METALİK BAĞ

PRE
PAR
ED
GÜ BY
LŞA
H Ç
ELİ
K
 Metal nedir?

• Yüksek ısıl ve elektriksel iletkenlik,

•“metal parlaklığı” denen özel bir parlaklık,
•Biçim değiştirmeye karşı bir yatkınlık,
•Katyon oluşturmaya karşı belirgin bir eğilim gösteren,
•Çoğunlukla normal sıcaklık ve basınç altında katı halde bulunan,
•Bazik oksitler verme eğilimi gösteren ,
•Kendine özgü fiziksel ve kimyasal özellikleri olan basit
elementlerden her biri metal dir. Bunlara maden de denir. Bütün
elementlerden yaklaşık 70 kadarı metaldir.
 Metal Bağı nedir?
Metal atomları metal içinde birbirine çok yakın olduğundan,
herhangi bir metal atomunun elektronu, komşu atom çekirdeğinin
de etkisinde kalır. Metal atomlarında valans elektronları atomun
çekirdeğine çok zayıf bağlı olduğundan, komşu çekirdeğin de
etkisinde kalan valans elektronları metal içinde belirli sürelerde
hangi atoma bağlı olduklarını bilemezler. Bu durumda metal içinde
bir "serbest elektron denizi" oluşur. Metale küçük bir gerilim
uygulandığında bu elektronlar kolaylıkla etkili kuvvetin yönünde
hareket eder ve bu sebepten metallere iyi iletkendir denir. Metal
atomları arasında valans elektronlarının paylaşımı da metallere
özgü bir bağ türünü oluşturur ve bu da metalik bağ olarak
adlandırılır.
+ - +- +
- - - -
+ - +- +
- - - -
+- +- +
 Metallerin Özellikleri
• Çoğu metaller ksi, hsi ve hmk kristal yapılarına bulunur.
hmk(KS:8) Be, Mg, Zn, Cd, Ti, Zr, ….
hsi (KS:12) Zn, Cd, Tl….
ksi (KS:12) Cu, Ag, Au, Al, Ni, Pd, Pt
• Bir metal için, basınç ve sıcaklık değiştirilirse birden çok kristal yapı
elde edilebilir.
Co ABCABC 500 °C >
Co ABABAB 500 °C <
• Yumuşak ve dövülebilir metaller, genellikle (ksi) yapısındadır. (bakır)
ksi yapılarda daha çok düzlem mevcuttur.
• Sert ve kırılgan metaller genellikle (hsi) yapısındadır (çinko)
• Çoğu metal bükülebilir, çünkü metalik bağ yöne bağımlı değildir.
• Atomlar birbiri üzerinde kayabilir ve yeniden kristal şekli alabilir.
 Alaşım nedir?
İki veya birkaç maddenin muhtelif oranlarda beraberce eritilerek
meydana getirdikleri karışıma alaşım denir.
Endüstriyel önemi olan maddelerden çoğu birden fazla türde
atom veya moleküllerden oluşur, yani bunlar tek ögeli sistemler
değildir. Örneğin; çeliğin ana öğeleri demir ve karbon olup bunlardan
başka elementler de bulunabilir.
 Alaşım Türleri
a) Yer Değiştirme Alaşımı: Çözünen atom çözen atomlardan birinin
yerine geçer ve yapının kristal sisteminde bir değişme meydana
gelmez.
Böyle bir alaşımın meydana gelebilmesi için üç şart vardır;
1. Çözünen ve çözen atomların boyutları en fazla %15 farklılık
göstermeli, fazla olması durumunda sistemde bozulma meydana
gelir.
2. Çözünen ve çözen metallerin kristallenme sistemleri aynı olmalı
ki birbirlerinin sistemine kolay uyum sağlamalıdır.
3. Çözünen ve çözen metaller aynı yükseltgenme basamağında
olmalıdır.
 Örnek: Potasyum( rK= 236 pm ), sodyumdan(rNa = 191 pm) %19
daha büyük olduğu için karışmamalıdır(deneylerde bunu destekler).
Nikel(rNi =125 pm) ve bakır(rCu=128 pm) benzer elektropozitifliğe
sahiptirler ve ymk sistemde kristallenirler. Büyüklük farkı %2.3’tür.
Saf nikel ile saf bakır her oranda katı-katı çözeltisi oluşturabilir.
Halbuki hsi kristallenen Zn(rZn= 137 pm) bakır ile belirli oranda
karışır ( büyüklük farkı %7 kadardır).

