Eskişehir Osmangazi Üniversitesi

Mühendislik Mimarlık Fakültesi

Đnşaat Mühendisliği Bölümü

MUKAVEMET I
SUNU DERS NOTLARI 2010
Hakan EROL H. Selim ŞENGEL Yunus ÖZÇELĐKÖRS
MUKAVEMET I
TEMEL ĐLKELER

KESĐT ZORLAMALARI

GERĐLME

ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME VE MALZEME BAĞINTILARI

GERĐLME-ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME ANALĐZĐ

2
http://www2.ogu.edu.tr/~yunuso/mukavemeti.pdf
 OSMANGAZĐ ÜNĐVERSĐTESĐ
MÜHENDĐSLĐK MĐMARLIK FAKULTESĐ
ĐNŞAAT MÜHENDĐSLĐĞĐ BÖLÜMÜ
MUKAVEMET I DERS PLANI

DERS SAATĐ : Cuma I.Öğretim 09:00-12:00 II.Öğretim 14:00-17:00

SINIF : A 217
KREDĐSĐ : 3+0
ÖĞRETĐM ÜYESĐ : Dr. Yunus ÖZÇELĐKÖRS Oda No:311 Telefon: 3216 E-Mail: yunuso@ogu.edu.tr
GÖRÜŞME SAATĐ :
ÖĞRETĐM ÜYESĐ : Dr. Selim ŞENGEL Oda No:403 Telefon: 3232 E-Mail: ssengel@ogu.edu.tr
GÖRÜŞME SAATĐ :
ÖĞRETĐM ÜYESĐ : Dr. Hakan EROL Oda No:411 Telefon: 3228 E-Mail: herol@ogu.edu.tr
GÖRÜŞME SAATĐ :

DERSĐN AMACI :Mühendislik fakültesi öğrencilerine, yapı ve makine elemanlarında, etkisi altında oldukları dış yükler
sebebiyle oluşan gerilme ve şekil değiştirmelerin, bir matematik disiplin içinde , yapı malzemesi derslerinde yapılan deney
sonuçları, mühendislik limitleri içinde kalmak kaydıyla yapılan basitleştirici kabuller ile statik derslerinde alınan genel denge
kavramları kullanılarak hesaplanması için gerekli altyapının hazırlanmasıdır.

KONU BAŞLIKLARI
1- Temel prensipler: Giriş Analiz yöntemleri, Kuvvet ye yük tipleri, Denge koşulları, Đç kuvvetler (Kesit tesirleri)nin
incelenmesi, Đç Kuvvet Bileşenleri Mesnet tipleri, Yük, kesme kuvveti ve moment ilişkileri Kesit tesiri diyagramları,
(integrasyon Yöntemi, Kesitler yöntemi)
2-Gerilme Kavramı : Giriş, Gerilme tahmini, Gerime bileşenleri, Gerime tansörü, Eksenel kuvvet, Ortalama kayma
gerilmesi, Basit yapı elemanlarında gerilme uygulaması, Đnce cidarlı basınç kapları, Emniyet (Güvenlik) gerilmesi Emniyet
faktörü 3
3-Şekil değiştirme, malzeme ilişkileri : Giriş, Birim şekil değiştirme, Birim şekil değiştirme bileşenleri,şekil
değiştirme tansörü, Mühendislik malzemeleri Gerilme-birim şekil değiştirme diyagramları, Hooke Kanunu,
Poisson oranı, Genelleştirilmiş Hooke Kanunu, şekil değiştirme enerjisi.
4-Gerilme ve şekil değiştirme analizi: Giriş, Düzlem gerilme hali, Asal gerilmeler, En büyük kayma gerilmesi Mohr gerilme
dairesi, Gerilmenin değişimi ve diferansiyel denge denklemleri, Düzlem şekil değiştirme hali, şekil değiştirmenin
ölçülmesi, Gerilme-şekil değiştirme ilişkileri.

DEĞERLENDĐRME
I. Yarıyıl içi % Il. Yarıyıl içi % Bilgi Yoklamaları % Final % 50
(Sınavlar kapalı düzen olarak yapılacak, formül sayfası verilecektir)

TELAFĐ SINAVI
Sözlü ve/veya yazılı olarak yapılacaktır. (Öğrencinin hangi sınava katılmadığına bakılmaksızın tüm konular kapsanacaktır.)

DERS KĐTABI
Dr A.C, UĞURAL, Mechanics of Materials , Mc.Graw-HiIl 1991
Dr. Mustafa ĐNAN Cisimlerin Mukavemeti, ĐTÜ Vakfı Yayını,1990

YARDIMCI KAYNAKLAR
1- http://web.mst.edu/~mecmovie , http://web.mst.edu/~oci/frame1.html
2- Dr. Mehmet H. OMURTAG, Mukavemet Cilt I ve Cilt II Birsen yayınevi, 2007
3- Dr. Mehmet H. OMURTAG, Mukavemet Çözümlü Problemleri, Cilt I, Cilt II, Birsen yayınevi, 2006
4- Ferdinand P.BEER & E.Russel JOHNSTON, Mechanics of Materials, McGraw-Hill Book Comp.1981
5- R.C.HIBBELER ,Mechanics of Materials, Prentice Hall International, Inc.1997
6- Dr.N. KADIOĞLU, Dr.H. ENGĐN, Dr.M. BAKĐOĞLU ,Mukavemet Problemleri CiltI, Cilt II, Beta Basıim Yayım Dağıtım
A.~.1989
7- Dr.Uğur ERSOY & Dr.Tanvir WASTl, Introductory Mechanics of Deformable Bodies. METU1984
8- Dr.HiImi DEMĐRAY, Mukavemet,Çağlayan Kitabevi, 1997

4
TEMEL ĐLKELER
GĐRĐŞ

Mukavemet, yük etkisi altındaki cisimlerin gerilme ve şekil değiştirme durumunun -iç davranışın- incelendiği uygulamalı
mekaniğin bir dalıdır. Buradaki cisim kelimesiyle çubuklar, plak ve kabuklar, kolon ve miller ile bu elemanların
birleştirilmesiyle oluşan yapı ve makineler kastedilmektedir. Cisimlerin dayanımı veya şekil değiştiren cisimler
mekaniği olarak da adlandırılan malzeme mekaniğinde öncelikle gerilme analizi ve cisimlerin mekanik özelikleri
incelenir.
Malzeme mekaniği çalışmaları, kuvvet etkisindeki cisimlerde denge kavramının anlaşılmasıyla başlar. Statik dersinde
dengedeki katı cisimlerin dış davranışı incelenirken mukavemette dış yüklerden oluşacak iç kuvvetler ve şekil
değiştirme araştırılır. Burada ilk olarak statik denge denklemleri ve yük etkisindeki bir cisimde uygulanması üzerinde
durulacaktır. Daha sonra malzeme deformasyon yasaları ve geometrik uygunluk koşulları ele alınacaktır.
Katı cisimlerin yük etkisindeki davranışlarının incelenmesi Galileo Galilei (1564-1642) ile başlayıp kuvvet etkisindeki
cisimlerin şekil değiştireceğini ilk defa ifade eden Robert Hooke (1635-1703) la devam eder. O zamandan bu yana
pek çok mühendis, bilim adamı ve matematikçi gerilme analizine katkıda bulunarak bu gün kullandığımız yeni
yöntemlerin gelişiminde önemli rol oynamıştır.

AMAÇ

Mukavemette temel amaç, cisimlerin yük taşıma kapasitelerinin dayanım, rijitlik ve stabilite bakımlarından
araştırılmasıdır. Sözü edilen kavramlarla bir cismin sırasıyla sürekli şekil değiştirme veya kırılmaya karşı direnci,
şekil değiştirme direnci ve cismin denge konumunun kararlılığı kastedilmektedir. Gerçek yapılardaki karmaşık
gerilme durumunu deneysel olarak tespit edilen eksenel gerilmeye bağlayan kırılma teorilerinin vereceği gerilme
düzeyi, bazen dayanım için bir ölçü olarak kullanılır. Göçme veya kırılma en genel anlamıyla yapının herhangi bir
parçasının kendisinden beklenen işlevi yerine getirememesi olarak tanımlanacaktır.
5
Örneğin eleman şeklindeki kalıcı deformasyon, denge konumundaki değişiklik ve yapı elemanının kullanımına engel
olacak şekil değişimleri bizim için ayrı ayrı birer göçme biçimidir.

Mukavemetin başlıca uğraşı alanları şöyle özetlenebilir.

1- Yük etkisindeki cisimlerde gerilme ve şekil değiştirme durumunun araştırılması
2- Yapıların hasar görmeden ve/veya göçmeden ve kendisinden beklenen işlevi kaybetmeden taşıyabileceği en
büyük yükün hesap yada deneyle bulunması
3- Belirli şartlar altında tanımlanmış yüklere karşı en etkin şekilde direnebilecek malzemenin seçimi ve
eleman şeklinin belirlenmesi –boyutlandırma-

Teknolojideki gelişme, yapı ve makinelerin daha karmaşık hale gelmesine yol açmaktadır. Bu durumda mühendislerin
gerilme, şekil değiştirme ve malzeme davranışı konularını iyi kavrayıp bu konularda ustalaşmaları gerekmektedir. Bu
derste şekil değiştiren cisimler mekaniğinin temel kavram ve bilgilerinin verilmesi kadar uygulamadaki kullanılışı
hususu üzerinde de durulacaktır. Konunun tam olarak anlaşılması yanında pratik problemlerin çözümünde kullanımını
görmek en iyi öğrenme yöntemidir.

ANALĐZ YÖNTEMLERĐ
Yüklerin şekil değiştiren cisimler üzerindeki etkisinin incelendiği a) Mukavemet b) Elastisite teorisi olmak üzere
yaygın olarak kullanılan iki farklı yaklaşım bulunmaktadır. Bu iki yaklaşım arasındaki temel fark, şekil değiştirmelerin
tanımından ve yapılan basitleştirmelerden kaynaklanmaktadır. Mukavemette, mühendislik uygulamalarıyla deneysel
çalışmaların sonuçlarından faydalanılarak bazı basitleştirici kabuller altında problemin çözümü aranır. Elastisite
Teorisinde ise her adıma matematik açıdan yaklaşılır. Dolayısıyla yükleme ve problem şeklinin basit olduğu
durumlarda kesin sonuca ulaşılır. Elastisite Teorisinde kesin sonuca ulaşmada matematik güçlükler bulunur. Yapı
elemanlarının analizinde aşağıda verilen hususların düşünülmesi gerekir

6
 1- Statik denge: Yapı elemanının bütününde veya elemandan alınan herhangi bir parçada kuvvet denge
denklemleri sağlanmalıdır.
2- Şekil değiştirmeler: Yapı elemanını oluşturan malzemenin davranışı gerilme-birim şekil değiştirme (σ-ε )
bağıntısına uygun olmalıdır.
3- Geometri: Yapı elemanında şekil değiştirmeden sonra herhangi bir kopma kırılma ve kütle kaybı olmamalı, yapı
elemanı bütünlüğünü korumalıdır.

Yukarıdaki ilkelerin uygulanmasıyla bulunan gerilme ve birim şekil değiştirmelerin elemanın sınır koşullarına uygun
olması gerekir. Bu durum, sınır koşullarının sağlanması olarak ifade edilir. Analizde her zaman yukarıdaki adımların
verilen sırayla uygulanması gerekmeyebilir. Gerilme ve şekil değiştirme analizinde, şekil değiştirme enerjisi
kavramından hareketle geliştirilen enerji yöntemleri, denge yöntemi yerine kullanılabilir. Her iki yöntem yükleme ve
eleman şeklinin düzenli olması durumunda yeterli hassaslıkta sonuç verirken karmaşık problemlerin çözümünde de
sayısal yöntemlerin uygulanabileceği temeli oluştururlar.

KUVVET VE YÜ
YÜKLERĐ
KLERĐN SINIFLANDIRILMANSI

Cisme etkiyen bütün kuvvetlerle mesnetlerde oluşan reaksiyonlar dış kuvvetler olarak düşünülür. Bu kuvvetleri yüzey
ve cisim kuvvetleri olarak sınıflandırmak mümkündür. Tekil tipteki yüzey kuvveti sonlu bir alana yada tek bir noktaya
etkirken cisim kuvvetleri, çekim kuvveti veya manyetik kuvvetler gibi cismin her bir hacim elemanına etkide bulunur.
Dünyanın cisimlere uyguladığı çekim kuvvetine ağırlık adını veriyoruz. Đç kuvvetler ise cismin bünyesini oluşturan
malzeme parçaları arasındaki etkileşim kuvvetleri olarak algılanır.
Cisme etkiyen yükler tekil veya yayılı kuvvetlerle kuvvet çiftleri olabilir. Eğer kuvvetin etkidiği alan elemanın boyutları
ile kıyaslandığında küçük kalıyorsa kuvveti tekil kuvvet olarak kabul etmek mümkündür. Cisme yavaşça etki eden
durağan yüklere statik yükler, aniden etkiyen yüklere de darbe yada çarpma yükleri denir. Yükün cisme binlerce defa
etki edip kaldırılması ise tekrarlı yükleme olarak isimlendirilir. Aksi belirtilmedikçe cismin ağırlığı ihmal edilip,
yüklemenin statik olduğu kabul edilecektir. SI birim sisteminde kuvvet birimi newton (N), uygulamada çoğu zaman
kilonewton (kN) olarak kullanılır.
7
 Yüklerin Sınıflandırılması : Etkime Biçimine Göre Yüklerin Sınıflandırılması:
1) Tekil yük
1) Şiddeti zamanla değişen yükler
2) Yayılı yük
(Dinamik yükler)
a) Eğri boyunca yayılı yük
2) Şiddeti zamanla değişmeyen yükler b) Alana Yayılı yükler
(Statik yükler) c) Hacme yayılı yükler

Düzgün yayılı yük Üçgen yayılı yük Parabolik yayılı yük

L πx
R = ∫ q( x )dx =
1
q0 L q ( x ) = q0 sin
L
2 L L
R = qL = ∫ qdx 0 πx
q R = ∫ q0 sin
0 q(x ) = 0 x L
dx
L 0

STATĐ
STATĐK DENGE KOŞ
KOŞULLARI

Yapı ve makine elemanlarının tasarımında bu elemanlarda oluşan iç kuvvetlerin dağılımının bilinmesi gerekir. Dış ve iç
kuvvetlerin belirlenmesinde statiğin temel kavramları ile denge koşulları kullanılır. Daha sonra göreceğimiz bileşke iç
kuvvetin bileşenlerinin –kesit zorlarının- oluşturacağı deformasyonlar mühendisler açısından özel bir anlama sahiptir.
Cisme etkiyen kuvvet sisteminin bileşkesi sıfırsa, cisim dengededir. Newton’un birinci yasasına göre parçacığa etkiyen
bileşke kuvvet sıfır ise parçacık ya hareketsiz kalır yada sabit hızlı düzgün doğrusal hareket yapar. Statik adından da
anlaşılacağı üzere temelde cisim veya parçacığın hareketsiz olma durumunu inceler. Üç boyutlu bir cismin dengesi
düşünüldüğünde, statikçe dengenin olabilmesi için aşağıdaki denklemlerin sağlanması gerekir.
8
 ∑F x =0 ∑F y =0 ∑F z =0 ∑M x =0 ∑M y =0 ∑M z =0

Daha açık bir ifade ile cisme etkiyen kuvvetlerin herhangi bir doğrultudaki toplamı ile herhangi bir eksen etrafında
oluşturacağı momentler toplamı sıfır olmalıdır. Eğer cisme etkiyen kuvvetler tek bir (x-y) düzlemin içinde ve
dengede ise yukarıdaki bağıntılardan üçünün otomatik olarak sağlanacağı ΣFz=0, ΣMx=0, ΣMy=0 aşikardır. Dolayısıyla
düzlem problemlerde üç bağımsız denge denklemi bulunmaktadır.

∑F x =0 ∑F
y =0 ∑M z =0 Düzlem Hal için

Açıkça kuvvetlerin herhangi iki doğrultudaki (x,y) toplamı ile düzlem içindeki herhangi bir A noktasına veya z
eksenine göre bileşke moment sıfır olmalıdır. Yukarıdaki denklemlerin yerine aşağıdaki iki ayrı denklem takımı
kullanılabilir.

∑ Fx = 0 ∑ M A =0 ∑ M B =0 Burada A ve B noktalarını birleştiren doğru x eksenine dik

olmamalıdır.

∑ M A = 0 ∑ M B = 0 ∑ M C = 0 Burada da A, B ve C noktaları aynı doğru üzerinde

bulunmamalıdır.

Alternatif denge denklemleri, kuvvet toplamının moment toplamı ile değiştirilmesi yoluyla elde edilmiştir. Moment
alınacak noktanın dikkatlice seçilmesi durumunda alternatif denklemler cebrik hesapları önemli ölçüde basitleştirir.

9
Đvmeli hareket eden bir cisimde statik denge denklemleri yazılırken ilave olarak atalet kuvvetlerinin de dikkate alınması
gerekir. Yapı analizi bakımından atalet kuvvetlerinin dış yüklere eklenerek, cismin üzerindeki tüm kuvvetlerin etkisi
altında dengesinin incelenmesi D’Alembert ilkesi olarak adlandırılır.
Mühendislik problemlerinin büyük çoğunluğu dengedeki yapı ve makinelerle ilgilidir. Genellikle yükler adını vereceğimiz
tanımlı ve belirli kuvvetler etkisinde reaksiyonlar adını vereceğimiz yükleri dengeleyen bilinmeyen kuvvetlerin bulunması
söz konusudur. Yalnızca denge denklemleri yardımıyla bütün kuvvetlerin belirlenebildiği problemlere izostatik, denge
denklemlerinin bütün kuvvetlerin belirlenmesine yetmediği problemlere de hiperstatik denir. Hiperstatiklik derecesi,
bilinmeyen bağımsız kuvvet sayısı ile yazılabilen denge denklemi sayısı arasındaki farktır. Statikteki denge denklemleri
ile belirlenebilecek olan dışındaki her bir reaksiyona hiperstatik bilinmeyen (Redundant) adı verilir. Herhangi bir
sistemdeki hiperstatik bilinmeyen sayısı ile hiperstatiklik derecesi birbirine eşittir.

ĐÇ KUVVETLER : KES
KESĐĐM
M YYÖ
ÖNTEM
NTEMĐĐ

Cisme dış kuvvetler etkidiğinde, cisimde bir şekil değişimi ile

birlikte cismi oluşturan parçacıklar arasında bu parçacıkları bir
arada tutacak iç kuvvetler ortaya çıkar. Şimdi mukavemetteki
ana konulardan biri olan iç kuvvetleri kesim yöntemi yardımıyla
incelemeye başlayabiliriz. Kesim yönteminin uygulanmasındaki
adımlar şöyle sıralanabilir.
1- Cismin, bağlı olduğu diğer cisimlerden ayrılarak mesnet
reaksiyonları da dahil olmak üzere etki eden bütün kuvvetlerin
gösterildiği çizimlere Serbest Cisim Diyagramı (SCD) adı verilir.
Uygulamada cismin yapacağı şekil değiştirmeler cismin kendi
boyutları yanında ihmal edilebilecek kadar küçük olacağından
SCD çiziminde dikkate alınmazlar.
2- Bilinmeyen dış kuvvetlerin belirlenmesi amacıyla SCD
üzerindeki kuvvet sistemi için denge denklemleri yazılır.
10
 3- Cisim herhangi bir yerden hayali bir düzlemle kesilerek ikiye ayrılır. Parçalardan biri göz önüne alınarak 2.
adımdaki işlemler tekrarlanır. Mademki cisim bir bütün olarak dengededir, kesimle ortadan kaldırılan iç kuvvetlerin
dikkate alınması şartı ile o bütünden ayrılan herhangi bir parçanın da dengede olması gerekir. Bu noktada, dış
kuvvetlerin iç kuvvetlerle dengelenmekte olduğunu, diğer bir deyişle dış kuvvetlerin, eleman boyunca –kesim
düzlemine bağlı olmak kaydıyla- iç kuvvetler şeklinde yayılı olarak devam ettiklerini söyleyebiliriz.
En büyük gerilmeyi oluşturan iç kuvvetlerin bulunduğu yere elemanın kritik kesiti adı verilir. Eleman üzerinde yalnızca
tek bir kuvvet etki ediyorsa kritik kesitin yer ve doğrultusuna gözlemle karar verilebilir.

KESĐT ZOR(LAMA)LARI

Yapı elemanlarının büyük bir çoğunluğu çubuklardan meydana gelir. Bir yapı elemanının çubuk olarak isimlendirilebilmesi
için uzunluğunun, enkesit büyük kenarının 5 katından daha fazla olması gerekir. Çubukların herhangi bir kesitine etkiyen
iç kuvvetleri, enkesitin ağırlık merkezinde etkiyen bir kuvvetle bir kuvvet çifti vektörü olarak gösterebiliriz. Đç
kuvvetlerin bileşkesi olan bu iki vektör, enkesite dik ve teğet doğrultulardaki bileşenlerine ayrılabilir. N, S, Mb ve Me
ile gösterilen bu bileşenlerden yalnızca birinin bulunması haline, basit mukavemet halleri adı verilir.

11
EKSENEL KUVVET -Akashi-Kaikyo Bridge from the air -

12
KESME KUVVETĐ

13
14
KESME KUVVETĐ

15
16
Her bir bileşen bir mukavemet halini gösterir. Bir kesitte bu tesirlerden bir kaçı bir arada bulunursa bu duruma
bileşik mukavemet hali denir. Kullanılacak olan sağ-üçlü koordinat takımının x ekseni her zaman çubuk ekseni ile
çakıştırılacak, y ekseni yukarı, z ekseni ise okuyucuya doğru yönlendirilecektir.

Sağ Üçlü
Eksen (+) eksen
Takımı yönleri

Kuvvet çifti vektörünün yönleri daima sağ-el kuralı ile belirlenecek ve kuvvet vektörleriyle karışmaması için uçlarında
çift ok gösterilecektir. Dik kesitte bulunan iç kuvvetlere kesit zor(lama)ları adı verilir. Her bir kesit zoru çubukta
farklı bir şekil değiştirme meydana getirir.
Rx eksenel kuvveti elemanın boyunu uzatmaya yada kısaltmaya çalışır. Eğer bu kuvvet kesim yüzeyinden uzaklaşıyorsa
eksenel çekme, kesim yüzeyine doğru yönlenmiş ise eksenel basma kuvveti adını alır.
Ry, Rz kesme kuvvetleri komşu malzeme parçalarını keserek birbirinden ayırmaya çalışır. Genellikle S harfiyle
gösterilir.
Mx burulma momenti veya tork elemanı kendi ekseni etrafında döndürmeye çalışır ve genellikle T harfi ile gösterilir.
My, Mz eğilme momentleri ise çubuğu bükmeye çalışır

17
 Bileşke kuvvetin Bileşke kuvvet
eksenler çiftinin eksenler
doğrultusundaki doğrultusundaki.
bileşenleri bileşenleri

R = Rx i + Ry j + Rz k M = M xi + M y j + M zk
R = Ni + S y j + S z k M = Ti + M y j + M z k

Herhangi bir yapı elemanı kesit zorlarından bir veya bir kaçına veya tamamına aynı anda maruz kalabilir. Tasarımda her
bir kesit zoru ayrı olarak ele alınıp çözüm yapılır. Daha sonra bulunan sonuçların uygun şekilde birleştirilmesiyle nihai
çözüme ulaşılır. Dolayısıyla kesit zorlarıyla kesit zorları kullanılarak bulunan gerilme ve birim şekil değiştirmelerin
hesaplanmasında kesim yöntemi ilk adım olarak karşımıza çıkmaktadır.
Uygulamada bütün kuvvetler tek bir düzlem içinde etki ettiğinden (x-y düzlemi) problem büyük ölçüde basitleş-
mektedir. Düzlemsel problemlerde kesite etkiyen üç kesit zoru eksenel kuvvet N, kesme kuvveti Sy ve eğilme momenti
Mz dir. Bir düzlemin normal vektörünün koordinat ekseni ile aynı yönlü olması durumunda bu düzleme pozitif düzlem aksi
halde negatif düzlem denir. Newton’un üçüncü yasasına göre kesit zorları kesimle ayrılan parçalara eşit ve zıt yönlü
olarak etkir. 18
 KESĐT TESĐRLERĐ ĐÇĐN POZĐTĐF YÖN KABULLERĐ
Bir düzlem, o düzlemden dışarıya doğru yönelen birim vektörle tarif edilir. Normalleri, koordinat eksenlerinin pozitif
yönleri ile çakışan düzlemlere sırasıyla +i, +j, +k düzlemleri denir. Aşağıda sol tarafta gösterilen ve normali +x ekseni
yönünde olan (+i) düzleme pozitif x düzlemi veya sağ kesit de denmektedir. Eksenel kuvvet, kesme kuvveti ve eğilme
momenti için pozitif düzlemde koordinat eksenleri yönündeki, negatif düzlemde ise koordinat eksenlerine ters yönlü
kuvvetler pozitif kabul edilecektir. Bu işaret kabulü çubukların yük etkisi altındaki davranışına adapte edilebilir.
Örneğin pozitif eksenel kuvvetler çubuk boyunu uzatır.

