Professional Documents
Culture Documents
Ankara – 2010
İÇİNDEKİLER Sayfa
1. GİRİŞ 5
1.1. Nüfus Araştırmalarında Veri ve Analiz 5
1.2. Nüfusun Veri Kaynakları 6
2. NÜFUS DİNAMİKLERİ 12
2.1. Nüfus Değişiminin Bileşenleri 12
2.2. Nüfus Artış ve Azalışın Temel Ölçüm Yöntemleri 12
2.2.1. Doğal Artış Hızı 12
2.2.2. Mutlak Değişim 14
2.2.3. Yüzdelik Değişim 14
2.2.4. Yıllık Ortalama Artış 14
2.2.5. Aritmetik Artış Hızı 14
2.2.6. Geometrik Artış Hızı 15
2.2.7. Üstel Değişim Hızı 18
2.2.8. Nüfusun İkiye Katlanma Süresi 20
3. YAŞAMSAL SÜREÇLER 22
3.1. Doğurganlık 22
3.1.1. Ham Doğum Oranı 22
3.1.2. Çocuk-Kadın Oranı 23
3.1.3. Genel Doğurganlık Hızı 23
3.1.4. Yaşa Özel Doğurganlık Hızı 24
3.1.5. Toplam Doğurganlık Hızı 25
3.2. Ölümlülük 27
3.2.1. Ham Ölüm Oranı 27
3.2.2. Yaşa/Cinsiyete Özel Ölüm Hızı 27
4. MEKANSAL PATERNLER ve SÜREÇLER 28
4.1. Nüfusun Dağılışı 28
4.1.1. Nüfus Dağılışının Önemi 28
4.1.2. Mekânsal Ünite Tipleri 28
4.1.3. Nüfus Dağılışının Ölçülmesi 31
4.1.3.1. Sayılar ve Yüzdeler 31
4.1.3.2. Nüfus Yoğunluğu 31
4.1.3.3. Lokasyon Katsayıları 34
4.1.3.4. Yeniden Dağılış Göstergesi 36
4.1.3.5. Toplanma Göstergesi 37
4.1.4. Nüfus Haritası Tipleri 38
4.1.4.1. Noktalama Haritalar 38
4.1.4.2. Koroplet Haritalar 40
4.1.4.3. Orantılı Sembol Haritaları 43
4.1.5. Nüfusun Haritalanması ve CBS 45
İÇİNDEKİLER Sayfa
4.2. Göç 48
4.2.1. Göç İstatistikleri 48
4.2.2. Göçün Ölçülmesi 50
4.2.2.1 İçeriye ve Dışarıya Göç Hızları 50
4.2.2.2 Brüt Göç Hızı 51
4.2.2.3 Net Göç Hızı 52
4.2.2.4 Göç Devinim Hızı 53
4.2.2.5 Göç Etkililiği 53
5. YAŞ ve CİNSİYET BİLEŞİMİ 55
5.1. Nüfus (Yaş-Cinsiyet) Piramidi 55
5.2. Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 57
5.2.1. Ana Yaş Gruplarının Harita İle Gösterimi 57
5.2.2. Ana Yaş Gruplarına Dağılımın Üçgen Grafik İle Gösterimi 58
5.3. Yaş Bağımlılık Oranı 61
5.4. Yaşlanma Endeksi 65
5.5. Potansiyel Destek Oranı 66
5.6. Ana-Baba Destek Oranı 67
5.7. Cinsiyet Oranı 68
6. NÜFUSUN EKONOMİK NİTELİKLERİ 63
6.1. Çalışma Çağındaki Nüfus 63
6.2. Çalışan (Faal) Nüfus 63
6.2.1. İşsizlik ve İşsizlik Oranı 63
6.2.2. İstihdam Edilenler 64
6.2.3. İşgücü ve İşgücüne Katılma Oranı 64
6.3. Ekonomik Faaliyet 64
6.4. İşteki Durum 65
FAYDALANILAN ESERLER 66
EKLER 68
3
Sayfa
ÇİZELGELER LİSTESİ
denenecektir.
Bunlardan ilki veridir (data, done). Türk Dil Kurumu’nun Güncel Türkçe
her hangi bir konunun, bir nesnenin düşüncede veya gerçekte kurucu
6
Şüphesiz nüfusun coğrafi analizinde değişim, önemli bir yer tutar ve
belli bir dönem boyunca artma, azalma veya aynı kalma şeklinde gösterdiği
görünüm alabilir. Bir yere gelenlerin sayısı fazlaysa bu göç nüfusa olumlu
yönde etkiler.
getirmektedir.
7
kapsamlı üç kullanım tipinden söz edilebilir (Peters ve Larkin, 2005: 29 ve
30) :
Beş yıldan daha uzun süreli planlama, politikalar için yol gösterici
geçirme, izleme,
bakımından açık görülebilir. Yaş, ölüm, canlı doğum gibi kavramlar, basit ve
kolay anlatılabilir bulunabilir, diğer taraftan kent, oturma yeri, hane halkı
koleksiyonu kabul edilebilir. Oysa yaş, ölüm ve canlı doğum gibi görünüşte
dünya çapında karşılaştırılabilir nüfus veri seti oluşturmak zor bir iştir.
kendilerini bir yaşında kabul etmekte, bazıları Batı’nın güneş takvimine göre
mümkündür.
gibi, henüz sayım yapılmamış, belirli periyotlar veya arada sırada nüfusu
8
saptanmaya çalışılan yerler ve hatta çok çeşitli usullerle yaklaştırma
savaşları), sayım yapılacak yılların zorunlu olarak (savaş, bizde olduğu üzere
hatalı plânların yapılması söz konusu olmakta, zaman, para, emek israfı
karşılaştırmayı mümkün kılmak için, sonu (0) ile biten yıllarda sayım
9
yapılmasını tavsiye etmesine karşılık, dünya üzerindeki bütün ülkelerde
Türkiye’de 1935’den 1990’a kadar sonu (0) ve (5) ile biten yıllarda
çıkaracağı milletvekili sayılarına esas olmak üzere, daha dar kapsamlı bir
sayım yapılmıştır.
uygulamayla “adrese dayalı nüfus kayıt sistemi” denilen bir sayım yöntem
kaydedilmektedir.
