- -

- .. ./-

HaUae -I Mansur ve

. Eseri KiTAB'OT·TAVAsfN

~ ..

·

:, "' s .

t ...

•

· .:

":-': "

~-

Yasar Nuri 6ZTURK

Isteme adresi

P. K. 172 BeyaZlrt - lSTANBUL

Birinci baslu: Nisan 1976

Dizgi .. ba.skl

FATtH YAYINEVI MATBAASI

'-

Allbaba TU.rbe Sok No: 21/8 Tel: 2728 '72 NUl"U05lll3Diye - tSTANBUL

· .

· "

· . ,

KiTAB'OT·TAVAsIN

Ebul Mugis Huseyin b. ·Mansur el-Ha llac el·Beyzavi

" ..

.l II

:.-1'

,. <,..

;.

r .

HaJl.ftc'a dair' bir biiJilmle notlar ve ~1iklama.lac ekleyerek cevlren

Yasar Nuri OZTfiRK

Bu eserm her tUrlU basm ve yaym haklari Yazurr'na aittlr.

Kaynak g<:5sterihneden krsmen veya tamamen iktlbas edilcmez.

ONS(JZ '

Her din kendisinc inananlar« belli kurallar etrajvnda birlestirip, toplum hauatvndo: birUk ve biitfi.nliigii. saglamay~ hedef tutar. Dinin emir ce yasaklann[t §eriat denir. N erede cemiyet varsa orada bir talam. dini kurattar vardsr. Disarulan. bak'lldt{}t zaman. din biitunuyle au kumUar-

dan m,eyda·na gelmi§ bir sistem ~eklinde goriUiJ..r. Ancak dindarltk yaln1Zca dinin d1.§ gorunii..§Une uymaktan ibaret degildir. Dindarlsk: dinle ilgili hareketlerin §ekil ve goriin~unden ziyade ir yu'z-une ait bir ozellikt·ir. Bu ozellige de ihla« ve takoa ad~ verilir, lnsoswn. iQ dunyu,stnda surekli bio: samimiyet J ; bir iman ne.~ve8i halinde Ya§an'nUlyan ve takva duzey.ine ula§rnayan dindarlik henus: olgunlafjmamt§' saytl·tr. Bundan dolasndsr lei, dindarltk takva yolunda mesdte almak de·mektir. Boyle bir cabas« olmayan'tn

. dindarltgf,nda haytr yoktur.

- Yaln1.ZCa §eriat hukilmlerinden rneydana gelmiq bir din olon. Yahudilik} gilnluk hayata ail kaii kurallarla sc: kilci da1ntant§lar kaIabaltgt olarak goritldu. Getirdigi il .. kelerde ruhi olgunla~aya yer 1jermeihtiyactn1, d-uymadan yaln1Zca bir cemiue: disiplini ortaya lwymakla yetin .. di. Yahudiligin maddecs ve mcnjaatc: dunya gorii.§iine kar§il'tk I-I~ristiyanhk ruhcu. Ve maneviuatc» bir aksm. olarak dogdu~ §ekilc-i- kurallarvn ve kat" maddecingin kar/lt,-

8tna hudut ve engel tan1:fflAyan bir sevgi ve merhamet davastyla r;tktt. Bu. ~kUJ ruhun maddeye meydan Okumas1;yds: In.sant bedenle i1(JiZi maddi ihtiyavlara esir etmek suretiyle ona kendi ruhunu unutturan maddecilik_, ancak ooyle bir kar§, koyU§la, yam m,addi olan ker§eYin toptan inklirt ve temelden. hor gOriilmesiyle ytktlabilirdi

H '!ris-tiyanllk ba§langtgta hi~bir kural getinnemi§., di-ndarl'14' ki§inin vicdantna mraJom't§t1.. Ancak flOk ge~ rneden ytkmak ve degi§tirmek iQin geldigi Yahudiligin kurallanna muhtag durumo: dii.§tu. GUnumilzde kiliselerde icra cdilen dyin ve ibadetlerin oosd kaktbahk v-e 9Qgu anlafn81Z kurallar y't{jtn'l, oldugunu goruyoruz. Kurallann l}oga.l'flUl.m dint ruhun kayboZ1na8\ SDnucunu dogurur" Yoklugu da kaN§tJa'tya yol ~r. Kuralswl1k zamanla ba§tbo§luk ve keyfilik yarat'l,r .. Bunu Onlemck i¢n de ister istemez bir talonn. kurallara ihtiyaQ duyulur.

Miislumanltk din hayattna biifunluro ve denge getirdi..

Faydali olan her §eye jaydas1. olqUsurule yer verdi. N e .,ooneviyatl inkdr ve ihrnaJ edew kuru ve kat« bir §ekilcilige dii.§tu_, ne de sonu nereye varacag1 belli olmayan a§1" ruh..Quluga kendini kapttrd'lr. Ruh ile beden, [ert ile cemi. yet, dunya ile iihiret arosvnda dhenk ve ou;;uye dayanan bir nizam kurdu.

Dinin cemiyet hayat~na ait olan §eriat nizamtna, 0- nun emir ve yasaklan1UJ.. sayg1 gerekir .. Ancak §u da bili~ melidir ki, dinin kaynagt cemiyet degildir.. Onun kaynag" Al1ah,'~/n musiesna kabiliyetlerle donaivp yuksek bir fttrat iieere yarattttgt Peygamberkrin ruhlorvn« ilham oluna» vakiydir. Bu, AUah ile kul arastnda ak1l almaz bir sir, yilksek biT run halidir.

GerQi art'tk _peygamber gelmiyecektir .. jakat AllaJI/m baz\ sevgili kuuarma. lutju ki{:bir zaman eksik deYildir. 0 kendisini seoon ve arayan gonullere her zanvan azel ikram~

8

Zarda bulunur. «Allah haY1T diledi{ii kuluna dinde derinle§meyi nasip eder,» Bu yilksek idrak sahibi ve derin anlaY1§~ k kullar) goklerin ee y'erin yarattl'l,§1-ndaki incelikleri. au" pnup duygulan'f,rZarJ «Ey Rabbimiz_, Ben bunlar1 bO§Una yaratmad'£n. By yaceler YUcesi, Beni tenzih ederiz, bizi yan marotan korul» derler. «Onlora. AUah'tn {j,yetleri okundugu 2aman aglayarok yilzil.sta yere kapan'tTlar. Bu·secde onla» nn kalbleriruleki duyguyu art~rtr .. » ~unu «iyi bilin ki, Allah dostlartna korku yoktur. Onlar mahzun da ol1nazlar .. »

§eriattn emir V6 yasaklartna herkesten fazla saygt g&terenler~ ona hsrkesten. f}Ok uyanlar, dindarZ1fj1 a§k ve vecd haline getiren Allah dostland/'T~ Bunlar §eriate canu gooiilden bayl" olduklartn1 her zaman ve her vesileyle (YI"taya koymU§lard~r:

Seyyid Nesimi-'yi idama mahkUm eden kads, GnU11 &gin yazdtg~ idam [ermammda «Bw oyle bir murdardsr ki) kan~ntn degdifji yer ytkamakla temizienmez, oraY1 kesip atm.ak gerekir~t> §fJklinde bir iJade kullanm'f,§tt. Fakat infaz 8tramntkt ce71ad btgaii't Qalfnca, N esimi'nin ft§k1ran kon1 kad« efendinin iizerine, bir damlas'£ da eZine eicrcd»: Bur nun u.zerine N esimi ona «Sen §criat _ ug·rona parrnag~n' bile kesmeesim. Halbuki gorUyorsun ki, biz onun yoluna kendi kantm4tla y1kanlYoruz~.» dedi ..

tiniversiteden yeni mezun olmU§ genQ bir arkeolog olarak Bagdat yak1.nlartnda kaz" yapan Massignon, kaZ1 81 ... ramniLa k1·n"k bir testi pargast iizerinde Hallac'tn biT beytini okuyorr. 0 gunden sonra meslegini lnraktp §arkiyatla, da.1ta dofjrusu Hallac'la: ugra§iYor. Onun hayattm degi§tiren Hallac'vn §U beytidir: «Allah'a ka'tJU.§mak igin. iki rek''' at namaz da yeter. Ancak bOyle bir -namaz iQin abdesti insani» ,kendi kan~yla rdmt§ oimas« gerekir .. »

Mevldna «Gahillerin 00-fl1.aZt. seh/oi siicuttur, dri/lerin

.na·1tlaZt mahvi vUouttur .. » diyor. Ona «A§k nedir1» diye .sordular. 0 da «Benim gibi olunca antarem» dedi ...

Mucize zekdn1,n yarattl1§tan sezebildigi inceliklerdir.

IIayatta en bUyuk sevi1'tQ bir hakskat« ke§/et1'rtenin verdigi seoinctir, Her an bimierce hakikattn kendisine ag-&klanclt9' .kalb ne kadar mutludur! .. Kalbin durdurulmast elde alma'" d'tgt gib-i duygulartn susturulmae« da elde degiZdir. Fakat ne yaz'l.k kiJ Allahtn Ustun kullar'ltJ hemen her zaman, torr lum kurallar« veya yanl1t§ anl.a§1.lrna ba.hanesiyle susturul: maya Qal'l§~lm't§, avam1. nasvn anZayVJ seviyesine bagZ, kal-

maya zorlanmsslards«. Yanqvn. tehUkesi var diye hi~ kimse ates ya.k1p tS'~nmtyacak mul1r? Kalblerinde kOtu niyet 00" Iunanlar Allahen ayetler·inden bile fitne cikarma. yollannt ararlar. Bundan dolayul'tr ki_, Oenab-v Hak, Kur'an irin «Allah. bununla bir Qoklartnt hidayete erdirir, bir goklar1"'1 d~ saptvnr.« di,yor. «Bunlar Kur'a.n--t hir anlomazlar mt, yoksa kalblerine kilit mi vurulmustur! .. "»

Devrinin en bilyilk din· alimlerinden biri olan Hallac gcrQ·i «Enelhalc» dedi. Faloat hi-gmT zaman «Ben sizin Rabbinizim» omtamvna gelmeyen bu. 80Zle tvpk» Firavunlar gibi Tanrtlsk: iddif1.81nda mt bulunmak: istedi? Onun boyle bir uidia sahibi olmasi mumkun muyail? Biltun hayatt boyunca Allah ve Peygamber sevgisiyle yan1.p tutU§mU§.. bu· 8et'g-iden kuvvet alarak: ya~am't§ bir Allah. dostunun bOyle sapik. uldialar« olabilir miydi? Ayrwa vahdet vadisinde Halluc yalntz da de{jildi. Onus: gibi ayn~ hakikatlaT1,. goren~ ayn1. sirlara vakil olan binlerce veli oard». A ncak onUfl

- obi1:rlerinden !arkJt daha coskun: .. daha cezbeli bir mizaca sahip olrnas~yd~. Mevlan.ii-'ntn dedigi gim «Bae: 81rlan ay'tkla.d1.gl, iQin Hollac'« dara ccktiier. Eger bizim. S1rlurt .. mtZ1l vak~f olsaydt 0 biei dara cekerds! .. »

..

Oteki eserierindc anlU§drnayan., daho dogru.su zor an-

10

la§ilan fikirlerin aksine H a I lac bu eserwule tamomen. lslam1-, 18zam~."n getirdifji tevkid'Ve tenzih akidesini savunrnw,ktad~r .

H allad'tn bu. biiyuk eserine ltiytk oldugu 6zeni gOsteren, eserdeki o1iiriyeti hi~ bozmadan sonuna kadar buyuk bir 'ustahkla devam etfiren ba§arU1. muterci'J!t-ini 11£ kadar tebrik ve takdir etsek aedsr. Yazdtgt mukaddime ve olduk·Qa geni§ dipm>tlanyla bu konudaki ilmi vukufunu do comertce ortaya koyan degerZi dostwm. Ya§ar Nuri Ozturk, belki killtiir tarihimizde. ilk deja olarak, ilim, sanat VB ta: savv'ufun nefis bir sentezini ya'lym;&:j oldu.

~ Bu eseri taklitte tatmin arayanlara deiJil, hakikate 8usamt§ olanlara ta'Vsiye ediyor Joe Niyazi MtSriJnin diliyle §oyle diyoruz:

Zat-« Hak'da mahrem-i 'irlan olan anlar bi...~_. 11m -i svrda bahr-i pipayan oIan anlar bizi.

Bu lena g-illzar~na bUlbUl olamtar onlamaz, Vech .. j. Ba ki hil.sn-U.ne hayran olan 'anlar bizi.

Biz ,*01 abdalv: b'lrakttk egnimizden §al1.mtz) Varl~iitndan soyunup uryan olan anlar bi$i ..

Allah' a giden iman. VA sevg-i yolunda qonulleri tu tu§turan bir lmv,uclm· oimasv dilegiyle ...

Emin IF;IK

11

OnsOz .. '. .. III.. ...... ..... .... .. •• .. I.. .. III .....

tgindekiler '" .,. '" 0.. '" . ..

KlSaltmalar ... ... ... . ..

Hallac'ln Hayat ve §ahsiyeti . .. . ..

Hind Seyahati ... . ~ . '" _...... '" 0 •• • ••

§eriat ml, Siyaset mi '" . ..

"I" DUO ......

'-J um ve ~n ...... ... III ..... t. ..... • .. t ..... .,. ..... ..... .. _. ...... ...... + .......

V usla t Manzarasi .... ... . .. . .. '"

Kalabahk Declikleri . .. . .. . __

Hallac Denince Akla Gelen ... '" .. . '"

NeIer SOy lediler ... ... . H ••• • •• ... ...

Hallac'm Tesirleri ve Ikbal .

Bir Cehdin Arkasindaki Gaye . ..

Hallae'm Eserleri ve Tavasin .

Sirac Tasilli .... ~ . .,... .... . ....... .. .. .... ..... II' t-.. 'l1li III" to ....

Fehm Tasini II •• to •••• II II .,.. III ", ~ 11 • .,. ••• ~ ~ ~.

Safa Tisini . .. .. I. ...... ..... t- ..... .... ... .. t' ••• .... ....." III...... • III ..

DA• T'" i .

alre as ru to .. '" _... ...... ..... ..... 'II ~. .. .. a. ,..... .,...... .... .... • ....

N okta Ta.smi ... ... .., . ..

Ezel ve Iltibas Tasini ..

Me!;liet TisiILi ... ... ... ... .. ~ ... ... ... ... ... '" ... . ..

Th'vhid TasiIli ... ... ... ... ... ... ... ... '. . ... . ..

7 13 15 17 23 26 31 32 35 37 41

·48 55 56 63 77 83 89 95

107"" 121 125 129

13

Tenzih Tisini ... ... .- .. ." ,.. ... ... ." 133

Ma'rifet Baheesi .. , '" '" ... ... .., .., .. , 141

Tavasin Yazmalarmdan Ornekler .. , ,., " .. , .. ,. 149

Kelimeler - Terimler Sozltigu ... '" _. _ ... '" 158

Inde ks ., _ . _. .., .,. .,. .,. '" .. _ .,. 177

Bibliyografya ... __ . .., ." '" _.. ... ... 183

Yanhs .. Dogru Cedveli _.. ... ... ... _.. '" ". .. _ 187

14

. ,

a.g.e.

Bkz.

Fels.

Kr.

Kt.

nero

V/l55 Tavasin, 130

Kr. Bakara, 156

., ,i ,

Tsv.

" .

. ~ .

.

"

Klsaltmalar

: AdJ gecen eser.

BakID1Z Felsefede

Kur' an-i Kerim

: Kutiiphane, KiitilphanesL : N esr eden, nesir,

.: Besinci cilt, 155~ sayfa demektir. : "I'avfrsin'in 130. sayfasi demektir +

Kur'an, Bakara sftreainin 156. Ayeti demektir.

: Tasavvuf, tasavvufta.

15

;>.-" ..... - ~ .","

HALLACIN HAYATI $AHSiYETi

ve ESERLERi

17

", .: .: :. .,'

KISA c;tzGiLERLE DAYATI

Ebu'l Mugjs Htiseyin h. Mansur el-Hallae, el-Beyza' yakmlarmda el-Tur'da dog-duo Dedesi Muhamma adh bir :Mecusidir.2· ,', '~ ~

.I , . I

QocukJugu Beyza'da gecti. 0 ~evrenin gelenegine uya ... rak kiigUk yasta Kur'an-i Kerim'I ezberledi. Onun ruhunda ilk ve .en biiyiik frrtmayi koparan Kur'an'm iislubu 01- mustur. Massignon'un §ll sdzleri HaUac konusunda cok derin hir hakikatm Ifadesidir ; «Kur'an'm dili, iisIubu, daha cocuk yastan beri imarunm realitesiyle temas imkam arayan Hallac'm mistik heyecan ve duygularmm dill ve ifadesi olmustur.s"

Hallac lizerinde hakim alan tesir han degilt Arap karakterlidir. Filhakika Onun ruhunu yoguran ilk tesirlerin muhiti alan «Beyza iyice Araplasrms bir merkezdi, Hatta bUyiik Arap gramercisi Slbeveyh Orada dogm1l§'tur ... »~ Bu noktada Onun esas manada killtiiriinii ald1lP muhit -Bagdad- ve insanlan da dikkate almak gerekir.

1 !ranfda ~iraz ~ehri yakmlarmda bir yer. 2 Tarihil Batd~ VIII/112. Passion~ 1/54-55

a MSMignOD. Etude Sur Une CoUl'be Personelle de Vie. 15 .. Ma.ssignon, a.g .e, 15

19

'.:.', .. t" "

Tarihu Bagdat'da uzun bir bolum (5) Hallae'a aynlmistrr. Ozetlcyelim :

Beyza'nm Tur mevkilnde dogdu, Tlister'de (6) yetisti. Sehl-i TiisteriJden (7) iki yil, orada, okudu. Sonra Bag ... dad'a gecti, Onsekiz yasmda iken Basra'ya gitti. Orada Amr b. Osman el-Mekki (8) He birlikte birbucuk yil oturduo Bu siralarda Ebu Ya'kup el-Akta'in kizi Ummu'l HUseyn lie evlendi. (9) Her n€dense Amr h. Osman bu evliligi tasvib etmemis, hatta Ebu Ya'kup He aralari bu ytiz .. den acilrmsttr. (10)

Bu kiiskiinli.ikten bir sure sonra Hallac'l Mekke'de gOriiyoruz. Bu, onun Mekke'ye yaptigr ii~ ziyaretin ilkidir,

Bagdad'da, Ciineyd, (11) Niiri, (12) Amr el-Mekki vs. gibi tasavvufun bliyiik simalarmdan feyz alan Hallae'm bu ilk Mekke ziyareti ~ok aiki bir i'tikaf hayatinm baslangict olmustur, Filhakika bu ilk ziyaretinde Mekke'de bir

5 Bkz. Tarihu Bag-dad VIII/112-1'43- B Iran'm batismda bir bOlgc.

1 8e...'11 TUstert; (01 ; H. 283) Tlister'li meshur btr mutasavvif. (Bkz, Ya§ar Nun, Tarih Boyunca Tasavvufi Dli.§tince Sh, 130)~ 8 Amr b. Osman el-Mekkl: (51 : H. 291) Bag-dad Sufllerinin en finlUlerindendir. Birara kadilik da yapnu§, bu yiizden CUneyd'le aralari actlmistir, (Bkz. Ya~ Nuri, 137).

1'1 Hallac'm bu evlllikten tiC; erkek ve bir de klZ ~ocugu olmustur, 10 Hatta, kaym peder Ebo. Ya'kub el-Akta' bile bu evlillge miisade ettigt l~in kendlni suclu bulacak ve bu «sthlrbaz zmdilc-a kizim verdlgme t;Ok uzillecekUrL.

11 Cilneyd el-Bagdadt: (61 : H. 297) Tslam MutasaVVlf vebilginlerinin en onde gel-enlerlndendlr. nk zamanlar Hallac'm dostu ve hocasr Iken, sonralari aralari 'aQl1..Jru§ ve Hallac'r en <;ok uzen hadiselerden biri de bu olmustur,

12 NOn: Ebu'l Hiiseyn Ahmed en-Nurl, «()l : H. 295) Bagdad 511- filerinin en iinliilerindendir. Devr1n ldarecileriyle mucadele ve munakaaalarr ~ok meshurdur. (Bkz. Ya§al" Nuri, 138)

20

21

yil kalan Hallac'm, bu siire i~inde ~ok getin bir perhiz-cile yasadigim kesinlikle bilmekteyiz. Ebit Ya'Jrub en-Nehrecflrj/yi (13) dinleyelim: «Mekke'ye ilk gelisinde Ka'be'nin sahnmda oturuyordu. Bir yil mUddetle oturdugu yerden, sadece abdest almak ve tavaf etmek igin ayrrlmistir. Ne gtinese aldmyordu, ne de yagmura. Her yatsi vakti, yam .. na bir testi SU, birkae tane ~orek konuyordu. Bunlardan, bir ~oregin dortde biriyle, birkae yudum su i(;iyor} kalarum geri Qeviriyordu.»

