CAGDAS FiZiGE GiRtS

DERS KITABI

S. BASKI

Prof. Dr. AHMED yVKSEL ()ZEMRE

Istanbul ODive.Fsitesi Feu Fak61tesi

ISTANBUL UNtVERStTESt FEN FAKULTESt

==== 1983=' ===

1STANBUL DNlVERStrESt YA YINLARlNDAN Sayi : 3082

FEN FAKOLTESt Sayi : 181

---

TEORiK Flz1K Sayi :, 18

© 1983 - Her bakkI istanbul Universitesi Fen Fakiiltesine aittir.

Bu kitabm 3. a/set "pkJ - bas&mJ 4000 adet olarak basdm'fhr.

BIRiNCi BASKININ ONSOZO

««;agda~ Fizige Giri~» in bu birinei eildi 1968-1970 yillari arasmda tstanbul Teknik tJniversitesi Elektrik Fakiihesinde 3. ve 4. yanytl ogreneilerine Modern Fizik adraltinda okutmu~ oldugum derslerin bir kismmm derlenip, diizenlenip, genisletllmesiyle meydana gelmistir,

y eti~me tarzlarr ile bunlarm kendilerine verdigi ahskanhklar ve zihniyetler baknamdan (hifi degilse Tiirkiye'de) miihendislik ogreneileriyle fizik ogreneileri arasmda bariz bir fark 01- dugu mii~ahede edilmektedir. Fizikfiilerin genellikle problemleri bir biitiin olarak (glObal bir ~ekilde) ineeleme egilimlerine kar§ilik miihendisler dikkatlerini, fogunlukla, vaz olunan problemlerin ayrmtalan iizerinde teksif etmektedirler. Gerfiek fizikfii Jrladdenin mahiyetinde", miindemifi sibit ili§kileri ve bagmtilan kesfederek (tabiatm maddenin otesindeki soyut veehesini a~a~ yukan yansrtmaya yarayaeak) tabiat kaanunlarma yiikselmeye ~ah~rr. Miihendis ise bu gibi kaanunlardan hareket ederek belirli hazi e§yanm konum, durum, hal ve hareketlerine ve bunlardan pratik bazi sonuclar ~Ikarmaya egilir.

«Her ,eyin fazlasr zarardrr» darb-a meselinee, fizik~ilerin ve miihendislerin bu tutumlanm had safhaya gotiiriip birahskanhk haline getirmeleri berikilerin vaz edilen problemlerin (d.deee ayrmtalarryla ugra~malarmdan otiirii) vahdetini gozden kaybetiXlelerini ve otekilerin de problemlerin aynntIlanmn ortaya koyahilecegi yeni meselelerin farkma varmamalanru tevlid eder. tdeal, ~iiphesiz ki, miihendislik ogreneilerinin her iki egilimi de meezederek yetismeleridir.

Bu kitap mtlhendislik ogreneilerine Gagda§ Fizigin bazr konulanmn dayandigi ilkeleri bir fizikfii goziiyle takdim edebilmek iizere tertip edilmistir, Bu itibarla, deskriptif bir kitap degildir. Kitapta deney ya da dii§iinee yoluyla erisilen fiziksel §artlann, kaanunlann ve ilkelerin hemen matematik (dolayisryla ongorebilme ve ol~ii sonuclarryla kar§Ila§trrIlabilme yetenegini haiz) bir kahba dokulmeai ayrmtih olarak gosterilmeye ~ah§IlmI§trr. Bundan otiirii de kitabm ·sadece miihendislik ogreneilerine degil, fakat fizik ve matematik ogreneilerine de yararh ola-

cagma kaaniyim.

Bu birinci eild oniki bOliimden meydana gelmistir. Birinci boliimJiziksel gerfek ile GER. c;EK arasmdaki farkr ve ili§kiyi ortaya koyan ve fizigin genellikle nasil evrimlestigini izah eden, yani fizigin epistemolojik degerinc deginen daha ziyade felsefi bir prologdur.

Ikinei boliim Ozel Rolativite (Gorelik) teorisini anlatmaktadrr. Dortlii vektor forIllalizmine gore LORENl'Z donii§iim takimmm ne §ekil aldlgl da aynca bu boltime eklenmistir,

tJ~iincii boltim klasik kuvantum teorisinin temellerini kara cismin l~lmaSl ve PLANCK varsayunmdan baslayarak vermekte ve bu varsayrm aracihgryla fotoelektrik ve COMPTON olaylanmn nasil rasyonel bir izaha kavusmus olduklan iizerinde durmaktadir.

,_. .

Dordiineii bdltim klasik atom modellerinin maddenin yapisim izah etmekte ne derecede etkili olduklan iizerinde ayrmtilarryla durmakta ve ozellilde BOHR atom modeline biiyiik bir yer vermektedir.

Besinci bolum SOMMERFELD atom modelini, elektronun spin ozelligi varsaynmm ve hunun yardumyla, atomlarla magnetik alanlann i«;etkile§mesinin ortaya koydugu bazr olayIarm iziihuu kapsamaktadir.

Altmcr bolum maddenin DE BROGLtE'un tezine gore haiz olmasi gereken dalgasal vechesinin matematik temellerini ve bunun zorunlu klldlgl sonuclarr, ozellikle HEtSENBERG'in belirsizlik bagmtilarIDl izah etmektedir.

Kuvantum Mekanigine Giri§ ba§bgml tasryan yedinci bclumde ise bu yeni mekanigin ilkeleri vaz edilmekte ve SCHRODtNGER dalga denklemi tesis olunmaktadir.

VI

Sekizinci bolttm SCHRCmtNGER dalga denkleminin '_oziimlerinin fiziksel bir anlami haiz olabilmeleri icin gerekli smir §artlanmn tesis edildigi ve bu denklemin ozdegerleriyle ozfonksiyonlan hakkmda bilgi verildigi bOliimdiir.Bu boliimiin sonunda klasik mekanigin kuvantum mekaniginin ozel bir haIi olarak yorumlanabilecegi ispatlanarak BOHR'un aktarma ilkesinin mahiyeti daha iyi' bir §ekilde a'_lklanml§olmaktadlr.

Dokuzuncu boliim SCHRODtNGER dalga denkleminin lineer harmonik osilator ve hidrojen atomu gibi fiziksel sistemler iI;in '1oziimlerine hasredilmij bulunmaktadir,

Onuneu boltim tek boyutlu peryodik bir potansiyele baglrelektrcnlar i'1in SCHRODtNGER denkleminin '_oziimiinii tarnsmakta ve bu itibarla da kati eisimlerin elektronik teorisine bir giri§ mahiyetinde bulunmaktadir.

Onbirinci bOliim SCHRODtNGER dalga denkleminin epistemolojik degerlerini tarb§arak bu denklemin spini kapsamadigma ve LORENTZ donii§iimlerine gore invaryant kalmadlgma i§aret etmekte ve spinli ve yiiksek enerjili tanecikler ic;in daha genel bir denklem olan DtRAC denklemi ve bunun c;ozUmleri hakkmda bilgi vermektedir.Kar§lt-taneeiklerin bu denklemin c;oziimleri aracihgryla nasil ongoriilmii§ olduklanna da i§aret eden bu bdltim kuvantum alanlan teorisine de. c;ok kisa bir §ekilde degindikten sonra sona ermektedir.

«Kissadan Hisse» (Epilog) ba~l~lnl tasryan onikinci ve sonuncu boltim ise ozellikle <</iziksel model» kavrami iizerine parmak basarak kitabin birinei boliimiinii yorumlayan ve destekleyen gozlem ve fikirleri ihtiva etmektedir.

Esasen, kitahm c;e~itli boliimleri fisiksel model kavrammm epistemolojik degerini somut orneklerle ortaya koymaya matuf bir §ekilde kaleme almmt§ bulunmaktadrr; ve her bir boliimiin c;e§itli ayrmtalarmm otesinde Jiziksel model kavramnnn bir «leitmotiv» olarak kendisini gostermekte oldugu dikkatli bir okuyueu tarafmdan derhM sezileeektir. t§te bu kavrarm mtimkiin oldugu kadar iyi tebiriiz ertirebilmek ve fizigin evriminde oynadlgl rol hakkmda okuyueuya kesin fakat gI9bal bir fikir verebilmek ic;indir ki c;agda§ fizikte tabiatr yoklamak iizere gerc;ekle§tirilmi§ dahiyane eihazlar hakkmda (konuyu da~tmamak ve dikkati ana hedeften uzaklastrrmamak ic;in) hi,_ bir bilgi verilmis degildir, Okuyucu fizigin daha ziyade miihendislik veehesiyle ilgili olan bu gibi bilgileri harcialem fizik kitapIannda ve ansiklopedilerde bulmakta zorluk c;ekmeyeeektir.

<;agda§ Fizige Giri§'in ikinci eildi muhtemelen Istatistik Mekanikler, Kuvantum Elektronigine Giri§, <;ekirdek Fizigi, Temel Tanecikler, Genel Rolativite, ve Kozmoloji bblumlerini ihtiva edeeektir. tkinci eild de bu birinei eild gibi, anlasilmak ic;in, iiniversitelerimizin ilk snnflarmda okutulan Matematik Analiz bilgisinden daha yiiksek bir matematik bilgisine ihtiyac;

gostermeyecektir. .

Bu kitap bir ders kitabi olarak tasarlanmis oldugundan dolayi bir bibliyografya verilmemistir, Kitapta hemen her boIiimiin sonundaki problemlerin ~oziimleri ise ~ehsuvar Zebitay ile birlikte hazirlarms oldugumuz «<;agda§ Fizige Giri~, <;oziimlii Problem Kitabisnda (tTtT Yaymlan Say; : 795; 1970) ayrmtalarryla dercedilmistir. Bu itibarla adigeeen kitabm bunnnIa bir biitiin te§kil edecegi aciktir,

Bu kitabm yaztlmasi giiciiniinii Ifttfettigi icin ALLAH'a hamd ve §iikrederim. Bu kitabum, ilmin degerini tam manaslyla teslim ve takdir ederek «lLMl, l;lN'DE DAHl OLSA, ARAYINIZ» diye buyuran Hz. MUHAMMED'in aziz ve temiz hatlrasula, dogumunun 1400. yil-

doniimii miinasebetiyle hormet ve muhabbetle acizane ithaf ediyorum. .

Maniiskrinin daktilo edilmesinde Saym I§lk Ozkaynak ve resimlerin c;izilmesinde de Saym N eedet Birinei'nin gostermi§ olduklan krymetli yardrmlara da burada te§ekkiir ederim. Ve nihayet, bu kitabi yaymlan arasma ahp a~ bask! masraflanm tekeffiil eden Istanbul Teknik tTniversitesi Elektrik Fakiiltesine de minnet hislerimi burada ifade etmek benim ic;in edas; zevkli bir boretur.

Kadikoy, 20 Nisan 1970

Prof. Dr. Ahmed Yiiksel OzeIIlre

iKiNCi BASKININ ONSOZO

lkibin adetlik birinci baskisi ITO Elektrik Fakilltesi tarafindan 1970 de yapdml~ olan bu kitabm ofset olarak ikinci upk: banmsnx ogrencilerin istifadesine sunmaktan memnunluk duymaktoyvm,

Kitabm bu of set baskisinda ilk baskisma gore yegane lark 42., 68., 70., tie 123. soyfalarindaki ~ekillerin degi~tirilmi~ olmasi tie ilk basklsmm onsozilniln tasarruf dil~ilncesiyle bu basklya konulmamis olmasidir,

Bu baskula da metin ifinde* i~aretli paragraflar matematik baklmmdan nisbeten daha zor kisimlar ihtiva etmektedirler, Okuyucunun bunlart atlamasi, milteakip bolilmlerin anlasilmasini etkilemeyecektir .'

Kitabm bastan. a~ag'ya gozden gefirilmi~, ilaveli 3. bask,sl Dr. Sehsuvar Zebitay'm yardlmlyla haztrlanmaktadir,

Bu kitabm birinci baskunru; dogumunun 1400. yddonilmilnde tesadiif etmi~ oldugundan, ilmin degerini tam anlamiyle teslim ve takdir etmis tie «ILMI, 9IN'DE DAHl OLSA. ARA YINIZ» diye buyurmu~ olan :I.'h. MUHAMMED'in asi» ve temis hatlrasma ithaf etmistitn, Aym itha/l bir ~re daha te'yid etmekten dolaYl bahtiyanm.

Ekim 1978

Ahmed Yiikael Dzemre

OC;ONCO BASKININ ONSOZO

Kitabm bu 3. baskrsr 2. basnnm aymsrdir. Her iki haski arasmda ger;en zamanda yiiklenmi§ oldugum idari sorumluluklar kitabi yeni ilavelerle haskrya hazrrlamama imkan vermemistir. BUlla ragmen, kitabm bugiinkii bash adedine ulasmasrm saglayan bir hiisniikabul gormii§ olmasmdan otiirii bahtiyarnn.

Oeak 1983

Ahmed YUlel Ozemrt'

1

1. BOt.OM

Giri~

«PROLOG»

.'tztKSEL GERCEK.

GOzlem bizi, evrende olusan hUtiin olaylarrn hi,:; degilse iki ortak nlteligi haia olduklanmkabul etmege sevketmektedir:

1 - Her olay belirli blr QZ sUre icinde, ve

2 - Belirli bir uzay pareasr i.~inde vukuu bulmaktadir.

Baika bir deyimle her bir olaya en as: a) bit' saman arahgl, ve b) bir de uzay arahgl tekaabUl ettirmekkaabHdir. Bu sezgiseI ge~ege baeit bir or .. nek olarak bir saat yelkovanmm hareketi gosterilebilir. Gerc;ekten de meseHi eyelkovamn ka.dran iizerinde 2 den 3'e gitmesis olayi 5 dakikahk bir zaman arahgl ve tepesi kadranm merkezinde olan, kenarlan d~ 2 ve 3 den . geeen 30° lik bir agInln slDU'ladlgl alanla- belirlenir. Yelkovanin 5 dakika zarfmda 301> Ilk bu ~1Y1 taramast ve bu sirada 2,<to<3 olmak iizere to tizerine geldiginde zorunlu olarak btitlin t < to lardan get;mi~ olmasr gerek-: tigi gene sezgimiain bize araCUHZ (= dolaysta) bir bilgi clarak sundugu bir sonuqtur. Bu inceleme bize, gene sesglsel olarak, her olayrn blr takrm baska elemanter olaylarin blleekest olarak idrik edilebilecegini goster~ digi gibi zaman i~inde Stiregelen olaylar arasmda bir takim iH§kiler ala .. bUecegini - de ortaya koYmaktadu.

Daha somut omekler i.izerine egildigimizde bazl olaylar arasmda var olduklanni kabul ettigimi.z, yini ~bazl olaylan biribirine bagladlklarml ( !);t. farzettigimiz bu iliskileri iki biiyiik smrfa ayirmanin roUmkUn oldu ..

gu kamsma kolaYea. vanImaktadlr. '

-

Meselil: <I) A nm B ye kaI11 seygi. fakat il) C nin i.se B ye ka.!11

nefret tJeslemesi> olaYIDI te§kU eden elemanter olaylar arasmdaki ili§ki .. ninvarhk bakrmmdan (ontolojikJ mihiyeti He «1) A mn, B nin ve C nin bir uzunluk birimi ile bir masanm boyunu dikkatle 6l~Uliip bir sonuca var .. mast, II} B nin de ve, m) C nin de aym uzunluk birlml He aYIll masa ..

2

<;agda§ Fizi~e Giri§. 1. CUd

nm boyunu dikkatle Ol~iip bir sonuea varmasi» olaymi teskil eden' elemanter olaylar arasmdaki ili§kinin varbk bakimmdan (ontolojik) i~yi.iziiniin baska baska olduklari a§ikardlr:-

Birinei olaydaki iliskiler i~yiizleri itibariyle sadece ilgili kisilerin benliklerinde (eski deyimle ne/s'lerinde) var olup ne gozleme ve ne de muhtemel hata smirlari cercevesi icinde, herkes icm aym sayisal sonueu vereeek . olan Ol~i.imlere tabi tutulamayan ve varhklari ancak A, ya da C i~in izafi bir gerceklik payma sahipolan iliskilerdir, Oysaki ikinei olayda A mn, B nin ve C nin aym birimle masayr.olcumlerinin sonuclari arasmdaki iliskiler (her ii~ sahsm da bu ol~iimleri gereg! kadar dikkatle yapmalariyla muhtemel hata smrrIari \i~inde hep ayrn sonueu bulacaklari keyfiyetinden oturtt) bir nevi ozdeslik niteligini haiz olmaktadirlar. Bu Itibarla . bu Ol~i.im sonuclari arasmdaki Iliskilerln v~rhklarmm yalmz A ya, veya yalmz Bye, yahut da yalrnz C ye bagh oldugu soylenemez. Herhangi bir baska sahis ayni sartlar altmda aym OlQiimii yapmis olsa onun da eri§eeegi sonue, muhtemel hata simrlarr icinde A nm, B nin ve C ninkinin aym olacakti, ~u halde bu ol~iim sonuclari arasmdaki ili§kilerin A mn, B nin, C nin, ... ilh. .. benliklerinden bagrmsiz, onlarm benliklerinind1.§tnda - gerf}ek olan bir varhgasahip olduklari sonucuna varmaktayiz.

Bu itibarla olaylari ve bunlar arasmdaki Ilisklleri ;

1) silbjekti/ (eski deyimle en/us?)" ve

2) objekti/ (eski ,deyimled/dki) diye ikiye ayiracagiz.

~u halde siibjektif bir sey, bir kimsenin kendi benliginde (nefsinde) tattigr, ya§adlgl, zevkine vardigi ve .varhg; da ancak bu kimse He siiriip giren izafi bir gercektir. Fiziksel anlamda objekti/ bir sey ise: a) varhgl, onu ya da etkilerini idrak edenlerin benliklerinin dismda (d/dk'ta), yani idrak edenden de, bu idrakten de ve bunu idrftk i~in yararlamlan (duygular, gozIem ve Ol~iialetleri, akhn kurallari .,. ilh gibi) araelarm tiimiinden de bagrmsiz, yani onu gozleyecek akil sahibi hi~ bir varhk olmasa dahi var olmaga devam edecek evrensel bir gereek olan ve bu ge~ekligi de herkes tarafmdan aym tarzda idrak ve kabul edilen ve, b) aym sartlar altmda ~e§itli kimselerin yaptiklari Ol~iimlerde, muhtemel hata smirlarr i~inde. hep aym sonuclari veren bir nesnedir. Bu itibarla Gercek, insan zekasnnn bir mahsfilii olmayip insan O'na herhangi bir etkide de buIu-

Girlg: «Prolog~

3

namaz. Insamn Ge~ge kar§1 yegane davramsi aneak O'nu idrak etmek, O'nun varhgme tamkhk <=§ehadet) etmek olabilir.

«ldrak edenden bagunsiz bir dis ale me inane biitiin tabiat bilimlerinin temeli (ni teskil etmekte) dir. Bununla beraber yalmz duygularla idrak,. bu dl§ alemden dolayh bir §e~ilde bilgi verdiginden biz (bu) fiziksel ger~egi aneak tartismah yollarla kavrayabiliriz .. Bunun sonueu olarak da fiziksel gereek hakkmdaki bilgilerimiz asIa nihal olamaz.» '" I

Bilim ve ozellikle Fizik, aralarmda uygunluk olsa dahi asld salt siibjektif bilgiler top.lulugu olamaz. Zira salt sUbjektif biJgiler insandan insana degi§ecegi i~in bu, bilimde bir birlik saglayarnadigi gibi insanlarr, sonu gelmeyen tartismalarla ve bu bilgilerin - herkes icin gecerli olmasi gerekli - kontrolli konusunda asilmaz zorluklarla karst karsiya birakacaktir.

FtztGtN METODOLOJtst.

Basit bir tamm olarak «F i z i k, 0 b j e k t i f 01 a y 1 a r 1 ineel eye n b i r b iIi m d all d I r» denebilir. Bu itibarla da fiziksel ineelemelerin her zaman objektif kavramlara dayandirrlmasi zorunlulugu vardrr.

Yukarida altmi ~izmi§ oldugumuz tarnm eksik bir tammdrr. Ger~ekten de fizigin daha bilimsel bir tammi §U tUrlU yapIlabilir:

Eizik, belirli bir uzay aral'l.gtnda ve belirli bir zaman siircsi ~inde olWJan objektif olaylan}bu olaylardan esinlenen §artlann ve akl'l.n kurallarmln 1§'l.g1. altvnda Once §ematik bir model halinde ve sonra da bu modelden hareketle matematiksel bir teori §eklinde ifade ederek bu teoriniti aracil'l.glyla) 1) bu olaylar-m sozu ge(}en uzay ee zamasi aral1klanndaki evTimleTini oldugu kadar bu aral"klarln d1§tndaki uzamm ve evrimlerini de ongormekle ve 2) bu teorik ongor,Unun eri§Ugi teorik sonuolor« dene1 sonuclarla kar§'tlQ§t1np her ildsinin de hata ssmrlari ~inde biribirlerine uygunluklanm tarttemakla gorcvli bir bilim daluiir.

Alelade bir tamm olmaktan ~ok, aym anda fizigin 1) amacim, 2) programmi ve 3) kendi OZ evrim yolunu da kisaca kapsayan bu ayrmtih tammi biraz daha aciklamakyararh olacaktir.

*> Albert Einstein: Mein Weltbild, Amsterdam, Querido, (1934)

C;ag"d3.§ Fizig"e Giri§. 1. eild

4

Belirli bir uzay parcasi i~inde (mesela bir laboratuvarm snnrlari icinde) belirli bir zaman arahgmda (mesela saat 9 dan 12 ye kadar)beIirli oazi sartlar altmda (mesela bir takim ozglil aletler aracihgryla) olusan objektif (yan! gozlemcinin kendi benliglnin dismda evrensel bir ger~ekligi haiz ve genellikle olt:;limlere tabi tutulabilen) bir takim olaylari gozleyen bir gczlemci fizik~i tasarlayahm.

Eger gozlenen bu olaylar daha once bilinen bir takim genel ilkelerin, kanunlarm, teorilerin .kapsamma girmiyorlarsa, baska bir deyimle bu olaylarr bilinmckte olan teorileri~ tabii bir sonucu olarak aeiklamak (izah etmek ) mtimkiln goriinmtlyorsa fizik~i bu olaylarm nedenlerini bilinmekte olan olayiara baghyabilmek yani gozledigi bu yeni olaylarla bilinen oIaylar arasinda objekti bir iliski kurabilmek i~in once bu olaylarm fiziksel i~ytizii hakkmda bazi varsayimlar yapacak ; bilinen bilgilerin ve akil kurallarmm l§lgl altmda bunlari derli toplu bir sekilde ifade edecektir. Tasarladigi bu 1) sartlar, 2) varsayunlar, 3) bunlar arasmdaki iIi~kilerin tiimii, f'izikcinin sozii gecen olaylarr izah etmek i~in kurmayi tasarladigr , teorinin iskeleti demek olan jizikseZ modeli teskil ederler.

Fiziksel bir model sadece bir 'dizi gozlemin bir sentezinden ibaret olmayip ayrnzamanda baska bazi gozlemlerln sonuclarim ongorebilen bir aractir da. Bununla beraber bir modelin gecerli oldugu alan daima smirhdir, Zira' bir model insamn Gercek hakkmdaki bilgisinin seviyesine baghdir. Halbuki bu da 1) bilinmekte olan tekniklerin ve kullamlmakta olan aletlerin hassasiyetlerinin smirma, ve 2) 0 ana kadar insanligm tabiat ve Gercek yo lunda kazanabildigi bilgilerin tiilhline baghdir.

Bu modeli olusturan /,izikseZ §artlar ve t'arsaY1.mlar yoluyla ortaya ~lkall bagrrnsiz fiziksel degi§kenlerin ve bunlarm fiziksel anlarm haiz bir takrm fonksiyonlarmm uzay ve .zaman icindeki deglsim ve evrimlerinin matematik olarak bir takirn denklemlerle belirlenmesi islemi, bir bakima, bu iskelete bir vticfrd verme anlammdadir. Artik gozlenen olaylarm gozlendiklert uzay ve zaman araliklarmm dismdaki evrimlerini de ongorecek olan teori tamamlanrrns olur.

Ancak bu .safhada ortaya bir soru ~lkar: «Acaba bu teorr-gercekle ne dereceye kadar uyusmaktadir ? Yani baska bir deyimle, teorinin ongordtigti kalitatif (nitelsksel ) ve kantitatif (niceliksel) sonuclar, .belirli hata srrnrlarr icinde kalmak sartryla, acaba goalern ve deneyin bize verdig!

. ,

sonuclarla uyusmakta rmdrrlar ?»

Eger deney, teorinin ne niteliksel ve ne de .niceliksel sonuelarrm ger-

Giri§: «Prolog>

5

~ekliyorsa, bu takdirde teorlnin kabul edilebilir (makbUl) bir teori olmadlgI soylenir. Bu takdirde bu teori terk edilerek baska varsayimlara dayanan ve ger~i daba iyi yansItabilecek olan baska bir teori kurmaga

eahsrhr. .

Eg-er deney, teorinin yalmz niteliksel sonuclari iIe uyusabiliyor, fakat niceliksel sonuclarmi gerceklemiyorsa teorinin eksik oldugu soylenir, Bu takdirde dahi bu tUrlit bir eksikligi haiz olmayanyeni bir teori kur-

t

maga ~ah§mak gerekir.

Eger deney He teori gerek niteliksel ve gerekse niceliksel sonuclari bakrmmdan biribirleriyle uyusamaktaysalar, bu takdirde de teorinin ger~egi (§imdilik) iyi aksettiren gecerl! ve basarih bir teori oldugu soylenlr.

~agda§ Fizikte artik bilimseI bir teoriden, eskiden oldugu gibi illak! duygularnmza hitsbetmesi ve muhayyelemizde belirli sekillerle canladirrlabilmesi degil, fakat en az U~ §arb haiz olmasi istenmektedir; bunlar:

1) tam bir mantiksal biltlinlilk, yani ozUnde hie bir ~eli§iklik olin a-

masr;

2) gozIenebil~n olaylara uygunluk ve bilinmiyen yeni olaylarm varhgml ongorebilmesi;

3) senteze ve birlige dogru bir asamayi gerceklestirrnis olmasrdir. 9agda§ Fizikte bu sonuncu §art pek bliyiik bir onemi haiz olup gitgide daha belirli bir sekilde Bilimin ttimtine kendisini kabul ettirmektedir. Bu sartm.anlami, teorinin temel varsayimlarmm ve bunun sonueu olarak da pekeok olaym aym bir teor! ~e~evesi icinde izah edilebilmesi demektir:

}izigin ideali pek az varsayunla, tek bir ilkeden ttimdengelim yoluyla butun flztksel olaylan izah edebilmektedir.

Bir teori kuruldugu zaman hem niteliksel ve hem de nlceliksel sonuclari bakimmdan deneyle uyusabilir ve hatta Q ana kadar bilinmeyen bazr olaylari ve bunlarm izahlartm dadngdrebilh-: fakat buna ragmen aradan bir mliddet gectikten sonra, ilk defa gozlenen bir olaya uygulandigmda teorinin ongordUgti sonuelarla bu olaym denel olarak elde edilmis sonuelari pekala uyusmayabilirler. Bu takdirde uzun siire gecerli kalmia olan bu teori tadil edilerek en son gozlenmi§ olan yeni olaylarr da izah edebilen yeni bir sentez meydana getireeek §ekilde genellestirilebilir. Bunun usulii de, genellikle, teorinin dayandigr modeli tadil etmektedir. Modeli mcydana getiren varsayimlardan bir veya bir ka~l tadil edilerek, veya.

6

C;ag-da~ Fizig-e Giri~, 1. CUd

tamamen cikartrlarak, veyahut da yeni varsayimlar eklenerek daha uygun gorimen yeni bir model kurulur. Bu model iizerine formiile edilen teorin in bir onceki kademedeki teorinin ongdrmedig! olayi, deneyin verdig! sayisal sonuclarla birlikte kapsayrp kapsamadigma bakihr ; eger kapsiyorsa bu teori, kendi kapsamma girmedigi anlasrlacak olan yeni bir olaym ortaya cikrsma kadar, gecerli ve basarrh bir teori olarak kabul edilir; ve bu islem, aym minva:lde, gitgide daha olgunlasan pespese bir yak lasikhklar zinciri halinde bdylece devam edip gider.

Demek oluyor kiCagda§ Fizikte hali hazu-da gecerli olan teorilerin MUTLAK GERCEK'i oldugu gibi aksettlrdiklerfnden, MUTLAK GERCEK'e ulasmis olduklarmdan soz etmek anlamsizdrr. Bunlar ancak, Uzerilerine in§a edilmis olduklari modele gore izafi bir sekilde GER<;ECI aksettirmektedirler. Bir teorinin bir sUrli olayi izah etmege giic;lli olmasi, siiphestz ki, onun aracihgiyla Tabiatm otesinde bulundugunu sezgimizle idrak ettigimiz ve adma GERCEK dedigimiz nesnenin ic;yUzUnlin nitelikleri hakkmda bir bilgi sahibi olmamiz demektir.

Ama bu bilginin ister istemez dolayh bir bilgi oldugu da 8.§ikardlr.

Bu bilginin Ustelik tam ve mlikemmel bir bilgi olmadigr da teorilerin ongorme ve izah gticlerinin daima smirli olmasmdan dolayi kolayca sezilmektedir. Yukarrda da acrkladigumz gibi bir teoriyi daha .genel ve daha fazla olayi izaha giiglli kilabilmek iein onun modelini tadil etmeye ve genellikle simrlayici varsayimlarrrn gevsetmeye, ya da sayilarmi azaltmaya kisacasi «idrak olunan olaylarm mantik yontinden en uygun tarzda hakkmi verebilmek amaciyla fizigin aksiyomatik yapismi degi§tirmege her an hazir olrnahyiz. » *r Bu «bir teorinin tabii evrimi» olup GERCEK'e yaklasmarruzm da teorinin evrim derecesinin fonksiyonu olacagr a§ikardir. T-eori aracihgiyla GERCEK'e yaklasma, teorinin evrimi boyunca pespese yaklasikhklarla ve ancak asimtotik olarak miimkiindiir. Teorimizi ne kadar cok evrlmlestirtrsek evrtmlestirellm gene de GERCEK'in kendisi ile ararmzda teorilerimizin modelinden olusmus bir perde kalacagi, yani bizim, GERC;EK'i ancak bu perdenin arkasmdan, ve §uhalde, dolayh bir §ekilde idrak edebilecegirniz (algrlayabilecegimla) anlasilmaktadir.

