürüzlülük ve relatif pürüzlülük
J. Nikuradse, borulardaki sürtünme kayıplarını ve sürtünme katsayılarını yüzey

pürüzlülüğüne bağlı olarak araştırmış ve bulduğu sonuçları neşretmiştir. Bu sonuçla-
rı, önce T.E. Stanton aynen ve daha sonra L.F. Moody bazı değişikliklerle grafik ha-
linde göstermiştir. (Şekil: VIII-5).

i
I
'•' r
Asphiitsd cas! iron ».11

stecl
or wougbt iran O.«4J
Drivvn tubing o.ûoıJ
L_l I ! I M 11
M. VIII-5) Borulardaki sürtünme kayıpları için Möody Grafiği
Şekil: VIIl-5'deki grafikde açık olarak görüldüğü gibi:

ı
a) Laminar akış durumunda, sürtünme katsayısı yüzey pürüzlülüğünden etkilen- T /
memektedir. Re katsayısıyla ise bağımlıdır.
b) Türbülant akış durumunda, yüzey pürüzlülüğü sürtünme katsayısını kesin ola-
rak etkilemektedir.
c) Türbülant akış durumunda, Re katsayısı sürtünme katsayısını bir yere kadar et-
kilemekte ve daha yüksek Re değerlerinde sürtünme katsayısı bu artıştan etkilenme-
mektedir.
d) Pürüzlülük arttıkça sürtünme katsayısı Re katsayısından daha az etkilenmekte
ve tam bir türbülant akış durumunda (çok pürüzlü borularda) Re katsayısının etkisi ta-
mamen ortadan kalkmaktadır.
I
J. Nikuradse'den başka birçok araştırmacı türbülant akış durumundaki sürtünme
kayıplarını incelemiştir. Bunlardan bazılarının sonuçları aşağıda verilmektedir:
i1' /'
1) Blasius Formülü: fF = 0.079 / (Re)0-25 parlak yüzeyli/smooth borular ve Re =
3000 ila 100000 değerleri için (Şekil: VIII-5'de smooth pipe eğrisine uymaktadır).
1/3
2) Moody Formülü : fF = 0.001375 1 + I 20.000 1 + Qg£]
d Re j

i
Re = 4000 ila (10)7 arasında ve e/d = 0.01'e kadar değerler için ± %5 yakla-
şımla sürtünme katsayısını vermektedir.
3) Sürtünme katsayısı için bir başka formül:
fF = 0.0008 + ° ° 5 ^ 7 ; (lOf < Re < 3 x (10)6 değerleri için

(Re)"-"'
4) Izotermik türbülant akış ve Düzgün yüzeyler (Cam, Bakır, Pirinç boru, vs.) için
geçerli olmak üzere;
Stoever Formülü; fF = 0.0635 / (Re)0-228; Re = 4000 ila (10)6 i ç i n
Mc Adams Formülü; fF = 0.0014 + 0.125 (Re) 0 3 2 ; Re = 3000 ila 3 x (10)6 için
Bunlardan Mc Adams denkleminin, izotermik olmayan türbülant akış için ve fa-
kat densite ile viskosite (tsıvı + t b o r u )/2 sıcaklık değerinde alınmak kaydıyla uygulana-
bileceği belirtilmektedir.
Örnek: İç çapı d = 150 mm, boyu 1 = 300 mt. olan galvanizli demir borudan 50
İt/san, debiyle suyun akışında meydana gelen toplam sürtünme kaybı (basınç düşü-
mü) ne kadar olacaktır?
_ . . , , W (m3 /san) 50 f
. n (0.15)2 = 2 o8 Qq
,
3 m / s a n
Ortalama akış hızı; v m = A ( m 2 ) = ^ÖĞÖ 4
20°C su için u = 0.001 Pascal x saniye (1 centipoise)
veya v = — = — = 1 x (lOJ^m 2 /san = 1 centistokes

p 1000
d
R e . ^ - P = X m _ İ . 2.83 x 0.15
u v (10)" 6
Galvanizli borunun pürüzlülüğü £ = 0.15 mm alınırsa;
e / d =0.15/150 = 0.001 oladır ve Şekil: VIII-5'den;
fF =0.005 bulunup hF = — — — — x — denkleminde nümerik değerler yerleştirilerel

d 2g
toplam kayıp;
, 4x0.005x300 (2.83)2 1t
,o c c . ,
hf = — x T
-JLİ = 16.32 mSS bulunur.
Dairesel olmayan kesitleri havi borulardaki türbülant akış durumlarında, "eşdeğer

çap" notasyonu %5 yaklaşımla uygulanabilmektedir;

f
d e ş = 4 A / P w olup A = Kesit alanı, Pw = Kesit çevre uzunluğudur.
Örnek: 5cm x 10 cm. dikdörtgen kesit ölçülerindeki bir boru için eşdeğer çap <L
w: v
ş
= 4 (5 x 10) / (2 x 5 + 2 x 10) = 6.66 cm. olur.
Akışkanların akışı sırasında sık sık ortaya çıkan kesit ve yön değişimleri ile valf,
tee ve diğer fitingslerde meydana gelen basınç kayıplarını esas boru kapılarına ekle-
mek gerekir. Bu kayıpların, borulardaki akış sırasında kesit değişimleri (daralma ve
ı
genişleme) ile giriş kayıpları için genel denklemi;
h, = -2- I —2- - 1 | şeklinde olup bu Borda-Carnot denklemi olarak tanımlanmak-

2g
tadır.
V
tilpHUifll.il üiıâüJı
Akış
i
W' /'
"*ı W
•)DARALMA
ı
9oxul»td« DirtİBi» i ç i n
B»»»nç kaybı k«t«a yi l i r i
c. ı Yuw«xl»tal«n gili» ı
D2/D o 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0
' t
0.5 0.45 0.38 0.28 0.14 0.0

Borda-Carnot denkleminden, diğer fitingslerde meydana gelen kayıpların hesap-
lanması için de yararlanılabilir. Bu denklemi h, = C — şeklinde yazmak müm-

2g
kündür. Burada C, fitings veya valf türüne göre değişen boyutsuz bir sabit katsayı
olup en sık rastlanan elemanlar için nümerik değerleri Tablo: VIII-l'de verilmektedir.
Burada, Ç değerleri, türbülant akış şartlarında verilmiş olup, Re katsayısından etki-
lenmediği varsayılmıştır.
Tablo. VIII-1) Fitings Kayıp Katsayıları (C)
Fitings'in Adı Şekil
90° Dirsek a) Keskin

b) Kısa öl 1.30
0.90
c) Uzun 0.60
d) Keskin + Dönüş Klavuz
kanatları mevcut 0.20
45° Dirsek (Normal Dişli Demir Boru için) 0.40
Tee a) Düz geçiş 0.50

b) Yana geçiş 1.80
Sürgülü Vana (Gate Valve)
%100 - Tam açık 0.19-0.22
%75 - 3/4 açık 1.15
%50 - Yarım açık 3.60-5.60
%25 - 1/4 açık 24-29
Tapa Valf (Globe Valf) Tam Açık 10.0
Kosva Vana (Angle Valve) Tam Açık 5.0

Örnek: 2" çapında, 90° kısa, demir bir dirsekden 10 İt/san, su geçişindeki basınç
kaybı ne olacaktır?
0.01 m 3 / s a n (5.1)2
5.1 m/s hx = 0.9 x 1.19 mSS
71 . (0.05) 2 2x9.81
Fitings kayıpları birçok kere bağlı olduğu borunun eşdeğer uzunluğu cinsinden de
verilmektedir. Bunun anlamı, bahse konu olan fitings, valf, vs.'nin yerine aynı kayba
sebep olacak, aynı çaptaki borunun uzunluğudur. Buna göre;
4 . fF . le
x —— = olacaktır ki burada ;
le: Fitings'e eşdeğer düz boru uzunluğudur.

Bir boru şebekesinde birçok fitings, valf ve daralma-genişleme durumları olabilir.
Normal olarak bir fitings'de bozulan akış ve hız profili (Boundary Layer) tekrar düze-
linceye, yani düzgün borudaki haline gelinceye kadar akışın düz boru içerisinde bir
süre ilerlemesi gerekecektir. Halbuki biribirine yakın fitings'ler mevcut ise akışkan bu-
na imkan bulamaz. Esasen, sonradan gelen fitings'in öncekinin bozucu etkisini düzel-
tici yönde bir etki yapması da çok olasıdır. Bu nedenle, her fitings'in yukarıda verilen
değerleriyle kayıplarını ayrı ayrı toplamak gerçektekinden daha fazla bir toplam ba-
'" r
sınç kaybı ortaya koyabilir. Ancak, bu durum çoğunlukla emniyetli taraf denebilecek
yönde olduğundan nazarı dikkate alınmamakta ve her fitings'in kaybı hesaplanıp tü-
münün aritmetik toplamı alınmaktadır.
Diğer yandan, gerçekte birçok akış dengelenmiş/steady şartlarda olmamaktadır.
Yani, sistemin belirli bir noktasında hız, sıcaklık-viskozite, densite değerleri sürekli
olarak aynı kalmamaktadır. Örneğin evaporatörden kompresöre soğutucu akışkanın
dönüşünü sağlayan boruda, ekspansiyon valf kısılmalarıyla gerek sıcaklık, gerekse hız
ve akışkan yoğunluğu değişmektedir. Ayrıca, sık sık değişen oranlarda geçen "Sıvı-
Gaz" akışkan karışımı, beraberinde yağlama yağını da sürüklemektedir. Böyle, iki faz-
lı bir akış konumunun irdelenmesi son derece güç ve yanıltıcı olabilmekte ve sık sık
deneysel yollara başvurmayı gerektirmektedir. Örneğin, deneyler göstermiştir ki, sı-
vı soğutucu akışkan içindeki yağ yüzdesi arttıkça boru basınç kayıpları da artmakta-
dır. Keza, sıvı soğutucu akışkanın sıcaklığı arttıkça boru basınç kayıpları gene artmak-
tadır. Bunlara benzer ve ayrıca kondenser ile evaporatörlerdeki akışkan konumlarını '" r
irdelemek maksatlarıyla pek çok deney ve araştırma günümüzde dahi yoğun şekilde
sürdürülmektedir.
Borularda suyun (Bir faz'lı akışkan) akışı sırasında meydana gelen sürtünme
kayıplarının teorik hesabı yukarıda gösterilen tarzda, Darcy-Weisbach veya Fan-
ning denklemleri ile yapıldığında gerçekteki deneysel sonuçlarla uyum sağlamak-
tadır.
Ancak, boru şebesi hesaplarını çabuklaştırmak amacıyla basitleştirilmiş bir-
çok tablo ve grafik hazırlanmıştır. Ortalama sıcaklığı 15.5°C olan suyun akışı
için, boruların iç yüzeylerinin temiz ve düzgün olduğu varsayılarak hazırlanan
'-I*
grafiklerden Demir/Çelik borular ile Bakır borulara ait (Bak : Tablo: VIII-28 ve

25) sürtünme kayıpları aşağıdaki Şekil: VIII-6 ve 7'de verilmektedir. Bu grafik-
ler soğutulmuş su (Chilled water) ile kondenser soğutma suyu ve kullanma so-
FoA/^no^ İ Ç İ n y e t e r U b i r y a k l a § ı m sağlamaktadır. Aynı grafikler sıcak sulu
(yu//0 L) ısıtma sistemi borularının hesabı için kullanıldığnıda gerçek sürtün-
me kayıplarına nazaran %10 civarında daha fazla bir basınç düşümü değeri ver-
mektedir. Alttaki grafiklerin hem metrik hem de Amerikan sistemi birimlerine
göre skalalandırılmış olduğu dikkati çekecektir. Metrik skalaların "litre/san " ve
basınç kaybı değerlerinin "KiloPaskal beher metre" boru boyu olduğuna dikkat
edilmelidir.
Basınç Kaybı (kPa/m)

M
f CM c > ^ < n » o < o o » n o o o o o o ooo
pp o o q o o -* ~* ^ n •» «n N p m o p o p o o- ,0^0
ÖÖ O Ö Ö Ö Ö Ö ÖÖ Ö Ö Ö Ö ri -; Cİ Pİ V Kİ fs ~+ H M N
10.000 I I I I I 1 I I I İ l l i I I I İ l l i I I I I
20 30 40506080100
Basınç kaybı (psi/100 ft)
Şekil. VIII-6) Demir/Çelik borudan su akışı için sürtünme kayıpları

Basınç Kaybı (kPa/m)
curvjfn *r m<0«o o •/» o o a o o
0 0 0 0 0 0 0 * * . — c^
—.-.-.-.-.-.-. -; m-.« > n. r.-» . ~ tn«n o°. oo oq op oo o riro
ıri
o o o o o o o o 6o o o o o — _; CM m - v m ı ^ — -.
10.000 I I I I I I I II İ l l i I II I I I
8.000 innfif luhinf I SmOOlh COPPT tubitl
6,000 Typ» M
s.ooo T»p.l 1-300.0
2SO.0
i
4.000 Typ«K -J00.0
3.000 -150.0
2.000
I,
t
• 0.3
- 0.2
- 0.15
- 0.1
"2 g S.ŞSS88
Basınç kaybı (psi/100 ft)

Şekil. VIII-7) Bakır borudan su akışı için sürtünme kayıpları
Bu grafiklerin kullanılmasında bazı sınırlayıcı hususların göz önünde tutulması ge-

rekmektedir. Bunlar, hız ve birim boru boyuna isabet eden basınç kaybı değerleri
olup, hız sınırlaması aşırı sesin meydana gelmesini önlemek, basınç kaybı sınırlama-
i
sı ise su içinde kaynama/buhar kabarcıkları oluşmasını (kavitasyonun nedeni) önle-
mek içindir. Basınç kayıpları için alınan değerler "1 ila 4 mSS/100 mt. boru boyu"
sınırları arasında kalmakta ve ortalama "2.5 mSS/100 mt. boru boyu" değeri kulla-
nılmaktadır. Akış hızı ise, çapı 2"e kadar olan borularda 1.25 m/san, üst sınırını geç-
memelidir. Çapı 2"den daha büyük olan borularda Ap = 4 mSS/100 mt. boy" değe-
rini aşmamak kaydıyla daha yüksek hızlar uygulanabilir. Ancak, bu taktirde, akışka-
nın içinde aşırı miktarda hava bulunmaması (hava separatörleri kullanılmalıdır), ani
hız değişimleri ile türbülans meydana getirecek boru yardımcı elemanlarının sistem-
de bulunmaması gerekir. Aksi halde, yüksek hız hem aşırı gürültü meydana getirebi-
lir hem de kavitasyona neden olabilir. Diğer yandan, bilhassa havanın sudan ayrıştı-
rılması için boru şebekesinin dizaynında bazı önlemler alınmalıdır. Çapı 2 "den küçük
borulada su akış hızı 0.5-0.6 m/san, değerinin üzerinde kaldığı sürece havayı da be-
raberinde sürüklemektedir. Bu nedenle havanın boru şebekesinde istenmeyen yerler-
de birikmesini önlemek için en az 0.5-0.6 m/san, hız seviyesi muhafaza edilmelidir.
İr /'
Boru şebekesindeki yardımcı elemanlar (Vana, Dirsek, Tee, redüksüyon, vs.)

düz boruya oranla çok daha fazla basınç kayıplarına neden olmaktadır. Bu kayıp-
ların Tablo: VIII-1'de verilen katsayılar yardımıyla hesaplanabileceği yukarıda ifa-
de edilmişti. Ancak, çoğu zaman boru yardımcı elemanlarının aynı basınç kaybını
verecek düz boru boyu cinsinden ifade edilmesi ve düz boru uzunluğuna ilave edil-
mesi hesabı çok pratik hale sokmaktadır. Bu bakımdari, boru yardımcı elemanla-
rının düz boru boyu olarak eşdeğeri uzunluğunun verilmesi gerekmektedir. Aşağı-
da, Tablo: VIII-2'de 90° dirsekler için eşdeğer boru boyu "metre" olarak verilmek-
tedir. Tablo: VIII-3'de ise diğer boru elemanları için kayıpların eşdeğeri 90° dirsek
sayısı olarak verilmektedir. Tablo: VIII-3'den bulunacak sayı, elemanın çapına ve
akış hızına göre Tablo: VIII-2'de eşdeğer boru boyuna çevrilerek düz boru boyuna
ilave edilir. Tablo: VIII-2'de verilen değerler, borudaki akışkan su olduğuna göre ve-
rilmiştir. Bu değerler kule-kondenser suyu ve soğutulmuş-chiller suyu boruları için
kullanılabileceği gibi sıcak su boruları içinde yaklaşık değerler olarak kullanılabilir.
Boru çapları, siyah veya galvanizli demir boru adsal çapı olup bakır boru kullanıl-
mışsa, Tablo: VIII-2'de verilen boru çapı değerleri düzeltilerek kullanılmalıdır. Zira,
Bakır boru adsal çapları boru dış çapı olarak ifade edilmektedir ve aynı adsal ça-
pa haiz demir ve bakır boru için çapları oldukça farklı değerlerdedir. Örneğin 1
1/2" demir boru iç çapı 41 mm civarında olduğu halde daha büyük adsal çapı ha-
iz 1 5/8" Tip-L bakır borunun iç çapı 38 mm civarındadır. Bakır boru adsal çap
değeri daha büyük olduğu halde iç çapı ve dolayısıyla dirsek eşdeğer boru boyu da-
ha küçük olacaktır.
Tablo. VIH-2) 90°C Dirseklerin Basınç Kaybı Eşdeğeri Boru Boyu, Metre. (Su akışı için)
Akışkan Hızı Boru Çapı

(m/san) 1/2" 1 1-1/4 1-1/2
3/4 2 2-1/2 3" 4" 5" 6" 8"
0.3 0.36 0.51 0.66 0.90 1.05 1.35 1.62 2.01 2.58 3.15 3.66 4.62
0.6 0.42 0.57 0.75 0.99 1.17 1.53 1.80 2.25 2.85 3.51 4.11 5.19
0.9 0.45 0.60 0.81 1.08 1.26 1.62 1.92 2.40 3.06 3.75 4.38 5.52
1.2 0.45 0.63 0.84 1.11 1.32 1.68 2.01 2.49 3.18 3.93 4.56 5.76
1.5 0.48 0.66 0.87 1.17 1.35 1.77 2.10 2.61 3.33 4.08 4.74 5.94
1.8 0.51 0.69 0.90 1.20 1.41 1.80 2.16 2.67 3.42 4.20 4.89 6.15
2.1 0.51 0.69 0.90 1.23 1.44 1.86 2.22 2.73 3.51 4.29 5.01 6.30
2.4 0.51 0.72 0.93 1.26 1.47 1.89 2.25 2.79 3.57 4.38 5.13 6.45
2.7 0.54 0.72 0.96 1.29 1.50 1.92 2.31 2.85 3.66 4.47 5.22 6.57
3.0 0.54 0.75 0.96 1.29 1.53 1.95 2.34 2.91 3.72 4.56 5.31 6.66
3
Örnek: İçinden 5.5 m /h su geçen 1 1/2" demir boru hattındaki 90° dirseğin mey-
dana getirdiği kaybın eşdeğeri düz boru uzunluğu nedir? Şekil: VIII-6'dan ortalama akış
hızı 4 ft/san. = 1.2 m/san, bulunur ve Tablo: VIII-2'den eşdeğer uzunluk 1.32 mt. olur.
Tablo: VIII-2'de verilen eşdeğer boru uzunluğu değerleri normal dirsekler için ve-
rilmiş olup, geniş-açık dirsekler için, Tablo: VIII-3'den de görüleceği gibi, bu değerle-
rin yarısı alınmalıdır. Tablo: VIII-3'de muhtelif boru aksamının basınç kaybı eşdeğer-
leri demir boru ve bakır boru için ayrı ayrı kolonlarda gösterilmiştir. Görüleceği gibi,
demir ve bakır boru Tee parçalarının eşdeğer basınç kaybı için tabloda aynı değerler
verilmiş ve önemli bir farklılık görülmemiştir.

* i i
Dirseklerin eşdeğeri boru boyunun yaklaşık olarak bulunması istendiğinde ve elde bu-
nu verecek bir tablo bulunmadığında, dirsek çapının 25 katı alınmak suretiyle eşdeğeri
boru boyu yaklaşık olarak bulunabilir. Örneğin 2" demir boru için; 2" x 25 x 0.0254 =
1.27 metre eşdeğer boru uzunluğu bulunur ki Tablo: VIII-2'de bunun karşıtı 1.35 ila 1.95
mt. (Suyun akış hızına göre) arasında verilmektedir. 6" için ise 6" x 25 x 0.0254 = 3.81
mt. bulunacaktır. Bu örnekler göstermektedir ki, yaklaşık hesap için verilen değerler su
akış hızının çok düşük değerlerinde Tablo: Vül-2'deki verilerle uyuşum göstermektedir.
Tablo. VIII-3) Muhtelif Boru Aksamının Basınç Kaybı (Eşdeğeri 90° Dirsek Sayı Olarak)
Sıra Fittings-Boru Aksamı Demir Boru Bakır Boru

No Cinsi-Adı için için
1 90° Dirsek-Normal 1.0 1.0
45° Dirsek-Normal 0.7 0.7
90° Geniş Dirsek
90° Kaynaklı Dirsek
Redüksüyon
0.5
0.5
0.4
0.5
0.5
0.4
i
Geniş U-dönüşü
Köşe Tipi Radyatör Valfi
1.0
2.0
1.0
3.0
' r
Radyatör veya Konvektör 3.0 4.0
Kazan, Isıtıcı-Eşanjör 3.0 4.0
Sürgülü Valf (Şiber) %100 Açık 0.5 0.7
%75 Açık 2.8 3.9
10 %50 Açık 12.0 17.0
%25 Açık 60.0 84.0
11 Glop Valf (90° Tapa Valf) %100 Açık 12.0 17.0
12 Çek Valf (Klepe tipi - Svving) %100 Açık 10.0 14.0
13 Pislik Tutucu - Strainer (Kirlenme durumuna göre) 20-60
Tee Parçası (A) Branşmanından %25 13.0
14 (Gösterilen geçen Debi'nin (T) %50 4.0
(T tertip şekille- Toplam Debi'ye %75 2.3
rinden herhan- oranı %100 1.9
gi birisi için) .
Tee Parçası "A" Branşmanından %25 7.8

15 geçen debinin "T %50 2.3
(*) toplam debiye %75 1.3
oranı %100 0.9
16
(*)
Tee Parçası "A" Branşmanından
geçen debi'nin "T"
%25
%50
6.0
0.6
Jr /'
"toplam debi'ye oranı %75 0.15
(*) Tee parçasının her üç ağzının aynı çapta olduğu varsayılmıştır. Redaksiyon Tee ağızlan için, yu-
karıdaki S. No. 5-Redüksiyon için verilen değer, Tee için verilen değere ilave edilerek buluna-
cak toplam katsayının (90° Dirsek sayısı) Tablo: VIIl-2'ye uygulanması suretiyle bulunabilir.

Örnek : Aşağıda gösterilen boru şebekesinde boru çaplarını saptadıktan sonra
toplam basma kaybını (Pampa S.P.) hesaplayın.
• :^ Genleşme %50 Debi

L.T..J Tankı Soğutma serpantini
! (B) (C (100 000 Kcal/h) Net Boru
Boyları
AB - 2 mt
+-7°C ^ CD - 3 mt
DE - 14 mt
FG - 5 mt
GH - 3 mt
Soğutucu/* HJ - 1 mt
Uf 7 B-. J T (J\p O t o V a l f
Akışkan '—Su soğutucu \ %50 KL - 1.5 mt
Evaporatör (200 000 \ 0 3"
MN - 3 mt
Kcal/h kapasiteli)
%50 Debi NA - 25 mt
Not: Vanaların Tümü Tam Açık Olarak Alınacaktır.
Önce sistemde dolaştırılması gereken suyun debisi saptanmalıdır.
Q 200 000
W = = 40 m3 / h debi gerekecektir .
AtxCpxy (12-7)xlxl
Buna göre, Şekil: VIII-6'dan, demir boru için aşağıdaki değerler okunur.
0 2-1/2" Boru çapında 3.3 m/san, hız 20 mSS/100 mt. Boru Boyu
0 3" Boru çapında 2.4 m/san, hız 8 mSS/100 mt. Boru Boyu
0 4" Boru çapında 1.4 m/san hız 2 mSS/100 mt. Boru Boyu
Bunlardan, gerek hız ve gerekse birim boydaki kayıplar yönünden en uygun

olan 4" boru çapı olmaktadır. Soğutma serpantinlerine ayrılımdan sonraki boru ça-
pı, debinin %50'sine uygun şekilde küçültülebilecektir. 20 m3/h debi için, gene Şe-
kil: VIII-6'dan en uygun boru çapı 0 3 " olarak bulunur. (Ap= 2mSS/100 mt.v = 1 . 3
m/s). Bundan sonra, yukarıda verilen sistem boru şeması üzerinde, su debilerinin
ve boru aksamının değişiklik gösterdiği bölümler ayrılarak sayı veya harf ile numa-
ralanır. Buradaki örnekte A-N arasında bir bölüm numaralaması yapıldığı görüle-
cektir. Her bölüm için borunun kendisinin net boyu ölçülür, boru aksamının eşde-
ğer uzunluğu hesaplanır, su akış hızına göre bulunacak birim uzunluktaki basınç
kaybı bulunan boru boylan ile çarpılıp bu bölümde meydana gelecek basınç kayıp-
ları bulunur. Hesaplama sonuçlarının aşağıdaki gibi bir tabloda toplanması alışılmış
ve yararlı olan bir tertip şeklidir.