+y/+j Sol kesit/

düzlemi -x/-i
düzlemi

+z/+k
düzlemi
Sağ kesit/
+x/+i
düzlemi

Düzlem çubukta +
iç kuvvetler

Düzlem çubukta
– iç kuvvetler
19
 MESNET TĐPLERĐ VE GÖSTERĐM ŞEKĐLLERĐ

Aynı düzlemdeki yüklerin etkisinde bulunan yapı elemanlarının mesnet tipleri aşağıda gösterilmiştir. Bu gösterim şekilleri
yapı elemanlarının SCD çizilirken kullanılır.
Hareketli mafsal, yapı elemanının bir doğrultudaki yer değiştirmesine ve dönmesine izin veren ancak belirli bir
doğrultudaki yer değiştirmeye engel olan mesnet tipidir.
Sabit mafsal, elemanın dönmesine izin veren ancak herhangi bir doğrultudaki yer değiştirmesine engel olan bir mesnet
tipidir. Sabit ve hareketli mafsallara basit mesnetler denir.
Ankastre yada sabit mesnet, elemanın yer değiştirmesine ve dönmesine engel olan mesnet tipidir. Dolayısıyla sabit
mesnetlerde hem momente hem de herhangi bir doğrultudaki kuvvete karşı konur. Bu kuvvet yüzeye teğet ve normal
doğrultulardaki bileşenlerine ayrılabilir.
Serbest cisim diyagramlarında her bir mesnetteki reaksiyon kuvveti (R) ve moment (M) gösterilir. Elemandaki iç
kuvvetlerin bulunmasına reaksiyonların belirlenmesinden sonra başlanır.

A) Hareketli Mafsal B) Sabit Mafsal C) Ankastre Mesnet

Rx = 0
Mz = 0 Mz = 0

20
H
A
R
E
K
E
T
L
Đ
M
A
F
S
A
L 21
S
A
B
Đ
T
M BÜKREŞ’TE BĐR ALIŞ-VERĐŞ MERKEZĐ, TEMMUZ 2004
A
F
S
A
L

22
Resim : inş. müh. Ertan Gazi Konuk
TASARIMDA BAŞLICA ADIMLAR

Tasarımın ana amacı, yapı elemanlarının verilen yükleri göçmeksizin taşıyabileceği ve kendisinden beklenilen
işlevleri yerine getirebileceği uygun malzeme, eleman şekil ve boyutlarının belirlenmesidir. Bu aslında bir
optimizasyon problemidir. Yukarıda sözü edilen amaçlara ulaşmadaki etkinlik kullanılan malzeme ve yapım
maliyetinin minimum yapılmasıyla başarılır. Yük etkisindeki bir elemanın tasarımında aşağıdaki hususlar
göz önüne alınmalıdır.
1. Elemanın kendisinden beklenilen işlevleri hangi durum(lar)da kaybedeceği belirlenmelidir.
2. Verilen yüklemeden oluşacak gerilme ve birim şekil değiştirme durumu tespit edilmelidir.
3. Gerilme ve birim şekil değiştirme gibi önemli büyüklüklerin elemanda göçme oluşturmaksızın alabileceği en
büyük değerleri belirlenmelidir.
4. Güvenlik katsayıları seçilmelidir.
Yukarıdaki işlem adımları, verilen problemin yapısına bağlı olarak uzayıp kısalabilir. Pek çok etkinin dikkate
alınması söz konusu olduğunda çoğunlukla bir deneme-yanılma işlemiyle tasarım sonuçlandırılır. Bu derste
eleman malzemesi ile geometrik boyutlar önceden seçilmiş olduğundan tasarım sırasında yalnızca dayanım
koşulunun sağlanması üzerinde durulacaktır. Basit mukavemet hallerinin incelendiği bölümlerde
çıkartılacak formüller, uygun eleman boyutlarının seçiminde kullanılacaktır.
Elemanların tasarımında dikkate alınması gereken diğer hususlar da yükleme sonucu elemanda oluşacak
deformasyonun hesaplanması ve burkulmadır. Bu konulara daha sonraki bölümlerde açıklık getireceğiz.

23
 Kullanılan Birim Sistemi Faktör Hece Đşaret
Kuvvet F N, kN 1012 Terra T
Uzunluk L mm, m 109 Giga G
Zaman t sn 106 Mega M
Alan A mm2, m2 103 Kilo k
Hacim V mm3, m3 102 Hekto h
Atalet Momenti I mm4, m4 10 Deka da
Mukavemet Momenti W mm3, m3
Faktör Hece Đşaret
Moment M Nm, kNm
10-1 Desi d
Gerilme σ, τ 2
N/m , N/mm 2
10-2 Santi c
Elastisite Modülü E GPa
10-3 Mili m
2
Đvme a m/sn
10-6 Mikro µ
Đş-enerji W,U Joule
10-9 Nano n
10-12 Piko p
Pascal
1 Pa = N m 2
1 MPa = 10 6
N m 2 10-15 Femto f
MPa → MN m 2
N mm 2
= 10 6
N m 2
= MPa 10-18 Atto a

24
ÇUBUK MUKAVEMETĐNĐN ESASLARI

Yapılar boyutları bakımından

1- Çubuklar (tel, halat, kablo, direk, kiriş, kemerler, Bir boyutlu taşıyıcı cisimler
2- Levha, plak ve kabuklar (Döşeme plakları, kubbe ve tonozlar)
3- Üç boyutlu yapılar (Ağrılık barajları)
şeklinde üç sınıfa ayrılabilir. Mukavemette yalnız çubuk şeklindeki cisimler incelenecektir. Çubuklar eksen ve dik
kesiti ile belirginleşir. Eksen genel olarak bir uzay eğrisi olup, çubuğun büyük olan boyutunu temsil ederken dik
kesit ise kapalı bir eğri ile çevrelenmiş düzlem parçasıdır. Sabit kesitli, doğru eksenli çubuklara prizmatik
çubuklar denir. Çubuğa etkiyen dış kuvvetler çoğu defa yayılı olup doğrultuları genellikle çubuk ekseninden geçer.
Eğer dış kuvvetlerin tesir çizgileri çubuk ekseninden geçmiyorsa bu kuvvetler çubuk eksenine kuvvet çiftleri ile
birlikte taşınır.

KESĐT ZORLARININ BULUNMASI

Kesit zorlarının bulunmasında aşağıdaki yöntemler kullanılabilir.

1- Kesim yöntemi (STATĐK)
Dış kuvvetlerin etkisi altındaki sistemin mesnet tepkileri hesaplanır.
Eleman, süreksizlik gösterdiği noktalardan bölgelere ayrılır. Bu noktalar, tekil
yüklerin uygulandığı noktalar, yayılı yüklerin başladığı ve bittiği yerler ve çubuk
kesitinin değiştiği noktalardır.
Her bir bölgedeki kesit zorları yazılan denge denklemleri yardımıyla hesaplanır.
2- Đntegrasyon yöntemi
Kesit zorlarına ait diferansiyel denge denklemleri, sınır koşulları dikkate alınarak
çözülür.
25
YAYILI YÜKLER ETKĐSĐNDEKĐ DOĞRU EKSENLĐ BĐR KĐRĐŞTE
KESĐT ZORLARININ DĐFERANSĐYEL DENGE DENKLEMLERĐ

Genellikle ekseni boyunca etkiyen yayılı yükleri eğilme dirençleri yardımıyla mesnetlerine aktaran bir boyutlu
(en kesit boyutları küçük, uzunluğu büyük olan) yapı elemanlarına kiriş adı verilir. Şimdi dış yüklerle kesit zorları
arasındaki bağıntıları elde etmek istiyoruz. Aşağıda gösterilen basit kirişe x ve y eksenleri doğrultusunda qx ve
qy yayılı yükleri etkisin. qx ve qy sırasıyla x ve y eksenleri doğrultusunda etki eden yayılı yüklerin şiddetindeki
değişimi x koordinatına bağlı olarak ifade eden fonsiyonlardır. Yayılı yükler ve mesnet reaksiyonları altında
dengede olan kirişten dx kalınlıklı küçük bir parça çıkartılsın. Bütünü dengede olan çubuktan alınan bu küçük
parçanın da üzerine etkiyen yükler ve kesit zorları altında dengede olması gerekir. Alınan dx kalınlıklı parçanın
sağ yüzündeki zorlamaların sol yüzdeki zorlamalardan dN, dS ve dM kadar farklı olduğu kabul edilmiştir.
Eksenler doğrultusundaki denge denklemlerinden kirişe ait aşağıdaki üç diferansiyel denklem bulunur.

q y (x )

qx (x )

∑F x =0 ( N + dN ) − N + q x dx = 0 dN
= −qx
dS
= −q y
dM
= −S
dx dx
∑F y =0 ( S + dS ) − S + q y dx = 0 dx

dx dS d  dM  d 2M d 2M
= − =− = −q y = qy
∑M z =0 M + dM − M − q y dx
2
+ Sdx = 0 dx dx  dx  dx 2 dx 2
26
Kiriş diferansiyel denklemlerinin integrasyonu ile kesit zorları fonksiyonları belirlenebilir. Đntegrasyon
sabitlerinin bulunmasında kesit zorlarının başlangıç değerlerinden yararlanılır. Đntegrasyon yöntemi özellikle
yayılı yük fonksiyonlarının verildiği hallerde kolaylık sağlar. Önceki sayfada çıkarttığımız diferansiyel
denklemleri belirli iki nokta arasında mesela 1 ve 2 noktaları arasında integre edersek aşağıda gösterilen
ifadeler elde edilir. Bu ifadelerin sağ taraflarındaki integrallerin fiziki anlamları sırasıyla negatif işaretle söz
konusu noktaların arasındaki yayılı yük fonksiyonlarının altında kalan alan ile yine negatif işaretle kesme kuvveti
diyagramının altında kalan alan olarak söylenebilir. Söz konusu denklemlerin sol tarafları ise sırasıyla her bir
kesit zorundaki değişimi vermektedir.
2
dN
= − qx N 2 − N1 = − ∫ qx dx = −YFAKAx Yayılı yük fonksiyonu altında kalan alan
dx 1
2 Yayılı yük fonksiyonu altında kalan alan
dS
= −q y S2 − S1 = − ∫ q y dx = −YFAKAy
dx 1
2 Kesme kuvveti diyagramı altında kalan alan
dM
= −S M 2 − M 1 = − ∫ S y dx = − KKDAKA
dx 1

KĐRĐŞE TEKĐL YÜK VE MOMENT ETKĐMESĐ HALĐ

Kesit zorlamalarına ait diferansiyel denge denklemleri

bulunurken göz önüne alınan çubuk parçası üzerinde
herhangi bir tekil kuvvet yada kuvvet çifti etkimediği
düşünülmüştür. Eğer tekil kuvvet ve kuvvet çiftleri
varsa kuvvet zorlarında süreksizlik olacaktır.
Herhangi bir kesitte x ve y eksenleri doğrultusunda Px
ve Py tekil kuvvetleri ile bir M momenti etkisin. N 2 − N1 = − Px
Tekilliğin olduğu yerden alınacak bir eleman üzerinde S2 − S1 = − Py
denge denklemleri yazıldığında yandaki bağıntılara
M 2 − M 1 = −М 27
ulaşılır.
Mustafa Đnan, Cisimlerin Mukavemeti, 1973 sayfa 115-116

y R = Ni + S y j + S z k
dR
R q = qx i + q y j + qz k +q = 0
Sy ds
d
dx
( Ni + S y j + S z k ) + ( q x i + q y j + q z k ) = 0
x
N
dN dS y dS z
+ qx = 0 + qy = 0 + qz = 0
dx dx dx
Sz
z
M = M bi + M y j + M zk
y m = mxi + m y j + mzk dM
+m +i×R = 0
My ds
M
d
dx
( M b i + M y j + M z k ) + ( mx i + m y j + m z k ) + i × ( N i + S y j + S z k ) = 0

x
Mb
dM b dM y dM z
+ mx = 0 − S z + my = 0 + S y + mz = 0
dx dx dx
Mz
z 28
ÖRNEK 1
Şekildeki konsol kirişin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.

0≤ x≤4
∑F y =0
−6 + S y ( x ) = 0 S y ( x ) = 6kN
∑M o =0
6 x + M z (x ) = 0 M z ( x ) = −6 x

4 ≤ x ≤ 10
∑F y =0 S y ( x ) = 16kN

∑M o =0 M z ( x ) = 16(10 − x ) − 100

29
ÖRNEK 2 Şekildeki kirişin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve moment
fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.

∑F =0⇒ R = 0
x
A
x R yB = q
L
2
∑F = 0⇒ R + R
y
A
y
B
y = qL
L
∑ M zA = 0 ⇒ RyB L − qL
L
=0 R yA = q
2 2
d 2 M z (x ) dM z ( x )
Sy [kN] = (− q ) = − S y = −qx + c1
dx 2 dx
qy L x2
2 M z ( x ) = −q + c1 x + c2
+ 2
x
_ Sınır Şartları (Mesnet Şartlarından)
L
qy L M z ( x ) x = 0 = 0 ⇒ c2 = 0 M z ( x ) x = L = 0 ⇒ c1 = q
2
2
L x2 L
S ( x ) = qx − q M z (x ) = −q + q x
2 2 2
q y L2 Maksimum Moment ve Yeri
8

S ( x ) = 0 ⇒ M max
L L2
qx − q = 0 ⇒ x = L M max L =q
2 2 x=
2 8
30
ÖRNEK 3 Şekildeki konsol kirişin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.

0 ≤ x ≤ 1 bölgesi
dS
= 0 ⇒ S = c1 ( x = 0; S = 6 ) ⇒ c1 = 6; S = 6kN
dx
dM
= −6 ⇒ M = −6 x + c2 ( x = 0; M = 0 ) ⇒ c2 = 0; M = −6 x kNm
dx
1 ≤ x ≤ 4 bölgesi
dS  x =1 
= − ( 2 − 2 x ) ⇒ S = x 2 − 2 x + c1
  ⇒ c1 = −4; S = x − 2 x − 4
2

dx  S = −5 
dM x
3
x =4  32
= − x + 2 x + 4 ⇒ M = − + x 2 + 4 x + c2 
2
 ⇒ c = − ;
=
2
dx 3  M 0  3
3
x 32
M = − + x2 + 4x −
3 3
veya AB bölgesi

d 2M dM x3
= qy = − ( 2x − 2) = − x 2 + 2 x + c1 M = − + x 2 + c1 x + c2
dx 2 dx 3
dM  x =1 
= −S S = + x 2 − 2 x − c1 ;   ⇒ c1 = 4 S = x2 − 2x − 4
dx  S = −5 
x3  x =1  32 x3 32
M = − + x 2 + 4 x + c2 ;   ⇒ c2 = − M = − + x2 + 4x − 31
3  M = −6  3 3 3
ÖRNEK 4 Şekildeki basit kirişin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve moment
fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz. Nümerik uygulama L=7 m. q0=10 kN/m

πx 
q( x) = −q0 sin  
 l 
q0l πx 
S ( x) = − cos  
π  l 
10*7 π 
S ( x) = − cos  x 
π 7 
πx 
l l
1 1 q0l
ΣFy = 0 R = ∫ q( x).dx = ∫ q0 sin   dx =
20 20  l  π
q0 l 2 πx 
dS πx q0l πx M ( x) = sin  
dx
= −q ( x) = q0 sin  
 l 
⇒ S = −
π
cos   + c1
 l 
π2  l 
q0l q0lπx 10 * 7 2 π 
x = 0; S = −
π
c1 = 0 ⇒ S = −
π
cos  
 l 
M ( x) = sin  x 
π 2
7 
dM q0l πx  q0l 2 πx
= −S = cos   ⇒ M = sin   + c2
dx π  l  π2  l 
q0l 2 πx
x = 0; M = 0 c2 = 0 ⇒ M = 2 sin  
π  l  32
 x S M
πx 
q ( x) = −q0 sin  
0 -22,2817 0
 l  0,5 -21,72305 11,04761
1 -20,07511 21,54125
1,5 -17,42051 30,95471
2 -13,89238 38,81597
2,5 -9,667615 44,73082
3 -4,958076 48,40267
3,5 8,18E-05 49,6474
4 4,958236 48,40259
4,5 9,667762 44,73066
5 13,8925 38,81574
25 5,5 17,42061 30,95442
20 6 20,07518 21,54092
15 6,5 21,72309 11,04726
10
7 22,2817 -0,000365
5
Seri 1
0
Seri 2
-5 0 1 2 3 4 5 6 7 8

-10

π 
-15
-20 10*7
-25
S ( x) = − cos  x 
60
π 7 
50

40

10 * 7 2 π 
M ( x) =
30
Seri 1 sin  x
20
π2 7 
10

0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 33
-10
  2π x 
Ödev sorusunun çözümü
q ( x) = − q0 sin  
 l 
Şekildeki çıkmalı kirişin mesnet tepkilerini
hesaplayıp, Kesme kuvveti ve moment
fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.
Nümerik uygulama L=7 m. q0=10 kN/m

0< x<l 20

 2π x
15
q l  q0l
S ( x ) = − 0 cos  + 10
2π  l  4π 5

l < x < 1.5 l 0 Seri 1

S
-5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Seri 2
q l  2π x  q0l
S ( x ) = − 0 cos  −
-10

2π  l  2π -15
-20

0< x<l -25

x
q l2  2π x  q 0 l
M ( x ) = 0 2 sin  − x
4π  l  4 π x
-50
l < x < 1 .5 l
-40
 2π x  q 0 l
2 2
q0l 3 q0l
M (x) = sin  − x− -30
4π 2
 l  2π 4 π
Moment

Seri 1
-20
Seri 2

-10
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
0
34
10
ÖRNEK 5 Şekildeki çıkmalı kirişin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.

0 ≤ x ≤ 10 bölgesi
2, 5
qy = − x x2
24 dS y 2,5 2,5 2 x=0  Sy ( x) =
= x ⇒ Sy = x + c1 ⇒ c = 0 19, 2
dx 24 48 S y = 0 1

dM z 2,5 2 2,5 3 x=0  x3

=− x ⇒ Mz = − x + c2 ⇒ c = 0 M z (x ) = −
dx 48 144 M z = 0 2 57,6

10 ≤ x ≤ 24 bölgesi

dS y 2,5 2,5 2 x = 10 
= x ⇒ Sy = x + c3 ⇒  c = −11, 43
dx 24 48 S y = −6, 22 3 x2
Sy ( x) = − 11, 43
19, 2
dM z 2,5 2 2,5 3
=− x + 11, 43 M z = − x + 11, 43x + c4
dx 48 144

x = 10 
 c = −114,3 x3
M z = −17,36  4 M z (x ) = − + 11,43 x − 114,3
57,6
24 ≤ x ≤ 32 bölgesi

dS y x = 24 
= 2,5 ⇒ S y = 2,5 x + c5 ⇒  c = −80 S y ( x ) = +2,5 x − 80
10 ≤ x ≤ 24 dx S y = −20 5
S y = 0 ⇒ x = 14,81 m
M z (14,81) = −1, 41 dM z x = 24  M z ( x ) = −1,25 x 2 + 80 x − 1280
= −2,5 x + 80 ⇒ M z = −1,25 x 2 + 80 x + c6 ⇒ c6 = −1280
dx M z = −80
35
Đki ya da daha fazla çubuğun (kiriş elemanının) uçlarından rijit şekilde
birleştirilmesiyle oluşturulan taşıyıcı sistemlere çerçeve denir. Çerçeveyi
oluşturan elemanlar çeşitli doğrultularda uzanırlar. Tek katlı tek açıklıklı
çerçevelere portik adı verilmektedir. Sanayi yapılarında sıkça karşılaşılan
portiklerin açıklığı 26-30 metre civarındadır. Yan tarafta bir sanayi
yapısının taşıyıcı sistemi şematik olarak gösterilmiştir. Çerçeve
elemanlarına ait kesit zorları, elemanlara ait eksen takımları kullanılarak
belirlenir. Genelde elemanlara çerçevenin içinden bakılarak elemanın sol
ucuna koordinat takımının merkezi yapıştırılır. x ekseni eleman ekseni ile
çakıştırılır. y ekseni (bakış yönünde) yukarı doğru, z ekseni de kağıt
düzlemine dik doğrultuda ve okuyucuya yönelecek biçimde gösterilir. Şimdi
yatayla α açısı yapan bir elemanın herhangi bir kesitindeki Kesme kuvveti
(S) ile Normal kuvvet (N) yi kolayca hesaplamak üzere iki bağıntı çıkaralım.

Yatayla herhangi bir α açısı yapan çubukta göz önüne alınan kesitin
solunda kalan parçadaki (yapıdaki) Yatay ve Düşey doğrultudaki
bileşke kuvvetler Y ve D olarak belirlendiğinde söz konusu
kesitteki kesme kuvveti S ve normal kuvvet N; y ve x doğrultula-
rında yazılacak toplam kuvvet sıfır denklemlerinden hesaplanabilir.

∑F y =0 S − Y *sin α + D cos α = 0
∑F x =0 N + Y *cos α + D *sin α = 0

S = Y *sin α − D cos α
N = − (Y *cos α + D *sin α )
36
ÖRNEK 6 Şekildeki çerçevenin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti
ve moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.

Mesnet tepkilerini ∑M A
z = 0 ⇒ C y = 82,5 kN ↑
hesaplamak için
yapının tamamında
denge denklemleri
∑F x = 0 ⇒ Ax = 120 kN ←

yazılırsa,
∑M C
z = 0 ⇒ Ay = 2,5 kN ↓

Önceki sayfada çıkartılan iki bağıntıyı kullanarak yüklemede veya elemanların S = Y *sin α − D cos α
doğrultusunda değişme olan kritik noktalardaki zorlamaları hesaplayalım. N = − (Y *cos α + D *sin α )

A noktasının Sağı B noktasının Solu

S BL = 2,5 ⋅ 0,8 = 2 kN
S A = −120 ⋅ 0, 6 + 2,5 ⋅ 0,8 = −70 kN
N BL = −(− 2,5 ⋅ 0,6) = 1,5 kN
N A = − ( −120 ⋅ 0,8 − 2,5 ⋅ 0, 6 ) = 97,5 kN
M BL = 120 ⋅ 3 − 120 ⋅1,5 − 2,5 ⋅ 4 = 170 kNm
MA = 0

B noktasının Sağı D noktasının sağı

S BR = 2,5 ⋅1 = 2,5 kN S DR = 82,5 kN

N BR = −(2,5 ⋅ 0 + 0 ⋅1) = 0
N DR = −(82,5 ⋅ 0 + 0 ⋅1) = 0
M = 170 kNm
R
B
37
M DR = 120 ⋅ 3 − 120 ⋅1.5 − 2,5 ⋅ 6 = 165 kNm
Bundan önceki problemlerdeki (tekil veya yayılı) yükler ya
elemanın sol ucuna yapıştırdığımız x, y eksenleri doğrultusundaki
bileşenleri cinsinden verilmekteydi ya da söz konusu eksenler
doğrultusundaki bileşenlerine kolayca ayrılabilmekteydi. Bu
problemdeki 40 kN/m lik düşeyde düzgün yayılı yükün AB
elemanının A ucuna yapıştırılan x ve y eksenleri doğrultusundaki
iki bileşene ayrılması (diğer bir ifade ile qx , qy yük fonksiyon-
larının belirlenmesi) gerekir.

AB elemanı 0 < x < 5 m

dN dN
= −qx = −19.2 ⇒ N = −19.2 x + c1 ( x = 0; N = 97.5) ⇒ c1 = 97.5
dx dx
N = −19.2 x + 97.5 kN
dS dS
= −q y = 14.4 ⇒ S = 14.4 x + c2 ( x = 0; S = −70 ) ⇒ c2 = −70
dx dx
S = 14.4 x − 70 kN
dM dM
= −S = −14.4 x + 70 ⇒ M = −7.2 x 2 + 70 x + c3 ( x = 0; M = 0 ) ⇒ c3 = 0
dx dx
M = −7.2 x 2 + 70 x kNm 38
BC elemanının ortasına etkiyen 80 kN lık bir tekil kuvvet bulunmaktadır.
Dolayısıyla D noktasından önceki ve sonraki kesit zoru fonksiyonları
birbirinden farklıdır. Öncelikle koordinat takımını elemanın sol ucu olan
B noktasına yapıştırarak, x koordinatının 0 ile 2 m. arasında değiştiği
BD kısmında geçerli olan kesit zorları fonksiyonlarını belirleyelim. Kesit
zorlarının x=0 daki başlangıç değerlerini daha önce çıkartılan S ve N
bağıntıları ile belirlemiştik. Şimdi aynı değerleri kesim yöntemi ile
hesaplayalım. BC elemanında qx , qy yük fonksiyonlarının her ikisi de
sıfırdır.

∑F = 0⇒ N = 0
x

∑ F = 0 ⇒ S = 2.5 kN
y

∑ M = 0 ⇒ M + 120*1.5 + 2.5* 4 − 120*3 = 0

M = 170 kNm

BC elemanı 0 < x < 2 m BC elemanı 2 < x < 4 m

dN dN dN dN
= − qx = 0 ⇒ N = c1 = − qx = 0 ⇒ N = c1
dx dx dx dx
( x = 0; N = 0 ) ⇒ c1 = 0 N = 0 kN ( x = 4; N = 0 ) ⇒ c1 = 0 N = 0 kN

dS dS dS dS
= −q y = 0 ⇒ S = c2 = −q y = 0 ⇒ S = c2
dx dx dx dx
( x = 0; S = 2.5) ⇒ c2 = 2.5 S = 2.5 kN ( x = 4; S = 82.5) ⇒ c2 = 82.5 S = 82.5 kN

dM dM dM dM
= −S = −2.5 ⇒ M = −2.5 x + c3 = −S = −82.5 ⇒ M = −82.5 x + c3
dx dx dx dx
( x = 0; M = 170 ) ⇒ c3 = 170 ( x = 4; M = 0 ) ⇒ c3 = 330 ⇒ M = −82.5 x + 330 kNm 39
M = −2.5 x + 170 kNm
 Şekildeki çerçevenin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve moment
Örnek 7
fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.
AB elemanı
dS y
= − q y = 0 ⇒ S y = c1 = 78 kN S y = 78 kN
dx
dM M = −78 x
= −78 ⇒ M = −78 x + c2
dx
dN N = − 78 ,8 kN
= − q x = 0 ⇒ N = c3
dx

BC elemanı

dS y
= − ( −10 ) ⇒ S y = 10 x + c1 S y = 10 x − 92,567 kN
dx
dM
= −10 x + 92,567 ⇒ M = −5 x 2 + 92, 567 x + c2 M = −5 x 2 + 92,567 x − 390
dx
dN N = −61,03 kN
= − q x = 0 ⇒ N = c3
dx

CD elemanı
dS y
= 8 ⇒ S y = 8 x + c1 S y = 8 x − 48 kN
dx
dM
= 48 − 8 x ⇒ M = −4 x 2 + 48 x + c2 M = −4 x 2 + 48 x − 144
dx
dN N = −71,2 kN
= −q x = 0 ⇒ N = c3
dx

40
Örnek 8 A ve B noktalarından mesnetli bir çıkmalı kirişin kesme kuvveti diyagramı
şekilde gösterilmiştir. Yükleme durumunu belirleyip eğilme momenti diyagra-
mını çiziniz.

