You are on page 1of 138

Erciyes Üniversitesi

Mühendislik Fakültesi
Makina Mühendisliği Bölümü

DİFERANSİYEL DENKLEMLER
ve
UYGULAMALARI
(DERS NOTLARI)

Doç.Dr. Sebahattin ÜNALAN

Kayseri, Eylül 2003


01
BÖLÜM I

PROBLEM ve DİFERANSİYEL ÇÖZÜM


1.1 GİRİŞ.

Mühendislik bir problemin çözümüne yönelik araştırma yapan bir hesaplama bilimidir. Bir
hesaplama işlemi ise, değişik metodlar neticesinde geliştirilmiş olan bağıntı-denklem-eşitlik ismi
verilen, değişik fonksiyonların kullanılmasıyla mümkündür. Yani denklemsiz bir problem
çözümünden bahsedilemez. “Doğru-Yanlış”, “Az-çok”, “Büyük-Küçük” gibi mantıksal yorumlar
ancak bir denklemin vereceği sayısal sonuca göre veya eğrisel karekterestiğine göre yapılabilir. Bu
bağıntılar veya denklemler, deneysel olarak bulunması halinde AMPİRİK, nümerik metodlarla
bulunması halinde NÜMERİK ve teorik tekniklerle elde edilmesi halinde ise ANALİTİK bağıntılar
ismini alırlar. Bir bağıntının çözüm aralığı ve hassasiyeti, sınırlı ve hatasız olabileceği gibi, (-∞, ∞)
aralığı ve belirli bir hata olabilir. Bunun nedeni, bir denklemin üretimi sürecinde bazı ön şartların
kabul edilmesi ve denklem üretimini imkansız kılan bazı parametreler ihmal edilmesidir.
Dolayısıyla hem denklemleri kullanabilmek ve çözebilmek, hemde bu denklemlerden elde edilecek
sonuçların doğruluğu hakkında yorum yapmak belirli bir bilgi birikimini gerektirecektir. Bu
nedenle, hesaplama işleminde kullanılan denklemlerin nasıl ve hangi şartlarda bulunduğu çok
önemli olacaktır. Başka bir ifadeyle, denklemlerin nasıl üretilildiğinin ve çözüm metodlarının ne
olduğunun bilinmesi mühendisler için vazgeçilmez bir aşamadır.

Bu dersin amacı, bahsedilen denklemlerden TEORİK ve NÜMERİK çözümlerin uygulanabileceği


temel yapının oluşturulabilmesi için gerekli olan matematiksel ve temel fiziki teknikleri vermektir.
İlave olarak, çözüm modeli olarakta isimlendirilebilecek temel yapının ürünü olan denklemlerin
nasıl çözüleceği sorusuda cevaplanacaktır. Çözüm teknikleri ve çözümün uygulanacağı temel yapı,
tam olarak doğru olabileceğı gibi belirli bir hata payını baştan kabul ederek yaklaşık neticeler de
verebililecektir. Önemli olan bu hatanın problem üzerinde etkisinin mühendislik açısından ihmal
edilebilir seviyede olmasıdır. Bu nedenle bir mühendis kesin çözümlerin yanında yaklaşık
çözümlerle de ilgilenen kişidir. Çözüme ulaşma yolunda, nelerden vazgeçileceğini ve bu vazgeçilen
parametrelerin sonuç üzerindeki etkisi tahmin edebilen matematik ve fizik adamıdır.

Mühendis başka bir ifade ile “matemetiksel ve fiziksel olarak doğru olabilen bir çözümü mutlaka
bulmak için zorunlu olarak kabul edilen bir hatanın, çözüm sonrasında sonuç üzerine etkisini
yansıtabilecek kadar, ilgili problemin gereği olan fiziksel ve matematiksel bilgiye sahip olan ” kişi
demektir. Diğer bir bakış açısıyla, mühendis problemi en kolay, mümkün olan en doğru şekilde
çözüp, bulunan neticelerin geçerliliğinide tayin edebilen kişidir. Böyle bir kabiliyet ise ancak
matematisel ve fiziksel bilgilerin olarak tam olarak bilinmesiyle ve bunların harmanlanmasıyla
mümkün olabilir. Sonuçta, probleme ve problemin fiziğine olan hakimiyet, pratik mühendislikte
oluşabilecek arızaların veya üretim hatalarının meydana geliş sebeplerinin kolay bir şekilde
belirlenmesine ve en kısa zamanda arızanın giderilmesine de yardımcı olacaktır.

1
Örnek-1: İlk hızı 1 m/s olan maddesel nokta, a = şeklinde zamana bağlı ivme ile
sin(0.25t )
hareketine devam etmektedir. Hareketin zamana bağlı hızını veren denklemi bulunuz.
Denklemdeki t nin birimi saniyedir.

02
dV
dt ∫
Çözüm : a = , dV = ∫ adt ise hız 2
2
1.8
ivmenin zaman üzerinden integrasyonundan 1.6
V t
dt
∫1 ∫0 sin(0.25t ) integrali
1.4
bulunabilir. dV =
1.2
sin ( 0.25 t )
hareketin zamana bağlı hız denklemini 0.25 t
1

verecektir. Bu integralin çözümü ile 0-∞ 0.8

arasındaki herhangi bir t zamanı için geçerli 0.6

V=V(t) şeklinde bir denklemi verecektir. Ancak 0.4


verilen integral çözülemeyen bir integraldir. 0.2
Dolayısıyla V=V(t) şeklinde bir bağıntı 0 0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
üretilemeyecektir. Buda hareketin hızının
0 t 10
hesaplanamaması manasınadır. Bu aşamada
tam bir çözüm yerine yaklaşık bir çözüm Çözülemeyen integral nümerik yöntemlerle
düşünülebilir. Bu yaklaşık çözümün birincisi çok hassas bir şekilde çözülebilir. Nümerik
analitik olarak çözülemeyen integralin sayısal çözüm ve V(t)=1+4 t1/2 denklemiyle değişik
(nümerik) olarak çözülmesidir. İkincisi ise, zamanlar için hesaplanan hız değerleri
integralin çözümsüzlüğüne neden olan mukayese edildiği zaman 3 s den sonraki hız
fonksiyonel yapının belirli bir hata ile değerlerinin çok farklı olduğu görülecektir.
giderilmeye çalışılmasıdır. İntegraldeki Yandaki tabloda MATHCAD ile yapılan
sin(0.25t) yerine, küçük 0.25t değerleri için ≈ nümerik integrasyon ve V(t)=1+4t1/2
0.25t yazılabilir. Böylece integral çözülebilir denklemi ile hesaplanan hız değerleri
hale dönüşür. Bu yaklaşımın doğruluğu, görülmektedir. İfade edildiği gibi 3 s den
yandaki şekilden gözlenebilir. Zaman-t nin 0 ile sonra hız değerleri arasında fark meydana
3 saniye değerleri arasında sin(0.25t) ve 0.25t gelmektedir. 10 saniye için V(t)=1+4t1/2
arasında büyük bir uyum vardır. İntegral eğri denkleminden hız hesaplanır- sa %12 lik
altında kalan alanın hesabı manasınada geleceği [=(15.524-13.649)*100/15.524] bir hata
için 0-3 saniye aralığında her iki eğri altındaki yapılmış olur.
alanda hemen hemen aynı olacaktır. Ancak, 3
saniyeden büyük zaman değerlerinde aradaki Değişik zamanlar için nümerik
fark büyümektedir. Böylece 0-3 arasında ve analitik hız değerleri [m/s]
kullanılmak üzere hareketin hızını tanımlayan Zaman Nüm.Hes. V(t)=1+4t
1/2

bir denklem üretilebilir. t [s]


V t t
1 5.004 5.000
dt dt 2 6.681 6.656
∫ dV = ∫
1 0 sin(0.25t )
≈ ∫
0 0.25t
ise
3 7.995 7.928
4 8.139 9.000
V(t) = 1+4 t1/2 (t<3 s) 5 9.194 9.944
6 10.205 10.797
8 13.232 12.313
10 15.524 13.649

Örnek-2: Aynı kütleye sahip bir paraşütün ve bir çelik bilyanın H kadar yükseklikten serbest
bırakılması halinde meydana gelen hareketlerin hız ve yol denklemlerini bulunuz.

Çözüm : Çelik bilyaya ve paraşüte etkiyen kuvvetler Ağırlık (W) ve Hava Direnç (FR)
kuvvetleridir. Hava direnci cismin yüzey alanıyla (A) yakından ilişkilidir. Büyük yüzeylere
büyük direnç kuvvetleri, küçük yüzeylere küçük direnç kuvvetleri etkiyecektir. Genel olarak
akışkan direnç kuvvetleri akışkan veya cisim hızıyla n.dereceden (Vn) orantılıdır. Bu durumda
paraşüt ve çelik bilya için II.Newton Kanunu (∑F=ma) uygulanırsa ivme (a) şu şekilde
bulunur.
3
AV n
∑F=ma , W-FR = ma , W=mg ve FR=AVn ise a = g −
m

Son ifadeye göre ivme hızın fonksiyonudur. Hareket süresince hız değişeceği için ivme
değişecektir. İvmeden hıza ve hızdan yola integrasyon ile geçilebilir.

dV A dV
a= = g − V n ise ∫ dt = ∫
dt m A
g− Vn
m

Son integralin alınabilmesi n değerinin sayısal değerine bağlıdır. “n” sayısı cisim
geometrisine, akışkan cinsine ve akış cinsine göre 0.5 ile 2 arasında değer alabilir. Bu
durumda integral alma işlemi genel manada mümkün olamadığı için “çözümsüzlük var”
denilebilir. Çözüm için çözümsüzlüğe sebep olan direnç kuvvet ihmal edilmesi düşünülebilir.
Çok küçük yüzey alanına sahip çelik bilya için FR≈ 0 alınabilir. Bu durumda ivme yerçekimi
ivmesine eşit olup sabit olacaktır. Yeni durumda zamana bağlı hız ve yol denklemleri

dV 1
a= = g ise V=gt ve s = gt 2
dt 2

olacaktır. Lise seviyesinde fizik bilgisi olarak verilen bu denklemler sadece direnç kuvvetinin
yaklaşık sıfır olduğu veya hareket ivmesinin sabit olduğu durumlarda kullanılabilir. Bir
paraşüt hareketinin analizinde kullanılamaz.

Yukarıdaki örneklerden görüldüğü gibi problem çözümünde amaç en doğru ve en kolay çözümü
uygulamaktır. Tercih edilen bir denklem vasıtasıyla analitik çözüm aramaktır. Sonra nümerik ve
gerekirse deneysel çözümler takip edilecektir. Genel olarak bir mühendislik probleminin çözümü
için gerekli olan bir denklemin elde edilmesi için başlangıcından sonuna kadar gelişen genel olaylar
Tablo-I‘ deki akış şeması ile açıklanabilir. Deneysel ve nümerik çözümlerin aşamaları Tablo-1 de
açıktır. Bu çözüm metodları için gerekli alt yapı ve teknikler Ölçme Tekniği ve Nümerik Analiz
dersleriyle verilir. Analitik veya teorik analizi içeren çözüm metodu ve aşamaları Diferansiyel
Denklemler Dersinin müfredatını kapsamaktadır. Bu dersin kapsamının daha iyi anlaşılması
bakımından, analitik çözüm için bu tabloda görünen aşamalar daha detaylı olarak alt bölümlerde
incelemiştir:

1.2 Mühendislik Problemi:

Makina mühendisliğinin ilgi alanı olan Enerji, Termodinamik, İmalat-Konsrüksiyon, Makina


Dinamiği ve Mekanik anabilim dallarını ilgilendiren Dizayn, Üretim ve Kontrol hesaplamalarının
tamamıdır. Hata tayini, ayar işlemleri, üretim sonrası kontrol gibi tüm süreçler bir problemin
kapsamı dahilindedir. Bir problem bu anabilim dallarından sadece biri ile alakalı olabileceği, birden
fazla alanıda kapsayabilir. Bir problemin hem nümerik hem deneysel veya hem teorik hemde
deneysel çözümü yapılabilir. Deney reel ortamı temsil edeceğinden, neticeleri daha sağlıklı
olacaktır. Ancak deneysel çalışma pahalı ve hassas bir işlemdir. Bu nedenle literatürde teorinin
doğruluğu deneysel çalışma ile doğrulandıktan sonra deneysel çalışma tercih edilmez. Daha
ekonomik ve kolay olan analitik ve nümerik çözümler ile netice aranır.

4
Tablo - I : Bir Çözüm Denklemin Bulunması için Gerekli Aşamalar

Mühendislik
Problemi

Deneysel Teorik Uygun


Fiziksel
Deney Setinin Çalışma ve Çalışma Koordinat
Büyüklüklerin
Hazırlanması Model Sisteminin
Tanımlanması
Seçilmesi

Sınır ve Diferansiyel
Deneysel ÖLÇME
Başlangıç Denklemin
Ölçümler TEKNİĞİ
Şartlarının Teşkil
Belirlenmesi Edilmesi

Sonuçların İSTATİSTİK
Yorumu ve METODLAR
Hata Diferansiyel
Analizi Nümerik
Denklemin Analitik
NÜMERİK Çözüm
Çözümü Çözüm
ANALİZ

Deneysel Ölçümlerin
AMPİRİK DENKLEME Tüm Sonuçların Fiziki Olarak Yorumlanması.
Dönüştürülmesi Teorik ve Deneysel Neticelerin Mukayesesi

Örnek: F [N] luk bir basma kuvveti zorlanan A kesitli L uzunluğundaki makina elemanının 25 oC
ve 400 oC sıcaklık ortamlarında çalışması halinde hesaplamalarda dikkate alınacak kriterler neler
olabilir.

F F
F
∆L1
∆L2
∆L1 < ∆L2
L
Flambaj
Şekil değişmiş haller hali

25 oC 400 oC
(a) (b)

Değerlendirme : Bu makina elemanının F kuvvetini emniyetli bir şekilde taşıması için gerekli kesit
ve uzunluk değeri Makine Elemanları, Malzeme, Isı transferi ve Mukavemet bilgileri dahilinde
hesaplanmalıdır. Bu açıdan kullanılan malzemenin emniyetli gerilme değerleri F’ nin sebep olduğu
basıncı ve L uzunluğunun maruz kaldığı burkulmayı (flambaj) karşılayacak seviyede olmalıdır.
Basınç ve burkulma tesirinde malzeme bir şekil değişimine maruz kalacaktır. Bu şekil değişiminin

5
çalışılan ortam ve malzeme sıcaklığı ile yakın bir ilgisi vardır. a şıkkında malzeme oda
sıcaklığındadır. Bu nedenle atomik yapıda bir değişim gözlenmez. Böyle bir halde sıcaklık sonucu
mukavemette bir azalma veya plastik-elastik şekil değişiminin tehlikesinden bahsedilemez.
Mukavemet hesaplamaları için L, A ve F ile malzemenin emniyet sınırını belirleyen gerilme değeri
yeterlidir. Bu nedenle sadece mukavemet problemi olarak ele alınabilir. Oysaki b şıkkında malzeme
yüksek sıcaklıktadır. Bu nedenle atomik (kristalik) yapı değişim gösterebilir. a şıkkına göre şekil
değiştirme (elastik veya plastik deformasyon) kabiliyeti daha fazladır. Bu nedenle yüksek sıcaklık
ortamında çalışmak istenmeyen neticeler doğuracaktır. Bu açıdan b şıkkında malzeme ek bir
sistemle soğutulmalıdır. Dolayısıyla mukavemet hesaplarına ilave olarak ısı transferi hesaplamaları
ve malzemenin mikroskobik analizide yapılmalıdır. Örnek olarak, mikroskopik yapı YMK yapıdan
HMK yapıya kayabilir. Bu değişim malzemenin sertlik, elektrik iletkenliği, ısı iletme kabiliyeti,
dayanımı gibi tüm özelliklerinin değişmesine neden olabilir. Hatta soğutmayı temin etmek için
eleman yapısında meydana gelecek dizayn değişimleri, mukavemet analizinde tekrar dikkate
alınmalıdır. Soğutma için eleman içerisinde soğtucu akışkan kanalları açılmalıdır. Bu kesitte ve
diğer boyutlarda değişime neden olacaktır. Dolayısıyla konular birbirinden bağımsız olmayıp,
birbirleriyle etkileşim halindedirler.

1.3 Fiziksel Büyüklükler:

İlgili probleme etkisi olan birimli (4 temel birim: m; metre, oC; santigrad derece, s; saniye ve kg;
kilogram) veya birimsiz bütün büyüklüklerdir. Diğer bir ifade ile bulunacak çözüm denkleminde ve
çözüm aşamasında karşımıza çıkacak Sabit ve Değişkenlerdir. Bu büyüklüklerin belirlenmesi ilgili
problemin fiziğine hakim olmakla mümkündür. Bir probleme etkiyen fiziksel büyüklüklerin iyi
belirlenmesi çözümün sıhhatini de direkt etkiliyecektir. Yanlış bir belirleme hasaplanan ve gerçekte
meydana gelen değerler arasında bir farkın meydana gelmesine neden olacaktır. İyi bir fiziki bilgi
aynı zamanda pratikte meydana gelebilecek problemlerin giderilmesinede yardımcı olacaktır.
Fiziksel büyüklükler tespit edilirken probleme olan etkiside başlangıçta belirlenebilmelidir.
Böylece, kolay çözüm açısından hangi fiziksel parametrelerin ihmal edilebileceği tayin edilebilir.
Çünkü, fiziksel büyüklük sayısının artması, problemin daha komplex olmasına ve analitik çözümün
daha zor olmasına neden olacaktır. Hiç çözüm bulamamak yerine, kabul edilebilir bir çözümün
üretilmesi mühendislik formasyonunun bir sonucudur.

Tablo II : Temel Fiziksel Büyüklükler, Sembolleri ve Birimleri


Değişkenler Sembol Birim Değişkenler Sembol Birim
Zaman T Sn Atalet momenti I mm4, kgmm2
Yol x,s m. İş, Enerji W,E Joule
Hız V,u m/sn Özgül ısı Cp,Cv j/Kg.h.o C
2
İvme a, g m/sn Isı iletim katsayısı K,λ kW/m.sn
Kuvvet F,P N Isı taşınım katsayısı H,α kW/m2.sn
Güç P,W Kw,BG Gerilme σ,τ daN/cm2
o o
Sıcaklık T C, K Kinematik vizkosite ν m2/sn
Isı Q,q Kcal, Joule Dinamik vizkosite µ Kg/m.sn.
Sürtünme Katsayısı µ Boyutsuz Basınç P,p N/m2 , Bar
Birim uzama ε Boyutsuz Yay Katsayısı k N/m
3
Yogunluk ρ kg/m Moment M Nm
Çökme miktarı δ Mm Kütle m Kg, g

Makina mühendisliği açısından önemli büyüklükler, bunların birimleri ve sembolleri Tablo II


verilmiştir. Fiziksel büyüklüklerin problemin hiç bir safhasında değişiklik göstermeyen kısmına
sabit büyüklükler ismi verilir. Genelde, sabitlerin problem çözümünde bir zorlaştırıcı ve
kolaylaştırıcı bir etkisi yoktur. Problem çözümünde asıl etkili olan değişken fiziksel büyüklükler’
dir. En basit problem için değişken sayısı en az iki tane olması gerekirken, üst sınırı yoktur. Fiziksel
6
büyüklüklerin değişebilir kısmı kendi arasında BAĞIMLI DEĞİŞKEN ve BAĞIMSIZ
DEĞİŞKEN şeklinde iki alt gruba ayrılır. Bu ayırma işlemi problemin çözümünde etkilidir. Kolay
çözümü veren bir grublama tercih edilmelidir. Bağımsız değişken genelde keyfi değer alabilen
değişkendir. Bağımlı değişken ise bağımsız değişkene karşı değer alabilen bir değişkendir.
y=y(x)=f(x) fonksiyonel gösteriminde y bağımlı, x ise bağımsız değişkendir [Örnek: y(x)=4sinx].
Eğer x = x (y) şeklinde [Örnek: x(y)=4siny] bir düzenleme yapılırsa, x bağımlı y bağımsız
değişkenler olacaktır. Önceki örnekte verilen hareket probleminde, V hız bağımlı değişken olarak, t
zaman ise bağımsız değişken olarak isimlendirilir. Genelde, “hangi zaman da hız ne olur?”
şeklindeki soru sorulması nedeniyle V=V(t) şeklinde gösterim gerekir. Eğer “V=10 iken t=?”
sorusunun cevabı önemli ise t=t(V) şeklinde bağımlı ve bağımsız değişkenlerin yerdeğiştirmesi de
mümkündür.

Örnek: Atmosferde hızla hareket eden roketin uç kısmındaki sıcaklık değerinin doğru olarak
hesaplanması için gerekli fiziksel büyüklükler ne olmalıdır?
Et kalınlığı

Hareket Hava
yönü Roket içindeki cihazlar akım
çizgileri

Açıklama: Roketin atmosfer içerisindeki hareti esnasında hava taneciklerinin akım çizgileri roketin
uç kısmından dolayı şekilde gösterilen yapıya sahip olur. Hava tanecikleri roket ucunun çarparak
hareket doğrultusuna dik doğrultuda dağılırlar. Bu nedenle uç tarafta sürtünme meydana gelir. Bu
sürtünme de aşırı ısınmaya neden olur. Meydana gelen ısınma roket ucunun geometrisi, roket hızı
gibi değerlere büyük oranda bağlı olacaktır. Aerodinamik yapıya sahip bir uç geometrisi ile düzlem
yüzeye (küt geometri) sahip bir uç geometrisi aynı etkiye neden olmayacaktır. Hatta havanın
sıcaklığı nemi, gece gündüz gibi bir çok faktörle meydana gelecek ısınma değerini etkileyecektir.
Meydana gelecek ısı uç taraftaki sıcaklığın yükselmesi ile neticelenir. Sıcaklık yükselmesi
malzemenin ergime sınırını aşarsa istenmeyen, roket hareketini bozan etkileşimler meydana gelir.
Burada amaç roket ucundaki sıcaklık değerinin rokete ve roket içindeki cihazlara zarar vermeyecek
bir seviyede olmasıdır. Çünkü, roketin hedefine varmadan bozucu tesirin altına girmesi roketin imal
edilme düşüncesine aykırıdır. Sıcaklığın düşürülmesi için bir soğutma sistemi düşünülebilir. Gerek
ergime ve gerekse soğutma problemleri için roket ucundaki sıcaklık dağılımı bilinmelidir.
İstenmeyen bir olayın meydana gelmemesi için roket ucundaki malzeme cinsinin ve et kalınlığının
istenen şartları sağlayacak derecede olması gerekir. Sıcaklık değerinin hesaplanabilmesi için
deneysel veya teorik çalışma sonunda bir bağıntının bulunması gerekir. Elde edilecek bu bağıntı
bulunması gerekli veya kurulacak deney setinde ölçülecek fiziksel büyüklüklere şunlar olmalıdır:

Fiziksel büyüklükler :
- Sıcaklık, T Değişken parametre
- Roketin hızı, V Değişken parametre
- malzeme ve malzemenin ısı iletim katsayısı, k Sabit parametre
- roket ucunun geometrik yapısı ,A Sabit parametre
- hava yoğunlugu, ρ Değişken parametre
- hareket doğrultusu, x Değişken parametre
- sürtünme sonucu meydana gelen ısı , Q Değişken parametre
- yerçekimi ivmesi ,g Sabit parametre

Bu büyüklüklerden uç geometrisi, malzeme ve yerçekimi roketin hareketi süresince sabit kalırken,


diğerleri değişir. Çünkü, malzeme yapısının değişmesi başlangıçta yapılan hesaplamalarıda
7
etkileyecektir. Bu nedenle malzeme özellikleri hareket süresince sabit kalmalıdır. Değişken
büyüklüklerden sıcaklık bağımlı, diğerleri bağımsız değişken olarak isimlendirilebilir. Çünkü,
T=T(ρ,x,Q,V) şeklinde bir bağıntı araştırılıyor. Böylece keyfi ve bağımsız ρ, x, Q ve V değerlerine
karşılık T nin bağlı olarak hangi değerleri alacağı hesaplanabilir.

1.4 Deneysel Çalışma

Oldukca karışık ve analitik çözümü mümkün olmayan bazı problemlerde pratik hesaplamalar için
kullanılan bir takım bağıntılar-denklemler deneysel çalışmalar neticesinde bulunur. Bunlara
deneysel olarak bulunmaları sebebiyle AMPİRİK BAĞINTI ismi verilir. Böyle bir bağıntının
bulunması için deney yapan kişinin ölçüm cihazlarının kullanım kapasitesi ve hata yapma
büyüklüğü hakkında uzman olması gerekir. Deney seti, sonucun mümkün olduğunca doğru olması
için gerçek problemin küçük bir maketi olmalıdır. Aynı zamanda deneysel ölçümler sonucu
bulunmuş datalar iyi bir istatiksel bilgi ile değerlendirilmelidir. Deneysel çalışmalarla bulunan bu
bağıntıların kullanılabilme aralığı analitik denklemlere göre oldukça sınırlıdır. Ancak gerçek bir
uygulamadan (deney bir nevi uygulama sahası olarak alınabilir) bulunması nedeniyle neticeleri
analitik denklemlere göre daha sağlıklı olacaktır. Yinede her hal için çok sayıda yapılması gereken
deneylerin getirdiği yüksek maliyet nedeniyle teorik analizin mümkün olmadığı veya büyük oranda
hatalı olduğu hallerde deneysel yönteme başvurulur. Çünkü, herhangi bir problemin deneysel olarak
analizi çok kapsamlı deney setini ve çok sayıda deney yapılmasını gerekli kılar. Bir çok
mühendislik probleminin var olduğu düşünülürse sonsuza giden sayıda deney seti ile ancak tüm
mühendislik problemleri çözüme kavuşturulabilir. Hiç süphesiz ki, sonsuza giden sayıdaki deney
seti ise o kadar büyük sayıda personel ve maddi desteği gerekli kılacaktır. Yani, deneysel çalışma
ancak, teorik analizin iyi neticeler vermediği, çözümsüzlüğün olduğu durumlarda kullanılmalıdır.
Günümüzde, mühendislik problemlerinin çoğu teorik ve deneysel neticelerin birlikte
değerlendirildiği özelliktedirler. Örneğin, yoğunluk, ısı iletim katsayısı (katıların ısı transfer etme
kabiliyetini gösterir), ısı taşınım katsayısı (akışkanların ısı transfer etme yeteneğini gösterir),
viskozite (akışkanların sıvılık kabiliyetini gösterir), yerçekimi ivmesi gibi fiziksel büyüklükler
ancak deneysel olarak tesbit edilebilirler. Bununla birlikte, yoğunluğu ve ısı iletim kabiliyeti
deneysel olarak belirlenmiş bir metal plaka içerisindeki sıcaklık dağılımı oldukca iyi bir
hassasiyetle teorik olarak hesaplanabilir. Verilen bir denklemin ampirik olduğu, değişkenlerin
önünde ve üst olarak bulunan sabitlerin çok küsüratlı olmasından anlaşılabilir. İlgili kitaplarada,
denklemin ampirik olup olmadığı belirtilir. Aynı zamanda ampirik denklemin sağlıklı kullanılma
aralığı da belirtilmiştir. Denklemlerde bulunan değişkenlerin birimlerinin ne olması gerektiği de
açıklanmıştır.

Örnek: Aşağıda verilen denklemleri analitik ve ampirik olması durumuna göre


değerlendiriniz.

a) V(t)=Vo-at , y(t)=Vot-0.5at2 : Vo ilk hızıyla başlamış bir hareketin zamana bağlı hız ve
yol denklemleridir. Bu denklemler ivmenin sabit olduğu ve hareketin yavaşlayan bir karaktere sahip
olduğunu göstermektedir. Bu denklemler ile hesaplama bağımsız değişken olan zamanın 0 < t < ∞
aralığı içindeki tüm değerleri için geçerlidir. Verilen denklemler II.Newton Kanunu ve
integrasyonla bulunduğu için ANALİTİK DENKLEM’lerdir. Dikkat edilirse, denklemlerde
sabitler çok küsüratli değildir ve V(hız), y(yol), a(ivme) ve t(zaman) değişkenleri için bir birim
mecburiyeti verilmemiştir. Sadece değişkenlerin birimleri birbirleriyle uyumlu olmalıdırlar. Yol ve
zaman km (kilometre) ve h (saat) olarak verilmişse hız ve ivme km/h veya km/h2; cm ve s (saniye)
verilmiş ise cm/s veya cm/s2 olacaktır. Bu denklemler, sabit olmasından dolayı, g yerçekimi
etkisinde gelişen hareketler içinde kullanılabilir. Bu durumda a=g olacaktır. Böylece deneysel
olarak belirlenebilen yerçekimi ivmesi teorik bir analizle birleştirilerek denklem üretiminde
kullanılabildiğine dikkat edilmelidir.

8
5.26
⎡ 0.0065H ⎤
b) P = Po ⎢1 − ⎥ : Bu bağıntı atmosferin değişik yüksekliklerinde (H) ölçülen basınç
⎣ To ⎦
(P) değerlerinin nümerik ve istatistik metodlarla denklem haline dönüştürülmesinden belirlenmiş
olup, havanın atmosferik basıncınının denklemsel ifadesidir. Daha önce çeşitli ölçüm cihazlarıyla
basınç değerleri ölçülmüştür. Daha sonra Nümerik Teknikler kullanılarak, ölçüm değerleri
formülize edilmişlerdir. Po ve To deniz seviyesindeki basınç ve sıcaklıklardır. Denklemdeki sabitler
çok küsüratlıdır ve değişkenler H ve P , sırasıyla m ve Atm. birimlerinde olmak zorundadırlar.
Başka birimlerde, (örnek olarak mm ve N/m2), H ve P’ nin bu denklemde kullanılması yanlış netice
verecektir. Bu denklem ile sağlıklı bir hesaplama için maksimum H yüksekliği 11000 m olabilir.
Daha yükseklerde yanlış netice verecektir. Yani denklemin kullanımına bir sınır getirilmiştir.
Dolayısıyla bu bir AMPİRİK DENKLEM’dir. Bu denklemde 0 ile 11000 metre arasındaki
herhangi yükseklik yazılarak, o irtifa seviyesindeki basınç hesaplanabilir.

1.5 Teorik Çalışma ve Diferansiyel Çözüm

Teorik çalışma deneysel çalışmaya göre ucuz olması nedeniyle tercih edilir. Genelde bir teorinin
neticesi deneysel bir çalışmayla doğrulanmaya çalışılır. Bu doğrulama işlemi bir problemin birkaç
sahası için içra edildikten sonra ileri sürülen teorinin doğru neticeler verdiği kanaatine ulaşılır.
Teorik çalışmada problemin seyri üzerinde etkili olan fiziksel büyüklükler tesbit edildikten sonra,
bu değişkenlerin problemin geçerliliği süresince oynadığı rol de tespit edilmelidir. Bu işlemde amaç
fiziksel büyüklükleri sabit ve değişken şeklinde iki gruba ayırmaktır. Değişken fiziksel
büyüklüklerin artan sayısı teorik analizin yapılabilirliğini azaltır. Genel olarak, belirlenmiş fiziksel
büyüklükler arasında direkt olarak bir denklem türetmek pek mümkün değildir. Çünkü direkt bir
denklem yazmak için mantiken ve fiziksel olarak gerekçe bulunamaz. Dolayısıyla, bu gerekçelerin
üretilebileceği yeni ortamlar düşünülmelidir. Bu nedenle, çözülemeyen mühendislik problemlerinde
genellikle süperpozisyon ilkesi uygulanır. Bu prensibe göre çözülemeyen bir problem çözülebilir
daha küçük parçalara ayrılır. Ayrılan bu parçalar teker teker birbirlerinden ayrı olarak çözüme tabii
tutulurlar. Daha sonra sonuçta elde edilen çözümler belirli fizik kaidelerine göre toplanır. Bu
şekilde asıl problem için lazım olan genel çözüm elde edilmiş olur. Parçalama işlemi makas veya
testere ile gerçekleştirilen bir olgu olmayıp, çözüm gayesi ile üretilmiş, hayali-sanal olarak
düşünülen, ana probleme göre çok daha küçük olan problemciklerdir. Bahsedilen parçalama
işleminin sayısı arttıkca, düşünülecek parametre sayısıda azaldığı için, elde edilen neticenin daha
sağlıklı olmasıda sözkonusudur. Daha büyük problemleri ve yapıları daha küçük problemler veya
yapılar şeklinde düşünmenin temel mantığı, çözülebilirlik şartına ulaşılabilmesidir. Sonuç olarak
büyük sistemlerin belirli sayıda alt sistemlere bölünerek, 1 büyük problemin N sayıda küçük
probleme ayrılması esastır. Şayet, çözülemeyen problemin sonsuza (N→ ∞ ) giden sayıda parçalama
ile çözümü aranırsa, elde edilen her bir parçaya DİFERANSİYEL ELEMAN ismi verilir. Başka
bir ifade ile en küçük fiziksel yapıya diferansiyel eleman demek de mümkündür. Ancak, en küçük
olmakla birlikte hiçbir zaman sıfır değere sahip değildir. Sıfıra en yakın ve en küçük şeklindeki bir
yorum daha doğrudur. Diferansiyel eleman, matematisel olarak, zaman (t) için (zamanın
diferansiyel elemanı veya diferansiyeli );

t
lim ∆t = N = dt
N →O

şeklinde bir örnekle tariflenebilir. Parçalama işlemi diğer bir tanımla türetmedir. Bir fiziksel
büyüklüğün en küçük parçası, onun matematisel olarak türevi (ingilizcede diferansiyel) dir. Bu
diferansiyel eleman duruma göre Diferansiyel Aralık, Diferansiyel Yüzey veya Diferansiyel
Hacim isimlerinide alabilir. Özellikle, termodinamikte ve akışkanlar mekaniğinde Kontrol Hacmi
olarakda isimlendirilir. Çözülemeyen problemde, parçalama işlemi bağımsız değişkenler olarak
belirlenen fiziksel büyüklükler esas alınarak gerçekleştirilir. Genel olarak, çözülen problem bir
geometrik problem ise, diferansiyel eleman esas problemin bir minik minyatürü şeklinde olur. Esas
9
problem bir prizma ise diferansiyel elemanda minik bir prizma, bir küre ise diferansiyel eleman
küçük bir bir küre parçası, esas problem bir silindir ise diferansiyel eleman da küçük bir silindir
parçası şeklindedir. Diferansiyel eleman ile ana problem üzerinde etkili olan fiziksel büyüklükler
arasında belirli fiziki kaidelere göre geliştirilmiş bağıntılara ise DİFERANSİYEL DENKLEM
ismi verilir. Genelliklede, denklem teşkil edilirken bağımsız değişkenin diferansiyel boyutunda,
bağımlı değişkenin nasıl değiştiği araştırılır. Mantıksal olarak en küçük yapı içerisinde bağımlı
değişkenin bağımsız değişkene göre değişimi ancak lineer olabilirler. Yani diferansiyel boyutta
parobolik, sinuziodal ve logaritmik eğriler veya değişimler meydana gelmez. Bu tür eğriler veya
değişimler asıl problem boyutunda meydana gelir. Bir problemde bağımlı değişkenin bağımsız
değişkene göre değişimi herhengi bir eğridir. Bu eğrinin bilinen fonsiyonlar (sinüs, cosinüs, log,
tan, exp veya porabolik) cinsinden açık ifadesinin yazılabilmesi problemin çözülmüş olduğunu
gösterir. Mühendislik problemlerinde bağımlı değişkenin bağımsız değişkene göre değişimi
başlangıçta bilinmez. Dolayısıyla bir çözümsüzlük mevcuttur. Ancak, çözülemeyen bu problemin
en küçük parçası olan diferansiyel eleman içerisinde tüm değişimler lineerdir. Başka bir bakış
açısıyla, lineer bir değişim yakalamak için, sistem sonsuza giden sayıda parçalara ayrılarak
süperpoze edilir. Çünkü, en basit eğri-en basit denklem-en basit değişim lineer (y=ax+b) bir
denklemdir. Lineer denklemden daha basit ifade ise sabitlerdir. Dolayısıyla çözülemeyen ana
problemler süperpoze edilirken genel çözüm grubunu oluşturan herhangi bir eğri çok sayıda
doğrulara bölünmektedir. Sonuç olarak, en küçük parçalara ayırarak meydana getirilen çözüm
tekniğine ise DİFERANSİYEL ÇÖZÜM denir. Bir diferansiyel denklem, bildiğimiz klasik
denklemlerden farklıdır. Direkt hesaplamalar için kullanılamazlar. Bu nedenle ya nümerik olarak
yada analitik olarak tekrar çözülmelidirler. Daha önce verilmiş olan İntegraller en basit
diferansiyel denklemlerdir. “ y = ∫ xdx integralinde x=1.5 için y ne olmalıdır?” sorusu
cevaplanamaz. Ancak, bu integralin çözümü olan y = 0.5x2+C den, y=0.5(1.5)2+C şeklinde
hesaplama yapılması mümkündür. Çünkü, “x=1.5 ise dx = ?” sorusu hiç bir zaman netice bulamaz.
Bilinen dx en küçük ama, sıfır olmayan bir büyüklüktür. İntegrallerin çözümünde karşılaşılan
değişken dönüşümleri, kısmi integrasyon, yarım açı formülleri vb çözüm şekilleri gibi, diferansiyel
denklemlerin çözümlerinde de çeşitli teknikler vardır. Diferansiyel denklemlerinde, alınabilen veya
alınamayan integrallerde olduğu gibi, analitik olarak çözülebilen ve çözülemeyen tipleri mevcuttur.
Diferansiyel çözümün anlaşılabilmesi için aşağıdaki kinematik probleminin üzerinde durulmasında
büyük fayda vardır.

Örnek : İki değişik harekette yolun zamana göre değişimleri aşağıdaki şekilde verilmiştir. Buna
göre hareketleri tanımlamak için gerekli olan bağıntıları tanımlayınız.
Hangi aralıklarda çözüm sağlıklıdır. Bulunacak
bu bağıntı benzer hangi problemlerde
S(yol)
Eğrisel Değişim
kullanılabilir.” gibi sorulara cevapların
(II.Hareket) mutlaka bilinmesi gereklidir.

Bu şekle göre I. Harekette yol zamana göre


lineer olarak artmaktadır. Lineer bir değimin
S1 eğimi (θ) tüm t değerleri için aynıdır.
θ Lineer Değişim Herhangi bir t anındaki θ değeri bulunursa
S0 (I.hareket) bu tüm t ler için kullanılabilir. Şekilden
S −S
0 t0 t1 t(zaman)
tgθ = 1 0 yazılabilir. Bu denklemdeki
t1 − t0
tgθ yol/zaman kavramına uygun olarak m/s
Açıklama : Dikkat edilirse bir hesaplama için birimine sahip olmalıdır. Dolayısıyla I.
mutlaka gerekli olan bir denklem veya bağıntı Hareket için s ve t böyle bir kavramla
isteniyor. Aslında soruda “Şeklin yazı ifadesi birbirine bağlanmakta ve bir denkleme
nedir” sorusuna cevap isteniyor. Bu nedenle dönüşmektedir. Sonuç olarak I. Hareketin
“Bu bağıntı nasıl olmalıdır? Nasıl elde edilir? tam olarak tanımlanabilmesi için s ve t ye
10
ilave olarak m/s birimine sahip yeni bir
S(yol)
fiziksel büyüklük gereklidir. Bu büyüklüğe 1 4
literatürde HIZ ismi verilmiş ve V harfi ile
8
simgeselleşmiştir. Neticede I. Hareketin
denklemi, V bağımlı ve t bağımsız ε2
S −S S
değişkenler olmak üzere V (t ) = 1 0 =
t1 − t0 t
şeklindeki olup tüm zamanlar için hareketin
hızını verir. Bu denklem eğimin sabit ∆t2 ∆t2 ∆t2
olduğu, yani, yolun zamana göre düzgün 0 t(zaman)
değiştiği tüm hareketler için geçerlidir. II.
Harekette olduğu gibi yol zamana göre I.hareketin 8 parçaya bölünmesi
düzgün değişmiyorsa kullanılamaz. II. I.hareketin çözümünden s ve t arasında lineer
Harekette ise yolun zamana göre değişimi bir değişim için çözümün olabileceği sonucu
herhangi bir eğridir. Eğrinin eğimi zamanla ortaya çıkmıştır. Bu nedenle, II.hareket
değişmektedir. Dolayısıyla I. Hareketteki çözüm gayesiyle daha küçük parçalara
yaklaşımla hızı bulmak mümkün değildir. ayrılırken, zamana göre değişimlerin lineer
Çünkü, herhangi bir an için bulunmuş olan olması prensibi gözetilmelidir. II.hareket ∆t1
eğim diğer zaman dilimleri için yanlış lik zamana sahip 4 eşit hareketciğe
olacaktır. Bu eğriyi bilinen fonksiyonların bölündüğü zaman her hareketcik içerisinde
çarpımı, toplamı veya bölümü şeklinde s-t değişiminin biraz daha basit olduğu
direkt yazmak, mantıksal bir tabanı olmadığı görülecektir. Bu nedenle her dilim içerindeki
için yanlış olacaktır. Örneğin, II. Hareket değişim lineer olarak kabul edilirse, gerçek
için V=2sint + lnt veya V = 5t2-et gibi bir eğri ve lineer eğri arasında bir ε1 kadar Hata
tanımlamalar doğru olmayacaktır. Çünkü, farkı meydana gelecektir. Bu hata kabul
“Niçin böyle bir fonksiyon?” sorusu her edilirse her bir hareketcik için I.hareketten
seferinde cevap bulamayacaktır. Böylece, II. elde edilen hız bağıntısı uygulanabilir.
Hareket için bu noktada bir çözümsüzlük Böylece 4 küçük hareket için 4 tane denklem
mevcuttur. Çözmek içinde hareket daha kısa ve hız değeri bulunacaktır. Fakat, bu çözüm
süreli hareketciklere bölünmelidir. V=V(t) küçükte olsa hatalı olacaktır. Bu hatayı
veya S = S(t) şeklinde bir bağlantı arandığı azaltmak için çözüm düşünülen küçük
için t bağımsız değişken olarak tercih hareket sayısının artırılmasıdır. Bu amaçla
edilmelidir. Çünkü, kinematik problemlerde dilim sayısı bölüm sayısının 8 olursa, her bir
herhangi bir andaki hız ve yol merak edilir. hareketin zamanı ∆t2=∆t1/2 olacaktır.
Çözüm için II. Hareket 4 ve 8 parçaya Bununla birlikte lineer değişim ve gerçek
ayrılırsa, aşağıdaki S-t grafikleri elde edilir. değişim arasındaki farkta ε1 den yarı yarıya
S(yol) azalarak ε2 ye düşecektir. I.hareket
1 2 3 uygulamasından elde edilecek hız ve
4 denklem sayısıda 8 e çıkacaktır. Bu
denklemler birbirine bağlı olup birinin
ε1
Lineer değişim
neticesi bir sonraki hareketciğin input bilgisi
kabulu olacaktır. Dolayısıyla 4 hareketcik için 4
bilinmeyenli, 8 parçacık için 8 bilinmeyenli
denklem sistemi ortaya çıkacaktır. Netice
∆t1 ∆t1 ∆t1 ∆t1 olarak, bölüm veya dilim sayısının artması
0 halinde meydana gelen hata azalacaktır. Yani
t(zaman)
gerçek ve lineer değişimler birbirine
I.hareketin 4 parçaya bölünmesi yaklaşacaktır. Bu yaklaşımdan hareketle
parçalama sayısı arttıkca, gerçek değişimler
çözüm için olması arzu edilen lineer
değişimler birbirlerine yaklaşacaktır
şeklinde genel sonuç elde edilir. Bununla
11
birlikte ele daha fazla bilinmeyenli denklem En az hata için dilim sayısı olabildiğince
sistemi elde edilmektedir. Bu denklem artırılmalıdır. Ancak meydana gelecek çok
sisteminin çözümü ayrı bir zorluk olarak bilinmeyenli denklem sistemini çözümü bu
düşünülmelidir. Yinede, hata sıfır değildir. artırıma engel olacaktır.

Eğer parçalanma sayısı sonsuza giden miktarda büyük alınırsa hata değeride sıfıra ve
hareketciğin zamanı gidecektir. Hareketciğin meydana geldiği bu en kısa zaman aralığı
DİFERANSİYEL ELEMAN olacaktır. Sonsuzluk matematiksel ve fiziksel olarak
yorumlanamayan bir büyüklüktür. ∞ sn, ∞ N, ∞ m/sn veya ∞ oC gibi ifadeler ölçüm aletlerinin
ve insan hafsalasının ötesinde bir olgudur. Bu nedenle herhangi bir ifadeyi sonsuz kabul etmek
mümkün değildir. Ancak, sonsuz veya tanımsız olmadan önceki, tanımlı olan son değere
matematikten bildiğimiz LİMİT ile ulaşılabilir. Bu açıdan II.hareket için herhengi bir zaman
diliminde hız ifadesi matematiksel yaklaşımla şu şekilde yazılabilir: n, parçalama sayısı
t ∆S dS
n → ∞ ⇒ → dt → 0 ⇒
n lim
n →∞ ∆t
=
dt
=V
ε →0

Bu prosesle bulunan denklem DİFERANSİYEL DENKLEM olacaktır. Bu denkleme ulaşmak


için uygulanan sonsuz küçük parçalara ayırma mantığı ve süreci DİFERANSİYEL ÇÖZÜM
olarak bilinmektedir. İşlemlerdeki ∆t ve ∆S sonlu küçük zaman ve yol, dt ve dS ise sonsuz küçük
zaman ve yol olarak isimlendirilir. Yolun (S) diferansiyeli dS, zamanın (t) diferansiyeli dt, hızın
(V) diferansiyeli dV ve sıcaklığın (T) diferansiyeli dT olacaktır. Bu son ifadeden hızın, yolun
zamana göre birinci türevi olduğu sonucu çıkarılabilir. Dolayısıyla, II.hareketin S = S(t)
fonksiyonu belirlenip zamana göre türetilirse hız bulunmuş olur. Bulunan bu denklem tüm
hareketler için geçerlidir. Yolun zamana göre değişimi ne olursa olsun bu denklemle cevap
almak mümkündür. Ancak, “Çok bilinmeyenli denklem sistemi nasıl çözülecek?” ve “yukarıdaki
ifadeden S nasıl çekilecel?” soruları cevaplanmalıdır. En az hata ile çözüm için sistem en küçük
parçasına ayrılır; buna türev veya diferansiyel, elde edilen denklem sistemi bir toplama işlemi
gerektirir ki bunada integrasyon ismi verilir. Başka bir ifadeyle birbirinin tersi olan, türev ve
integrasyon, çözüm için bir sistemin sonsuz küçük parçalara ayrılması ve bunların tekrar
toplanması olarak tariflenebilir.

Daha önce bahsedilen ve asıl problem üzerinde etkili olan fiziksel büyüklüklerin değişken olanları
diferansiyel denklemlerin bağımlı ve bağımsız değişkenlerini meydana getirirler. Bu değişkenlerin
sayılarına göre diferansiyel eleman üzerinden elde edilecek diferansiyel denklemin isimlendirilmesi
yapılabilir. Bağımsız değişken sayısı ve bağımlı değişken sayısı birer tane ise diferansiyel denklem
ADİ DİFERANSİYEL DENKLEM ismini alır. Bağımsız değişken sayısı birden fazla ise KİSMİ
DİFERANSİYEL DENKLEM, bağımlı değişken sayısı birden fazla ise DİFERANSİYEL
DENKLEM SİSTEMİ ismini alır. Hem bağımlı hemde bağımsız değişken sayısı birden fazla ise
KİSMİ DİFERANSİYEL DENKLEM SİSTEMİ sözkonusu olacaktır. Diferansiyel denklem
sistemlerinin çözümü için bağımlı değişken sayısınca diferansiyel denklem elde bulunmalıdır. Adi
diferansiyel denklemler “ d “ , operatörü ile, kısmi diferansiyel denklemler “ ∂ “ operatörü ile
gösterilirler. Diferansiyel denklemler aynı zamanda bağımlı ve bağımsız değişkenlerin
diferansiyellik derecesine (türev mertebesine) göre Mertebe olarak, bağımlı değişkenin veya
türevlerinin en büyük kuvvet derecesine görede Derece olarakta sınıflandırılabilir. Çözüm
aşamasında bağımlı değişken ve türevleri eşitliğin sol tarafında, bağımsız değişken ve sabitler ise
eşitliğin diğer tarafında toplanırlar. Bu işlem sonucu, eğer eşitliğin sağ tarafı sıfır ise Homejen, sıfır
değilse Homojen Olmayan (non-homojen) diferansiyel denklem olarakta isimlendirilir. Bu
kavramlar diferansiyel denklemin çözümünü de belirlemektedir. Bu tanımlamalara ilave olarak,
çözüm tekniğini ve diferansiyel denklemi ilk bulan bilim adamlarının isimleriyle anılan diferansiyel
denklemlerde mevcuttur.

12
Örnek : Aşağıdaki diferansiyel denklemleri isimlendiriniz.

dy
1) + 4 y = sin x : y bağımlı, x bağımsız değişken. 1.mertebe, 1.derece (lineer) non-homojen
dx

d 2y
2) + 4 y = sin x : y bağımlı, x bağımsız değişken. 2.mertebe, 1.derece (lineer) non-homojen
dx 2

dy
3) + 4 y 3 = sin x : y bağımlı, x bağımsız. 1. Mertebe, 3.derece (non-lineer) non-homojen
dx

2
⎡ dy ⎤
4) ⎢ ⎥ + 4 y = sin x : y bağımlı, x bağımsız değişken. 1. Mertebe, 2.derece non-homojen
⎣ dx ⎦

d4y
5) + 4 y = 0: y bağımlı, x bağımsız değişken. 4. mertebe, 1.derece homojen
dx 4

dT
6) q = − k : Fourier Dif. Denklemi ; Isı transferinde kullanılır. 1. mertebe 1.derece
dr
∂2T ∂2T
7) + = 0 : T bağımlı değişken, x ve y bağımsız değişkenler. Kısmi dif.denklem
∂x 2 ∂y 2
ds d 2 r
+ =3
dt dt
8) : s ve r bağımlı, t bağımsız değişkenler. Adi dif.denk.sistemi
dr
− 3s = ln t
dt
∂u ∂v
+ =0
∂x ∂y
9) :u ve v bağımlı , x ve y bağımsız değişkenler. Kısmi dif.denk. sistemi
∂2u ∂2v
+ = x+y
∂x 2 ∂y 2

1.5.1 Bazı Diferansiyel Uygulamaları

Diferansiyel yaklaşım denklem üretiminin yanında varolan bazı denklemlerin çözümünde de


kullanılır. Açık formu bilinmeyen birden fazla bağımsız değişkene bağlı bir bağıntının diferansiyeli
alınabilir ve bu diferansiyel form minimum-maksimum hesabı veya başka çözüm amacıyla
kullanılabilir. Bir z=z(x,y) fonsiyonunun 1. ve 2. türevleri şu şekildedir.

∂z ∂z ∂2z 2 ∂2z ∂2z 2


dz = dx + dy d 2z = dx + 2 dxdy + dy
∂x dy ∂x 2 ∂x∂y dy 2

Özellikle extramum (minimum veya maksimum) noktaların belirlenmesi noktasında çok faydalıdır.
Bir extramum noktada bağımlı değişkenin diferansiyeli sıfırdır. Fakat bağımsız değişken bu
noktalarda kesinlikle sıfır değildir. Böylece yukaridaki örnek için ∂z = 0, dx≠0 ve dy≠0
yazılabilecektir. Bu noktada bazı örnekler şu şekilde verilebilir.

13
Problem-1: Bir akış ortamında akışkan taneciklerinin hızını veren hız profilini veya hız alanını
belirleyiniz. Taneciklerin ivmesi için bir bağıntı türetiniz.
z

x
V
0

Çözüm için gerekli koordinat sistemi kartezyen (x:y:z) olarak seçilirse akışkan taneciklerinin hızı x,
y ve z ye göre değişecektir. Hız bir vektörel büyüklük olup her 3 eksen üzerinde de izdüşümü
meydana gelebilir. Yukarıdaki şekilden görüleceği üzere seçilen orijin noktasından uzaklaştıkca
farklı hız değerlerine ulaşılacaktır. Akış kanalının boyutları, dolayısyla akış kesiti değiştiği için
kütlenin korunumuna göre hızda değişmelidir. Aynı zamanda her noktadaki hız değeri zamanlada
değişebilir. Bu durumda hız x,y,z ve t nin fonksiyonu olacaktır. V hızının x, y ve z üzerindeki
izdüşümleri U, V ve W olarak gösterilirse hız için şu işlemler yapılabilir.

G G G G ∂V ∂V ∂V ∂V
V = Ui + Vj + Wk , V=V(x,y,z,t) ise dV = dx + dy + dz + dt yazılabilir.
∂x ∂y ∂z ∂t
Bulunan diferansiyel ifade dt’ye bölünerek ivme bağıntısı bulunabilir.

dV ∂V dx ∂V dy ∂V dz ∂V ∂V ∂V ∂V ∂V
=a= + + + ise a = U+ V+ W+
dt ∂x dt ∂y dt ∂z dt ∂t ∂x ∂y ∂z ∂t

Son ifadedeki ilk üç terim konuma bağlı konvektif ivme, son terim ise zamana bağlı ivme olarak
bilinir. Dolayısıyla hız sabit olsada akışkanlar için ivme sıfır olmayabilir.

Problem-2: 25 oC lık ortam sıcaklığında 300 oC lık sıcaklığa sahip 1000 m3 lük bir sıcak sıvıyı
saklamak üzere iki farklı geometriye sahip depo düşünülmektedir. 1. geometri R yarıçapında ve H
yüksekliğindeki bir silindirik yapı, 2. geometri ise KxLxM boyutlarında prizmatik yapıdır. Sıcak
sıvının soğumasının en az düzeyde olabilmesi için düşünülen geometrilerin boyutları ne olmalıdır.
En az ısı kaybı için hangi geometri uygundur.

R K

M
H

Açıklama: Isı yüksek sıcaklık ortamından düşük sıcaklık ortamına akar. Isı akış doğrultuları şekilde
oklarla gösterilmiştir. Meydana gelen ısı transferi Q=C.A.(Tiç-Tdış)=C.A.(300-25) denklemiyle
basitce hesaplanabilir. Burada C depo malzemesinin ve ortamın bir sabit değeridir. A ise ısının
transfer olduğu yüzeydir. Bu durumda ısının en az miktarda kaybı için sadece A yüzeyi ile

14
oynanabilir. Q ve A doğru orantılı olacağı için, en az ısı tranferi için A değeride en küçük olmalıdır.
1000 m3 lük hacmi veren en küçük A yüzeyi aranmalıdır.

Silindirik yapı için çözüm:


1000 1000
HACİM= πR 2 H = 1000 ⇒ H= ve A = 2πR 2 + 2πRH = 2πR 2 + 2πR
πR 2
πR 2
A nın en küçük değerini bulmak için türevi sıfır olmalıdır. A nın R ye göre değişimi şekilde
verilmiştir. Bu şekle göre R nin 5 m civarlarında A yüzey alanının minumum bir değeri vardır.
2000 dA 2000
A = 2πR 2 + ⇒ = 4πR − 2 = 0
3
3000 R dR R
2.613×10 1/ 3
⎛ 2000 ⎞
R=⎜ ⎟ = 5.419m
⎝ 4π ⎠
2000

1000 1000
A( r) H= = = 10.838m ,
πR 2
⎛ 2000 ⎞
2/3

1000 π⎜ ⎟
⎝ 4π ⎠
2000 2000
Amin = 2πR 2 + = 2π (5.419) 2 + = 553.58m 2
R 5.419
553.582 0
5 10 15 20
1 r 20

Prizmatik yapı için çözüm:


1000 1000 1000
HACİM= KLM = 1000 ⇒ K= ve A = 2( KL + KM + LM ) = 2( + + LM )
LM M L

Öncekinden farklı olarak burada A hem L hemde M nin fonksiyonu olarak elde edilebildi. Silindir
için sadece R’nin fonksiyonu olarak değişiyordu. A=A(M,L) ise diferansiyeli şu şekildedir.

∂A ∂A ∂A ∂A
dA = dL + dM ise dL≠0 ve dM≠0, =0 = 0 , olmalıdır.
∂L ∂M ∂L ∂M

A’nın en küçük değerini bulmak için türevi (dA) sıfır olmalıdır. Bunun içinde A’nın L ve M ye göre
kısmi türevleri sıfır olmalıdır.

1000 1000 ∂A 1000 1000


A = 2( + + LM ) ise = 2(− 2 + M ) = 0 ⇒ M = 2
M L ∂L L L
∂A 1000 1000 1000
= 2(− 2 + L) = 0 ⇒ L = , L= ⇒ L3 = 1000 ise L=10 m
∂M M M 2
1000 / L[
2 2
]
M=1000/102 =10 m ve K=1000/(10.10)=10 m dir . Amin=2(10.10+10.10+10.10)=600 m2

1000 m3 lük hacim silindir yapı ile daha düşük yüzey alanı ile sağlanmaktadır. Silindirin yüzey
alanı (553.58 m2), prizmanın yüzey alanından (600 m2 ) daha küçüktür. Silindir yapının tercih
edilmesiyle ısı kaçağından %7.7 (=[600-553.58]x100/600) daha tasarruf edilebilir.

15
Problem-3: 500 m uzunluğundaki bir tel ile bir olması için kenar uzunlukları ne olmalıdır.?
saha çevrelenecektir. Dikdötgen şeklinde
olması istenen sahanın, alanının maksimum Çevre=2a+2b=500 m, a=250-b
Alan=A=a.b =b(250-b) = 250b-b2
a
dA/db=0 ise 250-2b=0 ise b=125 m
ve a=125 m bulunur
b

1.5.2 Seriler

Analitik veya teorik çözümlerin üretilmesinde en çok kullanılan yötemlerden biride seri
açılımlardır. Değişik seri ifadeler olmakla birlikte en temel seri “kuvvet serisi” olarak bilinir. Bu
serinin bir xo noktası civarında gösterimi şu şekildedir:


y = ∑ Cn ( x − xo ) n =C0 + C1 ( x − xo ) + C2 ( x − xo ) 2 + C3 ( x − xo ) 3 + C4 ( x − xo ) 4 + .... + Cn ( x − xo ) n
n =0

Bu ifade n. Derece bir polinomu gösterir. Herhangi bir triginometrik veya logaritmik fonksiyonun
kendisi çarpımı veya toplamı bu açılım ile gösterilebilir. Çözüm süreci içerisinde fonksiyonun
kendisi işlemin devamını mümkün kılmaz ise seri açılımıyla devam edilir. Bu serideki xo çözüm
sahasının alt ve üst noktaları arasını veya çözüm civarını tarif eder. Örnek olması açısından bir
integralin alt ve üst sınırının ortalaması, bir aranılan kök değerinin yaklaşık değeri veya bir türevin
noktası olabilir. Bu serilerin xo=0 açılımı Maclaurin ve xo≠0 açılımı ise Taylor serisi olarak
bilinmektedir.


y ' ' (0) 2 y ' ' ' (0) 3 y ( IV ) 4 y (V ) 5 y ( n ) (0) n
y ( x) = y (0) + y ' (0) x + x + x + x + x + .... = ∑ x
2 3.2 4.3.2 5.4.3.2 n =0 n!


y' ' ( xo ) 2 y' ' ' ( xo ) y ( n) ( xo )
y( x) = y( xo ) + y' ( xo )( x − xo ) + ( x − xo ) + ( x − xo ) + .... = ∑
3
( x − xo ) n
2 3.2 n =0 n!

Bu açılımlar yardımıyla çözümsüzlüğe sebep olan bir türevlenebilir bir fonksiyon polinom haline
dönüştürülerek çözümsüzlük aşılmaya çalışılır.