Debi Boru parçası Boru Akış. Br. Bs. Toplam
Parça (m3/h) Boyu mt kaybı Basınç
Cinsi Çapı hızı
No mSS/100 kaybı t;
veya eş. uzn. m/s t
mt mSS ı<
AB Boru 40 2.00 4 1.4 2/100 0.040 r
AB 2 ad. 90° dirsek 40 2 x 3.28 4 1.4 2/100 0.131
AB Pislik ayırıcı 40 40 x 3.28 4 1.4 2/100 2.624
AB Şiber vana 40 0.5 x 3.28 4 1.4 2/100 0.033
CD Boru 40 3.00 4 1.4 2/100 0.060
CD 1 ad. 90° dirsek 40 3.28 4 1.4 2/100 0.065
i
CD Şiber vana 40 0.5 x 3.28 4 1.4 2/100 0.033
DE Tee 40 1.9x3.28 4 1.4 2/100 0.125
DE Boru 40 14 4 1.4 2/100 0.280
DE
EF
Şiber vana
Su soğutucu
40
40
0.5 X 3.28
İmi. Katal.
4
—
1.4
—
2/100
4.800
0.033
4.800 r
FG Boru 40 5.0 4 1.4 2/100 0.100
FG Şiber 40 0.5 x 3.28 4 1.4 2/100 0.033
FG Tee 40 0.6 x 3.28 4 1.4 2/100 0.034
GH Boru 20m3/h 3.0 3 1.2 1.9/100 0.057
HJ Boru 20m3/h 1.0 3 1.2 1.9/100 0.019
JK Soğ. Serp. 20m3/h İmi. Katal. — — 3.400 3.400
3
KL Boru 20m /h 1.5 3 1.2 1.9/100 0.028
KL Şiber vana 20m3/h 0.5 x 2.49 3 1.2 1.9/100 0.024
LM Ot. Kont. V. 20m3/h (03") im. Kat. 3 1.2 5.00 5.000
3
MN Boru 20m /h 3.0 3 1.2 1.9/100 0.057
MN Şiber vana 3
20m /h 0.5 x 2.49 3 1.2 1.9/100 0.024
3
MN Dirsek 20m /h 2.49 3 1.2 1.9/100 0.047
MN Tee
3
40m /h 2.3 x 2.49 4 1.4 2/100 0.115
3
NA Boru 40m /h 25 4 1.4 2/100 0.500
ı
NA Dirsek x 2 40m3/h 2 x 3.28 4 1.4 2/100 0.131
— Boru şebekesi kapalı sistemde olduğundan seviye farkının neden olduğu manometrik
basınç toplam basınç kaybına eklenmeyecektir
0.100
w /
3
Pompa Dinamik Bas. 40m /h v»/"a-
V M J
(14)2
1.4 —
" 2x9.81
ToDİam (Pompa S.P.) 17.893 mSS
Bulunan bu değere göre pompa seçiminin yapılması mümkün olup buradaki ve-
3
rilere göre 40 m /h-20 mSS bir pompanın seçilmesi uygun olacaktır. Ancak, ima-
latçı firmanın teknik tablolarından pompa seçimi yapılırken, ayrıca çalışma şartları
noktasındaki verimin mümkün olduğunca yüksek olması ve pompanın gerektirdiği
Net Pozitif Emme Yükselliği'nin sisteme uygun bulunması sağlanmalıdır. Bu konuda,

bu bölümün son kısmında daha etraflı bilgi verilmektedir.
Soğutucu akışkan boru sisteminin tertip ve ölçülendirilmesinde ise, evvelce yuka-
rıda bahsedilen sebeplerden dolayı oldukça farklı bir yol izlenmektedir. Soğutucu
akışkan borularının genel dizayn ilkeleri şöylece sıralanabilir:
1) Soğutma sistemindeki tüm evaporatörlere yeterli miktarlarda soğutucu akışkan
verilebilmelidir.
2) Kompresöre düzgün ve sürekli bir yağ dönüşü sağlanmalıdır.
3) Boru şebekesi (çaplan) aşırı basınç kaybına, sistemin kapasitesinin ve veriminin
düşmesine sebep olmamalıdır.
4) Sistem çalışırken ve/veya dururken kompresöre sıvı halde soğutucu akışkan gel-
mesine sebep olmamalı, hatta bunu önleyebilmelidir.
5) Evaporatörlerde veya emiş borularında aşırı miktarda yağ birikimine imkan vere-
cek birikim cepleri bulunmamalıdır. Daha çok uygulamada olabilecek bu durum,
büyük partiler halinde yağın kompresöre gelmesine ve sonuçta kompresörün ha-
sar görmesine sebep olur.
Diğer yandan, akışkanların borulardaki akışı ile sürtünme ve basınç kayıpları hak-
kında genel teorik prensipler gene geçerliliğini korumaktadır. Ancak, soğutucu akış-
kan devresinde akışkanın gerek dengeliliği, gerekse sürekliliği sık sık bozulduğundan
ve bunlara ilaveten iki fazlı/konumlu akışkan durumu sık sık ortaya çıktığından gerçek
akış konumu teorik analizdekinden önemli boyutlarda farklılıklar ortaya koymaktadır.
Soğutucu akışkan borularının çaplarının saptanmasında gene Darcy-VVeisbach
denkleminden yararlanılmaktadır. İki fazlı/konumlu akışkan durumu ise sıvı soğutucu
akışkan boru devresi de dahil tüm soğutucu akışkan borularında olasıdır. Fakat, bu-
nun gözönünde bulundurulması boru çaplarının ve kayıpların saptanması maksadıy-
la kullanılan tablo veya grafiklerin tertibini çok karmaşık hale sokmakta, aynı zaman-
da da yanılgıları kolaylaştırmaktadır. Bu nedenle, boru çapları ile kayıplarını veren
tablo ve grafikler soğutucu akışkanın tek fazlı ve düzgün, sürekli aynı fiziki şartlarla
hareket ettiğini varsayarak hazırlanmıştır. Bu bakımdan, bu maksatla hazırlanmış tab-
lo ve grafiklerin kulalnılmasında konservatif davranılmalı, verilen değerlerin temiz,
düzgün iç yüzeyli bir boru tesisatı için gerçerli olduğu, bilhassa emiş boru hattında
aşırı yağ bulunmasının ve/veya evaporatördeki debi değişimlerinin basınç kayıpları-
nı arttıracağı, ağır devirli pistonlu kompresörlerde daha etkin olan debi kesiklikleri-
nin emiş ve basma tarafındaki kayıpları arttırıcı yönde etki yapacağı hatırdan çıkarıl-
mamalı ve bu kayıpları azaltmak üzere boru çaplan biraz büyük tutulmalıdır.
Bir soğutma sisteminde akışkanın fiziksel özelliklerinin belirgin şekilde farklılık
gösterdiği 4 ayrı bölgenin bulunduğu varsayılabilir: (1) Kompresör-Kondenser arası
boru hattı-Basma borusu (Discharge/Hot Gas Line), (2) Kondenser-Akışkan deposu
arası boru hattı (Drain Line), (3) Akışkan toplanma deposu veya bunun mevcut ol-
madığı sistemlerde Kondenser-Evaporatör arası/sıvı soğutucu akışan boru hattı (Li-
quid Line), (4) Evaporatör-Kompresör arası emiş boru hattı (Suction Line). Soğutucu
akışkan boru çaplarının ve basınç kayıplarının saptanması için hazırlanan grafik ve
tablolar çoğunlukla akışkanın bu 4 ayrı konumuna uymak üzere ve 4 ayrı grupta ve-
rilmektedir. Ayrıca, kullanılan borunun cins (pürüzlülük) ve ölçülerine (iç çap) göre tü-
müyle ayrı dörtlü tablo grupları hazırlanması gerekmiştir (Tip-L Bakır Borular, çelik
borular, gibi). Diğer yandan, her ayrı soğutucu akışkan türü için, hem viskosite hem
densiteleri farklı olduğundan, gene tamamıyla farklı tablo veya grafik grupları olaca-
ğı açıktır (R12, R22, R502, R717/Amonyak, gibi).

f
Soğutucu akışkan borularının çaplarının saptanmasında akışkanın sıcaklığına göre

densite ve viskozite değişeceğinden basınç kayıpları da değişecektir. Bu bakımdan,
w: i
bahsi geçen tablolarda veya ayrıca verilmiş tablolarda evaporasyon (Buharlaşma) ve
kondenzasyon (yoğuşum) sıcaklıklarının etkisi gösterilmiştir. Ayrıca, soğutucu akışka-
nın toplam boru kaybı olarak, basınç kaybı yerine doyma sıcaklığındaki sıcaklık düşü-
münün alınması ve bu sıcaklık farkının korunmasını sağlayacak boru çapının seçimi
soğutmacılıkta teamül haline gelmiştir. Örneğin; Bir R12 emiş hattı için 1.1 °C sıcak-
lık düşümün kayıp olarak alınmasının anlamı; a) klima şartlarında çalışan bir sistemde
(+7°C buharlaşma sıcaklığında) Ap = 2 psi basınç kaybı, b) soğuk oda soğutma şart-
lannda (-15°C buharlaşma sıcaklığında) Ap = 1 psi basınç kaybı demek olacaktır. Di-
ğer yandan, akışkanın çalışma şartlarındaki gerçek debisinin saptanması ve buna gö-
re hazırlanmış tablolardan en uygun boru çapının seçilmesi mümkün olduğu gibi, net
İ
soğutma kapasitesi değerinden gidilerek ve kapasiteye göre hazırlanan tablolardan bo-
ru çapı seçimi de mümkündür. Soğutma kapasitesinin Kcal/h yerine Ton/frigo olarak
alınması da öteden beri soğutmacılıkta alışılagelmiş ve kapasite esaslı tablolar
"Ton/frigo" kapasite bazına göre hazırlanmıştır (lTon/frigo = 3024 Kcal/h). Son yıl-
larda ise Ton/frigo yerine SI birimlerine uygun olarak kW ve bazan da kilo Joule de-
ğerleri esas alınmakta ve buna göre hazırlanan tablolara rastlanmaktadır (1 kW = 860
kcal/h veya 1 kW = 0.284 Ton/frigo ve 1 kilo Joule = 0.24 kcal/h).
Boru çaplarının seçiminde göz önünde bulundurulması gereken diğer bir husus
da, bilhassa sıcak gaz/basma borularıyla kompresöre dönüş/emiş borularındaki akış
hızlarının, yağlama yağının sürüklenmesine yetecek seviyelerde tutulmasıdır. Ayrıca,
bu boruların bilhassa düşey yükselmelerinde boru çapları veya yağın viskositesi art-
tıkça veyahutta soğutucu akışkanın basıncı ve/veya densitesi azaldıkça yağ filminin
i
üzerinde yeterli bir temas hızını sağlayabilmek için (yağı sürükleyebilmek için) daha '• r
yüksek bir ortalama akışkan hızı gerekmektedir. Bunun nedeni, boru çapı arttıkça ay-
nı yüzey hızını sağlayabilmek için daha yüksek bir orta-merkez hattı hızı (centerline
velocitiy-vmax) gerekmesidir.
Boru çapları ve kayıpların hesaplanması için kullanılacak ve daha sonraki sayfa-
larda verilecek olan tabloların hazırlanmasındaki ana hatları göstermek ve bu tablo-
ların sağladığı çabukluk hakkında bir fikir vermek yönünden aşağıda Darcy-Weisbach
denklemi ve soğutucu akışkan tabloları kullanılmak suretiyle bir boru çapı hesabı ör-
neği verilmektedir. Hesap tarzının uzunluğu ve sonucun farklılığına dikkat çekilmek
istenmektedir.
Örnek: Net soğutma kapasitesi 12 000 Kcal/h olan R12 soğutucu akışkanlı bir
soğutma sisteminin emiş/dönüş borusu toplam-eşdeğer uzunluğu 25 mt... olduğuna
1
göre aşağıdaki çalışma şartlarında, 1.1 °C emiş hattı kaybını muhafaza edebilmek için
bakır boru iç çapı ne olmalıdır?
Evaporatör/Buharlaşma sıcaklığı -10°C
Kondenser/Yoğuşma sıcaklığı +30°C istenmektedir.
Önce, -10°C sıcaklıkta 1.1°C emiş hattı kaybının basınç kaybı olarak karşılığını
saptayalım. Tablo IV-3'den, R12 için
-10°C için doymuş buhar basıncı
-11.1°C için doymuş buhar basıncı
1.204 kg/cm 2
1.117 kg/cm 2 i
olup, aradaki basınç farkı 0.087 kg/cm2 olmaktadır. Gerçekte hem evaporatör çıkı-
•• /•
3 8 2
UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ
a*.
şında hem de kompresöre ulaştığında soğutucu akışkan kızgın buhar durumunda ola-
bilecektir ve bulunan basınç kaybı yukarıdakinden biraz farklı olacaktır. Ancak, bu ör-
nekten maksat hesaplamadaki zaman harcamını ve yaklaşımdaki hataları göstermek-
tir ki bahsi geçen bu kızgın buhar konumunun dikkate alınmaması da bu hatalardan
sayılmak gerekir.
İkinci olarak, istenen soğutma kapasitesini sağlamak için birim zamanda sistemde
dolaştırılması gereken R12 soğutucu akışkan miktarını saptamak gerekecektir. R12 için
Basınç-Entalpi (p-i) diyagramından veya aynı anlamdaki tablolardan +30°C sıcaklıktaki
sıvı R12'nin ısı tutumu ile -10°C'deki doymuş buhann ısı tutumları alınır (Bak: Tablo
IV-3 veya ASHRAE Handbook 1981 Fundamentals Sah. 17.77-Table-2 ve Fig.2)
ij = 106.88 kcal/kg
i3 = 135.27 kcal/kg +30°C
Ai = 135.27 - 106.88 = 28.39

kcal/kg
istenen 12 000 kcal/h kapasiteyi
sağlayabilmek için;
12 000 = 422.7 k g / h
28.39
soğutucu akışkan dolaşımı gereke-

cektir. Bu maksatla hazırlanan tab-
lolarda (Tablo: VI1I-4) -10/+30°C
şartlarında dolaşımı gereken R-12
miktarı 35.2 gram/saat olarak verilmektedir. Bu ise, 12 000 kcal/h için; 12 000 x
35.2 / 1000 kg/h olacaktır ki hesaplandığında 422.4 kg/h olduğu görülecektir. Bu
değer ile yukarıda bulunan değer birbirine çok yakındır. Gerçekte ise, gerek ekspan-
siyon valŞndeki prosesin tam adyabatik olmayışı (ısı alışverişi olmaksızın) gerekse eva-
poratörden başka kısımlardan da ısı girişi olması, dolaşması gereken soğutucu akış-
kan miktarını bir miktar arttıracaktır ki bunun anlamı borulardaki akış hızı, hesapla-
nandan biraz daha yüksek olacak demektir. Diğer yandan sürtünme katsayısını Şekil
P • d-
v
R p =
VIII-5'den bulabilmek için "Re" katsayısını hesaplamak gerekecektir. ^
olup, burada ilk bakışta gerek boru çapı gerekse akış hızı henüz belirlenmediğinden
hesaplanmasının mümkün olmadığı görünümü vermektedir. Ancak, bu belirsizliğe iki
çıkış yolu bulunabilecektir: (1) Şekil VIII-5'de görüleceği gibi Re katsayısının belirli bir
değerinden sonra "f" sürtünme katsayısı sadece pürüzlülükten etkilenir hale gelmek-
tedir. Akış konumunun bu bölgede oluştuğu varsayılıp "f" faktörü bulunarak boru ça-
pı saptandıktan sonra Re katsayısının gerçekten bu bölgeye düşüp düşmediği tahkik
edilir ve gerekirse tekrar geri dönülüp yeniden bulunacak "f" faktörüne göre boru ça-
pı yeniden saptanabilir, (2) Hız için tavsiye edilen ve yağın sürüklenmesi için gerekli
minimum akış hızı esas alınarak Re katsayısı şöylece hesaplanabilir.
v (m/san) =
W(mVh) G(kg/h) / p
d = J_ p(kg/h)
A (m2) x 3600
^ . 3600 30

•İÜ-»
2r* I
p.G.v
Böylece Re = şeklinde yazılabilir .
30 |i
R12 soğutucu akışkan tablosundan |x = 11.5 x (10)6 Pa.san. ve p = 12.989
ı
kg/m3 (-10°C'de doymuş buhar) bulunur. Yağın sürüklenebilmesi için tavsiye edilen
minimum hız ise v = 2.5 m/san, olarak verilmektedir. Bu değerlere göre;
106 12.989 x 422.7 x 2.5

Re ı
'r
191642 bulunur.
30x11.5 3.14
Şekil VIII-5'den sürtünme katsayısının bulunması için G /d değerinin bilinmesi ge-

rekeceğinden ve boru çapı bilinmediğinden "f" ancak boru çapını sınayarak bir kaç
kere dönüşten sonra bulunabilir. Burada çapın 30 mm civarında çıkacağının anlaşıl-
dığı kabul edilerek G - 0.0015/30 = 0.00005 bulunmuştur. Re = 191642 değe-
riyle birlikte e /d = 0.00005 değeri Şekil VIII-5'e uygulanıp ff = 0.004 olarak sap-
tanmış olur.
Diğer yandan, Darcy-Weisbach denkleminden gidilerek:
v2 . 1
—m x f D W veya Ap = - ^ — m — x f rxff
2.g. d Z. g . d DW 2. g. d
o , V (m 3 /san) 4W . . ,,.,,, ,
Burada v m = — — — 5 - — = — olup, yukarıdaki denkleme konulduğunda ;
A (rrr) n. ar
4 p (4W/TC d2)2 1
Ap = —:—'—— ^ — x ff bulunur. Aranan değer, "d" boru çapı olduğundan,
i
2.g. d
bu denklem "d" için tekrar düzenlendiğinde ;
1/5
8.G2.!
1/5 W' r
p. Ap . g . n2
şeklinde yazılabilecektir .
Nümerik değerler yerlerine konulduğunda:
ıç
8(422.7/3600)2x25
4
[12-989 x (0.087 x 10 ) x 9.81 x (3.14) 2
J
. 0.004
/5
= 0.
0252 mt = 25 mrr
i
iç çap bulunur.
Buna en yakın standart boru çapı 1-1/8" OD (28.5 mm Dış çap - 26 mm iç çap)

olarak mevcut bulunmaktadır. Boru çapı hesabı için verilen cetvellerden ise (Bak:
Tablo VIII-7: R12 emiş boruları için seçim tablosu ve akış debileri) 25 mt. eşdeğer
boru uzunluğunda Ap = 0.087 veya 100 mt.de Ap = 0.35 ve -10°C evap. sıc. için
1 1/8" OD bakır boru çapında 240 kg/h akış debisi bulunur. Örnekteki kapasitenin
(422.7 kg/h) sağlanabilmesi için ise 13/8" OD (32 mm iç) boru çapı gerektiği orta-
ya çıkmaktadır. Bu göstermektedir ki, gerek hesap tarzının çok zaman alması ve ha-
ta yapma ihtimalinin fazlalığı, gerekse bulunan sonuçların sıhhatli olmaması, deney-
sel sonuçlara göre düzeltilmiş olarak tertiplenen boru hesabı tablo ve grafiklerinin
kullanılmasını gerekli kılmaktadır.
VIII-4) Boru Çaplarının Hesaplanması:

Boru çapları ve kayıplarının hesaplanması maksadı ile hazırlanan tablolardan, bu-
rada sadece en çok rastlanan soğutucu akışkanlardan R12, R22, R502'nin Tip-L ba-
kır boru ve standart demir boru içerisindeki akışı ile R717/amonyak'ın standart de-
mir boru içindeki akışına ait olanları verilmekle yetinilecektir.
Bahse konu tabloların ve uygulama örneklerinin verilmesinden önce, soğutma sis-
teminde akışkanın yukarıda belirtilen ve fiziksel özelliklerinin birbirinden belirgin şe-
kilde farklı olduğu 4 ayrı bölümün boru çapı ve akış özellikleri yönünden kısa bir ir-
delemesinin yapılmasında yarar görülmektedir.
1) Dönüş-Emiş Boru Hattı: En kritik ve en çok dikkati gerektiren boru hattıdır.
Bir yandan boru çapının gereksiz yere büyük tutulması hem yağın sürüklenememe-
sine hem de boru maliyetlerin artmasına neden olurken, diğer yandan boru çapının
yetersiz derecede küçük seçilmesi aşırı basınç/sıcaklık kaybına ve yüksek akış hızla-
rına, dolayısıyla aşın gürültüye neden olacaktır. En uygun emiş borusu çapı; ba-
sınç/sıcaklık kaybını kabul edilebilir seviyelerde tutmak üzere (alt sınır) yağlama ya-
ğını hem yatay hem de düşey borularda kompresöre doğru sürükleyebilecek mini-
mum hızların sağlanabileceği (üst sınır) boru çapıdır, denilebilir. Aşırı basınç kaybı so-
nucunda sistemin soğutma kapasitesi düşeceği gibi kompresörün tahriki için gere-
ken güç harcamı da artacaktır. Zira, emiş kaybı sonucu düşen emiş basıncı, belirli
kondenser yoğuşum şartlarında kompresörün daha geniş bir basınç aralığında çalış-
masına ve dolayısıyla daha fazla güç harcanmasına neden olurken, düşen emiş ba-
sıncı sonucunda kompresörün volumetrik verimi azalarak soğutma kapasitesi kaybı-
na neden olacaktır. Örneğin R12 akışkanlı, +38°C yoğuşma/+4,5°C buharlaşma
sıcaklığı şartlarında çalışan bir soğutma sisteminde yapılan deneyler sonucu; 2° F
(1.1°C) eşdeğeri bir basınç kaybı kompresör kapasitesini %4.3 düşürürken güç sar-
fını %3.5 arttırmış, 4°F (2.2°C) eşdeğeri basınç kaybı ise kompresör kapasitesini
%7.8 düşürürken güç sarfını %6.8 arttırmıştır. Bunun anlamı, emiş borusundaki ba-
sınç/sıcaklık kaybının asgari seviyede tutulmasının önemli ve gerekli olduğudur. So-
ğutmacılıkta genellikle teamül haline gelen emiş borusu kaybı değeri R12, 22, 502
sistemleri için 2°F (1.1°C) ve R7'17'/Amonyak sistemleri için ise 1°F (0.6°C) sı-
caklık düşümünün karşıtı olan emiş hattı basınç kaybıdır. Bunların karşıtı olan
basınç kayıpları şöyledir.
Klima sistemleri (+7°C Buharlaşma): R12 için Ap = 2psi (0.14 at); R22 için Ap = 3psi
Soğuk muhafaza (-15°C Buharlaşma) : R12 için Ap = İpsi (0.07 at); R22 için Ap = l.öpsi
Emiş borusundaki sıcaklık düşümü değerleri doymuş buhar şartlarına göre alın-

mıştır ve gerçekte ise kızgın buhar durumu mevcuttur. Bu durumda aynı sıcaklık dü-
şümü değerinin beher 2°F (1.1°C) kısmı için %0.6 civarında ek bir kapasite kaybı
olacaktır. Ayrıca, emiş hattına civar ortamdan ısı girişi sebebiyle soğutucu akışka-
nın hacimsel debisi de artacaktır. Bunun sonucunda akış hızı ve dolayısıyla emiş bo-
rusu basınç kaybı artar. Emiş hattı-sıvı hattı ısı değiştirgeci de, emişteki soğutucu
akışkana ısı aktardığından, aynı etkiyi yaparak basınç kaybının artmasına neden
olacaktır.
Halokarbon türü soğutucu akışkanların emiş hattında yağı sürüklemesi için yakla-
şık asgari hız seviyeleri ile ses ve aşırı kayıplar yönünden tavsiye edilen en yüksek hız
'*' t
seviyeleri aşağıda verilmektedir. Amonyak akışkanlı sistemlerin boru hatlarında yağın
sürüklenmesi konusunun dikkate alınmasına gerek olmayacaktır. Tablo: VIII-9 ve
15'de R-12 ve R-22 düşey emiş borularında yağın sürüklenebilmesi için gerekli hız-
lar daha detaylı bir şekilde verilmektedir:
- Yatay borularda yağın sürüklenebilmesi için min. hız : 500 fpm (2.5 m/s)
- Düşey borularda yağın sürüklenebilmesi için min. hız : 1000 fpm (5.0 m/s)
- Her türlü emiş hattı borularında maksimum hız 4000 fpm (20 m/s)
w* r
f-U
Ayrıca, kapasite kontrollü kompresörlerde, kısmi yüklerde çalışırken yağın dü-

şey borularda sürüklenebilmesi için çift borulu kolon (double riser) tertibi gereke-
bilir (Bak: Bölüm IX/C Boruların Tertip Şekilleri). Genel olarak, kısmi yük duru-
mundaki minimum kapasite değeri normal-tam kapasitenin %25'inden daha aşa-
ğı düşmüyorsa ve kolon boru yüksekliği çok fazla değilse (Maksimum 2.5 mt. ci-
varında), kolon borusunun çapını küçültmek suretiyle hızın artırılması ve yağın sü-
rüklenmesi sağlanır. Daha uzun bir kolon hattının veya %25'den daha düşük kıs-
mi yüklerin mevcut olduğu çalışma şartlarında mutlaka çift borulu kolon tertibine
gidilmelidir.
2) Basma-Gidiş Boru Hattı: Burada da yukarıdaki emiş boru hattındaki genel hu-
suslar gözönünde tutulmalıdır. Ancak, basınç kaybı yönünden durum emiş borusun-
daki kadar kritik değildir, fakat gene de çıkış basıncının aşırı yükselmesi hem kapasi-
te kaybını hem de güç harcamını arttıracaktır. Zira, ilave basınç kaybını karşılamak
üzere yükselecek çıkış basıncı, volümetrik verimi ve dolayısıyla soğutma kapasitesini
düşürürken, belirli emiş şartları için kompresörün daha geniş bir basınç aralığında ça-
lışması sonucu güç harcamını arttıracaktır. Örneğin R12 akışkanlı bir soğutma siste-
minde +38°C yoğuşma ve +4.5°C buharlaşma sıcaklığı şartlarında yapılan deneyler-
de 4°F (2.2°C) eşdeğeri bir basınç kaybı kompresör kapasitesini %98.8'e düşürür-
ken güç sarfını %5 arttırmıştır. Basma boru hattı için sıcaklık düşümü olarak ço-
ğunlukla Amonyak için 1°F (0.6°C) ve diğer soğutucu akışkanlar için 2°F(1.1°C)
üst sınır değerleri kullanılmaktadır. Bu ise, 43°C yoğuşum sıcaklığında R12 için 4
psi (0.3 at) R22 için 6 psi (0.4 at) civarında bir basınç kaybı demektir. Basma boru-
larındaki hızın da, halokarbon akışkanlı sistemlerde yağın sürüklenebileceği seviyeler-
de muhafaza edilmesi gerekir. Aynen, emiş boru hattında olduğu gibi;
Yatay borularda min. hız 500 fpm (2.5 m/s) max. hız 4000 fpm (20 m/s)
w' r
Düşey borularda min. hız 1000 fpm (5.0 m/s) max. hız 4000 fpm (20 m/s)
olmak üzere seçilmelidir (Düşey borulardaki hızlar için, Bak: Tablo-VIII 10, 16).

