T.C.

YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ

ELEKTRİK-ELEKTRONİK FAKÜLTESİ
ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

ELEKTRİK TESİSLERİ
ÖDEVİ

Yrd.Doç.Dr. Selim TRABULUS

Ad ve Soyad : Fevzi BOZGEYİK

Numara / Grup : 03012153 / Grup 2
Sınıf / Dönem : 3/6
Konu : Alçak Gerilim Koruma Cihazları

NİSAN 2007
 ALÇAK GERİLİM KORUMA CİHAZLARI

1.KAÇAK AKIM KORUMA ŞALTERİ

2.MİNYATÜR DEVRE KESİCİ

3.NH SİGORTA

4.AYRICI

5.RÖLE
5.1.Manyetik Röle
5.2.Termik Röle
5.2.1.Termik rölenin çalışması

6.DEVRE KESİCİ
6.1.Kesicinin Çalışma Prensibi
6.1.1Salıcılar
6.1.1.1Aşırı Akım Salıcıları
6.1.1.2.Düşük Gerilim Salıcıları
6.1.1.3 Şönt Salıcıları
6.2.Devre Kesici Çeşitleri
6.2.1.Termik - Manyetik Devre Kesiciler
6.2.2Elektronik Aşırı Akım Salıcılı Devre Kesiciler
6.2.3.Limitörlü Devre Kesicinin Çalışma Prensibi
6.3.Devre Kesicilerin İç Yapısı
6.4.Kullanım Yerlerine Göre Devre Kesici Seçimi
6.5.Seçicilik
6.5.1.Akım Seçiciliği :
6.5.2.Zaman Seçiciliği :

ALÇAK GERİLİM KORUMA CİHAZLARI

Giriş :
Elektrik enerjisi üretiminde, taşınmasında ve kullanımında olmak üzere, gerilimine göre 3
ana gruba ayrılır.
-Alçak Gerilim ( 1kV > Uişletme )
-Orta Gerilim ( 35kV > Uişletme >1kV )
-Yüksek Gerilim ( Uişletme> 35kV )

Alçak gerilim etkin değeri 1000V’un altında olan fazlararası gerilimdir.Frekansı ise ülkelere
göre farklılıklar gösterebilmektedir.Dünya genelinde 50Hz veya 60Hz frekans
kullanılmaktadır.Ülkemizde ise bu değer 50Hz dir.

Elektrik enerjisinin faydaları saymakla bitmemekle beraber tehlikeleri de göz ardı

edilemeyecek derecede büyüktür.Can ve mal kaybı olmaması açısından elektrik enerjisinin
kullanıldığı her mekanda standartlarla belirlenmiş güvenlik önlemlerinin alınması
kaçınılmazdır.Bu doğrultuda koruma amaçlı elemanlar üretilmektedir.Bu elemanlar hem
kullanıldıkları şebekeyi hem de elektrik enerjisinin kullanıcı bizleri korurlar.

Alçak gerilim koruma elemanları çalışma prensipleri ve kullanım alanları bakımından

aşağıdaki metinde incelenmiştir.

1.KAÇAK AKIM KORUMA ŞALTERİ

Her meslekten ve her türlü kültür seviyesinden insan, günün her saatinde çeşitli şekillerde
elektrik enerjisi ile yakından temas halinde bulunur ve kaçak akımlar ile karşılaşabilirler.
Normal şartlarda elektrik enerjisinden sağlanan faydalar sayılmayacak kadar fazladır. Fakat
bir yalıtım hatası sonucunda meydana gelen zararlar da çok büyüktür. Her yıl bir çok kişi
elektrik kazalarının kurbanı olmakta ve yangınların %40 ‘ı elektrik enerjisinin hatalı kullanımı
sonucunda meydana gelmektedir. Bu yüzden bir çok ülkede ve ülkemizde kaçak akım koruma
cihazlarının kullanımı zorunlu hale getirilmiştir

Herhangi bir yalıtım hatası bulunan elektrik cihazına veya direk enerji altındaki iletkenlere
temas eden kişinin vücudu üzerinden elektrik akımı geçer. Akımın vücuttan geçişi ile
meydana gelen tehlikenin önemi birçok etkene bağlıdır. Bunların başlıcaları;

-Akım değeri
-Akımın geçiş süresi
-Vücutta izlediği yoldur.

Kaçak akım koruma şalterleri, bağlı bulunduğu şebekede oluşan herhangi bir kaçak
durumunda devreyi açarak güvenli bir koruma sağlar. Kaçak akım koruma şalterleri, hayat
koruma ve yangın koruma olmak üzere iki şekilde üretilir.

• Hayat koruma :IEC 60479-1’e göre kaçak akımın 30mA değeri, insan sağlığı açısından
sınır değerdir. Kaçak akım koruma şalteri 30 mA (sınır değerinde) ve üstündeki
değerlerde devrenin enerjisini ani olarak keserek güvenli bir koruma sağlar.

