You are on page 1of 367

Fizikte Matematik Metotlar

KAMURAN'a ve FEZA'ya

Y AZARIN E8ERLERI

'" C6zillmU!j Atom ve Reakt6r Fizigi Problemleri; ITO NUkleer Enerji EnstttUsU.

1962 (Qevirl).

• N6tronlarm Ditllzyon Teorisi. 1. Clld; lTU Nfikleer Enerji EnstiUisU. 1963.

• N6tronlann DifU.zyon Teorlei. 2. CUd; lTU NUkleer Enerji EnstitUsU. 1963.

• Geometrlk E,itstzltkler; TUrk Maternatik Dernegt, 1963 (~viri).

• Contributions a la Th~orie de la Diffusion des Neutrons ~pendant du Temps; !TO NUkleer Enerji EnstltiisU, 1964.

• Kuvantum MekanJgl Matematitine Girl!j; ITO NUkleer Enerjl EnstitUsti, 1965 <Cevlrl).

• Reakt6r Krltiklltlnin Nijtronlarm DifUzyon Teorls.De Giire AnaUtlk Vecbe1erl; lTV NGlcleer Enerji Ensti tUsfi, 1966 (QevJri) .

• BlZb ReakWrlerin Fizlksel AnaJlziDe Girt,; tTO NUkleer Enerji EostttUsU. 1966 (Qevir1).

• NiitronlarlD Dlftlzyon Te oris' , 1. elld (dUzeltilmig 1klnct basla); tTO' NUkleer Enerji EnstttUsU. 1969.

• Ntikleer Reaktorler Fizlglnin Matematik Temelleri: tTO NUldeer Enerji EnstitUsU. 1969 (Qevlrl).

• Qagd~ Ftzlte Girl, - QozUmlU Problem Kitabl (~bsuvar Zebltay Ite birllkte); tTO Elektrik Fakiiltesi. 1970.

• Cagda, Fizige Girt, - DeI'8 Kttabl, 1. cnd; lTV Elektrik FakUltesl, 1970.

• F1zlkte Matematik MetotJar - DeI's Kltabl; tTO Elektrik FakUltesl, 1971.

HAZIRLANMAKTA OLANLAR

• Cagda., Flzige Girl!} - DeI's Kltabl, 2. CUd.

• NUkleer MUbendlsler t~ln Ceklrdek FlzlfJ. (ceviri).

• Notronlarrn Transport Teorisine Girl!l (Cevirl: "" Zebltay Ue birUkte).

• Ozcl ROlAtlvite Teorisl - DeI's Kltabl.

• Genel RelAtivlte Teorisl - Den Kltabl.

• KozmoloJI ~ DeTS Kitabl.

• NUkIeer Sijzltik (A. Dalles, S. Kak~ ve A. Tapucu lie blrllkte).

• Tasavvulun ve Taoizmln Felsefi Ana Kavramlanrun Kar(ftJa.,ttnnala lncelemesl (2 cUd; ~vir1).

T.C iSTANBUL TEKNtK 'ONtVERStTESt KtJ'r'OPHANESt: SaYl: 826

Fizikte Matematik Metotlar

DERS KITABI

Proj, Dr. rer. nat.

AHMED YtJKSEL OZEMRE

tsTANBUL - 1971

MATBAA TEKN1SYENLERt KOLL. s r t. - tSTANBUL 1971

DUZELTME

105. sayfada 8. satirda

yerine

A - aAp:q p:q - 3ror

okunmahdir.

OnSQZ

vu

ONSOZ

Bu kitap 1965-1966 ders yihnda Istanbul Unlversitesi Fen Fakilltesi Teorik Fizik KUrsiisi.inde 1. yanyil haftada 3 saat ders ve 1 saat tatbikat, 2. yanyil da haftada 4 saat ders ve 2 saat tatbikat olmak tizere okuttugum ~Fizikte Matematik Metotlar» dersinin, ogrencilerime dagltml§ oldugum, teksir edilmis rnetninin derlenip toparlanmasiyla meydana gelmistir.

Bu kitabm basilmasmda aziz ogreneilerimin dersi takib hususunda gosterdikleri §evkin bu tarihe kadar stirmesinin ve her vesileyle beni bu kitabr bir an once ~lkarmaya tesviklerinin (ve adeta zorlamalannm) eesaret verici e_;ok btiytik katktst olmustur, Hepsine burada tesekkur ve minnetlerimi arzederim.

Bu konuda: «Courant-Hilbert: Methoden der mathematisehen Physik, 2 ciJd. Springer Verlag, (1924 ve 1937; en yeni bask lSI 1968») veya «MorseFeshbach: Methods of Theoretical Physics, 2 cUd; Me Graw Hill Book Comp. Inc., (1953)>> gibi devasa iki referans kitabi varken ve bunlann yanmda da son yirmi-yirmibes yil i~inde sayilarr ve kaliteleri gitgide artan hatm sayihr hacimda eserler dUnya literatiiriinti zenginlestirlrken bu mtitevazi kitap (btitiin eksikliklerine ragmen) fizik, miihendislik ve bilhassa teorik fizik ogreneilerine Dniversitelerimizde ilk senelerde okutulan Analiz Derslerinin kapsarm dismda kalan bazt matematik metotlar hakkmda aneak bir fikir verme gayesini guden ilk ttirke_;e telif eser olmak iddiasmdadIr.

Esasmda her bOlfunde islenen konu hakkmda literatUrde cildlerce kitap bulunurken bu bdliimlerin burada eksiksiz i§lendigi iddia olunamaz. Eser de zaten eksiksiz bir referans kitabr olmak iddiasmda degildir, Mesela. kompleks degi§kenli fonksiyonlarr konu alan III. Bollimde konform tasvir, ve perttirbasyonlar teorisine giri~ bashkh V. BOltimde soysuzhl§~ hale tekaabill eden pertiirbasyon kavramlarma hie_; temas edilmemistir, Fizigin Ozel FonksiyonJarl ve Integral Donii§Umler bahisleri de yeteri kadar geni§ tutulmus degildir,

Eger hiittin bu eksiklikler bu konuda daha tam. daha geni§, daha didaktik ve daha mUkemmel tUrk",e bir eser vermek yoniinde bir baskasi i~in tahrik ve tesvik vesilesi olurlarsa bu kitap i§te asil 0 zaman ana hedefine ula§ml§ olacakbr.

vm

Fizikte Matematik Metotlar

212-219. sayfalarda takdim edilen ve N boyutlu bir uzayda yazrlmis, HELMHOLTZ denkleminin ortonormal fonksiyon aileleri yardumyla sonsuz bir seri §eklindeki goziimtinii buhnaya matuf metot harig, kitabm bir orijinallik arzettigini sanmiyorum,

Kitapta, frrsat buldukea, operatorlerin Dzdegerleri ve ozfonkslyonlari konusuna bir leitmotiv havasi verilmeye, bu gok onemlt kavramlar iizerinde gerektigi kadar titizlikle durulmaya dikkat edllmistir. Ancak, kitap fizik ve miihendislik ogrencileri icin yazilmis bir ders kitabl mahiyetinde oldugundan, takdimde, N. BOURBAKt ekolU tarzmda zerBfet ve kesinllk aramaya kalkisacak olanlarm beyhude zahmet etmis olacaklarmi da pe§inen beyanda fayda gormekteyim .

. Bu kitabi yazmanu lfitfeden ALLAH'a hamd ve §ukrederim. Kitabm once 1965-1966 da ders notu olarak kaleme ahmsi safhasmda ve sonra da 1970-1971 de baskiya hazirlamsi sirasinda anlayis ve sabrrlariyla biiyiik manevi destek olan aziz esime ve aziz kizrma ; ve israrh talepleriyle kitabm vlicud bulmasirn hizlandrran aziz ogrencilerime alenen tesekktirlerimi arzederim.

Ve nihayet, aylarca bu kitabm aglr dizgi zahmetini harikulade bir §uurla yUklenerek emsaIsiz bir titizlikle dizgi ve baskisun gerceklestiren basmtirettip Mehmet Dizenler; miirettip Ahmet Kosan, Halil Tokay ve Yllmaz AraI; baski teknisyenleri $akir Ertiirk ve Hakki Ugur'a gasterdikleri anlayis, sabir, tahammiil ve bilhassa gilleryiizliiliiklerinden dolayi da aynca tesekkurlerimi arzetmeyi bir borg hilirim.

KadJkij~, Mart 1971

Prof. Dr. Ahmed Yiiksel Ozemre

Vektorel Uzaylar

1

I. Bolum

VEKTOREL

UZAYLAR

(1.1) MA'fRtSLER

Bu bOliimde vektor ve lineer baglmslZhk kavramlarmm, vektorlerin (lineerlik VB. gibi) basit ozelliklerinin ve keza vektorler ile determinantlar tizerindeki elemanter cebirsel islemlerln bilindiklerini kabul edecegiz,

Adi tig boyutlu herhangi bir vektor, bu uzayda bir kereye mahsus olmak iizere s~ilmi§ K gibi bir koordinat sistemindeki eksenler uzerindeki izdu§ilmlerin( =bile§enZerin) verilmesiyle tanimlanmis olnr.

_,..

Bir x vektdriinll ya birim vektorler yardmuyla

3

4-+ -+ -+~-+-)Ox=xlel+x2e2+x3e2= ~ xpep=xpep

p=l

(1.1.1)

seklinde, ya da

003

-+ -+

§eklinde gosterecegts. Xl' biiyiikli.ikleri X in biZe§enlerini, e, ler ise K mn

eksenleri lizerindeki birim taban-vektorlerini gOstermektedirler:

1

o ,

o

o

o

(Lk.L) in sag yam Einstein toplama kurahna uyularak yazilmig bulunmaktadrr. Buna gore, bir ifadedeki terimler eger caroaclardan mil .. tesekkilse ve bu ~arpanlara ait bir indis mlikerrer ise bu, indisin alabildigi bUtUn deger takrmi Uzerinden toplam yaprlacagma delalet edecektir. Bu miikerrer indise sessiz india ya da toplam indisi adr verilir. BBylelikle I; toplam isaretlerinden vaz gecerek ifadelel'i daha krsa ve yog-un bir tarzda yazmak olanagi dogmaktadir.

2

FizUkte l£atenuatik J4etotlar

Analitik geometri, \if; boyutlu bir uzayda biribirierinden baglmslZ olarak seeilebilecek vektorlerin maksimum sayismm ancak UQ oldugunu ogretmektedir. Baska bir deyisle, fig boyutlu bir uzayda iiQten fazla her-

-11-

hangi n adet vp vektorii daima lineer bagimh olurlar, yani bunlar arasmda

daima, Ap ¢ 0 olmak lizere,

,,>3

L Ap;p=O

p=l seklinde bagmtilar bulmak mUmklindiir.

Lineer bagftms'ltz uekiiirler kavramma dayanarak, formel bir tarzda, herhangi bir tam sayida boyutu haiz vektor uzaylari tanimlamak mum .. kiindiir. Bu soyut tammm dogurdugu sonuclar somut bir sekilde goz online getirilemeseier bile, bunun yardmuyla gellstirtlen formalizm bircok problemin daha zarif ve sadece geometrik terimler gergevesi i~inde anla§l1abilmelerini miimklin kilan bir kahba blirtinmelerini ve bunun sonucu olarak da kolayhkla ~ozi.ilebilmelerini temin eder.

Bu itibarla ne zaman bir problemde n adet bagrmsiz degi§ken varsa bunlara

§eklindeki bir vektoriin n boyutlu bir tabana nisbetle bllesenleri gozUyle bakrlabilir. Bu n boyutlu tabamn birim vektorleri de

1 o o

o 1 o

, ••••••• J en =

o o o

o

o

1

baglntdsnyla tammlanrrlar, Bu takdirde

Vektorel Uzaylar

3

~ 4 x= xpep

yazllabilecegi a§ikardlr.

Fizigin pekcok kolunda ii~ten fazla boyutu haiz uzay kavramlarma rastlamak kaabildir. Bunlara somut iki ornek vermis olmak i<}in once Ozel Roiativite Teorisini goz online alalun. Bu teori, I§Igln biittin referans sistemlerinde e§yonli.i (= izotrop) sekilde ve sabit bir htzla yaYlldlgl ilkesine dayanarak fiziksel olaylarm zaman ve uzay baknmndan baglantllarim incelemekte ve her bir fiziksel olaya bunun vukuu buldugu yerin li~ koordinatiyla, vukuu buldugu run tekaabill ettirmektedir. ~u halde her bir fisiksel olay bagnnsiz dart degi§ken yardrmiyle tasvir edilebilmektedir. Bu ise. yukarida 80zft edilen imltfma dayanarak, her fiziksel olaym

(p = 1,2, ••• , n)

x

~- y

z

t

gibi dort bileseni haiz bir vektor araeihgryla dort boyutlu jormeZ bir uzaym (M1NKOWSKl uzay~n~n) bir noktasi imi§ gibi telakki olunabilmesini mlimkiln kilmaktadir.

Ozel ROlativite Teorisinde karsuruza cikan bu dort boyutlu uzaym elle tutulur, gozle gorliUir, resmi <}izilir, bilfiil fiziksel olarak somut bir tarzda in~a edilir bir nesne oldugu kamsma kapilmamak gerekir. Bu, olsa OISR, fiziksel olaylari belirli bazr ilkelerin .-;e~evesi icinde kesin bir geometrik terminoloji yardmuyla incelemek lizere uygun ve toplayici, birlestirtci matematik bir modelden baska bir I}ey degildir. Bu geometrik modele gore, goz online ahnan bu ddrt boyutIu uzay (bu uzay-zaman) fiziksel olaylara yatakhk eden bir substratum olarak telakki edilebilmektedir; ~tinkii her fiziksel olay bu substratumun bir noktasma tekaabiil ettigi gibi, tersine olarak, uzay-zamamn her noktasma da bir olay tekaabill etmektedir. Boylelikle fiziksel olaylarla uzay-zamanm noktalarr arasmda bire-bir bir tekaabiiliyet kurulmus bulunmaktadrr,

Ozel Rolativite Teorisi ortaya <}Ikbgl zaman, bunun getirdigi dort boyutlu uzay-zaman kavramma gok ki§i i~yiizii esrarengia fiziksel bir gercek gazii He bakmis ve giinUik yasantilanmrzm bizi kar§l karsiya biraktIgl fiziksel uzayin bir «ide» (bir jikir) olarak degil de gereekten de dort boyutlu ontolojik bir yapisr oldugu zannma kapilrmslardir,

4

Fizikte Matematlk Metotlar

Giinli.ik hayatrmrzda kullandtgimrz ondahk (desimal) sayi sistemini goz onUne alahm. Bunun, hesap islemlerf baknmndan bizler icin uygun ve kolay bir «model» teskil ettigi, tartisilmasi gereksiz bir acikhktadir, Diger taraftan modern elektronik hesap makinalarr icin ikidelik (biner) sistemin ise eok daha uygun ve kolay bir model oldugu da malumdur, Nasrl ki bu iki modelden hangisinin daha gercek oldugunu arastirmak abes ise, aym §ekilde, fiziksel olaylari blrlestirici bir gorli§le incelememizi mtimklin kilan uzay-zaman modelinin gereekliginden bahsetmek de o kadar abes olur. Uzay-zaman kavrami da fizikteki daha baska bircok matematik model gibi, fiziksel olaylara ustaltkla giydirilmis bir elbise modeJini andirmaktadrr. Bu elbise modeli zamanla darahr da ~ekerse, giyenin srrtmda giidiik kahrsa ya da moda (L) degi§irse yerini daha uygun, vucfidu eok daha tatminkar sekilde saran bir baska elbise modeline birakir. Bu itibarla matematik bir modeli bir digerine tercih ettiren ozelIik modelin daha gU{;lU, daha uygun ve daha kullamsh olusudur,

Fizikteki ~ok boyutlu uzaylara baska bir ornek de istatistik mekanig-in dayanagr olan «faz uzay'/,'I,> dir.

<;ok sayida taneeik kapsayan izole bir sistem goz online alahm. Bu sistemdeki her bir tanecigin kendi basma hareketini dinamigin kanunlarr cereevesi icinde inceleyerek bunlardan sisternin bir btltlln olarak dlnamik davramsiru glkarmak pratik olarak imkansrzdrr. Bu itibarla dinamik kanunlariyla istatistiksel metotlari uzlastrrmak sftretlyle olusturulmus olan istatistik mekanik, bu ttirlU sistemlerln makroskopik davramslari hakkmda bilgi vermekle gdrevli bir bilim kolu olup gazlarm kinetik teorisine, kimyasal ~ozeltilerin fizigine, fotonlarm ya da yiiklli taneciklerm toplumsal hareketlerine, katihal fizigine, plasma problem lerine ilh ... basariyla uygulanmaktadrr,

Simdi n adet taneeikten olunmus dinamik bir toplulukta belirli bir t anlnda her bir tanecigin dinamlk hali, haiz oldugu yer koordinatlarr ve impuls vektorfiniln bilesenleri ile, yani toplam olarak 6 adet bagrmsiz degisken yardimryla belirlenir. Buna gore sistemin t amndaki dinamik durumunu belirlemek i~in de 6n adet bagimsiz degi§ken litzlm gelmektedir. Buna gore eger, bilesenlerl

P23t •••• , pnl, pn2' PII3

olan 6n bileseni haiz bir vektor tammlarsak n tanecikten olusmus sistemin t anlndaki dinamik hali, «faz uzay'f,>'> denilen 6n boyutlu uzayda bu vektoriin, yervektoru rollinii oynadigr tek bir nokta He gosterilebileeektir. Iste bu faz uzaymm da fiziksel bir gereekten ziyade sadece bir

Vektorel Uzaylar

5

«ide» olarak var olan. fakat bir talnm olaylarm birlestirlci bir acidan lncelenmeslni mlimklin kilan iktisadi bir model oldugu a§ikardIr.

Bu boltimtin sonunda sonsuz boyutlu uzaylara da degtnecegiz.

-+

~imdi n boyutlu bir (En) vektorel uzaymda n bileseni haiz bir c

vektdril goz online alahm, Bu vektortin bilesenleri (E,J deki muayyen bir K dik kartezyen sistemine gore belirlenmis olsun, (E.,) de baska hir K' kartezyen koordinat sistemi goz online alahm ve bir K --?>K' donli~timlind('

~ +»

K' deki y vektoriine donttsen x in bu yeni sistemdeki bilesenlertni tesbit

etmege ~ah§ahm.

Bu donli~UmUn fiziksel bir anlami olabilmesi i~in yani K daki her vektore K' de tck bir vektor ve tersinc K' deki her vektore K da tek bir vektor tekaabul etmesi icin, ve ozeUiklc hem K -+ K' de ve hem de K' -?> K da her iki sistemin koordinat s.stemlcrinin biribirlerine tekaabiil etmeleri i~in, goz online ahnan dontistimttn «lineer bir diin'i.4um» olmasi gerektigl a§ikardlr. Aksi halde, mesela, K da bir cismi etkileyen bir kuvvet sirf K -7 K' donU§Umii yUzUnden Ii: de farkh yon ve §iddetleri haiz birden fazla kuvvet olarak karsnmza cikabilecek, ya da K daki her eksene K'

-+ -7

de birden fazla eksen tekaablil edecektir. §u halde w E K nm y E K' ye do-

~ ~

ntlsebllmesi icin x ve y nin biribirlerine lineer olarak bagh olmalari yani

~ ~

x ve y nin bilesenlerinin

AnXI + A12X2 + A21Xt + A22X'2 + . •

• • • .. II-

+A1nX'n=Y' +A2nX'n=Y2

•••

([.1.2)

AntX'1 + An2X'2+ ..... +Annxn=Yn

bagmtrlarim gereeklemeleri lazlmdlr. Bu donustim takimmm katsayrlari

All An ••••• A1n A21 A22 ••••• A2n

Aill An2•• •• • Ann I

6

Fizikte Matematilt. Metotlar

§eklinde ~ift girisl! bir tabla teskil ederler. Boyle bir tabloya (n X n)-Ii bir «matris» adi verilir. Daha genel olarak (nxm)-li yani n satir ve m siitfmdan olusmus matrisler de (1.1.3) tammma benzer sekilde tammlanabilirler. Bu bakimdan bir vektor de (n,.>( 1 )-li bir matris olarak dii§iiniilebilir.