Problem: Şekilde görülen taralı alanda Z vektörü düzlemsel değişim göstermektedir. Koordinat
sistemini (x:y) seçerek diferansiyel elemanı oluşturunuz. Seriler yardımıyla dx.dy lik diferansiyel
elamanın sınırları arasında bir bağıntı geliştiriniz.
y Zx

Zy
Z ?
y0+dy
dy Zx
y0 dx
dx ?
dy
Diferansiyel Eleman
Diferansiyel yüzey
Zy
0 x0 x0+dx x

16
Çözüm için taralı alan diferansiyel yüzeylere bölünmüştür. Sonsuza giden sayıda olan diferansiyel
yüzeylerden bir tanesi ele alınarak istenen bağıntı kurulabilir. Bu elemanın koordinatları (x0:y0) ve
(x0+dx:y0+dy) olacaktır. Buradaki x, x0, y ve y0 değişken oldukları için seçilen bir eleman tüm
diferansiyel elemanları temsil edecektir. Diferansiyel elemanın bir yüzeyindeki (x0:y0) veya
girişindeki değerler Zx ve Zy ise karşılık yüzeylerdeki (x0+dx:y0+dy) veya çıkıştaki değeri nedir? Bu
soru diferansiyel eleman üzerinden denklem üretiminde, özellikle sürekli ortamlar için (ısı akışı
veya akışkan akışının oluşturduğu ortam katı cisimler gibi belirli bir sınıra sahip olmadığı için
sürekli ortam olarak isimlendirilir) önemlidir. Nasıl bir eğri değişimi ile iki sınır birbirine
bağlanmaktadır. Bir yüzeydeki Zx ve Zy değerleri hangi fonksiyonel değişimle diğer yüzeylere
ulaşmaktadır. Bu soru seri açılım ile cevaplanabilir. Sadece diferansiyel eleman için değil, tüm
sistemler için bir değişimi seri ile ifade etmek mümkündür. Çünkü tüm fonksiyonlar seriye
açılabilir. Diferansiyel eleman üzerinde x0≠0 ve y0≠0 olduğu için Taylor Serisi bu amaçla
kullanılabilir. Daha önce verilen seride y yerine Z yazarak x ve y yönündeki değişimler Taylor
Serisi belirlenmiş olur. Ancak Z hem x hemde y ile değiştiğinden türevler kısmi türev olacaktır. Bu
durumda Z nin x ve y’ ye göre x0 ve y0 daki Taylor açılımları şu şekilde olacaktır:

∂Z ( xo ) ∂ 2 Z ( xo ) ( x 2 − xo ) ∂3 Z ( xo ) ( x − xo )3 ∞
∂ n Z ( xo ) ( x − xo )n
Z ( x) = Z ( xo ) + ( x − xo ) + + + .... = ∑
∂x ∂x 2 2 ∂x3 3.2 n =0 ∂x n n!

∂Z ( yo ) ∂ 2 Z ( yo ) ( y 2 − yo ) ∂3 Z ( yo ) ( y − yo )3 ∞
∂ n Z ( yo ) ( y − yo )n
Z ( y) = Z ( yo ) +
∂y
( y − yo ) +
∂y 2 2
+
∂y 3 3.2
+ .... = ∑
n =0 ∂y n n!

Daha önce diferansiyel elemanın sonsuz küçük olduğu ve içerisindeki tüm değişimlerin lineer
olduğu söylenmişti. Dolayısıyla yukarıdaki ifadede, Z x ve y’ ye göre lineer olarak artacağı veya
azalacağı için, Z=ax+b ve Z=cy+d ise 1.türev sabit olacaktır. Daha yüksek mertebeden türevler bu
durumda sıfır olacaktır. Böylece yukarıdaki açılımlar şu şekle dönüşürler,
∂Z ( xo ) ∂Z ( yo )
Z ( x) = Z ( xo ) + ( x − xo ) , Z ( y) = Z ( yo ) + ( y − yo )
∂x ∂y
Bu ifadeler diferansiyel eleman içerisinde Z’ nin x ve y’ ye göre değişimini göstermektedir. (x0:y0)
daki Z değerleri biliniyor kabul edilirse, (x0+dx:y0+dy) daki Z değerleri bu denklemler yardımıyla
belirlenebilir. Bu amaçla, yukarıdaki denklemde x=x0+dx ve y=y0+dy yazılmalıdır:
∂Z ( xo ) ∂Z ( yo )
Z ( xo + dx) = Z ( xo ) + ( xo + dx − xo ) , Z ( yo + dy) = Z ( yo ) + ( yo + dy − yo )
∂x ∂y
Bulunan son ifadelerde gerekli yoketmeler yapılarak ve yeniden düzenlenirse

∂Z ( xo ) ∂Z ( yo )
Z ( xo + dx) = Z ( xo ) + dx , Z ( yo + dy) = Z ( yo ) + dy
∂x ∂y

bulunur Bulunan sonuçlar mühendislikte kullanılan değişik fiziksel büyüklükler için


gemelleştirilebilir. Örnek olarak diferansiyel elemanın bir yüzeyindeki gerilme σ ise dx kadar ve dy
kadar sonraki değerleri şöyledir.
∂σ ( x) ∂σ ( y )
σ ( x + dx) = σ ( x) + dx σ ( y + dy ) = σ ( y ) + dy
∂x ∂y
Bir hava akımında akış sıcaklığına ve basıncına bağlı olarak hava yogunluğu çok değişecektir.
(x:y) düzleminde hava yoğunluğu hesabı yapılmak istenirse yukarıdakine benzer işlemler yapılır.
Direkt bir denklem yazmak mümkün olduğu için, akış ortamı bir denklemin yazılabileceği

17
diferansiyel elemanlara bölünür. Elemanın bir yüzeyindeki belirli kabul edilerek diğer yüzeyindeki
yogunluklar yazılabilir. Yoğunluk (ρ) için bu değerler;
∂ρ ( x) ∂ρ ( y )
ρ ( x + dx) = ρ ( x) + dx ρ ( y + dy ) = ρ ( y ) + dy
∂x ∂y
Diferansiyel eleman üzerinden çeşitli fiziksel kanunlar, kütlenin korunumu, enerjinin korunumu,
II.Newton Yasası vb kullanılarak yukarıdaki eşitlikler ile bir diferansiyel denklem bulunur. Bu
diferansiyel denklemin çözümünden hesaplamalarda kullanılabilecek analitik bağıntılar bulunur.

1.6 Başlangıç ve Sınır Şartları

İntegrallerin en basit diferansiyel denklem oldukları noktasından hareketle başlangıç ve sınır


şartlarının tarifi ve gereği integrasyon işleminden verilebilir. Bilindiği gibi belirli integrasyon
(sınırlı integrasyon) ve belirsiz integrasyon (sınırsız integrasyon) şeklinde iki integral alma yöntemi
mevcuttur. Diferansiyel denklemlerin çözümü daha ziyade belirsiz integral çözüm mantığı ile
çözülürler. Dolayısıyla, diferansiyel denklemlerin çözümü esnasında da belirsiz integral çözümünde
karşımıza çıkan integral sabitlerine benzeyen “C” diferansiyel denklem sabitleri karşımıza çıkar.
Yani, integrasyon işlemi veya diferansiyel denklem çözümü sonrasında elde edilecek çözüm
denklemi bu C sabitlerinide içerecektir. “C” bir sabit olup reel, tamsayı, negatif, pozitif veya
complex sayısal karşılığı belirli olmayan büyüklüktür. Sonuç olarak nümerik karşılığı belli olmayan
C’ li denklem ile direkt olarak sayısal bir hesaplama yapılamaz. Örnek olarak;

x3 33
y = ∫ x dx ⇒ y =
2
+C x=3 ⇒ y=? y = +C (C den dolayı y tam belli değil)
3 3

Belirsiz integral ile sadece bir C sabiti karşımıza çıkmaktadır. Diferansiyel denklem çözümlerinde
bu sabitlerin sayısı daha fazla olabilir. Bu sabitlerin sayısı diferansiyel denklemin mertebesine göre
değişir. 1. mertebe için 1 tane C sabiti, 2. mertebe için 2 tane C sabiti , 3. mertebe için 3 tane C
sabiti bulunur. Eğer bağımsız değişken sayısı biden fazla ise bu sayılar bağımsız değişken adedi ile
çarpılmalıdır. 2. Mertebe, bağımsız değişken sayısı 2 olan bir kısmi diferansiyel denklemin C sabiti
sayısı 4 tür. İşte bu C sabitlerinin sayısal karşılıklarının bulunmasını sağlayan hallere
BAŞLANGIÇ ve SINIR ŞARTLARI ismi verilir. Görülebileceği gibi çözüm için belirli olması
gereken şart sayısının C sabiti sayısına eşit olması gerekir. Bu şartlar aynı zamanda diferansiyel
denklemin çözümü sonrasında bulunan analitik ifadenin sağlaması gereken değerlerdir. Bir noktada
çözüm denkleminin fiziki olarak doğru olup olmadığı hakkında karar vermemizi sağlayan en temel
büyüklüklerdir. Eğer bu şartlar yerine gelmezse rahatlıkla çözümün yanlışlığından bahsedebiliriz.
Diğer taraftan, diferansiyel denklemim çözümü mutlaka bir koordinat sistemine (kartezyen
koordinatlar, silindirik koordinatlar veya küresel koordinatlar ) göre yapılmak zorundadır. Her
koordinat sistemi mutlaka bir orijin noktasına sahiptir. Başlangıç ve sınır sartları tariflenirken bu
orijin noktası ve koordinat sisteminin tipi dikkate alınmalıdır. Eğer proplem geometrisi üzerindeki
orijin noktası yer değiştirirse, başlangıç ve sınır şartlarının değeride değişecektir. Bu şartlar,
özellikle kısmi diferansiyel denklemlerin çözümünde çok etkilidirler. Çözüm fonksiyonu
bulunabilmesine rağmen, başlangıç ve sınır şartları şartlar sağlanamadığı için çözümsüzlük
mümkün olabilmektedir. Sonuç olarak başlangıç ve sınır şartlarının bilinmesi veya problem
üzerinden çıkarılabilmesi gerekir.

Diferansiyel denklemin bağımsız değişkeni zaman ise bulunması gereken şart BAŞLANGIÇ
ŞARTI, bağımsız değişken geometri veya boyut ise bulunması gereken şart SINIR ŞARTI olarak
isimlendirilir. Literatürde, kullanılacak şartların durumlarına göre problemler SINIR DEĞER
PROPLEMİ veya BAŞLANGIÇ DEĞER PROBLEMİ olarak da isimlendirilebilir. Bir problem
sadece sınır veya sadece başlangıç şartı gerektirebileceği gibi her ikisinide birden isteyebilir. Bu
şartlar problemin yapısından elde edilir. İyi tesbit edilmeleri çözümün sağlığı üzerinde müspet
yönde etkili olacaktır. Bu şartların anlaşılması için, makine mühendisliği eğitimi sürecinde mutlaka
18
görülecek en temel konuları ihtiva eden, aşağıdaki uygulama problemlerinin iyi analiz edilmesinde
fayda vardır. Bu problemlerde ilk önce diferansiyel denklemin meydana getirilmesi araştırılacak
daha sonra başlangıç ve sınır şartları bulunacaktır. En son olarakta, elde edilen diferansiyel
denklemlerin çözümüyle bulunması gereken eğriler araştırılacaktır. Bulunan diferansiyel
denklemlerin belirlenen sınır veya başlangıç şartları vasıtasıyla çözümleri ileriki bölümlerde
verilecektir.

PROBLEM-1:

L kalınlığındaki levha veya duvarın iki yüzeyindeki sıcaklıklar T1 ve T2 dir. Bu sıcaklık değerleri
T1>T2 şeklinde birbirinden farklı olarak verilmiş ise levha-duvar içerisinden geçen ısı miktarını ve
levha-duvar içerisindeki sıcaklık dağılımını problem üzerinde etkili olan fiziksel büyüklüklere bağlı
olarak bulunuz. Başlangıç ve sınır şartlarını belirleyiniz. Doğru olması mümkün olabilecek veya
beklenen çözümler neler olabilir?
T
Isı akış a
Doğrultusu T1
T1 b
q
Duvar c
veya T2
Levha T2

0 x=L x
L
Duvar içerinde sıcaklık değişimi
Beklenen sıcaklık eğrileri

Problemi etkileyen Sınır Şartları


Fiziksel büyüklükler: orijin noktası solda orijin noktası sağda

1. Transfer olan ısı mıktarı ; q 1. x = 0 ıse T=T1 x = 0 ıse T=T2


2. Sıcaklık ; T 2. x = L ise T=T2 x = L ise T=T1
3. Malzeme (yoğunluk, ısı iletim yeteneği )
4. Kalınlık ; L
5. Zaman ; t ∆T=T1-T2
6. Yüzey alanı ; A

Bir duvar veya levha ile iki ayrı sıcaklığa sahip iki ayrı ortam oluşturulmuştur. Termodinamik
kanunlara göre iki ortam arasında ısı transferinin olabilmesi için ortamlar arasındaki sıcaklık
farkının sıfırdan farklı olması gerekir (∆T=T1-T2≠ 0). Isı yüksek sıcaklık ortamından düşük sıcaklık
ortamına akar. Böyle bir durumda iki ortam arasındaki levha veya duvar üzerinden bir miktar ısı
geçecektir. Böylece duvarın bir yüzeyi T1, diğer yüzeyi T2 sıcaklığına sahip olacaktır. Duvarın veya
levhanın iç bölgesindeki sıcaklıklarda bu iki değerin arasında olacaktır. Isının yüksek sıcaklıktan
düşük sıcaklığa akması gerektiği için, duvarın iç noktalarındaki sıcaklık değerleri T1 ve T2 den
büyük veya küçük olamaz. Böylece duvar içerisindeki sıcaklık değişimi T(x) eğrisi veya denklemi
şekildeki a, b ve c eğrilerinden biri olacaktır. Doğru bir çözüm için, çözüm fonksiyonunun bu
eğrilerden birini vermesi gerekir. Aksi halde, şekilde görülen kesik çizgilerle verilmiş eğrileri
tanımlayan, minimum veya maksimum noktalara sahip çözümler fiziken yanlış olacaktır. Çünkü,
duvar veya levha içindeki sıcaklık yükselirse bir ısı üreticisi, düşerse bir ısı absorberi olmalıdır.
Böyle bir bilgi olmadığı için doru sıcaklık dağılımları a,b ve c eğrilerinden biri olacaktır

Her mühendislik probleminin çözümünde mutlaka bir referans sistem olarak bir eksen takımı
(Kartezyen koordinat sistemi, Silindirik veya küresel koordinatlardan birisi) seçilmeli ve problem
geometrisinin bir yeride eksen takımının orijin noktası olarak tercih edilmelidir. Çünkü, bulunması
19
gerekli başlangıç ve sınır şartları ancak orijini belirli olan bir sistem için belirlenebilir. Aynı
zamanda bulunacak çözümün formuda eksen takımının tipinden ve orijin noktasının yerinden
etkilenecektir. Seçilen eksen takımının her eksenine (her doğrultusuna) fiziksel büyüklüklerden bir
tanesi atanmalıdır. Bu işlem yapılırken mutlaka fiziksel büyüklüklerin DEĞİŞKEN olan tipi ele
alınmalıdır. Yukarıdaki fiziksel büyüklüklerin 2, 4 ve 5 nolu elemanları değişken olurken diğerleri
sabittirler. Kalınlık sabit değer gibi görülebilir. Ancak duvar veya levha içerisinde her nokta için bir
sıcaklık değeri sözkonusudur. Yani sıcaklık duvar içerisindeki noktadan noktaya değişmektedir.
Duvar içerisi koordinat sisteminin x boyutu ile temsil edildiğinden T x’e göre değişecektir. Böylece
çözüm düzlemi düşey doğrultu T ve yatay ısı akış doğrultusu x olacaktır. Böylece 2 boyutlu-
değişkenli (T ve x) çözüm aranacaktır. Eğer x yönü q doğrultusuna göre 30o açılı seçilseydi T ve q
hem x hemde x’ e dik doğrultuda (y doğrultusu) değişim göstereceğinden 3 boyutlu (T,x ve y) bir
problem meydana gelecekti. Malzeme, yüzey alanı ve transfer olan ısı sabittir. Çünkü, cözüm
süresince veya çözüm alanında değişmezler. Bununla beraber sıcaklık kalınlığın her noktasında
farklı değerler aldığı için değişkendir. Başka bir ifade ile sıcaklık (T) kalınlığa (L,x) bağlı olarak
değişmektedir. Eksen takımı olarak, problem geometrisi bir düzlem yapı arzettiği için, düzlemsel
kartezyen koordinatlar seçilmiş ve eksen doğrultularıda T ve x olarak alınmıştır. Eksen takımının
orijin noktası olarak levhanın sol tarafı tercih edilmiştir. Bu şartlar altında gerekli olan sınır şartları
çıkarılmıştır. Eksen takımı ve orijin noktasının yeri değiştirilmiş olsa sınır şartlarınında değişeceği
açıkca görülebilir. 5 nolu fiziksel büyüklük olan zaman da bir değişkendir. Ancak, mühendisliğin
pratik uygulamalarında zamana göre bir değişme istenmez. Çünkü, zaman problemin çözümünü
zorlaştırmasının yanında, problem parametrelerinin zamana göre değişimi istenmeyen ve
beklenmeyen bazı olumsuzlukları beraberinde getirir. Bu tür zamana bağlı olarak değişmeyen
problemler DAİMİ (steady) veya SÜREKLİ REJİM olarak isimlendirilir. Zaman bağlı olarak
değişen problemlere DAİMİ OLMAYAN (unsteady) problem ismi verilir. Şayet T ve x zamana
bağlı olarak değişmiş olsaydı eksenlerin biri zaman boyutunu temsil ederken, sınır şartlarına
ilaveten birde başlangıç sartı gerekecekti. Bu problemin çözümünde amaç fiziksel büyüklükler
arasında

q=q(T,x,malzeme,A,t) (1)

şeklinde bir denklem geliştirmektir. Direkt böyle bir bağıntının yazılması şu aşamada mümkün
değildir. Ancak bir denklemin veya bağıntının geliştirilmesine yardımcı olabilecek, fiziksel
büyüklükler arasında şu yorumlar çıkarılabilir:

- Levhanın veya duvarın kalınlığı arttıkca q miktarı azalmalıdır. Yani q ile L ters orantılıdır. Fakat
bu orantının derecesi bilinemez. ( q ≈ 1/ Lm ; m: orantı derecesi)

- Termodinamiğin 2. yasasına göre ısı yüksek sıcaklık ortamından düşük sıcaklık ortamına akar.
Başka bir ifade ile iki ortam arasında ısı transferinin olması için aralarında bir sıcaklık farkının
(∆T=T1-T2 ) olması gerekir. Bu sıcaklık farkı sıfır ise ısı transferi olmaz. Dolayısı ile sıcaklık farkı
büyüdükce transfer olan ısı miktarınında artması gerekir. Yani transfer olan ısı miktarı sıcaklık farkı
ile doğru orantılıdır. ( q ∝ ∆Tn ; n:orantının derecesi)

- Levha veya duvar malzemesinin ısı iletme kabiliyeti iyi ise daha çok ısı, kötü ise daha az ısı
iletilmelidir. Yani malzemenin ısı iletme kabiliyeti ısı yükü ile doğru orantılıdır. Malzemenin ısı
iletme kabiliyeti malzemeye ait bir sabit olup, deneysel çalışmalarla düzenlenmiş tablolardan
malzeme tipine göre seçilir. Bu değer literatürde ISI İLETİM KATSAYISI olarak bilinmektedir.

- A ısı akış doğrultusuna dik yüzey alanı olup transfer olan ısı ile doğru orantılıdır.

Yukarıdaki yorumların ilk ikisi birleştirilerek şu şekide bir denklem elde edilir.

20
∆T n
q∝ (2)
Lm

Bu orantı bir katsayı ile ( k ) eşitliğe dönüştürülebilir.

∆T n
q=k m (3)
L

Son ifadedeki k bir orantı sabiti olup yukarıdaki 3. yorumu temsil edebilir. Çünkü, hem malzeme ısı
iletme yeteneği hemde orantı katsayısı sabittirler. Bulunan son denklem daha ileriye götürülemez.
Dolayısı ile m ve n bilinmediği için sayısal hesaplamada yapılamaz. Çünkü, sıcaklığın levha
içerisinde kalınlığa bağlı olarak ne şekilde değiştiği bilinmemektedir. Bu değişim m ve n nin
değerlerine göre şekil alacaktır. Sıcaklığın levha içerisindeki değişimi a, b ve c eğrilerinden
hangisidir. Sonuç olarak, bu aşamada bir tıkanma meydana gelmiştir. Eğer, duvar veya levha
içerisindeki sıcaklık dağılımının bilindiği bir yapı bulunursa çözüm ileriye götürülebilir.
Süperpozisyon prensibi gereği çözülemeyen bir bütün çözülebilir daha basit ve kontrol edilebilir
küçük parçalara ayrılır. Bölünen her parça içerisinde değişimler biraz daha basitleşir. Bu parçalama
sayısı artıkca her parça içerisindeki değişimler lineer hale yaklaşacaktır. Şayet bölüm işlemi
sonsuza giden sayıda yapılacak olursa sistem en küçük parçasına ayrılmış olur. Bu en küçük yapıya
DİFERANSİYEL ELEMAN ismi verilir. Bu diferansiyel eleman genelde problem geometrisinin
çok küçültülmüş bir minyatürü olur ve genelde diferansiyel eleman ile ana problemin geometrisi
birbirine benzerler. Çözüm için bundan sonra fiziksel büyüklükler ile diferansiyel eleman arasında
yukarıdaki mantıkla bağıntı elde edilmeye çalışılır. Bu eleman çok küçük olduğu için içerisinde
sıcaklığın kalınlığa göre değişimide LİNEER olacaktır. Sıcaklığın duvar veya levha içerisindeki
değişimi a, b ve c eğrilerinden hangisi olursa olsun, bu eğrilerin diferansiyel eleman üzerindeki
izdüşümleri mutlaka bir doğru olacaktır. Diğer bir ifade ile a,b ve c eğrileri diferansiyel elemanlar
vasıtasıyla sonsuza giden sayıda lineer doğruya ayrılmıştır. Sonsuz giden sayıdaki doğrucuklar
yanyana gelerek herhangi bir eğriyi oluşturmaktadırlar. Dolayısıyla diferansiyel eleman içinde
m=n=1 olacaktır. Duvarın en ince dx kalınlığındaki dilimlere ayrıldığı düşünülürse, bunların bir
tanesi aşağıdaki gibi olacaktır: Bu incecik duvarın yüzey sıcaklıkları T1' T2' olacaktır. Bu sıcaklıklar
T1 ve T2 nin arasında olacaktır. Sonuç olarak, dx sonsuz küçük levha kalınlığı olduğu için, bu
kalınlığın iki kenarı arasındaki sıcaklık farkıda sonsuz küçük (dT= T1' - T2' ) olacaktır. Matematik
ifadeyle, i sonsuz küçük parçalama sayısı ise

L
⇒ lim = dx lim ∆T = dT
i →∞ i i →∞

T
Lineer Lineer
T1 değişimler değişim
dT
Diferansiyel Eleman
ve içerisindeki
T2 dx sıcaklık dağılımı

0 x x+dx x x x+dx

Diferansiyel eleman ve üst taraftaki açıklamalar 3 nolu ifadeye taşınarak yeni haliyla denklem şu
şekilde yazılabilir.
dT
q=k (4)
dx

21
Son denklemin birim analizi yapıldığı zaman birim alandan birim zamanda transfer olan ısıyı
vereceği görülecektir. Bu nedenle herhangi bir A yüzeyinden t kadar zamanda tranfer olan ısının
bulunması için 4 nolu denklem A ve t ile çarpılmalıdır. Seçilen eksen takımına göre T nin x’ e göre
çizdiği eğri negatif eğimlidir. Bu nedenle 4 nolu denklemle hesaplanacak ısı da negatif olacaktır.
Oysaki ısı (q) mutlak değerdir. Bu nedenle meydana gelecek tersliğin giderilmesi için 4 nolu ifade
aynı zamanda (-) ile de çarpılmalıdır. Eksen takımının orijin noktasının yerinin levhanın sağ
tarafının seçilmesi halinde negatif eğimden kaynaklanan olumsuzlukların olmayacağı açıktır.
dT
q = − Atk (5)
dx

Bulunan bu ifade içindeki “d” operatörlerinden dolayı bir diferansiyel denklem olarak isimlendirilir.
Isı transferinde bu bağıntı FOURIER DENKLEMİ olarak bilinmektedir. Denklemde T bağımlı x ise
bağımsız değişken olarak ele alınmıştır. Bir tane bağımsız değişken olduğu için ADİ
DİFERANSİYEL DENKLEM olarak da isimlendirilir. 5 nolu denklem herhangi bir hesaplama için
uygun değildir. Çünkü, içerisinde diferansiyel operatör olan “d” bulunmaktadır. Levha kalınlığını
temsil eden dx ve sıcaklık farkını temsil edene dT’ nin nümerik değerleri bilinmektedir. Gerçek bir
hesaplama için d operatörlerinin yokedilmesi gerekir. Buda 5 nolu diferansiyel denklemin çözümü
demektir. Bu d operatörleri esas problemin sonsuza giden sayıda parçalanmasından elde edilmiştir.
Yani esas sistemin diferansiyeli-türevi alınmıştır. Dolayısyla 5 nolu denklem sadece diferansiyel
eleman için geçerlidir. Toplam çözümün bulunması için her bir parça tek tek çözülerek, elde edilen
çözümlerin toplanması gerekir. Sonsuz sayıda parça için bu işlemin yapılamayacağı aşikardır.
Fakat, matematiksel olarak sistem parçalanarak türevi alınmış ise, tekrar integre ederek toplanabilir.
Yani, parçaların herbirinden bulunan çözümlerin toplanması demek integral alma işlemi ile eş
anlamlıdır. Dolayısıyla 5 nolu diferansiyel denklemin esas problem için geçerli olabilmesi için
integre edilmesi veya diferansiyel denklem çözümünün uygulanması gerekir. Çözüm sonrasında 1
nolu denklem yapısında hesaplamalar için uygun bir fonksiyonel bağıntı bulunur. Bu fonksiyonel
bağıntı şekildeki a, b ve c eğrilerinden birini veren bir ifade olmalıdır. Aksi takdirde bulunan çözüm
fiziki olarak doğru olmaz.

Aynı problem T1 sıcaklığında su taşıyan borunun T2 sıcaklığındaki bir ortam için analiz edilmiş
olsaydı, q ısısı T1>T2 şatıyla boru içerisinden dışarıya doğru akacaktı. Böylece düzlemsel duvardan
eğrisel boruya geçilecektir. Duvar veya levha için önerilen fiziksel değişkenler bu problem içinde
geçerli olacaktır. Fakat değişken ve sabitler noktasında bir değişim olacaktır. Yeni durumda ısı
transferi yüzeyi boru içinden dışına doğru değişmektedir. Böylece levhada sabit kabul edilen A
yüzeyi boru için r nin fonksiyonu olacaktır. Düzlemsel yapılar kartezyen koordinatlarda kolaylıkla
ifade edilebilir. Silindirik bir yapı olması nedeniyle böyle bir problemde referans sistem olarak
SİLİNDİRİK KOORDİNAT (r,θ,z) sistemi seçilecek ve boru eksenide orijin noktası olarak
alınması gerekecektir. Yukarıdaki benzer analiz burada yapılabilir. Şimdi önemli olan “boru et
kalınlığı içerisinde sıcaklığın değişiminin ne olduğu?” sorusu olacaktır. Bu durumda q ısısı r
doğrultusunda akacaktır. Eğer levha için ortaya atılan analizler boru içinde yapılırsa ısı değeri
∆T n
q=k olarak bulunacaktır. Yine n ve m için sayısal değer bulunumayacağı için bu
(r 2 − r1) m
denklem kullanılamıyacaktır. Bu değerlerin belirli olduğu yapıya ulaşmak için r doğrultusu (radyal
doğrultu) sonsuza giden sayıda dilimlere ayrılacaktır. Böylece elde edilecek dr et kalınlığına sahip
içiçe sonsuza giden sayıdaki diferansiyel elemanlar içerisinde değişimler lineer olacağından m =n=1
olacaktır.

r1 − r 2 dT
lim = dr lim ∆T = dT ise q = k
i →∞ i i →∞ dr

22
T2 q ısı akışı doğrultusu
r2 dr
T2 T1 T1 Bulunacak
r2 Denklem
0 T=T(r)
T1 T2' T1'
T2
T1 T2

T2 Diferansiyel Eleman

Eğer boru çevresi boru etrafındaki sıcaklıklar birbirine eşit olmadığı kabul edilirse sıcaklıklar
birbirlerinde farklı olacağı için ısı transferi hem r hemde θ yönünde olacak ve sıcaklık dağılımıda
hem r hemde θ yönünde değişecektir. Bu nedenle diferansiyel eleman için hem r hemde θ yönünde
dilimler düşünülmelidir. Böyle bir durumda diferansiyel eleman dr et kalınlığındaki ve dθ açısını
gören silindir parçası olacaktır.

T2 q ısı akışı doğrultusu


r2 dr

T1 T1 T1 Bulunacak dθ
r2 Denklem
0 T=T(r, θ)
T1
T5
T1 T3 Diferansiyel Eleman
T1 ≠ T2 ≠ T3 ≠ T4≠ T5
T4
Dikkat edilirse problemin asıl geometrisi ile diferansiyel elamanı arasında bir benzerlik mevcuttur.
Bunun yanında problem geometrisi ile seçilen koordinat sistemi uyumludur. Düzlemsel veya plaka
yapılar kartezyen koordinatlarda, borular, yaylar silindirik koordinatlarda kubbe gibi yapılar küresel
koordinatlarda analiz edilmelidir. Bu koordinat sistemlerinin farkı kartezyen koordinatlarda değişim
birbirine dik üç dogrultu (x,y,z doğrultuları) vasıtasıyla ifade edilmektedir. Silindirik koordinatlarda
iki doğrultu (r ve z doğrultuları) ve bir açı (θ açısı) ile ifade edilmektedir. Küresel koordinatlarda ise
aynı değişim bir r doğrultusu ve iki açı (θ ve ϕ açıları) ile ifade edilmektedir. Doğru bir koordinat
tercihi önemlidir. Yanlış tercih değişken sayısını artırabilir. Artan değişken sayısı problem
çözümünü zorlaştırır.

Problem 2 : İçerisinde birim zamanda ve birim hacimde q*[kj/m3s] kadarlık ısı üretilen ve cevresi
farklı sıcaklıklara sahip HxLxM ebatlarındaki prizmatik hacim içerisindeki sıcaklık dağılımının
hesaplanabileceği diferansiyel denklemi tesis ediniz. Prizmatik yapının tüm noktalarındaki sıcaklık
değeri başlangıçta To değerine sahiptir. Başlangıç ve sınır şartlarını belirleyiniz. Prizmatik yapı
içerisindeki sıcaklık dağılımını veren denklemin karekteristiğini tahmin ediniz.

Prizmatik hacim içerisinde kimyasal, çekirdek reaksiyonları veya elektriki rezistans gibi yöntemler
vasıtasıyla q* kadarlık sabit bir ısı üretimi mevcuttur. Aynı zamanda yapının yüzeyindeki
sıcaklıkların birbirinden farklı olması nedeniyle sıcaklık farkından dolayı da bir ısı akışı
sözkonusudur. İçerde üretilen ısı, içerisine su doldurulan havuzda suyun seviyesinin yükselmesi
gibi iç taraftaki sıcaklığın yükselmesine neden olacaktır. Şayet malzemenin ısı iletme yeteneği iyi
ise bu yükselme nispeten az, kötü ise daha fazla olacaktır. Neticede problem-1 deki yapıdan farklı
bir beklenti meydana gelecektir. Prizmanın iç taraflarındaki beklenen sıcaklık yükselmesi
muhtemelen yüzey sıcaklıklarının da üzerine çıkacaktır. Bu durumda iç bölgelerden dış yüzeylere
doğru bir ısı akışı sözkonusu olacaktır. Zamanla suyun havuzda seviyesinin yükselmesi gibi
prizmatik yapı içerisindede sıcaklık yükselecek ve yapının sıcaklık yükselmesinden dolayı iç
23
enerjisi de artacaktır. Dolayısıyla iç ve dış taraf arasındaki sıcaklık farkıda değişecektir. Sıcaklık
farkı değişirse transfer olan ısı miktarıda değişecektir. Problem prizmatik yapıdan dolayı kartezyen
koordinatlarda çözülecektir. Problemin fiziksel büyüklükleri şunlardır:

1. Sıcaklık, T : Konuma(x,y,z ) ve zamana (t) bağlı olarak değişir.


2. Isı q : İç ve dış sıcaklık farkının değişmesinden dolayı değişkendir.
3. Malzeme : Yoğunluk, ısı iletim kabiliyeti ve mikrokobik yapı ile şekli sabit olmalıdır.
4. Boyutlar : Yapı içerisine sıcaklık değiştiği için değişkendir.
5. Zaman ,t : Değişkendir.
6. Üretilen ısı miktarı, q* : Genellikle sabittir.
7. İç enerji, u : Belirli sıcaklıktaki malzemenin sahip olduğu enerjidir. Prizmatik
yapının sıcaklığı konuma ve zaman göre değişebileceği için değişkendir.
y T6 Isı akış Doğrultusu

T2

T3 T4 T1 ≠T2 ≠ T3 ≠T4 ≠ T5 ≠T6


H
0 x

T5
z

T1
Fiziksel büyüklüklerin 5 tanesi değişkendir. Bu değişkenlerin bir tanesi Bağımlı değişken olarak
alınırken diğerleri bağımsız değişken olarak seçilmelidir. İstenen olması nedeniyle T bağımlı
diğerleri bağımsız değişken olarak tayin edilir. Bağımsız değişken sayısı birden fazla olduğu için
bulunacak olan diferansiyel denklem de KİSMİ DİF. DENKLEM olacaktır. Neticede bulunacak
fonksiyon şu formda olmalıdır:

T = T ( t,x,y,z,q,malzeme,q*) (1)

Bu problemde yapının prizmatik olması (silindirik veya küresel bir yapıya sahip olmaması
nedeniyle) nedeniyle çözüm için kartezyen koordinatlar seçilmiştir. Eksen takımının orijin noktası
ise sol alt köşeye tesbit edilmiştir. Orijin noktasının yeri başka yerde seçilebilirdi. Fakat, orijin
noktasının özellikli bir nokta olması gerekir. Hacim merkezi, ağırlık merkezi, başlangıç noktası,
simetri ekseni, minumum veya maksimum değere sahip noktalar orijin olması açısından faydalı
noktalardır. Orijinin yerinin iyi belirlenmesi çözüm rahat olmasınıda sağlayacaktır. Kötü bir orijin
noktası gereğinde çözümsüzlüğe kadar gidebilir. Bu durumda çözüm için gerekli olan sınır ve
başlangıç şartları seçilen eksen takımına göre şu şekildedir:

Sınır şartları: Başlangıç şartı :


1. T(0,y,z,t) = T3 3. T(x,H,z,t) =T2 5. T(x,0,z,t) = T1 1. t = 0 T(x,y,z,0) = To
2. T(L,y,z,t) = T4 4. T(x,y,0,t) = T6 6. T(x,y,M,t) = T5
Şu aşamada (1) nolu denklemin açık fonksiyon olarak yazılması mümkün değildir. Çünkü fiziksel
büyüklüklerin birbirlerine göre, prizmatik yapı içerisinde nasıl bir değişim gösterdiği ve fonksiyonel
yapısı belirli değildir. Bu nedenle bu değişimin belli olduğu daha küçük bir fiziki yapı ele
alınmalıdır. Daha küçük bir yapı için büyük prizmatik yapı daha küçük prizmalara ayrılmalıdır. Bu
küçük prizma yapıların sayısı sonlu değerde bir sayı ise ancak nümerik çözüm yapılabilir. Eğer
bölünen sayı sonsuza giden bir değerde ise, elde edilen en küçük yapı diferansiyel eleman olur. Bu
24
diferansiyel eleman bir hacim yapıyı göstermesinden dolayı DİFERANSİYEL HACİM ismini alır.
Diferansiyel hacim içinde sıcaklığın x, y ve z yönlerine göre değişimi lineedir. Herhangi bir
diferansiyel elemana komşu diferansiyel elemanlardan geçen ısı, diferansiyel eleman içerisinde
üretilen ısı ve bu diferansiyel elemandan komşu diferansiyel elemanlara geçen ısı arasında enerjinin
korunumunu gösteren Termodinamiğin 1. Kanununa göre bir denge olmalıdır. Büyük prizmatik
yapının H, L ve M boyutları, sıcaklığın değiştiği yönlerde, sonsuza giden sayıda dilimlere ayrılarak
dx, dy ve dz lik boyutlara sahip sonsuz küçük sanal hacimlere bölünür. Bu diferansiyel hacim
içerisinde tüm değişimler lineerdir. İlave olarak bir yüzeyindeki değerine bağlı olarak diğer
yüzeyindeki değer seri açılımlarla belirlenebilir. Diferansiyel elaman üzerindeki ısı üretimi ve
transferi arasında enerjinin korunumu prensibine (termodinamiğin 1.kanunu) göre aşağıdaki ifade
yazılabilir:

Giren ısı miktarı - Çıkan ısı miktarı + Üretilen ısı miktarı = İç enerji değişimi (2)

İç enerji toplam kütle için U, birim kütle için u ile gösterilir. İç enerji maddenin sıcaklığından dolayı
sahip olduğu enerjidir. Sabit hacimdeki özgül ısıya (Cv) bağlı olarak şu şekilde denklemize
edilmiştir.

u =Cv T [ KJ/kg] , U = m Cv dT [ KJ] ise du =Cv dT ve dU = m Cv dT


m:kütle [kg], V:hacim [m3] ve ρ : yogunluk [kg/m3] ise m=V. ρ dir.

Diferansiyel eleman sonsuz küçük olduğu için kütlesi ve hacmide sonsuz küçük olacaktır. Bu
durumda elemanın diferansiyel kütlesi, hacmi ve iç enerjisi şu şekilde olacaktır;

dV=dx dy dz ise dm=ρ dx dy dz ve dU= =ρ dx dy dz Cv dT

Daha önce bahsedildiği gibi havuzda zamanla suyun birikmesi gibi, içindeki q* kadarlık ısı
üretiminden dolayı zamanla diferansiyel eleman içerisindeki sıcaklıkta yükselecektir. Sıcaklığın
yükselmesi ile de eleman içerisindeki iç enerjide değişecektir. Zamana göre sıcaklığın nasıl
değiştiği bilinmediği için zaman boyutuda sonsuz küçük dt aralıklarına ayrılır. Bu dt aralığında
sıcaklık lineer değişerek dT kadar artar. Bu durumda birim zamanda diferansiyel eleman içinde
∂T
meydana gelen iç enerji değişimi ρ Cv dxdydz olacaktır. T birden fazla bağımsız değişkene
∂t
bağlı olduğu için kısmı diferansiyel ( ∂ ) kullanılmıştır. Diğer taraftan [2] denklemindeki iç ısı
üretimide açıklanmalıdır. Diferansiyel hacim içerisindeki toplam ısı üretimi dQ*=q*[kj/m3s].dV=
q*[kj/m3s].dx dy dz olacaktır. En küçük hacim içerisinde üretilen ısıda en küçük olacaktır (hacim
dV ise Q da dQ olur). [2] denkleminde açıklanmayan ifadeler diferansiyel elemanın yüzeylerinden
meydana gelen ısı transferleridir. Prizmanın bütün yüzeyleri farklı sıcaklıkta olup, sıcaklık
farkından dolayı farklı yönlerde farklı ısılar akacaktır. Seçilen koordinat sistemine uygun olarak x, y
ve z doğrultusunda birim yüzeyden akan ısılar qx, qy ve qz ile sembolize edilmiştir. Bu değerler sabit
olmayıp (x,y,z) bağlı olarak değişecektir. Çünkü, prizmanın merkezi bölgesinde üretilen ısı zorlukla
yüzeye ulaşırken, yüzeye yakın bölgelerde üretilen ısılar ise daha kolay yüzeye ulaşacaktır.
Dolayısıyla merkezden yüzeylere doğru birim yüzeyden geçen ısılar artarak değişecektir. Merkezi
yerlerde sıcaklık daha yüksek, kenarlarda daha düşük olacağından (Isıtıcı mantığına) ısı iç
bölgelerden dış bölgelere akacaktır. Sonuç olarak örnek olarak alınan diferansiyel elemanın birkaç
yüzeyinden ısı girişi olurken, diğer yüzeylerinden ısı çıkışı olacaktır. Giriştedeki birim yüzeydeki
ısıl yükün qx, qy ve qz ise, dx, dy ve dz kadar sonra ne kadar ısı çıkacağının hesaplanması Bölüm
1.5.2 deki seriler kavramı ve örnek problemindeki bilgilerden faydalanarak belirlenebilir.
Hesaplamalarda diferansiyel yüzeyin yüzey alanı dikkate alınmalıdır. Daha önce verilen qx, qy ve qz
yüzeylerle çarpılmalıdır. Aşağıdaki şekilden görüleceği üzere x yönünde diferansiyel eleman yüzeyi
dy.dz, y yönündeki dx.dz ve z yönündeki ise dx.dy dir. Daha önce verilen HxLxM ebatlarındaki
prizma x,y ve z yönünde sonsuz küçük dilimlere ayrılarak sonsuza giden sayıda dx.dy.dz

25
ebatlarında eleman elde edilir. Bunlardan bir tanesi seçilerek aşağıdaki şekli verilen yapı üzerinden
işlemler yapılabilir.

⎡ ∂q y ⎤
⎢q + dy⎥dxdz

y
∂y ⎦

⎡ ∂q z ⎤
⎢⎣q z + ∂z dz ⎥⎦ dydx
dz

⎡ ∂q x ⎤
⎢⎣q x + ∂x dx⎥⎦dydz
qx dy dz
dy

Diferansiye Eleman
Diferansiyel Hacim : dV = dx dy dz
dx

qydxdz
qzdydx

Bulunan değerler [2] ifadesinde yazılarak aşağıdaki diferansiyel form elde edilir.

⎡ ∂q y ⎤ ⎡ ∂q ⎤ ⎡ ∂q ⎤
qxdzdy + qydxdz + qz dydx - ⎢q y + dy⎥dxdz - ⎢q z + z dz⎥dydx - ⎢q x + x dx⎥dydz +
⎣ ∂y ⎦ ⎣ ∂z ⎦ ⎣ ∂x ⎦
∂T
+ q* dxdydz = ρ Cv dxdydz (3)
∂t
Gerekli parentezler açılarak sadeleştirmeler yapılırsa şu ifade elde edilir:

⎡ ∂q ⎤ ⎡ ∂q ⎤ ⎡ ∂q ⎤
qxdzdy+qydxdz+qzdydx- ⎢ q y dxdz + y dydxdz ⎥ - ⎢ qz dxdy + z dzdxdy ⎥ - ⎢ qx dydz + x dxdydz ⎥ +
⎣ ∂y ⎦ ⎣ ∂z ⎦ ⎣ ∂x ⎦
∂T
+ q* dxdydz = ρ Cv dxdydz
∂t

⎡ ∂ qy ⎤ ⎡∂ q ⎤ ⎡∂ q ⎤ ∂T
−⎢ dydxdz ⎥ − ⎢ z dzdxdy ⎥ − ⎢ x dxdydz ⎥ + q* dxdydz = ρ Cv dxdydz
⎣∂y ⎦ ⎣∂z ⎦ ⎣∂x ⎦ ∂t

Bulunan son denkleme Problem 1’ de bulunan fourier denklemi de dikkate alınarak düzenlenirse ve
tüm ifade dx dy dz ile bölünürse denklem en son haline getirilmiş olur.

∂T ∂q x ∂ ⎡ ∂T ⎤ ∂q x ∂2T
qx = −k ⇒ = −k ⎥⇒ = −k 2 k=sabit
∂x ∂x ∂x ⎢⎣ ∂x ⎦ ∂x ∂x

∂T ∂q y ∂ ⎡ ∂T ⎤ ∂q y ∂2T
qy = −k ⇒ = − k ⇒ = − k k=sabit (4)
∂y ∂y ∂y ⎢⎣ ∂y ⎥⎦ ∂y ∂y2

∂T ∂q z ∂ ⎡ ∂T ⎤ ∂q z ∂2T
q z = −k ⇒ = ⎢− k ⎥ ⇒ = −k 2 k=sabit
∂z ∂z ∂z ⎣ ∂z ⎦ ∂z ∂z
26
Yukarıdaki ifadeler yerine taşınıp bütün ifadeler diferansiyel hacime bölünüp gerekli
sadeleştirmeler yapılarak şu ifade elde edilir.

∂ 2 T ∂ 2 T ∂ 2 T q * ρC v ∂T
+ + + = (5)
∂x 2 ∂y 2 ∂z 2 k k ∂t

5 nolu denklem ısı transferinde Isı İletiminin Temel Diferansiyel Denklemi olarak bilinir. Bu
denklem matematiksel bir isimlendirme ile 2.mertebe 1.derece non-homojen kısmi diferansiyel
denklemdir. Beklenen sıcaklık dağılım eğrisi ileri bölümlerde diferansiyel denklemlerin çözümü
aşamasında verilecektir. Bununla birlikte merkezi bölgelerdeki sıcaklığın kenarlarındam daha
yüksek olması gerektiği söylenebilir.

Problem 3 : İki direk arasında asılı bulunan, birim uzunluk ağırlığı wo [N/m] olan L[m]
uzunluğundaki kabloda yerçekimi etkisiyle meydana gelen çökmeyi veren diferansiyel denklemi
belirleyiniz ve sınır şartlarını tespit ediniz.
y
g
0 x kablo U(x): x çizgisine göre
kabloda yerçekiminden
U(x) dolayı meydana gelen
çökme miktarının x’ e göre
değişimi
direk
g: yerçekimi ivmesi
L

Bu tür problemler gerek asma köprü hesabında ve gerekse kabloların asıldığı iki direk arasındaki
mesafenin araziye uygun olarak hesabında önemlidir. U çökme miktarı belirli bir değeri geçemez.
Bu değerde kablolara yatay yönde verilen germe kuvvetiyle (To) sağlanır. Bu germe kuvveti ise
kabloyu koparmaya çalışacağından kablonun kopma mukavemeti ile sınırlanmıştır. Dolayısıyla
bütün bu etkilerin iyi bir kombinasyon içerisinde çözülmesi gerekir. Çözüm için kullanılacak eksen
takımı olarak, meydana gelecek çökmenin hemen hemen bir parabolik eğri olması beklendiğinden
ve bir parabolun en rahat tanımlanabilmesi (y=ax2+bx+c) nedeniyle kartezyen koordinatlar seçilmiş
olup, eksen takımının orijin noktasının yeri ise sol taraftaki direğin tepe noktası alınmıştır. Bu
durumda fiziksel büyüklükler ve sınır şartları şu şekilde olur.

Fiziksel değişkenler : Sınır şartları:

1. Kablo ağırlığı (sabit) 1. x=0 ise U=0


2. Çökme miktarı (değişken) 2. x=L ise U=0
dU
3. Germe kuvveti (sabit) 3. X=L/2 ise U= Umax ( = 0)
dx
4. Direklerarası mesafe (değişken)

Bu problemde de direkt olarak U’yu veren bağıntı bulunamaz. Çünkü U’nun x’e ve diğer etkenlere
göre nasıl bir değişim gösterdiği bilinmememektedir. Bunun nedeni değişimin karekteri ve
mertebesinin bilinmemesidir. Burada yapılacak işlem yine bu belirsizliğin giderileceği daha küçük
model ve eleman düşünmektir. Bu eleman sonsuz küçük alınırsa değişim daha isabetli olarak doğru
bir şekilde bulunacaktır. Çünkü sonsuz küçük yapılarda değişimler lineerdir. Seçilen elemanın
büyük olması bu lineer değişim yaklaşımını geçersiz kılar. L mesafesi sonsuza giden sayıda
dilimlere ayrıldığı varsayılarak, en küçük uzunluğa sahip kablo elde edilir. Bu uzunluk dx miktarına
tekabül edecek ve dx uzunluğundaki çökme miktarıda dU kadar olacatır. Yani sonsuz küçük
27
uzunlukta meydana gelen çökme de sonsuz küçük olacaktır. Elde edilen diferansiyel eleman ve
üzerinde etkili olan kuvvetler şekil olarak aşağıda görülmektedir:

T2
dx → 0 ve dU → 0 ise α → β
β
dU α – β → dα ( veya dβ )
α
T1
dw
dx

Önceki problemlerden farklı olarak göre kesme yüzeylerinde yeni fiziki parametreler (T1 ve T2 kesit
alma kuvvetleri) belirtilmiştir. Hesabı düşünülen bu problemdeki kabloda herhangi bir hareket
düşünülmediği için statik denge şartları (ΣFx=0, ΣFy=0) uygulanabilir. Bu diferansiyel elemanın
statik dengesi T1 ve T2 ile sağlanacaktır. Rüzgardan meydana gelecek küçük salınım hareketleri ise
hesapların basitliği açısından ihmal edilebilir. Statik denge şartları diferansiyel elemana da
uygulanabilir. Diferansiyel eleman asıl kablodan kesilerek çıkarılmış gibi düşünüleceğinden kesilen
yüzeyleri temsil eden T gerilme kuvvetleri hesaba katılmalıdır. Bu gerilme kuvvetleri germe
kuvvetinin ve kablo ağırlığının vektörel toplamından meydana gelir. Dolayısıyla kablo doğrultusu
boyunca değeri değişir.

ΣFx = T2cosβ-T1cosα = 0 ise T2cosβ = T1cosα = To (1)

Bu denklemin başka bir ifadesi kablonun herhangi bir noktasındaki eğimin (α) cosinüsü ile o
noktadaki T kuvvetinin çarpımı, başka noktasındaki eğimin cosinüsü ve T nin çapımına eşittir.
Direk tepe noktalarında germe kuvveti To yatay olduğu için herhangi bir noktadaki eğim ile T nin
çarpımı To a eşit olacaktır.

ΣFy = T2sinβ - T1sinα = dw (2)

dw = wo dx ( diferansiyel elemanın ağırlığı) (3)

2 nolu ifade To değerine bölünerek ve 1 nolu ifadedeki değerler kullanılarak şu işlemler yapılabilir:
Burada wo (N/m) kablonun birim uzunluğunun ağırlığıdır.

T2 sin β T1 sin α dw
− =
To To To
T2 sin β T1 sin α dw wo dx
− = ise tgβ − tgα = olarak bulunur.
T2 cos β T1 cos α To To

dx → 0 ise α → β ise β - α → dβ (veya dα) ise tgβ - tgα = dtgβ = dtgα

Bu işlemde β açısı α dan sonsuz küçük miktarda büyük olmalıdır. α + d α = β olduğuna dikkat
dU
edilmelidir. Diferansiyel elemandan tgα = ve yukarıdaki analizler birleştirilerek aşağıdaki
dx
ifade bulunur:

⎡ dU ⎤ w dx d ⎡ dU ⎤ w o d 2U wo
dtgα = d ⎢ ⎥ = o ⇒ = ⇒ =
⎣ dx ⎦ To dx ⎢⎣ dx ⎥⎦ To dx 2 To

28
Bulunan son ifade 2. mertebe 1.derece adi diferansiyel denklemdir. Sadece ağırlık gibi homejen
yayılı yüklerin olduğu problemler için uygulanabilir. Bu diferansiyel denklemin çözümünden
U=U(x) şeklinde bağıntı bulunur. Bu bağıntıdan herhangi bir kablo ve L mesafesi için max çökme
bulunabilir.

Problem 4:

Su içerisinde tamamen batmış ve durmakta iken denizaltı P sabit motor kuvvetiyle harekete
başlamıştır. Hareket esnasında, araca hızıyla orantılı olarak, su tarafından 4V şiddetinde bir direnç
kuvveti tepki vermektedir. Aracın hızının ve almış olduğu yolun hesaplanacağı ifadeyi bulunuz.

Bu problemde hareketli bir sistem analiz edilecektir. Bu durumda kullanılacak bağıntı, hareketli
sistemlerin dengesini temsil eden Newton’un 2.kanunudur. Denizaltıya iki tane kuvvet
etkimektedir. P motor kuvveti hareketi sağlarken, 4V su direnç kuvveti ise harekete engel
olmaktadır. Denizaltı katı bir yapıya sahip olması nedeniyle yaklaşık olarak bütün noktalarının hız
ve ivmeleri birbirine eşittir. Bu durumda denizaltıyı maddesel nokta seviyesine indirgeyebiliriz.
Maddesel nokta kinematik bir kavram olup diferansiyel eleman gibi çok küçük yapıyı ifade
etmektedir. Çözüm için referans sistem olarak, denizaltı yörüngesinin bir doğru olması
gerektiğinden kartezyen koordinatlar seçilirken, orijin noktası olarakta hareketin başlangıç noktası
tercih edilmelidir. Bu problemde öncekilerden farklı olarak sadece aracın takip ettiği yörünge
sonsuz küçük dilimlere ayrılır. Her dilim içerisinde yolun zamana göre değişimi lineerdir ve hız her
sonsuz küçük zaman aralığı (diferansiyel aralık veya zaman) içerisinde sabit bir değere sahiptir
(V= ds/dt).

Fiziksel büyüklükler: Başlangıç şartı

1. kütle , m : sabit 1. t=0 iken V=0


2. Hız , V : değişken (denizaltı başlangıçta duruyor)
3. İvme , a : değişken
4. P kuvveti : sabit
5. 4V kuvveti: değişken
6. zaman, t :değişken
g (m/s2)
V (m/s)

P(N) x: hareket doğrultusu


4V (N)

dV dV
ΣF = m.a ise P - 4V = m.a , a= ise m − 4V = P
dt dt

olarak diferansiyel denklem bulunur. V bağımlı değişken, t ise bağımsız değişkendir. Dikkat
edilirse değişken sayısı 2 den fazla olmasına rağmen diferansiyel denklem kismi yapıda
çıkmamıştır. Bu denklem 1.derece 1.mertebe homejen olmayan adi diferansiyel denklemdir.

Problem 5 :

Akışkanların hareketinde kütlenin korumunu temsil eden süreklilik denklemini bulunuz.

Açılama: Bütün akışkan akış problemlerinde akışkan içerisinde hız gradyanının bilinmesi gerekir.
Hız gradyanı hız profili veya hız dağılımı olarak da bilinir. Hız profili veya gradyanı akış
bölgesinde nokta nokta hızın nasıl değiştiğini ifade eder. Eğer akış bolgesi x-y düzleminde ise hız
gradyanıda x ve y nin fonksiyonu olacaktır. Gerek akışkanın katı cidarlar ile ve gerekse akışkan

29
taneciklerinin birbirleriyle sürtünmeleri sonucu meydana gelen enerji kayıplarının hesaplanabilmesi
için hız gradyanının bilinmesi gerekir. Hızın düşük ve akış çizgilerinin düzgün olduğu laminer akış
ve hızın yüksek akış çizgilerinin gelişigüzel eğriler ve girdaplar olduğu türbülanslı akışta,
hesaplamada kullanılan bağıntılar ve elde edilen sonuçlar birbirinden farklıdır. Her iki haldede hız
gradyanı birbirinden çok farklıdır. Bu durumda bir kesitten geçen akışkanın başka bir kesitten
geçerken, bir doğrultuya göre gerek akan miktarın dağılımının ve gerekse hızın değişiminin ne
olduğunun bilinmesi gerekir. Bu istenilen değerleri hesaplayan bağıntılardan biride SÜREKLİLİK
DENKLEMİ'dir. Süreklilik denklemi kütlenin korunumu prenbine dayanır. Yani bir kesitten geçen
akışkan miktarı başka bir kesitten geçen akışkan miktarına eşittir. Bu denklem bulunurken akışkan
ortamından akış doğrultusuna göre 2 veya 3 boyutlu diferansiyel eleman alınır. Bu diferansiyel
eleman içerisine giren çıkan akışkan miktarları birbirine eşittir. Girişte tek doğrultuda bir akış
olabilirken çıkışta doğrultu düzlemsel yani iki boyutlu olabilir. Böyle bir durumdada doğrultuya
göre miktarların ve hız şiddetlerinin nasıl dağıldığını bulmak mühendislik açısından önemlidir. İki
boyutlu bir akış ortamından aşağıdaki diferansiyel hacim cıkarılabilir. Akışkan mekaniği veya
Termodinamik problemlerin diferansiyel yöntemle çözümünde kullanılan diferamsiyel eleman
genellikle KONTROL HACMİ veya YÜZEYİ olarak isimlendirilir.

Fiziksel büyüklükler:

1. Akışkan yogunluğu, ρ : Gazlar için konuma ve basınca bağlı olarak değişirken, sıvılarda
akışkanlar sıkıştırılamaz olduğu için sabit kalır.
2. Akışkan hızı, u (yatay yöndeki hız),v (düşey yöndeki hız), : değişkendir.
3. Akış miktarı, debi, Q : kütlenin korunumuna göre sabittir. Akış doğrultusuna göre değişir.
4. Akış kesiti : akış doğrultusuna göre bazen değişir bazen sabit kalır.
5. Zaman, t : değişken

Debi ve diğer büyüklükler arasında şu şekilde ifade yazılabilir.


y
y Kanal Duvarı

dx V
v
dy
x
u

Kanal Duvarı Hız dağılımı

Q=ρAV Qx = ρ Ax u Qy = ρ Ay v (1)

V hızının x ekseni üzerindeki izdüşümü u, y ekseni üzerindeki izdüşümü v olarak alındı. Burada
sayfa düzlemine dik derinlik l birim olduğu kabul edilerek,

dAx = l.dy dAy = l.dx (2)

u ve v ise x ve y doğrultularındaki toplam akışkan hızının izdüşümleridir. Yukarıdaki şekilde


verilen dx dy lik eleman içerisinde hızın değişimi linerdir. Daha Bölüm 1.5.2 de verilen bilgiler
ışığında elamanın içine giren çıkan akışkan miktarları arasında bir denklem türetilebilir.
Diferansiyel elemana veya kontrol yüzeyine x yönünde Qx, y yönünde ise Qy kadarlık debiler
girerse çıkışta bu değerler sonsuz küçük miktarda artar veya azalır. Gerekli işlemler ve şekil aşağıda
verilmiştir.

30
⎡ ∂Qy ⎤
⎢ Qy + dy⎥dx
⎣ ∂y ⎦

Qx dy ⎡ ∂Qx ⎤
dy
⎢⎣ Q + dx ⎥dy
x
∂x ⎦

dx Diferansiyel eleman
ve eleman üzerindeki
Qy dx akış miktarları

Kütlenin korunumu prensibine kontrol hacmine göre giren ve çıkan akışkan miktarları birbirine eşit
olmalıdır.
⎡ ∂Qy ⎤ ⎡ ∂Qx ⎤
Qydx - ⎢ Qy + dy⎥dx + Qx dy - ⎢ Qx + dx⎥dy = 0 (3)
⎣ ∂y ⎦ ⎣ ∂x ⎦

1 nolu denklemlerin gerekli kısmı türevleri alınıp 3 nolu ifadeye taşınırsa ve 3 nolu ifadede gerekli
düzenlemeler yapılırsa şu ifade bulunur:

∂ ( ρu ) ∂ ( ρv ) ∂ρ ∂u ∂ρ ∂v
+ =0 veya u +ρ +v +ρ =0 (4)
∂x ∂y ∂x ∂x ∂y ∂y

Bulunan bu ifade akışkanlar mekaniğinde SÜREKLİLİK DENKLEMİ olarak bilinir. Akış


problemlerinin çözümünde kullanılan 3 ana denklemden biridir. Bu denklem bu haliyle
sıkıştırılabilir akışkanların (gazlar) değişken kesitli ortamda akması geçerlidir. Şayet akışkan
sıkıştırılamayan bir sıvı ise yoğunluk değişmeyeceğinden türevleri sıfır olacaktır. Bu durumda şu
ifade bulunur:

∂u ∂v
+ =0 (5)
∂x ∂y

Bulunan denklemde u ve v bağımlı, x ve y ise bağımsız değişkenlerdir. Böyle bağımlı değişkenin


birden fazla olduğu diferansiyel denklemler DİFERANSİYEL DENKLEM SİSTEMLERİ olarak
bilinir ve çözüm için bağımlı değişken sayısınca diferansiyel denklem olmalıdır. Mühendislikte akış
problemleri genellikle zamana bağlı olmayan daimi hallerde düşünüldüğü için zaman dikkate
alınmamıştır.

1.7 Cözümlerin Fiziki Yorumu

Diferansiyel denklemlerin çözülmesi sonucu bulunan ifadelerin matematiksel olarak doğru


olmasının yanında ilgili probleme uygun bir değişimide bize vermesi gerekir. En başından çözüm
belirlenmiş olan başlangıç ve sınır şartlarını sağlamalıdır. Beklenen eğri gerçekleşmiyorsa ve şartlar
sağlanmıyorsa cözüm yanlış olacaktır. Bu tür yorumlar daha önce çözülmüş problemlerin
diferansiyel denklemlerinin çözümü esnasında yapılacaktır.