3) Sıvı Boru Hattı: Sıvı boru hattında en önemli konu soğutucu akışkanın köpür-
mesinin (Flashing) önlenmesidir. Köpürme'nin nedeni, basınç kaybı sonucu sıcaklık-
basınç dengesinin doymuş sıvı konumunun korunması aleyhine bozulmasıdır.
Diğer bir deyişle, sıvı soğutkan basıncının yoğuşum sıcaklığının karşıtı olan basınç
seviyesinin altına düşmüş olmasıdır. Sıvı boru hattında akışkanın köpürmesinin en
önemli zararları şöylece sıralanabilir, (a) Eksansiyon Valf ve Solenoid Valf kapasitele-
rinin düşmesi, (b) Ekspansiyon valf iğnesinde ve geçiş memesinde erozyon-kavitas-
yon meydana getirmesi, (c) Evaporatöre giden sıvı akışının ölçülü-kontrollü bir şekil-
de yapılmasının aksatılmasıdır. Köpürmenin başlıca nedenleri ise: (a) Aşırı uzunlukta
sıvı boru hattı, (b) Kapasiteye göre yetersiz boru çapı seçimi, (c) Sıvı hattında çok faz-
la düşey yükselme olması, şeklinde sıralanabilir. Köpürme'nin önlenmesi için en et-
kin yol, sıvı soğutucu akışkanın doymuş sıvı şartlarının altındaki sıcaklıklara kadar aşı-
rı soğutulmasıdır (Sub-cooling). Bunun miktarı uygulamanın durumuna göre 2 ile
7°C arasında değişebilir. Sıvı boru hattında uygulanacak basınç kayıpları ise, ge-
nellikle her tür soğutucu akışkan için 1°F (0.6°C) sıcaklık düşümü karşıtını geç-
memelidir. 1°F sıcaklık düşümünün karşıtı, klima uygulamalarında, R12 için 2 psi,
R22 için 3 psi olmaktadır. Akış hızları ise, sıvı darbesi, ses, titreşim gibi hususlar gö-
zönünde bulundurularak 1.5 m/s üst sınırını aşmamalıdır. Ekspansiyon valf i ile eva-
paratör arasındaki boru hattında akış hızı 0.75 m/s civarında tutulmalıdır.
4) Kondenser-Akışkan Deposu Arası Sıvı Boru Hattı: Bu boru hattı çoğunlukla
hava ile soğutmalı kondenseri havi soğutma sistemlerinde bulunmaktadır. Bu boru
hattı eğer kullanılacaksa mümkün olduğu kadar Kısa tutulmalı, kondenser-sıvı akış-
kan deposundan mümkün olduğu kadar yüksekte tutulmalı ve boru çapı yeterli ol-
malıdır. Boru çapının yetersiz olması, kondenserde sıvı soğutucu akışkan yığılması-
na sebep olacağı için kondenser-
den yeterince yararlanılmaması- .Sıcak gaz
na ve kondenser kapasitesinin
düşmesine yol açar. Bunun sonu-
Kondenser
fr--~—-» n i
f boru hattı
cunda yoğuşma basıncı yüksele-

rek hem aşırı güç sarfına hem de
soğutma kapasitesinin düşmesine | Dengeleme
sebep olur. Kondenser-depo ara- " t borusu
sının çok uzun olmasının gerekti- Kompresör
ği hallerde, depo ile sıcak gaz gi-
diş hattı arasına bir dengeleme 1/2-7/8"- ...1/4"
borusu konulmalıdır (Şekil VIII-8). 1-1/8-2-1/8". ...3/8"
Kondenser sıvı akış hattı eşdeğer 2-5/8-4-1/8"- ...1/2"
boru boyu 15 mt'den az ise ve sı-
vı deposu girişinde kapama vana- j sıvı Deposu
sı yoksa veya yatay boru uzunlu-
ğu 1-1.5 mt civarında ve konden-
ser, deponun en az 1 mt daha yu- Sıvı
karısında ise bu taktirde dengele-
Şekil. VIII-8) Sıvı deposu-sıcak gaz boru hattı
me borusu konulmasına gerek dengelemesi
kalmamaktadır. Konulmasına ge-
rek olduğu taktirde, dengeleme
borusunun çapı, kondenser-sıvı deposu arası boru çapına bağlı olarak Şekil VIII-8
üzerinde gösterilmiştir.

Aşağıda, boru çapının hesabı için verilen tablolar çalışma şartlarındaki soğutu-
cu akışkan debisinin saptanması suretiyle hesaplama usulüne göre tertiplenmiştir.
Bir çok literatürde ise net soğutma kapasitesinden gidilmek suretiyle boru çapı-
nın saptanması esasına göre tertiplenen tablolara rastlanmaktadır. Bu tür tablo-
lardaki değerlerin, verildiği çalışma şartlarından farklı olan çalışma şatlarına göre
düzeltilmesi gerekmektedir. Aşağıda verilen tablolardaki değerler için buna gerek
yoktur. Ancak, bu esasa göre hazırlanan tablolarda, gerçek çalışma şartlarındaki
soğutucu akışkan debisinin bilinmesine gerek duyulacaktır. Bu debileri birim net
soğutma gücü için veren bir tablo aşağıda verilmektedir. Burada verilen değerler
beher kcal/h soğutma gücünün sağlanması için sistemde dolaşımı gereken soğu-
tucu akışkanın gram/h olarak debisini göstermektedir. Aynı değerler beher 1000
kcal/h soğutma gücü için gerekli debinin kg/h karşıtı olarak da alınabilir.
Aşağıdaki tablodan bulunacak değerin, bahse konu olan soğutma sisteminin
net soğutma kapasitesi ile çarpılması suretiyle, hesaplanması istenen sistemde,
dolaşımı gereken soğutucu akışkan debisi bulunacaktır. Örneğin 7500 kcal/h so-
ğutma kapasiteli, R12 soğutucu akışkanlı ve -10/+30°C şartlarında çalışan bir
I
soğutma sisteminde dolaşımı gereken soğutucu akışkan debisi 7500 x 35,2 = W' f
264 000 gram/h olacaktır. Aşağıdaki Tablo VIII-4'de en sık rastlanan soğutucu
akışkanlar, yani R12, R22, R502 ve Amonyak (R717) için birim soğutma gücü-
nün sağlanmasına gerekli soğutucu akışkan debisi değerleri verilmiştir. Diğer so-
ğutucu akışkanlar için akışkan debisinin bilinmesine gerek olduğu taktirde bahse
konu akışkanın doymuş buhar tablosundan, çalışma şartlarındaki buharlaşma ısı-
sı alınmak suretiyle saptanabilir. Sayfa 380'de verilen örnekde bunun nasıl yapı-
lacağı gösterilmiştir. Değişik soğutucu akışkanların doymuş buhar tabloları ve
bunlarla ilgili diğer teknik doneler bir çok soğutma literatüründe verilmektedir.
Bunlardan, ASHRAE Handbook 1981 Fundamentals güvenilir bir kaynak olarak
kabul edilebilir.
İ
Bu bölümde ayrıca, soğutma kapasitesi bazına göre verilmiş "Boru Çapı-Çabuk
Hesap Tabloları" bulunmaktadır (Bak: Tablo VIII-27). R-12, R-22 ve R-717 /
i"
amonyak boru çaplarının çabuk hesabı amacıyla verilen Tablo VIII-27'de soğutma
kapasiteleri ton/frigo olarak gösterilmiş olup bunlar kolayca kcal/h birimlerine dö-
nüştürülebilir. Üç ayrı "toplam boru eşdeğer uzunluğu" için verilmiş olan bu tablo-
larda 15, 30 ve 60 metre eşdeğer boru uzunlukları sırasıyla "Yakın", "Orta" ve
"Uzun" borulu sistem olarak nitelendirilmiştir. Herbir tabloda değişik çaplı Sıvı,
Emiş ve Sıcak Gaz borularının taşıyabileceği soğutma kapasiteleri ton/frigo olarak
gösterilmiştir. Dikkat edilmesi gereken husus, çalışma şartlarındaki yoğuşum ve bu-
harlaşma sıcaklıklarına göre kapasite değerlerinin düzeltilmesinin gerektiğidir ve
düzeltme katsayıları Tablo VIII-27'nin alt kısmında verilmiştir. Halbuki, soğutucu
akışkan debilerine göre verilen alttaki tablolarda böyle bir düzeltmeye gerek kalma-
maktadır.
M- r
Tablo. VIII-4) Beher kcal/h Net Soğutma Kapasitesi İçin Yaklaşık Olarak Dolaşımı Ge-
reken Soğutucu Akışkan Miktarı (gram/saat) Olarak. (Aynı Değerler 1000 kcal/h için
kg/h Olarak Kullanılabilir.
Soğutucu
Yoğuşum
Buharlaşma/Evaporasyon Sıcaklığı (°C)
sıcaklığı
Akışkan
-50 -40 -30 -20 -15 -10 -5 0 +5 +10
I
1 25 39.6 38.1 36.6 35.1 34.4 33.8 33.2 32.7 32.1 31.6
30 41.4 39.7 38.1 36.6 35.9 35.2 34.6 34.1 33.4 33.0
35 43.8 41.9 40.0 38.3 37.5 36.8 36.1 35.5 34.8 34.2
CM
T-
40 — 44.1 42.1 40.1 39.2 38.5 37.7 37.0 36.3 35.6
tr 45 — 46.4 44.5 42.2 41.3 40.4 39.6 38.8 38.1 37.4
50 — — — 44.6 43.4 42.4 41.5 40.6 39.8 39.2
55 — — — — 45.9 44.7 43.7 42.8 41.9 41.1
15 25.6 24.7 24.0 23.3 23.1 22.8 — — — —
20 26.6 25.7 25.0 24.3 24.1 23.7 23.3 — — —
25 27.8 26.9 26.1 25.3 25.1 24.7 24.3 24.1 — —

CM 30 29.1 28.0 27.3 26.6 26.1 25.8 25.4 25.2 24.8 —
CM
CC 35 — 29.5 28.6 27.6 27.3 26.8 26.5 26.1 25.8 25.5
40 — — 30.0 29.1 28.6 28.2 27.6 27.4 27.0 26.6
45 — — — 30.3 29.9 29.4 29.1 28.6 28.3 27.9
50 —• — — — 30.8 30.4 30.0 29.6 29.2 28.8
10 3.66 3.61 3.56 3.51 3.49 3.47 — — — —

R 717 / Amonyak
15 3.74 3.68 3.63 3.57 3.56 3.53 3.51 — — —
20 3.81 3.76 3.70 3.66 3.63 3.61 3.59 3.58 — —
25 3.91 3.84 3.78 3.74 3.71 3.69 3.66 3.65 3.63 —
30 3.99 3.93 3.87 3.82 3.79 3.76 3.74 3.72 3.70 3.68
35 4.09 4.02 3.96 3.92 3.88 3.86 3.83 3.81 3.79 3.78
40 — 4.12 4.06 4.00 3.97 3.95 3.92 3.91 3.88 3.86
45 — — 4.16 4.10 4.08 4.04 4.01 3.99 3.98 3.96
25 44.2 42.0 40.1 38.1 37.2 36.4 35.7 35.0 34.1 33.6
30 47.7 45.0 42.6 40.5 39.6 38.7 37.8 36.9 36.3 35.8
51.4 48.4 45.7 43.2 42.1 40.9 40.0 39.2 38.3 37.7
R 502
35
40 55.7 52.2 49.1 46.2 45.0 43.8 42.7 41.5 40.7 40.1
45 61.2 56.9 52.9 50.0 48.3 46.9 45.7 44.6 43.7 42.8
50 67.6 62.7 58.1 54.1 52.4 50.9 49.3 48.0 46.8 45.9
55 — 69.3 63.8 59.4 57.4 55.1 53.6 52.2 50.6 49.5
|

Buradan bulunan değeri aşağıdaki tablolardan, çapı bulunmak istenen boru-
nun yaptığı göreve uygun olan tablo üzerinde ve demir veya bakır boru kullan-
ma durumuna göre seçmek gerekecektir. Bu bölümün soğutucu akışkan boru-
larıyla ilgili kısmının başında (Bak Parag. VIII-2 boru çaplarının hesaplanması)
soğutma sistemi boru tesisatında sıcaklık düşümü ve karşıtı olan basma kayıp-
ları için uygulamada kullanılan değerler verilmişti. Bu değerleri, bahse konu
olan uygulamanın eşdeğer toplam boru uzunluğuna bölerek tablolarda gösteri-
len 100 mt boru boyundaki sıcaklık/basınç düşümüne uygulamak suretiyle ve
çalışma şartlarındaki sıcaklığa uygun olan kolonda bu değer bulunarak sağ ta-
rafa yatay yönde ilerleyip çapı bulunmak istenen sistemin gerektirdiği akış de-
bisi aranıp en yakın değer bulunarak bu kolonun boru çapı, üstteki değer ola-
rak alınır. Aşağıda verilen örnek bu işlemin yapılışını ve basitliğini göstermek-
tedir.
Örnek: Sayfa 379'daki örnekte verilen donelere göre emiş borusu çapı ne ol-
malıdır?
R12 soğutucu akışkan debisi Tablo VIII-4'den -10/+30°C şartları için 35,2
gr/h beher kcal/h olarak verilmiş olup 12000 kcal/h için 35,2 x 12000 / 1000
= 422,4 kg/h olacaktır. Bu akışkan debisine göre ve 25 metre eşdeğer boru bo-
yunda 1.1 °C emiş hattı kaybı verecek boru çapını bulmak üzere 100 mt boru bo-
yuna isabet eden sıcaklık düşümünü saptamak gerekecektir ve bu (1.1 / 25) x 100
= 4.4°C olarak kolayca bulunur. Aşağıda R12 emiş hattı için verilen Tablo VIII-
7'den, -10°C evaporasyon sıcaklığı kolonunda 4.4°C sıcaklık düşümü aranır. Bu-
na en yakın değerler 3.7 ve 4.9°C olarak bulunmaktadır. Bu iki değerden yatay
olarak sağa doğru ilerlenerek 420 kg/h debi değeri aranır. Bakır boru çaplarını ve-
ren skalanın 1-3/8" boru çapı kolonunda 425 ve 360 kg/h debi değerleri aranan
değere en yakın değerler olup 425 kg/h debi değeri 4.9°C sıcaklık kaybına ait bir
değer olduğundan emiş borusundaki toplam sıcaklık düşümü 4.9°C x 25/100 =
1.2°C civarında olacak demektir. Ekonomik bir boru çapı seçmiş olmanın ötesin-
de yağın sürüklenebilmesi bakımından da boru çapını bir büyük standart boyut
olan 1-5/8" olarak seçmek uygun olmayacağından buradaki uygulama için boru
çapı 1-3/8" olarak alınabilir. Sayfa 381'de hesaplama suretiyle bulunan sonuç,
bakır boru çapını 1-1/8" olarak vermiş idi ve aynı sayfada bunun yetersiz olduğu
belirtilmişti. Bununla, tablolardan yararlanılarak boru çaplarının saptanmasının
kolaylığına ve bulunan sonucun sıhhatliliğine bir defa daha dikkatin çekilmesi
amaçlanmaktadır.
Aşağıda, dört ayrı soğutucu akışkan için verilen tabloların, esas olarak
dörtlü gruplar halinde bulunduğu (Basma, Sıvı, Emiş, Yoğuşum) görülecektir.
Belirli bir boru devresinin çapları hesaplanırken, önce kullanılacak tabloyu
doğru olarak seçmiş olmak gerekmektedir. Diğer yandan, R-12, R-22 ve
R-502 tablolarında hem demir boru hem de Tip-L bakır boru çapları için de-
ğerler verilmiştir ve kullanılacak boru cinsi bunlardan hangisi ise seçim buna
uygun kolonlardan yapılmalıdır. Amonyak için sadece demir boru çapları veril-
miştir.

Tabto. VIII-5),R-12 Basma/Sıcak <3az Boruları için Seçim Tablosu ve Akış Debileri (kg/h)
c
i Yoğufun/KondenzasfOn $ çaldığı (*C) Bakır Bonı Cap-O-D-fTip-L) demir Bonı Çapı (Sch.40)
20 25 30 35 40 45 50 55
İD 7/ar 1-1/fc- 1-3/8" « T 2-1/fc- 1-1/4" ı-ıft- 2" 2-lft" 3"
O AP At Ap At AP At AP At Ap At AP At Ap At Ap At
O — — — — — — — — 4.S 18.6 4.0 15.3 3.6 12.6 3.22 10.4 860 1730 3000 4700 9630 17.000 27.000 2.800 4200 8100 13.000 23.000
c — — — — 4.4 22.2 4.1 18.2 3.5 14.7 3.1 11.8 2.8 9.6 2.42 8.1 750 isio 2600 4120 8430 15.000 24.000 2475 3720 7160 11.500 20.000
(O
> 4.6 27.3 4.0 21.8 3.5 17.5 3.1 14.2 2.8 11.5 2.44 9.3 2.2 7.6 1.96 6.3 660 1330 2300 3620 7500 13.200 21.000 2180 3275 6300 10.000 17.700
H d> 3.6 21.7 3.1 17.3 2.7 13.7 2.4 11.1 2.15 9.0 1.9 7.3 1.7 5.9 1.6 4.9 530 1170 2000 3200 6600 11.700 18.500 1950 2900 5630 9000 15.700
m
E 2.8 17.3 2.5 13.6 2.1 10.7 1.9 8.6 1.7 7.1 1.5 5.7 1.34 4.6 1.23 3.9 510 1030 1780 2850 5800 10.200 16.500 1700 2570 4900 7900 13.950
§ 2.2 13.4 1.9 10.4 1.7 8.3 1.5 6.7 1.2 5.5 1.16 4.5 1.04 3.6 0.95 3.0 450 900 1570 2500 5130 9000 14.500 1525 2270 4350 6950 12.250
1.7 10.5 1.5 8.3 1.3 6.5 1.2 5.3 1.04 4.3 0.92 3.5 0.32 2.9 0.75 2.4 395 795 1380 2200 4500 7950 12.750 1330 2000 3860 6200 10.900
1.4 8.2 1.2 6.4 1.02 5.1 0.92 4.1 0.81 3.4 0.74 2.73 0.65 2.2 0.58 1.9 345 690 1200 1900 3960 6960 11.000 1180 1760 3440 5440 9600
1.04 6.4 0.92 5.1 0.81 4.1 0.71 3.3 0.63 2.6 0.57 2.2 0.51 1.8 0.46 1.6 300 612 1060 1700 3460 6170 9800 1040 1660 3020 4300 8500
c 0.81 5.1 0.71 4.0 0.63 3.2 0.57 2.5 0.51 2.1 0.44 1.7 0.40 1.4 0.36 1.1 265 535 930 1500 3060 5400 8600 925 1390 2660 4270 7530
3
3
0.63 4.0 0.57 3.1 0.5 2.5 0.43 2.0 0.39 1.64 0.35 1.3 0.31 1.1 0.28 0.9 230 470 810 1300 2690 4730 7600 815 1225 2350 3780 6660
3 0.51 3.1 0.44 2.4 0.38 1.9 0.34 1.55 0.3 1.27 0.27 1.04 0.24 0.84 0.22 0.7 200 410 710 1130 2330 4160 6660 720 1080 2100 3300 5875
O 0.39 ?4 0.35 IfiS 0.3 1 S 0.27 1 ?? 0.24 (1<K 0.21 nfi? 0.19 nfifi 0.17 ns 175 360 630 looo 2070 3660 5850 640 955 1840 2965 5180
ı_
0.31 1 <l 0.27 1 S 0.23 1 ? 0.21 n% 0.19 078 0.17 (1*4 o.ı s ns? 0.14 (14 155 315 550 870 1800 3230 5100 565 850 1630 2585 4625
t
ÜJ
0.24 1 S 0.21 1 ? 0.19 ( 1 * 0.16 (17S 0.14 (161 0.13 (149 0.12 n4 0.11 (13 136 275 435 760 1590 2800 4500 500 750 1440 2300 4080
E 0.15 0.91 0.13 0.73 0.12 0.57 0.10 0.46 0.09 0.37 0.06 0.3 0.07 0.25 0.07 0.2 103 210 370 585 1200 2170 3450 390 S3S 1130 1800 3180
W o 160
(O 0.09 0.55 0.06 0.44 0.07 0.35 0.06 0.28 0.06 0.23 — — — — — — 80 280 450 925 1660 2650 300 450 880 141S 2475
o
(al
Tablo. VIII-6) R-12 Sıvı/Likit Boruları İçin Seçim Tablosu ve Akış Debileri (kg/h)
İS
Sm Sıcaklığı (°C) Bakır Boru Çapı - O.D. (Tip-L) Sıvı Sıcaklığı Demir Boru Çapı (Sch.40)
-20 +10 +30 +50 1/2" 5/8" 7/8" h-1/8' 1-3/8 1-5/8 2-1/8 +10 30 50 3/4" 1" 1-1/4 1-1/2
1.97 2.01 2.07 2.18 580 1060 2880 5850 10.200 16.000 33.00C 2.12 2.25 2.40 2690 5100 10.50C 15.60C 30.00
1.60 1.63 1.68 1.75 516 955 2580 5210 9140 14.500 29.80C 1.75 1.82 1.91 2420 4600 9450 14.20C 27.50ı
1.30 1.32 1.35 1.42 460 860 2290 4650 8150 12.900 26.50C 1.39 1.46 1.57 2170 4090 8500 12.75C 24.50C
1.05 1.07 1.10 1.15 410 770 2040 4140 7260 11.450 23.700 1.13 1.17 1.26 1950 3685 7600 11.425 22.00C
0.85 0.87 0.89 0.92 364 685 1820 3700 6460 10.250 21.200 0.92 0.96 1.03 1750 3275 6800 10.300 20.0OC
0.69 0.70 0.72 0.75 326 610 1620 3290 5760 9160 19.000 0.75 0.78 0.83 1575 2980 6150 9250 17.80C
0.55 0.56 0.58 0.60 288 545 1440 2940 5150 8160 16.900 0.60 0.63 0.67 1415 2650 5500 8300 16.00C
0.46 0.47 0.48 0.50 255 480 1280 2610 4580 7250 15.000 0.48 0.51 0.54 1260 2380 4950 7425 14.500
0.37 0.37 0.38 0.40 225 430 1140 2315 4080 6460 13.400 0.39 0.41 0.44 1135
o 2135 4400 6690 13.000
c 0.29 0.29 0.30 0.32 200 380 1010 2060 3600 5740 12.000 0.32 0.33 0.35
i— 1015 1920 4000 5985 1.500
>
0.24 0.24 0.25 0.26 180 336 900 1840 3200 5150 10.630 0.26 0.27 0.29
> 910 1730 3560 5385 0.400
0.19 0.19 0.20 0.21 160 300 800 1630 2870 4570 9500 0.21 0.22 0.23
Cfl 815 1550 3200 4840 9350
O 0.16 0.16 0.17 0.17 140 266 710 1455 2550
o< 4080 8460 0.17 0.18 0.19 730 1390 2880 4340 8400
c
0.13 0.13 0.14 0.14 125 235 630 1290 2270 3610 7550 0.14 0.14 0.15 650 1240 2585 3875 7530
>
0.10 0.10 0.11 0.11 110 210 560 1145 2020 3210 6720 0.11 0.11 0.12 580
-H 1100 2300 3500 6750
m 0.08 0.08 0.09 0.09 98 185 498 1020 1800 2850 5980 0.09 0.09 0.10 520 990 2070 3115 6000
0.07 0.07 0.08 0.08 87 165 442 910 1600 2530 5320 0.07 0.07 0.08 465 885 1850 2800 5440
Tablo. V1I1-7) t RJ:1 Emiş Borularıİçin Seçim Tablosu ve Akış Debileri (kg/h)
c Evaporasyon Sıcaklığı (*C)