Ibrahim h. ~eyban (14) anlatiyor : «Ustadim Ebfl Osman el-Magribi (15) He birlikte Amr h. Osman el-Mekki'ye gitmistik, Konusma esnasmda, Ebii. Kubeys (16) dagmdaki bir gencten soz edildi. Biz oradan ayrihnca dogru

. Ebfi. Kubeys dagma ciktik. Ogle sicagiydi. Bir tasm tistline oturmus bir gen~ gorduk, Alrundan akan terler tasa dokiiluyordu. Arkadasun bu manzarayr gBriince bana «haydi gidelims diye isaret etti. Vadiye mince de §oyle dedi: «Omrtin vefa ederse §U adamin basma neler gelecegi .. ni gortirsun, Oturmus, Allah'la ahmakca sabir yan~n yapiyor. Allah Dna, tahammlil €demiyecegi bir bela, mutlaka verecektir.» En gencin Hallae oldugunu ogrendik ... » (17)

Hallac'i bir yI1 ustime, bir gurup sufi ile birlikte tek-" rar Bagdat'da gortlyoruz. Kisa bir zamansonra Cuneyd'Ie

:ll Ebfi Ya'kub ishak en-Nehrecurt: (61 : H. 330) Ciineyd ve Arnr b. Osman el-Mekkl'nin dostudur (Bkz. Ya§ar Nurl, 201).

14 Hallac/dan en eok nakil yapan isimlerden biridlr. Klinyesi Ebu !shak oluo Irak'm Cebel b61gesindendir. (Bkz, Yafjar Nuri, 136) l!i Ebo. Osman el-Magrih1. dig-er adiyla Elbu Abdillah Muhammed el·Ma~ribi: (<J.l : H. 299) Ibrahim b, §eyban'ln hocasi ve nlUr~i-

didir. (Bkz. Ya§ar Nuri, 145).

16 Mekke yakmlarmda bir dag, Mekke'nin dog-usunda kalan bu dDg, . Beytullah'a bakan en yakm dafdIr_

17 TarlhU Baitdad, a.g, yer, Passion, 1'/54-55

arasi acilrr. Buna ~ok iiziilen Hallac hawmnn alarak Tiister'e geeer, Fakat orada da kendisini ~lremeyenler ~k~ tur.

~ Tiister'dert ayrihr, Hora.san, Sicistan, Kirma.n, Have-

raiinnehr'i gezer. Tam bes yil surer bu gezi, Bu gezilerde 0, bir !slam misyoneridir. Baktigim Muhammedi eden bir misyoner: Vaazlar verir, eser ler yazar, Allah' a ~agu,.r. Be§ yJl tlsttme Ehvaz'a gecer, Orada ~k ragbet gOrtir4 HaJlac'Ul-Esrar (Strlari, gizlileri liflif eden) tinvanmr orada almistir, Ehvaz'dan Basra'ya uzamr. Basra'dan tekrar Mekke ... TekrarBasra ... Bir ay kahr, tekrar Ehvaz. Ve ailesini ahp Bagdad'a gelir. Bir yil kahr. Birgiin dostla .. rma seslenir :

- '0Jluk eocuguma sahip ohm. Ben sirk diyarma gidip halki Allah' a ~agu-acagun.

Ve Hind'e gider.

22

IItND SEY AHArt

Bu seyahatin, Haliac, dolayisiyla Islam mistisizmi iizerinde etkili oldugu dogu-bati miielliflerinin bircogu tarafmdan one sUrU.lmii§tiir. Ozelliklet Hallac'm anlayis ve davramslarim §eytani-sihri bir temele oturtmak isteyenler bu geziyi inat~l bir §ekilde istismar et.mi§.lerdir. .

Mes'udi (18) ve el .. Biruni (19) gibi Islam miiellifle_ rinin Hind hakkmda verdikleri malumatla, Hallac'm davranislari arasmda kurulan alaka da bu isnadda miiessir

olmustur,

El-Biruni'de, Islam tasavvufuyla Hind mistisizmi arasmda hemen hemen her alanda aymhklar bulan bir kanaat hakimdir, Ozellikle -birka~ misal olarak zik redi yoruz- tasavvuftaki Vahdet-i Viicutt Zuhlir .. i kiilll, ma'rifet, arif, cehennem vs. anlayialarinm Hind'den almdIg,. yolunda iddialar el-R'trtmi'de mevcuddur. (20) Ayrica, Me-

18 "Mes'ud!; Ebu'l Hasan AU b. Hiiseyn el-Me8'ud( (01: H_ 345) Is-

lAm bilgini ve tarlh~dir. "

)0 El .. Btrunt: Ebutr Reyhan Muhammed b, Ahmed el-Blrunt (01:

«0) tslB.m ibilginlerlnin en kudretlllerinden hili olup Tahktku Ma in Hindadh biiyiik. escriyle tinlUdUr.

"20 BkZ. el-Btrunf, TahkLku Ma in Hind, 44-52 VS.

23

sudi'nin verdigi malumatla, (21) Hallac'in «ibtlla}) anlayt§1 tizerinde durularak bu anlayisi Hind'den aldI~ sByleniyor.

Burada iki noktaya temas edecegiz :

1. Az Once kendi agzlndan da dinledigimiz gibi, Hallac Hind'e sadece ts1imi davet ve teb§ir faaJiyeti igin gitmistir, Massignon ~ok dogru soyluyor : «Soylenenlerin aksine Hallac bu iilkeyi bambaska sebepJerle gezmlstir. Kanaatimce bu gezi, Karmatilik' e mal edilebilecek bir alakamn tesirl altmda yapilmistrr.» Nitekim Massignon'un da belirttigi gibi bu davet isine Hallae'dan Once ve soma Is-. maililer (23) in devam etmis olduklanm goruyoruz. (24)

2. Hallac'in, ibtiIa ve rstrrap "anlaYLjI11l da Hind'den almadlit bir gereekttr, Ciinkii evvela, bu tip bir ibtila anlayismi baska Islam mistiklerinde de gorUyoruz. Ikincisi, yukarda da gordUgum.iiz gibi,: Hallac'm en ~in perhiz ve cile denemeleri Hind'i ziyaretinden ytllar oncesine rastlarnaktadir. Ilk Mekke ziyaretinden verdigimiz misaller buTIU ispata kafidir.

Hind'den H oras an, Maveraunnehr ; 'I'iirkistan tizerinden Cin'e gecen Hallac'rn bu siralarda cok yazdlg,. biliniyor ; fakat elimizde bir §ey yoktur.

Bu uzun yolculuktan ddnimce her taraftan aJeyhine

21 Bu malumat igin Bkz. Mes'(tdi, Murucii'z Zeheb ve MeB..dinil'l Cevher, 11/80·87

~~ KarmatUik: Bu siyasi ve fikI1 cereyan hakkmda Luis Masslgn on'un cok kiyrnetll bir makalesi islam .Ansiklopedisi Tiirkc;e n~ rtnln 6. cildlnde 352-359. sayralarda yer almaktadir,

2:-> Tsmalltltk : Bu islam frrkasi ic;in Bkz. islam Anslklopedist, V I 1120

21 Bkz. Passion, 1/88

24

25

sesler geldigini duyar. Hacc'a gitmek tizre Bagdad'dan aynhr. Iki yIl sonra ddner. Bagdad'da bir yer yaptmr, Bir nevi akademL Burada ilmi, tasavvufi dersler verir. tIeri gelenlerle arasi iyice a QIlIlll§ttr. Dostu ve talebesi §ibli2S ile dahi: .. Kimi sihirbaz der, kimi deli, kimi kerametler babasi ... Entrika, hUCUID ...

Ve hapse anlir ... 26

25 ~ibU: : Ebfi Bekr Dtilef b. Cahder e§ .. ~tbli (01: H. 334), Hallac'm talebest ve dostudur. (Bkz. YaJjal" Nuri. 203)

se Bkz. Tarihii Bag-dad VITI/laS, Passion, 1/170. Yasar NurI, 156- 157

§ER1AT MI, SlYASET m?

Hallac ti.zerine iki acidan egilmek mtimkiindlir : Slrf tasavvufi i1nll, sirf ictimai _ siyasi. Birinci aeidan baki .. lmca Hallac eserleri ve §ahsiyetiyle, emsali gibi bir sUfivelidir. tkinci acidan bakilmca i~timai - siyaai hareketlere adi karismis ve bu macera yiizUnden basun vermis bir a.si veya §ehIa.

Hallac'i katleden §eriat degB politikadir. *riati temsil edenler, bu ~ sadece alet edilmislerdir.

Hallac'm, siyasi ~ ictimai bir harekete i3tirak ettiji tarihen aabit degildir, Fakat Onun, !smanmk'e,27 1:sni8§eriyye'ye" Karmatilige=' mensubiyeti oteden beri soylene

:n ismailiyye ve i:sn:la§erlyye; §i1litfn ik1 koludur. Hallac'm bu tki flrka ile Ilgtsinin olamiyacagma Tav8.sin'deld bir ifades1nin yet.erll ve kesin delU olacatt kanaatlndeyi:z. (Bkz. TavAstn., Slra.c tasini, Hz. Ebu Bekir'den bahseden paragraf.)

2 3 :t~eriyye: M~ur 12 tmama tnt1sa;b "eden bir t&1Arn fll"ka.&l. tsn~rlyye $i1.l.1gin. hir kuludur, (Bkz. tslAm .A.ns1k.l. V /1~4: .. 1125.)

29 K-armatllitin islam dii.§tincesi ve bu arada Hallac tiZerindekl 6tkileri i~ Bkz. Massignon·un yukanda i§8.ret edilen makalesL Karmatnil;in btr fikri, blr de siyaat yonti oldu#tmu sOylern.1$Jk. Ha.ll.ac~m, Ka-rmatUlkle olan fikrt a1A:ka.st. siyasl manada degerIendirllmtstir. MeEielat Hallac'm fena. fillah anlaYJ.§lWll bir if&-

26

27

gelmistir, Hatta, HanbeU isyaDlna!O bile ad! kart3tJ.rllffiUjtir,

Siyasi balwndan tehlikeli olabilesek Isimlerin, rafizilige nisbeti ve onlann bu sayede ilmI-manevi kudretlerinini tesirsiz birakilmasi, Eroeviler'in daha ilk gtinlerinden beri inat ve israrla takip edilen bir usul olmustur, Hallac meselesini bu keyfiyeti dikkate almadan degerlendirmek aldatici bir yola sevkeder.

Hallac'i Ismailtlige ve lsnia§eriyye'ye nisbete imkAn yoktur. Qiinkii Hallac, Tavasin'i okurken de goreceg;mjz gibi -vc Massignon'un da i§aret ettigi vechile-- bu Disbeti imkanstzlastrraeak ifadeler kullannustrr (Bkz. Sirac Tasin'i)

Aksiyon olarak Hicrl ii~Uncii asrm son yarisim dolduran Karmatilik, fikri yonden' uzu.n zaman tesirler Iers etmistir, Birtiln tslanu tefekkUr ~ubelerindet bu arada Hallacda Karma tlllkle paralellik arzeden noktalar vardir. Hallac'r hedef haline getiren bu degildir.

Onun gibi pervasiz, niifuzlu, hasmmm iistline varan, engel tammayan bir kudret devrin politik simalarinea hos

desi alan «beden k§.besinin yok edilmest.s ~remzt ve tasavvufi blr mana tagimasina ragmen-s- harfiyyen tefsir edlldi ve hatta, Hicaz'dakl Karmatt tahrlplertyle irtibatlandlnlarak, Hallae'm Beytullahtm yikumasim telkin ve te§Vlk ettitl netdcestnc vanld:L

30 H. 296 daki Hanbelt isyaru lie Hallac'm milnasebeti mevsuk de .. gildir. Ancak, Hallac'u eevtp takdir edenler i~inde ,Hanbelt bOyUklerlnin bulundugu btr ger~elwtir. Hatta, mezktrr isyarun ba:j1 olan ibn el .. Mu'tezz de Hallac'a hiirmet duyan btr HanbeU idi. Devrin id:aresl, bu hilnnet ve alAkayI HaUac aleyhinde ist.Ismar etmis olacak k11 H.a.nbelllerin bastmlmasnn milteaktp Ha]l.actw takrbata U~adlgml ve 301 de S1ls'ta derdest ed11dij'ini glirilyoruz. Hayatmm bundan sonrakt 8 yUl mevkuf olarak gececekttr.

karsilanamazdi, Qiinkii Hallac uyku kaciran bir adamdi, On un , Bon derece karisik ve muzir bir isim olan Ibn'iil-Mukaffa'?' ve bir Karmati akaiyoneri olan Cennabi=, ile be .. raberliginden sozedenler bile vardrr. Iddiaya gore bu li~ sahrs, devleti yikip halki kendilerine baglamak ve bunu temin maksadiyla ortahgr karistirmak i~in soz ve fiil bir-

'ligi etmisler. tbn Hallikan bu iddiayi Imamli'l Haremeyn Abdiilmelik Ebu'l Meftli'nin e§-~8.mil adli eserinde gordiigtinu. zikr ederek §oyle diyor: eBu kanaat, tarih nokta-i nazarmdan sakattir, ~i.inkii mezkfrr sahislarm muasir 01- madiklarr kesindir, Hallac fie Cennabi, vakia, muasirdirlar; ancak birlikte cahstiklari sabit degildir.»'"

Basta Muktedir'in veziri Hamid olmak uzre, Hallac'i ~ekemeyen siyasiler Onu ortadan kaldirmak istiyorlardr. Fakat bu oyle kolay degildi. Karsilarmda, tenkid edildigi kadar sevilen, hiirmet goren bir' in san vardi, En ~lkar yol, . Onu kitlenin goztmden dusurmekti, Bu yola basvuruldu, Saray, sistemli bir bieimde miinazaralar hazirhyordu ve

81 Tbn Mukaifa!: A&l ad! Rozblh olan mecust blr Jran'hdir. Arap diltntn en kudretll kalemlerinden birl olan bu §ahsln hayatr ve davramslart son derece tkarrstk ve §iiphe vericidir. Arap nesrlne saheserler kazandirmasma ve Arap valilerin katipliklerinde bulunrnasma ragmen Araplarla daima istihza e.tm41tir. Araplara alt her§€ye d1i§manbgmm blr belrrtist olarak Kur'an'a kar§lbk el-Mu'araza 11'1 Kur'an adli bir eser bile yazrnrstrr. Basra valist Siifyan 'b. Muaviye el-Muhallebt tarafmdan (Takriben H. 145) feci bir tarzda oldiirlildU. Hind ed.ebiyatmdan Arapcaya eevirdigi Kelile ve Dimne en meshur eserlerindendir. (Bkz. Vefeyat elA'yan. II/151'-155, Ya..§ar Nun, 38-39)

::12 Cenna:bt: Ebfi Tahir Sllieyman b. Ebt Said h. Behrarn el-Karmatt; Karmatt liderlerinden olup btiyfik miicadelelerden sonra H. 301 de Yemen"de kat.ledflmigtir. (Bkz. VefeyLlt, 11/146-150, ElKAmil fi't TaI1h, 278·286 yillari.)

8~ Bkz. Vefeyat, il/146, Passion, 1/75~76

28

29

Hallac'i bu arada, aleyhine delil olacak sozler sarfetmeye itiyordu. Tarihti Bagdad bunlardan uzun. uzun bahsedi .. yor.

Hallac once vezir Isa ile tutustu, Muktedir'in bu vezirini biraz dinledikten sonra §oyle haykirdi :

- Sus! Agmu bir daba 39Jll3 ve oldugun yerde kaJ. ¥oksa ayagmm altmdan toprag. kaydInr, seni yere battnrun!

Vezir affrru diledi ve sustu.

Sonra vezir Hamid. Hallac'in bu en cetin ve kararli dusmani sagl solu hi~ dinlemeden Hallac'i yakalayip hapse atti: basina da azgm bir nijbet~ dikti. Nobeteiye ne olduysa oldu; agZl dili tutuldu ve bu gUnlerce devam etti. Gozleri §8.§Il3.§illl§t agZl yana d5nmii§tli. Nihayet kendine geldi, Vezir hesap soruyordu; arilatti nobetci:

-- Her glinkli gibi yemegini getirmistim. Hiicresinin kapisma geldigtmde donup kaldim. Ortada oda diye bir §ey kalmarmstr, Mahkum oylesine btiyiimli§tli ki odayi tamamen doldurmustu. Elimdekini firlatip kactim,

Vezir bunlari duyunca, ~ok ofkelendi ve haykirdr : - DefoI git, bir daha bana gortinme l

Hamid bir an once netieeye varmak i~in §oyle bir plan yapti: Hallac'i ulema huzurunda kizdirmak, desmek ve «~eriatse muhalif bir ooztinii yakalayip derhal idam fetvasim Qlkarmak.

Bir meelis temp edildi. Kadi Ebii Amr ile Hallac mil .. nazara edeeeklerdi, Bu miinazarada Hallac §oyle bir iddia one siirdii : «Bir mii'min Hacc'a gitmek istese de gidemese, bu Hacc'r evinde yapabilir. §<.lyle : Once tertemiz bir §ey hazirlayrp bunun etrafmda tavaf eder, Oteki icaplarr

da yerine getirdilrtensonra Hac i~ harcayae&gJ. parayla yiyecek, giyecek vs, ahr ; yetim, dul ve okstizlere daWtIr. KendiBi de onlara hizmet eder, BOylece Hac sevabmi fazlasiyla alnus olur ... »

Kadi Ebfi. Amr sordu :

- Sen bu fetvayi nereden aldm? HaUae :

- Hasan-i Basri'nin Ihlas risAlesmden. Kadi haykir-

di :

- Yalan siSyliiyorsun ey kam helal ... Ebu Amr, 1ozgmlIk esnasmda bu 80zli sarfedince Vezir Hamid yiiklendi:

- Al §U diviti, soyledigini yaz ve imzala! Ebii Amr, o sOziin bir ofkelenme sonueu a.gzmd.an.~kbguu sOylediyse de dinletemedi, Vezir kalemi eline tutusturup dedigini yazdirdi ...

Ibn Hallikan ve Hatib-i Bagdadi'nin kaybettikleri bu hadise Hallae mevzuunda QOk §eY ifade ediyor.

30

31

OLUM VEYA DtmCN

Vezir Hamid Hallac'r emniyet miiduriine teslim etti Miidiir BOrdU :

_ Halife'nin emri nedir? Hamid cevap verdi :

- Bin sop-a vurulaeak, elleri - ayaklan kesilip boynu u~urulduktan sonra cesedi yakilacak, Seni aldatmaya kal .. kar, «Dicle ve Firat'; altm - giim:ii.§ akrtmm» diyebilir. Salon kulak asma, ~kenceye devam et l Emri alan 0 geee bekledi : $4

Hizmetinde bulunan bir miiridi 0 gece rica etti :

_ Bana bir tavsiyede bulunun, efendim! §5yle dedi : __. Nefsine dikkat eta Eger sen onu mesgul etmezsen,

o seni mesgu] eder."

Sabahleyin Hallac Bagdad Kapisi'na getirildi. Kor .. kun~ bir kalabahk toplanmisti. Idam yerine getirilirken

durmadan giiltiyordu. Sordular: .

- Bu ne halt efendim? Cevap verdi :

_ Cemalin dellAli ve vuslat ehlinin davet ettigi bil

hal.u

a .. Bltz. Yqar Nun, 1M .. 155 n Bk.Z~ Y8.lj8l" Nun, 161

Be Bkz. Ya§ar Nurl, 169

VUSLAT MANZARASI

Cellad once bin degnek vurdu. Hallac hi~ aldirrmyorduo Bir ara §oyle seslendi :

- Az mtisaade eder beni dinlerson, sana, Istanbul'u fethetrnege esit degerde bir ogut verccegim. CeIlad reddetti :

- Senin, bundan da yaman sozler soyleyecegin bana zaten bildirilmisti, Bosuna ugr3§ma !,li"

Jbrahim b. F§.tik'i dinleyelim :

«Asilmak tizre getirilmlsti. Once sehpaya bir baku.

Vie ardmdan oyle gtildii ki goziinden Y8§1ar akti, Sonra kendisini seyred.en topluluga dendii ; ~ibIi gozline. ili§ti. Qaglrdl;

- Ey Ebil Bekr, yarunda seccade var nu? Sibli :

- Evet var, Hallac :

- Ser suraya!

~ibli seccadeyi serdi: l1d rekat namaz kuru. Yamna sokulmustum, Birinei rekatta ek sure olarak §U ayeti okudu :

«Andolsun ki, sizi, biraz korku, biraz aghk, biraz da mallardan, canlardan ve m·ahsullerden yana eksiltmeyle

ar Bkz. VefeyAt, q/14:4

32

F.: 3

33

Imtihan edeeegia. Ey peygamberim, sabredenlere mtijdele !»38

tkinci rekatda §U ayeti ek sUre yapti :

«Her can olUmU tadacakbr. Sizi bir imtihan olarak haYIT He de §er He de demiyoruz. En son yalnia bize dondi.iri.ileceksiniz. »39

Namazi bttirmce dua etti, Duadan akhmda kalan ~unlar:

«Allahun, Sen her yonden tecelli edersln, Fakat Sen biitiin cihetlerden mUnezzehsin. BeDim hakikatime ~ik olan varhgm hnrmetlne ve senin hakikatine bagb olan ,-arhgtm htirmetiBe, beni ba~! Benim, Senin hakikatine bagb olan varhgun Nasfttiyyet (be§eriUk), Sellin benlm ':hakikatime bagh olan varhgm ~iitiyet (ilAhilik) dir.

Ve benlm be§eriligim senin I&tutiJiginde yok ohanstur: -Ona k~madan. Va Senin Lii.butiligin benim be§eriligimj lstlla etmi§tir : Onunla birbirine girmeden.