• Yangın koruma :Kaçak akım değeri 300 mA’e ulaştığında, elektrik arkının oluşturduğu
ısıdan dolayı yangın tehlikesi oluşmaya başlar. Kaçak akım koruma şalteri, kaçak akımın
 300 mA eşik değerinde ve üstündeki değerlerde mal ve can güvenliği açısından devrenin
enerjisini keserek, güvenli bir koruma sağlar.

2.MİNYATÜR DEVRE KESİCİ

Minyatür devre kesicilerin diğer adı otomatik sigortadır.Bu devre kesiciler bağlı
bulundukları elektrik devresini aşırı akım ve kısa devrelere karşı korurlar.Devrenin kolayca
açılıp kapanmasına imkan sağlarlar.Otomatik sigortalar 6A dan 63A ya kadar imal
edilirler.Standartlara göre B ve C tipleri mevcuttur.

Kısa devre esnasında B tipleri nominal akımın 3 ila 5 katında, C tipleri ise 5 ila 10 katında
devreyi gecikmesiz olarak açarlar. 2, 3, 4 kutuplu otomatik sigortalar herhangi bir fazında
oluşabilecek arıza durumunda, mekanizmaları sayesinde, bağlı bulundukları cihazları
devreden çıkarırlar.

B tipi : Ev aydınlatması, priz ve kumanda devrelerinde

C tipi : Transformatör, çok sayıda floresan lamba gibi endüktif yüklerde kullanılır.

3.NH SİGORTA

Sigorta koruyucu bir cihaz olup, içindeki telin erimesi suretiyle akımı keser ve devresini
aşırı akım tehlikelerine karşı korur. Genellikle steatit (sabun taşı) malzemeden imal edilmiş
olup 120kA’e kadar kısa devre akımlarını kesecek güçlerde üretilebilirler. Anma gerilimleri,
500 V AC ve 440 V DC, anma akımları ise 630A’ dir. Trafo, kablo, şalter, pano gibi bir çok
cihaz ve tesisi aşırı yükleme ve kısa devreye karşı emniyetle korurlar.

Yük akımına bağlı olarak sigortanın açma süresi değişir. Akım yükseldikçe, sigortanın açma
zamanı kısalır.Kısa devre ve aşırı akımlara karşı ise iyi bir koruma yapar ve gecikmesiz
devreyi açarlar.

Sigorta içinde, akım kesme işlemi sırasında ortaya çıkacak arkı söndürme ortamı olarak
yüksek saflık ve temizlikte, rutubetsiz ve tane büyüklüğü sıkı kontrol edilen kuvarz kumu
kullanılır. Titreşim ile gövde içine yerleştirilen kumun akım hattını tamamen kuşatmasına ve
iç bünyedeki havanın mümkün mertebe tamamen azaltılmasına çalışılır. Kısmi erimeler
sağlanarak uniform bir hale gelen kuvarz kumu, kopan sigorta telleri arasına yerleşerek hem
arkın sönmesine, hem de kopan sigorta tellerinin arasının yalıtılmasına yardımcı olur.

4.AYRICI

Sistemin gerilimden izole edilmesi için kullanılır. Ayırıcıların akım kesme özellikleri
yoktur. Akım altında açılmazlar ve kapatılamazlar.

Ayırıcıların kesicilerin akım yolu üzerinde bulunur. Kesiciden önce ve sonra yer alırlar.
Kesicinin bakım ve onarımı gerektiği zaman kesici açıldıktan sonra ayırıcılar açılır. Sistem
tekrar enerjilenmek istendiği zaman önce ayırıcılar kapatılır. Sonra kesici kapatılarak sisteme
enerji verilir.

Ayırıcı kesinlikle yük altında açılmamalıdır. Herhangi bir nedenle yük altında ayırıcı
açılırsa, meydana gelecek ark ayırıcıyı tahrip ettiği için çevresine ve ayırıcıyı açana zarar
verir. Manevralarda bu hususa dikkat etmelidir.
• Gördükleri Görevlere Göre Ayırıcılar
- Hat ayırıcıları: Elektrik iletim hatları çıkışlarında kullanılır.
- Bara ayırıcısı: Kesici ile bara arasında kullanılır.
- Toprak ayırıcı: Gerilimden izole edilmiş devrelerin toprak tertibatını sağlar. Ait olduğu
kesici ve ayırıcının açılmasından sonra kapanabilir. Mekaniki ve Elektriki kilitleme ile bu
sağlanır.
• Kumanda Şekillerine Göre Ayırıcılar
- Istanka ile kumanda edilen ayırıcılar
- Mekaniki kumandalı ayırıcılar
- Elektriki kumandalı ayırıcılar
- Havalı kumandalı ayırıcılar

Sigortalı ayırıcılar bina içinde veya bina dışında 36kVta kadar kullanılır. Sistemde meydana
gelen arızaların diğer müşteriye yansımaması ve teçhizatı koruma amacı çok küçük enerji
çeken müşteri çıkışlarında kullanılır.

5.RÖLE

Röleler düşük akım veya gerilimlerle büyük güçlerin anahtarlanmasını sağlarlar.Çalışma

prensiplerine göre 2 ye ayrılırlar, bunlar Manyetik ve Termik çalışmalardır.