YUrtirltikteki teoriler aracihgiyla ancak bir takim niteliklerini idrak edebildigimiz ve fakat OZ'line ulasamadigmnz GERCEK'in OZ'U, bubakimdan, fizig'in dogrudan dogruya inceleme alammn tamamen disinda kaJan (metafizik) bir kavram olmaktadrr,

'lie) Albert Einstein, aynl eser,

Glrl§: 4:Prolog»

7

Kaba bir benzetme aracihgiyla burada Ger~egi bir balerinin vilcfiduna, teoriyi onun viicudunu simsikr saran bale elbisesine ve teorik fizik~iyj de terziye benzetebiliriz. Terzi ne kadar usta olursa dikecegi elbise de o kadar potsuz bir sekilde balerinin viicudunu sarar; vucfidunun giizelligini 0 kadar iyi aksettirir. Acemi bir terzi elden cikan baleelbisesi ise balerinin viicudu Uzerinden torba gibi sarkar ve viicuduriu daha ayrmtih olarak gbstermez. Bununla beraber her iki nalde de elbisenin varh~ balerinin vucfrdunun ~lplak olarakgortlnmesine yegflne maddi engeldir.

BUtUn bunlardan da anlasrlmasi gerektigi gibi (;agda§ Fizik sonsuz izah gUciine Malik olan bir bilim kolu degildir.Bir kere, sadece objektiflik niteligi - yani (dengeli) biitUn insanlar i~in aym kesin (ve dolayisiyla tek) antamr- haiz olabilen kavramlara ve olaylara dayandigmdan ulasmu da (menzili de) sonludur. Diger taraftan da bu srrnrlar ictnde dahi Ger~egin OZ'iine erisebilmekten acizdir.

Bu eksikligine ragmen (;agda§ Fizik objektif olaylarr en iyi izah edebilme gUcUne Malik olan bir bilim dah olarak karsirmza ~Ikmakta?Ir. Daha simdtden biittin mUhendislik kollarr, astronomi, kimya, jeofizik, mineraloji, v.b .... (;agda§ F'izigm birer ozel hali olarak yorumlanabilmektedirler. (;agda§ Fizigin uzandigr alanlar yalniz bunlardan ibaret olmayip biyolojinin onemli bir kismi (biyofizik) ile tibbin cla onemli bir kismi onun damgasmi, hem de pek bariz bir sfirette tasimaktadirlar.

Fizigin pekcok objektif olayi izah etmedeki giicii karsismda cok kimse, ve hatta bazan bazi fizik~iler dahi, evrende karsilasilabilecek iatisnaSIZ biitUn olaylarm kendi zamanlarmdaki fizigin ~er~evesi icinde birer izahi bulunabilecegi karnsma kapilnuslardir.

YUzde yliz objektif birbeyan olmaktan ziyade mist.ik bir onyargl mahiyetinde olan bu inanesal. tutum insanhgm kiiltur tarihinin genellikle son ii~ yiizyrhnda genis metafizik, ve dolayisiyla spekiilatif, fikir sistemlerinin ortaya ~lkmasma yol acrmstrr.

Bu tiirlii bir tutuma en tamnrms bir ornek olarak, bUtU. evrendeki olaylarm klasik mekanik ilkeleriyle ve bunlara has semalar'la aciklanabileceg! inancim temsil eden emekanikci gorii§i.i» gosterebiliriz. Ne garip tecellidir ki,' bu boliimde anlatilmaga ~ah§Ilan fiziksellik kavrammm otesi i~in de ge~erliligine iman edilen bu dogma, bizzat fiziksel olaylarla ~eIlsmesi dolayisiyla gozden dii§mu§ ve iki bucuk asir boyunca gelistirdig! spe1culati/-dogmatik sistem de etkisini derhal yltirivermisttr.

8

<;a~d~ Fizi~e Giri~,' 1. CUd

Gercekten de, gerek elektromagnetik dalgalarm olusma ve yayilma.lari i~in maddesel bir ortamm gerekli olmadigmm aqikca ortaya konmasi ve buna bagh olarak l~lgm yayilmasmm kaynaga bagh olmadigmm anIasilmasr, gerekse kuvanta teorisinin deneyle uyusan ilke ve sonuqlarr (ozellikle kuvantumsayllarmm varhgl vebelirsizlik bagmtrlarmm fiziksel sonuclari) ve ilh.,. gibi olaylar kuru mekanlkci gorii~Un yikilmasriqin yeterli olmuslardrr. ~u halde, bu ve buna benzer mahiyetteki fizik - otesi dogmalarm etkileri ne kadar u,zun siireli olursa olsun bunlarm gene de gtiniln birinde gecici ve sUbjektif olduklari kesinlikle ve aeikhkla idrak olunacaklardir,

Model kavrarm Cagda~ Fizikte merkezi bir rol oynamaktadir. 'Bir modelin evrimine en ogretici misal olarak .ilerideki bolumlerde ge~itli safhalarmi Ineeleyecegimiz «atom modeli» ni gdsterebiliriz. Okuyucunun xn. Bollimden sonra bir kere daha bu I. B6liimli dikkatle incelemesi gok faydah olacaktrr,

Ozel. Rom tivite Teorisi

9

II. BOLUM

Ozel Rolativite Teorisi

Klasik Mekanik I. simfta gordiigiiniiz NEWTON'un 3 ilkesinden baska ayrica ernutlak uzay», ve«mutlak zaman» kavramlarma da dayamr. «Mutlak uzay» ve «mutlak zaman» hie] bir ~eye bagh olmaksizm kendi kendine ve sadece e kendi ozii aracihgiyla» (bizdtihi') mevcfid olan uzay ve zaman demektir. Buna gore, bir cismin hareketini hangi referans sisteminde incelersek Inceleyelirn biitiin referans sistemlerini sinesinde toplayan mutlak uzaya gore bu cismin mutlak hareketini taym edebilmemiz miimkiindiir ;ve bir de biitiin referans sistemlerinde gecerli olan zaman, secilen referans sisteminden tam amen bagimsiz olup daima aym zamandrr.

I '

Baska bir deyisle, zamanm mutlak olmasi demek herhangi bir referans

aistemindekibir olaym siiresinin baska referans sistemlerinde Ole]lildiigiinde de gene aym olmasi demektir.

KLAStK MEKANtK KANUNLARININ DEGi~MEZLtGt (Invaryans'rj :

Bir fizik kanunu, bir referans sisteminden diger bir referans sistemine (bir koordinat donustimti vasrtasi ile ) gecildiginde ~ekil bakimmdan aym kaliyorsa bu kanunun goz online alman koordinat dontisiimune gore «degi~ez» (invaryant) oldugu soylenir. Buna gore, bir fizik kanununun herhangi bir koordinat doniistimiine gore invaryant kalmasi tabiidir ki beklenemez.

~uhalde acaba bir referans sisteminden bir digerine ge(]i§i saglayan koordinat donustimti nasil olmahdir ki mesela Klasik Mekanik kanunlari invaryant kalsmlar?

(81) ve (82) gibi iki referans ii(]l~sii, mesela, eksenleri biribirine paralel secildiginde, KI~sik Mekanik kanunlarmi invaryant birakan koordinat donilsilmiiniin

Xt=xz+vt1 Yl=Y2

(II.l)

10

QaA'dq FiziA'e Girl" 1. CUd

~eklinde olmasr laZIm geldigi gostertlir. Bunlar XIX2 dogrultusu boyunca .(81) e gore sabit v hizh bir diizgiin dogrusal hareket icri eden (82) gibi ~

bir referans sistemine donii~tim formiilleridir. (82) nin (81) e gore v hi-

zryla XI xz., boyunca yapbgl diizgiin dogrusalharekettn (81) deki bir goz-

~

lemci tarafmdan, (8tl In (8;) ye gore. _':'P hiziyla X2 XI dogrultuaunda

yapbgl diizgiin dogrusal hareket olarak da yorumlanabilmesinden otiirii (11.1) e tekaabiil eden, eters donii~iim» formiilleri de

X2=Xl-17tl YZ.=Yl Z2=Zl t2=tl

(11.2)

geklinde olur. Burada Xl, X2) ve v nin i§aretlerini aym zamanda degi§tirmek silretiyle (11.1) ve (11.2) formiillerinden biribirlerine ge~ilmi§ olacagma i§aret edelim.

Biribirlerine gore izafi bir diizgiin dogrusal hareket yapan sistemlere GALlLE SlSTEMLERl, veya ATALET (EYLEMs1ZLtK) StSTEMLERI adi verilir. Boyle iki sistem arasmdaki (11.1) ve (11.2) donii§i.im formiilleri de GALlLE DONV§tJM FORMV'LLERl adim abr.

KLAStK MEKANtGtN ROLATtvtTE (= gorelik, bagIlbk, izafiyet) tLKESt:

GALlLE donii§~mii ~er~evesi i~ind.e klasik mekanigin temel kanunlarmm gereekten de invaryant kaldiklarmi bilfiil tahkik edelim.

a. Once (81) de cui olan

. d2xl

Fl=m dt13 .

denklemiIii alsak, (11.2) ye binaen

d'~l _ d.'x, dtl' - dt,'

(II. 3)

. (II. 4)

olacakbr. (11.3) ve (11.4)§ekil bakimmdan tipatip aymdirlar. ~u h8.lde (II.1-2) donii§i.imleri dinamigin bu temel kanununun : nvaryant kalmasnn

Ozel RBla.tivite Teorisi

11

saglamaktadir, Burada yalmz, m kiitlesinin, klasik fizigin ckiitle korunumu ilkesis ne uygun olarak (Bd~ ve (B2) i~in aym degert haiz olduguna i§aret edelim.

b. §imdi klasik mekanigin «1mpuls Korunumu Kanunu» nun (1I.1-2) . donii§iimlerine gore invaryant oldugunu gormek i~in (BI) de XI X2 dogrultusunda k~fa kafaya ~arpl§an ve aralarmda .da hiebir baska etki bulunmayan m ve M kiitleli iki bilardo topunu goz ontine alahm. Qarpl§mamn vukuundan sonraki biiyiikliikleri (') iisleriyle gosterelim. Buna gore Im-

puIs Korunumu Kanununun (Btl deki ifadesi, x=dx/dt olmak iizere,

(II. 5)

dir. (l)-alt indisli biiyiikliikler yerine (IT.1) e goredontismtislertnl. vazederek

m(X2 + v)+MlX2+v)=m(x2' +v)+M pi2' +v)

ve dolayrsiyla ..

mX2+MX,=mx;' + MX,'

(II.6)

bulunur ki bu da «tmpuls Korunumu Kanunu» nun (82) de de (BI) dekinin aym §ekli haiz oldugunu gostermektedir.

c. Aym ~arpl§an toplar omegini ahrsak «Enerjinin. Korunumu Kanunu»na gore ~arpl~madan once (Btl de bir t, amnda sistemin toplam kinetik enerjisi ne ise, carprsmadan sonra bir t, 'amndaki top lam kinetik enerjisi de 0 olacaktir. Bir baska (Bi) sisteminden goalem yapildigi zaman acaba durum ne olacaktir ? (BI) de:

veya

1 . 1· . . 1 .

2- mx2'Z+y. MXl+v (mx,+MX2)=T m (X2')' +

+ ~ M (X2')' + v (mxt+ MX;) (II.B)

Qag-da§ Fizige Giri§. 1. eild

---------------------------

12

olur ki (II.6) bagmtisr (82) de gecerli olduguna gore (II.8) de sonunda

1·1·1 . 1 .

"2 mX2l+-2 MX22=T m (x:.n2+2 M (X2')'l·

§ekline glrrnis oIur; bu da (II.7) He karsrlastirrldigmda, «Enerjinin Korunumu Kanunu» nun (82) GALILE sistemine donli§i.i1dliglinde invaryant kaldig; gorliImU§ olur.

Boylece Klasik Mekanigin temel kanunlarmm GALILE sistemlerinde invaryant olduklarim gormU§ olmaktayiz, Bu keyfiyet Kldsik Mekan'igin Roldtivite (lza/iyet, Gbrelik, Bag1,ll1,k) llkesinin esasrruLesktl eder:

Klisik Mekanik Kanunlan biribirierine gore dtizgiin dogrusal hareket eden referans sistemleri i~ invaryanthrlar.

MiCHELSON - MORLEY DENEYt:

MAXWELL'in 19. ytizyrhn ikinci yarismda kurdugu Elektromagnetik Teori, elektrik ve magnetik olaylarm uygun ve ahenkli bir teorisi olup biitiin elektromagnetik dalgalarm ve bu arada, tabii, l§lgm da yayilmasim matematik kanunlara baglamaktadrr. Klasik Fizikte hakim olan mekanikci zihniyet, nasil ses dalgalarmi ve su ylizeyindeki dalgalarm meydana gelisini mekanik bir gorusle, yani bir ortarrnn esnek (= elastiki) bozulumlari (=pertUrbasyonlarl) aracihgiyla, izah etmisse elektromagnetik

. dalgalarm yayilmasimn da, benzer sekilde, bir ortamin esnek bozulumlarmm eseri olacagina kanaat getlrrnisti, Bu ortamm, denel olarak dogrudan dogruya ortaya konulamamakla beraber atomlarm icine varmcaya kadar evrenin her yerini doldurdugu farzedilmekteydi.

Esir adi verilen ·bu ortamm esnek bozulumlari olarak ortaya ~Ikan isrk dalgalarmm kutuplanmasim (polarizasyonunu) .izah etmek ie;in l§Igm enine tttresimler yaptigt ve bunu temin edebilmek icin de esirin teorik olarak sonsuz, ve pratik olarak da en mukaavim cisimlerden daha yiiksek bir sertligl haiz olmasi gerektigi tesbit edilmistir. Boyle bir sertligin esirdeki biitUn cisimierin hareketine sonsuz bir direnc gostermesi yani hie; bir hareketin miimklin olmamasi icabederdi. En basit gozlemin yalanladig; bu keyfiyet esir kavrammdaki derin ~eli§ikligi ae;lga ~lkanr niteliktedir. Esir dalgalari olan l§lgm boyuna titresimler yapmadigrm izah etmek icin ya bu tip boyuna dalgalarm sonsuz hizr haiz olduklarrrn, ya esirin asla sikistrrilamayan bir ortam oldugunu, ya da bu tip dalgalarm

Ozel Rolativite Teorisi

13

yayilma hizlarmm sifir oldugunu kabul etmek gerekiyordu ki bu son uneu ozellik esirin. negatif (!) bir sikistmlma katsayisrm haiz olmasma denkti.

Diger taraftan salt kavram olarak da esir kavrami sihhatli bir kavram degildir, Gereekten de mantikta prensip petisyonu denen ve daVaYI delil olarak alma hatasi demek olan bir tutumu esirin tammmda acikca gdrebiliriz, ~oyle ki: estrin varhgl hakkmda elektromagnetik dalgalardan baska bir delil yoktur; oysaki eslrvarsaymu zaten sirf elektromagnetik dalgalari izah etsin diye ortaya atilmistrr. Bu fasit daire ve esirin herhangi bir teste tabi tutulamamasi bunun ~eli§iksiz ve objektif bir kavram olmadigrm gostermektedir. Diger taraftan esir adi verilen bu ortamin aym zamanda NEWTON anlammdaki «mutlak uzay» kavrammm damileessem (somut) temsilcisi olduguna inamhyordu. Eger bir eismin esire gore mutlak hizr ol~Ulebilecek olursa, deneyin olumlu bir sonuca erismesl halinde, esirin varlig; da dolayh bir ~ekilde gerceklenmis olacakti.

Ote yandan elektromagnetik teorinin temel denklemleri matematik bakimdan GALtLE donusumlerine gore invaryant degildirler. ~u. halde mesela esir ile esire gore dlizglin dogrusal bir hareket icra eden bir (8) referans sisteminde elektromagnetizma kanunlari farkh olacaktrr, Ozellikle mesela l~Igm boslukta ve esir icinde c=2,997 .108 m/sec hizla yayildrgrna dair olan kanun (8) ye gore artik gecerli olmayacaktir. Eger elektromagnetizma kanunlarr her GALtLE sisteminde yani birinden digerine GALILE donusumlerlyle geeilen her sistemde invaryant olsalardi, aistemlerin biribirlerine gore izaf'i hizlari ne olursa olsun, l~lk her sistemde c hizryla yayilacaktr,

Yerin Glines etrafmdaki yortingesi uzerinde yaklasik olarak 30 km/ sec lik bir hizla dolandigi astronomik bir sekilde tahkik edilmis bir ger~ektir. <;ok kisa bir zaman siiresi icln Yerin bu yorimge iizerinde aldig; yolun bir dogru oldugu ve hizmm da bu slirede sabit kaldig; kabul edilebilir. ~u halde bu sure zarfmda Yerin esire gore dUzglin dogrusal bir hareket yapan bir GALtLE sistemi teskil ettigm! sdyliyebilirfz.

Mademki l§lgm yayilma kanunu GAL!LE siatemlerine gore invaryant kalma ozeligini. haiz degildir, biz Yer lizerinde bir kere Yerin hareket ydniinde, bir kere aksi yonde ve bir kere de hareket yontine dik bir yonde isik yollasak, isik buyonlerm hepsinde de ayri ayri hizlari haiz olacaktir. Basks bir deyimle Yerin teskil ettigi sistem l§lgm yayilma 'liIZl bakimmdan izotrop (esyonlii) olmayacaktir (Uzaytn 't§1.k htzt baktmindan e§yiYnsuzlugu) anizotropluYu). Yalmz bu anizotropluktan yararlarup

14

Qa~d8Jj Fizi~e Giri~. 1. eild

hi~ bir astronomik olaya basvurmadan, sadece esirin her yeri dolduran mutlak bir ortam olmasi o~elligini goz oniinde tutarak, laboratuvanmlzda Yerin esire nazaran mutlak hizmi ortaya koyabilirsek bu sfrretle esirin varbgl da denel olarak dolaybbir §ekilde gerceklenmis olacaktir.

Bunu gereeklestirecek olan deuey diizeni Michelson ve Morley tarafmdan gellstirtlmia.olup monokromatik bir kaynaktan ~lkan l§lgm"-yari saydam birayna aracrhgiyla biri Yeriri hareket yonunde ve biri de ona dik iki kisma boliinUp e~it uzakhklar katettirilerek aynalardan aksettirildikten sonra tekrar birleaip giri~im sacaklar; meydana getirmeleri ozUne dayamr (Bk. Sekil: II.1). Boylece meydana gelen glristm sacaklarmm durumlari tesbit edildikten sonra alet 90° ~evrilfp sacaklarda ortaya ~lkankayma ol~Ulerek buradan Yerin esire gore mutlak hizmi hesaplamak mUmkiin olaeaktir. Buhizm Yerin Giine~ etrafmdaki tegetsel hizr merte-

hesinde olmasi lazlm geldigi a~ikardlr. .

~ B II

tl

II

Ii

~TI ~

---- ------

pcrde ---- 10 _---_

,

~

A 1$lk t:;J koynogl

-

v

OA=OB=O

§ekil: II.1. Michelson-Morley deneyinin esasr,

Yerin V hiziyla hareket dogrultusu olan 0 A ydnllnde isik esire gore.

Klfu;ik Mekanigin h'tzlann biZe§im kurolvna binaen c+v ve bunun aksi yonlinde de. yani AO boyunca da, c-v hizryla yayilacaktir. Buna gore l~lgm OA ve AO yu katetmesi i~in lazlm gelen zaman

2D

D D o

t,,=tOA+tAO=-- + -- - --V-::2~

C + v c - v 1-. _. _

c2

(II.9)

ve bu zamanda l~lgm katettigi optik yol da

Ozel RtHativite Teorisl

15

olur. Diger taraftan l§lgm OR ve RO yonlerindexi hizi da hizlarm vektdreI bilesiminden (BK. §ekil: II.2) kolayca eide edilir, ve

-.

8 _ II

-

v

o

§ekll: II.2. Hizlarm vektoret bilestm kurah,

D

t .L = tOB + teo = --V-=====-2=- + c 1-~

'Cl

2D c

(II.10)

ve buna tekaabill eden, optik yol olarak da

bulunur. Buna gore iki l§m aym uzunluklari katettiklerinde aralarmdaki optik yol farki

, [ 1 1] 1.'2 ( 1]4 )

ad '=Ad,,-Ad , =2D 2 - . =D -2 +C> 4"

- 1-~' V 1];' C C

2 1--- .

C c2

oIur. Ancak aleti bir kere de pozitif yonde 90° dondtirdiigtimiizde OA kolu OR yerine ve OB de eski OA run aksi yontine geleeek ve bu sfrretle de kollarm rolleri aralarmda degi§mi3 olacaklarmdan fark da aksi yonde olacak ve giri§im saqaklarmm kaymasma tekaabtil eden optik yol farkr - boylece iki misli olacaktlr:

, 1]'

Ad = 2 Ad = 2D -2 • (II.i1)

c

16

Qag-dall Fizig-e Giri§. 1. cue

----------~-----------

n He otelenen girlsim sacaklarmm sayisi ve 1 He de monokromatik l§lgm dalga boyunu gostermek Uzere

)

ya da

Ad 2D 172

n=y = y.(li

ve buradan daYerin esire nazaran mutlak hizr olarak

,./ ). v=c V n 2D

(II.tS)

bulunur. o, )." D bellidir; otelenen girlsim sa~agl adedi olan n de deney sonueu tesbit edilebilir. Boylece eger esir var ise Yerin esire nazaran v mutlak hizr tesbit edilmis olur.

Fakat deney sonueu, giri~im saeaklarmda hi~bir kayma. tesbit .edllememlstir: n=O. Bu ise 17=0, yani Yer esire gore bareket etmiyor, ya da esir diye bir ortam mevcut degildh- demektir. Deneyin vardlgl bu olumsuz sonuc, Yerin hareket ettiginin ba§ka kaynaklardan reddedilemez bir §ekilde tesbit edilmis olmasr dolayisryla, §Upbesiz ki tatmin ediei bir sonue degildir,

EiNSTEIN 1905 de Michelson-Morley deneyinin olumsuz sonucunun, her tUrlli art fikirden bagrmsiz olarak, bize 1) l§lgm yayrlmasi bakrmmdan uzayiri esyonlil (izotrop) olmasmdan baska bir seye delalet etmedigini ve, 2) esir diye bir ortamm meveut olmadigrm gdsterdigtnl savundu. .

Cift yildizlardan yararlanarak l§lgm hizuun, kaynagmm hareketlnden bagrmsiz oldugu gostertlebilir. ~ekil: II.3 de (a) daki yildizdan Yere gelen l§lk NEWTON mekanigi ilkelerine gore,.t He l§lgm yildizrterketttg! Am, L ile yildiz- Yer uzakhgrm ve T ile de yildizm yorUngesi iizerindeki peryodunu gosterrnek sUretiyle, sirasryla

t+~

c-v'

L ,t+T+- .. -, c-v

t+2T+~, ••. ilh

o-v

, ....

anlarmda ve (b) de bulundugu zamanki l§lgl da

t+_!_ + L

. 2 o+v'

t+ aT + ~

2 o+t' '

t+_§T + L 'lh

2 o+v ,., •. 1 ••••

Ozel, Rolativite 'reorisi

17

.,

(~J

I I I

c .I.

1 I"k hiZI e e-v

I L I

I

I

I tc I

I

I

"~

.lEA

.~' .. v?;.",' YEA

§eki1: II.S

anlarmda ulasacaknr. ~u halde yddlZ (a) dan (b) ye

T L' [ L] T 2Lv

~.b=t+2 + c+v - t+c_v = "2 - . ( 2

c2 1- ~2)

ve (b) den (a) ya da

~b.=t+T+~-[t + ~ + ~ ]= ~ + 2Lv

c - v c v . c2 (1- ~:)

kadar zamanda ulasacaktir. Buradan aab<Aba .oldugu yani yildizm (a) dan (b) ye, (b) den (a) ya bittiginden daha ~abuk gideceg! gorulmektedir. Eger Aab = 0 yani

c2 (1- ~:)

olsa, bu takdirde ytldizm aym anda hem (a) ve Ihem de (b) de gozUkmesi gerekirdi. Halbuki bu egitligi gereekleyeeeksekildebasr ~ift ylldlZlar bilinmektedir. Fakat: bunlar i~in yildiem hem (a) da ve hem de' aym anda (b) de goziikmesi gozlenmemi§tir. Bu sonue l§lgm hizmm kaynaiI- . na bagh oldugu varsaymnmn dogru olmadigmr gostermege bir delildir,

I§lgm hizmm kaynagmdan baglmslz oldugu dogrudan dogruya ve laboratuvarda gerceklestirtlen deneylerle de, James ve Stenberg tarafmdan optik yolla (1963); Sadeh tarafmdan elektron-poaitron yokolmasmda '.y;".2

T 2=

2Lv

18

<;ag-da§ Fizig-e Giri§. 1. end

_-----------------------------

ortaya cikan y ismlarmdan yararlanarak (1963); Alranger, Nilsson ve Kjellman tarafmdan hareket halindeki 4,43 MeV lik uyartrlmis el2 atomlarrmn nesrettigl y isiklariyla: Babcock ve Berman tarafmdan da optik yolla (191)3) ortaya konrnus bulunmaktadir.

Eger isik birlbirlerine nazaran dlizgiin dogrusal hareket yapan sistemlerde kaynagin hareketinden bagimsiz olarak aym bir c hizryla- esyonlti olarak yayilryorsa bunun e~l tabii sonucu: (1) esirtn isigm yayilmasi icin fuzul! ve varhgi hicbir sekilde ortaya konamayan bos ve siibjektif bir varsayim oldugudur : (2} ilstelik l§lgm esydnlii yayilmasi diizgtin dogrusal hareket eden referans sistemlerinde elektromagnetizma kanunlarirun gercekten de invaryant olduklarmi da ima eder.

Bunlardan esinlenen EtNSTEIN bu hususlari iki ilke halinde vazederek sonuclarmi incelemistir :

1) I!})gm e!}yonHi (izotrop) yayilmasi ilkesi. .Isrk, uzayda, kaynagmdan bagrmsiz olarak her yonde aym c hiziyla yayihr.

2) Ozel Rolativite Ilkesl. Ister elektromagnetizma olsun, isterse mekanik olsun biittin fizik kanunlarmm ifadesi bakimmdan butiin eylemsizlik (GALtLE) sistemleri biribirlerine esdeger olmahdrrlar (yani biitiin fizik kanunlari bu sistemlerde invaryant olmahdrrlar) .

WRENTZ DONV~Vl\1 KURALLARI:

Madern ki elektromagnetizma kanunlari GALtLE donusumlerine gore invaryant degfl, §U halde ozel rolativite ilkesine binaenbiribirlertne gore diizgtin dogrusal hareket eden referans sistemlerinde bu kanunlarm invaryant kalmasmi temin eden doniistim kurallarl acaba ne turlti olma-hdirlar ? Belirli bir fiziksel olaym eylemsizlik sistemlerindeki tiim gozlemciler icin objektifliginden ancak bu ddniisiim kurallarr cercevesi icinde bahsedilebileceg i a§ikardlr:

Biribirlerine gore v hiziyla diizgun dogrusal hareket yapan (81) ve (82) gibi iki sistem arasmda 1) ve 2) ilkelerini gercekleyecek olan donu§iim formiilleri icin uygun donilstimiin uzay koordinatlari ile ilgili kisrmrnn §U sekilde oldugunu farzedecegta:

x2=k(XI-vll)

(II.14)

(81) de koordinatlarr (XI) u«, ZI} tl) olan bir olaya (82) de de tek bir

Ozel Rolutivite Teorlsi

19

(X2, YZ, %2, t2) OlaYI tekaabiil edebilmesi icin k mn ne Xl e ve ne de "tl e bagh olmamasrgereklidir, ~nkU k eger yer koordinatlarma tabi olsaydi bu takdirde(II.14) donU§Um formUlleri lineerolmaz ve mesela k mn hi~ degilse Xl e lieer baghhgl halinde dahi (82) deki bir X2 noktasma (81) de en a§agl 2 farkh Xl noktasi ve dolayisiyla (82) deki bir tek olaya (82) de farkh iki olay tekaabiil ederdi.. Keza aym §ey k nm t nin fonksiyonu 01- mast halinde de varid olurdu. t§te bundan otUrUdUr ki k olsa olsa ancak v ye tabi olabilir, Bu formUller, Ustelik, k=l ozel hali i~in GALtLE donti§Umlerini de kapsamaktadirlar.

Bunlara tekaabiil eden ters ddniisiim formUlleri de

Xl = k (X2 +'t't2) '1/1 =Y2

%1=%2

(II.15)

§eklinde olacaktir. (II.14) tin 1. denklemini (II.15) in 1. denklemine vazederek

ve dolayisiyla da

(II.16)

olur. ~imdi k mn degerini. hesaplamak amaciyla ozel bir hal goz onune alarak t 1 = 0 i~in (8 d He (82) nin orijinlerinin cakistrklarmi farzedelim. (II.16) ya gore t2=O dir. Tam bu tl=t2=O anmda Xl=X2=O noktasmda btr.ieik ~akml§ oldugunu farzedelim. Yukarrdakl, l§lgm e§yonlli yayilmasi ilkesine gore gerek (81) de ve gerekse (81') de l§lk aym c lnziyla yayilacak ve (81) de

(II.17)

(II.18)

olacaktrr. (II.14) Up 1. denklemiyle (II.l~) yi, (II.18) e yerlesfirirsek

ve buradan da

20

9ag-d8.§ Fizig-e Girilj. 1. eild

(ll.19)

bu.unur, (11.17) He (II.19) un karsrlastmlmasr da bize

+1

k= -;==::=-

V l

. 1-~

c2

(I!.20)

olmasi lazim geldigini gosterlr. Biraz ileride .gostereceglmis gibi yalmz k>O fiziksel bir anlarm haizdir. Buna gore aranan donli~i.im He buna tekaablil eden ters dontlsum

(II.21)

~eklindedirler. Bu donusume LORENTZ donii§limii adi verilmektedir. Bu donustlm acaba ahsageldig imiz kavramlarda ne gibi degi~iklikler ortaya ~lkaracaktIr ?

Once (82) de X2 ve ~ noktalarmda eszaman olarak (yani aym tl anmda) vukuu bulan iki olay dli~linelim. Buna gore (ll.21) den

(II. 22)

bulunur.Bu ise bu olaylarm, %2=%2 ozel hali hariG, (81)' de e§zaman 01- mayacaklarmi gostermektedir.

Ozel Rolativite Teorlsl

21

(81) de bir (Xl -xJl = II uzakligm; Ol~mek demek cetveli bu uzakhk

, .

boyunca yerlestirerek Xl ve XI nin cetvelin hangi taksimatryla ayrn anda ~akl§hklarlm tesbit etmek demektir. Buna gore XI ve Xl nin LORENTZ donli§limleri X2 ve Xl oldugunagore

___ 1_1 __

\11- ~;

olur. Buradan

(II.23)

~lkar ki bu da (82) deki bir uzunlugun (81) den 6l~lildliglinde sonucun daha kisa oldugunu gostermektedir, Buna LORENTZ bUzillmesi adi veriHr. Eger v=c olsa 11=0 olacak; yani (82) de ~ olan bir uzunluk (81) de hi~ gozlenemeyecektir.

Simdi de (82) deaym bir X2 noktasmda t2 ve t2 anlarinda vukuu bulan iki olaym (81) den gozlenmesini nazar-i itibara alahm. Buna binaen (II.21) donli§lim formlillerine gore

(r + v~,) _ (t + VX,)

, c'l. 1 ~c

~

olur. Bu ise (82) de At2 kadar sUren bir olayin (81) de cok daha uzun mliddet surtiyormus gibi gozlenecegini gostermektedir.