31
BÖLÜM II

ADİ DİFERANSİYEL DENKLEMLER VE ÇÖZÜMLERİ

Önceki bölümlerde integrallerin en basit diferansiyel denklem olduğu ifade edilmişti. Bu


nedenle diferansiyel denklemelerin çözümünde de integrasyon prosesi kullanılacaktır.
Özellikle 1.mertebe diferansiyel denklemlerde çözüm için ilk önce İNTEGRASYON
düşünülmelidir. İntegrasyon için fonksiyonel yapısı uygun olmayan 1.mertebe diferansiyel
denklemler ise İNTEGRE EDİLEBİLİR PARÇALARA AYRILARAK çözümü
gerçekleştirilmektedir. Bu amaçla özellikle bağımsız değişkene bağlı fonksiyon bloğu ve
sabitler çözümün ilk aşamasında düşünülmeyebilir. İlk önce diferansiyel denklemin tümünün
değil, önemli bir kısmının çözümü bulunur. Daha sonra dikkate alınmayan kısmın GENEL
ÇÖZÜME etkisi yansıtılır. Genel çözüm, birbirinden ayrı olarak bulunan çözümlerin
toplanmasından bulunan çözümdür. Örnek olarak, homojen olmayan bir diferansiyel
denklemin genel çözümü homojen ve homojen olmayan çözümlerin toplanmasından bulunur.
İntegre edilebilir parçalara ayırmak mümkün olmazsa, özel DEĞİŞKEN DÖNÜŞÜMLERİ ile
çözüm aranabilir. Yeni değişkenler ile integerasyon çözüm uygulandıktan sonra eski
değişkenlere tekrar dönülür. 1.mertebe diferansiyel denklemler için kullanılan son yöntem ise
TAM DİFERANSİYEL yaklaşımdır. Bu yöntemle çözümde değişken sayısı sonra iptal
edilmek üzere 2’ den 3’ e çıkarılır. 1. mertebe diferansiyel denklemler için denklemin lineer
veya non-lineer olması çözüm üzerinde çok etkili olmamasına karşın, yüksek mertebeli
diferansiyel denklemlerde sadece lineer diferansiyel denklemlerin analitik çözümü
mümkündür. Yüksek mertebeli diferansiyel denklemler için ilk önce HOMOJEN ÇÖZÜM’
ün bulunması ilk aşama olmaktadır. Homojen çözüm; homojen veya parçalama ile homojen
hale dönüştürülen diferansiyel denklemin çözümüne verilen isimdir. Homojen çözüm
bulunduktan sonra HOMOJEN OLMAYAN ÇÖZÜM bulunmalıdır. Bu çözüm ÖZEL
ÇÖZÜM olarak da isimlendirilir. Bazı durumlarda herhangi bir matematiksel işlem
yapılmaksızın tahmine ve tecrübeye dayanarak, homojen çözüme benzetilerek veya
diferansiyel denklemin homojen olmayan kısmına benzetilerek diferansiyel denklemin özel
çözümü önerilir. Bu durumda önerilen çözüm fonksiyonun yeterli sayıda türevi ve kendisi
diferansiyel denkleme taşınarak denklemin sağlaması araştırılır. Sağlama işlemi diferansiyel
denklemde hiçbir ifadenin kalmaması manasınadır. Eğer önerilen çözüm denklemi sağlıyorsa
ileriki aşamaya geçilir. Sağlama işlemi gerçekleşmemiş ise yeni bir öneri yapılarak tekrar
sağlaması kontrol edilir. Böyle bulunan çözüm ÖZEL ÇÖZÜM olarak isimlendirilir. Yüksek
mertebeli denklemlerde de değişken dönüşümleri kullanılabilir. 1. mertebe denklemlerde hem
bağımlı hemde bağımsız değişken dönüştürülebilirken, yüksek mertebeli denklemlerde
genellikle bağımsız değişken dönüştürülür. Yüksek mertebeli denklemlerde kullanılan bir
diğer yöntem KUVVET SERİLERİ ile çözümdür. Özellikle, bağımlı değişkenin ve
türevlerinin önünde bağımsız değişkene bağlı fonksiyonların çarpım halinde olduğu değişken
katsayılı denklemlerin çözümü seri ile yapılır. Serinin bir çözüm olduğu kabul edilerek,
denklemi sağlayacan şekilde seri sabitleri düzenlenir. Bu bölümde tek bağımsız değişkene
bağlı, non-homejen adi diferansiyel denklemlerin çözüm mantığı verilecektir.

32
2.1 Değişkenlerine Ayrılabilen Diferansiyel Denklemler

En genel halde bağımlı ve bağımsız değişkenlerine ayrılabilen n. mertebeden bir diferansiyel


denklem y bağımlı, x ise bağımsız değişken olmak üzere şu şekilde verilebilir:

d ny
= f(x) (1)
dx n

Burada f(x) bağımsız değişkene bağlı bilinen bir fonksiyondur. Bu tip denklemlerin çözümleri
n kere x üzerinden integrasyon ile gerçekleştirilebilir. Sadece 1. mertebe diferansiyel
denklemler için “f” fonsiyonu hem bağımlı değişken ve hemde bağımsız değişkenlerin
fonksiyonu, f=f(x,y), olabilir. Bununla birlikte, bu özelliğe sahip denklemlerin çözümü için
gerekli şart f(x,y) fonsiyonun, f(x,y)=g(x).h(y) şeklinde iki ayrı fonksiyona bölünebilmesidir.
Yani, denklemde varolan değişkenler taraf tarafa ayrılabilmelidir. Örnek olarak,
f(x,y)=xyln(x+y) şeklinde ise sadece x’in ve sadece y’nin fonksiyonları elde edilemeyeceği
için bu metodla çözüm elde edilemez. Diğer taraftan f(x,y)=ex+y ise f(x,y)=exey olarak
ayrılabildiği için çözüm mümkündür. 1.mertebe bir diferansiyel denklem için bu şekildeki
ayırım yapılarak ve 1 kez integral alınarak çözüm gerçekleştirilmiş olacaktır. Bu durumda
çözüm sonrasında n. Mertebe bir dif. denklemin C1, C2, C3,…, Cn gibi n tane integral sabiti
bulunmalıdır. 1. mertebe değişkenlerine ayrılabilen diferansiyel denklemin genel formu ve
çözüm formatı şu şekildedir;
dy dy
dx
= f ( x, y ) = g ( x).h( y ) ⇒ ∫ h( y ) ∫
= g ( x)dx (2)

dy
Problem 1: 9 y + 4 x = 0 diferansiyel denklemini çözünüz.
dx

Çözüm: Denklemdeki y ve x ifadeleri taraf tarafa ayrılabilir. Elde edilen ifade iki basit
integrali alınabilir bir denklem olacaktır.
9y2 C x2 y2
∫ 9 ydy = − ∫ 4 xdx 2 = −2 x + C C1 = 18 + = C1
2

9 4

C1 sabiti başlangıç veya sınır şartı ile bulunacaktır.

Sağlama: Bulunan çözümün doğru olup olmadığı, çözüm fonksiyonunun yeniden türevinin
alınmasıyla, belirlenebilir. Çözümün sağlanması 2 şekilde test edilebilir. Birinci teste göre
mutlaka tekrar diferansiyel denklemi vermelidir.
x2 y2 2 x 2 yy ' x yy '
Çözüm + = C1 ise 1. türevi + = 0, + = 0,
9 4 9 4 9 4
4 x + 9 yy '
= 0, 4 x + 9 yy ' = 0
36
Verilen denklem elde edildiği için çözüm doğrudur. İkinci teste görede bulunan çözüm ve
türevi diferansiyel denklemde yerine yazılır. Tüm ifadeler birbirini yokediyorsa bulunan veya
önerilen çözüm doğru demektir.
8x

x2 y2 36C1 − 4 x 2 9 −4 x
+ = C1 ise y = → y′ = = dif denklemde
9 4 9 36C1 − 4 x 2 36C1 − 4 x 2
2 9
9 9
yerine yazılırsa

33
dy 36C1 − 4 x 2 −4 x
9 y + 4 x = 0 ise 9 + 4x = 0 → − 4x + 4x = 0 → 0 = 0
dx 9 36C1 − 4 x 2
9
9
d 3y
Problem 2: = 5 e-2x diferansiyel denklemini çözünüz.
dx 3
Çözüm: Bu tür diferansiyel denklemlerin çözümünde tütevin integrasyonu için şu benzerlik
unutulmamalıdır. İntegral ve türev birbirinin tersidir.Birinin etkisini diğeri yokeder,
⎛ dy ⎞ dy ⎛ d2y ⎞ d2y
∫ dx = x ∫ dt = t ∫ dA = A → ∫ ⎜⎝ dx ⎟⎠ dx ∫ ⎜⎝ dx 2 ⎟⎠ = dx 2
d = d

Buna göre örnek diferansiyel denklemin çözümü,


d3y d ⎡d2y ⎤ ⎡d2y⎤ d 2 y −5 −2 x
∫ ⎢⎣ dx 2 ⎥⎦ ∫
−2 x −2 x
= ⎢ ⎥ = 5e ⇒ d = 5e dx ⇒ = e + C1
dx3 dx ⎣ dx 2 ⎦ dx 2 2

d ⎡ dy ⎤ − 5 −2x ⎡ dy ⎤ ⎛ − 5 −2x ⎞ dy 5 − 2 x
dx ⎢⎣ dx ⎥⎦ = 2 e + C1 ⇒ ∫ d ⎢⎣ dx ⎥⎦ = ∫ ⎜⎝ 2 e + C1 ⎟⎠ dx ⇒ dx = 4 e + C1x + C2

Benzer şekilde bir kez daha integrali alınarak çözüm aşağıdaki şekilde bulunur.
5 x2
Çözüm : y = − e − 2 x + C1 + C 2 x + C3
8 2
Buradaki C ler sabitler olup başlangıç veya sınır şartları yardımıyla bulunur.

dy 1 − y2
Problem 3: = diferansiyel denklemini çözünüz.
dx y(1 − x)

Çözüm: Denklemdeki y ve x ifadeleri taraf tarafa ayrılabilir. Elde edilen ifade iki basit
integrali alınabilir bir denklem olacaktır. Çözüm için değişken dönüşümü de gerekecektir.
ydy dx
∫ 1 − y2 = ∫ 1 − x 1 − y 2 = u 1 − x = v ⇒ − 2 ydy = du − dx = dv

du dv du dv
∫ − 2u = ∫ − v
⇒∫
u
= ∫2
v
⇒ ln(u ) = 2 ln(v) + Co

ln u = ln v 2 + ln C Co = ln(C ), ln u = ln v 2C ⇒ u = C.v 2

Not: Çözüm sonrasında tüm fonksiyonların logaritma fonksiyonu veya sinus fonsiyonu …
olması halinde integral veya diferansiyel denklem sabiti de ( C ) aynı fonksiyonlar cinsinden
(lnC, SinC,…) yazılabilir. Bu değişkenler ve C sabitleri arasında sadeleştirme işlemleri
açısından faydalı olacaktır. Böyle bir dönüşüm mantıksal olarak da yanlış değildir. C değeri
sabitse bunun logaritması veay sinus değeride sabit olacaktır. Gerekli ters dönüşümlerle
çözüm şu şekilde bulunacaktır:
1-y2 = C(1-x)2

Sağlama : “Bulunan çözüm doğrumu?” sorusu çözümün kendisi ve türevi verilen denklemde
yerine yazılarak kontrol edilebilir.

2C (1 − x ) C (1 − x )
1 − y 2 = C (1 − x ) y = 1 − C (1 − x )
2 2
y′ = =
2 1 − C (1 − x ) 1 − C (1 − x )
2 2

34
C (1 − x ) C (1 − x )
2
dy 1 − y2
= , = 0 = 0 ise çözüm doğru.
dx y(1 − x) 1 − C (1 − x ) (1 − x ) 1 − C (1 − x )
2 2

dy
Problem 4: = 1 + y 2 diferansiyel denklemini çözünüz.
dx
Çözüm:
dy
∫1+ y 2
= ∫ dx arctgy=x+C y=tg(x+C)

dy
Problem 5: + 5 x 4 y 2 = 0 diferansiyel denklemini y(0)=1 şartı ile çözünüz.
dx
Çözüm:
dy 1
∫y 2
= −5∫ x 4 dx
y

= −x5 + C x=0 ise y=1 [ y(0)=1]

Çözüm denkleminde x yerine 0 y yerine 1 yazılarak C belirlenir. -1=-0+C ise C=-1 bulunur.
Böylece genel çözüm,
1
y= 5
x +1
dy x
Problem 6: = diferansiyel denklemini y(1)=3 şartı ile çözünüz.
dx y
Çözüm:
y2 x2
∫ ydy = ∫ xdx
2
=
2
+ C x=1 ise y=3 [ y(1)=3]

33 12
Çözüm denkleminde x yerine 1 y yerine 3 yazılarak C belirlenir. = + C ise C=4
2 2
bulunur. Böylece genel çözüm,
y2 = x2 + 8
dy
Problem 7: = ky dif. denklemini y(0)=2 şartı ile çözünüz. Denklemdeki k bir sabittir.
dx
Çözüm:
dy
∫ y = ∫ kdx ise lny=kx+C, C=lnC1, lny=kx+lnC1 ise y = C1ekx

x=0 ise y=2 [ y(0)=2]


Çözüm denkleminde x yerine 0 y yerine 2 yazılarak C1 belirlenir. 2 = C1e k 0 ise C1=2
bulunur. Böylece genel çözüm,
y = 2e kx
Uygulama 1: Yüzey sıcaklıkları T1 ve T2 olan L kalınlığındaki duvardan geçen ısıyı
hesaplayınız. Duvar içerisindeki sıcaklık dağılımını belirleyip çiziniz.
T
Isı akış a
Doğrultusu T1 Duvar içerinde sıcaklık
T1 b değişimi
q
Beklenen sıcaklık
Duvar c eğrileri
veya T2
Levha T2

0 x=L x
L

35
dT
q = −k denklemiyle hesaplanmalıdır. Değişkenler olan T ve x eşitliğin her iki tarafına
dx
ayrılabilir.

∫ qdx = −∫ kdT q dx = -k dT ise çözüm q x = -kT + C şeklinde bulnur. Sınır


şartları iki tane bulunur.

1: x = 0 ise T = T1 , q.0 = -k T1 + C ise C = k T1 bulunur.Bu durumda duvar


içerisindeki sıcaklık dağılımını veren ifade şu şekildedir.

qx
q x = -kT + k T1 ise T ( x) = + T1
k

Bu denklem şekildeki b eğrisine uygun bir lineer değişimi ifade ettiği için beklenen bir çözüm
bulunmuştur. Bu ifadede 2. sınır şartı yerine konularak transfer olan ısı bulunur.

qL k
2: x=L ise T=T2 ise T2 = + T1 duvardan transfer olan ısı miktarı q = (T1 − T2 ) dir.
k L

T(x)
Isı akış
Doğrultusu T1 Duvar içerinde
b hesaplanan sıcaklık
dağılımı

T2

0 x=L x

Uygulama 2: Yukarıdaki problemde duvar içerisinde kimyasal yolla q’’’ kadarlık bir ısı
üretimi söz konusu olursa sıcaklık dağılımı ve q değerleri ne olur? Maksimum sıcaklığı
bulunuz.

Ancak bu denklem kısmi olup çözümü


zordur. Bu nedenle değişken sayısı 2 tane
x Isı akış
0 oluncaya kadar bazı kabuller yapılmalıdır.
Doğrultusu
q’’’ Bizim için duvarın x doğrultusundaki ısı
q1 q2 tarnsferi önemlidir. Diğer y ve z
Duvar yönlerindeki ısı akısı önemli değildir.
T1
veya T2 Yapılardaki uygulama açısından x
Levha yönündeki ısı içeri veya dışarı akarkan, y ve
z yönündeki boyutun daha büyük olması
L nedeniyle ısı akısı duvar içerisinde
kalacaktır. Bu nedenke y ve z yönünde duvar
uzunluklarının sonsuz olduğu kabul
Duvar içerisinde ısı üretimi mevcut ise edilebilir. Bu durumda da ısı y ve z
diferansiyel denklem şu şekilde olacaktır: yönündeki mesafeler çok uzun olduğu için
en kısa yön olan x yönünde akabilecektir.
∂ 2 T ∂ 2 T ∂ 2 T q ' ' ' ρC v ∂T Dolayısıyla sıcaklık değişimide x sadece x
+ + + = yönünde olacaktır. Herhangi bir yönde ısı
∂x 2 ∂y 2 ∂z2 k k ∂t akışı yoksa, o yöne göre sıcaklık değişmez
36
ve sabit kalır. Bir sabitin türevi ise sıfırdır. düşünülürse sıcaklık zamanla da
İlave olarak problem daimi (steady) olarak değişmeyecektir:

∂T ∂ 2T
- y yönünde ısı akışı yok, sıcaklık bu yönde değimiyor ise = =0
∂y ∂y 2
∂T ∂ 2T
- z yönünde ısı akışı yok, sıcaklık bu yönde değimiyor ise = =0
∂z ∂z 2
∂T
- daimi problem, sıcaklık zamanla değişmiyor ise =0
∂t

Bu yaklaşımlar ile değişken sayısı 4 den (T,x,y,z,) 2 ye (T,x) düşecektir. 2 değişken


arasındaki diferansiyel değişim adi formda olacaktır. Diferansiyel denklemin yeni hali şu
şekildedir:
d 2T q' ' '
+ = 0 (Bir tane bağımsız değişken var. Adi dif. denklem)
dx 2 k

d ⎡ dT ⎤ − q ' ' ' ⎡ dT ⎤ ⎛ − q ' ' '⎞ dT − q ' ' '


⎢ ⎥ = ⇒ ∫ d⎢ ⎥ = ∫ ⎜ ⎟ dx ⇒ = x + C1 ⇒
dx ⎣ dx ⎦ k ⎣ dx ⎦ ⎝ k ⎠ dx k
⎡ − q' ' ' ⎤ − q' ' ' 2
∫ dT = ∫ ⎢⎣ k
x + C1 ⎥dx ⇒ T =
⎦ 2k
x + C1x + C2

Çözüm için gerekli sınır şartları:


x=0 ⇒ T=T1 T1 =- q’’’.0/2k + C1.0 + C2 ⇒ C2 = T1
x=L ⇒ T=T2 T2 =- q’’’L2/2k + C1.L + T1 ⇒ C1 = (T2- T1 )/L+ q’’’L/2k

q′′′x 2 ⎡ T2 − T1 q′′′L ⎤ Duvar içerisinde sıcaklık dağılımını


T =− + + x + T2
2k ⎢⎣ L 2k ⎥⎦ veren denklem

Sıcaklık duvar içerisinde parabolik olarak değişmektedir. Bu nedenle duvar içerisinde bir
noktada sıcaklık maksimum veya minimumdur. Fiziki yorum olarak duvar içerisinde ısı
üretimi olmasından dolayı duvar içinde bir yerde sıcaklık maksimumdur. Daha önce
diferasiyel denklem çıkarılmasında bahsediliği gibi bu beklenen bir durumdur. Maximum
sıcaklık ve yeri şu şekilde tesbit edilir.

dT q′′′x ⎡ T2 − T1 q′′′L ⎤ k (T2 − T1 ) L


=− +⎢ + =0 ise xkrt = +
dx k ⎣ L 2k ⎥⎦ q′′′L 2
xkrt maksimum sıcaklığın yerini belirler. T1<T2 olduğu zaman maksimum nokta sağ tarafa
yakın, T1>T2 olduğu zaman ise sol tarafa yakın olacaktır. Maksimum sıcaklık için sıcaklık
dağılımını veren denklemde x=xkrt yazılmalıdır. Sıcaklık dağılımını kullanarak fourier
denklemi yardımıyla yüzeylerden transfer olan ısılar hesaplanabilir. T1>T2 için duvar içindeki
sıcaklık dağılımı ve yüzeyden meydana gelen q1 (x=0) ve q2 (x=L) ısı akışları şu şekildedir:
dT ⎡ T − T q′′′L ⎤
q = −k = q′′′x − k ⎢ 2 1 +
2k ⎥⎦
ısı x değerine bağlı olarak değişiyor.
dx ⎣ L
⎡ T − T q′′′L ⎤ ′′′ ⎡ T2 − T1 q′′′L ⎤
q1 = − k ⎢ 2 1 + q = q L − k ⎢⎣ L + 2k ⎥⎦
2k ⎥⎦
2
⎣ L
37
T(x)
T1 > T2 için sıcaklık
dağımı, maximum
Tmax
sıcaklık değeri ve yeri

T1
q2
q1

T2

xkrt x
0 x=L
x=L/2

Uygulama 3: AralarındaL mesafes bulunan direklere asılan birim uzunluk ağırlığı wo [N/m]
olan sahip kabloda yerçekiminden dolayı meydana gelen sarkmayı bulunuz. Direklerin tepe
seviyesine göre meydana gelen maximum çökme miktarını ve yerini bulunuz.

0
x

wo [N/m] kablo
g

d ⎡ dU ⎤ w o ⎡ dU ⎤ ⎛ wo ⎞ dU w o
d2U wo
=
dx ⎢⎣ dx ⎥⎦ To
⇒ ∫ d ⎢⎣ dx ⎥⎦ = ∫ ⎜ ⎟
⎝ To ⎠
dx ⇒
dx
=
To
x + C1 ⇒
= ise
dx 2 To ⎡ wo ⎤ w
∫ dU = ∫ ⎢⎣ T o
x + C1 ⎥dx ⇒ U = o x 2 + C1x + C2
⎦ 2To

Sınır şartları uygulanarak integral sabitleri bulunur.

1: x = 0 ⇒ U = 0 0 = 0+ 0+C2 ⇒ C2= 0
w0 2
2: x = L ⇒ U = 0 0 = (w0/2T0)L2 + C1L ⇒ C1= - w0L/(2T0) ise ( x − Lx ) U ( x) =
2T0
maksimum çökmenin meydana geldiği noktayı bulmak için bulunan denklemin 1.türevi sıfıra
eşitlenir.
w ⎡⎛ L ⎞ L⎤
2
dU w0 L w L2
= (2 x − L) = 0 ⇒ 2 x − L = 0 ⇒ xkrt = ise U max = 0 ⎢⎜ ⎟ − L. ⎥ = − 0
dx 2T0 2 2T0 ⎢⎣⎝ 2L/2
⎠ 2 ⎦⎥ 8T0

0 x=L/2 x=L x
Meydana gelen sarkmanın x’ e göre
değişimi ve maksimum çökme
Umax

U(x)

38
Uygulama 4: Yola(x) bağlı ivmesi a = 2x ile verilen hareket durmakta iken harekete başlayan
bir araca aittir. Aracın hızını ve yolunu zamana bağlı olarak bulunuz.

dV
a= = 2 x şeklinde bir denklem elde edilecektir. Bu diferansiyel denklemde 3 tane
dt
değişken (V,x ve t) mevcuttur. 3 değişkenli diferansiyel denklem çözülemez. Çözüm için
değişken sayısı 2 ye düşürülmelidir. Bu iki şekilde yapılabilir:

I- İlk yöntemde bağımlı değişken (V) yokedilebilir. V yerine x li ifadesi yazılır.


Yolun zamana göre 1. türevi hız ise
dx d d ⎡ dx ⎤ d 2 x d 2x
V= → a = [V ] = ⎢ ⎥ = 2 ise diferansiyel denklem = 2 x olur. Böyle
dt dt dt ⎣ dt ⎦ dt dt 2
2.mertebe bir denklemin çözülebilmesi için sağ taraf bağımsız değişkenin (t) fonksiyonu
olmalıdır. Oysaki elde edilen denklemin sağ tarafı bağımlı değişkenin (x) fonksiyonudur.
d 2x
İntegrasyon için 2 = f (t ) olmalı
dt
II- Değişken sayısını 2 ye indirgemenin diğer yolu bağımsız değişkenlerden
birinin yokedilmesidir. Zincirleme türev kuralı ile bu amaç gerçekleştirilebilir.
dV dV dx dx dV
a= = V= → a =V
dt dx dt dt dx
Böylece V ve t arasındaki ivmeden V ve x arasındaki ivme ifadesine geçilebilir.
dV V2
V = 2x ⇒ ∫ VdV = ∫ 2 xdx ⇒ = x2 + C
dx 2

x = 0 ⇒ V = 0 (Durmaktadır.) ise 0 = 0 + C ⇒ C = 0 , V2 = 2x2 ⇒ V =1.414 x

Uygulama-5: Şekilde görülen çelik köprü üzerinde seyretmekte olan bir araçtan dolayı
köprüde meydana gelen çökmeyi (sehim) bulunuz. Maksimum değeri belirleyiniz.

Açıklama: Köprü üzerinden geçen en ağır araç körünün tam ortasında en büyük çökmeyi
meydana getirir. Bu nedenle tam orta nokta için bulunacak çökme değeri için sağlanacak
emniyet diğer noktalar içinde kafi olacaktır. Araç ağırlığından dolayı gövdeyi F kuvveti ile
eğmeye çalışacaktır. Hesaplama için mesnet reaksiyonları hesaplandıktan sonra 0 orijin
noktasına x kadar uzaklıktaki A noktasına göre moment alınır.
gövde g

Köprü Köprü
Ayağı Ayağı

F
Çökme
L eğrisi
Sehimin
F x’ e göre
0 x değişimi
A
F/2

Sehim veya çökme (u) diferansiyel denklemi I atalet momenti ve E elastisite modulü ve
moment (M) değerine ne bağlı olarak şu şekildedir;

39
d 2u Fx
EI 2
= M ( x) burada moment önceki şekle göre A noktasından M ( x) = − dir.
dx 2

d 2u Fx d ⎛ du ⎞ Fx ⎛ du ⎞ Fx du Fx 2
ise IE
dx 2
=−
2
, ⎜ ⎟=−
dx ⎝ dx ⎠ 2 IE
, ∫ ⎜⎝ dx ⎟⎠ ∫ 2 IE
d = − dx ise
dx
= −
4 IE
+ C1 ,

⎛ Fx 2 ⎞ Fx 3
∫ du = − ∫ ⎜⎝ 4 IE + C1 ⎠⎟ dx u=−
12 IE
+ C1 x + C 2

Çözümün tamamlanması için 2 tane sınır şartı gerekir:


1. x=0 ise u=0 , C2=0
FL2 Fx 3 FL2
2. x=L/2 ise du/dx=0, C1 = ise u = − + x
16 IE 12 IE 16 IE

Uygulama-6: Hareketsiz duran ve aralarında H kadar mesafe bulunan iki plaka arasında akan
Qo debiye sahip sıvının hız profilini veren bağıntıyı bulunuz. Akış daimi (steady) dir.
Kanala Kanala
Açıklama: Sıvıların yapışma özelliği vizkosluk
girerken içeriside
özelliği olarak bilinir. Gerçek sıvılar temasta
Hız profili Hız profili
oldukları katı yüzeye yapıştıklarından hızları yüzey
ile aynı olur. Bu problemde plaka yüzeyler hareketsiz
y olduğu için palakaya bitişik tanecik hızları sıfırdır. Bu
suretle girişteki homejen hız profili (gradyeni) kanal
0 x H
içinde parabolik olarak değişir.

Çözüm: İki boyutlu (y,x) akış için akışın hareketini tanımlayan Navier-Stokes denklemi
sıkıştırılamayan sıvılar için şu şekildedir.
∂P ⎛ ∂ 2u ∂ 2u ⎞ ∂u ∂P ⎛ ∂ 2v ∂ 2v ⎞ ∂v
x için, ρg x − + µ ⎜⎜ 2 + 2 ⎟⎟ = ρ ve y ekseni için ρg x − + µ ⎜⎜ 2 + 2 ⎟⎟ = ρ
∂x ⎝ ∂x ∂y ⎠ ∂t ∂y ⎝ ∂x ∂y ⎠ ∂t
Bu denklemlerde u ve v sırasıyla akışkan taneciği hızının x ve y eksenlerindeki
izdüşümleridir. İlave olarak g yerçekimi ivmesini, ρ akışkan yoğunluğunu, µ dinamik
viskoziteyi ve P basıncı göstermektedir. Akış sadece x yönündedir ve hız sadece y’ ye göre
∂u
değişmektedir. Bu nedenle v=0 ve = 0 olacaktır. Daimi akış zamana göre değişim
∂x
göstermeyen akış için zamana göre türevlerde sıfır olacaktır. Geriye kalan ifade şu şekildedir.

∂P ⎛ ∂ 2u ⎞ ∂P ⎛ d 2u ⎞ ∂P ⎛ d 2u ⎞
ρg x − + µ ⎜⎜ 2 ⎟⎟ = 0 , ρg x − + µ ⎜⎜ 2 ⎟⎟ = 0 , ρ gx − = K ise K +µ⎜ 2 ⎟ =0
∂x ⎝ ∂y ⎠ ∂x ⎝ dy ⎠ ∂x ⎝ dy ⎠

Yukarıdaki denklemde tek bağımsız değişken olduğu için kısmi diferansiyenden adi
diferansiyele geçilir. İntegral y üzerinden alınacak olup x ile ilgili terimler bu nedenle K sabiti
ile kısaca gösterilmiştir.

d 2u K −K 2
= − = sabit ise iki kez y’y göre integral alınarak u ( y ) = y + C1 y + C 2 bulunur.
dy 2
µ 2µ

Sabitlerin bulunması için 2 sınır şartı gerekir. Koordinat sisteminin orijin noktası iki plakanın
tam ortası seçilerek hareketsiz plaka yüzeyindeki sıvı taneciklerinin hızı tanımlanabilir.
Plakaların orijine uzaklığı seçilen orijine göre H/2 ve –H/2 olacaktır. Gerçek akışkanlar katı
40
yüzeyine yapışacağından ve plakalar hareketsiz olacağından plaka yüzeyindeki taneciklerin
hızı da sıfır olacaktır.

−K
1. sınır şartı , y=H/2 ise u=0 , 0 = (H / 2)2 + C1 H + C2
2µ 2
−K
2. sınır şartı , y=-H/2 ise u=0 , 0 = (− H / 2)2 − C1 H + C2
2µ 2
KH 2
Son iki sınır şartı denkleminin çözümümden C1=0 ve C 2 = bulunur. Bu durumda çözüm

sabitler ve K yerine yazılarak şu şekilde bulunur;

u=
1 ⎡ dP
⎢ −
8µ ⎣ dx

(
+ ρg x ⎥ H 2 − 4 y 2 )

Bu hız profili bir parabolik bağıntı olup beklenen çözümdür. Bağıntı y yönünde akışkan
hızının nasıl değiştiğini ifade etmektedir. Bu değişim HIZ ALANI olarakta isimlendirilir. Bu
hız bağıntısından hareketle debi ve viskoz kuvvetler hesaplanabilir. Debi (=hız*kesit)
prensibine göre hesaplanır. Kesit akış doğrultusuna dik olup, H.Derinlik şeklinde hesaplanır.
Ancak H boyunca u hızı değişmektedir. Bu nedenle her y noktası için bir debiden
bahsedilebilir. Plakaya yakın birim kesitten geçen debi ve 0 orijin noktası civarındaki birim
kesitten geçen debi aynı olmayacaktır. Bu nedenle y doğrultusu dy lik sonsuz küçük
diferansiyel dilimlere ayrılır. Herhangi bir dy.Derinlik kesitinden geçen debide sonsuz küçük
olacaktır. Bu durumda H değerinden geçen debi integralle belirlenir. Bu durumda diferansiyel
H /2
kesitten geçen debi Derinlik=1 alınarak, Qo = ∫ u ( y )dy şeklinde yazılabilir. Qo debisi bu
−H / 2
ifadenin integrasyonu ile bulunabilir.

Qo = ∫
H /2
u ( y )dy = ∫
H /2 1
− H / 2 8µ
⎡ dP

⎢⎣ dx + ρ g
⎤ 2
x⎥ H(− 4 y 2
dy = )
H3
12 µ
⎡ dP ⎤
⎢⎣− dx + ρg x ⎥⎦
−H / 2

Son çözümden istenirse Qo debisini veren kanal aralığı H belirlenir.

Örnek Problemler :

1. xy dx - (x+2) dy = 0 12. y’ = y sec x


2. x dx - 3 dy = 0 13. dx = t (1+t2) sec2 x dt
3. x2 dx + y(x-1) dy = 0 14. (1+ ln x ) dx + (1+ln y ) dy = 0
4. dy/dx = y/x2 15. x dx + (a2 - x2)1/2dy = 0
5. y2 e2x dx = (4+ e2x) dy 16. y’ = 2x + x y2/ 3y +x2 y
6. dx/(y(1+x2)) =2 dy 17. y ln x ln y dx + dy = 0
7. tan2 y dy = sin3 x dx 18. x2 y y’ = ey
8. x cos2 y dx + tan y dy = 0 19. a2 dx = x ( x2 - a2 )0.5dy
9. sin x sin y dx + cos x cos y dy = 0 20. x y3 dx + (y+1) e-x dy = 0
10. (1-x) y’ = y2 21. (e2x + 4 ) y’ = y
11. y’ = cos2 x cos y 22. dr = b (cos θ dr + r sin θ dθ )
41
23. (1- y2)0.5dx - x (x2 – 1)0.5 dy = 0 36. y’=3(y+1)
3 x2
24. x y dx + e dy = 0 37. y’+cscy=0
26. dr/dt = -4 rt r(0) = r0 38. yy’=0.5sin2wx , w:sbt
27. 2 xyy’ = 1+ y2 y(2) = 3 39. y’= cosx tgy
28. y’ = 3y y(0) = 1 40. y’=y2 sinx
29. 2y dx = 3x dy y(2) = -1 41. y’=x2y2-2y2+x2-2
30. y’ = (3y-xy)/x y(1) = 3e-1 42. y’=x3e-y y(2)=0
2
31. xyy’ = 1+ y y(2) = 3 43. dr/dt=-4tr, r(0)=8.2
32. y’ = (3+y) cot x y(π/2) = 4 44. V(dV/dt)=g, g:sbt, V(to)=Vo
33. 2ydx = 3x dy y(-2) = 1 45. sinθ dr = r cosθ dθ, r(0.5π)=-0.3
34. y’ = x2y2 y(1) = 9 46. L(dI/dt)+RI=0, I(0)=Io
3
35. y’+(x+1)y =0 47. y’=4(y+1)0.5 cos2x, y(0.25π) = -1

2.2 Tam Diferansiyel Denklemler

Önceki bölümde verilen bağımlı ve bağımsız değişkenlerine ayırma yöntemi her diferansiyel
dy
denklem için mümkün olmayabilir. y′ = = f ( x, y ) genel ifadesindeki f(x,y)=h(x).g(y)
dx
şeklinde ayırmanın mümkün olmadığı hallerde, 1.mertebeden diferansiyel denklemler tam
diferansiyel yaklaşımı ile çözülebilir. Eğer değişken ayırma yapılamaz ise integral almak
mümkün olmayacaktır. Örnek olarak,

dy
I-
dx
= x+ y → ∫ dy = ∫ ( x + y ) dx : x üzerinden integral almak için y değişkeni
x cinsinden yerine yazılmalıdır. Ancak y=y(x) şeklinde bir bilginin bulunması da
verilen integralin çözümüne bağlı olduğundan klasik mantıkla çözüm bulunamaz.
dV
II-
dt
= sin t + V → ∫ dV = ∫ ( sin t + V ) dV : zaman (t) üzerinden integral almak
için hız (V) zaman cinsinden yerine yazılmalıdır. Ancak bu integral çözümüne
bağlı olup çözüm mümkün olmaz

Şayet verilen örnekler çözülmüş olsaydı, çözüm ifadesinde x-değişkeni, y-değişkeni ve C-


integral sabiti bulunacaktı. Bulunan f(x,y,C)=0 denkleminden C çekilerek

C=C(y,x) (1)

şeklinde bir kapalı fonksiyonel denklem bulunabilir. Değişkenlerine ayrılamayan, bağımlı ve


bağımsız değişkenlerin fonksiyonu olan M(x,y) ve N(x,y) fonsiyonlarına bağlı olarak 1.
mertebe bir diferansiyel denklemin standart formu şu şekilde gösterilebilir;

M(x, y) dx + N(x ,y) dy = 0 (2)

dy
Bu denkleme yukarıda verilen I.örnek uyarlanırsa = x+ y → dy − ( x + y )dx = 0 ise
dx
M(x,y)=-(x+y) ve N(x,y)=1 olacaktır. Aynı şekilde II.örnek için, y yerine V ve x yerine t

42
yazılarak M(t,V)=Sint+t , N(t,V)=1 şeklinde (2) formuna dönüştürülür. (1) denklem ile
tanımlanmış olan kapalı fonksiyonda C integral sabiti geçici olarak değişken kabul edilirse 2
değişkenli yapıdan 3 değişkenli bir yapıya ulaşılır. Bu yaklaşım Sabitlerin Değişimi ismi
verilmekte olup başka diferansiyel denklem çözümlerinde de kullanılmaktadır. 3 değişkenli
(C,x,y) böyle bir fonksiyonun 1.diferansiyeli önceki bilgilere (Bölüm 1.5.1) dayanarak şu
şekilde yazılabilir:
∂C ∂C
dC = dx + dy (3)
∂x ∂y

Burada C nin bir integral sabiti olduğu için tam diferansiyelinin sıfır olması sözkonusudur.
Tam ve kısmi diferansiyeller 2 ve 2’ den daha fazla değişken içeren fonksiyonlar için
∂C
lullanılan kavramalardır. Diferansiyel “değişim” olarak da algılanabilir. C’nin x’e göre
∂x
1.türevi olarak bakılacağı gibi, C’nin x’e göre değişimi olarakta düşünülebilir. (3) denklemine
göre C’ nin değişiminin bir kısmı x, diğer bir kısmı da y üzerindedir. Bunlar kısmi
diferansiyel dir. Bu ikisinin toplamı değişiminin tamamını verecek olup, bu toplamda tam
∂C
diferansiyel olacaktır. Tam diferansiyel C gibi bir sabit için kesinlikle sıfırdır. Ancak ve
∂x
∂C
sıfır olmayabilir. Biri diğerini yokedebilir. Tam diferansiyel bir fonksiyon (değişken
∂y
sayısı gerçekte 2 tane olan fonksiyon) için dC=0 olmalıdır.

∂C ∂C
dx + dy = 0 (4)
∂x ∂y

şeklinde yazılabilir. Dikkat edilirse (2) formundaki çözülecek diferansiyel denklem ve


çözüldüğü varsayılan çözümün diferansiyelini ifade eden (4) denklemleri birbirine
benzemektedir. Bu benzeşimden ;

∂C ∂C
M ( x, y ) = , N ( x, y ) = (5)
∂x ∂y

yazılabilir. (2) formunda verilen bir diferansiyel denklemin çözümünden bulunacak (1) nolu
denklemin tam diferansiyel şartını sağlayarak (4) denklemini sağlayabilmesi için (5) nolu
denklemlerden tam diferansiyellik şartları üretilmelidir. Başka bir ifade ile “M(x,y) ve N(x,y)
fonsiyonlarına bağlı olarak (4) şartını sağlayan C ne olmalıdır?” sorusunun cevabı
verilmelidir. (5) nolu denklemler 2 tane olup hangisinden C değeri bulunabilir. Birinden
bulunan C değeri, diğerinden bulunacak C değerine eşit olacakmıdır? Çözüm üzerinde her
ikiside, hem M hemde N fonksiyonları etkili olacağından her ikiside kullanılmalıdır. Her
ikisininde kullanılabilmesi içim iki denklem birleştirilmelidir. Bu birleşme ancak M’ nin y’ ye
göre kismi türevine, N’ ninde x’ e göre tekrar kısmı türevleri alınması ile mümkün olur.
Çünkü bu türevleme birbirine eşit iki diferansiyel ifade elde edilir. Verilen (5) denklemleri de
x ve y ye göre kısmı olarak türetilirse;

∂C ∂ M ( x, y ) ∂ 2 C ∂C ∂ N ( x, y ) ∂ 2 C
M ( x, y ) = ise = ve N ( x, y ) = ise = (6)
∂x ∂y ∂ x∂ y ∂y ∂x ∂ y∂ x

43
olduğu görülecektir. Bu durumda tam diferansiyel bir form için (2) denklemindeki M ve N
fonksiyonlarına bağlı olarak;

∂ M ( x , y ) ∂ N ( x, y )
= (7)
∂y ∂x
şeklinde tam diferansiyellik şartı yazılabilir. Bu ifade kısca Mx=Ny olarak da gösterilebilir. Mx
M’ nin x’ e göre kısmi türevi demketir. Tersinden düşünecek olursak diferansiyel
denklemdeki M'nin y' ye göre kımi türevinin, N' nin x' e göre kımi türevine eşit ise o denklem
tam diferansiyel denklemdir denilebilir. Bu durumda (7) nolu denklem tam diferansiyellik
şartı olacaktır. Böyle bir şart sağlanırsa diferansiyel denklemin çözümü şu şekilde geliştirilir.
(5) denklemlerindeki ifadelerden biri ele alınarak, ya M(x,y) yada N(x,y), işleme başlanır.
M(x,y) seçilerek
∂C
M ( x, y ) = ⇒ ∂C = M∂x ⇒ ∫ ∂C = ∫ M ( x, y )∂x + Co ( y ) (8)
∂x

bulunur. M x ve y ye bağlı bir fonksiyondur. Bunun x' e göre kısmen integre edilmesi halinde
meydana gelen Co integral sabitinin x e göre sabit olurken, integral işleminde dikkate
alınmayan y değişkenine bağlı olabileceği ihtimali her zaman düşünülmelidir. Bu nedenle
Co(y) şeklinde yazılım doğru olacaktır. Dolayısıyla bu aşamada çözümün bitmiş olduğunun
söylenmesi imkansızdır. Co(y) bulunarak (8) de yerine yazılmalıdır. (8) ifadesi y 'ye göre
tekrar türetilecek olursa çözümün tamamlanmasını sağlayacak Co(y) ;

∂C ∂ ⎡ dC ( y )
= ⎣ ∫ Mdx ⎤⎦ + o
∂y ∂y dy
∂C
ifadesinden bulunacaktır. (5) ifadesine dikkate edilecek olursa nin N(x,y)'ye eşit olduğu
∂y
görülecektir.
∂C ∂ ⎡ dC ( y )
= ⎣ ∫ Mdx ⎤⎦ + o = N ( x, y ) (9)
∂y ∂y dy

Bu durumda (9) denleminin integrasyonundan Co(y) bulunur. (9) denkleminde Co’ın y’ ye


göre türevinde “d” operatörünün kullanıldığına dikkat edilmelidir. Çünkü, Co sadece bir
değişkene bağlı olmak zorundadır. Bu integrasyon sonucu Co içerisinde x ile ilgili bir ifadenin
olamıyacağı açıktır. Eğer Co içerisinde x bulunursa yapılan işlemlerde yanlışlık var demektir.
Bulunan Co(y) (8) denlemindeki yerine yazılarak çözüm tamamlanır. (8) çözümünün elde
edilmesinde M(x,y) yerine N(x,y) tercih edilirse çözüm şu şekilde ilerleyecektir:

∂C
N ( x, y ) =
∂y
⇒ ∂C = N∂y ⇒ ∫ ∂C = ∫ N ( x, y)∂y + C ( x)
o (10)

Buradaki Co=C(x) olduğuna dikkat edilmelidir. Çünkü, integral y üzerinden alınmış olup,
bulunacak Co sabitinin x’ e bağlı olması muhtemel olacaktır. Co(x) değerini bulmak içinde
(10) denklemin x’ e göre kısmi türevi alınarak M değerine eşitlenmesi gerekir. Bulunan Co(x)
içerisinde kesinlikle y değişkeni bulunmaz. Aksi halde işlem hatası olup çözüm yanlış olur.
Co(x) (10) denklemindeki yerine yazılarak çözüm tamamlanır.

Problem-1: (y3 + 2x) dx + (3xy2 +1)dy = 0 diferansiyel denklemini çözünüz.

44
Diferansiyel denklemde ki (y3 + 2x) ve (3xy2 +1) fonksiyonlarının sadece x ve sadece y’ den
meydana gelen fonksiyonlara ayrılması mümkün değildir. Bu nedenle tam diferansiyel çözüm
kullanılmalıdır.

(y3 + 2x) dx + (3xy2 +1)dy = 0 (verilen diferansiyel denklem)


M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0 (tam diferansiyel denklem)

İki denklem birbirine benzetilerek M ve N fonksiyonları tariflenir. Bulunan M ve N’nin kısmi


türevleri alınarak tam diferansiyel şartını sağlayıp sağlamadığı kontrol edilir. [Not: Kısmi
türev bilinen adi türev ile aynır. Ancak, y’ ye göre kısmi türev alınırken x sabit, x’e göre kısmi
türev alınırken y sabit kabul edilir. Aynı şekilde kısmi integrasyonda da x üzerinden (∂x)
integrasyonda y sabit, y üzerinde integrasyonda (∂y) x sabit alınır. )
∂C 3 ∂C ∂M ∂N
M(x, y) = =y + 2x , N(x, y) = =3xy 2 + 1 Tam dif. şartı = (or My=Nx)
∂x ∂y ∂y ∂x
∂M ∂N
= 3y 2 ⇒ = 3y 2 ⇒ tam diferansiyeldir.
∂y ∂x

Çözüm için diferansiyel denklemden M ve N fonksiyonları input olarak alınmıştır. Bu


inputların her ikiside kullanılarak output çözüm bulunacaktır. M ve N den biri ile C(x,y)
çözüm fonsiyonu diğeriden ise Co(x) veya Co(y) fonksiyonel integral sabiti bulunacaktır. Her
iki alternatif kullanılarak çözüm şu şekilde gerçeklenir:

1.çözüm: M(x,y) ile C(x,y) ve N(x,y) ile Co’ ın bulunması tercih edilirse;
∂C 3
=y + 2x ise ∫ ∂ C = ∫ ⎡⎣ y 3 + 2 x ⎤⎦∂x ⇒ C = y 3 x + x 2 + Co ( y )
∂x

Çözümün tam olması için Co(y) bulunmalıdır. Bunun için N(x,y) den faydalanılır.
Bulunan C’ nin y’ ye göre kısmi türevi N fonksiyonuna eşittir.

∂C dC dCo
=3xy 2 + o =N(x,y)=3xy 2 +1 ise = 1 ⇒ ∫ dCo = ∫ dy ⇒ Co ( y ) = y
∂y dy dy

Dif.denklemin çözümü C = y 3 x + x 2 + y şeklindedir. C integral sabitidir.

2.çözüm: N(x,y) ile C(x,y) ve M(x,y) ile Co’ ın bulunması tercih edilirse;
∂C
= N(x, y) = 3xy 2 + 1 ise ∫ ∂ C = ∫ ⎡⎣3xy 2 + 1⎤⎦∂y ⇒ C = xy 3 + y + Co ( x)
∂y

Çözümün tam olması için Co(x) bulunmalıdır. Bunun için M(x,y) den faydalanılır.
Bulunan C’ nin x’e göre kısmi türevi M fonksiyonuna eşittir.

∂C dC dCo 2
= y 3 + o = M ( x, y ) = y3 + 2x ise = 2 x ⇒ ∫ dCo = ∫ 2 xdx ⇒ Co ( x) = x
∂x dx dx

Dif.denklemin çözümü C = xy 3 + y + x 2 şeklindedir.

Sağlama: Bulunan çözüm tekrar türetilerek doğru olup olmadığı belirlenebilir. Çözümün x2 e
göre türevi,

45
dC d ( xy ) dy d ( x )
3 2
dy dy
= + + → 0 = y 3 + 3 xy 2 + + 2x , son ifade dx ile çarpılarak dx ve
dx dx dx dx dx dx
dy parentezine alınırsa (3y2+1)dy+(2x+y3)dx=0 bulunur. Bu verilen diferansiyel denklemin
aynısı olup çözüm doğrudur.

⎡ 3 1⎤ y 2
Problem-2: ⎢⎣ x +Cosy+ x ⎥⎦ dy - ( x 2 -3yx )dx = 0 diferansiyel denklemini çözünüz.
Diferansiyel denklemde ki fonksiyonel yapı sadece x ve sadece y’ den meydana gelen
fonksiyonlara ayrılması mümkün değildir. Bu nedenle tam diferansiyel çözüm kullanılmalıdır.

⎡ 3 1⎤ y 2
⎢⎣ x +Cosy+ x ⎥⎦ dy - ( x 2 -3yx )dx = 0 (verilen diferansiyel denklem)

M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0 (tam diferansiyel denklem)

İki denklem birbirine benzetilerek M ve N fonksiyonları tariflenir. Daha tam diferansiyel şart
kontrol edilir.
∂C ⎛ y ⎞ ∂C ⎡ 3 1⎤ ∂M ∂N
M(x, y) = =- ⎜ 2 -3yx 2 ⎟ , N(x, y) = = ⎢ x +Cosy+ ⎥ Tam dif. şartı =
∂x ⎝ x ⎠ ∂y ⎣ x⎦ ∂y ∂x
∂M ⎛ 1 ⎞ ∂N 1
= − ⎜ 2 − 3x 2 ⎟ , = 3x 2 − 2 ⇒ tam diferansiyeldir.
∂y ⎝x ⎠ ∂x x

1.çözüm: M(x,y) ile C(x,y) ve N(x,y) ile Co’ ın bulunması tercih edilirse;

∂C ⎛ y ⎞ ⎛ y ⎞ y
∂x
=- ⎜ 2 -3yx 2 ⎟
⎝ x ⎠
ise ∫ ∂ C = ∫ - ⎜⎝x 2
-3yx 2 ⎟∂x ⇒ C = + yx3 + Co ( y )
⎠ x

Çözümün tam olması için Co(y) bulunmalıdır. Bunun için N(x,y) den faydalanılır.
Bulunan C’ nin y’ ye göre kısmi türevi N fonksiyonuna eşittir.

∂C 1 dC 1 dCo
= +x 3 + o =N(x,y)=x 3 +cosy+ , = cos y ⇒ ∫ dCo = ∫ cos ydy ⇒ Co ( y ) = sin y
∂y x dy x dy

y
Dif.denklemin çözümü C = + yx 3 + sin y şeklindedir. C integral sabitidir.
x

2.çözüm: N(x,y) ile C(x,y) ve M(x,y) ile Co’ ın bulunması tercih edilirse;

∂C ⎡ 3 1⎤ ⎡ 1⎤ y
∫ ∂ C = ∫ ⎢⎣ x +Cosy+ x ⎥⎦∂y ⇒ C = x y + sin y + x + C ( x)
3 3
= ⎢ x +Cosy+ ⎥ ise o
∂y ⎣ x⎦

Çözümün tam olması için Co(x) bulunmalıdır. Bunun için M(x,y) den faydalanılır.
Bulunan C’ nin x’e göre kısmi türevi M fonksiyonuna eşittir.

∂C y dC ⎛ y ⎞ dCo
= 3x 2 y − 2 + o = M ( x, y ) = - ⎜ 2 -3yx 2 ⎟ ise = 0 ⇒ Co = sabit
∂x x dx ⎝ x ⎠ dx

Co sabit bulundu. Ancak bir integral sabiti olarak kullanılabilir. Çözüm denkleminde C
bulunduğu için Co alınmayabilir. Başka bir bir ifade bir denklemde sayısal değeri
46
bilinmeyen sabitlerin toplamı, farkı veya çarpımı, yine sayısal değeri bilinmeyen başka
bir sabitle kısaca tariflenebilir. Bu sabit C ise dif.denklemin çözümü
y
C = x 3 y + sin y + şeklindedir.
x

Problem-3: (4x3y3-2xy)dx + (3x4y2 - x2)dy=0 diferansiyel denklemini çözünüz.


∂C ∂C ∂M ∂N
M(x,y)= =4x 3 y3 -2xy N(x,y)= =3x 4 y 2 - x 2 Tam diferansiyel şartı =
∂x ∂y ∂y ∂x
∂M ∂N
= 12 x3y 2 − 2 x ⇒ = 12 x 3y2 − 2 x ⇒ tam diferansiyeldir.
∂y ∂x

M(x,y) ile C(x,y) ve N(x,y) ile Co’ ın bulunması tercih edilirse;

∂C
=4x 3 y3 -2xy ∫ ∂ C = ∫ ( 4x y -2xy ) ∂x ⇒ C = x y 3 − yx 2 + Co ( y )
3 3 4
ise
∂x

Çözümün tam olması için Co(y) bulunmalıdır. Bunun için N(x,y) den faydalanılır.
Bulunan C’ nin y’ ye göre kısmi türevi N fonksiyonuna eşittir.

∂C dC dCo
=3x 4 y 2 -x 2 + o =N(x,y)=3x 4 y 2 - x 2 , = 0 ise Co sabittir.
∂y dy dy
Önceki problemdeki yorumdan çözüme yansıtılmayabilir.

Dif.denklemin çözümü C = x 4 y 3 − yx 2 şeklindedir. C integral sabitidir.

Problem-4: (x3+3xy2)dx + (3x2y + y3)dy=0 diferansiyel denklemini çözünüz.

∂C 3 ∂C ∂M ∂N
M(x,y)= =x +3xy 2 N(x,y)= =3x 2 y+y3 Tam diferansiyel şartı =
∂x ∂y ∂y ∂x
∂M ∂N
= 6 xy ⇒ = 6 xy ⇒ tam diferansiyeldir.
∂y ∂x
M(x,y) ile C(x,y) ve N(x,y) ile Co’ ın bulunması tercih edilirse;

∂C 3 x4 3 2 2
=x +3xy 2 ∫ ∂ C = ∫ ( x +3xy ) ∂x ⇒ C = + y x + Co ( y )
3 2
ise
∂x 4 2

Çözümün tam olması için Co(y) bulunmalıdır. Bunun için N(x,y) den faydalanılır.
Bulunan C’ nin y’ ye göre kısmi türevi N fonksiyonuna eşittir.

∂C dC dCo y4
=3x 2 y+ o =N(x,y)=3x 2 y +y3 , = y 3 ⇒ ∫ dCo = ∫ y 3 dy ⇒ Co ( y ) =
∂y dy dy 4

x4 3 2 2 y 4
Dif.denklemin çözümü C = + y x + şeklindedir. Tüm denklem taraf tarafa 4
4 2 4
ile çarpılarak ve 4C=C1 yazılarak çözüm daha basit yazılabilir. Çözümün son formu
C1 = x 4 + 6 y 2 x 2 + y 4 dir. C1 yeni integral sabitidir.

47
Problem-5: (sinx.coshy)dx - (cosx sinhy)dy=0 dif. denklemini y(0)=0 şartıyla çözünüz.
∂C ∂C ∂M ∂N
= M(x, y)= sinx coshy = N(x, y)= - ( cosx sinhy ) Tam diferansiyel şartı =
∂x ∂y ∂y ∂x
∂M ∂N
= sin x sinh y = sin x sinh y ⇒ tam diferansiyeldir.
∂y ∂x
M(x,y) tercih edilerek;
∂C
∂x
= M(x, y)= sinx coshy ise ∫ ∂ C = ∫ sin x cosh y∂x ⇒ C = − cos x cosh y + C ( y)
o

Çözümün tam olması için C(y) bulunmalıdır. Bunun için N(x,y) den faydalanılır.

∂C dC ∂ Co
= -cosx.sinhy+ o N(x, y)= - ( cosx sinhy ) ise =0 Co = sabit
∂y dy ∂y

Dif.denklemin çözümü C = − cos x cosh y dir. Verilen şartlara göre x=0 ise y=0 olmalıdır.
–cos0.cosh0=C ise C=-1 bulunur. Genel çözüm, cos x cosh y = 1

Uygulama: Bir akış ortamında x yönündeki hız u=a(x2-y2) ve y yönündeki hız v=-2axy ile
verilmiştir. Bu akışın akım fonksiyonunu (ψ) bulunuz.

Akım fonksiyonu u ve v ile şu şekilde ifade edilir;

∂ψ ∂ψ
u= = a( x 2 − y 2 ) v = − = −2axy
∂y ∂x
Bu veriler akım fonksiyonunun tam diferansiyel yaklaşımla çözülebileceğini göstermektedir.
Akışkanlarda tam diferansiyellik kontrolu süreklilik denklemi vasıtasıyla yapılır. Daha önce
verilen (sıkıştırılamayan akışkanlar için) bu denklem sağlanmaktadır.

∂u ∂v
+ =0 (süreklilik denklemi) 2ax-2ax=0 ise tam diftir.
∂x ∂y
Çözüm:
∂ψ y3
= a ( x − y ) ⇒ ∂ψ = ∫ a ( x − y )∂y ⇒ ψ = a ( x y − ) + C ( x)
2 2 2 2 2

∂y 3

∂ψ dC y3
− = −a(2 xy ) + = −2axy ise C=sbt, ψ ( x, y ) = a ( x y − ) + C
2

∂x dx 3

Bu çözümde C ye değişik değerler verilerek akım cizgileri elde edilir.

Not : Verilen diferansiyel denklem değişkenlerine ayrılamıyorsa, hem bağımlı hemde


bağımsız değişkenler özel fonksiyonlar (cosy, lnx, x4, y3,...) cinsinden denklemde mevcutsa
çözümü tam diferansiyel yöntemle veya tam diferansiyel hale getirme yöntemi ile
gerçekleştirilebilir. Basit cözüm için veya daha sonra görülecek metodlarla çözüm için genel
bir prensip olarak bağımlı değişken ya sadece “y” (lineer veya 1.derece diferansiyel
denklem) veya “ y2 ” (2.derece diferansiyel denklem) şeklinde denklemde mevcut olmasına
dikkat edilmelidir.

48
Örnek Problemler: y(-2)=1
1 y x 1 13. (2xy - 3)dx + (x2 + 4y)dy = 0 y(1) = 2
1. ( − 2 2 ) dx + ( 2 2 − )dy = 0
x x +y x +y y 14.(2ysinx cosx+y2sinx)dx+
2. (x2 + y2)dx + 2xydy = 0 (sin2x-2ycosx)dy=0
3. (2xy + ey)dx + (x2 + xey)dy = 0 15. ((3-y)/x2)dx+((y2-2x)/xy2)dy = 0, y(0)=6
4. (3x2 lnx + x2 - y)dx - xdy = 0 16. (yex+2ex +y2) dx+ (ex+2xy)dy = 0, (0)=6
5. (yexy + 4y3)dx + (xexy + 12xy2 - 2y)dy = 0 17. a) (x2 + 3xy)dx + (Ax2 + Ay)dy = 0
6. cosh2x cosh2ydx + sinh2x sinh2y dy = 0 b) (1/x2+1/y2)dx + ((Ax + 1)/y3) dy = 0
7. (x - ycosx)dx - sinx dy = 0 18. e-θdr –r e-θ dθ =0
ln(ln y) 2 3 ln x 19. ex(cosy dx-siny dy)=0
8. ( + xy )dx + ( + x 2 y 2 )dy = 0
x 3 y ln y
20. cosπx cos2πydx = 2sinπx sin2πy dy,
3 3 4 2
9. (4x y + 1/x)dx + (3x y - 1/y)dy = 0 y(3/2)=1/2
10. (xcos(x+y)+sin(x+y))dx + 21. 2xy dx + dy = 0, y(0)=2
xcos(x+y)dy = 0
22. 2sinwydx + wcoswy dy =0, y(0)=π/2w
11. 2xydx + (x2 + y2)dy = 0
23. ydx + xdy = 0
12. (3x2y2-y3+2x)dx+(2x3y-3xy2+1)dy=0 , 24. sinhx dx + y-1coshx dy=0 , y(0)=π

2.2 Tam Diferansiyel Hale Getirilen Diferansiyel Denklemler (İntegrasyon Faktörü)

Önceki bölümde problem-3 olarak çözülen örnekte [(4x3y3-2xy)dx + (3x4y2 - x2)dy=0 ] tam
diferansiyel şart sağlanmıştı:
∂C ∂C ∂M ∂N
M(x,y)= =4x 3 y3 -2xy N(x,y)= =3x 4 y 2 - x 2 Tam diferansiyel şartı =
∂x ∂y ∂y ∂x
∂M ∂N
= 12 x3y 2 − 2 x ⇒ = 12 x 3y2 − 2 x ⇒ tam diferansiyeldir.
∂y ∂x
Eğer tüm denklem taraf tarafa x ile bölünecek olursa [(4x2y3-2y)dx + (3x3y2 - x)dy=0] elde
edilir. Matematiksel olarak bir ifade bir sabit veya değişken taraf tarafa çarpılabilir veya
bölünebilir. Yeni halde tam diferansiyel şart aranırsa;

∂C ∂C ∂M ∂N
M(x,y)= =4x 2 y3 -2y N(x,y)= =3x 3 y 2 - x Tam diferansiyel şartı =
∂x ∂y ∂y ∂x
∂M ∂N
= 12 x 2 y 2 − 2 ⇒ = 9 x 2 y 2 − 1 ⇒ tam diferansiyel değildir.
∂y ∂x

Denklemin x ile bölünmesi tam diferansiyel şartını bozmuştur. Ters mantıkla bu olay
değerlendirilirse, tam diferansiyel şartını sağlamamasına rağmen bir fonksiyon ile çarpılınca
tam diferansiyellik sağlanabilir. Dolayısıyla, değişkenlerine ayrılamayan, tam diferansiyel
denklem formuna benzemesine rağmen tam diferansiyel şartı sağlanmayan bazı denklemler
λ(x,y) şeklindeki bir fonksiyon ile çarpılarak tam diferansiyel hale getirilebilir. Bu fonksiyona
integral çarpanı veya integrasyon faktörü ismi de verilir.