5.1.Manyetik Röle

Büyük güçlerin anahtarlanmasını sağlayan elektromanyetik anahtarlardır.Genel olarak nüve,

bobin , kontaklar ve gövdeden meydana gelir.

Nüve : Bakır tellerin sarıldığı, makaranın geçirildiği metal parçadır. Tek parça yumuşak
demirden veya silisli saçlardan rölenin büyüklüğüne göre yapılır. Yumuşak demir
kullanılmasının sebebi: mıknatıslık özelliğini hemen kaybedebilmesidir.

Bobin : Yalıtkan bir malzeme üstüne makara şeklinde sarılmış iletkenlerden meydana
gelir. Rölenin büyüklüğüne ve çekeceği akıma göre iletken çapı ve spir sayısı değişir. Bobin
uçlarına gerilim uygulandığında bobin nüveyle birlikte elektro mıknatıs özelliği kazanır.
Böylece karşısındaki paleti çekip, kontakların temasını veya ayrılmasını sağlar.
 Kontaklar : Birbirine temasa halindeyken üzerinden akım geçen, açılıp kapanabilen
parçadır. Kontaklarda kapanma esnasında elektrik sıçraması nedeniyle “ark” ismini
verdiğimiz bozulmalar olabilir. Bunu engellemek için kontaklar çok iyi ( pas yapmaz)
iletkenlerden imal edilir. Kontaklar yapımına göre normalde açık ve kapalı olabilir.

Gövde : Röle parçalarının üzerine monte edildiği parçadır. Elektriki olarak izole edilmiştir.

Rölenin çalışması: Röle bobinine enerji uygulandığında bobinde oluşan manyetik alan
nüveyi mıknatıslar ve karşısındaki metal paleti çeker. Palet uçlarına bağlı olan kontaklar ise
kontak durumuna göre açılır yada kapanır. Yani normalde açık olan kontak kapanır ve bağlı
olduğu devreye enerji aktarmak için anahtar görevi yapar.

Manyetik rölenin kullanım alanları: Röleler elektriki olarak anahtarlamak istediğimiz her
türlü devrelerde kullanılır. TV alıcılarında, PLC devrelerinde , merdiven otomatiklerinde , tek
ve üç fazlı motorlara enerji vermedeki kullanımlar örnek olarak verilebilir.

5.2.Termik Röle

Uygulamada en çok kullanılan aşırı akım rölesidir. Aşırı akımın ısı etkisi ile çalışır.
Genellikle elektrikli cihazları bilhassa motorları, aşırı akımlardan korumak amacıyla
kullanılır.

Isıya göre uzama katsayısı çok farklı olan iki metal yüzeysel olarak birbirine tutturulmuş
ve bunun üzerine bobin sarılmıştır. Bobinlerin bir ucu kontrol edilecek cihaza giderken diğer
ucu bir kontak vasıtasıyla şebekeye bağlıdır.

5.2.1.Termik rölenin çalışması :

Devre akımı bimetal üzerine sarılmış ısıtıcıdan geçmektedir. Normalden fazla akım
geçtiğinde ısıtıcı bobin sargıları bimetali ısıtır ve bimetal kurma kolu yönünde eğilerek
kontakları birbirinden ayırır. Böylece aşırı akım çeken cihazın enerjisi kesilir. Bu röleler
cihaza her zaman seri bağlanır.

Termik rölede bimetal ısınıp eğilmesi için bir miktar süre gereklidir. Eğer bağlandığı cihaz
kısa süreli aşırı akım çekerse, bimetal hemen eğilmeyeceği için koruma işlemini
yapamaz.Termik röleler her zaman cihazlara seri bağlanır. Termik röleler özellikle üç fazlı
motorları aşırı akım nedeniyle ısınıp bozulmalarını engellemek için kullanılır.

Termik röleler aşırı yük veya faz kesilmesi durumunda motoru kontaktör yoluyla devre dışı
bırakır yani termik röle ile donatılan bir kontaktör, çok daha kullanışlı ve faydalı bir cihaz
haline gelir. Zira kontaktöre bir termik röle eklemekle hem kontaktöre bağlı tüketici aşırı
akıma karşı korunur hem de kontaktör aşırı akım dolayısıyla baş gösteren aşırı ısınmanın
etkilerinden korunmuş olur.

Termik rölede her faz bir aşırı akım açısına bağlıdır. Bimetaller ısındıklarında diferansiyel
açma çubuğunu iterek devreyi açtırır. Fazlardan birinin kesilmesi durumunda bimetallerden
sadece ikisi çalışır ve aşırı akım açıcısı aşırı yükleme durumunda olduğundan daha çabuk
işleme geçer. Termik röle mekanizması çevre sıcaklığındaki değişmeleri kompanze ederek,
rölenin çevre sıcaklığından etkilenmesini önler.

