B

BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

© Bu kitapta yayınlanan yazı ve grafiklerin her hakkı mahfuzdur. Sektörel Fuarcılık Ltd. Şti’nin yazılı izni
alınmadan, kaynak gösterilerek de olsa iktibas edilemez. Bildirilerin bütün sorumluluğu yazarlarına, ilanların
sorumluluğu ilan sahiplerine aittir.

© All rights reserved. No parts of this publication may be reproduced in any form or by any means, whether
as a source without the consent of the Sektörel Fuarcılık Ltd. Şti. The responsibility of all presentations and
ads belong to their authours and owners.

Sektörel Fuarcılık Ltd. Şti.

Balmumcu Bahar Sok. No: 2/13
Beşiktaş/İstanbul
Tel : (0212) 275 83 59
Faks : (0212) 211 38 50
web sitesi : www.sektorelfuarcilik.com

Baskı ve Cilt / Özgün Ofset

4. Levent / Tel: (0212) 280 00 09

II
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

ÖNSÖZ

Değerli katılımcılar,

1994 yılından beri düzenli olarak her yıl gerçekleştirilen ve istikrarlı ve güvenilir bir etkinlik olan “Uluslararası
Enerji ve Çevre Fuarı ve Konferansları (ICCI®)” yalnızca ülkemizde değil, uluslararası alanda da en önemli
enerji ekinliklerinden birisi haline gelmiştir.

Bu yıl 16’ncı kez düzenlenen ICCI®, sektör sorunlarının ve çözüm önerilerinin tartışılması ve enerji üretim
teknolojisindeki yeni gelişmeler ve uygulamalar hakkında bilgi ve tecrübe paylaşımına imkan sağlaması
bakımından, sektör temsilcilerini bir araya getiren önemli bir platformdur. Konferans ve fuar süresince sunulacak
bildirilerin, yapılacak konuşmaların ve diyalog ortamının bu manada yararlı olacağına inanıyorum.

ICCI her geçen sene biraz daha gelişen, büyüyen ve dünyaya daha çok entegre olan Türkiye enerji sektöründeki
gelişmelere paralel olarak daha fazla uzmanı, bilim adamını ve sanayiciyi bir araya getirmek suretiyle enerji
alanında adeta bir “enformasyon terminali” hüviyetine kavuşmuştur. 3 gün sürecek olan konferans süresince
kamudan, özel sektörden ve sivil toplum örgütlerinden katılımcıların bu enformasyon terminalinde bilgi
geliştirmelerine ve paylaşımına tanıklık edeceğiz.

Konferans bildirilerinin toplandığı bu kitap, “ICCI® 2010 enerji enformasyon terminalinde” gündeme gelecek
olan değerli görüşlerin toplandığı önemli bir referans belge özelliğindedir.

Bu çerçevede, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ve Çevre ve Orman Bakanlığı’nın himayelerinde, Avrupa
Kojenerasyon Birliği (Cogen Europe), WADE (World Alliance for Decentralized Energy), REC (Bölgesel Çevre
Merkezi), ASME (American Society of Mechanical Engineering), Türkiye Kojenerasyon Derneği, Elektrik
Üreticileri Derneği, Rüzgar Enerjisi Santralleri Yatırımcıları Derneği, Hidroelektrik Santralleri Sanayi İşadamları
Derneği,Türkiye Rüzgar Birliği teknik destekleriyle, Sektörel Fuarcılık tarafından düzenlenen bu konferansın
ve fuarın ülkemiz enerji ve çevre sektörleri için oldukça önemli ve yararlı olduğuna inanıyor, destekleyen ve
organizasyonda emeği geçen herkesi kutluyorum.

Selahattin ÇİMEN
ICCI® 2010 Organizasyon ve Danışma Komitesi Başkanı

III
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

GİRİŞ

Bir ICCI Bildiri Kitabı’nda daha sizlere merhaba demenin, bundan sonraki sayfalarda göreceğiniz birbirinden
değerli uzmanların, birbirinden değerli çalışmalarını bir araya getiren bu kıymetli eserin önsözünde birkaç söz
söyleyebilmenin mutluluğunu yaşayarak sizleri selamlıyorum.

Her ne kadar giriş yazısını yazmak bana düşse de; bu yazıyı okurken beni, yanımda Türkiye ve dünyanın
konusunda en ünlü uzmanları ile kapınıza sizi ziyarete gelmiş bir heyetin adına o ilk merhabayı diyen
bireyi olarak hayal etmenizi isterim. Bu sebeple, öncelikle ICCI ailesinin bu değerli eserine katkıda bulunan
uzmanlara, bu değerli görüşlerinden ve çalışmalarından dolayı teşekkürü bir borç bilirim. Bu bildiri kitabımız
sizlerin başarısıdır, sizlerin tarihe düştüğü nottur.

Evet, kitaplar ve yazılı kaynaklar sadece harfler, kelimeler, cümleler bütünü değil, aynı zamanda tarihe düşülen
notlardır. İnanıyorum ki, ICCI® 2010 Bildiriler Kitabı da 2010 yılında enerji sektörümüzün tarihimize düştüğü en
önemli virgüldür, nottur.

Enerji sektörümüzün geçmişini daha iyi değerlendirmemizi, geleceğimizi daha net görebilmemizi sağlayacağını
umduğum elinizdeki kitap, uzmanlar tarafından uzun incelemeler sonucunda seçilmiş, konusunda en başarılı
kişilerin fikirlerinin ve önerilerinin damıtılmış bir derlemesi, bir resmidir.

İnanın, eğer enerji sektörünü etraflıca resmetmek mümkün olsaydı, onu olanca genişliği ile; mikro seviyeden
makro bakışına, sorunlarından çözüm önerilerine, tarihinden muhtemel geleceğine, dört boyutlu olarak bu
bildiri kitabımız resmetmiş olurdu.

Dolayısıyla derinliği ile; bazen geniş bir bakış açısı, bazen dar bir alana odaklanması, renkliliği, durgunluğu,
canlılığı ve çok sesliliği ile enerji sektörümüzün 2010 yılındaki en iyi resmini size sunuyoruz.

Gerek yerli, gerek yabancı uzmanlar ile, yenilenebilir kaynaklardan fosil yakıtlara, Türkiye’nin stratejilerinden
küresel dönüşümlere, yapısal konulardan altyapı sistemlerine ve daha buraya sığdırmakta zorlanacağım bir
çok konuyu bir araya getirebilmiş bir resim bu…

Bu sebeple, elinizdeki esere sadece bir diğer konferans bildiri kitabı olarak değil, yılın enerji kitabı, yılın enerji
resmi, yılın enerji fotoğrafı olarak bakmanızı istirham ediyor, geleceğinizin de bu kitaptaki bildiriler kadar farklı,
dolu ve enerjik geçmesini diliyorum. Sizleri de, önümüzdeki senelerde ICCI ailemizde görmeye ve tarihe birlikte
not düşmeye davet ediyorum.

Saygılarımla

Süleyman Bulak
Sektörel Fuarcılık Ynt. Krl. Bşk.

IV
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

İÇİNDEKİLER / INDEX

Enerji Taşımacılığı Açısından Boğazların Önemi ve Alternatifleriyle Değerlendirilmesi

A. Beril TUĞRUL
1-4

A100-H ABB’s New Turbocharger Generation For High-Speed Applications

A. Muaffak ÖZDİL - Thomas KNUESEL
5

Türkiye’de Enerji Sorunu ve Sorunun Arz Tarafından Çözümünde Gündemde Olan İki Başlık:
Nükleer Enerji ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları
Adem AYIK
6-12

Use Of Renewable Energies For Wheat Crop Production in Iran: A Case Study From Golestan Province
13-17
Ali MOHAMMADI - Shahin RAFIEE

Enerji Koridoru ve Terminali Olarak Türkiye’nin Rolü

18-21
Andaç Batur ÇOLAK - Prof. Dr. Mustafa İLBAŞ

How Can A Cooling System Be Reliable and Environmentally Sustainable?

22-25
Andras BACZONI - Serkan ANLAROGLU - Tolga ERCAN

Sera Gazı Beyanlarının Validasyonu ve Verifikasyonu

Anıl SÖYLER
26-29

“Enerji Verimliliği Strateji Belgesi” ve Yapılması Gerekenler

30-31
Arif KÜNAR

Hızla Gelişen Endüstri - Enerji Depolama Sistemleri

32-36
Ayla TUTUŞ

Hidrojen Üretiminde Yeni Nesil Nükleer Reaktörlerin Statüsü

37-40
B. Gül GÖKTEPE - Tunç ALDEMİR

Atıktan Enerjiye Giden Yolda Mevcut Yasal Düzenlemeler, Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri
Beril Pınar TANDOĞAN
41-44

Karadeniz Bölgesindeki Mevcut ve İnşaası Planlanan HES Projelerinde Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri
Beril Pınar TANDOĞAN
45-49

High-Efficiency Combined Cycle Applications With New LM6000 Aeroderivative Gas Turbines
50-51
Bülent MEHMETLİ - Edward WACEK

Dry Low Emissions Technology For LMS100 Aeroderivative Gas Turbine

52-53
Bülent MEHMETLİ - Daniel LOERO - Warren FERGUSON

TSAD Projesi Kapsamında Termik Santral Çevrelerinde Bölge Isıtma Potansiyelleri

Cengiz GÜNGÖR
54-57

Evolution In Gas Turbine Requirements A Customer Focussed Approach

Christian ENGELBERT- Batu GÖKER
58-62

Güneş Elektriği Sistemlerinde Türkiye İçin Öncelikler 63-66

Deniz Selkan POLATKAN

Kısa Süreli Rüzgar Enerjisi Tahminleri ve Ülkemiz İçin Önemi

Dolunay GÜÇLÜER
67-76

Challenges And Opportunities For Wind Plant Interconnections Worldwide

Donna OIKARINEN - Narend REDDY - Werner ZOSKE 77-81

Evsel Kaynaklı Arıtma Çamurlarının Biyogaz Üretiminde Kullanımının Değerlendirilmesi

Durmuş KAYA - Volkan ÇOBAN - Selman ÇAĞMAN- 82-85
Alptekin YAĞMUR - Mustafa TIRIS - Fehmi AKGÜN

V
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Dünyada Biyoyakıtlara İlişkin Kamu Politikaları

E.Emrah HATUNOĞLU - Kubilay KAVAK
86-90

Enerji Sektöründe Proje Lojistiği Uygulamaları: Türkiye için Bir Vaka Çalışması
Emre ELDENER - Prof. Dr. Okan TUNA
91-93

Konya İlinde Biyogaz Üretim Potansiyeli Araştırma Projesi

Erdal BAŞTAN - Nuri KUNT - Hülya ŞEVİK 94-100

Atık Yağların Yönetimi

Dr. Erol METİN - Aydın ÖZBEY 101-105

Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Etkin Kullanımı

Fahrettin TANINMIŞ
106-109

Enerji Yatırımlarında Risk ve Yönetimi

Faruk DAĞLI
110-112

Elektrik Borsası
Av. Fatma ÇİFTLİK 113-114

Buhar Türbinli Kojenerasyon Sistemler ve Şeker Sanayinde Kullanım Tarihçesi

Ferit LEBLEBİCİ
115-118

Atık Geri Kazanım Sisteminde “Sıfır Atık” Yaklaşımı: Türk Telekom Örneği
119-123
Gülşen NİŞLİ

Enerji Şartı Antlaşması Çerçevesinde Uyuşmazlıkların Çözümü

H. Ercüment ERDEM
124-128

Heat Rate Improvement And Emission Reduction In A PC-Fired Boiler Via Combustion Optimization
Harun BİLİRGEN
129-131

Serbest Olmayan Elektrik Tüketicilerinde Rekabet

Hasan Gökalp CİNBİŞ-Feza CARLAK
132-135

TSAD Projesi Kapsamında Atık Enerji ve Termik Santrallerin Atılan Enerji Potansiyelleri 136-140
Yar. Doç. Dr. Hasan Hüseyin ERDEM

Türkiye’nin Jeotermal Kaynak Zenginliği, Yatırım Olanakları, Uygulamalar, Sorunlar ve Çözüm Önerileri
İbrahim AKKUŞ
141-144

Endüstriyel Fanlarda Enerji Verimliliğinin Artırılması

İbrahim ÇAKMANUS -Tuğba AKPINAR
145-147

Kömür-Enerji-Çevre Üçgeninde “Linyit Swot Analizi”

Dr. İlker ŞENGÜLER 148-151

Gönüllü Emisyon Ticareti’nden Türkiye’nin Kazanımları

İzzet ARI 152-154

Combined Heat And Power (CHP): A No-Brainer Contribution To Energy Costs Control,
CO2 Emissions Reduction and Energy Security 155-156
Jayen VEERAPEN

Rüzgar Santrali Projelerinde Proje Finansmanı

Kazım ŞAFAK 157-158

Ecologically Sound Applications Of GE’s Jenbacher Engines and Latest Developments on The J624 Engine
Klaus PAYRHUBER -Martin SCHNEIDER 159-160

Rüzgar Türbini Üretiminde Kompozit Uygulamalar

Kubilay ALPDOĞAN 161-165

VI
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

2012 Öncesi ve Sonrası Gönüllü Karbon Projelerinin Rolü

Lale ÇAPALOV
166-168

Güneş Enerjisi Sektörü ve Fotovoltaik Sistemlerin Şebekeye Bağlantısı

Levent GÜLBAHAR - İsmail Hakkı KARACA
169-173

Yenilenebilir Enerji Yasa Tasarısı ve Çevre Mevzuatı Çerçevesinde,

Atık ve Gazlarından Enerji Üretimi ve Politika Önerileri
M. Ata CEYLAN
174-176

Photovoltaics Versus Concentrated Solar Power

177-180
Dr. Martin STICKEL-Sebastian PETRETSCHEK

21. Yüzyılın Enerji Yönetimi: Akıllı Şebekeler

181-183
Mehmet İMERYÜZ

Enerji Verimliliğinde Isı Yalıtımının Rolü ve XPS ile Optimum Çözümler

Meltem YILMAZ
184-188

Turkey’s Energy Mix and Pipeline Politics

Doç. Dr. Mert BİLGİN
189-191

Management of Distributed Energy Resources

Mete TAŞPINAR
192-193

AB Temiz Enerji Direktifleri

Metin ATAMER
194-195

Grid Connection Of Renewable Energy

Miguel SOBRAL - Andrew JONES
196-199

Hidrojen Enerji Teknolojileri Projeleri ve Unido-Ichet

Mustafa HATİPOĞLU
200-203

The Role of Natural Gas Sector In Turkish Energy Sector

Muzaffer ERTÜRK
204-206

Hidrolik Türbinlerin Verim Artışlarındaki Fayda Analizi

Mücahit SAV -Yrd. Doç. Aydın ÇITLAK
207-209

Enerji Tesisleri İçin Gerekli Olan Taşınmazların Kamulaştırılması

Neşe LEBLEBİCİ
210-213

Flexible Power For Modern Grids

Niklas WÄGAR
214-216

Enerflex’s Sustainable and Profitable Energy Solutions - Polygeneration

Norman HOOGEVEEN
217-220

Petrol Fiyatlarının Doğal Gaz Fiyatları Üzerindeki Etkisi: Türkiye İçin Fırsatlar ve Tehditler
Okan YARDIMCI-Prof. Dr. Volkan Ş. EDİGER
221-225

Yenilenebilir Enerji Sekteründe Lojistiğin Yeri ve Önemi

Olgun HACIALİOĞLU 226-228

Where Does “Waste-To-Energy” Business Stand Within Energy and Renewable Energy Market?
Turkey – Case Study
Osman TÜRKMEN
229-233

Hidroelektrik Santraller İçin Saatlik Elektrik Üretim Tahmin Modeli

Ozan KORKMAZ-Ahmet Cihat TOKER-Mehmet KÜÇÜKBEYCAN-Derya ALYAMAÇ 234-237

Solar Power Plants From Idea of Investment to Realization

Ömer Cihan KARAHAN 238-240

VII
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Hastanelerde Kojenerasyon Uygulamaları

Özay KAS
241-242

Özel Enerji Yatırımlarının ve Özelleştirme’nin Neresindeyiz?

Özkan AĞIŞ 243-244

Türkiye’nin Uzun Dönem Tepe Yük Talebinin Tahmin Edilmesi

Pelin GİREP - Melis BİLGİÇ - Merih Aydınalp KÖKSAL - Derek K. BAKER 245-248

Turbine Evaluation Based On IRR Calculation for Windfarm Development & Importance of Micrositing
Dr. Rüçhan HAMAMCI - İsmail KURIŞ - Ertan KIRAN 249-251

Risk Management Considerations for Renewable Energy

Sandra Tvarian STEVENS
252-255

Türkiye Enerji Sektöründe Büyüme İle İstihdamın İlişkisi ve Gelecek İçin Projeksiyon
Selami BALCI - Prof. Ümit Doğay ARINÇ - Serkan KELEŞER - Hüseyin BULUNDU 256-259

Rehabilitation & Full Repowering Of 2x150 MW EÜAŞ Ambarli Fuel-Oil Plant Units 4&5 By Conversion to
2x410 MW Duel Fuelled Combined Cycle Power Plant An EPC Contracting Challenge 260-263
Serdar ERKAN

Technical Due Diligence of Hydropower Projects in Turkey

Dr.-Ing. Stephan HEIMERL - Dr.-Ing. Ronald HASELSTEINER - Dr.-Ing. Beate KOHLER 264-266

Rüzgar Ölçümlerindeki Teknik Problemler

Sunay ATASEVEN - Barış AĞIR 267-268

HES Projelerinde ÇED Süreci ve İptal Davaları 269-272

Av. Süleyman BOŞÇA

Sugözü Enerji Santrali – Sürdürülebilir Enerji Üretim Modeli

273-275
Şeref HACIOĞULLARI - Gülben Gülcan PEHLİVANZADE

Atıkların Gazlaştırılmasına Dayanan Elektrik Üretim Teknolojisi

Dr. Tamer TURNA
276-280

The Importance of Voluntary Carbon Market in Turbulent Times of Negotiations

Thomas CAMERATA 281-282

Reduced Environmental Impact With Engines

Thomas STENHEDE
283-284

Geothermal Exploration in Turkey

Umut Destegül SOLAROĞLU - Özgür Çağlan KUYUMCU 285-287

Doğalgaz Ticareti ve Avrupa Gaz “HUB”ları

Volkan Özdemir
288-291

Asfaltitin Sıvılaştırılması Sonucu Elde Edilen Ham Petrolün Değerlendirilmesi ve

Diğer Ham Petrol Örnekleriyle Karşılaştırılması
292-295
Yasemin İLHAN - Murat AYTEKİN

Küresel Ekonomik Kriz Sonrasında Enerji Piyasalarında Gelişim ve Oluşumlar 296-297

Yavuz AYDIN

Türkiye Elektrik ve Doğal Gaz Piyasalarında Liberalleşme Uygulamalarının Değerlendirilmesi

Yeşim AKCOLLU 298

ETKB 2010-2014 Dönemi Stratejik Planı Perspektifinde Türkiye Enerji Politika ve Stratejileri 299-304
Zekiye ÖZKUL

VIII
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

ENERJİ TAŞIMACILIĞI AÇISINDAN BOĞAZLARIN ÖNEMİ

VE ALTERNATİFLERİYLE DEĞERLENDİRİLMESİ

A. Beril TUĞRUL
İstanbul Teknik Üniversitesi - Enerji Enstitüsü

Özet
Çağımızda, ülkelerin önemli sorununun; enerji temini olduğu söy-
lenebilir. Ancak, halihazırda dünya enerji kaynakları arasında başat
rol üstlenmiş olan petrol ve doğal gaz; dünyanın belirli bölgelerinde,
büyük miktarlarda bulunmaktadır. Dolayısıyla, enerji gereksinimi
yüksek olan ülkeler için enerji kaynaklarına ulaşım önde gelen
ereklerdendir. Orta Asya’dan ve/veya Kafkaslardan enerji kaynağı
talebi giderek artarken, dar su yolu niteliğindeki geçiş bölgesi olan
boğazların gereksinimleri karşılayabilmesi çevre açısından sorunlu
görünmektedir. Bu çalışmada, boğazlar, bugüne kadar yaşanan
olaylar da göz önüne alınarak incelenmektedir. Boğazlara alternatif
olarak önerilen ve/veya gündeme gelen güzergahlar tanıtılmakta
ve farklı boyutlarıyla incelenmektedir. Her bir alternatif, jeopolitik ve
çevresel kriterler bağlamında ele alınarak ayrı ayrı değerlendirilerek
irdelenmektedir. Şekil 1. Dünya petrol rezervleri dağılımı.

1. Giriş
Dünyada, halihazırda belirli enerji kaynakları emre amadelik
bağlamında öne çıkmaktadır. Bunlar arasında; fosil yakıtlar başta
gelmekte ve enerji üretimindeki yerleri göz ardı edilemeyecek
boyutlara varmaktadır [1,4]. Burada, emre amadelik ile, gece gündüz
ve mevsimsel zaman farkı tanımadan temin edilebilen ve enerji
üretilebilen enerji kaynakları kastedilmektedir. Fosil yakıtlar içinde
de; çıkarımı, taşınımı ve kullanımı açısından petrol ve doğal gaz ayrı
bir öneme sahiptir ve giderek de önemlerini artırdıkları söylenebilir.

Bu bağlamda, ülkelerin belki de en önemli sorunu; enerjinin yeterli,

güvenli, zamanında ve kesintisiz olarak teminidir denebilir. Ancak,
halihazırda dünya enerji kaynakları arasında başat rol üstlenmiş
olan petrol ve doğal gaz, dünyanın belirli bölgelerinde, büyük
miktarlarda bulunmaktadır. Dolayısıyla, özellikle enerji gereksinimi
yüksek olan ülkeler için enerji kaynaklarına ulaşım önde gelen
amaçlardan biri olmaktadır.
2. Dünya Enerji Durumu
Emre amade kaynaklardan olan petrol için Orta Doğu ve Kafkasya
önemli rezerv bölgeleri durumundadır. Doğal gaz için ise önemli
rezerv bölgeleri Orta Doğu ve Avrasya olmaktadır. Petrol rezerv
bölgelerine ilişkin bir harita-grafik Şekil 1’de ve doğal gaz rezerv
bölgelerine ilişkin harita-grafik ise Şekil 2’de görülmektedir [5,6].
Şekil 1 ve Şekil 2 incelendiğinde görülmektedir ki; petrol ve
doğal gaz rezervlerinin dünyadaki dağılımları homojen değildir.
Bir başka deyişle, tüm dünya ülkelerinin gereksinimi olan petrol ve
doğal gaz belirli bölgelerde yer aldığından bu durum, dünya enerji
politikalarını doğrudan ilgilendirmektedir.
Şekil 2. Dünya doğal gaz rezervleri dağılımı.
Öte yandan, Orta Asya ülkelerinin enerji kaynağı bölgesi
olarak giderek önem kazanacağı söylenebilir. Nitekim, gelecek
projeksiyonu içinde Orta Asya ülkeleri için öngörülen gelişim Şekil
3’te görülmektedir [7].
Dünya enerji ihtiyacına bakıldığında ise, enerji gereksiniminin en
yüksek olduğu ülkelerin gelişmiş ülkeler olduğu gözlenmektedir.
Şekil 4’te kişi başına enerji tüketimi görülmektedir [5].
Enerji gereksinimi yüksek gelişmiş ülkelerin coğrafi konumları ile
Şekil 1 ve Şekil 2’deki petrol ve doğal gaz rezerv bölgelerinin
ayrı bölgeler olduğu hemen kendini göstermektedir. Dolayısı ile
özellikle petrol ve doğal gaz bölgelerinden bu enerji kaynaklarına
büyük gereksinim bölgelerine enerji kaynaklarının nakledilmesi
sorunu ortaya çıkmaktadır.

1
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Görüldüğü üzere, batıya yönlenme bağlamında, Orta Asya ve

Kafkaslardan Karadeniz yolu ile Akdeniz’e çıkış bu bağlamda
önem taşımaktadır. Dolayısıyla, Orta Asya’dan ve Kafkaslardan
petrol taşımacılığında boğazların ayrı bir yeri bulunmaktadır.
Ancak, son yıllarda, boru hatları ile taşımacılık da öne çıkan bir
çözüm oluşturmaktadır. Bununla beraber Orta Asya’dan Akdeniz’e
çıkış için önemli bir seçenek, halen boğazlar olmaktadır.

Enerji kaynağı talebi giderek artarken, dar su yolu niteliği

Şekil 3. Orta Asya ülkelerinde petrol üretimine ilişkin gelecek projeksiyonu [7].
taşıyan ve zor bir geçiş bölgesi olan boğazların tüm gereksinimi
karşılayabilmesi çevre açısından da sorunlu görünmektedir.
İstanbul ve Çanakkale Boğazlarına ilişkin geçişlere ilişkin bir
istatistik Tablo 1’de ve kaza şartlarına ilişkin bir istatistik de
Tablo 2’de verilmektedir [9]. Bugüne kadar Boğazlarda meydana
gelen büyük bir kaza, katastrofik kaza olarak nitelenen ve 1979
yılında meydana gelen Independenta kazası olup, 95.000 ts
sızıntı meydana gelmiş olduğu rapor edilmiştir [9]. Görüldüğü
üzere, Boğazlar büyük enerji taşımacılığı için kritik su yolu olarak
nitelenebilecek durum arz etmektedir.

Tablo 1. İstanbul ve Çanakkale Boğazlarından Yıllara Göre Geçişler

Yıllar İstanbul Boğazı Geçişleri Çanakkale Boğazı Geçişleri
1940 4100 (civarında) -
1945 7500 (civarında) -
1980 25000 (civarında) -
1995 46954 35460
1996 49952 36198
Şekil 4. Kişi başına enerji tüketimi [5]. 1997 50942 36543
1998 49304 38777
3. Enerji Nakil Yolları ve Boğazlar 1999 47906 40582
Burada, Avrasya içinde önemli bölgeler Orta Asya ve Kafkasya
2000 48079 41561
olmaktadır. Ancak, Orta Asya’nın açık denizlere kıyısı
2001 42637 39249
bulunmamaktadır. Kafkasya’nın ise, ana ticaret yolları bağlantısına,
bir başka deyişle Akdeniz ve Okyanuslara çıkış bağlantılarına
gereksinimi bulunmaktadır. Bu ise, taşınma ve nakil sorunlarını Tablo 2. İstanbul ve Çanakkale Boğazlarından Yıllara Göre Meydana
Gelen Kazalar
gündeme getirmektedir. Bu bağlamda, emre amade enerji
kaynakları için halihazırda, özellikle petrolün taşınmasında, deniz Yıllar İstanbul Boğazı Çanakkale Boğazı Toplam
taşımacılığı önde gelmektedir. Şekil 5’te Orta Asya’dan çıkışlar 1950-1960 15 01 16
görülmektedir [8]. 1960-1970 43 25 68
1970-1980 39 20 59
1980-1990 112 43 155
1990-1995 168 08 174
1995 04 12 16
1996 07 10 17
1997 13 05 18
1998 30 07 37
1999 14 08 22
2000 09 08 17
2001 20 09 29

Bu bağlamda, Akdeniz’e çıkış için boğazlara önerilen bazı

alternatifler söz konusu olduğu gözlenmektedir. Boğazların dışında
Akdeniz’e çıkış için birkaç alternatif bulunmaktadır. Bunlar;
 Samsun-Ceyhan hattı
 Kıyıköy-İbrikbaba (Saros Körfezi) hattı
 Burgaz-Dedeağaç hattı
Şekil 5. Orta Asya ve Kafkasya’dan enerji çıkış yolları [8].  Burgaz-Adriyatik hattı

2

olarak sayılabilir. Söz konusu alternatif yollar Şekil 6’da
görülmektedir [4,10]. Bu alternatiflerin değerlendirmesini, dünya
konjonktürü de göz önüne alınarak ayrı ayrı yapmak yerinde
olacaktır.
Bir alternatif; Samsun-Ceyhan hattıdır. Türkiye tarafından etkin bir
şekilde hayata geçirilmek istenen bir alternatiftir. Aynı zamanda
Ceyhan’ın enerji terminali olmasına önemli katkıda bulunacak
bir alternatif durumundadır. Zira, Bakü-Tiflis-Ceyhan hattı ve de
Kerkük Yumurtalık hattı ile beraber düşünüldüğünde, Ceyhan’ın
konjüktürel önemini pekiştirmektedir. Bu bağlamda, Türkiye için
avantaj gibi görünmektedir.
Şekil 6. Enerji hatlarının Akdeniz’e çıkışı için alternatif yollar [10].
Ancak, dünya konjüktürü açısından, Orta Doğu’da sıcak çatışmaların
yaşandığı bölgelere yakın olan böylesi bir coğrafi noktaya,
böylesi ağırlık kazandırılması çok da uygun görülmemektedir.
Ayrıca, Rusya Federasyonu; Samsun-Ceyhan hattının hayata
geçirilmesinin, kendisinin etkinliğini azaltıcı bir alternatif olarak
görmekte ve de çok sıcak bakmamaktadır. Bununla beraber, bu yıl
içinde Rusya Federasyonu ile bu hat konusunda prensip birliğine
varılabildiği ifade edilmektedir.
İkinci bir alternatif, Türkiye sınırları içinde Trakya’dan geçen hat
olan Kıyıköy-İbrikbaba (Saros Körfezi) hattıdır. Bu alternatif,
Türkiye tarafından, Saroz Körfezi’nin durumu ve büyük tonajlı
tankerler için oluşturulacak liman ve terminal bağlamında fazla
itibar görmemektedir.
Buna karşın üçüncü bir alternatif olarak Türkiye sınırları dışında
Trakya’dan geçirilebilecek hattır. Bu hat, Burgaz-Dedeağaç hattı
olup, yapımına başlanmış bulunmaktadır. Burgaz-Dedeağaç hat-
tının yapılması, Akdeniz’e çıkışta Türkiye’nin bay-pas edilmesi
anlamına gelmektedir. Ancak, bu hattın büyük yük kaldırabilmesi
şüpheli görünmektedir. Zira, Doğu Karadeniz’e gelen enerji kay-
nağının, önce batı Karadeniz’deki Burgaz’a bir şekilde taşınması,
sonra boru hattına basılması, sonra Dedeağaç’dan tekrar deniz yolu
ile taşınması söz konusu olacaktır. Fazla olarak, Dedeağaç bağlantılı
şekilde Ege denizi üzerinden, büyük miktarlarda taşımacılık, boğaz
trafiğine ilaveten çok da uygun görünmemektedir. Yunanistan açı-
sından da, turizmi negatif yönde etkileyecek bir alternatif olarak
kendini göstereceği söylenebilir.
Bir alternatif de Burgaz-Adriyatik hattı olmaktadır. Bu hat batı Avrupa
bağlantısı açısından önemli görünmektedir. Ancak, Balkanlarda
belirsizlikler ve istikrarsızlıklar söz konusudur. Balkanların istikrar
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
kazanmasından sonra ve özellikle Makedonya’nın bölgedeki
durumunu güçlendirmesinden sonra düşünülebilecek önemli bir
hat gibi görünmektedir.
Son bir alternatif de, Orta Asya ve Kafkasya’dan Doğu Akdeniz
bağlantısıdır. Bu yol, şimdilik Orta Doğu’dan Akdeniz’e çıkış olarak
kullanılması düşünülmektedir. Bununla beraber, dolaylı olarak
Boğazların bir alternatifi olarak düşünülebilir. Bir başka deyişle,
Doğu Akdeniz’e çıkış, bu şekilde de sağlanabilir. Fazla olarak, bu
hattın Kızıldeniz’e çıkması da sağlanabilmesi söz konusudur.
4. Sonuç
Söz konusu alternatifler göz önüne alındığında halihazırda
Boğazlar yoluyla Akdeniz’e çıkış, en klasik çözüm durumundadır.
Dolayısıyla boğazların önemi yadsınamaz şekilde devam
etmektedir. Ancak, artan deniz trafiğini; su yolu olarak, dünyanın zor
geçiş noktalarından biri olan İstanbul ve Çanakkale Boğazlarının
kaldırabileceği şüpheli görünmektedir.
En azından, bu su yolu, belli gross tondaki tankerlerin geçişi için
uygundur denebilir. Yine de senelerdir, bu yol; bazı istenmeyen
olaylar yaşanmış olsa da, arta giden kapasitesiyle taşıma yolu olarak
önemini sürdüre gitmektedir. Bununla beraber, tüm Orta Asya’nın
Karadeniz yoluyla Akdeniz’e çıkışını tek başına karşılayabilecek
bir alternatif olarak düşünülmesi zor görünmektedir.
Kaynaklar
[1] TUĞRUL, A.B., “Türkiye’nin Enerji Açılımları”, “15. Uluslararası
Enerji ve Çevre Konferansı ICCI-2009”, İstanbul, 13-15 Mayıs
2009, Bildiri Kitabı s: 15-17.
[2] TUĞRUL, A.B., “Enerji Politikaları İçinde Doğal Gaz”, II.
Doğal Gaz ve Enerji Yönetimi Kongresi, Bildiri Kitabı, 16-19
Eylül 2003, Gaziantep, Bildiri kitabı s: 100-111.
[3] TUĞRUL, A.B., “Türkiye’de Yeni ve Yenilenebilir Enerji
Kaynaklarının Enerji Politikaları İçindeki Yeri”, Yeni ve
Yenilenebilir Enerji Kaynakları Sempozyumu, Kayseri, 3-4
Ekim 2003, Bildiri Kitabı s:319-324.
[4] TUĞRUL, A.B.,, “Orta Asya’daki Mevcut ve Muhtemel Enerji
Projeleri ve Türkiye’nin Bu Projelerdeki Yeri”, Orta Asya’da
Değişen Dengeler ve Türkiye Sempozyumu, SAREM, 2009.
[5] BP Statistical Review of World Energy, 2008.
[6] BP Statistical Review of World Energy, 2007
[7] Politics of Ecology, Energy, and Land Use, May 2004.
[8] MALEKİ, N., Energy Pipelines in Eurasia, Maps of the New
Silk Road, 2009.
[9] ER, Z., “Dar Su Yolları İçin Radyasyon izleme Tekniği İle Atık
Debi Analizinin Yeni Bir İncelemesi”, İ.T.Ü. Enerji Enstitüsü,
Doktora Tezi, Ocak 2005.
[10] SADLER, D., A Quiet (election) War in Ukraine, 2004
Summary
It can be said that the most important problem for the countries, is
supplying the energy with the availability, securely, sustainable and
continuously. Forever, petrol and natural gas reservoirs which are
premier energy sources are placed in the world essentially in two
places with the huge amounts. Therefore, it is the indispensable
subject to reach the essential energy resources for the developed
countries. Middle East and Caspian have the first priority for petrol
supplying, but the Eurasia and Middle East have for natural gas.
At the present time, maritime transport has preferred especially for
3
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

petrol transportation. So, the petrol must be reaching the sea ports
firstly. So the Bosporus and Dardanelles have a special importance
for passing through Black Sea to Mediterranean. However, pipelines
can be also used for the petroleum and natural gas transportation
recently. But, still the sea transportation has remained the
importance. In the other hand, the demand increases for the
Eurasian petrol, but Bosporus and Dardanelles which are narrow
water route, have not being enough for supplying the demands.
In this study, the Bosporus and Dardanelles are evaluated with
their importance and transportation capacity. Different alternative
ways are investigated in detailed. Each alternative evaluated
with geopolitics and environmental criteria. The alternative routes
are count as namely; Samsun Ceyhan pipeline route, Kıyıköy-
İbrikbaba (Saros Bay) pipeline route, Burgaz-Dedeağaç pipeline
route and Burgaz-Adriyatik pipeline route which they are evaluated
separately. Some of them still is being constructed. Consequently,
it can be said that, Bosporus and Dardanelles are the classic, but
safe solution for going Mediterranean from Eurasia through the
Black Sea in the in view of politics. Therefore, the importance of
this water route is continued its importance undeniably. But, in the
reality, this way is a narrow water way and has some troubles with
the increasing demands environmentally.

4
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

A100-H ABB’S NEW TURBOCHARGER GENERATION FOR

HIGH-SPEED APPLICATIONS

Thomas KNUESEL A. Muaffak ÖZDİL

ABB Turbo Systems Ltd. ABB Elektrik San. A.Ş.

Abstract
Operators of diesel and gas engines are facing increasingly
severe economic and ecological challenges. On the economic
side, the current recession has only interrupted the upward trend
in fuel prices, while on the ecological side engines in all areas
of application - marine, stationary and mobile - are subject to
progressively stringent global and local emissions regulations.
As well mandatory limits on noxious emissions, especially oxides
of nitrogen (NOx), most nations are also committed to reducing
emissions of greenhouses gases, including carbon dioxide, which
is a further incentive to reductions in fuel consumption. At the same
time, engine builders continue to pursue, and their customers
expect, progressive enhancements to power density and response
to load changes.

In developing its new A100 generation of high efficiency axial and

radial turbochargers covering a full spectrum of slow, medium and
high speed diesel and gas engines, ABB Turbocharging has taken
full account of these needs. The resulting turbochargers represent
an enabling technology of improvements in all the vital areas of
engine performance – power, emissions, fuel efficiency, reliability
and operational safety. Likewise, major product objectives covered
the equally important area of total cost of ownership in terms of
both first costs and service friendliness.

The presentation from ABB Turbocharging outlines the development

process of the new A100 turbocharger generation and details their
features and benefits, focusing particularly on the H-suffix versions
for high speed engines and their applications.

5
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
TÜRKİYE’DE ENERJİ SORUNU VE SORUNUN ARZ TARAFINDAN ÇÖZÜMÜNDE
GÜNDEMDE OLAN İKİ BAŞLIK:
NÜKLEER ENERJİ VE YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARI
Adem AYIK
Danışman
Özet
Geçmişten bugüne yaşanmakta olan, büyük ekonomik ve politik
krizler, emisyonlardan ve atıklardan ötürü dünyayı tehdit eden çevre
sorunları, bir gün bitecek olan konvansiyonel enerji kaynaklarına
alternatiflerin stratejik olarak şimdiden düşünülmesinin gerekliliği,
dışa bağımlılıklarla ekonomik olarak taşınamayan enerji faturaları
ve bazılarınca enerji savaşları olarak adlandırılan “gerginlikler”,
enerji konusunun her zaman var olacak önemli rolünü karar
vericilere sert bir şekilde “hissettirmektedirler”. Enerji konusunda
büyük ölçüde dışa bağımlı, fakat Üretim Ülkesi Türkiye’nin karar
vericilerinin de, kalıcılık ve sürdürülebilirlik adına, AB ve Kyoto
yolundaki adımların, zamanı kısıtlayıcı baskısı altında, durumu
detaylıca analiz etmeleri, sağlam stratejiler belirleyip, doğru karar
ve tedbirler almaları gerekmektedir. Sorunun çözümü için, arz
noktasında düşünülen iki önemli çözüm de; YEK’ler ve Nükleer
Enerji olmuştur. Bu çalışma ile, stratejilerin belirlenmesi yolunda
fikir jimnastiği yaparak, ülkenin tüm kesimlerindeki karar vericilere
yardımcı olabilmek ve topluma sorunun görülmesi için ışık tutmak
adına, bu iki çözüm hakkında politik, çevresel ve ekonomik açıdan
global ve yerel bir durum analizi sunmak hedeflenmiştir.
2008 sonunda başlayan ve tüm dünyayı sarsan ekonomik krizle
birlikte, dünya ülkelerinde ve toplumlarında karar verme yetkisi
olanlar, bir anda bu kriz ve sonuçlarıyla ilgilenmeye başlamışlardır.
Krizin hemen öncesinde, özellikle de ekonomisi sanayiye ve
üretime dayalı ülkelerde önemli ve çözülmesi gerekli olan sorunlar,
yani artan enerji fiyatları, büyüyen çevre sorunları ve ülkeler arası
enerji gerginlikleri üzerine tartışmalar, bu “büyük krizin” şoku ve
Şekil 1. Üç yıl içindeki aylık fiyat hareketleri. Şekil 2. 1997-2009 arası ortalama yıllık fiyat gelişimi, (OPEC).
6
belki de, bir anda düşerek bu konuda karar vericilere nefes alma
şansı yaratan, düşen enerji fiyatlarının etkisi ile, geçici de olsa rafa
kaldırılmış gibi görünmektedirler.
Ülkemizde de 2007’den bu yana ve bu son kriz sürecinde, kendi
iktisadi ve ekonomi hedeflerimizin sürdürülebilmesi yolundaki so-
runlarımızın çözümünde önemli iki nokta olan sosyal güvenlik ve
enerji üzerine düşünmek ve bu konuda sağlıklı ve işe yarar tartışmalar
yapmak ve de strateji ve önlemler geliştirmek yerine, kamuoyu, “belki
de” boşu boşuna ve enerjimiz verimsizce harcanarak, IMF’den “ne
kadar para gelecek?” tartışmalarına maruz bırakılmıştır.
İlk etapta, kriz öncesinde nereye gideceği tahmin edilemeden hızla,
en yüksek 150,- USD’lara yaklaşan ve krizle 25-30 USD’lara düşen
fiyatların, zamanla ve hızla toparlanarak, ilk evrede (Mart 2010) 80
USD’lara çıkması bile, yaklaşmakta olan sorunun bir ayağı olan
ekonomik tehlikeler noktasında, dünyadaki karar vericilerin, sorunu
enselerinde hissetmeleri için gerekli büyüklüğe fazlasıyla sahiptir
(Şekil 1 ve Şekil 2).
Son olarak, Kopenhag’da birçoğuna göre fiyasko ile sonuçlanan,
gelişmiş ülkelerin sorunu bir sonraki toplantıya ötelediği, konunun
çevre ayağında ise bu kriz ve düşen fiyatlar süreci bile bir suni
teneffüs imkanını “sağlayamamıştır”. Sözüm ona düşen üretime
paralel olarak emisyon değerleri çok düşmemiştir ve tehlike çanları
hala, hatta sesi yükselerek çalmaktadır.
Sorunun politik ayağında ise bazı gelişmiş ülkeler ve AB gibi birlikler,
bu krizi enerji alanında bir şeyleri düzenlemek için fırsat olarak

Şekil 3. Ham petrol fiyatları ve gelişmeler (1861-2008), (BP Statistical review of world energy-2009).
görürken, bazı devletler ise krizin etkilerine bakmaktan, bu konuyu
ya daha raftan bile almamışlar ya da rafa geri koyarak konuya bir
ara vermişlerdir. Enerji krizleri için, kimilerince Şekil 3’te de yer
alan 1970’lerdeki gibi bir savaş tehlikesi ve devamında İran’daki
gibi rejim değişimleri, yok gibi görünse de, yine o zamanki gibi şu an
da dünya rezervlerinde petrolün % 70’ine, doğalgazda da % 40’ına
sahip, “stratejik elips” [1] diye adlandırılan Ortadoğu’da devam
etmekte olan gerilimlerin nelere gebe olabileceğini ve bunların da,
örneğin enerjide nelere sebep olabileceğini, aslında şimdi, bu kriz
ortamında kimse düşünmek bile istememektedir. Ama dünyada
enerji sorunun modern anlamda belki de miladı 1970’lerdeki bu kriz
döneminde, bir anda misli-misli artan petrol fiyatları, ortaya çıkan
siyasi ve ekonomik kaos ortamı, enerji gerilim ve savaşları ve de
bu konuda ülkeler arasında yapılan anlaşmalarda kendini gösteren
güç oyunları unutulmamalıdır.
Bu noktada konumun önemi üzerine şu anda var görünen “kısa
süreli unutkanlıktan” bir an evvel çıkmak için, bir bilgi tazelemesi
yapmak ve devamında çözüm için; arz kısmında dünyada ve
ülkemizde var olan iki alternatif ana başlıkta, ülkemizdeki durum
doğrultusunda bu yukarıdaki üç perspektiften, bu çalışmanın
içinde bulunduğu imkanlar çerçevesinde analize çalışmak faydalı
olacaktır. Bu kapsamda, dünyadaki genel durumun, mevcut
eğilimlerin, ülkemizdeki genel durumun ve bu iki alternatifin net
görünümlü bir fotoğrafı çekilmeye çalışılacaktır.
Çevresel ve ekonomik boyuttan dünyanın ve Türkiye’nin enerjideki
durumu Tablo 1’de sunulmaya çalışılmıştır. Dünya 1973’lerdeki
toplam 6.000 (Mtoe)’lik TPES (toplam primer enerji tüketiminin ham
petrol cinsinden hesaplanması) değerlerinden, 2006’daki iki misli,
yani 12.000 (Mtoe)’lik TPES değerlerine ulaşmıştır. IEA (Uluslararası
Enerji Ajansı) ve BP gibi kurum ve kuruluşlarca yapılan araştırma,
analiz ve oluşturulan uzun vadeli enerji senaryolarında, şu an 7
milyara yaklaşan dünya nüfusu 2050’de 9 milyarlara çıkacaktır.
Buna Türkiye gibi ekonomisi büyümekte olan birçok ülkede,
gelişen sanayi, trafik ve konutlardaki tüketime paralel olarak artan
enerji talebi yanında, toplumların artan refah düzeylerine paralel
olarak enerji tüketiminde artış eğilimleri eklenince enerji talebi
çok artacaktır. Bu arz-talep senaryolarında fosil yakıtlar, bugünkü
önemli payını korurken, bazı senaryolara göre gazda, bazılarına
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
göreyse temiz ve verimli teknolojiyle kömürde bir artış olacaktır.
ABD+Kanada+Avrupa+Asya Pasifik’ten oluşan blok, şu an bile
petrolde % 72 tüketime karşılık % 9 rezerve, gazda % 60 tüketime
karşılık % 14 rezerve ve de kömürde % 88 tüketime karşılık % 65
rezerve sahiptir.
Kimi uzmanlara göre 2050’ye kadar fosil ve konvansiyonel
kaynakların önemli ölçüde azalacağı, hatta petrolün biteceği
kaygıları vardır. Şu anda bilinen güvenli rezerv bilgilerine göre
2000’li yıllarda görünen, petrolde 42 yıllık, gazda 60 ve kömürde
133 yıllık ömürlerdir[2]. Uzun vadede buna dikkat edilmelidir, hatta
bu durum bugün bile petrolü çıkaranlarca da bilindiğinden, mevcut
enerji siyaset ve stratejileri bu faktöre göre de şekillenmektedir.
Ama burada en az bunun kadar önemli olan nokta, konvansiyonel
kaynaklarda yaşanan “kaynak milliyetçiliği” [3] ve bu kapsamda,
fosil yakıtın ortalama % 80’inini üreten bu ülkelerde arzın talebe
cevap verebilmesi için gerekli olan, örneğin yeni kuyular açılması
konusunda gereken milyarlarca dolarlık yüksek yatırımları yapmak
istememeleridir.
OPEC Başkanı bir demecinde “ham petrolün varil fiyatının 70 doların
altına inmesi halinde yatırım yapamadıklarını” [4] belirterek, fiyatların
normal koşullarda minimum seviyelerine bir bakış açısı getirmiştir.
Bu süreçte yaşanan başka dikkati çeken gelişmeler de olmaktadır.
Rusya ve Ortadoğu’da fosil yakıtların, Shell, BP, Mobil ve Total
gibi global ekonominin Top10 listesindeki şirketlerden, en bilinen
GAZPROM gibi milli şirketlerin kontrolü altına geçmesi ile başlayan
ve çevre bilincindeki artışla olan süreçte yaşanmaktadır. Örneğin
Shell’in büyük hissedarlarından birisi Greenpeace olurken, BP’nin
bugün ve gelecek planlarında yenilenebilir enerji (özellikle rüzgar ve
güneş) ve CCS (Karbon tutma ve depolama) önemli bir yere sahiptir.
Öyle ki, BP bugün Amerika’da bilinen en büyük (5.050 MW’lık) rüzgar
çiftliği projesine sahiptir. Tabi ki bunda, bu kaynak milliyetçiliğinin
ve fiyat istikrarsızlığının sonuçları yanında maliyetlerin ve çevresel
baskıların da rolü vardır. Günümüzde bu sebeplerle, oluşan enerjide
kaynak çeşitliliği yapmanın gerekliliği düşüncesi de önemlidir ve
adında petrol olan ve zihinlere öyle kazınan BP örneğindeki gibi,
Areva gibi bir nükleer devinin bile YEK’e yatırım yapmış olması ve
ileriye dönük projeksiyonlarında da toplam gelirlerinin üçte birini bu
alandan görmesi, ilgi çekicilikten öte bir durumdur[5].
7
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Tablo 1. Dünyadaki Genel Durum – (IEA “Key World Energy Statistis 2008”ın ve EUROSTAT’ın
2006 Verilerine Göre Hazırlanmıştır)
Kıta veya Ülke
Kilit Değerler
Dünya ABD AB-27 Çin Rusya Ortadoğu Afrika Almanya Türkiye
Nüfus (Milyon) 6.535,98 299,83 493,79 1.311,80 142,50 189,30 937,49 82,37 72,97
GDP (Milyar 2.000 US$) 37.759,40 11.265,20 9.500,65 2.092,15 373,20 837,81 773,32 2.011,20 261,20
GDP (PPP Bazlı) (billion
57.564,47 11.265,20 11.962,60 8.684,98 1.473,50 1.455,53 2.207,42 2.254,73 576,82
2000 US$)
Enerji Üretimi (Mtoe) 11.795,75 1.654,23 881,42 1.749,29 1.219,98 1.529,25 1.110,49 136,76 26,33
Net Enerji İthalatı (Mtoe) 0,00 730,44 1.005,85 135,88 -531,12 -989,64 -488,70 215,56 69,01
TPES (Mtoe) 11.739,96 2.320,70 1.822,49 1.878,74 676,20 522,73 614,26 348,56 94,00
Elektrik Tüketimi* (TWh) 17.376,92 4.052,24 3.145,85 2.675,65 872,39 598,77 522,33 590,98 149,83
CO2 Emisyonları ** (Mt
28.002,74 5.696,77 3.983,05 5.606,54 1.587,18 1.291,04 854,18 823,46 239,74
- CO2)
Karma Değerler
TPES/Nüfus (toe/kişi başı) 1,80 7,74 3,69 1,43 4,75 2,76 0,66 4,23 1,29
TPES/GDP (toe/Bin 2000 0,31 0,21 0,19 0,90 1,81 0,62 0,79 0,17 0,36
US$)
TPES/GDP (PPP) (toe/Bin 0,20 0,21 0,15 0,22 0,46 0,36 0,28 0,15 0,16
2000 US$ PPP)
Elektrik Tüketimi / Nüfus 2.659,00 13.515,00 6.371,00 2.040,00 6.122,00 3.163,00 557,00 7.175,00 2.053,00
(kWh/kişi başı)
CO2/TPES (t CO2/toe) 2,39 2,45 2,19 2,98 2,35 2,47 1,39 2,36 2,55
CO2/Nüfus (t CO2/kişi 4,28 19,00 8,07 4,27 11,14 6,82 0,91 10,00 3,29
başına)
CO2/GDP (kg CO2/2000 0,74 0,51 0,42 2,68 4,25 1,54 1,10 0,41 0,92
US$)
CO2/GDP (PPP) (kg 0,49 0,51 0,33 0,65 1,08 0,89 0,39 0,37 0,42
CO2/2000 US$ PPP)
*Brüt üretim + İthalat - İhracat - iletim ve dağıtım kayıpları
**Sadece yakıt yanmasından oluşan CO2 Emisyonları. Bu emisyonlar IEA’nin enerji balansalrına ve IPCC rehber hesaplarına (1996) göre
gerçekleştirilmiştir.

Yukarıdaki fiyat grafiklerden de anlaşılacağı gibi, durmadan değişen
ve artan, özellikle de Türkiye gibi enerjide dışa bağımlı ülkelerin
ve sektörlerin bütçe ve planlarında, döviz kurlarının da eklenen
etkisiyle büyük ve tehlikeli açıkların, hatta “çöküşlerin” sebebi olan
enerji fiyatları ve bu değişimlerde yaşanan “dengesizlikler”, bu
konumdakilerin ekonomik ve politik olarak yurtdışına bağımlılığını
perçinlemektedir.
Günümüzde kamuoyunda önemli bir yer bulan ve konunun,
tedbir alınmazsa bir daha asla düzeltilemeyecek, doğadaki tüm
yaşamsal değerler için, hayati tehlikeleri ortaya koyan boyutu
çevredir. Şu anda, 19. yy sonunda başlayan sanayileşme ve sosyal
hayattaki gelişmelerle hızla en yüksek değerlerine ulaşan, artan
küresel ısınmanın, böyle giderse bazı devletleri coğrafi ve siyasi
olarak tarihten sileceği de ayrı bir gerçektir. Bu konuda alınan ve
daha alınması gereken yığınla ve çok çeşitli düzenleme, tedbir
ve yaptırımlar bulunmaktadır. Mevcut durumda düşük karbon
ekonomisine geçişte özelikle gelişmiş ülkelerin ve bugün bu krize
rağmen durmamış ve dünyanın üretim merkezi olmuş Çin’in bile
çeşitli hedef ve stratejileri bulunmaktadır. Gelişmiş ve gelişmekte
olanlar diye ikiye ayrılan ve bu geçiş süreci hızlanmaktadır.
Ülkemizin de taraf olduğu Kyoto ve üyelik müzakerelerini
yürüttüğü AB’nin 2020 yılına kadarki meşhur 20-20-20 hedefleri
içinde yer alan sera gazı emisyonlarını 1990’a göre en az %
20 azaltma hedefleri, 2050’ye kadar oluşacak ve birçoğunca
ekonomide yeni bir sanayi devrimi anlamına gelen tahmini 2 trilyon
dolarlık bir potansiyeli göstermektedir. Yine IEA’nın [6] 2008’daki
projeksiyonlarına göre burada her senaryoda, IPCC çalışma ve
raporları doğrultusunda, enerji verimliliğini artırma çalışmalarının,
YEK (Yenilenebilir Enerji Kaynakları), CCS ve de nükleer enerji
kullanımının buradaki sırayla büyükten küçüğe doğru emisyonları
azaltmada payları olacaktır.
AB bünyesinde ve özellikle Almanya’da bu teknolojiler stratejik
olarak önemli bulunmakta ve haklarında bir çok enstitü tarafından
Ar-Ge çalışması yürütülmekte, bu konuya büyük finansal destekler
sağlanmaktadır (aynı ekonomik destek ABD’de son kriz esnasında
açıklanan teşvik paketleri kapsamında, yeşil ekonomiye destek
olarak yüz milyarlarca USD bazında kendini göstermiştir). Bu
enstitülerde yapılan, düzenli ve artarak devam eden çeşitli maliyet-
fayda, maliyet-tecrübe, ömür analizlerinde, daha çok çevre dostu
ve hedeflere uygun YEK (ki bunlar enerjide sadece elektrik
üretimi alanıyla sınırlı kalmamaktadırlar), verimli enerji tüketim ve
üretim sistemleri avantajlı görülmektedir [7,8]. YEK konusunda,

8

2030’a kadar mevcut senaryolar kapsamında sırasıyla güneş,
rüzgar ve biokütle şanslı görülmektedir. Bu çalışmalar artarak ve
düzenli bir şekilde devam ettirilmektedir. Örneğin konumuz olan
YEK’ler alanında, Almanya’da Kassel Üniversitesi’nde yapılan bir
çalışmada, kombine santraller sayesinde YEK’lerde önemli bir
sorun olan depolama konusuna da çözümler getirilerek, kombine
santrallerle Almanya’nın isterse, 2050 yılına kadar tüm enerjisini
YEK’lerden sağlayabileceği ispat edilmiştir. Kapasite, depolama,
verim ve iletime yönelik çalışmalar bu konuda “iştahı artırırken”,
istihdam ve kapasiteler gibi piyasa değerleri açısından yine
otomotiv devi olarak da bilinen Almanya’da, YEK teknolojileri
sektörünün yakın zamanda otomotiv sektörünü geçeceğine
birçoğu inanmaktadır. Bu da sorunun iktisadi ve sosyal başka bir
boyutudur. Bu teknolojilerle yapılan enerji üretimi ile elde edilen
karbon kredileri ve bu kredilerle yeni projelerin finansmanı da, AB
ve ülke teşvikleri yanında, ekonomik olarak, ilk yatırım maliyetleri
yüksek bulunan, ama sonradan neredeyse sıfır hammadde
bağımlılığıyla ve düşük işletme maliyetleri ile cazip YEK’ler için
oluşturulmaya çalışan finansal altyapı çalışmaları içinde yer
almaktadır.
IAEA (Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu) ve OECD 2009
verilerine göre, şu anda sökülmesi planlanan ve sökülen toplam
127 santrale karşılık, inşaatı devam eden 45 yeni santral, toplamda
ilginç şekilde yaklaşık aynı kapasiteye sahiptirler. Diğer yandan
ABD’de bildiğimiz son kararla yıllar sonra nükleer santral için ilk
izin verilse de, AB genelinde ve yine özellikle kendisi de nükleer
teknoloji üreten Almanya’da nükleer santraller kapatılarak, diğer
yeni teknolojilere yönelim ağır basmaktadır. Bunda kapanmakta
olan santrallerin ömürlerini doldurmaları kadar, nükleer atıkların
ve bu eski santrallerin sökümünün yüksek maliyetleri yanında,
halihazırda Fransız Areva gibi, büyük nükleer enerji şirketlerinin
yürütmekte olduğu daha güvenli, daha az atıklı, daha verimli, fakat
çok daha pahalı 3. nesil yeni santral teknolojilerinin sonuçlarının
beklenmesinin de rolü vardır. Mevcut nükleer enerji santralleri
hiç de ucuz teknolojiler değillerdir ve kurulumları uzun sürmekte,
maliyet hesapları da çoğu zaman tutturulamamaktadır. Fakat
bunun yanında gelecek stratejilerini, sahip olduğu siyasi ve
teknolojik avantajları da kullanarak yıllardır nükleere çok önemli
pay ayırarak yapan ve hatta buradan ürettiği elektriği AB içinde
satan tek bir Fransa örneği de bulunmaktadır. AB içinde tek yeni
santral oluşumu Finlandiya içindeki bu Fransız Areva projesidir.
Zira milyarlarca dolarlık yüksek maliyetlere uluslararası finansman
desteği bulmak da eskisi gibi kolay değildir. Bu yüzden ve de
İran ve Kuzey Kore örneğindeki gibi nükleerin bir silah olarak
kullanılması çekinceleriyle, genelde bu işi sadece ülkelerin kendileri
yüklenebilmektedir. Bu konuda özellikle fosil yakıtların stratejik
elipsi Ortadoğu ve gelişmekte olan ülkelere yönelik artan kaygılar
mevcuttur[9].
Bugün ABD, AB, Almanya, Fransa’da birçok önemli karar vericinin
üzerinde birleştiği ve geliştirdiği stratejilerdeki genel eğilim
şablonları, yukarıdaki gibi birçok görünüşü dikkate almaktadır.
Hedefleri belirlemenin zor olabileceği veya belirlendiğinde de
sapmaların yaşanabileceği bilinmektedir. Ama buna karşılık bu
konuda strateji ve uygulamaların temeli, ana hedefleri yitirmemiş
politika ve uygulamalara karar vererek, sürdürülebilir, her açıdan
güvenli, fiyatları durmadan değişmeyen, bağımsız, rekabetçi imkanlar
ve fiyatlar sunan eldeki tüm kaynak ve potansiyellerin, en ekonomik
biçimde değerlendirilerek kaynak çeşitliliğinin sağlandığı, çevreyle
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
dost enerji çözümlerini sadece mühendislik alanında kalmayıp,
tüm disiplinler arası çalışmaları yaparak, uygun teknolojileri bulup,
gerekli yasal düzenlemeleri ve koşulları da oluşturarak, enerjinin
verimli kullanılmasından arz ve talep aşamasına kadar her alanda
konunun tüm “partnerlerine” sunabilmek yönündedir. Bu eğilimlerin
gereklerini yerine getirebilenler ayakta kalacak ve yoluna devam
edeceklerdir.
Peki ülkemiz, Türkiye ne durumdadır?
Enerjisini verimli kullansa % 30’lara kadar enerji tasarrufu yapacağı
iddia edilen, hatta kamuoyundaki bilinçlendirme ve tartışma
enerjilerini de, kıyaslama yapıldığında boşa harcayarak, “IMF’den
10 mu gelecek, 20 mi gelecek?” tartışmaları yerine, bu tartışmalarda
önemli bir sebep olan bütçe açığının, belki de kontrol edilebilir en
önemli kaynağı olan, enerjide dışa bağımlılığı gidermek için, bunca
tartışmayı kamuoyunda ve basında yapmayan, 798,8 milyar USD
Gayri Safi Milli Hasıla ile G-20 içinde 15. sırada bir ekonomiye ve
yaklaşık 73 milyon nüfusa sahip bir ülkeden bahsediyoruz.
Ülkemizin de üyesi olduğu ve oradaki standartlara göre datalar
hazırladığı IEA verilerine göre enerji tüketiminde, 2006 yılında
sanayi yanında meskenlerin ve benzeri diğer grupların “diğer
sektörler” adıyla tek çatıda topladığı grup, başta ısı prosesleri ve
elektrik enerjisi amacıyla, hem de yaklaşık olarak eşit paylarla başı
çekmektedir. Yine buradaki datalara göre 1971-2006 arasında,
kendi enerji üretimini 15 Mtoe’den 26 Mtoe’ye % 85 artış ile çıkaran,
ama primer enerji tüketimi 1971’de 20 Mtoe’den 2006’da 94
Mtoe’ye % 480 artış gösteren ülkemizin, bu sayılara bakıldığında
kendi enerjisinin toplamdaki payı yaklaşık % 75’lerden, yaklaşık %
28’lere düşerken, enerji ithalatının payı ise % 25’lerden % 72’lere
çıkmıştır. 2000 yılından krizin ilk yıl sonuna kadar (2009 sonu),
büyüyen ekonomisine paralel olarak artarak toplamda 215 milyar
USD’lik enerji ithalatı yapan Türkiye’nin, bu süreçte enerji ithalatının
topla ithalat içindeki ortalaması % 20 civarındadır. Krizden dolayı
dünyada düşen fiyatlarla 2009’da 30 milyar USD ithalat yapsa da,
ekonomik gelişmelerle bu rakamın 50 milyar USD’leri gördüğü
de olmuştur. Ülkenin bu süreç içinde toplam ithalat içindeki enerji
ithalatı payı yıllık toplamda başta % 17’lerden, arada ülkede
yaşanan krizle % 14’lere düşse de, yaşanan hızlı toparlanmaya
paralel olarak, son kriz öncesi % 24’lere yaklaşmıştır. Bu konuda
Rusya’ya artan bağımlılık da AB’nin de kabul ettiği gibi hem
ekonomik, hem de politik büyük bir risktir. Kriz sonrası beklenen
toparlanmalar, bu konuda da tehlike sinyalleri üretmektedir.
Yapılan anlaşmayla 2009’da taraf olunan ve buna göre ilk etapta
yaptırımları olmasa da, sonra yükümlülükleri ağır bir şekilde
yaşanacak Kyoto süreci ile AB süreci önemli diğer başlıklardır.
Sahip olduğu büyük akarsular sayesinde hidroelektrikten dolayı
toplam YEK’deki oranı Avrupa standartlarının şimdiden üstünde
gibi görünse de, AB’ye üye ülke olmak isteyen Türkiye’nin,
2020’ye kadarki “20-20-20”sürecinde -ki bu konuda AB’nin ileride
daha ileri seviyede, tek sesliliği de güden hedefler belirlemesi ve
bu doğrultuda kararlar alması durumu da söz konusudur- enerji
ve çevre başlıklarında ortak şekilde çözmesi gereken bir sürü
muamma bulunmaktadır. Bu muammanın baskısı da kamuoyunda
sanki henüz hissedilmemektedir. AB’nin hakkında liderlik ettiği ve
burada önemli sebeplerinden birinin de Lizbon stratejisine göre,
bu konuda istihdam ve küresel rekabet hedeflerinin sağlanması
yönünde örneğin rüzgarda üretim kapasiteleri şimdiden dolan
teknoloji üretimi yapan şirketlerine bakınca fırsatların yattığını
9
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
gördüğü çevre konusunda, IPCC 1990 yılına göre 2050’ye kadar
% 50 azalma olursa küresel ısınmanın etkilerinin sınırlı kalacağını
belirtmektedir. Resmi ağızlardan bu fasıllarda ilk etapta 60 milyar
avro harcamak zorunda kalacak Türkiye’nin, emisyon değerlerini de
nasıl indireceği çözülmeyi bekleyen bir muammadır. Mevcut yapıya
ve tablodaki değerlere ve OECD raporlarına bakıldığında, ülkemiz
iklim değişikliği alanında gelişmekte olan ülke sınıfındadır. Fakat 2012
sonrasında, yer aldığımız ve sadece gelişmiş ülkelerin bulunduğu
EK-I ülkeleri listesinde kümülatif olarak % 25-40 arası emisyon
azalması sağlamamız gerekmektedir, bu ortalama % 90’lara varan
bir azaltmayı 2050’ye kadar gerçekleştirmemiz gerektiği anlamına
gelmektedir. Bu sürece yeni katıldığımız için de, gerek teknolojik
gerekse karbon piyasaları ve kredileri gibi finansal ve sağlıklı piyasa
oluşturulmasıyla ilgili gelişmeler konusunda Türkiye geride kalmıştır.
İleride ortalama tonu 135,- USD civarlarında düşünülen ve sektörlere
göre de planlamalar ve düzenlemeler istenen karbon bedelleri
düşünüldüğünde 2006 rakamlarıyla, 239,4 Mt üreten Türkiye’nin
faturasını “herkes hesaplayabilir”.
Bu bağlamda da yenilenebilir enerjilere ve çevre dostu uygulamalara
ait teknoloji ve tesisleşmelerde beklenenden fazla bir artış olacağı
aşikardır. Bu noktada Türkiye hem arz hem de talep boyutunda
enerji verimliliği yanında, enerji arzı sağlanmasında emisyonları
düşürmek için iki çözüm başlığı ile karşı karşıyadır. YEK’ler ve
Nükleer Enerji. Kaynak bazında bakıldığında (her platformda tekrar
tekrar verilen rakamlar burada bir daha verilmeyecek), dünya
çapında güçlü ve yerli YEK kaynaklarına sahip olmasına rağmen,
bu alandaki üretimi, toplam fotoğrafta çok düşük olan Türkiye’de,
bir yandan hammadde ve teknoloji bazında neredeyse tamamen
yurtdışına bağlı nükleer enerji de tartışılmaktadır.
Şu anda özelleştirmelerin, sağlıklı olarak oluşturulmaya çalışıldığı
enerji piyasasında 2005’teki ilk kayda değer YEK kanununun
devamı niteliğindeki ve kıyas götürmez şekilde daha gelişkin olarak
Meclisin ilgili komisyonlarında geliştirilmiş, yerli üretime de ekstra
teşvikler getiren, ama Temmuz 2009’dan beri de Mecliste bekleyen
yeni bir YEK kanunun taslağı bulunmaktadır. En son 2007’de
sadece bir günle sınırlı tutulan düzenlemede 70.000 MW üzerinde
lisans başvurusu gerçekleşmiştir. Neredeyse tamamı o zamandan
beri onay bekleyen bu başvurulara ilgi duyanlar, buradaki
bürokrasinin ve durmadan değişen kanun ve düzenlemelerin
işlerini zorlaştırdığı savunmaktadırlar. Diğer taraftan da, birçoğu
duyurudan sonra kısa sürede hazırlanmak zorunda kalınan ve
sadece bir gün içinde tüm başvuruların yapılması zorunlu bırakılan,
lisans başvuruları hakkında karar verecek merciler, birçok başvuru
dosyası, standartlara uygun olmayarak hazırlandığından artı
bürokrasi yükü geldiğini iddia etmektedirler.
YEK’lerde çözülmesi gerekli bir nokta, Türkiye’nin enerji
dağıtımındaki mevcut altyapı sorunlarından ötürü, örneğin rüzgarda
var olan kapasitesinin yarısından bile az olan, ancak 20.000 MW’lik
bir ekonomik kullanımı sağlayabildiği gerçeğidir. Ayrıca örneğin
REN21 raporlarına göre, güneş-ısı kolektörleri üretiminde dünyada
Çin’den sonra 2. olan Türkiye’nin, PV konusunda sıfır seviyesinde
olması, mevcut potansiyellere bakıldığında kabul edilir gibi değildir.
Rüzgar konusunda da gerek makine ve gerekse inşaat alanında,
tecrübelere sahip ülkemizin iyi seviyelere gelmesi, stratejik konumu
da düşünüldüğünde aslında hiç zor değildir. Ama yerli teknoloji
için Ar-Ge konusunda çok şey yapılmalıdır. Bunun yanında birçok
büyük kuruluş ve yatırımcı, ülkeyi mevcut otomotiv tecrübelerinde
10
olduğu gibi, politik ve coğrafi konumuyla gelecekte kendilerine
bu alanda üs olarak görmektedir ve şimdiden harekete geçmek
istemektedir. Bu da bu krizde ve gelecekte Avrupa örneğindeki
gibi önemli bir istihdam, ekonomik ve teknolojik gelişim anlamına
gelmektedir.
Nükleer konusunda ise tam bir bilinmezlik bulunmaktadır. Rafa
kaldırılan, mahkemelere takılan, sonuçsuz kalan, uluslararası
imzalar atılan süreçlerde henüz net bir kanun veya teknik piyasa
oluşumu gerçekleşmemiştir. İhalesindeki durumlar nedeniyle
alınan son mahkeme kararı sonucunda Rusya ile olan ilişkilere,
Güney Kore ile düşünülen ve imzalan ortak çalışmalar da
eklenmiştir.
Toplumda özellikle Türkiye’yi de etkileyen Çernobil örneğinden
dolayı hayati ve çevresel kaygılar yanında, bazı uzmanların
adı geçen alternatiflerden Rus teknolojisine, yukarıda bahsi
geçen yeni teknolojiler düşünüldüğünde, nükleeri desteklesin
veya desteklemesin, kaygıları olduğunu da konuya ilgi duyan
herkes bilmektedir. Ayrıca uranyumda ve teknolojide tamamen
dışa bağımlılık da, fosil yakıtlar konusunda kaçılmaya çalışılan
mevcut bağımlılığımıza bir yenisini eklemeyecek midir, soruları
da sorulmaktadır. İlk santraller için düşünülen yerler ve bunlar
arasındaki lojistik açıdan da teknik kaygılar bulunmaktadır. Fakat
bu yönde sadece kuvvetli bir niyet bulunmaktadır. Böylece ülkenin,
yüksek teknolojiye de kavuşacağı ve bazı eski TAEK yetkililerinin
de böyle kısa sürede elde edileceğine inanmadığı tecrübelerle,
kısa süre sonra bu konuda kendisi bir şeyler yapabilir hale geleceği
düşünülmektedir. Ama kat edilmesi gereken mesafeler uzundur ve
aslında güvenlik, atık ve benzeri diğer konularda önemli kıstaslara
sahip olması gereken bu santral konusunda hiç bir tecrübesi
olmayan ülkede somut adımlar atılmadan konu enine-boyuna
sağlıklı tartışmaların yapıldığı da söylenemez.
Sonuç
Bu konuda hazırlanan tez çalışmasında [10]’da şu sonuçlara
varılmıştır: Enerji; partiler, kurum ve kuruluşlar üstü meseledir,
sürdürülebilirlik de belirleyici öneme haizdir.
Globale ve lokal tecrübeler, eğilimler, potansiyeller, mevcut yüksek
dışa bağımlılık, Kyoto ve AB hedefi gibi uluslararası ilişkilerin
yarattığı zaman baskısı, stratejik konum ve diğer faktörler yine
bu üç perspektiften (ekonomi, politika ve çevre) ele alındığında,
YEK’ler nükleere göre ülke koşullarında zaman da kazandıracak
daha öncelikli seçim olarak görülmektedirler.
Bu noktada mevcut üretim ve tüketim grupları iyi tespit edilerek
düzenlenmeli. Elektrik ve ısıtma önemli kalemler ve buralarda
YEK’e geçmek hiç de zor değil. Bu noktada rüzgar elektrik üretimi
için öncü kaynak olarak YEK içinde yer almakta. Karasal ve deniz
üstü kullanılmayan büyük bir potansiyel, işlenmeyi beklemekte.
Teknik ve ekonomik olarak güneş önemli bir potansiyele sahip.
Güneş’te, ülkenin REN21 Raporlarına [11] göre de onaylanmış
ısıtmada var olan önemli tecrübelerinin, “0” düzeydeki güneşten
elektrik kazanımında da oluşturulması için Ar-Ge’den üretime ve
tüketime her alanda çalışmalar hayata geçirilmeli. Trafikte bio
yakıt kullanımları artırılabilir. Jeotermalde de gerek ısıtma ve gerek
elektrik üretiminde kullanılmayan bir potansiyel var ve buralarda da
acilen harekete geçilmeli. YEK’lerin önemli bir depolama problemi
ve şebekeye bağlanma konusunda altyapı problemleri var gibi

görünüyor. Ama bu kombine santral çözümleri ile alt edilebilir. Bu
noktada HES’lerin olası kombinasyona katkısı da çok önemli.
Bu bağlamda tüm stratejiler, üniversitelerin, konunun bağımsız
uzmanlarının, sanayicisinden yatırımcısına ve finansman
kaynaklarına tüm piyasa oyuncularının, sivil toplum kuruluşlarının,
hukukçuların, bir araya gelerek devletin başkanlığında toplanacak
kurullarda belirlenmelidir. Devletler kar amacı gütmeyen, ama
yasal sorumluluklarını her zaman sürdürmeleri gereken, devamlılık
ilkesine tabi ekonomik, sosyal ve siyasi düzenlerken, özel
işletmelerde de bunların yanına karlılık hedefleri eklenmektedir.
Uygun, kısa ve uzun vadeli stratejilerin belirlenmesinden sonra,
alınacak tedbirler, tüm ilgi duyanlara açık bir şekilde deklare
edilmelidir. Konunun baştan beri görülen devamlı değişimlere açık
yapısı karşısında, konuya etki eden tüm faktörlerin bilinmesini
sağlayacak durum analizlerinin önemi, burada çok daha fazladır.
Sadece bu şekilde bu tematik içinde doğru ve uzun soluklu kararlar
alınabilecek ve bunun için gerekli kontrol sağlanabilecektir.
Enerji konusu bir sürü başlıkla iç-içe geçmiş, sektörler, kurumlar
ve kuruluşlar ve de disiplinler arası ortak çalışmayı gerektiren
önemli bir meseledir. Karar alıcılarından, üniversitelere, Ar-
Ge çalışmaları yapanlara ve firmalara kadar herkes bu ortak
zeminler için çaba göstermelidir. Örneğin buralarda olası ortak
çalışma komisyonlarında arz kanadında, enerji verimliliği için,
mevcut düzen nasıl değişecek ona karar verilecek ve ona göre de
ilişkide olunacak sektörler bilinçlendirilecek olsa, buradaki zaman
kayıplarına son verilir ve herkes de önünü görebilirdi. Böylece
işlere, mevcut düzen içinde bazı durumlarda etkili lobilere son
verilir ve vizyon sahibi olup ona göre şimdiden çözümler üretilirdi.
Örneğin, bu son krizde çözüm olarak sunulan, bölgesel teşvikler
çıkartılırken de enerji konusundaki komisyonların da katılımıyla
bu tip ortak çalışmalar yapılamaz mıydı? Belki gerekli alt yapı
ve imalat tesisleri için düşünülen plan ve projeler, buralarda da
değerlendirilebilir, merkezden bütünü gören açıyı kaybetmeden,
ama bürokrasilere de hapsolmadan, ortaya konulacak strateji,
plan, önlem, uygulama ve de denetlemelerle çok daha sağlıklı ve
fayda getiren bir yol çizilebilirdi.
Doğru, düzenli, güvenli ve konunun uzmanlarınca belirlenecek ve
oluşturulacak, üretimden tüketime, teknolojiden alt yapıya her alanda
uluslararası standartlarda veriler oluşturularak ilgililerin kullanımına
sunulmalıdır. Potansiyellerin doğru belirlenmesi için uluslararası geçerli
standartlarla çalışan ölçüm birimleri kurulmalı ve aynı standartlar
buradaki tüm sistemlerin kullanılmasına da getirilmeli. Bu birimler
ülke geneline yayılmalı ve bağımsız olmalı. Bu noktada üniversite
ve enstitülerin desteği önemli ve şart! Sadece stratejik olarak kontrol
altında tutabilmek için değil, eğer bu konuda gerçekten davetkar ve
güvenli bir pazar ve “serbestleştirme” oluşturulmak isteniyorsa da,
bu sağlıklı verilere ihtiyaç bulunmakta. Zira böylesi bir durumu tüm
ilgililerin, örneğin yatırımcıların güvenini kazanacaktır.
Beklenen kanunların akıbetinin belirsizliği, teşvikler ne kadar iyi
de olsa birçok Avrupa örneğinde görüldüğü gibi, ağır bürokrasi,
durmadan değişen düzenlemeler, konunun tüm katılımcıları ve
bağımsız uzmanları bir araya gelerek üzerinde ivedi çözümler
bulması gereken, geleceği belirleyici başka bir maddedir.
Toplumsal bilinç çok önemlidir. Çıkan faturayı herkes ödemektedir.
Toplumun her kesimi enerji konusunda bilinçlendirilmelidir. Bugün
neredeyse herkesin cebinde iletişim için en az bir tane cep telefonu
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
bulunmaktadır. Bunun için milyarlarca para neredeyse tamamı
yurtdışındaki üretime hediye edilirken ve de yine milyarlar iletişim
faturalarına harcanırken, Anadolu’nun köylerinde olan güneş-
ısı kolektörü kullanarak oluşmuş, ilk yatırım sonrası “bedava”
ısınma bilinci maalesef, hiç de az olmayan bir kısmını müstakil
ev veya apartmanların oluşturduğu büyük şehirlerde, kendini
göstermemektedir.
Her ne kadar AB’ye uyum kapsamında da gerekli yeni
düzenlemelerin etkisiyle, ancak son zamanlarda çıkan kanunlarla
bir zorunluluk haline getirilmiş olsa da, bu çok daha verimli
merkezi ısınma sistemleri, doğalgaz, ülkemize ilk geldiğinde
düşünülmediğinden, baştan beri yaygın olarak kullanılan, totalde
verimsiz ülke sarfiyatımıza sebep, kombi ile ısınma benzeri
enerji verimliliği düşmanı çözümler yaygınlaşmasının önü başta
alınmamıştır. Bu örnekte olduğu gibi, arzın sağlandığı makro ve
gerekiyorsa kişisel bazlı mikro projelerde düzenlenecek ilgili kurum
ve yasalar çerçevesinde, seçilecek çözümlerde ileriki boyutlar
ve mevcut teknolojik tecrübe ve fiyat gelişimleri de düşünülerek
en verimli teknolojilere işaret edilmelidir. Ülkemizin, daha
verimli ve kalıcı teknolojiler varken, bir teknoloji çöplüğü olarak
konumlanmasına izin verilmemelidir.
Örneğin rüzgarda dünyadaki teknoloji üreticilerinin üretim
kapasitelerinin doluluğu ve ülkemiz açısından çözümün aciliyeti
düşünüldüğünde de, yerli teknoloji tedariğinin önemi ortadadır.
Ayrıca ülkemizin jeopolitik konumu açısından bakıldığında da,
bu teknolojilerin, üretim teknolojilerindeki güçlü tecrübesi ile,
diğer ülkelere buradan üretimle arzı potansiyeli bulunmaktadır.
Mevcut yapıda ise, yerli teknolojinin ve üretimin sağlanabilmesi
için Ar-Ge’nin acilen geliştirilmesi gerektiği görülmektedir. Ar-Ge
Çalışmaları kapsamında tecrübe sahibi tüm yerli ve yabancı kurum
ve kuruluşlarla ortak çalışmalara bir an evvel başlanmalı ve var olan
az sayıdaki ortak çalışmaların artması da teşvik edilmelidir. Ayrıca
özellikle üniversitelerle gerçekleşmesi gereken devlet/sanayi ve
üniversite işbirliklerin oluşması önündeki bürokratik engellere
(örneğin akademik yapıların yürüteceği çalışmalar için finansmanın
sağlanmasında var olan sorunlara) çözümler bulunarak buradaki
potansiyeller acilen değerlendirilmeye başlanmalıdır.
Böylesi bir teknoloji üretimi ve satış öncesi ve sonrası, montajından
bakımına tüm servisler düşünüldüğünde, Almanya örneğindeki
gibi, ülkemiz için önemli bir istihdam kaynağı yaratma potansiyeli
de, ana sorunu çözerken elde edilebilecek çok önemli başka bir
kazanım olarak mevcuttur ve iyi değerlendirilmelidir.
Emisyon hedeflerindeki gelişmeler, gelişmekte olanlar için tehlike,
teknoloji üretenler için ise yeni piyasa olduğuna göre Türkiye’de
bu konuda gerekli çalışmalar şimdiden başlamalıdır. Türkiye’nin
bu bağlamda bu konunun finansmanı için şu anda daha anlamlı
görünen AB ve OECD ile müzakere yolunu seçmesi uygun
görünmektedir, ki bir şeyler yapabilsin; yoksa şartlar çok ağır
olacaktır. Buradan ve karbon piyasaları benzeri düzenlemelerden
elde edilebilecek finansmanlar yeni çevreci projelere kaynak
yolunda değerlendirilmelidir.
Kaynaklar
[1] Rempel, H., Schmidt, S., Schwarz-Schampera, U., Röhling,
S., Brinkmann, K. “Die Rohstoffe Zentralasiens. Machtmosaik
Zentralasiens” Sapper, M., Weichsel, V., Huterer, A. (Yay.),
11
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Deutsche Gesellschaft für Osteuropakunde e.V., Berlin,
s.433, 2007
[2] Deutsche Agentur für erneuerbare Energien - http://www.
unendlich-viel-energie.de, 30 Mart 2009
[3] Dirmoser, D. “Energy Security”. Berlin: Fredrich-Ebert-Stiftung,
2007
[4] CNN, ”OPEC’e göre petrol fiyatı adil”- http://www.cnnturk.
com/2010/ekonomi/piyasa.hisse/03/31/ opece.gore.petrol.
fiyati.adil/570214.0/index.html
[5] Matlack, C., “Pahalı bir nükleer enerji iddiası”, Bloomberg
Businessweek, Sayı 9, s. 44-47, Mart 2010
[6] IEA, “Energy Outlook” ve “Key World Energy Statistics”. Paris:
IEA Publications, 2008
[7] Staiß, F. “Jahrbuch Erneuerbare Energie-2001”, Stiftung
Energieforschung Baden-Württemberg (Yay.)... Radebeul:
Bieberstein-Verlag, s.74, 2001
[8] BMU, „Neues Denken – Neue Energie – Roadmap
Energiepolitik 2020“, 2.Baskı, Berlin, 2009 ve Bundesverband
Erneuerbare Energien e.V. (BEE) http://www.bee-ev.de,
Şubat 2009
[9] Rubner, J., „Das Energedilemma“, München, Pantheon
Verlag, s.255-264, 2007
[10] Ayık, A., “Situationanalyse von zwei Alternativen: Erneuerbare
Energien und Kernenergie auf dem türkischen Energiemarkt”,
Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme
Anabilim Dalı, (Almanca) Üretim Yönetim ve Pazarlama Bilim
Dalı Master Tezi, Istanbul, 2009
[11] REN21, “Renewables 2007 Global Status Report” (Almanca),
GTZ, 2008
perspectives, SWOT analysis is performed to help Turkey’s
strategic planning on renewable energy resources and nuclear
energy. At the end of study, the ideal solutions for energy problems
are identified as renewable energy resources in the perspective
of global solutions and trends and also domestic resources. This
study also presents some solutions proposal at the awareness of
the Decision-makers and society point of view.
Study was prepared under the following headings, respectively:
A- What is energy problem today, why it is important, what are the
perspectives on this issue;
B- Overall in the world energy situation, obtaining methods,
implemented strategies, policies and trends, some estimates
for the future improvement;
C- Situation in Turkey, opportunities, risks, strengths,
weaknesses;
D- Renewable energy resources and nuclear energy at global and
domestic point of view;
E- Analyzed results and possible solution proposal

Summary
Energy is one of the most important issues from the beginning
of the humanity. In particular, the energy demand has increased
diversely following industrialization and modernization. At this
point, controlling of conventional energy sources has become a
strategic power for countries and major international organizations
at the end of the 19th centuries. Today, independence of energy
sources and competitiveness in the international arena are very
significant. In the recent past, major economic and political crisis,
the country’s energy bills, and even wars have emphasized the
importance of energy issues. Damage of conventional energy
sources, such as an oil and coal, to nature is another significant
topic in the environmental perspective.

Turkey is in challenge of over-dependence on outsource energy and

decision-makers need to analyze the country position considering
into European Union and the Kyoto protocols without losing anytime
and also determine powerful strategies and precaution against
energy problems. Two significant solutions are considered at the
Supply point of view: Renewable energy resources and nuclear
energy. In this study, Renewable energy resources and nuclear
energy have been analyzed at the point of the global and domestic
situations in Turkey in the perspective of politics, economics
and environment. the objective of this analysis is to acquaint the
decision-makers and society with the development in Renewable
energy resources and nuclear energy.

For this study, the politics, economics and environment terms are
studied in the domestic criteria and also the global benchmarks,
trends and solutions that affects on domestic situations. In these

12
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

USE OF RENEWABLE ENERGIES FOR WHEAT CROP PRODUCTION IN IRAN: A

CASE STUDY FROM GOLESTAN PROVINCE

Shahin RAFIEE Ali MOHAMMADI

Gorgan Islamic Azad University Department of Agricultural Machinery Engineering,
University of Tehran

Abstract a research Greece, energy inputs for soft winter wheat production
Energy analysis, along with economic and environmental analyses, was estimated. In this study, energy productivity, intensity and
is an important tool to define the behavior of agricultural systems. efficiency were determined and the influence of each input is
This paper studies the energy balance between the input and the investigated [18]. Singh et al. [19] energy use in wheat production
output per unit area for wheat production in Golestan, Iran. The were constructed for Punjab to examine optimum energy input
results indicated that total energy inputs were found to be f 33912 MJ levels and the sensitivity of a particular energy input level on
ha-1. Results further implied that 77.58 % of total energy input was productivity for five agro-climatic zones.
in non-renewable energy form, and only 22.42% was in renewable
energy form. It is suggested that specific policy is to be taken to
increase wheat crop production by raising partial productivity of Nomenclature
energy inputs without depending on mainly non-renewable energy n required sample size
sources such as chemical fertilizers and chemical biocides that N number of holdings in target population
create environmental risk problems. Nh number of the population in the h stratification
S h2 variance of h stratification
Keywords: Renewable energy, chemical fertilizers, Environmental, d precision ( x - X )
Iran z reliability coefficient (1.96 in the case of 95% reliability)
D² d²/z²
Introduction
Yi yield level of the ith farmer
Wheat is one of the most important cereal crops of Iran, which is
X1 labour energy
produced in 15 million tonnes. Production have increased steadily
X2 machinery energy
since 2000-2001[1], especially in provinces of Golestan, Khorasan
and Fars [2]. The yield of wheat has increased twofold because of X3 diesel fuel energy
energy consumption in wheat production has increased in recently X4 nitrogen energy
years. Golestan province is an important agricultural province in X5 phosphate energy
Iran, this province has a high cereal growing potential and, with the X6 potassium energy
production of 948000 tonnes in 2005, provided 6.32% of the total X7 manure energy
wheat production in Iran [2]. X8 chemicals energy
X9 water energy
In agriculture, a wide range of modern and traditional energy forms X10 electricity energy
are used directly on the farm, e.g. as tractor or machinery fuel,
X11 seed energy
and in water pumping, irrigation and crop drying, and indirectly
ei error term
for fertilizers and pesticides. Other energy inputs are required for
Ai coefficients of the variables
post harvest processing in food production, packaging, storage,
transport and cooking [3]. Energy use is one of the key indicators Bi coefficients of the variables
for developing more sustainable agricultural practices. Wider use of Gi coefficients of the variables
renewable energy sources, increase in energy supply and efficiency DE direct energy
of use can make a valuable contribution to meeting sustainable IDE indirect energy
energy development targets [4]. It is important, therefore, to RE renewable energy
analyze cropping systems in energy terms and to evaluate NRE non-renewable energy
alternative solutions, especially for arable crops, which account
for more than half of the primary sector energy consumption. Canakci et al. [20] reported energy input–output analysis of
Considerable research studies have been conducted on energy some field crops (wheat, cotton, maize, sesame) and vegetables
use in agriculture [5–17]. Kuesters and Lammel [10] studied the (tomato, melon, watermelon) for Antalya region, Turkey. In an
optimum energy ratio for the production of different crops based Italy research, an energy analysis has done to determine the
on input data from winter wheat and sugar beet field experiments. efficiency of conservation farming and organic farming in a 3-yr
They concluded a linear relationship between increasing energy soybean, maize and wheat rotation [21]. But study on the energy
use into the total system and increasing N fertilizer application. In use for wheat production in Iran is limited in the literature, Safa

13
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

and Tabatabaeefar [22] investigated energy consumption in wheat energy was divided into direct and indirect and renewable and non-
production in Saveh region, Iran. They analyzed energy input in renewable forms [11,13]. Direct energy constituted human labor,
wheat production for irrigated and dry land farming. diesel and electricity, whereas, indirect energy encompassed
seed, farmyard manure, chemical fertilizer and agro-chemicals.
This paper reports an econometric model to evaluate the impact Non-renewable energy includes machinery, diesel fuel, electricity,
of inputs used in the production of wheat in the Golestan province. chemical fertilizers and chemicals, and renewable energy consists
This work tries to calculate how much energy will be added to the of human labor, farmyard manure and seed.
output energy as per each percent of inputs energy consumption.
Based on the energy equivalents of the inputs and output (Table
Material and Methods 1), the energy ratio (energy use efficiency), energy productivity,
The data used in the study were obtained from 152 local wheat specific energy, energy intensiveness and the net energy were
growers using a questionnaire in Golestan province, by using a calculated [8,13].
face-to-face questionnaire in the production year 2007. Golestan Energy Output (MJ ha -1 )
province is located in the northern Iran (36° 30’-38° 15’ N, 53° 47’- Energy use efficiency = (1)
Energy Input (MJ ha -1 )
55° 06’ E), the average annual rainfall is 679 mm, and average
annual temperature is 18.4 °C. Inquiries were conducted in a Cucumber Output (kg ha -1 )
Energy productivity = (2)
face-to-face interview in October and November 2007 period. Energy Input (MJ ha -1 )
The secondary material used in this study was collected from the
Net energy = Energy Output (MJ ha -1 ) - Energy Input (MJ ha -1 ) (3)
previous studies and publications by some institutions like Food
and Agricultural Organization (FAO) and Ministry of Jihad-e-
Agriculture of Iran. The size of each sample was determined using In order to analyze the relationship between energy inputs and
Eq. (1) derived from Neyman technique [23]. energy output, different functions were investigated and with
respect to the tests related to selecting optimized functions (Box
( ∑ N h Sh )
n= (1) – Cocks Tests, restricted F statistic, the corrected measurement
N 2 D 2 + ∑ N h S h2
coefficient statistic, Akayek and Schwarts statistics). The Cobb-
Douglas function was selected as the function suitable pattern.
The permissible error in the sample size was defined to be 5% for
The Cobb–Douglas function relation is a power function, which is
95% confidence, and sample size was calculated as 152 farms.
linear in logs, and commonly called the Cobb–Douglas function
The energy equivalents of the inputs used in the wheat production
[24]. Several authors used Cobb–Douglas function to evaluate the
and output are illustrated in Table 1.
relationship between energy inputs and production [6,14,15,19].
Cobb–Douglas function is expressed as follows:
The energetic efficiency of the agricultural system has been
evaluated by the energy ratio between output and input. Human Y = f ( x ) exp( u ) (4)
labor, machinery, electricity, diesel fuel, fertilizers, pesticides
and seed amounts and output yield values of wheat (seed and In the Cobb–Douglas relation, it can be written as (taking log on
straw) have been used to estimate the energy ratio. The input both sides):
ln Yi = a + ∑ j =1α j ln( X ij ) + ei
n
i = 1,2, …,n (5)
Table 1. Energy Equivalent of Inputs and Output in Agricultural
Production
where Yi denotes the energy output of the i’th farm’s energy
Energy equivalent output, Xij is the vector of inputs used in the production process, a
Inputs (unit) Unit Reference
(MJ unit-1) is the constant term, Aj represents coefficients of inputs which are
A. Inputs estimated from the model and ei is the error term. In this study, it is
1. Human labor h 1.96 [8] assumed that if there is no input energy, the output energy is also
zero. The same assumption also was made by [12,14]. Following
2. Machinery h 62.70 [8]
this explanation, Eq. (5) can be given as;
3. Diesel fuel l 56.31 [8]
ln Yi = ∑ j =1α j ln( X ij ) + ei
n
4. Chemical fertilizers (6)
(a) Nitrogen kg 66.14 [11] Eq. (6) is expanded in accordance with the assumption that
(b) Phosphate (P2O5) kg 12.44 [11] energy output is a function of energy inputs: labour, machinery,
diesel fuel, nitrogen fertilizer, phosphate fertilizer, potassium
(c) Potassium (K2O) kg 11.15 [11]
fertilizer, chemicals, water for irrigation, electricity and seed. More
5. Farmyard manure kg 0.30 [8]
specifically, Eq. (6) can be expressed in the following form;
6. Chemicals kg 120 [8]
7. Water for irrigation m³ 1.02 [8] ln Yi = α 1 ln X 1 + α 2 ln X 2 + α 3 ln X 3 + α 4 ln X 4 + α 5 ln X 5 + α 6 ln X 6

8. Electricity kwh 11.93 [13] + α7 ln X 7 + α 8 ln X 8 + α 9 ln X 9 + α 10 ln X 10 + α 11 ln X 11 + ei (7)

9. Seed kg 15.7 [13]

With respect to this pattern, in this study, first, the impact of
B. Output the energy of each input on the output energy was studied and
1. Wheat kg 14.7 [13] ultimately, the impact of direct and indirect energy, and renewable
2. Straw kg 12.5 [13] and non-renewable energy on the output energy was studied.

14
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

For this purpose, Cobb–Douglas function was determined in the Table 2. Amounts Of Inputs, Outputs and Energy Inputs and Outputs
following forms (8, 9), respectively; in Wheat Production

ln Yi = β 1 ln DE + β 2 ln IDE + ei (8) Quantity per Total energy

Inputs (unit) unit area equivalent
where Yi is the i’th farm’s energy output, DE and IDE are direct and
(ha) (MJ ha-1)
indirect energy used for wheat production, respectively, and Bi is
A. Inputs
the coefficient of exogenous variables.
1. Human labour (h) 182.95 358.58
ln Yi = γ 1 ln RE + γ 2 ln NRE + ei (9)
2. Machinery (h) 62.69 3930.51
where Yi is the i’th farm’s energy output, RE and NRE are 3. Diesel fuel (l) 161.98 9120.82
renewable and non-renewable energy used for wheat production,
4. Chemical fertilizers (kg) 310.03 11844.08
respectively, and Gi is the coefficient of exogenous variables.
(a) Nitrogen (kg) 150.23 9936.37

Eqs. (7), (8) and (9) were estimated using ordinary least square (b) Phosphate (P2O5) (kg) 97.69 1215.21
technique. Basic information on energy inputs and wheat yields (c) Potassium (K2O) (kg) 62.11 692.50
were entered into, Excel spreadsheet and Shazam 9.0 software 5. Farmyard manure (kg) 6484.83 1945.45
program. 6. Chemicals (kg) 3.27 391.93
7. Water for irrigation (m³) 1957.10 1996.24
Results And Discussion
The amount of inputs used in wheat production and their energy 8. Electricity (kwh) 85.63 1021.57
equivalents, and output energy equivalent are illustrated in Table 9. Seeds (kg) 210.40 3303.35
2, and the share of energy inputs from total energy input in the The total energy input (MJ) 33912.53
production of wheat was shown in Figure 1. In the study region, the B. Outputs
use of human power and machinery were 182.95 and 62.69 h ha-1,
respectively. The research results showed that the sample farms 1. Wheat (kg) 2846.97 41850.39

used diesel fuel (161.98 l ha-1), chemicals (3.27 kg ha-1) farmyard
manure (6484.83 kg ha-1). The mean of wheat and straw yield were
determined 2846.97 and 3559.21 kg ha-1, respectively. As can be
observed from Table 2, the average inputs energy consumption
was highest for fertilizers (11844.08 MJ ha-1) which accounted for
about 34.93% (Figure 1.) of the total energy input, followed by
diesel fuel (9120.82 MJ ha-1, 26.90%) and machinery (3930.51 MJ
ha-1, 11.59%). Kuesters and Lammel [10] concluded that without
N fertilizer application, total energy consumption is 7.5 GJ/ha for
winter wheat and 8 GJ/ha for sugar beet. This increases to about
17.5 GJ/ha and 16 GJ/ha at the biggest rates of N fertilization (225
and 200 kg/ha of N). In study Greece, the total energy inputs in soft
winter wheat production were calculated to be between 16000 and
26000 MJ ha-1, according to the production system [18]. Canakci
et al. [20] found that the total energy input used in various farm
operations for cultivating the wheat, cotton, maize and sesame were
3735.4, 14348.9, 11366.2 and 5398.2 MJ ha-1, respectively. Similar
result was reported in literature that the energy input of fertilizer
has the biggest share of the total energy input in agricultural crops
production [13,16,17,18]. The shares of nitrogen, phosphorus and
potassium energy were 83.89%, 10.26% and 5.85%, respectively,
from the total energy of chemical fertilizer used. The average
energy output of wheat and straw were found 41850.39 and
44490.07 MJ ha-1, respectively, based on these values total energy
output was obtained 86340.46 MJ ha-1 in the farms investigated.
In an Italy research, revealed that the input energy and output
energy for wheat production in conservation farming and organic
farming were as 27.95 and 77.62 GJ ha-1, and 11.39, 48.51 GJ ha-1,
respectively [21].
Human labour, chemicals, electricity, manure, water and seeds
energy had marginal importance, contributing only 1.06%, 1.16%,
3.01%, 5.74%, 5.89% and 9.74%, respectively to the total energy
consumption. Sartori et al. [21] revealed that human labour had
little impact on energy requirement in soybean, maize and wheat
2. Straw (kg) 3559.21 44490.07
Total energy output (MJ) 86340.46
Figure 1. The share of energy inputs in the production of wheat.
production for conservation farming (CF) and organic farming
(OF).
The energy use efficiency, energy productivity and net energy of
wheat production in the Golestan province are listed in Table 3.
The energy use efficiency of 2.55 observed in the present study
indicates that the lowland wheat farmers in Golestan province earn
at least 2.5 times of what they put into the production process.
In energy balances the energy ratio is often used as a index to
examine the energy efficiency in crop production [10]. Safa and
Tabatabaeefar [22] calculated the energy use efficiency for wheat
production to be between 0.68-1.17 in irrigated farming and 0.99 in
dryland farming for Saveh region, Iran. Tsatsarelis [18] concluded
that energy use efficiency in soft winter wheat production to be
between 2.35 and 2.90 for unirrigated and between 2.58 and 3.13
for irrigated crops, he concluded that if straw is taken into account,
the corresponding efficiency are between 5.5 and 6.0. Similar
founds were reported in literature for other crops such as 0.8 for
stake-tomato [9] and 0.74 for cotton [11], 5.45 for soybean, 5.6

15
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

for wheat, 6.38 for mustard and 6.65 for chickpea [13], 2.8 for other inputs in wheat production. It indicates that by increase in
Wheat, 4.8 for Cotton, 3.8 for Maize and 1.5 for Sesame [20]. The the energy obtained from machinery input, the amount of output
energy productivity of wheat production was as 0.19 kg MJ-1. In energy improves in present condition. This impact was significant
study Greece, Energy productivity in soft winter wheat production in 1% level. With respect to the assessed results, increase per
for the unirrigated farming was calculated to be between 0.16 and each percent in the energy of machinery input led to 0.47%
0.192 kg MJ-1, and for the irrigated farming between 0.17 and 0.21 increase in energy output. The second important input was found
kg MJ-1 [18]. Several authors reported the energy productivity for as potassium fertilizer with 0.28 elasticity followed by human
different crops, such as Cetin and Varter [7] for tomato, Mandal labour, chemicals, diesel fuel, farmyard manure and nitrogen
[13] for soybean, wheat, mustard and chickpea and Yilmaz et al. fertilizer are with elasticity of 0.21, 0.18, 0.15, 0.12 and 0.11,
[11] for cotton. The net energy of wheat production was found to respectively. Hatirlty et al. [12] developed an econometric model
be 52427.93 MJ ha-1, it indicates that in crop production energy for greenhouse tomato production in Antalya province of Turkey.
has gained (Net energy is greater than zero). In literature, similar They reported that human labour, fertilizer, chemicals, machinery
results have been reported [8, 10, 13, 21]. and water energy were important inputs significantly contribute
to yield. Singh et al [19] concluded that in zone 1 of Punjab, the
Total mean energy input as direct, indirect, renewable and non- contribution of machinery and fertilizer energy was significant at
renewable forms is shown in Table 3. Most of the total energy input
Table 4. Econometric Estimation Results of Inputs
(63.15%) were depended in the indirect form, whereas 36.85% of
the total energy input was in the direct form. the share of renewable Endogenous variable: energy output Coefficient t-ratio
energy was 22.42% in the total energy compared to 77.58% for Exogenous variables
the non-renewable energy. Therefore, it has revealed that rate of Model 1:
indirect energy was greater than that of direct energy consumption ln Yi = α 1 ln X 1 + α 2 ln X 2 + α 3 ln X 3 + α 4 ln X 4 + α 5 ln X 5 + α 6 ln X 6 + α 7 ln X 7 + α 8 ln X 8
in wheat production, also, the rate of non- renewable energy was + α 9 ln X 9 + α 10 ln X 10 + α 11 ln X 11 + ei
higher than that of renewable energy consumption in surveyed
1. Human labour 0.21 2.28**
farms. Of all renewable energies, share of seeds, farmyard manure,
2. Machinery 0.47 5.29*
water for irrigation and human labour energy were obtained
43.44%, 26.25%, 25.59% and 4.42%, respectively. Similar results 3. Diesel fuel 0.15 1.63***
have been reported by Cetin and Vardar [7], Mohammadi et al. [8], 4. Nitrogen 0.11 1.24***
Yilmaz et al. [11], Erdal et al. [17], for tomato, potato, cotton and 5. Phosphate (P2O5) -0.07 -0.86
sugar beet, respectively. Most renewable energy sources have low
6. Potassium (K2O) 0.28 3.47*
environmental impacts at both local and global levels compared
7. Farmyard manure 0.12 1.35***
with conventional fossil fuel energy technologies [3].
8. Chemicals 0.18 2.19**
Table 3. Energy Input–Output Ratio in Wheat Production
9. Water for irrigation -0.04 -0.32
Items Unit Wheat
10. Electricity 0.05 0.61
Energy use efficiency - 2.55 11. Seeds 0.08 0.82
Energy productivity Kg MJ-1 0.19 Durbin-Watson 2.21
Net energy MJ ha-1 52427.93 R² 0.96
a -1
Direct energy MJ ha 12497.22 (36.85%)e *, **, *** Indicates significance at 1% level, 5% level and 10 % level, respectively
Indirect energyb MJ ha-1 21415.31 (63.15%)
c Table 5. Econometric Estimation Results of Direct, Indirect,
Renewable energy MJ ha-1 7603.63 (22.42%)
Renewable and Non-Renewable Energy
d -1
Non-renewable energy MJ ha 26308.90 (77.58%)
Endogenous variable: energy output Coefficient t-ratio
Total energy input MJ ha-1 33912.53 (100%)
Exogenous variables
a
Includes human labor, diesel, electricity, water for irrigation.
b
Includes seeds, fertilizers, manure, chemicals, machinery. Model 2:
ln Yi = γ 1 ln DE + γ 2 ln IDE + ei
c
Includes human labor, seeds, manure, water for irrigation.
d
Includes diesel, electricity, chemical, fertilizers, machinery.
e
Figures in parentheses indicate percentage of total energy input.
Direct energy 0.44 5.28*
For data were used in this research, autocorrelation was tested Indirect energy 0.69 7.16*
using Durbin–Watson test [15]. This test result revealed that
Durbin-Watson 1.73
Durbin–Watson value was as 2.21 for Eq. (7), that it indicates
R² 0.91
there was no autocorrelation at the 5% significance level in the
estimated model. The R2 value was as 0.96 for this Eq. Regression Model 3:
results for Eq. (7) shown in Table 4, with respect to the results ln Yi = γ 1 ln RE + γ 2 ln NRE + ei
of assessment of Cobb- Douglass function on each one of the
Renewable energy 0.27 2.54**
inputs in wheat production, it could be seen that the impacts
Non-renewable energy 0.85 7.93*
of each one of the inputs differ in constitution output energy.
The results revealed that the impact of energy inputs could be Durbin-Watson 1.82
assessed positive on energy output (except phosphate and water R² 0.94
energy). Machinery had the highest impact (0.47) between the *, ** Indicates significance at 1% level and 5% level, respectively

16

the 5% level, they also reported that the use of human, diesel,
electricity and chemical energy was found inconsistent with
output in this zone.
The energy obtained from existing inputs was divided into two
direct and indirect forms. As it could be seen in Table 5, the
assessed trends of both forms energy (direct and indirect) were
positive, showing the positive impacts of both forms of energy
on the output energy. The trend of indirect energy was higher
than trend resulted from direct energy, showing by one percent
increase in the amount of direct and indirect energy sources, there
will be 0.44 and 0.69 percent increase in amount of energy output.
Similar results have been found that impact of indirect energy
was more than impact of direct energy on yield of greenhouse
tomato production [12]. Computed Durbin–Watson values were
calculated as 1.73 and 1.82 for Eqs. (8), (9) and the R² values
were as 0.91 and 0.94 for this Eqs, respectively.
The regression coefficient for renewable energy (0.27) and non-
renewable energy (0.85) was significant at the 5% level and 1%
level, respectively. It concludes that impact of non-renewable
energy was higher than impact of renewable energy in wheat
production. In other hand, by one percent increase in the amount
of non-renewable and renewable energy, there will be 0.27 and
0.85 percent increase in amount of energy output. Similar results
have been reported that non-renewable energy contributes to the
output level more than renewable energy [15].
References
[1] Food and Agriculture Organization (FAO), 2007. <www.fao.
org>.
[2] Anonymous. Annual Agricultural Statistics. Ministry of Jihad-
e-Agriculture of Iran; 2007. <www.maj.ir>.
[3] The Energy and Agriculture Nexus. Environment and Natural
Resources Working Paper No. 4, FAO, Rome, 2000.
[4] STREIMIKIENE D, Klevas V, and Bubeliene J, “Use of EU
structural funds for sustainable energy development in new
EU member states” Renewable and Sustainable Energy
Reviews, Vol.11, pp.1167–87, 2007.
[5] OZKAN B, Akcaoz H, and Fert C, “Energy input–output
analysis in Turkish agriculture” Renew Energy, Vol.29,
pp.39–51, 2004.
[6] SINGH S, Singh S, Pannu CJS , and Singh J, “Optimization
of energy input for raising cotton crop in Punjab” Energy
Conversion and Management, Vol.41, pp.1851–61, 2000.
[7] CETIN B, and Vardar A, “An economic analysis of energy
requirements and input costs for tomato production in Turkey”
Renewable Energy, Vol.33, pp.428–433, 2008.
[8] MOHAMMADI A , Tabatabaeefar A, Shahin S, Rafiee S, and
Keyhani A, “Energy use and economical analysis of potato
production in Iran a case study: Ardabil province” Energy
Conversion and Management, Vol.49, pp.3566–3570, 2008.
[9] ESENGUN K, Erdal G, Gunduz O, and Erdal H, “An economic
analysis and energy use in stake-tomato production in Tokat
province of Turkey” Renewable Energy, Vol.32, pp.1873–
1881, 2007.
[10] KUESTERS J, and Lammel J, “Investigations of the energy
efficiency of the production of winter wheat and sugar beet in
Europe” European Journal of Agronomy, Vol.11, pp.35–43,
1999.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
[11] YILMAZ I, Akcaoz H, and Ozkan B, “An analysis of energy use
and input costs for cotton production in Turkey” Renewable
Energy, Vol.30, pp.145–155, 2005.
[12] HATIRLI SA, Ozkan B, and Fert C, “Energy inputs and
crop yield relationship in greenhouse tomato production”
Renewable Energy, Vol.31, pp.427–438, 2006.
[13] MANDAL KG, Saha KP, Gosh PL, Hati KM, and
Bandyopadhyay KK, “Bioenergy and economic analyses of
soybean-based crop production systems in central India”
Biomass and Bioenergy, Vol.23, pp.337–45, 2002.
[14] SINGH S, Singh S, Mittal JP, and Pannu CJS, “Frontier
energy use for the cultivation of wheat crop in Punjab” Energy
Conversion and Management, Vol.39(5/6), pp.485–91,
1998.
[15] HATIRLI SA, Ozkan B, and Fert C, “An econometric analysis
of energy input–output in Turkish Agriculture” Renewable
and Sustainable Energy Reviews, Vol.9, pp.608–23, 2005.
[16] KIZILASLAN H, “Input–output energy analysis of cherries
production in Tokat Province of Turkey” Applied Energy,
Vol.86, pp.1354–58, 2009.
[17] ERDAL G, Esengun K, Erdal H, and Gunduz O, “Energy use
and economical analysis of sugar beet production in Tokat
province of Turkey” Energy, Vol.32, pp. 35–41, 2007.
[18] TSATSARELIS CA, “Energy inputs and outputs for soft
winter wheat production in Greece” Agriculture, Ecosystems
and Environment, Vol.43, pp.109-118, 1993.
[19] SINGH G, Singh S, and Singh J, “Optimization of energy
inputs for wheat crop in Punjab” Energy Conversion and
Management, Vol.45, pp.453–46, 2004.
[20] CANAKCI M, Topakci M, Akinci I, and Ozmerzi A, “Energy
use pattern of some field crops and vegetable production:
case study for Antalya region, Turkey” Energy Conversion
and Management, Vol.46, pp.655–66, 2005.
[21] SARTORI L, Basso B, Bertocco M, and Oliviero G, “Energy
Use and Economic Evaluation of a Three Year Crop Rotation
for Conservation and Organic Farming in NE Italy” Biosystems
Engineering, Vol.91, pp.245–256, 2005.
[22] SAFA M, and Tabatabaeefar A, “Energy Consumption in
Wheat Production in Irrigated and Dry Land Farming” In:
Proc. Intl. Agric. Engg. Conf., Wuxi, China, Nov, pp.28-30,
2002.
[23] YAMANE T, “Elementary sampling theory” Engle wood Cliffs,
NJ, USA: Prentice-Hall Inc, 1967.
[24] HEADY EO, and Dillon JL, “Agricultural production functions”
Ames, Iowa: Iowa State University Press; pp.8–30, 1961.
17
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

ENERJİ KORİDORU VE TERMİNALİ OLARAK TÜRKİYE’NİN ROLÜ

Andaç Batur ÇOLAK Prof. Dr. Mustafa İLBAŞ

BOTAŞ International Limited, Gazi Üniversitesi, Teknoloji Fakültesi,
Sivas Saha Müdürlüğü Enerji Sistemleri Mühendisliği

Özet Küresel ve rekabetçi pazarda yer bulabilmek için büyük öneme

Değişmekte ve gelişmekte olan yeni dünya düzenine paralel
olarak ayakta kalabilmenin temel şartlarından ilk sırada geleni
mutlak ki ekonomik olarak güçlü kalabilmek ve bölgede stratejik
hakimiyete sahip olabilmektir. Ekonomik kalkınmayı sağlayabilmek,
sanayileşme ve sürdürülebilir büyüme hedeflerine ulaşabilmek
için ise göz önünde bulundurulması gereken en önemli faktör
de üretimde birim maliyete en önemli kriter teşkil eden enerjidir.
Sanayileşen ülkeler sayısı arttıkça enerji hammaddelerine duyulan
ihtiyaç da artmaktadır. Bu konuda şimdiye kadar yapılmış olan
çalışmalarda görülmüştür ki, dünya enerji ihtiyacı 2020 yılında
yaklaşık % 65 oranında artacak ve fosil yakıtlar (petrol, kömür,
doğal gaz) birincil enerji kaynakları arasındaki yerini koruyacaktır.
Belirtilen yüzdede artacak olan enerji talebinin karşılanabilmesi
için yaklaşık olarak 16 trilyon dolar’lık bir ilave yatırıma ihtiyaç
duyulacaktır. Hızlı bir küreselleşme sürecinde bulunan dünyamızda
enerji ve enerjinin verimli kullanımı, arz kaynağı durumunda olan
ülkelerle talep merkezlerinin çeşitli taşıma yolları ve en önemlisi;
diğer taşıma şekillerinden daha süratli, daha ekonomik ve daha
emniyetli olmakla birlikte; gerek kara gerekse deniz taşımacılığına
göre yatırım maliyeti daha yüksek olan boru hatları taşımacılığı ile
birbirine bağlanmasını zorunlu kılmıştır. Bu çerçevede üzerinde
bulunduğu stratejik noktada Türkiye’nin bölgesel enerji güvenliğindeki
rolü ve potansiyeli ortaya çıkmaktadır. Türkiye enerji kaynağı ülkeler
ile Pazar durumundaki ülkeler arasında bulunmaktadır. Türkiye’nin
sahip olduğu bu coğrafi yer ve buna paralel olarak stratejik ve jeolojik
konumu, enerji taşımacılığında kullanılacak iletim hatlarında anahtar
ülkelerin başında yer almasını sağlamaktadır.
haiz olan enerji alanında, dünyanın giderek artmakta olan enerji
ihtiyacına karşılık, talebi karşılamaya yönelik arz konusu bir
hayli sıkıntılıdır. Bu sıkıntıların en önemlisi enerji kaynaklarının
yeryüzündeki dengesiz dağılımıdır. Bu durum Tablo 1’de açıkça
görülmektedir.
Dünya petrol rezervlerinin % 59,7’si Ortadoğu’da, % 11,2’si Avrupa
ve Avrasya’da, doğal gaz rezervlerinin ise % 41’i Ortadoğu’da, %
34’ü ise Avrupa ve Avrasya’da bulunmaktadır (Tablo 1). Ayrıca
dünyada şu ana kadar yapılan araştırmalar neticesinde ortaya
çıkan sonuçlara göre Suudi Arabistan petrol rezervleri açısından,
Rusya ise doğal gaz rezervleri açısından birinci sırada yer almakta;
Türkmenistan yaklaşık 3 trilyon metreküplük doğal gaz rezervi ile
Rusya’nın ardından ikinci sırada bulunmakta ve buna mukabil
olarak söz konusu havzalar dünya enerji arz güvenliğinin ana
merkezlerini oluşturmaktadır. Tüm bu unsurlar sıralandığında,
dünya arz merkezinin yaklaşık olarak % 80’ler oranında enerji
kaynakları açısından zengin olmayan Türkiye’nin içinde yer aldığı
coğrafyanın etrafında şekillendiği görülmektedir. Bu meyanda,
enerji kaynakları açısından zengin olmayan Türkiye’nin içinde yer
aldığı coğrafya değerlendirildiğinde, çevresindeki ülkelerin çoğunda
zengin enerji kaynaklarının olduğu dikkat çekmektedir [5, 6].
Ortadoğu petrol havzasında bulunan ülkelerden Suudi Arabistan,
dünya rezervlerinin % 22’sine, İran % 11,5’ine, Irak % 9,6’sına,
Kuveyt % 8,5’ine, BAE de %8,1’ine sahiptir. Hazar petrol havzasın-
da bulunan ülkelerden ise İran % 52’sine, Kazakistan % 15’ine,
Azerbaycan ise % 3’üne sahiptir [7]. Türkiye de mevcut ham petrol

Enerji Koridoru ve Terminali Olarak Türkiye Tablo 1. Dünya Fosil Yakıt Rezervleri
Bilindiği üzere, enerji alanında söz sahibi olmak için, günümüz Kömür
koşullarında sadece enerjiye sahip olmak yeterli gelmemektedir. Petrol D.Gaz
Bölge (Milyar Ton)
Üretilen enerjinin, üretim maliyetlerinin kabul edilebilir değerlere
Milyar Ton Trilyon m3 Taş kömürü Linyit
indirilmesi yönündeki çalışmalar kadar, enerjinin talep sahibi
Kuzey Amerika 9,7 8,87 113,3 132,8
pazarlara güvenli, ekonomik olarak iletilmesi de büyük önem
taşımaktadır. Konum itibari ile üzerinde bulunduğu bu stratejik Orta ve Güney
17,6 7,31 6,9 8,0
noktada Türkiye’nin bölgesel enerji güvenliğindeki rolü ve potansiyeli Amerika
işte bu noktada ortaya çıkmaktadır. Enerji kaynağı ülkelerin ve Avrupa ve
19,2 62,89 102,1 170,2
pazar ülkelerin coğrafi konumları göz önüne alındığında, Türkiye’nin Avrasya
sahip olduğu eşsiz coğrafyası ve buna paralel olarak stratejik Ortadoğu 102,0 75,91 1,3 -
ve jeolojik konumu, enerji arzında kullanılacak iletim hatlarında Afrika 16,6 14,65 33,2 0,17
olmazsa olmaz ülkelerin başında yer almasını sağlamaktadır[1, 2,
Asya ve
4, 6]. Türkiye; Hazar, Orta Asya ve Ortadoğu bölgelerindeki petrol 5,6 15,39 155,8 103,4
Okyanusya
ve doğal gaz üreticileri için bölgedeki en önemli müşteri olduğu
gibi, Batı’daki uluslararası pazarlar için de transit boru hatlarına ev TOPLAM DÜNYA 170,8 185,02 411,3 414,6
sahipliği rolünü üstlenen önemli ve güvenli bir geçiş ülkesidir. Kaynak: BP Statistical Review of World Energy – 2009

18

boru hatları Şekil 1’de görülmektedir. Ham petrol taşımacılığında
ülkemizde 2006 yılında devreye alınan Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham
Petrol Boru Hattı ve hali hazırda çalışmaları sürdürülmekte olan
Samsun-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı projeleri mevcuttur. Bu
projelerin dışında, mevcut stratejik durumdan dolayı ufukta şu
an için başka transit petrol iletim hattı projesi görünmemektedir.
Kuzey-Güney koridorunda yer alarak Akdeniz’e bağlanan petrol
boru hattı projeleri, Türkiye için transit öneminden çok stratejik
bakımdan, Türk boğazlarından geçecek tanker trafiğini azaltmak
gibi hayatî bir önem taşımaktadır.
Kaynak: BOTAŞ
Şekil 1. Türkiye ham petrol boru hatları.
Ülkemizden geçen doğal gaz boru hatları Şekil 2’de görülmektedir.
Petrole göre doğal gaz konusunda Türkiye’nin enerji koridoru olarak
muhtemel rolünün daha önemli olacağını ifade etmek mümkündür.
Zira doğal gazın dünya ispatlanmış rezervlerinin % 26,6’sına
sahip Rusya kuzeyimizde, % 15’ine sahip İran ile % 0,8’ine sahip
Azerbaycan, % 1,6’sına sahip Türkmenistan ve % 1,7’sine sahip
Kazakistan ülkemizin doğusunda sıralanmışlardır. Ülkemizin gü-
neyinde ise dünya ispatlanmış gaz rezervlerinin % 14,3’üne sahip
Katar, % 3,8’ine sahip Suudi Arabistan ve toplamları % 7,3’e karşı
gelen BAE., Irak, Suriye, Kuveyt, Bahreyn, Umman ve Yemen
yer almaktadır. Hazar havzası ülkelerinde ispatlanmış doğal gaz
rezervi dağılımına bakmak gerekirse; Hazar doğal gaz rezervlerinin
% 51’i Rusya’da, %35’i İran’da, % 9’u Türkmenistan’da, %5’i ise
Kazakistan, Özbekistan ve Azerbaycan’dadır (Şekil 3). Doğal
gaz zengini bu ülkelerin bazılarının coğrafî konumları itibariyle,
Kaynak: BOTAŞ
Şekil 2. Türkiye doğal gaz boru hatları.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Kaynak: BP Statistical Review of World Energy – 2009
Şekil 3. Hazar havzası ülkelerinin ispatlanmış petrol rezerv dağılımı.
Kaynak: BP Statistical Review of World Energy – 2009
Şekil 4. Hazar havzası ülkelerinin ispatlanmış doğal gaz rezerv dağılımı.
doğal gazın talep merkezlerine ulaşmasında bir takım zorluklar
bulunmakla birlikte, bazen de rakip ülkelerin geçiş güzergahlarını
tutmak sureti ile enerji arenasında avantajlı hale gelme çabaları
veya arz anlaşmalarını önceden yapmış olması, söz konusu
ülkelerin doğal gaz ihracını engellemekte veya geciktirmektedir.
Değişen konjonktüre paralel olarak gelişmekte olan yeni projelerin
hayata geçmesi ile bu rekabetin zamanla işbirliğine dönüşmesi
muhtemel olacaktır. Bu ülkeler arasında Hazar havzası ülkelerinin
petrol ve doğal gaz rezervlerinin özellikle Türk dünyası enerji işbirliği
açısından ayrıca değerlendirilmesi büyük önem taşımaktadır.
Hazar havzası ülkelerinin petrol ve gaz rezervleri ise Şekil 3 ve
Şekil 4’de açıkça görülmektedir.
Bu şekilde irdelenmiş olan jeopolitik analiz çerçevesinde, dünya
ispatlanmış doğal gaz rezervlerinin önemli bir kısmını ellerinde
bulundurmakta olan en az on ülke, Avrupa’ya doğal gazını arz
etme amacı ile proje geliştirme zamanı geldiğinde öncelikle Türkiye
üzerinden geçişi hedeflemek durumundadır.
Petrol boru hatlarının aksine, doğal gaz boru hatları söz konusu
olduğunda, yakın ve uzak gündemde bir hayli önemli proje yer
almaktadır. Türkiye’den Azerbaycan kaynaklı doğal gaz sevkini
sağlamak üzere tasarlanmış olan projelerden Bakü-Tiflis-Erzurum
ve Türkiye-Yunanistan boru hatlarının tamamlanarak işletmeye
açılması, hattın İtalya bağlantısı ile birlikte Avrupa’ya kadar devam
edeceği şeklinde ifade edilebilir.
Dünyanın en hızlı büyüyen enerji piyasalarından birini teşkil
eden Avrupa Birliği, aynı zamanda dünyanın en büyük doğal gaz
pazarıdır. Enerji kaynaklarının güvenli ve sürdürülebilir olması her
ülke için olduğu gibi Avrupa Birliği için de çok önemlidir. Küresel
düzeyde en büyük doğal gaz tüketicisi bölge, % 41,2 ile Avrupa
ve Avrasya’dır. Avrupa ayrıca toplam dünya petrol tüketiminin
yaklaşık % 23,5 inin gerçekleştiği bir bölgedir. Avrupa’ya ihtiyacı
olan petrol ve doğal gaz arzı, bazı Avrupa ülkelerindeki küçük çaplı
üretimler haricinde; Kuzey Buz Denizi, Cezayir, Fas, Nijerya gibi
Afrika ülkeleri, Ortadoğu ve Rusya’dan sağlanmaktadır.
Geçmişten günümüze, bölgedeki hakimiyetini ve istikrarını koruma
ve buna mukabil, büyük devlet olma geleneği ve sorumluluğu
çerçevesinde Türkiye’nin de içinde bulunduğu; Hazar’ın iki
19
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
yakasında ve Orta Asya’da yer alan ülkelerin enerji kaynaklarını
dünya pazarlarına taşımak üzere geliştirilmiş “Nabucco” doğal
gaz boru hattı projesi uzun süredir gündemdeki yerini koru-
maktadır. Rusya’nın Ukrayna ile vukuu bulan her problemde
doğal gazı kesmesinin sıkıntılarını yaşayan Türkiye ve Avrupa
ülkeleri, doğal gaz temininde kaynak çeşitliliğini sağlayarak arz
güvenliğini geliştirmek için alternatif projeler arayışına arayışına
girmişlerdir[3]. Altı ülkenin katılımı ile oluşturulmuş olan Nabucco
boru hattı projesi, Türkiye’den Avrupa ülkelerine doğal gaz taşı-
mak amacıyla yapılması düşünülen uzun geçişli bir boru hattı ta-
şımacılığı projesidir. Proje büyüklüğü itibarıyla neredeyse Avrasya
coğrafyasının tamamını etkileyebilecek niteliktedir. Çünkü gaz
tedarikçi ülkeler ile boru hattına ev sahipliği yapacak ülkelerin
ekonomileri bu proje ile farklı bir şekil alabilecektir[4]. Söz konusu
proje, Avrupa’nın en büyük doğal gaz tedarikçisi olan Rusya’dan
sağlanan gaz arzına alternatif olması nedeniyle daha çok ABD
ve AB tarafından desteklenmektedir. Azerbaycan, Türkmenistan,
Irak, Mısır, doğal gazının Avrupa’ya Türkiye üzerinden taşınması
planlanan Nabucco projesi Erzurum’da Türkiye-İran Doğal gaz
Hattı ile birleşerek, yapımı düşünülen Trans-Kafkas Gaz Hattı ile
bağlanacaktır. Bu sayede Nabucco boru hattı, hem Orta Asya’yı,
hem de Orta Doğu’yu gaz hatları olarak bağlayacak ve batı ucunda
Avusturya’nın temel doğal gaz taşıyıcısı hattı ile birleşecektir. Av-
rupa Birliğinin geleceğinde enerji koridorlarını çeşitlendirmesi ve
arz güvenliği bakımından büyük önem arzeden proje Türkiye için
kendi bölgesinde transit ülke olmaktansa, gaz üretimi olmadan gaz
tedarikçisi olma hedefi yolunda çok önemli bir yapı taşıdır. Ayrıca
Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı ve Mavi Akım projeleri
ile enerji geçiş güzergahında olduğunu tüm dünyaya ispatlama
sürecinin yolu açılan Türkiye, Nabucco projesi ile hem enerji koridoru
ülke konumunu güçlendirmiş hem de dünya platformunda Türkiye’ye
duyulan güveni arttırmıştır. Birçok eksiklikleri ve zayıf noktaları
bulunmasına rağmen Avrupa Birliği ülkeleri ve Türkiye arasında
imzalanan bu projenin Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne giriş sürecinde
önemli ilerleme kriterlerinden biri olacağı da düşünülebilir.
Türkiye sadece Doğu-Batı Enerji Koridoru değil, aynı zamanda
Kuzey-Güney ve Güney-Batı Enerji Koridoru olma yolunda da
önemli fırsatlara sahiptir. Mısır doğal gazını Ürdün ve Suriye
üzerinden Türkiye’ye ulaştıracak olan Arap Doğal Gaz Boru hattı
projesinin 2019 yılında yapımının tamamlanması ve işler hale
getirilmesi planlanmaktadır. Türkiye aynı zamanda Irak doğal gaz
rezervlerinin geliştirilmesine ilgi duymaktadır. Yapılacak arama
faaliyetlerinin neticesinde elde edilmesi muhtemel olan, kapalı
bir havza durumundaki Irak doğal gazının hali hazırda mevcut
bulunmakta olan Kerkük-Ceyhan Petrol Boru Hattı’nın geçiş
hakkından yararlanarak ona paralel biçimde inşa edilecek bir boru
hattıyla Türk ulusal şebekesine bağlanması ve akabinde yapılacak
anlaşmalarla Nabucco hattına entegre edilerek Avrupa pazarlarına
arzı kolaylıkla mümkündür. Türkiye ile İran arasında bir doğal
gaz boru hattı mevcut olmakla birlikte, İran ile ilave doğal gaz
anlaşması da imzalamıştır. Bütün bunlara ek olarak, Türkiye’nin
ayrıca İran’ın zengin Pars yataklarında da doğal gaz üretim ve
ihraç izni mevcuttur. Bir diğer komşumuz Suriye ve Katar ile de
enerji alanında işbirliği anlaşmaları mevcut bulunmaktadır.
Sonuç
Enerji koridoru ve terminali olarak son derece kritik bir konuma
sahip olan Türkiye, bu hedefine yönelik politikalarını oluşturmakla
birlikte, dünya ekonomisi ve siyasetinde daha güçlü bir şekilde
20
var olabilmek, geçmişten günümüze süregelen kardeşliğin ve
manevî mirasın gereği olarak çevresinde bulunan ülkelerle
Avrupa arasında siyasî, ekonomik, kültürel ve stratejik bir köprü
rolü oynamak fırsatına sahiptir. Rusya ise, doğal gaz konusunda
en büyük alışverişimizin olduğu, ancak diğer gruplarla olan doğal
rekabetinden ötürü de alternatif projelerde işbirliği yapılabilecek
önemli bir komşumuzdur. Önemli enerji rezervlerinin bulunduğu
Hazar havzasında bulunan Türk Cumhuriyetleri ile geliştirilecek
enerji projeleri ise bölgesel istikrar ve işbirliği açısından hayati
önem taşımaktadır.
Türkiye’nin tüm bu bahsedilen transit boru hattı projeleri vesilesi
ile Rusya, Cezayir ve Norveç,’in ardından Avrupa’nın doğal gaz
tedarikinde dördüncü ana arter olma hedefi ve bu yönde izlediği
politikalar, daha önce de belirtildiği gibi dünya piyasalarında
Türkiye’ye olan güveni sağlamlaştıracaktır. Bununla birlikte
Türkiye-AB ilişkilerinde yeni bir işbirliği alanı açarak Avrupa
Birliğine giriş sürecinde pozitif rol oynayacak, buna paralel olarak
da Avrupa’nın Asya ile bağlantılarının daha da güçlenmesine
sebep olacaktır. Bunun yanı sıra, Irak, Mısır gibi Osmanlı mirası
ülkelerin enerji kaynaklarına yönelik projelerde, diğer taraftan
da talep merkezlerine bu kaynakları ulaştıracak projelerde yer
alarak Doğu - Batı ve Kuzey - Güney enerji koridorundaki stratejik
öneminin gereğini yerine getirecektir.
Hızla büyüyen enerji piyasalarından olan Avrupa ile en büyük enerji
havzalarının arasında bulunan Türkiye’nin de tüm dünyada olduğu
gibi enerji ihtiyacı hızla artmaktadır. Günümüzde tükettiği enerji kay-
naklarından yarısını ithal etmekte olan Türkiye’de uygulanan enerji
politikaları, dünya enerji sektörünün genel yapısından büyük ölçüde
etkilenmektedir[2]. Bu jeostratejik konumda bulunan Türkiye’nin
enerji politikasını enerji arz kaynaklarını çeşitlendirmek, enerji
arz güvenliğini sağlamak, bölgenin önde gelen tüketim ve transit
terminali olmak ve Türk enerji piyasasının liberalizayon sürecini
devam ettirmek şeklinde özetlemek mümkündür. Özetlenen tüm bu
hususlar Avrupa Birliği’nin mevcut sürdürülebilir enerji politikasıyla
örtüşmektedir. Bu duruma Türkiye’nin enerji koridoru üzerinde
bulunmasından kaynaklanan jeopolitik konumu da eklendiğinde
Türkiye’nin gerek Avrupa Birliği için gerekse de enerji ihracatçısı
konumunda olan ülkeler için önemi bu açıdan da bir kez daha
ortaya çıkmaktadır.
Kaynaklar
[1] YAVUZ, C., “Türkiye ve Asrın ‘Stratejik’ Enerji Hatlarında
Gelinen Aşama”, TÜRKSAM, 03.07.2009
[2] BAYRAÇ, H.N., “Küresel Enerji Politikaları ve Türkiye” ,
TÜRKSAM, 04.02.2010
[3] Nabucco Projesi, http://www.noktavirgul.com/genel/nabucco-
projesi-nedir.html
[4] Stratejik Araştırmalar Dergisi, Genelkurmay ATASE
Başkanlığı Yayınları, SAYI:10, Eylül 2007
[5] OGAN, S., “Türkiye’nin Bölgesel Enerji Güvenliğinde Yeri ve
Rolü”, TÜRKSAM, 21.12.2009
[6] İSKENDER, S., “Enerji Ağlarıyla Örülmüş Avrasya ve
Türkiye’nin Önemi”, TÜTEV, http://www.tutev.org.tr/makale-
ve-paneller/makaleler/429-enerji-aglariyla-orulmus-avrasya-
ve-turkiyenin-onemi.html
[7] BIYIKOĞLU, H.N., “Enerji, Doğal gaz ve Türkiye’nin Avrupa
Enerji Güvenliğindeki Yeri”, Enerji 2023 Dergisi, 71. Sayı,
18.08.2008
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

[8] BOTAŞ, www.botas.gov.tr, 2010

[9] BP Statistical Review of World Energy – 2009,
http://www.bp.com/liveassets/bp_internet/globalbp/
globalbp_uk_english/reports_and_publications/statistical_
energy_review_2008/STAGING/local_assets/2009_
downloads/statistical_review_of_world_energy_full_
report_2009.pdf

Summary
The first one of the basic requirements of being able to survive
in parallel to the changing and developing new world order is
an absolute that can be economically strong and have strategic
dominance in the region. The most important factor that must
be considered to provide economic development and to achieve
objectives of sustainable growth and industrialization is also the
energy that constitute the most important criteria on the unit cost
of production. The more the number of industrialized countries
increase, the more need for energy raw material increases. In
studies, which have been made so far in this regard, has been seen
that in 2020, world energy demand will increase by approximately
65% and fossil fuels (oil, coal, natural gas) will maintain the position
among the primary energy sources. An additional investment of
approximately $16 trillion will be needed to meet the increasing
energy demand in specified percentage rate. Efficient use of energy;
the most profitable form of transport with the pipeline has been
required to connect to supplier countries with claimant countries.
In this context, the strategic port on Türkiye’s role and potential
in regional energy security has emerged. Türkiye is between
countries in market situation and energy source countries. Türkiye’s
geographical location and in parallel, its strategic and geological
position provide to take place as the leader of key countries in
transmission lines which will be used in energy transport.

21
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
HOW CAN A COOLING SYSTEM BE RELIABLE AND ENVIRONMENTALLY
SUSTAINABLE?
Andras BACZONI Serkan ANLAROGLU
Nalco Hungary LLC Nalco Anadolu Kimya
Abstract
Environmental sustainability of heavy industry has gained global
attention and visibility during the last few years. A plant’s emissions
to air, water and soil can restrict operations and even shut production
down. The electric power industry is a central focus for international
forums on sustainable development and improved environmental
performance. The visibility and size of power plants make them
important targets for regulation of point source emissions.
Newly constructed and existing power plants should create and
highlight projects for the application of best available technologies
(BAT) on their systems which leads to an environmental return on
investment (e-ROI). The projects need to focus not only on the
plant’s generation capability, reliability and economic performance,
but also on its environmental performance.
There are many places in a power plant to apply environmental
friendly developments, including combustion improvement,
emission control, advanced steam-water chemistry, more efficient
mechanical parts, and advanced cooling system control. This
paper will focus on the cooling system and its performance from
the environmental point of view. Furthermore, we will introduce
the economic importance of cooling system operation to the power
plant. The paper includes a case study of a power station’s cooling
system and it’s optimisation that has a good ROI for the plant and
also a good e-ROI for the environmental sustainability.
Keywords: power plant; cooling system; environmental
sustainability; 3D TRASAR©
Coal
29%
Figure 1. The European (left) and Turkish (right) operating power capacity (MWe) sorted by used fuel [3,4].
22
Tolga ERCAN
Nalco Anadolu Kimya
Introduction
Power generation from fossil fuel combustion produces close
to 35% of total greenhouse gas (GHG) emissions. As a global
average, 60% of electricity is generated from fossil fuels, with more
than 40% from coal [1-2]. Figure 1 shows the fuel distribution of the
operating power plants across Europe and compared to Turkey.
The global power generation industry has a responsibility as the
major contributor to GHG emissions to embrace viable reduction
strategies for fossil fuel power stations.
These strategies include increasing the efficiency of existing
plants, building higher efficiency power stations, changing to less
carbon-intensive fuels and minimising the environmental impact
of the station through best available technologies such as carbon
dioxide capture and or cooling system efficiency improvement and
monitoring.
Table 1. Presents A Comparison Of The Average Efficiency Of
The Different Type Of Fossil Fuel Power Plants.
Table 1. The Efficiency of Different Types of Fossil Fuel Power
Plants
Plant Type Typical Efficiency
Sub-critical 30 – 40 %
Super-critical ~40 %
Ultra critical ~48 %
Target for future ~50 – 52 %

A major effort is underway to improve the fossil fired power plant
efficiency since this is directly related to their emission (see Figure
2) and profitability.
Figure 2. Decreasing CO2 emissions with increasing net plant efficiency for
coal fired power.
The CO2 emissions will decrease with the increased plant efficiency.
NOx, SOx and particulate matter emission of the plant will also
decrease with the same trend.
Since many factors affect the plant’s efficiency, it is essential to
understand the way fuel energy is converted to electricity. We
need to consider that a large portion of the original energy in the
fuel is rejected to the environment by the cooling system in a
conventional power plant, as can be seen in Figure 3.
Figure 3. Typical energy distribution of a coal fired PP.
As the condenser rejects most of the heat, it is essential to maintain
efficient heat transfer through it. The cleanliness of the condenser
and its monitoring play an important role in power plant operation.
[5,6]
Background
A properly working cooling system must provide maximum heat
rejection in the condenser with the minimum energy input from the
cooling system. This requires a well maintained mechanical system
with good control of cooling system operation and the chemical
treatment programme.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
A poorly working cooling system can be responsible for a loss of up
to 2 % of overall plant efficiency very easily through heat transfer
surfaces fouled with scale, suspended solids deposition, corrosion
or microbiological slimes. At the same time, a fouled condenser
creates a larger environmental load through increased water and
chemical use.
Figure 4 presents a general distribution of cooling system expenses
(or we can see it as different kind of energies) typical for an open
recirculating cooling tower system.
Figure 4. Operational expense distribution in a cooling system.
Most of the operating expense is for the electrical energy. It is not
an easy job to reduce electrical consumption through optimisation
of the system because the recirculation pumps and cooling tower
fans must be run continuously. It may be possible to reach a point
when one recirculation pump can be switched off (in multiple pump
systems) when the heat transfer surfaces are clean.
Cooling system optimisation with an increase in the number of
cycles of concentration (NC) may appear to be an easy way to
reduce chemical and water consumption. However this is not
always the optimal way to reduce costs and emissions. Manpower
expenses for monitoring and control of the cooling water chemistry
can be reduced with automation. Maintenance cost reduction can
also be calculated, but for this a longer time period needs to be
consider.
The engineering MOC (Mechanical-Operational-Chemical)
approach can be a good tool to reduce operational expenses as
presented in Table 2. [7]
Table 2 presents an overview of the potential effects on the
operating expenses, but a poorly performing chemical treatment
programme can result in much greater problems for operators,
including decreased plant efficiency, reduced productivity,
production schedule delays, increased downtime for maintenance,
increased cost of equipment repair or replacement, shortened
equipment life and reduced safety.
We now add another dimension to the MOC approach:
Sustainability. (Therefore the abbreviation is changed to MOCS.)
A good optimisation programme must have a positive effect on
sustainability.
23
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

From the environmental sustainability point of view, the value of an

efficiently operating cooling system is to minimise the environmental
loads caused by:
 Make up (MU) water preparation chemical and sludge loads to
environment,
 Thermal load to the air,
 Humidity load to the air,
 Water load coming from blow-down (BD),
 Heat load coming from blow-down (BD) or Figure 5. Simplified layout of the cooling system.
 Chemical load coming from cooling tower (CT) blow-down (BD).

Table 3 presents a model for the development of cooling system
environmental sustainability from the factors described. [8]
Continuous progress on cooling system optimisation always
results in a positive effect on cooling system reliability, safety and
environmental performance. When this happens the reliability,
safety and also environmental performance of the whole plant will
also increase.
Case Study
A 120 MW cogeneration power plant utilised the engineering
MOCS strategy to optimise their cooling system, resulting in an
increase in profitability and reduced environmental impact.
Figure 5 presents the general flow scheme for the plant cooling
system. The cooling system provides water for the steam
condenser and the turbine lube oil coolers. The cooling system
makeup is sourced from a reservoir on a fee basis from the
municipal water utility. The power plant discharges all waste water
to the municipality’s waste water treatment plant.
The cooling system operates smoothly without any mechanical,
operational or chemical problems. The scope of the optimisation
was to save water (both as makeup and as discharge) to the plant
and in the same time decrease the environmental impact coming
from the plant cooling system.
The solution applied to reach these goals is the application of
advanced automation with the Nalco 3D TRASAR® system, the
reuse of RO reject water as part of the cooling system makeup,
the reuse of boiler sample and blowdown waters, and the reuse
of the neutralisation pond water from demineralisation plant. The
implementation of these water reuse projects resulted in savings
that significantly impacted plant profitability through reduced
cooling system total cost of operation (TCO). At the same time
this new approach also met the plant and Nalco’s common
environmental sustainability goals. Table 4 compares the old and
new programmess.
With the new treatment all critical treatment performance issues,
including corrosion, scaling and microbiological activity, are

Table 2. The MOC Effect on The Operational Expenses

Mechanical options
Maintained mechanical parts
Energy
increase efficiency
Good condition => less
Manpower & Maintenance
maintenance
Redesigned makeup (MU) source &
Water
repaired leaks
Maintained equipment prevents
Chemicals
chemical losses
Operational options
Clean surfaces may allow fewer
recirculating water pumps
Stable automated operation need
less effort to control
Working on target NC needs less
makeup (MU) water
Performance based control saves
chemicals
Chemical program
A good treatment can increase
efficiency by maintaining clean
surfaces.
Automatically dosed and measured
program need less effort
A good program helps to operate on
target NC
Good control => less chemical
consumption

Table 3. A Cooling System Development Project to Decrease Environmental Impact

*ZLD – Zero Liquid Discharge

24
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Table 4. The Comparison of The Old Program and

The New Solution
Old Program New Solution
Chemical treatment PO4 / polymer / Zn PO4 / polymer / PSO
Control TRASAR® control 3DTRASAR® control
Target NC 10 5
Target pH 7,7 – 8,0 7,2 – 7,5
Ca (ppm as CaCO3) Max. 1000 Max. 1100
M Alk (ppm as CaCO3) 100 - 150 50 - 100
EC (uS/cm) Max. 6000 Max. 6000
Zn (ppm) 0,3 – 1,0 none!
Ortho PO4 (ppm) 2,5 – 5,0 7 - 10
Organic PO4 (ppm) none 3-6 Figure 7. Financial value estimate.

under control. An important environmental achievement was References

the elimination of the unwanted Zn from the plant discharge. [1] “Greenhouse Gases & Global Warming Potential Values”, US
Corrosion and scale control is maintained by automated stress- Greenhouse Gas Inventory Program, US EPA, April 2002.
based chemical dosing using the 3D TRASAR® solution. The [2] Commission for Economic Cooperation (CEC) web site, 2007
following tasks and controls are also managed by the same [3] UDI database Europe, 2009, Platts Publishing
equipment: [4] Turkish Electricity Transmission Company
 Data logging for the basic water chemistry monitoring (pH, EC, [5] A. Baczoni, P. Urbas – How cooling system affect power
ORP, corrosion, TSS and treatment product level in cooling plant productivity and emission? – CoalGen 2008 conference
system) Warsaw
 Data communication through DCS or internet [6] A. Baczoni, M. Novikov, I. Kobzev, A. Sokolov – A strategic
 Biocide addition control through red-ox potential (ORP) approach for increasing power plant productivity through
 Acid dosing through pH control adjustment of cooling system performance, 2010 Russia Power
 Cooling tower blow-down control through conductivity (EC) Conference
[7] George Peabody, Peter de Graaf, Tolga Ercan – Water
Table 5 summarises the achievements and highlights of the management brings sustainability gains to existing power
significant differences. plants, ICCI Conference, Turkey, 2009
[8] Dr. Ron Cox – Cooling Tower Energy & Operating Cost
Table 5. Summarized Impacts Analysis Software, 1996 Tower Tech, Inc.
Old New
Difference
Programme Solution 3D TRASAR is a registered trademark of Nalco Company©2010
Plant water intake (m³/h) 106 91,6 - 14,3 Nalco Company
RO,boiler, DEMI(m³/h) 24,5 24,5 0
Makeup water (m³/h) 81,5 67,2 - 14,3
Alternate makeup (m³/h) 0 24,5 + 24,5
Cooling blow-down (m³/h) 8,1 18,3 + 10,2
Total discharge (m³/h) 32,6 18,3 - 14,3
Total discharge (m³/y) 285 687 160 548 - 125 139
Water cost (k€) 1 531 1 262 - 269
Chemical treatment (k€) 29 51 + 22

With the reuse of different wastes the MU water for cooling system
coming directly from dam is reduced by 14,3 m³/hour. Which is
represents 125 139 m³ water savings a year. The return on
investment for the project is 484 %, which is 247 000 Euro annually.
Figure 6 presents the financial value estimates as a representation
of the savings in the total cost of operation of the cooling system.

The direct benefits from the project include:

 Corrosion, scaling and microbiological activity are in control
 Zn is eliminated from plant discharge
 Direct ROI savings through project implementation
 Reduced water discharge to the environment (e-ROI)
 Lower manpower required for analytical and monitoring to control
the cooling system
 Advanced communication safer and more reliable operation

25
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

SERA GAZI BEYANLARININ VALİDASYONU ve VERİFİKASYONU

Anıl SÖYLER
Re-Consult Ltd. Şti.

Özet Validasyon/verifikasyon süreçlerinin proje döngüsündeki yeri Şekil

Sera gazı emisyon envanterleri ve projeleri, Kyoto Protokolü
yükümlülükleri ve gönüllü emisyon azaltımı ilkeleri olmak üzere
iki farklı çerçevede hazırlanmaktadır. Emisyonların hesaplanması
ve raporlanması, validasyonu (onaylanması) ve verifikasyonu
(doğrulanması) konusunda uluslararası standartlar olarak ISO 14064
serisi standartlar ve ISO 14065 standardı mevcuttur. ISO 14064-1
organizasyonel seviyede emisyon envanterlerinin hazırlanması ve
raporlanması için temel oluştururken ISO 14064-2 ise proje bazında
emisyon azaltımlarının hesaplanması, izlenmesi ve raporlanması
hususlarında temel ilkeleri belirlemektedir. ISO 14065 standardı
validasyon ve verifikasyon kuruluşlarının akreditasyonu için
gereklilikleri tanımlamaktadır. Bu bildiride açıklanmaya çalışılan
ISO 14064-3 ise sera gazı azaltım beyanlarının validasyonu ve
verifikasyonuna yönelik kılavuz doküman olarak hazırlanmıştır.
Validasyon/verifikasyon arasında zamanlama, amaç, odak noktası,
sıklık, yeterlilik ve kesinlik seviyesi gibi bakımlardan fark olmakla
birlikte her ikisi de esas olarak üç aşamada gerçekleştirilir:
 Planlama aşaması
 Uygulama aşaması (Denetim)
 Tamamlama aşaması
Bu bildiride, yukarıda sıralanan validasyon/verifikasyon aşamaları
ile ilgili detaylı bilgilere yer verilmiş ve ISO 14064-3:2007 standardı
doğrultusunda validasyon/verifikasyona yönelik uygulama
gereklilikleri hakkında açıklamalar yapılmıştır.
1’de [1] gösterilmiştir:
2. Validasyon ve Verifikasyon Arasındaki Benzerlik ve
Farklılıklar
Sera gazı azaltım projeleri için gerekli olan doğruluk, kapsamlılık,
ihtiyatlılık, uygulanabilirlik gibi önemli prensipler [2] vardır. Benzer
şekilde, sera gazı azaltım projelerinin veya envanterlerinin
validasyonu/verifikasyonu süreçleri için ortak prensipler [3] ise
şunlardır:
 Bağımsızlık: Validasyon ve verifikasyon faaliyetinden bağımsız
kalınması ve tarafsızlığın sağlanması ile çıkar çatışmasından
uzak kalınması anlamına gelir ve validasyon/verifikasyon
faaliyetleri sırasında elde edilen tarafsız delile dayalı bulguları ve
kararları sağlamak amacıyla validasyon/verifikasyon süresince
tarafsızlığın sürdürülmesini ifade eder.
 Etik Davranış: Validasyon ve verifikasyon boyunca güven,
dürüstlük, gizlilik ve ayırt edebilme ilkelerine bağlı kalarak etik
davranış gösterilmesi anlamına gelir.
 Adil Olma: Validasyon/verifikasyon faaliyetlerinin, bulgularının,
kararlarının ve raporlarının gerçek ve doğru bir şekilde
yansıtılmasını ve validasyon/verifikasyon denetçileri, müşteri ve
üçüncü taraflar arasında ortaya çıkan olası anlaşmazlıklar ve
engellerin tam olarak yansıtılmasını içerir.

1. Validasyon ve Verifikasyon Kavramları  Profesyonellik: Validasyon/verifikasyon faaliyetlerinin müşteri

Kyoto Protokolü kapsamında ortaya çıkan sera gazı beyanlarının ve hedef kullanıcıların atfettiği öneme paralel olarak profesyonel
validasyonu (onaylama) proje planına bağlı olarak hazırlanmış yaklaşımla yerine getirilmesi ve sonuca ulaşılmasını ifade
sera gazı (GHG) azaltımı projelerinin belirlenmiş onay kriterlerine eder. Bu doğrultuda, validasyon/verifikasyon faaliyetlerinin
göre sistematik, bağımsız ve dokümante edilmiş bir şekilde
Validasyon
değerlendirilmesini içerirken sera gazı beyanlarının ver-ifikasyonu
(doğrulama) ise proje pla-nına bağlı olarak hazırlanmış sera
gazı azaltımı projelerinin belirlenmiş doğrulama kriterlerine
göre sistematik, bağımsız ve dokümante edilmiş bir şekilde
değerlendirilmesini kapsar. Bu doğrultuda, uluslararası standartlar
olarak ISO 14064 serisi standartlar ve ISO 14065 standardı mevcuttur.
ISO 14064-1 organizasyonel seviyede emisyon envanterlerinin
hazırlanması ve raporlanması için temel oluştururken ISO 14064-2
ise proje bazında emisyon azaltımlarının hesaplanması, izlenmesi
ve raporlanması hususlarında temel ilkeleri belirlemektedir.
ISO 14065 standardı validasyon ve verifikasyon kuruluşlarının
akreditasyonu için gereklilikleri tanımlarken ISO 14064-3 ise sera
Verifikasyon
gazı azaltım beyanlarının validasyonu ve verifikasyonuna yönelik
kılavuz doküman olarak hazırlanmıştır. Şekil 1. Validasyon/Verifikasyon Proje Döngüsü [1].

26
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

gerçekleştirilmesi için gerekli beceri ve uzmanlığa sahip olunması
gerekliliğini de kapsar.
Validasyon/verifikasyon süreçleri arasındaki temel farklar ise Tablo
1’de [3] özetlenmiştir.
 Kapsam: Validasyon/verifikasyon kapsamı, proje sahibi müşteri
ile karşılıklı görüşmelerle belirlenir ve proje yeri, proje sırasındaki
faaliyetler, azaltımı sağlanan sera gazları, zaman aralıkları,
proje sınırlarının tanımlanması yoluyla validasyon/verifikasyon
sınırları tespit edilir.

 Hata önem derecesi (Maddi hata): Proje sahibi müşterinin sera

Tablo 1. Validasyon/Verifikasyon Arasındaki Farklılıklar [3]
gazı azaltım iddiasına yönelik olan ve hedef kullanıcı(lar)nın
Farklılıklar Validasyon Verifikasyon kararlarını etkileyebilecek her türlü hata, ihmal ve yanlış beyan
olarak değerlendirilebilecek seviye planlanma aşamasında
Zamanlama Program öncesi Program sonrası
önemli olarak değerlendirilir ve tüm bunlar, hedef kullanıcının
Geçmiş odaklı,
Gelecek odaklı, tahmin bakış açısıyla ele alınır. Hedef kullanıcı (örneğin GHG programı)
Amaç performansa yönelik
ve niyete dayalı ifadeler tarafından farklı bir gereklilik söz konusu değilse genellikle 5000
ifadeler
tCO2e/yıl veya azaltım iddiasının ya da açıklanan değerin %5’i
Temel senaryolar, Emisyon verileri, proje
kritik değer olarak kabul edilir ve hangisi daha düşükse o değer,
Konu yeterlilik, uyum için planı doğrultusunda
önem derecesi açısından kritik seviye olarak değerlendirilir. [5]
kapasite uygulama
Gerekçeler ve Veri bütünlüğü ve
Odak Nokta 3.2. Validasyon/Verifikasyon Uygulama Aşaması
varsayımlar sürekliliği
Validasyon/verifikasyon uygulama aşaması, validasyon/
Sıklık Genelde bir kez Periyodik verifikasyon denetimi için gerekli olan faaliyetlerin yerine getirildiği
Denetim becerileri ve ve denetim sonrası elde edilen bulguların kayıt altına alındığı
Yeterlilik Endüstri ve teknik bilgi
yetkinlikleri aşamayı ifade eder.
Gelecek performans
için olduğu için düşük Validasyon/verifikasyon uygulama aşamasının başlangıcında
Kesinlik Seviyesi (sadece program Yüksek denetime yönelik bir risk analizi gerçekleştirilir ve bu doğrultuda bir
yeterliliği için açısından örnekleme planı hazırlanır.
verilebilir)
Risk analizi sırasında göz önüne alınması gereken risk çeşitleri
3. Validasyon/Verifikasyon Aşamaları şunlardır: [6]
Sera gazı beyanlarının validasyon/verifikasyonu temel olarak üç
aşamada gerçekleştirilir:  Yapısal risk: Öncelikle projeye özgü, farklı sahalar ve/veya
 Planlama aşaması farklı prosesler, karmaşık veya yeni teknoloji, sıra dışı şirket
 Uygulama (denetim) aşaması) organizasyon yapısı, çalışan döngüsü, kötü, eksik veya açık
 Tamamlama (raporlama) aşaması olmayan proje dokümanları ve proje sahibinden kaynaklı aşırı
güven gibi yapısal riskler değerlendirilir.
3.1. Validasyon/Verifikasyon Planlama Aşaması
Validasyon/verifikasyon planlama aşaması, validasyon/verifikasyon  Kontrol riski: İkinci aşamada ise zayıf iç iletişim ve/veya kalite
denetimi sırasında gerçekleştirilmesi hedeflenen faaliyetlerin, yönetim sistemi, çok sayıda kişi ve bölümün projenin farklı
bu faaliyetlerin kim tarafından ve hangi içerik ve sırayla nasıl bölümlerinden sorumlu olması, kişiye bağımlı veri toplama ve
gerçekleştirileceğinin belirlendiği aşamayı ifade eder. değerlendirme sistemi, yetersiz izleme ve kontrol süreçleri gibi
kontrol ve izlemeye yönelik riskler değerlendirilir.
Validasyon/verifikasyon planlama aşamasında aşağıdaki
parametrelerin müşteri ile kararlaştırılmış olması gereklidir: [4]  Bulgu riski: Son aşamada ise, validasyon/verifikasyon denetimine
yönelik olan ve validasyon/verifikasyon kuruluşu tarafından
 Kesinlik seviyesi: Validasyon/verifikasyon için hedef kullanıcı kontrol edilebilecek bulgu riskleri değerlendirilir. Risk analizi
(sera gazı programı, ilgili yasal kuruluş vb.) tarafından belirlenen sürecinde yalnız validasyon/verifikasyona yönelik bulgu riskleri,
güven seviyesi (Yüksek veya sınırlı şeklinde) validasyon/verifikasyon kuruluşu tarafından kontrol edilebilir. Eğer
yapısal riskler ve kontrol risk seviyeleri yüksekse bulgu riskini
 Amaç: Validasyon/verifikasyon amacı varsa ilgili sera gazı düşürebilmek için detaylı bir örnekleme planı hazırlanır.
programı (CDM, Gold Standard vb.) ya da standart (ISO 14064-1,
ISO 14064-2) gereklilikleri doğrultusunda müşteri ile validasyon/ Validasyon/verifikasyon denetim riski yapısal, kontrol ve bulgu
verifikasyon kuruluşu arasında kararlaştırılır. risklerinin niteliksel çarpımıyla elde edilir ve Eşitlik 1’de [6] olduğu
gibi ifade edilir:
 Kriterler: Planlama aşamasında, validasyon/verifikasyonu
yapılacak GHG projesinin veya envanterinin herhangi bir GHG Denetim Riski = Yapısal risk x Kontrol riski x Bulgu riski
programı (CDM, Gold Standard vb.), ISO 14064-1 ve ISO 14064- (Eşitlik 1) [6]
2 standartlarına göre yürütülüp yürütülmediği, adil ve uygun
olup olmadığı, hata, ihmal veya farklı beyan gibi durumların söz Validasyon/verifikasyon denetim aşamasında ise kanıtlar toplanarak
konusu olup olmadığı ya da yeterli ve uygun delille desteklenip değerlendirilir ve bu kanıtların toplanması için kullanılabilecek
desteklenmediği değerlendirilir. yöntemler ise şunlardır:

27
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
 Gözlem (Gerçekleştirilen faaliyetin yerinde incelenmesi)
 Yeniden hesaplama (Eğer metodoloji doğru uygulanmışsa
verinin yeniden hesaplanması)
 Doküman inceleme (Fiziksel ve elektronik kayıtların, planların,
raporların ve dosyaların incelenmesi)
 Teyit etme (Güvenilir ve bağımsız bir üçüncü tarafla bilgi almak
amaçlı yazılı veya sözlü iletişim kurulması)
 Nicel analizler (Laboratuvar testleri, analizleri)
 Görüşmeler (Proje veya kuruluş personeliyle veya paydaşlarla
yüz yüze veya telefonda yapılan görüşmeler)
Validasyon/verifikasyon denetimi üç adımda gerçekleştirilir:
 Sera gazı veri ve bilgilerinin değerlendirilmesi
 Sera gazı bilgi sistemi ve kontrollerinin değerlendirilmesi
 Validasyon/verifikasyon kriterlerine yönelik değerlendirme
Bu değerlendirme süreçleri sonrasında tespit edilen uygunsuzluklar
varsa uygunsuzluk veya eksikliğin türüne bağlı olarak validasyon/
verifikasyon denetim ekibi, düzeltici faaliyet talebi, açıklayıcı faaliyet
talebi, ileriye yönelik aksiyon talebi veya iyileştirici faaliyet talebinde
bulunur ya da herhangi bir uygunsuzluk tespit edilmemişse faaliyet
uygun olarak değerlendirilir.
3.3. Validasyon/Verifikasyon Tamamlama Aşaması
Validasyon/verifikasyon saha denetim çalışmalarının tamamlan-
masını takiben validasyon/verifikasyon planlama aşamasında
belirlenen gereklilikler doğrultusunda denetim ekibi tarafından
validasyon/verifikasyon raporu hazırlanır. [6]
Validasyon/ verifikasyon denetimi sonrasında denetim sırasında
elde edilen bulguların projenin sera gazı azaltımına yönelik iddiasını
veya sera gazı bilgi ve verilerini destekleyip desteklemediği incelenir
ve bu doğrultuda hedef kullanıcılar için validasyon/verifikasyon
beyanı hazırlanır.
Validasyon/verifikasyon beyanında ulaşılan sonuca bağlı olarak üç
farklı tür görüş yer alabilir:
 Olumlu görüş: Eğer GHG azaltım iddiasına veya GHG bilgilerine
yönelik görüş olumluysa bu görüş son değerlendirme için
müşteriye gönderilir ve müşteriden gelen herhangi bir olumsuz
yorum yoksa olumlu görüş hedef kullanıcıya gönderilir.
 Olumsuz Görüş: Eğer GHG azaltım iddiasına yönelik görüş
olumsuzsa (örn. GHG veri, bilgi veya beyanı hedef kullanıcının
görüşünü etkileyebilecek hata, ihmal ve/veya eksiklikler
içeriyorsa) bu durumda üç farklı sonuç ortaya çıkabilir:
• Proje sahibinin GHG azaltım iddiasını değiştirmesi: Bu
durumda GHG azaltım iddiası tekrar değerlendirilerek nihai
görüş oluşturulur ve hedef kullanıcıya (örn. GHG program)
gönderilir.
• Proje sahibinin GHG azaltım iddiasını değiştirmeyip hata
ve/veya eksiklikleri açıklayan ek bir doküman sunması: Bu
durumda açıklayıcı doküman, GHG programı gereklilikleri
doğrultusunda değerlendirilerek nihai görüş oluşturulur ve
hedef kullanıcıya gönderilir.
• Proje sahibinin GHG iddiasını değiştirmemesi: Bu durumda ise
oluşturulan görüş validasyon/verifikasyon beyanına eklenir ve
hedef kullanıcıya gönderilir.
28
 Şartlı Görüş: Bu görüş, GHG programına yönelik validasyon/
verifikasyonlar için çok nadiren kullanılır. GHG azaltım iddiasına
yönelik taahhütlerde belirli sınırlamalar ve kapsam dışında
bırakma (örn, bir saha veya faaliyetin müşteri tarafından
değerlendirme dışı bırakılması) söz konusu ise şartlı görüş
oluşturulur.
Validasyon/verifikasyon beyanı hazırlandıktan sonra validasyon/
verifikasyon raporu nihai hale gelir, onay kuruluşuna (CDM Yönetim
Kurulu, VCS Komitesi, Gold Standard Komitesi vb.) gönderilir ve
validasyon/verifikasyon tamamlanır.
4. Sonuç
Validasyon/verifikasyonun tarafsız ve bağımsız bir şekilde
gerçekleştirilmesi proje veya envanter bazlı sera gazı bilgi ve
verilerinin güvenirliliği ve doğruluğu açısından son derece önemlidir.
Bu doğrultuda, validasyon/verifikasyon ekibi aşağıdaki konularda
gerekli eğitim ve yeterli tecrübeye sahip olmalıdır:
 Sera gazı (GHG) emisyon kaynaklarının belirlenmesi,
 Sera gazı emisyonlarının hesaplanması, izlenmesi ve
raporlanması,
 GHG emisyon azaltım ve/veya tutma teknikleri,
 Risk analizi ve örnekleme yöntemleri,
 Temel istatistiksel yöntemler,
 Denetim tecrübesi ve yetkinlikleri,
 Validasyon/verifikasyona özel kavramlar (Maddi hata, özgün
katkı vb.),
 Proje finansmanı ve finansal yeterlilik,
 Varsa ilgili GHG programı gereklilikleri.
Sonuç olarak, validasyon/verifikasyon faaliyetlerinin istenilen
yeterlilik ve güvenilirlikte olması için validasyon/verifikasyon
faaliyetlerinin planlanması, uygulanması ve tamamlanması
aşamalarının ISO 14064-3:2007 ve/veya GHG programı
gereklilikleri doğrultusunda gerçekleştirilmesi ve tüm aşamaların
ekip anlayışı içerişinde yerine getirilmesi şarttır.
Kaynaklar
[1] Türk Standartları Enstitüsü (TSE), TS ISO 14064-2 Sera Gazı
Azaltım veya Tutma Projelerinin Hesaplanması, İzlenmesi ve
Raporlanmasına Dair Kılavuz ve Özellikler Standardı, 2007
[2] GUSTAVSSON L., Karjalainen T., Marland G., Savolainen I.,
Schlamadinger B., Apps M., Project- Based Greenhouse Gas
Accounting: Guiding Principles with a Focus on Baselines and
Additionality, Energy Policy 28 pp. 935-946, 2000
[3] Canadian Standards Organization, GHG Validation Using
14064, 2007
[4] Türk Standartları Enstitüsü (TSE), TS ISO 14064-3 Sera Gazı
Beyanlarının Doğrulanması ve Onaylanmasına Dair Kılavuz
ve Özellikler Standardı, 2007
[5] GHG Management Institute, Basics of Projects GHG
Accounting Online Course Notes, 2009
[6] GHG Management Institute, Verification of GHG Inventories
and Projects Online Course Notes, 2009
Summary
Greenhouse gas (GHG) inventories and reduction projects are
prepared in two different frameworks including voluntary market
principles and Kyoto Protocol requirements. There are international
standards naming ISO 14064 series and 14065 standard for
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

the accounting and reporting, validation and verification of GHG

emissions. While ISO 14064-1 is a basis for organizational GHG
inventory preparation and reporting, ISO 14064-2 identifies the
basic principles for the accounting, reporting and monitoring of
GHG emission reduction projects. ISO 14065 reveals the basic
accreditation requirements for the validation/verification bodies.
ISO 14064-3 aimed to be explained in this paper is a guiding
document for the validation/verification of GHG assertions.