BIZ Bt~ENLERlNlN DONtJ'~VMO:

(II.21) LORENTZ donli§limli formiiIlerinden diferansiyeller elde edelim:

d (lx,+vdt,

",,= '11- ~:

dYl=dY2 dzt=dz2

22

Cakdq Fizig-e Giri~. 1. Cild

olur. Buna binaen de

(II.25)

1+ V~2 C

olur. Ters donusum formtillerinden hareket etmek suretiyle de

.
X2 = ~t-V
VX1
1- --1-
C
V v1
YI 1--
c2
Y2 = (II.25')
1- VX1
1
. C
. V v1
%1 1- c"J
%2 =
1- VX1
c2 elde edilir. (II.25) ve (II. 25') niin ilk formiilleri kliLsik mekanikteki «hIZlarm bilesim kaideainim Rolativite Mekaniginde aidigi §ekli vermektedire Bu form tile gore mesela Yere gore v hizryla hareket eden bir tren-

Ozel Rol§.tivite Teorisi

23

den hareket ydniine dogru yollanan bir isik sinyalinin Yerdeki bir gozlemciye gore hizmi hesaplayalrm. X2 = C olmak tizere

" c+v

Xt=V= -----=c

1 + vc

c2

bulunur. Bu sonueun zaten boyle olacagi evvelden kestirilebilirdi. <;linkti «l§lgm esyonlii yayilma ilkesi» uyarmea ~lkarllml§ formiillerin bu prensiple eeltsik sonuclar vermesi beklenemezdi.

GALtLE ve LORENTZ DON{j~tlMLERt ARASINDAKt BAGINTI:

Birblrlerine goreizafl uhiziyla hareket eden sistemler goz online ahndigmda eger v«c ise r/(Xve v2/& ihmal edilebilirler. Bu takdirde simdiye kadar ~lkartml§ oldugumuz biitiin rOlativite formtilleri de klasik mekanikteki aym konu ile ilg ili formiillere dontisurler. Ozelikle LORENTZ doniisiim formiillerinin bu sartlar altmda GAL1LE donusum formlillerine dontistukleri ; gene mutlak btr zamanm gecerli olacagi ; kiitlenin korundugu: hizlarm bilesiminin de klasik ifadesine donusmus oldugu kolayhkla gerceklenebilir.

Demek oluyor ki Rolativite Mekanigi, aneak, 1) hizmm c isik hizmm hatm sayihr bir kesri oldugu hallerde Klasik Mekanigin sonuclarmi tadil etmektedir. Bundan sonra elde edecegimiz sonuclari da daima bu hususu gdz ontinde tutarak miitalea etmek lazrmdir.

KtrTLENtN HIZA BA6LI OLARAK ARTMASI:

~imdi (SI) ve (S2) biribirlerine gore x x' dogrultusunda izafi v hiziyla hareket eden iki Galile sistemi olsun. (SI) deki bir gozlemci OIY! ydniinde

YI=U hiziyla biz: A ktiresi ve (S2) deki bir gozlernci de Y20Z yontinde i/2= -ti hrziyla bir B ktiresi frrlatsmlar ; oyle ki (Sd ve (S2) nin izafi hareketleri sirasmda tam 01 ve O2 orijinleri ~akl§tIgl an A ve B de merkezi bir earprsmaya marfiz kalsmlar. Bunun sonueu, (SI) deki gozlemci

A mn hizmm yt' = - U ve (S2) deki gozlemct de B nin hizmm yz' = U oldugunu 'tesbit etmis olsun.

Eger Xl J Yl J X2 J Y2 ve X'l , u', J X' 2 J y' 2) ile Ave' B nin ~arpl§ma on.cesi ve sonrasmda (SI) ve (S2) de tesbit edilen hiz bilesenleri gosterilirse (1I.25) formtilleri geregince

24

~,

'y. 1

§ekil: 11.4

. Klasik mekanikteki impuls korunumu ilkesinin aynen Ozel Rolativite Mekanigmde de gecerli oldugu varsayimi altinda, A ve B klirelerinin ~arprsmadan once ve sonraki irnpulslarr, mesela (81) de OI~lildliklerinde, SI-

~ ~ ~-+

rasiyla PIA. P'tA ve PIB, P'IB Iseler

Ozel Rolativite Tearisi

25

~ ~ ~ ~

P1A +P1B =P'lA +p'tB

olur. Bunu DIY, dogrultusuna izdli§lirecek olursak

PyA +PyB-P'yA +P'yB

(II.26)

,

(II.27)

veya.

mA (u).u-ms (VV2+U2(1- ~:) ).u Vi- ~:=_:_mA(U).U+

--

-------....------_,

+mB( v' V2+U~(1- ~:)). u V1- ~:

'-_--_ ..-.------

(II.28)

olur. Burada A ve B ktirelerinin klitleleri, gene llig i saglamak amaciyla, haiz olduklari hizlarin fonksiyonu olarak gosterilmis bulunmaktadirlar. Buna gore (81) de, A nm hizmm yaImz tek bir bileseni oldugundan

•

mA=mA(u),.

fakat B nin hizmm ise hem x ve hem de y boyunca bileseni oldugundan (8,) de B nin w hrzmm

olmasi sebebiyle

mB=mB(v'v2+U2(1~ ~:))

yazrlmis bulunmaktadir, Buradan

2 vi 1- ~: . ms (V,P+u2 (1- ~:) )=mA(U)+mA(-U)

bulunur. Eger her iki tarafm 1~O i~in limiti almacak olursa

( ) mA(O)

ms v = • 11- ~

V c2

elde edilir. Faka.t

(II. 29)

26

, 9ag"da§ Fizig"e Giri§. 1. CUd

----------

oldugundan herhangi bir m klitlesi i~in

m(v)= mo

V 'l

l-~

c1

(II. SO)

yazihr, Bu bagmti bize m(O) =fflo siikfmet klitlesini haiz bir cismin V hizryla dlizgiin dogrusal birhareket yaptigr zaman ktitlesinin artrms olarak goztikttigtinti ifade etmektedir. .

Bu sonucu elde etmeden once yaprms oldugumuz varsayimlari gozden gecirecek olursak, ~ekil: II.4 de sernatize edilen bu muhayyel ~arpl§rna deneyi icin A ve B ktirelerinin (81) ve (82) dekt oz klitleleri icin hi~ bir kabul yapmamis fakatbuna karsihk kiirelerincarprsma sonrasi haiz olacaklarr hizlarm earpisma oncesi haiz olduklarmm eksi i§aretlisi olmalarmi derpis etmis oldugumuzu gorlirliz. (II.29.1 sonucu iste bu sartin gerek (81) ve gerekse (82) deki ktirelerin stikfmet ktitlelerinin biribirlerine esit olmasma denk oldugunu gostermektedlr.

Eger (U.26) bagmtisr (Sz) icin yazihrsa bunu 02Y2 lizerine izdiisiirmekle benzer ara hesaplarmdan sonra gene (II.30) formtilli elde edilir.

V ~ c limit bali i~in m (u) ~ 00 olacagi a§ikardlr. Klitlenin hiza bagII olarak (II.30) formlilli uyarmca artrnasr keyfiyeti ozellikle negatif elektronlarm tanecik hrzlandrricrlardan kazandiklart hizlarm bassas bir sekilde oi~lilmesiyle denel olarak da gerceklenmistir. Burada teorinin ongordtigli sonucun deneyle tam amen uyustugunu belirtmemiz gerekir.

ROLATtvtTE DiN AMtGtNiN TEMEL .KA VRAMLARI.

~

Klasik mekanikte v hizim ve miJ kiitlesini haiz bir maddi noktamn

~ -+

(bir tanecigin) impulsu p=mov olarak tammlamr, ve e impuls korunumu

kanunu» gecerlidlr. Irnpuls korunumu kanununun Ozel Rolativitede de cari oldugunu kabul etmemiz (II.25-30) formtillerine binaen bu teoride impuis un

-+

-+ -+ m v

p=mv= 0

fA /l-~' -y c2

(1I.31)

seklinde tammlanmasi gerektigini ortaya koymaktadir. ~u halde dinamigin temel denklemi de

Ozel Rolativite Teorisi

21

. ~ (II.32)

~

seklini almaktadir. F icin keza

~

~ dp d

F= dt = dt

*

(II.33)

de yazIlabilir.

Klivvetin Ozel Rolativite teorisi anlammdaki (II.32) tanimmdan 'hareket ederek m kiitlesini haiz maddi bir noktanm bir F kuvvetinin ctkisi altmda v hrzryla s yolunu katetmek sfiretiyle yapilan toplam i§i, yani bu maddi noktanm K kinetik enerjisini hesaplayahm :

s s

K = }·F ds= }4 d(:ltV)

o 0

t

d =! dlmv)

8 , dt

o

mv

vdt= f v. d(mv) o

tJ

= f v. d( . m. vv' .),

o V1- c2

olur. Buradan kismi integrasyon yaparak

K=

tJ V tJ

r [m v ] [- 1}2] r v 4v

v. d _;- __ 0___ mo , -mo' . __

I v2 V v2 V v2

V1-- 1-- 1-- .

..., cl c2..., c'

o 0 0

'0

- moc2= mc2-moc2= (m-mo)c2

(1I.34)

'bulunur. ~u halde maddi noktamn kinetik enerjisi, hareketi dolaytsiyla klitlesinde ortaya ~lkan artis He & nlncarpumdrr. Eger v «c ise (II.34) ifadesinden

28

<;ag-da§ Fizig-e Giri§. 1. Ctld

--- ---- -----.---.--- --------------

1 2

#2'1noV

olur ki bu da V« c i~in kinetik enerjisinin klasik ifadesinin gene gecerl! olduguna delalettir.

(IT.34) ile verilen kinetik enerji ifadesi, E ile noktamn toplam enerjisini ve Eo He de stikfmet enerjisini gostermek tizere

K=E-Eo=mc2-mo c2

(II.35)

sekllnde ortaya ~lkmaktadlr. Eger v = 0 ise K = 0 ve dolayisiyla da toplam E enerjisi E=Eo=moc2 olur.

(11.36)

mo kiitleli bir cismin sukunette iken haiz olduguenerjidir. Bu ifade kirtle He enerjinin e§degerliligine i§aret etmekte ve her ikisinin de aym bir «oz» tin iki ayri goriinti§ti oldugunu ima etmektedir. Bu gorti§e gore ktitle He enerji biribirlerine donusebilen iki nesne olduklarmdan artik klasik mekanikteki «ktitlenin korunumu» He «enerjinin korunumu» Ozel Relativite Teorisinde yerlerini tek bir «kiitle - enerji korunumus na birakmaktadirlar. Zaten onceden kiitlenin degismez olmadigrm gormti§tiik. (Bk. formtil:

II.30). LORENTZ donu§iimlerinde invaryant olen, toplam enerjidirj yani kirtlenin enerjiye e§degerliligi de goz ontinde tutularak hesaplanan enerjilerin toplamidir.

(II:30) un her iki yamm kareye kaldrrdiktan sonra &- ile ~arparak m2c4=mo2c4+m2v2c2

veya

(II. 37)

bulunur,

Klasik mekanikte bir maddi noktanm kiitlesinin sifir olmasr hallnde impuls ve enerjisinin de olmayacagi a§ikardlr. Fakat Ozel ROlativite Teorisi sukfmet kiitlesi sifrr olan taneciklerln dahi bir enerjileri ve impulslarr oldugunu ongormektedir. Gereekten de (II.37) den mo=O i~in

E=pc

veya

E p=c

(II.a8)

,Ozel Roliltivite Teorisi

29

bulunur. Tabiatta siikUnet kiitleleri slflr olan taneciklere omek oniimlizdeki derslerde i~yiizlerini daha yakmdan inceleyeeegimia l§lk cfoton»laridir, Fotonlar i~in .(II.38) bagmtis; geeerlidir, ve i§te l§lgm bir yiizey iizerine bir basme yapabilmesi de bu bagmtryle kolayca izah edilir. Siiku-

.net kiitlesi slflr kabul edilen diger bir tanecik de radyoaktif atomlarm ~bozulmalarmda, yani negatif elektron yayarak bozulmalarinda ortaya ~lkan notrino'dur.

OZELROLATtvtTE TEORtstNtN DENEL OLARAK GER~EKLENMESt.

Ozel Rolativite Teorisinin sonuclari bu bOliimde sunulmus olanlardan ibaret degildir. §urasma dikkat nazarmi ~ekmek gerekir kiister bu bdliimdesunulan sonuelari ele almsm, isterse de diger sonuqlarr ele ahnsm Ozel Rolativite Teorisi daima deneyle uygun dii§en sonuclar vermistir.

Yiiklii tineciklerin magnetik alanlarda hialandmlmasryla klitlelerinin (II. 30 ) formlilli uyarmca 1) hizma bagh olarak artmalan bilhassa 1939da IVES'in ~ok dakik deneylertylegerceklenmigtir, Atmosferin ~ok yiiksek tabakalarmda olusan mezonlarm Yer ylizeyin,e kadaruzanabilmelerinin de anlasrlabiltr bir §ekilde ancak (II.24) formi.illiyle izahedilebildigi'bilinmektedir. (iI.25) in ilk 'formlili.i ise, denel olarak, i~inden saniyede 50 km lik bir hisla su ge~irilen bir boru i~inden aym anda bir de l§lk geqirmek ve l§lgm hizrm ol~mekle ger~e~lenmi§tir. (FIZEAU, DENEYt)

Diger taraft.an ise biitiin Atom ve Cekirdek Fizigi E =m& formi.iliiniin tlzertne in§a edilmis olup bunnn denel sonucl ~.rl . dolayh bir §ekilde E =m& formi.iliiniin debir gerceklenmesini teskil ederler.

Ayrlca, bilgi olarak, blitlin eieKttomagnetik olaylari idare eden MAX. WELL alan denklemlerinin de LOREN'rZ donii§iimlerine gore gercekten invaryant kaldrklarim da ifide etmek lizlmdlr.

OZET: Klasik mekanik kanunlan herhangi lki eylemstzltk sistemi arasma geometrik mahlyette bir donU§Um olan GALiLE donU§iim formUlleri grubuna glSre invaryant olup mutlak uzay ve mutlak zaman kavramlanna dayanmaktadir.

Elektromagnetik radyasyonlann yayilmasr lc;ln gerekll ortam olaiak kabul olunan estrin mutlak uzaYl ctstmlendtrdtgt fikrinden hareketle Yerin mutlak luzuun lSl~Ulmesi yolundaki denel c;abalann fiyaskOil~ sonuc;lanm8S1: 1) estr diye btr ortamm var olniocbg"ml ve 2) l§1g"ul,kaynag"ma bath olmaks1Zlll, qyonlU blr I6kildeve sAbtt

blr . hlzla yaylldl~D1 denelolarak ortayakoYffiu§tur. .

30

C;ag-dalj Fizig-e_ Girilj,l. Clld

---,----

Bu sonuneu noktayi goz onUnde tutarak herhangi ,iki eylemsizlik sistemi arasm-. da ·fiziksel mahiyette donUIjUmU sag'layan LORENTZ donU~Um formtilleri elde edilmlstlr. Bunlar mutlak uzay ve muUak zaman kavramlarmi redceden ve uzay ve zaman koordlnat larr arasmda ~ok slkl organlk bir bag- kuran bir donU§lim grubudur.

LORENTZ dontiljUm grubuna g(ire gerek mekanik ve gerekse elektromagnetizrna kanunlan btitUn eylemsizlik sistemlerinde invaryant kalacak §ekilde form tile edllmtslerdlr. Baaka blr deylmle, bUtUn eylemsizlik sistemlerinin, fizik kanunlanrun formtllasycnu bakirrundan LORENTZ donUljUm formtilleri ~er~evesi i~inde biribirlerine eljdeger olduklari gcstertlmtsttr. Ancak bu invaryant rormtllasyon bazi fiziksel btiyUkltiklerin, hareket halilildeki eylemsizli;k sistemlerinde bu sistemlertn izatt hlzlarlIla' .bagh blr ljekUde deg-iljmek zorunda olduklarim ortaya koymustur. Bu gorUljUn fiziksel ger~ege uygunlugu denel olarak ~e§itli vesilelerle gercektenmtsttr.

LORENTZ donUljUmU ~er~evesi i~inde Fizik kanunlarmm in varyant kalmasi btltUn eylemsizlik sistemleri j~in bunlann objektiflik niteligini haiz oImalannl sag larmsnr,

EiNSTEtN ileride (2. cildin sonuneu bdltimtlnde) de gorecegimiz gibi GENEL ROLATlvtTE Teor.isinin temel ilkesi olan ve: «Fizik kanunlarr, sUrekli koordlnat dontiljUluleriyle biribirlerine ge~nebilen bUtUn referans sistemleri i<;in eljdeger olmaIidrrlar» §eklindeki Genel Kovaryans tlkesini vazetmekle fiziksel objektifligin alarum daha da genl§letmiljtir.

Oercekten de «objektlOlk, ftzik8e1 olaylar ya da gozlemlerin' degiljmezligine degil, fakat fizik kanunlarmm df'gi,~ezllgine e!jdeger olmaktadlr. A"att dtlten bIr· clsim hareket eden bir trendeki bir gozlemciye nazaran blr parabol, Arzda stlkOnetteki bir gozlemciye nazaran i~ bir dogru. ~izilebmr. (DU§en eismin hareket kanunu alan) tabiat kanunu genel bAUyle, yAnl bir dlferansiyel denklem olarak, her iki gozlem<;l ICin de aym oldugu sureee bu zahlri farklar' (objektiflik bakimmdan) onemli degildir. Et~STEt~'lD (Rolativite Teorisinin getirdigi btl) obJektiflik kavrarm (tabiattaki) biitUn blrblclmlik iddialanOl duyg~sal ldrAk alemndan ~Ikarmakta ve tabiattakl birbicimligi (Ilnlformlugu) teorik lfAdelerin (haiz olduklarr) temel blCimde ifAde etmektedir. (EtNSTE1N) Newton mekanlgtnt bu i1keye uymadlgl l~ln atml,; esirl de aym sebepten ~ttirtl bIr yana ltmi,tir. Ozel RolAtlvite Teorisinl kurduktan sonra invaryans aksiyomunun nihai anlamma olan Inaner EtNSTEtN'de, Ozel Rolativite Teorlsinin hayret vertcl bru,arIlarma ragmen, bu aksiyomun smull oldugu dii!jtlncesinl uyamk tutmustur. <;UnkU Ozel RolAtlvite Teorlel, invaryansl ancak eylemsizllk slstemlerlne gore kabul etmi!j ve obJektlfllk kavramtm daha dteye ' Itelememi,ti,r. Genel BOlAttvite Teorisi Iste bu eksiklikten dogmlilttur». [Henry Morgenau, Einstein's Conception of Reality in Albert Einstein, Philosopher - Scientist; New York, Tudor Publishing Comp., (1949)].

* nORT BOYUTLU MtNKO\VSKt UZAYI (UZAY - ZAMAN)

Fizigin pekcok kolunda iic;ten fazla boyutu haiz UZa,y kavramma rastlamak kaabildir. Buna somutbir o~ek Ozel Rolativite "Teorisidir. Bu teorl, l§lgm butiin referans sistemlerinde e§yonlii bir §ekilde ve sabit bir

. Ozel Rolativite Teorisi

31

luzla yaYlldlgl ilkesine dayanarak fiziksel olaylarm zaman ve uzay bakimmdan baglantilarim incelemekte ve her bir fizikselolaya bunun vukuu buldugu yerin li~ koordinabyla, vukuu buldugu am tekaablil ettirmektedir, ~u halde her bir fiziksel olay bagunsiz dort degi§ken yardnmyla tasvir edilebilmektedir, Bu ise, her fiziksel olaym

gibi dort (bagimsrz) bileseni haiz bir vektor aracihgryla (ya da teknik ismiyle bir dortli!- vektbr ile) dort boyutlu formel bir uzaym (Minkowski uzaymm) bir noktasiyrms gibi telakk! olunabilmesini miimklin kilmaktadir.

Ozel Rolativite Teorisinde karsimiza ~lkan bu dort boyutlu uzaym elle tutulurvgozle gorliliir, resmi ~izi1ir, bilfiil fiziksel olarak miicessern bir tarzda in3a edilir bir nesne oldugu kanisma asIa kapilmamak .laZlmdir, Bu, olga olsa, fiziksel olaylari belirli bazrHkelerin .~er~evesi i~inde kesin bir geometrik terminoloji yardirmyla incelemeye matuf, uygun ve toplayici, birlestirici matematik -bir modelden baska bir §ey degildir. Bu

. geometrik modele gore, goz online ahnan dort boyutlu uzay (bu uzay - zaman) fiziksel olaylara yatakhk eden bir substratum' olarak telakki edilebilmektedir; ~iinkii her fiziksel olay bu substratum un bir noktasma tekaabul ettig! gibi, tersine olarak, uzay - zamanmher noktasma da bir olay tekaablil etmektedir. Boylelikle fiziksel olaylarla uzay - zamanm noktalarl arasmda bire - bir bir tekaabuliyet kurulmus bulunmaktadir. .

Ozel Rolattvite Teorisi ortaya ~lkt~l zaman, bunun getirdigt dort bo- . yutlu uzay - zaman kavramma ~ok kisi i~yi.izii esrarengiz fiziksel bir ger~ek gozii ile bakmis ve gunluk terciibelerimizin bizi karst karsiya birak-

. tIgl fiziksel uzaym bir «ide» (bir fikir) olarak degil de gercekten de bize bagh olmayan dort boyutlu bir yap lSI oldugu zanruna kapilmislardrr.

Glin1i.ik hayatimrzda kullandigimiz ondahk (desimal) sayi sistemini goz online alahm. Bunun, hesap islemleri bakirmndan bizler icin uygun kolay bir «model» 'teskil ettigi, munakasasr gereksiz bir acikhktadrr. Diger taraftan modernelektronik hesap makinalarr i~in ikidelik (biner) sistemin ise ~ok daha uygun ve kolay bir model oldugu da malumdur. Nasilki QU iki modelden hangisinin daha gereek oldugunu sormak ve arastirmak abes ise, aym §ekilde fiziksel olaylari birlestfrici bir gorii§le incele-

32

Qag-da§ Flzite Giri§. 1. end

---

--------_ ... _---_._---- ----

memizi miimkUn ·kIlan uzay - zaman modelinin ger~ekliginden bahsetmek de 0 kadar abes olur. Uzay - zaman kavrami da fizikteki daha bqka bir ~ok matematik model gibi, fiziksel olaylara ustahkla giydir~mi§ bir elbiseyi andirmaktadir. Bu elbise zamanla darahr da ~ekerse, giyenin sir .. tmda gtidiik kahrsa, ya da moda (!) degi§irse yerini daha uygun bir modele brrakir. Bu itibarla matematik bir modelibir digerine tercih ettiren ozellik mode lin daha gii~li.i, daha uygun ve daha kullamsh olusudur,

~imdi analitik geometri bakimmdan (X, Y) gibi bir eksen takimmm aym diizlemde ve aym orijini haiz(X', Y') gibi baska bir eksen takimina dontlsmesini saglayan donustlm formiillerinin

x = X' cos q>-. Y' .sin q>

(II.39)

Y=X' sin q>+y' cos q>

§eklinde oldugunu hatirlatahm: q> ile burada her iki eksen takimmm izafi rotasyon ~ISl gosterilmektedir.

Ote yandan LORENTZ donU§iim formiillerine ddnecek olursak

x' +vt' 1 x'+ 1) t'
x= -
V v1 V 1)1 V 2·
1-- 1-- 1- z;
c2 c2 c1
Y = y'
z=z'
,
t' + v~ v
c C2 x'+ 1
t= - t'
V ~ V v2 V1- v:
1-- ~2 1--
c2 . C dir. Meseleyiuygun bir formalizm ~er~evesi i~inde ifade edebilmek iizere t =~4

,C

X =Xt ,

, ,

X =Xt ,

z'=X,' J

,

t'=~4 ,C

v 1

!3=c,. y= V1-!32

vasedecegiz, Buna gore (IIAO) formUlleri

Ozel Roliltivite Teorlsl

33

(I1.41)

. ,

X1=X2

X3=X,/

x4=i~ 'Y Xl' +y X/

sekllne girerler.

Eger

cos ~=y,

sin ~=i ~ y

(II.42)

vazedecek olursak bu vaz'm COS2~ + sin2~ = 1 denklernini gerceklemek bakimmdan uygun bir vaz oldugu anlasrhr ve (HAl) formlilleri de

, .1. ,.,

Xl = Xl COS't'-X4 sm 'i"

X4=Xl' sin ~+X4' cos ~

(II.43)

§ekline girer. Geometrik olarak bu formliller dort. boyutlu bir uzayda (XI, X2, X3, X4) eksen takimmm (XI, X4) dlizleminde orijin etrafmda ~ a~lSl kadar donmesine delalet etmektedirler.

(IV.:3) e tekaabUl eden ters donli§limlin de ~ yerine -~ almak suretiyle

'Xl' = trl cos ~+X4 sin ~ X4'=-Xl sin ~+X4 cos ~ X2'=X2

X3'=X3

.(11.44)

oldugu kolayhkla gerceklenir.

-+

Genellikle eger dort bagrmsiz bileseni haiz bir Q (ql, q2 • q3 , q4) vek-

toru bir eylemsizlik sisteminden diger bir eylemsizlik sistemine gecerken

ql'=qt·cos ~+q4 sin q;

q/=-ql sin ~+q4 cos ~

(11.45)

,

q2 =s,

q3'=Q3

§eklinde yani LORENTZ donij§lim formlillerine uygun olarak donli3iiyorF. 3

34

~

sa Q vektdriine ddrtlii bir evrensel vektoradl verilir. (II.45) den hareket-

~ -+

Ie .. Q. He onun donti§mti§ti olan Q' niin uzunlugunun aym oldugu yani bir

ddrtlii vektorun uzunlugunun bir invaryant oldugu kolayea tahkik edilir. Gercekten de

-+ .

I Q'12=Q 2=Ql'2+q2'2+ Q3'2+q4'2=[q12 cos2~+2qlq4 cos~ sin\jJ

+Ql ~in2\jJ]+Ql+q3~+[Q12 sin2~-2qlq4 cos\jJ sin~+ + ql cos! ~]= Qt'2(cos2 ~+sin2 ~)+q"+ql+ql (cos' q,+ +~in2~) = q12 + q'i2+q32+Qi=Ql

-+

=!QI2

dir.

Bu dort boyutlu MINKOWSKl uzaymdaki ddrtlu vektorler genellikIe uzaysal ve zamansal kisimlart ayrilmak sfrretiyle

-+ ~

R= (r, X4)

-+ ~ -+

seklinde gosterilirler, R= (r, X4) = (Xl, X2, X3 , X4) dortlil vektorimtin dR

diferansiyelinin de gene bir dortlii vektOr oldugu yani (II.45) donustim kurallarma tabi oldugu(II.43) den diferansiyel alarak gortilUr.Buna bina-

-+ ~ -+ -

en dRvektortintin dsl =itR . dR=i dRi2 normu evrensel vektorlerin norm-

larr hakkmda yukarida tesis edilen ozellik geregince LORENTZ ddnilsilmlerine gore bir invaryant olup

-+ -+ -+ -+

ds'l=dR .dR = dR' .dR'=dx12+dx22+dx32+dx4'2

= (dxt')'2 + (dX'2')2+ (dX3')'2 + (dx/)'2

dir. Bu invaryanta cMINKOWSKl uzaywda ilci olay arasvndaki uzay - zaman uzakltgtmn karesi» adi verilir.

-+ -+~-+

Eger bir evrensel Q vektOrtintin Q . Q =! QI2 ile verilen normu

-+ -+

1) IQI2<O ise Q ye zaman einsinden

-+ -+

2 )I.Q? > o ise Q ye uzay cinsinden

-~ • -+

3) IQl2=O ise Q ye l§lk einsinden veya kisaca tekil (sengtiler) bir evrensel vektor denir.

Ozel Rolat.ivite Teorisinde dortlti vektor formalizmi bir cok hesaplari kolaylastiran zarif bir arac olup bu kavrama dayanarak pekcok fiziksel biiytikltigti dortlu vektor formaIizmi icinde incelemek mlimklindtir. BoyIeee mesela

Ozel Rolii.tlvite Teorisl 35

-+ (~ E)

p= p, c

ile gosterilen evrensel enerji - impuls vektortmden -+

It ( d(mu) iy dE)

Y dt"' c dt

ile gosterilen evrensel kuvvet - gi.i~ vektOrtinden

-+ -+

A=(A, icl»

ile gosterilen ve uzaysal kisrm elektromagnetik teorinin vektorel potansiyelinden ve zamansal kisrm da skaler potansiyelinden rniitesekkil olan evrensel elektromagnetik alan pctansiyel vektorunden ilh ... bahsedilebilir. Bu gibi blitlin evrensel dortlu vektorler bir eylemsizllk sisteminden bir diger eylemsizlik sistemine ge~ildiginde bilesenleri (II.45) dontisiimformtilleri uyarmca donusen matematiksel varhklardir.

PROBLEMLER:

1. Biribirlerine gore XIX2 'dogrultusu boyunca sabitivmelihareket yapan eksenleri biribirlerine paralel (81) ve (S2) gibi iki dikreferanstieltisli i~in gecerli olan donustlm ve ters dontlsum formlillerini bulunuz.

2. Biribirlerine gore XtX2 dogrultusu boyunca sabit ivmeli hareket yapan, eksenleri biribirierine paralel (Sd ·ve (S2) gibi iki dik referans li~liisil goz online alindigmda klasik mekanigin temel kanununun bu sistemlerde invaryant olmadigrm, yani bu sartlaf i~inde klasik mekanigin temel kanununun (S) ve (S2) deki gozlemcilere gore objektiflik niteligini tasi-

madigmi gosteriniz. "

3. Biribirlerine gore sabit ivmeli dogrusa! hareket yapan referans sistemlerinde, klasik mekanik eereevesi i~inde, impuls ve enerji korunumu kanunlarmm invaryant kalmadrklarmi yani bu sartlar altmda bu kanunlarm bu referans sistemlertndekt tlim gozlemciler i~in oejektiflik nitellgini haiz olmadiklarrm gosteciniz.

... 4. Herbirinin uzay icindeki durumu digerine gore tamamen keyfi (S) -+

ve (S') diye dik eksenli iki referans sistemi biribirlerine nazaran v sfiblt

hiziyla dlizgtin dogrusal harekette bulunsunlar.

36

C;aA'da§ FizlA'e Glrlg. 1. CUd

(8) de belirli bir t amnda ortaya ~lkan bir olaya tekaabiil eden' yer-+ -4 ~ -+

vektoru r=xi+y i+z k, aym olaya (8') de tekaabiil eden zaman ile yer-

-? -+ -+ -+

vektorti de sirasiyla t' ve r' =x' i' +v' j' +z' k', oisun.

-+ -+

1) LORENTZ donii§iimleri ~er~evesi i~in r' yii r ye ve t' yii de t ye

baglayan genel donustim formullerini kurunuz.