Kesme kuvveti diyagramındaki her zıplama, o noktada bir tekil kuvvetin

bulunması anlamına gelir. Dolayısı ile A mesnet reaksiyonunun 10 kN, B
deki mesnet reaksiyonunun da 24 kN olduğunu düşünebiliriz. Ayrıca çıkma
ucunda 4 kN lık bir tekil kuvvet etkimektedir. A-B arasında kesme kuvveti
diyagramının 20 olması bu noktalar arasında 10 bir yayılı yük fonksiyonunu
akla getirmektedir. Yine kesme kuvveti diyagramının A noktasındaki
teğetinin yatay olmaması bu noktadaki yayılı yük şiddetinin sıfırdan farklı
olduğunu, teğet eğiminin A dan B ye gittikçe artması yayılı yük şiddetinin
de büyümekte olduğunu gösterir. B ve C noktaları arasında kesme kuvveti
diyagramının sabit olması (eğim sıfır) bu noktalar arasında yayılı
yüklemenin olmadığına işaret etmektedir. Şimdi sözünü ettiğimiz yükleme
durumunu sembolik olarak yandaki şekil üzerinde gösterelim.

Trapez yayılı yük, biri q1 şiddetinde düzgün yayılı diğeri q2 şiddetinde

üçgen yayılı iki ayrı yüklemeye ayrılıp kirişin tamamı için yazılacak iki
denge denkleminden q1 ve q2 yük şiddetleri kolayca hesaplanabilir.

∑ M = 0 ⇒ 1,5 ⋅ q ⋅ 2 + 3 ⋅ q ⋅1,5 + 16 − 24 ⋅ 3 = 0
A 2 1 q1 = 2,67 kN / m
q2 = 14,67 kN / m
∑ F = 0 ⇒ 1,5 ⋅ q + 3 ⋅ q + 4 − 34 = 0
y 2 1

? √
∑M A = 0 ⇒ 4 ⋅ 4 − 24 ⋅ 3 + 22 ⋅ 2 + 8 ⋅1,5 = 0
? √
∑F y = 0 ⇒ 22 + 8 − 10 − 24 + 4 = 0 41
A ve B noktaları arasındaki yayılı yük fonksiyonu belirlendikten sonra
integrasyon yöntemi ile kesme kuvveti ve eğilme momenti fonksiyonları
hesaplanıp diyagramları çizilir.
14.67
q y ( x) = −2.67 − x
0 ≤ x ≤ 3 bölgesi 3

dS y 4,89 2
= 2, 67 + 4,89 x ⇒ S y = 2, 67 x + x + c1
dx 2
x = 0 ⇒ S y = −10 ⇒ c1 = −10

S y = 2, 445 x 2 + 2, 67 x − 10

dM z 2, 445 3 2, 67 2
= −2, 445 x 2 − 2, 67 x + 10 ⇒ M z = − x − x + 10 x + c2
dx 3 2
x = 0 ⇒ M z = 0 ⇒ c2 = 0

M z = −0,815 x 3 − 1,335 x 2 + 10 x

Maksimum momentin yeri, Kesme kuvvetinin SIFIR olduğu yerdir.

x1 = 1,55 m √
S y = 0 ⇒ 2, 445 x 2 + 2, 67 x − 10 = 0}
x2 = -2,641m X
M z ( x = 1,55) = −0,815 ⋅ (1,55) − 1,335 ⋅ (1,55) + 10 ⋅ (1,55) = 9,26 kNm
3 2

42
 Çalışma Soruları

Şekildeki çerçevenin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme A ve B noktalarından mesnetli bir çıkmalı kirişin kesme
kuvveti ve moment fonksiyonlarını integrasyon yöntemiyle kuvveti diyagramı şekilde gösterilmiştir. Yükleme
bularak diyagramlarını çiziniz. durumunu belirleyip eğilme momenti diyagramını çiziniz.

43
 GERĐLME
Mühendislerin yük etkisi altındaki bir elemanın davranışını tanımlamakta kullandığı iki kavram;
Gerilme ve Birim Şekil Değiştirme
dir. Gerilme ve bileşenlerini tanımlamakta kesim metodunu kullanıp, eksenel kuvvetten oluşan normal gerilme ile
ortalama kayma gerilmesinin bulunuşu üzerine duracağız. Sonra, öğrendiklerimizin çeşitli problemlerde nasıl kullanıldığı
açıklanacak eksenel yüklü çubukların ön boyutlandırılması ve emniyet gerilmesi incelenecektir.
TANIM : GERĐLME

Neden normal ayakkabı ile kara gömülen, bata çıka adım atabilen biri hedik
giydiğinde yeni yağmış kar üzerinde bile batmadan rahatça yürüyebilmektedir?
Nedeni birim alana gelen ağırlığın ikinci durumda azalması olarak söylenebilir.
Kuvvet etkisinde dengede olan bir elemanın içindeki herhangi bir noktadaki iç
kuvvetin şiddetine yani birim alana düşen iç kuvvete gerilme adını veriyoruz.
Gerilme birimi Pascal’dır Uygulamada daha çok MegaPascal (MPa) kullanılır.

N Pascal
→
m2 ( Pa ) Hedik
Gerilme (σ ; τ )
∆Fy ∆F(x) N
→
MegaPascal
mm2 ( MPa )
∆A
yandaki şekilde dengede olan bir cisimden kesilerek alınan bir parçanın
kesim düzlemi üzerinde alınan herhangi bir o noktası ve bu nokta
∆Fz civarındaki ∆A alanı ile bu alana etkiyen ∆F iç kuvveti gösterilmiştir. O
noktasına yapıştırılan koordinat takımının x ekseni kesim düzlemine dik
∆Fx olan doğrultu ile çakıştırılmıştır. 44
 ∆F iç kuvvetinin eksenler doğrultusundaki bileşenleri sırasıyla ∆Fx , ∆Fy , ∆Fz olarak bilinsin. Bu gerilme
bileşenlerini ∆A alanına bölerek ∆A sıfıra giderken limiti alınırsa her bir eksen doğrultusundaki gerilme bileşeni
tanımlanmış olur. Yüzeye dik doğrultudaki gerilmeye normal gerilme adı verilip σ (sigma) harfi ile gösterilirken,
kesim yüzeyi içindeki gerilmelere de kayma gerilmesi denir ve τ (tau) harfi ile gösterilir. Her gerilme bileşenine
eklenen iki indisden birincisi kesim düzleminin normalinin doğrultusunu, ikinci indis ise gerilme bileşeninin kendi
doğrultusunu belirtir. Örneğin τxz normali x ekseni olan düzlemde z ekseni doğrultusundaki kayma gerilmesidir.

 ∆F  dF
∆Fy ∆F(x) σ xx = σ x = lim  x  = x
∆A→ 0
 ∆A  dA
 ∆Fy  dFy
∆A τ xy = lim  =
∆A→0
 ∆A  dA
∆Fz  ∆F  dF
τ xz = lim  z  = z
∆Fx
∆A→0
 ∆A  dA

Gerilme;
a) iç kuvvetin (∆F) noktadan noktaya değişmesine bağlı olarak değişir.
b) ∆F’nin etkidiği noktadan geçen düzlemin doğrultusuna da bağlı olarak değişir.
Bir noktadaki gerilmenin tam olarak tanımlanması için o noktadan geçen bütün
düzlemlerdeki (sayısı sonsuz) gerilmelerin verilmesi gerekir. Örneğin yandaki
şekilde gösterilen ve o noktasının bulunduğu yerden çıkartılan dört yüzlünün üç
yüzündeki iç kuvvetler verilmiş ise dördüncü yüzdeki iç kuvveti ya da gerilme
durumunu yalnızca denge denklemleri yardımı ile bulmak mümkündür.

P = f (P1 , P2 , P3 ) 45
Gerilmenin Bileş
Bileşenleri
Bir noktadan geçen sonsuz sayıdaki düzlemin her birindeki gerilmenin diğer bir deyişle GERĐLME HALĐ’nin
belirtilmesi için o noktadan geçen üç dik düzlemdeki gerilme bileşenlerinin verilmesi yeterli olur.
Düzlemler o noktadan geçen eksenlere dik olarak seçilirse sonsuz küçük boyutlu bir kübik eleman elde ederiz.
Gerilmelerin elemanın yüzlerine yayılı ve O ve O’ noktasındaki gerilmelerin eşdeğer olduklarını düşünüyoruz.
Gerilmeler her düzlemin merkezinde bir vektörle gösterilmiştir. Bir noktada üç dik düzlemdeki toplam 9 gerilme
bileşeni ile verilen gerilme hali gösterimine GERĐLME TANSÖRÜ denir.

σ x τ xy τ xz  Gerilme tansörünün her bir satırında yalnızca belirli bir

  düzlemdeki gerilme bileşenleri sıralanırken her bir
T = τ yx σ y τ yz  sutunda ise belirli bir koordinat ekseni doğrultusundaki
τ zx τ zy σ z  gerilmeler gösterilmektedir.
 
Skaler büyüklüklerin tarif edilmesinde bir rakam ve
birimin verilmesi yeterli olurken vektörel büyüklüklerin
anlaşılmasında bir rakam ve birim yeterli olmamaktadır.
Örneğin bir yer değiştirmenin 5 m olduğu söylemek
cismin son konumu hakkında hiçbir bilgi vermez.
Yapılması gereken şey cismin başlangıç konumuna bir
eksen takımı yapıştırmak ve yer değiştirmenin 3 m., 4
m., 0 m. gibi bu eksenler doğrultusundaki üç bileşenini
vermektir. Verilen bu üç parametre ile cismin son
konumu tam olarak tarif edilmiş olur. Bir noktadaki
gerilme hali, daha sonra göreceğimiz bir noktadaki
birim şekil değiştirme hali ve bir alanın alan
merkezinden geçen eksen takımına göre atalet
momentleri hep tansörel büyüklükler olup dokuz
bileşeni verilmeden tam olarak anlaşılamayan büyük-
lüklerdir.
.
46
 Kayma gerilmesinin özelliklerinin bulunması için denge denklemlerini yazalım.

∑F x = 0; ∑ F = 0; y ∑F = 0 z Otomatik olarak sağlanır

Mz =0 ⇒ − (τ dzdx )dy + (τ dzdy )dx = 0

yx xy

τ xy = τ yx DĐK DÜZLEMLERDEKĐ KAYMA GERĐLMELERĐ EŞĐTTĐR.

∑M x =0 ⇒τ yz = τ zy ∑M y =0 ⇒τ xz = τ zx

bulunur. Đşaret kabulü, düzlemin normali ile gerilmenin yönünün her ikisinin de pozitif veya negatif olması durumunda
gerilme POZĐTĐF kabul edilir. Şimdi gerilme halinin xy düzlemi üzerindeki izdüşümünü alalım (+z yönünden
bakıldığında).

σ x , σ y ,τ xy ≠ 0 σ z , σ xz , τ yz = 0

σ x 0 0 σ x 0 0  0 τ xy 0 σ x τ xy 0
T =  0 0 0 T =  0 σ y 0 T = τ yx 0 0 T = τ yx σ y 0
 0 0 0  0 0 0  0 0 0  0 0 0

Tek eksenli, (bir boyutlu)

Gerilme Hali Đki eksenli Gerilme Hali Tam Kayma Hali
Düzlem Gerilme Hali
(Yalnızca normal gerilme varsa) (Đki tane normal (Yalnızca Kayma
gerilme varsa) gerilme varsa)
47
Ekseni Doğ
Doğrultusunda Kuvvetlerle Yü
Yüklü
klü Doğ
Doğru Eksenli Çubukta Eksenel Normal Kuvvetler

Bu durumda eksenel normal kuvvet ve uzama veya kısalma söz konusudur.

ÖRNEK 1 Şekilde görülen yükler etkisindeki alüminyum çubuğun eksenel kuvvet diyagramını çiziniz.

Yük Diyagramı

AB arası;

BC arası; Serbest Cisim Diyagramları

CD arası;

Eksenel Kuvvet Diyagramı

48
Çubuk boyuna ekseni doğrultusunda birkaç eksenel kuvvetle yüklü ise eksenel normal kuvvetler kesitten kesite
değişir. Bu amaçla öncelikle eksenel normal kuvvet diyagramı çizilmelidir. Bunun için;.
•Öncelikle reaksiyonlar hesaplanır.
•Yüklemede değişme olan her bir bölgede (yükte süreksizlik olan her bir bölgede) ayrı bir kesim yapılarak o
bölgedeki eksenel normal kuvvet, denge denklemi yazılarak hesaplanır.
•Eksenel kuvvet diyagramı çizilir.
Diyagramın kapanması hesaplamaların doğruluğunu kontrol etmek için kullanılabilir.

NORMAL GERĐ
GERĐLME

Cismin herhangi bir kesitindeki gerilme, sabit şiddete veya düzgün yayılı ise buna basit gerilme adı verilir.Yük
taşıyan elemanların çoğunun düşünülen bir kesitindeki iç kuvvetler ya eksenel kuvvettir ya da kesme kuvvetidir.
Örneğin kablolar, kafes kiriş elemanları, eksenel yüklü çubuklarda eksenel normal kuvvet, iki çubuğu birleştiren
cıvata, pim ve perçinlerde ise kesme kuvveti söz konusu olduğundan normal gerilme ile kayma gerilmesini
hesaplamakta doğrudan gerilmenin tanımını ve denge denklemlerini kullanmak mümkündür.
Gerçek gerilme yayılışını bulmak için şekil değiştirmeleri dikkate almak gereklidir.

Eksenel kuvvetle yüklü prizmatik bir çubuk düşünelim.

I-I kesitinden kesip ayırırsak;
I
P
σ

I
A = b⋅h

∑F yatay =0⇒ P =σ ⋅A
Çubuk ekseni ile 90o’lik açı yapan I-I kesitini düşünelim.
Kesim yüzeyindeki gerilme şekilde üniform yayılı olarak P
gösterilmiştir. σ= Eksenel Çekme
gerilmesi 49
A
ÇATAL UÇ ÖRNEĞĐ

50
Resim: Dr. Ahmet Necati YELGĐN
Resim: Dr.Eşref ÜNLÜOĞLU
 Bu enkesitteki üniform gerilmenin değeridir. Bunun için;

P enkesitin ağırlık merkezinden uygulanmalı

Çubuk doğru eksenli, yapıldığı malzeme homojen olmalı

Kesim düzlemi çubuk uçlarından uzak olmalı
Đle verilen üç kriterin sağlanması gerekir.
1. kriter sağlanmaz ise moment oluşur gerilme en-kesite
düzgün yayılmaz.

Çatal uçlardan pime kuvvetin aktarılması yarım silindirik bir yüzey üzerinden diğer bir deyişle temas yüzeyi aracılığı
ile gerçekleşmektedir. Eğer bir kuvvet yarım silindirik bir yüzey üzerinden bir elemandan başka bir elemana
aktarılıyorsa söz konusu yüzeyde oluşan gerilmelere ezilme gerilmesi adı verilir. (Makine mühendisliğinde ise bu
gerilmeye yatak gerilmesi denilmektedir.) Gerçekte düzgün yayılı olmayan ezilme gerilmeleri kuvvetin pim çapı x levha
kalınlığından oluşan yarım silindirik yüzeyin iz düşüm alanına bölünmesiyle hesaplanır.

51
 P EZĐLME GERĐLMESĐ

t1

t t P
2td
B
b c
C
b c
P P
t1d t1d
A
b Çatal uçlardaki ezilme gerilmesi B Çubuğundaki ezilme gerilmesi

P P
σl = σl =
P 2 td t1 d

52
 ORTALAMA KAYMA GERĐLMESĐ

Kayma gerilmeleri, uygulanan kuvvetlerin cismin

P bir parçasının komşu parçalara nazaran kesme
eğiliminde olması halinde ortaya çıkar. Çatal
uçlu birleşimdeki pim, eksenine dik
doğrultudaki kesme kuvvetinin etkisiyle b-b ve
t1 c-c kesitlerinden ayrılmaya karşı koymaktadır.
Pimin bütünü dengede olduğuna göre ayrılma
yüzeylerinin her birinde P/2 kesme kuvvetleri
oluşmaktadır. Kayma gerilmelerinin uygulanan
t t kuvvete paralel düzlemlerde oluşması halinde
direkt kesme hali denir.

B
b c
C Normal gerilmenin tersine kayma gerilmeleri
düzgün yayılmazlar, pimin aktardığı kuvvetin,
b c kesilen pim alanına bölünmesiyle bulunan değer
ortalama kayma gerilmesini verir.

A P P
b τ ort = =
Akesilen πd2
2
4
P 53
 PERÇĐNLĐ ve
CĐVATALI
BĐRLEŞĐM

KĐRĐŞ EKĐ KOLON EKĐ

ALIŞ-VERĐŞ MERKEZĐ BÜKREŞ PROCTER-GAMBLE GEBZE

54
Resim : inş.müh. Ertan Gazi Konuk Resim : inş.Yük müh. Bora Karakurt
 Resim : inş.Yük müh. Bora Karakurt

55
Resim : inş.Yük müh. Bora Karakurt Resim : inş.Yük müh. Bora Karakurt
Çelik yapı elemanlarının birleştirilmesinde perçin, bulon (cıvata) veya kaynak kullanılır. Perçin, küre takkesi bir baş ve
hafif konik gövdeden oluşan bir birleştirme elemanıdır. Kızıl renk alıncaya kadar ısıtılan perçin elemanlara açılan
delikten geçirilir. Diğer uçtan çıkan konik kısım dövülerek küre takkesi biçimi verilir. Konik olan perçin gövdesi
dövülme sırasında silindire dönüşerek deliği tam olarak kapatır. Eski yapılarda kullanılan perçin, kaynak
teknolojisindeki ilerleme sebebiyle günümüzde kullanılmamaktadır. Perçin yada kaynakla birleştirilen yapı elemanlarını,
elemanlara zarar vermeden sökmek mümkün olmadığından bu birleşim araçları kalıcı yapılarda kullanılır. Bir yapının
ileride sökülerek başka bir yere taşınması söz konusu ise bulon (cıvata) denilen birleşim aracı kullanılır. Cıvata altıgen
bir baş ve üzerine diş açılmış silindirik bir gövdeden oluşur. Elemanlara açılan delikten geçirilen cıvatanın dişli ucuna
somun adı verilen bir parça anahtar yardımıyla sıkılır. Hafif eğik yüzeylere takılan cıvatalarda somun takılmadan önce
yükün yayılmasını sağlamak amacıyla pul denilen halka şeklindeki metal parçalar kullanılır. Çelik yapılardaki titreşimler
sebebiyle zamanla somunların gevşemesi söz konusudur. Somunların gevşemesine engel olmak için ya rondela adı
verilen yaylar ya da çift somun sıkılması yoluna gidilir.

Direkt kesme haline örnekler:

1- Perçinli veya bulonlu –civatalı- birleşim

Kayma gerilmesi hesabı

P P
b
P1
τ ort =

P A
(
m⋅ π ⋅d
2

4 )
B P

t P1 = bir perçinin taşıdığı kuvvet

d m = bağlantıdaki eleman sayısı -1 56
Perçin/cıvata gövdesinde veya levhada delik kenarında oluşan ezilme gerilmesi

Resimler: Connections Teaching Toolkit P1 Burada; P1 bir perçin/civataya düşen kuvveti,

Perry S. Green, Ph.D. & Thomas Sputo, σ ezilme = d perçin / cıvata çapını, tmin birleşim
Ph.D., P.E. & Patrick Veltri tmin ⋅ d bölgesine gelen yada giden levha kalınlıkları
toplamından küçük olanını göstermektedir.

Zayıflamış kesitteki çekme gerilmesi : Yırtılma gerilmesi

P
σ yırtılma =
tmin [b − k ⋅ d ]
Burada; P zayıflamış kesite etkiyen çekme kuvvetini,
b levha genişliğini
k zayıflamış kesitte bulunan perçin sayısını,
tmin birleşim bölgesine gelen yada giden levha 57
kalınlıkları toplamından küçük olanını göstermektedir.
2- Bir plak üzerinde delik açılması (zımbalama gerilmesi)

Japonya da bulunan bu köprü zımbalama etkisi yüzünden

kullanılamaz halde

P
τ ort =
2 ⋅π ⋅ r ⋅ t
58
Örnek 2
Şekilde 40 kN’luk düşey kuvveti taşıyan kafes sistem
görülmektedir. Bütün pimler 20 mm çapa sahiptir. Çatal
uçlardaki kalınlık 10’ar mm, bağlantı levhasının kalınlığı 15
mm’dir. Elemanlardaki normal gerilmeleri C mafsalındaki
kayma ve ezilme gerilmelerini hesaplayınız.

y
B düğüm noktasının dengesinden çubuk
kuvvetleri kolayca hesaplanabilir.
C
50 kN

30 kN B − 30 ×103
A = 0.002 m2
σ AB = = −7.5 ×10 6 Pa = 7.5MPa Basma
0.004
2m
40 kN 50 ×103
σ BC = = 25 ×106 Pa = 25MPa Çekme
0.002
A = 0.004 m2
A B
x 50 ×103
τC = 2
= 79.6 × 106 Pa = 79.6 MPa
1.5 m 2π d
4
P = 40 kN

50 × 103
σ ezilme = = 166.7 ×106 Pa = 166.7 MPa Mesnet levhasında
0.015 × 0.020

50 × 103 Çatal uçta

σ ezilme = = 125 ×106 Pa = 125MPa 59
2 × 0.010 × 0.020
 Örnek 3 Kesici uç

Civata keskisine 200 N’luk P kuvveti uygulanmıştır.

a) Civataya ve A, B, C noktasındaki pime gelen kuvvetleri hesaplayınız.
b) AD parçasının alanı 2x10-4 m2’dir. Bu elemandaki gerilmeyi belirleyiniz.

Bir yapı yada makine

içerisinde yalnızca iki pimle
bağlanan bir eleman
bulunuyorsa ve bu elemanın ∑F yat = 0 ⇒ FBx = 0
üzerine hiç bir dış kuvvet 4
etkimiyorsa bu elemanın ∑M B = 0 ⇒ 100Q = 75FA FA = Q
3
görevi pimleri birleştiren
doğrultuda kuvvet aktar-
maktır. Kesme kuvveti ve ∑F düş = 0 ⇒ FA = Q + FBy
moment oluşmaz. (iki kuv-
vet etkisinde dengede olan 4 Q
cisim konusunu hatırlayınız) FBy = Q − Q =
3 3

FBy = 8000 N Q = 24 kN
sap FBy
480 mm
∑M C = 0 ⇒ 200 × 480 = FBy 12
P = 200 N
FBx=0 ∑F y = 0 ⇒ FCy = 200 + FBy FCy = 200 + 8000 = 8 .2 kN

25 mm
FCx ∑F x = 0 ⇒ FCx = 0 FA = Q + FBy = 8 + 24 = 32 kN
12

FCy
32 ×103 NOT : Kesici uç ve sapta eğilme
σ AD = = 160 MPa
60
2 ×10−4 ve kesme etkisi vardır.
ĐNCE CĐDARLI
BASINÇ KAPLARI

500 Gallon, 1000 psi Pres. Vessel

61
ĐNCE CĐDARLI BASINÇ KAPLARI

Uygulamada rastladığımız otomobil lastikleri, boru, tank ve LPG tüpleri gibi basınç kapları temelde eksenel kuvvet
taşıyan araçlardır. Basınç kaplarının et kalınlığı/ iç yarıçap, 1/10 ’dan küçük ise bu tip basınç kaplarını ince cidarlı
olarak sınıflandırmaktayız. Đnce cidarlı basınç kaplarında normal gerilme kalınlık boyunca sabit kalırken kalın cidarlı
basınç kaplarında değişmektedir. Đnce cidarlı basınç kaplarında ayrıca iç ve dış yarıçap ayrımı yapılmaz (Bu iki
değer birbirine çok yakındır).
Burada, ince cidarlı silindirik ve küresel basınç kaplarını ele alacağız. Basınç kabının cidarları zar gibi –membran-
davrandığından eğilme momenti oluşmayacaktır. Kap eksenel simetrik yapısı ile taşıdığı maddeden kaynaklanan
basınç etkisi ile serbestçe şekil değiştirirken yalnızca membran gerilmeleri adı verilen düzgün yayılı normal
gerilmeler oluşur. Bu kabul, kabın rahatça şekil değiştiremediği uç bölgeleri ile mesnetleri dışında oldukça
isabetlidir. Silindirik kapların uçlarındaki kapak kısımlarında kesme kuvvetleriyle eğilme momentleri ortaya çıkar.
Kesme kuvveti ile Eğilme momentinden kaynaklanan bu gerilmelere süreksizlik gerilmeleri adı verilir. Süreksizlik
gerilmelerini azaltmak için kapaklara uygun bir eğrilik verilir. Bu bölümde verilen bağıntılar, sıvı veya gazdan oluşan
p iç basıncı halinde kullanılabilir. Vakum kapları ile denizaltılar gibi dış basınç altında kalan araçların incelenmesinde
p’nin işaretinin negatif alınması yeterlidir. Dış basınç halinde hesaplanacak gerilmelerin kap cidarlarında burkulma
oluşturan kritik gerilmelerden küçük olmalıdır.