Termik aşırı akım rölesinin sıcak işletme durumundaki açma karakteristiğinin ortalama
değeri, soğuk işletme durumundaki rölenin açma karakteristiğinin altındadır. Yani belirli bir
açma akımında soğuk röle, sıcak durumdaki röleden yaklaşık ¼ oranında daha geç açar. Bu
olay, rölenin ve korunacak olan cihazın güvenliği bakımından önem taşır. IEC 60947-4-1'e
göre, motorlar için sıcak durumda 1,5 katı yüklemede rölenin en geç 2 dakikada devreyi
kesmesi şart koşulmuştur.

Ayar akımı tarafından ısıtılan bir röle için açma karakteristiğinin ortalama değerleri, soğuk
durumda işletmeye sokulan rölenin açma değerlerinin yaklaşık % 10 - % 30'u kadardır. Bu
değerler, ayar akımının 1,05 -1,2 katları arasında bulunan sınır akım şiddetlerine bağlıdır.
Buna göre 20° C ortam sıcaklığında ve soğuk durumda termik rölenin, Ie ayar akımının1,05
katında iki saat içinde açmaması ve sıcak durumda 1,2 katında iki saat içinde açması şart
koşulur. Buna göre rölenin sınır açma akımı Ia= (1,05 -1,2).Ie olarak belirlenir. Ayrıca rölenin
sıcak durumda 1,5 Ie aşırı akım değerinde iki dakikada açması, soğuk durumda 7,2 Ie aşırı
akım değerinde ise, gecikme değerine bağlı olarak, 2 saniyede veya 5 saniyede açması istenir
 Eğer üç kutuplu termik röle, iki kutuplu olarak yüklenirse, açma zamanı % 10 kadar ve bir
kutuplu yüklenirse %20 kadar artar. Sınır akım değerleri ve açma karakteristiği, 20° C ortam
sıcaklığına göre belirlenmiştir. Değişik ortam sıcaklığında açma zamanı değişik değer alır.
Bunun sonucu olarak sınır akım değeri düşer ve röle daha erken açma kumandası verir.
Meselâ 50° C ortam sıcaklığında sınır akım % 20 kadar daha düşük olur. Bunun aksine ortam
sıcaklığı ne kadar düşük olursa, 20°C' deki aynı açma zamanı için daha fazla akım ısısına
ihtiyaç olur. Belirli şartlar altında eğer röle ve korunacak olan cihaz, meselâ motor, aynı ortam
sıcaklığında çalışırlarsa ve ısınmaları eşit olursa, rölenin açma karakteristiğinin ortam
sıcaklığına bağımlı olması bir avantaj sağlardı. Fakat bu şartların özellikle uzaktan kumandalı
sistemlerde ve kapalı bir mahfaza içinde bulunan rölelerde her zaman gerçekleşmesi mümkün
değildir. Bu durumda korunacak olan cihaz ile röle aynı ortam sıcaklığında bulunmayabilirler.
Güvenli bir koruma sağlamak için sadece röle ile motorun aynı ortam sıcaklığında
bulunmaları da yeterli değildir. Aynı zamanda rölenin açma sınır ısınması, motorun müsaade
edilen ısınmasına da eşit olmalıdır.

6.DEVRE KESİCİ

Giriş :
Kesici, normal işletme şartlarında devreyi kapamaya, kesmeye, ayırmaya ve bu devrenin
akımını taşımaya, kısa devre ve aşırı akım gibi normal dışı şartlarda ise; devreyi otomatik
olarak kesmeye yarayan mekanik bir açma - kapama cihazıdır.

6.1Kesicinin Çalışma Prensibi :

Devre kesicinin devreyi açma - kapama işleminden başka en önemli fonksiyonu; normal dışı
şartlarda devreyi korumalarıdır. Kesicinin koruma fonksiyonlarını yerine getirebilmesi için
cihaz içinde bazı üniteler bulunmaktadır. A.G. Devre kesicilerinin açtırma üniteleri TS 1058
EN 60947-2 standartlarında salıcı olarak tarif edilmektedir.
6.1.1Salıcılar :

- Aşırı akım salıcıları ( Aşırı akım açtırma ünitesi )

- Düşük gerilim salıcıları ( Düşük gerilim açtırma ünitesi )
- Şönt salıcıları ( Uzaktan açtırma ünitesi )

6.1.1.1.Aşırı Akım Salıcıları :

Aşırı akım salıcıları ve bunların çalışma prensiplerinden önce aşırı akım ve oluşumundan
bahsedelim.

Aşırı Akım :
Anma akım değerini aşan bütün akım değerleri aşırı akım olarak adlandırılır..

Aşırı Akım Oluşumu :

Elektrik devrelerinde aşırı akımlar devreden çekilen gücün artması veya bir kısa devre
sonucunda oluşur. Her iki aşırı akım da elektrik devreleri için oldukça tehlikelidir. Aşırı
akımlar, elektrik devresinde termik ve dinamik zorlanmalara sebep olurlar.