M(x,y)dx + N(x,y)dy=0 (1)


49
λ (x,y)M(x,y)dx + λ (x,y)N(x,y)dy=0 (2)
(2) nolu denklemin tam diferansiyel şartı ;
∂( λM ) ∂( λN )
= şeklinde yazılabilir. Parantez içerisindeki ifadelerin diferansiyeli
∂y ∂x
alınırsa,
∂λ ∂M ∂λ ∂N ∂λ ∂λ ⎛ ∂N ∂M ⎞
M +λ =N +λ ise M −N = λ⎜ − ⎟ (3)
∂y ∂y ∂x ∂x ∂y ∂x ⎝ ∂x ∂y ⎠

elde edilir. λ(x,y) fonksiyonunun tesbit edilmesi için 3 nolu denklemin çözülmesi gerekir. Bu
denklem 3 tane değişkene (λ:bağımlı, x;y:bağımsız) bağlı kısmi diferansiyel olup çözümü bu
aşamada mümkün değildir. Genellikle λ(x,y) şeklindeki 3 değişkenli değişim tecrübeye bağlı
olarak z=z(x,y) şeklinde bir değişken dönüşümü ile λ(z) şeklinde 2 değişkenli adi diferansiyel
yapıya indirgenir. Bu işlemlerde zircirleme türev kuralı kullanılır. Bu nedenle, N ve M
fonksiyonlarının yapısına göre λ fonksiyonun analitik olarak belirlenmesi belirli haller için
mümkündür. λ ya sadece x’in, ya sadece y’nin yada hem x hem de y’nin fonksiyonu olabilir.
Hem x ve hem de y’nin fonksiyonu olması kısmi dif denklem çözümüne neden olduğundan
önceden tahmin etmek oldukça zordur. Bu nedenle λ ya sadece x, yada sadece y’nin
fonksiyonu olarak aranmalıdır. Bu haller için λ fonksiyonları aşağıdaki gibi iki şekilde
bulunur:
⎛ ∂N ∂M ⎞
∂λ ⎜− ∂ x + ∂ y ⎟ M − Nx
dλ dλ
1. λ=λ(x) ise = 0 , ∂→d , ∫ =∫⎝ ⎠ dx or
∫ =∫ y dx
∂y λ N λ N
⎛∂ N ∂M ⎞
∂λ ⎜ ∂x − ∂y ⎟ N −My
dλ dλ
2. λ=λ(y) ise = 0 , ∂→d, ∫ =∫⎝ ⎠ dy or
∫ =∫ x dy
∂x λ M λ M

Yukarıdaki denlemlerde çözüm için sağ taraftaki integraller içindeki fonksiyonlar gerekli
sadeleştirmelerden sonra 1.denklemde sadece x’ e, 2.denklemde ise sadece y’ ye bağlı
olmalıdır. Aksi takdirde λ(x) ve λ(y) integral çarpanları doğru bir şekilde bulunamaz.

Problem-1: (2xy4ey+2xy3+y)dx + (x2y4ey-x2y2-3x)dy = 0 diferansiyel denklemini çözünüz.


∂M ∂N
M=2xy 4 e y +2xy3 +y N=x 2 y 4 e y -x 2 y 2 -3x tam diferansiyel şartı =
∂y ∂x
∂M ∂N
= 8xy3e y + 2 xy 4 e y + 6xy2 + 1 ⇒ = 2 xy 4 ey − 2 xy2 − 3 ⇒
∂y ∂x

türevler birbirine eşit olmadığından tam diferansiyel değildir. Bu nedenle tam


diferansiyelyaklaşım ile çözüm için ilk önce tam diferansiyel hale dönüştürecek λ çarpanı
bulunmalıdır. λ’ nın hangi değişkene bağlı olduğu direkt bulmak zor olabilir. Ancak, sırasıyla
test ederek doğru olan bulunabilir. Gerekli işlemler şu şekildedir:

M y -N x = [8xy 3e y + 2 xy 4 e y + 6xy 2 + 1] − ⎡⎣ 2 xy 4 e y − 2 xy 2 − 3⎤⎦ = [8xy 3e y + 8xy 2 + 4]

∂λ My − Nx 8xy 3e y + 8xy 2 + 4
1. λ=λ(x) ise
λ
= ∫ N
∂x = ∫ 2 4 y
x y e − x 2 y 2 − 3x
∂x

50
λ=λ(x) ise sadece x’in fonksiyonu olmadığı için, yani pay ve paydada gerekli
sadeleştirmelerden sonra hala y değişkeni bulunduğu için λ=λ(x) kabulu yanlıştır. Bu
nedenle işlemler λ=λ(y) kabulu için tekrarlanmalıdır.
2. λ=λ(y) ise
∂λ
=∫
Nx − My
∂y = ∫ −
[8xy3e y + 8xy 2 + 4]
∂y = ∫ −
4[2 xy 3e y + 2 xy 2 + 1]
∂y
λ M 2 xy 4 e y + 2 xy3 + y y[2 xy 3e y + 2 xy 2 + 1]

dλ 4 dy 1
∫ λ
= ∫−
y
ise ln λ =-lny , λ ( y) = 4
y
λ=λ(y) kabulu sonuçta sadece y’ ye bağlı çukmasından dolayı doğrudur. λ’ nın bulunması
diferansiyel denklem çözümünde ara işlem niteliğinde olduğu için, integrasyonlar alınırken
integral sabiti alınması gerekmez. Bulunan λ çarpanı ile ana diferansiyel denklem taraf tarafa
çarpılırsa ; (2xy4ey+2xy3+y)dx + (x2y4ey-x2y2-3x)dy = 0 ilk dif denklem,

2 xy 4 e y + 2 xy 3 + y x 2 y 4e y + x 2 y 2 − 3x
( )dy + ( )dx = 0
y4 y4

x 1 x 2 3x
(2 xe y + 2 + 3 )dy + ( x 2 e y − 2 − 4 )dx = 0
y y y y

x 1 x2 x
M = 2 xe y + 2 + N = x2e y − −3 4
y y3 y 2
y

∂M x 1 ∂N 2x 3
= 2 xe y − 2 2 − 3 4 ve = 2 xe y − 2 − 4
∂y y y ∂x y y

Bulunan türevler birbirine eşit olduğu için tam diferansiyel şart sağlanmıştır. Bundan sonra λ
çarpanı ile çarpılmış M ve N fonksiyonları kullanılarak önceki bölümde verilen yöntemle
çözüm aranır.
∂C x 1 ∂C 2 y x 2 x
M(x,y)= =2 xe y + 2 + 3 N(x,y)= =x e − 2 − 3 4
∂x y y ∂y y y

M(x,y) ile C(x,y) ve N(x,y) ile Co’ ın bulunması tercih edilirse;

∂C x 1 ⎛ x 1 ⎞ x2 x
=2 xe y + 2 + 3 ∫ ∂ C = ∫ ⎜ 2 xe + 2 + ∂ ⇒ = + + + Co ( y )
y 2 y
ise ⎟ x C x e
∂x y y ⎝ y y3 ⎠ y y3

Çözümün tam olması için Co(y) bulunmalıdır. Bunun için N(x,y) den faydalanılır. Bulunan C’
nin y’ ye göre kısmi türevi N fonksiyonuna eşittir.

∂ C 2 y x 2 3 x dC o x2 x dCo
=x e − 2 − 4 + =N(x,y)=x 2 e y − 2 − 3 4 , = 0 ⇒ Co ( y ) = sabit
∂y y y dy y y dy

x2 x
çözüm tam dif. yaklaşımı çözüm x e + + 3 = C 2 y
şeklinde elde edilir.
y y

Problem-2: 2 ydx + 3xdy = 0 dif. denklemini çözünüz.


51
Not: Bu diferansiyel denklem değişkenlerine ayrılarakta çözülebilir. Bir diferansiyel
denklemin birden fazla yöntemle çözümü mümkündür. Önemli nokta hangi metodun daha kısa
ve daha az işlem gerektireceğinin önceden bilinmesidir. Çok işlemin hata yapma ihtimalini de
beraberinde getireceği unutulmamlıdır. Bu nedenle verilen örnek hem değişkenlerine
ayırarak, hemde tam diferansiyel yaklaşımla çözülerek aradaki işlem sayısı farkı ortaya
konulacaktır.

I- Değişkenlerine ayırarak çözüm:

dx dy C
2 ydx + 3 xdy = 0 → ∫2 x
= −∫ 3
y
→ 2 ln x = −3ln y + ln C → x 2 = 3
y

II- Tam diferansiyel hale getirerek çözüm:

∂M ∂N
2 ydx + 3xdy = 0 ise M(x,y)=2y ve N(x,y)=3x =2⇒ = 3⇒
∂y ∂x

tam diferansiyel değildir. Bu nedenle tam diferansiyel yapacak λ çarpanı bulunmalıdır.

My-Nx = 2 - 3 = -1 ise λ=λ(x) kabulu ile çözüm bulunabilir.

dλ M y − Nx −1
=∫ ∂x=∫ dx ise
λ N 3x

sadece x’in fonksiyonu olduğu için, yani pay ve paydada gerekli sadeleştirmelerden sonra,
integralde sadece x değişkeni bulunduğu için λ=λ(x) kabulu doğrudur. İşlemler yapıldığında
integral çarpanının y’ nin de fonksiyonu olduğu görülecektir.

dλ dx lnx 1
∫ λ
= ∫−
3x
ise lnλ =-
3
→ λ (x)=
x 1/3
=x -1/3

Bulunan λ çarpanı ile ana diferansiyel denklem çarpılarak yeni formu bulunur ;

2 yx −1/ 3dx + 3x 2 / 3dy = 0 , M ( x, y ) = 2 yx −1/ 3 , N ( x, y ) = 3 x 2 / 3 ise M y = 2 x −1/ 3 N x = 2 x −1/ 3

My=Nx olduğundan denklem tam diferansiyel hale gelmiştir.

M(x,y) ile C(x,y) ve N(x,y) ile Co’ ın bulunması tercih edilirse;

∂C
∫ ∂ C = ∫ ( 2 yx ) ∂x ⇒ C = 3 yx
−1/ 3
=2 yx −1/ 3 ise 2/3
+ Co ( y )
∂x

Çözümün tam olması için Co(y) bulunmalıdır. Bunun için N(x,y) den faydalanılır. Bulunan C’
nin y’ ye göre kısmi türevi N fonksiyonuna eşittir.

∂C dC dCo
=3x 2 / 3 + o =N(x,y)=3x 2 / 3 , = 0 ⇒ Co ( y ) = sabit
∂y dy dy

çözüm tam dif. yaklaşımı çözüm C = 3 yx 2 / 3 şeklinde elde edilir. Bu çözüm 3 ile bölünerek ve
her iki tarafında üst değeri 3 alınarak değişkenlerine ayırma ile elde edilen form elde edilir.

52
3 3 3 3
⎛C⎞ ⎛ 3 ⎞ 3⎛ 3 ⎞
2 2
⎛C ⎞
= = , ⎜ ⎟ = C1 → C1 = y x
3 2
⎜ ⎟ ⎜ yx ⎟ y x
⎜ ⎟
⎝3⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠ 3
⎝ ⎠

C1 ile değişkenlerine ayırmada bulunan C arasında hiçbir fark yoktur. Her ikiside integral
sabiti olup, aralarında işlemlerin gelişmesinden kaynaklanan simgesel bir farklılık mevcuttur.

Problem-3: ydx − xdy = 0 dif. denklemini çözünüz.

∂M ∂N
M(x,y)=y ve N(x,y)=-x ise =1⇒ = −1 ⇒ tam diferansiyel değildir. Bu nedenle
∂y ∂x
tam diferansiyel yapacak λ çarpanı bulunmalıdır. My-Nx = 1 – (-1) = 2

dλ M y − Nx
2dx
λ=λ(x) ise =∫ = dx = ∫ −
ise sadece x’in fonksiyonu olduğu için, yani
λ N x
pay ve paydada gerekli sadeleştirmelerden sonra, integralde sadece x değişkeni bulunduğu
için λ=λ(x) kabulu doğrudur.

dλ 2dx
∫ λ
= ∫−
x
ise lnλ = −2(lnx) , λ (x)=x -2

Bulunan λ çarpanı ile ilk diferansiyel denklem çarpılarak yeni formu bulunur ;

x −2 ( ydx − xdy ) = 0 yx −2 dx − x −1 dy = 0

M(x,y)=yx-2 , N(x,y)=-x-1 ise My = x-2 ve Nx = x-2 olduğundan denklem tam diferansiyel


hale gelmiştir.
∂C
= M(x, y) = yx -2 ise ∫ ∂ C = ∫ ⎡⎣ yx −2 ⎤⎦dx ⇒ C = − yx −1 + Co ( y )
∂x

Çözümün tam olması için Co(y) bulunmalıdır. Bunun için N(x,y) den faydalanılır.

∂C dC dCo
=-x −1 + o =N(x,y)=-x −1 , = 0 ⇒ Co ( y ) = sabit ise çözüm C = − yx −1 dir.
∂y dy dy

Problem-4: 2 sin( y 2 )dx + xy cos( y 2 )dy = 0 dif. denklemini çözünüz.

∂M ∂N
M(x,y)=2siny2 , N(x,y)=xycosy2 = 4 y cos y 2 ⇒ = y cos y 2 ⇒ tam dif. değildir.
∂y ∂x
Bu nedenle tam diferansiyel yapacak λ çarpanı bulunmalıdır.

M y − N x = 4 y cos y 2 − y cos y 2 = 3 y cos y 2 ⇒ λ=λ(x) ise

dλ M y − Nx 3 y cos y 2 3dx dλ 3dx


=∫ dx = ∫ dx = ∫ ise ∫ =∫ → ln λ = 3ln x → λ ( x) = x3
λ N xy cos y 2
x λ x

Bulunan λ çarpanı ile ana diferansiyel denklem çarpılarak yeni formu bulunur ;

x3 ( 2sin( y 2 )dx + xy cos( y 2 )dy ) = 0 ise 2 x 3 sin( y 2 )dx + x 4 y cos( y 2 )dy = 0

53
M ( x, y ) = 2 x 3 sin( y 2 ) N ( x, y ) = x 4 y cos( y 2 ) M y = 4 yx 3 cos( y 2 ) N x = 4 x 3 y cos( y 2 )

olduğundan denklem tam diferansiyel hale gelmiştir.


∂C x 4 sin y 2
= M ( x, y ) = 2 x 3 sin( y 2 ) ise ∫ ∂ C = ∫ 2 ⎡⎣ x 3 sin y 2 ⎤⎦dx ⇒ C = + Co ( y )
∂x 2

Çözümün tam olması için C(y) bulunmalıdır. Bunun için N(x,y) den faydalanılır.

∂ C 2 yx 4 cos y 2 dCo dCo


= + =N(x,y)=x 4 y cos( y 2 ) , = 0 ⇒ Co ( y ) = sabit ise
∂y 2 dy dy
x 4 sin y 2
çözüm C = dir. 2C=C1 alınarak daha basit forma ulaşılabilir. x 4 sin y 2 = C1
2

Problem-5: 2 xydx + (4 y + 3x 2 )dy = 0 dif. denklemini y(0.2)=-1.5 şartıyla çözünüz.


∂M ∂N
M ( x, y ) = 2 xy, N ( x, y ) = 4 y + 3 x 2 ise = 2x ⇒ = 6 x ⇒ tam dif. değildir.
∂y ∂x

Bu nedenle tam diferansiyel yapacak λ çarpanı bulunmalıdır. My-Nx = 2x-6x =-4x


dλ M y − Nx 4x
λ=λ(x) ise =∫ dx = − ise sağ taraf sadece x’in fonksiyonu olmadığı
λ N 4 y + 3x 2
için λ=λ(x) kabulu yanlıştır. Bu nedenle integral çarpanı y değişkenine bağlı olarak
bulunmaya çalışılır. λ=λ(y) ise
dλ −( M y − N x ) −4 x 2 dλ 2dy
=∫ dy = ∫ − dy = ∫ d y ise ∫ =∫ , ln λ = 2 ln y → λ ( y ) = y 2
λ M 2 xy y λ y

Bulunan λ çarpanı ile ana diferansiyel denklem çarpılarak yeni formu bulunur ;

y 2 ( 2 xydx + (4 y + 3 x 2 )dy ) = 0 , 2 xy 3 dx + (4 y 3 + 3x 2 y 2 )dy = 0

M ( x, y ) = 2 xy 3 N ( x, y ) = 4 y 3 + 3 x 2 y 2 ise M y = 6 xy 2 N x = 6 xy 2 , My=Nx tam diferansiyeldir

∂C
= M ( x, y ) = 2 xy 3 ise ∫ ∂ C = ∫ ⎡⎣ 2 xy ⎤⎦∂x ⇒ C = y 3 x 2 + Co ( y )
3

∂x

Çözümün tam olması için C(y) bulunmalıdır. Bunun için N(x,y) den faydalanılır.

∂C dC dCo
= 3 y 2 x 2 + o =N(x,y)=4 y 3 + 3x 2 y 2 ise = 4 y 3 ⇒ ∫ dCo = ∫ 4 y 3 dy ⇒ Co ( y ) = y 4
∂y dy dy

Dif.denklemin çözümü C = y 3 x 2 + y 4 dir. Verilen şarta göre x=0.2 ise y=-1.5 dir. Bunlar
yerine yazılarak C sabiti belirlenir.

C = ( −1.5 ) ( 0.2 ) + ( −1.5 ) = 4.9275 ise çözüm y 3 x 2 + y 4 = 4.9275


3 2 4

Örnek Problemler:

1. 2ydx+xdy=0 2. 3ydx + 2xdy = 0


54
3. (1 + xy)dx + x2 dy = 0 14. y cosx dx +3 sinx dy=0
4. dx + (x+y+1)dy = 0 15. 2ydx+3xdy=0
5. (2x-1y -3)dx + (3-2y-1x)dy = 0, λ=x2y2 16. 2xdx=[3y2+(x2-y3)tgy]dy
6. ydx + [y+tg(x+y)]dy = 0, λ=cos(x+y) 17. ydx + (y-x)dy = 0

7. ydx +[cot(x-y)-y]dy = 0, λ=cos(x-y) 18. (x2 + y2 + x)dx + ydy = 0

8. (2xex-y2)dx+2ydy=0 19. 2y2dx + (2x + 3xy)dy = 0

9. 2cosπy dx=π sinπy dy 20. (x2 + 2y)dx - xdy = 0

10. (2y+xy)dx + 2xdy = 0 21. (x2 + y2)dx + 3xy dy = 0

11. (1+2x2+4xy)dx + 2dy = 0 22. 5dx –ey-x dy =0

12. (y+1)dx-(x+1)dy=0 23. (3xey+2y)dx + (x2ey+x)dy=0

13. aydx+bxdy=0

2.4.Homojen Diferansiyel Denklemler:

Değişkenlerine ayrılamayan, tam diferansiyel şartı sağlamayan ve tam diferansiyel hale


getirilemeyen 1.mertebeden bazı denklemler üstel homenjenlik yaklaşımıyla çözülebilir. Bir
diferansiyel denklemde bağımlı ve bağımsız değişkenlerin yerine xn=(λx)n, yn=(λy)n
yazıldığında f(λx,λy)=λnf(x,y) elde edilebiliyorsa denklemin n. dereceden üstel homojen
olmasından bahsedilir. Burada λ sıfırdan büyük pozitif bir sayıdır(λ.> 0).

yn=(λy)n ve xn=(λx)n ise f(λx,λy)=λnf(x,y) homojenlik şartı

Bu şartın sağlanması gerekli sadeleştirmeler sonrasında diferansiyel denklemde hiç bir λ nın
kalmamasından anlaşılabilir. Eğer denklem homojen ise y bağımlı değişken ve x eski
bağımsız olmak üzere y=Ux dönüşümü yapılarak çözüm aranır. U eski bağımsız değişkene
bağlı yeni bağımlı değişkendir. Başka bir ifade ile verilen M(x,y)dx+N(x,y)dy=0 veya
y′=f(x,y) şekillerindeki diferansiyel denklemdeki fonksiyonel yapı matematiksel işlemlerle
y y y
M( )dx+N( )dy=0 ve y′=f( ) haline dönüştürülebilmelidir. Bundan sonra şu dönüşümler
x x x
y dy dU
yapılır: = U ( x) ise y = U ( x) x ⇒ y′ = =U + x
x dx dx

dU
olacaktır. Değişken dönüşümü sonrası diferansiyel denklem yapısı U + x = f (U )
dx
olacaktır. Yani y ve x arasındaki bir denklemden U ve x arasındaki değişkenlerine ayrılabilir
yeni bir form elde edilecektir. İntegrasyon sonrasında U=U(x) şeklinde çözüm fonksiyonu
bulunur. Burada U yerine y/x yazılarak orijinal değişkenlere dönülür. Aynı yaklaşım x’ in
bağımlı değişken olarak kabul edilmesiyle de sağlanabilir.

y dx x
y′=f( ) ise =x′=f( ) elde edilir.
x dy y

x dx dU dU
= U ( y ) ise x = U ( y ) y ⇒ x′ = =U + y ise yeni yapı U + y = f (U ) dir. Bu
y dy dy dy
denklem çözülerek U=U(y) formu elde edilir. U=x/y ile orijinal değişkenlere dönülür.
55
Problem-1: (x3 + y3)dx -3xy2 dy = 0 diferansiyel denklemini çözünüz.

M=x3 + y3 , x=λx y=λy M=(λx)3 + (λy)3 = λ3(x3 + y3)= λ3M; N=3xy2 , y=λy x=λx
N=3λx(λy)2 = 3λ3xy2=λ3N ise denklem bu durumda 3. Dereceden homojendir.

⎛ ⎛ y ⎞3 ⎞
x ⎜1 + ⎜ ⎟ ⎟ 3
⎜ ⎟
3 3 2
(x + y )dx = 3xy dy ise
dy x 3 + y 3
= = ⎝ ⎝x⎠ ⎠
2
dx 3 xy 2 3⎛ y⎞
3x ⎜ ⎟
⎝x⎠

y: bağımlı değişken x: bağımsız değişken

dy dU
y=Ux ise =U +x ve U=y/x dir. Bu dönüşümler ana denkleme taşınarak y ve x
dx dx
arasındaki yapıdan, U ve x arasındaki yapıya dönülür. Elde edilen yeni yapı mutlaka
değişkenlerine ayrılabilir diferansiyel denklem olmalıdır.

dU 1 + U 3 dU 1 + U 3 1 + U 3 − 3U 3 1 − 2U 3
U+x = ise x = −U = =
dx 3U 2 dx 3U 2 3U 2 3U 2

3U 2 dU dx ln(1 − 2U 3 )
∫ 1 − 2U 3 ∫ x
= ⇒ −
2
= ln x + ln c -2lnc=lnC1 ise ln(1 − 2U 3 ) = −2 ln x + ln C1

C1 y 3 C1
1 − 2U = 2 ⇒ 1 − 2 3 = 2 ⇒
3
x3 − 2 y 3 = C1 x
x x x

Sağlama: Çözümün doğruluğu türetilmesi sonucu diferansiyel denklemi vermesinden


anlaşılır.

Çözüm , x 3 − 2 y 3 = C1 x ise 3 x 2 − 6 y 2 y ' = C1 , çözümden C1 çekilerek türevli ifadeye taşınır.

2 y3 2 y3 2 y3
c1 = x 2 − ise 3 x 2 − 6 y 2 y ' = x 2 − , 2 x 2 − 6 y 2 y' = − , 2 x 3 − 6 xy 2 y '+2 y 3 = 0
x x x

dy
x3 − 3 xy 2 + y 3 = 0 , dx ile çarpılıp düzenlenirse ( x 3 + y 3 )dx − 3 xy 2 dx = 0 bulunur. Bu
dx
durumda bulunan çözüm doğrudur.

Problem-2: (x2+3y2)dx + 2xydy = 0 diferansiyel denklemini çözünüz.

⎛ ⎛ y⎞ ⎞
2

x ⎜1 + 3 ⎜ ⎟ ⎟2

dy x 2 + 3 y 2 ⎜ ⎝ x ⎠ ⎟⎠
( x 2
+3y 2
) dx + 2xydy=0 ise
dx
=
2 xy
= ⎝
⎛ y⎞
2x2 ⎜ ⎟
⎝x⎠
dy dU dU 1 + 3U 2 dU 1 + 3U 2
y = Ux ⇒ =U + x →U + x = → x = −U
dx dx dx 2U dx 2U

56
1 + 3U 2 − 2U 2 1 + U 2 dU 2UdU dx
2U
=
2U
=x
dx
→ ∫ 1+U 2
= ∫ x
⇒ ln(1 + U 2 ) = ln x + ln C

y2
1 + U 2 = Cx ⇒ 1 + = Cx ⇒ x 2 + y 2 = Cx 3
x2

Problem-3: x y2y’=y3 – x3 diferansiyel denklemini y(1)=2 şartıyla çözünüz.

⎛ ⎛ y ⎞3 ⎞
x ⎜ ⎜ ⎟ − 1⎟
3

dy y 3 − x 3 ⎜⎝ x ⎠ ⎟
⎠ , y=Ux ise dy = U + x dU
( y 3
- x 3
) dx = xy 2
dy ise
dx
=
xy 2
= ⎝
2
dx dx
2⎛ y⎞
x ⎜ ⎟
⎝x⎠

dU U 3 − 1 dU U 3 − 1 U 3 −1−U 3 −1
U+x = ise x = − U = = 2
dx U2 dx U2 U2 U

dx U3
∫ − U dU = ∫
3
2
⇒− = ln x + ln C , U 3 = −3 ln x + ln C1 , x 3 eU = C1
x 3
3
y3 ⎛ 2⎞ y3
3
3 ⎜⎝ 1 ⎟⎠
x e = C1 ⇒ x e = C1, x = 1, y = 2, ⇒ 1 e
3 U 3 x3
= C1 → C1 = 2981 → x e = 2981 3 x3

Örnek Problemler :

1. (x2 - 3y2)dx + 2xy dy = 0 13. xy2y’ = y3 - x3 y(1) = 2


2. x dx + (y-2x) dy = 0 14. (x2 + 2y2) dx = xy dy y(-1) = 1
3. (y2 + yx) dx - x2 dy = 0 15. 2x2 (dy/dx) = 3xy + y2 y(1) = -2
4. y’ = (y + (x2 + y2)1/2)/x 16. xydx -x2 dy = y(x2+y2)1/2dy y(0) = 1
y/x y/x
5. y dx = 2(x + y) dy 17. (x + ye ) dx - x e dy = 0 y(1) =0
6. (x2 + xy - y2) dx + xy dy = 0 18. (x2 + 3y2)dx - 2xy dy = 0 y(2) = 6
7. y’= (y - x)/(y+x) 19. (2x - 5y)dx + (4x - y) dy y(1) =4
8. (y2 + yx) dx + x2 dy = 0 20. y3 dx = 2x3 dy - 2x2 y dx y(1) = √2
2 2
9. (2xy + 3y ) dx - (2xy + x ) dy = 0 21. (x + (xy) )dy/dx + x - y = x-1/2 y3/2
1/2

10. -ydx + [x + (xy)1/2]dy = 0 y(1) = 1


2
11. y dy = (ydx -x dy)x ln(x/y) 22. (3x2+9xy+5y2) dx - (6x2+4xy) dy = 0
12. ([x+y]1/2 +[x-y]1/2 )dx + y(2) = 6
([x-y]1/2 -[x+y]1/2)dy = 0

2.4.1 Homejen Hale Getirilebilen Diferansiyel Denklemler

Homejen diferansiyel denklemlere benzemesine rağmen çözüm elde edilemeyen bazı


1.mertebe diferansiyel denklemler değişken dönüşümü ile homejen hale getirilebilir. En genel
halde denklem 1.dereceden homojen (λ=1) olan bu denklemler,

57
dy ax + by + c
y '= =
dx ex + fy + g

şeklinde olup a, b, c, e, f ve g sabitlerdir. Bu tür denklemlerin çözülebilmesi için, veya başka


bir ifade ile y=xU(x) dönüşümü ile çözülebilmesi için c ve g sabit değerlerinin yokedilmesi
gerekir. Böylece denklem 1.derece homejen denklem haline gelmiş olur ve U= y/x dönüşümü
ile çözülebilir. c ve g sabitlerinin yok edilmesi içinde

y = Y + A ve x = X + B ise dy=dY ve dx=dX

değişken dönüşümleri yapılmalıdır. Buradaki Y ve X yeni, x ve y ise eski değişkenler, A ve B


dy dY
keyfi sabitlerdir. Bu durumda y ' = = olacaktır. Gerekli işlemler yapılarak yerine
dx dX
taşınırsa

dy dY a (X + B) + b (Y + A ) + c aX + bY + (aB + bA + c )
y' = = = =
dx dX e (X + B) + f (Y + B) + g eX + fY + (eB + fA + g )

elde edilir. Parentez içerisindeki ifadeler A ve B nin keyfi sabitler olması nedeniyle sıfır
olacak şekilde düzenlenebilir. Yani A ve B öyle ayarlanırkı, çözülecek diferansiyel
denklemden gelen a,b,c,e,f ve g sabitlerine bağlı olarak parentez içerisindeki sabit değerlerden
meydana gelmiş ifadeler sıfır olur. Böyle bir yaklaşımla denklem yeni halde

dY aX + bY
Y'= = (1), aB+bA+c = 0 (2) , eB+fA +g = 0 (3)
dX eX + fY

(2) ve (3) nolu denklemler iki bilinmeyenli iki denklem olup çözümünden A ve B bulunabilir.
(1) nolu diferansiyel denklem ise U = Y/X değişken dönüşümü ile çözülebilir.

dy x + 3y + 5
Problem 1: y' = = diferansiyel denklemini çözünüz.
dx 3 x − 4 y + 8
dy dY
x=A+X ise dx=dX ve y=B+Y ise dy=dY ise y′ = Y ′ = =
dx dx
dY A + X + 3( B + Y ) + 5 X + 3Y + ( A + 3B + 5)
y' = = =
dX 3( A + X ) − 4(Y + B) + 8 3 X − 4Y + (3 A − 4 B + 8)

Parantez içerisindeki keyfi sabitler A ve B parantez sıfır olacak şekilde şeçilebilir. Geriye
kalan ifade 1. derece homojen denklem olacaktır.

B+3A+5 = 0 -3 ile taraf tarafa çarpılarak -3B-9A-15 = 0


3B -4A+8 = 0 1 ile taraf tarafa çarpılarak 3B-4A+8 = 0
0 -13A -7 = 0 ise A=-7/13 B = -44/13
dY X + 3Y
Y'= = , Y=XU(X) , U=Y/X ve Y’=U+XU’ ise
dX 3 X − 4Y
dY X + 3Y X + 3 XU
Y'= = = = U + XU '
dX 3 X − 4Y 3 X − 4 XU

1 + 3U 1 + 3U 1 + 3U − 3U + 4U 2 1 + 4U 2
U + XU ' = ⇒ XU ' = −U = =
3 − 4U 3 − 4U 3 − 4U 3 − 4U
58
(3 − 4U )dU 3dU − 4UdU dX 3arctg 2U ln(1 + 4U 2 )
∫ 1 + 4U 2 ∫ 1 + 4U 2 ∫ 1 + 4U 2 ∫ X
= + = , ln X =
2

2
+C

U=Y/X, Y=y+44/13, X=x+7/13 ise


2
13 y + 44 ln(1 + 4⎛ 13 y + 44 ⎞ )
3arctg[2 ] ⎜ ⎟
y + 44 / 13 13 y + 44 7 13 x + 7 ⎝ 13x + 7 ⎠
U= = ln( x + ) = − +C
x + 7 / 13 13 x + 7 13 2 2

dy x + 3 y − 5
Problem 2: y' = = diferansiyel denklemini y(0)=0 şartıyla çözünüz.
dx x − y −1
dy dY
x=A+X ise dx=dX ve y=B+Y ise dy=dY ise y′ = Y ′ = =
dx dx
dY A + X + 3( B + Y ) − 5 X + 3Y + ( A + 3B − 5)
y' = = =
dX ( A + X ) − (Y + B) − 1 X − Y + ( A − B − 1)

Parantez içerisindeki keyfi sabitler A ve B parantez sıfır olacak şekilde şeçilebilir. Geriye
kalan ifade 1. derece homojen denklem olacaktır.

A+3B-5 = 0 1 ile taraf tarafa çarpılarak A+3B-5 = 0


A –B-1 = 0 3 ile taraf tarafa çarpılarak 3A -3B-3 = 0
4A +0-8 = 0 ise A=2 B = 1
dY X + 3Y
Y'= = , Y=XU(X) , U=Y/X ve Y’=U+XU’ ise
dX X −Y
dY X + 3Y X + 3 XU
Y'= = = = U + XU '
dX X −Y X − XU

1 + 3U 1 + 3U 1 + 3U − U + U 2 1 + 2U + U 2
U + XU ' = ⇒ XU ' = −U = =
1−U 1−U 1−U 1−U

(1 − U )dU (1 − U )dU dX
∫ 1 + 2U + U 2
=∫
(1 + U ) 2
=∫
X
, 1+U=Z, dU=dZ, U=Z-1 ise
2
2 2 2
− ln(1 + U ) − ln C , ln[ XC (1 + U )] = −

ln X = − − ln Z = − , XC (1 + U ) = e 1+U
Z 1+U 1+U
y −1
U=Y/X, Y=y-1, X=x-2 ise U =
x−2
2
− x −2
y −1
y −1 1+ x+ y −3 −
C ( x − 2)(1 + )=e x−2
, C ( x − 2)( ) = e x + y −3
x−2 x−2
0− 2 x−2
0+0−3 − x+ y −3 −
x=0 , y=0 ise C (0 − 2)( ) = e 0+ 0−3 , C=0.649 ⇒ 0.649( x − 2)( ) = e x + y −3
0−2 x−2

3. dy/dx = (x - y -3)/(x + y - 1)
Örnek Problemler :
4. dy/dx = -(4x + 3y -15)/(2x + y -7)
1. (x - 2y + 1)dx + (4x - 3y - 6)dy = 0
5. dy/dx = (x + 3y - 5)/(x - y-1)
2. ( x- 2y - 3)dx + (2x + y -1)dy = 0

59
2.5 I. Mertebeden Lineer Diferansiyel Denklemler

y bağımlı, x bağımsız değişkenler, P(x) ve Q(x) bilinen bağımsız değişkene bağlı fonksiyonlar
olmak üzere diferansiyel denklemin genel formu şu şekildedir.

dy
+ P ( x ) y = Q( x ) (1)
dx

Bağımlı değişkenin kuvvetinin birinci dereceden olması nedeniyle lineer diferansiyel denklem
olarak isimlendirilir. Bu tip denklemler önceki gösterilmiş olan metodlarla çözülmesi zor veya
mümkün değildir. Mühendislikte çözülebilir daha basit parçalara ayrılarak özüm üretme
mantığı bu denklemin çözümü için de kullanılır. Bu amaçla diferansiyel denklem integre
edilebilen değişkenlerine ayrılabilir diferansiyel denklemlere ayrılır. Non-homojen olan bu
diferansiyel denklemin iki çözüm metodu vardır.

2.5.1 Sabitlerin Değişimi Metodu:

Yukarıdaki denklemin sağ tarafının sıfır olması halinde denklemin homojen olmasından
bahsedilir. Bu nedenle bu tip denklemlerde genel çözüm iki şekilde bulunan, homojen ve
homojen olmayan çözümlerin toplanmasından elde edilir. Birinci çözüm sadece homojen
kısmından bulunurken ikinci çözüm ise homojen olmayan kısımdan bulunur.

Homojen çözüm: Q(x)=0 ⇒ denklem homojen olur. Bu durumda denklem değişkenlerine


ayrılabilir. Q(x)=0 çözüme ulaşmak için yapılan geçici bir kabuldur.

dy
+ P(x)y = 0 (2)
dx

Değişkenlerine ayrılan bu homejen denklem çözülerek;

dy
y H = Ce ∫
- Pdx
= - P(x)dx ⇒ lny = -∫ P(x)dx + lnC ⇒ (3)
y

bulunur. Bu şekilde bulunan çözüm homojen çözüm (yH) olup (1) diferansiyel denkleminin
tam çözümünü vermemektedir. Bu çözüm genel çözümün bir yarısı olup genel çözüme giden
yolda bir basamaktır. Sabitlerin değişimi metoduna göre daha önce yapılan Q(x)=0 kabulü,
homojen çözüm esnasında sadece x’in fonksiyonu olan bir yapının ihmal edildiğini gösterir.
Bu nedenle, homejen çözümdeki C sabiti x’in fonsiyonu kabul edilerek yapılan ihmal telafi
edilebilir. Yani Q(x)’in genel çözüm üzerindeki etkisi C=C(x) kabulü ile bulunmaya
çalışılmaktadır. C(x) fonksiyonu, (1) nolu ana diferansiyel denklemi sağlayacak şekilde
belirlenir. Burada, homejen çözümden (yH) hareketle bir genel çözüm (y) önerisi meydana
getirilmiştir. Bu önerilen genel çözümün ana diferansiyel denklemi sağlaması çözümün
tamamlanması için yeterli olacaktır. Bu amaçla önerilen çözümün kendisi ve türevi ana
diferansiyel denkleme taşınır ve denklemi sağlayan C(x) fonksiyonu belirlenir.
− ∫ Pdx
dy dC d − Pdx
+ C ⎡⎢e ∫ ⎤⎥ (1) nolu denkleme taşınır.
- ∫ Pdx
y = C(x)e =e
dx dx dx ⎣ ⎦


− Pdx
dC d − Pdx
+ C ⎡⎢e ∫ ⎤⎥ + P(x)Ce ∫ = Q(x)
− Pdx
e
dx dx ⎣ ⎦

60
d − ∫ Pdx
dx
(e )=
d
dx
[ ]
− ∫ Pdx e ∫ = − P( x)e ∫
− Pdx − Pdx
: P’ nin integralinin türevi P dir.


− Pdx
dc
+ CP( x)(e ∫ ) − CP( x)e ∫ = Q(x)
− Pdx − Pdx
e
dx

dC
=Q(x)(e ∫ ) ∫ dC = ∫ Q(x)e ∫
Pdx Pdx
dx + c1
dx

şeklinde C(x) fonksiyonu P(x) ve Q(x)’e bağlı olarak bulunur. Bulunan değer (3)
denkleminde yerine taşınarak genel çözüm bulunur.
y
Problem-1: y′ − = (1+x) 2 diferansiyel denklemi çözünüz.
1+x
1
P( x ) = - , Q(x) = (1 + x) 2 ise 1. mertebe lineer dif denklemdir .Homojen Çözüm;
1+ x
y dy y dy y
y′ − =0 ⇒ − =0 ⇒ = değişkenlerine ayrılır.
1+x dx 1+x dx 1+x

dy dx
∫ y
=∫
1+ x
⇒ ln y = ln(1 + x) + ln C ⇒ y H = C (1 + x)

bu ifade sadece homojen kısmın çözümüdür. Homojen olmayan kısımında çözüme dahil
edilmesi için integral sabitinin C=C(x) olduğu kabul edilir. C(x) ifadesini bulmak için genel
çözüm (y) homojen çözüme (yH) benzetilir.

dy dC
y H = C (1 + x) ⇒ y = C ( x)(1 + x) ise = y′ = (1 + x) +C ⇒
dx dx
Ana denkleme taşınarak

dC C(1+x) dc
(1 + x) +C − = (1+x) 2 ⇒ (1 + x) = (1 + x) 2
dx 1+x dx

Not: Homojen çözümden üretilen genel çözüm ve türevi non-homojen lineer denkleme
taşındıktan sonra gerekli sadeleşmeler sonucu, denklemde mutlaka sadece C ve x olmalıdır.
Mutlaka integrasyon ile çözülebilir bir formda olmalıdır. Aksi halde daha önce işlem hatası
yapılmış demektir.

dC x2 x2
= ( 1+ x) ⇒ ∫ dC = ∫ ( 1+ x)dx ⇒ C = x+ + C1 ise çözüm y = ( 1+ x) (x + + C1 )
dx 2 2

2.5.2 y =u(x).v(x) kabulüyle çözüm

Diferansiyel denklemde, u(x) ve v(x) bağımsız değişkene bağlı keyfi bağımlı değişkenler
olmak üzere genel çözümün y=u(x).v(x) olduğu kabul edilir. Bu nedenlerde kabul edilen
yapının ana diferansiyel denklemi sağlayacak şekilde u ve v bulunmaya çalışılır. u ve v
bağımsız değişkene bağlı yeni bağımlı değişkenlerdir.

61
dy du dv
y' + P(x)y = Q(x) y = u(x).v(x) ⇒ = y′ = v +u ise bulunanlar lineer dif
dx dx dx
denkleme nolu ana denkleme taşınır.
du dv
v +u + P(x)u.v = Q( x ) (5)
dx dx
Yukarıdaki denklemde u veya v nin parentezi oluşturulursa;

du ⎡ dv ⎤ dv ⎡ du ⎤
v +u ⎢ + P(x).v⎥ = Q( x) or u +v ⎢ + P(x).u ⎥ = Q( x) (6)
dx ⎣ dx ⎦ dx ⎣ dx ⎦

elde edilir. (6) nolu denklem iki bağımlı değişkene bağlı bir diferansiyel denklem sistemidir.
Diferansiyel denklem sisteminin çözümü için bağımlı değişken sayısınca diferansiyel
denklem olmalıdır. Sadece bir diferansiyel deklemin bulunmasından dolayı çözüm, şu
aşamada mümkün değildir. Daha önce u ve v nin keyfi fonsiyonlar olmasından bahsedilmişti.
Böylece, eldeki denklemi ikiye bölebiliriz. (6) nolu denlemde köşeli parantez içerisindeki
ifadenin sıfır olacak şekilde v(x) ve u(x)’ in seçildiğinin kabul edilmesi çözüm için yeterli
olacaktır. Diğer bir ifade ile v(x) ve u(x) öyle fonksiyonlar olmalıdırki, parantez içerisi sıfır
yapsın. Böylece, sıfıra eşitlenmiş köşeli parentez içerisindeki ifade birinci, geriye kalanlar ise
ikinci diferansiyel denklem olacaktır. Böylece çözümü istenen diferansiyel denklem integre
edilebilir diferansiyel denklemlere bölünmüş olur.
dv
+ P(x).v = 0 (7)
dx
du
v =Q( x) (8)
dx
Bu durumda (7) denklemini sağlayan v(x) fonksiyonu bulunarak (8) denklemine taşınır.
Akabinde u(x) bulunur. Bulunan u ve v fonksiyonları y=u(x).v(x) denkleminde ki yerine
yazılarak genel çözüm bulunur. Burada amaç, çözümü nispeten zor olan diferansiyel denklemi
u ve v fonksiyonları yardımıyla daha kolay çözülebilir iki tane değişkenlerine ayrılabilir
diferansiyel denklemlere ayırmaktır.

Problem-2: y ′ + ytgx = sin 2 x diferansiyel denklemini çözünüz.


dy dy u'v + v'u + u.v.tgx= sin 2 x
+ ytgx = sin 2 x , y = u( x). v( x) ⇒ = u' v + v' u ise
dx dx u'v + u(v' + vtgx) = sin 2 x
Parantez içerisindeki ifade sıfır olacak şekilde v fonksiyonu seçilir

v’+vtgx=0 (1.diferansiyel denklem, çözümünde integral sabiti düşünülmez.)


vu’=sin2x (2.diferansiyel denklem, çözümünde integral sabiti düşünülür.)
dv dv dv sin x
= - vtgx ⇒ ∫ = - ∫ tgxdx = ∫ = - ∫ dx → ln v = ln cos x ⇒ v = cos x
dx v v cos x
du sin 2 x sin 2 x
u′v = sin 2 x → u′ cos x = sin 2 x ⇒ = ⇒ ∫ du = ∫ dx
dx cos x cos x
2sin x cos x
sin 2 x = 2.cosx.sinx ⇒ ∫ du = ∫ dx = 2∫ sin xdx
cos x
u = −2 cos x + C ⇒ genel çözüm y=v(x).u(x)=cosx(-2cosx + C)

Problem-3: y ' - y = e 2x diferansiyel denklemi her iki metodla çözünüz.


1) Sabitlerin değişimi metodu ile çözüm
Homojen kısmın çözümü; P ( x) = - 1, Q(x) = e 2x

62
dy dy dy
y' - y = 0 ⇒
dx
- y = 0⇒
dx
= y, ∫ y
= ∫ dx ⇒ ln y = x + ln C ⇒ y H = Ce x

bu ifade sadece homojen kısmın çözümüdür. Homojen olmayan kısımında çözüme dahil
edilmesi için integral sabitinin C=C(x) olduğu kabul edilir. C(x) ifadesini bulmak için genel
çözüm homojen çözüme benzetilir.
dy dC
y H = Ce x ⇒ y = C ( x )e x , = ex + Ce x ⇒ Ana denkleme taşınarak
dx dx

dC dc dC
ex + Ce x - Ce x = e 2x ⇒ e x = e2x , = ex ⇒ ∫ dC =∫ e dx ⇒ C= e x+C1
x

dx dx dx
x x
Genel Çözüm y =e (e + C1 )

2) y=u.v kabulu ile çözüm

dy dy u ' v + v' u − u.v=e 2 x


− y = e 2 x , y = u ( x).v( x) ⇒ = u ' v + v' u ise
dx dx u ' v + u(v' − v) =e 2 x

Parantez içerisindeki ifade sıfır olacak şekilde v fonksiyonu seçilir.


v’ - v=0 (1.diferansiyel denklem, çözümünde integral sabiti düşünülmez.)
2x
vu’=e (2.diferansiyel denklem, çözümünde integral sabiti düşünülür.)
dv dv
= v ⇒ ∫ =∫ dx ln v = x ⇒ v=e x
dx v
du
u ' v = sin 2 x, u' e x = e 2 x ⇒ =e x ⇒ ∫ du = ∫ e x dx, u = ex + C
dx
x x
Genel çözüm y=u.v ise y =e (e + C )

3
Problem-4: y ' + 3 x 2 y = x e -x diferansiyel denklemi her iki metodla ve y(0)=-1 şartıyla
birlikte çözünüz.

1) Sabitlerin değişimi metodu ile çözüm


dy dy
y ' + 3x 2 y = 0 ⇒ + 3x 2 y = 0 ⇒ = -3x 2 y
dx dx
dy
∫ y = -∫ 3x dx ⇒ ln y = − x + ln C ⇒ y H = Ce
2 3 − x3

bu ifade sadece homojen kısmın çözümüdür. Homojen olmayan kısımında çözüme dahil
edilmesi için integral sabitinin C=C(x) olduğu kabul edilir. C(x) ifadesini bulmak için genel
çözüm homojen çözüme benzetilir.

3 3 dy 3 dC 3
y H = Ce − x ⇒ y = C ( x )e − x , = e −x - C3x 2 e - x ⇒
dx dx

dC dC x2
= x ⇒ ∫ dC = ∫ xdx ⇒ C=
3 3 3 3
e− x - C3x 2e- x + 3x 2Ce- x = xe- x ⇒ , +C1
dx dx 2
− x3 x2
Genel Çözüm y =e ( + C1 )
2

63
2) y=A(x).B(x) kabulu ile çözüm : (u ve v yerine A ve B keyfi fonksiyonları tercih
edilerek çözüm yapıldı.)
3
dy 3 dy A′B + B′A + 3 x 2 A.B = xe− x
+ 3x 2 y = xe − x , y = A( x).B( x) ⇒ = A′B + B′A ise
dx dx A′B + A(B′ + 3 x 2 B) = xe− x
−3

Parantez içerisindeki ifade sıfır olacak şekilde v fonksiyonu seçilir.

B’ + 3x2B=0 (1.diferansiyel denklem, çözümünde integral sabiti düşünülmez.)


vA’=xe-x3 (2.diferansiyel denklem, çözümünde integral sabiti düşünülür.)
dB dB
= − 3x 2 B ⇒ ∫ = − ∫ 3 x 2 dx
3
ln B = − x3 ⇒ v = e− x
dx B
dA x2
= x ⇒ ∫ dA = ∫ xdx,
3 3 3
A′B = xe − x , A′e − x = xe− x ⇒ A= +C
dx 2
2
3 x
Genel çözüm y=A.B ise y =e− x ( + C )
2
2
3 0 3 x2
x=0 ise y=-1 , − 1 =e − 0 ( + C ) , C=-1, y =e − x ( − 1)
2 2
Uygulama-1: Su içerisinde hareket eden denizaltıya, su tarafından denizaltının hızıyla
orantılı olarak 3V’lik bir direnç kuvveti etkimektedir. Denizaltı P sabit motor kuvvetiyle
durmakta iken harekete başlatılmıştır. Denizaltının zamana bağlı hızını bulunuz. Hızın
zamana göre grafiğini çiziniz. Denizaltının maksimum hızı ne olur?
dV dV
∑ Fx = m. ax , P − 3V = m dt ise m dt + 3V = P
1.mertebe lineer diferansiyel denklemdir. V; bağımlı, t; bağımsız değişkenler olmak üzere
sabitlerin değişimi ile çözüm aşağıdaki şekilde yapılır:

Homojen kısmın çözümü; P=0 kabul ediliyor.

dV dV dV
m + 3V = 0 ⇒ m = −3V ⇒ ∫ m = ∫ −3dt
dt dt v
3
3 − t
m ln V = −3t + ln C1 ⇒ ln V = − t + ln C ⇒ VH = Ce m
m
Genel çözüm homojen olarak bulunan çözüme benzetilerek bulunur. Benzeşim için C=C(t)
olmalıdır.
3
− t dV dC − m3 t 3 − m3 t
V = C (t )e m ise = e − Ce ana dif. denkleme taşınarak,
dt dt m

dC − m3 t 3 − m3 t 3
− t dC − m3 t 3
− t
3
− t dC − m3 t
m( e − Ce ) + 3Ce m = P, m e − 3Ce m + 3Ce m = P, m e =P
dt m dt dt
dC p m3 t p m3 t p m3 t 3
− t p 3t 3
− t
= e
dt m ∫ dC = m∫
e ⇒ C=
3
e + C1 , v = C (t )e m = ( e m + C1 )e m
3

Çözümün tam olması için C1 integral sabitinin sayısal değeri belirlenmelidir. Problem zamana
bağlı bir Başlangıç Değer Problemidir. Bu münasebetle C1’ in sayısal değeri için bir başlangıç
şartına gerek vardır. Bu t=0 anında hızın sıfır (durmakta olduğu için ) olmasıdır.

64
3 3 3
P P P − t − t − t
t = 0 ⇒ v = 0, 0= + C1e0 , C1 = − ⇒ v = (1 − e m ) , t → ∞ ⇒ e m → 0, (1 − e m ) → 1
3 3 3
Dolayısıyla denizaltının ulaşabilceği maksimum hız Vmax=P/3 kadar olacaktır. Bu hızada
zamanın sonsuz değerinde ulaşacaktır. Pratik olarak bu hıza çok yaklaşacak ama hiçbir zaman
ulaşamayacaktır. Matemetikte bu tür değişim ASİMTOTİK değişim olarak bilinir.

V(t)

Vmax

0 t
Hızın zamana göre değişimi

Uygulama-2: Şekildeki havuza sürekli olarak 50 m3/sn lik bir debi ile su dolmakta ve
havuzdan 40 m3/sn debi ile tekrar boşalmaktadır. Aynı zamanda havuzda biriken suyun %5 i
her saniyede buharlaşmaktadır. Havuzdaki su miktarının zamanla değişimini bulunuz.
Başlangıçta havuz tamamen boş durumdadır. Havuzda birikebilecek maximum su miktarı ne
olur?
Havuz
50 kg/sn buhar

40 kg/sn

Açıklama: Havuzda biriken su miktarı “ m :[kg] “ ile sembolize edilecek olursa, kütlenin
korunumuna göre biriken miktar şu şekilde ifade edilebilir.

m= dolan miktar-boşalan miktar-buharlaşan miktar

Dolan miktar-boşalan miktar giriş ve çıkış debilerinin zamanla çarpılmasından bulunabilir. Bu


verilen debi değerlerine göre (50t-40t)=10t olarak yazılabilir. Buharlaşan miktar biriken m
miktarının %5 i kadardır. Biriken m değeri sabit olmayıp sürekli olarak zamnala
değişmektedir. Bu değişimin nasıl olduğu bu aşamada belirlenemez. Bununla birlikte, dt
zaman diliminde biriken miktar belirlenebilir. Diferansiyel zaman aralığında değişimler lineer
olacağı için, dt zamanında biriken miktarda dm olacaktır. Bu durumda dt süresince dolan
miktar-boşalan miktar (50-40)dt=10dt olacaktır. Herhangi bir m değeri için buharlaşan miktar
0.05mdt olacaktır. Bu bulgular yukarıdaki ifadeye taşınarak şu ifade bulunur.
dm dm
dm = 10dt − 0.05mdt , tüm ifade dt bölünerek, = 10 − 0.05m ⇒ + 0.05m = 10
dt dt
Son ifade bir diferansiyel denklem olup, m bağımlı t ise bağımsız değişkendir. Bu denklem
1.mertebe lineer diferansiyel denklem olup, ya sabitlerin değişimi ile yada m=v.u
dönüşümüyle çözülebilir. Sabitlerin değişimi metodu ile çözüm:
dm dm dm
+ 0.05m = 0 ⇒ + 0.05m = 0 ⇒ = -0.05m ,
dt dt dt
dm
∫ m = -∫ 0.05dt ⇒ ln m = −0.05t + ln C ⇒ mH = Ce
−0.05t

65
bu ifade sadece homojen kısmın çözümüdür. Homojen olmayan kısımında çözüme dahil
edilmesi için integral sabitinin C=C(t) olduğu kabul edilir. C(t) ifadesini bulmak için genel
çözüm homojen çözüme benzetilir.

dm dC
mH = Ce −0.05t ⇒ m = C (t )e −0.05t , = e − 0.05t - 0.05Ce- 0.05t ⇒ Ana denkleme
dt dt
dC
taşınarak, e − 0.05t - 0.05Ce- 0.05t + 0.05Ce- 0.05t = 10 ise
dt
dC
=10e0.05t ⇒ ∫ dC = ∫ 10e 0.05t dt ⇒ C= 200e 0.05t+C1
dt
Genel Çözüm y =e−0.05t ( 200e0.05t+ C1 )

y=u.v kabulu ile çözüm

dm dm u ' v + v' u + 0.05uv=10


+ 0.05m = 10 , m = u (t ).v(t ) ⇒ = u 'v + v 'u ise
dtx dt u ' v + u(v' + 0.05v) =10

Parantez içerisindeki ifade sıfır olacak şekilde v fonksiyonu seçilir.

v’ + 0.05v=0 (1.diferansiyel denklem, çözümünde integral sabiti düşünülmez.)


vu’=10 (2.diferansiyel denklem, çözümünde integral sabiti düşünülür.)
dv dv
dt
= − 0.05v ⇒ ∫ v
= − ∫ 0.05dt ln v = − 0.05t ⇒ v=e − 0.05t

du
u ' v = 10, u ' e − 0.05t = 10 ⇒ =10e0.05t ⇒ ∫ du = ∫ 10e0.05t dt , u = 200e0.05t + C
dt
Genel çözüm m=u.v ise m =e−0.05t ( 200e0.05t+ C )
t=0 ise m=0 (başlangıçta hiç su yok), 0 =e −0. ( 200e 0+ C ) , C=-200,
m =200e −0.05t (e0.05t − 1) = 200(1 - e-0.05t )

Bu denklem analiz edildiği zaman, havuzda birikebilecek en fazla su miktarının teorik olarak
200 kg olduğu görülecektir. Çünkü t→∞, (1-e-0.05t) →1 ise 200(1-e-0.05t) →200. Ancak, reel
durumda zaman sonsuz olamayacağı içinde 200 kg değerine çok yaklaşılmasına rağmen
ulaşılamayacaktır.

Örnek problemler:
1. y’ - y = e3x 11. dx/dt + (1/t2 )x = 1/t2
2. x4y’ + 2 x3y = 1 12. ( x2 + x - 2)y’ + 3(x +1)y = x -1
3. y’ + 3y = 3 x2 e-3x 13. x dy + (xy + y - 1)dx = 0
4. dy + (4xy - 8x ) dx = 0 14. (t + y + 1 )dt - dy = 0
5. y’ = x2 e-4x - 4y 15. dr/dθ + r tan θ = cos θ
2
6. (x + 1) y’ + xy = x 16. ( cos2 x - ycos x)dx - (1 + sin x)dy = 0
7. xy’ + 3y + 2x2 = x3 + 4x 17. xy’ - 2y = 2x4 y(2) = 8
2
8. (x +1)y’ + xy = x 18 y’ + 4y = e-x y(0) = 4/3
9. y dx/dy + 2x = 5y3 19. x3y’ + 3x2y = x y(2) = 0
10. ( x2 + 1)y’ = x2 + 2x - 1 - 4xy 20. dx/dt - x = sin 2t x(0) = 0
66
21. y’ + (1/2x)y = x/y3 y(1) = 2 23. sin x y’ + cos xy = x sin x y(π/2) = 2
2
22.2x (y+1)dx - (x + 1)dy = 0 y(1) = -5 24. y’ + 3y/x + 2 = 3x y(1) = 1

2.6 1.Mertebeden Özel Diferansiyel Denklemler

2.6.1 Bernoulli Diferansiyel Denklemi

n. derece bir diferansiyel denklem olup en genel formu aşağıdaki şekildedir. Bu denklemde yn
ifadesi olmazsa 1.mertebe lineer dif. denklem elde edilecektir. Çözümü belirli olan 1.mertebe
lineer dif. denkleme ulaşmak içinde yn ifadesi yokedilmelidir.

y’ + P(x) y = Q(x) yn (1)

y
Bu denklemde Z = y 1− n = şeklinde bir dönüşüm yapılarak 1. mertebe lineer diferansiyel
yn
denklem elde edilir. Z eski bağımsız değişkene bağlı yeni bağımlı değişkendir. Yeni dif.
denklem Z ve x arasında olup çözümünden Z=Z(x) şeklinde bir ifade bulunur. Orijinal
değişkenlere dönmek için ters transformasyon işlemi yapılmalıdır. Bernoulli dif.
denkleminden 1.mertebe lineer dif. denklem geçiş işlemleri şu şekildedir:
y dZ y ' 1 − n dy y' 1 dZ
Z = y 1− n = n ise = (1 − n) n = n ⇒ = (2)
y dx y y dx y n
1 − n dx
(1) nolu denklem denklem taraf tarafa yn değerine bölünürek,

y' y 1 dZ
+ P( x) n = Q( x) ise + P ( x) Z = Q ( x) (3)
y n
y 1 − n dx
bulunur. Bu yeni form Z ve x arasında 1.mertebe lineer dif. denklemdir.

Problem-1 : 3 x y’ + y + x 2 y4 = 0 diferansiyel denklemini çözünüz.

Bu denklemde y4 bulunmamış olsaydı 1.meretebe lineer dif. denklem (3xy’+y=-x2) olacaktı.


Bu nedenle y4 ifadesini yoketmenin yolu aranmalıdır. Diğer tarafa bölen olarak geçirilirse

3x dy 1 1 dZ 3 dy dZ
4
+ 3 = −x2 , Z = 3 ⇒ =− 4 ise − x + Z = −x2
y dx y y dx y dx dx

Gerekli düzenlemeler yapılarak Z ve x arasındaki yeni diferansiyel denklem şu şekilde


bulunur.

dZ Z
− = x (1. mertebe lineer diferansiyel denklem olup çözümü bilinmektedir)
dx x
dZ Z dZ dx
− =0⇒ ∫ =∫ , ln Z = ln x + ln C ⇒ Z H = Cx ise genel çözüm (Z)
dx x Z x
homojen çözüme benzetilirek bulunur.
dZ dC dC Cx dC
Z=C(x)x → =x + C ise x +C − = x⇒ = 1, C ( x) = x + C1 ⇒ Z = x ( x + C1 )
dx dx dx x dx

1 1
Ters dönüşüm yapılarak genel çözüm elde edilir: Z = = x 2 + C1 x ise y 3 = 2
y 3
x + C1 x
67
Problem-2 : y' + y = y 2 diferansiyel denklemini çözünüz.

