s.

pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 1

6 ÇOK KATLI I·NTEGRALLER

Çok katl¬integraller başl¬g¼¬alt¬nda, önce iki katl¬integralleri ve özelliklerini inceleyece¼ giz.
I·ki katl¬integrallerin, integral alma tekni¼ gi yönünden tek de¼ gişkenli fonksiyonlar¬n integral
alma tekniklerinden farkl¬olmad¬g¼¬n¬, integral alma s¬ras¬n¬n de¼ giştirilebilece¼
gini ve bunun
yöntemini verece¼ giz. Ayr¬ca de¼ gişkenlerimizi de¼
giştirerek daha kolay integral alabilece¼ giz.

f : R2 ! R2 fonksiyonu ve D R2 bölgesi verilsin. Bu durumda iki katl¬integral

ZZ
f (x; y) dxdy
D

D bölgesinin üzerinde z = f (x; y) fonksiyonunun belirledi¼

gi yüzeyin alt¬nda kalan hacim
olarak belirlenebilir.

6.1 Şekil

D bölgesini küçük dikdörtgen bölgelere bölsek her bir hacmi yaklaş¬k olarak hesaplayabil-
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 2

iriz. Yüzey alt¬nda kalan hacim için yaklaş¬m Şekil 6.2 deki gibi gösterilebilir.

6.2 Şekil: Ai tabanl¬prizman¬n hacmi : Ai f (xi ; yi )

Buradaki yaklaş¬k hacimlerin yaklaş¬k toplamlar¬, f sürekli ise

ZZ
f (x; y) dxdy
D

dir. Çok katl¬integraller daha yüksek boyutlara da uygulanabilir. Benzer olarak

ZZ
R
::: f (x1 ; x2 ; :::; xn ) dx1 dx2 :::dxn
D

n-katl¬ integrali verilebilir; ancak bu durumda bu integrali gözönünde canland¬rabilmek

çok kolay de¼gildir.

6.1 I·ki Katl¬I·ntegraller

I·ki katl¬ integral hesab¬nda ard¬ş¬k olarak integral alma kurallar¬ kullan¬l¬r. Bu k¬s¬mda
öncelikle iki katl¬integral tan¬mlan¬p, baz¬örnekler verilecektir.

6.1.1 Dikdörtgen Üzerinde I·ki Katl¬ I·ntegraller

Önce [a; b] [c; d] düzgün dikdörtgensel bölgede durumu inceleyece¼

giz. [a; b] nin parçalan¬ş¬

a = x0 < x1 < x2 < ::: < xm = b

ve her j = 1; 2; :::; m için xj 1 rj xj olsun. xj = xj xj 1 ise j = 1; 2; :::; m

için xj = h ise parçalan¬ş¬n h-incelikte oldu¼
gu söylenir. Böylece bu işlemlerin tümünü
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 3

fx0 ; xj ; rj g ; j = 1; 2; :::; m : [a; b] nin h incelikte bir parçalan¬ş¬d¬r şeklinde tan¬mlaya-

biliriz. Benzer şekilde [c; d] nin l-incelikte bir parçalan¬ş¬n¬ da fy0 ; yk ; tk g ile göstere-
lim. Bu durumda [xj 1 ; xj ] [yk 1 ; yk ] dikdörtgenleri [a; b] [c; d] dikdörtgenlerinin birer
parçalan¬ş¬d¬r ve (rj ; tk ) noktalar¬[xj 1 ; xj ] [yk 1 ; yk ] dikdörtgenlerinin içindedir.

6.3 Şekil : D bölgesi [xj 1 ; xj ] [yk 1 ; yk ]

6.1.2 Tan¬m (Riemann Toplam¬) [a; b] [c; d] nin fx0 ; xj ; rj g j = 1; 2; :::; m ve fy0 ; yk ; tk g
k = 1; 2; :::; n parçalan¬ş¬olsun.

m X
X n
f (rj ; tk ) xj yk
j=1 k=1

toplam¬na bir f (x; y) fonksiyonunun Riemann toplam¬denir.

6.1.3 Tan¬m (I·ki Katl¬I·ntegral) h ve l ince parçalan¬şlar¬üzerinden Riemann toplam-

lar¬n h ve l; 0 a yaklaş¬rken limitleri [a; b] [c; d] üzerinden f (x; y) nin iki katl¬integrali
olarak adland¬r¬l¬r.

ZZ m X
X n
f (x; y) dA = lim lim f (rj ; tk ) xj yk
h!0 l!0
j=1 k=1
[a;b] [c;d]

ile verilir.

6.1.4 Herhangi Bir Bölge Üzerinden I·ki Katl¬ I·ntegral

Bir dikdörtgenden çok D s¬n¬rl¬ bölgesi üzerinde iki katl¬ integrali tan¬mlamak için D
bölgesini içinde bulunduran [a; b] [c; d] dikdörtgenini seçeriz ve g (x; y) fonksiyonunu

f (x; y) ; (x; y) 2 D
g (x; y) =
0 ; diger yerlerde
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 4

biçiminde tan¬mlar¬z. Böylece key… bir D bölgesi üzerindeki f (x; y) nin iki katl¬integrali

ZZ ZZ
f (x; y) dA = g (x; y) dA
D [a;b] [c;d]

ile tan¬mlan¬r (Şekil 6.4). Şimdi iki katl¬ integraldeki toplamlar¬ daha iyi anlayabilmek
için aşa¼
g¬daki şekilleri inceleyelim.

6.4 Şekil : Key… D bölgesi

Bölgemiz her zaman düzgün bir dikdörtgen olmayabilir. Bu bölgeyi x ve y-eksenine paralel
do¼
grularla küçük parçalara ay¬r¬r¬z.

6.5 Şekil : Birim parça

s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 5

Bu bölgede herbir sat¬r¬ayr¬ayr¬gözönüne alal¬m.

4.6.Şekil (a) : Üstten bak¬ş

Bu bölgeye yandan bakarsak,

6.6 Şekil (b) : Yandan bak¬ş

şeklinde görürüz. D bölgesinde yj ve yj + yj aras¬ndaki küçük dikdörtgen bölgenin

üzerindeki hacmi gözönüne al¬rsak,

6.7 Şekil : Uzaydan bak¬ş

s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 6

yaklaş¬k olarak; ( )
X X
f (xi ; yj ) xi yj = f (xi ; yj ) xi yj
i i

ile hesaplan¬r. Yani bu ince şerit üzerinde oluşan hacim

6.8.Şekil

yaklaş¬k olarak, 8 9
> b(y )
< Zj >
=
f (x; yj ) dx yj
>
: >
;
a(yj )

elde ederiz. Her bir ayr¬sat¬rdan elde edilen hacimleri toplayarak yaklaş¬k hacmi bulabil-
iriz. Böylece z = f (x; y) yüzeyi alt¬nda kalan tahmini hacim
8 9
X >
<
b(y
Z j) >
=
f (x; yj ) dx yj
> >
j : ;
a(yj )

olur. Bu yaklaş¬k eşitlikten 8 9

Zd >
< b(y)
Z >
=
f (x; y) dx dy
>
: >
;
c a(y)

Zd b(y)
Z
elde ederiz. Bu integrali daha çok parantez kullamadan f (x; y) dxdy şeklinde ifade
c a(y)
ederiz. Her bir dikdörtgenin alan¬s¬f¬ra do¼
gru daralt¬l¬rsa dikdörtgenlerin say¬s¬h¬zla artar
ve aşa¼
g¬daki integrali buluruz.

ZZ Zd b(y)
Z
f (x; y) dxdy = f (x; y) dxdy
D c a(y)
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 7

Bu integral, tekrar eden integral olarak hesaplanabilir. Önce her bir c y d için
b(y)
Z
I (y) = f (x; y) dx
a(y)

hesaplan¬r daha sonra

Zd
I (y) dy
c
hesaplan¬r. Bazen de her bir sat¬r yerine her bir kolon al¬narak hesaplan¬r. Buna göre

6.9 Şekil

ZZ Zb d(x)
Z
f (x; y) dxdy = f (x; y) dydx
D a c(x)

elde edilir. Burada şuna dikkat edelim;

Zd b(y)
Z Zb d(x)
Z
f (x; y) dxdy = f (x; y) dydx
c a(y) a c(x)

dir.

Not: I·ki katl¬integralin de¼

geri :
D üzerinde f (x; y) = 1; ise iki katl¬integral D nin alan¬d¬r ve buradan
ZZ ZZ
f (x; y) dA = 1dA = A (D)
D D

elde edilir. Önce düzgün bir bölge üzerinde f (x; y) fonksiyonunun iki katl¬ integral
hesab¬n¬ bir örnekle verdikten sonra, tekrar eden integralin yorumuna yönelik bir örnek
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 8

verece¼
giz.
8
< 1 ; 0 x 3; 0 y 1
6.1.5 Örnek: z = f (x; y) = 2 ; 0 x 3; 1 y 2 ile tan¬ml¬ f fonksiy-
:
3 ; 0 x 3; 2 y 3
onunun, aşa¼
g¬da verilen D bölgesi
D = f(x; y) : 0 x 3; 0 y 3g
üzerinden ZZ
f (x; y) dA
D
iki katl¬integralinin de¼
gerini hesaplay¬n¬z.

Çözüm: Öncelikle D bölgesini gözönüne alal¬m D = f(x; y) : 0 x 3; 0 y 3g

Bu D bölgesini D1 , D2 ve D3 (Bknz. Şekil 6.10).

6.10 Şekil : D ve D = D1 [ D2 [ D3 bölgesi

D1 = f(x; y) : 0 x 3; 0 y 1g
D2 = f(x; y) : 0 x 3; 1 y 2g
D3 = f(x; y) : 0 x 3; 2 y 3g
biçminde olmak üzere
D = D1 [ D2 [ D3
şeklinde yazal¬m. O zaman iki katl¬ integrali, integralin toplamsal özelli¼
ginden yararla-
narak
ZZ ZZ ZZ ZZ
f (x; y) dA = f (x; y) dA + f (x; y) dA + f (x; y) dA
D D1 D2 D3
= 1 A (D1 ) + 2 A (D2 ) + 3 A (D3 )
= 1 3 + 2 3 + 3 3 = 18
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 9

istenen sonuca ulaş¬r¬z.

1
6.1.6 Örnek: f (x; y) = 16 64 8x + y 2 fonksiyonu için D bölgesi,

D = f(x; y) : 0 x 4; 0 y 8g

olmak üzere ZZ
f (x; y) dA
D

integralini yaklaş¬k olarak hesaplay¬n¬z (Bknz.Şekil 6.11).

Çözüm: Seçti¼
gimiz baz¬noktalarda fonksiyon de¼
gerlerini hesaplayal¬m.

57 65
(x1 ; y 1 ) = (1; 1) ) f (x1 ; y 1 ) = ; (x2 ; y 2 ) = (1; 3) ) f (x2 ; y 2 ) =
16 16
81 105
(x3 ; y 3 ) = (1; 5) ) f (x3 ; y 3 ) = ; (x4 ; y 4 ) = (1; 7) ) f (x4 ; y 4 ) =
16 16
41 49
(x5 ; y 5 ) = (3; 1) ) f (x5 ; y 5 ) = ; (x6 ; y 6 ) = (3; 3) ) f (x6 ; y 6 ) =
16 16
65 89
(x7 ; y 7 ) = (3; 5) ) f (x7 ; y 7 ) = ; (x8 ; y 8 ) = (3; 7) ) f (x8 ; y 8 ) =
16 16

1
6.11 Şekil : f (x; y) = 16 64 8x + y 2 fonksiyonunun gra…¼
gi
Böylece Ak = 4 oldu¼
gundan
ZZ 8
X 8
X
f (x; y) dA f (xk ; y k ) Ak = 4 f (xk ; y k )
D k=1 k=1

4 (57 + 65 + 81 + 105 + 41 + 49 + 65 + 89)

= = 138
16
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 10

elde edilir. Bu integralin gerçek de¼

geri ise;
Z8 Z4 Z8
1 2 1 4
64 8x + y dxdy = 64x 4x2 + xy 2 0
dy
16 16
0 0 0
Z8
1
= 256 64 + 4y 2 dy
16
0
8
y3 512 2
= 12y + = 96 + = 138
12 0 12 3

bulunur.