Even if there are differences between validation and verification

in terms of timing, purpose, subject matter, focus, frequency,
competency, level of assurance, both are performed in three
phases:
 Planning phase
 Execution phase (Audit phase)
 Completion phase

The main steps of the validation/verification planning include the

following:
 Identifying basic principles (Purpose, criteria, boundary, level of
assurance, materiality threshold)
 Determining quality control parameters
 Composing audit team
 Preparing validation/verification and sampling plans

The basic steps of validation/verification execution phase include

the following:
 Conducting audit opening meeting
 Evaluating GHG data and information
 Evaluating GHG data and information control systems
 Assessment in line with the validation/verification criteria

The completion steps of validation/verification contain the

following:
 Preparing validation/verification reports
 Evaluating GHG emission reduction or GHG inventory
assertions
 Preparing validation/verification statements

In this paper, the phases of validation/verification identified above

and the requirements of validation/verification in line with the ISO
14064-3 will be explained in detail.

29
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
“ENERJİ VERİMLİLİĞİ STRATEJİ BELGESİ” ve YAPILMASI GEREKENLER
Arif KÜNAR
EDSM Enerji Genel Müdürü
Özet
2009 Aralık ayı sonunda TÜBİTAK MAM’da EİE tarafından
yapılan çalıştay neticesinde hazırlanmış olan ve EİE’nin web
sayfasında da yayınlanan; “Enerji Verimliliği Strateji Belgesi”ne de
katkı olmak üzere, bu makalede bilebildiğimiz, yaşadıklarımız ve
öngörebildiğimiz kadarı ile “neler yapılması gerektiğini” başlıklar
halinde sıralamaya çalışacağız.
1. Giriş
Nisan 2004 yılında ilk “Türkiye Enerji Verimliliği Stratejisi”, 2
Mayıs 2007’de de “Enerji Verimliliği Kanunu” büyük heyecan ve
umutlarla yayınlandı. Arkasından da, 2008 yılı başlarında kamuda
uygulanmak üzere, kapsamlı bir “Başbakanlık Enerji Verimliliği
Genelgesi” çıkartıldı. 2008 yılı, “ENVER Yılı” ilan edildi. “Enerji
Kaynaklarının ve Enerjinin Kullanımında Verimliliğin Artırılmasına
İlişkin Yönetmelik”, 25 Ekim 2008 tarihinde yayınlandı. Bu
yönetmelikle yetkilendirmeyi bekleyen “enerji verimliliği danışmanlık
firmaları” ise, 14 Temmuz 2009 tarihinden itibaren yetki almaya
başladılar. Şu anda 17 firma yetki almış, 50’ye yakın firma da, yetki
için başvuru yapmış durumdadır.
İlk “Strateji” ve “Kanun”un üzerinden uzun bir süre geçmesine
rağmen, ülkemizde bu kanun ve yönetmeliğe endekslenen ve
beklenen somut enerji verimliliği uygulamaları, altyapı-kapasite
geliştirme çalışmaları, maalesef istenen düzeyde tam anlamıyla
gerçekleşemedi, gerçekleştirilemedi.
Bu “gecikme”, “zaman kaybı” ve “gerçekleşememe” konusunda,
sektörde yer alan ve beklenti içinde olan tüm özel sektör
uygulama-cihaz firmaları, enerji verimliliği danışmanlık firmaları ve
adayları, uygulamalardan-mevzuatlardan sorumlu kamu kurumları,
üniversiteler, meslek odaları, sektör dernekleri, sivil toplum
kuruluşları ve siyasiler vb. herkes belli ölçüde sorumludur, ancak
kimse tek başına; “müsebbip” değildir.
Artık gelinen bu noktada, yine hem ülkemize hem de bizlere zaman
kaybettirecek olan sektör temsilcilerinin birbirini suçlaması ve
bardağın boş tarafını “işaret” etmesi yerine, somut öneriler-çözümler
üzerinde tartışmak ve “ortak akılla” hareket etmek gerekmektedir.
Hepimiz aynı gezegende ve aynı ülkede yaşadığımıza göre, hem
sürekli artan enerji fiyatlarından, enerji arz güvensizliğinden hem
de “iklim değişikliği”ne yol açan sonuçlarından kurtulmak için de,
daha koordineli-doğru ve hızlı hareket etmek mecburiyetindeyiz.
2. Neler Yapılmalı?
 Ülkemizin en önemli sorunlarından biri olan enerji ve enerji krizini,
en kısa ve ucuz yoldan hızlıca çözmek için, devletin ve mevcut
30
hükümetin bütün dikkat, çalışma, altyapı, kapasite, personel,
yatırım, teşvik mekanizmaları, öncelikli ve acil olarak, “enerji
verimliliği” üzerine odaklanmalı ve yoğunlaştırılmalıdır. Acilen
“Ulusal Enerji Verimliliği Seferberliği” ilan edilmeli ve kısa, orta,
uzun vadeli “Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı” hazırlanmalıdır.
Enerji verimliliği konusu, hükümetlere, bakanlara bağlı olarak
değil, “Devlet Politikası” olarak öncelikli ve sürdürülebilir
olmalıdır. Bu konu ayrıca, “çevre, Kyoto yükümlülükleri, temiz-
eko üretim ve yenilenebilir enerji” mevzuatları ile de koordine
edilmeli, planlanmalı, uyumlandırılmalıdır.
 Yönetmelikte belirtilen kapsamdaki hem sanayi hem de ticari
binalarda enerji verimliliği etüt-proje ve VAP yapma-yaptırma,
kamu binaları gibi, 2011 yılı sonuna kadar zorunlu olmalıdır.
 Enerji verimliliğinin sağlanması ve geliştirilmesi için görevli olan
“Enerji İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü”nün enerji verimliliği ile
ilgilenen tüm birim ve şubelerinin, ayrı bir “Enerji Verimliliği Genel
Müdürlüğü” adı altında yeniden yapılandırılması gerekmektedir.
Çünkü mevcut yapı, sayıları çok az, ancak tecrübeli bir kadro
ile gerçekten çok büyük bir özveri içinde çalışmasına rağmen,
maalesef yeterli olamamaktadır. EİE; “Enerji Yönetici Eğitimi”
verilmesi, ilgili mevzuatların-yönetmeliklerin hazırlanması,
bunların sektörlere-halka yayılması, tanıtılması, kamuda örnek
etüt-proje yapılması, yetkilendirilmiş “Enerji Verimliliği Danışmanlık
–EVD-“ şirketleri tarafından yapılan eğitimlerin, etüt-projelerin,
“verimlilik artırıcı projelerin-VAP-“ kontrolü gibi birbirinden farklı
birçok konuda sorumluluk üstlenmiştir. Zaten sayıları çok yetersiz
olan mevcut tecrübeli kadronun giderek emekli olmasıyla,
kurum sıkıntıya girmektedir. EPDK oluşumuna, yapılanmasına
benzer bir hızlı yapılanma ile maaşlarının, idari koşullarının
iyileştirilmesi, yurtdışı-içi eğitimlerinin artırılması, mastır-doktora
yapmak isteyen personelin teşvik edilmesi, yeni genç -kadrolu-
mühendislerin kuruma alınması vb. yollar izlenmelidir.
 Mevcut “Enerji Verimliliği Koordinasyon Kurulu-EVKK”nun da,
içine ilgili sektör dernekleri de alınarak daha aktif, sık aralıklarla
bir araya gelen ve “pratik” olarak alt “komisyonlar” şeklinde
yaygınlaşacak daha etkin “yapılanma” içine girmelidir.
 EİE, makro düzeyde sadece strateji ve mevzuat oluşturma ile
denetleme görevlerine devam edip, eğitim verme, etüt yapma
gibi uygulamaları “yetkilendirdiği kuruluş ve şirketlere” ivedilikle
devretmelidir. EİE, yalnızca yılda dört kez, “Bina ve Sanayide
Sertifikalı Etüt-Proje Yöneticisi” yetiştirmelidir. 2011 yılından
itibaren, “Bina ve Sanayi Enerji Yöneticisi” kayıtları almamalıdır.
Enerji yöneticisi eğitimi sınavları da, bir merkezden aynı anda
yapılmalıdır. Yetkili şirketler de, eğer o ilde kendi şubesi varsa,
eğitim hizmeti verebilmelidir.
 Ülkemizde, hali hazırda “enerji yöneticisi kursları” şirket, üniversi-
te ve meslek odalarına devredilmek üzere, yetkilendirmeler

yapılmaktadır. Ancak maalesef, üniversitelerimiz ve MMO, EMO
gibi meslek odalarımız, “uygulamalar” için gerekli ve yeterli
altyapıya henüz sahip olamadıkları ve yetkilendirilmiş enerji
verimliliği danışmanlık şirketleri de bu yatırımı yapamadıkları
için, eğitimlerin sağlıklı olarak sürdürülmesinde ciddi bir sorun
oluşmuştur. Bu nedenle, EİE ile EVKK olarak, başta İstanbul,
İzmir, Adana, Bursa, Gaziantep gibi sanayi şehirlerinde EİE,
TÜBİTAK, üniversite, OSB, sanayi ve ticaret odaları, MMO,
EMO, özel sektör ile birlikte, “uygulama laboratuvarları”
kurulması ivedilikle sağlanmalıdır. Altyapısı belli ölçekte hazır
olan TÜBİTAK, üniversiteler, meslek odaları ve firmalar bu
aşamada desteklenmelidir.
 Enerji ithalatına ödenen paranın sadece % 10’u ile, en azından bir
kereye mahsus mekanizmalar -sıfır faizli kredi, teşvik, kdv indirimi,
elektrik fiyatı indirimi, vergi indirimi vb.- geliştirilerek, hem sanayide
hem de binalarda birkaç yıl içinde yaklaşık en az 5-10 milyar
dolarlık bir tasarruf sağlanabilir. Zaten her yıl cebimizden çıkan
“10-25 milyar dolarlık -resmi beyanlara göre- verimlilik-tasarruf
potansiyelimiz”, kendini 2-5 yılda geri döndürebilir ve bu para artık
hep ülkemizde kalır. Ayrıca bu sayede de, çok ciddi bir yan sanayi
ve Ar-Ge, yetkili enerji verimliliği danışmanlık firmalarının gelişmesi,
enerji yöneticiliğinin-mühendisliğinin, istihdamın artırılmasına da yol
açarak, ülke çapında zincirleme bir “ekonomik iyileşme-gelişme-
büyüme-sürdürülebilirlik” sağla-nır. Yaşadığımız ekonomik-finans
ve enerji krizinden, “ENVER” fırsatı yaratılarak çıkılır.
 Birçok kredi, finans, hibe kuruluşu -Avrupa Birliği, Kredi ve Yatırım
Bankaları, Dünya Bankası, BM-UNDP, Özel Finans Kuruluşları
vb.- ülkemize, enerji verimliliği konusunda kredi ve uygulama
desteği vermek üzere gelmektedirler. Bu kaynakların; EİE ve
EVKK tarafından bir merkezden yönetilmesi, koordine edilmesi
ve doğru-öncelikli projelere aktarılması, “kaynak verimliliği”nin
de sağlanması gerekmektedir.
 2 Mayıs 2009 tarihinden itibaren uygulanmaya başlanan,
“Binalarda Enerji Yöneticiliği Hizmeti”, maalesef hedeflenen
amaçlara hizmet etmemektedir. En düşük “hizmet” teklifi
verenlere, sadece “yasak ve ceza” savmak üzere, “kağıt”
üzerinde imza atılarak verilen, ancak hem “işletme” sahibine, hem
de “ülkemize” hiçbir şekilde enerji verimliliği sağlayamayacak bir
uygulamaya dönüşmüştür. Bu uygulamanın, hem EİE hem de
meslek odaları ve sektör derneği olan “Enerji Yönetimi Derneği
-EYDER-“ tarafından denetlenmesinin, etik kurallarının ve
hizmet standartlarının, asgari -alt ve üst- hizmet bedellerinin
belirlenmesi gerekmektedir.
 Bina Enerji Yöneticiliği -BEY- hizmetinin, hem bireysel enerji
yöneticileri hem de EVD şirketleri için belli bir sayıda bina ve/
veya m² büyüklükle sınırlandırılması gerekmektedir. BEY, kendi
ilinde olmak üzere; en fazla beş adet veya toplam kapalı alanı
200.000 m²’yi geçmeyecek binalarda bu hizmeti verebilmelidir.
EVD şirketleri de, bünyelerinde bulundurdukları enerji yöneticisi
ve şube sayılarına bağlı olarak tüm illerde ve EİE’nin belirleyeceği
sayı ve büyüklükteki binalarda hizmet verebilmelidir.
 Kanun ve yönetmeliklere göre artık, OSB’lerde de; “enerji yönetim
birimi” oluşturulması zorunludur. Ancak bu “birimlerin” kendilerinin
ön-etüt, ölçüm ve detaylı etüt, VAP uygulamaları yapmaları, hem
nicelik hem de nitelik açısından mümkün gözükmemektedir ve
de “yeterli” değildir. Bu durumda, danışmanlık ve ölçüm-etüt-
VAP hizmetleri dışarıdan alınmalı, oluşturulan “birim” de, bunları
organize etmeli, yönlendirmeli ve denetlemelidir.
 VAP, Gönüllü Anlaşmalar, Enerji Performans Sözleşmesi-EPS-,
KOSGEB teşvikleri, TTGV, TÜBİTAK vb. destekler artırılmalı,
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
başvuru ve geri dönüş-ödeme mekanizmaları kolaylaştırılmalı
ve hızlandırılmalıdır. VAP başvurularının -uygulanan son iki
yılda da- çok yetersiz olmasının nedenlerinden birkaçı; verilecek
olan teşviğin “az” bulunması ve VAP yapmak için zorunlu olan
detaylı etüt-projenin süresinin ve bedelinin firmalar açısından
uygun bulunmaması vb.’dir. Sadece VAP istenen projelerin
detaylı etüt-projesinin yaptırılması hem süreci hem de etüt-
proje bedelini azaltacağı için, ara bir çözüm olabilir. Ancak en
doğrusu ve cazibi de, mümkünse VAP teşviklerinin yüzdelerinin
-% 50’leri- ve miktarının da -250 bin TL’ye kadar- artırılması
veya doğrudan yapılacak olan verimlilik-tasarruf sonucu kadar
vergi, kdv ve enerji fiyatlarından indirim yapılmasıdır. Bugüne
kadar sanayiye verilen VAP ve Gönüllü Anlaşma teşvikleri, Ocak
2011’den itibaren, benzer şekilde kapsam dahilindeki tüm kamu,
ticari bina ve işletmelere de verilmelidir.
 Kamuda, 2011 yılı bitimine kadar enerji verimliği etüt-proje
ve VAP’ların yapılması zorunluluğunun sonucunda, verimlilik
sağlayıcı uygulamalarının “enerji performans sözleşmeleri-
EPS-“ ile yapılabilmesi için, Kamu İhale Kanunu”nda bazı
değişiklikler yapılması gerekmektedir. Örneğin kamunun AB
ve ABD’deki gibi, 10-15 yıl gibi uzun süreli enerji performans
sözleşmesi yapabilmesi ve bankalardan, finans kuruluşlarından
kredi kullanabilmesi sağlanmalıdır. Ayrıca, kamunun ihale
yapabilmesini kolaylaştırmak ve sağlıklı hizmet alınması için,
ortak ve örnek bir “teknik şartname” ve “EPS” hazırlanmalıdır.
EPS’nin de; Türk Ticaret Kanunu, Türk Hukuk Sistemi ve Türk
Bankacılık-Sigortacılık Sistemi ile uyumlu hale getirilmesi
gerekmektedir.
 KOBİ’lerin KOSGEB destekli ön etüt, detaylı etüt proje ve VAP
hizmetlerinin teşviği uygulamalarında-yönetmelik gereği, ön
etüt, detaylı etüt ve VAP için yetkili iki ayrı EVD şirketinden
hizmet alınacak-, ister KOBİ’den isterse EVD şirketlerinden
kaynaklanabilecek herhangi bir sorun, “itilaf” konusunda, tarafsız
bir bilirkişilik-hakem heyeti tanımlanmalı ve tanınmalıdır.
 Yapılan enerji etüt proje, VAP ve uygulamaların doğru olup
olmadığını kontrol için, “ölçme ve doğrulama” standartları,
metodolojisi, EİE ve EYDER tarafından birlikte hazırlanmalıdır.
 5 Aralık 2009 tarihinde yürürlüğe giren “Binalarda Enerji
Performans Yönetmeliği” ve Yönetmeliğin uygulanabilmesi için
gerekli olan performans kriterleri ve bina enerji performans
hesaplama konusunda (BEP-TR) kamu, üniversiteler, enstitüler,
sektör dernekleri acilen bir araya gelmeli ve Temmuz 2010’da
başlayacağı belirtilen uygulamaya yönelik, geniş kapsamlı bir
kabul, test, değerlendirme çalışması yapılmalıdırlar.
Ayrıca, yeni binalara BEP-TR sertifikası verecek olan SMM ve eski
binalara BEP-TR sertifikası verecek olan EVD şirketleri dışında da,
bina sahiplerinin kendi binalarının performanslarını ve durumlarını
ölçebilecekleri, kullanımı kolay ABD’dekine benzer bir “energy
star” programı, EİE tarafından web de yayınlanmalı ve hizmete
sokulmalıdır.
Summary
In this paper, we try to discuss and offer our arguments for draft
“Energy Efficiency Strategy Document of Turkey” which is published
on the EİE’s web page after “Workshop at TÜBİTAK-MAM on
December 2009”. This is very important “document” both for Turkey
and the world with respect to energy efficiency and the environmental
improvements-applications already. There are many items and “to
do list” with this “Energy Strategy Document of Turkey”.
31
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

HIZLA GELİŞEN ENDÜSTRİ - ENERJİ DEPOLAMA SİSTEMLERİ

Ayla TUTUŞ
İçkale Şirketler Grubu Enerji Koordinatörü

Günümüzde bütün modern enerji sistemleri arz güvenilirliği, sistem Ancak ülkemizde toplam 42.480 MW kurulu gücünde1283 adet
stabilitesi, enerji kaynaklarının daha verimli kullanılması iletim/ HES projesi olmasına rağmen sadece 15.710 MW kurulu güçte
dağıtım problemlerinin ve maliyetlerinin minimize edilmesi gibi 53 adet proje depolamalı rezervuar alanı 15 km²’nin üzerindedir.
birçok nedenlerle enerjinin depolanmasını zorunlu kılar. 53 adet projeden de 9.754 MW kurulu güçte 24’ü işletmede
bulunmaktadır.
Eğer bir ülkenin enerjisi büyük oranda termik santrallerden
elde ediliyorsa, bunun yanında ülke kesintili karaktere sahip Tablo 1. Ekonomik HES Potansiyelinin Proje Durumlarına Göre
Dağılımı [1] (Haziran 2007)
yenilenebilir enerji kaynaklarına sahip ve bu kaynakları verimli
Proje Proje K.Güç Ort. Üretim
bir şekilde kullanmak istiyorsa, sistemde hızla devreye girip Oran (%)
Durumu Sayısı (MW) (GWh/yıl)
çıkabilme özelliğine sahip santrallere ihtiyaç vardır. Bu ihtiyaç,
İşletmede 148 13.306 47.590 32
ya büyük oranda fosil yakıt santrallerini birkaç dakikada devreye
girebilmesi için sıcak yedek olarak emre amade tutarak ekonomik İnşa Halinde 158 6.564 23.620 16
olmayan bir yöntemle ya da hızla devreye girip çıkma özelliğine Proje 977 22.260 79.177 52
sahip olan klasik depolamalı hidroelektrik santraller ve/veya Toplam 1 283 42.480 150.387 100
enerji depolama sistemleri hayata geçirilerek karşılanabilir.
Ülkemiz için bunlardan birincisi ve kısmen tercih edilmekte olan Depolamasız HES’lerle birlikte işletmede 13.306 MW kurulu
yöntem, zaten % 80’lerin üzerinde olan fosil yakıt kullanımının güçte 148 adet HES bulunmaktadır. Bu santraların 90 adedi 35
ve 2008 yılında genel enerjide % 76 elektrik enerjisinde % 60’a yaşın üzerinde ve yenileme gerektirmekte, Karakaya, Atatürk
ulaşmış olan dışa bağımlılığımızın ve aynı zamanda fosil yakıt gibi diğer birçok proje ise rehabilitasyon ihtiyacı nedeniyle verimli
kullanımından dolayı oluşacak emisyonların artırılması anlamı çalıştırılamamaktadır.
taşımaktadır.
Elektrik tüketimine baktığımızda ise, yıllık tüketim karakteristiğini
Enerjinin depolanması, dünyada son yıllarda gelişen yeni liberal gösteren en önemli gösterge yük faktörüdür. Yük faktörünün
piyasa modelinde, elektrik değer zincirinin en kritik bileşenlerinden mümkün olduğunca yüksek olması elektriğin verimli olarak
birisidir ve enerji depolama sistemleri endüstrisi yeni, önemli ve kullanılmasının en önemli göstergesidir. Elektrikte verimliliğin
tüm dünyada hızla gelişmekte olan bir endüstri seçeneğidir. Liberal artması ile yük faktörü büyüyecektir. Yük faktörünün büyüklüğünün
piyasalarda sistem işletmecilerinin büyük ölçekte yenilenebilir enerji yanı sıra minimum yükün maksimum yüke oranı da verimli
üretimini sisteme entegre edebilmeleri için enerjinin depolanmasına kullanım açısından önemli bir göstergedir. Ülkemizde son yıllarda
ihtiyaçları vardır. bu oran düşüş göstermekte olup, 2007 yılında % 38 seviyesine
kadar düşmüştür. Bu nedenle 2008 yılında çok zamanlı (puant)
Teknik değerlendirmeler ve fizibilite çalışmaları enerji depolamanın elektrik satış tarifeleri uygulaması gündeme getirilmiş, sistem yük
sadece teknik bir gereklilik değil aynı zamanda “cost effective eğrisindeki tepe noktaları günün diğer saatlerine kaydırılarak talep
olduğunu da göstermektedir. tarafı yönetimiyle yük faktörü yükseltilmeye çalışılmıştır. Ancak bu
kısa vadeli bir çözümdür. [2]
2. Türkiye Elektrik Sisteminin Görünümü ve Kaynaklar
Yukarıda özet olarak verilen rakamların arz güvenilirliği, sistem
2.1. Enerji Kaynakları, Üretim Santralleri, Tüketim stabilitesi, verimlilik ve emisyon gibi nedenlerden dolayı hiçte iç açıcı
Türkiye elektrikte arz-talep projeksiyonları ve gerçekleşme bir tablo sergilemediği aşikardır. Uzun dönem için sistem içerisindeki
durumu incelendiğinde depolama sistemlerinin gerekliliği açıkça tüm üretim kaynaklarını en verimli şekilde çalıştıracak bir modelin
görülmektedir. oluşturulması, rehabilitasyon ve bakımların zamanında yapılması,
arızaların hızla giderilmesi, doğru planlanmış ve seçilmiş yatırımların
TEİAŞ verilerine göre 2008 yılında genel enerjinin % 76’sı, elektrik zamanında yapılması, depolama sistemlerinin sisteme ilave edilmesi
enerjisinin ise % 60’ı ithal kaynaklardan karşılanmaktadır. Aynı gibi arz tarafını ilgilendiren bir yönetim uygulanmalıdır.
zamanda kaynak bazında bakıldığında elektriğin % 83’ü fosil
yakıtlardan sağlanırken yenilenebilirlerin payı büyük HES’ler dahil 2.2. Elektrik İletim Sistemi
sadece % 17’dir (% 1’i rüzgar ve diğer kaynaklar). 2005 yılında TEİAS tarafından yapılan çalışmalara göre; “Elektrik

32

Kaynak-TEİAŞ
Şekil 1. 2007 yılı tertiplenmiş yük eğrisi.
İletim Sistemi”nin, arz güvenliği ve kalite kriterleri sağlanarak
işletilebilmesi için, maksimum talebin konvansiyonel üretim
santrallerinden karşılanacak şekilde yedeklenmesi gerektiği be-
lirtilmektedir. Bu da yenilenebilir enerji kaynaklarından üretim ya-
pan santrallerin tamamına yakın miktarının konvansiyonel üretim
santralleriyle birebir yedeklenmesi anlamına gelmektedir. [3]
Ayrıca aynı raporda bu kaynakların sistemi bozucu etkileri olduğu
belirtilmiş ve bu etkiler şu şekilde sıralanmıştır:
Bölgesel bozucu etkileri; iletim hatlarında ve trafolarda akışlarda,
trafo merkezlerinde gerilimlerde değişiklikler, koruma sistemleri,
kısa devre arıza akımları ve şalt tesislerinde değişiklikler, arz kali-
tesinde değişiklikler.
Şebekeye olan bozucu etkileri ise; sistem dinamiği ve stabilite, reaktif
güç kontrolü ve gerilim, frekans kontrolü ve konvansiyonal santrallerde
sık sık yük alma/yük atma sorunları ve ayrıca enterkonnekte sisteme
rüzgar santrallerinin bağlantısında bozucu etkileri ve bağlantı
noktalarında iletim kapasitesinin yetersiz kalabilmesidir. Rüzgar
potansiyeli yerleşim merkezlerinden uzak bölgelerde olup bu bölgeler
şebekenin zayıf olduğu noktalardır. İletim Sistemi, bu bölgelere başka
noktalardan bölgenin tüketimi kadar güç ve enerji taşıyabilecek şe-
kilde tasarlanmıştır. Özellikle İletim Sistemine büyük güçte rüzgar
santrali bağlantısı önerilmesi durumunda, üretilecek elektrik enerjisini
her durumda sistemin güçlü tüketim noktalarına taşımak için yeni
iletim tesisleri gerekecektir. Bunun için, ya bağlantı noktası ile sistemin
güçlü tüketim noktaları arasındaki iletim sisteminin yeni hatların tesisi
ile güçlendirilmesi ya da bağlantının doğrudan uzun hatlarla güçlü
noktalara yapılması gerekmektedir.
2.3. Yenilenebilir Enerji Kaynakları
Türkiye’de başta hidroelektrik olmak üzere önemli ölçüde
yenilenebilir enerji potansiyeli bulunmaktadır. 5346 sayılı kanunda,
büyük küçük ayrımı yapılmaksızın tüm HES’lerin yenilenebilir tanımı
içerisinde yeralmasına rağmen rezervuar alanı 15 km²’nin altındaki
projeler YEK Kanunu kapsamına alınmıştır. Bu kapsamda 36.770
MW kurulu güçte 1238 adet HES bulunmaktadır. İlave potansiyel
ile birlikte 170 milyar kWh/yıl üretim potansiyeli mevcuttur bunun
sadece % 28’i kullanılmaktadır.
Bugünkü teknik koşullarda 10 metre yükseklikteki ortalama 6 m/s
hızda, yılda 2800 saat kullanma süresi ile kurulabilecek ekonomik
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
rüzgar potansiyeli 10.000 MW yani 28 milyar kWh (88.000 MW
teknik potansiyel) düzeyindedir. Bu ekonomik potansiyelin yıllık
çalışma saati en kötü rüzgar koşulunda (güvenilir üretim) 1400 saate
kadar düşerek ancak 14 milyar kWh üretim gerçekleştirebileceği
düşünülmektedir. 2007-2020 döneminde her yıl 125 MW olmak
üzere toplam 1.750 MW rüzgar santralinin sisteme ilave edileceği
öngörülmüştür. [3]
Güneş: Türkiye’nin tüm yüzeyine isabet eden güneş gücü brüt
olarak 111.500 GW kadardır. Ancak teknik potansiyel 1400 GW
olup, kullanılabilir potansiyel 116 GW olarak kestirilmektedir.
5346 sayılı kanunda değişiklik yapılmak üzere bir kanun taslağı
hazırlanmıştır. Bu taslağa göre özellikle rüzgar ve güneş için çok
yüksek alım garantileri önerilmektedir. Oysa ülke çıkarları açısından
kesintili karaktere sahip bu kaynakların yüksek alım garantisinden
çok üretimlerinin sürekli hale getirilerek pazarda rekabet edebilme
güçlerinin artırılması sistemi bozucu etkilerinin giderilmesi arz ve
talebin eşleştirilmesi ve verimliliklerinin artırılması için hızla devreye
girebilecek sistemlerle birlikte planlanmaları gerekmektedir.[3]
3. Elektrik Depolanabilir mi?
Elektrik formunda değil, ancak ihtiyacın az, fiyatın düşük ve
enerjinin fazla olduğu saatlerde elektrik kullanılarak hava, su veya
kimyasal formda depolanabilmekte ve ihtiyacın olduğu saatlerde
en fazla birkaç dakika içerisinde elektriğe dönüştürülerek kullanıma
sokulabilmektedir.
Hidrolik biokütle, konvansiyonel yakıtlar elektrik üretmeden önce
depolanabilirken rüzgar, güneş ve dalga enerjisi elektrik formuna
çevrildikten yani elektrik üretildikten sonra depolanmayı gerektirir.
Yani rüzgar ve güneş gibi kesintili enerji kaynaklarında arz ve talebi
eşleştirmek veya aynı ana denk getirmek bugünün teknolojisiyle
mümkün değildir. Bu nedenle var oldukları anda ihtiyaç olmasa bile
elektriğe dönüştürerek üretilen elektriği başka formlarda depolamak
suretiyle ihtiyacın olduğu anlarda kullanılabilme olanağı yaratılmış
olmaktadır. Aynı zamanda fosil yakıtlı elektrik santrallerin sistemdeki
fazla olan enerjisi aynı yöntemlerle depolanarak kaynakların daha
verimli kullanımı sağlanmış olmaktadır.
4. Elektriğin Depolanması Neden Gereklidir?
Türkiye’de olduğu gibi elektrik ihtiyacının büyük bir bölümünün
ithal kaynaklardan ve yük takip etme özelliği olmayan fosil yakıtla
çalışan santrallerden sağlanıyor olması, ayrıca rüzgar ve güneş
gibi kesintili enerji kaynaklarının kullanıma sokulacak olması sistem
güvenliği için ciddi bir tehdit oluşturmaktadır. Sistemin güvenliğini
sağlamak ve frekans kontrolü yapabilmek için 3-5 dakika içerisinde
devreye girebilecek santrallere ihtiyaç vardır. Mevcut sistem içinde
bunu sağlayabilecek olan santraller depolamalı HES’lerdir.
Japonya’da değişik tipteki santrallerin devreye girme ve tam
kapasiteye ulaşma zamanları ile ilgili yapılan bir çalışmanın
sonuçları Tablo 2’de verilmiştir. Bu çalışma için ilgili santrallerde
üretime 8 saat ara verildikten sonra santraller çalıştırılarak sonuçlar
alınmıştır. [3] Türkiye’de üretim planlama çalışmalarında hidrolik
projeler, yük faktörlerine göre; % 35’in altında olanlar ve üstünde
olanlar olmak üzere puant ve baz santraller olarak iki grup altında
tanımlanırlar ve ihtiyaca göre çalıştırılırlar. Ancak ülkemizde puant
talebin karşılanması sorunu vardır ve hidroelektrik santrallerin
sürekli aşırı yüklenerek çalıştırılması puant talebin karşılanmasında
olumsuzluklar yaratmaktadır. Enerji talebindeki hızlı artışla
33
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Tablo 2. Japonya’da Değişik Tipteki Santrallerin Devreye Girme ve
Tam Kapasiteye Ulaşma Zamanları
Proje Tipi
Klasik Hidroelektrik Santraller
Pompa Depolamalı Santraller
Fuel Oil Santralleri
LNG-Doğal Gaz Santralleri
LNG- Çevrim Santralleri
Kömür Santralleri
Nükleer Santraller
Şekil 3’te, depolama tesislerinin yük eğrisine katkısı gösteril-
mektedir. Elektrik talebinin ve fiyatın düşük olduğu saatlerde termik
Başlama ve Tam Kapasiteye santrallerdeki fazla enerji veya aynı saatlerde oluşan kesintili enerji
kaynaklarından elde edilecek elektrik kullanılarak depo doldurulurken
Ulaşma Süresi
minimum yük yukarı çekilmekte talebin fazla olduğu saatlerde ise
3-5 dakika
elektrik üretilerek maksimum yük aşağı çekilerek minimum yükün
3 - 5 dakika
maksimum yüke oranı artırılmaktadır. Puant yük değeri azaltılırken
3 saat baz yük değerinin artırılması, puant yük dönemlerindeki tüketimin
3 saat minimum tüketim dönemlerine kaydırılması ile sistem yük faktörü
1 saat yükseltilmiş ve verimlilik artırılmış olmaktadır. [3]
4 saat
5 gün

birlikte daha da ciddi boyutlara ulaşmakta olan puant yükün

karşılanması sorununun çözümü için PDHES ve SHDES projeleri
geliştirilmelidir. Ülkemizde ICOLD kriterlerinde çeşitli amaçlarla
inşa edilmiş işletmede yaklaşık 600 adet baraj vardır. Ayrıca üç
tarafı denizlerle çevrili bir ülke olup bu tür uygulamalar için uygun
bir topografyaya sahiptir. Bu özellikler PDHES’ler için ilk yatırım
maliyetini ciddi ölçüde azaltıcı ve diğer depolama sistemlerine göre
avantaj sağlayıcı özelliklerdir. Japonya’da alt rezervuar olarak deniz
suyunun kullanıldığı projeler geliştirilirken henüz ülkemizde PDHES
uygulaması bulunmamaktadır. [4]

Depolama sistemlerinin, özellikle yeni piyasa modeli içerisinde
elektriğin tüm unsurlarına (kaynak, üretim, dağıtım, yan hizmetler
sistem işletmecileri, tüketici ve finans) olan faydaları ve ilişkileri
Şekil 2’de verilmiştir.
Temel olarak 5 ana başlık altında sayabiliriz:
4.1. Üretim Kaynakları İçin Faydaları
Elektriğin arz ve talebindeki dalgalanmaları dengeler, kısa dönem
arz güvenliğini, kısa periyotta frekans kontrolünü ve sistem
stabilitesini, uzun periyotta ise enerjinin yönetimini sağlar ve rezerv
oluştururlar.
Enerji arz güvenilirliğini garanti edecek politikalar geliştirilirken;
dışa bağımlılığın azaltılması, yenilenebilir enerji kaynaklarının
daha verimli kullanılmasının sağlanması, emisyonların azaltılması,
bunun yanında kesintili enerji kaynaklarının sisteme bağlanabilmesi
için gerekli olacak olan ilave iletim hattı yatırım maliyetleri ve yedek
güç yatırım maliyetlerinin azaltılması, minimum yükün maksimum
yüke oranının yükseltilmesi için elektrik depolama tesislerinin
sisteme ilave edilmesinin önemini ortaya koymaktadır.
Şekil 3. Büyük ölçekli bir depolama tesisinin yük profili.
4.2. Sistem Operatörleri İçin Faydaları
Voltaj kontrolü, enerji kalitesinin artırılması, sistem güvenliği ve
varlıkların yönetimi ile büyük ölçüde YEK’nın bütün zamanlarda
sisteme entegre esnekliği sağlarlar. YEK için gerekli olacak olan
bağlantı ve iletim hattı ihtiyaçlarının 2/3 oranında azaltılması,
sıcak ve ılık yedek maliyetinin düşürülmesi gibi birçok avantajlar
sağlamaktadırlar.
4.3. Yardımcı Hizmetler İçin Faydaları
Elektrik sisteminde değişken üretimi olan yenilenebilir enerji
kaynaklı üretim tesisleri arttıkça, kontrolsüz üretim artacak, bu
nedenle yan hizmetlerin kullanımı ve maliyeti de yükselecektir. Bu
bağlamda depolama sistemleri yardımcı hizmetler için; frekansa
yanıt verme, hızla devreye girme ve tam kapasiteye ulaşma, black
start, yedek veya döner yedek ve uzun dönem rezerv oluşturmak
gibi avantajları sağlayacaktır.
4.4. Yenilenebilir Enerji Üreticileri İçin Faydaları
Üretim zamanını ötelemek, kontrol ve sisteme entegrasyonu
sağlamak, gün öncesi garanti anlaşması gibi serbest elektrik
piyasası pazarında yapılacak anlaşmalar ile pazarda rekabet
şansını artırmak, arz ile talebi eşleştirmek.

4.5. Tüketici İçin Faydaları

Şekil 2. Enerji depolamanın faydaları.
Elektrik fatura fiyatlarını ve puant elektrik fiyatlarını azaltmak, enerji
kalitesinin iyi olmaması ve güvenilir olmayan hizmetlerden dolayı
oluşan kayıpları azaltmak. Örneğin, 2006 yılında % 33 yedek
kapasite olmasına rağmen 27 Aralık 2006 tarihinde tüketimim
en yüksek noktaya ulaştığı saatlerdeki 27.500 MW’lık talebin
karşılanmasında sıkıntı yaşanmış ve elektrik fiyatı 170 YTL’den 1100
YTL’ye çıkmıştır. Böyle bir durumda bir HES devreye sokulabilseydi,
fiyat bu kadar yükselmeyecekti. Aynı şekilde, 1 Temmuz 2006’da
1210 MW kurulu gücündeki Bursa Doğal Gaz Santrali arızalanıp
devre dışı kalınca, batı da 13 il 8 saat boyunca karanlıkta kalmıştır.

34
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Oysa Oymapınar Barajı devreye sokulabilseydi veya büyük ölçekli yapılabilmektedir. Bu santrallerden 20 MW’ın üzerinde kurulu
depolama sistemleri olsaydı, böyle bir olay yaşanmayacaktı. güce sahip olanlar genellikle kısa dönem arz güvenliği, sistem
stablitesinin sağlanması ve frekans kontrolü gibi amaçlar için
5. Enerji Depolama Sistemleri kullanılırken, küçük ölçekli olanları kesintili enerji kaynaklarının
sistemi bozucu etkilerini azaltmak, süreklilik kazandırmak
5.1.Enerji Depolama Sistemlerinin Sınıflandırılması verimliliklerini ve pazarda rekabet gücünü artırabilmek için birlikte
Enerjinin elektrik olarak depolanması pahalıdır ve teknolojik olarak planlanmaktadırlar.
verimli değildir. Enerji depolama sistemlerinin birçoğu dolaylı
depolama sistemleridir. Diğer bir ifadeyle, elektriğin diğer enerji Uçan çemberler, yakıt pilleri, süper kapasitörler gibi sistemler
formlarına dönüştürülerek ihtiyaç anında hızla devreye sokacak ise çok daha küçük ölçekli kW boyutunda depolama yapabilen
şekilde bekletilmesidir. Depolama sistemleri üç ana başlık altında sistemlerdir. Uzay araçlarında, meteoroloji istasyonlarında, büyük
sınıflandırılmaktadır; parklarda, kırsal alanlarda, bazı askeri uygulamalarda, laptop
bilgisayarlarda, küçük elektronik cihazlar için portatif şarj istasyonu
Teknolojisine göre; olarak, yerleşim alanlarından uzak bölgelerde güç kaynağı olarak,
 Mekanik PDHES’ler, SHDES, Volanlar kullanılabilmekte, ulaşım ve haberleşme alanlarının yanında son
 Elektrik Süper iletkenler yıllarda kesintili karaktere sahip yenilenebilir enerji kaynaklarından
 Kimyasal Piller, bataryalar elektrik üretimi yapan santraller ile hibrid olarak planlanmaktadırlar.
 Manyetik Süper kapasitörler Teknik ve ticari anlamda henüz istenilen olgunluğa ulaşılamamıştır.
ABD ve Avrupa’da çok ciddi çalışmalar yapılmakta yakın gelecekte
Güç ve enerji sınıflamasına göre; ticari olarak yaygınlaşabilecek düzeye geleceği düşünülmektedir.
 Büyük ölçekli Bu alanda TÜBİTAK MAM’da yapılan küçük ölçekli birkaç
 Küçük ölçekli çalışma dışında Türkiye’de kayda değer herhangi bir çalışma
bulunmamaktadır.
Uygulama alanlarına göre;
 Kısa dönem arz güvenliği için, Prensipleri ilk olarak Alman bilimadamı Christian Friedrich
 Enerji kalitesi ve güvenilirliği için, Schönbein tarafından 1838’de bulunmuş [6] ve günümüze kadar
 Şebeke uygulamaları için, birçok çalışmalar yapılmış olan yakıt hücreleri ve diğer küçük ölçekli
 Kaynakların verimli kullanılması için, uygulamalarla ilgili ayrıntıya bu çalışmada yer verilmeyecektir.
Sadece, Tablo 3’te temel karakteristikler verilmiştir.
5.2. Günümüzde Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Depolama
Yöntemleri 5.2.1. Pompa Depolamalı Hidroelektrik Santraller (PDHES)
Elektrik depolama sistemlerinden PDHES ve SHDES’ler istenilen Elektrik enerjisi talebinin ve elektrik fiyatının düşük, elektriğin fazla
büyüklükte saatlik, günlük, haftalık veya mevsimlik depolamalar olduğu saatlerde suyun yüksekteki bir rezervuara pompalanarak

Tablo 3. Yakıt Hücreleri ve Diğer Küçük Ölçekli Uygulamaların Temel Karakteristikleri

Depolama Tipi Avantajları Dezavantajları Uygulama alanları Verimlilik
1 Yüksek güç kapasitesi
1 Özel alan gerekmesi  Döner veya devamlı yedek
PDHES 2 Oldukca yüksek enerji kapasitesi %70-85
2 Düşük verimlilik  Ucuz enerjiyi pahalı enerjiye dönüştürmek
3 Düşük maliyet
1 Yüksek Güç Kapasitesi
1 Özel alan gerekmesi  Döner veya devamlı yedek
SHDES 2 Oldukca yüksek enerji kapasitesi %70-80
2 Gaz bağlantısı  Ucuz enerjiyi pahalı enerjiye dönüştürmek
3 Düşük maliyet
1 Orta güç kapasitesi  Değişkenliği azaltmak
Akım Pilleri Düşük güç yoğunluğu %75-85
2 Yüksek enerji kapasitesi  Döner veya devamlı yedek sağlamak
1 Orta güç ve enerji kapasitesi
1 Yüksek maliyet  Değişkenliği azaltmak
NaS Pilleri 2 Yüksek güç yoğunluğu %85-90
2 Üretim zorluğu  Kesintisiz güç temini
3 Yüksek verimlilik
1 Orta güç ve enerji kapasitesi 1 Yüksek maliyet
 Değişkenliği azaltmak
Li-ion Pilleri 2 Yüksek güç yoğunluğu 2 Özel bir devreler sistemi %90-95
 Kesintisiz güç temini
3 Yüksek verimlilik gerektirmesi
1 Düşük enerji kapasitesi
Uçan Çemberler 1 Yüksek güç kapasitesi  Güç kalitesi %90-95
2 Düşük güç yoğunluğu
1 Yüksek verimlilik
Kapasitörler 1 Düşük güç yoğunluğu  Güç kalitesi %90-95
2 Uzun döngü ömrü
1 Yüksek maliyet  Değişkenliği azaltmak
Hidrojen Depolama 1 Yüksek güç ve enerji kapasitesi Düşük
2 Düşük verimlilik  Döner veya devamlı yedek sağlamak
Şarj Edilebilen Hibrid 1 Geniş bir alana yayılabilmekte  Değişkenliği azaltmak
1 Yönetmek zor %80-90
Sistemler 2 Güç sistemi için düşük maliyet  Döner veya devamlı yedek sağlamak
1 Güç Kapasitesi (MW)-Gücün depolanabildiği ve kullanılabildiği max. oran
2 Enerji Kapasitesi (MWh)-Depolanabilen toplam enerjinin rezervuarı doldurma süresine eşitliği
3 Güç yoğunluğu-Her birim hacim depolamanın enerji kapasitesi

35
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
depolanması ve ihtiyacın yüksek enerjinin pahalı olduğu pik
saatlerde enerji üreterek alt rezervuara aktarılması yöntemidir.
Pompa depolamalı santraller elektrik enerjisi üretme yönteminden
çok, fazla olan enerjinin depolanması yöntemidir.
PDHES’ler başlıca bir alt ve bir üst rezervuar ve bu iki rezervuar
arasında bir cebri boru ile elektrik üreten veya suyu pompalayan
türbin/pompa ve jeneratör/motor grubu ve bunlarla ilgili hidrome-
kanik ve elektromekanik ekipmanı ihtiva ederler. Şekil 4a ve Şekil
4b’de tipik PDHES’lere örnekler verilmiştir.
Şekil 4c’de ise, Japonya’nın Okinawa adasının kuzey tarafında
kurulan pilot deniz suyu PDHES’in kuşbakışı görünüşü verilmek-
tedir. Sekizgen şekil üst rezervuarı göstermekte, deniz (Pasifik
Okyanusu) alt rezervuarı temsil etmektedir. Kuyruk suyu kanal
çıkışı deniz dalgalarından korunmak üzere dörtlü-oluklu bir sistemle
çevrilmiştir. Dünyada deniz suyunu kullanan yüksek düşülü ilk
PDHES’dir. Bu nedenle tipik ve ilginçtir. Üç tarafı denizlerle çevrili
ülkemiz içinde uygulama alanı olarak önemlidir.
Japonya nehirler üzerinde çok sayıda küçük ve büyük kapasitelerde
PDHES’ler inşa etmiştir. (yaklaşık 30 000 MW). Son yıllarda
coğrafya ve jeolojiye göre uygun alanlar azalmış, ayrıca çevre
değerlendirme kriterleri etkili olmaya başlamıştır. Bu durumu
dikkate alan Japon Hükümeti, EPDC firmasına deniz suyunu kulla-
nabilen bir PDHES’in etüdünü ve fizibilitesini sipariş etmiştir. 1981
yılında başlanan ilk etüt ve malzeme test çalışmaları, 1991 yılına
kadar sürmüştür.
1991 yılında inşaatına başlanan Okinawa PDHES’in 1998 yılında
tamamlanması planlanmış işletmeye geçtikten sonra beş yıllık tec-
rübe dönemi öngörülmüştür. Mart 1999’da inşaat tamamlanmıştır.
Dünyada başta Japonya olmak üzere pek çok ülkede toplam
100.000 MW’ın üzerinde PDHES bulunmaktadır. Bu ülkelerden
birçoğu bilindiği üzere zengin fosil enerji kaynaklarına sahip
olmalarına rağmen PDHES’lere sahipler ve yenilerini de planla-
maktadırlar. [4]
5.2.2. Sıkıştırılmış Hava Depolamalı Elektrik Santralleri (SHDES)
PDHES’lerde olduğu gibi elektriğin fazla ve ucuz olduğu saatlerde
kompresör çalıştırılarak ortamdaki hava yeraltındaki geçirimsiz
mağaralarda sıkıştırılarak depolanmakta, ihtiyacın olduğu saatlerde
ise basınçlı hava ile türbinler çalıştırılarak elektrik üretilmektedir.
Bu yöntemde havanın sıkıştırılarak depolanabilmesi için geçirimsiz
bir formasyona ihtiyaç vardır. Doğal boşluklar, terkedilmiş ma-
denler, tuz mağaraları kullanılabileceği gibi yapay boşluklar da ya-
ratılabilmektedir. Havanın sıkıştırılması için yapay tanklar üzerinde
de çalışmalar yapılmaktadır.
Şekil 4a. Şekil 4b.
36
Şekil 5.
Dünya’da ilk olarak 1978 yılında Almanya’da çözünmüş tuz
mağaraları kullanılarak 290 MW kurulu güçte SHDES inşa edilmiştir.
1991’de Alabama’da 110 MW kurulu güçte santral kurulmuştur.
Amerika ve Avrupa’da birçok proje geliştirilmektedir. Önümüzdeki
dönemde hızla yaygınlaşacak olan bir teknolojidir. Amerika’da
mevcut bir mağara kullanılarak 200MW SHDES+100MW rüzgar+
kömür santrallerinin fazla enerjisinin kullanılacağı hibrid bir proje
2011 yılında işletmeye girecektir. Özellikle rüzgar ve fosil yakıtlı
santrallerle hibrid çalışacak benzer bir çok proje geliştirilmektedir.
Yatırım maliyetleri PDHES’lerden düşük ancak işletme bakım
giderleri daha fazla ömürleri daha kısadır. Türkiye’de de ekonomik
olarak geliştirilebilecek birçok alan olduğu bilinmektedir. [7]
Kaynaklar
[1] Ayla TUTUŞ “New Technology For HYdroelectric
Generation”Clean Energy Technology Conferance 2008
[2] TEİAŞ “Türkiye Elektrik Enerjisi Üretim Projeksiyonu 2008-2017”
[3] TEİAŞ “Yenilenebilir Kaynaklardan Değişken Üretim Yapan
Santrallerin Elektrik Üretim- İletim Sistemine Etkileri ve AB
Uygulamaları”
[4] Ayla TUTUŞ “Pompa Depolamalı Hidroelektrik Santralar”,10.
Enerji Kongresi 2007
[5] Jason Makansi “Energy Storage”
[6] Wikipedia.org/wiki/Yakıt_hücresi
[7] Roger Peters “Storing Renewable Power.”
Summary
All modern energy systems is require electricity storage for supply
security, system security, productivity, to solve transmission and
distribution problem and to use renewable resources more efficiency
exc. opportunity. In new competitive market model storage is most
critical part of electricity value chain. Power storage is developing
quickly into a major new industrial. Technical evaluation and
feasibility studies shows that it is not only technical necessity but
also cost effective solution.
Şekil 4c.

HİDROJEN ÜRETİMİNDE
YENİ NESİL NÜKLEER REAKTÖRLERİN STATÜSÜ
B. Gül GÖKTEPE
Türkiye Atom Enerjisi Kurumu
Özet
Nükleer teknoloji, sera gazı salımına sebep olmadan yüksek
verimle büyük miktarlarda hidrojen üretebilme potansiyeline sa-
hiptir. Nükleer endüstride yakın bir gelecekte yüksek sıcaklıkta
çalışan reaktörlerin elektrolitik yöntemlerle hidrojen temininde
kullanılması planlanmaktadır. Bu kapsamda ABD’de nükleer hid-
rojen inisiyatifi programı başlatılmıştır. Ayrıca çeşitli ülkelerin ka-
tılımıyla Uluslararası IV Nesil Forumu oluşturulmuştur. Bu Forum
çalışmalarına, 2020-2030 yıllarında kullanıma girmesi planlanan
altı ayrı tip yeni nükleer reaktör geliştirmek üzere, halen nükleer
enerjiden önemli ölçüde yararlanan ve gelecek için de nükleer
enerjinin hayati önemini öngören 13 ülke katılmaktadır.
Forum tarafından geliştirilmekte olan altı reaktör teknolojisi gü-
nümüzdeki konvansiyonel reaktörlerden daha yüksek sıcaklıkta ça-
lışmakta olup bunlardan dördü hidrojen üretimi için tasarlanmıştır.
Hidrojen üretimi için geliştirilmekte olan bu sistemlerin kısaca
özellikleri, uluslararası nükleer hidrojen programlarının ana hatları,
PBMR ile ilgili bir çalışmanın değerlendirilmesi ve güncel bulgular
gözden geçirilerek geleceğe dönük öngörüler sunulmaktadır.
1. Giriş
Hidrojen dünyada en bol bulunan element olmasına karşın enerji
sektöründe daha fazla kullanımıyla ilgili büyük sorunların başında
üretim, depolama ve taşıma maliyeti gelmektedir. Bilinen hidrojen
üretimi yöntemleri ya verimsizdir ya da sera gazları salı-mına sebep
olmaktadır. Bu anlamda nükleer teknoloji, sera gazı salımına sebep
olmadan yüksek verimle büyük miktarlarda hidrojen üretebilme
potansiyeline sahiptir.
Bu bildiride, çok yakın gelecekte hidrojenin üretiminde hayati role
sahip olacağı öngörülen yeni nesil nükleer reaktörler konusunda
yapılan uluslararası çalışmalar literatür araştırmasıyla kısaca göz-
den geçirilerek sadece ana hatlarıyla yorumlanmaktadır.
2. Hidrojenin Enerji Sektöründeki Önemi
21. yüzyılın enerji taşıyıcısı olarak nitelendirilen hidrojen özellikle
ABD’de sanayi ve ulaşım sektörünün omurgasını teşkil etmektedir.
Sanayide hidrojen petrol ürünlerinin özellikle hidrojen açısından
fakir olan ağır ham petrolün rafine edilerek ulaşımda kullanılan
yakıt haline dönüştürülmesinde kullanılır. Hidrojenin en az bu kadar
önemli olan bir diğer kullanım alanı ise plastik ve binlerce tüketim
malının imalatında ihtiyaç duyulan kimyasalların hammaddesinin
elde edilmesidir [1].
Ulaşım sektöründe bilinen konvansiyonel hidrokarbon yakıtlara ila-
veten hidrojen doğrudan enerji taşıyıcı olarak büyük gelecek vaad
etmektedir. Dolayısıyla ulaşım sektöründe hidrojenin doğruan kul-
lanılabilmesinin ticari olarak yaygınlaşması ABD’nin petrol ithalatını
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Tunç ALDEMİR
The Ohio State University - Department of
Mechanical Engineering
ve dışa bağımlılığını azaltacağı gibi enerji arz güvenliğini ve ulusal
güvenliğini de arttıracaktır.
Hidrojenle çalışan içten yanmalı motorlar ve yakıt pilleri konu-
sunda yapılan çalışmalarda önemli bulgular ortaya konmuş,
önemli gelişmeler kaydedilmiş olması hidrojen yakıtlı ulaşımın ger-
çekleşmesinin yakın olduğunu işaret etmektedir [2].
Türkiye’de de son yıllarda hidrojen enerjisi ile ilgili olarak Ulus-
lararası Hidrojen Enerjisi Teknolojileri Merkezi (ICHET)’in kurul-
masıyla birlikte bu konuya ilgi artmıştır. Dünyanın en büyük anoksik
ortamını teşkil eden Karadeniz dip katmanlarında mevcut olan
hidrojen sülfürden hidrojen eldesi ve depolanması üzerinde bazı
araştırmalar başlamıştır [3].
3. Günümüzde Hidrojen Enerjisi İle İlgili Sorunlar [4]
 Hidrojen üretimi için sarf edilmesi gereken enerji talebi, günümüzde
elektrik üretimi için gereken talebin çok üstündedir.
 Hidrojen genel olarak geleceğin enerji taşıyıcısı olarak algılanmakla
birlikte, pratikte bunun gerçekleşmesi henüz uzak görünmektedir.
 Dünyada hidrojen üretimi gittikçe büyürken, depolanması ve ta-
şınması ile ilgili alt yapı sorunları üzerinde AR-GE çalışmaları
devam etmektedir.
 Kısa dönemde hibrit elektrik araçlarının kullanımının artışının
potansiyel olarak şebekeden baz yükü talebini artırması beklen-
mektedir.
 Hidrojenin ulaşım sektöründe kullanılan sıvı yakıtları ham
petrolden elde etmek için kullanımı hızla artmaktadır. Özellikle
katranlı kumlar yakıt eldesin de kaynak olarak yararlanıldığında
bunların bol bulunması sebebiyle hayati önemi vardır.
 Elektrolitik olarak hidrojen eldesin de nükleer enerjiden yarar-
lanılabilir. Bunun için yüksek sıcaklıkta çalışan yeni nesil
nükleer reaktörler termokimyasal olarak hidrojen üretiminde
kullanılabilecektir. Ancak bunun gerçekleştirilebilmesi için 2030
yılı öngörülmektedir.
4. Nükleer Reaktörler ve Hidrojen [5,6]
Nükleer reaktörlerden elde edilen nükleer enerji, çeşitli endüstriyel
uygulamalar için fevkalade önemli bir proses ısı kaynağıdır. Genel
olarak nükleer reaktörlerin geniş kapsamlı uygulamaları şu şekilde
özetlenebilir:
 Baz nükleer elektrik üretimi,
 Proses ısısıyla merkezi sistem ısınma,
 Deniz altı gemilerin sürekli yakıt,
 Tuzlu sudan tatlı su temini,
 Sentetik yakıt üretimi,
 Petrol arıtılması,
 Biyokütleden etanol eldesi,
 Gelecekte hidrojen üretimi.
37
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
5. Nükleer Hidrojen İnisiyatifi Programı [8,9]
ABD’de başlatılan nükleer hidrojen inisiyatifi programının hedefi;
nükleer enerji kullanarak 2017 yılında ekonomik ve ticari ölçekte hidrojen
üretilebileceğini deney ve uygulama yoluyla kanıtlayabilmektir.
Nükleer hidrojen AR-GE planı laboratuvar çapında demonstrasyon
(<5kW) pilot tesis (500 kW-1 MW) ve ticari boyutta mühendislik
tesisini (20-50 MW) kapsamaktadır. Bu inisiyatif eğer başarılı
olabilirse, büyük miktarda sera gazı emisyonu salımı olmadan
ABD’ye yerli hidrojen üretim kapasitesi sağlayabilecektir.
6. İleri Tip Nükleer Reaktörler [9,10,11]
Dünyada halen 31 ülkede işletilmekte olan 436 ticari nükleer reaktör
bulunmaktadır. Toplam 372 GWe kapasitedeki bu reaktörlerden
2601 TWh nükleer elektrik üretilmektedir. Bu kapasite ile nükleer
güç dünya elektrik talebinin %15’ini karşılamaktadır.
1950’li yıllarda ilk nükleer santralden elektrik üretimi başlamasından
bu yana nükleer güç endüstrisi 50 yıldan fazla bir süredir reaktör
teknolojilerini iyileştirmekte ve geliştirmektedir.
1950’li yıllardan itibaren işletilmeye alınan ilk ticari nükleer reak-
törler I. nesil olup bir süre önce ömürlerini tamamlamış ve işlet-
meden alınarak kapatılmışlardır. Dünyada halen işletilmekte olan
bilinen reaktör tipleri genelde II. ve III. nesil sistemleridir. Yeni nesil
güç reaktörlerinin tasarımı, işletilmeye başlanması sonucu bu
teknolojilere olan talep gittikçe artmaktadır.
Bilinen ticari reaktörlerden daha kısa sürede inşa edilebilen, daha
uzun reaktör ömrü olan, kalp erime olasılığını minimuma indiren
güvenlik özellikleri entegre olan, daha çevre dostu, daha az yakıt
tüketen, daha az hacimde atık üreten yani daha verimli, ekonomik
ve daha güvenli olan gelişmiş reaktörlerin ilk grubu olan III. nesil
reaktörler 1998’den itibaren işletilmektedir.
IV. nesil ileri tip reaktörler ise halen araştırma ve geliştirme
çalışmaları devam etmekte olan bir dizi teorik nükleer reaktörlerdir.
2030 yılından itibaren ticari olarak inşa edilip işletilmeye alınmaları
beklenmektedir. Ancak çok yüksek sıcaklıkta çalışan reaktör (VHTR)
teknolojisinin 2021 yılı itibarıyla tamamlanması öngörülmektedir.
Bu reaktör sistemlerinin yeni nesil, ileri tip reaktörler olarak
isimlendirilmesinin nedeni sürdürülebilirlik, ekonomi, güvenlik ve
silahlanmaya karşı tedbirler açısından bilinen reaktör teknolojilerine
göre daha gelişmiş tasarım özelliklerini taşımalarıdır.
7. Uluslararası IV. Nesil Forumu (GIF)
IV. nesil reaktörler üzerindeki AR-GE çalışmalarını resmi olarak
yürütmek üzere IV. Nesil Forumu (The Generation IV. International
Forum-GIF) oluşturulmuştur.
Uluslararası bir çalışma grubu olan GIF, yeni nesil reaktör teknoloji-
leri üzerinde ortak AR-GE çalışmaları yürütmek üzere 2000 yılında
kurulmuş olup resmen 2001 yılında aktif hale gelmiştir. Çalışmalar
sekiz teknoloji hedefi esas alınmak suretiyle başlatılmıştır
Foruma üye on üç ülke bulunmaktadır. Bunlar halen nükleer
enerjiden önemli ölçüde yararlanan ve gelecek için de nükleer
enerjinin hayati önemini öngören ülkelerin hükümetlerini temsil
etmektedirler. ABD’nin öncülüğünde Arjantin, İngiltere, Brezilya,
Çin, Fransa, Güney Afrika, Güney Kore, İsviçre, Japonya, Kanada,
Rusya Federasyonu ve bu devletlerin yanı sıra Avrupa Birliği ile
Euratom da Forum’a dahildir.
38
Bu ülkelerin çoğu bir veya birden fazla IV. nesil reaktörün geliş-
tirilmesi için AR-GE yürütmek üzere resmi olarak Çerçeve
Anlaşması’nı imzalamışlardır. Arjantin ve Brezilya anlaşmayı im-
zalamamış, İngiltere Forumdan çekildiği için aktif olamayan Forum
üyeleri haline gelirken Rusya Federasyonu Ağustos 2009 da Fo-
rum’a üye olmuştur [12].
GIF çalışmalarının ana hedefleri şunlardır:
• Nükleer güvenliği daha da iyileştirmek,
• Silahlanmaya karşı direnci daha artırmak,
• Reaktörden çıkan radyoaktif atık miktarını daha azaltmak,
• Yakıt hammaddesi ve diğer doğal kaynak tüketimini daha
azaltmak,
• Reaktör inşaat süresini daha azaltmak,
• Toplam nükleer santral inşa ve işletme maliyetini daha düşür-
mek,
• Nihai olarak üretilen enerji maliyetini (KW/h) daha aşağıya çek-
mek.
GIF tarafından seçilen 2010 ile 2030 yılları arasında açılımı beklenen
bu reaktör teknolojileri aşağıda belirlenen tipleri içermektedir:
1. Gaz soğutmalı hızlı reaktörler
2. Kurşun soğutmalı hızlı reaktörler
3. Ergimiş tuzlu reaktörler
4. Çok yüksek sıcaklıkta çalışan gaz soğutmalı reaktörler
5. Sodyum soğutmalı hızlı reaktörler
6. Süperkritik su soğutmalı reaktörler
Bu sistemlerin hemen hepsi kapalı devre yakıt çevrimli olup, üçü
hızlı nötronlu, biri epitermal, ikisi de günümüzdekiler gibi termal
nötronlarla çalışmak üzere tasarlanmıştır. Bunlardan ilk dördü özel
olarak hidrojen üretimi amacıyla geliştirilmektedir [12,14].
Bu reaktörlerin özellikleri aşağıda kısaca özetlenmektedir [10,11,12]
• İşletme tecrübesi: Bu sistemlerin en az dördü esas tasarımları
itibarıyla hayli önemli işletme tecrübesine haizdir (gaz, kurşun,
ergimiş tuz ve sodyum soğutmalı reaktörler). Bunlar bilinen
özellikleri ve işletme deneyimi olan reaktörlerin biraz daha ge-
liştirilmiş tipleridir.
• Reaktör gücü: 150 ila 1500 MWe termal arasında değişmek-
tedir.
• Sıcaklık: Reaktör sıcaklıkları 510°C ila 1000°C arasında değiş-
mektedir. Oysa ki günümüzdeki hafif sulu reaktörlerde sıcaklık
330°C ye kadar çıkabilmektedir.
• Soğutucu: Altı reaktör tipinden sadece biri hafif su ile soğutul-
makta olup ikisi helyum gaz, diğer üçü de sodyum veya flüorü
tuzlu, kurşun-bizmut soğutmalı teknolojilerdir.
• Reaktör ömrü: Kurşun soğutmalı teknolojide 50 ila 150 MWe
arasında değişen güç seçeneği mevcut olup bu sistem yeni yakıt
yükleme gereksinimi olmadan 15-20 yıl arasında değişen uzun
reaktör kalbi ömrüne haizdir.
Hidrojen üretimi amaçlı tüm bu sistemlerin özellikleri Tablo 1’de
gösterilmektedir. Örnek olarak VHTR (Very High Temperature
Reactor-Çok Yüksek Sıcaklık Reaktörü) tipi reaktörlerin tasarımı
daha detaylı olarak Bölüm 8’de sunulmuştur
8. Çok Yüksek Sıcaklıkta Çalışan Reaktör
Çok yüksek sıcaklıkta çalışan reaktör (Very High Temperature
Reactor -VHTR) güvenlik kriterlerinde mümkün olan en düşük
risk teknolojisine dayalı, ekonomik olarak nükleer proses ısı temin
eden ve hidrojen üretim kapasitesine haiz olan üstün özellikleri
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

taşımaktadır. Reaktör çıkış sıcaklıkları 850

– 950 ºC aralığındadır. Geliştirme olasılığı
en yüksek olan tipler PBMR [16] ve GT-MHR
[17] tipleridir. Her iki reaktör tipi de TRISO
yakıt kullanmaktadır. Çeşitli katlardan oluşmuş
mikron büyüklüğündeki TRISO küresel
yakıt tanecikleri 1600oC sıcaklığa kadar
bütünlülüğünü koruyabilmektedir. Bu tanecikler
ya 6 cm çapında küresel (PBMR tipi reaktör
için) yahut da altıgen prizmatik (GT-MHR tipi
reaktör için) yakıt elemanları şeklinde reaktör
kalbini oluşturmaktadır. Hidrojen üretim amaçlı
VHTR akış şeması Şekil 1’de sunulmaktadır.
Reaktör kalbinden çıkan helyum ara ısı
eşanjörlerine gönderilir. Isı eşanjörlerinde ikinci
devre soğutucusu olarak gaz ve su dahil olmak
üzere değişik opsiyonlar düşünülmektedir. Bu
ikinci devre soğutucusu elektrik ve hidrojen Şekil 1. Hidrojen üretim amaçlı VHTR akış şeması
üretimi için ısı kaynağı oluşturur. Şekil 1’de gös-
terilmemiş bir opsiyon da elektrik üretim için kullanılan ikinci devre
artık ısısının hidrojen üretiminde kullanılmasıdır. Idaho Milli Laboratuvarı’dır (Idaho National Laboratory –INL). Ohio
Eyalet Üniversitesi (The Ohio State University), IV. nesil reaktörleri
Çok yüksek sıcaklıkta çalışan reaktörlerin halen tamamen çözül- geliştirmek için INL ile işbirliği yapan beş üniversiteden biridir.
memiş sorunlarından en önemlisi, kullanılacak malzemenin yüksek
sıcaklık altında uzun süre performansıdır. ABD Enerji Bakanlığı’nın 9. Sonuç ve Öneriler
IV. nesil reaktörlerin geliştirilmesi için üniversitelere ayırdığı “Günümüzde ileri nükleer teknoloji ile ilgili olarak yapılan çalışmalar
araştırma fonlarının (2009 bütçesi itibariyle 44 milyon dolar) çok ve tercihler hidrojen çağı yaklaşırken hangi ülkelerin ve /veya
yüksek bir oranı malzeme araştırmalarını hedeflemektedir. Bu tip şirketlerin büyük bir siyasi güç ve ekonomik ödül yakalayacağını
reaktörlerin lisanslanmasında karşılaşılabilecek başka bir sorun, belirleyecektir” [1] şeklindeki görüş, ileri nükleer teknolojinin hidrojen
modellemelerdeki belirsizliklerdir. Güvenliği sağlayacak sistem- üretimindeki statüsünün öneminin mükemmel bir vurgusudur.
lerin aktif sistemler yerine pasif sistemlerden oluşması yahut tabii
dolaşım gibi doğal olaylardan faydalanılması bu belirsizliklerin Uluslararası kapsamda halen devam etmekte olan hidrojen ini-
doğru değerlendirilmesini çok önemli kılmaktadır. Belirsizliklerin siyatifi ve GIF çalışmalarında, ticari ölçekte hidrojen üretimi dene-
değerlendirilmesini ve önemlerine göre sıralanabilmesini verimli bir yini tamamlayabilmek için önemli ölçüde araştırma ve geliştirme
şekilde sağlayacak hesap metotlarının geliştirilmesi ABD’de önem gerekmektedir. Hidrojen üretimi sistemi ve ısı transferi komponentleri
verilen araştırma konuları arasında olup bu alanda önde giden (ara ısı eşanjörleri gibi) yüksek sıcaklığa ve korozyona dayanıklı
kuruluşlardan biri IV. nesil reaktörleri geliştirme görevi verilmiş olan malzeme geliştirilmesini gerektirmektedir.

Tablo 1. IV Nesil Reaktörler ve Özellikleri 1

Nötron
Reaktör tipi Gücü (MWe) spektrumu Soğutucu Sıcaklık (˚C) Basınç Yakıt Yakıt Çevrimi
(hızlı/termal)
Gaz soğutmalı Kapalı
1200 hızlı Helyum 850 Yüksek U-238+
hızlı reaktörler reaktörde
Kurşun 20-180
Kurşun ya da Kapalı
soğutmalı hızlı 300-1200 hızlı 80-800 Düşük U-238+
PbBi bölgesel
reaktörler 600-1000
Ergimiş tuzlu
1000 hızlı Flüorür tuzları 700-800 Düşük Tuz içinde UF Kapalı
hızlı reaktörler
Ergimiş tuzlu
Prizma iç
reaktör-gelişmiş
1000-1500 termal Flüorür tuzları 750-1000 inde UO2 Açık
yüksek sıcaklık
partikülleri
reaktörü
Çok yüksek
Prizma UO2
sıcaklıkta
250-300 termal Helyum 900-1000 Yüksek partiküllereya Açık
çalışan gaz
çakıl (pebble)
reaktörleri
*Yüksek= 7-15 MPa + U235 veya Pu239 katkılı

1
Generation IV Nuclear Reactors, World Nuclear Association, Londra, İngiltere (2009)

39
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
Türkiye’nin hidrojen kaynakları açısından çok zengin ve
şanslı olduğu söylemleri bilinmektedir. Başta Karadeniz dip
katmanlarındaki hidrojen sülfür kaynakları olmak üzere hidrojenin
önemine ve potansiyeline değinilirken bu kaynaktan nasıl
yararlanılabileceği, ekonomik olarak hidrojenin nasıl ayrıştırılacağı
üzerindeki çalışmalar yok denecek kadar azdır. Bir enerji kaynağının
potansiyel olarak varlığı ve zenginliği değil, bu kaynağın nasıl
verimli bir şekilde önce ticari olarak üretime geçirilebileceği, hangi
teknoloji ile, ekonomik, güvenli ve sürekli olarak elde edilebileceği
ve enerji arz güvenliğine katkısı önem kazanmaktadır. Dolayısıyla
hidrojenin varlığı değil, üretimi ile ilgili olarak geleceğe dönük
çalışmalar kritik öneme sahiptir. Bu anlamda nükleer teknoloji öne
çıkmaktadır.
Nükleer güç teknolojisine girme hazırlıklarını bir kez daha yenileyen
ülkemizde de dünyada gittikçe geliştirilen nükleer santrallerin
bilim, teknoloji, yerli yan sanayilere önemli katkısının, ülkemizde
güvenlik kültürünün geliştirilmesinin yanı sıra, yakın bir gelecekte
yeni nesil nükleer reaktör reaktörlerin devreye girmesiyle hidrojen
üretiminde de hayati rolü olabileceği de karar mekanizmalarında
göz önüne alınmalıdır.
Kaynaklar
[1] S Dunn, “Hydrogen futures: toward a sustainable energy system”,
International Journal of Hydrogen Energy, 27, 235-264 (2002)
[2] Nuclear Hydrogen R&D Plan, Department Of Energy Office
of Nuclear Energy, Science and Technology, Washington,
D.C., ABD (2004)
[3] M. Haklıdır, F.Tut, Ş. Kapkın,” Possibilities of production
and Storage of Hydrogen in the Black Sea” WHEC16, Lyon,
France June 2006)
[4] Transport and Hydrogen Economy, World Nuclear
Association, Londra, İngiltere (2008)
[5] Nuclear Process Heat for Industry, World Nuclear Association,
Londra,İngiltere (2009)
[6] C. Forsberg, “What is the initial market for hydrogen from
nuclear energy?” Nuclear News, American Nuclear Societys,
LaGrange Park, Il, A.B.D. (2005).
[7] D. Henderson, “Nuclear Hydrogen Initiative Overview” (http://
www.hydrogen.energy.gov/pdfs/review04/3_nhi_overview_
henderson.pdf)
[8] Carl Sink “Nuclear Hydrogen Initiative” http://www.hydrogen.
energy.gov/pdfs/review07/pl_5_sink.pdf)
[9] Nuclear Power in the World Today, World Nuclear Association,
Londra, Ingiltere (2009)
[10] Advanced Nuclear Power Reactors, World Nuclear
Association, Londra, Ingiltere (2009)
[11] Ian Hore Lacy “Advanced nuclear power reactors”
Encyclopedia of Earth (2006);
[12] Generation IV Nuclear Reactors, World Nuclear Association,
Londra, İngiltere (2009)
[13] US, South Korea to Partner on Nuclear Hydrogen Initiative,
Green Car Congress,17 August, 2005 (http://www.
greencarcongress.com)
[14] GIF 2008 Annual Report (http://www.gen-4.org/PDFs/
GIF_2008_Annual_Report.pdf)
[15] “A Technology Roadmap for Generation IV Nuclear Energy
Systems”, US DOE GIF-002-00 (2002)
[16] A. Koster, H.D. Matzner and D.R. Nicholsi, “PBMR Design for the
Future”, Nuclear Engineering and Design, 222, 231–245 (2003)
[17] LaBar, A.S. Shenoy, W.A. Simon and E.M. Campbell, the
Gas-Turbine Modular Helium Reactor, Nuclear Energy,
43,165–175 (2004).
40
Teşekkür
Bu çalışmanın içeriği yeni nesil nükleer teknolojideki ilerlemeleri
ve hidrojen üretimini konu alan bir gözden geçirmedir. Yazarların
mesleki bilgileri doğrultusunda görüş ve önerilerini içermekte olup
çalıştığı kurumların resmi görüşleri değildir.
Yazarlar metnin hazırlanmasında katkıda bulunan, Sayın Reşat
Uzmen, Sayın Lütfiye Güreli ve Sayın Levent Özdemir’e teşekkürü
bir borç bilmektedirler.
Summary
Hydrogen is a promising carbon-free energy carrier that can
supplement conventional energy resources due to the relative
ease in its transportability. Its increased use in the transportation
sector would help to decrease oil imports and subsequently reduce
the dependence of a country on foreign resources, in addition to
reducing carbon emissions.
Although hydrogen is the most abundant element in the world, there
are challenges related to its production for its increased use in the
energy sector. Carbon free means of producing hydrogen requires
high-temperature heat sources for acceptable efficiencies. High
temperature process heat would be available from the Generation
IV Reactor concepts being developed through international efforts.
Generation IV reactors are those which are currently at the planning
stage and which are expected to be operational after 2030.
The efforts are coordinated by the Generation IV International
Forum (GIF) representing the governments of 13 countries. The
main objectives of GIF are to: a) improve measures for nuclear
safeguards, b) reduce potential for nuclear proliferation, c) reduce
nuclear waste, d) reduce consumption of nuclear fuel and other
natural resources, e) reduce reactor construction times, f) reduce
reactor construction and operation costs, and, g) reduce KW/h cost
of electricity produced.
The GIF has selected six reactor technologies, which the member
states believe will represent the future shape of nuclear energy.
In this study, the main features of these reactors are presented
briefly with a more detailed description of two VHTRS: the Pebble
Bed Modular Reactor (PBMR) and Gas-Turbine Modular Helium
Reactor (GT-MHR). Only one of these technologies is cooled by
light water. Two are helium-cooled. The others use lead-bismuth,
sodium or fluoride salt coolants.
The VHTR concepts that are receiving most attention in the U.S.
are the Pebble Bed Modular Reactor (PBMR) and Gas-Turbine
Modular Helium Reactor (GT-MHR). Both reactor types use TRISO
fuel which consists of micron sized particles with several protective
layers to contain the fission products and which can maintain their
structural integrity up to 1600oC.
The TRISO particles are either shaped into 6 cm diameter spheres
(PBMR) or hexagonal elements (GT-MHR) to form the reactor core.
An important challenge with the VHTRs is the reliability of the structural
materials used for long time operation at high temperatures
Some concluding remarks are made on the importance of
continuation of international collaborations, as well as challenges.
The prospects of nuclear power option for the Turkish energy
scene are emphasized with the economical hydrogen production
aspects of advanced nuclear technology without CO2 emissions,
in addition to electricity production, as being important inputs in
determining the future Turkish energy policy.

ATIKTAN ENERJİYE GİDEN YOLDA MEVCUT YASAL DÜZENLEMELER,
KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
Beril Pınar TANDOĞAN
Tandoğan Hukuk Bürosu
Özet
Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde, artan nüfus ve artan refah
seviyesi, enerji tüketimini yoğun olarak artırmıştır. Bu yoğun enerji
kullanımı; enerji tedariğinde önemli sorunlara yol açmakta ve
kullanım ile üretim arasındaki denge açığı gün çektikçe artmaktadır.
Böyle bir tabloda, yukarıda belirttiğimiz enerji açığının bilinen en
uygun tanımıyla “tüm düzenleme, iş ve işlemlerin toplum yararı
gözetilerek yapılması” olan “kamu yararı” kavramına ve “çevre
mevzuatı”na uygun bir faaliyet olarak yürütülmesi zorunluluğu
kuşkusuzdur.
Nitekim sektörde faaliyet gösteren aktörleri de, alternatif ve temiz
enerji kaynakları bulmak için her geçen gün artan bir enerji ile
araştırmalar ve çalışmalar yapmaya sevk eden de bu durumdur.
Bu bildirinin konusu da, atıktan enerjiye giden bu yolda tarihten
günümüze gelişmeleri özetlemek, ülkemizdeki mevcut problemleri
belirlemek ve bunlara ilişkin çözüm önerilerimizin sunulmasından
ibarettir.
1. Giriş
Artan nüfus ve artan refah seviyesi, enerji tüketimini yoğun olarak
artırmış olup; bu yoğun enerji kullanımı, enerji tedarikinde önemli
sorunlara yol açmakta ve dünyada olduğu gibi ülkemizde de kullanım
ile üretim arasındaki denge açığı gün çektikçe büyümektedir.
Lakin madalyonunun öbür yüzünü çevirdiğimizde, sanayi
devrimiyle beraber ortaya çıkan tüketim toplumunun günümüzde
altın çağını yaşadığını görüyoruz. En fazla bir sezon kullanılan ve
“modası geçti” borusunun çalmasıyla atılan giyecekler, mağaza ve
marketlerin tek kullanımlık alışveriş poşetleri, hastane atıkları, pet
şişeler ve envai türlü kullan-at ürünleri... Bunun neticesinde de her
geçen gün nefes almakta biraz daha zorlanan bir gezegen: Dünya;
insanoğlunun ve tüm canlı türlerinin, en azından şimdilik bilinen,
tek yuvası.
Böyle bir tabloda, yukarıda belirttiğimiz enerji açığının tüm
dünyada olduğu gibi ülkemizde de, bilinen en uygun tanımıyla “tüm
düzenleme, iş ve işlemlerin toplum yararı gözetilerek yapılması”
olan “kamu yararı” kavramına ve “çevre mevzuatı”na uygun bir
faaliyet olarak yürütülmesi zorunluluğu kuşkusuzdur. Nitekim
dünya devletleriyle birlikte sektörde faaliyet gösteren aktörleri de,
alternatif ve temiz enerji kaynakları bulmak için her geçen gün
artan bir enerji ile araştırmalar ve çalışmalar yapmaya sevk eden
de bu durumdur.
¹ www.kureseleylem.org
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Dünya özellikle son 20 yıldır, son 1000 yılın herhangi bir anında
ısındığından çok daha hızlı ısındı. Dünyanın normal sıcaklığı 16
°C ve şu an gezegen üzerinde var olan her türlü yaşam biçimi
bu sıcaklıkta yaşama yeteneğine sahip olup; canlıların yaşamını
sürdürebileceği 16°C sıcaklığı sağlayan şey ise; karbondioksit,
metan, su buharı gibi doğal olarak atmosferde bulunan sera
gazları. Bu gazlar sayesinde güneş ışınlarının bir kısmı atmosferde
tutuluyor ve hayatın devamı için gereken sıcaklık sağlanıyor.
Ancak Sanayi Devrimi sonrasında kömürün ve onu takip eden
süreçte petrol ve doğalgazın kullanılmasıyla atmosfere salınan
karbondioksit ve diğer sera gazlarının oranının arttığı tartışmasız
bir gerçek. Nitekim son dönemde, Leeds Üniversitesi’nden bir
grup bilim adamının “Geophysical Research Letters” isimli bilim
dergisinde yayımlanan araştırmasına göre, en belirgin erime Batı
Antarktika’daki en büyük buzullardan Pine Island’da gözlemleniyor.
Bu buzul, 10 yıl önce yılda 16 metre incelirken, bu rakam şimdi
90 metreye kadar yükseldi. Pine Island buzulunun 175.000 km2
genişliği ve tipik özellikleri nedeniyle uyduyla en iyi izlenen buzul
olduğuna işaret eden araştırmacılar, erimenin bu hızla devam
etmesi halinde devasa buzdağının 100 yıl içinde yok olacağı
tahmininde bulunuyor. Oysa, bilim adamları daha önce bu süreyi
600 yıl olarak öngörüyorlardı. 1
Tablo göstermekte ki; artan enerji açığını doğayı önemsemeden ve
sorumsuzca kapatmaya çalışmak, faydadan çok zarar getirmekte
ve enerji kaynaklarını da bir daha dönüşü olmayacak şekilde
yok etmektedir. İşte dünya devletleriyle birlikte sektörde faaliyet
gösteren aktörleri de, alternatif, temiz ve çevre dostu enerji
kaynakları bulmak için her geçen gün artan bir enerji ile araştırmalar
ve çalışmalar yapmaya sevk eden de bu durumdur.
2. İklim Değişikliği İle Mücadelede Uluslararası Etkideki
Mihenk Taşları
Sanayi Devrimi’nin ürünü AB ülkelerince adeta bir bedel ödeme
belgesi niteliğindeki Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve
Sözleşmesi (BMİDÇS) kapsamında imzalanmış olan Kyoto
Protokolü, küresel ısınma ve iklim değişikliğiyle tüm dünya çapında
mücadele etmeyi hedefleyen önemli bir sözleşmedir. Şöyle ki;
Protokol, Aralık 1997’de Japonya’nın Kyoto şehrinde görüşülmüş,
16 Mart 1998’de imzaya açılmış ve 15 Mart 1999’da son halini
almıştır. Kyoto Protokolü’nün yürürlüğe girebilmesi için protokole
imza atan ülkelerin 1990 yılında atmosfere vermiş oldukları karbon
emisyonlarının, tüm dünyadaki toplam karbon emisyon miktarının
% 55’ine ulaşması gerekmekteydi. Bu nedenle, 1997 yılında
imzalanan Protokol, Rusya’nın 18 Kasım 2004’te katılmasıyla, 90
gün sonra 16 Şubat 2005 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Ülkemizin
41
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
bu son derece önemli Protokole katılmasının uygun bulunduğuna
dair kanun tasarısı ise, 05 Şubat 2009 tarihinde TBMM Genel
Kurulu`nda kabul edilerek yasalaşmış olup; Protokole taraf
olunmasına ilişkin Bakanlar Kurulu kararının ise 13 Mayıs 2009
tarihli Resmî Gazete’de yayımlanarak 28 Mayıs 2009 tarihinde
BM Genel Sekreterliği`ne gönderilmiştir. Protokol gereği 90 günlük
resmî sürenin dolmasından sonra 26 Ağustos 2009 tarihi itibarıyla
Türkiye Kyoto Protokolü’ne resmen taraf olmuştur. Buna göre,
süreçteki en önemli mihenk taşları aşağıdaki gibidir:
a. Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi
1988 yılında Dünya Meteoroloji Örgütü ile Birleşmiş Milletler Çevre
Programı yönetici organları “Hükümetlerarası İklim Değişikliği
Paneli” (IPCC) adı altında yeni bir organ oluşturmuşlardır.
Görevi, iklim değişikliğine ilişkin bilimsel bilgileri araştırmak ve
değerlendirmektir.
b. Kyoto Protokolü
Kyoto Protokolü (‘Protokol’), Anlaşma 1992’de Rio de Janeiro’da
(Brezilya’da gerçekleştirilen Dünya Zirvesi’nde kabul edilen
Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi
(BMİDÇS)²’nin eki olarak kabul edilen uluslararası bir anlaşmadır.
Protokolün ana amacı, atmosferdeki sera gazı³ yoğunluğunun,
iklime tehlikeli etki yapmayacak seviyelerde dengede kalmasını
sağlamaktır. Protokol, seragazı emisyonunu4 azaltma amacı
doğrultusunda sanayileşmiş ülkelere bir dizi bağlayıcı hedefler
öngörmüştür. BMİDÇS, emisyonun azaltılması için ‘teşvik
edici uygulamalar’ getirirken, Protokol ise ‘zorlayıcı yaptırımlar’
öngörmektedir.5
3. Atıktan Enerjiye Giden Yol
Söz konusu bu iki önemli belgenin içeriği ve bunlara dayalı olarak
çıkartılan AB Direktifleri göz önüne alındığında, evsel atıklar ve
sanayi atıklarının artık ziyan edilmeyecek kadar değerli oldukları
ve dünya için yeni bir enerji kaynağı oluşturmaları gerektiği açıktır.
Peki bahsi geçen bu atıklar neler olabilir?
Ana başlılarıyla ekonomik değeri olan ve sisteme katılabilecek
atıklar aşağıdaki şekilde sıralanabilir:
 Evsel Katı Atıklar
 Kanalizasyon Çamurları
 Biyokütle
 Endüstriyel Atıklar
 Tehlikeli Atıklar
 Tıbbi Atıklar
 Atık Pil ve Akümülatörler
 Elektronik Atıklar
Zira AB üyesi ülkelerde 1980’lerin ortalarından itibaren çöplük
gazı toplanmaya başlanmış olup; bunun öncelikli sebepleri; çöplük
gazının önemli kısmını oluşturan metan gazının toprak içindeki
konsantrasyonunun patlama limiti olan % 5’in altına indirmek,
çöplük gazının kontrolsüz yayılmasını ve çevreye olumsuz etkisini
² United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC)
³ Protokole göre sera gazları (greenhouse gas); Karbondioksit (CO2), Metan (CH4), Diazot Monoksit (N2O), Hidroflorokarbonlar (HFC), Perflorokarbonlar
(PFC),Kükürt Heksaflorid (SF6)’tür.
4
Emisyon (veya salım), atmosfere salınan karbon miktarını ifade eder.
5
Petform, Kyoto Protokolü’nün Türkiye enerji Sektörüne Muhtemel Etkileri Hakkında Bilgi Notu, p.1, Ankara 2009.
6
Prof.Dr. Okutan, H., “Atıktan Enerjiye Yakma, Piroliz ve Gazlaştırma Uygulamaları” hakkında bildiri notları, 5. Uluslararası Geri Dönüşüm, Çevre Teknolojileri ve
Atık Yönetimi Fuarı”, Haziran 2009, İstanbul
7
Prof. Dr. Okutan, H., “Atıktan Enerjiye Yakma, Piroliz ve Gazlaştırma Uygulamaları” hakkında bildiri notları, 5. Uluslararası Geri Dönüşüm, Çevre Teknolojileri ve
Atık Yönetimi Fuarı”, Haziran 2009, İstanbul
42
azaltmak ile özellikle de şehirlerdeki çöplüklerden gelen pis kokuların
civarda yaşayanları rahatsız etmesini önlemekti. Ancak 1990’ların
başından itibaren, yine AB ülkelerinde ve ABD’de çöplük gazının
elektrik üretiminde de yaygın olarak kullanılmasına başlanmıştır.
Nitekim Atık Yönetimi hususunda AB müktesebatının başlıca
konularından birinin “Çevre” olduğu ve bu hususta AB düzeyinde
300’ü aşkın tüzük ve direktif bulunduğu da düşünüldüğünde,
konunun AB için önemi açıkça ortaya çıkacaktır. AB müktesebatı
uyarınca Atık Yönetimi Hiyerarşisi aşağıdaki şekilde sıralanabilir6 :
 Atık minimizasyonu ve kaynakta önleme
 Atıkların yeniden kullanımı, geri dönüşü ve enerji geri kazanımı
 Atıkların nihai bertarafı
Buna göre, geçmişten günümüze bu hususta ulusal ve uluslararası
platformdaki en önemli köşe taşları ana başlıklarıyla aşağıdaki gibi
özetlenebilir:
Avrupa Birliği Atık Mevzuatı:
 Atık Çevre Direktifi (WD) 2006/12/EC
 Atık Listesi (EWL) 2000/532/EC
 Atık Yakma Direkfi (WID) 2000/76/EC
 Tehlikeli Atık Direktifi (HWD) 91/689/EC
 Bütünleşik Kirlilik Önleme ve Kontrol Direktifi (IPPC) 96/61/EC
 Atık Yakma BREF Dokümanı (IPPC-BAT) 2006
Ulusal Atık Mevzuatı:
 Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik (05.07.2008 –
R.G. 26927)
 Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (14.03.1991 – RG 20814)
 Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (14.03.2005 – RG
25755)
 Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (22.07.2005 – RG 25883)
 Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği (24.06.2007 – RG
26562)
 Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği (30.07.2008 – RG 26952)
 Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği (31.08.2004 –
RG 25569)
 Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği (19.04.2005 – RG
2579)
 Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği
 Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü
Yönetmeliği
 Atıkların Ek Yakıt Olarak Kullanılmasında Uyulacak Genel
Kurallar Hakkında Tebliği
Küresel İklim Değişikliği meselesindeki gelişmeler ise aşağıdaki
şekilde özetlenebilir:
 1997 Birleşmiş Milletler – Kyoto Protokolü
 AB’ne üye devletlerin 2008-2012 yılları arasında sera gazları
emisyonu % 5,2 oranında azaltılması kararlaştırılmıştır.
 Enerji kullanımının iklim değişikliği üzerindeki etkisini azaltmak
için programlar oluşturulmuştur.
- Enerji verimliliği

- Yenilenebilir enerjiler (güneş, rüzgar, biyokütle)
- Temiz enerji teknolojileri
- Atıkların değerlendirilmesi (geri dönüşüm ve enerji)
Yukarıda açıklamaya çalıştığımız süreçten de görüleceği üzere; söz
konusu bu sistemde, 1980’lerin başına kadar hiçbir maddi değeri
olmayan atıklar artık birer “yenilenebilir” ve “temiz” enerji kaynağına
dönüştüğü gibi, ekonomik olarak da değer kazanmıştır. Diğer bir
avantajı ise, enerji üretirken çevrenin de temizleniyor olmasıdır.
Bu kapsamda, dünyada olduğu gibi ülkemizde de bir takım
çalışmalar yapılmakla birlikte, söz konusu bu düzenlemelerin son
derece yavaş ve yetersiz olduğunu üzülerek izlemekteyiz.
4. Sorunlar ve Çözüm Önerilerimiz
Tüm bu gelişmeler neticesinde, bütün medeni dünya ülkelerinde
olduğu gibi ülkemizde de çevre ve enerji hem uygulanan üretim
teknolojileri hem de mevzuat açısından adeta birbirinin mütemmim
cüz’ü (ayrılmaz parçası) halini almıştır. İşte bu anlamlı birlikteliğin
en etkili neticelerinden biri de, eskiden “atık” dediklerimizin artık
“temiz enerji kaynağı” olarak adlandırılmasıdır. Bu gelişmeler dünya
için yeni, temiz ve etkili bir enerji kaynağı yaratmakla beraber,
insanoğlunun “atık” dediğini bile ekonomiye tekrar kazandırarak
hayati bir görev de üstlenmektedir. Bu sebeplerle batı ülkeleri bu
husustaki temel yasal düzenlemelerini neredeyse tamamlamış
olup, her geçen gün yeni direktif ve yönetmeliklerle uygulamanın
önünü açmaktadır. Ülkemizde de bu yönde yasalaşma çalışmaları
bulunmakta beraber, bu düzenlemelerin yeterli olduğunu söylemek
şu an için ne yazık ki mümkün değildir.
Tam da bu sebeplere, hem yatırımcılar hem de ilgili idareler için
yasal düzenlemelerdeki eksikliklerin belirlenmesi ve uygulamacılar
açısından uygun ve adil çözüm yollarının bulunabilmesi için,
ülkemizdeki mevcut uygulamaları yaşanan sorunları ve çözüm
yollarını yaşanmış olan deneyimlerle de betimleyerek sunmak ve
sorunlara sektörün farklı noktalarındaki aktörleriyle beraber çözüm
bulmak son derece önemlidir.
Yukarıda da belirttiğimiz üzere; Batılı ülkelerin 1980’lerin başında
fark ettiği ve geliştirmeye başladığı bu teknoloji, ülkemizde ne yazık
ki son yıllarda gündeme gelmiş olup; şu ana kadar çöp gazından
enerji üretimi için alınan lisans sayısı da sadece 5 adetttir. Bilindiği
üzere; 28 Nisan 1993’de Ümraniye-Hekimbaşı çöplüğü böyle bir
kayma ve patlama sonunda harekete geçmiş ve vadi ucundaki 11
ev çöplük altında kalarak 39 insanımız hayatını kaybetmişti. Söz
konusu bu hazin olayın üzerinden 18 yıl geçmiştir. Oysa geçen tüm
bu zaman içerisinde de mevcut mevzuatta gerekli düzenlemeler ve
revizyonlar yapılmadığı gibi; yeni yasal metinlerin oluşturulmasında
da gecikilmektedir. Ülkemizde, Avrupa Birliği müktesebatı ve
ilgili direktiflere uygun yeni kanun ve yönetmelik çalışmalarının
yapılması zorunlu olduğu gibi, Kamu İhale Kanunu, Çevre Mevzuatı
ve EPDK mevzuatında da gerekli revizyonların yapılması ivedidir.
Söz konusu bu süreçte yapılması gereken çalışmaların başında
da Çevre ve Orman Bakanlığı, Enerji ve Tabii kaynaklar Bakanlığı,
Yerel Yönetimler ile yerli ve yabancı yatırımcıların temsilcilerinden
oluşacak resmi bir çalışma grubu oluşturulması ve mevzuatın bu
çalışmalar baz alınarak oluşturulmasıdır.
Sonuç olarak; sürecin sağlıklı yürümesinin yolu sistematik ve
koordineli bir çalışmadan geçer. Tam da bu noktada, yatırımcısıyla,
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
vatandaşıyla ve uygulayıcısıyla beraber halkı oluşturan bir bütünün
parçaları olan bizlerin, bu süreçte yürütülecek tüm işlemler ve
yapılacak mevzuat değişiklikleri noktasında üzerimize düşeni
yapmamız zaruridir.
Kaynaklar
[1] Çevre ve Orman Bakanlığı İklim Değişikliği Raporları, Ankara,
2009.
[2] Petform, Kyoto Protokolü’nün Türkiye enerji Sektörüne
Muhtemel Etkileri Hakkında Bilgi Notu, p.1, Ankara 2009.
[3] Doç. Dr. M. Türkeş, U.M. Sümer, G.Çetiner, Kyoto Protokolu
Esneklik Mekanizmaları, Devlet Meteoroloji İşleri Genel
Müdürlüğü, Ankara.
[4] Yrd. Doç.Dr. E.Karakaya, Ar.Gör. M. Özçağ “Türkiye Açısından
Kyoto Protokolü’nün Değerlendirilmesi” [5] Prof. Dr. Okutan, H.,
“Atıktan Enerjiye Yakma, Piroliz ve Gazlaştırma Uygulamaları”
hakkında bildiri notları, 5. Uluslararası Geri Dönüşüm, Çevre
Teknolojileri ve Atık Yönetimi Fuarı”, Haziran 2009, İstanbul
Summary
As in the whole world, the increasing population and the welfare
level in our country have increased energy consumption intensively.
This intensive energy use leads to significant problems in energy
supply, and the balance gap between use and production increases
day by day.
However when we look at the other side of the coin, we observe
that the consumer society, appearing with industrial revolution,
goes through its golden age nowadays. Clothes, which are utmost
used for only one season, and thrown when the horn “out of date”
is blown, disposable shopping bags of stores and markets, hospital
wastes, plastic bottles, and various disposable products. As a result
of which a planet, which finds it difficult to breathe day by day:
World is the only home of human beings, and all living creatures,
which is known at least for the time being.
Within this framework, the obligation of conducting the
aforementioned energy deficiency in line with the concept of “public
benefit”, which according to the most appropriate definition means
“performance of all arrangements, transactions by observing public
benefit” and “environment legislation” in our country as in the whole
world is beyond doubt. Thus, this is the situation, which leads
actors, manifesting activity in the sector with the world countries, to
make researches and studies for the purpose of finding alternative
and clean energy sources while energy increase is observed each
day.
Within this scope, Kyoto Protocol, which was executed within
the scope of U.N. Framework Convention on Climate Change
(UNFCCC) by EU countries simply as a compensation document
and a product of industrial revolution, is a crucial agreement, which
aims at struggling with global warming, and climate changes in the
whole world. Thus, the Protocol was negotiated on the month of
December of 1997 in the city of Kyoto of Japan, it was opened
for signature on the date of March 16, 1998, and was finalized
on the date of March 15, 1999. Carbon emissions, released to
atmosphere by the countries, appending signatures to the protocol,
in the year 1990 in order for Kyoto Protocol to enter into force had
to reach 55 % of the total amount of carbon emission in the whole
43
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

world. On this account, the Protocol, which was signed in the year
1997, entered into force 90 days later on the date of February 16,
2005 with participation of Russia on the date of November 18,
2004. Whereas the draft law on ratification of participation of our
country in such a crucial Protocol was accepted by the General
Board of Turkish Grand National Assembly on the date of February
05, 2009, and became a law; the resolution of the Council of
Ministers on becoming a party to the Protocol was published in
the Official Gazette, dated May 13, 2009, and was submitted to
the Secretariat General for United Nations on the date of May
28, 2009. In accordance with the protocol, upon expiration of the
official term of 90 days, Turkey became a party to Kyoto Protocol
officially as of the date of August 26, 2009.

As a result of the said developments, in our country as in all

civilized world countries, environment and energy have become
integral parts of each other in terms of implemented production
technologies, and legislation. One of the most effective conclusions
of this meaningful unity is the fact that “wastes” as called previously,
are nowadays called “clean energy sources”. These developments
create new, clean, and efficient energy source for the world;
besides even “wastes” as called by human beings, are recycled
for economy; thereby assume a crucial role. On the basis of the
aforementioned grounds, western countries have almost completed
basic legal arrangements in this regard; the way is paved for the
implementation each day with new directives, and regulations. In
our country enactment studies have been conducted in this regard;
however unfortunately it is too early to say that these arrangements
are yet sufficient.

On account of simply the said reasons, for determination of

defects in legal arrangements for both investors, and relevant
administrations, and finding appropriate and just solutions in
terms of implementers, it is crucial to describe and present the
current implementations, the encountered problems, and solutions
in our country on the basis of the relevant experiences and to
find solutions to problems in cooperation with actors at different
positions of the sector.

44

KARADENİZ BÖLGESİNDEKİ MEVCUT VE İNŞAASI PLANLANAN
HES PROJELERİNDE KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
Beril Pınar TANDOĞAN
Tandoğan Hukuk Bürosu
Özet
Dünyada gittikçe artan nüfus ve tükenen sınırlı kaynaklar for-
mülünde, enerji tedariğinde önemli sorunlar yaşanmakta ve enerji
kullanımı ile üretim arasındaki denge açığı gün çektikçe art-
maktadır.
Böyle bir tabloda, yukarıda belirttiğimiz enerji açığının tüm dün-
yada olduğu gibi ülkemizde de; bilinen en uygun tanımıyla “tüm
düzenleme, iş ve işlemlerin toplum yararı gözetilerek yapılması”
olan “kamu yararı” kavramına ve “çevre mevzuatı”na uygun bir
faaliyet olarak yürütülmesi zorunluluğu kuşkusuzdur. Lakin diğer
taraftan, ülkemizin her geçen gün artan enerji açığı ve gittikçe daha
dışa bağımlı hale gelen enerji piyasamız ve ekonomimiz sebebiyle,
elimizdeki tüm enerji kaynaklarını mümkün olan efektif şekilde
kullanma zorunluluğumuz da tartışma götürmez bir gerçektir. Bu
bildirinin amacı da, böyle bir tabloda Karadeniz Bölgesi’nde inşa
edilmiş veya inşası planlanan HES’lerin mevcut hukuki durumunun
çevre mevzuatı ve enerji arz güvenliği açısından irdelenmesidir.
1. Giriş
“Baraj”¹; suyu toplama, sulama ve elektrik üretme amacıyla
akarsular üzerine yapılan bent olarak tanımlanmaktadır . Barajlar,
su gereksinimini karşılamak amacıyla kullanılmakta, selleri
azaltarak veya önleyerek mevsimlere göre düzensiz dağılan su
kaynaklarının verimli kullanılmasını sağlar².
Su kaynaklarının korunumu projeleri kapsamında barajlar, su
temini, sulama, taşkın kontrolü, hidroelektrik enerji üretimi, ulaşım,
eğlence, kirlilik azalımı, endüstri gereksinimi, balıkçılık, faunanın
korunumu, tuzluluk kontrolü ve yeraltı sularının beslenmesi gibi
amaçlara yönelik olarak inşa edilir³. Bu amaçlara ulaşmak için su
akışının düzenli ve kontrollü olması gereği, baraj göllerinin ve baraj
yapılarının yaratılmasının en önemli sebebidir.
Mevsimlere ve yıllara göre değişen yağış miktarları, dünyadaki enerji
açığı ve bu tabloda enerji üretiminin önemi dikkate alındığında,
Türkiye’nin akarsuları üzerinde kullanım suyu ve enerji temini için
kaplamış oldukları geniş tarımsal ve ormanlık alanlara rağmen
baraj ve hidroelektrik santrallerin (HES) inşası elbette vazgeçilmez
bir konuma gelmektedir.
¹ Türk Dil Kurumu resmi web sayfası, http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=veritbn&kelimesec=344
² Akkaya U., Gültekin A. Burcu, Dikmen Ç. Belgin ve Durmuş G., “Baraj ve Hidroelektrik Santrallarinin (HES) Çevresel Etkilerinin Analizi: Ilısu Barajı Örneği”, 5.
Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük.
³ “Dams and Development”, World Commission on Dams, Report, November 2000.
4
“Hydropower and Energy-Related Projects,” International Agency Monthly Report, March 1999.
5
Corso, R. and Mead &Hunt. Inc. , United States Committee on Large Dams, International Newsletter, July 1997.
6
Akkaya U., Gültekin A. Burcu, Dikmen Ç. Belgin ve Durmuş G., “Baraj ve Hidroelektrik Santrallarinin (HES) Çevresel Etkilerinin Analizi: Ilısu Barajı Örneği”, 5.
Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Baraj yapılarının inşa edilmesinin sebeplerinden biri de, enerji
üretimidir. Dünya elektriğinin beşte biri barajlardan sağlanmaktadır4.
Dünya üzerindeki barajların büyük bir çoğunluğu hidroelektrik
enerji üretimi için kullanılmaktadır. Barajların hidroelektrik enerji
üretimi amacıyla kullanımı 1890’lara kadar uzanmaktadır. 1900’lü
yıllarda ise dünya üzerinde yüzlerce baraj mevcuttur. Günümüzde
150 ülkede kullanılan hidroelektrik santraller, dünya toplam enerji
gereksiniminin % 19’unu karşılamaktadır5. Dünya hidroelektrik
enerji üretiminin % 50’si ABD, Brezilya, Çin, Kanada ve Rusya
tarafından üretilmektedir. Dünya elektrik enerjisinin beşte biri
ve dünya ülkelerinin üçte birinin elektrik gereksinimi % 50 HES
yapılarından karşılanmaktadır. Dünyada 24 ülkede toplam ulu-sal
elektriğin % 90’ının ve 63 ülkede % 50’sinin hidroelektrik santral-
lerden elde ediliyor olması, bu yapıların enerji sağlamada önemini
göstermektedir6.
Günümüzde tablo yukarıda anlatılan şekilde olmakla beraber,
dünyanın hemen hemen her noktasında yüzyıllardır yoğun bir
şekilde geleneksel kaynaklar olarak adlandırdığımız petrol, kömür,
doğal gaz gibi fosil kökenli enerji kaynakları kullanılmaktadır.
Oysa bu kaynakların büyük oranda çevresel kirlenmeye neden
olduğu artık bilinen bir gerçektir. Bilim adamları, fosil yakıtların
havayı, suyu, toprağı nasıl kirlettiğini, ozon tabakasının delinmesi
nedeniyle yaşanan küresel ısınmanın dünyanın sonunu nasıl
getirdiğini her platforma anlatıyor ve birebir aktarımıyla “Bu teh-
likelerden korunmak için kömür, petrol ve doğal gaz gibi fosil
yakıtların kullanımına sınırlamalar getirmeli; enerji ihtiyacımızı hid-
roelektrik, güneş, rüzgâr, jeotermal ve biyokütle enerjileri gibi yerli
ve yenilenebilir enerji kaynaklarından karşılamaya çalışmalıyız.
Bu sayede hem döviz kaybımızı azaltacak hem de sağlığımızı ve
doğayı korumuş olacağız” diyorlar.
Bu kapsamda, dünyanın bilinen en eski ve yaygın temiz enerji
üretim kaynaklarından biri olan hidroelektrik potansiyelinin azami
seviyede kullanılması artık global bir mesele halini almıştır.
2. Türkiye’deki Hidroelektrik Enerji Potansiyeline Genel
Bir Bakış
“Bir ülkede, ülke sınırlarına veya denizlere kadar bütün doğal
akışların % 100 verimle değerlendirilebilmesi varsayımına daya-
45
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
nılarak hesaplanan hidroelektrik potansiyel, o ülkenin brüt
teorik hidroelektrik potansiyelidir. Lakin mevcut teknolojilerle bu
potansiyelin tümünün kullanılması mümkün olmadığından mevcut
teknoloji ile değerlendirilebilecek maksimum potansiyele teknik
yapılabilir hidroelektrik potansiyel denir”7.
Buna göre ülkemizdeki brüt hidroelektrik potansiyel 433.000 GWh/
yıl, teknik potansiyel 216.000 GWh/yıl ve ekonomik potansiyel
ise 127.381 GWh/yıl’dır. Türkiye’nin 433.000 GWh/yıl olan brüt
potansiyeli, dünyanın toplam potansiyelinin % 1’i, Avrupa’nın
toplam potansiyelinin % 16’sı civarındadır. Ülkemizdeki elektrik
tüketimi ise her yıl % 8-10 arasında artış göstermektedir8.
Brüt potansiyel, mevcut düşü ve ortalama debinin oluşturduğu
potansiyeli ifade etmektedir. Brüt hidroelektrik enerji potansiyeli
topoğrafya ve hidrolojinin bir fonksiyonudur. Teknik potansiyel,
bir akarsu havzasının hidroelektrik enerji üretiminin teknolojik
üst sınırını göstermektedir. Uygulanan teknolojiye bağlı olarak
düşü, akım ve dönüşümde oluşabilecek kaçınılmaz kayıplar
hariç tutulmaktadır. Ekonomik potansiyel, bir akarsu havzasının
hidroelektrik enerji üretiminin ekonomik optimizasyonunun sınır
değerini gösteren, gerek teknik açıdan geliştirilebilmesi mümkün,
gerekse ekonomik yönden tutarlı olan tüm hidroelektrik projelerin
toplam üretimi olarak tanımlanabilir9.
Türkiye’de yıllık ortalama yağış yaklaşık 643 mm olup, yılda ortalama
501 milyar m suya tekabül etmektedir. Bu suyun 274 milyar m3’ü
toprak ve su yüzeyleri ile bitkilerden olan buharlaşmalar yoluyla
atmosfere geri dönmekte, 69 milyar m3’lük kısmı yeraltı suyunu
beslemekte, 158 milyar m3’lük kısmı ise akışa geçerek çeşitli
büyüklükteki akarsular vasıtasıyla denizlere ve kapalı havzalardaki
göllere boşalmaktadır. Yeraltı suyunu besleyen 69 milyar m3’lük
suyun 28 milyar m3’ü pınarlar vasıtasıyla yerüstü suyuna tekrar
katılmaktadır. Ayrıca, komşu ülkelerden ülkemize gelen yılda
ortalama 7 milyar m su bulunmaktadır. Böylece ülkemizin brüt
yerüstü suyu potansiyeli toplam 193 milyar m3 olmaktadır10.
3. Hidroelektrik Santrallerin Çevresel Avantajları ve
Dezavantajları
Yukarıda da açıkladığımız üzere, dünyanın hemen her noktasında,
elektrik üretimi için, yüzyıllar boyunca geleneksel kaynaklar olarak
adlandırdığımız petrol ve kömür gibi fosil yakıtlar kullanılmış ve
bunların yakılması neticesinde elektrik enerjisi elde edilmiştir. Ancak
bahsi geçen yöntemleri kullanmak suretiyle elektrik üretimi hem
girdinin sınırlı ve pahalı olması hem de yakma methoduyla üretim
yapılmasının çevreye zarar verici nitelik taşıması gerekçeleriyle
artık tercih edilmemektedir.
Bu sebeplerle dünyanın medenileşmiş ülkeleri alternatif ve yenile-
nebilir enerji kaynaklarını tercih etmektedirler. Nitekim bugün iti-
bariyle 185 ülkenin taraf olduğu Kyoto Protokolü’nün 1997 yılında im-
zalanmasının altında yatan temel gerekçelerden biri de bu saiktir.
Bu kapsamda, yenilenebilir enerji kaynaklarının en yaygın olan-
larından biri olan hidroelektrik üretimine ilişkin santrallerin
7
http://www.karakasenerji.com.tr/Files/hidroelektirik.pdf
8
DS_WEB_ 2008 http://www.dsi.gov.tr/hizmet/enerji.htm#basadon
9
EE_WEB_ 2008 http://www.eie.gov.tr/turkce/HESproje/turkeyhidro.doc
10
DS_Web_ 2008 Toprak ve su kaynakları, http://www.dsi.gov.tr/topraksu.htm
¹¹ Şenpınar, A. ve Gençoğlu M. Tunay, Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Çevresel Etkileri Acısından Karşılaştırılması, s 49,50.
¹² Kaya, D., 2006, Türkiye’de Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Potansiyeli ve Çevresel Etkilerinin Karşılaştırılması, Tübitak Marmara Araştırma Merkezi s.11,25
46
en öncelikli avantajı, bu tesislerin çevre dostu olmasıdır. Zira
hidroelektrik santraller yenilenebilir enerji kaynağı olan su ile
enerji ürettikleri için en önemli çevresel avantajları sera gazı etkisi
yaratmamasıdır.
Ayrıca karbon emisyonları düşük olup, asit yağmuru problemleri
yok denecek kadar azdır¹¹ . Dünyada ekonomik olarak yapılabilir
hidroelektrik üretim potansiyelinin yarısının bile geliştirilmesi, sera
gazı emisyonlarının % 13 oranında azalmasını sağlayacaktır¹².
Hidroelektrik santrallerin, akarsularla oluşan erozyonun önlenme-
sinde, önemli bir faydası vardır. Türkiye’deki akarsuların eğimi fazla
olduğu için akarsular yoluyla erozyon ciddi tehlike arz etmektedir.
Hidroelektrik santraller amacıyla yapılan barajlar ve bentler suyun
hızını keserek erozyonu önemli ölçüde durdurabilmektedir.
Diğer bir önemli avantajı ise, özellikle ülkemiz gibi enerjisini
dışarıdan alan ve bu sebeple öz kaynaklarını bu yolda harcamak
durumunda olan ekonomilerde, ülkenin kendi öz kaynaklarının
ve milli servetinin kullanılması ile ekonomik dışa bağımlılığın
azaltılmasında oynadığı önemli roldür.
Öte yandan, çevre dostu olduğu tüm dünya sistemlerince kabul
edilmiş bu projeler için birçok ulusal ve uluslararası fon çok
uygun faiz oranlarıyla kredi vermeye hazır olduğundan, devletin
kendi sınırlı kaynaklarıyla yapamadığı pek çok hidroelektrik enerji
üretim tesisi özel sektör açısından fizıbldır. Tam da bu sebeple, bu
projelerin hayata geçirilmesi yoluyla devletimiz de büyük bir gelir
kaynağı elde etmektedir.
Bunca avantajının ve çevreye olan olumlu etkilerinin yanı sıra,
hidroelektrik santrallerinin çevreye bir takım olumsuz etkileri de olabilir.
Bu etkiler, izafi büyüklüklerinin yüksek olması, doğru planlaması
yapılmamış projelerin doğal ortamı orta derecede olsa olumsuz
etkilemeleri, su kalitesinin bozulmasına ve ormanların tahrip olmasına
sebebiyet vermeleri olarak sıralanabilir. Ancak yukarıda da belirttiğimiz
üzere, bu olumsuz etkiler gelişmiş inşaat tekniklerini kullanmayan ve
planlaması doğru yapılmamış tesisler için söz konusu olup; dünyanın
pek çok yerinde santraller doğa ile iç içe durmakta ve modern teknikler
sayesinde varlıkları dahi fark edilmemektedir.
4. Karadeniz Bölgesindeki HES Projelerinde Karşılaşılan
Sorunlar ve Çözüm Önerileri
Yukarıda da detaylı bir şekilde anlatıldığı üzere, dünyanın enerji
açığı gün geçtikçe artmakta ve geleneksel kaynaklar hızla tü-
kenmektedir. Bu sebeple, dünyanın pek çok ülkesi gibi ülkemizde
de alternatif, yenilenebilir ve çevre dostu enerji teknolojileri ve
kaynakları üzerinde araştırma ve çalışmalar devam etmektedir.
Birçok alternatif enerji kaynağının yanı sıra ülkemizin bu kapsamdaki
en önemli potansiyeli, Türkiye’nin jeolojik yapısı ve konumu da göz
önüne alındığında, hala hidroelektrik enerjisi üretim kaynaklarıdır.
Tam da bu noktada, Karadeniz Bölgesi’nin önemi ortaya çık-
maktadır. Arazi yapısı, eğimin yüksek ve yüzey altı tabakasının
geçirimsiz olması nedeniyle yağan yağışın önemli bir miktarının

yüzeysel akışla denizlere ulaşması bölgenin önemini artırmaktadır.
Bu bakımdan Doğu Karadeniz Bölgesi hidroelektrik enerjisi üretimi
açısından oldukça verimli bir bölgedir. Topoğrafik olarak dağların
denize paralel uzandığı ve yıllık ortalama yağışın 1291 mm olduğu
Doğu Karadeniz Bölgesi, akım rejimi dolayısıyla HES’lere oldukça
müsaittir. Özellikle son yıllarda hidroelektrik üretiminin toplam
elektrik enerjisi üretimi içersindeki önemi büyük olup; 2010 yılı
itibarı ile bu oran % 45’ler seviyesindedir.
Buna rağmen günümüzde önemli bir enerji potansiyeli olan
hidroelektrik üretiminde Karadeniz Bölgesi gereken seviyeye hala
ulaşamamıştır. Bu tablodaki başlıca sorunlar aşağıdaki gibidir:
a. İlk ve en önemli mesele, ülkemizde çevre mevzuatındaki
eksik düzenlemeler, yetersiz ve hatalı uygulamalardır. Bütün
medeni dünya ülkelerinde olduğu gibi ülkemizde de çevre ve
enerji hem uygulanan üretim teknolojileri hem de mevzuat
açısından adeta birbirinin mütemmim cüz’ü (ayrılmaz parçası)
halini almıştır. Bu sebeplerle batı ülkeleri bu husustaki temel
yasal düzenlemelerini neredeyse tamamlamış olup, her
geçen gün yeni direktif ve yönetmeliklerle uygulamanın önünü
açmaktadır. Ülkemizde de bu yönde mevzuat çalışmaları
bulunmakta beraber, bu düzenlemelerin ve uygulamalarının
yeterli olduğunu söylemek şu an için ne yazık ki mümkün
değildir. Henüz ülkenin büyük bir kısmında gerçek verilere
dayanan bir havza çalışması veya master plan yapılmadığı
gibi, bu çalışmaların yapılmaması neticesinde ortaya çıkan
her bir soruna, deyim yerindeyse “yama çözümler” bulmak
amacıyla çevre mevzuatına ve ÇED sürecine neredeyse her
gün farklı bir düzenleme ve uygulama yöntemi getirilmesi ve
bunun yatırımcılara dikte edilmesinin ne hukuk devleti ne de
adalet anlayışıyla bir ilgili olmadığı açıktır.
b. Bu noktada ikinci sırayı, yanlış yönlendirilen ve çevreyi koruma
adı altında ülkemizi daha büyük açmazlara götüren sözde
sivil örgütlenmeler yer almaktadır. Bu örgütler, sözde çevreyi
koruma adı altında, hiçbir gerçekliği ve bilimselli olmayan
öyle iddialarda bulunmaktadırlar ki; dünyanın en bilinen çevre
örgütleri dahi bu ilginç tepkileri anlamlandırmakta güçlük
çekmekte ve bu sebeple bu eylemlere destek vermemektedir.
Çevreyi korumak her vatandaşın anayasadan kaynaklanan
bir hakkı ve ödevi olduğu gibi, bunun da ötesinde bir insanlık
görevidir. Öte yandan, ülkemizde bugüne kadar süregelmiş
yanlış uygulamalar da göz önüne alındığında bahsi geçen
örgütlerin iyi niyetli üyelerinin bu tepkisini anlıyor ve
destekliyoruz. Ancak, kötü örnek sayılmayacağı için, bahsi
geçen başarısız uygulamalara bakarak, tüm hidroelektrik
santrallerine karşı olmayı “çevreci bir bakış açısı” ile bir arada
düşünmek gerçekten imkansızdır. Adı üzerinde, yenilenebilir
ve yeşil enerji kaynaklarının başında sayılan bu tesisler
dünyanın her yerinde desteklenirken, ülkemizdeki bu körü
körüne red mantığını anlamak güçtür. Zira çözüm ne doğayı
ne de enerji yatırımlarını bütünüyle reddetmek değil; kamu
menfaatine uygun şekilde bir orta yol bulmaktır.
c. Özellikle bölgedeki yayla turizmine yatırım yapmış olan özel
sektör yatırımcıları, kişisel menfaatleri ve kazançları için bölge
halkını yanlış yönlendirmekte, bölgenin bir turizm bölgesi
olacağını oysa HES’lerin varlığının buna engel teşkil ettiğini
bildirmektedirler. Yukarıda da belirttiğimiz üzere, planlaması
düzgün yapılmış, uluslararası standartlara uygun düzeyde
can suyu bırakan ve gelişmiş inşaat teknolojileri kullanan
sistemlerde HES’lerin çevreye zarar vereceğinin iddia edilmesi
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
dahi son derece mesnetsiz olup, Avrupa ve Amerika’nın pek
çok bölgesinde bu açıklamalarımızı destekler nitelikle pek çok
hidroelektrik santrali bulunmaktadır.
d. Bölgede inşası düşünülen lisanslı projelerin ÇED kararlarına
karşı açılmış olan idari davalar son derece yavaş yürümekte
ve işin esasına dahi bakılmaksızın İdari Yargılama Usulü
Kanunu’nun (İYUK) 27. Maddesi uyarınca ancak “açıkça
hukuka aykırı olma” ve “ uygulanması halinde geri dönülemez
zararlar yaratma ihtimalini taşıma” şartlarının her ikisini birden
içeren idari işlemlere karşı verilebilecek olan “yürütmenin
durdurulması” kararları bir takım yerel mahkemelerce hiçbir
şarta bakılmaksızın dava açılır açılmaz verilmektedir. Bu
uygulamanın anayasamıza, İYUK’a ve adalet anlayışına
aykırı olduğu düşüncesindeyiz.
e. Mevcut projelerde yatırımcıların pek çoğu mevzuata uygun
olarak almış oldukları lisanlarına dayanarak banka kredi
sözleşmeleri ve elektromekanik teçhizat alım sözleşmeleri
akdetmiş bulunmaktadır. Bu sözleşmeler şirketlerin bahsi
geçen projeleri inşa ederek kısa sürede işletmeye alınacağı ve
elektrik üreterek kazanç elde edeceği varsayımına dayanılarak
yapılmıştır. Oysa projeler hayata geçirilemediği için şirketler
bahsi geçen sözleşmeler sebebiyle ciddi zararlara uğramış
olup, uğramaya da devam etmektedirler.
f. Yine bahsi geçen projelerde bir takım yerel mahkemelerce
verilen “yürütmenin durdurulması” kararları sebebiyle yatırımcılar
lisanlarında belirtilen sürelerde kamulaştırma ve inşaat
işlemlerine geçmemekte, bu durum da yatırımcıyı yatırımdan
soğuttuğu gibi lisanstan kaynaklı hak ve yükümlülüklerin
de yerine getirilememesi ve ülkemizin milli kaynaklarının
ekonomiye katılamaması sonuçlarını doğurmaktadır. Türkiye
gibi enerjisini dışarıdan satın alan bir ülke için bu durumun ne
kadar önemli bir sorun yarattığı tartışmasızdır.
Yukarıda başlıca sıralanan bu sorunların elbette bir günde
çözülmesini beklemek hayalperestlik olacaktır. Ancak bir takım
pratik yöntemler ve önerilerle sorunun büyük ölçüde halledilebileceği
inancındayız. Şöyle ki;
a. Öncelikle ilgili devlet otoriteleri ve kurumların bölgede sorun
çıktıkça anlık çözümler bulmaya çalışarak değil, soruna bir
bütün olarak bakıp hem bölge halkı, hem kamu menfaati hem
de yatırımcılar açısından ortak bir çözüm bulmaları gerekir.
Bunun da yolu, bilimsel verilere dayanan havza planlama
çalışmaları yapmak, soruna göre revize edilmeyen ve işlemin
her tarafını eşit mesafede koruyan düzenlemeler getirmek ve
verdiği izinlerin arkasında durabilmekten geçmektedir.
b. Bölgedeki pek çok sivil toplum örgütünün başında, yine aynı
bölgede sayısız ağacı katlederek milyon dolarlara mal olmuş
sözde turizm tesisleri kuran, bu tesislerine bir “arıtma sistemi”
dahi koymaya gerek duymayacak kadar fütursuz davranan
ve çöplerini “canlı hayatı yok olacak” feryadıyla meydanlarda
haykırdıkları dere ve nehir yataklarına döken özel sektör
yatırımcıları bulunmaktadır. Enerji yatırımcılarını kapitalist,
çıkarcı ve kendi menfaatini düşünen çevre düşmanları
ilan eden bu sözde çevrecilerin kendilerinin ne olduğunun
takdirini sizlere bırakmaktayız. Gerçek çevrecilerin sonuna
kadar desteklenmesi ve Voltaire’nin de dediği gibi “Fikirlerini
ve söylediklerini kabul etmesem de onları söyleme hakkını
sonuna kadar savunurum” ilkesi düşünüldüğünde, çevreye ve
çevreci bakış açısına zarar veren bu şahıs ve kuruluşların bir
an önce ayıklanması ve ifşa edilmesi gerekmektedir.
47
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
c. Yukarıda da belirttiğimiz üzere, işin özüne inmeden ve kanunun
aradığı zorunlu şartların varlığını tespit etmeden önüne gelen
her dosyada “ilke kararı” diyerek yürütmenin durdurulması
kararı veren ilk derece mahkemelerinin bu kararlarının
neticesinde bölge halkına, kamu menfaatine ve yatırımcılara
verdikleri zararı göz önüne alarak ilgili kanunu ve mevzuatı
bire bir uygulamaları gerekmektedir düşüncesindeyiz.
d. Yatırımcıların da kendilerini ve projelerini bölge halkına iyi
ifade edebilmeleri, kullanacakları inşaat tekniklerinin en
yüksek standartlarda seçilmesi ve bunun halka kesintisiz
olarak anlatılması ve her platformda bölge halkıyla bir araya
gelinmesi bir zorunluluk olup; bu aynı zamanda sorunların
çözümünde de çok etkili olacak bir faktördür.
e. Yatırımcıların inşaat sürecinde zorunlu olarak kestikleri
ağaçların en az üç katı kadar bölge içerisinde ağaç dikme
zorunluluğu olmalı ve yatırımcılar bu ve benzeri projeleri
içtenlikle desteklemelidir.
f. Eski tip santraller yerine regülatör sistemli ve yer altına gömülü
tesisler kurulmalı, böylece doğaya asgari seviyede müdahale
edilmelidir.
g. Bu projelerin tamamından devlet de bir takım gelirler elde
etmektedir. Nitekim projelerin pek çoğunda DSİ ile “katkı payı”
sözleşmeleri yapılmış olup, vergilerin yanı sıra yatırımcılar
devlete katkı payı adı altında bir takım ek ödemeler de
yapmaktadır. Bölgenin turizme yatkın bir yapıda olduğu
tartışmasız bir gerçek olup, turizm de etkileri açısından
enerji kadar olmasa da, ülke ekonomisi açısından önemli
kaynaklardan biridir. Bu halde, yatırımcılardan alınan bu
vergiler ve katkı paylarıyla bölgedeki turizm faaliyetlerine
“bölge halkınca” yapılan ve yapılacak turizm yatırımları teşvik
edilmelidir.
5. Sonuç
Su ülkemizde kullanılan temiz enerji kaynaklarının başında gel-
mektedir. Bu kaynaklardan üretilen enerjinin en büyük özelliği ise,
doğada bulunması ve bu sebeple bir ek maliyetinin olmaması,
çevreye zararlı sera gazı etkisinin yaratmaması ve uzun yıllar kul-
lanılmasına rağmen kirlilik oluşturmamasıdır.
Türkiye’de fosil kaynaklı yakıtlarla üretilen enerjinin kullanımı çevre
sorunlarını da beraberinde getirmektedir. Bu sorunlar uzun vadede
tehlikeli durumlara yol açmaktadır. Bu durumda temiz enerji
kullanımının önemi gün geçtikçe artmaktadır.
Ülkemizde temiz, çevresel zararlı etkilerinin çok az olduğu ve
ülkemizin öz kaynakları kullanılarak kurulacak hidroelektrik sant-
rallerin yaygınlaşması büyük önem arz etmektedir. Böylece ül-
kemizin enerjideki dışa bağımlılığı azaltarak enerji gereksinimimiz
karşılanabilecektir.
Tam da bu sebeplere, hem yatırımcılar, hem ilgili idareler hem de
kamuoyu için yasal düzenlemelerdeki eksikliklerin belirlenmesi,
halka yönelik kışkırtıcı ve gerçeklikten uzak yönlendirmelere son
verilmesi ve uygulamacılar ve yargı organları açısından uygun
ve adil çözüm yollarının bulunabilmesi bakımından; ülkemizdeki
mevcut uygulamaları yaşanan sorunları ve çözüm yollarını bizzat
yaşamış olduğumuz deneyimlerle de betimleyerek sunmak ve
sorunlara sektörün farklı noktalarındaki aktörleriyle beraber çözüm
bulmak bir zorunluluktur.
48
Kaynaklar
[1] Çevre ve Orman Bakanlığı İklim Değişikliği Raporları, Ankara,
2009.
[2] Petform, Kyoto Protokolü’nün Türkiye enerji Sektörüne Muhte-
mel Etkileri Hakkında Bilgi Notu, p.1, Ankara 2009.
[3] Doç. Dr. M. Türkeş, U.M. Sümer, G.Çetiner, Kyoto Protokolu
Esneklik Mekanizmaları, Devlet Meteoroloji İşleri Genel
Müdürlüğü, Ankara.
[4] Yrd. Doç.Dr. E.Karakaya, Ar.Gör. M. Özçağ “Türkiye Açısın-
dan Kyoto Protokolü’nün Değerlendirilmesi”
[5] Türk Dil Kurumu resmi web sayfası, http://tdkterim.gov.tr/bts/
?kategori=veritbn&kelimesec=344
[6] AKKAYA U., Gültekin A. Burcu, Dikmen Ç. Belgin ve Durmuş
G., “Baraj ve Hidroelektrik Santrallarinin (HES) Çevresel
Etkilerinin Analizi: Ilısu Barajı Örneği”, 5. Uluslararası İleri
Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009,
Karabük.
[7] “Dams and Development”, World Commission on Dams,
Report, November 2000.
[8] “Hydropower and Energy-Related Projects,” International
Agency Monthly Report, March 1999.
[9] CORSO, R. and Mead &Hunt. Inc. , United States Committee
on Large Dams, International Newsletter, July 1997.
[10] http://www.karakasenerji.com.tr/Files/hidroelektirik.pdf
[11] DS_WEB_ 2008 http://www.dsi.gov.tr/hizmet/enerji.
htm#basadon
[12] EE_WEB_ 2008 http://www.eie.gov.tr/turkce/HESproje/
turkeyhidro.doc
[13] DS_Web_ 2008 Toprak ve su kaynakları, http://www.dsi.gov.
tr/topraksu.htm
[14] ŞENPINAR, A. ve Gençoğlu M. Tunay, Yenilenebilir Enerji
Kaynaklarının Çevresel Etkileri Acısından Karşılaştırılması, s
49,50.
[15] KAYA, D., 2006, Türkiye’de Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının
Potansiyeli ve Çevresel Etkilerinin Karşılaştırılması, Tübitak
Marmara Araştırma Merkezi s.11,25
Summary
As it is known, increasing population and demand raised energy
consumption intensely in our country as well as throughout the
world. This intensive energy consumption both breeds serious
problems in energy supply and the gap between consumption
and production gets bigger day by day. The consumed amount
of energy indicates the development level of countries in today.
Oil and coal stocks are decreasing fastly, and lack of natural gas
sources results in an increasing demand on renewable energy
sources. The negative effects of the renewable energy sources are
less than conventional energy sources on environment. The cost
of the renewable energy sources are less than fossil fuels, and
don’t exhausted, and in contrast to conventional fuels they do not
important threat to human health and environment.
Within this framework, the obligation of conducting the afore-
mentioned energy deficiency in line with the concept of “public
benefit”, which according to the most appropriate definition means
“performance of all arrangements, transactions by observing public
benefit” and “environment legislation” in our country as in the whole
world is beyond doubt. Thus, this is the situation, which leads
actors, manifesting activity in the sector with the world countries, to
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

make researches and studies for the purpose of finding alternative

and clean energy sources while energy increase is observed each
day.

The most commonly used renewable energy source in Turkey is

hydro-energy, which is used in many hydropower stations. As is
known, dams are as old as history of civilization. Human being had
constructed dams in order to answer the necessity of supplying
drinking water and irrigation whenever and wherever he wants.
Nowadays, in Turkey dams are being constructed not only to supply
drinking water and irrigation but also for energy generation. In this
context, the advantages, disadvantages and the enviromental
effects of this HEPPs are also a study case.

On account of simply the said reasons, for determination of

defects in legal arrangements for both investors, and relevant
administrations, and finding appropriate and just solutions in
terms of implementers, it is crucial to describe and present the
current implementations, the encountered problems, and solutions
in our country on the basis of the relevant experiences and to
find solutions to problems in cooperation with actors at different
positions of the sector.

49
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
HIGH-EFFICIENCY COMBINED CYCLE APPLICATIONS WITH NEW LM6000
AERODERIVATIVE GAS TURBINES
Bülent MEHMETLİ
GE Energy
Abstract
In this paper, specific new innovations to the aeroderivative gas
turbines in the 35-65 MWe range will be discussed and how
application of these products can improve both system and plant
efficiency. For example, the recent introduction of the LM6000 PG
offers a 25 percent simple cycle power increase compared to its
predecessor, and its combined cycle power has increased into
the 65 MWe range. The power increase comes from the same
4.5m X 21.5m package footprint based on existing 50 Hz LM6000
packages. As an example of utilizing the new technologies into
broader applications, the new LM6000 PG has been incorporated
into a 2-on-1 reference combined cycle plant that is designed
to provide fast, flexible and efficient 135MWe at 52% efficient
combined cycle power.
Introduction
Today’s power industry has had many challenges that have
changed the way usual power generation paradigms. Examples
of such challenges include grid systems that are looking to retire
older less efficient and reliable generation, as well as the addition
of renewables that further challenge the characteristics of the grid
system. These changes are impacting the thermal generation
in terms of what is needed to support the grid and the operating
profile of said generation. Technology innovation is a key driver to
meeting these and other key industry issues. Aeroderivative gas
turbines currently play a key role in providing necessary flexible
generation and are a major component to many operators’ power
generating portfolios. Recent innovations from GE Energy and GE
Aviation, from new materials to new designs, has produced updated
products that help to improve the units power and efficiency, and
better position them for a wider range of applications.
In this paper, specific new innovations to the aeroderivative gas
turbines in the 35-65 MWe range will be discussed and how
application of these products can improve both system and plant
efficiency. For example, the recent introduction of the LM6000
PG1 offers a 25 percent simple cycle power increase compared
to its predecessor, and its combined cycle power has increased
into the 65 MWe range. The power increase comes from the same
4.5m X 21.5m package footprint based on existing 50 Hz LM6000
packages. As an example of utilizing the new technologies into
broader applications, the new LM6000 PG has been incorporated
into a 2-on-1 reference combined cycle plant that is designed
to provide fast, flexible and efficient 135MWe at 52% efficient
combined cycle power.
50
Edward WACEK
GE Energy
Technology Overview
Since GE began industrializing the CF6-6 aircraft engine in 1971,
there has been over $2 billion invested in the aeroderivative product
lines that now constitute the GE Energy Aeroderivative business.
Over the course of the past 40 years, GE has advanced the
technology from the original 18 MWe LM2500 products that were
used on naval warships, to include 3 distinct product lines that are
used on a diverse set of applications such as oil and gas platforms, to
university cogeneration systems, and industrial park combined cycle
installations. These 3 platforms provide customers the opportunity to
leverage proven and efficient products for their specific project size
and application. As investment continues in each of the platforms,
they each have become more globally accepted and utilized in a
diverse set of applications, with the latest technology innovations
being no exception. The latest innovations for the LM6000 are the
PG & PH versions of the existing product line. Denoted as the “PG”
for the Standard Annular Combustor (SAC) and “PH” as the Dry
Low Emissions (DLE) model, the gas turbines have 90% common
parts to the proven LM6000 family of industrial Aeroderivative
gas turbines, but provide more power and better efficiency in the
same footprint. These improvements are being created courtesy
of advanced materials, improved manufacturing process, and minor
adjustments in design. Leveraging the broad experience of GE in
gas turbine technology, many of these improvements have been
imported from GE Aviation and the larger GE Energy aeroderivative
product, the LMS100. By utilizing already proven technology, the
latest updates to the LM6000 are expected to maintain comparable
reliability numbers as the existing products.
As an example of one of the changes from GE Aviation, the
High Pressure Turbine (HPT) rotor of the LM6000 PG has been
modified based on the GE CF6-80E aircraft engine (common
on many Airbus A330 fleets). The LM6000 PC, on the other
hand, has a rotor based on the older GE CF6-80C2 engine. The
updated HPT rotor design improvements include new higher
temperature alloys and improved cooling patterns. This switch
of rotor effectively raises the pounds of thrust from 60,000 to
70,000. As a result, the LP compressor can operate at higher
speeds to increase the flow, and the pressure ratio has gone from
30 to 32. Additional design changes to the HPT rotor include a new
bolt pattern between the rotors in the HPT that has significantly
reduced material stresses. On the PC model, the HPT rotor is
the cyclic life limiting part. With the updated material and design
advances, the cyclic life was improved in excess of 40% for the
PG model.

Overall the combination of better materials, manufacturing process,
and improved cooling design enables the LM6000 PG to operate at
a higher firing temperature. The LP inlet temperature, for example,
has been increased by over 50 °C and the compressor discharge by
more than 40 °C. These design changes, along with the increased
flow through the engine, allow the gas turbine to run at 3930 RPM
v 3600 RPM. This higher RPM is comparable to the true speed of
an aircraft engine.
The net results of these changes are more power with the same or
better efficiency within the same gas turbine footprint. Therefore
with the recent introduction of the LM6000 PG & PH products,
its unique new innovations will be highlighted in terms of its use
and where the economic benefit can be seen. Specifically, the
application discussion will include:
Simple Cycle Enhancements
Having delivered more 35-65MWe gas turbines in simple cycle
than any other manufacturer2, the LM6000 improvements further
extends value to customers looking for more power in a compact
plant area. Based on over 17 years of operating data for simple
cycle operation, there is a growing need for gas-fired generation to
operate efficiently over a wide spectrum of ambient temperatures
and power ranges. The improvements in the LM6000 provide
power providers the ability to meet this need for a wider operating
profile. Additionally, many grid systems are experiencing frequency
fluctuations that can adversely affect power distribution, even
causing black outs. There are several drivers to this, including other
generating units coming off-line, system frequency imbalance, or
responding to variable wind or hydro generation; which causes a
change in the interconnected system characteristics. The LM6000
gas turbine provides power producers an economical means to
serve these changing load requirements.
Power generation portfolios are constantly challenged to reduce
greenhouse gas emissions. The LM6000 builds upon its high
simple cycle efficiency design to aid efforts by power gen operators
to build greener portfolios. By conserving natural resources with
advancements beyond just the gas generator, the LM6000 GTG
positions itself as a cost effective greener solution in many power
gen portfolios.
Proven Cyclic Combined Cycle Generation
Today’s install base of combined cycle plants are experiencing a
growing need to operate at part power, withstand voltage swings,
and be capable of faster dispatching. Many of these market
conditions have led to the use of GE Aeroderivative gas turbines
to help address system loads while still addressing efficiency
needs. Installations of 2-on-1 and 3-on-1 configurations have
increased over the past 15 years to meet variable loads below
200MW. These systems, when utilizing once-through waste heat
recovery systems, provide operators the flexibility of simple cycle
operation in 10 minutes while the steam cycle comes to pressure
and temperature. Additionally, with the once-through design, the
integrated system can withstand cycling to compliment the cyclic
capabilities of the gas turbine. Advancements in plant modularity
and system integration are now available that further provide
customer benefits when installing combined cycle Aeroderivative
platforms.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Having demonstrated the ability to improve upon the installation
of the gas turbine generator equipment through the use of factory
packaging, the same approach has been taken to the remaining
equipment for a Combined Cycle (CC) installation. Several
reference combined cycle plant updates have been developed
to aid in the design and construction of a modular Aeroderivative
combined cycle power island. Distinct advantages of the system
include factory packaging of the steam turbine, fast start capability
with a dry boiler design, and a rapid field installation with maximum
pre-assembled plant equipment. The reference plant has been
designed with these primary components to ensure maximum
flexibility with the fastest start-time, part power efficiency, and
cyclic capabilities.
The aforementioned advancement to the GE LM6000 gas turbine
product line brings an 18% increase in the exhaust energy and
25% increase in power; which in the combined cycle configuration
makes the reference 2-on-1 LM6000 capable of providing 135MWe
net power at 52% efficiency. Efficiency can reach as high as 56%
using GE’s Dry Low Emission (DLE) technology, but the power
output will be slightly less. Additional output can be added to the
plant through duct firing.
The modular approach to a 2-on-1 LM6000 CC plant centers
around a power island with 2 LM6000 Gas Turbine Generator
(GTG) sets, 2 Once Through Steam Generator (OTSG), and 1 skid
mounted Steam Turbine Generator (STG). Recognizing that each
site location will require unique considerations, the power island
reference plant materials are offered as an Engineered Equipment
Package (EEP), and is used for a basis to guarantee plant output
and heat rate when adhered to, regardless of the role GE has in the
procurement and construction phase of the project.
Conclusions
The results of applying many decades of technology from the
GE Aviation business to industrial applications has provided
customers of the GE Aeroderivative products a robust, efficient,
and reliable product. The innovation continues with expanded
reach and development, and the innovative technologies have
been applied to not only the gas turbine, but to all aspects of the
power plant; from packaging design to product application. The
power generation market is going through substantial changes at
this time and operational flexibility is a key for power generators to
maximize profitability and still provide meet customer satisfaction
goals. By utilizing Aeroderivative gas turbines, many power
providers are finding new ways to profit from a proven technology.
The LM product lines have withstood many market cycles, and the
investments being made today ensure it will provide customers
many benefits for years to come.
References
[1] PowerGen Europe launch, http://www.gepower.com/about/
press/en/2008_press/060408b.htm
[2] McCoy Power Reports, 2009.
51
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
DRY LOW EMISSIONS TECHNOLOGY FOR LMS100 AERODERIVATIVE
GAS TURBINE
Bülent MEHMETLİ Daniel LOERO
GE Energy GE Energy
Abstract
The GE Aeroderivative Gas Turbines’ Dry Low Emissions (DLE)
capability allows customers to sustain current low emissions
capability while eliminating system water requirements, thereby
safeguarding a valuable resource. As an example, by using DLE
technology, the new LMS100 offering sustains 25 parts per million
of NOx, with no water consumption. The annual water savings
achieved by the LMS100 DLE is the equivalent of the amount of
drinking water required for more than 165,000 people every day.
GE dry low emissions technology employs lean premix combustion
technology to reduce flame temperatures and limit NOx formation
in the combustion process. Currently, further enhancements to
GE’s dry low emissions technology is being developed.
1. Introduction
THE LMS100 aeroderivative gas turbine was introduced in 2005
and since has been deployed into the Americas, Europe, Turkey
and Asia. The varying demands of these grid systems has this
100MWe gas turbine operating on various fuels, climates and
configurations. Although the high simple cycle efficiency is the
hallmark of the unit, it has been placed into combined cycle
operation in both Italy and Turkey where it is providing compelling
performance. Additionally, the past 5 years have operating data
have led to several new enhancements, the most recent being the
addition of the Dry Low Emissions (DLE) combustor which will be
added to the fleet in 2011.
This paper will provide information on the design, technology
enhancements, and features of the LMS100 DLE product. It
will provide a detailed update on the LMS100 fleet and end use
applications to show how it is benefiting both simple and combined
cycle customers.
2. Technology Overview
The The LMS100 has established a new benchmark in gas turbine
efficiency for simple cycle machines with its Standard Annular
Combustor (SAC). There are several benefits that have made it a
primary candidate for grid systems looking for flexible generation,
such as:
2.1. Fuel Flexibility
Although most gas turbines can operate on pipeline natural gas
and distillate fuel, the Aeroderivative gas turbines with their higher
pressure ratio combustors can operate on gaseous fuels with a
Modified Wobbee Index from 40 – 60 and are expanding below that.
The GE LMS100® gas turbine generator [1] has units operating on
various natural gas fuels and liquid fuel.
52
Warren FERGUSON
GE Energy
2.2. Superior Grid Support
The grid requirements are changing in response to the addition
of renewables and demand side technologies such as smart
meters. The architecture of the LMS100 enables the unit to provide
dynamic frequency response up to 5% variation above and below
the grid standard as a result of its free spinning power turbine. This
capability allows the unit to help enable grids to better maintain a
stable frequency and prevent load shedding. This architecture also
allows the unit to achieve incredible ramp rates and both start-up
and at various load levels on the range of 50MW/min and up to
100 MW/min respectively. This is approaching the capabilities of
small hydro; which for some grids has been the means to serve
immediate power needs. In sensitive systems such as small grids
or long transmission areas, failure to adequately manage the
variability can result in voltage flicker, voltage collapse, or require
rapid changes in traditional generation output to maintain the
balance of generation and load.
2.3. Off-Design Efficiency
The power industry is experiencing a shift in the generation mix
for both peak and baseload characteristics; which is causing more
thermal generation to operate at lower load levels more frequently
than at 100% capacity. The intercooled technology and control
philosophy of the LMS100 enables the machine to operate at a
higher efficiency than other machines, with up to a 20% advantage
(Figure 1).
Figure 1. Power reduction over ambient temperature.
Enhancements to The Platform
2.4. LMS100 PA Improvements
Enhancing a gas turbine platform is a hallmark of the Aeroderivative
business and the speed at which GE Energy has done this with
the LMS100 is noteworthy. After its first five years of entering
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

commercial operation the LMS100 fleet of 16 operating units, with

an additional 15 on order, has amassed over 33,000 hours and
seen several new innovations being applied to the configuration.
These improvements include:
 Reduced size and placement of the intercooler water skid for
optimal plant layout.
 Improved part power performance with bleed valve logic
 Intercooler water reduction thru system optimization
 On-package air filtration for a reduced footprint
 Side engine removal capability for easier maintenance

Beyond these package improvements, the close working

relationship with its customers has enabled the unit to be placed into
combined cycle operation as well. These sites have selected the
unit in a combined cycle configuration to harness an additional 19
MWe of thermal energy from the exhaust and gain an approximate
7% point thermal efficiency advantage. Although this efficiency Figure 3. Output Power over Ambient Temperature for LMS100 SAC and
DLE products.
isn’t a new benchmark for the industry, it does provide a solution
that has an extremely flexible load following and cycling capability
that other technologies have not proven capable of serving. This is
significant given the current trend of generation to operate more at
off-design points and in the growing amount of evidence (Figure 2)
that flexibility is as important as thermal efficiency in terms of fuel
savings and environmental factors.

Figure 4. DLE2 Combustor.

The testing has thus far demonstrated better than expected

Figure 2. Changing fleet hours.
2.5. LMS100 DLE Development
The engineering design practice within the Aeroderivative business
has continued to employ the practice of developing the SAC
machine to validate mechanical integrity of the platform and then
develop the DLE system. Shortly after the SAC machines validated
the LMS100 capability the development of the DLE system began
with the requirements to maintain the units flexibility and efficiency,
while achieving 25ppmvd NOx on gas fuel without use of water
injection (Figure 3). The component testing completed in 2008
demonstrated the capability of the enhanced DLE2 system (Figure
4); which builds upon the thousands of hours accumulated on the
DLE technology. The assembly and testing of the core engine
concluded in 2009 and the system has now demonstrated over 90
hours of run time.
performance of the unit and will prevent the need for over 14,000
kg/hr of water. Acoustic levels are below design requirements and
system has demonstrated transitions and load acceptance, and
rejection, to very aggressive levels.
3. Conclusion: Economics & Emissions
LMS100 DLE technology provides an economical alternative for
locations with water scarcity. While it meets 25 ppm NOx ppmvd
emissions target set for most of Europe, it can enable flexible power
generation in areas where injection water is either not economically
viable or just inexistent. In addition to its high efficiency in simple
cycle applications, the features of flexibility are transposed to its
combined cycle installation.
References
[1] http://ge.ecomagination.com/site/products/lms1.html

53
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

TSAD PROJESİ KAPSAMINDA TERMİK SANTRAL ÇEVRELERİNDE BÖLGE ISITMA

POTANSİYELLERݹ

Cengiz GÜNGÖR
TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi

Özet üretim merkezi çok farklı kaynaklardan enerjiyi sağlayabilmektedir.

Günümüzde fosil yakıtların yaygın kullanım alanlarından biri de
ısıtma sistemleridir. Ülkemizde mekan ısıtması çoğunlukla odun,
kömür veya doğalgaz gibi yakıtları doğrudan yakan sistemler
tarafından sağlanmaktadır. Bölge ısıtma sistemi (BIS), konut,
işyeri vb binaların yada turizm, tarım gibi sektörlerin gerekli ısıtma
ve sıcak kullanım suyu ihtiyaçlarını (sıcak su veya proses ısısı
vb.) bir veya birkaç değişik kaynaktan merkezi olarak sağlayan
sistemlerdir. Dünyada birçok ülkede termik santrallar ile yaygın olarak
kullanılan bölge ısıtma sistemleri ülkemizde bir uygulama dışında
jeotermal enerji ile beraber anılmaktadır. Ülkemizdeki birçok termik
santralin yerleşim yerlerine yakın olmasına rağmen santrallerdeki
atık enerjiler değerlendirilemediğinden çevreye atılmaktadır. Bu
çalışmada, TSAD projesi çerçevesinde termik santral çevresindeki
yerleşim yerlerinin ısı talepleri ve bunların santraller tarafından
karşılanabilirliği konusunda elde edilen sonuçlar aktarılacaktır.
Giriş
Bölge ısıtma sistemleri, merkezi bir santralde üretilen ısının, ön
yalıtımlı borular vasıtasıyla birden çok sayıda konuta dağıtılarak
konutların ısıtma ve sıcak kullanım suyu ihtiyaçlarının sağlandığı
sistemlerdir. Bölge ısıtma sistemleri genel olarak üç ana bölümden
oluşmaktadır. Bunlar;
 Üretim Merkezi (Merkezi üretim santrali)
 İletim ve Dağıtım Hattı (Ön yalıtımlı borular)
 Tüketim (Bina alt istasyonları)
Şekil 1’de bir bölge ısıtma sisteminin genel şeması verilmektedir.
Enerji üretim merkezinde, bölgenin ihtiyacını karşılayacak yeterli
sıcaklık ve kapasitede su ya da buhar üretilmektedir. Isı enerjisi
Is ı Üretim
S ekonder Devre
A lt İs tas yon
P rimer Devre
Dağıtım Hattı
İletim Hattı
P ompa İs tas yonu
S ekonder Devre
A lt İs tas yon
P rimer Devre
Dağıtım Hattı
Şekil 1. Bölge Isıtma Sisteminin Genel Yapısı.
Bunların başlıcaları linyit yakıtlı termik, jeotermal ya da biyokütle
santrallarıdır. Isı enerjisi üretim merkezinde üretilen sıcak
akışkandaki ısı enerjisi, bir iletim ve dağıtım hattı sayesinde
mümkün olan en az kayıp ile tüketicilere iletilir. Tüketim kısmında
da ihtiyaç duyulan ısı enerjisi, bölge ısıtma sisteminden gelen
hattan (primer devre) bina içi ısıtma ve sıcak kullanım suyu hattına
(sekonder devre) aktarılmaktadır.
Bir bölgenin ısıtma ihtiyacı karşılanırken; düşük ısınma maliyetleri,
kaynak güvenirliğinin sağlanması, hava kalitesinin iyileştirilmesi,
ithal enerji kaynaklarının azaltılması ve bölgesel iş sahalarının
artırılması göz önünde bulundurulmalıdır. Bu hususlar dikkate
alındığında bölge ısıtma sistemleri önemli avantajlara sahip
olduklarından tüm dünyada yaygın olarak kullanılmaktadır.
Bölge ısıtma sistemlerinin sahip olduğu avantajların en başta
gelenleri kullanıcıya konforlu, güvenli ve kesintisiz ısınma ve sıcak
su sağlamasıdır. Ayrıca merkezi sistemlerde olduğu gibi, kazan
dairesinde yakacak depolanması ve kazanda yakıt yakılması
gibi unsurlar içermez. Konutlarda sadece sıcak su dolaştığından
diğer ısıtma yöntemlerine göre çok daha güvenilir ve işletimi
kolay bir sistemdir. Bölge ısıtma sisteminde, bina ve/veya daire
girişlerinde bulunan ısı sayaçları sayesinde ısı enerjisi tüketimleri
hesaplanarak her bağımsız birimin tükettiği kadar ödemesi de
mümkün olmaktadır.
Bölge ısıtma sistemlerinin diğer önemli bir avantajıda çevreye
olan olumlu katkılarıdır. Konut ısıtılmasında da fosil yakıt tüketimi
ilk sırada bulunmakta ve her ne kadar yenilenebilir enerjiler için
çalışmalar sürdürülse de fosil yakıtların uzun bir müddet daha
birincil enerji kaynağı olarak kullanılacağı öngörülmektedir.
Bu nedenle fosil kaynaklı konut ısıtılmasında çevreye duyarlı
sistemlerin kullanımı öncelikli hale gelmektedir. Bölge ısıtma
teknolojisi, alternatif sistemlere göre çok daha az emisyon yayan,
çevreye duyarlı sistemlerdir. Çünkü bireysel konut ısıtmasında;
her binanın kendi ısıtma sisteminde yakıtın yakılarak, yanma sonu
gazlar binaların kendi bacalarından filtre edilmeden atmosfere
bırakılmaktadır. Halbuki bölge ısıtma sistemine bağlı bir yerleşim
biriminde; merkezi bir güç santralında fosil yakıt (kömür, doğalgaz,
petrol ürünü vb.) kazanda verimli bir şekilde yakılarak öncelikle
bölgenin ihtiyacı olan elektrik enerjisi üretilir, bunun yanında üretilen
ısı enerjisi de bağlı bulunan konutlara iletilir. Böylece; zaten elektrik
üretimi için santralde yakılan yakıtla, bölgenin ısıtma için ihtiyaç
duyduğu enerji de karşılanmış olur. Sonuç olarak, konutlarda yakıt
yakılmasına gerek kalmaz. Yerleşim birimindeki tüm konutlarda

¹ TSAD projesi, TÜBİTAK Kamu Kurumları Araştırma ve Geliştirme Projelerini Destekleme Programı (TÜBİTAK 1007) kapsamında desteklenmektedir.

54
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

ısınma için yakıt yakılarak on binlerce bacadan çıkan yanma gazı
yerine, tek bir bacadan ve filtre edilerek hem elektrik hem de ısı
üretilerek atılan gaz çevre havasını korumada oldukça etkin bir
rol oynayacaktır. Ayrıca konutlardaki verimsiz bireysel yakma
sistemleri (soba vb.) yerine santralde yanmanın kontrol altında
olması nedeni ile yakıtların yakılmasında önemli bir avantaj elde
edilmiş olur.
Tüm bu hususlar göz önüne alınarak, “Enerji Verimliliğini
Arttırmak Üzere Termik Santral Atık Isılarını Faydaya Dönüştürme
Yöntemlerinin Araştırılması, Geliştirilmesi ve Binalarda Isıtma
Uygulaması (TSAD)” projesi TÜBİTAK Kamu Kurumlar Araştırma
ve Geliştirme Projeleri Destekleme Programı (TÜBİTAK 1007)
desteği ile başlatılmıştır. EÜAŞ ve EİE tarafından talep edilen proje
TÜBİTAK MAM ve Yıldız Teknik Üniversitesi tarafından ortaklaşa
yürütülmektedir. Projenin başlangıç tarihi 01.07.2006, bitiş tarihi
ise 02.01.2011’dir.
Dünyada Durum
Dünyada konut ısıtma alanında bölge ısıtma sistemlerinin önemli
bir yeri bulunmaktadır. Özellikle Avrupa ülkeleri başta olmak
üzere bir çok gelişmiş ülkede, konutlar, uzun yıllardır bölge ısıtma
sistemleri ile ısıtılmakta ve bölge ısıtma sistemlerinin payı her
geçen gün artmaktadır. Buna rağmen ülkemizde BIS ile ısıtılan
konut sayısı yaklaşık 42.000 adettir. Bu rakam diğer ülkelerdeki
durumla karşılaştırıldığında; ülkemizdeki BIS kullanımının oldukça
az olduğu görülmektedir (Şekil 2).
5.000.000
B ölge Is ıtma ile Is ınan K onut S ayıs ı
4.000.000
3.000.000
2.000.000
Yukarıdaki çalışma adımları izlenerek yapılan incelemeler aşağıda
özet olarak anlatılacaktır.
Isı Taleplerinin Tahmini
Isıtma
Hesaplamalarda her katta iki daire bulunan bir bina prototipi esas
alınmıştır. Her bir konutun yüzey alanının 100 m² olduğu kabul
edilerek TS 825 uygun olarak altta verilen formül ile bina ısı kayıp
katsayısı bulunmuştur.
V V
L = ∑ UA + ( IØCp )hava . = ∑ UA + I .
3 ,6 3
Binaların ısıtma güç talebi, transmisyon ve havalandırma ısı
kayıpları ve güneş ışınım kazancına bağlı olarak değişmektedir.
Konut içi sıcaklığın 18°C olduğu kabul edilmiştir. Santrale yakın
yerleşim birimlerinin güç talepleri “T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı
Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü”nden temin edilen saatlik
meteorolojik değerler kullanılarak hesaplanmıştır.
Sıcak Kullanım Suyu
Bir konutta ısıtmaya ihtiyaç olduğu kadar sıcak kullanım suyuna
da ihtiyaç vardır. Prototip konutta, lavabo, banyo, mutfak eviyesi
ve çamaşır makinesi bulunduğu öngörülerek sıcak kullanım suyu
miktarları hesaplanmıştır. Toplam sıcak kullanım suyu saatlik
tüketim değerleri binada ve kentte aynı anda sıcak su kullanımı
olmayacağından dolayı eş kullanım göz önünde bulundurularak
saatlik olarak belirlenmiştir.
Termik santral çevresindeki yerleşim birimlerinin hesaplanan yıllık
ısı talepleri Tablo 1’de verilmiştir. Sonuç olarak termik santralların
çevresinde bulunan 455 bin konutun ısı yükünü karşılayabileceği
Tablo 2’de görülmektedir. Yatırımların gerçekleştirilmesi için

Tablo 1. Termik Santral Çevresindeki Yerleşim Birimlerinin Yıllık Isı

1.000.000 Talepleri
Sıcak
Konutların Toplam
- Santrala Konut Kullanım
Isıtma Isı
Santral Yerleşim Uzaklık Sayısı Suyu Isı
a

n
ka

ye
ya
ya

Talebi Talebi
ta
ns

or

ki
ar

ur
an

(km) (Bin) Talebi

is
ra

ür
st
im

ar

(GWth) (GWth)
lm

T
vu
an

(GWth)
ac
A

A
M
D

Afşin Afşin 17 11,0 302 8 309

Şekil 2. Çeşitli Ülkelerde Bölge Isıtma ile Isınan Konut Sayıları, 2007.
Elbistan B Elbistan 20 22,9 587 15 602
Beylikdüzü 15 34,1 609 23 631
Bölge Isıtma Talebinin İncelenmesinde İzlenen Yöntem Ambarlı Gürpınar 10 22,0 393 15 408
Termik santral çevrelerindeki bölge ısıtma potansiyellerinin Yakuplu 5 30,0 536 20 556
belirlenmesinde aşağıdaki çalışma adımları takip edilmiştir. Bursa Osmangazi 15 230,0 4.493 150 4.643
 Santral çevresindeki yerleşim yerlerinin saatlik ısıtma, soğutma 18 Mart Çan 4 11,7 211 8 218
ve sıcak kullanım suyu ısı talepleri saatlik meteorolojik verilere Çan Yenice 32 2,9 3 2 5
dayalı olarak hesaplanmıştır. Çatalazğı 5 3,6 68 3 71
Çatalağzı
Zonguldak 15 42,0 792 28 819
 Bu taleplerin karşılanması için ısı kayıplarıda göz önüne alınarak
Hamitabat Lüleburgaz 10 34,3 716 23 738
santralin üretmesi gereken ısı belirlenmiştir.
Kangal 10 2,5 95 2 97
 Bölge için belirlenen ısı taleplerinin santral tarafından Kangal
Sivas 37 89,6 2.689 59 2.747
karşılanabilirliği incelenmiştir. Orhaneli Orhaneli 10 3,0 57 2 59
 Santral çevrimi bilgisayar yardımıyla simüle edilerek ısı Soma 5 21,6 455 15 469
Soma B
sağlanması durumunda elektrik üretimindeki değişim frekans Turgutalp 10 3,4 71 3 73
kontrolü de göz önünde bulundurularak belirlenmiştir. Tunçbilek 0 1,3 35 1 36
Tunçbilek
Tavşanlı 10 24,0 645 16 660
 Isının santralden sağlanması sonucunda bölge ısıtma sistemi
Yatağan 5 7,6 117 5 121
(BIS) işletme maliyetleri ile alternatif yakıtlı ısıtma sistemlerinin Yatağan
Muğla 30 10,5 191 7 198
maliyetleri karşılaştırılmıştır. Seyitömer Kütahya 30 74,7 2.039 49 2.088
 Santralden ısının da sağlanmasının çevreye olan olumlu Yeniköy Milas 35 7,0 87 5 91
katkıları incelenmiştir. Toplam 15.191 459 15.639

55
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

ise hem işletme hemde yatırım maliyetleri göz önüne alınarak termik santral atık ısıları ile ısıtılması durumunda konutların birim
optimizasyonu da içeren yapılabilirlik analizleri gerçekleştirmek ısı maliyetinin, ısıtma için kullanılan kömür ve doğalgaza göre %20
gereklidir. TSAD projesi çerçevesinden Yatağan ve Soma için -50 oranında daha ekonomik olacağı belirlenmiştir.
bölge ısıtma sistemi yapılabilirlik analizleri tamamlanmış ve bu
yatırımlar ekonomi ve çevre yönünden uygun bulunmuştur. Potansiyel belirleme analizlerinin yapıldığı bu santrallar arasından
seçilen Soma B, Yatağan, Afşin-Elbistan B ve Tunçbilek Termik
Tablo 2. Termik Santralların Isı Taleplerini Karşılayabilecekleri
Santralerinde detaylı teknik ve ekonomik yapılabilirlik analizleri
Konut Sayıları
gerçekleştirilmiştir. Pilot uygulamanın Yatağan ve Soma Termik
Talebi
Santrallarında yapılmasına karar verilmiştir.
Karşılanabilecek
Santral Adı İncelenen Yerleşim Birimleri
Konut Sayısı
(bin) Proje planına uygun olarak pilot uygulamanın yapılacağı Yatağan
Afşin Elbistan B Afşin ve Elbistan 34 Termik Santrali ısı satabilir hale dönüştürülmesi için gerekli bütün
Ambarlı Beylikdüzü, Gürpınar ve Yakuplu 86 çalışmalar tamamlanmış olup Soma Termik Santrali için yapılan
çalışmalar 2010 yılı içinde tamamlanacaktır. 4-5 bin konutun
Bursa Osmangazi 99
ısıtılacağı pilot ölçekteki bir bölge ısıtma sisteminin konsept
18 Mart Çan Çan ve Yenice 15
tasarımı da proje kapsamında gerçekleştirilmiştir.
Çatalağzı Çatalağzı ve Zonguldak 41
Hamitabat Lüleburgaz 27 Kaynaklar
Kangal Kangal ve Sivas 23 [1] Enerji Verimliliğini Arttırmak Üzere Termik Santral Atık
Isılarını Faydaya Dönüştürme Yöntemlerinin Araştırılması,
Orhaneli Orhaneli 3
Geliştirilmesi ve Binalarda Isıtma Uygulaması (TSAD),
Seyitömer Kütahya 65
PROJE NO: 105G099 TÜM RAPORLAR, TÜBİTAK MAM,
Soma B Soma ve Turgutlu 25 YTÜ, 2006-2010.
Tunçbilek Tunçbilek ve Tavşanlı 13 [2] “District Heating and Cooling”, Euroheat&Power, Belgium,
Yatağan Yatağan ve Muğla 18 2007.
[3] TSAD bilgi sayfası, 2010. www.tsad.org.tr
Yeniköy Milas 7
[4] ERDEM H.H., Akkaya A.V., Cetin B., Dagdas A., Sevilgen
Toplam 455
S.H., Sahin B., Teke I., Gungor C., Aktas S., “Comparative
energetic and exergetic performance analyses of coal-fired
Sonuç power plants in Turkey”, International Journal of Thermal
Özetle TSAD projesi kapsamında; termik santral atık ısılarını Sciences, Vol.48(11), pp. 2179-2186, 2009
ekonomik olarak faydaya dönüştürecek yöntemlerin araştırılması, [5] ERDEM H.H., Dagdas A., Sevilgen S.H., Cetin B, Akkaya
geliştirilmesi, atık ısının geri kazanılabilir bir enerji kaynağı A.V., Sahin B., Teke I., Gungor C., Atas S., Thermodynamic
olduğu bilincinin yerleştirilmesi ve ısı enerjisini verimli kullanma analysis of an existing coal fired power plant for district
yöntemlerinin ülke çapına yayılması hedeflenmektedir. Projenin heating/cooling application, Applied Thermal Engineering,
en önemli hedefi ise santrallerden atılan ısıların geri kazanılarak Vol. 30(2-3), pp.181–187, 2010
yararlı bir şekilde kullanılmasına “uygulanabilir örnek” teşkil etmek
amacıyla pilot uygulama yapılması ve bu konuda teknolojik altyapı Summary
oluşturulmasıdır. Today, one of the widespread uses of fossil fuels is the heating
systems. Space heating in Turkey is mostly supplied by direct-fired
Proje kapsamında, EÜAŞ’a bağlı 14 termik santral tek tek incelenerek systems using natural gas, coal or wood. District heating (BIS) is a
atık ısı potansiyelleri ve geri kazanım yöntemleri belirlenmiştir. system for distributing heat generated in one or more centralized
Santrallerin atık ısılarının binaların ısıtılması, seracılık, sanayi için location for residential and commercial heating requirements such
sıcak su temini ve benzeri uygulamalarda kullanılmasının ülkeye as space heating and water heating as well as heating requirements
sağlayacağı birçok kazanç vardır. Proje kapsamında yapılan of greenhouses. In many countries around the world, thermal
incelemeler sonucunda elde edilen sonuçlar aşağıda verilmiştir: power plants are widely used as heat source for the district heating
 Termik santrallerin atık ısılarının çevrelerindeki yerleşim systems. However in our country, except one application, district
yerlerinde kullanılması ile yılda 35 milyon MWht’lik ısı tasarrufu heating systems are referred together with geothermal energy. In
sağlayacak potansiyeldedir. Bunun ülke ekonomisine yıllık our country, although the locations of many power plants are close
katkısı 1,1 milyar TL kadardır. to urban areas, surplus heats of them could not be evaluated and
 Bir termik santralin atık ısıları ile çevresinde ısıtabileceği konut are disposed to the environment. In this study, the heat demands
sayısı 15000–140000 arasında değişmektedir. of urban areas around the thermal power plants and comparison
 Atık ısıların konutların ısıtılmasında kullanılmasının çok büyük with surplus heats of these power plants will be reviewed in the
çevresel katkıları da vardır. Atık ısıların değerlendirilmesi ile framework of TSAD (Utilization of Thermal Power Plant Surplus
CO2 emisyonlarındaki azalma potansiyeli 5 milyon ton iken bu Heats) project.
durum SO2 emisyonlarında 100 bin ton mertebesindedir. Ayrıca,
suyun önem kazandığı son yıllarda atık ısının bölge ısıtmada 14 thermal power plants under control of governmental bodies
kullanılmasıyla yılda 22 milyon ton suyun tasarruf edilmesi imkan (EÜAŞ) were examined in the TSAD project. The waste heat
dahilindedir. potentials and recovery methods were determined. Utilization of
Yukarıda sayılan genel faydalar yanında, bir yerleşim yerinin power plant waste heats in the buildings, greenhouses, hot water

56
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

supply for industrial and similar applications has many wins. Some
of the project results are given below:

• Utilization of thermal power plants waste heat in the surrounding

settlements have the potential to save 35 million MWth per year.
The yearly contribution to the national economy of this is 1.1
billion TL.
• With surplus heat of a power plant, 15000-140000 dwellings in
the vicinity of plant can be heated.
• There are large environmental contributions of using waste heats
in the dwellings. Utilization of waste heat has CO2 emission
reduction potential of 5 million tons and 100 thousand tons of
SO2. Moreover, using waste heat in the district heating has 22
million tons per year of water savings opportunity.