f— £ Bakır Bonı Çap - O.D. (rip-L) Demir Bonı Çapı (Sch.40)
OT"
+10 0 -10 -20 -30 -35 -40
a 1-1/İ8" « T ı-irt- 1-16 2" 3"
o AP At AP At AP At AP At AP At Ap At AP At
•e
1.1 8.2 1.6 15 2.1 26 — — — — — — — — 112 296 600 1035 1636

o 3350 6000 9400 990 1500 2880 4600 8050
d 0.8 6.2 1.1 11 1.6 19 2.2 36 — — — — — — 95 250 51 0 875 1375 2860 5030 8120 870 1290
= 2500 3970 7070
H
o 0.61 4.6 0.86 8.5 1.2 15 1.7 28 — — — — — — 83 218 440 765 1225 2510 4410 7100 755 1140
> 21 75 3495 61 20
co
H d> 0.47 3.7 0.67 6.2 71
0.9 11 1.3 21 1.8 44 — — — — 188 380 655 1040 2170 381 0 6040 650 930 1900 2990 5300
I
m 0.37 2.7 0.51 4.8 0.7 8.5 0.93 16 1.4 33 — — — — 61 162 325 570 910 1880 3290 5250 570 850 1630 2610 4625
0.28 2.1 0.38 3.6 0.53 6.5 0.74 13 1.1 24 1.3 36 — — S3 140 285 490 790 1630 2860 4580 490 750 1440 2270 4025
Ğ5<
â 0.21 1.6 0.28 2.7 0.40 4.9 0.57 9.1 0.8 18 ı.o 27 1.2 40 45 120 240 425 660 1400 2450 3910 430 640 1225 1975 3470
0.1 S 1.2 0.21 2.0 0.28 3.7 0.41 6.8 0.6 14 0.74 20 0.9 29 38 102 21 0 360 570 1200 2090 3350 370 555 1075 1715 3020
ca 0.12 0.90 0.1 6 1.6 0.23 2.8 0.32 5.2 0.47 11 0.57 15 0.7 23 33 88 180 31 S 495 1030 1820 2940 325 490 940 1495 2650
0.09 0.65 0.1 2 1.2 0.17 2.1 0.23 4.0 0.35 8 0.42 11.5 0.5 17 28 76 155 270 425 885 1565 2500 280 420 815 1290 2285
ınluj
0.07 0.53 0.09 0.91 0.13 1.6 0.18 3.0 0.26 6.3 0.32 8.8 0.4 13 — 65 130 230 365 760 1350 2170 245 365 705 1120 1935
0.05 0 3 7 0 17 0 fifi 0.10 1 ? 0.14 2.2 0.20 4S 0.24 fifi 03 10 — 56 110 195 315 660 1160 1850 210 320 610 930 1740
borı
0.04 0.30 0.05 0.60 0.08 0.92 0.11 1.7 0.15 3.5 0.1 9 5.1 0.23 7.5 — 48 93 170 270 565 985 1600 185 275 530 850 1495
cb 0.03 0.23 0.04 0.40 0.06 0.70 0.08 1.3 0.12 2.6 0.14 3.8 0.17 5.6 — 41 84 146 230 485 855 1360 160 240 460 735 1305
0.02 0.18 0.03 0.29 0.04 0.54 0.06 1.0 0.09 2.1 0.10 2.9 0.13 4.4 — 35 70 126 200 420 740 1İ9S 140 205 400 640 1140
E — — — — 0.03 0.31 0.04 0.57 0.05 1.2 0.06 1.6 0.08 2.5 — — 52 92 148 305 544 870 102 155 300 480 855
]OLJ
— — — — — — — — 0.03 0.67 0.04 1.0 0.04 1.4 — — 38 53 108 225 405 650 78
(O 115 225 360 640
Tablo. VllI-8) R-12 için KONDENSER ile SOĞUTUCU AKIŞKAN DEPOSU/RESİ-
VER Arası Boru Çapı Seçim Tablosu ve Akış Debileri (kg/h)
Sıvı 13akır Boru Dış Çapı -O.D. (Tipi > Demir/Çelik Boru (sch.40)
sıc.
5/8" 7/8" 1-1/B" 1-3/8" 1-5/8" 2-1/8" 2-5/8" 3/4" 1" 1-1/4" 1-1/2" 2" 2-1/2"
(°C)
10
20
30
378
367
356
785
762
740
1337 2035 2875 5000 7700
1300 1975 2795 4855 7480
1260 1920 2710 4715 7260
872
847
1395 2410 3285 5200 7730
1355 2345 3190 5050 7510 i;
822 1315 2275 3095 4905 7290
40 345 717 1220 1860 2630 4570 7040 797 1275 2205 3000 4755 7065
50 335 695 1185 1800 2545 4426 6820 772 1235 2135 2910 4605 6845
Not: Akış hızları 0.5 m/s alınmıştır.
Tablo. VIII-9) R-12 için DÜŞEY EMİŞ BORULARINDA Yağın Sürüklenebilmesi için
Gerekli Min. HİZ ve KAPASİTELER (+40°C Yoğuşum Sıcaklığında)
Bakır
boru
Dış
çapı
-40 -30
Emiş Gazı Sıcaklığı (°C)
-20
Hız Kpst. Hız Kpst. Hız Kpst. Hız Kpst
-10 0
Hız Kpst
+10
Hız Kpst
I
O.D. (m/s) Ton/R (m/s) Ton/R (m/s) Ton/R (m/s) Ton/R (m/s) Ton/R (m/s) Ton/R
7/8" 7.6 0.28 5.9 0.33 4.6 0.40 3.6 0.45 2.9 0.50 2.6 0.55
Jr t
1-1/8" 8.7 0.54 6.8 0.65 5.3 0.80 4.1 0.90 3.3 1.10 3.0 1.35
1-3/8" 9.6 0.87 7.5 1.10 5.8 1.30 4.5 1.50 3.6 1.80 3.3 2.23
1-5/8" 10.5 1.38 8.2 1.73 6.3 1.90 4.9 2.40 3.9 2.70 3.5 3.40
2-1/8" 12.0 2.85 9.3 3.40 7.3 4.0 5.7 4.7 4.6 5.5 4.1 7.0
2-5/8" 13.3 4.6 10.4 5.9 8.1 6.8 6.4 7.8 5.1 9.5 4.4 11.2
3-1/8" 14.8 7.5 11.3 9.2 8.9 10.8 7.0
Tablo. VIII-10) R-12 için DÜŞEY BASMA/SICAK GAZ BORULARINDA Yağın Sürük-
12.6 5.6 14.7 4.7 17.5
i
W' r
lenebilmesi için Gerekli Min. HIZ ve KAPASİTELER (+5°C Emiş Gaz Sıc.'da)
Bakır Yoğuşum Sıcaklığı (°C)

boru +45 +50
+25 +30 +35 +40
Dış
çapı Hız Kpst. Hız Kpst. Hız Kpst. Hız Kpst Hız Kpst Hız Kpst
O.D. (m/s) Ton/R (m/s) Ton/R (m/s) Ton/R (m/s) Ton/R (m/s) Ton/R (m/s) Fon/R
7/8" 2.1 0.77 1.94 0.78 1.8 0.80 1.68 0.82 1.57 0.82 1.46 0.82
1-1/8" 2.4 1.46 2.22 1.50 2.05 1.56 1.92 1.60 1.77 1.60 1.65 1.60
1-3/8" 2.64 2.5 2.45 2.52 2.28 2.54 2.13 2.60 1.98 2.60 1.83 2.60
1-5/8" 2.9 3.9 2.7 3.95 2.52 4.0 2.31 4.0 2.14 4.0 2.0 4.0
2-1/8" 3.32 7.7 3.1 7.9 2.88 8.0 2.66 8.0 2.48 8.0 2.3 8.0 , v
2-5/8" 3.7 13.4 3.43 13.8 3.18 13.9 2.94 14.0 2.74 14.0 2.54 14.0
3-1/8" 4.1 20.4 3.75 21.0 3.48 21.3 3.23 22.0 3.0 22.0 2.78 22.0
Not: Kısmi yüklerde çalışma halinde yeterli hız sağlanması için yukarıdaki Tablo:VIII-9 ve 10'daki hız ve
kapasite değerleri %25 arttırılmalıdır.

Tablo. VIII-11) R-12 Basma/SıcakGa,: Boruları için „Seçim Tablosu veAkış Debileri (kg/h)
o
nuın
d
Yoğuşum/Kondenzasyon sıcaklığı (°C) Bakır Boru Çapı - O.D. Tip-L) Demir Boru Çapı (Sch.40)
>
°C) Düş
20 2! 30 35 40 45 50 55
> 7/8" 1-1/8" 1-3/8" 1-5/8" 2-1/8" 2-5/8" 3-1/8" 1-1/4" 1-1/2'
Ap 2" 2-1/2" 3"
Ap At At Ap At Ap At Ap At Ap At At Ap At
o — — — — — — — — 4.4 11.5 4.0 9.5 3.5 7.7 3.1 6.4 890 1780 3100 4900 10.000 17.700 28.000 2900 4350 8350 13.300 23.500
c •2 — — — — 4.4 138 3.9 11? 3.4 91 3.1 73 2.8 R1 2.5 5 0 780 1575 2750 4300 8900 15.600 25.000 2580 3835
1
7400 11.800 21.000
4.5 17.1 3.9 13.7 3.4 10.9 3.0 8.7 2.7 7.0 2.4 5.8 2.1 4.7 1.9 4.0 690 1390 2400 3800 7800 13.750 22.000 2280 3400 6550 10.400 18.400
>
H 6.9 2.1 5.5 1.9 4.6 1.7 3.7 1.5 3.1 600
3.5 13.6 3.1 10.8 2.7 8.6 2.4 1220 2100 3370 6950 12.200 19.300 2020 3000 5800 9250 16.300
m
CM
2.7 10.6 2.4 8.3 2.1 6.7 1.9 5.4 1.6 4.4 1.5 3.6 1.3 2.9 1.2 2.4 530 1070 1860 2960 6000 10.700 17.000 1780 2650 5160 8160 14.500
2.1 8.3 1.9 6.6 1.7 5.4 1.5 4.3 1.3 3.5 1.16 2.8 1.04 2.3 0.93 1.8 460 945 1650 2580 5350 9425 15.000 1575 2380 4550 7230 12.700
1.7 6.5 1.5 5.1 1.3 4.2 1.15 3.3 1.03 2.7 0.92 2.2 0.81 1.8 0.74 1.5 410 830 1440 2300 4700 8300 13.200 1410 2100 4050 6400 11.400
o
1.4 5.0 1.15 4.1 1.03 3.2 0.91 2.6 0.8 2.1 0.72 1.7 0.64 1.4 0.58 1.16 360 715 1260 2000 4150 7340 11.700 1230 1850 3560 5680 10.000
1.04 4.0 0.92 3.2 0.81 2.5 0.71 2.0 0.63 1.6 0.56 1.3 0.51 1.1 0.45 0.91 315 640 1115 1760 3640 6400 10.300 1090 1640 3170 5030 8880
i 0.81 3.1 0.71 2.4 0.63 2.0 0.56 1.6 0.51 1.3 0.44 1.0 0.39 0.86 0.36 0.71 280 560 980 1550 3200 5650 9000 950 1450 2780 4460 7880
0.63 2.5 0.56 2.0 0.51 1.5 0.44 1.3 0.39 1.04 0.35 0.82 0.31 0.68 0.27 0.57 240 490 850 1360 2800 4985 7900 850 1290 2460 3940 6930
0.51 2.0 0.44 1.5 0.39 1.24 0.35 1.0 0.30 0.8 0.27 0.65 0.24 0.53 0.21 0.44 210 435 760 1200 2450 4350 6975 760 1140 2190 3480 6160
0.39 1.5 0.35 1.2 0.30 0.96 0.27 0.77 0.24 0.64 0.21 0.51 0.19 0.42 0.17 0.35 190 380 655 1040 2175 3835 6100 665 1000 1940 3080 5440
1 0.31 1.2 0.27 0.93 0.24 0.76 0.21 0.61 0.19 0.50 0.17 0.41 0.15 0.33 0.13 0.27 165 330 580 920 1910 3370 5380 600 880 1720 2720 4840
2" 0.24 0.94 0.21 0.73 0.19 0.61 0.17 0.48 0.16 0.4 0.13 0.31 0.12 0.26 0.10 0.22 140 290 510 810 1670 2980 4730 525 780 1525 2420 4300
I 0.15 0.58 0.13 0.45 0.12 0.37 0.10 0.29 0.09 0.24 0.08 0.19 — — — — 110 220 390 615 1300 2300 3670 400 610 1200 1900 3330
to 0.09 0.35 0.08 0.28 0.07 0.22 0.06 0.18 — — — — — — — — — 172 300 480 985 1765 2800 320 480 925
en 1480 2600
Tablo. VIH-12) R-22 Sıvı/Likit Boruları İçin Seçim Tablosu ve Akış Debileri (kg/h)
o>
Sıvı Sıcaklığı (°C) Bakır Bonı Çapı - O.D. (Tip-L) Sıvı Sıcaklığı Demir Boru Çapı (Sch.40)
-20 +10 +30 +50 1/2" 5/8" 7/8" 1-1/8" 1-3/8" 1-5/8" 2-1/8" +10 30 50 3/4" 1" 1-1/4" 1-1/2* 2"
2.07 2.17 2.29 2.43 585 1100 2900 5900 10.300 16.300 34.000 2.16 2.30 2.50 2600 4950 10.200 15.300 29.500
1.69 1.78 1.88 2.00 520 982 2600 5250 9200 14.500 30.000 1.76 1.85 2.02 2350 4450 9200 13.880 26.500
1.37 1.42 1.50 1.61 460 870 2310 4700 8160 13.000 27.000 1.41 1.50 1.61 2100 4000 8250 12.375 24.000
1.12 1.15 1.20 1.29 410 775 2060 4200 7310 11.500 24.000 1.15 1.21 1.31 1900 3580 7430 11.140 21.500
0.90 0.93 0.98 1.04 365 694 1836 3740 6520 10.300 21.500 0.93 0.98 1.04 1700 3200 6650 9975 19.500
0.73 0.77 0.79 0.84 325 607 1632 3330 5850 9240 19.000 0.75 0.80 0.87 1525 2890 5985 9000 17.500
0.59 0.61 0.64 0.69 290 544 1455 2960 5160 8190 17.000 0.61 0.64 0.69 1360 2585 5360 8030 15.600
0.47 0.49 0.52 0.55 255 486 1292 2640 4620 7300 15.250 0.49 0.52 0.55 1225 2325 4800 7200 14.000
0.38 0.40 0.42 0.44 225 430 1125 2340 4080 6500 13.600 0.39 0.42 0.45 1100 2090 4330 6500 12.500
O
c 0.31 0.32 0.34 0.36 200 382 1022 2090 3640 5820 11.500 0.32 0.34 0.37 980 1870 3860 5850 11.250
i—
>
0.25 0.26 0.27 0.29 180 340 910 1850 3260 5160 10.800 0.26 0.28 0.30 875 1680 3475 5200 10.100
>
r^ 0.21 0.21 0.22 0.24 160 302 813 1660 2900 4600 9600 0.21 0.22 0.24 775 1500 3110 4690 9050
co
O 0.17 0.17 0.18 0.19 140 268 718 1470 2580 4080 8500 0.17 0.18 0.20 700 1350 2810 4200 8150
c
H 0.14 0.14 0.14 0.15 125 238 640 1300 2300 3640 7600 0.14 0.15 0.16 635 1200 2500 3780 7300
> 0.11 0.11 0.11 0.12 110 210 568 1156 2040 3230 6800 0.11 0.12 0.13 565 1080 2240 3375 6500
H
m 0.09 0.09 0.09 0.10 98 186 500 1030 1800 2890 6000 0.09 0.10 0.10 505 965 2000 3000 5850
0.07 0.07 0.07 0.08 87 166 445 922 1600 2570 5380 0.07 0.08 0.08 450 865 1800 2700 5250
Tablo. VIII-13) R-22 Emiş Borular (için Seçim Tablosui ve Akış iDebileri (kg/h)
o a
c Evaporasyon Sıcaklığı (° C) Bakır Boru Çapı - O.D. (Tip-L) Demir Boru Çapı (Sch.40)
>
> î Ap
+10
At Ap
0
At Ap
-10
At Ap
-20
At Ap
-30
At Ap
-35
At Ap
-40
At
5/8" 7/8" 1-1/8" 1-3/8" 1-5/8" 2-1/8" 2-5/8" 3-1/8" 1-1/4" 1-1/2" 2" 2-1/2" 3"
o 1.1 5.1 1.6 9.1 2.1 6.4 — — — — — — — — 122 320 645 1130 1770 3670 6500 10.300 1090 1630 3170 5000 8800
0<
c
i 0.83 4.0 1.14 6.9
0.62 2.95 0.86 5.3

1.6
1.18 9.3
2.4 —
1.7 17.7 —
— — —
—
—
—
—
—
—
—
—
—
105
90
275
235
560
480
965
835
1540 3180 5575 8900
1320 2720 4825 7650
950
820
1425 2750
1235 2375
4350 7650
3800 6700
>
H .26 13.5 1.84 25.8 — — — — 78 200 410 725 1145 2365 4170 6660 720
0.49 2.22 0.64 4.0 0.9 7.0 1075 2075 3300 5850
m
e 0.36 1.68 0.51 3.0 0.68 5.4 0.97 10.2 1.40 9.7 1.73 28.2 — — 66 175 355 620 980 2040 3600 5740 620 935 1800 2870 5075
S 0.28 1.32 0.37 2.3 0.52 4.1 0.74 7.6 1.04 14.7 1.29 22.0 1.6 31 57 152 305 533 845 1760 3100 4950 540 815 1565 2500 4420
t 0.21 1.00 0.28 1.73 0.39 3.1 0.56 5.8 0.81 11.4 0.98 16.4 1.2 23.7 49 130 265 462 725 1515 2690 4280 470 705 1360 2175 3820
o 0.16 0.76 0.22 1.31 0.30 2.3 0.41 4.4 0.61 8.6 0.75 12.5 0.91 18.2 42 110 225 397 625 1295 2310 3685 408 610 1175 1875 3320
0.12 0.58 0.16 0.98 0.22 1.76 0.32 3.3 0.46 6.5 0.56 9.4 0.69 13.6 36 96 995 340 540 1130 1975 3180 353 530 1030 1630 2900
§ 0.09 0.43 0.12 0.75 0.17 1.33 0.24 2.5 0.35 4.9 0.42 7.0 0.53 10.4 31 82 168 294 465 962 1710 2750 308 460 890 1425 2500
î 0.07 0.33 0.09 0.57 0.13 1.02 0.18 1.9 0.26 3.7 0.32 5.4 0.40 7.8 26 70 145 250 400 826 1480 2350 266 400 775 1240 2175
ı 0.05 0.25 0.07 0.43 0.10 0.76 0.14 1.45 0.20 2.8 0.24 4.0 0.30 5.9
0.04 0.19 0,05 0.33 0.07 0.58 0.10 1.09 0.15 2.1 0.18 3.0 0.23 4.6
—
—
60
52
122
106
216
186
344
296
716
612
1265 2025
1088 1750
230
200
348
302
670
580
1075 1890
930 1645
|
— — 0.04 0.25 0.05 0.43 0.08 0.83 0.11 1.62 0.14 2.3 0.17 3.5 — 45 91 160 250 528 938 1500 175 262 505 800 1430
— — 0.03 0.19 0.04 0.33 0.06 0.63 0.09 1.24 0.11 1.75 0.13 2.6 — 38 78 138 218 455 800 1290 150 227 440 700 1250
I — — — — 0.03 0.19 0.04 0.36 0.05 0.70 0.06 1.02 0.07 1.5 — 28 57 100 160 335 595 955 115 170 330 525 935
Roo
(O — — — — — — — — 0.03 0.40 0.04 0.58 0.05 0.85 — — 42 74 118 246 438 705 85 128 250 395 706
Tablo. VIII-14) R-22 için KONDENSER ile SOĞUTUCU AKIŞKAN DEPOSU/RESİ-
Sıvı
sıc.
Bakır Boru Dış Çapı -O.D. (Tip-L) Demir/Çelik Boru (sch.40) Jr r
(°C) 5/8" 7/8" 1-1/8" 1-3/8" 1-5/8" 2-1/8" 2-5/8" 3/4" 1" 1-1/4" 1-1/2" 2" 2-1/2"
10 440 910 1550 2370 3340 5825 8990 995 1640 2810 3835 6060 9020
20 425 880 1500 2295 3230 5640 8700 965 1590 2720 3715 5870 8730
30 410 850 1455 2220 3125 5455 8420 930 1535 2630 3590 5675 8445
40 395 820 1400 2145 3020 5270 8130 900 1485 2545 3470 5485 8160
50 385 790 1355 2070 2915 5085 7850 870 1430 2455 3350 5290 7870
Not: Akış hızlan 0.5 m/s alınmıştır.
Tablo. VIII-15) R-22 için DÜŞEY EMİŞ BORULARINDA Yağın Sürüklenebilmesi için r
Gerekli Min. HIZ ve KAPASİTELER (+40°C Yoğuşum Sıcaklığında)
Bakır Emiş Gazı Sıcaklığı (°C)
boru
-40 -30 -20 -10 0 +10
Dış
i
7/8" 6.9 0.41 5.4 0.48 4.2 0.58 3.3 0.72 2.6 0.78 2.2 0.85
1-1/8" 7.8 0.78 6.1 0.92 4.8 1.15 3.8 1.32 3.0 1.52 2.5 1.80
1-3/8" 8.6 1.3 6.8 1.6 5.2 1.85 4.2 2.2 3.3 2.5 2.7 3.0
1-5/8" 9.4 2.1 7.3 2.5 5.7 2.9 4.6 3.4 3.7 4.1 3.0 4.8
2-1/8" 10.5 4.0 8.3 4.7 6.2 5.6 5.3 7.2 4.2 8.0 3.4 10.0
2-5/8" 12.0 7.0 9.4 8.5 7.3 10.0 5.9 11.3 4.7 14.0 3.8 15.0
3-1/8" 13.3 11.0 10.3 13.1 7.9 15.0 6.4 18.7 5.1 21.0 4.1 22.0
Tablo. VIII-16) R-22 için DÜŞEY BASMA/SICAK GAZ BORULARINDA Yağın Sürük-
lenebilmesi için Gerekli Min. HIZ ve KAPASİTELER (+5°C Emiş Gaz Sıc.'da)
i
Bakır Yoğuşum Sıcaklığı (°C)
boru
Dış +25 +30 +35 +40 +45 +50
'" r
7/8" 1.93 1.16 1.8 1.13 1.68 1.1 1.56 1.1 1.45 1.1
1-1/8" 2.22 2.2 2.05 2.1 1.9 2.1 1.76 2.2 1.65 2.2
1-3/8" 2.46 3.7 2.29 3.6 2.11 3.6 1.98 3.7 1.85 3.7
1-5/8" 2.68 5.7 2.5 5.6 2.31 5.6 2.16 5.6 2.02 5.7
2-1/8" 3.08 11.2 2.84 11.0 2.65 11.6 2.48 11.6 2.33 11.6
2-5/8" 3.41 20.0 3.16 20.0 2.94 20.0 2.75 20.0 2.58 20.0
3-1/8" 3.72 30.0 3.48 30.0 3.25 30.0 3.02 30.0 2.80 30.0
Not: Kısmi yüklerde çalışma halinde yeterli hız sağlanması için yukarıdaki hız ve kapasite değerleri %2i
arttırılmalıdır (Tablo:VIII-15 ve 16).