İki şekilde çözüm mümkündür:


I- Verilen denklem değişkenlerine ayrılarak çözülebilir.

dy dy ⎡A B ⎤
y' + y = y 2 ise → ∫ 2
y' = y 2 − y = = ∫ dx = ∫ ⎢ + ⎥ dy basit kesirlerine
dx y −y ⎣ y y − 1⎦
ayrılarak integrasyon alınır. İşlemlerle A=-1 ve B=1 bulunur;
⎡ −1 1 ⎤ ( y − 1) x 1
∫ dx = ∫ ⎢⎣ y + y − 1⎥⎦ dy → x = − ln y + ln ( y − 1) + ln C ise C y = e ise y = e x
1−
C
II- Bu denklem aynı zamanda 2. derece bernoulli denklemidir. Şayet denklemde y2
bulunmamış olsaydı 1.meretebe lineer dif. denklem (y’+y=1) olacaktı. Bu nedenle
y4 ifadesini yoketmenin yolu aranmalıdır. Diğer tarafa bölen olarak geçirilirse

1 dy 1 1 dZ 1 dy dZ
2
+ =1, Z = ⇒ =− 2 ise − + Z =1
y dx y y dx y dx dx

yeni denklem değişkenlerine ayrılabilir.

dZ − dZ
= 1− Z ⇒ ∫
1− Z ∫
− = dx, ln(1 − Z ) = x + ln C ⇒ 1 − Z = Ce x ,
dx
1 1 1
Z = ⇒ 1 − = Ce x ise y=
y y 1 − Ce x

Problem-3 : x y' + y=x 2 y 2 diferansiyel denklemini y(0.5)=0.5 şartıyla çözünüz.


x dy 1 1 dZ 1 dy dZ
2
+ = x2 , Z = ⇒ =− 2 ise − x + Z = x2
y dx y y dx y dx dx

Gerekli düzenlemeler yapılarak Z ve x arasındaki yeni diferansiyel denklem şu şekilde


bulunur.
dZ Z
− = − x (1. mertebe lineer diferansiyel denklem olup çözümü bilinmektedir)
dx x
dZ Z dZ dx
− =0⇒ ∫ =∫ , ln Z = ln x + ln C ⇒ Z H = Cx , Z=C(x)x
dx x Z x

dZ Z dC Cx dC
Z'=C'x+C ise − = −x , x +C − = −x ⇒ = −1, C ( x) = − x + C1
dx x dx x dx
Z ( x) = x ( − x + C1 ) bulunur. Ters dönüşüm yapılarak genel çözüm şu şekilde elde edilir.
1 1 1 1
Z= = − x 2 + C1 x ise y = , 0.5 = ise C1=4.5 , y =
y − x + C1 x
2
− 0.5 + 0.5C1
2
− x + 4.5 x
2

2.6.2 Riccati diferansiyel denklemi

En genel formu şu şekildedir.

y’ = P(x) y2 + Q(x) y + R(x)

68
Burada P, Q ve R bağımsız değişkene bağlı fonksiyonlardır. Bu tür denklemlerde y = U + 1/Z
dönüşümü yapılarak 1.mertebe lineer diferansiyel denklem elde edilir. U ve Z bağımsız
değişkene bağlı özel çözüm ve yeni bağımlı değişkendir. Özel çözüm ana diferansiyel
denklemi sağlayan herhangi bir fonksiyondur. Fonksiyonel yapısı önceden problemi çözen
şahıs tarafından belirlendiğinden bu ismi almıştır. Diferansiyel denklemin yapısına göre
tahmin edilerek ana dif. denklemi sağlaması temin edilir. Özel çözümün aranmasının nedeni
denklemdeki R(x) fonksiyonunu yoketmek içindir. Yani özel çözüm R(x) fonksiyonundan
hareketle bulunabilir. Eğer R(x) fonksiyonu elimine edilirse denklem 2. derece bernoulli
diferansiyel denklemine dönüşür. 1/Z dönüşümüylede 1.mertebe lineer diferansiyel denklem
elde edilir.

1 1 dZ
y = U+ ⇒ y ' = U '+ 2 dönüşümleri ana dif.denkleme taşınır.
Z Z dx

Problem-1: y′=y 2 + (1-2x ) y+x 2 -x +1 diferansiyel denklemini çözünüz.

Çözüm için diferansiyel denklemin ilk önce özel çözümü (U) bulunmalıdır. Bu işlem
yapılırken R(x)=x2-x+1 ifadesinin diğerleri tarafından yokedilmesine dikkat edilir. Başka bir
ifade ile aralarında + ve - işareti bulunan bağımlı ve bağımsız değişkenler ile türevlerinden
meydana gelen terimlerin birbirlerine eşitlenerek yokedilmesi, ve böylece ana diferansiyel
denklemi sağlaması temin edilmelidir. İfade incelenirse x2 ancak y2 ile x ise y ile
yokedilebilir. + 1 ise y’ ile yokedilebilir. Bu durumda y = x istenen işlemleri yerine
getirebilir. y = x ana diferansiyel denklemi sağladığı için bir özel çözüm olabilir. Bir
diferansiyel denklemin birden fazla özel çözümü olabilir. Bu çözümlerden sadece birinin
kullanılması yeterlidir.

U=x ise U’=1 dir. Bu durumda ana denklemde y yerine x (en genel halde y yerine U) ve y’
yerine 1 (en genel halde y’ yerine U’) yazılırsa denklem sağlanır.
y’ = y2 + (1-2x) y + x2 -x +1
1 = x2 + (1-2x)x + x2 -x +1
0 = 0 ise (denklem sağlanıyor)

1 1 1 dZ
y =U + = x + ⇒ y′ = 1 + 2 olacaktır. Bu değerler denkleme taşınıp düzenlenirse 1.
Z Z Z dx
mertebe diferansiyel denklem elde edilir.

Z' 1 1
1− 2
= ( x + ) 2 + (1 − 2 x)( x + ) + x 2 − x + 1 , parentezler açılarak,
Z Z Z

Z' 2x 1 1 2x
1− 2
= x2 + + 2 + x + − 2x 2 − + x 2 − x + 1 bulunur. Gerekli yoketmeler yapılarak,
Z Z Z Z Z
Z' 1 1 dZ
− 2 = + 2 bulunur. Z2 ile denklem çarpılırsa + Z = −1 bulunur. Son denklem
Z Z Z dx
1.mertebe lineer dif. Denklem ve değişkenlerine ayrılabilir bir denklemdir.
dZ dZ
dx
= −( Z + 1) ∫ Z +1
= − ∫ dx ise, ln( Z + 1) = − x + ln C , Z + 1 = Ce − x ⇒ Z = Ce − x − 1

1 1 1 1
y = x+ →Z = ise Z = Ce − x − 1 = ⇒ y = −x +x
Z y−x y−x Ce − 1

69
y
y′=x 3 ( y-x ) +
2
Problem-2: diferansiyel denklemini çözünüz.
x
Denklemdeki parentez açıldığı zaman Riccati denklemi olduğu görülecektir.
y y ⎛1 ⎞
y′=x 3 ( y 2 -2yx+x 2 ) + = x 3 y 2 -2x 4 y+x 5 + = x 3 y 2 + ⎜ -2x 4 ⎟ y+x 5
x x ⎝x ⎠
Çözüm için diferansiyel denklemin ilk önce özel çözümü bulunmalıdır. Bu işlem yapılırken
yukarıdaki denklemin sağlanmasını takip etmek gerekir. y=x test edilirse ana diferansiyel
denklemi sağladığı görülecektir. Bir diferansiyel denklemin birden fazla özel çözümü olabilir.
Bu çözümlerden sadece birinin kullanılması yeterlidir.

U=x ise U’=1 dir. Bu durumda ana denklemde y yerine x (en genel halde y yerine U) ve y’
yerine 1 (en genel halde y’ yerine U’) yazılırsa denklem sağlanır.
⎛1 ⎞ ⎛1 ⎞
y′=x 3 y 2 + ⎜ -2x 4 ⎟ y+x 5 ⇒ x′ = 1 = x 3 x 2 + ⎜ -2x 4 ⎟ x+x 5 , 0 = 0
⎝x ⎠ ⎝x ⎠
denklem sağlanıyor. Böylece U=x özel çözüm ise
1 1 1 dZ
y = U + = x + ⇒ y′ = 1 + 2 olacaktır. Bu değerler denkleme taşınıp düzenlenirse 1.
Z Z Z dx
mertebe diferansiyel denklem elde edilir.
1
(x + ) 3 3
Z' 1 Z = x + 1 + 1 ise − Z ' = x + 1 , − Z ' = x 3 + Z
1 − 2 = x 3 ( x + − x) 2 +
Z Z x Z2 Zx Z 2 Z 2 Zx x

dZ Z dZ Z dZ dx
+ = − x 3 (1.mertebe lineer dif. denklem), + =0⇒ ∫ = −∫ ,
dx x dx x Z x
C C ( x) dZ 1 dC C
ln Z = − ln x + ln C , ZH = , Z= ise = − olacaktır. Bulunanlar
x x dx x dc x 2
1 dC C C / x
1.mertebe diferansiyel denkleme taşınarak − 2+ = − x 3 bulunur;
x dx x x
5 5
x 1 x 1 1
∫ dC = −∫ x dx ⇒ C ( x) = 5 + C1 ise Z = x ( 5 + C1 ) = y − x , y = x + 1
4

x5
(C1 + )
x 5
2.6.3 Değişken dönüşümleri ile çözülebilen diferansiyel denklemler

Önceki bölümlerde anlatılan 1.mertebe diferansiyel denklem çözümleri standart çözümlerdir.


Denklemdeki bağımsız değişkenin fonksiyonel yapısından etkilenmeyen çözümlerdir.
Bununla birlikte hepsinde uygulanan teknik integre edilebilir parçalara ayırma ve değişken
dönüşümü üzerine kuruludur. Değişken dönüşümleri sadece bunlar değildir. Pek çok değişken
dönüşümü verilebilir. Fakat bu dönüşümler diferansiyel denklemdeki fonksiyonel yapıyla çok
ilgilidir. Fonksiyonel yapısı uygun olan denklemlerde sadece bağımlı, sadece bağımsız ve
hem bağımlı-hemde bağımsız değişkenler yeni bağımlı ve bağımsız değişkenlere
dönüştürülebilir. Bu noktadan hareketle, önceki diferansiyel denklem formatlarına uymayan
ve değişken dönüşümü için uygun olan bazı diferansiyel denklemler, değişken dönüşümü ile
çözülebilir. Değişkeni dönüştürme işleminin bir faydasının olması için, dönüşüm sonrasında;

1. Mümkünse değişken sayısı azalmalıdır: 3 değişkenden 2 değişkene düşürmek


çözümde büyük ilerlemedir. Özellikle kısmi diferansiyel denklemlerin bu yöntemle
adi diferansiyel denkleme dönüşmesi mümkündür. Örnek olarak, x+y=Z ise Zx=1 ve
Zy=1 ile 2 değişken 1 e iner. Böyle bir dönüşümün mümkün olması için fonksiyonel
yapının f(x,y) den f(x+y), f(x/y), f(xy), f(x2/y), … gibi düzenlenebilmesi gerekir.
70
2. Gerek bağımlı ve gerekse bağımsız değişkenin kuvvet derecesi azalmalıdır: Azalan
kuvvet derecesi denklemi basitleştirir. Örnek olarak, y2=U ise 2ydy=dU olur. Böylece
2.dereceden 1.dereceye (lineer) geçilir.
3. Diferansiyel denklemin fonksiyonel yapısı basitleşmelidir: İntegrasyon prosesi büyük
oranda fonksiyonel yapısı ile ilgilidir. Sinüs, tanjant, expolansiyel ve logaritmik
fonksiyonlar genelde integral işleminde zorluk çıkarırlar. Bunların daha fonksiyonlar
cinsinden tanımlanması çözümü rahatlatır. Örnek olarak, sinx=A ise cosxdx=dA olur.
Fonksiyonel dönüşümün mümkün olması için diferansiyel denklemde hem fonksiyon
hemde onun türevi olmalıdır. Denklemde tgx var ise kolaylık için sec2x de olmalıdır.
4. Değişken dönüşümü sonrasında diferansiyel denklemde eski değişken kalmamalıdır:
Yokedilmek istenen değişken hala denklemde bulunursa değişken sayısı artacağından
çözüm kolaylaşmak yerine daha da zorlaşacaktır. Örnek olarak (x2+sinx)dy ifadesinde
x2=U dönüşümü yapılırsa (U+sinx)dy elde edilecektir. Bu durumda sinx içindeki x
kaybolmayacaktır. Sinx içindeki x yerine U1/2 yazılacak olursa fonksiyonel yapı daha
da karışık hale gelecektir. Bu nedenle x’ in değiştirilmesi bir fayda getirmez.

Problem-1: Daha önce Bölüm-2.2 de (tam diferansiyel denklemler) Problem-4 olarak


çözülen diferansiyel denklemi değişken dönüşümü ile çözünüz.

( x +3xy ) dx + ( 3x y + y ) dy=0
3 2 2 3
x ( x 2 +3y 2 ) dx + y ( 3x 2 + y 2 ) dy=0

Bu denklem tam diferansiyel yaklaşımla çözülmüştü. Aynı zamanda 3.derece üstel homojen
olduğu için y=Ux dönüşümüyle de çözülebilir. Değişken dönüşümü ile yeni formlar elde
edilebilirmi? Bu soruyu cevaplamak için denklemde bir veya daha fazla fonksiyon ve onların
türevlerini belirlemeliyiz. Denklemdeki ifadeler x ve y parentezlerine alınabilir. Bu durumda
referans fonksiyonlar x2 ve y2 olurken, parentez dışındaki xdx ve ydy lerde türevleri olacaktır.
İşlemler sonucu denklemin derecesi 3 den 1 e düşecektir.
dA
x 2 = A → 2 xdx = dA, xdx =
2
ise ( A+3B ) dA + ( 3A + B) dB=0
dB
y 2 = B → 2 ydy = dB, ydy =
2
Bulunan son diferansiyel denklem ilk halinden daha basittir. Bu denklemde 1. derece homojen
olup B=UA dönüşümü ile çözülebilir. Yeni bir değişken dönüşümü ile değişkenlerine
ayrılabilen en basit form bulunabilirmi? Son denklemin yapısı düzgün olup A ve B önündeki
katsayılar uyumludur. Parentezlerin birisi yeni bir değişkenle tanımlanırsa daha basit haller
elde edilebilir.

A+3B=Z → dA + 3dB = dZ → A = Z − 3B, dA = dZ − 3dB

( Z − 3B +3B )( dZ − 3dB ) + ( 3[ Z − 3B ] + B ) dB=0, Z ( dZ − 3dB ) + ( 3Z − 8 B ) dB=0

parentezler açılırsa, ZdZ − 3ZdB + 3ZdB − 8 BdB=0 → ZdZ − 8BdB=0

( x2 + 3 y 2 )
2
Z2
∫ ZdZ = 8∫ BdB → 2 = 4 B + C , Z = A + 3B = x + 3 y → = 4 y4 + C
2 2 2

2
pareztezler açılıp düzenlenirse daha önce bulunan çözüm elde edilecektir.

(x + 3 y2 )
2 2

= 4 y 4 + C → x 4 + 6 x 2 y 2 + 9 y 4 = 8 y 4 + 2C , x 4 + 6 x 2 y 2 + y 4 = 2C = C1
2
71
Problem-2: ( 3x-y + 1) dx- ( 6x - 2y -3) dy=0 diferansiyel denklemini değişken dönüşümü ile
çözünüz.

Bu denklem yapısı itibariyle homojen hale getirilebilen denklem tipine benzemektedir.


Dolayısıyla x=X+A ve y=Y+B dönüşümleri ile çözülebilir gibi görünmektedir. Ancak gerekli
değişiklikler ve işlemler yapılınca görülecektir ki, A ve B sabitleri bulunamayacaktır.

dy ( 3x − y + 1) x = X + A → dx = dX ,
( 3x − y + 1) dx − ( 6x − 2y − 3) dy=0 → y′= =
dx ( 6x − 2y − 3)

y = Y + B → dy = dY
dY
=
( 3 ( X + A) − Y − B + 1) = 3 X − Y + ( 3 A − B + 1)
dX ( 6 ( X + A ) − 2 (Y + B ) − 3) 6 X − 2Y + ( 6 A − 2 B − 3)
dY 3X − Y
3 A − B + 1 = 0 6 A − 2B − 3 = 0 → =
dX 6 X − 2Y
3A − B +1 = 0 6 A − 2 B − 3 = 0 denklemlerinden A ve B çekilemez. Çözümsüzlük vardır.
Bu nedenle diferansiyel denklemin başka bir değişken dönüşümü ile çözülmesi gerekir. Bu
amaçla hem x hemde y bir değişken cinsinden tanımlanır.

y′=
dy
=
( 3x − y + 1) = 3x − y + 1 , 3x − y = U → 3 − y′ = U ′ → y′ = 3 − U ′
dx ( 6x − 2y − 3) 2 ( 3x − y ) − 3
U +1 U + 1 3 ( 2U − 3) − (U + 1) 5U − 10 dU
y′=3 − U ′ = →U′ = 3− = = =
2U − 3 2U − 3 2U − 3 2U − 3 dx
Son denklem integre edilebilir.

Problem-3: siny ( x + siny ) dx + 2x 2 cosy dy = 0 diferansiyel denklemini değişken dönüşümü


ile çözünüz.

Bu denklem daha önce verilen metodlardan sadece tam diferansiyel yaklaşım ile çözülebilir.
Bu yöntem uzun ve beklide integral çarpanı bulunamayan bir yöntemdir. Dolayısıyla ilk
aşamada değişken dönüşümü düşünülmelidir. Denklemde trigonometrik fonksiyonların
olması diferansiyel denklem çözümü açısından zorluk meydana getirebilir. Bu nedenle ilk
önce mümkünse değişken dönüşümü ile fonksiyonel yapı daha basit hale getirilmelidir. Hem
sinüs hemde cosinüs denklemde olması, bu fonksiyonların birbirlerinin türevi olması büyük
bir fayda sağlayabilir. Hangisi ilk önce alınmalıdır? Bunun için operatörlere bakılmalıdır. Sin
ve Cos y’ye ağlı olduğundan dy referans alınarak, cosy nin türev olarak seçilmesi gerekir.

siny = H → cos ydy = dH → H ( x + H ) dx + 2x 2 dH = 0 elde edilir. Parentez açılıp dx ile


bölünürse Bernoulli denklemi elde edilir.
dH dH
H ( x + H ) dx + 2x 2 dH = 0 → Hx+H 2 + 2 x 2
= 0, 2 x 2 + xH = −H 2
dx dx
1 1 dH dZ
2.derece Bernoulli dönüşümüne göre =Z →− 2 = ile denklem çözülür.
H H dx dx

1.Mertebe Diferansiyel Denklemler 3. ydx + (1+ yex) dy = 0


İçin Genel Tekrar Problemleri:
4. x2y’ + 2xy = x4y2 +1
1. xe2y y’ + e2y = lnx/x 5. (3x - 2y + 1) dx + (3x - 2y + 3) dy = 0
2. y’ + y lny = yex 6. y’ = y + x (y+1)2 + 1
72
7. 2yy’ + x2 + y2 + x = 0 32. y’ = 1 - x - y + xy2 f(x) = 1
-x/y 2
8. (2 + e ) dx + 2(1-(x/y)) dy = 0 33. y’ = 6 + 5y + y
9. 2x csc 2y dy/dx = 2x - ln(tan y) 34. y’ = -4/x2 - (1/x) y + y2 f(x) = 2/x
10. siny (x + siny) dx + 2x2 cosy dy = 0 35. y’cosy+xsiny=2x
11. y’ = (9x + 4y +1)2 36. y’-1=e-ysinx
12. (x + 2y - 1) dx + (2x + 4y - 3) dy = 0 37. (ey+x)y’=1
13. y’ = (x - y)2 - 2(x-y) - 2 38. y’(sinh3y-2xy)=y2
14. y’ = 1+ 6x ex-y 39. 3y’+y=(1-2x)y4
15. (3 siny - 5x) dx + 2x2 coty dy = 0 40. 2xy’=10x3y5+y
16. 2x3y’ = y(y2 + 3x2) 41. 2xyy’+(x-1)y2=x2ex
17. (3 tanx -2 cosy) sec2 x dx + 42. y’cosy+2xsiny=2x
tanx siny dy = 0 43. y’=(y-x)/(y+x)
18. y(x tanx + lny ) dx + tanx dy = 0 44. y’=(1-x)/(1+y)
19. xy’ - y = xk yn n ≠ 1, k+n ≠ 1 45. y’=2x(y+x2-1)
20. y’ = sin(x+y) 46. y’=(1+x)(1+y2)
21. y’ tanx sin2y = sin2x + cos2y 47. y’+xy=x/y
22. y’ = (x - y + 5)2 48. 2xyy’+3y2+4x=0
23. y’ = (x+y)1/2 - 1 49. 2xtgydx+sec2ydy=0
24. y’ = sin (x-y) 50. y’-y/x+(x-y)3/x=0, y(1)=0
25. y’ = (x + y + 2)2 51. 4xdx+9ydy=0, y(3)=0
26. xy’’ = y’ + x(y’)2 52. 3y2dx/x-2ydy=0, y(4)=8
27. y’’ = 2x(y’)2 53. x2y’+2xy-x+1=0, y(1)=0
28. y’’ = 1 + (y’)2 54. xy’-3y=x4(ex+cosx)-2x2,
29. xy’’ = y’ + (y’)2 y(π)=π3eπ+2π2
30. y’’ + 2y(y’)3 = 0
31. y’ = -2 - y + y2 f(x) = 2

2.7 Birinci mertebeye indirgenen 2. mertebeden diferansiyel denklemler

En genel halde 2. mertebe bir diferansiyel denklem şu şekildedir:

f(x,y,y′,y′′)=0

Bu tür denklemler bazen değişken değişimi ile mertebesi düşürülerek çözülebilir. Ancak
yukarıdaki formu ile mertebe düşürme işlemi bir sonuç vermez. Bu açıdan mertebe düşürme
işlemi için iki alt grub ele alınabilir:

I) f(x,y′,y′′)=0 : Diferansiyel denklemin fonksiyonel yapısında bağımlı değişken “y”


kesinlikle görünmeyecektir. 1. ve 2. türevleri olabilir. Bu durumda y’=U(x) değişken
73
dönüşümü yapılmalıdır. Türevli bir değişken türevsiz bir değişkene dönüştürülerek
mertebe düşürülür:
dU dU
y′ = U ( x) → y′′ = , f ( x, U , )=0
dx dx
Burada U yeni bağımlı değişkendir. Mertebe düşürme işlemi sonunda mertebe birdir. Bu
diferansiyel denklem bilinen metodlarla çözümü yapılır. Çözüm sonrasında U=U(x) formunda
dy
bir çözüm elde edilir. Bu çözüm y′ = = U ( x) → ∫ dy = ∫ U ( x)dx integraliyle y=y(x) haline
dx
dönüştürülür. İki aşamalı bir integral ve 1.mertebe diferansiyel denklem çözümüyle 2.
Mertebe bir diferansiyel denklem çözülmüş olur.

II) f(y,y′,y′′)=0 : Fonksiyonel yapıda kesinlikle bağımsız değişken “x” olmamalıdır.


Diferansiyel denklemde x yok ise y’=U(x) dönüşümü ile düşürülür.
dU dU
y′ = U ( x) → y′′ = , f ( y,U , )=0
dx dx
Ancak yeni diferansiyel denklemde 3 tane değişken (x,y,U) vardır. Adi diferansiyel
denklemlerin çözümü için bu sayı 2 olmalıdır. Bu nedenle bir değişken yokedilmelidir.
Burada zinzirleme türev kuralı kullanılarak x değişkeninin denklemden elimine edilmesi
sağlanır. Kısaca yapılan işlem şu şekildedir:

d d dU dy dU dU dU dU
y '' = ( y ') = U = = y'= U =U → f ( y,U ,U )=0
dx dx dy dx dy dy dy dy

Yeni 1.mertebe dif.denklemin bağımlı değişkeni U ve bağımsız değişkeni ise y olup,


çözümü sonrasında U=U(y) şeklinde bir fonksiyon bulunur. Bu fonsiyon;
dy
∫ dx = ∫ U(y) + C integrali ile x=x(y) şeklinde bir fonksiyona dönüştürülür.
y'
Problem 1: y'' - = 1 diferansiyel denklemini çözünüz.
x

f(x,y′,y′′)=1 formunda olduğu için yukarıdaki I. Haldeki dönüşüm ile mertebe düşürülür.

U
y′ = U → y′′ = U ′ ⇒ U '− = 1bulunur. Bu denklem ise 1.mertebe lineer diferansiyel
x
denklem çözülebilir: (sabitlerin değişimi metodu kullanılarak)

U dU U dU dx dU dx
U '−
x
=1 − =0
dx x U
=
x ∫ U
=∫
x
lnU=lnx+lnC ise UH=Cx
dU dC dC Cx dx
U=C(x)x = x + C ise x+C − = 1 , ∫ dC = ∫ → C ( x) = ln x + C1
dx dx dx x x

1.çözüm U = x ( ln x + C1 ) olarak bulunur. U=y’ ters dönüşümü yapılarak ve kısmı


integrasyon tekniği kullanılarak genel çözüm

dy
U = x ( ln x + C1 ) = y′ = → ∫ dy= ∫ x (lnx+C1 )dx ∫ dy = ∫ x ln xdx + C ∫ xdx
1
dx

74
dx x2 x2 x 2 dx
ln x = u → = du xdx = dv → v = ⇒ ∫ dy = ln x − ∫ + C1 ∫ xdx →
x 2 2 2 x
x2 x2 x2 1 C x2
y= ln x − + C1 + C2 − + 1 = C → y = ln x + Cx 2 + C2
2 4 2 4 2 2

Problem 2: y y'' - (y')2 = 0 diferansiyel denklemini çözünüz.

Çözüm : f(y,y′,y′′)=0 formunda olduğu için II. Haldeki dönüşüm kullanılarak mertebe
indirgenir.

dU dU dU dU dy dU
y′ = U ( x) → y′′ = =U → yU - (U) 2 = 0 → y U = U2 → ∫ =∫
dx dy dy dy y U
dy dy
ln y + ln C1 = ln U → U = C1 y = y′ =
dx ∫ y
= C1 ∫ dx ⇒ ln y = C1 x + ln C2 y = C2 eC1x

UYGULAMA : Aşağıda şekildeki silindir içerisinde yağ sabit P kuvveti ile hareket ettirilen
piston tarafından d çaplı memeden enjekte edilmektedir. Pistonun hareketini ve yağın
memeden çıkış hızını zamana bağlı olarak bulunuz.
Silindir
Piston
U
P (N)
D d
yağ V

Çözüm :

Silindir içerisindeki yağ yoğunluğuna, d, D çaplarına ve piston geometrisine göre piston


hareketine bir tepki gelecektir. Bu tepki pratikte viskoz kuvvet (Fv) olarak bilinmektedir. Bu
kuvvet ise hız ve viskoz sönüm katsayısı olarak bilinen bir C sabiti ile çarpımına eşit
alınabilir. C katsayısı ise belitilen değerlere bağlı olarak deneysel metodlarla bulunur.
Problemin içerisinde hareket ve kuvvet olduğu için ancak newtonun 2. Kanunu ile çözüm
bulunabilir.
G G
∑ F = ma , (II.kanun) x yönündeki hareket için,

d 2x dx
∑ Fx = max → max = P − Fv = P − CV , ax = dt 2
, V=
dt
⇒ diferansiyel denklem

d 2x dx dx d 2 x dV
m 2 +C = P formunda elde edilir. = V ve = dönüşümü ile mertebe
dt dt dt dt 2 dt
düşürülebilir. Elde edilecek yeni denklem 1.mertebe lineer dif. Denklemdir:
Ct
dV dV dV −
m + CV = P m + CV = 0 m∫ = −C ∫ dt ise V H = c1e m
dt dt V
Ct

bulunan homejen çözümden hareketle genel çözüm tanımlanabilir. V = c1 (t )e m
bu
denklemdeki c1(t) dif. denklemin sağlanmasından hesaplanabilir.

75
Ct Ct Ct
− dV C − − dc
V = c1 (t )e m
ise = − c1 (t )e m + e m 1 bulunur. Bunlar ana denkleme taşınarak,
dt m dt
Ct Ct Ct Ct
C − − dc1 − dc1 (t ) − m
m(− c1 (t )e m +e m
) + C.c1 (t )e = P ise m
m
e = P bulunur.
m dt dt
Ct Ct
P m P
∫ dc1 = ∫ m
e dt integrali çözülerek c1 (t ) = e m + c 2 bulunur.
C
− Ct − Ct − Ct
P dx P P mc 2
V (t ) = + c 2 e
C
m
=
dt ∫ dx = ∫ ( C + c2 e m
)dt ise x(t ) = t −
C C
e m
+ c3

bulunur. Bulunan bu denklemler direkt hesaplamalar için uygun değildir. Nümerik


hesaplamalar için c2 ve c3 sabitlerinin sayısal karşılıkları bilinmelidir. İntegral sabitlerinin
bulunması içinde bağımsız değişkenin zaman olmasından dolayı iki tane başlangıç şartına
ihtiyaç vardır.

1. t = 0 ise x = 0 - m c2 / C + c3 = 0 ise c3 = m c2/C


2. t = 0 ise V = 0 c2 = - P/C c3= -mP/C2

− Ct − Ct
P P mP mP
V (t ) = (1 − c 2 e m
) x(t ) = t + 2 e m

C C C C2

Memeden çıkış hızı ise kütlenin korunumuna göre yazılabilir. U memeden çıkış hızı olsun:

πd2 U=π D2V ise U=(D/d)2V

2.8. n. mertebeden lineer diferansiyel denklemler

En genel halde n. mertebeden lineer dif. denklem şu formdadır :

dny d n −1 y d n−2 y d2y dy


a0 ( x) n
+ a1 ( x ) n −1
+ a2 ( x ) n−2
+ ... + an−2 ( x ) 2
+ an −1 ( x) + an ( x) y = f ( x)
dx dx dx dx dx

Bu tür denklemler sağ taraftaki f(x)=0 ise homejen, f(x)≠0 ise homojen olmayan (non-
homojen) diferansiyel denklem olarak isimlendirilir. n diferansiyel denklemin mertebesini
göstermektedir. an(x) katsayıları en genel halde bağımsız değişkene bağlı fonsiyonel
yapılardır. Bunlar sabit ise denklem sabit katsayılı, bağımsız değişkene bağlı ise değişken
katsayılı denklem olarak isimlendirilir. Homojen olmayan bir denklemin genel çözümü (y),
homojen çözüm (yH) ve homojen olmayan çözüme (yp) ‘e bağlı olarak şu şekilde bulunur:

y=yH + yp

Homojen olmayan çözüm genellikle özel çözüm olarakta isimlendirilir. Bunun nedeni
homejen olmayan çözümün, homejen çözüme veya f(x) fonksiyonuna benzetilerek
bulunmasıdır. a1, a2,..,an-1 ve an fonksiyonlarının yapısı çözüm tekniği üzerinde önemli bir rol
oynar. Ancak bu fonksiyonların bazı özel durumları için diferansiyel denklemin çözümü elde
edilebilir. Bu özel durumlar 3 tane olup şu şekildedir:

76
a) an katsayıları bağımsız değişkene bağlı olmayıp sabit sayılar olabilir. Bu durumda
çözüm OPERATÖR ÇÖZÜM olarak isimlendirilir. Bu tür diferansiyel denlemler ise
sabit katsayılı diferansiyel denklem olarak isimlendirilir.

a0 = ( Ax + B ) , a1 = ( Ax + B ) , a2 = ( Ax + B ) , a3 = ( Ax + B ) ,..., an −1 = ( Ax + B )
n n −1 n−2 n −3
b)
an = 1 şeklinde ise Ax+B=et değişken dönüşümü ile sabit katsayılı yeni bir form elde
edilir. Bu fonksiyonlardaki A ve B sabit sayılar olurken, t yeni bağımsız değişkendir.
Yeni diferansiyel denklemin çözümüyle y=y(t) şeklinde bir fonksiyon elde edilir. Bu
fonksiyonda t yerine ln(A+Bx) yazılarak orijinal değişkenlere dönülür. Katsayıların
bu şekilde değiştiği denklemlere Euler-Cauchy diferansiyel denklemi ismi verilir.

c) an katsayıları birer polinom ise kuvvet serileriyle çözüm elde edilir. Kuvvet serisi
bağımlı ve bağımsız değişkenler arasında olup şu şekildedir.

y= ∑C x
n= 0
n
n

Burada amaç önerilen çözüm formunun ana diferansiyel denklemi sağlaması


prensibine bağlı olarak Cn katsayılarını belirlemektir. Genellikle sonsuz adet olan C
sabitleri, birbirlerine bağlı olarak diferansiyel denklemin mertebesine kadar
indirgenir. Kalan bu sabitlerde sınır ve başlangıç şartlarıyla bulunur.

Bu üç form için çözüm teknikleri takip eden bölümlerde verilmiştir.

2.8.1 Sabit katsayılı lineer diferansiyel denklemler

Bağımlı değişken ve türevlerinin önündeki an(x) fonksiyonları birer sabit sayılar


konumundadır. Bu nedenle denklemin sağ tarafıda sıfırdan farklı ise sabit katsayılı homojen
olmayan n.mertebe lineer diferansiyel denklem olarak isimlendirilir. Denklemin en genel
haldeki formu şu şekildedir:

dny d n−1 y d n−2 y d2y dy


a0 n
+ a1 n −1
+ a 2 n−2
+ ... + a n−2 2
+ an−1 + an y = f ( x)
dx dx dx dx dx

Bu denklemde de genel çözüm (y) homojen (yH) ve homojen olmayan (yP) çözümlerin
toplanmasından bulunur. İlk önce homejen çözüm bulunur. Daha sonra ise f(x)
fonksiyonunun yapısına göre özel çözüm aranır. Yukarıda verilen diferansiyel denklem formu
bazı kaynaklarda şu şekilde de gösterilebilir.

dn d n−1 d n−2 d2 d
n
= D n
, n −1
= D n−1 , n−2
= D n−2
, ...., 2
= D2 , =D ise
dx dx dx dx dx

(a D
0
n
)
+ a1 D n−1 + a2 D n−2 + ... + an−2 D 2 + an−1 D + an y = f ( x)

Bu denklemdeki “D” harfi operatör olarak isimlendirilir. Bu formatla çözüm ise OPERATÖR
ÇÖZÜM olarak verilir.

2.8.1.1 HOMOJEN ÇÖZÜM :

Diferansiyel denklemin sadece homejen kısmının çözümünden bulunan çözümdür. Homejen


diferansiyel denklem sağ taraf f(x)=0 alınarak bulunur. Burada ana denklemin genel
77
çözümüne ulaşmak için, homejen ve homejen olmayan kısımlar şeklinde parçalama
sözkonusudur.

dny d n−1 y d n −2 y d2y dy


a0 n
+ a1 n −1
+ a 2 n−2
+ ... + a n−2 2
+ an−1 + an y = 0
dx dx dx dx dx
kx
Bu tip denklemlerde k gerçek veya komplex bir sabit olmak üzere e bir çözüm olabilir.
Bunun nedeni expolansiyel fonksiyonun n kere türetilmesi halinde fonksiyonel yapısının
değişmemesidir. y = e kx bir çözüm ise bu çözüm diferansiyel denklemi sağlamalıdır. Bu
amaçla fonksiyonun kendisi ve gerekli sayıda türevleri denkleme taşınarak diferansiyel
denklemi sağlayacak şekilde k sabitleri tayin edilir. k değeri birden fazla olabileceği için
birden fazla çözüm bulunabilir. y = e kx ve türevleri homojen denkleme şu şekilde taşınır:
dny
y = e kx , y′ = ke kx , y′′ = k 2 e kx , y′′′ = k 3e kx , … , y ( n ) =
n
= k n e kx
dx
n −1 kx n − 2 kx
a0 k e + a1k e + a2 k e + ... + an − 2 k e + an −1ke + an e kx = 0 , e kx parentezine alınırsa
n kx 2 kx kx

(a k0
n
+ a1k n −1 + a2 k n − 2 + ... + an − 2 k 2 + an −1k + an ) e kx = 0

Önerilen e kx çözümün homojen diferansiyel denklemi sağlaması için son denklemin her iki
tarafınında sıfır olması gerekir. Bu amaçla, son denklemden ya parantez içerisi yada ekx sıfır
olmalıdır. e kx ancak kx→-∞ için sıfır olacağı için genel bir çözüm açısından sıfır olamaz.
İlave olarak, e kx fonksiyonu x değişkeni içerdiğinden değişkendir. Bir değişkenin bir çok
sayısal değeri vardır. Bu değeri sıfıra eşit almakla bunlardan bir tanesi dikkate alınmış olur.
Dolysıyla e kx matematik olarak sıfır olamayacağı için parentez içerisindeki sabit sayı bloğu
sıfır olmalıdır. Prensib olarak bir değişken sıfır olamaz. Ancak, nümerik karşılığı belirli
olmayan bir sabit veya sabitler grubu sıfıra eşitlenebilir. Parentez içerisindeki sabit
değerlerden meydana gelmiş ifadenin sıfıra eşitlenmesiyle n tane “k” köke sahip n. derece bir
denklem elde edilebilir. Bu yeni ifadeye homojen denkleme benzemesi dolayısıyle
KAREKTERİSTİK DENKLEM adı verilir. Karakteristik denklem pratik olarak homojen
diferansiyel denklemde y yerine k yazılarak ve türev mertebeleri ise üs olarak alınarak tesis
edilebilir.

a0 k n + a1k n −1 + a2 k n − 2 + ... + an − 2 k 2 + an −1k + an = 0

Daha önce tanımlanmış olan “D operatörü” ile “k” aynı işlevi görmektedir. Dolayısıyla üstteki
denklemde k yerine D yazılması bir hata meydana getirmeyecektir. Son denklemde a0, a1, a2,
…,an katsayıları diferansiyel denklemden gelip değerleri değiştirilemez. Bu nedenle denklemi
sıfır yapacak şekilde k değerleri aranır. Bu denklem n. dereceden bir polinom olup n tane k
kökü vardır. Süperposizyon prensibine göre toplam çözüm parçalanmış yapıdan elde edilen
çözümlerin toplanmasından bulunabilir. Dolayısıyla her k kökü için expolansiyel formda bir
çözüm önerilebilir. Bu çözümler toplanarak homojen çözüm tariflenmiş olur. Bununla
birlikte, bulunacak kökler birbirine eşit, birbirinden farklı veya bir kısmı sanal (imajiner)
sayılar olabilir. Bu üç hal için homojen çözüm formları şu şekildedir:

a) k1 ≠ k2 ≠ k3 ≠ ... ≠ kn-1 ≠ kn ; kök değerleri birbirine eşit değilse n tane e k1x , e k2 x ,


e k3 x , … , e kn x çözümleri bulunacaktır. Homojen çözüm elde edilen bu çözümlerin her
birinin bir integral sabitiyle çarpılmış hallerinin toplanmasıyla bulunur:

yH = C1e k1x + C2 e k2 x + C3e k3 x + C4 k4 x + .... + Cn e kn x


78
Buradaki C1,C2,C3, … , Cn değerleri sınır ve başlangıç şartlarına göre belirlenen
diferansiyel denklem sabitleridir. Bu tür çözümde diferansiyel denklemin
mertebesince diferansiyel denklem sabiti ve çözüm üretilebildiği için bir zorluk
yoktur.

b) k1 = k2 = k3 = ... = kn-1 = kn =k ; Karekteristik denklemden bulunan bütün kök


değerleri birbirine eşit ise, bulunacak çözümler birbirine eşit olacaktır. Bu durumda
önceki yaklaşıma göre n.mertebe bir diferansiyel denklemin homojen çözümü;

yH = C1e kx + C2e kx + C3e kx + C4 e kx + .... + Cn e kx = ( C1 + C2 + C3 + C4 + .... + Cn ) e kx = Ce kx

olacaktır. Sayısal değeri bilinmeyen sabitlerin toplamı yeni bir sabitle tanımlanacağı
için homejen çözümde yeterli çözüm ve integral sabiti üretilememiş olur. Yeni
çözümler ve dolayısıyla yeni sabitler lineer bağımsız çözüm prensibine göre üretilir.
Lineer bağımsız çözüm, bulunan ilk çözümün bir lineer denklemle, (ax+b),
çarpılması halinde bile elde edilen yeni fonksiyonun da diferansiyel denklemi
sağlamasına verilen terminolojidir. Yani, eldeki çözüm lineer denklemle çarpılarak
yeni çözümler üretilebilir. Bu çarpma işlemi ardışık olarak istenen miktarda
tekrarlanır. Bizim diferansiyel denklemimiz n tane çözüm gerektirdiği için n-1 kere
lineer denklemle çarpmak yeterlidir. Homojen çözümde C integral sabiti olacağı için
lineer denklemdeki a ve b sabitleri düşünülmeyebilir. Bu nedenle (ax+b) yerine x
alınarak lineer bağımsız çözümler şu şekilde üretilir.

1.çözüm: e kx , 2.çözüm: xe kx , 3.çözüm: x 2 e kx , 4.çözüm: x 3e kx , … , n.çözüm: x n −1e kx

Bu çözümler birer C sabiti ile çarpılıp elde edilen sonuçlar toplanarak homojen
çözüm şu şekilde bulunur:

yH = C1e kx + C2 xe kx + C3 x 2 e kx + C4 x3e kx + .... + Cn x n −1e kx →


yH = ( C1 + C2 x + C3 x 2 + C4 x 3 + .... + Cn x n −1 ) e kx

c) Bulunan kökler reel sayı yerine imaginer(complex, sanal) sayı olarak bulunuyor ise
homejen çözüm; 2.derece denklemlerin (ax2+bx+c=0) kökleri bulunurken
karşılaşıldığı gibi köklerin komplex olması k1 = α − β i , k2 = α + β i formuyla ortaya
çıkmaktadır. Burada α ve β reel sayılar olup, i = −1 dir. Böylece 2.mertebe bir
diferansiyel denklemin homojen çözümü 2 tane integral sabitiyle şu şekildedir:

yH = C1e(
α −β i)x
+ C2 e (
α +β i)x
= C1eα x e − β ix + C2 eα x e β ix = eα x ⎡⎣C1e − β ix + C2 e β ix ⎤⎦

Bu çözümde imajiner boyut fiziki olarak anlamsız olduğundan yokedilmelidir.


Mühendislikteki hiçbir büyüklük sanal değere sahip değildir. Örnek olarak, 10 s bir
kronometre ile belirlenebilir, ancak, 10i s belirlenemz. 10 s ve 10i s mukayese dahi
edilemez. Bu nedenle yukarıdaki homojen çözüm formu pratik açıdan uygun
değildir. Bu çözümdeki i sayısı seri açılımlar ile denklemden düşürülebilir.
Fonksiyonların Maclaurin Serisi açılımından çözümdeki expolansiyel fonksiyon için
şu şekilde verilmiştir;

eiβ x = cos β x + i sin β x e −iβ x = cos β x − i sin β x

79
Bu eiştlilerin sol tarafında i fonksiyonun içinde iken, sağ tarafında fonksiyonun
dışına çıkmıştır. Böylece i sabiti C integral sabitlerinin içinde yok edilebilir.
Sabitlerin çarpımı, bölümü veya toplamı yeni bir sabit doğuracağı için bu
matematiksel açıdan yanlış değildir. Bu açılımlar yukarıdaki homojen çözümde
yerine yazılarak reel olmayan kökler içinde homojen çözüm şu şekilde önerilir:

yH = eα x ⎡⎣C1 ( cos β x − i sin β x ) + C2 ( cos β x + i sin β x ) ⎤⎦


yH = eα x ⎡⎣( C1 cos β x − iC1 sin β x ) + ( C2 cos β x + iC2 sin β x ) ⎤⎦
yH = eα x ⎡⎣( C1 + C2 ) cos β x + i ( C2 − C1 ) sin β x ⎤⎦

( C1 + C2 ) = C3 i ( C2 − C1 ) = C4 → yH = eα x [C3 cos β x + C4 sin β x ]

C3 ismi C1, C4 ismi de C2 ile tekrar değiştirilerek son form elde edilir.

yH = eα x [C1 cos β x + C2 sin β x ]

2.8.1.2 ÖZEL ÇÖZÜM:

Sabit katsayılı diferansiyel denklemlerin özel çözümü iki şekilde bulunur. Özel çözüm ya
homojen çözüme, yada homejen olmayan kısmı temsil eden f(x) fonksiyonuna ve türevlerine
benzetilir. Homojen çözüme benzetme tekniği sabitlerin değişimi metodu, f(x) ve türevlerine
benzetme ise belirlenmemiş katsayılar metodu olarak bilinir. Özel çözüm homojen olmayan
çözüm olarakta bilinir.

2.8.1.2.1 Sabitlerin Değişimi Metodu (Homojen Çözüme Benzetme):

Diferansiyel denklemin homojen çözümüne benzetilerek özel çözüm elde edilir. Bu amaçla
homojen çözümdeki integral sabitleri bağımsız değişkene bağlı fonksiyonlar olarak kabul
edilir. Bu yeni fonksiyonlar ise özel çözümün ana diferansiyel denklemi sağlaması gerektiği
prensibinden hareketle belirlenir. Sabit integral sabitlerinin değişken-fonksiyonel hale
dönüştürülmesi nedeniyle sabitlerin değişimi ismini almıştır. Matematiksel işlemlerin çok ve
zor olduğu bu yöntem mümkün olursa kullanılmamalıdır. Bu metod ancak f(x) fonksiyonunun
karışık olduğu, f(x) ve türevlerinin sonlu sayıda fonksiyon vermediği, dolayısıyla f(x) ve
türevlerine göre özel çözüm önerisinin yapılamadığı hallerde kullanılmalıdır. Özel çözüm f(x)
foksiyonu ve bunun türevlerine bakılarak yazılması halinde f(x)’in sonlu sayıda türevi olursa
bu metod tercih edilmemelidir. Homojen çözümdeki integral sabitlerinin birisi veya tamamı
fonksiyonel hale getirilebilir. Örnekler;
i ) yP = C1 ( x)e −2 x + C2 ( x)e x
yH = C1e −2 x + C2 e x → üç tane özel çözüm önerilir: ii ) yP = C2 ( x)e x
iii ) yP = C1 ( x)e −2 x
i ) yP = C1 ( x) sin 3 x + C2 ( x) cos 3 x
yH = C1 sin 3 x + C2 cos 3 x → üç tane özel çözüm önerilir: ii ) yP = C2 ( x) cos 3x
iii ) yP = C1 ( x) sin 3 x

Önerilen bu formlardan bir tanesi tercih edilir. Bu öneri çözümler non-homojen diferansiyel
denklemi sağlamalıdır. Bu amaçla bu yP çözümlerinin kendisi ve gerekli sayıda türevleri non-
homojen denkleme taşınır. Non-homojen diferansiyel denklemi sağlayacak şekilde C1(x) ve
C2(x) fonksiyonları belirlenir. Daha işlem gerektirmesi nedeniyle önerilen 3 çözümden ii ve iii
halleri tercih edilmelidir.
80
2.8.1.2.2 Belirlenmemiş Katsayılar Metodu [ f(x) ve Türevlerine Benzetme]:

Sabitlerin değişimi metoduna göre daha basittir. Ancak bu metod ile yP non-homojen
çözümünün bulunabilmesi için f(x) fonksiyonunun kendisi ve türevleri sonlu sayıda olması
gerekir. Türevlendikce yeni bir fonksiyon veren f(x) yapıları için sabitlerin değişimi yöntemi
kullanılmalıdır. Örnek olarak, f(x)=1/x, f(x)=sinx/x, f(x)=tgx, f(x)= sinx.lnx gibi
fonksiyonların n kere türetilmesinden n tane yeni fonksiyon oluşur. Dolayısıyla böyle f(x) ler
için belirlenmemiş katsayılar yöntemi kullanılamaz. Şayet f(x)=x2, f(x)=ex, f(x)=sinx gibi
fonksiyonlar varsa bunların n kere türetilmesinden birkaç tane yeni fonksiyon oluşur. Bu yeni
fonksiyonlar belirli olamayan A,B,C,… gibi sabitlerle çarpılıp toplanarak özel çözüm formu
belirlenir. Belirli olmayan katsayılar ile çarpımı nedeniyle yöntem belirli olmayan katsayılar
ismini almıştır. Örnekler: f(x)=x2, f(x)=e2x, f(x)=sinx ve f(x9=xcosx için özel çözüm (non-
homojen çözüm) denklemini belirleyiniz;

i) f ( x) = x 2 → f ′( x) = 2 x, f ′′( x) = 2, f ′′′( x) = 0 ⇒
3 tane fonksiyon (x 2 ,x,sabit) var ⇒ y P =Ax 2 +Bx+C

ii ) f ( x) = e 2 x → f ′( x) = 2e 2 x , f ′′( x) = 4e 2 x , f ′′′( x) = 8e 2 x ⇒
1 tane fonksiyon (e 2x ) var ⇒ y P =Ae 2 x

iii ) f ( x) = sin x → f ′( x) = cos x, f ′′( x) = − sin x, f ′′′( x) = − cos x ⇒


2 tane fonksiyon (sinx ve cosx) var ⇒ y P =Asinx+Bcosx

iv) f ( x) = x cos x → f ′( x) = cos x − x sin x, f ′′( x) = −2sin x − x cos x,


f ′′′( x) = −3cos x + x sin x f ( iv ) ( x) = 4sin x + x cos x ⇒
4 tane fonksiyon (sinx, cosx, xsinx ve xcosx) var ⇒
y P =Asinx+Bcosx+Cxsinx+Dxcosx

Örneklerde verilen yP ve gerekli sayıda türevi alınarak non-homojen diferansiyel denklemde


yerlerine yazılır. A, B, C, D, … gibi belirli olmayan katsayılar non-homojen diferansiyel
denklemin sağlanması prensibine göre belirlenir.

Bu yöntemin kullanılmasında dikkat edilecek bir hususda önerilen özel çözüm hiçbir zaman
diferansiyel denklemin homojen çözümüne benzememelidir. Bu benzerlik fonksiyonlar
bazında olup daha önce lineer bağımsız çözüm olarak isimlendirilmiştir. Eğer, homojen (yH)
ve non-homojen (yP) çözümler arasında bir benzerlik varsa, yP önerisindeki A,B,C,D
katsayılarının tamamı veya birkaçının sayısal değeri hesaplanamaz, veya bu sabitler bağımsız
değişkenin fonksiyonu olarak bulunur. Kesinlikle yP önerisindeki A, B, C, … katsayıları sabit
ve nümerik bir değere sahip olmalıdır. Özel çözüm ve homejen çözümlerin birbirine
benzemesi halinde, doğru çözüm için, önerilen yP çözümlerinin lineer bağımsız çözümleri
üretilir. Bu amaçla eldeki çözüm lineer denklemle (=x) ile çarpılır. Bu çarpma işlemi
gerektirdiği kadar ardışık olarak devam ettirilir. Dolayısıyla, bir çözümden birden fazla lineer
bağımsız çözüm üretilebilir. Aşağıda verilen f(x) ve yH homojen çözüm şekillerine göre yp
özel çözüm formlarını belirleyiniz.

v) y H =C1sinx+C 2e-2x f ( x) = sin x → f ′( x) = cos x, f ′′( x) = − sin x, f ′′′( x) = − cos x ⇒


2 tane fonksiyon (sinx ve cosx) var ⇒ y P =Asinx+Bcosx , C1sinx ≈ Asinx (iki çözüm aynıdır.)
⇒ y P =Axsinx+Bcosx

81
vi ) y H =C1e 2x +C2 e-2x ve f ( x) = e 2 x → f ′( x) = 2e 2 x , f ′′( x) = 4e2 x , f ′′′( x) = 8e2 x ⇒
1 tane fonksiyon (e 2x ) var ⇒ y P =Ae 2 x , C1e2x ≈ Ae2x (iki çözüm aynıdır. A sabiti
yerine C1 sabitinin gelmesi matematik olarak sonucu değiştirmez. Bu nedenle önerilen
y P =Ae 2 x çözümünün lineer bağımsız çözümü alınır. y P =Axe 2 x

e2 x
Problem 1: y'' − 3y' + 2y= diferansiyel denklemini her iki metodla çözünüz.
ex + 1

y = yH + yP

HOMOJEN ÇÖZÜM:

y'' − 3y' + 2y=0 ise karekteristik denklem k 2 − 3k + 2=0 olarak bulunur. Bu denklemi
sağlayan k1=1 ve k2=2 şeklinde iki tane kök değeri vardır. Kökler birbirine eşit olmadığı için
homojen çözüm şu şekildedir:

yH = C1e k1x + C2 e k2 x = C1e x + C2 e 2 x

ÖZEL ÇÖZÜM:

I - Belirlenmemiş Katsayılar Metodu: İlk olarak daha basit olması nedeniyle bu metod
düşünülmelidir. Bu amaçla denklemin sağ tarafındaki f(x) fonksiyonuna bakılmalıdır.
Diferansiyel denklemde verilen f(x) fonksiyonu türevlendikçe paydada bulunan ex+1
ifadesinin üst değeri büyüyecektir. Bu üstel büyüme özel çözümün f(x) fonksiyonunun 1000
kere türetilmesiyle 1000 tane yeni fonksiyon ortaya çıkacağını gösterir. 1000 tane fonksiyonu
1000 tane A, B, C, D, … gibi belirlenmemiş katsayı ile çarpıp yP önerisinin yapılması
matematik olarak mümkün değildir. 1000 sayısı sadece problemin anlaşılabilmesi açısından
ortaya atılmış bir rakamdır. Belirlenmemiş katsayılar yöntemiyle çözüm için f(x)
fonsksiyonunun n→∞ kere türevi düşünülmelidir. Bu kadar çok fonksiyonun katsayılarının
belirlenebilmesi için türevinin alınıp, non-homojen diferansiyel denkleme taşınması mümkün
değildir. Dolayısıyla bu diferansiyel denklemin özel çözümü bu yöntemle bulunamaz.
e2x df ( x) 2e 2 x (e x + 1) − e 2 x e x e3 x + 2e 2 x
f ( x) = x , = = ,
e +1 ( ) ( )
2 2
dx e x
+ 1 e x
+ 1

d 2 f ( x) ( 4e + 3e )( e + 1) − 2e ( 2e + e )
2x 3x x x 2x 3x

= ,…
( e + 1)
3
dx 2 x

Görüldüğü gibi f(x) türevi alındıkca fonksiyonel yapı daha da karmaşık hale gelmektedir.

II - Sabitlerin Değişimi Metodu: Sonuçta özel çözüm sabitlerin değişimi metodu ile
bulunmalıdır. Bu amaçlada özel çözüm formu homojen çözüme benzetilmelidir. Özel çözüm
formunun homejen çözümden farkı integral sabitlerinin bağımsız değişkene bağlı
fonksiyonlar olarak kabul edilmesidir. Sabitlerden birisi veya ikisi birden fonksiyonel olarak
alınabilir. Bu durumda üç farklı özel çözüm önerilebilir:

i) yP = C1 ( x)e x + C2 ( x)e 2 x , ii) yP = C1 ( x)e x iii) y P = C2 ( x ) e 2 x

82
Bunlardan herhangi biri tercih edilebilir. İşlem kolaylığı bakımından tek fonksiyonlu (ii) veya
(iii) önerilerin tercih edilmesi mantıklıdır. (ii) tercihiyle çözümün gelişmesi şu şekilde
olacaktır:

(ii) denklemindeki C1(x) fonksiyonunun belirlenmesi için (ii) nin kendisi ve 2 türevi
(diferansiyel denklem 2.mertebe olduğu için) non-homojen denkleme taşınır. Bu taşıma
işleminde homojen denklemdeki y yerine yP, y′ yerine y′P ve y′′ yerine y′′P yazılır.

yP = C1 ( x)e x → y′P = C1′( x)e x + C1 ( x)e x , y′′P = C1′′( x)e x + 2C1′( x)e x + C1 ( x)e x

e2 x
y'' − 3y' + 2y= , y → yP y′ → y′P ve y′′ → y′′P ise
ex + 1
e2 x
C1′′( x)e x + 2C1′( x)e x + C1 ( x)e x − 3 ( C1′( x)e x + C1 ( x)e x ) + 2C1 ( x)e x =
ex + 1
e2 x ex
C1′′( x)e x − C1′( x)e x = ise C1′′− C1′ =
ex + 1 ex + 1

Elde edilen son difreransiyel denkleminde mertebesi çözülmeye çalışılan denklemle aynıdır.
İlk denklemde y bağımlı değişken iken, son denklemde C1 bağımlı değişken olmuştur.
Aradaki fark son denklemin mertebesi düşürülebilir olmasıdır. Mertebe düşürme için
denklemde ya bağımlı, yada bağımsız değişkenin denklemde olmaması gerekir. Dolayısıyla
çözümün son aşamasında, bir ilerlemeden bahsedebilmemiz için C gözükmemelidir. Sadece
türevleri denklemde olmalıdır. Bu sabitlerin değişimi metodunda mutlaka olması gereken
şarttır. Çözüm mertebe düşürmeyle devam edecektir.
ex
C1′ = U ( x) → C1′′ = U ′( x) ⇒ U ′ − U = x (1.mertebe lineer dif. denklem)
e +1
Bulunan denklem 2 şekilde çözülebilir. Sabitlerin değişimi kullanılırsa;
ex dU dU
=U → ∫
U ∫
U ′ −U = x → U ′ − U = 0, = dx, lnU=x+lnC ⇒ U H = Ce x
e +1 dx
U H = Ce x → U = C ( x)e x ⇒ U′=C ′( x)e x + C ( x)e x 1. mertebe lineer diferansiyel denkleme
ex ex 1 dC
taşınarak, U ′ − U = , C ′( x ) e x
+ C ( x ) e x
− Ce x
= → C′ = x = (değişkenlerine
e +1
x
e +1
x
e + 1 dx
dx dx e − x e− x dx
ayrılabilir) ⇒ ∫ dC = ∫ x =∫ x C ( x) = − ln ( e − x + 1)
e + 1 e− x ∫ e− x + 1
= →
e +1
U = C ( x)e x = −e x ln ( e − x + 1)
dC1
C1′ = U ( x) = −e x ln ( e − x + 1) = → ∫ dC1 = ∫ −e x ln ( e− x + 1) dx (Kısmi integrasyonla çözülür)
dx
e − x dx
∫ dC1 = − ∫ e ln ( e + 1) dx − ln ( e + 1) =u → e− x + 1 =du e dx = dv → e = v,
x −x −x x x

e − x dx dx e x dx
C1 = −e x ln ( e − x + 1) − ∫ e x − x = − e x ln ( e − x + 1) − ∫ − x = − e x ln ( e − x + 1) − ∫ x
e +1 e +1 e +1

C1 = −e x ln ( e − x + 1) − ln ( e x + 1) , (
yP = C1 ( x)e x = −e x e x ln ( e − x + 1) + ln ( e x + 1) )

83
(
yH = C1e x + C2 e 2 x ve yP = C1 ( x)e x = −e x e x ln ( e− x + 1) + ln ( e x + 1) → )
genel çözüm (
y = C1 ( x)e x + C2 ( x)e2 x − e x e x ln ( e− x + 1) + ln ( e x + 1) )
Aynı çözüm (iii) denklemiyle yapılırsa çözüm şu şekilde meydana gelir;

(iii) denklemindeki C2(x) fonksiyonunun belirlenmesi için (iii) nin kendisi ve 2 türevi
(diferansiyel denklem 2.mertebe olduğu için) non-homojen denkleme taşınır.

yP = C2 ( x)e 2 x → yP′ = C2′e 2 x + 2C2 e 2 x , y′′P = C2′′e 2 x + 4C2′e 2 x + 4C2 e 2 x


e2 x
y'' − 3y' + 2y= ,
ex + 1
e2 x
C2′′e 2 x + 4C2′ e 2 x + 4C2 e 2 x − 3 ( C2′e 2 x + 2C2 e 2 x ) + 2C2 e 2 x =
ex + 1
e2 x 1
C2′′e 2 x + C2′e 2 x = ise C2′′ + C2′ = (mertebesi düşürülebilir)
ex + 1 e +1 x

1
C2′ = U ( x) → C2′′ = U ′( x) ⇒ U′ +U = x (1.mertebe lineer dif. denklem)
e +1

Bulunan denklem 2 şekilde çözülebilir. Sabitlerin değişimi kullanılırsa;


1 dU dU
=−U→ ∫
U ∫
U ′ +U = x → U ′ + U = 0, = − dx, lnU= − x+lnC ⇒ U H = Ce − x
e +1 dx
U H = Ce − x → U = C ( x)e− x ⇒ U′=C ′( x)e x − C ( x)e x 1. mertebe lineer diferansiyel denkleme
1 1 ex dC
taşınarak, U ′ + U = → C ′( x ) e −x
− C ( x ) e −x
+ Ce −x
= C ′( x ) e −x
= → C ′ = =
e +1
x
e +1
x
e + 1 dx
x

x
e dx
(değişkenlerine ayrılabilir) ⇒ ∫ dC = ∫ x → C ( x) = ln ( e x + 1)
e +1
U = C ( x)e − x = e − x ln ( e x + 1)
dC2
C2′ = U ( x) = e − x ln ( e x + 1) = → ∫ dC2 = ∫ e − x ln ( e x + 1) dx (Kısmi integrasyonla çözülür)
dx
e x dx
∫ 2 ∫
dC = e −x
ln ( )
e x
+ 1 dx ln ( )
e x
+ 1 =u →
e +1
x
=du e − x dx = dv → −e − x = v,
x
e dx dx e − x dx
C2 = −e − x ln ( e x + 1) + ∫ e − x x = − e− x ln ( e x + 1) + ∫ x = − e − x ln ( e x + 1) + ∫ − x x
e +1 e +1 e ( e + 1)
e − x dx
C2 = −e − x ln ( e x + 1) + ∫ = −e − x ln ( e x + 1) − ln ( e− x + 1)
( e −x
+ 1)
C2 = −e − x ln ( e x + 1) − ln ( e − x + 1) , yP = C2 ( x)e 2 x = e 2 x ⎡⎣ −e − x ln ( e x + 1) − ln ( e − x + 1) ⎤⎦

yP = −e x ln ( e x + 1) − e 2 x ln ( e − x + 1)
yH = C1e x + C2 e2 x ve yP = −e x ln ( e x + 1) − e 2 x ln ( e − x + 1) →
genel çözüm y = C1 ( x)e x + C2 ( x)e2 x − e x ln ( e x + 1) − e 2 x ln ( e − x + 1)

Problem 2: y'' − 3y' + 2y=e5 x diferansiyel denkleminini çözünüz. ( y = yH + yP )

84
HOMOJEN ÇÖZÜM: y'' − 3y' + 2y=0 ise karekteristik denklem k 2 − 3k + 2=0 olarak
bulunur. Bu denklemi sağlayan k1=1 ve k2=2 şeklinde iki tane kök değeri vardır. Kökler
birbirine eşit olmadığı için homojen çözüm şu şekildedir:

yH = C1e k1x + C2 e k2 x = C1e x + C2 e2 x

ÖZEL ÇÖZÜM:
I - Belirlenmemiş Katsayılar Metodu: Ana diferansiyel denklemin sağındaki f(x) fonksiyonu
genelleştirilebilir. Yani türevlendikce ortaya sadece bir tane fonksiyon çıkar. Bu nedenle özel
çözüm f(x) benzetilerek bulunur. Aynı zamanda sabitlerin değişimi metodu ile de özel çözüm
bulunabilir. Fakat bu yöntem çok uzun işlemler gerektirir. Bu durumda özel çözüm formu
f(x)’e benzetilerek şu şekilde önerilmelidir:

2
df ( x) 5 x d f ( x)
f ( x) = e ,
5x
= 5e , 2
= 25e 5 x ise bir fonksiyon (e5x) meydana geliyor. Bu
dx dx
fonksiyon A belirli olmayan katsayısı ile çarpılarak özel çözüm önerilirse, yP = Ae5 x , elde
edilir. A sabitinin sayısal değerini belirlemek için türevleri alınarak non-homejen diferansiyel
denkleme taşınır:
dyP d 2 yP

= yP = 5 Ae ,
5x
2
= yP′′ = 25 Ae5 x (y yerine yP, y′ yerine y′P ve y′′ yerine y′′P yazılır)
dx dx

1 e5 x e5 x
y'' − 3y' + 2y=e5 x → 25e5 x − 3.5e5 x + 2e5 x = e5 x ise A= , yP = ⇒ y = C1e x + C2 e2 x +
12 12 12

II - Sabitlerin Değişimi Metodu: Belirlenmiş katsayılar metoduyla çözülebilen diferansiyel


denklemler sabitlerin değişimi metoduylada çözülebilir. Sadece bir yöntemle çözüm yeterli
iken, iki metodun işlem uzunluğunun ve zorluğunun mukayesesi açısından aynı problem
sabitlerin değişimi yöntemi ile de çözülecektr. Birinci homejen çözüme özel çözüm
benzetilerek önerilebilir:
dy dC d 2 yP d 2C1 x dC
yH=C1ex+C2e2 x ise yP = C1 ( x)e x , P = 1 e x + C1e x , 2
= 2
e + 2 1 e x + C1e x
dx dx dx dx dx

C1(x) fonksiyonunu bulmak için yP ve bulunan türevleri ana diferansiyel denkleme


taşınmalıdır.