~ -+

2) r' . yii r ye baglayan genel vektorel denklemin bilesenlerinin do-

nii§iim formtillerini yazmrz.

-+

3} r ve t .koordinatlari (8) de

-+

dr -+h -+. , 'I h' k t

- =u lZl ve a rvmesi 1 e are e

dt

-+ -+ -+ ~

eden bir tanecige tekaabiil ediyorlarsa u ve u' arasmdaki ve a ile a' ara-

smdaki bagmtilarr ayrmtrlariyla kurunuz.

* 5. (8d, (82) ve (83) diye biribirlerine nazaran diizgiin dogrusal hareketler icra eden iie; referans sistemi t=O amnda ~akl§maktadlrlar, (81) den bakildigmda (82) nin OtXl e paralel olarak u hiziyla, (82) den bakildigmda da (83) iin 02Y2 ye paralel olarak v hiztyla hareket etmekte old uk larr goriilmektedir. Eger (81) den bakildrgmda (83) iin hareket dogrultusu 01Xl ile bir -& ae;lSl ve (83) den bakrldigmda da (Sd in hareket dogrultusu O)XJ He 'bir cp a~lSl yapiyorsa

V Il / u2

tg e = -uV 1- Ci"

v J I v2 tg¢=-UV1-cr

oldugunu ve u ~ c, v« C ozel bali i~in de

uv cp-e === 2c2

olacagrm goateriniz.

6. Bir (~d referans sisteminde cos AI, cos B, ve cos 01 dogrultman kosiniisleriyle belirlenmis bir dogrultu boyunca .yayrlan bit dalgasal hareket

.r, .r. [~t cos At + s, cos s, + ZI cos. 01 ] - .1. '" 2 .

~l = 'i'Ol cos 21tvt tt - C - 'i'Ol cos 1. '1't'1

ifadesiyIe gdstertlir.

Ozel Rola.UYite Teorlsl

37

1) Bu dalgasal hareketin ~I zaman suresi i~inde yaptlgl ell = \ll~1 titresim sayismm invaryant bir bliyliklUk oldugunu goateriniz.

2) Bu ozelligi goz ontinde tutarak (81) e gore izafi v hiztyla dlizglin dogrusal bir hareket yapan ~1 in \11 frekansmm (82) sisteminde gozlenen \12 degerini bulunuz.

3) Eger ~i ,

a) x - ekseni boyunca yayilan bir dalga ise, ve

b) x - eksenine dik bir dogrultu boyunca yayilan bir dalga ise o halde \II ile \12 arasmdaki bagmtr ne olur? (DOPPLER olayi),

7. 1000 MeV lik kinetik enerjiyi haiz bir protonun impulsu ne kadar-

dir ?

8. Kozmik ismlardaki taneciklerln 1019 eV ve hatta daha da yUksek

enerjileri haiz olabildikleri bilinmektedir. Buna gore:

a) Boyle bir tanecigin zahiri kUtlesi ne kadar olur?

b) Impulsu ne kadar olur ?

9. y)(.38 maksimum enerjisi 2,4 MeV olan ~ rsmlari yaymlayarak 37Rb88 e ddniisiir, Bu ~ekirdek bozulmasi esnasmda yaymlanan elektronlarm B=O,l webervm- lik bir magnetik alanda R=6,1 ern lik bir egriligi haiz bir yorimge ~izdiklerini goz ontmde tutarak

a) Boyle bir elektronun ve buna refakat eden notrtnonun enerjilerini eV cinsinden hesaplaymiz, ve

b) Geri tepen cekirdegin haiz oldugu miimkiin olan maksimum kinetik enerjiyi tayin ediniz.

10. q elektrik yUklinli ve x ekseni boyunca bir Po impulsunu haiz bir tanecik L uzunlugunda ve Icinde x dogrultusuna dik birbiqim bir elektrik alarn uygulanmis bir bolgeye girmektedir.Elektrik alanmm §iddeti [9 olduguna gore alanm tanecigi saprnaya ugrattIgl aciyr tesbit ediniz.

11. q elektrik yUklinli ve ?no slikunet kUtlesini haiz bir tanecik sabit

_' ~ ~~

bir [9 = [ge, (e'e=l), elektrik alanma, alan vektoril boyunca girecek

olursa hizmm, ozel rOlativite teorisi ~er~evesi i~inde haiz olacagr ifadeyi ve e boyunca katedecegi x uzakhgmi hesaplayimz.

,

* 12. Giine§ sabiti diye yerin Giinesten olan uzakhgmda 1 em- yi 1 sa-

niyede kateden gtinesin enerji akrmma denir. Bu sabitin degerinln 0,14 jul/sec . em- oldugu tesbit edilmistir.

38

~ag-dq Fizig-e Glrilj, 1. end

a) Giine§in toplam enerjiiiretiminin yaklastk olarak 4 . lOU jul/sec oldugunu gosterlnia,

b) Giine§teki enerji iiretimi BETHE ~evrimi denilen bir ~evrim so-: nueu hidrojeninhelyuma donusmest esnasmda vukuu bulmaktadrr, 1 gram IH' in 2H e4 e doniismesi sonueu a~lga ~lkan enerji 6 X 1011 jul olduguna gore eger Gtinesin kiitlesinin 1/3 ii hidrojen olsaydi da ~ekirdek reaksiyonlart hi~ degi§meksizin siirtip gitselerdi Gtmesin bugiinkii enerji nesretme hlzlyla .daha 3 X 1010 sene enerji nesrine devam edebilecegini gosteriniz,

13. 940 MeV lik kinetik enerjiyi haiz bir . proton, siikiinet halindeki bir baska protonla esnek bir ~arpl§ma yapmaktadir, CarpI§madan sonra her iki protonun da ~arpan protonun geli§ dogrultusunun her iki yanmda ve bu dogrultuya esit {} aerlari yaparak hareket etmeleri halinde acaba ikisi arasmdaki acmm degeri ne olacaktir ?

14. lmpuls ve enerji korunumu ilkelerinden hareketederek stikiinetteki elektronlar Uzerine gonderilmiaolan yUksek enerjili baska elektronlarm ~arpl§mada elektron - pozitron ~ifti meydana getirmeleri icin mermi rolu oynayan elektronlarm 6mec2 lik bir minimum kinetik enerjiye sabip olmalari gerektigtm gosterfp bu enerjiyi hesaplaymiz.

15. 2 MeV luk bir elektronun hizrm ve kUtlesini bulunuz.

16.Bir proton 500 MeV Iuk kinetik enerjiye kadar hizlandrrrhrsa ne kadar kiitle kazamr?

17. 0,1 MeV Iuk bir elektronun once Rolativite Teorisine gore ve sonra da klasik mekanige gore olan hizim bulunuz.

18. Bir elektronun ktitlesinin protonun siikunet kiitlesine esit olabilmesi i~in hiz; ne olmahdir ?

19. 200000 km/s lik bir hizi alan bir elektronun kiitlesi nedir?

1

H2+2 O2 -+ H20+69 keal

reaksiyonundaki kiitle kaybmi mg einsinden ifade ediniz.

20.

* 21. Gerek NEWTON mekanigi ve gerekse R6lativite'mekanigi nokta-i nazarmdan, hareket halindeki M kiitleli bir taneeikle sUkiinetteki aym eins bir baska taneClgin ~arpl§masmda (L) Iaboratuvar sistemi ve (KM) kiitIe merkezi sisteminde ortaya ~lkan enerjinin ne kadar oldugunu tesbit edlniz.

Ozel RlSlAtivlte Teorisl

39

* 22. Siik11netteki bir protonun ~ok yiiksek enerjilibir ,ba§ka protonla bombardimam sonunda

p+p .-;)o-.,P+P +(p +p)

reaksiyonu gerceklestirtlir. pile, p ile aym klitleyi fakat -eyiikiinii· balz olan antiproton gostertlmeketidr.

Bu reaksiyonun gereeklesebilmesi i~in mermi protonun esik enerjisi ne olmahdir ?

...

23. 6zel Rolativite Teortsi c;:er~evesi icinde birbicim sabit bir B magnetik alam ic;:inde q yiikiiniiil,aizbir tanecigm hareketini inceleyiniz.

* 24. Bir (8) referans sisteminde elektromagnetizmanm temel rlenklemleri olan MAXWELL denklemleri

.

~ ~ ...... -aD

rot H = J + at

~ div B =0

-+ div D= p

~ -+ J= pv

seklindedir. Ozel Rolativite ilkesiuyarmea bu -denklemlerin (8) ye gore bir sabit V hiziyla ve xx' boyunca dlizgiin dogrusal bir hareket-Icraeden -+

bir (8') referans sisteminde de geeerl! olabilmelert i~in & elektrik 'alan

,~ -

vektortlnlin, B magnetik indliksiyon vektorununbilesenlertnin ve p -elek-

trik yogunlugunun bir LORENTZ ddnusiimilnde nasil degi§meleri gerektigini tesis.edlniz.

'" 25. Bir (8) referans sisteminde bir q elektrikyiikii iizerine etki yapan elektrik kuvvetinin LORENTZ donii§iimline gore donli§iim formilllerini tesis ederek bu formiillerin mahiyeti ne olursa olsun blitiin kuvvetler i~in gecerli oldugunu gosteriniz.

'" 26. ,Elektrik yiikiiniin LORENTZ donli§limlerine gore.dnvaryanrol-

dugunu gosterinis. - -

'" 27. tki evrensel vektoriin skalar c;:arplmlmn LORENTZ ddnilsiimlerine gore invaryant oldugunu gosterinlz.

~ ~

'" 28. Bir P evrensel vektoriiyle dort bileseni haiz bir Q vektortinun

-+

skaler carpnm LORENTZ donii§iimiine gore invaryant ise Q nun da mec-

buren evrensel bir vektor olacagrm gdsteriniz.

40

~a~dq Flzi~e GlrllJ. 1. CUd

29~ I§lgm yayllmasma tekaabtil.eden dortlU vektoriin tekil bir evrensel vektor oldugunu gosteriniz.

30. 6. problemde LORE~TZ donU§iimlerine gore invaryant bir btlytikliik oldugunu gordUgiimtiz

~=v[t-! (x eosA +ycos B.+z eos c>] fazmm bu ozelliginden faydalanarak

~

x =(eos A, cos B, cos C)

olmak Uzere

-+ (-: .v)

K=- - 1- )",' c

diye tammlanan dort bilesenli vektorun evrensel ve tekil bir vektor oldugunu gosteriniz.

* 31. Maddesel bir .tanecik i~in tammlanan evrensel enerji - impuls vek-

torti

-+ -+ -+

P=(p t imc)=(ymo u, i y moc)

§eklindedir.

lmpuls korunumu ilkesinden hareketle, sUkUnetteki bir elektron iizerinegelen bir pozitronun biribirlerini iins. etmeleri sonueu ortaya en a§agl lki foton !;lkaeatIm gosteriniz.

* 32. D (_3_, _3_, ~, _3_) ile belirlenen dort bile§eni

3xt 3x] ax, aX4

hlliz vektdrlin evrensel bir vektor oldugunu ve

. . a2 a2 a2 1 a2 02 = aXt2 + aX22 + 3X32 - (j2 at2

D' ALEMBERT operatbrtintln de LORENTZ donti§iimlerine gore. invaryant oldugunu gasteriniz.

Enerjinin Silreksizli~i

41

----- __ ._- ---- _--- __ . __

III. BC>LttM

Enerjinln SGreksizligi ve Elektromagnetik Dalgalann Taneciksel Ozelllkleri .

Giinliik hayatimizda tanecik ve dalga kavramlari §iipheye yer birakmayan kesinlikte tamamen farkh kavramlar olarak karsirmza C;;lkarlar. Pratik adamm sagduyusu riizgarda goziine kacan toz zerresi He havuza bir tas atmakla meydana gelen dalgalar arasmda mahiyet itibarryla hicbir "ili~ki kuramaz. Duygularimizm izlenimlerine tekaabiil eden fiziksel gerc;;ek'i aksettiren Klaaik Fizik de- tanecikleri v.e dalgalari bu gereegm tamamen farkh bdltimleri olarak inceler. Gerek tanecikler mekanigi (yani nokta mekanigi) ve gerekse dalgalarm optigi, her biri kendisine has varsayimlar, teoriler ve deneyler zincirini haiz bashbasma iki ayri inceleme konusu olarak gelismislerdirvFakat bizim «idrakimizle - kavrad-r.gtmtz -liz'ikselgerf}ek» esasmda molekiiller, atomlar, ceklrdekler, elektronlar aleminde vukuu bulan olaylarm toplu bir sektlde duygularmnza aksetmesi sonucu ortaya C;;lkml§ olmaktadrr. Halbuki teker teker biitiin bit fiziksel nesnelerin duygularinuza dogrudan dogruya etkileri yoktur. Dolayrsiyla, goziimiize kacan toz zerresini havuzda husfile gelen dalgalardan kesinlikle tefrik edebildigimiz gibi, bunlari, hangi kategoriye gireceklerini duygularimiz aracihgryla 'kestiremeyiz. Duygularrrmz icln bunlar ne taneciklerdir ve ne de "dalgalar. Biz eger mesela elektronlara tanecikler gozli ile bakiyorsak bu onlarm kiitleye ve ylike sahip olrnalarmdan ve televizyon veya siklotron gibi cihazlarda nokta.mekanig! kanunlari uyarmca hareket etmelerinden otliriidiir. Bununla beraber ileride elektronlarm tanecikler olarak (maddi nokta1ar) telakki edilmeleri ic;;in lehte ne kadar delil varsa, bunlarm dalgalar olarak telakki edilmeleri ic;;in de bir 0 kadar delil oldugunu gorecegiz. Ve eger biz elektromagnetik dalgalara da bir takim dal-

I

galar go~ ile bakiyorsak, bu da onlarm bazi hallerde kirmim (difraksi-

yon), giri§im (interferans) ve kutuplanma (polarizasyon) olaylarma sebep olmalarmdan otiiriidlir. Halbuki ileride elektromagnetik dalgalarm baska vesilelerle tipki bir takim taneciklermi§ gibi davrandiklarmi gorecegiz. (}zel Rolativite Teorisi ve bu dalga - tdnecik ikiligi (dtlalltesi) c;;agda§ fizigin anlasilmasmda temel bir rol oynamaktadirlar. Bu dalga - tanecik ikiligini daha' iyi kavramak ic;;in once enerjinin mahiyetl meselesine

42

¥;agda~ Fizig-e Girilj, 1. Cild

deginerek bunun ~agda§ fizikte nasil telakki edildigini yakmdan incelcyecegiz.

KARA CtSl\ItN RADYASYON PROBLEM!

«Kora cisi1?l» diye Uzerine ~arpan her radyasyonu soguran. (= absorplayan) cisme denir. Boyle bir cisim, mesela ~ekil: III.1 deki gibi cidarlarr belirli bir T,slcakhgmda olan kapah bir kapla temsil edilebilir. Bunun cidarlarmda acilacak ki.i~i.ik bir delikten disarr ~lkacak radyasyonu analiz etmek suretiyle ekara cisim»in radyasyonu hakkmda bilgi edinmek kaabil olur.

lc;bUkey Ayna·

Elektriksel

Is~tma Diizeni

lc;bUkey Ayna

~ekil: III.l

Kara cismin boslugundaki radyasyon enerjisinin uo..) yogunlugunu hesaplamak ve teorik sonuclari deneyle karsilastrrmak 19. yiisyrhn son ~eyreginde f'izikcileri oyalamis olan bir konudur. Bu hususta ilk ilgi c;eki'ci sonuclar, KIRCHHOFF tarafmdan elde edilmis olup bunlar

1) . Kara cismin termodinamik dengede oldugu, yani sogurulan radyasyonun yayinlanan rasyasyon mikdarma esit oldugunu,

2) Kara cismin yaymladigi radyasyonun spektrumunun, yani radyasyon enerjisinin A. dalga boyuna gore veya v frekansma gore dagrhrmnm cismin ne sekline ve ne de yapi maddesine bagh olmayip sadece cidarlarm T sicakhgma tabi oldugunu ifade etmektedirler.

Enerjinin SilreksizUg:i

43

Bundan sonra WIEN termodinamik mtilahazalarla kara eismin un.) ra.dyasyon enerjisi yogunlugunun yani 1.§tma giicuniin

UI)..) =).. -5. / ('f) seklinde oldugunu Ispatlarnrstir.

Daha sonra da STEPHAN kara eismin toplam radyasyon enerjisi icin

rnr.n

00

U = / u()..) d).. = (jT4

o

bagintismi bulmustur, Bu, toplam radyasyon enerjisinin eidarlarm steakliguun 4. kuvvetiyle orantih oldugunu ifade etmektedir. a ise degeri denel olarak tesbit edilmis olan STEPHAN - BOLTZMANN sabitidir :

CIIl.2)

(j=7,64. lO-lSerg/cm3• °K4.

U ()..) yi acik bir sektlde elde etmekdcin radyasyonun nasil meydana geldig! hususunda.uygun bir model secmek gerekir. Bunun icin kara cismin eidarlarmm, her biri nokta btiytikliigiinde elektrik yiiklerinden ihaJet olan ve denge durumundan ayrrldigma f= -kx gibi bir cekim kuvvetiyle lineer bir yorunge tizerinde dogrusal sintisoydal titresimler yapan osilatorlerden ibaret oldugu farz olunur. Her osilatdr kendine has bir hareket peryoduyla titresttg! i~in eidarlarda mtimklin btitlin peryotlari haiz osila torlerin bulundugu kabul edilir. Bir osilatore carpan elektromagnetik 'Oil'. dalga, osilatortl harekete ge~irdigi gibi hareket halindeki bir osilai:.or de kendi frekansma esit frekansh monokramatik bir elektromagnetik dalga yaymlar. Kara eismin yaymladigr radyasyon, boylelikle, osiIatorlerin oz titresimlerinin dogurdugu radyasyonlarm biribirlerinin iizerlerine binmesinden (stiperpozisyonundan) ibaret olur,

Bunun gibi bir model fizikte daima bir kilavuz rolti oynar. Boyle bir modele dayanarak yapilan hesaplarm sonueu deneyle uygun dusiiyorsa, bu takdirde secrlmts olan model in gercegln ifadesi ve tasviri bakimmdan iyi s~ilmi§, basarih bir model oldugu soylenir. Yok eger modele dayana-

•

rak yapilan ineelemenin sonuclari deneyle uyusmuyorsa modeli btittin bii-

ttin atip da 'yerine bir yenisini koyarak onu da aym sekilde teste tabl tutmadan once bu modelin basarrsizhgmm rauhtemel g07.,tiken sebepleri iizerinde durulur. Modelin temelindeki varsayirnlar teker teker goiden gecirilir. Gerekirse once bunlar tadil edilerek basari elde edilip edilmeyecegi arastmhr. Bu da fayda etmeyince 0 zarnan tamamen yeni bir model secilir,

Eger secilmis olan bir modele gore yapilan hesaplarm sonuclari de ..

44

Qa~dalj Fizi~e Giri§. 1. Clld

neyle uyusrnuyorlarsa bu model kendi yetersizligini gosterecek, yani bu modelin ongormedig! veya izah edemedigi, bir olaym ortaya ~lkmasma kadar geeerli kahr. Pekcok olayi .izah edebildikten sonra yeni zuhur eden bir olayi izahtan aciz kalan bir model de genellikle kendisini bir ozel hal olarak kabul edecek olan daha evrtmlesmisbir modelle degi§tirilir.

Kara cismin radyasyonu i~in vaz edilmis olan osllatorler modeli de acik veya zrmni bir ~ok varsayim iizerine kurulmus bir model olmak hasebiyle ancak, bunun verdigi neticeler deneyle uygun dustiiklert miiddet~e geeerli bir model olabilecektir.

Termikdengenin gecerli oldugu hallerde enerjisi E He E + dE arasmda bulunan bir osilatcrun T sicakhgmda uyartilmasi ihtimalinin

w=e-E/kT

(III.3)

ile orantih oldugu gostertlir. Burada k=1,38 . 10-23 Joule;oK dir. Bu takdirde cidarlari termik dengede bulunan bir kara cisim icln aym bir v frekansrmhaiz rasyasyon nesreden osilatdrlerfn ortalama enerjisi

co

! Ee-E/kT dE o

(E) = --=00:--------·· leT

J e-E/kT dE

o

dir. Bu ise klasik «enerjinin e~dag~l~m ilkesi»nden baska bir sey degildir, Burada dikkat edilecek olan husus bu ortalamayi ahrken E nin siirekli bir degisken olarak kabul edilip integral i§aretinin kullamlmis olmasidir.

(lII.4)

Burada hareketle, kara cismin birim hacim basma nesrettigi ).. dalga boyunu haiz isima gUctiniin

(III.5)

oldugu bulunur. Fakat bu ifadenin tatrninkar bir Ifade teskil etmedigi a§ikardlr. l:3tr kere W'1EN kanununu sagtamamaktadrr. Ikincisi (III.5) den itibaren toplam radyasyon enerjisini hesaplarsak

0) 00

u= f u()..) d)" = 8itkT f ~~ =00

o 0

gibi sacma bir netice bulunur.

Enerjinin StireksizHg-l

45

Bu sonuc deneyle karsrlasnrildiginda netice $ekil: III.2 nin aksettirdigi gibidir. (II.4) formlilii ancak T#2000oK ve A=3X10-4 em icin cari olaoilmektcdir.

~ekil: III.2

Teorl ile deneyin uyusmazhgma ~are bulmak iizere, 1900 de MAX PLANCK, teorinin dayandigi model den biisbiitiin vazgecmeden once, modeldeki temel varsayimlardan birini tadil etmenin belki de beklenen neticeyi verebilecegini dustmerek (III.3) formiiliinde zrmnen kabul etrnis 01- dugumuz gibi enerjinin siirekli degi§mesi yerine, yani osilatorlm siirekli bir §ekilde enerji sogurmasi (absorplamasr) ve siirekli bir sekllde enerji yaymla~asl yerine, enerjinin siireksiz yani kesikli ve ancak E gibi Qok kiiQiik bir degerin (bir enerji kuvantumunun) tam katlari §eklinde sogurulup yaymlanabildigini kabul etmistir,

Bu varsayima gore (III.3) formiillinde, siirekli bir degisken iizerlnden toplama delalet eden integral yerine teke tek (yani siireksiz) degerler alan bir degi§ken iizerinden toplama delalet eden toplam i§areti koymak lazImdlr. Bu takdirde .

co

f Ee-E/kT dE o

(E) = --::;co,.-----

- r~~/kT dE

co • nE

Lnc:, e -kT

11=0

46 ~agda§ Fizige Giri§. 1. Cild

_._---,---------- -_.-._-_ ..

-~-----"--. --.- .. ~--

olacakbr. EgeI' X = exp (- E/kT) vazedilirse

Q:I

E L nXn

(E)= ":0_ = LXa

"=0

EX

E (0+x+2x2+3x3+ .... ) (1-x)2 EX

---·1+x+x2+ ..• --- = 1 = l-:-x

1-x

yani

E

(E)=---

E

ekT -1

(III.6)

ve buradan da

E~ ekT-1

bulunur. Sonucun (III.1) ile verilen WlEN kanununa uygun olabilmesi

81t 81t

U(A)= ).,4 (E)= ).,4

(III.7)

i~in tek ~are, h bir sabit olmak ilzere,

(III.S)

olmasidrr. Boylece

("\)_ 81t he u ,.. - )..s

1

he ekJ.T-1

(III.9)

bulunmus olur. Buradaki h sabit! eevrensel PLANCK scibiti» adiyla bilinmekte olup ~e§itli deneylerle ortaya konan deger! .

h = 6,625 • 10-27 erg. sec = 6,625. 10~J4 joule. sec dir. h nm hoyutu

[h]_ML2T-t

olup bir eakslyon» boyutudur -. Bundan otiirti buna aksiyon kuvantumu adi da verilir. (III.9) formtiliine PLANCK radyasyon formiilii adi verilir.

(III.9) formii1i.iniin dayandigi enerjinin siireksiz nesrt varsayimmm §a§lrtIclhgma ragmen, kabul edilebilir bir formiil olabilmesi icin hie degilse bir de STEPHAN kanununu gerceklemesi gerekir. Buna binaen

co

co f )..-5 d)..

u= f u()..) d)":81t he ~

° ekTl_1

o

Enerjinin SUreksizligi

-------------------

47

veya

he X= k)...T

vazederek

00

Sit k4 T4 f X3 dx Sits k4

U- .T4=A. T4

- h3 c3 e"-1 - 15 h3 e3

o

bulunur. STEPHAN kanununun (III.2) ifadeaine binaen (III.9) .PLANCK

fonksiyonunun bu kanunu gerceklemekte oldugu soylenebilir. Ancak eger A eO" ise uygunluk mlikemmel olacaktir. Gercekten de A nm niimerik degerinin denel olarak tesbit edilmis olan 0" ya eslt oldugu kolayhkla tahkik edilebilir. Buna gore

(III.10)

SitS k4 SX(3,1416)sX(1,3S.10-:-16erg/OK)4

A = 15 h3 c3 = 15X (6,625.10-27 erg. sec)3X (3.1010 cm/sec)3

=7,64 .10-1S erg/em". °K4=f1

bulunur. ~u halde PLANCK'm teorisi sadeee klasik sonuclari bulmakla kalmamakta fakat aym zamanda denel olarak tesbit edilmis olan bir sabitin, teorik olarak, bilinen diger tabiat sabitlertyle Iliskisin! de mlikemmel bir sekilde kurmaktadir, Buna day anarak PLANCK'm, enerjinin kesikli bir sekilde oldugu yolundaki varsayimmm gercegin bliylik bir paymi dogrulukla aksettirmekte oldugunu sdyleyebilfrlz.

A§agldaki paragraflarda bu varsayirmn, klasik fizigin aciklamaktan aciz kaldigr pekcok konuyuaciklamaga yeterli oldugunu gorecegiz.

wtEN OTELEME KURAI .. I

Bu konuyu kapatmadan once WIEN oteleme lcurali ve W1EN'in ikinci kurali diye bilinen iki onemli kurala da kisaca deginmek yararh olacaktrr,

W!EN oteleme kurah, kara cismin isima glicli dagihmmm maksimumuna tekaablil eden )...:-.1a" dalga boyu ile kara eismin T sicakhgi arasmdaki bagmtiyr verir. Bunun Icin (III.9) PLANCK formlillinden )... ya gore tiirev ahmp da bu, sifrra esitlenirse

ehC/klT( 1- 5:~T )=1

,

bagrntisi elde edilir. Bunun iki kdkli vardir. Biri he/k)...MaxT=O olup bu T, ya da )...Max un sonsuz olmasmi zorunlu kildigmdan fiziksel bir anlarru haiz degildir, Diger kok ise

48

C;ag"da§ Fizig"e Giri§. 1. cue

------------------:------ -- ---. -.--~-- ----------------

he

kAMas T =4,965

dir. Buradan

A 9.03-0

Mu • T = 2,8 8. 1 - m , I_{

(III.11)

bulunur.

WlEN'in ikinci kurali diye bilinen de kara cismin 'll 0,,) isrma giictiniin maksimumu olan tt(AMax) =UMax degerini kara cismin T sicakhgma baglayan bir ifadedir. (In.11) i (ill.9) a yerlestirmekle

UMu = 1,47 .10-13 • TS

(III.12)

bulunur.

FOTOELEKTRtK OLAYI

19 .: asrm sonlarma dogru bazi metal yiizeylerinin tizerine diisen l§lgm bu ytizeylerden elektron kopardrgi gozlenmis ve bu olaya efotoelektrik olayi», bu tiirlii meydana gelen elektronlara da fotoelektronlar adi vertlmisti (Bk. Sekil: TIl. 3 )

+

----- --=-c--_--/

~----V;--------I

§ekil: III.3. Fotoelektrik seltll dtizenl.

Bu olayi yakmdan inceleyen fizik~iler §U ozellikleri denel olarak teabit etmislerdtr ;

a) Eger fotoelektronlar yaymlamyorlarsa metal ytizeyine dusen l§lgm slddeti ~ok kii~iik olsa dahi, l§lgm metal yiiziine ~arpmasl ile fotoelektron yayim arasinda gecen zaman azami 3.10-9 sec dire

b) Fotoelektronlarm sayisrgelen l§lk hiizmesinin §iddetiyle orantih-

Enerjinin Stirel{sizlig-i

49

c) Fotoelektronlarm enerjisi metal uzerine diisen monokromatik l§lgm frekansiyla orantihdir. (Yani mesela ~ok zayif bir mor l§lgm dogurttugu fotoelektronlarm enerjileri, ~ok slddetli bir krrrmzi l§lgm hasr! ettigi fotoelektronlarm enerjilerinden daha fazladir.)

d) Her metal icin, fotoelektron yaymmm baslayabilmesini temin eden "0 gibi farkh bir esik frekansi vardir.

Bu keyfiyetlerin klaalk elektromagnetik teori yardirmyla izahi m~alesef mlimktin olmamaktadir. Mesela Na dan olusmus bir yiizey tizerine mor bir monokromatik isik htizmesinin dU§tliglinii farzedelim. Buna binaen yaklasik olarak ancak 10-6 watr/m' lik bir elektromagnetik enerji soguruldugunda, hissedilir bir fotoelektron akirm kaydedilir. Na atomlarmm eaplarr 10-10 m mertebesinde oldugundan 1 m! lik ve 1 atom kahnhgmdaki bir Na tabakasmda demek ki yaklasik olarak 10-'0 Na atomu buIunacaktir. 10-6 wattyrn- lik bu elektromagnetik radyasyon 10 atom kahnhgmdaki bir tabaka tarafrndan sogurulsa her atomun sogurdugu enerji 10-6/ (10 X 10-'0) = 10-21 watt olur. 1 elektron - volt, 1,602'· 1019 Coulomb'lukvtikii haiz olan elektronun 1 voltluk bir potansiyel farkma tabi tutuIdugunda k a z a n d i g i enerjidir: 1 eV=1,602 ·101Q Joule=1,602 .10-19 watt.sec. Buna gore her Na atomunun saniye basma sogurdugu enerji

- 10-17

10-27 watt 1,60. 10 19 eV laee <10-8 eV Isee

dir. Fotoelektronlarm enerjileri ise en a§agl eV mertebesindedlr. Su hllde en miisait halde dahi bir elektronun eV mertebesinde bir enerji kazanabilmesi i~in en a§agl 108 sec-« 3 sene beklemesi lazimdir. Hllbuki fotoelektronlar, lizerlerine isrk dtiser dtismez 3 X 10-9 sec sonra yaymlandlk-, larma gore bu zaman zarfmda ancak 3x10-17 eV luk bir enerji sogurmus olurlar ki bu onlarm nasil olup da 3 X 10-9 sec de eV mertebesinden bir kinetik enerjiyi haiz olarak yayinlanmis olmalarim izah etmekten acizdir.

I

Klasik teori,bundan ba§ka,fotoelektronlarm enerjilerinin nasil olup da v frekansma bagh olduklarmi izah edemedigi gibi belirli bir metalden fotoelektronlarm koparrlmasi i~in gerekli "0 gibi bir esik frekansmm varhgml da izah edememektedir,

Ozellikle fotoelektronlarm K kinetik enerjisi, metale ~arpan monokromatik l§lk hiizmesinin v frekansmm fonksiyonu olarak ~izilirse, muhteilf metaller icin ~ekil: I~.4 deki gibi v eksenini Vol , \Iaz, "OJ , '" ilh .. ' nokta-, F. 4

Qa~d!l~",Fl~i~~¢:rri~;i'l:L(ji#; ..