Matrisler iizerinde bir takim cebrik i§lemler tammlamr, Bu arada (""~ ve ~ gibi iki matrisin toplamt veya jark?" elemanlari

Opq=Apq+ Bpq

§eklinde olan bir Q! matrisiyle tammlamrlar. Her iki islemin de bir anlami haiz olabilmesi i~in -~ ve IS nin aym sayrda satrrlarr ve aym sayida stitfmlarr haiz olmalari elzemdir. Matrislerin toplammm ortakla!jf'tnct (=aso8yatij) ve yerdegi§tirici (= komutatij) olduklari, yani

(_:l. + ~) + QT =,..:X + (~ + OJ)

ve

baglnblarlnl gereekledlklert a§ikardlr.

!t ve 18 gibi iki matrisin ~arpIml, elemanlari

ile belirlenen bir en = J\~ matrisidir. Bu i§lemin de bir anlami olabilmesi iyin J\ nm siitfm sayisirnn ~ nin satrr sayrsma esit olmasi gerekir.

lvfatrislerin ~arplml, genellikle, yerdegi§tirici degildir:

Matrisler ancak basi ozel hallerde ~arplffi bakimmdan yerdegi§tiricilik ozelligi gdsterirler, Qarplmda, bir kural olarak, ~arpanlar her zaman sessiz toplam indisleri yanyana gelecek sekilde diizenlenirler. Buna gore

demektir ama bu e§itligin sag yanma bakip da bu matris carprminm ~.A §eklinde oldugu soylenemez zira burada 8 toplam indisleri pespese degildirler. Buna karsihk e§itligin sol yamnda 8 indisleri pe§pe§e bulunmakta ve bu da ~arplmln J\~ §eklinde olduguna delalet etmektedir.

Vektarel Uzaylar

7

Matris ~arplmlnm ortakla!;t'l.T'£C't ve dag1twt (= distribilfif) oldugu

yani

ve

,l\(~ +CJl)= <"i\~ + (""i\CC bagmtilarmin gecerli oIdugu kolayea gosterilebilir.

I ile gosterllen birim matris, elemanlart Kroenecker sembolleri olan, yani

s =) 1 eger p = q ise

pq 0" -L'

eger P-rq rse

bagmtilarim gercekleyen matristir. Sifir matrisi ise biitiin elemanlarr sinr olan matristir.

Bir matrisi bir skaler He earpmak onun htitiin elemanlaruu 0 skalerle ~arpmaga denktir.

Ko§egen matris diye de, matrisin sol list ko§esinden sag alt ko§Csine inmekte clan «escs ko§egeni» Uzerindekiler hari~ olmak Uzere, diger btitUn elemanlart srfrr olan matrise denir. Bir matrisin esas ko§egeni iize~ rindeki elemanlarm toplamma «matrisin izi» adi veriIir:

n

12~= L App=opqAqp. p=l

Determinantlarm tammmi goz oniinde buIundurarak aneak satir ve stitfmlarmin sayilari biribirlerine esit olan matrislere, yani aneak kare matrislere, determinantlar tekaabiil ettlrllebilecegt anlasihr, Diger taraftan, bir 1_'\ 1 determinantmm Apq elemamna tekaabUI eden ko!aktijrUnU Aqp ile gosterirsek, 1 i\ 1 ~O olmasi halinde I ~, mn tersi olan I ~-ll determinantmm p~ninci satir ve q-nuneu sUtfmundaki elemamn

ile verildig! ve Apq ya tekaabiil eden A qp kofaktdrtinun ise I!-- I DIn satrr ve sUtunlarlill aralarmda degi§~toku§ ederek elde edilen «transpoze» determinantmm p-ninci satm ile q-nuncu siitfmunu sildikten sonra elde edilen minor determinanbn (_l)p.Lq He ~arplmma esit oldugu bilinmektedir. Fakat

8

Fizikte Matematik Metotlar

(1.1.4)

olacagmdan buna gore I ~il.1 ve I-:-il. -11 in elemanlarr arasmda da

bagmtisr gecerli olacaktir. Bu itibarla elemanlart

Aq·

(A-1)'P=1 J\ 1

ile verilen bir matrise ~ matrisinin «ters matrisi» adi verilir ve bu cil.-1 He gosterilir. ,.. ve ~ -I in biribirlerinin tersi olmalarr i~in bunlarm .;arpimmm I birim matrisini vermeleri yeter. Gereekten de (I.1.4) ve (I.1.5) bagmtilarr bunu dogrulamaktadirlar.

Matrisler, elemanlarmm basr bagmhlarl gerceklemelerine gore degi§ik isim ahrlar. Bu ~e§it matrislerin bir takim ozelliklerinin incelenmesi ufak problemler halinde boliimtln sonunda okuyucunun ilgisine sunulmus bulunmaktadrr,

CetveI: 1.1 de bu ozel matrislerin tammlan sinoptik bir §ekilde tak .. dim edllmtstir. '

Matris elemanlari arasmdaki bagmtilar

Apq=(A)qp

Apq=Aqp Apq=-Aqp; A,p=O A.pA,q= opq

Apq= A*pq

Apq = i Bpq; Bpq: reel Apq=A*qp

A --A* . A -0

pq- qp' pp-

~pA*8q=Opq

Vektorel Uzaylar

9

Bu alt-bolumu kapamadan once

-+ Y=

1 Yt \ Y2

gibi iki karmasik (= kompleks) vektortln skaler ~arplmlmn

(1.1.6)

I • J

geklinde tammlandigma iljaret edelim. Buna gore bir vektortin mutlak usunlugunun karesi yani normu

(J.1.7)

olaeaktrr, Goz onUne alman vektdrler eger reel iseler skaler ~arplmln

(1.1.8)

den ibaret olacag; i.gik8.rdlr.

lid vektdr goz onUne almdigmda bunlarm «diyadik» ~arplmlarl da

~-+ I

(IJ) y)= I

,

X1Y1 [£ly2····· Xl 'Un X2Yt :x:2y2····· 002 'Yo

XoYt X .. Y.,····· X. s,

olarak tammlamr ve qikar olarak

10

Fizikte Matematik Metotlar

-7 -?- -7-?(re y)+(y $)

dir. Bununla beraber diyadik c;arplmln da ortoklaetvnc« ve dag~ttc" 01- dugu kolaybkla gerc;eklenebilir.

(1.2) Ant KOORDtNAT DONt)'~(jMLERt

~ belirli bir (nxn)-li matris olmak iizere n boyutlu bir uzaydaki

-+ ~

n adet reel bileseni haiz bir x vektortinim bir x' vektorune donusilmlinim

-+ -+

t"'~x=x' ya da AUlpxp ': x' ..

(I. 2.1)

seklinde verildigini gordiik.

~

Eger boyle bir dontislimde x vektorimtin boyunun sabit kalrnasr yani

ya da

U.2.2)

kalmasi isteniyorsa acaba ~ donii§iim matrisi ne gibi bir ozellige sahip olmahdrr, onu arastirahm. (I.2.1)den faydalanarak

AUlpxp = x' rn A.qxq=x'.

ve bunlari taraf tarafa ~arparak

AlllpA.qWpOOq=X' [lIOO',

ya da her iki yam ~pq 8mh ile c;arparak ve birim matrisin herhangi bir baska matrisle ~arplmlnm yerdegi#irici olmasmdan faydalanarak

(1.2.3)

buIunur. (1.2.2)ye gore bu esitlikte parantez icinde bulunan if3.deler birer skaler olup biribirlerine eslttirler. Bu itibarla (1.2.3) ifadesi basitleserek

(1.2.4)

bag-Inbsl elde edilmis olur. Bu bagmtr vektdrlerin uzunluklarim invaryant birakan donii§iimii nitelendirmektedir. Bu t;e§it donii§iimlere dik dOnil§Umler adr verilir. tki koordinat ekseninin iic;iinciisii etrafmdaki rotasyonunu gosteren

Vekt6rel Uzaylar 11
cos 6 sin e 0
,-1\.= -sin e cos e 0
0 0 1 donU§UmU de bu ozelligi haizdir. t)~ boyutlu adi (jKL1T (EUKLIDES) uzayrnda Euler acilan aracihgiyla tarnmlanan bir rotasyonun da dik donii§Um ozelligini haiz oldugu gostertlebiltr. (x, B ve y Ruler Ufllan §ekil: 1.1 deki gibi tammlamrlar,

%,z'

%,z'

z" ... ---

.......

(0 )

(b)

z

(c J

~ekil: 1.1 Euler acrlar),

12

Ftzlkte Matematik Metotlar

Birinci sekildeki doni.i§tim z ekseni etrafrnda ex. a~lSl kadar bir rotasyona, ikinci §ekildeki dontisum x' ekseni etrafrnda ~ acisr kadar bir rotasyona ve U~i.incti sekildeki donti§tim de e" ekseni etrafmda y aC;lSl kadar bir rotasyona tekaabtil etmektedir. Buna bmaen K sistemindeki bir -+

T vektorti K' sisteminde

xl" -? -+ cos (1. sin a. 0 x
y' = r' = <l!a, r = -sin a. cos IX. 0 Y
z 0 0 1 z
~
vektertme: r' vektorli de Kn sisteminde
x" -+ ~ 1 0 0 x'
y" =r"=m~rl"= 0 cos f3 SID f3 y'
z" 0 -sin (3 cos (3 z .
-+
vektorune: T" vektdrii de K'" sisteminde
XIII ~ -+ cos y sin y 01 x"
y'" m '«t " -sin y 0 y"
=T = yT = cos 'Y
zm 0 0 1 Z'l
-+ -+
vektorllne donti§ecektir. Boylece r He r'" arasmda
--)- -+ -+ -+ -+
r = my r" = '(!Iy m~ r' = 'ary 'M~ Wa, r = ur r §eklinde bir bagmu bulunacaktIr. Bu don~Umde

ite belirlenen donti§Um matrisinin acik sekli ve bunun gereekten de bir dik matris oldugunun gosterilmesi bir ahstirma olarak okuyucuya birakIlml§br. (Bk. Problem: I.11).

(1.3) LtNEER CEBtRSEL DENKLEM StSTEMLERt

0.2.1) §eklindeki koordinat donli§timleri bizi, haliyle, cebirsel denklem slstemlerinin ~ozi.imleri tizerine egilmege sevketmektedir.

(1.3.1)

Vektorel Uzaylar

13

-+ seklindeki bir matris denklemini formel olarak ~ozmek ve buradan, y 7-

bHindigi takdirde, x vektortlnti belirlemek kolaydir. Gereekten de (I.3.1)i

her iki taraftan soldan ~i\ -1 He carparak

- ~ ~

,-i\-lc1l.X=x = ~-ly

(1.3.2)

bulunur. Eger ~ matrisi tekil (=senguler) degilse, yani I!-- I # 0 ise, ... i\ -I mevcuttur ve bu takdirde (1.3.2), bilinen Cramer formiillerinden baska bir fJey degildir.

~imdi kendisine belirli bir ~~ donUfJiimii uygulanmak stiretlyle sinr -?

vektorune donii§tiiriilen bir x vektorimtin bilesenlerini belirlemege cah-

§ahm. §u halde

(1.3.3)

matris denkleminin, ya da buna tekaabiil eden

Apqxq=O cebirsel denklem sisteminin ~oziimlerini arryoruz demektir.

U.3.2) denkleminin rA -I in var olmasi sartr altmda bir ~oztimii 01- dugunu gordtik; fakat U.3.4) denklemi i~in durum biraz daha karisiktir. Bunu daha kolayhkla gorebllmek i~in (I.3.3) e tekaabtil eden (1.3.4) sistemine ait iki ornek goz oniine alahm.

(1.3.4)

~ oo+y=O ? ::c-y=O

homogen sisteminin 00=0 ve y=O dan baska bir ~ozi.imii olmamasma karsihk

, 00+ y=o ? ax+ay=O

homogen sisteminin y= -x olacak §ekilde sonsuz ~ozUme sabip oldugu hemen gortilmektedir. Birinci hiUde sistemin katsayilarr matrisinin tekil olmamasma karsihk ikinci halde sistemin katsaydar matrisi tekil bir matristir. Bu, genel bir kural teskil etmektedir, yani <I.3.4) §eklindeki homogen bir cebirsel denklem sisteminin sifrrdan farkh QozUmlere sihip

14

Fizikte Matematlk Metotlar

~

olmasi i~in (ya da baska bir deyimle, bir x vektdrlinlin belirli bir .-i\

doniil}i.imiinde sifrr' vektortine dontil]mesi i~in) gerek ve yeter prt katsayilar matrisinin determinantmm, yani I .i\! DIn, slflr olmasidir. Eger sistem homogen bir sistem degilse ve ! 1'1), t da slflr ise, bu takdirde ya sistemin denklemleri biribirlerine uygun degildirler ve dolayisryla hif::bir ~oziimleri yoktur (mesela x+y=l, x+y=2 sisteminde oldugu gibi), ya da biribirlerine uygundurIar, fakat sonsuz adet ~oziimii haizdirier (mesela x+y=l, 2x+2y=2 sisteminde oldugu gibi).

l!t I da m satir ve m siitfmu silmek suretiyle eide edilen alt determinanta (n-m)-inci mertebeden bir «minor» adi verildigi bilinmektedir. Bu itibarla (nxn)-lik bir matrisin determinant! alan I c.A I, n-ninci mertebeden bir minor oldugu gibi I "I Din tek bir elemam da birinci mertebeden bir minormii§ gibi dti§iiniilebilir. Bir determinantln eaas kiJ§egenini esas kOl}egen olarak kabul eden mindrlere «esas miniirler» denir ve bunlar i!';inde sol yukan ko§edeki esas mindre de cba§ minor» ad! verilir. Eger bir matrise tekAbtil eden determinantln r-ninei mertebeden btiyiik biitiin minorleri siftr fakat buna karsrhk r-ninei mertebeden minCirlerinden hi~ degilse biri smrdan farkh ise bu matris ve determinanbn «rang»Iwn r oldugu soylenir. Sifrrdan farkh bir determinant! haiz (nxn)·lik bir matrisin rangmm bu takdirde n olaeagr a§ikardlr.

Eger I!-- I run rangi n ise bu,!\ Din tekil olmadigma yani !-- -1 in varhgma del ild ir . Bu takdirde (I.3.3) Un her iki yarum ('"i\ -I ile soldan ~arparak

yini

-+ -+ x=O

bulunur. ~u hilde eger doniifjWn matrisi tekil degilse bu dCinii§iimde bir

-+ ~

x vektoriiniin stfrra donii:jrnii§ olmasi ancak x in kendiliginden slflr vek-

torii olmasiyla miimkiindiir. Baska bir deyigle (1.3.4) geklinde homagen bir cebirsel sisteminin cozUmii, eger katsaytlar determinanb sifrrdan farkhysa aneak

(p=1,2 t •••• n)

geklindedir.

Vektorel Uzaylar

15

~imdi I c-i\ I nm rangmm n -1 oldugunu farzedelim. Bu, I e'i\ I = 0 01- dugunu gostermekle beraber sinrdan farklI A. qp kofaktorleri bulunduguna da delalet eder. Sistemin mesela bas mindrli olan I Ann I sifrrdan farkh olsun. Bu bOyle olmasa bile denklemleri degi§-toku§ edip, gerekirse biHnmiyenlerl yeniden isimlendirerek her zaman ba§ minortin sifrrdan farkh olmasr saglanabilir. Bu takdirde, C ile herhangi bir sabiti gostermek tizere xn=O vazedelim ve (1.3.2) Cramer formiilleri uyarmca ilk n-l denklemden olusmus sag tarafh denklemi Xl Xl"", Xn-l i~in ~ozelim:

(p=1,2, ••• , n-1)·

(1.3.5)

Bu ~ozlimUn, kendiliginden, n-ninei denklemi de gereekledigini gormek i~in (1.3.5)i her iki taraftan Anq ile garplp q indisi iizerinden toplam yapahm; (1.3.5. ) i de goz onUnde tutarak ve I !+oj mn da tekil oldugunu habrllyarak

o C

Anqxq= I Auo I Anq A"q= \ ADD 1 I ~ 1 =0

bulunur ki bu da n-ninei denklemin de (1,3.5) ~ozUmU tarafmdan sagIandignn goatermektedir.

3imdi daha genet olarak ~ matrisinin rangmm r oldugunu farzedelim. Ve gene (I.3.3)Un ternsil ettigi denklemlerin, I J\ J nm r-ninei mertebeden bas mindrii srftr otmayaeak §ekilde duzenlenmls olduklarmr kabul edelim. Bu takdirde (1.3.4) sistemi,l den n ye kadar ge~erli obnayan toplamlar i~in Einstein toplam kurahndan vaz geeerek,

r n

L Apqxq = - L Apsxs

q=l IJ~-=r+ 1

(p=1,2, ••• , r)

(1.3.6)

(p=r+l J'.' f nJ

(1.3.7)

§eklinde yazdabilir.

(1.3.6) sistemi 8=1,2, ... , r olmak iizere res lerin herhangi bir keyft deger takrmi i~in tek bir ~ijzUmii haizdir. Filhakika eger (I.3.6)DID so-

16

Fizlkte Matematik Metotlar

lundaki katsayilarm determinantrm I &1 He gosterirsek bu, sinrdan farkh oldugundan I a-II mevcuttur. Apq nun kofaktoriinti aqp He gosteriraek (I.3.6)nm ~ozlimU

r n

Xp=-L

p=l

(1.3.8)

dir. Bu, (I.3.7)ye yerlestirlleeek olursa p>r i~in

n n

Apq L Amllxa + L Aq.x. =

.=r + 1 8="+ 1

r

L Apq aqm Am. ] m=l

(1.3.9)

bulunur. Burada parantez i~indeki ifadenin ozde§ olarak slflr oldugunu ve dolayrsiyla (1.3.8) ~oziimUnUn (1.3.7) bagmtrlarim da gereeklemekte oldugunu gostermek i~in (r+l)winci mertebeden olan



Au A12•••••• AIr AlII A2l A:n······ All" A,s

Art AI'2···;O·· Arr Are Apt Ap2•••••• Apr ApB

minoriinli goz onUne ahp bunu son satm ve slitfmu cinsinden aeahm, Bu a~lhmda Aps nin katsayisi I a. I olup Apq Ams nin katsayisr da eksi iprew tiyle Aps Amq nun katsayisma yani _aqm ye e§ itt ir. Buna binaen U.3.9) daki xJlal run katsayisr (r+ I)-inci mertebeden bir mindrdiir. Halbuki ~ DIn rangi r idi. Bu itibarla bu (r+l)-inci mertebeden minor ozde§ olarak siftrdrr. Bu ise (1.3.9)un sag yaDtDID Stflr oldugunu yani (1.3.8) ~oztim takimmm (l.3.7)yi de ger~ekledigiDi gostermektedtr, ~u halde, eger bir hoomgen cebirsel denklem sisteminde sistemin katsayilar dew

Vektorel Uzaylar

17

terminanbmn rangi r<n ise, (n-r) adet bilinmiyen keyfi olarak secilebilir ve geri kalanlar da bunlarm lineer fonksiyonlart olarak belirlenirler.

Lineer cebirsel denklem sistemlerini matris metoduyla incelemenin bir baska faydasi da mesela (1.3.1) gibi bir sistemi gerc;ekleyen xp(p=l, 2, ... , n) bilinmiyenleri arasmdan, goz online aldigrmiz problem

bakimmdan bizi ilgilendirmeyebilen rnesela X\...11 , Xkn , , Xn gibilerini

hie; hesaplamadan dogrudan dogruyc Xl , X2 , , X\.. yl belirliyebilmemiz

imkamdir. Bunu gostermeden once (1.3.1) denklemine tekaabiil eden Iineer cebirsel sistemi, denklemlerin yerlerini degi§tirmek ve bilinmeyenleri

-+ yeniden numaralamak sfrretiyle, ilgtlendiglmiz k adet bilinmiyenin X vek-

tdriiniln ilk k bileseni olarak ortaya C;lkmaSInl temin edecek sekilde dtizenleyelim. Bu takdirde (1.3.1) sistemi acik olarak

An A12• ••• Alk A21 A22 •••• A2k

I A21k+l' •••• A211 I

I

I

I

I

I Ak,k+l' • • . • Akll I

--- -- -- - - - -- -J..-- - -- --- ---- _

I I

Ak+hl .••• Ak+1,k I Ak+hk+l" •• Ak+],p I

I

I •

I

I

I

~ AQ,k+1' •.•• Ann'

I

seklinde yaztlabilir, Bu

. I!