6.1.7 Örnek: z = 4 x y düzlemi alt¬nda D : f(x; y) : 0 x 2; 0 y 1g dikdört-

gen bölgesi üzerindeki hacmi yaklaş¬k olarak yukar¬daki aç¬klamalara göre hesaplay¬n¬z.

Çözüm: x-eksenine paralel dilim boyunca hacim hesaplamak istersek; (Şekil 6.12) y sabit
tutulup, x e göre integral al¬narak kesit alan elde edilir.

6.12 Şekil

y nin fonksiyonu olarak;

Z
x=2
x=2
x2
I (y) = (4 x y) dx = 4x xy =6 2y
2 x=0
x=0

buluruz. Böylece tüm hacim:

Z
y=1 Z
y=1
y=1
V = I (y) dy = (6 2y) dy = [6y y]y=0 = 5
y=0 y=0
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 11

sonucunu elde ederiz. Benzer yolla x sabit tutulup, y ye göre integral al¬narak kesit alan
elde edilir. (Şekil 6.13)

6.13 Şekil

Z
y=1

I (x) = (4 x y) dy
y=0

Z
y=1

x in herbir de¼
geri için I (x) = (4 x y) dy hesaplanabilir. Bu x deki kesit düzlemde
y=0
z = 4 x y alt¬ndaki aland¬r. x sabit tutularak y ye göre integral alarak I (x) i hesaplar¬z.
Toplam hacmi hesaplamak için
0y=1 1
Z
x=2 Z
x=2 Z
V = I (x) dx = @ (4 x y) dy A dx
x=0 x=0 y=0
Z
x=2 y=1
y2
= 4y xy dx
2 y=0
x=0
Z
x=2
7
= x dx
2
x=0
2
7 x2
= x =5
2 2 0

elde ederiz. I·ki hacim hesaplamas¬nda da tekrar eden integraller kullan¬lm¬şt¬r. D =

s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 12

f(x; y) : 0 x 2; 0 y 1g bölgesi üzerinde

ZZ
(4 x y) dA
D

ile hesaplan¬r.

Bu dikdörtgen bölge üzerinde iki katl¬ integral hesab¬ üzerine Guido Fubini (1879-1943)
taraf¬ndan 1907 de yay¬nlanan teoreme göre bir dikdörtgen üzerinde herhangi bir sürekli
fonksiyonun integrali, integral s¬ras¬ de¼giştirilerek hesaplanabilir. Bu teoremi vermeden
önce örneklerde de gerek duydu¼ gumuz iki katl¬integralin baz¬özelliklerini verelim. Daha
sonra da Fubini teoremlerini verece¼ giz.

6.1 Problemler
1. Aşa¼
g¬daki integralleri hesaplay¬n¬z.
Z0 Z2
(a) (2x + 2y + 3) dxdy
1 2

Z2 Zx
(b) sin ydydx
0 0

2
Z1 Zy
(c) ye2x dxdy
0 0

Z 8 ln
ln Zy
(d) yex+y dxdy
0 0

2
Z2 4Z y
(e) 2xydxdy
0 0

p
1 y2
Z1 Z
(f ) xdxdy
0
p
1 y2

p
Z2 4Z x2

(g) 4ydydx
p
0 4 x2
ZZ
2. D = f(x; y) : jxj 2; jyj 2g karesi üzerinden (x + y) dA integralini hesaplay¬n¬z.
D
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 13

ZZ
2 2
3. D = (x; y) : x + y 4 üzerinde xydA integralini hesaplay¬n¬z.
D

6.2 I·ki Katl¬I·ntegralin Özellikleri

Sürekli fonksiyonlar¬n iki katl¬ integralleri, tek katl¬ integrallere benzer, hesaplamada ve
uygulamada faydal¬cebirsel özelliklere Z sahiptir.
Z Bu özellikler:
ZZ
1. k herhangi bir say¬olmak üzere kf (x; y) dA = k f (x; y) dA d¬r.
ZZ ZZ D ZZ D

2. (f (x; y) g (x; y)) dA = f (x; y) dA g (x; y) dA d¬r.

D Z ZD D

3. D üzerinde f (x; y) 0 ise f (x; y) dA 0 d¬r.

D ZZ ZZ
4. D üzerinde f (x; y) g (x; y) ise f (x; y) dA g (x; y) dA d¬r.
D D
5. Ayn¬çeşit tan¬m kümesi üzerinde tan¬ml¬iki, iki katl¬integral toplam¬; bu bölgelerin
birleşimi üzerinden al¬nan iki katl¬integrale eşittir. Yani,
ZZ ZZ ZZ
f (x; y) dA = f (x; y) dA + f (x; y) dA
D D1 D2

d¬r(Bknz. Şekil 6.14 ).

ZZ ZZ ZZ
6.14 Şekil: f (x; y) dA = f (x; y) dA + f (x; y) dA
D1 [D2 D1 D2

6.2.1 Örnek: 0 < r1 < r2 ve D = (x; y) : r12 x2 + y 2 r22 ; y > 0 olsun. Bu bölge
üzerinden f (x; y) = xy fonksiyonunun integralini hesaplay¬n¬z.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 14

Çözüm:

6.15 Şekil
ZZ ZZ ZZ ZZ
xydA = xydA + xydA + xydA
D D1 D2 D3

d¬r. Buradaki her bir integral ayr¬ayr¬hesaplan¬r (Bknz. Şekil 6.15). D1 bölgesi için:
2 p 3
2 2
ZZ Zr1 y= Zr2 x Zr1 h p
6
6
7
7 x 2 iy= r22 x2
xydA = 4 xydy 5 dx = y dx
2 y=0
D1 r2 y=0 r2

Zr1 x= r1
1 1 x2 2 x4
= x r22 x2 dx = r
2 2 2 2 4 x= r2
r2
2
r22 r12
=
8
bulunur. D2 bölgesi için:
2p 3
r22 x2
ZZ Zr1 Z Zr1
6 7 1
xydA = 6 xydy 7 x r22 r12 dx = 0
4 5 dx = 2
D2 r1
p r1
r12 x2

bulunur. Son olarak D3 bölgesi için:

2p 3
r22 x2
ZZ Zr2 Z Zr2 2
6 7 1 r22 r12
xydA = 4 6 7
xydy 5 dx = x r22 2
x dx =
2 8
D3 r1 0 r1
ZZ
olarak bulunur. Bu üç bölge üzerinden integrallerin toplam¬D bölgesi üzerinden xydA
D
integralinin de¼
geridir. Böylece ZZ
xydA = 0
D
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 15

elde edilir.

6.2.2 Teorem (1. Fubini Teremi) D : f(x; y) : a x b; c y dg dikdörtdensel

bölgesi üzerinde sürekli f (x; y) fonksiyonu verilsin.

ZZ Zd Zb Zb Zd
f (x; y) dA = f (x; y) dxdy = f (x; y) dydx
D c a a c

dir. Buna göre Fubini teremi, dikdörtgen bölge üzerinde iki katl¬integral al¬rken integral
s¬ras¬n¬n de¼
giştirilebilir oldu¼
gunu ifade etmektedir. Yukar¬daki örnekte görüldü¼
gü gibi x-
eksenine dik düzlemler veya y-eksenine dik düzlemler kullan¬larak hacim hesaplanabilir.
Bu işlemde önce x veya y ye göre integral almak integralin sonucunu etkilemez.

6.2.3 Örnek: D = f(x; y) : 0 x 1; 1 y 1g bölgesi üzerinden f (x; y) = 1

3x2 y fonksiyonu için ZZ
f (x; y) dA
D

integralini hesaplay¬n¬z.

Çözüm:

ZZ Z1 Z1 Z1 Z1
2 3 x=1
f (x; y) dA = 1 3x y dxdy = x x y x=0
dy = (1 y) dy
D 1 0 1 1
2 y=1
y
= y =2
2 y= 1

integralin s¬ras¬de¼
giştirilirse de sonuç ayn¬ç¬kacakt¬r. Gerçekten

Z1 Z1 Z1 y=1 Z1
2 3 2 2
1 3x y dydx = y x y dx = 2dx = 2
2 y= 1
0 1 0 0

elde ederiz.

6.2.4 Teorem (2. Fubini Teremi) f fonksiyonu D bölgesi üzerinden sürekli bir
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 16

fonksiyon olarak verilsin.

6.16 Şekil

(i) D = f(x; y) : a x b; g1 (x) y g2 (x) j g1 ve g2 ; [a; b] üzerinde süreklig ol-

sun (Şekil 6.16 (a)).

ZZ Zb g2Z(x)
f (x; y) dA = f (x; y) dydx
D a g1 (x)

dir.
(ii) D = f(x; y) : c y d; h1 (y) x h2 (y) j h1 ve h2 ; [c; d] üzerinde süreklig
olsun.
ZZ Zd hZ
2 (y)

f (x; y) dA = f (x; y) dxdy

D c h1 (y)
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 17

dir (Şekil 6.16 (b)).

6.17 Şekil

Şimdi Fubini teoremini örneklerle kavramaya çal¬şal¬m.

6.2.5 Örnek:
2
Z1 Zy
2yex dxdy
0 0

integralini hesaplay¬n¬z.

Çözüm:
2
2 2 3
Z1 Zy Z1 Zy Z1 Z1
6 7 x x=y
2 2
2yex dxdy = x
4 2ye dx5 dy = [2ye ]x=0 dy = 2yey 2ye0 dy
0 0 0 0 0 0

Z1 Z1 h 2 iy=1 y=1
2 y2 1
= ey 2ydy 2 ydy = ey 2 =e 1 2
y=0 2 y=0 2
0 0
= e 2:

6.2.6 Örnek: D = f(x; y) : 0 x 1; 0 y xg bölgesi üzerinden

ZZ
sin x
dA
x
D

integralini hesaplay¬n¬z.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 18

Çözüm: (Bknz. Şekil 6.18)

6.18 Şekil
0x 1
Z1 Z Z1 y=x Z1
@ sin x A sin x
dy dx = y dx = sin xdx = cos (1) + 1 0; 46
x x y=0
0 0 0 0

Dikkat edilecek olursa integrasyon s¬ras¬yerde¼

giştirilirse,

Z1 Z1
sin x
dxdy
x
0 y
Z
sin x
integrali elde edilir. Bu x dx integrali bildi¼
gimiz temel tekniklerle hesaplanamaz. Bu
durumda bazen integral s¬ras¬n¬n de¼ giştirilmesi işe yarayabilir. Buna ait örneklere geçme-
den önce integral s¬n¬rlar¬n¬belirlemek için yap¬lan işlemleri gözden geçirelim.

6.2.7 I·ntegral S¬n¬rlar¬n¬n Belirlenmesi

n p o
D = (x; y) : 0 x 1; 1 x y 1 x2
ZZ
D bölgesi üzerinden f (x; y) dA iki katl¬integralini hesaplayabilmek için iki yol izleye-
D
biliriz.
(a) Önce y ye göre sonra x ye göre integral alabiliriz. Bu durumda:
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 19

1. Önce bölgeyi belirleyen e¼

grileri çizeriz (Bknz. Şekil 6.19).