10
Okuma Kutusu
ADRESE DAYALI NÜFUS KAYIT SİSTEMİ (http://www.tuik.gov.tr)
Kişilerin yerleşim yerlerine göre nüfus bilgilerinin güncel olarak tutulduğu, nüfus hareketlerinin her an izlenebildiği, MERNİS
kayıtlarındaki T.C . Kimlik Numarasına göre kişiler ile ikamet adreslerinin eşleştirildiği bir kayıt sistemidir.
“Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi” nüfus sayımı değil, devamlı yapılacak güncellemeler ile yaşatılan modern bir veritabanıdır.
Daha önce 10 yılda bir sokağa çıkma yasağı ile uygulanan nüfus sayımları artık yapılmayacaktır. Ayrıca bu sistemde T.C. Kimlik
Numaralarına göre kayıt yapılacağından mükerrer kayıt ya da kayıt olamama gibi riskler yoktur.
ülkede değişik şekillerde tutulan doğum ve ölüm kayıtları (sağlık evi, sağlık
kuruluşlar) yurt dışı ve yurt içi göç bilgileri (İş Kurumu), nüfus
11
(Dünya Sağlık Örgütü, Sağlık Bakanlığı vb. kurumlar tarafından yapılan), nüfus
şerriye sicilleri, mühimme defterleri vb. belgelerin bulunduğu devlet arşivleri gibi).
12
2 NÜFUS DİNAMİKLERİ
doğal artışıdır. Öte yandan demografik bir bileşen olarak göçlerin nüfus
Tersi durumda ise; büyük olasılıkla nüfus azalır. Buna göre nüfus
ve 3).
edilebilir. Doğal artış hızı, belli bir yıldaki doğum miktarından aynı yıl
gerçekleşen ölüm miktarı çıkarıldıktan sonra bulunan değerin yine o yıla ait
14
toplam nüfusa bölünmesi, elde edilen sayının 100 ile çarpılmasıyla
hesaplanır.
RNI yıl = [(Doğum sayısı– ölüm sayısı) : yıl ortası nüfus] x 100
Örnek bir ülke olarak Polonya’nın 1996 yılı doğal artış hızı aşağıdaki
gibidir:
Daha sonra ham doğum oranından ham ölüm oranı çıkarılır ve bir yıla
ait doğal nüfus artış hızı belirlenir.
Bu verilerden yola çıkarak nüfusun artış hızı, belli bir yıla ait doğum,
ölüm ve net göç miktarlarına bağlı olarak hesaplanır. Buna göre önce
doğumlardan ölümler çıkarılır, bulunan değere (+) veya (-) net göç miktarı
ilave edilir. Daha sonra bu işlemden elde edilen sonuç toplam nüfusa
bölünürse ve çıkan değer 100 (veya 1000) ile çarpılırsa; yüzde (binde)
15
2.2.2.Mutlak Değişim (Absolute change)
Bir yerdeki nüfusun mutlak değişimi, dönem sonu nüfus (Pn) ile
dönem başı (P0) nüfus arasındaki farkı (Pn - P0) ifade eder. Mutlak değişim
bir oran olmayıp miktar bildiren bir sayıdır. Fark pozitif ise bu değer ilk
nüfusa eklenen insan miktarını, negatif ise ilk nüfustan eksilen insan
öngörülmektedir.
değerin 100 ile çarpılmasıyla elde edilmektedir (PC = (Pn - P0) : P0 x 100).
Başka bir deyişle yüzdelik değişime iki sayım yılı arasındaki nüfus farkının
Yıllık ortalama artış, nüfustaki mutlak değişimin bir yıl başına isabet
eden kısmıdır (AAI = (Pn - P0) : n). Bu bakımdan nüfusun mutlak artış
miktarının iki sayım arasındaki yıl sayısına bölünmesi yıllık ortalama artış
16
Çizelge 2 Nüfus artış ve azalışının temel ölçüm yöntemleri
Formül Örnek
Tanımlar Meksika
P0 = 98.787.000 (2000 yılı)
P0 = İlk (dönem başı) nüfus
Pn = 162.356.000 (2050 yılı)
Pn = Son (dönem sonu) nüfus
n = 50 yıl
n = P0 ile Pn arasındaki yıl sayısı (dönem süresi)
1 Mutlak Değişim AC = 162.356.000 – 98.787.000
(Absolute change-AC)
AC = 63.569.000
AC= Pn - P0
2 Yüzdelik Değişim PC = (63.569.000 : 98.787.000) x 100
(Percentage change-PC)
PC = 64,35 %
PC = (Pn - P0) : P0 x 100
3 Yıllık Ortalama Artış AAI = 63.569.000 : 50
(Average annual increase -AAI)
AAI = 1.271.380
AAI = (Pn - P0) : n
4 Aritmetik Artış Hızı AGR = 1.271.380 : 98.787.000 x 100
(Arithmetic growth rate - AGR)
AGR = 1,29 %
AGR = [(Pn - P0) : n] : P0 x 100
nüfusu, dönem başı ve sonu nüfusları biliniyorsa yıllık artış hızı veya yıllık
artış hızına bağlı olarak nüfusun ikiye katlanma süresi gibi hesaplamalar
yıllık bir dönemin nüfus artış hızıdır. Bu rakam 10 bölünürse yıllık ortalama
17
nüfus artış hızı (r) elde edilir. Burada Pn yi hesaplamak için aşağıdaki formül
üretilebilir:
Pn = P0 x (1 + r)
Formül Örnek
Tanımlar Amerika Birleşik Devletleri
P0 = İlk (dönem başı) nüfus P0 = 250.4 (milyon, 1990 yılı ortası)
Pn = Son (dönem sonu) nüfus Pn = 297.2 (milyon, 2010 yılı ortası)
n = P0 ile Pn arasındaki yıl sayısı (dönem süresi) n = 20 yıl
r = Yıllık artış hızı r= 0.86041 %
18
Çizelge 4 Geometrik değişimde yüzdelik değişim kullanılarak dönem sonu
nüfusu hesaplama.