I Xk I

1-- ---! =

il

I

U.3.10)

sistemin ,A matrisi: ~h») ~(2) , ,1\(3) , cAw

-7 -+ -+ -+ --')0- -+

gibi 4 alt-matristen; ve X ile y vektorleri de Xh) , X(2) ve Yh), Yh)

gibi alt-vektorlerden olusmus gibi dllslmlllebtlir-, oyle ki (1.3.10) krsaca

I -+ -+ I

('~h) : ~h) X(t) Y h)

I

--- - -1----

~

J\(:J} ; J\ (4)

I I

(1.3.11)

-+

sekunde yaztlabilir. Buradaki X(l) alt-vektdrii, bilesenleri, bizi Ilgilen-

-+

diren Xl , 002,' ••• ,Xk bilinmeyenleri olan, ve X(2) vektorti de bilinme-

si bizim igin gerekli olmayan vektorlerdir. Bu takdirde artik

F.2

18

F'izikte Matematik Metotlar

~ ~ ~

c-~h)XC1) + ~(2)X(2) = Y (1)

~ ~ ~

J\(3'X <t> + J\(4)X(2) = Y (2)

...-+

olur ve bu sistemden de X(2) yak edilirse, basit bir hesapla

~ -+ ...-+

~(dX(2) = Y (2)-'-~(3)Xh)

~ ~...-+

X(2) = A(4l-1[YC2)_""~(3)Xh)]

-+ -+ ~-+

:i\ (l)X h) + ~ (2t~ (4) -.l[y (2)-~ (3)X(])] = Y (1)

ve sonunda da

-+ -+ ~

L~(1)-J\C2)J\(4)-1 J\(3)]XCt) = Y (t>-~(2)Jl.(4) -ly (2)

(1.3.12)

~ __"...

bulunur ki bu, A X{t)=Y §eklinde ve bizim Ilgilendigimiz Xl,"', XI<

degi§kenleri cinsinden lineer bir cebirsel denklem sistemini temsil etmektedir. ilgi duyulmayan 3':10+1'····' Xn bilinmeyenleri de boylece ortadan kaldmlmis olurlar.

(1.4) MATRtSLERtN OZDEGERLERt VE oZVEKToRLEBt

, ve 'ij! duzgun (= reguler), yani ll-l ve \it-I ters matrisleri var clan, iki matris olmak Uzere

(1.4.1)

denklemini gereekleyen ~ ve cA matrislerine e§deger matrisler adi verilir.

1) Eger ltnn = lise (1.4.1) donU§limli

§eklini ahr ve boyle bir donlisme de benzerlik donu:rUmu denir.

----

2) lJ = W olmasi halinde

donti§timli kongruent donu§um,

Vektorel Uzaylar

19

3) P = <l!+ olmast halinde

~l = W+ ~i\ w: donti§limU konjonktif donu§um,

4) J'<ir = I ve :p = m olmasi halinde

donti§limii dik donu§um" ve

5) ltlm = I J l:J = m+ = m-1 olmasi halinde de

~ = 'ij!+ ~ m = 'QI:-l,1\ '{IT donti§Umii birimsel donu§um adim ahrlar, 3imdi

(1.4.2)

~

seklinde, yani x vektorime uyguJanan bir cA donli§iimliniin bu vektorli

gene kendi dogrultusunda fakat A misli bir vektore donli§tlirdligii hali gdz online alahm ve _~ donllsllm matrisi verlldiginde (I.4.3) bagmtismm geqerli olabilmesi i~in A DIn mtimklin degerlerini ve bunlara te-

~ ~

kaablil eden 00= x(}.,,) vektorlerini araatirahm,

(1.4.2) yi

-+ (c-i\-}."I) x= 0

(1.4.3)

§eklinde de yazabiJiriz. Bu, homogen bir denklem sistemine denk olan ~

bir matris denkIemi olup x··roO seklinde ~oztimij haiz olmasi i~jn, (l.3)

bdllrmiinden bilindigi gibi,

l~-AII=

....• A1n

.•... ADn-A

=0

(1.4.4)

20

Fizikte Matematik Metotlar

olmasi liizlmdlr;O (1,.4.4) denklemine)\ matrisinin karakteristik denk» lemi, bunun k5klerine A matrisinin ozdegerleri; ).,,("1) bir Qzdeger 01- mak iizere

-+ -+

('"i\X(q) = l..(q)X(q)

(1.4.5)

""*

denklemini tahkik eden x{q) vektorlerine de c-il. donii§iimliniin invaryant

vektorleri veya 1\ matrisinin ozvektorleri adi verilir, Bunlarm bilesenleri 3.§ikar olarak (1.4.5) homogen denklemini dogrudan dogruya ~ozmekle eide edIleceklerdir. (1.4.4) U gercekleyen ), osdegerlerinin hepsi birden j\ matrisinin .spekt'rum'unu meydana getirirler.

(1.4.4) denklemi, A. DID n - ninci mertebeden bir polinomu olup n adet kokii haizdir, Buna gore, eger.-~ nm biitlin A.(r) Qzdegerleri biribirlerinden farkh iseler, r=1,2, ..• , n olmak tizere her bir A.(r) Dzdegerine tekaabUl eden ve bilesenlerl

[Apq-A(r) Opq] x(r)q = 0 (r=l,2, •••. , n)

(1.4.6)

§eklindeki homogen sistemlerin ,;;ozUmleri olan, biribirinden farkh n

-+

adet X(r) ozvekWrli elde edilir. Eger aym bir Dzdegere biribirinden

farkh birden fazla Dzvektor tekaabiil ediyorsa, boyle bir Dzdegere «soysuzla§m1,§ ozdeger» denir •

.i\ matrisinin baktsimh (simetrik) veya hermitsel bir matris 01· mast halinde ~ mn ozdegerieri ve ozvektorleri arasmda ~ok onemll

-+ -+

bazr bagrtilar vardir, Bunlarr ortaya koymak i~in xo.) ve 00«(.1) He cR

run haiz oldugu biribirinden farkh ).. ve p. 6zdegerlerine tekaablil eden ozvektorterl gosterelim. Btl takdirde

-+ """*

cAoo(J.,) = A x(A)

~ .~ .:i\x «(.I.) == (J. x «(.1)

~ ~

ve (1.4.7) yi soldan x«(J.), (1.4.8) i de soldan 000.) He ~arplp

(1.4.71

(1.4.8)

......... .........

~ -+ -+ ~

x(I'.) ~i\ooO)= A. 00«(.1) 00(,\)

....... ......... .........

~ ~ -+ ~ -:'Jo'-+

00(1) "oo( p.) = (J. 00(1) oo( (.1) = (.1 oo( u) X(1)

Vektorel Uzaylal'

21

sonra da taraf tarafa ~lkartarak

(1.4.9)

bulunur, Fakat !\ Din bakistmh (simetrlk) olmasi yaDi

bagmtisrm gercekleyen bir matris olmasi dolayisryla, (1.4.9) un her iki yanmm simetrigini ahrsak

.-...............,._.. ,........____..

(;«(.L) c~-;(AJ - (~.l) JXi;(.L) ) = (A - u) ~(.L) • ~.t) = (A - IJ.) ~A) '~(11) yani

(1.4.10)

olur, (1.4.9) He (I.4.10) taraf tarafa toplamrsa

(1.4.11)

bulunur ki, A+lJ. olduguna gore bu simetrik bir matrisio farklI ozde .. gerlerine tekaabUl eden ozvektorlerin biribirlerine dik vektdrler oldu .. guou goatermektedtr.

Aym netice hermitsel bir rna tris i~in de, yani r~ = ._~ + ozelligini haiz bir matris i~in de gecerhdir, Bunun ispati bir ahstrrma olmak iizere okuyucuya brrakrlrmstir, (Bk, Problem: 24).

Bir dik dODU§Ume gore biribirlerine e§deger olan matrislerin or .. tak bir ozellikleri, her ikisinin de aym ozdegerleri haiz olmalartdir, Gereekten de

(~-A.I)=(<<r-lJ\m-AI)=((n:-l~m-Am-llt1r)='ijJ-l (J\-AI)m ve buradan da

I ~- A.I I = I {It-II . 11\-)..11 . I'm \ = I Ut-11 . I~I . I!,--AI\ = I ~- AI\ (1.4.12)

oldugu gorUlmektedir. Bu onemli ozellik, matrislerin uygun donU§i.im ..

22

Fizlkte Matematik MetotIar

ler aracrhgtyla e§deger ko§,egen matrislere indirgenmesinde bUyiik rol oynar.

Ko§egen olmayan bir .A matrisinin uygun bir i.E dik matrtsl (dolaYISlyla dUzgUn bir matris) yardrrntyla ve bir benzerlik donU§limU ~er~evesi i~inde ko§egen bir ~ matrisine donU§tiigUnii farzedelim:

111 ko§egen bir matris olduguna gore bunun ozdegerleri, esas ko§egeni Uzerindeki terimlerden iba.ret.tir. Gereekten de ~ nin karakteristik denkJemi

Bn-A. 0 .... 0

o

n

= n<Bpp-,-> = 0 p=l

o Bnn-A.

dir. Buna gore, ve (1.4.11) ozelligini goz oniinde bulundurara k, ri\ Din ozdegerlerinin, ~ ko§egen matrisinin esas ko§egeni lizerindeki elemanlanndan ibaret oldugu anlasilmaktadrr, :;;u halde bir ,-n. matrisi verildiginde buna e§deger ko§egen bir matris in§a etmek i~in A ntn ozdegerlerini 88GS ko§egen etemanlar« olaral« kabul eden ko§egen bir mutris yazmak yeter.

Bununla beraber bast hallerde __ il. Yl ko§egenle§tirecek alan (IT matrisini dogrudan dogruya in§a edebilmek de faydadan uzak degrldir.

(a) Once ~ nID simetrik ve biltlln ozdegerierinin biribirlerinden farkh olmalari halim gaz dnime alahm.

Bu takdirde belirli bir m matrisi aracihgryla Byle bir koor.:linat dBni.i§i.imU yapahm ki eski koordinat sisteminin taban vektdrleri olan

-+ -+

e{p) vektorlerinin doni.i§mi.i§leri yeni koordinat sisteminin e' {p} taban

vektorleri olsun ve tistelik bu yeni taban vektorleri ,.A matrisinin normalize edilmis 6zvektorleriyle ~akl§slD. Buna gore

(1.4a.1)

Vektorel Uzaylar

23

-?- 4

j\e' (p) = A.(p) e( p)

(I.4a.2)

bagmtilarr gegerll olacaktlr. (1.4a.1) den

-+ 4

""'-I '

w. e (p) = e(p)

(1.4a.3)

bulunur, (1.4a.2) den de

ya da ~ =ilt-1,.!\(l! oldugunu ve (1.4a.3) bagmtisun goz oniinde tutarak

4 4

~e(p)= A.(p) e(p)

-+

olur, Bu, eger x' vektorU" DIn bir OzvektorU ise bunun donU§UmU

-+ -+

olan x=m-I x' vektdrtinlln de ~=Ut-l ci\ij[ doni.i§iim matrisinin ozvek~

-+

toru oldugunu ve gerek !\ DIn x' ozvektoriine tekaabUI eden, gerekse

-+

~ nin x ozvektoriine tekaabiil eden ozdegerlerin de aynt ozdegp.rler 01 ..

dugunu gostermektedtr.

-+ 3imdi (I.4a.1) in her iki yamm da aagdan diyadik olarak e(q} ile

~arpahm. boylece

-+~ -+~

(e'(p) e(q»= 'tn:(e(p) e(q»= 'ilrl='ilt

(1.4a.4)

ya da, bu ifadeYi soldan 'ijI-t He ~arparak

oldugu gortilmii§ olur.

~ ~

e'(p) vektdrleri e(q) vektdrlerme nisbet edilecek olursa

-+ -+

diyadilr ~arplmtnlD elemanlarmm e'(p) vektdrlerinin e(q} vektorlerl Uze ..

rine izdii§iirnleri yani bunlarm eski koordinat sistemine nazaran bile§enleri oldugu gorUlUr. (1.4a.4) e blnaen

24

Fizikte Matematik Metotlar

Tn TI2•••••• T1D Tn T22•••••• T20

T 2 It ••••• T

o on !

" ,

6 hh e (2h •••••• 6 (nh

" ,

6 hll e (2)2 •••••• 6 (u)a

" ,

e Ct)n e (2)0 •••••• e (0)0

-+ ~ -::.

( " , )

= 6 (]), e (2) , ••••• , e (D)

(1.4a.5)

olur ve keza tn-t in de, _~ DIn simetrik olmasi yUziinden ozvektdrlerfnin biribirlerine dik olmalarr dolayisryla,

, I ,

e hlt e hll • •.••. e Cd ..

" I

e <2h e (V2 • • • • • • e (2)11

1lr-1= (1.4a.6)

" ,

e (0)1 6 (oll' • • • • • 6 (0)0

ile verileceg! kolayllkla tahkik olunur. Ozellikle bir matris

en=

§ekliBde olsa

A.e'(dt 012 •••••• c; A.6' hh 022 •••••• 0211

).. 012 •••••• Oln o 022······0ID

o 002 •••••• ann olacagma da nazar-i dikkati gekelim.

(I.4a.7)

Vektorel Uzaylar

25

Ornek:

11 - 6 2

~= - 6 10-4

2 - 4 6 il

matrisine eEjdeger ko§egen matrisi ve .? yt ko§egenl6§tiren m d onu§um matrisini agtkga hesaplaytntz.

Bu matrise tekaabiil karakteristik denklem

11-).. -6 2

-6 2

10-)" -4 =_)..3+ 27)..2-180)..+324=()..-18)(A-6)()..-3)

-4 6-A

tilr, Bu takdirde c-n. ya e§deger ko§egen matris

3 0

o 6

o 0

§ekIindedir. ,1\ mn mesels ).,=3 e tekaablil eden ozvektoriinii arayahm, Buno saglayacak olan denklemler (1.4.6) dolayrsiyla

8001-6002 + 2003 = 0 -6001 +7X2-4x3=0 2X1-4x2 + 300,= 0

§eklinde homogen bir cebrisel denklem takimi teskil ederler. Bunun esas determinant! sifir olduguna gore, meseta, son denklem hi~ goz onune ahnmadan ve Xl = 03 vazederek

-6X2+ 2X3=-803 7X2-4x3= 60s

ve buradan da ).,=3 Qzdegerine tekaabUl eden ozvektor olarak

-* 1

..

e {J}=C3 2

2

ve benzer sektlde de ).,=6 ve )",=18 i~in

26

Fizikte Matemati1{ Metotlar

2!

1 1 '

-21

elde edillr, §u h3.lde 1\ yl ko§egenle§tirece:t olan (!!: matrisi de (I,4a .5) e gore

2 1 -2

2 -2 1

~

olur, Normalize edilmemis olan e' (p) vektorlerinin, aralarinda ikiser

iki§er biribirlerine dik olduklarr kolayhkla gerceklenebfllr.

(b) ~imdi de r-~ nm gene simetrik olmakla beraber bUtUn ozde· gerlerinin biribirlerinden farkh olmadtgi ve meseta h(t) in ("~ nm rtOin· ci mertebeden bir ozdegeri oldugu soysualaarms hili goz online ala- 11m. !'- nm A(t) ozdegerine tekaabiil eden normalize edilmis bir Ozvek-

-+

tOl'iinii X(1) ile gosterelim:

_,.. ~

~X(1) = Ah) X(}) •

(I.4b.l)

~ 3imdi birinci stittlnu r~ run A(d e tekaabUl eden normalize edilmls X(l)

ozvektorUnden ibaret olan bir ij[l matrisi goz online alahm, Bu takdirde, (I.4b.l) i de goz outmde bulundurarak

An A12•••••• AlB A21 A22•••••• A2n

Atk X(t}k Atk Tk2 •••.•• A2k X(,)k A2k Tk2 ••••• •

=1

AUk X(J}k Ank T n2 •••••• I

roWt T 12 • • • • • • T til X<t)2 T22•••••• T2n

Xb)n T 02 •••••• Tnn

)..<1) ooWt Atk Tk2 • • • • • • Aft) 00(1)2 A2k Tk2 ••••••

Vektorel Uzaylar

27

olur. Bu takdirde ~1-1 (""~ml garplml teskil edilecek olursa bunun birinci stitfmu, (I.4a.7) bagmtrsma dayanarak,

AI . . • • .• '!

o .

o .

§eklinde olacaktir,

Eger 1!1(p) ile, (n-l) elemandan miltesekkil tek satirhk bir matrisi ve ~(pq) ile de (n-l)~inci mertebeden bir kare matrisi gosterirsek '(ll1-1 '-~([I matrisi

seklinde olur. Fakat 1\ He bunun Ul:1 matrisine gore e§degeri olan ~ matrisi aym Ozdegerleri haiz olduklarmdan 18 de trpki .-~ gibi ).,,{J) i rt - inci mertebeden bir ~okkath ozdeger olarak kabul eder. Bu itibarla ~(pq) matrisi i~in A.Ct) tam (r-1) kath bir Qzdegerdir.

Bu !6(pq) matrlsi de ttpki ,1\ matrisi igin yapilan gibi bir isleme tabi tutularak bunun }..W ozdegerine tekaablil eden normalize edilmis bir ozvektorii belirlenir, ve ilk sutunu bu ozvektorden ibaret olan (n-l)-inci mertebeden bir '(1£2 kare matrisi aracIlIgla ve m, 8=1 .. ·, n olmak lizere

oldugu goriiHi r. Bdylece

1 : 0

I I

.- .. J.-~----

I

o ! W'l-l

diye tarif olunan matris aracmgiyla ~ donii§tUriiiecek olursa

28

Fizikte ~atenaatik ldetotlar

Al 1!i(q)(li:2 n-rnu = 0)...1 <lI(nt) ro 0 crCms)

olur. Aynl i§Iemler pespese QI(ms) ve ilh... h;in r - 2 kere daha tekrarlamrsa neticede

At all an atr} !
I 0 A.l a23 a2r2
I
il, = II 0 0 A.l (I.4b.2)
,- } .
I 0 0 0 ........ At
oimak iizere
f'lmk-l r, ..-1\} ~
TIm.
~ - (I.4b.3)
k=l 0 (fi
+- -70- §eklinde bir ifide eide edllmis olur, Soldaki ilk (ii~Uncii) terimde sola (saga) dogru ok, ~arplm terimlerinin sagdan sola (sagdan sola) dogru k nm artan degerlermt izleyerek stralanaeagma i§iret etmektedir. Buradaki ~ matrisi TI sattr ve n-rt siitundan, ve (tj. matrisi de n-T1 satir ve n-Tt stitfmdan mlitesekkil matrislerdir. Eger ~ He (I.4b.3) lin ilk T} slitunundan olugmus matrisi goz tinline altrsak

olur ve boylelikle ~ matrlsinden de kurtulmus oluruz.

Hesabm bundan sonraki btillimii (Ii matrisini ttpki 1\1 iein oldugu gibi ko~egen sekle indirgemek ve bUtUn Qzdegerler tUketilinciye kadar bu i§leme devam etmskttr, Boylelikle sonunda, ,-a.(k) (k=lJ2J .... ) He (I.4h.2) gibi ii~gen matrisler gostermek iizere, ..-l\ matrisi

Vektorel Uzaylar

29

rA=

gibi bir sekle indirgenmis olur,

Bu ana kadar blltiin ozdegerleri farkh olan bir matrisin ve milkerrer ozdegerli simetrik bir matrisin nasil ko§egenle§tirileceklerini gordUk. Hermitsel ve birimsel matrisleri de ko§egenle§tirmek mllmkiindUr. Simetrik, hermitsel ya da birimsel matrisleri ko§egenle§tiren dontistimlerin birimsel donti§iimler olduklari gdsterllebilir. Buna karsiIlk tamamen keyfi bir matrisi dtizgUn bir m matrisi aracihgtyla kosegenlestirmek her zaman mlimktin degildir (Bk. Problem: 40).