SĐLĐNDĐRĐK BASINÇ KAPLARI

Şekilde gösterilen iç yarıçapı r, et kalınlığı t, manometre basıncı p olan silindirik hava tankı veya boyleri
düşünelim. Manometre basıncı; içteki basıncın, dış basıncı ne kadar aştığını vermektedir. Kap cidarı üzerinde
gösterilen küçük bir yüzey elemanına etki eden, σc ve σa gerilmelerini belirlemek istiyoruz. σc gerilme bileşenine,
çevresel gerilme, teğetsel gerilme veya halka gerilmesi; σa gerilme bileşenine ise eksenel veya boyuna gerilme
adları verilir. Çevresel gerilmeyi hesaplamak üzere L boyundaki yarım silindirik bir elemanı içindeki akışkanla
birlikte ayıralım. Akışkanın kendi ağırlığı ile basınç kabının kendi ağırlığının ihmal edilebilecek kadar küçük
olduğunu düşünüyoruz. Eksenel doğrultudaki basınç ile gerilmeleri basitlik nedeni ile şekil b de gösterilmedi.
Şekildeki kap cidarlarında taşınan eksenel kuvvet , σc (2tL), aynı düzlemdeki akışkan basıncından oluşan kuvvet ise
p(2rL) dir. 62
 σc
σc
σa

(a)

(b)

σa
(c)

Düşey doğrultudaki toplam kuvvetin sıfır olması gerektiğinden;

pr
σ c 2tL = p(2rL ) σc =
t
PEACHOID

Eksenel gerilme, silindirik basınç kabından alınan ve şekil c’de gösterilen serbest cisim diyagramı kullanılarak
hesaplanabilir. Bu diyagramdaki cidarın taşıdığı eksenel kuvvet σa (2πrt) ; taşınan akışkanın oluşturacağı eksenel
kuvvet p(πr2) ’dır. Eksenel kuvvetlerin eşitliğinde,

σ a (2πrt ) = p (πr 2 )
pr
σa =
2t

bulunur. Elde edilen gerilme bağıntılarından, σc=2σa olduğu görülmektedir. 63

 KÜRESEL BASINÇ KAPLARI

Küresel basınç kaplarındaki gerilmeler, silindirik kapların incelenmesinde uygulanan işlemlere benzer şekilde
bulunabilir. Küresel kaptan alınan küçük bir elemana etkiyen gerilmeler simetri nedeniyle birbirine eşittir. Küresel
kap tam ortasından ayrıldığında;

Yazılacak denge denklemi σ (2πrt ) = pπ,r 2

σ çevresel gerilme için
σ
σ σ=
pr
2t

sonucunu verir. Bu sonuç, kürenin çapını içeren bütün kesimlerde aynı kalır. Radyal doğrultudaki gerilme kabın iç
yüzünde –p; dış yüzünde sıfır olacak şekilde değişir. Đnce cidarlı kaplarda bu gerilme σc ve σa gerilmelerinden çok
küçük olduğundan genellikle ihmal edilir. Đnce cidarlı basınç kaplarındaki gerilme, iki eksenli gerilme hali olarak
düşünülebilir.
Örnek 4 Uçlarında yarım küre şeklinde kapaklar bulunan silindirik tank 1.38 MPa’lık basınçlı hava ile doldurulmuştur.
Tankın yarıçapı 250 mm, et kalınlığı 8 mm olduğuna göre silindirik ve küresel kısımlarda oluşacak gerilmeleri
hesaplayınız.
Küresel kapaklardaki gerilme ile silindirik kısımdaki boyuna gerilme aynıdır.
pr 1 .38 × 250 silindirik kısımdaki çevresel gerilme pr 1 . 38 × 250
σa =σ = = = 21 .56 MPa σc = = = 43 .13 MPa
2t 2×8 t 8

en büyük radyal gerilme tankın iç yüzünde σ r = −1.38 MPa dır.

64
 EMNĐYET GERĐLMESĐ: GÜVENLĐK KATSAYISI

Yapıların tasarım ve analizinde karşılaşılan çevresel etkiler, kullanım yükleri, malzeme özellikleri gibi çeşitli
belirsizliklere karşı uygun bir güvenlik katsayısı seçilmesi önemlidir. Belirsizlik doğuran alanların başında gerilme
ve şekil değiştirme kabulleri gelmektedir. Yapının imalatında ve kullanımı sırasında oluşacak gerilmeler kesin
olarak bilinmediğinden güvenlik katsayısına bazen cehalet katsayısı adı verilir. Bazı durumlarda malzeme,
üzerindeki yük sabit olduğu halde şekil değiştirmeye devam eder. Zamanla oluşan bu şekil değişimine sünme adı
verilir. Diğer taraftan şekil değiştirmenin sabit olduğu hallerde gerilmedeki azalmaya ise gevşeme denir. Kurşun,
lastik ve bazı plastiklerde sünme normal sıcaklıklarda meydana gelmektedir. Pek çok metalde sünme olayına
ergime sıcaklığının yüzde 35-50’si düzeyindeki sıcaklıklarda görülmektedir. Herhangi bir malzemenin sünme hızı
yalnızca sıcaklığa değil aynı zamanda gerilme düzeyi ile yük geçmişine de bağlıdır. Sünme kaynaklı deformasyonları
azaltmak amacıyla gerilmelerin küçük tutulması faydalıdır.
Güvenlik katsayısı, yapı elemanına uygulanacak yükün, o elamanın taşıyabileceği en büyük yükü aşmamasını garanti
eder. Güvenlik katsayısı, yapı elemanının (göçmeksizin) taşıyabileceği en büyük yükün kullanım yüküne oranıdır.

En Büyük Gerilme σ maks

Güvenlik Katsayısı = fs =
Kullanım Gerilmesi σ em

En büyük gerilme, ya akma gerilmesidir yada çekme (basınç) mukavemetidir. Güvenlik katsayısının oldukça küçük
olması, emniyet gerilmesinin oldukça büyük olmasını, bu durumda da yapının kullanımı sırasında problem çıkabileceği
gösterir. Diğer taraftan oldukça düşük emniyet gerilmesi ve oldukça yüksek güvenlik katsayısı ile yapı ağır ve fazla
maliyetli olur.
Güvenlik katsayısı, genellikle 1.5 veya üstünde seçilir. Seçim de tecrübe ve mühendislik önsezisi önemlidir. Güvenlik
katsayıları pek çok ülkede standart ve yönetmeliklerle belirlenmektedir.

65
 Örnek 5 Çapı 1.5 m, et kalınlığı 3 mm olan çelik silindirik tankın σenbüyük = 240 MPa, fs = 2 olduğuna göre
taşıyabileceği p basıncını hesaplayınız.

Çevresel ve Eksenel gerilmeler, emniyet gerilmesini aşmamalıdır.

σ maks 240 pr 120 ⋅ 3

σ em = = = 120 MPa; σ c = ≤ σ em p= = 0.48MPa
fs 2 t 750
pr σ em ⋅ t
σa = ≤ σ em ⇒ p=2 = 0.96 MPa
2t r
Bulunur. Manometre 0.48 MPa’ı aşmamalıdır.

Çekme ve Kısa Basma Çubuklarının Tasarımı

Eksenel yüklü prizmatik çubukların mukavemet yönünden boyutlandırılmasında

1.Mümkün göçme modunun belirlenmesi: Çoğunlukla göçmede normal gerilmenin temel bir büyüklük olduğu kabul edilir.
2.Yük ile gerilme arasındaki bağıntının yazılması: P
σ=
A
3.En Büyük Çekme mukavemetinin belirlenmesi: Malzemenin σ-ε diyagramındaki en büyük ordinatı σmaks
4.Güvenlik katsayısının seçilmesi: Enmiyet gerilmesinin hesaplanmasında güvenlik katsayısı fs kullanılır.

σ maks P
σ em = Gerekli enkesit alanı A=
fs σ em

Olur. Yukarıda sözü edilen işlemler çekme ve kısa basınç çubuklarının boyutlandırılmasında kullanılır. Narin basınç
çubuklarının boyutlandırılması daha sonra incelenecektir. Eğer çubuk enkesitinde ani bir değişim varsa yukarıdaki
işlemler 2. adımdaki gerilmenin hesabında gerilme yığılması katsayısı kullanılarak tekrarlanır.
66
Örnek 6 Şekilde gösterilen kare kesitli
alüminyum AB çubuğu ile dairesel
kesitli çelik AC çubuğunun enkesit
alanlarını hesaplayınız. Alüminyum ve
çelik çubuklar için en büyük gerilme-
ler sırasıyla 275 ve 480 MPa ve
güvenlik katsayısı 2.5’dir.
1 7.2
3
1 Çubuk kuvvetlerini, kesim yöntemini kullanarak (statik
2 7.8
Örnek 7
C ve E düğümlerinde 50
ve 20 kN’luk yükleri
taşıyan kafesin AC, AD,
CD ve CE çubuklarının
alanlarını hesaplayınız.
Emniyet gerilmesi
çekmede 140, basmada
100 MPa’dır.
bilgilerinizden yararlanarak) kolayca bulabilirsiniz.

3
∑M B = 0 ⇒ FC *
7.8
⋅ 4.2 = 60 ⋅ 3 ⇒ FC = 111.4 kN

1
∑ M C = 0 ⇒ FB * 2 ⋅ 4.2 = 60 ⋅ 7.2 ⇒ FB = 145.5 kN
? 1 7.2
∑ x 0 ⇒ − 145.5 2 + 111.4 7.8 = 0
F =

275 480
σ al = = 110 MPa σ çe = = 192 MPa
2.5 2.5 20 × 103
AAC = ACE = = 142.9 mm 2
140
145.5 × 103
AAB = = 1322.7 mm 2 ⇒ a = 36.4 mm
110
99 × 103 50 × 103
111.4 ×10 3 AAD = = 707.1 mm 2 ACD = = 500 mm 2 67
AAC = = 580.2 mm 2 ⇒ d = 27.18 mm 140 100
192
Örnek 8 Örnek 9

Şekilde gösterilen çubuğa uygulanabilecek en
büyük P kuvvetini; çekme gerilmesinin 100
MPa, basma gerilmesinin 140 MPa’ı aşmaması
koşuluyla hesaplayınız.
Şekilde gösterilen sistem dengededir. a) Normal gerilmenin 140
MPa değerini aşmaması koşulu ile CD çubuğunun çapını, b) B’deki
8 mm çaplı pimdeki kayma gerilmesini, c) B mesnedindeki yatak
gerilmesini, d) B mesnedine bağlanan çubuktaki yatak gerilmesini
hesaplayınız.

∑M B = 0 ⇒ 150 P = 5 sin 60 ⋅ 200 ⇒ P = 5.774 kN

P
σ AB = ≤ 100 ⇒ P = 22.5 kN 5.774 × 103
225 a) σ CD =
πd 2
≤ 140 ⇒ d = 7.25 mm
5P
σ BC = ≤ 140 ⇒ P = 25.2 kN 4
900 B = 4.332 + 8.274 2 = 9.34 kN
b) By = 5 sin 60 = 4.33 kN
P 9340
σ CD = ≤ 140 ⇒ P = 56 kN Bx = 5.774 + 5 cos 60 = 8.274 kN τ= = 92.95 MPa
400 π 82
2
2P 9340 4
σ DE =
400
≤ 140 ⇒ P = 28 kN c) σ yatak =
12 ⋅ 8
= 97.3 MPa

9340
d) σ yatak = = 116.75 MPa 68
Pem = min{22.5; 25.2; 56; 28} = 22.5 kN 10 ⋅ 8
Örnek 10 Şekilde görülen iki plak dört adet 20 mm çaplı perçinle birleştirilmiştir. σem = 100 MPa, τem = 80 MPa,
σemezilme = 140 MPa olduğuna göre bu birleşimin taşıyabileceği en büyük P kuvvetini hesaplayınız.
a b c Çok sayıda birleşim elemanının bulunduğu sorularda her perçin
yada civatanın eşit kuvvet taşıdığı kabul edilir. Aşağıdaki şekilde
üst levhadaki P kuvvetinin a kesitini aşınca P/4 kadar azalarak
3P/4 değerine düştüğü, b kesitinden sonra 2*P/4 kadar daha
azalarak P/4 değerine indiği, c kesitinden sonra üst levhada hiç
kuvvet kalmadığı şematik olarak gösterilmiştir. Alttaki levhada
başlangıçta sıfır olan kuvvet a, b ve c kesitlerinden sonra arta
arta en sonunda P değerine yükselmektedir.

Bir perçinin kesilmeye ve ezilmeye göre taşıyabileceği kuvvet

P1
τ= ≤ 80 ⇒ P1 = 25.132 kN P = 4* P1 = 100.53 kN
π 202 Alt levhada Yırtılmaya göre tahkik;
4
P
P
σ ez = 1 ≤ 140 ⇒ P1 = 28 kN P = 4* P1 = 112 kN σ alt levha = ≤ 100 ⇒ P = 100 kN
20 ⋅10
c−c
(120 − 20 ) ⋅10
3P / 4
Üst levhada Yırtılmaya göre tahkik; σ alt levha = ≤ 100 ⇒ P = 107 kN
P
b −b
(120 − 2* 20 ) ⋅10
σ üst levha = ≤ 100 ⇒ P = 90 kN P/4
a −a
(80 − 20 ) ⋅15 σ aalt−alevha = ≤ 100 ⇒ P = 400 kN
3P / 4
(120 − 20 ) ⋅10
σ üst levha = ≤ 100 ⇒ P = 120 kN
b−b
(100 − 2* 20 ) ⋅15 Yırtılma bakımından kritik olan kesit ya birinci ya da ikinci kesittir.

Pem = min {90; 100.53kN .......} = 90 kN

P/4 69
σ üst levha = ≤ 100 ⇒ P = 480 kN
c −c
(100 − 20 ) ⋅15
Örnek 11 Şekilde gösterilen pim bağlantılı çerçevede a) 150 mm2 enkesit alanına sahip CE çubuğundaki normal
gerilmeyi, b) D noktasında çift tesirli olarak çalışan 10 mm çaplı pimdeki kayma gerilmesini hesaplayınız.

A Pim bağlantılı çerçevelerde ilk adım mesnet reaksiyonlarının

hesaplanmasıdır. Daha sonra çerçeve elemanları teker teker ele
2m alınıp her bir elemanda üç adet denge denklemi yazılması yoluyla
C istenen kuvvetler kolayca bulunur.

6m
∑M B = 0 ⇒ − 10 cos 30 ⋅ 8 + 8 A = 0 ⇒ A = 8 .66 kN

B D E ∑F x = 0 ⇒ B x = 3 .66 kN ∑F y = 0 ⇒ B y = 8.66 kN

CE çubuğu, iki ucu mafsallı olduğundan yalnız

eksenel kuvvet taşır.
2m 6m
30o
10 kN ∑M ACD
D = 0 ⇒ −CE cos 45 ⋅ 6 + 8 ⋅ 8.66 = 0
A
8.66 kN
CE = 16.33 kN
16330
C 11.55 kN σ CE = = 108.9 MPa
150
Dx = 2.89 kN
11.55 kN ACD çubuğunun dengesi
D y = 11.55 kN
CE = 16.33 kN

D D = 2.89 2 + 11.552 = 11.906 kN

2.89 kN
11906
τD = = 75.8 MPA
π 10 2
2
11.55 kN 4 70
Örnek 12 150 mm çaplı makara, 25 mm çaplı
mile 5*5*25 mm boyutlara sahip bir
kama ile bağlanmıştır. Kamadaki
kayma gerilmesini hesaplayınız.
Örnek 14
0.8 m yarıçaplı küresel bir basınç kabı; iki yarım küre
parçanın eşit aralıklarla yerleştirilen 40 adet cıvata
yardımıyla birleştirilmesinden oluşmaktadır. Đç basınç 600
kPa olarak verildiğine göre cıvata çapı d ile basınç kabının
et kalınlığı t’yi hesaplayınız. Cıvata ve küresel kabın emniyet
gerilmeleri sırasıyla 100 ve 50 MPa olarak bilinmektedir.

∑M 0 = 0 ⇒ (5 − 3) ⋅ 75 = Fkama12.5 ⇒ Fkama = 12 kN
12000
τ= = 96 MPa
5 ⋅ 25

Örnek 13

Bir barajın türbinlerine su ileten cebri boru 120 m’lik su pr 0.6 ⋅ 800
yükü altındadır. Boru çapı 900mm’dir. Boru malzemesinin en σc = = ≤ 50 = σ em
büyük gerilmesi 100 MPa, güvenlik katsayısı 1.6’dır. Borunun 2t 2t
en küçük et kalınlığı t ne olmalıdır? (γsu= 9.81 kN/m3) t = 4.8 mm

p = γ ⋅ h = 120 ⋅ 9.81 = 1177 kN / m 2 Bir civataya 50 ⋅ 2 ⋅ π ⋅ 800 ⋅ 9.6

= = 30160 N
düşen kuvvet 40 ⋅ 2
p = 1.177 MPa
30160
1.177 ⋅ 450 σ maks 100 σ= ≤ 100 ⇒ d = 19.6 mm
σc = ≤ = ⇒ t min = 8.47 mm πd2
t fs 1.6 71
4
 Çalışma Soruları

Şekilde gösterilen birleşim, levhaların alt ve üst yüzlerine
yerleştirilen 5 mm kalınlıklı bağ levhaları ve 4 adet 19 mm
çapındaki perçinle yapılmıştır. σçem = 120 MPa, τem =70 MPa,
σemezilme = 240 MPa olarak bilindiğine göre birleşimin
emniyetle taşıyabileceği P kuvvetini bulunuz.
Şekilde gösterilen ABC rijit elemanı CD yüksek mukavemetli
teli ve A noktasından uygulanan P kuvveti ile dengededir.
Telin taşıyabileceği en büyük çekme gerilmesi σ = 350 MPa
ve güvenlik katsayısı 3,3; B noktasındaki pimin taşıyabileceği
en büyük kayma gerilmesi τ = 300 MPa ve güvenlik
katsayısının 3,0 olduğu bilindiğine göre telin ve pimin en
küçük çapı ne olmalıdır?

120 mm

Şekilde gösterilen üç elemanlı

kafes sisteme E noktasından P
kuvveti etkimektedir. C ve D
noktasından mafsalla
birleştirilen, eksenel yük taşıyan
CD elemanı 30x50 mm
dikdörtgen kesitlidir. E
noktasından uygulanan P
kuvvetinin şiddeti 210 kN
olduğunda CD çubuğunda oluşan
normal gerilmeyi hesaplayınız.

72
 BĐRĐM ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME VE MALZEME (BÜNYE) BAĞINTILARI

Bir önceki bölümde bir yapı yada makine elemanındaki gerilmeler incelendi. Şimdi gerilme kadar önemli bir konu
olan şekil değiştirme konusunu ele alacağız. Şekil değiştirme veya deformasyon analizi, birim şekil
değiştirmelerin tanımları ile başlar. Birim şekil değiştirmeler deformasyonun şiddetinin ölçülmesinde kullanılır.

Đleriki bölümlerde malzemelerin önemli karakteristik özellikleri tanımlanacaktır. Mühendislikte kullanılan

malzemelerin eksenel çekme deneyi yardımıyla belirlenen mekanik özellikleri üzerinde durulacaktır. Tek eksenli,
çok eksenli ve kesme kuvvetleri etkisinde gerilme ve birim şekil değiştirme arasındaki bağıntılar ele alınıp şekil
değiştirme enerjisi kavramı ile tekrarlı yüklemelerin oluşturacağı kırılma olayına giriş yapılacaktır.

Dış kuvvetlerin etkisi altında bulunan bir cismin her noktası yer değiştirir. Herhangi bir noktanın yer
değiştirmesi; şekil değiştirmeden yada rijit cisim hareketlerinden (ötelenme ve dönme) veya bu iki etkinin
bileşiminden meydana gelir. Cisim içindeki noktaların birbirlerine göre olan konumlarında bir değişme varsa
cisim şekil değiştirmiştir denir. Herhangi iki nokta arasındaki uzaklık yada herhangi üç nokta arasındaki açı
değişmiyorsa yer değiştirmenin sebebi rijit cisim hareketleri olabilir. Bu bölümde yük etkisindeki mühendislik
yapılarında, şekil değiştirme ile ortaya çıkan küçük yer değiştirmeler incelenecektir.

Şekil değiştirme sonucu cismin hacminde yada biçiminde değişme olabilir. Bir yapı elemanındaki gerçek gerilme
yayılışının belirlenmesinde bu yapı elemanındaki şekil değiştirmenin dikkate alınması gerekir. Dış yükler ve
sıcaklık tesiri etkisindeki hiperstatik yapıların analizinde şekil değişimi kullanılarak hiperstatik kuvvetlerin
hesaplanması için gereken ilave denklemler sağlanır.

Toplam eksenel şekil değiştirme d ile gösterilecektir. Cisim içerisindeki herhangi bir noktada x, y ve z
eksenleri yönündeki yer değiştirme bileşenleri u, v ve w ile tanımlanacaktır. Birim şekil değiştirmeleri 1’in
yanında küçük, çarpımlarıyla karelerini ihmal edilebilecek kadar küçük kabul etmekteyiz.
73
BĐRĐM ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME TANIMLARI

Normal birim şekil değiştirme prizmatik bir çubuk üzerinde tanımlanacaktır.

Birim boydaki uzunluk değişimi: Uzama oranı

P yükü uygulandıktan sonra

δ çubuk boyundaki toplam uzama
ε=
L
Çubuk başlangıç boyu

ε > 0 UZAMA
BĐRĐMSĐZ
ε < 0 KISALMA
Kayma şekil değiştirmesi, başlangıçta dik olan iki doğru arasındaki açının şekil değiştirme sonrası diklikten saptığı
değerin tanjantına denir. Açı küçük olduğundan tanjantı yerine radyan cinsinden kendisi yazılabilir.

π γ > 0 DĐK AÇI KÜÇÜLÜR

γ= −θ ′ BĐRĐMSĐZ
2 γ < 0 DĐK AÇI BÜYÜR

µ değerlerini pek aşmaz.

Elastik bölgede şekil değiştirmeler 0.002 veya 2000µ

Uzunluk ve açıdaki değişimler uniform ise dikdörtgen içine aldığımız iki formül yeterli hassasiyette sonuç verir.
Uniform olmayan bir şekil değiştirme söz konusu ise bir noktadaki birim şekil değiştirmelerin tanımlanması gerekir.
74
Örnek 1 Üçgen ABC plağı, ABC’ şeklini alacak biçimde üniform şekil değiştirme yapmıştır.
a) OC ekseni doğrultusundaki normal şekil değiştirmeyi,
b) AC kenarı boyunca normal şekil değiştirmeyi,
c) AC ve BC kenarları arasındaki kayma şekil değişimini, hesaplayınız.

ε OC =
0.001⋅ b
= 0.001 = 1000 µ ε AC =
[b 2
+ (b + 0.001 ⋅ b )
2
]
1
2
− 2 ⋅b
= 502 µ
b 2 ⋅b
 b 
ACˆ ′B = 2 tan −1   = 89.943
o
Dik açıdaki değişim = 90 -89.943 = 0.057o
 1 . 001 ⋅ b 

 π 
Radyan cinsinden γ = 0.057  = 995µ
 180  ACB açısı azaldığı için kayma şekil
değişimi pozitiftir.

ÖRNEK 2 ÖRNEK 3

Küresel bir balonun 200 mm olan Đçi boş bir silindir iç basınç etkisinde 200 mm olan iç çapı 0.5 mm, 400 mm
çapı, şişirildikten sonra 201 mm olan dış çapı 0.3 mm artmıştır. a) Çevresel doğrultudaki en büyük uzama
olmuştur. Ortalama çevresel uzama oranı b) Radyal doğrultudaki ortalama uzama oranını hesaplayınız.
oranını hesaplayınız.

Đç çevredeki uzama oranı π 200.5 − π 200 0.5

Çevre= π D, D0 : ilk çap ε ciç = = = 0.0025
π 200 200

πD − πD0 D − D0 1 π 400.3 − π 400 0.3

εc = = = = 5 ×10 −3 Dış çevredeki uzama oranı ε cdiş = = = 0.00075
πD0 D0 200 π 400 400

∆t 99.9 − 100
Radyal doğrultudaki uzama oranı εr = = = −0.001
t 100
75
 ÖRNEK 4 Şekilde görülen dikdörtgen levha, yüklemeden sonra bir paralel kenara dönüşmüştür. Levhanın AB ve CD
kenarları 0.005 mm uzayıp 0.0012 radyan saat dönüşü yönünde dönerken AD ve BC kenarları ise 0.002
mm kısalarak 0.0004 radyan saat dönüş yönüne ters yönde dönmüştür. a=40mm, b=20mm olduğuna göre
düzlem birim şekil değiştirme bileşenlerini hesaplayınız.
y
− 0.002
B C εx = = −0.00005
40
b
0.005

005
εy = = 0.25 × 10 −3

20.
A x 20
D
a γ xy = 0.0012 + 0.0004 = 0.0016

ÖRNEK 5 Şekilde görülen ince dikdörtgen plak iki eksenli çekme gerilmeleri etkisinde ε x = 6 ×10 −4 ε y = 4 ×10 −4
uzama oranlarını yapmaktadır. AC köşegenindeki boy değişimini hesaplayınız.