Rabbim! Hudfisiimti. ~tan KIdenr' in hurmetine ve Sellin KIdem luvnmlann arasmdaki bi.disligim hiirmeti .. Be •• ~ Bana, verdigin nimetin ~iikriinti eda edebilme iJnki.~ru ver, Gtizelliginin ~dan srrtarun, baskalanndan gizleye-

•

rek, onIara valnf olma im,ki.nJDJ bana vermek ve kmayan ..

'Iardan beni esirgemi§ olmaJda. ~ ettigin nimetine te... :§.ekkiir etmeyi bana nasip et!

~u topluluk senin knllanndir, Dinlerine olan baghhk'Ian yUzUnden ve sana yakla§mak Umidiyle beni oldUnnek i!;in top1an1m§,lar. 0nIan affet! tyi biliyorom kl, bana ac'tItan slrlan onlara aesan, yahut onlardan gizledigin ~eyl&o :Ii b6nden gizleseydin, bu hal ba§rma gehnezcll. YaptIgm

"-88 Bkz. Kr. Bakara,. 155

§eyler i~in Sana hamd, murad ettigin ~yler ~n yine Sana hamd olsun ADa.b'un %4.»-' f)

Bunlarr soyleyip sustu, lcinden smldamyordu. Bu 81- rada cellat Ebu'l Haris yaklastr ve alnma mtithis bir darbe indirdi. Hallac'm burnundan oluk gibi kan f~k.Ird!. Tam bu sirada, ~ibli aci bir f eryad kopardi, UstiinU basim par~ahyordu. Ebu'l H1iSeyn el-V8.s1ti bayilip di.i§tii. Si'ifilerden, baska bayilanlar da oldu ... »41

Yine ~ibli'yi dinleyelim :

«Ellerini~ ayaklarim kestiler. Bir§eyler sOylemek istedim.

- Tasavvuf nedir? diye sordum, Oevap verdi :

- En basit mertebesini §U anda gordUgum ijey.De-

dim :

- Ya ulvi mertebesi nedir? Dedi ;

~ Onu anlayacak gi.i~e degilsin; yarm gortlrsiln.

« Y ann» I yakilan cesedinin kiilleri nehre atildi.» ~-2 Elleri ayakIan kesilirken §oyle niyaz ediyordu: «Al-

lahnn! Sen, sana isyan edenlere sevgi beslerken, senin i~in cefa Qekenlere muhabbet gostermiyeeegin nasil dU~-Unii-

1·· -? ur .

Celladi anlatiyor ~ «Teker teker biittin uzuvlanm kestim de rengi bile degi§medi.

Son sozii §U :

~ Vihide kendi kendini birlemek yeter!~:t

H9 Bkz. Kr. EnbLya, 35

>j G Bkz. YaJjar Nurt, 163·165 -n Bkz. Yaljar Nurt, 165

42 Bkz. Ya§ar Nun, 167

n Bkz. Y~ar Nurlt 152

34

35

KALABALIK DEDtKI;"ERI

Hallae, gdniil sirlarim kalabahgm diline diisurmemenin lilzumuna hi~ onem vermemisti, Halbuki bagh bulundugu ekol buna C]ok dikkat ediyordu. Bagdad Tasavvuf Okulunun iistadi CUneyd sirlari u§a etmenin tehlikelerine dikkati ~ekmi3, hatta ~ogu kez mektuplasmalarrm bile bu prensibe uyarak ta'dil etmistir, Hallac'r sevenler Onun bu pervaaizhgma daima temas edeceklerdir, i3ibli §oyle diyor: «Hallac'la ben ayniyiz. Ancak, 0 81m a~lga vurdu, bense gizledim. » 41

Acaiptir ki kalabahgm ne biqim bir «ejder» oldugunu en iyi bilenlerden biri de Hallac'tir, Muhammed b. Amr an .. latiyor :

- Dayimla ziyaretine gitmistik. Basra camiindeydi.

Konusmaya basladik, Hallac :

- Basra'dan ayrilacagim, dedi. Dayim sordu :

- Neden? Cevap verdi :

- Bu beldenin halki - bana hadis isnad etmeye basla ...

di, tgim sikihyor, Onlardan uzaklasmahyim. Alelade bir §ey yaptigtmi gorseler, aslmi, izahmi ogrenmeden hakkimda akil almaz seyler soyluyorlar. «Hallae'm duasi mutlaka

44 Bn. Ya§ar N uri. 158

kabul edilir... Onun mucizeleri var·... BUttin kemaller Onun elinde toplanmistir VB ... » Bunlar nasil benim mahm olur? Sana basit bir misal vereyim : Aqam, zenginin biri bir miktar para getirip ebunu yoksullara dagrtm» dedi. 0 anda yammda, verecek kimse yoktu. Camide bir hasmn altma . koydum. Bu sabah, yamma gelen fikaraya dagrtmak i~in oradan ~kardnn. Hemen bir yaygara :

- Elini stirdi.i.gli yerden altin fl§kmyor!45 Kalabahgm diline dii§mek, kaplumbagamn kartahn agzlna takilmasr demek. Once ytikseklere, ~ok yiikseklere Qlkanr kartal, sonra birakir. Ne varki, 0 yiikseklige alda .. nanlar, bu miithla d~i.i§i.in muhasebesini yapma firsatim artik bulamazlar. Hallac'i taslayan, uzuvlarnn teker teker kesen kit le, ooceleri Onu goklere ~karan kitleydi! Fertlerin aym olmayiqr ne onem tasir, Bu nokt ad a, kalabahgm «manevi §ahsl» sOz konusudur.

24 Zilkaade 309 da Hallac'm kiilleri Dicle'ye savrulur .. ken Islam Peygamberi'nin «§Ohret ifettir» hikmeti, hayat tarafrndan birkere daha misallendirilmis oluyordu.

Hallae, ask kadar ebedidir! u i"

4:i Bkz. Ya~ar Nurt, 158 411 Bkz. Ya~ar Nurl, 152

36

37

HA.LLA.C DEN:iN'CE AKLA GEI..EN

HaIlac denince ilk hatirlanan «Ene'l Hak» soziidur.

Ger~ekten de tasavvuf ve ilmi kelam sahalarmda Hallac'rn orijinalitesi bu tabirde aranma hdir, Ancak, Enelhak'la vahdeti vlleut ve Hallac'm §ehadeti arasmda mtinasebet kurmak ve ozellikle bu miiessese ve §U hadiseyi Enelhak uzerine oturtmak ~ok yanll§ olur ..

Daha once de soyledigimiz gibi, Hallac'm katli ictimat - .siyasi bir hadisedir. Enelhak meselesi ise tam am en tasavvufi .. ilmt bir problem hilviyeti arzeder. Hallac'in katillerinin bu ilmi - tasavvufi vakiayi Onun aleyhine istismar etmis olmalari esasi degi§tirmez.

o halde nedir, Enelhak?

Enelhak (Ben hakkim), enellah (Ben Allah'im) demek degildir. Bu lki sOz arasmda, Kur'an'm beyanlan dik .. kate alimrsa, ~ok fark vardrr, Filhaktka Kur'an Allah'm hem zatmdan hem de tecelltlerinden bahsebnektedir. Allah zatryla, tasavvurlarmuzda viicut bulan §eylerden miinez .. zehtir. 0, zati itibariyle bizim idrakimiz·ce kavranacak halde degildir." Hz. Peygamber:

H Rkz. Ya.§ar Nun, 153

I

«Allah'm zati iizerinde degil: Onun tecel1ileri tizerin .. de di.i§tiniin» derken bu inceligi a~ll{hga kavusturuyordu. Allah'm zatun ifade i<;in «Lafza-l Oel!l» dedlgimiz «Allah» kelimesi kullamhyor.

Allah'in bir de; bu alemde bize kudretini tamtan tecellileri vardir. lite bu tecelliler ~lSmdan Onun bir~k ad aldigmi gortiyorua, 0, tecellisiyle ayru zamanda Hak'tir. Allah'm Hak 3€'klindeki tecellisi, en mUkemmel olarudir. Zira, Hak mahluk mukabilidir." zata en yakm tecellidir."

«Her §eyin iki ylizii vardir. Rabbine bakan ytizli, kendine bakan yiizti. Ve «§ey» ken dine bakan ytizU itibariyle adem (yokluk) Rabbine bakan yUzU itibariyle vticut (varhk) duro Bu yiisdendirJd arifler, hakikat semasma yUkse-lenin, hakiki Vahid'den gayri bir §ey gormeyeeegine ittifakla karar vermislerdir. Ancak bu kreyfiyet onlarm bazilarmda ilmi bir irfan olurken, bazilarmda zevk ve hal oluyor. Boyleee gozlerinden Gokluk. zail olarak ferdaniyyet-i mahzda gark oluyorlar. Ve akillari kaybolarak mest halde dWJtiyorlar. Boyle olunca da Allah'm dismda hi~ bir sey -hatta nefisleri bile- onlar igin varhk ifade etmiyor. Gozlerinde Allah'tan gayn ~ey kalnuyor. Kendilerini bu hal icinde oyle yitiriyorlar ki, akillarr hakimiyetini yok ediyor. Tam bu anda, bazilari «Enelhak», bazilari «Subhani» veya «mafllcnbbetl Illellah» " diyor.

Asiklarm bu hallerindeki sozleri gizlenir, anlatrlmaz, Onlar bu hallerinden kurtulup akhn hakimiyetine -ki 0

<\!'< Bk.z. Muhtelif tasavvuri mctfnler, oz ellikle Hallac; Tavasin, Bostanti'I Ma.'rtfe (Son kisim) , ayrrca, A. Nicholson, tslam Ta..sav .. vufu ve Tarihi Fihristi. 132.

~(1 Bkz. Ya§ar Nuri, 153.

f)O Son lid soz Bayeztd el-Blstarnt roi: H. 264} ye aitttr. ( Bkz. Ya§ar Nurl, 1'20)

,38

39

Allah'm yeryiizlindeki nizanudlr- doniinee anhyorlar 1ci o hal ittihad de~, ittihad benaeriymis. A~lkffi birinin siddetIi ask eseri 'Soyledigi §U SQZ51 bun a bir misaldir :

«0 seven ben 0 sevilen de benim Bir bedene girmis iki ruhuz biz. Beni seyredersin Ona bakukca Ben de Gnu goruyorsun a~lk~a!» ;)~

Hallac sunn ortaya koymak istedi : Hakla mahluk arasmda asli bir uzakbk, ~tk bir aynltk yoktnr. Qtinkti vahdaniyet, biittin varbg. kusatnusttr, Binaen aleyh, nefsinin zahiri oophesinden gereekten siyrilan klsl hakiki varhg.yla basbasa kahr ki, 0 da Allah'tir. Bu btiyilk eriste «sen», «biz», «ben» diye bir ~y yoktnr. Biitiin bunJar 0 anda tek §ey ohrvermisbir, Eneihak dlye bag.ran Hallac degil, bizzat Hak'tr : Nefsini olduren Hallac'in diliyle konusan Allah... Tipkr Hz. Musa'ya, alev glkaran agacm diliyle hitab ettigi gibi ... ~;J

«Hak kelimesi sufi rstilahi olarak, mahluk mukabili kullambr. 0 halde manasi, «ben yaratici gercegtm» (Je .suis la verite creatrice] olur.>'

Enelhak bir sath sOzti ve sekr urum; degiJ, Hallae'in tasavvufi anlaYl§!Dln mihveridir, 0, Hallae'r hem vahheti ,§aUhutculardan, hem de vahdeti vlicutculardan aymr, Evvem, Enelhak Vahdeti viiciidun bir ifadesi olamaz, Zira Hallae uluhiyyet babmda tenzihl hi~ brrakmamtstar. 0 hal-

.ill Bkz. Divan'fil Hallac; Gazali, Mi§katil'l Envar. 17-20 (1'2 Bkz. Y~ar Nun, 158-159

~3 Bkz, A. Nicholson, es~S'fifiyyetti fi'l 1slA m , 141-142

,'J~ Bkz. A. Nicholson, lsHlm Tasavvufu Tarihi ve F'Ihrtst.i, 132, Massignon, Tav8:sin, 175.

de HaDac vahdeti wroten degDdir. Vine HalIa.c, mtttenihiyle limiiteni.hiyi birblrini uzaktan seyreden iki varbk halinde gtirmez : 0 halde HaIlac vahdeti §tihudcu da 01&~. 14te bu ikisi arasmdald keyfiyeti Enelhak ifade-

eder.lt~5

~.-- -~-~" .. ---

sn Bkz. A. Nicholson, a.g;e. 132··135

40

41

NELER SOYLEDtt.ER?.

Massignon !sHim biiyiiklerinin Hallac hakkinda Ug ka .. naatden birini izhar ettiklerini, ~ok dogru olarak, zikre .. diyor:

1. Tereddtit mere olanlar : Bunlar red ve tekfir araBInda miitereddiddirler. Bu gurupta yer al anI ar, Hallac'a izafe edilen kerametlerin hokkabazhk oyunlarmdan, sihri geytani §eylerden ibaret olduklan kanaatindeler. Onlara ~ijre Hallac doktrini kiifiir Uzerine knruludur.

2. Terahhiim tizere olan1ar: Bunlar ma'zur gorme ile kabul arasinda yer ahrlar, Bunlara gore Hallac doktrini temelinde Islami olup selef akidesine uygundur; Onun kerametleri vaki'dir, Bununla beraber sirri, halk oniinde aemasi yiiziinden, §eriat Onu dliimle cezalan dirmigtir,

3. Tavakkuf iizere olanlar : Bu guruptakilere gore Hallac'm hali remzi, surl~ aluliistii bir keyfiyettir. Binaenaleyh bu hali, zahiri, fIlthi ahkam He degerlendlremeyiz ... !H'J

§imdi bu noktaya daha yakmdan bakmaya ~al~ahm ve neler soylendigtn! kisa parealar halinde gorelim :

nB Bkz. Passion, II/S{i.2~356

Ibrahim b. MUhammed en-Nasrab8.zi :

«New ve siddtklarden sonra tam muvahhid anca.k Halloo olabilir. »""

Ibrahim b. ~eyb8.n :

«Hallac katledildig! giin ibn Siireyc'e~~ gittim ve sordum:

- Hallac'in oldiiriilmesine ne dersin? Cevap verdi :

- Allah'in §U sDzUnii unutmus olmahlar derim: «Bir

ad anu J «Rabbim Allah'trr» dedigi iein olduruyor musunuz?»·'j9

Vasit! :

«Ibn Siireyc'e sordum : «Hallac hakkmda ne dersin?» §oyle cevap verdi: «Benim bildigim, Hallac'm Kur'an-l ezberlemis, Onunla amel eden, fikih ve hadisi iyi bilen, yU boyu orne tutan, her geee ruunaz kilan, ogutler veren, aglayan ve anlayamadrgim bazi sOzler soyleyen bir inSaD oldugudur. Onun kiifriine hiikm edemem.a'"

EI-Kannad :6-1

:'ii Bkz. Ya§ar Nun, 158.

~8 Ibn SUreyc: Ebu'l Abbas Ahmed b. Orner b. Si.ireyc (61: H. 306) Me§hur §afii imam ve kadisi, Kaynaklar 400 eser ya.zdl.1'mdan bahs etmektedir. §afU aUmlerinln en kudretfflerinden hiridir. (Bkz. Vereyat, 1/66-68) Burada btr noktaya i~aret etmek. zorundayiz : Hallac'm katledlldtgt gUn Ibn SUreyc'e nasil sual sorulur? ibn Si1reyc HaUac'dan UQ yJl once oldUg1lne gBre bu ya Iba§--

ka bir Ibn SUreyc'dir veya bir tstmsah hatasi olarak tbn Silreyc §eklinde derc edilmi§tir. Gerek AhbariPI HaUac na.§iri, gerekse Vefeyat naslrt ~ki yukardakl sozti dipnot olarak kaydetmtsttr=> bu noktayi aydinhga kavusturmuyorlar. (Bkz. Mas signon , AhbarU'l Hallae, 106, Vefeyat, 1/144 deki dipnot.)

~9 Bkz_ Kr. MU'min; 28

no Bkz. AhMr'tll Hallie, 106} Ya~ar Nuri, 170 .11 El .. Kannad; (61: H. 324)

42

43

«Hallae'i Ug senede fie defa gordum. TIki ~oyle: OnunIa sohbet etmek, kendisinden bir §eyler <>grenm·ek istiyordum. Isfehan'da oldugunu sOylediler ... Aradim.,; Nihayet Isfehan daglannda buldum, 'Ozerinde yamah bir elbise, e .. linde kiiqiik birsu kahi vardi, Beni gorimce : «§oyle karsima gel» dedi. Sonra ellerimi para doldurdu ve.v, Aynlirken : «1n§ aallah yine karsilasms» diyeseslendi.

Bir yil sonra Bagdad'da aradim ... Yanma girdim. Beyaz yiinden bir giysi iQindeydi. Beni gorilnce yine : «6Byle karsima gel» diye seslendi, «Ne gti.zel sohbetdi 0 ilk sohbetimiz» dedim. ~u §iiri okudu..; <;lktlk. ~oyle dedi : «Sa ..

na tahammtil edemiyecek ve senin de tahammiil edemiyecegin bir topluluga gidiyorum. Fakat yine karsrlasmz» dedi ve yine elimi para doldurdu.

Bir yil sonra yine Bagdad'da aradim, «Sultan c;agrr.mis» dediler. Sonra Kerh de, Bleak bir giinde, uzaktan go-ziime Ilisti. Kum rengi bir sala burfinmilstii. Beni gortinee : agladi ve su §iiri okudu ...

Sonra §oyle seslendi :

Allah'm bizi tekrar karsilastirmaaim niyaz ederim.» H.;;

Siihreverdi Maktul ; 1l.1

«Denir kit ~ibli, Hfiseyin b. Mansfir'u olumlinden son-

i;2 Bkz. Masstgnon, Textes tn·6dits ... , 71.72.

ti.3 SUhreverdl M'aktill: ~lhoab1.ld'din Ehutl Flitfth Yahya b. Habes

. (OIdiirUlmesi: H. 587) Kendislnl, ~ihabtiddin Ebu Hafs Orner b.

Abdillah (01: H. 632)' dan ayirmak i~in daha ziyade «Maktfrb dlye amhr. t§rnk diye adlandrrilan felsefl-tasavvuft mektebin kurucusudur. Ayni zamanda kudretli blr tslam aUml olan silhreverdt, Anadolu'yu da gezmlg ve Haleb'de katledilrnisttr. Eserleri it;1nde Heyakilu'n Nur ~ok meshurdur.

44

ra riiyada gordii ve sordu : «Allah sana nasil muame1e etti?» Hallac : «Konuklad.! beni, ikram etti banas diye ce-

o yap verdi §ibli: eHangt mahal ve makamda?» diye sorunca §oyle cevap verdi : «Suik. meclisinde : Kudret sahi .. bi, saltanati yiice 0 hUkiimdann yarunda.s= Bu defa§ib .. It: «Senin hakkmda iyi ve kotii dii§iinenlere ne yaptl?» diye sorunca Hallae goyle dedi : «Beni sevenleri de, bana di.i§m~k edenleri de ba~ladI. Beni sevenleri baiJ§ladt; ~ti.nkU onlar hem gereek yi.izi.imle tamdi ve beni Allah iQin sevdiler. Dii§manhk.· edenleri de ba~la.dJ.; ~tinkti. onlar beni tamyamadilar ve yine Allah i~ bana kin. beslediler. Onlar da mazur ve faziletlidirler ... »tlri

HemedAni :

.HUseyin b. Mansur hapse atIlillg,. gece §ibli Hakk'a ~oyle niyaz etti: «Ya Rab! Ne giine kadar sevenleri katledeceksin?» Hak §oyle ilham etti : «Onlar, diyetimi bu .. luncaya kadar.» 5ibli yine niyaa etti: «Diyetin nedir ey Rabbim?» Hak ilham etti: «Vu.slat ve cemalim, sevenlerin diyetidir ... » ee

Isa el-Kazvini :

«!bn Harne sordum: «Hallac hakkmda kanaatin nedir?» ~oyle oevap verdi ~ «Mii'min bir in.Sa.ndJ.r, hepsi bu kadar!» Dedim ki: .:MUsliimanlarm ~ogu, me§B.YIh onu tekfir ediyor?» Bu defa §oy1e konustu : «Ondan gordukle .. rim tevhid degilse, dUnyada tevhid diye bir ~y yoktur.»'"

IH Bkz. Kr. Rahman. 855

6:1 Bkz.Massignon, Textes 1n~1t8 ... , 77-78

66 Mass ign on, hakb olarak, bu sBzlln ~u kutsi hadlse telmih oldutunu sByHiyor (Textes; 78): «Ben; taleb eden, beni bulur. Bana a§1k olana a§lk olurum ve a§1k oldugumu ka.Uederim. Ve katlettigimin diyeti benlm tlzerimedir ve dlyeti Uzerime olanm diyeU bizzat benim.s (Bkz. MatlJUID AU, Taralk, 1/207)

61 Bkz. Ahbarlrl Hallac, 296

Ebu SaJ."'d Ebu'l Hayr r"

«HiLseyn b. MansUr ylikseklerin yi.ikaegindeydi. Magrible masnk arasmdan hi~ kimse, bu tevhid vadisinde 0- nun gibi dolasamadi ...• 6~

«Alau'd Devle'fO demistir ki: «1bret i~in HUseyn b.