Besides the general benefits mentioned above, the heat cost of

residential heating in the case of using thermal power plant waste
heats instead of heating by coal and natural gas to be more
economical at a rate of 20-50%.
The detailed technical and economic feasibility analysis was
conducted to determine the district heating potential of Soma B,
Yatagan, Tunçbilek Afsin-Elbistan B Thermal Power Plants. It has
been decided to make the pilot applications at Yatagan and Soma
Thermal Power Plants.

The conceptual design of a pilot-scale district heating system was

carried out under the project to heat 4-5 thousand dwellings. All
the studies have been completed to convert the Yatağan Thermal
Power Plant and for the Soma Thermal Power Plant studies will be
completed in 2010.

57
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

EVOLUTION IN GAS TURBINE REQUIREMENTS A CUSTOMER FOCUSSED

APPROACH

Christian ENGELBERT Batu GÖKER

Siemens Industrial Turbomachinery Ltd. Siemens San. ve Tic. A.Ş. - Energy Sector

Abstract 3. Investing in more efficient generating equipment capable of

Driven not only by economics but also by growing environmental
awareness, increased performance and reduced emissions have
been the driving forces in gas turbine development in the past
decade. To add to the green credential, more and more applications
in the industrial gas turbine market are being sought to operate on
“green” fuels such as landfill gas or coke-oven gas, thus reducing
the carbon footprint of an installation.
burning this wide range of fuel gases while maintaining stringent
emissions requirements
These are in addition to the well-known approach of:
4. Maximizing the efficiency of the generating equipment and
using the exergy in the exhaust gas to provide heat or cooling
alongside electrical power

This presentation discusses gas turbine application in simple cycle

as well as combined heat and power application (CHP). It also
focusses on achieving a world-beating emissions standard while
using non-conventional fuel.

Siemens industrial gas turbines in the 5-15MW power range are

ideally suited to deliver reliable power whilst the exhaust conditions
are ideal for optimized steam-raising capability, leading to 80%
CHP-efficiency.

Introduction
Following the discussion on the future of power generation in
the light of anticipated fossil fuel scarcity, expressed by the rise
of crude oil and gas prices in 2008/2009 and the effect of global
warming as discussed controversially at the Copenhagen Climate
Conference 2009, countries are adapting various strategies to
prepare themselves for the future.
While long-term strategies in many instances are not tangible yet,
the mid-term approach (20-40 years) often adopted includes a
scenario consisting of expansion of renewables, re-focussing on
nuclear power and further strengthening efficient use of fossil fuels.
Fossil fuels will therefore remain the backbone of power generation
in many countries and for many years to come.
More efficient use of fossil power will in future not only be measured
in the conversion rate of heat input in high quality energy such as
electric power, but also in reducing CO2 emissions. At first glance
these are interdependent if refered to a certain installation. Taking
a broader look, from a national or even global installed capacity
viewpoint, there are other routes for CO2 reduction to consider as
well:
1. Replacing fuels consisting of long hydrocarbon (distillate –
typically octane C8H18 based) with short hydrocarbons (gas
– natural gas predominantly consisting of methane CH4 the
smallest hydrocarbon)
2. Optimizing the mix of gaseous fuels with the addition of
“renewable” gases such as landfill gases or biogases
Figure 1. Natural Gas demand projection, Turkey
How does this relate to Turkey?
With natural gas and hydro power each contributing about a third
to the installed capacity in Turkey, the focus in this country is rather
on points 2 to 4 while, from an OEM perspective, points 3 and 4
are important.
With a 65% rise in gas demand projected till 2030, Turkey is
underway to expand its natural gas pipeline network, therefore
strengthening the efficient use of natural gas.
The most effective way of converting the energy contained in natural
gas is in the application of gas turbines. With electrical efficiency
reaching 60% in the most advanced combined-cycle power plant
based on Siemens SGT5-8000H, the parallel development of
industrial gas turbines has made great progress over the past
couple of years, achieving over 80% efficiency in combined heat
and power (CHP), as this paper will show.
Industrial Gas Turbines
While the focus for large-frame gas turbines is on efficiency and
reliable operation within legislative emission limits to ensure lowest

58

operational cost, Siemens’ small industrial gas turbines (5-15MW)
have the additional focus on burning a wide range of fuels whilst
remaining compliant with emissions requirements. This addresses
points 3 and 4 in the list above and represents the evolutionary
requirements which industrial gas turbines are facing nowadays:
“Highly efficient and reliable conversion of heat energy bound in a
wide range of fuel gases into perpetual motion while meeting the
most stringent emissions requirements”
Siemens industrial gas turbines have earned their reputation through
uncompromised focus on quality throughout the product lifecycle,
from development to project implementation and aftermarket care.
The units have a high power density and are designed for ease of
installation and operation supported by the well-known Siemens
PCS7 control system.
The driven units comprise electrical generators, pumps and gas
compressors, while the exhaust heat of a power-generation gas
turbine is well suited to further utilization in a downstream waste-
heat recovery unit, pushing the CHP efficiency of Siemens small
gas turbines well above 80%. This is an advantage that addresses
sustainable resource management in the context as discussed in
the previous chapter.
Gas Turbine Evolution
For many years the focus of gas turbine development was on
improving efficiency by introducing high-temperature-resistant
materials and cooling technology. In the early 1990’s the effect of
combustion system emissions came into the public focus, prominently
highlighted by smog in major cities. This has led to legislation
changes forcing the introduction of technical means to reduce the
emission of the major smog contributors, namely nitrogen oxides
(NOx) and carbon monoxide (CO) on all combustion engines.
While, over a period of time and as a quick solution, water injection
was the favored technical way forward, the industry and the turbine
operators began to understand the shortcomings of those systems,
chiefly the high operational cost of using demineralized water.
While water injection helped to cure the formation of NOx to some
degree by quenching the flame temperature, it also affected the
integrity of the hot gas path parts, increasing the cost operation
due to reduced service cycles.
Siemens responded to this challenge with the introduction of a
state-of-the-art DLE (dry-low-emissions) combustion system to
its industrial gas turbines. The Siemens DLE combustion system
works on the basis of pre-mixing fuel and air, leading to a more
homogenous temperature distribution which in turn allows better
control of the formation of emission constituents. Each of the
Siemens small gas turbines described further below consists of six
such “DLE reverse-flow can-combustors”:
Adding to this advantage, the Siemens DLE combustion system
also has the inherent ability to allow for further emissions reduction
than achievable with a water injection system. The simple and
robust combustor has the capability to deliver
<15ppmvd NOx
<10ppmvd CO
Load range: 50-100%.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Figure 2. Dry-Low-Emissions Combustor.
In markets where more stringent requirements prevail, such as the
United States <10ppmvd NOx will be guaranteed as well.
The DLE system has for many years now been the standard
combustion system on Siemens small gas turbines with
accumulated fired hours in excess of 10,000,000 and more than
350 units in operation worldwide.
While the challenge in the early days of the introduction of pre-
mix combustion was to meet emissions legislation on standard
fuels such as natural pipeline gas or diesel, customers nowadays
demand more flexibility in the type of fuels to be burnt without being
forced to compromise on emissions and performance.
Due to their simple and robust design, Siemens combustors for
the 5-15MW product line can be optimized for various fuels, thus
offering the potential for tailor-made fuel flexibility. In the early
stage of a project, Siemens engineers work with the customer to
understand the needs and to advise on the configuration most
suitable for a particular application..
The optimization is a combination of sophisticated CFD
(computational fluid dynamics), to derive the ideal flow and mixing
area, combined with fine tuning of the hardware on the company’s
own high-pressure combustor rig.
Optimizing the combustion hardware, however, is only the first
step to allow combustion of a wider fuel range. A speciality of
the physics of pre-mix combustion, as every OEM experienced
in the early days of operation, is the system’s tendency to
exhibit pressure fluctuation (dynamics) within the combustion
chamber. The standard approach of dealing with this effect is to
derive a fuel schedule - a curve defining the pilot-to-main split
depending on load - which sets the amount of pilot fuel which
is not pre-mixed and the pre-mixed main-burner fuel for given
load points.
The advantage of this approach is that it allows engine operation
within pre-defined pressure fluctuation limits and thus ensures
reliable engine operation. The disadvantage, however, is that
this sets the limit for NOx and CO-emissions. It also limits
the Wobbe range for fuels to be burnt as each fuel needs its
individual split map depending on the Wobbe Index. (Figure 3
- left).
59
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Figure 3. Fuel schedules – standard (left) for various Wobbe Indeces (WI) / operational field (right).

Siemens has overcome this limitation by introducing a sopisticated
controls system, called Active Pilot, that allows operation of the
engine not only on the pre-defined fuel schedule but in a wider field
(Figure 3 - right).
The system has proven its capability for the first time on the SGT-
300, the Siemens 7.9MW gas turbine optimized for CHP in operation
at the University of New Hampshire (UNH) – a tri-generation plant
providing electrical energy, heat and cooling.
and mechanical drive (13.4MWm). The first unit entered
commercial service in 1999 and has since then steadily improved
its reliability track record. The SGT-400 in its latest form represents
state-of-the-art in terms of quality and performance, acknowledged
by customers worldwide through orders grown to 160. Since its
introduction, the fleet has accumulated in excess of 1,000,000
fired hours. The lead package is approaching 80,000 hours with
the majority of duty on full load.

The SGT-300 gas turbine at UNH operates on processed landfill gas

with a Wobbe Index varying between 29MJ/m³ and 49MJ/m³ - the
latter represents natural gas which is not blended in with landfill gas.

This gas turbine also cycles between 75% and 100% load regularly
during the day while maintaining its emissions of <15ppm NOx.
For comparison, natural gas has a Wobbe range of 42MJ/m³ to
typically 49MJ/m³.

To bring this achievement in prospective:

This gas turbine operates on varying fuels which means varying
heat input and load cycles, produces electrical power, heat and
cooling and still is compliant with the most stringent emissions
legislations in the world.
Figure 5. SGT-400 – 13.4MW

Siemens Small Gas Turbine Portfolio - Rising To Those
Challenges
The Siemens gas turbine portfolio ranges from 5 MW to 375MW
with the 5-15MW portfolio being the subject of this paper.
The SGT-400 features an 11-stage transonic compressor , 6
reverse-flow DLE-can combustors and a 2-stage internally cooled
compressor turbine and a 2-stage power turbine which drives either
the electrical generator or a mechanical unit such as a pump or a
compressor. This gas turbine builds on the extensive experience
in the Siemens gas turbine engineering network and features a
single-crystal high-pressure blade for creep strength in the first
turbine stage.

Besides its impressive cycle performance, the SGT-400 offers fuel

flexibility down to Wobbe Index of 25MJ/m³ in comparison to the
standard natural gas range of 37-49MJ/m³.

Steam
Power Efficiency(*)
Raising

Power
Figure 4. Siemens Gas Turbine Portfolio. SGT-400 12.9 MWe 34.8% 27t/h@12bar
Generation

SGT-400 Gas turbine – 15MW-class Mechanical

SGT-400 13.4 MWm 36.2% n/a
The SGT-400 is a highly efficient hot-end drive gas turbine in twin- Drive

shaft configuration ideally suited for power generation (12.9MWe) (*) Zero intake and exhaust loss

60
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Cutting Package Build Time by Half:
Working with customers and taking the best of Siemens experience
from around the globe, Siemens created a package design for
the SGT-400 that allows cutting build-time by half compared to
traditional designs. The customer will see the advantage of earlier
dispatchability and consequently revenue generation.
Main driver was not only the need to reduce the total time from initial
order to final installation but also to provide a simplified package
with greater standardization, leading to increased quality.
This unit was the first to be equipped with the Active Pilot control
system capable of operating down to Wobbe Index 32MJ/m³ at sub
15ppm NOx.
Due to the long residence time in the combustor, the SGT-300 is
also well suited to co-burning VOC’s (volatile organic compounds)
that are byproducts of many industrial process, e.g. painting.

The first unit of this package design has been installed on the Greek
island of Psyttalia off the coast of Athens. The unit has recently
successfully passed its first annual service. In the meantime more
customers have appreciated the new design by placing orders.

Figure 7. SGT-300 – 7.9MWe

Efficiency Steam
Power
(*) Raising
Power
SGT-300 7.9MWe 30.6% 19t/h @ 10bar
Generation
(*) Zero intake and exhaust loss
The SGT-300 features the same package design as described
for the SGT-400. The first units are currently in build, ready to be
Figure 6. SGT-400 Package, Psytallia Island, Greece
string-tested in June this year.
As most of the systems can be assembled and factory-tested
individually in parallel with the main turbine assembly, the total build- As most of the systems can be assembled and factory-tested
time of the complete package was cut by half, the pre-tested systems individually in parallel with the main turbine assembly, the total
also reducing on-site installation time very significantly. In this way, build-time of the complete package was cut by half, the pre-tested
the project timescale was reduced to a remarkable 18 months. Just systems will also reduce on-site installation time very significantly.
one week after completion of the new ‘plug and play’ cogeneration
plant, surplus electrical power was fed into the grid network.

This package design has subsequently been adopted for the SGT-
300. This gas turbine will be discussed in the next chapter.

SGT-300 Gas Turbine – 8MW-class

The SGT-300 is a 7.9MWe cold-end-driven gas turbine ideally
suited for CHP application due to its high exhaust exergy, capable
of delivering 19t/h of satured steam at 10bar. This engine has a
proven track record of operating on processed landfill gas while still
meeting the most stringent emissions requirements – see previous
chapter.

Since the SGT-300 entered operation in 1995 the fleet has

accumulated more than 2,700,000 hours.
The 10-stage compressor is of a transonic design, scaled from the
SGT-100 but further aerodynamically optimized with state-of-the-
art 3D aerofoils on all stages. The combustion system consists of
6 reverse-flow can combustors and the 2-stage turbine, where the
first stage is internally cooled.
Figure 8. SGT-300 – Package in build
SGT-100 Gas Turbine - 5MW-class
The SGT-100 gas turbine is available as cold-end-drive single-
shaft machine for power generation (5.4MWe) and a hot-end drive
twin-shaft for mechanical drive application (5.7MWm).

61
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

This gas turbine features a ten-stage transonic compressor, six

reverse-flow DLE can combustors and first turbine-stage internally
cooled.. Since its introduction this engine has sold 388 units
worldwide with accumulated fleet operating hours approaching
20,000,000 . It has an excellent reputation for ease of maintenance
and low operational cost due to its service intervals. The high-
pressure turbine blade which is made of single-crystal material for
creep strength features trailing edge ejection and triple-fin shrouds
for better tip sealing.

Siemens has service experience with single-crystal blades on the

SGT-100 in excess of 34,000 equivalent operating hours between
major overhauls:

Figure 9. SGT-100 single-shaft (5.4MWe)

Figure 10. SGT-100 twin-shaft (5.7MWm)

The SGT-100 gas turbine is available with the following power
ratings:
Power Efficiency (*) Steam Raising
Power
SGT-100 5.4MWe 31% 11t/h@10bar
Generation
Mechanical
SGT-100 5.7MWm 32.9% n/a
Drive
(*) Zero intake and exhaust loss

62

GÜNEŞ ELEKTRİĞİ SİSTEMLERİNDE TÜRKİYE İÇİN ÖNCELİKLER
Deniz Selkan POLATKAN
Motif Proje / Fotoelektron
Özet
Sınırsız enerji ve hayat kaynağımız güneş, geleceğimizi kurtarmak
için yine işbaşında. Temiz, sessiz, sürdürülebilir, çağcıl ve tekno-
lojik özelliği ile artık güneş ışığını elektrik enerjisine çevirmek ve
kullanmak mümkün. Bu büyük potansiyel Türkiyemiz için bambaşka
fırsatlar ve tehditler oluşturmakta. Ülkemizde henüz başlamamış
olan bu sektörü, doğru tanımlamak ve doğru biçimde, doğru yerden
başlatmak temel hedefimiz ve önceliğimizdir.
Güneş enerjisi dışındaki tüm enerji kaynakları coğrafyaya ve
fiziksel mekana bağımlıdır. Hayatın ve varoluşun temel kaynağı
niteliğindeki güneş ışığı ise, stratejik ve jeopolitik olarak bağımsız,
temiz ve sürdürülebilir olan tek tür enerji kaynağıdır. Bu açıdan
ülkemizin enerji bağımlı mevcut yapısı düşünüldüğünde, üzerinde
hassasiyetle durulması gereken, umut kaynaklarının başında
gelmektedir.
Yurt dışında bu doğrultuda özellikle fotovoltaik sistemlere verilmekte
olan destekler, ülkemiz hükümetinin öncelikleri arasında değildir
ne yazık ki ve bu tür bir beklenti yerine sektörün kendi çözümlerini
üretmeye başlaması gerekmektedir artık.
En temel öncelik ise, halen yürürlükte olan Yenilenebilir Enerji
Kanunu’nun devamı olarak, lisanssız şebeke bağlantı yö-
netmeliğinin hazırlanması ve vatandaşların kendi elektriklerini
üreterek tüketebilme imkanlarına kavuşturulmalarıdır.
Fotovoltaik sistemlerin en temel özellikleri, elektriğin tüketildikleri
yerde üretilmelerinin sağlanmasıdır. Bu durum, gerek ekonomi ve
dışa bağımlılık, gerekse de arz güvenliği açısından çok önemlidir.
1. İçinde Bulunduğumuz Düzen ve Değişimin Sinyalleri
Günümüzde ihtiyaç duyulan enerjinin büyük bir çoğunluğu fosil
ve nükleer yakıtlardan elde edilmektedir. Bu yakıtların gerek
çevreye verdikleri zararlar ve gerekse birikimlerinin sınırlı oluşu,
alternatif enerji kaynakları arayışına sebep olmuştur. Çevrenin
korunması, gelecekte insan yaşamı ve çevre dengeleri üzerinde
oluşabilecek tehditlerin önlenmesi, ulusal kaynaklardan en üst
düzeyde yararlanılarak ülkelerin enerji kaynakları arz güvenliğinin
sağlanması, alternatif enerji kaynaklarının geliştirilmesini ve
kullanılmasını gerekli hale getirmektedir. Böylece, enerjinin
karşılanma ihtiyacına bağlı olarak güneş, rüzgâr, jeotermal,
biokütle, hidrojen gibi alternatif enerji kaynakları üzerine araştırma
geliştirme çalışmaları yoğunlaşmıştır.
Bu gerçeğin paralelinde günümüzde ortaya ‘yeni enerji düzeni’
adı altında bir söylem atılmıştır. Yeni enerji düzeni nedir? Türkiye
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
enerjide bir transit yol olarak mı kalacaktır, böyle bir konum hangi
bedel ve kazanımlara sebep olacaktır? Bu bağlamda, yeni enerji
düzeninde fosil yakıtların, yenilenebilir kaynakların ve nükleer
enerjinin rolünü, küresel enerji siyasetinde Türkiye’nin nasıl bir
konjonktürde yer aldığını, hangi aktörlerin bölgesel ve küresel
düzeylerde yükselerek alternatif güçler haline geleceğini ele almak
gerekecektir.
Alternatif enerji kaynaklarından güneş enerjisi, sonsuz ve yaygın bir
kaynak olması, doğrudan elektrik enerjisine dönüştürülebilmesi gibi
avantajları sebebiyle hızla yaygınlaşmaktadır. Bu sebeple güneş
elektriğinin, Türkiye’nin enerji çeşitliliği, tedariği ve bağımsızlığı
yolundaki önemi, yeri üzerinde önemle durulmalıdır.
Güneş enerji kaynağı, yerel yönetimlere, yerelleşme girişimlerine
ve enerji bağımsızlığı çabalarına fırsatlar sunmaktadır; bu fırsatların
arka planında ise, sürdürülebilirlik, çevre koruma, enerjide arz
güvenliği ve enerji bağımsızlığı gibi çok daha sağlam temeller
üzerine oturmuştur.
Güneş enerjisinden elektrik elde edilmesinde en yaygın teknoloji
olan fotovoltaik teknolojisi, dünya ölçeğinde büyük bir hızla büyüyen
bir pazar hacmine sahiptir.
Farklı teknolojileri içeren fotovoltaikler, piyasada hakim fosil
enerji teknolojileri ile rekabet edebilmeleri için devletler tarafından
desteklenmektedirler. Bu destekler, gelişmiş ülkelerde önce teknoloji
geliştirme ve Ar-Ge destekleri şeklinde başlamış (1970’ler), küçük
ölçekli sistemlere talebin uyarılması için çatı programları ile devam
etmiş, 1990’ların ortalarından itibaren Almanya’dan başlayarak
talep esaslı şebeke beslemeye teşvik düzenlemeleri gelmiştir.
Türkiye’de öncelikli olarak atılması gereken iki adım atılmadan
2009’lara gelinmiş ve AB adaylığının da baskısı ile yenilenebilir
enerji kaynakları ile ilgili çeşitli destek düzenlemeleri gündeme
gelmeye başlamıştır.
2. Başlangıç Noktamız
Modernizmin beraberinde getirdiği sanayi devrimi, insanoğluna
bağımsızlık, özgürleşme ve refah yolunda önemli vaatler
içeriyordu. David Harvey’in postmodernliğin durumu eserinde
değindiği gibi bu vaatler, ancak ve ancak çevrenin fethedilmesi
ile gerçekleşecekti. Buhar makinesi ve fosil yakıtlara dayalı
sanayileşme ve enerji tedariği süreci, 1. ve 2. Dünya Savaş-
larına sebep olmuş, 1970’lerdeki ilk petrol krizine kadar da
etkinliğini ve vazgeçilmezliğini sürdürmüştü. 1970’lerde bu
sürecin sağlıklı olmadığı ve sürdürülemeyeceği gerçeği anla-
şılmaya başlandı.
63
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
Aslında ilk sinyaller, Sanayi Devrimi paralelinde, Rachel Carson
gibi ekologlar, Roma kulübü gibi sivil toplum örgütleri, Ciam hareketi
benzeri meslek birlikleri tepkileri eşliğinde 1970’ler öncesinde
tartışılmaya başlanmıştı; ancak Stockholm gibi uluslararası
toplantılar ve Ortak Geleceğimiz gibi raporlar paralelinde 1970’lerin
başında çok ciddi silkelenmeler başladı. Enerji kaynaklarına
bağımlılık tartışmaları ve sorunsuz, sınırsız ve güvenilir enerji
kaynakları da işte tam bu dönemde sorgulanmaya başlandı ve
bu doğrultuda ele alınan “Güneş Enerjisi” en büyük umut kaynağı
olarak tanımlanıyordu.
Günümüze gelindiğinde ise, enerji, çevre, ekonomi ve politika, iç
içe girmiş önemli konulardan bazılarıdır. Bu yüzden her biri diğeri
ile adeta özdeşleşmiştir.
Sürdürülebilir kalkınma kavramının yapı taşlarını oluşturan bu
konular, günbegün fosil yakıt bağımlısı haline dönüşen bir Türkiye
için, enerji arz güvenliği bağlamında çok önemli hale gelmektedir.
Türkiye’nin enerjide, gitgide artan dışa bağımlılığından dolayı,
uzun vadede, özellikle gelecek nesiller için, ciddi enerji, çevre ve
ekonomi krizlerine gebe bir ülke haline dönüşme potansiyeli hızla
yükselmektedir. Bu durum beraberinde ekonomik krizleri, enerji
darboğazlarını ve çevresel yıkımları getirebilecektir.
Güvenlik kavramı, ister geleneksel, ister çevresel, isterse enerji
güvenliğini tanımlasın, genelde bir ülkenin varlığını sağlıklı
bir şekilde devam ettirebilmesi için gerekli olan ve ulusal güç
öğelerinin, ulusal politika ve stratejiler çerçevesinde kullanılmasını
öngören bir kavramdır.
Ulusal güç öğesi önceleri yalnız savunma ve askeri anlamda
algılansa da, günümüzde ekonomik güç, sosyal güç, gelişme gücü,
enerji gücü ve sahip olunan çevresel kaynaklar da ulusal güç öğeleri
arasında anılmaya başlanmış ve birbirleri arasındaki etkileşim
nedeniyle güvenlik kavramı, bütün bu öğeleri kapsayacak şekilde
genişletilmiştir. Ne var ki, güvenliğin yalnız ulusal sınırlar içinde
sağlanamayacağı, alınacak önlemlerin ve yapılacak eylemlerin,
o ülkenin jeopolitik konumu ve ekonomik gücü ile orantılı olarak
bölgesel, kimi zaman da küresel ölçekte ele alınması gerektiği de
bilinen bir gerçektir.
3. Önceliklerimiz
Enerjinin günlük yaşantımız içindeki yeri, üretim süreçlerine katkısı,
tartışma götürmez bir gerekliliktir. Bu gereklilikten dolayı, enerji
güvenliği kavramı beraberinde bir dizi kriteri gerekli kılar.
• Enerji elde edilecek kaynakların ulaşılabilirliğinin kolay olması ve
sürekliliğinin sağlanması,
• Yenilenemeyen kaynaklardan çok yenilenebilir kaynaklara
yönelinmesi,
• Tek tür kaynağa bağımlı kalınmaması ve kaynakların
çeşitlendirilmesi,
• Dışa bağımlı kaynaklar yerine yerli kaynaklara ağırlık verilmesi,
• Yalnız kaynaklarda değil, yapılacak enerji yatırımlarında da dışa
bağımlı olunmaması,
• Herhangi bir nedenden doğabilecek üretim ve iletim aksamasına
karşı ivedi önlemlerin alınması ve yönetim stratejilerinin
belirlenmesi,
• Enerji üretiminde ve iletiminde verimliliğin esas alınması,
• Enerji tüketiminde tasarruf modellerinin ve teknolojilerinin adapte
edilmesi,
64
• Enerji üretiminde çevresel kaynaklar kullanılırken bu kaynakların
kendilerini yenileme hızlarının da değerlendirmelere katılması,
• Gerek kaynak çeşidinin, gerek enerji üretim modelinin çevreye
zarar vermeyecek biçimde seçilmesi,
• Enerjinin üretilmesi sırasında, sonrasında, depolanmasında ve
iletiminde çevresel etkilerin dikkate alınması,
• Enerji elde edilmesini artırırken, belli bir bölgede yaşayan
canlıların yaşamsal niteliklerini kalitelerini değiştirmemeye, bu
bağlamda çevresel güvenliği tehdit etmemeye önem verilmesi,
• Sürdürülebilirlik kavramının gerekleri doğrultusunda politikalar
oluşturulması,
• Küresel çevre sorunlarının ve politikalarının önemsenmesi.
Yenilenebilir enerji kaynakları bu kriterlerin çoğunun içini
doldurabilmektedir.
Uluslararası Enerji Ajansı tanımına göre, yenilenebilir enerji, sürekli
olarak tekrarlanan doğal süreçlerin ürünüdür. Bu enerji kaynakları,
çok farklı şekillerde bulunabilir; doğrudan veya dolaylı bir şekilde,
güneşten veya yer kabuğunun derinliklerinden çıkarılan ısıdan elde
edilir. Güneş, rüzgar, biyokütle, biyoyakıtlar, jeotermal, hidrolik güç,
okyanus kaynakları ve hidrojen enerjisi olarak tanımlanabilir.
Çok eski çağlardan beri bu kaynaklardan su pompalanmasında,
tahılların öğütülmesinde, kurutmada, ısıtmada ve yelkenli gemilerde
faydalanılmaktadır.
Buharlı makinelerin keşfi ile başlayan sanayileşme, yenilenebilir
enerji kaynaklarının kullanımını azaltmıştır. Petrol ve kömür
egemenliğine dayanan enerji çağı son iki yüzyıl boyunca devam
etmiş ve 1973’teki petrol krizi, ilk kez enerji kaynakları konusunda
bir güvensizlik endişesini ortaya çıkarmıştır. Bu güvensizlik bütün
dünyada yenilenebilir enerji kaynaklarına karşı ilginin yeniden
uyanmasına neden yeniden azalmış, ancak enerji güvenliği kavramı
kalıcılığını korumuştur. 2000’li yılların ardından ise kaçınılmaz
olan problemli senaryo yeniden belirmiş ve bu sefer yenilenebilir
enerjiler kalıcı şekilde gündeme gelmiştir.
Öte yandan, 1990’lı yıllarda daha da güçlenen çevre bilinci, fosil
kaynaklara dayalı enerji üretim ve tüketiminin yerel, bölgesel
ve küresel seviyede çevreyi tahrip ettiğinin ve doğal kaynakları
olumsuz etkilediğinin daha da açık bir şekilde anlaşılmasını
sağlamıştır.
1970’li yılların ve Stockholm konferansının ardından, 1980’li
yılların sonlarından başlayarak insanın iklim sistemi üzerindeki
olumsuz etki ve baskısını azaltabilmek amacıyla Birleşmiş
Milletler’in öncülüğünde hazırlanan “İklim Değişikliği Çerçeve
Sözleşmesi” 1992 yılında Rio’da düzenlenen Çevre ve Kalkınma

Konferansı’nda ülkelerin imzasına açılmış, bu sözleşme ile
gelişmiş ülkelere, 2000’li yıllarda sera gazı emisyonlarını 1990 yılı
düzeylerine indirme yükümlülüğü getirilmişti. 1997’de Kyoto’da
yapılan taraflar konferansında hazırlanan Kyoto Protokolü ile de,
imza sahibi ülkelere 2008-2012 yılları arasında dönem içi sera
gazı salınımlarını 1990 yılı seviyelerine göre en az % 5 azaltma
yükümlülüğü getirilmiştir.
Bütün bu gelişmeler, hemen hemen her ülkede olduğu gibi, Türkiye’de
de, yenilenebilir enerji kaynaklarının önemini artırmıştır. [16]
4. Sonuç
• Enerji tedariğinde ve enerji kaynaklarında kullanılagelen sonlu
ve çevresel olarak tehditkar yöntemler, başta fosil yakıtlar
tüketiminde ve nükleer enerji örneğinde olduğu üzere, sonsuz ve
sınırsız olmadıkları, üstüne üstlük çevre, ekoloji ve insan yaşamı
üzerinde, geri dönülmez değişimlere yol açtıkları anlaşılınca,
alternatif olarak gündeme gelen yenilenebilir enerjiler içinde
güneş enerjisinin sınırsız gücü, ekonomik, sosyal, toplumsal ve
siyasi dengeleri değiştirebilecek güçtedir.
• Enerji politikaları oluşturulurken bu politikaların sürdürülebilir
olması, gelecek kuşakların enerji gereksinimlerini karşılamaları
adına önem taşımaktadır. Enerji politikalarının sürdürülebilirliği
için enerji arzının sürdürülebilirliği esastır. Fosil yakıtlar gibi
yenilenemeyen ya da yenilenmesi uzun süreler gerektiren
kaynaklara öncelik veren bir enerji politikası sürdürülebilir
olmaktan uzaktır. Buna karşın yenilenebilir, alternatif enerji
kaynakları ve bu kaynaklara yapılan yatırımlar, son dönemde
küresel enerji arzına cevap verebilecek projeler hale
gelmektedir.
• Varolan haliyle yalnız “arz güvenliği” biçiminde algılanan
enerji güvenliği kavramı, çevresel güvenliği içerecek şekilde
genişletilmediği sürece sürdürülebilirliği sağlamaktan uzak
olacaktır. Türkiye enerji güvenliğini güvence altına alacak
politikalar üretip uygulamadıkça, ulusal kalkınma politikalarında
başarısız olacak, uluslararası ilişkilerinde de bağımlı ve güdümlü
konumda kalacaktır.
Birleşmiş Milletler (BM) İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi
(İDÇS)’ne 2004’te taraf olan Türkiye’nin, Avrupa Birliği (AB)’ne uyum
sürecinde Kyoto Protokolü’ne de taraf olmuştur. Emisyonlarına
ilişkin kesin verileri olmayan, enerji, sanayi, ulaşım, tarım ve atık
yönetiminde belirsiz politikaları ile Türkiye’nin nasıl bir taahhütte
bulunacağı önem taşımaktadır.
Yönetimde bulunan hükümetin yapacağı her yanlış hamle yalnız
kendini ve kendinden sonra gelecek hükümeti değil, ülkenin
yazgısını bağlayacaktır. Enerji politikasını kömür ve doğal gaz başta
olmak üzere fosil kaynaklı enerji çevrimlerine yönelten Türkiye,
sera gazı salımlarını azaltmak bir yana hızla artıracaktır. Nitekim
2008 yılında sera gazı emisyon artışı hızında Türkiye üst sıralarda
yer almıştır. Türkiye’nin Kyoto Protokolü’ne taraf olmasıyla, sattığı
bedelin daha fazlasını karbon kotası uygulaması nedeniyle bu
ülkelere geri ödeyecektir.
Türkiye’nin bütünleşik uzun dönemli hedeflerini içeren enerji
politikalarının olmadığı bilinmektedir. Var olan politikalar ise hem
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
ekonomik, hem enerji güvenliği hem de çevresel sürdürülebilirlik
açısından tehdit oluşturmaktadır.
Ülke ekonomilerinin ve gelişmelerinin sürükleyici öğesi olan enerji,
günümüzde giderek politika ile özdeşleşmektedir. Enerji politikaları
oluşturulurken, enerji gereksinmesini karşılayabilmek için ortaya
konulan çabaların, her şeyden önce bilinçli ve yöntemli olması
gerekmektedir. Dolayısıyla, bugüne kadar izlenen ve izlenmekte
olan yolların, bu kriterlere uyup uymadığı ve Türkiye’nin ulusal
çıkarlarına ne ölçüde hizmet ettiği mutlaka değerlendirilmelidir.
Öte yandan, enerji politikaları, güvenliği ve sürdürülebilirliği
arasında karşılıklı bir etkileşim söz konusudur. Enerji politikalarının
oluşturulması ve uygulanması sırasında sürdürülebilir olmaları
kadar enerji güvenliğini sağlamaları da önemlidir.
Benzer şekilde enerjinin güvenliği sağlanırken de seçilen ve
uygulanan yöntemlerin sürdürülebilir olması gerekmektedir.
Ancak, enerji güvenliği kavramı, çevresel güvenliği içerecek
şekilde genişletilmediği sürece enerji politikaları sürdürülebilirliği
sağlamaktan uzak olacaklardır. Bu sorunsalın giderimi, kavramların
tek tek değil, bütünleşik olarak ele alınmalarıyla sağlanabilir.
Çevre hakkı, küreselleşme, sürdürülebilir çevre ve sürdürülebilir
kalkınma, gibi kavramlar enerji alanında Türkiye üzerinde her
geçen gün daha fazla tehdit ve fırsat oluşturmaktadır. Bu gerçekten
yola çıkılarak varolan ve hedeflenen enerji politikalarında çevresel
güvenlik ve enerji güvenliğini çerçevesinde Türkiye için sürdürülebilir
enerji politikalarının neler olabileceği ortaya konmalıdır.
Güneş enerji kaynağı, enerji kartellerine, mevcut ekonomik düzene,
tehdit oluştururken, yerel yönetimlere, yerelleşme girişimlerine ve
enerji bağımsızlığı çabalarına fırsatlar sunmaktadır. Bu fırsatların
arka planında ise, sürdürülebilirlik, çevre koruma, enerjide arz
güvenliği ve enerji bağımsızlığı gibi çok daha sağlam temeller
üzerine oturmuştur.
Türkiye’nin güneş elektriği yolunda atması gereken temel adımları
ve özetle bu adımlardan birkaçı aşağıda sıralanmıştır;
• Türkiye, yetkisel düzenlemeleri tamamlandığı takdirde, teknik
olarak çatı programlarına hazırdır ve pv sektörünün doğru
yerden başlaması için buna acil ihtiyaç duymaktadır.
• Lisanslı olarak pv’den, enerji üretim süreci için, aşırı başvurulara
ve spekülasyonlara karşı değerli tarım, orman vb. sahalarının
işgaline engel olabilmek için bir dizi önemli düzenleme gerek-
mektedir. Aksi bir durum kamuoyu ve çevre örgütleri tarafından
tepkilere sebep olacaktır.
• Lisans başvuruları ve kuralları - kriterleri belli olmadan kabul
edilmemeli, simsar ve gerçek yatırımcı birbirinden ayrılmalıdır.
65
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

• Pv sektörünün Türkiye’de ilk adımları için lisanslı ve lisanssız [21] TURNER, Kerry, PEARCE, David, BATEMAN, Ian,
süreç birbirlerinden kesin çizgilerle ayrılmalıdır. Environmental Economics, London, 1994.
• Türkiye’de gerçekleşmiş olan doğal gaz yatırımları ve [21] UNDP Energy for Sustainable Development, A policy Agenda,
yatırımcıları, pv sektörünü kendileri için rakip görmemelidirler. Edited Thomas B. Johansson and Jose Golderberg, New
• Pv sektörü temsilcileri kendilerini en kötü senaryoya hazır York, 2002.
tutabilmelidir. Bu durum teşviğin çıkmaması durumudur. Bu [23] World Wildelife Fund (WWF), Living Planet Report, İsviçre,
noktada hedef şebeke tarifesini yakalamaktır. 1998.
• Teşvik çıkmasa dahi, çift sayaç sistemi mutlaka uygulanmalıdır.
Güneş elektriği sistemlerinin şebeke dahili kullanımının yegane
çözümü budur. Summary
Today, energy as an engrossing element of development has
Kaynakça increasingly become identical with politics. It is crucial for energy
[1] BRAWN, Lester, PLAN B 3.0, Safa Matbaacılık, İstanbul, policies not only to be sustainable during the development and
2008. implementation processes, but also to ensure energy security as
[2] BRİSK, Marion, Çevre Dostu 1001 Proje, Beyaz yayınları, an element of sustainability. On the other hand, the concept of
İstanbul, 2000. energy security can not be able to secure sustainability if it is not
[3] CARSON, Rachel, Sessiz Bahar, Palme Yayıncılık, Ankara, expanded to include environmental security. Photovoltaic solar
2004. electricity is a real option to realize that target. However, the existing
[4] DEMİRTAŞ, Mehmet, Güneş ve Rüzgar Enerjisi Kullanılarak perception is that sustainability of energy policies and energy
Şebeke ile Paralel Çalışabilen Hibrit Enerji Santrali Tasarımı security is identical with the sustainability of energy supply and
ve Uygulaması, Doktora Tez çalışması, Gazi Üniversitesi, Fen supply security. Turkey’s energy supply system mainly depends
Bilimleri Enstitüsü. Ankara, 2008. on un-renewable sources or sources with extended regeneration
[5] DEUDNEY, Daniel, Renewable Energy, New York, 1993. times. With this approach, immense energy crises together with
[6] Dünyanın Durumu 2005 “Küresel Güvenliği Yeniden economic crises and environmental disasters should be expected
Tanımlamak”, Worldwatch Enstitüsü, TEMA Vakfı Yayınları in the upcoming decades.
No:45, İstanbul, 2005.
[7] GÜRSOY, Umur, Enerjide Toplumsal Maliyet ve Temiz ve The social and environmental impacts of the existing investments
Yenilenebilir Enerji Kaynakları, Türk Tabipler Birliği Yayınları, and ongoing projects on non-renewable energy sources, such as
Ankara, 2004. forced emigration, demolished historical and cultural structures,
[8] HARVEY, David, Postmodernliğin durumu, Metis yayınları, the effects of altered ecosystems on public health, flora and fauna,
üçüncü baskı, İstanbul, 2003. are environmental security problems, and certainly are violation of
[9] KABOĞLU, İbrahim, Çevre Hakkı, İmge Kitabevi, 3. Baskı, environmental right as a fundamental human right.
Ankara, 1996.
[10] KAPLAN, Ayşegül, Küresel Çevre Sorunları ve Politikaları, It is a right time to open and create a Turkish pv market to solve
Mülkiyeliler Birliği Yayınları Tezler Dizisi: 3, Ankara, 1999. these problems and our pv market has to find solutions itself.
[11] KELEŞ, Ruşen, ERTAN, Birol; Çevre Hukukuna Giriş, İmge
Kitabevi, Ankara, 2002. This is the way we have to work to catch the gird parity on the
[12] KELEŞ, Ruşen, HAMAMCI, Can, Çevre Politikası, İmge consumer side in Turkey and to start grid connected pv systems.
Kitabevi Yayınları, 5.Baskı, Ankara, 2005.
[13] İklim Değişikliği ve Sürdürülebilir Kalkınma Ulusal This is the future to show Turkish potential and reality.
Değerlendirme Raporu, Türkiye Dünya Sürdürülebilir
Kalkınma Zirvesi Ulusal Hazırlıkları, Raportör Doç. Dr. Murat
Türkeş, Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı Yayınları, Ankara,
2002.
[14] MITCHELL, Bruce, Resource and Environmental Management,
Prentice Hall, Pearson Education, Second Edition, London
2002.
[15] Ortak Geleceğimiz Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu
Raporu, Türkiye Çevre Sorunları Vakfı Yayını, 3. Baskı,
Ankara, 1987.
[16] UĞURLU, Örgen, Türkiye’de Çevresel Güvenlik Bağlamında
Sürdürülebilir Enerji Politikaları, Doktora tezi, ANKARA
ÜNİVERSİTESİ, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2006
[17] Uluslararası İlişkiler Akademik dergisi, Cilt 6, Sayı 21, 2009.
[18] ROGER, A. Messenger, VENTRE, jerry, Photovoltaic
Systems, CRC Press, Washington, 2004
[19] Sürdürülebilir Kalkınma Türkiye Ulusal Raporu 2002, T.C.
Çevre Bakanlığı ve UNDP, Ankara, 2002.
[20] The German Energy Society, Photovoltaic Systems,
Earthscan, London, 2008.

66

KISA SÜRELİ RÜZGAR ENERJİSİ TAHMİNLERİ ve ÜLKEMİZ İÇİN ÖNEMİ
Dolunay GÜÇLÜER
ENERMET Enerji Meteoroloji Müşavirlik ve Mümessillik Ltd. Şti.
Özet
Rüzgar elektrik santrallarından (RES) kısa süreli rüzgar enerjisi
tahmini yapabilmek için istatistiki yöntemlerin denenerek ülkemize
özgü en uygun yöntemin bulunması veya ülkemiz koşullarına
uyan en iyi istatistiki modelin geliştirilmesi olacaktır. Daha sonra
da RES’lerin devreye alınabilmesi için enerji üretim planlaması
yapmaktır. Temel neden ise, ülkemizin de enerji piyasasını
liberalleştirme yönünde gitmesi yatmaktadır. Liberalleşen enerji
piyasalarında en önemli özellik olarak elektrik enerji üretim ve
elektrik enerjisi dağıtım planlamasının yapılması yatmaktadır. AB
Ülkelerinde elektrik dağıtımı yapan şirketler ülkelerindeki mevzuat
gereği enerjinin belli bir kısmını yenilenebilir enerji kaynaklarından
(YEK) karşılamak zorundadırlar. Günümüzde YEK kullanımı en
fazla rüzgar enerjisi yolu ile olmaktadır. Şirketler bu amaçla planlama
yaparken rüzgar elektrik santralarına ağırlık vererek YEK kullanım
portföyünü doldurabilmek için en azından 0-48 saate kadar olan
enerji planlamalarını yapabilmek istemektedirler. Konvansiyonel
enerji kaynakları ile çalışan elektrik santrallarında böyle bir sorun
bulunmaz iken; RES’lerde bu durum önemli bir sorun teşkil
etmektedir. Bu yüzden Avrupa’daki birçok şirket, rüzgar enerjisi
tahmin modelleri ile çalışmaktadır. RES’lerden üretimin tahmininin
diğer önemli yanı da; planlama yaparken RES’lere ağırlık vererek
konvansiyonel kaynakların mümkün mertebe az kullanılarak çevre
duyarlılığına önem verilmesidir. Kısa süreli tahmin modelinin
kullşanılmasının en önemli yanlarından birisi de; liberalleşen enerji
piyasası ile ortaya çıkan spot piyasa kavramıdır. Spot piyasalarda
enerji planlamasının yapılması ve anlık veya kısa süreler için
yapılan ikili anlaşmalar yolu ile ortaya çıkan piyasa yapısı, tahmin
konusunun önemini arttırmaktadır. Bu modeller üniversiteler ve
enstitüler tarafından geliştirilmiştir.
1. Giriş
Ülkemizde hızla büyüyen sanayi sektörüne paralel olarak
gelişen sosyo-ekonomik kalkınmanın beraberinde getirdiği hayat
standardının yükselmesi, elektrik enerjisine olan talebin giderek
artmasına neden olmaktadır. Bu talebin sürekli gelişen teknolojiye
bağlı olarak hızla artması, elektrik enerjisini sosyal hayatın
kaçınılmaz bir unsuru haline getirmiştir. Ayrıca, ülke geneline
yayılan enterkonnekte sistemin sağladığı güvenilirlik ve süreklilik
yanında, en küçük yerleşim birimine kadar uzanan dağıtım
şebekesinin tüketiciye sağladığı kullanım kolaylığı, elektrik enerjisi
tüketiminin toplam enerji tüketimi içindeki payının hızlı bir şekilde
artmasına neden olmuştur.
Ülkemizde 2001 yılı Mart ayına kadar enerji sektörü ile ilgili hedef
ve politikaların saptanması ve uygulanması, enerji üretim, iletim
ve dağıtım tesislerinin politikalara uygun şekilde kurulmaları ve
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
işletilmeleri için gerekli tedbirlerin alınması, enerji fiyatlandırma
esaslarının tespit edilmesi, enerji kaynak ve tesislerinin
işletilmesine ilişkin hakların verilmesi, bu konuda çeşitli nitelikte
sözleşmeler yapılması ve gerekli denetimlerin gerçekleştirilmesi
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın (ETKB) yetki ve
sorumluluğunda bulunmakta idi. Liberal enerji piyasasına geçiş
sürecinin gerçekleştirilmesi için kurulan Enerji Piyasası Düzenleme
Kurumu (EPDK), Bakanlığın yerini almıştır. 4628 sayılı kanunun
yürürlüğe girmesiyle; elektriğin yeterli, kaliteli, sürekli ve düşük
maliyetli ve çevreyle uyumlu bir şekilde tüketicilerin kullanımına
sunulması için rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre
faaliyet gösterebilecek, mali açıdan güçlü ve istikrarlı ve şeffaf bir
elektrik enerjisi piyasası oluşturulması ve bu piyasada bağımsız bir
düzenleme ve denetimin sağlanması amaçlanmıştır. Bu kanunun
yürürlüğe girmesine müteakip geçiş dönemi sonunda, Enerji
Piyasası Düzenleme Kurumu, Türkiye’de enerji sektörü ilgili hedef
ve politikaların saptanması, uygulanması, enerji üretim, iletim ve
dağıtım tesislerinin politikalarına uygun şekilde kurulmaları ve
işletimleri için gerekli tedbirlerin alınması, enerji fiyatlarının tespit
edilmesi, enerji kaynak ve tesislerinin işletilmesine ilişkin hakların
serbest rekabet ortamında yürütülmesini sağlayacaktır.
1970’li yıllardaki petrol krizini takiben enerji kaynaklarının
çeşitlendirilmesine başlanmıştır ve akla yenilenebilir enerji
kaynakları gelmişse de; ekonomik olmayışı sebebi ile büyük
bir gelişme kaydedememiştir. 1990’lı yılların başından itibaren
yenilenebilir enerji kaynakları ile ilgili bütün dünyada ciddi bir
hareketlenme başlamıştır. Özellikle Avrupa Birliği ülkeleri bu
konuda başı çekmektedirler. Avrupa Birliği ülkeleri, 2001\77\EC
nolu direktifine göre, 2010 yılında tükettikleri enerjinin ortalama %
22’sini yenilenebilir enerji kaynaklarından sağlayacaklarını taahhüt
etmişlerdir (Yönerge, 2001).
2. Kısa Süreli Rüzgar Enerjisi Tahmini
Genel olarak kısa süreli rüzgar enerjisi tahmin modeli denince,
0-48 saat aralığındaki süre anlaşılmaktadır (Giebel ve ark., 1999).
Bununla beraber, çok kısa süreli tahmin modeli olarak 0-10 saat
arası ve en fazla 0-72 saat arası rüzgar enerjisi tahmin modelleri
bulunmaktadır (Nielsen ve ark., 1999). Rüzgar enerjisi ile ilgili son
yıllarda en fazla araştırma yapılan konulardan birisi de, kısa süreli
enerji tahmini konularındaki modellerdir. Rüzgar enerjisi kurulu
gücü arttıkça, elektrik dağıtım şirketleri daha güvenilir ve önceden
tahmin edilebilen rüzgar elektrik santrallerine ihtiyaç duymaktadırlar
(Joensen, 2002). Elektrik piyasasının liberalleştirilmesi sürecinde
yeni bir piyasa yapısı ortaya çıkmaktadır. Spot piyasaya geçiş
süreci de başlayacaktır. Bunun anlamı da, elektrik santrallerinden
üretim planlaması yapılırken zaman diliminin çok küçülmesidir.
67
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Rüzgar elektrik santrallerinde genellikle 1 yıllık veya 1 aylık üretim

tahminleri yapılırken, yeni liberal piyasa yapısında artık 0-72 saat HIRLAM ÖLÇÜMLER
arası tahmin de gerekecektir. Diğer konvansiyonel kaynaklar ile
çalışan elektrik santrallerine bu durum sorun yaratmamaktayken;
Veri Kontrol
rüzgar elektrik santrallerinde bu ciddi bir sorundur. Örneğin Nord
Pool isimli Danimarka, Finlandiya ve İsveç’in kurmuş olduğu enerji
havuzunda 12-36 saat arasında rüzgar enerjisi tahminleri yapılarak
elektrik havuzuna verilmektedir (Nielsen ve ark., 2002).
MODEL
2.1. Kısa Süreli Rüzgar Enerji Tahmini ile İlgili Çalışmalar
Kısa süreli rüzgar enerjisi tahmini yapan modellerin geliştirilmesi
kolay değildir. Böyle bir model, atmosferik akış, lokal topoğrafya
Upscaling
ve atmosferik koşullar gibi birçok non-lineer ve non-stasyoner
parametreleri içerir. Kısa süreli tahmin modelleri ile ilgili olarak
özellikle Avrupa ülkelerinde birçok çalışma yapılmıştır. Dünya
literatürü incelendiğinde konu ile ilgili 6 sınıflandırma yapılabilir. Üretim
Bunlar; sayısal hava tahmini ve MOS, sayısal hava tahmini ve Tahmini
istatistiksel model ve MOS kombinasyonu, sayısal hava tahmini Şekil 2. Sayısal hava tahmini ve istatistik.
ve mezo ölçek model kombinasyonu, sinir ağları (neural network)
yöntemi ile yapılan çalışmalar ve istatistiksel çalışmalar ile 2.1.3. Sayısal Hava Tahmini ve İstatistiksel Model ve MOS
araştırma amaçlı kullanılan modeller olarak 6 sınıfta toplamak HIRLAM verileri de eklenerek 40 saate çıkarılabilmiştir ve bu
mümkündür. versiyon Elsam ve diğer Danimarka’lı Elektrik Şirketleri tarafından
kullanılmaktadır (Nielsen ve ark., 2002). Basit anlamda MOS
2.1.1. Sayısal Hava Tahmini ve MOS modeli (Joensen ve ark., 1999):
HIRLAM (High Resolution Limited Area Model) modelinde olduğu
ωt+k = akωt+k + ωt+k (2.1)
gibi, tahmini yapılmak istenen rüzgar, yüzeyde jeostrofik sürtünme
kanunu, hub yüksekliğine de logaritmik rüzgar profil kanununu formülde kullanılan
kullanarak çalışmaktadır ve atmosfer nötr olarak kabul edilmektedir ωt+k : beyaz gürültü
(Landberg ve Watson, 1994). WASP programı, engel, yüzey k : tahmini yapılan zaman
pürüzlülüğü gibi lokal etkileri dikkate almaktadır (Şekil 1).
olarak verilmiştir. Yapılan tahminin doğruluğu ise,

HIRLAM VAR ( wt + k ) − MSE k

ρ= (2.2)
VAR ( wt + k )

eşitliği ile test edilir. Eşitlikte kullanılan parametreler ise,

WASP
VAR : Gözlemlerin tahmini varyansı
MSEk : k saat sonraki hataların karesinin ortalaması

MOS
olarak verilmektedir. ρ=1 ise, tahmin mükemmeldir, ρ=0 ise tahmin
çok kötüdür.

PARK ve MOS 2.1.4. İstatistiksel Model

Üretim
Tahmini
Şekil 1. Sayısal hava tahmini ve MOS.
2.1.2. Sayısal Hava Tahmini ve İstatistiksel Model
WPPT (Wind Power Prediction Tool) Danimarka Teknik
Üniversitesi’nde Institute for Informatics Mathematical Modelling
(IMM) tarafından geliştirilen ve 0.5 - 30 saate kadar tahmin yapabilen
model istatistiksel yöntemleri kullanarak geniş bir alan üzerinde
bulunan rüzgar türbinlerinden üretim tahmini yapabilmektedir.
HIRLAM her 6 saatte bir tahmin yapabilmektedir.
Bu tip modeller, ısrarlılık, ortalama hareketli tahmin, otoregresif
model mimarisi (ARMA) ve fuzzy modellerini içermektedir.
P-inci mertebe Markov modelinde [AR(p) modeli] i-inci zamanın yi
değeri için şöyle bir ifade kabul edilir:
p
yi = ∑ φ j yi − j + ε i
j =1 (2.3)
= φ1 yi-1 + φ2 yi−2 + .... + φp yi−p + εi
Burada i-inci zamandaki değerin bundan önceki p zamanındaki
değerlerle doğrudan doğruya bağımlı olduğu görülmektedir. φi
modelin regresyon katsayıları, εi bağımsız değişkendir (Bayazıt,
1996). Milligan ve ark. (2004) yaptıkları tahmin çalışmada
Amerika’daki rüzgar santrallarından üretim tahmini yapmışlardır.

On-line olarak yapılan ölçümler ARX (Auto Regressive with Çalışmalarında ARMA modelini kullanmışlardır (Box ve Jenkins,
EXogenous input) istatistiksel yöntemine dayanmaktadır (Şekil 2). 1976). ARMA modelinin üç bileşeni vardır: otoregresif, entegre

68

terim (integrated) ve hareketli ortalama. Entegre terim önemli bir
açıklama getiremiyor ise, genelde ihmal edilir. Yapılan çalışmada
entegre terim ihmal edilir bulunmuştur. Bulunan ARMA modeli;
p q
X t = ∑ a j X t − j + ∑ bk et − k (2.4)
j =1 k =0
olarak ifade edilmiştir. Eşitlikte verilen t anında X zaman serisi, X’in
geçmiş gözlemlerinin lineer kombinasyonu ve e serisinin hareketli
ortalaması ve sabit varyans ile karakterize edilir. X’in zaman serisi
ARMA (p,q) prosesi olarak bilinir ve p, X otoregresif serinin derecesi
ve q hareketli ortalama hata terimidir.
Doğruluğu ise RMSE (root mean square error) ile test edilmektedir.
Düşük RMSE daha doğru tahmin demektir, yüksek değerler ise,
hata oranının arttığını göstermektedir.
2.1.5. Yapay Sinir Ağları
Hücre olarak adlandırılan ve yapay sinir ağlarını oluşturan işlem
birimleri kullanılarak tahmin yapılmaktadır (Kişi ve Partal, 2002).
Biyolojik sinir hücresinin girdi, işlem ve çıktı karakteristiğini
gerçekleşmek üzere oluşturulmuş bir yapay sinir hücresi Şekil 3 ile
verilmiştir. Bunlar: girişler (xi), ağırlıklar (ωi), toplam fonksiyonları
(Σ), aktivasyon fonksiyonu (f) ve çıkış değeri (y)’dir.
Şekil 3. Yapay sinir hücresi.
Bu hücrelerin paralel bağlanması ile katmanlar, katmanların da
seri bağlanması ile çok katmanlı yapay sinir ağları oluşur (Şekil
4). Genelde bir giriş katmanı, bir gizli katman ve bir de çıkış
katmanından oluşan ağlar kullanılmaktadır. Şekil 4 ile gösterilen
ağın matematiksel bağıntısı aşağıdaki gibi ifade edilir (Rumelhart,
1986):
y = f² [ε² f¹ (ω¹ x + b¹) + b²]
(2.5)
Yapay sinir ağları iki aşamalı olarak çalışmaktadır:
1. Öğrenme aşaması: Bu aşamada ağın giriş-çıkış ilişkisini
veren matematiksel bağıntıdaki ağırlık katsayıları (ω) ve eşik
katsayıları (b) ayarlanır. Ağırlık vektörü ω, ω(0) başlangıç
değerinden başlanarak ardışıl olarak değiştirilir. (k+1) adım için
ω ağırlık vektörü şu şekilde hesaplanır:
ω(k+1) = ω(k) + Δω(k) (2.6)
Δω, ağırlık değişimi, x giriş vektörü ile öğrenme işareti r’nin
çarpımı ile orantılıdır. Öğrenme işareti r, genel olarak ω, x ve
hedeflenen çıkış t’nin bir fonksiyonudur. Buna göre k. adım için
Δω (k) şu şekilde yazılabilir:
Δω(k) = α r [ω(k), x(k), tj(k) (2.7)
Burada α, öğrenme oranı olarak adlandırılan ve öğrenmenin
hızını belirleyen pozitif bir sayıdır.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
2. Test aşaması: Eğitim aşamasında bulunan ω ve b değerleri
kullanılarak elde edilen matematiksel model yardımı ile giriş
verilerine karşılık düşen çıkış değerleri bulunur.
Şekil 4. Çok katmanlı yapay sinir ağı.
2.2. Dünyada Konu İle İlgili Çalışmalar
Özellikle Avrupa’daki üniversite ve enstitülerde konu ile ilgili birçok
model çalışması yapılmaktadır. Amerika’da ise son yıllarda konu
güncel olmuştur. Bu konudaki çalışmalar genellikle Danimarka’da
yapılmıştır. Madsen (1995) ve Nielsen ve Madsen (1996) tarafından
2-aşamalı modeller geliştirilmiştir. Güç korelasyonunu hesaba
katarak çalışma yapmışlardır. Bu modeller de MOS sistemi gibi,
genellikle istatistiksel post-processing yönteminden yararlanmıştır.
Girit adası için Kariniotakis ve ark. (1997; 1999a) Girit adasındaki
rüzgar enerji santralleri için çalışmalar yapmışlardır.
Vihriala ve ark. (1999) Kalman filtresini kullanarak değişken hızlı
rüzgar türbinleri için güç tahmini yapmıştır.
Dambrosio ve Fortunato (1999), recursive least squares algorithm
uygulayarak bir adımlı kontrol yöntemi yoluyla tahmin yöntemi
üzerinde çalışmışlardır.
Dutton ve ark (1999) linear autoregressive model ve adaptive
fuzzy logic yöntemlerini kullanarak Girit ve Shetland adaları
için çalışmalarda bulunmuşlardır. 2 saatlik tahmin için ısrarlılık
modelinin iyi sonuçlar verdiğini fakat 8 saatlik tahminlerde % 20
hata payı olduğunu gözlemlemişlerdir.
Rüzgar enerjisi tahmininde yapay sinir ağları yöntemi de
kullanılmaktadır. Beyer ve ark (94), RMS (root mean square)
hata payının ısrarlılık modeli tahmin yöntemine göre 1 veya 10
dk. aralıklarla ölçülen ortalama rüzgar hızlarında % 10 civarında
olduğunu bulmuşlardır.
Tande ve Landberg (1993), sinir ağları yönteminin, ısrarlılık
modelinden çok küçük bir oranda doğruluk payına sahip olduğunu
göstermişlerdir.
Alexiadis ve ark (1998), hareketli ortalamalar (moving average)
yöntemini rüzgar hızlarının farkları üzerinde kullanmışlardır ve bu
yöntemin rüzgar şiddetinin sadece giriş verisi olarak kullanıldığı
zaman verimli olduğunu bulmuşlardır. Israrlılık modelinde %
13’lük bir iyileşme, aynı zaman serisinin sinir ağları yöntemine
uygulanması ile de tahminlerde sadece % 9.5’lik bir iyileşme
sağlayabilmişlerdir.
69
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Bechrakis ve Sparis (1998), sinir ağlarını kullanarak sadece hakim sınıfında da, bölge için hesaplanan tahmini enerji üretim değerleri,
yöndeki rüzgar hız tahminlerinde bulunmuşlardır. alt bölge tahminlerinin toplamından oluşmaktadır (Şekil 5).

Sfetsos (2001), ARIMA ve sinir ağları yöntemlerini kullanarak

İngiltere ve Yunanistan’da bulunan rüzgar enerjisi santralleri için
10 dakikalık veri yardımı ile 1 saatlik tahmin yapmıştır. Her iki
yöntemde de bulduğu sonuçlar, ısrarlılık modeline alternatif olacak
sonuçlar doğurmamıştır.

Oldenburg Üniversitesi tarafından geliştirilmiş olan Previento modeli

(Beyer ve ark., 1999; Focken ve ark., 2001) Alman Meteoroloji
Servisi tarafından tedarik edilen Deutschlandmodell ve Lokalmodell
(LM) verilerini NWP giriş verisi olarak kullanmışlardır. En önemli
parametre olarak atmosferin stabilite durumu olduğu görülmüştür.

LocalPred ve RegioPred modelleri de NWP’yi giriş verisi olarak alır

(Perez, 2002).

Jorgensen ve ark (2002a), yeni bir yöntem kullanarak güç üretim

modülünün NWP içinde entegrasyonuna dayalı HIRPOM isimli
modeli geliştirmişlerdir.

Jorgensen ve ark (2002b), NWP modeli ile rüzgar enerjisi tahmini

yaptıkları diğer bir çalışmada, 15 aylık periyottaki farklı tarihlerde
en kötü tahminin yapıldığı 25 günü seçerek, başarısızlığın nedenini
araştırmışlardır. Danimarka’daki Eltra Elektrik Şirketi’nden
aldıkları verilerin kullanıldığı çalışmalarında, bunun nedeninin
WPPT modelinden değil de; NWP’den kaynaklandığını ortaya Şekil 5. Alt bölge tahminleri ve bölgenin toplam enerji tahmini.

çıkarmışlardır. Danimarka Teknik Üniversitesi IMM Ensitüsündeki WPPT ve

Enomoto ve ark (2001) LOCALS modelini (Local Circulation
Assessment and Prediction System) kullanarak Japonya’da
bulunan Tappi santralinden 500 m gird aralıklı yöntemleri kullanarak
enerji üretim tahminleri yapmışlardır.
1990 yılında Landberg kısa süreli tahmin modelini geliştirmiştir.
Metodoloji olarak European Wind Atlas kullanmıştır (Landberg,
1994). Temel olarak NWP’den aldığı yön verilerini kullanarak proje
sahasındaki rüzgar enerji tahminini hesaplamaya çalışmıştır.
Landberg ve Watson (1994) ideal HIRLAM (High Resolution
Limited Area Model) model seviyesinin 270 olduğunu göstererek
en iyi sonuçları bulmuşlardır. Danimarka Meteoroloji Enstitüsü
1999 yılında HIRLAM modelinde değişiklik yapmıştır.
Joensen ve ark. (1999) 10 m’deki rüzgar tahmininin daha yüksek
seviyelerden daha kolay olduğunu göstermiştir.
WPPT (Wind Power Prediction Tool) Danimarka Teknik
Üniversitesi’nde Institute for Informatics Mathematical Modelling
(IMM) tarafından geliştirilmiştir. 0.5 saat ile 30 saate kadar
tahmin yapabilmektedir. HIRLAM verileri de eklenerek 40 saate
çıkarılabilmiştir ve bu versiyon Elsam ve diğer Danimarka’lı
Elektrik Şirketleri tarafından kullanılmaktadır (Nielsen ve ark.,
2002).
İlk model sınıfında rüzgar enerji santrallerinden olan üretim on-line
ölçümler ve NWP tahminleri giriş verisi olarak kullanılıp enerji üretim
tahmini yapılmaya çalışılmıştır. İkinci model sınıfında ise, off-line
ölçümler yoluyla tahminler yapılmaya çalışılmaktadır. Her iki model
Prediktor modelleri birleştirilerek Zephyr adını almıştır (Giebel
ve ark., 2002). Bu model Danimarka’nın batı bölgelerinde 2003
yılından bu yana kullanılmaktadır.
Girit Adası için CARE isimli ARMINES projesi kapsamına enerji
üretim tahmin modeli geliştirilmiştir (WE, 2002). Bu modelde 48-
72 saate kadar on-line SCADA ve NWP tahmini yardımı ile enerji
üretim tahminleri yapılabilmektedir.
İrlanda için HIRLAM tarafından verilen rüzgar ve güç eğrileri de
tahminlerde kullanılmıştır (Costello ve ark., 2002).
Almanya Kassel’de bulunan ISET Enstitüsü de konu ile ilgili çalışma-
lar yapmaktadır (Institüt für Solare Energieversorgungstechnik).
2000 yılından bu yana DWD modelini kullanarak kısa süreli rüzgar
enerjisi tahmini yapılmamaktadır (Durstewitz ve ark., 2001). Alman
Federal Monitoring Program (WWEP-Wissenschafltliches Mess
und Evaluierungs Program) çerçevesinde geliştirilen bu modelde,
Almanya’da bulunan rüzgar enerji santralları detaylı bir şekilde
gözlemlenmektedir. İlk müşterisi EOn olmuştur ve nowcasting
amacı için kullanmaktadır (Ernst ve ark., 2001).
Amerikan TrueWind firması, Ewind isimli bir rüzgar enerji tahmin
modeli geliştirmiştir (Bailey ve ark., 1999). Mezo ölçekteki NWP’yi
kullanarak sınır koşullarının da eklenip bölgesel hava modeli
kurulması prensibine göre çalışmaktadır. Ewind ve Prediktor
modelleri California’da kullanılmaktadır.
İngiliz Garrad Hassan firması da, İngiltere Meteoroloji Ofisinin
NWP verilerini kullanarak “multi-input linear regression techniques”
yöntemiyle model geliştirmişlerdir (Gow, 2002).

70
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

3Tier Environmental Forecast Group, Pacific Northwestern US için dayanarak Risoe Ulusal Laboratuvarı Meteoroloji Bölümü’nde kısa
istatistiksel yöntemleri kullanarak bir model geliştirmiştir (Westrick, süreli tahmin modelleri geliştirilmiştir (Landberg, 1999; Landberg
2002). ve Watson, 1994). Bu modeller, sayısal hava tahmini değerlerinin
giriş verisi olarak kulanımına dayanmaktadır.
Tammelin (2002) Finlandiya Meteoroloji Enstitüsü ile birlikte
çalışarak rüzgar enerjisi tahmini yöntemi geliştirmiştir. Finlandiya 2.3. Kısa Süreli Rüzgar Enerjisi Tahmininde Kullanılan
HIRLAM versiyonunu kullanarak küçük ölçekli modellerle birleştirip İstatistiksel Eşitlikler
tahmin modelini ortaya çıkarmışlardır. Şimdiye kadar bu modellerde ve diğer meteorolojik tahmin
modellerinde süreklilik modeli kullanılmıştır (Nielsen ve ark.,
Schwartz ve Milligan (2002) farklı ARMA (Auto Regressive Moving 1999):
Average) modellerini kullanarak Minnesota ve Iowa’da bulunan iki Pt+k = Pt + εt+k (2.8)
rüzgar enerji santrali için tahmin modeli geliştirmiştir.
Burada kullanılan;
Modeller geliştirilirken üniversiteler arası bazı ortak çalışmalar t : zaman endeksi,
da bulunmaktadır. Danimarka Teknik Üniversitesi Enformatik k : istenilen ilerdeki zaman
ve Matematik Modelleme Bölümü ile Risoe Ulusal Laboratuvarı P : rüzgar enerjisi
Meteoroloji Bölümü; Almanya’da bulunan Oldenburg Üniversitesi ε : kalan (residual)
Enerji Meteorolojisi Bölümü ve Fransa’da bulunan Ecole des Mines olarak verilmektedir. Tahmin, P̂ ise, aşağıdaki eşitlikle
de Paris Centre d’Energetique Bölümü konu ile ilgili ortak modeller bulunmaktadır:
geliştirmişlerdir.
P̂t + k = Pt (2.9)

Bazı araştırmacılar, rüzgar enerjisi tahmin modellerini NWP
(Numerical Weather Prediction) içeren veya içermeyen olarak
sınıflandırmanın da mümkün olduğunu belirmiştir (Giebel ve ark.,
2002). Bununla beraber, literatürde iki çeşit tahmin modeli olduğu
geniş bir kabul görmektedir (Giebel, 2000). Bunlar, istatistiksel
ve fiziksel modeller olarak ikiye ayrılır. Fiziksel modeller, fiziksel
değişkenleri dikkate alarak MOS (Model Output Statistics) verilerini
kullanır ve tahmin yaparlar. İstatistiksel modellerde NWP sonuçları
ve on-line olarak ölçülen rüzgar ve enerji verisi de dahil olmak
üzere recursive tekniklerin tatbiki ile tahmin yapılır.
İstatistiki modeller de (Joensen, 1997; Nielsen ve Madsen, 1996;
Madsen, 1996; Joensen ve ark., 1997) genellikle zaman serisi
Bu da zaten k adım sonraki beklenen değerin en son değere eşit
olduğunu söylemektedir. İstatistikte buna ısrarlılık veya naive
tahmin denir. Yani şu anki durum ne ise tahmin değeri de aynıdır
anlamına gelmektedir.
2.9 formülü basit bir ifade olmasına rağmen yüksek doğruluğa
sahiptir. Bunun nedeni de, atmosferin quasi-stationary olarak
düşünülmesidir. Atmosferin karakteristik ölçeği f-1 ie verilir (f: Coriolis
parametresidir, 10-4s-1 değerine sahiptir ve genellikle 3 saatlik bir
zaman dilimine eşittir). Tahminlerde gözlemlerin kıyaslanması için
ise, root mean square error (RMS) veya mean quare error (MSE)
genellikle kullanılır. Israrlılık tahmin yöntemi için MSE;
1 N −k

analizi, regresyon analizi ve sinir ağları yöntemleri kullanılmaktadır. MSE p =

N −k
∑( p
t =1
t +k − p̂t +k )2
İstatistiksel modellerde NWP sonuçları ve on-line olarak ölçülen (2.10)
N −k
1
rüzgar ve enerji verisi de dahil olmak üzere recursive tekniklerin =
N −k
∑ ( pt + k − pt )2
t =1
tatbiki ile tahmin yapılır. Bu konudaki en basit modellerden biri
ısrarlılık modelidir (persistence model). Bu modelde, tahmin en Yukarıdaki eşitlikte kullanılan N, gözlem sayısıdır ve RMS ise,
yakın değere göre hesaplanır. Yani (hemen tahmin) now cast
RMS = MSE p (2.11)
yöntemi uygulanır. Bununla ilgili olarak Bossanyi (1985) Kalman
filtresi kullanılarak son 6 değerden 7. değeri tahmin eden bir yöntem olarak elde edilir. Atmosferin quasi-stationary olması sebebi ile,
geliştirmiştir. Dutton ve ark. (1999) otoregresif model ve fuzzy zaman adımı k birkaç saatten küçük olduğu durumlarda yukarıdaki
logic yöntemlerini kullanarak Girit ve Shetland adaları için tahmin eşitlikler kullanılır, k değeri büyüdükçe k >> f-1, örneğin 36 saat,
yöntemleri geliştirmişlerdir. Yöntemleri 2 saatlik tahmine dayalı atmosfer artık sabit değildir ve pt+k ile pt arasındaki korelasyon sıfıra
olarak çalışmaktadır. Enformatik ve Matematik Modelleme Bölümü yakındır. Dolayısı ile, şu anki akıştan ile gelecekteki akış arasında
tarafından (Madsen, 1996) geliştirilen bir diğer model de, 6-12 herhangi bir korelasyon kurulamaz ve (2.9) ile verilen eşitlik artık
saat arası tahminler için kullanılmıştır. Lokal ölçümlere dayanan geçerliliğini yitirir.
bir diğer tahmin modelinde de sinir ağları yöntemi kullanılarak 10
dakika aralıklarla elde edilen veriden yola çıkılarak tahmin modeli Recursive en küçük kareler tahmin yönteminde ekspoansiyel
geliştirilmiştir (Beyer ve ark., 1994). Tahmin modelleri ile ilgili ilginç unutma (exponential forgetting) denir (Ljung, 1987). Bu model
bir çalışma da Bechkrakis ve Sparis (1998) yılında yapılmıştır. lineerdir ve,
Çalışmalarında rüzgar hızı ile ilgili bir tahmin değil de, rüzgarın
yt = Φ tTθ + et (2.12)
esme yönünü tahmin etmeye çalışmışlardır.
eşitliği ile verilir. Burada verilen;
Fiziksel modeller (Landberg, 1994 ve 1999; Landberg ve Watson,
1994; Landberg ve Joensen, 1998) de ise, lokal ölçümler ile sayısal θ : parametre değeri,
hava tahmini verileri girilir. Bu modeller, fiziksel değişkenleri dikkate Φt : regressör vektörü,
alarak MOS (Model Output Statistics) verilerini kullanır ve tahmin et : belirli bağımsız dağılımlı gürültü ardılı (independent identically
yaparlar. Avrupa Rüzgar Atlası’na (Troen ve Petersen, 1989) distributed noise sequence)

71
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

En küçük kareler yöntemi aşağıdaki formülle verilir:  Pseudo tahmin hataları, tahminlerin güncellenmesi için
1 N
kullanılabilir. t zaman sonra pseudo tahmin hataları
V( θ ) = ∑ ( yt − ŷt t −1( θ ))2
N t =1 ~
(2.13) y t pseudo
t −k
= y t − ϕ 1T,t θˆ t −1 (2.20)
1 N
= ∑( ~ y ( θ ))2 olarak verilir. Her 2 halde de, k-adım sonraki tahmin,
N t =1 t t −1
eşitlikte kullanılan; ŷ t + k t = ϕ kT,t + kˆθ t (2.21)

N : Gözlem sayısı, 2.4. Rüzgar Enerjisi Tahmininde Kullanılan Modellerin

yt : t.nci zamandaki gözlem, Formülasyonu
~y ( θ ) : (t-1) zamanından sonra gelen t zaman tahmini. Rüzgar enerji santralarından üretim tahmini için kullanılan modeller
t t −1
arasında Madsen ve ark (1996), yaptığı çalışmalar literatürde
Recursive en küçük kareler yöntemi ile eksponansiyel unutma önemli bir yer tutar. ARX modeli kullanılarak aşağıdaki eşitlik
(2.13) ile beraber geliştirilmiştir:
t
1
V (θ t ) =
N
∑λ
s =1
t −s
( y s − ŷ( θ t )) 2 Pt + k = a 1 Pt + b1 ϖ t + b2ϖ t + mt + k + et + k
(2.14) (2.22)
1 t ⎡ 2πt ⎤ ⎡ 2πt ⎤
=
N
∑λ
s =1
t −s
( ~y s ( θ t )) 2 mt = m +c 1 sin ⎢
⎣ 48 ⎦
⎥ + c 2 cos ⎢ 48 ⎥
⎣ ⎦

ile verilir. Yukarıdaki formülde, yukarıdaki eşitliklerde kullanılan;

λ: unutma faktörü (forgetting factor) olarak kullanılır ve 0 < λ ≤ 1
arasında değişir. Forgetting faktörünün belirlenmesi çalışılan
tahminin duyarlılığına göre değişir. Tipik olarak 0.95 ≤ λ ≤ 0.999
arasında değişir (Nielsen ve Madsen, 1997). Efektif gözlemlerin
sayısı,
1 değişime bağlı fonksiyon
N eff =
1− λ
olarak verilmektedir. λ=1 ve t=N için (2.6) eşitliği ile verilen en
küçük kareler elde edilir.
Pt : t zamanında ölçülen güç üretimi,
ωt : t zamanında ölçülen rüzgar hızı,
et+k : belirli bağımsız dağılımlı gürültü ardılı (independent
identically distributed noise sequence)
mt : 2.15 eşitliği ile verilen güç üretimi seviye ve günlük
(2.15)
göstermektedir. 2.15 eşitliği, WPPT (Wind Power Prediction Tool)
modelindeki en son gözlem değerine eşit olduğu hatırlanırsa,

p̂ t + k k = p̂ t (2.23)
2.3.1. 1. Adım Sonraki Tahmin
Adaptive recursive en küçük kareler yöntemi aşağıdaki formülle 2.16 eşitliği, daha önce de belirtilen ısrarlılık eşitliğidir, yani şu anda
verilmektedir: gözlenen ne ise, gelecekteki değer de değişmeyecektir.

1. (t-1) anındaki θ tahminini kullanarak 1-adım sonraki tahmin 2.4.1. Polinomal Açılım Modeli
hatasının bulunması: 2.22 eşitliğinde verilen modele polinomal açılım (polynomial
~y = y t − ϕ 1T,tˆθ t −1 (2.16) extension) uygulanırsa,
t t −1

2. Parametre tahmini için kovaryans matrisinin güncellenmesi: p t + k = a 1 p t + b1 ϖ t + b2ϖ t + b3 ϖ tHIR

+k k
+ b4ϖ tHIR
+k k
+ mt + k + et + k
⎡ 2πt ⎤ ⎡ 2πt ⎤ (2.24)
P ϕ ϕT P mt = m + c1 sin ⎢
Pt =
1
( Pt −1 t −1 1T,t 1,t t −1 ) (2.17) ⎥ + c 2 cos ⎢ 48 ⎥
λ ⎣ 48 ⎦ ⎣ ⎦
λ + ϕ 1,t Pt −1ϕ 1,t
P(t) matrisi, yukarıdaki eşitlikte kullanılan ϖ tHIR
+k k
; t zamanından k zaman sonraki
t+k zamanki rüzgar hız tahminidir.
3. Parametre tahmininin de güncellenmesiyle
2.4.2. Güç Eğrisi Açılımı Modeli
ˆθ = ˆθ + P ϕ ~y (2.18)
t t −1 t 1 ,t t t −1 Yukarıda rüzgar hızı ile üretim arasındaki polinomal ilişkiden
yararlanılarak bir model verilmişti. Diğer bir yaklaşım da, 2.22 eşitliğine
formülleri elde edilir. İlk değer rastgele seçilebilir ve genellikle
meteorolojik tahminlerinde dahil edilmesidir (Joensen ve ark., 1997).
sıfır alınır. t zamandan 1 adım sonraki yt+1 zamandaki tahmin
de,
G( ϖ t ,φ t ) = exp[− b exp[− k ( φ t )ϖ w ]]
ŷ t + k k = ϕ kT,t + kˆθ k N tric (2.25)
(2.19) k ( φ t ) = k 0 + ∑ [ k i 1 sin[iφ t ]+ k i 2 cos[iφ t ] ]
i =1
olarak ifade edilmektedir.
Burada Gompertz parametrizasyonu (rüzgar yönüne bağlı olarak)
2.3.2. k-Adım Sonraki Tahmin güç eğrisi modeli kullanılmıştır.
Eğer tahminler sonraki adımlar için olacaksa, iki alternatif yol
bulunmaktadır: Gözlenmiş rüzgar hız ve yön verileri 2.25 eşiliğinde yerine
 θˆ t − k tahminleri ve ϕ k ,t regressörleri, θˆ t −1 ve ϕt,1 yerine kullanılabilir. konulursa,

72
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

p t + k = a 1 p t + b1 ϖ t + b2ϖ t + b3 G( ϖ tHIR
+k k
,φ tHIR
+k k
) + mt + k + et + k Sayısal hava tahmini

⎡ 2πt ⎤ ⎡ 2πt ⎤ (2.26)

mt = m + c1 sin ⎢ Orografi
⎥ + c 2 cos ⎢ 48 ⎥
⎣ 48 ⎦ ⎣ ⎦
Pürüzlülük Hub yüksekliği
yukarıdaki eşitlikte verilen φ tHIR
+ k k ; t zamanından k zaman sonraki t+k rüzgar hızı
zamanki tahmindir.
Stabilite
2.4.3. Dinamik Tahmin Modeli
Rüzgar enerji santrallerinden enerji üretim tahmininde kullanılan
dinamik model aşağıdaki gibi verilmektedir:
Mikrokonuşlandırma
3 ⎡
2iπht24+ k 2iπht24+ k ⎤ Santral gücü
p t + k t = a 1 p t + a 2 p t −1 +bp̂ tpc+ k k + ∑ ⎢c ic cos + c is sin ⎥ + m + et + k
i =1 ⎣ 24 24 ⎦
(2.27) Türbin güç eğrisi
Yukarıdaki eşitlikte kullanılan,
Şekil 6. Peviento modeli.

pt : gözlemlenen güç üretimini, 3.2. Zephyr/Prediktor

k : tahmin aralığı (1-39 saat arasında), Zephyr/Prediktor modeli, Danimarka’da bulunan Risoe Ulusal
p̂ tpc+ k k : güç eğrisi tahmini, Laboratuvarı Meteoroloji Bölümü tarafından WASP ailesi içerisinde
ht24+ k : gün içindeki zamanı, geliştirilmiştir (Giebel ve ark, 1999). Genellikle kısa süreli 0-48 saat
arasındaki tahmin aralığını kapsar. Bu model, interneti de aktif
2.27 ile verilen dinamik tahmin modelinde, günlük tahmin ile bir şekilde kullanarak tahminlerini yapmaktadır. Şekil 7, Zephyr/
gözlemlerin arasındaki sapmalar, Fourier expansion yöntemi ile Prediktor modelinin çalışma prensibini basitleştirilmiş olarak
hesaplanmaktadır. Çok adımlı bir modeldir ve non-linearity ile vermektedir. Önceleri Prediktor modeli geliştirilmiş, Zephyr modeli
modellenmemiş etkileri de göz önüne alır. Modeldeki terimlerin daha sonra geliştirilerek Prediktor ile birleştirilmiştir.
sayısı, tahmin zamanına göre değişir.
Meteoroloji Enstitüsü
2.4.4. Upscaling Tahmin Modeli
Herhangi bir bölgedeki dinamik upscaling tahmin modeli: Sayısal hava
tahmin modeli
p̂ reg t + k t = f ( ϖ t−+ark k ,θ t +ark k , k ) p̂ tloc
+k k (2.28)

Yukarıdaki eşitlikte kullanılan,

nternet
p̂ reg t + k t : bölgedeki local (dinamik) güç tahmini,
ϖ t−+ark k : tahmini bölgesel rüzgar şiddeti,
θ t +ark k : tahmini bölgesel rüzgar yönü, Rüzgar
MODEL ölçümleri
olarak verilmektedir. NWP (Numerical Weather Prediction) ve
parametrelerinin karakteristik özellikleri tahmin aralığına göre değişir.

Elektrik
Yukarıda özellikle Avrupa’da rüzgar enerji santrallerinden üretim
tahmin amaçlı kullanılan bazı tahmin modelleri verilmiştir. dağıtım HTML sayfaları
şirketi
3. Kısa Süreli Rüzgar Enerjisi Tahmin Modelleri
Şekil 7. Zephyr/Prediktor modelinin basitleştirilmiş çalışma modeli.
Kısa süreli tahmin modeller ile ilgili olarak özellikle Avrupa ülkelerinde
çalışmalar yapıldığı daha önce de belirtilmişti. Geliştirilen modellerin 3.3. Anemos
çoğu aktif olarak kullanımdadır. İzleyen sayfalarda özellikle Avrupa Aneomos projesi, büyük güçlü kara ve deniz (onshore ve
ülkelerinde kullanılan modeller ile ilgili olarak kısa bilgi verilmiştir. offshore) rüzgar elektrik santrallarından yapılan üretimin tahmini
için geliştirilen ve aşağıdaki Şekil 8 ile verilen birçok farklı ülkeye
3.1. Previento mensup üniversite, enstitü, kamu kuruluşu ve özel şirket gibi
Previento modeli Oldenburg Üniversitesi tarafından geliştirilen bir kuruluşların bir araya gelerek oluşturdukları bir konsorsiyumdur
modeldir (Focken ve ark., 2002). Rüzgar türbini yüksekliğindeki rüzgar (Giebel ve ark., 2003).
hızını dikkate alan bir modeldir. Aşağıda verilen Şekil 6, Previento
modelinin çalışma şeklini ve giriş verilerini göstermektedir. 3.4. AWPPS Modeli
Fransa’da geliştirilen bu modeli 0-72 saat arasında tahmin
Şekil 6’dan da görüldüğü gibi, Previento modeli, sayısal hava yapabilmektedir. Fuzzy sinir ağları yöntemini kullanarak tahmin
tahmin verilerine ek olarak, orografi, pürüzlülük ve stabilite verilerini yapmaktadır (Şekil 9). Özellikle 6-10 saat arası gibi çok kısa
alıp çalıştırılarak kısa süreli rüzgar elektrik santralinden elektrik süreli tahminler için kullanılmaktadır (Kariniotakis ve ark.,
enerji üretim tahmini yapmaktadır. 1996).

73
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

[2] BAILEY, B, Brower, M.C., ve Zack, J., 1999. Short-term wind

power forecasting. Proceedings of the European Wind Energy
Conference, 1-5 March, Nice, France.
[3] BAYAZIT, M, 1996. İnşaat mühendisliğinde olasılık yöntemleri.
İTÜ Yayınları.
[4] BECHRAKIS, H.G., ve Sparis, P. D., 1998. Wind speed
prediction using artificial neural networks. Wind Engineering
22, 287-295.
[5] BEYER H.G., Degner, T., Hausmann, J., Hoffmann, M. ve Rujan,
P. 1994. Short term prediction of wind speed and power output of
a wind turbine with neural networks, Proceedings of the EWEC
94 in Thessaloniki. pp 349-352. Thessaloniki, Greece.
[6] BEYER H.G., Heinemann, D., Mellinghoff, H., Mönnich, K.
ve Waldl, H. P. 1999. Forecast of regional power output of
wind turbines, Proceedings of the European Wind Energy
Conference, Nice, France.
[7] BOSSANYI, E.A., 1985. Short-term wind power prediction
Şekil 8. Anemos projesine müdahil olan ülkeler ve kuruluşlar.
using Kalman Filters. Wind Engineering, 9, 1-8.
[8] BOX, G.E.P. ve Jenkins, G.M., 1976. Time series analysis:
Forecasting and control. Holden-Day, San Francisco.
[9] BRAND, A.J. ve Kok, K., 2002. Wind power by a quarter of the
hour. Proceedings of the First IEA Joint Action Symposium on
Wind Forecasting Techniques, December, Norrköping, Sweden.
[10] COSTELLO, R., McCoy, D., O’Donnell, P., Dutton, A.G. ve
Kariniotakis, G.N, 2002. Potential benefits of wind forecasting
and the application more-care in Ireland. Paper presented on
Şekil 9. AWPPS modelinin genel akış şeması. the 3rd MED POWER Conference. November 4-6, Athens,
Greece.
Aşağıda verilen Tablo 1, Avrupa ülkelerinde kullanılan tahmin [11] DAMBROSIO, L. ve Fortunato, D., 1999. One-step-ahead
modelleri ile ilgili bilgi vermektedir (Giebel ve ark., 2003). control of wind-driven, synchronous generator system. Energy
24, pp. 9-20.
Tablo 1. Kısa Süreli Rüzgar Enerji Tahmin Modelleri
[12] DURSTEWITZ, M., Ensslin, C., Hahn, B., ve Hoppe,
(Giebel ve Ark., 2003).
M.K., 2001. Annual evaluation of scientific measurement
Tahmin Geliştirildiği Kullanıldığı and evaluation programme (WMEP), Institüt für Solare
Yöntem Tarih
Modeli Yer Ülkeler
Energieversorgungstechnik, Kassel, Germany.
Danimarka, [13] DUTTON, A.G., Kariniotakis, G., Halliday, J.A. ve Nogaret,
Risoe Ulusal
İspanya,
Prediktor Laboratuvarı Fiziksel 1993 E. 1999. Load and wind power forecasting methods for the
İrlanda ve
(Danimarka)
Almanya optimal management of isolated power systems with high
Copenhagen winds penetration. Wind Engineering 23 (2) pp. 69-87.
WPPT Universitesi İstatistiksel Danimarka 1994 [14] ENOMOTO, S., Inomata, N., Yamada, T., Chiba, H., Tanikawa,
(IMM) R., Oota, T., ve Fukuda, H., 2001. Prediction of power
Zephyr/ Risoe ve IMM Fiziksel ve output from wind farm using local meteorological analysis.
Danimarka 2003
Prediktor (Danimarka) İstatistiksel Proceedings of the European Wind Energy Conference, 2-6
Ecole des June, Copenhagen, Denmark.
İstatistiksel
AWPPS Mines de İrlanda, Girit 1998
ve fuzzy [15] ERNST, B., Rohrig, K, Regber, H., ve Schorn, P., 2001.
Paris (Fransa)
Managing 3000 MW wind power in transmission system
RAL RAL İstatistiksel İrlanda 1993
operation center. Proceedings of the European Wind Energy
Oldenburg Conference, 2-6 June, Copenhagen, Denmark.
Previento Üniversitesi Fiziksel Almanya -
(Almanya)
[16] ETSU, 2000. Maximising the Commercial Value of Wind
Forecasting. Report W/11/00555/REP.
Carlos III
Üniversitesi [17] FOCKEN, U., Lange, M., Waldl, H.P., 2001. Previento: A
SIPREOLICO Fiziksel İspanya 2002
Madrid wind power prediction system with an innovative upscaling
(İspanya) algorithm. Proceedings of the European Wind Energy
LocalPred CENER Fiziksel İspanya 2001 Conference, 2-6 June, Copenhagen, Denmark.
AWPT ISET İstatistiksel Almanya - [18] FOCKEN, U., Lange, M. ve Heinemann D., 2002. Regional
Wind Power Prediction with Risk Control, Oldenburg
Kaynaklar University, Germany.
[1] ALEXIADIS, M.C., Dokopoulos, P.S., Sahsamanoglou, H.S. ve [19] GIEBEL, G., 2000. On the benefits of distributed generation
Manousaridis, I.M., 1998. Short term forecasting of wind speed of wind energy in Europe. Doktora Tezi, Carl von Ossietzky
and related electrical power. Solar Energy 63, pp. 61-68. University, Oldenburg, Germany.

74

[20] GIEBEL, G., Landberg, L., Nielsen T. S. ve Madsen H., 1999.
The Zephyr Project-The Next Generation Prediction System.
Global Wind Power Conference, 2-5 April, Paris, France.
[21] GIEBEL, G., Landberg, L., Nielsen, T.S., ve Madsen, H.,
2002. The Zephyr project-Next generation prediction system.
Poster on the Global Wind Power Conference and Exhibition,
2-5 April, Paris, France.
[22] GIEBEL, G., Landberg, L., Kariniotakis, G. and Brownsword,
R. 2003. State-of-the-Art on Methods and Software Tools for
Short-Term Prediction of Wind Energy Production. Proc. Of
the European Wind Energy Association Conference, EWEC
2003, Madrid, Spain 16-19 July.
[23] GLAHN, H.R., ve Lowry D.A., 1972. The use of Model Output
Statistics (MOS) in objective weather forecasting. J. Appl.
Meteor., 11, 1203-1211.
[24] GOW, G., 2002. Short term wind forecasting in the UK.
Proceedings of the First IEA Joint Action Symposium on Wind
Forecasting Techniques, December, Norrköping, Sweden.
[25] JOENSEN, A., 1997. Models and methods for predicting wind
power (in Danish). Department of Mathematical Modelling.
Technical University of Denmark.
[26] JOENSEN, A., Nielsen, T.S. ve Madsen, H., 1997. Statistical
methods for predicting wind power. European Wind Energy
Conference, p. 784-788. Dublin, Ireland.
[27] JOENSEN, A., Giebel, G., Landberg, L., Madsen, H., ve
Nielsen, H.A., 1999. Model output statistics applied to wind
power prediction. Proceedings of the European Wind Energy
Conference, 1-5 March, Nice, France.
[28] JOENSEN, A., 2002. Short-term wind power prediction.
Doktora Tezi, Department of Mathematical Modelling,
Technical University of Denmark.
[29] JORGENSEN, J., Moehrlen, C., Gallaghoir, B.O., Sattler,
K. ve McKeogh, E. 2002a. HIRPOM: Description of an
operational numerical wind power prediction model for large
scale integration of on-and offshorewind power in Denmark.
Poster on the Global Wind Power Conference and Exhibition,
2-5 April, Paris, France.
[30] JORGENSEN, J., Moehrlen, C., ve McKeogh, E. 2002b. A new
generation operational on-and offshore numerical prediction
system. Wind Wind Energy Conference, June, Berlin, Germany.
[31] KARINIOTAKIS, G., Stavrakakis, G.S., Nogaret, E.F., 1996.
Wind power forecasting using advanced neural network models.
IEEE Transaction on Energy Conversion, Vol. 11, No. 4.
[32] KARINIOTAKIS, G., Nogaret, E. ve Stavrakis, G. 1997.
Advanced short-term forecasting of wind power production.
Proceedings of the European Wind Energy Conference,
October, Dublin, Ireland.
[33] KARINIOTAKIS, G ., Nogaret, E. ve Dutton, A.G. Halliday, J.A.
ve Androutsos, A., 1999a. Evaluation of advanced wind power
and load forecasting methods for the optimal management of
isolated power systems. Proceedings of the European Wind
Energy Conference, 1-5 March, Nice, France.
[34] KEMFERT, C., Barbu, D., ve Kalashnikov, V., 2003. Economic
effects of the liberalization of the European electricity market
–simulation results of a game theoretic modelling concept,
Reseach Group Scientific Pool of Environmental Economic
Disciplines, University of Oldenburg, Almanya.
[35] KIŞI, Ö., ve Partal, T., 2002. Yapay sinir ağları ve otoregresif
modellerle rüzgar hızı tahmini, Ulusal Temiz Enerji
Sempozyumu, İstanbul.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
[36] LANDBERG, L., 1994. Short term prediction of local wind
conditions, PhD Thesis, Riso-R-702 (EN), Riso National
Laboratory, Denmark.
[37] LANDBERG, L., 1994. Short-term prediction of local wid
conditions, Technical Report Risoe-R-702 (EN), Department
of Wind Power Meteorology, Risoe National Laboratory,
Roskilde, Denmark.
[38] LANDBERG, L. ve Watson, S. 1994. Short-term prediction of local
wind conditions, Boundary Layer Meteorology, 70, 171-195.
[39] LANDBERG, L. ve Joensen, A.K., 1998. A model to predict
the power output from wind farms- an update, In proccedings
from BEWEA 20, British Wind Energy Conference, pages
127-132, Cardiff, UK.
[40] LANDBERG, L., 1999. Short-term prediction of power
production from wind farms, Journal of Wind Engineering and
Industrial Aerodynamics, 80, 207-220.
[41] LJUNG, L., 1987. System Identification, Theory for the user,
Prentice-Hall, Ebglewood Cliffs, NJ, US.
[42] MADSEN, H., 1995. Wind power prediction tool in control
dispatch centers. ELSAM, Skaerbaek, Denmark.
[43] MADSEN, H., Sejling, K., Nielsen, H.A. ve Nielsen, T.S., 1996.
Models and methods for predicting wind power, ELSAM,
Frederica, Denmark.
[44] MADSEN, H., 1996. Models and methods for predicting wind
power, Technical Report, Department of Mathematical Modelling,
Technical University of Denmark, Lyngby, Denmark.
[45] MARKARD, J., Truffer, B., Rothenberger, D. ve Imboden,
D., 2001. Market liberalization: Changes in the selection
environment of the electricity sector and its consequences on
product innovation, Swiss Federal Institute for Environmental
Science and Technology, İsviçre.
[46] MILLIGAN, M., Schwartz, M.N., ve Wan, Y., 2004. Statistical
wind power forecasting for U.S. Wind Farms, 17th Conference
on Probability and Statistics in the Atmospheric Sciences/2004,
American Meteorological Society Annual Meeting, Seattle,
Washington, U.S.A.
[47] MOEHRLEN, C., 2000. On the Benefits of and Approaches to
Wind Energy Forecasting. University College Cork, Ireland.
[48] NEWBERRY, B., 2002. Problems of liberalizing the energy
utilities, European Economic Review, Vol 4.
[49] NIELSEN, T.S. ve Madsen, H., 1996. Using meteorological
forecasts in on-line predictions of wind power, Technical
report. Department of Mathematical Modelling, Technical
University of Denmark.
[50] NIELSEN, T.S. ve Madsen, H., 1996. Using meteorological
forecasts in on-line predictions of wind power. ELSAM,
Skaerbaek, Denmark.
[51] NIELSEN T.S., Madsen, H., 1997. Statistical methods for
predicting wind power, Proceedings of the European Wind
Energy Conference, Irish Wind Energy Association, Dublin,
Ireland.
[52] NIELSEN T.S., Joensen, A.K., Madsen, H., Landberg, L., ve
Giebel G. 1999. A new reference for wind power forecasting.
Wind Energy, Vol 1, pages29-34.
[53] NIELSEN T.S., Landberg, L. ve Giebel G. 2002. Prediction of
Regional Wind Power. Global Wind Power Conference, 2-5
April, Paris, France.
[54] PEREZ, M., 2002. Wind Forecasting Activities. Proceedings
of the First IEA Joint Action Symposium on Wind Forecasting
Techniques, December, Norrköping, Sweden.
75
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

[55] RUMELHART D.E., Hinton, G.E., ve Williams, R.J. 1986. on planning, while using less conventional resources as possible
Learning internal representation by error propagation. Parallel to give priority to environmental awareness. The most important
distributed processing, Vol. 1: Foundations, MIT Press, aspect of the use of short-term forecasting models, one of the
Cambridge, Mass. liberal energy market and become the spot market is the concept
[56] SCHWARTZ, M. ve Milligan, M., 2002. Statistical wind emerged. Energy planning in the spot market or soon to be made,
forecasting at the US National Renewable Energy Laboratory. and instantaneous means of bilateral agreements with emerging
Proceedings of the First IEA Joint Action Symposium on Wind market structure, increasing the importance of Forecasting. These
Forecasting Techniques, December, Norrköping, Sweden. models were developed by universities and institutes.
[57] SFETSOS, A., 2001. A novel approcah for the forecasting of
mean hourly wind speed time series. Reneweable Energy, 27,
pp. 163-174.
[58] TAMMELİN, B., 2002. Wind power forecasting. Proceedings
of the First IEA Joint Action Symposium on Wind Forecasting
Techniques, December, Norrköping, Sweden.
[59] TANDE, J.O. ve Landberg, L, 1993. A 10 sec. forecast
of wind turbine output with nueral networks. Proceedings
of the European Wind Energy Conference, 8-12 March,
Travemünde.
[60] TROEN, I. and Petersen, L.E., 1989. European Wind Atlas,
Commission of the European Communities, Riso National
Laboratory, Denmark.s
[61] VIHRIALA, H., Ridanpaa, P., Perala, R. ve Söderlung, L. 1999.
Control of a variable speed wind turbine with feedforward of
aerodynamic torque. Proceedings of the European Wind
Energy Conference, 1-5 March, Nice, France.
[62] WATSON, S.J., Giebel, G. ve Joensen, A.K. 1999. The
economic value of accurate wind power forecasting to utilities,
British Wind Energy Conference, pages 1177-1180, Nice,
France.
[63] WE, 2002. CARE Special Issue, Wind Engineering,23 (2).
[64] WESTRICK, K., 2002. Wind energy forecasting in the Pacific
Nortwestern US. Proceedings of the First IEA Joint Action
Symposium on Wind Forecasting Techniques, December,
Norrköping, Sweden.
[65] Yönerge, 2001. European Parliament and of the Council
Directive 2001\77\EC `On the Promotion of Electricity Produced
from Renewable Energy Sources in the Internal Electricity
Market`, Official Journal of the European Communities, s. 33-
40. Brussels, Belgium.

Summary
Wind electric power plants (RES) short-term statistical methods
to estimate wind power by trying to find the most appropriate
method for our country or country-specific conditions that meet our
development will be the best statistical model. Then put into the
RES is to make planning for energy production. Main reason is
that our country energy market liberalization lies in the direction to
go. Becoming the most important features of liberal energy market
and the electric energy production of electric energy distribution
planning, no lies. Electricity distribution companies in EU countries
which have legislation in the country a certain portion of energy
from renewable energy sources (RESS) are required to meet.
RESS today through the use of wind energy is highest. While these
companies plan aims at emphasizing the RESS using wind power
plant to fill a portfolio with at least 0-48 hours of energy are planning
to do. Conventional energy sources will not have that problem
with the electrical power plants, while the RESS is an important
problem of this case. This is why many companies in Europe, is
working with wind energy forecasting models. The other important
aspect of production is estimated that the RES, the RES emphasis

76

CHALLENGES AND OPPORTUNITIES FOR WIND PLANT INTERCONNECTIONS
WORLDWIDE
Narend REDDY Donna OIKARINEN
American Superconductor American Superconductor
Corporation (AMSC) Corporation (AMSC)
Abstract
Grid codes world-wide have evolved to address technical and
regulatory issues encountered with the increased penetration of
wind generation. This paper discusses the various grid codes that
have been developed throughout the world, how they have evolved
to address their changing local requirements, and the current grid
interconnection rules applicable in Turkey. This paper will also
discuss the development of various technologies including the
advancements in wind generators, dynamic reactive compensation
systems and innovative approaches utilized worldwide to allow utility
scale wind generation plants meet strict local grid interconnection
requirements in a cost effective manner. This paper will also show
an example of how similar rules have been met in other places
around the world using American Superconductor Corporation’s
(AMSC™) dynamic reactive compensation device, D-VAR®
STATCOM.
Keywords: Grid Interconnection, Power Factor, Low Voltage Ride
Through, STATCOM.
Introduction
Wind generation has been seen as the best choice for development
in many countries as a result of the global push for more renewable
generation. As the penetration of wind generation in a utility grid
increases, a standardized grid interconnection requirement also
becomes necessary. Grid interconnection requirements have
been developed not only to create a fair, uniform and transparent
integration process, but they also inherently address wider system
issues such as reliability, availability and quality of power supply to
the customers.
Integration Challenges
The challenges to integrating this form of generation into an electric
grid have been enormous, however not insurmountable. One of the
biggest challenges is the variability of the energy source and the
speed with which this change can occur. Lack of sufficient energy
storage capability in existing power systems requires a constant
balancing between generation and electric usage. The spinning
inertia of conventional power plants (e.g. synchronous generators)
serves to reduce the effect of the differences between customer
demand and generation. In comparison, wind turbine generators
do not have this type of “inertial function”. With more advanced and
accurate meteorological forecasting approaches, available wind
generation can be merged in the system with a greater degree
of predictability [1]. However, it still cannot be dispatched as a
synchronous generator is dispatched, and depending on the size
of the wind generation aggregated on the system, can still require
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Werner ZOSKE
American Superconductor Europe
GmbH
system operators to maintain large amounts of spinning reserves.
Wind resources are often located in remote sites where the
transmission system could be a limiting factor in how much wind
power can be integrated, requiring costly system improvements
to connect the new generation source. System upgrades may be
required because of thermal issues (Overheating of specific power
lines, cables, & transformers) and/or because of stability issues.
Stability issues may include loss of a large part of the electric
system due to slow or fast voltage collapse or angular instability
[2]. Power quality, with respect to flicker and harmonic distortion,
is often of significant concern as well. Flicker issues are associated
with turbine start-up and the result of variable wind conditions.
Harmonics distortion levels are of particular concern if high levels
of harmonic currents are emitted by the wind generation plant
or occur because of voltage distortion that exists in the system.
Harmonic resonance conditions continue to be a cause of concern,
particularly at sites where capacitors and/or converter systems are
added to provide reactive compensation. Turbine manufacturers
have employed different strategies to mitigate harmonic resonance
such as detuning on-board power factor capacitors to shift the
harmonic resonance away from critical harmonic points. Early
turbine manufacturers that employed AC/DC/AC circuits for
variable speed control utilized 6 or 12 pulse bridges of SCRs
converters. Losses were low but the approach resulted in high
5th and 7th harmonic current emissions, requiring filtering. Today,
most modern turbines utilize Pulse Width Modulation (PWM) at
relatively high switching frequencies, on order of a few kHz, that
result in much cleaner outputs and therefore minimize filtering
requirements [3].
The Grid Code
In the past, the same entity planned, owned and operated the grid
and the generators (vertically integrated). In order to open up the
energy markets to competition and maintain fair and level playing
field, these entities began to legally separate into generation,
network (transmission) and distribution entities. In the United
States for example, two landmark rulings by the Federal Energy
Regulatory Commission [FERC Order 888 (1996) and FERC 889]
mandated unbundling of electric services, the separation of the
marketing function, and open access to its transmission system
through a real time bulletin board system to ensure a fair and
equitable access to the grid [4]. The UK Electric Industry restructured
in 1990, subsequently was privatized, and the National Grid was
formed [5]. With open access, clearly defined requirements for
interconnection and use of the grid were necessary. Many early
interconnection requirements for generators were based on
77
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

physical and technical characteristics of traditional power plants, power to the grid during and after the fault event as mandated in the
namely large synchronous generators. These early grid codes Spanish Grid Code P.O.12.3 [8]. Figure 2 summarizes examples
were often impediments to renewable generation because of the of LVRT in various grid codes.
different characteristics of the generators [1]. LVRT - Summary
1.0

0.9
Various grid codes have been developed to maintain their system’s
0.8
unique conditions and requirements; however they contain some
0.7
of the same basic requirements for power factor capability,
voltage and frequency ride through and ability to ramp power up 0.6 Ride Through Region

Vo ltage (pu )
Trip Region
and down in a manner conducive to acceptable grid operations. 0.5

The requirements for wind generation plant performance can be 0.4

generally characterized as an expectation for the wind plant to 0.3

perform similar to an equivalent rated synchronous generator. Most 0.2

grid codes around the world have a few common requirements in

0.1
respect to integrating wind generation. Figure 1 below shows a
0.0
Time (s)
sample of different grid codes’ wind plant power factor capability 0.0 0.1 1.0 10.0 100.0 1000.0

requirements, as measured at an agreed point on the system Germany/Ireland Spain AESO HQ Australia US UK

(either transmission or distribution bus) at various generation levels
up to its rated capacity.
NGET
UK
AESO
Canada
EirGrid
Ireland
Figure 1. Example reactive power requirements [5, 6, 7]
Power Factor Capability
The level of power factor capability required by the wind generation
plant varies in different systems and can also vary at different
generation levels. A requirement for the wind generation plant to
have a power factor capability of 95% leading and lagging based
on the total rated capacity is quite typical. Sometimes this fixed
amount of reactive capability is required to be supplied at lower
generation levels while sometimes this capability can be prorated
for the lower generation levels.
Voltage Ride Through
In early years, wind generation plants were typically of smaller
sizes, located on lower voltage systems, and loss of the wind
generation wasn’t considered a threat to the overall security to the
electrical system by grid operators. However, as the size of the
wind generation plants increased with more advanced, efficient
and higher rated turbines, contributing to increased percentage of
wind generation in the total power production of the system, the
loss of this generation source could have far reaching effects on
the stability and operation of the system. Like most synchronous
generators, wind plants are expected to remain on-line through
all credible system disturbances. In some cases it has also been
necessary for the wind generation plant to even supply reactive
Figure 2. Examples of LVRT Criteria
Control Objectives and Compliance Validation
Voltage control or power factor control functions can be provided
by the wind generation plant at the Point of Interconnection (POI)
as needed. Depending on the technologies employed, this often
cannot be accomplished by the use of a Wind Farm Management
System (WFMS) or a grid operated Supervisory Control and Data
Acquisition (SCADA) system and therefore requires ancillary
equipment and control. To ensure the predictive behavior of the
wind generation plant is known, it is important for the control and
performance of the wind generation plant, as a system, to be studied
with reasonably accurate dynamic and transient models. Models for
various components of the wind generation plant, in particular the
turbines and any reactive compensation and control systems, are
commonly available through the manufacturer’s analysis software
vendors. Often both detailed as well as generic representative
models are available. Model validation work is accomplished in
a number of ways including power systems studies using other
validated equipment models, product testing and certification, on
site testing, or a combination of all of these.
The Grid Code in Turkey
In view of the increasing amounts of wind generation, the Energy
Market Regulatory Board in Turkey amended the Electricity
Market Network Regulation to include Appendix 18: NETWORK
INTERFACE CRITERIA OF WIND POWER PRODUCTION
PLANTS in 2008 to provide a framework for interconnection of
wind generation plants to the Turkish transmission grid [9]. The
newly stated requirements for wind power plants, applicable
only for those plants approved for construction after 31/12/2008,
primarily consists of the following:
 Contribution Of The Wind Power Production Plants To The
Power System Following A Contingency
 Active Power Control
 Frequency Reaction
 Reactive Power Capacity
Contribution of the Wind Power Production Plant to Power
System Following a Contingency (Voltage Ride Through)
This requirement pertains to the performance of the wind generation
plants during and following a system fault (contingency). Figure
3 below outlines the Low Voltage Ride-Through (LVRT) criteria,

78

which shows that as long as the network phase to phase voltage
remains above the bold black line (curve), the wind plant must stay
connected to the grid during and after a system fault. If the system
fault is within zone 1, the wind plant must return to maximum active
power possible by increasing nominal power per second by 20%
immediately post fault. If the system fault is within zone 2, the wind
plant must return to maximum active power possible by increasing
nominal power per second by 5% immediately post fault.
U, Network Phase to Phase
Voltage (p.u)
The wind turbines shall not be
disconnected from the network
when they are above this curve.
Figure 3. Turkey Grid Code LVRT
The code also requires reactive power support for network voltages
down to 50% nominal remaining voltage. The wind plant is not
required to provide reactive power support for network voltages
less than 50% nominal voltage (Figure 4). The code further states
that full reactive support must be provided within 20ms of the
demand.
Figure 4. Reactive current to be delivered during system faults.
Active Power Control and Response to Frequency Deviations
Besides requiring the wind plant to operate within a normal
operating voltage range of ±5% nominal voltage, the turbines
are also required to be able to provide 100% active power in the
system frequency range of 47.5 to 50.3 Hz. The turbine output is
allowed to be reduced to 40% of rated capacity at 51.5Hz (refer to
Figure 5). The following diagram shows the required frequency
operating range of the wind plant. There is a provision for the
system operator to take over the active power control in the event
of a transmission emergency.
Reactive Power Capability
As depicted in Figure 6, the grid code specifies a reactive power
requirement of 95% power factor of the rated capacity of the wind
plant in both leading and lagging capacity. The diagram below
shows the reactive capability of the wind plant at the point of
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Available Active Power of the Wind Turbine
Frequency, Hertz
Figure 5. Wind turbine power-frequency curve
Figure 6. Wind plant reactive power capacity curve
interconnection (POI). The reactive capability is to be measured
at HV side of the transformer which is required to include an on-
load tap changer (OLTC) to ensure that the wind generation plant
collector bus voltage is regulated to within required levels.
Future Direction of Grid Codes
While there are common themes to grid codes around the world,
there is still significant variation from country to country and
region to region. The European Wind Energy Association (EWEA)
established a Working Group to set forth a template for grid code
“harmonization” across the EU in 2007 [10]. The recommendation
of the working group published in 2008 contained two sections;
the first is a “structural harmonization” of the document to provide
common definitions, parameters, units and figures in a fixed format
[11].
The second section is a “technical harmonization” which provides
a collaborative process to adapt existing grid codes into a
template for new EU grid code. A draft version of this grid code
was published in 2009 [12]. Another trend that is gaining more
prominence is the move towards a more market base for control
services rather than mandatory requirements. For example, Spain
has supplemental incentives laid out in Royal Decree 661/2007
to those wind generation plants that meet Grid Code P.O. 12.3
(mandatory after January 2008) for voltage control based on
reactive power contribution and reactive current contribution during
system disturbances [8].
79
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Advances in Wind Turbine Technology
As the renewable energy landscape continues to evolve, the
challenges of meeting grid code interconnections have led
to significant advancements in turbine technology. These
advancements include improved control systems, expanded low
and high voltage ride through capability, and enhanced reliability
through improved risk mitigation techniques. Improved turbine
electrical controls and monitoring have increased some wind
turbine generators tolerance to frequency deviations (±5%) and
steady state voltages (±10%). Most modern turbines allow for
variable speed operation resulting in improved power quality, much
reduced flicker levels, and improved efficiencies.
Most turbine manufacturers make available wind plant management
systems which can include system monitoring diagnostics and
protection of turbines. Such systems can provide monitoring of the
wind plant and the grid interconnections with a real time or high
speed communication interface to system operations systems for
active power control and power ramp rate control. Wind turbine
generators are also able to provide reactive power and control if
necessary for the grid operations. Recent developments show that
wind generation plants can be configured to provide a controlled
inertial response that can mimic that of a conventional power plant
[13].
Reactive Compensation Systems
While most modern wind turbines have the ability to provide and
control reactive power output, the ability to leverage this feature to
meet the wind generation plant’s overall grid objectives has been
challenging. This is due to various reasons such as the limitations
on the amount of capacity available at different generation levels,
speed of response, and local turbine operating constraints such
as voltage violations. For these reasons, it is typical for additional
reactive compensation systems to be installed at the collector bus
to meet the overall grid objectives. There are several advantages
to adding reactive compensation systems; they can be modular
and expandable, allow for more flexible collector grid design (has
less constraints) and have been seen as cost effective. A reactive
compensation system installed at the collector bus can also allow
for a wider voltage control and, more significantly, can provide
voltage regulation capability even when the wind turbines are not
generating.
Switched Shunt Reactive Compensation
Shunt devices such as switched capacitors and reactors are
a common and less costly method to provide reactive power
requirements, however there are certain drawbacks to shunt-only
solutions. Switching of these devices causes a sudden voltage
change which in turn can cause sudden change in the gearbox
torque. With frequent switching of these shunt devices wear and tear
variable basis in order to maintain steady state voltages and
provide dynamic voltage support during transient events. Modular
STATCOM devices have been found to have fast response times,
small footprints, and robust performance at reduced voltages. The
D-VAR® (Dynamic VAr) power electronic device manufactured by
American Superconductor is a type of STATCOM that has properties
that are especially effective in addressing wind generation plant
interconnection issues. The D-VAR STATCOM has a continuous
dynamic reactive output capability that is used to address steady
state voltage regulation issues. The D-VAR STATCOM output
can be supplemented with switched shunt devices and turbine
reactive power to expand the compensation range while mitigating
the sudden voltage change effects of switching through patented
approaches.
The D-VAR STATCOM also has the capability to provide up to
2.67 times its normal current for up to 2 seconds as needed for
system contingencies or low voltage ride through support. This
overload is quite useful for addressing transient voltage problems
and for providing LVRT support in a cost-effective manner. As an
example, an 8 MVAr D-VAR STATCOM has a steady state rating
of ±8 MVAr but with an overload capability of ± 21.36 MVAr for
short term utilization.
Using AMSC D-VAR STATCOM to Meet Wind Plant
Compensation Requirements
The following section outlines an example of using the D-VAR
STATCOM to meet grid interconnection requirements. The Lake
Bonney wind generation plant in South Australia is one example of
a fully integrated reactive compensation system utilizing AMSC’s
D-VAR system. There weren’t any specific interconnection
requirements in place for the first construction phase of the wind
generation plant, but by the time the second phase of the wind
generation plant was being developed, the South Australian grid
code had evolved to include the following six requirements.
1. Provide ±93% PF at the high side of the power transformer at
full generation.
2. 50% of its power factor (PF) correction capability being dynamic
(very fast response).
3. Reactive output is proportional to its generation level.
4. Regulate the transmission system voltage.
5. Avoid tripping the wind generation plant for nearby transmission
grid faults and high voltages (LVRT and HVRT).
6. Restore the transmission system’s post fault voltage to a
minimum of 90%
132 kV PT
CT CT
Power Transformer
CT
Power Transformer
With OLTC
N.O.
With OLTC
33 kV 33 kV
Monitoring

on the turbines can be accelerated, resulting in high maintenance

12 MVAr 12 MVAr
costs. Shunt devices alone cannot provide the desired continuous STATCOM 2x 14 MVAR 2x 14 MVAR STATCOM
Cap Banks Cap Banks
voltage regulation similar to a conventional generator, which is a
common performance expectation [14].
Control Control

Dynamic Reactive Compensation Turbine

Reactive
Turbine
Reactive
Power Power
STATCOMs (STATic COMpensators) are power electronic devices Control Control
Reactive P
Reactive Power
ower C
Control
ontrol S
System
ystem
that use IGBT, IGCT, or GTO-based converters to generate
reactive current as needed for compensation. These devices utilize Figure 7. One-line diagram of the Lake Bonney wind generation plant with
advanced controllers to regulate their output on a continuously D-VAR® System.

80
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

The D-VAR system developed for this application consists of a org/fileadmin/ewea_documents/documents/publications/

D-VAR STATCOM with a transient rated capacity for VRT, shunt grid/051215_Grid_report.pdf
capacitor banks located on the collector bus, and integration of the [11] EWEA (2008) EWEA Working Group on Grid Code
wind turbine operation to meet the overall grid requirements, as Requirements – Position Paper. http://www.ewea.org/
summarized below. fileadmin/ewea_documents/documents/publications/
position_papers/080307_WGGCR_final.pdf
[12] EWEA (2009) Generic Grid Code Format for Wind Power
The Lake Bonney wind generation plant reactive compensation Plants. http://www.ewea.org/fileadmin/ewea_documents/
system installed allowed the wind generation plant to easily meet documents/publications/091127_GGCF_Final_Draft.pdf
all of the grid interconnection requirements as shown in Figure 8 [13] CLARK, K., Interconnection Issues: Controlled Inertial
below [15]. Response from GE Wind Turbine Generators. (March 2010)
AWEA Wind & Transmission Workshop.
150 DVAR
[14] ROSS, M. (2006, February) Wind Generation Presents
Reactive
Requirements
Controlled Interconnection Challenges. North American Wind Power
125 Reactive
Resources [15] JOHN A. Diaz de Leon II, Bud Kehrli, and Andy Zalay How the
100 Lake Bonney Wind Farm Met ESCOSA’s, NEMMCO’s, and
ElectraNet’s Rigorous Interconnecting Requirements, IEEE
75
Lagging Leading
PES Transmission and Distribution Conference & Exposition,
(Inductive) (Capacitive) Chicago 2007
LBII Generation in MW

50

25
Turbines = 46 MVAR Turbines = 32
MVAR
-100 -80 -60 -40 -20 0 20 40 60 80 100

Figure 8. Lake Bonney reactive requirements and capability as a function

of generation level.

As shown in the above example, a properly engineered solution

consisting of a STATCOM device, shunt elements, and control over
the reactive capability of the wind turbine generators, can be an
effectively system designed to meet grid code requirements. The
overall reactive compensation system operates in an integrated
fashion to provide a dynamic response over the full installed
capacity range.

References
[1] Wind Energy, The Facts (2010) http://www.wind-energy-the-
facts.org
[2] AMSC Seminar; Integrating Renewable Energy 2009
[3] CARLIN, P.W., Laxson, A.S., Muljadi, E.B., (2001) The
History and State of the Art of Variable-Speed Wind Turbine
Technology. National Renewable Energy Laboratory. http://
www.nrel.gov/docs/fy01osti/28607.pdf
[4] Federal Energy Regulatory Commission (2010) http://www.
ferc.gov/legal/maj-ord-reg.asp
[5] National Grid (2010) http://www.nationalgrid.com/uk/
Electricity/Codes/gridcode/gridcodedocs/
[6] EirGrid plc (2010) http://www.eirgrid.com/operations/
gridcode/
[7] Alberta Electric System Operator (2010) http://www.aeso.ca/
rulesprocedures/9139.html
[8] RED Eléctica De España (2010) http://www.ree.es/
operacion/procedimientos_operacion.asp, http://www.ree.
es/seie/baleares/regimen_especial.asp
[9] Prime Minister’s Office General Directorate of Regulatory
Development and Publication (Turkey) Regulation on the
Amendment of the Electricity Market Network Regulation
Appendix 18, (2008).
[10] European Wind Energy Association (2005) Large Scale
Integration of Wind Energy in the European Power Supply:
analysis, issues, and recommendations. http://www.ewea.

81
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
EVSEL KAYNAKLI ARITMA ÇAMURLARININ BİYOGAZ ÜRETİMİNDE KULLANIMININ
DEĞERLENDİRİLMESİ
Volkan ÇOBAN Selman ÇAĞMAN
TUBITAK MAM, Enerji Enstitüsü TUBITAK MAM, Enerji Enstitüsü
Durmuş KAYA Alptekin YAĞMUR
TUBITAK MAM, Enerji Enstitüsü TUBITAK MAM, Enerji Enstitüsü
Özet
Türkiye’de gerek evsel gerekse endüstriyel atık su arıtma
tesislerinden açığa çıkan arıtma çamurları depolama ve
uzaklaştırma problemlerine sebep olmaktadır. Bu atıklar mevcut
durumda genelde depo alanlarında stoklanmaktadır. Ancak, deponi
alanları da dolmaya başlamış olup, yeni, kalıcı ve sürdürülebilir
çözümlere ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca, atıksu arıtma tesislerinde
yenilenebilir bir enerji kaynağı olan biyogaza yönelik araştırmalar
ile işletmenin teknolojik olarak zenginleştirilip hem çevresel hem de
enerji konularında işlevselliğinin artırılması amaçlanmaktadır.
Bu çalışmada; bir atıksu arıtma tesisine ait arıtma çamurundan
biyogaz üretimi deneysel olarak incelenmiştir. Atıksu arıtma tesisine
ait son çökeltme çamurunun kuru madde, uçucu kuru madde, KOİ,
amonyum azotu ve çeşitli ağır metal analizleri yapılmış ve deneysel
çalışma sürecinde elde edilen tüm bulgular sunulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Atıksu arıtma çamuru, biyogaz, yenilenebilir
enerji, çamur bertarafı
1. Giriş
Kırsal nüfusun giderek azalması ve kentleşme ile birlikte ortaya çıkan
evsel atıksu problemi, özellikle son yüzyıl içerisinde geliştirilen arıtma
tesisleri ile giderilmeye çalışılmıştır [1,2]. Evlerden çıkan atıksuların
gelişi güzel doğaya salınması doğadaki akarsu, göl ve yer altı sularının
kirlenmesine sebebiyet vermektedir. Çevre sularının kirlenmesine
atıksular içerisinde çökebilen, çözünmüş veya askıda bulunan
kimyasal ve biyolojik maddeler sebep olmaktadır. Atıksu içindeki bu
kimyasal ve biyolojik maddeler doğada çürüyerek oluşturdukları koku
probleminin yanında çevre sularında çözünmüş oksijen miktarının
düşmesine, yabancı otların ve yosunların gelişmesine neden
olmaktadır. Arıtılmadan çevreye verilen atıksular ayrıca dolaylı olarak
bitki, hayvan ve insan sağlığını da olumsuz olarak etkilemektedir.
Özellikle son 30 yıldır çoğu Avrupa ülkesi atıksularını atıksu
bertaraf tesisleri ile birlikte kontrol altına almaya çalışmıştır.
Kurulan tesisler sayesinde atıksuların içerisinde bulunan kirleticiler
kimyasal, aerobik veya anaerobik metodlar yardımıyla giderilmekte
ve sonuçta istenilen deşarj karakterinde su oluşturulmaktadır.
Ancak, atıksu içerisindeki kirleticiler atıksudan arındırılmasına
rağmen yok edilememekte ve son ürün olan atıksu çamuru
içerisinde hapsedilmektedir. Bu durum atıksu problemini atıksu
çamuru problemine dönüştürmektedir. Tüm dünyada atıksu arıtma
tesislerinden ortaya çıkan arıtma çamuru büyük bir sorun olmaktadır.
Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de arıtma tesislerinden çıkan
arıtma çamuru depolama ve uzaklaştırma problemlerine sebep
82
Mustafa TIRIS
TUBITAK MAM, Enerji Enstitüsü
Fehmi AKGÜN
TUBITAK MAM, Enerji Enstitüsü
olmaktadır. Ülkemizde genelde belediyeler tarafından kurulan
ve çalıştırılan, nüfusun yaklaşık % 13’üne tekabül eden 69 adet
evsel atıksu arıtma tesisiyle yıllık olarak 500 bin tona yakın arıtma
çamuru ortaya çıkmaktadır [3]. Tüm belediyelerin evsel atıksu tesisi
kurmasıyla ortaya çıkabilecek potansiyel arıtma çamuru miktarı ise
yaklaşık olarak 4 milyon ton/yıl’dır.
Atıksuların arıtımında üç yöntem kullanılmaktadır. Bunlar fiziksel,
kimyasal ve biyolojik arıtma yöntemleridir. Evsel atıksuların
arıtımında genelde kimyasal arıtmaya ihtiyaç duyulmamaktadır.
Kullanılan fiziksel arıtma yöntemleri; ızgaralar, kum tutucular,
filtrasyon havuzları ve çökeltme tanklarıdır. Biyolojik arıtma
yöntemleri ise iki ana başlıkta incelenebilmektedir. Bunlar oksijenli
ve oksijensiz arıtma yöntemleridir. Evsel atıksuların arıtımında
oksijenli arıtma olmazsa olmaz iken oksijensiz artıma sistemleri
oksijenli arıtma sistemlerine yardımcı arıtma sistemi olarak
kullanımı karşımıza çıkmaktadır.
Oksijenli arıtma sistemlerinde, faaliyet gösteren mikroorganizmalar
atıksu içerisindeki kirleticileri bünyesine alıp suyun KOİ değerini
düşürerek arıtma yapmaktadır. Oksijensiz arıtma da ise
yine mikroorganizmalar tarafından atıksu içerisinde bulunan
karbonhidrat, yağ ve protein yapıdaki karbon kaynakları metan ve
karbondioksite dönüştürülmektedir. Burada tamamen oksijensiz
ortam yaratılmak zorundadır[4].
2. Oksijenli ve Oksijensiz Arıtmanın Karşılaştırılması
Tablo 1’den de anlaşılabileceği üzere, oksijensiz arıtmanın oksijenli
arıtmaya göre bazı üstünlükleri mevcuttur. Oksijensiz arıtmada
nerdeyse hiç enerji tüketimi olmadan atık bertarafı yapılabilmekte,
hatta son ürün olarak ortaya çıkan biyogaz içeriğindeki metan
itibariyle enerji üretebilmektedir. Oksijenli arıtmada atık içerisindeki
enerji potansiyelinin yarısından fazlası biyokütlede kalırken
oksijensiz arıtmada % 90’lık kısım biyogazda saklanmaktadır.
Oksijensiz arıtmanın besin ihtiyacı oksijenliye göre daha düşüktür.
Oksijensiz arıtmada hammadenin büyük bir bölümü biyogaz
dönüştüğünden dolayı çamur miktarında da azalma olmaktadır.
Oksijensiz ortam bakterileri + 15 °C sıcaklıklarda kendini askıya
alarak uzun süre faaliyetsiz kalabilmektedir ve uygun ortam
sıcaklıklarında tekrar faaliyetlerine devam edebilmektedirler.
Oksijenli arıtma için glikoz bazlı substrat parçalanma modeli:
C6H12O6 + 6O2→ 6 CO2 + 6 H2O G0 = -2840 kJ
Oksijensiz arıtma için glikoz bazlı substrat parçalanma modeli:
C6H12O6 → 3 CO2 + 3 CH4 G0 = -393 kJ
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Tablo 1. Oksijenli ve Oksijensiz Arıtmanın Karşılaştırılması [2,5] 3. Deney Düzeneği

Bu çalışmada 15 lt kapasiteli anaerobik (oksijensiz)
Karşılaştırma Oksijenli Arıtma Oksijensiz arıtma
reaktörler kullanılmıştır. Kullanılan reaktörün şekli
% 50-60 karbondioksite dönüşür % 95 biyogaza dönüşür
Karbon dengesi Şekil1’de verilmiştir. Anaerobik reaktör hem
%40-50 biyokütleye dönüşür %5 biyokütleye dönüşür
kesikli hemde sürekli besleme sistemine uygun
% 90 metan ile biyogazda saklanır
Enerji dengesi
% 60 biyokütlede saklanır
% 3-5 ısı (ortama salınır)
tasarlanmıştır. Reaktör içerisindeki sıcaklık bir
% 40 ısı (ortama salınır) sıcaklık ölçer ile ölçülmekte ve otomasyon sistemi
% 5-7 biyokütlede saklanır
Enerji gereksi- Havalandırma için enerji Karıştırma gibi işlemler için küçük ile sürekli kontrol edilerek istenilen sıcaklıklarda
nimi gereksinimi yüksektir enerji gereksinimi çalışma imkanı bulunmaktadır. Reaktör içerisinde
Besin ihtiyacı Bazen Düşük karıştırıcı mevcuttur. Bu karıştırıcının hızı frekans
konvertörü ile ayarlanabilmektedir. Anaerobik
Devreye alma Kısa Nispeten uzun
reaktör içerisinde üretilen gaz miktarı bir gaz
Son yıllarda giderek oturmuş olsa da
Teknolojik durum Oturmuş teknoloji ölçer ile sürekli ölçülebilmektedir. Gaz ölçerden
gelişme gereksinimi var
geçen gaz bir gaz toplayıcı sisteme bağlanarak
Nutrient giderimi Eklenebilir Arkasına eklenebilir
depolanmaktadır.
Patojen giderimi Düşük Düşük
Deney oksijensiz ortamda, kesikli besleme yöntemi
Oksijenli arıtma ile 1 mol glikoz 6 mol oksijen ile 6 mol karbondioksit ile gerçekleştirilmiştir. Bir arıtma tesisinin son çökeltme çamurundan
ve su oluşturmaktadır. Görüldüğü üzere oksijen 1 mole karşılık 6 alınan numune denenerek arıtma çamurunun biyogaz potansiyeli
mol kadar oranda sisteme verilmek zorundadır. Bu durum sistemin ölçülmeye çalışılmıştır. Aşı materyali olarak büyükbaş hayvan
enerji gereksinimi oldukça arttırmaktadır. Oksijensiz arıtmada ise gübresinin çürütüldüğü çürütücüden alınan aşı kullanılmıştır.
1 mol glikoz bakteri faaliyetleri ile direkt hücresel işlemlerle 3 mol Kütlesel olarak % 10 aşı materyali sisteme eklenmiştir. Deney
karbondioksit ve metana parçalanabilmektedir. boyunca günlük olarak çıkan gaz miktarı ve niteliği kayıt edilmiştir.
Deneye başlangıç numunesi ile sonuç numunesinde Kuru Madde
Oksijensiz arıtmanın bu avantajlarını yanında bazı dezavantajları (KM), Uçucu Kuru Madde (UKM), pH ve Toplam Kjedhal Azotu
da mevcuttur. Bu dezavantajların başında oksijenli arıtmaya (TKN) analizleri sürdürülmüştür.
göre arıtmanın çok yavaş seyretmesidir. Bu durum ihtiyaç
duyulan çürütücü boyutlarını büyütmekte ve ilk yatırım maliyetini 4. Deneysel Toplanan Veriler
arttırmaktadır. Oksijenli arıtma ile çok daha hızlı ve fazla Arıtma tesisinin belt pres öncesi elde edilen son çökeltme
miktarlarda atıksu arıtmak mümkün olmaktadır. Ayrıca, oksijensiz çamurundan 11 kg anaerobik reaktöre beslenerek deneme
arıtmanın uygulanabilmesi için atıksuyun KOİ değerinin 5 g/l’den yapılmıştır. Denemeler sabit 38 °C sıcaklıkta mezofilik bölge
fazla olması gerekliliği ortaya konmaktadır [6]. Ancak, son yıllarda şartlarında yürütülmüştür. Kullanılan arıtma çamurunun fiziksel
yapılan çalışmalar ile bu değerlerin altındaki KOİ değerlerindeki özellikleri Tablo 2’de verilmiştir.
atık sulara da oksijensiz arıtmanın uygulanabileceği gösterilmiştir. Tablo 2. Artıma Çamurunun Fiziksel Özellikleri
İkinci bir dezavantaj ise oksijensiz arıtmanın genelde yaklaşık 38
Kuru Madde Uçucu Kuru Madde
0C’de yürütülmesinden dolayı dışarıdan ısıya ihtiyaç duyulmasıdır. Numune
(%) (%)
Ancak, çıkan biyogazın değerlendirildiği sistemler eklenerek
Giriş Hammadde 7,19 34,62
tesisin kendi ısısını karşılayabildiği de bir gerçektir. Bunlara ek
Çıkış Ürün 7,08 32,61
olarak oksijensiz arıtmada çıkan biyogaz içerisindeki hidrojen
sülfür (H2S) koku problemine neden olmaktadır. Son yıllarda Deney günlük üretilen biyogazın miktarının toplam üretilen
geliştirilen hidrojen sülfür arıtıcı sistemlerle bu problem de ortadan biyogazın % 90’nın altına indiği zaman bitirilmiştir. Kesikli çalıştırılan
kaldırılabilmektedir. sistemlerde toplam üretilen biyogazın % 70’nin gerçekleştiği süre
bekletme süresi olarak alınabilmektedir [7]. Deney sonucunda
bekletme süresi olarak 10 gün seçilebileceği hesaplanmıştır.

Yapılan ağır metal analizleri sonucunda oksijensiz arıtmayı

inhibe edecek değerlerde bir ağır metale rastlanmamıştır. Deney
süresince ortalama pH 6,9 olarak ölçülmüştür.

Elde edilen günlük ve toplam üretilen biyogaz miktarları grafikleri

Şekil 2 ve Şekil 3’te verilmiştir. Maksimum günlük biyogaz üretimi
5. gün gerçekleşmiştir. Yeni gaz çıkışı olmadığından toplam üretilen
biyogaz miktarı 16. günden itibaren sabitlenmiştir.

Deney süresince beslenen 11 kg atıksu çamuruna karşılık

Şekil 1. Anaerobik Reaktör: 1. Boşaltma vanası, 2. Reaktör, 3. Termokuple,
4. Karıştırıcı motoru, 5. Gaz çıkış vanası, 6. Karıştırıcı, 7. Gaz debi ölçer,
8. Kontrol panosu, 9. Gaz toplama balonu
toplamda 56,15 lt. biyogaz elde edilmiştir. Elde edilen biyogazın
içeriğinde % 65 oranında metan bulunmaktadır. Atıksu çamurunda
organik madde başına elde edilen biyogaz miktarı 206,40 lt/kg.
UKM olarak hesaplanmıştır. Atıksu çamurunun biyogaz üretme
kapasitesi 5,10 lt/kg.çamur’dur.

83
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
Şekil 2. Günlük üretilen biyogaz miktarı grafiği.
Şekil 3. Toplam üretilen biyogaz miktarı grafiği.
5. Sonuç
Arıtma çamurlarının biyogazda değerlendirilebilmesi için öncelikle
kaynağının türü belirlenmelidir. Evsel kaynaklı arıtma çamurlarına
sanayi atıklarının karışıp karışmadığı çıkacak çamurun karakteristiği
için önemlidir. Evsel kaynaklı arıtma sistemlerinde uygulanan arıtma
sistemi oluşacak çamurun bileşimi için diğer önemli bir unsurdur.
Sistemin ön çökeltmesinin bulunup bulunmamasına göre oksijensiz
arıtmada elde edilecek biyogaz potansiyeli değişebilmektedir.
Çalışma boyunca sabit sıcaklık 38 °C’de pH yaklaşık 7 civarında
gözlenmiştir. Deneyde kullanılan artıma çamurunun ağır metal
limitleri biyogaz üretimini durduracak nitelikte değildir.
Evsel kaynaklı arıtma çamurlarında biyogaz üretimi için kuru
madde ve uçucu kuru madde belirleyici özellik taşımaktadır. Bu
çalışmada kullanılan arıtma çamurunun kuru madde oranı % 7,19
ve uçucu kuru madde oranı % 34,62’dir. Deneysel çalışmalar
sonucunda bu artıma çamurundan elde edilen biyogaz verimi
5,10 lt/kg.çamur olarak bulunmuştur. Bu değere bakıldığında
biyogaz veriminin düşük olduğu gözlenmektedir. Bunun en büyük
sebebi arıtma çamuru içindeki uçucu kuru madde miktarının
düşük olmasıdır.
Bu sebeple arıtma çamurunun biyogaz verimi incelenmek
istendiğinde uçucu kuru madde başına üretilen biyogaza
bakılması daha doğru sonuç verecektir. Bu çalışmada uçucu kuru
madde başına elde edilen biyogaz verimi 206,40 lt/kg.UKM olarak
gerçekleşmiştir.
84
Kaynaklar
[1] MCCARTHY, PL., One hundred years of anaerobic digestion,
Anaerobic Digestion 1981, 1982
[2] Türker, M., Anaerobik biyoteknoloji ve biyoenerji üreimi,
Çevkor, İzmir, 2008
[3] TOPAL, H., Toraman, O.Y., Dolaşımlı akışkan yatakta kömür
ile arıtma çamurunun birlikte yakılması ve çevresel etkileri,
Mühendis makine, 2003
[4] GUJER, W., Zehnder, AJB., Conversion process in anaerobic
wastewater treatment, Water Science & Technology., 15, 127-
167, 1983
[5] GIJZEN, H.J., Anaerobes, aerobes, and phototrophs: a
winning team for wastewater management, Water Science &
Technology, 44, 8, 123-132, 2001
[6] STUCKEY, DC., The role of anaerobic digestion in the treatment
of domestic and industrial wastewaters; present perceptions
and future prospects, Technik Anaerober Prozesse, TUH, 7-9
Ekim, 1998
[7] KISHORE, V.V.N., Raman, P., Rao, V.V.R., Fixed Dome
Biogas Plants-A Desing, Construction and Operation Manual,
Tata Energy Research Institute, New Delhi, 1987.
Summary
Especially in the last century, a problem of municipal waste water
which appears with progressive decline of the rural population
and urbanization has been tried to solve by waste water treatment
systems. Haphazardly releasing of waste waters to nature causes
a contamination of rivers, lakes and underground waters. Biological
and chemical particles in the sediment of waste water cause these
contaminations. When untreated waste waters released to nature
they have negative effect on the animal, plant and human health.
Particularly last thirty years, most European countries take under
control waste waters by constructing treatment plants. These
treatment plants work with two main logics:aerobic and anaerobic
methods. Most widespread method is aerobic treatment method.
However, sludge of aerobic treatment plants is a big problem
because pollutants in the waste waters are converted to the
sludge. Like all over the world, Turkey has also waste water sludge
problem which is almost 500 thousand tones produced by 69
municipal waste water treatment plants operated by municipalities.
If each municipality had waste water treatment plant, the amount of
sludge could be increased to 4 billion tones per year.
The Comparison of Aerobic and Anaerobic Treatments
Anaerobic treatment has same advantages according to aerobic
treatment as given in Table 1.
Aerobic treatment is much faster compared to anaerobic one.
Hence in anaerobic treatment there is a need for additional heating
for keeping the temperature around 38 0C. As might be seen a
problem, H2S, comes into being in anaerobic treatment which can
be handled perfectly with the latest purification developments.
Set-up Mechanism
In this study, 15 lt anaerobic reactors are used which can be
operated batch or continuously. The temperature of anaerobic
media (inside the reactor) and the agitator of the rector can be
controlled by control panel. The produced biogas is checked with a
flow meter and then accumulated in a gas storage media.
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Table 1. The Comparison Of Aerobic And Anaerobic Treatments 56,15 lt biogas was produced from 11 kg sludge and the
methane content was 65%. Therefore, biogas production
Comparison Aerobic treatment Anaerobic treatment
rate of the sludge is 5,10 lt/kg sludge (206,40lt/kg ODM).
Carbon balance 50-60% converted to carbon 95% converted to biogas
dioxide 5% converted to biomass
40-50% converted to biomass
Energy balance 60 % kept in biomass 90% kept in biogas as a
40% heat (released methane
to environment) 3-5% heat (released
to environment)
5-7% kept in biomass
Energy requirement High energy requirement Low energy requirement
because of aeration for mixing
Nutrient requirement Sometimes Low
Start up Short Relatively long
Technology Well-known technology Well-known technology
at least years but
requires development
Nutrient removal Can be added Can be added
Pathogen removal Low Low

Figure 1. Anaerobic reactor: 1. Discharge valve, 2. Reactor, 3. Thermocouple,

4. Agitator engine, 5. Gas relief valve, 6. Agitator, 7. Gas flow meter, 8.
Control panel, 9. Gas storage media

Samples were taken from a waste water treatment plant and tried
under batch conditions to determine biogas potential. As inoculum
material, 10 % (in mass) big cattle manure was added to the reactor.
Dry matter, organic dry matter, pH and total nitrogen values were
examined before and after the batch tests.

Results
11 kg of sludge, taken from treatment plant just before belt press
station, was utilised in batch tests under mesophilic conditions.
The physical specifications of the sludge are given below:
Table 2. Waste Water Sludge Physical Specifications

Dry Matter Volatile Dry Matter

Sample
(%) (%)
Input material (substrate) 7,19 34,62
Output material (digestate) 7,08 32,61

Trials were completed when the daily biogas production became

less than 90% of the accumulated biogas production. The hydraulic
retention time was 10 days and pH value was 6,9 on average. The
peak biogas production was enhanced on the 5th day and no gas
production was observed after 16 days.