6.19 Şekil

2. I·ntegralin y s¬n¬rlar¬n¬belirlemek için: D bölgesini y nin artan yönünde bir L do¼ grusu
ile keseriz. Bu bölgeyi dikey kesen hayali bir do¼grudur. D bölgesini ilk kesti¼ gi ve bölgeyi
terk etti¼
gi noktalar¬belirleriz. Bunlar y için integral s¬n¬rlar¬d¬r (Bknz Şekil 6.20).

6.20 Şekil

3. I·ntegralin x s¬n¬rlar¬n¬belirlemek için: Dikey do¼

grunun bölgeyi tarad¬g¼¬nda x in ald¬g¼¬
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 20

en küçük ve en büyük de¼

gerlerdir.

6.21 Şekil
ZZ
Böylece integral s¬n¬rlar¬önce y sonra x e göre al¬n¬rsa f (x; y) dA integrali
D
p
ZZ Z y= Z1 x2
x=1

f (x; y) dA = f (x; y) dydx

D x=0 y=1 x

biçiminde belirlenir(Bknz. Şekil 6.21).

(b) Benzer işlemler bölgeyi kesen yatay do¼
gru boyunca yap¬larak integral s¬n¬rlar¬
kolayca bulunur (Bknz. Şekil 6.22).

6.22 Şekil :
ZZ
f (x; y) dA integrali,
D
p
y2
ZZ Z x=
y=1 Z1
f (x; y) dA = f (x; y) dxdy
D y=0 x=1 y
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 21

biçiminde belirlenir.

Şimdi integrasyon s¬ras¬n¬n de¼

giştirilmesi ile ilgili örneklere geçebiliriz.

6.2.8 Örnek: Aşa¼ g¬daki integraller için integral bölgelerini belirleyiniz, integral alma
s¬ralar¬n¬ de¼ giştiriniz ve hesaplay¬n¬z. Ayr¬ca bölge üzerinde integral s¬ras¬n¬n de¼ gişmesi
integral de¼ gerini de¼ giştiriyor mu? Araşt¬r¬n¬z.
Z2 Z2x
(a) (4x + 2) dydx
0 x2
3
Z3 2 Z(x 3)
(b) dydx
1 0

Çözüm: (a) (Bknz. Şekil 6.23)

6.23 Şekil

p
Z4 Z y Z4 p Z4
2 x= y p y2
(4x + 2) dxdy = 2x + 2x x= y2
dy = 2y + 2 y y dy
2
0 y 0 0
2

Z4 y=4
y2 p y3 y2 4 3
= + y + 2 y dy = + + y2
2 3 2 3 y=0
0
43 42 4 3
= + + 42 = 8
6 2 3
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 22

olarak sonuç elde edilir. Verilen integrali hesaplarsak:

Z2 Z2x Z2 Z2
y=2x
(4x + 2) dydx = [4xy + 2y]y=x2 dx = 8x2 + 4x 4x3 2x2 dx
0 x2 0 0
Z2
x=2
= 4x3 + 6x2 + 4x dx = x4 + 2x3 + 2x2 x=0
0
= 16 + 16 + 8 = 8

elde edilir. Buradan görüldü¼

gü gibi integral s¬ras¬yerde¼
giştirdi¼
ginde integral de¼
geri de¼
gişmemek-
tedir. Önemli olan integralin bilinen yöntemlerle hesaplanabilir olmas¬d¬r.
(b) (Bknz. Şekil 6.24)

6.24 Şekil

2
Z3 3Zy+3 Z3 Z3 Z3
2
x= y+3 2 1 2 y=3
dydx = [x]x=1 3 dx = 3y + 2 dx = 3y + 2y y=0
0 1 0 0 0
= 3+6=3

elde edilir. Verilen integrali hesaplarsak:

3
(x 3)
Z3 2Z Z3 3 Z3 x=3
x= (x 3) 3 9 3 2 9
dydx = [y]y=0 2 dx = 2x + dx = 4x + x
2 2 x=1
1 0 1 1
27 27 3 9
= + + =3
4 2 4 2

bulunur.

6.2 Problemler
1. Aşa¼
g¬daki integrallerin integrasyon bölgelerini çiziniz ve integralleri hesaplay¬n¬z.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 23

Z0 Z1
(a) (x + 2y + 1) dxdy
1 1

Z Zx
(b) x sin ydydx
0 0

2
Z1 Zy
(c) 3y 3 exy dxdy
0 0

Z 8 ln
ln Zy
(d) ex+y dxdy
0 0
ZZ
2. D = (x; y) : x2 + y 2 r2 üzerinde x2 y 2 dA integralini hesaplay¬n¬z.
D
ZZ 1
3. S = f(x; y) : jxj 1; jyj 1g karesi üzerinden x2 + y 2 2
dA integralini hesaplay¬n¬z.
S
ZZ
2 2
4. D = (x; y) : x + y 1 dikdörtgeni üzerinden x3 + y 3 3y x2 + y 2 dA in-
D
tegralini hesaplay¬n¬z.

5. 0 x ; 0 y 1 dikdörtgeni üzerinden f (x; y) = y cos xy fonksiyonunun inte-

gralini hesaplay¬n¬z.

6. Aşa¼g¬daki fonksiyonlar¬n integrasyon bölgelerini çiziniz, integral alma s¬ralar¬n¬de¼

giştiriniz
ve integrallerini
p
hesaplay¬n¬z.
Z2 Z y
(a) dxdy
0 y

2
Z1 1 Z x
(b) dydx
0 1 x

x
Z1 Ze
(c) dydx
0 1 x

3
Z2 9 Z4x2

(d) 16xdydx
0 0
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 24

2
Z2 4Z y
(e) ydxdy
0 0

p
1 y2
Z1 Z
(f ) 3ydxdy
0
p
1 y2

p
Z2 4Z x2

(g) 6xdydx
p
0 4 x2

ZZ
7. y = x; y = 2x ve x + y = 2 do¼
grular¬ aras¬nda kalan bölge üzerinden xydA
integralini hesaplay¬n¬z.
ZZ
8. D = f(x; y) : jxj + jyj = 1g karesinin içindeki bölge üzerinden x 2y 2 dA inte-
D
gralini hesaplay¬n¬z.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 25

6.3 Düzlemin Dönüşümü

x = x (u; v) ; y = y (u; v) şeklindeki denklemler (u; v) noktas¬ ile (x; y) noktas¬n¬ ilişk-
ilendirirler. Bu iki denklemle tan¬mlanan bir T fonksiyonu:
T (u; v) = (x = x (u; v) ; y = y (u; v)) (1)
formülüne göre uv-düzlemindeki noktalarla xy-düzlemindeki noktalar¬ birleştirir. Bu
dönüşüme, uv-düzleminden xy-düzlemine bir T dönüşümü deriz. Buradaki (u; v) nok-
tas¬n¬n T dönüşümü alt¬ndaki görüntüsü (x; y) noktas¬d¬r (Şekil 6.25).

6.25 Şekil
uv-düzlemindeki S kümesinin tüm görüntülerinin R kümesi, T dönüşümü alt¬nda S nin
görüntüsü olarak adland¬r¬l¬r. uv-düzlemindeki farkl¬noktalar, xy-düzleminde farkl¬görün-
tülere sahipse bu durumda T dönüşümüne bire-birdir denir. Bu durumda x = x (u; v) ; y =
y (u; v) denklemlerinden x ve y nin fonksiyonlar¬olarak u ve v yi tan¬mlar.
u = u (x; y) ; v = v (x; y) (2)
denklemleri x = x (u; v) ; y = y (u; v) denklemlerinden u ve v çözülerek elde edilir. xy-
düzleminden uv-düzlemine tan¬mlanan bir dönüşüm, T nin ters dönüşü- mü alt¬nda (u; v)
görüntüsünü veren bir dönüşümdür. Bu dönüşüm T nin tersi olarak adland¬r¬l¬r ve T 1
ile gösterilir.

T dönüşümünün geometrik etkisini görmek için bir yol, uv-düzleminde yatay ve düşey
do¼grular¬n, xy-düzlemindeki görüntülerini belirlemektir. Yatay (v = sabit) do¼ grular¬n
görüntüleri olan xy-düzlemindeki noktalar¬n kümesi u-e¼ grileri olarak adland¬r¬l¬r ve benzer
şekilde dikey (u = sabit) do¼
grular¬n görüntüleri v-e¼
grileri olarak adland¬r¬l¬r (Şekil 6.26).

6.26 Şekil
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 26

6.3.1 Örnek: T dönüşümü uv-düzleminden xy-düzlemine

1 1
x= (u + v) ; y= (u v) (3)
4 2
denklemleri ile verilsin.
(i) T (1; 3) de¼
gerini bulunuz,
(ii) v = 2; 1; 0; 1; 2 de¼gerine karş¬l¬k gelen u-e¼grilerini çiziniz,
(iii) u = 2; 1; 0; 1; 2 de¼gerine karş¬l¬k gelen v-e¼grilerini çiziniz,
(iv) u = 2; u = 2; v = 2 ve v = 2 do¼ grular¬ ile s¬n¬rl¬ uv düzlemindeki karesel
bölgenin T dönüşümü alt¬ndaki görüntüsünü çiziniz.

Çözüm :
(i) (3) denkleminde u = 1; v = 3 de¼ gerlerini yerine koyal¬m.
T (1; 3) = (1; 1) buluruz.
(ii) ve (iii): x ve y nin fonksiyonlar¬olarak u ve v yi ifade edersek:
4x = u + v
2y = u v
den u = 2x + y; v = 2x y elde ederiz. Böylece v = 2; 1; 0; 1 ve 2 için 2x y =
2; 2x y = 1; 2x y = 0; 2x y = 1 ve 2x y = 2 buluruz. Benzer şekilde
u = 2; 1; 0; 1 ve 2 için 2x + y = 2; 2x + y = 1; 2x + y = 0; 2x + y = 1 ve 2x + y = 2
elde ederiz. Bu e¼
grileri çizelim(Şekil 6.27).

6.27 Şekil
(iv) u = 2; u = 2; v = 2 ve v = 2 s¬n¬r do¼
grular¬n¬n belirledi¼
gi bölgenin görüntüsü xy

düzleminde bir baklava dilimidir (Şekil 6.28).

6.28 Şekil
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 27

6.3.2 I·ki De¼

gişkenli Fonksiyonlar I·çin Jakobiyen (Jacobians)
I·ki katl¬integraller için de¼
gişken de¼
giştirme formülünü elde etmek için, uv-düzlemindeki
küçük dikdörtgen bölgenin alan¬n¬ve

x = x (u; v) ; y = y (u; v)

denklemleri ile verilen T dönüşümü alt¬nda xy-düzleminde bulunan görüntüsünün alan¬

aras¬ndaki ba¼g¬nt¬y¬anlamaya çal¬şmal¬y¬z. Bu amaçla u ve v yi pozitif kabul edelim
ve
u = u0 ; u = u0 + u; v = v0 ; v = v0 + v
do¼grular¬ile s¬n¬rlanm¬ş uv-düzleminde S dikdörtgensel bölgesini gözönüne alal¬m. E¼ ger
x (u; v) ve y (u; v) fonksiyonlar¬sürekli ve u ve v çok büyük de¼ gilse xy-düzleminde S
nin görüntüsü bu do¼ grularla ilgili u ve v e¼
grileri ile s¬n¬rlanm¬ş e¼
grilerden meydana gelmiş
dikdörtgen R bölgesidir (Şekil 6.29).