Formüller Örnek
Tanımlar Türkiye
Pn = n yıl sonrası için tahmin edilmek P0 = 50.664 ( bin kişi olarak, 1985 yılı)
istenen nüfus. PC10 = %25.5 (1975-1985 dönemi)
P0 = Dönem başı nüfusu Pn = 10 yıl sonrası için tahmin edilmek
PC10 = 10 yıllık yüzdelik değişim oranı istenen nüfus, TÜİK’in tahmini, 62.526
Pn = P0 + [(PC10 : 100) x P0 ] Pn = 50.664 + [(25.5 : 100) x 50.664]
Pn = 50.664 + (0.255 x 50.664)
Pn = 50.664 + 12.919,32
Pn = 63.583,32
Pn = P0 x [1+ (PC10 : 100) ] Pn = 50.664 x [1 + (25.5 : 100) ]
Pn = 50.664 x 1,255
Pn = 63.583,32
Bu formül ile bir yıl sonrasının nüfusu tahmin edilebilir. Kaç yıl
Pn = P0 x (1 + r)n
Pn= P0 x (1 + r)n
Pn = 50.664 x (1,0255)10
19
Pn = 50.664 x 1,28634<
r = (56.473 : 50.664)1/5 – 1
r = (1,1147)0,2 – 1
r = 1,0219 – 1 = 0,0219
r = % 2,19
gibi gerçekte nüfusun değişimi zaman içinde kesintisiz, sürekli bir olaydır.
Bu nedenle değişme yıllara göre kesintili değil de zaman içinde sürüp giden
yerinde olur.
Pn = P0 x e r. n
Bu formüldeki;
20
r = Yıllık nüfus artış hızı (eğer bu hız %1 ise 0.01 şeklinde yazılır)
Pn = P0 x e r . n
Pn = 50.664.000 x e 0.0217 . 10
Pn = 62.941.913
(1995 yılında, 1985-1990 arasındaki nüfus artış hızıyla olması gereken nüfus)
ulaşabiliriz.
r = [ Ln ( Pn : P0 )] : n
r = [ Ln ( Pn : P0 )] : n
r = ( Ln ( 62.526 : 50.664) ) : 10
r = ( Ln 1,23413) : 10
21
(Ln değeri hesaplanırken hesap makinelerindeki Ln tuşu kullanılır)
r = 0,21036 : 10
Yıllık nüfus artış hızına bağlı olarak bir yerin nüfusunun ikiye
hızıyla bir yerdeki nüfusun iki katına çıkması için 35 yıllık bir süre yeterli
göre, bu hızla artmaya devam ederse Türkiye nüfusu yaklaşık 40 yıl sonra
Dt = Ln 2 : r
Dt = Ln 2 : r
Dt = Ln 2 : 0.0183
Dt = 0.69315 : 0.0183
22
Çizelge 5 Farklı nüfus artış hızlarına göre nüfusun ikiye katlanma süresi
Yıllık ortalama nüfus artış hızı Nüfusun ikiye katlanma süresi
(%) (yıl)
0.5 139
1.0 70
2.0 35
3.0 23
23
3 YAŞAMSAL SÜREÇLER
3.1.Doğurganlık (Fertility)
CBR= (B : P) x 1000
Bu formülde;
CBR= (B : P) x 1000
CBR= ‰ 20.3
24
Örnek ülke olarak Kuveyt’in (1994) Ham Doğum Oranı hesaplanmak
düşen 15 yaşından küçük çocuk sayısına işaret eder. 0-4 yaşlarda meydana
oluşturmaktadır.
25
çağdaki kadın nüfusuna bölünmesi ve çıkan değerin 1000 ile çarpılması
esastır.
GFR= %o 75.6
yöntemde belli bir yaş veya yaş grubundaki kadınların miktarı ile bir yıl
26
Örnek :
2000 yılında Türkiye’de 15-19 yaş grubunda 3.518.257 kadın
F = (hBx : hPfx)
h x
F = (117.713 : 3.518.257)
h x
F = (0.0335)
h x
F = %o 33.5
h x
Çizelge 6 Türkiye’de yaş gruplarına göre doğum, toplam kadın ve yaşa özel
doğurganlık hızları, 2000
gibidir. Bu kavram, soyut nüfus kuşağı esasına göre kadınların 15-49 yaşlar
27
etkilenmeden doğurganlık düzeyi genel ve kesin olarak ölçülebilmektedir.
7
TFR = 5 ∑ (Ba : Fa) : 1000
a=1
Ba = Bir yıllık bir periyotta bir yaş grubundaki (a) kadınların doğum sayısı
a= Beşer yaşlık yaş grupları (15-19, 20-24, 25-29, 30-34, 35-39, 40-44, 45-49’
Başka bir şekilde söylenecek olursa; her bir yaş grubunun yaşa özel
Örnek :
2000 yılında Türkiye’de yaşa özel doğurganlık hızları 5’er yaş için
yukarıdaki gibidir.
7
TFR = 2.42
28
3.2.Ölümlülük (Mortality)
3.2.1.Ham Ölüm Oranı (Crude death rate)
miktarının, toplam yıl ortası nüfusa bölünmesi ve çıkan değerin 1000 sabit
CDR = (D : P) x 1000
CDR= Ham ölüm oranı
D= Bir yılda gerçekleşen ölüm sayısı
P= Bu yıla ait yıl ortası nüfus
29
4 MEKANSAL PATERNLER ve SÜREÇLER
4.1.Nüfusun Dağılışı
4.1.1.Nüfus Dağılışının Önemi
yaş yapısı, gelir düzeyi ve meslekleri de içerecek şekilde çok sayıda nüfus
349).
30
diğer kademeli bölümlere ayrılmasını öngörmüştür. 5442 sayılı İl İdaresi
işlevlerini yitirmiş olmakla birlikte 638 bucak ve 35145 en küçük idari birim
31
Belediyesi ve 2011 Belde Belediyesi olmak üzere 3225 belediye teşkilatlı
2002 tarih ve 24884 sayı ile Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiş
oluşturulmuştur.
coğrafî yönden benzerlik gösteren komşu iller ise bölgesel kalkınma plânları
1
Avrupa Birliği Komisyonu’nun NUTS bölgeleri için belirlediği eşik nüfus büyüklükleri.
Düzey En az nüfus En çok nüfus
NUTS 1 3.000.000 7.000.000
NUTS 2 800.000 3.000.000
NUTS 3 150.000 800.000
Kaynak: (Çamur ve Gümüş, 2005:151).