Mansur'un me.zarma gittim. Murakabem esnasmda ruhu .. nuylikseklerin en yi.ikseginde gdrdum. Sayle niyaz ettim : «Rabbim, bu ne haldir ki Fravun : eBen en ylice Rabbinizim.» T1 ve Hallac: «Ben Hakk'rm» dedikleri ve her hiri AI ... lah'hk davasmda bulunduklan halde Hallac yUcelerin yii .. oesinde, Fravun ise cehennem ~kurunda T;» tQimden bir ses §oyle dedi: «Fravun bencilige d~tii; bep kendini gOrerek bizi farkedemedi. Hallae'a gelince 0, hep bid gordUgu icin kendini farkedemedi.s 'r2

Ali el-Htiseynt :

«Hallac'r anlatanlar derler ki: «Ona Allah ta.rafmdan .blr hal gelmisti, Birgtin va.'zederken "u sesi duydu : «Ruhunu bizim i~in kim feda ooecek?» HaIlac atddI: «Enelhak!» Yani, «ben rohumu feda etmekte kararb ve azimli. , yim.» 'n\

«Bil ki, Hallac, ulemanm onde gelenlerinee, veUligi ve Allah'r bilmekteki kudreti i.i.zerinde ittifak edilen bir insandrr, Bunun dismda Dna isnad edilenler iftira ve yalandir, Oun sadakat ve velayetine inanmak bir boretur. Ve 0 Hak

88 Ebu Said EbU'1 Hayr, (01: H. «0) 60 Bkz. Masslgnon, T-extea, 87

10 AHluddevleJ (i)1 : H. 736)

71 Bkz. Kr. Nilziat, 24

,.,2 Bkz. Tex.tes, 144. Massignon bu nakil 19in ayrrca • AUyytttl KarrPnln ~ifa §erllineJ 746 sayfa numarasryla abita bulunuyor. Biz, mezkur yerde bOyle bir Ibaro bulamadik.

73 Bkz. Textes, 145

71 Bkz. Textes, 155 .. 156

45

46

yolunun vazgccilmez bir rti.kniidiir; muslumanlann onderlerindendir, Su var ki, bazi diigmanlaruu !blls kandirdi ve Ona iftira . ve iJjkence ettiler. Bu uydurma, bu sahte sozlere kulak asma. Islam ululari Onu velayet, ilim ve ameli birlestirmek gibi vasrflarla nitelendirmislerdir ... » 7i

«Hallac katledilmek iizere getirildiginde oradaydun.

HalkIn arasmda bir ·fIrsat bulup Onu gordUgfunde §oyle diyordu:

- Bu hal sizi korkutmasm! Otuz giin sonra aramza donecegim..»

EI-MuntazammUellifi bu sOzleri naklettikten sonra ; Have ediyor: «Bu sbzler mevsuktur, Ve bu sozler Hallac denen adamm ne oldugunu ortaya koyuyor. Herif ken ... dini begenmisin biri. bliinceye kadar insanlarm akhrn kti-

•• • 75

~wnsem~, .. »

Ibnu'l Es.ir: 1S

« ... Yine bu 309 yilmda sufi Hallac 'Jt:atledilerek yakildi. Oneeleri ziihd ve tasavvufuyla meshurdu. Kerametler Izhar ederdi : Yazm 'kJ§t kism yaz meyvalanrn ~lkarlrdi. Elini havaya kaldmr, paralarla dolu olarak indirirdi. «Kudret dirhemleris dedigi bu paralarm. fistiine «Kul hiive'l .. lahU ehad» yazih olurdu. Onun hakkinda gok garip seyler soylenmistlr, Kalabahgm, Onun hakkinda tutumu Hz .. lsa hakkmdaki tutumlanna benzer : Bazilari Ona hu ... liil isnad etti, bazilarr rububiyyetin Ona g~tigini soyledi. Kimileri veli oldugunu, kimileri sahtekar, htleei, cinleri emri altmda tutan biri oldugunu savundu ... '> 1'7

1l'i Bkz. Ebu'l Ferec Abdurrahman b. Ali b. EI-Cevzi (C,1: H. 597), el-Muntazam ft Tarihel Mtunki ve'l Umem, VI/163

16 Dmu'I Eslr: lzzilddin EbuJl Hasen Ali b. el-Esir e1-Cezeri. (01: 630).

'l"7 tbniPl Esir, el-K§.mU fft TArlh, VI/167-169

47

Mlr'atii'l Cinan sahibini= dinleyelim :

«Hakkmda gorti§ler muhteliftir. Kimisi ta'ziminde, kimisi tekfirinde asm gitmistlr. Bazilarr da susmayi tercih etmislerdir. Muhakkikler Onu mazur gorerek kendisinden sudur eden aozleri tevil yoluna gitmi§lerdir. EI-Cili,19 §ihabuddin Slihreverdi, Gazali bu ciimledendir.s=

Li'Santi'l Mizan mtiellifi? oltim tarihini yanhs kaydet-

•

tigi malfrmatmda Hallac iCin incitlci bir ifade kullanmak ..

tadir :

«Zmdtk olarak katledildL Allah'a hamd olsun ki, kendiainden hadis namma bir §ey nakledilmomistir. 11k zaman ki hali iyi idi. Sonra dinden ~lktl. Sihirbazhk ogrendi, baZl harikalar gosterdi, Ulema katline fetva verdi ve «359» da katledildi..» 82

78 Mir'ntil'l Cinan miiellifi : Ebtl Muhanuned Abdullah b. ES'ad elYafi't el-Mekkt. (cJl: 168)

79 El·Cili: Abdfilkerim b. :tbrarum el-Oilt (0.1: Takriben1 H. 811 ~ 820). Bir~ok eserl arasindan basilrrug olan bir tekl He ilnlU 01- rnugtur : EIAmsanfi'l K8..mil it ,Ma'rifeti'l Avflhfri veil EvA-il.

so Bkz. MirA-til'l Oinan, ll/253

81 Llsantl'l Mtzan milellifi: §.ihabilddin EbU'1 Fadl Ahmed b. AU b. Hacer el- AskalAni (01: H. 852).

8.2 L1oonu'l Mtmn, 1I/3'13

HALLACIN TESiRLERt ve MUHA.MMED tKBAL

Hallae'm kendinden sonrakilere tesirini tam manasiyla ortaya koymak .;ok ciddi v.e uzun bir ~alJ§maya ihtiy~ gosterir. Hatta SlIT Tavaasln'in etkilerini tesbit etmek miistakil bir etiide rahathkla konu olacak deger ve hacimdedir, Boyle bir etUdii nesretme limit ve gayreti i~inde 01 ... dugumuzu belirterek, Hallac'm, ozellikle Tavaasin vasrta .. siyla 20. asrin kudretli bir lsIam fHozof ve §airine tesirleri iizerinde -QOk kisa olarak- durmak istiyoruz,

,

Mliteaddid yerde kendisinin de ifade ettigi gibi ikbal

tlzerinde en «bilinen» tesiri Hz. :Mevlana. vUcuda getirmistir, Bu, 0 derece «bilinen» bir husustur kit Ikbal'e Rfunl-; Asr, Rfuni-i SAnI denmesinin adet haline gelmesine yol acrrugtir. Ne var ki Ikbal'in, ozeIIikle, en bliytik eseri olan Cavidnarne'nin tetkiki, Onun Uzerinde Hallac'm -ve ozel .. likle Tavaasin'in- Mevlana.'dan geri kalmayan tesirler iera ettigini gostermektedir. Filhakika fikir ve §iirine hakim olan isyan, enenin (ego'nun) geliatirilmesl, cenneti dahl hi~e sayan ziihd, Iblls anlayigi, Hz. Muhammed'in §ahsiyyetine bakia sekli, Mev}ana'dan ~ok -hatta sadece- Hal .. lae'a mal edilebilir.

Hall ac, Tavaasin aracihgiyla, Muhammed Ikbal'Iu §ahsiyyeti ve eserlerinde kudretli bir ma'kes bulmustur,

48

.. F.: 4

49

tCav1dnAmetde tesirleri oylesine blrizdir ki ban misralzr "I'avaasin'den tercumerere be nzetilebilir .

Ikbal'in biitiin eserlerinde manevi - batmi ~ehresi gO,rtilen bu tesir Cavidnflme'nin Ay Fe1e,gl.'nde zahiren de far .. kedilebilmektedir. Ey Felegi'nde Ikbal, b-iiyiik ruhlari ko'D113turdugu vadiye «Tavaasm Deresi» demektedir. Bura-da ikbal bize :

1 - Budda'nm, 2 - Zerdi.i§t'tin, 3 - :Mesih'in ve

4: - Hz. Muhammed'in Tasinlerini takdim ediyor.M Bu tavaasin sistemi dogrudan dogruya Hallae'dan a-

.hnrmstir, .

Mi.i§teri Felegi'nin bliylik bir kismi Hallac-lkbal ilia ... .logudur.v Bu Felegin son kismi Iblis'in konusmalariru ih,tiva eder.v Bu kisimda Hallac'm Iblis anlayismm manzum '-ve biraz da modern- bir tekrarma §8.hit oluyoruz.

Tavaasin miiellifiyle, CB.vidname sairlnin en bariz be-

.raberliklerini: 3U noktalarda hiilasa edebiliriz : 1 - Ene (benlik) anlayisi,

2 -- Istirap ve miicadele anlayisi, 3 - .lsyan anlayisi,

4 - Iblis mefhumu,

5 - Ziihd

,

6 - Hz. Muhammed'in sahsiyyct ve makamma ba .. .-~. Mesele iizerinde daha fazla durmak, elinizdeki kitabin .hudutlartni asar, ~imdi Cavldname'den Hallac-Thbal bera"berligine ornek olacak bazi beyitler secmekle yetlnecegiz! Bu ornekler, Mii§teri Felegi'nde Hallac'm konusmalari :§eklinde verilen bol iimlerden segilmi§-tir :

'as Bkz, Cavidnb1e, 44-68 -S4 Bkz. CA.vidnAme l35-156 65 Bkz, a.'g .e. 156-162 .

«Kendi topragmdan ByIe bir ates iste ki henliz zuhur etmemistir. Bir baskaaimn tecellisiyle yetinmek makbul degildir, »

N aziri'ye ait §U misrai Cem'in saltanatma vennem : -E(Oldlirtilmti§ olmayan ki§i bizim kabilemizden degildir.s Timsah avmdan, timsah yakalamaktan soz et! eKayigunlZ derya tarafmdan tarunmiyor,» deme.

o yolcunun himmetlne miiridim ki, iizerinde goi! dag, deniz olmayan bir yola ayagi degmemistlr.

~arap icen rindlerin halkasma ortak ol! Kavga eri 01- mayan bir pire baglanmaktan sakm ! »86

tyi ve kotliyti tamyan hiir bir er ... Onun ruhu Ce.nnete slgrruyor.

Mollanin cenneti §arap, hurl ve gilman. Htlr yaradi ... hshlarin cenneti ise stirekli yiirtiyii§tUr.

Mollanm cenneti yemek, uyku ve §arlo. A.§1km. cenneti ise Hakk'i temasadir.

Btl Bkz. Ca vidname, 135 - 136

50

/

~:.;~;.1J.1f<,!.~r;~

./ . "/

, Mollanm kiyameti kabrin yarilmasr, surun feryaihdir. Heyecandan cosan ask ise bashbasma bir mahser §afa~dIr_

Her ne kadar icin i~in bir agla~l varsa da, bizim 8.§ .. kumz, §ikayetlerden uzaktrr,

Ineinmeden yasamak, yasamak degildir. Y8.§amak i~n ayagm altmda ates gerekir.»81

Miimin ki§i Allah'a §oyle niyaz eder: «Biz seni izliyoruz, sen de bizi Izle!»

Ben' oziunde hayat atesini tutusturdum. Ben 51 iilere hayatm sirlarmdan bahsettim.

Ben Onun hem narmdan hem nurundan haber getir, dim, Ey sarlari bilen kul, gar, iste gtmahim budur.

Ben ne yaptimsa, sen de onu yaptm ey ikbal, kork!

Oliiler uzerine hasri getirdin, kork! »88

87 Bkz. Cavidnarne, 139 -140

S8 Bkz. ca.v1dname, 142 - 144

51

J1.J~J!~_;ljJ ~:&a:J~1_I;;; ~

Renk ve koku dUnyalannm topragindan f13kIrdtguu gordUgtin her arzunun kiymeti : Ya Mustafa'mn nurundan gelmektedir, yahut da Mustafa'yi arama ~abasl i~inde olu ... §undan.

Onun onunde cihan titredi, parca parca oldu. Kendi kendisi i~n <lAbduhu» demlstir O~

«Abduhu» senin kavrayisindan yiiksektir. Cfinkti. 0, hem insan, hem de cevherdir.

Onun cevheri ne Araptir, ne de Bteki milletlerden.

Gercl insandir 0, fakat Adem~den ~ok daha oncedir. 8P

89 Bkz, C& vidname, 149 .. 150

52

~'6J~~~~

.. "

~

~li'!J~j~/1 :~

q!,j_~fLJ';:~

Hakk'm naksuu once eana, sonra onu eihana atmak ... 1§ budur!.. .

. Canm naksi dUnyada tamamlamnca Hakk'i gormekle

halki gormek aym §ey olur. -

Dikkat et! Kutludur 0 er ki «Hii» der demez dokuz fe .. lek ~vresinde tavaf etmege baslar. oo

Aynhk ehlinin 0 iistadi (Iblis) ten soz etme! Susuz .. luktan damagi ~atlaJlU§tlX Onun. Ve ezelden beri kadehini kanla doldurmaktadrr,

Biz cahlliz; 0 varhk ve yoklugu bilir, Bu sirri bize acan Onun klifrii olmustur,

A.§lkhk, onun atesi i~inde tekrar tekrar yanmakbr.

Onun atesi olmadan yanmak, yanmak degildir.

br6!f~;0Jl; ~}:!,(.J(J T(. J liiJ

, ;t/ ~

b((~I(JI)(fJ..::..1('1

90 Bkz. Cavidname, 152

~tJY.JJIJ~ (Li~J40LyJ5~?,' Jldt,t5Jt: -!t._6:~ I r

j. .,. . ..

53

Qiinkii 0 ask ve hizmetde en kIdemli olandir. Adem Onun sirlarma mahrem degildir.

Taklid gomlegini parea parea et ki, tevhidi Ondan og~

.

renesm,

Bir yerde durup kalmak bize uygun dusmtiyor, hepsi bu! Biz bastan ayaga U~U§ zevldyiz, hepsi bu!

Bizim isimiz her an mii§ihede etmek, her an ~abalamaktir. Bizim isimiz kanatsiz, kolsuz ucmaktir.» ill

1'I1 Him. CA.vldname, 155 .. 156

0~J,1L;.J/~r ~r~;VJJ~~~

~~:!~-!~J~~

~r!.J·~~~Jj~yL l~~~d-~J-t4-

54

55

BtR CElIDtN ARKA..SINDAKt GAYE

~uraSl muhakkak ki Hallac tizerinde en genis ve en yorucu eahgmayi yapan Fransiz mustesrik Massignon'dur. BUtfin omrUnU Hallac'i arastirmaya ve degerlendirrneye vakfetmis olan bu azimli sima, tabir calzse «fena fil'Hallac» olmustur. Ve HaUae mevzuunda tek otorite olmakta devam etmektedir. Ancak bunun kadar kesin bir ge~e.k daha var : Massignon bu gayretini Islam veya Him namina degil, Hiristiyanhk namma gostermistir,

Massignon Hallac'da, batmm tarudigi Isa'yi bir kere daha miisahede etrnis olmanm siiruru-vehmi demek daba dogru olur-Iclndedir, Filhakika, Massignon'un kudretli kalemi ve ilmi, satirlar arasmdan tiiten hrristiyani ruhu ortemenll§tir. 0 konustukea, kulaklarnmza siddetli veya hafif, can sesleri mutlaka gelrnektedir.

Hazretin ilmine ve cehdine saygnmz mahfuz kalmak §artlyla hemen soylemellyiz ki mlisliiman mtiellifler Mas ... signon'u okurken Ona inanmamayi prensip edinrnelidirler. Massignon'a kayitsiz sartsiz inanmak, tasavvuf ve Hallae konusunda kesinlikle aldanmaktir. Hallae'r anlatirken istismara her zarnan, iftira ve biihtana zaman zaman b8.§ vuran milstesrrk, Hallac tizerinde kurdugu ve uzun zaman daha devam edecege benseyen hakimiyetiyle bu eep ... hesini unutturabilmektedir.

HALLAC'IN ESERLERt VE TAVASlN-

Massignon'un isaret ettigi vechile «Hallac'dan mev-suk olarak, 6 mektup (ikisi, Onun ugrunda kendini oldUrt-m~ olan Ibn Ata'ya ve biri :§akir b. Ahmed'e hitab etmek-· tedir) tasavvufa dair 350 kadar vecize (Ruzbehan Baldi ve SUlemi mecmualan zeyli) , vaazlarma dair 74 hulasa (Ahbar'el Hallac), 80 parca manzume ·(Journal asiatique, Paris, 1931, ayrr baffin), 2 mensiir mecmua, 290 .aenesinden evvele ait. 27 rivayet ve 11 tavasin (Paris, 1913) kalmisbr.»91

Bu eserler icinde Hallac'in sahsiyet ve tefekkiiriinti en iyi akS€ttiren 'I'avasln'dir,

TA vAStNtN ELY AZMALARI

A. Arap~ metinler : 'I'avasin'in Arapca bir elyazma ... smm British Museum'da oldugunu Massignon'dan ogre-m· ... yoruz. Bunun dismda Arapca bir metne Massignon tara- . . frndan isaret edilmis degildir, Oysaki; tam olmamakla bir .. · likte, iki Arapca el yazmasi Tavasini daha ogrennU§ bulu-· nuyoruz : !)3

9~ Bkz. lsHim Ans1klopedisi V 1169

9.:\ Bkz. Fuat Sezgln, Geschichte Des Arabischen S'chrifttums ..

56

57

a) Istanbul'da Veliyyudclin Efendi Kt. No: 2187, risale 3, varak (118--118b), TAsinU'1 Fehm (118b-12()b) t Tasinti'l Ezel ve'l Iltibas (l20b--l21b).

b) SiU€:ymaniye Kt. No: 1028, Risale 25 (354b~ 361b) de yer alan ve BostanU'l Ma'rife kismmdan ibaret clan yazrna,

B. F~ metinler: Bu metinler Riizbehan Ba·kU'nin serhlerlyle beraber olan elyazmalartdir.

a) lstanbul'da Murad Molla kt. Katalog No: 97, Kayrt No: 1290 ve 1271 deki yazmalar,

b) ~hid Ali Pasa Kt. No: 1342, risale 19 (147-168) deki yazma.

NASIL TERCUME El*I1K"?

Tavasin'de birkac SIr ve birkac zorluk iC iQedir. Biz, Arapea metni e.sas aldigmuzdan Bakli'nin terciimesindeki --Arapga'ya nisbetIe- kolayhktan faydalanmamiz da engellenmis oldu,

Miisecca' Arapcadan gelen sorluk, Hallac'm esrarh uslubundan gelen zorluk. tasavvufi niikte ve terimlerin viicut verdigi zorluklar ... Birtiin bunlan yenmek gerekiyordu ve biz bunun i~in tam birbucuk yil ~ah.§bk. Bu noktada A. Nicholsan'm §U sozlerini kaydetmek zorundayiz :

~Tavasin Arap~a mensiir ve miisecca bir eserdlr, Us-

-lup- remzl, Istilahi, derinlemesine esrarhdir, Gyle ki insan, Fars(;a serh yardirmyla bile mliellifin maksadnu anlamak .. ta gii~li.ik: ~er; ~gu yerde sadece tahminle yetinir, Na ... fjiri (Massigncm) dahl bu eseri yillarca tetkik ettigi, kavramaga gah§tl~ halde uzun zaman terciimesine ctir' et ede-

mernistir ... » Hallac bu eserde Ara~aYIJ tasavvufu, sec'i, hatta ~iiri de, insan hafsalasmi ezecek, ~atlatacak bir kivarnda birleetirebilmistir,

Arapca metni esas aldignmz; soyledjk, Ara~ada 01- mayan yerleri Farsca metinden tamamladik, 1ki metin &rasrndaki farklara i§aret ettik.

MAsstGNON TERotr.MEst

Ta va~sin'in Franaizca bir terciimesi Passion d' al-Halaj' - In ikinci cildinde yer almaktadir. Bu terciime hakkmdaki dlisimcelerimizln bir klSIDlID, bizim tereilmemisin ' altma notlar halinde koyduk. Burada bir iki noktaya daha temas edecegiz :

1. Bizim tereiimemizin aksine Massignon'unki metriin tam kar§lh~ degil, mefhumi bir terciimedir. Hatta bu kadarla da kalmaz: Mtistesrikimiz, yeryer Hallac'in sOzleri yerine 0 sozlerden anlamak istediklerini Fransizcalastirmtstrr, Oyle ki, bireok zaman eserin metnindeki kelimeler dikkate ahnmadan, terciime sadedinde Hallac'm sdzlerinin te'vili verilmistir.