Rastgele yer değiştirmeyle

oluşan alaşım Süper örgü alaşımı
b) Atomların boşluklara yerleşmesiyle oluşan alaşımlar: Özellikle
ametaller (H, C, B, N… gibi) metal kristalleri arasına yapıyı bozmadan
girebilir ve çözen ile çözünenin oranı belirli olabilir. Karbonun demir
içinde dağılması Fe3C şeklinde bir bileşik gibi düşünülebilir veya
küçük olan atomlar O ve T ’ lere rastgele girebilir. Bunlar bileşikten
ziyade katı-katı çözeltisi şeklinde düşünülebilir. O boşlukları
doldurabilecek atomları yarıçapları 0.414r kadar olmalıdır. Bu
boşluklara girebilecek atomlar H (rH= 37 pm) , B (rB= 81 pm) , C (rC=
78 pm) ve N (rN= 75 pm) olabilir. Bunları barındıracak atomların
yarıçapları sırasıyla 90, 195, 188 ve 180 pm olmalıdır. Bu durum pek
çok metalin hidrürünün, karbürünün, borürünün ve azotürünün nasıl
oluşabildiğini açıklar.

Boşluklara yerleşme ile oluşan alaşım

 Metallerde bağlanma
1.Elektron Denizi Modeli: 1900’lü yılların başında Drude, metali, içinde
elektronların hareket ettiği bir örgü olarak kabul etti ve elektronların
hareketini gaz moleküllerinin serbest hareketine benzetti. Bu fikir
Lorentz tarafından geliştirildi. Lorentz, değerlik elektronlarının oldukça
düşük iyonlaşma enerjilerini dikkate alarak, metalleri, serbest değerlik
elektronlar denizine yerleştirilmiş pozitif iyonların oluşturduğu katı
kürelerden meydana gelen örgü olarak tanımladı. Bu model elektronların
serbest hareketini ve kristali bir arda tutan kuvvetin, elektron
bulutuyla pozitif iyonlar arasındaki etkileşimden kaynaklandığını
açıklayabilmektedir.
 Ancak bu teori, değerlik elektron sayısının artışıyla bağlanma
enerjisinin artmasını kalitatif olarak açıklamasına karşın, kantitatif
hesaplamalarda başarılı sonuçlar vermemiştir.

Elektron denizi modeline göre metalik yapı

2. Değerlik bağı teorisi: İyonların varlığı metallerdeki elektrik
iletkenliğini açıklamakla birlikte, bu teori ısı iletimi, parlaklık, çözelti
ve sıvı halde metalik özelliklerin korunmasını yorumlamada yetersiz
kalır.
3.Bant teori: Molekül orbitalleri teorisinin metallere uygulanması, bu
teorinin basit moleküllere uygulanmasının genişletilmiş bir şeklidir.
Boş orbitallerin varlığı metalik özellik için çok önemlidir. N, O, F,
Ne ve uyarılmış C atomları boş atomik orbital taşımadığından ametalik
özellik gösterir.
 MOT’yi Li kristalindeki bağlanmayı açıklamak için inceleyelim: Li atomu
1s2 2s1 2p0 elektron dizilişine sahiptir. Li2 molekülü gaz fazında kararlıdır
ve 2s atomik orbitallerinin girişimiyle oluşur. Ayrıca değerlik tabakasında
üç tane 2p orbitali vardır ve bu boş orbitallerin varlığı metalik özellik için
çok önemlidir.
Boş atomik orbitaller başlıca iki farklı şekilde ilave bağ oluşturmak için
kullanılabilir:
1.Boş atomik orbitaller, diğer atom veya ligantlardan koordine bağlar
oluşturmak üzere elektron çiftlerini kabul edebilir.
2. Atomların birkaç elektronunu komşularıyla paylaştığı büyük moleküller
oluşabilir. Bor hidrürler ve karboranlarda görülen bu durum metallerin
önemli özelliklerindendir.
 Li2 molekülünde molekül orbitallerine
yerleşmiş altı elektron vardır. Bağlanma
σ2s molekül orbitalinin dolu ve karşılık
gelen σ*2s orbitalinin boş olmasının
sonucudur. İç tabaka elektronları ihmal
edilirse, her iki Li atomundaki 2s
orbitalleri, bir bağ ve bir karşıt bağ
olmak üzere iki molekül orbitali verecek
şekilde girişim yapar ve değerlik
elektronları bağ molekül orbitalini
doldurur.
Li3 molekülünü düşünelim. Teoriye göre
üç tane 2s atom orbitali, bir bağ, bir
karşıt bağ ve birde bağ yapmayan mo
oluşturur.Bağ yapmayan mo enerjisi diğer
ikisini arasındadır. Değerlik orbitalleri
yandaki gibi yerleşir.
Li4te ise dört atomik orbital iki bağ ve
iki karşıt bağ olmak üzere dört mo verir.
Li4’te dört Li atomundan gelen dört
 Molekül orbital oluşumuna katılan atomik orbitallerin sayısı
arttıkça, oluşan mo arasındaki enerji farkı azalır.Özellikle bağ ve
karşıt bağ mo arasında yer alan bağ yapmayan molekül orbitallerinin
varlığı , bu iki grup arasındaki enerji aralığını düşürür. Çok sayıda atom
söz konusu olduğunda molekül orbitalleri arasındaki enerji düzeyleri o
derece birbirine yaklaşır ki, hemen hemen bir süreklilik söz konusu
olur. Çok sayıda aynı tür atomik orbitalin girişimiyle oluşan, birbirine
oldukça yakın çok sayıda enerji düzeyi içeren bu topluluğa enerji bandı
adı verilir.
 İletkenlik Bantı