32
Şekil 1 Türkiye’nin Düzey 1’e göre İstatistiki Bölge Birimleri
TÜRKİYE'NİN İSTATİSTİKİ BÖLGE BİRİMLERİ (DÜZEY 1'e Göre)
İs tan bul(1)
Ba tı K arad en iz (8)
Doğ u K arad en iz (9)
Ku ze ydo ğu An ad olu(10 )
Doğ u M arm ara(4)
Ba tı M arm ara(2)
Eg e(3)
Ak de niz(5 )
4.1.3.1.Sayılar ve Yüzdeler
anlatmaktadır.
33
4.1.3.2.Nüfus Yoğunluğu
Nüfus yoğunluğu, sınırları belli bir alandaki nüfus ile o yerin alanı
içermektedir.
34
yanıltıcı olabilir. Bazı yerlere ait nüfus yoğunlukları yanıltıcı şekilde yapay
ulaşır).
35
gerçek nüfus yoğunluğu gibi temelde nüfus-alan ilişkisine dayalı, ancak
toplam alanına bölünmek suretiyle elde edilir. Burada alan hektar (ha), km2
veya mil2 ile temsil edilir. En basit yoğunluk kavramı olan aritmetik nüfus
yoğunluğu ile gerçeğe yaklaşmak için en küçük idarî üniteye kadar inmek
farkı ayırt etmeyen, tarım dışı toprak ve yer altı zenginliklerini dikkate
36
4.1.3.3.Lokasyon Katsayıları (Location quotients)
Bir katsayı basit olarak bir sayının diğer bir sayıya bölünmesinden
temel teşkil eder ve iki yüzde veya oran birbirine bölünerek katsayı
hesaplanır.
LQi = Xi : Yi
LQi = Lokasyon katsayısı
Xi = İlk nüfus için yüzde değeri
Yi = İkinci nüfus için yüzde değeri
temel alınarak nüfus dağılışının işe yarar bir özeti elde edilebilir. Bunlardan
gösterilebilir:
37
n
38
kullanılabilir ve buna göre çizelgedeki C sütunu x’i, E sütunu da y’yi,
edilen 3.9 Afrika için yeniden dağılış endeks değeridir. Afrika’da endeks
%3.9 gibi düşük bir değer gösterir ve son nüfus dağılışı 1950’dekiyle
neredeyse aynıdır.
Daha önceki Afrika bölgelerine ait verilere atfen Çizelge 11’de iki
39
nüfus arasındaki örtüşmeyi ima ediyor. Her iki yılın da endeks değerleri
artıştan söz edilebilir. 2000 yılının değeri, Afrika nüfusunun %19’unun farklı
yerleştirilmiş noktalarla temsil edilebilir. Her bir nokta, belli sayıda (1, 10,
100 veya 1000 gibi) insanı, hatta toplam nüfus yüzdelerini temsil edebilir.
40
Noktalama haritalarında kullanılan nokta; belirli bir değeri gösteren
değer, ağırlık ve sayıdaki çeşitli unsurların dağılımı, geniş alan dahi söz
41
4.1.4.2.Koroplet Haritalar (Choropleth maps)
arasında, eğitim ile gelir, doğum ile ölüm gibi dikkat çekici olayların farkını
42
yoğundan çok yoğuna doğru, tarama/renk paterninin yoğunlaşma hissi
derecelenmesindeki görsel etki yok olur. Nüfusu artan veya azalan yerleri
bir değer iki grupta yer almamalıdır. Mesela, 1-10, 10-20, 20-30 şeklindeki
olabilirler. Bir istatistik dağılımı medyan iki, kuartil dört, desil ise on eşit
43
homojen bir görüntü vermesi, dolayısıyla da olayları betimleyen ilişkilerin
44
4.1.4.3.Orantılı Sembol Haritaları (Maps with proportional symbols)
nüfus oranları, nüfusun ana yaş gruplarından birinin toplam içindeki oranı
gibi).
Nüfus Büyüklüğü
1.000.000
500.000
250.000
100.000
45
Nüfusun Yaş Yapısı
5%
35%
0_14
15_64
65+
60%
65+ 0-14
15-64
küre) göre daha kolay kavranır. Zira üç boyutlu semboller çizilen harita
46
Şekil 6, 7 Orantılı dairelerle yapılmış iki harita: Filistin’de nüfus dağılışı
Şekil 8,9 Avrupa’da nüfus dağılışı, 2004 ve Afrika’da nüfus dağılışı, 1990
47
4.1.5.Nüfusun Haritalanması ve CBS
48
erişilebilmenin mümkün olduğu bir araştırma aracı olarak haritalama
bir rol oynadığı için CBS’nin ve nüfusun haritalanmasının değeri her geçen
49
CBS uygulamalarında, seçeneklerden (layer properties) symbology
50
Şekil 11 ArcView-ArcMap haritalama yazılımında sınıflandırma seçenekleri
4.2.Göç (Migration)
Nüfus değişiminin bir bileşeni olarak göçlerin incelenmesi ve
ve veri toplanan bir konudur. Göçe ilişkin veri kaynakları, nüfus sayımları,
nüfus araştırmaları ve nüfus kayıtları olmasına karşın, pek çok ülke gibi
(Ünalan, 1998: 92). Genel Nüfus Sayımlarında göçü ölçebilecek soru sayısı
bir iki tanedir. Bunlar doğum tarihi ve önceki bir tarihte (genelde beş yıl
51
önce) oturduğu yerleşim yeri sorularıdır. Bu iki bilgi, dolaylı bir göç
imasında bulunmaktadır.
Doğum yeri bilgisiyle elde edilen göç ölçütü “yaşam boyu göç”tür.
Bu ölçüte göre, sayım tarihinde devamlı oturduğu yer dışında doğmuş olan
herkes göç etmiş sayılır. Doğum yeri göç kaynak alanı, oturduğu yer ise göç
hedef alanı kabul edilir. Bu ölçütle göçün zamanı bilinemediği gibi, kişinin
ölçüt doğum yerine göre daha avantajlıdır; çünkü göçün zaman aralığı
zamanı bilinemez, bir önceki sayımdan son sayıma kadar birkaç yer
52
yer değiştirmeler otomasyonla kayıt altında tutulacağından yerleşim
birimlerinin içindeki (mahalle düzeyi, hatta bina düzeyine kadar inebilir)
göçlerin bilgisine dahi ulaşılabilmek imkân dahilinde olacaktır.