- Çekilen gücün artması ile meydana gelen aşırı akımlar genellikle çok yüksek olmamakla
beraber anma akımının (2-3) katına kadar çıkabilmektedir.
- Kısa devre sonucu oluşan akımlar ise, elektrik devresinin özelliğine göre değişmektedir.
Mesela 100 kVA’lık trafoda 3,2 kA, 2500 kVA’lık bir trafoda ise 60 kA’e kadar
çıkabilmektedir. Trafo, jeneratör, motor, kablo vb. gibi elektrikli cihazların aşırı akım
nedeniyle oluşan ısı ile tahrip olmadan dayanabileceği bir l2.t termik zorlanma değeri vardır.
Formülden de görüldüğü gibi hem akımın değeri hem de akımın geçme süresi son derece
önemlidir. l2.t değerini belli bir değerin altında tutabilmek için akım yükseldikçe akımın
akma süresinin kısalması gerekir. A.G. devre kesicileri, korunacak cihazın l2.t değerinin
altında devreyi açarak güvenli bir koruma sağlarlar.

Aşırı Akım Salıcıları ikiye ayrılır:

a. Aşırı yük şartlarında açan salıcılar,
b. Kısa devre şartlarında açan salıcılar.
Aşırı Yük şartlarında Açan Salıcılar :
Devreden çekilen akımın kesicinin anma akım değerini aştığı durumlarda çalışan
salıcılardır. Ters zaman gecikmeli olarak çalışırlar. Akımın değeri arttıkça açma süresi
küçülür.

Kısa Devre şartlarında Açan Salıcılar :

Kısa devre akımının salıcının ayar değerini aştığı durumda devreyi çok kısa bir sürede ani
olarak açan salıcılardır.

6.1.1.2.Düşük Gerilim Salıcıları :

Elektrik devrelerinde gerilimin belli bir değerin altına düşmesi veya üç fazlı devrelerde
fazlardan birinin kesilmesi cihazların yanarak arızalanmasına neden olabilir. Örneğin, üç fazlı
motorun fazlarından birinin kesilmesiyle diğer fazlar aşırı yüklenecek ve motor yanacaktır.
istenildiğinde kesiciye düşlük gerilim bobini takılarak bu gibi arızaların oluşması
önlenebilmektedir. Düşük gerilim bobini genellikle iki fazdan beslendiği için diğer fazın
kontrolü bir kontaktör kullanılarak yapılır.

6.1.1.3.Şönt Salıcıları :
Devre kesiciyi uzaktan açtırmak için kullanılır. Bir şönt açtırma salıcısına, bir gerilim
uygulandığında besleme geriliminin %70’i ile %110’u arasında açtırma yaptırabilmelidir. (TS
EN 60947-1 madde 7.2.1.4).

6.2.Devre Kesici Çeşitleri

A.G. Devre kesiciler aşırı akım salıcı cinsine göre iki değişik türde üretilir. Bunlar, termik-
manyetik ve elektronik devre kesicilerdir.

6.2.1.Termik - Manyetik Devre Kesiciler :

Aşırı akım salıcı cinsine göre Termik-Manyetik devre kesiciler hem termik hem manyetik
koruma sağlarlar.Termik koruma aşırı yük şartlarında, manyetik koruma işlevi ise kısa devre
şartlarında koruma sağlar.

Termik koruma işlevi, (1,1-3) x In : (Aşırı yük şartlarında koruma için)

Termik korumayı sağlayan bimetal, sıcaklık karşısında uzama katsayıları farklı iki metalin
birleşmesiyle oluşur. Bimetal ısındığında uzaması daha az olan metale doğru bükülür.
Böylece kesici mekanizmasının açılmasına yardımcı olan bir tırnağı kurtararak kesiciyi devre
dışı bırakır. Bimetalin bükülme hızı, kesicinin içinden geçen akımın büyüklüğü ile doğru
orantılıdır. Zira akımın artması sıcaklığın artması demektir. Bu şekilde anma akımının
üstündeki yük akımlarında, kesicinin aşırı akım koruma işlevi bimetal sayesinde
gerçekleştirilir.

Manyetik koruma işlevi, (>3 x In) : (Kısa devre şartlarında koruma için)
Kesicinin bir başka görevi de bağlı bulunduğu devreyi kısa devrelere karşı korumasıdır.
Kısa devre; fazların birbiri ile teması veya faz-toprak teması sonucunda meydana gelebilir.
Kısa devre durumunda kablolardan çok yüksek bir akım geçeceğinden, sistemin enerjisinin
termik korumaya göre çok daha kısa sürede kesilmesi gerekmektedir. Kesici, bağlı bulunduğu
yükü korumak için anında açma yapmalıdır. Bu görevi gören kısım, kısa devre akımının
meydana getirdiği manyetik alanın oluşturduğu mıknatıslanma ile çalışan mekanik bir açma
düzeneğidir.