(1.5) D1FERANStYEL DENKLEM StSTEMLERt

A. ~imdi, sabit katsayili birinci mertebeden lineer bir homogen diferansiyel denklem sistemi goz onUne alalim :

aXl(t)

dt =aJt xl(t) + a12 X2(t) + ..••• +atn xn(t)

dW2{t)

at -= a2l X1(t) + a22 x2(t) + ..... + a2n xD(t)

(I.5A.l)

Bu sisteme tekaabiil eden ba§langl~ §artlarl da

(I.5A.2)

He verilmis olsun. Bu takdirde _A ile sistemin sabit katsayllar matri-

-+ -+

sini, x(t) ile bilesenleri Xt(t) , X2(t), • ••• , roD(t) ve b He de bileaenleri

30

l?izikte Matematik Metotlar

b1 1 b2, •••• ,bn olan siitfm vektdrlerinl gostermek tizere (I.5A.l) ve (I.5A.2) kisaea

(I.5A.3)

§eklinde yaaihrlar, 6imdi ijt He, ~ yr bir benzerlik donU§UmUnde ko-

-+- ~

§eger:le§tiren bir matrisi gostererek x = Wy donti§UmUnti yapahm, Bunu

(I.5A.3) ifadesine yerlestirip de elde edilen denklemi soldan ,(!!-l ile ~arparsak, (IT nin t ye tabi olmamasi dolayrsryla, sonuc olarak

-+

dy(t) ~ -+- -+ --+

=(m-l~'ijJ:)y(t)=A y(t); y(O)=ilr-lb dt

(I.5A.4)

bulunur, A matrisi~!\' Din ozdegerierinden ibaret k5§egen matristen baska bir §ey degildir. Boylece :

o

Yl

o

-+ '(U-lb

I

!

ya da (I.5A.l)-(I.5A.2) nin ~oztimti olarak artak e11t

-+

x(t) = ijI

o

bulunur,

o

-+ 'lit-I b

(I.5A.5)

Vektore1 Uzaylar

31

~ nm elemanlarmm sabitler olmasr haUnde (1.5.3) e tekaablil eden homogen denklemin ~ozUmU herhangi bir gii~liik gOstermez. ,_:i\= ~(t) hahne geqmeden once bu hali sayrsal bir ornekle canlandirahm,

Ornek,'

dXt 1 6

(jt= 1Xl- x2+2x3+t

~2. =-6001 + 10x2-4xs

dxs

dt -= 2Xl- 4oo2+6x3

sistemini gozunuz.
Bu sistemi
~ II 11 -6
dx(t) -6 10
dt II
2 -4 211~ til ~ -7

-! II x(t)+ ~ 11=~X(t)+ Itt)

seklinde yazmak kaabildir. I ,-Sl.-AJ I = 0 .. -18) (A - 6) O. - 3) olduguna gore .. ~ yl ko§egenle§tirecek '(IT matrisinin seklinin )..=3, )..=6, ve ).. = 18 ozdegerlerine tekaabiil eden

11111 II ~ II'

ozvektorlerinin fonksiyonu olarak

122 ijJ'= 2 1-2 2 -2 1

ve

1 ur-1=-- 27

-3

-6

-6

-6

-3

6

-6 6 -3

-+ ~

oldugu kolayhkla tesbit edilir. x = Wy donti§Umii yapilarak

o 6 o

o 11-+ 1 I-t I

o y+- 2t

1811 9 I 2t 1

ve buradan

32

Fiziltte Matematik Metotlar

c1e3t - (t-l) c2e6t + (t-l) 1 C3e18t+3 (t-1)

bulunur, Bu takdirde verilen denklemin ~ozi.imli de

2 1 -2

II c,e" + 20,6" + 2c,e's, + ~ (t-l)

Ii

1 I 5

= 27 i 2c1e3t + c2e6t-2c3e18t- 3"' (t-l)

I 11

, 2cte3t-2c2e6t+ C3e18t- - (t-l)

I 3

olur; (I.5A.2) goz online ahmrsa (I.5A.6) daki integrasyon sa bitlerinin kolayhkla yok edilebilecekleri goriilebilir.

~

B. 6imdi, wet) gene t nin fonksiyonu olan n adet bilesenl haiz bir

stitfm vektor ve J\(t) de t nin fonksiyonu olan elemanlart haiz olmak iizere (n X n) -li bir matris oimak Uzere

(1.5B.1)

seklindeki degi§ken katsayih homogen lineer diferensiyel denklem sistemini goz online alahm:

t > 0 i41in c:l.(t) nin sUrekli olmasi §artt altmda (1.5B.1) oektiirel diferansiyel denkleminin tek bir ~ozlimii oldugunu ve bu !';lozUmUn de

d3E(t) =J\(t) 3t(t), 3E(O)=I dt

(I.5B.2)

matrisel diferansiyel denklemini gercekleyen 3€(t) matrisi araerhgiyla

Vektorel Uzaylar

33

~ ~ x=Xb

seklinde ifide edildigini gostereeegiz,

Bunun i~in (1.5B.2) yerine, bunun ~ozlimU olan

t

3t= 1+ f !'-(s) 3E ds o

(I.5B.3)

ifadesini goz online alahm, Bundan sonra *11 diye

3€o=1

t 3t1l+t=I+ f c1A..(8)~1I ds o

(n=O,l" .••. )

bagmtrlari aracrhgtyla tammlanmis olan hir matris dizisi goz online alahm, Buna dayaoarak

t

*1I+1-*1l= f ,A(s) (3in-3En+t) ds o

(n=1,2, ..• )

olur. ,A(s) nin 0 < t < tl i~in maksimumu m olsun, Bu takdirde

,

I XII+l-3i1l 1= f _i\(s) (:tn-:t1l+1) ds o

t

< f I ,...1\(8) I • I 3\11-*11+1 I ds o

t

< m f I *n-;rt+u1 I ds o

olur. Fakat ayru 0 < t < t1 arahgmda t

I Xt-~o I < f I .?\(s) I ds < mt o

olaeagmdan (I.5B.4) rekiirans e§itsizligi araclhglyla 0 < t < t1 i(;in

(I.5B.4)

F. 3

34

Fizikte Matematik Metotlar

I .3tn+t-:tn I <

m .. +1 t.a+l

(n+l) !

bulunur ki bu da 0 < t < tt i~in

eo

L (~n+l-~n)

n=O

serisinin Uniform olarak yakmsak oldugunu gostermektedir, Bu takdirde x, de (I.5B.3) ve dolayisiyla (I.5B.l) i gercekleyen 3't (t) matrisine Uniform olarak yakmsakttr. (I.5B.l) in, verilen baslangic sar tlartDI gereekleyen ~ozUmUnUn

-)00- ~ oo(t) = ?t(t) b

(I.5B.5)

yani

t

~ -+j -+ oo(t)= b+ .-'(s) oo(s) ds

o

§eklinde oldugu da (l.5B.5) i (I.5B.2) ye yerlestirerek dogrudan dogruya gorulebilir. (I.5B.5) ,(ozlimliniin tekligini ispatlamak da kaabildir. t > 0 iQin ~ (t) siirekli kabul edtldigine gore tt tstenildigt kadar biiyllk allnabilir, Bu itibarla (I.5B.6) ~ozUmii biltUn t > 0 degerleri i.;;in cartdlr,

C. Skaler h8.lde

(I.5B.6)

au

dt =au, u(O)=b

§eklindeki denklemin ~oziimiiniin

u(t)=eat b

oldugu bilinmektedir. Bu skaler hale benzer sektlde

§eklindeki matrisel denklemin ~ijziimiinii de 3t(t)= eci\t ~ olarak gosterecegiz. Buradaki listel matris

Vektijrel Uzaylar

35

1\t ,i\' tp

e =I+_'il.t+····· + r + ..... p.

seklinde tammlamr ve bu matrisel serinin kompleks t diizlemindeki her sonlu bOlgede Uniform olarak yakmsak oldugu ispatlamr, Keza, matrisel fonksiyonun

...As .1U 1\(8+t)

e e· =e

ee.(-t+t)=1

fonksiyonel bagmtilarmi gereekledigini de gostermek miimkiindUr. (Bk: Problem: 41)

-+ D. ~imdi.-'il. He elemanlarr sabitler olan bir kare matrisi ve f (t)

ile de bir vektorii gostermek iizere

(1.5D.1)

d enklem sistemini goz onUne alarak

yasrlabilecegme, ve buradan da

yani

t

-,1\t ,-+ -+ f -,1\s-)-

e x(t)==b+ e f(s)ds

o

t

x(t)= eJ\t t+ f e,A(t-s) ft.'l) ds

o

(l.5D.2)

elde edildigine i§aret edelim.

E. Gene (1.5D.l) seklinde homogen olmayan, fakat bu sefer ~=,.A (t) seklinde t Din fonksiyonu olan bir katsayilar matrisini haiz diferansiyel denklem sistemi ele alahm :

36

Fizikte Matematilt Metotlar

(J.5E.l)

ve .?t (t) matrisi

(I.5E.2)

--7 -+

matrisel denkleminin ~ozUmU olmak sartiyla (I.5E.l) nin x (t)= ~ (t) yet)

§eklinde bir ~ozUmi.i olup olmadigtm arastrralim. (I.5E.2) nin (I.5E.l) e yerlestirllmesi sonucu

bulunur ki bu ifade

oldugunu gostermektedir, ~u halde

t

~ -40-f ~

y(t)=b+ *-I(S) /(s) ds

o

ve dolayrstyla

t

.-+- -40- f ~

x(t)= *(t) b + )t(t) 2(~1(8)f(s) ds

o

(I.5E.3)

bulunur ki bu da (£.5D.2) nin ~ok daha genel bir halini temsil etrnektedir.

F. ~imdi de (I.5D.2) formiiliiniin ilgi eeklcl bir uygulamasma vesile olsun diye, £ kii~iik bir sayt olmak iizere, e-:i\+£~l §eklindeki hir listel matrisin E cinsinden

VektOrel Uzaylar

37

00

j\+EftI A ~

« '=c- + L./PQn(,.~ ,'?B)

n-=l

(I.5F.l)

seklindeld seriye acihmuu inceleyecegia. Eger j\ iIe ~ ~arplm islemine gore yerdegi§tirici olan iki kare rna tris iseler, e l\ + (~I = e 1\ e E ~ oldugundan (Bk: Problem. 41/c),

eIde edilir.

Eger A ilh=l=~ A ise bu sefer de

tamm bagmtIslndan hareketle sagdaki toplamda E un aym iislerini bir araya toplamak yoluna gidilebilir. Fakat ,..i\ ile 'II nin yerdegigtirici 01- mamalart bu i§in sistematik bir §ekilde yUriitUlebilmesine engeldir. Bu itibarla biraz daha dolambach bir yoldan (I.5F.l) bagmtlslDID tesisine

1 1 B " _:l. + £111 •. tIt . . .

~a l§llr. unun H;ln e - us e rna rismm

(I.5F,2)

diferansiyel denkleminin t = 1 toktasmdaki ~oziimiinden bas'ca bir §ey olmadigina i§aret edelim. Problemi btl sekilde vaz etmek, £«1 sartt altinda,

denkleminin

38

Fizikte Matematik Metotlar

seklindeki bir bozulumunu (= pertilrbasyonunu) hesaplamaga yani sag yamndaki fonksiyonda ortaya ~lkan ej!l:i lik bir bozulumun denklemi gergekleyen X fonksiyonu iizerinde ne gibi bir etki yapaeagmi tesbit etmege denktir.

(J.5D.2) ye dayanarak, (I.5F.l) in ~ozjjmiiniln

t

3t(t) =e,.,t +e f e~(t-8)~ ?t(s)ds

o

(I.5F.3)

§eklinde oldugu goriiliir. Bu, ?t fonksiyonu cinsinden, Volterra integ· ral denklemi denilen bir denklemdir. ileride integral denklemler bahsinde gorecegimia gibi boyle bir denklemi ~ozmek i~in ?i(s) yi seklen kabaca temsil edebilecek basit bir fonksiyon seqilir. Bcylece (I.5F.2) nin sag yam hesaplanarak belirli bir :tIft, fonksiyonu tesbit edilir. Sonra ?t1(S) gene (I.5F.:l) nin sagma yerlestirllerek bir ?i2 t) fonksiyonu elde edilir. Bu i§leme bbylece devam edilerek 11, -+ OQ i'1in .?in(t) nin (I.5F.3) lin tam ~ozlimiine gittigi gosterilir, Neticede (I.5F.3) sonsuz bir seri §eklinde ifade olunur. Burada da iternsyonun ilk adimi ola-

rak 3t(s)=eJ'.s vazedilirse

1

~t f (J\t-s) 1'\8

3E(t) = e + g e - ~ e . ds + ....

o

§eklinde olacag; goriilUr, Fakat t = 1 i~in (I.5F.l) in ~ozUmli olan 3E(t) = e(J\+e~)t sadece *(l)=e,:,"!\+g~ olaeagmdan

1

!\ +e'R ~ f ~(l-s) ,i\s

ee" ~=e:-: +e e ~e~ ds+ ....

o

(I.5Ii'.4)

bulunur. Bu ifade, €« 1 olmak iizere, kli~iik bir IB pertlirbasyonuna ugramJ§ olan ustel matrisin argtimentinin Uatel matrisin degerl iize .. rine ne gibi bir etki yapmakta oldugunu gostermektsdir, (1.5F.4) se .. risinde E un birinci kuvvetini haiz terimden sonraki terimleri Ihmal etmege «birinci mertebeden bozulum (=pertilrbasyon) yapmak» denir. (Bk. Problem: 44).

Vektorel Uzaylar

39

(1.6) DtFERANSt¥EL VE tNTEGRAL DENKLEMLERtN YAK~ LA§IK (JOZVMLERtNtN MATRtS DENKLEMLERtNE tN~ DtRGENMESt.

C:;ok kere diferansiyel ve integr8.l denklemlerin yaklasik qozilmleriyLe yetinilebilir. Bu bdltimde bunlarm matris denklemlerine indirgenmesi i~in bir metot gorecegtz, Fazla ayrmtilara dalmamak i~in bu metodu, ozellikle Sturm - Liouville diferansiyel denklemlerine ve Volterra tipi bir integral denkleme uygulamak suretiyle sunaeagiz. Fakat, prensip itibariyle, bu metodun eok daha genel denklemler ic;in de ge~erli oldugunu da soyleyelim.

Sturm-Liouville problemi flzigin pekeok alamnda karstlasilan bir problem olup

u{O)=u(l)=O

(1.6.1)

simr sartlari altmda ve cp (t) de, [0,1] arahgmda reel, siirekli ve pozitif bir fonksiyon olmak Uzere

d;t(~) +Aq,(t) u(t)=O (1.6.2)

homogen denkleminin, A parametresinin hangi degerleri ic;in sifirdan farkh ~oziimler verdiglni arastirrr (Bk. V. BOLOM).

Bu problemi yaklasik bir sekilde c;ozebilmek ic;in U.6.2) yi (I.6.1) smir §artlart altmda gereekleyen bir u{t) fonksiyonu arayacak yerde N 11=1 ve k= 0,1, , .... , N -1 olacak sekilde {Uk= u(k~)} ile belirlenen bir dizi tesbit edelim, Buna gore du/dt yerine

ve d2ujdt2 yerine de

Uktt-2Uk +Uk-t 1l.2

ifadeleri konulaeaklardir. Buna gore, ve V>k=</>(kl1) vazederek, (1.6.2) denklemi yerine

u2-2ul+A~2¢ tUt=O us-2~ + Ut + AIl2 r.p 2~~2 = 0

(1.6.3)

40

Fizikte Matematik Metotlar

homogen cebirsel sistemi yerlesttrllmls olaeaktrr. Bunun araeihgiyla Uk dizisinin tesbiti (1.6.2) yi gereekleyen u (t) fonksiyonunun

t = t:.. , 2t:..,· .•. , (N - 1) t:..

noktalarmda alaeagl degerleri yaklasik olarak verir. (L6.3) sistemi

J\=

... ill '" .. • • • .. ... 0

o

0... • .. • • .. • .. •

simetrik matrisi aracrlrgtyla

,i\U=O

(1.6.4)

§eklinde yazihr, Eger

a=

-2 1 1 -2

o

o

-2

1

1 -2

ve

b=

o

o

vazedilirse (1.6.2) ii ~ozmek

I J\ I = I a-).,b I = 0

esklinde genel bir ozdeger problemini yozmege denk olmaktadir. (Bk. Problem: 27).

:;;imdi cpfx) bilinmeyen fonksiyon ve I(x) Ile Kt», x') de verilmi!j fonksiyonlar olmak Uzere

Vektorel Uzaylar

41

a

A. cp (x) + f K(x ,x) rp (x') dx' = ha;) o

(1.6.5)

§eklinde bir integral denklem goz onune alahm. Burada Kt»; x') ye integral denklemin, c;ekirdek fonksiyonu ya da kisaca fekirdegi adi verilir ve ).. da bir parametredir. Ancak bu denklem, ~ok kere, A Din ancak belirli bazr degerleri i~in bir ~oziimll haiz oldugundan, (IA) boliimiine benzer §ekilde, buradaki )... nm (1.6.5) in ~ozllmlerini temin eden miimkiin degerleri, (1.6.5) in ozdegerlerini ve bunlara tekaabiil eden ~ozUmler de (1.6.5) in ozfonksiyonlarlnl te§kil ederler. tntegral denklemin biitiin ozdegerleri bunun spektrumunu meydana getirirler.

[0, a] arahgmi N A = a olacak sekilde N esit parcaya bolelim ve i, k=O,l, .... , N -1 olmak tizere

vazedelim. Bu takdirde siirekli toplam demek olan integral islemi de adi anlamda bir toplama donU§llr ve (1.6.5)

N

).,C:Pi- LKikcfJk=-fi k=O

(i=1,2, .... ,N-1)

§eklinde bir denklem sistemine ya da

-+ -+

(~- )..1) 4> = f

(I.6.6)

§eklinde bir matris denklemine Indirgenmis olur.

(1.7) SONSUZ BOYUTLU VEKTOB UZAYLARI; HtLBERT UZAYI.

~imdiye kadar sadece sonlu boyutu haiz lineer vektor uzaylartyla, yani birim taban vektorlerintn indisleri sonlu sayida degerler alan lineer vektcr uzaylarlyla ugragbk. Bununla beraher teorik fizikte, ve ozellikle kuvanta teorisinde pekqok problem sensus boyutu haiz ve adma Hilbel't uzaYl denilen Ozel bir lineer vektor usayma ihtiya~ gos·

42

Fizikte Matematik Metotlar

terir. Hilbert usaymda vektOrler kompleks hiiyiikliikler olarak telakki edilirler. Digar taraftan boyut sayisunn sonsuz olmasi bu usaYl karakterize eden birim taban vektorlerlnin siralama indislerinin [0, 00] arahgmda ya munferit tam degerler olarak saytlabilen bir taban, ya da sUrekli degerler alarak saytlmayan bir taban teskil etmeleri ~lklarlDm ortaya 1,;1kmaSIna sebep olur,

Hilbert uzaymda bir x degi§kenine bagh iki vektorim skater c,;arpnm, uzayda sayllabilen bir taban vektorleri takrrm bulunmasi haltnde,

(CPJJ.(X)' <P\l(x»= f <P \t (x) <P\l(x)dx B

(1.7.1)

§eklinde tammlamr: Bile, x degi§keninin tarum bOlgesi gostertlmektedir.

(1.7.2)

§eklinde bir bagmb da CPJJ.(x) ve <Pv (x) vektorlerinin dikligine delalet eder. Keyfi bir f(x) vektorii <Pp.(x) ((.1.=1,2, • .. ',00) birim taban vektorleri clnsinden, npki soniu sayidaki boyutu haiz vektdr uaaylarmda oldugu gibi,

co

f(x)~ L ap' q>v.(x)

Il=O

(I.7.3)

seklinde ifade olunacakttr, f(wHn, koordinat sistemleri tizerine izdii§ilmleri demek olan ap' biiylikltiklerini acik bir sekilde ifade etmek

i~in (1.7.3) tin her iki yanmi soldan <P*JJ.(x) ile ~arplp x in tanrm bolgesi iizerinden integre edelim: bu takdirde (£.7.2) diklik bagmttlarrm da gozoniinde tutmak suretiyle

ap' = (q> ~(x) , f(x») = f <P* p. (x) /(x) dx B

(1.7.4)

bulunur.

Hilbert uzaymdakr taban vektorlerlnin sayrlarnayan bir takrm teskil etmeleri hafinde bunlarm arasmdaki diklik bagmtilarinm ne sekil alacaklarrm tesbit etmek iizere somut bir ornekten hareket edecegfs,

Vektorel Uzaylar

[-d, d] arahgmda I(x) gibi bir fonksiyonun

+00

fix) = L a. exp[ i~" x]

V=-C:O

(1.7.5)

gibi bir Fourier serisine ayllabildigi bilinmektedir. Yukarida izah olunan usUle binaen a'll lerin

[ ivTt' ]

exp - d x lex) dx

(1.7.6)

baglntIslyla veritecegini gormek kolaydir,

~imdi d ~ 00 yapmak suretiyle [-d, d] araligrm gitgide buytitelim. Bu takdirde, x de vukuu bulan bir degi§imi sa bit tutabilmek igin v nlin de d ile birlikte artmast laZlmdlr. Bu itibarla d·-+ oc iyin (1.7.5) serisi gitgide artan sayrda terim kapsar, ve limitte de bir integrale gider:

+c:o I(x) = lim ~ a'll d-co £.J

v=-oo

+co

-+ f a. exp [i~" x] dv.