4.2.2.Göçün Ölçülmesi
göç hızlarıdır. İçeriye göç hızı (rate of inward migration) bir yere dışarıdan
gelen nüfusun yıl veya dönem ortası nüfusa bölünmesi ve çıkan rakamın
1000 ile çarpılmasından elde edilen değere eşittir. Dışarıya göç hızı (rate of
outward migration) ise; bir yerden dışarıya giden nüfusun yıl veya dönem
53
İçeriye ve dışarıya göç olayları arasındaki ilişkiyi ortaya koymak
çizim için aşağıdaki türden bir çizim kalıbı oldukça yararlı sonuçlar verir. Bu
çizim kalıbında (x) ekseni IMRk i, (y) ekseni ise OMRk u temsil eder.
işaret eder. Tersi durumda, noktalar (x) eksenine yakın ise bu defa ekonomik
açıdan daha zengin bir bölgenin göçle gelen insanları kabul eden yerlerin
varlığından söz edilebilir ki, (y) den uzaklaşıldığı oranda zenginliğin ve net
Brüt göç hızı, bir yere gelenlerle o yerden ayrılanların toplamını ifade
eden bir kavramdır. Önce brüt göç hızı hesaplanacak alana gelen nüfus ile
bu alandan giden nüfus toplanır. Daha sonra çıkan sonuç yıl/dönem ortası
(yıl ortası nüfus, yılın 1 temmuz tarihindeki nüfusunu ifade eder, dönem ortası
nüfus en basit şekliyle sözü edilen dönemin başlangıç ve bitiş tarihlerindeki nüfuslar
edilen rakam 1000 ile çarpılırsa brüt göç hızı hesaplanmış olur. Başka bir
54
şekilde söylenecek olursa içeriye göç hızı ile dışarıya göç hızının toplamı
250,0
200,0
150,0
100,0
50,0
0,0
0,0 50,0 100,0 150,0 200,0
RIM İçeriye Göç Oranı (%o)
Bulunan değer bazen (-) bazen de (+) olabilir. Başka bir deyişle eğer
bir yerden ayrılan nüfus (dışarıya göç miktarı) o yere gelen nüfustan (içeriye
göç miktarı) fazla ise net göç değerleri negatif (-), tersi durumdaysa pozitif (+)
olacaktır. Net göç hızı (NMRk) ise, net göç miktarının yıl ortası nüfusa
55
bölünmesinden sonra bulunan rakamın 1000 ile çarpılması suretiyle elde
Belli bir alan için belli bir döneme ait IMR, OMR, GMR ve NMR
oluşturduğu insan devinimi elde edilir (Çizelge 13). Örneğin oldukça fazla
gelen ve giden nüfus olduğu halde net göç hızı çok düşük bir değer
olacaktır.
gerekirse göç etkililiği net göç miktarının brüt göç miktarına bölünmesiyle
bulunur ve elde edilen rakam 100 ile çarpılır (Çizelge 13). Yani bir anlamda
göç devinim hızının tersi göç etkinliğini vermektedir (Rowland, 2006: 400).
Bu, brüt göç miktarının nüfusu yeniden dağıtmada nasıl etkili olduğunu
göçmenin hepsi de içeriye göç edenler ise göç etkinliği 10/10 veya % 100
olurken; 4’ü içeriye göç, 6’sı dışarıya göç eden ise etkinlik daha az olur (4-
56
Çizelge 13 Göç devinim hızı ve göç etkililiğinin hesaplanması
Formül Örnek
MTR = Göç devinim hızı Gelenler = 10.000
MTR = [(Gelenler + gidenler): Gelenler – gidenler)] x Gidenler = 30.000
100 MTR = (40.000) : (- 20.000)
MTR = -2 x 100 = - 200 %
MTR = (Brüt göç miktarı : Net göç miktarı) x 100
MER = (- 20.000) : (40.000)
MER = Göç etkililiği MER = - 0.5 x 100 = - 50 %
MER = [(Gelenler – gidenler) : (Gelenler + gidenler)] x
100
MER = (Net göç miktarı : Brüt göç miktarı) x 100
57
5 YAŞ ve CİNSİYET BİLEŞİMİ
Nüfusun yaş ve cinsiyet bileşimi (kompozisyonu) önemli nüfus
birinin ayrı bir doğum tarihi ve buna bağlı olarak da yaşı vardır. Bu
bireylerden belli bir zaman diliminde, meselâ aynı takvim yılında doğmuş
beşer yaşlık gruplara(0-4, 5-9, 10-14, ...gibi) göre nüfusun yaş dağılımı, kadın
yerin nüfusunun hangi yaşlar veya yaş gruplarında toplanmış olduğu, fakat
aynı zamanda o yerde yaşanan çeşitli sosyal, ekonomik, askeri, siyasal vb.
vermektedir.
olur:
► Piramidi yapılacak yere ait tek yaşlar veya beşer yaşlık gruplara
göre nüfus değerleri çizelge haline getirilir. Erkek ve kadın nüfus için her bir
uygulanır.
Çizelge 14 (A) İlinde nüfusun yaş gruplarına ve cinsiyete göre dağılımı, 2000
sol taraf erkek, sağ taraf da kadın nüfusu gösterecek şekilde piramidin
çizimine geçilir. Yatayda her bir cm. %1 değeri ifade edecek tarzda ölçek
belirlenir. Bu yatay çizgiye ortadan bağlanan iki dikme ile 0.5 cm aralıklarla
değerleri her bir yaş grubu için ölçek marifetiyle işaretlenerek piramit
oluşturulur (Şekil:13).
renklendirilebilir.
60
Şekil 13 Türkiye’nin nüfus (yaş-cinsiyet) piramidi, 2000
olarak bir yerdeki yaş yapısı hakkında başka yerlerle karşılaştırılabilir bir
görsellik sunmaktadır.