6.2.2.Elektronik Aşırı Akım Salıcılı Devre Kesiciler :

Elektronik devre kesicileri, termik-manyetik kesicilerden ayıran özellik, aşırı akım

salıcılarının elektronik devre ile kontrol edilmesidir. Elektronik kontrol mikroişlemci
vasıtasıyla yapılmaktadır. Elektronik devrenin dizaynı esnasında, işletmede karşılaşılabilecek
en kötü ihtimaller göz önünde tutulur. Yüksek kısa devre akımlarında, elektronik devre
çalıştırılmadan direkt açma sağlanır. Böylece elektronik devrede olabilecek arıza ihtimali
ortadan kaldırılır. Ayrıca kesicinin açma süresi; kesicinin ve çevrenin sıcaklığından
bağımsızdır. Bilgisayara bağlanma özelliği olan devre kesiciler de mevcuttur, bu sayede
elektronik devre kesicilerin anma ve ani açma akımı ayar sahaları genişler. Bu özellik
kesiciye geniş kullanım imkânı sağlar. Ayrıca elektronik devre kesiciler ortam
sıcaklıklarından etkilenmezler.

6.2.3.Limitörlü Devre Kesicinin Çalışma Prensibi :

Kesici kol ile açılıp kapatılırken hareketli kontak şekil3’de gösterilen ON pozisyonunda,
poz-1 de OFF pozisyonunda ise poz-3’de durmaktadır. Limitör özelliği olmayan bir kesici,
devrede herhangi bir kısa devre meydana geldiğinde oluşan kısa devre akımı, salıcılar
sayesinde kesici mekanizmasını harekete geçirerek kesiciyi açtırır ve kesici kolu da trip
pozisyonuna gelir. Açma süresi 10-20 ms arasında değişir.
 Limitörlü kesicilerde ise bu anlatılanlara ilave olarak; kısa devrenin oluşturduğu zıt
manyetik alan, hareketli kontağı poz-1’den poz-2’ye getirir ve kontak bu pozisyonda kalır.
Yani kontak kendiliğinden tekrar ON pozisyonuna gelmez. Hareketli kontağın açılmaya
başlaması kısa devrenin daha birinci milisaniyesinde başlar. Kontağın poz-2’ye gelmesi ilk iki
milisaniyede, arkın komple kesilmesi ise en fazla 3-5 milisaniyede biter.

Kısa devrenin başlamasıyla aynı anda harekete geçen manyetik salıcılar ise; kesici
mekanizmasını OFF pozisyonuna, mekanizma ise; poz-2’ye gelmiş hareketli kontağı poz-3’e
getirir ve kesici kolu trip pozisyonunda kalır. Hareketli kontağı poz-1’den poz-2’ye getiren
akım, beklenen kısa devre akımından çok düşük bir akımdır. Sınırlandırılmış akım, beklenen
akımın sekiz hatta onda biri mertebesindedir. (şekil- 4) Beklenen kısa devre akımı, limitörlü
devre kesici olmasaydı devreden çok kısa bir sürede olsa akacaktır.

Limitörlü devre kesicinin avantajlar› :

- Kesici tipine göre akımı %90 oranına kadar sınırlayarak trafoları, kabloları ve devredeki
diğer cihazları korurlar.
- Meydana gelen patlama ve arklar çok düşük seviyede kaldığı için hayati emniyet ve pano
içindeki diğer cihazların zarar görmemesi garanti altına alınır.

6.3.Devre Kesicilerin İç Yapısı

Bimetal :
Bimetal, ısı karşısında uzama katsayıları farklı iki plaka halindeki metalin birleştirilmesiyle
oluşan bir malzemedir. Kesici içinden geçen akım bimetali ısıtır. Bu ısının etkisiyle bimetal
diğerine göre daha az uzayan plaka üzerine doğru eğilir. Kesici içinden geçen akım arttığında
oluşan ısı da arttığı için bimetal daha fazla ısınır ve daha çok eğilir. Böylece açtırma
mekanizmasına kumanda ederek kesicinin açmasını sağlar.

Kontaklar :
Kesicilerde, kesilen ve taşınan akım değerleri ile konstrüksiyon göz önüne alınarak kontak
alaşımı belirlenir. Kesicilerde genellikle gümüş, grafit, nikel, wolfram alaşımlı kontaklar
kullanılır. Daha yumuşak yapıda olan gümüş – grafit alaşımlardan yapılmış kontaklar sabit
(alt) kontaklarda, daha sert olan gümüş – wolframlı kontaklar ise hareketli (üst) kontaklarda
kullanılır. Hareketli kontaklara bombeli bir yapı verilmiştir. Bu sayede her açma - kapamada
bombeli ve sert alaşımlı kontaklar, yumuşak sabit kontaklar üzerinde yer yapar. Böylece en
düşük geçiş direnci sağlanır.
Kontak temas dirençlerinin düşük olması için hareketli kontağın sabit kontağa çok iyi temas
etmesi gerekir. Ancak gereğinden fazla kontak baskı kuvveti, kontakların daha kısa sürede
tahrip olmasına sebep olur. Kontak alaşımları, sağlıklı bir açma kapama için büyük önem
arzeder.