C1'' e x + 2C1' e x + C1e x − 3(C1' e x + C1e x ) + 2C1e x = e 5 x


C1'' e x − C1' e x = e 5 x ise C1'' − C1' = e 4 x (mertebesi düşürülebilir.) C1' = Z ( x) ⇒ C1'' = Z '
Z ' − Z = e 4 x (1. mertebe lineer diferansiyel denklem)
dZ
Z '− Z = 0 ⇒ ∫ = ∫ dx, ln Z = x + ln C Z H = Ce x ⇒ Z = C ( x)e x
Z
e3x
Z ' = C ' e x + Ce x ise C ' e x + Ce x − Ce x = e 4 x , C ' = e 3 x ⇒ C ( x) =
3
Elde edilen denkleme dikkat edilirse çözümlerde yeni diferansiyel denklem sabitleri
düşünülmemektedir. Özel çözüm bulmak için yapılan bu tür işlemlerde, özel çözüm integral
sabiti içermeyeceği için, diferansiyel denklem sabitleri düşünülmemelidir. Sabitler homojen
çözüm vasıtasıyla çözüme yansıtılır.

85
e3x x e 4 x dC e4x e4x
Z = C ( x )e x =
3
e =
3
= C1' = 1
dx
ise ∫ 1 ∫ 3
dC = dx =
12
,
4x 5x 5x
e x e e
yP = C1 ( x)e x = e = ise genel çözüm y = C1e x + C2 e2 x +
12 12 12

Problem 3: y'' − 3y' + 2y=e x diferansiyel denkleminini çözünüz. ( y = yH + yP )

HOMOJEN ÇÖZÜM: y'' − 3y' + 2y=0 ise karekteristik denklem k 2 − 3k + 2=0 olarak
bulunur. Bu denklemi sağlayan k1=1 ve k2=2 şeklinde iki tane kök değeri vardır. Kökler
birbirine eşit olmadığı için homojen çözüm şu şekildedir:

yH = C1e x + C2 e2 x

ÖZEL ÇÖZÜM:

I - Belirlenmemiş Katsayılar Yöntemi: Ana diferansiyel denklemin sağındaki f(x) fonksiyonu


ve türevlerinden 1 tane fonksiyon çıkacağı için, özel çözüm f(x) benzetilerek bulunabilir. Özel
çözüm formu f(x)’e benzetilerek şu şekilde önerilirse:

yP = Ae x

Bu teklifin çözüm olabilmesi için mutlaka ana diferansiyel denklemi sağlaması gerekir.
Ancak yP formu homojen çözümdeki C1ex ile aynıdır. Hem C1 hemde A sayısal değeri belirli
olmayan iki sabitiir. A yerine C1 veya C1 yerine A harfinin kullanıması matematik bakışı
değiştirmez. Bu haliyle yP genel çözüme yazılırsa;

y = C1e x + C2 e2 x + Ae x C1 +A=C3 → y = C3e x + C2 e 2 x

elde edilir. İki sabitin toplamı yeni sabittir prensibine göre özel çözüm ve homojen çözümün
kısmı toplanır. Son ifade homojen çözümün aynısır. Dolayısıyla genel çözümde yP özel
çözümünü karşılayan bir fonksiyon yoktur. Homojen olmayan bir denklemin genel çözümü
mutlaka homojen çözümden ayrı bir fonksiyon olarak özel çözüm kapsamalıdır. Yukarıda
olduğu gibi özel çözümün homojen çözüm içerisinde yok olmaması için yH ve yP fonksiyonel
olarak birbirinden farklı olmalıdır. Daha önce yH ve yP nin tamamen veya kısmen benzemesi
hali lineer bağımsızlık olarak isimlendirilmişti. Eğer yH ve yP birbirine benziyor ise önerilen
özel çözümün lineer bağımsız çözümü alınır. Bu amaçla ex fonksiyonunun önündeki
polinomun derecesi bir artırılmalır veya eldeki çözüm x ile çarpılır.

yP = Ae x ise lineer bağımsız çözüm yP = Axe x

A sabitini bulmak için işlemler şu şekildedir:


dyP d 2 yP
= y′P = Ae x + Axe x , 2
= yP′′ = 2 Ae x + Axe x (y → yP, y′ → y′P ve y′′ → y′′P )
dx dx

y'' − 3y' + 2y=e x → 2 Ae x + Axe x − 3 ( Ae x + Axe x ) + 2 xe x = e x ise A= − 1,


e5 x
yP = ⇒ y = C1e x + C2 e 2 x − xe x
12
Dikkat edilirse bulunan özel çözümün homojen çözüm içerisinde kaybolma ihmali yoktur.
86
II - Sabitlerin Değişimi Metodu: Belirlenmiş katsayılar metoduyla çözülebilen diferansiyel
denklemler sabitlerin değişimi metoduylada çözülebilir. Özellikle özel çözümün lineer
bağımsız olması gerektiği durumlarda belirlenmemiş katsayılar metodu ile çözümde hatalar
oluşabilir. Lineer bağımsız çözüm gerektiren problemlerde sabitlerin değişimi kullanılması
daha faydalı olabilir:

dyP dC1 x d 2 yP d 2C1 x dC


yH=C1ex+C2e2 x ise yP = C1 ( x)e x , = e + C1e x , 2
= 2
e + 2 1 e x + C1e x
dx dx dx dx dx

Özel çözüm homejen çözümün C1ex kısmına benzetildi. Bu kabul diferansiyel denklemi
sağlayacak şekilde bulunması gerekir. Bu amaçla yeni özel çözümün kendisi ve gerekli olan
sayıda türevleri ana diferansiyel denkleme taşınmalıdır.

C1'' e x + 2C1' e x + C1e x − 3(C1' e x + C1e x ) + 2C1e x = e x


C1'' e x − C1' e x = e x ise C1'' − C1' = 1 (mertebesi düşürülebilir.) C1' = Z ( x) ⇒ C1'' = Z '
Z ' − Z = 1 (1. mertebe lineer diferansiyel denklem, değişkenlerine ayrılabilir.)
dZ
Z '= Z +1 ⇒ ∫ = ∫ dx, ln(Z + 1) = x Z = e x −1
Z +1
Elde edilen denkleme dikkat edilirse çözümlerde yeni diferansiyel denklem sabitleri
düşünülmemektedir. Özel çözüm bulmak için yapılan bu tür işlemlerde, özel çözüm integral
sabiti içermeyeceği için, diferansiyel denklem sabitleri düşünülmemelidir. Sabitler homojen
çözüm vasıtasıyla çözüme yansıtılır.
dC
( )
Z = e x − 1 = C1' = 1 ise ∫ dC1 = ∫ e x − 1 dx = e x − x
dx
yP = C1 ( x)e = ( e − x ) e x = e2 x − xe x → genel çözüm y = C1e x + C2 e2 x + e 2 x − xe x
x x

Son denklemde görülen e2x genel çözümdeki C2e2x in içine dahi edilirse genel çözüm
y = C1e x + C2e 2 x − xe x olarak bulunur.

Problem 4: y'''+3y'' − 4y=x e −2 x diferansiyel denklemini çözünüz.

HOMOJEN ÇÖZÜM: Homojen diferansiyel denklem y'''+3y'' − 4y=0 ise, karekteristik


denklem k 3 +3k 2 − 4 = 0 olarak bulunur. Denklemi sağlayan k1=1 ve k2=k3=−2 şeklinde üç
tane kök değeri vardır. Köklerin iki tanesi birbirine eşit olduğu için lineer bağımsızlık vardır.
Homojen çözümler de birbirinin aynısı olamaz. Köklerden k2=k3=−2 için bulunan e−2x
homojen çözümünün lineer bağımsız çözümü xe−2x dir. Bu durumda homojen çözüm şu
şekildedir:
yH = C1e x + ( C2 + C3 x ) e −2 x

ÖZEL ÇÖZÜM:

I - Belirlenmemiş Katsayılar Yöntemi ile Çözüm: Özel çözüm formu f(x) ve türevlerine
benzetilerek şu şekilde önerilmelidir:
f ( x) = xe −2 x → f ′( x) = e −2 x − 2 xe−2 x , f ′′( x) = −4e−2 x + 4 xe−2 x , f ′′( x) = 12e −2 x − 8 xe−2 x

2 tane fonksiyon (e−2x, xe−2x) meydana geliyor ise yP = ( Ax + B ) e −2 x

87
Bu teklifin çözüm olabilmesi için mutlaka ana diferansiyel denklemi sağlaması gerekir.
Ancak f(x) formu homojen çözümün ( C2 + C3 x ) e −2 x ve özel çözümün ( Ax + B ) e −2 x birbirinin
aynı olduğu için lineer bağımsızlık mevcuttur. Hiç bir zaman özel ve homejen çözümler aynı
olamaz. Bu nedenle e−2x fonksiyonunun önündeki polinomun derecesi bir artırılmalıdır veya
önerilen yP x ile çarpılmalıdır:

yP = ( Ax + B ) e −2 x nin lineer bağımsız çözümü yP = ( Ax 2 + Bx ) e−2 x

Son halde de Homejen çözümün C3 xe −2 x kısmı ile özel çözümün Bxe −2 x kısmı birbirine
benzemektedir. Bu nedenle Bxe−2 x x ile çarpılarak Bx 2 e −2 x şeklinde yeni lineer bağımsız
çözüm bulunmalıdır. Bu durumda da özel çözümün Ax 2 e−2 x ve Bx 2 e−2 x aynı olacaktır. Bu
nedenle özel çözümün bir kısmını da lineer bağımsız çözümü alınarak yP = ( Ax 2 + Bx3 ) e−2 x
şeklinde özel çözüm bulunur. A ve B nin sayısal değerleri için işlemler şu şekildedir;

yP = ( Ax 2 + Bx3 ) e−2 x , yP' = (2 Ax − 2 Ax 2 + 3Bx 2 − 2 Bx3 )e−2 x ,


yP'' = (2 A − 8 Ax + 4 Ax 2 + 6 Bx − 12 Bx 2 + 4 Bx3 )e−2 x
yP′′′ = (−12 A + 24 Ax − 8 Ax 2 + 6 B − 36 Bx + 36 Bx 2 − 8 Bx3 )e−2 x

Bulunan yP ve türevleri y'''+3y'' − 4y=x e −2 x de yerine yazılırsa;

(−12 A + 24 Ax − 8 Ax 2 + 6 B − 36 Bx + 36 Bx 2 − 8Bx 3 )e −2 x +
3 (2 A − 8 Ax + 4 Ax 2 + 6 Bx − 12 Bx 2 + 4 Bx 3 )e −2 x −4 ( Bx 3 + Ax 2 )e −2 x = xe −2 x

bulunur. Gerekli sadeleştirmeler neticesinde 6 B − 18 Bx − 6 A = x elde edilir. Eşitliğin her iki


tarafındaki aynı fonksiyonların katsayıları eşit olmalıdır;

1
x’in kaysayısı -18B=1 ve sabitler 6B−6A=0 dan A = B = − bulunur. Özel çözüm,
18
1 3
yP = −
18
( x + x2 )

Genel çözüm ise özel ve homojen çözümlerin toplanmasından bulunur .

y = C1e x + (C 2 + C3 x )e −2 x − (
1 3
18
x + x 2 )e −2 x

II - Sabitlerin Değişimi Metodu ile Çözüm: Homejen çözümün 2. si ne özel çözüm


benzetilerek,
dyP dC2 −2 x
yH = C1e x + ( C2 + C3 x ) e −2 x ise yP = C2 ( x)e −2 x , = e − 2C2 e −2 x ,
dx dx
d 2 yP d 2C2 −2 x dC2 −2 x −2 x d 3 y P ⎛ d 3C 2 d 2 C2 dC ⎞
2
= 2
e − 4 e + 4C 2 e , 3
= ⎜ 3 −6 2
+ 12 2 − 8C2 ⎟ e −2 x
dx dx dx dx ⎝ dx dx dx ⎠

Özel çözüm homejen çözümün C2e-2x kısmına benzetildi. Bu kabul diferansiyel denklemi
sağlayacak şekilde bulunması gerekir. Bu amaçla yeni özel çözümün kendisi ve gerekli olan
sayıda türevleri ana diferansiyel denkleme taşınmalıdır.
88
(C 2
'''
) ( )
− 6C2'' + 12C2' − 8C2 e −2 x + 3 C2'' − 4C2' + 4C2 e −2 x − 4C2 e −2 x = xe −2 x
(C 2 )
− 3C2'' e −2 x = xe −2 x
'''

C − 3C 2'' = x ise (mertebesi düşürülebilir.) C2'' = Z ( x) ⇒ C2''' = Z '


'''
2

Z − 3Z = x (1. mertebe lineer diferansiyel denklem)


'

dZ
Z '−3Z = 0 ⇒ ∫
Z ∫
= 3dx, ln Z = 3 x + ln C Z H = Ce 3 x ⇒ Z = C ( x)e 3 x

xe −3 x e −3 x
Z ' = C 'e 3 x + 3Ce 3 x ise C 'e 3 x + 3Ce 3 x − 3Ce 3 x = x , C ' = xe −3 x ⇒ C ( x) = − −
3 9
Elde edilen denkleme dikkat edilirse çözümlerde yeni diferansiyel denklem sabitleri
düşünülmemektedir. Özel çözüm bulmak için yapılan bu tür işlemlerde, özel çözüm integral
sabiti içermeyeceği için, diferansiyel denklem sabitleri düşünülmemelidir. Sabitler homojen
çözüm vasıtasıyla çözüme yansıtılır.
x 1 d 2C2 d ⎛ dC2 ⎞
Z = C ( x )e 3 x ⇒ Z ( x ) = − − Z = C2'' = = ⎜ ⎟ ise
3 9 dx 2 dx ⎝ dx ⎠
⎛ dC2 ⎞ ⎛ x 1⎞ dC2 x2 x ⎛ x2 x ⎞
∫ ⎜⎝ dx ⎟⎠ ∫ ⎜⎝ 3 9 ⎟⎠
d = − − dx →
dx
= −
6 9 ∫
− , dC 2 = ∫ ⎜⎝ − 6 − 9 ⎟⎠dx →
1 3 1 3
C2 ( x ) = −
18
( x + x2 ) ise yP = C2 ( x)e−2 x = −
18
( x + x 2 ) e−2 x ise genel çözüm
y = C1e x + (C 2 + C3 x )e −2 x − (
1 3
18
x + x 2 )e −2 x

Problem 5: y′′+2y′ − 3y =x cosx+2 sinx diferansiyel denklemini çözünüz.

HOMOJEN ÇÖZÜM:

y′′+2y′ − 3y =0 ise karekteristik denklem k 2 +2k − 3 = 0 olarak bulunur. Bu denklemi


sağlayan k1=1 ve k2=−3 şeklinde iki tane kök değeri vardır. Bu durumda homojen çözüm şu
şekildedir:
yH = C1e x + C2 e−3 x

ÖZEL ÇÖZÜM: Belirlenmemiş katsayılar yöntemi kullanılara bulunabilir:

f ( x) =x cosx+2 sinx → f ′( x) = 3cosx − xsinx , f ′′( x ) = − 4sinx − x cos x

f(x) ve türevlerinde bulunan fonksiyonlar: cosx, xcos, sinx, xsinx ise

yP = (Ax+B) cosx + (Cx + D) sinx


yP′ =(A +Cx+D) cosx + (C − Ax − B) sinx
yP′′ = ( − Ax − B+2C) cosx + ( − 2A − Cx − D) sinx

yP ve türevleri nonhomojen diferansiyel denkleme taşınırsa ve eşitliğin heriki tarafındaki aynı


fonksiyonların katsayıları birbirlerine eşitlenirse A, B, C ve D bulunabilir,

y''+2y' − 3y =x cosx+2 sinx , y → yP y′ → y′P ve y′′ → y′′P ise

89
( − Ax − B+2C) cosx + ( − 2A − Cx − D) sinx+2 [ (A +Cx+D) cosx + (C − Ax − B) sinx ] −
− 3 [ (Ax+B) cosx + (Cx + D) sinx ] =x cosx+2 sinx
( − 4B+2C+2D+2A) cosx + ( − 2A − 4D+2C − 2B) sinx+(2C − 4A)xcosx+
( − 4C − 2 A) xsinx=x cosx+2 sinx

xsinx' in katsayısı − 4C − 2 A = 0 → A = −2C


1 1
xcosx' in katsayısı 2C − 4A=1 → 2C − 4 ( −2C ) =1 → C= , A= −
10 5
2 1 1
cosx' in katsayısı − 4B+2C+2D+2A =0 → −4B+ +2D − 2 =0 → −4B+2D=
10 5 5
1 1 7
sinx' in katsayısı − 2A − 4D+2C − 2B=2 → 2 − 4D+2 − 2B=2 → −4D − 2B=
5 10 5
9 46 23
son iki denklemin çözümünden B= , D= =
50 100 50
1 9 1 23
yP = (Ax+B) cosx + (Cx + D) sinx=( − x+ ) cosx + ( x + ) sinx
5 50 10 50
1 9 1 23
y = C1e x + C2 e−3 x +( − x+ ) cosx + ( x + ) sinx
5 50 10 50

Problem 6: y′′ − y′ − 2y = − 4x diferansiyel denklemini çözünüz.

HOMOJEN ÇÖZÜM:

y′′ − y′ − 2y =0 ise karekteristik denklem k 2 − k − 2 = 0 olarak bulunur. Bu denklemi sağlayan


k1=−1 ve k2=2 şeklinde iki tane kök değeri vardır. Bu durumda homojen çözüm şu şekildedir:
yH = C1e− x + C2 e2 x

ÖZEL ÇÖZÜM:

I - Belirlenmemiş Katsayılar Yöntemi:

f ( x) = − 4x → f ′( x) = − 4, f ′′( x) =0 , f(x) ve türevlerinde bulunan fonksiyonlar: x ve sabit


yP =Ax+B → yP′ =A, yP′′ = 0 nonhomojen denklemde yerine yazılırsa
y′′ − y′ − 2y = − 4x → 0 − A − 2 ( Ax+B ) = − 4x ise A=2, B= − 1 ⇒ yP = 2 x − 1
Genel çözüm ise özel ve homojen çözümlerin toplanmasından bulunur .

y = C1e − x + C2 e 2 x + 2 x − 1

II - Sabitlerin Değişimi Metodu: Belirlenmiş katsayılar metoduyla çözülebilen diferansiyel


denklemler sabitlerin değişimi metoduylada çözülebilir.

dyP dC2 2 x
yH = C1e− x + C2 e 2 x ise yP = C2 ( x)e2 x , = e + 2C2 e2 x ,
dx dx
d 2 y P d 2 C2 2 x dC
2
= 2
e + 4 2 e 2 x + 4C2 e2 x
dx dx dx

90
Özel çözüm homejen çözümün C2e2x kısmına benzetildi. Bu kabul diferansiyel denklemi
sağlayacak şekilde bulunması gerekir. Bu amaçla yeni özel çözümün kendisi ve gerekli olan
sayıda türevleri ana diferansiyel denkleme taşınmalıdır.

( C ′′ 4C + 4C ) e − ( C ′ + 2C ) e − 2C e = −4 x , (C + 3C )e = −4 x ,
2
'
2 2
2x
2 2
2x
2
2x ''
2
'
2
2x

(C + 3C ) = −4 xe ise (mertebesi düşürülebilir.) C = Z ( x) ⇒ C = Z


''
2
'
2
−2 x '
2
''
2
'

Z ' + 3Z = −4 xe −2 x (1. mertebe lineer diferansiyel denklem)


dZ
Z '+3Z = 0 ⇒ ∫ = − ∫ 3dx, ln Z = −3x + ln C Z H = Ce −3 x ⇒ Z = C ( x)e −3 x
Z
Z = C e − 3Ce −3 x ise C 'e −3 x − 3Ce −3 x + 3Ce −3 x = −4 xe −2 x ,
' ' −3 x

C ' = −4 xe x ⇒ C ( x) = −4e x ( x − 1)
dC 2
Z = C ( x)e −3 x ⇒ Z ( x) = −4e −2 x ( x − 1) Z = C 2' = ise
dx
∫ dC2 = ∫ − 4e ( x − 1)dx = (2 x − 1)e , yP = C2 ( x)e = ( 2 x − 1) e e = 2 x − 1 ise
−2 x −2 x 2x −2 x 2 x

genel çözüm y = C1e − x + C2 e 2 x + 2 x − 1

Problem 7: y′′+y =sin3x+4cosx diferansiyel denklemini çözünüz.

HOMOJEN ÇÖZÜM:

y′′+y =0 ise karekteristik denklem k 2 + 1 = 0 olarak bulunur. Bu denklemi sağlayan k1=−i


ve k2=+i şeklinde iki tane sanal kök değeri vardır. Bu durumda homojen çözüm şu şekildedir:
k1 = α − β i , k2 = α + β i ise yH = eα x [C1 cos β x + C2 sin β x ]
α=0 ve β=1 → yH = C1 cos x + C2 sin x

ÖZEL ÇÖZÜM:

I - Belirlenmemiş Katsayılar Yöntemi:

f ( x) =sin3x+4cosx → f ′( x ) = 3cos3x − 4sin x, f ′′( x ) = − 9sin 3x − 4 cos x →


f(x) ve türevlerinde bulunan fonksiyonlar: cos3x, sin3x, cosx, sinx
yP =A cos3x+B sin3x+C cosx+D sinx
Önerilen özel çözümün homojen çözümle benzerliği kontrol edilerek lineer bağımsızlığın
varlığı araştırılır. C1 cos x + C2 sin x ve C cos x + D sin x birbirinin aynısıdır. Bu nedenle
C cos x + D sin x in lineer bağımsız çözümü alınır. Bu çözüm Cx cos x + Dx sin x

yP =A cos3x+B sin3x+Cx cosx+Dx sinx → türevleri


yP′ = − 3A sin3x+3B cos3x+C cosx − Cxsinx+D sinx+Dxcosx yp→y, y′′P → y′′
yP′′ = − 9A cos3x − 9B sin3x − 2C sinx − Cxcosx+2D cosx − Dxsinx

Non-homojen diferansiyel denklemde bulunanlar yerine yazılırak, y′′+y =sin3x+4cosx

−9A cos3x − 9B sin3x − 2C sinx − Cxcosx+2D cosx − Dxsinx+


A cos3x+B sin3x+Cx cosx+Dx sinx =sin3x+4cosx →
1
−8A cos3x − 8B sin3x − 2C sinx+2D cosx =sin3x+4cosx → A=0, B= − , C = 0, D = 2
8
91
Eşitliğin iki tarafındaki aynı fonksiyonların katsayısı eşitlenerek belirli olmayan katsayılar
bulunur. Bu durumda,
1 1
yP = − sin3x+2x sinx y = C1 cos x + C2 sin x − sin3x+2x sinx
8 8

II - Sabitlerin Değişimi Metodu: Belirlenmiş katsayılar metoduyla çözülebilen diferansiyel


denklemler sabitlerin değişimi metoduylada çözülebilir.
dy dC
yH = C1 cos x + C2 sin x ise yP = C2 ( x) sin x , P = 2 sin x + C2 cos x ,
dx dx
2 2
d y P d C2 dC
2
= 2
sin x + 2 2 cos x − C2 sin x
dx dx dx

Özel çözüm homejen çözümün C2e-2x kısmına benzetildi. Bu kabul diferansiyel denklemi
sağlayacak şekilde bulunması gerekir. Bu amaçla yeni özel çözümün kendisi ve gerekli olan
sayıda türevleri ana diferansiyel denkleme taşınmalıdır.

y′′+y =sin3x+4cosx
d 2 C2 dC
2
sin x + 2 2 cos x − C2 sin x + C2 sin x = sin3x+4cosx ,
dx dx
C2′′ sin x + 2C2′ cos x = sin3x+4cosx ,ise (mertebesi düşürülebilir.) C2' = Z ( x) ⇒ C2'' = Z '
Z ′ sin x + 2 Z cos x = sin3x+4cosx (1. mertebe lineer diferansiyel denklem)
dZ cos xdx
Z ′ sin x + 2Z cos x = 0 ⇒ ∫ = −∫ 2 , ln Z = −2 ln ( sin x ) + ln C
Z sin x
C C ( x) C′ 2C cos x
ZH = 2
⇒Z = 2
→ Z′ = 2

sin x sin x sin x sin 3 x
⎛ C′ 2C cos x ⎞ C
⎜ 2 − 3 ⎟ sin x + 2 2 cos x = sin 3 x + 4 cos x
⎝ sin x sin x ⎠ sin x
C′
= sin 3 x + 4 cos x → ∫ dC = ∫ ( sin 3 x + 4 cos x ) sin xdx
sin x

Bulunan son integralin alınması çok uzun sürecektir. Aynı tipte C2 nin bulunması için
alınacaktır. Görüldüğü gibi sabitlerin değişimi uzun ve zor bir matematik süreç
gerektşrmektedir.
12e x
Problem 8: y′′ − 2 y′ + y = 3 diferansiyel denklemini çözünüz. ( y = yH + yP )
x

HOMOJEN ÇÖZÜM:

y′′ − 2 y′ + y = 0 , k 2 − 2k + 1 = 0 → ( k − 1) = 0 , kökler eşit, k1= k2 =1, lineer bağımsız çözüm


2

bulunur. ex in lineer bağımsız çözümü xex dir. İntegral sabiti ile çarpılıp toplanarak homojen
çözüm yazılır.
yH = ( C1 x + C2 ) e x
ÖZEL ÇÖZÜM:

I - Belirlenmemiş Katsayılar Yöntemi: Non-homojen diferansiyel denklemin sağındaki f(x)


fonksiyonu ve türevli sonlu sayıda fonksiyon içermez. Çünkü f(x) türevlendikce paydadaki x3
ün üst değeri dahada artmaktadır. Bu nedenle sabitlerin değişimiyle özel çözüm bulunur.

II - Sabitlerin Değişimi Metodu:


92
dyP dC2 x d 2 y P d 2 C2 x dC
yH = ( C1 x + C2 ) e x y P = C2 ( x )e x , = e + C2 e x , 2
= 2
e + 2 2 e x + C2 e x
dx dx dx dx dx

Özel çözüm homejen çözümün C2e-2x kısmına benzetildi. Bu kabul diferansiyel denklemi
sağlayacak şekilde bulunması gerekir. Bu amaçla yeni özel çözümün kendisi ve gerekli olan
sayıda türevleri ana diferansiyel denkleme taşınmalıdır.
( ) ( ) 12e x
x
12e x
x
12
C2'' + 2C2' + C2 e x − 2 C2' + C2 e x + C 2 e x = 3 , C2'' e x = 3 , C 2'' = 3
x
Bulunan son ifade 2 kez integral alınarak
12dx 2 6 6e x
∫∫ 2 ∫∫ x 3
= ⇒ = = =
2 x
d C C 2 , y P C 2 ( x ) e
x x

Eğer özel çözüm homojen çözümün diğer kısmına benzetilerek bulunulusa işlemler şu şekilde
olur:
dyP dC1 x
yH = ( C1 x + C2 ) e x ise yP = C1 ( x) xe x , = xe + C1e x + C1 xe x ,
dx dx
d 2 yP d 2C1 x dC dC
2
= 2
xe + 2 1 e x + 2 1 xe x + 2C1e x + C1 xe x
dx dx dx dx
( ) ( )
xC1'' + 2C1' + 2 xC1' + 2C1 + xC1 e x − 2 xC1' + C1 + xC1 e x + xC1e x = 3
12e x
x
x
12e
xC1'' e x + 2C1' e x = 3 ise (mertebesi düşürülebilir.) C1' = Z ( x) ⇒ C1'' = Z '
x
12
xZ ' + 2Z = 3 (1. mertebe lineer diferansiyel denklem)
x
dZ dx C C ( x)
xZ '+2Z = 0 ⇒ ∫ = −∫ 2 , ln Z = −2 ln x + ln C ZH = 2 ⇒ Z = 2
Z x x x
'
C 2C ⎛ C 2C ⎞
'
C 12 12 12
Z ' = 2 − 3 ise x⎜⎜ 2 − 3 ⎟⎟ + 2 2 = 3 , C ' = 2 ⇒ C ( x) = −
x x ⎝x x ⎠ x x x x
Elde edilen denkleme dikkat edilirse çözümlerde yeni diferansiyel denklem sabitleri
düşünülmemektedir. Özel çözüm bulmak için yapılan bu tür işlemlerde, özel çözüm integral
sabiti içermeyeceği için, diferansiyel denklem sabitleri düşünülmemelidir. Sabitler homojen
çözüm vasıtasıyla çözüme yansıtılır.
C ( x) 12 dC ⎛ 12 ⎞ 6
Z = 2 ⇒ Z ( x) = − 3 Z = C1' = 1 ise ∫ dC1 = ∫ ⎜ − 3 ⎟dx = 2 ,
x x dx ⎝ x ⎠ x
6 x 6e x 6 x
yP = C1 ( x) xe x = xe = ise genel çözüm y = (C2 + C1 x )e x + e
x2 x x

Problem 9: y′′ − 6 y′ + 9 y = 2e3 x denklemini y(0)=0 ve y’(0)=1 şartlarıyla birlikte çözünüz.

HOMOJEN ÇÖZÜM:

k 2 − 6k + 9 = 0 → ( k − 3) = 0, k1 =k 2 =3 , yH = ( C1 + C2 x ) e3 x
2
y′′ − 6 y′ + 9 y = 0 ,

ÖZEL ÇÖZÜM: Denklemin sağındaki f(x) fonksiyonu ve türevleri sonlu sayıda fonksiyon
vereceğinden Belirlenmemiş Katsayılar Yöntemi kullanılmalıdır.

f ( x) =2e3x → f ′( x) = 6e3x , f ′′( x) =18e3x , f(x) ve türevlerinde bulunan fonksiyonlar: e3x


93
yP =Ae3x → yP′ =3Ae3x , yP′′ = 9Ae3x nonhomojen denklemde yerine yazılırsa
9 Ae3 x − 18 Ae3 x + 9 Ae3 x = 2e3 x → A bulunamaz. Nedeni y P elde edilirken homojen
çözümle mukayesesi yapılmadı. Lineer bağımsız çözüm mutlaka kontrol edilmeli.

Hiç bir zaman özel ve homejen çözümler aynı olamaz. Özel çözüm Ae3x ile homjen
çözümün C1e3x kısmı aynı olduğu için polinomun derecesi bir artırılmalıdır.

yP =Axe3x

yeni durumda da Axe3x ve C2 xe3x birbirine benzemektedir. Bu nedenle polinom derecesi


tekrar bir artırılır.

yP = Ax 2 e3x , yP′ = (2 Ax + 3 Ax 2 )e3 x , yP′′ = (2 A + 12 Ax + 9 Ax 2 )e3 x denkleme taşınarak


(2 A + 12 Ax + 9 Ax 2 )e 3 x −6 (2 Ax + 3 Ax 2 )e −2 x +9 Ax 2 e 3 x = 2e 3 x

Özel çözümün kendisi ve türevleri ana diferansiyel denkleme taşınarak düzenlenirse ve


katsayılar taraf tarafa eşitlenerek A= 1 bulunur.

yP = x 2 e3x ise genel çözüm y = (C1 + C2 x )e 3 x + x 2 e 3 x


x=0 ise y=0 0 = (C1 + C 2 0 )e 0 + 0 2 e 0 ise C1=0
x=0 ise y’=1, y = (C 2 x )e 3 x + x 2 e 3 x , y ' = (C2 )e 3 x + 3C2 xe3 x + 2 xe3 x + 3x 2 e 3 x
1 = (C 2 )e 0 + 3C 2 0e 0 + 0 + 0 ⇒ C 2 = 1 , y = xe 3 x + x 2 e 3 x ,
e −2 x
Problem 10: y′′ + 4 y′ + 4 y = denklemini y(1)=e−2 ve y’(1)=−2e−2 şartlarıyla çözünüz.
x2
y = yH + yP
k 2 +4k +4 = 0 → ( k+2 ) = 0 → k1 = k2 = −2 →
2
HOMOJEN ÇÖZÜM: y′′ + 4 y′ + 4 y = 0 ,
y H = ( C 2 +C1x ) e −2 x

ÖZEL ÇÖZÜM: Ana diferansiyel denklemin sağındaki f(x) fonksiyonu ve türevleri sonlu
sayıda değil. Bu nedenle Sabitlerin Değişimi Metodu ile çözüm yapılabilir:
dyP ⎛ dC2 ⎞
y H = ( C2 +C1x ) e −2 x yP = C2 ( x)e −2 x =⎜ − 2C2 ⎟ e −2 x ,
dx ⎝ dx ⎠
d y P ⎛ d C2
2 2
dC ⎞
2
=⎜ 2
− 4 2 + 4C2 ⎟ e −2 x
dx ⎝ dx dx ⎠
yP nin kendisi ve gerekli olan sayıda türevleri ana diferansiyel denkleme taşınmalıdır.
e −2 x e −2 x
( ) ( ) x x
1
C 2'' − 4C 2' + 4C 2 e −2 x + 4 C 2' − 2C 2 e −2 x + 4C 2 e −2 x = 2 , C 2'' e −2 x = 2 , C2'' = 2
x
Bulunan son ifade 2 kez integral alınarak
dx 2
∫∫ 2 ∫∫ x 2 ⇒ C2 = − ln x , yÖ = C2 ( x)e = −e ln x
−2 x −2 x
d 2
C =

yH=(C2+C1x)ex ise genel çözüm y = (C2 + C1 x )e −2 x − e −2 x ln x


x=1 ise y=e-2 , e −2 = (C2 + C1 .1)e −2 − e −2 ln 1 ise C1+C2 =1 (I)

94
⎡ 1⎤
x=1 ise y’=-2e-2 , y ' = ⎢C1 − 2(C 2 + C1 x ) + 2 ln x − ⎥ e −2 x ,
⎣ x⎦
⎡ 1⎤
− 2e −2 = ⎢C1 − 2(C 2 + C1 .1) + 2 ln1 − ⎥ e −2 ise C1+2C2 =1 (II)
⎣ 1⎦
I ve II nolu denklemler çözülerek C2=0 ve C1=1 bulunur. Genel çözüm y = ( x − ln x ) e −2 x
d4y d2y
Problem 11: + 4 = −2x 2 denklemini çözünüz.
dx 4 dx 2
y = yH + yP
HOMOJEN ÇÖZÜM:
d4y d2y
4
+ 4 2
= 0 , k 4 +4k 2 =0 → k 2 ( k 2 +4 ) = 0 → k1 = k2 = 0, k3 = 2i k2 = −2i
dx dx
2 eşit reel ve 2 imajiner (sanal kök) → y H =C1 +C2 x+C3sin2x+C4 cos2x

ÖZEL ÇÖZÜM: Ana diferansiyel denklemin sağındaki f(x) fonksiyonu basit olmasına
rağmen, kendisi ve türevleri sonlu sayıda olmasına rağmen bu denklemin özel çözümü
belirlenmiş katsayılar yöntemi ile bulunması dikkat gerektirir. Bağımlı değişken
bulundurmayan diferansiyel denklemlerin ilk önce mertebesi düşürülür. Daha sonra
belirlenmemiş katsayılar yöntemi düşünülür. Yada yP üretiminde en düşük türev referans
alınır. Dolayısıyla çözüm belirlenmemiş katsayılar metodu ile çözüm yapılacak:

f ( x) = −2 x 2 → f ′( x) = −4 x, f ′′( x) = −4, f ′′′( x) = 0 ⇒ yP = Ax 2 + Bx + C

Önerilen yP nin 2. ve 4. türevleri alınıp yerine yazılırsa 0 + 8 A = −2 x 2 gibi bir çözümsüzlük


ortaya çıkacaktır. Bir sabitin bir değişkeni yoketmesi mümkün olmadığı için önerilen özel
çözümün nonhomojen denklemi sağlamadığı manasına gelir. Bunun nedeni bağınlı değişken
y’ nin kendisinin denklemde olmamasıdır. Özel çözüm önerilirken sol tarafta hep bağımlı
değişken yalın halde (y) olması nedeniyle, sağ taraftaki fonksiyonun benzeri sol tarafta da
meydana getirilmektedir. Böylece aynı fonksiyonlar birbirini götürebilmektedir. Şimdiki
problemde ise, f(x) fonksiyonun ancak 2. türevi sol tarafa yansımaktadır. Dolayısıyla bir
fonksiyon ile 2. türevin aynı olması ve birbirini götürmesi her zaman mümkün olmaz. Bu
nedenle, belirlenmemiş katsayılar ile çözüm önerilirken sol taraftaki en düşük diferansiyelli
(türevli) bağımlı değişken dikkate alınmalıdır. Normalde y varsa hiç türevsiz yalın hal dikkate
alınır. En düşük türevli hal ve sağ taraftaki fonksiyona denklenir. Gerekli sayıda integrasyon
ile yP önerilir.
yP′′ ≈ −2 x 2 → yP′ ≈ −2 x3 → yP ≈ −2 x 4 ⇒ yP ≈ Ax 4 + Bx3 + Cx 2
d 4 yP
yP′′ = 12 Ax 2 + 6 Bx + 2C , ⇒ = 24 A non-homojen denkleme taşınarak
dx 4
1
24 A + 4 (12 Ax 2 + 6 Bx + 2C ) = −2 x 2 → 24 A + 8C = 0, 24B=0 ⇒ B=0, 48A= − 2 ⇒ A= −
24
3 1 1 1 1 4 1 2
C = −3 A = = → yP = − x 4 + x 2 ⇒ y=C1 +C2 x+C3sin2x+C4 cos2x − x + x
24 8 24 8 24 8

Eğer aynı diferansiyel denklem mertebe düşürme ile çözülmek istenirse;


d4y d2y d2y d 4 y d 2Z d 2Z
4
+ 4 2 = −2 x , 2
2
=Z→ 4 = 2 ⇒ 2
+ 4 Z = −2 x 2 , Z=ZH +ZP
dx dx dx dx dx dx
2
d Z
+ 4 Z = 0 → k 2 + 4 = 0 → k1 = −2i, k2 = 2i ⇒ Z H = C1 sin 2 x + C2 cos 2 x
dx 2
95
Özel çözüm belirlenmemiş katsayılar yöntemiyle bulunur:
f ( x) = −2 x 2 → f ′( x) = −4 x, f ′′( x) = −4, f ′′′( x) = 0 ⇒ Z P = Ax 2 + Bx + C
Z P′ = 2 Ax + B Z P′′ = 2 A ⇒ 2A+4( Ax 2 + Bx + C ) = −2 x 2 → denklemi sağlayan
1 1 1 1
değerler ; B=0, A= − C= → Z P = − x 2 +
2 4 2 4
2
1 1 d y d ⎛ dy ⎞
Z = C1 sin 2 x + C2 cos 2 x − x 2 + Z= 2 = ⎜ ⎟ →
2 4 dx dx ⎝ dx ⎠
⎛ dy ⎞ ⎛ 1 2 1 ⎞ dy C C 1 x
∫ d ⎜⎝ dx ⎟⎠ = ∫ ⎜⎝ C sin 2 x + C
1 2 cos 2 x −
2
x +
4
⎟dx →
⎠ dx
= − 1 cos 2 x + 2 sin 2 x − x3 + + C3
2 2 6 4
⎛ C1 C2 1 x ⎞
∫ dy = ∫ ⎜⎝ − 2 cos 2 x + 2
sin 2 x − x 3 + + C3 ⎟ dx →
6 4 ⎠
C1 C2 1 4 x2
y = − sin 2 x − sin 2 x − x + + C3 x + C4
4 4 24 8
C C 1 4 x2
− 1 = C5 , − 2 = C6 → y = C5 sin 2 x + C6 sin 2 x − x + + C3 x + C4
4 4 24 8

d4y
Problem 12: 4
− 16 y = −2 x 2 denklemini çözünüz. y = yH + yP
dx
HOMOJEN ÇÖZÜM:
d4y
− 16 y = 0 , k 4 − 16=0 → ( k 2 − 4 )( k 2 +4 ) = 0 → k1 = −2, k2 = 2, k3 = 2i k2 = −2i
dx 4
2 kök reel ve 2 kök sana → y H =C1e −2x +C2 e2x +C3sin2x+C 4cos2x

Özel çözüm belirlenmemiş katsayılarla bulunur.


f ( x) = −2 x 2 → f ′( x) = −4 x, f ′′( x) = −4, f ′′′( x) = 0 ⇒ yP = Ax 2 + Bx + C
yP′ = 2 Ax + B y′′P = 2 A y′′′P =0 ⇒ 0 − 16( Ax 2 + Bx + C ) = −2 x 2 → denklemi sağlayan
1 1
değerler ; B=C=0, A= → yP = x 2
8 8
1
y=C1e −2x +C2 e 2x +C3sin2x+C4 cos2x+ x 2
8

Uygulama -1:
dengeye gelmesi beklenmiştir. Daha sonra
F= Acoswt ise zamana bağlı peryodik F=Pocoswt [N]
kuvvetiyle m kütlesi harekete zorlanmıştır.
m kütlesinin yerdeğişiminin zamana bağlı
m
ifadesini bulunuz.
x=0

Not: kütlenin ağırlığından dolayı ilk çökme


k
x sonrası hareketsiz kaldığı denge noktası
orijin noktası olarak alınmıştır. Düşey
doğrultu x olarak seçilmiştir
Serbest durmakta olan yay sistemi üzerine
m kütleli blok serbest olarak bırakılarak

96
Çözüm :

Sistem hareket ve kuvvetler içerdiği için newtonun 2. kanunu ile problem cözülebilir.
Sistemde yay kuvveti ve F kuvveti vardır. Ağırlığı daha önce dengelendiği için düşünülmedi.
G G
∑ F = ma, (II.kanun) x yönündeki hareket için,
d 2x dx
∑ Fx = max → max = F − kx, ax = dt 2
, V=
dt
⇒ diferansiyel denklem

d 2x d2x k F k d 2x F P
m 2
= F − kx → 2
+ x= , = z 2 → 2 + z 2 x = = o cos wt
dt dt m m m dt m m

şeklinde diferansiyel denklem bulunur. Denklemde x bağımlı, t ise bağımsız değişkenlerdir. m


ve k sabit olduğu için sabit katsayılı homejen olmayan diferansiyel denklemdir. Bu denklemin
genel çözümü homojen ve homojen olmayan çözümlerin toplamından bulunur. ( x = xH + xP )
d 2x
HOMOJEN ÇÖZÜM: Homojen diferansiyel denklem 2
+ z 2 x = 0 ise karekteristik denklem
dt
k 2 + z 2 =→ k1 = − zi, k2 = zi şeklinde kökler sanal olarak bulunur. Buna bağlı homejen
çözüm şu şekildedir:
xH = C1 sin zt + C2 cos zt

ÖZEL ÇÖZÜM: Ana diferansiyel denklemin sağ tarafı düzgün fonksiyon olduğu için özel
çözüm sağ tarafa benzetilerek bulunabilir. Ancak homejen ve özel çözümlerin sin ve cos
fonksiyonlarını içermesi özel çözüm önerisinin durumunu etkiliyecektir. Denklemin sağ
P
tarafındaki f (t ) = o cos wt fonksiyonunun kendisi ve türevleri iki fonksiyon (sinwt, coswt)
m
verir. Bu durumda özel çözüm;
xP = A sin wt + B cos wt
olacaktır. Bu çözüm homojen çözüm ile karşılaştırıldığında lineer bağımsız hal olabilir. Bu
durumda 2 hal düşünülebilir.

1. Şayet w=z ise lineer bağımsız çözüm aranacaktır. Bu amaçla öneri lineer değişim- t ile
çarpılarak şu şekilde yazılır:
dx
xP = At sin wt + Bt cos wt → P = A sin wt + Awt cos wt + B cos wt − Bwt sin wt
dt
2
d xP
= 2 Aw cos wt − Aw2t sin wt − 2 Bw sin wt − Bw2t cos wt
dt 2
dxP dx d 2 xP d 2x d 2x F P
xP → x, → , 2
→ 2
ve 2
+ z 2 x = = o cos wt ise
dt dt dt dt dt m m

Po
2 Aw cos wt − Aw2t sin wt − 2 Bw sin wt − Bw2t cos wt + z 2 ( At sin wt + Bt cos wt ) = cos wt
m
Po P P
w= z→ 2 Aw cos wt − 2 Bw sin wt =cos wt B=0, A= o → xP = o t sin wt
m 2wm 2 wm
Po
w=z için genel çözüm ; x = C1 sin zt + C2 cos zt + t sin wt
2wm
Bulunan son denklem zamana göre türetilerek istenirse kütlenin hızı da hesaplanabilir:

97
dx P P
V= = zC1 cos zt − zC2 sin zt + o sin wt + o t cos wt
dt 2 wm 2m

Tam bir hesaplama için integral sabitleri (C1,C2) bulunmalıdır. Problem zamana bağlı olup
başlangıç değer problemidir. Bu işlem için iki tane başlangıç şartı gerekir. Hareketin
başlangıçında yol alınmamıştır ve ilk hız sıfırdır.
P
t = 0 → x = 0 0 = C1 sin z 0 + C2 cos z 0 + o 0sin w0 → C2 = 0
2wm
P P
t = 0 → V = 0 , 0 = zC1 cos z 0 + o sin w0 + o 0 cos w0 → C1 = 0
2wm 2m
P P P
Net çözümler : x = o t sin wt ve V = o sin wt + o t cos wt
2wm 2wm 2m

2. Şayet w≠z ise çözüm daha basit olacaktır. Dolayısı ile homejen ve özel çözüm formları
birbirine benzemeyecektir. Böyle bir halde ise form şu şekilde olacaktır:

dxP d 2 xP
xP = A sin wt + B cos wt → = Aw cos wt − Bw sin wt , = − Aw2 sin t − Bw2 cos t
dt dt 2
dxP dx d 2 xP d 2x d 2x F P
xP → x, → , 2
→ 2
ve 2
+ z 2 x = = o cos wt ise
dt dt dt dt dt m m

Po
− Aw2 sin wt − Bw2 cos wt + z 2 ( A sin wt + B cos wt ) = cos wt
m
Po Po
A ( z 2 − w2 ) sin wt + B ( z 2 − w2 ) cos wt = cos wt → A = 0, B=
m m ( z − w2 )
2

Po Po
xP = cos wt ise genel çözüm ; x = C1 sin zt + C2 cos zt + cos wt
m ( z − w2 )
2
m ( z − w2 )
2

Bulunan son denklem zamana göre türetilerek kütlenin hızı da hesaplanabilir:

dx wPo
V= = zC1 cos zt − zC2 sin zt − sin wt
dt m ( z 2 − w2 )

Yine net bir hesaplama için integral sabitleri (C1,C2) bulunmalıdır. Problem zamana bağlı
olup başlangıç değer problemidir. Bu işlem için iki tane başlangıç şartı gerekir. Hareketin
başlangıçında yol alınmamıştır ve ilk hız sıfırdır.
Po Po
t = 0 → x = 0 0 = C1 sin z 0 + C2 cos z 0 + cos w0 → C2 = −
m(z − w )
2 2
m ( z − w2 )
2

wPo
t = 0 → V = 0 , 0=zC1 cos z 0 − zC2 sin z 0 − sin w0 → C1 = 0
m ( z 2 − w2 )
Po Po dx Po z wPo
x=− cos zt + cos wt V= = sin zt − sin wt
m(z − w )
2 2
m ( z − w2 )
2
dt m ( z − w )
2 2
m ( z 2 − w2 )

Uygulama-2: Şekildeki m kütlesi sürtün- maktadır. Kütlenin sağına ve soluna yay ile
meli zemin üzerinde zaman bağlı F(t) viskoz eleman bağlanmıştır. Kütlenin
kuvveti ile salınım hareketine tabii tutul- hareketini zaman bağlı olarak bulunuz.
98
eleman içerisinde hidrolik eleman bulunan
bir makina uzvunu temsil etmektedir. Yay
kuvveti gibi harekete ters direnç meydana
V(m/sn) getirir. Bu kuvvet literatürde deneysel
F(t) olarak belirlenmiş viskoz sönüm katsayısı
C (C) ile kütle hızının çarpımına eşittir. Bu

k
durumda kütleye, yay kuvveti, viskoz
kuvvet, F(t) ve atalet kuvvetleri
etkimektedir. Bu kuvvetler Newton’un II.
Fs (N) Yasasında yerine yazılıp düzenlenirse
L diferansiyel denklem yol ve zaman
arasında bulunur.
Çözüm : Problem bir kinetik problemidir.
2. Newton kanunu ile çözülmelidir. Viskoz

G G
∑ F = ma , (II.kanun) x yönündeki hareket için,

d 2x dx
∑ Fx = max → max = F (t ) − CV − kx, ax = dt 2 , V = dt ⇒ diferansiyel denklem
d 2x dx d 2x dx
m 2
= F (t ) − C − kx ⇒ m 2
+ C + ko x = F (t ) x: Bağımlı, t: bağımsız
dt dt dt dt

Son denklem m, C ve k1 sabit olduğu için sabit katsayılı homejen olmayan diferansiyel
denklemdir. Bu denklemin genel çözümü homojen ve homojen olmayan çözümlerin
toplamından bulunur.
x = xH + xP
HOMOJEN ÇÖZÜM:

d 2x dx
m 2
+ C + ko x = 0 ise karekteristik denklem mk 2 + Ck + ko = 0 olarak bulunur. 2.derece
dt dt
bir denklem olup kök değerleri m (kütle), C (viskoz sönüm katsayısı) ve ko (yay sabiti)’ ın
sayısal değerlerine bağlı olarak üç farklı halde olur:

−C − ∆ −C + ∆
mk 2 + Ck + ko = 0 → ∆ = C 2 − 4mko , k1 = k2 =
2m 2m
1. ∆ > 0, k1 ve k 2 kökleri reel sayıdır, C > 4mko → xH = C1e + C2 e k2t
2 k1t

C
C − t
2. ∆ = 0, k1 =k 2 = − kökler eşit lineer bağımsız çözüm bulunur,C = 4mko → xH = ( C1 + C2t ) e
2 2m
2m
t ⎛ ∆ ⎞
C
− ∆
3. ∆ < 0, k1 ve k 2 kökleri sanal sayıdır, C 2 < 4mko → xH = e 2 m ⎜⎜ C1 sin t + C2 cos t ⎟⎟
⎝ 2 m 2 m ⎠

Özel çözüm bilinen yöntemlerle F(t) kuvvetinin yapısına göre belirlenir.

Uygulama-3

99
F B
P A P Çözüm :
L/2 L/2
Sehimin (y) 2.türevi ile atelet momenti (I)
x y=y(x) ve elastisite modülünün (E) çarpımı
0
eğilmeye neden olan eğilme momentini
O (M) verir. M eğme momenti kuvvetler
M
y vasıtasıyla hesaplanabilir. Çubuk üzerinde
P P y eğilmesi A mesnetinden B ye değiştiği
x için, M eğilme momentide A’ dan B’ye
F/2 F/2
değişecektir. Çubuk boyutu x ile
gösterilirse hem y=(x) ve hemde M=M(x)
L uzunluğundaki çubuk şekilde görüldüğü olacaktır. Çubuk üzerindeki herhangi bir O
gibi P ve F kuvvetlerinin tesiri altındadır. noktasındaki için M;
Maksimum sehimi (eğilme) veren kritik
yükü bulunuz.
Fx d2y F
M = − Py − ise M = IE 2 = − Py − − x
2 dx 2

Bu denklem bağımlı y ve bağımsız x değişkenler taraf tarafa ayrılırsa şu şekilde düzenlenir.


d2y F d2y P F P d2y F
IE 2 + Py = − − x ise 2
+ y = − − x , = m 2
→ 2
+ m2 y = − − x
dx 2 dx IE 2 IE IE dx 2 IE
Son denklem homojen olmayan sabit katsayılı lineer diferansiyel denklemdir. Homojen ve
homojen olmayan çözümlere sahiptir

d2y
HOMOJEN ÇÖZÜM: + m 2 y = 0 ise k 2 + m 2 = 0 ⇒ k1 =−mi , k2 = mi ⇒
dx 2
yH = C1 cos mx + C2 sin mx

ÖZEL ÇÖZÜM : Ana diferansiyel denklemin sağ tarafı basit fonksiyon olduğu için özel
çözüm buraya benzetilerek bulunmalıdır. Sağ taraftaki fonksiyon 1. dereceden polinomdur:

yP = Ax + B → y′P = A, y′′P = 0 →
F F F F
0 + m 2 ( Ax + B ) = − − x→ A= −− 2 , B = 0→ yP = − − 2
x = −− x
2 IE 2m IE 2m IE 2P

F
Genel çözüm: y = C1 cos mx + C2 sin mx − − x
2P

Bulunan çözüm A ve B mesnetleri arasında geçerli olacaktır. Dolayısıyla problem geometrik


sınırlar ile çözüm alanı daraltılmıştır. Matematik olarak bulunan çözümdeki C1 ve C2
sabitlerinin sayısal değerleri bulunarak mühendislik çözüme ulaşılmalıdır. Bu amaçla bu sınır
değer problemi için 2 tane sınır şartına ihtiyaç vardır:

F
Sınır şartları : 1) x =0 → y=0 0 = C1 cos 0 + C2 sin 0 − − 0→ C1 = 0
2P

100
L dy F F
2) x = → y=y max ⇒ =0 , y=C2 sin mx − − x y′ = mC2 cos mx − − →
2 dx 2P 2P
L F F
0 = mC2 cos m − − → C2 = − →
2 2P L
2mP cos m
2
⎛ ⎞
F F F ⎜ 1 ⎟
y=− sin mx − − x = ⎜ − sin mx − x ⎟
mL 2P 2 P ⎜ m cos mL
2mP cos ⎟
2 ⎝ 2 ⎠

Maksimum çökme bulmak x=L/2 yazılararak bulunabilir.


⎡ ⎤ ⎡ mL ⎤ ⎡ mL ⎤
F ⎢ sin( mx ) ⎥ ⎢ sin( ) ⎥ ⎢ tan( )
y= ⎢ − x⎥ ise ymax =
F 2 L
− ⎥=
F 2 − L⎥
mL ⎢ ⎢ ⎥
2P ⎢
m cos( ) ⎥ 2 P ⎢ m cos( mL ) 2 ⎥ 2 P ⎢ m 2⎥
⎣ 2 ⎦ ⎣ 2 ⎦ ⎣ ⎦
mak. çökme için tg(mL/2) büyük olmalıdır. tg(mL/2)→∞ , cos(mL/2) → 0, m= n π /L olur.

Uygulama 4: de Mo’ lık moment ile çubuk eğilmeye


Mo Mo zorlanmaktadır. Bu durumda bu moment
P P
sınır şartı olarak kullanılmak
durumundadır. Başka bir ifade ile Mo
L etkisinin denkleme yansıtılması gerekir.
Moment eğilmenin 2. türevi olduğundan
Toplam önceki denklem 2 kere türetilerek y
v
yokedilir. Böylece sehimi temsil eden y
Mo nedeniyle
yerine momenti temsil eden 2 .türev gelir.
Aynı zamanda 2.mertebe olan denklem
0 x 4.mertebeye çıkacaktır. Yeni denklemde y
yerine v yazılarak diferansiyel denklem şu
İnce L uzunluğundaki çubuk eksenel P şekilde bulunur.
yükünün ve Mo eğme momentinin P
etkisindedir. Çubukta meydana gelen = m 2 olmak üzere,
maksimum çökmeyi ve eğilme momentini IE
hesaplayınız.
d 4v 2
2 d v
+ m =0
Çözüm : dx 4 dx 2
Problemin diferansiyel denklemi şu şekilde
elde edilebilir: şeklindedir. 4. mertebeden homojen lineer
diferansiyel denklemdir. Dolayısıyla genel
d2y çözüm homojen çözüme eşittir.
Önceki problemden M = IE = − Py Karekteristik denklem ise
dx 2 4 2 2
yazılabilir. Önceki ve bu problemin farkı k +m k = 0 şeklinde olup homojen
sehime-eğilmeye neden olan 2 kuvvet çözüm şu şekildedir:
yerine bir kuvvet ve bir moment olarak
değişmiş olmasısır. Şekle göre x=0 ve x=L

k 4 +m 2 k 2 = 0 → ( k 2 +m 2 ) k 2 = 0 → k1 =k 2 =0 , k 3 =mi, k 4 = − mi
genel çözüm , v = C1 +C 2 x+C3cosmx + C4sinmx
bu çözüm türetilerek x’ e bağlı moment bulunabilir:

101
dv d2v M
= C2 − mC3sinmx + mC4 cosmx, = = − m 2 C3cosmx − m 2 C4sinmx
dx dx 2 IE

Bu problemde bir sınır değer problemi olup mühendislik çözümü için 4 tane sınır şartı
gerekir. Bubların 2 tanesi sehim, 2 taneside moment olacaktır.