----------------------~---

50

lariHd~{kJ:e!igirbiitibitlern!&Ipa'f~ref4idgtUi~t.~idefedilil'f;~Uti1ri9bu:'~r1illarln~H"FEilt:; e€i¥tl;;kitts1i:y~\ifly{~"1f~'d~ni~~;btf;l1~i-i:(lar'~lie:t¥jj

,K':~hiW~('~ir -~~"':'h,tlic ". . '. .i'S{trr.1itJj

seklinde olacaklardir. K 'e'~~:fli s.g6y~fti~brlrir:'y!Jil ML~Tji :fiby\lff~flhi)ha\i

Kt

~:;;. u,.,.1:... p~.t. t; ViiJ ,U./.}'j.J .!'.~ ~)~~J...\. ,:1 rr it) ]"' J J3 ? i \.0> - U .j .::~'; :: (i~'

, '-OtT "rirf }!r.d,jI

,S'~ku',: lII.4 ~

~'.,i~. ~.... 1 s.r t ,t.

oldU~ijlla'aflJve ;Ev3~!~;:_T-~)joilm~SlIha!;e'biYle:1i.r~il1)!bi1'1~~iy.mi'tin:.bc)mtlarihll haiz olmasi gerektig i yani

[h]=ML2 T;-l

oldugu a~ikardlrJ:

F<Yl'O'N.l¥E'¥:l:··}I~mrlUj;YANTlJ~lfu

";~3_fok\ ~k,t¥~" Ql~~m~ni~k~10.~~r~dL\r~~ib1f!1t~1R)ifi{~~le1905 J~~ti~fHn~e, EINsftt~!1a¥~fiA(1~ri:SBJ \f";V:oFf:;;:j ~fN'S;y.Ef~f~ptk"NCk·lfi i~tibPi)'Jm9

. ,>clS' ",," Y 12 m § .1, ..., ,. .,..) '.

1:arai~·#:~!z!l'f(k'hiid~n'~h~·~~ke£i~;\tJf.~[~iiJin19fiL~rzii!.BbrFdj{f6h\lti~'1fi~;"i~{~'"

h li~*~M€t1l ~lL,~L:jfWe~ yt~ .. iW~. Vk'uy~* t,~jJ1J¥iaa[ri~tv~:nB~':b~~k~'bij~; r:a:~~:Thfii~' tanJ~Ur~r~:~K;Er~!~ft'e~i'iot~l~~aan Ui; ili~rriti~ CtHih ~({iRrr;i,rl~lRihll:l.fltr,r(H{ rbi! l~lk'im~iyta[i~iP~WJf' ;~'Hbd~PiWl'V~~s~§YNii~Wf!CB~~l€t~: 15ti-d fdt6tP ;irte1M:e~'

bagttJ\li}ir1\elektrrdria)~rptlgnzarinmJhaizcoldugu~hu h.'j',reneijisiniil.fbit'~.'ltlsrru ~;l~1tttonu;i ;th~t'a.:I! ·':tle1;bll\.n::.oagua-rondan, ikoparma t.i§i dG-~{ hucamtr,Bl1 J i§i 'h~v ilt! (~ost~etluil:;:Egef f6:t~mlill.Jhtito~nn4" Jk;inetik8:~nenjisb !e-lektl'-o:nu! bag lar mdan koparrna isine sarfedilmemisse bUll1ih~igeriyec.1kalarr~·klSmt d8l~ elektroriun kinetik en,erjisine. donusur, ~u. talde enerjinin kqrup.~~uJl-

kesIR~}~g,g~~Tl:- ".,', ... ,., " .. _,'", .c" '" .,c ... ,r, , ...• ,,"' • .., , .

. ,,, . ~ ", "~,-'" .. , ~'- ..... -1- ". " =": , ,.'

1.~,_.....,.., ~..2:&-1., v,.d.",4;."'i'; .. %:·.rTr .. ,'{,r

'l'r.';~'~ t2"'· -<'11"1.1!::"'T}'fi}J(j;-~ a-- :I."f/.y .... .s ~ -- ~,.

olacaktir. Buna gore metalden bir elektron emisyonu ancak hv > hvo yanl v>Vo isemtimkiin olabilecektir. q,/e ~e meta lin ilj fonksiyonu ve Vo a da goz online alman metal i~in fotoelektrik olaym esik frekansi denir. (III.13) formiilUnde belirli bir metal i~in q,' sla,bit oldugundan gercekten de fotoelektronun K kinetik enerjisinin fotonun v frekansiyla orantih olarak de-

giljtigi gorlilmektedir. .

Iljlgm fotonlardan miitesekkil oldugunu dtisiinuraek lljlgm Ijiddeti artrk, birim ylizeyden birim zaman zarfmda gecen fotonlarm sayisi olur. Buna gore de fotonlarm baglarmdan' kopardlgl Jotoelektronlarm saYISI da

fotonlarm sayrsi He orantih ola:b.akbr. .

Ve nihayet, ~ok zayif lljlk Ijiddetleri i~in dahi olsa fotoelektronlarm olaganiistti kisa bir~a:rnansonra.t)rtaya~lkm.9]arl1bunlarlh enerji biriktirmelerinden otlirti degil fakat fotonlarla vukuu bulan carprsmalar do-: laYIsiyla' fdtoniarlni'blitUrlBkiiietik)Xefiel'jife~iriFJf()tdeleklr6hlaralQbtt-I KlsB;\ bir '~ainah; iz3."tf'incli"B_"ktarnferffii§ ;bImal~nndilns :ofUffiOOr:

fgtee,le~~rUt ., 9;\~y~p.~,f9t0!lJ~r:. r~f~GllltA¥J~.:~~~J e,H~.;s~B.rl§H'ta ti.~ecik~. si bir ya.PI atfetmemizeragmell gene aesa~ki Slrt dalgamsi bir nesneymis gibibi~y frekanslhaariiaabansettik:'l3ii'ltanftalt .Klrlnlnl<ye".grri§irn··olaylarihinr~rhg~'ve.~unhlrni' 131g1l1''finebilisl~bir~<vaplsl'4leLizah ' oluhmama.larl~'\~tgeri. tara.ftafiJise:fotdelektrik~j bla,ln:"i,lgiil [ dalgalll&l.bir 'Y~plslIUeI bagdalji:nnamasl. biie~: elektr6ma;gnetik <radyasyonlariri':mahlYetininolsa:· 61;';' sa ikicil (dual) oldugunu yani bunlarin yetine"gorEf:kendi'}f!rini'dalgamsir yerme~gore de taneciksi olarak.{iz,ba~ .ed.ebUen aym bir ger~egin iki ayri gorlinliljli oldugunu ims. etmektedir .. '

FRENLEME RADYASYONU (BREMSSTRAHLUNG) VE"X-:Y$fNuitr

~9tReJe,~,~~k"E?I~y <~~ir: .fgt9.m~n) ell, ~~IH ~~~.t~l:1m~ il?~~lA,nlrJ"e.~e~\!<?~~.)~~n ta~n,~~~9,~\l.g1HH~.4a9\ !l,?if~S.;b.~U!!1llilh~rniAq~ bir elektronun.jdnetlk, el1~i. )QlYbefierek, bJr· ,{otQn'yaYlnl~Pl~l·~~~YIC;l~~

Serbest bir elektfon 'pozitff :yU1tlii 61ah'~ bit- kton'r~kit(;legihini:yahln'-dan:'ig~~~r~e~l>'P:Il.~Ge)tJm,,)tll,m"etm~J ~~fl}z.,.;lF~ltr8r!H~~~iJ~" lJI,·a ~~~i:,;:;ibi y§rt\~g~.~iIl~,4eg~'ti:t;~r,;Xij_~ng~! b!~f~~;~~~)~~~ ,p~}~i!i,p}~J7'G ~~ onup.; J:i~giiR.,.4.9~s~1, ,b:~~~~l~~~ ~lJ~JY!l}elbbi,l:~~.l}r~~~;t~,e,oqi}.,Ijp;1A,~, RJm~Hm., ~!i~r "", IJ;~~!l;k~ ~,~~!Jt'i~Je~¥,g~.A~~~ ~P:~~~'i~,9~; :~Yffi~c~,:.~;r,I ha~~~~'Jy'ap~)pi~ ~l~~~~n~(Y9~q:~l~~o,Bl,~gpsli_~; Ei~rjt~3!'~9:~~ ~'. ~p.YP,-R.ta teorist, debu enerjlninaiinekli. degihfakat, ,te~U .. kuvant\lII1Jar ,y~nj ,.fQ-,

52

Qagdalj Fizige Girilj. 1. cue

I

{0

\

\

h:f \'

~ekil: III.5. Frenleme radyasyonunun menset,

tonlar halinde yaymlanacagim ongormektedir. Buna gore demek ki yolundan -saptIrllan, dolayisryla ivmeli bir hareket yapmaga zorunlu tutuIan bir elektron bir ya da daha fazla foton halinde radyasyon yaymlayacaktrr. l§te bu tiirlti bir radyasyona «[renleme radyasyonu» adi verilir.

Eger yukaridaki misarde elektronun baslangic kinetik enerjisinin KI ve fotonu yaymladiktan sonraki kinetik enerjisinin de K2 oldugunu ve fotonun yaymmm hasIl ettigi gerl tepme etkisinin, kiitlesinin biiyiikltigti dolayrsiyla eekirdek iizerinde hicbir rolii olmayacagrm farzedersek enerjinin korunumu ilkesine dayanarak

(01.15)

olur.

COMPTON OLAYI

I§lgm veya genel anlamiyla elektromagnetik dalgalarm taneciksi. bir mahiyeti haiz olabildiklerinin bir delilini de bize CO:MPTON olayi vermektedir. Bu olay fotonlarm elektronlarla ~arpl§malarl, sogurulmalarryla sonuclanmadigi hallerde, tipkr bilardo toplarmm ~arpl§mala!'!i1da oldugu gibi esnek ~arpl§malara yol a~tlglrtl ortaya koymaktadrr,

~ekil: III.6 daki gibi E=hv enerjisini (dolayisryla p=hv/c impulsunu) haiz bir foton sukfmetteki Eo=~ stikfmet enerjili ve sifrr impulslu bir elektrona ~arpsm. Eger bu ~arpl§ma sonucu foton, elektron tarafmdan sogurulmuyoraa, geli§ dogrultusu He bir q> acisi yaparak bir sacilmaya maruz kalmis olur. Bu arada elektron da fotonun geU§ dogrultusuyla bir e acisr yaparak harekete gecer, Fotonun kinetik enerjisinin bir kismi

Enerjinin Si1reksiz1i~i

53

E':hll'

, h,,' p,=-C-

E = J ~~ c'. lc2 = T+moc2

P, = p.

§ekil: III.6. Compton Olayr,

boylelikle elektrona intikal etmis, kendi enerjisi ise azaldigmdan artik haiz oldugu VI frekansi, ~arpl§madan oncekinden daha kli~lik bir deger almrstrr: v' < \I. Deneyde kullamlan elektromagnetik dalga eger gozle go~lebilen l§lk ise ~arpl§madan sonra sacilan l§lgm daha ziyade kirmizimtrak oldugu goalenir.

Eger fotonla elektron arasmdaki ~arpl§ma, gercekten de, iki kat! kiirenin ~arpl§masmda oldugu gibi esnek bir carpisma ise boyle bir ~arpl§mada kinetik enerji ve impuls korunum kanunlari gecerli olacaktir. Buradan hareketle eger fotona tekaabiil eden frekansta (veya dalga boyundaki) degi§im tesbit edildiginde bu ongorttlen degisimi deney de gercekten tahkik ediyorsa,bu sfrretle hesaplarrmizdaki temel varsayimlarm yani foto - elektron ~arpl§masmda (sogurulmayla sonuclanmadigr takdirde) enerji ve impuls korunum kanunlarmm gecerli oldugunun ve dolayisiyla bu ~arpl§maya iki kat! kiire arasmdaki esnek bir carpisma gozliyle bakilabilecegi keyfiyetinin gercek bir cephesi oldugu ortaya konulmus olur.

Foton - elektron sisteminde enerji korunumunun gecerli oldugunu kabul ettigimizden fotonun enerjisindeki degi§im sliktmetteki elektronun kazandlgl enerji olarak ortaya ~lkmaktadlr:

h\l-h\l'= ~ mov2=K (III.16)

1mpuls korunumu kanununa gore

~ ~ ~ p= p'+Pe

(III.17)

olmahdir. Yani ~arpl§madan onceki toplam impulsun ~arpl§madan sonra-

~

ki toplam-Impblsa esit olmasi lazlmdlr. Burada p ile gelen fotonun impul-

~ ~

BU, p' ile°sa.~llan fotonun impulsu ve PC ile de sacilan elektronun impulsu

gosterilmektedir. (ID17)yigelen: fotoriun geli§ yontl Uzerine ve bir de buna dik bir yone izCit.i§Urelim:

hv hv~'.·

- = --,leos <P + pe eos e

..» c

(III.18)

Buradan

·,9P~icq~: ~s"'_Y.;.1t'M' <:i:>.~JP ~P. sin 9=hv' sin <P

(lIT .19)

l?J.U@,Ur~,~~:,i;~~~ler,.kaieYe,kaldlrdlPJaraftarafa.'f()pla,nac::~~.,()lV!"8a.,

f~2 '~;t=tk~~';;';';;;2·th")(h~t).·'tios.9*(hv')'Z) f{HI.20)

. olliE' 'Ote"yandaIl" 'sac:; l1rfl l§' oIalfeleklron tin'toplamene.rjisi Kin~tik' enerjisiyle sukfmet enerjisinin toplamidir ve (II.37) ye~ggt~:'

1~~E. +:TfJ,~X)'~:I:f'v mo~( q~ tP4i~ c~.,

tifr. '.·BUra~a.rl iSe'::K:llre"Ye 'kildi'rnarnl'f

.p~~;;Q~.~Kld·2mo:cl!f., (IU.21)

fI;)Umhiif.r'Tlrt~il&);1 vil'~fIIE20'J;~flri::l§1g1:;a1tiridaYbti;son'big-ih f{' f~'in

p~~ eh;:;:;K~:f\2molc·~:K::.; (hv)~~2(h.v): (h:v.l* ~(hs/}~,+ 2moc' a~y~hv~} "~{h~j~~'2:{hvr1tv'}c6s<p'+lhv'J~;i

yazrlabilir. Buradan da

;mo:cj~,(h)ol.~hv;'l,~'(h'il)'Ch!v'}:(l'·.·· .. j.£os<Pl: ~eya'N~rt 'llH YclM'?d~)1iicJ2n~l6oIer~i{';

m c 1 :T(bfi}!';;~I;;\

+~('X:'i- .J...:,) /\)..,Jl-cos CP)

.), .:'. . ....• \j: { ,,'- , -~~". -,,,;.,!/'ti '_, .,', <

,"':1

yani

-11/· ,

A.'-A.=.AA. __ - r - (I-cos <1» (IIT.22·

_ .,.: . ":' ~~~_c

bagmtlsl elde edilir. Bu ifade elektronla c:;arpl§mu dolayrsiyla fotonun dal-

·g3!l:b8yhnaa~l-iiZalffi!ji;\rfbtOlitln'~ i~a~nfua;iigisina·bagla.ni;_kt~dlf.

______________ ~--------~~.~-~-~-·iru- •. ~~-~S-"ij-·r~~~~-~,~~~~-i------ ~_ .. _5_5

tHfJ22) f()rmiiIiinu.L4~~li Q!~1.3a~,{tahkik"etmek ~G,in·S~l-tjJ :r:~I-7 deki i:gibi~rbir;demey:!,itijize~h :rku1JaDl:bR.

~>/

» //

/ .'~

.. .

,_." ,. '.::

-l:!. .. :..l )"1,,,,"1. _.

A·

l' .~' ;;::>.1 i-

", _.' ...•..

,:f: J~

.' .

KOllmofcirl er

(1])1:22'" fornMI'lUntlelh;CtniiC sye BJ!J'm,ptfJ:n; ':.d4lg,abQyYl.! .;i.d~ 'j)SeJj~Mr. F oto!fiurtf§arpt1~llrtaneeikfne}ka;cMrvhliyfrk,rktitleli''9lur.s.a:;QQropt:onLiQ:a,lg~~yuJtiti'fiJ~dai.@ '-Ita/dar }K1S3j olaeagio ~~ka:tdlr,q DigeJt; rtaraftaJtr;;A~ n).'t1j ;cli1i(~ cak lti>';;.;J1180~~Ji~tli' nia,ksi·mum:old~,torulrnekitedirisBun8.;<;binaeb::.h~~tJ?D~>fI~ek:t~gh:! Qa+'p~asIi-l)abJ$ ]t~su mdugunaan;vfIDtoinun"iialga.Qo!ylJhd~l<~,1Ulak-

9iriH.i'!fi H~J.}~HhiH ')Jrtt!'bJ{({O!~~~ .1fl '61~ligi1 ii~S~~Ia:~ii~.i jBtirme~tebtcr&1{-ibdAlga -06%'a~~i~ifumHfil\x.Y~lhf~Hikhffanma12st1H~HYl~igozh~m~KiadH~(k&l-a~dlr.

o :.dr:~::~t\~"e<~,:~ L~~~i..[bL) r~~[~)~ffl..Rl - jf.,:~,

Zira gorimen isik icin (yani 4000 A <). < 8000 A i~iil) bu mertebeden bir

'd~~i :ici"~ulIanllfhic'l"i .Jih':aric'alt··~.'Obr J "m'erte1:Yesin8e'dtl-:$~ibuki 1 A

','~~'\ ~ :<~: n-"~;-~; 1 rr ~'I"-' r;:':~<··'S;::.t'i·:;;_§ r:-'~ir r r~""';' ""(:'r~ n r~:" ~·~·l· ~1~ ? '!"( c; :.:,"'::: ! f h,~:.; i, ;'{''i t~'d ,;"..,_.-/; r t-, i --\ r i -r c: -c .[:~·o

1 ilk:.odaI " a~ 66-· unu~ hai£'ohili 'X-( lriiar{ r' in ~ou'%qmette be'si'ila'e'bj{( ~§U -

h~~ir'kf d~Iflii}t>lif~k as;iltI~hftd~iP%i~ !1\ldi~yIik~a"~~ii~~i~brmr:: p p

Elektrom~$ll~Vkt~~~YI:\~Y:9.~al?,a_ge_Cf~Q~J~a_~a.l ~;~~r¥ah i yet a tf eden' k la~* f·izige gore" el~Kgqm~~t!K: ~~tr -daiga'illII Dir\~lEH{tron lizerinde «yansliilasl» bunun dalg~' boyfuid~Jni!rbi~ degi§iklik yapmaz, yani .6,).=0 dir. 'HII.22·)iformlimnde-'~ yapacak;lolll~;k '~y'ani, ~zfmnen.leile~jl:tdn,:ljiltek'IF (f~gj§tfghi'~ rk9il!ffll1etleCek>i6tu'fsa.1t •

}1t~~ -_.- ,,-, ".-- -,_ - _lim -~).= lim ,~'/l, __ ,eo~h~}~,Qi

h _ 0 h _ o.::Jma~?c~Lw''-J. ,1. 1 .. "

oIur; ve boylece) klasik, fi~lgtH\~bngOrabgu sonueu bulmus oluruz.

C;a~da§ Fizi~e Girhi. 1. Cild

-----------------------

56

Bu sonuc ~ok genel bir ilkenin ozel bir halidir. Aktanna Ilkesl (=Korespondans Prensibi) ad. altmda tanman bu kurala gore Kuvantum Fiziginin butun sonuelari limit hallerde (mesela burada oldugu gibi h~O i~in)

~ ,

daima. Klasik Fizigin sonuelarun vennelidirler. .

Bdylelikle limit haller, Kuvantum Fiziginin sonuqlarmi Klasik Fizigin sonuclarina aktarilmasnn temin eden, her iki fizik arasmdaki slirekliligi saglayan haller olarak da tammlanabilirler. 11eride Aktarma !Ikesinden gene bahsetme imkamnuz olacaktir.

ELEKTRON (itFTt OLr~UM(J VE YOK - OLMA

~imdiye kadar gordUglimUz gerek fotoelektrik olay, gerek frenleme l§lm olayi ve gerekse Compton olayi fotonlarm haiz olduklari elektromagnetik enerjinin, maddesel taneciklerin kinetik ve potansiyel enerjilerine ya da bunlarm elektromagnetik enerjiye ddniistlmleri hakkmdaki orneklerdi. Acaba fotonun elektromagnetik enerjisini sukfmet enerjisine donusturmek yani katrksiz enerjiden hareketle katiksiz madde meydana getirmek ya da, tersine katiksrz maddeyi katrksiz enerjiye doniistiirmek miimklin miidUr?

Bu sorunun cevabi olumludur. Gerqekten de yUksek enerjili fotonlarm biiytik ktitleli atom ~ekirdekleriyle vukuu bulan interakstyonlarr (etkilesmeleri ) sontrcu ortaya biri pozitif, digerl ise negatif yiiklii iki tanecigin ~lkbgl gozlenmistir. Belirli K+ ve K: kinetik enerjileriyle ortaya ~lkan bu taneciklerin ktitIelerinin ayni oldugu ve negatif yUklli olamn ise elektron oldugu tespit edilmisttr, Elektronla aym klitleyi ve ters j§aretli aym yUkU haiz olan diger tanecige pozitron adi verilmis olup bunun elektronun kar§It - ti.nedgi oldugu soylenir,

Bu elektron - pozitron c;iftinin olusumunda enerji korunumu ilkesinin geeerli oldugu kabul edilirse bu c;iftin dogumuna sebep olan fotonun enerjisinin, en azmdan, bu c;iftin toplam enerjisine esit olrnasi gerekir. ~u halde

Ef=hv=E++E-=mo c2+K++mo _c1.+K:::::2mo c2+(K++K-)

(lII.23)

olmahdir. Bu bagmtr boyle bir reaksiyonun vukuu bulmasi icm gerekli minimum foton enerjisi hakkinda da bir fikir vermektedir. Gercekten de bu minimum foton enerjisi ancak elektron - pozitron c;iftinin olusumuna yetecek kadar olmahdir. Buna gore

Er.Min = 2moc2

Enerjinin Sfireksiz1i~i

57

olmahdir, Bunu a~lk~a hesaplarnadan once genellikle ~ekirdek fiziginde pratik bir enerji birimi olan bir birimden bahsetmek istiyoruz.

Eger 9,108 X 10-31 kg kiitleli biro elektron 1 volt1uk bir potansiyel farkina tabi tutulursa kazandrgt enerjinin 1 elektron - volt = 1 eV oldugu soylenir. Bu enerji, elektronun q yiikiiyle V potansiyel farkmm earprmmdan ibaretth-:

1 eV=qV=(1,602.10-19 Coulomb).(l volt)

= 1,602 . 10-19 joule.

Bu bagintr bize 1 eV un Joule olarak degerini vermektedir. Buna gore bir eIektron- pozitron ~iftinin olusumu i~in gerekli (III.22). minimum enerjinin

EI,Min =2mo a2=(2X9,108.10-31X9XI016) joule _ 163,944X10-1s

- 1,602X10-19 eV #1020000 eV =1,02 MeV

oldugu bulunur (1 MeV = 106 eV).

Gecerken surasma i§aret edelim ki elektronun karsit - tanecigi yani

karsit - elektron olan pozitronun varhgl 1928 de P. A. M. DIRAC tarafm. dan teorik olarak ongoriilmi.i§ ve bu tanecik 1932 de C. ANDERSON tarafmdan bilfiil gozlenmi§tir. Bu tarihten sonra ancak 1955 de proton/kar§It - proton ve notrorr/karsrt - notron ~iftleri Iaboratuvarda elde edilebilmis ve Ka1'§lt - Madde hakkmdaki bilgilerimiz genislemek imkamru bulmustur. Bu son ~iftlerin elektron - pozitron ~iftinden daha zorelde edilmeleri kiitlelerinin elektronunkinden yaklasik olarak 2000 misli biiyiik 01- masi ve dolayisiyla ortaya konulmasi gereken enerjinin de Be\" (=109 e'V) merte besinde olmasmdandir.

Elektron - pozitron ~ifti olusumuna karsit olay bir elektronla bir pozitronun biribirlerini yok ederek bir foton ~iftinin meydana gelmesi olayidir. Buolay bir elektronla bir pozitron siikunette ve biribirlerine ~ok yakm iken vukuu bulur.

PROBLEMLER:

1. 1) Bir kara cismin 1327°C de ve 27°C de yaymladigi isima enerjilerinin oram nedir?

2) Bir kara cismin A=5J..l maksimum dalga boyunu haiz I§In yaymlamas 1 i<;in rsrtilmasr gereken srcakhk ne olmahdrr ?

58

i2~·a.."'1;Bir karaLcis~inyaymladl~l::~~ilmaepet;j.isinjn:<mak.s:il:nu:rouna tekaa bUluede# ;XM4Jccda!lgaboYUoileJmra.'~~miit) 'E rSieakl~g}J:araslhdai

).. •• ii·)T.~ 2~898 .i lQn~,\~.,.]f K·

§ekUhde bil' bagihti oIdtigtln'lI go5te¥-iniz1 (iw.tEN,,·!ote'le.me.rkan~fiu)

bY . Gline§in yiizey slcaklIgmm'60()O OJ( oldugu (n~Ulmli§t.ij.r~ 'f~~~r~ gilnes mukemmel bir ka.r~ cjsirg qlsaydly~y,~nla41g1 ~§lm~ enerjisiriln maksimumu . hang! \~falgiibb:Ytirtktekaat>Ul ~~g~ekti '1.

,~·,,~,r:H 1.9.99;·\olf;~~!?tt)~h~,~,~1:~~lng,~~~_.~.~~_;~~ri~;ci~T~n",~~~rn:Cfr<~?!~~j~.!rYo- unltt" ii'(:'" i"''1W;'L'.'.'q{i 1 W:tEN~oteleme k8:iiunl.t.u' arnica "X , "2~898_-"'I~in

-~i~) ci~k~ig{ 8~~ih ¥~e;~rii~ki~aif:;13J' i'~i~[kt\lftkr I~iilliH~a-i~'i'(to~l~fr{;' ~rierji

de U duro

1) Acaba bu. karacisim bam?;i''PJrsl~~ijhjlPda, T sicakhgmda yaymladIgi'riln ;'llti-misrr da:fi'ii'ta.zla ·bi.rt6ph\m,~iietji yaymlar?

2) Bu T' sicakhgrndaki isrma ,gticiHliln:rtmkslmumL~}:gaf;tidyu ne Qhg;p,

:3'j:·ITE1600·.·.'f'K,'vet}T~-;·f;(t1Jl891j.O'K"SfCaldlMar~n'a/;t-ekaSibul'ledert,:maksiriilirri' :'i~lfu8:J g.i.i~ierini'B!;,Btaii.i·tnedir? '

:4-~i~,·~~~lt~;~,J~,ifHJ,;,},~~IIIV.)H~W:Fm~r;·'i)~~eT;~fl;~,:P~~jH;:~:e~,'I~:~~~~X~~¥~; so, ,g~l'~~} ~~mp1;:-~r·~tF; i,~~m~,; l~w~~l~h ,Rl'H~~!;!~tfi\n;b?:;~~~n :n~~lAs~9h~,?tpan ;~n,9fJ.~ fR,~r;~~smH1i. ~}~~~rN-1,:,c!A~ ~Wl~~'~~,1cl~T}i !.ti~~WJ~fJ;ff~ljX~~,'lt ··J~JttNtf)g6- . re,;{.i: ~lq~hIHh~~~, t~J>J~m{p,;~p_~Fj~f:iJnj,.,y,~Yl~!~~~J! ,grA !fi~!W,~U'0~~~~r~~'i\ta t-

,s.ay:~slnln".B~ C;>fl,ac,a;g;~Ql, ,~~~~1?I~y~~ll~: .,

, ..,. _,.. .' "',' • ~ •... C'_ .• ' .,,__, ., " '_ ., .• ". t., nO • / .... " • .I ... ,. -" •• ,- -"0 t .. ~- «: .'. ,:~ . .;.. ..

4. Dalgaboyu A. = 5000 A olan yesil I§1K'birterrnornettmrinJ 2!:gTu ci.va Jhti~?t ~ ~9:.n, q?;z;n~ll$l,t?~.~;~m·d,~wuq:~~t,iip ~s" i~8;~W~~nHm'-f~3lffi~h~dile bilir oldMg--p.ll,~ f~F~~sI~.re~,) ,,~8;ma,weH·;s9gpl\;1,l.lm!~,~tlfi~~r~ ,!F.l_ff~P.,e.fl·iiA ~,lR~~\l~~nm 3~g.r:rN-¥sefuie&jrii \.t~miR·£~i,n .. li~~, ,t'q£oiiil;n .. ~Qgjjr,uhpa~li g~~~lttJwn'l',Ji~~ap-

.layrmz.

o

5. ).,=5900 A llik isrk yaymlananbir sari I§Ik kaynagrnm 1 mum sid-

detinde oldugu farzedilmektedir. Bu demektir ki kayn~f:i~d:~,~Jw~fede 1 em- lik yiizeyden1 saniyede gecen enerji 1,5 . 10-7 JouZe'diir. Buna

. ~<;>r,r,.l,,, ~~:; p~p.~~~, tane, fptQI:1}lp;)- ge;~m.Etk:t~ Rl~1fg\l~u.rb~!1f1n~~~

",.,. ,_,:, ',:''',''_"_ .... _ •. _.,,_~ ~,."'~; "'" -_"-" , -,,,' ",_,;, "_, ': , ••.•. ~ •. '. '. ,:\_"~'" •. -_ .. , ;L:_.-'., ... ·~,"·., •••. : , .. ,,~~_", •• ~.,j. ' __

6. a) 50 MeV luk bir elektronun haiz oldugutifupulSUfiaynlrt8JLsaNp qI~~ ·:l?if-; ~1)~q:q\lD; ~.~~r~js,W~ t;h;~~~P~~Y¥lJz .. (

" ',. ., '" 1. :r" ~ ~ ..... _"" _. •.• "_-.' II .,' __ '--. .~.,' __ -" t _" "-.: >:_"'J ~ _,._'- ~ _,- l. .... ' t... •• _:~}. .\ c. _,_. .. _- .. - , . .;.. '_ ""'1'-'~:- --._'- .,'

b) Bu radyasyon 1 elektr&magnetik spektl"~JnBnllieresi:n. buluntir?

Erierjinin SUreksizUgi

59

---------------------'----,----'-.---.~-.--.-"'.~" .. ".- -

7. 2,5· 10;,_6watt!Iil2~iddetinde 'birradyasyonllcm2lik bit" yiizeye dU§Uyor.

a) YiizeyinmUkeIl1iriel s()~ra.nbiryuzey:OlduguI1U,ka.b1iled~rek ytizey'lizerindehasiF olandrtala.marady~syon ku#etini nesaplayimz. "

b) ytizeyi §imdi ," de, .mukemmel. YaDSltan bir. yUzey kabul.ederekyuzeydeki ortalama .kuvveti., hesaplayrms.