-co

'V1C =k d

V! Gvd=F(k)

konulacak olursa d ~oo iyin limitte (1.7.5) aYlhml ile (1.7.6) aeilmnmn katsayllan

+c:o

I(x)= v'!Tt' f F(k)eikx dk

-c:o

(1.7.7)

+c:o

F(k)= "~1t f I(x) e-ikx dx

-co

(1.7.8)

44

Fizikte Matematik MetoUar

olur, Bu iki formiil ileride ayrmtilariyla inceleyecek oldugumuz diiz ve ters Fourier donii~iim formiillerinden baska bir §ey degildir.

Boltimlin basmdaki tammlara gore (1.7.5) aerhmmdaki

liV1C ]

eXPdx

fonksiyonlaruun, siralama indisi mlinferit ve tam degerler alan sonsuz boyutlu bir Hilbert uzaymda saytlabiU,' bir taban taktmt teskil eden vektorler olarak dusunulebtlecegt 3.§ikardlr. Bunlar arasmdaki diklik bagmtilarmm

d

f expl- i~1t x] cxp[ i~1t x] dx= 2: &~V

-d

sekliude oldugu kolayhkla gerceklenir. d ~ 00 i(,iin bu ifadenin sol tarafr, yukarida yapilan vaz dolayisryla,

co

f e i(k-k')x dx

-co

olur, Sag tarafi ise p.=v i(,iin sonsuz ve p.+v i~in siftr olur. Ote yandan (1.7.7) ve (1.7.8) aracthgryla

00 co

F(k)= f F(k') [2~ f ei(k-k')x dx 1 dk'

-co

bulunur. 6imdi

co

1 f (}(k-k')x dx=o(k-k') 21C

(1.7.9)

-co

vazedelim. Buna gore

co

F(k)= f F(k') o(k-k') dk'

--co

(1.7.10)

Vektorel Uzaylar

45

olur. Bu bagtnt! k ve k' ye gore simetriktir. Buna binaen

o(k-k")=o(k'-k)

dir, Buna binaen k' = 0 i~in

o(k)=o(-k)

oldugu yani bu fonksiyonun <;ift bir fonksiyon oldugu goriiliir. ~u hiUde (1.7.10) da k ile k' yU degi§· tokus edip k'=O vazederek

co

J. F(k) o(k) dk=F(O)

-co

(1.7.11)

ve buradan da F(k) = F(O) lEi 1 i~in

«I

f ofk) dk=l

-00

(I.7.12)

bulunur. Dolayisryla o(x) fonksiyonu x+O i~in srnra e§it ve x=O igin de, [- 00. + 00] aralrgmdaki integrali 1 e e3it olacak sekilde, sonsuz olan (I.7.10) ve (1.7.11) ozeBiklerini haiz bir nesnedir. Buna Dirac [onk» siyonu ya da Dirac distribusyonu adi verilir ve bu Okl/ Kroenecker semboli.iniin k ve k' indislerinin sUrekli degerler aldiklarr hale genellestirtlmeslni te§kil eder. Bu itibarla eger bir Hilbert uzayi aynlamayan bir uzay ise, yani bu uzaydaki taban vektorleri takmu, sayrlamayan bir takrm meydana getiriyorlarsa bunlar arasmdaki diklik bagmnlari

co

(<P(ll,X), <P(v,x») = f CP" (IJ.,x) q>(v,X) dx = Sell-V)

(1.7.13)

§eklindedir.

Hilbert uzaymm sayilabilen ve saytlamayan taban vektorleri konusuna lineer drferausiyel ve integral operatorlerin ozfonksiyonlarun ineeledigimiz zaman gene donecegis; Bu miinasebetle Hilbert uzaymdaki donU§i.imierin yani uaaym kendi ken dine tasvirinin hermitsel operatorler aracihgryla yapildrgrru da kaydedelim,

46

Flzikte Matematik Metotlar

(1.8) DIRAC FONKStYONU HAKKINDA TAMAMLAYICI BtLGtLER

Dirac fonksiyonu daha genel olarak x + 0 iqin slflr ve 0 E [a,b] olmak lizere [a,b] arahgmdaki integrall 1 e esit olacak sekilde tammlamr, Bu itibarla 0 (x) in blitUn diger ozellikleri de bu sartlar altmda gene ge~erli olurlar; ve mesela f (x) gibi bir fonksiyon verildigtnde

b

f j(x)o(x)dx=/<O), OE[a,b]

([.8,1)

a

drr, Ayrrca bu ozeUik [0. b] seklindeki arahklara da §oyle genellestirilir:

b 0

f /(x) &(x) dx=- f I(x) Sex) dx= ~ 1(0)

o b

(1.8.2)

Tabiidir ki bu Xo E [a,b] h;in

b

f j(x) o(x-xo) dx=/(xo), xoE[a,b]

tI

(1.8.3)

ve [::to, b] seklindekl arahklar i~in de (1.8.2) ye benzer §ekilde

b

f I(x) o(x-xo) dx= ~ I(xo)

Xo

(1.8.4)

olur. BiitUn bu formalizm ~ok degi3kenli fonksiyonlara da kolayhkla genellegtirilebilir,

Dirac fonksiyonunun onemi bilhassa fizikte noktasal kaynak terimlerimn zarif bir sekllde ifade olunabilmesini saglamasmdadir. Eger goz online alman kaynak mesela (x, y, 2) ii~ylizllislinlin orijinine yerle§tirilmi§ olan B §iddetinde noktasal bir kaynaksa bunun biitiin uzaydaki sex, y, z) daglilmlDl

s(x,y,Z) = 8 o(x) o(y) o(z) (1.8.5)

Vektdrel Uzaylar

47

seklinde gostermek kaabildir. Eger bu kaynak meseta noktasal bir notron kaynaglysa §U halde orijinden uzaya em" ve saniye basina S adet notron dagrhyor demektir. sex, y, z) ile S arasmdaki bagmtmm sex, y, z) nin bUtlin uzay lizerinden integra linin S ye esit olmasi seklinde tezahlir edecegi a§ikardlr; gercekten de (1.8.3) den her iki yanm lutegrali almirsa Dirac fonksiyonunun ozelligi dolayrstyla

f f f s(x,y,z) dxdydz= f f f S o(x) o(y) o(z) dx dy dz=B

Biittin uzay Btittin uzay (1.8.6)

oldugu gortillir.

Eger bu notronlarm dagtlmn uzayda herhangi belirli bir yone bagll degllse, bu takdirde dagrhrnm e§yonlu (= izotrop) oldugu soylenir. Boylece dagihm fonksiyonu s=s(r) seklinde olup sadece radyal usakhga bagh olur ve bunu

s(r) = S I(r) &(r)

(f.8.7)

§eklinde temsil etmek miimktindlir. Buradakl f(r) ~arpanl s(r) nin bU· tlm uzay tizerindeki mtegrallntn S ye esit olmasi sartiyla tayin edlIebilecektir. KUresel e§yonlli (= izotrop) koordinatlarda hacim elemam dV=41tr2dT dire BUDa gore (1.8.2) ve (1.8.7) den

co 00

S= f s(r) 4'Jtr~ dr=41CB f r2 I(r) 8(r) dr=21CS[r2/{rH,=o

o 0

veya

1 I{r) = 21'CT2

bulunur ; bu ise (J.8.7) ye gore kiiresel izotrop koordinatlarda

( )-8 6(r)

8 r - 2

21tT

(1.8.8)

olacagrm goatermektedir,

Eger ortamda silindirik bir bakrsim (simetri) varsa ve kaynak da eger Oz ekseni boyunca -<Xl ita + eo arasmda yerlestirilmisse bunun,

48

Fizikte Matematik Metotlar

cm ve saniye basma 8 notron yaYlnladlgl farzedilecektir. s(r) kaynak terimi gene

str) = 8 fer) oCr)

§eklinde olup fer) gene

I= dV=8

olacak sektlde tayin edilecektir. Bu hal i~in haerm elemanmm dV=21trdr oldugu goz online ahnacak olursa

00

8= f 8('1') 21tT dr=21t 8

o

co

/ r fer) OtT) dr= 1t S [r!(r)]r_o o

ve dolayisiyla da

1 f(r)=- 1tT

old ugu gorliltir; §ll halde

s(r)=B O(T) rcT

(1.8.9)

dir.

Son olarak eger sonlu ve hirbieim (homogen) bir dik silindir goz online ahmrsa bunun bakrsim (simetri) merkezine yerlestirrlen bir kaynak iqin de bUtlin ortama §amil 8 (r, z) dagrltm fonksiyonu He S kaynak siddeti arasmda

8(r .e) = S oCr) o(z) 1t1"

(1.8.10)

bagmtrsmm mevciid oldugu yukartda iki misaldekine benzer basit bir hesapla derhal gorliUir.

Bu hesaplar bize Dirac fonksiyonunun dik kartezyen koordinat sisteminde o{x)o(y)o(z) §eklinde olmasina karailik, e§yonlil kilresel ko .. ordinat sisteminde &(r)/21tr2, sonsuz silindir bakismnm haiz koordinat sisteminde o(r)/TCr ve sonlu silindir baktsrrmrn haiz koordinat sisteminde ise o(r)o{z)/1tT §eklini haiz olacagim gostermektedirler.

Vekt6rel Uzaylar

(1.9) DIRAC NOTASYONU.

Bu bolUmde Hilbert usaylarmm formel incelenmesi igin Dirac tarafmdan ithal olunan bir notasyona kisaea temas edeeegta, Bu notasyona gore vektbrler ICP> §ekliode gosteriImektedir. Bu vektoriin kompleks e§leoigi ise Iq» * ile gosterllecek yerde 1f9> += <f91 notasyonuyla gosterilmektedir. Birinci 3ekH vektorlere «ket» veyA «ket vektoru», ikinci 3ekil vektdrlere de «bra» veya. «bra vektorii» denilmektedire Bunlar matris cebrinin, slraslyla, sUtun ve satir vektorlerine tekaabUl etmektedirler.

Eger

gibi bir ket vektorli verilirse bunun e§lenigi olan bra vektijrU de

olur, Keza.

X2

l~> = f )..(:r:)1cp> dx

XI

ketinin e§ledigi de

%2

ItIJ>+= <~I= f 'A*(x)<q>1 doo

XI

olaeaktir,

lki vektorlin Hilbert uzaymdaki skaler ~arplml Dirac notasyonuna gore

(CP,\fJ) = f cp*tJJ dx= <<PI~> B

(1.9.1)

§ekliode tammlamr, B ile vektorlerin tamm bolgesi gOsterUmektedir. Bn skaler ~arplmln

baglottslDl ger~ekledigi §.§ikArdlr.

F.4

50

Flzikte Matematik Metotlar

A ile bir ItlJ> keti iizerine uygulanan bir operatortl gosterelim.

Bunun sonucu ItIJ> keti bir IX> ketine donU§Ur:

AI~> =IX>

Bu doni.i§mU§ IX > He < <PI brasmm skaler ~arplml ise

(fP,X)= <CP1X> = <<PIAI~>

olaeaktlr. Bu ifidenin eglenigi

dirt

Eger A nm I~> keti Uzerine uygulanmastyla I~> nin bir A katl eide ediliyorsa

(1.9.2)

baglntislnln A operatorti i~in ozdeger probleminin ifadesini te§kil ettigi soylenir. (1.9.2) yi ger~ekleyen ve )...1 , ).,2' ••• , A.III , • • • Qzdegerlt!rine tekaabUI eden ozketler

ItfJl> , I'h>, .. · .. , 1"'111> t •••••

ve ozdeger probleminin e§lenik problemi olan

ifadesini A.t, J...2, •• • • ,A. J •••• ozdegerleri igin gergekleyen Qzbralar da

olsunlar. Buna blnaen (1.9.2) den

AI~m> = J...1D1~m> Al~n>=)...a I~D>

(1.9.1') (I.9.2')

ve birinci denklemi < "'Ill ile, ikincisini ise < Wml ile akaler olarak garparak

< ~DIAltlJlU> = )...m <~DI~IU> < ~mIAIq,D> = An <\fImlq,.>

(1.9.3) (1.9.4)

Vektorel Uzaylar

51

bulunur. Bu sonueu baglnbnln kompleks e§Ienigini alaeak olursak

(1.9.5)

olur. (1.9.3) ve (1.9.5) in taraf tarafa ~Ikarllmast

verir. ~u halde, Am + I..n * olmak \izere, A operatdrtlnlin QzfonksiyonA larmm biribirlerine dik olabilmeleri i~in yini

(1.9.6)

olabilmesi i~in

<t¥o I A I t¥m>= <t¥o I A+ I t¥m>= <~m I A I ~Il>+

(1.9.7)

yi.ni

(1.9.8)

olmasi gereklidir. Bu ozelligi haiz operatdrlere «hermitsel operatorler» denir.

A operatoriiniin siirekaiz bir spektrumu haiz olmasi hilinde, A nm ozvekWrleri aracigillyia tammlanan

(1.9.9)

biiyUkliikleri m) 11=1, 2, . . .. igin bir matrisin elemanlarim tegkil ederler. Bu §ekilde tanimlanan matrise A operatoriiniin matrisel g08- terili§i adt verilir.

Eger hermitsel bir A operatoriiniin spektrumu sUrekli bir spektrum ise mUtekaabil ozvektorler arasmdaki diklik baglntllarl

< \fJ(p) \I)1\fJ(p') \I') > = 0(\1-\1') S(p-p')

(1.9.10)

§eklinde olur, Bazan A operatorii kismen siireksiz ve kismen de siirekli bir spektrumu haiz olur, Bu takdirde de

< tJim(P, \I )1tJim' (p') \I') > = o(p- p' J Ci( v-v') Ogna'

(1.9.11)

olur,

52

Fizikte Matematik Metotlar

Dirac notasyonu hakkmda kisa bir bUgi vermls oldugumuz bu bOliimii kapatmadan once pratikte bu notasyonun ~ok daba kisa bir §ekilde ifade otunabneceglne de i!j§.ret etmek faydah olur, Mesel§. (1. 9.2') Qzdeger problemini ifade ederken ozvektorler i~in I ~m> yazmak yerine, bunun m - ninei ozdegere tekaabiil eden ozvektor oldugunu gostermek iizere, sadece ! m> yazmak yeteeektir. Buna gore kisaea ozdeger problemi olarak

A!m>=m!m>

(1.9.4')

yazllabilecektir. A eperatoriiniin hermitsel olmasi da ktsaca

<n!A!m>=<m!A!n>+

(£.9.7')

ile ifade edilebilecektir. Kismen slireksiz ve kismen de siirekli bir spek .. trumu haiz hermitsel bir operatortin ozvektorleri arasmdaki (1.9.11) diklik battntllan da ktsaea

<mpv I m'p\I'>=o(p-p') 0(\1-\1') omm'

(1.9.11')

olacaktlr. Bir misal olmak Uzere bu lnsalblmJ§ notasyonu kullanarak hermitsel bir operatortln ozdegerlerinin reel olduklarmi gosterelim. Gerqekten de (1.9.4') yii soldan < ml QzbraSl He ~arpal1m:

<mIAlm> =m<mlm>

olur. Bu ifidenin komplesk e§lenigi

<mIA!m>+=m*<mlm>+=m*<mlm>

dir. Fakat A hermitsel oldugundan (1.9.7') baglntlS) ge~erlidir, bu ise

m=m*

olduguna, yii.ni 6zdegerlerin reel olduklarina delalet eder.

Eger goz onUne alman Hilbert uzaymdaki sonlu normu haiz her vektor hermitsel bir A operatorlmlln ozvektorlerinin bir serial (veya bir integrali) olarak ifade edilebiliyorsa, bu ozvektorlerin bir tam sistem meydana getirdikleri ve hermitsel A operatorUnUn de gozlene .. bilen bir nesne oldugu soylenir. Buna gore Iw> He Hilbert usaym .. daki keyfi bir ket vektorn, ve Iv' > ler de hermitsel bir A opera ..

Vektorel Uzaylar

53

toriioiin ozketleri olsunlar. Eger bunlar bir tam sistem meydana getiriyoriarsa, A DID sirf siireksiz bir spektrumu haiz olmasi halmde

I~> = LafV')lv'>

v'

olaeaktir. Bunun her iki tarafmi < v"l ite skaler olarak ~arplp da A DID ozvektorleri araemda

§eklinde diklik baglntllarl bulundugunu da goz online ahrsak

a(v') = <v'ltlJ> ,

ve dolayisiyla da

I~> = L1v'> <v'I~>

v'

(1.9.12)

bulunur. Bu toplamdaki her bir terim I~> Din, A operatdrllnun esas eksenlerini temsil eden ozvektBrlerinden biri iizerine izdii§iimUnii gdstermektedir. Buna gore

(1.9.13)

oparatorti, «A DID Iv'> Dzketi Uzerine izdU~iirme» i§lemine tekaabUl et mektedir. (1.9.12) ve (1.9.13) e dayanarak

L P\I'= L1v'><v'I=1

\I' \I'

(1.9.14)

oldugu gorulmektedir. Bu baglntlya «tamltk ya da kapant§ bagt'nttsu adi ve rilir,

Eger A slrf siirekli bir spektruma malik ise I v> ile A mn ozvektorlerini gostermek suretiyle ItlJ> gibi bir ketio A Din ozketleri clnsinden a!:lllml, (I.9.12) de toplam yerine Integra! koymak suretiyle,

ItlJ>= [v» dv < v"I~> baglntlslyla verilecektir.

(1.9.15)

54

Fizikte Matematik Metotlar

Eger bir A operatoru kismen sUreksiz ve krsmen de sUrekli bir spektruma Malik lee 1 ~> gibi bir vektdrim A DIn ozketIeri cinsinden a~lhml

ItV>= L [v' >< v'l~ > + /1',1"> dv'<v/l~>

v'

(1.9.16)

§eklinde olacaktir.

(1.10) MATRtSLEBtN BAZI FtZtKSEL UYGULAMALARI MatrisleriD fizikte kullamlmalarr hakkmda, §imdiye kadar gordUklerimizden baljka, U~ drnek vermekle yetinecegtz. Bu konuda daha genilj bilgi vermek bu kitabm amact drsmda kalmaktadrr,

a) KOQtJK TITRE~lMLER

Korunumlu (= konservatif) bir mekanik sistemde potansiyel enerji yalmz yer koordfnatlarmm fonksiyonu olup sisteme uygulanan kuvvetler slflr ise sistemin denge durumunda oldugu sBylenir:

(i= 1,2, •.•. , n)

(I.10a.1)

Sistemin denge durumundaki genelle§tirilmi§ koordinatlarr qot, Q02'" , qoa olsun. Eger "11; (i=lt 2, ... ttl He sistemin denge durumundan sapmasrm gdsteren kUQiik koordinat farklarmt goz onUne alrrsak, sistemin kararlt bir denge durumu civarmdakl kU~Uk hareketleri,

qi = qot + 'r}i

(i=1,2 t •••• ,n)

bUyUklUklerini yeni genelleatirtlmis koordinatlar olarak seqmek surea tiyle incelenebilir. Bu durumda V(qt, q., .... qn) potansiyel enerjisini denge durumu etvarmda bir Taylor serisine ae1p da bir taraftan (I.10a.l) baglntlsl ile T)i lerin gok kU~i.ik bUyUklUkler olduklarnu goz dnlinde tutarak ve diger taraftan da denge durumuna tekaabUl eden potansiyel enerjiyi slflr seeerek

V(q, ,q2' •••• • • q.} = V( s« • · . • · · • qo.>+ L( ~:. )0 'lJi + i

Vektorel Uzaylar

55

1

=2 Vii 1)1 'lJ.j

(1.10a.2)

olur. Bu tiirlii tammlanan Vii matrisinin 'II - ninci merteben bakl§lmh bir matris oldugu ve elemanlarmm ise yalmz sistemin denge durumu keordinatlarmm fonksiyonu oldugu goriiimektedir.

Genel koordinatlar a~lk bir §ekilde samam ihtiva etmediklerin .. den sistemin kinetik enerjisi hislarm kuvadratik bir fonksiyonu olacaktlr:

1~~ .. 1~~ .• 1 ..