85
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
DÜNYADA BİYOYAKITLARA İLİŞKİN KAMU POLİTİKALARI
E.Emrah HATUNOĞLU
Başbakanlık DPT Müsteşarlığı
İktisadi Sektörler ve Koordinasyon
Genel Müdürlüğü
Özet
Biyoyakıt kullanımında lider olarak temayüz eden öncü ülkelerin
ayrıntılı bir şekilde incelenmesi göstermektedir ki, bu ülkeler ya
üretim ya da tüketim tarafında çok sayıda destekleme politikasını
muntazaman uygulamışlardır. Bazı ülke örneklerinde ise, altyapı
sübvansiyonları ve Ar-Ge yardımları türünden diğer destekleme
politikalarının öncelik kazandığı görülebilmektedir. Biyoyakıt
kullanımına yönelen aşırı sayıda ülke bulunmamakla birlikte, bu
alanda gruplandırmayı gerektirecek ölçüde çok ve farklı politika
yaklaşımlarının ortaya çıktığını ileri sürmek mümkündür. Bu
çalışmada, muhtelif kamu politika yaklaşımları ile bunların içkin
özellikleri ve doğurduğu sonuçlar, Türkiye’nin biyoyakıt kullanım
çalışmalarına yönelik uygun dersleri çıkarmak üzere, olabildiğince
sistematik biçimde ve dikkatle incelenmektedir.
Anahtar Kelimeler: Biyoyakıt, biyoetanol, biyodizel, biyoyakıt
üretim, tüketim ve destekleme politikası
1. Giriş
Biyoyakıt üretiminin gerisinde birçok faktör bulunmakla birlikte, bu
faktörlerin öncelik sırası ülkeden ülkeye değişmektedir. Brezilya
ve ABD 1970’lerde petrol fiyatlarında meydana gelen aşırı artışla
birlikte, büyük oranda ithal ettikleri petrolün bütçeye getirdiği yükü
düşürme düşüncesi ile biyoetanol üretimine başlamıştır. Son
yıllarda bu ülkelerdeki amaca benzer şekilde, birçok ülke artan
enerji fiyatlarının bütçeye yükünün azaltılması niyetiyle biyoyakıt
üretimine yönelmiştir. Biyoyakıt üretimini teşvik eden diğer en
önemli motif ise enerji arz güvenliğinin sağlanmasıdır. Başta
ABD ve Çin gibi ülkeler büyük oranda ithal ettikleri petrole olan
bağımlılıklarını azaltmak ve alternatif kaynaklarla birlikte enerji
arz güvenliğini sağlamak amacıyla biyoyakıt üretimine ağırlık
vermişlerdir.
Diğer yandan, 2000’li yıllarda ortaya çıkan çevresel sorunların
önlenmesinde biyoyakıtları bir çare olarak gören AB ülkeleri,
biyoyakıt kullanımını küresel ısınma ve iklim değişikliği gibi
çevresel sorunların önlenmesi amacıyla artırmak istemişlerdir.
Son olarak, tarım sektöründe istihdamın ve gelirin artırılarak kırsal
kalkınmanın sağlanması amacı, başta Almanya olmak üzere diğer
AB ülkelerinin biyoyakıt üretimine yönelmelerini sağlamıştır.[1]
Bu amaçların gerçekleştirilmesini sağlamak üzere, son yıllarda
biyoyakıt üretim ve tüketimi hızlı bir şekilde artmıştır. Bu durumun
gerisinde yatan en önemli faktör, ülkelerin yapmış oldukları
yasal düzenlemeler ve üretim-tüketim-destekleme politikalarıyla
biyoyakıtları teşvik etmeleridir. Birçok ülke kendisine biyoyakıt
üretim ve/veya tüketim hedefi koymuş ve bu hedeflere ulaşabilmek
86
Kubilay KAVAK
Başbakanlık DPT Müsteşarlığı
İktisadi Sektörler ve Koordinasyon
Genel Müdürlüğü
için destekleme araçlarını devreye sokmuştur. Bu çalışmada, biyo-
yakıtlara yönelik üretim-tüketim-destekleme politika uygulamaları
ve araçları değerlendirilirken, biyoetanol ve biyodizel üretiminde
dünyada söz sahibi olan ülkelerin politika uygulamaları örneklerle
incelenmiştir.
2. Biyoyakıt Üretim Politikaları
Biyoyakıt üreten ülkeler, üretim sürecinde kullanılan hammaddeleri
ithal etmek yerine, ülke içerisinde yetiştirilen tarımsal ürünlerden
sağlamaya çalışmaktadırlar. Böylece, yerel üretime ağırlık verilip
yeni istihdam ve gelir imkanları yaratılmış olmaktadır. Birçok ülke
tarafından benimsenen bu üretim politikasının, tarım sektörünün
gelişmesi ve kırsal kalkınmanın sağlanması noktasında faydalı
olduğu düşünülmektedir. Biyoyakıt üretiminde ülkelerin spesifik
bir tür biyoyakıt üretimine ağırlık vermesi, göze çarpan bir diğer
politika uygulamasıdır. Genellikle sadece biyoetanol üretimine veya
sadece biyodizel üretimine yoğunlaşılması, üretimde ekonomik
etkinliği sağlayacağı için olumlu görülmektedir. Aynı kapsamda,
ülkelerin biyoyakıt üretimlerinde kullandıkları tarımsal hammaddeler
genellikle spesifik bir ürün olmaktadır. Başka bir deyişle, ülkeler
iklim şartlarına uygun bir tarım ürününde uzmanlaşmakta ve
özellikle o ürünü biyoyakıt üretiminde kullanmaktadırlar. Sözgelimi
ABD, biyoyakıtlar içerisinde biyoetanolden yana tercih koymakta
ve biyoetanolü ağırlıklı olarak mısır ürününden elde etmektedir.
Diğer yandan, uzun yıllar boyunca biyoetanol üreten Brezilya,
hammadde olarak şeker kamışı kullanmaktadır. Endonezya ve
Malezya gibi ülkelerde ise, biyoyakıtların neredeyse tümünü palm
yağından üretilen biyodizel oluşturmaktadır.
Diğer yandan, biyoyakıt üretiminde önde gelen dünya örnekleri
incelendiğinde, ülkelerin üretim planlaması yaparak bir program
çerçevesinde çalışmalarını yürüttükleri gözlenmektedir. Biyoetanol
üretimine ilişkin faaliyetlerini 1975 yılında başlatmış olduğu Ulusal
Biyoetanol Programı (ProAlcool) çerçevesinde gerçekleştiren
Brezilya, biyoyakıt üretimini bir program kapsamında yürüten ilk
ülke olmuştur. 1978 yılında hazırlamış olduğu Gasohol Programı ile
araçlarda E10 olarak bilinen (% 10 biyoetanol % 90 benzin) yakıtın
kullanımını yaygınlaştırmaya çalışan ABD ise, Brezilya’dan sonra
biyoyakıt konusunda özel bir program uygulayan ikinci ülke olmuştur.
[2] 2003 yılında Hindistan hükümetinin başlatmış olduğu Ulusal
Biyodizel Programı da biyoyakıt üretiminin bir program çerçevesinde
gerçekleştirilmesine ilişkin bir diğer güncel örnektir.[3]
Bu örneklere Çin, Endonezya, Malezya gibi ülkelerdeki uygu-
lamaları da eklemek mümkündür. Sözgelimi Çin, Ulusal Kalkınma
ve Reform Komisyonu (NDRC-National Development and Reform
Commission) tarafından 2007 yılında hazırlanan Yenilenebilir
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Enerji Orta ve Uzun Vadeli Kalkınma Planı (Medium and Long Bazı ülkeler ise, ulaştırma sektöründe kullanılan akaryakıtın
Term Development Plan for Renewable Energy) ile yenilenebilir belli oranını biyoyakıtlarla karşılamayı kendilerine hedef olarak
enerji kaynaklarından enerji üretiminin ve biyoyakıtların bundaki koymuşlardır. AB Komisyonu tarafından 2008 yılının başında
payının yol haritasını ayrıntılı olarak belirlemiştir.[4] Diğer yandan, hazırlanarak AB Konseyi’nin onayına sunulan “Yenilenebilir Enerji
2005 yılında başlatmış olduğu Ulusal Biyoyakıt Politikası (National Kaynaklarının Kullanımının Teşviki”ne ilişkin direktifte, AB 2020
Biofuel Policy) sayesinde çok kısa bir süre içinde biyodizel yılında ulaştırma sektöründe kullanılan toplam akaryakıtın % 10’unu
üretiminde dünyada söz sahibi olan ve kendi üretiminin % 75’ini biyoyakıtlardan karşılamayı hedeflemektedir. AB Parlamentosu
ihraç eden Malezya, belirlemiş olduğu politika hedeflerinde tarafından da onaylanan söz konusu tüzük 5 Haziran 2009 tarihinde
önemli aşamalar kaydetmiş bir ülke olarak dikkat çekmektedir. AB resmi gazetesinde yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.[10]
[5] Bu noktada altı çizilmesi gereken husus, ülkelerin biyoyakıt
üretimlerini bir program çerçevesinde, sistematik ve düzenli bir Tablo 1. Bazı Ülkelerin Biyoyakıt Tüketim Politika Uygulamaları ve Hedefleri
şekilde yürüterek başarı şanslarını artırmalarıdır. Ülkeler Harmanlama Uygulaması / Hedefleri Tüketim Miktarı
Hedefi / Tüketim
Oranı Hedefi
3. Biyoyakıt Tüketim Politikaları
Oran Yıl Zorunlu (Z) Miktar/ Yıl
Biyoyakıt tüketim politikaları ülkeden ülkeye farklılık arz etmektedir.
İsteğe Bağlı (İ) Oran
Bazı ülkeler biyoyakıt tüketimini teşvik edici politikalar uygulamakta
ABD Biyoyakıt 136 2022
ve tüketicilerini yönlendirmektedir. Diğer bazı ülkeler ise, yasal
Milyar
düzenlemelerle biyoyakıt tüketimini zorunlu hale getirmekte litre
ve koymuş oldukları sayısal hedeflerle biyoyakıt tüketimlerini Japonya Biyoyakıt 50 2011
artırmaya çalışmaktadırlar. Milyon
litre
Bilindiği üzere, biyoyakıtlar saf motor yakıtı olarak değerlendiri- Brezilya Biyoetanol % 20-25 Mevcut Z
lebilirken, günümüzde genellikle benzin ve dizel gibi fosil yakıtlarla Durum
harmanlanarak kullanılmaktadırlar. Belli bir karışım oranına kadar Biyodizel %5 2013 Z
taşıt motorlarında herhangi bir modifikasyona ihtiyaç duyulmadan Kanada Biyoetanol %5 2010
kullanılan biyoyakıtların harmanlama oranı ülkeden ülkeye değiş-
Biyodizel %2 2012
mektedir. Ülkeler üst limit harmanlama oranlarını belirleyerek bu
Hindistan Biyoetanol % 20 2017
oranı isteğe bağlı veya zorunlu yapabilmektedirler. İsteğe bağlı
harmanlama oranı belirlendiğinde tüketiciler biyoyakıt kullanımında Biyodizel % 20
özgür bırakılırken, zorunlu harmanlama oranı belirlenen ülkelerde AB Biyoyakıt Z % 5,75 2010
tüm tüketiciler biyoyakıt tüketmeye mecbur hale getirilmektedirler. % 10 2020
Bu noktada, biyoyakıt tüketimlerini düzenli bir şekilde artırmak Almanya Biyoyakıt Z % 6,75 2010
isteyen ülkeler benzinle ve dizelle karıştırılması zorunlu biyoyakıt
%8 2015
oranlarını yasal düzenlemelerle belirlemektedirler.
Fransa Biyoyakıt İ %7 2010

Zorunlu harmanlama oranları ülkeden ülkeye değişmekle birlikte, % 10 2015

ülkeler kendilerine sayısal hedefler koyarak yıllar itibarıyla bu Çin Biyoyakıt % 15 2020
hedefleri tutturmaya çalışmaktadırlar. Biyoyakıt konusunda birçok Endonezya Biyoetanol %1 2009 Z % 15 2025
ilke imza atmış Brezilya, bu konuda da dünyadaki en cesur ülkedir.
Biyodizel %1 2009 Z % 20 2025
1993 yılında yapılan bir düzenlemeyle tüm benzin istasyonlarında
Malezya Biyodizel %5 2008 Z-Henüz
satılan benzine % 22 gibi çok yüksek oranda biyoetanol
gerçekleşmedi.
karıştırılması zorunluluğu getiren Brezilya, zorunlu harmanlama
Kaynak: OECD, 2008:23-24; FAO, 2008:29; Lopez and Laan, 2008:64; Dillon vd., 2008:20;
oranı belirleyen ilk ülke olmuştur. Şu an için Brezilya’da biyoetanol Ramesh, 2008 yayınlarından derlenmiştir.
için zorunlu harmanlama oranını tespitten sorumlu Bakanlıklar
Arası Şeker ve Biyoetanol Kurulu (CIAA), harmanlama oranını Tablo 1’de, bazı ülkelerin mevcut durumda uygulamış oldukları
% 20-25 olarak belirlemiş olup, piyasanın talebine bağlı olarak veya önümüzdeki yıllar için taahhüt ettikleri biyoyakıt harmanlama
zaman zaman bu oranı revize etmektedir.[6] Zorunlu harmanlama oranları, bu oranların zorunlu veya isteğe bağlı oluşu, biyoyakıtlar
oranı uygulamasına başlamış ancak bu oranı ihtiyatlı olarak düşük için tüketim miktarı hedefleri ve ülkelerin toplam akaryakıt tüketimleri
belirleyen ülkeler de bulunmaktadır. Örneğin, Endonezya 2008 içerisinde biyoyakıt tüketim oranı hedefleri yer almaktadır.
yılı Kasım ayında çıkardığı bir kanun ile 2009 yılından itibaren
ulaştırma sektöründe kullanılan biyoetanol ve biyodizel için zorunlu 4. Biyoyakıt Destekleme Politikaları
% 1 harmanlama oranı belirlemiştir.[7] Yeni bir endüstri kolu olarak ortaya çıkan biyoyakıtların ilk etapta
yüksek üretim maliyetlerinin olması, onların benzin ve dizel gibi
Diğer yandan, miktar olarak biyoyakıt tüketimlerinin belirli bir klasik sıvı yakıt kaynaklarıyla rekabetini zorlaştırmaktadır. Bu
seviyeye ulaşmasını hedefleyen ülkeler bulunmakta olup, bu ülkeler yüzden, biyoyakıtlar için gerekli altyapı ihtiyacı ile birlikte, dağıtım
mutlak olarak biyoyakıt tüketimlerini artırmayı hedeflemektedirler. ve depolama gibi lojistik yapıların oluşturulmasına da ihtiyaç
Miktar olarak biyoyakıt tüketim hedefi seçen ülkelerden birisi ABD duyulmaktadır. Sektörün tüm bu altyapı ihtiyaçları düşünüldüğünde
olup, kendisine 2022 yılında 136 milyar litre (36 milyar galon) [8] biyoyakıtların ekonomik açıdan ayakta durabilmesi, benzinle
yenilenebilir yakıt tüketim hedefi belirlemiştir.[9] ve dizelle rekabet edebilmesi için devlet eliyle desteklenmesi

87
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
gerekmektedir. Bu durumun bilincinde olan ülkeler, biyoyakıt
üretimlerini ve tüketimlerini artırmak için destekleme politikaları
uygulamaktadırlar. Bu uygulamalarla birlikte, biyoyakıt üreticileri,
tüketicileri, lojistik hizmet tedarikçileri ve genel olarak sektör olumlu
etkilenmekte ve biyoyakıtların gelişimi hızlanmaktadır. Ülkeden
ülkeye değişmekle birlikte başlıca destekleme çeşitleri; üretime
yönelik desteklemeler, altyapı-yatırım destekleri, dağıtım-ulaştırma
destekleri, tüketime yönelik desteklemeler ve Ar-Ge desteklerinden
oluşmaktadır.
4.1. Üretime Yönelik Desteklemeler
Üretime yönelik desteklemelerin en önemlisi, biyoyakıt üretiminde
hammadde olarak kullanılan tarımsal ürünlere doğrudan verilen
sübvansiyonlardır. Biyoyakıt üretimi sürecinde hammadde olarak
kullanılacak şeker pancarı, buğday, mısır ve yağlı tohumlu bitkiler
gibi tarımsal ürünleri üreten çiftçilere birim başına verilen bu
destek, hammadde arzını artırıp fiyatını düşürerek, biyoyakıt üretim
maliyetini azaltmaktadır. Bu tür destekleme çeşidine verilebilecek
en iyi örnek AB’nin 2003 yılında “Ortak Tarım Politikası” vasıtasıyla
uygulamış olduğu “Enerji Ürünleri Yardımı”dır. Bu uygulamasıyla
AB, biyoyakıtlar için hammadde olarak kullanılacak tarımsal
ürünleri üreten çiftçilere hektar başına 45 Euro vermektedir. Üretime
yönelik destekleme vererek biyoyakıt üretiminde kullanılan tarımsal
ürünlerin birim maliyetini düşüren AB, bu politika uygulamasıyla
çiftçilerini enerji tarımı yapmaya teşvik etmektedir.[11]
Biyoyakıt üretiminde kullanılmak üzere tarımsal hammadde
yetiştiren çiftçilerin olası gelir kayıplarının önlenmesi amacıyla
öngörülen destekleme taban fiyatı uygulaması, biyoyakıt üretimine
ilişkin bir diğer desteklemedir. Bu destekleme aracına ilişkin
dünya genelinde verilebilecek en güncel örnek, 2008 yılı sonunda
Hindistan hükümeti tarafından onaylanan Ulusal Biyoyakıt Politikası
ile biyoyakıt hammaddesi yetiştiren Hintli çiftçilerin ürünlerine
sağlanan destekleme taban fiyatıdır.[12]
Yukarda bahsedilen bu uygulamalar, doğrudan biyoyakıt
üretimine yönelik desteklemeler kapsamındadır. Yine, biyoyakıt
üretiminde kullanılmak üzere yetiştirilen tarımsal ürünlere verilen
girdi destekleri de bu çerçevede değerlendirilebilir. Ancak, birçok
ülke, nihai kullanım amacı olarak insan tüketimi veya ulaştırma
sektöründe yakıt olma özelliklerine bakmadan, tarımsal ürün
üreten çiftçilerine girdi desteği vermektedir. Bu ise dolaylı olarak
biyoyakıt üretiminde kullanılan tarımsal hammaddelerin üretim
maliyetini düşürdüğünden, biyoyakıt üretimine ekonomik açıdan
avantaj sağlamaktadır. Bu tür desteklemeler, biyoyakıt üretimine
yönelik dolaylı destekleri oluşturmaktadır.[13]
Bunun yanı sıra, biyoyakıt üreten işletmelere ürettikleri
biyoyakıt miktarının belli oranında sübvansiyon veren ülkeler
de bulunmaktadır. Bu uygulamayla çiftçiler aradan kaldırılmış
olmakta ve biyoyakıt desteğini biyoyakıt üreticisi doğrudan hibe
olarak almaktadır. Biyoyakıt üreticisine doğrudan verilen bir
diğer üretim desteği de gelir vergisi muafiyetidir. Biyoyakıt üreten
üreticilerden gelir vergisi ve katma değer vergisi alınmaması veya
vergi oranlarında indirime gidilmesi sayesinde biyoyakıt üretimi
desteklenmektedir.[14] Örneğin, Çin’de biyoetanol üreticilerinden
alınan katma değer vergisi üreticilere iade edilmektedir.[15]
Son olarak, devlet tarafından biyoyakıtlar için garanti taban
fiyatı seviyesinin belirlenmesi de üretime yönelik desteklemeler
kapsamında değerlendirilebilir. Bu uygulamayla birlikte üretici
88
belirli bir dönem için en düşük fiyata satabileceği biyoyakıt fiyatını
öngörebilmekte ve üreticinin piyasa şartlarındaki dalgalanmalardan
olumsuz etkilenmesi önlenmiş olmaktadır.[16]
4.2. Altyapı-Yatırım Destekleri
Tarımsal hammaddeden elde edilen biyoyakıtların üretimi için gerekli
altyapının hazırlanması ve yatırımların yapılması gerekmektedir.
Biyoyakıt üretimi için kurulması gereken dönüşüm tesislerinin
sabit yatırım maliyeti üreticileri zorlamakta ve altyapı eksiklikleri
maliyetleri iyice artırmaktadır. Bu noktada, bazı ülkeler altyapı ve
yatırım desteği olarak üreticilerine sermaye yardımı vermekte ve
biyoyakıt üreticilerini desteklemektedir. Örneğin; biyoyakıt üretim
tesisi kuran bir üreticinin yatırım maliyetinin belli bir oranı, devlet
tarafından verilen para yardımıyla finanse edilmektedir. AB’nin
kırsal kalkınma politikaları yoluyla biyoyakıt sektörünü desteklemesi
altyapı-yatırım destekleme aracına güzel bir örnek teşkil etmektedir.
Bu uygulamayla Birlik içinde biyoyakıtlar, yenilenebilir enerji hibe ve
sermaye yardımları sağlanarak kırsal kalkınma politika tedbirleriyle
desteklenmekte ve sektörün büyümesi teşvik edilmektedir.[17]
Bir başka örnek de ABD’de 2002 yılında yürürlüğe giren ve Tarım
Kanunu (Farm Bill) olarak da bilinen Çiftlik Güvenliği ve Kırsal
Yatırım Kanunu (Farm Security and Rural Investment Act)’dur.
Bu Kanun, biyoyakıt rafinerilerinin geliştirilmesini teşvik eden
birçok maddeyi içermektedir. Beş yıllık bir uygulama süreci olan
bahse konu Kanun ile; tarımsal hammadde üretimi noktasındaki
girişimlerin desteklenmesi, çiftçiler, yerel idareler ve sivil toplum
örgütleri tarafından biyoyakıt üretimi ile kullanımının teşvik
edilmesinin yanı sıra, eğitim programlarının düzenlenmesi de
sağlanmıştır.[18]
Diğer yandan, özel sektör yatırımlarını özendirmek ve sektörün
büyümesini hızlandırmak için yatırım indiriminde vergi istisnası
uygulayan ülkeler bulunmaktadır. Bu uygulamayla, biyoyakıt
işletme tesisi kuran yatırımcıların yatırım maliyetinin belli bir yüzdesi
kazancından düşülmekte ve bu miktar için hesaplanacak vergi
borçları silinmektedir.[19] Bu noktada, Endonezya Hükümeti’nin
biyoyakıt yatırımcılarına sağlamış olduğu yatırım vergisi muafiyeti
güzel bir örnektir.[20] Biyoyakıt sektörünün gelişmesi için altyapı-
yatırım desteği aracını kullanan bir diğer ülke ise Malezya’dır.
Biyodizel üretim tesislerine yatırım vergisi indirimi ve gelir vergisi
muafiyetinin sağlandığı Malezya’da, özel sektörün biyoyakıtlara
ilgisi her geçen gün artmaktadır.
4.3. Dağıtım-Ulaştırma Destekleri
Üretim tesislerinde gerçekleştirilen belli işlemler sonucu elde edilen
biyoyakıtların nihai tüketiciyle buluşması için dağıtım ve ulaştırma
altyapısının da sağlam bir şekilde kurulması gerekmektedir. Bu
ise, biyoyakıtın üretim tesisinden satış istasyonuna taşınması,
satış istasyonunda depolanması ve nihai tüketicinin akaryakıt
deposuna pompalanması gibi çeşitli lojistik ihtiyaçların tamamının
karşılanması ile mümkün olmaktadır. Tüm bunlar, birer maliyet
kalemi olarak ortaya çıkmaktadır. Biyoyakıtların dağıtım ve
ulaştırma maliyetlerini azaltarak biyoyakıt sektörünü desteklemek
isteyen ülkeler, biyoyakıt istasyonlarının satış ve gelir vergilerinde
indirime gitmekle veya bu tür dağıtıcılara doğrudan sübvansiyonlar
vermektedirler.[21]
Biyoyakıt dağıtım ve ulaştırma gibi lojistik faaliyetlerde bulunanlara
verilen destekler sektörün gelişmesine hız kazandırırken bazı

devletlerin akaryakıt istasyonlarına belli miktarlarda yenilenebilir
enerji satma zorunluluğu getirmesi sektörü dolaylı yönden olumlu
etkilemektedir. Bu uygulamayla, devlet tarafından biyoyakıt
sektörünün dağıtım ve ulaştırma zincirlerinin kurulması zorunlu hale
getirilmekte ve biyoyakıt sektörünün gelişmesi desteklenmektedir.
Örneğin, 2006 yılı Nisan ayından itibaren İsveç’te, yıllık belli
bir miktarın üzerinde benzin ve motorin satışı yapan akaryakıt
istasyonlarına, biyoetanol ve biyogaz gibi yenilenebilir yakıt satma
zorunluluğu getirilmiştir.[22]
4.4. Tüketime Yönelik Desteklemeler
Ulaştırma sektöründe yenilenebilir enerji kullanımını artırmak
isteyen ülkeler, uyguladıkları birçok destekleme aracıyla
tüketicilerini biyoyakıt tüketimine teşvik etmektedirler. Biyoyakıt
tüketimine yönelik en önemli desteklerden birisi akaryakıt tüketim
vergisi muafiyetidir. Bu uygulamayla birlikte, biyoyakıt satış fiyatının
üzerine konulan ve tüketicilerin daha yüksek bir fiyat ödemesine
yol açan vergi yükü kaldırılmakta ve biyoyakıtların fosil yakıtlarla
rekabet edebilmesi sağlanmaktadır. Bunun ilk örneği, 1970’lerdeki
petrol krizinin etkisiyle ABD’de 1978 yılında çıkartılan Enerji
Vergi Kanunu (Energy Tax Act)’nda görülmektedir. Biyoyakıtlar
için finansal teşviklerin öngörüldüğü söz konusu Kanunla birlikte
benzinden galon başına alınan tüketim vergisinin biyoetanolle
harmanlandığı takdirde alınmaması sağlanmıştır.[23]
Ayrıca, akaryakıt tüketim vergisinde indirim yapılması da bir
politika seçeneği olarak yaygınlaşmaktadır. 2008 yılı Mayıs
ayında ABD Kongresi’nde oylanan 2007 Tarım Yasası (Farm
Bill) ile, mısırdan elde edilen biyoetanole litre başına 0,119 dolar
(galon başına 0,45 dolar) vergi indirimi uygulanmaktadır. Bunun
yanında, selülozik hammaddelerden üretilen biyoetanole daha
fazla vergi indirimi öngörülmüş olup, litre başına 0,267 dolar (galon
başına 1,01 dolar) vergi indirimi sağlanmıştır.[24] AB üyesi birçok
üye ülke de uygulamış oldukları vergi indirimleri ile biyoyakıtları
desteklemektedir. Tüketim vergisi muafiyeti veya tüketim vergisi
indirimi en çok görülen destekleme aracı olup, Birlik içerisinde
biyoyakıtlardan benzin ve dizele kıyasla ortalama yüzde 50 daha
az vergi alınmaktadır.[25] Çin’de biyoetanolden alınan akaryakıt
tüketim vergisinde % 5 indirim yapılmakta [26], Hindistan’da
ise biyodizel sektörü tüm dolaylı ve dolaysız vergilerden muaf
tutulmaktadır.[27] Yine, bazı ülkeler tarafından uygulanmakta
olan KDV indirimi ve muafiyeti, fiyatları düşürmekte ve biyoyakıt
kullanımını özendirmektedir.
Bir diğer tüketime yönelik destekleme de gelir vergisi indirimidir.
Benzin ve dizelle harmanlanan biyoyakıtları veya saf biyoyakıtları
motorlarında yakıt olarak kullanabilen araçları satın alan tüketicilere
sağlanan gelir vergisi indirimi, biyoyakıt tüketimini teşvik etmektedir.
Bu uygulamayla birlikte, tüketicilerin satın aldıkları aracın değerinin
belli bir oranı gelir vergisinden düşülmekte ve biyoyakıt tüketimi
devlet eliyle desteklenmektedir.
Ülkeler biyoyakıt tüketimlerini dolaylı olarak da desteklemektedirler.
Motorun hem fosil yakıtlarla hem de biyoyakıtlarla çalışmasını
sağlayan Esnek Yakıtlı Araç (FFV-Flexible Fuel Vehicle) sistemine
sahip otomobiller için sağlanan vergi indirimi de tüketime yönelik
dolaylı desteklemelerden biridir.[28] FFV sistemine sahip
otomobillere yönelik vergi indirimi uygulayan ülkelerin başında
ABD gelmektedir. Buna ilave olarak 2007 yılında ABD Enerji
Bakanlığı, FFV sistemine sahip araç motorlarının geliştirilmesine
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
yönelik 15 milyon doların üzerinde araştırma fonu tahsis etmiştir.
[29] Brezilya’da ise, 2003 yılında FFV otomobillerin piyasaya
sürülmeye başlanması biyoetanol piyasası açısından adeta bir
devrim olmuştur. 2007 yılı sonu itibarıyla, yaklaşık 4 milyon FFV
teknolojisine sahip otomobil yollarda yerini almıştır.[30]
4.5. Ar-Ge Destekleri
Klasik enerji kaynaklarının günden güne tükenmesi ve dünyanın
enerjiye olan talebinin artması yenilenebilir enerji kaynaklarının
önemini ortaya çıkarmıştır. Bu noktada, birçok ülke yenilenebilir
enerji kaynaklarına ilişkin araştırma ve geliştirme faaliyetlerini
sürdürmekte ve enerji kaynaklarını çeşitlendirme konusunda çaba
sarf etmektedir. Ulaştırma sektöründe kullanılan benzin ve motorin
gibi klasik yakıtlara alternatif olarak ortaya çıkan biyoyakıtların da
insan sağlığına ve gıda güvencesine zarar vermeden, ekonomik,
sürdürülebilir ve çevreye duyarlı bir şekilde üretilmesi önem arz
etmektedir. Bu hususları dikkate alan birçok ülke, araştırma
geliştirme faaliyetleri için kaynak ayırmakta ve Ar-Ge programları
vasıtasıyla biyoyakıtları desteklemektedir.[31]
Biyoyakıtlara yönelik destekleme araçları içerisinde Ar-Ge
desteklerini gündemine alan birçok ülke bulunmaktadır. Örneğin
ABD, 2000 yılında çıkartmış olduğu Biyokütle Araştırma ve
Geliştirme Kanunu (Biomass Research and Development Act) ile
kurduğu Biyokütle Araştırma ve Geliştirme Teşebbüsü (Biomass
Research and Development Initiative) sayesinde biyoenerji
araştırma ve geliştirme faaliyetlerini hızlandırmış ve eyaletler arası
çalışmaların koordine edilmesini sağlamıştır. Enerji Bakanlığı
ve Tarım Bakanlığı yetkililerinin yönetiminde olduğu bu girişim
sayesinde tarımsal hammadde üretimine ve selülozik biyokütle
dönüşüm teknolojilerinin geliştirilmesine yönelik birçok proje
desteklenmektedir.[32] Malezya’nın 2005 yılında başlatmış olduğu
Ulusal Biyoyakıt Politikası’nda yer alan stratejik hedeflerden biri
Ar-Ge faaliyetlerinin teşvik edilmesidir.[33] Benzer şekilde, Çin’de
2006 yılında yürürlüğe giren Yenilenebilir Enerji Kanunu ile Ar-
Ge faaliyetleri desteklenmektedir.[34] Biyoyakıtlara ilişkin Ar-Ge
faliyetlerini destekleyen ülkelere son bir örnek olarak Hindistan
verilebilir. Hindistan Hükümeti’nin biyoyakıtlara ilişkin ana politika
belgesi olan Ulusal Biyoyakıt Politikası’nda göze çarpan temel
unsurlardan birisi, ikinci nesil biyoyakıtlar başta olmak üzere,
biyoyakıt üretim teknolojilerinin geliştirilmesi ve Ar-Ge faaliyetlerinin
teşvik edilmesidir.[35]
5. Sonuç
Biyoyakıt kullanımını öncelikli bir hedef olarak belirleyen bütün
ülkelerin, öncelikle topraklarındaki uygun hammadde kaynağını
tespit ettikleri ve biyoyakıt üretimlerini belirli bir hammaddeye dayalı
olarak gerçekleştirdikleri görülmektedir. ABD’de mısır, Brezilya’da
şeker kamışı, AB’de kanola, Endonezya ve Malezya’da palm yağı,
Hindistan’da jatropa biyoyakıt üretiminde kullanılan başlıca tarımsal
ürünler olmuştur. Dünya örnekleri incelendiğinde, ülkelerin tek bir
tarımsal hammaddeye odaklanmaları, biyoyakıt politikalarının en
önemli özelliklerinden birisi olarak öne çıkmaktadır.
Biyoyakıta ağırlık veren ülkelerin ellerindeki tarımsal hammaddenin
niteliğine göre ve ülkenin özgün şartlarını dikkate alarak biyoyakıt
üretim/tüketim/destekleme politikaları geliştirdikleri ve takip
edecekleri yol haritasını bir politika belgesi ile ilân ettikleri
görülmektedir. Örneğin dünya biyoetanol üretiminin yarısından
fazlasını yapan ABD biyoyakıtlara ilişkin uzun yıllar öncesinden
89
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
bu yana birçok politika belgesi geliştirmiş ve zaman içerisinde bu
belgelerde revizyonlar yaparak yeni uygulamalara geçmiştir. Aynı
durum çok yaygın bir biyoetanol kullanımına sahip olan Brezilya için
de geçerlidir. Söz konusu ülke bu başarısını uzun yıllara dayanan
biyoetanol geçmişindeki tecrübelerine borçludur. 1975 yılında
başlatılan Ulusal Biyoetanol Programı (ProAlcool) ile Brezilya,
biyoyakıtlar için sistematik ve düzenli bir program uygulayan ilk
ülke olmuştur.
Ülkeler, bazen yayınladıkları bu türden belgeler ile bazen de yö-
netmelik veya benzeri hukuki dokümanlarla izlemeyi kararlaştırdıkları
yola uygun destekleme politikaları geliştirmektedirler. Doğrudan
üretim veya tüketim tarafını özendiren teşvikler söz konusu olabildiği
gibi, altyapı ve lojistik yatırımlarına yönelik sübvansiyonlar ve Ar-
Ge yardımları da bu kapsamda gündeme gelebilmektedir.
Bütün bu veriler ışığında şu söylenebilir ki, Türkiye’nin diğer ülke
örneklerinden yararlanarak ve kendi özgün şartlarını da göz önünde
bulundurarak bir biyoyakıt politikası belirlemesi, bu politikayı ilân
etmesi, sonrasında da bunu hayata geçirmeye yönelik destek
mekanizmalarını tasarlaması gerekmektedir.
Kaynaklar
[1] Henniges, Oliver ve Jürgen Zeddies, “Biofuels-Experiences
and Perspective in Industrialized and Developing Countries”,
Quarterly Journal of International Agriculture, Vol.46, 2007,
s.349.
[2] Harlander, Katarina, “Food vs. Fuel - A Turning Point for
Bioethanol?”, Acta Agronomica Hungarica, Vol.56, No.4,
2008, ss.429-430.
[3] PCGoI (Planning Commission Government of India), Report
of the Committee on Development of Bio-Fuel, New Delhi,
2003, ss.118-119.
[4] IISD (International Institute for Sustainable Development),
Biofuels - At What Costs?: Government Support for Ethanol
and Biodiesel in China, Geneva, 2008, s.15.
[5] Lopez, Gregore Pio ve Tara Laan, Biofuels - At What Costs?:
Government Support for Biodiesel in Malaysia, International
Institute for Sustainable Development, Geneva, 2008, ss.4-9.
[6] FAO (Food and Agriculture Organization), The State of Food
and Agirculture, Rome, 2008, ss.24-25.
[7] Dillon, Harbrinderjit Sing, Tara Laan, ve Harya Setyaka
Dillon, Biofuels-At What Costs ?: Government Support for
Ethanol and Biodiesel in Indonesia, International Institute for
Sustainable Development, Geneva, 2008, s.20.
[8] 1 galon=3,78 litredir.
[9] Sissine, Fred, Energy Independence and Security Act of 2007:
A Summary of Major Provisions, CRS Report for Congress,
Congressional Research Service, RL34294, Washington
D.C., 2007, s.5.
[10] Official Journal of EU, Directive 2009/28/EC of the European
Parliament and of the Council of 23 April 2009 on the
Promotion of the Use of Energy from Renewable Sources and
Amending and Subsequently Repealing Directives 2001/77/
EC and 2003/30/EC, Vol.52, No.L140, 2009.
[11] Rajagopal, Deepak ve David Zilberman, Review of Envi-
ronmental, Economic and Policy Aspects of Biofuels, World
Bank, WPS4341, Washington D.C., 2007, s.65.
[12] Ramesh, Deepti, “India Approves National Policy to Develop
Biofuel Sector”, Chemicalweek, 12 Eylül 2008.
90
[13] OECD (Organization for Economic Co-operation and
Development), Report on Economic Assesment of Biofuel
Support Policies, Yayın No: TAD/CA(2008)6/FINAL, Paris,
2008, s.25.
[14] GBEP (Global Bioenergy Partnership) ve FAO (Food and
Agriculture Organization), A Review of the Current State of
Bioenergy Development in G8+5 Countries, Rome, 2007,
s.24, 28.
[15] OECD, s.30.
[16] OECD, s.25.
[17] FAO, s.33.
[18] FAO, s.31.
[19] OECD, s.25.
[20] Dillon, s.17.
[21] OECD, s.26.
[22] USDA (United States Department of Agriculture), Sweden
Biofuel: Biofuels Annual 2008, GAIN Report Number: SW8006,
Washington D.C., 2008, s.5.
[23] GBEP ve FAO, s.222.
[24] FAO, s.31.
[25] OECD, s.29.
[26] OECD, s.30.
[27] Ramesh, 2008.
[28] OECD, s.27.
[29] Childs, Britt ve Rob Bradley, Plants at the Pump: Biofuels,
Climate Change, and Sustainability, World Resource Institute,
2007, (çevrimiçi), http://pdf.wri.org/plants_at_the_pump.pdf.
Son Erişim Tarihi: 15 Ocak 2009, s.18.
[30] Harlander, s.430.
[31] GBEP ve FAO, s.28.
[32] GBEP ve FAO, ss.220-221.
[33] Lopez ve Laan, s.25.
[34] IISD, ss.12-13.
[35] Ramesh, 2008.
Summary
An elaborate analysis of the pioneer countries distinguished
as leaders in biofuel use reveals that they have been steadily
implementing numerous support policies either in production or
consumption sides. In some country instances, it can be noticed
that other types of endorsements such as infrastructure subsidies
and R&D grants are taken precedence. Even though there are not
scores of countries heading towards biofuel use, it is highly possible
to argue that many different policy approaches, which need to be
grouped, have emerged in that field. In that paper, several public
policy approaches as well as their intrinsic characteristics and
implications are scrutinized as systematically as possible so that
drawing adequate lessons for Turkey’s practice in biofuel use.
Key Words: Biofuel, bioethanol, biodiesel, biofuel production,
consumption and supporting policy

ENERJİ SEKTÖRÜNDE PROJE LOJİSTİĞİ UYGULAMALARI:
TÜRKİYE İÇİN BİR VAKA ÇALIŞMASI
Emre ELDENER
Kıta Ulaştırma A.Ş.
Özet
Türkiye için önemli bir lojistik faaliyeti olarak değerlendirilebilecek
proje lojistiği, etkin ve kaliteli yapılabildiği taktirde önemli bir
döviz kazandırıcı özelliğe sahip olabilecektir. Bu çalışmada Kıta
Ulaştırma tarafından gerçekleştirilen bir proje lojistiği vakası enerji
sektörü kapsamında ortaya konmuştur. Bir başarı öyküsü olarak
ortaya konulan bu çalışmada, proje lojistiği sürecinin tüm aşamaları
ortaya konulmuştur.
1. Giriş
Tüm dünyada yaşanan 2007 finansal krizi özellikle ülkelerin büyüme
hızlarına olumsuz olarak yansımıştır. Ticaret faaliyetlerinin büyük
oranda azaldığı bu dönemde türetilmiş bir talep olarak değerlendirilen
lojistik de olumsuz etkilenmiştir. Ancak, 2010 yılı itibariyle krizden
çıkış anlamında önemli olumlu gelişmeler olmakta ve özellikle
büyüme oranlarında pozitif değerlere ulaşıldığı görülmektedir.
Quattro Business Consulting tarafından gerçekleştirilen 2008 yılı
Türkiye Lojistik Sektörü Araştırması’nın sonuçlarına göre Türkiye
lojistik hizmetleri pazarının büyüklüğü 59 milyar dolara, hizmet
sağlayıcı pazarının büyüklüğü ise 22 milyar dolara ulaşmıştır
(TLSA, 2008). Bu kapsamdan bakıldığında, Türkiye’nin lojistik
pazarı büyüklüğü açısından birçok ülkeden geri olmasına rağmen
önemli bir büyüme potansiyeli olduğu görülmektedir. Özellikle,
2010 yılı içinde hem gelişmekte hem de gelişen ülkelerde beklenen
olumlu büyüme oranları bu durumu destekler niteliktedir.
Proje lojistiği açısından bakıldığında ise, Türkiye’de proje lojistiğinin
önümüzdeki yıllarda en az % 10’luk bir büyüme oranı yakalayacağı
(TLSA, 2008) ortaya konulmaktadır. Türk işletmelerinin son
dönemlerde yoğun olarak bu alana giriyor olması ve proje lojistiğinin
Türkiye için önemli bir döviz kazandırıcı unsur olma özelliği de
üzerinde durulması gereken unsurlardır. Türk işletmeleri, proje
lojistiği çerçevesinde pazarı büyütmek adına özellikle iyi ve başarılı
örnekleri incelemeli ve kendilerinin iş süreçlerinin düzenlenmesinde
bunlardan faydalanmalıdır. Bu çalışma, Türkiye proje lojistiği
pazarında uzun yıllardan bu yana hizmet veren Kıta Ulaştırma’nın
bir başarı öyküsünü vaka olarak sunmayı hedeflemektedir.
Çalışmanın ikinci bölümünde, proje lojistiği kavramı lojistik yönetimi
çerçevesinde ele alınmış ve proje lojistiğine ilişkin bazı temel
kavramlar sunulmuştur. Üçüncü bölümde ise enerji sektöründe
proje lojistiği kavramı ortaya konulmuştur. Dördüncü bölüm ise,
Kıta Ulaştırma’nın enerji sektörü kapsamında gerçekleştirdiği bir
lojistik süreci tanımlamaktadır. Beşinci bölümde ise çalışmanın
genel sonuçları açıklanmaktadır.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Prof. Dr. Okan TUNA
Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Lojistik
Mühendisliği Ana Bilim Dalı, Denizcilik Fakültesi
2. Lojistik Yönetimi Ve Proje Lojistiği
“Lojistik yönetimi”, doğru ürünü, doğru zamanda, doğru yere hasarsız
bir şekilde ulaştırmayı hedeflemektedir. Lojistik faaliyeti, bu bağlamda
ürün ya da hizmetler için önemli bir “değer yaratıcı faaliyet” olarak
değerlendirilmektedir. Lojistik, zaman ve uzaklık ile birbirlerinden
ayrılabilen üretim ve tüketim noktaları arasında bir köprü olarak
görev almaktadır (Ballou, 1992). Ürün ve hizmetler için hem “yer”
hem de “zaman” faydası yaratan lojistik, “müşteri hizmet düzeyi” ile
doğrudan ilgili bir kavramdır (Ballou, 1999). Teknik ve fonksiyonel
özellikleri itibariyle birbirine benzer ürünlerin/hizmetlerin sayısının
artması “müşteri elde etme ve sürekliliğini sağlama konusunda”
lojistik fonksiyonlarının önemini bir kez daha ortaya koymaktadır.
Lojistik, “hammadde, yarı-mamul ve mamullerin (ve bunlarla
ilgili bilgi akışlarının) tedarik, sevkiyat ve depolama süreçlerinin
hem işletme içerisinde hem de dağıtım kanalı boyunca stratejik
yönetiminin gerçekleştirilmesi ve maliyet etkin sipariş karşılama
yöntemleri ile mevcut ve gelecekteki karın sürdürülebilirliğinin
sağlanması” olarak tanımlanmaktadır (Christopher 1998). Son
yıllarda tedarik zinciri kavramı ile daha geniş bir çerçeveye
oturmaya başlayan lojistik kavramının aslında dayandığı temel
anlayış işletme lojistiğinin temel ilkeleridir. Lojistik fonksiyonlarında
öncelikle işletme içi bütünleşik yapıyı ortaya koyan bu anlayış,
uygulama sürecinde hem maliyet hem de müşteri hizmeti yönlü
kazanımlar ortaya koymuştur. Tedarik zinciri yaklaşımı da işletme
içi bütünleşik yapının diğer kanal üyelerine doğru genişletilmesi ve
etkin bir şekilde yürütülmesi ilkesine dayanmaktadır.
İşletme lojistiği, tedarik kaynağından başlayıp müşteriye kadar
uzanan kanal içerisinde ürün ya da hizmetlerin akışı ile ilgili
birçok faaliyeti kapsamaktadır. Bu faaliyetlere, “ulaştırma”, “trafik
yönetimi”,”depolama”, “stok yönetimi”, “koruyucu ambalajlama”,
“elleçleme”, “tedarik”, “sipariş yönetimi” örnek olarak verilebilir.
Uluslararası lojistik kapsamında gabari dışı kabul edilen ağır ve
hacimli yükler ile tesislerin (enerji santrali, fabrika, rüzgar tribünü)
taşınması proje lojistiği olarak değerlendirilmektedir. Proje lojistiği,
lojistik yönetimi kapsamındaki tüm faaliyetleri kullanmaktadır.
Ancak, proje lojistiği her seferinde ürünün farklılık göstermesi
dolayısıyla ayrı bir planlama ve yürütme sürecini gerektirmektedir.
Bu durumda, her seferinde kullanılan kaynakların farklılık
göstermesi anlamına gelmektedir.
Proje Lojistiğinde Taşınan Tesisler ise aşağıda sıralandığı gibidir:
 Fabrikalar
 Enerji Santralleri (Doğal gaz, termik, hidro elektrik vb.)
91
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
 Barajlar
 Rafineri ve Petrokimya Tesisleri
 Boru Hatları
 Raylı Sistemler
Proje lojistiği, daha önce de belirtildiği gibi, özel şartlar ve ekip-
manlar gerektirmektedir. Bu çerçeveden bakıldığında, her iş ay-
rı bir proje olarak ele alınmaktadır. Bu durumda, proje lojistiği
kendi içinde proje yönetimi süreçlerinin de tam anlamıyla yerine
getirilmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. Caron ve diğerleri, bu
sürecin makro boyuttan başlayarak mikro boyutlara kadar birbirine
takip eder aşamalarla etkin bir şekilde yapılması gerekliliğini ortaya
koymuşlardır (Caron v.d., 1998).
Bir proje lojistiği aşağıda yer alan ana fonksiyonları yerine getirmek-
tedir:
 Ulaştırma modlarının bütünleşik olarak kullanımı,
 Planlama, koordinasyon ve istifleme gözetimin sağlanması aynı
zamanda bu sürece ilişkin danışmanlıkların gerçekleştirilmesi,
 Anahtar teslim kapıdan kapıya çözümlerin sağlanması,
 Yükleme ve boşaltma sürecinin gözetimi,
 Malzemelerin gerekli yerlere konumlandırılması,
 Gümrükleme, yük sigortası ve gözetim (survey) işlemlerinin sağ-
lanması.
3. Enerji Sektöründe Proje Lojistiği Uygulamaları
Enerji sektöründe, doğalgaz, hidroelektrik, rüzgar ve kömürlü
termik santral taşımaları yapılmaktadır. Santralin yapımı bittikten
sonra da yedek parça vb. gibi küçük malzemelerin taşımaları
da bu süreç içinde değerlendirilmektedir. Enerji sektörü deniz,
kara, demiryolu, hava ve nehir yolu dahil tüm taşıma modlarının
kullanıldığı bir sektördür.
Enerji lojistiğinde dikkat edilmesi gereken faktörler aşağıda
sıralandığı gibidir:
 En Uygun Ulaştırma Modunun Belirlenmesi
Malzemelerin son varış yerine ulaşması gereken tarih göz önüne
alınarak farklı ulaştırma modları değerlendirilir. Maliyet unsuru
ve taşıma süreci burada belirleyicidir. En uygun taşıma çö-
zümleri nedenleriyle malzemenin sahibiyle paylaşılır. Özellikle
multimodal taşımalarda, bazen taşıma tarihinden bir yıl önce al-
ternatifler geliştirilir.
 Malzemenin Boyutlarının Kullanılacak Ulaştırma Modları İle
Uyumluluğunun Sağlanması
Denizyoluyla gelen malzemelerde tek parça olarak 1,400 ton
ve daha üzerini kaldırabilen kendinden vinçli gemiler olduğu
için genel anlamda sorun olmamaktadır. Ancak ön ve son ta-
şıma genellikle karayolu ulaştırması ile yapıldığı için ağırlık, yol
koşulları (köprüler, geçişler, eğimler) taşıma öncesi detaylı in-
celenerek çıkan rapora göre ihtiyaç varsa iyileştirmeler yapılması
gerekmektedir.
 Taşıma Zamanının Kısaltılması
Özellikle enerji sektöründe malların geç sevkiyatından yaşanan
üretim kayıpları çok yüksek olduğu için malzemelerin bir an
önce şantiyeye getirilip montaja başlanması büyük önem ta-
şımaktadır. Yatırımcı firmayla malın alınması tarihleri, yerine
teslim zamanları detaylı konuşulup zaman faktörü öncelikli
92
olarak dikkate alınarak bir ulaştırma planı oluşturulur. Burada
uygun geminin zamanında pozisyonlandırılması, limanlarda
zaman kaybedilmemesi için ağır parçaların doğrudan araç
üzerine alınması, gümrük müşaviriyle yakın ilişkiler ve tam bir ta-
kım halinde çalışılması transit süreyi azaltabilecek etkenlerden
bazılarıdır.
 Hasarsız Taşımanın Sağlanması
Enerji sektörü siparişle çalışır ve bazen malların üretimi bir yıl
veya daha uzun sürebilir. Bu nedenle herhangi bir hasar ol-
ması projenin hayata geçmesini çok uzun süre erteleyebilir. Ha-
sarsızlık için tüm önlemlerin lojistik firması tarafından alınması
gereklidir. Örneğin gaz türbini gibi hayati önem taşıyan parçalar
genellikle titreşime hassastır, özel hidrolik araçlarla taşınmalıdır.
Malzemelerin elleçlenmesinde uygun vinçlerin kullanımı ve
üreticinin belirlediği prosedürlerin harfiyen uygulanması, halat,
mapa, spreader bar gibi ekipmanın en iyi kalitede ve sertifikalı
olduğuna dikkat edilmelidir. Dünyanın herhangi bir yerinden yük-
lenen malzemelerin en az aktarma ile gelmesi önemlidir.
4. Enerji Sektöründe Proje Taşımacılığına İlişkin Bir
Vaka Çalışması
4.1. Çalışmanın Amaçları ve Kapsamı
Bu çalışmanın amacı, proje lojistiği kapsamında Türkiye’de
faaliyet gösteren Kıta Ulaştırma’nın enerji sektörü kapsamında
yapmış olduğu bir proje lojistiği faaliyetinin ana süreçlerini ortaya
koymaktır.
4.2. Kıta Ulaştırma Proje Lojistiği Hizmetlerinin Genel Tanımı
Kıta Ulaştırma proje taşımaları alanında hizmet vermektedir.
Ağırlıklı enerji sektörüne yapılan yatırımlar için taşıma çözümleri
üreten işletme son 4-5 yılda her yıl 500-800 MW gücünde enerji
yatırımı taşımaları yapmaktadır. Yük miktarı olarak yıllık 150,000
ile 400,000 m3 malzemeye denk gelmektedir. Ağırlıkları 300 ton
ve üzerine kadar çıkan büyüklükte olan gaz türbini, trafo, jeneratör,
buhar kazanı, atık ısı kazanları gibi malzemeler genellikle üretim
yerinden Kıta tarafından alınarak şantiyeye kadar “kapıdan kapıya”
mantığı içinde taşınmaktadır.
4.3. Proje Lojistiği Ana Süreçlerinin Tanımlanması
4.3.1. Ürünün Tanımlanması
Bu projede, AKSA Enerji için 4 adet LM600 gaz türbini taşınması
işi gerçekleştirilmiştir. Beher set içerisinde yaklaşık olarak
1.700 metreküp ve 400 ton mal detayı mevcuttur. Set içerisinde
bulunan ana malzemeler Jeneratör, Jeneratör Kabı ve Türbin’den
oluşmaktadır. En ağır olan jeneratörün ağırlığı 82 tondur.
4.3.2. Proje Sürecin Tanımlanması
Proje sürecine ilişkin aşamalar aşağıda açıklandığı gibidir. Aynı
zamanda, Tablo 1’de süreç tüm değişkenleri ve riskleri ile birlikte
tanımlanmıştır.
 Gaz Türbinlerinin Yüklemeye Hazır Ediliş Sürecinin Takibi
General Electric tarafından Macaristan’ın Veresegyhaz
bölgesindeki fabrikada üretilen türbinlerin üretime hazır ediliş
süreci bu projenin ilk aşaması olarak değerlendirilmektedir.
Fabrikanın üretim süreci ve teslim tarihi takip edilerek,
malzemelerin teslimi için gerekli ekipmanlarla ilgili hazırlıklar bu
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Tablo 1. Sürecin Değişkenleri ve Riskler

Planlanan Gerçekleşen Kullanılan Temel Süreç esnasında temel riskler ve Gerçekleşen Risklere Karşı Alınan
Temel Süreç
Süre Süre Ekipmanlar gerçekleşme durumu Önlemler

Karayolu ön Hidrolik, lowbed ve Araçların polis tarafından Alınan yol izinlerine ek olarak güzergah
2 gün 2 gün
taşıma flat treyler durdurulması üzerindeki birimler bilgilendirildi
Nehiryolu taşıması 12 gün 14 gün Barge Nehirdeki su seviyesinde düşme
Olağanüstü hava koşulları, boğaz
Boğaz geçişleri ile ilgili ve limanlardaki
geçişlerinde aksama, yükleme ve
Denizyolu taşıması 5 gün 5 gün Breakbulk gemisi aksamaları önlemek amacıyla ilgili birimler
boşaltma limanlarındaki yoğunluk
önceden bilgilendirildi
nedeniyle rıhtıma yanaşamama
Karayolu son Hidrolik, lowbed ve Araçların polis tarafından Alınan yol izinlerine ek olarak güzergah
1 gün 1 gün
taşıma flat treyler durdurulması üzerindeki birimler bilgilendirildi
Ana Ekipmanların Mobil vinç arızası, kaidede Nakliye öncesi firma ve inşaat firmasına
3 gün 3 gün Mobil vinç
Montajı yaşanacak problemler talepler bildirildi

aşamada gerçekleştirilmiştir. Bu süreçte, aynı zamanda, General
Electric tarafından hazırlanan çeki listeleri yeniden düzenlenmiş
ve ihracat dokümanlarının hazırlanması ile ilgili olarak fabrika ile
koordineli bilgi akışı sağlanmıştır.
 Ön Taşıma Sürecinin Gerçekleştirilmesi
Bu aşama, Veresegyhaz’daki fabrikadan türbinlerin teslim
alınmasından sonra Budapeşte’ye karayolu ile taşınması
sürecini içermektedir.
 Nehir Taşımacılığı Sürecinin Gerçekleştirilmesi
Karayolu ile Budapeşte’ye getirilen malzemeler barge tipi
nehir gemilerine yüklenerek Tuna nehri üzerinde Romanya’nın
Köstence limanına sevk edilmiştir. Bu aşamada, Budapeşte’de
malların nehir tipi gemiye yüklenmesine nezaret edilmiş ve
barge’ların Köstence Limanı’na varışına bağlı olarak, limanda
yükleme yapılacak geminin tam zamanında yüklemeye hazır
olmasının sağlanması ve bununla ilgili armatörle koordinasyonun
gerçekleştirilmesi de sağlanmıştır.
 Deniz Taşımacılığı Sürecinin Gerçekleştirilmesi
Bu süreçte, Köstence Limanı’nda malzemelerin barge’dan
gemiye aktarılmasına nezaret edilmiştir. Köstence’den malze-
melerin gemiye yüklenmesinden sonra, varış limanı olan Antalya
Liman Başkanlığı ile tahliye organizasyonun başlatılması ile
ilgili temaslar gerçekleştirilmiştir. Ayrıca, bu aşamada son ta-
şımayı gerçekleştirecek ekipman sahibi işletme ile oluşturulan
çeki listelerine uygun olarak araçların organize edilmesi gerçek-
leştirilmiştir.
 Varış Limanında Tahliye ve Son Taşıma Süreci
AKSA Enerji’nin gümrük komisyoncusu ile ithalat gümrük
sürecinin en kısa sürede gerçekleştirilmesi için irtibata geçilmiş-
tir. Aynı zamanda, malzemelerin gemiden doğrudan araç üze-
rine tahliye edilebilmesi için gerekli temaslar yapılmıştır. Mal-
zemeler, Antalya Limanından hidrolik, lowbed ve standart treyler
tipi araçlara yüklenmiş ve 30 km uzaklıkta Burdur’da kurulu şan-
tiyeye sevk edilmiştir.
 Malzemelerin Teslimi Süreci
Şantiyede ana ekipmanların kaidelere tahliyesini gerçekleştirecek
300 tonluk mobil vinç şantiye sahasına yönlendirilmiş ve
gaz türbini setinin ana ekipmanları olan “Generator Base”,
“Turbine Base” ve “Generator”’lerin şantiye sahasında kaidelere
tahliyesine nezaret edilmiştir.
5. Sonuç
Bu çalışmada, Kıta Ulaştırma tarafından Aksa Enerji için yapılan
bir proje lojistiğinin ana aşamaları ortaya konmuştur. Ortaya
konulan vakadan da anlaşılacağı gibi, proje lojistiği önemli bir
süreç yönetimini gerektirmektedir. Bu anlamda sürecin zorluğu
ortaya çıkmaktadır. Ancak, Türkiye için önemli bir döviz kazandırıcı
özelliği olan proje lojistiğinin bu işi yapacak işletmeler tarafından
iyi anlaşılabilmesi için başarı öykülerinin ortaya çıkarılması gerek-
liliği bulunmaktadır. Bu çalışmada, bu çerçevede bir ilk olarak
değerlendirilmelidir.
Kaynakça
[1] BALLOU, Ronald H. (1992), Business Logistics Management,
Third Edition, Prentice- Hall International.
[2] BALLOU, Ronald H. (1999), Business Logistics Management,
Fourth Edition, Prentice- Hall International.
[3] CHRİSTOPHER, Martin (1998), Logistics and Supply Chain
Management, London: Financial Times Prentice Hall.
[4] CARON F., Marchet G. ve Perego A. (1998), Project logistics:
integrating the procurement and construction processes,
International Journal of Project Management, Vol. 16, No. 5,
ss. 311-319
[5] Türkiye Lojistik Sektörü Araştırması (2008), Quattro Business
Consulting.
Summary
Project Logistics management can be a significant cost saver if
accomplished in an efficient way. This paper involves Kita Logistics
case studies for project logistics services in the energy sector. This
article demonstrates step by step how the project was completed
on a door to door basis.
Rules of Thumb in project logistics management in the energy
sector are presented in this paper. Additionally a case study of
a 200 MW multimodal power plant transport from Hungary to
Turkey is analyzed. This case study is in fact a success story in
terms of using multimodal transport techniques in a time sensitive
manner.

93
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

KONYA İLİNDE BİYOGAZ ÜRETİM POTANSİYELİ ARAŞTIRMA PROJESİ

Nuri KUNT Erdal BAŞTAN Hülya ŞEVİK

Konya İl Çevre ve Orman Müdürlüğü Konya İl Çevre ve Orman Müdürlüğü Konya İl Çevre ve Orman Müdürlüğü

Özet
Konvansiyonel enerji rezervlerinin tükenmeye başladığı günümüzde
enerji, en pahalı üretim girdilerinden biri olmuştur. Bu nedenle
gelişmiş ve gelişmekte olan tüm ülkeler yeni ve yenilenebilir enerji
kaynaklarına yönelmişlerdir. Söz konusu bu kaynaklar, enerji
darboğazını aşmada konvansiyonel enerji kaynaklarına alternatif
olarak görünmektedir.
Konvansiyonel enerji rezervlerinin tükenmeye başladığı günümüzde
enerji, en pahalı üretim girdilerinden biri olmuştur. Bu nedenle
gelişmiş ve gelişmekte olan tüm ülkeler yeni ve yenilenebilir enerji
kaynaklarına yönelmişlerdir. Söz konusu bu kaynaklar, enerji
darboğazını aşmada konvansiyonel enerji kaynaklarına alternatif
olarak görünmektedir. [2]

Yenilenebilir enerji kaynaklarından birisi de, biyokütle enerjisidir.
Biyokütle enerjisi potansiyeli bakımından Türkiye en zengin
ülkelerden biridir.
Organik yapısı ve içeriği yönüyle çok değerli bir kaynak olan atık
ve artık maddelerin, enerjiye dönüştürülebilme imkanı sağlanarak,
heba edilmesinin önüne geçilmesi gerekmektedir.
Avrupa’nın birçok ülkesinde bir enerji üretim stratejisi olarak yaygın
şekilde kullanılmakta olan biyogaz tesisleri, ülkemizde ve ilimizde
yaygınlaştırılmalıdır.
1. Giriş
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı verilerine göre; ülkemizin
elektrik enerjisi talebinde, ortalama % 7,5 oranında hızlı bir artış
eğilimi vardır. 2008 yılı itibariyle elektrik enerjisi kurulu gücümüz
41.987 MW, elektrik tüketimimiz ise 198,4 milyar kWh olarak
gerçekleşmiştir.
2008 yılında elektrik üretimimiz; % 48,17 pay ile doğal gaz, %
28,98 pay ile kömür, % 16,77 pay ile hidroelektrik olmak üzere üç
ana kaynaktan temin edilmiştir. Artan elektrik talebini karşılamak
üzere, mevcut kurulu gücümüzün 2020 yılına kadar olan dönemde
en az iki katına çıkartılması gerekmektedir.[1]
Bu nedenle, ülkemizdeki yeni ve yenilenebilir enerji kaynakları
değerlendirilmelidir.
Yenilenebilir enerji kaynaklarından bir diğeri de, biyokütle
enerjisidir. Biyokütle enerjisi potansiyeli bakımından Türkiye,
en zengin ülkelerden biridir. Çevresel değerlerin ve ekolojik
dengenin tahribini, bozulmasını ve yok olmasını önlemeye, mevcut
bozulmaları gidermeye, çevreyi iyileştirmeye ve geliştirmeye, çevre
kirliliğini önlemeye yönelik çalışmalar yapılması gerekmektedir.
Artan nüfusa paralel olarak, üretim sektöründe ortaya çıkan yüksek
miktarlardaki atıkların, çevre için tehlike oluşturmasının önüne
geçilmesi şarttır. Bu kapsamda; organik, bitkisel, hayvansal ve
endüstriyel atıkların çevreyi kirleten ve sağlığı bozan bir konumdan
çıkarılması, ekonomik ve uygulanabilir çözümler üretilmesi; ülkemiz
ve ilimiz için büyük önem taşımaktadır.
Ülke genelindeki oluşan ve bir biyogaz tesisi için enerji değeri olan
tonlarca atık ve artık maddeden biyogaz, biyogazdan da elektrik ve
aynı zamanda organik gübre üretim imkanı bulunmaktadır. (Şekil 1)

Türkiye’nin petrol, petrol ürünleri, doğalgaz, LPG, kömür gibi enerji

ihtiyacı için harcadığı para; artan enerji ihtiyacına bağlı olarak her
sene artacaktır. Türkiye’nin ülke çıkarlarına uygun orta ve uzun
vade enerji vizyon programını hayata geçirmesi; ulusal, politik ve
ekonomik çıkarlar açısından çok büyük önem taşımaktadır. Enerji
kaynaklarının; verimli, etkin, güvenli ve çevreye duyarlı şekilde
değerlendirilmesi, ülkenin dışa bağımlılığının azaltılması gaye Şekil 1.
edinilmelidir.

94

2. Biyogaz Üretim Teknolojisi
Biyogaz, organik maddelerin anaerobik (oksijensiz) ortamda, farklı
mikroorganizma gruplarının varlığında, biyometanlaştırma süreçleri
(havasız bozunma-biyolojik bozunma-mikrobiyal bozunma- ana-
erobik fermentasyonun kontrollü süreci) ile elde edilen bir gaz
karışımıdır.
Biyogaz üretim teknolojisinde kullanılabilecek atıkları; hayvancılık
atıkları, zirai atıklar, orman endüstrisi atıkları, deri ve tekstil endüstrisi
atıkları, kağıt endüstrisi atıkları, gıda endüstrisi atıkları (çikolata,
maya, süt, içecek üretimi), sebze, meyve, tahıl ve yağ endüstrisi
atıkları, bahçe atıkları, hayvan gübreleri (büyükbaş hayvancılık,
küçükbaş hayvancılık, tavukçuluk), şeker endüstrisi atıkları, evsel
katı atıklar, atık su arıtma tesisi atıkları gibi sıralayabiliriz.
Biyogaz sistemleri, kullanıcılar için pek çok bakımdan avantaja
sahiptir. Her şeyden önce biyogaz sistemlerini kullananlar, bu sis-
temleri organik gübre ve enerji üretiminin doğal bir kaynağı olarak
görmelidirler.[3]
Fotosentez Biyogaz Döngüsü[3]
Biyogaz Tesisi[3]
Şekil 2.
Hayvansal atıklardan anaerobik arıtımla biyogaz üretiminin
avantajlarını şu şekilde sıralayabiliriz:
• Biyogaz ile elektrik ve ısı üretiminde ekonomik kazanç elde
edilmesi sağlanır.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
• Arıtımdan çıkan atık, gübre olarak kullanılabilir. Biyogaz
üretiminden sonra elde edilen gübre daha kolay kullanılabilir
gübredir.
• Küresel ısınmanın en önemli etkeni olan sera gazları azaltılır.
Metan en kötü sera gazlarından biridir. Açığa atılan hayvansal
atıklardan yayılan metan gazı aynı hacimdeki CO2’den 20 kat
daha fazla sera gazı etkisi yapar. Oysa biyogaz tesislerinde elde
edilen metan yakılarak CO2’ye dönüştürülür.
• Çok ucuz ve çevreci atık çevrimi sağlar. Evlerde çıkan diğer katı
evsel atıklar ve tarımsal atıklar da hayvansal atıklarla birlikte
biyogaz üretiminde kullanılabilir.
• Daha sağlıklı, hijyenik yaşam alanları sağlar.
• Özellikle ülkemizde hayvancılığın gelişmesine teşvik edici unsur
olacaktır.
• Suni gübreye bağımlılığı azaltarak sürdürülebilir kalkınmaya
katkıda bulunur.
• Ayrıca ülkemizin dışarıya olan enerji bağımlılığını azaltır.
Besi maddesi olarak kullanılabilecek atıklar için bazı örnekler
aşağıdaki gibidir:
- Kesimevi: Kemiksiz kesim evi atığı, kan, mide içeriği, balık atığı,
flotasyon atık suyu, et atıkları.
- Şeker fabrikası: Şekerpancarı uçları, şekerpancarı parçaları,
melas atıkları,
- Besin sanayi: Ekmek atıkları, hamur atığı, peynir altı suyu,
posa, yağlı tohum atığı, damıtma tesisi atığı, bira sanayi atığı,
meyve suyu fabrikası atığı,
- Kafeterya, lokanta, oteller: Yağ seperatöründen çıkan yağ
atığı, yiyecek atığı.[4]
Bu çalışmada; hayvansal atıklardan, tarım ve hayvancılık sektör-
lerine dayalı tesislerden ve evsel atıklardan kaynaklanan biyokütle
enerji potansiyeli irdelenecektir.
Konya; büyükbaş, küçükbaş ve kümes hayvanları varlığı, arazi
ve tarım alanları varlığı, tarım ve hayvancılık sektörlerine dayalı
sanayi tesisleri, nüfus yoğunluğu ile önemli bir biyokütle enerji po-
tansiyeline sahiptir.
3. Biyokütle Enerjisi
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından Türkiye’nin hayvansal
atık potansiyeline karşılık gelen üretilebilecek biyogaz miktarı; 1,5-
2 milyon Ton Eşdeğer Petrol (TEP) olarak değerlendirilmektedir.
Biyokütle kaynaklarımız; tarım, orman, hayvan, organik şehir atıkları
vb.’den oluşmaktadır. Atık potansiyelimiz yaklaşık 8,6 milyon TEP
olup bunun 6 milyon TEP’i ısınma amaçlı kullanılmaktadır. 2007
yılında biyokütle kaynaklarından elde edilen toplam enerji miktarı
11 bin TEP’tir.[5]
AB ülkelerinin 2004 ve 2005 yıllarında biyogazdan elde ettikleri
elektrik enerjisi miktarları (GWh) incelendiğinde; Almanya’nın 2004
yılı itibariyle 4.414 (GWh) ve 2005 yılı itibariyle 5.564 (GWh) değeri
ile ilk sırada yer aldığı görülmektedir. [6]
Ülkemizin elektrik üretimi için kurulu kapasitesi yaklaşık 40 bin
MW iken, biyogaz kurulu kapasitemiz maalesef 15 MW değerinde
kalmıştır. [7]
Elektrik İşleri Etüt İdaresi tarafından hayvansal kaynaklardan elde
edilebilecek gübre ve biyogaz miktarlarına bağlı olarak, Türkiye’nin
95
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

hayvansal atık potansiyeline karşılık üre-

Tablo 1. Türkiye’nin Hayvansal Atık Potansiyeline Karşılık Gelen Üretilebilecek Biyogaz
tilebilecek biyogaz miktarı belirlenmiştir.
Miktarı ve Taşkömürü Eşdeğeri Tablosu
Hayvan Sayısı Yaş Gübre Miktarı Biyogaz Miktarı Taşkömürü Eşdeğeri
EİEİ verilerine göre; ülkemiz 11.054.000 Hayvan Cinsi
(Adet) (ton/yıl) (m3/yıl) (ton/yıl)
adet büyükbaş hayvan, 38.030.000 küçük-
baş hayvan ve 243.510.453 kümes hayvan Sığır 11.054.000 39.794.400 1.313.215.200 1.181.894
potansiyeli ile 3.275.097.137 m3/yıl biyogaz Koyun-Keçi 38.030.000 26.621.000 1.544.018.000 1.389.616
üretebilecek durumdadır. [7] Tavuk-Hindi 243.510.453 5.357.230 417.863.937 376.078
Toplam 292.594.453 71.772.630 3.275.097.137 2.947.587
4. Konya’daki Biyokütle Enerji
Kaynak: EİEİ, YEK.
Potansiyeli
Türkiye İstatistik Kurumu TÜİK 2008 ve-
rilerine göre, ülkemiz, 10.946.239 adet
Tablo 2. Hayvansal Kaynaklardan Elde Edilebilecek Gübre ve Biyogaz Miktarları
büyükbaş hayvan, 29.568.152 küçükbaş
Tablosu
hayvan ve 249.043.739 kümes hayvanı po-
tansiyeline sahiptir. İlimizde; 406.622 adet Hayvan Adedi Hayvan Cinsi Yaş Gübre Miktarı (ton/yıl)
büyükbaş hayvan, 1.293.736 küçükbaş 1 Büyük Baş 3,6
hayvan ve 10.959.179 kümes hayvanı bu-
1 Küçük Baş 0,7
lunmaktadır.[8]
1 Kümes 0,022

TÜİK hayvansal üretim istatistiklerinde be-

lirlenen Konya’da hayvan sayılarına ve EİEİ Elde Edilebilecek
Gübre Miktarı Gübre Kaynağı
hayvansal kaynaklardan elde edilebilecek Biyogaz Miktarı (m3)
gübre ve biyogaz miktarlarına bağlı ola- 1 ton Sığır 33
rak,biyogaz potansiyelini hesaplamak müm-
1 ton Koyun 58
kündür.
1 ton Kümes hayvanı 78
Kaynak: EİEİ, YEK
Bu kriterler ışığında Konya’da hayvansal
gübrelerden elde edilebilecek biyogaz
potansiyeli; büyükbaş hayvanlardan
48.306.694 m3/yıl, küçükbaş hayvanlardan Tablo 3. Tür ve Irklarına Göre Hayvan Sayıları Tablosu–Türkiye Geneli
52.525.682 m3/yıl, kümes hayvanlarından Yıllar Büyükbaş hayvan Küçükbaş hayvan Kümes hayvanı
18.805.951 m3/yıl olmak üzere toplam 2006 10 971 880 32 260 206 349 402 117
119.638.327 m3/yıl olarak hesaplanmıştır.
2007 11 121 458 31 748 651 273 548 489

4.1. Konya’daki Tarım Arazisi Varlığı ve 2008 10 946 239 29 568 152 249 043 739

Ürün Dağılımı Kaynak: TÜİK, Hayvansal Üretim İstatistikleri, 2008.

Ülkemizdeki 245.052.185 dekar tarımsal

alanın; 164.602.571 dekarı ekilen alan,
42.591.897 dekarı nadas, 8.357.953 dekarı Tablo 4. Tür ve Irklarına Göre Hayvan Sayıları Tablosu – Konya İli
sebze bahçeleri alanı ve 29.499.764 dekarı Büyükbaş
meyve, içecek ve baharat bitkileri alanı Sığır (Yerli) Sığır (Melez) Sığır (Kültür) Manda Hayvan
şeklindedir. Konya’daki 21.168.788 dekar Toplam
tarımsal alanın; 11.921.200 dekarı ekilen
44.391 150.924 211.177 130 406.622
alan, 8.676.548 dekarı nadas, 230.052
dekarı sebze bahçeleri alanı ve 340.988 Küçükbaş
Koyun
dekarı meyve, içecek ve baharat bitkileri Koyun (Yerli) Keçi (Kıl) Keçi (Tiftik) Hayvan
(Merinos)
alanı şeklindedir.[9] Toplam
76.191 1.125.721 89.018 2.806 1.293.736
Ülkemizdeki; tarımsal alanın %8,64’ü, eki- Kümes
Yumurta
len alanların %7,24’ü, nadasa bırakılan Et Tavuğu Ördek Hindi Kaz Hayvanı
tavuğu
alanların %20,37’si, sebze bahçeleri alan- Toplam
larının %2,75’i, meyve, içecek ve baharat 7.709.962 3.176.922 8.453 45.220 18.622 10.959.179
bitkileri alanlarının %1,16’sı Konya’da yer
Kaynak: TÜİK, Hayvansal Üretim İstatistikleri, 2008.
almaktadır.[9]

96
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

İlimizdeki tarımsal alanların; % 56,31’i ekilen Tablo 5. Konya’da Hayvan Gübrelerinden Elde Edilebilecek
alan, % 40,99’u nadas, % 1,09’u sebze bah- Biyogaz Miktarları Tablosu
çeleri alanı ve %1,61’i meyve içecek ve ba-
Büyükbaş hayvan Küçükbaş hayvan Kümes hayvanı
harat bitkileri alanı şeklindedir.

Biyogaz miktarı (m3/yıl) Biyogaz miktarı (m3/yıl) Biyogaz miktarı (m3/yıl)

Tarımsal alanlardaki önemli üretim mik-
tarları; 1.089.782 ton/yıl buğday, 515.501 48.306.694 52.525.682 18.805.951

ton/yıl arpa, 458.830 ton/yıl slajlık mısır,

224.585 ton/yıl yonca, 4.752.606 ton/yıl Tablo 6. Kümes Hayvanı Sayıları – Konya İlçeleri
şeker pancarı ve 222.075 ton/yıl patates
Yumurta
şeklindedir.[10] İlçe Adı Et Tavuğu Ördek Hindi Toplam Oranı (%)
Tavuğu

4.2. Konya Nüfus Yapılanması Karatay 1.698.304 0 221 2.395 1.702.025 15,53
İlimizde; 1 büyükşehir belediyesi, 31 ilçe, Meram 2.964.658 0 233 2.321 2.968.098 27,08
174 kasaba ve 612 köy bulunmaktadır. Selçuklu 612.468 0 297 1.412 614.436 5,61
Akşehir 200.000 3.000.000 1.400 4.000 3.206.750 29,26
TÜİK adrese dayalı nüfus kayıt sistemi
Çumra 1.050.000 1.675 500 6.000 1.063.175 9,70
2009 verilerine göre; toplam 1.992.675 olan
il nüfusunun 1.450.682 kişisi il merkezi ve Ereğli 322.150 151.012 240 2.794 476.485 4,35

ilçe merkezlerinde, 541.993 kişisi belde ve Sarayönü 480.000 0 0 150 480.150 4,38
köylerde yaşamaktadır.[11] Kaynak: TÜİK, Hayvansal Üretim İstatistikleri, 2008.

Nüfusun % 72,80’i kent merkezinde ve il-

çelerde, % 27,20’si kırsal kesimde yaşa- Tablo 7. Büyükbaş Hayvan Sayıları – Konya İlçeleri
maktadır. Sığır Sığır
İlçe Adı Sığır (Kültür) Manda Toplam Oranı (%)
(Yerli) (Melez)
İl ve ilçe merkezlerinde yaşayan 1.450.682 Karatay 3.320 23.600 14.750 0 41.670 10,25
kişinin % 69,17’si 3 ilçe merkezinde, geriye
Meram 2.890 16.140 16.100 35 35.165 8,65
kalan % 30,83’ü ise diğer ilçe merkezlerinde
Akşehir 4.980 10.364 9.250 0 24.594 6,05
yaşamaktadır.
Beyşehir 6.485 6.460 12.745 0 25.690 6,32
İl merkezindeki yoğunluk dikkate alındı- Cihanbeyli 6.290 4.200 1.740 0 12.230 3,01
ğında; evsel atık miktarının önemli bir Çumra 1.315 3.160 30.952 27 35.454 8,72
potansiyel oluşturduğu görülmektedir. Ev- Ereğli 997 4.334 30.787 61 36.179 8,90
sel katı atıkların % 68’ini organik atıklar
Ilgın 1.079 8.965 19.510 4 29.558 7,27
oluşturmaktadır. Türkiye’de kişi başına yıllık
evsel atık miktarı 187 kg ve toplam evsel Kadınhanı 580 15.160 798 0 16.538 4,07
atık miktarı yılda 13 milyon ton civarındadır. Karapınar 751 8.420 16.900 0 26.071 6,41
Küçük işyerleri ve ticarethanelerden de Seydişehir 3.290 5.550 8.610 0 17.450 4,29
yaklaşık 12 milyon ton evsel katı atık oluş- Kaynak: TÜİK, Hayvansal Üretim İstatistikleri, 2008.
maktadır.

Dolayısıyla; günlük kişi başına 1 kg evsel Tablo 8. Büyükbaş Hayvan Sayılarına Göre Süt Üretim Miktarı – Konya İlçeleri
katı atık oluştuğunu ve yaklaşık 680 gra- Sığır Sığır
İlçe Adı Sığır (Kültür) Manda Toplam Oranı(%)
mının organik atık olduğunu göz önüne (Yerli) (Melez)
alırsak; sadece Konya kent merkezinde Karatay 1.294,24 14.823,84 16.880,41 0 32.998 6,89
günlük 680 ton ve yıllık yaklaşık 250 bin or-
Meram 941,264 12.353,20 16.880,41 20,54 30.195 6,31
ganik atık oluşmaktadır.
Akşehir 2.000,19 9.141,37 10.661,31 0 21.803 4,56

5. Konya’daki Biyogaz Üretim Beyşehir 2.359,04 4.694,22 13.682,02 0 20.735 4,33

Potansiyelinin İrdelenmesi Çumra 534,167 3.730,67 54.728,06 16,69 59.010 12,33
Hayvansal kaynaklardan elde edilebilecek Emirgazi 29,415 1.358,85 15.991,97 0 17.380 3,63
gübre miktarları tablosu incelendiğinde;
Ereğli 551,816 3.122,89 45.932,48 50,08 49.657 10,37
1 büyükbaş hayvandan 3,6 ton/yıl, 1 kü-
Ilgın 331,796 2.964,77 44.422,13 0 47.719 9,97
çükbaş hayvandan 0,7 ton/yıl, 1 kümes
hayvanından 0,022 ton/yıl gübre elde edi- Kadınhanı 235,316 14.823,84 1.101,67 0 16.161 3,38
lebileceği kabul edilmiştir.[12] Karapınar 311,794 9.981,39 32.339,31 0 42.632 8,91
Seydişehir 2.117,84 7.411,92 12.438,20 0 21.968 4,59
Hayvansal kaynaklardan elde edilebilecek Kaynak: TÜİK, Hayvansal Üretim İstatistikleri, 2008.
biyogaz miktarları tablosu incelendiğinde;

97
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

1 ton büyükbaş hayvan gübresinden 33 m3, Tablo 9. Kesim Yapılan Büyükbaş Hayvan Sayıları – Konya İlçeleri
1 ton küçükbaş hayvan gübresinden 58 m3,
İlçe Adı İnek Düve Dana Boğa Tosun Öküz Toplam Oranı(%)
1 ton kümes hayvan gübresinden 78 m3
biyogaz üretilebileceği kabul edilmiştir.[12] Karatay 8.273 4.150 3.230 161 64.880 323 81.017 72,42
Meram 1.757 190 190 20 9.119 40 11.316 10,12
Yıllık 2 milyon ton üzeri hayvansal atık Beyşehir 0 1.600 3.440 0 1.579 0 6.619 5,92
kapasitesine sahip iller sıralamasında Karapınar 510 220 0 0 1.494 0 2.224 1,99
Bolu, Erzurum, Balıkesir ve İzmir’den sonra
Kulu 83 0 0 0 1.128 0 1.211 1,08
Konya 5. sırada yer almaktadır. Türkiye’de
Seydişehir 110 32 10 12 1.533 0 1.697 1,52
hayvansal kaynaklı atıkların TEP cinsin-
den enerji dağılımı incelendiğinde; 45.000 Kaynak: TÜİK, Hayvansal Üretim İstatistikleri, 2008

TEP ve daha fazla enerji potansiyeline sa-

hip iller sıralamasında Bolu, Balıkesir ve
Tablo 10. Küçükbaş Hayvan Sayıları – Konya İlçeleri
Erzurum’un ardından Konya 4. sırada yer
Koyun Koyun
almaktadır.[13] İlçe Adı Keçi (Kıl) Keçi (Tiftik) Toplam Oranı(%)
(Merinos) (Yerli)

Tavuk gübrelerinin karbon azot C/N oranı Karatay 500 119.200 1.200 0 120.900 9,35
düşük olduğundan, tek başına tavuk güb- Meram 0 75.350 1.000 0 76.350 5,90
resi kullanarak biyogaz üretmek mümkün Selçuklu 0 82.950 600 0 83.550 6,46
olmamaktadır.[13] Altınekin 21.400 27.400 523 0 49.323 3,81
Cihanbeyli 3.350 80.000 2.100 195 85.645 6,62
Anaerobik bakteriler karbonu enerji elde
edebilmek için kullanmaktadırlar. Azot ise Çumra 0 74.290 1.555 0 75.845 5,86

bakterilerin büyümesi ve çoğalması için Ereğli 0 119.427 1.789 0 121.216 9,37

gerekli olan diğer maddedir. C/N oranı Ilgın 6.420 116.200 6.030 697 129.347 10,00
biyogaz elde edilecek olan atık için uygun Kadınhanı 3.350 39.500 8.100 0 50.950 3,94
değerlerde olmalıdır. Oran 23/1 düzeyinden
Karapınar 19.400 125.500 2.375 956 148.231 11,46
fazla ve 10/1 oranından az olmamalıdır.
Kulu 0 70.250 1.075 0 71.325 5,51
Azot oranının fazla olması amonyak olu-
şumu sebebiyle biyogaz üretimini olumsuz Sarayönü 80 50.350 1.650 0 52.080 4,03
etkilemektedir.[14] Kaynak: TÜİK, Hayvansal Üretim İstatistikleri, 2008

Tesis planlaması yapılırken; çeşitli kay-

Tablo 11. Küçükbaş Hayvan Sayılarına Göre Süt Üretim Miktarı – Konya İlçeleri
naklardan elde edilebilecek biyogaz ve-
rimleri, biyogazdaki metan miktarları, kar- Koyun Koyun
İlçe Adı Keçi (Kıl) Keçi (Tiftik) Toplam Oranı(%)
bon azot oranları iyi incelenmeli, bir reçete (Merinos) (Yerli)

dahilinde farklı kaynaklardan elde edilen Karatay 9,256 4.921,70 40,34 0 4.971 10,42
atıklar kullanılmalıdır. Meram 0 3.023,33 37,04 0 3.060 6,41
Selçuklu 0 3.515,50 20,58 0 3.536 7,41
Konya’da hayvansal kaynaklardan
Cihanbeyli 57,672 3.163,95 109,5 3,526 3.335 6,99
1.463.839 ton/yıl büyükbaş hayvan gübresi,
Çumra 0 3.466,99 16,46 0 3.483 7,30
905.615 ton/yıl küçükbaş hayvan gübresi,
241.102 ton/yıl kümes hayvanı gübresi Ereğli 0 5.141,63 75,16 0 5.217 10,93
olmak üzere toplam 2.610.556 ton/yıl hay- Ilgın 121,04 3.726,43 238,7 10,23 4.096 8,58
vansal gübre oluşmaktadır. Hayvansal Karapınar 320,4 3.515,50 61,74 15,51 3.913 8,20
kaynaklara bağlı Konya ili biyogaz üretim
Kulu 0 3.515,50 26,34 0 3.542 7,42
potansiyeli; büyükbaş hayvan gübrelerin-
Sarayönü 1,78 2.706,94 94,67 0 2.803 5,87
den 48.306.694 m3/yıl, küçükbaş hayvan
gübrelerinden 52.525.682 m3/yıl, kümes Kaynak: TÜİK, Hayvansal Üretim İstatistikleri, 2008
hayvan gübrelerinden 18.805.951 m3/yıl
olmak üzere toplam 119.638.326 m3/yıl İlçesi’nde 950.000 tavuk, Çumra İlçesi’nde 600.000 tavuk, Selçuklu İlçesi’nde
değerine sahiptir. 500.000 tavuk, Sarayönü İlçesi’nde 400.000 tavuk, Ereğli İlçesi’nde 150.000 tavuk,
Akşehir İlçesi’nde 50.000 tavuk şeklinde olup, civcivhaneler bu sayılara dahil
Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü değildir.[15]
Yönetmeliği hükümleri çerçevesinde
20.000 adet ve üzeri kapasiteli tavuk Akşehir İlçesi’nde 26.000 adet/ay (yıllık yaklaşık 3.000.000 adet) kapasiteli 1 adet kanatlı
çiftlikleri izne tabi tesisler listesinde yer hayvan kesimhanesi bulunmaktadır.[15]
almaktadır. İlimizdeki tavuk çiftlikleri po-
tansiyeli yaklaşık sayılar olmak üzere; Me- Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği hükümleri çerçevesinde 500 büyükbaş
ram İlçesi’nde 2.000.000 tavuk, Karatay ve üzeri ile 1.000 küçükbaş ve üzeri hayvan kapasiteli tesisler, izne tabi tesisler listesinde

98
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

yer almaktadır. İlimizdeki bu kapasitedeki Tablo 12. Kesim Yapılan Küçükbaş Hayvan Sayıları – Konya İlçeleri
besi çiftlikleri; Ereğli, Karatay, Meram
Şişek- Gezdan- Oğlak-
ve Selçuklu İlçeleri’nde yer almaktadır. İlçe Adı Kuzu-Toklu Toplam Oranı(%)
Koyun Keçi Çebiç
Konya’daki büyükbaş ve küçükbaş hayvan
besi tesislerinin, daha çok aile tipi işletmeler Karatay 35.589 123.566 1.028 0 160.183 62,13

şeklinde olduğu göze çarpmaktadır.[15] Meram 5.260 0 745 0 6.005 2,33

Ereğli 17.443 4.914 338 489 23.184 8,99
İlimizde 16 adet kesimhane mevcuttur. Karapınar 1.450 43.284 82 0 44.816 17,38
Ereğli İlçesi’nde 3 adet et entegre tesisi,
Kulu 1.220 2.830 16 0 4.066 1,58
Beyşehir İlçesi’nde 2 adet et entegre te-
Seydişehir 1.013 0 4.516 0 5.529 2,14
sisi ve 1 adet belediye mezbahanesi, Ka-
rapınar İlçesi’nde 1 adet et entegre tesisi, Kaynak: TÜİK, Hayvansal Üretim İstatistikleri, 2008.
Karatay İlçesi’nde 1 adet et entegre tesisi,
Seydişehir İlçesi’nde 1 adet et entegre
tesisi, Akşehir İlçesi’nde 1 adet belediye
Tablo 13. Konya İlçelerine Göre Nüfus Dağılımı Tablosu
mezbahanesi, Kadınhanı İlçesi’nde 1
adet belediye mezbahanesi, Sarayönü İl- İlçe Adı İl/ilçe Belde/köy Toplam Oranı
çesi’nde 1 adet entegre et tesisi ve 1 adet Akşehir 61.196 34.693 95.889 4,81
belediye mezbahanesi, Kulu İlçesi’nde 1 Beyşehir 32.525 38.044 70.569 3,54
adet belediye mezbahanesi, Cihanbeyli Cihanbeyli 15.771 47.023 62.794 3,15
İlçesi’nde 1 adet belediye mezbahanesi,
Çumra 28.834 36.162 64.996 3,26
Çumra İlçesi’nde 1 adet belediye mezba-
hanesi bulunmaktadır.[15] Ereğli 95.056 39.952 135.008 6,78
Ilgın 31.171 29.432 60.603 3,04
İlimizde 4 adet şeker fabrikası bulunması, Karapınar 31.951 16.306 48.257 2,42
önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Kris- Kulu 20.734 30.201 50.935 2,56
tal şeker üretim kapasitesi Çumra Şeker
Seydişehir 39.267 25.077 64.344 3,23
Fabrikası için 324.000 ton/yıl, Konya Şeker
Karatay 235.958 21.681 257.639 12,93
Fabrikası için 278.505 ton/yıl, Ereğli Şeker
Fabrikası için 208.942 ton/yıl ve Ilgın Şeker Meram 292.422 16.854 309.276 15,52
Fabrikası için 162.000 ton/yıl’dır. [15] Selçuklu 474.993 12.906 487.899 24,48
Kaynak: TÜİK, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt, 2009.
İlimizdeki süt ürünleri, meyve özü ve
meyve suyu tesisleri önemli bir potansiyel
oluşturmaktadır. İlimiz bünyesinde 10.000
litre/gün ve üzeri kapasiteye sahip emisyon Tablo 14. Konya’daki Biyogaz Potansiyeli Tablosu
izni olan Karatay İlçesi’nde toplam 41.000 İlçe
Büyük-
ton/yıl kapasiteye sahip 11 adet süt ürünleri Yumurta Küçükbaş Süt Kesim merkez
Şeker baş
tesisi, Ereğli İlçesi’nde toplam 23.000 ton/yıl İlçe Adı tavuğu hayvan ürünleri yapılan nüfusu
fabrikası hayvan
kapasiteye sahip 7 adet süt ürünleri tesisi, kümesleri sayısı tesisleri yerler 15.000
sayısı
Meram İlçesi’nde toplam 20.000 ton/yıl kişi üzeri
kapasiteye sahip 1 adet süt ürünleri tesisi, Akşehir X X X X
Seydişehir İlçesi’nde toplam 1.750 ton/yıl
Altınekin X
kapasiteye sahip 1 adet süt ürünleri tesisi
Beyşehir X X X
bulunmaktadır. Ayrıca; Ereğli İlçesi’nde
2 adet meyve suyu tesisi, 1 adet süt tozu Cihanbeyli X X X X
tesisi ve Ilgın İlçesi’nde 1 adet meyve özü Çumra X X X X X X
tesisi mevcuttur. [15] Ereğli X X X X X X X
Ilgın X X X X
Konya’da hayvan gübrelerinin, tarım alan-
Kadınhanı X X X
larından elde edilen anız ve samanların,
şekerpancarı ve slaj mısır atıklarının, ke- Karapınar X X X X
simhane atıklarının, süt fabrikaları atık- Karatay X X X X X X
larının, şeker fabrikaları atıklarının, evsel Kulu X X X
organik atıkların önemli bir biyokütle enerji Meram X X X X X X
potansiyeli teşkil ettiği görülmektedir.
Sarayönü X X X

Konya için; şeker fabrikaları merkezli olmak Selçuklu X X X

üzere Çumra, Ereğli, Ilgın, Meram ve Karatay Seydişehir X X X X X

ilçeleri cazibe merkezi konumundadır.

99
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
Şekil 3.
Avrupa’nın birçok ülkesinde bir enerji üretim stratejisi olarak yaygın
şekilde kullanılmakta olan biyogaz tesisleri, ülkemizde ve ilimizde
yaygınlaştırılmalıdır. Bir biyogaz tesisi için enerji değeri olan
tonlarca atık ve artık madde enerjiye dönüştürülmelidir.
Tesis planlaması yapılırken; tek bir kaynağa odaklanılmaması,
çeşitli kaynaklardan elde edilen atıkların en yüksek verim
sağlayacak şekilde belli oranlarda karıştırılması gerektiği kanaatine
varılmıştır.
6. Sonuç
Enerji üretim ve tüketim süreçlerinde ortaya çıkan sera gazı
emisyonları, küresel ısınma ve iklim değişikliğinin en önemli
nedenleri arasındadır. Sera gazı salınımında enerji sektörünün tüm
diğer sektörlerden çok daha yüksek bir payının olması nedeniyle;
iklim değişikliği ile enerji politikaları birbirine entegre edilmiş,
özellikle sera gazı azaltımı yönünde taahhütte bulunan ülkeler,
tüm enerji politikalarını bu çerçevede şekillendirmek durumunda
kalmışlardır.
Petrol, petrol ürünleri, doğalgaz, LPG, kömür gibi enerji ihtiyacı
için harcadığı rakamları düşünürsek ve bu rakamların her sene
artacağını varsayarsak, Türkiye’nin ivedi bir şekilde ülke çıkarlarına
uygun orta ve uzun vade vizyon programını hayata geçirmesi,
ulusal, politik ve ekonomik çıkarlar açısından çok büyük önem
taşımaktadır.
Öte yandan küresel ısınmanın ciddi boyutlara gelmesi nedeniyle;
Türkiye’nin imzaladığı Kyoto Protokolü’ne uygun olarak, gelecek
kuşaklara karşı sorumlulukların yerine getirilmesi sağlanacaktır.
Kaynaklar
[1] http://www.enerji.gov.tr/index.php=elektrik
[2] ALİBAŞ K., Ulusoy Y., Tekin Y. “Biyogaz üretimi”, Uludağ
Üniversitesi
[3] http://www.biyogaz.com/bguka.htm
[4] TOLAY M., Yamankaradeniz H., Yardımcı1 S., Reiter R.,
“Hayvansal atıklardan biyogaz üretimi” VII. Ulusal Temiz
Enerji Sempozyumu, 2008
[5] http://www.enerji.gov.tr/index.php=biyoyakit
100
[6] http://www.eie.gov.tr/turkce/YEK/biyoenerji/01-biyogaz/bg_
AB_uretim.html
[7] http://www.eie.gov.tr/turkce/YEK/biyoenerji/01-biyogaz/bg_
Turkiye.html
[8] http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi
[9] http://www.tuik.gov.tr/PreIstatikTablo
[10] http://www.tuik.gov.tr/bitkiselapp/bitkisel.zul
[11] http://tuikapp.tuik.gov.tr/adnksdagitapp/adnks.zul
[12] http://www.eie.gov.tr/turkce/YEK/biyoenerji/01-biyogaz/bg_
haykay.html
[13] KAYA D., Eyidoğan M., Çoban V., Çağman S., Aydoner
C., Tırıs M. “Türkiye’nin hayvansal atık kaynaklı biyogaz
potansiyeli ve ekonomisi”, İCCİ Bildiriler Kitabı 2009
[14] ÖZTÜRK M. “Hayvan gübresinden biyogaz üretimi” Çevre ve
Orman Bakanlığı
[15] Konya İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, Sanayi Tesisleri
Envanter Tablosu 2009
Summary
There is an increasing trend around %7.5 in our country’s electric
energy demand.
According to Ministry of Energy and Natural Resources data,
as of 2008, our energy production capability is 41.987 MW and
consumption 19.4 billion kWh. In 2008 our electric production is
supplied from three main sources, consisting of %48.17 natural
gas, %28.98 coal and %16.77 hydroelectricity. With the increasing
electricity demand, our established energy production should be at
least doubled by 2020.
The money Turkey spends on petroleum, petroleum products,
natural Gas, LPG and coal will increase every day, bound to her
energy needs. The actualization of medium and long term vision
programme in compliance with Turkey’s national, politic and
economic interests holds great importance.
Efficient, productive, safe and sensible utilization of energy
resources and reducing the country’s external dependence has to
be aimed.
Energy became one of the most expensive production inputs
today, when conventional energy resources started to dwindle. For
this very reason, all the developed and developing countries have
inclined towards new and renewable energy resources. These
resources seem to serves as an alternative to conventional energy
resources.
One of the renewable energy resources is biomass energy. Turkey
is one of the richest countries considering biomass energy potential.
In this context, organic, vegetal, animal and industrial waste should
be put off from polluting the nature and damaging health; and
economic and applicable solutions must be presented.
There should be opportunities given to convert waste materials into
energy and prevent its loss which is a very valuable resources for its
organic structure and contents. Biogas facilities, which are widely
used in many countries of Europe as a part of energy production
strategy, have to be spread wide in our county and country.

ATIK YAĞLARIN YÖNETİMİ
Aydın ÖZBEY
Petrol Sanayi Derneği İktisadi İşletmesi,
Petrol ve Doğalgaz Mühendisi
Özet
Çevre ve insan sağlığı için tehlike oluşturan atık motor yağlarının
uygun koşullarda kayıt altına alınarak toplanması ve çevre ve insan
sağlığına zarar vermeyecek koşullarda geri kazanılması (enerji veya
ürün olarak) ya da bertaraf edilmesi amacıyla 2004 yılında başlatılan
projenin Türkiye çapındaki sonuçları bu makalenin konusudur.
Türkiye’de 2005-2009 yılları arasında atık motor yağların yönetimi
ile ilgili olarak, üretici sorumluluğunda Petrol Sanayi Derneği
tarafından yapılan toplama ve geri kazanım çalışmalarının sonuçları
ve dünyada atık yağların yönetimine yönelik uygulamalar özetlenmiş
ve karşılaştırmalar yapılmıştır. Çevre ve Orman Bakanlığı’nın
koordinasyonu ve Yönetmeliği çerçevesinde geliştirilen bu proje
ile atık motor yağlarının oluştuğu tüm merkezlerden ülke çapında
bedelsiz olarak toplanması, geri kazanımı ve bertarafını sağlamak
üzere etkin bir sistem kurulmuş, bu sistem içinde lojistik yönetim
birimi geliştirilerek ülke çapında yerleşmesi sağlanmıştır.
1. Giriş
Atık Yağların Yönetimi Projesi ile; motorlu taşıtlarda kullanılan ve atık
hale gelen motor yağlarının araç servisleri, akaryakıt istasyonları,
kamuya ait araç bakım istasyonlarından doğru koşullarda lisanslı
ve yetkili ekiplerce toplanarak, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı
tarafından lisanslandırılmış tesislerde çevre ve insan sağlığına zarar
vermeyecek şekilde işlem görmesinin sağlanması için atık üreten
noktaların belirlenmesi, bilinçlendirilmesi, uygun toplama sisteminin
oluşturulması amaçlanmıştır. Çalışmanın başladığı Mayıs 2004
tarihinden itibaren toplanan atık motor yağı miktarı ve toplama yapılan
nokta sayısı her yıl artarak devam etmiş ve ülke çapına yayılmıştır.
Motor yağı değişim noktalarında oluşan atık motor yağları, ulusal
atık taşıma formu düzenlenerek lisanslı özel araçlarla toplanmakta
ve kategorilerine uygun olarak geri kazanım veya bertaraf amaçlı
olarak değerlendirilmek üzere lisanslı işletmelere teslim edilmekte,
yasal belgeleme işlemleri eksiksiz yerine getirilmekte ve bu işlemler
için atık üreticilerinden herhangi bir ücret talep edilmemektedir. Tüm
bu hizmetlerin yasalara uygun olarak -tüm ülke çapında, miktar ve
sınır gözetmeksizin- yerine getirilmesi için gerekli ilave maliyetler ise
PETDER atık motor yağı toplama organizasyonuna katılan motor
yağı üreticisi şirketlerce karşılanmaktadır.
2. Dünyada ve Türkiye’de Madeni Yağ Sektörüne Bakış
Dünyada madeni yağ tüketimi rakamlarına bakıldığında, 2009 yılı
Tablo 1. Dünya Madeni Yağ Talebi “Deniz Yağları Hariç”
Miktar (1000 ton) 2000 2001 2002 2003
Dünya Madeni Yağ
36.400 35.600 35.700 35.400
Talebi
Kaynak: Avrupa Madeni Yağ Zirvesi, Mr. Apu GOSALIA Sunum, Londra, 2009
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Dr. Erol METİN
Petrol Sanayi Derneği İktisadi İşlemesi,
Metalürji ve Malzeme Mühendisi
itibari ile dünya madeni yağ talebinde % 13 oranında bir düşme
olmuştur. Bu düşüş, dünya coğrafyası içinde incelendiğinde en sert
düşüşün %17 ile Avrupa bölgesinde olduğu görülmektedir. B.R.I.C
ülkelerinin bu düşüşten daha az etkilendiği görülmektedir.
Avrupa Rejenerasyon Endüstrisi Komitesi (GEIR) verilerine göre,
Avrupa Birliği üyesi ülkeler içinde 2006 yılında en fazla madeni yağ
tüketimi yapılan ülkeler ve miktarlar sırasıyla; Almanya 1 milyon
174 bin ton, İngiltere 858 bin ton, Fransa 821 bin ton, İspanya’da
519 bin ton’dur. Türkiye’deki madeni yağ tüketim rakamlarında ise
çelişki görülmektedir.
Türkiye madeni yağ sektöründe Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu
kayıtlarına göre, 2009 yılı sonu itibari ile 192 madeni yağ üreticisi firma
ve bir baz yağ üretimi yapan rafineri bulunmaktadır. Toplam madeni
yağ tüketiminin geçmiş yıllardaki gelişimini de görmek açısından
Petrol İşleri Genel Müdürlüğü ve Enerji Piyasası Düzenleme
Kurumu’nun yayınlamış olduğu veriler referans alındığında 2009
yılında Türkiye’de işlenerek piyasaya sunulan madeni yağ miktarının
ihracat hariç 902 bin ton olarak görülmektedir. Bu miktarda özellikle
son üç yıldaki önemli büyüklükteki artış dikkat çekmektedir.
Tablo 1’de verilen resmi rakamlarla, geçtiğimiz yıllarda madeni yağ
sektöründe kullanılmak üzere baz yağ olarak ithal edilen ve motorin
piyasasında yaygın olarak kullanılan ve satılan 10 numara yağ vb.
isimler altında yapılan piyasa faaliyetleri sebebi ile Türkiye’de
gerçek madeni yağ olarak tüketilen miktar hakkında sağlıklı
bir değerlendirme yapılmasını güçleştirmektedir. 2009 yılında
dünyada ve Avrupa’daki daralmanın aksine, ihracat miktarları
hariç olmak üzere Türkiye’de piyasaya sürülen madeni yağ
miktarında bu verilere göre % 15 oranında artış olması son üç
yıla ilişkin verilerin gerçeği yansıtmadığı kaygılarımızı doğrular
niteliktedir. Bununla birlikte Türkiye’de madeni yağ olarak tüketilen
gerçek miktarın PETDER’in girişimi ile bağımsız bir gözetim ve
denetim şirketi olan PWC tarafından hazırlanan sektör raporları,
EPDK ve Çevre ve Orman Bakanlığı verileri ışığında 500 bin ton/
yıl seviyesinde gerçekleştiği tahmin edilmektedir.
3. Atık Yağların Yönetim Esasları
Ülkemizde Atık Yağların Yönetim esasları, 30 Temmuz 2008
tarihli Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği, 14 Mart 2005 tarihli
2004 2005 2006 2007 2008 2009
36.100 36.500 36.900 37.100 36.200 31.600
101
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Tablo 2. Madeni Yağ İthalat ve Yurt İçi Üretim Miktarları

Miktar (1000 ton) 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Yurtiçi Üretim 317 248 299 280 292 342 328 294 264 238
İthalat 164 69 137 193 269 310 319 473 521 664
Toplam 481 317 436 473 561 652 647 767 785 902
Kaynak: Petrol İşleri Genel Müdürlüğü, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu Verileri

Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ve 5 Temmuz 2008
tarihli Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelikler ile
düzenlenmiştir. 19 Kasım 2008 tarihinde yayınlanan 2008/98/
EC sayılı “Atık Direktifi” ile, Avrupa Birliği tarafından çıkarılan
mevzuatların basitleştirilmesi ve azami çevresel faydanın
sağlanması için 75/439/EEC sayılı Atık Yağlar, 91/689/EC sayılı
Tehlikeli Atık, 2006/12/EC sayılı Atık Çerçeve Direktifleri’nin
yeniden düzenlenerek 2008/98/EC sayılı direktifle uyumlu hale
getirilmesi sonrasında eski direktifler 12 Aralık 2010 tarih itibari ile
yürürlükten kaldırılacaktır. Üye ülkelerden 12 Aralık 2010 tarihine
kadar mevzuatlarında bu direktifte belirtilen esaslar çerçevesinde
düzenleme yapmaları beklenmektedir.
2008/98/EC sayılı direktifte, atık yağların kaynağında ayrı
toplanmasının, doğru atık yönetiminin yapılması ve uygun
olmayan bertaraf sonucu çevreye verilecek zararın önlenmesi
açısından hayati bir öneme sahip olduğu, atık yağların yönetiminin
atık hiyerarşisine göre yaşam döngüsü analizi yapılarak çevre için
en fazla yarar sağlayan uygulamaya öncelik verilerek yapılması
gerektiği hususlarına vurgu yapılmaktadır. Direktifte sunulan
Atık Yönetimi Hiyerarşisine göre, atıklar öncelik sıralaması ile,
kaynağında azaltılmalı (prevention), tekrar kullanılmalı (preparing
for re-use), hammadde olarak geri kazanılmalı (recycling), enerji
olarak geri kazanılmalı (energy recovery), en son seçenek
olarak ise bertaraf (disposal) ettirilmelidir. Yaşam döngüsü
analizleri atık yağların farklı rafinasyon yöntemleri kullanılarak
baz yağa geri dönüştürülmesi, enerji olarak değerlendirilmesi
gibi konularda, çevre etkileri açısından en uygun yöntemlerin
belirlenmesinde son derece yararlı sonuçlar vermektedir. Bu
çalışmalar, atık yağın cinsi, kullanılan rafinasyon tekniği vb.
konulara ve hatta taşıma mesafelerine göre değişmektedir. Bu
konuda European Comission tarafından 2001 yılında yayınlanan
rapor[12], atık yağların yönetimine bütünsel yaklaşım getirmesi
nedeni ile bu alanda yayınlanmış en kapsamlı rapordur. Şekil
2’de böyle bir yaklaşımın içeriği ve aşamaları verilmiştir. Rapor,
atık yağların farklı rafinasyon süreçleri (vakum distilasyon, termal
cracking vb.) ile baz yağa geri dönüşümü ile çimento tesislerinde
enerji olarak geri kazanılmasının çevresel etkilerini detaylı olarak
karşılaştırmıştır. Fosil yakıt tüketimi, su tüketimi, iklim değişikliği
etkisi, katı atık, partikül emisyonu gibi bir çok çevresel etki açısından
rafinasyon ve enerji geri kazanımı karşılaştırılmıştır. Sonuç olarak,
tüm çevresel etkiler karşılaştırıldığında rafinasyon veya enerji geri
kazanımının bir diğerinden daha üstün olduğu konusunda net
bir sonuç ortaya çıkmamıştır. Tüm alternatifler en az bir somut
çevre yararı sağlayabilmektedir. Örneğin enerji geri kazanımı sera
etkisi açısından avantaj sağlarken, asidifikasyon etkisi açısından
rafinasyon avantaj sağlayan bir yöntem olmaktadır.

3.1. Dünyada ve Türkiye’de Atık Yağların Değerlendirme

Yöntemleri
Gelişmiş ülkeler bazında yapılan değerlendirmeler atık yağların
yönetimi konusunda standart bir uygulama bulunmadığını ve hatta
Şekil 1. Madeni Yağ Piyasası Ürün Kırılımları, PETDER
çok farklı yaklaşımlar olduğunu göstermektedir. GEIR 2008

Şekil 3. Avrupa Birliği Ülkeleri – Türkiye Atık Yağ Toplama ve Değerlendirme

Yöntemlerinin Karşılaştırması
Şekil 2. Atık Yağlar Yaşam Döngüsü Analizi, (LCA-ISO 14040 Kaynak: Çevre ve Orman Bakanlığı, PETDER.

102

raporuna göre[4] Avrupa ülkelerinde toplanan atık yağların %
50’si enerji, % 37’si hammadde olarak geri kazanılmaktadır.
Ülkemizde bu oranlar 2009 yılında sırası ile % 45 ve % 47 olarak
gerçekleşmiştir.
Tablo 3. Kullanılan Yağ Cinsine Göre Oluşan Atık Yağ Miktarı
Yağ Cinsi Atık Miktarı (%)
Benzinli Motor Yağları 65%
Dizel Motor Yağları 65%
Araç Diferansiyel Yağları 90%
Şanzıman Yağları ( Araç Dişli Kutusu) 90%
Diğer Araç Yağları 0%
Hidrolik Yağlar 70%
Kompresör / Türbin Yağları 70%
Proses Yağları 0%
Elektrik İzolasyon (Trafo) Yağları 95%
Endüstriyel Dişli Yağları 75%
Diğer Endüstriyel Yağları 50%
Havacılık Yağları 90%
Kaynak: CONCAWE WQ/STF–26 Raporu
Ülkemizde yılda yaklaşık 500 bin ton madeni yağ tüketildiğinden
hareketle en az 250 bin ton atık madeni yağ oluşmuş olması
beklenmelidir. 2009 yılında toplanan 30 bin 708 ton atık yağın, 14
bin 373 tonu rafinasyon ve rejenerasyon tesislerinde, 13 bin 677
tonu ise çimento, kireç, demir çelik tesislerinde, 2 bin 668 tonu
ise bertaraf tesislerinde ürün veya enerji olarak geri kazanılmış
veya bertaraf ettirilmiştir. Dolayısıyla Türkiye’de kayıt altına alınan
toplam atık yağ miktarı oluşması beklenen miktarın % 12’sidir.
Oluşan atık yağın % 88’inin akıbeti ise bilinmemekte veya kayıt
altına alınamamaktadır. Kayıt altına alınan miktar AB üyesi ülkeler
ortalaması olarak % 74 seviyesindedir.
Yapılan araştırmalar[1], faydalı kullanım ömrünün tamamlayarak
atık hale dönüşen madeni yağ miktarının kullanım yerine ve
koşullara bağlı olarak değişmekle birlikte en az % 50’sinin
kullanım sonrası atık hale dönüştüğünü göstermektedir. Örneğin
motor yağları için yüksek ısı ve mekanik kayıplardan dolayı % 65
düzeyinde olan bu oran, transmisyon ve dişli kutusu yağları için %
90 seviyelerindedir.(Tablo 3)
2005 yılında Amerika Enerji Departmanı[3] tarafından yapılan
çalışma, ülkelerin atık yönetimi konusunda farklı yaklaşım
içinde olduklarını göstermektedir. Bu çalışmada Fransa’da,
devlet tarafından madeni yağ üreticilerine uygulanan vergi ile
desteklenen bir sistem uygulanarak atık yağların % 78’i toplanarak
kayıt altına alındığı ve bunun % 42’si yeniden rafinasyon
tesislerinde geri kazanıldığı belirtilmektedir. Almanya’da yasal
mevzuatın ve tüketicilerin geri dönüşüme olan ilgisinin çok fazla
olduğu, tüm atık yağların tehlikeli atık olarak değerlendirildiği
ve atık üreticilerinin depoladıkları atık yağın bertarafı için ücret
ödemek zorunda oldukları belirtilmektedir. Atık yağ toplama
oranın satılan yağ miktarı üzerinden % 48 olduğu ifade edilen
çalışmada, toplanan atık yağın % 41’inin yeniden rafine edildiği,
% 35’inin çimento fabrikalarında enerji değerinden yararlanmak
üzere geri kazanıldığı ve % 24’ünün ise bertarafının sağlandığı
ifade edilmektedir.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Çalışmada Japonya’da ulusal seviyede geri dönüşüm programı,
destek veya teşvik sisteminin bulunmadığı, atık motor yağı toplama
oranın yüksek olduğu ve enerji değerinden yaralanılmak üzere geri
kazanımın ağırlıkta olduğu, ürün geri kazanımın yaygın olmadığı
görülmektedir.
İtalya’da ise üretilecek motor yağında yeniden rafine edilmiş baz
yağ kullanılmasının teşvik edildiği, madeni yağ satışında alınan
vergi ile sistemin devlet tarafından desteklendiği belirtilmektedir.
Bu şekilde piyasaya sunulan yağın yaklaşık % 33’ü toplandığı,
% 10’unun çimento fabrikalarında ek yakıt olarak kullanıldığı %
18’inin ise yeniden rafine edildiği belirtilmektedir. Avustralya’da
devletin atık yağların yeniden rafinasyon için kaynak ve yüksek
oranda teşvik sağladığı piyasaya sunulan yağın % 38’inin geri
toplandığı ifade edilmektedir. Kanada Alberta’da toplama miktarının
artırılmasına için madeni yağ satışında vergi alınarak desteklenen,
rafinasyona ilginin az olduğu, piyasaya sunulan madeni yağın %
51’inin toplandığı ifade edilmektedir.
Dünya üzerinde en çok madeni yağ tüketiminin olduğu Amerika’da
ise, rafinasyon sektörünün küçük olduğu ve atıkların yakıt olarak
kullanımının teşvik edildiği görülmektedir. ABD’de atık yağların
yönetimi hususunda Avrupa’daki gibi merkezi bir yönetim orga-nı
bulunmamaktadır. Bu kapsamda eyaletler arasında farklı uygu-
lamalar mevcut olup endüstri istatistikleri de farklılıklar içermektedir.
Bazı eyaletlerde, toplama çalışmaları madeni yağ satışında alınan
vergi ile desteklenmekte, bazı eyaletler kirlenmenin önüne geçmek
üzere atık yağları tehlikeli madde olarak değerlendirmekte, bazı
yerel yönetimler toplama çalışmalarını desteklemek üzere maddi
kaynak ayırmaktadır. Bununla birlikte, Amerikan hükümeti federal
politikası, kullanımda yeniden rafine edilmiş yağlarının tercih
edilmesi, yakma da dahil olmak üzere atık yağların işlenerek geri
dönüşümünün sağlanması ve bertarafının sağlanmasının teşvik
edilmesi yönündedir.
Bu çalışma dünyada atık yağların değerlendirme yöntemlerinin
ülkelere göre farklılık gösterdiğini ve genel anlamda en iyi olarak
nitelendirilebilecek bir uygulamanın bulunmadığını göstermektedir.
3.2. Petrol Sanayi Derneği Atık Yağların Yönetimi Çalışmaları
Petrol Sanayi Derneği (PETDER) tarafından Atık Yağların Kontrolü
Yönetmeliği çerçevesinde 2004 yılından günümüze yürütülen
“atık motor yağı toplama” çalışmaları kapsamında, 2009 yılı sonu
itibariyle son beş yıllık süreçte toplam 79 ildeki, 6 bin 566 farklı atık
motor yağı üreticisinden 50 bin 199 sefer yaparak 66 bin 744 ton
atık motor yağı toplanarak, lisanslı işletmelerde hammadde, enerji
olarak geri kazanılmış veya bertaraf ettirilmiştir.
2009 senesinde organizasyona katılım sağlayan şirket sayısı 88
olup bu şirketler tarafından bir yıl önce “2008 yılında” piyasaya
sunulan motor yağı miktarı 199 bin 835 ton olarak gerçekleş-
miştir.
2009 yılında atık motor yağlarını toplamak ve yasal bertaraf
işlemini tamamlamak üzere 78 ilde, 944 bin 167 km mesafe
yol kat edilerek, toplam 14 bin 895 sefer yapılarak 4 bin 303
farklı işletmeden, 17 bin 640 ton atık motor yağı toplanmıştır.
Toplanan atık motor yağının % 7’si 1.kategori statüsünde, %
78’i 2. kategori statüsünde, % 15’i 3. kategori statüsünde
değerlendirilmiştir.
103
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
2009 yılında en fazla toplama yapılan iller sırasıyla İstanbul (4071
ton), Ankara (1771 ton), Kocaeli (1591 ton), İzmir (1295 ton), Bursa
(783 ton) olmuştur. En az toplama yapılan iller sırasıyla Kırıkkale (5
ton), Ardahan (3,2 ton), Kilis (2,4 ton), Bayburt (1,9 ton), Ağrı (1,7
ton) olmuştur. 2009 yılında Muş ve Şırnak illerinden hiç atık motor
yağı toplanamamıştır.
2009 yılında trafiğe kayıtlı araç başına toplanan atık motor yağı
miktarı 1,2 kilogram olup, araç başına en fazla atık motor yağı
toplanan iller sırasıyla Kocaeli (7,6 kg/araç), Zonguldak (5,2 kg/
araç), Siirt (3,9 kg/araç), Bingöl (2,7 kg/araç), Trabzon (2,7 kg/
Şekil 4. Toplanan Atık Motor Yağı Miktarı ve Sefer Sayısı “2004-2009”
Şekil 5. Toplanan Atık Motor Yağının Kaynağına Göre Dağılımı
“2004-2009” (ton)
104
araç) olmuştur. Araç başına en az atık motor yağı toplanan iller
sırasıyla, Karabük (0,17 kg/araç), Kırıkkale (0,15 kg/araç), Yozgat
(0,09 kg/araç) , Kilis (0,08 kg/araç), Ağrı (0,07 kg/araç) olmuştur.
2009 yılında kişi başına toplanan atık motor yağı miktarı 0,2
kilogram olup, kişi başına en fazla atık motor yağı toplanan
iller sırasıyla Kocaeli (1,045 kg/kişi), Zonguldak (0,862 kg/kişi),
Çanakkale (0,465kg/kişi), Muğla (0,441 kg/kişi), Ankara (0,381
kg/kişi) olmuştur. Araç başına en az atık motor yağı toplanan iller
sırasıyla, Van (0,022 kg/kişi), Kırıkkale (0,018 kg/kişi), Kilis(0,015
kg/kişi), Yozgat (0,012 kg/kişi), Ağrı (0,003 kg/kişi) olmuştur.
Şekil 6. Toplanan Atık Motor Yağının Bölgelere Göre Dağılımı
“2004-2009” (ton)
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Son beş yılda toplanan atık motor yağlarının % 62’si araç
servislerinden, % 8’i kamu kuruluşlarından, % 4’ü belediyelerden, %
5’i yağ üretim tesislerinden, % 2’si inşaat madencilik tesislerinden,
% 2’si askeri kurumlardan, % 1’i akaryakıt istasyonlarından, % 13’ü
endüstri araç parkından toplanmıştır.
Son beş yılda, toplanan atık motor yağının % 8’i Akdeniz, % 2’si
Doğu Anadolu, % 15’i Ege, % 3’ü Güneydoğu Anadolu, % 14’ü
İç Anadolu, % 11’i Karadeniz, % 47’si Marmara Bölgesi’nden
toplanmıştır.
Atık Yağların Yönetimi Projesi için PETDER tarafından son beş
yılda 12 milyon TL kaynak kullanılmıştır. Son beş yıllık ortalamaya
göre, bu kaynağın % 48’i organizasyona katılım sağlayan motor
yağı üreticisi, ithalatçısı şirketler tarafından karşılanmakta, geri
kalan bölümü ise lisanslı işletmelere yapılan atık yağ nakliye
gelirlerinden elde edilen gelirle sübvanse edilmektedir.
Proje çalışmaları çerçevesinde atık motor yağlarının çevre ve
insan sağlığına olumsuz etkilerine dikkat çekmek, atık üreticilerinin
projeye katkılarını sağlamak üzere atık üreticileri düzenli
olarak ziyaret edilmekte, yerel yönetimlerle işbirliği protokolleri
imzalanmakta, toplantı ve eğitim programları düzenlenmekte,
yazılı ve görsel iletişim araçları vasıtasıyla, fuar vb. etkinliklerde
proje çalışmaları hakkında bilgilendirme yapılmaktadır.
[10] Türkiye İstatistik Kurumu, İllere göre motorlu kara taşıtları
sayısı, (2009) www.tuik.gov.tr
[11] ACI “European Base Oils and Lubricants Summit”, Apu
GOSALIA Sunum, Londra, (2009)
[12] “Critical Review of Existing Studies and Life Cycle Analysis
on the regeneration and incineration of waste Oils”, EC DG
Environment Report, (December,2001)
Summary
The waste motor oil collection and recovery (as base oil or energy)
efforts, that are being conducted since 2004, that constitute a threat
for environment and human health, is the subject of this paper.
The paper summarizes collection and recovery activities being
conducted since 2005 through the PETDER organization and also
basic comparisons with similar applications in other countries. As
a result of the Regulation enforced by the Ministry of Environment
& Forestry, PETDER has set up a nationwide collection system in
2004. The system is based on producer pays principle and works
on not for profit basis, in order to collect and recovery waste motor
oils on a nation wide management system.
This paper summarizes the efforts, to on waste motor oil collection
and recovery actions which has been started in 2004, which
constituets a threat for environment and human health, .

4. Sonuç
• Türkiye’de T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yayınlanan
Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği ile atık yağların kayıt altına
alınması, geri kazanımı ve bertarafının sağlanması için önemli
çalışmalar başlatılmış, bu kapsamda PETDER ülke çapında
yaygın ve etkin bir sistem kurmuştur.
• Tüm bu çalışmalara ve beş yıllık ciddi yatırımlara rağmen
atık motor yağların % 80-85’i kayıt dışı olarak toplanmakta ve
çevre ve insan sağlığını tehdit edecek alanlarda yaygın olarak
kullanılmaya devam etmektedir.
• PETDER atık motor yağı toplama miktarları 2005 yılında 7 bin
492 ton, 2006 yılında 10 bin 425 ton ton, 2007 yılında 15 bin 80
ton, 2008 16 bin 94 ton yılında ton, 2009 yılında 17 bin 640 ton
olarak gerçekleşmiştir.

Kaynaklar
[1] CONCAWE, Report No: 5/96. “Collection and Disposal of
Used Lubricating Oil”, Brussels, (1996), www.concawe.be
[2] T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Atık Yönetimi Eylem Planı,
Ankara, 2009, www.atikyonetimi.cevreorman.gov.tr
[3] U.S. Department of Enegy, Office of Fosil Energy, Used Oil
Re-Refining Study to Adres Energy Policy Act of 2005 Section
1838, U.S., (2006), www.energy.gov
[4] GEIR, 2008 Report, www.geir-rerefining.org
[5] Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, Petrol Piyasası Sektör
Raporu, Ankara, (2007- 2008), www.epdk.gov.tr
[6] Petrol İşleri Genel Müdürlüğü, 2007 Raporu, Ankara, (August,
2007)
[7] Tüpraş Faaliyet Raporu, Kocaeli, (2007- 2008), www.tupras.
com.tr
[8] EUROPALUB 2006, Europalub Association, France
[9] Petrol Sanayi Derneği, Atık Motor Yağı Toplama Çalışması
verileri, (2009), www.petder.org.tr

105
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARININ ETKİN KULLANIMI
Fahrettin TANINMIŞ
Sena Enerji ve İnşaat San. ve Tic. Ltd. Şti
Özet
Tüm dünyada olduğu gibi Türkiye için de önemi son derece büyük
olan enerji ihtiyacının karşılanması konusunda izlenecek olan
yollardan birisi de, yenilenebilir enerji kaynaklarının etkin bir şekilde
kullanılmaya başlamasıdır.
Mevcut durum itibari ile ülkemizin enerji politikası içerisindeki,
yenilenebilir enerjinin durumu ve geleceği ivedilikle belirlenmelidir.
Bu kapsamda yenilenebilir enerji kaynaklarının etkin bir şekilde
kullanılmaya başlaması için üzerine görev düşen devlet kurum ve
kuruluşları ile enerji sektörüne yatırım yapmak isteyen müteşebbisler
ve tüzel kişilikler tarafından yapılması gereken icraat ve hareketler,
önceden tasarlanarak, bir yol haritasının oluşturulması ve en kısa
süre içerisinde hayata geçirilmesi gerekmektedir.
1. Günümüzde Enerji Kaynakları
Bugün enerji dediğimizde aklımıza ilk gelen enerji formu elektrik
enerjisidir. Çünkü elektrik enerjisinin kullanımı diğer enerji
formlarına göre oldukça yaygındır.
Bu yaygınlığın nedenleri arasında, elektrik enerjisinin kolaylıkla
diğer enerji şekillerine dönüştürülebilen bir enerji olması, bir
noktadan başka bir noktaya iletimi esnasında meydana gelen
kaybın diğer enerji şekillerine göre daha az olması ve depolama
ihtiyacının bulunmaması olarak gösterilebilir.
Elektrik enerjisi doğada ham olarak bulunan bir enerji çeşidi
olmamasından dolayı, mutlaka bir başka enerji formunun gerekli
teknolojiler ve ekipmanlar kullanılarak elektrik enerjisinin üretilmesi
söz konusudur. İşte bu noktada elektrik enerjisi üretmek için
kullanılan bu teknolojilerin yapıları gereği ortaya çıkardıkları yan
ürünlerin, doğaya zararlı olup olmadıklarının önemi büyüktür.
Mevcut enerji kaynaklarının önemli bir kısmını fosil bazlı yakıtlar
oluşturmaktadır. Fosil bazlı yakıtların enerji üretiminde kullanılması,
doğaya saldıkları CO2‘den dolayı havanın kirlenmesine neden
olmaktadır.
Ülkemizde elektrik enerjisinin üretilmesinde kullanılan, fosil bazlı
yakıt yakarak atmosfere CO2 salınımında bulunan termik ve
doğalgaz çevrim santrallerinin toplam kurulu güçleri ve Türkiye’nin
tüm kurulu gücüne olan oranları Tablo 1’de gösterilmiştir.
Ayrıca Hidroelektrik santraller ve yenilenebilir enerji kullanarak
çalışan santraller de Tablo 1’de yer almaktadır.[1] (Tablo 1’deki
veriler, Ekim 2009 tarihindeki verilerdir.)
106
Tablo 1.
Ülkemizdeki
Gücü [MWe] Yüzdesi [%]
Santraller
Termik Santraller 28.935,9 65,92
Hidroelektrik
14.278,0 32,53
Santraller
Yenilenebilir
682,5 1,55
Santraller
TOPLAM 43.896,4 100
Tablo 1’den de görüleceği üzere ülkemizin enerji ihtiyacını kar-
şılayan santrallerin yaklaşık %66’sı fosil bazlı yakıt yakarak elektrik
enerjisi üretmektedir. Bu ise CO2 salınımının artışına neden
olmaktadır. Dünyanın önde gelen gelişmiş ülkeleri CO2 salınımını
kontrol altına almak için Kyoto Protokolünü hazırlamışlardır.
Ülkemiz 2009 yılında Kyoto Protokolü’nü imzalayarak, bu protokolü
kabul etmiştir. Kyoto Protokolü’nün kabulünün bir gereği olan,
yenilenebilir enerji kaynaklarının etkin bir şekilde kullanılması,
mevcut CO2 salınımının azaltılmasına neden olacak en önemli et-
kendir. Kyoto Protokolü dahilinde, yenilenebilir enerji ile üretilen her
bir kWh enerji için yaklaşık olarak 700 ila 800 gr. CO2 salınımının
engellediğinden dolayı,[2] yenilenebilir enerji ile üretilmiş olan
toplam enerji miktarı için bir karbon sertifikasına sahip olunacaktır.
2020 senesinden sonra yürürlüğe girecek bu uygulama ile belirlenen
değerin üzerinde CO2 salınımına neden olan ülkeler, eğer ellerinde
yeterli miktarda karbon sertifikası yok ise maddi tazminat ödemek
durumunda kalacaklardır.
2. Yenilenebilir Enerji
Yenilenebilir enerji kaynakları kendi aralarında değerlendirmeye
alındığında, gerek teknolojilerinin belirli bir aşamayı kat etmiş
olması, gerekse dünya çapında yapılan MW seviyelerindeki
santral uygulamaların neticesinde rüzgar enerjisi ve güneş enerjisi
diğer yenilenebilir enerji kaynakları arasından öne çıkmaktadır.
Bu bağlamda mevcut durum itibari ile kullanılmaya en uygun
yenilenebilir enerji kaynakları rüzgar enerjisi ve güneş enerjisidir.
Dünya genelinde kurulu olan rüzgar enerji santrallerinin (RES)
2009 yılı sonu itibari ile toplam kurulu gücü 157.899 MW’tır.
Ülkemizde işletmede olan RES kurulu gücü ise 14 Şubat 2010
tarihi itibari ile 803,55 MW’tır.[3] Bu da dünya genelinde kurulu
bulunan toplam gücün %0.51’ine denk gelmektedir. Türkiye’de 14
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Şubat 2010 itibari ile işletmede olan rüzgar enerji santralleri Tablo
2’de gösterilmiştir. Oysa rüzgar enerjisi potansiyeli açısından bu
durumu değerlendirdiğimizde, Türkiye’nin teknik rüzgar enerjisi
potansiyeli 83.000 MW’tır.[4] Böylece sahip olduğumuz potansiyel
rüzgar enerjisinin sadece %0,97’sini kullanabiliyoruz, geri kalan
%99,03’lük bir payın ise ülkemizin üzerinden esip geçmesine
sadece seyirci kalıyoruz.
Güneş enerjisi ile ilgili olarak ülkemizde sadece küçük güçlerde
kurulu olan uygulamalar bulunmaktadır. Bu uygulamalar Türk
Telekom istasyonları, otoban SOS telefonları, Orman Genel
Müdürlüğü’nün gözetleme istasyonları, radar istasyonları, deniz
fenerleri ve üniversiteler ile çeşitli akademik çalışmalar tarafından
gerçekleştirilen uygulamalardır.
Maalesef ülkemizde MW mertebesinde herhangi bir santral
uygulaması bulunmadığından dolayı, dünya genelinde yapılan
uygulamalar ile bir kıyaslama yapılamayacaktır. Ancak dünya
genelinde kurulu olan ve Photo-Voltaic (PV) teknolojiyi kullanan
güneş enerji santrallerinin, 2008 yılı itibari ile toplam kurulu
gücünün 15.200 MW olduğu [5] bir aşamada, ülkemizde güneş
enerjisi alanına yatırım yapmak isteyen özel ve tüzel kişiliklerin
izleyebileceği bir yol haritasının dahi mevcut olmaması, bir
belirsizliği de beraberinde getirmektedir.

Tablo 2. Şubat 2010 itibariyle İşletmede Olan Rüzgar Enerji Santralleri

Şirket Mevkii Gücü [MW]
Alize Enerji Elektrik Üretim AŞ İzmir-Çeşme 1,5
Anemon Enerji Elektrik Üretim AŞ Çanakkale-İntepe 30,4
Deniz Elektrik Üretim Ltd. Şti. Manisa-Akhisar 10,8
Doğal Enerji Elektrik Üretim AŞ Çanakkale-Gelibolu 14,9
Doğal Enerji Elektrik Üretim AŞ Manisa-Sayalar 34,2
Ertürk Elektrik Üretim AŞ İstanbul-Çatalca 60
İnnores Elektrik Üretim AŞ İzmir-Aliağa 42,5
Lodos Elektrik Üretim AŞ İstanbul-Gaziosmanpaşa 24
Mare Manastır Rüzgar Enerji Santralı İzmir-Çeşme
39,2
San. Ve Tic. AŞ
Sunjüt Sun’i Jüt San. Ve Tic. AŞ İstanbul-Hadımköy 1,2
Teperes Elektrik Üretim AŞ İstanbul-Silivri 0,85
Yapısan Elektrik Üretim AŞ Balıkesir-Bandırma 30
Baki Elektrik Üretim Ltd. Şti. Balıkesir-Şamlı 90
Dares Datça Rüzgar Enerji Santralı Muğla-Datça
29,6
San. Ve Tic. AŞ
Deniz Elektrik Üretim Ltd. Şti. Hatay-Samandağ 20
Ayen Enerji AŞ Aydın-Didim 31,5
Alize Enerji Elektrik Üretim AŞ Çanakkale-Ezine 20,8
Alize Enerji Elektrik Üretim AŞ Balıkesir-Susurluk 18,9
Rotor Elektrik Üretim AŞ Osmaniye-Bahçe 77,5
Ütopya Elektrik Üretim San. Ve Tic. AŞ İzmir-Bergama 15
Mazı-3 Rüzgar Enerji Santralı İzmir-Çeşme
22,5
Elektrik Üretim AŞ
Akenerji Elektrik Üretim AŞ Balıkesir-Bandırma 15
Borasco Enerji ve Kimya San. Ve Tic. AŞ Balıkesir-Bandırma 45
Soma Enerji Elektrik Üretim AŞ Manisa-Soma 52
Belen Elektrik Üretim AŞ Hatay-Belen 15
Alize Enerji Elektrik Üretim AŞ Tekirdağ-Şarköy 28,8
Kores Kocadağ Rüzgar Enerji İzmir-Urla
15
Santralı Üretim AŞ
Ares Alaçatı Rüzgar Enerjisi Sant. İzmir-Çeşme
7,2
San. Ve Tic. AŞ
Bores Bozcaada Rüzgar Enerjisi Sant. Çanakkale-Bozcaada
10,2
San. Ve Tic. AŞ
TÜRKİYE TOPLAM KAPASİTE 803,55

107
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
3. Hazırlanması Gereken Kanun ve Yönetmelikler
Ülkemizde rüzgar enerjisi ve güneş enerjisinin etkin bir biçimde
kullanılması için gerekli kanun ve yönetmeliklerin tam olarak
hazırlanması gerekmektedir. Bu hazırlıklar, devletin resmi kurum
ve kuruluşları tarafından yapılacaktır. Ancak tüm bu hazırlıklar
yapılırken, yenilenebilir enerji konusunda yatırım yapmak isteyen
yatırımcıların bürokratik engellere ve uzun süreçlere maruz
bırakılmamasına azami dikkat sarf edilmelidir. Çünkü mevcut
durumdaki kanun ve yönetmelikler gereği, yenilenebilir enerji
alanına yatırım yapmak isteyen yatırımcı 24 ayrı resmi kurum ve
kuruluşun olur ve onayını almak durumundadır. Ayrıca mevcut
kanun ve yönetmeliklerdeki bir takım belirsizlikler yapılacak olan
bu yeni kanun ve yönetmelik hazırlıklarında giderilmelidir.
Bu belirsizliklere bir örnek olarak, 20 Şubat 2001 tarihli, 4628
sayılı Elektrik Piyasası Kanunun 3. maddesinin ikinci ve üçüncü
fıkralarına dayandırılarak hazırlanan elektrik piyasasında kendi
ihtiyaçları için lisans almaksızın üretim faaliyetinde bulunabilmesi
amacıyla, kojenerasyon, mikro kojenerasyon veya yenilenebilir
enerji kaynaklarına dayalı üretim tesisi kurulması ve işletilmesi
ile ilgili teknik ve mali usul ve esaslar ile tarafların hak ve
yükümlülüklerini kapsayan yönetmelik taslağının hala bir taslak
olarak kalmasından dolayı, mevcut durum şu haldedir; 500 kW
ve altı yenilenebilir enerji kaynağı kullanımı için herhangi bir
lisans alımına gerek yoktur; ancak yapılacak olan 500 kW altı bir
yenilenebilir enerji santralinden üretilecek olan elektrik enerjisinin,
mevcut şebekeye bağlantısı için Elektrik Dağıtım Şirketlerinde bir
yönetmelik bulunmamaktadır. Dolayısıyla lisans almaya gerek
olmayan 500 kW ve altı yenilenebilir bir enerji kaynağı ile üretilecek
olan elektrik enerjisinin mevcut şebekeye nasıl bağlanacağı
konusunda bir belirsizlik vardır.
Ülkemizdeki mevcut durumun bu halde olmasından dolayı, bizim
gibi yenilenebilir enerji kaynaklarını kullanmak isteyen yatırımcılar,
ülkemizin coğrafyası itibari ile sahip olduğu hatırı sayılır rüzgar enerji
potansiyeli ve güneş enerji potansiyeline rağmen yatırım yapmak
için yurtdışını tercih etmektedir. Alternatif enerji kaynaklarına yatırım
yapacak ya da yapmayı düşünen gerçek veya tüzel kişiliklerin
yatırımlarını ülkemizde yapmaları için resmi kurum ve kuruluşlar
bu konudaki kanun ve yönetmelikleri bir an evvel tamamlayarak,
ülkemizin sahip olduğu bu yüksek potansiyeldeki rüzgar enerjisini
ve güneş enerjisini ülke ekonomimize kazandırmalıdırlar.
4. Anadolu’da Yenilenebilir Enerji
Türkiye coğrafyasının büyük bir kısmını oluşturan Anadolu
toprakları sahip olduğu rüzgar enerji potansiyeli ile bereketli
yapısının zenginliğini bir kez daha gözler önüne sermektedir.
Anadolu’nun sahip olduğu bu önemli rüzgar enerjisi potansiyelini
etkin bir şekilde kullanarak üzerinde yaşadığımız bu coğrafyanın
rüzgar enerjisi potansiyelini ülkemizin ekonomik hayatı içerisine
dahil etmemiz bizim için kaçınılmaz bir gerekliliktir.
Elektrik sistemimizdeki kayıpları azaltacak olan enerjinin üretildiği
yer ile tüketildiği nokta arasındaki mesafenin kısalması, ülkemize
ciddi anlamda bir gelir katkısı sağlayacaktır. Bu aşamada yalnızca
MW’lar seviyelerinde rüzgar enerji santralleri kurarak değil,
aynı zamanda teknik kriterleri uygun olan bölgeler içinde, kendi
ihtiyacı olan elektrik enerjisini yine kendilerinin yenilenebilir enerji
kaynaklarının kullanılarak üretilmesini teşvik edecek şekilde,
yenilenebilir enerji kaynakları kullanılarak üretilen elektrik enerjisini
108
ayrı bir birim fiyat tarifesinden (teşvikli tarifeden) ücretlendirerek,
Anadolu’da bulunan KOBİ’leri 500 kW ve altı güçlerdeki yenilenebilir
enerji yatırımlarına teşvik etmek gereklidir.
KOBİ’lerin kendi enerji ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri rüzgar
türbinlerinin güçleri 100 kW, 250 kW ve 500 kW gibi lisans almaya
gerek olmayan kurulu güçlerde olacağından, kurulmak istenen
rüzgar türbinin uygun rüzgar hızı değerine (6 m/s ve üzeri) sahip bir
bölgede olması ve yerden 30, 40 veya 50 metre gibi bir yükseklikte
olması teknik açıdan yeterli olacaktır. Elektrik bağlantısının da
direk olarak kendi tüketim barasına, gerekli koruma ve kontrol
cihazlarının kullanılarak bağlanması kaydı ile yine Lisanssız
Elektrik Üretimine Dair Yönetmeliğin kapsamında sağlanabilir.
Rüzgar enerjisi hakkında yazdığım her öneri, aynı zamanda güneş
enerjisi içinde geçerlidir. Ülkemiz sahip olduğu güneş enerjisi
değerleri ile güneş enerjisi piyasasının büyük bir yüzdesini elinde
bulunduran Almanya’yı geçmektedir. Ülkemizin güneş enerjisinden
elektrik enerjisi üretme ışınım değeri 1100 kWh/kWp ila 1600 kWh/
kWp arasındadır. [6] Buradan, yerleştirilecek olan 1kWp’lik PV
güneş enerji panelinden bir yıl boyunca üretilecek olan enerjinin
değeri panellerin yerleştirildiği coğrafi konuma göre (kuzey-güney
doğrultusunda) 1100 kWh ila 1600 kWh arasında olacaktır. Bu değer
kuzeyden güneye doğru ilerledikçe artmaktadır. Arazinin yapısının
da gölgelenme etkisinden dolayı bu değeri değiştirebileceği göz
ardı edilmemelidir. Aynı değer Almanya için en yüksek 950 kWh/
kWp’tir. Böylece Türkiye’nin en az güneş alan Karadeniz bölgesi
dahi Almanya’nın en çok güneş alan arazilerinden daha yüksek bir
enerji üretme potansiyeline sahiptir.
Ülkemizin sahip olduğu bu önemli güneş enerjisi potansiyelini,
KOBİ’lerin kullanımına teşvik etmek için gerekli kanun ve
yönetmelikler hazırlanarak uygulanmaya konulmalıdır. Burada göz
ardı edilmemesi gereken nokta, teşvik olmaksızın yapılacak olan
yatırımların geri dönüş sürelerinin uzun olacağıdır. Ancak devlet
olarak kabul etmiş olduğumuz Kyoto Protokolü çerçevesinde,
ülkemizin enerji ihtiyacını karşılayan santrallerin belirli bir kısmını
yenilenebilir enerji ile çalışır hale getirmek durumundayız. Bu
yüzden 500 kW ve altı güçlerdeki santrallerin yaygınlaşması
Kyoto protokolü açısından da önemlidir. Çünkü enerji ihtiyacını
yenilenebilir enerjiden karşılayacak olan bu 500 kW ve altı
güçlerdeki santraller CO2 salınımına neden olmayacağı için,
karbon sertifikası hakkı kazandıracağı gibi aynı zamanda da
normal durumda termik santrallerden temin edecekleri enerjiyi
kullanmayarak CO2 salınımını engellemiş olacaklardır.
Kaynaklar
[1] Elektrik Mühendisleri Odası, “Türkiye Elektrik Sistemi Ve Arz
Güvenliği” pp.5, Ekim 2009
[2] Türkiye Elektrik İletim AŞ, “Türkiye Termik Santrallerinde
Tüketilen Birincil Enerji Kaynağı Cinsleri ve Bunlara Ait
Karakteristik Değerler”, 2001
[3] DURAK M., “2009 Yılı Sonu İtibari İle Dünyada ve Ülkemizde
Rüzgar Elektrik Santral (RES) Projelerinin Son Durumu”,
Türkiye Rüzgar Enerjisi Birliği, Şubat 2010
[4] DELİKANLI K., Bayrakçı H. C., “Türkiye’de Rüzgar Enerjisi
ve Potansiyel Belirleme Çalışmaları”, Süleyman Demirel
Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Makine Mü-
hendisliği Bölümü, Mühendis ve Makine Vol.48(569), pp. 78-
80, 2007
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

[5] Solarbuzz Web Sitesi, “World PV Industry Report Summary” ,

www.solarbuzz.com, 2010
[6] JRC European Commission Web Sitesi, “Photovoltaic
Geographical Information System – Interactive Maps”,
SOLAREC PVGIS, Mart 2010

Summary
With every passing day, the importance of the energy that we need
is increasing for Turkey just as all other countries on the world.
In order to respond that energy needs, one of ways is to use
renewable energy resources effectively in our industrial facilities
and other kind of energy needs like residential ones and small-
scale applications on rural areas.

When we mention about energy, the first form of the energy we

think is electricity energy. Because electricity energy using is more
common than other kind of energies usings. At the electrical energy
there are some certain benefits like electrical energy form can be
easily converted to other kind of energy forms, transmission of the
electrical energy is more efficient from one point to another point
compared with other energy forms, also there is no need in order to
store for electrical energy, it is ready to use without stocking.

The important part of our energy need is met by fossilse-based

fuels, and fossilse based fuels causes CO2 emmision. How much
quantity of fossilse based fuels used to generating our energy need
is to engender to air pollution. In this context, when we compare
our electricity generation methods, we will see the shares and
percentages of our energy resources. As a result, we use fossilse-
based fuels in order to obtain our energy need, however we pollute
our air for that generation. So we need to change our choice at the
topic of energy resources preference. When we insert renewable
energy resources to our energy pool effectively and at a bigger
percentage than current one, we will be advantageous in terms of
our air and our economical issues.

In order to insert renewable energy resources to our energy pool,

we have to make some preparations and changings (in terms of our
current situation is not good to do that), by governmental authorities
such as making new laws and some regulations about renewable
energy resources and its applications. Also the actions and the
operations which will be done by ones who is willing to invest
renewable energy market should be decided before according
to a Roadmap prepared by governmental institutions and energy
experts who roll in and act in Turkish and other countries’ energy
markets.

As Turkey, we have a very good land in terms of wind energy

potential and also solar energy potential. By using those valuable
potentials, we can income to our economical life. Because the
unit energy prices are very important in terms of production and
manufacturing costs. By reducing those costs, we can be more
competitive at the every kind of industrial market.

109
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
ENERJİ YATIRIMLARINDA RİSK VE YÖNETİMİ
Faruk DAĞLI
Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş
Özet
İster fosil kaynaklı ister yeşil olsun, enerji yatırımları genelde
hem büyük olmaları hem de çoğunun önemli derecede tabiata
ve insana bağlı olmaları nedeni ile ciddi riskler taşımaktadır. Bu
riskler projelendirme safhasında başlar, inşaat yapımında, makine-
teknoloji-kapasite seçiminde ve işletme safhasında devam eder.
Risklerin kaynakları doğa, enerjinin türü, yatırımcının yönetim
anlayışı, kredilendirme şartları, çevresel ve sosyal sınırlamalar ve
tepkiler, piyasa ve teknoloji olarak gruplandırılabilir.
Çevresel ve sosyal risklere en çok maruz kalabilecek enerji türleri
fosil yakıt kullanan, yeşil enerji dışındakiler olacaktır. Her enerji türü
kendi niteliklerinden kaynaklanan risklere maruz kalırlar. Ayrıca,
son zamanlarda gittikçe artan bir şekilde yeşil enerji diğer türlere
göre desteklenmektedir; buda diğer türler için ayrı bir risk olarak ele
alınmalıdır. Ancak fosil enerji kaynakları bugün dünyadaki toplam
enerji arzının en büyük kısmını oluşturmaktadır. Bu durumun 21.
Yüzyılın ortaların kadarda süreceği tahmin edilmektedir.
Doğadan kaynaklanan riskler; su, rüzgar, jeotermal gibi kaynakları
kullanan enerji üretim tesisleri için söz konusudur. Bu kaynaklar
doğaya bağlıdır ve doğada sürprizlerle doludur. Kaynak olarak gaz,
petrol, kömür kullananlar paralarını ödedikleri sürece bunları rahatça
bulabilirler. Yatırımcının verdiği kararlardan kaynaklanan riskler her
tür enerji yatırımın her safhasında söz konusudur. Özellikle stratejik
hatalar çok ciddi maddi ve manevi hasarlara yol açar.
Kredi riski konusunda; uygun bir kredi bulmak kadar işin tabiatını
dikkate alan bir sözleşme yapmak da önemlidir. Bu gün belki yok
ama ileride enerji piyasasında vadeli işlemler, takaslama (clearing)
ve benzeri işlemlere ihtiyaç olabilecektir. Tabiata fazlaca bağlı olan
enerji kaynaklarının risk değerlendirilmesinde “güvenilir enerji”
ve “ortalama enerji” kavramlarının çok iyi anlaşılması gerekir.
Çevresel ve sosyal sınırlamalarda kaynaklanan riskler günümüzde
çok popüler olup kamuoyunun en çok aşina olduğu konulardandır.
Piyasa riski; enerjinin ve kullandıkları kaynakların fiyatlarındaki
dalgalanmalardan kaynaklanmaktadır. Ancak bu piyasa, tam
rekabet şartlarının olduğu bir piyasa değildir ve olmayacaktır da.
Düzenlenen bir piyasadır. Karbon piyasası, yeşil enerji konularına
yapılan destekler bu piyasanın oluşmasında çok önemli rol
oynamaktadır.
Teknoloji riski; hem aynı türden hem de farklı türden enerji üretim
tesisleri için söz konusudur. Daha iyi teknolojiyi geliştirenler ya
da seçenler diğerlerine karşı önemli bir rekabet silahı elde etmiş
olurlar. Bazı türlere; mesela güneş enerji konusuna yoğun bir
biçimde beyin gücü ve para tahsis edilmektedir. Bu da bu türün
110
önünü açacaktır. Ayrıca enerjinin etkin kullanımı konusu da
maliyeti düşürmesi ve çevreye olan zararı azaltması açısından
önemli bir husustur. Bir enerji firması, sıralanan risklerin herhangi
bir birleşimini bünyesinde barındırabilir.
Yukarıda ifade edilen hususlardan dolayı enerji sektöründe ciddi
risk analizleri ve yönetiminin gerektiği açıkça ortadadır.
1. Giriş
Hayatta isteyerek ya da istemeyerek karşılaşılan riskler vardır.
Sürekli olarak risklerden kaçmak mümkün değildir. Yatırımcı ise
gönüllü olarak risk alan kimsedir; risklerde büyük fırsatlar olduğunu
bilen kimsedir. Bu fırsatları yakalayabilmek için risklerin iyi analiz
edilmesi gereklidir.
Risk analizi belirlenen amaçlara ulaşmak (mesela bir projeyi
hayata geçirmek gibi) için tehlikelerin, tehditlerin ve belirsizliklerin
sistematik olarak mahiyetinin belirlenmesi değerlendirilmesi olarak
tanımlanabilir. Daha sonra da projenin olası tehditlere karşı
kırılganlıklarını ortadan kaldırmak, hafifletmek ya da kontrol altına
almak amacı ile akıllı ve makul stratejiler üretmek gerekmektedir.
Risk analizi, tehlikelerin olma ihtimaline karşı önleyici tedbirlerin
tanımlanmasına yardımcı olur. Ayrıca rekabetçi bir ortam içinde
rakiplere karşı alınacak tedbirler, karşı aksiyon ve operasyon
planları risk analizi çalışmaları içinde yer alır. Türkiye’de son
zamanlarda, altına hücum benzeri, enerji yatırımlarına hücum
görülmektedir. Uluslararası yatırım fırsatları açısından enerji
yatırımlarını mutlaka en cazip yatırım olarak görmek yanlıştır.
Sektör ciddi riskler taşımaktadır. Ancak risklerin fırsatlarla birlikte
var olduğunu unutmamak gerekir.
2. Riskler
2.1. Doğadan Kaynaklanan Riskler
Jeotermal hariç; akarsu, rüzgar, güneş gibi yenilenebilir
kaynaklardan enerji üretiminde işin tabiatından kaynaklanan
riskler gündeme gelmektedir. Bilindiği gibi doğa olaylarında belirli
trendler gözlenmiş ve kaydedilmiştir. Söz konusu kaynakların doğa
tarafından arzında zamana (mevsimine) ve yerine göre trendlerde
değişiklikler ve ciddi belirsizlikler gözlenmektedir. Bunlara ait
enerji projeleri, bu kaynaklarla ilgili geçmişe ait istatistik verilere
dayanarak yapılır. Belirsizlikler ve sapmalar otomatik olarak riski
doğurmaktadır. Riskin matematik olarak ölçümü ‘standart sapma’
formülü ile yapılmaktadır. Standart sapması daha büyük olan proje;
küçük olana göre daha risklidir.
‘Standart Sapma’ belirli bir şeye ait değişken bir özelliğin, bu
özelliğin ortalama değeri etrafında saçılma-yayılma ölçüsü

olarak tanımlanabilir. Buna örnek verilirse; bir nehrin debisi (birim
zamanda nehirden akan su miktarı) yıl içinde aylar/günler itibarı
ile değişir. Bu değişen debi değerlerinin ortalama debi etrafında
saçılması standart sapma ile hesaplanır.
Benzer şekilde rüzgarın ve güneşin yılda kaç gün ve ne miktarda
olduğu da değişkenlik gösterir. Bu değişkenlikler de riski gündeme
getirir. Mesela, hidroelektrik santrallerde ilgili akarsuyun en az son
20–30 yıla ait her aya isabet eden ortalama debiler hesaplanır. Aylık
ortalama debilerden de yıllık ortalama debiler bulunur. Yıllık ortalama
debilerde hareketle yıllık ortalama enerji üretimi hesaplanır.
Standart Sapmanın matematik ifadesi:
Burada: Xi: i zamanına ait veri, X: Tüm verilerin ortalaması,
N:Toplam veri sayısı.
Rüzgar, nehir, güneş kaynaklı enerjiler istikrarlı değildirler; mevsime
göre aşağıdaki çan eğrilerine benzer eğilimler gösterirler: Şekil 1,
4 HES projesine ait debilerin dağılımı olsun. En büyük standart
sapma mavi projede, en küçüğü de kırmızı projededir.
Aşağıda çan eğrileri ve ilgili standart sapmaları verilmiştir:
Şekil 1.
Şekil 2.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Şekil 1 standart sapmayı açıklamak için verilmiştir. Şekil 2’de aynı
projeler üstünde akarsuların debileri ve bunların olasılıkları olsun.
Projelerin sol tarafı riske sağ tarafları ise fırsata delalet eder.
Bu tip yatırımlarda projenin fizibilitesi ve tesisin işletmesi açısından
ortalama enerji ve güvenilir enerji kavramları çok önemlidir:
Ortalama Enerji tesisin kullandığı kaynağın ortalama değeri (debi-
hız-radyasyon) esas alınarak bir yılda üreteceği enerji miktarıdır.
Güvenilir Enerji tesiste en az %90 ya da daha fazla ihtimalle yılda
üretilebilecek enerji miktarıdır.
Yatırımın fizibilitesi, üreteceği ortalama enerji temel alınarak
hesaplanır. Ancak yatırım fizibıl çıksa bile eğer ortama enerji ve
güvenilir enerji birbirinden önemli ölçüde farklı ise projeyi riske
girer; bu iki değer ne kadar birbirine yakın olursa risk o kadar
azalır. Güvenilir enerji, ortalama enerjiden daima daha küçüktür.
Eğer bir yatırım güvenilir enerji düzeyinde bile karlı ise; bu proje
çok iyi demektir.
Optimum kurulu kapasiteyi seçerken, her birim ilave kapasitenin
getireceği ek maliyet ve sağlayacağı ek gelir hesaplanır. Eğer ek
gelir ek maliyetten fazla ise; bu iki unsur eşit olana kadar kapasite
arttırılır.
2.2. Proje ve Uygulama Riski
İyi bir proje için sağlıklı ön çalışmaların yapılması, doğru verilerin
toplanması, doğru analizlerin yapılması, doğru bir yer seçilmesi en
önemli unsurlardır. Teknolojinin ve kapasitenin uygun ve doğru bir
şekilde yapılması proje safhasının en önemli işlerindendir. Fizibilite
hazırlanırken kötümser, iyimser ve normal olmak üzere en az üç
senaryo düşünülmelidir. Hatta simülasyon modelleri ile projeler
denenebilir.
2.3. Kredi Riski
Kredi riski genel olarak borçlunun yükümlülüklerini yerine
getirememesinden kaynaklanır. Borcun ödenmemesi durumunda
neler olabileceği analiz edilmeli, hatta simülasyon çalışmaları
yapılmalıdır. Borçlunun, kredi şartlarına göre borç ödeme gücü
hesaplanmalı; ne kadar kredi kaldırabileceği kestirilmelidir.
Özellikle yukarıda bahsettiğiz tabiattan kaynaklanan riskler dolayısı
ile mesela az yağış düşmesi yüzünden yatırımcı o yıl borcunu
ödemekte zorlanabilir veya ödeyemeyebilir. Bu gibi durumlarda
yatırımcı kredi arayabilir,ortaklar arayabilir, futures ve options gibi
işlemlere başvurabilir.
2.4. Ekonomik (Dışsal) Riskler
Ekonomideki dalgalanmaların (krizler, enflasyon, durgunluk, faiz
v.b.g) yatırımın tamamlanmasına olumsuz etkisi, faiz hareketleri,
para riski (devalüasyon, revalüasyon, likidite), çevre riski,
hammadde (kaynak) fiyatlarındaki istikrarsızlık, yeni rezervlerin
bulunması enerji yatırımcıları tarafından dikkatle izlenmelidir.
Yeşil enerjiyi desteklemek ve çevreyi korumak amacıyla ortaya
konan karbon ticareti diğer enerji türleri için önemli bir dezavantaj
olmaktadır.
2.5. Politik Risk
Ülkelerdeki kamulaştırma ve millileştirme politikaları yatırımcıları
hep ürkütmüştür. Ayrıca, politik kargaşa ve çatışmaların olduğu
yerlerde yatırım yapılmaz. Enerji sektörü sadece ulusal politikalar
111
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
açısından değil aynı zamanda küresel politikalar açısından da
çok önemlidir. Enerji yüzünden hükümetlerin değiştiği, ihtilalların
olduğu, ülkelerin istilaya uğradığı herkesçe malumdur. Bu konu
çok derin ve karmaşıktır; ancak firmaların bu riske dikkat etmeleri
açısından kısaca değinilmiştir.
ABD’de son yıllarda bulduğu doğal gaz rezervleri ve uyguladığı
yeni teknoloji ile üretimde Rusya’yı geçmesi gündeme gelmiştir. Bu
da Rusya’nın OPEC benzeri bir doğal gaz karteli kurma projesini
bitirmiştir.
Ülkelerdeki enerji konusundaki yasa ve yönetmelikler sektör için
önemlidir. Türkiye de enerjiyi devletin satın alma garantisi vardır.
Bu garanti, riske karşı çok önemli bir politikadır; aynı zamanda
önemli bir akreditasyon olarak düşünülmelidir.
2.6. Teknoloji Riski
En önemli risklerden birisidir. Yeşil, fosil, biyomas, nükleer, hidrojen
gibi farklı türlerdeki enerji türlerinden herhangi birinde ki teknolojik
gelişmeler hem kendi türünü hem de diğer enerji türünü etkiler.
Onun için teknolojik gelişmeleri yakından takip etmek yararlı
olacaktır.
Son zamanlarda kömür santralleri için önerilen yatırım projeleri
büyük çoğunlukla reddedilmektedir. Dünyanın birçok ülkesinde
termik santralar kapanmaktadır. Fakat bu arada temiz kömür
üretimi, kömürden gaz ve petrol üretimi konularında çalışmalar
devam etmektedir. Temiz kömür üretimi henüz teori ve laboratuar
safhasındadır; piyasada ticari uygulaması yoktur, çözülmemiş ciddi
problemleri vardır. 1500 MW’lık orta ölçekli bir termik santralden
çıkacak üç milyar ton karbondioksit nereye ve nasıl gömülecektir.
Temiz kömür teknolojisi çalışsa bile kömürden elektrik elde etmenin
maliyeti %78 daha artacaktır.
Kömürden petrol üretimi onlarca yıldan beri bilinmektedir. Hem
yüksek maliyetler bu petrolün ticari kullanımının yaygınlaşmasına
engel olmuştur hem de atmosfere karbondioksit emisyonu
problemi halledilememiştir. Ancak kısa bir zaman önce, ABD
Teksas Arlington Üniversitesi (UTA) Mühendislik Fakültesi Dekanı,
geliştirdikleri teknoloji ile sıfır emisyonla linyit kömüründen benzin
ürettiklerini medyaya açıklamıştır.
Üretim maliyeti varil başına 28,84 $ olarak belirtilmiştir.
Maliyet düşürme çalışmaları sürdürülmektedir. ABD hükümeti,
Üniversite’nin 2010 yılı sonuna kadar faaliyete geçecek küçük bir
rafineri kurmasını onaylamıştır.
ABD, tortulu şist denen bir kaya tipine uygulanan yeni bir delme
tekniği ile son üç yılda doğal gaz üretiminde Rusya’yı geçerek
birinci olmuştur. Bu teknoloji, siyasi risk bölümünde bahsedilen
doğal gaz karteli projesini rafa kaldırmıştır.
Güneş enerjisi en bol ve çevreye zararı olmayan bir enerji türüdür.
Güneşin dünya yüzüne bir saate gönderdiği enerji, fosil enerjilerden
bir yılda alınan enerjiden daha fazladır. Günümüzde güneş
enerjisinin maliyeti çok yüksektir ve teknolojik problemleri vardır.
Güneş enerjisinin maliyetini 0,25–0,40 $/kwh’dan 0,02–0,10 $/kwh’e
düşürerek piyasa için çok cazip hale getirecek devrim niteliğinde
teknolojik gelişmelere ihtiyaç vardır. Güneş enerjisi de su ve rüzgar
enerjileri gibi tabiata bağlı olduğu için üretimde risk taşır. Fotovoltaik
pillerle bu risk kısmen de olsa düşürülmeye çalışılmaktadır. Denizdeki
rüzgar santrallerinde ciddi yapım, bakım ve onarım sorunları
vardır. Hava şartları kötü olduğu zaman ulaşım ve müdahale riskli
112
olabilmektedir. Jeotermal enerji, yeşil enerji türleri içinde daha
istikrarlı, daha ucuz ve yatırım maliyeti de nispeten ucuzdur.
2.7. Toplam Firma Riski
Yukarıda anlatılan riskler birbirleri ile direk ya da dolaylı olarak
ilişkilidirler. Buradan da anlaşılacağı gibi adeta risk yağmuru
altında olan enerji firmaları için kurumsal bir risk yönetimi
gerekmektedir.
3. Sonuç ve Öneriler
 Enerji yatırımlarına başlamadan önce ciddi araştırmalar
yapılmalı; özellikle stratejik bilgilerin ve konuların çapraz
kontrolleri yapılmalıdır. Proje sağlam ve sağlıklı bilgiler üzerine
doğru ve ileriye dönük kararlar üzerine bina edilmelidir. Proje
alternatif senaryolar ile denenmelidir.
 Yeni teknolojiler dikkatle takip edilmelidir. Ancak, yeni bir
teknolojinin teoride ve laboratuarda başarılmış olması başka
bir şeydir, bu teknolojinin piyasada ticari olarak kabul görmesi
başka bir şeydir. Bu hususa çok dikkat edilmelidir.
 Projenin finansmanı için kredi kullanımında, sözleşme yaparken
projenin niteliklerini dikkate alarak bazı esneklikler talep
edilmelidir.
 Gerektiğinde ödemeler için swap, futures, options gibi finansal
araçlar düşünülmelidir.
Kaynaklar
[1] 34.0 34.1 34.2 “Program Facts,” Department of Energy fact
sheet, accessed April 2008 (PDF File).
[2] ICCI, Bildiriler Kitabı, Mayıs 2009.
[3] “Lighting the Way: Toward a Sustainable Energy Future”,
InterAcademy Council, 2007.
[4] Energy Information Administration, International Energy
Outlook 2007, Chapter 5.
[5] Renewables Global Status Report 2009 (PDF).
[6] H. Direskeneli,,‘’Enerji söyleşileri’’, Tmmob, Kasım 2008.
[7] Dünya Enerji komitesi Türk Milli Komitesi, 2007–2008 Türkiye
Enerji Raporu, Aralık 2008.
[8] M.A. Taylor, ‘’The State of Geothermal Technology’’, U.S.
Depatrment of Energy, november 2007.
Summary
Risk is a very wide concept spanning into ever aspect of life.
Our framework is energy investments and its risks. In this study,
related risks in energy are described. Then, ways of handling and
manipulating the energy investment risks are explained. Main
context is the risks related to firms investing in energy. We do not
deal with investors trading in stock markets, funds and derivatives
exchange. Although risk and insurance are closely related each
other, we did not included insurance of energy investments in this
study. But techniques and arguments used here might have being
exploited by insurance companies.
It is possible to classify and describe risks in different ways
depending on the purposes of your study. For convenience of the
situation of firms investing in energy sector; risks start in project
phase and continue in implementation and operation phases.
To analyze and handle these risks, first of all we have to identify
their sources. Then it will be possible to treat and manage risks.

ELEKTRİK BORSASI
Av. Fatma ÇİFTLİK
Enerji Hukuk Araştırma Enstitüsü
Özet
İnsan doğası gereği kendisini güvenlik içinde hissetmek ister.
Dolayısıyla güvensizlik hissi bireyin kendini daha güvenli bir
yerlere bağlaması ile son bulur. Türkiye yabancı yatırımı yeterince
çekememiştir. Mevcut idari, ekonomik ve politik istikrarsızlık, yetki
dağılımının belli olmaması, mevzuatı uygulamada isteksizlik, kamu-
özel sektör arasındaki eşitsizlik, mevcut teknik ve idari altyapının
yetersizliği, hukuki sorunlar dünyanın en önemli enerji ticaret
bölgelerinin tam ortasında yer alan ülkemize yabancı yatırımcı
gelmesini engeller düzeydedir. Türkiye’de serbest rekabete açılan
enerji piyasasının işleyebilmesi için; bu piyasanın güvenli, eşit,
adil, kaliteli, rekabete dayalı, mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf
olmasını sağlayacak bir enerji borsasının kurulması gerekmektedir.
Enerji piyasasının sağlıklı işleyişi için kurumsal piyasalar ve
bu piyasaların oluşturacağı ticaret anlayışına ihtiyaç vardır.
Aynı zamanda kurumların inanılırlığı ve güvenilirliği için hesap
verilebilirliğinin de sağlanması da gerekmektedir. Türkiye Elektrik
Piyasası gibi mükemmel bir büyüme potansiyeli olan bir piyasaya
yerli ve yabancı yatırımcıların ilgi göstermemesi için herhangi
bir neden yoktur. Gerek orta ve uzun vadede hayata geçirilecek
Piyasa yapısının ve gerekse kısa vadede hayata geçirilecek ve
geçiş dönemi süresinde uygulamada kalacak piyasa yapısının net
bir şekilde öngörülebilmesi, yatırımcıların finansal öngörülere sahip
olabilmeleri ve yatırımlarına ilişkin güvenilir analizler yapabilmeleri
adına büyük önem taşımaktadır. Özetle, yatırımcılar, yatırım
kararlarını verme aşamasında, nasıl bir piyasa yapısında
faaliyet göstereceklerini bilmek ihtiyacındadırlar.
Elektrik Borsası
Türkiye Elektrik Borsası’nın dünya enerji borsalarının arasında yer
alabilmesinin olmazsa olmaz koşullarından birisi bağımsızlığının ve
özerkliğinin sağlanmasıdır. Etkin bir şekilde işleyen, bağımsız bir
şekilde örgütlenmiş elektrik borsasının enerji yatırımlarını arttırma
yönünden büyük bir etkisi olacağını kabul etmek gerekmektedir.
Türkiye elektrik piyasasında temel unsurun “güven” olduğu gerçeği
yadsınamaz. Piyasanın hedeflenen doğrultuda beklenen sonuçları
verememesinin ana nedeni güven eksikliği ve bunun yarattığı
belirsizlik ortamıdır. Yatırımcıyı yatırımdan, üreticiyi üretimden, elinde
kaynak olanları tüketimden alıkoyan temel unsur budur. Sorunun
iyi tanımlanması, kabulü, sorunun çözümüne katkı sağlayacağı
düşünülen bağımsızlık, tarafsızlık ve şeffaflık ilkelerinin uygulamaya
konulması geleceğe yönelik önemli adımlar olarak düşünülebilir.
Elektrik Piyasasını işletme görevi verilen kurumların güvenilirliliğini
sağlayan unsurlar arasında bağımsız olmaları, tarafsızlıklarına
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
inanılıyor olması, saydam olmaları, hesap verebilir olmaları,
uzmanlıklarına güveniliyor olması gerekmektedir. Bunlar
söylenmesi ve sayılması kolay, ancak yapılması kolay olmayan
ilkelerdir. Elektrik piyasasının baş aktörleri olan İletim Sistemi
İşletmecisi, Piyasa İşletmecisi ve Sistem İşletmecisinin ne kadar
bağımsız ve tarafsız, ne kadar uzman, ne kadar iyi hesap veriyor
olduğunun bilinmesi gerekmektedir. Bilinmeyen performansı
iyileştiremeyeceğimiz bir gerçektir.
İletim faaliyetini yürütmekle görevli bulunan Türkiye Elektrik
İletim A.Ş kendisine verilen görev gereği hem sistemi hem de
piyasayı işletmek durumundadır. TEİAŞ’ın şu anki alt yapısı ve
hukuki durumu itibariyle bu görevleri gereği gibi yerine getirmesi
zor görünmektedir. Elektrik piyasasının karmaşık yapısı ve
uluslararası gelişmeler dikkate alınarak, kurumsal yönetim kültürü
ve bu kültürün gerektirdiği kurumsal yapılanma ve yükümlülüklerin
yerine getirilmesi yönünde ciddi adımlar atılması gerekmektedir.
Elektrik piyasasına yönelik kuşkuların yatıştırılması siyasal
iktidar ve ekonomik güç odakları karşısında bağımsız ve güvenli
bir piyasanın oluşturulması, piyasa mekanizmalarının düzgün
işleyişinin sağlanması açısından özerkliğin zorunluluk olduğu
söylenebilir.
Elektrik piyasasını işletmekle görevli kurumlara siyasi baskı, etki
ve telkinden arındırılmış bir statü güvencesi tanınmalıdır. Bu
statü İletim Sistemi Piyasa İşletmecisi ve Sistem İşletmecisini her
türlü baskı, yönlendirme ve etkilerinden korumalıdır. TEİAŞ’ın
hukuki yapısının, örgütlenmesinin ve karar alma süreçlerinin her
türlü etkiden uzak olması gerekmekte iken; şu an itibariyle Enerji
Bakanlığı’nın ilgili kuruluşu durumunda olduğu, teşkilatlanmasının
KİT niteliğinde olduğu ve kararlarını Yönetim Kurulu aracılığı ile
alsa da tam anlamıyla bağımsız olmadığı bilinen bir gerçektir.
Bugünkü durumda, 233 sayılı KHK çerçevesinde kamu finansman
dengesi içerisinde tutulmaya devam eden TEİAŞ’ın bu durumunun
devam etmesi halinde, yakın bir gelecekte gereken altyapıyı ve
hizmeti sağlamakta yetersiz kalma olasılığı oldukça yüksektir.
TEİAŞ’ın karar alma süreçlerinde hızlı hareket kabiliyeti olmadığı
ve bağımsız olmadığı dikkate alındığında önümüzdeki süreçte
gelişen piyasa ihtiyaçlarına cevap veremeyeceği aşikârdır.
Gelecekte oluşacak yapının tutarlı, hem mevcut hem de gelecek
değeri açısından en yüksek değeri temsil edecek bir yapı şeklinde
öngörülmesi, birçok değişkeni bir araya getirip bu konularda karar
verilmesini, en basit deyimiyle özerkleşme stratejisinin tespitini
gerektirmektedir. Elektrik piyasasının hedeflenen doğrultuda iler-
eyebilmesi bu piyasaya ilişkin yapılması düşünülen faaliyetlerin
113
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

birbiri ile etkileşim içerisinde oldukları düşünülerek uygulanmaya Besides, it will introduce required reliable data for local and foreign
konulmalıdır. investors by producing new signals for future prices.

Yine aynı şekilde Elektrik Borsası’nı işletme görevi verilen Piyasa
Mali Uzlaştırma Merkezi’nin borsa yapılanması olarak tasarlanması
gerekmekte olup; sistemin dışına çıkarılması şeffaflığının,
tarafsızlığının ve bağımsızlığının sağlanması yönünde yapılacak
çalışmaların yatırımcılara güven telkin edeceği kabul edilmelidir.
Elektrik Borsasını işletmekle görevli bulunan PMUM’un tam bir
tarafsızlık içersinde ve yeterli kapasiteyle işleri yapabilmesi ancak
bağımsız olması halinde mümkün olabilecektir.
Türkiye Elektrik Borsası’nın dış faktörlerden (çoğunlukla politik)
etkilenmeden, yürürlükteki mevzuatların öngördüğü şekilde tarafsız,
adil, hesap verebilirliğinin sağlandığı, hedeflerin öngörülebilirliği ve
diğer kamu kurumları ile ne türden bir ilişkiye sahip olunduğunun
bilinmesi halinde yatırımcıların elektrik piyasasında oluşan
fiyatın adil bir şekilde belirlendiğine ve fiyatların yapay bir şekilde
oluşmadığına inanmaları sağlanacak, piyasaya duyulan güven
artacaktır. Güven sorunu organize bir piyasanın gerekliliğini ortaya
çıkarmaktadır. Elektrik Piyasasına ilişkin kısa bir süre içerisinde
oluşturulacağı düşünülen vadeli işlemler piyasası ancak, organize
bir borsada, borsanın belirlemiş olduğu kurallar çerçevesinde
yapılabilir. Bu nedenle sistemin dışına alınacak tarafsız bir borsa
yapılanması içerisinde oluşturulması gereken vadeli işlem piyasası
ile yatırımcılar kendilerini risklerden koruyabilecek, geleceğe yönelik
olarak fiyatların ne olacağını tahmin edebilecek ve pozisyonlarını
ayarlayabileceklerdir.
Sistemin bütününe yönelik yapılamayan, piyasayı tam anlamıyla
kavrayamayan, sistemin ihtiyaçlarını karşılayamayan, sektörün
geleceğe dönük adımlarını takip edemeyen şu anki alt yapı bir süre
sonra başka önlemleri almaya çalışacaktır. Şu an itibariyle elektrik
piyasasının hukuki ve teknik altyapısı yatırımcılar açısından gerektiği
ölçüde belirgin değildir. Elektrik piyasasına yönelik uygulamalara
dışarıdan müdahale edildiğini gösterir olayların varlığı, hukuki
güvenliğin ihlal edildiğini gösterir şekilde yapılmakta olan mevzuat
değişiklikleri nedeniyle yatırımcıların önlerini görememeleri sonucu
istikrarın, şeffaflığın ve tarafsızlığın sağlanamadığı böyle bir piyasa
yapısı içinde kimse kendisini güven içerisinde hissedemeyecektir.
Will an Electricity Exchange to be established in Turkey affect
energy investments? Turkey Energy Market has a great deal
of development potential. It can be said that the most important
development to provide investors for showing their interest to this
market is to establish an Electricty Exchange.
It cannot be thought that a dependent and non-autonomous
structure operates Exchange. Considering that an Exchange
must act in transparency and neutrality principles, it is open to
discuss how a department taken part within TEIAS will fulfil this.
By amending the Electricity Market Law No. 4628, it is required to
restructure Market Financial Settlement Center as an independent
market opeartor.
Required changes In Electricity Market Law No. 4628 and
Capital Market Law, in other words which arrangements not
only in secondary legislation but also in primary legislation are
required should be discussed. In Electricity Market Law No.
4628, creating arrangements regarding future market structure,
briefly forming legal basis regarding new market structure are
required. In our country, indeterminable and non-comparable risks
and opportunities, deciding of which market mechanisms to be
consisted and implemented are open issues.
A successful Turkey Electricity Market can only be provided
by implementing a program to be determined through thinking
required activities, which are in mutual interaction regarding this
market structure.

Sonuç itibariyle Türkiye Elektrik Piyasası’nı işletmekle görevli

kurumların sektörün önünde gitmesi sektöre rehberlik yapması,
sektörün ufkunu ve vizyonunu genişletebilmeleri gerekmektedir.

Kaynaklar
[1] http://www.epdk.org.tr
[2] http://www.gov.tr

Summary
Although it seems too difficult to establish a new market structure
not existing before in electricity sector having a complex structure,
studies on this way continue. But, since future prices cannot be
estimated and studies related to derivative market instruments for
perceving risks have not been started yet, these may give rise to
decrease investments.

Establishing derivative markets regarding electricity energy in a

competative market will provide market participants for avoding
factors including risks to arise as a result of price changing.

114
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

BUHAR TÜRBİNLİ KOJENERASYON SİSTEMLER ve

ŞEKER SANAYİNDE KULLANIM TARİHÇESİ

Ferit LEBLEBİCİ
EDSM Enerji

Özet
Buhar türbinli kojenerasyon sistemler, ısı ve elektrik enerjisinin birlikte
sağlandığı kojenerasyon teknolojisinin, sanayi uygulamalarında en
çok uygulama alanı bulan yöntemlerinden biridir. Isı gereksiniminin
buhardan karşılandığı birçok sanayi dalında tartışmasız üstünlüklere
sahip olması, şeker sanayiinde de buhar türbinli kojenerasyon
sistemlerini şeker fabrikaları için vazgeçilmez kılmıştır. Bu yazıda,
buhar türbinli kojenerasyon sistemlerin çeşitleri, avantajları ve şeker
sanayi tarihçesi içerisindeki gelişimleri irdelenmektedir.