AC köşegeninin şekil değiştirdikten

sonraki ilk uzunluğu;

(152 .061 )2 + (203 .122 )2 = 253 .734 mm

AC köşegenindeki boy değişimi;

AD kenarındaki toplam şekil değiştirme= AD ⋅ ε x = 0.122mm
∆ AC = 0.1343mm
AB kenarındaki toplam şekil değiştirme= AB ⋅ ε y = 0.061mm

AC köşegeninin ilk uzunluğu= 152 2 + 203 2 = 253 .6 mm 76

 Şekil Değişiminin Bileşenleri Bir düzlem elemanın doğrusal şekil değiştirmeleri

∂u
Üniform şekil değiştirme yoksa birim u+ dx  ∂u 
∂x  dx + u + dx − u  − dx
şekil değiştirme cismin içinde noktadan ∂x ∂u
noktaya değişir. Daha önce yazdığımız εx =   =
∂v dx ∂x
v+ dy
bağıntıların ∆x uzunluğundaki bir AB ∂y
doğru parçası ile ilgili olması gerekir.
Eksenel kuvvet altında doğru  ∂v 
parçasının uçları u ve u + ∆u yer  dy + v + dy − v  − dy
∂y ∂v
değiştirmelerini yaparak A’ ve B’ εy =   =
dy ∂y
noktalarına gelir. Yani doğru parçasının
boyunda ∆u kadarlık bir uzama
gerçekleşir. Tanım gereği normal şekil
değiştirme Bir düzlem elemanın açısal (kayma) şekil değişimi
y ∂u
∆ u du dy
ε x = lim = ∂y ∂u ∂v
∆x → 0 ∆ x dx u C’ dy dx
∂y ∂ x
γ xy = +
B B’  ∂v   ∂u 
dır. Burada limitin anlamı düşünülürse C  dy + v + ∂y dy  − v  dx + u + ∂x dx  − u
 
∆x, sıfıra giderken yalnızca A D’
dy ∂v ∂u ∂v
noktasında x doğrultusundaki uzama dx dy dx
∂x ∂y ∂u ∂v
+ ∂x
A’
oranı ifade edilmektedir. v D = = +
Düzlem veya iki eksenli şekil değiştirme A
x (1 + ε y ) dy (1 + ε x ) dx ∂y ∂x
durumunda yükleme öncesi ve sonrası dx
cisim içindeki her nokta yine aynı
düzlem içinde kalırlar. Bu durumda birim Örneğin u’nun y ekseni doğrultusundaki değişimi (hızı) ∂u , u’daki
kalınlıklı dx ve dy boyutlu bir eleman ∂y
doğrusal ve açısal şekil değiştirme ∂u ∂u
artış ise dy dır. Burada sonsuz küçük elemanın başlangıçta
yapabilecektir. ∂y ∂y
77
düşey olan kenarının eğimi olur.
 ∂u ∂v C′
u ve v, x ve y’nin fonksiyonu olduklarından kısmi türev ∂y
dy
∂y
dy
∂v
dx
∂x
y B′
gösterimi (notasyonu) kullanılmaktadır. Benzer şekilde

yatay kenar da ∂v açısı yapacak şekilde yükselir. B C ∂u

dy
∂x ∂y
∂u
Rijit ötelenme dx
∂v ∂u ∂u ∂v ∂x
εy = εx = γ xy = + D′
∂y ∂x ∂y ∂x dy ∂v
dx
u A ∂x
D
v
Bir noktadaki düzlem şekil değiştirme halini
dx x
anlatabilmek için yukarıda tanımlanan üç birim
şekil değiştirme bileşeninin verilmesi gerekir.
Önceki sayfada süperpozisyon kuralı kullanılarak
elde edilen bir noktadaki doğrusal ve açısal Düzlem elemanın doğrusal şekil değiştirmeleri
düzlem şekil değiştirme bileşenlerini tek bir
şekil üzerinde tekrar gösterelim.
Yer değiştirme fonksiyonlarındaki değişimi  ∂u   ∂v 
aşağıdaki biçimde yazmak mümkündür.  dx + dx  − dx ∂u  dy + ∂y dy  − dy
∂x  ∂v
εx =  = εy =   =
dx ∂x dy ∂y
∂u ∂u
du = dx + dy
∂x ∂y
∂v ∂v
dv = dx + dy Düzlem elemanın Açısal şekil değiştirmeleri
∂x ∂y
∂u ∂v ∂u ∂v
Bu ifadelerdeki her terim, fiziksel anlamından dy dx dy dx
∂y ∂ x ∂y ∂x ∂u ∂v
γ xy = + = + = +
hareketle yandaki şekil üzerinde işaretlenmiştir.  ∂v   ∂u  (1 + ε y ) dy (1 + ε x ) dx ∂y ∂x
 dy + ∂y dy   dx + ∂x dx 
    78
 UYGUNLUK DENKLEMLERĐ

Bir noktadaki düzlem şekil değiştirme hali örneğin xy düzlemi için, x ve y eksenleri doğrultusundaki uzama oranları ile
xy düzlemindeki kayma açısı yardımıyla tanımlanmaktadır.
Bir noktadaki üç boyutlu şekil değiştirme halinin tanımlanmasında x, y ve z eksenleri doğrultusundaki uzama oranları ile
xy, yz ve xz düzlemlerindeki kayma açılarının verilmesi yeterlidir.
Kenarları dx, dy ve dz olan üç boyutlu bir prizmatik elemanın yapacağı şekil değiştirmeyi tanımlamakta aşağıdaki altı
adet şekil değiştirme bileşenleri kullanılır. Bu şekil değiştirme bileşenleri tıpkı gerilme haline benzer bir simetrik
tansör oluşturur.

∂u ∂v ∂w  εx γ xy γ xz 
εx = , εy = , εz =
∂x ∂y ∂z  
ε = γ yx ε y γ yz 
∂u ∂v ∂v ∂w ∂u ∂w γ zx
γ xy = + ,
∂y ∂x
γ yz = +
∂z ∂y
, γ xz = +
∂z ∂x  γ zy ε z 

Eğer bir noktadaki şekil değiştirme halini anlatan 6 bağımsız şekil değiştirme bileşeni biliniyorsa, prizmanın
boyutlarındaki ve şeklindeki değişimi tam olarak belirleyebiliriz.
6 adet birim şekil değiştirme bileşeni, eksenler doğrultusundaki üç adet yerdeğiştirme fonksiyonlarına türevlerle
bağlıdır. Demek ki bu büyüklükler birbirlerinden bağımsız olamazlar. εx, εy, εz, γxy, γyz ve γxz’nin sağlaması gereken 6
adet ifadeye UYGUNLUK denklemleri denir. Đki boyutlu problemlerde yalnızca 1 adet uygunluk denklemi vardır.
Uygunluk denklemleri şekil değiştirmenin sürekli ve tek değerli olduğunu ve şekil değiştirme sırasında cismin içinde
kütle kaybı (boşluk) olmayacağını ifade ederler.

∂ 2ε x ∂ ε y ∂ γ xy
2 2

+ 2 = Düzlem Hali için Uygunluk denklemi

∂y 2 ∂x ∂x ⋅ ∂y 79
Örnek 6 ÖRNEK 7

0.4x0.4 m’lik kare ABCD plağının yüklemeden sonraki
hali şekil üzerinde kesikli çizgilerle gösterilmiştir. A
köşesinde, düzlem şekil değiştirme bileşenlerinin
ortalama değerlerini hesaplayınız.
Şekilde gösterilen bisiklet fren lastiği V kesme kuvveti
etkisiyle deforme olup AB’C’D şeklini almıştır. Kayma
açısının;
a) herhangi bir noktada, b) Yüksekliğin ortasında c)
Orijinde aldığı değerleri hesaplayınız.

2
 y
x = h 
b

2
 y 
u = h  , v = 0
 b 
uD − u A vB − v A u B − u A vD − v A
εx = εy = γ xy = + ∂u ∂v 2h
∆x ∆y ∆y ∆x γ xy = + = 2 y
∂y ∂x b
0.7 − 0.3 − 0.25 2 ⋅ 0 .5
εx = = 1000µ εy = = −625µ a) γ xy = y = 0 .025 × 10 − 3 y
400 400 200 2

0 − 0.3 0.1 − 0 2 ⋅ 0 .5
γ xy = + = −500µ b) γ xy = 100 = 0 .0025
400 400 200 2
Negatif işaret açının arttığını gösterir. c) γ xy = 0 80
ÖRNEK 8
ÖRNEK 9
Şekilde görülen ince üçgen plak, uniform şekil
değiştirme yaparak A’B’C’ biçimini almıştır. εx ve εy Şekilde gösterilen çubukta oluşacak en büyük εx
uzama oranları ile AC ve BC kenarları arasındaki kayma uzama oranını; elemanın uzunluğu
açısını hesaplayınız doğrultusundaki yerdeğiştirme fonksiyonunu
a) ( )
u = x 2 L × 10 −3

 πx 
b) ( )
u = L 10 −3 sin  
 2L 
olması durumları içi ayrı ayrı hesaplayınız.

1 .2 − 1 .5
εx = = 0.0012 εy = = −0.0015
1000 1000
du 2 x
a) εx = = ×10 −3 = 0.002
 1001.2  dx L maks
x=L
2 ⋅ θ = 2 ⋅ tan −1   = 90.15
o

 998.5 
du π πx 
εx = = L (10−3 ) cos  
π b) dx 2 L  2 L  maks
γ xy = (90 − 90.15) = −0.0027radyan
π
180
=
2
(10 ) = 0.00157
−3

81
Mühendislikte Kullanılan Malzemeler

Eksenel yüklü çubuk problemini tekrar ele alalım. Yazılabilecek iki denklemde;
P
Gerilme-Dış yük σx =
A
∂u
Birim şekil değiştirme - yerdeğiştirme εx =
∂x
σ. x , ε x , u
Olmak üzere üç bilinmeyen vardır. Gerekli olan bir ilave denklem σ-ε ilişkisi malzeme kaynaklıdır. Sonuçta eleman
üzerindeki yüklerden oluşan yerdeğiştirmeler ve malzemelerin mekanik özellikleri birleştirilebilir.

Bünye Bağıntılarının Deneysel Olarak Belirlenmesi

Malzemenin yük altındaki davranışını tanımlamakta gerilme ve birim şekil değiştirme kavramlarının kullanılacağı daha
önce GERĐLME konusu anlatılırken söylenmişti. Bu bölümün başında uzama oranı ve kayma açısı adı verilen iki birim
şekil değiştirme kavramı açıklandı. Malzemenin yük altındaki davranışını belirlemek amacıyla eksenel çekme ve kesme
deneyi gibi basit deneyler yapılır. Eksenel çekme deneyinde genellikle silindirik numuneler kullanılır. Numuneye
uygulanan çekme kuvveti yavaş yavaş arttırılarak numunenin boyundaki uzamalar ölçülür. Düşey eksende uygulanan
çekme kuvveti yatay eksende numune boyundaki uzamayı gösteren kuvvet-deplasman diyagramından yalnızca o
numune hakkında bilgi alınabilir. Malzeme davranışını betimleyen sabitlerin bulunmasında birim alana gelen kuvvet ile
birim boydaki değişimi ifade eden σ-ε diyagramı tercih edilir.

Đki ve üç eksenli gerilme halinde, bünye bağıntılarının deneysel olarak belirlenmesi pratik bakımdan mümkün değildir.
Hem yapılması gereken deney sayısı çok fazladır, hem de deneylerin yapılmasında teknik zorluk söz konusudur. Bu
sebeple tek eksenli çekme ve kesme deneyi sonuçları çok eksenli gerilme etkisindeki malzeme davranışını ifade
etmek üzere genelleştirilir. Yük altındaki malzemede oluşan gerilmeleri, birim şekil değiştirmelere bağlayan bünye
yada malzeme bağıntılarına genelleştirilmiş Hooke yasaları adı verilir. Şimdi mühendislikte kullanılan çeşitli metaller,
plastikler, ahşap, seramikler cam ve beton gibi malzemelerin önemli özelliklerini tanımlayacağız. 82
 ELASTĐK MALZEME
Elastisite : Yüklerin kaldırılması ile ilk şekillerine geri dönme özeliğidir. Yüklemenin büyüklüğüne bağlı bir özelliktir.
Plastisite : Đlk şekle dönüş olmayan malzemelere has bir özelliktir.
Süneklik : Kırılmadan önce büyük şekil değiştirme yapabilme özelliği. Örnek: çelik, çeşitli alaşımlar, naylon
Gevreklik : Kırılmadan önce çok az deformasyon yapma özelliğidir. Örnek: Dökme demir, beton

Yükleme Gerilme Sıcaklık

SÜNEK GEVREK
Hızı Şekli

KOMPOZĐT MALZEME Đki veya daha fazla sayıda malzemeden oluşan bünyeye denir (Çelik lifli cam, polimerler)
Matris adı verilen bağlayıcı içinde yüksek dayanımlı malzemenin katılmasından oluşur. Homojen malzemelere göre
daha yüksek dayanım/öz ağırlığa sahiptir. Mukavemet dersinde HOMOJEN ĐZOTROP malzemeler ele alınacaktır.

Đzotrop malzemenin yük altındaki davranışı yönden bağımsızdır. Örneğin izotrop malzemeden yapılmış bir kübe
uygulanan yük, hangi doğrultuda etkirse etkisin aynı şekil değişimi ölçülecektir. Ahşap ise anizotrop bir malzemedir.
Kuvvet etkisindeki davranışı yöne bağlıdır. Ahşabın büyüme doğrultusunda etkiyen yükü taşıma özelliği iyi iken enine
doğrultuda etkiyen yükleri taşıma özelliği düşüktür.

Süneklik önemli bir malzeme özelliği olduğu kadar yapısal davranış açısından da aranan bir özelliktir. Deprem gibi çok
büyük zorlamalar geldiğinde her elemanın taşıyabildiği kadar kuvveti taşıması fazlasını ise komşulara aktarabilmesi
(yüklerin yeniden dağılımı) ancak yapı elemanlarının kırılmadan büyük şekil değiştirme yapabilmesi ile diğer bir
deyişle sünek davranışla mümkündür. Sünek davranışda büyük deformasyonlar söz konusu olduğundan zorlanmayı
haber verme özelliği bulunmaktadır.
Gevreklik ise sünekliğin tersi bir özellik olarak deformasyon yapma kabiliyetinin olmaması demektir. Gevrek
davranışta malzeme yada yapı aniden göçerek büyük mal ve can kaybına sebep olur. Gevrek davranışta haber vericilik
yoktur.

83
 GERĐLME-BĐRĐM ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME DĐYAGRAMI

σ-ε diyagramları malzeme özelliklerinin belirlenmesinde kullanılır. Diyagramlar eksenel çekme deneyi yapılarak
çizilir. Genellikle dairesel kesitli bir numune deney aletine taklılır ve oda sıcaklığında yavaş yavaş arttırılan
eksenel çekme kuvveti uygulanır. Numunedeki uzamaları ölçmek için Ekstansometre adı verilen bir alet kullanılır.

Solda verilen diyagram, yapı çeliği

için σ-ε diyagramıdır.

Gerilme σ MPa
Gerilme σ MPa

Ölçek M
Ölçek N
OABCDE diyagramının ilk kısmı
Ölçek M ölçek değiştirilerek yeniden
Ölçek M
çizilmiştir.
OABCF gerçek gerilme-gerçek
uzama oranı diyagramı

Birim Şekil Değiştirme ε Uzama Oranı ε

Gerçek gerilme- gerçek uzama oranı diyagramı malzeme konusundaki araştırmalarla plastik davranışın
incelenmesinde kullanılır.
DĐYAGRAMIN
OA KISMI : Elastik bölge, A noktasına kadar σ-ε doğrusal A noktasından sonra malzemede gerilme artmaksızın
uzama görülür. Genellikle A ve B akma noktası aynı alınır.

Orantı sınırı σ pL = σ a Akma sınırı

84
AE KISMI :Plastik bölge, CD arasında uzamalar gerilmenin
artmasıyla mümkün, buna pekleşme adı verilir. C noktasından
sonra ulaşılan D noktası σçekmedayanımı adı verilir.
σE = Kırılma dayanımı, Kırılmada parçalar çubuk eksenine 45o
açı yapan yüzeyler oluşturur.
Klasik diyagramlar, gerçek gerilme gerçek şekil değiştirme
diyagramlarındaki açılmanın sebebi uzamaların tek bir kesitte Boyun verme
birikmesidir. Buna boyun verme denir.

Standart Süneklik Ölçüleri:

Lkıırılm − L0
Uzama Yüzdesi = (100 ) → % 25 (Yapı çeliğinde)
L0

A0 − Akıırılm
Alan Azalma Yüzdesi = (100 ) → % 50 (Yapı çeliğinde)
A0

Alüminyum, magnezyum ve bakırda belirgin bir akma noktası görülmez. Akma gerilmesini bulmak üzere 0.002’lik
uzama oranına karşı gelen noktadan başlangıç teğetine paralel çizilir.
Plastik bölgedeki numuneden yük kaldırılırsa başlangıç teğetine paralel olarak yük boşaltma eğrisi (doğrusu)
görülür.
BG//OA, B noktasındaki uzama malzemede kalıcı olur. Yeniden yüklendiğinde GB ve orijinal diyagram üzerindeki
eğri boyunca ilerlenir.
Sünek malzemelerin eksenel çekme ve eksenel basınç altındaki davranışları aynıdır. Gevrek malzemelerin
çoğunda eksenel basınç dayanımları, çekme dayanımlarından fazladır.
Malzeme özellikleri direkt kesme ve burulma deneyleriyle de bulunabilir. Bu deneylerde τ-γ diyagramları çizilir.
Akma gerilmesi ve dayanım sınırı çekme deneylerinde bulunanın yarısı mertebesinde elde edilir.
85
HOOKE YASASI VE POISSON ORANI

Yapı malzemelerinin çoğunda σ-ε diyagramları doğrusal elastik bir bölge ile başlar.

σ = E ⋅ε Đfadesi HOOKE yasası olarak bilinir.

E : Elastisite modülü (Young Mudülü) Birimi gerilme birimi ile aynı [Pa, MPa] Başlangıç teğetinin eğimidir. Çelik için
200-210 GPa dır.
ε : boyutsuz büyüklük
Orantı limiti üstündeki noktalardaki diyagram eğimine teğet modülü Et adı verilir.
σ
Yine orantı limiti üstünde  σ  = E oranına Sekant modülü adı verilir. Bu
ε 
s

üç değer malzemenin çekme ve basınçtaki rijitliğinin ölçüsü olarak kullanılır.

Elastisite özelliği kesme kuvveti taşıyan bir eleman üzerinde benzer şekilde
σ 0 = σ pL ölçülebilir. τ – γ diyagramının doğrusal elastik olduğu kısımdan

τ = G ⋅γ Kayma gerilmesi – Kayma şekil

ε değiştirme için “Hooke Yasası” denir.
Kayma Modülü [Pa, MPa]
Çekme gerilmeleri uygulandığında elemanın boyu uzarken elemanın en kesit alanı azalır (enine doğrultuda büzülme olur).
Elastik bölgede;
Enine Uzama Oranı
ν=- ν : Poisson Oranı : 0.3 Çelik için
Boyuna (eksenel) Uzama Oranı
0.5 kauçuk genellikle 0.25-0.35
0.1 beton arasında değişir.

86
Örnek 10 ÖRNEK 11

Şekilde görülen çelik dikdörgen blok iki ucundan uygulanan
çekme kuvveti etkisindedir.
P = 46706 N’luk çekme kuvveti uygulandığında δx = 0.07112
mm artış, δz = 0.005334 mm azalma ölçülmüştür. E ve ν’yü
hesaplayınız.
Şekilde görülen elemanın üzerine yüklemden önce 10x10
mm2 lik ABCD karesi çizilmiştir. Yüklemeden sonra kare,
eşkenar dörtgen şeklini aldığına göre Elastisite modülü ile
Poisson oranını hesaplayınız.

Yüklenmeden önce köşegen uzunluğu;

AC = BD = 10 2 + 10 2 = 14.14mm
46706
σx = = 144.79MPa
25.4 × 12.7 σ − 85
σ = E ⋅ε E= = = 40.6 * (103 )MPa
ε 14.11 − 14.14
δx 144.79 0.07112
= εx = = = 7 × 10−4 14.14
L E 101.6
E = 206841MPa 14.15 − 14.14
ε enine = = 0.000707
ε enine 1
14.14 ν =− =
δz − 0.005334 ε boyuna 3
εz = = = −2.1×10 − 4
25.4 25.4 14.11 − 14.14
ε boyuna = = -0.00212
14.14
εz − 2.1×10 −4
ν =− =− = 0.3
εx 7 × 10 − 4 87
HACĐM DEĞĐŞĐMĐ : dx.dy.dz hacimli bir küp eleman üzerine yalnızca σx gerilmesi uygulayalım.

σx
ε y = ε z = −νε x = −ν
E
Kübün son hacmi V = (1 + ε x )dx ⋅ (1 + ε y )dy ⋅ (1 + ε z )dz

 
V = 1 + (ε x + ε y + ε z ) + 2ve3. mertebe terimler  dx ⋅ dy ⋅ dz

 





 
 ihmal edilir 
V = V0 + ∆V

∆V
Birim Hacim Değişimi =e
V0
V − V0 σ σ σ
e= = (ε x + ε y + ε z ) = x −ν x −ν x
V0 E E E

σx
(1 − 2ν ) = (1 − 2ν ) σ x
Çekme Gerilmesi Hacmi Arttırır.
e=
E E Basma Gerilmesi Hacmi Azaltır.

1
Sıkıştırılamaz cisimlerde e = 0 ⇒ 1 − 2ν = 0 ⇒ ν =
2
Lineer elastik bölgede ν < 0.5
Plastik bölgede ν = 0.5 (hacim sabit kalır)
88
GENELLEŞTĐRĐLMĐŞ HOOKE YASALARI

Tek eksenli, σ- ε bağıntısı iki ve üç eksenli gerilme hali için genişletilebilir. Deney sırasında, normal gerilmelerin kayma
birim şekil değiştirmesi oluşturmadığı veya kayma gerilmelerinin de normal birim şekil değiştirmesine yol açmadığını
görmekteyiz. Malzemenin lineer elastik, şekil değiştirmelerin küçük oldukların kabul edildiğinden süperpozisyon ilkesinden
faydalanarak iki ve üç eksenli gerilme durumu için Hooke yasaları formüle edilebilir.
σx y
E

σy
−ν τ xy
E

Tam kayma etkisindeki eleman

Đki eksenli gerilme etkisindeki
eleman x
εx

Birim kalınlıklı elemanın iki eksenli gerilme etkisinde olduğunu düşünelim. σx gerilmesinden x ekseni doğrultusunda σx/E
kadar uzama oluşur. σy gerilmesi ise x ekseni doğrultusunda νσy/E kadar kısalmaya neden olur. σx ve σy gerilmelerinin etkisi
altında x ve y doğrultusundaki uzama oranlarını;

σx σy σy σx τ xy
εx = −ν εy = −ν γ xy =
E E E E G
τ xy
Tam kayma düşünüldüğünde ise elastik gerilme – şekil değiştirme bağıntısı γ xy = olmakta idi . τ xy gerilmesi yalnızca γ xy
G
kayma birim şekil değiştirmesi oluşturmaktadır. Yukarıdaki ifadeleri gerilmeler cinsinden yazarsak;

Eε x +νσ y = σ x E ε y − σ y = −ν (E ε x + νσ y )
σx =
E
(ε x +νε y ) σy =
E
(νε x + ε y ) τ xy = Gγ xy
1 −ν 2 1 −ν 2
E ε y − σ y = −νσ x (
⇒ Eε y +νEε x = σ y 1 −ν 2 )
bulunur. Bu ifadelere iki boyutlu gerilme halinin HOOKE YASALARI denir.
89
Benzer şekilde üç boyutlu gerilme halinin Genelleştirilmiş Hooke Yasalarını şöyle yazabiliriz.

τ xy
εx =
1
E
[
σ x −ν (σ y + σ z ) ] γ xy =
G

εy =
1
E
[
σ y − ν (σ x + σ z ) ] γ yz =
τ yz
G

εz =
1
E
[
σ z −ν (σ x + σ y ) ] γ xz =
τ xz
G
Bu ifadeleri gerilmeler cinsinden yazarsak;

Eν
σx = (ε + ε + ε ) + 2Gε x τ xy = Gγ xy
(1 +ν )(1 − 2ν ) x y z
Eν
σy = (ε + ε + ε ) + 2Gε y τ yz = Gγ yz
(1 +ν )(1 − 2ν ) x y z
Eν
σz = (ε + ε + ε ) + 2Gε z τ xz = G γ xz
(1 +ν )(1 − 2ν ) x y z
Daha önce doğrusal ve açısal şekil değiştirmeleri incelediğimiz elemanın diyagonalindeki boy değişimi normal birim şekil
değiştirme εx ve εy ile kayma birim şekil değişimi γxy’den oluşacağını görerek kayma modülü G’nin E ve ν ile ilgili olması
gerektiği sonucuna varırız. Bu durum ileri bölümlerde tekrar ele alınacaktır.