8. 1,0; 10'-IO\vatt!iri2 kadar"dti§i.ik§iddetli'radyasyoh1a:rl 'gozlemek miimkiin olabilmektedir. (Bu hernen hemen goztin';se~ebndigiC'~A; du§iik l§lk§iddetidir .)

a):au §iddetiQinl·mIXl21~k.YUzey~ehher satiiyede,ge~en ~60o ~:'dal-

gaboyilJia sAhip' fot6rilarul' ~aYlihD1bliIun'u£ . ,.

b) AynJ, §iddet{i~in",.l·imm,2lik yUZe,ydeIl: her,~ap..jye4e(g~Qel! ve frekanslarr.j, MJiz/ sec olanLra.dyofotoIllar '·lle: kadaf<hr ~

o

c) Ayril'§iddEif i~rn'aYDlde1ikteI1 'a.YPI§attlar'altifld!i' ge~en 10-,4 A

dalgaboylti "y 1§1I1l fbt6rilatlrie kadardlr?' .

W:~ir,. :~~., yii#~.Yr.p,z,~'ritl~. ~~~en,g, t: M~-X' ~~,~.J()tfm:,!\li.>zm!~~~~ IH:g.e li§ ~i~~eti·;l~.·,Alr,·/!9 cri:l!talml~,gl~d,aki.".p,ir . ~~1':·t~b~~~~ltl1Jl:,),~iilq7.9;·g¢.S}r~ten sj;>p.ra. hli~melliri '§igdefi lo/5;'4¢'geJ:'irie .dj1~mektedh· . .Bu foto_l1". ~11~rji~t~iQin

.i .'1 ,j \1' -. ,- ;'< .. :. ',;: -'. f:, :1; '7. i., ': " s.: ";"~; " :~:'<, '~';~JI_.:' ,-:' I,,; _1, ;,_;' .,~;:-., ~ ,'.

suvun sogurma katsaYlslm_1i.e~aplaYI:mz.

10/'<;lplak~'gozle !6~ skadirden biruyrldtz .ancak gorii;!ebiImekledir. Bu dac:lhnmesafededOj8 :1n'umI §iudetindeki \bir!. 'l§'lk' kayrlagma <.e§degerrlir. Gozbebeginln ~apl yaklasik olarak 3 mm olduguna gOre]gOzbe~egin~ertsalliye ~~§lIla. ka<;.l,{l,lV'a.nt,wn;gYQtigill~ pe~~pla.¥lI'll(1:. ·t. ~~Jgab.qyu }"e doniist.Urme.kat$R:YIsl tmndaIl_,e~Yel~LprQPlemdekiriin avni 'iar~itileqe.~tir.

li .. v,_freka~sh , blrl§ik:~!§iddeH .,'r':Toulf;!{ti12.csec ~)o*hn;p~ralel~i bir htizti1~;'haiitide !Y~Yl1rrtliktaair :1i 'ffi!:'d~kf'fotdn:iAYis#it'! v,:ei~ cit1'~ihd~i).1 hesaplay1:ti12:~

;O:l':~

12. K meblll'i~ln '4>'~(eV'oIdugui1agore-3500A'lUk tI'A=lO-IO m)

·!monokrG:rn.a.tikibit.~lnbt: l~igUl fK '~eyiriden(kopardlgl,el~ktronlarm:-ener. JishH'he§apla')fltilz.

13. Bir sodyum yiizeyinden elektronlar kopa1:>~lmell3ij~iQ e!jUt dalga-

e

boyu 5400 A diir.

60

<;ag-dalj Fizlg-e Girilj. 1. cua

---------------.---

a) Sodyumun yUzeyinde bulunan bir elektronun bag enerjisini, yani i§ fonksiyonunu hesaplaymiz.

o

b) Bu yUzeye 2000 A lUk dalgaboylu l§lk ~arptlgl zaman yayinlanan

fotoelektronlarm maksimum kinetik enerjileri eV cinsinden ne kadardrr?

14. a) 1§ fonksiyonu ~=4,53 eV olan bir tungsten yUzeyinden maksimum hizlarr isrk hizmm ondabirine eslt olan fotoelektronlar kopartabilmek i~in gerekli elektromagnetik radyasyonun dalgaboyu ne olmahdrr ? b) Maksimum hlzlarIO,98. colan fotoelektronlar hastl eden fotonlarm dalgaboyu nedir?

o

15. Baslangrcta sukfmette bulunan bir hidrojen atomu uzerine 1 A

luk bir foton carparak atomun tek elektronuna blitlinenerjisini intikal ettirmektedir. Boylece serbest kalan elektron (Bag enerjisi=13,6 eV dur) gelen fotonia aym dogrultuda hareket eder.

a) Fotoelektronun hizmi ve kinetik enerjisini bulunuz.

b) Geri sacilan pozitif iyonun momentumu ve enerjisi nedir?

16. Ust atmosferdeki O2 molekiiler oksijeni gunesten gelen fotonlar vasrtasiyla 2 atoma ayrisir. Bu ameliyenin meydana gelmesine sebep olan

o

fotonun maksimum dalgaboyu 1750 A olduguna gore molektilil teskil eden

2 oksijen atomu arasmdaki bag enerjisi acaba eV cinsinden ne kadar olur? (Bu olay yUksek ucuslar i~in mumkun enerji kaynaklarr olabilir. Gtinesten gelen radyasyon molektiler oksijeni atomik oksijene aymr ve atomlar molekUl halinde tekrar birlestiklerl zaman enerji serbest kahr.)

, .

17. Enerji ve impuls korunumu kanunlarmi uygulayarak fotoelektrik olaym serbest bir elektron lizerinde vukuu bulmasmm imkansiz 01- dugunu gosterinis,

18. Bir metal ylizeyine gelen biitiin fotonlarm sadece kli~lik bir kesri elektronlari serbest birakir. Bir fotonun metalden bir elektron koparmasr ihtimaltne cfotoelektrik verim» denir. 5 em' lik bir sodyum yUzeyinin 1,26 . 10-1 amperlik bir satlirasyon akimma sebep oldugunu kabul ederek prob. 5 de tarif edilmis olan isik i~in verimi hesaplaymiz,

o

19. Bir sodyum arkindan ~lkan sarrisik O. = 5890 A ) He civa arkm-

o

dan ~lkan liltraviyole l§lgm 0" = 2536 A) bir potasyum levhasmdan ko-

pardiklari elektronlarm frenleme potansiyelleri sirasryla 0,36 V ve 3,14 V duro Elektronun yUkli bilindigine gore

a) Planck sabitin!

b) Potasyumun cp i§ .fonksiyonunu, ve

Enerjlnln Sureksizlitl

61

c) Potasyumda fotoelektrik olaym uzun dalgaboyu smmm hesapIaymiz.

20. Tantatdan yapilmie bir levhadan fotoelektrik olay aracihgiyla elektron koparmak i~in gerekli i§ 4,19 volttur.Bir fotoseUiliin tantaldan

o

yaprlrms fotokatoduna A. = 2536 A Uik bir morotesl l§lk dii§iiriilecek olur-

sa ortaya ~lkan fotoelektronlari durdurabilmek i~in. ka~ voltluk bir Zit potansiyel uygulamak gerekir?

o

A.' =3650 A liik bir l§lk i~in bu frenleme potansiyeli ne olur?_ Bu iki

sonucu .karsrlastirarak y<?rumlaymlz.

u

21. Bir tungsten yiizeyine A.l = 1800 A liik bir radyasyon dii§tiigiin-

de, a~Iga ~lkan fotoelektronlarm maksimum enerjilerinin 1,5 eV oldugu tesbit edilmistir. 'Eger tungsten yiizeyine gelen radyasyonun dalgabo-

o

yu 1.0=2300 AU asarsa fotoelektron yaymi durmaktadir. Bu verilere da-

yanarak h Planck sabittnin degerini hesaplaymiz.

o

,22. Crvanm A. = 2536 A Iiik ~izgisininbir metalin yiizeyinden kopar-

digi elektronlar 2,60 voltluk bir potansiyel altmda frenlenebilmektedirler.

o

Crvanm A. = 1849 A liik ~izgisi i~in aym metalden kopacak elektron-

larm ne kadarhk bir potansiyel farkiyla durdurulabileceklerini hesaplaymiz.

23. Sodyumlu bir fotoelektrik seliiIiin katod yiizeyi 13 cm2 dir. SeIiil, 32 mum siddettndekt noktasal bir l§lk kaynagmdan 50 em uzakhga yerlesttrilmistir.

a) Kaynaktan itibaren katodun gorUldiigii kati aqmm °degeri nedir?

b) Seliiliin ortalamaduyarhgi 12 p.A/lumen olduguna gore bu §artlar altmda selultin sagladlgl akim ne olur?

Fotoelektrik e§igin ). = 0,583 ~ oldugu bilindigine gore:

a) Bir elektronu katottan koparmak i~in ka~ erg'lik enerji gerektigini, ve

b) Bu enerjiyi kazanabilmesi i~in elektronu ne gibi bir potansiyel farkma tabl tutmak gerektlgini hesaplayimz.

24. Bir metal yiizeyi '\11=0,9 . 1015 sec+ frekansim haizbir l§lkla aydmlatrldigr zaman 0,6 voltluk durdurucu bir potansiyel uygulandlglDda durdurulabilen elektronlar yaymlamaktadir. Aynl yiizey '\12=1,26 • 1015 sec:' frekansim haiz bir l§lkla aydmlatrhrsa ~lkaD fotoelektronlan durdurmak i~ino gerekli potansiyelin 2.1 volt oldugu tesbit edilmektedir. Bu

62

verilerden yararlanarak '~,iRt;lA~G}{~a~~t~m'~c::1~g~~iAi:ve,Jll~taliJ:l:i§Jo~siyonunu tesbit ediniz.

'25~";,!BiI .. metal;,~~Yinin,i§fop}[$iY911;u. .,Q, V'Ql~,i~~"fQ~~I~~tronl~r~n

(I" . '.' " -. -, '.' .'

yayifil"l~iH;ktitIk'diIg~Doyllilu nesaplaYtnlz.:OBtifytiZeye2000Alukbirl§lii;

dU§tUgij ta:k~rd,~ ;~YlJl.IQ.nQ.~~1.c: \91~1l ,foto,el~lttI;q:ll!arm'~ll~ji .2Y',~ .,p.l~l~r:tm

hes~~(Ul};iz~ , .. ".

e

26. )..=4560 A liik bir l§'lktan 1 watt bkka(;faribi'I~'sezytim jiizeyi

tizerineLdU§iiyor.>13unun ;'lWc~%5 " ini:n fQt~l~kt~Qn,ltop~~g~:~~ad.lgml varsayarak a~lga ~lkan i elektron ;iklInml¥~~un;u.:$~flr~,·JJ].pirg~Jll~~; i~ing~r~k1i durdurucu potansiyeli hesaplayimz. (Sezyumun i§ fonksiyo-

nu"j,i;9\;_V61ttur:'I . .

,21., ::~~ir l:leliiJull,fotpltatQg1ll\da,n, bir elektronukonarmak,icin,W6::;: 1,13 e V luk b,ir J§ xap.tnakg~~~IIl~kte<iir.

"f~) 'lHt'tiii deneyde:fotok'atot ;fotoel€!ktrik'~~ige tekattbUr ~aenjmonbi

'0'

kromatik bir rsikla aydmlatilmaktadir. Bunun dalgaboyunu A cinsinden

veriiH~f

,0

2. lkinci bir deneyde katot Uzerinc ). = 8000 A liik monokromatik bir

l§lk !goHdefiImektedir. 'Bu' ta:kditde 'll,e ". blur? .V~ rii~inoriIr?

e

3. 1)~iincii bir deneyde ise katot ),,=3000 A lUk monokromatik bir

l~ml~.:ay,wp!~tllIll~~ta.Q.~r, Btl. t~Jtd~rde:, ~L:~tokatp~taIl~Jk~nelektronlarln k~netik en~:rjile:riIli.v~., makg.imum .hrzlarrm, ve

.Jt;),.~otQ,~le.~trik.aklm~~n du:r;Q.lll'IPaJt ~ma~lYla fotokatodauygulanma.sl gereK~n durddrina. • g~r1.1jmini hesaplaYlnlz.

ci

28. )..=0,708 A dalgaboylu birl§1n.,bir .karbonblb.kutarafmdan,sa-

~llmaya maruz kalrn~ktad:l,:r.B\l,ta.ltdi:rde ~$o.~.\_likpira§l. j~in~:~~~lla:q}§l. tim q~lg.ak!oyqIl4aki degigipli v,e., bu(>la.y. eSI,1¥J.Il9-a. p:rta.lra, ~l~~n.geri \e·' pig elektrcnlarmm eV emsinden maksimum kinetik enerjiierini hesapla. ymlZ.

o

29. 0,015 A dalgaboylu fotonlarm serbest. elektronlar taraflndansa ...

~Ilmaya. ugradlldarlIll f'a."ederek

-,;, "

" ) "'''50

'. ,.' )0' ..... " ,_~r~

:b:) l3,5° Jik ~lla,r altU1da,sa~llan JQtonJa.rm .dalgabQylarmm.neola. .. caguu;. ve ;;b.er-ild>bi.lde depu:nla.rU};8erbest e.lektl'ordara,Jntilti.l:ettirdik. lerifenerjmindeg~lerini he~aplaYlnlZ.

63

30J'j"·~·~90q:£lfk \birA~ii·ileissa~llan';X)il§lnlanmnu~~);dalg~·b,9Y.\~r~?\ ~)_\.:./),.;.;29Q.~.~. QJan ,.f:y;unitlSak XY1~lnlan'»' j~'in;'

"-"",~, . .-' '.'.,,'. .t .' _::'.' ,,' .• :~.' -"--."-: c- 7 ~:. ,t ,<", .' .. 1.( l ~

o

b) ).. = 0,200 A olan «sert Xl§mlarl» icin, ve

;CS: .. ·X~o<.O.OQ~Oj6~l:;,ql~n_-.J'~~ftr ~~mma )sirilari» '. !~in' he:s.:a.plfj>iriiZ; ',3:t;IUD'algaooynr'>t:tf::;(),7107i[Aielan(iMQlibdenan,ri~~~;i~gi§.i,.~Pt.IXci/~;n

Compton olayi tarafindan ongorulen ).."'~H-i~;!d:alg.a'b<?yui"~~!,~~lllL4?''"''"r:,0~'fL:i4.5.o, 90'~; (135~: <ve.' 18Q~;tI,~l18.fll"j~in'~~~~Jl'~Y~~'!~"1 ~i! .~~I18tul;t,-rm.~~,~~ !In!~n~ce~l1ez olan!oin;Bragg,·.S~ktfj~ro~t·J;i~s!Yl~iipi:r:~~c;hm~!,-~f(p~9fiiF;~~~Ier.t~8)~a,~jf:~d,:,ilmis 11...:8 dalgaboYl~p~~ jMf:}qhl,l,~3tf!L'.ij~~a~iil~~ ~~I~H' I ~",~.~11~R-~- hesanlavmiz.

o

(d=3,029 A)

~,2:i [.!g'itf*';l§rriltH:~h Utfu:~gis~rWesP ~1~i{t!ronl~¥:tarafinaaiiJOOq">likbir a~i'irJ:$~fijtldt~4fiiad£r~rS#pfuay~1ffi~r~iiRal~~lttitfif~nraLX:~~:f~tart'illhdal;'

_" ,<0 ·~·o ~

gaboylarinm 0,02~Qu.?!· 9tP.~yjlgiljH9jg~~j\gq~;,; ~lektZ:Qll~J!\';W~r\~W\ i~ij§·e!l

X .~~Htl~Ff¥Hl~;\ftf'!e~~g~\a~;2~)~ ~~~~~~lfrL _. . ..

·.dcP~Jil. ~j ;;g9ofA~!tA.~~:1 1~l.M~mla}:~~~}A~R1'1f"t~lqf~5l (i~l~Y. ~8R,~tg~, 91~~h:¥q~;, leI}mYlf:~ffi!c~:::~r.~ 1 trJ.lf1\. ml~~lliHPlfI;J:~btEt~~\f}BHf ~R:~Bt)~l"P::~l~~P~·(b·lyn ~~ ~JFH}sing~l!~:Yft~li,1~;~';;N~il~~il~~5~~r9JnHB-:l? #trli?l-9~!H~~n jfade~g~Ili~;)'; I~iIlba-

~, " o;~

kirm K a ~izgisini O, = 1,541 A) goz online almizs

"" [" ',".~ , .. ,. .0 ~ ..... . {;,

~34! 0 X} p; 0, 7<YS 1tHuk~i;hir;Xi·q§''inla~i 'h uzrn~siibir: .Kaltben:;blo.}tuCtarafm-

daH~apHrllhfaK:ta'€1irrB\l')hUini~deh::1g()'Vi~i~lsaptll·nm.f~}Olan iitrilaroaki t1).. dalgaboyu degi§imini ve 'bu saptrrilma slrasmda:igeri;.rtepetk~ektr.onlarlnSmitkg:in¥tfrrffklnet4k:\~rlefjfsinlr~VL~cifiSinQenjh~s'a:p13YInii.

'3'5:1}IC0h1rJton1.f.:ii1,cr6lomariifmofu1Hiturrttiihaiz" oldUkfa:fini'fdiiif:fiktin .. · denhareketle, yansrtici bir yiizeye normal dogrultuda gelen radyasyohun' haslf9~tH;gf b.ish¥bc '~~YJiS%h\~§idd'etl{.se~sffiaeH i;h\e~:ullJlayt_ni~;\f ::lEn~rji §ida~tri.:: ~~Iliy~d~~r 'Cfu'i,r.bii§fniig~lmrlen~~jldi~ .'j

. 'nttdfj6!'Yrt.Uffl·{:~idttefii1d~fJ1JffcltaYn~ki~H~ltHlH')s~re l~igfn"cyuzeYi''';A. == 5 cnfi UOls:ii) ~~1k:iY~~kt'~hrl:';m 'ftt~Jilfed~ i§mlalfa'3ilbfrli'iil ~dtiriiffiaa:" j erte$fiiivr mi~('xbir i':~'fh1i:i ,fiJi{p.dl! fi1ftsJF'~Hi~P i~u*~¥Ii ptbhlliili ~5rlti&lii t-vlrH~f~l¥ti tiJ' larfiiri(RiWe~aplb.Yftiif:\ '.' " .. _" ),_, ..

. ?~~ "S?~·g§n~+d~~t!f.' J~2;:o!:mnl;?i~;N~!,~'; ~~!~91~~1~,.4~.p,~a<n ~9~ce ... ~!r,~~?gu,f,PCU tahaka'dan>'.~~s~t~~n ~~:¥~~iI1~~',,~i~ ~r.~~~,b~, Y"a,~~~:~,!~,~:·':~u.~;r:~~ar~};,¥~}~~}~,~}

sik olarak "Al j kal11higi've '1o"'geli§'§iddetrUe" cWafitJ:liait; -O'tanb"'katsa';YIsl'

olan!ve'3Sog11rficii maddeyi iifa.rakierige ~eil;) llJ.yer sogurma-kataaYl$.l dentr. (IJ .. ni4lgiri:~':Cla;lgabo}1Urm:}srWES1kLya;,;bag:lt.J.dlaiQ,~lirr)

64

<';;:a~da§ Fizig-e Giri§. 1. Cild

Bu yaklasikhk sogurucu tabakamn daha kiiQiik fl.l kalmhklari i<;in daha dogru olur. Buna gore Iizerine gelen l§lgm §iddeti 10 ve kahnligr l olan kahn bir sogurucu tabakayi kateden l§lgm nihai 11 siddettnl hesaplaymiz.

37. Havasi bosaltrlrms bir tiipte anot. He katot arasmdaki stirekli gerilim 250 volttur. Bu takdirde anoda gelen elektronlarm kinetik enerjilerini eV cinsinden degerlendiriniz. Anot akimmm §iddeti 6,4 mA oldugu takdirde anoda YlgIlan giicii bulunuz.

38. l~fnde mukemmel bir bosluk gerceklestirllmis olan elektronik bir tiipte elektronlar isrtilrms fHamam ilk hrzstz terketmekte ve sonra fila-. manIa plak arasmda uygulanmis 150 voltluk birpotansiyel farki aracihglyla hrzlandrrrlmaktadir.

1. Elektronlarm plaga eriatfklerlndeki hizlari nedir? F'ilamanm saniyede 1015 elektron yaymladigi bilindigine gore tiibii kateden elektrik aknm ne olur? Carpan elektronlarm biitiin enerjilermin plaga intikal etmi§ oldugunu varsayarak plaga yilklenmis enerji ne olur?

2. Plakta birdelik deliniyor, Bu delikten gecen inee bir elektron hiizmesi B = 10 gauss'luk birbicim bir magnetik alanm hiikiim sUrdUgii bir bolgeye giriyor. Bu takdirde, Indtiksiyonun elektronlarm ilk hizlarma dik oldugunu varsayarak, bu elektronlarm alan i~indeki yoriingelerinin §eklini ve niteliklerini belirtiniz.

o

39. Dalgaboyu 0,012 A olan bir fotorr atom aglrhgl 197 olan bir al-

tm ~ekirdegi civarmdan gecerken yok olarak bir elektron - pozitron ~ifti meydana getirmektedir.

a) MeV cinsinden fotonun enerjisini hesaplaymiz ve bunu, meydana gelen elektron - pozitron ~iftinin toplam .siikiinet enerjis! He mukayese ediniz,

b) Elektron ve pozitronun meydana .gelmelerlnden sonrasiikiinette olmalari halinde (yani fotonun frekansmm bu reaksiyonun vukuu i~in gerekli e§ik frekansma e§it olmasi balinde) fotonun enerjisinin kii~Uk bir kismimn altm ~ekirdegine aktarilmasi gereklidir: ~iinki.i ~ekirdek totonun ba§langI~ta haiz oldugu impulsu yilklenmek zorundadir. Albn Qekirdegine intikil eden enerjiyi bulunuz ve bunu fotonun ilk enerjisi ile mukayese ediniz.

40. Bir madde tizerine 130 MeV luk bir foton geliyor. Bu foton tarafmdan bistl edilen pozitronlann saytsl en ~azla ne kadar olur?

.0.

41. Birelektron - pozitron ~ifti, aglrbir ~ekirdekten 0,01 A mesife-

de meydana geliyor. Meydana geldikleri anda elektron - pozitron ~iftinin

Ener11ll.ln SQreka1zl111

kinetik enerjtler] biribirlerine e§it ise, agu. ~ekirdekten sonsuz uzakbga kadar ayrrldiktan sonra kinetik enerjileri arumdakiCK+-K-) farlu acaba ne olacaktlr? Cekirdegin ortalama pozitif yUkUniln 40 elemanter yUke e§it oldugu farzedilecektir.

42. 500 MeV Iuk birfoton, bir:elektron -pozitron ~ifti meydana getlrmektedir. Elektron ve pozitronun e,it hrzlarla Zit yonlerde hareket ettikleri . farzedilmektedir.

a) EI~ktronUD (veyi. pozitronuil}kinetikenerjisi ne kadardJr?

b) iElektronun hizr ne kadardlr?

c) Elektronlabirlikte bareket eden bir gozIemciye nazaran positronun hisi' erie kadardir ?

43. Yarl~apl 10-3 em olanbir yag damll1cIgl·bir kondansatdrtin b~ibirlerinden d =1 em uzakhktaki yatay paralel Jevhalari arasmda bulunmaktadir, Bunlar' arasmda 3000 voltlukbir potansiyel fark; uygulandliIn- da q yiiklU olan ···d~mlaclk v=O,245'mm~/8 lik·bir biz kazanmaktadlr.

Elektrik alam olmadlgUld;l damlacigm hlzmmO,1 mm/8 oldugunu hesaba katarak damlacigm q YukUnU degerIendidp' bunu elektronun yU.kliyle mukayesevediniz. (Havamn viskozluk rkatsayrsr 1}='11,5· 10-6 MKSA).

44. 1. Yarl~apl10-" em olan bir; yag damlacig; aralarmdaki a~lkllk d;::::16 mm olan iki levha arasma pUsk,iirtiilmektedir .. Damlacik dU§erken iki levha arasrndakl uaakhgr 2 dak. 2,4 san. de katetmektedir.

Ptiskiirtme sonucu darnlacrklar elektriklenme.ktedirler. q, hareketi izlenen damlacigm yiikiiolsun. Ust levhaya alt .levhamnkinden 10000 volt daha yiiksek bir potansiyel uygulanmaktadrr. Bu takdirde damlacigrn yukarl ~lktIgl goalenmektedh-, Bu olayi izah ediniz.

3.) .Damlacigm hizryla ytikii arasrndaki bagmtlYl tesis ediniz.

b) Darnlacik iki levha arasmdaki uzakhgl ytikselerek 11,8 santyede katetmektedir. 0 haldeyUkU nedir? Potansivel farkimn hangi degeri i~in darnlacrk haroketslz kalir.

2. Uygulanan gerilim 10000 volt oldugunda, <;ok!saYlda damlacik gdzleyerek hizlarm, terimleri arasmdaki sabit farkm 0,29zpm/s oldugu bir aritmetik dizi teskil edecek sekilde dagrldiklarr goztenmektedir .

Bu gozfemden bir damlanm ta§ldl~ <;e~itli ytikler yonUnden' ne gibi b;r sonuc crkarrlabitir-?

Havamn viskozluk katsayrsr: 18 X 10-6 MKSA' Yagm ozgiil kutlesi: 920 kg/ml

1'. 5

66

<;aA'd~ Flzile Girl.lJ. 1. CUd

Klasik Atom. Modelled

Atomun maddenin bOlUnemez .en kUc;ii.k: pa~asl oldugu fikrL ve ilk atom modeli eski Y:unanistanda L~S1P, DEMOI<.RlT ve EPtK"OR'e kadar uzamr. Bunlar atomlann bir araya toplanarak madde~ .nasil meydana getirdiklerinin aklaslgar bir Izahim verebilmek amaciyla bazi atomlarm toparlak ve bazalarunn da c;engelli olmalan gerektigini ileri siirmU§ler, ~en-

. gelli atomlarm blrfbirlerlne cyakmhk» (=sempati) duymalarr dolayisry- 1a biribirlerine c;engellenecekleri fikrini aavunmuslardrr.

Daha ziyide hayiJ gUcUne dayanan bu atom fikri 19. asrm basmda ilk defa DALTON tarafmdan, kimyasal i.lkelerc;e~evesi ic;inde, saglam bir denel temele oturtulabtlmletir. Aynl stralarda YOUNG ve LAPLACE bir molekulun c;apmm yakla§lk olarak 1,5 . 10~10 m merlebesinde ve doIaytsiyla a.om ~apllllll da bundan c;ok daha kiiC;Uk oldugunu takdir etmig-

lerdir. .

Daha sonra gene aym asirda CROOKES, J.J. THOMSON ve daha bqka klmselerin seyreltilmis gazlardaki elektrik Iletirniyle ilgili olarak gerc;ekle~tirdikleri arastirmalar atoma -artrkbolilnemea nazarryla bakIlamayacagml ve mutlak aegeri e = 1,602 . 10-19 coul. olan negatif yUkU haiz eJektronlarm atomun bir yapi ta§l olarak anlasrlmasi gerektigin! ortaya koymustur, Bu durum, atomun yapismm ic;yiiziiniin ne oldugu hakkmda genel biriIgi uyanmasma sebep olmustur.

It. LE.;.~ARD, I. J. 'IJIOMPSON ve NAGAOKA ATOM MODELLERt

Elektronlardan olusmus olan katod l§rnlarmm, yollarr Uzerinde bulunan bir madden III ytizeyinden i~ei'i hatu , sa,)' .hr (i.,trkag atom tabakasr kadar) bir dedlllige nilfU~ edebildikleri gozlcminden hareket eden P.LENARD 1903 de atomun yapisunn oldukca bo§ bir yapt olmasi gerektigi fikrini savunmustur.

Bir yil sonra J. J. THOMSON daha somut bir atom modeli teklif etrnist ir. Buna gnre atom, negatif ytiklU elektronlarm hi .mogcn ve pozitif ytiklti bir klire iclnde, tiziimlti kek misali, gomtiIti bulu. '~uklari bir yapryr haizdi, Elektronlarrn toplam ytikU ile kurenin pozit:f JUkU biribirlerini yck ediyorlar; bu Itibarla da atom biitUniiyle yiiksiiz (:lotr) gozHkUyordu.

KIAsik Atom l40delleri

67

Eger atomunkapsadlgl elektronlardan biri atomu terkedecek olursageriye +e yUklii pozitif bir iyon kahyor; aksine atom un i~ine fazladan bir ele'ktron girerse bu sefer de - e yiiklU negatif bir iyon elde edilmis oluyordu.

J.J. THOMSON aynca bu model uzertne bir teori kurup eeui baZl sayllarda elektronlarm kUmelenerek atom i~inde her bir! kendine has _ ancak belirli bir sayida elektron kapsayabilecek kararh kabuklar meydana gettrdiklerini de gostermi3tir.

Bu durum, MENDELYEF'in elemanlarm peryodik cetvelinin muhtemel bir izahmin haberciei niteliginde_ idi. Diger taraftan J.J. THOMSON, bu elektronlarm stikfmet konumlari etrafmda titre3imler yaptiklarrm da kabul ederek gerek gOriinen 131gln ve gerekse X 13mlarmm kokiiniia~lklamaga ~ab3tI. Bu modele gore Ze He, R yan!;apb atom kiiresinin toplam

,~

pozitif yiikiinU ve r He de bir elektronun, atomun merkezi He ~akl3an kii-

resel bir koordinat sistemindeki yervektortintl gostermek suretiyle bu ~

elektronun iizerine, ancak I r ] yarieaph kiire i~indeki ytikler ~

~ e (4~' _ ~) r

F~--- -- plrl' ~

4~ Eo \ 3 I.r I' '

§eklinde bir kuvvet etkilerler. Ze He top lam pozitif yUkii ve Ze

p=-:---

4~ R'

3

ile de yiik yogunlugunu gostermek iizere elektron iizerine etkileyen kuvvet

-~ Ze' _-+

F=- r

4TC Eo R'

olur. -~u halde klastk mekanigin temel kanunu geregince ve me He de kutlesini gostererek, elektronun hareket kanunu .

..

d'r Ze' ~

me (itZ + 4~ Eo R3 r = 0

-veya

(iV.1)

vazederek

68

----

9ag-dalj Fizig-e Girilj, 1. CUd

--~--------------

§eklini ahr. Bu ise \lo=Wo/21t ozfrekanslyla tttresim yapanuzaysal bir harrnonik ostlator' denklernidir. (IV.1) bagmtIsmdanatomun R yaricapi i~in

( Ze2 ) 1/3

R= .