Giriş
Buhar, kolay elde edilebilmesi, kolay iletilebilmesi, sıcaklığının
istenilen ısıtma sıcaklığına ayarlanabilmesi ve kullanılacağı yere
ulaştığında üzerinde taşıdığı buharlaşma gizli ısısının kolaylıkla
geri alınabilmesi gibi tartışılmaz üstünlükleri nedeniyle geçmişten
günümüze 200 °C’ye kadar ısı enerjisi kullanan birçok proseste
temel ikincil enerji kaynağıdır. Buhar Türbinli Kojenerasyon
(BTK) sistemlerinde türbinden çıkan buhar ısı kaynağı olarak
kullanıldığından BTK’da karşı basınçlı buhar türbinleri kullanılır.
Şekil 4. Sir Charles Algernon Parsons tarafından tcari olarak 1MW
gücünde ilk buhar türbini + Jeneratör gurubu 1901 Elberfeld, Almanya.
ise 1888 İsveçli Dr de Laval yapmıştır (Şekil 3). Ticari olarak ilk
buhar türbinin üretilmesine ilişkin haklar 1895 yılında George
Westinghouse (Amerika) tarafından alınmıştır. Charles Algernon
Parsons tarafından ticari olarak 1 MW gücünde elektrik üretilen
ilk buhar türbini + Jeneratör grubu 1901 yılında Elberfeld, Alman-
ya’da bir fabrikada kurularak kullanılmaya başlanmıştır (Şekil 4)
[1, 2, 3].

Buhar Türbinleri
Buhardan mekanik enerji elde etme çalışmaları çok eski tarihlere
dayanır. Buharın itici gücünün keşfi Yunanlı matematikçi Alexandria
lı Hero (Heron) (MS 10 – 70)’a dayanır. İlk rüzgar gülü-nün
mucidi de olan Heron basınç altındaki buharın jet etkisi ile dönen
heron türbinini yapmıştır (Şekil 1). 1837’de Amerikalı William
Avery Heron türbinin daha gelişmişini yapmıştır (Şekil 2). Kendi
geliştirdiği buhar türbini ve jeneratörden oluşan ilk birleşik türbin
grubunu 1887’de İngiliz Mühendis Charles Algernon Parsons
yapmıştır. Bugünkü türbinlerin atası sayılabilecek ilk buhar türbinini
Buhar türbinlerinin dizaynında itki (impuls) ve tepki (reaction) ol-
mak üzere iki cins türbin kanatçığı dizaynı kullanılmaktadır.
İtki tip kanatçıklarda buhar doğrudan kanatçıklara yönlendirilmekte
ve kanatçık yüzeylerine çarpan buharın itki etkisi ile rotoru
döndürmektedir (Şekil 5). Bu tip türbinlerde kademeler arasındaki
basınç düşüşü, bir püskürtücü (nozzle) gibi görev yapan sabit
kanatçıklar içinde oluşmaktadır. Sabit kanatçıklardan geçerken
hız kazanan buhar hareketli kanatlar üzerine çarpmakta ve bu
çarpmanın oluşturduğu itki etkisiyle rotor dönmektedir.

Şekil 1. Heron Türbini. Şekil 2. Avery Türbini. Şekil 3. De Laval Türbini.

115
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
İtki (impuls)
Tepki (reaction)
Şekil 5. İtki (impuls) ve tepki (reaction) tipi türbin kanatçıkları.
Tepki tip kanatçıklarda ise sabit kanatların çevirmesi sonucu
oluşan tepki ile buhara kinetik enerji kazandırılmakta ve ters
yöne eğimli rotor kanatları buharı tekrar farklı yönde hareket
etmeye zorlamaktadır. Tepki tip türbinlerde kademeler arasındaki
basınç düşüşü rotor ve sabit kanatçıklar arasında paylaştırılmıştır
(Şekil 5). Buhar türbinlerinin büyük çoğunluğunda itki ve tepki
tip kanatçıkların karışımı kullanılır. Her bir basamakta tek tip; ya
itki ya da tepki tip kanatçıklar kullanılır. Özellikle yüksek basınç
kademelerinde bölümlerinde itki tip, düşük basınç kademelerinde
ise tepki tip kanatçıklar kullanılır [2], [3].
Buhar türbininin buhar çıkış basıncına göre türbinler; eğer çıkış
basıncı atmosferik basınçtan küçük ise Kondenserli Türbin
(Condensing Turbine), çıkış basıncı atmosferik basınçtan yüksek
ise Yoğuşmasız (Noncondensing) veya Karşı Basınçlı Türbin
(Backpressure Turbines) olarak adlandırılır.
Kojenerasyon [Birleşik Isı ve Elektrik Üretim Sistemleri
(BIE) - Combined Heat and Power (CHP)]
Klasik elektrik ve ısı üretiminde; yakıtın yanması sonucu elde
edilen 100 birim enerjiden ısı olarak faydalanılmak istendiğinde
yakıt ve kazan türüne bağlı olarak bunun ancak % 80 - %
93’ünden faydalanılabilir. Yakıtın yanması sonucu elde edilen
100 birim enerjiden elektrik enerjisi üretmek istendiğinde yakıt
ve motor verimine bağlı olarak bunun ancak % 30 - % 38’ inden
faydalanılabilir. Enerjinin geri kalan bölümü ısı enerjisine dönüşür
ve sistemden uzaklaştırılır. Kojenerasyon sistemlerde ise; temel
Şekil 6. Kojenerasyon ve klasik kazan + jeneratör gruplarının karşılaştırılması.
116
olarak gereksinim duyulan ısı enerjisi yanında elektrik enerjisi
üretilebilmektedir. Şekil 6’da 50 birim ısı ve 35 birim elektrik enerjisi
gereksinimi olan bir fabrikanın, enerji ihtiyacını kojenerasyon
sistemle ve klasik; ısı enerjisinin kazan dan elektrik ihtiyacının
da jeneratör grubuyla karşılaması durumunda toplam enerji
tüketimlerinin karşılaştırıldığı bir Sankey diyagramı görülmektedir.
Kojenerasyon sistemler (BIE) kurulmadan önce öncelikle tesisin
ısı enerjisi (IE) gereksinimi ve daha sonra da elektrik enerjisi (EE)
gereksinimi dolayısıyla BTK seçimi için en önemli parametre olan
EE/IE oranı belirlenmelidir. Türbin sonrası dişli grubunun mekanik
kayıpları % 1.5 - 3.0, türbin buhar kayıpları % 0.5-1.5 olarak
alınabilir. Türbin jeneratör grupları için verim % 90 - 95 alınabilir.
Buhar türbin verimi ampirik olarak şu şekilde hesaplanabilir.
Türbin verimi = 0.82 / [1+( k x (P1 - P2) x 3000 / (kWx n) ] [4] (1)
P1 : Giriş basıncı (Bar)
H1 : Giriş entalpisi (kJ/kg)
P2 : Çıkış basıncı (Bar)
H2 : Çıkış entalpisi (kJ/kg)
kW : Çekilen güç (kW)
n : Türbin devri (dev/dak)
k değeri 500-1000 kW için: 14, 1000-3000 kW için: 12, >3000 kW
için: 10 alınır.
Tesisin IE / EE oranını kojenerasyon sistemin seçiminde kulla-
nılacak Isı / güç oranı olarak kullanılabilir. BIE’den alınacak olan
IE / EE oranı şu açıdan çok önemlidir; BIE’den IE çekilmeden
EE üretilemez ya da tersi EE çekilemezse IE de çekilemez. Bu
nedenle seçilecek olan BIE’nin IE / EE oranının doğru belirlenmesi
ve gereksinimlere uygun bir BIE’nin seçilmesi gerekir. Seçilecek
olan BIE üzerinden çekilecek IE gereksinimi karşılamadığı zaman
sistem ek bir IE’ne gereksinim duyulacaktır; benzer şekilde BIE
üzerinden çekilecek IE gereksinimi karşıladığı halde çekilen
EE gereksinimi karşılayamadığı durumda da dışardan EE’ne
gereksinim duyulacaktır. Örneğin buhar türbinli BIE’nin kurulu
olduğu bir fabrikada BIE üzerinden fabrika için gerekli olan EE
çekildiğinde BIE’den geçen yani BIE’de türbinden çıkan buharın
(çürük buhar) IE’si fabrika gereksinimini karşılamıyorsa iki seçenek
vardır: Birinci seçenek; fabrika gereksinim duyduğu IE’ni BIE’den
EE çekemediği için türbinden geçiremediği yüksek basınçlı buharı
basınç düşürücüden geçirerek IE kaynağı olarak kullanacaktır ki
bu durumda buharın EE üretme egzerjisini boş yere harcamış
olacaktır ya da ikinci seçenek olarak; eğer BIE’nin kapasitesi
yeterli ise gerekli yatırım ve anlaşmaları yaparak gerekli IE’yi
sağlamak için gerekli buharın tamamını BIE üzerinden geçirecek
ve üreteceği EE fazlasını satma yoluna gidecektir. Tablo 1’de
Şekil 7. Karşı basınçlı buhar türbinli kojenerasyon sistem.
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Tablo 1. Kojenarasyon sistemlerin seçiminde kullanılacak parametrelere göre karşılaştırılması

Güç Aralıkğı Isı/güç Elektrik- Toplam
Birincil Hareket Yakıt Isı Enerjisi Kaynağı
(MWe) oranı sel Verim Verim
Konderserli buhar türbinli 2 veya dah fazla farklı basınçta
Her türlü yakıt 1 ile 100+ 3:1 ile 8:1+ 10-20% 80% e kadar
sistemler buhar
Karşı basınçlı buhar türbinli 2 veya daha fazla farklı basınçta
Her türlü yakıt 0.5 ile 500 3:1 ile 10:1+ 7-20% 80% e kadar
sistemler buhar
Kombine gaz türbinli + Benzin, biogaz, Mazot, Orta basınçta buhar: yüksek
3 ile 300+ 1:1 ile 3:1* 35-55% 73-90%
buhar türbinli sistemler Fuel oil, LPG, nafta sıcaklıkta sıcak su
Açık Döngülü Gaz türbinli Benzin, biogaz, Mazot, Yüksek basınç buhar, yüksek
0.25 ile 50+ 1.5:1 ile 5:1* 25-42% 65-87%
sistemler Fuel oil, LPG, nafta sıcaklıkta sıcak su
Sıkıştırılmış Hava üzerine Benzin, biogaz, Mazot, Düşük basınç buhar, düşük ve
0.2 ile 20 0.5:1 ile 3:1* 35-45% 65-90%
yakıt püskürtmeli motorlu Fuel oil, LPG, nafta orta sıcaklıkta sıcak su
Benzin, biogaz, Mazot, Düşük ve orta sıcaklıkta sıcak
Buji ateşlemeli motorlu 0.003 ile 6 1:1 ile 3:1 25-43% 70-92 %
LPG, nafta su

BIE sistemlerin seçiminde kullanılacak parametrelere göre karşı- sağlandığı ana güç milini tahrik etmek üzere kullanılmıştır (Şekil
laştırması görülmektedir. 8) ihtiyaç duyulan güç ana milden kayış kasnak sistemiyle istenilen
gruba iletilmekteydi [6].
Buhar Türbinli Kojenerasyon Sistemleri
Isı enerjisi kaynağı olarak türbinden çıkan buharı kullanan, diğer bir
deyişle Buhar Türbinli Kojenerasyon (BTK) sistemlerinde kullanılan
türbinler karşı basınçlı türbinlerdir (Şekil 7).

Katı yakıt kullanan kazanlardan buhar elde ederek kullanan sanayi

tesislerinde BTK tek seçenektir. Sıvı ve gaz yakıt kullanan buhar
kazanları bulunan ve tükettiği EE’nin IE’ne oranı 0.10 – 0.20
arasında olan sanayi tesisleri içinde BTK sistemleri rakipsizdir. Şekil 8. 19. Yüzyılın sonlarında şeker fabrikalarında buhar türbini ve güç
Grafik 1’de karşı basınçlı buhar türbinlerinde üretilen elektrik iletim sistemi. [5]
enerjisinin karşı basınç buharıyla sağlanan ısı enerjisine oranının
1930’lara gelindiğinde artık modern anlamda BTK’lerin şeker
türbini besleyen yüksek basınçlı buharın basıncıyla değişimi
fabrikalarındaki yerini aldığını görüyoruz, o yıllarda buhar
görülmektedir [5].
basınçları 14 Bar ve 1 MW güç için kullanılan buhar miktarı 15 ton
civarındaydı. Üretilen elektrikte cos &=0.7’ler civarındaydı [7].
BTK Sistemlerin Şeker Sanayiinde Kullanımının
Tarihçesi
BTK gurupları gerekli bakımları özenle yapıldıktan ve uygun
Buhar türbinleri ticari olarak üretilmesinin hemen ardından şeker
koşullarda çalıştırıldığında uzun yıllar serviste kalabilmektedir.
fabrikalarında kullanılmaya başlamıştır, buhar türbininin üretildiği
Örneğin Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.’ye bağlı Alpullu Şeker
yıllarda henüz elektrik motorları kullanılamadığından buhar türbini
Fabrikasında 1938 model Erste Brünner Marka Türbin ve
şeker fabrikasında kullanılan tüm mekanik güç gereksiniminin
Ateliers Marka Jeneratör grubu bugün bile çalışır durumdadır
(Şekil 9).

Şekil 9. Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.’ ne bağlı Alpullu Şeker Fabrikasında

1938 model Erste Brünner Marka Türbin ve Ateliers Marka Jeneratör gurubu
etketleri.

Sadece şeker fabrikalarımızda değil, Cumhuriyetimizle yaşıt birçok

Grafik 1. Karşı basınçlı buhar türbinlerinde üretilen elektrik enerjisinin karşı
basınç buharıyla sağlanan ısı enerjisine oranının türbini besleyen yüksek
basınçlı buharın basıncıyla değişimi. [4]
fabrikalarımızda her biri tarihi anıt niteliğinde çok sayıda ekipmanlar
bulunmaktadır ve eğer sahip çıkılmaz ise bunların hurdalıklara
gönderilmesi kaçınılmazdır. Buradan üniversitelerimize çağrıda
bulunuyorum, bu şekilde kamu işletmelerinden hurdaya atılacak
olan bu anıtlara sahip çıkarak üniversitelerin uygun yerlerinde
sergilemeleri bizden sonraki nesillere önemli bir hizmet olacaktır.
Bunun örneklerini birçok yurtdışı üniversitelerde ve kuruluşların
kendi oluşturdukları müzelerde görebilirsiniz. Örneğin Sudzucker
(Almanya) yaklaşık 100 yıllık bir şeker fabrikasını (Oldisleben)
1990 yılında Şeker Müzesi haline getirerek ziyaretçilerine
açmıştır.

117
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Şeker fabrikasyon teknolojisindeki gelişmeler sonucu 1970’li yıllara Summary

gelindiğinde BTK’lerde kullanılan buhar basıncı 24 - 32 bar’a Cogenaration systems with steam turbine are the most common
üretilen EE’nin IE’ne oranı 0.11’lere çıkmıştı, 1980’li yılların sonuna methods among the industrial applications of cogeneration
gelindiğinde buhar basıncı 40 - 42 bar, üretilen EE’nin IE ne oranı technology supplied both heat and electrical energy. Having many
0.22’lere ulaşıyordu günümüzde ise, bu oran 0.30’lara çıkmıştır. undisputed advantages in many branch of industry that the heat
Bunun sonucu olarak da günümüz modern şeker fabrikalarında requirement supplied by steam makes cogenaration systems with
kullanılan BTK’lerde buhar basıncının 80 - 100 bar’a ve buna paralel steam turbine indispensable also for the sugar factories. Types
olarak, buhar sıcaklığı da, kazan kızdırıcı borularının imalinde and its advantages of cogenaration systems with steam turbine
kullanılan ferritik çeliklerin izin verdiği 530 °C’ye yükselmiştir. besides historic developments of steam turbines in sugar industry
Buhar basıncının 100 bar’ın üzerine çıkması durumunda, buharın were considered in this study.
izoentropik olarak çıkış basıncı olan 3 bar’a genleştiğinde, buhar
doygunluk noktası aşılmakta ve türbin çıkış buharı sıvı halde su
içerir duruma gelmektedir, bu ise türbin açısından istenmeyen
sakıncalı bir konumu işaret etmektedir. Türbin çıkış buharı içersinde
yoğuşmuş su partiküllerinin bulunması türbin kanatlarında erozyona
neden olacağından normal çalışma koşullarında asla istenmeyen
bir durumdur. EE’nin IE ne oranının 0.30’lara çıkması karşısında
yapılması gereken Gaz Türbini + Buhar türbininden oluşan birleşik
kojenersyon sistemlere geçmektir (Şekil 10) [7,8].

Şekil 9. Kombine gaz buhar çevrimi akım şeması.

1. Kompresör, 2. Gaz türbini, 3. Hava fanı, 4. Yardımcı kazan,
5. Buhar kazanı, 6. Kazan yanma odası, 8. Proseste ısı kullanan ekipmanlar,
9. Kazan besleme suyu tankıdır.

Kaynaklar
[1] Sir Charles A. Parsons, 1911, The Steam turbine, Printed by
John Clay, M.A. at the Cambridge University Press
[2] Wikipedia
[3] Encyclopedia Britannica
[4] Z. Bubnik, P. Kadlec, D. Urban, M. Bruhns, 1995, Sugar Tech-
nologists Manual (Chemical and Physical Data for Sugar
Manufacturers and Users), Verlag Dr. A. Bartens, Berlin, 416
pages
[5] Poel, P., W.; Schiweck, H.; Schwartz, T., 1998, Sugar Tech-
nology Beet and Cane Sugar Manufacture, Verlag Dr. Albert
Bartens KG, Berlin, 1120 p.
[6] Sudzucker Arşivleri
[7] Türkiye Şeker Fabrikaları özel arşiv
[8] Leblebici, F., 2009, ICCI 2009 Bildiri, Pancar Şekeri Fabrikasyo-
nunda Enerji Akışının Tasarımı Ve Enerji Tasarrufuna Yönelik
Yeni Teknolojiler

Teşekkür
Bildirinin hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen TŞFAŞ’de
çalışan eski çalışma arkadaşlarıma teşekkür ederim.

118

ATIK GERİ KAZANIM SİSTEMİNDE “SIFIR ATIK” YAKLAŞIMI:
TÜRK TELEKOM ÖRNEĞİ
Gülşen NİŞLİ
Yön Temizlik Peyzaj İnşaat San. ve Tic. Ltd. Şti.
Özet
İstanbul Türk Telekom Anadolu Yakası İl Müdürlüğü bünyesinde
oluşan atıkların, Yön Temizlik tarafından kaynağında ayrı
toplanması, ara depolanması, aktarma merkezlerine taşınması ile
geri kazanım ve bertaraf işlemlerine kadar tüm süreçleri içeren “Sıfır
Atık Projesi” hayata geçirilmiştir. Proje kapsamında, İstanbul Türk
Telekom Anadolu Yakası İl Müdürlüğü bünyesinde yer alan Atık
Yönetim Merkezi’ne ait Kompost Makinesi, Türkiye’de ilk defa bu
proje kapsamında kullanılmıştır. ‘Kompost Makinesi’ kaynağında
ayrı toplanmış organik atıklar ve yemek atıklarından kompost
ürünü elde edilmesi için kullanılmaktadır. 700 lt/hafta kapasiteli
Kompost Makinesinin faaliyeti sonucunda kurumda oluşan organik
atıklardan ayda ortalama 250-350 kg iyi kalitede kompost ürünü
elde edilmektedir. Sıfır Atık Projesinin başarıyla yürütülmesi
sayesinde haftada üretilen 72 konteyner atık, 9 konteyner atığa
kadar indirgenmiş olup, hacimsel olarak %88’e varan bir atık
azaltımı söz konusudur.
Anahtar kelimeler: Enttegre Atık Yönetimi, Geri Kazanım,
Kompost Makinesi, Sıfır Atık.
1. Giriş
Atık yönetimi; evsel, tıbbi ve tehlikeli ve tehlikesiz atıkların
minimizasyonu, kaynağında ayrı toplanması, ara depolanması,
gerekli olduğu durumda atıklar için aktarma merkezleri
oluşturulması, atıkların taşınması, geri kazanılması, bertarafı, geri
kazanım ve bertaraf tesislerinin işletilmesi ile kapatma, kapatma
sonrası bakım, izleme-kontrol süreçlerini içermektedir (Çevre ve
Orman Bakanlığı, 2008). Bu yönetim sistemi, farklı türdeki atıkların
birbirleriyle karıştırılmadan kaynağında ayrı olarak toplanmasını
‘olmazsa olmaz’ koşul olarak kabul eder. Entegre atık yönetiminin,
tüm unsurları bir bütün olarak değerlendirilerek hem çevresel hem
de ekonomik açıdan sürdürebilirliğin sağlanması hedeflenir. Bu
çerçevede, entegre atık yönetiminin yalnızca tek bir atık türüne
veya tek bir kaynağa yönelik olması beklenemez (Çevre ve Orman
Bakanlığı, 2008). Amacımız tüm atık türleri için oluşturduğumuz
atık yönetim sistemi ile kurum ve kuruluşların bu önemli çevre
problemine en doğru çözümleri sunmaktır. Bu kapsamda Türkiye’de
ilk defa Türk Telekom’da uygulanmakta olan Sıfır Atık Projesi,
amaca ulaşmada önemli bir adımdır. Projenin temel hedefi, Türk
Telekom’un faaliyetleri sırasında ortaya çıkan atıkların kaynağında
azaltılması ve bu atıkların geri kazanılmasını sağlayan çevre ile
uyumlu teknolojilerin kullanılmasıdır. Bu amaçla, Türk Telekom
Anadolu Yakası İl Müdürlüğü bünyesinde üretilen ve kaynağında
ayrı olarak toplanan atıklar değerlendirilmeye çalışılmış ve atık
merkezi bünyesinde bertaraf edilemeyen atıklar geri dönüşüm
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
amacıyla ilgili kurum ve kuruluşlara gönderilmekte, organik ve
yemek atıklarından ise atık merkezinde bulunan kompost makinesi
kullanılarak kompost üretilmektedir. Kompost, biyokimyasal olarak
ayrışabilir, çok çeşitli organik maddelerin organizmalar tarafından
stabilize edilmiş, mineralize olmuş ürünlerdir (Erdin, 2009).
Kompostlaştırma ise, organik maddelerin biyolojik olarak ayrışma
hızını arttırmak için uygulanan kontrollü biyolojik prosestir (Renkow
ve Rubin, 1998). Kompostlaştırma prosesi esnasında meydana
gelen su ve karbon dioksit kaybı, kalıntı maddenin hacminde %25
ila %60 azalma sağlamaktadır (Renkow ve Rubin, 1998). Evsel katı
atıkların kompostlaştırılması, nüfusun arttığı Avrupa ülkelerinde ve
Amerika’da, oluşan atıkların önemli bileşenlerinin düzenli depolama
tesislerine gönderilmesine alternatif bir yol olarak görülmektedir
(Borat, 2002).
Kompostun faydaları aşağıdaki gibi sıralanabilir:
 Araziye gömülmesi gereken atık miktarını azaltan bir yöntem
olması sebebiyle kompost üretimi düzenli depolama için gerekli
olan hacim ve alanlarda büyük ekonomi sağlamaktadır (Borat,
2002).
 Evsel atıkların içinde bulunan patojen mikroorganizmaların
önemli bir kısmı kompostlaştırmadaki ısı yükselmesi sonucu
ölmektedir. Olgun kompostta mantar, patojen bakteri, böcek
yumurtası ve bitki tohumlarının tahrip olduğu gözlenmektedir
(Borat, 2002).
 Kokusuz, tehlikesiz, humusa benzer bir madde olan kompost
toprak yapısını ve özelliğini iyileştirmektedir. Kompostun
tarımdaki olumlu etkilerini şu şekilde sıralamak mümkündür:
Toprağa humus kazandırır, toprağın işlenmesini kolaylaştırır,
zeminin su tutma kapasitesini arttırır, toprağın havalandırılmasını
kolaylaştırır, topraktaki saprofit mikroorganizma sayısını arttırır
ve topraktaki mikroorganizmaların hızla faaliyete geçmesini
sağlar. Azot, fosfat, potasyum, vs ihtiva eden suni gübrelerin
bitkiler tarafından daha kolay alınmalarını sağlar (Borat, 2002).
Kompost, şu amaçlar için kullanılabilir: Tarım, ormancılık,
ağaçlandırma, bahçe ve park bakımı, peyzaj mimarlığı,
endüstriyel hava arıtımı için kompost filtrelerinin yapısı (Çevre
ve Orman Bakanlığı, 2002).
Kompost içerisine belli oranlarda azot, fosfor, potasyum (N, P, K)
ilavesi ile üstün kalitede gübre eldesi mümkün olabilmektedir. Elde
edilen bu gübrenin tarım alanlarına yararı tüm yapay gübrelerden
daha fazladır. Türk Telekom’da kompost işlemi için ayrılan organik
atıkların geri kalan kısmı ilgili Belediye ile yapılan protokol gereği
Köpek Barınağı’na gönderilmiştir. Bu iş neticesinde barınaktaki
hayvanların yemek ihtiyaçlarının alternatif yollardan karşılanarak
barınağa ait yemek giderlerinin azaltılması ayrıca çöpe atılacak
119
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
yemeklerin değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Sıfır Atık Projesi,
öncelikle Telekom merkez binasında, daha sonra ise merkeze
bağlı 11 müdürlük binasında oluşan atıkların geri kazanılmasını
sağlayıp “sıfır atığa” ulaşılmasını kapsamıştır.
Proje kapsamındaki tüm atıkları ayrı konteynerler içerisinde
biriktirmek, uygun periyotlarla toplamak, atıkları mümkün olduğunca
yeniden kullanmak, geri dönüştürerek ve geri kazandırarak çevreye
verilecek zararı minimize etmek, bu maddeleri ikincil hammadde
olarak ekonomiye kazandırmak, çalışma alanında temizlik kalitesini
sürekli ve en üst seviyede tutmak ve çalışanların bu konudaki
duyarlılığını artırmak hedef alınmıştır.
Projenin maksimum verimle uygulanabilmesi için öncelikle tüm
atık türleri için yönetim planları oluşturulmuş olup zaman içerisinde
ihtiyaç duyulması halinde bu planlar revize edilerek sürdürülebilir bir
sistemin ortaya çıkması sağlanmıştır. Bu çalışma, tüm atık türleri için
veri tabanı oluşturularak ilerleyen dönemlerde gerçekleştirilebilecek
projelerin doğru analizi ve boyutlandırılmasında kullanılacaktır.
2. Materyal ve Metod
Türk Telekom bünyesinde oluşan Sıfır Atık Projesi kapsamındaki
atıkların yönetmeliklere uygun olarak biriktirilmesi işlemi için
Türk Telekom bahçesinde Atık Yönetim Merkezi kurulmuştur
(Fotoğraf 1). Atık Yönetim Merkezi iki bölümden oluşmakta olup
ilk bölümünde ambalaj atıkları konteynırları, ikinci bölümünde ise
Kompost Makinesi (Şekil 1) bulunmaktadır. Kullanılan kompost
makinesine ait teknik bilgiler Tablo 1’de sunulmuştur.
Fotoğraf 1. Türk Telekom-Yöntem Atık Yönetim Merkezi
Atık yönetimi entegre bir sistem olarak düşünülmekte olup, her bir
atık sınıfı için yapılan işlemler aşağıda belirtilmiştir.
2.1. Ambalaj Atıkları
Türk Telekom binasında oluşan ambalaj atıklarının kaynağını
mutfak, yemekhaneler, ofisler ve kafeterya oluşturmaktadır. Ambalaj
Atıkları Kontrolü Yönetmeliği’ne uygun olarak diğer atıklardan ayrı
Tablo 1. JK 5100 Kompost Makinesi Teknik Özellikleri
Dış Ölçüler 2950x1170 mm
Yükseklik 1470 mm
Kapasite 100 hane halkı
Ana Hat 3-faz 16 A
Havalandırma Fan dâhildir
Çelik ve geri dönüştürülebilen
Materyal
polietilen
120
toplanması için tüm katlarda belirlenen uygun yerlere mavi renkli
ambalaj atık geri dönüşüm kutuları yerleştirilmiştir. Toplanan
ambalaj atıklarının ölçümü düzenli olarak 2009 yılı boyunca
yapılmıştır. Ayrı toplanan bu atıklar “Ambalaj Atıkları Toplama ve
Ayırma Tesisi’nde türlerine göre ayrıldıktan sonra geri dönüşüm
tesislerine gönderilerek ekonomiye kazandırılmıştır.
2.2. Atık Piller
Türk Telekom binasında oluşan atık pil kaynakları; kişisel
kullanımda olan cep telefonları, radyolar, çok çeşitli elektrikli aletler
vb.dir. Atık Pillerin Kontrolü Yönetmeliği’ne göre, uygun toplama
kaplarında biriktirilen piller, “Taşınabilir Pil Üreticileri ve İthalatçıları
Derneği” TAP tarafından İstanbul Büyükşehir Belediyesi’ne ait
Kemerburgaz Katı Atık Depolama sahasına gönderilerek, beton
havuzlar içerisinde üzeri kapatılarak bertaraf edilmiştir. Geri
kazanımı sağlanabilecek atık piller ise TAP Derneği tarafından yurt
dışındaki geri kazanım tesislerine gönderilmiştir.
2.3. Bitkisel Atık Yağlar
Türk Telekom binasında oluşan bitkisel atık yağlar mutfakta yemek
yapımı sırasında oluşmaktadır. Bitkisel Atık Yağların Kontrolü
Yönetmeliği’ne göre, uygun toplama kaplarında biriktirilen bu atık
yağlar Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından lisanslandırılmış geri
kazanım tesislerine gönderilerek biyodizel gibi önemli bir yakıt
haline gelip ekonomiye geri kazandırılmıştır.
2.4. Elektronik Atıklar
Türkiye’de elektronik atıkların yönetimiyle ilgili esasları içeren
yönetmelik, Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından henüz
yayınlanmamıştır. Türk Telekom bünyesinde oluşan elektronik
atıklar bilgisayar, yazıcı, telefon, faks, fotokopi, monitörler, radyo,
kablolar, vb. malzemelerin ömrünü tamamlaması ile oluşan
atıklardır. Türk Telekom’da biriktirilen elektronik atıklar Sıfır Atık
Projesi kapsamında ilgili geri dönüşüm tesislerine gönderilmiştir.
2.5. İnşaat ve Yıkıntı Atıkları
Türk Telekom bünyesinde sıkça yapılan çalışmalar sonucunda
yoğun miktarda hafriyat ve yıkıntı atığı çıkmıştır. Oluşan bu inşaat
ve yıkıntı atıkları yönetmeliğin uyarladığı şekilde lisanslı araçlarla
belediyelerin izin verdiği geri kazanım veya depolama tesislerine
gönderilmiştir.
2.6. Organik Atıklar
Türk Telekom binalarında oluşan organik atık oluşum yerleri
mutfak, yemekhane, kafeterya, bahçe ve yeşil alanlardır. Orga-
nik atıkların diğer atıklarla karışmaması ve kaliteli kompost üre-
timinin sağlanabilmesi için ağırlıklı atık kaynağı olan mutfak
ve yemekhanelere yeşil organik atık geri dönüşüm kutuları
Şekil 1. JK 5100 Kompost Makinesi
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

yerleştirilmiştir. Proje kapsamında, kaynağında ayrı toplanan
organik atıklar ve yemek artıklarından kompost ürünü elde etmek
için Türk Telekom’un merkez binasında Türkiye için bir ilk olan
“kompost makinesi” kullanılmıştır. Ayrıca, kompost makinesiyle
üretilen kompostun toprak iyileştirici özelliğinin test edilmesi
amacıyla salatalık, fasulye ve domates bitkileri için çeşitli denemeler
yapılmıştır. Bu denemelerde farklı kompost/toprak oranlarında bitki
gelişimi izlenmiştir.
2.7. Tehlikeli Atıklar
Türk Telekom’un faaliyet gösterdiği alanlara bağlı olarak çıkan
tehlikeli atık maddeler; sentetik motor şanzıman ve yağlama yağları,
kurşunlu piller, alkali piller, yağ katran ve diğer tehlikeli maddeleri
içeren kablolar, atık baskı tonerleridir. Türk Telekom depolarında
oluşan tehlikeli atıklar için Tehlikeli Atık Yönetimi Planı yapılmış
olup atıklar ilgili yönetmeliklere uygun olarak bertaraf tesislerine
gönderilmiştir.
2.8. Tıbbi Atıklar
Türk Telekom bünyesinde oluşan tıbbi atıkların kaynağı, bina
içerisinde bulunan Türk Telekom’a ait Poliklinik’tir. Poliklinik bünye-
sinde oluşan bu atıklar için ilgili Yönetmeliğe uygun Sıfır Atık Projesi
kapsamında kurum içi tıbbi atık yönetim planı oluşturulmuştur. Tıbbi
Atıkların Kontrolü Yönetmeliği’nde belirtilen şekilde ayrı toplanan
tıbbi atıklar, ilgili Belediye’ye teslim edilmektedir. Biriktirilen tıbbi
atıklar İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kemerburgaz Tıbbi Atık
Yakma Tesisi’nde bertaraf edilmektedir. Tıbbi atıklar genellikle
düzenli depolanarak veya yakılarak bertaraf edilmekte veya steri-
lizasyon işlemine tabi tutularak zararsız hale getirilmektedir.
 Toplanan atıkların mevzuata uygun olarak yalnızca T.C. Çevre
ve Orman Bakanlığı tarafından taşıma ve geri kazanım konu-
larında yetkilendirilmiş ve/veya lisanslandırılmış kurum ve kuru-
luşlara vermek,
 Tekrar kullanımı, geri dönüşümü ve geri kazanımı özendirmek,
 Proje kapsamındaki her türlü işlerin görülmesinde gerekli olan
deneyimli personeli bulundurmak,
 Türkiye’ de ve dünyada bu alanda meydana gelen gelişmeleri
takip etmek, getirmek, sisteme adapte etmek,
 Yapılan çalışmaların sürekli olarak daha iyi seviyeye gelebilmesi
için gerekli tüm çalışmaları yapmak ve önlemleri almaktır.
Proje kapsamındaki atıklar için atık envanteri oluşturulması, proje
sonuç raporunda kullanılması ve projenin farklı safhalarında
verimin gözlemlenmesi ve iyileştirmeler yapılmasında kaynak
oluşturulması amacıyla tür ve miktar bazında atık veri sisteminin
oluşturulması sağlanmıştır. Bu sebeple Türk Telekom binasında
meydana gelen her bir atık türü için ölçümler yapılmıştır.
2009 Yılı boyunca yapılan düzenli ölçümler sonucunda Türk
Telekom’da oluşan aylık Ambalaj Atık Miktarı ortalaması 6702
kg’dır (Şekil 2). Günlük toplanan ambalaj atık miktarının ise 258
kg olduğu belirlenmiştir.

Sıfır Atık Projesi’nin başarılı olabilmesi için bu proje içinde yer

alacak tüm personelin eğitilmesi ve bilinçlendirilmesi gerektiğinden,
öncelikle uygulayıcı personele projenin özellikleri ve modern atık
yönetimi konularında eğitimler verilmiştir. Daha sonra da Türk Tele-
kom personelinin bilgilendirilmesini sağlayacak sunumlar verilmiş
ve el broşürleri dağıtılmıştır. Yapılan sunumlarda;

 Hangi tip atıkların geri kazanıldığı ve geri kazanımın önemi,
 Çevre-atık ilişkileri,
 Evlerde ve sanayi sektöründe atıkların ne şekilde biriktirileceği,
 Türk Telekom’daki atıkların nasıl biriktirilmesi gerektiği, biriktirilen
atıkların nasıl bertaraf alanlarına gönderildiği,
 Her çöpe atılan atığın ülke ekonomisine, doğasına ve insan
gücüne verdiği kayıplar,
 Ülkemizde ve dünyada geri kazanım teknolojileri, anlatılmıştır.
Şekil 2. 2009 Ambalaj Atık Verileri
2009 Yılı boyunca yapılan düzenli ölçümler sonucunda Türk
Telekom’da oluşan aylık Bitkisel Atık Yağ ortalaması 247 kg’dır.
(Şekil 3). Günlük toplanan bitkisel atık yağ miktarının ise 10 kg
olduğu belirlenmiştir.

3. Bulgular ve Değerlendirme
Türk Telekom’da modern atık yönetim hiyerarşisi; tekrar kullanım,
geri dönüşüm ve geri kazanım prensipleri uygulanmıştır. Böylelikle
sürdürülebilir ve devamlı olarak iyileştirilebilir bir “Atık Yönetim
Sistemi” oluşturulmuştur. Projenin uygulanmasıyla, kullanılmış
ambalaj ve benzeri değerlendirilebilir atıklar bir hammadde
kaynağı olarak kullanılmıştır. Yerine kullanıldığı malzeme için tüke-
tilmesi gereken hammaddenin veya doğal kaynağın korunması
sağlanmıştır. Sıfır Atık Projesi’nin uygulanması esnasında kuruluş
Şekil 3. 2009 Bitkisel Atık Yağ Verileri
olarak üstlendiğimiz görev ve sorumluluklar aşağıda özetlenmiştir:
Sanayi Tipi Kompost Makinesi ile elde edilen kompost miktarları
 Atıkları, cinslerine göre ayrı olarak toplamak, Şekil 4’de sunulmuştur. Sanayi tipi kompost makinesine beslenen
 İdarenin uygun göreceği bir yerde atıkları geçici olarak muhafaza organik artık miktarı ortalama 707 kg iken kompost makinesinden
etmek, çıkan nihai ürün miktarı 228 kg olup, yaklaşık %68 oranında bir

121
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
atık azalımı söz konusudur. Ayrıca kompost makinesinden çıkan
ürün oldukça değerli, toprak iyileştirici bir malzeme olup tarımsal
ve peyzaj amaçlı kullanım alanları mevcuttur. Grafikte ilk ölçülen
değerler gösterilmiş olup açık alanda bekletme sonrasında %20 ila
%30’luk nem kaybı ile net ağırlığa ulaşmaktadır.
Şekil 4. 2009 Üretilen Kompost Miktarı
Yapılan analizler sonucunda Sanayi Tipi Kompost Makinesi’nden
elde edilen komposta ait C/N oranı, sıcaklık, nem, pH gibi
parametreler yasal mevzuatta belirtilen standartlara uygunluk
göstermektedir. Elde edilen kompost, gübre olarak kullanılabilmesi
için yeterli fosfor (P) ve potasyum (K) oranına sahiptir. Elde edilen
humusun toprak iyileştirici özelliğinin test edilmesi amacıyla
büyütülen bitkilerin 8. gün sonundaki gelişimleri Fotoğraf 2’de
sunulmuştur. Deneyler %10 kompost - %90 toprak karışımının bitki
gelişimi açısından en verimli oran olduğunu gözlenmiştir.
Fotoğraf 2. Sırasıyla salatalık, fasulye ve domates bitkilerine ait deney
kaplarının görünümü
Türk Telekom’da modern atık yönetim hiyerarşisi; tekrar kulla-
nım, geri dönüşüm ve geri kazanım prensipleri- uygulanarak
sürdürülebilir ve devamlı olarak iyileştirilebilir bir “Atık Yönetim
Sistemi” oluşturulmuştur. Türkiye’de resmi olmayan atık geri
kazanım sisteminin iyileştirilmesine katkı sağlamıştır. Yurtdışındaki
ülkelerde uygulanmakta olan ancak ülke içinde yaygın olmayan
kompost makinesi teknolojisinin kullanılmasının ulusal teknolojik
gelişmeye katkı sağlaması öngörülmektedir.
Türkiye için genel bir sorun olan atık yönetimine yeni bir yaklaşım
getirmesiyle, projenin çıktıları elektronik ortam ve diğer yöntemlerle
duyurulmuştur. Bu sistemin başarıya ulaşmasıyla birçok fayda
elde edilmiştir. Proje başlamadan önce Türk Telekom’da oluşan
atık miktarı haftada 72 Konteyner olarak belirlenmiştir. Oluşan
bu atık miktarı ayda 288 konteyner olup 800 litrelik konteyner
baz alındığında ayda yaklaşık 69 ton atık olarak ölçülmüştür.
Oluşan atıklar kaynağında ayrım yapılmadığı için hiçbir geri
kazanım işlemine uğramadan düzenli depolama sahasına
gönderilmektedir.
Düzenli depolama sahasına gönderilen atık miktarı ayda 72 m³’tür.
Bu değer 10m³ lük çöp kamyonunun ayda 8 kez Türk Telekom
binasına gelmesi gerektiğini gösterir. Projenin başlamasıyla Türk
Telekom’da oluşan atık miktarı haftada 9 Konteynere indirgenmiştir.
Oluşan bu atık miktarı ayda 36 konteyner olup 800 litrelik konteyner
baz alındığında ayda yaklaşık 8 ton atık olarak ölçülmüştür.
122
Düzenli depolama sahasına gönderilen atık miktarı ayda 8 m³’tür.
Bu değer 10 m³ lük çöp kamyonunun ayda 1 kez Türk Telekom
binasına gelmesi gerektiğini gösterir. Projenin değerlendirilmesi
sonucunda elde edilen kazançlar somutlaştırıldığında ayda 64
m³’lük depolama alanından tasarruf sağlanarak, ayda 910 km sefer
kazancı sağlanmıştır.
Türk Telekom’dan toplanan ambalaj atık miktarı yılda yaklaşık 80
ton olarak ölçülmüştür. 80 ton ambalaj atığının yaklaşık 70 tonu
geri kazanıldığında ve ambalaj atık yüzdesi içerisinde kağıt+karton
oranının %70 olduğu yapılan ölçüm ve istatistiklerle göz önüne
alındığında yaklaşık 50 ton kağıt ve karton geri kazanılmıştır. 1
ton kağıt/karton atığın geri kazanılmasıyla ortalama 16 ağacın
geri kazanıldığı bilindiğine göre Sıfır Atık Projesi’nin yapılmasıyla
yılda 800 tane ağacın kesilmesi engellenmiştir. Aynı doğrultuda
yapılan hesaplamalarda yılda 10 ton plastik atık geri kazanılmış,7
ton metal ve 3 tonda cam ambalaj atığı geri kazanılmıştır. Atıkların
geri kazanılmasıyla sadece ekonomik anlamda fayda sağlanmış
olmayıp çevre problemlerinin de engellenmesi sağlanmış olur.
Ayrıca yine yapılan değerlendirmeler sonucunda ayda ortalama
182.000 gr CO2 emisyonunun havaya salınması engellenmiştir.
CO2 emisyonunun salınımının engellenmesi sera etkisinin
azalmasını sağlar.
Elbette depolama sahalarına giden atık miktarının azalmasıyla yeni
depolama alanlarının kurulması ve mevcut depolama sahaların
problemlerinin; patlama ve yangın tehlikesi, depolama sahası
yakınındaki tarım ürünleri ve diğer bitkilere olumsuz etkisi, koku
emisyonu, yer altı ve yüzeysel su kirliliği,sızıntı sularının hava ile
temas etmesi sırasında oluşan kokular, görüntü kirliliği, haşere
üremesi oluşması engellenmiş olur.
2009 Yılı boyunca yapılan düzenli ölçümler sonucunda Türk
Telekom’da oluşan aylık Atık Pil ortalaması 1,75kg’dır. Günlük atık
pil ortalamasının ise 0,07 kg olduğu belirlenmiştir.
4. Sonuç
Türkiye’de ilk defa uygulanan Sıfır Atık Projesi’nin başarıya ulaşması
ile proje tüm ülke çapındaki kurumlarda örnek oluşturmuştur.
Projenin uygulanmasıyla, değerlendirilebilir atıklar hammadde
kaynağı olarak kullanılmış ve doğal kaynakların korunması
sağlanmıştır. Türk Telekom binalarındaki faaliyetler sonucu oluşan
tüm atıkların Sıfır Atık Projesi kapsamında sürdürülebilir olarak geri
kazanımı gerçekleştirilmiştir. Geri dönüşüm sırasında uygulanan
fiziksel ve kimyasal işlem sayısı, normal üretim işlemlerine göre
daha az olduğu için, geri dönüşüm ile malzeme üretilmesinde
önemli bir enerji tasarrufu sağlanmıştır. Proje kapsamındaki atık
biriktirme, toplama, taşıma ve geri kazanımı ile ilgili her türlü iş ve
hizmetler; yürürlükteki çevre mevzuatı doğrultusunda ve mevzuata
uygun olarak tüm atık türleri için T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı
tarafından lisanslandırılmış ve/veya yetkilendirilmiş kurum ve
kuruluşlar ile koordineli olarak yerine getirilmektedir.
Kaynaklar
[1] AKKOYUN, M., Satırlı, S., Özdemir, S., Çelebi, Y., Organik
Atıkların Değerlendirilmesi: Kompost. Sakarya Üniversitesi
Çevre Mühendisliği Bölümü. http://www.tarimkredi.
org.tr/haber_goster.php?id=24 (27.03.2009 tarihinde
alıntılanmıştır.)
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

[2] BORAT, M., 2002. Katı Atık Yönetimi. İstanbul Üniversitesi Compost machine in Waste Management Center situated in
Çevre Mühendisliği Bölümü Ders Notları, sf: 109-129, İstanbul. garden of İstanbul Turkish Telecom Anatolian Side Provincial
[3] Çevre ve Orman Bakanlığı Atık Yönetimi Genel Müdürlüğü Directorate has been used in a project first time in Turkey within the
Resmi web sitesi: http://www.atikyonetimi.cevreorman.gov.tr/ scope of project. ‘Compost Machine’ has been used for obtaining
eylul.htm (15.01.2009 tarihinde alıntılanmıştır). compost product from food wastes and organic wastes produced
[4] Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, at İstanbul Turkish Telecom Anatolian Side Provincial Directorate
2008. Atık yönetimi Eylem Planı (2008-2012). Çevre ve Orman center building and separately collected in source. Monthly approx.
Bakanlığı, Ankara. 250-350 kg good quality Compost product is obtained from organic
[5] Çevre ve Orman Bakanlığı, 2002. Atık Yönetimi: wastes at institution as a result of operation of Compost Machine
Kompostlaştırma Tesisleri için Teknolojiler ve Yer Seçimi, having capacity of 700 l/week. Thanks to successful realization of
Kompost Üretimi ve Kullanımı için Kriterler. Çevre ve Orman Zero Waste Project, 72 container waste which is weekly produced
Bakanlığı Atık Yönetimi Genel Müdürlüğü, Ankara. decreases by 9 container waste.
[6] Çevre ve Orman Bakanlığı, 2004. Atık Pil ve Akümülatörlerin
Kontrolü Yönetmeliği, Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi Evaluable waste is used as raw material source with implementation
Gazete, 31.08.2004 / 25569, Ankara. of Project. Protection of natural resources or raw material, which is
[7] Çevre ve Orman Bakanlığı, 2004. Hafriyat Toprağı, İnşaat required to be consumed for substitute material, has been provided.
ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği, Çevre ve Orman In the current situation, when considered waste management
Bakanlığı, Resmi Gazete, 18.04.2004/ 25406, Ankara. systems which are implemented in similar institutions in Turkey,
[8] Çevre ve Orman Bakanlığı, 2005. Ambalaj Atıklarının Kontrolü “Zero Waste Project” has a feature of being first in Turkey due
Yönetmeliği, Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi Gazete, to reduction of waste management to the level almost zero and
19.04.2005/ 25791, Ankara. undertaking leadership of popularization of compost technology in
[9] Çevre ve Orman Bakanlığı, 2005. Bitkisel Atık Yağların Turkey.
Kontrolü Yönetmeliği, Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi
Gazete, 19.04.2005/ 25791, Ankara.
[10] Çevre ve Orman Bakanlığı, 2005. Tehlikeli Atıkların Kontrolü
Yönetmeliği, Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi Gazete,
14.03.2005/ 25755, Ankara.
[11] Çevre ve Orman Bakanlığı, 2005. Tıbbi Atıkların Kontrolü
Yönetmeliği, Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi Gazete,
22.07.2005/ 25883, Ankara.
[12] Çevre ve Orman Bakanlığı, 2006. Ömrünü Tamamlamış
Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği, Çevre ve Orman Bakanlığı,
Resmi Gazete, 25.11.2006 / 26357, Ankara.
[13] Çevre ve Orman Bakanlığı, 2008. Atık Elektrik ve Elektronik
Eşyaların Kontrolü Taslak Yönetmeliği, Çevre ve Orman
Bakanlığı, Ankara.
[14] ERDİN, E. Kompost ve Kompostlaştırma Hakkında Özlü
Bilgiler. Dokuz Eylül Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü
Katı Atık Web Sitesi. http://web.deu.edu.tr/erdin/pubs/doc25.
htm. (15.01.2009 tarihinde alıntılanmıştır).
[15] RENKOW, M. ve Rubin, A. R. 1998. Does Municipal Solid
Waste Composting Make Economic Sense? Journal of
Environmental Management. 53, 339-347.

Summary
With the aim of maintaining modern life, rapid extinction of the
natural resources as well as waste disposal problems caused by
environmental pollution and consumption, disposal costs, problems
caused by storage space requirements prompt human beings
to find new methods for reduction or utilization of wastes. Less
consumption of primer source is aimed in optimum use of resources
by reprocessing or directly using wastes. “Zero Waste Project” has
been realized, that includes all processes from separate collection
of wastes produced by İstanbul Turkish Telecom Anatolian Side
Provincial Directorate in source by Yön Temizlik, interim storage,
transportation to transfer centers as well as recycling and disposal
proceedings. Every kind of work and services within the scope of
project are coordinately performed with corporations licensed and
/ or authorized by T.R Ministry of Environment and Forestry in line
with current environment legislation.

123
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

ENERJİ ŞARTI ANTLAŞMASI ÇERÇEVESİNDE

UYUŞMAZLIKLARIN ÇÖZÜMÜ

H. Ercüment ERDEM
Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Ticaret Hukuku Anabilim Dalı Öğretim Üyesi

Özet Enerji Şartı Antlaşması’na 51 devlet ve Avrupa toplulukları taraftır6.

Enerji Şartı Antlaşması 17 Aralık 1994‘te Lizbon’da imzalandı ve
16 Nisan 1998’de yürürlüğe girdi. Türkiye, Antlaşmayı 17 Aralık
1994’de imzaladı ve Antlaşma 6 Şubat 2000 tarihinde onaylandı.
Antlaşma, 5. bölümünde çok ayrıntılı ve orijinal bir uyuşmazlıkların
çözümü sistemi getirmiştir. Antlaşmada iki temel yöntem
öngörülür:
 Yatırımcı-Devlet tahkimi, yatırım uyuşmazlıklarına ilişkindir.
 Devlet-Devlet tahkimi, esas olarak rekabet ve çevreye ilişkin
olanlar hariç olmak üzere Antlaşmadan doğan her türlü
uyuşmazlığa uygulanır.
Ayrıca, devlet-devlet uyuşmazlıklarında ticaret ve transit konusunda
özel hükümler vardır. Rekabet ve çevre konusunda Antlaşma
daha yumuşak ve daha az şekilci olan bir uyuşmazlıkların çözümü
yöntemi benimser.
Küreselleşen dünya ekonomisinin gittikçe daha fazla enerjiye
gerek göstermesi, enerji projelerinin uzun dönemli olması ve
yüksek sermaye gerektirmesi, enerji alanında uluslararası iş
birliğinin somutlaşacağı antlaşmaların hazırlanmasını zorunlu
kıldı¹.
Enerji Şartı Antlaşması (Energy Charter Treaty) Avrupa Enerji
Şartı Deklarasyonu olarak da adlandırılan 1991 tarihli Enerji Şartı
Deklarasyonu temelinde hazırlandı². Deklarasyon enerji alanında
işbirliği sağlamayı hedefleyen siyasi bir niyet açıklamasıydı³. Enerji
Şartı Antlaşması ise 17 Aralık 1994 tarihinde Lizbon’da uluslararası
bir antlaşma olarak imzalandı ve 16 Nisan 1998’de yürürlüğe girdi4.
Enerji Şartı Antlaşması enerji sektöründe bir yandan uluslararası
işbirliğini destekleyen, diğer yandan bu iş birliğinden doğan
uyuşmazlıklara orijinal çözümler getiren bir milletlerarası antlaşma
olması nedeniyle önemlidir5 .
Ayrıca, 19 devlet ve çeşitli uluslararası örgütler de gözlemci
statüsünde katıldı7.
Türkiye, Antlaşmayı 17 Aralık 1994’de imzaladı. Gerek Antlaşma
gerekse Antlaşmanın ekini oluşturan kararlar ve Enerji Verimliliğine
ve İlgili Çevresel Hususlara ilişkin Enerji Şartı Protokolü, 4519
sayılı kanunla 6 Şubat 2000 tarihinde onaylandı (RG.06.02.2000,
S.23956).
Onaylanmaya ilişkin 2000/786 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı da
12.07.2000 tarih ve 24107 Mükerrer sayılı Resmi Gazete’de
yayınlandı8.
Antlaşmanın Getirdiği Sistem
Antlaşma 5. bölümünde çok ayrıntılı ve orijinal bir uyuşmazlıkların
çözümü sistemi getirdi. Sistemin ayrıntılı olması, Antlaşmanın
müzakereleri sırasında kimi taraf devletlerin henüz gelişmiş
bir uyuşmazlıkların çözümü sistemine sahip olmamalarında
aranabilir.
Ayrıca, mevcut sistemlerin tarafsızlığı ve işlerliği konusunda da
endişeler vardı. Antlaşma önerdiği uyuşmazlıkların çözüm yolları
ile bir taraftan yatırımcı ve yatırım kabul eden devletler arasındaki9,
diğer taraftan antlaşmaya üye devletler arasındaki uyuşmazlıkların
adil, hızlı ve tarafsız bir şekilde çözümlenmesini amaçladı.
Enerji sektöründeki yatırımların büyüklüğü dikkate alındığında bu
amacın önemi daha da iyi anlaşılır.
Antlaşma farklı konular açısından farklı uyuşmazlıkların çözümü
yöntemleri getirir. İki temel yöntem öngörülür:
 Yatırımcı-Devlet tahkimi; yatırım uyuşmazlıklarına ilişkindir (m.
26).

¹ BAKLACI P./AKINTÜRK E., “Enerji Şartı Antlaşması”, İşletme Fakültesi Dergisi, Cilt 7, Sayı 2, 2006, s. 98.
² Deklarasyon, enerji alanında işbirliğinin serbest piyasa kurallarına, şeffaf ve rekabetçi temellere dayanması gerektiğini belirlemiştir. DEMİR E., “Enerji Şartı Antlaş-
ması”, Uluslararası Ekonomik Sorunlar Dergisi, Sayı VIII, s. 1.
³ BAKLACI/AKINTÜRK, s. 99.
4
Türkiye, 5 Nisan 2001 tarihinde Onay Belgesini depoziter ülke olan Portekiz makamlarına tevdi etmiştir ve Türkiye Enerji Şartı Antlaşması’nı onaylayan 42. ülke
olmuştur. DEMİR, s. 1. Sözleşmenin Türkçe metni için bkz. RG, 12.07.2000, S. 24107, Mükerrer.
5
<http://www.encharter.org/index.php?id=7&L=>, <http://www.mfa.gov.tr/enerji-sarti-anlasmasi.tr.mfa>
6
Antlaşmayı imzalayan taraflardan beş tanesi dışında hepsi Antlaşmayı onaylamıştır. BAKLACI/AKINTÜRK, s. 98. Ayrıca bkz. <https://www.encharter.org/index.php?id=61>.
7
<http://www.encharter.org/index.php?id=61>
8
Enerji Şartı Antlaşması ve Antlaşma ile birlikte imzalanan Enerji Verimliliğine ve İlgili Çevresel Hususlara İlişkin Enerji Şartı Protokolü de 16 Nisan 1998 tarihinde
yürürlüğe girdi. BAKLACI/AKINTÜRK, s. 98.
9
Bu husus Enerji Şartı Antlaşmasını ayırt edici özelliğidir. Gerçekten, Antlaşmada, yatırımcının, yükümlülüğünü yerine getirmeyen devlete karşı uluslararası tahkime
başvurabileceği öngörülmüştür. BAKLACI/AKINTÜRK, s. 108.

124
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

 Devlet-Devlet tahkimi; esas olarak rekabet ve çevreye ilişkin
olanlar hariç olmak üzere (m. 6/7, 27/2) Antlaşmadan doğan her
türlü uyuşmazlığa uygulanır (m. 27)10.
Ayrıca, devlet-devlet uyuşmazlıklarında ticaret (m. 29, Ek. D) ve
transit konusunda (m. 7) özel hükümler vardır. Bu hükümler normal
olarak devlet-devlet uyuşmazlıkları için öngörülen sistemden
ayrılır. Rekabet ve çevre konusunda Antlaşma zorunlu tahkim
yerine daha yumuşak ve daha az şekilci olan bir uyuşmazlıkların
çözümü yöntemi benimser.
Yatırım Uyuşmazlıkları
Antlaşma m. 26 yatırımcı ve yatırım kabul eden devlet arasındaki
yatırım uyuşmazlıklarının çözümünü ele alır.
Pek çok iki taraflı yatırım antlaşmasının öngördüğü şekilde antlaşma
da yatırım kabul eden devletin yatırımcıyı koruma ve yatırımı teşvik
etme yönündeki yükümlülüklerine uymaması halinde yatırımcının
dava hakkını düzenler.
Yatırımı kabul eden devletin bu konudaki yükümlülükleri
Antlaşmanın 3. Bölümünde düzenlenir¹¹. Ancak uyuşmazlığın
başka bir konudan (örneğin; yatırımcının sermaye piyasalarında
yaptığı bir yatırımdan) kaynaklanması halinde Antlaşmanın
öngördüğü uyuşmazlıkların çözümü yöntemi uygulanmaz, zira
uyuşmazlık Antlaşmanın 3. Bölümünden doğmamıştır.
Sulh Görüşmeleri
Antlaşma m. 26/1 uyarınca öncellikle uyuşmazlığın sulhen
çözümlenmesi yolu aranır. Tarafların bu amaçla üç aylık süreleri
vardır. Üç aylık bu süre taraflardan birinin dostane çözüm yoluna
başvurmasıyla başlar¹². Tarafların ancak “dostça” bir sonuç
alamazlar ise, uyuşmazlığın çözümü için yerel mahkemeye veya
uluslararası tahkime gidebileceklerdir.
 Daha önceden taraflarca kabul edilmiş bir uyuşmazlığın çözüm
yöntemine başvurmak (örneğin İkili Yatırım Antlaşmalarında
belirlenen yöntem);
 Uluslararası tahkim¹³.
Uluslararası Tahkim Konusundaki Seçenekler
Eğer yabancı yatırımcı uluslararası tahkim yoluna başvurmak
isterse Antlaşma üç seçenek sunar (m. 26/4)
 1965 tarihli Washington Sözleşmesi (The Convention on the
Settlement of Investment Disputes Between States and Nationals
of Other States; Devletler ve Diğer Devletlerin Vatandaşları
Arasında Meydana Gelebilecek Yatırım Uyuşmazlıklarının
Çözümlenmesine İlişkin Sözleşme) uyarınca ICSID tahkimi14.
Eğer yatırımcının ülkesi veya ev sahibi devlet veya her ikisi de
ICSID sözleşmesine taraf değilse, tahkim ICSID İlave Hizmet
Kurallarına (ICSID Additional Facility Rules) göre yürütülür.
 UNCITRAL (United Nations Commission on International Trade
Laws) tahkim kuralları. Uyuşmazlık UNCITRAL tahkim kuralları
uyarınca tek veya üç hakemden oluşan hakem heyeti tarafından
çözülür.
 Stockholm Ticaret Odası Tahkim Enstitüsü (Arbitration Institute
of Stockholm Chamber of Commerce) Tahkim Kuralları uyarınca
tahkim15.
Antlaşma böylece yatırımcıya geniş bir tahkim seçeneği sağlar.
Bir yandan kurumsal tahkim olarak ICSID ve Stockholm Ticaret
Odası Tahkim Kurallarını, diğer yandan ad hoc tahkim olarak da
UNCITRAL tahkim kurallarını öngörür.
Ancak, Enerji Şartı Antlaşması’nın 26/3-c ve 27/2 maddeleri
uyarınca, EK IA’da yer alan taraflar, bir yatırımcının veya
Antlaşma tarafının Enerji Şartı Antlaşması’nın 10/1 maddesinden¹6
kaynaklanan bir uyuşmazlıkla ilgili olarak, uluslararası tahkime
gidemeyeceklerdir17 .

Uyuşmazlık Çözümünde Başvurulacak Merciiler Ev Sahibi Devletin Uluslararası Tahkimi Kabulü

Sulh görüşmelerinin başarısızlıkla sonuçlanması karşısında, Antlaşma uyuşmazlıkların tahkim yoluyla çözümlenmesi ve ev
yatırımcının temelde uyuşmazlığın çözümü konusunda üç imkanı sahibi devletlerin tahkim yargılaması sonunda verilecek kararlara
vardır (m. 26/2): uymasını sağlamak için özel bir hüküm getirir. Antlaşma m. 26/3
(a) hükmü uyarınca her taraf devlet uyuşmazlığın uluslararası
 Yatırım kabul eden devletin ulusal mahkemeleri veya idari tahkimde çözümlenebilmesine muvafakat eder. Ancak, kuralın iki
makamlarına başvurmak; istisnası bulunur:
10
Bu tür uyuşmazlıklara şu davalar örnek verilebilir: AES Summit Generation Ltd. (UK subsidiary of US-based AES Corporation) v. Hungary; Nykomb Synergietics Techno-
logy Holding AB (Sweden) v. Latvis; Plama Consortium Ltd. (Cyprus) v. Bulgaria; Petrobart Ltd. (Gibraltar) v. Kyrgyzstan; Alstom Power Italia SpA, Alstom SpA (Italy)
v. Mongolia; Yukos Universal Ltd. (UK – Isle of Man) v. Russian Federation; Hulley Enterprises Ltd. (Cyprus) v. Russian Federation; Veteran Petroleum Trust (Cyprus)
v. Russian Federation; Ioannis Kardassopoulos (Greece) v. Georgia; Amto (Latvia) v. Ukraine; Hrvatska Elektropriveda d.d. (HEP) (Croatia) v. Republic of Slovenia;
Libananco Holdings Co. Limited (Cyprus) v. Republic of Turkey; Azpetrol International Holdings B.V., Azpetrol Group B.V. and Azpetrol Oil Services Group B.V. (the
Netherlands) v. Azerbaijan; Barmek Holding A.S. v. Azerbaijan; Cementownia “Nowa Huta” S.A. (Poland) v. Republic of Turkey; Europe Cement Investment and Trade S.A.
(Poland) v. Republic of Turkey; Liman Caspian Oil B.V. (the Netherlands) and NCL Dutch Investment B.V. (the Netherlands) v. Republic of Kazakhstan; Electrabel S.A. v.
Republic of Hungary; Mercuria Energy Group Ltd. v. Republic of Poland; Alapli Elektrik B.V. v. Republic of Turkey; AES Summit Generation Limited and AES-Tisza Erőmű
Kft. v. Republic of Hungary; Vattenfall AB, Vattenfall Europe AG, Vattenfall Europe Generation AG & Co. KG v. Federal Republic of Germany; EDF International S.A. v.
Republic of Hungary; EVN AG v. The Former Yugoslav Republic of Macedonia. Ayrıntılı bilgi için bkz. <http://www.encharter.org/index.php?id=213&L=0#AES>.
¹¹ Antlaşmanın 26. maddesi sadece Antlaşmanın Üçüncü Bölümündeki uyuşmazlıklara ilişkindir. BAKLACI/AKINTÜRK, s. 109.
¹² LUTEN L., “Dispute Resolution Mechanisms of the Energy Charter Treaty in Investor – State Disputes”, Working Paper Series, Posted on January 29, 2009, <http://
ssrn.com/abstract=1333735>, s. 4.
¹³ Enerji Şartı Antlaşmasının 26/3 maddesi uyarınca, her bir sözleşmenin tarafı uyuşmazlığın uluslararası tahkime sunulmasına “şartsız” onay verir. Ancak Antlaşmanın
26/3-b maddesi bu kurala istisnalar getirmiştir: eğer yatırımcı uyuşmazlığın çözümü için uyuşmazlığa düştüğü Antlaşma tarafının yerel mahkemelerine ya da idari
makamlarına başvurmuş ya da uyuşmazlığı önceden anlaşılmış herhangi bir uyuşmazlık çözüm merciine götürmüşse, madde 23/3-a’daki onay şartsız olarak kabul
edilmeyecektir. BAKLACI/AKINTÜRK, s. 109; LUTEN, s. 4.
14
Türkiye’ye karşı yabancı yatırımcılar tarafından Antlaşma’ya dayanarak açılmış bulunan ve devam eden dört ICSID tahkim davası mevcuttur. Bunlar; Libananco Hol-
dings Co. Limited (Cyprus) v. Republic of Turkey; Cementownia “Nowa Huta” S.A. (Poland) v. Republic of Turkey; Europe Cement Investment and Trade S.A. (Poland)
v. Republic of Turkey; Alapli Elektrik B.V. v. Republic of Turkey. <http://www.encharter.org/index.php?id=213&L=0>
15
Stokholm Ticaret Odası Tahkim Enstitüsü tahkim kurallına ulaşmak için bkz. <http://www.sccinstitute.com/uk/Home/>.
16
Bu hüküm “şemsiye hüküm” olarak da adlandırılır. LUTEN, s.5.
17
Enerji Şartı Antlaşması’nın 10/1 maddesinin son cümlesi şöyledir: “Her Antlaşma Tarafı, diğer bir Antlaşma Tarafı yatırımcısı veya yatırımcısının bir yatırımı ile
taahhüt etmiş olduğu yükümlülükleri yerine getirecektir”.

125
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

 Antlaşma m. 26/3 (b) hükmü, Ek ID listesinde yer alan taraf
devletlere uyuşmazlığı daha önce ev sahibi devletin ulusal
mahkemelerine götüren yatırımcının daha sonra uluslararası
tahkime başvurmasına çekince koyma imkanı getirir. Türkiye bu
yönde bir çekince koymamıştır.
 Antlaşma m. 26/3 (c) hükmü, Ek IA’da sayılan taraf devletlerin
Antlaşma m. 10/1 hükmünden doğan uyuşmazlıklar için uluslar-
arası tahkim konusunda çekince koymalarına olanak sağlar.
Antlaşma m. 10/1 hükmü bireysel yatırım sözleşmelerinden
doğan uyuşmazlıklara ilişkindir. Türkiye bu madde açısından da
çekince bildirmemiştir.
Uygulanacak Hukuk ve Hakem Kararlarının Bağlayıcılığı
Yatırım uyuşmazlıklarına ilişkin tahkimde, hangi tahkim yöntemi
seçilirse seçilsin, uyuşmazlık öncelikle Antlaşma hükümlerine
ve uluslararası hukuk kurallarına göre çözümlenir (Antlaşma m.
26/6). Hakem kararı hem yatırımcı, hem de devlet için18 kesin ve
bağlayıcıdır ve ayrıca, faiz içerebilir Ayrıca da, her bir taraf devlet
bu kararların icra edilmesini sağlamakla yükümlüdür (Antlaşma m.
26/8).
Hakem Kararlarının Tenfizi
Antlaşma m. 26/5 (b) hükmü uyarınca, yatırım uyuşmazlıklarından
kaynaklanan hakem kararları 1958 tarihli Yabancı Hakem
Kararlarının Tanınması ve Tenfizine İlişkin Birleşmiş Milletler
Sözleşmesi (New York Sözleşmesi) uyarınca tenfiz edilir. New
York Sözleşmesi bugün için 144 devletin taraf olduğu, Birleşmiş
Milletler’in en çok kabul gören milletlerarası antlaşmalarından
biridir19.
Antlaşma m. 26/5 (b) hükmü tüm taleplerin ticari ilişkilerden
veya işlemlerden doğmuş olduğunu kabul etmektedir. Bu hüküm
yabancı hakem kararının tenfizi açısından önemlidir. Zira, New
York Sözleşmesi sadece ticari ilişkilerden kaynaklanan hakem
kararlarına uygulanır. Böylece, Antlaşma çerçevesinde verilen
hakem kararlarının ticari niteliği ve New York Sözleşmesi uyarınca
tenfiz edilmeleri teminat altına alınır.
ICSID Antlaşması uyarınca taraf devletler zaten ICSID hakem
kararlarını uygulamayı kabul etmiştir20. Bu nedenle, ICSID
tahkiminin diğer tahkim yöntemlerine göre daha elverişli olduğu
dahi söylenebilir.
Devletlerarası Uyuşmazlıkların Çözümü
Enerji Şartı Antlaşması yatırımcı ve devlet arasındaki uyuşmazlıkla-
rın çözümü için öngördüğü tahkim sistemini, daha basit ve daha
az seçenekli olarak Antlaşma tarafları arasındaki uyuşmazlıkların
çözümü için de öngörür. Antlaşma m. 27 uyarınca öngörülen bu
tahkim yatırımcı ve Devlet arasındaki uyuşmazlıkların çözümüne
göre daha geniş kapsamlıdır; zira her türlü uyuşmazlığa uygulanır
ve sınırlı sayıda istisna öngörür (örneğin ticari uyuşmazlıklar)²¹ .
18
DEMİR, s. 2.
19
<http://www.uncitral.org/uncitral/en/uncitral_texts/arbitration/NYConvention_status.html>
20
Ayrıntılı bilgi için bkz. EKŞİ N., “ICSID Hakem Kararlarının Tanınması Tenfizi ve İcrası”, Beta, İstanbul, 2009; TUYGUN S., “ICSID Tahkimine ilişkin Hakem Karar-
larının İcra Edilmesi”, Güncel Hukuk Yayınları, İzmir, 2007.
21
KONOPLYANIK A., “The Energy Charter Treaty: Dispute Resolution Mechanisms – and the Yukos Case”, Russian / CIS Energy & Mining Law Journal, 1’2005, S. III,
s. 30.
22
Yatırımcı-devlet tahkiminin aksine, devlet-devlet tahkiminde tarafların sulhen çözüm arayışlarını müteakiben bir seçim hakkı yoktur. KONOPLYANIK, s. 30.
23
<http://www.encharter.org/index.php?id=269>
24
Ancak ticari uyuşmazlıklarda öngörülen ihtilafların çözüm yolu WTO modeline göre daha az detaylı ve kolaydır. KONOPLYANIK, s. 31.
25
KONOPLYANIK, s. 31.
Antlaşma m. 27 uyarınca, taraflar Antlaşmanın uygulanması veya
yorumuyla ilgili uyuşmazlıkların çözümünde öncelikle diplomatik
kanalları kullanarak sulhen bir çözüm aramaya çalışır²².
Uyuşmazlık makul bir sürede (makul sürenin ne olduğu Antlaşmada
belirtilmemiştir ve uyuşmazlığın niteliğine göre her olayda ayrıca
belirlenir) çözümlenemezse, UNCITRAL tahkim kurallarına göre
oluşturulacak bir ad hoc hakem mahkemesi eliyle çözülür. Taraflar
hakemlerini seçmezler veya üçüncü hakemin seçimi konusunda
anlaşamazlarsa, bu takdirde, hakem seçimi Lahey’de bulunan
Uluslararası Hakemlik Daimi Mahkemesi Genel Sekreteri tarafından
yapılır. Yapılacak atamalarda uyuşmazlığın konusu, nitelikleri ve
hakemlerin deneyimleri dikkate alınır.
Antlaşma m. 27 (2) ve m. 28 uyarınca devletlerarasındaki
uyuşmazlıklara ilişkin tahkim aşağıdaki konular için uygulanmaz:
 Rekabet ve çevreye ilişkin konular (Antlaşma m. 6 ve 19);
 Antlaşma Ek-1A’da sayılan devletlere karşı yatırım
sözleşmesinden doğan uyuşmazlıklar;
 Madde 29 uyarınca ticarete ilişkin konular veya ticarete ilişkin
yatırımlar (m. 5).
Kararlar hakemlerin oy çokluğuyla alınır. Hakemler uyuşmazlığın
çözümünde Enerji Şartı Antlaşması, uygulanabilir kurallar ile
uluslararası hukuk kurallarını uygular.
Hakem mahkemesinin verdiği karar nihai ve taraflar için bağlayıcıdır.
Yargılama giderleri (hakem ücretleri ve diğer masraflar da dahil
olmak üzere) taraflarca eşit olarak paylaşılır. Ancak hakem heyeti
masrafların büyük kısmının uyuşmazlık içindeki taraflardan biri
tarafından ödenmesine de karar verebilir.
Taraflarca aksi kararlaştırılmamışsa, hakem heyeti Lahey’de
toplanır, Daimi Hakemlik Mahkemesi’nin binasını ve olanaklarını
kullanır.
Devletlerarası uyuşmazlık çözümüne şimdiye kadar sadece bir
taraf devlet başvurmuş; bu uyuşmazlık da daha sonra diplomatik
kanallarla çözüme kavuşturulmuştur23.
Ticari Uyuşmazlıklar
Enerji Şartı Antlaşması m. 29 GATT/WTO modelini izleyen bir
uyuşmazlıkların çözüm yöntemi getirir24. Ancak bu yöntemin
uygulanması için taraflardan hiç değilse birisinin WTO (Dünya
Ticaret Örgütü) üyesi olmaması gerekir. Bu nedenle, Enerji Şartı
Antlaşması’nın yenilikçi bir düzen getirdiği ve gerçekte sadece üye
devletler için öngörülen WTO uyuşmazlıkların çözümü sistemini
WTO üyesi olmayan ülkeler için de geçerli kıldığı söylenebilir25.
Antlaşma m. 29 ile getirilen sistem yukarıda gördüğümüz ve Antlaşma
m. 27’de düzenlenen devletlerarası uyuşmazlığa uygulanan sistem

126

ile yatırım uyuşmazlıklarına uygulanan ve m. 26’da düzenlenen
tahkim yoluna bir alternatiftir26. Zira, Antlaşma m. 28 uyarınca taraflar
açıkça kararlaştırmak kaydıyla ticarete ilişkin hususlardan doğan
uyuşmazlıkları dahi m. 27 uyarınca tahkime götürebilir. Antlaşma
m. 29 yabancı yatırımcının ticarete ilişkin hususlardan doğan
uyuşmazlığı m. 26’da öngörülen tahkim yöntemiyle çözülmesine
ilişkin bir yasak da içermez.
Genel olarak Antlaşma m. 29’da önerilen uyuşmazlık çözüm
yönteminin WTO sistemine göre daha hafif, daha az detaylı ve
daha basit olduğu görülür.
Transit Uyuşmazlıkları
Enerji Şartı Antlaşması m. 7 enerji materyalleri ve ürünlerinin
transitine ilişkin hükümler içerir. Antlaşma transit serbestliği ilkesini
kabul eder.
Antlaşma m. 7(7), akit devletlerin transit uyuşmazlıkları konusunda
arabuluculuk öngörür27. Arabuluculuk sistemi, uyuşmazlığa taraf
olan Antlaşma tarafı devletler ile farklı bir uyuşmazlığın çözümü
yöntemi benimsenmemesi halinde uygulanır. Genel Sekreter,
başvuru üzerine, uyuşmazlığın taraflarıyla görüşerek bir arabulucu
atar (Antlaşmanın Türkçe tercümesinde hakemden söz edilmişse
de, bu arabulucu olarak anlaşılmalıdır). Arabulucunun uyuşmazlığa
ilişkin konularda deneyimli olması ve uyuşmazlık taraflarından
birinin veya diğer ilgili akit devletlerden birinin tabiiyetinde
bulunmaması veya vatandaşı olmaması ya da bu ülkede sürekli
ikamet etmemesi gerekir.
Arabulucu, uyuşmazlık tarafları arasında bir çözüm sağlanmasına
yönelik çaba gösterir. Arabulucunun atanmasından sonraki 90
gün içerisinde bir anlaşma sağlanamaması durumunda, arabulucu
uyuşmazlık için bir çözüm önerir veya bu çözüme ulaşılabilmesi
için bir yöntem teklif eder ve uyuşmazlık çözümlenene kadar transit
için uygulanacak geçici tarifeleri ve diğer şartları belirler.
Yukarıdaki hükümlere rağmen Genel Sekreter uyuşmazlığın
arabuluculuk yoluyla çözümlenemeyeceği kanısına varırsa
arabulucu atamaktan imtina edebilir.
Enerji Şartı Antlaşması’nın transite ilişkin m. 7 hükümleri,
denizaltı kabloları ve boru hatlarına ilişkin kuralları da kapsayacak
şekilde, akit devletlerin mutat uluslararası hukuktan veya mevcut
ikili veya çok taraflı Antlaşmalardan kaynaklanan haklarına ve
yükümlülüklerine aykırı olamaz.
Görüldüğü gibi Antlaşma m. 7(7) hükmü m. 27’de öngörülen olağan
uyuşmazlıkların çözüm yöntemine göre daha hafif, daha hızlı ve
fakat daha az formalite getiren bir yöntem öngörür.
Enerji Şartı Konferansı arabuluculuğun yürütülmesine
arabuluculuk ücretlerine ilişkin kurallar getirir.
Rekabet Uyuşmazlıkları
Enerji Şartı Antlaşması m. 6 rekabete ilişkin konuları düzenler. Akit
devletler enerji sektöründe ekonomik aktivite alanında rekabete
26
KONOPLYANIK, s. 31.
27
“Dostça” çözüm yolu transit ihtilaflarda kesintisiz bir transit sağlanabilmesi için daha hızlı ve daha az formalite içeren bir yol olması bakımından avantajlıdır. KO-
NOPLYANIK, s. 31.
28
WALDE, T. W., The Energy Charter Treaty, An East-West Gateway for Investment & Trade, Londra 1996, s. 536.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
ilişkin piyasa engellerini azaltmaya çalışmalıdır. Akit taraflar bu
amaçla tek taraflı veya entegre rekabet kurallarının oluşması için
gerekli ve uygun kanunlara sahip olacak ve yürürlüğe koyacaktır.
Rekabet kurallarının uygulanmasında deneyim sahibi olan akit
devletler diğer akit devletlere, talep üzerine ve mevcut kaynaklar
ölçüsünde, rekabet kurallarının geliştirilmesi ve uygulanması
konusunda teknik yardım sağlar.
Antlaşma m. 6 akit devletler arasında ortak bir rekabet düzeni
öngörmez. Aksine akit devletlerin kendi iç rekabet hukuklarının
uygulanacağını belirtir. Bu nedenle, Antlaşma m. 6(5) hükmü
sadece karşılıklı bir bilgi alışverişi ve danışma mekanizması
öngörür. Akit devletlerden birisi başka bir akit devletin rekabeti
kısıtlayıcı davranışlar içinde olduğunu düşünürse durumu bu
akit devlete ve onun rekabet otoritelerine bildirerek, rekabet
otoritelerinin gerekli önlemleri almasını ister. Kendisine bildirimde
bulunulan akit devlet veya onun rekabet otoritesi duruma göre
bildirimde bulunan devletin rekabet otoritesiyle de fikir alışverişinde
bulunarak bir önlem almanın gerekli olup olmadığına karar verir.
Bildirimde bulunan taraf isterse Antlaşma m. 27(1)’de öngörülen
diplomatik yollardan dostane bir çözümü de deneyebilir. Ancak,
Antlaşma m. 6(7) uyarınca başka bir uyuşmazlıkların çözüm
yöntemine gidemez.
Bu nedenle, rekabete ilişkin konularda Enerji Şartı Antlaşması’nın
gerçek bir uyuşmazlıkların çözümü yöntemi öngörmediği ve
rekabete ilişkin aykırılıklarda akit devletlerin rekabet otoritelerinin
kararlarını öne çıkardığı söylenebilir.
Çevreye İlişkin Uyuşmazlıklar
Antlaşma m. 19 akit devletlerin çevreye ilişkin yükümlülüklerini
düzenler. Ancak, Antlaşma diğer konularda olduğundan farklı
şekilde çevre konusundaki uyuşmazlıkların çözümü açısından
özgün bir sistem getirmez.
Antlaşma m. 19(2) uyarınca akit devletlerden birinin talebi üzerine
çevreye ilişkin hükümlerin uygulanmasından veya yorumlanmasından
doğan uyuşmazlıklar bu uyuşmazlıkların çözümüne ilişkin başka
uluslararası forumlarda hüküm olmaması durumunda Enerji Şartı
Konferansı tarafından incelenir.
Görüldüğü gibi, çevreye ilişkin konulardan doğan uyuşmazlıklar
Enerji Şartı Konferansı’na havale edilir. Ancak yatırım uyuşmazlıkları
veya akit devletlerarasındaki uyuşmazlıklar için öngörüldüğü gibi
bir tahkim müessesesine başvurulmaz28.
Genel Değerlendirme
Enerji Şartı Antlaşması’nın özellikle yatırım anlaşmazlıklarına
ilişkin konularda tahkimi ön plana çıkaran özgün ve çok seçenekli
bir uyuşmazlıkların çözüm yöntemi getirdiği görülür.
ve
Antlaşma devletler arası uyuşmazlıklarda yatırım uyuşmazlıklarına
nazaran daha basit, ancak daha geniş kapsamlı bir tahkim usulü
öngörür, transit uyuşmazlıkları konusunda meseleyi sadece
arabuluculuğa bağlar, rekabet ve çevre konularında ise özgün
bir uyuşmazlık çözüm yöntemi getirmez. Ticari uyuşmazlıklar
127
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

konusunda da Dünya Ticaret Örgütü sistemini üye olmayan ülkeler
için de uygulanabilir hale getiren özgün bir yapı sunar.
Ancak hemen belirtilmelidir ki, Enerji Şartı Antlaşması’nın Türkçe
metni bazı teknik kavramların hatalı kullanılması ve teknik hukuki
kavramların karşılıklarının seçimindeki özensizlik nedeniyle
fevkalade zor anlaşılır, hatta yanlış anlamalara yol açabilir
niteliktedir. Bu eksikliğin ve hataların en kısa sürede düzeltilmesi
önerilir.
Kaynaklar
[1] BAKLACI P./AKINTÜRK E., “Enerji Şartı Antlaşması”, İşletme
Fakültesi Dergisi, Cilt 7, Sayı 2, 2006
[2] DEMİR E., “Enerji Şartı Antlaşması”, Uluslararası Ekonomik
Sorunlar Dergisi, Sayı VIII
[3] LUTEN L., “Dispute Resolution Mechanisms of the Energy
Charter Treaty in Investor – State Disputes”, Working Paper
Series, Posted on January 29, 2009, s. 4, http://ssrn.com/
abstract=1333735.
[4] KONOPLYANIK A., “The Energy Charter Treaty: Dispute
Resolution Mechanisms – and the Yukos Case”, Russian / CIS
Energy & Mining Law Journal, 1’2005, S. III
[5] WALDE, T. W., The Energy Charter Treaty, An East-West
Gateway for Investment & Trade, Londra 1996
Trade disputes: Article 29 and Annex D include a mechanism
(following closely the WTO model) for settling trade disputes
between Energy Charter member countries, provided that at least
one of them is not a WTO member.
Competition and environmental issues: as far as disputes
concerning competition (Article 6) and environmental issues
(Article 19) are concerned, the Treaty provides for bilateral (in the
case of competition) or multilateral (in the case of environmental
protection) non-binding consultation mechanisms.
If an investor chooses to bring a dispute to arbitration, there are
three possible avenues: the International Centre for the Settlement
of Investment Disputes (ICSID); a sole arbitrator or an ad hoc
arbitration tribunal established under the rules of the United
Nations Commission on International Trade Law (UNCITRAL); or
an application to the Arbitration Institute of the Stockholm Chamber
of Commerce. International arbitral awards are binding and final,
and each Contracting Party is obliged to make provision for the
effective enforcement of such awards in its area.

Summary
The Energy Charter Treaty and the Energy Charter Protocol on
Energy Efficiency and Related Environmental Aspects were signed
in 17 December 1994 and entered into legal force in 16 April 1998.
To date, the Treaty has been signed or acceded to by fifty-one
states, the European Community and Euratom.

Turkey signed the Treaty on 17 December 1994 and it was ratified

on 6 February 2000.

The Energy Charter Treaty contains a comprehensive system

for settling disputes on matters covered by the Treaty. The two
basic forms of binding dispute settlement are state-state arbitration
on the interpretation or application of almost all aspects of the
Treaty (except for competition and environmental issues), and
investor-state arbitration for investment disputes. There are
special provisions, based on the WTO model, for the resolution
of inter-state trade issues and the Treaty also offers a conciliation
procedure for transit disputes.

The dispute settlement mechanisms available under the Energy

Charter Treaty are as follows:
Disputes between parties to the Treaty: Article 27 provides for an
arbitration procedure for disputes regarding the interpretation or
application of the Treaty (except for competition and environmental
issues).

Disputes between investors and host governments: Article 26

provides various options for investors to take host governments
to international arbitration in the event of an alleged breach of the
Treaty’s investment provisions.

Transit disputes: Article 7.7 provides a specialised conciliation

mechanism for transit disputes, allowing for a faster and less
formal procedure.

128

HEAT RATE IMPROVEMENT AND EMISSION REDUCTION IN A PC-FIRED BOILER
VIA COMBUSTION OPTIMIZATION
Harun BİLİRGEN, Ph.D.
Lehigh University, Energy Research Center
Abstract
Tighter emission regulations on NOx, mercury, sulfur, and
particulate, and increased fuel prices together with carbon emission
regulations have forced many electric generating companies to re-
examine how they operate their boilers. Considering vast number
of controllable parameters and boiler operator priorities, it is
extremely difficult to operate a boiler at its optimal setting where
the controllable parameters are set to a point at which boiler runs
with maximum efficiency, minimum emissions and operating cost.
Lehigh University’s Energy Research Center has developed a
practical and cost-effective procedure for combustion optimization,
which relies on in-depth understanding of the underlying physics
and significant experience in the operation of fossil fuel-fired
boilers. The combustion optimization process contains an expert
system, artificial neural networks, a mathematical optimization
algorithm and a Windows interface for easy use. Objective of
combustion optimization may vary from boiler to boiler depending
on the priorities of a particular plant. Some utilities in the USA
have used combustion optimization for reducing NOx emissions,
slagging, particular emission and improving heat rate.
In this study, an application of combustion optimization in a pc-
fired boiler with a combined optimization goals of reducing NOx
emission and improving heat rate is discussed. The results
indicated a reduction in NOx emissions of the order of 20 percent
and improvement in unit heat rate by approximately 0.3 percent.
1. Introduction
Decreasing fuel resources, increasing energy demand as a result
of increasing human population and increasing life standards, and
more stringent emission regulations force energy producers to find
ways of using available resources intelligently. Significant amount
of chemical energy stored in coal is wasted during the chemical to
electrical energy conversion process in a coal-fired power plant. One
of the ways of improving efficiency of a power plant is to recover
waste heat from the condenser and the stack, which may require
large capital investment and significant retrofit to existing power
plant and considerable amount of research and development effort.
Efficiency improvement can also be achieved through combustion
optimization without the need of significant capital investment. Lehigh
University’s ERC has developed a practical and cost-effective
procedure for combustion optimization, which relies on in-depth
understanding of the underlying physics and significant experience in
the operation of fossil fuel-fired boilers [1]. The ERC utilizes the Boiler
OP software, an artificial intelligence based combustion optimization
code. The general approach to combustion optimization includes, test
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
preparations, combustion tuning, parametric testing and creation of
test database, modeling of test data using artificial neural networks,
determination of optimal solutions using mathematical optimizer,
implementation of optimal control settings into new control curves,
and maintaining optimal settings.
2. Unit Description
The unit is a 135 MW, front wall-fired, sub-critical boiler with single
reheat, 1953 vintage Babcok and Wilcox (B&W) boiler. Steam
temperature control is achieved through attemperating sprays and
by a bypass damper located in the convective pass. To comply
with the year round NOx emission regulation, the original B&W swirl
type burners were modified. In addition, an Over-fire Air (OFA)
system was installed for NOx reduction. There are 12 burners
arranged in 2 rows and 6 columns on the front wall. The original
B&W swirl type burners were retrofitted by second-generation
low-NOx burners. Each burner is equipped with oil guns for oil co-
firing. The coal burners have single secondary air registers, with
manually adjustable vanes [2]. Mills-1 and 5 feed six top burners
(three burner pipes per mill), while mills 2,3, and 4 feed the bottom
six burners (two burner pipes per mill). The OFA registers are
single registers and are equipped with secondary air shrouds.
The amount of secondary air flow is adjusted by the secondary
air shrouds while the OFA registers are used to adjust the swirling
component of the secondary air velocity.
3. Combustion Tuning
In a typical boiler tuning step, adjustments are made to achieve
uniform distributions of (primary and secondary) air and coal flows
among the burners [3]. Boiler excess oxygen (O2) levels between
the oxygen sensors are balanced. Instrument calibrations and new
instrument installations are performed for accurate measurements.
Figure 1 illustrates the contour plot of CO emissions over the flue
gas duct cross-section prior to the combustion tuning effort. High
CO levels in a flue gas correspond to a poor combustion. The CO
emission measurements were performed using a multi-point flue
gas analyzer. As can be seen, the upper right corner of the flue gas
duct had very high CO concentration of the order of 700 ppm. On
the other hand, the CO emissions were very low in the rest of the
flue gas duct. Plant operators had to increase the excess oxygen
levels to control high CO emissions, which resulted in higher heat
rate (lower efficiency).
Figure 2 depicts the CO measurement results after performing
boiler tuning. The average CO emissions were lowered from 105
ppm levels at 3.1 percent excess oxygen to 21 ppm at 2.9 percent
129
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

excess oxygen. The boiler tuning step did not only help provide 12
uniform the combustion in the boiler but also resulted in less 626.1
38.0

294
combustion air in the boiler, which consequently helped increase 9 38.0

Distance [ft]

.6
the boiler efficiency. 673.5
10.4
6 38.0
4. Unit Parametric Testing
A series of parametric tests was performed at full-load operating 3

57.7
conditions. The tests included combinations of excess oxygen, 9.8
10.4 19
Over-fire Air (OFA) register position, superheat damper opening,
burner shroud bias and secondary air register, and mill bias. Figure
3 6 9 12 15 18 21 24 27
3 illustrates NOx emissions at three levels of excess oxygen as a Distance [ft]
function OFA register position. Moving the OFA register positions Figure 1. CO Distribution Over the Flue Gas Duct before Unit Tuning
from 0.0 percent to 50.0 percent resulted in a relatively rapid (Average CO = 105 ppm, Average O2 = 3.1 Percent)
decrease in NOx emissions at all three oxygen levels. However,
NOx emissions were insensitive to the changes in OFA register 12

.1
positions between 50.0 percent and 100.0 percent. Increasing

15
24 24.1
.1
excess oxygen level at a fixed position of OFA register caused 9 15.1
increased levels of NOx emissions. Distance [ft] 24.1
14.8
6 24.6 18.5
Figure 4 shows NOx emissions as a function of economizer
excess oxygen at five different OFA register positions ranging 3
from 0.0 to 100.0 percent. Relatively high impact of OFA register 24.6 14.8
position on NOx emissions was observed for the OFA register
positions between 100.0 and 50.0 percent open positions of the 3 6 9 12 15 18 21 24 27
OFA registers. However, the slope of the relationship between the Distance [ft]
excess oxygen and NOx emissions was almost same at all OFA Figure 2. CO Distribution Over the Flue Gas Duct before Unit Tuning
air register positions. The relationships between the economizer (Average CO = 21 ppm, Average O2 = 2.9 Percent)
excess oxygen levels and unit heat rate are shown in Figure 5
at three levels of OFA register positions. Unit heat rate showed a
decreasing trend between the oxygen levels of 3.6 percent and 4.3
percent while the unit heat rate increased for the oxygen levels of
4.3 percent and higher. Similar to the trends shown in Figures 3 to
5, the relationships between the other parameters were obtained
during the boiler tests. The field test results were used to develop
neural network models.

5. Boiler Op Model Results

Boiler OP uses neural networks to develop relationships between
dependent parameters such as NOx emissions and heat rate and
independent parameters (boiler operating conditions, i.e., O2 and
OFA register settings). Typically, models are built for NOx emissions,
heat rate and additionally, for additional parameters of importance
to the plant. Given the particularities of this unit, additional models Figure 3. OFA Register Position vs. NOx Emissions at Various Economizer
were built for furnace exit gas and main steam temperatures. This O2 Levels
section presents results of the neural network modeling for the full
unit load at which parametric testing was performed. A comparison
between measured NOx emission levels and those predicted by
Boiler OP is shown in Figure 6. The average standard deviation
NOx Emission [In/Mbtu]

between the measured and predicted values of NOx is +/- 0.038 lb/
MBtu. Given the natural fluctuations in NOx emissions that occur
during power plant testing, the neural network results, presented
versus test number in Figure 6, trend fairly well.

The predicted effect of average oxygen (O2) levels on NOx emissions

and heat rate is presented in Figure 7 for different levels of OFA
register positions ranging from 0.0 to 100.0 percent, with 25.0
percent increments. Boiler OP predictions indicate that the dominant
parameter affecting heat rate is excess air. Increased excess O2
results in an increase in both main and reheat steam temperatures, Figure 4. Furnace Excess Oxygen vs. NOx Emissions at Various OFA
reducing the unit heat rate. However, at the same time, increasing Register Positions

130
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

excess O2 and flue gas flow rate as a consequence results in

increased in stack losses. The heat rate calculations performed
using test data for this unit showed that the heat rate reduced as the
excess O2 increased. This indicates that the impact of changes in
steam temperature on the heat rate is greater than that of the stack
losses. The Boiler OP model was able to predict the increasing trend
in heat rate as boiler excess oxygen levels were increased.

6. Optimal Boiler Control Settings

Combustion optimization results are presented in Figure 8, where
unit heat rate is presented as a function of NOx emission level.
Heat rates have been expressed as differences with respect to the
minimum heat rate value obtained from all test points. Reference Figure 5. Furnace Excess Oxygen vs. Heat Rate at Various
(baseline) tests are indicated by filled diamonds in Figure 8. Filled OFA Register Positions
circles indicate the optimal settings determined by Boiler OP.
The test data (indicated by open diamonds) show that for each
NOx level there is a range of boiler setting combinations, with an
associated heat rate range. Furthermore, the results indicate that
low-NOx operation is possible at a significant heat rate saving.

7. Conclusions and Recommendations

Combustion optimization of a coal-fired boiler was performed using
the intelligent optimization code Boiler OP. The objectives of this
project were to determine baseline NOx levels, the combustion/NOx
emissions characteristics of the unit and to perform combustion
optimization to be used in the development of boiler settings for
low-NOx operation of the unit. The recommended boiler settings
provided assistance to the operators for operating at full-load at
minimum NOx emissions levels, with minimal impact on unit heat
rate and subject to operational and environmental constraints. NOx Figure 6. Measured and Predicted NOx vs. Test Number
emissions were found to be a strong function of excess oxygen and
OFA air register positions. The impact of the OFA register positions
on NOx emissions was found to be almost negligible for the OFA
register openings beyond 50 percent. Unit heat rate was found to
be strongly dependent on excess oxygen and slightly dependent on
burner shroud bias and the secondary air register positions.

Recommended boiler settings are given for achieving NOx emissions

in the 0.22 lb/MBtu range during the Ozone Season (May to
September). This represents a reduction in NOx emission of 0.055 #/
MBtu (20 percent reduction) with respect to baseline NOx emissions,
which is estimated to provide an annual savings of $273,240 during
the Ozone season. These settings will result in a heat rate penalty
of 12 Btu/kWh compared to the baseline settings. The fuel cost
increase due to this heat rate penalty is estimated to be less than
$10,000/yr. The assumptions used in these cost savings calculation Figure 7. Measured and Predicted NOx vs. Test Number
include a fuel blend cost of $1.25/MBtu, heating value of 12,500 Btu/
lb, unit capacity factor of 0.85, NOx credit of $2,400/ton.

References
[1] SARUNAC, N., D’Agostini, M., Miles, J., Eldredge, T., Steele, S.,
and, William, S., “Boiler OP: Intelligent Software for Combustion
Optimization”, Presented at the POWER-GEN International ’96
Conference, Orlando, Florida, December, 1996.
[2] BILIRGEN, H., and Romero, C., “Combustion Optimization
of St. Clair Station Unit 4”, ERC Report No: 06-400-02-02,
January 2006.
[3] BILIRGEN, H., and Levy, E. K., “Field Application of On-Line
Coal Flow Balancing Technology”, 2003 Conference on Unburned
Carbon on Utility Flyash, Pittsburgh, October 28, 2003. Figure 8. NOx Emissions vs. Heat Rate Map with Optimal Settings

131
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
SERBEST OLMAYAN ELEKTRİK TÜKETİCİLERİNDE REKABET
Hasan Gökalp CİNBİŞ
Orta Doğu Teknik Üniversitesi,
Elektrik Elektronik Mühendisliği Bölümü
Özet
Türkiye elektrik piyasası tam serbestleşme yolunda ilerlemektedir.
Bu sürecin bir parçası olarak, serbest olmayan elektrik tüketicilerinin
de tıpkı serbest tüketiciler gibi kendi elektrik tedarikçilerini
seçebilmesi ve böylece perakende tüketici pazarında rekabet
ortamının oluşturulması gereklidir. Bu bildiride, serbest olmayan
elektrik tüketicilerinde rekabet kavramı, rekabetin önemi ve
gerekleri açıklanmış, bu süreçte ülkemizde yaşanacağı düşünülen
zorluklar ele alınmıştır.
1. Giriş
Elektrik piyasaları, üretim, iletim ve dağıtımın tekel halinde
yürütüldüğü yapıdan, bağımsız yapılara geçiş olarak bilinen “dikey
ayrıştırma” süreci ile serbest piyasa yapısına kavuşturulmaya
çalışılmaktadır. Bu sürecin yaşandığı piyasalarda bulunan elektrik
tüketicileri, pek çok farklı koşulun yanı sıra dönemsel tüketim
miktarlarına göre de sınıflandırılmaktadırlar. Dönemsel elektrik
tüketimi, tüketicinin içinde bulunduğu bölgenin elektrik piyasasını
düzenleyen otorite tarafından belirlenen değerden yüksek olan
tüketiciler “serbest tüketici” olarak adlandırılırlar. Bu statüye sahip
olan tüketiciler, şebeke kısıtları ile karşılaşmadıkları sürece, bağlı
bulundukları dağıtım sistemi işleticisinin tedarik ettiği elektrik
enerjisi yerine, diledikleri toptan satış şirketi ile ikili anlaşma
yaparak seçtikleri kaynaktan, yine kendi belirledikleri niteliğe sahip
elektrik enerjisi temin edebilirler.
Dönemsel tüketimleri, serbest tüketicilik limitinin altında olan
kullanıcılar, “elektrik sistemi perakende tüketicisi” olarak
adlandırılırlar. Serbest piyasa yapısına tam olarak geçilmemiş
bölgelerde bulunan perakende tüketiciler, dağıtım sistemi işleticisi
tarafından kendilerine sunulan tarife ve fiyatlandırmalara tabidirler.
Serbest olmayan tüketicilerin de kendi tedarikçilerini seçebilmesinin
mümkün kılınması durumunda, piyasa dinamikleri, hem dağıtım
sistemi işleticileri hem de elektrik üreticileri açısından önemli
şekilde değişmektedir.
Ülkemizde de, 3/3/2001 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak
yürürlüğe giren 4628 sayılı Elektrik Piyasaları Kanunu’nu ile
dikey ayrıştırma sürecinin yasal temeli oluşturulmuştur. Kanunun
yürürlüğe girmesinden sonra, doğrudan iletim sistemine bağlı
olan tüketiciler ile Kanunun yürürlüğe girmesinden itibaren 24 ay
sonra geçerli olmak üzere, bir önceki yıla ait toplam elektrik enerjisi
tüketimleri 9.000.000 kWh’tan fazla olan tüketiciler serbest tüketici
olarak kabul edilmiştir. [1]
Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu bünyesinde bulunan Enerji
Piyasası Düzenleme Kurulu, 4628 sayılı kanunun 5. maddesinin
132
Feza CARLAK
Orta Doğu Teknik Üniversitesi,
Elektrik Elektronik Mühendisliği Bölümü
altıncı fıkrasının (b) bendi ve Elektrik Piyasası Serbest Tüketici
Yönetmeliğinin 10. maddesi hükümleri uyarınca, her yılın Ocak
ayının sonuna kadar, serbest tüketici limitine ilişkin karar alır.
Tablo 1’de 2005 yılından itibaren her yıl alınan kurul kararları ile
belirlenen serbest tüketicilik limitleri verilmiştir.
Tablo 1. Yıllara Göre Serbest Tüketicilik Limitleri [2]
Yıl Serbest Tüketicilik Sınırı (kWh/yıl)
2005 7.700.000
2006 6.000.000
2007 3.000.000
2008 1.200.000
2009 480.000
2010 100.000
Tablo 1’den görülebileceği üzere, 2012 yılında ülke genelinde
serbest tüketicilik limitinin kaldırılması ve perakende elektrik
tüketicilerinin de diledikleri tedarikçiden elektrik alabilmesinin
mümkün kılınması hedeflenmektedir.
2. Dağıtım Şirketlerinin Gelirleri
Dağıtım sistemini işleten şirketler, “birim elektrik fiyatı”, “sistem
kullanım bedelleri” ve “hizmet bedelleri” olarak gruplanan üç ana
bileşen üzerinden gelir elde ederler. Dağıtım sisteminin işletme
hakları ve dağıtım hizmetleri, ilgili bölgenin dağıtım şirketinin
tekelinde olduğu için, bunlara bağlı olarak müşterilerden talep
edilen ücretler düzenleyici otorite tarafından belirli dönemlerde
alınan kararlarla belirlenen bir “gelir tavanı” (revenue cap) ile
regüle edilir. Birim elektrik fiyatı bileşeni ise elektrik enerjisinin son
kullanıcıya satış fiyatı olup, dağıtım şirketi tarafından satın alınan
elektrik enerjisinin ortalama fiyatına göre yine düzenleyici otorite
tarafından belirlenen “fiyat tavanı” (price cap) ile regüle edilir.
Ülkemizde, 31/12/2010 tarihine kadar fiyat tavanı ve gelir tavanı
hesaplamaları 21/12/2006 tarihli ve 26383 sayılı Resmi Gazete’de
yayımlanarak yürürlüğe giren “20 Dağıtım Şirketinin İlk Uygulama
Dönemine İlişkin Gelir Düzenlemesi Hakkında Tebliğ”e göre
yapılacak olup, 2011 yılından itibaren 11/08/2002 tarihli ve 24843
sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “Perakende
Satış Hizmet Geliri ile Perakende Enerji Satış Fiyatlarının
Düzenlenmesi Hakkında Tebliğ” hesaplamalarda esas alınacaktır.
2012 yılında tam serbest piyasa yapısına geçişle birlikte maliyet
tabanlı fiyatlandırma mekanizmalarının da kullanılmaya başlanması
ve dağıtım şirketlerinin kendi tarifelerini oluşturarak EPDK’nın
onayına sunması planlanmıştır.

Dağıtım şirketinin sistem kullanım bedeli ve hizmet bedelinden elde
edebileceği toplam gelir, yönetmelik ve tebliğlerle sınırlandırılmıştır.
Dağıtım şirketi, son kullanıcılara satılan elektriğin birim satış
fiyatının da düzenleyici otorite tarafından belirlenmesine karşın,
ülke ortalama elektrik toptan satış fiyatını geçmemesi kaydıyla,
dilediği fiyattan elektrik enerjisi satın alma hakkına sahiptir. Bu
nedenle dağıtım şirketleri, hizmet verdikleri bölgenin enerji ihtiyacını
karşılamak için yaptıkları elektrik enerjisi alım anlaşmalarında
elde edecekleri her türlü ekonomik faydayı doğrudan kendi gelir
hanelerine yazabilmektedirler.
Bağlı bulundukları dağıtım sisteminin dışında bulunan bir üretici
ya satış şirketi ile ikili anlaşma yaparak elektrik enerjisi satın alan
tüketiciler, dağıtım sisteminin işleticisine sadece sistem kullanım
bedelini ve diğer hizmet bedellerini öderler. Bu tüketicilerin elektrik
faturalarında yer alan birim elektrik fiyatı ise tüketicinin sistem
dışından seçtiği tedarikçisi ile yapmış olduğu anlaşmaya göre
belirlenir. Sistem dışından elektrik almaya başlayan her kullanıcı,
dağıtım sistemi işleticisi açısından, birim elektrik fiyatı bileşeninden
elde edilen karın kaybedilmesi anlamına gelirken; perakende
elektrik satış anlaşmasını yapan üretici açısından ise ulusal
sisteme kıyasla daha iyi bir fiyatla son kullanıcıya satış yapılması
ve işletme karının arttırılması anlamına gelir.
3. Elektrik Piyasası ve Rekabet
Bir sektörde rekabet ortamı yaratılmasının temel hedefi, tüketicilerin
sahip olacakları seçim hakkı sayesinde, en kaliteli hizmeti ya da
malı, en ucuz fiyata alma eğiliminde olacakları varsayımıdır. Bu
nedenle üreticilerin ve satıcıların da ticarete devam ederek para
kazanabilmek için kaliteyi arttırmak ve fiyatları düşürmek zorunda
kalacakları öngörülmektedir. Düzgün yapılandırıldığı ve bağımsız
otoritelerce düzenlendiği takdirde, pek çok ürün ve hizmet için
serbest piyasa modelinin sağlıklı bir şekilde işlediği bilinmektedir.
Elektrik de ticari bir meta olmasına karşın, doğası gereği
her alt sektöründe genel olarak faydalı bir rekabet ortamı
yaratılamamaktadır. Örneğin, elektrik enerjisi üretiminde sağlıklı bir
rekabet ortamının sağlanması, birim elektrik fiyatlarına eksi yönde
etki eder. Buna karşın elektrik iletim sistemi yapısı gereği doğal bir
tekeldir. Bazı ülkelerde elektrik iletim sisteminin özelleştirilmesi için
denemeler yapılmış fakat sistemin işletilmesinde ve geliştirilmesinde
ciddi sıkıntılar yaşanmıştır.
Elektrik sektörünün bir diğer zorluğu da, sektörü etkileyen bazı
yasal düzenlemelerin etkisinin 3 ila 5 yıl gibi uzun bir süre sonra
gözlemlenmesidir. Alınan kararların ve yapılan uygulamaların
hatalı olması nedeniyle yaşanan sıkıntıların giderilmesi de uzun
zaman almakta ve oldukça pahalıya mal olmaktadır.
Serbest piyasa modeli, arzın talebe göre yüksek olduğu piyasa
şartlarında fayda sağlar. Elektrik piyasasında yeterli arz varsa,
toptan ve perakende elektrik satışında rekabet ortamı yaratılabilir.
Üreticiler, rekabet ortamında satış yapabilmek için;
 Verimlerini artırmaya çalışırlar,
 Kar marjlarını düşürürler,
 Sürümden kar elde edebilmek için ticaret hacimlerini arttırmaya
çalışırlar,
 Yeni hizmetler geliştirerek ve hizmet kalitesini arttırarak,
tüketicilerin tercih önceliğini kazanmaya çalışırlar.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Üreticilerin rekabet ortamında varolmak için göstereceği bu çabalar,
elektrik birim satış fiyatını da düşüş yönünde etkiler.
Arzın talebin gerisinde kalması durumunda ise fiyat artışlarının ve
elektrik kesintileri yaşanması kaçınılmazdır. Bu durumun önüne
geçebilmek için üretim yatırımlarının sürekliliğini ve uzun vadede
arz güvenliğini sağlayacak önlemler alınmalıdır. Bu önlemler
alınamadığında:
 Pik (puant) saatlerde arz yetersizliği nedeniyle elektrik kesintileri
yaşanmaya başlar,
 Üreticilerin, ulusal sistem işleticisine verdiği elektrik enerjisi satış
teklifindeki birim fiyat yükselir,
 Düzenleyici otorite, zarar etmeye başlayan ulusal sistemi ayakta
tutabilmek için elektrik satış fiyatında tavan fiyat (price cap)
uygulaması başlatır,
 Bütün üreticiler, belirlenen tavan fiyat üzerinden satış yapmaya
başlar ve rekabet ortamı ortadan kalkar.
Sağlıksız bir serbestleşme sürecinde yapılan hatalar nedeniyle aşırı
yükselen satış fiyatını kontrol altına alarak düşürmeyi hedefleyen
tavan fiyat uygulamalarının ve çeşitli sebeplerle düzenleyici
otoritelerin etkisiz kalmasının ne gibi sonuçlar doğurabileceği,
2000 ve 2001 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin California
eyaletinde yaşanan elektrik krizinde her boyutuyla gözler önüne
serilmiştir. [3]
4. Yaşanabilecek Sorunlar
Elektrik tüketicileri arasında rekabet ortamının yaratılması dağıtım
şirketlerinin karlılığını olumsuz yönde etkilemektedir. Dağıtım
sistemi dışından enerji tedarik anlaşması yaparak sistem dışına
çıkan her müşteri,
 Yapılacak enerji alım anlaşmalarında, dağıtım şirketinin sahip
olduğu büyük tüketim portföyünün sağladığı pazarlık gücünü
azalması ve
 Dağıtım şirketinin elektrik enerjisi satışından elde edeceği karın
düşmesi anlamına gelir.
Serbest olmayan elektrik tüketicileri piyasasında gerçekçi ve
sürdürülebilir bir rekabet ortamının sağlanabilmesi için, elektrik
dağıtım şirketlerinin tüm faaliyetleri denetleyici otoriteler tarafından
dikkatle izlenmelidir.
Bu alanda yaşanabilecek başlıca sorunlar şunlardır:
a) Bir dağıtım sistemi kullanıcısıyla ikili anlaşma yaparak
elektrik satacak olan tedarikçinin, müşterisi için üreteceği her
birim enerjiye ek olarak, müşterinin içinde bulunduğu bölge
dağıtım sisteminin kayıp ve kaçak oranlarının toplamı kadar
daha ilave enerji üretmesi ve üretilen bu enerjiyi sisteme
vermesi gerekmektedir. Böylece, müşteriye aktarılan enerjinin
dağıtım sisteminde kaybolan ya da kaçak tüketilen kısmı
telafi edilmektedir. Fazladan üretilen bu enerji, üretici şirket
için ek bir maliyet unsuru olmasına karşın üretici, tüketiciden
ya da dağıtım şirketinden herhangi bir ücret talep edemez. Bu
nedenle dağıtım şirketi ve şebeke verileri sıkı bir şekilde kontrol
altında tutulmalı ve dağıtım şirketinin gerçek sistem kayıp ve
kaçak oranlarını beyan etmesi sağlanmalıdır.
b) Dağıtım şirketi ile elektrik üretimi yapan şirketler arasında
organik bağ bulunması durumunda düzenleyici otoritenin önemi
daha da artmaktadır. Hizmet ve sistem kullanım bedelleri sıkı
133
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
bir şekilde regüle edilen dağıtım şirketleri, elektrik temininde
sahip oldukları serbestlikten yararlanarak, kendileri ile aynı
çatı altında elektrik üretim şirketlerinden, piyasadan temin
edebileceklerinden daha yüksek fiyatlarla elektrik temin etme
yoluna gidebilirler. Bu durumda dağıtım şirketinin elektrik
enerjisi alım maliyetlerinin artmasına karşın, dağıtım şirketi ile
aynı çatı altında bulunan üretim şirketi, ürettiği elektriği serbest
piyasada satabileceğinden daha yüksek bir fiyatla satmış
olacağı için şirketler grubunun toplam karlılığı değişmez. Buna
karşın tüketiciye satılan elektriğin birim fiyatı yükseltilmiş olur
ve daha rekabetçi fiyatlara sahip olan diğer üreticiler satış
yapamayarak gelir kaybına uğrarlar. Önlem alınmazsa, uzun
vadede bu gelir kaybını finanse edemeyen üreticiler piyasadan
çekilir ve rekabet ortamı ortadan kalkar.
3/3/2001’de yürürlüğe giren “4628 sayılı Elektrik Piyasaları
Kanunu”nun 3. maddesinin (c) fıkrasının 3. bendi ile dağıtım
şirketlerinin, organik olarak bağlı oldukları üreticilerden satın
alabilecekleri elektrik enerjisi, bir önceki yılda dağıtımını yaptıkları
toplam enerji miktarının %20’si ile sınırlandırılmıştır. 3/7/2005
yılında yapılan değişiklikle bu hüküm kaldırılmasına karşın,
böyle bir sınırlandırmanın gerekliliği halen tartışılmaktadır. Halen
geçerli olan yasa maddesine göre elektrik dağıtım şirketleri,
sahibi olduğu veya iştirak ilişkisinde bulunduğu üretim şirketi
ya da şirketlerinden ülke ortalama elektrik toptan satış fiyatını
geçmeyecek fiyattan elektrik enerjisi satın alabilmektedirler.
c) Tüketicilerin, sistem dışından elektrik enerjisi satın alabilmesi
için yapmaları gereken bazı bürokratik işlemler vardır.
Tüketicinin, serbest tüketicilik belgesi ve tek hat şeması gibi
bazı belgeleri doğrudan, içinde bulunduğu dağıtım bölgesini
işleten şirketten temin etmesi gerekmektedir. Dağıtım şirketleri
de, kendi sistemleri dışından enerji satın almaktan başka bir
amaç için kullanılmayan bu belgeleri talep eden müşterilerine
belge verme sürecini mümkün olduğunca uzatmaktadırlar.
Tüketicilerin yabancı oldukları bu işlemlerin mümkün olduğunca
kolaylaştırılması ve sürecin kağıda dayalı klasik bürokrasi
sürecinden kurtarılması gereklidir. Örneğin, İngiltere’de,
1998/99’dan bu yana küçük tüketiciler, elektrik ve gaz
tedarikçilerini seçme serbestisine sahiptirler. Yeni bir tedarikçi
ile anlaşmak isteyen bir müşteri, içinde bulunduğu bölgede
faaliyet gösteren bir enerji satış şirketinin internet sayfasından
ilgili formu doldurarak ya da kısa bir telefon görüşmesi yaparak
ücretsiz olarak başvurusunu yapmakta ve bu başvurudan
kısa bir süre sonra da yeni tedarikçiden hizmet almaya
başlayabilmektedir.
d) Dış tedarikçi ile yaptığı anlaşması herhangi bir sebeple sona eren
tüketicilerin, tekrar eski sisteme dönerek, içinde bulundukları
dağıtım şirketinden elektrik enerjisi almaya çalışmaları
durumunda da bazı bürokratik zorluklarla karşılaştıkları
bilinmektedir.
Bu gibi zorluklar ve gecikmeler hem ikili anlaşma yapmak isteyen
diğer üreticiler için haksız rekabet ortamı oluşmasına sebep olmakta
hem de tüketicilerin dağıtım sistemi dışından enerji tedarik etme
kararlarını olumsuz etkilemektedir. Elektrik enerjisi maliyetlerini
düşürmek gibi önemli bir fayda elde etme imkanları karşın tüketiciler,
dış tedarikçi ile anlaşma yapmaktan çekinir hale gelmektedir.
134
Yaşanan bu gibi olumsuzluklar, rekabet ortamının gelişmesini
yavaşlatmakta ve uzun vadede ülke ekonomisi ölçeğinde sorunlara
sebep olmaktadır.
5. Sonuç
Türkiye Elektrik Piyasası, tam serbestleşme yolunda kararlı
adımlarla ilerlemektedir. Bu sürecin bir parçası olarak, serbest
tüketicilik sınırı her geçen yıl kademeli olarak düşürülmektedir.
2012 yılında serbest tüketicilik sınırının tamamen kaldırılması
planlanmıştır.
Günümüzde elektrik enerjisi, sanayinin olduğu kadar gündelik
yaşamın da vazgeçilmez ihtiyaçlarından biri haline gelmiştir.
Elektrik fiyatlarındaki artış, ülke ekonomisine ciddi yükler getirirken,
birim fiyatın düşmesi ise, arz güvenliğini tehlikeye atmadığı sürece
ekonomiyi olumlu olarak etkilemektedir. Bu sebeplerden dolayı,
serbestleştirilen elektrik piyasasında tam rekabet ortamının
sağlanması ve bu ortamın sağlıklı bir şekilde muhafaza edilmesi
hayati bir önem taşımaktadır.
Tam rekabetçi serbest piyasa modelinin uygulanabilmesi için,
serbest olmayan tüketicilerin de kendi elektrik tedarikçilerini
seçebilmesi ve böylece perakende tüketici pazarında rekabetin
sağlanması gerekmektedir. Tüketicilerin, yaygın olarak, diledikleri
tedarikçiden enerji temin ettiği bir elektrik piyasanın oluşturulabilmesi
için:
 Tüketicilerin, ikili anlaşma ile elektrik enerji tedariği konusunda
bilinçlendirilmesi ve bu anlaşmalara teşvik edilmesi,
 Bürokratik engellerin kaldırılması ve sürecin hızlandırılması,
 Haksız rekabetin ve ayrımcı uygulamaların önlenmesi
için düzenleyici kurumun etkin bir şekilde görev yapması
gerekmektedir.
Kaynaklar
[1] 4628 sayılı Elektrik Piyasaları Kanunu - Geçici Madde 7,
3/3/2001 tarih ve 24335 mükerrer sayılı Resmi Gazete
[2] Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, Elektrik Piyasası Kurul
Kararları, http://www.epdk.org.tr/mevzuat/kurul/elektrik.htm
[3] BORENSTEIN S. , The Trouble With Electricity Markets:
Understanding California’s Restructuring Disaster, , ournal of
Economic Perspectives - Volume 16, Number 1, pp.191–211,
Winter 2002
Summary
Electricity markets are being restructured into open market
structure with vertical unbundling process from bundled bodies,
in which the generation, transmission and distribution operations
are performed by a monopoly into independent structures, where
those 3 main services of electricity business are separated into
independent bodies.
Like many other classification criteria, electricity consumers in
the open electricity markets are also sorted according to their
periodical electrical energy consumption. Consumers, whose
periodic electrical energy consumption is higher than the limit
value determined by the electricity market regulatory authority,
are named as “eligible customers”. Instead of getting the energy
from the distribution company which supplies energy for their
region, eligible customers are free to choose their electrical energy
provider. By making a bilateral agreement with any energy supplier,
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

they can provide energy out of their distribution region, which is a

process named as “wheeling”. The consumers, whose periodical
energy consumptions are lower than the eligibility limit, are named
as “retail (non-eligible) customers”. Retail customers cannot wheel
electricity and they are subject to tariffs and pricing policies set
by their distribution system operator. When the retail customers
are also permitted to freely select their energy suppliers, market
dynamics can change crucially both for the distribution system
operators and electricity producers.

Distribution system owners make their revenues over three main

constituents named as “unit electricity price”, “distribution system
usage fee”, and “service charge”. Consumers, who opt to purchase
electrical energy out of their distribution region, pay only the
distribution system usage fee and service charge to their distribution
system operator. Unit electricity price is defined at the agreement
which is signed in between the consumer and the supplier out of
the consumer’s distribution region. Each consumer who purchases
electricity out of his distribution system means loss of profit from
the unit electricity sales price constituent for the distribution system
operator company. On the other hand, the new supplier gets the
chance to sell their electricity with a better unit price compared to
the prices in the national market thus increasing profits.

Turkish Electricity Market is in a determined progress on the way

of complete deregulation. As a part of this progression, eligibility
limit is being systematically lowered every year. In order to create a
fully competitive energy market, even non-eligible consumers must
be able to choose their own electricity suppliers like the eligible
ones, enabling a competition environment in the retail consumer
market. In this paper, competition concept in the non-eligible
electricity consumers, importance and necessity of competition are
explained and the possible difficulties which may be encountered
in our country are evaluated.

135
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

TSAD PROJESİ KAPSAMINDA ATIK ENERJİ VE TERMİK SANTRALLERİN

ATILAN ENERJİ POTANSİYELLERİ ¹

Yar. Doç. Dr. Hasan Hüseyin ERDEM

Yıldız Teknik Üniversitesi, Makine Mühendisliği Bölümü

Özet Günümüzde sadece elektrik üretim amaçlı kurulmuş olan mevcut

Sadece elektrik üretim amacı ile kurulmuş termik santrallerden
gerekli dönüşümler yapılarak elektrik yanında ısı enerjisi de
sağlanabilir. Bu dönüşüm uygun şartlarda yapıldığı takdirde sant-
raldan atılan enerji miktarını azalacaktır. Bu amaçla başlatılmış
olan “Enerji Verimliliğini Artırmak Üzere Termik Santral Atık Isılarını
Faydaya Dönüştürme Yöntemlerinin Araştırılması, Geliştirilmesi
ve Binalarda Isıtma Uygulaması (TSAD)” projesi ile kamuya ait
termik santraller analiz edilerek atılan enerji potansiyelleri de-
ğerlendirilmiştir. Bu santrallerin çevrelerindeki bölgelerin ısıtma
ihtiyaçlarını karşılamaları amacı ile santraldan sağlanabilecek
enerji potansiyelleri ve bu dönüşümün santral performansına etkisi
araştırılmıştır.
1. Giriş
Sürdürülebilir gelişme, şimdiki kuşakların ihtiyaçlarının gelecek
kuşakların ihtiyaçlarını tehlikeye atmadan karşılanmasına imkan
sağlayan ekonomik büyümedir. Bu ihtiyaçların başında da enerji
gelmektedir. Enerji kaynaklarının verimli kullanılması, sürdürülebilir
gelişme hedeflerinin gerçekleştirilmesini sağlar ve aynı zamanda
gelecekteki kuşakların enerji ihtiyaçlarının tehlikeye atılmasını da
engeller. Bu kapsamda, enerjinin türü ve kaynağı ne olursa olsun,
mutlaka en verimli şekilde değerlendirilmelidir.
Termik santraller başta olmak üzere enerji dönüşümü yapan ve
yoğun enerji tüketen birçok sektörde de atılan enerji potansiyelleri
bulunmaktadır. Büyük potansiyeli olan atılan enerjinin geri kaza-
nılmasının, hem ülkemiz hem de sanayimiz için önemli faydaları
olacaktır. Atılan enerjinin geri kazanılması ile elde edilecek fay-
daların bazıları aşağıdaki gibi sıralanabilir;
 Birincil enerji tüketimini azaltarak ülke ekonomisine katkı sağlar.
 Yerli kaynaklar daha verimli kullanıldığı için rezerv ömürleri
artar.
 Enerji açısından dışarıya olan bağımlılığımız (özellikle de doğal-
gaza) azalır.
 Enerji kullanım kaynaklı çevreye atılan emisyon miktarları
azalır.
 Termal ve kimyasal kirlenmeler azalır.
 Özellikle bölgesel ısıtma için konforlu, ucuz, güvenilir ve
güvenlikli enerji sağlanmış olur.
 Yeni iş sahaları ve imkanlarını artırarak istihdam sağlar.
 Sanayinin üretim maliyetlerini azaltarak rekabet gücünü artırır.
fosil yakıtlı termik santrallerde, yapılacak uygun dönüşümlerle atılan
enerjilerin değerlendirilmesi mümkün olmaktadır. Santrallerden
atılan enerjilerden geri kazanılan enerji, bina ve sera ısıtmasında,
sanayide düşük sıcaklıklı proses ısısı elde etmede, bina
soğutmasında ve bölge özelliklerine göre birçok değişik alanda
(örneğin havuz balıkçılığı, kurutma vb.) kullanılabilir. Böylece
sürdürülebilir gelişmeye de katkı sağlanmış olunur.
Bu amaçla, TÜBİTAK Kamu Kurumları Araştırma ve Geliştirme
Projelerini Destekleme Programı (1007 Programı) kapsamında
2006 yılında müşteri kurumların Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ)
ve Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü (EİE) olduğu
“Enerji Verimliliğini Artırmak Üzere Termik Santral Atık Isı-
larını Faydaya Dönüştürme Yöntemlerinin Araştırılması,
Geliştirilmesi ve Binalarda Isıtma Uygulaması (TSAD)” adlı
proje başlatılmıştır. Proje çalışmaları Yıldız Teknik Üniversitesi ve
TÜBİTAK MAM tarafından beraber yürütülmektedir.
Projenin öncelikli amacı, kamuya ait mevcut fosil yakıtlı termik
santrallerdeki atık ısıların ekonomiye kazandırılmasıdır. Bu
amacı gerçekleştirmek için termik santrallerden atılan enerji
potansiyellerini belirleme, geri kazanma yöntemleri ve teknikleri
araştırma, geri kazanılan enerjilerin değerlendirilmesi ve ekonomik
analizleri çalışmaları yapılmaktadır. Bu çalışmalar özellikle bölge
ısıtma sistemleri olmak üzere, termik santrallerdeki gaz, buhar ve
sıcak sulardaki atılan enerjilerin kullanım yerleri araştırılmakta, eko-
finansal analizleri yapılarak tasarım ve optimizasyon algoritmaları
geliştirilmektedir.
TSAD projesinin kapsamı, ülkemizde kamuya ait sadece elektrik
enerjisi üretmek için kurulmuş, toplam kurulu kapasitesi 9910 MWe
olan 18 adet fosil yakıtlı termik santraldan Şekil 1’de verilen 14
tanesinde atılan enerji potansiyellerinin belirlenmesi, 4 tanesinde

Tüm bu faydalar göz önüne alındığında enerji verimliliğini artırmak

amacıyla atık enerjilerin değerlendirilmesi kamu ve özel tüm kurum
ve kuruluşların hedefleri arasında olmalıdır. Şekil 1. TSAD projesi kapsamındaki EÜAŞ’a ait termik santraller.

¹ Bu çalışma TÜBİTAK Kamu Kurumları Araştırma ve Geliştirme Projelerini Destekleme Programı (1007 Programı) kapsamında desteklenmiştir.

136
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

detaylı analizlerin yapılması ve bir santralda pilot uygulamanın

1918
yapılmasıdır. 1828
1738
1648 İşe Dönüşebilir Enerji
Bu projeden beklenen faydalar, termik santral atılan enerjileri 1558
EKSERJİ
1468
ile bölge ısıtma teknolojileri konusunda ihtiyaç duyulan bilgi ve 1378
1288
teknoloji altyapısının oluşturulması, bölge ısıtma teknolojilerinin 1198
T kaynak
1108
yaygınlaştırılarak atık enerji bilincinin yerleştirilmesi ve atılan enerjiyi 1018
verimli kullanma yöntemlerinin ülke çapına yaygınlaştırılması 928 Atık Enerji
838
olacaktır. 748
658
568
478
TSAD projesi kapsamında yapılan çalışmalar aşağıdaki iş 388
paketlerinden oluşmaktadır. T298
çevre
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
1. Ön inceleme
Enerji (Atık Enerji +Ekserji)
2. Potansiyel belirleme ve yapılabilirlik analizleri
Şekil 2. Enerji kaynağının sıcaklığına bağlı olarak atılan enerjideki ekserji ve
3. Isı depolama sistemlerinin geliştirilmesi
atık enerji oranlarının değişimi.
4. Örnek uygulama için tesis seçimi ve projelendirilmesi
5. Pilot uygulama atılmaktadır. Ancak atılan enerjide hala kullanılabilir bir potansiyel
6. Proje sonuçlarının tanıtılması ve yaygınlaştırılması olduğundan, geri kazanma sistemi ile bu enerji başka amaçlar için
kullanılabilir. Örneğin, kazana giren yakıt ile buhar üretilmekte ve
Projede, pilot uygulama aşamasına gelinmiş ve termik santral baca gazları kazandan atılmaktadır. Baca gazlarındaki enerjinin
dönüşümü ile bölge ısıtma sistemini içeren pilot uygulamanın bir kısmı bir ısı değiştirici ile besleme suyunun ön ısıtılmasında
yapılması ile ilgili çalışmalar devam etmektedir. Bu çalışmada kullanılarak geri kazanılabilir.
projenin amaçlarından olan proje sonuçlarının yaygınlaştırılması ENERJİ GERİ

kapsamında atılan enerji ve santrallerin atılan enerji potansiyelleri KAZANIM SİSTEMİ

konularında yapılan çalışmalar ve sonuçları aktarılacaktır.

GİREN ENERJİ

ne s R
PROSES ENERJİSİ

E Pro A
Çevreye Atılan

r j i es
( UH
BACA GAZI

)
si
Enerji

B
(Atılan Enerji )

2. Atılan ve Atık Enerji Kavramları

ATILAN ENERJİ

Geri Kazanılan Enerj i

Herhangi bir enerji kaynağının kalitesi işe dönüşebilme potansiyeli
ile ölçülür. Bu açıdan bakıldığında enerji türlerinin (mekanik,
elektrik, iç enerji, ısı, vb.) hepsi aynı kalitede değildir. Verilen bir
enerjinin işe dönüştürülen kısmına kullanılabilir enerji (ekserji) ve GERİ KAZANILAN ENERJİ

dönüştürülmesi imkânsız olan kısmına kullanılamaz enerji (anerji) ÇEVREYE ATILAN

ENERJİ
YAKIT
(Giren Enerji )

denilmektedir.
EKONOMİK OLMAYAN İŞ

Bir kaynaktaki enerji başka bir enerjiye dönüştürüldüğünde ya da bu POTANSİYELİ

enerjiden herhangi bir prosesi gerçekleştirmek için faydalandığında ATIK ENERJİ

(ANERJİ)

geriye kalan enerjinin (atılan enerji) şartları, çevre şartlarından

daha yukarıda ise hala iş potansiyeli vardır. Sonuç olarak atılan
enerji, endüstride herhangi bir prosesten sonra çevreye atılmasına
rağmen kullanılabilir enerji potansiyeli (ekserjisi) olan enerjidir.
Atılan enerji şartları çevre şartlarına yaklaştıkça iş potansiyeli
(ekserji) azalır ve kullanılamaz enerji (atık enerji/anerji) artar. Atılan
enerji şartları çevreyle dengeye ulaştığında kullanılamaz enerji yani
atık enerji haline gelir (Şekil 2). Yukarıdaki açıklama literatürde ve
uygulamada çok defa karıştırılan “atılan enerji” kavramı ile “atık
enerji” kavramı arasındaki farkı açık bir şekilde ortaya koymaktadır.
Şekil 2’de görüldüğü gibi yüksek kaynak sıcaklıklarında işe
dönüşebilir enerji oranı fazla iken, çevre sıcaklığına yaklaşıldıkça
atık enerji kısmı hızla artmaktadır.
TSAD kapsamında yapılan çalışmalarda atılan enerji tanımı iki
farklı şekilde ele alınmıştır. Bunlar enerjinin sistemden atıldığı
veya çekildiği yere bağlı olarak proses sonu ve proses içi olarak
adlandırılmıştır.
Proses sonu atılan enerji, tüm literatürlerde tanımlanan klasik
atılan enerji olup, bir proses sonucunda atılan ve iş potansiyeli olan
enerjidir. Şekil 3’de proses sonu atılan enerjinin akış diyagramı
ve bu akışa bir örnek verilmiştir. Şekilden de görüldüğü üzere
giren enerji istenen bir prosesi gerçekleştirdikten sonra sistemden
Şekil 3. Proses sonu sistemden atılan enerjinin geri kazanımının şematik
gösterimi.
Proses içi atılan enerji ise, proses sona ermeden farklı amaçlar
için kullanılmak üzere sistemden çekilen enerjidir. Proses içi atılan
enerjinin kullanılması ile sisteme giren enerjiden sağlanan toplam
fayda artar ve proses sonu çevreye atılan enerji azalır. Faydadaki
artış, proses içinden çekilen enerjinin şartları ile kullanılacağı yerin
şartlarının uyumuna bağlıdır. Böyle bir uygulamaya örnek olarak,
termik santrallerde besleme suyunun türbinden çekilen ara buharlarla
ön ısıtılması verilebilir (Şekil 4). Ara buhar çekilmesiyle sisteme
giren birim enerji başına üretilen güç dolayısıyla termik verim artar.
Bu durum üretilen birim fayda başına kondenserden atılan atık ısının
azaltılması anlamına gelmektedir.
3. Termik Santralden Atılan Enerjiler
Termik santrallar, termodinamik kanunlar gereği kullandığı yakıt
enerjisinin bir kısmını güce dönüştürürken bir kısmını da çevreye
atmak zorundadır. Termodinamik zorunluluktan kaynaklanan
atılan enerji, kondenserde, kondenser soğutma suyu ile çevreye
atılır. Bunun yanında kazanda duman gazlarının sıcaklığı çevre
sıcaklığına kadar düşürülemediği için bacadan duman gazları ile
beraber enerji de atılmaktadır. Termik santrallerde çevreye atılan
bu enerjilere atılan enerji denir.

137
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
1
2
YAKIT
(Giren Enerji ) BACA GAZI
(Atılan Enerji )
1
Proses içi
atılan enerji
6
3
4 Şekil 5. Termik santraller için geliştirilen simülasyon modeli örneği.
Besleme Suyu Ön
5
ısıtıcısı
5
6
Şekil 4. Proses sonu atılan enerjinin geri kazanılması
Yukarıda yapılan atılan ve atık enerji açıklamaları doğrultusunda
termik santralden atılan enerjiler değerlendirildiğinde, baca ve
kondenser, proses sonu ve ara buhar uygulaması proses içi olmak
üzere üç başlık altında toplanabilir. Bunların haricinde, sant-
rallerdeki farklı noktalardan atılan buharlar ve kazan blöf suyu gibi
atılan enerji kaynakları olsa da bunlar santral içinde farklı amaç-
larda kullanılarak geri kazanılmaktadır.
TSAD projesi kapsamındaki santrallerin mevcut durumlarının
belirlenmesi, ve bölge ısıtma sistemlerinin ilavesinin enerjitik ve
ekserjitik performans analizlerinin yapabilmesi için simülasyon
modeli geliştirilmiştir (Şekil 5. Termik santraller için geliştirilen
simülasyon modeli örneği). Simülasyon sonuçları, santrallerin
dizayn performans değerleri ile karşılaştırılarak test edilmiş ve
doğrulanmıştır. Geliştirilen simülasyon modelleri, santrallerin
atılan enerji potansiyellerinin belirlenmesi ve bölge ısıtma sistem-
lerinin ilavesinin performans üzerine etkilerinin araştırılması
çalışmalarında kullanılmıştır. Çalışmalarda santrallerin perfor-
mans değerlendirilmelerinde enerji ve ekserji analizlerinden ya-
rarlanılmıştır. Enerji analizlerinde, santralin güç üretimi ve termik
verimleri ve ekserji analizlerinde, ekserji verimleri ve ekserji bozu-
num oranları değerleri kullanılmıştır.
Termik santrallerin atılan enerji potansiyelleri değerlendirilmesinde
öncelikle baca ve kondenser atılan enerjileri ele alınmıştır.
Kazanda yakılan yakıtın ve kazanın özelliklerine bağlı olarak
bacadan sıcak gazlar ile birlikte enerji atılmaktadır. Baca gazı çıkış
sıcaklığını belirleyen faktör ise linyit yakıtlı termik santrallerde yakıtın
içindeki kükürt oranına bağlı olarak oluşan SO2 miktarıdır. Baca
gazı sıcaklığının H2SO4 yoğuşum sıcaklığının altına düşmemesi
istenir. Örneğin linyit içersinde %3 civarında kükürt bulunduğunda,
baca gazı çıkış sıcaklığının 160 °C nin altına düşürülmesi uygun
olmaz. Türkiye’deki bir çok termik santralda baca gazı sıcaklıkları
bu değerler civarında olduğundan kullanılabilir önemli bir potansiyel
görülememiştir.
Kondensere giren çürük buhar, soğutma suyu ile gizli ısısı alınarak
yoğuşturulmaktadır. Soğutma suyuna geçen atık ısı ise soğutma
kulelerinde çevreye atılmaktadır. Kondenserde atılan enerjinin geri
138
ELEKTRİK
(Ekserji
se )
2
KONDENSER
(Atılan Enerji )
3
kazanılması ile hem atılan enerjiden hem de kule soğutma suyundan
tasarruf sağlanacaktır. Fakat kondenserde önemli miktarda atık
enerji olmasına rağmen sıcaklığının düşük olması (~40°C) bu
sıcaklıktaki enerjinin kullanılmasını oldukça kısıtlamaktadır. Bu
sıcaklıktaki bir akışkanın proses ya da ısıtma amacı ile kullanılması
için ya ısı pompalarının ya da yeni geliştirilmekte olan duvardan
ısıtma sistemlerinin uygulanması gerekmektedir.
Santral üzerinde tamamı atık enerji olarak değerlendirilemese de,
proses ve ısıtma için enerji alınabilecek diğer kaynaklar ön ısıtıcılar için
çekilen türbin ara buharlarıdır. Bu buharların kazan besleme suyunu
ön ısıtması yerine, bölge ısıtma sistemlerinde kullanılması, dünyadaki
birçok bölge ısıtma yapabilen termik santrallerde görülmektedir.
Fakat bu santraller, elektrik üretimi ve bölge ısıtma amaçları için
dizayn edildiklerinden, ara buhar alma yeri dizayn aşamasında ka-
rarlaştırılmakta ve uygulanmaktadır. Mevcut elektrik üretim amaçlı
santrallere bölge ısıtma sistemi ilave edilmesi durumunda, ara bu-
harların bölge ısıtma amaçlı kullanılmasının santral performansında
meydana gelecek değişikliklerin mutlaka analiz edilmesi gerek-
lidir. Analiz sonuçlarına bağlı olarak, ara buharların kullanılıp kulla-
nılamayacağına, yeterli potansiyelin bulunup bulunmadığına ya da
santral üzerinde bölge ısıtma için en uygun enerji kaynağının ara bu-
har olup olmadığına karar verilmesi daha doğru olacaktır.
Termik santrallerde farklı amaçlar için kullanılmak üzere santraldeki
bir çok noktadan enerji çekilebilir. Çekilen enerji sonucunda
termik santralin esas amacı olan elektrik üretiminde farklılaşma
olabilir. Ancak çekilen enerjinin kullanıldığı proses sonucunda
elde edilen toplam fayda artıyor ise bu durum olumsuz olarak
değerlendirilemez. Yapılan bu değişiklik sonucunda beklenen diğer
bir fayda ise santralden atılan enerjinin azalmasıdır.
TSAD projesi kapsamında termik santrale bölge ısıtma sistemi
ilave edilirken baca ve kondenser dışındaki diğer enerji
çekilebilecek noktalar araştırılmış ve santralin farklı noktalarından
buhar çekilebileceği görülmüştür. Santral üzerinde bölge ısıtma
için çekilebilecek buhar yeri olarak öncelikle değişik ihtiyaçlarda
kullanılmak üzere santral dizaynı esnasında yerleştirilen farklı
basınçlardaki kollektörler ele alınabilir. Eğer bu buharlar uygun
olmaz ise santral üzerinde santralin dengesini bozmayacak şekilde
bir yerin belirlenmesi de uygun olacaktır. Elektrik üretim amacı
ile dizayn edilmiş bir termik santraldeki herhangi bir noktadan
çekilecek ara buharın bölge ısıtma amaçlı kullanılması durumunda
santral performansında meydana gelecek değişikliklerin analiz
edilmesi gereklidir. Böyle bir dönüşümden beklenen esas fayda
ise santraldan atılan enerjinin azalmasıdır. Bu durumda çekilen

noktadaki enerjiye bu çalışmada tanımlanan ismi ile proses içi atılan
enerji denilir. Eğer çekilen buharın yeri doğru bir şekilde belirlenirse,
kondenserden atılan enerji önemli oranda azaltılabilecektir.
Yapılan çalışmalar sonucunda, bölge ısıtma için enerji sağlanacak
en uygun nokta alçak basınç türbin girişinden buhar çekmek olduğu
tespit edilmiştir (Şekil 6). Böylece, termik santrale yakın yerleşim
merkezlerinin enerji talepleri bu dönüşüm ile karşılamak mümkün
olacaktır.
Şekil 6. Bir termik santralin bölge ısıtma için dönüşümü.
Alçak basınç türbin girişinden çekilecek buharın sahip olduğu
ısı enerjisini bölge ısıtmada kullanmak türbinden elde edilecek
güçte farklılık oluşturacaktır. Ancak, bu noktadaki buharın basıncı
ve sıcaklığı daha düşük olduğu için düşüş miktarı oldukça az
olmaktadır. Ayrıca, bu cüzi azalışa karşı önemli kazanımlar
elde etmek mümkün olmaktadır. Şekil 7’de alçak basınç türbin
girişinden çekilen buharın yüzdesel oranına göre santrale verilen
yakıt enerjisinin santralde dağılım yüzdelerini göstermektedir.
Bu şekilden açıkça görülmektedir ki belirtilen noktadan çekilen
buhar, kondenserden çevreye atılacak enerjiyi önemli derecede
azaltmaktadır. Diğer bir deyişle, bölge ısıtma için gerekli ısı
enerjisinin büyük bir bölümü kondenserden atılacak ama henüz
atılmamış enerjiden karşılandığı anlamına gelmektedir.
Termik santrallerin bölge ısıtma için enerji kaynağı olarak
kullanmanın yerleşim merkezlerinde ısınma için kullanılacak yakıtı
ortadan kaldırması gibi neticeler ortaya çıkmaktadır. Sadece bu
avantaj bile ülke ekonomisine çok büyük katkı sağlayacaktır. Ayrıca,
atmosfere atılan emisyonların azalması, yaşam kalitesinin artması,
insan sağlığına katkısı, enerjide dışa bağımlılığını azalması gibi
birçok hayati ve stratejik faydaları olacaktır.
Şekil 7. Çekilen buhar oranına göre kullanılan yakıt enerjisinin santraldeki
dağılımı.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
4. Sonuç
TSAD proje kapsamındaki 14 termik santralden bölge ısıtma
amacı ile enerji çekilmesi oluşturulan simülasyon modelleri ile
değerlendirilmiştir. Bu çalışmalarda, alçak basınç türbini girişinden
buhar alınmasının santral performansına etkileri ve maksimum
bölge ısıtma potansiyelleri değerlendirilmiştir. Santrallerin
performans değerlendirilmelerinde aşağıdaki performans kriterler
kullanılmıştır.
Çoklu Üretim Termik Verimi
Elektrik üretimi yapan santrale bölge ısıtma sistemi ilavesi ile
çoklu üretim gerçekleştiren bir kojenerasyon santrali elde edilir.
Bu yeni sisteme giren tek yakıt ile elektrik ve ısı enerjisi beraber
üretilmektedir. Bu nedenle çoklu üretim sisteminin performansını
değerlendirmekte sadece elektrik üreten santrallerin performans
kriterleri yetersiz kalmaktadır. Bu amaçla çoklu üretim termik verimi
tanımlanmış ve aşağıdaki gibi ifade edilmiştir:
W &
ηth,BIS = NET
&
Q (1)
&
Q BIS
yakıt -
ηIS
burada, ηIS klasik ısıtma sistemlerinin (soba, kalorifer gibi) verimini
göstermektedir. Eşitlik 1’den anlaşılacağı üzere, çoklu üretim
termik verimin, ısıtma amaçlı bölgede yakılan yakıtın ısıl gücünün
(QBIS/ηIS) santralde yakılan yakıtın ısıl gücünden (Qyakıt) çıkartılması
ile termik verimin hesaplanmasıdır. Böylece sadece elektrik
üretiminde kullanılan yakıt enerjisinin ne kadarının faydalı enerjiye
(elektrik) dönüştüğü belirlenmiş olmaktadır.
Yararlanma Oranı
Kojenerasyon sistemlerinin değerlendirilmesinde literatürde yaygın
olarak kullanılan performans göstergesi yararlanma oranıdır.
Eşitlik 2’de oluşturulan termik santralli kojenerasyon sisteminin
yararlanma oranı kriteri ifade edilmiştir:
W& NET + Q& BIS
YOBIS = (2)
Q& yakıt
Yararlanma oranı kojenerasyon sisteminden elde edilen elektrik ve
ısı enerjileri toplamının sisteme giren yakıtın ısıl enerjisine oranıdır.
Bu oran giren yakıt enerjisinin ne kadarından faydalanıldığını
göstermektedir.
Performans Katsayısı
Ara buhar ile yapılacak bölge ısıtma sisteminin performanslarını
mekanik ısıtma/soğutma sistemleri ile karşılaştırmak için bu
sistemlerin performanslarını gösteren performans katsayısına
benzer kriter tanımlanmış ve aşağıdaki denklem ile ifade edilmiştir:
Q BIS
COPBIS = (3)
ΔN
burada, ∆N çekilen buhar ile termik santralde meydana gelen güç
azalmasını göstermektedir. Mekanik ısıtma/soğutma sistemleri
sistemlerinin performans katsayıları, birim elektrik enerjisi ile
ede edilen ısı enerjisini göstermektedir. Buna göre oluşturulan
Eşitlik üç santrale ilave edilen bölge ısıtma sistemiyle oluşturulan
kojenerasyon sisteminde birim elektrik güç kaybı için elde edilen ısı
enerjisini ifade etmektedir.
Örnek Simülasyon Çalışması
Bu bölümde alçak basın türbin girişinden çekilecek ara buhar ile
bölge ısıtma gerçekleştirmenin önceki bölümlerde tanımlanan
139
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

performans kriterlerinde meydana getireceği değişiklikler örnek sindeki yerleşim yerlerinin enerji talebine, yerleşim yerinin santrale
bir simülasyon çalışmayla gösterilmiştir. Sonuçlar Şekil 8’de uzaklığına ve mevcut durumdaki ısıtma sistemlerine bağlı yapılacak
verilmiştir. Şekilden görüldüğü üzere mevcut bir santraldan bölge ekonomik analizler ile belirlenebilir.
ısıtma amacı ile enerji çekilmesi çoklu üretim termik verimi ve
yararlanma oranını artırmaktadır. Bu artış çekilen buhar miktarı Kaynaklar
ile artmaktadır. Ayrıca bu dönüşümün performans katsayısı 6.7 ile [1] Enerji Verimliliğini Arttırmak Üzere Termik Santral Atık Isılarını
mevcut sistemlerin performans katsayılarının üzerindedir. Faydaya Dönüştürme, TÜM RAPORLAR, TÜBİTAK MAM,
YTÜ, 2006-2010.
(a) (b) [2] World Energy Outlook 2006. <http://www.worldenergyoutlook.
300 0,40 0,50
org/2006.asp>.
270 0,36
0,48
Çoklu Üretim Termik Verimi

240 0,32 ηIS=0,50 [3] TSAD bilgi sayfası 2009. www.tsad.org.tr

0,46 [4] ERDEM H.H., Akkaya A.V., Cetin B., Dagdas A., Sevilgen
Net Güç [ MW ]

210 0,28 ηIS =0,70

Termik Verim

180 0,24 0,44 S.H., Sahin B., Teke I., Gungor C., Aktas S., “Comparative
150 0,20
Net Güç 0,42
energetic and exergetic performance analyses of coal-fired
120 0,16
Termik Verim power plants in Turkey”, International Journal of Thermal
90 0,12 0,40
60 0,08
Sciences, Vol.48 (11), pp. 2179-2186, 2009
0,38
30 0,04 [5] ERDEM H.H., Dagdas A., Sevilgen S.H., Cetin B, Akkaya
0 0,00 0,36 A.V., Sahin B., Teke I., Gungor C., Atas S., Thermodynamic
0,00 0,05 0,10 0,15 0,20 0,25 0,30 0,00 0,05 0,10 0,15 0,20 0,25 0,30
Ara Buhar Orani Arabuhar Orani analysis of an existing coal fired power plant for district heating/
(c) (d) cooling application, Applied Thermal Engineering, Vol. 30(2-
0,50 9
3), pp.181–187, 2010
8
0,48
7
Yararlanma Orani

0,46
6
Summary
COPBIS

0,44 5
The thermal power plants, which are only built for electricity
0,42 4 BIS performans katsayisi production, can also supply heat energy with the necessary
3
conversions. The waste heat from the power plant will decrease,
0,40
2 if the appropriate conversions are done. This has been initiated,
0,38
1 the “Research and Development Methods to Benefit from Thermal
0,36
0 Power Plant Surplus Heats and District Heating Application (TSAD)”
0,00 0,05 0,10 0,15 0,20 0,25 0,30
0,05 0,10 0,15 0,20 0,25 0,30
Arabuhar Orani project with the state-owned thermal power plants is analyzed and
Arabuhar Orani
waste energy potential has been evaluated. The areas around
Şekil 8. Bölge ısıtma amaçlı çekilen buhar oranı ile termik santral performans
these power plants to meet their heating needs with the goal, the
değişimi.
potential of energy of the plant and the effect of this conversion to
plant performance was investigated.
Maksimum Bölge Isıtma Potansiyelleri
TSAD projesi kapsamında kamuya ait 14 adet linyit ve doğalgaz
yakıtlı termik santralın maksimum bölge ısıtma potansiyelleri,
yapılan simülasyon modelleri ile ayrıntılı olarak değerlendirilmiş ve
Şekil 9’da verilmiştir. Şekilden görüldüğü üzere santral çevresindeki
yerleşim yerlerinin ihtiyaçları olması durumunda termik santrallarda
önemli bir bölge ısıtma potansiyelleri bulunmaktadır.

Sonuç olarak termik santrallarda bulunan bölge ısıtma potansiyellerin

değerlendirilmesi, santralde yapılacak dönüşümlere, santral çevre-

Afşin Elbistan B 1106.8

Afşin Elbistan A 1106.8
Soma 788.4
Ambarlı 541.5
Seyitömer 482.8
Bursa Doğalgaz 466.6
Kemerköy 453.3
Yatağan 453.3
Kangal 385.8
Yeniköy 302.2
Hamitabat 301
Çatalağzı 286.6
Tunçbilek 263.4
Çan 254.6
Orhaneli 153.6

0 200 400 600 800 1000

Bölge Isıtma Kapasitesi [MWt]

Şekil 9. Termik santralların maksimum bölge ısıtma potansiyelleri.

140

TÜRKİYE’NİN JEOTERMAL KAYNAK ZENGİNLİĞİ, YATIRIM OLANAKLARI,
UYGULAMALAR, SORUNLAR ve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
İbrahim AKKUŞ
Kayen Kayı Enerji Yatırımları A.Ş.
Özet
Ülke genelinde yaygın olan ve kullanım çeşitliliğinin sağladığı
avantajlardan dolayı enerji kullanımında önemli bir seçenek haline
gelen jeotermal kaynaklar yaklaşık 50 yıl önce araştırılmaya
başlanmıştır. Çoğunluğu MTA Genel Müdürlüğü’nce yürütülen
projeler sonucu 190 adet jeotermal sahanın varlığı belirlenmiştir.
Doğal boşalım halinde değişik aralıktaki sıcaklıkta 600 adet
kaynak bulunmaktadır. Fosil enerji kaynakları kadar olmasa bile
ciddi bir seçenek olarak değerlendirilecek ve yatırım yapılabilecek
önemli bir potansiyel vardır. Üretilen akışkanlardan başta elektrik
üretimi olmak üzere ısıtma, termal kullanım ve sera uygulamaları
gibi geniş bir yelpazede yararlanılmaktadır. Kaynağın yasal
zemine kavuşması ve başarılı uygulamaların artmasıyla jeotermal
kaynaklara olan yönelim hızla artmakta ve büyük yatırımlar
yapılmaktadır. Jeotermal kaynaklar önemli ekonomik kazanımlar
sağlayacak yatırım olanakları sergilemekle beraber, potansiyel
bilgilerinin yetersizliği ve bu kaynağın uzun bir süre yasal zeminden
yoksun oluşundan dolayı birikmiş sorunları vardır. Rezervuar
sınırlarının belirsizliğine karşılık; aynı rezervuar üzerinde birden
fazla yatırımcıya ruhsat verilmesi, işletme aşamasında teknik ve
hukuki sorunlar yaratacak gibi gözükmektedir. Mevcut yasa ise bu
sorunlara çözüm olmaktan uzaktır.
Giriş
Türkiye ürettiği enerjiden fazlasını tüketen, kaynak kullanımında
yenilenebilir enerji kaynaklarını devreye sokmak ve çeşitliliği
artırmak yerine tercihini öteden beri hep ihtiyaca yetmeyen fosil
enerji kaynaklarından yana kullanan, bu tercih nedeniyle enerji
ihtiyacının karşılanmasında dışa bağımlılığı giderek artan bir ülkedir.
Bu açıdan bakıldığında, ekonomik katkıları bir yana dışa bağımlılığın
azaltılması, kaynakların en ekonomik biçimde değerlendirilmesi,
özellikle çevre kirliliği yaratmayacak enerji kaynaklarına yönelme,
kaynak çeşitliliğinin artırılması zorunluluğuyla yüz yüze gelinmektedir.
Bu gerçeklik, önemi her geçen gün daha iyi anlaşılan yenilenebilir
enerji kaynaklarının toplam enerji tüketimindeki payının artırılmasının
öncelikli hedef olarak seçilmesini gerektirmektedir. Bu bağlamda
ucuz, temiz, sürdürülebilir, çok amaçlı kullanılabilir, yerli, başarılı
uygulamaları giderek artan, üzerinde bulunduğu kuşak nedeniyle
önemli potansiyele sahip jeotermal kaynaklar ciddi bir seçenek
haline gelmiştir. Her geçen gün artan tüketimin yol açtığı enerji açığı
nedeniyle hızla yeni enerji kaynaklarına yönelen diğer ülkeler gibi,
Türkiye’de de son yıllarda bu kaynaklara olan ilgi artmış, jeotermal
enerji kaynaklarına dönük ciddi yatırımlar yapılmaya başlanılmıştır.
Ülkenin Jeotermal Kaynak Zenginliği
Türkiye’de jeotermal kaynakların araştırılması yaklaşık 50 yıl
öncesine dayanmaktadır. Öteden beri kullanılan enerji kaynakları
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
kadar olmasa bile ülkemizde ucuz, temiz, sürdürülebilir, çok
amaçlı kullanılabilir özellikte önemli bir jeotermal kaynak
potansiyeli vardır. Jeotermal sistemlerde bu güne kadar yapılan
çalışmalarla belirlenmiş saha sayısı 190’dır (Şekil 1) [1]. Elektrik
üretimi yapılabilecek olan 20, ısıtma (Konut-sera) uygulamasında
yararlanılabilecek saha sayısı enerji üretilebilecek sahalardaki
entegre kullanımla birlikte 120’dir. Geriye kalanlardan termal turizm
ve balneolojik kullanımlarda yararlanılabilir.
Türkiye jeotermal potansiyeli bakımından dünya ülkeleri içerisinde
ilk sıralardadır. Doğal çıkışların potansiyelinin 600 MWt olduğu
kabul edilmektedir. Yaklaşık 130 civarındaki sahada MTA tarafından
açılan kuyuların üretim değerlerine göre kullanılabilir potansiyel
3750 MWt’dır. Ancak MTA dışında açılan ve üretim değerleri resmi
kayıtlara girmeyen kuyularla birlikte toplam kuyu sayısının 750-
800 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Bu kuyu değerleri de
eklendiğinde termal kapasite doğal olarak çok daha yüksek olacaktır.
Diğer yandan belirlenmiş 190 adet jeotermal sahaya karşılık 130 adet
alanda kuyu açılmıştır. Gerek enerji üretimi gerekse diğer kullanımlar
için yararlanılabilecek nitelikte olup ta henüz kuyu açılmamış veya
potansiyeli ortaya koyabilecek yeterlikte kuyu açılmamış alanlarda
geliştirme çalışmalarının yapılması halinde, Türkiye’nin sahip olduğu
kullanım kapasitesine ulaşılabilecektir.
Şekil 1. Türkiye jeotermal kaynakları haritası.
Batı Anadolu’da yer alan jeotermal sistemlerde yüksek, Orta ve
Doğu Anadolu’da düşük ve orta ısıya sahip alanlar yer almaktadır.
Yüksek potansiyele sahip olan alanların Batı Anadolu’da
yoğunlaşması, ısı değerlerinin doğal sonucudur (Şekil 2). Bunu
sırasıyla İç Anadolu, Marmara, Doğu Anadolu, Karadeniz, Akdeniz
ve Güney Doğu Anadolu Bölgeleri izlemektedir. Ülkedeki alanların
% 94’ü düşük ve orta entalpilidir. Geriye kalan % 6 oranındaki
sahaların ısısı 120-242 °C arasında değişmektedir. Alanların %
55’i gibi önemli bir bölümü konut, termal tesis ısıtmacılığında, %
39’ u ise sera, termal turizm ve balneoloji gibi diğer uygulamalarda
kullanılabilir özelliktedir (Şekil 3)[2].
141
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Denizli-Kızıldere sahasında 20.4 MWe gücünde kurulan jeotermal

santral 1984 yılından bu yana ortalama 15 MWe elektrik
üretmektedir. Bunun yanında Aydın-Germencik, Aydın-Salavatlı,
Çanakkale-Tuzla, Aydın-Sultanhisar-Köşk ile Kızıldere Jeotermal
Santralinin atığı olan 140 °C’lik jeotermal akışkandan yararlanılarak
Denizli-Sarayköy’de enerji üretimi yapılmaktadır (Tablo 1). Aydın-
Germencik-Hıdırbeyli’de 17,5 MWe kapasiteli bir jeotermal elektrik
Şekil 2. Bölgelere santrali kurulması için lisans alınmıştır.
göre kullanılabilir
potansiyel(MWt) Tablo 1. Jeotermal Alanlardaki Elektrik Üretimi
dağılımı
Alan Adı Üretim (Mwe) Açıklama

Denizli-Kızıldere 15 Üretimde

35% Aydın-Salavatlı 7,95 Üretimde

56% Aydın-Germencik 47,4 Üretimde

9% Aydın-Sultanhisar-Köşk 9,5 Üretimde

Çanakkale-Tuzla 7,5 Üretimde

Denizli-Sarayköy 6,85 Üretimde

Aydın-Germencik-Hıdırbeyli 17,5 Üretim lisansı var.

1 Isıtma Uygulamasına Uygun Alanlar
2 Elektrik Üretimine Uygun Alanlar Toplam Üretim 94,2
3 Diğer Kulanımlara Uygun Alanlar
Tablo 2. Isıtma Uygulaması Yapılan Alanlar ve Fiilen Isıtılan/Eşdeğer
Şekil 3. Jeotermal alanların kullanım olanaklarına göre dağılımı. Konut Sayısı

Jeotermal Kaynakların Kullanımı Sıcaklık Sıcaklık

Alan Adı Sayısı Alan Adı Sayısı
(°C) (°C)
Son yıllardaki başarılı uygulamalar nedeniyle jeotermal kaynak
Balıkesir- Nevşehir-
kullanımı ülkemizde de artan bir hızla yaygınlaşmaktadır [2]. 80 2500/3400 92 1300
Gönen Kozaklı
Türkiye’de jeotermal kaynaklardan; Kütahya- Ağrı-
 Konut, sera, termal tesis ısıtması, 120 5000/7500 70 150/400
Simav Diyadin
 Elektrik üretimi, Ankara- Manisa-
80 2500 94 5000
 Termal turizm ve balneoloji, Kızılcahamam Salihli
 Endüstriyel uygulamalarda yararlanılmaktadır. İzmir-Balçova-
98-125 ?/35000
Denizli-
140 1500
Narlıdere Sarayköy
Balıkesir-
Türkiye’de 1300 MWt kapasitede konut-termal tesis-sera ısıtması Afyon-Sandıklı 70 4500/5000
Edremit
60 4100
yapılmaktadır. Ayrıca, 410 MWt kapasitede termal turizm (kaplıca) Kırşehir- Balıkesir-
amaçlı kullanım vardır (Şekil 4). Dolayısıyla toplam doğrudan 57 1180/1900 96 1500
Terme Bigadiç
kullanım 1710 MWt’dir. Bu haliyle Türkiye, jeotermal enerjinin Afyon-Ömer- Yozgat-
95 4600/5500 80 800/1500
doğrudan kullanımı açısından Çin, Japonya, ABD ve İzlanda’nın Gecek Sorgun
ardından dünyada ilk 5 içerisinde yer almaktadır [2]. Halen Yozgat- Yozgat-
50 600 62 500
Sarıkaya Yerköy
işletilmekte olan jeotermal ısıtma sistemlerinde toplam 171.000
konut eşdeğeri jeotermal ısıtma yapılmaktadır. Hızla yaygınlaşan Gönen (Balıkesir), Simav (Kütahya), Kızılcahamam (Ankara),
konut ısıtmacılığı yanında kurulan modern seralarda jeotermal Narlıdere+Balçova (İzmir), Sandıklı (Afyon), Kırşehir, Afyon,
enerjiden ekonomik olarak yararlanılmakta, 195 kaplıcada hizmet Kozaklı (Nevşehir), Diyadin (Ağrı), Salihli (Manisa), Sarayköy
verilmektedir. (Denizli), Edremit (Balıkesir), Yozgat-Sorgun, Bigadiç(Balıkesir)
alanlarından üretilen jeotermal akışkandan yararlanılarak ısıtma
uygulaması yapılmaktadır. Denizli-Kızıldere sahasında ise
kabondioksit üretilmektedir.

Şekil 4. Jeotermal kaynak potansiyeli ve kullanımı.
Yatırım Olanakları
Ülkemizde jeotermal kaynaklara yönelik yatırım yapılacak önemli
bir potansiyel bulunmaktadır. Yüksek sıcaklıklı sahalardan bu
aşamada herhangi bir bağlantısı olmayan Manisa-Alaşehir-
Kurudere (214°C), Manisa-Salihli-Göbekli (182°C), Aydın-Yılmaz-
köy (142°C), İzmir-Balçova (140°C), Denizli-Karataş (137 °C),
İzmir-Dikili (130 °C) ve Denizli-Sarayköy Alanları(125 °C) nda
içerdikleri ısı değerlerine göre elektrik üretimine yönelik yatırım
olanaklıdır (Tablo 3). Bunun yanında gerek ısıtma (Tablo 4) ve
gerekse diğer kullanımlar için yatırım yapılabilecek çok sayıda
jeotermal alan bulunmaktadır [2].

142
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Tablo 3. Elektrik Üretimi Yapılabilecek Alanlar

bir jeolojik ve jeofizik birikim olmakla birlikte, kaynakların yer
aldığı sahaların tamamına yakın bölümünde rezervuara ilişkin
Yatırım
Alan Adı Sıcaklık (°C) Durumu
Olanağı
parametreler, kapasite bilinmemekte, bu durum yatırımlar için risk
oluşturmaktadır. Bunun önde gelen nedenlerinden biri açılan kuyu
Manisa-Alaşehir-Kurudere 214
sayısının yetersizliğidir [2]. Jeotermal araştırmalar konusunda ileri

MTA adına ruhsatlı.