K=T ~ LA mij qi qj=T L.J. L.J. mlj 1)O)j=T mlj'fli'rlj (l.l0a.3)

i j i j

Buradaki mlj katsayllarl genellikle q, koordinatlanna baghdlr. Ancak

§eklinde, denge durumu civarmda bir Taylor aglhml yaplldlglnda (I.l0a.3) Un .q, lar ctnsinden kuvadratik olmasi dolayisiyla K Din ilk yakla§lkhg.nln mij (qt , Q2, ••• ,qn) nin agilrmmdald ilk terimi almakla yapllacagl

vazederek

(I.10a.4)

olur, Bu takdirde sistemin, Lagrange fonksiyonunun ifadesi:

1 ..

.e = 2'" (K u 'J)lt)j -V Ij 'f}1'lJ. i)

ve hareket denklemleri de

(i=1,2, .•••. , 'II)

(l.l0a.5)

geklindeki Lagrange hareket denklemlerine gore K·.'TJ· . +Vi'1)'=O

I, J I I

(i=l,2, ••••• , n)

(I.10a.6)

bulunur, Bu diferansiyel denklem sistemini !:ozmekle elde edilecek olan

56

Fizlkte Matematik Metotlar

1)1 koordinat farklarl sistemin denge durumu ervarmdaki hareketlni belirlerler.

Eger sistem denge durumu civarmda kU~Uk titreslmler yapiyorsa

(1.10a.7)

vazedilebilir. Buradaki 0 katsaytsi kompleks bir ~arpandlr. Bu tak .. dirde (I.10a.6) sistemi

(I.l0a.8)

olur ki bu da genelle§tirilmi§ bir Qzdeger probleminden baska bir ~ey degildir (Bk, Problem: 27). Bu homogen denklemin slflrdan farkh ~o .. zUmleri haiz olabilmesi i~in

(I.10a.9)

olmalldIr. Bu ise n adet wi2 Gzdeger verir. Her bir Wj2 i~in (I.l0a.8) denklemi aj genliklerine gore (;ozUIebilir; daba dog-rusu, bu ~artlar altlnda (n-l) adet genlik mesels aj Din fonksiyonu olarak elde edilebilirler. Belirli bir Wk2 ozdegerine tekaabUI eden genlikleri aik He gos~ terirsek denklemlerin lineer olmasi dolaYlslyla genel ~ozUm

olur. Fakat (I.l0a.9) karakteristik denklemi hem -Wk ve hem de +Wk igin ge~erli oldugundan ak ozvektorii bu her iki frekans igin de aym olacak fakat §Uphesiz Ok katsaYlSl degigecektir. Buna gore

11i= Laik (Ok + eiw~t +Ok - e-- iw~t) "

(1.10a.10)

yaztlabilir. Ger~ekte hareketin, bu ifadenin aneak reel kisrm oldugu qikardlr. Buna gore de

111= L/k aik cos (Wkt + Ok) Ie

(I.10a.11)

olur.

VekUjrel Uzaylar

57

b) DORTUQLULAR.

Dortu~lu diye iki giri§i ve iki de ~lkl§l haiz elektrik devresine denir.

DortuQlularm basit bir teorisinde bunlarm yalmz direnqler, bo .. binIer, kondansatorler, aym frekansi haiz elektromotorlar ve lineer rejimde .;:ah§bklarl kabul edileu amplifikator lambalan ihtiva ettikleri kabul edilir.

Giri~

11 12
t 1
t'1 ,2
,
§ek. 1. 2

i't e. ve i" 62 He sirasiyla giri§ ve glkl§taki akrmlari ve gerllimleri gosterelim. SUrekli sinUsel rejimde bulunuldugu takdirde It, Et ve 12, E2 ite giri§ ve Qlkl§taki kompleks akrmlar ve geritimleri gostererek

it = I. eiwt et=Et eiwt

i2= I2eiwt e.=E,eiwt

olur. Bu ddrt biiyiiklUk biribirlerinden baglmSlz olmayip

It =an E1 +a12 E2 l

12=a21 s, +a22 82 ~

(I.lOb.1)

ya da

diye iki bilesenlt iki kompleks vektor tammlayarak

58

Fizikte Matematik Metotlar

meveud ise

,!\ matrisine dortui:1unun admitans matrisi denir. Eger

~=J\-1=_!_ ( a2Z -al2)

. I c~ I -a21 "n

yazllabilir.

~ ~

E=r.l

olur ve r. ye de dortuglunun empedans matrisi ad) verilir. (I.IOb.1) sistemini gereekleyen biiyUklUklerden

U, =( :") ve v.=(:,')

geklinde iki kompleks vektdr tammlamak miimkUndiir. Bu vektorler arasmda da

-+ -+

U2=<6 u,

§eklinde bir bagmt; olacagl a§ikardlr. Buradaki (fi matrisine dortl1~lu .. nun karakteristik rna trisi adr verilir.

a12 +0 olmak §artlyJa ([.lOb.l) den

"11 1 82=--81+-11

a12 Gl'l

yazllabilmesiyIe (A) nin elemaniarl da kendiliginden bellrlenmis olur, Pe§pege siralaumra, yani, bastakinin giri§i He sondakinin glk1§l harig, birinin ~lkl§l digerinin giri§ini te§kil eden bir dortuglular zinciri goz ooline ahndJg.nda

~ ~

U2(1) =(6(1) Ut(l)

-+.. -+

U :P) = (Ji(2) U 1 (2) J

ve dolayrsiyla

Vekt6rel Uzaylar

59

-+- -+ -+

U (o)_r;%(II) At{n-I) tc:::(i) IU::(I) U (1)-0 U (1)

2 -\[I V;I ,. •••• ~ ••••• '\!.JI 1 - 1

yazIlabileceklerdir. Eger bUtUn dortu~lular biribirlerinin aym ise

olacaktlr.

Matris hesabmm dortuclulara uygulanmast , bunlarm teorisinin hem zarif bir tarzda ifadesini) hem de kolayhkla incelenebilmelerini saglamaktadlr. (Bk. Problem: 54,55,56).

c) MATRIB MEKANIGI.

Tek bir q(t) koordinatma bagb olarak peryodik bir hareket yapan bir elektronun bu hareketi, klasik elektromagnetik teoride q(t) fonksiyonunu

q(t)=

(1.10c.l)

p=-ro

~eklinde bir Fourier serisine 8!:makla incelenir. Bu ifAde, elektronun yaYlnladlgl elektromagnetik l~lDlarln vp frekanslarim ortaya koymak .. tadir. Her bir l§lnlD fasmi da goz onlinde tutabilmek i~in Qp katsayiIarr kompleks sayilar olarak almabilir, Fakat q(t) reel oldugundan ap iJe a_p birlbirlerinin kompleks e§lenigi olmalidrrlar.

Bu takdirde her bir harmonigin slddeti genllgmtn normu ile yaDi

ile verilecektir.

Kuvantum teorisinde elektronun elektromagnetik radyasyonlarrDID mekanizmasr ~ok farkhdir, Bu teoriye gore bir elektron ancak bir Em enerjisinden bir En enerjisine ge~tigi takdirde frekanSl

(I.10c.2)

olan bir radyasyon yaymlar. h ile degeri 6,625.10-34 joule. see olan

60

Fiz1kte Matematlk Metotlar

Planck sabiti gosterilmektedir. Burada eger Em > En ise radyasyonun yaytnlanml§, En < Em ise sogurulmug oldugu anlasilaeaktrr.

Bu gemaya gore sUrekli q (t) fonksiyonu yerine

sekllnde ifadeler goz onUne almak gerekliltgi ortaya t;lkmaktadlr. Bu durum

Q=

qn qn······ q2t q22······

sekllnde sonsuz bir matrisle ternsil edilecektir. Klisik elektromagnetik teoride (I.lOc.l) a~lhml ne ise kuvantum teorisinde de bu matris odur.

(I.lOc.2) ye gore

Vm .. =-Vnm

VOD = vmm=O

oldugu, yani m halinden n haline ge!;igte yaymlanan radyasyonun frekansi n halinden m haliDe ge~i§te sogurulaDlnkinin aym olup, aym bir enerjiyi muhafaza ederek (kararh bir) yorUnge Uzerinde hareket eden elektronun ise herhangi bir radyasyon yaYlnlamadlgl anlasilmaktadir,

amn bUyUklUgU gene kompleks bir sayl olarak telakki edilebilir ve bunun normu olan amDamD* de gene m halinden n hAline gegerken yaYlnIanan radyasyonun §iddetini Otger. I amD I mutlak degerinin karesi iae m den n ye gegi§ ihtimilini gostermektedir. m den n ye gegi§ ile n den m ye gegilj aym §ekilde muhtemel olduklarmdan

olmahdir. Bu ise

amn=a*UDl

olmasi gerektigini gostermektedir. Bu takdirde

q"'D=q*om

Vekt6rel Uzaylar

61

olacagr, yani elektronun gerek bir harden diger bir hale ge~ig ihtimal .. leri ve gerekse bunlara tekaabUl eden yer koordinatlarmm kuvantum teorisinde hermitsel matrisler yardrrmyla gostertle bilecegi anlasilrms bulunmaktadrr,

Elektronun lL kUtlesiyle Q matrisinin zamana gore tUrevinin ~ar .. pnmndan ibaret olan

P=tJ.Q

matrisini goz onUne alahm, Yukarida aetklananlara gore P de hermit .. sel bir matris tarafmdan temail edilecektir. P ve Q matrisleri ~arpl" rna gore yerdegi§tirici degildirler. Kuvanta teorisinde matris mekaniginin kurucularmdan olan Heisenberg P ve Q nun [P, Q] yerdegi§ .. tiricisinin (komufafor'iinUn)

h [P ,Ql = PQ-QP = 2," I

oldugunu gostermigtir.

PROBLEMLEB

Problem: 1. ~ ve ~ iki matris olmak Uzere, bunlarm a§agula gos .. terildigi sayrda satir ve stitunlar; haiz olmalan hilin .. de OJ=J\~ yarplm matrisinin genel elemanlarnu yazr-

I) D) III) IV) V) Not: UyUncU hale tekaabiiI eden ~arplma ~ ve ~ nin dt§ ~ar· plmt diger hallere tekaabUl eden yarplmlara da iQ qarp1m adi verilir.

Problem: 2. Matris ~arplmlmD ortaklastmmhk ve datJhcllIk ku .. rallarma uydugunu matris elemanlarrm aglkga yazarak geryekleyiniz.

ms,
~ lJl OJ=~1J o.;
__..._ __
Saur SUtfin Satlr SUtfin Sabr SUtUn
'It 'It 'It 'It
n 'It n 1
n 1 1 n
1 n on n
1 n n 1 62

Fizikte Matematik MetotIar

Problem: 3. Bir matrisin herhangi iki kuvvetinin birlhirleriyle Qarpimmm yerdegi§tirici oldugunu gosteriniz.

Problem: 4. (""~~ ~arplmlnln izinin ~A ~arplmlnln izine estt oldugunu gdstertnia,

Problem: 5.

J\=

1 2 3
4 5 6
2 8 9
-2 3 7
1 -1 2
4 -5 6 ~=

matrisleri verilmektedir. J\_-t, ~-t t J\~ ve (i\~)-1 matrislerini aQlk~a hesaplayunz.

Problem: 6. (J\~)-1 = ~-1 J\ -I ve dolaytsiyla

C~I~2" ••• ~a)-I=J\_a-l J\a-l-t •••••• J\2-t J\1-1 olmasr gerektigini goaterlnla,

Problem: 7. Ko§egen bir rna trisin tersinin smrdan farkll elemanlanmn, verilen matrisin sifrrdan farkh elemanlarmm tersi oldugunu gosteriniz.

Problem: 8. C~i\~)=~~i\ ve dolaYlslyle

~ ....._.,. -- _-

~1 J\2 . • • • • J\al = J\a J\n-l . • . • • J\'1 J\1

olmasi gerektigini gosteriniz.

Problem: 9. (J\~)+ = ~+ ~ + ve dolayrsryla

(~t J\2 • • • • . J\a)+ = J\a + J\ + a-I • • • • • J\2 + J\1 + olmasi gerektigini gosteriniz.

Problem: 10. J\ ile ~ hermitsel iki matris ve QI ile ~ de birimsel iki matris olmak tizere

a) GI-t J\!Il matrisinin hermitsel,

b) ([-l~!Il matrisinin hermitsel,

c) i (J\~-~J\) matrisinin de hermitsel matrisler olduklarim gosteriniz.

Problem: 11. 1)~ boyutlu bir uzayda Euler a~llarl aracllIgIyla belirlenen bir rotasyon hareketinde doni.i§Um matrisini a-

Vekt6rel Uzaylar

63

Problem: 12.

~lk olarak elemanlarr cinsinden yazrmz ve bunun dik bir matris oldugunu gosteriniz.

1 2 2 I
t
3 -g -j
3 ,
!t= 2 1 2
-- -a-
3 3
2 2 1
3 3 3" matrisinin dik bir matris oldugunu gosterip ~ -1 i he .. saplayrmz,

Problem: 18. Agagldaki matrislerin ranglarmi bulunuz:
a a a 0 a 0
. .
0 0 b , 0 0 ,
a
a -a b 1 -1 1]
-a 0 a
• 2 1 3
-b ,
a a
b -a c -1 2 -4
1 -1 3 1 -1 3 1
-2 2 -6 • 3 2 -1 2
,
-1 1 -3 2 4: 5 3 Problem: 14.

A§agldaki lineer sistemleri ~oziiniiz.

a) 2001+ 002+300,=1 b)

-001 + $2-2x3=1

ret +2002+ 003=2

c) -3001-2002+ 00,=0 d)

Xt +3002-2003 = 0

400t- X2+ 003=0

Xt+ 002+3003=0 001 + 2002 + 2x, = 0 ool+5w2- X3=O

2ret+ 002+3003=-1 3re1+2oo,+2oo3= 6 6Xt +5002- 00,:1::-4

e) 2Xl+ X2- 003+X4=O -Xt-f)x2 + 8xs+ 004= 0 001- 002+2003+004=0 aXl + a!C2 + 4xs + 004 = 0

f) 2xt-3oo2-3x3+2x4=O 3ool-2oo2-2xs+ 3004=0 001- 002+ OOs- X4=O

64

Flzlkte Matematik Metotlar

g) X't-3X2-tix3=O Xl + 2002 + 2003 = 0 $1+5$2- X3=O 2Xl-3ai2 + 5X3 = 0

Problem: 15. a, b ve o birer skaler say; olmak Uzere eger bir ci\ matrisi

h) 3001 + 002-003 = 2 ool+2x2+X3=3 200t + a;~+x3=1

a ~2_b J\+c 1=0 denklemini ger~ekliyorsa

ei\-l=- ! (a J\-b I) oldugunu gosteriniz.

Problem: 16. X3' 004 ve Xs bilinmeyenlerini gOz onUne almakeism, a§agldaki sistemden Xl ve 002 nin degerlerini bulunuz:

OO't+ 3:2+ 003+ 004+ xs= 3 xl+2x2-2x3+3x4+4xs= 9 2Xl + ~-2X3+ 2X4-&cS =-16 300t + 2002-3$3 +4x .. + oos= 2 -Xt + X2-4ro, +4x .. + 2xs =-12

Problem: 17. Benzerlik donU,UmUne gore e§deger olan matrislerin aym izleri ve aym determinantlarl haiz olduklarnn gBs .. teriniz.

Problem: 18. J\ ve ~ yerdegi§tici iki matris olmak lizere en:=J\~ lse en: nin ozdegerlerinin ~ ve ~ nia ozdegerlerinin iki3er iki§er ~arplmJ armdan ibaret oldugunu gostermis,

Problem: 19. lki matrisin yerdegi§tirici olmasr i~in gerek ve yeter gart nedir?

Problem: 20.

123 ~= 4 5 6 789

matrisinin ozdegerlerini ve bunlara tekaabiil eden normalize Dzvektorlerini, virgUlden sonra U~iinci.i haneye kadar hesaplaynna,

Vektorel Uzaylar

65

Problem: 21. Bir vektor uzaymda muayyen bir matris

2 1 0
.1\= 1 2 0
0 0 5
ve bir vektor de
1
-+
00= 2
3 ~

ile belirlenmis bulunmakta ve gerek ;~. gerekse x bir

iir donii§iimUne tabi tutulmaktadrr, Donti§timden onceki sistemin taban vektorlerinin, artik

1 1 0
-+ ~ -+
e1= 1 e2= -1 e3= 0
0 0 1
vektorleriyle temsil edildikleri yeni bir koordinat siste- ~

minde A ve x in haiz olduklart at;lk sekilleri hesapla-

YLDIZ.

Problem: 22.

o

-i 0 0 o I 1
0 0 0 0 a
~
0 3 0 0 ve x= i
0 0 1 -i b
0 0 i 1 -1 i ,!\= 0

o o

He verUen matris ile vektdrtin ,A mn kO§egen bir matris §ekline girdigi koordinat sistemindeki donti§mli§lerini bulunuz,

Problem: 23. Bir matrisle bunun transpozesinin aym karakteristik denklemi haiz olduklarrm gosteriniz.

F. 5

66

F'izikte Matematik Metotlar

Problem: 24. 1) Reel bir bakisrmh matrisin hUtUn Qzdegerlerinin reel old uklarim,

2) i\ reel ve ~arplk·bakl§lmh bir matris ise, a) A mn ozdegerlarinin ya slflr, ya da sirf sanal oldugunu, b) I +,..~ ve I-,...~ mn regiiler olduklarrm, c) ve ayrica ~H = (I + ... =\)-1 (1- ,..n.) rna trisinin dik bir matris old ugunu,

3) Hermitsel bir matrisin blitUn ozdegerlermln reel 01· duklarrm,

4) Hermitsel bir matrisin farkh ozdegerlerine tekaabiil eden Dzvektorlerin biribirlerine dik olduklarirn ispatlayrmz.

Problem: 25. Bir ozvektoriin, srnr haric.: olmak \izere bir carpan He garpIlml§lmn da gene bir Qzvektor oldugunu gosterlniz. Bu Dzellige dayanarak da uzunlugunun karesi 1 e esit olacak sektlde bir Dzvektor secmenin her zaman miimkiln oldugunu goaterinta.

Problem: 26. Ikinci mertebeden kare matrisler goz online ahndiginda <? gibi bir matrisin Qzdegerleriyle A2 nin Qzdegerleri arasmdaki bagmtiyr kurunuz,

,..i\ nin Qzdegerleriyle, n=3,4,' " olmak tizere, .-=\n nin Dzdegerleri arasmda da buna benzer bag-IntI olup olmadigInI tesbit ediniz.

Problem r 27. ,.." ve ~ aym sayrda mesela n satir ve siitfinu haiz iki matris olmak lizere Qok genel bir Qzdeger problemi

~ -+

~x=A.~X

seklindedtr. )1 regtiler bir matris oldugu takdirde bu Qzdeger probleminin klaslk tipte bir 6zdeger problemine indirgenebileeegtni ve t~ nin tekil olmasi halinde ise n den daha az sayida ozdegerin mevefrd oldugunu ve hatta bazi hallerde higbir ozdeger olmadrgmi gosteteriniz.

ci\ matrisinin klasik bir Qzdeger problemi gozonline almdigmda !'t nm kendi karakteristik denklemini ger~ekledigini gBsteriniz (Cayley-Hamilton teoremu.

Problem: 28. Birimsel bir matrisin biitiin Qzdegerierinin mutlak degerierinin 1 e esit oldugunu gdstertniz.

VekUirel Uzaylar

67

Problem: 29. Herhangi bir matrisin hermitsel bir matris He ~arplkhermitsel bir matrisin toplami olarak yaerlabtlecegmi gosterini»,

Problem: 80. i\ ve 11, farklt ozdegerleri haiz iki matris olmak Uzere

m-ll1.U1=

o

ve '(U-l 11m =

o

o

)....

o

olacak sekilde aym bir il: donu§Umli vasrtasiyla ko§egenlesebilmeleri j~in)\ He il nin yerdegi§tirici olmalarr UiZlID geldigini ve bu takdirde gerek -~, gerekse tI nin aym ozvektorlere sahip olduklarmi gdateriniz.

:::;:~ Problem r 31. ,...i\ ile (m X m) -Ii bir matrisi gostererek ve xi\x in

pozitif-definit oldugunu kabul ederek

00 co

f· .. ·· f

--00 -co

oldugunu tesbit ediniz.