2. Fransizca terclime tam manasiyla bir yamama terciimedir. Arapca, metinle Farsca metin, hatta yer yer §erh, birbirine yamanarak bir «halita» viicuda getirllmistiro

Yorn ell , fakat i3tiyakh cahsmarmzda ktittiphanelerin ... 'ki kadar kisllerin kapilarrm da caldik. Te§vikt yardim ve

58

59 .

alikalarnu e.sirgemeyen biitlin dost ve gontlldaslara §Ukranlarmu arzederim. Ozel1ikle Docent Dr, Ahmet Suphi FIrat Bey'e candan tesekktir' ederim.

Muhterem goniild8.§lm~ kiymetli alim, faziletli Insan Docent Dr. Hii..seyin Hatemi Bey'e -her zamanki yardimlarmm bir devami olan- alakalari igin mutesekkir ve minnettar oldugumu ifade etmek borcumdur.

Elserin baBIII§1Ilda ~k gayreti gecen Avukat Ahmet Tekin Bey' e §iikranlarmu belirtmeliyim .

. BUti.in dostlara selam olsun! ..

Y8§ar Nuri ()z'rt)RK Kocarnustafapasa, 19 ~ubat 1976

KiTAB/OT.TAVASIN

I siRAc TAsiNi

F. : 5

65

Gayb nfrrundanbtr kandil O. Bir 1§1Qi ve eski yerine ddndii. BlitUn kandillere tisttin geldl ve sultan oldu hepsine.'

1 '8irac'dan maksat Hz. Muhamed'sHr. Bakltye gore bu taasslndekl ( 1. : T) Kur'anm blr suresl olan ( ,..!,: : Taha) yat ( .r :

Sln)yine Kur'an'm bir surcs! olan ( ~ : Yal5in) e (~: NUn)

. ,

harfi lse Hakk'm naruna Isaretdir. HZ. Muhammed de aydmlatici

isik (Sirac-1. MUnir) oldugundan Ona Slrac ve Onun taasinine Sirac taasini denrntstir. Su a.yet Hz. Peygamberin, si:5zll geeen hUviyetin1 ifade etmektedir: «Allah, Iman edenlerin dostudur. Onlari ka.ranhk- . lardan nura Qlkarlr ... (Kr. Bakara 57), Bakli'nin bu aciklamasr i~in Bkz. §.chid Ali Pa§a Kktitiiphanesi No: 1342 de kayrtl: el yazrnasi rnecmuanm 19. risalesi olan Tavaasin ~erhi ve aym §erh'in Murad Mella KtiUiphanesi, konu 297 ve kayit 1290 adreslt baslca bir el yazmasr.)

Hz. Peygamber'in Sirac ve Gayb Nurundan blr Kandil olarak amlmasi Kur'anm, sfifilerce cok soz· konusu edilen §u ':lyetini akla getiriyor : «Allah, goklerin ve yerin nurudur. Onun nurunun sifatl .. ,~ (Kr. Nilr, 35) Tasavvuf ehli bu ayet ilzerinde ~ok durrnusIardrr, Hattil GazaU bu fiyettn tefslri olarak mtistakil bir eser viicuda getlrmtettr, MiEjkatUtl Envar adh bu rlsalc Fuhreddin-t RJizt tnrafindan aynen ve bu ayetin tefsiri sadedinde iktfbas ednmtsttr.

Bazi mutesslrlere gore, ayetde gecen nfir sozlerinden birinci ... slylo Allah, ikincisiyle Pcygamber kastedilmlgttr. Ismail Halcki Bur .. sevt Ise, ikinci nurdan maksat Kur'an'dlr, dlyor. (Bkz. Tefsiru Ruhi'l Beyan VI/154).

Aylar arasmdan tecelli eden bir ay. Bir ay kit burcu srrlar feleginde,

Hak Ona, «Dmmi» dedi: Butiin himmetIeri topladigi

Siilemi'nin tasavvun tefsirinde Fetih suresinln son AyeU olan «Muhammed AUah'm elcisldtr ... » ayeti Izah edilirken §Unlara yer veriliyor :

«Hiiseyin b. Mansur'dan soruldu : «Hz. Muhammed ne zaman sebi oldu, risaletini nasil getirdi?» Cevap verdi: o(Bizler resul, nebt, rtsalet vc ntlbtlvvet.ten sonrayiz, Kendinden baska zakiri olmayant anmak nerde, sen nerde ? Hiiviyetini kendLnden baska kimsenin btlmedigi varhk kim) sen kim? Ve Kalem, «Muhammedur Re so.lu'llah» sozunii yazdig'; zaman, hatta, nebt neredeydi? Zaman ve mekan maUildiir. Sen nerde, Hak ve hak1kat nerde ? .§U var ki Hz. Muhammed'in ismi risaletle zuhur edlnce 0 ismin mahalli de, Allah onu risaletle andig; Icin, §ereflendi. Hz. Muhammed Allah'm gij.~l~j resulti, emln elcisi ... Onun adi, ta ezelde giizelliklerin en u.stunu, zuhurlarm en buyUgti seklinde, nebtler ve veliler arasinda itina il,-~ amldi. .. t>

Ca'fer-I Sadlk Hazretieri, Muharnmedt Nfir konusunda ~nlan

~ ,

sbyluyor : «Allah'm her §eyden once. en once yarattJg-l Hz. Muham-

med'in nurudur, Ve Allah'in, yaratb.klan iQinde ilk vilcut verdlti Hz. Muhammed'in zerrcleridir. Ve Kalcm'in ilk nak§ ettigi LA. llAb.e ille'lJa.h, Muhammedii'r ResOJUllah»<11r.

«Nurun fig vaz'r vardir :

a) Avama gore.

b) Havas'a (secklnlere) gore,

c) Havassii'l Havas'a gore ...

Amiyane manasiyla nur zuhura i§aretdir. Ve zuhur izafidir.

Zira bir §ey birine gore zihir, hir baskasina gore batin olablltr.» (Bkz, Gazili, Mi§'katu'l Envar, 3-4)

«Nebilerln hepsl sirac (kandil)dir. Bilginler de oyledir. Ancak aralarinda pekcok mertebc vardir ... Nebtler nur degil, miln1rdir .. ler. Bunun i~in Hz. Muhammed'e de Sirac~l Miintr denmigttr. (Bkz, Kr. Ahzab, 45~46)

~Hakiki manasiyla nur, Vilc'O.d-i Hakiki olunca, mukabili olan zulmet de, geroQe-k manaaiyla yokluktur ... Nur, varhk olunca, varhklann nurlari da varliklari gibi Arlyettir." CMi§kftt~ 14 .. 16)

66

67

icin, «Haremis" dedi, Dna: Kendisine verdigi nimetlerin biiyiiklUgii yuzunden. Ve, «Mekkl» diye andi Onu : Huzuronda, dimdik durabildigi i~in .. a

A~tl da actl gogslinU4. Alabildigine yiiceltti kadrini. «Vacip» hale getirdi emrini". Ortaya cikardi bedrini''.

2 Harem kelimesindeki cinastan f'aydalarnlrmgtrr. Hz. Muhan1- med'In MekkeU olusuyle, (Haremininbir manasr) ilahi srrIarm rnahrernl (Haremtnln oteki manasij oluau arasmdn bir munasebet kurulmustur.

oJ Huzu runda dlmdik durabildigL.. bu tercume Baklt §erhlertnde yer alan metne gdredir. Arapca metinde bu rnanayr veren temekkUn yerinc temldn denilmtsttr.

,~ Kur=an'm tn§irah suresine bir telmrh, SOflIer, .serh-i sadr veya inslrah-t sadr denen bu hadiseyi Son Resill'iln rnustosna rnakarrnna f§'aret eden fevkaladelikIerden sayarlar ve tizertride ~ok dururlar, Meseta, Ehft AU Hasan ed-Dekkak ~yle bir mukayese yapiyor: «Mfisa Peygamber mtlrtdin, 14. Muhammed muradin remzi: Birin cisi niyaz ettl, «Rab blrn gog-sUm U ae; b> (K ur' an, TIth.5., 25) Iktnclsine soylendl ; «Senin gogsUnU acmadik ill! biz?» (Kur'an, instruh, 1.~ Birincisi yalvardr : «Rabbirn, kendini bana goster.s Cevaben «Sen beni asla gtiremezains- dedi. (Kr. A'raf, 143) ikinciye dondt : «Gormez misin Rabblnl, naSII uzatiyor golgeyi?» (Kr. Fur .. kan, 45, Bkz. Ya§ar Nuri, a.g.e. 250)

5 Son Resfil dismdakt nebilerin teblitleri zaman VB rnekanla kayithdir, Onlarm her blrtnin §criati kendint izIeyen nebtnin §e .. raitiyle ta'dil edtlmisttr. Buna nosh denir. Son ResfirUn tebllgleri j se baska bir peygamber taratmdan degi§tirilmeyeceti gibi, kendi biinyesinde de reforma konu olamaz, Son Resfil'iin .tebUgatl mutlak, dcg-i~mez ve ebedldir. Devirlerin yeni gehrelerine httap etmo ise onun tebUglerinin kendi bi.inyelerindeki esaslar Ile dog-rudan dogruya ve mtidahalestz vtlcut bulur, Eu ise nesih dcg-ildir. Hale ve ihtiyaca en uygun olan htiknlU tesblt ve tercihten Ibaretttr,

8 Ortaya cikardi bedrini: Bedr (dolunay) Hz. Muhammed'iD, ·kenial-l ntibtivvettnin remzidir. Massignon buradakl Bedr kelImesinde clnas gorUor. Qua gore kelima, hem boor (ay) , hem de Bedr harbin! ifade etmcktedtr. Ve Massignon tereumestnde bu iki rna .. naya da isaret etmlsttr. (Bkz, Passion. Tavaastn tercUmesi bolU· mtl, )

Yemame bulutlan arasmdan f13kIrdJ. nuru. Tihame yoniinden parladi gtine§i.

Kandili aydmhk aldi ulviyyet ve soylulugun kayna ... gmdan 1• Verdigi haberler yalruz basiretinden, Slinneti olarak buyurdugu siretinin hakikatinden.

Rabbin huzfrruna yiikseldi ve 0 huzura ~agIrlP gotiir"

dli.

lyice gordii de oyle haber verdi. N azlandi nazlandi da kendi nazmi kendi smirladi."

Gercek hUviyetiyle taniyan olmadi onu. Siddik miistcsna, Srddik Dna tam uydu da ondan sonra dostu oldu, ki, aralarina baskasi girmesin."

T «Ulviyyet ve soylulug-un kayn$ndan:. sOzleriyle tilrlt,{;el~ tirdig-imiz kismi M.a.ss1gnon "de la misericorde divine> diye tercilme

etmisttr ki, bizceash olan ( ~\ )(i\2....l-.AII 0'" : min roW ...

dini'l kerame tfadesinin k'ar~lhtt de~ild1r.

8 «Naslandr nazlandi da ... N (

: indelle· fe-

haddede) keltmelerinln jcaraihg; olarak verdig"imiz bu !fade yermo Massignon'da §"ll 'ciimle val" : «tl a ~te constttue avcrtrsseur, puis 11 a enjoint des prescriptton.s Bizce bu tercilme de aslma uygun de .. tildir.

r. Peyga.mberi gercek §ahsiyetiyler manevl batint ~ehresiyle tammak, Onun t.ebligatun kabul etmekden daha baska bir mana ta§lr. TebUgab kabul edenlerln bUyUk ~ogunlug-u, Peygamber tara .. flndfill tests edilen sosyal nizamm ahengine bng-lanan Insanlardtr, Tasavvufun aradigr tarnma bu degfldir, 1laht .. batrni ~ehrcden habcrdar olarak tarnma ntiblivvetin hemen ardtndan gelen S"lddikiyyet makamma vannakla oluyor. Sldd'iklyyet nfibiivvetle velayet arasi bir mertebeyt ifadc eder. En makama sahabtler arasmda birkaci sahiptir. Bunlarm basmda Hz. Ebft Bekr Ile Hz. AIPyi gori.iyoruz. Ebil Bekr'In slddik tinvamyla amldigi malumdur, Hz. Alrye gel ltnce bir yerde §<lyle diyor ~ «Ben Allah'rn ku'lu ve Allah Resultl'ntln karde§iylm. Ben, en bllyiik Slddik'lm. Benden sonra siddikllk tddl-

68

69

Onu tannnlamaya kalkan, vasfmda cehle dusmekten baska ~y yapmis degiJdir.

«Kendilerine kitap verdiklerimis 0 peygamberi kendi ogullari gibi tamrlar.> BOyleyken, i~lerinden bir ztimre -bilip durduklari halde- hakikati gizlerler.»

Niibi.ivvet nfiru, yalniz Onun nurundan ~lkm13tIr. Nur .. larm aydmhgi bile Onun nurundandir. Nurlar ieinde Kidem' , den daha parlagi, daha eskisi, daha belirlisi olarnaz. Fakat o Kerem Sahibi'nin nuru miietesna,

Onun himmetl biitun himmetlerin ontmde. Vticudu yokluktan, ad! Kalem'den once. Zira bUtiin «1)mmetler» den evveldi O~ 11

amnda bulunan aadece yalancidir. (RItz, StinenU ibn Mace, 1/44)_ Hallac' a g6re siddtktyet mertebesme varmanus bir Muhanunedl R§k §8.§maya, bozuImaya da1ina Isti'dathdrr. Ancak 0 makruna varan 'baghhk, blitiin 'bela ve istrraplarr yenmeye: muktedir OlUI'.

Ma.ssi~on'un da ·~ok gtlzel ifade ettttt gibl Hallac'm Hz. Ebll Bekr haklundaki :bu s(lzleri Onu tsnae§eriyye'den kesinlikle ayirmaktadrr. (Bkz, Passion. 11/298)

10 Peygrunberi; batim hiivlyet1ni dlkkate almadan tammaya, tammlamaya kalkmak. Onu hi.g anlamamakhr. Dnu nesebl, vilcut yapisr v.s. 110 ulvtlestirmek yeterli degfldlr, Onu <;>venler ve yerenIerin bir ~og-u bu mood! - zahJrt uasurlara takilip kalmislardn-, Nlteklm ehlt kitap Onu bu 3nemsiz yanleriyle ele aldIklan 1·c;ln aldanIm§la.rdlr. «Dnlar Peygamberl kendi okunan gibl tamrlar.» (Kr. Bakara, 1(6)

Oysakl eogullaror tanunada kul1andlg,~lz .olc;iUeri esas olarak o Nebiyi tammaya kalkarsak. htcblr netice alamayiz. GOrillilyor kl Hallac Bakara SQ.resinin bu 146. ayetini ahsilana ters, QOk enteresan bir yorumla m§.nA.landlrt.yor.

11 11ah! ·ahlak Hz. Muh.am.med'le kemale ulagtr, Oteki nebllerin taallyetlerl,bu kemale hazrrlayan bir mukaddime gibidir. 0 kernal, ezelde, bizzat Hak'ta potansiyel olarak vardi. Onun kuvveden fine c;IkmaSl ic;1n asirlar sUren btr tektun:UI devresl gerekiyordu.

Bu sifatlarm sahibinden daha merhametli, ram,12 cO§kun, arif,13 zarif, lutufkar ve daha insafh hiCbir yerde bulunamaz. -Ne ufuklarda, ne ufuklarm i.istUnde, ne de altinda.

Varhklarm efendisidir 0.0 ki Ismi Ahmed, vasfr Av .. had, zatl Evced, sifau Emced, emri Evked, himmeti Efred. Aah ne kadar ayan-beyan, ne kadar keskin gorti.§lU, ne ka .. dar nurlu, ne kadar ulu, ne kadar basiretli!

o olmez. 0 hep Ya.§ar. Oldugu gibi durur hep. Hadiselerden de onceydi 0, tt§ey»lerden de. Kainatlardan once rneshurdu O.

o hep varolacaktir. Renklerden once a:n 1 hyordu, cevherlerden once dillerdeydi. «Once-den onceydi 0; «Sonra» dan sonra da kalacakbr.

Cevheri sAfi, kelami nebevi, ilmi Alevi." konusmasi

1~ Rahhn, Rauf . .. Hz. Peyg amberin bu sirattari i~in Bkz. Kr.

Tevhe, 128-

1 ~ trfanm ilimden iistun oldugu s1lfilerin liepsi, isi:lnl alimlerinin de blrcogu taratmdan kabul cdilmlsttr, Illm basarin (kafa gozii) irfan basiret.in (kalp gozu ) tirtlntidtlr. Ve Kur'an bastretin ustunlilg-iinii a~lk~a belirUyor. Denmtstrr ki Pcygamberin nubtivYeti llmine, vel&yeti irfaruna baghdir. Ve Peygamber niibiivvetinden ~ok_ velayetiyle usttlndtlr. Fakat boyle olunca, veIayetin nilbilvvetten tistun oldugu veh ml ortaya glklyor. Bu tehlikeyi bertaraf etmek r:i~in, nubuvvetm, velayetin her derecesinden ilsUin oldugu

.savunulmustur. Velayetin nubuvvetden ustun oldugu kabul edllse bile, Peygamberin irfan seviycst btlt un velayetlcrtn iistllnde olacagmdan hicbir veli Onun ~~izgisine v aranuyacaktir.

11 Ilrni Alevi. .. «Ben Iltm beldesiyim, Ali de onun kapisidir.» hadialne telmih. Tirlutzi'nin Camiu's Sahih'inde zikrcttitl bu hadls; Aliyyu'l Kaarl Mevzu.at'lnda ele ahyor ve ~e§'it1i deUllerle mevZU oldugunu lspatlamaya calieiyor. (Bkz. MevzOat. 26).

70

71

Arab], Kabilesine gelinee, De §arkidir 0, ne garbi..L;, Cinsi ebevi, arkadasi «tJrnmi» dir, RlZl.k endisesiyle oyalanmaz. Yiyip i~ek telasmdan kurtarandrr O ...

15 Hz. Muhammed hiQbir beldenm, Ik llrniri, siilalenln ~OCl1gu degttdtr, 0, doguya, batiya nisbet edilemez. 0 btitiln insanhgtn, hatta bfittin varligm stiziilmesiyle elde edilmi.§ bir ce.vherdir. Yerylizilntin belli bir b51gesinde '.;lkml§, yeti~nli~ olmasi tabU kanunlarm bir geregid1r. 0 oz olarak htcbtr irka ve holgeye mal edilemez. «.A.lemlere rahrnet olarak gondertlmestsntn bir manast da budur. (Bkz. Kr. Enbiya, 107)

" Kur'an'm Peygamiberlerdcn bahsederken kullandigi «isl1fa;;. tabiri (Bkz. Kr. Alu Imran, 33, 34, 42 ve Haec 75) onlarm muht elif lrklarm miikemmel silzillmfi~ ve armrms bir ornegi olduklarr keyfiyetini ifade etmcktedir.

«Allah herhangi. bir ise diledigini secebill r. Kudreti simrsizdrr ve iradesi hudutsuzdur. Lakin Allah kendi dllemeslyle bu dtinyayi bir sebepler ve nettceler zinciri olarak yaratttgmdan btl sebeplerln b8.Z11an Hz. Muhammed'in llahi teblig- iQin tercih inde ve bu vazlfenln yen olarak. meskun arzm ortasinda hayranl1k verecck bir sekilde kurulmus olan "Mekke'nin secllmeslnde gormek kabildir ..

Kureysltler kendilerinin lrak'dan gelen Hz. Ibrahtm neslinden oldugunu soylerler. Hz. lbrahim, din ayrllIg"l yUztlnden gordiigil zuHim karstsmda Ana vatamni terkedince, once Misrr'a gitti. Orada og-lu 1smail'in annesi Racer He evlendi. Daha sonra Hz. Hacer V~ Hz. tamail Hz. Ibrahlm'In ocagim «~ur yolunda1d kaynagm yakimnda» Ikamct etmek iizere terke mecbur kaldilar, Kurey~lller'e gore burasi Mekke ve Zemzem suyunun oldutu bolgedir. Hz. Ismail Ciirhllm kabUesinden bir Arapla evlend1. Hz. tbrahim zaman zarnan S'uriye'den gelerek Hz. Ismail'I ziyaret ediyordu. Oglu Hz. tsmAil'in yardirmyla tek Allah'in dlnine ithaf etti~ bir mabedi. Ka.be'yi. Allahtm evini in'§a etti. !slarniyetin zuhurundan once bu abide Hac zlyaretgahi olmustu. Kur' an-i Kerim,Kudlis mabedlnden daha esk1 blr mabed oIan Ka.bc'yi, tek Allah lnancimn dUnyar dakl «ilk evis oIarak tavaif ediyor.

~u halde Hz. Muhamme.d'in ailesl sadcce tek 'I'anrrct (linin en esk1 geleneklerini tevariis etmekle kalmarrus, aym zamanda damarIarmda BAbll, M181r, Arap gibi muhtelif insan irklarmm kamm ta-

72

Gozler yalruz Onun i§iretiyle goriir. Goniillerdeki sirtar, sakhlar Onun araeiligiyla bilinir. Onu konusturan, Hak'tan baskasi degil.

Deliller Onu tasdik eder. Zaten a hem delil hem medliildtir. J e Hak Onu alabildigine serbest brrakrmstir,

Dertler, ihtiyaclar, istiraplar ve emellerle bagh gogtisten ilahi sadayi yukselten Odur, «Kadim Kelam» 1 getiren . de Odur: Uydurulmayan, mahluk eli degmeyen kelami,

Odur Hakk'a tam varan: Hi~ ayrilmadan. Akhn kavradigr §-eyleri asan, haber getiren sondan, sonlardan ve

. sonun sonlarmdan.