6.29 Şekil

uv-düzleminde (u; v) noktas¬na karş¬l¬k xy-düzleminde bu noktaya

! !
r = r (u; v) = x (u; v) i + y (u; v) j

yer vektörü karş¬l¬k geliyorsa, v = v0 a karş¬l¬k u-e¼

grisi ve u = u0 a karş¬l¬k v-e¼
grisi
! !
r (u; v0 ) = x (u; v0 ) i + y (u; v0 ) j u egrisi (4)
! !
r (u0 ; v) = x (u0 ; v) i + y (u0 ; v) j v egrisi (5)

vektör formunda gösterilebilir. u ve v yi çok küçük kabul etti¼

gimizden, R bölgesini
!
a = r (u + u; v0 ) r (u0 ; v0 )
!
b = r (u0 ; v + v) r (u0 ; v0 )
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 28

vektörleri yard¬m¬yla bir paralelkenar ile yaklaş¬k olarak belirleyebiliriz (Şekil 6.30).

6.30 Şekil

Burada kesen vektörleri, te¼

get vektörlere aşa¼
g¬daki gibi yaklaşt¬rmaya çal¬şal¬m

! r (u0 + u; v0 ) r (u0 ; v0 ) @r @x ! @y !
a = u u= i + j u
u @u @u @u
! r (u0 ; v0 + v) r (u0 ; v0 ) @r @x ! @y !
b = v v= i + j v
v @v @v @v
@r @r
Burada k¬smi türevler (u0 ; v0 ) da hesaplanm¬şt¬r. Fakat T (u0 ; v0 ) da s¬ras¬yla @u ve @v
@r @r
vektörleri u ve v e¼
grilerine te¼gettir ve sonuç olarak, @u u ve @v v dir. Böylece
R bölgesi te¼
get vektörler taraf¬ndan paralelkenar ile yaklaş¬k olarak belirlenebilir. Te¼get
vektörler:
@r @x ! @y !
u = i + j u
@u @u @u
@r @x ! @y !
v = i + j v
@v @v @v

dir (Şekil 6.31).

6.31 Şekil
Buradan A ile gösterdi¼gimiz R bölgesinin alan¬, buradaki vektörler ile belirlenen paralelke-
nar¬n alan¬olarak yaklaş¬k hesaplan¬r. Böylece vektörlerle belirlenen paralelkenar¬n alan¬
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 29

bilindi¼
gi gibi:
Alan = (taban) : (y u
•kseklik) = kuk kvk sin = ku vk

6.32 Şekil
Yani di¼ ger bir deyişle u ve v vektörleri ile belirlenen paralelkenar¬n alan¬ u ve v vektör-
lerinin vektörel çarp¬m¬n¬n uzunlu¼ guna eşittir, buna göre paralelkenar¬n alan{ = ku vk
dir (Şekil 6.32).

Şimdi problemimize tekrar geri dönelim.

@r @r @r @r
A u v = u v (6)
@u @v @u @v
burada türevler (u0 ; v0 ) da hesaplan¬r. Vektörel çarp¬m¬hesaplarsak;
! ! ! @x @y @x @x
i j k ! @u @v !
@r @r @x @y
@u @u
= @u @u 0 = k = k (7)
@u @v @x @y @x @y @y @y
@v @v 0 @v @v @u @v

d¬r. (7) deki determinanta özel bire ad verilir. Buna Jakobiyen denir.

6.3.3 Tan¬m (T nin Jakobiyeni) T dönüşümü uv-düzleminden xy-düzlemine

x = x (u; v) ; y = y (u; v)
@ (x; y)
denklemleri ile tan¬mlanan bir dönüşüm ise T nin Jakobiyeni J (u; v) veya ile
@ (u; v)
gösterilir ve
@x @x
@ (x; y) @u @v @x @y @y @x
J (u; v) = = =
@ (u; v) @y @y @u @v @u @v
@u @v
ile tan¬mlan¬r. Bu tan¬mdaki gösterimler (6) ve (7) den
@ (x; y) !
A k u v
@ (u; v)
!
veya k birim vektör oldu¼
gundan

@ (x; y)
A u v (8)
@ (u; v)
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 30

ile belirlenir.

(u0 ; v0 ) noktas¬nda bu önemli formül, Şekil 5 de R ve S bölgelerinin alanlar¬yla ilgilidir.

u ve v nin çok küçük de¼ gerler olmas¬halinde, R nin alan¬, yaklaş¬k olarak; S nin alan¬
ile jakobiyeninin mutlak de¼gerinin çarp¬m¬na eşittir. Ayr¬ca, u ! 0 ve v ! 0 iken bu
yaklaş¬mdaki hata s¬f¬ra yaklaş¬r.
Şimdi geometrik bir yaklaş¬m olarak aşa¼
g¬daki kesimde de¼
gişken de¼
gişimini inceleye-
biliriz.

6.4 I·ki Katl¬ I·ntegrallerde De¼

gişken De¼
gişimi
uv-düzlemindeki S bölgesi xy-düzlemindeki R bölgesine x = x (u; v) ; y = y (u; v) den-
@(x;y)
klemleri ile dönüştürülsün. @(u;v) Jakobiyeni s¬f¬r de¼
gil ve S üzerinde işaret de¼
giştirmiyorsa
dönüşüm üzerine baz¬k¬s¬tlamalar ile,

ZZ ZZ
@(x;y)
f (x; y) dAxy = f (x (u; v) ; y (u; v)) @(u;v) dAuv (9)
R S

dir. Burada dA alt¬ndaki indisler ilgili integrallerin de¼

gişkenlerini belirlemekte yard¬mc¬
olmaktad¬r.

Uyar¬: (9) formülü bu bölümün en önemli k¬sm¬d¬r. T birebir bir dönüşüm, f (x; y) ; R
üzerinde sürekli, R ve S bölgeleri çok karmaş¬k de¼
gilseler bu formül sa¼
glan¬r. Bu formülü
kullan¬rken aşa¼
g¬daki işlemler yap¬l¬r.

6.33 Şekil : S bölgesinin T dönüşümü alt¬nda R bölgesine dönüşümü

Şekilde görüldü¼ gü gibi x = x (u; v) ; y = y (u; v) denklemleri ile tan¬ml¬T dönüşümü, uv-
düzlemindeki Sk y¬xy-düzlemindeki Rk bölgesine dönüştürür ve dönüşüm Sk bölgesindeki
(uk ; vk ) noktas¬n¬Rk bölgesindeki
(xk ; yk ) = (x = x (uk ; vk ) ; y = y (uk ; vk )) noktas¬na dönüştürür. Ak ile Rk bölgesinin
alan¬gösterilmiştir.
R bölgesi üzerinde f (x; y) nin iki katl¬ integrali dik koordinatlarda, R bölgesi alt
dikdörtgenlere bölünerek Riemann toplam¬n¬n bir limiti olarak tan¬mlanm¬şt¬r. Uygun
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 31

koşullar alt¬nda altbölgeler, e¼

grilerle s¬n¬rland¬r¬lm¬ş dikdörtgen altbölgelerle yerde¼
giştirir.
Bu kabullerle R bölgesi üzerinden f (x; y) nin iki katl¬integrali yaklaş¬k olarak
ZZ Xn
f (x; y) dAxy f (xk ; yk ) Ak
R k=1
n
X @ (x; y)
f (x (uk ; vk ) ; y (uk ; vk )) uk vk
@ (u; v)
k=1

d¬r. Burada jakobiyen (xk ; yk ) da de¼gerlendirilmiştir. Fakat, bu son ifade integral için
Riemann toplam¬d¬r; ZZ
@ (x; y)
f (x (u; v) ; y (u; v)) dAuv
@ (u; v)
S
böylece (9) formülünden n ! 1 iken hata s¬f¬r olur.

6.4.1 Örnek: x y = 0; x y = 1; x + y = 1 ve x + y = 3 do¼

grular¬ile s¬n¬rland¬r¬lm¬ş
R bölgesi üzerinden ZZ
x y
dA
x+y
R
integralini hesaplay¬n¬z.

Çözüm:

6.34 Şekil
R bölgesi üzerinden integral almak istedi¼ gimizde üç ayr¬iki katl¬integral üzerinden yukar¬-
daki integrali hesaplayailiriz ve bu oldukça s¬k¬c¬bir durum. Ancak x y ve x+y ifadelerine
u ve v dersek, yani
v = x y; u=x+y (10)
dersek çok yararl¬bir dönüşüm elde ederiz. S¬n¬r do¼
grular¬olan bu dönüşümlerle
u = 1; u = 3; v = 0; v = 1
@(x;y)
dir. Şekil 6.34 de R ve S bölgeleri görülmektedir. Bu dönüşümün jakobiyeni @(u;v) bulmak
için x ve y yi u ve v cinsinden ifadesini (10) denkleminden
1 1
x= (u + v) ; y = (u v)
2 2
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 32

olarak buluruz. Böylece jakobiyen;

@x @x 1 1
@ (x; y) @u @v 2 2 1 1 1
= = = =
@ (u; v) @y @y 1 1 4 4 2
@u @v 2 2

dir. Buradan (9) formülünü kullanarak:

ZZ ZZ ZZ
x y v @ (x; y) v 1
dA = dAuv = dAuv
x+y u @ (u; v) u 2
R S S
Z1 Z3 Z1 Z1
1 v 1 u=3 1 1
= dudv = [v ln juj]u=1 dv = ln 3 vdv = ln 3
2 u 2 2 4
0 1 0 0

olarak istenen sonuç elde edilir.

1 2 x
6.4.2 Örnek: y = ve y = hiperbolleri ve y = ; y = x do¼
grular¬ taraf¬ndan
x x 2
s¬n¬rlanan R bölgesinde ZZ
exy dA
R

integralini hesaplay¬n¬z.

Çözüm: Önceki örnekteki gibi xy-düzlemindeki e¼ grilerle s¬n¬rl¬bir bölge dönüştürülürse

u ve v do¼
grular¬n¬verir. Buna göre dört s¬n¬r e¼
grisini,
1 2
y= ; y = ; xy = 1; ve xy = 2
x x
ile tan¬mlayal¬m. Bunun için
y
u= ve v = xy (11)
x
1
dönüşümünü uygularsak, xy-düzlemindeki s¬n¬r e¼ grileri uv-düzleminde u = 2; u = 1;
v = 1; v = 2 do¼
grular¬ile ilgili u ve v-e¼
grileri karş¬l¬k gelir (Şekil 35).

6.35 Şekil
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 33

Jakobiyeni bulmak için (11) deki denklemlerden yararlanarak

r
v p
x= ve y = uv
u
elde ederiz. Buradan
1
pv
@x @x p1
@ (x; y) @u @v 2u u 2 uv 1 1 1
= = = =
@ (u; v) @y @y 1
pv 1
pu 4u 4u 2u
@u @v 2 u 2 v

buluruz. Şimdi integrali hesaplayabiliriz,

ZZ ZZ ZZ
xy 1 1 ev
e dA = ev dAuv = dAuv
2u 2 u
R S S
Z2 Z1 Z2
1 1 v 1 u=1
= e dudv = [ev ln juj]u= 1 dv
2 u 2 2
1 1 1
2

Z2
1 1 2
= ln 2 ev dv = e e ln 2
2 2
1

istenen sonuç elde edilir.

6.4.3 Örnek: ZZ
1
dxdy
y 2 x3
R
2
integralini R = (x; y) : a > 0 o.ü. yx a ve c > b > 0 için cx2 y bx2 bölgesi üz-
erinden hesaplay¬n¬z.

Çözüm: Verilen R bölgesi Şekil 6.36 deki gibidir.