Bu tarz bir harita sayesinde her bir yaş grubunun mekânsal dağılışı
gösterilebilir. Bunun için, 0-14, 15-64 ve 65+ veya 0-19, 20-39, 40-59 ve 60+
ana yaş grupları esas alınabilir. Ayrıca bu tip haritalar tek yaşlar (0 yaş veya
0-14 yaş grubu (çocuk) nüfus için böyle bir haritanın yapıldığını farz
edersek, bu yaş grubundakilerin tüm ülkelere veya bir ülke içindeki tüm
(%) hesaplanır. Bunu yapmak üzere, 0-14 yaş grubu nüfus miktarı, toplam
61
► Yukarıdaki işlem yapıldıktan sonra elde edilen değerler sıralanır.
paterni atanır.
yapılıyorsa idari sınırları olan haritalar üzerinde, her bir ülke/idari alan
bir yöntemdir.
► Bilindiği üzere, 0-14 yaş grubu (çocuk nüfus), 15-64 yaş grubu
(ergin nüfus) ve 65+ yaş grubu (yaşlı nüfus) ana yaş gruplarını meydana
getirmektedir. Çalışma konusuyla ilgili her bir ana yaş grubundaki nüfus
olan üçgen grafik üstünde (Şekil 14) kesiştirilmek suretiyle bir nokta elde
edilir ki, bu işlem tüm ülkeler için tekrarlandığında, her bir ülkenin yaş
62
Çizelge 15 Ülkelere göre nüfusun ana yaş gruplarına dağılımı, (1000 kişi olarak)
►Böyle bir üçgen grafikle yaş yapısı analizi, bir ülke, bölge, il ya da
63
Şekil 14 Üçgen grafik ile ana yaş gruplarının gösterimi
toplamının, ergin nüfusa bölünmesiyle elde edilen değerin 100 ile çarpılması
bulunur.
64
Genç bağımlılık oranı(Youth dependency ratio)
YDR = (P0-14 : P15-64) x 100
Yaşlı bağımlılık oranı (Elderly dependency ratio)
EDR = (P65+ : P15-64) x 100
Bağımlılık oranlarıyla ilgili rakamlar yardımıyla bağımlılığın alansal
dağılımını göstermek üzere tematik haritalar üretilebilir veya CBS için veri
katmanı oluşturulabilir.
breaks, equal area, equal interval gibi) biri seçilerek 4-5 grup oluşturulur.
► Siyasi veya idari sınırları olan haritalar üzerinde her bir ülke veya
idari alan hangi grupta yer alıyorsa o gruba ait renkle boyanır veya tarama
paterniyle taranır.
5.4.Yaşlanma Endeksi
çocuk nüfus ile yaşlı nüfus arasındaki ilişkiyi ortaya koyar ki, 15 yaşın
altındaki her 100 kişiye düşen 60 ve üzeri yaştaki kişi sayısını ifade eder.
65
YE= (60 + yaştaki nüfus : 15 yaş altı nüfus) x 100 formülü ile endeks
Yıllara göre endeks değerindeki değişime bakarak bir toplumun yaş yapısı
olarak yaşlı bağımlılık oranının tersi bir işlemdir. 15-64 yaş grubundaki
nüfusa düşen 65 yaş üzeri nüfus yerine her 65 ve daha yaşlı kimseye düşen
15-64 yaş grubundaki kişi sayısını ifade eder. PDO’nun düşmesi ve 0’a
66
Dünya genelinde potansiyel veya muhtemel destek oranı
düşmektedir. Küresel olarak PDO değeri 10’un gelişmiş ülkelerde ise 5’in
beklenmektedir (Şekil.16).
Şekil 16. Dünyada gelişmişlik bölgelerine göre potansiyel destek oranı, 1950-
2050.
grubundaki her 100 kişiye düşen 85 ve daha yaşlı kişi sayısıdır. Nüfusun en
yaşlı kesimi ile yaşlılığa geçiş aşamasındaki nüfus arasındaki ilişkiye dikkat
Tıpkı yaşlanma endeksi gibi ADO’da dünyada hızlı bir artış eğilimi
67
kazanmaktadır. Kurumsal yaşlı bakım hizmetlerinin masraflı ve yetersizliği
beraberinde getirebilecektir.
Şekil 17. Dünyada gelişmişlik bölgelerine göre ana-baba destek oranı, 1950-
2050.
SR = ( Pm : Pf ) x 100
SR = Cinsiyet oranı
Pm = Erkek nüfus
Pf = Kadın nüfus
68
SRj = ( 61.574.398 : 63.995.848 ) . 100 = 96.2 dir.
başına veya başka bir nüfus özelliği ile birlikte haritada gösterilebilir.
incelenebilir. Bunun için her bir yaş grubu için ayrı ayrı cinsiyet oranları
69
70
6 NÜFUS EKONOMİK NİTELİKLERİ
Bir alan üzerinde yaşayan nüfusun ekonomik özelliklerinin
önem taşımaktadır. Nüfusun ekonomik yapısı, aslında pek çok olayın bir
bileşkesi olduğu kadar, aynı zamanda neden-sonuç ilişkisini ifade eden bir
göstergeler topluluğudur.
nedenleriyle çalışamayan veya malî durumu iyi olduğu için çalışma gereği
tümü değil, ancak bir kısmı emeğini fiilen iş piyasasına sunmakta ve işte bu
fiilen çalışmayabilmektedir. Başka bir deyişle çalışan nüfus içinde bir işle
İşgücüne katılma oranı ise; 12 ve daha yukarı yaştaki her 100 kişi içinde
71
sayısıdır. Bir başka deyişle işgücündeki nüfusun 12 ve daha yukarı yaştaki
nüfusa oranıdır.
6.2.2.İstihdam Edilenler
gelir elde etmek amacıyla ekonomik faaliyette bulunan veya bir işle
koşulları taşıması gerekir. İşgücündeki her 100 kişi içinde işsiz olan kişi
6.3.Ekonomik Faaliyet
amacıyla işini veya mesleğini yaptığı kurum, kuruluş, ev vb. yerlerin faaliyet
nüfusu;
72
Hizmet (toptan ve perakende ticaret, lokanta ve oteller,
ulaştırma/haberleşme/depolama, malî kurumlar/sigorta/taşınmaz
mallara ait işler ve kurumları, yardımcı iş hizmetleri/toplum
hizmetleri/kişisel ve sosyal hizmetler)
İyi tanımlanmamış faaliyetler şeklinde ana sektörlere
ayırmaktadır.
Yukarıda belirtilen faaliyet kollarında faaliyette bulunan nüfusun
haritaya dönüştürülebilir.