Manisa-Salihli-Göbekli 182

MTA İhale yoluyla

ülkelerde saha başına düşen kuyu sayısı ortalama 20 iken bu

devrediyor
Kütahya-Simav 162
Aydın-Yılmazköy 142
Denizli-Karataş 137
İzmir-Balçova 136
İzmir-Dikili 130
Ancak bu sahalarda yapılması öngörülen değişik amaçlı (Elektrik
üretimi, konut-sera-termal tesis ısıtması, termal uygulamalar gibi)
yatırımlar öncesinde yeteri kadar kuyu açılması, gerekli testlerin
yapılması, potansiyelin belirlenmesine ihtiyaç vardır. Yapılacak
yatırımın yükünün hangi ölçekte karşılanabileceğinin ve sahanın
yeterliğinin belirlenmesi, elde edilecek bilgilere dayandırılarak
hazırlanacak fizibilite çalışmasıyla mümkün olacaktır. Bu şekilde
yatırımın riski en aza indirilecek ve jeotermal kaynaktan ekonomik
olarak yararlanabilmenin koşulu yaratılacaktır. Öte yandan bugüne
kadar belirlenmiş 190 sahanın dışında henüz keşfedilmemiş
alanların ortaya çıkarılmasıyla ciddi bir yatırım olanağı doğacaktır.
Sorunlar ve Çözüm Önerileri
Gerek kaynağa yönelik uygulamaların ulaştığı başarılı durum,
gerekse ülkemizin sahip olduğu potansiyel, önemli ekonomik
kazanımlar sağlayacak yatırım olanakları sergilemekle beraber
jeotermal kaynaklara yönelik potansiyel bilgilerinin yetersizliği
ve bu kaynağın uzun bir süre yasal zeminden yoksun oluşundan
dolayı çözüm bekleyen birikmiş sorunları vardır.
Jeotermal sahalarda yaklaşık 50 yıldan bu yana arama-araştırma
etüt ve çalışmaları yapılmaktadır. Bu sahaların bütününe
yakın bölümünde alt yapıya yönelik yatırım öncesi önemli
sayı ülkemizde 3 civarındadır. Sahaların kapasitesi belirlenmediği
gibi, üzerinde yer aldığı rezervuar sınırları da bilinmemektedir. Bu
alanlara yapılacak yatırım riskini ortadan kaldırmak için belirsizliği
giderecek çalışmalar yapılmamışken, jeotermal kaynak oluşumuna
uygun jeolojik koşulları taşıyıp taşımadığına bakılmaksızın, salt
MTA’nın ruhsatlarının yakınında veya etrafında olması ve bu
sahaların devamı niteliğinde olduğu beklentisiyle, çoğunluğu
jeotermal konusunda herhangi bir birikimi olmayan elemanlar/
disiplinler tarafından yatırımcılara önerilen çok sayıda arama
müracaatı ruhsata bağlanmıştır. Jeotermal kaynak arama etkinliği,
değişik basamaklardan oluşan ve birden fazla meslek disiplinince
yürütülen çalışmaları içermektedir. Kaynak dinamik bir özelliğe sahip
olduğundan diğer yeraltı kaynaklarından farklı olarak aranmakta ve
işletilmektedir. Bu açıdan bakıldığında arama çalışmalarının, nasıl
yapılacağını, araştırılıp geliştirileceğini, etütte, sondajda, testlerde,
kullanılması gereken mühendislik yöntemlerini iyi bilen, sahaların
özelliklerini iyi tanıyan meslek disiplinleri tarafından yürütülmesi,
kaynağın sürdürülebilirliğinin sağlanması için yaşamsal önem
taşımaktadır. Kapsamlı araştırmalar yapılmamış alanlarda kuyu
açılması öncesinde ayrıntılı bir jeoloji etüdü, toprak gazı ve
jeofizik etüt gibi aletsel ölçümler ile kimyasal analiz çalışmalarının
yapılması riski en az düzeye indirmek için gereklidir. Tersine bir
tercihle, kapsamlı bir etüt yapılmamış ruhsatlarda zaman ve
maliyet kaygısıyla, dünya standartlarındaki arama tekniği göz
ardı edilerek yapılacak dar zamana sıkıştırılmış çalışmalar,
aramacılığın doğasında var olan riski büsbütün artıracaktır.
İşletme aşamasında çok merkezli, çok amaçlı, çok mülkiyetli
faaliyetlerin tümü için aynı rezervuarın kullanılması söz konusu
olabilmektedir. Oysa ki rezervuar sınırlarının belirsizliğine karşılık,

Tablo 4. Isıtma Uygulamalarından Yararlanabilecek Alanlar

Ömer-Gecek Pamukören Keramet Kaynarca Narlıgöl
Bursa
Kızık-Uyuz Hamamı Çiflik Tümbüldek Dibek-Poyracık Niğde Acıgöl
Aydın
Çay-Çobanlar Ortaklar-Gümüş Tuzla Bademli Çiftehan
Afyon Gazlıgöl Umurlu-Serçeköy Kestanebol İzmir Çeşme-Ilıca Ayder
Rize
Hüdai Balya Hıdırlar Ilıcaburun Ilıcaköy
Çanakkale
Erkmen Güre Ozancık Narlıdere Sakarya Akyazı
Bozhüyük Gönen Kırkgeçit Torbalı Samsun Havza
Ağrı Köprüçermik-Yılanlı Hisaralan Etili Mahmutlu Sıcak Çermik
Sivas
Aksaray Ziga Derman Çankırı Çavundur Kırşehir Terme Akçaağıl
Kızılcahamam Balıkesir Hisarköy Gölemezli Karakurt Şırnak Hısa Çermiği
Ankara Ayaş-Çoban Pamukçu Kızıldere Eynal Tokat Sulusaray
Çağa Kepekler Tekkehama Naşa-Çitgöl Banaz
Kütahya Uşak
Sultanlar Yıldız Bölmekaya Abide Hamamboğazı
Denizli
Ömerbeyli Kızıkköy Karataş Uşbaş Hasanabdal
Ilıcabaşı Şamlı Dağ Ilıcası Yenice Kurşunlu Ozalp-Çaybağı
Güzelköy Batman Holi Karahayıt Sart Van Sorköy
İsabeyli Hacıköy Karataş Saraycık Zereni
Kuyucak Bingöl Harur Diyarbakır Çermik Menteşe Ayrancılar
Aydın
Alangüllü Karlıova Kığıhazman Manisa Kula-Emir Armutlu
Yalova
Salavatlı Bitlis Nemrut Erzurum Merkez-Pasinler Urganlı Termal
Yılmazköy Sarıot Horasan Horzum-Sazdere Sorgun
Bolu
Ortakçı Kösenözü Eskişehir Sakarılıca Kavaklıdere Kara Mağara
Yozgat
Atça Kaya-Sada Balçova Caferbey Yerköy
Bursa İzmir
Bozyurt Kaynarca Seferhisar Nevşehir Kozaklı Sarıkaya

143
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
aynı rezervuar üzerinde birden fazla yatırımcıya ruhsat verilmiştir.
Bu durum ruhsat pazarının oluşmasına yol açması yanında işletme
aşamasında aynı rezervuarı paylaşıyor olacaklarından faaliyetlerin
birbirlerini etkileme riskini de yaratmıştır. Dolayısıyla teknik ve
hukuki sorunlar yaşanma olasılığı göz ardı edilmemelidir. Mevcut
yasa ise bu sorunlara çözüm olmaktan uzaktır.
Ülkemiz için önemli bir jeolojik zenginlik olan jeotermal kaynakların,
arama yöntemleri ve uygulanan teknikler gibi spesifik özellikleri
nedeniyle, belli bir kültürün oluşması, birikimin tesisi ve sektörün
uzun vadede zarar görmemesi için, bu kaynağa dayalı tüm
faaliyetlerin; yetkin, yönlendirici, uzman kurum ve disiplinlerle
planlanıp yürütülmesi gereklidir. Bir diğer sorun da jeotermal
kaynak araştırılmasında üretilen bilgilerin dağınık oluşudur. Öyle
ki MTA dışında açılan kuyuların sayısı bilinmemekte, bu kuyular
hakkında teknik bilgiler bulunmamaktadır. Jeotermal kaynak
araştırmalarında üretilen bilgilerin kurulacak Jeotermal Bilgi
Bankası’nda toplanması gerekmektedir [2].
Sonuç olarak;
 Ülkemizde jeotermal kaynaklara yönelik yatırım yapılacak
önemli bir potansiyel bulunmaktadır. 4350 MWt potansiyel
kullanılabilecek durumdadır.
 Ortaya çıkarılmış alanlarda geliştirme çalışmaları yapıldığında,
potansiyel değerleri ve ekonomiye katkısı önemli ölçüde
artacaktır.
 Önemi giderek daha iyi anlaşılan ve kullanımı yaygınlaşan
kaynaklar, gelecekte kaçınılmaz olan darboğazda seçenek
haline gelecek, ülke, enerji ihtiyacının bir bölümünü yerli, ucuz,
temiz, sürdürülebilir ve daha da önemlisi denetimi kendi elinde
olan kaynaklardan karşılama olanağına kavuşacaktır.
 Artan tüketimin yol açtığı enerji açığı nedeniyle Türkiye, hızla
yeni enerji kaynaklarına yönelmeli, yerli enerji kaynaklarında
kullanım çeşitlendirilmeli, kaynaklar en ekonomik ve en fazla
yararlanmayı sağlayacak biçimde değerlendirmelidir.
 Aramalarda dünya standartlarındaki metodoloji uygulanmalı,
zaman ve maliyet kaygısı olmamalı, çalışmalar dar zamana
sıkıştırılmamalıdır.
 İşletme aşamasında sınırları belirsiz rezervuarlar üzerindeki
ruhsatlarda teknik ve hukuki sorunlar yaşanması kaçınılmaz
görünmektedir. Kaynağın özelliğinden dolayı tüm faaliyetler;
yetkin, yönlendirici, uzman kurum ve disiplinlerle planlanmalı,
sürdürülebilirliğinin sağlanması için çalışmalar, kullanılması
gereken mühendislik yöntemlerini iyi bilen meslek disiplinleri
tarafından yürütülmelidir.
 Ülkenin jeotermal bilgilerini kolay erişilir hale getirmek için
Jeotermal Bilgi Bankası kurulmalıdır.
Kaynaklar
[1] AKKUŞ, İ., Akıllı, H., Ceyhan, S., Dilemre, A., Tekin, Z. Türkiye
Jeotermal Kaynaklar Envanteri. MTA Genel Müdürlüğü
Envanter Serisi-201. 2005, Ankara
[2] AKKUŞ, İ. Enerji Kullanımında Jeotermal Kaynaklar Seçene-
ği. TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Haber Bülteni.
Sayı:2008/2-3. S.81-85. 2008, Ankara
Summary
Turkey is a country that consumes more energy than produce,
in the use of energy resources has a preference for a long
144
time in favor of fossil resources; therefore it has an increasing
dependence on outside in supplying need of energy. To reduce
dependence on outside; Turkey should have cost effective
use of energy resources, particularly focus on resources don’t
create environmental pollution, and obliged to increase resource
diversity. This reality requires to increase the share of renewable
energy sources among the total energy consumption, whose
importance are appeared on day by day. In this sense, because
of the zone geothermal energy that has important potential
becomes a serious choice. Like the other countries tending to
new energy sources, because of the energy deficit that caused
by the consumption increasing every day; also in Turkey the
involvement to these sources have increased and there have been
investments in geothermal energy. Those areas are discovered
by MTA and allocated by tender to potential investors. There was
only Kızıldere Power Station, but now there are 6 geothermal
power plants in the operation.
Geothermal resources in Turkey have begun to be investigated about
50 years ago. There are 600 springs (hot and warm discharges).
There is a fundamental potential that can create a new choice
and investment instead of fossil energy sources. Total potential is
around 4350 MWt. Produced fluids can be used in a wide area like
electricity, heating, thermal useage(Spa) and greenhouse. There
are important investments for those sources. But there are some
cumulative problems because of lack of potential knowledges and
being out of legal proceedings for long years. Geothermal field in
the Turkey, geological and geophysical studies were done but there
is not enough information about reservoir and capacity in most of
the fields. One of the leading causes of this gap is the insufficient
number of drilling wells. The mean number of drilling wells per field
in our country is around 3.
In Turkey, there are important potential geothermal resources
those are cheap, clean, sustainable, multi-purpose and can
provide unemployment in Turkey. There are 190 fields determined
by exploration studies up to now. Electricity production can be
done in 20 fields and 120 fields can be used for heating. Rest of
them can be used for thermal tourism and balneology. According
to production values of MTA drillings, approximately 130 fields
have usable potential which is 3740 MWt. This potential value
will be much more with wells drilled by some companies of those
production values did not enter official records.
Geothermal resources’ uses in Turkey are; domestic heating,
greenhouses and thermal plants; electricity generation, industrial
applications, thermal tourism and balneology. 1300 MWt section of
the available potential is being used for domestic heating, thermal
plants and greenhouses, 410 MWt section is being used for thermal
baths and with both uses, geothermal direct use capacity reached
up to 1710 MWt. Turkey is located within the first 5 countries in the
world. Turkey used direct geothermal energy after China, Japan,
The United States and Iceland.
Geothermal energy which is generated from geothermal fluids in
13 fields those are still in operation and being used to heat 171
000 residences. As well as rapidly becoming common domestic
heating, geothermal resources are exploited economically in 2000-
acres greenhouse and are being used in 195 Spa.

ENDÜSTRİYEL FANLARDA ENERJİ VERİMLİLİĞİNİN ARTIRILMASI
İbrahim ÇAKMANUS
Çakmanus Müh. Enerji San. ve Tic. Ltd. Şti.
Özet
Günümüzde çevre kirliliğinin azaltılması ve ekonomik nedenlerle
fosil yakıt tüketiminin azaltılması amacıyla enerjinin verimli
kullanılması ve yenilenebilir enerji kaynaklarından yararlanma
yönünde yoğun çabalar gözlenmektedir. Bu bağlamda mevcut
tesislerde enerji verimliliğinin artırılması da öneme sahiptir. Bu
çalışmada mevcut fanlarda enerji verimliliğinin artırılması konusu
incelenmiştir.
1. Giriş
Fanlar, havayı basınçlandırarak belirli bir akış yolu içinde hareket
etmesini (bir yerden başka bir yere naklini) sağlayan türbo
makinalardır. İyi bir fan istenilen performansı yerine getirirken az
enerji tüketen (yüksek verimli), mümkün olduğunca az gürültülü
ve ömür boyu maliyeti düşük olan fandır. Fanlar; bina HVAC
sistemleri, demir çelik, cam, çimento, ahşap sanayi, karayolu ve
demir yolu tünel havalandırması, madencilik, elektrik santralleri
(soğutma kulelerinde ve kazan besleme havası için vb.), otopark
havalandırması, petrokimya, kimya, rüzgar tüneli, taşımacılık,
demirçelik, şeker, kağıt, çevre teknolojileri, endüstriyel havalandırma
gibi değişik sektörlerde kullanım alanına sahip cihazlardır.
Fanlar sanayide ve ticari binalarda önemli oranda elektrik tüketen
makinalardır. Türkiye’de sanayide verimleri yüksek olmayan çok
sayıda fan vardır. Bu nedenle enerji verimliliğinin artırılmasında
fanların ve fan sistemlerinin verimliliklerinin artırılmasının katkısı
olacaktır. Fan sistemlerinde enerjinin verimli kullanılması seçim,
tasarım, imalat ve işletme süreçlerinin optimize edilmesi ile sağlanır.
Çünkü fanların ömür boyu maliyeti içinde enerjinin oranı %90, ilk
yatırım maliyeti ise %10 civarındadır. Bunun anlamı; bir işletme
için en iyi fanın ilk yatırım maliyeti en düşük fan olmadığıdır. Bu
nedenle fan, ömür boyu maliyeti en az olacak şekilde seçilmelidir.
Tasarımcılar genellikle sistem debisi ve basıncı belirlenirken
tasarımda emniyet faktörleri dikkate alırlar, mal sahipleri de ilerideki
olası kapasite artışı için bir marj olmasını isterler. Bunlar ve geçmişte
fan tasarımlarında bilgisayar teknolojilerinin olmaması, eskime
gibi nedenler mevcut fanlarda enerji verimliliğinin artırılmasında
potansiyel oluşturur. Burada bir başka faktör de fan imalatçıları
kendilerine verilen debi, basınç ve sıcaklık değerleri için en verimli
noktada seçim yaparlar. Eğer işletmede yukarıdaki nedenlerle bu
değerlerin dışına çıkılırsa fan verimsiz çalışır.
2. Fan Çeşitleri
Fanlar; aksiyal fanlar, santrifüj fanlar, aksiyal-santrifüj fanlar, çatı
tipi fanlar, jet fanlar, propeller fanlar şeklinde sınıflandırılabilir.
Aksiyal fanlar karayolu, metro vb. tünellerinde havalandırma
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Tuğba AKPINAR
Çakmanus Müh. Enerji San. ve Tic. Ltd. Şti.
ve duman kontrol fanları şeklinde (ayrıca jet fanlar), soğutma
kulelerinde ve soğutma grubu kondenserlerinde kullanılır. Ayrıca
son yıllarda otoparklarda havalandırma ve yangın fanları olarak da
kullanılmaktadır. Santrifüj fanlar havayı mil ekseninde emip radyal
yönde basınçlandırarak çıkış ağzına gönderen fanlardır.
Bu işlem fan çarkının dönmesi sonucu ortaya çıkan santrifüj hızlar
ve kuvvetler yardımı ile olmaktadır. Endüstride genellikle bu fanlar
kullanılmaktadır. Santrifüj fanlar tek emişli veya çift emişli olarak
seçilebilirler. Ancak genel uygulama tek emişli fanlar şeklindedir.
Çift emişli fanlar paralel bağlı iki fan gibi düşünülebilir ve debiyi
artırmak için kullanılırlar.
3. Fan Seçimi
3.1. Fanların Performans Değerleri
Fanlar, V (m³/s veya m³/h) debideki havayı ∆P (mmSS) basıncına
yükselterek çalıştığı sistemin basınç kayıplarını yenerek bir
yerden bir yere iletirler. Bir binanın havalandırılmasında dışarıdan
alınan taze hava klima santralinde ısıtılıp veya soğutularak fan ile
basınçlandırılması suretiyle tüm binaya dağıtılması, bir endüstriyel
tesiste atık gazların filtrelenerek atmosfere atılması, çimento
farin değirmen fanı örnek verilebilir. Fanlarda havanın hareketi
akışkanlar mekaniğinin temel prensipleri ile açıklanabilir.
Fan gücü (kW)
N (kW) = Vx∆P /(3600x102xηfan) [1]
Şeklinde ifade edilir. ηfan sürtünmeler ve kaçaklar nedeniyle tahrik
motorundan fandaki hidrolik güce dönüşüme kadar meydana gelen
kayıpları ifade eder.
Fan performans değerlerinde düzeltme yapılması
Fan performans eğrileri genellikle deniz seviyesi (1 bar atmosfer
basıncı) ve 15 °C hava sıcaklığı esas alınan standart koşullar
için hazırlanır. Bu şartlardaki havanın yoğunluğu ρ=1.205 kg/
m³ - referans yoğunluk- olarak alınır. Ancak fanlar genellikle
bu referans şartların dışında çalışırlar. Öneğin yüksek rakımlı
yerlerde, deniz kıyısında ama yüksek sıcaklıkta veya hem yüksek
rakımlarda ve de yüksek sıcaklıklarda çalışabilirler. Fanın bu gibi
koşullarda çalışabilmesi için fan kanunlarında gösterilen yoğunluk
düzeltmelerinin (rakım ve sıcaklık için) yapılması gerekir. Bunun
için ideal gaz denkleminden (PV=mRT) yararlanılır. Bu denklem
yoğunluk için düzenlenirse m/V=ρ=P/(RT) olur. Havanın yoğunluğu
yerin rakımına (atmosfer basıncının değişmesi nedeniyle) ve
prosesin sıcaklığına bağlı olarak değişir. Yoğunluk tablolardan
doğrudan alınabilir veya ideal gaz denkleminden hesaplanabilir.
145
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Fan kanunları (fan denklemleri) 5. Mevcut Fan Sistemlerinin İyileştirilmesi

Fan kanunları en genel hali ile aşağıdaki gibi yazılabilir. Mevcut bir fan sisteminde iyileştirme yapılabilmesi için öncelikle
Debi için : V1=V2 x (D1 / D2 )³ x (n1 / n2 ) x 1 [2a] mevcut durumun belirlenerek kayıt altna alınması gerekir. Bunun
için fanın debisi, fan emişinde ve çıkışındaki statik basınç, sıcaklık,
Basınç için: P1=P2 x (D1 / D2 )² x (n1/ n2 )² x (ρ1 / ρ2 ) [2b] motorun çektiği akım, voltaj, cosϕ, motor verimi ölçülür veya var
olanlar tablodan alınır.
Güç için: N1=N2 x (D1 / D2 )5x (n1/ n2 )² x (ρ1 / ρ2 ) [2c]
Bu ölçümlerden sonra fan hidrolik gücü, şebekeden çekilen güç
Gürültü için: L2 - L1 = 50 Log10(D2 / D1 ) + 50 Log10(n2 / n1 ) [2d]
hesaplanır. Bu iki değer birbirine oranlanarak fan sisteminin (fan,
Fan kanunlarından yararlanılarak bir durum için bilinen değerlerden kayış-kasnak veya kaplin, motor komple) toplam verimi (ηtoplam=
hareketle yoğunluk, devir sayısı, rotor çapı gibi parametrelere bağlı ηfanxηaktxηnot) ve buradan hareketle de fan verimi [ηfan= ηt /( ηakt x
olarak yeni bir durumda çalıştırılması durumundaki debi, basınç, ηmot)] hesaplanır.
güç, gürültü hesaplanabilir.
Böylece fanda verim ve gerekiyorsa kapasite artış potansiyeli
4. Fanlarda Enerji Verimliliği ortaya konulur. Tablo 1 ve Tablo 2’de iki farklı çimento
Endüstride kullanılan fanlar yüksek güç tüketen cihazlar olup arıza, fabrikasında bulunan yüksek güçlü fanların sahada yapılan ölçüm
bakım veya başka nedenlerle durdurulmadığı sürece çalışırlar. Bu değerler verilmiştir.
nedenle fanın ömrü boyunca tüketeceği enerji, bu fanın imalat (ilk
Tablo 1. Çimento Fabrikası A’daki Ölçüm Değerleri
yatırım) maliyetinin yüzlerce katı olabilmektedir. Dolayısıyla yıllık
Ölçüm Değerleri
çalışma süreleri fazla olan tesislerde enerji verimliliği önemlidir.
Fanın Adı Fan
Bu nedenle ömür boyu maliyeti (ilk yatırım ve ömür boyu enerji Debi Basınç T Nelektrik
Verimi
(m³/h) (mmSS) (°C) (kW)
maliyetlerinin toplamı) az olan fan seçilmelidir. Bu bağlamda, %
fabrikalarda eski fanların incelenerek verimlerinin hesaplanması 1. Bacagazı fanı 361.072 460 330 49 1067
ve fizibilite etüdü yapılarak yenilenmesi yararlı olmaktadır. Bu 2. Bacagazı fanı 132.391 660 20 82 320
yenilemeler ilk yatırım maliyeti getirse de aşağıda görüleceği üzere Farin değirm. sistem
761.596 1130 85 86 2980
kendini kısa sürede amorti eden yatırımlar olabilmektedir. fanı
Fırın elektro filtre fanı 383.206 140 250 50 328
Fan verimi fandan alınan hidrolik gücün fan şaftında fana verilen VKS sistem filtre fanı 166.913 550 85 67 374
güce oranı şeklinde tanımlanır.
MİD air fanı 40.828 40 480 12 41
N h VxΔPp ( 3600 x102 )
η= = [3] Tablo 2. Çimento Fabrikası B’deki Ölçüm Değerleri
N şaft ϖxTshaft
Ölçüm Değerleri
şeklinde hesaplanabilir. Terimin paydasındaki ifade fandan
Fanın Adı Fan
elde edilen teorik hirolik gücü (kW), payda işe şaft gücünü ifade Debi Basınç T Nelektrik
Verimi
(m³/h) (mmSS) (°C) (kW)
etmektedir. Tşaft fan torku olup aşağıdaki gibi yazılır. %
Farin baca gazı fanı 469.700 325 352 49 972
Tshaft = m& (r2 cu 2 − r1cu 1 ) [4a]
Elektro fanı 250.800 160 115 68 181
Bu eşitlik santrifüj fanlar için geçerlidir. Aksiyal fanlarda çap 1. farin değirmen fanı 237.300 185 115 66 207
doğrultusu ile akış doğrultusu bir birinden çok farklı olduğu için r1
Kömür değirmeni fanı 67.028 1135 100 76 308
ve r2 yarı çapları yerine kanadın ortasından geçen rm yarı çapı esas
alınarak, Verimlilik artışı potansiyeli olan fanlar yukarıdaki tablolarda koyu
Tşhaft = mrm ( cu 2 − cu 1 ) = ρVrm (cu 2 − cu 1 )
renk ile işaretlenmiştir. Verimlilik artışı potansiyeli tespit edilen bir
[4b]
fanın tasarımında; (3) ve (4) denklemleri kullanılarak kanat açıları,
eşitliği yazılabilir. Burada ω=2πn/60 (rad/sn), n (d/d) fanın devir kanat sayıları, rotor ölçüleri vb. ölçülerde gerekli değişiklikler
sayısı, Tshaft: şafta verilmesi gereken tork (Nm), r1 ve r2 sırasıyla giriş yapılarak (3) denklemindeki verim maksimum düzeye (%85’lere)
ve çıkış yarıçapları (m), cu1 ve cu1 sırasıyla giriş ve çıkışta akışkanın gelinceye bilgisayar programı ile değişiklikler yapılır.
mutlak hızının teğetsel bileşenleridir (m/s). Görüldüğü üzere şaft
gücü fanın içinden geçen kütlesel debiye, fanın açısal hızına, Fan verimleri günümüzde %80-85 civarına kadar çıkarılabilmektedir.
rotor yarı çapına, emiş ağzı yarı çapına cu terimleri nedeniyle ise Ancak çimento fabrikalarında olduğu üzere tozdan kaynaklanan
kanat eni, kanat açısı gibi parametrelere bağlıdır. Fanlarda enerji aşınma, sıcaklık nedeniyle malzemenin mukavemet değerlerinin
verimliliğini etkileyen başlıca unsurlar rotor ve kanat geometrisi, düşmesi, toz yapışması, çevresel kuvvetler gibi faktörler de
kanat sayısı, hidrolik kayıplar (türbülans, vorteksler, kanatların tasarımda dikkate alınmalıdır. Optimum bir tasarım elde edildikten
akışa kılavuzluk edememesi, sürtünme, kaçaklar vb.), yataklardaki sonra bunun kontrolü için Şekil 1’de gösterildiği üzere CFD
sürtünmeler, tahrik sistemi ve motor kayıplarıdır. (Computational Fluid Dynamics) analizi yapılarak nihai karar
verilir.
Örneğin santrifüj fanlarda kanat verimi kanat tipine göre %60
ile %92 arasında değişmektedir. Dolayısıyla fan verimliliğinin Yukarıda belirtildiği şekilde ölçümü yapıldıktan sonra mal sahibi
artırılması için optimizasyon (örneğin airfoil, kanat açısı, kanat eni, tarafından onaylanıp siparişe bağlanan ve imalatı yapılarak halen
emiş ağzı çapı, rotor çağı, kanat sayısının belirlenmesi vb.), fan çalışmakta olan iki fanın imalat öncesi ve sonrasındaki değerler ve
imalat teknolojisinin iyileştirilmesi gerekir. elde edilen tasarruflar aşağıda iki örnekte açıklanmıştır.

146
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

sonra yukarıda belirtildiği üzere yeni duruma göre verim maksimum

olacak şekilde fan tasarımı optimize edilerek CFD simulasyonu
yapılmış ve imalatı yapılacak hale getirilmiştir. Bundan sonra fan
yerine monte edilmiş ve çalışırken debi, statik basınç, şebekeden
çekilen akım, voltaj değerleri ölçülmüştür. Mevcut ve iyileştirilmiş
duruma ilişkin bilgiler aşağıda verilmiştir.

çekilen elektrik
Toplam basınç

Sıcaklığı (°C)
motoru(kW)

Şebekeden
Debi (m³/h)

devri (d/d)

gücü (kW)
Verim (%)
Çalışma
(mmSS)
Elektrik

Motor
Önceki
1600 443,000 630 180 58 1000 1411
durum
İyileştirilmiş
1600 540,000 500 180 81 1000 970
durum
Şekil 1. Fanlarda CFD simulasyonu.
Tasarruf
Uygulama Örneği 1: (1411-970=) 441 kW olmaktadır. Fanın yılda 7000 saat çalıştığı
Bir çimento fabrikası tarafından bir filtre fanında motor ve enerji maliyetinin yine 0.18 TL/kWh olduğu kabul edilirse yıllık
değiştirilmeden (şebekeden yaklaşık aynı akım çekilerek) debi parasal tasarruf (441x7000x0.18=) 555.660 TL/yıl olmaktadır. Bu
artışı yapılıp yapılamayacağının incelenmesi talep edilmiştir. işin ilk yatırım bedeli ise yaklaşık 150.000 TL olmuştur. Buna göre
Tarafımızca yapılan ön hesaplarda sadece rotor değiştirilip verim amortisman süresi 4 aydan daha kısa olmaktadır. Bu fan Kasım
artışı sağlanarak fan kapasitesinin 320.000 m³/h’den 450.000 m³/ 2009’dan bu yana belirtilen verimle çalışmaktadır (şebekeden
h’e çıkarılabileceği hesaplanmıştır. Bu artışın sağlanabilmesi için çekilen güç yaklaşık 970 kW çekmektedir).
denklem (1)’deki η değeri maksimize edilmiştir. Bu değer ise emiş
çapı, rotor çapı, kanat giriş ve çıkış açılarına, girişte ve çıkışta kanat 6. Sonuç
enine, devir sayısına bağlıdır. Bu parametreler gerektiği kadar Enerji verimliği için fanlar, sistem ve prosesin ihtiyacına uygun
değiştirilerek fan bir boyutlu tasarım ile optimize edilmiştir. Daha biçimde tasarlanıp imal edilmelidir. Mevcut fanlarda öncelikle
sonra bunun doğruluğu CFD simulasyonu ile kontrol edilmiş ve mevcut durumun analizi ve ölçümler yapılarak tasarruf potansiyeli
gerekli değişiklikler yapılmıştır. Bundan sonra ise fanın imalatı ve belirlenmelidir. Günümüz teknolojisinde fanın cinsine bağlı olarak
montajı tamamlanmıştır. Fabrika yetkilileri ile birlikte fan çalışırken %70-85 arasında verim değerleri elde etmek mümkündür. Bunun
yapılan ölçümde fan debisinin 463.000 m³/h olduğu belirlenmiştir. için CFD simulasyonları ve diğer bilgisayar programları ile fanlar
optimize edilebilmektedir. Bu kapsamda endüstrideki 200 kW’nın
Yapılan hesap sonucunda fan veriminin %82 olduğu belirlenmiştir. üzerindeki güçlerde fanların öncelikle incelenmesi yararlı olacaktır.
Bir başka ifade ile motor gücü artırılmadan verim artışı sağlamak Tekrarlamak gerekirse iyileştirme potansiyelinin nedenleri;
suretiyle debi önceki duruma göre %45 civarında artırılmıştır. Fanın emniyet faktörü ve kapasite artırım düşünceleri nedeniyle sisteme
iyileştirme öncesi ve sonrasındaki değerleri aşağıda verilmiştir. uygun fanın seçilmemiş olması (genellikle büyük fan seçimi),
tasarım sürecinde verimliliğin yeterince sağlanamaması, zaman
Elektrik Toplam Çalışma Motor
Debi Verim içinde fanların verimliliklerinin azalması ve proses ihtiyaçlarının
motoru basınç Sıcaklığı devri
(m³/h) (%)
(kW) (mmSS) (°C) (d/d) değişmesidir. Enerji verimliliğinin artırılmasında fana ilave olarak
Önceki
400 320,000 220 210 60 994
tahrik sitemi (kayış kasnak varsa kapline dönme), elektrik motoru
durum (örneğin 90 kW’a kadar EFF1 motor kullanımı) ve kontrol stratejileri
İyileştirilmiş (değişken debili sistemlerde paralel işletme, frekans invertörü
400 463,000 220 210 82 994
durum
uygulamaları) da önemli olup konu sistem olarak ele alınmalıdır.
Tasarruf
Aynı motor gücü ile yukarıda belirtilen oranda hava debisi artışı Kaynaklar
sağlanmıştır. Bu değer yaklaşık 160 kW güce karşılık gelmektedir. [1] ÇAKMANUS, İ., “Endüstriyel Fanlar: Tasarım, İmalat ve Enerji
Fanın yılda 7000 saat çalıştığı ve enerji maliyetinin 0.18 TL/kWh Verimliliği. Türk Tesisat Mühendisleri Derneği Yayınları,
olduğu kabul edilirse yıllık parasal tasarruf (160 kWx7000 hx0.18 no:23, Ankara, 2009.
TL/kWh=) 201.600 TL/yıl olmaktadır. Bu işin ilk yatırım bedeli ise
yaklaşık 90.000 TL olmuştur. Buna göre basit amortisman süresi Summary
(90.000/201.600=) 6 ay olmaktadır. Bu fan Haziran 2009’dan bu One of these days, reducing environmental pollution and economic
yana %82 civarında bir verimle çalışmaktadır. reasons to reduce fossil fuel consumption efficient use of energy
and renewable energy sources to benefit from intensified efforts
Uygulama örneği 2: in the direction observed. In this context, the existing facilities to
Bu uygulama bir MDF entegre fabrikasındaki kurutma fanıdır. increase energy efficiency is important. In this study, to increase
Burada Firmaca, kapasite değişikliği olmadan şebekeden çekilen energy efficiency in existing fan issues examined. Studies in
elektriksel gücün azaltılıp azaltılamayacağının incelenmesi existing industrial fan is significant potential for energy savings,
istenmiştir. Bu uygulamada da öncelikle mevcut durumu sahada and most of the project have been identified in a short time can
ölçülmüş ve verimlilik artış potansiyeli değerlendirilmiştir. Daha redeem itself.

147
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
KÖMÜR-ENERJİ-ÇEVRE ÜÇGENİNDE “LİNYİT SWOT ANALİZİ”
Dr. İlker ŞENGÜLER
MTA Genel Müdürlüğü Enerji Dairesi
Özet
“SWOT” İngilizce’de dört kelimenin baş harflerinden türetilmiş bir
sözcüktür. Bu kelimeler; Strengths (Üstünlükler), Weaknesses
(Zayıflıklar), Opportunities (Fırsatlar) ve Threats (Tehditler) dir.
“SWOT Analizi” değişik konulara uygulanmakta, projeksiyonlarda
önemli yer almakta ve çalışmaları yönlendirmektedir.
Ülkemizde yaklaşık 1.3 milyar ton taşkömürü, 1.6 milyar ton bitümlü
şeyl, 82 milyon ton asfaltit ve yeni bulunan rezervler ile 11.5 milyar
ton linyit bulunmaktadır.
Uzun yıllardır 8.3 milyar ton olarak bilinen linyit rezervlerimiz 2005
yılında MTA Genel Müdürlüğü koordinasyonunda başlatılan arama
ve araştırma çalışmaları ile 12.6 milyar tona ulaşmıştır. Ancak,
işletme yapılan linyit sahalarında bugüne kadar yapılan üretimin
1.1 milyar ton olduğu dikkate alındığında, bugün için ülkemiz linyit
rezervlerinin 11.5 milyar ton olduğu ortaya çıkmaktadır. 2005
yılından sonra ülkemiz linyitlerinde artışı gerçekleştirilen 4.3 milyar
tonluk görünür+muhtemel+mümkün rezerv, yerli kaynak olması
bakımından çok önemli bir enerji kaynağıdır.
Burada kömür, enerji ve çevre üçgeninde ülkemiz linyit
kaynaklarının değerlendirilmesine yönelik kısa bir SWOT analizi
yapılmıştır. Linyitlerin özellikle termik santrallerde enerji üretimi
amacıyla kullanılmasındaki üstünlükler (S), zayıflıklar (W), fırsatlar
(O) ve tehditler (T) ortaya konmuştur.
Giriş
Kömür, diğer birincil enerji kaynakları ile karşılaştırıldığında
tartışmasız en fazla olan rezerv ömrü ve yeryüzündeki geniş dağılımı
nedeniyle özellikle 2030 yılından sonra çok daha büyük önem
kazanacaktır. Günümüzdeki üretim düzeyi dikkate alındığında,
kömür rezervlerinin ömrü 200-220 yıl olarak hesaplanmaktadır. Bu
süre petrol için 40 yıl, doğalgaz için 67 yıl olarak verilmektedir [1][2].
Dünyada elektrik üretiminde kullanılan enerji kaynakları içerisinde
ilk sırayı % 41 ile kömür almaktadır. Kömürü % 20.1 ile doğalgaz, %
16 ile hidrolik, %14.8 ile nükleer, % 8.8 ile petrol ve % 2.3 ile diğer
kaynaklar izlemektedir. Türkiye’de ise elektrik enerjisi üretiminin
kaynaklara dağılımında ilk sırayı doğalgaz almaktadır. Bunu hidrolik,
yerli kömür, ithal kömür ve diğer kaynaklar izlemektedir [3].
Kömürden elektrik üretiminde Güney Afrika % 94 ile başta yer
almaktadır. Onu Polonya, Çin, Avustralya, İsrail izlemektedir. Bu
oran komşumuz AB üyesi Yunanistan’da % 55 ve linyit rezervi
bakımından dünyada ilk 10 içerisinde olan ülkemizde ise % 28
düzeyindedir [4].
148
Ülkemizde yaklaşık 1.3 milyar ton taşkömürü ve yeni bulunan
rezervler ile 12 milyar ton civarında linyit bulunmaktadır. Özellikle
Doğu Anadolu Bölgesinde ısınma amaçlı kullanılan asfaltit rezervi
yaklaşık 82 milyon ton, yine fosil katı yakıtlar grubu içerisinde yer
alan ve ülkemizde genellikle linyit sahalarında bulunan bitümlü şeyl
(oil shale) rezervimiz ise 1.6 milyar tondur [5].
1990’lı yılların başında ülkemizin ithal doğal gaza yönelmesi ile
durma noktasına gelen kömür arama çalışmaları, 2005 yılında MTA
Genel Müdürlüğü koordinasyonunda başlatılan projeler ile yeniden
büyük bir ivme kazanmıştır. Bu çalışmalarda önceliği, ülkemizdeki
kömür çökelimine uygun alanların yeniden gözden geçirilmesi ve
yeni alanların belirlenmesi oluşturmuştur. Bu bağlamda Trakya,
Soma (Manisa), Karapınar (Konya), Dinar (Afyonkarahisar), Alpu
(Eskişehir) ve Afşin-Elbistan (Kahramanmaraş) havzalarında
yeni kömürler bulunmuş, bilinen sahalarda ise rezerv artışları
sağlanmıştır.
Uzun yıllardır 8.3 milyar ton olarak bilinen linyit rezervlerimiz 12.6
milyar tona ulaşmıştır. Ancak, işletme yapılan linyit sahalarında
bugüne kadar yapılan kömür üretiminin 1.1 milyar ton olduğunu
dikkate aldığımızda, bugün için ülkemiz linyit rezervlerinin 11.5
milyar ton olduğu ortaya çıkmaktadır. 2005 yılından sonra
ülkemiz linyitlerinde artışı gerçekleştirilen 4.3 milyar tonluk
görünür+muhtemel+mümkün rezerv, çok önemli bir enerji
kaynağıdır.
Doğal gaz, çok pahalı bir enerji hammaddesi olmasına rağmen
çevresel özellikleri ön plana çıkarılarak ülkemizde elektrik enerjisi
üretiminde tek kaynak haline getirilmiştir. Oysa AB üyesi ülkelerde
bile elektrik enerjisi üretiminde bizde olduğundan çok fazla kömür
kullanılmaktadır. Yakıtların emisyon değerleri linyitte 900 gr/kWh,
taş kömüründe 800 gr/kWh, petrolde 800 gr/kWh, doğal gazda 400
gr/kWh dir.
Son yıllardaki yeni yakma teknolojileri ile kömürdeki emisyon
oranları çok daha aşağılara çekilmiş ve doğal gaz emisyon
oranlarına yaklaşmıştır. Doğal gazın pahalı bir enerji kaynağı
olması dolayısıyla elektrik enerjisi maliyetini yükselttiğinden
yerli kaynaklarımızın kullanımı her zamankinden önemli bir hale
gelmiştir.
Burada kömür, enerji ve çevre üçgeninde ülkemiz linyit
kaynaklarının değerlendirilmesine yönelik kısa bir SWOT analizi
yapılmıştır. Linyitlerin özellikle termik santrallerde enerji üretimi
amacıyla kullanılmasındaki üstünlükler (S), zayıflıklar (W), fırsatlar
(O) ve tehditler (T) ortaya konmuştur.

Swot Analizi
S: Üstünlükler (Strengths)
1. Türkiye, linyit kaynakları bakımından önemli bir potansiyele
sahiptir. Sahip olduğu rezervler ile Dünyada ilk 10 içerisinde
yer almaktadır.
2. Bilinen linyit rezervlerimiz bugün için yaklaşık 11.5 milyar ton
civarında olup yakın bir zamanda yürütülen projeler ile daha
da artacağı tahmin edilmektedir.
3. Linyit rezervlerinin önemli bir bölümü termik santrallerde enerji
üretimine uygun özelliklerdedir.
4. Türkiye coğrafik olarak kömür yataklarına yakın alanlarda
termik santral için gerekli koşullara sahiptir.
5. Linyitin yerli enerji hammaddesi olması büyük avantajdır.
6. Kömür madenciliği ve kömüre dayalı termik santraller
ülkemizde doğrudan veya dolaylı birçok insana çalışma alanı
yaratacak özelliklere sahiptir.
7. Üretimi kota veya düzenlemeler ile sınırlanmadığından
istikrarlı bir fiyata sahiptir.
8. Madencilik, taşıma, depolama ve kullanımı uygun koşullarda
yapıldığında güvenilirliği son derece yüksek enerji
hammaddesidir.
9. Günümüz üretim düzeyi ile, belirlenmiş olan kömür rezervleri
çok uzun bir süre talebi karşılayacak durumdadır.
10. Dünyada 50’den fazla ülkede üretildiğinden ve arz güvenliği
olduğundan politik riskler taşımamaktadır.
11. Linyite ve termik santrale bağlı olarak kül özellikleri uygun
olduğunda termik santral külleri çimento fabrikalarında
kullanılabilir.
12. Yalnızca enerji hammaddesi olmayıp, organik madde içeriği
ile tarım ve endüstride proses hammaddesi olarak da
kullanılabilir.
13. Madencilik işlemi zorunluluğu olmadan, uygun yatakların
yeraltında gazlaştırma, sıvılaştırma gibi yöntemlerle
değerlendirilmesi mümkündür.
14. Düşük ranklı kömürlerde uygulanan temiz kömür teknolojileri
ile linyitlerimizden gaz eldesi mümkün görünmektedir.
15. Enerji sektöründe en önemli tehdit bağımlı olmaktır. Bu
bağımlılık tek kaynağa ve belirli merkeze olduğunda ise durum
tartışmasız çok daha kötüdür. Bu nedenle linyitlerimizin her
türlü tehditten uzak bir enerji kaynağı olması çok önemli bir
üstünlüktür.
16. Uluslararası Enerji Ajansı (IEA) önümüzdeki 25 yıl içinde dünya
enerji talebinin % 50’ ye yakınının ve dünya kömür talebindeki
artışın yüzde 80’inden fazlasının sadece Çin ve Hindistan’dan
geleceğini açıkladı. Çin ve Hindistan’da yaşanacak olan enerji
talebi artışının bu coğrafyada yeni dengeler oluşturacağı ve
ülkelerin kendi enerji kaynaklarını kullanmanın çok önemli
olacağı öngörülmektedir. Sahip olduğumuz kaynaklar coğrafik
olarak üstünlük sağlamaktadır.
17. 2005 yılından sonra Çin’in dünya kömür piyasasına girişi ile
birlikte kömür fiyatları artış göstermiştir. Çin ve Hindistan’ın
elektrik sistemlerinin temelini kömür oluşturmakta olup ülkeler
2015 yılına kadar toplam 800 GW gücünde santral yapımı
planlamaktadır. Bu kapasitenin, tüm Avrupa ülkelerinin II.
Dünya Savaşı ile 2006 yılı arasında yaptığı santrallere eşit
olacağı ve bu yatırımın % 90’ının kömüre dayalı olacağı ifade
edilmektedir.
18. Ülkemizdeki linyit kaynaklarına dayalı yeni termik santraller
kurulması ve kurulmuş olanlara yeni üniteler eklenmesiyle
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
kurulu gücümüzün bugün için yaklaşık 18.000 MW’a
çıkabileceği hesaplanmaktadır.
19. Ülkemizde elektrik üretim santrallerinin toplam kurulu gücü
2010 yılı başı itibarıyla 41.041 MW’dır. Bu olgu dikkate
alındığında, söz konusu kapasite, toplam kurulu gücün
yaklaşık % 45’ini oluşturacaktır. Bu tablo, ülkemiz enerji
güvenliğinin sağlanması açısından son derece önemlidir.
20. Dünya’da genellikle enerji güvenliği için elektrik üretiminde
yerli kaynakların payı en az % 40, ithal kaynakların payı ise
% 20 düzeyinde tutulmaktadır. Yerli linyitlerimizle bu orana
ulaşmamız mümkün görünmektedir.
21. Ülkemizde 2020 yılında toplam enerji arzının % 30’unun
yerli kaynaklardan, % 70’inin ise ithal kaynaklardan
karşılanabileceğı öngörülmektedir. Bu olgu dikkate alındığında
yerli kaynaklarımız içerisinde en önemli potansiyele sahip olan
linyitler daha da önem kazanmaktadır.
W: Zayıflıklar (Weaknesses)
1. Linyite dayalı termik santrallerin kurulması zaman almaktadır.
2. Elektrik enerjisi üretiminde doğal gazın çevre dostu olarak
gösterilmesi nedeniyle halk arasında kömürle beslenen
santrallere karşı olumsuz bakış oluşmuştur.
3. Konvansiyonel yakma sistemi ile çalışan santrallerin
rehabilitasyonu için gerekli olan giderler yüksektir.
4. Kömürün zenginleştirilmesinde önemli olan yan kayaç ile
yoğunluk farkı linyit sahalarımızda çok yaygın değildir.
5. Enerji hammaddeleri içinde birim ısıl değer başına en yüksek
karbondioksit emisyonuna sahip olanı kömürdür. CO2 tutulumu
için henüz geliştirilmekte olan pahalı tekniklerin kullanılması
gerekmektedir.
6. Türkiye ortalamasında, linyit kalitesi düşük, buna karşın
madenciliği göreceli olarak pahalı durumdadır.
7. Genellikle çok yüksek kül ve nem içeriği nedeniyle enerji
yoğunluğu düşüktür ve buna bağlı olarak nakliye maliyeti
yüksektir.
8. Yüksek kükürt içerikleri nedeniyle kirleticiliği yüksek olup,
yakma ile bağlantılı ilave arıtma teknikleri gerektirir ve bunlar
maliyete yansımaktadır.
9. Küçük ölçekte yapılan özel kömür işletmeleri, enerji amaçlı büyük
yatırımlar karşısında bir araya gelme güçlüğü yaşamaktadır.
O: Fırsatlar (Opportunities)
1. Dünyadaki enerji arayışlarının sürdüğü dönemde sahip
olduğumuz linyit rezervleri, elektrik enerjisi için çözüm
niteliğindedir.
2. Dışa bağımlılığımızı azaltabileceğimiz bir enerji kaynağı
olması nedeniyle son derece önemlidir.
3. Doğalgazdaki % 99, petroldeki % 92 olan dışa bağımlılığımız
dikkate alındığında ülkemizin enerjideki sigortasıdır.
4. Fosil yakıtlar arasındaki rekabet ve arz güvenilirliği dikkate
alındığında, kömür göreceli olarak en başta yer almaktadır.
5. Halen dünyada elektrik üretiminde ana enerji hammaddesi
olarak kullanılmaktadır.
6. Yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı konusunda
yakın bir gelecekte büyük gelişme beklenmemektedir.
Başka bir deyişle yakın bir gelecekte yeni ve yenilenebilir
enerji kaynakları, enerji ihtiyacının önemli bir bölümünü
karşılamaktan uzak görünmektedir.
149
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
7. Ham petrol fiyatlarının yükselmiş olması ve artma eğilimini
taşıması, kömüre dayalı sentetik yakıt üretiminin rekabet
şansını artırmaktadır.
8. CO2 tutulumu ve özellikle alkol bileşiklerine dönüştürülerek
yakıta dönüştürülmesiyle ilgili araştırmalar, kömür termik
santrallerinin dezavantajlarını giderme yönünde gelişmeler
sağlamaktadır.
9. Ülkemizde 2008 yılındaki elektrik tüketim miktarının, % 5
olması gereken yedek enerjiyi % 0,7 oranına düşüreceği
öngörüsü linyitlerimizi öne çıkarmaktadır.
10. Türkiye’de kişi başına düşen emisyon miktarı şu anda
Avrupa ortalamasının dörtte biri kadardır. Bu emisyon miktarı
linyitlerimizi kullanabilmemiz için bir başka önemli fırsattır.
11. Yakma teknolojilerindeki gelişmeler “Global İklim Değişikliği”
endişesini gittikçe azalttığından, bütün Dünya’da olduğu gibi
ülkemizde de yeniden önemli bir kaynak konumuna gelmiştir.
12. Uluslararası petrol ve doğal gaz şirketlerinin ellerinde bulunan
petrol sahalarının ömrünü doldurmak üzere olması, ülkelerin
öz kaynaklarını dolaylı olarak önemli kılmaktadır. Bu bağlamda
linyit potansiyelimiz önemli olmaktadır.
T: Tehditler (Threats)
1. Kyoto Protokolü ile oluşturulan yaptırımlar linyit bağlamında
ülkemiz için bir tehdit unsuru olarak gösterilmektedir. Ancak
emisyonlar için açıklanan uluslararası rakamlar nedeniyle
konu tartışmalı durumdadır.
2. İthal kömürlerin çok düşük fiyatlarla limanlarımıza teslim
edilebiliyor olması yerli kömürlerin tercih edilebilirliğini
azaltmaktadır.
3. Emisyonlar konusunda madencilerimiz ve yatırımcılarımız
doğru bilgilendirilemediğinden sektörde çekingenlik yaratmak-
tadır.
4. Sürekli daha sıkı hale gelme eğilimi gösteren emisyon
kısıtlamaları, kömürlerin yakıt amaçlı kullanımında caydırıcı
etki yapmaktadır.
5. Kömüre dayalı termik santraller için hala kendi kömürlerimize
uygun yerli teknolojinin geliştirilememiş olması, enerjide dışa
bağımlılığımızı azaltacağı öngörülen linyitlerimiz için önemli
bir tehdit oluşturmaktadır.
Projeler
Ülkemiz linyitlerinin termik santrallerde kullanılması yanında
gazlaştırılmasının ve oksijenli yakılmasının da uygun olacağı be-
lirtilmektedir [6]. Gazlaştırma, tamamlanmamış bir yanma olarak
ifade edilebilir. Oksijen miktarı yakıtın ihtiva ettiği bütün karbonu,
karbonik gaz ve su buharına çevirmeye yetmez. Gazlaştırma işlemi
ile sentetik gaz veya sentez gazı (SynGas) olarak adlandırılan
karbonmonoksit, karbondioksit ve hidrojen karışımı elde edilir.
Sentez gazından metanol, etanol, amonyak gibi çeşitli kimyasalların,
benzin ve dizel eşdeğeri yakıtların, dimetileterin ve geleceğin enerji
taşıyıcısı olarak görülen hidrojenin üretilebilmesi ise gazlaştırmayı
daha da önemli hale getirmektedir [7]. Bu karışım gaz türbinlerinde
yakıt olarak kullanılabildiği gibi ek kimyasal işlemlerle sıvı yakıta
dönüştürülebilir [8]. Yaklaşık %95 oranında metan olan bu gaz,
günümüzde Güney Afrika’da Sasol şirketinin geliştirdiği teknoloji
ile sıvı yakıta dönüştürülmektedir. 1950’li yıllardan bu yana Güney
Afrika’da ticari anlamda kömürden sıvı yakıt elde edilmektedir.
Günümüzde 150.000 varil/gün düzeyinde olan üretim ülkenin
petrol ihtiyacının yaklaşık %40’ını karşılamaktadır.
150
Linyitleri bir diğer verimli kullanma yöntemi de oksijenli yakmadır.
Bu süreçte önce havanın oksijeni ve azotu ayrıştırılır ve yanma
odasına sadece oksijen gönderilir. Oksijenli yanma sonunda
oluşan gazlar sadece karbonik gaz ve su buharıdır. Su buharı
yoğunlaştırıldığında tutulması kolay olan saf karbonik gaz elde
edilir. Oksijenli yanma çok sıcak bir alev oluşturacağı için yanma
sonucu elde edilen karbonik gazın önemli bir kısmı yanma odasına
geri verilerek alev sıcaklığı düşürülür. Oksijenli yanma sırasında
linyitin içerdiği bütün karbon oksitlenmekte ve buna bağlı olarak
yanma verimi artmaktadır [9].
MTA Genel Müdürlüğü temiz kömür teknolojileri çerçevesinde
araştırmalarına yıllar önce başlamıştır. Kömür kullanımından
kaynaklanan SOx ve NOx gibi emisyonların en aza indirilmesi
amacıyla yürütülen “Briketleme ve Yıkama” projeleriyle çevre
dostu bir yakıt eldesi konusundaki araştırmaları gerçekleştirmiştir.
Yürütülen özgün bir briketleme yöntemiyle (bu yöntem briketlerin
hava kanallı olması ve dolayısıyla yanma yüzeyinin arttırılması
esasına dayanmaktadır) kömürlerimizin yanma sürecinde at-
mosfere atılan duman ve çevreye zararlı atıkların neredeyse ta-
mamına yakınının yok edilebileceği ortaya konmuştur. Ayrıca
Tunçbilek kömürleriyle yapılan deneylerde; parça kömür için ısıl
verim % 45’den % 52’ye çıkarılmış, yakılan birim yakıt başına atılan
kükürt miktarı 22 gramdan 12 grama, birim ısı başına atılan duman
miktarı ise 4.8 mg/kcal’den 0.02 mg/kcal’e düşürülmüştür.
Elbistan Havzası’nda olduğu gibi ülkemizin birçok yerinde bulunan
gitya ve leonardit’in organik tarım için önemli birer hammadde
özelliğine sahip olması nedeniyle toprak güçlendirici olarak
kullanma olanakları araştırılmıştır [10].
Son yıllarda temiz kömür teknolojileri kapsamında yapılan
araştırmalar bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de yeniden
gündeme gelmiş olup bu amaçla TKİ Genel Müdürlüğü’nde bir
“enerji teknoloji oluşturma platformu” oluşturulmuştur. Kömürlerin
gazlaştırılması yolu ile sentetik gaz, ısı, sıvı yakıt gibi birçok
ürün eldesi mümkün olduğundan dünyada ve ülkemizdeki bu
gelişmelere bakarak, enerji sektörü kömürü yeniden keşfediyor
demek yanlış olmayacaktır. MTA, TTK ve TÜBİTAK işbirliği ile
Zonguldak Havzası’ndaki kömür kökenli doğal gazın oluşumu, göçü
ve birikmesi araştırılmış ve sonuçta havzada gaz potansiyelinin
varlığı ortaya konmuştur. Kömür gazlarına yönelik bir araştırma da
Soma Havzası’nda başlatılmıştır. Ruhsatı TKİ Genel Müdürlüğü’ne
ait Soma linyit havzasında entegre sismik yöntemlerle (kuyu içi
ve yüzey sismiği) kömür damarının yayılımının belirlenmesi ve
havzadaki biyojenik ve termojenik kökenli gaz potansiyelinin
araştırılması amacı ile TÜBİTAK destekli bir proje hazırlanmıştır.
Proje ile havzada halen devam eden sondajlardan kuyu başında
alınacak olan kömür örneklerinde desorpsiyon yöntemi ile gaz içeriği
tespit edilecektir. Bu kömürlerin petrografik özellikleri ve maruz
bulundukları basınç koşulları gözetilerek yapılacak enterpolasyon
ve extrapolasyonlar ile havzanın basınç değerleri belirli (veya
kestirilebilir) diğer bölgelerinde de gaz potansiyeli tanımlanacaktır.
Ayrıca kuyu içi ve yüzey sismiği yöntemleri uygulanarak kömür
damarının yayılım sınırı belirlenecektir.
Tüm dünyada kömürün gazlaştırılması veya sıvılaştırılması konu-
sunda yapılan çalışmalar, enerji arzının daha güvenli olacağını,
geliştirilen teknolojiler ile çevresel etkilerin minimize edilebileceğini
göstermektedir

Sonuç
Son yıllarda, çevre faktörü ön plana çıkarılarak elektrik enerjisi
üretiminde tek kaynak haline getirilen doğal gaz nedeniyle ülkemizde
enerji güvenliği tehlikeye girmiş olup yerli kaynaklarımızın bu
amaçla kullanımı her zamankinden önemli hale gelmiştir.
Ülkemiz linyit kaynakları açısından küçümsenemeyecek bir
potansiyele sahiptir ve bugün ulaştığımız 12.6 milyar tonluk
görünür+muhtemel+mümkün linyit rezervi ile dünyada ilk on
içerisinde yer almaktadır. Özellikle gelişen yakma teknolojileri,
iyileştirilmiş kömür madenciliği uygulamaları ve Avrupa ülkeleri
gibi ülkemizde de gündeme gelen doğalgaz kısıtlamaları bu
potansiyeli daha çekici kılmaktadır. Sürdürülebilir enerji için yerli
kaynaklarımız içinde en önemlisi olan linyitlerimizi kullanmak
üzere yeni termik santraller planlanmalı ve linyit aramacılığına
kazandırılan ivme arttırılarak devam ettirilmelidir. Ülkemizde enerji
güvenliğini sağlamak için, enerjiye kolay ve ucuz ulaşabilmek için
linyit kaynaklarımız elektrik üretimi amacıyla etkin olarak devreye
sokulmalıdır. Ülkemizde, Dünya çevre standartlarına uygun olarak
(en fazla 100 mg/m³ toz-kül emisyonu ve en fazla 100 mg/m³ kükürt
emisyonu) çalışan linyite dayalı termik santraller bulunmaktadır ve
bu örnekler çoğaltılmalıdır.
Kömürün elektrik üretiminde kullanım oranının yükseltilmesi
yanında serviste olan santrallerin rehabilitasyonu ve yeni yakma
teknolojilerinin devreye girmesi sağlanmalıdır. Temiz kömür
teknolojileri ve modern yakma sistemlerinin geliştirilmesi yönündeki
araştırma ve uygulamalar özendirilmeli ve desteklenmelidir.
Ülkemizin enerji planlamalarında, yerli kaynakları içerisinde kömür
bulunmayan ülkelerin, elektrik üretiminde kömürün payı olarak
korudukları %45 düzeyi kesinlikle ülkemizde de oluşturulmalıdır.
Dışalım ile kullanılan doğalgaz ve petrolün payı elektrik üretiminde
% 20’yi geçmemelidir.
Çoğunlukla düşük kaliteli linyitler sınıflamasında yer alan ülkemiz
linyitlerinin [11] termik santrallerde değerlendirilmesi sürdürülebilir
bir enerji ve dolayısıyla sürdürülebilir kalkınma için kaçınılmazdır
[12,13]. Ayrıca kömürlerimizin enerjiye dönüştürülmesinde alternatif
projeler mutlaka geliştirilmelidir.
Kaynaklar
[1] International Energy Agency (IEA) (2007a) Key World Energy
Statistics 2007, Paris.
[2] British Petroleum (BP) (2007a) Statistical Review of World
Energy 2007, London.
[3] World Coal Institute (WCI) (2008b) Coal Facts 2008,
London.
[4] World Coal Institute (WCI) (2008a) The Coal Resources – A
Comprehensive Overwiew of Coal 2008, London.
[5] ŞENGÜLER, İ. (2003) Öz Kaynaklarımız İçinde Linyitin Yeri
ve Önemi. Türkiye 9. Enerji Kongresi Bildiriler Kitabı, 59-67,
İstanbul.
[6] FABIAN, H., Christian, C. and Gokalp, I., (2008) Investigation
on the Flamelet iner Structure of Turbulent Premixed Flames.
Combustion Scienve and Technology, 180, 713-728.
[7] UYSAL, B.Z., (2008) Temiz Kömür Teknolojileri. Türkiye 16.
Kömür Kongresi, Bildiriler Kitabı, 335-340, Zonguldak.
[8] GOKALP, I., (1992) On the Analysis of Large Technical Systems.
Science, Technology and Human Values, 17, 57-78.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
[9] FABIAN, H., Christian, C. and Gokalp, I., (2007)
Characterization of the Effects of Hydrogen Addition in
Premixed Methane/air flames. International Journal of
Hydrogen Energy, 32, 2585-2592.
[10] ŞENGÜLER, İ. (2007) Enerji Bütünlemesinde Kömürlerimiz
ve Havza Planlaması (Afşin-Elbistan Havzası Bölgesel
Kalkınma Projesi). TMMOB Maden Mühendisleri Odası
Temiz Kömür Teknolojileri ve Yakma Teknikleri Semineri
Kitabı, 37-44, Ankara.
[11] Türkiye Tersiyer Kömürlerinin Kimyasal ve Teknolojik
Özellikleri (2002) ISBN: 6595-46-9, Maden Tetkik ve Arama
Genel Müdürlüğü (MTA) Yayını, Ankara.
[12] ŞENGÜLER, İ. (2006) Sürdürülebilir Enerji ve Linyit
Kaynaklarımız. Türkiye 10. Enerji Kongresi Bildiriler Kitabı,
25-31, İstanbul.
[13] ŞENGÜLER, İ. (2006) Lignite and Thermal Power Plants
for Sustainable Development in Turkey. 18th World Energy
Congress, Buenos Aires, Argentina.
Summary
“SWOT” is a word derived from capital letters of four separate words
in English. These words are Strengths, Weaknesses, Opportunities
and Threats, respectively. “SWOT Analysis” is applied on various
issues, makes up a major part for projection estimates and provides
to aim at a specific issue on studies.
Our country has approximately 1.3 billion tonnes of hard coal, 1.6
billion tonnes of oil shale, 82 million tonnes of asphaltite and 11.5
billion tonnes of lignite together with recently found reserves of
lignite.
Our lignite reserves, known as 8.3 billion tonnes for a long
time, reached to 12.6 billion tonnes due to the exploration and
research studies, commenced in 2005 and conducted by General
Directorate of Mineral Research and Exploration. However, taking
into consideration the exploited amount in the lignite fields is 1.1
billion tonnes so far, it is concluded that lignite reserves in our
country is 11.5 billion tonnes. After 2005 an increasing amount of
4.3 billion tonnes of proven+probable+possible reserves is a very
crucial source of energy because it is domestic.
Here, a short SWOT analysis is performed, aiming at the
evaluation of lignite sources in our country in the triad of coal-
energy and environment. It is revealed that lignites have strengths
(S), weaknesses (W), opportunities (O) and threats (T) particularly
used for energy production in coal-powered plants.
151
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
GÖNÜLLÜ EMİSYON TİCARETİ’NDEN TÜRKİYE’NİN KAZANIMLARI
İzzet ARI
Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı
Özet
İklim değişikliği, insan faaliyetleri sonucu açığa çıkan sera gazı
emisyonlarından kaynaklanmakta; küresel ısınma, deniz seviyesinde
yükselme, su kaynaklarında azalma gibi sorunlara neden olmak-
tadır. Kyoto Protokolü (KP) ile sera gazı emisyonu azaltımı ve
sınırlandırılmasına yönelik sayısal hedefler içermektedir. KP altındaki
Emisyon Ticareti ile ülkelerin emisyon azaltımlarının maliyet etkin bir
şekilde gerçekleştirilebilmesine olanak sağlanmaktadır.
Türkiye, BMİDÇS ve KP’deki konumu nedeniyle gelişmekte olan
ülkelere sağlanan esneklik mekanizmalarından yararlanama-
maktadır. Türkiye’nin hali hazırda faydalanabildiği tek mekanizması
Gönüllü Emisyon Ticaretidir. Bu mekanizma ile hem emisyon
azaltımı sağlanmakta hem de projelere finansman desteği sağ-
lanabilmektedir. Bu çalışmada, gönüllü emisyon ticaretinden Tür-
kiye’nin kazanımları ele alınmaktadır.
1. Giriş
Hızlı nüfus artışı ve sanayileşmeye imkanlarına bağlı olarak, doğal
kaynaklara olan talebin giderek artması ihtiyaçların karşılanması
sırasında pek çok çevresel problemin açığa çıkmasına neden
olmaktadır. Bu sorunlardan iklim değişikliği, sera gazı emisyonlarının
atmosferde birikmesiyle iklim sisteminin değişmesinden kaynak-
lanan sorun olarak tanımlanmaktadır. Dünya Meteoroloji Ör-
gütü iklimi, otuz yıllık bir dönem içerisinde istatistiki veriler ışı-
ğında ortalama hava durumu olarak tanımlanmakta [1]; iklim
değişikliğinde karşılaştırılabilir bir zaman periyodunda gözlenen
doğal iklim değişikliğinin yanı sıra doğrudan ya da dolaylı olarak
küresel atmosferin bileşimini bozan insan etkinlikleri sonucunda
iklimde oluşan bir değişiklik olarak tanımlamaktadır. [2]
İnsan faaliyetleri sonucunda iklimdeki değişimlerin en önemli sebebi
fosil yakıtların yanmasıyla artan sera gazı emisyonlarının neden
olduğu iklim değişikliğinin en önemli sonucu küresel ısınmadır. [3]
İklim değişikliği ile mücadele için 1992 yılında Birleşmiş Milletler
İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (BMİDÇS) imzaya açılmış ve
1994 yılında yürürlüğe girmiştir. BMİDÇS’nin amacı, sera gazı emis-
yonlarının iklim sistemi üzerindeki etkisini önlemeye çalışmaktır.
1997 yılında imzaya açılan ve 2005 yılında yürürlüğe giren Kyoto
Protokolü (KP) bu ihtiyaca yönelik oluşturulmuştur. KP’nin amacı,
BMİDÇS’nin Ek-1’inde sıralanan gelişmiş ülkelerin, belirlenen
miktarlarda emisyon azaltım taahhütlerini somutlaştırmaktır.
KP altında oluşturulan “Esneklik Mekanizmaları” (Temiz Kalkınma
Mekanizması, Ortak Yürütme ve Emisyon Ticareti) azaltım
kolaylaştırıcı düzenekler olarak tanımlanmıştır. Bu mekanizmaların
152
en önemli özelliği emisyon azaltım taahhütlerinin maliyet etkin bir
şekilde gerçekleştirilmesini sağlamaktır.
KP altındaki emisyon ticaretinden bağımsız olarak sosyal
sorumluluk prensibi kapsamında kurumsal faaliyetlerinden kay-
naklanan emisyonlarını nötrlemek isteyen şirket ya da kurumlar
alternatif mekanizmalar oluşturulmuştur. Gönüllü Emisyon Ticareti,
bu kapsamda emisyon azaltım maliyetini düşürmeyi amaçlayan
bir düzenektir. Katılımcılarına hukuki bağlayıcılık getirmeyen bu
mekanizma özel şirketlere, uluslararası organizasyonlara (olim-
piyatlar, konferanslar, konserler), kamu kuruluşlarına ve şahıslara
açık yapıdadır.
2. Gönüllü Emisyon Ticareti
Gönüllü Emisyon Ticareti’nde emisyon azaltımının hukuki bağlayıcı-
lığı olmaksızın, tamamen gönüllülük esasına dayanmaktadır. Bu ti-
caret emisyon azaltım maliyetini düşürmeyi amaçlamaktadır. Özel
şirketler, uluslararası organizasyonlar (olimpiyatlar, konferanslar,
konserler), kamu kuruluşları ve şahıslara açık yapıda olan Gönüllü
Emisyon Ticareti, sosyal sorumluluk prensibi kapsamında kurumsal
faaliyetlerini karbon nötr yapmak isteyen şirket yada kurumların KP
ile tanımlanmış mekanizmalardan yararlanamamaları diğer taraftan
KP’ye taraf olmayan ülkelerin emisyon azaltım faaliyetlerini daha
maliyet etkin gerçekleştirmek istemelerine bağlı olarak alternatif
mekanizmalar oluşturulmaya ve kullanılmaya itmiştir.
Gönüllü Emisyon Sertifikası olan VER’i satın alanların amacı,
kendilerinin iklim değişikliğine yaptıkları etkileri kontrol altına
almak, kamuoyunda prestij kazanmak, gelecekte düzenlenmesi
muhtemel mevzuat ve uygulamalarda önceden avantaj sağlamak
ya da tekrar satışlar yoluyla kar elde etmektir.
Gönüllü piyasa yapılan projeler ülkelerin KP taahhütlerine
saydırılmamaktadır. Bununla birlikte gönüllü piyasa toplanan fonlar
bireylerin ve kurumların sosyal sorumluluk bilinci ve tamamen
gönüllü katkılarıyla oluşmaktadır.
Gönüllü piyasalarda ekonomiyi destekleyen yerel projeler tercih
edilmektedir. Büyük yenilenebilir enerji projeleri yanında, küçük
ölçekli projeler bu kapsamda ele alınabilmekte öylece projenin
özgün fayda ve sürdürülebilir kalkınma hedefleriyle uyum
aranmaktadır. Projeler yüksek enerji verimliliği ve düşük karbon
yoğunluğu açısından ekonomiye katkı sağlamaktadır.[4]
Uluslararası organizasyonlar (olimpiyatlar, konserler, futbol tur-
nuvaları), sivil havacılık (KP kapsamında olmayan bir sektör
olarak) sırasında oluşturdukları emisyonların karşılığında

emisyon azaltmayı hedefleyenler, emisyon azaltan bir projeyi
destekleyerek veya piyasadan VER satın alınarak emisyon nötr
olabilmektedirler.
3. Gönüllü Emisyon Ticaretinde Roller ve Konuları
Gönüllü Emisyon Sertifikaları uluslararası organizasyonlar (olimpi-
yatlar, konserler, futbol turnuvaları), sivil havacılık (KP kapsamında
olmayan bir sektör olarak), karbon nötr olmak isteyen şirketler
(prestij kazanma ya da çevreye duyarlı olduğunu göstermek için)
ve üçüncü kişiler satın almaktadırlar. Piyasadaki satıcılar ise KP’ye
taraf olmayan, taraf olmakla birlikte Ek-B listesinde yer almayan
ülkelerdir.
Satıcılar ya da emisyon sertifikalarını arz edenler dört gruptan
oluşmaktadır:[5]
Proje sahipleri: Emisyon azaltma projelerini hazırlayarak toptan-
cılara, perakendecilere ya da nihai kullanıcılara azalttıkları emis-
yonları, sertifika olarak satmaktadırlar.
Toptancılar: Kendi portföylerindeki büyük azaltım sertifikalarını
satmaktadırlar.
Perakendeciler: Küçük miktarlardaki sertifikaları bireylere veya
organizasyonlara satmaktadırlar.
Komisyoncular: Kendilerine ait bir emisyon sertifikaları olmama-
sına rağmen emisyon sertifikası alanlar ile satanları buluşturarak
aracı olmaktadır.
Emisyon sertifikaları, bireysel veya kurum olarak örgütlenen proje
üreticileri tarafından doğrudan satılabildiği gibi, sera gazı salım
azaltım projelerine finansman sağlayanlar tarafından da satı-
labilmektedir.[4]
Gönüllü emisyon sertifikalarının oluşturulduğu belli başlı sektörler
ve proje konuları: Yenilenebilir enerji, enerji verimliliği, katı atık çöp
deponi gazlarının toplanması, ormancılık, sanayi süreçlerinden
kaynaklanan emisyonların azaltılmasıdır. Buna göre hidroenerji
yüzde 32, rüzgar yüzde 15 ve biyoyakıt yüzde 3 ile bunların toplamı
olarak yenilenebilir enerji toplamda yüzde 50; enerji verimliliği yüzde
4, ormanlaştırma yüzde 7, yakıt değişimi yüzde 9 ve katı atık yüzde
16 ile yaklaşık proje portföyünün yüzde 86’sını oluşturmaktadır.
4. Türkiye’deki Gönüllü Emisyon Ticaretinin İncelenmesi
Türkiye’de emisyon azaltımına yönelik kuralları belirlenmiş
ticari bir sistem olmamasına rağmen başta rüzgar, jeotermal,
küçük hidroelektrik santraller ve katı atık yönetimi olmak üze-
re yenilenebilir enerji yatırımlarından kazanılan emisyon sertifi-
kalarının 2006 yılından bu yana bazı şirketler ve firmalar tarafından
tezgah üstü piyasalarda işlem gördüğü bilinmektedir. Kazanılan
bu sertifikalar, gönüllü emisyon azaltım sertifikası (VER) olarak
karbon denkleştirmek ya da karbon nötr olmak isteyen şirket ya da
kişilere doğrudan ve/veya aracı kurumlar vasıtasıyla satılmaktadır.
Ancak gönüllülük esasına dayanan bu sistemin yasal ve kurumsal
altyapısı oluşturulmadığından bu piyasanın işlem hacmi bilinmekle
beraber bu bilgilerin izlenmesinde, güncellenmesinde ve
paylaşımında süreklilik sağlanmamıştır. Diğer taraftan projeler-
den elde edilen sertifikaların mali değerine ilişkin bilgiler de
bulunmamaktadır. Bu bilgiler her ne kadar ticari sır niteliği taşısa
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
da, işletmeler için projelerden elde edilen bir ilave değer olarak
ekonomiye girdi sağlamakta, proje finansmanının bir parçası
olmaktadır. Bu işlemlere ilişkin kayıt sisteminin olmamasının
yanı sıra projeler azaltılan emisyonlar olarak da resmi kayıtlara
geçmemekte ve ulusal bir merci tarafından emisyon azaltımı
bakımından onaylanmamaktadır. Bunun bir sonucu olarak ortalama
bir emisyon sertifikası fiyatı bilinemediği gibi uygulanan benzer
projeler için oluşan fiyatların mukayesesi de yapılamamaktadır.
Yasal ve kurumsal çerçevesi belirlenmiş bir kayıt, izleme ve onay
sisteminin olmaması dünyadaki emsallerine göre daha düşük
fiyat oluşabileceğini düşündürmektedir. Kayıt, izleme ve onay
mekanizmalarının kurulması ile emisyon envanterlerinde de bilgi
kaybı önlenebilecektir.
Bu altyapı oluşmamasına rağmen sadece gönüllük esasına
dayanan bir piyasa anlayışı içinde emisyon ticareti sisteminin
gelişmesinin başlıca nedeni, Türkiye’de emisyon azaltımına
imkan sağlayan başta yenilenebilir enerji olmak üzere emisyon
azaltım potansiyelinin yüksek olması ve bu emisyon sertifikalarının
ticaretinin KP çerçevesinde yapılmasının mümkün olmamasıdır.
5. Gönüllü Emisyon Ticaretinin Türkiye’ye Faydası
Türkiye’nin birincil enerji kaynakları bakımından dışa bağımlılığının
yüksek olması ve bu durumun enerji arz güvenliğini önemi göz
önünde bulundurulduğunda, emisyon sertifikası pazarının en
gözde sektörleri olan yenilenebilir enerji ve enerji verimliliği
konularında yapılacak faaliyetlerin önemi bir kez daha artmaktadır.
Diğer yandan ülkemiz cari açığında enerji ithalatının etkisi göz
önünde bulundurulduğunda yerli enerji kaynaklarının kullanımı
daha da önem arz etmektedir. Gönüllü Emisyon Ticareti projeleri
bu çerçevede sadece sera gazı emisyonlarını azaltmakla kalmayıp
yukarıda bahsedilen hususlarda ekonomiye ciddi katkılar da
sağlayabilecektir.
İki yıl gibi kısa bir sürede yüksek standartlı ve yüksek hacimli bir
potansiyeli harekete geçiren Gönüllü Emisyon Ticareti sistemi sera
gazlarının azaltımı bakımından gelecek vadeden bir potansiyeli de
ortaya koymaktadır. Bu piyasanın bazı kurallarla ve altyapılarla
desteklenmesi ile KP kapsamında emisyon ticareti sistemine
entegre olmayı kolaylaştıracaktır.
Gönüllü Emisyon Eicareti’ndeki projeler ile fosil yakıtlar yerine
yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı, enerji arzının çeşitlen-
dirilerek enerji arz güvenliğinin sağlanması, hava kalitesinin
iyileştirilmesine yardımcı olmaktadır. Hava kalitesinin iyi olması
insan ve çevre sağlığını olumlu olarak etkileyerek, sağlık giderle-
rinin azalmasına da etki etmektedir. Ayrıca, yenilenebilir enerji
teknolojileri için araştırma-geliştirme ve sanayi alanlarının artma-
sıyla yeni istihdamların oluşmasını sağlamaktadır. Yenilenebilir
enerji kaynaklarıyla üretilen elektriğin şebeke sistemine ihtiyaç
duyulmadan da iletilebilme imkanlarına sahip olması açısın-
dan özellikle kırsal alandaki insanların elektriğe erişimini kolay-
laştırmakta ve insanların hayat kalitesini artırmaktadır.
Yine Gönüllü Emisyon Ticareti’ne konu olacak projeleri ile enerjinin
verimli kullanılması sera gazı emisyonlarının azaltılmasını sağla-
makla birlikte, daha az fosil yakıtın kullanımı sonucu daha az ha-
va kirliliğine neden olan gazların atmosfere salımı sonucunda, in-
sanların sağlığını tehdit eden unsurların azalmasını sağlamaktadır.
Enerjinin daha verimli kullanılmasıyla nihai tüketiciler başta olmak
153
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

üzere tüm enerji kullanan kişilerin enerji harcamalarında azalma
sağlamaktadır.
6. Sonuç
Türkiye, iklim değişikliği ile mücadele için oluşturulan uluslararası
anlaşmalarda, gelişmişlik düzeyine göre adil bir konumda yer
alamamıştır. Bunun sonucu olarak oluşturulan mekanizmalardan
da gelişmekte olan ülkeler gibi faydalanamamıştır. Bununla
birlikte, Türkiye kendi imkanları çerçevesinde emisyonlarını azalt-
maya yönelik olarak proje bazlı faaliyetlerini sürdürmektedir. Bu
faaliyetlerden en önemlisi Gönüllü Emisyon Ticaretidir. Bu me-
kanizma ile sağladığı emisyon azaltımları karşılığında emisyon
sertifikalarını satabilmekte ve projelerin fizibilitesini artırmaktadır.
she could not use this mechanism like other developing countries.
Voluntary Emission Trading is the alternative way for Turkey to
mitigate the GHG emissions in a cost effective manner. Voluntary
Emission Trading also supplies new job opportunities for project
develops, retailer, brokers, etc. The realization ratios of renewable
energy and solid waste disposal project are increased by Voluntary
Emission Trading credits.
Voluntary Emission Trading provides some social and environ-
mental benefits during the offsetting projects. Renewable energy
projects supply new and national primary energy sources to ge-
nerate electricity. Solid waste disposal projects prevent some en-
vironmental problems such as waste, leachate and noise.

2012 yılı sonrası iklim rejimine kadar Türkiye için tek seçenek
olan gönüllü emisyon ticareti vasıtasıyla yenilenebilir enerji ve
katı atık bertarafı alanlarında 2006 yılından bu yana projeler ger-
çekleştirmektedir.
Gönüllü Emisyon Ticareti ile proje firmaları, komisyoncular ve
finans alanlarında yeni iş alanları oluşmuş, projelerin gerçekleşme
oranları artmıştır. Ayrıca, sera gazı emisyonlarının azaltılması ile
hem çevresel hem sosyal faydalar sağlanmıştır.
2007 yılında başlayan 2012 sonrası rejime yönelik sistemi be-
lirlemeye çalışan iklim müzakerelerinde kapasite oluşumu sağ-
layan Gönüllü Emisyon Ticareti ile bir emtia borsası niteliği taşıyan
karbon borsalarının da oluşumu için ticaret potansiyelini ortaya
koymaktadır.
Kaynaklar
[1] Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (Inetgovernmental
Panel on Climate Change, IPCC), “Glossary”, 2008,
(çevrimiçi), http://www.ipcc.ch/pdf/glossary/ipcc-glossary.pdf,
12.06.2008.
[2] Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesinin
(United Nations Framework Convention on Climate Change,
UNFCCC), “Resources”, 2009a, (çevrimiçi), http://unfccc.int/
resource/docs/convkp/conveng.pdf, 09.01.2009.
[3] TÜRKEŞ M., “İklim Değişikliğiyle Savaşım, Kyoto Protokolü ve
Türkiye”, Mülkiye, Cilt XXXII, Yaz 2008, ss. 101-131, s.106-107.
[4] GOUMAS T., “Gönüllü Karbon Piyasaları ve Türkiye”, Mitigating
Climate Change VCM workshop, Ankara, 4-5 Ekim 2007, s. 17
[5] EcoSystem Market Place-New Carbon Finance, 2008: 28-30 5
Post – 2012 climate change regime was not determined in COP
– 15, in 2009. Turkey wants to be a right position in post – 2012
climate change regime. For this reason, carbon projects and credits
will be more important than today. In addition to this, Turkey should
be ready for the new carbon mechanisms like NAMA crediting and
sectoral crediting. Voluntary Emission Trading would be a good
tool for preparing these issues.
Turkey as a developing country needs new financial resources
to mitigate her GHG emissions. These resources will be supplied
project and program based approaches. For project-based
approaches, voluntary emission trading could be an exercise
for Turkey. Ongoing voluntary emission reduction projects show
Turkey’s capacity to use financial resources effectively. This will
presents also Turkey’s GHG emission reduction potential. Turkey
has a potential in renewable energy, energy efficiency and solid
waste disposal.
Turkey has a special circumstance as decided in 26.CP/7 in Conference
of Parities in 2001 under the UNFCCC. Turkey should use this decision
to use more carbon projects. Also Turkey could try to become a host
country for Clean Development Mechanism by showing the capability
with the experiences in voluntary emission trading.
Bu makale bildiri olarak kabul edilmiş ancak ICCI 2010’da
sözlü olarak sunulmamıştır.

Summary
The rapid industrialization, population growth, urbanization and
socio-economical development cause many environmental
problems such as climate change, which is the result of the increase
in the emission of greenhouse gases (GHGs) especially CO2.
Since the climate change problem threats all living beings, this
problem needs to be dealt globally. The ultimate objective of United
Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC) is
to stabilize the GHG concentrations in the atmosphere at a level
that would prevent dangerous anthropogenic interference with the
climate system. In order to accomplish this task, GHGs emissions
reduction should be reduced in significant amounts.

Kyoto Protocol flexibility mechanism is one of the tools to reduce

the GHG emissions. Due to Turkey’s position in UNFCCC and KP,

154

COMBINED HEAT AND POWER (CHP): A NO-BRAINER CONTRIBUTION TO ENERGY
COSTS CONTROL, CO2 EMISSIONS REDUCTION AND ENERGY SECURITY
Jayen VEERAPEN
International Energy Agency
Abstract
Secure, reliable and affordable energy supplies are fundamental to
economic stability and development. The worsening misalignment
between energy demand and supply with major consequences
on energy prices, the threat of disruptive climate change and the
erosion of energy security all pose major challenges for energy
and environmental decision makers. More efficient use of primary
energy sources can help to mitigate the impact of these negative
trends. Combined Heat and Power (CHP) or cogeneration and
district energy represent a proven set of technologies to achieve
that goal. Yet, the results from IEA research in 2008-09 found that
only a small number of countries are currently maximising their use
of CHP and district energy.
CHP: The Traditional And Non-Traditional View
The combination of CHP and district energy systems can in time
provide the necessary flexibility to change the fuel mix towards a
low carbon energy system. The average global efficiency of fossil-
fueled power generation has remained stagnant for decades at 35-
37%, and recent gains in natural gas plant efficiency threaten to
be overtaken by a return to coal-fired power plants. CHP allows
75-80 % of fuel inputs, and up to 90% in the most efficient plants,
to be converted to useful energy. The two thirds of input energy lost
in traditional fossil-fuelled power generation represent significant
missed opportunities for savings on both energy costs and CO2
emissions. While CHP cannot, in itself, increase power supply, it
can increase the supply of useful heat. By making more efficient
use of fuel inputs, CHP allows the same level of end-use energy
demand to be met with fewer (fossil) energy inputs, hence, the
reduced dependence on these exhaustible, CO2-generating fuels.
CHP and district energy technology finds applications beyond the
traditional fossil-fueled power generation and/or space heating
domains. Many renewable sources of energy are thermal sources,
e.g. biomass, biogas, geothermal and concentrating solar. By
making more optimal use of these energy sources, e.g. by adding
value to waste heat from renewables-fueled power generation,
CHP makes renewables a more attractive option to investors and
developers, thereby promoting the shift to renewables. In addition,
waste heat from nuclear power generation can potentially be
recovered and fed into district energy systems. Nuclear power
plants are often located far from inhabited areas but rising energy
costs, CO2 emission reduction imperatives and energy security
¹ “Cogeneration and On-Site Power Production”, Jan – Feb. 2010 issue, PennWell/WADE, 2010
² “World Energy Outlook”, OECD/IEA, 2009
³ http://www.iea.org/G8/CHP/chp.asp
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
requirements can help justify building long transfer pipelines. A
recent study commissioned by Finnish energy company Fortum
found that, despite the need to build a 100km pipeline, nuclear
district heating is the most cost-effcient way to reduce Helsinki’s
CO2 emissions from heat and power production after 2020¹.
Compared to the carbon scenario, which is based on the current
production structure, heat production costs including infrastructure
investments, decrease by €18-26/MWh in a nuclear district heating
scenario and by €7/MWh in a bio-scenario.
It could be argued that heat energy is valuable mostly to cold
regions and at specific times of the year. However, process
heating, absorption chilling and desalination are a sample of
applications that do not fit within this delineation. For example the
IEA² predicts that by 2030, desalination capacity in the Middle
East and North Africa will grow from 21 million cubic metres (mcm)
of water per day in 2007 to 110 mcm per day. Currently, the main
desalination technology - distillation - is heavily (heat) energy-
intensive; using heat from power generation can help lower
primary energy sources requirements as opposed to separate
power and heat production. The IEA’s World Energy Outlook
estimates that by 2030 so-called Combined Water and Power
plants in the Middle East will account for 32% of total electricity
generation as opposed to 10% in 2007.
The IEA CHP Collaborative
The IEA launched the CHP Collaborative³ in 2008 to promote
the penetration of CHP in the electricity and heat markets. The
Collaborative has produced two global studies: CHP: evaluating
the benefits of greater global investment (2008); and Cogeneration
and district energy: sustainable energy technologies for today
and tomorrow (2009). They provided data on, and a vision of, the
potential benefits of CHP and district energy. They also included
an overview of policy best practices while recommending options
to consider when implementing these policies. The next phase of
the CHP Collaborative will build from and advance the findings of
these studies in 2010-11. Planned activities include:
 Improved quality and geographic coverage of global CHP data
 Development of new analysis on options for an expanding long-
term role for CHP in future low / zero carbon energy visions;
this analysis will make a candid assessment of these options
such as development of large-scale CHP systems, renewables
integration and integrated approaches for local heat planning.
155
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Improving energy demand and supply fundamentals with major

impacts on energy costs, reducing CO2 emissions and enhancing
energy security will require a mix of solutions. What fraction each
solution will occupy in the overall solution is still in the workings.
However, it is clear that the drive towards more efficient use of
primary energy sources is in for the long term. Does CHP have a
role to play? The no-brainer answer is: YES.

The International Energy Agency (IEA) is an intergovernmental

organisation, which acts as energy policy advisor to 28 member
countries in their effort to ensure reliable, affordable and clean
energy for their citizens. Founded during the oil crisis of 1973-
74, the IEA’s initial role was to co-ordinate measures in times
of oil supply emergencies. As energy markets have changed,
so has the IEA. Its mandate has broadened to incorporate the
“Three E’s” of balanced energy policy making: energy security,
economic development and environmental protection. Current
work focuses on climate change policies, market reform, energy
technology collaboration and outreach to the rest of the world.

156
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

RÜZGAR SANTRALİ PROJELERİNDE PROJE FİNANSMANI

Kazım ŞAFAK
Ataseven Group

Gittikçe artan bir hızla küreselleşen dünya ekonomisi şu günlerde
son 30 yıl içinde karşılaştığı en büyük ve yaygın ekonomik kriz
ile karşı karşıya. Bu büyük krizin kaynağının finansal piyasalar
olduğunu söylemek yanlış olmaz. Bu büyük finansal kriz
derinleşerek Real Sektörü de içine almış durumda. Bütün dünyada
hissedilir şekilde yatırımlar azalmasına rağmen ülkemiz yenilenebilir
enerji yatırımlarına baktığımızda yatırımlarda keskin bir düşüş
görülmemektedir. Bu durum ancak şu şekilde açıklanabilir; finansal
piyasalardaki daralmaya rağmen yenilenebilir enerji yatırımları,
garantili nakit akımları sayesinde bankaların kredi portföyündeki
paylarına büyütmektedirler.
bu fiyat üzerinde kamunun ısrar etmesinden dolayı yatırımcıların
bu tür bir yüklenici sözleşmesine ödeyecekleri bir marjın
bulunmamasıdır. Dünya örneklerine bakıldığında garanti fiyat
dışında sistemi ayakta tutan diğer bir piyasa ise ikili anlaşmalar
piyasasıdır.
Ancak elektrik satış piyasasının yeni yapılanan ve kuralları
tam oturmamış bir piyasa olduğu göz önüne alındığında, proje
finansmanında kullanılabilecek ve firmalara EPC sözleşmeleri
yapmalarına olanak sağlayacak vade ve kalitede ikili anlaşmalar
ne yazık ki bulunmamaktadır.

Yenilenebilir enerji yatırımları özellikle de rüzgar enerji santralleri
yatırımları ülkemizde son 2 yıl içinde hızlı bir şekilde artarak 30
MW Kurulu güçten 2009 yılı sonu itibari ile 850 MW Kurulu güce
çıkmıştır. Bankaların yenilenebilir enerji yatırımlarını hedef olarak
seçmesine rağmen ülkemiz de bu projelerin finansmanın da
yatırımcılar halen çok fazla sorunla karşılaşmaktadır.
c) Garanti Fiyatın Düşük Olması ve İkili Anlaşmalar Piyasasının
Halen Oluşamamasının Öz Kaynak/ Yatırım Tutarı Dolayısıyla
IRR Üzerindeki Etkileri:
10 MW Kurulu gücünde yıllık 30.000.000 kWh üretimi olan ve
12.000 EURO toplam yatırımı bulunan bir Rüzgar Santralinin
finansmanında garanti Fiyatın etkileri aşağıda sunulmaktadır.

Yatırımcının Karşılaştığı Sorunlar Aşağıdaki başlıklar Altında Banka Açısından : (0,55 Eurocent/kWh)
Toplanabilir: Yatırım Tutarı : 12.000.000 EURO
Elektrik İhraç Gelirleri : 1.650.000 EURO
a) Kredilerin Teminat Yapısı Öz Varlık Oranı : % 26= 3.229.200 Euro (1yıl + 10
Ülkemizde halen saf proje finansmanı olanağı bulunmamaktadır. Yıl Vade, %7 Faiz Oranı ve 1.15’lik Borç Çevirme Oranına Göre)
Bankalar finansman sağladıklarında firmalardan ya ana firma Borç Oranı : 74% = 9.190.800 Euro (1yıl + 10
garantisi ya da ipotek ve benzeri kefaletleri talep etmektedirler. Yıl Vade, %7 Faiz Oranı ve 1.1’lik Borç Çevirme Oranına Göre))
Genellikle ipotek ve benzeri teminatlar inşaat dönemi için talep IRR : 12.3%
edilmekte ve projenin kabulü yapılıp işletmeye alınmasından sonra
ipotek ve benzeri teminatlar kalkmakta ancak ana şirket kefaleti Yatırımcı Açısından : (0,65 Eurocent/kWh)
kredi borcu bitene kadar devam etmektedir. Bu durumda ana şirket Yatırım Tutarı : 12.000.000 EURO
üzerinde ciddi bir kefalet yükü oluşturmakta ve firmaların büyüme Elektrik İhraç Gelirleri : 1.950.000 EURO
stratejileri üzerinde ciddi bir sınırlama getirmektedir. Konuya sadece Öz Varlık Oranı : % 12= 1.490.400 Euro (1yıl + 10
yatırımcı açısından bakmanın yanlış olduğunu düşünmekteyim. Yıl Vade, %7 Faiz Oranı ve1.15’lik Borç Çevirme Oranına Göre)
Burada bankaların inşaat dönemi risklerini bir şekilde bertaraf Borç Oranı :88% = 10.929.600 Euro (1yıl
etmek için bu teminat yapıları üzerinde ısrar etmeleri normaldir. + 10 Yıl Vade, %7 Faiz Oranı ve 1.15’lik Borç Çevirme Oranına
Eğer ülkemizde EPC (Mühendislik, Tedarik ve İnşaat) yüklenici Göre)
sistemi oluşmuş olsaydı bankaların hem inşaat dönemi hem de kredi IRR : 24%
dönemi boyunca proje sahibi firmadan isteyeceği teminat yapısının
daha kabul edilebilir olacağını düşünmekteyim. Çünkü bankalar Bankanın istediği öz kaynak koyulduğunda yatırımcının IRR: 18,7
EPC sözleşmesi sayesinde proje sahibinden karşılayamadıkları
diğer bütün riskleri EPC sözleşmesi ile karşılayabileceklerdir. Yukarıdaki hesaplamalardan da anlaşılacağı üzere garanti fiyatın
finansman üzerinde yarattığı farkların yatırım kararı üzerindeki
b) EPC Sözleşmesi İçin Projelerde Yeterli Marjının etkisi inanılmaz derecede büyüktür.
Bulunmaması
Yukarıda da değindiğimiz üzere ülkemizde bir EPC piyasası d) Borç Vadesindeki Yaşanan Kısalmalar:
oluşamamıştır. Bunun ana sebebi ise ülkemizdeki garanti fiyatın Dünya piyasalarını saran küresel krizin yarattığı belirsizlik ortamı
0,55 Eurocent/kWh gibi oldukça düşük bir seviyede belirlenmesi ve borç vadeleri üzerinde de baskı oluşturmaktadır. Vadeler git gide

157
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

kısalmakta bu da projelerin finansmanı açısından yatırımcılar

üzerindeki baskı yaratmaktadır.

e) Yıllık Enerji Üretim Raporlarındaki Belirsizliklerin Kaynakları

ve Bunların Enerji Üretimi Dolayısıyla da Öz Kaynak/Yatırım
Tutarı Üzerindeki Etkileri
Bilindiği üzere rüzgar enerjisi için finansman ayağının en önemli
bacaklarından birisini rüzgar ölçüm direklerinden alınan dataların
akredite bir bağımsız kuruluş tarafından değerlendirilerek oluşturan
yıllık enerji üretim raporları oluşturmaktadır. Ülkemiz şartlarında bir
yıl kesintisiz yapılan rüzgar ölçümü sonucu oluşturulacak raporlar
gerek ülkemiz proje sahalarının karmaşık yapısı gerekse ülkemiz
de uzun dönem sağlıklı rüzgar ölçümlerinin bulunmamamsı
sebebi ile yaklaşık %13 belirsizlik içermektedir. Bu belirsizliğin
üzerine ülkemiz de faaliyet gösteren bankalar P75 üretimini uluslar
arası finans kuruluşları ise P90 üretimini finansman için temel
almaktadır.

Tablo 1.
P50 Seviyesinden
Üretim
düşülecek oran
Enerji Üretimi 30,000,000
Belirsizlik 13%
Standar Sapma 3,900,000
P-50 30,000,000
P-60 29,011,946 3.4%
P-70 27,954,838 7.3%
P-75 27,369,490 9.6%
P-90 25,001,949 20.0%
P-99 20,927,243 43.4%

Yukarıdaki tablodan da açıkça görüldüğü üzere P50 den P75 ve

P90 a gidildikçe enerji üretiminde sırasıyla %9,6 ve %20 oranlarında
bir azalma oluşmaktadır. Bunun yatırımcı üzerinde oluşturacağı ek
yükler de kredi çalışmalarında göz önünde bulundurulmalıdır.

158

ECOLOGICALLY SOUND APPLICATIONS OF GE’S JENBACHER ENGINES AND
LATEST DEVELOPMENTS ON THE J624 ENGINE
Klaus PAYRHUBER
GE Energy
Abstract
GE Energy’s Jenbacher gas engine division has a long experience
in developing and manufacturing gas engines for all type of
gaseous fuels. The product portfolio ranges from 0.25 up to 4+
MW. GE’s Jenbacher engines are best in class in terms of fuel
flexibility ranging from natural gas, biogas, landfill gas, flare gas,
steel gases to coal mine gas. The type 6 engine is the largest
engine in GE’s Jenbacher portfolio; it was introduced in 1988. All
GE Jenbacher engines are high-speed engines running on 1,500
rpm, therefore have high power density and cost advantages
compared to medium and low speed engines.
The J624 with 4+ MW output is the world’s first 24-cylinder gas
engine and was introduced in 2007. Today GE has an installed fleet
of more than 2,000 type 6 units worldwide running on all types of
gaseous fuels from pipeline gas to low BTU gas as well as high
hydrogen gas, and the applications range from power generation,
cogeneration to tri-generation. A continuous development program
is driving output and efficiency of all versions, having the largest
engines achieving the highest electrical efficiency at around 45.5%.
GE has provided power plants with plant output up to 200 MW
based on the type 6 engines. Key advantages of power plants with
the type 6 engines are the easy transportation and short delivery
time as well as very short installation time. A containerized solution
has been developed to shorten delivery time and make installation
work at customer site even simpler. The containerized solution
makes the power plant mobile, because it can be easily re-located
to other sites.
This paper presentation focuses on the experience with the
newest and largest GE Jenbacher Gas Engine, the J624, and the
development history of the type 6 engines. Improving efficiency is
crucial for competitive cost of electricity and it is essential to reduce
CO2 emissions in a carbon constrained environment.
Introduction
GE Energy’s Jenbacher gas engine division has been developing
and manufacturing gas engines for more than 50 years. Today,
only high-speed gas engines with 1,500 rpm are designed and
produced in Jenbach. GE’s Jenbacher gas engines have cost
advantages over medium- and slow-speed engines, since they
achieve much higher power density, which results in high specific
output in kW/ton and makes transportation easy.
GE’s Jenbacher cogeneration application – including tailored
solutions for greenhouses – is ecomagination certified under GE’s
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Martin SCHNEIDER
GE Energy
corporate initiative to offer customers advanced technologies to
help meet their pressing environmental challenges. CHP plants are
inherently more energy efficient because they consume less fuel
than separate power and heating systems. With a total efficiency
level of up to 95%, GE’s Jenbacher cogeneration plants for
greenhouse applications provide CO2 fertilisation and economical
supply of on-site electrical and thermal power (Figure 1).
Figure 1. Greenhouse Application with J624 engine being brought on site.
Type 6 Engine Development
In order to achieve the highest customer value, the type 6 gas
engine was developed focusing on highest electrical efficiency and
highest specific output. From the early beginning, it was the target to
develop a highly efficient high-speed gas engine with long durability
and reliability. The design concept is based on a pre-chamber
ignition system, favourable combustion geometry, reasonable piston
speed with 11 m/s, separation of the cool mixture intake section from
the hot exhaust gas flow (cross flow cylinder head) and a four-valve
cylinder head design. This concept allowed continuous performance
improvements over time. Figure 2 shows the history on output and
efficiency of the type 6 gas engine family.
The 12- and 16-cylinder engines were available as versions A, B
and C. With the introduction of version E, the 20-cylinder engine
was added to the type 6 engine family, extending the product
offering into the 3 MW electrical output range. At that time, the
20 cylinder engine was considered as a unique design for a high-
speed gas engine. A comprehensive improvement package on the
version E allowed a further increase of the specific output to 20 bar
brake mean effective pressure (BMEP) and paved the way for an
even further output increase.
159
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Figure 3. The J624 Engine.

product program 2010. Depending on the natural gas quality, up to

46.6% mechanical efficiency can be achieved. The corresponding
electrical efficiency at generator terminal is about 45.5%.

Figure 2. Type 6 Specific Output and Efficiency over time.

In 2006, the commercialization of the later called F-version began

as a staged field introduction. The most important feature of
version F is the Miller camshaft timing allowing optimized ignition
timing, thus enhancing mechanical efficiency – especially with low
methane-number gases.

In 2009 another serial release was ready using features such as

further combustion optimization and new piston technology. The
newly introduced steel piston design results in higher peak firing
potential and therefore in higher efficiency, without compromising
the recoverable thermal output. In addition to this development
step for high-speed gas engines, this new technology provides the
base for further improvements regarding specific engine output
or extended maintenance schedules and shows once more GE’s
leadership in gas engine technology.

The staged field introduction of the above-mentioned improvements

allows a reliable field validation of single features minimizing risk for
the customer. That allows GE Jenbacher to continuously improve
performance on the engine while maintaining reliability of the fleet
and supporting growth of the type 6 fleet with another several
hundred units installed worldwide.

J624 Engine
With the introduction of the J624 in June 2007, GE’s Jenbacher
business presented the first high-speed 24-cylinder gas engine. With
this new gas engine GE entered into the 4 MW power generation
segment. After successfully completing a comprehensive test
program on the test bench in Jenbach, Austria, the engine has
since fulfilled all output and efficiency expectations in several field
tests and represents a quantum leap in gas engine technology.

The J624 shows the continuation in GE’s Jenbacher gas engine

developments, and it was the logical “next step” for the type 6
engine family after the successful growth story of the 20-cylinder
model. The J624, with its highly compact design, delivers the
highest electrical output of all currently commercially available
1,500 rpm high-speed gas engines using proven lean burn, turbo-
charged and mixture-cooled design. Figure 3 shows the J624
highly packaged engine.

An optimized compression ratio that provides a further efficiency

increase has been introduced for the type 6 platform with the

160
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

RÜZGAR TÜRBİNİ ÜRETİMİNDE KOMPOZİT UYGULAMALAR

Kubilay ALPDOĞAN
Polin A.Ş

Özet
Rüzgar türbini maliyetine en çok etkisi bulunan rotor kanat, nacelle
ve spinner parçaları kompozit malzemelerden üretilmektedir.
Kanat üretiminde mevcut kullanılan epoksi reçine ve e-glass cam
keçeden oluşan kompozit yapılar yerini karbon elyaf ve vinilester
reçineye bırakmaktadır. Nacelle üretiminde ise polyester ağırlığını
sürdürmektedir. Nacelle ve Spinner kısımlarının üretiminde yaygın
olarak El yatırması ve bazı kısımlarında ise L-RTM yöntemleri
kullanılmaktadır. Rüzgar türbin kanatlarının üretiminde günümüzde
kullanılan en yaygın metot ise vakum infüzyon yöntemidir. Yöntemin
uygulamasında genel olarak epoksi kalıplar tercih edilmektedir.
Bu yöntem sayesinde daha stabil ve yüksek mekanik mukavemet
değerine sahip ürünler elde edilmeye başlanmıştır.
100 m yükseklikte ve 100 metre kanat çapında olup, rotor ve nacelle
kısımlar yüzlerce ton ağırlığındadır. Zemindeki denge sistemleri
gücü toplayan, kontrol eden ve ileten bağlantı elemanlarıdır [1].
Nacelle içerisinde yer alanlar: Makine kısmını dış etkilerden koruyan
dış-kapak, makine kısmını taşıyan iç-kapak, şasi hızını artıran
ve enerjiyi ileten güç alanı, mekanik enerjiyi elektrik enerjisine
dönüştüren jeneratör, nacelle hareketini sağlayan yaw dişli, ve
operasyonu izleyen ve kontrol eden mekanizmadır (Şekil 2) [1].

Rüzgar Türbini ve Elemanları

Rüzgar türbini, rüzgardaki kinetik enerjiyi önce mekanik enerjiye
daha sonra da elektrik enerjisine dönüştüren sistemdir. Rüzgar
Türbinleri 4 ana kısımdan oluşur: rotor (rotor), kule (tower), nacelle
(muhafaza) ve elektrik-elektronik sistem (balance of system)
(Şekil 1). Rotor kısım, rüzgar enerjisini harmanlayarak mekanik
işe dönüştüren kanatlardır. Nacelle ise mekanik işi elektriğe
Şekil 2. Rüzgar Türbininin Alt Parçaları [1].
dönüştüren yapının kasasıdır. Nacelle’de yer alan ekipmanlar dişli
kutusu, jenaratör, ve elektrik kontrol elemanlarıdır. Kule ise, rotor Rüzgar türbinlerinde en büyük ağırlığı Kule oluştururken (%30-
ve nacelle taşıyan kısımdır. Modern kullanım rüzgar türbinleri 60- 65), türbin bütününde maliyet olarak en az kısmı (%10-25) teşkil
etmektedir. İkinci ağır kısım Nacelle ve ekipman (%25-40) ve
sonrasında rotor (%25-40) parçalarıdır. Bu kısımlar ise maliyet olarak
türbin maliyetinin yarısından fazlasını oluşturmaktadır. Tablo 1, rüzgar
türbini parçalarının ağırlık ve maliyet oranlarını göstermektedir [2].

Rüzgar türbinlerinin büyüklük ve sağladıkları enerjiye göre tipleri

vardır. Çıkan enerji, kanat uzunluğuna ve rüzgar hızına bağlıdır.
Örneğin, 10 kilowatt türbin 7 metre rotor çapına, 750 kW üreten
türbin 44 metre rotor çapına ve 1.5MW üreten türbin 70 metre
çapına sahip olmaktadır [3]. Günümüz şartlarında türbin kanatları
boylarına göre gruplandırıldığında; 40m altında olanlar, 40-60 m
arasında olanlar ve 60 m’den daha uzun olanlar olmak üzere üç
farklı gruptan bahsetmek mümkündür [4].

Tablo 1. Rüzgar Türbini Parçalarının Ağırlık ve Maliyet Oranları [2].

Türbin
Türbin Ağırlığındaki
Parça Maliyetindeki
Payı %
Payı %
Rotor 10-14 20-30
Nacelle 25-40 25
Dişli Kutusu ve dişli takım 5-15 10-15
Jeneratör 2-6 5-15
Kuleye binen Ağırlık 35-50 N/A
Şekil 1. Rüzgar Türbini Ana Parçaları [1]. Kule 30-65 10-25

161
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
Kompozit ve Takviye Malzemeleri
Kompozitler; termoset veya termoplastik yapıda, tek ya da çok
yönde takviye özelliği sağlayacak şekilde, cam elyafı ve/veya diğer
takviye malzemelerinden yeterli miktarda (uzunluk ve ağırlıkça)
katılmış bir polimer matriksdir [5]. Çelik levha, alüminyum kütük
veya magnezyum dökümden farklı olarak ürün şekillendirilirken,
kompozit malzeme özellikleri ve yapısı ürüne göre belirlenebilir.
Kompozitlerin üstün yanları aşağıdaki şekilde sıralanabilir [5]:
1. Yüksek Mukavemet
2. Hafiflik
3. Tasarım Esnekliği
3. Boyutsal Stabilite
4. Yüksek Dielektrik Dayanımı
5. Korozyon Dayanımı
6. Kompozit Parça İmalatı
7. Yüzey Uygulamaları
8. Düşük Araç/Gereç Maliyeti
9. Geçmişteki Başarılı Uygulamalar
Kompozit endüstrisinde kullanılan en yaygın termoset reçineler şu
şekilde sıralanabilir: Doymamış polyesterler, epoksiler, vinilesterler,
poliüretanlar ve fenoliklerdir.
Polyester
Doymamış polyester reçineler kompozit %75’ni temsil ederler.
Bu reçineler kompozit ve kompozit dışı parçaların enjeksiyon ile
kalıplanmasında farklı seviyelerde kullanılmaktadır. Polyesterler,
dikarboksilik asitler ve polihidrik alkollerin (glikoller) kondensasyon
polimerizasyonu sonucu oluşurlar. Ayrıca, doymamış polyesterler
dikarboksilik asit bileşeni olarak maleik anhidrit veya fumarik asit gibi
doymamış bir madde içerirler. Ürün olarak alınan polimer, şebeke
yapısı oluşturabilmek ve düşük vizkozitede bir sıvı elde edebilmek
amacıyla stiren gibi reaktif bir monomer içinde çözülür. Bu reçine
sertleştiğinde, monomer polimer üzerindeki doymamış uçlar ile
reaksiyona girer ve onu bir katı termoset yapıya çevirir [5].
Jelkot
Jelkot kompozit parçaya estetik açıdan güzel bir görünüm ve dış
etkenlerden (çizilmeye ve hava koşullarına dayanım sağlamak,
ozmoz etkisini azaltmak gibi) koruma sağlar. Kalıp yüzeyinde
bir tabaka oluşturacak şekilde uygulanan jelkotun, sertleşmeye
başladığı anda (ancak tam sertleşme tamamlanmadan önce) cam
elyafı ve polyester reçineden oluşan bir laminat jelkot tabakası
üzerine takviye amaçlı olarak uygulanmaktadır [5].
Epoksi
Epoksi reçineleri, her molekülde iki veya daha fazla epoksi
grubunu veya daha genel tanımlamada glisidil gruplarını ihtiva
eden maddelerdir. Sertleşme sırasında hiçbir yan ürün meydana
gelmez. Çıkan sertleşmiş reçine genelde mükemmel kimyasal,
mekanik ve elektrik özellikleri olan sert termoset maddelerdir.
Epoksi reçineler öncelikle üstün mekanik özellikleri, korozif sıvılara
ve ortamlara dayanımı, üstün elektriksel özellikleri, yüksek ısı
derecelerine dayanım veya bu değerlerin bir kombinasyonu
olarak yüksek performanslı kompozit ürünlerinin üretimi amacı
ile kullanılmaktadır. Ancak, epoksi reçinenin vizkositesinin çoğu
polyester reçineninkinden yüksek olması ve üstün mekanik
özellikler elde etmek için post kür gerektirmesi nedeniyle epoksilerin
kullanımı zordur. Epoksi reçinelerin diğer polyesterlere göre
162
sağladığı yararların başında sertleşme sırasındaki düşük çekme
özelliği gelir. Bu genelde %1-2’dir. Fakat dolgu maddeleri ile sıfıra
indirilebilir. Epoksi reçineler cam, karbon ve aramid olmak üzere
çeşitli elyaf takviye malzemeleriyle birlikte kullanılmaktadırlar. Bor,
tugsten, çelik, bor karbür, silikon karbür, grafit ve kuartz gibi özel
takviye malzemeleri için matriks reçine olarak da kullanılmaktadır.
Epoksi reçineler özellikle “vakum torba”, otoklav, basınçlı torba,
pres, elyaf sarma ve el yatırması gibi kompozit üretim tekniklerinde
kullanımda elverişlidir [5].
Vinilester
Vinilester reçineler, epoksi reçinelerin avantajları ile doymamış
polyester reçinelere özgü “kolay işleme”/“hızlı sertleşme” gibi
özellikleri birleştirmek üzere geliştirilmiştir. Epoksi reçine ile
akrilik ya da meta akrilik asidin reaksiyona sokulması sonucu
elde edilmektedirler. Bu reaksiyon, maleik anhidrit kullanıldığında
polyester reçinelerde olduğu gibi doymamış bir uç üzerinde
meydana gelmektedir. Polyester reçinede olduğu gibi benzer bir
sıvı elde etmek için üretilen polimer, stiren içinde çözülür. Vinil
esterler mekanik dayanım ve mükemmel korozyon dayanımı
sağlarlar. Böylece epoksi reçinelerdeki gibi karmaşık proses veya
özel kullanım becerisi gerektirmezler [5].
Fenolikler
Fenolikler, kondensasyon reaksiyonu sırasında sertleşen termoset
reçinelerdir. Bu reaksiyonda, işlem sırasında su, ortamdan
uzaklaştırılmalıdır [5].
Takviye Malzemeleri
Cam Elyafı
Alümina-kireç-borosilikat gibi, ana malzemelerden üretilen “E”
camından cam elyafı yüksek elektriksel yalıtım özellikleri, neme
karşı direnç ve yüksek mekanik özellikleri sayesinde, polimer
matriks kompozitleri içinde en çok kullanılan takviye malzemesi
durumundadır. Diğer bir ticari cam kompozisyonu olan “S” camı; hem
daha yüksek mukavemet, ısı dayanımı ve eğilme modülü, hem de
geliştirilmiş kimyasal dayanım özellikleri ile daha spesifik cam elyafı
takviye malzemesi olma özelliğine sahiptir. Kompozitlerin takviyesi
için kullanılan cam elyafı genellikle 9 ile 23 mikron arasındadır [5].
Aramid Elyafı
Yüksek düzeyde yönlendirilmiş olan bu polimer, düşük yoğunluk
ile yüksek modül ve yüksek düzeyde yapışma özelliği ile yüksek
mukavemet/ağırlık oranını üründe bir araya getirmektedir. Mukavemet
ve modül değerleri yanısıra, liflerin kolaylıkla ıslatılabilmesi ve
üründe darbe dayanımı özellikleri dolayısıyla yaygın olarak kullanılan
reçinelerin çoğunluğu ile kullanılabilmektedir.
Bor Elyafı
Bor elyafı; bor’un kimyasal buharının çok ince bir tungsten teli
üzerinde yoğunlaştırılması ile üretilmektedir. Çok sağlam ve
dayanıklı bir takviye malzemesi olup, yüksek yoğunluğu ve yüksek
maliyeti kullanımını sınırlandırmaktadır. Piyasada yalnızca şerit
halinde bulunmaktadır.
Karbon Lifleri
Yüksek teknoloji ürünü olarak kompozit pazarının geniş bir kısmı,
karbon veya grafit elyaf ürünlerinden yararlanmaktadır. Sentetik
esaslı elyafların çoğunluğu, girdi malzeme olarak polikronitril
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

(PAN) kullanılarak elde edilmektedir. Bu liflerin modülleri ve 3. Hızlı Üretim (Döngü zamanı)
dayanımları, proses sırasındaki gerilim ve sıcaklık koşullarının 4. Hafiflik
değiştirilmesi ile kontrol altında tutulmaktadır. Nispeten düşük elyaf 5. Yorulma ve Burulma Direnci
yoğunluğu, yüksek mukavemet ve yüksek modül özelliklerini bir 6. Bakım Kolaylığı
araya getirirerek üstün bir kombinasyon özelliği sunmaktadır. Aynı
zamanda yüksek ısılarda özelliğini koruma ve yorulma dayanımı Küçük ve büyük türbinlerde tasarım ve imalat farklılıklar
özelliklerine sahiptir. Bununla birlikte karbon liflerin sınırlı uzama göstermektedir. Küçük makinalarda daha hafif döküm kullanılarak
özellikleri bazı darbe sorunlarına neden olmaktadır. Bu açığı maliyet azaltma yoluna gidilmektedir. Birçok parçasının kalıbı
kapatmak amacıyla daha yüksek uzama olanaklı elyaf ürünleri döküm alüminyumdur. Büyük ölçekli türbinlerde ise çelik
geliştirilmektedir. [5]. döküm kullanılarak daha mukavim ve yapısal yorulma direnci
sağlanmaktadır. Çelik dökümlerin boyutu, kanadın göbek kısmında
Tablo 2. Takviye Malzemelerinin Özellikleri [5].
zorlayıcı üretim sürecine yol açar. Kompozit malzemelerin
Gerilme Gerilme mukavemet ağırlık oranının yüksek olması, üretim kolaylığı, bakım
Takviye Özgül
Dayanım Modülü Özellikler
Türleri
(MPa) (GPa)
Ağırlık maliyetinin düşük ve mekanik özelliklerinin iyi olması nedeniyle
Yüksek mukavemet, rüzgar türbin kanatlarının tasarımında ve uygulamasında büyük
Cam 3000-5000 72-82 2,48-2,60 iyi kalıplama özellikleri, avantaj sağlamaktadır.
düşük maliyet
Karbon/ Yüksek modül, elektriksel
2500-3000 200-700 1,75-1,96 Tablo 3’te rüzgar türbini parçalarında kullanılan malzemeler yüzdelik
Grafit iletkenlik, yüksek maliyet
İyi spesifik özellikler, orta gösterim ile verilmiştir [2].
Aramid 2750-3000 82-124 1,44
maliyet
Yüksek modül, yüksek Rotor
Boron 3500 400 2,55
maliyet
Günümüzde, birçok rotor kanadı, cam elyaf takviyeli polyesterden
İyi darbe dayanımı ve
Polyester 1000 9 1,38 üretilmektedir. Daha başka denenmiş malzemeler, çelik, kimi
kimyasal özellikler
İyi darbe dayanımı ve kompozit ürünler ve karbon elyaf takviyeli plastiktir. Rotor
Naylon 950 5 1,16
alkali dayanımı çapı büyüdükçe, daha mukavim, ve yorulma direnci yüksek
Düşük yoğunluk, iyi darbe malzemelere yönelinmektedir. Türbin tasarımı geliştikçe,
Polietilen 1200-1500 40-60 0,97
dayanımı, düşük derece
çelik, cam elyafı ve karbonelyaf içeren kompozitlerin kullanımı
Kompozitlerde Kullanılan Ara Malzemeler ise şunlardır: artacaktır [2]. Kullanılan matris malzemelerine göre kompozit
1. Köpükler malzemeler, yüksek rijitlik ve mukavemetleri, mükemmel yorulma
2. Sentaktik Köpükler ömürleri, yüksek korozyon ve erozyon dirençleri nedeniyle
3. Bal Peteği tercih sebebidir. E_glass camlar E=72.000 N/mm² ve Density=
4. Tahta / Balsa Ağacı 2.540 kg/m³ değerlerini verirken; Carbon Elyaf E=230.000 N/
mm² ve Density= 1.800 kg/m³ gibi çok daha mukavemet veren
Rüzgar Türbini Parçalarının Üretimde Kompozit değerler göstermektedir. Reçinelere baktığımızda ise Epoksi
Malzemeler E= 3.000 N/mm² ve Density= 1.200 kg/m³ değerlerini verirken;
Kanatların üretim yöntemleri ve üretimde kullanılacak malzeme Vinilester Reçineler E= 4.000 N/mm² ve Density= 1.140 kg/m³
seçimleri genellikle kanat boylarına göre farklılıklar göstermektedir. değerlerini vermektedir. Rüzgar türbin kanatlarında homojen
Malzeme yorulma özelliği türbin tasarım ve malzeme seçiminde bir kuvvet dağılımı ve yüksek mekanik mukavemet değerlerinin
önemli bir olgudur. Rüzgar Türbininin 30 yıllık ömründe, birçok sağlanabilmesi için sandviç yapılardan yararlanılmakta ve
parça 4x108 yorulma stres döngüsüne dayanmak durumundadır. ağırlıkla PVC köpük ve balsa ağacı kullanılmaktadır. En başta
Söz konusu yüksek yorulma direnci döngüsü, havacılık, otomotiv, daha yaygın olan balsa yavaş yavaş yerini PVC köpük ve benzeri
köprü gibi diğer insan yapımı yapılardan daha ağırdır [3]. Genel çekirdek malzemelere bırakmaktadır. Çekirdek malzeme olarak
olarak türbin üretiminde kullanılacak malzeme seçiminde aşağıdaki Balsa E=270 N/mm² ve Density=150 kg/m³ değerlerini verirken,
kriterleri sıralayabiliriz: kanatlarda kullanılan PVC köpükler E=70 N/mm² ve Density=
1. Maliyet 60 kg/m³ değerlerini vererek, özellikle hafiflik gerektiren büyük
2. Mukavemet ve Rijitlik kanatlarda tercih edilmektedir.

Tablo 3. Rüzgar Türbininde Kullanılan Malzeme Oranları

Baskı
Parça/Malzeme Kalıcı Manyetik Ağaç Karbon Lif
Uygulanmış Metal Alüminyum Bakır CTP
(Ağırlıkça %) Malzemeler Epoksi Takviyeli Plastik
Beton
Rotor
Göbek Kısmı (95)-100 (5)
Kanat 5 95 (95) (95)
Nacelle (17) (65)-80 3-4 14 1-(2)
Dişli Kutusu 98-(100) (0)-2 (<1)-2
Jeneratör (50) (20)-65 (30)-35
Kapak, ekipman ve kasa 85-(74) 9-(50) 4-(12) 3-(5)
Kule 2 98 (2)
1. 100kW altındaki Türbinler Küçük Türbin olarak sınıflandırılmıştır. Parantez içindeki değerler Küçük Türbin içindir.
2. Nacelle; 1/3 Dişli Kutusu, 1/3 Jeneratör ve 1/3 Kapak ve diğer ekipmanlar olarak kabul edilmiştir.
3. Küçük Türbin pazarının yarısı, dişli kutusu olmayan direct-drive sistemli olarak kabul edilmiştir.
4. Rotor kanatları CTP, Epoksi veya karbon takviyeli plastiktir

163
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
Nacelle
Spinner ve Nacelle kısımlarında ise yaygın olarak CTP (camelyaf
takviyeli polyester) kullanılmaktadır. Spinner ve Nacelle üretiminde
NPG takviyeli izoftalik jelkot ve reçine olarak da orto ya da izoftalik
reçineler tercih edilmektedir.
Kule
Kule metal olarak üretilmektedir. Kısmen beton uygulamaları da
söz konusudur.
Türbinleride kullanılan malzemelerin geçen 10 içerisindeki
gelişimi Şekil 3’te gösterilmiştir[2]. Rüzgar türbinlerinde en sık
kullanılan malzemenin CTP olmasının nedeni, gerekli özellikleri
düşük maliyet ile sağlayabilmesidir. Bunlar, iyi mekanik özellikleri
olması, korozyon direncinin yüksek olması, yüksek ısı dayanımı,
kolay imalat ve kabul edilebilir maliyette olmasıdır. Cam elyaf en
yaygın kullanılan takviye olmasına karşın, daha komplike kompozit
malzemelerde saf karbon elyafı tercih edilmektedir. Daha mukavim
ve hafif olmasına karşın cam elyafa göre daha pahalıdır. Karbon
elyaftan daha dayanıklı ve pahalı elyafsa boron elyaftır.
Şekil 3. Rüzgar Türbini Malzeme Kullanımı.
Rüzgar türbini kanadında E-Glass ve S+R Glass tipler kullanılır.
E-Glass en yaygın kullanılan tiptir. Maliyeti düşük, etkin izolasyon
ve düşük su emiş oranı özellikleri vardır. S+R Glass ise, düşük
maliyet ve yüksek performans özellikleri içerir. Elyaf iplik çapları
E Glass’takinin yarısı kadardır, bu nedenle elyaf iplik sayısı
arttığından daha sert yüzey kalitesi sağlanır. [6].
Hem epoksi hem de polyester, hatta vinilster, rüzgar kanadı
sektöründe ilk günlerden beri kullanılmaktadır. Kanatlar büyüdükçe
epoksi daha etkin tercih edilmektedir. Polyester işlemesi daha kolay
ve daha ekonomik olmasına karşın epoksi 26m ve üzeri kanatlarda
mukavemeti daha yüksek olduğu için tercih edilmektedir. Polyester
ise post-kürlenme ihtiyacı duymamaktadır ama kanatlar daha ağır
olur. E-glass en çok kullanılan takviye malzemesi iken daha uzun
kanatlarda ağırlık azaltan ve sertlik sağlayan daha pahalı karbon
elyafı kullanılmaktadır [7].
Rüzgar Türbininde Kompozit Parça Üretim Teknikleri
Türbin üretiminde kompozit kullanılan kısımlarda uygulanan üretim
yöntemleri şunlardır:
El Yatırması
Bu proseste sıvı reçine malzemesi ile elyaf beraberce açık kalıba
uygulanır. Reçinede meydana gelen kimyasal reaksiyonlar
164
malzemeyi yüksek dayanımlı ve hafif ürünler elde edilebilecek
şekilde sertleştirir. Üretimin başlangıç aşamasında, pigment katkılı
jelkotlar kalıp yüzeyine sprey tabancası veya fırça ile uygulanır.
Jelkot yeterli derecede sertleştiğinde, takviye malzemesi tabakaları
jelkot’un üzerine yerleştirilir ve reçine elle kalıba uygulanır. Takviye
malzemesi üzerine tatbik edilen reçine sertleşene kadar rulolama
işlemine tabi tutulur. Nacelle ve spinner üretiminde ağırlıklı bu
yöntem kullanılır. Kanatların elle yatırma yöntemi ile üretilmesi
durumunda reçine/elyaf oranı göreceli yüksek kalacağından
kanatların çoğu diğer yöntemlerle üretilmektedir.
L.RTM
Önceden kesilmiş veya önceden şekillendirilmiş takviye
malzemelerinin, erkek ve dişi kalıp arasına yerleştirilerek kapatıldığı
bir kapalı kalıplama yöntemidir. Reçine, enjeksiyon kanallarından,
basınç altında kalıp içerisine pompalanır. Genellikle enjeksiyon
basıncı 2,75–3,5 bar’dır. Kalıp yüzeylerinden birine veya ikisine
birden jelkot uygulanabilir. Korozyon dayanımı ve/veya dış yüzey
görünümünün daha iyi olması istenen durumlarda tül veya yüzey
keçesi kullanılabilir. Sandviç konstrüksiyon ara malzemeleri
mekanik ekleme parçaları ve somun cıvata gibi metal parçalar
kalıplama sırasında bünye içerisine gömülerek birlikte kalıplanabilir.
Nacelle ve Spinner bazı kısımlarında L-RTM kullanılır.
Vakum Torba Kalıplama
Rüzgar türbin kanatlarının üretiminde günümüzde kullanılan
en yaygın ve kabul gören metot vakum infüzyon yöntemidir.
El yatırmasından farkı sertleşme işlemi sırasında basınç
uygulanmasıdır. Bu kalıplama yöntemlerinin her birinde malzeme
uygulama aşamasında, ıslak sistemler ve prepregler kullanılır.
Islak sistemlerde keçe veya dokunmuş fitil takviyeleri kalıba
yerleştirilir. Sıvı reçine, takviye malzemesi yüzeyine uygulanır.
Kolay şekillenebilir plastik bir film (torba diye de adlandırılır),
reçine emdirilmiş takviye malzemesinin üzerine yerleştirilerek,
parçanın çevresinde kalıba yapıştırılır. Islak sistem yerine prepreg
kullanıldığında, levhalar ve şeritler kalıp yüzeyine el ile ya da ATP
yöntemiyle yerleştirildikten sonra, plastik film kaplanır. Vakum
torba kalıplamada, kalıp yüzeyi ile plastik film (torba) arasındaki
hava vakumlanır. Islak sistem kullanıldığında, önce reçine takviye
malzemesine emdirilir. Daha sonra, sertleşme tamamlanana
kadar vakum uygulanarak, plastik filmin atmosferik basınç altında
kalması sağlanır. Sertleşme süreci, ayrıca ısı uygulanarak da
hızlandırılabilir. Basınç torba kalıplama, atmosferik basınçtan daha
yüksek basınçların kullanılması gereken uygulamalarda kullanılır.
Bu yöntemde prepreg veya ya sistem malzemeleri kullanılabilir.
Esnek plastik film reçine emdirilmiş takviye malzemesi üzerine
yerleştirildikten sonra, yaklaşık 3,5 bar’lık basınç sertleşme
tamamlanana kadar plastik film yüzeyine uygulanır [5]. Yöntemin
uygulamasında genel olarak epoksi kalıplar tercih edilmektedir.
Bu yöntem sayesinde daha stabil ve yüksek mekanik mukavemet
değerine sahip ürünler elde edilmeye başlanmıştır (yüksek cam
oranı verdiğinden) ki büyük ölçekli rüzgar türbin kanatları (5MW ve
üzeri) için tercih nedenidir.
Vakum Destekli Reçine Enjeksiyon Kalıplama (VARTM)
SCRIMP (Seeman Composites Resin Infusion Molding Process)
firması tarafIndan patenti alınan bir enfüzyon yöntemidir.
Geleneksel vakum torba kalıplamadan farklı olarak, kuru malzeme
bir kalıp içine yerleştirilir ve reçine vakum altında, kuru malzeme
arasından süzdürülür. Kalıp tamamen doldurulduktan sonra,

çevresinde esnek bir film yayılarak vakum uygulanır. Kuru malzeme
sıkıştırılarak hava dışları atılır. Patentli kılcal borular, vakum altında
reçinenin dağılımı için kullanılır. Reçine sertleştirme reaksiyonu
istendiği takdirde ısı uygulanarak hızlandırılabilir [5]. Büyük kanat
üreticilerinden bu yötemi uygulayanlar mevcuttur.
Sargı Tekniği
Elyaf sarma yöntemi üstün kalitede yüzeye sahip ürünlerin üretimi
açısından bir devrim niteliği taşımaktadır. Takviye malzemesi
lifler ve reçineler, dönen bir kalıp yüzeyine veya makine kontrollü
geometrik yapıya sahip mandreller üzerine uygulanır [5]. Çok nadir
kanat üretiminde karşılaşılan bir yöntemdir.
Prepreg Kalıplama
Kolay işlenebilir bir kalıplama malzemesi elde etmek üzere, reçine
ve takviye malzemesinin birleştirilmesi yöntemidir. Elyafın çok doğru
bir biçimde yerleştirilmesinin gerekli olduğu uygulamalarda otomatik
şerit yerleştirme (ATP) tekniği kullanıldığında veya kalıp yüzeyine
el yatırması işleminin özenle yapılması gerektiğinde kullanılan
bir yöntemdir. Prepreg malzemede, takviye/reçine oranının çok
hassas bir şekilde kontrol edilmesi, son ürünün elde edilmesinden
önce, malzeme kalite kontrol testlerinin yapılabilmesine olanak
tanımaktadır. Prepregde takviye malzemesi olarak devamlı
lifler, keçeler, düz dokumalar ve kumaşlar kullanılmaktadır.
Reçine olarak polyester, epoksi ve fenolik reçineler yanı sıra,
polyester, polietereterketon (PEEK) ve polifenilensulfür (PPS) gibi
termoplastiklerin bir kısmı da prepreg üretiminde kullanılmaktadır.
Prepreg kumaşlar ile üretim maliyetleri diğerlerine göre oldukça
yüksektir [5].
Sonuç
Kanatlar, rüzgar türbinlerinde sistem verimine direkt olarak etki
eden bir parametredir. Rüzgar enerjisi dönüşüm sistemlerinde
verimliliği arttırmak için jeneratör bölümlerinde de bir takım
mekanik ve elektronik iyileştirmeler yapılmaktadır. Ancak yapılan
bu iyileştirmeler malzeme ve aerodinamik açıdan doğru bir biçimde
tasarlanmış kanatlar ile bütünleşik olarak kullanılmadığı sürece
istenilen sonuçlara ulaşmak mümkün değildir. Bu sebeple kanat ve
kanat kalıplarının üretiminde günden güne otomasyon artmaktadır.
Bir ispanyol kanat üreticisinin geliştirdiği otomasyon üretim ile
işçilik ve döngü zamanının % 75 kısalttığı ve daha tutarlı kanatlar
üretildiği rapor edilmiştir [7].
Günümüzde, rüzgar türbinlerinde önemli bir kısmı kapsayan
kompozit malzeme teknolojisi üzerinde yoğunlaşılarak dayanım/
ağırlık oranı parametresinin arttırılmasına yönelik çalışmalar
devam etmektedir. Bunun yanı sıra Epoksi-vinilester/cam-karbon-
elyafı ve metal kompozit hibrid sistemlerde ya da termoplastik
yapıların kanatlara uygulanabilirliği araştırılarak özellikle daha
büyük kanat üretimine yeni ufuklar açılmaya çalışılmaktadır. 2015
ler Rotor çaplarının 180-200 metrelerde tek bir kanat ağırlığının
ise 37-57.000 kg’larda 2020’de ise bunların rotor çaplarında 250
metrelerde ve tek bir kanat ağırlığının ise 60-90 ton seviyelerinde
olacağı öngörülmektedir. Ancak bu gelişim hızı otomasyon ve
malzemedeki yeniliklerle tolere edilebilir.
Kaynaklar
[1] STERZİNGER G, and Svrcek M, “Wind Turbine Development:
Location of Manufacturing Activity”, Renewable Energy Policy
Project (REPP), Technical Report, September 2004.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
[2] ANCONA D., and McVeigh J, “Wind Turbine-Materials and
Manufacturing Fact Sheet”, Princeton Energy Resources
International, LLC, US Department of Energy, August 2001.
[3] “Wind Energy Applications Guide”, American Wind Energy
Association, January 2001.(www.awea.org.tr)
[4] BİLLUR E., Çevik E., Parnas L., Balya B., Şenel F., “Rüzgar
Türbinleri rotor Kanatlarının Üretilmesi ve Belgelenmesi”,
Elektrik Mühendisleri Odası E-Kütüphanesi
[5] CTP Teknolojisi, Camelyaf A.Ş.
[6] EKER B., Akdoğan A., and Vardar A., “Using of Composite
Materials in Wind Turbine Blades”, Journal of Applied
Sciences, Vol.6 (14), pp.2917-2921, 2006.
[7] GRANDE J.A., “Wind Power Blades Energize Composites
Manufacturing”, Plastics technology, http://www.ptonline.com/
articles/200810fa2.html, 2010.
Summary
Wind Turbines are composed of tower, blades, generator, spinner,
nacelle, and electrical parts. Every part is made of different
materials. The blades and nacelles, which take the largest share in
total turbine cost, are composite products.
Composite materials (or composites for short) are engineered materials
made from two or more constituent materials with significantly different
physical or chemical properties which remain separate and distinct
on a macroscopic level within the finished structure. In wind blade
manufacturing, epoxy resin and e-glass composites are applied in
general. The new trend is using carbon fibers instead of e-glass and
applying vinyl ester resin instead of epoxy resin. The main reason for
this is the growing diameters of the blades and the need for lighter but
tough materials. In nacelle and spinner manufacturing, it is common
to apply glass reinforced polyester (GRP). As constituent, isoftalic
gelcoat with NPG additive can be utilized. Furthermore orto or isoftalic
resins are the mostly preferred resins.
The new type of materials for blade manufacturing is continuously
researched. Composite materials are preferred against matrix
materials because of their high rigid and toughness, resistance to
corrosion and erosion. In the recent years, the new developments in
fiber technology provide high toughness levels, easy manufacturing,
lower maintenance costs, and better mechanical specifications in
wind blade design and application.
Nacelle and spinner parts are generally manufactured with Hand
Layup technique and some pieces can be produced by Light Resin
Transfer Molding method. In terms of turbine blades, vacuum
bagging technique is the most common method. Generally, epoxy
moulds are preferred for the application of the technique. The blades
from carbon polyester can be manufactured with mix technique of
hand layup and vacuum infusion. In addition to this, some other new
methods like preform and fiber placement are also tried. Carbon
polyester helps reducing the blade loads and weights, and providing
lower costs. In contrary, carbon fibers have disadvantages of high
raw material costs and liable production process requirements.
In conclusion, the applicability of composite materials in wind
turbine blade, nacelle and spinner manufacturing is discussed and
the advantages and disadvantages are listed. Finally, the future
manufacturing techniques and expectations have been evaluated
by means of developing technology and industrial requirements.
165
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

2012 ÖNCESİ VE SONRASI GÖNÜLLÜ KARBON PROJELERİNİN ROLÜ

Lale ÇAPALOV
Mavi Consultants

Özet Bu sayede KP mekanizmaları olarak hayata geçen

Bildiri düşük karbonlu ekonomiye geçişte, hem küresel ve bölgesel
hukuki çerçeve hem de stratejik ve fiziksel etkiler açısından iklim
değişikliği risk yönetimi konusunda bilgilendirmeyi amaçlamaktadır.
İklim değişikliği ile mücadelede uluslararası politikalar her ne
kadar yoğun olarak tartışılıp gündemde olsa da küresel anlamda
uygulama aşamasında doğan zorluklardan dolayı, istenilen
etkinliğe ve verimliliğe ulaşılması beklenenden daha uzun zaman
almaktadır. Bu çerçevede, hem özel sektör ve hem de kamu sektörü
sorumluluk alarak düşük karbonlu ekonomiye geçişte bilinçli olarak
yeni uygulamalarda gönüllü olarak da etkin bir rol almaktadır.
Sanayileşmenin sonucunda salınımı gün geçtikçe artan sera
gazlarının iklim değişikliği açısından oluşturduğu küresel tehdit,
geniş kapsamda ilk olarak 1980’li yılların başlarında gerçekleştirilen
çeşitli konferanslarda gündeme gelmiştir. Bu çerçevede
Hükümetler Arası İklim Değişikliği Paneli -Intergovernmental
Panel on Climate Change (IPCC) 1988’de iklim değişikliğinden
kaynaklanacak olası tehditleri değerlendirmek amacı ile bilimsel
çalışmalara başlamış ve ortaya çıkan tablo sonucunda Birleşmiş
Milletler, 1992 yılında Rio de Janeiro’daki ilk küresel çevre
konferansını gerçekleştirmiştir. Bu konferans sonucunda Birleşmiş
Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi - United Nations
Framework Convention on Climate Change (UNFCCC) imzaya
açılmış ve 190’dan fazla ülke tarafından tasdik edilerek 1994
yılında yürülüğe girmiştir. Bu çerçevede başlayan uluslararası
müzakereler, 1997 yılında Kyoto’da (Japonya) gerçekleştirilen
iklim konferansında emisyon azaltım hedeflerinin belirlendiği bir
protokol ile sonuçlanmıştır.
Kyoto Protokolü’ne (KP) göre EK I ülkeleri bir “baz yılı” kabul ederek
(genelde 1990) 2008-2012 yılları arasında beş yıllık bir süreyi
kapsayan dönemde emisyon azaltım hedefleri belirlemişlerdir.
EK I Emisyon Hedefleri belirtilen bir ön şarta göre, protokolün
yürülüğe girmesi için, 1990 yılı küresel emisyonlarının en az %
55’ini kapsayan ülkeler tarafından tasdik edilmesi gerekiyordu.
Amerika Birleşik Devletleri bu kapsamda protokülü imzalayıp,
senatoda onaya sunulmadığı için, KP’nin yürürlüğe girmesi,
ancak 2004 yılında Rusya’nın onayından sonra, 2005 yılında
gerçekleşti. Protokole göre karbon salımlarını azaltma taahhüdü
almış (gelişmiş) ülkeler, kendi içlerinde aldıkları tedbirlerin
yanı sıra uluslararası piyasalardan da belli ölçüler dahilinde
karbon sertifikaları alabilecek ve taahhütlerini bu şekilde yerine
getirebileceklerdir.
 Emisyon Ticareti
 The Clean Development Mechanism (CDM) – Temiz Kalkınma
Mekanizması
 Joint Implementation (JI) - Ortak Uygulama
mekanizmaları bir anlamda bugün bildiğimiz karbon pazarı ile
beraber emisyon azaltımı ya da telafisi olarak ele alacağımız “ticari
emtia” yı da oluşturmuş oldu.
Kyoto Protokolü’nün 2005 yılında yürürlüğe girmesini takiben,
ülkeler taahhüt ettikleri salım azaltımlarını gerçekleştirmek için
etkin bir şekilde çalışmalar yapmaya başladılar. Uyum piyasaları
adı verilen bu piyasaların en büyüğü, Avrupa Birliği’nin üyelerini
kapsayan bir kota sistemi olan EU-ETS’dir. Avrupa’daki büyük
sanayi tesisleri, bu çerçevede salımlarını azaltmak, azaltamadıkları
kısmı EU-ETS içinde kullanmadığı kotası olan diğer firmalardan
veya esneklik mekanizmalarından gelen sertifikalarla karşılamak
zorundadır. Bir başka deyişle, kotasını aşan firmalar, kotasını
aşmayanlardan sertifika satın alır ya da alternatif olarak CDM veya
JI projelerinden kaynaklanan CER veya AAU sertifikalarından temin
eder. EU-ETS’in ilk fazı (öğrenme dönemi) 2007 sonunda sona
ermiştir. 2008-2010 dönemini kapsayan ikinci fazı, halen devam
etmektedir. Üçüncü faz ise, 2012-2020 dönemini kapsayacaktır.
Bu sertifikalar arasında herhangi bir birim farkı yoktur ve seçim
firmalara bağlıdır. EU-ETS kotaları, fiyatlar 2009’da ciddi düşüşler
göstermiş olsa da, aralarında en yüksek fiyattan satılmaktadır¹.
Global karbon piyasalarında hacimsel olarak en büyük pay EU-
ETS’e aittir. 2008 rakamlarıyla 126 milyar USD büyüklüğündeki
karbon pazarının 92 milyar USD’yi EU-ETS’ten kaynaklanmaktadır.
Birincil ve ikincil CDM ile JI’ın toplam hacmi ise 33 milyar USD
büyüklüğündedir. Bu piyasalar içinde proje bazlı gönüllü piyasalar,
küçük bir yer (yaklaşık 400 milyar USD) kaplamaktadır² (Grafik 1).
Grafik 1. EUA fiyatı¹

¹ Avrupa İklim Borsası (ECX)

² “State and Trends of the Carbon Market 2009”, Dünya Bankası raporu, Mayıs 2009.

166

Şekil 1. Dünyadaki karbon piyasaları.
Şekil 1’de de görüldüğü gibi, uyum piyasalarında ve gönüllü
pazarlarda bir çok farklı inisiyatif ve mekanizma söz konusudur.
Kyoto Protokolü, CDM ve JI mekanizmalarını oluşturmuştur.
Bunun dışında farklı bölgelerde birbirinden farklı zorunlu ve gönüllü
emisyon ticaret sistemleri mevcuttur.
Temiz Kalkınma Mekanizması (CDM), Kyoto Protokolü’nün
yürürlüğe girdiği tarihten bu yana önemli bir başarı göstermiştir.
Şubat 2010 itibariyle CDM’e kayıt olan proje sayısı 2194, CER
sertifikası çıkan proje sayısı ise 705 olmuştur. Bu rakamların
ötesinde, yaklaşık 4013 proje ciddi anlamda CDM çalışmaları
yapmaktadır. Bu projelerin dışında, tasarım aşamasında olan 5071
proje daha olduğu göz önüne alındığında CDM’in önemi daha
anlaşılabilir olmaktadır³.
Karbon piyasalarının 2012 sonrası kaderini belirlemesi açısından
Kopenhag toplantısı büyük önem taşıyordu. Aralık 2009’da
Kopenhag’ta COP 15 (Taraflar Konferansı) çerçevesinde toplanan
192 ülkeden 15 bin delege - 117 ülke en yüksek makamda temsil
edildi- iki hafta boyunca sera gazı emisyonlarının azaltılması ve iklim
değişikliğine uyum için finansal ve teknolojik destek konularında
müzakereler yürüttü. Son gün açıklanan Copenhagen Accord-
(Kopenhag Mutabakatı) yasal bağlayıcılığı olmaması sebebi ile bir
çok çevrede hayal kırıklığı yarattı. Diğer taraftan bazı çevrelerde
de 117 politik liderin bir araya gelip böyle önemli bir konuda yön
gösterdiği ve asıl sonuçların 2010 yılı Aralık ayında Meksika’da
ortaya çıkacağı görüşü hakimdi.
Mutabakatın 4. Maddesi Ek-1 ülkelerinin bireysel veya ortak şekilde
2020’ye kadar emisyon indirim hedeflerini 1 Şubat 2010’dan
önce Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi
Sekretaryası’na bildirmeleri gerektiğini söylüyor. Gelişmekte olan
ülkelerden de seragazlarını azaltmaya yönelik eyleme geçmeleri, bu
alandaki çabalarının yine kendileri tarafından gözlemlemesi ve gözlem
sonuçlarını iki yılda bir BM’ye iletilmesi öngörülüyor. Eylül 2009’da
yayımlanan ‘Ulusal İklim Değişikliği Strateji’ belgesinde Türkiye’nin
2020 yılına kadar enerji sektöründeki karbon emisyonunda artıştan
yüzde 7 azaltma yapacağı ifade edilmişti ki bu toplam emisyonlarda
artıştan yüzde 5 indirime denk geliyor. Çevre ve Orman Bakanı
Veysel Eroğlu ise Enerji Bakanlığı projeksiyonlarına dayanarak
emisyonlarda %11 artıştan azaltıma gidilebileceğini söylemişti.
³ UNEP Risoe Centre on Energy, Climate and Sustainable Development
4
Baykan B.C., “Kopenhag Zirvesi: Zayıf Mutabakat, Hedefsiz Türkiye”. Betam Araştırma Notu #055.Yazının tamamına ulaşmak için www.betam.bahcesehir.edu.tr
5
UNFCCC (www.unfccc.int)
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Kopenhag’da müzakerelerde bağlayıcı bir anlaşma çıkmayacağının
anlaşılması üzerine Türkiye heyetinin Başmüzakerecisi Mithat
Rende, Türkiye’nin karbon emisyonu indirimine dair herhangi bir
hedef açıklamayacağını söyledi4. Bildirinin yazıldığı tarihte Türkiye
henüz bu konuyla ilgili bir çalışma yapmamıştı.
Mutabakatta üzerinde anlaşma sağlanan konu başlıkları özetle:
 Hedef
Küresel ısı artışının 2°C olacak şekilde sera gazı emisyonlarında
azaltma yapılması (bağlayıcı olarak hedef verilmedi)
 Finans
Gelişmekte olan ülkeler için 2012’ye kadar 30 Milyar USD’lık bir
fon ayrılması. Ayrıca 2020’ye kadar her yil 100 USD’lık bir fon
oluşturulması (azaltma, uyum ve teknoloji transferi başlıkları için
mali yardım)
 Gözlem
Ölçümleme Raporlama ve doğrulama konularında uluslararası
analizin benimsenmesi
 Teknoloji
Kalkınma ve teknoloji transferini hızlandıracak yeni bir
mekanizmanın ortaya konması5
Mutakabatta, karbon pazarları konusuna değinilirken esneklik
mekanizmalarından bahsedilmemesi dikkati çekti ve bu konuda
soru işaretleri oluşturdu.
Görüşmeler sonucunda küresel bağlayıcılığı olmayan bir metnin
çıkmasına rağmen ülkelerin bölgesel anlamda düşük karbonlu
ekonomiye geçiş konusunda kararlı oldukları gözlemlendi. Örnek
olarak Japonya salımları 1990 yılına göre % 25, Güney Kore ise
mevcut duruma göre % 30 azaltacağını anons etti. Ayrıca Amerika
Birlkeşik Devletleri’nin 2005 yılına göre 2020’ye kadar % 17 ve
sonrasında 2050 yılına kadar % 80 azaltım hedefi uzun vadede
dikkat çeken konulardı. Ayrıca Avrupa Birliği’nin 1990 yılına göre
2020 yılına kadar aldığı % 20 azaltım hedefi zaten biliniyordu – ki
bu hedef diğer ülkelerde benzer hedeflerin alınması durumunda %
30’a çıkacak şekilde deklare edildi.
Kopenhag mükarelerinin en dikkat çekici tarafı aslında özel
sektörden gelen yoğun ilgiydi. Karbon yönetimi birçok sektör için
orta ve uzun vadede risk yönetimi açısından önem taşıyor. Risk
başlıkları fiziksel etkiler, hukusal boyut (ülkesel ve uluslararası),
pazar dinamikleri ve prestij olarak ele alınabilir. Prestij konusu hem
konunun küresel anlamda tüm sosyal paydaşların gündeminde
olması ve hem bireylerin hem de firmaların konuya sosyal
sorumluluk açısından ele aldıkları için özellikle önem taşıyor.
Gönüllü karbon piyasaları, birçok farklı amaca hizmet eder. Firmalar,
organizasyonlar ve bireyler, değişik amaçlar doğrultusunda
kendi karbon ayak izlerini telafi etme yoluna gitmektedir. İklim
değişikliğiyle mücadele konusunda kanunların çıkması uzun süre
aldıkça, bu konuda daha aktif olmak isteyen ve inisiyatif alan
bireyler ve şirketler, gönüllü karbon kredilerine ilgi göstermektedir.
Bunun yanı sıra, ABD örneğinde olduğu gibi firmalar faaliyet
167
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
gösterdikleri ülkenin ileride zorunlu olarak koyacağı salım azaltım
hedeflerine ön hazırlık olarak, uyum öncesi azaltım ve telafi yoluna
gidebilmektedir (Grafik 2).
Grafik 2. Proje bazında karbon fiyatları, OTC 20086
Uyum öncesi talep, hem bir öğrenme süreci anlamına gelmekte, hem
de firmaların emisyon risklerini daha iyi anlayıp yönetebilmelerine
olanak sağlamaktadır. Gönüllü piyasalarda ticareti yapılan karbon
sertifikaları, genel olarak uyum piyasalarına göre daha düşük fiyatlı
olduğu için uyum öncesi alım yapan firmalara bir tasarruf olanağı
da sağlayabilmektedir. Bir çok firma ise, kendi sürdürülebilirlik
stratejilerine paralel olarak kurumsal sosyal sorumlulukları
temelinde karbon ayak izlerini her yıl telafi etmekte, bazı firmalar
bunu halkla ilişkiler ve pazarlama amaçlı da kullanabilmektedir.
Yatırımcıların firmalardan karbon risklerine ve sürdürülebilirlik
ilkelerine dair beklentileri de firmaları bu piyasada etkin olmaya iten
diğer faktörlerdir (Grafik 3).
Standart bazında karbon fiyatları, OTC 20086
Gönüllü piyasalarda sertifikalar, geniş bir fiyat aralığında
seyretmekte, çok çeşitli parametreler VER değerini etkilemektedir.
Gönüllü piyasalar, bu açılardan uyum piyasaları için bir “test sürüşü”
işlevi de görmekte, yenilikçi proje tiplerine ve metodolojilerine
ev sahipliği yaparak karbon piyasalarındaki bir boşluğu da
doldurmaktadır. Bu açıdan gönüllü piyasalar, zorunlu piyasalara
bir alternatif yaratmaktan çok, tamamlayıcı bir rol üstlenir.
2012 sonrasında gönüllü piyasaların durumu bir açıdan zorunlu
pazarın hem küresel hem de bölgesel anlamda alacağı resme
6
Ecosystem Marketplace, New Carbon Finance
168
göre netleşecek. Bu noktada açık olan konuların başında, “Kyoto”
pazarının dolayısıyla CDM/JI projelerinin devam edip etmeyeceği
ya da hangi şekilde hangi ülkelerde geçerli olacağı. Burada EU
ETS Türkiye açısından da ayrıca önem taşıyor. Karbon pazarındaki
oyuncuların gözü diğer taraftan şu aşama ABD pazarında. Çıkması
beklenen kanunun tavan takas formatında bir sistemi kapsaması
ve bunun içinde gönüllü standardların ya da CDM / JI projelerin
geçerli olması, Kyoto sonuçlanmasa bile tüm resmi başlıbaşına
değiştirebilir. Bu açıdan Türkiye’nin yanında mevcut projelerin
durumu da henüz netlik kazanmadı. Projelerin 2012 sonrası değeri
için bir şey söylemek çok zor.
Tüm gelişmeler gözden geçirildiğinde öne çıkan en önemli nokta,
artık günümüzde tüm yatırımların çevresel ve sosyal açıdan
incelenerek hem risk yönetimi açısından hem de sosyal sorumluluk
açısından algılanması gerektiğidir.
Summary
This paper aims at informing event participants on the existing
voluntary markets from a long term climate change risk
management perspective, by considering regional and global legal
framework, as well as its strategic and physical impacts. It provides
also background information about the international climate
climate change negotiations by providing a view of the political and
economic outcomes of the discussions. It will also explore how
political decisions are implemented into commodity markets by
explaining Emissions Trading Schemes in general. An introduction
into the global carbon markets and Kyoto Mechanisms are also
described in the paper by giving related market information.
A special emphasis is given to the Copenhagen Accord to provide
an insight into the post-2012 discussions. The post-2012 structure
of the carbon market is still unclear. Different views on the
outcomes of the Copenhagen Accord are discussed in order to
give an overview for the future strategies.
It furthermore describes the role of the voluntary carbon markets
in corporate risk management by analysing climate change related
risks and developments for companies in the service and industrial
sectors.
The paper also evaluates the opportunities and expectations
regarding carbon-neutral services, projects and products with
regards to global good practices in terms of climate change and
corporate social responsibility.
The outlook of the voluntary carbon market indicates that the
demand, price range and project types vary significantly and it is
an integral part of the carbon market as a complementary to the
compliance markets as a testing ground for new technologies and
approaches. The Kyoto Protocol, in particular CDM, has created a
significant supply of offset projects in the pipeline.

GÜNEŞ ENERJİSİ SEKTÖRÜ VE FOTOVOLTAİK SİSTEMLERİN
ŞEBEKEYE BAĞLANTISI
Levent GÜLBAHAR
Güneş Enerjisi Sanayicileri ve Endüstrisi Derneği
Özet
Günümüzde enerji kullanımının gittikçe artması, çevre kirliliği ve doğal
kaynakların azalmasına neden olmaktadır. Özellikle fosil kökenli
kaynaklardan elde edilen enerjinin, diğer kaynaklara göre çevreci
olmayışı ve sınırlı olması bu sorunu önemli hale getirmektedir. Çevre
sorunları konusunda bilincin artması ile temiz enerji kullanımına
yönelik yeni teknolojiler gündeme gelmiştir. Böylece güneş
enerjisinden elektrik üretimini olanaklı kılan fotovoltaik uygulamalar
yaygınlaşmaya başlamıştır. Fotovoltaik sistemler şebekeye bağımlı
sistemler (On Grid) ve şebekeden bağımsız sistemler (Off Grid)
olarak uygulanmaktadırlar. Dünyada fotovoltaik sistemlerin kullanımı
incelendiğinde, çoğunlukla şebekeye bağımlı kullanımın olduğu ve
kullanımın her geçen gün arttığı gözlenmektedir[1]. Bu artış şebekeye
bağımlı sistemler için belirli standart ve kuralların oluşturulmasını
zorunlu kılmıştır. Büyüklüğüne bakılmadan iletim veya dağıtım
sistemine bağlanan tüm yenilenebilir güç sistemleri, kayıt altında
tutulmalı, kurulu güçlerine göre üretecekleri enerji miktarı önceden
tahmin edilmeli ve gerçekte ürettikleri enerji değerlendirilmelidir.
Avrupa Birliği ülkelerindeki örnek sistemlerde yenilenebilir enerji
kaynaklarının şebekeye bağlantısı, ilgili iletim ve dağıtım şirketlerinin
kontrolünde gerçekleştirilmektedir. Tüm bu sistemlerde üretim
sayacının çıkışı, ilgili dağıtım veya iletim şirketi yetkilisi tarafından
şebekeye bağlanmakta ve ulusal veri izleme sistemine girilerek
sağlıklı istatistiki verilerin oluşması sağlanmaktadır.
Yapılan bu çalışmada, yüksek güneşlenme sürelerine sahip
olan ülkemizin, bu avantajıyla sahip olduğu potansiyelin
değerlendirilebilmesi ve güneş enerjisini yaygın olarak kullanmakla
kalmayıp teknoloji üretebilme fırsatını da yakalayabilmesi için
gerekli olan stratejik devlet desteği vurgulanmıştır. Ayrıca diğer
ülkelerdeki muadil uygulamalar irdelenerek, kurulu gücü 500
kWh’e kadar olan fotovoltaik sistemlerin, şebekeye bağlanması ile
ilgili kritik noktalar ülkemiz perspektifinden değerlendirilmiştir.
Anahtar kelimeler: Güneş enerjisi, fotovoltaik paneller, şebekeye
bağlantı.
1. Giriş
Dünyada nüfusun, talebin, üretimin ve enerji ihtiyacının giderek
daha fazla artması ile ortaya çıkan fosil yakıtların tükenmesi
tehlikesi ile beraber çevreye verdiği zarar, enerji ihtiyacının
karşılanabilmesi için insanoğlunu farklı enerji kaynakları aramaya
sevk etmiştir. Geldiğimiz bu noktada yararlanabileceğimiz en yakın
ve bilinen kaynak, güneş enerjisidir.
Son yıllarda gündemimizin vazgeçilmez bir parçası olan küresel
ısınma fenomeni ile birlikte çevreye zararlı olan fosil yakıtlardan
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
İsmail Hakkı KARACA
Güneş Enerjisi Sanayicileri ve Endüstrisi Derneği
kaçış yolları arayışı artmış, bunun yerine en azından kullanımı
sırasında çevreye zarar vermeyen, minimum karbon salınımı
yapan enerji kaynaklarına yöneliş başlamıştır.
Yenilenebilir enerji kaynaklarının en bilinenlerinden bir tanesi
güneş enerjisidir. Bu enerji, sıcak su ve elektrik üretiminde
kullanılmaktadır. Üretilen elektrik ve sıcak suyun ise kullanım
alanları çok farklı olabilir. Burada üzerinde durulması gereken
nokta, bu üretim süreçlerinde enerjinin üretilmesi için belirli bir
yatırım maliyetine katlanılıyor olunmasıdır.
Türkiye klasik fosil yakıt bakımından zengin bir ülke olmamasının
bir sonucu olarak enerjide dışa bağımlı bir ülkedir. Enerjide dışa
bağımlılıktan sıyrılıp, kaynakların daha etkin ve verimli kullanılması
için alternatif enerji kaynaklarına yönelmek gerekmektedir. Kısa
vadede fosil yakıtlarca zengin topraklar elde edemeyeceğimize
ve dünya yenilenebilir enerji kullanımına doğru yöneldiğine göre,
Türkiye’nin de bu enerji piyasasındaki değişimden hem kullanım,
hem de üretim geliri olarak payını alması için elini çabuk tutması
gerekmektedir.
2. Güneş Enerjisi Sektörü
Güneş enerjisi son 10 yıldır dünyanın, enerji ve iklim değişikliği
ile ilgili sorunları için dikkatlerini yönelttiği en önemli kaynak
durumuna gelmiştir ve bütün dünyada en kapsamlı Ar-Ge
çalışmalarının yapıldığı bir sanayi dalıdır. Güneş enerjisi,
ısıtmada, soğutmada ve değişik teknolojilerle elektrik enerjisi
üretiminde kullanılmakta olup, yapılan projeksiyonlarda 2040
yılına kadar dünya enerji gereksinmesinin % 26’sının güneşten
karşılanabileceği ve 2 milyondan fazla kişiye istihdam imkanı
sağlanacağı belirtilmektedir. Dünyada güneşten elektrik enerjisi
üreten sistem maliyetlerinde baş döndürücü bir teknolojik gelişme
ve ilk yatırım maliyetlerinde büyük düşüşler gözlemlenmektedir.
Yapılan tahminlerde, 2010’lu yıllardan itibaren güneş enerjili
elektrik üretim sistemlerinin konvansiyonel kaynaklardan üretilen
elektrik enerjisi fiyatları ile rekabet edilebilir mertebelere geleceği
öngörülmektedir.[2]
“Güneş Ülkesi” olarak nitelendirebileceğimiz Türkiye’nin, yıllık
güneşlenme süresi 2.640 saat ve yataya düşen güneş ışınımı
yıllık 1.311 kWh/m²’dır.[3] Türkiye, coğrafi konumu nedeniyle sahip
olduğu bu güneş enerjisi potansiyeli açısından birçok ülkeye göre
şanslı durumdadır. Ancak ülkemizin bu şansını iyi değerlendiremiyor
olması kaçınılmaz bir gerçektir. Özellikle güneşlenme süresi
olarak ülkemiz kadar yüksek verilere sahip olmadığı halde güneş
enerjisinden elektrik üretim sistemlerini yaygın halde kullanan pek
çok ülke bulunmaktadır. Bu durumun en önemli sebebi ülkelerde
169
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

uygulanmakta olan teşviklerdir. Dünyada kullanımı her geçen gün

artmakta olan fotovoltaik sistemler, ne yazık ki eksik mevzuat ve
mevcut olmayan teşvikler yüzünden ülkemizde henüz yaygınlaşmış
bir uygulama değildir.

3. Güneş Enerjisi İle Elektrik Üretim Sistemleri /

Fotovoltaik Paneller (PV Paneller)
Güneş ışınlarındaki fotonlar, fotovoltaik hücreye çarpar ve hücreler
tarafından emilirler. Bu şekilde atomlarından serbest bırakılmış
elektronlar, materyalin bir yanından diğer yanına akarken, diğer
yandan da elektronların serbest kalması ile oluşmuş pozitif delikler,
elektronların akım yönünün ters yönünde akarlar. Bu şekilde
elektrik üretimi sağlanmış olur.

a. Akülü Sistem

Şekil 1. Fotovoltaik prensibi.

Güneş enerjisi ile elektrik üretim sistemleri incelendiğinde sistem

temel anlamda ikiye ayrılmaktadır.

 Şebekeden Bağımsız (Off Grid) Sistemler b. Aküsüz Sistem

 Şebekeye Bağlı (On Grid) Sistemler
Şekil 2. Akülü ve aküsüz fotovoltaik sistemlerin şebeke bağlantısı [6].

Şebekeden bağımsız sistemler şebeke elektriğinin olmadığı
çiftlik evi, baz istasyonları, askeri uygulama alanları ve tarımsal
alanlar gibi mahallerde elektrik ihtiyacının karşılanmasına yönelik
güneş enerjisinden faydalanan elektrik üretim sistemleridir. Bu
sistemlerde fotovoltaik paneller, şarj regülatörü, akü ve invertör
kullanılmaktadır.
Şebekeye bağlı fotovoltaik bir sistemde fotovoltaik (PV) paneller,
şarj regülatörü, akü grubu, inverter, pano (sigorta), sayaç ve yükler
bulunmaktadır.
Fotovoltaik Paneller: Güneş enerjisini elektrik enerjisine çeviren
modüllerdir.