E Sonuç olarak izotrop malzemelerin iki bağımsız elastik sabitinin olacağını bu sabitlerin de eksenel
G=
2(1 +ν ) çekme deneyi ile E ve ν şeklinde bulunduğunu, Kayma modülü G’nin E ve ν cinsinden ifade
edilebileceğini söyleyebiliriz. 90
Örnek 12 Bir noktadaki şekil değiştirme bileşenleri εx = 900µ, εy = -100µ ve γxy = 600µ olarak biliniyor. Bu şekil değiştirme
durumunu oluşturacak düzlem gerilme halini belirleyiniz. E=200 GPa Poisson oranı=0.3

2 ( x
ε + νε y ) =
E 200000
σx = (900 + 0.3 × ( − 100)) × 10 − 6 = 191.2 MPa
1 −ν 1 − 0.3 2

σy =
E
1 −ν 2 ( ε y + νε x ) =
200000
1 − 0.3 2
( − 100 + 0.3 × 900) × 10 −6 = 37.4 MPa

E 200000
τ xy = Gγ xy = γ xy = 600 ×10−6 = 46.15 MPa
2(1 + υ ) 2(1 + 0.3)

ÖRNEK 13 Şekilde görülen blok bütün yüzeylerinden etkiyen p = 150 MPa’lık üniform basınç etkisindedir. E = 200 GPa,
ν = 0.3 alarak hacimdeki ve her bir kenarındaki boy değişimini hesaplayınız.
y

σx =σy =σz = −p εx =
1
[− p −ν (− 2 p )] = 1 − 2ν (− p )
P
E E

40 mm
εy =
1
[− p −ν (− 2 p )] = 1 − 2ν (− p )
P E E
x
30 mm εz =
1
[− p −ν (− 2 p )] = 1 − 2ν (− p )
E E
P
1 − 2ν
z
100 mm εx = εy = εz = ε = (− p )
E
1 − 2 ⋅ 0.3 ∆V
ε= (− 150) = −0.3 ×10−3 = ε x + ε y + ε z = 3ε ⇒ ∆V = −3 ⋅ 0.3 × 10−3100 ⋅ 40 ⋅ 30 = −108mm3
200 × 103 V0
91
δ x = − 0 .3 × 10 −3 ⋅ 100 = − 0 .03 mm δ y = −0.3 ×10 −3 ⋅ 30 = −0.009mm δ z = − 0 .3 × 10 −3 ⋅ 40 = − 0 .012 mm
 ÖRNEK 14 Şekilde görülen dökme demirden yapılmış silindir, eksenel doğrultuda 40 MPa, radyal doğrultuda 10
MPa’lık basma gerilmeleri etkisindedir. E = 100 GPa, ν = 0.25 alarak silindirin boyu ve çapındaki değişimleri
x ve hacimdeki değişimi hesaplayınız.

1
120 mm σ x = −40MPa σ y = σ z = −10 MPa εx = [− 40 − 0.25(− 10 − 10)] = −0.35 ×10−3
100 ×10 3

1
εy = εz = [− 10 − 0.25(− 10 − 40)] = 0.025 ×10−3
100 ×10 3

200 mm z ∆L = −0.35 × 10 −3 ⋅ 200 = −0.07 mm ∆d = +0.025 × 10 −3 ⋅120 = +0.003mm

e = ε x + ε y + ε z = −0.35 ×10 −3 + 2 ⋅ 0.025 ×10 −3 = −0.30 × 10 −3

∆V = e ⋅ V0 = −0.30 × 10 −3 ⋅ π ⋅ 60 2 ⋅ 200 = −679mm 3 Hacim azalması

y

ÖRNEK 15 Uzunluğu L, kalınlığı t ve genişliği b olan levha iki rijit duvarın arasına şekilde gösterildiği gibi
yerleştirilmiştir. P eksenel basınç kuvveti taşıyan levhadaki gerilme ve birim şekil değiştirme
bileşenlerini belirleyiniz.
σz = 0 εy = 0 σx = − P γ xy = γ yz = γ xz = 0
b ⋅t

εx =
1
E
[
σ x −νσ y ] εy = 0 =
1
E
[ ]
σ y −νσ x ⇒ σ y = νσ x εx =
1−ν 2
σx
E
ν ν
εz = −
E
[σ x ]
+σ y = −
1 −ν
εx σx = −
P
b ⋅t
⇒ σ y = −ν
P
b ⋅t

1 −ν 2 P ν (1 +ν ) P
εx = − ⋅ ⇒ εz = ⋅
E b⋅t E b⋅t
σx E εz ν
= − =
ε x 1 −ν 2 ε x 1 −ν
92
Efektif elastisite modülü Efektif poisson oranı Bu değerler geniş kiriş ve plaklarda kullanılmaktadır.
 ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME ENERJĐSĐ

Dış yüklerin cismin şekil değişimi sırasında yaptıkları iş şekil değiştirme enerjisi olarak cismin içinde depolanır. Enerji
kaybının olmadığı, tam elastik cisimlerde yükün kaldırılması ile (şekil değişimini yok ederek) geri alınabilir. Bu bölümde
verilecek şekil değiştirme enerjisi kavramı statik ve dinamik yüklerle ilgili çeşitli problemlerin çözümünde kullanılacaktır.
Şekil değiştirme enerjisnin en büyük faydası elemandaki kırılmanın belirlenmesi ile darbeli yüklemenin malzeme üzerindeki
etkisinin incelenmesinde ortaya çıkmaktadır.
Tek eksenli gerilme halinde şekil değiştirme enerjisini belirlemek üzere yavaş yavaş artan σx gerilmesine maruz bir eleman
düşünelim. Elemanın x yüzlerinde σxdydz kuvveti etkir. x ekseni doğrultusunda εxdx kadar bir uzama oluşur. Lineer elastik
malzemeler için Hooke yasası
σ x = E ⋅ε x

σx σx

1
Şekil değiştirme sırasında elemanın yüzlerine etkiyen ortalama kuvvet σx ⋅ dy⋅ dz olur. Bu kuvvetin yaptığı iş, yani şekil
2
1
değiştirme enerjisi dU, σx ⋅ dy⋅ dz⋅εx ⋅ dx olur.
2
1 1
dU = σ x ⋅ ε x ⋅ dy ⋅ dz ⋅ dx = σ xε x dV
2 2
dU
SI birim sisteminde iş ve enerji birimi Joule (J)’dür. (N.m) Birim hacimdeki şekil değiştirme enerjisi enerji yoğunluğu adını
dV
alır ve U0 ile gösterilir.

1 σ 2 Eε x2 Bu alan şekilde mavi olarak gösterilmiştir. σ –ε diyagramının üzerindeki alana

U0 = σ x ⋅ε x = x =
2 2E 2 93
Komplemanter enerji yoğunluğu adı verillip U * ile gösterilir.
0
SI birim sisteminde enerji yoğunluğu birimi J/m3 dür veya (pascal). Şekil değiştirme enerjisi ifadesinde sx’in karesi
geldiğinden bu her zaman pozitif bir büyüklüktür.

σ–ε diyagramında akma noktasının altında σ–ε diyagramının altındaki bütün alan Tokluk
kalan alan veya akma gerilmesine ulaşan bir Modülü adını alır ve malzemenin kırılmaksızın
malzemedeki şekil değiştirme enerjisi yutabileceği enerji miktarını gösterir.
yoğunluğu Rezilyans Modülü adını alır.
Rezilyans modülü malzemenin kalıcı şekil
değişimi yapmadan yutabileceği enerjinin
ölçüsünü verir. Örneğin yumuşak çelik;

σ2
=
(220 ×10 )6 2
= 121 kJ
2E 2 ⋅ 200 × 109 m3

Tek eksenli normal gerilme durumunda şekil değiştirme enerjisi , enerji yoğunluğu ifadesinin hacim üzerinde
entegre edilmesi yolu ile;

σ x2
U =∫ dV Bulunur. Bulunan bu ifade eksenel yükleme ve kirişlerin eğilmesi
2E problemlerinde kullanılabilir.
94
ÖZEL DURUM:
Đki ucundan N eksenel kuvveti etki eden prizmatik ÖRNEK 17
çubuğa depolanan şekil değiştirme enerjisinin
hesabı
Şekilde gösterilen konik çubuk P kuvveti etkisi altında
dengededir. Çubukta depolanan şde ni hesaplayınız.

σ x2 N2 N 2L
U =∫ dV = ∫ 2
Adx ⇒ U =
2E 2 EA 2 EA

4 4
ÖRNEK 16 u= x +1 du = dx
L L
10 mm çaplı 3 metre uzunluğundaki çubukta depolanan
şekil değiştirme enerjisi 70 J dür. P kuvvetinin 2 2
4  4 
değerini hesaplayınız. E=200 GPa Ax = π r = π r  x + 1 = Amin  x + 1
x
2 2

L  L 
σ x2 P2 P 2 dx P2 L du
U =∫ dV = ∫
2 E ∫ Ax 8 EAmin ∫ u2
Ax dx = =
2E 2 EAx2
P2 L
U=
10 EAmin
P2 L P 2 *3
U= 70 =
2 EA 2* 200i109 *7.854i10 −5
P = 27075 N 95
 ÖRNEK 18

Şekilde gösterilen iki çubuklu kafes sistemde B düğü-

mündeki düşey yer değiştirmeyi iş-enerji yöntemiyle
hesaplayınız. E=70 GPa

ĐŞ-ENERJĐ YÖNTEMĐ ĐLE DEPLASMAN HESABI

Eğer bir kafes kirişe sadece bir tek kuvvet etki

ediyorsa kuvvetin etki ettiği noktadaki yer
değiştirmeyi iş-Enerji yöntemi ile hesaplayabiliriz.
Dış kuvvetin yaptığı iş (W), kafes sistemde
depolanan toplam şekil değiştirme enerjisine (U)
eşit olmalıdır. Dış Kuvvet sıfırdan başlayıp yavaş
=40 kN
yavaş artarak son değerine ulaştığı için yapılan işi
ortalama kuvvet x yer değiştirme olarak yazmak
mümkündür.
∑F y =0⇒ FBC = 50 kN

1 n
N i2 Li ∑F
Pdışδ = ∑
=0⇒ FAB = −30 kN
W =U x

2 i =1 2 EAi
300002 ×1.5 500002 × 2.5
U= + = 24.732 J
2 × 0.004 × 70 × 109 2 × 0.002 × 70 × 109
1 1
W = Pδ B = 24.732 40000 δ B = 24.732
2 2
δ B = 1.24 × 10−3 m ↓ 96
 Şimdi τxy kayma gerilmesi taşıyan bir eleman düşünelim. Üst yüze etkiyen τxydxdz kuvveti γxydy yerdeğiştirmesini oluştursun.
Gerilmeler sıfırdan başlayıp yavaş yavaş artarak son değerine ulaştığından ortalama kuvvet
1
⋅τ xy ⋅ dx ⋅ dz Olur. Tam kayma halinde enerji yoğunluğu;
2
1 τ xy ⋅ dx ⋅ dz ⋅ γ xy ⋅ dy τ xy2 Gγ 2
dU 1
=U0 = = τ xy ⋅ γ = =
xy
xy
dV 2 dx ⋅ dy ⋅ dz 2 2G 2
τ xy2
Bulunan bu ifadenin τ – γ diyagramının altındaki alana eşit olduğu söylenebilir. U =∫ dV
2G

Kayma gerilmesinden oluşan şekil değiştirme enerjisi

yukarıdaki ifadenin hacim üzerinden entegrali alınarak elde
edilir. Bu ifade burulma etkisindeki millerle, kesme kuvveti
etkisindeki kiriş problemlerinde kullanılabilir.

En genel gerilme durumunda şekil değiştirme enerjisi aşağıdaki

biçimlerde yazılabilir.

U0 = (σ xε x +σ yε y +σ zε z +τ xyγ xy +τ xzγ xz +τ yzγ yz )

1
2

Uo = (
1 2 2 2
2E
1
2G
) (
σ x +σ y +σ z − 2ν (σ xσ y +σ xσ z +σ yσ z ) + τ xy2 +τ xz2 +τ yz2 )

Asal eksen takımı kullanıldığında Uo =

2E
(
1 2 2 2
σ1 + σ 2 + σ3 − 2ν (σ1σ 2 +σ 2σ3 +σ1σ3 ) )
97
 Tekrarlı Yükleme Ve Yorulma

Yapı elemanlarının göçme gerilmesinden oldukça küçük

gerilme düzeylerine binlerce defa yüklenmesi halinde
kırılmasına yorulma adı verilir. Yorulma çatlağının genellikle
gerilmenin yoğunlaştığı bölgelerdeki iç yapı kusur-

Gerilme σ, MPa
larından/çatlaklarından başladığı, yüzey kalitesi, kimyasal Çelik
yapı ve iç yapı kusurlarıyla ilgili olduğu söylenebilir.
Yorulma ömrü veya dayanıklılık genellikle kırılma oluşturan Sürekli Dayanım Alüminyum
gerilme tekrar sayısı ile ölçülür. Deneysel olarak malzeme Sınırı
iki gerilme sınırı arasında sürekli değişen gerilme durumuna
kırılıncaya kadar devam edilir. Yorulma deneyi sonuçları
aşağıdaki gibi yarı logaritmik bir diyagram üzerinde
işaretlenir. Yorulma Ömrü N, Devir Sayısı

ÖRNEK 19 Şekilde görülen bloğa P = 17800 N’luk eksenel kuvvet etkimektedir. Bloğun y ve z eksenleri
doğrultusunda şekil değişimi engellendiğinde eksenel doğrultudaki uzama oranı ne olur?
(E = 69 GPa, ν = 1 3 )
1 1 
17800 εy =  σ y − (98.3 + σ z ) = 0
σx = = 98.3MPa E 3 
19 ⋅ 9.53 1 
ε z =  σ z − (98.3 + σ y ) = 0
1
E 3 

σ y +σ z −
1
(σ y + σ z + 196.6) = 0
3
2
(σ y + σ z ) = 196.6 ⇒ (σ y + σ z ) = 98.3MPa
3 3
1  1  
εx = 98.3 −
1
(σ y + σ z ) εx = 
69000 
98.3 −
1
(98.3) = 950 × 10 −6 98
69000  3  3 
 ÖRNEK 20

Şekilde görülen dikdörtgenler prizması şeklindeki beton blok Px = 100 kN, Py = 150 kN ve Pz = 50 kN’ luk
kuvvetlerin etkisi altındadır. a) Bloğun boyutlarındaki değişmeleri b) Bloğun yalnızca y yüzünden etkiyip önceki
yüklemenin sebep olduğu yer değiştirmeyi (y ekseni doğrultusunda) oluşturacak P kuvvetini hesaplayınız. (E = 24
GPa, ν = 0 .2 )

100 × 103
a) σx = − = −20MPa
100 ⋅ 50

150 ×103 50 × 103

σy = − = −15MPa σz = − = −2.5MPa
200 ⋅ 50 100 ⋅ 200
mm
1
[− 20 − 0 .2 (− 15 − 2 .5 )] = − 0 .6875 × 10 −3
50

εx =
24000

1
εy = [− 15 − 0 .2(− 20 − 2 .5 )] = − 0 .4375 × 10 − 3
24000

1
εz = [− 2.5 − 0.2(− 15 − 20)] = 0.1875 ×10−3
24000

δ x = ε x 200 = − 0 .1375 mm δ y = ε y 100 = −0.04375mm δ z = ε z 50 = 0.009375mm

σy
b) ε y = −0.4375 ×10−3 = ⇒ σ y = −10.5MPa Py = σ y A = − 10.5 * 200 * 50 = − 105000 N = − 105 kN
E 99
ÖRNEK 21 Uçları kapalı olan ve p iç basıncı etkisinde bulunan bir silindirin yarıçapındaki ve L boyundaki
değişmenin

∆r =
pr 2
(2 −ν ) = σ c r (2 −ν ), ∆L =
prL
(1 − 2ν ) = σ a L (1 − 2ν )
2 Et 2E 2 Et E
Formülleriyle hesaplanabileceğini gösteriniz. r yarıçap; t et kalınlığını göstermektedir.

pr pr
pr εc = −ν
t Et 2 Et

pr ∆ çevre = 2 π r ' − 2 π r = ε c 2 π r
2t
2π ∆ r = ε c 2π r

∆r = rε c =
pr 2
(2 −ν ) = σ c r (2 −ν )
2 Et 2E

εL =
pr
−ν
pr ∆L = ε L L =
prL
(1 − 2ν ) = σ a L (1 − 2ν )
2 Et Et 2 Et E

ÖRNEK 22 50.8 mm çaplı pirinç çubuk (E = 103 GPa, ν = 0 .30), bronz bir borunun içine geçirilmiştir. Pirinç
çubuğa 178 kN’luk eksenel basınç kuvveti uygulandığında çubuk yüzeyi gerilmesiz olarak bronz
boruyla temas etmektedir. Bronz borunun iç çapını hesaplayınız.

σ pirinç =
178000 87.82
= 87.82MPa ε enine = 0.3 = 255.8 × 10 −6
50.82 103000
π
4
iç
d bronz = 50 .8 ⋅ ε enine + 50 .8 = 50 .813 mm 100
ÖRNEK 23 50 mm çaplı 1200 mm. boyundaki alüminyum çubuk P = ± 200 kN’luk eksenel kuvvet etkisindedir.
(E = 70 GPa, ν = 0.30 ) Yük etkisi altında çapının alabileceği en küçük değer ve hacminin ulaşacağı
en küçük değer ne olur?

Çapın minimum olması için uygulanması gereken eksenel kuvvet çekme kuvveti olmalıdır. Buna
göre;

200000 101.86
σ= = 101.86 MPa ε boyuna = = 0.001455
π 252 70000

ε enine = −ν ⋅ ε boyuna = − 0 .3 ⋅ 0 .001455 = − 0 .4365 × 10 −3

d min = 50 − 0.4365 ×10 −3 ⋅ 50 = 49.978mm

Hacmin en küçük değeri olması için uygulanması gereken eksenel kuvvet basma kuvveti olmalıdır. Buna
göre;

σ = − 101 .86 MPa ε boyuna = − 0 .001455 ε enine = + 0 .4365 × 10 −3

e = ε x + ε y + ε z = −ε boyuna + 2ε enine = − 582 × 10 −6

∆V = −582 ×10 −6 ⋅ π ⋅ 252 ⋅1200 = −1370.73mm3

Vmin = π ⋅ 252 ⋅1200 − 1370.73 = 2353629mm 3

101
GERĐLME VE BĐRĐM ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME ANALĐZĐ

Daha önceki bölümlerde ele aldığımız gerilme ve birim şekil değiştirmeleri tanımlamakta eleman eksenine dik doğrultuda
alınan kesitleri kullandık. Bu bölümde ise eğik bir düzlem üzerinde bulunan bir noktadaki gerilme ve birim şekil değiştirme hali
incelenecektir. Gerilme ve birim şekil değiştirme bileşenleri her zaman yük etkisindeki elemanda göz önüne alınan noktanın
konumuna bağlıdır. Dolayısı ile gerilmenin noktadan noktaya değişimi de ele alınacaktır.
Bu bölümde düzlem gerilme ve düzlem şekil değiştirme durumları üzerinde durulacaktır. Burada çıkarılacak formüller ile
tanıtılacak grafik teknik çeşitli yüklere maruz elemanın bir noktasındaki gerilme ve birim şekil değiştirme dönüşümünün
analizinde büyük kolaylık sağlar. Özellikle grafik tekniğin bir noktadaki gerilme değişiminin anlaşılması bakımından ayrı bir
önemi vardır. Đlerideki bölümlerde lineer elastik malzemelerde E, G ve ν arasındaki bağıntının bulunmasında dönüşüm yasaları
kullanılmıştır.

DÜZLEM GERĐLME

Gerilmeler koordinat eksenlerinin herhangi birinden

bağımsız ise (burada z ekseni) iki boyutlu gerilme
hali söz konusu olur. Örneğin; eksenel yüklü bir
çubuğun eğik bir kesitinde oluşan gerilmeler,
burulma etkisindeki bir mil, eksenine dik doğrultuda
yüklenmiş bir kiriş. Bu gerilme hali bir’den fazla yük
etkisindeki elemanın herhangi bir noktasından
geçen bütün düzlemlerde de oluşur.
TANIMLAR: Đki boyutlu problemler düzlem gerilme
ve düzlem şekil değiştirme olmak üzere iki sınıfa
ayrılabilir. Bu durum, kalınlığı boyunca düzgün
yayılı yükler etkisindeki ince levhalarda karşımıza
çıkar. Levha ince olduğundan iki boyutlu gerilme
bileşenlerinin kalınlık boyunca değişmediği, ve
diğer gerilme bileşenlerinin de sıfır olduğu kabul
edilebilir. 102
Düzlem gerilme haline bir diğer örnek, yapı ve makine elemanlarının serbest yüzeyleri verilebilir. Düzlem gerilme halinde,

σ z = τ xz = τ yz = 0 ; σ x , σ y , τ xy ≠ 0
olur. Bu gerilmelerin genelleştirilmiş Hooke yasalarında yazılmasıyla,
ν
εx =
1
(σ x −ν σ y ) εy =
1
(σ y −ν σ x ) εz = − (σ x +σ y ) γ xy =
τ xy
G
, γ xz = γ yz = 0
E E E
(
bulunur. ilk iki denklemden σ x + σ y ) çözülüp ε z de yerine yazılırsa, ν
εz = − (ε +εy)
1 −ν
x

Bu ifade düzlem dışı asal birim şekil değişimi ε z’nin düzlem içi ε x ve ε y birim şekil değişimi cinsinden ifadesidir.
Düzlem şekil değiştirme halinde τ xz veτ yz benzer şekilde sıfır alınabilir. Ancak σ z sıfır değildir ve değeri σ x ve σ y
cinsinden hesaplanabilir. σ x , σ y ve τ xy sıfırdan farklı değerler alabilir.
Amacımız cismin içindeki bir noktadan alınan sonsuz küçük eleman üzerindeki σ x, σ y ve τ xy gerilme bileşenlerinin dönüşüm
denklemlerini çıkartmaktır. Aşağıdaki şekilde bir gerilme elemanı gösterilmiştir.
Şimdi elemanın x ekseni ile θ açısı yapacak
şekilde dönmesi durumunda x’ ve y’ dönmüş
eksen takımındaki -ya da diğer bir ifade ile x’
y' y’ ’ düzlemindeki- gerilme bileşenlerini bulmak
x’y
istiyoruz. z doğrultusundaki gerilme sıfır
x’ olmasa bile şu anda ilgi alanımız dışındadır.
x' Gerilme elemanın üç boyutlu görünüşü
unutulmadan problemi basitleştirmek üzere
elemanın düzlemsel gösterilişini vermek
adettendir.
Şekilden de fark edilebileceği gibi elemanın
x’
paralel yüzlerindeki gerilme bileşenlerinin
O şiddetleri değişmemektedir.
y’ 103
 EĞĐK DÜZLEMLERDEKĐ GERĐLMELER

Şimdi, gösterilen birim kalınlıklı (sayfa düzlemine

dik doğrultudaki kalınlık) elemanın şekildeki x,y
eksen takımını, x referans ekseninden başlayıp
saat dönüşüne ters yönde θ açısı kadar
döndürerek xı ve yı dönmüş eksen takımını
oluşturalım. Amacımız x’ eğik düzlemindeki σx’ ve
τx’y’ gerilmelerini bulmaktır. xı ekseninin
doğrultusunu gösteren θ açısı, saat dönüş yönüne
ters olduğundan pozitiftir. xı eksenine dik olan AB
kenarına etkiyen gerilmeler, yandaki kama
üzerinde pozitif yönde gösterilmiştir. AB kenarının
bulunduğu yüzeyin alanı ∆A ise 0A ve 0B
kenarlarının bulunduğu yüzeylerin alanları
sırasıyla, A0A=∆Αcosθ ve A0B=∆Αsinθ olur. xı ve yı
doğrultularındaki kuvvetlerin dengesinden,

Σ Fx ′ = 0 : σ x ′ ∆ A − σ x ∆ A cos θ cos θ − τ xy ∆ A cos θ sin θ − σ y ∆ A sin θ sin θ − τ xy ∆ A sin θ cos θ = 0

Σ Fy ′ = 0 : τ x ′y ′ ∆ A + σ x ∆ A cos θ sin θ − τ xy ∆ A cos θ cos θ − σ y ∆ A sin θ cos θ + τ xy ∆ A sin θ sin θ = 0

Denklemleri basitleştirip yeniden düzenlersek,

σ x′ = σ x cos 2 θ + σ y sin 2 θ + 2τ xy sin θ cos θ τ x′y ′ = τ xy (cos 2 θ − sin 2 θ ) − (σ x − σ y )sin θ cos θ

σ y′ gerilmesi σ x′ teriminde θ yerine θ+π/2 yazılarak hesaplanabilir. σ y ′ = σ x sin 2 θ + σ y cos 2 θ − 2τ xy sin θ cos θ
104
Yukarıda çıkarılan denklemlerde 2 cos 2 θ = 1 + cos 2θ 2 sin 2 θ = 1 − cos 2θ 2 sin θ cos θ = sin 2θ
trigonometrik bağıntılarını kullanarak 2θ cinsinden yazabiliriz. Bu durumda gerilme dönüşüm denklemleri,

σ x′ =
1
(σ x + σ y ) + 1 (σ x − σ y )cos 2θ + τ xy sin 2θ
2 2

τ x′y ′ = −
1
(σ x − σ y )sin 2θ + τ xy cos 2θ
2

σy =
'
1
(σ x + σ y ) − 1 (σ x − σ y )cos 2θ − τ xy sin 2θ
2 2

biçiminde yazılabilir. En son elde edilen bağıntılar bir noktadaki gerilme halinin yani dik iki düzlemdeki üç gerilme
bileşeninin bilindiği durumda, θ açısı ile tanımlanan bütün mümkün AB yüzeylerindeki gerilmelerin
hesaplanmasında kullanılabilir. Gerilme, birim şekil değiştirme ve atalet momenti gibi büyüklükler ikinci
mertebeden tansörler olup yukarıdaki bağıntılarla dönüştürülürler. Daha sonra göreceğimiz MOHR dairesi,
tansörel büyüklüklerin dönüşümünde kullanılan grafik bir gösterim tarzıdır. Son elde edilen ilk iki bağıntı taraf
tarafa toplanırsa;

σ x′ +σ y′ = σ x +σ y = Sabit

ifadesi bulunur. Dolayısıyla iki dik düzlemdeki normal gerilmelerin toplamı θ açısından bağımsız olup
değişmezmiş. Bu durum üç eksenli gerilme halinde de geçerlidir. Aşağıdaki problemde θ açısına bağlı olarak
gerilmelerin değişimi incelenecektir.
105
Örnek 1 Şekilde bir makine parçası üzerindeki bir noktadaki gerilme hali gösterilmiştir. a-a ve b-b doğrultularına paralel
düzlemlerdeki normal ve kayma gerilmelerini hesaplayıp yönlenmiş bir eleman üzerinde gösteriniz.

xı doğrultusu eğik düzleme dik olarak seçilmektedir. Burada,

x, y takımındaki gerilme halini xı , yı takımına dönüştürmek
istiyoruz. Gerilmeler ve dönüşleri kendi işaretleri ile
kullanmaya dikkat edilmelidir.

a) θ = 45o σ x = 10 MPa σ y = −5 MPa τ xy = −6 MPa

1
σ x′ = (10 + (− 5 )) + 1 (10 − (− 5 )) cos 90 + (− 6 )sin 90 = − 3 .5 MPa
2 2
1
τ x ′y ′ = − (10 − (− 5 ))sin 90 + (− 6 ) cos 90 = − 7 .5 MPa
2
1 1
σ y ′ = (10 + (− 5 )) − (10 − (− 5 )) cos 90 − (− 6 )sin 90 = 8 .5 MPa
2 2

b) θ = 30 + 90 = 120 o σ x = 10 MPa σ y = − 5 MPa τ xy = − 6 MPa

1
σ x′ = (10 + (− 5 )) + 1 (10 − (− 5 )) cos 240 + (− 6 )sin 240 = 3 .95 MPa
2 2
1
τ x′y ′ = − (10 − (− 5 )) sin 240 + (− 6 ) cos 240 = 9 .5 MPa
2
1
σ y′ = (10 + (− 5)) − 1 (10 − (− 5)) cos 240 − (− 6 )sin 240 = 1.05 MPa 106
2 2
ASAL GERĐLMELER: EN BÜYÜK KAYMA GERĐLMESĐ

Bir noktadaki gerilmelerin şiddetlerinin o noktadan geçen düzleme bağlı olduğunu daha önce belirtmiştik. En büyük
gerilmeler ile bu gerilmelerin etkidiği düzlemlerin yapıdaki göçme ile ilgili olması sebebiyle bizim için ayrı bir önemi vardır.
Enbüyük σ x′ gerilmesini hesaplamak üzere θ’ ya göre türevini alarak sıfıra eşitleyelim.
dσ x′
= − (σ x − σ y )sin 2θ + 2τ xy cos 2θ = 0 τ xy
2
tan (2θ p ) =
dθ 2 1
2
(σ x −σ y )

Kutu içerisinde gösterilen bağıntıdan bulunacak θ açısı en büyük ve en küçük normal gerilmenin etkidiği düzlemi gösterdiğinden
θ yerine θp ile yazılmıştır. tan2θ = tan(2θ+π) olduğundan birbirinden 180o farklı 2θp açıları yukarıdaki bağıntıyı sağlarlar.
Dolayısıyla θp ve bundan 90o farklı iki düzlem, normal gerilmenin en büyük ve en küçük olduğu iki dik düzlemi gösterir. Şimdi
normal gerilmenin maksimum ve minimum olduğu düzlemlerdeki kayma gerilmelerini hesaplayalım.