6.4.İşteki Durum
toplanmıştır:
ücretli/maaşlı/yevmiyeli,
işveren,
kendi hesabına,
ücretsiz aile işçisi.
Toplam istihdam içinde çalışan nüfusun işteki durumunu da %
73
ilişkilerini veya işçi yoğunluğu konularını irdelememize, sosyal ve
74
FAYDALANILAN ESERLER
Arıcı, H., (2004) İstatistik, Yöntemler ve Uygulamalar, Meteksan A.Ş.,
Ankara.
Büyüköztürk, Ş., (2004) Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı, 4.baskı,
Pegem Yayıncılık, Ankara.
Çamur, K.C., Gümüş, (2005) “İstatistiki bölge birimleri (NUTS Sistemi)”. Bölge
Ö. Kalkınma Ajansları Nedir, Ne Değildir? İçinde,
(yay.haz.) Menaf Turan, Paragraf Yayınevi,
Ankara, 181-196.
DİE (1985) 1980 Genel Nüfus Sayımı, Daimi İkametgaha Göre
İçgöçler, DİE Yay.No.?, Ankara.
DİE (1989) 1985 Genel Nüfus Sayımı, Daimi İkametgaha Göre
İçgöçler, DİE Yay.No.?, Ankara.
DİE (1997) 1990 Genel Nüfus Sayımı, Daimi İkametgaha Göre
İçgöçün Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, DİE Yay.
No.?, Ankara.
DİE (2003) 2000 Genel Nüfus Sayımı, Nüfusun Sosyal ve
Ekonomik Nitelikleri, Türkiye, DİE Yay. No.2759,
Ankara.
Haurt, A., Kane, T.T., (1998) Population Handbook, 4.edition., Population
Referernce Bureau, Washington DC.
Johnston, R.J., (2000) The Dictionary of Human Geography, 4th edition,
Gregory, D., Pratt, G., Blackwell Publishing, Oxford.
Watts, M.
Mcvey,W.W., (1995) Canadian Population. Ontario: Nelson.
Kalbach, W.E.,
Özgüç, N., (1984), Beşeri Coğrafya’da Veri Toplama ve Değerlendirme
Yöntemleri, İstanbul Üniv. Edebiyat Fak.
Yay.No:2511, İstanbul.
Peters, G.L., Larkin, (2005) Population Geography, Problems,Concepts, and
R.P., Prospects. 8. edition, Kendall/Hunt Publishing
Company, Dubuque, Iowa.
Plane, D.A., (1994) The Geographical Analysis of Population, with
Rogerson, P.A., application to planning and business, John Wiley &
Sons,Inc., New York.
Population Reference (2000) World Population Data Sheet 2000
Bureau
Rowland, D.T., (2006) Demographic methods and concepts, Oxford
University Pres, Oxford.
Sungur, K. A., (1979) Coğrafya’da İstatistik Metodları, İstanbul Üniv.
Yay.No: 2590, İstanbul.
Tufte, E.R. (1997) Visual Explanations: Images and Quantities, Evidence
and Narrative. Cheshire, CT: Graphics Pres.
United Nations (2000) Demographic Yearbook, World Population Data Sheet,
New York.
Ünalan, T., (1998) “Türkiye’de İçgöçe İlişkin Veri Kaynaklarının
Değerlendirilmesi”, Türkiye’de İçgöç, Sorunsal
Alanları ve Araştırma Yöntemleri Konferansı 6-8
Temmuz 1997 içinde, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal
Tarih Vakfı Yayını, İstanbul.
Weeks, J.R., (2002) Population An Introduction to Concepts and Issues, 8.
edition, Wadsworth Thomson Learning, Belmont.
INTERNET KAYNAKLARI
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK)
(Devlet İstatistik Enstitüsü) http://www.tüik.gov.tr
T.C. Başbakanlık Devlet Planlama
Teşkilatı http://www.dpt.gov.tr
Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri
Enstitüsü http://www.hips.hacettepe.edu.tr
T.C. İç İşleri Bakanlığı
Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel http://www.nvi.gov.tr
Müdürlüğü
Birleşmiş Milletler Nüfus Bilgi Ağı http://www.un.org/popin
T.C. İç İşleri Bakanlığı
İller İdaresi Genel Müdürlüğü http://www.illeridaresi.gov.tr
Türk Dil Kurumu http://www.tdk.org.tr/tdksozluk
76
EKLER
77
KOD DÜZEY 1 DÜZEY 2 DÜZEY 3
TR TÜRKİYE
TR1 İstanbul
TR10 İstanbul
TR100 İstanbul
TR2 Batı Marmara
TR21 Tekirdağ
TR211 Tekirdağ
TR212 Edirne
TR213 Kırklareli
TR22 Balıkesir
TR221 Balıkesir
TR222 Çanakkale
TR3 Ege
TR31 İzmir
TR310 İzmir
TR32 Aydın
TR321 Aydın
TR322 Denizli
TR323 Muğla
TR33 Manisa
TR331 Manisa
TR332 Afyon
TR333 Kütahya
TR334 Uşak
TR4 Doğu Marmara
TR41 Bursa
TR411 Bursa
TR412 Eskişehir
TR413 Bilecik
TR42 Kocaeli
TR421 Kocaeli
TR422 Sakarya
TR423 Düzce
TR424 Bolu
TR425 Yalova
TR5 Batı Anadolu
TR51 Ankara
TR510 Ankara
TR52 Konya
TR521 Konya
TR522 Karaman
TR6 Akdeniz
TR61 Antalya
TR611 Antalya
TR612 Isparta
TR613 Burdur
79
TR62 Adana
TR621 Adana
TR622 Mersin