Problem: 32. ,..~ pozitif-definit ve l' de bakisimh iki matris olmak lizere

bagmttsim su safhalardan geeerek ispatlayunz :

a) ar-tj\Clr=A sekllnde kosegen bir matris olrnak lizere -7'- -+

X = my vazediniz.

b) sonra Yk = zk/V Ak degi~ken donii~limii yaprmz.

c) Boylece integrant

68

Fizikte MutemuUk Metotlar

L

k=l

-7 ~

seklindedlr, z=..§w seklinde dik bir dontisumde ([ mat-

risini kdsegen bit matrise indirgeyiniz.

d) Elde edilen integrali degerlendlrinia.

,

exp v.,

?

Problem: 33. A ve 1H nin her ikisi de poaittf'-definit matrisler olmak sartiyle

yi hesaplaymiz,

Problem: 34. _~ pozitif-definit bir matris olmak iizere

10= / ... /'exp)-~A;;) +2i~y)( dx,· ... dx;

-(Xl -00

integralini hesaplaynuz,

Problem: 35.

..........

-?- ~

xi\:x' == IIXt $2 X3!1.

1 1 3

1 5 1

3 1 1

!

= Xt' + 5x} + x~l + 2XtX2 + 6XtX3 + 2re2X~

Xt'l + :J'tX2 + 30'JJX3 +X2Xl +5X:!2+X2X3

• +3X3::t] + X3X2+X.;/= 5

ile verilmis olan kuvadrik yUzeyi esas eksenlerine indirgeyiniz (yani bunun ifadesinde, i+-k olmak lizere XjXk 11 terimleri yok ediniz), Bu kuvadrigin uzayda esas eksenlerine indirgenmesini saglayan koordinat doniielimliui! aerkca yazrp bunun ozeHiklerini teabit edinlz,

VekWrel Uzaylar

69

Problem: 86. 23; 12 +6ar:e a + 2xl + &:;1$3 = 1 kuvadrigini esas eksenlerine indirgeyiniz.

Problem: 87.

'11=

4 -2: 0

-2 41

- --- - --T- .... 2-·- =2 -- 0-

o 1-2 4: 2 l 0 -2 2

-1 0 iV2 -'-/2 0



o -1 I 0 ff-V2

---------- --1--- -.-----..,.---------

ff 0:

I

-V2 V2: 0

1

o -V2:

Baktsnnl; matrislerinin iki§er iki§er !}arplmiarlDln yerdeii§tirici oldugunu tesbit ettlkten SODra Problem: 30 da yerdegbJtirici matrisler hakkmda ifide olunan ozellikten yararlanarak bu fig matrisi de klitegenle§tirecek olan dik matrisi aglkga hesaplaYJ,nJz.

Bu turIn d(intl§mtlg olan OI matrisi daha da basit bir !}ekle indirgenebilir mi?

__,.

Problem: 88. ~ gibi bir kare matrisin A(p) gibi bir ozdegerine Xl(p) ve -;).

W(p) gibi farklJ. iki OzvektOrUn teluiabtll etmesl igin ~n.

-it- -+

matrisi ile xt(p) ve W(p) arasmda ne gibi bir baglntJ. 01

mas gereklidir?

Problem: 39. Herhangi bir matrisin her zaman regiiler bir m matrisi vAsltaslyla ki:}§egenlegtirilemeyecegine bir misal olmak iizere, mesela,

1 a c~=

o 1

matrisini kO§egenle§1;iren \U matrisinin muUak sengUler bir matris olmaai gerektiglni giSsteriniz.

70

Flzikte Matematik Metotlar

Problem: 40. a) e~t =1+J\t+ " ... +J'.PtP + ...

p!

ila tammlanan matrisel lis tel fonksiyonun kompleks t dtizleminin her sonIu b61gesinde birbiQim yalnnsak 01· dugunu,

b) eAt nin tammmdan yararlanarak

1\8 ...... ~t _....i\(8 + t) e e =e-

cJ\(-t+t) = I

oldugunu,

c) ~i\ ve ~ aym mertebeden iki kare rna tris olmak §artlyla

olabilmesi ioin gerek ve yeter §8.rtln

oldugunuf ylni ~ ve ~ nin garplma gijre yerdegiitirici ohnaSl oldugunu IspatlaY1D1Z.

Problem: 41. ~,~t4I ve 3t bre matrisler olmak ilzere

d3E: . y: 0

dt ="*+~~, 3t( )=Clt

denklemlnin gazUmiinun 3E=e~t<lIe~t oldugunu g6steri .. niz.

Problem: 42. A§ajldaki diferansiyel denklem sistemleriui matris metodu aracJllglyla goz1lnilz.

lJ d:Dt =1.V2 2) dg:l
dt=~+m3
dt
aw, =$3 tim,
dt =~S+a:l
dt
dX3 d.1:3
-=Xl tlt =~1+$2
dt Vekt8rel Uzaylar

71

D = :t yi gostermek Uzere:

3) (D-l)X+(D+2)y=1+et

4) (D + 2)00 + (D + l)y.= t

(D +2>Y+(D+l)z=2+et (D-l)x+(D +1)z=8+et

x+(D+3)y=t2

Problem: 43. s«l olmak i1zere ,-~,~ ve :N. de aym mertebeden kare matrisleri gdstermek \izere

1

~t f A(t-s)

:E:(t)=e +s e ~?€(s) ds

o

§eklindeki Volterra tipi integrAl denklemi once

~ ¥. 1\8

~(8) =."0(8) =: e

vazedip, e: un da 3 den bUyiik ilslerini ihmil edilebillir sayarak denklemi iterasyonla ~ijziln(jz.

Problem: 44. ,!\ ve ~ aym mertebeden iki kare matris ohnak Uzere

b)

d 6.-1 d a

_"':;"'d-t - = - .J\ -1 it" _A-1

c)

oJ.dugunu gOsteriniz.

Problem: 45. e keyfi bir btiyUkUik olmak Uzere keza

72

Flzfkte Matematik MetotIar

oldugunu gosteriniz.

1

Problem: 46. 1) ti(Ax)= T ti(x); (l> 0)

2) 0'(:1;)=- ti(:v)

x

bagmttlarlDl Ispatlayima ve

3) B(u)(u;) in ac;tk ifidesini tesis ediuR.

Problem: 4'7. Dirac fonksiyonunun

1 [( x-a )1]

lim . r= exp - = afro-a)

E ..... 0 ev 11: Eo

§eklinde de tanimianabileeegini go8teriniz.

Problem: 48.. \1=1,2, •••• olmak iiere kompleks dilzlemin birim dai .. resi iOinde taDlm.lanml§ olan

.n(S)=~ ."-1

fonltsiyonlanrun hir HUbert uzaY1DlD saytlabUir dik bir taban vektHrlerl taklMUU meydana getirdigtni gOsteriniz.

Problem: D. A., (J., v=O,1,2 •••••. olrnak tlzere

) (2)" + 1) '!too (~+ 1) 'KY (2v + 1) 'U ~

?eos X • cos y . cos Z ~

fonksiYOD dizisinin, degigkenlerin

_..!.. <M< X Y y Z < Z

2 _w_ 2' -T:$YSlfl -T<z- 2

bolgesi i~jn bir Hilbert uzaYlnln dik bir taban vektfuo.. leri takimun meydana getirdigini gOsteriniz.

VekWrel Uzaylar

73

Problem: 50. (I.10a.l0) if&desinde karglmlza ~lkan II aik n matrisinin dik bir matris oldugunu gosterip bu ozellikten fayda· lanarak uygun ba§langl~ §artlarl altmda Ok katsaytlart m belirleyiniz.

Problem: 51. Mekanik bir sistemin, kararh bir denge d urumu Cl varmda, potansiyel ve kinetik enerjileri

1 " ve K = 2 Kij I'll T)j

ile verildigine gore Byle bir II l\ij N matrlsi bulunuz ki hem II Vii II ve hem de II Klj" yi aym zamanda k~ .. genle§tirsin. Bu takdirde sistemin kararh denge durumu CIV4rtndaki kUgfik titre3imlerini veren denklemler uaeil iflde olunurlar?

Problem: 52. A§agldaki

k

l

l

m

§eklinde gOaterilen sisternin kiigiik titreaimlerini inceleyiniz.

Problem: 53. a) Paralel baglaDml§ ikt dortugluyu, ve

b) Sari bailanml§ iki dortu9lUyu matrisler yardlllllyia inceleYiDiB.

74

Fizikte Matematik Metotlar

Problem: 54.

1

2

_--------4

6eklindeki ddrtuqlulari inceleyiniz.

Problem: 55.

2-------,.__--4

DOrtuglularlnl inceleyiniz.

'I'ansdr Hesabt

75

II. Bolum

TANSOR HESABI

(I.1) TANSolt KAVRAl\II.

Bir I{ koordinot sistemindeki herhangi bir P{xi, Xl, •••• XN) noktasi ile baska bir K' koordinat sistemindeki P(xl, xl, •••• , XN) noktasi arasmda, k=l,2, .•..• , N olmak Uzere,

ur.i.n

§eklinde bagmtilar bulunsun, Bu ifadedeki rakamlar X lerin Uslerini degil fakat onlara tekaabtil ettirilen iist indisler·i gbstermektedir. E~

ger Xk fonksiyonlarr tek degerll .. slirekli, ve slirekli tlirevleri haiz fonksiyonlar ise ve bu donti§timtin jacobyeni

J=

$0

axN axN awN

aool '-fjX2··········- aooN "

ise, m = 1,2 , ••. J N olmak lizere, (11.1.1) bagmtrlarr xm lere gore ~ijzlilebilirler:

Xm - xm (Xl 002 X-N)

- )' ...... ,

(11.1.2)

Bu takdirde (II.i.1) ve (II.1.2) formlillerinin srrasryla K -7-- K' ve K' -?o- K koordinat ddnlisiimlermi teskil ettikleri ve, bu sartlar altInda, yukaridaki dunli§Umlerden birinin, digerinin ters ddnusiimil oldugu soy .. lenir.

76

Fizikte Matematik MetotIar

Boyle (Il.I.I) gibi K -+ K' seklinde bir koordinat donli§timti goz online almdigmda eger bir bUylikllik gerek K da gerekse K' de aym bir deger! haiz ise boyle bir bUytikliige bir skater adi verilir.

Eger bir K sistemindeki i- , T2, ••. , TN gibi N adet bUyiikltik (Il.Lj.) gibi bir dontisiunle bir K' sistemine ge~ildiginde

axp Tq axq

(p=1,2, .••. , N)

(1l.1.3)

gibi d6nli§tiyorlarsa bunlara kontravaryant bir vektor'il,n ya da birinci mertcbeden kont1'avaryant bir tansorun elemanlari denir. Mesela (1I.1.l) dontisum fonksiyonlarmm tam diferansiyelleri olan

- arok

dxk= dxm

(Jxm

if'adeleri (dXl, da;2 •.•• , dxk) run bu tamm geregince kontravaryant bir vektor oldugunu g6stermektedir.

Eger bir K sistemindeki T 1, T 2 , •••• ,TN gibi N adet bUylikliik

- (Jxq

Tp= Tq

(Jxp

(p=1,2, ••.. IN)

(II.l.4)

§eklinde donti§tiyorlarsa bunlara da kovaryant bir vektortin ya da biw rinci mertebeden kovaryant bir tansoriin elernanlarr denir. Mesela

gibi skaler bir fonksiyonun K ~ K' seklindeki bir koordinat donli§limli sonueu, haiz oldugu (Jcp/(Jxp seklindeki kismi ttirevlerini hesaplayahm:

---.

- -

(JxP axp (Jxq

(p=l,2 J •••• , N)

olur, Bu ise p=1,2, •.••• J N olmak iizere ClCPl8xp nin bu tamm gereginee kovaryant bir vektortin bilesenleri oldugunu gostermektedir.

Benzer §e:tilde, ikinci roertebeden tamamen kont"avaryant bir tan-

'I'ansbr' Hesabr

77

sor de K -)- K' gibi bir koorrlinat donllslimtinde bileseuleri

(IT.1.5)

(p,q=1,2, •..• ,N)

seklinde degi~en N2 bilesenli geometrik nesne; ve ikinci mertebeden tamamen kovaryant Vir t ansor de bilesenlerl

8xr axs

T P'I = - Tn (II.1.6)

ax!' 8xQ

(p,q=1,2, ....• N)

§eklinde degi§en N2 bilesenli geometrik nesne olarak tammlamr. ikinci mertebeden bir karma tensor de bilesenleri igin dontistim kurallari

(11.1.7)

(p,q=1,2, ..•• ,N)

bagmtrlariyla tammlanan tansdre denir. Bu arada 01' q nun da ikinci mertebeden ve blr indisine gore kontravaryant, diger indisine gore de kovaryant bir tansor olarak gosterilebllen Kroenecker sembolli olduguna i~aret edelirn.

'I'arnamen genet bir tarzda cc-nmct mertebeden kontravaryant ve {i-nlnel rnertebeden de kovaryant bir tansor diye

(Pl, P3 •• ··' PrJ.' Ql' q2 t •••• , q ~ = 1,2 , •••. , N)

(11.1.8)

seklinde doniisum kurallarma uyan ve Na+~ adet bileseni haiz bir tansdre denir.

Eger uzaym her hir noktasma bir skaler tekaabUl ettirilirse boylelikle bir skaler alan, bir vektor tekaabUI ettirilirse bir oektorel alan ve bir tansor tekaabiil ettirilirse de bir iansore; alan meydana geti-

78

Fizikte Matematik Metotlar

rilmis olur. MeseHl atmosferdeki hava basmci skaler bir basme alaru, arzm civarmdaki gravitasyon vektorel bir kuvvet alam meydana getirirler. 'I'ansor alanlarma ait somut ornekleri de bdliimiin sonundaki fiziksel uygulamalar b6liimlinde verecegiz,

Slflr tansoru diye, mertebesi ne olursa olsun, blitiin elemanlari sifrr olan tansore diyecegiz, (II.l.B) doni.i§tim kurahndan da kolayca gorlilecegi lizere, bu dbnlislim kurahmn lineer olmasi dolayrsiyla, eger bir tansorim elemanlarr herhangi bir K koordinat sisteminde sifrr iseler (11.1.1) donilsiimll yardirmyla yapilan herhangi baska bir koordinat sisteminde de slflr olmakta devam ederler. ~u haide biz eger bir fizik kanununun, sekil bakimmdan, ifade edilmis oldugu koordinat sistemine bagh olmamasmi istersek onu mutlaka tanshrel bir ifade olarak yazmahyiz. Bu fikir modern teorik fizigin ternel fikirlerinden biridir. Albert Einstein fizik kanunlarrm once dtizgtin dogrusal hareket eden eylemsizlik sistemlerinde invaryant (degismea) bir sekli haiz olacak sekilde ve sonra da herhangi bir hareket yapan genel sistemler icin invaryant olacak sekilde sirasiyla Ozel ve Genel ROla tivite Teorileri gergeveleri iginde yazmayi basarmistir. 0 zamandanberi in§a olunan t}e§itli gerek Temel Tanecikler ve gerekse alan teorilerinin basltea mehenk tasi bunlarm bu «roiiitivist invaryansp> saglaYlp saglamadrklari olmustur,

(11.2) TANSoRLER t)ZERINDEKt CEBtRSEL lSLEMLER

Aym sayida kontravaryant ve aym sayida kovaryant indisleri haiz iki tansorun toplami ve f'arkr tammlanabflir ve bu islemin sonucu da aym sayida kontravaryant indisi haiz bir tansordlir. Gercekten de

,'IP} •••• PrJ.
B
Q,Q2"" Qj3
axP1 axPl
(lxr1 <b:r,
- PIP) •... prJ.
B
qiq: .••. qj3
axPI axP2
oxr, aoor2
ise axS, aoo$2

oxql oxq');

'I'ansor Hesam

79

PIP" ""a - p!P2.·· P(J.
B +B
qlq!· . ·913 qlq, ... q~
axPl axP2 oXPa axSl (JXS2
- ---
axrt (JXr2 oX r (J. oXq1 oXqJ x

tansorlere aym tipte ve ayrn mektedir,

(Art ra +A:J r(l.) verilmis olan

SI S~ ! s~

mertebede bir tansor oldugunu goster-

olur ki bu da (11.1.8) e gore

$imdi gene iki tansor verilmis oisun:
PI· .. 'P« ox!'! OXPI1.. OX51 oxs B rlr, .. . r 11..
B - A
ql .... ql3 oxr! aXT(l. oxq1 oxq~ SIS, ...• '1r1
ml .. ··m axmt aXmy ax'l'l aXvE lil •.•• uy
C y - D
n, .... nE axll\ axlly ax'!! (lxnE 'tIl •••• 1'E
Bunlarin d't~ r_;;arp'tm'tn'tn seklinde (a,+y)-mncl mertebeden kontravaryant ve ([3+E)-uncu mertebeden de kovaryant bir tansor oldugu derhal gdrirlebilir. Bu tansdrlin

bilesenlerinin sayrsi Na+rp-y t-E olacaktir, 'I'ansorel dis garplmln toplarna gore dagrtrei oldugu kolayhkla tesbit edilir,

Verilmls tausorlerden yeni tansorler eide etmege yartyan islemlerden biri de tansorlerin biiziilmesi islemidir : eger «-nmct mertebeden kontravaryant ve (3-nlnCl mertebeden de kovaryant olan yani 0:.+0 mertebesinden bir tansorun kontravaryant ve kovaryant indislerinden birer tanesi biribirlerine esit kihmp da bunjar Uzerinden toplam yapilacak olursa (rL-l)-inci mertebeden kontravaryant ve (B-l)-inci mertebeden de kovaryant olan yani a+ B-2 mertebesinden bir yeni tansor elde edilir. Bunu gostermek uzere, formalizmi aglrla§brmamak igin APqr~ gibi bir tansor goz online alalim. Bu takdirde bunun yeni koordinatlardaki ifadesi

80

Fizikte Matemahk Metotlar

Bp -

qr,-

aooQ ___ Akl

- Inn

aoos

olur. ~imdi mesela p ve r yi biribirlerine esltleyip da bu musterek india llzerinden toplam yapacak olursak

BPqps amP axl axm axD Aklmn axl ax" Skm Aklmn
aXk 3xq (lxP iJx9 3xq ax"
axl ;'Xn arel aXD
Akl --- Aln
- kn- - -
ax" ax' axq ax· bulunur ki bu da BPqp.:::::Bq~ nin ikinci mertebeden kovaryant bir tansor oldugunu gdstermektedtr,

§imdi birinci mertebeden tansorler yani vektorler ahp bunlarm bilzillmu§ tanso'rd garptmlanmn donii§iim kuraliarrm yakmdan inceleyelim:

a) lki kontravaryant vektor hali:

Ap = axp Ar B9= axq B~
3xr , ax'
-
CP'I=AP B9= (JxP (Jxq ArBs= amP axq Or.
awr ax· ax' ax~ (11.2.1)

Bu bir tansordtlr. Buna kar§lhk mesela

bir tansor degildir,

b) lki kovaryant vektor hAli:

8xr Cpp=--

axp

(tansor degil)

Tansor Hesabi

81

c) Bir kontravaryant ve bir kovaryar.t vektor hali

veya

(tansor)

a P-A BPp - P -

(skaler)

yani

olur.

Buradaki her ti~ bllztilmtls tansorel earpnndan ancak sonuncusunun yani ~arplmdan sonra bir kontravaryant ve bir kovaryant indisi esitleyerek yapilan bliziilmeye tekaabiil eden haUn tansor niteligini haiz oldugu gdrtllmektedtr. Diger taraftan (11.2.3) ifadesi vektdrlerin skaler ~arplmlarlDln tansor formalizmine gore yasihsrm da ternsil etmektedir.

Boylelikle buzulmc i§leminin ancak ve ancak bir kant ravaryant ve bir de kavaryant indis iizerinden oldugu takdirde tansore; bir anlams haiz olacag't yani ancak boyle bir buzulme yapmak 8uretiyle iki mertebe daha kuguk bir tansor elde edilecegi anla§tlmt§ bulunmaktadir.

Bir tansor verildigmde bunun belirli iki kontravaryant (ya da iki kovaryant) indisi aralarmda degi§ tokus edildigi zaman eger tansorun elemanlari ayni kahyorsa bu tansore, goz online alinan indislere nazaran bakrsimhdir denir. Eger bu indisler degi§ tokus edildlginde tansoriln elernanlarr i§aret degistirtyorsa 0 zamanda antisimetrik ya da

F. 6

82

Fizikte Matemutik Metotlar

gal'plk - bakrsrmh tansor adi verilir. Bakrsim hassalarmm koorJinat donli§limlerine bagh olmadrklari gostertlir. (Bk , Problem: 4.)