6.36 Şekil
y @(x;y)
u = yx2 ve v = x2 de¼
gişken de¼
giştirmesi yaparsak; jakobiyen @(u;v) için
1 1
@ (x; y) @ (u; v) 2xy x2 2y 2y x
= = 2y 1 = + =
@ (u; v) @ (x; y) x3 x2 x x 4y
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 34

buluruz. Buradan;
ZZ ZZ ZZ
1 1 @ (x; y) 1 1 x2
dxdy = dudv = dudv
y x3
2 2 3
y x @ (u; v) 4 y 2 x4 y
R S S
ZZ Z1 Zc
1 1 1 1 1 dv
= dudv = du
4 u2 v 4 u2 v
S a b
Z1 Z1
1 1 c 1 c 1
= [ln v]b du = ln du
4 u2 4 b u2
a a
1
1 c 1 1 c
= ln = ln
4 b u a 4a b

olarak istenen sonuç elde edilir.

6.4.4 Örnek:
Z1 Z1
(x + y) (x+y)
e dxdy
x2
0 y
y
integralini u = x + y; v = x de¼
gişken de¼
gişimi yaparak hesaplay¬n¬z.

Çözüm: Önce R bölgesini ve S bölgesini belrileyelim. (Bknz Şekil 6.37)

6.37 Şekil

S bölgesini belirlerken: y = 0 do¼ grusu v = 0 ¬ ve x = y do¼ grusu v = 1 i verir. x = 1

oldu¼
gundan u = 1+y ve v = y elde ederiz. Böylece x = 1 al¬rsak; u = v +1 elde ederiz. Bu
durumda S bölgesi belirlenmiş olur fakat bu durumda küçük bir ayr¬nt¬ya dikkat etmek
gerekir, R bölgesinde kritik bir nokta olmamal¬d¬r. x = 0 oldu¼gunda ne oldu¼
gu hakk¬nda
bir problem vard¬r. Bu problem kolayca çözülebilir. 0 1 olan her için y = x
(0 < x 1) do¼ grusu v = (0 < u + 1) e dönüşür. Jakobiyen
1 1
@ (x; y) @ (u; v) 1 1 1 y
= = y 1 = + 2
@ (u; v) @ (x; y) x2 x x x
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 35

olur. Buradan,

Z1 Z1 ZZ
(x + y) (x+y) (x + y) (x+y)
e dxdy = e dxdy
x2 x2
0 y R
ZZ
(x + y) (x+y) x2
= e dudv
x2 x+y
S
ZZ Z1 v+1
Z
u
= e dudv = eu dudv
S 0 0
Z1 Z1
u=v+1
= [eu ]u=0 dv = ev+1 1 dv
0 0
v=1
= ev+1 v v=0
= e2 e 1

elde ederiz.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 36

6.4 Problemler
@(x;y)
1. @(u;v)jakobiyenini
(a) x = u + 4v, y = 3u 5v
(b) x = u + 2v 2 , y = 2u2 v
(c) x = sin u + cos v, y = cos u + sin v
(d) x = u22u+v 2 , y =
2v
u2 +v 2
ifadeleri için bulunuz.
@(x;y)
2. Aşa¼
g¬daki sorularda u ve v ile ile ilgili x ve y yi çözünüz, ayr¬ca @(u;v) jakobiyenlerini
bulunuz.
(a) u = 2x 5y, v = x + 2y
(b) u = ex , v = ye x
(c) u = x2 y 2 , v = x2 + y 2 (x > 0; y > 0)
(d) u = xy, v = xy 3 (x > 0; y > 0)

3. R bölgesi x 2y = 1, x 2y = 4, 2x + y = 1, 2x + y = 3 do¼
grular¬ile s¬n¬rl¬dikdörtgen
bölge olmak üzere ZZ
x 2y
dA
2x + y
R

integralini u = x 2y, v = 2x + y dönüşümü yaparak hesaplay¬n¬z.

4. R bölgesi x + y = 0, x + y = 1, x y = 1, x y = 4 do¼
grular¬ile s¬n¬rl¬bölge olmak
üzere ZZ
2
y2
(x y) ex dA
R

integralini u = x + y, v = x y dönüşümü yaparak hesaplay¬n¬z.

s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 37

7 I·ki Katl¬I·ntegral Uygulamalar¬

Bu k¬s¬mda iki katl¬integrallerin uygulamalar¬n¬verece¼ giz. Önceki örneklerde gördü¼ gümüz
gibi iki katl¬integrallerin başl¬ca uygulamalar¬alan, hacim, kütle merkezi, a¼
g¬rl¬k merkezi
ve moment hesaplamalar¬nda iki katl¬integrallerin kullan¬lmas¬oldukça etkili bir araçt¬r.

7.1 I·ki Katl¬I·ntegrallerde Alan Hesab¬

Düzlemde s¬n¬rl¬bir bölgenin alan¬iki katl¬integral
ZZ yard¬m¬ile hesaplanabilir. f (x; y) = 1
al¬narak, iki katl¬integralin tan¬m¬gere¼
gi f (x; y)dA iki katl¬integrali bölgenin alan¬
| {z }
1
verir.

7.1 Şekil
n
X n
X
Sn = f (xk ; yk ) Ak = Ak
| {z }
k=1 k=1
1

Bilindi¼
gi gibi burada x ve y s¬f¬ra giderken toplam sonsuza gider ve D bölgesinin
alan¬n¬verir (Bknz. Şekil 7.1).

n
X ZZ
Alan = lim Ak = dA
n!1
k=1

7.1.1 Tan¬m: D kapal¬ve s¬n¬rl¬bölgesinin alan¬

ZZ
A (D) = dA
D

ile verilir.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 38

7.1.2 Örnek: y = x2 e¼ grisi ve y = x do¼

grunun aras¬nda kalan bölgenin alan¬n¬iki katl¬
integral yard¬m¬ile hesaplay¬n¬z.

Çözüm: (Bknz. Şekil 7.2)

7.2 Şekil
Z1 y=x
Z Z1 Z1
x x2 x3 1
A= dydx = [y]x2 dx = x x2 dx = = br2
2 3 6
0 y=x2 0 0

bulunur.

7.1.3 Örnek: y = x + 2 do¼ grusu ve y = x2 parabolünün s¬n¬rlad¬g¼¬D bölgesinin alan¬n¬

iki katl¬integral yard¬m¬ile hesaplay¬n¬z.

Çözüm: (Bknz. Şekil 7.3)

7.3 Şekil

ZZ Z2 Z
y=x+2 Z2 Z2
x+2
A = dA = dydx = [y]x2 dx = x+2 x2 dx
D 1 y=x2 1 1
3 2
x2 x 9 2
= + 2x = br
2 3 1 2
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 39

elde edilir.
Bu bölgede
p p
ZZ ZZ Z1 Z y Z4 Z y
A= dA + dA = dxdy + dxdy
p
D1 D2 0 y 1 y 2

integrali ile de hesaplanabilir.

2 2
7.1.4 Örnek: y = (x 1) ve y = 4 (x 3) parabollerinin s¬n¬rlad¬g¼¬bölgenin alan¬n¬
iki katl¬integral yard¬m¬ile hesaplay¬n¬z.

7.4 Şekil
2 2
(x 1) = 4 (x 3) ) x2 2x + 1 = 4 x2 + 6x 9
) (x 1) (x 3) = 0 ) x = 1 veya x = 3 dür.

Z3 y=4 Z(x 3)2 Z3 h Z3

i
2 2
A = dydx = 4 (x 3) (x 1) dx = 2 x2 4x + 3 dx
1 y=(x 1)2 1 1
3
x3 2 4
= 2 2x2 + 3x =2 = br2
3 1 3 3

elde edilir.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 40

7.1 Problemler

1. Aşa¼g¬daki bölgelerin alanlar¬n¬iki katl¬integral yard¬m¬ile hesaplay¬n¬z.

(a) x + y = 2 do¼ grusuve koordinat eksenlerinin s¬n¬rlad¬g¼¬bölge,
(b) x = 0; y = 2x ve y = 4 do¼ grular¬aras¬ndaki bölge,
(c) x = y y 2 parabolü ve y = x do¼ grusu aras¬ndaki bölge,
(d) y = ex e¼ grisi xe y = 0; x = 0 ve x = ln 2 do¼grular¬aras¬ndaki bölge,
(e) y = ln x; y = 2 ln x e¼grileri ve x = e do¼
grusunun 1. çeyrekteki bölgesi,
(f ) x = y 2 1 ve x = 2y 2 2 parabolleri aras¬ndaki bölge.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 41

7.2 I·ki Katl¬I·ntegrallerde Hacim Hesab¬

I·ki katl¬ integrallerin tan¬m¬ gere¼
gi herhangi bir z = f (x; y) fonksiyonunun belli bir D
bölgesi üzerindeki iki katl¬integralleri, taban¬D bölgesi; yüksekli¼
gi f (x; y) olan bir cismin
hacmini verdi¼ gini daha önce görmüştük. Buna göre üstten z = f (x; y) ; alttan D bölgesi
ile s¬n¬rlş¬bölgenin hacmi
ZZ
V = f (x; y) dA
D

ile verilir. Şimdi bununla ilgili birkaç örnek verece¼

giz.

7.2.1 Örnek:yaz¬lacak
7.2.2 Örnek:yaz¬lacak
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 42

7.2 Problemler

1. x2 + y 2 = 4 silindiri, y + z = 4 ve z = 0 düzlemleri ile s¬n¬rl¬bölgenin hacmini bulunuz.

2. z = 2x + y düzlemi ve R = f(x; y) j 3 x 5; 1 y zg üçgensel bölgesi ile s¬n¬rl¬

bölgenin hacmini bulunuz.

3. z = x2 yüzeyi ve x = 2, y = 3, y = 0, z = 0 düzlemleri aras¬nda kalan bölgenin hacmini

bulunuz.

4. x2 + y 2 = 4 silindiri ve z = 0 z = 3 x düzlemleri aras¬nda kalan bölgenin hacmini

bulunuz.

5. y 2 = x, z = 0 ve x + z = 1 düzlemleri aras¬nda kalan bölgenin hacmini bulunuz.

6. z = 9 x2 , z = 0 ve y 2 = 3x ile s¬n¬rl¬bölgenin hacmini bulunuz.

7. z = ey x yüzeyi, x + y = 1 düzlemi ve koordinat düzlemleri aras¬nda kalan bölgenin

hacmini bulunuz.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 43

7.3 I·ki Katl¬I·ntegrallerde Kütle Hesab¬

Konunun kolay anlaş¬lmas¬n¬sa¼glamak için bir dikdörtgen bölge üzerinde herbir noktada
farkl¬yo¼
gunlu¼
ga sahip bir düzlemsel plakan¬n kütlesinin iki katl¬integralle hesaplayabiliriz.

7.9 Şekil: Birim dikdörtgenin kütlesi = (x; y) x y

7.3.1 Tan¬m: (Kütle Hesab¬): D = f(x; y) : a x b; g1 (x) y g2 (x)g bölgesi

üzerinde sürekli, (x; y) yo¼
gunlu¼
guna sahip plakan¬n kütlesini

ZZ
m= (x; y) dA
D

ile verilir.

7.3.2 Örnek: Herhangi bir (x; y) noktas¬nda yo¼ gu (x; y) = x2 y 3 +3x olan aşa¼
gunlu¼ g¬daki
dikdörtgen plakan¬n kütlesini hesaplay¬n¬z.

Çözüm:

7.10 Şekil : Dikdörtgenin kütlesi = (x; y) x y

s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 44

ZZ ZZ Zb Za
2 3
m = (x; y) dxdy = x y + 3x dxdy = x2 y 3 + 3x dxdy
D D 0 0
Zb b
1 3 3 3 2 1 3 4 3 2 1 3 4 3 2
= a y + a dy = a y + a y = a b + a b
3 2 12 2 a 12 2
0

veya

ZZ Za Zb Za
1 2 4
m = x2 y 3 + 3x dydx = x2 y 3 + 3x dydx x b + 3xb dx
4
D 0 0 0
a
1 3 4 3 2 1 3 4 3 2
= x b + x b = a b + a b
12 2 0 12 2

elde ederiz.
2
7.3.3 Örnek: x- ekseni, x = 8 do¼
grusu ve y = x 3 e¼
grisi ile s¬n¬rl¬ince levhan¬n yo¼
gunlu¼
gu
(x; y) = xy olsun. Levhan¬n toplam kütlesini bulunuz.