Boş

Li atomlarının s ve p
orbitalleri arasında
etkileşim mevcut

Dolu

Fermi Seviyesi

Fermi Seviyesi: T = 0 0K’ deki HOMO düzeyi Değerlik Bantı

T > 0 da, Fermi düzeyindeki e lar uyarılarak iletkenlik bantına geçer.
Bu e lar elektrik alanında hareket eder.
 Fermi düzeyine yakın elektronlar yüksek derecede
hareketliliğe sahiptirler ve bu hareketli elektronlar metallerin
yüksek ısı ve elektrik iletiminden sorumludur. İletim, molekül
orbitallerinin, kristal içindeki bütün atomlar üzerine üç boyutlu
olacak şekilde yayılmasından ve bir bant içindeki enerji düzeyleri
arasında önemli bir enerji aralığı bulunmamasından kaynaklanır.
Böylece fermi düzeyine yakın elektronlar çok az bir enerjiyle boş
enerji düzeylerine geçerler.
 Elektrik İletkenliği

Metaller — Sıcaklık arttıkça iletkenlik azalır

Yarıiletkenler —Sıcaklık arttıkça iletkenlik artar
Yalıtkanlar— iletkenlikleri çok düşüktür

Metallerde, T arttıkça atomların titreşimleri artar,

bu durum iletkenliğin düşmesine neden olur.
Yarıiletkenlerde, T arttıkça daha fazla elektron iletkenlik
bantına geçtiğinden iletkenlik artar.
Sodyum ve Magnezyum
 Yalıtkanlar, Yarıiletkenler ve İletkenler

yalıtkan yarıiletken iletken

Eg  6 eV Elmas Yalıtkan
Eg  0.5 – 3 eV Silisyum Yarıiletken
Eg  0 eV Metaller İletken
 Öz Yarıiletkenler
Grup 4A Band gap (eV)
C 6.0
Si 1.1
Ge 0.7
Gri Sn (>13 ˚C) 0.1
Beyaz Sn (<13 ˚C) 0
Karbon 0

Safsızlık Yarıiletkenleri
• İletkenlik eser miktardaki safsızlık ilavesi ile kontrol edilir.
• Safsızlıklar Ga, Al veya As atomlarıdır.
• Aşılanan atom (dopant) Si atomları ile yer değiştirir.
• Dopant atom ya Si dan daha az elektron ( Ga veya Al) yada Si dan
daha fazla elektron ( As) içerir.
 Silisyum
Silisyum
p-tipi n-tipi

e- e- e- İletkenlik bandı e- e- e-
Verici seviye
Alıcı seviye 1.1 eV

+ + + Değerlik Bandı

Ga veya Al As veya Sb

• Donor level has electrons.

• Acceptor level is slightly
higher in energy than Fermi • Electrons promoted from donor level to
level. conduction band.
• Negative electrons are charge carriers
• Electrons readily promoted
and so called n-type.
into acceptor level.
Bant teorisinin uygulamaları: LED ve Güneş Pilleri
•Light-emitting diode (LED)
electron in  photon out
Light source with long life, low power, compact design
Applications: traffic and car lights, large displays

• Solar Cell
 photon in  electron out
 Renewable energy source!
SÜPER İLETKENLER

Süper iletkenlik, bazı malzemelerin

hiç bir direnç göstermeksizin elektrik
akımını iletmesine verilen addır.

Maglev trenleri süperiletkenlerin

manyetik ortamda itilmeleri özelliğinden
faydalanılarak yapılmışlardır
 • Normal iletken malzeme

• a
)

• Manyetik alan çizgileri

• Süper iletken malzeme

• b
)

• Manyetik alanın:
• a) Normal iletken malzemede,
• b) Süperiletken malzemede davranımı.

• 28.11.2008