Ark Söndürme Hücresi (Seperatör) :

Seperatörler, enerji altında çalışan kesicinin açılması esnasında oluşan arkı söndürmek için
kullanılır. Hareketli kontak, sabit kontaktan ayrılırken kontaklar arasında bir süre daha
akmaya devam eder ve buna ark adı verilir. Bu oluşan arkın çok kısa bir sürede söndürülmesi
gerekir.

Resimde bir devre kesicinin kısa devre deneyi sırasında oluşan ark görülmektedir.

Arkın söndürülmesi :
Arkın etrafında oluşan manyetik alandan dolayı ark seperatörlere doğru itilir. Böylece arkın
boyu uzayarak incelir ve seperatör plakaları arasında bölünerek kopar (şekil-5). Seperatörlerin
yan duvarlarında kullanılan malzemenin özelliğinden dolayı arkın oluşturduğu yüksek
sıcaklık neticesinde bir gaz çıkar. Bu çıkan gazın da arkın söndürülmesinde önemli bir etkisi
vardır.
A.G. Tesislerinde Oluşan Aşırı Gerilimlerin Nedenleri ve Alınması Gereken Önlemler :
Bilindiği üzere elektrik tesislerinde zaman zaman aşırı gerilimler oluşabilmektedir. Bu aşırı
gerilimler, yıldırım düşmesi veya anahtarlama olarak adlandırılan; transformatör,
kondansatör, bobin vb. gibi cihazların devreye girip çıkmaları esnasında çok kısa bir süre için
ani darbe şeklinde oluşmaktadır. Zaman zaman meydana gelen bu tip geçici olaylar fazlar
arasında veya faz-toprak arasındaki bir atlama ile kısa devreye dönüşebilmektedir. Yalıtkan
muhafaza üzerindeki kir, toz ve rutubet atlamanın oluşma ihtimalini arttırmaktadır.
A.G. trafoları devreye alınırken devrenin kapanması esnasında çok kısa süreli yüksek
mıktanıslanma akımları oluşur. Bu akımların ilk tepe değeri, 50kVA’dan 1500 kVA’ya kadar
olan trafolarda nominal akımın 16-35 katına, 1500kVA’dan büyük güçlü trafolarda ise 10-16
katına çıkabilir.Geçici mıknatıslanma akımları çok kısa bir süre (birkaç milisaniye) içinde
sönerler. Transformatörler için anahtarlama cihazları seçilirken bu mıknatıslanma akımları
göz önüne alınmalıdır. Ayrıca bazı elektronik cihazlar, kalkış anında (Boşta çalışan motorlar,
boşta çalışan trafolar, endüstriyel kaynak cihazları elektronik balanslı floresan lambalar ve
elektronik cihazlar) temel şebeke frekansının katlarında harmonik akım ve gerilim
oluştururlar. Tesislerin bu gibi harmonik akım ve gerilimlerden korunması için alçak gerilim
panolarının girişine Harmonik Filtre Reaktörleri takılmalı ve böylece harmonik akım ve
gerilimlerin cihazlara zarar vermesine karşı önlem alınmalıdır.
Bunlara ilave olarak daha birçok nedenden oluşabilecek olan yüksek gerilimin tehlikeli
boyutlara ulaşmaması için, öncelikle trafonun O.G. ve A.G. tarafına uygun parafudr
bağlanmalı ve sistem topraklamasının çok iyi yapılmış olması gereklidir. Örnek olarak
koruma topraklaması için trafo merkezini çevreleyen toprak şebekesinin topraklama direnci
RE ile temsil edilsin ve topraklama direnci RE = 5 ohm olsun. Trafo merkezinin orta gerilim
tarafında faz-toprak kısa devresi meydana geldiğinde, meydana gelecek kısa devre akımı
toprağa akacak ve toprakta bir potansiyel oluşturacaktır. Eğer kısa devre akımı 6.000 amper
ise, 5 x 6000 = 30.000 voltluk bir gerilim trafo merkezi topraklama şebekesi içinde
dağıtılacaktır. Eğer A.G. işletme topraklaması O.G. koruma topraklamasına yanlışlıkla
bağlanmış ise, işletme topraklamasına bağlı alçak gerilim teçhizatı da meydana gelen 30.000
volt potansiyelden etkilenecek ve bu alçak gerilim teçhizatına ciddi zararlar verebilecektir. Bu
orta gerilim tarafındaki faz-toprak kısa devre akımının oluşturduğu aşırı gerilimin değeri,
trafo merkezinden 20 m. uzaklıkta çok küçülür ve tesirsiz hale gelir. Bu bakımdan bir trafo
merkezindeki işletme topraklaması, koruma topraklamasından en az 20 m. uzaklıkta tesis
edilmelidir.

6.4.Kullanım Yerlerine Göre Devre Kesici Seçimi

A.G. Devre kesicilerinin aşırı akım salıcıları, korunacak cihazın (yükün) karakteristik
özelliklerine göre birbirinden farklı olarak ayarlanmış olmalıdırlar.

Motor Koruma Kesicileri :

Motorlar ilk kalkış anında kısa süreli çok yüksek akım çekerler. işletme devamlılığının
sağlanması ve sistemin korunması için seçilecek olan kesicinin manyetik ayar sahasının (8 -
12) In arasında olması gerekmektedir.