Çözüm:

7.11 Şekil

2
ZZ Z8 xZ3 Z8 x3
2
Z8
xy 2 1 7
m = xydA = xydydx = dx = x 3 dx
2 0 2
D 0 0 0 0
8
1 3 10 768
= x3 = = 153; 6
2 10 0 5

7.3.4 Uyar¬: Kütle formülünden aç¬kça anlaş¬laca¼ g¬ gibi (x; y) = 1 olmas¬ halinde
kütle formülü alan formülünü verir.Yani (x; y) = 1 al¬n¬rsa belirlenmiş bölgenin alan¬n¬
buluruz.

Şimdi de kütle merkezinin hesab¬için ilgili formülü verebiliriz. Bundan sonra ki bölümde
kütle merkezinş ele alaca¼
g¬z.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 45

7.3 Problemler

1. Köşeleri (0; 0) ; (0; 1) ve (1; 0) noktas¬na yerleştirilen üçgensel bir levhan¬n yo¼
gunlu¼
gu
(x; y) = xy dir. Bu bölgenin kütlesini hesaplay¬n¬z.
p
2. x = 1 do¼
grusu, y = x e¼ grisi ve x-ekseni ile s¬n¬rl¬ bölgeye yerleştirilen bir cismin
yo¼
gunlu¼
gu (x; y) = x + y dir. Bu cismin kütlesini hesaplay¬n¬z.

3. y = sin x; y = 0; x = 0 ve x = ile s¬n¬rl¬bölgeye yerleştirilen bir cismin yo¼ gunlu¼

gu
her noktada, o noktan¬n x-eksenine olan uzakl¬g¼¬na eşittir. Bu cismin kütlesini bulunuz.

4. Birinci bölgede x2 + y 2 = a2 çemberi ve koordinat eksenleri ile s¬n¬rl¬bölgeye yerleştir-

ilen bir cismin yo¼
gunlu¼
gu (x; y) = xy dir. Bu cismin kütlesini hesaplay¬n¬z.

5. x2 +y 2 = 1 çemberinin alt yar¬s¬yla ve x-ekseni ile s¬n¬rl¬bölgeye yerleştirilen bir cismin

yo¼ gu (x; y) = x2 + y 2 dir. Bu cismin kütlesini hesaplay¬n¬z.
gunlu¼
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 46

7.4 Kütle Merkezi - A¼

g¬rl¬k Merkezi
I·ki kütle m1 ve m2 bir kald¬raçta dayanak noktas¬ndan d1 ve d2 uzakl¬kta yerleşsin.
Kald¬rac¬n dengede kalmas¬için gerek ve yeter koşul d1 m1 = d2 m2 olmas¬d¬r.

Aşa¼g¬daki şekilde oldu¼

gu gibi dayanak noktas¬orijin olan, yatay koordinat eksenli kald¬raç
ile iyi bir matematiksel model oluşturabiliriz.

7.12 Şekil
Bu durumda m1 in x1 koordinat¬x1 = d1 dir, m2 nin x2 koordinat¬x2 = d2 dir. Denge
durumunda
x1 m1 + x2 m2 = 0
d¬r. Bilindi¼gi gibi m kütlesi ile bir noktadan olan uzakl¬g¼¬n çarp¬m¬ moment olarak
adland¬r¬l¬r. Benzer şekilde m1 ; m2 ; :::; mn kütleleri x1 ; x2 ; :::; xn noktalar¬nda x-ekseni
boyunca uzanm¬ş ise momentlerin toplam¬

n
X
M = x1 m1 + x2 m2 + ::: + xn mn = xi mi
i=1

dir.

7.13 Şekil
Özel durumlar d¬ş¬nda bu sistemin dengelendi¼gini düşünmemeliyiz. Böyle bir sistem her-
hangi bir noktada dengelenebilir. Sistemi dengede tutan dayanak noktas¬nedir? Araşt¬rd¬g¼¬m¬z
koordinata x dersek buna göre toplam moment s¬f¬r olmal¬d¬r, yani

(x x1 ) m1 + (x x2 ) m2 + (x x3 ) m3 = (x4 x) m4 + ::: +
(xn 1 x) mn 1 + (xn x) mn

veya
x1 m1 + x2 m2 + ::: + xn mn = xm1 + xm2 + ::: + xmn :
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 47

buradan x çekersek
P
n
xi mi
M
x= = i=1
Pn
m
mi
i=1

elde ederiz. Kütle merkezi x denge noktas¬d¬r. Dikkat ediniz ki kütle merkezini bulmak
için orijine göre toplam moment, toplam kütleye bölünür. Benzer olarak düzlemsel bölgeye
yerleştirilmiş bir sistem içinde x ve y kütle momentleri hesaplan¬r. Bu konu birinci s¬n¬fta
…zik ve analiz derslerinde incelenmişti, biz şimdi iki katl¬integrallerde inceleyece¼
giz.

Düzlemsel bir bölgede (x1 ; y1 ) ; (x2 ; y2 ) ; :::; (xn ; yn ) noktalar¬na m1 ; m2 ; :::; mn kütleleri
s¬ras¬yla yerleştirilsin. y-eksenine ve x-eksenine göre toplam momentler
n
X n
X
My = xk mk ; Mx = yk mk
k=1 k=1

ile verilsin. Denge noktas¬n¬n koordinatlar¬(x; y)

P
n P
n
xk mk yk mk
My k=1 Mx k=1
x= = Pn ; y= = Pn
m m
mk mk
k=1 k=1

ile verilir. xy-düzleminde D bölgesindeki levhan¬n yo¼

gunlu¼
gu (x; y) ise kütle merkezinin
koordinatlar¬

RR RR
x (x;y)dA y (x;y)dA
My
x= m = RR
D
; y= Mx
m = RR
D

(x;y)dA (x;y)dA
D D

ile verilir.

7.4.1 Örnek: Birinci çeyrekte, y = 2x; x = 1 do¼grular¬ ve x-ekseni ile s¬n¬rl¬ üçgensel
bölgedeki levhan¬n yo¼
gunlu¼
gu (x; y) = 6x+6y+6 ise bu levhan¬n kütle merkezini bulunuz.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 48

Çözüm:

7.14 Şekil
Önce üçgensel bölgeye yerleşmiş levhan¬n kütlesini hesaplayal¬m.

R1 2x
R R1 2x
R
m = (x; y) dydx = (6x + 6y + 6) dydx
0 0 0 0
R1 2x R1
= 6xy + 3y 2 + 6y 0
dx = 24x2 + 12x dx
0 0
1
= 8x3 + 6x2 0
= 14

x - eksenine göre moment:

R1 2x
R R1 2x
R
Mx = y (x; y) dydx = 6xy + 6y 2 + 6y dydx
0 0 0 0
R1 y=2x R1
= 3xy 2 + 2y 3 + 3y 2 y=0
dx = 28x3 + 12x2 dx
0 0
4 1
= 7x + 4x3 0 = 11

Benzer olarak y-eksenine göre moment:

R1 2x
R
My = x (x; y) dydx = 10
0 0

My 10 Mx
elde ederiz. Böylece x = m = 14 = 57 ; y = m = 11
14 olarak bulunur.

7.4.2 A¼g¬rl¬k Merkezi : Bir nesnenin yo¼ gunlu¼gu sabit ise x ve y için verilen formüllerde
pay ve paydadaki sabit yo¼ gunluk sadeleşir, böylece x ve y deki yerine 1 al¬narak elde
edilen kütle merkezlerine a¼
g¬rl¬k merkezi denir.

7.4.3 Örnek: Birinci çeyrekte, y = x2 parabolü ve y = x do¼ grusunun s¬n¬rlad¬g¼¬bölgeye

yerleştirilmiş homojen (sabit yo¼
gunluklu) levhan¬n a¼
g¬rl¬k merkezini bulunuz.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 49

Çözüm:
1
R1 Rx R1 y=x R1 x2 x3 1
m = 1dydx = [y]y=x2 dx = x x2 dx = = ;
0 x2 0 0 2 3 0 6
y=x 1
R1 Rx R1 y 2 R1 x 2
x 4
x3
x5 1
Mx = ydydx = dx = dx = = ;
0 x2 0 2 y=x2 0 2 2 6 10 0 15
R1 Rx R1 R1 3 4 1
y=x x x 1
My = xdydx = [xy]y=x2 dx = x2 x3 dx = =
0 x2 0 0 3 4 0 12

olarak m; Mx ve My bulunur. Buradan

1 1
My 12 1 Mx 15 2
x= = 1 = ; y= = 1 =
m 6
2 m 6
5
1 2
dir; yani (x; y) = 2; 5 elde ederiz.

7.15 Şekil

Uyar¬: Bilindi¼gi gibi homojen cisim için yo¼ gunluk sabit oldu¼
gundan m = Alan yani
m = A al¬rsak, a¼
g¬rl¬k merkezi için formüller:
ZZ ZZ
1 1
x= xdA; y = ydA
A A
D D

ile verilir.

7.4.4 Örnek: y 2 = 2x + 4; y 2 = 4x + 4 parabolleri ve y = 0 do¼ grusu taraf¬ndan

s¬n¬rlanan bölgeye yerleştirilen homojen levhan¬n a¼
g¬rl¬k merkezini bulunuz.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 50

Çözüm: Önce bölgenin alan¬n¬hesaplayal¬m.

7.16 Şekil
1
(4Z y2 ) 1
(4Z y2 )
Z2 2 Z2 2 Z2
1
A= dxdy = 2 dxdy = 3y 2 + 12 dy = 8br2
2
2 1 2 0 1 2 0
4 (y 4) 4 (y 4)

elde ederiz. Buradan,

1
(4Z y2 )
ZZ Z2 2 Z2 1
(4 y2 )
1 1 1 x2 2

x = xdxdy = xdxdy = dy
A 8 8 2 1 2
2 1 2 4 (y 4)
D 2
4 (y 4)

Z2
1 3 4 3 2 2
= y y + 3 dy =
16 16 2 5
2

2
Bölge simetrik oldu¼
gundan y = 0 d¬r. Böylece (x; y) = 5; 0 bulunur.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 51

7.4 Problemler

1. Köşeleri (0; 0) ; (0; 1) ve (1; 0) noktas¬na yerleştirilen üçgensel bir levhan¬n yo¼
gunlu¼
gu
(x; y) = xy dir. Bu bölgenin kütle merkezini bulunuz.
p
2. x = 1 do¼
grusu, y = x e¼ grisi ve x-ekseni ile s¬n¬rl¬ bölgeye yerleştirilen bir cismin
yo¼
gunlu¼
gu (x; y) = x + y dir. Bu cismin kütle merkezini bulunuz.

3. y = sin x; y = 0; x = 0 ve x = ile s¬n¬rl¬bölgeye yerleştirilen bir cismin yo¼

gunlu¼
gu
her noktada, o noktan¬n x-eksenine olan uzakl¬g¼¬na eşittir. Bu cismin kütle merkezini
bulunuz.

4. Birinci bölgede x2 + y 2 = a2 çemberi ve koordinat eksenleri ile s¬n¬rl¬bölgeye yerleştir-

ilen bir cismin yo¼
gunlu¼
gu (x; y) = xy dir. Bu cismin kütle merkezini bulunuz.