Günümüzde gelişmiş ülkelerde fotovoltaik sistemlerin kullanımı
incelendiğinde giderek yaygınlaşan uygulama ise şebeke bağlantılı
sistemlerdir.
3.1. Şebekeye Bağlı (On Grid) Sistemler
Şebeke elektriği bulunan tüm mahallerde elektrik ihtiyacının
karşılanmasına yönelik güneş enerjisinden faydalanan elektrik
üretim sistemleridir.
Son yıllarda yaygın hale gelen, kullanıcıların bina çatı ve yüzeylerine
yerleştirilen fotovoltaik paneller ile üretilen enerji iki yönlü sayaç
uygulamasıyla şebekeye verilebilmektedir.[4,5] Bu sistemlerde
üretilen DC akımın, AC akıma çevrilmesi ve şebeke uyumlu olması
gerekmektedir. Fotovoltaik paneller, elektrik ihtiyacının tamamını,
bir kısmını veya ihtiyaçtan fazlasını üretebilmektedir. Bu tür
sistemlerde fotovoltaik panel ile üretilen elektriğin fazlası elektrik
şebekesine satılır, yeterli enerjinin üretilmediği durumlarda ise
şebekeden enerji alınır. Şebekeye bağlı sistemler, akülü ve aküsüz
sistemler olmak üzere ikiye ayrılır.
Şarj Regülatörü: Fotovoltaik panelin gerilimini regüle ederek
aküyü besler. Akünün şarj-deşarj durumlarını kontrol ederek
aşırı şarj ve deşarj olmasını engeller ve akünün kullanım ömrünü
uzatır.
Akü Grubu: Aküler sayesinde güneş enerjisinin yetersiz olduğu
durumlarda sistemi besler.
İnverter: İnverter, güneş panellerinden gelen DC elektrik enerjisini
evin içerisindeki şebeke elektriğine uygun cihazları çalıştırabilmek
için AC elektrik enerjisine dönüştüren cihazdır.
Pano: Panoya gelen elektrik sigortalardan geçirilerek ev içerisine
dağıtılır.
Sayaç: Çift taraflı sayaç, güneş enerjisinin yetersiz kaldığı
durumlarda şebekeden çekilen elektrik enerjisini okur. Güneş
enerjisinden üretilen elektrik enerjisi fazlalık oluşturduğunda da
bunu ayrıca okuyarak şebekeye verilen elektriği gösterir.

170

a. Şebekeye Bağlı Akülü Sistem
b. Şebekeye Bağlı Aküsüz Sistem
Şekil 3. Akülü ve Aküsüz Fotovoltaik Sistemlerin Şebeke Bağlantı Şeması [7]
3.2. Şebekeye Bağlantı Esasları (500kW Gücün Altındaki
Fotovoltaik Sistemler)
Ülkemizde, kurulu gücü azami 500 kW ve altındaki yenilenebilir
enerji kaynaklarına dayalı üretim tesislerinde üretim faaliyetinde
bulunan veya yalnızca kendi ihtiyacını karşılamak amacıyla,
toplam verimliliği ilgili yönetmelikte belirlenen değerin üzerinde
olan tesisi kuran gerçek veya tüzel kişiler lisans alma muafiyetinden
yararlanabilmektedir. [8]
Bu muafiyet bu üretim sistemlerinin, iletim ve dağıtım sistemine
bağlantısında bir takım güvenlik sorunlarını da beraberinde
getirmektedir. Bu nedenle sistemlerin şebekeye bağlantısında
aşağıda belirtilen hususlara dikkat edilmelidir:
I. Bağlantı noktası
II. Sayaçlar
III. İhtiyaç fazlası enerji
Fotovoltaik üretim tesisinin sayacın bulunduğu nokta itibariyle
dağıtım sisteminin gerilim seviyesi ve frekans düzeyi (50 Hz)
ile uyumlu olmalıdır. Akım gerilim harmonikleri ile fliker etkisi
bakımından diğer dağıtım sistemi kullanıcılarına olumsuz etki
yapmamalıdır.
Üretim tesisi, şebeke kaybı veya dağıtım sisteminde bir kısa
devre arızası oluşması durumunda dağıtım sistemi ile bağlantısı
kesilecek ve dağıtım sistemine kesinlikle enerji vermeyecek şekilde
tasarlanmalı, kurulmalı ve işletilmelidir.
Üretim tesisinin dağıtım sistemine bağlantısının, dağıtım sisteminin
topraklama sistemine uygun olması gerekmektedir.
100 kW ve üzeri kurulu güce sahip üretim tesislerine, bağlantı
noktasındaki gerilim, aktif ve reaktif güç ve bağlantı durumuna
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
ilişkin verilere dağıtım şirketinin erişebilmesi amacıyla görüntüleme
ve izleme sistemlerinin kurulması gerekebilmektedir.
Üretim tesisinin bağlantısında kullanılan bağlantı hatlarının ve
teçhizatının aşırı gerilim darbelerine dayanıklı olması ve bağlanılan
sistemin nominal geriliminin 2,2 katına sürekli dayanabilecek
yapıda olması gerekmektedir.
I. Bağlantı noktası
Üretim sisteminin kurulu gücünün 100 kw ve üstünde olması
halinde, bu tesisler YG (Etkin şiddeti 1000 volt üzerindeki gerilim)
seviyesinden dağıtım sistemine bağlanır. Kurulu gücü 100 kw’ın
altında ise AG gerilim seviyesinden dağıtım sistemine bağlanır.
Ancak bu tesisin, dağıtım şirketi tarafından yapılacak teknik
değerlendirme sonuçlarına göre YG gerilim seviyesinden dağıtım
sistemine bağlantısı yapılabilir.
AG (Etkin şiddeti 1000 volt ve altındaki gerilim) sevisinden
bağlanacak üretim tesislerinin toplam kapasitesi, bu üretim
tesislerin bağlı olduğu dağıtım transformatörünün gücünün % 20’ini
geçmemesi gerekmektedir.
YG/AG dağıtım transformatöründe yıllık ortalama yüke ilişkin
bir yıllık ölçüm bilgisi bulunmaması halinde, üretim tesisinin
kapasitesi, bağlanacağı dağıtım transformatörünün gücünün %
15’ini geçmemelidir.
AG’den bağlanacak üretim tesisinin başvuruda beyan edilen kurulu
gücünün 5 kw’ın üzerinde olması halinde, üç faz üzerinden dağıtım
sistemine bağlanmalıdır.
Bağlanılacak noktanın kısa devre akımının, bağlanacak üretim
tesisinin nominal akımına bölümü ile elde edilecek bağlanabilirlik
oranının; kurulu gücü 500 kw’a kadar olan fotovoltaik (PV) güneş
enerjisine dayalı üretim tesisleri için 100’ün üzerinde olması
gerekmektedir.
Dağıtım şirketi, üretim tesisi ve bağlantı sisteminde yapılan bakım
test ve deneylerin uygunluğunu denetlemelidir.
II. Sayaçlar
Üretim ve tüketim tesislerinin aynı mekanda bulunması halinde,
bağlantı anlaşmasında belirlenen yere çift yönlü ölçüm yapabilen
sayaçlar takılmalıdır.
III. İhtiyaç fazlası enerji
Dağıtım şirketi, tüketim tesislerince tüketilen elektrik enerjisi
miktarının tespiti ve faturalandırılması sırasında üretim tesisinde
üretilerek dağıtım sistemine verilen elektrik enerjisi miktarını tespit
etmelidir ve sisteme verilen ihtiyaç fazlası enerji, yapılacak olan
elektrik alım anlaşması çerçevesinde dağıtım şirketi tarafından
satın alınmalıdır.
Ülkemizde 500 kW gücün üzerindeki yenilenebilir güç sistemleri
lisans verildikten sonra devreye alındıkları için kayıt altında
tutulabilmektedir. Diğer taraftan yukarıda belirtilen hususlar dikkate
alındığında şebekeye (iletim ve dağıtım hattına) bağlanan 500 kW
gücünün altındaki yenilenebilir güç sistemleri lisans muafiyetinde
oldukları için şebekeye bağlantılarının kayıt altında tutulması son
derece önemlidir. Büyüklüğüne bakılmadan iletim veya dağıtım
171
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
sistemine bağlanan tüm yenilenebilir güç sistemleri kayıt altında
tutulmalı, kurulu güçlerine göre üretecekleri enerji miktarı önceden
tahmin edilmeli ve gerçekte ürettikleri enerji değerlendirilmelidir.
Avrupa birliği ülkelerindeki örnek sistemlerde yenilenebilir
enerji kaynaklarının şebekeye bağlantısı ilgili iletim ve dağıtım
şirketleri kontrolünde gerçekleştirilmektedir. Tüm bu sistemlerde
üretim sayacının çıkışı, ilgili dağıtım veya iletim şirketi yetkilisi
tarafından şebekeye bağlanmakta ve ulusal veri izleme sistemine
girilmektedir.
Örneğin Avustralya’da fotovoltaik sistemlerin şebekeye bağ-
lanması için dağıtım şirketi ile üretim tesisi sahibi tüzel veya ger-
çek kişi arasında; “Şebeke Bağlantı Anlaşması” ve “Güç satın
alma anlaşması” imzalanmaktadır. Böylelikle fotovoltaik üretim
tesislerinin şebeke bağlantısı kayıt altına alınmış olmaktadır.
Şebeke bağlantı anlaşması kapsamında dağıtım şirketi, Avustralya
da üretim tesisinin ilgili mevzuatta belirlenen standartlara uygun-
luğunu denetlemek için üretim tesisi sahibinden fotovoltaik sistemde
kullanılan ürünlere ilişkin teknik bilgi talep etmektedir. Ayrıca
dağıtım şirketi, sertifikalı bir elektrikçi tarafından, üretim sisteminin
uygunluğunun kontrol edilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu denetim
neticesinde taraflar arasında bağlantı anlaşması imzalanmaktadır.
Güç satın anlaşması kapsamında ise dağıtım şirketi, kendi pro-
sedürüne bağlı olarak inverter seçimini, monofaze sistemlerde 10
kVA ve trifaze sistemlerde 30 kVA olarak sınırlandırmaktadır. Bu
sayede dağıtım şirketi kişilerin satabileceği elektrik miktarına kota
koymaktadır.
Taraflar arasındaki bu anlaşmalar, güvenlik açısından bir risk
görülmesi veya sistemi yaptıran kişinin sistemin yapıldığı yerden
ayrılması durumunda iptal olmaktadır.
3.4. Şebekeye Bağlı Sistemlerde Karşılaşılan Sorunlar:
 Güneş enerjisi kesintili bir enerji kaynağıdır. (Gece/Gündüz)
 Bu nedenle dağıtım sistemlerindeki planlamalarda güçlükler ya-
şanmaktadır.
 Küçük güçlü sistemlerde ise yapılması gereken işlemler (mahsup-
laşma) dağıtım şirketleri açısından maliyeti artırmaktadır.
 Pahalılığı ve dağıtımındaki bu tür teknik zorluklar nedeniyle
güneş elektriğin desteklenmesi kaçınılmazdır.
Fotovoltaik sistemlerin şebekeye bağlanmasının beraberinde
getirdiği sorunlara rağmen gelişmiş ülkeler, krizleri özellikle
yenilenebilir enerji konusunda yatırımların artırılması, Ar-Ge ka-
pasitesinin yükseltilmesi ve istihdam sağlanması için bir fırsat ola-
rak gördüklerini yeni stratejiler ve ayırdıkları milyarlarca dolar kamu
fonu ile gösteriyorlar. Örneğin;
Fransa: 2009 itibariyle uygulamadaki Yenilenebilir Enerji Kaynakları
Teşvik Yasasına göre şebeke besleme tarifeleri şu şekildedir:
 Yere kurulan sistemler için Fransa anakarasında 0,32823 Euro/
kWh, Korsika gibi adalarda 0,42 Euro/kWh
 Çatıya kurulan veya bina entegre sistemler için tüm Fransa’da
0,60176 Euro/kWh
Kontrat süreleri 20 yıldır ve enflasyon oranlarına göre tarifeler
güncellenmektedir. Vergi kesintileri şeklinde farklı yenilenebilir
enerji teşvik mekanizmaları da mevcuttur.
172
Almanya: 2009 yılı itibariyle fotovoltaik sistemler için uygulanmakta
olan şebekeyi besleme tarifeleri şu şekildedir:
 30 kWp’ten daha küçük sistemler: Yere kurulu solar PV sistemler
için 0,3194 Euro/kWh, binalara ve ses kesme duvarlarına kurulan
solar PV sistemler için 0,4301 Euro/kWh
 30 – 100 kWp arasındaki sistemler: Yere kurulu solar PV sistemler
için 0,3194 Euro/kWh, binalara ve ses kesme duvarlarına kurulan
solar PV sistemler için 0,4091 Euro/kWh
 100 – 1000 kWp arasındaki sistemler: Yere kurulu solar
PV sistemler için 0,3194 Euro/kWh, binalara ve ses kesme
duvarlarına kurulan solar PV sistemler için 0,3958 Euro/kWh
 1000 kWp’ten daha büyük sistemler: Yere kurulu solar PV
sistemler için 0,3194 Euro/kWh, binalara ve ses kesme
duvarlarına kurulan solar PV sistemler için 0,3300 Euro/kWh
Sözleşme süreleri 20 yıldır ve değerler sabittir. Önümüzdeki yıllarda
yapılacak kontratlardaki şebeke besleme tarife değerlerinde % 8 -
11 arasında indirimler planlanmaktadır.
İspanya: 2008 yılından beri yasal çerçeveyi “Real Decrato” (kraliyet
kararnamesi) olarak bilinen ve 2008’de yenilenen Yenilenebilir
Enerji Kaynakları Yasal düzenlemesi belirlemektedir. 2009
itibariyle güneş enerjisi teşvikleri için şebekeyi besleme tarifesi şu
şekildedir;
Binaya entegre sistemlerde
• 20 kWp’ten küçük sistemler için: 0.34 Euro/kWh
• 20 kWp’ten büyük sistemler için: 0.32 Euro/kWh
PPP Yere kurulmuş sistemler için: 0.32 Euro/kWh
Bu güneş enerjisi teşviklerinin yıllık toplam sınırları 500 MW
civarındadır.
Türkiye: Ülkemize baktığımızda ise 2009 yılının yaz aylarında
TBMM gündemine alınan fakat görüşmeleri ertelenen “Yenilenebilir
Enerji Kaynakları Kanunundaki değişiklik önerisi”ne göre güneş
enerjisi teşviki için şebeke besleme oranları; ilk on yıl için 0.28
Euro/kWh, ikinci on yıl için 0.22 Euro/kWh şekilde olacak.
4. Sonuç
Güneşten elektrik üretimi, yenilenebilir ve temiz olma
özelliği nedeniyle dünya çapında giderek artan bir biçimde
kullanılmaktadır. Bu konuda Almanya, İspanya, Fransa ve diğer
Avrupa Birliği ülkeleri gelişmiş örnekler olarak öne çıkmaktadır.
Sözü geçen ülkelerin bu alandaki başarılarının temelinde güneş
enerjisinin kullanımının artırılması için uyguladıkları kamusal
politikalar olduğu bilinmektedir. Bu politikaların uluslararası,
bölgesel ve devletler düzeyinde geliştirilmekte olan çevre
koruma önlemleri ile uyumlu ve yakın ilişki içinde olduğu dikkat
çekmektedir.
Temiz ve yenilenebilir bir enerji kaynağı olarak güneş enerjisinin
kullanılması ve kullanımının yaygınlaştırılması için ülkemizin
dünya güneş kuşağı üzerinde olduğu da dikkate alınarak
gerekli hukuksal, idari ve teknik altyapının değerlendirilmesi
gerekmektedir. Her şeye rağmen ülkemizin enerji politikasının
yeniden şekillendirilmesi ve bu amaçla her türlü önlemin
harekete geçirilmesi için önümüzde bir fırsat ve zaman olduğunu
düşünebiliriz. Bu noktada Türkiye, güneş enerjisi üretim ve
kullanımına kaynak ayırmalı ve bir an önce gerekli teşvikleri
yürürlüğe sokmalıdır.
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Kaynaklar
[1] www.akademimuhendislik.net, 2010
[2] 6-7 Kasım 2009, 1. Güneş Enerjisi Sistemleri Sempozyum ve
Sergisi Sonuç Bildirgesi, MMO, Mersin, 2009
[3] http://www.eie.gov.tr/turkce/YEK/gunes/tgunes.html, 2010
[4] T.C Enerji ve tabii Kaynaklar Bakanlığı Elektrik İşleri Etüt
İdaresi genel Müdürlüğü, “Bina Enerji Yöneticileri” Eğitim
Kitapları Cilt–1, Cilt–2, Cilt–3 Ankara, 2008
[5] http//:www.enerteach.com, 2010
[6] http//:www.tcpdf.org, 2010
[7] California Energy Commission, “A Guide To Photovoltaic (PV)
System Designand Installation”, Californiya, J,une 2001
[8] www.rega.basbakanlık.gov.tr

Summary
Increasingly use of energy causes pollution and consumes
more natural resources. Fossil energy resources are limited and
not environment friendly and this makes the increasingly use of
energy more and more significant condition. New clean energy
technologies are developed while people are more conscious
about environment. In this way photovoltaic panels that enables
to generate electricity by solar radiation has been starting to use
commonly. Photovoltaic systems are applied in two ways, first’s
on-grid systems and second’s off-grid systems. Mostly on-grid
photovoltaic systems are applied to utilize the solar radiation in the
world and that recently increases [1]. This makes to establish rules
and standards essential for on-grid systems. All renewable energy
systems that connect to distribution or transmission systems must
be registered, forecasted for energy amount that can be generated
by the system and evaluated for the actual energy generations.
Network connections of the renewable energy systems are
controlled by the distribution or transmission companies in EU
countries. In these countries connection of meters with the network
is realized by authorized officers of the distribution or transmission
companies and registered into the national data trace. That enables
to have reasonable statistics.

In this study it’s emphasized strategically important government

support that’s needed to catch the chances regarding the great
potential of Turkey which has very impressive solar radiation values
in solar electricity systems. In addition critical points of the solar
systems that has less peak power than 500 kWh are evaluated
from viewpoint of Turkey as different applications are considered.

Keywords: Solar energy, photovoltaic panels, network connection.

173
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

YENİLENEBİLİR ENERJİ YASA TASARISI ve ÇEVRE MEVZUATI ÇERÇEVESİNDE,

ATIK VE GAZLARINDAN ENERJİ ÜRETİMİ ve POLİTİKA ÖNERİLERİ

M. Ata CEYLAN
CEV Enerji ve İTO Enerji Komitesi

Özet 2.1.3.1. Radyo Aktif Atıklar

Dünya genelinde enerji bağımlılığı ve ihtiyacı giderek artmakta 2.1.3.2. Kimyasal Atıklar
olup, kullanılan enerji kaynakları gün geçtikçe tükenmektedir. 2.1.3.3. Biyolojik Atıklar
Öte yandan, çevre kirliliği ve küresel ısınma kendisini daha fazla 2.1.3.4. Alev Alabilir Atıklar
hissettirmektedir. Ülkemizin Atıktan Enerji Potansiyeli biyokütle ile 2.1.3.5. Patlayabilir Atıklar
beraber yaklaşık 8,6 milyon TEP olup; özellikle de belediyelerimizin 2.1.3.6. Tıbbi Atıklar
mali kaynakların kısıtlı olması ve genelde gider kalemlerinin gelir 2.1.4. Özel Atıklar(Tehlikesiz/Tehlikeli Ara Kategori Atıkları: Yağlar,
kalemlerinden fazla olmasından dolayı, söz konusu projeleri Çamurlar, Fırın Külü)
gerçekleştirmeleri mümkün olamamaktadır. Bundan dolayı bu tarz
projeler Yap-İşlet-Devret tarzındaki (BOO, BOT, PPP) modellerle 2.2. Katı Atık Yönetiminin Ana Bileşenleri
gerçekleştirilmekte olup, yatırım ve finansmanı özel firmalarca ATIK ÜRETİMİ
yapılmaktadır.

BİRİKTİRME
Öte yandan, atıktan enerji üreten projeler, diğer yenilebilir enerji
kaynaklarına (hidro, rüzgâr, güneş, vb.) göre çalışma koşulları
TOPLAMA
daha zor ve nispeten mikro ölçeklidir. Türkiye’nin tüm kentlerinde,
atık depolama alanlarından (landfill) enerji üreten projeler İŞLEME- GERİ KAZANIM-ENERJİ
TAŞIMA (VE
gerçekleştirilse bile, ulaşılabilecek maksimum kapasite 250 MW’ AKTARMA) CEV Enerji ve İTO Enerji Komitesi

tır. Bu miktar da sadece bir baraj veya büyük ölçekli bir rüzgâr
projesine denk düşmektedir. Bununla birlikte, atıktan enerji projeleri DEPOLAMA
vasıtasıyla, 1 MW’lık enerji üretim santralinde 600 m³/h LFG gaz, (LANDFILL)

dolayısıyla 240 m³ metan ve 46,000 ton/yıl CO2 gazının emisyon Şekil 1. Katı atık yönetiminin ana bileşenleri.
değerinin azaltılması sağlanmaktadır. Ayrıca her an patlama riski
olan bu gazların kontrol altına alınması sağlanmaktadır. 3. Yasal Mevzuat

Söz konusu projelere salt enerji projesi olarak değil, önemli birer
“Çevre Projesi” gözüyle bakılması gerekmektedir. Özel bir teşvik
mekanizması uygulanmadığı takdirde, atıktan enerji üretim
yatırımları ilgi görmeyecektir. Ülkemizin, Kyoto Protokolü’nü kabulü
sonrası önem arz etmeye başlayan Atık Yönetimi ve enerji üretimi
konusunun ciddi seviyede desteklenmesi gerekmektedir.
1. Giriş
Atıklar, değerlendirilmesi gereken bir kaynak olup atıkların
3.1. Belediye Kanunu Madde 15
5393 sayılı Belediye Kanunu’nun 15. maddesinin g bendi gereği,
“Katı atıkların toplanması, taşınması, ayrıştırılması, geri kazanımı,
ortadan kaldırılması ve depolanması ile ilgili bütün hizmetleri
yapmak ve yaptırmak” belediyelerin kapsamındadır.
3.2. Çevre Mevzuatı (Atıkların Yönetimi)
Tablo 1. Çevre Mevzuatı

kendisinden bazı ısıl işlemler yöntemiyle veya gömüldüğü sahalarda Resmi Gazete
İlgili Yönetmelik İlgili Maddeler
Tarih/Sayı
üreyen metandan, yenilenebilir enerji üretilebilmekte ve potansiyel
Tehlikeli atıkların Kontrolü Madde 20,21 ve
bir kaynağın bir kaynağa dönüşmesi sağlanmaktadır. 14 MART 2005/25755
yönetmeliği Ekler 15,16 ve 17
Atıktan Ek Yakıt olarak
Arz güvenliği ithalata bağımlılığın azaltılması, çevrenin korunması sera Kullanılmasında Uyulacak
22 Haziran 2005/25853
Tüm Madde ve
gazı emisyonunun azaltılması ve istihdam imkanları oluşturulması Genel Kurallar Hakkında Ekler
Tebliğ (22.06.2005)
açışından atıktan enerji üretiminin önemi giderek artmaktadır.
Tıbbi Atıkların Kontrolü Madde 33, 34
22 Haziran 2005/25883
Yönetmeliği ve 35
2. Atık Türleri ve Katı Atık Yönetiminin Ana Bileşenleri: Katı Atıkların Kontrolü Madde 38, 39
14 Mart 1991/ 20814
Yönetmeliği ve 40
2.1 Katı Atıkların Çeşitleri Atıkların Yakılmasına İlişkin Tüm Maddeler ve
2010 yılı (Muhtemelen)
2.1.1. Evsel Atıklar Yönetmelik Taslağı Ekler
Atıkların Düzenli 26 MART 2010/ 27533
2.1.2. Endüstriyel Atıklar (Kâğıt, Gıda Sanayi, Mezbaha) Tüm Maddeler ve
Depolanmasına Dair (YENİ)
2.1.3. Tehlikeli Atıklar Ekler
Yönetmelik

174
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

3.2.1. Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği

ISIL İŞLEMLER
“Madde 27- Depo kütlesinde havasız kalan organik maddenin
mikrobiyolojik olarak ayrışması sonucu çevreye yayılarak,
patlamalara, zehirlenmelere sebep olabilecek metan gazı ağırlıklı YAKMA GAZLAŞTIRMA PİROLİZ
olmak üzere karbondioksit, hidrojen, sülfür, amonyak ve azot
bileşikleri yatay ve düşey gaz toplama sistemi ile toplanır ve
HAVASIZ ORTAM
kontrollü olarak atmosfere verilir veya enerji üretmek sureti ile FAZLA HAVA
değerlendirilir” olarak belirtilmektedir.
KISMİ HAVA
4. Atıkların Enerji Amaçlı Değerlendirilmesi
Genel anlamda belediyeler, büyükşehir belediyeleri ve diğer ISI, KÜL SIVI, GAZ, KATI
ilgili endüstriyel atık bertaraf yetkili mercileri, katı atık bertarafı GAZ, YAKIT , KÜL
sorumluluklarını yerine getirmek amacıyla yeni teknolojilere yönelmeye
başlamışlardır. Bunlar da en genel haliyle;
Şekil 3. Isıl işlemler.
 Biyometanizasyon (Landfill-Doğal Metan Gazı Oluşumu)
 Isıl İşleme Dayalı (Yakma, Piroliz, Gazlaştırma, vs.) (2) Yakma ve beraber yakma işlemi sırasında üretilen ısının,
elektrik enerjisine dönüştürme, üretim sürecinde kullanma ya da
4.1. Biyometanizasyona Dayalı Enerji Üretimi bölgesel ısıtma kullanma gibi yöntemlerle en elverişli biçimde geri
kazanılması esastır.
Tablo 2. Çevre ve Orman Bakanlığı Tarafından Belediyelerle
Yürütülen Çalışmalar Tablo. Ülkemizdeki Lisanslı Tehlikeli Atık Yakma Tesislerinden Bazıları
Tesis Belediye Hizmet Firma Adı Kapasite
Sayısı Sayısı Alan Nüfus
İZAYDAŞ (Yakma) 35.000 ton/yıl
2003/8 genelgesi kapsamında
63 590 17.076.912 PETKİM (Yakma) 17.500 ton/yıl
yürütülen çalışmalar
AB projeleri 9 113 3.867.493 TÜPRAŞ (Yakma) 7.750 ton/yıl

Düzenli Depolama Yapan

Belediyeler
41 581 32.075.218 Ek yakıt lisansı almış tesislerin sayısı:
 2008 yılında 26 çimento fabrikası, 3 kireç tesisi lisans almıştır.
Toplam 113 1.284 53.019.623
 Enerji geri kazanımı-gazlaştırma tesisi: 1 adet İstanbul’da
bulunmaktadır.

5. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarına İlişkin Genel

Mevzuat Düzenlemeleri
Yenilenebilir enerji kaynaklarının desteklenmesine ilişkin
düzenlemeler iki ana kanunda yer almaktadır:
 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ile bu kanuna istinaden
çıkarılan Elektrik Piyasası Lisans Yönetmeliği,
 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi
Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun.

5.1. 5346 Sayılı Yenilenebilir Enerji Kanunundaki Düzenlemeler

Şekil 2. Depogazdan enerji üretimi.
Yakında, Ankara-Sincan, Adana, İskenderun tesisleri de faaliyete
girecektir.
4.2. Isıl İşleme Dayalı Atık Bertarafı ve Enerji Üretimi
Çevre ve Orman Bakanlığımızca, 2000/76/EC sayılı direktif temel
alınarak hazırlanan atıkların yakıt veya ek yakıt olarak yakılmasına
ilişkin yönetmelik taslağında;
Genel kurallar olarak;
MADDE 5 – (1) Yakma veya beraber yakma işlemine tabi
tutulmadan önce atığın tehlikeli atık olup olmadığı, atık içerisinde
radyoaktif madde bulunup bulunmadığı belirlenir. Tehlikeli olan
ve olmayan atıkların yakılmasına veya beraber yakılmasına aynı
emisyon limit değerleri uygulanır.
Teşvikler kapsamında yapılan düzenlemelerden en önemlisi,
5346 sayılı YEK Kanunu ile getirilen 10 yıllık alım garantisi ve fiyat
teşviğidir.
Uygulanacak fiyat EPDK’nın belirlediği bir önceki yıla ait Türkiye
ortalama elektrik toptan satış fiyatıdır. Bu fiyat 5 Euro Cent / kWh
karşılığı Türk Lirasından az, 5,5 Euro Cent /kWh karşılığı Türk
Lirası’ndan fazla olamaz. Serbest piyasada bu fiyatın üstünde satış
hakkı vardır.
Bu uygulamalar 31/12/2011 tarihinden önce işletmeye giren
tesisleri kapsar. Bakanlar kurulu uygulamanın sona ereceği tarihi,
31/12/2009 tarihine kadar, en fazla iki yıl süreyle uzatabilir.
5.2. Yenilenebilir Enerji ile İlgili Kanun Değişiklik Teklifi
Meclis Genel Kurulu gündeminde bulunan YEK’in değiştirilmesi
hakkında kanun teklifinde aşağıdaki değişiklikler yer almaktadır:
 Çöp gazı ise ayrı olarak tanımlanmıştır.

175
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

 Fiyatlar da revizyon öngörülmektedir.
 Yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik enerjisi üreten lisans
sahibi tüzel kişiler, on yıl süreyle sistem kullanım tarifilerini % 90
indirimli olarak öder.
 Teşviklerden yararlanabilmek için YEK Belgesi ve lisans
alınması, 31/12/2015 tarihinden önce üretim tesisinin işletmeye
girmesi ve her yıl 31 Ekim tarihinden önce EPDK’ya başvuruda
bulunması gerekmektedir.
 Ancak katı ve sıvı haldeki yakıtları kullanmak suretiyle elektrik
enerjisi üreten biyokütleye dayalı üretim tesislerinden kurulu
gücü 1000 kW’dan az olanlar YEK destekleme mekanizmasına
tabi olamaz.
6. Sonuç
 Atıklardan elektrik üretimi, sera gazı emisyonunun azaltılması
yönündeki girişimler ve üretim teknolojilerinde yaşanan
gelişmeler ile birlikte dünyada olduğu gibi ülkemizde de giderek
artmaktadır.
 YEK kanun değişikliği kapsamında; “çöp gazı” ayrı olarak
tanımlanarak olumlu bir adım atılmıştır. Ancak bununla beraber
daha genel bir tanım yapılarak; atıktan enerji tanımının yapılması
ve uygulanabilecek tüm teknik yöntemlerin (çöp gazı, yakma,
piroliz, gazlaştırma) bu Yenilenebilir Enerji destek kapsamına
alınmalıdır.
 Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği; Madde 27- “Depo kütlesinde
havasız kalan organik maddenin mikrobiyolojik olarak ayrışması
sonucu çevreye yayılarak, patlamalara, zehirlenmelere, sebep
olabilecek metan gazı ağırlıklı olmak üzere karbondioksit,
hidrojen, sülfür, amonyak ve azot bileşikleri yatay ve düşey
gaz toplama sistemi ile toplanır ve kontrollü olarak atmosfere
verilir veya enerji üretmek sureti ile değerlendirilir” denilmektedir.
Bu maddenin de; atmosfere verilmesinin yerine “bu gazın
enerji üretmek sureti ile değerlendirilmesi gerekir” zorunluluğu
getirilmelidir.
 Atıktan enerji üretimi ile ilgili yasal düzenlemeler net, anlaşılır,
uygulanabilir ve değişen ihtiyaçlara göre revize edilebilir
olmalıdır.
 Yatırımların sürdürülebilir olması açısından teşvik mekanizmaları,
atıktan enerji üretim ve tesisi yatırım maliyetlerini karşılayacak
düzeyde belirlenmelidir.
 Bu kapsamda, hem yatırımcıların hem tüketicilerin faydalarının
optimum düzeyde olması için teşvik mekanizmaları günün
ihtiyaçlarına ve gelişen teknolojiye göre sürekli revize
edilmelidir.
 YEK kanun taslağında “Ancak katı ve sıvı haldeki yakıtları
kullanmak suretiyle elektrik enerjisi üreten biyokütleye dayalı
üretim tesislerinden kurulu gücü 1000 kW’dan az olanlar
YEK destekleme mekanizmasına tabi olamaz” denilmektedir.
Bu maddenin kapsamına kesinlikle atıktan enerji üretimi
alınmamalıdır.
 Söz konusu projelere salt enerji projesi olarak değil önemli
“Çevre Projesi” gözüyle bakılması gerekmektedir. Unutulmalıdır
ki; atıktan enerji projeleri nispeten küçük ölçekli projeler
olmasından dolayı; özel bir teşvik mekanizması uygulanmadığı
taktirde yatırımcılar tarafından ilgi görmeyecektir.
 DOĞRU B., “Atıktan Enerji Üretimi ve Yasal Mevzuat, Uluslar
arası Atıktan Enerji Sempozyumu (IWES), İstanbul, 2009.
Summary
The energy dependency and need is increasing gradually in
worldwide, while the energy sources are getting exhausted day
by day. On the other hand, environmental pollution and global
warming makes itself more apparent. Our potential waste into
energy including biomass is approximately 8.6 Million TEP;
whereby especially due to the facts that the financial sources of
our municipalities are scarce and that generally the income items
exceed the expense items, these municipalities are not capable
to realize such projects. This is why these kinds of projects are
realized through Build-Operate-Transfer models (BOO, BOT,
PPP), the investments and financing of which is made by private
companies.
On the other hand, the working conditions for projects producing
energy from solid waste are more difficult than those of other
renewable energy sources (e.g. Hydro, wind, solar etc.) and are of
a much lower scale. Even if energy projects are being realized from
landfill areas in all cities of Turkey, the maximum capacity reached
is 250 MW, which corresponds only to a dam or to a medium-scale
wind project in only one region. However; 1 MW can be produced
from 600 m³/h LFG of household waste through the use of Landfill
projects so that the emission value of 250 m³ methane and 46.000
tons/year CO2 gas can be easily reduced. Moreover, it is possible
to take these gases constituting a risk of explosion at any time
under control.
Such projects indeed should be considered as important
“Environmental Projects” rather than only as energy projects, so
that nobody will be interested in Waste-to-Energy investments
unless a special mechanism of incentive is induced. Thus, the issue
of Waste Management and Energy Recoviring which seriously
gained on importance after our country’s acceptance of the Kyoto
Protocol must be supported more seriously.

Kaynaklar
 ÖZBAY M., “Katı Atık Yönetiminde Mühendislik Sistemleri”, pp.
1-172, Ankara, 2006.
 ALPASLAN M. N., “Katı Atıların Yönetimi”, pp. 1-5, İzmir, 2005.

176

PHOTOVOLTAICS VERSUS CONCENTRATED SOLAR POWER
Dr. Martin STICKEL
Fichtner GmbH & Co. KG
Abstract
The solar sector worldwide experiences an impressive growth in
both, the number of projects as well as the size of individual power
plants. The quality of engineering and project management so
far does not always live up with the corresponding requirements.
Fichtner, together with the University of Stuttgart performed a
comparative study of the Levelized Electricity Costs, which un-
derlines that the technology and plant concept must be carefully
selected according to the requirements regarding dispatchability,
feed-in tariffs as well as characteristics of the available sites and
ambient conditions, first of all with respect to the solar irradiation.
Background and Relevance
It is hardly worth to mention that renewable energy sources are
expected to grow sharply over the next years and decades, replacing
fossil fuels and being energy sources counting with significantly
decreasing energy costs in the medium and long term - in contrast
to their fossil competitors. The major drivers for decreasing costs
for energy generation are, as already shown in the wind sector,
economies of scale as well as rocketing project sizes.
However, the increasing project volumes, which more and more
frequently reach investment amounts of appr. three-digit million Euros,
are not in all cases reflected in the quality of project development
processes, project contracts, financing schemes, project management
as well as risk management and technology selection. This is surprising
since the plant capacities are nowadays measured in Mega-Watt
rather than in Kilo-Watt and the players in the market are no longer
dominated by purely ecologically motivated individuals but by multi-
national players in the production of the equipment, engineering and
construction of the plants, investment and financing.
Fichtner together with the University of Stuttgart performed a study
which compares the Levelized Electricity Costs for different plant
concepts at different sites, including the analysis of sensitivities on
key ambient parameters.1
Technologies and Plant Concepts
Figure 1 show a synopsis of the currently relevant solar power
technologies, which of course are in different stages of market
maturity. The presently predominant technologies in large scale
plants are the non-concentrating photovoltaic (PV) plants with
different types of modules (mono-crystalline, poly-crystalline and
several thin-film technologies) on one hand and parabolic trough
plants on the side of concentrated solar power (CSP).
1
Study on behalf of Fichtner GmbH & Co. KG and University of Stuttgart: Photovoltaics and concentrated solar power plants - Development of a methodology for an estimation of the levelized
electricity costs and profitability of the investment on the basis of three different locations.
2
In case tracking systems are used, the equipment is installed with a lower ground coverage ratio in order to reduce mutual shading of the modules.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Sebastian PETRETSCHEK
Fichtner GmbH & Co. KG
A major difference between the two groups of technologies is that
the presently market mature CSP technologies concentrate the
solar irradiation, i.e. require direct irradiation in order to reflect the
sun beams by mirrors concentrating them in either point focusing
(central receiver and solar dish) or linear focusing (parabolic
trough, linear Fresnel). Almost all of the PV plants work with non-
concentrated sun-light and can therefore also make use of both,
the direct as well as diffuse irradiation.
Photovoltaic cells use semiconductors, which effect an electric
field that is able to separate charge carriers; by connecting the
two contacts a current can flow. This way, sunrays are directly
transferred into electricity without any moving parts. The direct
current electricity is transformed by inverters to alternating current
as used in the public grid and transformed by transformers to the
required voltage level to feed into the public grid.
Different plant concepts in the PV are furthermore characterized
by the type of installation, i.e. fix, one-axis tracking or two-axis
tracking as well as the type of inverters that are used (few large
central inverters or many small sting inverters). Tracking is used to
increase the sunlight cached by the PV modules in case that the
therewith increased the electricity generation overcompensates
the corresponding additional costs for mechanical equipment and
additional land.2
Non- Linear-focusing Point-focusing
(dual axias)
Concentrating (single axis)
Integrated Solar Combined Cyle
Figure 1. Solar Power Plants – Synopsis
(Source: Fichtner)
177
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Figure 2 pictures the scheme of a parabolic trough plant with
thermal storage. Solar heat is collected in the field of parabolic
troughs and transported by a heat transfer fluid to the solar heat
exchanger where steam is generated and used for electricity
production in a conventional water-steam ranking cycle. During
high solar irradiation, the heat can be stored in a thermal storage
in order to operate the plant during low irradiation due to passing
clouds or for covering electricity demand during evening hours.
Parabolic trough plants are characterized among others by
counting or not with thermal storages and by the type of cooling
system they use (wet, dry, hybrid).
Figure 2. Parabolic Trough CSP Power Plant
(Source: Fichtner)
Technology Selection
The selection of the most adequate solar power plant concept shall
be based on technological and financial criteria, such as:
1. Site related criteria, such as the size of the available land,
topography and the availability of water. The cost efficiency of
CSP plants benefits more significantly from larger plant sizes
than PV plants since the latter are built in a very modular manner.
Large plants require large sites that in the best case are almost
flat and have water available at site (for the cooling system of
the water-steam cycle and the cleaning of the mirrors)3 . PV
plants also are most easily built on flat areas and in large scale;
however, many commercial multi-MW plants are build on hilly
sites and without any water close to the site. During operation
water is only needed when module cleaning is required, which
in dusty areas is the case a few times a year; in central Europe
some plants are being operated for several years without
any cleaning. If needed, the relatively small amount of water
required for cleaning can be transported by truck to the sites.
2. Electricity storage: So far, there is no technology available for
large scale energy storage of PV plants. In contrast, in (some)
CSP plants thermal energy can be stored, e.g. in molten salt
storages as used in the Andasol plants in southern Spain.
However, the need and availability of storage depends on the
load curves of a specific country or region and their coherence
with the characteristics of the corresponding power plants; for
instance, in case there are sufficient gas fired and hydropower
plants, which can be dispatched according to the electricity
demand, plant specific storage systems actually would not be
necessary and due to their relatively high costs from a macro-
economic point of view even not optimal.
3. Irradiation and other meteorological conditions: As mentioned
above, a high portion of direct irradiation is required for CSP
plants while PV plants also operate with diffuse irradiation.
Furthermore, first of all the ambient temperature but also the
wind speed have an influence on the plant performance, which
requires further attention.

Approach for Quantitative Comparison

The relevance of the most of the ambient conditions for the
economics of different plant concepts were analyzed further in
Figure 3. Parabolic Trough Power Plant
(Source: Solar Millennium)

Figure 4. PV Plant Figure 5. Approach for Quantitative Analysis

(Source: Juwi) (Source: Fichtner)

3
For comparison reasons please note that e.g. the 50MW Andasol plants with a thermal storage of approximately 7.5hours full load have a total site surface of about 1.5km² and are supposed to
require annually water in the range of 900,000m³.

178
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

a quantitative manner as follows: For different example sites

(Bahamas, Northern Italy, South Africa) performance simulations
were performed using long term average irradiation and
temperature data from Meteonorm. The plant configurations
were elaborated based on a proprietary Excel-Tool (to
determine a suitable ground coverage ratio for PV plants based
on the optimum inclination angles of the PV modules). With the
Solar Adviser Model (SAM)4, we calculated the corresponding
plant electricity outputs, which together with the related cost
data for capital expenditures (CAPEX) and for operation and
maintenance (O&M) formed the basis for the calculation of the
the Levelized Costs of Electricity generation (LEC) in a cash
flow model as result indicating the commercial performance of
the concepts. Figure 6. LECs for Different Plant Concepts (example Bahamas)
(Source: Fichtner)
We therefore defined a set of typical plant configurations as
follows:
• Parabolic Trough CSP plant
• PV plant with thin film modules from First Solar (FS 275)
• PV plant with poly-crystalline modules from Suntech Power (STP
200)
• PV plant with mono-crystalline modules from SunPower
(SunPower 305)
For the parabolic trough plant a reference plant size of 125MW was
assumed, while the PV plant sizes differ according to the capacity
that can be installed on a defined site and the corresponding land
costs were considered in the cash flow model. Therewith the LEC
[€/kWh] of the PV plants can reasonably be considered independent
of the plant size due to the modular characteristic of PV plants.
Figure 7. Module Prices versus LEC (example Northern Italy)
Calculation of Levelized Electricity Costs (LEC) (Source: Fichtner)
For the mentioned regions, LEC were calculated comparing the
different PV technologies and tracking concepts with CSP, which
resulted in the example for Bahamas as indicated in Figure 6.
The different types of PV plants are able to generate electricity at
lower costs than parabolic trough CSP plants (among others, due
to the relatively high portion of diffuse irradiation due to the high air
humidity). Double-axis tracking resulted to be the most expensive
solution for all three PV technologies; the lowest LEC shows the
thin film plant concept with fixed installations.

Typically tracking systems are not of advantage with thin film

modules since the module surface is relatively large due to the rather
low efficiency rates. However, in case of high direct irradiation and
high module efficiencies as well as high module prices, tracking
becomes more attractive. Due to the decreasing module prices in
the recent years, we observe that double-axis tracking systems
become less used in large scale projects, i.e. it becomes more
attractive to just install additional module capacities (please refer
to Figure 7). Furthermore, one-axis and fixed installations benefit
from the advantage of less or no moving parts in the entire power
plants, which results in simpler plant commissioning and operation
and ultimately lower costs for O&M.
Sensitivity Analyses
In order to identify general drivers for LEC, sensitivity analysis on
Figure 8. LEC as a function of Direct Normal Irradiation
different plant parameters and ambient conditions were performed,
which are summarized in the following paragraphs.
As CSP requires the concentration of the sunlight, direct solar
irradiation is needed while PV modules also use diffuse irradiation;
consequently, the LEC of CSP show a more significant dependency
on the DNI than PV. In comparison to CSP, there is only a small
difference between the PV technologies, which are predominantly
related to differences temperature dependency and the response
on low irradiation levels (please refer to Figure 8).

4
SAM (Solar Advisor Model) is a free software tool made by NREL. SAM allows simulating and calculating different kind of energy generation systems, e.g. PV, CSP and fossil fuel plants. For PV and
CSP SAM uses hourly data generated from Meteonorm or other sources which offer the formats tm2 or epw (8760 data rows). SAM selects the necessary data and sums the hourly results for the whole
year to one value. Fichtner usually performs PV performance calculation using PVSYST a software system that became renown in the PV sector. For performance simulations Fichtner normally uses
its own software tool SOLPRO. However, for this study we preferred to use SAM, predominantly because both technologies, PV and CSP parabolic trough plants can be simulated.

179
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

High temperatures have a negative impact on the efficiency of

the PV modules. The temperature coefficient of thin film modules
usually is in the range of -0.2%/K while the efficiency of crystalline
modules decreases at 0.4%/K to 0.5%/K.

Thus, in general terms it can be stated that the temperature effect

on the efficiency of thin film modules is lower than on the efficiency
of poly-crystalline and mono-crystalline modules. The cooling of
the water-steam cycle in CSP plants is less efficient; while the
thermal losses in the solar field also decrease.

However, the plant performance with respect to the ambient

temperature needs to be analyzed in detail for the region and its
climate conditions; e.g. the cooling system of the parabolic trough
plant needs to be adopted project specifically, which also has an Figure 9. LEC’s as a function the Ambient Temperature
impact on CAPEX and O&M costs, which is not considered in the
above calculation.

All solar power plants are characterized by the need of large sites
in comparison to other renewable energies. However, the land
costs mostly are relatively low compared to the overall CAPEX.
Figure 10 shows the influence of the land price on the LEC for
fixed mounting systems.

The influence of the land price for thin film is the biggest due to
high land use, because of the lower efficiencies. Doubling the
price for the land per year the LEC increases more than 3.2 %, for
monocrystalline cells it is only about 1.7 %. The influence of the
land costs on the LEC is marginal within a variety of 1 % within the
Figure 10. LEC’s as a Function of Land Costs
given boundaries.

Conclusions and Outlook
The solar energy sector is so far to a large extent driven by cross-
subsidies, such as incentivized feed-in tariffs or portfolio standards
in the electricity production. In some countries, tax exemptions or
direct subsidies in the investment phase are given to stimulate the
development of the solar power sector.
While the CSP sector still can be considered a seller’s market
with a substantial potential for cost savings, in the PV sector cost
competitiveness in the production of solar equipment (first of all
modules) as well as increasing module efficiencies are key and
new technologies, such as organic PV modules or printed PV cells
(Nanosolar) drive continuous improvements.

In the wind sector, we already can observe that economies of scale
also stimulated by feed-in tariffs led to the existence of projects that
at good locations are built without material subsidies, being feasible
based on the sales of energy and CO2 emission certificates.
The feed-in tariffs in Germany and Spain for solar energy led to
relatively low production costs for solar equipment and without the
development of the parabolic trough plants in southern Spain this
technology including their thermal storage systems would probably
not yet be considered a proven and bankable technology.
Presently, different technologies in the solar sector are in a thrilling
competition – among themselves but also with other renewable
and conventional energy sources. Competitive concepts are being
developed in the CSP sector e.g. solar tower technologies with
ambient air or pressurized air are to be mentioned as well as the
generation of steam directly in the heat collectors in the solar field
of parabolic trough or Fresnel plants.
The study underlines that technology selection and plant concept
must be carefully performed according to the requirements
regarding dispatchability, feed-in tariffs as well as characteristics of
the available sites and ambient conditions (first of all with respect
to the solar irradiation).
The design of solar power plants shall be the result of thorough
state-of-the-art engineering and optimization procedures applying
thorough simulation of the electricity generation and the optimization
of plant technical as well as financial performance. Moreover, the
technological concept of the plant has to be embedded in a sound
project development process including the elaboration of sound
and bankable project contracts.
These are, among others, Engineering, Procurement and
Construction as well as Operation and Maintenance contracts that
have to establish the details of plant performance and acceptance
criteria as well as a fair balance of risks.

180

21. YÜZYILIN ENERJİ YÖNETİMİ: AKILLI ŞEBEKELER
Mehmet İMERYÜZ
GE Energy, Türkiye
Özet
Elektrik enerjisinin bir şebeke temelinde kullanıldığı 1890’lı yıllardan
günümüze gelinceye kadar teknolojideki gelişmeler, elektrik
enerjisi arzının güvenliğini, niteliğini, işlevselliğini ve verimliliğini
arttırma yönünde çok önemli atılımların yapılmasını sağlamıştır.
Bu atılımlar elektrik enerjisinin üretilmesi, tüketicilere iletilmesi ve
tüketilmesi biçimlerini sürekli olarak ileriye götüren dönüşümlere
yol açmıştır. Elektrik enerji endüstrisi, 21. yüzyılın ilk 10 yılını
geride bırakmak üzere olduğumuz bugünlerde yeni bir dönüşümün
eşiğine gelmiş bulunuyor. Temiz enerji talebinin artmasıyla birlikte
daha fazla sayıda yenilenebilir enerji kaynağının mevcut iletim ve
dağıtım şebekelerine bağlanma gereksinimi ile tüketicilerin enerji
kullanım şekilleri üzerinde daha fazla bilgiye ve denetime sahip
olma taleplerinin, arz tarafındaki kurumların olağan güvenlik ve
verimlilik arttırma gereksinimleriyle bir araya gelmesi, şebekenin
bütününü temel alan yeni yönetim şekillerinin geliştirilmesini
zorunlu hale getirmektedir. Bu bildiride uluslararası meslek
kuruluşları tarafından daha önce geliştirilen tanımlamalar ışığında
eldeki teknolojiyle yapılabilecek olası uygulamalar ele alınacak ve
akıllı şebekelerin geleceği üzerinde durulacaktır.
1. Tanımlar
Akıllı Şebekeler çoklukla geleceğe dönük ve bu yönüyle soyut
bir kavram olarak algılansa da uluslararası meslek kuruluşları
tarafından tanımlar geliştirilmiş ve yol haritaları çıkarılmaya
çalışılmıştır. Bunlardan EPRI (Electric Power Researc Institute)’ye
göre Akıllı Şebeke:
 Verimli, güvenilir ve birbirleriyle eşgüdümlü olarak çalışan, her
biri otomasyona tabi birçok iletim ve dağıtım sisteminden oluşan
bir güç sistemidir.
 Acil durumlarda kendi kendini iyileştirme özellikleri olan ve
üretim/iletim/dağıtım şirketi ile enerji pazarının ihtiyaçlarına
karşılık veren bir güç sistemidir.
 Sayısı milyonlarla ifade edilen müşteriye hizmet veren ve
gelişen dijital ekonominin ihtiyacı olan zamanında, güvenilir
ve uyarlanabilir bilgi akışını sağlayan bir akıllı haberleşme
altyapısına sahip bir güç sistemidir [1].
Bu tanımlara göre bir Akıllı Şebeke’nin sahip olması gereken
nitelikleri aşağıdaki gibi özetleyebiliriz:
 Akıllı Şebeke acil durumları önceden gidermeye izin verecek
şekilde geleceği kestirebilir olmalıdır.
 Akıllı Şebeke önceden kestirilen veya algılanan problemleri
düzeltecek veya oluşmasını önleyecek şekilde kendi kendini
iyileştirebilir olmalıdır.
 Müşterilerle ve pazarla etkileşimli olmalıdır.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
 Kaynakların en uygun şekilde kullanımını sağlayacak şekilde
uyarlanabilir olmalıdır.
 Varlık ve bilgi bakımından dağıtılmış olmalıdır.
 Ham verinin bilgi haline getirilmesini sağlayacak şekilde
dönüştürücü olmalıdır.
 Tehditlerden ve bilinmeyen durumlardan etkilenmeyecek
şekilde güvenlikli olmalıdır.
Bu niteliklere sahip olacak bir Akıllı Şebeke’nin altyapısının dijital
cihazlar ile veri iletişimi ve bilgi teknolojilerine dayanması gerektiği
çok açıktır. Buna göre, Akıllı Şebekeler’in kurulabilmesi için elektrik
endüstrisinin, üretim ve iletim/dağıtım teknolojileri altyapısının
temeli olan bakır ve çeliği, bilgi işleme ve iletişim teknolojileri
altyapısının temeli olan silikon ve fiber optikle bir araya getirmesi
esastır. [2]
2. Uygulama Alanları
Bugün sahip olunan teknolojiyle bir çok alanda Akıllı Şebeke
uygulamaları gerçekleştirilmektedir.
2.1. Arz Tarafındaki İyileştirmeler
Elektrik enerjisinin verimli, güvenilir ve çevreye uyumlu bir
şekilde tüketicilere ulaştırılması için yıllarıdır kullanılan ve dijital
teknolojideki ilerlemelere paralel olarak işlevselliği ve verimi sürekli
artan temel uygulamalar şunlardır:
 Dağıtım Yönetim Sistemi / Enerji Yönetim Sistemi / SCADA
 Trafo Merkezi Otomasyonu
 Dağıtım Fideri Otomasyonu
 Reaktif Güç Kompanzasyonu
 Gerilim Regülasyonu
2.2. Talep Tarafındaki İyileştirmeler
Tüketicilerin elektrik enerjisinin kendilerine olan maliyetleri üzerinde
daha fazla bilgi ve denetime sahip olma talepleri ile hizmet sağlayıcı
dağıtım şirketlerinin hızlı faturalandırma ve kayıp / kaçakları önleme
ihtiyaçları Gelişmiş Sayaç Altyapısı – GSA (Advanced Metering
Infrastructure – AMI) uygulamalarını zorunlu hale getirmiştir.
GSA’nın temelini çift yönlü veri iletişimine imkan sağlayan
telsiz ve/veya fiber optik bir haberleşme ağı ile böyle bir ağa
bağlanmaya müsait, enerjinin maliyetine göre kendini dinamik
olarak ayarlayabilen ve tüketim sahasındaki (ev, işyeri vb.) değişik
yüklerle etkileşim içinde olan akıllı sayaçlar oluşturur. Enerjinin
talep ve arzını en uygun şekilde dengelemek amacındaki hizmet
sağlayıcı şirketler GSA uygulamalarının önünü açmaktadır.
Bunun neticesinde Akıllı Ev / İşyeri, Akıllı Bina ve Ev Otomasyon
181
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Şekil 1. Gelişmiş sayaç altyapısı.

Ağı (Home Automation Network – HAN) gibi yeni teknolojiler

geliştirilmektedir.

GSA ile geliştirilebilecek kimi uygulamalar şunlardır:
 Gerçek zamanlı fiyatlandırma / faturalama
 Doğrudan yük kontrolü
 Yük izleme ve yük temelinde alt-sayaçlar
 Arıza algılama ve arıza çağrı yönetim sistemi
 Talep eğrisi oluşturma / izleme
 Güvenlik izleme
 Uzaktan ev denetimi
2.3. Geniş Alan Ağı Koruma, İzleme ve Kontrol Sistemleri
Milli iletim şebekeleri büyüyüp karmaşıklaştıkça ve ülkeler
arasında eş zamanlı – senkron – bağlantılar yapıldıkça, genişleyen
şebekenin kararlılığını emniyet altına almak ve bir ülkenin milli
şebekesinde meydana gelen bir sorunun diğer şebekelerin
kararlılığını riske atmamasını sağlamak amacıyla tasarlanan Geniş
Alan Ağı Koruma İzleme ve Kontrol Sistemleri hızla gelişmekte ve
yaygınlık kazanmaktadır. Bu teknolojinin altyapısını güç santralleri
ve trafo merkezlerine konulan akıllı röle ve/veya denetleyiciler
ile bunlar arasında tesis edilen, çoğu zaman fiber optik (Optical
Ground Wire – OPGW kablo ile) veri iletişim ağları oluşturur.
Geleneksel SCADA altyapısı ve uygulamalarıyla saniyeler ve
dakika mertebesinde gerçekleştirilebilen müdahaleler, Geniş
Alan Ağı teknolojileri ile 100 ms mertebesinde ve otomatik olarak
yerine getirilebilmekte ve bu sayede iletim şebekesini kararsızlığa
sürükleyebilecek olağan dışı durumlar önleyici algoritmalarla
zararsız hale getirilebilmektedir.
Şekil 2. Senkrofazörler ile iletim şebekesi görüntüsünün bir örneği.
nedenleri belli olsa da sonuçları ve tetiklediği diğer arızalar, güç
santrallerinin (özellikle termal santrallerin), yük akışının, koruma,
otomatik kontrol ve haberleşme sistemlerinin birbiriyle etkileşimine
bağlı olarak önceden kestirilemeyen bir nitelikte olmaktadır. Bu
nedenle birbirini tetikleyen bu beklenmedik olay silsileleriyle, Milli
Yük Tevzi Merkezlerinde manuel olarak yapılacak müdahalelerle
başa çıkmak etkin olamamaktadır [3].
Bu amaç doğrultusunda TEİAŞ tarafından gerçekleştirilen Özel
Koruma Sistemi, üçer adet büyük termal santral ile hidroelektrik
santralinin TEİAŞ’ın fiber optik geniş alan ağı ile UCTE şebekesi
ile bağlantı noktaları olan Hamitabat (Bulgaristan ile) ve Babaeski
(Yunanistan ile) trafo merkezlerine bağlanmasını ve burada tesis
edilecek denetleyicilerin karşılıklı yük akışları sınır değerlere
ulaştığında 15 adet trafo merkezinde yer alan güç trafolarını veya
ilgili santrallerdeki üniteleri belli bir yük atma mantığıyla devre dışı
bırakmasını sağlayacak şekilde tasarlanmıştır. Aynı zamanda kimi
uç durumlarda meydana gelebilecek ülkelerarası güç salınımlarını
daha büyümeden algılayarak iki sistemin bağlantısını koparıp
Türkiye’yi ada konumuna getirecek özel bir koruma uygulaması
uygulanmıştır. Tüm bu sınır değerler TEİAŞ ve UCTE’nin yürüttüğü
ortak çalışma gruplarının raporlarında yer almıştır [4].

Diğer yandan Geniş Alan Ağı teknolojilerinin ölçme ve izleme

alanında sağladığı en önemli imkan, güç sisteminin anlık durumunu
farklı noktalarda eş zamanlı olarak izlemeyi sağlayan senkrofazör
ismi verilen ölçümlerdir. Senkrofazör ölçümleri kullanılarak, şebeke
ölçeğinde koruma uygulamaları geliştirmek ve uygun arabirim
ve yazılımlar kullanılarak, tüm şebekenin gerçek ve eş zamanlı
görüntüsünü izlemek mümkün olmaktadır.

Türkiye iletim sisteminin 2010 yılı içerisinde Kıta Avrupası’nın UCTE

(Union for the Coordination of Transmission of Electricity) şebekesi
ile eş zamanlı – senkron – olarak bağlanması kapsamında bir
Geniş Alan Ağı uygulaması yürütülmektedir. TEİAŞ ve UCTE’nin
1990’lı yıllardan beri yürüttüğü çalışmalara göre, bu bağlantının
sistem kararlılıklarını riske etmeden yapılabilmesi için gereken
koşullardan bir tanesi, bağlantı noktalarında özel bir koruma
sisteminin tesis edilmesidir. Çünkü Kuzey Amerika ve Avrupa gibi
yaygın ve karmaşık iletim şebekelerinde son yıllarda meydana
gelen enerji kesintileri incelendiğinde görülmüştür ki bu arızaların
Şekil 4. TEİAŞ – UCTE bağlantısı geniş alan ağı koruması sistem şeması.
2.4. Varlık İyileştirme ve Yönetimi
Üretim, iletim ve dağıtım alanından servis sağlayıcısı olan
şirketlerin en kıymetli varlıkları sahip oldukları teçhizattır. Yapılan
araştırmalara göre, özellikle gelişmiş ülkelerde bugünkü elektrik
şebekesini oluşturan teçhizat ortalama 35-40 yıl önce kurulmuştu.
Gelişen ekonomi nedeniyle artan enerji talebi ve rekabet koşulları

182

altında, bu teçhizatın sınır yük değerlerinde çalışıyor olması
gerçeği de göz önüne alındığında, varlıkların akılcı yönetiminin
bakım ve yatırım planlamalarını düzenlemek açısından ne denli
önemli olduğu ortaya çıkmaktadır.
Varlık Yönetimi alanında gerçekleştirilen kimi Akıllı Şebeke
uygulamaları şunlardır:
 Coğrafi Bilgi Sistemleri
 Trafo İzleme (sıcaklık, gaz, nem)
 Devre Kesicisi İzleme (birikmiş ark akımı, manevra sayısı)
 Akıllı Cihazları İzleme (kendi kendini test)
 Güvenlik (ayar değeri değiştirme, şifre, ürün güncelleme)
3. Gelecek Uygulama Alanları
Yukarıdaki örneklerden görüleceği gibi elektrik şebekesi
günümüzde oldukça karmaşık bir yapıdadır ve bu şebekenin
verimli bir şekilde yönetilmesi için kullanılan bir çok Akıllı
Şebeke uygulaması bulunmaktadır. Temiz ve yenilenebilir enerji
kaynaklarının yaygınlaşması, güneş enerjisi alanında olması
beklendiği gibi site ve bina ölçeğinde kullanılmaya başlanması,
dolayısıyla bunların şebekeye bağlanacak olmalarının doğurduğu
hususlar ile yakın bir gelecekte elektrikli hibrit otomobillerin
yaygınlaşacak olmaları ve mikro türbinler gibi yenilikler Akıllı Şebeke
uygulamalarının gelecekte alacakları yönü belirleyecektir.
Şekil 5. Elektrik Şebekesinin Yakın Gelecekteki Olası Görünümü
Akıllı Şebeke uygulamalarında gelecek tasarımları belirleyecek
en önemli alan Dağıtılmış Üretim Kaynakları (Distributed Energy
Resources – DER) diye adlandırılan alan olacaktır. Toplam gücü
10 MW veya daha az olan yenilenebilir enerji kaynakları ve bağlı
yükler, ana şebekeye bağlanma ve ada modunda ayrılma koşulları
yönetilmesi gereken birer Mikro Şebeke niteliğine sahip olacaktır.
Mikro Şebekelerin geleneksel olarak radyal besleme mantığına
göre işletilen orta gerilim dağıtım şebekelerine bağlanacak
olmaları, tüm şebekenin yük tevzi, kontrol ve koruma felsefesini
köklü olarak değiştirecektir. Bağlantı noktalarında tesis edilmesi
gereken akıllı denetleyicilerin Mikro Şebeke’nin ada olarak ayrılma
ve yeniden senkron olarak bağlanma mantığını yönetmesi ve bunu
yaparken hem üretim tarafıyla hem de yük tevzi merkezi ve aynı
şebekeye bağlı olası başka Mikro Şebeke denetleyicileriyle iletişim
içinde bulunması gerekecektir. Bunun yanı sıra yenilenebilir enerji
kaynaklarının durumunun atmosferik koşullar gereği raslantısal
olması çok boyutlu bir denetimi zorunlu kılmaktadır.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Gözetilmesi gereken bir diğer husus da Dağıtılmış Üretim
Kaynakları’nın hem müşteri hem de hizmet sağlayıcı şirket açısından
maliyetleri iyileştirme amacına hizmet etmesidir. Bu amaçla
bağlantı noktasındaki güç alış verişinin sözleşmeyle belirlenmiş
değerlere göre veya elektrik kullanım tarifesinin değişken fiyatına
göre iyileştirilecek şekilde denetlenmesi gerekebilecektir.
Gelişmekte olan elektrikli hibrit araçlar Mikro Şebekeler’in işletimi
açısından yeni uygulamaların geliştirilmesini zorunlu kılacaktır.
Çünkü bu araçlar seyyar nitelikte yeni tüketiciler olacaktır. Şebekeye
bağlanmalarının ve ayrılmalarının olası etkileri ile enerji kullanım
maliyetlerini etkileşimli olarak denetleyen akıllı ve haberleşebilir
cihazlara sahip olmaları gerekecektir.
4. Sonuç
Akıllı Şebeke günümüzde mevcut olmayan yepyeni bir teknolojik
buluş değildir. Ne de hemen sipariş edilip ertesi gün devreye alınacak
bir üründür. Kendi ölçeklerinde yalıtılmış olarak kullanılagelen
varolan teknolojilerin haberleşme altyapılarının birbiriyle
paylaşılması, kimi ürün ve arabirim boşluklarının doldurulmasıyla
daha büyük ölçekli şebeke temelinde kullanılmasıyla ortaya çıkacak
yeni tümleşik uygulamalardır. Amaç arz ve talebin dengelendiği,
yenilenebilir enerji kaynaklarının verimli olarak değerlendirildiği,
arz güvenliğine ve kalitesine sahip, daha yetenekli ve emniyetli
birleşik bir enerji yönetim sistemine sahip olmaktır.
Kaynaklar
[1] IntelliGrid Architecture Report: Volume 1, User Guidelines and
Recommendations, EPRI, Paolo Alta, CA: 2002.1012160.
[2] SOLLECITO, L., “Smart Grid: The Road Ahead”, Protection
Automation and Control World, Summer 2008 / Volume 5, pg:
40.
[3] ILICETO, F., “Defense Plans Against Major Disturbances in
Large Interconnected Power Pools”, Workshop Conference
on Reliability of Electrical Systems, Rome, Italy, March 25
2003, pg: 3.
[4] DURUKAN Y., Özkaya A., “Connection of Turkish Power
System to UCTE”, BSTPP Workgroup, Lviv, Ukraine, March
2008.
Summary
Smart Grid is not a totally new technological invention that does not
exist today. Nor it is a single product that can be purchased one day
and installed next day. Rather it is the integration at enterprise level
of certain applications that are being used at a relatively isolated
local level by sharing communication infrastructures, creating new
interfaces and filling in some product gaps. Smart Grid is not a
one-time solution, but it is a new energy management system that
can be put together by electrical utilities with long-term focus. The
ultimate goal is to have a more capable, integrated, reliable and
secure power system that the supply and demand are balanced
optimally and the renewable energy resources are evaluated
productively. Smart Grid is the tool to reach that goal.
183
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

ENERJİ VERİMLİLİĞİNDE ISI YALITIMININ ROLÜ VE XPS İLE OPTİMUM ÇÖZÜMLER

Meltem YILMAZ
XPS Isı Yalıtımı Sanayicileri Derneği

Özet
Enerjisinin yüzde 75’ini ithal eden Türkiye’de ısı yalıtımının
yaygınlaşması çok önemlidir. Enerji kaynaklarının hızla tükenmesi
ve küresel ısınmanın olumsuz etkilerinin her geçen gün daha fazla
hissedilmesi de bu gerekliliği kanıtlamaktadır. Ancak mevcut duruma
bakıldığında, ısı yalıtımı sektörü yılda ortalama yüzde 20 büyümesine
rağmen, uygulamanın yaygınlığı açısından Avrupa’nın gerisinde
kaldığımız görülmektedir. Yeni yönetmelik ve düzenlemelerle birlikte
ısı yalıtımı sektörünün hak ettiği seviyeye ulaşacağı beklenmektedir.

XPS Isı Yalıtımı Sanayicileri Derneği de Türkiye’de yalıtım

bilincinin gelişmesi ve yalıtımda AB standartlarında ileri teknoloji
ürünlerin kullanımının yaygınlaşması amacıyla kurulmuştur. XPS
Levhaların kullanılmasıyla uzun ömürlü, zaman içinde çevre ve
iklim şartlarından olumsuz etkilenmeyen, sürdürülebilir ısı yalıtım
detayları oluşturulabilir.
Neden Isı Yalıtımı Yaptırmalıyız?
Türkiye’de enerji ihtiyacı, nüfus artışına ve sanayideki gelişmelere
paralel olarak gün geçtikçe artmakta ve enerji kaynakları bu ihtiyaca
cevap verememektedir. Yeryüzünde enerji kaynaklarının zamanla
azalması ve küresel ısınma, tüm ülkelerin enerji ihtiyaçlarını kontrol
altına almalarını ve enerjiyi etkin kullanma yöntemleri geliştirmelerini
zorunlu kılmıştır. Ülkemizde de başta sanayi ve konut sektörleri
olmak üzere enerji tüketimi her geçen yıl artmaktadır.
Türkiye’deki binalarda enerjinin yüzde 82’si ısıtma ve soğutma
amaçlı kullanılmaktadır. Binalar için kullanılan enerji, ülkemizde
harcanan toplam enerjinin yüzde 26’sını oluşturmaktadır. Enerji
ihtiyacının yaklaşık yüzde 75’ini ithal enerji ile karşılayan Türkiye’de,
binaların ısıtılması amacıyla tüketilen enerjinin azaltılması acil
önlem planları arasında yer almaktadır. Enerjinin etkin kullanılması
ise ancak ısı yalıtımı ile sağlanabilir. Sağlıklı yaşam koşullarının
yaratılması, yakıt tüketimlerini azaltarak kullanıcının düşük yakıt
masrafları ile ısınma ve soğutma yapabilmesi ve dolayısıyla
hava kirliliğinin de azaltılmasının sağlanması, binanın iç ve
dış etkenlerden korunarak ömrünün uzatılması amacıyla, yapı
bileşenleri ve dış ortam arasındaki ısı kaybını azaltmak için yapılan
işlemlere ısı yalıtımı denir.
Isı yalıtım sistemlerinin esas amacı; yapı bileşenleri ve taşıyıcı
sistemi dış etkenlerden koruyarak kullanım amacına uygun sağlık
ve konfor şartlarını yapı içerisinde sağlamaktır. Bina içerisinde
konforlu yaşam koşullarının oluşturulması insan sağlığı için ne
kadar önemli ise yapının dış etkenlere karşı korunması da içerisinde
yaşadığımız, sağlam ve uzun ömürlü olmasını beklediğimiz yapılar
için aynı öneme sahiptir. [1]
Duvarlardan % 25-40
Çatılardan % 20-25
Isı Köprülerinden % 15-25
Doğramalardan % 10-20
Isı Kaybeden Yapı Bileşenleri
Hangi Detaylarda Isı Yalıtımı Uygulanmalıdır?
Temeller-Döşemeler
Bu detayda ısı yalıtımı; nem, toprak basıncı ve zemin suyunun
zararlı etkilerine maruz kalan temel perde duvarlarında ve zemine
oturan döşemelerde döşeme betonu üzerinde uygulanmaktadır.
Duvarlar
Duvarlardaki ısı yalıtımı uygulaması, hem mantolama olarak da
adlandırılan dıştan ısı yalıtımı hem de içten ısı yalıtımı şeklinde
gerçekleşmektedir. Duvarlara içten ısı yalıtımı uygulaması, yalıtım
levhalarının dıştan uygulanmasının mümkün olmadığı ya da içten
yalıtım levhalarının kullanımın çok daha faydalı olduğu durumlarda
başvurulan bir yöntemdir.
Örneğin, mevcut binanın kalitesini yükseltirken özellikle dış cephenin
dış görüntüsünün korunması gerekiyorsa, dıştan ısı yalıtımı yapmak
mümkün olmadığı için içten uygulama yapılmaktadır. Ayrıca çok sık
kullanılmayan, devamlı ısıtılmayan spor, konferans, tiyatro salonları
vb. için de içten ısı yalıtımı avantaj sağlamaktadır.
Çatılar
Gezilebilen ve gezilemeyen teras çatılarda, bahçe çatılarda ve
konutlarda en sık kullanılan tür olan kırma çatı olarak da bilinen
eğimli çatılarda ısı yalıtımı uygulaması yapılmaktadır.
Diğer Detaylar
Isı yalıtımı siding uygulamalarında ve soğuk hava depolarında da
yapılmaktadır. [2]

184

Isı Yalıtımının Avantajları
 Isıtma ve soğutma giderlerinde en az yüzde 50 tasarruf sağlar.
 Bina cepheleri tümden kaplandığı için yapı fiziği açısından en
uygun yöntemdir. Kolon, kiriş vb. yapı elemanlarında ısı köprüsü
oluşumlarını önler.
 Binaların taşıyıcı sistemlerini korozyona karşı korur, depreme
karşı güvenliği artırır.
 Yoğuşmayı önler; evlerde nemden kaynaklanan küf, rutubet,
mantar ve kötü koku oluşumunu engeller.
 Mantolama sistemi dengeli ısı dağılımı sağlayarak sağlıklı ve
konforlu yaşam koşulları oluşturur.
 Yeni binalarda ısıtma/soğutma tesisat maliyetlerini azaltır.
 Binanın cephe bakım maliyetlerini azaltır, binanın ömrünü
uzatır.
 Eski binalarda enerji tasarrufunun yanı sıra cephede estetik
çözümlere imkan verir.
 Binaların yalıtımlı olması ülke ekonomisine her yıl 7.5 milyar
dolar kazandırır.
 Her yıl yeni yapılan 100 bin binanın tamamında ısı yalıtımı
yapılması durumunda 300 milyon dolar enerji tasarrufu
sağlanabilir.
 Fosil yakıtlardan kaynaklanan sera gazı salınımını yüzde 50
azaltarak küresel ısınmayla mücadele sağlar.
Isı Yalıtımının Maliyeti
 Binanın yapım aşamasında ısı yalıtımının maliyeti bina
maliyetinin yüzde 3 ila 5’i kadardır.
 Mevcut binalarda metrekarede ortalama 30–40 TL maliyeti vardır.
 Sağladığı tasarrufla maliyetini birkaç yıl içinde amorti eder ve
ömür boyu tasarruf sağlar.
Türkiye’de Isı Yalıtımında Mevcut Durum ve
Avrupa Ülkeleri İle Karşılaştırma
Isı yalıtımı, renovasyon projelerinin de etkisiyle Türkiye’nin krizlere
rağmen, inşaattan bağımsız olarak büyüyen tek sektörüdür. Enerji
maliyetlerinin hızla artması ve yalıtım bilincinin gelişmesi sektörü
büyütmektedir. Türkiye’de ısı yalıtımı sektörü son 10 yıldır her yıl
yüzde 20, mantolama (dıştan ısı yalıtımı) pazarı ise son 5 yıldır her
yıl yüzde 35 büyüme göstermektedir.
Ancak tüm bu olumlu gelişmelere rağmen, ısı yalıtımı konusunda
ülkemizin kat etmesi gereken önemli bir mesafe bulunmaktadır.
Çünkü Türkiye’deki 17 milyon konutun yüzde 90’ında ısı yalıtımı
yoktur. Isı yalıtımı konusunda Avrupa ülkelerinin de çok gerisinde
kalmış durumdayız. Binaların ısıtma ve soğutmasında Almanya’nın
10 katı kadar enerji tüketiyoruz. Ülkemizde binaların metrekare
başına enerji tüketimi 300-350 kwh arasında, bizden daha soğuk
olan Almanya’da ise 30-60 kwh’tir. Bu değerlerin ülkemizde
ortalama 100–120 kwh olması hedeflenmektedir.
Isı Yalıtımı İle İlgili Mavzuatlarda Son Gelişmeler
Isı yalıtımı sektöründe son dönemlerde yaşanan gelişmelerin
sektörün hızlı bir ivme ile büyümesini sağlayacağı tahmin
edilmektedir. Bu gelişmeler; 2008 yılında “TS 825 Isı Yalıtımı
Yönetmeliği”nin revizyonu, 2009 yılında “Binalarda Enerji
Performans Yönetmeliği” ile Enerji Kimlik Belgesi’nin zorunlu
olması, EİE’nin tebliğiyle enerjiyi verimli kullanmayanlara
yönelik idari para cezalarının artırılması ve Türkiye’nin Kyoto
Protokolü’nü imzalamasıdır. Sıra ile mevcut konuyla ilgili kanun
ve yönetmelikler:
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
 8 Mayıs 2000 tarih ve 24043 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan
“TS 825 Binalarda Isı Yalıtımı Yönetmeliği ve Standardı”, 09
Ekim 2008 tarih ve 27019 sayılı Resmi Gazete’de revize edildi.
Yeni Yönetmelik 1 Kasım 2008 tarihinden itibaren geçerli oldu.
 02 Mayıs 2007 tarih ve 26510 sayılı Resmi Gazete’de “Enerji
Verimliliği Kanunu” yayımlandı.
 05 Aralık 2008 tarihinde 27075 sayılı Resmi Gazete’de “Binalarda
Enerji Performansı Yönetmeliği” yayımlandı. 05 Aralık 2009
tarihinde yürürlüğe girdi.
 12 Ağustos 2001 tarih ve 24491 sayılı Resmi Gazete’de “Yapı
Denetimi Uygulama Usul ve Esasları Yönetmeliği” yayımlandı.
Yeni Binalarda Isı Yalıtımı 1 Kasım 2008’den
Sonra Zorunlu Oldu
Yalıtım sektörünün yıllardır revizyonunu beklediği “TS 825 Isı
Yalıtımı Yönetmeliği”, binaların uygun ısı yalıtımı özelliklerine
göre inşa edilmesi için gerekli şartları ve enerji ihtiyacının
hesaplanması sırasında kullanılacak hesap metodu ile değerlerini
yeniden düzenlemiştir. 1 Kasım 2008 tarihinde yürürlüğe giren
yeni yönetmeliğe göre binalar, ısı kayıpları bakımından çevre
şartlarına ve ihtiyaçlarına uygun olarak yalıtılacaktır. Yönetmelik
kapsamında, aylık ortalama dış sıcaklık değerleri meteorolojiden
alınan veriler doğrultusunda yenilenmiştir ve bu doğrultuda özellikle
soğuk bölgelerde ısı yalıtım levhalarının kalınlıkları artırılmıştır.
Artık binaların hesaplanan yıllık ısıtma enerjisi ihtiyacı, bölgelere
göre verilen yıllık ısıtma enerjisi sınır değerlerini aşamayacaktır.
Aslında eski “TS 825 Isı Yalıtımı Yönetmeliği” gereğince, 2000
yılından sonra inşa edilen binaların ısı yalıtımlı olarak projelendirilmesi
gerekiyordu. Ancak yönetmelikteki aksaklıklar nedeniyle bu
uygulama hayata geçirilemiyordu. TS 825’in revizyonundaki
en önemli gelişme; bu esasların yeni binalarda uygulanmasına
zorunluluk getirilmesi olmuştur. Ayrıca artık, mevcut binalarda da
tadilat projesi ile yenilenen ve ilave edilen kısımların yeni standarda
göre enerji verimli olarak tasarlanması gerekmektedir. [3]
TS 825’in revizyonu ile:
 Merkezi ısıtma sistemi dışındaki lokal ısıtılan (kat kaloriferi gibi)
yapılarda ara kat döşemeleri ve duvar bölmelerinin (ısıl direnci
0,80 m²K/W olacak şekilde) yalıtılması gerekmektedir.
 Türkiye yine 4 iklim bölgesinde incelenmektedir. Aylık ortalama
dış sıcaklık değerleri meteorolojiden alınan veriler ile yenilenmiş,
derece gün bölgelerine göre tavsiye edilen U değerleri, sıcak
iklim bölgelerinde soğutmada enerji verimliliğini arttırmak amacı
ile iyileştirilmiştir. Dolayısı ile bu bölgelerde ısı yalıtım kalınlıkları
artacaktır.
 Pencereler için önerilen ısı geçirgenlik katsayıları tüm derece
gün bölgeleri için yükseltilerek (2,4 W/m²K’e çekilerek) yalıtımlı
camların kullanımı zorunlu hale gelmiştir.
 Yoğuşma hesaplarında uluslararası metodlara geçilmiştir.
TS 825’in revizyonu ve XPS ürünlere yansımaları
 Toprak teraslı temel perde duvarları ve ters teras çatı ısı
yalıtımında XPS Isı Yalıtım Levhaları kullanılması zorunlu hale
getirilmiştir. (Yeni TS 825 Ek.E , madde 8-9)
 TS 11989 EN 13164 ısı yalıtım mamulleri binalar için fabrikasyon
olarak imal edilen ekstrude polistren köpük (XPS) standardına
uygun olmalıdır.
 Basma mukavemeti %10 deformasyonda 300 kPa ve üstünde
basma dayanımına sahip ürünlerin kullanılması zorunlu olmuştur.
185
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

 Difüzyon ile su emme değeri EN 12088 göre % 3’ün altında
olmalıdır.
 Levhalar, ciltli ve ısı köprülerini önleyecek şekilde binili
olmalıdır.
Enerji Kimlik Belgesi ve ısı yalıtımı zorunlu…
“Binalarda Enerji Performans Yönetmeliği” de ısı yalıtımını bir
binanın olmazsa olmazları arasına yerleştirmektedir. 5 Aralık
2009’da yürürlüğe giren yönetmelik; binalarda Enerji Kimlik
Belgesi’ni zorunlu kılmaktadır. Enerji Kimlik Belgesi, asgari olarak
binanın enerji ihtiyacı ve enerji tüketim sınıflandırması, yalıtım
özellikleri ve ısıtma-soğutma sistemlerinin verimiyle ilgili bilgileri
içeren bir belgedir.
Konutlar aynen beyaz eşyalarda olduğu gibi A’dan G’ye kadar
sınıflandırılmaktadır. A sınıfı; tasarruflu ve sera gazı emisyonu
düşük çevreci konutları, G sınıfı ise enerji israf eden ve sera gazı
emisyonu yüksek konutları işaret etmektedir. [4]
Artık yapılan her bina bu yönetmeliğe göre projelendirilmek
zorundadır ve belediyeler bu sürecin başlangıcında yeni binaların
ısı yalıtımı projelerinin uygunluğunu denetleyecektir. Yönetmelik ilk
etapta yeni binaları kapsamaktadır. Her yıl ortalama 100 bin yeni
bina inşa edilmektedir. Artık bu binalar ısı yalıtımı yapılmış olarak
inşa edilecektir. Mevcut binaların da 2017 yılına kadar sisteme
uyumlu hale gelmesi yani ısı yalıtımlı olması öngörülmektedir. Yani
şu an yalıtımsız olan 15 milyon konutun da bu sürede yalıtımlı hale
gelmesi gerekecektir.
Mantolama Uygulamalarında Paket Sistemler ve
Avantajları
Uluslararası Standartlara Uygundur
Paket sistemler, ETAG 004 (Dış Cephe Sıvalı Isı Yalıtım Sistemleri-
Yaşlandırma ve Performans Testleri) gibi, ısı yalıtım sistemlerinin
performansının bir bütün olarak test edilmesini zorunlu kılan
bir test metodu ile test edilmektedirler. Bir araya gelen sistem
ürünlerinin (ısı yalıtım malzemesi, yapıştırıcı, sıva, donatı filesi,
yüzey kaplama malzemeleri ve sistem içindeki tüm bileşenler)
sonuç performansını, gerçek koşulları simüle ederek, yaşlandırma
testleri ile belirleyen kapsamlı bir metottur. Sadece ETAG 004’e
göre onay alan ısı yalıtım sistemleri için CE belgesi düzenlenmekte
ve Avrupa’da ticari dolaşımına izin verilmektedir.
Dayanıklıdır
Bina ömrü boyunca birbiri ile uyumu test edilmiş malzemeler
kullanıldığında, olumsuz iklim şartlarından etkilenmeden
sürdürülebilir tasarrufa imkan sağlamaktadır.
Güvenilirdir
Uygulama hataları, işçilik hataları vb. herhangi bir olumsuzluk
karşısında son kullanıcı için tek bir firma ile garantörlük antlaşması
yapmaya avantaj sağlamaktadır.
Ekonomiktir
Paket sistemler, markalı ve garantili olduğundan finans kredili
sistemlere olanak sunmaktadır. [6]

Evlerini satmak ya da kiralamak isteyenler enerji tüketimlerini

düşürerek binalarına değer katmak, A sınıfı binalarda oturmak için
kısa sürede ısı yalıtımına ağırlık verecektir. Bu konutlara yalıtım
yaptırılması, ısı yalıtımı sektörü için ortalama 50 milyon dolarlık
pazar ve 40 bin kişilik istihdam artışı anlamına gelmektedir.

Isı yalıtımı olmayan binalar 61 bin TL’ye varan cezalar

ödeyecek!
Tüketicileri ve işletmeleri ısı yalıtımına yönlendirecek bir başka
gelişme ise enerjiyi verimli kullanmayanlara yönelik olarak
uygulanacak idari para cezalarının 2009’da yüzde 12 ve 2010’da
yüzde 2,2 oranında artırılması olmuştur. Elektrik İşleri Etüt İdaresi’nin
tebliği ile 1 Ocak 2010 tarihinden itibaren, Enerji Verimliliği Yasası
kapsamında enerjiyi verimli kullanmayan işletme, bina sahipleri ve
yöneticilerin ödeyecekleri idari para cezaları 613 TL ila 61 bin 352
TL arasında değişmektedir. [5]

Kyoto kapsamında en ciddi yatırım yalıtım olacak!

Isı yalıtımını zorunlu kılan gelişmelerden biri de Türkiye’nin Kyoto
Protokolü’nü imzalaması olmuştur. Protokol gereği 2012 yılından
itibaren bazı yükümlülüklerin altına girecek olan ülkemizde, sera
gazı salımını önleyecek çevreci yatırımlar hız kazanacaktır.
Bu kapsamda en büyük yatırım ise yalıtıma yapılacak yatırım
olacaktır.

Dünyadaki tüm sera gazı salımının yüzde 1.3’üne neden olan

Türkiye, küresel ısınmaya en çok neden olan ülkeler sıralamasında
13. sırada yer almaktadır. Isınmak için tüketilen fosil yakıtlar ise
çevre kirliliğinin en önemli sebebini oluşturmaktadır. Isı yalıtımıyla
konut başına atmosfere yayılan atık gaz miktarı da yarı yarıya
inmektedir. Şekil 2.

186

XPS Nedir?
Homojen hücre yapısına sahip, ısı yalıtımı yapmak amacıyla
üretilen ve kullanılan köpük malzemelerdir. XPS’in hammaddesi
olan polistren, ekstrüzyon işlemi ile hat boyunca istenilen kalınlıkta
çekilir. Sürekli bilgisayar kontrolünde yapılan bu üretim sayesinde
homojen bal peteği görünümünde, kararlı bir hücre yapısı elde
edilir. Hücreler bütün yüzlerinden birbirine bağlıdır. Hava hücrelerin
içine hapsedilmiştir. Hareketsiz kuru hava ile bilinen en mükemmel
ısı yalıtımı sağlanmaktadır. Hattan çıkan malzemenin yüzeyi, zırhlı
veya pürüzlü yüzey olarak malzemenin kullanılacağı detaydaki
ihtiyaçlar doğrultusunda yapılandırılır. [7]
Şekil 3.
Mantolama Uygulamalarında Xps Levhaların Avantajları
 Düşük ısı iletkenlik değeri sayesinde, aynı kalınlıkta diğer ısı
yalıtım malzemelerine oranla daha yüksek ısıl direnç sağlar.
Mantolamada kullanılan pürüzlü levhaların ortalama ısı iletkenlik
değeri λ = 0.030-0.040 W / m K’dir. (TS 825)
 Bünyesine su emmemesi sayesinde uygulama sırasında
oluşabilecek işçilik hatalarından etkilenmez. Çünkü bünyesine
su giren ısı yalıtım malzemelerinin ısı yalıtım performansı
azalır. Ayrıca bünyeye giren su donma-çözülme yolu ile ısı
yalıtım malzemesine ve üzerindeki sıva kaplamasına zarar
verir.
 XPS dışındaki ısı yalıtım levhaları ile yapılan mantolama
uygulamalarında, su ile temas riskinin yüksek olduğu noktalarda
(subasman, saçak altları, pencere köşeleri vb.) XPS kullanılması,
bu ürünün tüm cephe uygulamasında kullanılması için geçerli bir
nedendir. (Wlt ) EN 12087 % 0.7-3 (Tam daldırma ile uzun süreli
su emme) (Wdw) EN 12088. % 0.5-5 8 (Difüzyon ile uzun süreli
su emme)
 Yüksek basınç ve çekme dayanımları sayesinde, yatay yüklere
ve kesme yüklerine karşı yüksek mukavemet gösterir; malzeme
iç yapısında bozulma ve parçalanma olmaz. CS 10/(100) ve TR
(100)
 Boyutsal kararlılık açısından cephe uygulamalarında uzun
vadede dayanıklı ve stabildir. Çürümez, ufalanmaz.
 Yüzey pürüzlülüğü sayesinde üzerine uygulanan sıva ile
maksimum aderansı sağlar. Yüksek yapışma özelliği sayesinde
sıva ve duvar elemanı ile maksimum tutunma sağlanır. (0.08 N/
mm²)
 Optimum su buharı geçirgenlik direnci ile duvar kesitinde gerekli
buhar geçişine izin verir.
 Mantolama uygulamalarında kullanılan pürüzlü ürünlerin
ortalama μ değeri 80-100’dür. Bu da yapı fiziği açısından buhar
geçişi için uygundur.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
 Uygulama esnasında kolay işlenebilir, kesilen levhalar fire
vermeden kullanılabilir.
 Kolay, çabuk işlenebilirliği ve fiziksel özellikleri sayesinde hemen
hemen bütün hava şartlarında uygulanabilir.
 Kenarlarının binili olması birleşim yerlerinde ısı köprüsü oluşma
riskini ortadan kaldırır, uygulama sırasında levhaların düzgün
yüzey oluşturmasını ve işçiliği kolaylaştırır. [8]
XPS Isı Yalıtımı Sanayicileri Derneği
Isı yalıtımı sektöründe 2006 yılından bu yana hizmet veren
XPS Isı Yalıtımı Sanayicileri Derneği, Ekstrude Polistren Isı
Yalıtım Levhası üreticilerini aynı çatı altında toplayan bir sivil
toplum kuruluşudur. Türkiye’de ısı yalıtımı bilincinin geliştirilmesi
misyonuyla yola çıkan XPS Isı Yalıtımı Sanayicileri Derneği’nin
öncelikli hedefleri arasında; AB standartlarında, bina ömrü boyunca
dış ortam koşullarından etkilenmeyen ve ısı yalıtım performansını
yitirmeyen ileri teknoloji XPS Isı Yalıtım Levhalarının kullanımının
yaygınlaşması bulunmaktadır.
Isı yalıtımının önemi, paket sistemlerin avantajları ve XPS Isı
Yalıtım Levhaları konusunda sektöre ve kamuoyuna yönelik
bir bilgilendirme kampanyası yürüten dernek, XPS levhaların
kullanımının yaygınlaştırılmasını amaçlamakta ve bu yolla uzun
ömürlü, ekonomik ve en doğru ısı yalıtım uygulamalarının yapılması
için faaliyet göstermektedir.
XPS Derneği, bilgilendirme kampanyası kapsamında çeşitli hedef
kitlelere yönelik eğitim seminerleri düzenlemektedir. Sektörü ile
ilgili fuar, kongre, konferans ve seminer gibi organizasyonlara
katılmaktadır. Bilgilendirme kitapçıkları, broşürler ve derneğin
üç ayda bir yayımlanan kurumsal yayını XPS Bülten ile hedef
kitlesine bilgi akışı sağlamaktadır. İMSAD ve Çevre Dostu
Binalar Konseyi Derneği’ne üye olan XPS Derneği, pek çok
Avrupa Birliği projesine de iştirakçi olarak destek vermektedir.
Sektörün sorunlarına yönelik konularda karar vericilerle
düzenli görüşmelerde bulunan dernek, medya ilişkileri ile de
son kullanıcıya ulaşmakta ve tüketicilerin ısı yalıtımı ile ilgili
sorunlarına çözüm ortağı olmaktadır.
XPS Isı Yalıtımı Sanayicileri Derneği’nin üyeleri arasında,
Türkiye’nin önde gelen yalıtım firmaları; B-PLAS, BTM, DOW
TÜRKİYE, ERYAP, PAKPEN ve YALTEKS yer almaktadır.
Kaynaklar
[1] YILMAZ, M., “Neden Isı Yalıtımı Yaptırmalıyız?”, Yüksek
Performanslı ve Uzun Ömürlü Isı Yalıtımı Kılavuzu, s. 2, XPS
Derneği Yayınları, Mayıs 2007.
[2] YILMAZ, M., “Hangi Detaylarda Isı Yalıtımı Uygulanmalıdır?”,
Yüksek Performanslı ve Uzun Ömürlü Isı Yalıtımı Kılavuzu,
ss. 6-15, XPS Derneği Yayınları, Mayıs 2007.
[3] TS 825 Binalarda Isı Yalıtımı Yönetmeliği.
[4] Binalarda Enerji Performans Yönetmeliği.
[5] http://rega.basbakanlik.gov.tr, 29 Ocak 2009 tarihli Resmi
Gazete.
[6] YILMAZ, M., “Mantolama Uygulamasında Paket Sistemler
ve Avantajları”, Maximum Performans Sağlayan Mantolama
Sistemleri, s. 9, XPS Derneği Yayınları, Aralık 2008.
[7] YILMAZ, M., “XPS Nedir?”, Yüksek Performanslı ve Uzun
Ömürlü Isı Yalıtımı Kılavuzu, s. 3, XPS Derneği Yayınları,
Mayıs 2007.
187
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

[8] YILMAZ, M., “Mantolama Uygulamalarında XPS’in Avantajları”,

Maximum Performans Sağlayan Mantolama Sistemleri, s. 2,
XPS Derneği Yayınları, Aralık 2008.

Summary
In Turkey, which imports 75 percent of its energy spread of thermal
insulation is very important. Rapid depletion of energy resources
and the negative effects of global warming will be felt more with
each passing day and this proves the necessity of the thermal
insulation. However, considering the current situation, although
the heat insulation industry grows 20 percent per year, in terms of
the applications’ prevalence in Europe we are lagging behind. With
new regulations and regulations of the thermal insulation industry it
is expected to reach the level it deserves.

Improving thermal Insulation awareness and maintaining

sustainable growth of the thermal insulation materials market are
the main targets of the association. Extruded polystyrene boards
can deliver the perfect thermal insulation performance and with
Durabilty for the lifetime of the structure and Insulation performance
of the building will continue.

188
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

TURKEY’S ENERGY MIX AND PIPELINE POLITICS

Doç. Dr. Mert BİLGİN

Bahçeşehir Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü

Abstract Table 1. Energy Production and Consumption in Turkey (by types)

Turkey is a natural energy corridor between the largest oil and gas Total Final Energy Production in Turkey (Mtoe)
sources of the World in Eurasia-the Middle East and Europe, which Energy sources 1990 2000 2007 2010 2020 2030
indeed is the second biggest market. Turkey aims to transform
Coal and lignite 12.41 13.29 21.68 26.15 32.36 35.13
transit capabilities into strategic gains in order to become a hub.
Her pipeline politics proves a certain degree of success and may Oil 3.61 2.73 1.66 1.13 0.49 0.17
facilitate achievement of this goal. This paper, however, indicates Natural gas 0.18 0.53 0.16 0.17 0.14 0.10
that transformation of transit features into an energy hub confronts
Biomass and
a significant inconsistency between current energy mix and pipeline 7.21 6.56 5.33 4.42 3.93 3.75
wastes
projects. The paper elaborates a projection on energy mix (generated
Nuclear 7.30 14.60
from change in population, GNP per capita, total energy demand,
Hydropower 1.99 2.66 4.56 5.34 10.00 10.00
energy per capita and change in energy intensity from 1973 to
2020) and matches the findings with existing and proposed oil and Geothermal 0.43 0.68 0.70 0.98 1.71 3.64
natural gas pipelines. Accordingly, reconstruction of energy mix as Solar and wind 0.03 0.27 0.22 1.05 2.27 4.28
proposed and improvement of transit terms appear indispensable,
Total production 25.86 26.71 36.12 39.22 58.20 71.68
without which it seems very difficult for Turkey to eliminate high risks
Total final energy consumption in Turkey (Mtoe)
of domestic failure and become an energy hub.
Coal and lignite 16.94 23.32 39.46 39.70 107.57 198.34

Shifts in Turkey’s Energy Mix Oil 23.61 31.08 42.04 51.18 71.89 102.38
Turkey’s total energy demand will more than triple from 2000 to 2010 Natural gas 2.86 12.63 43.21 49.58 74.51 126.25
and definitely evoke massive investments in the energy sector. It is,
Biomass and
therefore, imperative to indicate to what extent Turkey will manage wastes
7.21 6.56 5.33 4.42 3.93 3.75
at optimizing this incessant growth with domestic investments and
Nuclear 7.30 14.60
additional imports. Table 1, obtained from official estimates, makes
a projection on Turkey’s energy production and consumption.[1] Hydropower 2.01 2.68 4.56 5.85 8.76 10.00
Turkey will benefit from domestic resources and renewables to a Geothermal 0.43 0.70 1.90 1.23 1.71 3.64
certain extent and develop a nuclear capacity up to 14.60 Mtoe.
Solar and wind 0.03 0.27 0.32 1.10 2.27 4.28
The table disregards environmental restraints and possible post-
Kyoto obligations on carbon emissions and puts forward coal and Total consumption 53.05 77.52 140.63 152.23 279.20 463.24
lignite as the leitmotiv of Turkey’s domestic energy production by Source: Adopted from Toklu et al, 2009.
2030. Turkey’s coal and lignite production is expected to increase
to 26.15 Mtoe in 2010; 32.36 Mtoe in 2020; and 35.13 Mtoe by Domestic Flaws and Investment Gaps
2030. This picture is related to oil prices expected to remain above This scenario will not allow Turkey reach her goal of becoming
65$. In the mean time, the table assumes no remarkable increase energy hub as it will exacerbate certain domestic malfunctions
in domestic oil and gas production. Biomass and wastes are tended and leave very few rooms for international implications. This
to decrease in production. arises from the unique situation of natural gas in Turkey’s energy
features. Regarding contractual terms, Turkey has been bound
Turkey’s natural gas consumption is expected to increase from with “take or pay” agreements signed by Russia and Iran; the
43.23 Mtoe in 2007 to 126.25 Mtoe in 2030. The coal and lignite terms of which do not allow Turkey to re-export gas under any
consumption will increase from 39.46 Mtoe in 2007 to 198.34 Mtoe circumstances.[2] In 2007 Turkey imported 80% of natural gas
in 2030. The oil consumption is also predicted to increase drastically from Russia and 20% mainly from Iran. Imports from Azerbaijan,
from 42.04 Mtoe in 2007 to 102.38 Mtoe in 2030. Differences in Turkmenistan and Iran will not change this picture fundamentally
shares of fossil fuels are present at the favor of coal and lignite on as Russia will continue to be the main provider for the next decade
the one hand, natural gas on the other. In this mix; costs arising contributing more than 70% of gas under contractual conditions.
from high oil and gas prices are taught to be balanced by cheap Regarding Turkey’s energy sector and infrastructure; the situation
and available coal and lignite, where as C emissions are balanced is not better. Turkey lacks natural gas storage capacity, with partial
by natural gas, which in fact is the cleanest fossil fuel. exception of Silivri facility functioning since 2007 with a capacity

189
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
of 1.6 billion cubic meters (BcM) comprising less that 5% of her
total consumption. Turkey’s plan to build higher storage capacity
of 5 BcM in Tuz Golu (Salt Lake) is significant. Yet there has
been no further development other than plans for the last 5 years.
Awkwardness occurs from Turkey’s choice to use 40% of imported
gas for domestic and industrial use and 60% to produce electricity.
[3] This choice indicates a failure resulting in extravagant energy
burden given that natural gas imports coasted $600 million per
month in average in 2007 when Turkey spent at least $350 million
monthly to generate electricity.[4] Regarding future; Turkey’s coal
and lignite imports will increase from 18 Mtoe in 2007 to 163 Mtoe
in 2030. Natural gas imports will go from 43 Mtoe to 126 Mtoe
during the same period. The main question, therefore, emerges
whether Turkey has options other than importing almost 170 BcM
of coal, lignite and natural gas, which will not only be extravagant
in economic and unsustainable in environmental terms; but also
obscure her will of becoming an energy hub.
Amendment Plans: How reasonable?
Turkey’s 2010 energy plan seems to be aware of these discrepancies
and attributes a special significance to development of nuclear
and renewable energy as well as increasing energy efficiency.[5]
The Ministry of Energy and Natural Resources plans to increase
the share of renewable to somewhere between 20-30% by 2020
which, under current trend, would remain below 10%.[6] Analyses,
on Turkey’s hydropower, geothermal, solar and wind resources,
result in a huge amount of renewable potential.[7] This verifies the
possibility of increasing the share of renewables almost to 30%.[8]
This goal will, however, be highly subject to investment decisions,
regulations and political conjuncture. The government, in the mean
time, is intended to make a 5000 MW nuclear power plant which will
start functioning by 2015 in Mersin, Akkuyu (close to Mediterranean).
Another nuclear power plant, between 3000-5000 MW, is planned
to be constructed in Sinop (by Black Sea) until 2020. The planned
nuclear power plants are important in capacity and may help Turkey
ease negative consequences of electricity generation from imported
gas. The most significant question is on contractual terms of nuclear
power plants as they will be vital to decide whether nuclear energy
will help Turkey to overcome current failure.[9]
Outcomes of Pipelines
Turkey’s pipeline politics proves more success when compared
to her domestic structures.[10] Oil and gas pipelines from Russia,
Caspian and Middle East to Europe and Mediterranean include
Kirkuk-Yumurtalik oil pipeline and Baku Tbilisi Ceyhan oil pipeline;
two gas pipelines from Russia; Baku-Tbilisi-Erzurum gas pipeline
from Azerbaijan; Tebriz-Erzurum gas pipeline from Iran; and
Turkey-Greece connector. Greece-Italy interconnection, Nabucco
gas pipeline and Samsun-Ceyhan oil pipeline will develop this
web further. At best case scenario, which describes a hypothetical
situation in which all of these pipelines function at full capacity, Turkey
will host 4-4.5 million barrels per day comprising 4.5-5% of World’s
oil refining potential and transit 43 BcM/y of gas to EU markets which
will constitute about 6.5% of European gas imports by 2030.
These figures are significant and make it possible to conclude that
Turkey appears as an emerging energy transit country. The general
picture, however, is awkward in the sense that Turkey is supposed
to transit more gas to European countries most of which are less
dependent on gas imports and prove better results in their energy
190
mix, efficiency and intensity. The interesting question, therefore,
emerges as why Turkey is interested in more gas flow to Europe
while she is totally and extravagantly dependent on gas imports
with “take or pay” and “no re-export” obligations.
Policy Options and Restraints
Regarding supply and demand; Turkey does not benefit from
domestic renewable resources (mainly, hydro, geothermal, wind
and sun) as much as her potential. The analysis on Turkey’s actual
energy mix and its expected shift, (under normal conditions defined
by actual economic growth, population increase and GDP per
capita where in drastic changes in energy policy which may stem
from environmental restraints, economic recession, technological
breakthrough and other factors are ignored) indicate growing
import dependence on coal, oil and natural gas from nowadays to
2030. Actual energy mix, and the trend built upon it, is problematic.
Natural gas balances environmental effects of other fossil fuels
at the cost of extreme dependence on imports. Furthermore,
extravagant choice of electricity production from natural gas, which
appears to be the most expensive way when compared to other
options, appears as a big mistake. Finally, Turkey’s natural gas
contract terms result in very high costs subject to oil prices; extra
payment obligations because of “take or pay” regulation; and reveal
high opportunity costs because of her “no re-export” obligation.
Regarding economic and geo-strategic criteria; Turkey needs to
recover her domestic break down in order to avoid a total failure.
Turkey, indeed, plans to build natural gas storage facilities in
Tuz Lake; erect nuclear power plants in Mersin Akkuyu (close
to Mediterranean) and in Sinop (by Black Sea) totaling up to
7000-10000 MW; launch an energy industry zone in Ceyhan
(with refineries, ports, gas liquefaction units, LNG terminals and
petrochemical factories) and increase the share of renewables up
to 30% in 2030. These investments are necessary to normalize
current domestic inconsistencies. Turkey, within this perspective,
appears as an emerging energy transit country enjoying her
geographic location and may turn into a strategic energy hub only
if she accomplishes the massive investments as planned; acquires
re-export right for natural gas; and attains favorable contractual
terms on natural gas and the planned nuclear power plants.
This seems to be a very difficult task to attain and is subject to
contingencies related to bargaining capacity, political conjuncture,
economic conditions and financial terms.
References
[1] TOKLU, E., Güney, M.S., Işık, M., Comaklı, O. , Kaygusuz,
K., “Energy production, consumption, policies and recent
developments in Turkey,” Renewable and Sustainable Energy
Reviews, 2009, doi:10.1016/j.rser.2009.12.006
[2] BILGIN, M., “Geopolitics of European natural gas demand:
Supplies from Russia, Caspian and the Middle East,” Energy
Policy, Vol. 37, No. 11, 2009, pp. 4482-4491.
[3] TUNÇ, M., Çamdali, Ü. and Parmaksizoğlu, C., “Comparison
of Turkey’s electrical energy consumption and production with
some European countries and optimization of future electrical
power supply investments in Turkey,” Energy Policy, Vol. 34,
No. 1, 2006, pp. 50-59.
[4] NTBP, Nükleer Teknoloji Bilgi Platformu, Doğal Gaz Enerjisi,
Termik. <http://www.nukte.org/dogalgazenerjisi>, accessed
on 5 January 2010.
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

[5] ÇOLAK, I., Bayındır, R. and Demirtaş, M., “Türkiye’nin Enerji

Geleceği,” TUBAV Bilim Dergisi Vol. 1, No. 2, 2008, pp. 36-
44.
[6] MENR, Ministry of Energy and Natural Resources, The
Budget for 2010, 18 December 2009. <http://www.enerji.
gov.tr/yayinlar_raporlar/2010_Genel_Kurul_Konusmasi.pdf>,
accessed on 21 December 2009.
[7] YÜKSEK, Ö., “Reevaluation of Turkey’s hydropower potential
and electric energy demand,” Energy Policy, Vol. 36, No. 9,
2008, pp. 3374-3382.
[8] SERPEN, U., Aksoy, N., Öngür, T. and Korkmaz, E.D,
“Geothermal energy in Turkey: 2008 update,” Geothermics,
Vol. 38, No. 2, 2009, pp. 227-237.
[9] BILGIN, M., “Neopolitics (New energy order politics) of
Fossil, Renewable and Nuclear Fuels: Turkey’s Position and
Alternative Futures,” Journal of International Relations, Vol. 5,
No. 20, 2009b, pp. 57-88.
[10] BILGIN, M., “New Prospects in Political Economy of Inner-
Caspian Hydrocarbons & Western Energy Corridor through
Turkey,” Energy Policy, Vol. 35, No. 12, December 2007, s.
6383-6394.

191
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

MANAGEMENT OF DISTRIBUTED ENERGY RESOURCES

Mete TAŞPINAR
Siemens Türkiye

Purpose Of The System  Renewable Unit

The purpose of the Management of Distributed Energy Resources
system is to operate Decentralized Energy Supply Systems (DESS)
in an “optimized” way. “Optimized” does in this context mean that
the operation shall be carried out on optimized operation cost /
profit and shall consider all inflicted technical, contractual and
environmental constraints.
Used e.g. for modeling wind power, PV systems, solar thermal
systems, small run of river plants, geothermal plants.
 Fixed Demand
Used for modeling energy demands that have to be supplied in
any case.

A DESS may consist of a certain number of generation units,  Interruptible Demand

storages, flexible and inflexible demands as well as energy Used for modeling energy demands that can be switched off (or
exchange contracts and primary energy sources connected via an reduced) temporarily, but will not make up the forgone energy
energy flow topology. later (e.g. lighting devices, fans).

The fields of application of the Management of Distributed  Controllable Demand

Energy Resources are decentralized energy supply systems of Used for modeling energy demands that can be controlled by
electrical utilities, industries or IPP’s and for facility management switching temporarily, but will make up the forgone energy later
companies. (e.g. air conditioning, night storage heating, cold store).

The Management of Distributed Energy Resources system is not  Mixing Element

meant to be a substitute for all possible automation equipment Used e.g. for modeling mixed fuelling of converters
necessary for operating the components of a DESS; there must be
at least that much local automation equipment available to allow  Linking Element
the basic operation of DESS components ensuring component and Used e.g. for modeling transmission losses and constraints,
personal safety in the absence of the Management of Distributed emissions.
Energy Resources system.
 Balance Node
Management Of Distributed Energy Resources Model The inputs and outputs of the other model elements are
Elements connected to certain balance nodes, thus defining the energy
The components / units of a DESS and their energy flow topology flow topology of the modeled system.
are modeled in of Management of Distributed Energy Resources
by the following classes of model elements:
 Contract
Used e.g. for modeling (electricity) import and export contracts,
electricity market offers, primary energy contracts, emission
emergence.

 Converter
Unit Used for modeling all kind of energy converters with one (or
two) inputs and one (or two) outputs, e.g. turbines, boilers, fuel
cells, biomass gasification, pumps, water electrolysis.

 Battery Unit
Used for modeling accumulator storages.

 Storage Unit
Used e.g. for modeling hot water storage, steam accumulators,
flywheels, primary energy storages. Figure 1.

192
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

The Management of Distributed Energy Resources planning

applications do model all cost / revenue and constraint relevant
energy and media flows, regardless of their possible type (electricity,
hot water, steam, cooling, emissions, hydrogen, etc.).

The Management of Distributed Energy Resources control

applications provide control and supervision capability of all
generation units, storage units and flexible demands as well as
control capability to maintain an agreed electrical interchange
energy profile.

The following picture shall illustrate the assembly of a DESS

model in Management of Distributed Energy Resources using
the model elements (rectangular objects with unit names) and
connecting them via balance nodes (circular objects with node
numbers).
Figure 3.
Architecture Of Management Of Distributed Energy
Resources - Scheduling
The following figure shall illustrate the overall functional architecture The respective Management of Distributed Energy Resources
of Management of Distributed Energy Resources: function is the Unit Commitment

 Control Functions
- Unit Monitoring and Control
The respective Management of Distributed Energy Resources
functions are the Generation
Management and the Load Management
- Interchange Control
The respective Management of Distributed Energy Resources
functions are the Exchange
Monitor and the Online Optimization and Coordination

Figure 2.

All Management of Distributed Energy Resources functions are

interchanging the data via the process database.

The interactions and strategies depend on the concrete task

of a given Management of Distributed Energy Resources
implementation (which function has to calculate at what times,
given that what kind of assets are being modeled, acting on what
kind of energy markets, …).

Overview Of The Functions – According Data Flow

The following figure shall illustrate the Management of Distributed
Energy Resources functions along with the respective data flow:
As can seen from the figure above, the tasks / functions of
Management of Distributed Energy Resources are split into three
major groups:

 Basic Functions
- Process connection capabilities (measurement, states)
- Measured value processing and archiving
- Process control capabilities (set points, commands)

 Planning Functions
- Forecasting
The respective Management of Distributed Energy Resources
functions are the Weather Forecast, the Load Forecast, the
Price Forecast and the Generation Forecast

193
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

AB TEMİZ ENERJİ DİREKTİFLERİ

Metin ATAMER
Atamer Group

29 Ocak 2010 tarihinde, Avusturya’nın başkentinde gerçekleştirilen bunun aşılmasının gerekli olduğunu söylemekte. Bir başka konu
Yenilenebilir Enerji Şurası’nda yapılan konuşmalarda çok önemli ise, ülkelerin kısa devre güçlerini artırmalarını tavsiye etmekteler.
konular konuşuldu. Bunların en çarpıcı başlıklarını izlememizde Devamlı olarak bilgi akışının sağlanmasının önemi üzerinde
fayda vardır. durmaktalar. Bilhassa ülkeler arasında esnek yapı oluşturulmasının
öneminin her ülke tarafından kabul edilmesi üzerinde durulması
2009 senesi içinde yayınlanan Avrupa Birliği’nin yenilenebilir gerekir.
enerji için yeni kabul ettiği direktiflerin üye ülkeler için öneminin
irdelenmesinde ülkemiz için yarar vardır. Üye ülkeler direktifler Avrupa Birliği’nin 2009’da yayınlanan Yenilenebilir Enerji Direktifleri
için “Action Plan” olarak tarif edilen, ülkelerin kendi hazırlayacağı içinde hedeflerin belirlenmesi önemlidir. En önemlisi, NREAP
hareket planları önemlidir. Hatta bu hareket noktaları için atılacak (National Renewable Energy Action Plan) olarak tarif edilen Milli
ilk adımlar, küresel düşünceyi meydana getirmektedir. Yalnız, Yenilenebilir Enerji Hareket Planı’nın üretilmesi gerekir. Bu önemli
direktiflere uyacağız diye niyet mektubundan ileri planlama plan, 2020 senesi için gereken hedefleri kapsar. Bu hedeflerde
yapmaları gerekmektedir. kararlılık şarttır. Bununla birlikte, tatbik stratejilerinin belirlenmesi
gerekir. Yenilenebilir enerjide şeffaflık da şart koşulmuştur.
Avrupa Birliği’nin en önemli konusunun “İklim Değişikliği” olduğunu
unutmamak gerekir. Bu nedenle üretilecek enerji politikalarının NREAP için AB direktiflerinin maddeleri içindeki stratejilerin uyum
bu konuyla örtüşmesi gerekir; Enerji Arz ve Emniyetinin, Enerji sağlaması gerekir. Yenilenebilir enerjinin elektrik üretiminde,
Verimliliği ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Kullanılma ısıtma ve soğutmada ve bilhassa ulaşımda kullanımında uyum
Önceliğinin Rekabet Esasları içinde enerji politikaların üretilmesi sağlanması gerekliliği vurgulamaktadır.
esasına dayanmaktadır.
AB üyesi ülkelerde 2010 Aralık ayına kadar hedefler tayin edilmesi
Avrupa Birliği Üyesi ülkelerin ürettikleri yenilenebilir enerjinin ve 2010 senesinin Temmuz ayına kadar uygulamaya alındığının
toplam üretim kurulu güçleri içindeki oranına bakarsak; Grafik 1’de bilgilerinin beyan edilmesi istenilmektedir.
yer alan bazı üye ülkelerin oranları bulunmakta. % 1.57’den %
41.87’ye kadar değişik oranları izlememiz mümkündür. Ayrıca, AB ülkelerinin beklentileri içinde 2011 senesinde üye
ülke raporlarının sunulması yer almaktadır. 2012 senesinde
Her ülkenin 2020 senesi için belirlediği hedef % 21 olarak ise, bu raporların toplanıp AB Komisyon raporunun açıklanması
görülmektedir. 2007 senesinde öngörülen % 16 hedefine birçok beklenmektedir.
ülkenin yaklaşmasıyla, bu çıtanın 2020 senesine için % 21 olarak
belirlenmiş olduğunu görmekteyiz. Bu hedefe yol alırken birçok Ülkelerin 2005 senesinde yenilenebilir enerji yatırımları konusunda
dar boğazların olabileceğini kabul eden Avrupa Birliği, bunların ülkelerin eriştikleri hedefleri ve 2020 senesi için belirledikleri
başında her ülkede var olan bürokratik engellerin yer aldığını ve
60
RES, 2005
45 RES, 2010
41,89
40 49
50

35

30 28,51 40 39,8
26,8 40 38
25 34
32,6
18,23 31
20 30
30 28,5
15,36
15 25 25
23,3 24
10,35 23 23
10 8,69
7,23 7,06 7,16 20 20,5
5,79 5,33 20 18 18 18
17 17 17,8
5 2,83 2,54 16 16 16
1,57 15
14
15
14
15
13 13 13 13
0 11
10,3 10
9,4 8,7
10
KA

YA
Tİ
YA

YA

SA

YA
A

YA

Ç
N

7,2
İK

İY

R
D
TA
TA

VE

6,9
E

6,7
AR

AN
R

AL
AN

AN

N
AN

TE

6,1
İY

LÇ

5,8
İS
İS
U

İS
LO

5,2
N
R

İT

İL
İM

M
M

FR

4,3
ST

LL
BE

AR
AR

LA
U

PO

G
O
AL

3,1 2,9
AN

O
H
U

2,4
N

İN
R

2,2
AC
LG
M

H
AV

Fİ

1,3
D
U

BU

0 0
C
EK

0
Ç

BE CZ DE IE ES IT LV LU MT AT T SI FI UK
Grafik 1. AB ülkeleri içinde enerji üretiminde yenilenebilir enerji üretim
yüzdesi Grafik 2. AB üye ülkelerinin hedefleri.

194

hedefleri görmekteyiz. En düşüğü % 10 ve en yükseği % 49 olan
bir yelpazede ülkeler küresel yaşamı ne kadar önemsediklerini bu
rakamlarla göstermekteler.
Bu gerçeklerin yanında, iletim ve dağıtım konularını da ele alan
AB üyesi ülkeler, iletim ve dağıtımda ortalama kayıplarının %
6-7.5 olduğunu kabul etmekteler. Bu nedenle bu kayıpları en
aza indirecek bazı konularda yatırım yapmayı hedeflediklerini
söylemekteler. İletim voltajının yükseltilmesi, reaktif gücün
azaltılması, transformatörlerdeki verimliliğin artırılması, hatta
eski trafoların değiştirilmesi öngörülmektedir. Burada belirlenen
hedefle, yöresel hataların en aza indirilmesi, hatlara konulacak
duyargalarla sistemin devamlı kontrol edilmesi ve bununla beraber
tüketici maliyetlerinin düşürülmesinin kararlaştırılmış olduğunu
görmekteyiz.
Avrupa Birliği’ne girmek için çok uzun bir müddet çaba sarf eden
ülkemizin burada direktifleri ve bilhassa 2020 hedeflerini iyi
değerlendirmesi gerekir. 2023 senesinde Cumhuriyetimizin 100
yılını kutlayacağız. Cumhuriyetimizi kuranlara karşı sorumluluk
hissetmemiz gerektiğini düşünmekteyim.
Kaynaklar
[1] AB Renewable Energy Directives 28
Summary
29th of January 2010 a summet have been held in the capital of
Austria on the renewable energy and speaches that have been
given in the summitt has to be evauated carefully. We should trace
the outcome of the papers that were given in this conference. EU
countries have accepteted certain directives on the renewable
energy targets which will need actions to be taken in the coming
years. We should also closely look at the implementaion of
these directives. The member states have also accepted action
plans to be drived for each member states which are important
to all other member states. They have to plan the application on
these directives in each state, and it should not stay as a single
declaration, but they should be applied.
The main aim of this action plan is the climate change issue that
they have agreed as the main aim of the directives. Therefore the
energy policies of each state should match with the climate issues,
which are important to the member states. The priority on the uses
of the renewable energy should match with the Energy policies on
the security and the availability, providing the compatibility .
Some of the EU countries have the following percentage of
renewable energy usage in their total consumption varying from
1.57 % up to 41.87 % as seen in the grafic. Some countries have
neuclear power and some have coalfired power plants installed as
their major source of energy.
All member states have accepted a target as an avarage of 21%
reneable energy usage for the year 2020. For some of the member
states the targets for the years 2010 have been reached within
2007 as %16 and the new target has been indicated as 21% for
the year 2020. They also have accepted some bottle necks . They
all accept that there are burocratic difficulties in the member states
as in all countries which should be overcomed. There should also
increase in the capacity of the short circuit in the transmission lines
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
for the renewable energy sources. The Member states should also
share all the informations that are needed among the members .
They all agree to have a flexiblity among the member states.
In the year 2009 the member states have accepted to state their
targets for the year 2020. Within the targets for the year 2020 , they
have also stated that all member countries should have a National
Renewable Energy Action Plans that they should declare which
also should be applicable. The plans should be sustainable for all
member countries. Each Member Country will have the strategies
for the action plans that they will have to announce to all other
member states. They all accept to have transperancy for the
policies between the member states.
The strategies of the action plans in all member states should fall
in with the directives of the EU. It is also stated that the policies
of the renewable energy action plans should match with the
directives of the EU in all aspects including heating and cooling,
and transportaion should also be concidered.
All EU member staes have accepted to present their action plans
for the year 2020 and should be presented to EU by the end of
July 2010. They also should declare that the implimentation have
already started witin the year 2010. Member states will report their
action plans and strategies within the given time.
The EU Energy Comission will prepare a report on the action plans
for all member states by the end of 2011. These report will be
collected and a general report will be prepared by the EU Energy
Comission which will be announced to public in 2012.
In the second Chart we can see the renewable energy aims of
the Memeber States and plans of the decleration for the year
2005 and also the targets of the 2020. The average of these figures
come up to 10 % to 49% of target that has been noted, related to
the climate issues. We strongly feel the importance of the climate
change issues that has been accepted by the member states.
Related to these directives of the EU Energy Comission all member
states have also noted that the losses of the transmission and
distribution have come up to 6-7.5 % which should be evaluated
at a high importance. They also have stated that all members
should lower these losses. They plan to increase the transmission
line voltage , they plan to lower the reactive power , they plan to
increase the efficiency of the transformers, and even change the
old transformers with new efficient transformers. To decrease the
local line fail faults, they plan to control the lines with detectors
and sensors to minimise the interruption. They also plan to
increase the usage of the energy with high efficiency, having a low
maintenance costs to decrease the overheads on the transmission
and distribution lines.
To be a member of the EU countries, Turkey have spent a fortune
with time and material in the past 40 years , and now we can
see where EU countries stand and where Turkey stands, this
should be evaluated openly. We are standing at door of the 100 th
anniversary of independance by the year 2023 . I feel responsible
to the founders of our Turkish Nation from scretch and all should
feel the same to plan ahead.
195
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
GRID CONNECTION OF RENEWABLE ENERGY
Andrew JONES
S&C Europe
Abstract
The paper will consider various techniques that have been used to
help renewable generation connect to the grid. The first is the use
of STATCOM technology for the supply of voltage and power factor
control by supplying fast VARs to meet the reactive requirements of
the grid code and also to support installations which are connecting
to a weal grid. The second part will consider the role that energy
storage has to reduce local intermittency and to participate more
profitably in the local supply and ancillary service market. Finally
it will consider active network management as a means of getting
additional generation onto the same transmission and distribution
asset. In all cases recent examples from installations will be
presented from UK, Ireland and the US.
Introduction
To meet the renewable targets set by governments around the
world technology changes have been required. S&C Electric has
been actively involved in multiple projects around the world that
allows grid connection of intermittent renewable sources to grids.
This paper also draws on examples of other companies S&C have
worked with.
Grid Code
There are many different grid codes in operation around the world
and these vary depending on the requirements of the local grid
operators and the condition of the grid that they are connected
to. Modern wind turbine generators (WTGs) have capabilities to
dynamically control the power factor or voltage at the terminals
of the generators. Grid codes typically require wind power plants
to be able to vary their power factor to meet system operating
conditions and not all turbines are capable of this. In this case
the use of voltage source inverter technologies using pulse width
modulation techniques to synthesize a voltage either greater
than or less than the bus where the inverters (DSTATCOM) are
connected are now widely used in wind power plants for power
factor or voltage control. Most recent developments are that WTG
act as the “master” and the additional requirements are provided
by the DSTATCOM operating in a “slave” mode.
Due to economics normally one of the most cost effective solutions
is the use of a substation based hybrid reactive power compensator
solution which can be used to dynamically control the power factor
at the Point Of Connection (POC) with response times dictated
by intentional delays associated with the switching of SSDs in
the compensator. Through local collector bus voltage and current
sensing and “slow” feedback of voltage and current at the POC
through SCADA, the DSTATCOM can dynamically control the
196
Miguel SOBRAL
S&C Europe
power factor at a remote POC using a line drop compensation
algorithm. Figure 1 shows actual measurements associated with
a hybrid reactive power compensator for a 90 MW wind power
plant where the POC is at 345 kV, 37 km away from the collector
substation. In this case the compensator is controlling the power
factor at the POC at unity (i.e., zero net MVAR at the POC).
100
WPP MW
80
60
MW, MVAR
40
INVERTER MVAR WPP NET MVAR
20
0
-20
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Hours
Figure 1.
A hybrid reactive power compensator offers several advantages
relative to additional switched power factor correction capacitors
applied at the WTG low voltage terminals:
 The power factor of the wind power plant can be dynamically
controlled without changing the power factor set points of
individual WTGs, increasing the overall speed of response.
 The power factor at the WTG terminals can be independently
controlled at or near unity power factor, thereby minimizing
reactive current flow through the WTG step-up transformers and
the collector system. This effectively reduces active and reactive
power losses in the wind power plant.
 A wind farm management system is not required to control
reactive power in the wind power plant.
 The available reactive power from the compensator can be utilized
at all power output levels of the wind power plant, compensating
for collector cable charging (capacitive) reactive power at zero
and low power output levels or providing reactive power.
Compared to using only mechanically-switched capacitor banks
in the collector substation, the hybrid reactive power compensator
offers the following advantages:
 The power factor at the POC can be controlled more precisely
over the entire output range of the wind power plant.
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

 The number of switching events of capacitor banks is reduced
due to the dynamic reactive power range of the inverters, thereby
increasing the life of the capacitor bank switching devices.
 The dynamic compensator control algorithm distributes the
number of switching operations of any single capacitor bank
based on historical number of switching operations, resulting in
more even wear on capacitor switching devices and prolonged
life in multiple capacitor bank applications.
 The severity of the capacitor-switching transients associated
with the energisation of the capacitor banks can be reduced
slightly by the inverter control action.
As the penetration of wind increases there has been a trend in the
UK to connect to networks where there is a low available fault level
which means that voltage fluctuations are higher between maximum
generation and no generation. Even full converter WTG have
problems with this and a substation based solution will keep voltage
within statutory limits. The following graph illustrates the use of a single
DSTATCOM to provide voltage control for a single 850kW turbine.

As in any situation where shunt capacitor banks are applied,

the application review of the hybrid reactive power compensator
must include a review of potential harmonic resonance conditions
this is particularly relevant where the wind farm is connected
to a grid with a low available short circuit level. The review will
typically include detailed harmonic resonance analysis, including
impedance frequency scans for various operating conditions of
the wind power plant and harmonic distortion analysis based
on representative “ambient” harmonic levels (i.e. harmonics
present in the system without the wind power plant) or harmonic
currents injected by WTGs. In cases where WTGs with power
factor correction capacitors are involved, careful attention must
also be paid to any potential resonance conditions caused by the
WTG capacitors. In cases where resonance conditions with high
local impedances at characteristic harmonic frequencies (i.e. 5th,
7th, 11th, 13th, etc. harmonics) are identified, capacitor banks in
the hybrid reactive compensation system can be converted to
harmonic filter banks. In wind power plants using WTGs with
power factor correction capacitors where resonance conditions
are caused by the WTG capacitors, a damped C-type filter is
commonly used to lower the local impedance of the wind power
plant over a wide range of frequencies. In wind power plants
utilizing WTGs with doubly-fed induction generators (DFIG) or
full-converter WTGs with appreciable levels of harmonic current
injection, it is sometimes necessary to apply a high-pass filter
Figure 2.
The Electronic Shock Absorber
The Electronic Shock Absorber (ESA) is basically the DSTATCOM
with energy storage added. This allows wind farms to control real
power outputs and ramp rates. The ESA was developed in conjunction
with the Hawaiian Electric Company (HECO) as a demonstration
unit and is used with very early models of wind generators that have
limited basic control functions. The problem that HECO faced is
that due to the large penetration of wind on an island system, the
variations in wind speed caused both voltage regulations problems
and frequency variations. The ESA has demonstrated the ability to
modify the net output of the wind farm/ESA into the utility system to
meet all the local requirements. The following graphs show the ESA
performance against performance parameters set by HECO as part
of local Power Purchase Agreements.
ESA Power
0.10
Wind Farm Output
Power Per Unit of

0.05
to prevent some of the harmonic currents from flowing into the 0.00
system and causing high levels of harmonic voltage and current -0.05

distortion. If a hybrid compensator is applied in this situation, one -0.10

0 20 40 60 80 100 120 140
Time - seconds
or more of the capacitor banks can be converted to high-pass
filters to address this issue. Average Power (sum of last 30 absolute changes at 2-second sample rate)
(interpolated between 2-second samples)
0.04
Wind Farm Output
Power Per Unit of

(Red Line is Limit)

0.03
The S&C Distributed Static Compensator (DSTATCOM) is an
0.02
inverter based solution that provides both an inductive and 0.01

capacitive range of sub cycle response that is capable of voltage 0.00

0 20 40 60 80 100 120 140
and power factor control plus providing support for low voltage ride Time - seconds

through (LVRT). It is modular in format, and can be provided as Ramp Rate

(Change In Power from 1 minute ago)
0.30
an outdoor or indoor solution, which for economic reasons, may 0.20
(Red Lines are Limits)
Wind Farm Output
Power Per Unit of

0.10
also have switched capacitors and reactors, controlled by the 0.00
-0.10
DSTATCOM. The switched devices provide the large changes and -0.20
-0.30
the DSTATCOM supply the vernier changes. 0 20 40 60 80 100 120 140
Time - seconds

This short term capability means that the DSTATCOM can Instantaneous (Change in Power from 2 seconds ago)
0.15
Wind Farm Output

compensate for the longer response times to reactive power

Power Per Unit of

(Red Lines are Limits)

0.10
0.05
command, of some turbine manufacturers. This has the ability to 0.00
-0.05
reduce the size of the system solution as the turbine capabilities -0.10
-0.15
can then utilised to ensure the most economic solution. In addition, 0 20 40 60 80 100 120 140

it is possible to use the short term rating capability to supplement Time - seconds

any shortfall in the turbine LVRT capability. Figure 3.

197
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
The ESA power graph shows the performance of the ESA as it
compensates for the variations in each of the three parameters
which it is monitoring. For this sample, the average power does
not go outside of its limits so the ESA does not need to react to
compensate. The Ramp Rate reaches its lower limit and the ESA
compensates for this by injecting energy into the system. This is
most noticeable around the 70 sec area. The instantaneous hit its
upper limit at 90 secs and the ESA absorbed energy at that point.
It should be noted that the ESA, whilst performing these functions,
can also provide voltage and/or power factor control plus it can
assist with LVRT requirements.
Long Term Energy Storage
As more Distributed Generation (DG) schemes are introduced
closer to the load, there is a desire to provide energy when needed.
Typically, a 100MW wind farm will only average 30 to 40MW,
resulting in a network utilisation of up to 40%.
The other area where renewable energy suffers is the lack of ability
to dispatch it when it is needed. The Economic Research Council
argues that often wind is generated at night when demand is low,
and does not have a mechanism to balance or store the energy
to meet demand when needed, so the energy tends to be lost.
The UK Department of Trade and Industry (DTI) stated that 6-10
hours of energy storage can increase the dispatch reliability up to
95%, and that depending on the power purchase agreement, could
increase revenue between 2 to 35%, or more. Additional work in
the UK has shown that 1MW of energy storage could be used to
remove 3MW of transmission and distribution capacity constraint.
S&C has the ability to integrate multiple energy storage technologies
but due to commercial reasons the largest number of projects has
been with NGK’s NaS technology. The NaS battery based long
term energy storage offered by S&C uses the DSTATCOM as the
Power Conditioning System. This means that the DSTATCOM
can provide the voltage and power factor control plus assisting
LVRT, with the added benefit of controlling the power fed into the
utility system versus the power fed into charging or discharge the
energy storage. The following discusses some of these in relation
to the S&C demonstration unit in American Electric Power (AEP)
Charleston, West Virginia and other NGK NaS applications.
The first system installed at AEP has the ability to provide 7 MWH of
storage. This storage helps in a number of ways. The most obvious
is, the ability to provide the storage to meet demands. The system
is charged at night and is used during the daytime near peak hours
to shave the peak demand. It could also be used to improve the
Figure 4.
198
despatch reliability if it was connected and charged by a renewable
energy source. One of the attractions for AEP, was the deferment
of asset upgrades. With T&D congestion and the ability to obtain
upgrades for transmission assets means that this has significant
benefits for the renewable industry. The modularity of the units
means that they can be relocated at various points in the system
where it is needed. Several other systems are now connected and
they include projects connected to renewable sources.
Japan Wind Development has installed a project that has 34 MW
of NaS energy storage for a 51 MW wind farm. The use of such a
large amount of energy storage in this instance allows for a much
higher level of energy trading and also allows significant peak
shaving.
NGK has also demonstrated NaS technology for load smoothing
at TEPCO Demonstration at Hachijo-Jima Island. Here the NAS
battery is used in a constant state of charge and discharge to
provide a smooth out put from the wind farm.
Figure 5.
Active Network Management
In the Orkney Islands off the North of Scotland Smarter Grid Solutions
has effectively applied an active network management scheme to
allow increased connection of renewable generation in an area
that traditionally was network constrained. Normally renewable
connections are built on the premise that conventional capacity is
planned on maximum output within approved planning guidelines.
Active Network Management (ANM) uses real time information so
that dynamic information can be used to accommodate additional
generation on existing networks.
Network perspective – today:
 Multiple generator applications but no capacity available due to
network constraints
 Some diversity assumptions made regarding renewables
 Network operator focuses on conventional connection solutions
including special protection schemes / inter tripped non-firm
generation
 Lengthy timescales for network reinforcement
Network perspective – tomorrow:
 ANM system measures real-time network export
 Pre-emptive action to stay within limits (regulate NFG MW in
real-time)
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

 Adopts a zonal approach to constraint allocation (see below)

No available capacity  Existing connections unaffected
FG
 Considers commercial connection agreements
15 MVA This project went live in November 2009 with the result that this
3-12 MVA scheme would have cost £30 million of T&D upgrade.
12 MVA

Conclusion
?
There are many different solutions to help facilitate renewable
connection and S&C has a comprehensive suite of proven solutions
Bus 1 Bus 2
that have been demonstrated by S&C or its partners. It is felt that
Figure 6.
all these have a role to play in helping Turkey meet its renewable
targets.

FG Real-time export
0-15 MVA
p, q, v, i

3-12 MVA 12 MVA

p, q, v, i
NFG

0-9 MVA ANM SCADA

Figure 7.

 Takes corrective action if necessary (disconnect NFG)

 Voltage at bus 1 and bus 2 must be within statutory limits in all
scenarios

This solution allows additional generators to be connected and

takes into consideration multiple constraints within the network and
export cables. It uses real time ANM algorithms to manage multiple
generators against the multiple constraints by
 Real time measurement and control

Normally Open Point

EDAY

ROUSAY SANDAY

Zone 1
BURGAR
HILL WESTRAY STRONSAY

Zone 2

SHAPINSAY

STROMNESS

Orkney Core
SCORRADALE

KIRKWALL

NORTH
HOY

THURSO
Zone 4
ST. MARY’S
GRID

LYNESS Zone 3 FLOTTA

Figure 8.

199
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
HİDROJEN ENERJİ TEKNOLOJİLERİ PROJELERİ VE UNIDO-ICHET
Mustafa HATİPOĞLU
UNIDO-ICHET
Özet
Uluslararası Hidrojen Enerjisi Teknolojileri Merkezi (UNIDO-ICHET),
gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında hidrojen teknolojileri
köprüsü oluşturarak, hidrojen teknolojilerinin geliştirilmesi ve kul-
lanımının yaygınlaştırılmasını sağlamak amacıyla kurulmuş bir
UNIDO projesidir. ICHET bu amacını, uygulamalı ar-ge projeleri
yürütmek veya bu projelere destek vermek, bu konularda seminer,
toplantı, çalıştay düzenlemek veya bu faaliyetlere katılmak suretiyle
gerçekleştirir. ICHET 21 Ekim 2003’te Türkiye Cumhuriyeti Enerji ve
Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile UNIDO arasında imzalanan Güvence
Fonu Anlaşması ile kurulmuş, 19 Mayıs 2004’te İstanbul’da faaliyete
geçmiştir. Başlangıç fonu olarak Türkiye Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanlığı 40 M$’lık bir bütçeyi UNIDO’ya ayırmıştır. ICHET şu
anda 28 tam zamanlı çalışan ve 10 yarı-zamanlı çalışana sahiptir.
Kar amacı gütmeyen bir merkez olan ICHET’in temel amacı geliş-
mekte olan ülkelerin geleneksel enerji teknolojilerinden doğruca
hidrojen enerjisine geçişine destek olmaktır. Yerel projeler için
üniversite-endüstri işbirliği öne çıkarılarak (HICE, Battery Hybrid,
Hythane, Yakıt Pili ve Kojenerasyon sistemi üretim projeleri),
ekonomik faydanın eldesi hedeflenmektedir. Ayni zamanda çevre
duyarlılığı yaygınlaştırılarak (Temiz göller, temiz nehirler, temiz
çevre, yeşil hava limanı, yeşil liman, yeşil kent, yeşil sanayi projeleri
gibi.) geleceğe yönelik enerji ve çevre politikaların oluşmasına kat-
kıda bulunulmaktadır. ICHET’in mühendis ve bilim adamları yeterli
tecrübe ve deneyim ile daha birçok projeyi gerçekleştirip Türkiye’nin
hizmetine sunmaya kararlıdır. Dünya ve Avrupa çapında projelerin
gerçekleşmesi için sağlanan finansmanın devamlılığı ve çeşitliliği
önemlidir.
1. Giriş
Uluslararası Hidrojen Enerjisi Teknolojileri Merkezi (UNIDO-ICHET),
gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında hidrojen teknolojileri
köprüsü oluşturarak, hidrojen teknolojilerinin geliştirilmesi ve
kullanımının yaygınlaştırılmasını sağlamak amacıyla kurulmuş bir
UNIDO projesidir. ICHET bu amacını, uygulamalı Ar-Ge projeleri
yürütmek veya bu projelere destek vermek, bu konularda seminer,
toplantı, çalıştay düzenlemek veya bu faaliyetlere katılmak suretiyle
gerçekleştirir. ICHET 21 Ekim 2003’te Türkiye Cumhuriyeti Enerji ve
Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile UNIDO arasında imzalanan Güvence
Fonu Anlaşması ile kurulmuş, 19 Mayıs 2004’te İstanbul’da faaliyete
geçmiştir. Başlangıç fonu olarak Türkiye Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanlığı 40 M$’lık bir bütçeyi UNIDO emrine ayırmıştır. ICHET şu
anda 28 tam zamanlı çalışan ve 10 yarı-zamanlı çalışana sahiptir.
Günümüzün önemli toplumsal, ekonomik ve siyasal sorunlarının
altında dikkat edilirse hep enerjiye ve kaynaklarına sahip olma isteği
200
yatmaktadır. Ayrıca, enerjiye olan talep sanayileşme ile birlikte her
geçen gün artmaktadır. Ancak fosil enerji kaynaklarının kullanılması
çevresel kaygıları da beraberinde getirmektedir. Fosil yakıtların
yakılması karbondioksit üreterek sera gazı etkisine sebep olmakta,
bu da küresel ısınmasının artmasına ve iklim değişikliğine sebep
olmaktadır. Fosil yakıt kirliliği ayrıca ekosistemi de tehdit etmekte olup,
doğal kaynakların % 30’u son 30 yıl içinde tüketilmiş durumdadır. Eğer
iklim sorunları aynen devam ederse, 2100 yılında deniz seviyesi 70
cm yükselmiş, ortalama sıcaklık 4,5 °C artmış olacaktır. IPCC’ye
(Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Paneli) göre iklim değişikliği kontrol
altına alınamadığı takdirde, 2100 yılına kadar dünya gıda üretiminin
% 40 azalması beklenmektedir. Bu nedenle küresel ısınmanın
2050 yılına kadar 2°C’den fazla artmaması, sanayi ülkelerinin CO2
emisyonlarının 1990 yılıyla karşılaştırıldığında, 2020’ye kadar % 40,
2050’ye kadar da % 80 düşürülmeleri gerekmektedir.
Mevcut enerji sistemi ekonomik, fiziksel, çevresel ve jeopolitik
nedenlerden dolayı sürdürülebilir değildir. Bu durum bilim ve siyaset
çevrelerini alternatif birincil enerji kaynakları arayışına yöneltmiştir.
Mevcut alternatif birincil enerji kaynakları olarak nükleer fizyon,
nükleer füzyon, güneş, rüzgar, okyanus-termal, okyanus akıntıları,
gel-gitler ve jeotermal enerji kaynakları sıralanabilir. Fakat bu enerji
kaynakları, sürekli olmamak (güneş, rüzgar, dalga), tüketim yerinden
uzak olmak, taşınamamak, depolanamamak (nükleer ha-riç), ulaşım
araçlarında kullanılamamak gibi çeşitli dezavantajlara sahiptir.
Hidrojen dünya üzerinde serbest halde bulunmadığı için birincil
enerji kaynaklarından üretilmesi gerekir. Bu yüzden hidrojen
birincil enerji kaynağı değil, elektrik gibi bir enerji taşıyıcısıdır.
Karbon yayımlarını düşürmesi ve enerji arzı güvenliği hidrojen
ekonomisine geçiş için iki önemli faktördür. Hidrojen birim ağırlık
itibariyle benzinin üç katı enerji içerir. Taşınabilir, depolanabilir,
sürdürülebilir, temiz ve çevre dostudur. Isınma, elektrik ve ulaşımda
ihtiyaç duyulan geniş bir enerji bandını etkin ve emisyonsuz bir
şekilde sağlayabilir. Yakın gelecekte hidrojen, muhtemelen uzun
mesafeli ulaşım için birincil yakıt olacaktır. Hidrojen içten yanmalı
motor veya hidrojen yakıt pilinin çıktılarının elektrik, ısı ve su olması
nedeniyle hidrojen ‘geleceğin yakıtı’ olarak adlandırılmaktadır.
Hidrojen şu metotlarla üretilebilir: Yenilenebilir enerjiden (rüzgar,
güneş, hidrolik, geotermal) üretilen elektrik ile suyun elektrolizi, doğal
gazın buharla reformasyonu, petrolün kısmi oksidasyonu, kömürün
ve biyokütlenin gazlaştırılması, nükleer yüksek sıcaklıkta suyun
elektrolizi, yüksek sıcaklıkta suyun termokimyasal parçalanması,
fotoelektrokimyasal ve fotobiyolojik metotlar. Hidrojenin çok hafif
olması nedeniyle depolanması için büyük hacimler gerekmektedir.
Bu nedenle güvenli, küçük hacimde yüksek miktarda hidrojen
depolayabilen sistemler geliştirilmiştir. Hidrojen kullanım alanlarına

bağlı olarak basınçlı gaz tüplerde, sıvı halde, metal hidrürler,
kimyasal hidrürler veya nanotüplerde depolanabilir.
Hidrojenin yaygın kullanılmasının önündeki engeller şunlardır:
a) Hidrojen altyapısı yetersiz,
b) Hidrojen üretim maliyeti halen yüksek,
c) Hidrojen yakıt pillerinin ve elektroliz aletlerinin maliyetleri
oldukça yüksek,
d) Hidrojenin depolanmasındaki zorluklar ve yüksek maliyet,
e) Hidrojenin kamuoyunda yeterince tanınmaması.
14 Eylül 2009 tarihinde dünyanın önde gelen otomobil firmaları
Daimler, Ford, General Motors, Opel, Honda, Hyundai, Kia Motors,
Renault/Nissan ve Toyota, 2015 yılından itibaren birkaç yüz bin
yakıt pilli aracın ticarileşeceğini ve yollara çıkacağını açıkladılar.
Hidrojen yakıtlı araçlar bataryalı araçlarla karşılaştırıldığında
daha düşük verime sahiptir, ancak dolum zamanı çok daha
düşük (5 dakika) ve bir depo hidrojen (350 bar) ile alınan yol
yaklaşık 500 km’dir. Yenilenebilir enerjiden üretilen elektrik
ile doldurulan akülü araçlar da sıfır karbonlu çözümdür, ancak
uzun akü dolum zamanları ve akü boyutlarının büyüklüğü, akülü
araçları daha kısa mesafelerde (250 km) kullanılmaya sınırlar.
Yakıt pilleri, yüksek verimli, düşük veya sıfır yayımlı, sessiz
(dönen veya hareketli parça yok), modüler cihazlardır. Hem ısı,
hem de elektrik enerjisi üretebilen bu cihazlar, güç santrallerinde
MW mertebesinde, taşımacılıkta 50-200 kW aralığında, konutlar
için gerekli ısı ve elektrik enerjisi ihtiyacını karşılamak amacı ile
5-20 kW aralığında, küçük cihazlarda ise (1 kW altı) kullanılma
imkanına sahiptir. Yakıt pilleri, otobüs, motosiklet, bisiklet, golf
arabası, uzay, uçak, lokomotif, gemi, sualtı vasıtaları, yaygın
enerji üretimi, kojenerasyon, kesintisiz güç kaynakları, yedek
güç birimleri, taşınabilir güç kaynakları gibi çeşitli uygulamalarda
denenmiştir.
2. ICHET Projeleri
2.1. Uluslararası Demonstrasyon Projeleri
Hidrojen İçten Yanmalı Üç-Tekerlikler (Hindistan’da): Projenin
amacı, hidrojenin yolcu taşımadaki etkinliğini ve çevre dostu rolünü
göstermektir. Yeni Delhi Pragati Meydan’da 15 adet üç-tekerlekli
yolcu taşıtı, içten yanmalı motorları hidrojen yakacak şekilde
dönüştürülecektir. Mutabakat Belgesi (MoU) 12 Mart 2009’da,
ICHET ve Hint’li proje ortakları arasında imzalandı.
Cook Islands Hidrojen Adası: Projenin amacı, Cook Islands/
Aitutaki’de yenilenebilir enerji (rüzgar + PV güneş) ve hidrojen
enerji sistemleri kurmak ve adalara teknoloji transferini destek-
lemektir.
2.2. Ulusal Demonstrasyon Projeleri
Bozcaada Hidrojen Adası Projesi: Projenin amacı, yenilenebilir
enerji kaynaklarından (20 kW güneş paneli + 30 kW rüzgar türbini)
elektrolizör aracılığıyla hidrojen üretimi sağlayacak bir tesis kurmak
ve bu hidrojeni adadaki yerleşik (kaymakamlık binası ve hastane
için kesintisiz güç kaynağı) ve taşıma (hidrojen yakıt pilli bot ve
yolu taşıma aracı) uygulamaları için kullanmaktır. Proje süresi 3 yıl
olup projeye ICHET tarafından 1.900.000 $ fon sağlanmıştır.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
İstanbul Boğazı’nda Kobold Türbini. İstanbul Boğazı’nda, boğaz
akıntı hızına bağlı olarak 20-50 kW elektrik üretecek olan bir dikey
türbin yapılacaktır. Boğaz’ın akıntı hızları 1,5 – 3,5 m/sec arasında
ölçülmüştür. Proje süresi 3 yıl olup 400.000 $’lık bir yatırım yapı-
lacaktır.
Haliç’te Hidrojen Yakıt Pilli Melez Yolcu Gemisi. Proje
İstanbul Haliç’te, hidrojen enerjisi ve elektrik bataryaları ile
melez çalışan 50 kişilik bir turistik feribot üretimi ve işletimini
öngörmektedir. İBB projesi olup, ICHET hidrojen ekipmanları,
laboratuvar, test işlemleri ve hidrojen dolum istasyonu desteği
vermektedir. German Lloyd’dan geminin dizayn onayı alınmıştır.
(Resim 1)
Resim 1.
Hidrojen İçten Yanmalı Motorlu Melez Belediye Otobüsü:
Projenin amacı ICHET ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi işbirliği
ile hidrojen içten yanmalı ve elektrik bataryalı melez bir otobüs
imalatıdır. Proje sadece şehir trafiğindeki emisyonları azaltmakla
kalmayacak, aynı zamanda yükselen verim sayesinde yakıt
tasarrufu da sağlayacaktır. Otobüs frenleme enerjisini geri
kazanabilecektir. Otobüsün enerji sistemi batarya grubu ve 90 kW
(120 beygir) hidrojen içten yanmalı motorun (HICE) seri melez
düzeninden oluşmaktadır. Otobüs İETT tarafından İstanbul’un
tarihi yerlerinde turistik amaçlarla kullanılacaktır. (Resim 2)
Resim 2.
Hidrojen Yakıt Pilli Melez Botlar: Üniversitelere proje öneri-
sinde bulunmaları için yapılan çağrı yoluyla, 10 üniversite tara-
fından yapılan başvurular değerlendirilmiş, 6 üniversitenin baş-
vurusu (İTÜ, ODTÜ, SÜ, Dokuz Eylül, Haliç, YTÜ) seçilerek
desteklenmesine karar verilmiştir. Yaklaşık 7 m boyunda ve 3 m
enindeki bu botlar, Haliç’te gösterime sunulacaktır. Projenin ama-
cı, Türkiye’nin göl, ırmak ve turistik bölgelerinde fosil yakıtlı su
taşıtlarının yerini hidrojen ve akülü melez taşıtların almasıdır.
(Resim 3)
201
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Resim 3.
Hidrojen Dolum İstasyonu: Projenin amacı Haliç’te Eyüp İDO
İskelesi arkasında İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından
tahsis edilen 500 m²’lik alanda, Türkiye’nin ilk hidrojen üretim ve
dolum istasyonunu yapmaktır. Tesis hidrojenli yolcu gemisine ve
hidrojenli otobüse 220/350 barda hidrojen temin edecektir. Tesisin
hem kara hem de deniz taşıtlarına yakıt ikmali yapması, projeyi
dünyada ilk kılmaktadır. Hidrojen tesiste elektroliz ile üretilecektir.
Proje 3 yıl sürecek olup, ICHET tarafından projeye 2 milyon $ fon
sağlanmıştır.
Mobil Hidrojen Dolum Birimi: Projenin amacı, sahada ICHET’in
hidrojenli gösteri araçlarına yakıt temin edecek, mobil hidrojen
dolum istasyonu oluşturmaktır. Araç hidrojeni suyun elektrolizi
ile üretecek ve 220 bar ve 15-20 bar basınçlarda hidrojen
sağlayabilecektir.
Resim 5.
Hidrojen Yakıt Pilli Kesintisiz Güç Kaynağı (İDO): 5 kW yakıt
pilli çevreye duyarlı ve sessiz bir yardımcı güç birimi oluşturuldu
ve Yenikapı İDO Bilet Gişelerinde Nisan 2009’da hizmete
açıldı.
Hidrojen Yakıt Pilli Kesintisiz Güç Kaynağı (Ayasofya): 5 kW
yakıt pilli çevreye duyarlı ve sessiz bir yardımcı güç birimi olarak
geliştirildi. Ayasofya Müzesi Bilet Gişeleri ve kamera sistemlerinde
kullanılacak.
Hidrojen Yakıt Pilli Forklift: Projede, mevcut batarya sistemi
yerine sürekli ve verimli bir şekilde güç sağlarken hiçbir zararlı
emisyon salmayan 8 kW’lık bir yakıt pili ve uygun hidrojen ekipmanı
kullanarak 1,5 ton kaldırabilen bir forklift dizayn edilmiştir. Projede
kullanılan forklifti Adana’da elektrikli forklift üreten ÇUMİTAŞ
firması sağlamıştır. (Resim 6)

2.3. Tamamlanan Projeler

Hidrojen Yakıt Pilli Melez Scooter: Projenin amacı, benzinle

çalışan bir mobilete yakıt hücresi entegre ederek, aracı sessiz ve
çevre dostu yapmaktır. Aracın engelliler tarafından kullanılması
düşünülmektedir. (Resim 4)

Resim 6.

Yenilenebilir Enerji (rüzgar türbini + güneş pili ) + Hidrojenli

Mobil Ev: Projede güneş, rüzgar ve PEM yakıt pilinin birlikte
kullanılmasıyla oluşan melez enerji sisteminin, şebekeden
bağımsız olarak elektrik üretmek amacıyla kullanılması, elektrolizle
hidrojen üretilmesi ve bu hidrojenin yerleşim bölgesinden uzak
yerlerde ve afet bölgelerinde yemek pişirme, ısınma ve elektrik
üretimi için kullanılması amaçlanmıştır. Sistem, 800 W’lık güneş
panelleri, 1-3 kW’lık bir rüzgar türbini, 2 kW’lık bir yakıt pili,
dakikada 1 lt hidrojen üreten bir elektrolizör ve hidrojenli ocaktan
oluşmaktadır. (Resim 7)

Resim 4.

Hidrojen Yakıt Pilli Melez Yolcu Taşıma Aracı: Projede, halka

açık ve turistik yerlerde gösteri amaçlı kullanılmak üzere, bir yolcu
taşıma aracı 2 kW’lık bir yakıt pili ve batarya ile melez çalışacak
şekilde dönüştürülmüştür. Araca koyulan güneş panelleri ise
bataryalara ekstra enerji sağlamaktadır. (Resim 5)
Resim 7.

202
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

2.4. Genel Faaliyetler

Türkiye’nin en gelişmiş hidrojen ve yakıt pili laboratuvarları
oluşturulmuş, üniversitelerin ve endüstrinin kullanımına açılmıştır.
Sanayi ve üniversitelerinin hidrojen alanındaki bilgi ihtiyaçlarını
gidermek için kısa kurslar düzenlemektir. Ar-Ge projeleri des-
teklenerek, mevcut teknoloji seviyelerinin yükseltilebilmesi ve
yeni teknolojilerin bulunabilmesi için çaba harcamaktadır. Yerli ve
yabancı, enerji içerikli toplantılara katılım yoluyla ICHET’in hidrojen
alanındaki faaliyetleri tanıtılmaktadır.

3. Sonuç
Kar amacı gütmeyen bir merkez olan ICHET’in temel amacı,
gelişmekte olan ülkelerin geleneksel enerji teknolojilerinden
doğruca hidrojen enerjisine geçişine destek olmaktır. Yerel
projeler için üniversite-endüstri işbirliği öne çıkarılarak (HICE,
Battery Hybrid, Hythane, Yakıt Pili ve Kojenerasyon Sistemi
üretim projeleri), ekonomik faydanın eldesi hedeflenmektedir. Aynı
zamanda çevre duyarlılığı yaygınlaştırılarak (temiz göller, temiz
nehirler, temiz çevre, yeşil hava limanı, yeşil liman, yeşil kent, yeşil
sanayi projeleri gibi) geleceğe yönelik enerji ve çevre politikaların
oluşmasına katkıda bulunulmaktadır. ICHET’in mühendis ve
bilim adamları, yeterli tecrübe ve deneyim ile daha bir çok projeyi
gerçekleştirip Türkiye’nin hizmetine sunmaya kararlıdır. Dünya ve
Avrupa çapında projelerin gerçekleşmesi için sağlanan finansmanın
devamlılığı ve çeşitliliği önemlidir.

Summary
The International Centre for Hydrogen Energy Technologies is
a UNIDO project which has the mission of demonstrating viable
implementations of hydrogen energy technologies and facilitating
their widespread use in developing countries through realizing &
supporting demonstration projects, applied research activities,
education, training, seminars, conferences and workshops. ICHET
has formed by a Trust Fund Agreement between UNIDO and The
Ministry of Energy and Natural Resources of Turkey in October
2003. ICHET started operation on 19th May 2004 in Istanbul,
Turkey with initial budget of 40 million USD funded by the Turkish
Government over 7 years. ICHET currently has staff of 28 full-time
and 10 part-time.

ICHET puts forward university-industry collaboration for local

projects to achieve the economic benefit. ICHET’s Technical Team
has experience to take part and execute various hydrogen projects
in a team environment. The clean/green transportation projects,
i.e., HICE+Electric Hybrid bus, HyThane engine development,
Fuel Cell development, Electric Hybrid vehicles, are currently
implemented. Projects aiming to reduce costs of hydrogen and
fuel cell production are also supported. ICHET intend to implement
bigger projects such as low to zero emission districts, ports,
airports, with funding and commitment from various sources.

203
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

THE ROLE OF NATURAL GAS SECTOR IN TURKISH ENERGY SECTOR

Muzaffer ERTÜRK
İGDAŞ

Abstract
Natural gas consumption has increased across the world economy
because of its many advantages. In Turkish economy, the role of
natural gas has been increased because of intensive consumption
of both industrial, commercial activities and households. However,
Turkey is not a rich country in terms of natural gas reserves and
production. More than 95 percent of natural gas consumed has
been imported. On the other hand, Turkey has advantageous
geographical position because of neighbourhood of the countries
to have large natural gas reserves and production. Under these
circumstances, Turkey have to design and manage energy policy
successfully both in domestic natural gas sector conditions and
international gas market conditions to provide security, lower cost
and efficient usage of natural gas supply.
Introduction
In the world economy, there has been a great demand of energy
input, because of increasing population, technological change,
economic growth. On the other hand, there is a scarcity of energy.
For this reason, both countries and firms seek to efficient usage
of energy, lower cost, sustainability, sensitivity for environment.
Among the alternative energy resources, natural gas has a many
advantages mentioned above, for this reason, both firms and
countries has a increasing demand of natural gas. However, it is
not easy to design and to manage a system in which can allocate
the inadequate resources efficiently.
relative fuel efficiency and low carbon dioxide intensity. Electricity
generation accounts for 35 percent of the world’s total natural gas
consumption in 2030, up from 32 percent in 2006.
In the International Energy Agency (IEA), (2009), Natural Gas
Market Review (NGMR), it is claimed that during 2008, natural
gas moved from a relatively tight supply and demand balance to an
easing one. This will accelerate during 2009 as new supply capacity
comes on line. Overall there was a 1% annual increase in OECD
countries in 2008: gas demand rose strongly in the first half of 2008,
but declined over the last quarter and fell even more rapidly in early
2009. For 2009, we anticipate demand to decline, especially in the
industrial sector. Gas demand in the power generation sector will
be affected differently in each region depending on the relative gas
and coal prices. Demand is expected to rebound in the medium
term driven by the power generation sector.
Figure 1 demonstrates the evolution from 1971 to 2007 of world
total primary energy supply by fuel (Mtoe). It is clear that energy
supply has increased. The share of oil has decreased and the
share of gas and nuclear energy have increased.

In the International Energy Outlook 2009, Energy Information

Administration (EIA), it is stated that with world oil prices assumed
to return to previous high levels after 2012 and remain high through
the end of the projection, consumers opt for the comparatively less
expensive natural gas for their energy needs whenever possible.
In addition, because natural gas produces less carbon dioxide
when it is burned than does either coal or petroleum, governments
implementing national or regional plans to reduce greenhouse
gas emissions may encourage its use to displace other fossil
fuels. Natural gas remains a key energy source for industrial
sector uses and electricity generation throughout the projection.
The industrial sector currently consumes more natural gas than
any other end-use sector and is expected to continue that trend
through 2030, when 40 percent of world natural gas consumption
is projected to be used for industrial purposes. In particular, new
petrochemical plants are expected to rely increasingly on natural
gas as a feedstock-particularly in the Middle East, where major oil
producers, working to maximize revenues from oil exports, turn to
Source: International Energy Agency (IEA) (2009). Key World Energy Statistics, IEA
natural gas for domestic uses. In the electric power sector, natural Figure 1. Evolution From 1971 To 2007 Of World Total Primary Energy
gas is an attractive choice for new generating plants because of its Supply By Fuel (Mtoe)

204
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Figure 2 demonstrates the evolution from 1971 to 2007 of natural

gas production by region (billion cubic metres). It is clear that natural
gas production has been increased. The market share of the Former
Soviet Union and the Middle East has importantly increased. The share
of OECD countries has importantly decreased. These differentiations Source: OECD/IEA 2009
also affect the economic and political power of the countries.

Figure 3. Total Primary Energy Supply

Source: OECD/IEA 2009

Source: International Energy Agency (IEA) (2009). Key World Energy Statistics, IEA Figure 4. Energy Production of Turkey

Figure 2. Evolution From 1971 To 2007 Of Natural Gas Production By

Region (Billion Cubic Metres)

The Role Of Natural Gas Sector In

Turkish Energy Sector
Turkish economy has a great economic growth and industrialization
potential. When the economy catch the stabile economic development
path, than, Turkish economy dramatically grows. From the 2001
crises to 2008 worl financial crises, Turkish economy shows the great
economic growth performance. Figure 6 Natural Gas: Gross Domestic
Consumption (ktoe and %change yoy) stated that, Turkey is a rather
Source: The Economist Intelligence Unit (2010), Energy Briefing
atypical OECD member country, as it is currently undergoing a high & Forecasts, EUI,
economic growth and high industrialisation phase. Between 2000 and
2007, GDP grew by nearly 40%, even allowing for the banking crisis
of 2001 when GDP declined 7.5%. Natural gas has met a major part
of Turkey’s rapidly growing energy needs, rising from 6% of supply in
Figure 5. Net Imports of Natural Gas and Crude Oil (% of Total
1990 to more than 30% in 2007. Between 2000 and 2007, it doubled Consumption)
its share, representing in absolute terms a 150% increase, so that
gas demand is now comparable with that of Spain. Turkish economy
heavily depends on the import of energy. Domestic production is very
low, especially, crude oil and natural gas. Figure 3 shows the total
primary energy supply, the role of natural gas has been increased.
Figure 4 demonstrates energy production of Turkey, it is clear that
natural gas and crude oil production too low to meet the demand of
Turkish economy. Figure 5 indicates net imports of natural gas and
crude oil (% of total consumption), almost more than 90 percent of
both natural gas and crude oil have been imported. Figure 6 shows
gross domestic consumption of the natural gas, (ktoe and %change
yoy), the consumption of natural gas in Turkish economy has been
increased until the world financial crisis. As seen in, Figure 7, IEA,
NGMR (2009) stated that, Turkey has a high level of dependence on
Source: The Economist Intelligence Unit (2010), Energy Briefing & Forecasts, EUI,
imported energy. Only lignite, some oil, and a very small amount of gas
and hydro are domestically produced. Security of supply thus features Figure 6. Natural Gas: Gross Domestic Consumption
(ktoe and %change yoy)
highly in Turkey’s energy policy priorities. Virtually all gas is imported,

205
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
a circumstance unlikely to change over the forecast period. Given that
currently around two-thirds of gas supply comes from one supplier,
Russia, via only two pipeline routes, security of supply concerns
dominate gas (and to a lesser extent electricity) policy thinking. The
Russia-Ukraine dispute in January 2009 exacerbated these concerns.
Other import infrastructure includes two LNG terminals, the 7 bcm
South Caucasus pipeline which started delivering Azeri gas in 2007
and a 10 bcm pipeline from Iran.
In Turkish natural gas sector, BOTAS (wholly state-owned) owns and
operates transmission system, and holds concession to transport
gas. Within the framework of the Natural Gas Market Law enacted
in May 2001, BOTAS’s monopoly rights were abolished on natural
gas imports, wholesales and distribution, and An Independent
Regulatory Authority EMRA was established. The natural gas market
activities have been unbundled as import and export, wholesale,
production, distribution, transmission and storage of natural gas by
Law. After 2009, BOTAS’s vertically-integrated corporate structure
will be separated as trading, storage and transmission. Except for
transmission, all business segments will be privatised. Tariffs are
approved and published by the Energy Market Regulatory Authority
(EMRA). In accordance with the Natural Gas Market Law, EMRA
is issuing licenses for regional natural gas distribution. As of April
2009 the number of distribution companies reached 66, and 52 city
centers as well as 60 provinces were provided access to natural gas
in Turkey. Two projects are underway for transportation of natural gas
from the Caspian Central Asian, South Mediterranean and Middle
East regions to Europe through Turkey. The initial project of the
Source: International Energy Agency (2009). Natural Gas Market Review, IEA,
p.170
Figure 7. Turkey’s Long Term Natural Gas Contracts vs. Demand
Source: International Energy Agency (2009). World Energy Outlook 2009
,Presentation to the Press London, 10 November 2009
Figure 8. Indicative Costs For Potential New Sources Of Gas Delivered To
Europe, 2020 ($/Mbtu)
206
Source: International Energy Agency (2009). Natural Gas Information, IEA, p.583
Figure 9. Natural Gas Network of Turkey
South European Gas Ring, the Turkey-Greece Interconnector has
been operational since November 2007. A feasibility study for linking
the Interconnector with ltaly via a pipeline crossing the Adriatic sea
was completed by the end of 2004. The studies on the ltaly extension
are conducted by respective companies of Greece, Turkey and ltaly,
and the off-shore pipeline is planned to be operational by 2012.
The second project (Nabucco) aiming at construction of a pipeline
from Turkey to Austria via Bulgaria, Romania and Hungary, with a
capacity of 31 bcma is planned to become operational by 2013. The
six partnered project is now in FEED phase. (See also, Hacisalihoglu
(2008), Demirbas, (2002).)
Conclusion
Both world economy and Turkish economy, there has been
an increasing energy demand, especially natural gas demand
because of some advantages. On the other hand, especially,
Turkish economy is heavily dependent on import. In order to
achieve, sustainable, secure, cheaper natural gas, it have to be
designed and managed the natural gas market both domestic and
international level. It is carefully designed to liberalize the sector to
prevent inefficient free market framework. Free-competitive market
system should efficiently be designed to consider both public
and private benefit. On the other hand, international natural gas
sector has great complexity both global players and their political
and economic power. Turkish economy should efficiently design
international energy policies to obtain maximum benefit.
References
 DEMIRBAS, Ayhan, (2002). “Turkey’s Energy Overview
Beginning İn The Twenty-First Century” Energy Conversion And
Management 43 1877–1887
 HACISALIHOGLU. Bilge, (2008) “Turkey’s Natural Gas Policy”
Energy Policy 36 1867–1872
 International Energy Agency (2009). Natural Gas Information,
IEA,
 International Energy Agency (2009). Natural Gas Market
Review,
 Internatıonal Energy Agency (2009). World Energy Outlook
2009, Presentation to the Press London, 10 November 2009
 International Energy Agency (IEA) (2009). Key World Energy
Statistics, IEA
 The Economist Intelligence Unit (2010), Energy Briefing &
Forecasts, EUI.