Sınır şartları:

1) x=0 → v=0 ⇒ 0 = C1 +C2 0+C3cosm0 + C4 sinm0 → C1 +C3 =0, C1 = − C3


v = C2 x+C3 ( cosmx − 1) + C4sinmx
C3 ( cosmL − 1) + C4sinmL
2) x=L → v=0 ⇒ 0 = C2 L+C3 ( cosmL − 1) + C4sinmL → C2 = −
L
C3 ( cosmL − 1) + C4sinmL
v= − x+C3 ( cosmx − 1) + C4sinmx
L
−M o Mo
3) x=0 → M = − M o ⇒ = − m 2 C3cosm0 − m 2 C4sinm0 → C3 =
IE IEm 2
−M o Mo M o ( cosmL − 1)
4) x=L → M = − M o ⇒ = − m2 2
cosmL − m 2 C4sinmL → C4 = −
IE IEm IE m 2sinmL

Mo M o ( cosmL − 1)
2 (
C3 ( cosmL − 1) + C4sinmL cosmL − 1) − sinmL
C2 = − = − IEm IE m 2sinmL → C2 = 0
L L

Mo 1 − cos mL mL 1 − cos mL mL
v= 2
(cos mx + sin mx − 1) , M max = − M o (cos + sin )
IEm sin mL 2 sin mL 2

Örnek Problemler
1. y′′+2y′-3y=0 22. (D2-4)y=8e2x-12
2. 4y′′+4y′+y=0 23. y′′-4y′+3y=2cosx+4sinx
3. y′′+ y=0 24. y′′+2y′+y=7+75sin2x
4. y′′+9y=0 25. (D3-D)y=x
5. 4y′′+-12y′+5y=0 26. (D2-1)y=10sin2x
6. y′′-8y′+16y=0 27. (D2+1)y=12cos2x
7. y′′-9y′+9y=0 28. y′′-3y′-4y=16x-50cos2x
8. y′′-2y′-2y=0 29. y′′+4y′+3y=15e2x+e-x
9. y′′′-6y′′+12y′-8y=0 30. (D4-1)y=e-x
10. 4y′′′+4y′′-7y′+2y=0 31. y′′+y=10e2x, y(0)=0, y′(0)=0
32. y ′′ + 2 y ′ + y = 48e cos 4 x
−x
11. y′′′-6y′′+12y′-8y=0
12. y′′-y=0, y(0)=3, y′(0)=5 33. y ′′ − 2 y ′ + 3 y = 0 y(0)=0, y ′ (0)=3
13. y′′+7y′+10y=0, y(0)=-4, y′(0)=2 34. ( D − 1) y = e sec x tan x
2 x 2

14. y′′+4y′+4y=0, y(0)=3, y′(0)=7 35. y ′′ − y ′ − 2 y = 0


15. (D2+4)y=10cos3x
36. y ′′ − y ′ − 2 y = 6 x + 6e
−x
16. (D2+4)y=8x+1-15ex
17. (D2+4)y=10cos3x 37. y ′′ − 4 y ′ + 5 y = 0
18. (D2+D)y=6+3e2x 38. y ′′ − 3 y ′ − 4 y = 16 x − 50 cos 2 x
19. (D2-3D+2)y=2x2+1 39. y ′′ + y ′ + y = 0
20. y′′-3y′-4y=6ex 40. y ′′ − 3 y ′ + 2 y = 2 x − 9 x + 6 x
3 2

21. y′′-3y′-4y=5e4x 41. y ′′ − 6 y ′ + 9 y = 0


102
42. y ′′ − y = x sin x 83. y ′′ + y = x
2 3

43. y ′′ − y ′ − 6 y = 26 − 24 x 84. ( D + 3) y = 15 x e
3 2 −3 x

44. y ′′ − 3 y ′ + 2 y = xe cos x
2x
85. y ′′ + 2 y ′ + y = 4e
x

45. y ′′ − 4 y ′ + 4 y = 6 sin( x) − 8 cos( x) 86. ( D − 4) y = 15 x e


3 2 4x

46. ( D + 2)( D − 1) y = cos 2 x + e


2 2x
87. y ′′ + 3 y ′ − 4 y = 8e +1
2x

47. y ′′ + 4 y = 2 x − 12 x + 9 y ′′′ + y ′′ − y = sin x


2
88.
48. y ′′ + y = 12 cos 2 x − sin x 89. y ′′ − 3 y ′ + 2 y = x
49. y ′′ + 2 y ′ + 10 y = 72e 2 x 90. ( D 2 + 1)( D − 2) y = sin x − 2
50. y ′′ + y = sin 3x + 4 cos x 91. y ′′ − 4 y = 8e 2 x
51. y ′′ + 4 y = 6 cos( x) 92. y ′′ + 5 y ′ + 2 y = e − x
52. y ′′ − 2 y ′ + 5 y = e x cos 2 x 93. y ′′ + 9 y = 5 cos(2 x) − 10 sin(2 x)
53. y ′′ + y = x 3 94. y′′′ − y = 5e x
54. y ′′ + 2 y ′ + 5 y = e − x sin 2 x 95. y ′′ + 2 y ′ + 8 y = 3e 4 x + 1
55. y ′′ + 2 y ′ + y = 4e x 96. ⎡⎣ ( D − 2) ( D + 1) D ⎤⎦ y = e − 2e
3 2 −x 2x

56. y ′′′ − y ′′ + y = sin 2 x + cos x 97. y ′′ − 4 y ′ + 2 y = 3 x + 2


57. y ′′ + 3 y ′ − 4 y = 8e 2 x + 1 x2
98. y ′′ − y = (2 x − 1)e
58. y ′′′ − y ′ + 5 y = e x sin x + 1 99. y ′′ + 2 y ′ − 5 y = 20
59. y ′′ − 3 y ′ + 2 y = x −3
100. ( D − 1) y = e x
2 x
x>0
60. y ′′ + 5 y ′ − 2 y = 1 − x + x 2
101. y ′′ − y ′ + 10 y = 4 x + 2 x
2

61. y ′′ − 4 y = 8e 2 x
102. y ′′ + y = sin x + x cos x + 10
x

62. ( D − 2) 2 y = 4 − 8 x + 6 xe 2 x
103. y ′′ + y = e + xe 2 x + x 2 e 2 x
2x

63. y ′′ + 9 y = 5 cos(2 x) − 10 sin(2 x)


104. y ′′ − y ′ − 2 y = e cos x − x + x + 1
x 2

64. ( D 2 − 4) y = 16 xe −2 x + 8 x + 4
105. y ′′ + 5 y ′ + 6 y = sin x − cos 2 x
65. y ′′ + 2 y ′ + 8 y = 3e 4 x + 1
106. y ′′ − 4′ + 4 y = x e − e
2 2x 2x

66. ( y ′′′ + y ′) = xe x + x 2 + sin x


107. y ′′ − 4 y ′ + 5 y = e + x sin 3 x − cos 3 x
5x

67. y ′′ − 4 y ′ + 2 y = 3x + 2
108. y ′′ − y = e − 7 + cos x
x

68. ( D − 1) 2 = e x sin x + e x x 2 − cos 3 x


109. y ′′ + 2 y ′ + 2 y = x + e cos x + xe sin x
2 −x −x
69. y ′′ + 2 y ′ − 5 y = 20
70. y′′ + y = x cos x
110. y ′′′ − 6 y ′′ + 12 y ′ − 8 = xe + x 2 e3x
2x

71. y ′′ − y ′ + 10 y = 4 x 2 + 2 x
111. y ′′ − 6 y ′ + 9 y = 2e ,
3x

72. y′′ + y = x sin x + x 2


y (0) = 0, y ′(0) = 1, y p = x 2 e 3 x
73. y ′′ − y ′ − 6 y = 26 − 24 x
112. 8 y ′′ − 6 y ′ + y = 6e + 3 x − 16,
x
74. ( y′′ + 2 y ) = x cos x + e x cos x
75. y ′′ − 4 y ′ + 4 y = 6 sin( x) − 8 cos( x) y (0) = 7, y ′(0) = 6.5, y p = 2e x + 2 x + 2
76. ( D − 1) 2 y = xe x sin x 113. y ′′ + 4 y = 12 sin 2 x,
77. y ′′ + 4 y = 2 x 2 − 12 x + 9 y (0) = 1, y ′(0) = 3, y p = 3x cos 2 x
78. ( y′′ − y ) = xe − x cos 2 x
114. y ′′ − 4 y ′ + 3 y = 10e
−2 x
,
79. y ′′ + 2 y ′ + 10 y = 72e 2 x
2e −2 x
80. ( D − 2) 2 ( D + 1) y = e 2 x x y (0) = y′(0) = 5 3, y p =
3
81. y ′′ + 4 y = 6 cos( x) 115. y ′′ − 2 y ′ + y = e sin x,
x

82. ( D − 1)( D 2 − 4) y = xe x + e 2 x y (0) = 1, y ′(0) = 0, y p = −e x sin x

103
e −2 x 138. y ′′ + ω y = 0, y (0) = A, y ′(0) = B
2
116. y ′′ + 4 y ′ + 4 y =
x2 139. y ′′ + 2 y ′ − 8 y = 0,
y (1) = 1/ e2 , y′(1) = −2 / e2 , y (0) = 0, y ′(0) = 6
y p = −e2 x ln x 140. y ′′ + 5 y ′ + 6 y = 0,
y (0) = 0, y ′(0) = 1
117. y
ıv
− 5 y ′′ + 4 y = 10 cos x,
141. y ′′ − 4 y ′ + 3 y = 2t − 8 / 3,
y (0) = 2, y′(0) = y′′(0) = y′′′(0) = 0
y (0) = 0, y ′(0) = −16 / 3
118. y ′′′ − y ′′ − 4 y ′ + 4 y = 6e ,
−x
142. y ′′ + 25 y = t , y (0) = 1, y ′(0) = 0.04
y (0) = 2, y ′(0) = 3, y ′′(0) = −1, 143. y ′′ + 4 y = 1 − 2t , y (0) = 0, y ′(0) = 0
119. y + y ′′′ − 2 y ′′ = −4 x + 18,
ıv 2
144. y ′′ + ky ′ − 2k y = 0,
2

y (1) = 3 / 2, y′(1) = −10 / 3, y (0) = 2, y ′(0) = 2k


y′′(1) = −2, y′′′(1) = 6, 145. y ′′ + π y = t ,
2 3

120. y ′′′ − 4 y ′ = 10 cos x + 5 sin x,


y (0) = 6 / π 4 , y ′(0) = 0
y (0) = 3, y ′(0) = −2, y ′′(0) = −1,
146. y ′′ + y = sin 3t , y (0) = 0 y ′(0) = 0
121. y ′′′ + y ′′ − 2 y = 2 x + 2 x,
2
147. y ′′ + y = sin t , y (0) = 0 y ′(0) = 0
y (0) = −1, y ′(0) = 0, y ′′(0) = −4, 148. y ′′ + y = t , y (0) = 0, y ′(0) = 0
122. y ′′′ + 3 y ′′ − y ′ − 3 y = 21e + 3x + 1,
x/2
149. y ′′ + 3 y ′ + 2 y = e ,
−t

y (0) = −7, y ′(0) = −4, y ′′(0) = −9, y (0) = 0, y ′(0) = 0


123. y + 10 y ′′ + 9 y = 2 sinh x,
ıv
150. y ′′ + 25 y = 5.2e ,
−t

y (0) = 0, y′(0) = 4.1, y (0) = 1.2 y ′(0) = −10.2


y′′(0) = 0, y′′′(0) = −27.9, 151. y ′′ + 2 y ′ − 3 y = 0,
124. y ′′ + 2 y ′ + 2 y = 0, y (0) = 0, y ′(0) = −2
y (0) = 0, y ′(0) = 1 152. y ′′ + 4 y = 0, y (0) = −1, y ′(0) = −8
125. y ′′ − 4 y ′ + 5 y = 0, 153. y ′′ − 4 y ′ + 4 y = 0,
y (0) = 1, y ′(0) = 2 y (0) = 3, y ′(0) = 2
126. 4 y ′′ − 4 y ′ + 37 y = 0, 154. y ′′ + 2 y ′ + 4 y = 0,
y (0) = 3, y ′(0) = 1.5 y (0) = 1, y ′(0) = 0
127. 9 y ′′ − 6 y ′ + y = 0, 155. y ′′ − y ′ − 6 y = 0, y (1) = 4, y ′(1) = 7
y (0) = 3, y ′(0) = 1 156. y ′′ + 4 y ′ + 5 y = e
−2 x
sec x
128. y ′′ + 4 y ′ + 13 y = 145 cos 2t , 157. y ′′ − 2 y ′ + y = x ln x x>0
y (0) = 9, y ′(0) = 19 158. y ′′ + y = cot x
129. y ′′ + 2 y ′ − 8 y = −256t ,
3
159. y ′′ + y = sec x
3

y (0) = 15, y ′(0) = 36


160. y ′′ + 4 y = sec 2 x
2

130. y ′′ − y = 3e , y p = e
2x 2x
161. y ′′ − 2 y ′ + y = (ln x) x>0
2

131. y ′′ − y ′ − 2 y = −4 x, y p = 2 x − 1
162. y ′′ − 2 y ′ + y = xe ln x x>0
x

132. y ′′ + y = −3 sin 2 x, y p = sin 2 x 163. y ′′ + 4 y = 3 csc 2 x 0 < x < π / 2


133. y ′′ − 2 y ′ + y = 12e / x ,
x 3
164. y ′′ + y = tan x 0 < x < π / 2
165. y ′′ + 4 y ′ + 4 y = e x
−2 x -2
y (0) = 0, y ′(0) = 1, y p = x 2 e 3 x x>0
166. y ′′ − 2 y ′ + y = e sin x
x −1
134. y ′′ + 3 y′ − 4 y = 5e , y p = xe
x x

135. y ′′ + 3 y′ − 4 y = −6.8sin x, 1
167. y ′′ + 3 y ′ + 2 y =
y p = sin x + 0.6 cos x 1+ ex
1
136. y ′′ + 4 y = 0, y (0) = 2 y ′(0) = −8 168. y ′′ + y =
1 + sin x
137. 4 y ′′ + π y = 0, y (0) = 0, y ′(0) = 1
2

104
169. y ′′ − y ′ − 2 y = 2 x + 5
2 184. y ′′ − 2 y ′ + y = 3x + 25 sin(3x)
185. y ′′ − 2 y ′ − 3 y = 8e
3x
170. y ′′ + 4 y = 8 x − 20 x + 16 x − 18
3 2

186. y ′′ − y ′ − 6 y = 12 xe
x
171. y ′′ − 2 y ′ + 10 y = 20 x + 2 x − 8
2

172. y ′′ − 6 y ′ + 8 y = 3e
x 187. y ′′ + y ′ = 5 + 10 sin( 2 x )
173. y ′′ − 3 y ′ + 2 y = 10 sin x 188. y ′′ + 4 y ′ − 12 y = x + cos(3 x )
189. y ′′′ + 2 y ′′ − y ′ − 2 y = 12e
2x
174. y ′′ − 4 y ′ + 13 y = 3e − 5e
2x 3x

190. y ′′ + 3 y ′ − 4 y = −13.6 sin x


175. y ′′ − 4 y ′ = 36 x − 2 x + 24
2

191. y ′′′ − y ′ = 10 cos 2 x


176. y ′′ + 4 y ′ = 3 cos(3 x) + sin( 2 x )
192. y − 5 y ′′ + 4 y = 80e
ıv 3x
177. y ′′ + 2 y ′ + y = −3e + 8 xe + 1
−x −x

193. y ′′′ − 3 y ′′ + 3 y ′ − y = 12e


x
178. y ′′ − 4 y = 5 sinh( 2 x )
194. y ′′′ + 2 y ′′ − y ′ − 2 y = 1 − 4 x
3
179. y ′′ − y = x − 4 x − 11x + 9
3 2

195. y ′′′ + 3 y ′′ + 3 y ′ + y = 16e + x + 3


x
180. y ′′ − y ′ − 6 y = 8e
2x

196. y ′′′ + 5 y ′′ + 7 y ′ − 13 y = −48 cos x − 36 sin x


181. y ′′ − 4 y ′ + 5 y = 21e
2x

182. y ′′ + 6 y ′ + 9 y = 9 cos(3x)
183. y ′′ − 4 y = 8 x + 2e
2 3x

2.8.2 Euler -Cauchy diferansiyel denklemi

En genel halde denklem şu formdadır :

n −1 n−2
dny n −1 d y n−2 d y 2
2 d y dy
( Ax + B) n n
+ ( Ax + B ) n −1
+ ( Ax + B ) n−2
+ ... + ( Ax + B ) 2
+ an −1 ( x) + Cy = f ( x)
dx dx dx dx dx

f(x) ≠ 0 ise homojen olmayan diferansiyel denklem olarak isimlendirilir. Değişken katsayılı
bir denklemdir. Homojen olmayan bir denklemin genel çözümü (y) homojen (yH) ve homojen
olmayan çözüme (yP) bağlı olarak şu şekilde bulunur.

y = yH + yP
Bu denklemin çözümü Ax+B=et değişken dönüşümü ile bulunan sabit katsayılı form
vasıtasıyla elde edilir. t yeni bağımsız değişken olup yeni diferansiyel denklemin çözümüyle
y=y(t) şeklinde bir fonksiyon elde edilir. Bu çözüm fonksiyonda t=ln(Ax+B) yazılarak orijinal
değişkenler ile çözüm elde edilir. Bağımsız değişkenin t ye aktarılması esnasında zincirleme
türev kuralı kullanılarak x yokedilir. Aynı zamanda değişken katsayı sabit katyası haline
dönüşür.
dx dt
Ax+B =e t ise A = e t , = Ae −t ,
dt dx

dy dy dt dy d d2 d3
y' = = = Ae −t = Ae −t Dy D= , D2 = 2 , D3 = 3
dx dt dx dt dt dt dt

d2y d dy −t dy dt −t dy
2
−t d y
y' ' = 2
= ( y ' ) = ( Ae ) = ( − Ae + Ae 2
) Ae −t = A 2 e − 2t ( D 2 y − Dy )
dx dx dt dt dx dt dt

d3y d dy 2 − 2t 2 dt
y' ' ' = 3
= ( y' ' ) = ( A e ( D y − Dy )) = A 3 e −3t ( D 3 y − 3D 2 y + 2 Dy )
dx dx dt dx
105
şeklinde istendiği kadar işleme devam edilir. Sonuçta yeni diferansiyel denklem sabit
katsayılı diferansiyel denklem olacaktır. Bu ise bilinen metodlarla çözülür.

Problem 1: x 3 y′′′ + 3x 2 y′′ +xy′ − 8y = 0 diferansiyel denklemini çözünüz.

Çözüm: Denklem homojen olduğu için yP=0 olacağından genel çözüm homojen çözüme eşit
olacaktır ( y = y H ) . Türev derecesi ve x’ in derecesi uyumlu gittiği için euler denklemidir.

dx dt
Ax+B =e t , A = 1 ve B=0 → x =e t ise = et , = e−t ,
dt dx

dy dy dt dy d d2 d3
y'= = = e−t = e− t Dy D= , D 2 = 2 , D3 = 3
dx dt dx dt dt dt dt

d2y d dy − t dy dt − t dy
2
−t d y
y '' = 2 = ( y ') = (e ) = (−e +e 2
)e− t = e −2t ( D 2 y − Dy )
dx dx dt dt dx dt dt

d3y d dy dt
y ''' = 3
= ( y '') = (e −2t ( D 2 y − Dy )) = e −3t ( D 3 y − 3D 2 y + 2 Dy )
dx dx dt dx

bu değişimler denkleme taşınarak;

e3t ⎡⎣e −3t ( D 3 y − 3D 2 y + 2 Dy ) ⎤⎦ + 3e 2t ⎡⎣e −2t ( D 2 y − Dy ) ⎤⎦ +e t ⎡⎣ e − t Dy ⎤⎦ − 8y = 0


( D 3 y − 3D 2 y + 2 Dy ) + 3( D 2 y − Dy ) + Dy − 8 y = 0
(D 3
− 8 ) y = 0 → k 3 − 8 = 0 ⇒ ( k − 2 ) ( k 2 + 2k + 4 ) = 0 → k1 = 2, k2 = −1 − 3i , k2 = −1 + 3i

( )
y = yH = C1e2t + e− t C2 sin 3t + C3 cos 3t , x =e t → t = ln x

(C sin 3 ln x + C3 cos 3 ln x )
(
y = C1e 2ln x + e− ln x C2 sin 3 ln x + C3 cos 3 ln x = C1 x 2 + ) 2

Problem 2: (2x+1) 2 y′′ − (2x+1)y′+y = 0 diferansiyel denklemininin çözümünü bulunuz

dx dt
Çözüm: Ax+B =e t , A = 2 ve B=1 → 2x+1 =e t ise 2 = et , = 2e −t ,
dt dx

dy dy dt dy d d2
y' = = = 2e −t = 2e −t Dy D= , D2 = 2
dx dt dx dt dt dt

d2y d dy −t dt −t dy
2
−t d y
y' ' = 2 = ( y' ) = (2e Dy ) = (−2e + 2e 2
)2e −t = 4e − 2t ( D 2 y − Dy )
dx dx dt dx dt dt

Bulunan değerler denklemde yerine yazılarak

106
(e t ) 2 4e −2t ( D 2 y − Dy ) − (e t )2e− t Dy +y = 0
4( D 2 y − Dy ) − 2 Dy +y = 0 → ( 4 D 2 − 6 D +1) y = 0 ⇒ 4k 2 − 6k+1=0 → k1 = 0.19, k2 = 1.31
y = C1e0.19t + C2 e1.31t , 2 x + 1 = et → t = ln ( 2 x + 1) ⇒
y = C1e0.19ln ( 2 x +1) + C2 e1.31ln ( 2 x +1) = C1 ( 2 x + 1) + C2 ( 2 x + 1)
0.19 1.31

Problem 3: x 3 y′′′ − 3x 2 y′′+6xy′ − 6y = x 4 lnx diferansiyel denklemini çözünüz.

Çözüm: Değişken katsayılı non-homojen diferansiyel denklemdir. y = yH + yP

dx dt
x =e t ise = et , = e−t ,
dt dx

dy dy dt dy d d2 d3
y'= = = e−t = e− t Dy D= , D 2 = 2 , D3 = 3
dx dt dx dt dt dt dt

d2y d dy − t dy dt − t dy
2
−t d y
y '' = 2 = ( y ') = (e ) = (−e +e 2
)e− t = e −2t ( D 2 y − Dy )
dx dx dt dt dx dt dt

d3y d dy dt
y ''' = 3
= ( y '') = (e −2t ( D 2 y − Dy )) = e −3t ( D 3 y − 3D 2 y + 2 Dy )
dx dx dt dx

bu değişimler denkleme taşınarak;

e3t ⎡⎣e −3t ( D 3 y − 3D 2 y + 2 Dy ) ⎤⎦ − 3e 2t ⎡⎣ e −2t ( D 2 y − Dy ) ⎤⎦ +6e t ⎡⎣ e −t Dy ⎤⎦ − 6y = e 4t lne t = te 4t


( D 3 y − 3D 2 y + 2 Dy ) − 3( D 2 y − Dy ) + 6 Dy − 6 y = te 4t , y=y H +y P → homojen çözüm
(D 3
− 6 D 2 + 11D − 6 ) y = 0 → k 3 − 6k 2 + 11k − 6 = 0 ⇒ ( k − 1)( k − 2 )( k − 3) = 0 → k1 = 1, k2 = 2, k3 = 3
yH = C1et + C2 e 2t + C3e3t

Özel çözüm f (t ) = te 4t ve türevlerine benzetilerek bulunabilir:


f (t ) = te 4t → f ′(t ) = e 4t + 4te 4t , f ′′(t ) = 8e 4t + 16te 4t y P = ( A + Bt ) e4t
yP = ( A + Bt )e 4t , yP′ = ( B + 4 A + 4 Bt )e 4t , yP′′ = (8 B + 16 A + 16 Bt )e 4t ve
yP′′′ = (48 B + 64 A + 64 Bt )e 4t non-homojen diferansiyel denkleme taşınarak

(48B + 64 A + 64 Bt )e 4t − 6 (8B + 16 A + 16 Bt )e 4t + 11 ( B + 4 A + 4 Bt )e 4t − 6 ( A + Bt )e 4t = te 4t ,
48 B + 64 A + 64 Bt − 48 B − 96 A − 96 Bt + 11B + 44 A + 44 Bt − 6 A − 6 Bt = t ,
48 B + 64 A + 64 Bt − 48 B − 96 A − 96 Bt + 11B + 44 A + 44 Bt − 6 A − 6 Bt = t ,

11B+6A − 6Bt=t, − 6B=1, 11B+6A=0 →


1 11
taraf tarafa eşleme yapılark B = − ve A = bulunacaktır.
6 6
1 1
yP = (11 − t )e 4t ise genel çözüm y = C1et + C2 e 2t + C3e3t + (11 − t )e 4t
6 6

ters dönüşüm yapılarak t= lnx yazılırsa orijinal çözüm bulunmuş olur.


107
1 1
y = C1eln x + C2 e 2ln x + C3e3ln x + (11 − ln x)e 4ln x , y = C1 x + C2 x 2 + C3 x 3 + (11 − ln x) x 4
6 6

Problem 4: 4x 2 y′′′+12xy′′+3y′= 0 denklemini y(1)=0, y′(1)=1.5 ve y′′(1)= − 1.75 şartlarıyla


birlikte çözünüz.

Çözüm: Denklem normalde euler formunu sağlamıyor. Bununla birlikte denklem taraf tarafa
x ile çapılırsa uygun form elde edilebilir. 2. bir çözüm olarak denklemin merbesi
düşürülebilir.
x ( 4x 2 y′′′+12xy′′+3y′ ) = 0 ise 4x 3 y′′′+12x 2 y′′+3xy′= 0 veya
y′=Z, y′′=Z′ ve y′′′=Z′′ ise 4x 2 Z′′+12xZ′+3Z= 0
İlk hal tercih edilerek
dx dt dy
x =e t ise = et , = e−t , y ' = = e − t Dy ,
dt dx dx

y '' = e −2t ( D 2 y − Dy ) y ''' = e −3t ( D 3 y − 3D 2 y + 2 Dy )

bu değişimler denkleme taşınarak;

4e3t ⎡⎣e −3t ( D 3 y − 3D 2 y + 2 Dy ) ⎤⎦ + 12e 2t ⎡⎣ e −2t ( D 2 y − Dy ) ⎤⎦ +3e t ⎡⎣ e− t Dy ⎤⎦ =0


4( D 3 y − 3D 2 y + 2 Dy ) + 12( D 2 y − Dy ) + 3Dy = 0, y=y H
1 1
( 4D − D ) y = 0 → 4k 3 − k = 0 ⇒ k ( 4k 2 − 1) = 0 → k1 = 0, k2 = − , k3 =
3

2 2
t t ln x ln x
− − C
y = C1e 2 + C2 e 2 + C3 y = C1e 2 + C2 e 2 + C3 , y = 1 + C 2 x + C3
x
C
x=1 ise y=0 0 = 1 + C 2 1 + C3 C1+C2+C3=0 (I)
1
1 C1 1 1 C1 1
x=1 ise y’=1.5 y ' = − 3/ 2
+ C2 1.5 = − + C2 , -C1+C2= 3 (II)
2x 2 x 2 2
3 C1 1 3 C1 1
x=1 ise y’’=-1.75 y ' ' = 5/ 2
− C 2 3 / 2 − 1.75 = − C 2 , 3C1-C2=-7 (III)
4x 4x 4 4
I, II ve III nolu denklemler çözülerek, C1=-2, C2=1 ve C3=1 bulunur.

2
Genel çözüm, y = − + x +1
x

2.8.3 Kuvvet Serileri ile Diferansiyel Denklem Çözümü

En genel halde denklem şu formdadır:


dny d n −1 y d n−2 y d2y dy
a0 ( x) n + a1 ( x) n −1 + a2 ( x) n − 2 + ... + an − 2 ( x) 2 + an −1 ( x) + an ( x) y = f ( x)
dx dx dx dx dx

f(x)≠0 ise homojen olmayan diferansiyel denklem olarak isimlendirilir. an(x) katsayıları
bağımsız değişkene bağlı polinom fonsiyonel yapılardır. Eğer an(x) trigonometrik,
expolansiyel veya logaritmik bir fonksiyon ise çözüm mümkün olmayabilir. Homojen
108
olmayan bir denklemin genel çözümü (y) homojen (yH) ve homojen olmayan çözüme (yÖ)
bağlı olarak şu şekilde bulunur.

y = yH + yÖ

Bu tür denklemlerde özel çözümün bulunması çok zor olabilmektedir. Sabit katsayılı
denklemlerde olduğu gibi özel çözüm, ya homojen çözüme yada homojen olmayan kısmı
gösteren f(x) fonksiyonuna bağlı olarak bulunabilir. Genellikle, f(x) fonksiyonunun seri
açılımı alınmadan çözüm üretmek zordur. Homejen kısımlarının çözümü ise kuvvet serileri
vasıtasıyla bulunabilir. Kuvvet serisi bağımlı ve bağımsız değişkenler arasında olup, x0=0
orijin noktası veya seri merkezi için için şu şekildedir.


y = ∑ C n x n =C0 + C1 x + C2 x 2 + C3 x 3 + C 4 x 4 + C5 x 5 + .... + Cn x n (1)
n =0

Bu çözüm tekniğinde diferansiyel denklemin çözümünün bir n. dereceden polinom olduğu


kabul edilir. Amaç, önerilen çözümün ana diferansiyel denklemi sağlaması prensibine bağlı
olarak Cn katsayılarını belirlemektir. Bu amaçla serinin gerekli olan sayıda türevi alınarak ana
diferansiyel denkleme taşınır. Çözüm sonrasında elde edilen yapıda genellikle yine bir seridir.
Çok az olarak belirli fonksiyonların serileri elde edilebilir. Seri sonsuza kadar giden bir
toplamı temsil etmektedir. Bu nedenle pratik olması bakımından ilk üç beş terimden sonraki
kısımlar ihmal edilebilmelidir. Bunu yapabilmek içinde serinin yakınsak bir seri olması
gerekir. Eğer seri ıraksak ise bulunacak çözümün pratik yönden bir ehemniyeti yoktur.
Mühendislikte genellikle hesaplamalar 2. mertebe diferansiyel denklemler üzerinde
uygulandığı için burada da 2. mertebe için gerekli teknikler verilecektir. 2. mertebe bir
denklem ise şu şekilde genelleştirilebilir.

y′′+p1 (x)y′+p 2 (x)y=f(x) (2)

p1(x) ve p2(x) fonksiyonları bütün x değerleri için tanımlı olması halinde (1) denklem ile
tanımlanan seri formu ile çözüm üretilebilir. (1) formu ile meydana getirilen çözüm tekniği
adi noktalar civarında çözüm olarak isimlendirilir. Eğer belirli x değerleri için tanımsızlık
mevcut ise serinin aşağıdaki formu kullanılmalıdır.


y = ∑ Cn x n + r (3)
n=0

Çözüm sahasının merkezi veya beklenen seri çözüm merkezi sıfırdan farklı ise yukarıdaki
seriler x0 civarında düşünülmelidir. Bu durumda yeni formlar şu şekilde olur:

∞ ∞
y = ∑ Cn ( x − x0 ) n ve y = ∑ Cn ( x − x0 ) n+r (4)
n =0 n =0

Burada r bir reel veya imajiner sayıdır. Bu tür çözümede aykırı noktalar civarında çözüm
denir. Aykırı noktalar civarında çözümde 2. mertebe bir denklem için iki tane r kökü
bulunmalıdır. Bu r köklerinin durumuna göre homojen çözümler şu şekilde olacaktır.

109
∞ ∞
I - r1 ≠r2 ise y = ∑ Cn x n + r1 + ∑C x n
n + r2

n =0 n =0
∞ ∞

II- r1=r2 =r ise, y1 = ∑ Cn x n+r


ve y 2 = ∑ C n x n + r + y1 ln( x ) , y = y1 + y2
n =0 n=0

Bunlara ilave olarak bulunacak kök değerlerinin farkının (r1-r2) tamsayı olduğu durumlarda (I)
ile önerilecek çözüm sınır ve başlangıç ve sınır şartlarını sağlamayabilir. Bu durumlarda (II)
ile verilen durum kullanılabilir.

Problem 1: y′′+xy′+(x 2 +2)y=0 diferansiyel denklemini x=0 civarında çözünüz.

Çözüm : p1(x) = x ve p2(x) = x2 + 2 bütün x noktaları için tanımlıdır. Bu durumda adi


noktalar civarında çözüm aranmalıdır.
∞ ∞ ∞
y = ∑ Cn xn , y ' = ∑ nCn x n −1 ve y ' ' = ∑ n ( n − 1)Cn x n − 2
n= 0 n=0 n=0

serinin kendisi ve türevleri diferansiyel denkleme taşınır.


∞ ∞ ∞
( x 2 + 2 )∑ C n x n + x∑ nC n x n −1 + ∑ n ( n − 1) C n x n − 2 = 0
n= 0 n= 0 n= 0

Son ifedede diferansiyel yapı kaybolmuştur ancak net bir çözüm fonksiyonu mevcut değildir.
2. mertebe bir diferansiyel ifade için iki tane integral sabiti olması yeterlidir. Bu nedenle son
ifadedeki sonsuz tane C sabiti sayısı ikiye indirgenmelidir.
∞ ∞ ∞ ∞
2∑ C n x n + ∑ C n x n + 2 + ∑ nC n x n + ∑ n( n − 1)C n x n − 2 = 0
n=0 n=0 n=0 n=0
∞ ∞ ∞

∑ ( n + 2) C x + ∑ C x
n=0
n
n

n=0
n
n+2
+ ∑ n( n − 1)C n x n − 2 = 0
n=0
(I) (II) (III)

C lerin yokedilmesi veya birbirlerine göre değişimlerinin ne olduğunu anlamak için ve netice
olarak sayısının diferansiyel denklem mertebesine indirgenmesi için sol tarafın sıfır olması
gerekir. Bu form ile üç ayrı seri sıfıra eşitlenmelidir. Fakat bu durumda I.serinin sıfır olmasını
sağlayan Cn değerleri II. ve III.serilerin sıfır olmasını sağlamayacaktır. Aynı şekilde II.serinin
sıfır olmasını sağlayan Cn değerleri diğerlerini sıfırlamayacaktır. Bu durumda ise önerilen
çözümün diferansiyel denklemi sağlaması prensibi bulunamayacaktır. Eğer son ifadede üç seri
bir seri haline getirilebilirse çözüm meydana getirilebilir. Veya üç serinin açılımları yazılarak
aynı xn katsayısı altında toplanır. xn≠0 olacağı için xn’ nin katsayıları çözümün tamamlanması
bakımından sıfırlanır. Böylece C ler arasında bir korelasyon oluşturulabilir. İlk terimler için
üç seri açılırsa;

2Co + 3C1x + 4 C2 x2 + 5 C3x3 + 6C4x4 + 7C5 x5 + 8 C6x6 + 9 C7 x7 + ......


+ Co x2 + C1x3 + C2 x4 + C3x5 + C4x6 + C5 x7 + C6x8 + C7 x 9 + .....
+ 0 + 0+ 2 C2 + 6 C3x1 + 12C4x2 + 20C5 x3 + 30C6x4 + 42C7 x5 + ... = 0

elde edilir. Denklemin sağ tarafı sıfırdır. Sol tarafın sıfır olması, yani önerilen seri yapının
diferansiyel denklemi sağlaması için,

110
sabitler toplamı sıfır olmalıdır : 2Co + 2 C2 = 0 ise C2 = -C0
x katsayısı sıfır olmalıdır : 3C1 + 6 C3 = 0 ise C3 = -C1 /2
x2 katsayısı sıfır olmalıdır : 4 C2 + C0 + 12C4 = 0 ise C4 = C0 /4
x3 katsayısı sıfır olmalıdır : 5 C3 + C1 + 20C5 = 0 ise C5 = 3 C1 /40
x4 katsayısı sıfır olmalıdır : 6 C4 + C2 + 30C6 = 0 ise C6 = -C0 /60
x5 katsayısı sıfır olmalıdır : 7 C5 + C3 + 42C7 = 0 ise C7 = - C1 /1680

bu şekide işlem istenildiği kadar yapılır. Amaç c ler arasındaki korelasyonu belirlemektir.
Yukarısı analiz edilecek olursa bütün c değerleri c1 ce c0 bağlı olarak bulunduğundan sonuçta
sadece iki tane sabit kalacaktır. Bu sabitler integral sabiti olup sınır ve başlangıç şartlarıyla
bulunabilir. Sonuçta çözüm şu şekildedir:

y = ∑ C n x n = Co + C1x + C2 x2 + C3x3 + C4x4 + C5 x5 + C6x6 + C7 x7 + ......
n= 0

y = C0 ( 1- x2 + x4/4 - x6 /60 +....) + C1 (x -x3/2 + 3 x5/40 - x7/1680 + .....)

Sonuca dikkat edilirse serinin ilk terimleri ele alınmıştır. Dolayısıyla daha sonraki terimler
mutlaka mühendislik açısından ihmal edilir büyüklükte olmalıdır. Çözüm serisi yakınsak bir
seri olmalıdır. Yukarıdaki çözüm şekli basit fakat, daha fazla terim için açılımın zaruri olması
halinde uygun olmayan bir tekniktir. Aynı problem aşağıdaki yolla daha matematiksel ve
genel bir form ile çözüm verebilir.
∞ ∞ ∞

∑ ( n + 2) C x + ∑ C x
n=0
n
n

n=0
n
n+2
+ ∑ n( n − 1)C n x n − 2 = 0
n=0
(I) (II) (III)

Üç seri bir Σ işareti altında toplanmalıdır. Bunun yapılabilmesi için serinin başlangıç değerleri
ve x değişkeninin üstleri aynı olmalıdır. Çözümün son halinde, başlangıç değerleri aynı
olmasına rağmen x üsleri eşit değildir. Bu eşitlik şu şekilde sağlanır: Serinin birisi referans
şeçilerek diğerleri buna benzetilir. I.seri referans seçilirse,
∞ ∞ ∞

∑ ( n + 2) C n x n
n=0
∑ Cn xn +2
n=0
∑ n( n − 1)C x
n=0
n
n−2

n+2 = m n-2=k
n=m-2 n=k+2 ise
∞ ∞ ∞

∑ ( n + 2) C n x n + ∑ C m − 2 x m +
n=0 m= 2
∑ ( k + 2)( k + 1)C
k = −2
k +2 xk = 0

Son ifadede n, m ve k fonksiyon olarak sadece birer gösterim semboludurlar. Yani bir
isimlendirme olup m ve k nın tekrar n şeklinde isimlendirilmesi bir hata olmaz. Önemli olan
taşıdığı sayısal değerlerdir. m ve k n ’ye dönüştürülürse,
∞ ∞ ∞

∑ ( n + 2) C x
n=0
n
n
+ ∑ Cn −2 x +
n=2
n
∑ ( n + 2)( n + 1)C
n = −2
n+2 xn = 0

(I) (II) (III)

Yeni halde x değişkenin üstleri eşitlenmiştir. Fakat, yeni halde serinin başlangıç değerleri
farklı hale gelmiştir. Başlangıç değerlerinin aynı olması için üç seri, en yüksek başlangıç
değerine kadar açılır. En yüksek değer 2 olduğuna göre I ve III 2’ ye kadar açılırsa aşağıdaki
form bulunur:

111
∞ ∞ ∞
2Co+3C1x+0 + 0 + 2C2 + 6C3x + ∑ ( n + 2)C n x n + ∑ C n − 2 x n + ∑ ( n + 2)( n + 1)C n + 2 x n = 0
n=2 n=2 n=2
∞ ∞ ∞
(2Co+ 2C2) + (6C3+3C1)x + ∑ ( n + 2) C n x n + ∑ C n − 2 x n + ∑ ( n + 2)( n + 1)C n + 2 x n = 0
n=2 n=2 n=2

Diferansiyel denklemin sağlanması için,


sabitler toplamı sıfır olmalıdır: 2Co + 2 C2 = 0 ise C2 = -C0
x katsayısı sıfır olmalıdır : 3C1 + 6 C3 = 0 ise C3 = - C1 /2

Geriye kalan seriler x üsleri ve seri başlangıç noktaları aynı olduğu için bir Σ işareti altında
toplanabilir:

∑ [C
n=2
n-2 ]
+ ( n + 2)( n + 1)C n + 2 + ( n + 2)C n x n = 0

Diferansiyel denklemi çözümün sağlaması için x≠0 olacağı için köşeli parantez içerisindeki
ifade sıfır olmalıdır. Bu ifade n ≥ 2 için geçerlidir. Bu ifadeden en yüksek indisli C çekilirse
aşağıdaki yapı elde edilir,

∞ ( n + 2)C n + C n-2
∑ [C
n=2
n -2 + (n + 2)(n + 1)C n+ 2 + (n + 2)C n ] = 0 ise C n+2 = −
( n + 2)( n + 1)
( n≥2 )

Bu aşamadan sonra n nin değişik değerleri için C değerleri arasında korelasyon bulunur.

4C2 + C 0 − 4C0 + C 0 3C0 C0


n=2 ise C4 = − =− = =
12 12 12 4
5C + C1 5(−C1 / 2) + C1 − 5C1 + 2C1 3C1
n=3 ise C5 = − 5 =− = =
20 20 40 40
6C5 + C 3 6(C0 / 4) − C 0 6C0 − 4C0 C
n=4 ise C6 = − =− =− =− 0
30 30 120 60
7C5 + C 3 7(3C1 / 40) − C1 / 2 21C1 − 20C1 C
n=5 ise C7 = − =− =− =− 1
42 42 1680 1680

Problem 2: y′′+(x − 1)y=e x diferansiyel denklemini x=0 civarında çözünüz.

Çözüm : Verilen denklem homojen olmayan diferansiyel denklemdir. Bu nedenle sadece


homejen kısmı düşünülerek çözüm aranmamalıdır. Homojen olmayan çözüm ise ya sabitlerin
değişimi metodu ile yada sağ taraftaki fonksiyonda yakınsak olmak şartıyla seriye açılıp
işleme dahil edilebilir. Bu nedenle sağ taraftaki ex fonksiyonu seriye açılmalıdır. p1(x) = 0 ve
p2(x)=x-1 bütün x noktaları için tanımlıdır. Bu durumda adi noktalar civarında çözüm
aranmalıdır.
∞ ∞ ∞
y = ∑ Cn x n
, y ' = ∑ nC n x n −1
ve y ' ' = ∑ n ( n − 1)C n x n − 2
n= 0 n=0 n=0

serinin kendisi ve türevleri diferansiyel denkleme taşınır. Daha önceki bölümlerde ex in x=0
civarında seri açılımı bulunmuştu,

1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 1
ex = 1 + x + x + x + x + x + x .... = ∑ x n
2! 3! 4! 5! 6! n =0 n!

112
∞ ∞ 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6
( x − 1)∑ C n x n + ∑ n(n − 1)C n x n− 2 = 1 + x + x + x + x + x + x ...
n =0 n =0 2! 3! 4! 5! 6!

Son ifedede diferansiyel yapı kaybolmuştur, ancak net bir çözüm fonksiyonu mevcut değildir.
2. mertebe bir diferansiyel ifade için iki tane integral sabiti olması yeterlidir. Bu nedenle son
ifadedeki sonsuz tane C sabiti ikiye indirgenmelidir.

∞ ∞ ∞ 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6
∑ Cn x n+1 − ∑ Cn x n + ∑ n(n − 1)Cn x n−2 = 1 + x +
n =0 n =0 n =0 2!
x + x + x + x + x ...
3! 4! 5! 6!

C lerin yokedilmesi veya birbirlerine göre değişimlerinin ne olduğunu anlamak için ilk 4 veye
5 tane n değeri için seri açılımı yapılır. Daha sonra çözümün diferansiyel denklemi sağlamsı
prensibi gereği katsayılar taraf tarafa eşitlenir.

C1x - C2 x2 - C3x3 - C4x4 - C5 x5 - C6x6 - C7 x7 + ...


-Co -
+ Co x + C1x2 + C2 x3 + C3x4 + C4x5 + C5 x6 + C6x7 + C7 x 8 + ...
+ 0 + 0+2C2 + 6C3x + 12C4x2 + 20C5 x3 + 30C6x4 + 42C7 x5 + 56C8x6... =
1 2 1 3 1 4 1 5 1 6
=1 + x + x + x + x + x + x ...
2! 3! 4! 5! 6!
sabitler iki taraf için eşit olmalıdır: -Co+2C2=1 ise C2= (C0+1)/2
x katsayısı iki taraf için eşit olmalıdır : -C1+C0 + 6C3 = 1 ise C3=(1-C0 +C1) /6
1 1
x2 katsayısı iki taraf için eşit olmalıdır : -C2+C1+12C4 = ise C4=( -C1+C2 )/12
2! 2!
1 1
C4=( -C1+(C0+1)/2 )/12=( -C1+C0/2+1/2 )/12=(2-2C1+C0)/24
2! 2!
1 1
x3 katsayısı iki taraf için eşit olmalıdır : -C3+C2+20C5= ise C5 =( +C3-C2 )/20
3! 3!
1
C5 =( +(1-C0 +C1) /6-(C0+1)/2 )/20=(1+(1-C0 +C1)-3(C0+1) )/120=(C1-4C0-1)/120
3!
1 1
x4 katsayısı iki taraf için eşit olmalıdır : -C4+C3+30C6= ise C6=( +C4 –C3) /30
4! 4!
1
C6=( +(2-2C1+C0)/24–(1-C0+C1)/6) /30=(1+(2-2C1+C0)–4(1-C0+C1) ) /720=(-6C1+5C0-1)/720
4!
1 1
x5 katsayısı iki taraf için eşit olmalıdır : -C5+C4+42C7 = ise C7=( +C5-C4) /42
5! 5!
1
C7=( +(C1-4C0-1) )/120-(2-2C1+C0)/24) /42=(1+(C1-4C0-1)-5(2-2C1+C0)) /5040=
5!
=(-10+11C1-9C0-) /5040

bu şekilde işlem istenildiği kadar yapılır. Amaç C ler arasındaki korelasyonu belirlemektir.
Yukarısı analiz edilecek olursa bütün C değerleri C1 ce C0 bağlı olarak bulunduğundan
sonuçta sadece iki tane sabit kalacaktır. Bu sabitler integral sabiti olup sınır ve başlangıç
şartlarıyla bulunabilir. Sonuçta yukarıda bulunan C değerleri seriye taşınarak çözüm şu
şekilde bulunur:

y = ∑ C n x n = Co + C1x + C2 x2 + C3x3 + C4x4 + C5 x5 + C6x6 + C7 x7 + ......
n= 0
y=Co+C1x+(C0+1)x2/2+(1-C0+C1)x3/6+(2-2C1+C0)x4/24+(C1-4C0-1)x5/120+
113
+(-6C1+5C0-1)x6/720+(-10+11C1-9C0-) x7 /5040+ ......

y=C0(1+x2/2-x3/6+x4/24-4x5/120+5x6/720-9x7/5040+...)+C1(x+x3/6-2x4/24+x5/120-
6x6/720+11x7/5040+.....)+x2/2+x3/6+2x4/24-x5/120-x6/720-11x7 /5040+ ......

Sonuca dikkat edilirse serinin ilk terimleri ele alınmıştır. Dolayısıyla daha sonraki terimler
mutlaka mühendislik açısından ihmal edilir büyüklükte olmalıdır. Çözüm serisi yakınsak bir
seri olmalıdır. Yukarıdaki çözüm şekli basit fakat, daha fazla terim için açılımın zaruri olması
halinde uygun olmayan bir tekniktir. Aynı problem aşağıdaki yolla daha matematiksel ve
genel bir form ile çözüm verebilir.

∞ ∞ ∞ 1
∑C
n =0
n x n +1
− ∑ C n x + ∑ n(n − 1)C n x
n =0
n

n =0
n−2
=e =
x
∑ n! x
n =0
n

(I) (II) (III)


Üç seri bir Σ işareti altında toplanmalıdır. Bunun yapılabilmesi için serinin başlangıç değerleri
ve x değişkeninin üstleri aynı olmalıdır. Çözümün son halinde, başlangıç değerleri aynı
olmasına rağmen x üsleri eşit değildir. Bu eşitlik şu şekilde sağlanır: Serinin birisi referans
şeçilerek diğerleri buna benzetilir. I.seri referans seçilirse,

∞ ∞ ∞ 1
∑C
n =0
n x n +1
− ∑ C n x + ∑ n(n − 1)C n x
n =0
n

n =0
n−2
= ∑ n! x
n =0
n

n+1 = m n-2=k
n=m-1 n=k+2 ise


∞ ∞ ∞ 1
∑ Cm−1 x m−1+1 − ∑ Cn x n +
m −1=0 n =0
∑ (k + 2)(k + 1)Ck +2 x k +2−2 =
k +1= 0
∑ n! x
n =0
n

Son ifadede n, m ve k fonksiyon olarak sadece birer gösterim semboludurlar. Yani bir
isimlendirme olup m ve k nın tekrar n şeklinde isimlendirilmesi bir hata olmaz. Önemli olan
taşıdığı sayısal değerlerdir. m ve k n ’ye dönüştürülürse,


∞ ∞ ∞ 1
∑C
n =1
n −1 x − ∑ C n x + ∑ (n + 2)(n + 1)C n+ 2 x =
n

n =0
n

n = −1
n
∑ n! x
n =0
n

(I) (II) (III)

Yeni halde x değişkenin üstleri eşitliğin her iki tarafı içinde eşitlenmiştir. Fakat, yeni halde
serinin başlangıç değerleri farklı hale gelmiştir. Başlangıç değerlerinin aynı olması için üç
seri, en yüksek başlangıç değerine kadar açılır. En yüksek seri başlangıç değeri değer 1
olduğuna göre I, II ve III nolu seriler 1’ e kadar açılırsa aşağıdaki form bulunur:


∞ ∞
⎛ ∞
⎞ 1
∑ C n −1 x n
− (C 0 + ∑ C n x n
) + ⎜ 0 + 0 + 2C 2 + ∑ (n + 2)(n + 1)C n+ 2 x n ⎟ = 1 + ∑ n! x n

n =1 n =1 ⎝ n =1 ⎠ n =1

Diferansiyel denklemin sağlanması için,


sabitler toplamı sıfır olmalıdır: -Co + 2C2 = 1 ise C2= (C0+1)/2

Geriye kalan seriler x üsleri ve seri başlangıç noktaları aynı olduğu için bir Σ işareti altında
toplanabilir:
∞ ∞
xn
∑ [C n -1 + ( n + 2 )( n + 1)C n+2 − C n ]x n
= ∑
n =1 n =1 n!

114
Diferansiyel denklemi çözümün sağlaması için x≠0 olacağı için köşeli parantez içerisindeki
ifade sıfır olmalıdır. Bu ifade n ≥ 2 için geçerlidir. Bu ifadeden en yüksek indisli C çekilirse
aşağıdaki yapı elde edilir,
1
∞ ∞ + Cn − C n -1
1
∑ [C n -1 + ( n + 2)( n + 1)C n+2 − C n ] = ∑ ise C n+ 2 = n! ( n≥1 )
n =1 n =1 n! (n + 2)(n + 1)

Bu aşamadan sonra n nin değişik değerleri için C değerleri arasında korelasyon bulunur.

1 + C1 − C 0
n=1 ise C3 =
6
1 1
+ C2 − C1 + (C0 + 1) / 2 − C1
2 2 2 + C0 − 2C1
n=2 ise C4 = = =
12 12 24
1 1 (1 + C1 − C0 ) (C 0 + 1)
+ C3 − C 2 + −
C − 4C0 − 1
n=3 ise C5 = 3! =6 6 2 =− 1
20 20 120
1 1 ( 2 + C − 2C ) (1 + C − C )
+ C4 − C 3 + 0 1
− 1 0
5C − 6C1 − 1
n=4 ise C6 = 4! = 24 24 6 = 0
30 30 720
Problem 3: 4x y′′′+12xy′′+3y′= 0 denklemini y(1)=0, y′(1)=1.5 ve y′′(1)= − 1.75 şartlarıyla
2

birlikte çözünüz. Not: Bu örnek daha önce euler-cauchy denklemi olarak problem-4 de
çözüldü.

Çözüm : Verilen denklemin mertebesi düşürülebilir.

Z=y’, Z’=y’’ ve Z’’=y’’’ ise 4x2 Z’’+12xZ’ +3Z= 0

Bulunan son denklem 4x2’ ye bölünerek p1(x)=3/x ve p2(x)=3/(4x2) olarak düzenlenirse bu


fonksiyonların x=0 noktasında sonsuza gittiği görülecektir. Bu durumda aykırı noktalar
civarında çözüm aranmalıdır.

∞ ∞ ∞
Z = ∑ Cn x n+ r
, Z'= ∑ (n + r )C xn
n + r −1
ve Z ' ' = ∑ (n + r )(n + r − 1)Cn x n+r −2
n =0 n =0 n =0

serinin kendisi ve türevleri diferansiyel denkleme taşınır.

∞ ∞ ∞
3∑ C n x n+ r + 12 x ∑ (n + r )C n x n+ r −1 + 4 x 2 ∑ (n + r )(n + r − 1)C n x n+ r − 2 = 0
n =0 n =0 n =0

Son ifedede diferansiyel yapı kaybolmuştur ancak net bir çözüm fonksiyonu mevcut değildir.
2. mertebe bir diferansiyel ifade için iki tane integral sabiti olması yeterlidir. Bu nedenle son
ifadedeki sonsuz tane C sabiti ikiye indirgenmelidir. Bu amaçla tüm ifade bir toplam içerisine
alınmalıdır.

∞ ∞ ∞
3∑ C n x n+ r + 12∑ (n + r )C n x n + r + 4∑ (n + r )(n + r − 1)C n x n+ r = 0
n =0 n =0 n =0

115

∑ [4(n + r )(n + r − 1) + 12(n + r ) + 3]C x


n =0
n
n+r
=0

İlk terimler için yukarıdaki ifade açılırsa;

[4r(r-1)+12r+3]C0xr+[4(1+r)r+12(r+1)+3]C1xr+1+[4(r+2)(r+1)+12(r+2)+3]C2x2+r+
+[4(r+3)(r+2)+12(r+4)+3]C3x3+r+[4(r+4)(r+3)+12(r+5)+3]C4x4+r+ ... =0

Çözüm için x’ in katsayıları, denklemin sağ tarafı sıfır olduğu için, sıfır olmalıdır. xr nin
katsayısı sıfır olmalıdır:

[4r(r -1)+12r+3]Co=0 olmalıdır. Burada parentez içerisi yada C0 sıfıra eşitlenir. Çözüm için
C0≠0 olmalıdır. Aksi halde buna bağlı olarak bulunacak tüm C değerleride sıfır olabilir. Bu
ise çözümsüzlük demektir. Bu durumda parentez içerisindeki ifade sıfır olmalıdır.

4r(r -1)+12r+3 = 0, 4r2 +8r+3=0

Bu ifade ise 2. derece bir polinomdur ve sıfır yapan iki tane r değeri vardır. Bunlar r1=-3/2 ve
r2=-1/2 dir. Bu iki kök reel sayı olup Z= c1 Z1 + c2 Z2 formunda olmalıdır. y1 r1 kökü için y2
ise r2 kökü için bulunan çözümlerdir.
∞ 3 3 ∞
n− −
r = -3/2 için çözüm : Z1 ( x) = ∑C x
n =0
n
2
=x 2
∑C x
n =0
n
n

yukarıda seriye açılmış son ifadede r yerine -3/2 yazılırak aşağıdaki ifade bulunur:

0.C0xr+[4(1-3/2)r+12(-3/2+1)+3]C1xr+1+[4(-3/2+2)(-3/2+1)+12(-3/2+2)+3]C2x2+r+
+[4(-3/2+3)(-3/2+2)+12(-3/2+4)+3]C3x3+r+[4(-3/2+4)(-3/2+3)+12(-3/2+5)+3]C4x4+r+ ... =0

İlk terim sıfırdır. Diğer terimlerde sıfırlanarak çözüm tamamlanır. Diğer terimlerde parantez
içerisindeki terimlerin sıfır olması mümkün değildir. Bu nedenle çözümün sağlanması için
C1=C2=C3=C4=...Cn=0 olmalıdır.

Z1 ( x) = ∑ Cn x n−3 / 2 =[Co+ C1x + C2 x2 + C3x3 +C4x4 + C5 x5 + C6x6 + C7 x7 + ... ]x-3/2
n =0

Z1 ( x) =C0x-3/2

r = -1/2 için çözüm : Z 2 ( x) = ∑ Cn x n−1/ 2
n =0

yukarıda seriye açılmış son ifadede r=-1 yazılırak aşağıdaki ifade bulunur:

0.C0xr+[4(1-1/2)r+12(-1/2+1)+3]C1xr+1+[4(-1/2+2)(-1/2+1)+12(-1/2+2)+3]C2x2+r+
+[4(-1/2+3)(-1/2+2)+12(-1/2+4)+3]C3x3+r+[4(-1/2+4)(-1/2+3)+12(-1/2+5)+3]C4x4+r+ ... =0

İlk terim sıfırdır. Yukarıda olduğu gibi parantez içerileri sıfır olamaz. Dolayısıyla çözümün
sağlanması için C1=C2=C3=C4=...Cn=0 olmalıdır.


Z 2 ( x) = ∑ Cn x n−1 =[Co+ C1x + C2 x2 + C3x3 +C4x4 + C5 x5 + C6x6 + C7 x7 + ... ]x-1/2
n =0

Z 2 ( x) =C0x-1/2

116
Her iki çözümdede tüm C’ler C0 sabitine bağlı çıkmıştır. İki çözümdeki C0 ların karışmaması
için ikincisindeki C*0 olarak değiştirilirse genel çözüm şu şekilde yazılır:

Z = C0 x-3/2 + C*0 x-1/2 =y’ ise ∫ dy = ∫ (C0 x −3 / 2 + C0* x −1 / 2 )dx y = −2C0 x −1 / 2 + C0* x1 / 2 + C3
C1
-2C0=C1 ve C0*=C2 şeklinde sabitler değiştirilirse, y = + C 2 x + C3
x
Problem 4: 2x 2 y′′ − xy′+ (x − 5)y = 0 diferansiyel denklemini çözünüz.

Çözüm : Tüm denklem taraf tarafa 2x2 ile bölünerek, p1(x)=1/(2x) ve p2(x)=(x - 5)/(2x2)
olarak düzenlenirse bu fonksiyonların x=0 noktasında sonsuza gittiği görülecektir. Bu
durumda aykırı noktalar civarında çözüm aranmalıdır.
∞ ∞ ∞
y = ∑ Cn x n+ r
, y' = ∑ (n + r )C n x n + r −1
ve y'' = ∑ ( n + r)( n + r − 1)C n x n + r −2
n=0 n=0 n=0

serinin kendisi ve türevleri diferansiyel denkleme taşınır.


∞ ∞ ∞
( x − 5) ∑ C n x n + r − x∑ ( n + r )C n x n + r −1 + 2 x 2 ∑ ( n + r )( n + r − 1)C n x n + r − 2 = 0
n=0 n=0 n=0

Son ifedede diferansiyel yapı kaybolmuştur ancak net bir çözüm fonksiyonu mevcut değildir.
2. mertebe bir diferansiyel ifade için iki tane integral sabiti olması yeterlidir. Bu nedenle son
ifadedeki sonsuz tane C sabiti ikiye indirgenmelidir.
∞ ∞

∑ [2( n + r )( n + r − 1) − ( n + r ) − 5]C
n=0
n x n+ r
+ ∑ C n x n + r +1 = 0
n=0
∞ ∞

∑ [(n + r )(2n + 2r − 3) − 5]C


n =0
n x n+ r + ∑ C n x n+ r +1 = 0
n =0

İlk terimler için yukarıdaki ifade açılırsa;

[r(2r-3)-5]C0xr+[(1+r)(2r-1)-5]C1xr+1+[(r+2)(2r+1)-5]C2x2+r+[(r+3)(2r+3)-5]C3x3+r+
[(r+4)(2r+5)-5]C4x4+r+[(r+5)(2r+7)-5]C5x5+r+
...+Coxr+1+C1xr+2+C2xr+3+C3xr+4+C4xr+5+C5xr+6+...= 0

Çözüm için x’ in katsayıları, denklemin sağ tarafı sıfır olduğu için, sıfır olmalıdır. xr nin
katsayısı sıfır olmalıdır:

[r(2r -3)-5]Co=0 olmalıdır. Burada parentez içerisi yada C0 sıfıra eşitlenir. Çözüm için C0≠0
olmalıdır. Aksi halde buna bağlı olarak bulunacak tüm C değerleride sıfır olabilir. Bu ise
çözümsüzlük demektir. Bu durumda parentez içerisindeki ifade sıfır olmalıdır.