2τ xy
tan (2θ p ) = sin (2θ p ) = ∓
τ xy
cos(2θ p ) = ∓
σ x −σ y
σ
2
 τ xy
y  +
2
(σ x −σ y ) r 2r
− 
σ x 2 
 σ x − σ y  τ xy  σ x −σ y
r=  τ xy τ x ′y ′ = −   + (τ xy ) = 0
2  r  2 r

σ x −σ y Kayma gerilmesinin sıfır olduğu düzlemlerdeki en büyük ve en küçük normal

gerilmelere ASAL gerilmeler adı verilir.
2

(σ x + σ y ) + 1 (σ x − σ y ) ∓ σ x − σ y  + τ xy  ∓ τ xy 

2
1  σ x −σ y 
= (σ x + σ y ) ∓
σ x′ = σ maks = 1
2 2 2r  σ 1, 2   + τ xy 2
min   r  2  2 

Sayısal olarak büyük olan normal gerilmeyi σ 1 ile gösterip en büyük asal gerilme adını verelim.
107
σ maks + σ min = σ 1 + σ 2 = σ x + σ y
 σ 1 ve σ 2 asal gerilmelerinin doğrultularını veya etkidiği düzlemleri gösteren θp açılarını θpı ve θpıı ile göstereceğiz.
x'
Yukarıda izlediğimize benzer işlemler yaparak
en büyük kayma gerilmesiyle etkidiği düzlemleri
2
y araştıralım.

1 dτ x′y′
=0 bağıntısından,
p
dθ
d τ x ′y ′
1
x
=−
2
(σ x − σ y )cos 2θ − 2τ xy sin 2θ = 0
dθ 2
2
y'
σ x −σ y
tan (2θ s ) = −
2τ xy

bulunur. Burada θs en büyük kayma gerilmesinin etkidiği düzlemi göstermektedir. Çerçeve içindeki bağıntıyı birbiriyle 90o lik
açı yapan iki ayrı doğrultu da sağlar. Bu doğrultuları θsı ve θsıı ile gösterelim. Asal doğrultular ile en büyük kayma gerilmesi
doğrultusunun kıyaslanmasıyla aralarında 45o’lik açı bulunduğu anlaşılır.
En büyük kayma gerilmesinin değerini hesaplayalım.

tan (2θ ) = −
(σ x −σ y )
cos(2θ s ) = ∓
τ xy  σ x −σ y 
sin ( 2θ s ) = ∓  − 
2τ xy
2 2 s
 2r 
 τ xy
y  +
r
− σ 
σ x 2   σx −σ y 
 
σ −σ y  − 
r=  −
σ x −σ y
τ maks =− x ∓ 2  + (τ ) ∓ τ xy 
xy  
2 2  r   r 
 
2  
τ xy σ x −σ y 
  + τ xy
2
2
2   σ x −σ y 
τ maks =  =∓   + τ xy 2  σ −σ y 
2

 2 
2
min
 σ x −σ y  τ maks = ∓  x  + τ 1082

  + τ xy 2 min  2 
xy

 2 
Fiziksel olarak cebrik işaret anlamsız olduğundan en büyük kayma gerilmesindeki işarete dikkat etmeden maksimum kayma
gerilmesi adı verilir. Eğer σ x ve σ y asal gerilmeler olursa τ = 0 olacağından
xy

σ1 −σ 2
τ maks =
2
bulunur.
y'

'
' s
ak
m
a maks
Kaym ni
ge
Köşe x
'
s
'
x'
Asal gerilmelerin etkidiği düzlemlerde kayma gerilmesi bulunmamasına karşın maksimum kayma gerilmesinin etkidiği
düzlemlerde normal gerilme bulunur. Bu gerilmenin hesaplanması için σ x′ bağıntısında 2θs yazılması yeterlidir.

 σ x −σ y 
σ x + σ y σ x − σ y  τ xy  −  σ +σ y
σ x′ = +   + τ xy  2  σ x' = σ ′ = x
2 2  r   r  2
 
 
σ x + σ y toplamı sıfır olmadıkça maksimum kayma gerilmesinin bulunduğu düzlemlerde normal gerilme de olur.
Gerilme etkisindeki bir elemanda en büyük kayma gerilmelerini gösteren okların buluştuğu köşeleri birleştiren diyagonale
KAYMA KÖŞEGENĐ denir. Bu diyagonal maksimum asal gerilme doğrultusundadır. Ayrıca en büyük asal gerilme, en büyük
kayma gerilmesinin yönünün belirlenmesinde de kullanılabilir. 109
Üç eksen doğrultusundaki σ 1 , σ 2ve σ 3 gerilmelerinin aynı noktaya etkidiğini düşünelim Aşağıdaki şekilde gerilmelerin
σ 1 〉 σ 2 〉σ 3
olarak sıralandığını kabul edelim. Gerilmelerin etkidiği noktadan alınan elemanın üç farklı yönden görünüşü şeklin yan
tarafında verilmiştir.
2 1 3

3 2 1

1 1 3 3 2 2

2 1 3

Bu durumda en büyük kayma gerilmesinin,

σ1 − σ 3
τ maks =
2
ifadesiyle hesaplanacağı ve en büyük ve en küçük asal
gerilmenin etkidiği düzlemleri ikiye ayıran doğrultularda olacağı
anlaşılmaktadır

110
Örnek 2 Şekilde bir düzlem gerilme hali gösterilmiştir. a) Asal gerilmeleri hesaplayınız. b) Maksimum kayma
gerilmesini ve ilgili normal gerilmeyi bularak a ve b şıklarında bulduğunuz gerilmeleri yönlenmiş bir eleman
üzerinde gösteriniz
2
7+2 7−2 σ =10.09 MPa  2 ⋅ 5  θ ıp =31.7 o
σ 1, 2 = ∓   + 5 = 4.5 ∓ 5.59 ≺ σ12 = −1.09 MPa
2 1
θ p = tan −1   =≺ θ ııp =121.7 o
2  2  2 7−2
Hangi düzlemin hangi asal gerilmenin doğrultusunu gösterdiğini bulmak için
dönüşüm denkleminde θ = 31.7o yazalım.
σ x ′ = σ 31 .7 = 10 .09 MPa
o bulunur. Sonuç olarak, σ 1 = 10.09 MPa ↔ θ pı = 31.7 o
σ 2 = −1.09 MPa ↔ θ pıı = 121.7 o

2
7−2 σ1 −σ 2
τ maks =∓   + 5 = ∓ 5 .59 MPa
2
ayrıca bağıntısı da aynı sonucu vermektedir.
 2  2
 7−2 τ maks = 5.59 MPa ↔ θ sı = −13.3o
τ maks ’ın etkidiği düzlem,
1
θ s = tan −1  − −13 .3 o
 = ≺ 76 .7 o τ x ′y ′ = τ −13 .3 = 5 .59 MPa
τ maks = −5.59MPa ↔ θ sıı = 76.7 o
o
2  2*5 
σ x +σ y 7+2
Söz konusu düzlemlerdeki normal gerilme, σ′ = = = 4.5MPa
2 2
τ maks ’ın doğrultusunu bulmakta kayma diyagonali kullanılabilir.

Bu noktadaki gerilme hali matris formunda,

θ = 0o θ = 31.7o θ = -13.3o

7 5  10.09 0   4.5 5.59

5 2 MPa  0 MPa 5.59 4.5  MPa verilebilir.
   − 1.09  
111
 DÜZLEM GERĐLME HALĐ ĐÇĐN MOHR DAĐRESĐ

Gerilme dönüşüm denklemlerine grafik bir yorum getirmek mümkündür. Bu kısımda, bir noktadaki
gerilme halinin anlaşılmasını büyük ölçüde kolaylaştıran ve düzlemlerin değişmesiyle gerilmelerdeki
dönüşümlerin hızla yapılmasını sağlayan grafik bir teknik üzerinde durulacaktır. Bu amaçla

σ = σ x′ , τ = τ x′y′ Đfadelerini tekrar yazalım.

σ x +σ y σ x −σ y
σ− = cos 2θ + τ xy sin 2θ
2 2
σ x −σ y
τ =− sin 2θ + τ xy cos 2θ
2
Denklemlerin kareleri alınıp toplanırsa,

σ x +σ y σ x −σ y
(σ − )2 + τ 2 = ( ) 2 + τ xy
2

2 2

σ x −σ y
r= ( ) 2 + τ xy
2
bulunan bu bağıntı, σ - τ eksen takımında yarıçaplı çember denklemi olur.
2

Çemberin merkezi σ x +σ y ’de dir.

2

112
 MOHR DAĐRESĐNĐN ÇĐZĐLMESĐ

Mohr dairesinin çiziminde öncelikle yatay σ ve

düşey τ kartezyen eksen takımı, gerilme ölçekleri referans noktası :
aynı olacak şekilde çizilir. + i düzlemindeki x(σ x ; τ xy )
gerilme hali referans alınır. Bu düzlemdeki normal
gerilme ile kayma gerilmesi koordinat değerleri y (σ y ; − τ xy )
olarak alınıp σ-τ düzleminde bir nokta (x)
işaretlenir. Benzer şekilde + j düzlemindeki
gerilme hali yardımıyla ikinci bir nokta (y) belir-
lenir. Bu iki noktayı birleştiren doğrunun yatay
ekseni kestiği nokta, dairenin merkezi olup C harfi
σx +σ y 
; −τ xy ) D
ile gösterilir. C merkezli Cx yada Cy yarıçaplı daire ;τ eb 


y(
çizilir. Gerilme elemanı ile Mohr dairesi üzerindeki  2 
σ y
dönüş yönlerinin aynı olabilmesi için τ ekseninin
pozitif yönünü aşağı alıyoruz.
Mohr dairesi, bütün tansörel büyüklüklere
uygulanabilmektedir. Ölçekli olarak çizim yapıl-
dığında sonuçların grafik olarak okunması y'
mümkündür. Çoğunlukla kaba bir çizim yapılarak
uzunluk ve açı değerleri trigonometri yardımı ile F 1
σ
hesaplanır. Bu teknikle çok eksenli gerilme 2
durumlarının pek çoğu ele alınabilir. C
2
Mohr dairesindeki 1 ve 2 noktaları asal σ2 2 p
1
(
x' σ x' ;τ x' y ' )
gerilmeleri; D ve E noktaları da en büyük kayma 2 s
1
gerilmelerini vermektedir. Mohr dairesinden, en
büyük kayma gerilmelerin etkidiği düzlemlerin asal
gerilmelerin bulunduğu düzlemlerle 450 lik açı
yaptığı da görülmektedir. Dairenin merkezi C, τeb
x(σ x ;τ xy )
E
’nin etkidiği düzlemlerdeki normal gerilme σ‘ nü
sağlamaktadır. τ σ1 113
Mohr Dairesinin Yorumu

•Mohr dairesindeki dönüş yönü ile θ açısının dönüş yönü aynıdır.

•Daire üzerindeki 2θ’ lık açı dönüşü gerilme elemanının θ kadarlık dönüşüne karşı gelir.
2
σ x −σ y 
•Dairenin yarıçapı CX = CF + FX CX =  + τ xy
2 2 2

 2 
olup maksimum kayma gerilmesi τ maks ’ın şiddetine eşittir. x ve y düzlemlerindeki gerilmeler daire üzerinde A ve B noktalarıyla
temsil edilir. AB den farklı her bir çap, orijinal eksen takımına göre θ kadar bir açıyla dönülen x’ ve y’ düzlemlerindeki
x′ gerilme
’
halini gösterir. Daire üzerindeki A noktasının koordinatları gerilme dönüşüm denklemlerini vermektedir.

CX ile C1 arasındaki açı 2θ 1p olsun. Mohr dairesinden

σx +σ y τ x′y′ = CX ′ sin ( 2θ 1p − 2θ )
σ x′ = + CX ′ cos ( 2θ 1p − 2θ )
2
veya açı farklarının trigonometrik eşitliklerini yazarak,

σx +σ y τ x′y′ = CX ( sin 2θ 1p cos 2θ − cos 2θ 1p sin 2θ )

σ x′ = + CX ( cos 2θ 1p cos 2θ + sin 2θ 1p sin 2θ )
2
CX cos 2θ 1p = CF , CX sin 2θ 1p = FX ifadeleri yerine yazılırsa,

σx +σ y σ x −σ y
σ x′ = + CF cos 2θ + FX sin 2θ τ x′y′ = −CF sin 2θ + FX cos 2θ CF = , FX = τ xy
2 2

gerilme dönüşüm denklemleri elde edilir. Böylece daire üzerinde 2θ açısıyla belirlenen x′ noktasının, gerilme elemanında
θ açısıyla dönülerek bulunan x′ düzlemindeki gerilme bileşenlerini gösterdiği anlaşılmaktadır.
114
Burada sık karşılaşılan gerilme durumlarına ait Mohr daireleri gösterilmiştir. Değişik yükleme durumlarındaki malzeme
davranışını, gösterilen gerilme durumlarından elde etmek mümkündür. Aşağıda görülen eşit çekme ve basma halinde
σz=0 olup ayrıca εz=0 de sıfır olmaktadır. Dolayısıyla hem düzlem gerilme hem de düzlem şekil değiştirme hali söz konusudur.
Bu haldeki elemanın 45o döndürülmesiyle tam kayma hali bulunmaktadır. Üç eksenli çekme halinde Mohr dairesi çizilirken
elemanın her bir yüzündeki durumun ayrı ayrı çizimi yapılmaktadır.

Eş Çekme ve Basma; Tam kayma

Yanal Basma Ve Çekme Üç Eksenli Çekme

O
maks

115
 Örnek 3 Önceki problem Mohr dairesi yardımıyla çözülecektir.
7+2
Dairenin merkezi, σ ekseni üzerinde, C = = 4.5MPa’ dadır.
2
Referans noktası koordinatları x(7, 5)’ dir.

Asal gerilmeler, 7−2

2
σ 1 = 10.09 MPa
σ 1,2 = OC ± C1 = 4.5 ±   + 5 ≺ σ = − 1.09 MPa
2

 2  2

Asal gerilme düzlemleri,

 
 5 
2θ ′p = tan −1   = 63.4o 2θ ′p′ = 63.4 + 180 = 243.4o
 7−2 
 
 2 
Dolayısıyla θ ′p = 31 .7 o → σ 1 = 10 .09 MPa

θ ′p′ = 121 .7 o → σ 2 = − 1 .09 MPa

b) En büyük kayma gerilmesi
D ve E noktasıyla tanımlandığından 2θ ′p
2
7−2 2θ s′
τ maks =±   + 5 = ± 5 .59 MPa
2

 2 

Bu gerilmelerin etkidiği düzlemler,

θ s′ = 76 .7 o + 90 o = 166 .7 o Veya -13.30
116
θ s′′ = 31 .7 + 45 = 76 .7
o o o
Yönlenmiş eleman üzerinde gerilme halinin gösterilmesi:
Asal gerilmelerin gösteriminde, Mohr dairesindeki x referans
noktasından başlanarak en kısa yoldan 1 noktasına gidilir. xC1
açısı birinci asal doğrultunun x referans ekseni ile yaptığı açının
iki katını gösterir. Bu açının yarısı x ekseninden başlanıp Mohr
dairesi üzerinde gösterilen yönde alınarak birinci asal eksen
çizilir. Bu asal eksene 90 derece eklenerek ikinci asal eksen
belirlenir. Asal eksenlerin üzerine sembolik bir birim boyutlu kare
eleman yerleştirilir. Asal doğrultulardaki gerilmeler elemanın
yüzlerinde vektörlerle gösterilir.
En büyük kayma gerilmelerinin gösterimi için, Mohr dairesindeki
x referans noktasından başlanarak en kısa yoldan E noktasına
gidilir. xCE açısı en büyük pozitif kayma gerilmesinin etkidiği
düzlemin normalinin x referans ekseni ile yaptığı açının iki
katıdır. Bu açının yarısı x ekseninden başlanıp Mohr dairesi
üzerinde gösterilen yönde alınarak birinci eksen çizilir. Bu
eksene 90 derece eklenerek ikinci eksen belirlenir. Eksenlerin En büyük kayma Gerilmelerinin yönlenmiş
üzerine sembolik bir birim boyutlu kare eleman yerleştirilir. Kare eleman üzerinde gösterimi
elemanın yüzlerinde sırası ile E ve D noktalarındaki gerilme hali
vektörlerle temsil edilir.

Asal
Gerilmelerin
yönlenmiş
eleman üzerinde
gösterimi

117
 Şekilde ahşap bir yapı elemanı üzerindeki gerilme hali verilmiştir. Ahşabın büyüme doğrultusundaki liflerine
Örnek 4 paralel düzlemlerdeki normal ve kayma gerilmesi nedir ?

− 4.83 + 2..07
Merkez C= = −1.38MPa
2

2
 4.83 + 2.07 
Yarıçap r=   + 0 = 3.45MPa
2

 2 

σ x′ = −1.38 + 3.45 cos 30 = 1.61MPa

τ x ′y ′ = 3.45 sin 30 = 1.725MPa
σ y ′ = −1.38 − 3.45 cos 30 = −4.37 MPa

θ = 15 + 90 = 105 o çember üzerinde saate ters yönde 2θ = 210 dönülecek.

o
118
 GERĐLMENĐN CĐSĐM ĐÇĐNDEKĐ DEĞĐŞĐMĐ

Daha önce yük etkisindeki bir cisimde gerilmenin noktadan noktaya değiştiğinden söz etmiştik. Gerilmedeki bu değişim elastisite
teorisinde diferansiyel denge denklemleri ile verilir. Đki boyutlu halde, birim kalınlıklı dx, dy kenar uzunluklarına sahip bir elemana
etkiyen gerilmeler aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.

σy +
∂σ y
dy O dan O ′ noktasına hareket edildiğinde gerilmedeki artış, örneğin σ x gerilmesi için Taylor
∂y serisi açılımıyla,
∂τ yx ∂σ x
τ yx + dy σx + dx
∂y ∂x
∂τ xy
τ xy + dx
∂x biçiminde ifade edilebilir. Burada σ x ’in x ve y ile değiştiği düşünüldüğünden kısmi
∂σ x türev kullanılmıştır. Diğer gerilme bileşenlerinin de aynı şekilde değiştiği düşünülerek
σx dy σx +
∂x
dx
yandaki şekil üzerinde gösterilmiştir. Görülen elemanda ΣM o = 0
bağıntısının sağlanması koşulundan,
τ xy dx
 ∂σ y  dx  ∂ σ x  dy   ∂τ     ∂τ  
τ yx  dxdy  − dxdy  −  τ yx +  yx dy  dxdy  +  τ xy +  xy dx  dxdy  = 0
 ∂y  2  ∂x  2   ∂y     ∂x  
σy
dx ve dy ‘nin bulunduğu üçlü çarpımlar ihmal edilerek, τ yx = τ yx daha önce bulunan sonuca ulaşılır.
x doğrultusundaki kuvvetlerin dengesi için,
 ∂σ x   ∂ τ yx 
σ
 x + dx  dy − ( σ dy ) +  τ + dy  dx − (τ yx dx ) = 0
∂x ∂y
x yx
   
ve benzer bir denklemin Σ F y = 0 için yazılıp sadeleştirilmesi sonucu
elde edilir. Yanda çerçeve içerisindeki bağıntıların her malzeme için sağlanması gerekir.
∂σ x ∂τ xy ∂σ y ∂τ xy Bu denklemler, normal gerilmedeki değişimin ancak kayma gerilmelerindeki değişmeyle
+ =0 + =0
∂x ∂y ∂y ∂x mümkün olduğunu göstermektedir. Ayrıca bu bağıntılarda σ x , σ y , τ xy gibi üç
bilinmeyen gerilme bulunduğundan gerilme analizindeki problemlerin içten hiperstatik
olduğunu da anlıyoruz. Mukavemet derslerinde yapılan şekil değiştirme hipotezleri ve
sonlu bir eleman parçasının dengesinin düşünülmesiyle hiperstatiklik ortadan
119
kalkmaktadır.
Üç boyutlu gerilme halinde ise yukarıda açıklanan hususların genelleştirilmesinden faydalanabiliriz. Đlk bölümde sözü edilen
tam analiz matematik açıdan burada başlamaktadır.

Đki boyutlu elatisite probleminde σx, σy, τxy, εx, εy, γxy, u ve v den oluşan sekiz büyüklük araştırılır.Bu sekiz bileşenin eleman
içinde geçerli olan sekiz denkleme ek olarak önceki konularda verilen sınır koşullarını sağlaması gerekir. Elastisite teorisinin
çözüm metotlarından burada söz edilmeyecektir.
Elastisitenin temel denklemlerinin buraya alınmasındaki amaç katı mekaniğindeki önemli problemlerin temelindeki basit
yaklaşımları öğrencilere tanıtmaktır. Ayrıca bundan sonraki bölümlerde kuvvet_deformasyon bağıntılarının kritik değerlerinin
hesabında bu formulasyon kullanılacaktır. Elastisite teorisi ve Mukavemetteki yaklaşımların her biri ayrı ayrı önemli olup
birbirlerine katkıda bulunurlar.

DÜZLEM BĐRĐM ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME

Đki boyutlu veya düzlem birim şekil değiştirme durumunda, yükün etkimesinden önce ve sonra her noktanın aynı düzlem (x,y)
içinde kaldığı varsayılır. Böylece εz = γxz = γyz = 0 olup, εx, εy ve γxy sıfırdan farklı değerler alacaktır.Bu birim şekil
değiştirmelere bağlı olan σx, σy ve τxy gerilme bileşenleri sıfırdan farklıdır. Geneleştirilmiş Hooke yasalarından;

σ z = ν (σ x + σ y ) τ xz = τ yz = 0
bulunur. Daha önce bir noktadaki gerilme halinin iki dik düzlemdeki gerilme bileşenleri ile verilmesi gerektiği gösterilmişti.
Benzer bir durum birim şekil değiştirme hali için de söz konusudur.