Bulutlari, sisleri kaldmp Beyt-i Haram'r gosterdt, 0 tamam, 0 hlimam: 0 yigit, kahraman, Putlarm parealan-

·3mu§tir. Bu 100 O'na dar, pe3in fildrlerin ilsttinde btr mevki sathyordu. Hz. Muhwnmed'in yakm ebeveynl arasinda Grekbir kadm bile vardlr ~ F'ilhaklka, kla3ik l1ecere alimlertnden Mus'HJb, ibn Umeyr'1n anneslnin Grek olduguna i§aret ediyor. Ellu'i' Rlim~un karde§! olan ibn 'Umeyr, Mekke'li bir Kureygll olup Hz. Peygamber'tn yakm akrabasidrr, Aym zamanda. Hz. Peygamberin halasirun k1Z1 ile evlenmtstt, Ileride, Hz. Muhammed'in Insan rrkimn bu birle:!Jl11.esini temstl ettlgtni gorecek ve evinde Arap asilh olanlarm yanlnda Musevi ve KlPU a.'31111 kadmlarla da evlendlgtne §ahld ola-

cafJ.z.

tbn Habtb bize Hz. Peygamber'In anne annelerlni yirminci kulJ3.B'a kadar aciklayan entcrosan bir ~all!ima birakrmetrr .•. ) (Bu malumat ve kaynaklan l¢n Bkz. Muhammed Hamtdullah, tslAm Peyga.rnberi, 1/3~. 33 TercUme eden: M. Said Mutlu_)

16 0 hem delil... -~Onun muclzelert delil, vilcudu Ise medluldur.» (Bkz. Baldi. a.g.e.)

«AU el-Havvas'a sordular: «Btr ayetde: «§ilphes1z Rabbiin dosdogru bir yol Uzredlr_» (Kr., Bud 56) buyuruyor. Allah'm izledi~ bu yol hang! yoldur?:It Cevap verdi: «Muhammed Musta .. fa'nm YOltL Irisan bu yola girtnce kendlsine Allah't rehber edlnml~ olur.» (Y.N. OzUirk a.g.e. 361)

73.

masmi Odur buyuran, Odur t yer yiizi.indeki varhklar kadar yildizlara 17 da peygam ber olan.

'0 stiinde, :tilllenen bulut; altmda, parlayan §hIl§.ek:

Bir simsek ki cakar: yagdmr, her tarafr mahsille bogar ; meyvalandmr.

Biitlin ilimler Onun denizinden bir damla birtiin hikmetIer .Onun nehrinden bir avuc, Ve zamanlar Onun zamamndan birsaat.

Hak ancak Onunla mUtecelli, hakikat ancak Onunla ayakta. 0, vuslatta evvel, niibiivvetde ahir. 0, hakikatte biitm, ma'rifetde zahir.

Ne bir Alim ilmine ulasabildi, ne bir hakim kavrayisi-

na,

Hak Onu mahluklara Ism arlamanus , fanilere teslim etmemistir." Zira 0, ancak Odur. Nasildir 0 ?19 0" Odur ;0+ t

..g",e.

Ne Muhammed'In «Mim»inden bir kimse ~Ikb, ne de

17 «YeryUzUndeki varhklar kadar ytldizlara da ... 3 ¢:Hilvelle ..

zt ursile Ilel enamt veil ecram.» MassignOD, :buradakl (

ecram) kelimeslni (

: ihtiram) okuyarak yukardaki

cUmley1 cCelui qui a eM enyvoyfJ pour l'extenuatton et l'exterrnination (des hommes mortela)» diye terctime etmistir _ Bizce, verditimiz terciime hem siyak ve sibaka, hem de Peygamber'in ,dUem~ lere rahmet olarak 'gonderilme'sb niiktesine uygundur. Nitekimt Massignon'un da i§1B.ret ettlti g1bi, Goldzfher de boyle anlarrugtir.

(Bkz. Ma.ssignon, TavAs1n, 18) (

18 Hz. Muhammed'ln bu iIahi ve husust himayeye mazhar olu§UD.u Kur'an·t Keiim'in Duha SCireBi ~k gUzel dile getlnnek.tedir.

1[1 Nasildir o ... ? (

: Enna hilve) Massignon «en-

na» yerine «ennts okuyor ve haliyle terciime «C'est mob §eklinde ortaya ~t}t1yor: Ben Oyurn, 0, bendlr.» Masslgnontun burada da

Onun «Ha» sma bir giren oldu.Onun «Ha» 81 Ikinci 'bir «IMim». «D§J» ise evvelini o&ttMim»i, Dal devammin, Mim rna.hallinin, Hi halinin remzi. Ve «Hal» i de ikinci bir Mim."?

Hak Onun sozlerini izhar . etti ; alemetlerini aeikca gOs~erdi. Yayh birrharnm, indirdi F'iirkamrn," serbest

Hallac'a yapigtirmak istedig-i hulule blr yol ararnak gayreti iQ1nde oldugu gozden kacmamaktadrr. Bir dera, Massignon okuyusuna metnin alyak ve slbaki uymaz, Tklnnist, Baklt gibi blr otorite «ennt» deg-H «enna» o§eklinde okumus ve Masstgnon'un da zikr ettitt

tercilmesinde ( .) J~ J \ ~,,::-,

: V!2 con 0 bod?) diye Farscalas-

tirrmstrr. Massignon biittin bunlari gi~eyerek, ipllIDl Qalml§ ve kendi ozledig-i blr ifadeyi Hallac'a mal etmlgttr,

2(} Muhammed'in Mtmt in den . , , Burada harflere atfedilen tasa vvufi manalarm Muhammed kelimesine uygulamsim goruyoruz.

Bakli'ye gore, ( i : Mim) ezeli muhabbete delalet eder. (Bkz.

BakU, a.g .e.)

Harflerin mistik manalarim veren bir el yazmasi rlsale-Bak-

. U'nin adi geqen §erhi ile ayni mecmua it;;inde ve yanyana ... biitUn Arap harflerini manalandrrrrustrr. Hiert 838 de, Muhammed b. Abdillah b. Mes'ud adli bir hattat taratmdan yaztlan bu rtsalenln mukaddime losnunda ozetle §Cjyle deniyor.

«Btl ki kelnmm btittln harfleri kelimede, kelime de harflerde-

dir, Harfler ( . , : Elif) de yer ahr ve Elif noktadadir, Nokta

bUtiin bunlarm tistiindedir... «Kur'an yedi harf ilzer1ne indirildJ:. buyurulmustur, Eu yedi harf Elif He Onun vticut verdtgt ( ~ : Zal),

( if : Sad), ( J : KafL ( .!l : Kitf) , ( J : LamL ( -' :

Yay) harfleridir. Eli!, noktalardan olusur. ( r : Ha) Hakk-i Mil-

binte Hayy ve Kayum'a i§aretdir. ( .l : Dal ) vticut harfidir. inaan ruhlarmm mazharidrr. M.hn: Ismt A'zamdir, Baslangtqta MUdd, .sonra Murad'dir. Ve MUrid, Murad, Millk, MelekO.t harfleri AUa-

hilmme ( rrU1 ) de toplannustir .

.21 Ftirkan. Kur'an'rn adlarmdan biri: Ha.kkla ba.ttlJ. ayman.. (Bkz. Kr. F(irkan1 1)

'74

75

birakti lisamm, paril .. pard etti einanmi, aciz kodu akrarum, 22 muhkem kildi bunyanim, yUceltti de yticelti 3irum.

Onun meydanlarmdan k~san nareye varir yolun?

Baska delil yok, yoktur baska delll! Dikkat et, ey alfl! Ve feylosof hikmetleri, Onun hikmeti yamnda, kum tiirnseg! gibi zelil.

I

.... , Hz. Muhammed'In tebligatmm ba§langlt;tan bed kar~ ~lkanlarrmagtup ettigi hususu bircok ayette beltrtilmlsttr : «Kulumuza tndirdigfrniz vahlytden ~itphe ediyorsaruz, siZ de ouun benzeri hir S'O.re ortaya koyunuz» (Kr. Baka.ra : 23, Aynca Bkz : Hud, 13; lsra;88, Ha~r, 21).

II FEHM TASiNi

79

Mahluklarm kavrayislar; hakikate yol bulmus degil: Hakikatm yaradilmisla, yaradihsla alakasi yok. !~ ale .. mimizden yiikselen sesler, gercl, hakikate yonelmis tirmamslardir ; lakin yaradilrmsm urpertileri hakikate goturmuyor.

Hakikat ilmine akil erdirmek ~ok zor. Nerde kaldi hakikatm hakikatL.. Oysaki Hak, hakiat denenin de otesinde. Ve Hak hakikattan baska bir ~ey.

Pervane l§lgm etrafinda sabaha kadar uear da bu hali en tath sozlerle hikaye etmek iein sekillere doner. Sonra nazlarup oviiniir de vuslatda kemale ozenerek gururlamr, Kandilin .1§1~ hakikatin ilml ; sieakligi hakikatin hakikati .. Alevin igine dalmaksa ha:kikatin hakki.

Ve pervane doymadi isikla, hararetle, atti kendini alevlere. ~killer haHl beklemede: Haber verecek «nazar» yoluyla pervane.

Pervane uctu, dondli, eritti kendini ve yok oldu ortalardan. Resimslz, eisimsiz, isimsiz, tinvansiz hale geldi, Artrk ne i~in ddnecekti sekillere? Vuslattan sonra hangi «Hal» vardi ki done?. «Nazar» a ulasan kulak vermez «Haber» e. Ve «ManzUr»a kavusan aldirmaz enazar» a.

1 Baklt'ye gore bu taasinin : .10 : Ti) st sirrm temizltglne

~aretdir. Ve Ti; tevhid to.fanldlr. (U" : Sin) fehmin €skilig-i

(Sebkat-l fehm) demektir. ( ~ §ldir ki insan tablatnn yakar.

: Nun) a. gelince haldkat ate-

Tembel ve bosvermise gore degil bu sirlar. Anlamaz bu manalar; fani~ cam: Onlar ki emelleri sadece emini ...

Sanki ben, sanki ben ... Ben sanki O'yum, Yahut 0 sanki Ben'dir. Benden ~kinme egersen Ben'sen!

Ey zanlara esir olan, beni ben sanma! Bent ben degilim. Ben; ben olmadnn; ben olmayacagim.

Eger ben yalmz deriyi biliyor, tamyorsam ve benim «Hal» im buysa, bu hal temiz degil, Fakat eger ben Oysam, iste 0 zaman temizim, Lakin ben 0 degilim kP ...

Anladmsa anla! Anlayamazam ki. .. Ahmed'den gayrisina acilmadi bu sirlar, Ahmed ki «Sekaleyn» den gizlendi. GOrmedi gozU «eyn». Oyle ki dnimde ne «reyn» kaldi, ne «meyn». Fekane Kaabe Kavseyn.:

Hakikat ilmi gecidi'ne varmca gtmlilntln derinliklerinden haberlereaqtr, Hakikatin Hakk'ma erince de hosverdi murada. Ve iyiee teslim oldu Cevad'a, Hakk'a ulasmca da kalrnadi orada .Dondu geri 4 ve §oyle dedi:

2 Bu paragraf Arapea metinde yok.

,3 Fek.fule Kaabe... (Bkz. Kr. Necm, 9)

• Hz. Muhammed, tnsauogtunun yilkselebilece~i son mertebeye vardiktan sonra, tekrar bu noksanhklar ve istiraplar dtmyasuie donmtlst.ilr. Mi'rac'dan bu doni.i~ blitiin nebtler ve velilcre nazaran Hz, :r~uhammed'e bir fevkalcdellk kazandirryor. Boyle bir donu§tin ifade edecegt ilk mana, Hz. Munarnmed'in kendini ve clde ettigi butun mertebeleri hemcinsleri ugruna feda etUg-i keyflyeUdir. Ve bu keyfiyet hem velayetle ntibilvvet arasmdaki farm, hem de oteki nebilerle son RcsuPun f'arknn bariz btr §ekilde ortaya koyar. BUyUk islam So.fisi Gcngiihi'yi dinleyelim: «Hz. Muhammed Mustafa Mi'rae esnasrnda semalarm en yilkseg-ine erifjmifj, manevi ilerlemelertn, ruhani: tekamtillertn en ulvi mertebelerine varmis, sonra da yeryil ... zilne donmusttrr, Ycmin ederim ki ben 0 §ahikalara ula§ml~ olsaydim, asla geri dOnmezdim. (Bkz. Muhammed lkbal, Dini r.refekki.iriin yeniden Te§ekktili11 142. Terciime eden: Sof1 Hllri.)

80

«Sana secde etti gozbebegim Sana iman etti yUregim!,.

Gayelerin gayesine vannca 80yle konustu:

«Seni, Zabn'a laytk. bir ovgiiyle ovmekten 8.cizim.:. Ve bakikatin hakikatine vasil olunca da «Sent tkendi ZatJ.n'l nasil ovmUpen, oylesin.:. diye boynunu bftktii.

Heva ve hevesi kaldmp atti da gayeye ulasti. Ve gar .. diigiini.i kalbi yalana ~karmad1.»s

Ve Sidre-i -miinteha .. ~ Bakmadi orada hakikatin ha .. kikatine, sola; hakikate, saga ... «Onun gozU hedefini ~8§madis", sapmadi sola-saga.

i Onun gt\rdtitunfl ... (Kr; Noom, 11)· I Onun &"OzU ••• (Kr. Noom. 17)

F. : 6

81

III SAFATAslNi

Sonra ~ole daldi ve orayi da yiirliyiip geqti, g~idi 3.3- ti, A.§k ve sevgi ehli icin daghk ve dilzltikten ne ~lkar ki 1.· -cM:ftsa belirtiIen mUddeti bitirince .. »Pi

Hakikate ya.r olunca e§il dostu, ~luk ~ocugu terketti. Halbuki otekileri doyurrnustu haber, Istememislerdi nazar. Fark olsun diye aralarmda ; onlar ve Hayrillbeser. Bu yiizden soyledi Musa: «Belki size getiririm ondan bir haber .. »B

-Mtihtedi haberle tatrnin oluyor diye muktedi eserle nasil dOYSWl.

AgaQt an , Tftr cAnibinden! Hayir l a ne ag~tan din .. lemistir, ne ~olden, ne fezadan ...

Ben, i§te bu agaca benserim!"

Hakikat nedir? 0 da mahlUk .. Mahluku birak ki sen o olasm, 0 da «sen» olsun: Hakikat yontinden.

Ben vasfedtclyim, Mevsfrf da vasfedicidir. Vasfeden hakikati anlatrr. Peki mevsuftan n.e haber?

~ A~ ve sevgt ehll l~in.,. Massignon bu cumle yertne ~yle bit terctlme vermtatir.: «n n'y trouva rten qut lui soit familier ou utile, dans la montagne et plaines Halbukl BakU, biz.im anladIkInuz §ekilde tercume etmtstlr : -:Anki hayir 38vend ez ehl .,. begozerend. »

!S Mflsa belirtilen atireyi bltirlnce .,. Hz. Mfisatnm ~81 yolculutu i~in Bkz. Kr. Kasas, 14-43.

6 Belki getlrtrIm size .. , Hz. Muaa'nm Tfir'a gid11j ve donti~ l~ Bkz. Kr. A'raf, 1'42-146, Kasas, 29-3"5

r Molla Oaml, bu soze :jU beytiyle telmlh yapar ~ Bir afa-t;'tan enel-hak sesinin gelmesi hQ§ g6rUHlyor da, bahtiyar blr g6nUl adarmndan aym sesln gelmesi neden yadirgamyor' ~.. Ayet l~in Bla, Kr. KaS8.S, 30.

86

87

Hak Ona dedi: «Sen delile sevkedeceksin. Medlfile .(legil.:. Ve Ben delilfu deliliyim.

flak, hakikat halinde bana don~tti: Ahd, akd, vesika olarak. §8.hit oldu «Sirr» ime; zamirime degil, Sirr'im 3U! Haldkat ise sudur: Ayn ayn §eyler.

Hak benimle konustu, Ilmimi kalbimden dilime soyledi. Beni kendisine yakla,tIrdt. Uzakhgundan sonra beni .makbulu ve seeilmis! kildi.!

Ii Bu paragraf Arab! metinde yoktur.

IV DAiRE TAslNi

91

~-~.., ~

o .

( .: .. :)

Berrani Daire'ye ulasamadi, lkincisi de uI8.§lr u.l8§maz ayrihp geri dondu. 1!~cUsii ise haldkatin hakikati sahrasmda kayboldu.

Yay basma Dairo'ye girenin. BUtfin yollar kapah. TaJip reddedilmistir, trstteki nokta onun himmeti. alttaki nokta ashna don~i1 .orta nokta onun §8.§kmhw..

Kapisi yok D81re'nin, Ve DAire'nin ortasmdaki nokta haklkatin ta kendisi.

Hakikatin manasi, -bir «§ey.» Hakikatin manasi, hayret.' Ve z8.hir ve batm 0 «~ey»den gizli degtl, gizlenemez.

1 Berrant (dl§a takilan, ma.hrem bOlgeye giremeyen) dA1reye, irfanm menbama ulasamaz. Oraya Cev-vant (leer! gtren, mahrem bBlgeye varan) ula.§abllir.

BakU'ye gOre Hallac burada §Unu demek iBtemi§tlr ~ Mtlhtedl (SQ.filite heniiz ba~layan) ma'nfeti anlayamaz, kavrayamaz.

:t Bu cilmle F.ar~ metinden almnugbr.

Hakikat, §ekilleri kabul etmes,-

Bu i3aret ettiklerimi; kavramak Istersen, .OOrt kU§ tutup onlan kendine a.lI§tlr ... »<1 Zira Hak ucmaz.

Gayret Onu «Gaybet»ten sonra eHuzfrraa ~lkardJ. «Heybet» engelledi Onu ve «Hayret» hiikmU altma aldi .

•

1§te hakikatin manalari ...

Bundan daha incesi var: Vehmin «ahfassma rut feh .. min kavramsi.

Bu, dairenin yalnlz onUnden bakar, arkasutdan degil. Hakikat ilminin bilgisine gellnee 0 «Haremi»dir. Ve d8ire onun yasak bolgesi, Bu ytizden Son Resiire Harem! denmistir: Ya.sak alam Ondan gayn asan olmadi, Ve dAi .. renin arkasma geqinee «all» dedi. ~

a Bakll bu noktada §linlan yazryor : «Hakikat Hak'k'm vircududur, 0 hem zahir, hem de batindir, 0 gaip deA'ildir. PaI"1(a fi· iller (Fer') de Onun filllerlDdendir (Bk.z_ a.g.e.j

" Don ku~ tutup ... (Kr. Bakara, 260) H.z. Ibrahtm'tn, olil· lerin dirilmes1 keyfiyetlni ac;;:lk~ ga.rmek istetini Allah'a arzedt§in! ve aldlp cevabi 1htiva eden bu a.yet so.ftlerin en gok mesgul olduklan ayetlerdend1r.

Bakl1"ye gore burada kast €dilen §udur: eHakikatm ash Krdem'dir. Allah'm slfatl evveliyetdir. Ve evveliyetde <as!» «fer» «0 yondens «araslnda» gtb1 Bozlere. yer yoktur.s (Bkz. Balclt, a.g.e.)

Ayetde bahsedilen ku§lann tavus, heros, karga, gtlvercln 01- du,tu rlvAy-et edllmektedir. (Bkz. lsmail Haklu Bursevl, a.g,e. 1/416. Kaazt Na.sirudd!n Ebu'l Hayy Abdullah b. Umer, EnvAru't TenzU ve Esrliru't te'vtl 1/179, Mahmud b_ Umer ez .. ZemahlJerl

el-Ke§~f 1/392)

!smail Hakki Bursev1 hazretleri oozU gecen ayeUn tefsiri EJadedinde §UDlan kayd edlyor : ~Ku§eyri demtsttr ki «Hz. Ibrahim Allah'dan kalblnin dirillj1ni tstermstt. Cenab-i Hak Ona «dort ku§

92

~.-

.. •

..

tJrpermi~ti ... Evv8.h idi O. HakIkat libasiyla ~ ~tl da yara.dJ.lm.l§lar icin, derinden bir «ah" ~ti.1

kurban et) dedi. BBylece. mllcAhedeyle ne:fainl l5-ldfirmeyen1n, mn~hedeyle k.albi dirt olmaz, demek ist1yordu.:t

Te'vtlat .. ! Necmiyye'de §3yle den1yor: «Buradaki d5rt kUll, In .. san trynet1n1n hamuru durumundaki di:Srt un surd an dolan dort Ill .. tatoo. Bu unsurlar SU, toprak, hava ve ate§Ur. Unsurlardan herbir1n1n yakml olan unsurla birle§IDesJnden iki aIfat dotar: Topralda yakml auyun birle:jll1eslnden hirs ve ctmrtlik, atesle havanm bidegmealnden gazap ve §ehvet. Bu 8lfatlardan herbirinin kendtslnden vU .. cuda gelen - Havva'mn Adem'den geldigi gibi- b1r e§l vardir ve hu citen de blr Slfat dQiar. Hirsin e§l hased, cimrilltln e~l kin. gaBabm e§i kibirdir. E}ehvete gelince. Onun birtek. e§le yetinmesl SOZ konusu detu. 0, bUUln bu alfatla.nn mtlg:terek sevgiliai glbldlr. Klsaca bunlar cehennemin yedi ~ukuruna i~et eden yed! kapidn' kl halk 0 «yedi kapill cehennem'e (Bkz. Kr. Hlcr, 4(4) l§te buralardan glrmektedlr. Kiw., bu aIfatlardan hang1s1 ondeyse cehenneme 0 «k.apu· dan gtrer.

t~ Oenab-i Hale HalilThrahlm"e bu SIfatlan -bu dort kU§UBldilrmeyl emrediyor... Ku,)larm 61dUrlUmes1n1n emred11mesl sBzil g~n dort 8lfatm~ lbrahim'in -yanJ ruhun-« ellyle eserlerln1n at-

Immesl, esaslarmin ymllmasl dernektlr: eert'at'in emri ve Hakk'm vekili olan murstdtn yarduruyla... Olen bu vaaiflarm yerin1 .ruhA.n! ahla.km dirllitJ. ala.cakbr.