66E vı/\ı±noos nvı^ıvınoAn
100 mt Eşdeğer boru uzunluğunda Basınç (Ap: kgfcm 2 ) ve Sıcaklık (At: °C) Düşümü
T 5-
o
in Ol
p p O p
p p
A.
p
İS s
ö
co
co (O co
en O) Ol
p O p
o
İS
o
S
P
o p
u p
co
co
o u
co
o p
İd o
p p
ö Ko
O
CO
p P
N)
a <j> co
S S 8 S
IV)
21
DO
co CO
l\3 o Ol
o Ol
s
1?
S 8
8 p
8 p
s
"s" üF
s
00
N>
8
8
co
S i S
IV)
OD
O
•O
oı
8 3-
s S s s
Tablo. VIII-18) R-502 Sıvı/Likit Boruları iiçin Seçim Tablosu ve Akış Debileri (kg/h)
§
Sn i Sıcaklığı (*C) Bakır Boru Çapı - 0-D. (T\QL) Snr • Sıcaklığı Demir Boıtı Cap(Sch.40)
-20 +10 +30 +S0 1/2- sft- 7IZ- 1-1/8" 1-3/8" ı-sft- 2-1/8" +10 30 50 3/4" 1- 1-1/»- ı-ıö- 2"
o<
2.O5 2.14 2.22 2.33 595 1125 2960 5930 10.300 16.500 34.00C 2.13 2.28 2.47 2660 5000 İ0.30C 15.500 30.000
1
• & >
1.67 1.73 1.79 1.89 530 995 2640 S340 9300 14.600 31.000 1.72 1.84 2.01 2390 4520 9.300 14.000 27.000
|
1.35 1.40 1.46 1.S3 470 890 2350 4760 8300 13.100 27.3 0C 1.39 1.49 1.61 2140 4070 8300 12.500 24.200
E
1.10 1.13 1.17 1.23 420 795 2100 4240 7425 11.700 24.500 1.12 1.20 1.30 1930 3640 7500 11.250 21.750
0.89 0.92 0.96 1.01 375 705 1860 3790 6630 10.475 21.750 a 0.91 0.97 1.05 1730 3270 6700 10.150 19.550
îsmç
0.72 0.7S 0.78 0.82 33 S 630 1670 3380 5950 938 S 19.500 0.74 0.79 0.85 İS60 2950 6090 9100 17.500
OD
CD
0.58 0.60 0.63 0.66 300. 560 1480 3000 5275 8375 17.400 0.60 0.63 0.69 1390 2640 5440 8160 15.750
OD
•fi
=1 0.47 0.49 0.51 0.53 265 500 1320 2680 4700 7480 15.500 m 0.48 0.51 0.55 1250 2370 4900 7340 14.200
<
J UZtjnlu
=}
0.39 0.40 0.41 0.43 235 445 1180 2390 4180 6630 14.000 0.39 0.41 0.45 1120 2120 4380 6580 12.700
o Z3
er 0.32 0.32 0.33 0.35 210 395 1050 2120 3740 593 0 İ2.37S 0.32 0.33 0.36 1000 1900 3940 5900 11.400
3
o 0.26 0.26 0.27 0.28 185 350 93S 1900 3330 5275 11.000 O 0.26 0.27 0.29 900 1710 3530 5300 10.300
1
CL>
0.21 0.21 0.22 0.23 165 312 830 1695 2975 4720 9850 0.21 0.22 0.24 815 1S40 3175 4750 9230
O)
O 0.17 0.17 0.18 0.1 9 147 278 740 1510 26S0 4200 8785
•o
</y 0.17 0.18 0.19 725 1380 2850 4280 8300
Q< LU LU
C
E 0.14 0.14 0.1 S 0.1 S 130 248 660 1345 2365 3750 7850 E 0.14 0.14 0.1 S 650 1240 2565 3830 7430
0.11 0.11 0.12 0.12 115 220 585 1195 2100 3340 7615 0.11 0.11 0.12 580 1100 2290 3440 6120
m 0.09 0.09 0.10 0.10 — İ9S 520 1070 1860 2990 6190 0.09 0.09 0.10 S20 990 20S0 3080 5970
0.07 0.07 0.03 0.08 — 175 462 950 1670 2650 S6S0 0.07 0.07 0.08 465 890 1840 2760 5350
R-502 Emiş Boruları için Seçim Tablosu ve; Akış Debileri (kg/h)
o :3
Evaporasyon Sıcaklığı (° C) Bakır Boru Çap ı - O.C). (Tip-L) Demir Boru Çapı (Sch.40)
c
> =§" +10 0 -10 -20 -30 -35 -40
5/8" 7/8" 1-1/8" 1-3/8" 1-5/8" 2-1/8" 2-5/8" 3-1/8" 1-1/4" 1-1/2" 2" 2-1/2" 3"
> Ap At Ap At Ap At Ap At Ap At Ap At Ap At
o .15 5.1 .55 8.6 2.1 4.7 — — — — — — — — 150 395 800 1380 2175 4500 8000 12.500 1300 1940 3740 5985 10.500
c | 0.88 4.0 .16 6.5 1.6 1.3 2.2 20.0 — — — — — — 130 342 690 1200 1890 3900 6880 10.900 1130 1700 3260 5195 9150
i 0.66 2.9 0.89 4.9 1.23 8.5 1.7 15.3 2.4 29.1 — — — — 112 295 595 1035 1630 3350 5970 9500 980 1480 2840 4540 7980
m 0.52 2.2 0.68 3.8 0.92 6.6 1.3 11.6 1.8 22.0 2.2 31.1 — — 96 252 512 890 1420 2910 5160 8200 850 1290 2475 3970 6930
CM
0.39 1.7 0.52 2.9 0.70 4.9 0.98 8.8 1.4 6.7 1.7 23.6 2.1 34.7 82 218 440 770 1220 2530 4450 7070 745 1120 2160 3445 6050
1 0.29 1.3 0.39 2.2 0.54 3.8 0.74 6.6 1.03 12.7 1.28 18.0 1.6 26.5 71 190 380 670 1050 2180 3850 6160 650 980 1875 3000 5300
t 0.22 0.96 0.30 1.6 0.40 2.9 0.57 5.1 0.81 9.6 0.98 13.7 1.2 20.2 62 163 330 575 910 1900 3330 5330 565 850 1635 2610 4620
ÎT 0.17 0.75 0.23 1.25 0.31 2.2 0.42 4.0 0.61 7.3 0.75 10.6 0.9 15.2 53 140 284 495 785 1630 2900 4600 495 740 1425 2270 4000
â
1 0.13 0.57 0.17 0.95 0.23 1.64 0.32 3.0 0.46 5.6 0.56 7.9 0.68 11.5 45 120 245 430 680 1410 2480 4000 430 645 1240 1970 3500
I 0.10 0.44 0.13 0.71 0.18 1.25 0.25 2.2 0.35 4.3 0.42 6.0 0.52 0.87 39 104 210 370 580 1210 2150 3440 370 560
|
1070 1715 3020
0.07 0.33 0.10 0.55 0.14 0.97 0.19 1.7 0.26 3.2 0.32 4.6 0.40 6.7 33 89 180 315 500 1050 1850, 2960 320 485 935 1500 2650
i — — 0.08 0.43 0.10 0.71 0.14 1.3 0.20 2.4 0.25 3.5 0.30 5.0 29 77 157 275 435 900 1590 2570 280 420 815 1300 2300
| — — 0.06 0.32 0.08 0.55 0.11 1.0 0.15 1.9 0.19 2.6 0.22 3.8 — 66 135 235 375 775 1375 2200 245 365 710 1140 2000
— — 0.04 0.24 0.06 0.43 0.08 0.76 0.12 1.4 0.14 2.0 0.17 2.9 — 57 116 200 325 670 1190 1900 210 320 620 980 , 1740
1 —
—
— 0.03 0.18 0.05 0.32 0.06 0.58 0.09 1.1 0.11 1.5 0.13 2.2
— — — 0.03 0.18 0.04 0.33 0.05 0.63 0.06 0.89 0.08 1.3
—
—
49
36
99
73
175
130
275
210
580
430
1030
760
1640
1220
185
140
275
210
540
405
860
650
1520
1150
Fiöö
— — — — — — — — 0.3 0.36 0.03 0.51 0.04 0.75 — — 54 95 150 315 560 910 104 155 300 490 865
2 -
Tablo. VIH-20) R-502 için KONDENSER ile SOĞUTUCU AKIŞKAN DEPOSU/RESİ-
Sıvı Bakır Boru Dış Çapı -O.D. (Tip-L) Demir/Çelik Boru (sch.40)
sıc.
(°C)
10
5/8"
320
7/8" 1-1/8" 1-3/8" 1-5/8" 2-1/8" 2-5/8" 3/4"
700 1165 1810 2540 4435 6825 760
1" 1-1/4" 1-1/2" 2"
1225 2130 2915 4610 6825
2-1/2"
L
20
30
310
300
680
660
1130
1095
1755
1700
2460 4300 6620
2385 4165 6415
735
715
1190 2065 2830 4470 6620
1150 2000 2740 4330 6415
r
40 290 635 1060 1645 2310 4030 6210 690 1115 1935 2650 4190 6210
50 280 615 1025 1590 2230 3900 6000 665 1075 1870 2565 4050 6000
Not: Akış hızları 0.5 m/s alınmıştır.
Örnek: R-502 soğutucu akışkanlı, -40/+30°C şartlarında 20 000 kcal/h kapasi-

teli bir soğutma sisteminin eşdeğer boru uzunlukları aşağıda gösterilmiştir. Sistemin
boru çaplarını saptayın.
a) Basma/Sıcak gaz borusu : 15 mt 1
/'
b) Sıvı/Likit hattı borusu : 40 mt
c) Emiş/Dönüş hattı borusu : 50 mt

Önce, sistemde dolaşımı gereken R-502 debisi, kg/h olarak saptanır. Tablo VIII-
4'de -40/+30°C şartlarında beher kcal/h soğutma gücü için dolaşımı gereken R-
502 debisi 45 gram/h olarak bulunur. Bu örnekte 20 000 kcal/h olarak verilmiş
i
olan sistem kapasitesi için; 20 000 x 45 / 1000 = 900 kg/h soğutucu akışkan do-
laşımı gerekecektir. Diğer yandan, eşdeğer boru uzunluklarından gidilerek müsaade
;<
/•
edilen Basınç/Sıcaklık düşümlerinin 100 mt eşdeğer boru boyu karşıtlarının bulun-
ması gerekecektir.
a) Basma hattı 15 mt olup toplam 1.1 °C sıcaklık düşümüne müsaade edilirse,
100 mt için At - 100 x 1.1 / 15 - 7.33°C olacaktır. Tablo VIII-17'den 30°C Yo-
ğuşum Sıcaklığı kolonunda At = 7.33°C aranır. En yakın değer olan 7.9°C değerin-
den yatay olarak sağ tarafa doğru ilerlendiğinde Bakır Boru Çapı 1-1/8" olan kolon-
da akış debisi 1485 kg/h en yakın değer olarak bulunur ve 1-1/8" boru çapı seçil-
miş olur.
i
b) Sıvı-Likit hattı 40 mt olup toplam sıcaklık düşümü 0.6°C veya 100 mt için;
100 x 0.6 / 40 = 1.5°C olur. Tablo VIII-18'den 30°C sıvı sıcaklığı için ve At = 1.5°C
(En yakın değer 1.46°C'dır) için boru çapı 5/8" olarak bulunur ki akış debisi 890
kg/h olarak sağlanmaktadır. ı<
c) Emiş borusu: 100 mt için At = 100 x 1.1 / 50 = 2.2°C olup -40°C evaporas-
yon sıcaklığında 2.2°C değerinden yatay olarak sağa doğru ilerlenip 2-5/8" bakır
r
boru çapı kolonunda en yakın akış debisi değeri olan 1030 kg/h bulunur ki seçilen
boru çapı uygun sayılabilir.
alî I
7aWo. VIII-21,) R-717 AMONYAK için BASMA/SICAKGAZ BORULARI Seçim Tablosu ve Akış- Debileri (kg/h)
o
c
İ D
Yolu fu m-KO nde nzasyon Sıcaldığ • (*Q Demir/Çelik Boru Adsai-Nominai Çap(Sch.40)
> OV
;=> 20 25 30 35 40 45 50
1-1/4" i iö- 2~ 2-lft- 3" 4" 5" S"
> O AD At AD At AD At A» At AD At AD At AD At
03 4.0 1615 sooo
— — — — 4.6 13.2 0.2 3.5 8.0 3.1 6.4 2.7 5.0 1080 3110 8 750 17.8 00 32.000 52.000
O â
C « 4.9 7.3 4.2 3.4 3.6 10.4 3.2 8.0 2.8 6.3 2.5 5.0 2.2 4.0 960 1440 277S 4400 7800 15.750 23.500 46.000
3.8 13.7 3.3 0.5 2.9 8.1 2.5 6.3 2.2 5.0 1.9 4.0 1.7 3.1 850 1275 2450 3 900 6900 14.100 2S.300 41.000
co
d. 3.0 10.9 2.6 8.4 2.3 6.4 2.0 5.0 1.7 4.0 1.5 3.1 1.4 2.5 750 1130 21 75 3475 6160 12.500 22.500 36.300
m
E 2.4 8.5 2.1 6.5 1.8 5.0 .55 4.0 1.4 3.1 1.2 2.4 1.05 2.0 660 1000 1930 3080 5440 11.150 20.000 32.300
co
1.9 6.9 1.6 5.1 1.4 4.1 .24 3.1 1.08 2.4 0.95 1.95 0.83 1.S3 595 8 90 1715 2750 4800 9800 17.650 28.500
ı 1.5 5.3 1.3 4.1 1.1 3.1 0.98 2.5 0.86 1.9 0.75 1.5 0.65 1.22 525 790 1525 2440 4280 8 700 15.750 25.400
t= 1.18 4.2 1.0 3.2 0.87 2.5 0.78 2.0 0.67 1.53 0.58 1.22 0.52 0.97 465 695 1350 21 50 3780 7700 14.000 22.600
co
co
Cû 0.93 3.3 0.8 2.5 0.69 2.0 0.61 1.53 0.52 1.2 0.46 0.95 0.40 0.75 410 61 S 1195 1905 3375 6890 12.375 20.000
co
•o
0.74 2.6 0.63 2.0 0.55 1.55 0.47 1.20 0.41 0.95 0.37 0.75 0.32 0.61 365 545 1060 1695 3000 6030 10.950 17.700
0.57 2.0 0.50 1.6 0.43 1.22 0.37 0.95 0.3 2 0.75 0.29 0.59 0.25 0.46 32S 485 940 1495 2650 S400 9750 15.700
| 0.46 1.6 0.39 1.24 0.34 0.96 0.30 0.75 0.26 0.59 0.23 0.46 0.20 0.38 235 430 840 1330 2350 4800 8675 14.000
O 0.3 6 1.3 0.31 0.93 0.27 0.7S 0.24 0.59 0.20 0.46 0.13 0.3 6 0.1 6 0.29 250 380 740 1170 2080 4270 7670 12.375
.O
cB 0.23 1.0 0.24 0.77 0.21 0.61 0.19 0.47 0.16 0.36 0.14 0.29 0.13 0.24 225 335 650 1050 1850 3780 6800 11.000
•e 0.22 0.81 0.19 0.61 0.17 0.47 0.15 0.38 0.13 0.29 0.11 0.23 0.1 0 0.18 200 300 580 925 1630 3340 6000 9 800
C/>*
LLJ
0.14 0.50 0.12 0.38 0.1 0 0.29 0.09 0.23 — — — — — — 1SS 235 450 725 1290 2640 4750 7650
E
c=
c=> 0.0 0.31 0.08 0.24 — — — — — — — — — 120 180 3 Sû 570 1000 2050 3725 6000
S T—
Tablo. VIII-22) R-717 AMONYAK için SIVI/LİKİT BORULARI Seçim Tablosu ve Akış Debileri (kg/h)
2
Demir/Çelik Boru Adsal-Nomina I Çapı
Sıvı Amonyak Sıcaklığı (°C)
Schedule-80 Schedule-40
0 -40 -20 0 +20 +35 +50 1/2" 3/4" 1" 1-1/4" 1-1/2" 2" 2-1/2" 3"
rfr 1.89 1.96 2.03 2.10 2.17 2.25 600 1360 2675 5750 8700 20.000 32.500 57.250
1.55 1.60 1.65 1.70 1.76 1.83 545 1230 2410 5160 7850 18.000 29.250 51.600
î
1.24 1.28 1.33 1.38 1.42 1.47 490 1100 2160 4625 7070 16.500 26.250 46.500
1.01 1.04 1.08 1.12 1.15 1.19 435 990 1930 4150 6350 14.800 23.500 41.750
Bası
0.82 0.84 0.87 0.90 0.93 0.97 390 885 1740 3740 5680 13.240 21.200 37.400
f3
0.67 0.69 0.71 0.74 0.76 0.79 350 795 1560 3360 5140 11.960 19.000 33.500
0.54 0.55 0.57 0.59 0.61 0.63 315 710 1400 3020 4600 10.750 17150 30.200
0.44 0.45 0.46 0.48 0.49 0.51 280 635 1250 2690 4120 9600 15.350 27.200
0.35 0.36 0.37 0.38 0.39 0.41 250 570 1125 2420 3700 8675 13.850 24.300
c 0.28 0.29 0.30 0.31 0.32 0.33 225 515 1010 2175 3300 7725 12.400 22.000
i*
ı—
> 0.23 0.23 0.24 0.25 0.26 0.27 200 460 905 1945 2975 6975 11.100 19.650
> 0.19 0.19 0.20 0.21 0.21 0.22 180 410 815 1740 2660 6225 9970 17.650
O 0.16 0.16 0.17 0.17 0.17 0.18 160 365 725 1560 2390 5630 8920 15.800
c
0.13 0.13 0.14 0.14 0.14 0.1.5 145 330 650 1400 2140 5030 8075 14.200
0.10 0.10 0.10 0.11 0.11 0.12 130 295 580 1250 1915 4515 7140 12.700
m 0.08 0.08 0.09 0.09 0.10 1120 1725
0.08 115 265 520 4040 6460 11.425
0.06 0.06 0.06 0.07 0.07 0.07 105 235 465 1000 1550 3625 5800 10.000
Tablo. VIII-23)R-717 AMONYAK için EMİ Ş/DONUŞ BORULARI Seçim Tablosuı ve Akis Debileri (kg/h)
o 13emir/Çelik Boru Adsai-Nominaı
Evaporasyon !Sıcak ••il <-CÎ
m
ez
i—
Cap(!ÎCfl.40)
> ov 0 -10 -30 -30 -36 ^40
s: E ı- ı-ırt- ı-ıft- 4"
> AP AP
2" 2-1Ö- 3" 5" 6"
o AP At At AP At At AP At AP At
C/D
o 1.4 8.3 .97 16.4 — — — — — — — — 200 410 620 1200 1900 33 70 6800 12.000 20.000
O' 1.03 6.4 1.5 12.4 — — — — — — — — 175 360 540 1035 1650 2900 5950 10.500 17.250
c
ş 0.76 4.6 1.12 9.1 1.62 18.8 — — — — — — 150 310 460 895 1430 2525 5150 9250 15.000
>
H 0.59 3.5 0.83 6.8 1.24 14.4 1.9 31.4 — — — — 130 270 405 780 1235 2180 4450 8000 13.000
m
0.44 2.6 0.62 5.1 0.93 10.8 1.41 23.8 1.84 36.S — — 112 230 3 50 670 1070 1890 38 50 7000 11.400
-&) 0.33 2.0 0.48 3.9 0.70 8.0 1.06 18.1 1.37 28.2 — — 98 200 3 00 580 925 1640 33 S0 6000 9800
0.25 1.5 0.3 5 2.9 0.53 6.1 0.81 13.4 1.03 21.0 1.32 33.1 84 175 260 500 800 1420 2900 5250 8500
ç= 0.19 1.14 0.27 2.2 0.40 4.6 0.61 10.4 0.77 15.8 0.98 2S.2 72 150 225 435 690 1225 2500 4550 7400
tr>
ÛQ 0.14 0.86 0.20 1.64 0.30 3.4 0.46 7.6 0.57 11.8 0.74 18.6 62 130 195 375 600 1060 21 75 3900 6350
co
•o
t= 0.10 0.65 0.15 1.22 0.22 2.6 0.35 5.7 0.44 8.8 0.55 14.2 53 11 2 168 325 520 920 1875 3426 5500
0.08 0.49 0.11 0.91 0.17 2.0 0.26 4.4 0.32 6.8 0.42 10.7 46 96 145 280 450 795 1626 2950 4750
cr
nzn
0.06 0.36 0.08 0.69 0.13 1.46 0.20 3.3 0.25 5.0 0.32 8.0 40 82 İ2S 240 385 685 1400 2550 4100
o 0.044 0.27 0.06 0.S3 0.10 1.09 0.15 2.4 0.18 3.8 0.24 6.1 35 70 108 205 336 590 1200 2200 3550
jn
<S 0.033 0.20 0.05 0.40 0.07 0.82 0.11 1.8 0.14 2.8 0.18 4.5 30 60 92 180 290 51 0 1040 1900 3080
>Ö9
-Ö — — 0.04 0.3 0 0.05 0.62 0.08 1.38 0.10 2.2 0.13 3.4 — 53 80 155 250 440 900 1630 2650
— — — — 0.03 0.34 o.os 0.78 0.06 1.2 0.08 1.95 — 39 60 115 185 325 670 1225 1975
E
o — — — — — — 0.03 0.45 0.03 0.63 0.04 1.1 — 28 44 S5 136 240 500 900 1460
oı
• • * '
Tablo. VIII-24) R717 için Kondenser ile Soğutucu Akışkan Deposu (Receiver) Arası
Boru Çapı Seçim Tablosu ve Akış Debileri (kg/h)
Sıvı Boru Çapı (Schedule-80) Boru Çapı (Schedule-40)
i
sıc.
(°C) 3/4" 1" 1-1/4" 1.1/2» 2" 2-1/2" 3" 4" 5"
10 317 520 950 1300 2395 3550 5450 9400 14800

20 309 505 925 1265 2335 3460 5315 9165 14420
30 301 495 905 1230 2270 3365 5175 8925 14000
40 293 480 880 1200 2210 3275 5035 8685 13670
i
50 285 465 855 1165 2150 3185 4895 8445 13290
Not: R717/Amonyak akışkan ve Demir/Çelik boru için akış hızları 0.5 m/s alınmıştır.
Tablo. VIII-25) Bu Bölümdeki Tablolarda Gösterilen Demir/Çelik Boruların Tarifi M' i'
Boru'nun SCHEDULE-40 SCHEDULE-80
Adsal
Çapı 1/2" 3/4" 1" 1-1/4" 1-1/2" 2" M/2" 3" 4" 5" 6" 1/2" 3/4" 1" 1-1/4' 1-1/2'
Dış çap,
21.3 ?6 7 33 4 4 ? ? 48? 60 3 73 0 Rfi9 114 3 141 3 168.3 21.3 ?fi7 33 4 4 ? ? 48 2
mm
İç çap,
i
15.8 20.9 26.6 35.0 40.9 52.5 62.7 77.9 102.2 128.2 154 13.9 18.8 24.3 32.4 38.1
mm
Et kalınlığı
2.8 2.9 3.4 3.6 3.7 3.9 5.2 5.5 6.0 6.6 7.1 3.7 3.9 4.5 4.9 5.1
mm
1 mt boy.
ağır), kg
1.27 1.68 2.5 3.38 4.05 5.43 8.62 11.3 16.1 21.8 28.2 1.62 2.19 3.23 4.46 5.4 r
Boru çaplarının hesaplanma ve seçilmesinde şu husus hatırdan çıkarılmamalıdır:
Soğutma kapasitesi gereksinimi hesaplandıktan sonra buna göre seçilen soğutma
kompresörünün çalışma şartlarındaki kapasitesi, hesaplanan değerden genellikle bi-
raz daha yüksek olmaktadır. Boru çapları hesaplanırken, yukarıdaki tablolarda, da-
ima seçilen kompresörün gerçek kapasitesi esas alınarak boru çapı seçilmelidir. Zira,
i
soğutma sistemi gerçekte bu kapasiteyle çalışacaktır ve boru çaplarının da buna
uyum sağlaması gerekir. Diğer yandan, seçilen kompresörün gerçek kapasitesine uy-
gun kapasitelerde kondenser ile evaporatör ve ekspansiyon valfi kapasitelerinin de
sağlanması gerekli ve önemlidir. Aşırı derecede farklı kapasite değerlerini havi soğut-
ma elemanlarının beraberce bir soğutma sisteminde kullanılması pek çok zararlı so-
nuçlar meydana getirebilir ki bunlar metnin bir çok yerinde önemle belirtilmiştir.
r
Bir soğutma sistemi hiç bir zaman düz borulardan meydana gelmez ve boru şe-
bekesi üzerinde bir çok dirsek, tee, redüksüyon gibi fitingsler bulunacağı gibi bunlar-
dan başka bir çok vana, çek valf ve benzeri yardımcı elemanlar da bulunacaktır. He-
saplamada sağladığı kolaylık bakımından, bu elemanların her birisinin eşdeğeri olan
aynı çaptaki boru uzunluğu toplanıp normal olarak ölçülen boru uzunluğuna ilave
edilir. Boru çaplarının hesaplanmasında, "eşdeğer boru uzunlğu" olarak adlandırılan
değer bu toplam değerdir. Aşağıdaki Tablo VIII-25 soğutma sistemlerinde rastlanan,

değişik türden boru aksamının ortaya koyduğu basınç kaybının eşdeğeri olan aynı
çaptaki boru uzunluklarını göstermektedir. Örnek: 5/8" çaplı sıvı boru hattında aşa-
ğıda gösterilen elemanlar bulunan bir sistemin sıvı hattı eşdeğer boru uzunluğu ne
kadardır?
3 Ad. dirsek - 90° Standart
1 Ad. Tee, düz geçiş
2 Ad. Globe tipi kapama valfi, düz
1 Ad. Görme camı (Sight glass)
1 Ad. 180° U-dönüşü
1 Ad. Solenoid valfi (Globe valf ile aynı)
22 mt. Düz boru (5/8" O.D.)
Tablo VIII-26'den, 5/8" boru çapına ait aşağıdaki değerler bulunabilir.
5/8" 90° standart dirsek 3 Ad. x 0.6 = 1.80 mt.
5/8" Tee düz geçiş 1 Ad. x 0.43 = 0.43 mt.
5/8" Glop tipi kap. valfi, düz 2 Ad. x 6.7 = 13.40 mt.
5/8" Görme camı 1 Ad. x 0.43 = 0.43 mt.
5/8" U-Dönüş ' 1 Ad. x 1.00 = 1.00 mt.
5/8" Solenoid valfi 1 Ad. x 6.7 = 6.70 mt.
5/8" Düz boru 22 mt = 22.00 mt.
Toplam eşdeğer boru uzunluğu = 45.76 mt.
Bulunan bu değere göre, boru iç yüzeyindeki düzgünsüzlükler ve bilinmeyen ka-

yıplar için %10 civarında bir ilave yapılması uygun olacağından toplam eşdeğer bo-
ru uzunluğu 50 mt alınır.
Bu bölümde, soğutucu akışkan borularıyla ilgili olarak verilenleri tekrarlamak ve
bir arada değerlendirmek amacıyla aşağıda bir örnek yapılmaktadır. Görüleceği gibi,
bu örnekte sistem hava ile soğutmalı kondenserli olarak seçilmiş ve böylece Konden-
ser-Soğutkan deposu arası yoğuşum borusunun da örneklendirmede bulunması sağ-
lanmıştır. Ayrıca, kompresör kapasite kontrollü olarak alınıp basma borusunun çift
kolonlu olarak tertiplenmesi gösterilmiş, soğutucu akışkan borusunun da bir denge-
leme borusu ile teçhiz edilişi örneğe dahil edilmiştir. Her boru çapının hesabından
sonra soğutkan akış hızları heseplanarak bunların nümerik değerleri irdelenmiştir.
R12 soğutucu akışkana göre verilen, örneğin diğer soutucu akışkanlar için tekrarlan-
ması, pratik kazanılması yönünden okurlara tavsiye edilir.