TR63 Hatay
TR631 Hatay
TR632 Kahramanmaraş
TR633 Osmaniye
TR7 Orta Anadolu
TR71 Kırıkkale
TR711 Kırıkkale
TR712 Aksaray
TR713 Niğde
TR714 Nevşehir
TR715 Kırşehir
TR72 Kayseri
TR721 Kayseri
TR722 Sivas
TR723 Yozgat
TR8 Batı Karadeniz
TR81 Zonguldak
TR811 Zonguldak
TR812 Karabük
TR813 Bartın
TR82 Kastamonu
TR821 Kastamonu
TR822 Çankırı
TR823 Sinop
TR83 Samsun
TR831 Samsun
TR832 Tokat
TR833 Çorum
TR834 Amasya
TR9 Doğu Karadeniz
TR90 Trabzon
TR901 Trabzon
TR902 Ordu
TR903 Giresun
TR904 Rize
TR905 Artvin
TR906 Gümüşhane
TRA Kuzeydoğu Anadolu
TRA1 Erzurum
TRA11 Erzurum
TRA12 Erzincan
TRA13 Bayburt
TRA2 Ağrı
TRA21 Ağrı
TRA22 Kars
80
TRA23 Iğdır
TRA24 Ardahan
TRB Ortadoğu Anadolu
TRB1 Malatya
TRB11 Malatya
TRB12 Elazığ
TRB13 Bingöl
TRB14 Tunceli
TRB2 Van
TRB21 Van
TRB22 Muş
TRB23 Bitlis
TRB24 Hakkari
TRC Güneydoğu Anadolu
TRC1 Gaziantep
TRC11 Gaziantep
TRC12 Adıyaman
TRC13 Kilis
TRC2 Şanlıurfa
TRC21 Şanlıurfa
TRC22 Diyarbakır
TRC3 Mardin
TRC31 Mardin
TRC32 Batman
TRC33 Şırnak
TRC34 Siirt
81
Çizelge 18 Türkiye’nin nüfus istatistikleri için yasal ve coğrafi alanlar sınıflandırması önerisi (Özgür, Ağustos 2007)
83
Çizelge 20 Türkiye’nin istatistik bölgelerinde nüfus dağılışı ve yeniden nüfus dağılışı endeksi hesaplamaları, 1990-2000
BÖLGE 1990 Nüfusu % 2000 Nüfusu % Mutlak
BÖLGE ADI
KODU (kişi) (kişi) Farklar
TR1 İstanbul 7195773 12,7 10018735 14,8 2
TR2 Batı Marmara 2589490 4,6 2895980 4,3 0,3
TR3 Ege 7594977 13,4 8938781 13,2 0,3
TR4 Doğu Marmara 4688514 8,3 5741241 8,5 0,2
TR5 Batı Anadolu 5204217 9,2 6443236 9,5 0,3
TR6 Akdeniz 7026489 12,4 8706005 12,8 0,4
TR7 Orta Anadolu 3818444 6,8 4189268 6,2 0,6
TR8 Batı Karadeniz 4889323 8,7 4895744 7,2 1,4
TR9 Doğu Karadeniz 2852806 5,1 3131546 4,6 0,4
TRA Kuzeydoğu Anadolu 2354030 4,2 2507738 3,7 0,5
TRB Ortadoğu Anadolu 3101812 5,5 3727034 5,5 0
TRC Güneydoğu Anadolu 5157160 9,1 6608619 9,7 0,6
TR0 Türkiye 56473035 100.0 67803927 100.0 7
Toplanma endeksi (toplamın yarısı) 3,5
84
Çizelge 21 Türkiye’nin istatistik bölgelerinde nüfus yoğunluğu hesaplamaları, 1990-2000
1990 Nüfusu 2000 Nüfusu Alan 1990 2000
BÖLGE (kişi) (kişi) (göller hariç) Nüfus Nüfus
BÖLGE ADI
KODU km2 Yoğunluğu Yoğunluğu
(kişi/km2 ) (kişi/km2 )
TR1 İstanbul 7195773 10018735 5196,07 1385 1928
TR2 Batı Marmara 2589490 2895980 42897,19 60 68
TR3 Ege 7594977 8938781 89134,69 85 100
TR4 Doğu Marmara 4688514 5741241 48749,98 96 118
TR5 Batı Anadolu 5204217 6443236 72237,91 72 89
TR6 Akdeniz 7026489 8706005 88536,4 79 98
TR7 Orta Anadolu 3818444 4189268 90851,26 42 46
TR8 Batı Karadeniz 4889323 4895744 73451,45 67 67
TR9 Doğu Karadeniz 2852806 3131546 35173,95 81 89
TRA Kuzeydoğu Anadolu 2354030 2507738 70707,42 33 35
TRB Ortadoğu Anadolu 3101812 3727034 77474,54 40 48
TRC Güneydoğu Anadolu 5157160 6608619 75192,87 69 88
TR0 Türkiye 56473035 67803927 769603,73 73 88
85
Çizelge 22 Türkiye’nin istatistik bölgelerinde şehir nüfuslarının lokasyon katsayısı hesaplamaları, 1990-2000
1990 Nüfusu 2000 Nüfusu Şehir Şehir Bölge Bölge
BÖLGE
BÖLGE ADI nüfusu nüfusu nüfusunda nüfusunda
KODU
1990 2000 şehir%_90 şehir%_00 LQ_90 LQ_00
TR1 İstanbul 7195773 10018735 6779594 9085599 94,2 90,7 1,6 1,4
TR2 Batı Marmara 2589490 2895980 1256180 1608653 48,5 55,5 0,8 0,9
TR3 Ege 7594977 8938781 4346400 5495575 57,2 61,5 1,0 0,9
TR4 Doğu Marmara 4688514 5741241 3013534 3867055 64,3 67,4 1,1 1,0
TR5 Batı Anadolu 5204217 6443236 3906612 4975251 75,1 77,2 1,3 1,2
TR6 Akdeniz 7026489 8706005 4051786 5204113 57,7 59,8 1,0 0,9
TR7 Orta Anadolu 3818444 4189268 1925361 2365571 50,4 56,5 0,8 0,9
TR8 Batı Karadeniz 4889323 4895744 2023738 2418065 41,4 49,4 0,7 0,8
TR9 Doğu Karadeniz 2852806 3131546 1162139 1545914 40,7 49,4 0,7 0,8
TRA Kuzeydoğu Anadolu 2354030 2507738 965156 1289874 41,0 51,4 0,7 0,8
TRB Ortadoğu Anadolu 3101812 3727034 1375980 2007378 44,4 53,9 0,7 0,8
TRC Güneydoğu Anadolu 5157160 6608619 2880782 4143136 55,9 62,7 0,9 1,0
TR0 Türkiye 56473035 67803927 33687262 44006184 59,7 64,9 1,0 1,0
86
87