5. x2 +y 2 = 1 çemberinin alt yar¬s¬yla ve x-ekseni ile s¬n¬rl¬bölgeye yerleştirilen bir cismin

yo¼ gu (x; y) = x2 + y 2 dir. Bu cismin kütle merkezini bulunuz.
gunlu¼

6. y = x; x = 1 do¼ grular¬ ve x-ekseni ile s¬n¬rl¬ bölgeye yerleştirilen homojen levhan¬n

kütle merkezini bulunuz.

7. y = x2 ; x = 1 ve x-ekseni ile s¬n¬rl¬ bölgeye yerleştirilen homojen levhan¬n kütle

merkezini bulunuz.

8. x = 3y 2 6y ve x = 2y y 2 parabolleri ile s¬n¬rl¬bölgeye yerleştirilen homojen levhan¬n

kütle merkezini bulunuz.

9. x2 + y 2 = a2 ve x2 + y 2 = b2 (a < b) çemberleri ile s¬n¬rl¬bölgeye yerleştirilen homojen

levhan¬n kütle merkezini bulunuz.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 52

7.5 Eylemsizlik Momenti

Fizikten bildi¼
gimiz gibi kinetik enerji (KE) ; m kütleli bir parçac¬g¼¬n, v h¬z¬ile bir do¼
gru
üzerindeki hareketinde
1
KE = mv 2 (1)
2
Şeklinde tan¬mlan¬r. Bir do¼ gru üzerinde hareket yerine parçac¬k bir eksen etraf¬nda !
aç¬sal h¬z¬ile hareket ederse bunun do¼grusal h¬z¬v = r! olur. Böylece
1 2 1 2
KE = m (r!) = r m !2
2 2
dir. Bu formüldeki r2 m; bu parçac¬g¼¬n eylemsizlik (atalet) momenti olarak adland¬r¬l¬r ve
I ile gösterilir. Buna göre kinetik enerji
1 2
KE = I! (2)
2
olur. (1) ve (2) formüllerinden, dairesel harekette ki bir kimsenin eylemsizlik momenti
do¼
grusal harekette ki bir kimsenin kütlesine benzer bir rol oynar.

7.17 Şekil

Düzlemde m1 ; m2 ; :::; mn kütleli n parçac¬g¼¬n L do¼

grusundan r1 ; r2 ; :::; rn uzakl¬kta yer
almas¬yla oluşan sistemde L ye göre eylemsizlik momenti,
n
X
I = m1 r12 + m2 r22 + ::: + mn rn2 = mk rk2
k=1

ile verilir. Di¼

ger bir deyişle her bir kütlenin eylemsizlik momentlerinin toplam¬d¬r. Şimdi
xy-düzleminde D bölgesine yerleştirilmiş (x; y) yo¼ gunluklu levhay¬gözönüne alal¬m. I·l-
gili toplamlar¬n limitleri al¬narak eylemsizlik momenti için aşa¼g¬daki formüller elde edilir.
S¬ras¬yla x-eksenine göre, y-eksenine göre ve orijine göre (bazen z-eksenine göre olarak da
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 53

adland¬r¬l¬r) eylemsizlik momentleri:

ZZ ZZ
Ix = y 2 (x; y) dA; Iy = x2 (x; y) dA;
D D

ZZ
Io = Iz = x2 + y 2 (x; y) dA = Ix + Iy
D

dir.

7.5.1 Örnek: Örnek 7.4.1 deki levhan¬n x; y ve orI·jine göre eylemsizlik momentlerini
bulunuz.

Çözüm:
R1 2x
R R1 2x
R
Ix = y 2 (x; y) dydx = 6xy 2 + 6y 3 + 6y 2 dydx
0 0 0 0
y=2x
R1 3 R1
= 2xy 3 + y 4 + 2y 3 dx = 40x4 + 16x3 dx
0 2 y=0 0
5 1
= 8x + 4x4 0 = 12:

Benzer şekilde y-eksenine göre

R1 2x
R 39
Iy = x2 (x; y) dydx =
0 0 5

gine göre orI·jine göre eylemsizlik momenti Io = Ix + Iy

elde ederiz. Ix ve Iy bilindi¼
denkleminden
39 99
Io = 12 + =
5 5
olarak bulunur.

Uyar¬: (x; y) yo¼ gunluklu bir levha D bölgesinde ise, bölge içinde olmayan bir l do¼
grusuna
olan uzakl¬k d (x; y) ise bu l do¼
grusuna göre eylemsizlik momenti

ZZ
Il = (x; y) d2 (x; y) dA
D

dir

7.5.2 Örnek: y 2 = 4x parabolü ile x = 4 do¼

grusu taraf¬ndan s¬n¬rlanan homojen levhan¬n
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 54

y= 4 do¼
grusuna göre eylemsizlik momentini hesaplay¬n¬z.

Çözüm: Levha üzerinden al¬nan bir B (x; y) noktas¬n¬n y = 4 do¼ grusuna göre uzakl¬g¼¬
d = y + 4 ile verilir. Do¼
gru denklemi 0x + y + 4 = 0 oldu¼
gundan

jax + by + cj jy + 4j
d (x; y) = p =p = jy + 4j
2
a +b 2 02 + 12
ile verilir.

7.18 Şekil
Dolay¬s¬yla

Z
y=4 Z
x=4 Z
y=4 Z
y=4
2 2 y2 y2 2
I= (y + 4) dxdy = (y + 4) 4 dy = 2y 3 + 32y + 64 dy = 45
4 4 5
y= 4 x= y2 y= 4 y= 4
4

dir..
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 55

7.5 Problemler

1. a=2 x a=2 ve b=2 y b=2 eşitlikleri ile belirlenen levhan¬n Iz momentini

bulunuz.
2
2. x2 + (y R) R2 ile verilen dairesel levhan¬n Iz momentini bulunuz.

3. 0 y 2 2x ve x 0 eşitlikleri ile belirlenen üçgensel levhan¬n Iy momentini

bulunuz.

4. y = x2 ; y = 2 ve x = 2 do¼grular¬taraf¬ndan s¬n¬rlanan bölgeye yerleştirilen homojen

bir levhan¬n x-eksenine göre eylemsizlik momentini bulunuz.

5. y + 2 = 2; y = 2 ve x = 2 do¼
grular¬ taraf¬ndan s¬n¬rlanan üçgenin x-eksenine göre
eylemsizlik momentini bulunuz.

6. y 2 = ax parabolü ve x = a do¼ grusu taraf¬ndan s¬n¬rlanan bölgeye yerleştirilen homojen

bir levhan¬n 0 (0; 0) noktas¬na göre eylemsizlik momentini bulunuz.

7. x = y 2 ve x = 2y y 2 parabolleri taraf¬ndan s¬n¬rlanan bölgeye yerleştirilen ve her

(x; y) noktas¬ndaki yo¼
gunlu¼
gu (x; y) = y +1 olan bir levhan¬n x-eksenine göre eylemsizlik
momentini bulunuz.

8. R yar¬çapl¬daire şeklindeki bir levhan¬n daire merkezine göre eylemsizlik momentini

bulunuz.

9. r2 = a2 cos 2 e¼
grisi taraf¬ndan s¬n¬rlanan bölgeye yerleştirilen homojen levhan¬n kutup
noktas¬na göre eylemsizlik momentini bulunuz.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 56

7.6 I·ki Katl¬I·ntegraller I·çin Ortalama De¼

ger Teoremi
ZZ
xy düzleminde kapal¬ ve s¬n¬rl¬ bir D bölgesi üzerinde dA pozitif bir alana sahip ve
D
f (x; y) fonksiyonu D üzerinde sürekli olsun. Bu durumda f in bu bölgede (x1 ; y1 ) ve
(x2 ; y2 ) noktalar¬nda minimum ve maksimum de¼gerleri vard¬r. Yani her (x; y) 2 D için

f (x1 ; y1 ) f (x; y) f (x2 ; y2 )

dir. ZZ
A= dA
D

ile gösterirsek ve D üzerindeki bu eşitsizlik integre edilirse,

ZZ ZZ ZZ
f (x1 ; y1 ) A = f (x1 ; y1 ) dA f (x; y) dA f (x2 ; y2 ) dA = f (x2 ; y2 ) A
D D D

elde ederiz. Böylece, ZZ

1
f= f (x; y) dA
A
D

de¼
geri D üzerinde f in maksimum ve minimum de¼
gerleri aras¬nda olur, yani

f (x1 ; y1 ) f f (x2 ; y2 )

dir.

Düzlemdeki D bölgesi ba¼

glant¬l¬d¬r, yani herhangi iki noktas¬n¬ x = x (t) ve y = y (t)
(0 t 1) sürekli parametrik e¼ grileri ile D de birleştirebiliriz. Şimdi aşa¼
g¬daki teoremi
verelim.

7.6.1 Teorem (I·ki Katl¬ I·ntegraller I·çin Ortalama De¼ ger Teoremi): xy düzle-
minde kapal¬, s¬n¬rl¬ve ba¼
glant¬l¬D bölgesi üzerinde f (x; y) fonksiyonu sürekli ise
ZZ
f (x; y) dA = f (x0 ; y0 ) (D bölgesinin alan¬)
D

olacak şekilde D bölgesinde en az bir (x0 ; y0 ) 2 D noktas¬vard¬r.

Bu ifade tek de¼gişkenli fonksiyonlar için ortalama de¼ger teoremine oldukça benzerdir. Tek
de¼
gişkenli fonksiyonlardaki [a; b] aral¬g¼¬yerine xy düzlemindeki D bölgesi gelmiştir.

Teoremden de kolayca görülece¼gi gibi D kümesi üzerinde integrallenebilir bir f (x; y)

fonksiyonunun ortalama de¼
geri
ZZ
1
f= f (x; y) dA
D nin alan¬
D
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 57

dir. D üzerinde f (x; y) 0 ise z = f (x; y) yüzeyinin alt¬nda ve D üzerinde uzanan kat¬
cisim için hacim D taban¬n¬n alan¬ile, f sabit yüksekli¼
ginin çarp¬m¬na eşittir.

Ço¼
gunlukla bu ifade D üzerinde f (x; y) fonksiyonunun iki katl¬ integralinin ortalama
de¼
geri olarak ifade edilir.

7.6.2 Örnek: (0; 0) ; (1; 0) ve (1; 1) noktalar¬n¬ birleştiren T üçgeni üzerinde f (x; y) =
x2 + y 2 fonksiyonunun T bölgesi üzerindeki noktalarda yaklaş¬k ortalamas¬n¬bulunuz.

Çözüm:

.18 Şekil
1
T nin alan¬= 2

Z y=x
x=1 Z Z
x=1 y=x
1 2 2 y3
f = 1 x +y dydx = 2 x2 y + dx
2
3 y=0
x=0 y=0 x=0
Z
x=1 x=1
x3 x4 2
= 2 x3 + dx = 2 =
3 3 x=0 3
x=0

olarak bulunur.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 58

7.6 Problemler

1. f (x; y) = sin (x + y) fonksiyonunun B = f(x; y) : 0 x ; 0 y g bölgesi üz-

erindeki ortalama de¼gerini hesaplay¬n¬z.

2. x2 + y 2 a2 ; x 0 ve y 0 çeyrek dilimindeki noktalardan x + y = 0 do¼

grusuna olan
ortalama uzakl¬g¼¬bulunuz.

3. Aşa¼
g¬daki fonksiyonlar ve bunlar¬n tan¬mlad¬g¼¬bölgeler üzerinden ortalama de¼
gerlerini
bulunuz.
(a) x2 ; D = f(x; y) j a x b; c y dg

(b) x2 + y 2 ; D = f(x; y) j 0 x a; 0 y a xg

1 p
(c) ; D = (x; y) j 0 x 1; x2 y x
x

(d) xy; D = f(x; y) j 0 x 2; 0 y xg

7.7 Yüzey Alan¬Hesab¬

7.8 Dönel Cismin Hacmi
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 59

8 Kutupsal Koordinatlarda I·ki Katl¬I·ntegraller

Bazen kutupsal koordinatlarda integral hesaplamak çok daha kolay olabilir. Bu k¬s¬mda
kutupsal denklemlerde verilen bölgelerin üzerinde iki katl¬integral hesaplamalar¬n¬n nas¬l
yap¬laca¼
g¬n¬verece¼
giz.