4r. Eo me Wo'l

degert ~l,kanhr. Elektronun oztttreefrnlerinin gortinen l§lgm ve X ismlarimn kokii oldugukabul edilirse bu son bagmtldan atomu ternsil eden hornogen pozitif yiiklii kiirenin capmm 2R _10-10 m mertebesinde 'olmasr lazrm geldigi bulunur. Bu btiyiik,ltigun gercekten de atomlardaki pozitif ytik bclgelerinin boyutunu temsil edip etlnedigini ilerideGEtGER - MARSDEN deneyinin sonuclarmi tartiairken gorecegiz.

(IV.2)

Gene 1904 yihnda NAGAOKA yukarida soziinii etmiaoldugumus P.

LENARD'm fikrinden esinlenerek bunu degerlendirmege ~ah§II1I§ ve atomu, etrafmda elektronlarm dolandiklari pozitif bir ~ekirdek olarak tasarlarmstir. Bu model J.J. THOMSON'un hemen hemen statik modeline kar§II dinamikbir model olma niteligindeydt.

RUTHERFORD ATOM MODELt

RUTHERFORD 1911 de radyoaktif bir kaynaktan ~lkan ve +2e ytikli.i olan a taneciklertyle ~ok ince U.O-s em) bir altm varag; bombardimana tabi tuttu. Gerek a kaynagmi ve gerekse altm varag), i~ cidari ~inko sUIftirline bulanrnis camdan bir ampul i~ine yerlestirmek sfiretiyle a l§lnlarirnn altm atomlarryla etkilesmeler! sonueu dagrhmlarmi gozledi. (~ekil: IV.1)

Diaphragm

c tanecit-e-ri-' -: -:---~:;._ Alt~n varak

.» ~:

Mikroskop

kaynag~

~ekil: IV.1 Rutherford'un deneyi.

Bu deneyle altm atornlart tarafmdan saptirrlan ex. taneciklert ZnS iize-

KUisik Atom Modellerl

69

rinde l§lltllar meydana getirdiklerinden sapma aeilar; kolayhkla O1~i.ilebiliyordu. Kaynaktan ~lklP Au varagmm Iizerine gelen t8.neeiklerin·· hemen hepsi saptrrrlmamakta fakat, !§in ilgi ~ekiei tarafr, bunlardan birkaer ~ok btiyiik sapmalara maruz kalmaktaydi.

Eger atomlar J.J: THOMSON'un tasarladigr gibi 10-~ em. ~aph 01- saydi 10-5 em llJt bir kabnhkta 1000 kat Au atomu bulunaeakh. Deney 105 adet ex. taneeigiUzerindenaneak 1 tanesinin 100 kat atomu geeerken ortalama 90° den bUytik bir a~lyla saptmldigmi gostermektedtr. Yani egerhedef tekbir atomdan cluamus olsa, 1()8 adet ex. taneeiginden aneak bir tanesi 90° den bUyiik bir a~lyla saptmlmis olacaktr, Bu §artlar altmda boyle yliksek acih bir sapmamn ex.Uneeigiyle varaktaki atomlar arasmda pespese bir ~ok ~arpl§ma sonueu elde edilemeyecegi ispatlamr. Buna gore miimkiin olan yegane varsayim bu biiyiik sapmamn ex. taneeigmin aneak tek bir Au atomuyla carpremasr sonucu ortaya ~lkabilecegidir.

Bir taraftan bu, diger taraftan da ex. taneclklerinin 1000 kat Au atomunu rahathkla geeebilme yetenekleri RUTHERFORD'u, atomun pozitif yiiklii kismmm capi 10-8 em den ~ok daha -kii~iikolan bir uzay parcasi icinde toplanrms oldugunu, atomun biiyiik bir kismimn bosluktan ibaret oldugunu ve Au atomlariyla ex. taneciklerinln 'arasrndakl etkilesmenin de her ikisi arasmda var olan COULOMB kuvvetine baglr oldugunu ve saptrrilan ex. taneciklerinin e sapma aeilarinm da ancak COULOMB kanununa dayanarak elde edilebileeegini dii§iinmege sevketti.

Atomun icindeki pozitif yiikiin merkezlendlgi bu kisim atom un ~ekirdegi olacak ve bunun ~ok uzagmda elektronlar bulunacakti. Deneyin verilerinden bu ~ekirdegin yarrcapmi degerlendlrmek miimkiindiir. Bu itibarla yukarida sozti edilmis olan saptrrilmarms 108 adet ex. taneeiginin atomlarm arasindan ve ~ekirdeklerin uzagmdan gecmis olduklari dtistintilebilir.

Eger cl> He birim yiizeyden bir saniyede gecen ex. taneciklertnin saYISIm gosterirsek a yaricaph bir atomu bir saniyede katedenlerin sayrsi cl>r.a', ve R yaricaph bir atom ~ekirdegi Uzerine dtisenlerln sa.V1<:'1 da cl>r.R20Iurdu. 1()8 adetn taneciginden ancak birisi ~ekirdegin ~ok yakmma sokulmak dolayisryla btlyilk bir sapmaya ugradlgmdan, her bir Au atomunun civarmdaki diger Au atomlarryla temas halinde olmasi varsayimi altmda, bir ex. taneeiginin bir Au ~ekirdegi tarafmdan ~ok biiyiik bir sapma a~lSl altmda saptirrlma .ihtimali

10-8

70

~a~da!l Fizj~e Girilj. I.Cild

olur. Ote yandan ise 2a=10-8 em mertebesinde oldugundan ~ekird~gin ya-

(lV.3)

R=0,5 .10-12 em=9,5 .10-14 m mertebesinde olmasi gerektigi bulunur.

~imdi, atom ~ekirdeginin gercekten de noktasaJ ve bununla taneeigin araamdaki etkllesmenin de COULOMB kanununa bagh oldugunu. varsayarak, biri + Ze digeri ise Z' e = -+- 2e yiiklU bu iki ~ekirdegin ~arpl§mas! ve.daha dogrusu (1 taneeiginin' Au' ~ekirdegi tarafindan saptrrrlmasmi daha .ayrmtrh bir tarzda teorik olarak 'ineeleyelim (Bk, ~ekil: IV.2). Biitiin bu ineeleme siiresinee meseleyi basttlestirmek iizere ~ekirdegi daima sUkUnette varsayaeaglz.

~ekil: IV.2

MP = MP = a, F H =

1 2. 1

,P D= MB.= MB = b

2. 1 2.

e: = ala = MF IMP' =

1 2.

= MDIMP = l/aos .~ 2.

F MIF H'= 11 sin ~

1 1

F M = plsin ~ 1

a taneeigi ~ekirdegin kuvvet alanma K= =,; ma. Vco2 kinetik enerjisiyle girer ve ~ekirdekle arasmdaki COULOMB etkisinden dolayi kinetfk enerjisi gitgide azalarak yoluna devam eder. Hedef ~ekirdegill, odakIarmdan birinde bulundugu hiperbol kolu seklindek! yoriingesi Uzerinde ~ekirdege en ~6k yakla§tIgl P noktasmda taneeigin kinetik enerjisi K; = '

1 2. "

2"'a.v02 minimum degerine eri~ir. Toplam mekanik enerjinin (=kinctik

enerji + potansiyel enerji) korunum ilkesine gore (1 taneciginin sonsuzdaki top lam mekanik enerjisi ~ noktasmdaklne e§it olmahdir.

2.

KIAsik Atom Modellerl

71

veya

1 2 _ 1 2 ZZ' c2

-2 ma. 1700 --2- ma. 't~o +4

' 1t.Eo To

dir. Buradan ~ noktasmda a taneciginin vuhIZ1 olarak

(IV.4)

bulunur. Eger a tanecigi dogrudan dogruya C]ekirdek Uzerine yonelrnisse bu takdirde yorungesi sadece bir dogru olur (p _ ~arpl§ma parametresi e.O). Buna gore ~ noktasiyla cekirdegm dis yiizii ~akl§Ir; t),,=O ve: «To=R=~ekirdegin yarrcapi + d taneciginin yaricapi» olur. Boylece ~ekirdegin R yaricapmm degerintn Ust smm olarak (IVA) den

ZZ'c2

R= :t

21tEo ma. 1700

(lV.5)

bulunur. Bu bagmti +Ze yUklU bir atom ~ekirdeginin uzayda i§gal ettigi bolgenin bUyUklUgU hakkmda bir degerlendirme mahiyetindedir, M.K.S birim sisteminde: m=6,69. 10-27 kg, e=1,602. 10-19 couI, Eu=8,854. 10-12 couli/riewton . m2 olduguna gore RUTHERFORD'un deneyinde kullandIgl Rae kaynagrnm yayinladigr a taneciklerinin (Z' =2) hrzlarirnn 17=1,92.107 m/s ve hedef ~ekirdegin de Au (Z=79) olmasi dolayisryla ~ekirdegiIl yarI~apmm Ust smm olarak

R = 2,94 . 10-14 m

bulunur. Bu degerin mertebesi (IV.3) sonucuyla aymdir. Bu itibarla deneyin verdigi mertebe ile teorik mertebenin aym oldugunu gormU§ buIunuyoruz. ~iiphesiz ki bu sonuc RUTHERFORD'un ~ekirdegin, biitiin atomun pek kU~Uk bir bolgesini i§gal ettigi varsayimmi desteklemektedir.

Cekirdek tarafrndan e He e+d9 arasmda bir sapmaya ugratilan a tanecikleri 21tp dp alamm haiz bir yjizey elemamndan gelmektedir (~ekil:

IV.3). Eger bu a taneciklerinin akim yogunlugu el>ise, bir saniyedehedef vazifesi goren a kahnligmdaki varakta birim hacimda bulunan N adet hedef eekirdek tarafrndan e He e + de arasma saptirilan taneciklerin del>

sayisi

dcI> = cI> • dN = el>N a . 21tp dp

olur. Cekirdek tarafmdan saptmlan bu a taneciklerinin merkezi M olan bir btrlm . ktire fizerinde

12

<;ag-da§ Fizig-e Giri~. 1. Cild

\

\

\ \

~ ~F2. ,./ ~

Veo \ ,.,~ ..... »>

------- -- ------- -- -- - ------ ---~i.:-~jP- ---

_o"";' \ r

-------------- -- --.,..,...:._,...- __ .. 1 _

,.-.-' .: Au \

»> c.~,.,."" \ .

r-_,~~_i----------------~/,.,.~,~----~\

§ekil: IV.3

dB = 21t sin e de •

degerini haiz bir yUzeye yayihrlar (Bk. §ekil: IVA).

KL = M1<. sin 8 :sin9

d5 :27t.R'l. dB

:27t sin8 d9

§ekil: IV.4

Buna gore bu birim ktire iizerinde birim yiizey elemam basma yayilan, ya da baska bir deyisle Au ~ekirdegi tarafmdan birim n kati acis; basma saptmlan a taneciklertnin sayisi

Klasik Atom Modelleri

73

d~ = d~ = ~~a 2rp .. dp =~Na _1_ dp dS d!l 21t sin e de p sin e de

(IV.6)

olur. p~rpL~ma pararnetresini aeik bir sekilde hesaplayabilmek tizere Au ~ekirdegine gore a run aeisal moment in in korundugunu yazahrn :

UV.7)

(IV.3) , (IV.5) ve (IV.G) dan

(lV.8)

bulunur. HiperbalUn Sekil:IV.2 de ozetle~i~ alan geametrik ozelliklerinden yararlanarak

( 1+ cos <P \ sin c.p

)=

<P

2 cos2 --2 c.p

= p . =P cotg 2

2· c.p c.p

smy cos y

bulunur. Bu sonucu bagmti ile (IV.8) den ise

p=(p cotg}-R ) cotg ;bulunur; bu ise 2c.p = 'it - e oldugu da goz online almarak, ZZ'~·8 R =---------2- = 2p cotg q> = 2p tg-.

2ltfo1n (X. V co 2

demektir. §u halde carpiema parametresinin aramakta oldugumuz e rnn fonksiyonu olarak degeri de

R e

P=y cotg -2 (IV.IO)

(IV.9)

dire Bu ifadeyi e ya gore ttireterek

dp R

de = --4"

1

(IV .11)

• 2 e sm "2

buhinur.

(IV.G),(IV.10) ve (IV.11) bagmtilarmdan

74

Qag-dq Fizig-e. Girl,. 1. CUd

0'(8) Na • 4 8

sm2

bulunur. Burada [L2] boyutunu haiz olan

0'(8) = ( ZZ' e2 )2 __ 1---:--

41t£o . 4K 00 • 4 e

sm ""2

1

(lV.l2)

(IV.l31

biiyiikIiigline esnek COULOMB s~tlmast tesir kesidi adi verilir. Bu tesir

8

kesidinin 8 ya l/.~in4 2ve cekirdek lizerine gelen tanecikler in kinetik

enerjilerine de l/K2co gibi bagh oldugunu gormekteyiz, (1V.12) nin sol 1 dcI>

tarafmda eksi i§a:r:etinin bulunmasi e run artan degerleri i~!n

cI> dH

nm azalacagma delalet eder. Nitekim e run kli~lik degerleri i~in, sacilan ex. taneciklerinin bolluguna karsihk RUTHERFORD'un, deneyinde ancak lOS adet ex. taneciginde ortalama olarak ancak bir tanesinin 8? 90° olacak sekilde sacilmis oldugunu gozlemi§ oldugundan soz etmistik.

(IV.l2) den

1 dcI> . 4 8 _ C!~b't

q;- dO. sm ""2-~ 1

oldugu gortilmektedir, 1913 de GEIGER ve MARSDEN yaptiklarr hassas deneylerle belirli e aeilarma tekaablil eden noktalarda Au Val'agl tarafmdan saptirilrms ex. larm ZnB tabakasi lizerinde hasIl ettikleri isildamalarr saymak siiretiyle bu ifadenin gereekten de sabit kaldigim tesbit ettiler. Bu sonue atomun pozitif yiiklli ve en klitleli kismmm [(IV.l2) nin teals edilislndeki temel varsayimlardan birtnin, ~ekirdegin ex. taneciginin etkisi altmda hareket edip .geri tepmeyecek kadar bliyiik klitleli oldugunu bir zere daha habriatahm] atomun pek kli~lik-ve merkezi bir kismim teskil ettigini peklestiren denel bir sonuetur.

CHADwtCK (IV.l2) den yararlanarak diger blitlin degiskenler biIindigmde hedef olarak kullamlan bazi ~ekirdeklerin' Z atom sayilarrm tayin etmistir. Buldugu degerlerden birkaci sunlardrr:

Klasik Atom M.odelleri

75

---_._----- .-.

CHADWiCK'in
Kimyanm verdij buldugu
Eleman Z dege1"i Z degeri tzafi Hata
eu 29 29,3 7r 0,010
Ag 41 46,3 ~';' 0,015
Pt 78 77,4 ~i 0,008 Bu sonuclar da hep (IV.12) formliliine ve 0 da atom cekirdegtnin atom un ~ok ufak merkezi bir kisrmm teskil ettigi, ve atomun geri kalan kismmm.da bosluktan ibiret oldugu varsayimma dayandigi icin bu. varsayimm gereek bir yonli olduguna delilet etmektedirler.

p nin (lV.10) ile vertlmis olan degerini (IV.8) !n soluna ve To 111 (IV.9) He vertlmis olan degerin! de,. Sekil: IV.1 de 2cp=1t-"'e olduguna dikkat ederek, (IV.8) in sagmdaki ilk r; in yerine vazedersek,

Rl a (1t e )

p2;:_ cotg! -=ro (ro-R)=p cotg .- - -,- . (ro-R)=

4 2 " 2 2

e (R 0) e

=p tg -. (ro-R)= - cotg - tg _. (ro-R)

2 . 2 22

ve buradan da gerekli kisaltmalardan sonra

[ e ]

cos2 -

ro=R +~ cotg2 _!_ = .. R (2+ cotg! _!_) =~ 1+1+ 2_. =

2 2 2 2 2 '2e

SIn -2-

R If sin1 ~ +cos1 ~ ]

= - 1 + -----,,----

2 . 2 e

sm 2- .

ve nihiyet

(1 + 1 ) ~ ZZ' e2 .(1 + 1 )

'2 e - 41tEo K co • 2 e .

sm- sm·-

2 2

(LV.14)

bulunur. tki ~ekirdek arasmdaki bu en kisa uzakhgm Z veZ' ile dogru ve

76

(,;ag-da§ Fizige Giri§. 1. Cild

mermi ~ekirdegin kinetik enerjisiyle de ters orantili olarak azaldigi gorlilmektedir. ro m e nm fonkSiyonu olarak eri§tigi minimum deger de e=1t i~in gerceklesmektedir, Bu minimum degerin OV.12) RUTHERFORD formiiliiniin geeerl! oldugu hallerde ve mermi taneeik de oldukea biiyiik bir kinetik enerjiyi haiz oldugu zaman hedef ve mermi ~ekirdeklerin yaricaplarmm toplamim verecegi a§ikardlr.

Gereekten de (IV.12) formlilii her zaman geeerli bir formlil degildir, Daha 1924 de CHADWICK He RUTHERFORD radyoaktif kaynaklardan elde edilen birkac MeV kinetik enerjili a. taneciklertyle 'yaptiklarr deneylerde 10-14 m den daha kli~lik uzakhklarda mermi taneclklerln saeilmasmm (IV.12) RUTHERFORD formlilline uymadigrm denel olarak ortaya koydular. Eger se~mi§ oldugumuz geometrik modelin dogru oldugunu yani Fiziksel Ger~egin birveehesini bize yansrtrnakta oldugunu varsaymakta israr edeeek olursak, bu takdirde, hedef cekirdegin ~ok yakmmdaki sacrlmamn aklasigarbir izahr, aneak, 10-14 m denkticuk boyutu haiz bolgede COULOMB kuvvetinin etkisini ortadan kaldirmasa bile onu maskeleyeeek derecede siddetlt bir kuvvetin ortaya ~lktlglm kabul etmek sfiretiyle olabilir.

Bu ~ok kisa ulasimli fakat ~ok daha siddetli kuvvete «~kirdek kuvvett , adi verilir.

Gerek RUTHERFORD'un, gerekse GEIGER ve MARSDEN'in deneyleri atomun pozitif yliklii oldugunu ve bu biiyiik klitleli kisrmnm da gercekten, blitlin atom boyutlari i~inde pek kli~lik uzaysal bir yaygmhg; haiz oldugunu ortaya koymus bulunrnaktadir. Bu sonuc P. LENARD'm atomun oldukca bos bir yapiyr haiz olmasi gerektigin! ileri sliren kanaatini peklesttrmektedir,

RUTHERFORD bu deney sonuclarmdan ve kendisinden once yapilanlardan esinlenerek §u atom modelini ileriye aiirmiisttlr :

1) .Atom, ktitlesinin en bliyiik kismim temsil eden pozitif yiiklii bir ~ek_irdek He bunun etrafmda dairesel yoriingeler lizerinde dolanan elektronlardan olusmustur,

2) <;ekirdegin pozitif yiikli He elektronlarm toplam negatif yiikii biribirlerinin etkilerini yok edeeek sekllde olduklarmdan normal halindeyken atom, tum olarak ele ahndigmda, yiiksiiz (yani notr) goziiklir.

3) Elektronlarla ~ekirdek arasmdaki etkilesme (interaksiyon), COULOMB ~ekim kuvveti olup bu; elektronun dairesel yorlingesi lizerindeki dolammmm dogurdugu merkezkae kuvvetini dengelemektedir.

Klasik Atom Modelleri

77

Bu durumuyla RUTHERFORD atomu, deneyin de gercekledigi, uygun ve kararh bir model olarak gortinmektedir. OzelIikie 3. §lk,ilk bakista, modelin kararhhgimn garantisi gibidir. Gercekten de" bu §artlar

\

, r

\-

\

proton 0-

«e Fe

-0 ele~ron

~ekil: IV.5 RUTHERFORD atomundaki dengelesme

altinda atomdaki bir elektronu etkileyen iki Jeuvvetten biri olan -COULOMB kuvveti

1 Ze2 Fe= 41tEo 1=1

ve digeri olan merkezkac kuvveti

me v2 FM=-T

(IV.15)

(IV.16)

biribir Ierini dengeledikierinde

FM'=Fc

olur ; ve bu bagrntidan da elektronun V hrziyla ydrtingesinln r yartcapi arasmda

evZ

V= _.-

V 41tEo me T

bagmtisinm var oldugu gorulttr, Ote yandan bir elektronun toplam EB enerjisi, K kinetik enerjlsiyle U potansiyel enerjisinin toplami oIup, (IV. 17) aracihgiyla

(IV.17)

me v2 Ze2 Ze2

EB=K+U=-- - ---. -- -

2 41tEo T 81tEo T

Ze2

81tEo T (IV.18)

oldugu tesbit edilir. Bu enerjmm negatif olmasr elektronun ~ekirdege baghhgma i§aret etmektedir. ~u halde bir elektronun ~ekirdekten bagIarrm koparabilmesi i~in hi~ degtlse bu EB bag enerjisinin mutlak dege-

78

<'~~~ Eizite Girilj, r, PUd

---_.-<---

ri kadar birenerjinin kendisine iletilebilmesi gerekir. Bu (-ED)" enerjisine clektronun atomdan kopma enerjisi adi verilir. Deney tek bir protondan olusmus blr ~ekirdek etrafinda dolanan tek bir elektronu haiz olan hidrojen atomu i~iil elektronun kopma enerjisinin 13,6 eV oldugunu gosterrnlstir. Buna gore hidrojen atomundaki elektronun bag enerjisi

. .' . .

Es=13,.6 eV duro Bu enerjiye tekaabiil eden elektron yoriingesinin (bu

hal icin aym zamanda) atomunr yaricapr olarak (IV.18) den

Ze2 1 X (1 602.10-19)2

r=- 8itEo Ea =- -SX3,1416 x 8, 854-'-io-= 12 X (-13~6X1,602~-10-1\1)

= 5,3.10-11 m

(lV.19)

bulunur. Bu mertebe baska yollarla yapilmis olan degerlendfrmelerle de uyusmaktadrr.

RUTHERFORD atomundan ke~i siireksiz ~izgi spektrumlarmmda geqerli bir Izahim vermesi yani bunlarla atomun yapisr ve i~ donii§iimleri arasmda siki bir ili§ki kurmasi da umuluyordu.

Bilindigi gibi bir eleman bir aleve ya da elektriksel bir bosalmaya

(desarja) tabi tutuldu muydu bir prizma aracrligiyla bunun incelenen spektrumu siirekli bir zemin iizerinde bir takim ~izgilerden olusmus bir manzara gosterir. Ozellikle elemanlarm en hasiti olan hidrojen atomu goz online ahndigmda hidrojenin ~izgili spektrumundaki ~izgilerin belirli dlziler meydana getirdikleri ve her bir diziye ait spektrum ~izgilerine tekaabiil eden A. dalga boylarmm da denel olarak tesbit edilmis olan

_!_ = R(_!_ - _!_)

A. p'l n2

§eklindeki BALMER formiiliiyle nitelendlrllecegt geeen yiizyll sonunda denel incelemeler sonucu olarak ortaya konmustu. Bu formUlde R ile gosterilen RYDBERGsabiti olup degerinin, denel olarak,

(iV.20)

R=1,097.101,:.-1

(IV.21)

oldugu tesbit edtlmigtir.

p ve n nin belirli degerleri i~in ortaya eikan: ~izgi serileti ozel bazi isimler ahrlar:

K1Aslk Atom Modelleri

19

I Serinin tami I Sp.,ktrumdakLY erl I
I I
p=l· LYMAN i Mor-atesi ;
11=2,3,4, ••. ~ I l
I I
p=2 BALMER I GorUnen lllk !
11=3.14,5, ••. 00 I
i
I p=3 I
RtTZ-PASCHEN Yak In kizrl-altt
. n =4,5,6, .•. 00 i

________ t_· _

I

p=4· n=5.16,7, .•• 00

BRACKETT

Klzll-altl

p~5

n=6,7,8, ••• 00

PFUND

Aneak, m. Boltimde frenleme l§IDlarma degindigimizde de soziinU etmts oldugumuz gibi, Elektromagnetik Teoriye .gore eger yiiklU bir tanecik ivmeli bir -hareket yapacak olursa l§In' haIinde enerji yaymlamakta ve bunun sonueu olarak da toplam enerjisi azalmaktadir. Ha.lbuki RUTHERFORD atomunda ~ekirdek etrafmda dairesel yorUngeler Uzerinde dolanan elektronlarin hareketi ivmeli bir harekettir. 0 hilde bu elektronlar sUrekliolarak 1§1D yaymlayaeaklar ve 'dolaYIsiyla siirekli olarak enerjilerinden de kaybedeceklerdir. Fakat elektronlarm enerjileriyle yorUngelerinin yarl~aplarl arasindaki (!V.1S) bagmtisma gore elektronun enerjisinde vukuu bulaeak taBs gibi bir farkm yan~ap~ da

A - 8 'K fo r 118

T- Ze2 8

gibi aym 'yande bir fark dogurmasmdan dclayr enerji azaldJk~a yan~p da kii~Ulecek ve elektron ~ok ·klSa bir sUre i~inde ~kirdegin .iizerine dii3- m~ olacaktr, Yini bqka bir deyimle ilk bakI§ta sanld kararh bir modelmis gibi goriinen RUTHERFORD atomueswundakaranuz bir modeldire Vstelik eger ger~ekten de bOyle birdurum elsa hidrojenin nasll oIup da sUrekli degil de ~izgill bir spektruma sihip oldugu sorusu da bu modele ·gore a~lk kalmaktadtr.

80

Ca,dq FIz1g-e Glri,. 1. cna

GOriiliiyor ki RUTHERFORD modeli baai -baklInlardan deneyle uyusmakla beraber, bilinen teoriler ~e~evesi i~inde atomun kararnhguu Izah edebilmek giicUnden yoksundur.

A~aglda NIELS BOHR' un 1913 de RUTHERFORD'wi modelini, makroskopik olaylardan hareketIe tesis edilmi~ olan Elektroptagnetik Teorinin elektronun bagh hareketine uygulanamiyacagim temel bir. varsayim olarak kabul edip, bir de yeni bir §art .daha (kuvantum gam) kosarak nasil tadil ettigihi ve boylelikle 0 ana kadar izah edilememla olaylari ve bu aradaBALMER formiiliinil de izaha gii~lii kararb bir atom modelini nasrl ge~ekle§tirdigini goreceg iz.

BO!-{R ATOM )IODEU

Bazr deneylerin teyid etmesine ragmen elektronlarimn yortingelerl lizerindeki dengesini klastk esaslara gore izah edemeyen RUTHERFORD atom modeli kisrr bir model olarak karsrrmza ~lkmaktaydl. Oysaki yukarida da belirttigimiz gibi basarrh bir modelin hi~ degilse hidrojen atemu spektrumunu izah yetenegini haiz olmasr gerekmektedir, Ote yandan, RUTHERFORD modelinin geometrik bakimdan basit ve hi~ degilse ger<;egi bir nebzecik olsun aksettiren bir model' oldugu GEtGER - MARSDEN deneyleriyle de teyid edilmis oldugundan bunun tiimiinii bir kenara itip de yeni ve belki de daha girift bir model aramak uygun bir yol degildir.

Bu it ibaila 1913 de NIELS BOHR, temelindeki bazi varsayimlarr t:ldil etmek veya yeni bazr varsayimlar eklemek yoluyla bu modelin geometrik baaitligini feda etmeden atomlarda, hi~ degi1se hidrojen atom unda, vukua gelen ve bunlarm sonu . ru olarak da makroskopik alemde kendini gostcren olaylarr izah etmenin miimkiin olup olamayacagim arast rr d 1.

Yukar ida da i~arct ett ig imiz gibi nUTHERFORD mode line karst en buyuk engel elektrornagnet izrna kanunlarmm ongordukleri sekilde elekt rc nlarm I yO:~~'~geleri ilzertndekl ivmeli hareketleri sonucu ) siirekll ismlnrna yoluyla enerji kaybederek ergec <;ekirdek iizerine dusmelerl gereklilq'i idi. RUTHERFORD atomunun geomctrik basitligi ile c'ektromagyet izma kanunlari arasinda bir uyusmazhk oldugu boy ieee a~ikar olmakt ad rr-, Bu dururnda kar'srmrza karsihkh olarak biribirlerini eleyen iki sik cikmaktadir : 1) ya klaslk elektromagnetizma kanunlari atom icinde de gt'c;erlidir (0 h.ilde ReTHERFORD mode Ii dengeli bir 1110del degiId:ir); ~ I va .la k ~;lsi k elekr rcrnagnetizma kanunlari atom icinde gccerli degil-

Khlsik Atom MOat:ll~rl

81

dirler (bu takdirde de eletronlar YQriingeleri i.izerinde isuna yapmak zorunlulugunda olmadiklarmdan model dengeli, kararh bir model olmus olur) .

BOf!R geometrik bakimdan basit, fiziksel bakimdan da kararu bir model elde edebilmek i~in ikinci §lkkl tercih etmistir. Tabiidir ki bu segimin hakla bir segim olup olmadt{I'''' ancak, bu yeni modelden gtkanlacak olan sonuclarm bilinen [akat 0 ana kadar izah edilemeyen olaylar& izah. edip etmemesi sonucu anla§tlacaktt.

Buna gore BOHR kendi atom modelinin temelindeki varsayimlarr dort kalemde toplamaktadir ;

1) Atom pozitif ytiklli bir ~ekirdek etrafmda dairesel yortmgeler lizerinde dolanan negatif yi.iklii elektronlardan' olusmus olup eekirdekle elektronlar arasinda COULOMB ~ekim kanunu gecerlidir.

2) Bir elektron lizerine tesir eden COULOMB ~ek;lm kuvveti ve·yorlingesel hareketinden dolr "I elektrona tesir eden merkezkac kuvveti biribirlerini .dengelerler.

Bu iki varsayim RUTHERFORD modelinin geometrik ozellklertriin BOHR mode line naklini saglamaktadrr.

3) Atom icinde bir elektron ancak kararh bazi yoriingeler ilzerinde hareket edebilir. Klasik elektromagnetizma kanunlarma karsrt olarak bu yoriingeler iizerindeki hareketi sliresince elektron radyasyon yaymlamaz ve dolayisiyla da enerji kaybetmez. Bu yorungeler elektronun acisal momentinin h PLANCK sabitlnin tam bir katma esit oldugu yoriingelerdir (BOllR'un kuvantalastrrma sarn) :

27t 27t

f Po de = f meVT de=nh

o 0

Burada n=l, 2, 3, ... gibi bir tam sayi olup elektron yortingelerinin de, (IV.22) sarti uyarinca, kuvantalastrrtlmrs oldugu soylenir.

veya

h

me'Vnrn = n -2 •

• 1t

(IV.22)

4) Elektron kararh bir yoriingeden (herhangi bir dis etkiyle) baska bir kararh yortmgeye gececek olursa enerjisi, bu ikiyoriingede haiz oldugu enerjiierin farkma esit olan monokromatik bir I§In (bir foton) yaymlartya da sogurur :

(IV.23) F. 6

82

<;a~d~ Flzi~e Giri§, 1. end

~imdi bu dort varsayimm olusturdugn sema cercevesl i~inde hidrojen atomunu (Z = 1,) anlamaga ~ah§abm. Elektronu etkileyen COULOMB ve merkezkac kuvvetlerinin e§itliginden

nV.24)

bulunur. UV.22) ve (IV.24) den

h2£

T -n2. p

e- .... 1

1tme e

(IV. 25)

bulunur. Buna gore hidrojendeki en i~ yoriingenin (n=1) yaricapi TI =·5,3 . 10-11 m

olacaktir. Diger miimkiin yoriin_gelerin Tl .ile ili§kisinin de

(IV.26)

seklinde olacagi a§ikardlr.