Tablo. VIH-26) Boru Aksamındaki Basınç Kayıplarının Eşdeğer Boru Uzunluğu Cinsinden Karşılıkları (mt)
Düz Dirsek ç* 90° 90° 45° 180° "Tee" "Tee" Ani Ani Ani Ani Solenoid
Kapama Çapama Valfi Standart Geniş Standart Standart Yan Düz Daralma Daralma Genişleme 3en işleme Valf
Boru Çapı Valfi Valfi (Swing) Dirsek Dirsek Dirsek "U" Çıkış Geçiş dO=1 M c*D=1 12. d O = 1 At
(Glob) Dönüşü (Görme
(Glob) Rti = 1 Rti s 1,5 4 D = 1A
(D camı D d d D
(3) (3) (2) aynı) ~İ4) (4) (4)

• (4)
3/8" 5.2 1.9 1.5 0.43 0.30 0.20 0.7 0.8 0.3 0.22 0.16 0.43 0.25 5.2
1/2" 5.5 2.2 1.9 0.50 0.30 0.25 0.8 1.0 0.3 0.28 0.22 0.55 0.34 5.5
5/8 - 3/4" 6.7 2.8 2.5 0.60 0.43 0.28 1.0 1.3 0.43 0.37 0.31 0.77 0.46 6.7
7/8-1" 8.9 3.7 3.1 0.80 0.52 0.40 1.3 1.6 0.52 0.50 0.37 1.00 0.61 8.9
1-1/8-1-1/4" 11.6 4.6 4.3 1.00 0.70 0.52 1.7 2.2 0.70 0.70 0.55 1.5 0.92 11.6
1-3/8-1-1/2" 13.1 5.5 4.9 1.2 0.80 0.64 1.9 2.5 0.80 0.90 0.67 1.8 1.1 13.1
1-5/8-2" 16.8 7.3 6.1 1.5 1.00 0.80 2.5 3.1 1.00 1.3 0.92 2.5 1.5 16.8
o
1.00 3.1 3.7
c 2-1/8-2-1/2" 21.0 8.9 7.6 1.8 1.3 1.3 1.6 1.2 3.1 1.9 21.0
i—
> 1.2 3.7
> 2-5/8 ~ 3" 25.6 10.7 10.5 2.3 1.5 4.6 1.6 2.0 1.5 4.0 2.5 25.6
3-1/8-3-1/2" 30.5 12.5 10.7 2.8 1.8 1.5 4.6 5.5 1.8 2.4 1.9 4.6 2.8 30.5
o
3-5/8 ~ 4" 36.6 14.3 12.2 3.1 2.0 1.6 5.2 6.4 2.1 2.8 2.1 5.2 3.4 36.6
(1) Tip-L bakır boru Dış Çapı (O.D.); Sch.40 Demir/çelik boru adsal çapını göstermektedir.
>
H (2) Tapa tipi (lift) çek valfler için "Düz Kapama Valfi (Glob Valf)" değerleri kullanılabilir.
m (3) Gösterilen değerler vanaların tam açık konumu için verilmiştir.
2
(4) Birinci kolonda gösterilen boru çapı (1) değeri "d" olarak alınacaktır.
Örnek: Aşağıda şematik olarak gösterilen R12 soğutucu akışkanlı sistemin boru
çaplarını hesaplayın.
I KONDENSER Net Boru Uzunlukları
(+40°C Yoğuş. Sıc.) h, = 8 mt
h 2 = 5 mt
AB = 15 mt
CD = 17 mt
EF = 10 mt
GH = 6 m t
Sol. V.
G EVAPORATÖR
(-20°C Evap. Sıc.)
Jfm§ kspanr
Soğutucu
s*r
t•s% F.
KOMPRESÖR : -20/+40°C
şartlarında kapasitesi: 40.000 kcal/h
(%25,50, 75,100 kapasite kontr.)
Dolaşımı gereken soğutucu akışkan debisi, Tablo VIII-4'den R-12 için ve -20/
+40°C şartlarında, 1 kcal/h için 40.1 gram/h bulunur. 40.000 kcal/h için 40.000
x 40.1/1000 = 1604 kg/h olacaktır (Buradaki hesabımızda 1600 kg/h alındı).
1) Basma/sıcak gaz borusu: Kompresör kapasite kontrollü olduğu için, kısmi yük-
lerde yağın düşey sürüklenmesini sağlamak üzere yukarıdaki şekilde gösterildiği gibi
ikinci bir boru hattı konulmuştur ki bunun, %25 kısmi yükte, yağın sürüklenmesi için
gerekli minimum hızı sağlayacak şekilde ölçülendirilmesi gerekecektir.
Basma borusu uzunluğu AB = 15 mt olup diğer fitingsler ve kompresör çıkış
valfi için eşdeğer boru uzunluklarının buna eklenmesi gerekir. Ancak, boru çapı bi-
linmeden boru aksamının eşdeğer boru uzunlukları Tablo VIII-25'den saptanama-
yacağı için önce bir kabul yapılarak ortalama sıcaklık düşümü bulunup akışkan de-
bisine göre boru çapı seçilir. Bu boru çapına göre tekrar geri dönülüp boru aksa-

minin yeni eşdeğer uzunlukları saptanır. Net boru boyuna eklenen boru aksamı eş-
değer uzunlukları ile bulunan toplam eşdeğer boru uzunluğuna göre yeniden birim
sıcaklık düşümü hesaplanıp Tabblo VIII-25'den ilk kabul edilen birim sıcaklık dü-
şümüyle karşılaştırılır ve yeni değere göre boru çapı seçilir. Boru çapı değişik çık-
tığı sürece yeniden geri dönülüp gerek boru aksamı eşdeğer uzunlukları gerekse
birim sıcaklık düşümü yeniden tahkik edilmeli ve gerekli hesap düzeltmeleri yapıl-
malıdır. İ
Kompresör çıkış valf i (Dirsek) 4.6 mt (Tablo VIII-26'den orta değerler)* !(
/•
Tee düz geçiş 0.7 mt (Tablo VIII-26'den orta değerler)
Tee yan çıkış 2.2 mt (Tablo VIII-26'den orta değerler)
180°C Std. U-dönüş 2x1.7 mt (Tablo VIII-26'den orta değerler)
Düz boru (A-B hattı) 15.0 mt (*) Kompresör üzerindeki valfin çapı
belli ise gerçek valf çapı kullanılmalıdır.
i
Ani genişleme (kondenser)
I
kollektör borusu) 1.5 mt
Toplam eşdeğer boru boyu: 27.4 mt bulunur.
Toplam sıcaklık düşümünün 1.1 °C sınırını aşmaması gerektiğinden, 27.4 mt'de

1.1°C düşüm için birim (100 mt'de) sıcaklık düşümü 100 x 1.1/27.4 = 4.01°C ol-
malıdır. Diğer yandan, çift borudan geçen sıcak gazın %75'i ana borudan %25'i kıs-
mi yük borusundan geçecektir. Bu nedenle ana borudan geçecek R12 debisi 1600
x 0.75 = 1200 kg/h olacaktır. Bu iki değer (4.01°C ile 1200 kg/h) ve 40°C yoğu-
şum sıcaklığı birlikte Tablo VIII-5'ye uygulandığında 1-3/8" boru çapı bulunur. Bu
boru çapma göre boru aksamının eşdeğer boru uzunlukları şöyle olacaktır.
Kompresör çıkış valfi

Tee düz geçiş
5.5
0.8 i
Tee yan çıkış 2.5
•• /
180° St. U-dönüş (2 Ad.) x 1.9 3.8

Ani genişleme (Kond. Koli.ne) 1.8
Düz boru AB hattı 15.0
Toplam eşdeğer boru boyu 29.4 mt (eşdeğer boru uzunluğu)
Buna göre 100 mt'de müsaade edilen sıcaklık düşümü ise:
100 x 1.1/29.4 = 3.74°C olmalıdır. Tekrar Tablo VIII-5'e bu yeni değer ile giril- , 7
1
i ' /'
diğinde boru çapı gene 1-3/8" bulunur. Yağın sürüklenmesi için düşey borularda ge-
rekli minimum hızlar Tablo VIII-10'da min. kapasiteyle birlikte verilmiş olup bunun
sağlanıp sağlanmadığı tahkik edilmelidir. Tablo VIII-10'da minimum hız ve kapasite-
ler, 1-3/8" boru için +40°C yoğuşum sıcaklığında 2.13 m/s ve 2.6 Ton/R (2.6 x
3024 = 7862 kcal/h) olarak gösterilmiş olup örneğimizdeki kapasite 40.000 x %75

= 30.000 kcal/h, bunun çok üzerindedir ve gerekli minimum hızı rahatlıkla sağlaya-
caktır. Bu borudaki hızın, tavsiye edilen maksimum sınırı (4000 fpm = 20 m/san)
aşıp aşmadığı saptanmak istenirse bunu şöylece hesaplamak veya bu maksat için ha-
zırlanmış grafiklerden bulmak mümkündür.
7 I x d ( m t )
G ( k g / h ) = v m (m/s) x 3600 x ı x ?,(kg
R12 özgül ağırlığının (y), sıcak gazın gerçek sıcaklığında alınması gerekir ki bu sı-
caklık yoğuşum sıcaklığı olan 40°C'nin hayli üzerindedir. Bu sıcaklığı ancak bir T-S
veya p-i diyagramından saptamak uygun olacaktır. (Örneğin ASHRAE Fundamen-
tals, sayfa 17.76 fig.2). Bu sıcaklık ve özgül ağırlık değerleri takriben 55°C ve 55
kg/m 3 bulunur. Tip-L, 1-3/8" bakır boru iç çapı, Tablo VIII-28'den 32.2 mm bulu-
nup böylece;
G 1200 _ .- ,
7txd 2 3 6 0 0 x 5 5 x 7 1 ( 0 . 0 3 2 2 ) 2 / 4 = 7.45 m / s
xyx
bulunur ki bu değer 20 m/s'nin çok altında ve emniyetlidir. Kısmi yüklerde yardımcı

olacak ikinci borunun çapı da aynı şekilde ve %25 yüke göre (1600 x 0.25 = 400
kg/h) Tablo VIII-5'den 7/8" olarak saptanır. Tablo VIH-10'dan da minimum hız tah-
kik edilip (7/8" çapi ve 40°C yoğuşum için) 1.68 m/san ve 0.82 Ton/R (2480
kcal/h) bulunur ki örneğimizdeki kapasite (40.000 x 0.25 = 10.000 kcal/h) bunun
çok üzerindedir ve akış hızı yağın sürüklenmesine yeterli seviyededir.
Burada her bir kolon borusu çapı, debiyi %25 ve %75 oranlarında taşıyacak şe-
kilde seçilmiştir. Gerek kompresör çıkışında gerekse kondenser girişinde bu iki boru
birleşmiş durumdadır. Bu nedenle, iki borunun birleşmesi halindeki boru çapını da
toplam debiye göre seçmek gerekir. İki borunun iç kesitleri toplamını veren bir boru
çapı bunu sağlayacaktır ve;
_ _ _ nxd2 nxdj
Ft = Fj + F2 = + - olmalıdır.
Tablo VIII-28'den Tip-L; 7/8" bakır boru için Fj = 3.146 cm2
Tablo VIII-28'den Tip-L; 1-3/8" bakır boru için Fo = 8.155 cm2

2
Toplam Ft = 11.301 cm olmalıdır.
Tablo VIII-28'den bu kesiti sağlayan Tip-L bakır boru çapı 1-5/8" bulunur. Dik-
kati çekeceği gibi, boru aksamı için alman eşdeğer boru uzunluğu değerlerinin 1-
5/8" birleşik boru çapı için düzeltilmesi ve yeniden tahkiki gerekir. Kompresör çıkış
valf i, tee geçişler ve kondenser kollektörüne girişler bundan etkilenmektedir. Nume-

I
rik değerlerle yapılan kontrolda boru çaplarının değiştirilmesine gerek olmadığı so-
nucu ortaya çıkmaktadır.
2) Sıvı/Likit R12 Borusu: Boru aksamı için eşdeğer boru uzunlukları, yapılan ka-
bule göre ilk sınamada şöyle alınabilir.
Depo çıkış valfi (dirsek tipi) 2.2 mt
Filtre-Drayer - (iyi bir konstrüksüyon için sıfır)
Gözetleme camı 0.3 mt
Solenoid valf 5.5 mt
Dirsek 90° Std. 2 Ad. x 0.5 1.0 mt
I
Düz boru boyu (EF) 10 mt
Toplam 19.0 mt
2
Toplam basınç düşümünün 2 psi (0.14 kg/cm ) sınırını aşmaması için 100 mt'de
birim basınç düşümü 100 x 0.14 / 0.19 = 0.74 kg/cm2 olmalıdır. Sıvı sıcaklığı, yo-
ğuşum sıcaklığı ile aynı ve 40°C alınabilir. Tablo VIII-6'da bu değerlerden girilip
1600 kg/h R12, akış debisi aranıldığında 7/8" boru çapının 1620 kg/h sağladığı
görülür. Boru aksamının eşdeğer boru uzunlukları tekrar kontrol edilirse:
Depo çıkış valf 7/8" 3.7 mt

Gözetleme camı 7/8" 0.52 mt
Solenoid valf 7/8" 8.9 mt
Dirsek 90° Std. 2 Ad. (7/8") x 0.8 1.6 mt
T-'»
Düz boru boyu (EF) 10.0 mt
Toplam 24.72 mt bulunur. flr e
Buna göre 100 mt birim uzunluktaki basınç düşümü değeri 100 x 0.14/24.72 =
0.57 kg/cm2 olmalıdır. Bu yeni değere göre 7/8" boru 1440 kg/h debi sağlamak-
tadır. Bu durumda 1-1/8" boru çapına çıkmak veya biraz daha fazla basınç kaybına
müsaade ederek 7/8" sıvı hattı boru çapını ekonomik bir seçim olarak kabul etmek
gerekecektir. Buna karar vermeden önce hız ve köpürme durumlarını tahkik etmek
i
uygun olacaktır. 40°C'de sıvı R12 için y = 1204 kg/m3 olup, 7/8" boru çapında
1600 (kg/h)
1.17 m / s .
3600 x F x 3.146
10.000 W' /'
Bu değer, tavsiye edilen 1.5 m/s değerini aşmamaktadır. Sıvı köpürmesi ise, eva-
poratör sıvı deposundan daha yüksekte olduğu için, doymuş sıvı şatlarında (aşırı so-
ğutma yok ise) kaçınılmaz olacaktır. Beher metre düşey yükselmenin sebep olacağı
basınç kaybı Bölüm IX'da R12 için 0.13 kg/cm2 olarak verilmiş olup, örneğimizde-
2
ki 5 mt düşey yükselme durumunda basınç kaybı 5 x 0 . 1 3 = 0.65 kg/cm olacaktır.

i
Bu değer ise yalnız başına önerilen 2 psi (0.14 kg/cm2) sınırını bile çok aşmak-
tadır. Bu nedenle, sıvı köpürmesini önlemek üzere uygulanan önlemlerden birisi alın-
malıdır. Tablo IX-l'de 35 C yoğuşma sıcaklığında 6 mt düşey yükselme durumunda
R12 için 3.5°C aşırı soğutma (Subcooling) öngörülmüş olup bunun sağlanması ge-
rekir. Ayrıca, 7/8" boru çapı kullanılması durumunda (Tablo VIII-6'dan) 100 mt'de
basınç kaybı 0.74 kg/cm 2 civarında olacağından 24.72 mt eşdeğer boru boyunda
0.74 x 24.72 / 100 = 0.18 kg/cm 2 basınç kaybı olacaktır. Bunun karşıtı olan dü-
şey yükselme 0.18 / 0.13 = 1.4 mt olup, 5 + 1.4 = 6.4 mt düşey yükselmeye gö-
re aşırı soğutma sıcaklık farkı hesaplanmalıdır. Sonuç olarak 4°C civarında bir aşırı
soğutma gerekeceği anlaşılmakta ve 7/8" boru çapı seçimi daha ekonomik olmak-
tadır.
Ekspansiyon valfi ile evaporatör arası irtibat borusunun uzunluğu mümkün
olduğunca kısa olmalı ve hız 0.75 m/s civarında tutulmalıdır. TEV çıkışında ıs-
laklık (-20°C / +40°C yoğuşum sıc.) T-S diyagramından 0.40 civarında bulu-
nup, bu konumdaki R-12 için y = 880 kg/cm 3 bulunur ve;
F
" 0.0007 rf <7
vm x 3600 x y 0.75 x 3600 x 880
Bu ise 1-3/8" O.D. Tip-L bakır boru ile sağlanabilecektir.

3) Emiş Borusu: Gene önce yaklaşık eşdeğer boru uzunluğunu saptamak üzere
yapılan kabul ile aşağıdaki değerler bulunmuştur.
Kompresör emiş valfi : 5.5 mt (Kompresör belli ise gerçek çap alınır)
90° Std. dirsek : 1.2 mt
Düz boru boyu (GH) : 6.0 mt
Toplam : 12.7 mt
Öngörülen sıcaklık düşümü sınırı 1.1 °C olup 100 mt birim uzunluk için sıcaklık
düşümü 1.1 x 100 / 12.7 = 8.66 olmalıdır. Tablo VIII-7'den -20° evaporasyon sı-
caklığı ve 8.66°C sıcaklık düşümü değerlerinden gidilerek 1600 kg/h akış debisine
uygun boru çapı 2-5/8" olarak saptanır. Bu boru çapına göre boru aksamının eşde-
ğer uzunlukları yeniden Tablo VIII-26'den alındığında;
Kompresör emiş valfi : 10.7 mt
90° Std. dirsek : 2.3 mt
Düz boru boyu (GH) : 6.0 mt
Toplam : 19.0 mt bulunur.
Buna göre 100 mt'deki birim sıcaklık farkı 1.1 x 100 / 19 = 5.8°C bulunur. Bu
yeni At değeri Tablo VIII-7'de uygulandığında gene 2-5/8" boru çapı ile 1600 kg/h
R12 akış debisinin rahatlıkla karşılanabileceği görülmektedir. Borudaki akış hızları-
nın maksimum ve minimum sınırlar arasında kalıp kalmadığını saptamak gerekirse;
v = Ç = on i600 - = 15.8 m/s

3600 x F x y 3 6 0 0 30.92 x Q1 kg / rf

• t' I i
Bu değer, minimum 2.5 m/s (yatay borularda yağın sürüklenebilmesi için gerekli
hız) ve maksimum 20 m/s sınırları arasında kalmakta olup seçilen boru çapı 2-5/8"
uygun bir boru çapı olarak kabul edilebilir.
4) Kondenser ile soğutucu akışkan deposu arasındaki boru çapı Tablo VIII-8'den
40°C sıvı sıcaklığı için 1-3/8" (1860 kg/h sağlamaktadır) olarak verilmiştir. Örneği-
•v
mizde, sıvı deposu girişinde kapama vanası bulunması ve borunun 5 mt gibi oldukça , r
uzun bir yatay ilerleme ortaya koyması nedeniyle sıvı deposuna bir dengeleme boru-
su konulması uygun görülmüştür. Dengeleme borusunun çapı, Şekil VIII-11'den sıvı
borusu çapı 1-3/8" in karşısında 3/8" olarak gösterilmiş olup bu değer alınır.
Ön proje-hesap yapımı ve ön keşif çıkarılması gibi yaklaşık değrelerin yeterli ol-
duğu durumlarda, zaman kazandırma amacı ile hazırlanan tablolar pek çok yarar
sağlamaktadır. Bu tablolar uygulamada da gerek kurulmuş bir sistemin boru çapları-
nın tahkiki ve kontrolü için gerekse boru çaplarının acilen saptanmasının gerektiği
hallerde oldukça sıhhatli değerler vermektedirler. Alttaki Tablo VIII-27 en sık rastla-
nan soğutucu akışkanların sıvı, emiş ve çıkış boru çaplarını üç ayrı eşdeğer boru
uzunluğu için vermektedir. Tablolar, +5°C evaporasyon ve +40°C yoğuşum sıcaklık-
ları şartında Ton/Frigo olarak net soğutma kapasitelerini vermektedir. Farklı evapo-
i
rasyon veya yoğuşum şartları için en alttaki düzeltme katsayıları tablosundan buluna-
cak katsayı, proje (uygulama) kapasite değeri ile çarpıldıktan sonra üstteki boru se-
W' t
çim tablosuna uygulanmalıdır.
Tablo. Vlll-27) Soğutkan Boru Kapasiteleri-Ton/R Olarak (Toplam tsp = 2 psi olduğu-
na göre ve +5°C Buharlaşma/Evaporasyon, +40°C Yoğuşum Şartlarında (*) verilmiş-
tir. 1 Ton/R = 3024 kcal/h = 12000 BTU/h).
I
(*) Değişik Buharlaşma ve Yoğuşum Sıcaklıkları için alttaki "Kapasite Düzeltme Faktörleri" tablosundan
bulunacak değerlere göre düzeltiniz.
15 METRE EŞDEĞER BORU UZUNLUĞU İÇİN (KISA BORULU • YAKIN SİSTEM)
R-12 R-22 AMONYAK /R-717 '• r

3oıu 0 Sıvı Emiş S. Gaz 3oıu 0 Sıvı Emiş S. Gaz Boru 2 Sıvı Emiş S. Gaz
3/8" 1.6 — — 3/8" 2.3 — — 3/8" 19.2 -15°C —

1/2" 3.3 0.5 1.0 1/2" 5.3 0.9 1.9 1/2" 28.6 1.5 4.9
5/8" 6.3 0.9 1.9 5/8" 10.1 1.6 3.4 3/4" 100.0 3.3 10.9
3/4" 10.7 1.4 3.2 3/4" 17.1 2.8 5.9 1" 183.0 6.0 21.8
7/8" 16.5 2.2 4.9 7/8" 26.9 4.3 9.1 1-1/4" 337.0 11.6 57.0
1-1/8" 33.9 4.5 9.9 1-1/8" 53.5 8.6 18.5 1-1/2" 537.0 17.5 83.0
1-3/8" 58.5 7.7 16.6 1-3/8" 93.5 15.1 32.2 2" 1175 31.8 162.0
1-5/8" 72.5 12.5 26.8 1-5/8" 153.0 23.7 50.5 2-1/2" 1870 50.5 261.0
2-1/8" 195.0 25.3 55.5 2-1/8" 313.0 49.5 106.0 3" 3320 86.3 458.0
2-5/8" 339.0 45.9 100.0 2-5/8" 545.0 86.5 187.0 — — — —
3-1/8" 550.0 71.5 155.0 3-1/8" 887.0 139.0 295.0 — — — —

Tablo. VHI-27) Soğutkan Boru Kapasiteleri-Ton/R Olarak (Toplam bp = 2 psi olduğu-
na göre ve +5°C Buharlaşma/Evaporasyon, +40°C Yoğuşum Şartlarında (*) verilmiş-
tir. 1 Ton/R = 3024 kcal/h = 12000 BTU/h).
(*) Değişik Buharlaşma ve Yoğuşum Sıcaklıkları için alttaki "Kapasite Düzeltme Faktörleri" tablosundan
bulunacak değerlere göre düzeltiniz.
30 METRE EŞDEĞER BORU UZUNLUĞU İÇİN (ORTA UZAKLIKTAKİ SİSTEMLER)

R-12 R-22 AMONYAK /R-717
3oru 0 Sıvı Emiş S. Gaz Som 0 Sıvı Emiş S. Gaz Boru 2 Sıvı Emiş S. Gaz
3/8" 1.0 — — 3/8" — — •15°CEvap —
1.6 3/8" 12.0 sıc. için
1/2" 2.3 0.3 0.7 1/2" 3.7 0.6 1.3 1/2" 20.0 1.0 3.43
5/8" 4.0 0.6 1.3 5/8" 6.8 1.1 2.4 3/4" 70.0 2.2 7.5
3/4" 7.3 1.0 2.2 3/4" 11.6 1.9 4.1 1" 125.0 4.0 15.0
7/8" 11.3 1.5 3.4 7/8" 18.1 2.9 6.3 1-1/4" 230.0 8.0 39.2
1-1/8" 23.1 3.1 6.8 1-1/8" 36.2 5.9 12.8 1-1/2" 370.0 12.0 58.0
1-3/8" 40.3 5.3 11.6 1-3/8" 63.5 10.3 22.3 2" 800.0 22.0 113.0
1-5/8" 63.5 8.6 18.7 1-5/8" 103.0 16.3 34.5 2-1/2" 1280 35.0 180.0
2-1/8" 133.0 17.5 38.5 2-1/8" 212.0 33.9 73.5 3" 2270 60.0 316.0
2-5/8" 232.0 31.7 69.0 2-5/8" 365.0 60.0 129.0 — — — —
3-1/8" 376.0 49.6 107.0 3-1/8" 598.0 94.5 204.0 — — — —
60 METRE EŞDEĞER BORU UZUNLUĞU İÇİN (UZUN BORULU -UZAK SİSTEM)
R-12 R-22 AMONYAK /R-717
Boru 0 Sıvı Emiş S. Gaz Soru 0 Sıvı Emiş S. Gaz Boru (2 Sıvı Emiş S. Gaz
— — — — 3/8" 8.0 -15'CEvap. —