8.1 Kutupsal Koordinatlarda I·ki Katl¬ I·ntegral Hesab¬

xy-düzleminde D bölgesi üzerinde bir fonksiyonun iki katl¬ integralini tan¬mlayaca¼ g¬z.
Bilindi¼gi gibi dik koordinat sisteminde x ve y eksenlerine paraleller çizerek bölgeyi do¼
gal
bir şekilde bölerek iki katl¬ integral hesaplam¬şt¬k. Şimdi kutupsal koordinatlar¬n temel
de¼
gişkenleri r ve ya ba¼ gl¬olarak bölgeyi do¼
gal olarak bölece¼giz.

Kabul edelim ki f (r; ) fonksiyonu D bölgesinde = ve = ¬ş¬nlar¬ile r = g1 ( ) ve

r = g2 ( ) sürekli e¼
grileri aras¬nda tan¬mlanm¬ş olsun. Böylece bölgeyi

D = f(r; ) : ; g1 ( ) r g2 ( )g

ile belirleyebiliriz. Q bölgesi ise 0 r a ve aras¬ndaki bölge olsun. Buna

göre aşa¼g¬daki şekli çizebiliriz.

8.1 Şekil
Q bölgesi ¬ş¬nlar ve dairesel yaylarla bölünsün. Dairesel yaylar O merkezli ve r =
a
m olmak üzere r; 2 r; :::; m r yar¬çapl¬ yaylard¬r. Iş¬nlar ise = ( m0 ) olmak
0
üzere = ; = + ; = + 2 ; :::; = + m = d¬r. Q bölgesinin bu
parçalan¬ş¬ndaki her bir parça kutupsal dikdörtgen olarak adland¬r¬l¬r. Bu bölge içindeki
D bölgesi içindeki kutupsal dikdörtgenlerin alan¬ A1 ; A2 ; :::; An olsun. Bunlar¬n
merkezlerini de (rk ; k ) olarak adland¬ral¬m. Bu nokta, Ak bölgesinin ortas¬ndan geçen
¬ş¬n¬n ortas¬ndaki noktad¬r. Bu durumda toplam form:
n
X
Sn = f (rk ; k) Ak (1)
k=1
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 60

ile verilir. f , D bölgesi üzerinde sürekli ise r ve s¬f¬ra giderken bu parçalanm¬ş

bölgeleri küçülterek limit al¬rsak bu toplam D bölgesi üzerinden f fonksiyonunun iki katl¬
integralini verir: ZZ
lim Sn = f (r; ) dA
n!1
D

ile gösterilir. Şimdi Sn deki Ak n¬n nas¬l hesaplanaca¼

g¬n¬araşt¬raca¼
g¬z.

8.2 Şekil
r
Ak n¬n iç yay s¬n¬r¬ rk 2 ; d¬ş yay s¬n¬r¬ ise rk + 2r dir. Dolay¬s¬yla Ak n¬n
alan¬n¬büyük parçadan küçük parçay¬ç¬kartarak bulabiliriz. Buna göre,
2
1 r
Büyük parça : 2 rk +
2
2
1 r
Küçük parça : 2 rk
2
Büyük parça-Küçük parça : Ak

olmak üzere;
( )
2 2
r r
Ak = rk + rk
2 2 2

= (2rk r) = rk r
2
elde ederiz. Denklem (1) de bu sonucu yerine koyarsak,
n
X
Sn = f (rk ; k ) rk r
k=1
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 61

elde ederiz. Fubini teoremini de kullanarak,

ZZ Z= r=g
Z2 ( )
f (r; ) dA = f (rk ; k ) rdrd
D = r=g1 ( )

buluruz.

Dik koordinatlarda integrallerde kullan¬lan yöntemler kutupsal koordinatlarda da kul-

lan¬l¬r.

8.1.1 Kutupsal Koordinatlarda I·ntegral Almada I·şlem Ad¬mlar¬

ZZ
f (r; ) dA integralinin D bölgesi üzerinden kutupsal koordinatlarda ad¬m ad¬m nas¬l
D
hesaplanaca¼g¬n¬bir örnek üzerinde görelim.
1. Bölge çizilir ve s¬n¬rlar¬belirlenir.

8.3 Şekil
p p p
2. L ¬ş¬n¬ bölgeye y = 2 veya y = r sin = 2 ise, r = 2 csc do¼ grusundan girer;
r = 2 yay¬ndan ç¬kar. D bölgesini belirlemek için aç¬s¬L ¬ş¬n¬n¬n x-ekseniyle yapt¬g¼¬aç¬
ile belirlenir.

8.4 Şekil
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 62

3. I·ntegralin s¬n¬rlar¬n¬bulmak için bölgenin hangi de¼

gerleri aras¬nda çizildi¼
gini be-
lirlemeliyiz. Burada
y = x ) r sin = r cos
olmas¬nedeniyle birinci bölgede sin ve cos de¼
gerleri birbirine eşit olan de¼
geri 4 oldu¼
gun-
dan = 4 olmal¬d¬r.

8.5 Şekil

4. Bu sonuçlara göre

ZZ Z= 2 Z
r=2

f (r; ) dA = f (r; ) rdrd

p
D =4 r= 2 csc

elde edilir.

8.1.2 Örnek: r = 1 + cos kardiodinin içinde r = 1 çemberinin d¬ş¬ndaki bölge üzerinden

f (r; ) fonksiyonunun integralini hesaplay¬n¬z.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 63

Çözüm:

Z2 Z
1+cos

f (r; ) rdrd
2
1
8.6 Şekil

8.2 Kutupsal Koordinatlarda I·ki Katl¬I·ntegral Uygula-

malar¬
Bu k¬s¬mda önce kutupsal koordinatlarda alan formüllerini vererek, di¼
ger uygulamalar
içnde örnekler verece¼
giz.

8.2.1 Kutupsal Koordinatlarda Alan

Kutupsal koordinat düzleminde D s¬n¬rl¬ve kapal¬bölgesinin alan¬

ZZ
A= rdrd
D

ile verilir.

8.2.2 Örnek: r2 = 4 cos 2 lemniskat e¼

grisinin s¬n¬rlad¬g¼¬bölgenin alan¬n¬bulunuz.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 64

Çözüm:

8.6 Şekil
Dört bölge ayn¬oldu¼
gundan
p p
Z4 4Z
cos 2 Z4 r= 4 cos 2
r2
A = 4 rdrd = 4 d
2 r=0
0 0 0

Z4
= 4 2 cos 2 d = 4 sin 2 ]04 = 4
0

bulunur.

8.2.3 Dik Koordinat Sistemindeki I·ntegralden Kutupsal Koordinatlara Geçmek

Bunun için işlem ad¬mlar¬n¬s¬ras¬ile verelim:

(1) x = r cos ; y = r sin ve dxdy yerine rdrd yaz¬l¬r.
(2) D bölgesinin s¬n¬rlar¬kutupsal s¬n¬rlara dönüştürülür.

ZZ ZZ
f (x; y) dxdy = f (r cos ; r sin ) rdrd
D G

Burada G; kutupsal koordinatlarda integral bölgesini göstermektedir. Burada aç¬kça

görülece¼
gi gibi dxdy sadece drd ile yer de¼
giştirmez; rdrd ile yer de¼
giştirir. Bunun
nedenini konunun baş¬nda aç¬klam¬şt¬k.

8.2.4 Örnek: Birinci çeyrekte, x2 + y 2 = 1 çemberinin s¬n¬rlad¬g¼¬ plakan¬n yo¼

gunlu¼
gu
(x; y) = 1 ise bu plakan¬n orjine göre eylemsizlik momentini bulunuz.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 65

Çözüm:

8.7 Şekil
Kartezyen koordinatlarda integralin de¼
geri
p
Z1 1Z x2

x2 + y 2 dydx
0 0

dir. y ye göre integral al¬rsak

0 1
Z1 p
3
1 x2 2
@x2 1 x2 + A dx
3
0

elde ederiz. Bu integral görüldü¼

gü gibi biraz karmaş¬kt¬r. Bu integrali kutupsal koordi-
natlarda çözmek daha kolay olabilir.
x = r cos ; y = r sin ve dxdy yerine rdrd koyarsak
p
Z1 1Z x2 Z2 Z1
2 2
x +y dydx = r2 rdrd
0 0 0 0

Z
2 r=1 Z2
r4 1
= d = d =
4 r=0 4 8
0 0

bulunur. Baz¬ integrallerin hesab¬nda kutupsal koordinatlar¬ kullanmak oldukça önemli

kolayl¬k sa¼
glar.
p
8.2.5 Örnek: D = (x; y) : x ekseni ve 0 y 1 x2 olmak üzere
ZZ
2 2
ex +y dydx
D

integralini hesaplay¬n¬z.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 66

Çözüm:

8.8 Şekil

ZZ Z Z1 Z 1
x2 +y 2 2 1 r2
e dydx = er rdrd = e d
2 0
D 0 0 0
Z
1
= (e 1) d = (e 1)
2 2
0

bulunur.

8.2.5 Örnek: Üstten z = 4 x2 y 2 paraboloidi, alttan z = 0 düzlemi taraf¬ndan

s¬n¬rlanan bölgenin hacmini bulunuz.

Çözüm: Paraboloidin z = 0 düzlemi ile arakesiti

0=4 x2 y 2 ) x2 + y 2 = 4

çemberidir. Buradan D integrasyon bölgesi bu çemberin iç bölgedir.

2
-2
-2 -1
-1
00
1 1
2
2
-2 y
x

z -4

8.9 Şekil : z = 4 x2 y 2 yüzeyi ve z = 0 düzlemi

Hacim p
ZZ Z2 4Z x2

V = zdxdy = 4 x2 y 2 dydx
p
D 2 4 x2
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 67

olacakt¬r. Kutupsal koordinatlara geçersek, x2 + y 2 = 4 çemberinin kutupsal koordinat-

lardaki gösterimi r = 2 olaca¼
g¬ndan 0 r 2 aras¬nda 0 2 garas¬ndaki bölgeyi
tarar. Buna göre

Z
2 Z
r=2 Z
2
r=2
1 4
V = 4 r2 rdrd = 2r2 2 d
4 r=0
0 r=0 0
Z
2

= (8 4) d = 4 2 = 8 br3
0

elde edilir.
s. pehlivan analiz ¬v ders notlar¬ 68

8.2 Problemler

1. Birinci bölgede, r = 2 çemberinin

ZZ d¬ş¬nda ve r = 2 (1 + cos ) kardiyoidinin içinde
bölge R ile gösterilmek üzere, sin d integralini hesaplay¬n¬z.
R

2. r = 3 sin e¼grisinin yapraklar¬taraf¬ndan s¬n¬rlanan bölgenin toplam alan¬n¬iki katl¬

integral yard¬m¬yla hesaplay¬n¬z.
p
Z1 1Z x2
3=2
3. x2 + y 2 dydx integralini kutupsal koordinatlar yard¬m¬yla hesaplay¬n¬z.
1 0

4. r = a (1 + cos ) e¼ grisi taraf¬ndan s¬n¬rlanan bölgeye yerleştirilen homojen levhan¬n

a¼
g¬rl¬k merkezini bulunuz.

5. r = a çemberi, = ve = do¼ grular¬taraf¬ndan s¬n¬rlanan bölgeye yerleştirilen

homojen levhan¬n a¼
g¬rl¬k merkezini bulunuz.