Bir elektronun toplam mekanik enerjisi, kmetik enerjisiyle potansiyel enerjisinin toplarrn oldugundan n-ninci yoriinge iizerindeki bir elek:tron i~in

1 e'

En=Kn+Un=T me V02- 41t £0 Tn -

1

n2

(lV.27)

bulunur. Elektron p-ninci kararh yoriingeden bir baska n-ninci kararh yortingeye sicrarsa yaymlayacagi ya da soguracagr foton i~in 4. varsayirna ve (IV.23) bagmtisma gore

m e e4 (1 1 )

hv=En-Ep= 8£02 h2 p2 - n2 .

(IV.28)

oIur; v = c/).. olmasi dolayisiyla da buradan, yayinlanan ya da sogurulan fotonun dalgaboyu icm

~ = ::; ~~3 (:l - ~2) UV.29)

formiilU bulunur ki bu, (IV.20) BALMER formiiliinii ~ok andirmaktadir. UV.28) He (lV.20) nin ozdes oldugunu soyleyebilmek i~in RYDBERG f'"abitinin

(lV.30)

Klfl.slk . Atom Modellerl

83

. __ ._- -r-'_

oldugunu gdstermekkafidir. Gereekten de bu ifadenin sag yam hesapla-ursa bunun 1,097 . 10-7 m-I e esitoldugu goriiliir.

i:f=.- /_ : . ~
:++++t
rt ~ Paschen
r!1 ~ri5i
01 .!
Ha H{3 Hy Ho
Balmer
serisi 0~$~_g~~

5 L 3

2

,

lyman serisi

§ekil: IV.e Hidrojen atomunun spektroskopik senlerinin olusumu.

Bu ~ok onemli bir sonuetur, CUnkii f;nrf denel olarak tesis . edilmis olan BALMER formUliinii, BOHR modeli yardmuyla teortkolarak .teais

• , .•... ".: ," ','1-

etmis ve tistelik RYDBE~G sabitini (IV.30) daki gibi diger tabiat sa-

bitleri aracihgiyla degerlendirmi§ bulunuyoruz, Boylece hidrojen atomunun <;:pektrumu da teortk olarakIzah edilmis olmaktadir. BUtiin bu sonuelar bizeBOHR modelinin ger~ege'uygUnlugunu aksettirmektedir. Yalmz §urasma bir kere daha i§aret'edeliiri'ki .ger~e~e uygunluk», «GER9EK ileozde§lik» demek degildir: Bubakrmdan: BOHRniodeliriin bu basarrlarma bakip da bunun mtikemmel bir model oldugu zehabina kapilmak yeraiz olur. Nitekim ileride BOHR modelinin GE~9EK'i ne kadar bulamk bir §ekilde aksetttrmis oldugunu gozlemek firsatim bulaca-

Klasik elektromagnetik teori atomda .daireselbir yortinge iizerinde til aqisal frekansiyla dolanan bir elektronun

(lV.31)

84

C;a~da§ Fizi~e Girilj, i. Clld

frekansmi haia elektromagnetik isrma yaymlayacagmr ongormektedir. n kuvantum sayisiyla nitelendirilen kararh bir yortinge icin acisal hIZ,

2 nh

m" t'n rn=me r; Wn=2~

kuvantalastirma sartmdan ve (IV.25) bagmtismdan

nh .7t1ne e4

Wn=·· ··2· = 2· 3 3

2 .. me r, 21'0 n h

olarak bulunur ki bunun aracihgiylada ,IV.31) deki Vklasik in

me e4 1 Vltla.ik -:.;. 2c 8Eol ch3 n3

bagintisryla tesbit olunacagi bulunur.

~imdi, n ~ok bliylik oimak lizere, n ve n+1 gibi pespese iki kuvantum sayisi goz online alahm. Hidrojen aomundaki bir elektronun bun lara tekaabiil. eden yortmgeler arasmdaki ge~i§i dolayisiyla ortaya ~lkan fotonun v frekansi (IV. 28 )'e gore

2c R

II n

(lV.32)

_ cR [ 1 . 2n + 1 ]

- n (n+1) n (n+1)

olur, n nin cok biiyiik degerlerr icin

2n+1=2n ve n(n+1)=n2

(lV.33)

(VI. 34)

almabilir. Buna gore

v=cR r2~J\

\ n

2cR =~

bulunur ki bu da klasik elektromagnetik teorinin ongordligu (lV.32) frekansidir. Somut bir ornek vermis oimak iem n=l halini goz online alahm. Bu takdirde klasik fizik ve kuvantum fiziginin ongordukleri frekanslar arasmdaki fark (IV.32) ve (IV.33) e gore

v kJii.ik

2

= 0,75' dolayrsryla

%300

olur, Oysaki mesela.n=10 000 ahmrsa bu fark ancak

v Itliisik == 0,9990, .dolayisryla %0,01 v

civarmdadrr.

Klasik Atom Modelleri

85

. Demek ki (IV.34)· yaklasikhgmda bilylik n degerleri yani bliyUk kuvantum sayilari icln BOHR atomundaki bir elektronun 'yaymladigr fotonun frekansi RUTHERFORD atomundaki bir elektronun klasil(: elektromagnetik teori ~er~evesi icinde yaymlayacagi ongortilen fotonun frekansma limit olarak yaklasmaktadrr,

Boylece Kuvantum Teorisiyle Klaaik Fizigin birle§tigi bir kopru noktasim tesbit etmis bulunuyoruz:

COK BUYOK KUV ANTUM SA YILARI t<;IN KUV ANTUM rtztcrNtN SONU<;LARI,KLAStK FtZtOtN SONU<;LARINI LtMIT OLARAK KABUL EDERLER.

Bu BOHR'un Aktarma tlkesi (Korespondans Prensibi) admrverdigi genel bir ilkenin ifaqesidir. Bu ilke Klastk F'izfk ile Kuvantum Fizigi arasmda bir koprti odevi gorrnekte veher .iki bolgede elde edilen sonuelarm biribirlerine silrekli aktarilmalarim saglamaktadir. Bu ilkenin l§lg1 altmda, Klasik Flzlk ve ~agd8.§ Fizik diye bir ayirrmin yapmacik .oldugu ve gereekten her ikisinin de biribirlertnin tabii uzantmlari olduklari soylenebilir. tIeride Aktarma Ilkesi lizerine gene egilmek firsatirn bulaeagiZ.

ATOMSAL UYARTILMA

Elektronlarm lizerine, ~ekirdekle aralarmda meveut COULOMB ~ekim kuvvetinden ve bir de yorungeleri lizerindeki hareketlerinin ,dogurdugu merkezkac kuvvetinden baska hiebir-kuvvet tesir etmeyen bir atomun temeI halde bulundugu soylenlr. Eger herhangi bir sebeple elektronlardan bir ya da birkaci lizerine fazladan bir enerji intikaal ederse atom uyartrlmis olur.

Atomlar genellikle iki tlirlli uyartrlabilirler, Birlnci hal bunlarmbiribirlerjyle earpismasr sonueu ortaya~lkar. <;arpl§an' atomlardan birine intikaaI eden kinetik enerji elektronlardan bir ya da birkaci tarafmdan sogurulur. Boylelikle elektron yorlmge degisttrtr ve daha yliksek bir enerjiye tekaablil eden bir yortingeye gecer, Aneak, burada ortalama 10-8 8 kadar kahr ve gene eski yortmgesine doner. Bu donli§ sirasinda lizerindeki fazla enerjiyi bir foton sekltnde yaymlar.

Mesela seyreltilmis bir gazda bir elektron bosalvmi (desarj) yapihrsa meydana getirilen elektrik alanda serbest elektronlar ve iyonlar hiz kazanarak ~arptIklarl gaz atomlarmi uyartabilirler. Neon lambalarmm

86

esasl iste budur. HuvveW W ~ektrik alanda hizlandmlan atomlarm biribirlerini ~arpl§ma yoluyla uyartmalari ve bunun, peslsrra da hemen 10-8 8 sonra bunlarin karakteristik bir foton yayinlayarak uyartilmasralasmalarl herkesin pek iyi bildigi 0 krrrmzrmtrak l~lgm meydana geli~ sebebidir~FlUoresan larnbalarda gene aynr ilke uyarmca i~Ierler.

Atomlarm ikinci ~e§it uyartrlma hali de" bir atom bir foton sogurursavebu sogurulan fotonun atomun bir elektronuna. intikal eden ener-

" ,.

jisi de atomu daha yi.iksek bir enerji diizeyine yiikseltecek miktarda ise

ortaya ~lkar. Mesela n=3 halinden n=2 haline gecen bir hidrojen ato-

~ .

mu dalga boyu 6565 A olan .bir .foton yaymlar. Buna-binaen de faraza

, 0

n=2 kuvantasal halinde bulunan bir atom tesadtifen 6565 A liik bir .fo-

ton sogurursa n = 3 kuvantasal haline yukselmis olacaktir. Atom bu uyartllml§ halde kalmadan hemen gene ilk halfne doner, Bu durum sogurma spektrumlariru kolayhkla izah eder. Bunu somut bir §ekilde gozlemek i~in bir hidrojen gazimn i~inden gortilen l§lgmbiitiin dalgaboylarmi haiz bir beyaz isik htizmeainin ge~tigini varsayahm. Bu takdirde hidrojen atomunun enerjldtlzeylert arasmdaki farkatekaabiiI eden enerjiyi haiz olan fotonlar atom tarafmdan sogurulacaklardrr. Boylelikle uyartilan atomlar derhal uyartrlmaksralasarak gene eski diizeylerinde donerler. A-

E>O

. --- - - E:E,+hoJ 1-------....-------

Sogl.Jrmo

hoJyaYlnlorno

£, '"- T~el-e:

hal 1 ./

"BOglmll elekt~on .

~ekil;' IV.7 Atomlardafoton sogurma ve yaymlama mekanizmalartmn enerjetlk ljemasl.

Khislk Atom Modellerl

87

--------------------------~---------------------------------

rna bu srrada yaymladrklari fotonlar htizrnenin geli§ yoniinde degil fakat esyonsel (izotrop) bir §ekilde (yani her dogrultuda ayrn ihtirnal! haiz olarak) yaymlamr, Bu itibarla hiizmenin gelis yonunde ye,niden yaymIar.anlarm S~ylsl ilk sogurulanlara nispetle cok kti~i.ik olacagmdan spektrum i.izerinde bu fotonlarm dalgaboylarma tekaabtil eden yer, civarma nispetle, iyice sonUk gdztikiir ve bir sogurma ~izgisi meydana getirir. Bu itibarla aym bir atomun sogurma spekirumu ile yayutlama spckirumunun ayni yapiyi haiz olacaklarr a§ikardlr.

Atomlarm bu ikinci ~e§it uyartilmasi halinde yaymladiklari ismlara uyarf11ml§ t§1ma adi verilir.

EtNSTEIN KATSAYILARI.

~Hmdi n::;: 1, 2, 3, ... enerjilerini haiz olan ve belirli bir T sicakhgrnda bulunan atomlar veya molekiiller goz online alahrn. Buna gore n halindeki bir atomun T sicakhgmda uyartrlmasi ihtimali (111.3) He de gostermis oldugumuz vechile

(lV.35)

dir. Simdi

1) m halinde bulunan bir atomun kendi hf inden, yani hie bir dis etken olmaksrzm, Ern -En isrma enerjisi yaymlayarak daha dusiik enerjili bir n hallne dt siiresi icinde ge~i§inin lhtimalirr!

(A)

ile gosterelim.

2) Keza, 'J frekansh ve u enerji yogunluklu bir l§lgm etkisi altmda bir atom un dt zaman stiresi icinde ve Ern~En enerjisini sogurarak bir 1J. halinden daha yUksek bir m haline gecmesi ihtimaltnin de

Born u dt

(B)

oldugunu varsayahm.

3) Ve son olarak da atomun bu l§lma alanmm etkisi altmda ve dt zaman stiresi i~inde yUksek enerjili bir m halinden daha dti§tik enerjili bir n haline Em-En enerjisini yaymlayarak gecmesi ihtimalini de

s.; 'It dt

(B')

He gosterellm.

88

<;ag-da§Fizig"e Giri§. 1. cue

------~--------~-------

T'ermik denae mevcfid oldugu takdirde ~n gegi§ine tabi olan atomlarin sayisr n-+m gegi§ine tabi olanlarin sayisma esit olur, Yani birim zaman sliresinde, 'ortalama olarak, ne kadar (B) tipi gegi§ vuku buluyorsa o kadar da (A) ve (B') tipi gegi§ olacak demektir, Buna binaen

(lV.36)

olacaktir. T-+oo icin 1~oo olacagmdan bu sirur hali goz online almak suretiyle

(IV.37)

oldugu gorulur. Ote yandan (IV.36) dan u i~in

Amn e.;

it = .---- . - --- .---- ,--.- -

e<Ern -En)/k T-l

Am .. s.:

-. ~iavirir:"_i -

(IV.38)

bulunur. Bu ise (III.9) PLANCK formlillinden baska bir §ey aegildir. ~u halde

A - 81t hs_ B _ 81t he

mn -)..5 mn - )..S Bnm

(lV.39)

olmahdir,

(IV.37) ve (IV.38) bagmtilarr madde ile 1§1.mm arasvndaki enerji dc{j4tokll.~u ieorisinde temel bagmtilardir. Amn , Bmn , Bnm bliyliklliklerine EINSTEIN geri~ katstunlarv adi verilir. OV.39) formUIti, sogurma katsayisi tayin edildigi takdirde kendiliginden rsnna katsayisinm degerinl tesbit etmektedir.

I1inROJENi~ISt ATO~ILARIN SPEKTRUMLARI

BOHR'un atom modeli hidrojenden baska, tek elektronlu iyonlara da basariyla uygulanabilir. Bu gibi Z-l adet elektronunu kaybetrnis iyon lara h.idrojcnimsi atomlar adi verilir. Bu gibi atornlarm enerji diizeylerinin

ile ver ildig i kolayhkla tesis edilir. Bu, hidrojenimsi atomlarm enerji duzeylerinin hidrojenin miitekaabil enerji di.izeylerinden Z2 garpam kada: f'arkh olduklartrn gostermektedir.

Kla.slk Atom Modelleri 89

BOHR ATOM MODELtNDE ~EKtRDEGtN SVRfrKLENMESt

BOHR atom modeli her ne .kadar hidrojenin ve hidrojenimsi atomlarm spektrum cizgtlerln! izah etmeyi ve bunlarin dalgaboylarim ongormeyi basarmis ise de spektrumlarm ~ok daha duyarh araclarla incelenmesi, bunlarm spektrum cizgilerinin Ol~iilen degerleriyle teori tarafmdan ongtirtilen degerleri arasmda sistematik bir farkm bulundugunu ortaya koymustur, Bohr'un atom modeli, ~ekirdegin sabit olmayip gerek ~ekirdegin ve gerekse elektronun ortak ktitle merkezleri etrafmda srrasiyla R ve r yaricaph daireler ~izdiklerini kabul etmekle, bir nabze olsun tadil edilerek bu farki izah edebilecek daha gercekci bir hale sokulabilir. Buna gore, eger w ile bunlarm ortak acisal hizlarmi gosterecek olursak v=wr ve V =w R den G ktitle merkezine gore moment alarak (Bk. ~ekil: lV.B)

Hidrojen ~klrdegi

:Sekil: IV.8

V

r R

M

(IV.40)

m

olur, <;ekirdekle elektron arasmda COULOMB eekim kuvveti gecerlidir. Bu kuvvet bir yandan elektronun yoriingesel hareketi dolayisiyla ortaya eikan merkezkac kuvvetiyle dengelenerek onun slirekli olarak r yaricaph daire uzerinde kalmasirn, diger yandan da cekirdegin atom un G ktitle merkezi etrafmdaki yortingesel hareketi dolayisiyla ortaya ~Ikan merkezkac kuvvetiyle dengelenerek cekirdegin siirekli olarak R yaricanh daire i.izerincle kalmasim saglar, f;?u halde dengc sartlari

e2 .,

-------. -- = mw2 r= Mw-R 41tEo (r + R,2

90

<;a~d8.§ Fizi~e Giri~, 1. Clld

_-------- .. -----------

olurlar. (IV.40) dan

r M

R+r = m+M yazrlabilecegmden buradan ve (IV.40) dan

Mm RM=(r+R) m+M (r+R) IJ.

(lV.42)

bulunur. IJ. ye sistemin indirgenmi§ kiitlesi adi verilir. Bdylece (IV.4l) bagrntrsi

(lV.43)

sekline girer.

BOHR'un ilk rnodelinde elektronun acisal momentini kuvantalastrran §art burada sistemin toplam acisal momentine uygulanacakbr. Buna gore

h mwr2+MwR2=n 21t

olmahdir. (IV.42) bagmtrsi aracihgiyla

- - M m

r=(r+R) M+m' R=(r+R) M+m

oldugu gortilmektedir. Bu bagmtilarr (IV.44) e tasirsak nh

IJ. (r+R)2 w= 21t

bulunur. (IV.43) ve (IV.45) den

(lV.44)

(lV.45)

2 h2 (r + R) = _;Eo::_n_..,.--

'1t1J. e2

(lV.46)

bulunur. Sistemin n kuvantum sayisma tekaabUl eden tonlam mekanik enerjisi

veya (IV.43) ve _ (IV.46) hasebiyle e2 ED = ---=-----

81tEIl (r+R)

e2 ,e2

-:----=: = - -=-.....:......,--=c"-_

41tEo (r+R) 81tco (r+R)

lJ.e4 1

= - 8E02 h2 n2

(lV.47)

Klasik Atom Modelleri.

91

bulunur. Bu, ilk BOHR modelinde bulunan (IV. 27 ) ifadesinin aymdir: yalmz burada elektronunm, kUtlesi yerine sistemin .indirgenmis IJ.kUtlesi vardir. §u halde ~ekirdegin' sUrUklenmesine ;tekaabUl eden BALMER fOI1nUlU de

_!_ _ (Lc4 (_!_ _ _!_) _ R' (_!_ -' _!_)'

).. - 8£02 ch3 p2 n2. - p2 n2

§eklinde ol::tNlkbr. Bu itibarla da hidro'ienin spektrumundaki bUtUn cizgiler

(lV.48)

~= M '1836'

me. M t me ;:: '1837 = 0,99945

oraninda degi~mi§ olacaklardrr.-Bu, (IVA7)enerji formtilii vgoz onune ahndigmda Enenerjisinde % 0,055 kadar. bir.arll§ .demekttr.

§Uphesiz ~ekirdegin sUrUkle.nmesiRYDBERG's~bitini .de etkilemektedir. Cekirdegin sUrUklenmesini goz oniinde b~i~ndurmadan:

R=·1,0973731. 107 m :' olmasma karsihk ~ekirdegin sUrUklenmesi halinde R' =1,0967758.107 m-I olmaktadir.

Indirgenmis kUtle kavrammm hidrojenin kUtle bakimmdan hemen hemen ikimisti bir izotopu olan doteryumun kesfinde onemlt bir katkisr olmustur, Bu bUyUk kUtle hasebiyle doteryumun spektrum ~izgileri hidrojeninkine nazaran hafifce daha kU~Uk dalgaboylarma dogru kayrms bulunurlar. Mesela hidrojenin BALMERserisinin ilki olan H IX cizgiai-

o

nin dalgaboyunun 656.3 A. olmasma karsrhk doteryumun D IX ~izgisinin

o

dalgaboyu 6561 AdUr~ Bu, kU~Uk olmasma ragmen doteryumun mevcu-

diyetini tayin etrnege yeterli bir farktir.

BOHR AT011 MODELtNtN YETMEZLtGt

BOHR atom modelinin hidrojen ve hidrojenimsi atomlarm spektrumlarmi izah etmesi her ne .kadar bUyUk bir basarrysa da ~ok duyarh ~letlerin yapimmdan sonra ~pektroskopi alanmda gerceklestirilen gozlemler bu modelin izah etmekten a~iz kaldlgl yeni bir takim olaylari meydana ~lkarinl§lardlr. Bunlarmsonucu, ortaya, bu olaylarm .Izahmi da kapsayabilecek gticte yeni modelleratmak zorunlulugu ~lkml§br.

B()HRmodelini gU~ duruma sokan bu _olaylar kisaca §oyle ozetlenebilirler:

1) Onceden tek bir;,~izgi gibi gozUken bazi spektrum ~izgi1erinin esa- '

92

Qagda§ Fizig-e Giri§. 1. Cild

--------- __ -

sinda biribirlerine ~ok yakin iki, ii~ hatta daha fazla cizgiden olusmus olduklari ve btitiinspektrum ~izgilerinin de siddetli bir' magnetik alanm etkisi altmda birkae uyducizgi peydahladiklari tesbit edilmist ir. BOHR atom modeIi spektrumlarvn bu ince yap1.st hakkmda bir sey soylemekten aeizdir.

2) Spektrumlar genelIikle fotografi yoluyla fotografplaklarr tizerine tesbit edilirler. Bunlar ~ogunlllkla en ~ok bir kae santim uzunlugunda inee uzun bir bolge kaplarlar.' Eger basit bir kaynaktan ~lkan bir l§lgl eok inee bir yariktan gecirdikten sonra spektrum plagmm eni dogrultusunda plak iizerine dti§iireeek ve plaga da htizmeye dik di.izgiin dogrusal ve cok yavas bir hareket yaptiracak olursak plagl .katetmis olan hiizmenin yolu iizerine bir fotoelektrikseliil koydugumuzda, l§lk hiizmesinin spektrum plagml katederken az ya - da ~ok sogurulmasma gore cok ya da az bir fotoelektrik akrmi eldeederiz. Bu akrm uygun bir sekilde bi.iytiti.ilerek. slddetine gore, IIltirekkepli bir kalemi ~ek. IV.9daki· AB ~iz-

/

~- Fotosdul

§eki1: IV.9 Mikrofotometre prensibi.

gisi boyunea hareket ettirir. Bu kalemin ueu da dtizgiin b.i_':" hareketle bosalan bir kagIt bob in iizerine plagm spektrumunu biiytik bir Ol~ekte ~izer. Boyle -bir mikrofotometre aracihgiyla elde edilen spektrum egrisi ~izgilere tekaabul eden yerlerde tepeler arzeder. Boylece bliytitiilerek daha kolay incelenebilen spektrumlarm ortaya koyduklarr bir husus biitun spektrum ~izgilerinin farkli §iddette olmalaridrr. (Yani spektrum

KliLsik Atom Modelleri

93

egrisi tizerinde spektrum Qizgilerine tekaabirlreden tepelerin farkh yiikseklikleri ve hatta farkh genislikleri haiz olmalarrdir).

BOHR'un atom modeli bunu da izah edememektedir.

3) BOHR'un atommodeli ancak hidrojen ve hidrojenimsi yani tek bir elektronu hari~ diger btiti.in elektronlarim kaybetrnis olan atornlarm spektrumlarmda basarih olrnus: diger girift atomlarm spektrumlarun izah edememistir.

4) Ve keza BOHR'un modeli, nasil olup .da, atomlarm lcker teker biribirlerini etkileyerek, belirli fiziksel v€' kimyasal ozeliklerini tesbit ettigimiz makroskopik madde topluluklarmi olusturduklarrm da izahtan aciz kalrmstrr

Biitun .bu nedenler dolayisryla BOHR atom modeliriibu olaylarm izahim kapsayacak sekilde ladil etmek zorunlulugu vardir.

PROBLEMLER

1. RUTHERFORD'un a taneciklertnin ince altm varaklarla saptrrrlmasi ile ilgili Incelernelerinde bir tanecigm 0 sapma acismm

o 4'1tEo Mv2

cotg 2 = ZZ'e2 .p

bagintisi He verildigi tesbit edilmistir. Burada Ell boslugun dielektrik sabitini, M. tanecigin kUtlesini ve v hizirn, Z' ylik sayisim, Z altin atornunun

. yliki.inU, e elemanter ylik birimini, p de ~arpI§ma parametresini gostermektedir. Bu ifadeden faydalanarak tanecigin ince varagr katederken B dan dahabUyUk bir a~I Iclne. saeilrrus olmasimn ihtimali i~in bir bagrnti tesis ediniz. Eger bu ihtimal 10 MeV luk a tanecikleri icin 10-3 iseacaba aym varagr kateden 5 MeV luk protonlar i~in ne olacakttr ?

2 .. Maden! bir hedef hizh . elektronlarla bombardiman edilerek X

o

ismlarr elde edilmektedir. )..=0,5 A 'dalgaboyunu haiz bir Ka. ~izgisi elde

etmek i~in elektronlarm hizlanmalarrm saglayan potansiyel farkmm ne olmasi gerektigini BQHRatom modeline dayanarak hesaplaymiz.

3. Bir hidrojen atomundaki elektronun Bohr atom modeline gore n=l, 2, 3, 4kuvantum haUerine tekaablil eden enerjilerini hesaplaymiz.

Bunlardan hareketle hidrojen atomunun spektrumundaki emisyon ~izgilerinin .. dalgaboylarrm tayin ediniz,

94

-------~-

<;ag-da~ Fizig-e Giri!],l. end

._-----------_._----_

4. ,Balmer formtilUnden hareketle Paschen serisinin ilk iki (;izgisinin dalga uzunlugunuhesaplayimz.

5. lki kararh hal arasmdaki enerji farki, tam tarmna yaymlanan fotonun enerjiai : ile, atomun geri tepmesi esnasmda kazandig; kinetik enerjiye esttttr.

a) Atomun geri tepmesi goz onUne almdigmda, M He 'atomun kUtlesini gosterrnek Uzere, yaymlanan fotonun frekansmm hv/2M& kesri kadar azaldrgmrgteteriniz.

b) . Bu kesir hesaba katildrgmda H a C;izgisinin frekansmdaki izafi hatayrbulunuz.

6. a) Bir hidrojen atomunun n=10 kuvantum halind~n n-1 kuvantum haline gec;i§i esnasmda yaymlanan fotonun enerjisini, impulsunu ve dalgaboyunu hesaplayimz.

b)' Foton nesredildigi anda hidrojen atomu ne buyiikltikte ibir hizla gerl teper?

7. Bir hidrojen atomunda n - 2 halinde .bulunan bir elektron n = 1 haline dusmeden bnce kac; devir yapar? (Uyartilrms bir halin ortalama omrU a§agl yukari 10-8 sec dir)

8. Hidrojen c;ekirdegi etrafmda ddnen elektron ic;in E top lam enerjisini, U potansiyel enerjisini ve K kinetik enerjisini n kuvantum sayisrmn 1, 2, 10, ve 00 degerlert ic;in eV cinsinden hesaplayimz.

9. a) Hidrojenin ilk Lyman C;izgisine bir kere iyonlasrms bir helyum atomunun spektrumundaki hangi gec;i§ uyar. (Basitligi saglamak bakimmdan, her iki spektrumda da Rydberg sabitinin aym Ra:J degerini haiz oldugunu farzediniz.)

b) Rydberg sabit! ic;in RH ve iJHe has degerlerini kullanarak

, ~

yukarrdaki iki c;izginin dalga boylari arasmdaki farki A cinsinden bu-

lunuz ve Iyonlasrmg helyum C;izgisinin hidrojen C;izgisinden daha uzun mu yoksa daha kisa mi 'dalgaboyuna sahip oldugunu tesbitediniz.

10. lc;indekiatomlarm ortalama kinetik enerjileri H atomlarim temel halin Uzerindeki ilk seviyeye uyartmak ic;in yeterli ohm, bir ato-' mik H gazmm srcakhgrm hesaplaymiz. Niein termik radyasyon c;ok daha dU§Uk srcakhklarda gozlenir ?

11. Bohr teorisinde elektron He c;ekirdekteki protonun Coulomb

KlasikAtomModl;.' lleri

95

kuvveti vasrtasiyla biribirlerine bagh olduklan farzedilmektedir. Halbuki buna ilaveten ikisi arasmda bir de gravitasyonkuvveti vardir, Bu kuvvetin, Coulomb kuvvetiile mukayese edildigi takdirde bliyiikliigiiniin ne olacagmi hesaplayimz.

12. 'T=3300 oK sieakhkta ve i~inde 'denge halinde 1()20 hidrojen atomunun bulundugu bir alevde bidrojenin Ilkuyartilrms (n=2)halinin E2 enerjisiyle temel halinin E1enerjisi arasmdaki farki heeaplayuuz. Uyartrlrms bir hal ortalama 10-8 sec slirdiigiinden bir saniyede yaymIan an fotonlarm ortalama sayisi, n2 He El. enerjisini haiz yani n = 2 halindebulunan atomlarm sayisim.goatermek lizere,.108 n2 oldugunu gore n2 ne olacaktir ?

13. Monoatomik bir gaz, mesela morotesi l§mlarla kismen iyonlastrrilmaktadir. Isik kesildiginde elektronlar ve pozitif iyonlar hacim i~inde birbicim bir §ekilde dagllarak~ tedricen rdkombinasyon yolu He tekrarndtr atomlar te§kil ederler. Elektronlann ve pozitif iyonlarm em' basma n .sayrlarr her anda biribirine e§ittir. Bunlarm ilk sayisma 1Z(j'diyelim. dt zaman arahgmda rokomblne olan elektron veprotonlarm dn sayisi dt ile ve hem elektronlar ve hem de iyonlarm sayilarr 'Ue,oranbhdir; dolayisiyla bu n2 il~ ora.ntlh. olur. Bu ameliyeyi karakterize eden oranti katsayisma da a denir. a bir sabittir. Buna gore n yi no. a ve t nin fonksiyonu olarak hesaplavmiz.

14. Bir hidrojen atomunda ~ekirdegin de elektronun da, ortak kiltIe merkezleri etrafmda dairesel yorimgeler ~izdigi varsaymu altmda BOHR kuvantalastirma §arbm. kullanarak hidrojenin enerji seviyelerini hesaplayimz. Bu §emaya gore Rydberg i sabitinin degert ne olur? Spektrum ~izgileri klasik BOHR modelinin ongordligli spektrum cizgtlerine nazaran ne miktarda degi§mi§. olurlar?

15. Klitle merkezini i§gal eden ~ekirdegin sukunette oldugu bir

• °

hidrojen atomunda r=O,53 A yarreaph dairesel bir yoriinge lizerinde dolanan elektronun hizrm ve sistemin toplam mekanik enerjisini hesapIayirnz,

16. Bir pozitron (=pozitif elektron) ile bir elektronun olusturduklari atomsal sisteme pozitronyum atomu adi verilir. Euna gore pozitronyum icin: 1) Rydberg sabitini, ve 2) Balmer serisinin ilk ~izgisi olan H ex ~izgisine tekaablil eden dalgaboyunu Bohr teorisine gore hesaplaymiz,