Jeneratör Koruma Kesicileri :

Jeneratörlerde oluşabilecek kısa devre akımı çok düşük değerlerde olduğundan,
jeneratörlerin korunması için kullanılacak devre kesicinin manyetik ayarlarının (3 - 5) In
arasında olması gerekir.

Şehir şebekeleri Koruma Kesicileri :

 Şehir şebekelerinde büyük güçlü motorlar, demerajla kalkan yükler bulunmaz ve ayrıca hat
boyları da oldukça uzundur. Hatların sonunda oluşabilecek kısa devre akımlarında A.G.
kesicinin açması gerekir. Bu nedenden dolayı şehir şebekelerinde kullanılan kesicilerin
manyetik ayarlarının (4 - 8) In arasında olması gerekmektedir.

Toprak Kaçak Koruma Kesicileri :

Toprak kaçaklarına karşı koruma şayet kesicinin kendi bünyesinde mevcutsa; kesicinin
üzerindeki ayarlarından, eğer toprak koruma ünitesi kesicide mevcut değilse, toroidal trafo ve
toprak kaçak algılama rölesi kombinasyonu ile kesici kumanda edilerek toprak kaçaklarına
karşı koruma sağlanır.

6.5.Seçicilik

Giriş :
Şebeke içerisinde herhangi bir yerde hata oluştuğunda, sadece hatanın üst tarafında ve en
yakın yere yerleştirilmiş koruma cihazı tarafından hatanın giderilmesini sağlayan, otomatik
koruma elemanlarının koordinasyonuna seçicilik denir. Örneğin; A2 devre kesicisinin
kumanda ettiği yük tarafında aşırı yük, veya kısa devre gibi herhangi bir nedenden dolayı hata
oluştuğunda, eğer önce A2 açılıp, A1 kapalı kalıyorsa bu sistem için tam seçicilik vardır
(şekil-13).

Eğer yukarıda belirtilen koşul nominal kısa devre akımına kadar karşılanamıyorsa, kısmi
seçicilik vardır. Seçicilik birçok endüstriyel, ticari ve benzeri tesiste zorunlu olan işletme
sürekliliğini sağlar. Seçicilik, devre kesicinin açma akımı (I1) ve açma zamanı (t)
paremetreleri ile sağlanmaktadır. Bunlar;

6.5.1.Akım Seçiciliği :
Şekil 14’deki B1 devre kesicinin IB1 anma akımının, B2 devre kesicinin IB2 anma
akımından daha büyük olduğunu varsayalım. IB1 akımından daha küçük hata akımlarında B2
devre kesicisi devreyi açarak, akım seçicilik sağlamaktadır. Bu seçicilik, B2’de akım
sınırlayıcı (limitörlü) bir devre kesici kullanılarak tam seçiciliğe çıkarılabilir. Çünkü limitörlü
kesiciler kısa devre akımını sınırlayarak çok kısa sürede (10 ms’nin altında) devreyi açarlar.
Yani seçicilik, hem aşırı yüklerde hem de kısa devrelerde sağlanmalıdır.
6.5.2.Zaman Seçiciliği :
Devre kesicinin kısa süreli gecikme zaman ayarı sayesinde, sistemdeki diğer kesicilerle
açma süreleri karşılaştırılarak seçicilik sağlanır. şekil-15’de görüldüğü gibi C1 ve C2
kesicilerin çalışma eğrileri çakıştırılarak, C1 kesicinin gecikme zaman ayarı C2 kesicisine
göre arttırılarak seçicilik sağlanmaktadır. Burada C1 devre kesicisinin, kısa zamanlı gecikme
sırasında etkisi altında kalacağı dayanma akımı ile uyumlu bir elektrodinamik dayanımı
olmalıdır. Gecikme (trafo tarafında) gecikme (yük tarafında).

Seçicilik Çizelgesi :
Seçicilik çizelgesi, yüke en yakın olan devre kesicinin açacağı akım değerlerini gösterir.
Seçiciliği sağlayan kombinasyonlar koyu bölgelerle gösterilmiştir. Bu bölgeler içinde, trafo ve
yük tarafındaki devre kesicilerin termik ve manyetik açma eğrileri arasında hiçbir zaman
girişim olmayacak şekilde tasarlanmıştır. Yani seçicilik tabloları, şebeke tarafındaki kesicinin
maksimum ani açma akımı, yük tarafındaki kesicinin ani açma akımının 1,5 katı veya daha
büyük değerlerde olacak şekilde düzenlenmiştir.

I2 = Devre kesicinin kısa devre açma akımı (A)

I2 (Trafo tarafında) / I2 (Yük tarafında) ≥ 1,5

Seçicilik Sınırı :
Seçicilik sınırı, aşıldığı anda her iki koruma elemanının da aynı anda açma yapacağı akım
değeridir. Tablolardaki seçicilik sınırı akımları, şebeke tarafındaki devre kesicinin kısa devre
açma akımının üst sınırı olarak verilmiştir.