(II.3) TANSoRLVK KRtTERYUMU.

Bir K koordinat sisteminde tammlanmis olan A(Pt, •.. ,p:!) gibi N fonksiyonun bir K' sistemindeki doniismiisleri de B(q1' •••• qa) olsun. Bu takdirde A(PI' .... ,P::t) larm a-mnci mertebeden bir tansor teskil edip etmediklerini gormek iqin mutlaka bunlarm donti§i.im kurallarmi a~lk~a tesis etmek gerekmez. Mesela eger K ya gore ~Pi ve K' ye gore de Ttp, bilesenlerlni haiz her vektor takrrru icin

B(q, "") q,,)T}q •••• TJq =A(pt,.·.·, p");p ..•. ;p

I" I d

e§itligi gecerli ise bu takdirde A(Pl ••••• ' po) fonksiyon takrrm K sisteminde a-nmci mertebeden kontravaryant bir tansdriln bilesenlerfni temsil ederler I

Gercekten de, ;Pi ler kovaryant vektdrler olduklarmdan

(Jxq,

~PI = axP, YJq,

donti§Um kurallarr yardimiyla

yasihr. Halbuki 'i1q, ler keyfl vektorler olduklarmdan bu bagmttlarm gerceklenebilmesi icin ko§eli parantezler igindeki ifadelerin sifrr olmaIarr, yani

(Jxq!

B(q1,·.· *' q,,)= .... ~-- ....

axPI

olmasi gerekir ki bu da A(Pt, ••. , Pn) nm

A(p P )-API/12 .... 11"

1' ..... · . e r "":

seklinde a-mnci mertebeden kontravaryant bir tansor oldugunu gostermektedir, Bu kriteryumun, tamamen benzer sekilde, kovaryant ve karma tansorler icin de gecerli oldugu koIayhkla goaterilir,

Tansor Hesabl

83

(11.4) METRtK TANSoR.

Dik bir K kartezyen koordinat sisterninin eksenleri iizerindeki

6m (m = 1,2 , .•. , N) taban birim vektorleri ile,

.... !J. - ""p. (",,1 ",,2 "" N)

oN - .............. , ••• , ....

(U.4.1)

(IL=1,2) •.• , N)

gibi donli§tim formiilleriyle yapilan bir K -+ K~ dontlstimtinde K' deki

-+ -+ -+

~_p. taban vektdrleri aracihgtyla A ve B gibi iki vektor kontravaryant

bilesenleri cinsinden her iki sistemde de

_,. -+ 4- _

A=6mAUl-el-L All

-+ ~ -+ -"

B=enBD = !!_vB

(m,n,jJ.,v= 1,2, •.•. , N)

seklinde ifade edilirler. lki vektdrlin skaler earpmnmn koordinat sistemine bagh olmadrgim yukarida gorrnti§tlik. ~u halde

olur. Diger taraftan K daki tek bilesenli birim taban vektorlermin donllsllmleri olan grek indisli taban vektorlert bunlara

-+ 8xm-+

~ 1'. = a~iJ em

-)- oxa -+

('" = en

- ax"

bagmtilarryla baghdular. Buna gore

olur. Fakat K daki taban vektorleri biribirlerine dik birim vektorlcr olduklarmdan

84

Fizikte Matematik Metotlar

(m,n=1,2, ..•. , N)

dir; buna dayanarak artrk

(II.4.2)

yazihr, 6u halde

-+ -+ O"m = !Il • E. Y

(II.4.S)

dilr. K' deki dani.i§mil§ taban vektorleri arasmdaki bagmtilart ozetle· yen bu ikinci mertebeden bakisimh tansore metrik tansor adi verilir.

glJ.'V nUn kofaktorii jgwA

(II.4.4)

seklinde tammlanan tansor yardmnyla

oldugu hesaplamr.

Eger skaler earpmnn (II.2.3) tarnrrnyla (1I.4.2) sonueu karsilaatmhrsa

veya

- -l -

(A ",-g\J.l. A ) BI-l=O

yani

(11.4.6)

bulunur. Bu bagmbYl her iki yamndan gYp. He earpalrm ; sessiz toplam indisleri tizerinden toplam yapip, (11.4.5) i.i de goz onlmde bulundurarak

(U.4.7)

buluruz. Son iki bagmb bir vektortln kontravaryant ve kovaryant bi ..

Tansor Hesabi

85

lesenleri arasmdaki siki Iliskivi ortaya koymaktadir, Herhangi bir tansoriin indislerinin indirilip yUkseltilmelerinde gene metrik tansorden benzer §ekilde yararlamldigmm ispatr okuyucuya birakilrmstir, (Bk. Problem: 6). Buna gore mesela

APq= grp Arq, Apq=grp gSP Ars, Ap.rs = grq AP\

A qm. tk _ pk rm A q , st

.. n • • - 9 gsu 9 . r .. p

yazllacaktlr. Bu ifadelerdeki noktalar yer degi§tiren indislerin ilk durumlarma i§aret etmekted irler.

N boyutlu bir uzayda N adet bagirnstz birim vektortin temsil ettikleri dik bir K koordinat sisteminde sonsuz yakm iki nokta arasmdaki uzakhgm karesi

(11.4.8)

sekltndedir, Eger bu uzayda (II.4.1) gibi bir koordinat donii§limli yapilacak olursa, gp.\I metrik tansoru (IIA.2J tle belirlenmis olarak, (HA.8)

metrigi yeni K' koordinat sisteminde

(I1.4.9)

§ekline girer.

(11.4.1) koordinat ddnlislimfl tek degerli, aUrekli ve surekli turetilebilen bir donti§tim ise bunun

(p=1,2, ..•. , N)

§eklinde ters donii§timti de vardir, Bdylece, K' ~ K igin (II.4.9) metrigi de gene

olarak ko§egensel sekline mlincer olur,

Eger bir metrik (= ds'l) ttpki (1I.4.8) metrigi gibi ko§egensel ise ya da tek degerlt, slirekli ve stirekli ttiretilebilen bir koordinat donil§limii yardrmiyla (11.4.8) sekline sokulabiliyorlarsa bu metrige «oklit· 8el metrik» adi verilir ve bunun gecerli oldugu N boyutlu uzaym da

86

Fizikte Mat(>matik Metotlar

oklitsel bir uzay v~ya Euklides UZaYI oldugunden bahsolunur. Bu niteligi haiz uzaylarda bir dogrunun dismdaki bir noktarlan bu dogruya bir ve aneak bir paralel ~izilebilecegi gosterttebilir,

Eger, metrik tansbrtin elemanlart giJ.\1 = giJ.\l (Xl, x2 I •••• ,XN) §ek~ linde keyfi bir takrm fonksiyonlar olmak {izere, (II.4.6) seklinde bir ifade verilirse glw leri Opq lere donu§tUrecek tek degerli. sllrekll, sli-

rekli tiiretilebilen ve jakobyeni sifirdan farkh bir koordinat donfi§iimii bulmak genellikle Imkansiadir, Boyle bir imkanslzhgln vukftunda

metrigmtn o;{lit::;el olma yan bir metrik oldugu ve buna da N boyutlu «okUtsel olmayan» bir uzaym tekaabUl ettigi soylenir, Bu uzaym oklitsel uzaydau farklI bir geometrik yapisi vardir, oklitsel uzayda iki nokta arasmdakl en kisa yol bu iki noktadan gecen dogrudur, Metrik tansoriin elemanlarmm, koordinatlarm keyfi fonksiyonlarl olarak belirlendigl o:tlitsel olmaya n bir uzaya «Riemannsal bir uzay» veya Riemann uzayr adi veritir, ve bu cins uzaylarda iki nokta arasmda genellikle bir dogru Qizmek tmkansizdrr. Bununla beraber iki nokta arasmdaki en kisa uzakhg; temsil eden yani dogrularm oklitsel geomet ride oynadtgi rolli burada oynayan egri aileleri vardir ki bunlara goz online alman usaym geodezikleri adi verilir. Riemannsal uzaylarda iki nokta arasmda birden fazla geodezigm gecehildigi, verilen bir geodezik dismda alman bir noktadan buna ya sifrr ya da sonsuz paralelin Qizilebildigi gostertleblltr. Bundan baska, oklitsel uzaym «duz» olmasma kar§lbk Riemannsal uzaylarm «egrilik» vastim ve bazan da «biikiim»U haiz oldugu gcsterilir. ozellikle Genel Rolativite Teorisinde uaay-zamam temsil eden dort boyutlu uzaym Riemannsal bir uzay oldugu gosterilmektedir. Riemannsal bir uzaym geodeziklerinin ozelliklerine Varyasyonlar Hesabr bahsinde daha etrafh bir §ekilde temas edecegiz.

Eger keyti olarak onceden vaz olunmus bir metrigin katsayilarr (yani metrik tansdrim elemanlarr) koordinatlarm keyfi bir takim fonkslyonlan olmaktan baska bir de bunlarm belirli bir parametreye gore tiirevlerinin de fonsiyonlarr iseler boyle bir ma.trigin temsil ettigi geometriye de «Einslcrsel geometri)~ veya Finsle1' geometrisi adi vertlir,

'I'ansdr Hesabt

87

(11.5) TANSORLERtN F1Z1KSEL BtLE~ENLERt.

Koordinat degi§kenleri diferansiyeUerinin kontravaryant vektdrler gibi donU§tliklerini gormii§ttik. Bu gibi diferansiyeller genellikle bir otelerne hareketi temsil etmektedirler. Fakat (II.1.1) gibi genel bir koordinat donli§timiinde koordinat degi§kenleri aqilar da olabilirler ve bu itibarla da bunlara tekaabtil eden diferansiyeller a§ikar olarak her-

"""*

hangi bir dteleme hareketini temsil etmezler. Bundan baska e vektor-

lerinin de birim vektorler olmasi beklenemez.

Buna mukaabil fizikgileri, genellikle, oteleme hareketine tekaabiil eden bliytikliikler ilgilendirir. Bir vektor, ya da tansdrlin bu cins bilesenlerine /iziksel biZe§enZer adi verilir. Bunlar ilgi cekici ozelllklert

~ ~

haiz olurlar. Eger !::P Ile, !p taban vektorlerl boyunca birim vekthrleri-

ni gosterecek olursak Ap gibi vektorlln *Ap fiziksel bllesenleri

(II.5.1)

bagmtisiyla tarumlanirlar. Ozellikle

- """* -~,..

dxp .:Jl = *< dxp) ~P

olur. Buradaki (dxp) , dxr ye tekaabiil eden oteleme miktarrna i~aret etmektedir.

-

Ap He ;;'Ap arasmdaki aetk bagmti kolayhkla teshit edilir, Ger-

gekten

oldugundan

(p uzerludeu topla m yok),

demektir. ~u halde

-+ -~

('I' = V gpr!!:_v (p ilzermden toplarn yok),

olacaktrr. Bu ise

yani

(II.5.2)

88

FiziJ[te Matematik Metotlar

olmasi demektir. Benzer §ekilde

olur.

mwninci mertebeden bir tansdr m vektdrlln aralarmda tansdrel garplmlarmlD sonueu olarak tela kki olunabildiginden, mesela ikinei roertebeden kontravaryant bir tansbr iein fiziksel bilesenler de

seklinde tammlanac aktrr,

Mesela silindirik koordinat sisteminde

9 -1' 9 -r2•

11- t 22- ,

*(dxt)=dr, *(dx2)=r dO, *(dx3)=dz --At=Al, JirA2= rA2, *A3=A3

olacaktir.

(11.6) lZAFI TANSt)RLER VE TANSoR YOGUNLUKLtlRI.

-+ -+ -+ ~ -+

u ve v gibi iki vektoriln u 1\ v vektdrel ~arplml gerek u, gerek-

-+ -+ -+ .~-+

se v ye dik ve uzunlugu da I 'll1.1 V I sin(u I v) ile verilmis DIan bir

vektdrdtir. Ancak ~eki1: 11.1 den de goriildUgii gibi bu ozclligi haiz fakat biribirlerine ZIt yonde iki vektor vardir, tki vektdriln vektorel Qarpl"

-7 -+ mim tek bir §ekilde tammlayabilmek Uzere bu iki vektorden, u ve v He

-+ -+

bir sag el Ugltisii meydan getirecek suretts olam u 1\ v nin temsilcisi

olarak segilir.

Eger x ekseni (y,z) dlizlemine gore yansrtihrsa, yani bir sag el sistemi yerine bir sol el sistemi ahnacak olursa, bu koordinat donii§li-

~ ~ ~

mlintln neticesinde u ve v nin vektorel earpumm W2 temsil eder. Bu

itibarla rd vektorun vektorel 4.;arplmi olan bir vektortin, bir sag el sisteminden blr sol el sistemine gc~ildjginde, adi bir vektorun aksine i§aret degi§tirdigi gorulmeatedir. Bu tUrli.i vektdrlere eksenel vekitirler adi verilir. Adi vektOrlere ise kutupsal vektorier denir,

Tansijr Hesabl

89

~ -+ -+ Dik bir koordinat sistemine gore ve 3 boyutlu uzayda W=u 1\ v

nin bllesenleri

z

~ --

v.;= uAv

-

v

Sek. II. 1

dir ; buna benzer §ekilde bir F vektorlinuu rotasyoneli de bilesenleri

olan eksenel bir vekterdtir,

Tansor hesabr bakimmdan eksenel bir vekter her zaman 2. mertebeden ~arplk-bakl§lmh bir tansorle gosterilebilir; bu takdirde

yaailabilir, Bu tUrlli tammlanmrs olan tansorlerln bir koordinat donli~ §timlinde nastl degi§eceklerine bakahm, Eger goz online alman koordinat donii§iimli bir yansimaya tekaabiil ediyorsa bu takdirde tansorler (-1) He ~arpllacaklardlr; yani meseta

90

Fizikte Matematik MetotIar

olacaktir, Boyle bir dontisumlm jakobyeninin de IJI ~-1 olduguna dikkati Gekelim.

Daha genel bir tarzda, eger jacobyeni III olan bir donU§Umde Trs •••• gibi bUyiiklUkler

Tp<[." =

(II.6.l)

seklinde degi§iyorsa Tre ... ye a. agtrltgtnt haiz bir izaji tansor adi verilir. a.=1 olursa Tr~' •• ' tansor yogunlugu adim ahr, a.=0 olmasr ba· linde de mutlak tansor denir.

Kolaybkla gorlilebilir ki

1) Aym mertebe ve ayrn aglrligl haiz izafi tansorlerin toplarm ve farkl da ayru mertebeden ve ayni agtrlikh izafi bir tansdrdtir,

2) MaDinci ve N-ninci mertebeden ve sirasryla rJ. ve B aglrhklarlnl haiz iki tansdriln carpmn (M +N)·inei mertebeden ve a.+~ aglrhkh bir tansordur.

3) bafi bir taneoriin tabi tutuldugu bUzUlme i§temi sonucu elde editen tansor ilkiyle aym aglrhga maliktlr,

Analizden bilindig! gibi

kartezyen hacim elemam bir koordinat donli§iimli sonucu

(II.6.2)

ifadesine dODii~tUgii icin haerm elemammn bir koordinat donU§UmUnde invaryant kalan bir skater gibi degil de a=-l aglrhkh bir «yalanc't skater» gibi degi§tigi sdylenir. Buna karsrhk IJI dV ifadesinin bir koordinat donU~iimiinde mutlak bir skaler gibi dontiaecegine dikkat ediniz.

Tanoor Hesabi

91

3imdi, bir tansoe yogunlugu olan Levi w Civita semboliinii goz oniiw ne alalim,

SPIP2 ..•. pn

iJe gcsterilen bu sembol

1) eger herhangi iki indis eslt olursa slflr olur :

2) (Pt, p", ...• , Pn) dizisi (1,2, .... I n) dizisinin gift bir permutasyonnna tekaabiil ederse +1 degerini ahr ;

3) (Pt) P2 , •••• ) pn) dizisi (1,2, .•.. ,n) dialsinln tek bir permutasyonuna tekaabiil ederse: -1 degerini ahr,

Bu itibarla meseta

olur,

Bu sembol yardmuyla determinatlarm aeihnu kolayca yazIlabilir: mesela :

all al"

a'll (1.22

a31 al

al3

a23 =tlp.v all a2fJ.a3V

a33

dtir.

m·li vektor diye her indis giftine gore ~arplk-bakl§lmh olan m-ninci mertebeden tansorlere denir, Bu ifade tarzma gore ikinci mertebeden kligUk tansorlere de (skalerlere : m=O j vektorlere : m =1) m-li vektor denilecektir. N boyutlu usayda, 0 :5m <N olmak liz.ere m·li her V PI P2 ••••• ,,",

ya da VPI P2 ••••• Pm vektdrttne Levi-Civita sembolii yardrmiyla

1

VQlQ2 •••• qN-m = -_._ Eqlql, .•• qN-m PIP'). •••. pm V

m! PIP'). .••• I'm

V, =_!_ E VPlpz." ·Pm

qlq2 •••• qN-m m! PIPZ •.•• pm qwz·· .. qN-m

(N-m)·li vektorleri tekaabiil ettirilebilir. Bunlara V nin dual vektorleri adr verilir. Ozellikle T PIP). .••• PN gibi N Ii bir vektorlm dUali

·1

T=-- EPIP2 •..• PN T

N! PIP2 •. "PI'

seklinde bir skalerdir,

92

Fizikte Matematik Metotlar

Faydall bir formUl olarak Levi .. Civita semboliinUn Kroenecker sembollerl cinsinden

E =

P1P2 .••. PN

(II.6.3)

sekllnde yazalabileeegme de i§aret edelim.

(11.7) KONTRAVARYAN'l VE KOVARYAN'l 'It)'REV.

N boyutlu Bklitsel bir uzayda bir K dik kartezyen koordinat -+

sisteminde bir P(x1, x1, •••• ,roN) noktasma bagh bir A vektorliniin bi-

lesenlerl x koordinatlarmm sUre:di fonksiyonlarr olsunlar. Eger

xP - roP(x1, 00'2, •••• , NN) (p=l,2, •... ,N)

gibi bir koordinat donii~UmUyle dik kartezyen K koordinat sisteminden -+

egrisel bir K' koordinat sistemine gec;ilirse A run bu sistemde haiz 01·

dugu AP(001, 001, •••• I roN) btlesenleri de xq koordinatlarmm sUrekli fonk-+

siyonlart olurlar, K' nlin birim taban vektdrlerini ep ile gosterirsek

-+

bu sistemde A

(11.7.1)

He temsil olunacakttr, §imdi amaermiz, P(Xl, X2, ••.• , xN) noktast

~ ~

durumunda olursa acaba A da vukuu bularak AA degi§imi nedir, onu

tesbit etmektedir. Bu takdirde (1I.7.1) den

Tansijr Hesabi

93

-+ - _-7 -+- _-7

aA=(AP+AAP) (ep+Aep)-A.p ep

-+ ~ _ -:)00

!p . aAP+AP. A~p+(.I1AP)(Aep)

-+ - ~

bulunur. AxP --)- 0 i~in (aAP)(aep) ikinci mertebeden bir sonsuz kiigUk

-. _,..

oldugundan daha gabuk sifrra gider, ~u halde A Din K' koordinat sistemine gore degi§iminin esas kismi, yani diferansiyeli

(H.7.2)

_,.. -+ - -

dir. BBylece A daki dA degi§iminin xP degerlerimn degi§mesiyle AP

bllesenlerlnin degi§mesinden ve keza reP noktasmm degi§mesi sebebiyle -+

Bp birim vektorlerinde vukuu bulan degi§melerden ileri geldiginl gorii~

yoruz.

-+

A mn xq ya gore krsmi ttirevini

-+ _,..

aA oA

lim - _- = =

_ A q t',...q

ax'! --+ 0 t.l.X 0""

diye tammlayacagrz : bu takdirde (11.7.2) den

(II.7.3)

olur.

-+ -+ ep birim taban vektorlerintn xq ya gore kismi tlirevleri gene ep

birim taban vektorleri cinsinden yazIlabilirler. Eger bu ktsmi tlirevlerin K' nUn eksenleri iizerine izdtlstimlermi rkpq ile gosterirsek

--;/'"

aep -+

--'==-= rk,qek ax'!

(II.7.4)

yazrlabilir, Fakat (1I.4.3) e gore

You might also like