5 Hz. Muhammed EvvA.h till. Ceddl Hz. lbrahim de Evv4.h 1d1. (Bkz. Kr. Tevbe, 114:).

RUtiln nebilerde bu evvAhhk mtl§terek 8l.fat. Fakat son ResorUn evvahllfJ, hepstnln U~tQnde. Oyleld Hakk'm huzurunda, mahrem b01i'ede bile Insanlari dQeUnerek <aJU. ediyordu.

93

V NOKTA TASiNI

F. : 7

97

Nokta "bahsi dAire bahsinden Ince. Noktadan kODll,znak dlireden sOzetmekten zor.

N okta asrl: Artmaz, eksilmez, yak olmaz, I

MUnkir «berra.m» dairesindedir. Gormeyince beni, ·~inkar eder ehalsimi. Ve zmdik diy.e adlandmr beni; yalmz ~koti.iliikle anar ismimi,

~amnn gortmee feryad eder. Yasak dairenin kaplSl :ki otenin otesidir, 0 da feryad eder, ~

lkinci d8.iredeki de beni Rabb3.ni aum samr, t_t~fincii ~iiaireye ulasana gelinee, ana gore ben kuruntular, hayal ... 1er ~deyim.

Hakikat dairesine varan unuttu beni ve kayboldu go.. ·ziimden. «Hayn-, hayir! Slgmak yok! 0 gun vanhp durn'Iaeak yer, sadece Rabbinin huzuru ... 0 gUn insan onden ~onderdiklerinden de haberdar edileeek, arkaya b:araktlk-

,

1 «Bil k1 kelaJrun hUtOn harfleri kelimede; kelime de barf-

lerdedir. Harfler de Ellf~ de yer ahrlar ve Ellf noktadadir, N okta 'b1lttln bunlarm Ustftnd€dir. Nokta. bizzat kendlstyle kaim olup bU--tUn illmlerin harflerl odur ve hepsi ona tstlnad eder.s (Bkz. ~ebtd All POJja KiltUphaIi.esl 1!4:2 No. da kayrth MecmU8ruD 18. ri:.alesi, ayncageni3 malumat i<;in Bkz. aym kUUlphanede 1223 No~ ~da kaytth ~hu EsI'Ari:n Nokta OO1t elya.zrn.B.Sl).

t. Bu paragrat Arap<;a metinde yoktur.

larmdan da. Zaten insan kendi benligine yonelmis keskin bir bakis, bir gorii3, bir sezistir.s"

Kosar habere, segirtir sipere. Krvilcimlardan korktu da gizlendi. Aldandi ve kendi kendini tehli1reye soktu.

Siifiyy.e kuslarmdan birini gordlim: Uti kanath. Inkaretti §annnl U<lUP durdukca. Ve hemen «Safaz-dan sordu bana. «Kes» dedim, «kanadrm «fena.» rnakasiyla, takilma pesime yoksa l»

Dedi: Bir kanatla mi ucayim ? Kanadunla dost jline lrosmaktayim.' Dedim : Ah, yazik sana! «Onun benzeri gibisi bile yoktur. 0, en iyi i§iten, en iyi gorendir.s" Ve birden fehm denizine di.i§tii ve boguldu,

t;te fehmin sureti:

--

·"' -· , It I

· .

· .

·

............... l1li ••• t .......•• '

Diisiinceler dairesinde ilk nokta fehm'dir .. Bu noktalardan yalrnz bir tanesi hak; otekilerin hepsi batl1.t.

GBrUnce Rabbimi gonUI goziiyle

Sordum: Kimsin ey Sen? Dedi: SeDim Ben. Bulasmarmgsin hi<; «nerde» sosiiyle:

~, Hay 11·, hayrr, 81gtnak yok ... (Bkz, Kr. Ktyame, 11 .. 14) it Bu e.ilmle Fa.rs~a mcttndenahamistir,

(, Onun benzerl gibisi... (Kr. ~o.ra, 1:1)

6 Fchm'In sftrctiyle §lire kadar clan kisim Arapca' metlnde yoktur.

98

99

«Nerde» yle ilgili olmarrussm Sen! Kuruntuya nasip gelmemls Hak'dan KJ bilsin nerdedir zatm ey Mevla.! Biittin «nerdelers i Sensin kusatan :

Sen nerdesin? «Nerdesiz» ce uzakta, Eriyip ttikendi benimle feni

Yok oldum da ancak ulastim Sana! T

Kalbi lizre sabahladi, Yaklast; ylicelerek' ve geri gelill ululukla ... Yaklasti isteyerek, sarkti cosarak, seville .. r.ek. B

Kalbinden yiiz Gevirdi, Rabb'ine yaklasti iyice, Nasil bir huzura varisti 0, hilinmez! Nasil bir bakistr 0, bilin, mez! Hayretler i~deydi; gdrdil. Gordii~ hayretlerle dolduo

Mii§ahede etti ve miisahede edildi," Vasil oldu ve inf'isal etti. Yani murad'a erdi ve fliaddan ayrildi,

«Kalbi, gornri.i§. oldugu §eyleri yalanlamadr.»=

Hak gizledi Onu ve yaklastardi kendine. B~~bug kildi Onu ve Isbfa etti. Suya kandirdi, doyurdu Onu. Siizdii, siizdii de biricik kildi Onu. Seslendi Ona, ~aglrdl Onu, yordu, sikti da terutaze yapti Onu. Korudu iyice ve binek edin .. di Onu,

7 Bu son .beyt §iirin, Hallac'a ait Divan'daki geklinden alin .. rmstir. Tavaasinde bu beyt yoktur.

d Yakla§h ve sarktl... (Kr. Necm, 8)

9 ,MU§ahede etti ve mtlsahede edildi. (Kr. lsra, 1) «etta

ve <:;;edildi» farkh rnanalar; ayetdekt btr zamtrtn merci'tni tayindek.i farkh dilfPlncelere dayamyor, Bu husus i'Cin Bkz. Muhammed Hamdi Yazlr, Hak. Dini Kur'an DiU IV /3152).

iu Kalbi ... yalanlamadi (Kr. Necm, 11)

Onun dismdakilere sirt ~vitince, Onunla yi1zyi.ize gel .. di. Ve tam Isabet etti. 9agnIdI, karsrhk venit GOrdii gOr&cegini de ayrildi, t4}ti i9COOgini de eksikliklerden Slynlch. lyice yaklqu da heybetten titredi .

.

BUtiin mAsivadan yiiz ~virdi ... §ehirler, dostlar, sir .. lar, bakislar, gozler, hatiralar, eserler ve izler ...

«Arkadasuuz 0 Peygamber hi~ sapmadi.s=

Del iller, isaretler ardmdan gitmedi. Ve oyalanmadi ...

Sikmtr ~ekip kivranmadi da, «Nerde» He ugr&.§ma<h gOzti, «ne zaman» ile ilgilenmedi: 0, neyse oydu.

eDostunuz 0 Peygamber ·hi~ §8.§Illam., §8.§IrDladI.»1Z Misafir agu-JaYl§lmlzdan §~lrlP kalmadi, Ka.r§1l&YJilrmzdan ~l1marmach.

ctyi tamdigtrmz 0 Nebi hi9 ~S§madI.»u

:;;a§J.rmadl. dostunuz: Zi kjr bahcelerinde bizi seyrederken, fikir meydanlarmda dolasip gezerken.

Hayrr, haytr!

0, her nefeste, her anda Hakk'r zAkir. 140 0, nlmetler ..

Ie istiraplarm hepsl i~ §8.kir.11

11 Arkadasmiz 0 peygamber ... (Kr. Necm, 2) 1,2 Dostunuz 0 peygamber ... (Kr, Necm., 2)

H ty1 tamdtlmnz 0 ••• (Kr. N eem, 2)

1+ Her an, her' nefeste Hakk'l anmak "Zikr .. i dAimt halinde bulunmaktrr: «Ayakt~ otururken, yan yatarken •.. :. (Kr. Aln 1m:" ran, 191)

AlAeddin Attar diyor ki:

<Mllrtding5zUnde «millk)t. ve «melekQ.t1> A.lemleri orttiIil olacek ve onlan unutacakbr. Hatta kend1!1inl bile unutacaktIr k1 «fena-» l~inde fena.y3. erebilsin.» (Bkz. Y.N. 6ztUrk~ a.g.e., 313) Ebu'l Ha~ san .All el~Harkant de '§6yle anlatiyor bu hall :

100

101

eO, g5nderilen bir vahyden gayrtsi degildi." . Niirdan JlUr8 indirildi.' i

Altiist etti kelami." Uzaklasti btitiln vehim.1erden.

Canh CaD.SlZ biitiin varlIklardan kaldIr ayaklarmi, Uzak- 18.§1:J.r ondan nazmi, nizami."

A3ktan mest olanlarla birlikte, sen de divane 01! Ozti

«KIrk YlldIr blr tek vakt i~iDdeylm. Oyle k1 Allah g6nUlme habire bakar da orada kendinden gayn bir J1€Y g6rmez.!I Bkz. Y.N. Oztilrk. a.g.e, 253)

Ubeydullah Ahrar §Oyle anlabyor :

<Oyle zamanlar olur ki 'biittin seslerln, rtizgArm, suyun, yag"" murun, Aflah'; zikretmekde oldugunu duyarim. Ratta Semerkant'da bir e,A'lence meclisinin ijn1lnden g~iyorken kahkaha ve ~gt seslerinin Allah'! zikretti,tini dtnledim.s (Bk.z. Y.N. l)ztUrk, a..g.e.

S28) .

Nalq~il1kin «usul» dedlkleri 111 esasmdan yedlsi bu «iin~l daim~

in nasu ya§ana~ dtizenler. (Bu «Usul» ve Izahi i~in Bk. Y.N. Oztilrk, a.g.e. 272-278)

Aynca zlkr i~in Bkz. Kr. Bakara, 152, Ahzap, 41 .. 42, Rum. 11-18, Ffirkan. 62, MtizzeInmll. 8, Dehr, 25 v.s,

It> §-aklrdi ... ~Ukr igin Bkz. Kr. Bakara, 152, Nisa, 147J lbrahtm, 7; Lukman, 12 VB.

16 0 gtindcrllen bir . ~. (Kr. Necrn, 4)

17 Mutlak Niir olan Yaratrcr'dan 0 n'llrun zuhuru olan Hz.

Muhammed r e indirild1.

)8 AltUst ettt kelarm. .. Burada Arapca metinde bir Iattnsah natasi olsa gerek: «ukalllbli» §ekllnde yazrh, mana uymadigi i~in biz «Kallabe» §eklinde okuduk. Massignon cKallib;p geklinde okumus, a§a,g-lsmdakL «gabe» fHllni de ~~1b» §eklinde emir stgas; 01arak dti.§iinmti~ ve "Changes ton parlor, disparais d'entre 1€8 chimeres ... 1> diye terctime etmtsttr.

HI Vahyin vertleri, ozellikle Mirac'dakiler §lirin, ha tta olc;u ve ahengin ilsttindedir. Vahy, ~§iirdeu tistiin oldugu j~in ~irdenJ peygamber sairden ustun oldugu h;in Ijalrllkten mtlnezzehttrler (Bkz. Kr. Yasin, 69, ~uara.1 224~227)

kavra,· sirra era Ki, ·dagiar, tepeler arasmda ucabilesm:

Kavrayis daglarmda, sel8mf!° tepelerinde. 0 zaman gormen gerckeni gqrlirt Mescid-i ·Haram~dan uzanan SlY am" 1 kihct haline gelirsin .

•

So.nra yaklasti. Sanki b~r manaya yaklasiyordu, Derken kendi kendini engeHedi; basaramiyor gihiydi. Oysaki basaramiyor degildi.

Ve Tehzl'b makammdan te'dib makamma, te'dib makammdan da takrib makamma yiikseldi.

isteyerek yaklasti, 'ka~ar gibi sarkti, Yakararak yaklasti, ,~a~rarak dondti. Davete uyarak. gitti, kabul edilmis olarak geldi. tyice gorsun diye yaklasti, seyrede ede dondii,

«Yayin iki kasirnn arasi kadar, hatta daha fazla yak- 18.§b .. , »22

Arasmda okuyla nerdeyi firlatti.. Kavseyn sirrtm gereeklestirdi, Nerdeyi diizeltsin ve goz galip gelsin diye Onu gozlln goztrne yaklastrrdi.

tkinci. kavse varmayanin bizim sozlimiizti anlayacagirn sanmam. tkinci kavs levh'in altmda.,. tkinci kavs'in Arap harfleri dismda, kendine ozgU harfleri vardir." Fa-

~n Sclam. Allah'rn Islmlerinden biridir. Selalnrlll mana ve yert Icin Bkz. Kr. Hasr, 23, Ahzap, 44, Filrkan. 63, Alii Irnran, 19)

''::1 Slyam-Savm, nefsi, bir takim ffeylere kar~ zapt ve bit' takim ~eylerden men etrnek ma.nasuu taan-. Hallac, btl ifadesine bakihrsa Hz. Muhammed'rn en bartz ozelllgfnln nefse hakimiyet 01- dli~unu benlrnstyor demektir.

2:! Yaym iki kasmm arasi kadar ... (Kr; Necm, 9)

.:1~ ikinci Kavs.. «(Thtnci Kavs'e ulagan varuk suretinde deg:i1dir, !kinci Kavs yaklasmarnn yaklasmasi (Kurb-t Kurb), yakinll~ yakmh~ (Duntivv-I Diinliv) drr. Bu yaklasma Levh-i Mahfuz kelimeler1ndendir.» Bkz, ROzbehan Baldi, a.g.e,

102

103

kat oau ,birtek harf ifade edebilir: Mim harfi." M"lD1, yani oteki ad.

Ve Mim, evvelki kavsin kirisidir ~ _;,-,

GizliI eriaC;lga ~lkaran" karanhklari aydmlatandan ... Kelamdaki san' a t, yakIa~,.narun rnanasmda, Mana ise

Hakk'tn hakikati icin didinir, halkin tarikati i~in degil.

Yaklasma, zapt dairesl dernektir.

Hakikat, incelerin en incesinde hakikatlerin hakkidir. 0, ozleyenin oziinU nitelendirmek icin yartsanlarm suhudundan dogar:

Istrrabi dipdiri tutarak, lncelikleri acikhyarak, Kurtulus soziiyle, Erenin yolundan,

Erler yolundan, erler gibi.

O, bol bitkiler, yesillikler fisktrtan, 0 tiikenmez, dur-

2. :Mim, Muhammed'in b~ harfidir. T'asavvuft tnceliklcri anlayabilmek i~in Mim'le sembollesen Muhammedl srrra yaklasmak Iazundir ... «Bu misal gosterir ki vohlmlcr ve f'ehtmler ehli ma'rtfetin baslangtcmdadrr. Must.afa'zun dismdakfler ma'rtret deryasirun sahilinde boguldular. Mustafa ise ezeU Zat ilmi'nin ta ortasmda ytizmektedir. «8onra yaklasti, sarstldi vc geri~ekildb (Kr. Necrn, 8) ayetinin anlatmak istedlgf budur.» (Bkz, Baklf, a.g.e.i

:l!i Ve M1m; cvvelld kavsln ... «Yani ikinci kavsin millkiL Vo o melekiltdur, evvelki yaydandir, Ve 0 ceberut fiilinin millkUdUr. tklnci kavs melekutun mulkudur, Slfatlanrun mulkU Ise her i.ki kavsdendir, Ve Tecelli-i Has'ln (ozel tecellinin) zatma alt mlllk .. ki KIdem okudur - iki kavsln okudur.» (Baklt, a.g.e.) TecelU··l Haattan murad Hz. Muharnmed'rlfr. (Bkz. Mnssignon, Passion, 11/861)

.maz sular akitan= Nebl'nin izled.igi yolu tawyabilmek i~ yaklasmanm bir manaslDl daha kavramak liizun; alabil .. digine genis teahir meydam ...

Allab'm Salat ve Selami Uzerine olan 0 Yesrib Fatihi.,; Onun §anl 3anlarm en yiicesidir. YaratrcI tarafmdan korunmus, gozetlenmistir, 0, Allah tarafmdan «koru-nan, beklenen, satir aatir yazllm13 Kitap» ta~7 0villmil3 .. ttir.

«MantIku't Tayr»'dan'Z8 «Kaabe Kavseynse yiikselt~ misizdir Onu. Arasmda okuyla nerdeyi fIrlatml§tlr O.

Anla anladmsa, ey coskun, ey cezbell ..

Mev la, yalmz ehil olana hitabetmistir, Ehil olanlarm da ehli var. Onun da ehli, onun da ehli var, Tam ehi.» olamn ne tistadi vardir ne tilmizi; ne seemeyi bilir 0, netemyizi. SOzi.i siislemek gerekmez onun i(}in!. Uyanlmak

..

. ::'tl Su, mutasavvtflarca ebedt arayism, blkmadan usanmadam arayan a§lk.m sembolu olarak kullamlmigtir. Fuzuli, Hz. Peygambere hasret1ni dlle getiren kasldeslne Su ismln1 vermi§tir. lkbal. C8.vidname'sinde Mutlak'r arayan yolcuya ZinderO.d (Yafjayan nehjr )-

dtyor,

Hz. Peygarnber lse btitiin sularm, nehirlerin kaynaj'tdlr: .A§kat arayisa hayat veren kaynak. Kur'an'm bir ayetinde «Her can- 11 §eyin sudan yaratildigt» (Kr. Enbiy§., 30) ifade edillyor.

Mutasavvlflar, suyun, hayatm esasi olusu key£iyetlni !k1myevt: bir hadise olarak degerlendirmemtslerdir. Suyu, semboI lk, mistik manada ele alnuglardir, MUtevazt. fakat hi~ durmadan akan, ara-. yan ve gectig1' yere bayat, bereket veren ...

27 Korunan kitap ... (Bkz. Kr. Va.alua 77-78) ve satrr satrr yazllan ... (Bkz. Kr. Tuur, 2-3)

28 Mantlkut ·Tayr ... (Bkz. Kr. Neml, 16) Hallac burada yinehir mukayese yapryor : Hz. Silleyman He Hz.. Muhammed'i kar_m.,.... lastiriyor.

104

istemez o. Ne §ununladIr 0, ne de bundan. .A.nhyacagm fih.i miLfih. 0 bizzat fihtir fib.. Yoktur onun i~de fib..

901 icinde ~ol. ayet i~inde iyetdir o.

BUttin oluslar ,geli§ gidi§,ler onun manasi: bUtiiri manalar onun arzu ve emel1eri. Hedefi ~k uzak onun, yalu ~ok sarp ve zahmetli." Ismi Mecid onun, resmi ferid ...

Onu bilmek, ashnda onu bilememektir. Onu bilememekse bizzat onun hakikati... Kiymeti vesika.mwr onun; imni tarDtati; nisam alevlenen atesl. ..

Baghlarma fazla dii§kllnltik, aevdiklerine alabildigine ~at,.so tuttugu i§de sensus sebat ... Bunlar sifatidir 0- nun. Slrlan ke§fetmekt i18.ht vahy ve §eriat Vasfldtr· Onun.

Giine§ler meydaru, RuhIar sarayi, tins canlIhg,..

Silip yok etmek mesgalesi,"

I

BlltUnpeygamberler gibi Hz. Siileyman da mucize sahibidlr.

Hay van 1 arla, tabiat kuvvetleriyle konu§ljr.u Hz. Muhamrned'1n S&hip oldugu Ml' rae mucizesl ele ahmnea otekiler hl-€; denecek kadar s5nilk kallr. Ku~arla konusmakla, Mrrac'da Cemal-i M.utlaktla koDu~ak arasmdakt fark ~teki nebtlerle Hz, Muhammed arasmdaki derece farkml a~lk~a. gbstertr;

;2~ ~ahslYYeti ve ,tebUgatmdaki yticellgin bir geretl olarak Hz. 14uhammed!in yolu gUelll zahmetll, Irntihan ve rstiraplarla dolu .. duro Kur'an-l Ker1m bu noktaya b~k yerde ~ret etmektedir. (MiSaJ. olarak BkZ. Kr. Bakara. 155, AU1 Imran, 139-187. Ankebut, 1 .. 12 V5.)