2r(r -1)-r-5 = 0, 2r2-3r-5=0

Bu ifade ise 2. derece bir polinomdur ve sıfır yapan iki tane r değeri vardır. Bunlar r1=2.5 ve
r2=-1 dir. Bu iki kök reel sayı olup y= c1 y1 + c2 y2 formunda olmalıdır. y1 r1 kökü için y2
ise r2 kökü için bulunan çözümlerdir.

r = 2.5 için çözüm : y1 ( x) = ∑C x
n =0
n
n + 2.5

117
yukarıda seriye açılmış son ifadede r yerine 2.5 yazılırak aşağıdaki ifade bulunur:

0-9C1x2.5+1+22C2x2+2.5+39C3x3+2.5+60C4x4+2.5 +85C5x5+2.5...
+Cox2.5+1+ C1x2.5+2 + C2 x2.5+3 + C3x2.5+4 + C4x2.5+5 + C5 x2.5+6 + C6xr2.5+7+ ...= 0

İlk terim sıfırdır. Diğer terimlerde sıfırlanarak çözüm tamamlanır.


x2.5+1 in katsayısı sıfır olmalıdır -9C1+C0=0 ise C1=C0/9
x2.5+2 in katsayısı sıfır olmalıdır 22C2+C1=0 ise C2=-C1/22=-C0/198
x2.5+3 in katsayısı sıfır olmalıdır 39C3+C2=0 ise C3=-C2/39=C0/7722

y1 ( x) = ∑ Cn x n+2.5 =[Co+ C1x + C2 x2 + C3x3 +C4x4 + C5 x5 + C6x6 + C7 x7 + ... ]x2.5
n =0

y1 ( x) =[1+ x/9 -x2/198+ x3 /7722 + ... ]C0x2.5



r = -1 için çözüm : y2 ( x) = ∑ Cn x n−1
n =0
yukarıda seriye açılmış son ifadede r=-1 yazılırak aşağıdaki ifade bulunur:

0.C0xr-5C1xr+1-6C2x2+r-7C3x3+r+4C4x4+r+20C5x5+r+
...+Coxr+1+C1xr+2+C2xr+3+C3xr+4+C4xr+5+C5xr+6+...= 0

İlk terim sıfırdır. Diğer terimlerde sıfırlanarak çözüm tamamlanır.

Xr+1 in katsayısı sıfır olmalıdır -5C1+C0=0 ise C1=C0/5


Xr+2 in katsayısı sıfır olmalıdır -6C2+C1=0 ise C2=C1/6=-C0/30
Xr+3 in katsayısı sıfır olmalıdır -7C3+C2=0 ise C3=C2/7=-C0/210
Xr+4 in katsayısı sıfır olmalıdır 4C4+C3=0 ise C4=-C3/4=C0/840

y2 ( x) = ∑ Cn x n−1 =[Co+ C1x + C2 x2 + C3x3 +C4x4 + C5 x5 + C6x6 + C7 x7 + ... ]x-1
n =0

y2 ( x) =[1+ x/5 -x2/30- x3 /210 +x4/840 ... ]C0x-1

Her iki çözümdede tüm C’ler C0 sabitine bağlı çıkmıştır. İki çözümdeki C0 ların karışmaması
için ikincisindeki C*0 olarak değiştirilirse genel çözüm şu şekilde yazılır:

y = C0 ( 1+x/9 - x2/198+ x3/7722.....)x2.5 + C*0 (1 + x/5 - x2 /30 + x3/210......) x-1

Problem 5: x(x-1)y′′+(3x-1)y′+ y = 0 diferansiyel denklemini x=0 civarında çözünüz.

Çözüm : Tüm denklem taraf tarafa x(x-1) ile bölünerek, p1(x)=(3x-1)/[x(x-1)] ve


p2(x)=1/[x(x-1)] olarak düzenlenirse bu fonksiyonların x=0 ve x=1 noktalarında sonsuza
gittiği görülecektir. Bu durumda aykırı noktalar civarında çözüm aranmalıdır.

∞ ∞ ∞
y = ∑ C n x n+ r , y' = ∑ (n + r )C n x n+ r −1 ve y'' = ∑ ( n + r)( n + r − 1)C n x n + r −2
n=0 n=0 n=0

serinin kendisi ve türevleri diferansiyel denkleme taşınır.


∞ ∞ ∞

∑ Cn x n+r + (3x − 1)∑ (n + r )Cn x n+r −1 + x( x − 1)∑ (n + r )(n + r − 1)Cn x n+r −2 = 0


n =0 n =0 n =0
∞ ∞

∑[1 + 3(n + r ) + (n + r )(n + r − 1)]C x


n =0
n
n+ r
+ ∑ [−(n + r )(n + r − 1) − (n + r )]C n x n+ r −1 = 0
n =0

118
∑ [n ]
∞ ∞
2
+ r 2 + 2(nr + n + r ) + 1 C n x n+ r − ∑ (n + r ) 2 C n x n+ r −1 = 0
n =0 n =0

∑ [n ]
∞ ∞

n =0
2
+ r 2 + 2(nr + n + r ) + 1 C n x n+ r − ∑ (m + 1 + r )
m +1=0
2
C m+1 x m+1+ r −1 = 0

∑ [n ]
∞ ∞
2
+ r 2 + 2(nr + n + r ) + 1 C n x n+ r − ∑ (n + 1 + r ) 2 C n+1 x n+ r = 0
n =0 n = −1

∑ [(n ]

2
+ r 2 + 2nr + 2n + 2r + 1)C n − (n + r + 1) 2 C n+1 x n+ r − r 2 C0 x r −1 = 0
n =0

Önerilen çözümün diferansiyel denklemi sağlaması prensibine göre son denklemdeki iki
ifadenin sıfır olması gerekir. 2. ifadede değişken olduğu için xr-1≠0 ve daha sonraki C
değerlerininde sıfır olmasına neden olabileceği için C0≠0 olmak zorundadır. Bu durumda r2=0
olacaktır. r2=0 ise r1=r2=0 ise kökler eşittir. Bu nedenle yukarıda verilen (II) hal ile çözüm
bulunacaktır. Yine çözümün olabilmesi için köşeli parantez içerisindeki sabit ifadeler grubu
sıfır olmalıdır.

∑ [(n ]

2
+ r 2 + 2nr + 2n + 2r + 1)Cn − (n + r + 1) 2 Cn+1 = 0 , r=0 ise
n =0

∑ [(n ] ∑ [(n + 1) ]
∞ ∞
2
+ 2n + 1)C n − (n + 1) 2 C n+1 = 0 ise 2
Cn − (n + 1) 2 Cn+1 = 0
n =0 n =0

Son ifadeden Cn+1=Cn bulunacaktır. Böylece 1. ve 2. çözümler şu şekilde olacaktır.

Co=C1=C2=...=Cn=C ise
∞ ∞
y1 ( x) = ∑ Cn x n−1
=C[1+ x + x + x +x + x + x + x + ... ] = C
2 3 4 5 6 7
∑x n −1

n =0 n =0
∞ ∞
y2 ( x) = ln x∑ Cn x n−1 =Clnx[1+ x + x2 + x3 +x4 + x5 + x6 + x7 + ... ] = C * ln x∑ x n−1
n =0 n =0
Daha önce verilen Taylor serisi yardımıyla [1+ x + x2 + x3 +x4 + x5 + x6 + x7 + ... ]=1(1-x)
olduğu görülecektir. Böylece genel çözüm şu şekilde olur:
1
y= (C + C * ln x)
1− x

Örnek Problemler : çözümü aşamasında karşımıza çıkar. Isı


transferi, akışkanlar mekaniği gibi değişik
Aşağıdaki örnek problemlerde 1. ve 2. proplemlerinin çözümünde kullanıldığı gibi
denklemler BESSEL DİFERANSİYEL bu diferansiyel denklemlerin çözümünden
DENKLEMİ olarak bilinir. Silindirik üretilen Bessel veya Legendre Fonksiyonları
koordinatlardaki kısmi diferansiyel değişik amaçlar içinde kullanılır. Örnek
denklemlerin çözüm aşamasında karşımıza olarak nümerik çözümlerde iki nümerik
çıkan adi diferansiyel denklemlerden bir nokta arasındaki değişimlerin fonksiyonel
tanesidir. P ve n bir sabit olup denklemin olarak tanımlanmasında kullanılır.
isimlendirilmesinde rol oynar. P=0 ise 0. tip
bessel diferansiyel denklemi, P = 1 ise 1. tip 1. x 2 y′′+xy′+(x 2 − P 2 )y = 0, P=sabit
bessel diferansiyel denklemi gibi
diferansiyel denkler isimlendirilir. 2 nolu
2. (1 − x ) y′′ − 2xy′+n(n+1)y=0, n=sabit
2

denklem ise LEGENDRE DİFERANSİYEL 3. x 2 y ′′ + xy ′ + ( x 2 − 4) y = 0


DENKLEMİ olarak ismlendirilir. Küresel
koordinatlardaki kısmi difreansiyel denklem
119
4. x 2 y ′′ + xy ′ + (λ2 x 2 − v 2 ) y = 0 23. y ′′ +
5 9
y ′ + (1 − 2 ) y = 0
(λx = z ) 4x 4x
5. xy ′′ + y ′ + 1 4 y = 0 ( x = z ) 24. x y ′′ − 3xy ′ + ( x − 2) y = 0
2 2

1 25. x 2 y ′′ − 4 xy ′ + ( x 2 − 3) y = 0
6. x 2 y ′′ + xy ′ + (4 x 4 − ) y = 0 (x2=z)
4 26. x 2 y ′′ + ( x 2 − 3 x) y ′ + ( x − 4) y = 0
7. y ′′ + (1 + 2n) y ′ + xy = 0 ( y = x − n u ) 27. x 2 y ′′ + 4 xy ′ − 3 xy = 0
8. x 2 y ′′ − 3xy ′ + 4( x 4 − 3) y = 0 28. 2 x 2 y ′′ − 2 xy ′ + (3 x + 2) y = 0
( y = x u, x = z ) x 2 y ′′ + 4 xy ′ + ( x 2 − 3x) y = 0
2 2
29.
9. x y ′′ + (1 − 2v) xy ′ + v ( x + 1 − v ) y = 0
2 2 2v 2
30. x 2 y ′′ − 4 x 3 y ′ + ( x − 6) y = 0
( y = x u, x = z ) x 2 y ′′ − xy ′ + (2 x 2 + 5 9) y = 0
v v
31.
1 3 32. x 2 y ′′ − xy ′ + ( x 2 + 8 9) y = 0
10. x 2 y ′′ + ( x + ) y = 0
4 4 33. 2 x 2 y ′′ + xy ′ + (2 x 2 − 3) y = 0
( y = u x, x = z ) 34. 2 x 2 y ′′ + xy ′ + ( x 2 − 1) y = 0
11. x 2 y ′′ − 4 xy ′ + 4 y = 0 y(1)=4, y ′ (1)=13 35. x 2 y ′′ − xy ′ + ( x 2 − 3) y = 0
12. 4 x 2 y ′′ + 4 xy ′ − y = 0 36. x 2 y ′′ + xy ′ + ( x − 1) y = 0
y(4)=2, y ′ (4)= −0.25
37. x 2 y ′′ + y ′ + 2 y = 0
13. x 2 y ′′ − 5 xy ′ + 8 y = 0 y(1)=5, y ′ (1)=18
38. x 2 y ′′ − xy ′ + 3 4 y = 0
14. x 2 y ′′ − xy ′ + 2 y = 0 y(1)=−1, y ′ (1)= −1
39. x 2 y ′′ + ( x 3 − x) y ′ − 3 y = 0
15. 10 x 2 y ′′ + 46 xy ′ + 32.4 y = 0
40. x 2 y ′′ + x 2 y ′ − 2 y = 0
y(1)=0, y ′ (1)=2
41. x 2 y ′′ + x( x − 2) y ′ + x 2 y = 0
16. x 2 y ′′ + xy ′ − 0.01y = 0
42. x 2 y ′′ + 8 x 2 y ′ + (2 x − 7) y = 0
y(1)=1, y ′ (1)=0.1
43. x 2 y ′′ + x( x 2 − 4) y ′ + (2 x − 3) y = 0
17. x 2 y ′′ + x(2 − x) y ′ − 2 y = 0
44. x 2 y ′′ + x 2 y ′ − 8 y = 0
18. x 2 y ′′ + 2 xy ′ + ( x − 6) y = 0
45. x 2 y ′′ − 2 xy ′ + 8 xy = 0
19. x 2 y ′′ − xy ′ + (2 x − 8) y = 0
46. x 2 y ′′ − 4 xy ′ + (3x − 2) y = 0
20. x 2 y ′′ + xy ′ + ( x − 2) y = 0
3 1 47. x 2 y ′′ − 8 x 2 y ′ + ( x 2 + 4) y = 0
21. x 2 y ′′ + x( x 2 − ) y ′ + ( x − ) y = 0 48. xy ′′ + 2 y ′ + xy = 0
4 8
2
22. y ′′ + xy ′ − 2 y = 0
x

2.9 Laplace Dönüşümleriyle Diferansiyel Denklem Çözümü

Matematikte çeşitli transformasyonlar ile çözümü zor veya mümkün olmayan yapılar veya
değişkenler yeni yapılar veya değişkenlere dönüştürülür. Burada amaç işlemlerin daha basit
veya çözülebilir olduğu formlar elde etmektir. Bir nevi değişken dönüşümü olarak da
görülebilir. Bu tür dönüşümlerde genellikle bazı transformasyon denklemleri kullanılır. Bu
denklemler hem eski değişkenleri hemde yeni değişkenleri içerir. Gerekli işlemlerden sonra
elde edilen yeni form üzerinde arzu edilen işlemler yapılarak, elde edilen son netice ters
transformasyonla orijinal hale dönülür. Özellikle diferansiyel denklemlerin çözülmesi
bakımından en çok kullanılan transformasyon türlerinden biride LAPLACE
DÖNÜŞÜMLERİ’ dir. Özellikle birim basamak fonksiyonu, delta fonksiyonu, step
fonksiyonu gibi adi manada türetilemeyen süreksiz fonksiyonların laplace ortamından sürekli
ve türevlenebilir bir karşılığı vardır. Daha önce “sabit katsayılı homojen olmayan lineer

120
diferansiyel denklem” olarak görülen denklemlerin çözümünde sıkca kullanılan bu
transformasyonun dönüşüm denklemi şu şekildedir:
∞ n
F(s)= ∫ f(x) e− sx dx veya F(s)=lim ∫ f(x) e− sx dx
0 n →∞ 0

Burada y=f(x) ve x eski, Y=F(s) ve s ise yeni bağımlı ve bağımsız değişkenlerdir. Yani s ve F
laplace değişkenidir. Dikkat edilirse yukarıdaki ifade bir genelleştirilmiş integral olup
sınırlarının biri sonsuza gitmektedir. Bu açıdan herhangi bir fonksiyonun laplace formuna
dönüştürülmesi halinde bir belirsizlik olursa limit ile elde edilen çözüm tanımlı hale
getirilebilir. Diferansiyel denklem çözümü için diferansiyel ifadelerinde laplace karşılıklarının
bilinmesi gerekir. Bu ifade ise şu şekildedir.

dny
n
= s n Y(s) − C0 s n-1 − C1 s n-2 − ... − Cn − 2 s − Cn-1
dx

Bu denlemdeki “Cn” değerleri bizim daha önce bildiğimiz integral sabitleri olup, “n” ise
diferansiyel ifadenin mertebesidir. Yukarıdaki dönüşüm denklemleriyle bir diferansiyel
denklem Y(s) = F(s) şeklinde laplace formuna dönüştürülür. Bu yeni ifadede diferansiyel ‘d’
operatörü olmayacaktır. Dolayısıyla diferansiyel denklem laplace formuna diferansiyeli
alınmış olarak geçer. Yani bizim ortamımızdaki diferansiyel ifadenin Laplace ortamında türev
veya diferansiyel boyutu yokolur. Elde edilen laplace formatındaki yeni ifade genellikle
polinom fonsiyonların bölümü veya çarpımı formunda olurlar. Bu polinomik yapı daha sonra
basit kesirlerine ayrılarak ters laplace dönüşümleri uygulanır.

2.2.1.Fonksiyonların Laplace Formuna Dönüştürülmesi

Bilinen değişkenlerin, fonsiyonların ve diferansiyel ifadelerin laplace ortamına nasıl


aktarıldığının bilinmesi, elimizdeki fonksiyonların laplace karşılıklarının elde edilmesi
önemlidir. Bu noktada, aşağıdaki fonksiyonların laplace karşılıklarını bulunması
incelenmelidir:
1) f(x)=eax ⇒ F(s) =?

1 (a −s)x ∞
∞ ∞
1 1
F(s)= ∫ eax e − sx dx = ∫ e(a −s)x dx= e ise s>a ⇒ F(s)= (e −∞ − e0 ) =
0 0
a −s 0 a −s s−a

s<a ⇒ tanımsızlık mevcuttur. Ancak bu durum s’nin orijin noktasının a’dan daha büyük
alınmasıyla halledilebilir.

2) f(x)= A: sbt ⇒ F(s)=?



A − sx A -∞ 0 A
(0

F(s)= ∫ Ae− sx dx = − e = − (e − e ) =
0
s s s

3) f(x) = x ⇒ F(s)=?

1
F(s)= ∫ xe− sx dx x = U dx = dU , e −sxdx = dν ⇒ ν= − e − sx
0
s

121

1 1 ⎡ x 1 ⎤
F(s)= − e− sx x − ∫ − e −sx dx = ⎢ − e− sx − 2 e− sx ⎥
s s ⎣ s s ⎦0
1 1
F(s)= − (∞e −∞ − 0e0 ) − 2 (e−∞ − e −0 )
s s

1 1
F(s) = - (∞) + 2 olduğundan tanımsızlık mevcuttur. Tanımlı hale getirmek için tanımsızlığa
s s
neden olan kısmın limiti alınır. Limit işlemlerinde hospital kuralı uygulanabilir.

x x ∞
= lim ( − e − sx ) = lim ( − sx ) =
x →∞ s x →∞ s e ∞

1 1 1
= lim 2 sx ) = = 0 ise F(s) =
x→∞ s e ∞ s2

4) f(x) = Sinax ⇒ F(s) = ?



1
F(s)= ∫ e− sx Sinaxdx Sinax = U aCosaxdx = dU ve e−sxdx = dν ⇒ ν = − e − sx
0
s
1 1
F(s)= − e− sx Sinax − ∫−se
− sx
aCosaxdx
s
1
Cosax = U ⇒ −aSinaxdx=du, e−sxdx = dν ⇒ ν = − e − sx
s
1 a 1 1
F(s)= − e−sxSinax + ( − e−sx Cosax − ∫ e−sx aSinaxdx )
s s s s
1 −sx a −sx a 2 −sx
= − e Sinax − 2 e Cosax − 2 ∫ e Sinaxdx
s s s
1 − sx a − sx a2
F(s)= ∫ e Sinaxdx
− sx
ise F(s)= − e Sinax − 2 e Cosax − 2 F(s)
s s s
a2 1 a
F(s)(1+ 2 )= − e− sx Sinax − 2 e− sx Cosax ise
s s s
s 2
a e −sx ∞ a
F(s)=( 2
s +a 2
)( − Sinax −
s
)
s
( 0 = 2
s + a2

5) f(x)= 3+2x ⇒ F(s)=?


∞ ∞ ∞
3 2
F(s)= ∫ (3 + 2 x)e dx = ∫ 3e dx + ∫ 2 xe− sx dx = + 2
− sx − sx

0 0 0
s s
∞ ∞

6) f(x)=xe4x⇒F(s)=? F ( s) = ∫ xe e dx = ∫ xe( 4 − s ) x dx
4 x − sx

0 0

Bu problem s>4 için 3 nolu probleme benzetilebilir.

122
f(x)=x ⇒ ∫ xe − sx ≈ ∫ xe(4− s ) x
1 1
f(x)=x ⇒ F ( s ) = ⇒ f(x)=xe 4x ⇒ F ( s ) =
s 2
( s − 4) 2

f(x) fonksiyonu iki ayrı bilinen fonksiyonların çarpımı şeklinde ise aşağıdaki denklem
yardımıyla laplace dönüşümü daha rahat bulunur.

dn n n
L (x f (x )) = (−1)
n n
n ( F ( s)) L f(x))=(−1)
ds

1
7) f(x)=xe4x x göz önüne alınmaz ise e4x’in laplacesi F(s)= dür.
s−4
d 1 −1
f(x)=xe4x⇒ F(s)=( − 1)1 ( ) = (−1)1
ds s − 4 ( s − 4) 2

8) f(x)=xsinax ⇒F(s)=?

a 1 d a 2as
L (Sinax ) = 2 ⇒ L ( xSinax ) = F ( s) = (−1) ( 2 2 =
a +s
2
ds a + s ) (a + s 2 ) 2
2

9) f(x)=xe−xSin2x ⇒F(s)=?

1
f(x) = e − x ⇒ F(s) =
s+1
2 2
f ( x ) = e − x Sin2 x ≈ F ( s) = 2 =
2 + (1 + s)
2
4 + (1 + s) 2
d 2 4(1 + s)
f ( x ) = xe − x Sin2 x ⇒ F ( s) = ( −1) n ( 2 ) =
ds 4 + (1 + s) (4 + (1 + s) 2 ) 2

d2y
10) f(x) = y ' ' = 2 ⇒ F(s) = ?
dx
Kısmi integrasyon ile çözüm aranmalıdır. Diferansiyellik integral ile giderilebildiği için
dv=y’’ dx tercih edilmelidir.

F(s)= ∫ e − sx y''dx , e−sx = u ⇒ du = −se− sx dx , ∫ dv = ∫ y' ' dx ⇒ v = y'
0

⎡ ⎤
F(s)= ⎢ y'e− sx + ∫ se
− sx
y'dx ⎥ , e−sx = u ⇒ du = −se− sx dx , ∫ dv = ∫ y' dx ⇒ v = y
⎣ ⎦0

⎡ − sx ⎤ − sx ∞

F(s)= ⎢ y'e + s(ye + ∫ se ydx) ⎥ = ⎣ y'e
− sx − sx
⎡ − sx
+ yse ⎦ + s ∫ e −sx ydx
⎤ 2
0
⎣ ⎦0 0

F(s)= − y'(0) − y(0)s + s 2 ∫ e− sx ydx = Y − y '(0) s − y (0) = Y + C1s + C2
0

y’(0) ve y(0) ın integral sabiti olarak düşünülmesi mümkündür. Bununla


birlikte x=0 daki sınır ve başlangıç şartlarının kullanılabilmesi açısından

123
integral sabiti dönüşümüne gerek yoktur. Sınır ve başlangıç şartları x=0 da
verilmemiş ise integral sabitli yapı tercih edilmelidir.

Benzer şekilde belirli bazı fonksiyonların laplace karşılıkları bulunarak bir takip eden sayfada
tablo halinde verilmiştir. Bu tablo değerleri kullanılarak dif. denklem çözümü
gerçekleştirilecektir.

2.9.2 Laplace Dönüşümleri ve Diferansiyel Denklem Çözümleri


d2y
Problem-1: + y = e −2 x diferansiyel denklemini çözünüz.(Laplace dönüşümü kullanarak)
dx 2
L ( y ) = Y ( s)
d2y d2y
L( ) + L( y ) = L(e −2 x ) L( ) = s2Y ( s) − sc0 − c1 (Tablodan alındı)
dx 2
dx 2
1
L(e − 2 x ) =
s+2
1 1 + s 2 c0 + 2 sc0 + sc1 + 2c1
s 2Y ( s ) − sc0 − c1 + Y ( s ) = → Y (s) =
s+2 ( s + 2)( s 2 + 1)

Bundan sonra eşitliğin sağ tarafı basit kesirlere ayrılmalıdır.

A Bs + C 1 + s2 c 0 + 2 sc 0 + sc1 + 2 c1
+ 2 = olmalıdır.
s+ 2 s +1 ( s + 2)( s2 + 1)

( Bs + C )(s + 2 ) + A( s 2 + 1) 1 + s 2 c0 + 2sc0 + sc1 + 2c1


=
( s 2 + 1)( s + 2) ( s + 2)( s 2 + 1)

Bs 2 + 2 Bs + Cs + 2C + As 2 + A 1 + s 2 c 0 + 2sc 0 + sc1 + 2c1


=
( s 2 + 1)( s + 2) ( s + 2)( s 2 + 1)

( A + B) s 2 + (2 B + C ) s + 2C + A s 2 c0 + (2c 0 + c1 ) s + 2c1 + 1
=
( s 2 + 1)( s + 2) ( s + 2)( s 2 + 1)
s'nin katsayıları her iki taraf içinde birbirine eşit olmalıdır. Böylece;

A+B=c0 2B+C=2c0+c1 2C+A=2c1+1 ise

1 2 2
A= , B=c0 − = sbt , C=c1 + = sbt →
5 10 5
1 1 Bs + C 1 1 s s
Y (s) = + 2 = +B 2 +C 2
5 s + 2 s +1 5 s + 2 s +1 s +1

1 s 1
= e −2 x , = Cosx, = Sinx B ve C integral sabitleri
s+ 2 s +1
2
s +1
2

1
y = e −2 x + BCosx + CSinx
5

124
Tablo: Laplace Dönüşüm Formulleri
y=f(x) Y=F(s) y=f(x) Y=F(s)
A:sabit A Cosax s
s (s +a 2 )
2

x 1 Sinh(ax) a
s2 (s − a 2 )
2

xn-1 (n-1)! Cosh(ax) s


, n=1,2,3,…
sn (s − a 2 )
2

1 1 xSinax 2as
πx (s +a 2 ) 2
2
s

x 1 xCosax (s 2 − a 2 )
2 3/ 2
π s (s 2 +a 2 ) 2

xn−1/2 (1*3*5*…(2n−1)*s−n ebxCosax (s-b)


(s-b) 2 +a 2
−1/2)/2n

eax 1 ebxSinax a
s−a (s-b) 2 +a 2

xn-1eax ( n − 1)! 1-cosax a2


(s − a) s( s 2 + a 2 )
n

1 1
(e ax − e bx ) , a≠b
a −b ( s − a )( s − b)

1 s
(ae ax − bebx ) , a≠b
a−b ( s − a)( s − b)

Sinax a
(s +a 2 )
2

dn
L (x f (x )) = (−1)
n n
(F (s)) Ln f(x))=(-1)n
ds n

dny
n
= s n Y(s) − C0s n −1 − C1s n − 2 − ... − Cn − 2s − Cn −1
dx
dny n
n
=s Y(s) − y (0)s n −1 − y′(0)s n − 2 − ... − y ( n − 2) (0) s − y ( n −1) (0)
dx

125
Problem-2:

d 3y d2y dy
3
+ 4 2
+ 5 + 2 y = 10Cost diferansiyel denklemini çözünüz.(Laplace dönüşümü
dt dt dt
kullanarak)
dy
d3y L( ) = sY − c1
L( 3 ) = s Y − s c1 − sc2 − c3
3 2
dt
dt
L(Y (t )) = Y ( s)
d2y
L( 2 ) = s Y − sc1 − c2
2
s
dt L(Cost ) = 2
s +1
10s
s3Y − s2 c1 − sc2 − c3 + 4( s2Y − sc1 − c2 ) + 5( sY − c1 ) + 2Y = 2
s +1
10s
( s 3 + 4 s 2 + 5s + 2)Y − s 2 c1 − sc 2 − c3 + 4(− sc1 − c 2 ) + 5(−c1 ) = 2
s +1
10s
( s 3 + 4s 2 + 5s + 2)Y = 2 + s 2 c1 + sc 2 + c3 + 4sc1 + 4c 2 + 5c1
s +1

Buradan Y çekilirse; ( s 3 + 4s 2 + 5s + 2) = ( s + 2)( s + 1) 2 ise

10 s ( s 2 + 4 s + 5)c1 + ( s + 4)c 2 + c3
Y (s) = +
( s 2 + 1)( s + 2)( s + 1) 2 ( s + 2)( s + 1) 2

10s ( s 2 + 4s + 5)c1 + ( s + 4)c 2 + c3


I= 2 , II =
( s + 1)( s + 2)( s + 1) 2 ( s + 2)( s + 1) 2

I’in çözümü (Basit Kesirlere Ayrılması)

As + B C D E 10s
+ + + 2 =
s + 1 s + 2 s + 1 ( s + 1)
2
( s + 1)( s + 2)( s + 1) 2
2

(As + B)(s3 + 4s2 + 5s + 2) + C(s2 + 1)(s + 1) 2 + D(s2 + 1)(s + 2)(s + 1) + E(s2 + 1)(s + 2) = 10s

Denklemler açılıp katsayılar eşitlenirse,


s4 (A + C + D) = 0
s3 (4A + 2C + 3D + E + B) = 0
s2 (5A + 2C + 3D + E + 4B) = 0
s(2A + 2C + 3D + E + 5B) = 10
s6 (2B + C + 2D + 2E) = 0
Eşitlikler çözülürse,

A= −3, B=1, C= −12, D=15, E= −5 bulunur.


− 3s + 1 − 12 15 5
Y1 (s) = 2 + + −
s + 1 s + 2 s + 1 (s + 1) 2

126
s 1 1 15 1
L−1 (Y ( s)) = L−1 (−3 ) + L−1 ( 2 ) + L−1 (−12 ) + L−1 ( ) − 5 L−1 ( )
s +1
2
s +1 s+2 s+1 ( s + 1) 2

Y1 (t ) = −3Cost + S int − 12 e −2 t + 15e − t − 5te − t

II nolu eşitlikte benzer şekilde çözülürse,

Y2 (t) = c1e −2t + (c 2 + cc t)e − t , o halde


Y(t)=-3cost+sint+(c 1 −12)e−2t + (15 − 5t + (15 − 5t + c2 − c3 t)e− t
Y(t) = −3cost + sint + c1e−2t + (c2 + c3 t)e − t bulunur.

d4y
Problem-3: 4
− k 4 y = 0 denklemini y(0)=y'(0)=y''(0)=0 ve y'''(0)=1 şartlarıyla
dx
çözünüz.(Laplace dönüşümü kullanarak)

Sınır şartları verildiği için diferansiyel formatın laplace karşılığı alınırken türevli olanı
alınmalıdır. Böylece sınır ve başlangıç şartları bu aşamada uygulandığı için daha sonraki
işlem azalacaktır.
d4y
L( 4 ) = s 4Y − s 3 y (0) − s 2 y ' (0) − sy ' ' (0) − y ' ' ' (0) = s 4Y − 1 L(k 4 y ( x)) = k 4Y ( s )
dx
bu dönüşümler denkleme taşınıp Y çekilir ve basit kesirlerine ayrılırsa,
1 1 1 ⎡ 1 1 ⎤
s 4Y − 1 + k 4Y = 0 ⇒ Y = 4 = 2 = 2⎢ 2 − 2
s −k 4
( s − k )( s + k ) 2k ⎣ s − k
2 2 2 2
s + k 2 ⎥⎦
1 ⎡ ⎛ k ⎞ −1 ⎛ k ⎞⎤
L−1 (Y ) = 3 ⎢ L−1 ⎜ 2 ⎟−L ⎜ 2 2 ⎟⎥
2k ⎣ ⎝ s − k 2 ⎠ ⎝ s + k ⎠⎦

2
y ( x) = − [ Sinh(kx) − sin kx]
k3

d2y dy
Problem-4: 2
− 3 + 2 y = 4 x diferansiyel denklemini y(0)=1 ve y’(0)=−1 şartlarıyla
dx dx
çözünüz.(Laplace dönüşümü kullanarak)

Sınır şartları verildiği için diferansiyel formatın laplace karşılığı alınırken türevli halli olanı
alınmalıdır. Böylece sınır ve başlangıç şartları bu aşamada uygulandığı için daha sonraki
işlem azalacaktır.
d2y dy
L( 2 ) = s 2Y − sy (0) − y ' (0) = s 2Y − s + 1 L( ) = sY − y (0) = sY − 1
dx dx
4
L( y ( x)) = Y ( s ), L( 4 x ) = 2
s
bu dönüşümler denkleme taşınıp Y çekilir ve basit kesirlerine ayrılırsa,
4 4 + s 3 − 4s 2 4 + s 3 − 4s 2 A B C D
s Y − s + 1 − 3sY + 3 + 2Y = 2 ⇒ Y = 2 2
2
= 2 = 2+ + +
s s ( s − 3s + 2) s ( s − 2)( s − 1) s s s − 2 s −1
⎡2 3 1 1 ⎤
=⎢ 2 + − −
⎣s s s − 2 s − 1⎥⎦

127
⎡ 2 3 ⎛ 1 ⎞ −1 ⎛ 1 ⎞ ⎤
L−1 (Y ) = ⎢ L−1 ( 2 ) + L−1 ( ) − L−1 ⎜ ⎟−L ⎜ ⎟⎥ ise y ( x) = 2 x + 3 − e 2 x − e x
⎣ s s ⎝ s − 2⎠ ⎝ s − 1 ⎠⎦

Uygulama-1: m0 kütlesinin serbest haldeki yaylar sistemi üzerine bırakılması


durumunda kütlenin yerdeğişimini zamana bağlı olarak bulunuz.

mo
0

x k2
k1
G G
∑ F = ma, (II.kanun) x yönündeki hareket için,

d 2x dx
∑ Fx = max → max = mg − ( k1 + k2 ) x, ax = dt 2
, V=
dt
⇒ diferansiyel denklem

d 2x
m0 2 = w − ( k1 + k 2 ) x
dt
d2x
m0 2 + ( k1 + k2 ) x = w
dt
d2x
L(m0 ) = m0 ( s2 X ( s) − c1s − c2 )
dt 2
w w
L ( w) = ise m0 ( s 2 X − c1s − c2 ) + ( k1 + k 2 ) X =
s s
L(( k1 + k2 ) x ) = ( k1 + k2 ) X ( s)
w
I=
w c m s + c2 m0 s(m0 s + k1 + k2 )
2

X = + 1 20
s( m0 s + k1 + k 2 ) m0 s + k1 + k 2
2
c m s + c2 m0
II = 1 20
(I) ( II )
m0 s + k1 + k2

I’in çözümü
w A Bs + C
= + ise A(m0s2+k1+k2)+(Bs+C)s=w bulunur.
s(m0 s + k1 + k2 ) s m0 s + k1 + k2
2 2

m0 w
B=−
k1 + k 2
w
Am0+B=0 ve A(k1+k2)=w ise A= bulunur.
k1 + k 2
C=0

128
w 1 w s
XI = −
k1 + k2 s k1 + k2 s2 + 1 + k2
k
m0
w 1 w s
L−1 ( X I ) = L−1 ( ) − L−1 ( )
k1 + k2 s k1 + k2 s2 + k1 + k2
m0
w 1 w s
X I (t ) = L−1 ( ) − L−1 ( )
k1 + k2 s k1 + k2 k1 + k2
s +
2

m0
w 1 w s
X I (t ) = L−1 ( ) − L−1 ( )
k1 + k2 s k1 + k2 k1 + k2
s +
2

m0
w w k + k2
X I (t ) = − cos 1
k 1 + k 2 k1 + k 2 m0

c1m0 s + c2 m0 c1s + c2
II’nin çözümü; =
m0 s 2 + k1 + k 2 k + k2
s2 + 1
m0

s 1
X II = c1 + c2
k + k2 k + k2
s2 + 1 s2 + 1
m0 m0
s 1
L−1 ( X II ) = c1 L−1 ( ) + c2 L−1 ( )
k1 + k2 k1 + k2
s +
2
s +
2
m0 m0
k1 + k2 k + k2
X II ( t ) = c1 cos t + c2 ' sin 1 t
m0 m0
c2
c2 ' =
k1 + k2
m0
X ( t ) = X I ( t ) + X II ( t )
k1 + k2 k + k2 w
X ( t ) = c1 cos t + c2 sin 1 t+ Genel çözüm bulunur.
m0 m0 k1 + k2

Başlangıç Şartları

1. t=0 ⇒X=0 2. t=0 ⇒ V=0


dx k + k2 k + k2 k + k2 k + k2
= − c1 1 sin( 1 t ) + c2 1 cos( 1 t)
dt m0 m0 m0 m0

129
0 = − c1 .0 + c2 .1 ⇒ c2 = 0
w
0 = c1 .1 +
k1 + k 2
w ⎡ k1 + k 2 ⎤
x= ⎢1 − cos( t )⎥
k1 + k 2 ⎣ m0 ⎦

w
k1 + k2

0 t
m0 π
( k1 + k 2 ) . 2
Uygulama-2:

h0
Amartisör

Düzgün olmayan yol


Arabadaki amartisör sistemleri şekildeki gibi hidrolik ve yay elemanlarından meydana
meydana gelmektedir. Bir çukur veya tepeciğe arabanın çarpması halinde araba gövdesinde
meydana gelen zıplamayı zamana bağlı bulunuz.

Çözüm:
Burada tekrar h0 derinliğindeki bir çukura düşerse l mesafesi uzayacaktır. Akabinde h0 tekrar
sıkışacağınan l mesafesi ilk halinden daha kısa hale gelecektir.Bu nedenle ani çözümler
üretilmelidir. Düşüp çıkışlar y yönünde de hareket neden olacaktır. y ve x birlikte analiz
edilmelidir. y yönündeki zıplamalar, vizkoz eleman ve yay tarafından emilerek zaman
içerisinde yok edilecektir. Bu yok etme işleminin yumuşak olması amaotisör sistemini
kalitesini ve aracın konforunu artıracaktır. Hesaplamalarda olabilecek maksimum çukur ve
tepe ele alınarak dizayn yapılabilir.

130
y Sistem h0 kadar düşer. Tekrar yere değer. Daha sonra gövde
harekete devam eder. Dolayısıyla l küçülür. T kadar zaman sonra l

l orjinal değerini bulur.


V= 2gh 0 = V0 Tekrar yere değdiğinde hız.

h0 ∑F y = m. a ise

y=0

d2y dy
2 +c + ky = w
dt dt w
mYs2 − mc1s − mc2 + cYs − c1c + kY =
d2y s
L(m 2 ) = (Y ( s) s2 − c1s − c2)m
dt w (ms + c )c1 + mc2
Y= +
dy s (ms + cs + k )
2
ms2 + cs + k
L(c ) = (Y ( s) s − c1 )c
dt w
YI =
L( ky ) = (Y ( s)) k s (ms + cs + k )
2

w (ms + c )c1 + mc2


L ( w) = YII =
s ms2 + cs + k
I’in çözümü
w A Bs + D s 2 ( Am + B ) = 0
= + 2
s(ms + cs + k ) s ms + cs + k
2
s( Ac + D) = 0
A(ms + cs + k ) + ( Bs + D) S = 0
2
Ak = w
w m. w w. c
A= , B=− , D=−
k k k
w 1 mw s m. c 1
YI ( s) = − −
k s k ms + cs + k
2
k ms + cs + k
2

II’nin çözümü aynı şekilde yapılırsa ve I ile toplanırsa;


,.
w 1 mw s m. c 1 s 1
Y ( s) = − − + c1m 2 + (mcc1 + mc2) 2
k s k ms + cs + k
2
k ms + cs + k
2
ms + cs + k ms + cs + k
w1 s 1
Y ( s) = + c3 2 + c4 2
k s ms + cs + k ms + cs + k

Bundan sonra çözüm, m,c,k nı sayısal değerlerine göre gelişecektir. Ya expolansiyel yada
trigonometrik formları bulunacaktır. (daha önceki ∆>0, ∆=0, ∆<0 da olduğu gibi).
y lmax
Başlangıç şartları
t=0 ⇒ y=l
lmin
t=0 ⇒ V=V0= 2gh 0

131
BÖLÜM-3
ADİ DİFERANSİYEL DENKLEM SİSTEMLERİ

3.1 Diferansiyel Denklem Sistemleri

Daha önce belirtildiği gibi bağımlı değişken sayısının birden fazla olması durumunda elde
edilen yapıya diferansiyel denklem sistemleri ismi verilir. Diferansiyel denklem sistemlerinde
bağımsız değişken bir veya daha fazla olabilir. Bağımlı değişkenlerin bağlı oldukları bağımsız
değişkenler farklı olabilir. Bağımlı değişken bir tane bağımsız değişkene bağlı ise adi
diferansiyel yapının meydana geleceği aşikardır. Diferansiyel denklem sisteminin durumuna
göre çözüm usulü de değişkenlik gösterir. Eğer bir tane denklem varsa çözüm için bir tane
fazla sınır veya başlangıç şartına ihtiyaç vardır. Bağlı değişken sayısınca diferansiyel denklem
mevut ise normal şartlarda çözüm gerektirir. Y ve z bağımlı değişken, x ve t bağımsız
değişken olmak üzere bir tane denklem mevcut ise ve yapı şu şekilde düzenlenebiliyorsa bir
tane fazla şartla çözüm üretilebilir.

y=y(x) , z=z(t) ⇒ f1(x,y,y’,y’’,…)=f2(t,z,z’,z’’,…) ⇒ k=reel veya integer sabit olmak üzere


1 f1(x,y,y’,y’’,…)=k
2 f2(t,z,z’,z’’,…)=k

şeklinde iki tane adi diferansiyel denklem elde edilir. Bu denklemler bilinen metotlarla
çözülerek z=z(t) ve y=y(x) şeklinde bağıntılar bulunur. Bu bağıntılarda 1 ve 2 nolu
denklemlerin mertebesine göre gerekli sayıda sabitler olacaktır. Bu ilave olarak k sabiti de
gelecektir. “k”’da bilinmeyen sabit olup sınır ve başlangıç şartlarından bulunabilir. Bu
nedenle klasik sayıdan bir tane fazla şarta ihtiyaç olabilir. Daha önce sabit katsayılı lineer
diferansiyel denklemlerin çözümü için verilen Laplace Transformu ile sabit katsayılı lineer
diferansiyel denklem sistemide çözülebilir.

132
Problem-1: y’’+3y’+2=z’’-2z’+1 denlemini çözünüz. Z=z(t), y=y(x)
I. y’’+3y’+2=k II. z’’-2z’+1=k
I‘in çözümü:
y’’+3y’+2=k (Homojen olmayan sabit katsayılı lineer denklem)
m2+3m+2=0 ⇒ m1=-1, m2=-2 yH=c1e-x + c2e-2x
yÖ=A k:sabit olduğu için A=k/2 ⇒ y=c1e-x + c2e-2x +k/2
II’nin çözümü:
z’’-2z’+1=k m2-2m+1=0 ⇒ m1=m2=1 ⇒ zH=(c3+c4t)et
zÖ=B ≈k ⇒ B=k z=(c3+c4t)et + k

Burada c1, c2, c3 ve c4 integral sabitleridir. k iki denklemi sağlayan bir sabit olup ci’ler gibi
bulunabilir. Bunun içinde bir tane fazla şarta ihtiyaç vardır. Bu tür diferansiyel denklem
sistemlerine daha çok kısmi diferansiyel denklem çözümlerinin bir alt aşaması olarak
karşılaşılabilir. Uygulaması bu konu işlenirken yapılacaktır. Diferansiyel denklem
sistemlerinin ikinci türü ise bağımlı değişken sayısınca denklemin elde edilmesidir. Bu
durumda yukarıdaki gibi k sabitleri olmayacaktır. Bu tür denklemlerin çözümünde türevleme
işlemiyle denklem sistemindeki bağımlı değişken sayısı lineer denklem sisteminin çözümü
gibi azaltılmaya çalışılır. Burada bağımsız değişken bir tanedir.
z ' '+2 y '+ y = x
Problem 2: z=z(x) ve y=y(x) ise diferansiyel denklem sistemini çözünüz.
z '− y = 1
Çözüm: Bağımlı değişken sayısı 2 (z,y), bağımsız değişken sayısı 1 (x) tir. Alttaki
denklemden y=z’-1 ise y’=z’’ dir. Bulunan bu değerler üstteki denklemde yerine yazılarak
bağımlı değişken sayısı bir taneye indirilir.
z’’+2y’+y=x
z’’+2(z’’)+(z’-1)=x
3z’’+z’=x+1 (sabit katsayılı 2.mertebe dif denklem, z=zH+zö)

3k2+k=0 (karekteristik denklem)

k(3k+1) =0 ise k1=0 ve k2=-1/3

zH= C1+C2e-x/3

zö= Ax2+Bx zö’=2Ax+B zö’’=2A denklemde yerine yazılarak

6A+2Ax+B = x+1 ise A=1/2 6A+B=1 B=-2

z= C1+C2e-x/3+x2/2+-2x

y=z’-1=C3 e-x/3+x-3 çözüm için 3 tane şart gereklidir.


133
y1' = −3 y1 + y 2
Problem 3: diferansiyel denklem sistemini çözünüz (y1=y1(x) ve y2=y2(x)).
y 2' = y1 − 3 y 2

y1' = −3 y1 + y 2 ⇒ y 2 = y1' + 3 y1 ⇒ y 2' = y1'' + 3 y1'


y1'' + 6 y1' + 8 y1 = 0
y = y1 − 3 y 2 ,
'
2 y + 3 y = y1 − 3( y + 3 y1 ) = y1 − 3 y − 9 y1 ⇒
''
1
'
1
'
1
'
1

Bulunan son denklem çözülebilir. Sabit katsaylı homojen denklemin çözümü bilinmektedir.
Karekteristik denklemi
k2+6k+8=0 ise k1=-4 ve k2=-2 ise y1=C1e-4x+C2e-2x ise y1' = −4C1e −4 x − 2C 2 e −2 x

y 2 = y1' + 3 y1 = −4C1e −4 x − 2C 2 e −2 x + 3(C1e −4 x + C 2 e −2 x ) ⇒ y 2 = −C1e −4 x + C2 e −2 x

y1' = − y1 + 4 y 2
Problem 4: diferansiyel denklem sistemini y1(0)=3 ve y2(0)=4 şartlarıyla
y 2' = 3 y1 − 2 y 2
birlikte çözünüz (y1=y1(t) ve y2=y2(t)).

y1' = − y1 + 4 y 2 ⇒ y 2 =
1 '
4
[ ] 1
[
y1 + y1 ⇒ y 2' = y1'' + y1'
4
]
y 2' = 3 y1 − 2 y 2 ,
1 ''
4
[ ] 1 1 1
y1 + y1' = 3 y1 − ( y1' + y1 ) = 3 y1 − y1' − y1 ⇒
2 2 2
y1'' + y1' − 10 y1 = 0

Bulunan son denklem çözülebilir. Sabit katsaylı homojen denklemin çözümü bilinmektedir.
Karekteristik denklemi

k2+k-10=0 ise k1=-3.7 ve k2=2.7 ise y1=C1e-3.7 t+C2e2.7t ise y1' = −3.7C1e −3.7 t + 2.7C 2 e 2.7 t

y2 =
4
[
1 '
y1 + y1 = ]
− 2.7C1e −4t + 3.7C 2 e 2t
4

t=0 ise y1=3 , 3=C1+C2 (I)


− 2.7C1 + 3.7C 2
t=0 ise y2=4 , 4 = ⇒ −2.7C1 + 3.7C 2 = 16 (II)
4

(I) ve (II) birlikte çözülerek C1= -0.766 ve C2=3.766 bulunur.


y ' = +2 y1 − 4 y 2
Problem 5: 1' diferansiyel denklem sistemini y1(0)=3 ve y2(0)=0 şartlarıyla
y 2 = y1 − 3 y2
birlikte Laplace Transformunu kullanarak çözünüz (y1=y1(t) ve y2=y2(t)).

Sınır şartları verildiği için diferansiyel formatın laplace karşılığı alınırken türevli halli olanı
alınmalıdır. Böylece sınır ve başlangıç şartları bu aşamada uygulandığı için daha sonraki
işlem azalacaktır.
dy dy
L( 1 ) = sY1 − y1 (0) = sY1 − 3 L( 2 ) = sY2 − y 2 (0) = sY2
dx dx
L( y1 ( x)) = Y1 ( s ), L( y 2 ( x)) = Y2

134
bu dönüşümler denklem sistemine taşınıp Y1 ve Y2 çekilirse,

sY1 − 3 = 2Y1 − 4Y2 sY2 = Y1 − 3Y2 , Y1 = sY2 + 3Y2


, s ( sY2 + 3Y2 ) − 3 = 2( sY2 + 3Y2 ) − 4Y2
1 1
s 2Y2 + 3sY2 − 3 = 2sY2 + 6Y2 − 4Y2 , s 2Y2 + sY2 − 2Y2 = 3 ⇒ Y2 = 2 =
s + s − 2 ( s − 1)( s + 2)
1 1 1 1 s+3 4 1 1 1
Y2 = − Y1 = sY2 + 3Y2 = ( s + 3)Y2 ⇒ Y1 = = −
3 s −1 3 s + 2 ( s − 1)( s + 2) 3 s − 1 3 s + 2
⎡1 1 1 1 ⎤ 1 1
L−1 (Y2 ) = ⎢ L−1 ( ) − L−1 ( )⎥ ⇒ y 2 = e x − e −2 x
⎣3 s −1 3 s+2 ⎦ 3 3

⎡4 1 1 1 ⎤ 4 1
L−1 (Y1 ) = ⎢ L−1 ( ) − L−1 ( )⎥ ⇒ y1 = e x − e −2 x
⎣3 s −1 3 s+2 ⎦ 3 3

Uygulama : m1 ve m2 kütleleri yay sabitleri k1 ve k2 olan yaylar ile seri olarak bağlanarak bir
tavana asılmışlardır. Şekilde görülen bu yapı yaylar dengede iken harekete bırakılıyor.
Kütlelerin zamana bağlı yol denklemlerini bulunuz.

k1
m1
y1
k2
m2

Dengede iken y2

Hareketli iken

1. kütle y1 kadar hareket ederken 2. kütle y2 kadar hareket edecektir. Bununla birlikte 1. yay
y1 kadar uzarken 2. yay y2-y1 kadar uzayacaktır. Her kütle için 2.Newton yasası uygulanarak
birbirine bağlı 2 ayrı denklem elde edilir.
m1 y1'' = − k1 y1 + k 2 ( y 2 − y1 ) + m1 g (I) ve m2 y 2'' = − k 2 ( y 2 − y1 ) + m2 g (II)

Bu denklemler 2. mertebe sabit katsayılı homojen olmayan diferansiyel denklem sistemidir.


(I) nolu denklemden y2 çekilerek 2 kez türetilir. Kendisi ve türevleri (II) nolu denklemde
yerine yazılarak tek bağımlı değişkene sahip bir diferansiyel denklem elde edilir:

k1=3, k2=2 , g=10 ve m1=m2=1 alınarak işleme devam edilirse,

y1'' = −3 y1 + 2 y 2 − 2 y1 + 10 = −5 y1 + 2 y 2 + 10 (I) ve y 2'' = −2 y 2 + 2 y1 + 10 (II)

y1'' = −5 y1 + 2 y 2 + 10 , 2 y 2 = y1'' + 5 y1 − 10 , 2 y 2' = y1''' + 5 y1' 2 y 2'' = y1'''' + 5 y1'' ise


y1'''' + 5 y1'' y1'''' + 5 y1''
y 2'' = ise = − y1'' − 5 y1 + 10 + 2 y1 + 10 y1'''' + 5 y1'' = −2 y1'' − 6 y1 + 40
2 2

135
y1'''' + 7 y1'' + 6 y1 = 40 4.mertebe sabit katsayılı nonhomojen lineer denklem.

Homojen Çözüm:
y1'''' + 7 y1'' + 6 y1 = 0 k4+7k2+6=0 , k2=z ise z2+7z+6=0 , z1=-6 z2=-1 ise
k1 = 6i, k 2 = − 6i, k 3 = i, k 4 = −i
y1− H = C1 sin 6t + C 2 cos 6t + C3 sin t + C 4 cos t

Özel Çözüm:
Özel çözüm belirlenmemiş katsayılarla yapılmalıdır. Denklemin sağ tarafı bir sabit olduğu
için özel çözümde bir sabit olmalıdır.

yÖ=A:sabit ise türevler sıfır olur. 0 + 7.0 + 6 A = 40 ise A=yÖ=40/6 dır.


Genel çözüm (y=yH+yÖ),
40
y1 = C1 sin 6t + C 2 cos 6t + C3 sin t + C 4 cos t +
6
y1 = 6 (C1 cos 6t − C 2 sin 6t ) + C3 cos t − C 4 sin t
'

y1'' = −6(C1 sin 6t + C 2 cos 6t ) − C3 sin t − C 4 cos t


2 y 2 = y1'' + 5 y1 − 10 ise
y1'' + 5 y1 − 10 − (C1 sin 6t + C 2 cos 6t ) 140
y2 = = + 2(C3 sin t + C 4 cos t ) +
2 2 12

4 tane C sabiti iki kütlenin başlagıçtaki yol ve hız değerlerinin bilinmesiyle bulunabilir.

Örnek Problemler: ′
y1 = 4 y1 + 5 y 2
′ ′
1. y1 = 3 y1 − y 2 9. y1 = 6 y1 + 9 y 2
′ ′
y 2 = − y1 + 3y 2 y 2 = y1 + 6 y 2
′ ′
2. y1 = −4 y 2 10. y1 = − y 2
′ ′
y 2 = y1 − 5y 2 y 2 = − y1
′ y1 (0) = 3, y 2 (0) = 1
3. y1 = −3 y1 + y 2

′ 11. y1 = 2 y 2
y 2 = −4 y1 + 2 y 2

′ y 2 = 2 y1
4. y1 = −2 y 2
y1 (0) = −9, y 2 (0) = 15

y 2 = 8y1 ′
12. y1 = 6 y1 + 9 y 2

5. y1 = y1 + 3y 2 ′
y 2 = y1 + 6 y 2

y 2 = 4 y1 + 2 y 2 y1 (0) = −3, y 2 (0) = −3
′ ′
6. y1 = y1 − 4 y 2 13. y1 = 2 y1 + 4 y 2
′ ′
y 2 = −3 y1 + 2 y 2 y 2 = y1 + 2 y 2
′ y1 (0) = −4, y 2 (0) = −4
7. y1 = −2 y1 + 2 y 2
′ ′
y 2 = −2 y1 − 2 y 2 14. y1 = 5 y1 + y 2
′ ′
8. y 2 = −5 y1 − 4 y 2 y 2 = y1 + 5y 2

136
y1 (0) = −3, y 2 (0) = 7 ′
28. y1 = − y 2
′ ′
15. y1 = − y1 + 4 y 2 y 2 = y1

y 2 = 3 y1 − 2 y 2 y1 (0) = 1, y 2 (0) = 0
y1 (0) = 3, y 2 (0) = 4 ′
29. y1 + y 2 = 2 cos t
′ ′
16. y1 = −3 y1 − 4 y 2 + 5e t y1 + y 2 = 0

y 2 = 5 y1 + 6 y 2 − 6e t y1 (0) = 0, y 2 (0) = 1
′ ′
17. y1 = 4 y 2 30. y1 = − y1 + y 2
′ ′
y 2 = 4 y1 + 2 − 16t 2 y 2 = − y1 − y 2
′ y1 (0) = 1, y 2 (0) = 0
18. y1 = y 2 + 6e 2t
′ ′
y 2 = y1 − 3e 2t 31. y1 = 6 y1 + 9 y 2
′ ′
19. y1 = −3 y1 + y 2 + 3 cos t y 2 = y1 + 6 y 2
′ y1 (0) = −3, y 2 (0) = −3
y 2 = y1 − 3 y 2 − 2 cos t − 3 sin t ′
′ 32. y1 = 2 y1 + 4 y 2
20. y1 = 4 y1 − 8 y 2 + 2 cosh t ′
′ y 2 = y1 + 2 y 2
y 2 = 2 y1 − 6 y 2 + cosh t + 2 sinh t
y1 (0) = −4, y 2 (0) = −4

21. y1 = y 2 − 5 sin t ′
33. y1 = − y1 + 4 y 2

y 2 = −4 y1 + 17 cos t ′
y 2 = 3 y1 − 2 y 2

22. y1 = 5 y 2 + 23 y1 (0) = 3, y 2 (0) = 4
′ ′
y 2 = −5 y1 + 15t 34. y1 = 2 y1 − 4 y 2
y1 (0) = 1, y 2 (0) = −2 ′
y 2 = y1 − 3y 2

23. y1 = y1 + 4 y 2 − t 2 + 6t y1 (0) = 3, y 2 (0) = 0
′ ′
y 2 = y1 + y 2 − t 2 + t − 1 35. y1 = 5 y1 + y 2
y1 (0) = 2, y 2 (0) = −1 ′
y 2 = y1 + 5y 2

24. y1 = 4 y1 + 8 y 2 + 2 cos t − 16 sin t y1 (0) = −3, y 2 (0) = 7
′ ′
y 2 = 6 y1 + 2 y 2 + cos t − 14 sin t 36. y1 = −2 y1 + 3 y 2
y1 (0) = 0, y 2 (0) = 1.75 ′
y 2 = 4 y1 − y 2

25. y1 = − y 2 + cos t − sin t y1 (0) = 4, y 2 (0) = 3
′ ″
y 2 = − y1 + cos t + sin t 37. y1 + y 2 = −5 cos 2t
y1 (0) = −1, y 2 (0) = −6 ″
y 2 + y1 = 5 cos 2t

26. y1 = 5 y1 + 4 y 2 − 5t 2 + 6t + 25 ′ ′
y1 (0) = 1, y1 (0) = 1, y 2 (0) = 1, y 2 (0) = 1

y 2 = y1 + 2 y 2 − t 2 + 2t + 4
y1 (0) = 0, y 2 (0) = 0 ″
38. y1 = y1 + 3y 2
′ ″
27. y1 = 2 y1 + 3 y 2 + 2e 2t y 2 = 4 y1 − 4e t
′ ′ ′
y 2 = y1 + 4 y 2 + 3e 2t y1 (0) = 2, y1 (0) = 3, y 2 (0) = 1, y 2 (0) = 2
y1 (0) = − 2 3 , y 2 (0) = 1 3

39. y1 = −5 y1 + 2 y 2
137
″ ′
y 2 = 2 y1 − 2 y 2 y 2 = y1 + y 2
y1 (0) = 3, y2 (0) = 1, ′
49. y1 = −2 y1 + 2 y 2
y ′ (0) = y ′ (0) = 0
1 2

y 2 = −2 y1 − 2 y 2
′ ′ ′
40. y1 + y 2 = 2 sinh t , 50. y1 = y1 − y 2
′ ′ ′
y 2 + y3 = e t , y 2 = y1 + y 2
′ ′
y 3 + y1 = 2e t + e −t ,

y1 (0) = 1, y 2 (0) = 1, y 3 (0) = 0 51. y1 + y1 − y 2 = 0

′ ′ ′ 2 y1 + 5 y 2 = 0
41. 2 y1 − y 2 − y 3 = 0,
′ ′
′ ′ 52. y1 + 2 y 2 − 2 y1 = 2 − 4e 2 x
y1 + y 2 = 4t + 2, ′ ′
′ ′ 3 y 2 + 2 y1 − 3 y1 − y 2 = 0
y 2 + y 3 = t 2 + 2, ″ ′
53. y1 + y 2 = 0
y1 (0) = y 2 (0) = y 3 (0) = 0
′ ′
′ y 2 + y1 − y 2 = 0
42. y1 = y 2
′ ′
′ 54. y1 + y1 + y 2 − 4 y 2 = 6 cos x
y 2 = y1
″ ′
′ y 2 + y1 − y1 + 4 y 2 = −6 sin x
43. y1 = 4 y 2
″ ′ ′
′ 55. y1 + y1 − 3 y 2 + y1 = 0
y 2 = 4 y1
″ ′
′ y 2 − y1 = 0
44. y1 = −2 y 2
″ ″
′ 56. y1 − 2 y 2 = e x
y 2 = 2 y1
′ ′
y 2 − 2 y1 + 2 y1 = e 2 x
′ ″ ′
45. y1 = 5y 2 57. y1 − y 2 + y1 − y 2 = 0
′ ′
y 2 = −5y1 y1 − y 2 = 0
′ ′
46. y1 = 2 y1 + 3 y 2 58. y1 + y1 + y 2 = sin x
′ 1 ′ ″ ′
y 2 = y1 + 2 y 2 2 y1 + y 2 + y1 + y 2 + y1 = cos x
3
′ ″ ″
47. y1 = y1 + 4 y 2
59. y1 + y 2 − y 2 + y 1 = 1
′ ′
y 2 = y1 + y 2 y 2 − y1 + y 2 = e x

48. y1 = −4 y1 − 6 y 2

138

You might also like