3/8" 0.7 3/8" 1.1 sıc. için
1/2" 1.5 — 0.5 1/2" 2.5 0.4 0.9 1/2 13.5 0.67 2.3
5/8" 2.9 0.4 0.9 5/8" 4.7 0.8 1.6 3/4" 46.5 1.5 5.0
3/4" 5.0 0.7 1.5 3/4" 7.9 1.3 2.8 1" 83.5 2.7 10.0
7/8" 7.7 1.1 2.4 7/8" 12.3 2.0 4.3 1-1/4" 150 5.3 26.2
1-1/8" 15.8 2.1 4.7 1-1/8" 24.7 4.1 8.8 1-1/2" 246 8.0 38.7
1-3/8" 27.7 3.7 8.1 1-3/8" 43.2 7.2 15.4 2" 532 14.7 75.5
1-5/8" 43.4 6.0 13.0 1-5/8" 70.0 11.2 24.0 2-1/2" 855 23.5 120.0
2-1/8" 90.5 12.2 26.8 2-1/8" 143.0 23.4 50.0 3" 1515 40.0 211.0
2-5/8" 161.0 22.0 47.4 2-5/8" 250.0 405 89.0 — — — —
3-1/8" 258.0 34.4 74.5 3-1/8" 402.0 65.0 140. — — — —

(•) Değişik Yoğuşum ve Buharlaşma Sıcaklıkları için Düzeltme Faktörleri
R-12 R-22
Yoğunlaş- EVAPORASYON SICAKLIĞI EVAPORASYON SICAKLIĞI !
' /'
•çaktığı, -20°C -5°C +10"C 20°C -5°C +10°C
°C
SI EM SG SI EM SG sı EM SG SI EM SG SI EM SG SI EM SG
30 1.00 1.54 1.16 0.95 1.10 1.10 0.90 0.82 1.05 0.97 1.55 1.15 0.93 1.10 1.11 0.90 0.84 1.07
35 1.05 1.61 1.13 0.99 1.15 1.07 0.94 0.86 1.01 1.02 1.62 1.11 0.98 1.15 1.07 0.94 0.88 1.02
40 1.10 1.69 1.11 1.03 1.20 1.05 0.98 0.90 0.98 1.07 1.70 1.08 1.02 1.27 1.04 0.99 0.92 1.00
45
50
1.16 1.73 1 08 1.08 1 ?fi 1 n? 1.02 0.94 0.96 1 13 1 79 1 05 1 07 1 27 1 01 1 03 0 96 0 97
1.22 1.88 1.04 1.15 1.34 0.97 1.07 0.98 0.92 1.19 1.89 1.04 1.13 1.34 0.99 1.08 1.01 0.95
1
i,
' ,66 1.29 2.00 1.01 1.20 1.40 0.94 1.12 1.04 0.89 1.25 2.00 1.04 1.19 1.42 0.99 1.15 1.07 0.94
Boru çapı hesabı tablosundaki değer (Ton/F) = Proje Kapasitesi x Düzeltme Faktörü, şeklinde
iÜ ' /'
düzeltilerek alınacaktır.
Örnek: Yukarıda şeması verilen ve akış debileriyle hesaplama metodu için örnek
olarak yapılan soğutma sisteminin boru çaplarını Tablo VIII-27'den bulun.
1) Sıcak gaz borusu: AB borusu net uzunluğu 15 mt olup boru aksamı için de yak-
laşık olarak 15 mt ilave edilirse toplam eşdeğer boru uzunluğu 30 mt olarak bulunur.
Buna göre Tablo VIII-27'deki orta grup değerleri kullanılacaktır. Soğutma kapasitesi
ana gidiş borusu için 40.000 x 0.75 = 30.000 kcal/h veya 10 Ton/R'dir. -20° eva-
porasyon ve +40°C yoğuşum sıcaklıkları için düzeltme faktörü 1.11 olarak bulunur
ve düzeltilmiş kapasite 10 x 1.11 = 11.1 T/R olur. Tablo VIII-27'den 1-3/8" boru
çapı 11.6 T/R soğutma kapasitesine kadar yeterli olmaktadır. Yardımcı boru çapı da
i
0.25 x 40.000 / 3024 veya 3.3 Ton/R'ne 1.11 düzeltme faktörü uygalanıp 3.66 •• /
Ton/R bulunur. Tabloda 7/8" boru çapı 3.4 Ton/R'ye kadar yeterli olup 3.66 T/R
değerine çok yakındır.
2) Sıvı R12 borusu: Düzeltme faktörü 1.1 olarak verilmiş olup düzeltilmiş kapasi-
te 40000 x 1.1/3024 = 14.55 Ton/R olarak bulunur. Buna uygun boru çapı ise
Tablo VIH-27'de 7/8" (11.3 T/R) ile 1-1/8" (23.1 T/R) arasında kalmaktadır. Yu-
karıdaki örnekte izah edilen nedenlerle 7/8" boru çapı alınabilir.
3) Emiş borusu: Düzeltme katsayısı 1.69 olarak verilmektedir ve düzeltilmiş kapa-
i
site 40.000 x 1.69 / 3024 = 22.35 Ton/R olarak bulunmaktadır. Tablo VIH-27'de
bu kapasiteye en uygun boru çapı 2-5/8" (31.7 Ton/R) olarak verilmektedir.
Görüldüğü gibi burada bulunan boru çapı değerleri, yukarıdaki akış debilerine gö-
re yapılan hesaplama ve seçime aynen uymaktadır. Yağın sürüklenmesi, minimum ve i-'l
maksimum hız sınırları arasında kalınıp kalınmadığının tahkiki aynen yukarıdaki ör-
nekte olduğu şekilde burada da yapılabilir.
VIII-3) Boru Güzergahı Seçimi

Boru güzergahının seçiminde en önemli husus, boru tesisatının biribirine irtibat-
ladığı soğutma elemanları arasında mümkün olduğu kadar kısa, doğrusal ve az fi-
tingsli olarak tertiplenmesidir. Bu suretle, hem boru harcamı azalacak, hem boru ba-
sınç kayıpları daha düşük seviyede tutulabilecek hem de sisteme verilmesi gereken
i
soğutucu akışkan şarjının miktarında düşme olacaktır. Buna ilaveten aşağıdaki husus-
ların göz önünde tutulması gerekir:
ı<
r
a) Kompresörün ve diğer soğutma aksamının tamir, servis, bakım, kontrol ve
ayarlarının yapılmasını boru tesisatı engellememelidir. Kompresör ve diğer cihazlar,
gerektiğinde kısmen veya tümüyle sökülüp dışarıya çıkartılabilmelidir.
b) Kompresörün yağ seviye camı, sıvı soğutucu akışkan gözetleme camı, termo-
metre, manometre, termostatik ekspansiyon valfi, basınç ve sıcaklık kontrol eleman-
ları gibi aksamda akış, seviye, ayar ve ölçüm değeri doneleri kolayca görülüp izlene-
bilmeli ve gerektiğinde ayarları yapılabilmelidir.
c) Borularla soğutma ekipmanı ve duvar-tavan arasında, servis-bakım-tamir için
yeterli boşluk bırakılmalıdır.
d) Boruların duvar, tavan ve döşeme geçişlerinde serbest hareketine imkan vere-
cek şekilde geçiş bilezikleri konulmalıdır. Dış darbelere maruz kalması mümkün olan
borularda koruma önlemi alınmalıdır. (Çelik boru veya spiral içine alma, vb)
e) Boru güzergahında kapı, pencere gibi elemanların çalışması ve insan geçitleri-
nin engellenmesinden kaçınılmalıdır.
f) Borular belirli aralıklarda taşıyıcı elemanlar tarafından desteklenerek soğutma
tesisatı elemanlarına ve bağlantı parçalarına boru ağırlığının ve titreşimlerin iletişimi
mümkün olduğu kadar önlenmelidir. Boru taşıyıcı elemanlarının konulacağı aralık en
çok 40 boru çapı mesafede bir olmalıdır. Ayrıca, boru taşıyıcı elamanları, borunun
ısıl uzama ve kısalmalarına uyum sağlayabilmeli ve boruda aşırı gerilimler meydana
getirmemelidir. Bu uzama ve kısalmaları karşılamanın en pratik yolu, boruları üç ay-
rı yönde bir miktar ilerletmektir. Soğutucu akışkan borularında kayar tip (pistonlu vs.)
genleşme alıcılar kesinlikle kullanılmamalıdır.
Soğutucu akışkan borularının soğutma tekniği yönünden ve değişik uygulama ko-
şullarına göre ne uygun tertip şekilleri Bölüm IX'da (c) pragrafı altında daha geniş bir
şekilde gösterilmiştir.
VIII-4) Boru Malzemeleri

Boru malzemesi olarak, Halokarbon türü soğutucu akışkanlı sistemlerde bakır en
çok kullanılan malzemedir. Ayrıca, siyah demir, çelik, pirinç gibi malzemeler de ge-
rek halokarbon türü gerekse amonyak dışındaki diğer soğutucu akışkanlar için uygun
olmaktadır. Bakır ve bakır alaşımları (pirinç, bronz, vs.) amonyak ile kullanılmamak-
tadır. Magnezyum alaşımları ise halokarbon soğutucu akışkanlar ile kullanılmamalı-
dır. Bakır borular, bilhassa 4" çap değerlerine kadar (amonyak hariç) hem hafif ol-
ması, hem de korozyona dayanıklı ve montajının daha kolay olması bakımından ter-
cih edilmektedir. Soğutma tesisatında kullanılacak bakır boru tipi; kalın etli, Tip-K ve-
ya Tip-L olmalıdır. Bakır boruların adsal çapları, halen soğutma uygulamalarında ge-
çerli olan Amerikan ölçü sistemi birimlerine göre ve dış çaplar esas alınarak gösteril-
mektedir. Küçük çaplı bakır borular (1/4" ile 3/4") çoğunlukla tavlanmış, yumuşak
borudur ve piyasada kangal halinde bulunur. Daha büyük çaplı bakır borular ise tav-
sız ve düz boylar halindedir. Aşağıdaki Tablo VIII-28'de Tip-K ve Tip-L bakır borula-
rın fiziksel ölçüleri ve özellikleri belirtilmektedir. Çapı 4" den daha büyük olan boru-
larda, her tür soğutucu akışkan için genellikle çelik çekme boru kullanılmaktadır. Faz-
la miktarda boru kullanımını gerektiren uygulamalarda, ekonomik olması bakımından
50 mm ve daha büyük çaplı boruların da çelik çekme olması tercih edilebilir. Tablo
VIII-25'de Amerikan ölçü sistemi birimlerine ve standartlarına göre iki değişik tür bo-
runun fiziksel ölçüleri verilmiş olup, metrik karşılıkları da gösterilmiştir.

K
Tablo. VIII-28) Bakır Boru Ölçüleri (TİP-K)
Dış Çap DIŞ Çap İç Çap Et Ka- 1 mt Ağırlığı 1 mt Dış İç Kesit 1 mt boru İşletme
i-.'i
O.D mm mm lınlığı (Kg) yüzeyi (m2] alanı İç hacmi Emniyet
(İt) Bas.(Atü)
1/4" 6.25 4.85 0.75 0.120 0.02 0.185 0.02 65
3/8" 9.65 7.85 0.90 0.216 0.03 0.47 0.05 65
1/2" 12.70 10.2 1.25 0.400 0.04 0.82 0.08 65
5/8" 16.0 13.5 1.25 0.513 0.05 1.41 0.14 55
i
3/4" 19.0 16.5 1.25 0.623 0.06 2.15 0.22 50
7/8" 22.3 19.0 1.65 0.955 0.07 2.81 0.28 50
1-1/8" 28.7 25.4 1.65 1.250 0.09 5.02 0.50 40
1-3/8"
1-5/8"
35.Û
41.4
31.7
37.7
1.65
1.83
1.550
2.026
0.11
0.13
7.87
11.1
0.79
1.11
35
30
'" r
2-1/8" 54.1 50.0 2.10 3.07 0.17 19.4 1.94 25
2-5/8" 66.8 62.0 2.40 4.37 0.21 30.1 3.01 25
3-1/8" 79.5 74.0 2.77 5.96 0.25 42.8 4.28 25
ı
3-5/8" 92.2 86.1 3.05 7.63 0.29 58.1 5.81 22
4-1/8" 104.9 98.1 3.40 9.70 0.33 75.5 7.55 22
BAKIR BORU ÖLÇÜLERİ (TİP-L)
1/4" 6.35 4.95 0.70 0.112 0.02 0.192 0.02 60

Hr t
3/8" 9.65 8.05 0.80 0.174 0.03 0.508 0.051 55
1/2" 12.70 10.9 0.90 0.295 0.04 0.933 0.093 50
5/8" 16.0 14.0 1.02 0.424 0.05 1.539 0.154 45

3/4" 19.0 16.9 1.07 0.539 0.06 2.246 0.225 40
7/8" 22.3 20.0 1.14 0.677 0.07 3.146 0.315 35
1-1/8" 28.7 26.2 1.27 0.974 0.09 5.400 0.540 30
1-3/8" 35.0 32.2 1.40 1.315 0.11 8.155 0.816 30
1-5/8" 41.4 38.3 1.52 1.700 0.13 11.537 1.154 25
2-1/8" 54.1 50.5 1.78 2.607 1.17 20.058 2.006 20
2-5/8" 66.8 62.7 2.03 3.689 0.21 30.92 3.092 20
3-1/8" 79.5 74.9 2.28 4.949 0.25 44.1 4.410 20
3-5/8" 92.2 87.1 2.54 6.386 0.29 59.67 5.967 18
4-1/8" 104.9 99.3 2.79 8.000 0.33 77.55 7.755 18

VIII-5) Soğutucu Akışkan Borularının Tccrit'i
Soğutucu akışkan borularının tecrit'inden maksat (a) ısı geçişinin, (b) terlemenin
önlenmesi, olarak düşünülür. Bir soğutma sistemindeki boruların tümü için, sayılan
bu iki amaç mevcut olmadığından tüm boruların tecrit edilmesine de gerek olmamak-
tadır. Boruların döşenmesi tamamlanıp basınç-kaçak testleri yapılmadan boruların
tecriti yapılmamalıdır. Tecrit uygulamasında göz önünde bulundurulacak genel husus-
lar aşağıda kısaca belirtilmektedir.
a) Sıvı soğutucu akışkan boruları: Normal olarak sıvı soğutucu akışkan boru-
larının tecrit edilmesine gerek yoktur. Ancak, sıvı hattı çok sıcak hacimlerden ge-
çiyorsa veya uzun mesafelerde güneş ışınlarına maruz kalıyorsa ısıl yönden tec-
rit edilmesinde fayda görülebilir. Normal olarak, boru yüzeyindeki sıcaklığın mu-
hit çiğ nokta sıcaklığı altına düşmesi söz konusu olmadığından, buhar kesici ko-
nulmasına gerek olmayacaktır. Diğer yandan, emiş hattı-sıvı hattı arasına ısı de-
ğiştirgeci konulan uygulamalarda sıvı çıkış sıcaklığı oldukça düşük seviyelere ine-
ceğinden, bilhassa sıcaklığı yüksek hacimlerden geçişlerde sıvı hattının ısıl yön-
den, hatta buhar kesicili olarak tecrit edilmesi gerekebilir. Yoğuşum sıcaklığı dü-
şük olan veya "Kaskat" esasa dayalı soğutma sistemlerinin alçak sıcaklık tarafı-
nın sıvı akışkan borularının tecrit edilmesi de gerekir. Bazan sıvı soğutucu akış-
kan borusu, emiş borusu ile bitişik ve hatta birbirine kaynakla tespit edilmiş va-
ziyette döşenmektedir. Bunun amacı, sıvı hattı-emiş hattı ısı değiştirgeci etkisi
meydana getirmektir ve bunun yararları diğer bölümlerde izah edilmiştir. Bu şe-
kildeki sıvı hattı-emiş hattı uygulamalarında her iki borunun beraberce tecrit edil-
mesi bir çok yarar sağlayacaktır.
b) Sıcak gaz boruları: Bu borular da normal olarak tecrit edilmemektedir. Ancak,
sıcak gaz borularının geçirilmesinden kaçınılmayan ve bu borulardan gelecek ısı'dan
zarar görebilecek hacimlerde ısı tecriti gerekebilir. Keza, insanların değerek zarar gö-
rebileceği kısımlarda da boruların tecrit edilmesi gerekebilir. Tecrit yapıldığında, bu-
har kesiciye gerek olmayacaktır.
c) Emiş hattı boruları: Emiş hattı borularının hem ısıl yönden hem de terleme-
ye karşı tecrit edilmesi gerekir. Ancak, emiş-evaporasyon sıcaklığının yüksek oldu-
ğu klima gibi uygulamalarda, emiş borularının geçtiği hacimlerde sıcaklık ve rutu-
bet seviyeleri çok yüksek değilse bu boruların tecrit edimesine gerek kalmayabilir.
Hatta emiş borularına dışarıdan bir miktar ısı girmesi, emiş hattında bulunabilec-
ek buharlaşmamış soğutucu akışkanın buharlaşmasına yardım edeceği için, komp-
resöre sıvı halde soğutucu akışkan gelmesinin önlenmesi bakımından faydalı görü-
lebilir. Soğuk oda ve benzeri uygulamalarda ise emiş borularının buhar kesicili ola-
rak tecrit edilmesi gereklidir. Buhar kesici uygulanmasında ek yerlerinin sızdırmaz
şekilde kapatılmasına bilhassa dikkat edilmelidir. Isı tecrit malzemesi olarak boru-
lar için kullanılan malzemeler tabii-prefabrik mantar, cam yünü, plastik ve kauçuk
köpük/foam olarak sayılabilir. Bu tecrit maddelerinin üzerine genellikle bir buhar
kesici film konulmaktadır. Buhar kesici olarak; metal folyo (çoğunlukla alümin-
yum), emprenye edilmiş kraft kağıdı, plastik-pvc folyo ve fırça veya sprey meto-
duyla uygulanan asfalt, resin, polimer, pigment ve benzeri esaslı bir dış yüzey kap-
laması kullanılmaktadır.
Son yıllarda yapılan birçok soğutma borusu tecrit malzemesi hem ısıl tecrit hem
de buhar kesici görevini birlikte yapabilecek evsaftadır. Örneğin dış yüzeyi gözenek-
siz, boruya göre şekillendirilmiş veya levha şeklinde bir sentetik kauçuk foam malze-

me geniş ölçüde ve başarıyla kullanılmaktadır. Buna benzer ve şerit bant şeklinde, bir
tarafı yapışkan tecrit malzemesi değişik çap ve şekilde boru, fittings ve diğer soğuk !<
yüzeylere kolaylıkla uygulanabilmekte, böylece hem ısıl tecrit hem de buhar kesici ih- /'
tiyacı karşılanmaktadır. Aşağıdaki tablo, düşük sıcaklıktaki borulara uygulanması öne-
rilen tecrit kalınlıklarını vermektedir.
Tablo. VIII-29) Soğuk Borular için tecrit kalınlıkları
Sıcaklık Boru dış çapı Tecrit Kalınlığı Tecrit Malzemesi

(°C) (veya eşdeğeri)
10/24
10/24
0/10
5"kadar
6"den büyük
3"e kadar
3/4" (19 mm)
1"(25mm)
3/4" (19 mm)
Cam yünü keçe
Cam yünü keçe
Cam yünü, keçe
İ
0/10 4"den büyük 2 kat 3/4" veya Cam yünü, keçe
1 kat 2" veya 1-1/2" mantar
-18/-4 1 "e kadar 2" (51 mm) Mantar veya 2-1/2"
cam yünü keçe
-18/-4 1-1/4-3" arası 2-1/2 (64 mm) " " 3 "
u 0 4 ıı ıı
-18/-4 3"den büyük 3" (76 mm)
i
-32/-18 1/2-3" arası 3" (76 mm) Mantar
-32/-18 3-1/2-4" arası 3-1/2 (90 mm) Mantar
-32/-18 4"den büyük 4" (102 mm) Mantar
'" r
a) Kauçuk Köpük/Foam
(Kendinden Buhar Kesici)
b) Prefabrik üretan, üzeri Buhar kesici Folyo Kaplı ı
ı
c) Sentetik Kauçuk Bant izole (Kendinden Buhar d) Cam Yünü. üzeri Buhar
Kesici) Fitingslere uygulama kolaylığı Görülmektedir Kesici Folyo Kaplı
Şekil. VHI-9) Soğuk borular için tecrit örnekleri

VIII-6) Boru Aksamı:
Boru aksamı olarak; boru ekleme parçaları-fitingsler, boru titreşimlerinin iletimini
önleyici parçalar-titreşim önleyiciler, kompresörün sıkıştırma işlemini yapması sıra-
sında meydana gelen sesin sisteme gitmesini önleyici elemanlar-susturucular, borula-
rı taşıyıcı elemanlar akışı kesmek için veya ters yönde gidişini önlemek için kullanılan
elemanlar (valfler, çek valfler, solenoid valfler vs.), borulardaki akışkan geçişini izle-
mek için kullanılan elemanlar-gözetleme camları ve daha pek çok değişik amaçla kul-
lanılan elemanlar olarak özetlenebilir. Fitingsler ve titreşim önleyicilerin dışındaki di-
ğer elemanlar ayrı ayrı Bölüm-V'de izah edilmiştir.
Boru ekleme usûlleri; Vidalı, flanşlı, kaynakla, lehimle ve havsalama suretiyle ya-
pılmaktadır. Aşağıdakki Şekil VIII-10'da kaynaklı tip fitings çeşitleri, Şekil VIII-1 l'de
vidalı fitingsler gösterilmiştir.
j b)Dar clYatım d)Redüksiyon e)U-Dönüj f)Te«

Dirsek Dirsek Dirsek
Şekil. VIII-10) Kaynaklı tip bakır boru fitingsleri
ı)Ünyon b)Ünyon
c)Kısa Rakor d)Uzun Rakor
5AE x MPT SAE x 5AE
•Si
e) Nipel f)Pedüksiyon •) Tapa-Diji
h)Tapa- Erkek
MPT x MPT Ünyon-SAE 5AE
GD
k) Manşon
F-SAExSAE F-SAExMPT SAE x FPT Tüp Adaptörü F
PTxFPT
j) Adaptör Örnekleri
Şekil. VIII-11) Vidalı tip fitings çeşitlerinden örnekler

1 Tl
•••'«
i
tf.
SAE x FPT x SAE
SAE x MPT
SAE
SAE x SAE x SAE
SAE x 5AE x SAE
i
SAE x Swival
SAE x SAE
Redüksiyon
SAE x SAE x-SAE

m) D i ş l i T e e ' l e r n) Çapraz/Kros/Haç
(SAE)
SAE x SAE SAE x MPT

o)Rakor §apka«ı(Tapa) p)9akır Conta(SAE)
1) Dişli Dirsekler
Not: MPT-Boru diş'i, Erkek FPT-Boru diş'i - Dişi SAE-Havşalı Bağlantı
Şekil. VIH-llIdevami) Vidalı tipfitings çeşitlerinden örnekler
Titreşimin geçişini önlemek için, titreşim önleyiciler kullanılabileceği gibi titreşimin I-1»
meydana geldiği cihaza (genellikle kompresör) bağlanan boruların her üç yönde 15 ile
30 boru çapı kadar mesafede ilerletilmesi suretiyle de ödenebilmektedir, ilk boru taşı-
yıcı eleman, titreşime karşı alınan önlemden hemen sonra konulmalıdır. Aşın veya çok
yönlü titreşimlerin mevcut olduğu durumlarda, her titreşimin yönüne dik açı teşkil ede-
cek tarzda, birden fazla sayıda titreşirn önleyici konulması gerekebilir. Çok büyük çap-
lı bakır borular ile kullanıldığında titreşim önleyicilerden iyi sonuç alınamadığı görülmüş-
tür. Bilhassa sıcak gaz boru hattında, basınç dalgalanmalan aşın türbülanslarla aşın hız-
ları ve bunun sonucunda da aşırı ses ve titreşimleri meydana getirebilir. Bilhassa rezo-
nans oluşabildiği taktirde bu durum borulann tahrip olmasına neden olabilir. Sıcak gaz
hattı susturucusu konulması bu durumun önlenmesinde çok etken olmaktadır. Bu ko-
nuda alınabilecek diğer önlemler; Boru çapının büyütülmesi, bakır boru yerine çelik bo-
ru kullanılması veya kompresörün devir sayısının değiştirilmesi şeklinde olabilecektir. i
W' /'
a) Kaynaklı Bağlantı
b) Vidalı Bağlantı c) Flanşlı Bağlantı