DÜZLEM ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME HALĐNĐN DÖNÜŞÜMÜ

Birim kalınlıklı, dx, dy kenar uzunluklarını sahip A ve D köşeleri doğrusal şekil değiştirme yapan bir eleman düşünelim. A
noktasının x ve y eksenleri doğrultusundaki yer değiştirmeleri u ve v olsun. C noktasının yerdeğiştirmeleri sırasıyla u+du ve
v+dv’dir. Yerdeğiştirmedeki değişim;

∂u ∂u ∂v ∂v
du = dx + dy dv = dx + dy
∂x ∂y ∂x ∂y
120
olarak ifade edilir. Aşağıdaki şekilde söz konusu elemanın AC köşegenindeki uzama gösterilmiştir.
 Deformasyondan sonra AB’C’D’ şeklini alan elemanda AC ile AC’
arasındaki küçük açı α, C noktasının x ve y eksenleri doğrultusunda
yaptıkları yerdeğiştirmeler de sırasıyla CF ve FC’ ile gösterilmiştir.
Aşağıdaki türetmelerde Cosα = 1, Sinα = tanα = α alınacaktır.
x’, y’ koordinat takımı şekildeki gibi seçilirse bu eksen takımına göre birim
şekil değiştirme bileşenleri εx’, εy’ ve γx’y’ olur.
EC ' cos α = EC ' = du cos θ + dv sin θ
Yazılabilir. Normal birim şekil değiştirme tanım gereği; ε x ' = EC ' ds dir.
Burada ds, AC köşegeninnin başlangıç uzunluğudur. Son iki
dx
bağıntı birleştirilir, yerine cos θ , dy yerine sin θ yazılırsa,
ds ds

EC ' du ⋅ cos θ dv ⋅ sin θ  ∂u ∂u  cos θ  ∂v ∂v  sin θ

= + ε x ' =  dx + dy  +  dx + dy 
ds ds ds  ∂x ∂y  ds  ∂x ∂y  ds

ε x ' = ε x cos 2 θ + ε y sin 2 θ + γ xy sin θ cos θ elde edilir. Bu ifade çift açı cinsinden;

εx +εy εx −ε y γ xy
ε x' = + cos 2θ + sin 2θ
2 2 2
Olur. y’ doğrultusundaki uzama oranı için θ yerine θ+π/2 yazarsak;
εx +εy εx −εy γ xy
ε y' = − cos 2θ − sin 2θ
2 2 2
Bulunur. Kayma açısı γx’y’ nün bulunması için ilk olarak x’ doğrultusundaki dönme α’nın hesaplanması gerekir. Yeniden
şekle dönerek; CE, CE = dv ⋅ cos θ − du ⋅ sin θ − EC '⋅ sin α yazılabilir. Açı ve birim şekil değiştirme küçük
tan α =
olduğundan ds olur.
EC '⋅ sin α = ε x ' ⋅ ds ⋅ sin α = ε x ' ⋅ ds ⋅ α = 0
CE  ∂v ∂v  cos θ  ∂u ∂u  sin θ
α= =  dx + dy  −  dx + dy  121
ds  ∂x ∂y  ds  ∂x ∂y  ds
 ∂v ∂u
α = ε y ⋅ sin θ ⋅ cos θ − ε x ⋅ sin θ ⋅ cos θ + ⋅ cos 2 θ − ⋅ sin 2 θ
∂x ∂y
∂v ∂u
α = −(ε x − ε y )⋅ sin θ ⋅ cos θ + ⋅ cos 2 θ − ⋅ sin 2 θ
∂x ∂y
Elde edilr. y’ doğrultusunun dönmesi için θ yerine θ+π/2 yazılarak;
∂v ∂u
α π = (ε x − ε y )⋅ sin θ ⋅ cos θ + ⋅ sin 2 θ − ⋅ cos 2 θ
θ+
2 ∂x ∂y
γ x ' y ' kayma açısı αθ ve αθ + π dönmeleri arasındaki farka eşittir.
2

γ x ' y ' = −2(ε x − ε y )⋅ sin θ ⋅ cos θ + γ xy (cos 2 θ − sin 2 θ )

Çift açı cınsinden;
γ x ' y ' = −(ε x − ε y )⋅ sin 2θ + γ xy ⋅ cos 2θ

Haline dönüşür. Yukarıda çerçeve içerisinde verilen bağıntılar birim şekil değiştirme bileşenlerinin dönüşüm denklemleridir.
ASAL ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRMELER: MAKSĐMUM KAYMA BĐRĐM ŞEKĐL DEĞĐŞĐMĐ
Gerilme dönüşüm denklemleri ile birim şekil değiştirme bileşenlerinin dönüşüm denklemleri kıyaslandığında büyük bir
benzerlik görülmektedir. Eğer gerilme dönüşüm denklemlerinde σ yerine ε, τxy yerine de γxy/2 yazılırsa şekil değiştirme
dönüşüm denklemleri bulunmaktadır.

εx +εy εx −εy γ xy
(σ x + σ y ) + 1 (σ x − σ y )cos 2θ + τ xy sin 2θ
Gerilme denklmeleri

1
σ x′ = ε x' = + cos 2θ + sin 2θ

Şekil değiştirme
2 2 2 2 2

denklmeleri
σy =
1
(σ x + σ y ) − 1 (σ x − σ y )cos 2θ − τ xy sin 2θ ε y' =
εx +εy
−
εx −εy
cos 2θ −
γ xy
sin 2θ
2 2 2 2 2

τ x′y ′ = −
1
(σ x − σ y )sin 2θ + τ xy cos 2θ 1
γ x ' y ' = − (ε x − ε y )⋅ sin 2θ + γ xy122
1 1
⋅ cos 2θ
2 2 2 2
 Asal birim şekil değiştirmeler veya uzama oranları ile doğrultuları;

εx +εy
2
 ε x − ε y   γ xy 
2
γ xy
ε 1, 2 = ±   +   tan 2θ p =
2  2   2  εx −ε y

Asal düzlemlerde kayma açıları yok olur. Maksimum kayma şekil değişimi olan düzlemler, asal düzlemlerle 45o’lik açı yapar ve
şu ifadeyle verilir:

2 2
 ε x − ε y   γ xy 
γ maks = ±2   +  
min  2   2 

Maksimum kayma birim şekil değişiminin oluştuğu düzlemlerdeki uzama oranları ε ' =
1
(ε x + ε y ) = 1 (ε 1 + ε 2 ) dir.
2 2
Üç boyutlu analizdeki gerçek maksimum kayma şekil değişimi, ε1 ve ε3 cebrik olarak en büyük ve en küçük asal şekil
değiştirme olmak kaydıyla;

(γ maks )gerçek = ε1 − ε 3

bağıntısından hesaplanır. Eğer x, y ve z asal gerilme doğrultuları olursa τ xy = τ xz = τ yz = 0 olup ayrıca γ xy = γ xz = γ yz = 0

olur. Bu durumda x, y ve z eksenleri ayrıca asal şekil değiştirme eksenleridir. Dolayısıyla izotrop malzemelerde asal gerilme ve
asal şekil değiştirme eksenleri çakışırlar. Bu durumun uygulamadaki anlamı, verilen bir gerilme durumuna ait asal eksenleri
bulmada ister gerilme; ister şekil değiştirme bağıntılarının kullanılabileceği olmasıdır.

123
 DÜZLEM ŞEKĐL DEĞĐŞTĐRME HALĐ ĐÇĐN MOHR DAĐRESĐ

Düzlem şekil değiştirme halindeki Mohr dairesi, düzlem gerilme halinde çizilen Mohr dairesine benzer olarak çizilir. Yatay
eksende uzama oranları (ε), düşey eksende kayma açılarının yarısı (γ/2) alınmalıdır. Eksenlerin pozitif yönleri sağa ve aşağı
doğrudur. Kayma birim şekil değişimindeki işaret kabulleri daha önce kayma gerilmesi için yapılan işaret kabulüne uygun
olmalıdır. Kayma birim şekil değişimi pozitif ise x noktası ε ekseninin γ/2 kadar altına, y noktası ise ε ekseninin (γ/2) kadar
üstünde işaretlenmelidir. x’, y’, 1, 2, D ve E noktalarıyla ilgili büyüklükler Mohr dairesi kullanılarak kolayca hesaplanabilir.

 ε x + ε y γ maks 
 ; 
 2 2 
(ε y ; − γ xy 2 )

ε
referans noktası :
ε2
(ε x' ; γ x' y' 2)
x(ε x ; γ xy / 2)
y (ε y ; − γ xy / 2)

(ε x ; γ xy 2 )
γ
2
ε1 124
 Örnek 5 Bir noktadaki şekil değiştirme bileşenleri εx = 900µ, εy = -100µ ve γxy = 600µ olarak biliniyor. Mohr dairesini
kullanarak asal şekil değiştirmeleri ve maksimum kayma şekil değişimini belirleyip yönlenmiş elemanlar
üzerinde gösteriniz.

εx +εy
Dairenin Merkezi = = 400 µ
2

 900 − (− 100 )   600 

2 2

Dairenin Yarıçapı = r=   +  = 583 µ

 2   2  ε

ε1 = OC + R = 400 + 583 = 983µ

ε 2 = OC − R = 400 − 583 = − 183 µ

 600  θ pI = 15.5o , ε 1 = 983µ

2θ = tan 
I −1
 = 31o γ
 900 − (− 100) 
p
θ = 105.5 , ε 2 = −183µ
II o 2
p

 900 − (− 100 )   600 

2 2

γ maks = ±2   +  = ±1166µ Mohr dairesinden en büyük kayma birim şekil değişiminin

 2   2  asal eksenlerle 45o lik açı yaptığı görülmektedir. γmaks’ın
veya olduğu düzlemdeki uzama oranları, OC = ε’ = 400x10-6dır.
Mohr dairesinde maksimum pozitif kayma açısı ε ekseninin
ε1 − ε 2 = 983 − (− 183) = ±1166 µ alt tarafında E noktası ile temsil edilmektedir.

θ sII = θ pI + 45o = 15.5 + 45 = 60.5o

125
Yönlenmiş eleman üzerinde şekil değişiminin
gösterilmesi:
Asal şekil değiştirmelerin eleman üzerinde göste-
riminde Mohr dairesindeki x referans noktasından
başlanarak en kısa yoldan 1 noktasına gidilir. xC1
açısı birinci asal doğrultunun x referans ekseni ile
yaptığı açının iki katını gösterir. Bu açının yarısı x ε
ekseninden başlanıp Mohr dairesi üzerinde gösterilen
yönde alınarak birinci asal eksen çizilir. Bu asal
eksene 90 derece eklenerek ikinci asal eksen
belirlenir. Asal eksenlerin üzerine sembolik bir birim
boyutlu kare eleman yerleştirilir. Asal doğrultulardaki
şekil değiştirmeler uzama ya da kısalma kesikli γ
çizgilerle birim eleman üzerinde işaretlenir. 2
En büyük açısal şekil değiştirmelerin gösterimi için
Mohr dairesindeki x referans noktasından başlanarak
en kısa yoldan E noktasına gidilir. xCE açısı en büyük
pozitif açı bozulmasının oluştuğu birinci düzlemin
normalinin x referans ekseni ile yaptığı açının iki
katıdır. Bu açının yarısı x ekseninden başlanıp Mohr
dairesi üzerinde gösterilen yönde alınarak birinci
eksen çizilir. Bu eksene 90 derece eklenerek ikinci
eksen de gösterilir. Eksenlerin üzerine sembolik bir
birim boyutlu kare eleman yerleştirilir. Kare elemanın
her iki eksen doğrultusunda yaptığı birim boy değişimi
birbirine eşit olup değeri, Mohr dairesinin merkezinin
absisidir. Kayma açısının doğru olarak çizilebilmesi
hususunda e ve d düzlemlerinde etkiyen “sembolik Asal şekil
kayma gerilmelerinin” düşünülmesi deformasyon değiştirmeler ve
halinin çiziminde büyük kolaylık sağlar. doğrultuları En büyük kayma şekil değiştirmelerinin
126
yönlenmiş bir eleman üzerinde gösterimi
Bu örnekteki elemanın düzlem gerilme etkisi altında olduğu düşünülür ise ν = 0.3 için üçüncü doğrultudaki asal uzama oranı

ν
ε z = ε3 = −
1 −ν
(ε x +εy ) = −
0.3
1 − 0.3
( 900 − 100 ) = −343µ
olarak hesaplanabilir. Gerçek en büyük kayma açısı; (γ maks )gerçek = ε1 − ε 3 = 983 − (− 343) = 1326µ
Bu durumda düzlem içi maksimum kayma açısının her zaman en büyük kayma açısını göstermediğini söyleyebiliriz.

Örnek 6 Önceki örnekte verilen şekil değiştirme halinde; (a) Asal gerilmelerle doğrultularını, (b) En büyük kayma
gerilmesi ve doğrultularını hesaplayınız. E = 200 GPa, ν = 0.3

Önceki örnekten ε1 = 983µ, ε2 = -183µ, γmaks = 1166µ

E 200 × 103 200 × 103
σ1 = (ε + νε ) = (983 + 0.3(− 183)) = 204MPa σ2 = (− 183 + 0.3 × 983) = 24.6MPa
1 −ν 2
1 2
1 − 0.32 1 − 0.32

E 200 ×103 σ1 + σ 2 204 + 24.6

τ maks = γ maks = 1166 ×10 −6 = 89.7 MPa σ '= = = 114.3MPa
2(1 +ν ) 2(1 + 0.3) 2 2

σ1 − σ 2 204 − 24.6
τ maks = = = 89.7 MPa
2 2

Asal
Gerilmeler
ve
doğrultuları
127
En büyük kayma gerilmeleri ve doğrultuları
BĐRĐM ŞEKĐL DEĞĐŞĐMĐNĐN ÖLÇÜLMESĐ

Düzlem şekil değiştirme yapan bir elemanın serbest yüzeyindeki uzama oranının ölçülmesi amacıyla optik, elektriksel ve
mekanik sistemler geliştirilmiştir. Yaygın olarak kullanılan ve doğru sonuç veren yöntemde elektriksel esaslı “strain gage”
ölçerler kullanılır. Bu kısımda serbest yüzeye yapıştırılan strain gage’ler ve özel düzenlenmiş şekilleri üzerinde durulacaktır.

Yüzeyin dış normalini z doğrultusu olarak alırsak σz = τxz = τyz = 0 olur. Söz konusu gerilme durumunda düzlem dışı elastik
deformasyonları önleyecek her hangi bir kısıt olmadığından düzlem içi εx, εy, γxy şekil değiştirme bileşenlerine ilaveten düzleme
dik doğrultuda normal birim şekil değiştirme de oluşur. Genelleştirilmiş Hooke yasalarında γxy = γyz = 0 olduğu için εz
aynı zamanda asal şekil değiştirmedir. Düzlem dışı asal uzama oranı, gerçek maksimum kayma birim şekil değişiminin
belirlenmesi açısından önemlidir. Düzlem şekil değiştirme hali için çıkarılan bağıntılarda εz asal şekil değişimi εx ve εy
cinsinden bulunmakta idi. Dolayısıyla bir önceki kısımda yapılan türetmeler burada da geçerlidir.
Strain gage’ler iki tabaka kağıt ya da plastik arasına yerleştirilen yaprak biçimli çok ince kalınlıklı levha/küçük çaplı telden
oluşur. Genellikle 0.03 mm çaplı tel yada 0.003 mm kalınlıklı yaprak levha kullanılır. Ölçer pullar dış yüzeyden ölçüm yapılacak
yüzeye yapıştırılırlar. Yük etkisi altında söz konusu yüzeyde şekil değişimi olduğunda tel ızgara yüzeyle birlikte uzar yada
kısalır. Bu boy değişimi ölçerin elektriksel direncinde değişime yol açar. Ölçerin uçlarına bağlanan bir akım köprüsü elektrik
direncindeki değişimi uzunluk değişimine dönüştürür. Bu amaçla kullanılan akım köprüsüne Wheatstone köprüsü adı verilir.

Strain Gage

Rozet 128
Metal Yaprak
 ROZETLER: Referans ekseni x ile θa, θb, θc açısı yapan üç uzama ölçer bir önceki sayfadaki şekilde gösterilmiştir.
a, b, c doğrultularındaki uzama oranları;

ε a = ε x cos 2 θ a + ε y sin 2 θ a + γ xy sin θ a cos θ a

ε b = ε x cos 2 θ b + ε y sin 2 θ b + γ xy sin θ b cos θ b

ε c = ε x cos 2 θ c + ε y sin 2 θ c + γ xy sin θ c cos θ c

Yazılabilir. Burada θa, θb, θc doğrultularındaki εa, εb ve εc uzama oranları bilinmekte εx, εy, γxy aranmaktadır. Uzama
ölçerlerin bu tarda düzenlenmiş haline ROZET adı verilir. Rozetler çoğunlukla 45o ve 60o lik açılarla düzenlenen üç
uzama ölçerden oluşur.

Örnek 7 45olik rozetle yapılan ölçüm sununda eleman üzerindeki bir noktada θa = 0o, θb = 45o ve θc = 90o için εa =
900µ, εb = 700µ, εc = -100µ değerleri okunmuştur. εx, εy ve γxy değerlerini hesaplayınız.

εx +εy εx −εy γ xy
εa = εx, εc = ε y, εb = + cos 90 + sin 90
2 2 2

700 =
1
(ε x + ε y + γ xy ) = 1 (900 − 100 + γ xy ) ⇒ γ xy = 600µ hesaplanabilir.
2 2

Şekil değiştirme Hali : ε x = 900µ

ε y = −100 µ
γ xy = 600 µ 129
Örnek 8 Bir yapının serbest yüzeyin üzerine bir noktada 60olik rozetle yapılan ölçüm sunun θa = 0o, θb = 60o ve θc = 120o
için εa = 70µ, εb = 850µ, εc = 250µ değerleri okunmuştur.
a) Düzlem içi asal uzama oranları ile maksimum kayma açısını
b) Poisson oranı ν = 0.3 alarak gerçek maksimum kayma açısını
c) a şıkkındaki sonuçları yönlenmiş birer eleman üzerinde gösteriniz.
ε x = ε a = 70 µ
εx +εy ε x − ε y  1  γ xy  3 
εa = εx εb = −  +  
2 2 2 2  2 
γ xy γ xy = 693µ
εb − εc =
2
( 3 ) = 600µ ⇒ ε y = 710 µ
εx +εy ε x − ε y  1  γ xy 
3
εc = −  + −  ε x = 70µ
2 2  
2 2  2 
 

Asal şekil değiştirmeler ve doğrultuları En büyük kayma şekil değiştirmeleri

2 2
 70 − 710   693 
 70 − 710   693   ε 1 = 862 µ
2 2
70 + 710 γ maks = ±2   +  = ±943µ
ε 1, 2 = ±   +    2   2 
2  2   2   ε 2 = −83µ
εx +εy 70 + 710
ε '= = = 390 µ
2 2
 693 θ p = −23.6 → ε 2
I o
−1
2θ p = tan   II En büyük kayma açısının oluştuğu düzlemler
 70 − 710  θ p = 66.4 → ε 1
o

 70 − 710   θ s = 21.36 → +γ maks

I o
2θ s = tan  −
−1

 693  θ sII = 111.4o → −γ maks
130
 Asal şekil değiştirmeler ve doğrultuları

Söz konusu noktada dik

eksen takımındaki şekil
değiştirme bileşenleri

ε x = 70 µ
ε y = 710µ
γ xy = 693µ
ε
referans noktası
x(70 ; 346.5) µ
y (710; − 346.5) µ

En büyük kayma şekil değiştirmelerinin

yönlenmiş bir eleman üzerinde gösterimi
γ
2 390
e
eb=-943
b) Düzlem dışı asal uzama oranı;
21,4
x
0.3
ε z = ε3 = − (70 + 710) = −334µ 68,6
1 − 0.3
Gerçek en büyük kayma açısı;
390
(γ maks )gerçek = ε1 − ε 3 = 862 − (− 334) = 1196µ d 131
GENELLEŞTĐRĐLMĐŞ HOOKE YASALARI

εx =
1
E
[
σ x −ν (σ y + σ z ) ] εy =
1
E
[
σ y −ν (σ x + σ z ) ] εz =
1
E
[
σ z −ν (σ x + σ y ) ]
τ xy τ yz τ xz
γ xy = γ yz = γ xz =
G G G

Bu ifadeleri gerilmeler cinsinden yazılırsa;

Eν Eν Eν
σx = (ε + ε + ε ) + 2Gε x σy = (ε + ε + ε ) + 2Gε y σz = (ε + ε + ε ) + 2Gε z
(1 +ν )(1 − 2ν ) x y z (1 +ν )(1 − 2ν ) x y z (1 +ν )(1 − 2ν ) x y z

τ xy = Gγ xy τ yz = Gγ yz τ xz = G γ xz

ĐKĐ BOYUTLU HALDE

GENELLEŞTĐRĐLMĐŞ 1 1 τ xy
εx = σ x −νσ y  εy = σ y −νσ x  γ xy =
E
HOOKE YASALARI
E G

σx =
E
(ε x +νε y ) σy =
E
(νε x + ε y ) τ xy = Gγ xy
1 −ν 2 1 −ν 2
132
 E, ν ve G Arasındaki Bağıntı

Elastisite modülü E, kayma modülü G ve Poisson oranı ν arasındaki bağıntıyı çıkartmak için tam kayma etkisindeki bir
elemana ait mohr dairesini düşünelim. Bu durumda σ1 = τmaks, σ2 = -τmaks olup Asal düzlemlerle kayma düzlemleri arasındaki
45olik açı bulunmaktadır.

τ maks

Genelleştirilmiş Hooke yasalarından birinci bağıntı ε1 =

1
[σ 1 −νσ 2 ] = τ maks (1 +ν )
E E
γ maks τ maks
Đfadesini verir. Ayrıca tam kayma halindeki Mohr dairesinden ε 1 = , Hooke yasasından da γ maks = G
olduğu düşünülürse
2

τ maks Ε
(1 +ν ) = τ maks yazılabilir. Buradan G=
2(1 +ν )
E 2G
bulunur. x, y eksen takımının başka keyfi doğrultularda seçilmesi halinde de çerçeve içerisindeki bağıntının geçerli olduğunu
söyleyebiliriz. Dolayısıyla elastik izotrop malzemelerde iki ve üç boyutlu gerilme-birim şekil değiştirme bağıntılarının iki
bağımsız malzeme sabitiyle yazılması mümkündür.

133
Örnek 9 60X80 mm boyutlarındaki dikdörtgen çelik plak şekilde gösterilen gerilmelerin etkisindedir. E=210
GPa, ν=0.33 olduğuna göre; a) AC ve BD diyagonalindeki boy değişimlerini hesaplayınız.

y 150 MPa
1
100 MPa εx = 300 − 0.33 ( −150 )  = 1664.10−6
3 
B C 210*10
1
60 mm 300 MPa εy =  −150 − 0.33 ( 300 )  = −1186.10−6
3 
210*10
x 100 100
A 80 mm D γ xy = 3
= 3
= 1267.10−6
210*10 78.95.10
2(1 + 0.33)

 60 
∡DAC = tan −1   = 37°
 80 

1664 + ( −1186) 1664 + 1186 1267

ε AC = µ+ µ cos(2*37°) + µ sin(2*37°) = 1241µ
2 2 2
δ AC = ε AC . AC = 100*1241µ = 0.124 mm. uzama
ε BD = ε143° = 23.31*10−6 ,
δ BD = 100* 23.31*10−6 = 2.33*10−3 mm.

134
 Çelik bir elemanın düzlem gerilme etkisindeki serbest yüzeyi üzerinde 60° lik rozetle ölçülen uzama
Örnek 10 oranları εa =400µ , εb =500µ , εc =-700µ dur. E=200 GPa, ν =0.30 olarak bilindiğine göre; a) Asal uzama
oranları ile doğrultularını b) asal gerilmeler, en büyük kayma gerilmeleri ile ilgili normal gerilmeler ve
doğrultularını belirleyip yönlenmiş birer eleman üzerinde gösteriniz.

400 + ε y 400 − ε y γ xy ε a =ε x =400µ


2 2
500 = + (−0.5) + (0.866) 400 − 266.67  400 + 266.67   1386 
ε1,2 = ±   + 

2 2 2 ε y =-266.67µ 2  2   2 
400 + ε y 400 − ε y γ xy
−700 =
2
+
2
(−0.5) +
2
(−0.866) γ xy =1386µ
tan 2θ P =
1386 θ P′ = 32.15° ε1 = 836µ
400 − 266.67 θ P′′ = 122.15° ε 2 = −702µ

2 2
γ   400 + 266.67   1386 
  maks = ±   +  = ±769 µ
 2  min  2   2 

x'
400 + 266.67 θ S′ = −12.85° γ maks = 1538µ
tan 2θ S = −
1386 θ S′′ = 77.15° γ min = −1538µ

200*103
σ1 = 836 + 0.3 ( −702 )  µ = 137.45 MPa θ P′ = 32.15°
1 − 0.32 
200*103
σ2 = [ −702 + 0.3*836] µ = −99.20 MPa θ P′′ = 122.15°
1 − 0.32
210*103 θ ′ = −12.85°
τ maks = G.γ maks = 1538.10−6 = ±118.3 MPa S
min min 2(1 + 0.30) θ S′′ = 77.15°
σ + σ 2 137.45 − 99.2
σ′ = 1 = = 19.1 MPa
2 2
135
 Enbüyük Kayma
Şekil Değiştirmeleri ve
etkidiği Düzlemler
Şekil Değiştirme γ enbüyük , γ enküçük , θs'
Durumu
ε x , ε y , γ xy Asal Şekil
Değiştirmeler
ROZET
problemi ε 1 , ε 2 , θ p'

Asal Gerilmeler

Gerilme Durumu
σ 1 , σ 2 , θ p'
σ x , σ y , τ xy Enbüyük Kayma
Gerilmeleri ve
etkidiği Düzlemler
τ enbüyük , τ enküçük , θs'
136