80 Alabtldtj1ne §efk.at ... (Bkz, Kr. Tevbe, 128)

31 Sllip yoketmek.. . Hz, Muhanuned tebligatr ve mUcadeIesiyle IJirk ve zulum gibi 1nsanbgJ. kemiren k6tiUUklere en oldfirllcii darbeyi vurmus, Ka'beden putlari temlalemls, Arap Yanmadatsmdan ~rk ve zulmii kisa zamanda s6kUp atnustir.

105

...

~~ Etrafl sessiz ... sonuk, (

J.../> ... J I t>"'

- "

: Havatlhtl he-

Degi3tirip terbiye etmek, eskinin izini ailmek §ahsiye-

ti,

Arfis baheesi,"

Yikip yok etmesi aslmda yaplp var etmesldir Onun. Dayandigt esaslar ilticaga.hnn,

lnancmin esaslart slgmagtm,

Arzusu gayem,

Yardimlari barmagim,

Hiiztmleri isttrabim, kederim.

Etrafi sessiz, kuru, BIglin,

Ondan sonra ard arda gelenler bulanik, soniik. ~ 3 Onun sozli, i§in esasidir.

Hepsi bu kadar, Yeter buneasi. Onun dismda -kl71an sadece gazap, Ve basariya erdiren yalm.z Allah!

·3~ Arfis ... Bir hadise gore cennet bir arua (geltn ; dtlr : «KJyamet gfi.nii 'cennetbir gelin gibi glyinmi~ olarak Kudils'c dogru ucar ve orada yere iner.» (Bkz. Ikdil'I Ferld, lli/262 I Massjgnon, Passion, II/8S3)

Bled,

: tevaIthii ramed) ,Ma.ssignon bu ctlmlelerl:

«Son feuillage abrrte Mon aiguade, lea fr ange de ses manches couvrent rna pauvrete» diye teretime etrnisttr ki, bizce ashnm kartjll1#l degUdir.

106

VI

EZE,L ve i L Ti BAS TAsiNi

109

Ahmed He Iblis'ten bqka hiQ kimseye iddiaCl almak yarasmamistar. §u var ki; tblis'in gOzden dil§mesin.e mukabil Ahmed i~in gozUn gozti ~1ldJ..

thlis'e: «aecde et!:.~ dendi, Ahmed'e: «Bak!,. 0 seode etmedi, - Ahmed de saga-sola bakmadi, oJ

«GOzii ne 3a§tI, De de haddi qtJ..»t

fulis once niyazetmis, Hakk'm yoluna gagmnl§tJ.. Lakin sonunda kendi kuvvetine &gmdI. Ahmed -ise Once iddia etmisti, fakat neticede kendi giiciine belbaglamaktan vazgeeti."

I «Bu taasin ezeli saadet ve ~veUe ebedi haktkate Ipret ediyor. Ezelt §eka.vetin mllmessili lblliJ, ezelI aaadetin remzl Mu-

hammed. Mustafa/tilr J> ('Bkz. BakU, a.g.e.)

.2 Thlis'e secde at (Bkz. Kr. Bakara, 30. A7raf. 11 V3.)

. .! _ Hallac'm en ilginQ f1k1rlerf.nden bh"i de budur : BUttin yara.bel va olOrnsiiz olWjlann temellnde iayan vardJr. Fakat ,bu isyan ezelden ebede iki ~ehre He gorUnilyor : Mtls~ menno Biilnclaj er .. 4trici. ikincisi oldUrlicu, sf11'11ndUrllcfl. Bu' tAslnde Hallac bu ik1 tip wyant ik1 bllyfik mtl.messil. 1'bliB va Hz. Muhammed etrafmda dila getirecektir .

.f Gam ne ~1 ••• (Kr. Necm, 17)

5 TavAsin'in en mtlkemmel itade1erlnden birine de burada rasthyoruz: !blis ortaya. davetle --du'a, He C;lktl. Ahmet Ise lddia He.Bu ~a.nglca. 'ba.kllJrsa.,,' tblili mQ.teva,zt, Allah~a yakm. CUn1d1 lddiaBl yok. Nlyaz ediyor. Hakka. c1avet ed1yor. Hz. Muhammed

110

Ahmed ~oy]e diyordu:

«Ancak Senin yardimmla hareket eder ve yalmz Benin yardmunla yUk'selirim,.

«Ey kalpleri Qekip ~viren!»

«Beni yeterince ovemem ki ben ls

GOk sakinleri i~inde Iblis gibi muvahhid yoktu. Fakat gozden dtitJtii. Seyr-ti Sillftktinde nazardan uzaklastirrldi,

Ma'bud'a tecrid iizre ibadet etmisti,

Ve tefride varmca Ianetlendi. Ve daha fazlasmi lsteyince de huzurdan kovulup uzaklastmldi. ~

Hak ona: «Secde et!» deIIli§ti «Senden gaynya sec .. de etmem !» diye kar§lhk verdi.

Hak dedi: «0 haldelanetim uzerine dOkiilecek.» «Sen· den baskasma secde etmem!» diye tekrarladi.

ise iddia sahibt. l''''akat IbUs'j sUfliye ttrp Hz. MuhalnmedJi ulvtye ~aran bundan sonraJd tutumlan. tblls her herseyde kendl gticiine dayamyor, Hz. Muhammed ise iddlasun, iddiaculgml yaratici'nin n1hayetsiZ illm VB kudretine istinad ettiriyor. Hallac bu inccl!g1

,

( \cJ. : de'a. ve : r..r..) \ idde'A) tilllerln1 kullanarak ik1 kelimeyle

ba§armI§br. Eizce ~ok enteresan olan bu nokta. Maasignon'un dikkatini hig cekmemtstir: Filbak1ka M.aBSignon de'a ve ldde'ft kel1- melertne aym manayi vererek §tlyle bir tercume yapnu§tJ.r: «Sa

tan lUi enonea predlcatlon et ne revint pas sur sa determination premiere. tandisques Muhammed enonc;a predtcation puis revint sur sa determination premiere ... ). AyneQ. biz, Massignontun aksine

de'A kellmeslntn davet ve dua manalarunn ikisine de i§aret ettik.

6 Thli.s~in Ia.neUenmesi l~in Bkz. Kr. A'm. 11\.18, Hlcr. 30~42; sad, 72-85)

111

Inkarlarim Seni takdis Akhm, o.niinde tehvis

Senden ayn bir §ey rni ki Adem? Orta yerde kimmis ,ThUS?7

Senden baskasma yok benim yolum Seni seven boynu billdik bir kulum.

Hak sordu: «Kibirlendin mi ?» Cevap verdi: «Seninle sadece bir lahzahk beraberligim bulunsaydr, o halde bile kibirlenmek ve eebbarhk bana pek iUa yakisrrdi. Halbuki ben, seni ezelden beri tamyan biriyim!

F «Ondan iisttintim ben!

Hizmetim ondan kidemi..:

~u ilemlerde seni benden iyi tamyan var rot ki? Benimsende muradim, senin de bende muradm var. Ve senin beni Isteyisin daha eskl.

Ya senden baskasma Beede etseydim ?_.

Secde etmeyince, ashma donmem gerekti. cunki sen beni atesten yaratmissin. Bu bir gercek. Ve ates atese doneeek. Netice olarak, takdir edip secme senin elinde,

Ne kaldi kopacak, ne var korkacak? N aSII olsa uzak d'ii§mii3iim sana.

7 Fars<la metinde (Ara~ olarak) yer alan bu iki beyt Ara.p .. ~a metinde mevcut detndir.

Anladim, bir ba.na, yakmla uzak, Sevgiyle aynlik olur mu yoldq. Aynldun; aynhk oldu arkadas Ey tevfiki veren, Sana hamd, Hena ~kin bir kul egllmez bqk8.S1D8..

Jblis'le Hz. Musa TUr Dagmm yama.cmda ka.r§ll8§Ular. Mtisa. 'BOrdU: «Ey tblis,secde etmekten seni ahkoyan neydi?» !bUs cevap verdir c.Tek .rna'bud daV8.S1. Eger Adsme seede. etseydim, senin gibi olurdum. Biliyorsun, sana '6ir kerecik cbak ~u d!S:a:.8 dendi de hemen baklverdln. OysaJd gana pJll kere seede etmekligim em:reandigi h8lde, lDBDC1- rna olan SllllSIla baghhgun yU.ziinden secde etmedjrn.

Mfuia dedi! «Fakat emre karsi gelmls oldun!s Cevap verdi: «Fakat 0 bir imtihandi, emir degil.!.' Mfrsa. dedi:

s Bak §U da~a... (Kr. AYraI._ 143)

" 0 blr imtlhandi, emir deAi1... Burada Hallac'm orijinal fl .. , klrlerinden hirine daha rasthyo~ Massignon bunu Hal1acfm orijinalltesinl Hade eden dart ana teoriden birl aayIIU.3br. (Bkz, T& ... vasta, 126) Hallac'a gOre Allah'm emri :RYnt lradeai ayndlr. Allah 9_ii" §eyt_~n¥- _ ~~,'_-Qnu-fstelniitir_ 'denemei.--Nltek1m '1bUste <!SeCde

et,. emrinl yoneltmi§Ur ama, lrades! kendisinden I'aynya seede edil~emf~~C:y'§Ii~dedlr._ ~_bJ~ __ bunu ~~~~f.i. Te tevh1de sid buldugu l¢n insana ~cdeYi ~~~tmi§tir.4:- ... Soru1du:- -dleaull~~u_Ol~U~~ tblts'In }uZ~~~~kada.r d1r1 tutulmasmm hikmetl nedir?)- Ceva.p v~~L:__ «~_~ndJ.sinden_ mU.stajnt kalmamiyacak tek varltk AllahPtll". Ne-bn.Heg~linc~._~~J l\l~l1t u e4ip ardarda nebiler g-andermekle Insan~l~lZ __ 'trlr. peygambere bath kalmaktan mtl5tal'nl 1ulnuJjbr~ Va thlis... ~h ~li~'1n :(~1!: ~~!l~~ __ .bir tayda ~~:f_~ ... ~l~~

~~ ~~~"._.~erdi.ye eter_ Onun Juyamete ~".Y~~~

p~r zarar 01 saleh, yaJj8.~.pemek oluyor k.i; tb~~ip 0lU!n!lY1e meydana gelecek zarar t y3Jjalll8.S1yla me}'~ana.rel:~ __ ~r~_ bO.~. iRkZ. Aluru!d b. Yahya el-llurteza. E1-YUnyeti1 ve'l Eme!.

) .

112

~F. : 8

113

·«Ne oIursa olsunj sftretini tebdil ettiginde 3tipbe yok!» :.,oyle cevap verdi 1blis:

«0, bu diye aymm yapmak ger~gi ~amurlamakbr. 11 Degi§ip duran §eye bel baglanmaz, giivenilmez. "Ciinkii 0 her an baska bir ~y olmaktadJ.r .. Halbukima'rifet sapa,saglam.ve hep aymd!r; ilk anda ne idiyse §imdi de odur; d~mez .bosulmas, §iahlSlara gelinee, onlar hep degi§ir, bozulurlar.

Mftsa sordu: «Onu hAla hatirlar, anar rmsm?» SOy'Ie cevap verdi Iblis:

«Ey Mftsa, 'olusturdugu hAdiaeyle birlikte yaratilan d~ii.nce hatrrlanmaz, hatirlanamas, Aym anda hem ben .amhyorum, hem 0.).11

«Zikri zikrim, zikrim zikri, aymYJZ Birbirini an.an beraberleriz .•

.. "Hizm~ gimdi d~a .~, .yaktim daha b01__zikrim

.'gaha.._P_arlak. ~~!! __ _e~~e.~ __ 9!U' kendi zevkim iQin ~

:·tE_e~ etmekteydim, §imdiyse ()~~~~ ugnma didi.niyo-

.rum.»

_-. -

Biz, engelleme, savunma, zarar ve kAr... arzusun-dan miistagniyiz.

Biricik yaptI beni, vecde getirdi. Hayrete dfi3iirdii beni ve kovdu: Ki karujmlyayun Ihlashlarla,

1& 0, bu dlye aytrlIIl yapmak ... «Ha.ldka.tde fUl, fall VB met'ul "bir ve aymdIr.> (Bkz. Bak]!:. a.g.e.) 4: ••• B1zAt1ht hak.ikatden mak,eat Hakk'm muradldtr k1. Thlia'j de imtlhana Qekmiltir.;t (BkJI.

Bald!. a.g.e.)

11 ECtzu ..• da.kl bera.berut1 kaadediyor.

Agyardan uzak tuttu beni gayretim ytiztmden, degi§.tirip yeniledi beni hayretim yii.zi.i.nden. Hayretlere atti beni gurbetim yiiziinden. Mahrem tuttu belli sohbetim yii-ztinden. Qirkinl€-§tirdi beni midhatim yiiziinden. Dokunulmaz kildi beni hicretim ytizi.inden.

Mii.kii§efem ytiziinden kiistti bana, Vuslatun yiiziin .. - den' miikasefe lutfetti bana.

Aynhglffi yiizlinden vasletti beni. Arzu ve emellerimin gi.i~liili.iguyle ~tinUgi yiiztinden fasletti beni.

Onun hakikati iizerine yemin olsun ki, ne tedbirde hata ettim, ne de takdiri reddettim, Tasviri degi§tinneye kalkl§ml§\ da degilim. Fakat bu oluslarda benim kudretimin de team vardir.

Bana ebedler hoyu atesiyle azab etse de Ondan gayn-sma egilmem. Ne bir ki.§,i onunde seede ederim, ne de bir cesed huzurunda diz .;okerim! Ne oguI tanmm ne ZJ.d, da.vam sadlklar davasidir,

Sevgi konusunda, gergek bagillardanun ben rAz!zirin ahvali hakkm:da ~ok soz soylenmistir. 1§te

.. • • __. ........ - .. ~---- •• - ..... ~ --.~ ••• -_ ,-P" - - __

biri :,_.«;0 hem goklerde hem yerde dal idi.> GOkte melekle-

12 Dt:Ut diilik (Bkz. SOzltik kisrm) «Dat 1k1 UlrlUdtlr :

a) Allah'a davet eden, (Dit ileUah) ,

b) Allah'm yoluna davet eden (Dai UIl. sebilillah) Birln ... cis1 Allah"a kalblyle vasil olrnus, arifJ srddiktrr. «Allah'a bastret tlzre c;agtnr.» (Bkz. Kr, yo.suft 108) iklncisi ise, blrinciyi tasdik etmi~ olandir.

Bu {izellikler onda yoktur. Ancak 0 da Allah'm emrine ~$nr~ (Bkz. Ebu Abdillah Muhammed b. Ali el .. Ha'kim et-T1rmtzi, Kitabu'l Ftirfik) Ayasofya Ki.ituphanesi No: 19'15 de kaYltb elyazmasr, varak No~ 50)

114

115

~_g.i.iUk _ yapmaktaydi: onlara iyilikleri ,gi.i.zellikleri gBsteriyordu, Ve yerde insanlarm d!isi(lj r ; _~_akat o,p.lar~~ ~irkin1i~!eri, kbtiilukleri gosteriyor.

~~l~r kendi zidlariyla bilinirler. Zarif. __ ~~k !tWl18§-

lar simsiyah killar arasmda dokunur.

Melek gi.izellikleri gdsterir ve glizel seyler; teklif eder, Ve i§aretlerle yol gostererek: «tyi olaru yaparsan mtikafatlamram» der.

Qirkini tarnmayan, glizeli hiC1 tamyamaz!

!blis ve F1ravunla ftitiivvet konusunda tartistim. Ih .. lis §oy1e dedi: « Seede etseydim eger, fiitiivvet benden uzaklasrrdi.» Firavun dedi; «Ben de Onun resfrliine man .. saydnn fUtlivvet makammdan duserdlm.»

Dedim lti «S5zlimden ve davamdan ddnseydim, ftitUv .. vet yaygisindan dJ§an anlirdim.s

'Thlis, kendisinden baskasrm gayr gcrmeyince «ben ondan iistUntim» dedi.

Ve Firavun, kavmi i~incteki hakla batih ayiraeak olam tammaymca «Sizin igin benden baska herhangi bir Bah tammiyorum,» dedi=

Ben dedim ki; «Eger Onu tanumyorsamz eserlerini

«Allah'a dai, seni kalp temizligine ve ahhild tasflyeye c;ag,.n.r ..

Allah yoluna ~aglransa, bizzat Allah'a ·~ag-lran dainln tzlnden gidendir. Birlncisi «Dekt Iate benlm yolum! Ben bastret ilzre Allah'a t;;a@nyorum» (oKr. YClsuft 108) Ayetlnde belirtUendlr. Iklnctsl Ise

. «i~inizden hayra t;ag,ran ... bir zumre olsun ... » (,Kr. AUt iml"an, 104) ayetinde gostertlendlr.» (Bkz. EI-Hakim et~Tirmizt, a.g.e, Varak No: 72/a)

),3 Benden baska llah tammiyorum, (Bkz.Kr. Kasas, 38, Zilllrut, 51)

tamyin, l§.te 0 eser benim. Ben hakkim. Ve ben Haktla hak olarak ebediyyen devam edecegim.

Dostum ve ustadtm, !bUs'le Firavun'dur.

ThUs ate§le tehdid edildigi halde . dAva81ndan donmedi. FlI"a vun da Byle: Denizde boguldu da yine iddiasmdan donmedi, H Ve asla vasita kabul etroed.i.

Ve ben ... OldiirUIsem .asilsam, elim - ayagun dogransa yine donmem sOzUmden!

1bli~t}n .. ~ .. ~~~.~ a~~ul._~Uremiati. Sonradan Azi~ . zt1 §eklin:~~ __ 4.~tirildi.

AzA-zil kelimesindeki cayn» 1bIis'in gayesinin ululugu~~~_~i~-;-·hiffime~fnde-ki degerin artismm fazlahgnta; _ «Elif Jo U1f~in bUyUklligtlne, ikinci cd." makanu i~in go~ ~rdigi. zUhdE:~~~~_ .. kendi ululuk ve ylikse~ljgine s@.nma~a, ~d~,. lSbrap .. v~.Jmtiha1Undaki miicadelesine ~aret ..

t· 16· Ir.

b-_-- --_

1', DenJzde botuldu ... Fravun'un bojulU§U hakkmd~ Bkz. Kr.

Yfinus. 90-92 )

11 Onun admdan : Allah'm admdan, demektlr.

18 Bu paragrafa dayanarak HallacJm ThUs'! IjU delerlerin kufJ- . re~ll_-~r mnm~~ o1ir~ g~rdfl~~_ ve -bu·- ytlZdeu_ Ona -~UstR(b. deditini liDyleyeb1llrlz :

a) Gaye y(1ksekllfl, ideal bQy1lklilj11,

b) DUrlll ve heveslerln sev1yell olUfU..,

c) Kuvvetli, vefah dostluk.

d) ZUhd ve fedakarbk,

e) Kendi tmkanlanyla it ~rme.

f) 18bra.p, milcadele ...

Buradakl, harfler:l deterlendirlt tamamen Hallaci'dir. Dsha 8nce bahsettitfmlz sO.ft tarzma ht~ benzem.ez. Hallac'm burada. yapbtt, AzAztl keUmesindekl harflerJ. dQ.gQ.neestne uygun kellmeler1n b~ harfleri ~k1inde tesbtt etmekten ibarettlr:

116

117

Hak sordu: «Secde etmiyor musun ey mehin?» Cevap verdi: «Ben asikim, qJk her zaman mehin! Bak sen de diyorsun mehin. Halbuki ~oy1e okudum Kitab-i MUbin' .. de: «Benim aleyhime iI yapllamaz, ey zUl kuvveti'll metin !

Sen beni atesten yaratlnJiken nasil egilirdim Ona?!

o ki yaratlldIgl tJey tin... Uyusmayan iki aid atesle tin.1G

Ve hizmetde onda.n esklyim,

K1ymetde ondan ulviyim,

Ilimee daha bilgiliyim,

Omrii uzun olan da benlm.s

~~" ~.~ _~yte dedi: .~e yetkisi bende, sende de@"!~ .. Cevapverdi: «Se~elerin, takdir etmelerin he~- 1!i.!!.l .. benim seemem de senin. Evet benim .i~i'!l_d~ ... ~_ sectj.~_~. Bedi'! Ona ~~_Q.~.~tmemi engellemekle oldun Me_Dr.

SOzlerimde hata etYJpse uzakl.q.tJ.rma belli Senden.

--- ,---"' - . ,._,..~~

Qi)nkQ. Sensin Semi'. Dileseydin Ona seede etmemi, §j1p-

hesiz olurdum mutt' .

..... -............-. ... ---~... .

Arifler lQinde seni bencileyin iyi bilen birini tarnmiyo-

rum.»

t : Ayn .Arapca ulvl ve §.11 kellmeBinin,

.

)

; Zit: Arap~a zlyade keltmeslnln,

:Elif : Arapca tilfet kellmesintn,

.

• ..t

: Za : (Ikinci Za) Arap~a zUhd kellmeaintn b~ harflerldir .

: ytl; Ben. bent. bana VB, manalarnn veren mtltekell1m

t:YA» sldlr ki esas manasina eachk kalmmigtrr,

J : Lam : MUcade1e ve belA kel1meJerinde yer aInu", olma-

smdan raydalamlnuetu-.

17 Atet} ve Un... (Bk.z. Kr. A'raf, 12, Hicr, 23, Sad, 76)

..