Şekil. VIII-12) Titreşim önleyiciler ve boruya bağlantı şekilleri

VIII-7) Sirkülasyon Pompaları:
Kondenser suyu ve soğutulmuş su ile salamura, etilen glikol gibi indirekt soğutu-
cu akışkanların boru şebekesinde dolaşımını sağlamak üzere sirkülasyon pompaların-
dan yararlanılmaktadır.Sogutma tekniğinde bugün kullanılan pompaların büyük bir
ekseriyeti santrifüj tipidir. Bir santrifüj pompa, kanatlı-dönel bir rotor (çark) ile onu
çevreleyen sabit, salyangoz şekilli bir hücreden oluşmaktadır. Kanatlı-dönel rotorun
göbek kısmından giren akışkan dönel hareketin sağladığı merkezkaç kuvvetin etkisiy-
le kanat boşluklarından rotorun çevresine doğru hızlanarak hareket eder ve salyan-
goz şekilli dış gövdeye ulaşır. Kesiti gittikçe genişleyen salyangoz dış gövdede dina-
mik enerjisinin bir bölümü statik enerjiye-basınca dönüştürülen akışkan burada gittik-
çe birikerek çıkış ağzına doğru ilerler ve salyangoz gövdeyi belirli bir hız ve statik ba-
sınçta terkeder (Şekil: VIII-13). Pompanın tahriki için harcanan enerjinin büyük bir
kısmı böylece akışkana hız ve basınç kazandırmak için harcanmış olurki bunun geri
kalan kısmı da mekanik ve hidrolik kayıplara terkedilir. Bir santrifüj pompanın kapa-
sitesinden bahsedilirken bu daima Debi ve Manometrik-basma yüksekliği çifti şeklin-
de ifade edilir. Böylece, santrifüj pompaların kapasite değerleri demeti de Debi-Ma-
nometrik yükseklik koordinatları üzerinde, bir eğri şeklinde gösterilir ve buna pom-
pa karakteristik eğrisi adı verilir. Her santrifüj pompanın karakteristik eğrisi, kendisi-
nin fiziki boyutlarını da kapsayan (bilhassa rotor çapı) konstrüktif dizaynına ve roto-
runun devir sayısına bağlı olarak değişecektir. Ancak, santrifüj pompalar genellikle
yatık ve dik karakteristik eğrili olmak üzere iki gruba ayrılır (Bak; Şekil VIII-14a). Sı-
fır debi basıncı, verimin en yüksek olduğu noktadaki manometrik basıncının 1.1 ile
1.20 katı civarında olan santrifüj pompalar yatık eğrili pompa ve bu değeri 1.20 den
yüksek olan pompalar dik karakteristik eğrili pompa olarak nitelendirilmektedir. Bil-
hassa 2-yollu otomatik kontrol valfleri kullanılan kapalı devreli, sıcak veya soğutul-
muş su uygulamalarında yatık karakteristik eğrili santrifüj pompalar tercih edilmeli-
dir. Böylece, küçük manometrik basınç değişimleriyle daha geniş bir debi ayarı saha-
sı ve dolayısıyla daha geniş kapasite ayarı sahası sağlanabilecektir.
Santrifüj pompaların karakteristik eğrilerinden bahsedildiğinde çoğu zaman,
pompanın verim eğrileri, güç gereksinimi eğrileri, devir sayısı değişimlerinin etkisini
gösteren eğriler ve bunlara benzer, pompanın teknik karakteristiklerini içeren diğer
eğrilerin tümü kastedilmektedir ki, aslında bunlara "Pompa Performans Eğrileri" de-
mek daha doğru olabilir.
İmalatçı firmaların hazırlamış olduğu pompa karakteristik eğrilerinin kesildiği, son
bulduğu noktaların ötesindeki bir rejimde pompa çalışması genellikle iyi sonuç ver-
meyecektir ve kavitasyon, aşırı gürültü, sarsıntı gibi istenmeyen durumlar meydana
getirecektir. Bu nedenle, pompa seçimi daima karakteristik eğri sınırları içinde kala-
cak tarzda yapılmalıdır. Karakteristik eğrilerde görülen sıfır debinin karşıtı olan ma-
nometrik basınç seviyesi santrifüj pompalarda genellikle sisteme zarar verecek sevi-
yelere ulaşamaz. Hatta pompanın güç gereksinimi bu çalışma rejiminde azaldığın-
dan, sıfır debide pompa tahrik motoru daha az yüklenecektir. Ancak, bir pompanın
bu çalışma rejiminde uzun süre çalışması sonucu pompa içinde hapsolan akışkanın,
kesme kuvvetleri etkisiyle ısınmasına hatta buhar cepleri oluşturarak tehlikeli ve za-
rarlı sonuçlar meydana getirmesin^ neden olabilir ki, kavitasyon bunlardan en önem-
lisidir ve bu olay aşağıdaki paragraflarda daha etraflı şekilde izah edilmektedir.
Enerji tasarrufu amacıyla pompa devir sayısının, sistemin çalışma rejimi değişim-
lerine göre değiştirilmesi son yıllarda dış ülkelerde çok uygulanan bir çözüm şeklidir.
Böyle bir uygulamada pompanın çalışma sahası sınırları belirlenmeli ve seçilen pom-
panın bu çalışma sahasındaki verimlerinin kabul edilebilir seviyelerde kalmasına itina

gösterilmelidir. Santrifüj pompanın devir sayısı (n) değişiminin, debi (W) ve manomet-
rik basınç (H) ilişkisi şöyle ifade edilebilir:
v e
Hı W, N, {n, 1
= — veya — I = | — L | ve güç I M .
w2 v ea ü c N
9
= |il|
H2
Pompalama için harcanacak güç ise:
N (BHP) = W(lt/san)xy(kg/dm3) X H(mSS)
toplam hidrolik verimdir ve konulacak tahrik motoru, mekanik kayıpları da karşıla-

yabilecek güçte olmalıdır,/
ÇIKIŞ
i
1- Dış Gövde
2- Boşaltma tapası
3- Rotor Çarkı
4- Mekanik tip şaft
GİRİŞ
sızdırmazlık ele-
manı w r
5- Yağlama yağı se-
viye camı
6- Kaymalı tip yatak
7- Yağlama yağı sa-
vurucu
8- Yatak muhafaza-
sı
9- Şaft ve yatakları
taşıyıcı kafa
Şekil. VIII-13) Tek girişli tipik bir santrifüj pompanın iç yapısı
Santrifüj pompalar, akışkan zerrelerinin hızlandırılmasında merkezkaç kuvvet et-

kisinden yararlandığına göre rotorun çevresel hızı ne kadar yüksek olursa sonuçta o
kadar yüksek bir pompa çıkış toplam basıncı değerine ulaşılabilecek demektir. Çev-
resel rneın yüksek olması (a) Rotor çapının büyük olması (b) devir sayısının yüksek ol-
masına bağlıdır. Şekil VIII-14/b-c'de devir sayısı ve rotor çapı artışlarının manomet-
i
rik basma yüksekliğini arttırışı karakteristik eğrilerle gösterilmektedir. Devir sayısını
veya rotor çapını pratikman belirli sınırların üzerine çıkarmak mümkün olmayacağın-
dan, çok yüksek manometrik basma yüksekliklerini gerektiren uygulamalarda biribi-
rine seri vaziyette bağlanmış pompalar veya kademeli pompalar kullanılır (Bak Şekil
VIII-15). Akışkan debisinin yüksek olduğu uygulamalara cevap verebilecek santrifüj

pompaların ise akışkan geçiş kesitlerinin büyük olmasının gerekeceği şüphesizdir. Bu
tür pompaların dış gövdesini oluşturan salyangoz şekilli zarf da daha şişkin görünüm-
lüdür. Bunlardan, çift grişili-gövdesi yatay açılımlı (horizontal split case) pompa ilginç-
tir (Şekil VIII-17b) Debinin sağlanmasının tek bir pompa ile pratikman mümkün ol-
madığı hallerde iki pompanın biribiriyle paralel tarzda bağlanması iyi bir çözüm ola-
rak kabul edilebilir. Şekil VIII-16'da paralel çalışan pompaların ayrı ayrı ve toptan ka-
rakteristik eğrisinin tipik durumu görülmektedir. Santrifüj pompaların seri ve bilhas-
sa paralel bağlanarak çalıştırılmasında; debi-manometrik basınç eğrilerinin birbirine
benzer ve yakın karakteristikleri havi olmasına, mümkünse aynı tip ve büyüklükteki
pompaların birlikte kullanılmasına gayret edilmelidir.
Santrifüj pompaların verimlerinin yüksek olması, harcanan tahrik enerjisinden
pompalama için daha fazla yararlanıldığı anlamını taşıdığından, çok önemlidir ve be-
lirli bir uygulama için pompa seçilirken daima çalışma rejimindeki verimi yüksek olan
bir pompa seçilmesine dikkat edilmelidir. Unutulmamalıdır ki, akışkanın aşırı şekilde
yön değiştirmesi pompa veriminin düşmesine neden olmaktadır ve pompanın ima-
lat düzgünlüğü kadar dizayn konstrüksüyonu da önemli dikkati gerektiren bir konu-
dur. Aynı nedenle, akışkanın çok sayıda yön değiştirmesi söz konusu olan kademeli
pompaların verimleri de tek kademeli pompalara nazaran genellikle daha düşüktür.
çal?. W(m3/h)
•) GENEL GÖRÜNÜMÜ b) 0EVİR O E S İ S İ M İ N İ N c) ROTOR ÇAPI BE&İŞİMİ-
ETKİSİ NİN ETKİSİ
Şekil. VIII-14) Santrifüj pompa karakteristik eğrileri
Santrifüj pompa karakteristik eğrisinin gösterildiği koordinatlar üzerinde, pompanın

sirkülasyonunu sağladığı akışkanın boru ve diğer aksamına ait bir basınç-debi eğrisini
de göstermek mümkündür. Bu eğriye "sistem eğrisi" adı verilir ve bu eğrinin, sistemde
kullanılan pompanın karakteristik eğrisiyle kesiştiği nokta çalışma rejimini belirler.
11 8
KADEMELİ POMPA
(SERİ POMPALAR)

H ,,-Seri çalışan iki pea
(mSS) - panın karakteristik
Eğrisi
1
zîat tamiri . .«,..._..„ *
yük«^g«rı»kairti«i
Poanpa-2
PDMPA-1 PÖMPA-2
SERİ POMPALAR
. VIII-15) Seri halde çalışan santrifüj pompalar ve kademeli pompa

i
/P«r«l«l çslif*n iki pampm-
k«rıkt«ri«tit< »grisi
" r
Sistem
PARALEL POMPALAR i
Şekil. VIII-16) Paralel halde çalışan santrifüj pompalar
ir /"
Santrifüj pompanın emiş tarafında, bilhassa rotor kanatçıkları arasından geçerken
akışkan zerrelerinin santrifüj kuvvetler etkisiyle hızlandırıldıgı evvelce belirtilmişti. Bu
hızlanma ile statik basıncın, emiş ağzında ve kanat aralıklarında düşeceği açıktır. Bu
düşmenin seviyesi, pompanın devrine, giriş ağzıyla kanatçıkların dizayn konstrüksü-
yonuna ve akışkanın geçiş hızlarına bağlı olacaktır. Bilhassa akışkanın sıcaklığı yük-
sek ise, pompa emişinde düşen basıncın seviyesi akışkanın buharlaşma basıncının al-
tına inebilecek ve bunun sonucunda akışkanın içinde buhar cepleri oluşacaktır.
Buhar molekülleri sıvınmkilere nazaran çok daha hızlı hareket edibeldiğinden bah-
sedilen buhar ceplerindeki moleküller temas ettikleri katı metal yüzeylere hızla çar-
parak buralarda tahribatlar yapabilmekte, ayrıca, aşırı ses, gürültü, darbe titreşim
meydana getirmekte ve pompalama işleminin yetersiz kalmasına neden olmaktadır.
'/
Bu olay'a Kavitasyon adı verilir ve bunun mutlak surette önlenmesi gerekir. Belirli tip
ve boyuttaki bir pompanın belirli devirde ve çalışma rejimindeki Emiş Net Pozitif Ba-
sınç değeri /ENPY (Net Positive Suction Head/NPSH) sabittir ve deneylerle buluna-

bilmektedir. Uygulamanın sağladığı ENPY değeri pompanın gerektirdiğinden daha
yüksek ise yukarıda bahsedilen buhar cepleri yani kavitasyon oluşmayacaktır. Bu ne-
denle, pompa seçimlerinde daima imalatçı ENPY (NPSH) eğrisi üzerinde, çalışma
şartlarında pompanın gerektirdiği ENPY değeri bulunup sistemin sağladığı ENPY de-
ğerinin bunun üzerinde bulunduğu görülmelidir. Sistemin sağlayacağı ENPY yaklaşık
olarak şöyle hesaplanacaktır:
ENPY sist = he + hz x y - hp - hb (mmSS) olup burada;
he = Pompanın emdiği akışkanın yüzeyindeki mutlak basınç (mSS)

hz = Pompa ekseni ile emdiği akışkan yüzeyi arasındaki düşeş yükseklik (m).
Akışkan yüzeyi pompa ekseninden aşağıda ise bu değer negatif olacaktır.
hp = Akışkanın bulunduğu sıcaklıktaki buharlaşma mutlak basıncı (mSS)
7 = Akışkanın çalışma sıcaklığındaki özgül ağırlığı (g/cm 3 , kg/dm 3 , v.s.)
hb = Pompa emiş tarafındaki boru donanımı basınç kaybı (mSS)
Örnek: Çalışma şartlarında ENPY değeri, imalatçı katalogunda 4 mSS olarak ve-
rilmiş olan bir pompa 80°C'de, 0.5 atü basınç altındaki, 5 metre aşağıda bulunan
kapalı bir tanktan su emiyorsa ve emiş tarafı boru donanımı kayıpları toplamı 3 mSS
olarak hesaplanmışsa bu pompanın kavitasyon sınırına girip girmediğini saptayınız:
ENPY slst = (0.5 + 1.0) x 10 + (-5) x 0.972 - 0.483 x 10 - 3 = 2.31 mSS
he hzxy hp hb
ENPY p o m p = 4 mSS > ENPYsist = 2.31 mSS olup pompa bu çalışma şartların-
da kavitasyon sınırına girmektedir ve bu şartlarda kullanılması sakıncalıdır.
Santrifüj pompalar Rotor (çark) tipine ve sayısına, dış hücre konstrüksüyonuna ve

yapısına, tahrik elemanına bağlanma şekline göre sınıflandırılmaktadır.
A) Rotor tipine göre sınıflandırma:

1. Radyal tip çarklı pompalar
2. Francis tipi çarklı pompalar
3. Aksiyal (pervane) tipi pompalar
4. Rejeneratif türbin tipi pompalar
5. Özel tipli pompalar
B) Rotor sayısına göre sınıflandırma

1. Tek kademeli pompalar
2. Çok kademeli pompalar

C) Dış hücre-zarf konstrüksüyonuna göre
1. Salyangoz tipi (su çıkışı pompa şaftına dikey)
2. Difüzör tipi (su çıkışı pompa şaftına paralel) 1
D) Pompanın yapısına göre sınıflandırma
1. Baş taraftan emişli pompalar
2. Yatay veya düşey bölünmüş dış zarflı (split-case pump)
3. Boru hattına entegre bağlı tip (in-line) pompalar
4. Düşey milli pompalar
Bu pompalardan, soğutma uygulamalarında en çok kullanılanlar A-l, A-2 rotor
tipli ve B-l'deki dış hücreli tip pompalardır. Şekil VIII-17'de değişik tür pompa ör-
nekleri verilmektedir. i
;
' / •
b) Yatay bölün-
müş dış zarf
a) Tek Kademeli-Tek Emişli, Salyangoz tipi Dış Hücreli Pompalar (Split-Case)
i
r
c) Boru Hattına Entegre Bağlı Tip Pompalar d) Düşey Milli e) Dalgıç Tipi
Şekil. VIII-17) Santrifüj pompa tiplerinden örnekler
i
Bir pompanın kullanılabileceği sıcaklık ve basınç sınırlamalarına pompalanan
akışkanın cinsi ile salmastrasının konstrüktif ve malzeme yapısı en büyük etkendir.
Pompa tahrik şaftının yataklanması için rulmanlı yataklar çok sık kullanılmakta ve fa-
kat kaymalı yataklara da sık sık rastlanmaktadır (bilhassa boru hattına entegre bağlı
tip-sirkülatörler). Pompa tahrik motoru olarak genellikle elektrik motorları kullanıl-
/ •
maktadır.
Bir santrifüj pompanın kullanıldığı sistemi "Açık" veya "Kapalı" sistem olarak ifa-
de etmek mümkündür. "Açık" ve "Kapalı" terimlerinin buradaki anlamı, sistemin at-
mosfere açık olması veya kapalı olmasıdır. Açık bir sistemde emiş ve basma tarafla-
rının seviye farkı statik basınç farkı olarak boru sürtünme kayıplarına eklenecektir.
Örneğin, bir soğutma kulesinde, geliş borusu ile toplanma haznesinin su seviyesi far-
kı statik basınç farkı olarak pompa tarafından karşılanacaktır. Kapalı bir sistemde ise

I,
r
seviye farklarının pompa seçimine bir etkisi olmayacak ve sadece boru sürtünme ka-
yıpları ile diğer basınç kayıplarının toplamı pompa seçiminde esas alınacaktır.
t
h
V9
Ç
b»
=10
ç g ç k
a) Emişte Alt Basınç b) Emişte Üst Basınç c) Kapalı Sistem
H : Pompa manometrik basınç gereksinimi (mSS)

he : Atmosfer basıncı (Açık sistemde hem emişde hem çıkışta mevcut) (mSS)
Statik yükseklik farkı (düşey seviye farkı; mt) e: emişte, ç: çıkışta
Emiş tarafı toplam boru ve boru aksamı kayıpları (mSS)
h b ç : Basma tarafı toplam boru ve boru aksamı kayıpları (mSS)
Emiş tarafı giriş kayıpları (Akışkanı hızlandırma ve yönlendirme) mSS
Basma tarafı çıkış kayıpları (Akışkanın borudan çıkış hızı ile harcanan)
Proses kabındaki kayıplar (Eşanjör, soğutucu, vs.) mSS
Akışkanın özgül ağırlığı (Kg/dm3, vs.).
Şekil. VIII-18) Açık ve kapalı sistemlerde pompa basıncının saptanması
Akışkanın dolaştırılacağı boru şebekesinde, pompanın konulacağı yerin seçimin-

de, bazı hususlara dikkat etmek gerekir. Açık bir sistemde, pompanın emişine akış-
kan graviteyle kendiliğinden dolacak tarzda ve pompanın girişinde akış engellenme-
yecek şekilde tertiplenmelidir. Bu husus bilhassa akışkan sıcaklığı yüksek olan, az bir
basınç düşümü ile buhar basıncının altına düşülmesi söz konusu olan uygulamalar
için önemlidir. Bu gibi uygulamalarda pompanın emiş tarafındaki boru uzunluğu ile
dirsek ve basınç kaybına neden olabilecek diğer boru aksamı mümkün olduğu kadar
az olmalıdır. Soğutma kulesi olan uygulamalarda ise kule alt hazne çıkışından pom-
pa emişine doğru serbest akışı sağlayacak bir eğim verilmeli ve pompa, kule alt haz-
nesindeki su seviyesinden biraz daha aşağıda bir seviyede tutulmalıdır.
Kapalı sistemlerde, pompanın konulacağı yer konusunda önemli bir sorun çıkmamak-
tadır. Genel prensip olarak, akışkan sıcaklığının yüksek olduğu uygulamalarda pompayı
akışkan sıcaklığının en düşük olduğu boru hattına (kavitasyon ihtimalinin azaltılması bakı-
mından), akışkan sıcaklığının dış hava çiğ nokta sıcaklığının altına düştüğü uygulamalarda
ise pompayı akışkan sıcaklığının en yüksek olduğu boru hattına (pompa gövdesinin dış kıs-
mında yoğuşum-terleme olmaması bakımından) konulması uygun olmaktadır.

Santrifüj pompaların dış gövdesi genellikle pik dökümden yapılmakta, rotor çar-
kı ise akışkanın türüne göre; pik, pirinç, bronz, paslanmaz çelik gibi malzemelerden
olmaktadır. Pompa tahrik şaftı çoğunlukla paslanmaz çeliktir. Santrifüj pompaların
şaft sızdırmazlığı pompa konstrüksüyonun önemli bir konusu olup salmastralı ve me-
kanik tip olmak üzere iki değişik türüne rastlanmaktadır. Yüksek sıcaklıktaki akışkan-
ların bulunduğu sistemlerde çalıştırılan pompaların bilhassa salmastralarının özel ola-
rak yapılmış olması, hatta bazı uygulamalarda su ile soğutma gömlekli tip olması, ay-
rıca ısıl genleşmelere uygun bir konstrüksüyona sahip bulunması gerekir. Korosif
akışkanların söz konusu olduğu uygulamalarda, içi korozyona dayanıklı bir filmle
kaplı veya tümüyle korozyona dayanıklı malzemeden yapılmış pompalar kullanılmak-
tadır. Deniz suyu ile soğutmalı kondenserlere, salamura ara maddeli soğutuculara ve-
ya daha başka korosif solüsyonların bulunduğu soğutma uygulamalarına sık sık ratla-
mak mümkündür ve bu nedenle bahsedilen pompalara gerek duyulması beklenmeli-
dir. Santrifüj pompaların tahrik şekli çoğunlukla direkt akuple tarzda, motor ile pom- ı, r
pa şaftlarının bir kavrama ile bağlanması şeklinde yapılmakta ve kayışla tahrik şekli-
ne soğutma uygulamalarında çok seyrek rastlanmaktadır. Tahrik motoru genellikle
bir elektrik motoru olup pompa ile birlikte, döküm veya kaynaklı profilden imal edil-
miş bir şasi üzerinde tespit edilmiş vaziyette bulunmaktadır. Boru hattına bağlı tip
pompalarda ise bu tür bir şasiye çoğunlukla gerek kalmamaktadır.
!i
/'

Akışkanlar Mekaniği2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Akışkanlar Mekaniği2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BÖLÜM VIII

AKIŞKANLAR MEKANİĞİ VE BORU DONANIMI

VIII-1) Akışkanlar Mekaniğinin Özetlenmesi:

UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ 357

u : Viskosite, Sabit (belli

Relatif hız, V Relatif hız, V Relatif hız, V

Tek Boyutlu Akış'ın: İki Boyutlu Akış

Diğer yandan, akışkanların ivmelenmesinin de söz konusu olduğu hallerde ki bu

UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ 359

Su için v = 1 x (10)6 m 2/san = 0.01 cmVsan (Stokes) = Imm 2 /san (Centistokes)

Hava için V=1.6 x (10) 5 m 2 /san=0.16 cm 2 /san (Stokes)=16 mm 2 /san (Centistokes)

Bazı akışkanların değişik sıcaklıklardaki viskositesileri aşağıdaki şekillerde veril-

Sıoaklik (°C) Sıoaklik (°C)

Sıcaklık (°C) Sıcaklık (°C)

Şekil. VIII-1) Mutlak ve Kinematik Viskosite değerleri

360 UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ

— + -7r- + Z= Sabit, şeklinde

Burada p = Densite, sabit olduğu

UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ 361

pg 2g M = ~rr- + —gT- + Z2 şeklinde ifade edilebilir.

Örnek olarak, Bernoulli denkleminin basit bir uygulaması; sürtünme kayıpları ve

veya v = V2gh olacaktır.

ma Kuvveti ve Pitot Tüpü:

362 UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ

(a} , <b> (c)

b) Dinamik Basınç Ölçümü:

Statik ve Dinamik Basınçlar toplamı akışkanın toplam basıncı olup;

H = hj + h 2 = olacaktır. (Total Head)

c) Statik Basınç Ölçümünün bu şekilde yapılmasında hatalı ölçüm olacağı göste-

UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ 363

(b) Türbülant akış: Akışkan zerreleri üç yönde dağınık-düzgün olmayan şekilde

"S-, Doğrusal £™3* ş

Hız profili daha Hız profili

(a) LaminarAkış (b) Türbülant Akış

Şekil. VIII-2) Borulardaki tam oluşmuş laminar ve türbülant akışlar

Borulardaki Laminar akış durumunda, eğer akışkan sıcaklık değişimlerine uğramı-

UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ 365

zerrelerinin akış yönündeki ortalama hızını ifade etmektedir. Bu bakımdan, deneysel

366 UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ

UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ 367

Ap = '-——ffi-;—; veya manometrik basınç cinsinden ,

368 UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ

Darcy-Weisbach formülü olarak tanınan bu eşitlikte fDW sürtünme katsayısı olup,

Şekil. VIII-4) Pürüzlülük ve relatif pürüzlülük

J. Nikuradse, borulardaki sürtünme kayıplarını ve sürtünme katsayılarını yüzey

UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ 369

Asphiitsd cas! iron ».11

M. VIII-5) Borulardaki sürtünme kayıpları için Möody Grafiği

Şekil: VIIl-5'deki grafikde açık olarak görüldüğü gibi:

370 UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ

fF = 0.0008 + ° ° 5 ^ 7 ; (lOf < Re < 3 x (10)6 değerleri için

20°C su için u = 0.001 Pascal x saniye (1 centipoise)

veya v = — = — = 1 x (lOJ^m 2 /san = 1 centistokes

Galvanizli borunun pürüzlülüğü £ = 0.15 mm alınırsa;

e / d =0.15/150 = 0.001 oladır ve Şekil: VIII-5'den;

fF =0.005 bulunup hF = — — — — x — denkleminde nümerik değerler yerleştirilerel

Dairesel olmayan kesitleri havi borulardaki türbülant akış durumlarında, "eşdeğer

UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ 371

h, = -2- I —2- - 1 | şeklinde olup bu Borda-Carnot denklemi olarak tanımlanmak-

372 UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ

lanması için de yararlanılabilir. Bu denklemi h, = C — şeklinde yazmak müm-

Tablo. VIII-1) Fitings Kayıp Katsayıları (C)

Fitings'in Adı Şekil