HİDROLİK TÜRBİNLERİN VERİM ARTIŞLARINDAKİ FAYDA ANALİZİ
Mücahit SAV
ETKB/EÜAŞ Genel Müdürlüğü
Hidrolik Sant. Dai. Bşk.
Özet
Türkiye’de mevcut hidroelektrik santrallerin çoğu Elektrik Üretim A.Ş.
(EÜAŞ) Genel Müdürlüğü tarafından işletilmektedir. Özel firmalar
tarafından işletilen santraller nispeten daha yeni santrallerdir.
EÜAŞ’ın 2008 yılı itibariyle 100’ün üzerinde hidroelektrik santrali
(HES) mevcuttur. Ancak son yıllarda herhangi bir santral yapımına
başlanmamış olup, sadece Devlet Su İşleri (DSİ) Genel Müdürlüğü
tarafından önceden yapımına başlanmış olan hidroelektrik
santrallerin EÜAŞ Genel Müdürlüğü’nce devralınarak işletmeye
alınması söz konusu olmuştur. (03.03.2001 tarihli Enerji Piyasası
Kanunu; devlet kuruluşlarının yatırım yapması yerine özel
firmaların yatırım yapmasını uygun görerek serbest piyasaya
geçişi gerçekleştirmiştir.)
EÜAŞ Genel Müdürlüğü verilerine göre santrallerin devreye
alınış tarihleri 1956’dan başlayıp günümüze kadar sürmektedir.
Türkiye’de hidroelektrik santrallerde rehabilitasyon çalışmaları
ise yeni yeni başlamıştır. Keban HES, rehabilitasyon
çalışmasının başlatıldığı ilk santrallerden biridir. Santraller
eskidikçe rehabilitasyon ve yenileme çalışmaları da artacaktır.
Rehabilitasyon çalışmalarında en büyük maliyet unsuru türbin
teçhizatlarının değişimidir. Özellikle bu unsurlara göre fayda
analizinin yapılması ülkemizin toplam santral rehabilitasyonu ve
yenileme maliyetlerini düşürecektir.
1. Giriş
Ülkemizde her geçen gün enerji ihtiyacı artan bir seyir göstermek-
tedir. Bunun yanında gün geçtikçe fosil kaynaklı yakıtlar hem
tükenmekte, hem de fiyatları sürekli artan bir eğilim sergilemektedir.
Ülkemiz gerçekliği paralelinde, elektrik üretiminde doğalgaza
bağımlılığımız düşünüldüğünde, elektrik enerjisi üretimimizin dışa
bağımlılıktan kurtarılarak talebin kesintisiz, güvenilir ve düşük
maliyetlerle karşılanması, kaynak çeşitlendirmesine giderek arz
güvenliğinin sağlanmasıyla mümkün olabilecektir. Ülkemiz gibi tüm
devletler sürdürülebilir bir çevre yönetimi ile enerji kaynaklarında
dışa bağımlılığı önlemek ve kaynak çeşitliliği oluşturmak için
yenilenebilir enerji kaynaklarına haklı bir yöneliş göstermişlerdir.
Yenilenebilir enerji kaynaklarının en önemlisi hidrolik potansiyeldir.
Bu potansiyelin bir kısmı teknik olarak mümkün olmamakla beraber,
yerel ekonomik yapılabilirliği bakımından da sınırlıdır. Ülkemizin
hidroelektrik enerji potansiyelinin değerlendirilmesinde dünyadaki
gelişmelere paralel olarak bilgi, tecrübe ve teknoloji gelişmesinin
de yükselmesi gerekecektir [1].
¹ Karakaya HES’de her bir türbin çarkı yaklaşık olarak 85.000 kg’dır. EÜAŞ Genel Müdürlüğü’nün 2006 yılında İspanyol Socoin Şirketine yaptırdığı bir araştırma verilerine göre; çarkların birim kg
başına maliyeti işçilik ve mühendislik dahil 25 € olarak hesaplanmış ve neticede bir türbin çarkının değiştirilme maliyeti olarak 2.125.000 €=2.911.250 USD-$ tutarında bir meblağ ortaya çıkmıştır [3].
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Yrd. Doç. Aydın ÇITLAK
Fırat Üniversitesi Müh. Fak. Makine Müh.
Ülkemizde hidroelektrik santrallerde kaliteli ve sürdürülebilir üretim
faaliyetleri için gerekli olan işletme, bakım-onarım, revizyon ve
rehabilitasyonlar uygulamaya konmaya başlanmıştır. Hidroelektrik
santrallerde mekanik aksamın en önemli parçası olan su türbinleri
ile ilgili çalışmalar her geçen gün artmaktadır.
Günümüzde Türkiye’de 50’den fazla 20 yıldan daha eski büyük
su türbini bulunmaktadır. 20 yıl önce üretilen su türbinleri ile
günümüz teknolojisi ile üretilen su türbinleri arasında türbin biçimi
farkından kaynaklanan % 3 ila % 5 arasında değişen verim farkı
bulunmaktadır. Zamanla çalışan türbin çarklarında aşınmadan
(kavitasyon) ve labirent açıklıklarının artmasından kaynaklanan
ilave enerji kayıpları da olmaktadır [2].
Türkiye’deki hidroelektrik santraller eskidikçe rehabilitasyon ve
yenileme çalışmaları daha çok hız kazanmıştır. Rehabilitasyon
çalışmalarında en büyük maliyet unsuru türbin teçhizatlarının
değişimidir. Bu çalışmalarda; çark değişimine karar vermek,
zamanla çalışan su türbininin verim kaybını, mevcut sistemin enerji
maliyetini ve suyun değerini yani birim kW saat başına harcanan
su miktarını (özgül su sarfiyatı) bulmak için türbin verimliliğinin
ölçülmesi gerekmektedir. Türbin çarklarının değiştirilmesi oldukça
güç ve fazla maliyet gerektirmektedir1 [3].
Türkiye’de hidroelektrik üretimin % 60’ını gerçekleştiren Fırat
Havzası santrallerine ait model test verim eğrileri incelendiğinde,
en büyük üç santral göz önüne alınırsa; türbin verimlerinin
Atatürk ve Keban HES’te % 95,3, Karakaya HES’te % 92,4
olduğu, imalatçısının verdiği model deneylere göre hesaplanmış
jeneratör ve trafo verimlerinin de günümüz teknolojisiyle elde
edilen değerlere çok yakın olduğu görülür. Bu veriler ışığında
teçhizatların rehabilitasyonu ile elde edilebilecek verim artışının %
0,7 ile % 4 arasında olabileceği gözlenmektedir. Bu santrallerden
bazılarında, türbinlerin mevcut verim durumlarının tam olarak ne
olduğunu bulmak için türbin saha verimlilik ölçümleri yapılmıştır.
Bu verimlilik ölçümü ile elde edilebilecek verim artışı miktarı daha
büyük doğrulukla tahmin edilebilmiştir [4, 5].
2. Verim Artışının Öngörüldüğü Bazı Santraller
2007 yılında EÜAŞ Genel Müdürlüğü tarafından bazı hidroelektrik
santrallerinde verim artış analizleri yaptırılmıştır [3]. Yapılan
çalışmalarda; santral teçhizatlarından cebri borularda su akışı
ölçümü, ultrasonik akış ölçerlerle yaptırılmıştır. Francis tipi türbin
çarkları, dijital fotografmetre kullanılarak 2D ve 3D Geometrik
207
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Ölçme denilen özel bir yöntemle ölçülmüştür. Türbin çark analizleri Karakaya HES’deki türbinler en az 20 yıllık türbinler olması
yapılmıştır. Türbinden geçen su, su sıcaklıkları ve mekaniksel nedeniyle, türbin rehabilitasyonu için bazı çalışmalar yapılmıştır [4].
parçalar (taşıyıcı ve kılavuz yatak, basınçlı yağ sistemi vb.) EÜAŞ Genel Müdürlüğü tarafından 2007 yılında yapılan verimlilik
üzerinde yapılan türbin verimlilik testlerine göre söz konusu testlerine göre; Karakaya HES için % 92,4 olan türbin verimi,
santraller için teknik karakteristikler ve öngörülen verim artış rehabilitasyon çalışması ile ortalama olarak % 2,75 artırılacağı
değerleri hesaplanmıştır düşünülmüştür. Kurulu gücü1800 MW (6*300) olan santralde her
bir ünite başına yıllık ortalama olarak 1250 GW güç ve 4000–4500
Verim test çalışmalarından sonra türbinlerin şu anki verimleri ile çalışma saati düştüğü kabul edilmektedir. Söz konusu santralde
türbinden alınabilecek minimum ve maksimum verim değerleri bu çalışma saatlerinden sonra türbin teçhizatlarında aşınma ve
karşılaştırılmış, bu artışların ortalaması alınarak aşağıdaki Tablo yorulma görüldüğünden bakıma alınmakta, türbin çark kanatları da
1’de gösterilen ortalama verim artış değerleri bulunmuştur. kavitasyon işlemine tabi tutulmaktadır. Ek verim artışı ile üniteler,
fazla bakım gerektirmeden ve kavitasyona uğramadan, yıl içindeki
Tablo 1. Verim Analizi Yapılan Bazı EÜAŞ Santralleri ve Teknik günlerde daha çok çalışma saatine sahip olarak daha fazla enerji
Özellikleri [6] üretimi yapabileceklerdir. Dolayısıyla yıllık üretim kapasitesine
Kurulu
Yıllık Üretim
Türbin Öngörülen daha fazla etki edecektirler.
Santral Adı Güç Verimi Verim
(Kw Saat)
(MW) (%) Artışı
2007 yılında Karakaya HES’de yapılan çalışmalara göre verim test
Karakaya HES 1800 7.500.000.000 92,4 2,75
sonuçları Grafik 1’de gösterilmiştir.
Keban HES 1330 6.600.000.000 95,18 2,75
Gökçekaya HES 278,4 400.000.000 88 5
Türbin Verimliliği (%)

Gezende HES 160 528.000.000 94 2

Ayar Kanat Açıklığı

Doğankent HES 74,5 314.000.000 84 6
Demirköprü HES 69 80.000.000 89 5
Sarıyar HES 160 300.000.000 88 5
Seyhan 2 7,5 33.000.000 92 5
Kadıncık 1 70 315.000.000 91 3
Kadıncık 2 56 307.000.000 91,9 2,5

3. Karakaya HES İçin Verimin Fayda Analizi Ünite Gücü (kW)

Bir santralde maksimum üretim yapabilmek için belirli aralıklarla Grafik 1. Karakaya HES’in verim eğrileri [3].
teçhizat rehabilitasyonu mutlaka yapılmalıdır. Özellikle puant
Karakaya HES için son 9 yıla ait üretim miktarları ise Tablo 2’de
saatlerinde ayar kanatlarının azami olarak açılıp fazla su akışının
gösterilmiştir.
geçirilmesiyle ünitelerin pik değerlerine kadar yüklenmeleri;
zamanla türbin çarkları başta olmak üzere tüm mekaniksel
Tablo 2. Karakaya HES Üretim Miktarları (GW Saat) [8]
teçhizatın, uzun yıllar içerisinde yorulma, aşınma veya
2009
değişik arızalar gösterip ekonomik ömürlerini doldurmalarıyla Yıl 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
(11 Ay)
sonuçlanmaktadır. Üretim 4, 5, 6, 8, 7, 8, 6, 6,
4, 160,
(GW 378, 007, 895, 978, 431, 544, 873, 266,
117
saat) 409 142 320 504 431 198 102 681
Türkiye’de Karakaya HES, tıpkı Sarıyar ve Keban hidroelektrik
santralleri gibi güçlü kavitasyona (aşınma) maruz kalan Karakaya HES’de son 5 yılın üretim ortalaması 7.610.000.000 kW
santrallerdendir ve her 2–3 senede bir türbin çarkları ve labirentlerde saat olmuştur (Tablo 2) [8]. Fayda-maliyet analizinde ortalama
ciddi oranda yüzey kaplaması yapılmaktadır. Tecrübeye dayalı olarak yıllık üretim miktarı 7.500.000.000 kW saat aldığımızda
verilere göre Kavitasyon etkisi ile yapılan yüzey kaplamaların 50 fayda analizi şu şekilde olacaktır:
senede bu tip bir türbinin verimini % 2 düşürdüğü söylenebilir [2].
Tablo 3. Karakaya HES İçin Verimin Fayda Analizi

Yapılan çalışmalarla; Karakaya HES’de türbin çarklarının Verim artışı

Beklenen
aşırı kavitasyona uğraması; orijinal türbin çark tasarımından Yıllık Üretim Satış Fiyatı² sonrası
Verim
(kw saat) (USD-$/kw saat) gerçekleşecek
kaynaklandığı olarak yorumlanmıştır. 14 adet çark kanadı ve 26 Artışı
üretim (USD-$)
adet ayar kanadının kendi aralarında asal olmamaları ve uyumlu bir
şekilde çalışamamaları, çark tasarımının yeni baştan yapılmasıyla 7.500.000.000,00 % 2,75 0,27 55.687.500 USD-$
öngörülen yeni bir verim artışının gerçekleştirilebileceği
düşünülmüştür. Yeni tasarımla; 14 adet olan çark kanadının 15 EÜAŞ Genel Müdürlüğü olarak Karakaya HES’in Türkiye Elektrik
adede çıkarılması (en iyi verimi alabilmek için çark kanatlarının Ticaret ve Taahhüt A.Ş. (TETAŞ) Genel Müdürlüğü’ne ve elektrik
17 adet olması daha mantıklı olabileceği söylenmiştir) ve bunun piyasasına satmış olduğu elektriğin birim fiyatı 2009-Aralık ayı
yanında çark kanat açılarının da ufak çapta değiştirilmesi itibariyle ortalama 18–19 kr/kW saat olarak belirlenmiştir [9]. Bu
planlanmıştır [7]. Karakaya HES’de bu tür bir çalışma makalenin verilere göre verim artışı sonrası gerçekleşecek üretim hesaplaması
yazıldığı tarihe kadar henüz yapılmamıştır. şöyle olacaktır:

² 0,27 $/kW saat (EÜAŞ Genel Müdürlüğü-Karakaya HES’in Serbest Piyasaya 2009 yılı Aralık ayı için ortalama yıllık satış miktarı)

208

Kazanç = Yıllık üretim X beklenen verim artışı X kW saat başına satış
fiyatı
Kazanç = 7.500.000.000 X % 2,75 X 18 Kuruş/kW saat = 55.687.500
USD-$
Bu şekilde yıllık olarak Karakaya HES’de verim artışına bağlı
olarak gerçekleşecek üretim miktarı karşılığı minimum 55.500.000
& 60.000.000 USD-$³ olmaktadır. Görüldüğü gibi verimdeki
her % 1’lik artış ile 15–20 milyon dolarlık net kazanç sağlamak
kaçınılmazdır. Ayrıca, % 2.75’lik bir artışla gelecek olan üretim
fazlası, yaklaşık olarak 75–80 MW Kurulu Gücüne sahip bir
hidroelektrik santral eşdeğerindedir.
Karakaya HES’in 2008 yılı maliyetler toplamı 35.000.000 TL
(24.000.000 USD-$) olmuştur. Bu maliyet kalemleri içerisinde;
sermaye ve yatırım maliyetleri, kesinti-arıza maliyetleri, personel
ve bakım giderleri, vergi, resim, harç, amortisman bedeli ve
kurumlar vergisi bulunmaktadır [4]. Türkiye’nin ikinci büyük santrali
olan Karakaya HES’in yıllık maliyetlerini türbin rehabilitasyonu
yaparak, verimdeki küçük bir artış ile karşılamak mümkündür. Aynı
zamanda verim artışı sonucu türbin rehabilitasyonu ile mekanik
aksan arızalarının azalması söz konusu olacağından, ünitelerin
emre amadelikleri yani kullanılabilirliği de artacaktır. Başta
Karakaya HES olmak üzere birçok hidroelektrik santral için çok
büyük bir sorun olan türbin çarklarında meydana gelen kavitasyon
olayı çok büyük bir oranda azaltılmış olup, bu çalışmalar için
verilecek olan işçilik süre ve masrafları da minimuma indirilmiş
olacaktır.
Ancak, Türkiye’deki enflasyon oranlarının yıllar içindeki değişikliği
ve dolar kurundaki ani değişiklikler bu hesaplamayı çok karışık
yapabilmektedir. Üretilen enerjinin birim satış fiyatı devamlı
değiştiğinden toplam net fayda analizi de çok hassas olarak
yapılamamaktadır.
4. Sonuç
Görüleceği gibi, hidrolik türbinlerde rehabilitasyon yapılarak
türbin ve işletme verimleri iyileştirilebilmektedir. Özellikle, çark
kanat sisteminde ve türbin su geçişinin ve yeni çark, yeni hız
regülatörü, aşınan parçaların değiştirilmesi, su ile temas eden
yüzeylerin tamiri gibi elemanlarında iyileştirme işleri sayesinde
verim daha fazla artırılabilir. Verimliliği artırma çalışmalarında
yatırım gücüne ve uzun bir zamana ihtiyaç vardır. Bu nedenle
yapılacak rehabilitasyon çalışmalarının karlı olup olmayacağı
hususunda ciddi ve detaylı fizibilite çalışmalarının yapılması
gereklidir. Bir hidroelektrik santralinin, olası bir verim artışı ile
yapılan maliyetleri amorti edebilme zamanının net bir şekilde
hesaplanabilmesi için teknik ve idari-mali analizlerinin çok daha
hassas bir şekilde ve oturmuş bir elektrik piyasası ortamında
yapılması uygun olacaktır.
Teçhizat verimliliğinin çalışmaya bağlı olarak azalması; modern ve
zamanında yapılan etkin bakım teknikleriyle önlenebilir. Teçhizat
verimliliği standartlara uygun olarak yapılan periyodik testlerle,
işletme değerleriyle izlenebilir; yenileme ve rehabilitasyonlarla
artırılabilir. Yenileme ve rehabilitasyon, teçhizat performanslarının
büyük oranlarda azaldığı ve fonksiyon yetersizliğinin oluştuğu
³ Elektrik piyasasındaki gün içine değişebilen birim fiyatlar da bu hesaplamayı doğrudan etkilemektedir. Gün içi uygulamaları gündüz, gece ve puant olarak hesaplanmaktadır. Gündüz- 06.00 – 17.00
Puant-17.00 – 22.00 Gece-22.00–06.00 saatlerini kapsamaktadır. Her saatin birim fiyatı değişebilmektedir. Örneğin pik değerlerin olduğu puant saatinde birim fiyatlar çok daha artabilmektedir. (Kay-
nak: EÜAŞ Genel Müdürlüğü/Elektrik Piyasası Hizmetleri Daire Başkanlığı)
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
durumlarda yapılmalıdır. Rehabilitasyonu yapılacak teçhizatın, yeni
teknolojik gelişmelerle modernizasyon ve otomasyonun kolayca
uygulanabileceği yerlerde seçilmesi uygulanabilirliği artırır.
Türbin verimliliğindeki kısmi iyileştirmelerle ünitelerin optimum
yüklerde çalıştırılmaları sağlanmakta olup, kaliteli elektrik üretimi
ile ülkemiz elektrik enerjisi arz güvenliğinin de çok iyi noktalara
getirilmesi mümkün olabilmektedir. Türkiye’de hidrolik potansiyelin
en fazla olduğu Fırat havzasında; Keban, Karakaya, Atatürk
HES gibi çok büyük santrallerin yıllar içinde aşınan ve arızalanan
teçhizatlarının rehabilite edilmesi ile mevcut üretim kapasitelerinin
artırılması ülke için büyük önem arz etmektedir.
Kaynaklar
[1] KAKAÇ S., TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi, ODTÜ
Mezunlar Derneği Yenilenebilir Enerji Kaynakları Paneli–10
Ekim 2009
[2] EÜAŞ Hidroelektrik Santraların Verimliliğinin Araştırılmasına
Yönelik AR-GE Komisyonu Raporu, Ankara, 2004.
[3] EÜAŞ Genel Müdürlüğü tarafından Şirketlere yaptırılan,
türbinler için fizibilite çalışmaları raporları – Kaynak: EÜAŞ
Genel Müdürlüğü
[4] Keban HES-Direkt Metot ile Yapılan Termodinamik Verimlilik
Testleri-Verbundplan, Nisan 2006, Keban HES Raporları
[5] Su Türbinlerinin Verimliliği ve Saha Testleri,. Sav M. Yük.
Mak. Müh -ETKB/EÜAŞ, ÇITLAK A. Yrd. Doç. Dr. -Fırat
Üniversitesi Mühendislik Fak. Mak. Müh. Enerji Ana Bilim Dalı,
Termodinamik Dergisi Aralık–2009
[6] EÜAŞ Genel Müdürlüğü raporları.
[7] Rehabilitation Study in Karakaya Hiydraulic Power Plant,
Javier Velasco P., Sökmen A.; Socoin Ingenieria Construction
Industrial, Spain,
[8] Keban ve Karakaya HES faaliyet raporları
[9] https://pmum.teias.gov.tr/UzlasmaWeb/ Giriş tarihi 30.12.2009
Summary
Most of the existing hydroelectric power plants are operated by
EUAS Central Organization in Turkey. The power plants operated by
private sector is relatively newer. EUAS owns over 100 hydroelectric
power plants by 2008. However hadn’t been under way any built
power plant in recent years by EUAS, only take over responsibility of
power plants and operation of the hydroelectric power plants, which
only have been under way to build by general directorate of DSI, are
been mentioned by general directorate of EUAS. (Energy Market
has been liberalised by the law of Energy Market in 03.03.2001
which foresees that investments shall be made by private sector.)
According to EUAS Central Organization’s data, the power plant
commissionings first started in 1956. Rehabilitation projects in
hydroelectric power plants have recently started in Turkey. Keban
HEPP is the first power plant, to be rehabileted. As power plants
are getting older, rehabilitation and refurbishment works will also
increase. The most high cost compenent in the rehabilitation
projects is the renewal of turbine equipment. Espacially making
benefit analysis regarding this matter will decrease the cost of total
rehabilitation and refurbishment of power plants in our country.
Bu makale bildiri olarak kabul edilmiş ancak ICCI 2010’da
sözlü olarak sunulmamıştır.
209
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
ENERJİ TESİSLERİ İÇİN GEREKLİ OLAN TAŞINMAZLARIN KAMULAŞTIRILMASI
Neşe LEBLEBİCİ
Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu
Özet
Enerji tesislerinin kurulabilmesi amacıyla ve kamu yararı adına
ihtiyaç duyulan gerçek ve özel hukuk tüzel kişilerinin mülkiyetindeki
taşınmazların Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK)
tarafından kamulaştırılması hususunun değerlendirildiği bu
bildiride; 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu, 4646 sayılı Doğal
Gaz Piyasası Kanunu ve 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanununda
belirtilen faaliyetlerin gerektirmesi halinde 2942 sayılı Kamulaştırma
Kanununun usul ve esaslarına göre yürütülmesi gereken işlemler
üzerinde durulmuş, uygulamada karşılaşılan sorunlar ve çözüm
önerilerine değinilmiştir.
1. Giriş
Herhangi bir yapının kurulabilmesi için arazinin temin edilmesi
maliyet ve süre bakımından önem taşımaktadır. Bu önemin enerji
projeleri için artarak söz konusu olması; tesislerin kurulabilmesi
için büyük alanlara gereksinim duyulması, inşa edilmeleri için
sınırlı zaman verilmesi, arazi temini maliyetlerinin toplam yatırım
maliyetleri içerisindeki payının fazla olmamasının beklenmesi gibi
nedenlere dayanmaktadır.
Bu bildiri, enerji projelerinin kurulabilmesi için gerekli olan, gerçek
ve özel mülkiyete ait bulunan taşınmazların elde edilmesine
değinilmesi hedeflenerek, konunun EPDK, lisans sahibi tüzel kişiler
ve taşınmaz sahipleri açısından değerlendirilmesi planlanarak
hazırlanmıştır.
İdarenin kamu yararı düşüncesiyle ve kamu gücüne dayanarak,
karşılık parasını peşin vermek şartıyla bir taşınmazı zorla yani
mal sahibinin rıza ve muvafakatına bakılmaksızın edinmesi olarak
tanımlanan kamulaştırma, Anayasanın 35 ve 46’ncı maddelerinde
düzenlenen hükümler gereğince, mülkiyet hakkı üzerine kamu
yararına bir sınırlama konulmasını gerektirmektedir. [1]
Enerji projeleri için gerekli olan ve özel mülkiyete ait bulunan
taşınmazların öncelikle anlaşma yoluyla elde edilmeleri esas
alınmakta olup bunun sağlanamadığı durumlarda lisans sahibi özel
hukuk tüzel kişilerinin talep etmeleri ile 2942 sayılı Kamulaştırma
Kanunu hükümleri doğrultusunda EPDK tarafından kamulaştırılarak
da edinilebilmektedirler. [3]
EPDK; 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu, 4646 sayılı Doğal
Gaz Piyasası Kanunu ve 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu
kapsamındaki faaliyetler için gerekli olan taşınmazların elde
edilmesinde 2942 sayılı Kamulaştırma Kanununda belirtilen
esaslar doğrultusunda kamulaştırma yapma yetkisine sahiptir.
4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu elektrik piyasasında üretim
210
ve/veya dağıtım faaliyetleri için, 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası
Kanunu ise bu kanunda öngörülen faaliyetlerin gerektirmesi halinde
2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu hükümleri doğrultusunda EPDK
tarafından kamulaştırma yapılacağını ifade etmektedir. 5015 sayılı
Petrol Piyasası Kanununda ise kamulaştırmaya ilişkin hükümler;
bu kanun kapsamındaki tesisler için gerekli arazi, arsa ve binalara
ilişkin hak ve mülkiyet edinimlerinin öncelikle anlaşma yoluyla
yapılmasının esas olduğu, rafineri, lisanslı depolama tesisi, iletim
hatları ile Kurumca belirlenecek işleme tesislerine ait edinimlerin ise
2942 sayılı Kamulaştırma Kanununda belirtilen esaslar dahilinde
kamulaştırma yoluyla da yapılabileceği şeklinde belirtilmektedir.
[2]
Bu yetki kapsamında, söz konusu enerji tesislerinin kurulabilmesi
için gerekli olan ve özel mülkiyete ait bulunan taşınmazların lisans
sahibi tüzel kişiler lehine ve kamu yararına elde edilmesi işlemleri
aşağıda detaylarıyla açıklanan aşamalarda EPDK tarafından
yürütülmektedir. Taşınmazların tapuda kayıtlı olup olmama
durumlarına göre değişen kamulaştırma işlemleri söz konusu
olduğundan, bildirinin sonraki bölümlerinde konular bu ayrım
gözetilerek izah edilmeye çalışılmıştır.
2. Tapuda Kayıtlı Olan Taşınmazların Kamulaştırılması
EPDK tarafından lisans verilen tesislerin kurulacağı alanlarda
bulunan ve tapuda kayıtlı olan taşınmazlar; öncelikle arazide
yapılan detaylı etüt ve incelemeler sonucunda, arazinin genel
yapısı, konumu, bağlı olduğu yerleşim birimleri, idari sınırları, jeolojik
durumu, toprak özellikleri, topoğrafik durumu, iklimsel özellikleri,
ulaşım olanakları, çevresel etkileri, cinsi, mülkiyet ve mevcut
kullanım durumları, mütemmim cüzler ve müştemilatı, kadastro ve
iskan durumu vb.’nin belirlendiği etüt raporu ile tanımlanır. Belediye
sınırları içinde kalan yerlerde belediye meclisince, belediye
ve mücavir alan dışında kalan yerlerde ise il genel meclisince
onaylanan nazım ve uygulama imar planları ile gerektiğinde mevzi
imar planları düzenlenir. Bu bilgiler kapsamında; halihazır haritalar,
kadastro paftaları, varsa bölge ve çevre koruma planları ile imar
planlarının yanı sıra tapu kayıtları da değerlendirilerek hazırlanan
arazi kullanım ve mülkiyet durumu haritaları ve kamulaştırma
planları projeye ilişkin genel vaziyet planı ile çakıştırılır. Böylece
kamulaştırmanın projenin hangi unsurları için gerekli olduğu
belirlenir, mülkiyeti kamulaştırılacak ve/veya kamulaştırma yoluyla
irtifak hakkı kurulacak alanlar tespit edilir. [3]
İlgili kadastro müdürlüklerince kontrol edilen kamulaştırma planları
ile belirlenen taşınmazların tapu kayıt bilgilerine göre listelenmesini
takiben, tarım arazisi niteliği taşıyan taşınmazlar için tarım dışı
amaçla kullanım izni alınması gündeme gelmektedir. Konuya

ilişkin olarak, 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı
Kanunu’nda yapılan değişiklik ile alternatif alan bulunmaması,
Toprak Koruma Kurulunun uygun görmesi ve toprak koruma
projelerine uyulması şartıyla, EPDK’nın talebi üzerine yenilenebilir
enerji kaynak alanlarının kullanımı ile ilgili yatırımlar için Tarım ve
Köyişleri Bakanlığınca izin verilebileceği gündeme gelmiştir. Bu
düzenleme hükmü gereğince alınan izni takiben EPDK tarafından
kamulaştırma kararları alınır. Elektrik ve petrol piyasaları faaliyetleri
için EPDK tarafından alınan kamulaştırma kararları kamu yararı
kararı yerine geçmekte iken, doğal gaz piyasası faaliyetleri için
kamu yararı kararı yerine geçen lüzum kararı ve kamulaştırma
kararı ayrı ayrı alınmaktadır. Bu noktada vurgulanması gereken;
30/09/2004 tarihli ve 25559 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan
Bakanlar Kurulu kararının bulunması nedeniyle, EPDK tarafından
yapılacak kamulaştırmalarda 2942 sayılı Kamulaştırma Kanununun
27. maddesi hükümleri doğrultusunda acele kamulaştırma uy-
gulanmasının mümkün olduğu hususudur. Bildirinin bundan sonraki
bölümlerinde; tesislerin kurulabilmesi için gerekli olan arazinin
kullanımına yasal olarak imkan sağlaması ve inşaata başlama za-
manını kısaltması gibi nedenlerle lisans sahibi tüzel kişilerce tercih
edilen acele kamulaştırma süreci tanımlanacaktır.
Kamulaştırma kararının alınması ve söz konusu taşınmazların
kayıtlı bulunduğu tapu idaresine bildirilerek tapu sicillerine
şerh verilmesinden sonra; kamulaştırmadan etkilenen kişilerin
bilgilendirilmesi amacıyla mahallinde yapılan toplantılar ile sonraki
aşamalarda uygulanacak adımların izah edilmesi, kurulacak tesis
hakkında bilgi verilmesi, planlar üzerinde kamulaştırılacak alanların
gösterilmesi, yasal hakların bildirilmesinin yanı sıra sosyal etkiler
açısından değerlendirilmesi de söz konusu olabilmektedir. Daha
sonra, kamulaştırılmasına karar verilen taşınmazlar hakkında
2942 sayılı Kamulaştırma Kanununun 27. maddesi gereğince ta-
şınmazların bulunduğu yer asliye hukuk mahkemelerinde EPDK
tarafından açılan davalar kapsamında mahkeme bilirkişileri
tarafından belirlenen bedellerin lisans sahibi tüzel kişilerce ödenmesi
ile taşınmazlara el konulmasına karar verilmekte, böylece arazinin
kamulaştırma amacı doğrultusunda kullanılması suretiyle inşaata
başlanmasına imkan sağlanmaktadır. Taşınmaz sahiplerinin gelir
seviyelerinde azalmaya veya haksız artışa neden olmayacak
adil bir tespit yapılması esas alınarak bu noktada önem kazanan
taşınmaz değerlemesi; kamulaştırma maliyetlerinin önceden tahmin
edilebilmesi, inşaata başlanılıp arazi yapısı değiştirilmeden önce
arazi değerini etkileyen unsurların tespiti, mahkeme bilirkişilerince
belirlenen bedellerin karşılaştırılabilmesi ve bedeller arasında çok
fark bulunması halinde 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nun
10’uncu maddesine göre ileride açılacak davalarda savunmaya
esas olarak kullanılabilmesi açısından üzerinde durulmayı
gerektirmekte olup, tercihen lisans sahibi tüzel kişiler tarafından
ilgili uzman kişi, kurum ya da kuruluşlara değerleme yaptırılması
da gündeme gelebilmektedir.
Taşınmazları kamulaştırılacak kişiler hakkında yapılan adres ve
mirasçı araştırması sonucunda belirlenen ilgililerin adreslerine
gönderilen tebligatlar ile EPDK tarafından mahallinde yapılacağı
bildirilen uzlaşma toplantıları gerçekleştirilir. Belirlenen tahmini
bedel üzerinde anlaşmaya varılması halinde ve maliklerin tapuda
ferağ vermesi ile söz konusu taşınmazlar sahibinden kamulaştırma
yoluyla alınmış sayılır. Anlaşma olmaması veya ferağ verilmemesi
halinde ise 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nun 10. maddesine
göre kamulaştırma bedelinin mahkemece tespiti ve taşınmazların
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Hazine adına tescili talebiyle yeniden dava açılır. Mahkemece
yapılacak duruşmada tarafların bedelde anlaşamamaları halinde
ikinci ve gerektiğinde üçüncü bir bilirkişi kurulu marifetiyle bedel
tespit ettirilmekte, sonuç olarak hakim tarafların ve bilirkişilerin rapor
veya raporları ile beyanlarından yararlanarak adil ve hakkaniyete
uygun bir kamulaştırma bedeli tespit etmektedir. Bu şekilde verilen
kararın tescil hükmü kesin olup tarafların bedele ilişkin temyiz
hakları saklıdır. [4]
Hazine adına tescil edilen taşınmazlar üzerinde Maliye Bakanlığı’nca
kamulaştırma bedelini ödeyen lisans sahibi özel hukuk tüzel kişileri
lehine bedelsiz irtifak hakkı tesis edilir. [2] Lisansın geçerlilik süresi
ile sınırlı olan bu irtifak hakkı, en az otuz yıl için kurulursa sürekli
nitelik taşır ve üst hakkı olarak tanımlanır. Lisans sahibi özel hukuk
tüzel kişilerine, mülkiyeti Hazineye ait olan arazinin üstünde veya
altında inşaat yapma hakkı veren üst hakkı, bağımsız ve sürekli
nitelik taşıyorsa sahibinin istemi üzerine tapu kütüğüne taşınmaz
olarak kaydedilebilir. [5]
3. Tapuda Kayıtlı Olmayan Taşınmazların
Kamulaştırılması
Kadastrosu yapılmamış yerlerde ise; taşınmaz üzerinde fiili
hakimiyeti bulunan kimsenin onun zilyedi olduğu hükmünden
hareketle [5], ve 2942 sayılı Kamulaştırma Kanununun 19.
maddesine göre öncelikle tapuda kayıtlı olmayan taşınmazların
durumunu tespit etmek ve söz konusu taşınmazların 20 yılı
aşkın bir zamandan beri davasız ve aralıksız olarak malik
sıfatıyla zilyetlikle kullanıldığını belirlemek amacıyla mahallin
mülki amirine müracaat edilerek bilirkişi seçilmesi talep edilir.
Kamulaştırılacak taşınmazların durumu seçilen bilirkişiler
aracılığıyla tespit edilip zilyetlik tutanakları ile belgelenir. Zilyetlik
tutanakları ve kamulaştırma planlarında belirtilen taşınmazların
3402 sayılı Kadastro Kanununun 16. maddesinde sayılan kamu
mallarından olup olmadığı ilgili kurumlardan sorularak belirlenir.
[4] Elde edilen bilgi ve belgeler ilgili asliye hukuk mahkemesine
iletilerek, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanununun 27. maddesi
gereğince kamulaştırma bedelinin tespiti ile taşınmazlara el
konulması ve 2942 sayılı Kamulaştırma Kanununun 19. maddesi
gereğince ise belirlenen bedelin lisans sahibi tüzel kişiler adına
bankaya yatırılması karşılığında Maliye Hazinesi adına tesciline
karar verilmesi talebiyle iki ayrı dava açılır. Böylece, mahkeme
bilirkişilerince belirlenen kamulaştırma bedelinin üçer aylık vadeli
hesaba dönüştürülerek bankaya yatırılması ile taşınmazlara el
konulmasına karar verilmesini takiben lisans sahibi tüzel kişilerce
inşaata başlanması mümkün olmaktadır. Sonraki aşamada
mahkemece; bilirkişi raporunun zilyetlere tebliği ve o yerin en büyük
mal memuruna bildirimi ile birlikte taşınmaz malın durumu gazetede
ilan edilerek, Hazine veya üçüncü bir kimse tarafından itiraz edilip
edilmemesi durumlarına göre hak sahipliğinin değerlendirilmesi ile
taşınmazın tesciline karar verilir.
4. Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar
EPDK tarafından yürütülen kamulaştırma uygulamalarında
karşılaşılan bazı zorluklar ve sorunlar ile önemli görülen hususların
üzerinde durmak gerekirse; öncelikle detaylı ön etüt ve planlama
yapılması gerektiği düşüncesinden hareketle bu kapsamda,
proje alanının özel yasalarla tanımlanmış ve sınırlanmış olan
alanlarla ilişkilerinin araştırılması, ilgili diğer yasal düzenlemelerin
incelenmesi, imar planlama çalışmalarının başlatılması, iskana
konu olacak yerler varsa yeniden yerleşimin planlanması, tapu
211
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
kayıtlarının şerhler, beyanlar, ipotekler, hacizler vs. yönünden
incelenmesi önem kazanmaktadır. Lisans almadan önce yapılacak
etütler ve proje yeri belirleme çalışmaları kapsamında ve hatta
proje planlama aşamalarında; mümkünse kamulaştırmaya gerek
kalmayacak veya olabildiğince az gereksinim duyulacak ve
yerleşim yerlerini etkilemeyecek şekilde planlanma yapılması,
mutlak tarım arazileri, özel ürün arazileri ve dikili tarım arazilerinden
uzak durulması hedeflenerek marjinal tarım arazilerinin bulunduğu
alanların tercih edilmesinin ileride karşılaşılacak sorunların
azalmasına katkı sağlayacağı öngörülmektedir.
Özellikle barajlı hidroelektrik santrallerde söz konusu olabildiği gibi
çok geniş alanların kamulaştırılması gerekliliğinin ortaya çıkması
ve bazı yerleşim yerlerinin su altında kalması durumlarında,
kamulaştırma ve yeniden yerleşim süreçlerinin eşzamanlı olarak
yürütülmediği ve iyi yönetilmediği projelerde aksamalar gündeme
gelmekte ve bölgede yaşanan sosyal etkilerin değerlendirilmesi
gerekmektedir. Bu noktada, konunun kamulaştırmadan ve
iskandan etkilenen bölge halkı, lisans sahibi tüzel kişiler ve
EPDK açısından irdelenmesi, halkın bilgilendirilmesi, acele
kamulaştırmanın tüm taşınmazlar için değil öncelikle inşa edil-
mesi gereken kısımlardaki taşınmazlar için uygulanacağı bir
kamulaştırma programı tercih edilmesi, etkin bir taşınmaz de-
ğerleme politikası takip edilmesi, sosyal etki değerlendirmesi
raporlarının hazırlanması, iskana ilişkin işlemleri yürütecek idare
ile koordinasyon içerisinde olunması gibi hususlar söz konusu
olmaktadır.
Öte yandan, gerekli olan arazinin öncelikle doğrudan alım-satım
ile elde edilmesinin tercih edildiği hallerde taşınmazların gerçek
değerlerinin üzerindeki bedellerle satın alınabileceği, bu durumun;
satın alınamayan taşınmazlar için kamulaştırma talep edilmesi
halinde kamulaştırma bedellerinin belirlenmesi sürecini etkileyerek
uzlaşma olasılığını azaltacağı, bölgede sosyal ve ekonomik
dengelerin bozulmasına neden olabileceği düşünülmektedir.
Benzer şekilde tapuda kayıtlı olmayan taşınmazların bulunduğu
yerlerde de lisans sahibi tüzel kişilerce tercih edilebilen zilyetliğin
devri yoluyla taşınmaz edinimi yerine kamulaştırma yoluna
gidilmesinin daha uygun olabileceği önerilmektedir.
Ülkemizde ilk tesis kadastrosunun tamamlanması çalışmaları halen
devam etmekte olduğundan; tapuda kayıtlı olmayan taşınmazların
kamulaştırılmasının söz konusu olduğu hallerde, öncelikle o bölge
için kadastro çalışmaları programının incelenmesi önerilmektedir.
Tespitleri yapılmış, kontrol edilmiş ve askı ilanı cetvelleri onaylanmış
ancak kesinleştirme ve tescil işleri tamamlanmamış çalışma
alanlarında, taşınmazlara ilişkin bu tespitler kullanılarak acele
el koyma kararlarının alınması mümkün olabilmektedir. Ancak,
zilyetlik tutanaklarının hazırlanmasından sonra mahkeme süreci
devam ederken kadastro tespitlerinin tamamlandığı ve her iki tespit
arasında fark olduğu durumlarda, yapılması gereken düzeltme ve
değişiklikler mahkemenin karar verme sürecinin uzamasına neden
olabilmektedir.
Genellikle nehir tipi hidroelektrik santrallerde karşılaşıldığı üzere
proje değişikliği nedeniyle kamulaştırma planlarının revize
edilmesinin gündeme gelmesi, sürecin uzamasına, uygulamaların
karışmasına ve zorlaşmasına yol açabilmektedir. Planların revize
edilmesi ile kamulaştırmadan etkilenen kişilerde ve kamulaştırılacak
alan yüzölçümlerinde değişiklik olması dolayısıyla, EPDK tarafından
212
alınan kararların iptali, değiştirilmesi veya yeni kararlar alınması
gerekliliği ortaya çıkmaktadır.
EPDK uygulamaları kapsamında, imar planlama çalışmaları
tamamlanmadan kamulaştırmaya başlanamayacağı belirtilen
rüzgar, jeotermal, biyogaz, termik vb. kaynaklı enerji tesisleri için
ise; öncelikle söz konusu tesislerin kurulabilmesi için gerekli olan
arazilerin bulunduğu alanın enerji üretim tesisi amaçlı ayrılmasının
sağlanması, bu çerçevede varsa üst ölçekli planlarda değişikliğe
gidilmesi veya nazım ve uygulama imar planları ile gerektiğinde
mevzi imar planlarının düzenlenerek onaylatılması söz konusu
olmaktadır. 3194 sayılı İmar Kanunu ve ilgili yönetmelikler gereğince
hazırlanarak ilgili kurum görüşlerinin alınması ve varsa üst ölçekli
planlarla uyumunun sağlanması ile onaylanan imar planlarının,
özellikle teknolojik gelişmelerin hızlı ilerlediği rüzgar enerjisinden
elektrik üretimi santrallerinde karşılaşıldığı gibi türbin sayısının
azalması ile revize edilmesi gündeme gelebilmekte, bu durum
uzun bir sürede tamamlanan imar planlama sürecinin uzamasına
dolayısıyla kamulaştırmanın gecikmesine neden olabilmektedir.
Acele kamulaştırma uygulamasının inşaata bir an önce başlan-
masına imkan sağlaması nedeniyle halen yaygın olarak tercih
edilmesi, bu durumun 2942 sayılı Kamulaştırma Kanununun
bütünü ve ilgili maddesinin ruhuyla bağdaşmadığı düşünülmekte,
bu nedenle çeşitli sorunlara yol açtığı gözlenmektedir. Bu
sorunlar; acele kamulaştırma uygulanması amacıyla açılan
davalar sonucunda belirlenen tahmini kamulaştırma bedellerinin
hak sahiplerine ödenmesi, ileride açılacak davalar sonucunda
kesinleşecek kamulaştırma bedeli ile başlangıçta ödenen
bedel arasında artan ya da eksilen bir fark olması durumunda
kamulaştırma maliyetlerinin öngörülenden fazla artması ya da
eksilen farkın geri alınabilirliği, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu
esaslarına göre 27. madde kapsamında davaların açılmasından
sonra makul bir süre içerisinde EPDK tarafından uzlaşma
toplantılarının yapılması ve gerekirse mahkemece bedel tespiti
ve tescili talebiyle 10’uncu maddeye göre davaların açılması
gerekliliği, makul olarak belirlenen sürenin ne olması gerektiği gibi
hususlarda belirsizlikler bulunması şeklinde tespit edilmektedir.
5. Sonuç ve Öneriler
2942 sayılı Kamulaştırma Kanununun amaç ve kapsam başlığı
altında, özel kanunlarına dayanılarak gerçek ve özel hukuk
tüzel kişileri adına yapılacak kamulaştırmalarda da bu kanun
hükümlerinin uygulanacağı belirtilmektedir. Kanun maddesinin
bu hükmü, elektrik, doğal gaz ve petrol piyasalarını düzenleyen
kanunlara dayanılarak lisans sahibi özel hukuk tüzel kişileri adına
EPDK tarafından yapılan kamulaştırmalarda uygulama imkanı
bulmaktadır. Enerji tesislerinin kurulabilmesi amacıyla gerekli olan
taşınmazların EPDK tarafından kamulaştırılması çalışmalarının
hız kazanması amacıyla acele kamulaştırma kavramının yeniden
değerlendirilmesi ve yasal düzenlemenin yapılması gerektiği
düşünülmektedir.
2942 sayılı Kamulaştırma Kanununun istisnai olarak öngördüğü
bir usul olan acele kamulaştırma[4], EPDK tarafından 30/09/2004
tarihinden itibaren uygulanması nedeniyle ülke genelinde yaygın
hale gelmiştir. Bu durumun neden olabileceği aksaklıkların
giderilmesi ve belirsizliklerin çözüme kavuşturulması amacıyla
2942 sayılı Kamulaştırma Kanununun 27. maddesinde düzenleme
yapılmasının uygun olabileceği düşünülmektedir.
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Tamamlanmasının uzun zaman alması ve disiplinler arası bir
çalışma alanı olması nedeniyle kamulaştırma sürecinin iyi yöne-
tilmesi gerektiği düşünülmekte, bu amaçla gerek EPDK gerekse
lisans sahibi tüzel kişiler bünyesinde uzman ve deneyimli bir kadro
ile uygulanması ve takip edilmesi önemle önerilmektedir. Kısaca
zor alım olarak adlandırılan sürecin, taşınmazları kamulaştırılan
kişilerin zarara uğratılmamaları amaçlanarak yürütülmesi esasına
dayalı olduğu unutulmamalıdır.
Enerji tesislerinin türüne ve uygulanan kamulaştırma sürecine
göre toplam yatırım maliyetleri içerisindeki payı oldukça artabilen
kamulaştırma giderlerinin gereğinden fazla yükselmemesi he-
deflenerek; maliyetlerin önceden belirlenebilmesi ve bedellerin
karşılaştırılabilmesi açısından lisans sahibi tüzel kişilerce taşınmaz
değerlemeye önem verilmesi önerilmekte, bedellerin konuyla ilgili
uzman kişi kurum ya da kuruluşlar tarafından ve EPDK tarafından
düzenlenen formatlara göre hazırlanacak raporlar ile tespit
ettirilmesinin yararlı olacağı öngörülmekte, özellikle büyük alanları
kapsayan projelerde, taşınmazları kamulaştırılan kişi sayısının
fazla olduğu ve yerleşim yerlerinin de etkilendiği durumlarda önem
kazanan bu konunun, sosyal etki değerlendirmesi ve yeniden
yerleşim planlamasını da kapsayacak şekilde incelenmesi gerektiği
düşünülmektedir.
Kaynaklar
[1] ARCAK, A., “Kamulaştırmasız El Koyma ve Yeni Hükümler”, s.
20, Seçkin Yayınevi, 1987, Ankara
[2] http:www.epdk.org.tr/mevzuat
[3] LEBLEBİCİ,N., “Yenilenebilir Enerji Projelerinde İnşaat Öncesi
Döneme İlişkin Süreç”, 15. Ululuslararası Enerji ve Çevre Fuarı
ve Konferansı, İstanbul, 2009
[4] BÖKE V., “4650 Sayılı Kanunla Değişik 2942 Sayılı
Kamulaştırma Kanunu ve Kamulaştırma Bedelinin Tespiti
Davaları”, s. 161-164, Seçkin Yayınevi, Ankara, 2004.
[5] 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu
focused on, problems faced during implementation and possible
solutions have been overwied and also it has been aimed to treat
the expropriation process under technical, economical, social and
juridical heads.
Expropriation which is known as “compulsory acquisition” can
also describe like “confiscation of real and private juridical artificial
persons’ immovable properties by an administration considering
public interest, without the approval and consent of the owner
provided that its cost is paid in advance” as it is mentioned
in the Law no: 2942. In this study, the issues of expropriation
of the immovables required for the purposes of establishing
energy facilities have been emphasized and planning, appraisal,
determination of expropriation value and registration stages have
been overviewed. At this point; terms such as public interest,
expropriation plan, land appraisal reports, rapid expropriation,
expropriation decision, address and heir research, bargaining
negotiations, title abandonment, registration and right of building
are mentioned.
The ownership of the expropriated immovable shall belong to the
Treasury. Usage right of the immovable registered on the Treasury
shall be established for the license holding corporate bodies who
paid the expropriation cost by the Ministry of Finance for free of
charge. The validity period of the usage right shall be limited with
the validity period of the license.

Summary
As it mentioned in Electricity Law No: 4628; the expropriation
demands of the license holding corporate bodies performing
generation and/or distribution activities in the electricity market shall
be evaluated by the EMRA and if found appropriate expropriation
is performed on the basis of the procedures established in the
Expropriation Law No: 2942. And ıf the operations defined in
Natural Gas Market Law No: 4646 so necessitate, expropriation
shall be carried out in accordance with the principles set forth in
Law No: 2942. And also, according to Petroleum Market Law No:
5015, it is recomended that immovables shall be obtained primarily
through agreements. In the event that the activities put forward in
Law No: 5015 necessitate, the acquisitions regarding the refineries
and licensed storage facilities, transmission lines and processing
facilities to be determined by the EMRA may also be realized as
per the provisions stated in the Expropriation Law.

In this context; while expropriation shall be carried out by EMRA,

there are many emerging problems during the application that
cannot be anticipated and these problems sometimes can give rise
to a delay in establishment of energy facilities. Therefore, in this
notice, rapid expropriation procedure and its necessarry stages
have beeen explained, processes in non-cadastral and cadastral
areas have been analysed, related legal arrangements have been

213
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

FLEXIBLE POWER FOR MODERN GRIDS

Niklas WÄGAR
Wärtsilä Power Plants

Abstract
Generating sets based on reciprocating engines with synchronous
generators are well suited to supporting the modern electrical
grid, especially in enhancing stability and reliability with high fuel
efficiency. With modern engine-based generation, true power
flexibility is offered via a number of inherent features; namely fast
start up and short loading times, an unlimited number of starts
without service penalties, and great load following capabilities. This
type of generation is excellent for balancing natural fluctuations
in the network from other distributed generation, such as wind
and solar. The rapid and efficient addition of generation capacity
is easy during peak or intermediate loading, be it hourly, daily or
seasonally. Turkey has, in many respects, been a front-runner in the
application of such equipment. Extensive validation tests to check
the enhanced frequency support provided by this technology, have
already taken place in Turkey.
This paper discusses the flexible power features of modern
reciprocating engine-generator sets, and their capabilities for the
dynamic and economic provision of Grid Stability support.
The Electricity Sector is Changing
The electricity sector has undergone some significant changes
during the last 15 years, and there is no sign that this cycle of change
is slowing. The recent past was marked by privatization in the
energy sector, and the unbundling of generation and transmission.
Unbundling has enabled greater transparency in competition, and
has also enabled the use of more diverse generation technologies
- in essence, the playing field has been levelled for all players.
Predictions indicate that by the year 2030, worldwide electricity use
can be expected to increase by more than 45% compared with 2006
(see Figure 1). Although the recent economic crisis most probably
slowed this growth, it is likely to be merely a temporary dip in the
long term projection. Comparing this projected growth in electricity
usage with the availability of fuels for electricity generation, and
taking into consideration climate change discussions and emission
regulations, it is evident that the status qua is out of the question.
Renewable Energy
As a natural outcome of the climate change discussion, public
opinion calls for renewable energy sources. In many countries, the
political framework is in tune with public opinion through energy
acts with feed-in tariffs that promote the possibilities for renewable
energy. It is evident that there will be a rapid growth in both wind
and solar power capacity. When looking at the growth in renewable
Figure 1. Expected Growth in Global Electricity Use 1980-2030
(Source International Energy Agency 2008)
energy during 2009 only, in just a few countries, such as Germany,
USA and Turkey, the trend is clear.
In Germany, with a total installed power plant capacity of 130
GW (2007), renewable energy (hydro, biomass, solar and wind)
constitutes 13 % of the total electricity generation of 638 TWh. The
installed wind power capacity in Germany was, at the end of 2009,
almost 26 GW. Predictions made to 2030 reveal a scenario where
renewable energy capacity would increase to 100 GW, constituting
about 35 % of all electricity generation. Interestingly, so far in
Germany, the growth of renewable power generation has actually
been higher than predicted. During 2009, the installed wind power
capacity grew by 8%, an increase of 1900 MW, while solar power
increased by a remarkable 51%, an increase of 3000 MW.
In the USA, 10 GW (9922 MW) of wind power generators was
installed in 2009 alone. Considering that their wind power capacity
at the end of 2008 was almost 25,2 GW, the growth rate in 2009
was as high as 40 %. It will be obvious that such an increase may
pose some challenges to grid operators.
In Turkey, with a total installed generating capacity of 45 GW, the portion
of renewable energy is as high as 35 %, thanks to the considerable use
of hydro power, which accounts for 33%. The remaining 2% comes
from wind and other renewable energy sources. The peak load in
Turkey is at the moment about 30 GW, but scenarios for 2018 predict
a peak load demand in the range of 50-55 GW. This prediction would
mean a peak load demand increase of 70-80% in just 10 years.
During 2009, installed wind power capacity in Turkey was almost
doubled. To the existing 458 MW of capacity, a further 343 MW
was added, making a total of 801 MW.

214

Grid Stability, The Delicate Balance
Quoting ENTSO-E, the European Network of Transmission
System Operators for Electricity, “50 Hertz: a delicate balance”,
one can only agree. The balance between consumption and
generation has been continuous since the first light was switched
on. However, considering scenarios for expected growth through
2030, the on-going climate change discussion, and the introduction
of more renewable energy sources with a number of variability
factors, it is clear that the balance will become even more delicate.
Furthermore, increasing importance is being given to having quality
electricity available all the time. Blackouts are simply unacceptable
in modern society.
Of course, wind speed varies and the changes caused by wind
ramping up and down can be quite rapid. Wind forecasting helps in
predicting the need for conventional capacity. Much development
work is currently being invested into different forecasting methods,
which will eventually result in fewer errors in wind and load
forecasting. However, by nature, the correlation between electricity
demand and wind output is statistically independent.
The optimal location for wind and solar energy farms is seldom
close to the major part of the consumption, but rather in remote
areas with limited transmission resources. So, long transmission
lines are anyhow needed for wind energy capacity. However, it
is not necessary to build additional costly transmission lines to
provide electricity from elsewhere when the wind is calm.
Expanding the main transmission lines, and carrying out
transmission upgrades to transmit energy between its generation
and consumption points, could be envisioned as being the first
choice for coping with the situation. However, the building or
expanding of major transmission lines may not be acceptable due
to several aspects:
• High cost of the investments
• Public opinion and the NIMBY (Not In My Back Yard) effect
• The time needed (estimated 7 years by ENTSO-E)
• Transmission line losses
• Variable generation utilizes only a minor part of the transmission
capacity
Now, if investments in big grids and the upgrading of transmission
corridors in order to incorporate new variable energy resources
is not necessarily the optimal solution, and in some cases not
even possible, the question becomes how to meet flexible power
generation needs. The answer to this question is, local, flexible
power generation close to the centres of consumption.
Flexible Power Generation, The Distributed
Generation Option
The more traditional base load power generation plants, i.e. hydro,
coal, gas turbines and even nuclear, will be able to balance some of
the variations in the output from renewable electricity sources. But,
what are actually needed are decentralized, modular “combo” power
plants, located close to consumption centres that can act as:
• A base load provider when needed
• An intermediate generation provider
• A peak load shaver when requested
• A frequent start and stop generation provider with no maintenance
impact
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
• A non-spinning reserve, providing secondary control and
reaching full load from standstill within 5 minutes
All of these above items should preferably be achievable with the
highest possible energy efficiency.
Reciprocating-engine-driven generating sets provide the answer to
the needs of flexible power generation. If needed, such engines
can have flexibility of fuel choice, such as natural gas, bio gas, and
even liquid bio fuels. Even instantaneous switching between these
fuels is a realistic option.
The spark-ignited Wärtsilä 34SG medium speed gas engine has
a proven track record and impressive references in flexible power
generation, gas compression, and combined heat and power
(CHP), reaching total efficiency figures of up to 90%. Lately, a
number of reference installations in the USA have proved that this
concept is a true and viable option for wind power backup. The
20-cylinder version has now been optimized to deliver 500 kW/
cylinder from the same engine block, thus increasing the engine
shaft power output of the 20V version from 9 MW to 10 MW.
Table 1. Main Data for The Wärtsilä 34SG Reciprocating-Engine-
Driven Generating Set
Wärtsilä 34SG C2 50 Hz/750 rpm 16V34SG 20V34SG
Electrical Power, kW 7744 9730
Heat rate kJ/kWh 7819 7779
Electrical efficiency % 46.0 46.3
A power plant based on multiple units in parallel provides several
benefits for grid stability operation. A very high part-load efficiency
is reached (see Figure 3) since the optimal amount of generating
sets is automatically connected on line by the power plant power
management system, based on actual need.
Maintenance can be rotated and performed at suitable intervals.
Operation is easy, thanks to the integrated control system
with communication highways to the power plant’s automation
system. There are in-built options for several utility automation
communication protocols, ensuring that the total plant output
requests can be communicated from the grid dispatch centre.
The most interesting aspect of this type of flexible power generation
Figure 2. A multiple generating set solution based on the Wärtsilä 34SG
reciprocating engine.
215
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

The requirements can be met thanks to the multiple generating set

concept of Wärtsilä Flexible Power Plants, whereby several generating
sets can be selected to contribute to frequency support.

Figure 3. The multi-unit gas engine power plant features very high part load
efficiency. Example from a 10 x Wärtsilä 20V34SG , 98 MW plant.
is the potential offering of Secondary Frequency Control, without
fuel and spinning reserve costs. This is made possible by the very
fast starting and loading of these generating sets, reaching full load
within 5 minutes, which is a typical need for Secondary Frequency
support, see Figure 4. Development is ongoing to enable 30
seconds from initiation of start action until synchronisation and
ready to load. Unloading and stopping are also fast, which may
be equally important for coping with consumption variations.
Numerous daily starts and stops have no noticeable impact on
maintenance intervals and related costs.
Figure 5. TEIAS Reserve Tests Evaluation real test performed on a
Wartsila 34SG with a 5 % reserve (note that the MW y-scale is somewhat
magnified).
Conclusion
Modern electricity supply systems will increasingly need efficient and
flexible generation capacity having minimal environmental impact.
Because of the rapid variations from renewable energy sources, such
as wind and solar, power plants based on multiple reciprocating-
engine-driven generators have numerous operational benefits. This
concept of flexible power generation can be seen as being a real wind
energy enabler.

References
[1] http://www.teias.gov.tr/eng/The Turkish Electricity Transmission
Company
[2] http://www.iea.org/International Energy Agency 2008
[3] http://www.ewea.org The European Wind Energy Association
[4] http://www.entsoe.eu European Network of Transmission
System Operators for Electricity
[5] Mikael Backman InDetail, Wärtsilä technical journal 01.2010, The
Wind Enabler
[6] Jacob Klimstra Operational Reliability Of Modern Large-Scale
Natural-Gas-Fuelled Engines: The Cumulative Results Of A 5 Year
Time Span, ICCI 2008

Figure 4. The Wärtsilä 34SG gas engine’s starting sequence and loading.

Turkish Grid Stability Support, TEIAS Primary

Frequency Support Tests
TEİAŞ, The Turkish Electricity Transmission Company, began
testing the primary frequency support of power plants during 2009
already. These are sophisticated and high level tests, and TEIAS
is in many ways a front runner in this field, with real grid stability
support tests being already incorporated as a rule.

Power plants based on Wärtsilä 34SG gas engine-generator

sets have been tested in accordance with TEIAS specifications
for primary frequency support rules. For the “Reserve tests”, the
generating set grid support set point (∆P = 5 % x Power Plant
Pnominal in the case below) should be reached in a specified
time, typically within 30 seconds (TEIAS). See Figure 5.

216

ENERFLEX’S SUSTAINABLE AND PROFITABLE ENERGY SOLUTIONS -
POLYGENERATION
Norman HOOGEVEEN
Enerflex
Abstract
In Groningen, The Netherlands, Enerflex designed, developed,
manufactured and installed the PolyGeneration system, with heat,
steam, cooling and (emergency) power generation, at the UMCG
Hospital. The hospital is situated in the center of the city with a
population of approximately 600,000. This plant provides enough
heat output for internal hospital usage and also meets the district
heating requirement for buildings close by.
Enerflex has been successfully operating and maintaining this 10
MWe five unit installation since 1992. The precisely designed heat,
power and cooling streams has secured success through many
years of operation.
Enerflex
Enerflex Ltd. is a specialist in sustainable and profitable energy
solutions.
 Turnkey Integrated Solutions
 Customised Energy Systems
 Operations and Maintenance 24/7
 Spare Parts
 Service and Commissioning of:
- Power Generation
- Combined Heat and Power
- PolyGeneration
- Natural Gas Compression
Since founding the European branch office in the Netherlands,
Enerflex has completed over 2,500 installations across Europe
of which over 1,000 are still remotely controlled and maintained
by the Company. To support this, Enerflex also has an extensive
service base across the world.
Enerflex has been active in Turkey since 1996 in Power Generation
and Combined Heat and Power units. Nowadays our focus is on
the increasing market of environmentally friendly PolyGeneration
- a combination of generating Thermal Power, Steam, Electrical
Power, Emergency Power, Cooling, CO2 fertilizing, Compressed
gas, etc.
Case Study: 10 MWe PolyGeneration Plant with over
350,000 Combined Successful Running Hours
Description
The UMCG is not only a hospital, but also a Medical University. The
UMCG Medical Centre provides research for medical instruments,
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
The University Medical Centre (UMCG), Groningen, The Netherlands.
medications and patient care, as well as providing training for
medical professionals. It is therefore the highest calibre hospital in
the region. The UMCG Medical Centre provides medical services
for the city of Groningen, as well as for the north eastern provinces
of the Netherlands. It has approximately 9,000 employees with
over 1,300 hospital beds. The UMCG is like a city within the city of
Groningen, as it has special non-medical sections. One of these
sections resembles a shopping mall including stores, a hair salon,
one of the Dutch national banks, gardens and some lunchrooms.
Many seminars are held in the hospital and like many hospitals the
UMCG has its own power plant.
The UMCG has a power plant with five gas engines. The installation
at the UMCG is a good example of a PolyGeneration plant with
engines running at elevated jacket water temperature.
The Power Plant
The UMCG power plant is a PolyGeneration plant with the ability
to provide emergency power when required. When the grid is
unavailable, automatically the UMCG power plant shifts from
the utility grid into island mode operation, which assures that the
hospital operates without interruption. The heart of the power plant
consists of five Waukesha Engines 12V- AT27GL natural gas
engines.
Each of the five 12 cylinder AT27GL’s operate at 1000 RPM and
each has a displacement of 176 litres. The BMEP (Brake Mean
Effective Pressure) for this application is approximately 14 bar with
overloads allowed up to 15 bar. The changing price structure of
217
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Production Demand

Fired HRSG Steam Sterilizing, humidification, heating

Heat exchangers

Engine heat and Heat Heating, hot water

fired boilers

“Heat power”

Absorption and Cold Air conditioning, medical equipment

electric chillers ice buffer

UMCG heating scheme.

Two trigenerator units in a facility.

electricity has altered the unit’s functionality over time. The five
units have a combined output of approximately 10 MWe and is
above the demand of the UMCG. Previously, the excess power
was sold back into the utility grid, creating additional revenue for
UMCG. Currently the contract requires the UMCG to purchase
approximately 200 kW from the utility grid during peak hours which
are weekdays from 07:00 to 23:00. During off-peak hours the price
of electricity lowers and the units are shutdown. Just before 07:00
(weekdays) the units are started automatically. The amount of
units started and the power they run is automatically matched to
the UMCG’s contractual power exchange with the grid. Typically
during peak hours four units are supplying power to the facility.
UMCG power plant is the cold buffer that is used to increase
the chiller capacity and optimise the costs. At night it stores cold
from the compressor chillers, powered by reduced cost off-peak
electricity. During peak hours the compressor chillers are only
operational when the absorption chiller can not deliver sufficient
cooling and the ice buffer is unloaded (empty).
The ice buffer is a big water tank with coolant running through
multiple tubes. When the buffer is loaded (full) the coolant is below
0°C, forming ice on the tubes of the buffer. The ice around the
tubes reduces the temperature of the coolant when unloading
(emptying). The picture below is the cold buffer, and shows a hand
touching the ice formations around the tubes.

Another important factor is the gas contract. The gas contract

allows the UMCG maximum hourly gas consumption. In cold
winter periods, the extra gas required for heating reduces the gas
available for the units which can be in conflict with the electricity
contract. Consequently an engine is shut down and extra electricity
is taken from the grid. On a national level this means that a
Combined Heat and Power (CHP) unit is stopped and power &
heat are produced independently. As this happens in winter at a
moment of high electricity consumption the extra electricity is most
likely produced in an older large power plant consuming natural
gas at low efficiency. Thus by stopping one of its units the UMCG
meets its maximum gas consumption, but on a national scale the
consumption of gas increases.

UMCG Heating and Cooling Circuits

The UMCG has two heating / cooling circuits, one for 8.5 bar steam
and the other with hot water for the heating system which is also
utilized for the cooling circuit. The heating circuit in the UMCG
operates at 100/73 °C in winter and lower in summer months.
The absorption chiller takes the heat from the heating circuit and
cools the heating water down before it goes to the other users.
The steam has multiple uses such as heating, humidity control and
sterilizing medical tools and beds. Cooling is required not only for
the air conditioning, but also for cooling medical equipment. The
cooling circuits are interconnected via heat exchangers.
The UMCG cooling system has multiple compressor chillers
and a 1.7 MW absorption chiller. The absorption chiller utilizes
the engine(s) jacket water heat and is operational only when the
ambient temperature is over 17°C. An interesting feature of the
Cold buffer.
Engine Cooling System
The units are divided into two groups, a group of three and a group
of two. The exhaust gasses of the first group (1, 2 and 3) go to
steam boilers (HRSG) each engine has a separate steam boiler.
The steam boiler contains gas burners that can be used together
with / without the engine exhaust gas. The heat recovered from the
exhaust is approximately 1.2 MWt.
The picture above shows the insulated exhaust pipes going to the
lower part of the steam boiler. The gas burners are located in the
centre of the boiler. The engine exhaust is cooled down below
100°C in the economizer to pre-heat the feed water prior to entering
the steam boiler, thus increasing total efficiency in the HRSG.

218
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

IC Heat
Dump

Exhaust
3 * HRSG Engine 1,2 and 3
Economiser
fired
GASENGINE
8.5 bar steam 1950 kWe
JW 113 °C LOC IC
Exhaust Engine 4 and 5

JW = Jacket Water
LOC = Lube Oil Cooler
EC IC = Inter Cooler
EC = Engine Cooler
EGHE = Exhaust Gas Heat
Exchanger
HRSG = Heat Recovery Steam Boiler

Customer
EGHE 4 and 5 Engine Cooler 1..5 LOC Dump chiller
Heating system

Engine cooling scheme.

Steam boiler.
The exhaust of units 4 and 5 is cooled down in a “standard” exhaust
gas heat exchanger that produces hot water as the final part of the
“heating chain”. The heat from the lube oil coolers is used to pre-
heat the return of the inlet (coldest part) of the central heating water.
The jacket water adds thermal energy to the central heating water
via a plate/frame heat exchanger, prior to the exhaust gas heat
exchanger. The temperature of the jacket water depends on the
temperature of the heating water which (as previously mentioned
above) varies from winter to summer. In summer the jacket water
heat is used in an absorption chiller to produce cold water which
requires a high input temperature.
Absorption chiller.
lacquering and mechanical parts were overcome. An investigation
showed that the coolant used was not a fit for the application and
the proper venting of the cooling system was critical to keeping
the cooling system free of gases. Of course high temperature
cooling is very demanding on the cooling system and requires it to
be maintained in optimal condition. The early problems have been
solved and the units are running trouble free. The cylinder heads
(for example), installed after the cooling system modifications
have been in service for over 25,000 operating hours. Engine oil
analysis maintains acceptable levels, after approximately 3,500
hours, which translates into one year of operation. However the
UMCG replaces the oil yearly as a minimum. The average oil
consumption of these engines is below 0.2 gr/kWh, with no signs of
deterioration of these engines, the UMCG has decided to postpone
the normally scheduled overhaul. Though the installation is already
close to 18 years old, the above results have lead to overhauls
being rescheduled from 2011 to 2016. This means that these units
will be running for many years to come!

Obtaining proper performance from the absorption chiller (while

accounting for the temperature loss across the heat exchanger),
a minimum jacket water temperature of 113°C is required. During
winter operation when the absorption chiller is not used, the jacket
water temperature is reduced to temperatures ranging from 103°C
to 109 °C. Control room.

Lessons Learned MasterControl

As the units were commissioned at the end of 1993, the site has
been running for nearly 18 years and has gathered considerable
experience. The units have over 70,000 running hours each. The
installation is running trouble free and the availability of the units is
over 98%. In the early years of the project however, availability was
lower due to maintenance and packaging issues. Problems with
The energy solutions designed and manufactured by Enerflex
are operated by a fully integrated operating system called the
MasterControl. The MasterControl operating system (developed
by Enerflex in conjunction with other institutes and businesses)
operates and monitors all processes relating to CHP units and
other energy systems.

219
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
Certified Reliability
The essential operating / monitoring functions of the entire energy
solution are regulated on a redundant basis (utilizing multiple
microprocessors) according to the prevailing European guidelines.
The MasterControl has been designed in accordance with the
strictest standards for EMC emission and immunity. Providing a
system that is virtually immune from external interference from
frequency regulators, mobile phones, walkie-talkies, etc.
Regulation and Monitoring
All relevant processes are regulated by the MasterControl. In
addition for CHP engines, we have integrated an extensive
operation facility for controlling the generator switch and mains
(utility) switch. This feature allows MasterControl to utilize the CHP
unit as an emergency power source, in the case of a utility power
failure. The ability to control both the mains and generator circuit
breakers control is unique to MasterControl. In that synchronisation
takes place with redundancy. This makes it impossible to switch
on asynchronously. The emergency power system can also work
in parallel with other CHP units such as diesel stand-by generators,
operated by MasterControl.
The MasterControl monitors and controls process parameters.
This keeps the CHP units running as long as possible, providing
the optimum performance out of the installation.
Maximum Efficiency
The MasterControl design gets the most out of the CHP unit in
terms of efficiency and power output. The power output (electrical
& thermal) is regulated dynamically on the basis of various
parameters, to ensure that the maximum power output is supplied
at all times. If there is a reduction in the heating demand process,
the MasterControl will continue to operate and will adjust the
thermal power to match the heat demand. If the electrical power of
the installation cannot be reduced, the excess thermal power can
be removed via the integrated heat dump radiator control and heat
dump coolers.
Simple, Economical, Fast and Comprehensive
The MasterControl operating system processes more than 200
million instructions per second, in order to ensure an optimized
process control. The MasterControl is designed to allow software
upgrades on a “plug and play” basis. These features allow for easy
and convenient system operation for the end user. The entire
installation can be operated and controlled with the use of four
push buttons.
Telemetry and Local System Integration
An optional feature of the MasterControl is the powerful telecontrol
function based on the IEC 870-5 protocol. This allows the CHP unit
to be monitored from our service centre in Rijsenhout and adjusted
remotely if necessary. In the case of a failure, the MasterControl will
contact the service centre independently and also features a call-
out for upcoming maintenance requirements. This function is also
available to customers who maintain the CHP unit independently
of Enerflex. The MasterControl is currently available in English,
German and Dutch languages. The MasterControl system utilizes
a Windows environment, has a full graphical user interface and is
easy to use with other Windows applications.
220
The MasterControl supports various interfaces, like Modbus,
CANbus and Profibus. This allows for communication with building
management systems.
Important Issues in Designing the MasterControl
 Failsafe (redundant) control of the fuel gas valves.
 Failsafe (redundant) handling of the primary protections of
engine water temperature, room temperature, control panel
temperature (for an optimal function of the MasterControl), fuel
gas pressure, backfire and emergency stop.
 Failsafe (redundant) control of the generator and mains
switches.
 Redundant speed control of the engine.
The MasterControl design is function tested according to the
following standards, directives and legislation:
 Requirements for electronic systems for gas burning installations.
KE92 Class C, permanent operation.
 European standard for safety and control devices for gas burning
appliances CEN TC 58 doc. no. N229.
Construction of the MasterControl Control System
The MasterControl control system incorporates the following
elements:
 The control unit includes various electronic hardware control
prints with a Linux operating system. These control prints are
connected with a PC data bus.
 The field modules, in the control panel act as an input / output
interface for the Control System. These interface modules send
and receive both analogue and digital signals.
 The MasterControl is equipped with a Display and Input Unit
(DIE). This unit is the MMI (Man Machine Interface) between
the CHP unit and the end user.
 The Engine Field Module is located near the engine. This module
processes all of the data received from the engine relevant for
control and protection.
Footnote:
Due to the use of field modules (between the control system,
measurement modules and auxiliary controls) the MasterControl is
protected from the effects of indirect lightning.
Display and Input Unit (DIE)
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

PETROL FİYATLARININ DOĞAL GAZ FİYATLARI ÜZERİNDEKİ ETKİSİ:

TÜRKİYE İÇİN FIRSATLAR VE TEHDİTLER*

Okan YARDIMCI Prof. Dr. Volkan Ş. EDİGER

Enerji Uzmanı, EPDK İzmir Ekonomi Üniversitesi,
İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Ekonomi Bölümü.

Özet Bu bildiride, petrol fiyatlarının doğal gaz fiyatları üzerindeki etkisi

Dünya doğal gaz ticaretinde son zamanlarda yaşanan gelişmelerle
birlikte, uzun dönemli anlaşmaların yerini kısa dönemli anlaşmalara,
vadeli piyasaların yerini anlık piyasalara, fiziki ticaretin ise yerini
finansal ticarete bıraktığı görülmektedir. Bu sürece paralel olarak,
gelişmekte olan doğal gaz depolama piyasası ile sıvılaştırılmış doğal
gaz piyasasının, stratejik ve teknolojik bir takım unsurların, anlık
piyasalarda oluşan petrol fiyatları ile doğal gaz fiyatları arasındaki
ilişkinin değişmesine sebep olduğu değerlendirilmektedir. 2009
yılında petrol/doğal gaz fiyat oranı rekor seviyelere ulaşmıştır.
Eş enerji baza getirilmiş haftalık ortalama fiyatlar incelendiğinde,
petrolün doğal gaza kıyasla 5 kata varan oranda yüksek olabildiği
görülmektedir. Ülkemizin doğal gaz anlaşmalarının yaşanmakta
olan bu gelişmeler ışığında değerlendirilmesi büyük önem arz
etmektedir.
Anahtar Kelimeler: Petrol Fiyatları, Doğal Gaz Fiyatları, 10/1 ve
6/1 İlişkisi, Eşbütünleşme
1. Giriş
Enerjinin gün geçtikçe artan önemi karşısında, devletlerin
enerji kaynaklarına ulaşmak için verdikleri mücadele, enerji
kaynaklarının kendi aralarında yaşadıkları mücadele ile iç içe
geçmiş bulunmaktadır. Bir yanda doğalgaz/petrol arasında hakim
yakıt olma mücadelesi verilirken, öte yanda doğal gaz rezerv ve
üretim kapasitelerinin yeryüzünde eşit dağılmaması yüzünden
jeopolitik kaygılar artmaktadır. Birçok uzman günümüz enerji
analiz edilmiştir. Fiyat ilişkisi açısından geleceğe yönelik beklentiler
ortaya konmuş ve bu beklentiler doğrultusunda Türkiye için fırsatlar
ve tehditler analiz edilmeye çalışılmıştır.
2. Petrol ve Doğal Gaz Fiyatlarının Oluşumu
Petrol fiyatlarının doğal gaz fiyatları üzerindeki etkisini ayrıntılı
olarak incelemeden önce, dünya petrol ve doğal gaz fiyatlarını ayrı
ayrı analiz etmek ve piyasalar arasındaki farkları ortaya koymak
faydalı olacaktır.
1984-2008 döneminin ortalama doğal gaz fiyatları incelendiğinde,
bölgeler arasında çok farklı fiyatların oluştuğu görülmektedir.
(Grafik 1) Örneğin 2008 yılı ortalama doğal gaz fiyatları, büyük
oranda uzun vadeli kontratlara bağlı AB’de 12,61 dolar/MMBtu iken,
İngiltere’deki Heren National Balancing Point (NBP)’de 10,79 dolar/
MMBtu, ABD’deki Henry Hub’da 8,85 dolar/MMBtu, Kanada’da ise
7,99 dolar/MMBtu olmuştur. Doğal gaz fiyatlarındaki minimum-
maksimum arasındaki bu fark uzun süredir benzer şekilde devam
etmektedir. LNG fiyatlarında ise büyük değişimler yaşanmıştır.
LNG fiyatları, 1984-2003 yılları arasında boru gazı fiyatına oranla
yüksek seviyelerde seyrederken, 2003 yılından itibaren göreceli
olarak düşüşe geçmiştir. Günümüzde ise LNG fiyatları en yüksek
boru gazı fiyatı olan AB fiyatını yakalamış bulunmaktadır. Bu trendin
gelecek yıllarda da devam etmesi durumunda LNG fiyatlarının,
eskiden olduğu gibi, boru gazı fiyatlarından daha yüksek olması
beklenebilir.
15

jeopolitiğinin merkezinde doğal gazın bulunduğu konusunda fikir

12
birliği içindedir.
ABD Doları / MMBTU

Bu itibarla doğal gaz fiyatları ile bu fiyatlar üzerindeki petrol

6
fiyatlarının etkisi, üzerinde çalışılması gereken önemli konuların
başında gelmektedir. Özellikle enerji ithal eden ülkeler için 3

geçerli olan bu durum, enerjisinin dörtte üçünü satın almak ve

0
bunun için de milyarlarca dolar kaynak ayırmak zorunda olan
1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

ülkemiz için de bir zarurettir. Enerji, Türkiye ithalatının önemli Japonya - CIF (LNG) AB - CIF İngiltere, Heren NBP ABD, Henry Hub Kanada, Alberta

bir bölümünü oluşturmaktadır. 2010-2020 yılları arasında petrol

faturasının 293 milyar dolar, doğal gaz faturasının ise 181 milyar
dolar olması beklenmektedir.[2] Bu karamsar tabloya rağmen
ülkemizde enerji fiyatlarının analizine ilişkin çalışmaların sayısı
oldukça azdır. Günümüzde bütün şiddetiyle devam eden enerji
kaynak çatışmasında, ulusal çıkarlarımızın en üst seviyede
korunabilmesi için enerji fiyatlarına ilişkin çalışmaların artması
gerekmektedir.
Grafik 1. 1984 - 2008 yılları arasında farklı bölgelerde oluşan doğal gaz
fiyatları [3].
Petrol ticareti tarihsel olarak doğal gaz ticaretinden önce başlamıştır.
1859 yılında ABD’nin Pennsylvania eyaletinde modern kuyu
delme yöntemi ile başlayan sondaj çalışmaları, dünyada ilk bilinçli
petrol aramacılığını başlatmıştır. Giderek artan üretim, petrolün
uluslararası ticaretinin başlamasını da beraberinde getirmiştir.

* Bu bildiride, Prof. Dr. Volkan Ş. EDİGER’in danışmanlığında Okan YARDIMCI tarafından hazırlanan ve Şubat 2010 tarihinde tamamlanan “Petrol Fiyatlarının Doğal Gaz Fiyatları Üzerindeki
Etkisi ve Türkiye İçin Öneriler” isimli uzmanlık tezi çalışmasından faydalanılmıştır.[1] Hem tez çalışması hem de bildiri, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu’nun katkılarıyla hazırlanmıştır.

221
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Uluslararası doğal gaz ticareti ise daha çok ikinci dünya savaşı 10/1 Oranı’na göre, Henry Hub’da dolar/MMBtu cinsinden oluşan
sonrasında başlamıştır. 1976-2008 yılları arasında anlık piyasada doğal gaz fiyatı, dolar/varil cinsinden oluşan WTI petrol fiyatının
oluşan petrol fiyatları incelendiğinde, doğal gazdakinden aksine, 10’da biridir. Yani, petrol fiyatı 20 dolar/varil iken doğal gaz fiyatı
bölgeler arasındaki fiyat farklılaşmasının düşük seviyelerde olduğu 2 dolar/MMBtu, petrol fiyatı 50 dolar/varil iken doğal gaz fiyatı 5
görülmektedir (Grafik 2). Fiyatların birbirlerine yakın seyretmesinde dolar/MMBtu olmalıdır. Bu ilişki aşağıda matematiksel olarak
uluslararası ticareti yapılan petrol miktarının yüksek oluşunun etkili gösterilmiştir:
olduğu düşünülmektedir. Günümüzde uluslararası ticarete konu
F gaz = 0,1 x F petrol (1)
olan doğal gaz miktarı, petrole göre oldukça düşük düzeydedir;
doğal gazın yaklaşık % 70-75’i üretildiği ülkede tüketilmektedir. F gaz = Henry Hub’da oluşan doğal gaz fiyatı (dolar/MMBtu),
Petrolde ise bu oran sadece % 33 dolaylarındadır. F petrol = WTI petrol fiyatı (dolar/varil)
120

110 6/1 Oranı’na göre ise, petrol fiyatı 20 dolar/varil iken doğal gaz fiyatı
100
3,33 dolar/MMBtu, petrol fiyatı 50 dolar/varil iken doğal gaz fiyatı
Cari fiyatlarla, money of the day

90
80
8,33 dolar/MMBtu olmalıdır1. Bunun formülü de aşağıdaki gibidir:
ABD Doları/Varil

70
60
50 F gaz = 0,1667 x F petrol (2)
40

30

Henry Hub Anlık Doğal Gaz Fiyatı (Dolar/MMBtu)

20
34

10
30
WTI Petrol Anlık Fiyatı (Dolar/Varil) /

0
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008

26

Dubai Brent Nigerian Forcados WT I 22

Grafik 2. 1976-2008 yılları arasında farklı bölgelerde oluşan anlık piyasa 18

petrol fiyatları [3].
14

10
Doğal gaz ilk yıllarda boru hatları ile taşınmaya başlanmış, ilerleyen
süreçte sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG: Liquified Natural Gas) 6

kargoları ve sıkıştırılmış doğal gaz (CNG: Compressed Natural 2

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010
Gas) araçları vasıtasıyla taşınması gündeme gelmiştir. Bu süreçte,
doğal gazda boru hattı taşımacılığından araçlar ile taşımacılığa
Grafik 3. WTI Petrol Anlık Fiyatı (dolar/varil) / Henry Hub Anlık Doğal Gaz
doğru bir geçiş yaşanmıştır. Petrol ise -bunun tam aksine- ticarete Fiyatı (dolar/MMBtu)
konu olduğu ilk yıllarda araçlar vasıtasıyla taşınmış, boru hattı
taşımacılığı daha sonraki yıllarda gündeme gelmiş, büyük hacimli Petrol-doğal gaz fiyat ilişkisi ile ilgili olarak 2003 yılına kadar
petrol ticaretinin daha kolay bir şekilde yapılabilmesi amacıyla boru yapılmış olan çalışmalarda görülen ortak yorumlar; doğal gazın
hatları inşa edilmiştir. Petrol ticareti ile doğal gaz ticareti arasındaki pazara ilk girdiği yıllarda ikame ürün olan petrole göre fiyatının
bu temel farklılık, piyasaların oluşumu açısından da bazı farklılıklar ucuz olmasının, gelişen doğal gaz ve LNG teknolojisi ile doğal
oluşturmuştur. gazın kullanımının ve dolayısıyla petrole kıyasla fiyatının artmaya
başlamasının, doğal gazın piyasaya difüz etmesinden sonra
Petrol piyasasında anlık piyasalardan vadeli piyasalara doğru ise fiyatının enerji cinsinden petrol fiyatına eşitlenmesinin (6/1
bir geçiş yaşanırken, doğal gaz piyasasında vadeli piyasaların oranına gelmesi) normal karşılanması gerektiği; piyasanın doğal
yerini anlık piyasalar almaktadır. Ancak, her iki piyasada da, fiziki gaz tarafından ele geçirilmesinden sonra ise 6 katsayısının
ticaretten sanal, bir başka deyişle kağıt üzerindeki finansal ticarete giderek azalmasının (doğal gaz fiyatının petrol fiyatına kıyasla
doğru bir gelişim gözlenmekte, kağıt üzerindeki ticaret, fiyatların yüksek seyretmesi) beklenmesi gerektiği şeklindedir.
oluşumunda oldukça önemli olmaktadır.
Kısacası eski çalışmaların büyük bir bölümünde, fiyat ilişkisi
3. Petrol-Doğal Gaz Fiyat İlişkisi enerji kaynakları arasındaki pazar mücadelesiyle açıklanmıştır.
Bu çalışmada, petrol fiyatlarının doğal gaz fiyatları üzerindeki Ancak, grafikte açıkça görüldüğü üzere, fiyat ilişkisi ile ilgili
etkisinin analizi için, ABD’de anlık piyasalarda oluşan petrol ve doğal beklentiler gerçekleşmemiştir. 2003 yılı sonrasında petrol-
gaz fiyatları kullanılmıştır. Petrol fiyatları için, EIA (Energy Information doğal gaz fiyat ilişkisi beklentilerin aksi yönünde seyretmeye
Administration) tarafından yayınlanan 2 Ocak 1986’dan günümüze başlamıştır.
WTI (West Texas Intermediate) haftalık petrol fiyatlarından
yararlanılmıştır. Anlık WTI petrol fiyatları ile karşılaştırma yapılırken Grafikten, 10/1 oranından 6/1 oranına doğru devam eden
ise, EIA’nın Natural Gas Weekly Update’lerinde yayınlanan 6 hareketin değiştiği ve 18/1 oranına doğru aksi bir hareketin
Mayıs 1996’dan günümüze anlık Henry Hub doğal gaz fiyatları başladığı açıkça görülebilmektedir. 2009 yılında petrol fiyatlarının
kullanılmıştır.[4] Söz konusu iki fiyat serisinin oranlarının verildiği doğal gaz fiyatlarına oranı rekor seviyelere ulaşmıştır. Son
Grafik 3 incelendiğinde, 1996–2003 yılları arasındaki dolar/varil yıllarda yaşanan bu gelişmeleri değerlendirmeden önce petrol
cinsinden petrol fiyatlarının, dolar/MMBtu cinsinden doğal gaz ve doğal gaz fiyatlarını eş enerji bazında karşılaştırmak faydalı
fiyatlarına oranının, 10/1’den 6/1’e doğru değişmekte olduğu olacaktır. 1 varil WTI petrolünün yaklaşık 5,8 MMBtu enerji
görülmektedir. Grafiğin yorumuna geçmeden önce 10/1 ve 6/1 içermesi dolayısıyla petrol fiyat 5,8’e bölünerek oluşturulan grafik,
oranlarından bahsetmek faydalı olacaktır. Grafik 4’te yer almaktadır.

1 Oranlar API derecesine göre değişmekle birlikte, 1 varil petrolün 5,6 MMBtu–6,3 MMBtu arasında enerji verdiği kabul edilmektedir. 1 varil WTI petrolü ise yaklaşık 5,8 MMBtu enerji içermektedir.
Eş birim enerji cinsinden bakıldığında, WTI petrolü ile Henry Hub’da oluşan doğal gaz fiyatının rekabetçi bir ortamda eşitlik-2’de yer aldığı gibi olması beklenebilir.

222

26
Henry Hub Anlık Doğal Gaz Fiyatı
24
22
20
18
(Dolar/MMBtu)
16
14
12
10
8 8
6 6
4 4
2 2
0 0
1996
1997
Grafik 4. Henry Hub Anlık Piyasa Doğal Gaz Fiyatı (dolar/MMBtu) ile WTI
Petrol Anlık Piyasa Fiyatı (dolar/MMBtu), cari fiyatlarla.
2003 yılından sonra petrol fiyatlarının doğal gaz fiyatlarına oranla
yükselişe geçmeye başladığı, bu trendin 2006 yılından itibaren daha
da artarak devam ettiği ve 2009 yılında rekor seviyelere ulaşıldığı
bu grafikten de görülmektedir. 04/09/2009 tarihinde petrol fiyatının
doğal gaz fiyatına oranı 5,39 olarak gerçekleşmiştir.
Petrol/doğal gaz fiyat ilişkisinin Irak’ın 2003 yılındaki işgalinden
sonra yeni bir safhaya girmesi oldukça dikkat çekicidir. Bu dönem
petrol fiyatlarının yüksek seyrettiği dönemdir. 2003 yılında yaşanan
bir diğer önemli olay da, yukarıda bahsedildiği üzere, önceden
yüksek düzeylerde seyretmekte olan LNG fiyatlarının boru gazı
fiyatlarına oranının o yıldan itibaren göreceli olarak düşüşe geçmiş
olmasıdır.
Petrol fiyatlarının (dolar/MMBtu) doğal gaz fiyatlarına (dolar/
MMBtu) oranının, petrol fiyatları ile ilişkisinin incelenebilmesi için
hazırlanan Grafik 5’ten şu gözlemleri yapmak mümkündür:
a) Petrol fiyatlarının 10-50 dolar/varil seviyelerinde seyrettiği
durumlarda petrol fiyatlarının doğal gaz fiyatlarına oranı 1-2
civarında olmaktadır.
b) Petrol fiyatlarının 50-80 dolar/varil seviyelerinde seyrettiği
durumlarda petrol fiyatlarının doğal gaz fiyatlarına oranı 1-5
civarında olmaktadır.
6
Henry Hub Anlık Doğal Gaz Fiyatı (Dolar/MMBtu)
WTI Petrol Anlık Fiyatı (Dolar/MMBtu) /
4
3 başladığı görülmektedir. Tüketim oranlarındaki değişim, doğal
2
1
0 ve doğal gaz fiyatları ile bu enerji kaynaklarının fiyat ilişkisinde
0 10
Grafik 5. Petrol-doğal gaz fiyat ilişkisinin petrol fiyatlarının seviyesi ile
etkileşimi2
c) Petrol fiyatlarının 80 dolar/varil seviyelerinin üzerinde seyrettiği
durumlarda petrol fiyatlarının doğal gaz fiyatlarına oranı yaklaşık
2’nin altına inmemektedir.
Bir başka deyişle, petrol fiyatlarının 50 dolar/varil seviyelerinde
olduğu bir dönemde petrol fiyatlarının doğal gaz fiyatlarına oranının
1,56, doğal gaz fiyatının 5,53 dolar/MMBtu olması; petrol fiyatlarının
100 dolar/varil seviyelerinde olduğu dönemde ise petrol fiyatlarının
doğal gaz fiyatlarına oranının 2,11, doğal gaz fiyatının 8,16 dolar/
2 Grafik için Mayıs 1996–Ocak 2010 dönemindeki fiyatlar kullanılmış olup, paranın zaman değerinin etkisinin giderilmesi amacıyla fiyatlar bugünkü değerlerine getirilmiştir. Lineer regresyon
doğrusunun formülü şöyledir: F petrol / F gaz = 1,0041 + 0,0111 F petrol.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
MMBtu olması beklenebilir. Bu durum, petrol fiyatlarının küresel
WTI Petrol Anlık Fiyatı (Dolar/MMBtu)
26
24 piyasalarda, doğal gaz fiyatlarının ise bölgesel bazda belirleniyor
22
20 olması dolayısıyla doğal gaz fiyatlarının belli bir noktaya kadar
18
petrol fiyatlarını takip edebildiği, petrolün maliyet dışı unsurlarla
16
14
12 çok yüksek seviyelere çıkması durumunda ise etkileşimin ortadan
10
kalktığı şeklinde değerlendirilebilir. Dolayısıyla, ilerleyen yıllarda
petrol fiyatlarında yaşanacak dalgalanmalar ile petrol/doğal gaz
fiyat ilişkisinin seyrinin gözlenmesi faydalı olacaktır.
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Doğal Gaz (Sol Eksen) Petrol (Sağ Eksen)
EViews paket programı yardımıyla yapılan ekonometrik testler
sonucunda, 2003 öncesi dönemde (Mayıs 1996–Ocak 2003)
petrol ve doğal gaz fiyatlarının eşbütünleşik olduğu, 2003 sonrası
dönemde ise (Ocak 2003–Ocak 2010 dönemi) petrol ve doğal
gaz fiyatları arasında bir eşbütünleşme olmadığı görülmüştür.
Granger nedensellik testi sonuçlarına göre, eşbütünleşme olan
dönemde petrol fiyatlarından doğal gaz fiyatlarına doğru bir
etkileşim bulunmaktadır; petrol fiyatları ise doğal gaz fiyatlarından
etkilenmemektedir. Varyans ayrıştırma ve Granger nedensellik gibi
uygulanan bütün testler, 2003 sonrasında petrol fiyatlarının doğal
gaz fiyatları üzerindeki etkisinin azaldığını göstermektedir.
4. Türkiye İçin Fırsatlar ve Tehditler
Yukarıda belirtildiği üzere, 2009 yılında petrol/doğal gaz fiyat
oranı rekor seviyelere ulaşmıştır. Eş enerji baza getirilmiş haftalık
ortalama fiyatlar incelendiğinde, petrolün doğal gaza kıyasla
5 kata varan oranda yüksek olabildiği görülmektedir. Yüksek
petrol fiyatlarına rağmen başta ABD olmak üzere tüm dünyanın
gözünü konvansiyonel olmayan doğal gaz kaynaklarına dikmesi,
enerji dönüşüm sürecinin başladığının kanıtıdır. Özellikle ABD’nin
enerji politikasını konvansiyonel olmayan doğal gaz kaynakları
üzerinde şekillendirdiği, hem sondaj sayıları (doğal gaz amaçlı ve
konvansiyonel olmayan kaynaklara yönelik yatay ve yönlü sondaj)
hem de üretim grafiklerinde açıkça görülebilmektedir. Bu süreçte
petrol fiyatları ile doğal gaz fiyatlarının ilişkisi ise azalmaktadır.
ABD’de yaşanan bu gelişmelere paralel olarak diğer ülkelerde,
uzun dönemli doğal gaz anlaşmalarının yerini petrol fiyatlarının
yanı sıra başka emtia fiyatlarına da bağlı olabilen kısa dönemli
anlaşmalara bıraktığı, anlık doğal gaz piyasalarının oluştuğu ve bu
piyasalarda petrol fiyatlarından bağımsız olarak finansal ticaretin
gaz depolama oranlarındaki değişim, LNG piyasasının gelişimi,
piyasaların serbestleşmesi, teknolojik gelişmeler (özellikle gas-to-
liquid teknolojisi) ve stratejik ve politik unsurlar gibi faktörlerin petrol
20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150
WT I Petrol Anlık Piyasa Fiyatları (Dolar/Varil), 2010 Yılı Değeriyle farklı etkileri olacaktır.
Dolayısıyla, doğal gazı büyük oranda uzun dönemli kontratlar
yoluyla ithal eden ülkemizin bu enerji dönüşümü sürecinde başarılı
olabilmesi için yukarıda sıralanan unsurların olası etkilerinin
yeterince analiz edilmesi ve ülkemizin doğal gaz anlaşmalarının
yaşanan bu gelişmeler ışığında değerlendirilmesi büyük önem arz
etmektedir. Mevcut anlaşmalarda fiyat revizyonuna gidilmesi ya da
yeni anlaşmalarla doğal gazın fiyat avantajından faydalanılması
için zaman uygun görünmektedir. BOTAŞ’ın sona ermesi yakın
olan anlaşmalarında satıcı taraf ile masaya oturmadan önce, konu
ile ilgili detaylı ve çok yönlü çalışmalar mutlaka yapılmalıdır. Ayrıca,
doğru bir enerji ve vergilendirme politikası için enerji kaynakları
223
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
arasındaki fiyat ilişkisinin doğru tahmini gerekmektedir; en doğru
tahminlere de ancak küresel piyasalar ile özellikle büyük üretici
ve tüketici ülkelerdeki gelişmelerin yakından takip edilmesiyle
ulaşılabileceği açıktır.
Fakat önceden yapılan anlaşmalarda fiyat revizyonuna gidilmesinin
kolay olmadığı da hatırlanmalıdır. Anlaşmalarda fiyatların aşırı
yükselmesi veya düşmesi durumları için alıcı ve satıcıları korumaya
yönelik fiyat revizyonu hükümleri genelde bulunmaktadır. Ancak
çoğu zaman alıcı ile satıcı fiyat revizyonlarında anlaşmakta
zorlanarak konuyu uluslararası tahkimle çözme yoluna
gitmektedirler.
Giriş bölümünde de bahsedildiği üzere, enerjinin ülkemizin en
büyük ithalat kalemini oluşturmasına rağmen, enerji fiyatlarının
analizine ilişkin çalışmaların sayısı oldukça sınırlıdır. Bununla
birlikte, tüm dünyada enerji fiyatlarına ilişkin yapılan tahminlerin
yanılma payının çok yüksek olduğu da bilinen bir gerçektir. Bu
sebeple, anlaşmalarda ilk aşamada herhangi bir taraf için uygun
görülen bir değişiklik, ilerleyen zamanlarda taraflar için dezavantajlı
hale gelebilmektedir. Örneğin IEA tarafından 2004 yılında
yayımlanan raporda, 2010-2030 yılları petrol fiyatlarının doğal gaz
fiyatlarına oranının 1-1,25 arasında değişeceği öngörülmekteyken
[5], 2009 yılında yayımlanan raporda aynı oranların 1,5-2 arasında
değişeceği öngörülmektedir.[6] EIA’nın 2008 yılındaki tahmini ise
3 civarlarındadır.[7]
Doğal gaz anlaşmalarında yer alan fiyat sepetini çeşitlendirerek
doğal gaz alım formülünde, petrol ürünleri dışındaki enerji
kaynaklarına da yer verilmesi en sık karşılaşılan önerilerin
başındadır. Yakın dönemlerde bazı ülkelerin yapmış oldukları
anlaşmalarda, doğal gaz fiyatlarının enerji havuz fiyatlarına, doğal
gaz spot piyasa fiyatlarına ya da bunların çeşitli bileşimlerine
bağlandığı görülmektedir. Petrol fiyatlarının yüksek seyrettiği şu
günlerde alıcı ülkeler için çok avantajlı gibi görülebilen bu durumun,
ilerleyen dönemlerde de devam edeceğini söylemek için ise henüz
erkendir.
Petrol döneminin sonlarına yaklaşılan bu yıllarda, petrol fiyatlarının
alternatif enerji kaynaklarına oranla pahalı olması oldukça makul
görünmektedir. Doğal gazın piyasaya hakim olmak için verdiği
mücadeleden başarılı çıkması durumunda, petrol fiyatlarının
sonunun da odun ve kömür fiyatları gibi olması beklenmektedir.
Bu nedenle, küresel piyasaların yakından takip edilmesi, bu geçiş
sürecinin iyi tahlil edilmesi ve petrol fiyatının düşüşe geçeceği
döneme göre pozisyon alınması çok önemlidir.
Fiziki ticaretin yanı sıra finansal ticaret enstrümanlarının çalıştığı
bir ticaret yapısı ve anlık piyasa oluşumu da sıklıkla değişen petrol-
doğal gaz fiyat ilişkisinden faydalanabilmek için gereklidir. Uzun
dönemli anlaşmalardan, kısa dönemli anlaşmalara ya da anlık
piyasalara, fiziki ticaretten ise finansal ticarete geçerken ulusal arz
güvenliği boyutu göz ardı edilmemesi gereken önemli bir husustur.
Spekülatif hareketlere daha fazla açık olan bu gelişmiş piyasalarda
tedarik noktalarında çeşitlilik sağlanması ve doğal gaz depolama
miktarlarının arttırılması büyük önem arz etmektedir. Günümüzde
arz güvenliği, kaynakların miktar yönünden çok, fiyat yönüyle
değerlendirilmektedir. Özellikle kış aylarında, anlık piyasalarda
doğal gaz fiyatları ani yükselmeler yapabilmektedir. Bu dönemlerde
çok yüksek fiyatlar ile LNG veya benzeri enstrümanlar yoluyla doğal
224
gaz ithalatı yapmak, yani çok uzun yıllar boyunca kullanılabilecek
olan depolama tesislerine yapılacak yatırımların yerine belli bir
kriz dönemini günübirlik çözümler ile atlatmak, yanlış planlama
dolayısıyla kaynakların israfı anlamına gelmektedir. Tedarik
noktalarında çeşitlilik sağlarken ülkemizin coğrafi konumunu
değerlendirerek doğuda yer alan üreticiler ile batıda yer alan
tüketiciler arasında yer alacak bir Hub’ın işletmecisi olmak büyük
önem arz etmektedir. Ayrıca, doğal gaz bolluğunun yaşandığı bu
yıllar, ihracat yapma hakkı (re-export) olan anlaşmalar için uygun
bir ortam sağlamaktadır. Gelecek yıllarda karşılaşılması pek
mümkün olmayan bu fırsatın iyi değerlendirilmesi gerekmektedir.
LNG ticaretinin hızla gelişmekte olduğu günümüzde, gazlaştırma
ve sıvılaştırma tesislerinin her ülkeyi jeopolitik açıdan önemli
bir konuma sokabileceği unutulmamalıdır. Ülkemizin coğrafi
konumunun öneminin devamı için, LNG teknolojisinde deneyim
kazanmak, gazlaştırma tesislerinin yanı sıra sıvılaştırma tesisleri
kurmak büyük önem arz etmektedir.
Son olarak, bahsedilmesi gereken önemli bir husus da vergi
oranlarıdır. Ülkemizde nihai petrol fiyatlarının büyük bir kısmını
vergiler oluşturmaktadır. Tüketimi yönlendirmede etkili bir yöntem
olan vergi oranlarının, enerji kaynaklarının ilişkisi kapsamında,
yaşanan küresel gelişmeler ışığında belirlenmesi büyük önem arz
etmektedir.
5. Sonuç
Dünya, petrol döneminin sonuna yaklaşmakta, doğal gaz dönemini
karşılamaktadır. Yeni dönem, petrol üretim ve tüketimini sona
erdirmeyecektir ancak başta fiyat mekanizmalarında yaşanacak
değişiklikler olmak üzere ekonomilere önemli etkileri olacaktır.
Ülkemizin doğal gaz anlaşmalarının, bu gelişmeler ışığında
yeniden değerlendirilmesi ve bu kapsamda yapılan çalışmaların
yakından takip edilmesi ülke menfaatleri açısından büyük önem
taşımaktadır.
Kaynaklar
[1] YARDIMCI O., “Petrol Fiyatlarının Doğal Gaz Fiyatları
Üzerindeki Etkisi ve Türkiye İçin Öneriler”, Uzmanlık Tezi,
EPDK, Şubat 2010.
[2] UYSAL M., TBMM Araştırma Komisyonu Bilgi Notu.
[3] BP Statistical Review of World Energy 2009, www.bp.com/
statisticalreview, Aralık 2009.
[4] www.eia.doe.gov, Ocak 2010.
[5] IEA, “World Energy Outlook”, 2004.
[6] IEA, “World Energy Outlook”, 2009.
[7] EIA, “The Relationship Between Crude Oil And Natural Gas
Prices”, 2008
Summary
Oil and natural gas are the Turkey’s two major import items.
Therefore, oil and natural gas prices have great importance
for our country’s economy. This study, in which the effect of oil
prices on natural gas prices is analysed, also involves threats
and opportunities for Turkey in this regard. Due to the recent
developments in the global natural gas market; long term contracts
have been substituted by short term ones, futures markets have
given way to spot market, and physical trades have been substituted
by financial trades. In paralel with this process, developing natural
gas storage market and liquified natural gas market, and certain
strategical and tecnological developments in the global enegry
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

market resulted in evolution in the relationship between oil prices

and natural gas prices. As the world gaze at the unconventional
natural gas reserves, and natural gas consumption has been
rapidly getting closer to the oil consumption, declining effect of oil
prices over the natural gas prices is understandable. In this study,
spot Henry Hub natural gas prices and West Texas Intermediate oil
prices between May 1996-January 2010 are analysed. It is clearly
seen that oil and natural gas price series are cointegrated among
May 1996-January 2003. However, after 2003, natural gas prices
do not respond raising oil prices at the same rate. It is seen that
oil prices are 5 times higher than natural gas prices in 2009. It
is concluded that between January 2003-January 2010, oil and
natural gas price series are not cointegrated. Besides, in this study,
the relationship between the level of oil prices and the effect of
oil prices on natural gas prices is analysed. It is argued that the
evaluation of threats and opportunities for Turkey’s natural gas
market in the light of global developments, and following closely
these developments have great importance. Furthermore, it is
argued that to canalize short term contracts instead of long term
ones, to ensure formation of spot market and financial trade are
among the basic suggestions for our country.

225
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
YENİLENEBİLİR ENERJİ SEKTERÜNDE LOJİSTİĞİN YERİ VE ÖNEMİ
Olgun HACIALİOĞLU
Ulus Trans Uluslararası Nakliyat ve Tic. A.Ş.
Özet
Kendi enerji kaynaklarımızı açığa çıkartmak ve üretim durumuna
getirmek amacı ile yatırımcılar Türkiye’de yeni enerji yatırımlarına
yönelmişlerdir. Ancak proje sahibi pek çok firma Türkiye’deki lojistik
sektörünün bir bütün olarak bu projelere hazır olup olmadığını göz
ardı etmemeliler.
Lojistik firmalarının deneyimli personel, yeterli ekipman bunun
yanı sıra ülkemizdeki liman sahaları, proje sahalarındaki vinç vb.
ekipmanların geliştirilmesi için, lojistik firmalarına yatırımcı statüsünde
destek verilmesi gibi konular çok büyük önem arz etmektedir.
Bilim ve teknolojinin hızla geliştiği ve bilgi çağı dediğimiz bu yüzyılda
en önemli konuların başında geçen yüzyılda olduğu gibi yine “enerji”
gelmektedir. Enerji stratejik konumunu 200 yıldır korumaktadır.
Günümüzde enerji üretim ve tüketim miktarları ülkelerin gelişmişliğinin
en önemli göstergelerinden biri haline gelmiştir. Özellikle 20. yüzyılın
ikinci yarısından itibaren sanayileşmiş ülkelerde enerji tüketiminden
dolayı oluşan çevre kirliliği etkisini göstermiş ve enerji artık çevre ile
birlikte anılmaya başlanmıştır.
Aslında bir bakıma ülkelerin dışa bağımlı hale getirilmiş olan
enerji politikalarının bir tarafa bırakılarak herkesin kendi enerjisini
kendi üretmesi ve böylelikle kendi yerli ve yenilenebilir enerji
kaynaklarının potansiyelinin açığa çıkarılması gereği görülmüş ve
yapılan çalışma ve araştırmalar bu hedefe yönelik olmuştur.
İnsan yaşamının vazgeçilmez bir parçası olan enerji, geçmişte
olduğu gibi bugün de dünya ve Türkiye gündeminde tartışılan
konuların başında yer almaya devam etmektedir. Enerji, ülkelerin
ekonomik ve sosyal olarak gelişiminde, dolayısıyla toplumsal refahın
artırılmasında vazgeçilmez bir etken olmaya devam etmektedir.
Ülkemizdeki enerji durumuna özellikli olarak RES projeleri
üzerinden kısaca bakarsak;
Türkiye’nin hedefi, halen 800 MW olan rüzgar enerjisi kapasitesini,
2023 yılında 20.000 MW’a yükseltmektir. Toplam enerji üretimi
42.000 MW olan Türkiye’nin teknik olarak 88.000 MW, ekonomik
kullanılabilirliği olan 40.000 MW rüzgar gücü potansiyeli, girişimciler
için cazip bir yatırım alanı olmaktadır. Kasım 2007’de hepimizin
bildiği üzere 78.000 MW lisans başvurusu yapılmıştır.
Her ne kadar yapılan bu başvurular henüz karara bağlanmamış olsa
da, önümüzdeki günlerde lisansların önemli bir kısmının onaylanması
beklenmektedir. Böylelikle gerek yatırımcı firmalar, gerek türbin
üreticileri gerekse lojistik firmaları için yoğun bir süreç başlayacaktır.
226
Bahsetmiş olduğumuz 78.000 MW’lık lisans başvurularının sadece
% 20’lik bir kısmının onaylandığını ve her projede 3 MW’lık
türbinlerin kullanıldığını varsayacak olursak, 5 bin 200 adet türbinin
limanlardan ve yurtiçindeki tedarikçi firmalardan proje sahalarına
taşıması yapılacaktır. Bir türbinin ortalama 8 adet özel tipte araç ile
taşındığını varsayacak olursak 41 bin 600 adetlik araç hareketinden
bahsediyoruz.
Peki Türkiye’deki lojistik firmaları bu projelere ne kadar hazır?
Lojistik süreci aşağıdaki konu başlıkları altında toplayacak
olursak;
1. Liman Hizmetleri
2. Liman - Proje Sahası Arasındaki Taşıma Operasyonu
3. Proje Sahasındaki Vinç Hizmetleri
1. Liman Hizmetleri
Gerek Türkiye’nin rüzgar potansiyeline gerekse yapılan başvurulara
bakıldığında, ağırlıklı olarak proje sahalarının Marmara ve Ege
Bölgesinde toplandığı göze çarpmaktadır.
Konu bölgelerdeki limanları incelediğimizde ise, bu tip ekipmanların
elleçlenmesi ve geçici olarak stoklanmasına müsait liman sayısı
oldukça sınırlı sayıdadır. Bu limanlar içinde özelleştirme sürecini
tamamlayanlar elleçleme için yatırım yapmışlardır. Ancak işletmesi
halen devlet kurumlarında olan limanlarda RES’lere ait ekipmanları
elleçleyebilecek ekipman bulunmamaktadır.
Bir lotta 6 komple set türbinin gemi ile limana geldiğini düşünecek
olursak, ortalama 6.000-6.500 m2 gibi bir stok sahasına ihtiyaç
duyulmaktadır.
Mevcut limanlarımızda hali hazırda yürüyen gerek konteynır,
gerekse kuruyük operasyonlarında stok sahalarının büyük bir kısmı
kullanılmaktadır. Aynı bölgede birden fazla projenin olması ve
sevkiyat tarihlerinin çakışması durumunda, limanlardaki elleçleme
ve stok sahasına ilişkin ciddi sıkıntılar yaşanacaktır.
2. Liman - Proje Sahası Arasındaki Taşıma Operasyonu
Ülkemizde 2 bin 500’e yakın lojistik firması varken, özellikle
yenilenebilir enerji projelerine ait ekipmanların taşımasını ger-
çekleştirebilecek firma sayısı oldukça az sayıdadır. 2008 yılında
RES projelerindeki talep ve yatırımları göz önünde bulunduran
lojistik firmaları, bu tip özel taşımaları gerçekleştirebilmek adına
gerekli ekipman ve personel yatırıma gitmiş, ancak global
krizin etkisi ile RES yatırımcılarının projelerini öteledikleri gibi
aynı şekilde lojistik firmaları da bu yatırımlarına ara vermek du-
rumunda kalmıştır.

Söz konusu lojistik yatırımlarından bahsedecek olursak, yüksek
tonaj ve uzunluktaki parçaları taşımak için özel üretim araçlar
ve personele ihtiyaç duyulmaktadır. Bundan 3-4 sene öncesine
kadar türbinlerin üretim kapasiteleri 1 MW civarlarında iken
bunlara ait parçaların boyut ve ağırlıkları da mevcut ekipmanlar ile
taşınabilmekteydi. Örnek verecek olursak, geçmiş yıllarda üretilen
türbinlerin kanat boyları 25 metre civarında ve 3 adedi tek tır ile
taşınabilirken günümüzde kanat uzunlukları 3 MW’lık bir türbinde
50 metre’lere kadar çıkmıştır. Bu durumda da lojistik firmalarının
bu yeni nesil türbinlere ait parçaları taşıyacak ekipmanlara yatırım
yapmaları kaçınılmaz olmuştur.
Özellikle kanat, kule ve nacelle gibi parçaların taşınmasında
kullanılan araçlar, hem yüksek maliyetli hem de tedariği oldukça
uzun bir süreyi gerektirmektedir. Nasıl ki türbin üretimi yapan firmalar
yoğun talep dönemlerinde teslimatları 1 yıl gibi bir zaman zarfında
yapabiliyorsa, aynı şekilde bu tip özel araç üretimi yapan firmalar
da teslim sürelerini 8 ay hatta 1 yıla kadar çıkartmaktadırlar.
Konuyu bir de yatırım yapacak olan lojistik firmaları tarafından ele
alacak olursak, oldukça ciddi sıkıntılar ortaya çıkmaktadır.
Söz konusu araç ve ekipman yatırımı için ciddi bir finans kaynağı
gerekmektedir. İçinde bulunduğumuz kriz döneminde yüksek
yatırım maliyetleri göz önüne alındığında, lojistik firmalarının bu
yatırımlar için uygun kredi ve finansör bulabilmesi oldukça zordur.
Enerji lojistiği ile ilgili yatırımların finansör firmalar tarafından ayrı
değerlendirilerek ucuz ve esnek kredi imkanlarının yaratılması
gerekmektedir. Ayrıca çeşitli devlet destekleri ile enerji lojistiği
yapan firmaların desteklenmesi uygun olacaktır.
Bunun yanı sıra söz konusu araçlar normal kuru yük taşıması
yapan araç statüsünde değil, özel ekipman statüsünde ele alınıp,
ikinci el ekipman ithaline izin verilmesi uygun olacaktır. Bu sayede
enerji lojistiği yapan firmaların yatırım maliyetlerinin düşürülmesi
ve yeni araçlardaki uzun süreli teslimatların önüne geçilerek yeterli
sayıda ekipmanın temini kolaylaştırılmış olacaktır.
Ele alınması gereken bir diğer konu ise, Karayolu Taşıma Kanununda
bu tip taşımalara ilişkin eksikliklerdir. Enerji lojistiği ve özellikle RES
projelerine ait ekipmanların karayollarımızda hareketi ülkemiz için
çok yeni bir kavramdır. Bu eksiklik ve yanlışlıkların giderilebilmesi
ise ancak enerji lojistiği yapan firmaların bir dernek çatısı altında
toplanarak, sıkıntı ve gerekli düzenlemeler için Ulaştırma Bakanlığı
nezdinde girişimlerde bulunması gerekmektedir. Konuyu bir örnek
ile açıklayacak olursak, bu tip taşıma yapan araçların ülkemizde
otoban kullanmasına ve gece seyir etmelerine izin verilmemekte,
trafiğin en yoğun olduğu gündüz saatlerinde toplam uzunluğu 55-
60 metreleri bulan araçların trafikte hareket etmeleri istenmektedir.
Oysaki Avrupa ülkelerinde yapılan taşımalara baktığımızda bu tip
ekipmanları taşıyan araçların sadece geniş otobanlarda ve gece
seyir etmelerine izin verilmektedir.
Bunun yanı sıra, taşıma yapabilmek için Karayolları Genel
Müdürlüğünden alınan özel yük taşıma izin belgelerine sadece
tek seferlik izinler verilmekte, bu da her taşıma için ayrı ayrı
izin alınmasına ve dolaylı olarak bu maliyetlerin yatırımcılara
yansımasına sebep vermektedir. Yine Avrupa’daki örneklerden
yola çıkacak olursak, bu tip araçlar yıllık bazda izin alarak taşıma
maliyetleri aşağıya çekmektedir.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
3. Proje Sahasındaki Vinç Hizmetleri
RES projeleri ile ilgili bir diğer önemli konu ise, gerek gemi
tahliyesi, gerekse proje sahasında montaj esnasında kullanılacak
vinçlerdir. Daha önce de belirttiğimiz şekilde, 3-4 sene önceki
türbinlerin nacelle ağırlıkları 25-30 ton civarında iken, günümüzdeki
türbinlere ait nacelle ağırlıkları 125 tonlara kadar çıkmaktadır. Bu
da kurulumda daha önce kullanılan düşük kapasiteli mobil vinçlerin
yerine min. 400-500 ton kapasitede paletli kafes bomlu vinçlerin
kullanılması zorunluluğunu getirmiştir.
Ülkemizde vinç hizmeti veren firmalar bu durumu göz önünde
bulundurarak, belirtilen tipte vinç yatırımlarına gitmiş ve makina
parkurlarını genişletmişlerdir. Ancak nakliye ekipmanlarında
yaşanacağını düşündüğümüz sıkıntıların, vinç hizmetlerinde
de yaşanacağı kanaatindeyiz. Kısaca yaşanacağını tahmin etti-
ğimiz bu sıkıntılardan bahsedecek olursak; aynı anda birden
fazla projenin başlaması durumunda mevcut vinçler projelerde
kullanılıyor olacağından, yeni başlayacak olan proje beklemek
durumunda kalacak ya da yatırımcı firmalar yurtdışından kiralama
sistemine giderek yüksek maliyetlere katlanmak durumunda
kalacaktır. Bu nedenle henüz sonuçlanmamış olan lisans baş-
vurularının ivedilikle onaylanması, RES yatırımcılarının proje
başlangıç ta-rihlerini tespit etmeleri ve bu doğrultuda gerek
lojistik firmaları gerekse vinç hizmeti verecek olan firmalar ile
sözleşmelerini yap-maları gerekmektedir.
Yatırımcılardan alınan proje başlangıç tarihlerine istinaden, lojistik
ve vinç firmaları mevcut ekipmanlarını kontrol edip, eksik kalacakları
noktalarda yeni yatırımlara giderek sıkıntı yaşanmaması için gerekli
tedbirleri almalıdır. Kısaca yukarıda bahsettiğimiz konu başlıklarını
toparlayacak olursak, yenilenebilir enerji yatırımlarında, enerji
lojistiğinin önemini de göz ardı etmemek gerekmektedir. Ülkemizin
gelecekteki enerji ihtiyacı göz önünde bulundurularak, bu enerji
sektöründe yatırımlar teşviklenmiş ve birçok proje için çalışmalar
başlamıştır. Ancak bu projelerin hayata geçmesinde önemli
rolü olan enerji lojistiğinde, ne yazık ki bu tip teşvik ve destekler
sağlanamamıştır. Bu da lojistik sektöründeki firmaların yatırımlarını
olumsuz yönde etkilemektedir. Oysaki yatırımcı firmaların hiç
hesaba katmadıkları, enerji lojistiğindeki ekipman eksikliği nedeni
ile projelerin hayata geçiş sürelerinde ciddi gecikmekler yaşanacağı
aşikardır. Bu da projelerin geri dönüş sürelerini istemeden de olsa
uzatacaktır. Bu sebeple enerji lojistiğinde hizmet veren firmaların
da yatırımcı firmalar statüsünde değerlendirilerek, teşvik ve
desteklerden faydalanmaları sağlanmalıdır. Kısacası Türkiye’nin
enerji politikalarının içinde “Enerji Lojistiği”ne de yer verilmesi ve
buna göre her türlü desteğin aynı paralelde devam etmesi gerektiği
düşüncesindeyiz.
Summary
If we review the Energy Status in our Country, especially from the
perspective of Windfarm projects, the following picture is revealed:
The target, which Turkey set for itself, is to increase the wind
energy capacity that is presently at 800 MW to the level 20.000
MW by the year 2023. Wind power potential of Turkey, which has
a total power production of 42.000 MW, constitutes an attractive
field of investment for entrepreneurs with its 88.000 MW technical
potential and 40.000 MW of economical availability. As we all know,
78.000 MW license applications were made in November 2007. If
we assume that only 20% of the subject matter 78.000 MW license
applications have been approved and that 3 MW turbines are used
227
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
in each project, we will see that 5.200 turbines will be transported
from ports and supplier firms in the country to the project sites. If
we assume that a single turbine requires 8 special type vehicles
on the average, then we would be considering the mobilization of
41.600 vehicles.
The other question we have to ask is how ready are the logistics
firms in Turkey for the subject matter projects???
We can group the logistic process under the following headings:
1. Port services
2. Transportation operations between the Port and Project Site
3. Crane services at the Project Site
1. Port Services
When we look at the wind potential of Turkey as well as the
applications made, we will see that the project sites are mainly
located in the Marmara and Aegean regions. If we assume that in
one lot, 6 complete sets of turbines arrive at the port, it becomes
evident that a stocking area in the size of 6.000-6.500 m2 would
be necessary.
In case there are more than one project in the same area and the
shipment dates overlap, there would be serious difficulties with
regard to the handling and stocking sites.
2. Transportation Operations Between the Port and Project Site
Although we have 2.500 logistic companies in our country, the number
of the ones that can realize the transportation of the equipment
belonging to the renewable energy projects is very limited.
In this crisis period, which we have been going through,
when the high investment costs are taken into consideration
it becomes evident how difficult it would be for the logistics
firms to raise the necessary funds and find suitable financing
sources. The investments pertaining to the energy logistics
must be evaluated separately by financing institutions so that
flexible and reasonably priced credit opportunities can be
created. Furthermore, it would be appropriate for the firms
in the energy logistics business to be supported by means of
various government support schemes.
The subject matter logistics investments would require special
manufacturing vehicles as well as personnel to be able to transport
pieces of high tonnage and length. When the energy generation
capacity of the turbines was only 1 MW just 3-4 years ago, the
associated components and parts, in terms of their size and weight,
were suitable for transportation by means of available vehicles. If
we give an example, the blade size of the turbines manufactured in
the recent years were approximately 25 meters making it possible
to transport 3 of them on a trailer. However, currently the blade
length of 3 MW turbines goes up to 50 meters necessitating the
logistics companies to invest in the equipment that can be used in
transporting the parts belonging to these new generation turbines.
Another subject that must be considered is the deficiencies in
the Law on Highway Transportation with regard to the foregoing
228
types of transportation. The mobility of the equipment belonging
to the energy logistics and especially to the windfarm projects, on
highways, is relatively a very new concept for our country. If we
attempt to shed some light on the subject by means of an example,
it can be said that the vehicles that are involved in this type of
transportation are not permitted to use the express highways or
to cruise at night and as such these vehicles with lengths up to
55-60 meters are expected to transport the equipment during the
day during heavy traffic. However, when we look at Europe, we
see that the same type of vehicles is allowed to use wide express
highways and cruise during the night. On the other hand, on the
special load transportation permits that are obtained from the
General Directorate of Highways, only one time authorizations are
granted, leading to a cumbersome process of obtaining a separate
permit for such transportation. This consequently is reflected to the
investors as increased costs.
3. Crane Services at The Project Site
Another important issue with regard to the windfarm projects is the
cranes that will be used both during the unloading of the vessels
and assembly at the project site.
As we have mentioned before, the nacelle weights of the turbines
that were being produced 3-4 years ago were around 25-30 tons.
However, presently, the weights of the subject matter turbines can
go up to 125 tons. This has led to the necessity to use minimum
400-500 ton capacity, crawler cranes in place of the lower capacity
ones that were previously used in this type of installations.
In consideration of the difficulties that may be experienced; if and
when more than one project is commenced, it can be said that the
newcomers will be required to wait as the available cranes will
already be in use for other projects. Or alternatively, the investors
will choose to hire the cranes from other countries out of Turkey,
bearing the resultant high costs.
For the foregoing reasons, it is urgently necessary to approve the
license applications that have not been finalized yet, while the
Windfarm Project investors determine the project commencement
dates and in line with these dates execute the related contracts
both with the logistics companies and the companies that will be
providing crane services. In summarizing the headings explained
above; the importance of the energy logistics in renewable energy
investments must not be neglected. However, the necessary type
of incentives and backings has not been provided in the type of
energy logistics that would make the subject matter projects viable.
This situation effects the investments of the companies in logistics
sector negatively.
Although it has not been taken into consideration by the investor
companies, it is quite evident that delays in the realization of the
projects will be experienced due to the deficiencies in equipment of
energy logistics companies.
For the reasons indicated above, the companies in the energy
logistics sector must also be evaluated in the status of the investor
firms and the necessary incentives and backing must also be made
available to them.

WHERE DOES “WASTE-TO-ENERGY” BUSINESS STAND WITHIN ENERGY AND
RENEWABLE ENERGY MARKET?
TURKEY – CASE STUDY
Osman TÜRKMEN
DESAT&TÜRKMEN Energy
Abstract
The sources of the World is not infinite. Oil, coal, natural gas and
other fossil fuels are vanishing rapidly, found rarely and those
contribute to the global warming which is a real issue that cannot
be swept under the carpet. Renewable energy is a must that
cannot be missed. Mechanisms within Kyoto Protocol encourages
the wide usage of renewables. Within these, waste is a brilliant and
zero-cost resource to generate energy and biofuels. Turkey can
generate almost 40% of the total electricity consumption and 57%
of diesel consumption out of MSW, IW and HW.
Where Are We at Energy Market in The World?
On current trends, energy related emissions of carbon-dioxide
(CO2) and other greenhouse gases will rise inexorably, pushing up
a average global temperature by as much as 6˚C in the long term.
The energy sector will have to play the central role in curbing
emissions – through major improvements in efficiency and rapid
switching to renewable and other low-carbon technologies, such
as carbon capture and storage (CCS).
World primary energy demand grows by 1.6% per year on average
in 2006 – 2030 from 11,730 Mtoe (million tones oil equivalent) to
just over 17,010 Mtoe – an increase of 45%.
Fossil fuels account for 80% of the World’s primary energy mix
in 2030 – down slightly on today. Oil remains the dominant fuel,
though demand for coal rises more than demand for any other
fuel.
Collectively, non-OECD countries account for 87% of the increase.
As a result, their share of World primary energy demand rises from
51% to 62%.
Global primary demand for oil (excluding biofuels) rises by 1% per
year on average, from 85 million barrels per day (mbpd) in 2007 to
106 mbpd in 2030.
Global demand for natural gas grows more quickly, by 1.8% per
year, its share in total energy demand rising marginally, to 22%.
Most of the growth in gas use comes from the power generation
sector.
World demand for coal advances by 2% a year on average, its
share in global energy demand climbing from 26% in 2006 to 29%
in 2030. Some 85% of the increase in global coal consumption
comes from the power sector in China and India.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
The share of nuclear power in primary energy demand edges
down from 6% today to 5% in 2030 (its share of electricity output
drops from 15% to 10%), reflecting the consistency of our rule
not to participate changes in national policies. Nuclear output
nonetheless increases in absolute terms in all major regions except
OECD Europe.
Modern renewable technologies grow most rapidly, overtaking gas
to become the second-largest source of electricity, behind coal,
soon after 2010. Excluding biomass, non-hydro renewable energy
sources – wind, solar, geothermal, tide and wave energy – together
grow faster than any other source worldwide, at an average rate
of 7.2% per year over the projection period. Most of the increase
occurs in the power sector. The share of non-hydro renewables
in total power generation grows from 1% in 2006 to 4% in 2030.
Hydropower output increases, though its share of electricity
drops 2 percentage points to 14%. In the OECD, the increase in
renewables-based power generation exceeds that in fossil-based
and nuclear power generation combined.
The reference scenario projections call for cumulative investment
of over $26 trillion (in year-2007 dollars) in 2007-2030, over $4
trillion more than that foreseen in 2007. The power sector accounts
for $13.6 trillion, or 52% of the total.
The current financial crisis is not expected to affect long-term
investment, but could lead to delays in bringing current projects to
completion, particularly in the power sector.
Saudi Arabia remains the World’s largest producer throughout the
projection period, its output climbing from 10.2 mbpd in 2007 to
15.6 mbpd in 2030.
Production of natural gas is also set to become more concentrated
in the most resource-rich regions. If investments in these countries
falter, lower gas supply could lead to greater reliance on coal and
higher CO2 emissions.
Estimates of remaining proven reserves of oil and NGLs (natural
gas liquids) is enough to supply the World with oil for over 40 years
at current rates of consumption.
Global energy related CO2 emissions rise from 28 Gt in 2006 to 41
Gt in 2030 – an increase of 45%. World greenhouse-gas emissions,
including non-energy CO2 and all other gases, are projected to
grow from 44 Gt CO2-equivalent in 2005 to 60 Gt CO2-equivalent
in 2030, an increase of 35% over 2005.
229
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

IEA considers two climate-policy scenarios corresponding to long-
term stabilization of greenhouse-gas concentration at 550 and 450
parts per million (ppm) of CO2 equivalent. The 550 policy scenario
equates to an increase in global temperature of approximately 3˚,
the 450 policy scenario to a rise of around 2˚C. Carbon capture and
storage (CCS) and trade systems are assumed to play an important
role in the OECD regions. The carbon price there reaches $90/
tonne of CO2 in 2030 in the 550 policy scenario and $180/tonne in
the 450 policy scenario.
The 550 policy scenario requires $4.1 trillion more investment in
total between 2010 and 2030 and this extra amounts to $17 per
person per year on average throughout the World.
Also “biomass shall mean the biodegradable fraction of products,
waste and residues from agriculture (including vegetal and
animal substances), forestry and related industries, as well as the
biodegradable fraction of industrial and municipal waste”.
Directive also clearly defines “electricity produced from renewable
energy sources shall mean electricity produced by plants using only
renewable energy sources, as well as the proportion of electricity
produced from renewable sources in hybrid plants also using
conventional energy sources and including renewable electricity
used for filling storage systems, and excluding electricity produced
as a result of storage systems.” [3]

The 450 policy scenario needs $2.4 trillion to be invested in low-

or zero-carbon power generation capacity and an additional $2.7
trillion invested in more energy-efficient equipment. Together,
these costs equal on average 0.55% of annual World GDP. [1]

Where does Renewable Energy Stand for within Energy

Market?
Renewable energy sources account a big opportunity for low-
carbon or zero-carbon power generation. The most common
agreement on this matter is Kyoto Protocol. The major feature of
the Kyoto Protocol is that it sets binding targets for 37 industrialized
countries and the European community for reducing greenhouse
gas (GHG) emissions. These amount to an average of five per cent
against 1990 levels over the five-year period 2008-2012.

Different mechanisms are envisaged at the Kyoto Protocol to reduce

the amount of carbon emissions. Under the Treaty, countries must
meet their targets primarily through national measures. However,
the Kyoto Protocol offers them an additional means of meeting
their targets through mechanisms.
The Kyoto mechanisms, emissions trading (known as “the
carbon market”), clean development mechanism (CDM) and joint
implementation (JI) help stimulate green investment and help
Parties meet their emission targets in a cost-effective way. The
carbon market is a key tool for reducing emissions worldwide. It
was worth $30 billion in 2006 and is growing. [2]
European Union issues various directives for the renewable
energy. The member nations are guided on how to organize the
mechanisms to increase the renewable stake in their energy
generation on consumption. Directive sets forth the rule that
“Member states operate different mechanisms of support for
renewable energy sources at the national level, including green
certificates, investment aid, tax exemptions or reductions, tax
refunds and direct price support schemes. One important means
to achieve the aim of the Directive is to guarantee the proper
functioning of these mechanisms, until a Community framework is
put into operation, in order to maintain investor confidence.”
The term “renewable” often is confusing. Although there is a
general concept and understanding, it is best to refer to institutional
definitions as it is dictated by the European Union: “renewable
energy sources shall mean renewable non-fossil energy sources
(wind, solar, geothermal, wave, tidal, hydro-power, biomass, landfill
gas, sewage treatment plant gas and biogases)”.
Figure 4. Alternative Energy Sources/Technologies-Qualitative Scores
Solar, wind and biomass are the most attractive subsectors of
alternative energy. The summary view of each technology,
ranking it with regards to its growth outlook, addressable market,
cost structure, and development is given above. Based on this, it
is believed that solar, wind and biomass share the best outlook,
as all three are already commercial and benefit from a strong
demand.
As for biomass, it is the cheapest source of alternative energy if the
waste-disposal savings are taken into consideration, and is cost
competitive with coal-fired baseload power.
Renewables have two major disadvantages compared with fossil
and nuclear fuels. First, renewables, with the notable exceptions
of hydropower and geothermal power, tend to be less reliable
sources of energy supply. Second, the cost of producing energy
from renewable sources is generally uncompetitive at prevailing
input prices and capital costs.
At this point, wind and geothermal are the only renewable
technologies for electric generation that can be installed at a cost
per unit capacity equal to that of coal, the World’s main source
of baseload power. The capital cost of biomass plants, offshore
wind farms, and other renewable technologies, with the exception
of hydropower, is far higher than the capital cost of coal generation,
per megawatt (MW) of generating capacity. The comparison table
is given below.

230

Table 1. Characteristics of New Power Plants Assumed to Have Been
Ordered in 2007
Of course, construction cost is only one element of the total
cost of electric generation. Efficiency matters: the average wind
turbine is expected to operate at only 35% of capacity, versus
85% for a coal plant, so the effective installed cost of wind
turbines is much higher than the base cost. Most installations
involving renewable technologies are expected to have much
shorter plant lives than the 40 years assumed for the average
coal or nuclear plant, further increasing the relative capital cost
of renewable generation.
Renewable sources, with the notable exception of fuel cells, tend
to have far lower costs for routine operation and maintenance than
nuclear or fusel-fuel plants. However, some renewable generation
involves relatively high fixed maintenance costs due to the need for
replacements of components.
The US Department of Energy’s estimate of “levelized” costs over
the lifetime of an average plant, which includes some estimates of
capital charges, fuel and maintenance costs, and other relevant
factors, show renewable generation costing 20% - 367% more
per unit of electricity than conventional coal-fired generation as
depicted below.
Table 2. Estimated Levelized Cost of New Generation Entering
Service 2016
Given these cost disadvantages, the viability of alternatives to
fossil fuels depends entirely on government policies to promote
their use. Those are mainly;
 Consumption mandates: Many countries, including the US,
mandate consumption of specified amounts of percentages of
biofuels (i.e. ethanol) and electricity out of renewable sources.
 Preferential prices: This method of support is used especially
in Europe, where “feed-in tariffs” require utilities to purchase
energy from renewable sources at guaranteed prices.
 Tax incentives for energy producers: Many jurisdictions provide
tax credits, accelerated depreciation, or other benefits to
companies that produce energy from specified sources.
 Tax incentives for consumers: In many places, households
and businesses can obtain tax credits or deductions for the
installation of renewable energy production.
 Greenhouse gas regulations: The EU and some US states have
adopted rules intended to limit emission of CO2 and other gases
believed to contribute to climate change.[4]
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Waste within Biomass as A Multiplier for Benefit
Among the renewable resources, waste has been identified one
of the promising energy source. Before the energy, we should
examine the consequences on the waste issue.
Waste is an unavoidable phenomenon that increases by time,
technology and population. It is applicable for every human being
in the World. First of everything, the managers responsible for
the waste must dispose it without any concern to make benefit of.
There are mainly four generations of waste disposal:
 First generation - Landfilling: The oldest way of disposal
distinguishes by wild dumping and organized landfills from each
other.
 Second generation - Biogas: Biogas technologies derived from
the fact that methane (CH4) shall be extracted from the waste
piles in order to prevent explosions.
 Third generation – Composting: Composting requires different
methods in order to extract the organic content of the waste in
order to be used as fertilizers.
 Fourth generation – Thermal process – Incineration and
gasification are the most known methods of disposal.
There are two main considerations in favor of the waste:
 Waste is a problem for the society: The objective of EU Directive
1999/31/EC on the landfill waste is to prevent or reduce as far
as possible, negative effects on the environment, in particular
the pollution of surface water, groundwater, soil and air, and on
the global environment, including the greenhouse effect, as well
as any resulting risk to human health, from landfilling of waste,
during the whole life-cycle of the landfill. Article 5(2) of the
directive requires the reduction of biodegradable MSW going to
landfills to;
- 75% by 16 July 2006
- 50% by 16 July 2009 and
- 35% by 16 July 2016 calculated on the basis of the total
amount of biodegradable municipal produced in 1995 or the
latest year before 1995 for which standardized Eurostat data
is available.
The main concerns even at organized (or regular) landfills, not
mentioning of the wild dumping that is a catastrophe for the
environment, that landfills;
- Produce greenhouse gases (GHG), mainly CO2 and CH4,
- Leak black liquor that pollutes ground water,
- Produce smell,
- Invites birds, pesticides and rodents that carry microbes &
pollutants to the housing areas,
- Pollutes the landfill area.
 Waste is a source of energy: Therefore, the Directive 1999/31/
EC mandates the member nations to set up a national strategy
for the implementation of the reduction of biodegradable waste
going to landfills not later than 16 July 2003. The strategies
should include measures to achieve the targets by means of
particular recycling, composting, biogas production or materials/
energy recovery.[5]
What Happens in Waste?
Waste and landfills accounted for approximately 23% of total US
anthropogenic methane (CH4) emissions in 2007, the second
largest contribution of any CH4 source in the US. Additionally,
231
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
wastewater treatment and composting of organic waste accounted
for approximately 4% and less than 1% of US CH4 emissions,
respectively. A summary of greenhouse emissions from waste is
presented below.
Table 3. Emissions from Waste (Tg CO2 Eq.)
Table 4. Emissions from Waste (Gg)
Overall in 2007, waste activities generated emissions of 165.6
TgCO2 Equivalent (or 165.6 million tons of CO2 equivalent), or just
over 2% of total US GHG emissions.
After being placed in a landfill, waste (such as paper, food, and
yarn trimmings) is initially decomposed by aerobic bacteria. After
the oxygen has been depleted, the remaining waste is available
for consumption by anaerobic bacteria, which break down organic
matter into substances such as cellulose, amino acids, and sugars.
These substances are further broken down through fermentation
into gases and short-chain organic compounds that form the
substrates for the growth of methanogenic bacteria. These CH4-
producing bacteria convert the fermentation products into stabilized
organic materials and biogas consisting of approximately 50% CO2
and 50% CH4 by volume. Significant CH4 production typically begins
one or two years after waste disposal in a landfill and continues for
10 to 60 years or longer. [6]
Recycling of municipal solid waste (MSW) offers various
significant benefits. It prevents the emission of many GHG and
water pollutants, saves energy, supplies valuable raw materials
to industry, creates jobs, stimulates the development of greener
technologies, conserves resources of the World, and reduces
the need for new landfills and combustors. With the rising global
warming threat, MSW recycling, reducing GHG emissions, will
gain even further importance. The recycle rate of different types of
MSW varies widely. The recycle rate of auto batteries is very close
to 100%, whereas recycling of glass containers is not a common
practice with a recycle rate of 25.3%.
Recycling is one of the most common ways to divert MSW from the
waste stream. In 2005, US residents, businesses, and institutions
Chart 1. MSW Recycle Rates in US (1960-2005)
232
produced more than 245 million tons of MSW, averaging about 2
kg waste per person per day. 79 million tons of waste got recycled,
making a recycle rate of 32.1% which is much higher than the recycle
rate of MSW in 1980 (10%). The rest of the MSW is usually either
combusted with energy recovery or disposed by landfilling. [7]
Turkey - Case Study
According to the results of the 2003 Municipal Waste Statistics
Survey in Turkey, MSW was collected in 3,011 municipalities out
of 3,215 each. In the 3,011 municipalities receiving solid waste
services, 12.8 million tons in summer, 13.3 million tons in winter
and as a total 26.1 million tons of solid waste were collected in
2003 throughout Turkey.
Daily amount of solid waste per capita is calculated as 1.37 kg/
capita-day in summer, 1.38 kg/capita-day in winter and 1.38 kg/
capita-day for annual average.
Disposal methods of the municipal waste are as follows:
 45% (11.8 million tons) were disposed off in municipality
dumps,
 29% (7.4 million tons) were disposed off in controlled landfill
sites,
 15% (3.9 million tons) were disposed off in metropolitan
municipality dumps,
 2% (597 thousand tons) were buried,
 1% (259 thousand tons) were burned in open areas,
 1% (326 thousand tons) were disposed of in composting plant,
and
 0.9% (228 thousand tons) were dumped into the rivers.
For the industrial and Hazardous Waste (HW) statistics, three
different surveys have been applied annually in the scope of the
industry:
 Manufacturing industry waste statistics: Approximately 3,000
establishments having more than 25 employees and representing
88.33% of total production and 75.60% of total employment
have been covered in the survey that has been performed since
1992.
 Thermal power plants waste statistics: Data of all of the 16
thermal power plants and thermal power plants operated by
private sector are investigated annually since 1992 in cooperation
with Turkish Electricity Generation Cooperation.
 Mining establishments waste statistics: All of the mining
establishments are covered in the survey that has been
performed annually since 1994.
And data on water, wastewater, waste and environmental
employment and expenditures are collected.
It was stated that, 57% of the total amount of solid waste generated
was disposed off. This amounts to 9.7 million tons and distributed
as:
 12.83% of this amount disposed to municipal dumps,
 21.94% of this amount was stored in the area of the
establishments,
 28.44 % was disposed to sea, river and lake,
 6.78% was used as filling materials,
 3.13% was controlled land filled,
 0.27% was incinerated,
 26.6% was disposed off by other methods.

Data on hazardous waste is available for the year 2000. According
to the results of the 2000 Manufacturing Industry Waste Survey,
1.308 million ton/year hazardous waste was generated from
manufacturing industry. 10.84% of total amount was recycled in
the establishment field. 26.25% was sold and donated and 62.91%
of it was disposed off. [8, 9]
If we look at the energy supply-demand projections of Turkey,
following are observed:
 Case I-A (base demand – Scenario 1)
The power plants of existing system, 4,319 MW under
construction, 12,818 MW granted by licence and expected to be
in service on proposed date according to Scenario 1 will not cover
the base energy demand according to project generation and firm
generation starting from the years 2014 and 2009 respectively.
 Case I-B (base demand – Scenario 2)
The power plants of existing system, 4,319 MW under
construction, 8,599 MW granted by licence and expected to be in
service on proposed date according to Scenario 2 will not cover
the base energy demand according to project generation and firm
generation starting from the years 2013 and 2009 respectively.
 Case II-A (low demand – Scenario 1)
The power plants of existing system, 4,319 MW under
construction, 12,818 MW granted by licence and expected to
be in service on proposed date according to Scenario 1 will not
cover the low energy demand according to project generation
and firm generation starting from the years 2015 and 2010
respectively.
 Case II-B (low demand – Scenario 2)
The power plants of existing system, 4,319 MW under
construction, 8,599 MW granted by licence and expected to be in
service on proposed date according to Scenario 2 will not cover
the base energy demand according to project generation and firm
generation starting from the years 2014 and 2009 respectively.
In conclusion;
 With addition of 17,136 MW new installed capacity composed of
4,319 MW under construction and 12,818 MW granted licence
(Scenario 1) to the existing power system as end of year 2007,
it is calculated that the expected electricity demands according
to project generation and firm (guaranteed) generation capacity
will not be covered as from the years of 2014 and 2009
recpectively.
 With addition of 12,937 MW new installed capacity composed
of 4,319 MW under construction and 8,599 MW granted licence
(Scenario 2) to the existing power system as end of year 2007, it
is calculated that the expected electricity demands according to
project generation and firm (guaranteed) generation capacity will
not be covered as from the years of 2013 and 2009 recpectively.
[10]
What can “Waste-to-Energy” Bring to Turkey?
It is very much evident that Turkey will face an energy crisis soon.
The waste characterization in Turkey reveals that the average
calorific value (CV) of the MSW is approximately 2,000 Kcal/kg.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
The potential of energy generation out of MSW is 59,300,000,000
kWh which is almost 1/3 of the total electricity consumption of
Turkey at 2007 which was 189,500,000,000 kWh.
The waste characterization in Turkey reveals that the average calorific
value (CV) of the HW is approximately 6,000 Kcal/kg. The potential of
energy generation out of HW is 15,700,000,000 kWh which is almost
1/12 of the total electricity consumption of Turkey at 2007.
As a total and disregarding the industrial waste (sludge etc.), the
energy potential of MSW and HW is 75,000,000,000 kWh which is
almost 40% of the total electricity consumption of Turkey at 2007.
The fourth generation waste disposal technologies employs very
efficient ways to generate electricity as well as biofuels as a by-
product in a very environmental friendly manner. For example
gasification, by way of IGCC (Integrated Gasification Combined
Cycle) proves to generate electricity out of steam and gas, or
electricity and ethanol and LNG. For example, with the proven
formula of “1 ton MSW can generate 175 liters of biodisel”; a
combination of electricty and 5,600,000 tons of biodiesel can be
produced. This diesel amount is 57% of Turkish diesel consumption
in 2004 which is 9,886,144 tons. [11]
Additional advantages stimulated by the low-carbon mechanisms
quoted above (i.e. carbon credits, tax credits) must be added on
top of above advantages.
By way of utilizing waste-to-energy business, Turkey can get rid
of waste mountains and generate electricity and biofuels. Both
account very much in favor of the climate change and energy
demand for a desirable and clean World.
References
[1] International Energy Agency, World Energy Outlook, Executive
Summary, 2008.
[2] Kyoto Protocol to the United Nations Framework Convention
on Climate Change, United Nations, 1998 (http://unfccc.int/
kyoto_protocol/items/2830.php)
[3] Directive 2001/77/EC of the European Parliament and of the
Council of 27 September 2001 on the promotion of electricity
produced from renewable energy sources in the internal
electricity market, 2001.
[4] JP Morgan Securities Inc, Alternative Energy Strategy, 15
May 2008.
[5] Directive 1999/31/EC of the European Parliament and of the
Council of 16 July 1999 on the Landfill of Waste, 1999.
[6] US Environmental Protection Agency, Inventory of US
Greenhouse Gas Emissions and Sinks: 1990-2007
[7] Raymond James Investment Banking – Türkiye, Information
Memorandum for Environmental Technologies, July 2007
[8] Turkish Ministry of Forest and Environment, Municipal Waste
Statistics Survey, 2003.
[9] İzaydaş (İzmit City Municipal, Hazardous And Clinical Waste
Incineration Plant) Feasibility Study, December 2005.
[10] Turkish Ministry of Energy, Turkish Electricity Transmission
Corp., Turkish Electrical Energy 10-Year Generation Capacity
Projection (2008-2017)
[11] Turkish Energy Market Regulation Agency (EMRA), http://
www.epdk.gov.tr/lisans/petrolbilgisistemi/tupras/ek4.htm
233
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

HİDROELEKTRİK SANTRALLER İÇİN SAATLİK ELEKTRİK ÜRETİM TAHMİN MODELİ

Ozan KORKMAZ Mehmet KÜÇÜKBEYCAN

APLUS Enerji APLUS Enerji

Ahmet Cihat TOKER Derya ALYAMAÇ

APLUS Enerji APLUS Enerji

Özet satış fiyatı azabilmektedir. Bu örnekteki GÖP ve DGP fiyatları için

Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği ile birlikte elektrik 1 Aralık 2009 günü saat 07:00 ve 21:00 için gerçekleşen fiyatlar
ticareti saatlik periyotlarla yapılmakta ve her saat için marjinal kullanılmıştır.
fiyatlar belirlenmektedir. Piyasa katılımcılarının her saat için
Miktar Fiyat Açıklama
üretim programı verme ve bu programa uyma yükümlülükleri
kWh TL/MWh
bulunmaktadır. Bu durumda piyasa katılımcılarının bir sonraki GÖP Üretim Tahmini 1000
günün üretim miktarını saatlik olarak önceden tahmin etmeleri 1 Aralık PMUM'a Yapılan Satış 1000 110.00 GÖP Fiyatı
Gün Öncesi Birim Elektrik Satış Fiyatı 110.00
gerekmektedir. Bu çalışmada nehir tipi hidroelektrik santraller için
saatlik üretim tahmin modeli önerilmektedir. Nehir akımlarında DGP Gerçekleşme 1100
1 Aralık Gün Öncesi PMUM Anlaşma Miktarı 1000 110.00 GÖP Fiyatı
döngüsel ve mevsimsel hareketler ile doğrusal olmayan stokastik 2009 07:00 PMUM'a Ekstra Teslim Edilen Miktar 100 70.00 DGP Fiyatı
ilişkiler mevcuttur. Mevsimsel ve döngüsel hareketler, Hızlı Fourier Gerçekleşen Birim Elektrik Satış Fiyatı 106.36 %3.3 azalma
Dönüşümü ile, stokastik ilişki ise Geriye Yayılımlı-İleri Beslemeli GÖP Tüketim Tahmini 1000
Yapay Sinir Ağı kullanılarak belirlenmektedir. 1 Aralık PMUM'dan Tedarik Edilecek Miktar 1000 80.00 GÖP Fiyatı
Gün Öncesi Birim Elektrik Satış Fiyatı 80.00

1. Giriş DGP Gerçekleşme 900

Hidroelektrik santrallerde elektrik üretim verimini artırmak için,
belirlenen zamanda rezervuara gelen akımın tahmini gereklidir.
Nehir akış tahminleri yapılmasının hidroelektrik santraller için
başlıca avantajları şunlardır:
 Rezervuar girdilerinin ön bilgisi sayesinde, santraller daha büyük
düşü ile daha uzun süre işletilebilir.
 Elektrik fiyatlarının yüksek olduğu zamanlarda daha çok elektrik
üretilebilir.
 1 Aralık 2009 sonrası PMUM’da dengesizlik maliyetleri
azaltılabilir.
1 Aralık 2009 tarihinde yürürlüğe giren nihai Dengeleme
ve Uzlaştırma Yönetmeliği ile birlikte elektrik ticareti saatlik
periyotlarla yapılmakta ve her saat için sistem marjinal fiyatları
belirlenmektedir. Piyasa katılımcılarının Gün Öncesi Planlama
(GÖP) olarak adlandırılan piyasada, bir sonraki günün her saati
için üretim programı verme ve bu programa uyma yükümlülükleri
bulunmaktadır. Bu durumda, piyasa katılımcılarının bir sonraki günde
üretecekleri elektrik miktarını saatlik olarak önceden tahmin etmeleri
gerekmektedir. GÖP’e verilen tahminlere göre gün öncesinden tüm
sistemin dengelenmesi yapılmaktadır. Tahminlerdeki hatalar sistemin
gerçek zamanda dengesizliğe düşmesine sebep olmaktadır. Sistemin
dengesizliğe düşmesi durumunda oluşan maliyetler dengesizliğe
sebep olan taraf tarafından karşılanmaktadır. Sistem dengesizlik
maliyetlerini en aza indirmek için saatlik talep tahminlerindeki hata
payının çok düşük olması gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Nehir
tipi hidroelektrik ve rüzgar santralleri için bu tahminleri yüksek bir
doğruluk payı ile yapabilmek için kompleks bir tahmin modeline
ihtiyaç duyulabilmektedir.
Şekil 1’deki örnekten görülebileceği üzere talebin tahmin edilenden
düşük veya yüksek gerçekleşmesi durumlarında elektriğin birim
1 Aralık Gün Öncesi PMUM Anlaşma Miktarı 1000 80.00 GÖP Fiyatı
2009 21:00 PMUM'a Teslim Edilemeyen Miktar -100 174.16 DGP Fiyatı
Gerçekleşen Birim Elektrik Satış Fiyatı 69.54 %13.1 azalma
Şekil 1. Piyasa koşullarına bağlı elektrik satış gelir senaryoları.
Örnek olarak verilen yukarıdaki durumda, üretim tesisinin
belirtilen saatler için üretim tahmininin 1000 kWh olacağının gün
öncesinden öngörüldüğü ve bu miktarın PMUM’da satılacağı
varsayılmıştır. Yukarıdaki tablo, gerçek zamanlı üretimde % 10’luk
bir tahmin hatasının elektrik birim satış fiyatı üzerindeki etkisini
göstermektedir. 1 Aralık 2009 saat 07:00’de ve 21:00’de % 10’luk
hatalı tahmin nedeniyle birim elektrik satış fiyatı sırasıyla % 3.3 ve
% 13.1 azalmıştır. Buna göre talep tahmini, üretim tesisinden en
yüksek geliri kazanma noktasında öne çıkmaktadır.
Bu çalışmada, nehir tipi hidroelektrik santraller için saatlik üretim
tahmin modeli önerilmektedir. Önerilen model sinyal işleme ve
yapay sinir ağları algoritmalarını kullanan hibrit bir modeldir.
2. Tahmin Modeli
Hidroelektrik santrallerin elektrik üretiminde kullandıkları nehir
akımlarında döngüsel ve mevsimsel hareketler ile doğrusal
olmayan stokastik ilişkiler mevcuttur. Önerilen modelde öncelikle
nehir akımları verisinin içindeki döngüsel ve mevsimsel hareketler,
Fourier Dönüşümü kullanılarak belirlenmiştir.
Döngüsel ve mevsimsel hareketlerin veriden çıkarılmasıyla
nehir akımının içindeki doğrusal olmayan stokastik seri ortaya
çıkarılmıştır. Bu doğrusal olmayan ilişkinin modellenmesi için
Geriye Yayılımlı-İleri Beslemeli Yapay Sinir Ağı kullanılmıştır.
Yapay sinir ağı modelinin sonuçları ile döngüsel ve mevsimsel
bileşenlerin toplanması sonucunda akım serisi tahmin modeli
oluşturulmuştur.

234

2.1. Mevsimsel ve Döngüsel Bileşenlerin Belirlenmesi
Genellikle zaman serisi analizi gerektiren durumların dört farklı
bileşeni olduğu varsayılır;
 Mevsimsel bileşen (St),
 Trend bileşeni (Tt),
 Döngüsel/periyodik bileşen (Ct),
 Rastgele, hata veya düzensizlik bileşeni (It).
Bu bileşenler iki temel toplama veya çarpım modelleri birleştirilir
[1].
Mevsimsellik, zaman serisinin belirli dönemlerinde gözlemlenen
benzer eğilimleridir ve otokorelasyon ile ölçütlendirilir. Eğer ölçüm
hataları küçükse, mevsimsellik serinin her elementinde kendini
tekrarlayan bir model olarak kendini gösterir. Seride periyodik
salınımlar şeklinde görülen mevsimsellik etkisi, trigonometrik sinüs
ve kosinüs’lü terimlere karşılık gelen parametre kümesi ile açıklanır
[1].
Bu tarz kendisini tekrarlayan verilerde trigonometrik fonksiyonların
kullanılması, özellikle sinüs ve kosinüs fonksiyonlarının temel
fonksiyonlar olarak yer alması polinom tipi fonksiyonlardan daha
uygun olur. Fonksiyonu sinüs ve kosinüs’ün lineer bir kombinasyonu
şeklinde ifade etmek, fonksiyonun çeşitli frekanslara ayrılmasını
sağlar. Ayrıca trigonometri temelli fonksiyonun katsayıları hangi
frekansın bulunduğunu ve ne kadar ağırlıkta olduğunu gösterir[2].
Akarsu akımlarının düzenli bir eğilim gösterebilmesi için meydana
gelebilecek buharlaşma, terleme, sızma olaylarının olmaması veya
homojen bir düzen göstermesi gerekmektedir. Pratikte ise böyle
bir durum söz konusu değildir. Ayrıca, yıllar içerisinde havzada
meydana gelen bitki örtüsündeki değişim ya da nüfusta meydana
gelen değişimler akarsuyun rejimini etkilemektedir. Öte yandan
yeryüzünde meydana gelen sıcaklık değişimleri ile mevsimsel
değişimlerde akarsu akımlarının düzenini bozan etmenlerdir [3].
Çok sayıda hidrolojik veri (yağış, debi, buharlaşma gibi) ortalama
veya standart sapma gibi temel istatistiksel parametrelerinde
periyodik (mevsimsel) özellikleri yansıtırlar. Bu özellikler bir yıllık
dönem içinde oluşan düzenli hareketlerdir ve her yıl gerçekleşir.
Gözlem serilerindeki bu periyodik bileşenler, Fourier dönüşümleri
yaklaşımı kullanılarak araştırılabilir. Fourier dönüşümleri sürekli
periyodik olmayan zaman alanı fonksiyonunu frekans alanı
fonksiyonuna dönüştüren bir işlemdir.
Fourier dönüşümü gibi spektral sinyal isleme yöntemlerinin
arkasında yatan en önemli sezgi, sinyalin içindeki saf rastlantısal
unsurların tüm frekanslara eşit şekilde dağılacağı, tam anlamıyla
belirlenebilir (deterministik) olan periyodik unsurların ise tek bir
frekansta kendilerini göstereceğidir. Dolayısıyla herhangi bir
zaman serisinin frekans analizi yapıldığı zaman tespit edilecek
yüksek tepeler zaman serisindeki periyodik hareketlere işaret
edecektir.
Zaman serilerinin frekans analizi, serinin Fourier değişiminin
alınması vasıtasıyla asıl seriyi tam anlamıyla tanımlayan, ancak
tanım olarak zaman serisi değil frekans serisi olan bir baksa seri
elde etmekten ibarettir. Genellikle frekans serisi zaman serisinin
içeriğindeki kullanılabilir bilgiyi, örnek olarak periyodikliği, daha
kompakt bir şekilde tanımlamaktadır. Örnek vermek gerekirse:
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
fs
x [ n ] =A ⋅ cos[ 2π n] (1)
Tö
fs frekansında bir periyodik sinyalin Tö zaman aralığıyla
örneklenmesinden oluşan x[n] zaman serisine karşılık gelen X[k]
frekans serisinin sadece iki elemanı A/2 değerine sahipken, diğer
elemanları 0 olacaktır. Bunun yanında A/2 değerine sahip olan
elemanlarının indeksleri, yani k değerleri, sf ile birebir bağlantılı
olacaktır. Dolayısıyla herhangi bir zaman serisinin frekans
serisinde diğer değerlere göre çok yüksek olan tepelere karşılık
gelen k değerlerinden orijinal zaman serisindeki periyodik öğelerin
frekansları belirlenebilir. Frekans serilerinin elde edilmesi için çeşitli
değişik disiplinlerde kullanılan en hızlı ve en hassas yöntem Hızlı
Fourier Dönüşümü (HDF) yöntemidir.
HDF’nin zaman serilerindeki periyodik öğelerinin bulunmasında
kullanılırken dikkat edilmesi gereken husus, uygulanması gereken
pencereleme tekniğinin iyi seçilmesidir. Frekans analizi ancak
kullanılan zaman serisinin uzunluğu sonsuz olduğu zaman tam
anlamıyla eşdeğer bir seri üretebilir. Bu elbette pratik koşullarda
mümkün değildir, dolayısıyla periyodikliğin tespit edilebilmesi için
olabildiğince uzun zaman serileri kullanılmalıdır. N uzunluğundaki
bir zaman serisi, sonsuz uzunluktaki orijinal periyodik zaman
serisinin yine N uzunluğunda dikdörtgen bir pencere ile
çarpılmasına eş değerdir. Dikdörtgen bir pencere kullanmak, yani
sınırlı uzunluktaki seriyi değiştirmeden kullanmak yerine, orijinal
veri, uç kısımları daha yumuşak bir şekilde azalan başka bir
pencere fonksiyonu ile çarpıldıktan sonra HFD analizine sokulur.
Bu seçimde önemli bir denge söz konusudur. Buna göre, birbirine
yakin iki periyodik sinyali ayırmaya yönelik pencereler daha çok
gurultu sokarak periyodik sinyale karşılık gelen tepelerin rastlantısal
öğelere karşılık gelen frekans dizisi arasında kaybolmasına neden
olmaktadır. Diğer yandan, periyodik sinyali rastlantısal sinyalden
ayırmaya uygun pencereler ise birbirine yakin iki periyodik sinyali
birbirinden ayıramamaktadır. Hidrolojik zaman serilerindeki
periyodik öğelerin birbirinden farklı frekanslara karşılık gelmesi
nedeniyle ikinci tur bir pencereleme yöntemi kullanılmıştır. Buna
göre aylık periyottaki uzun süreli hidrolojik verilerin Blackman-
Nutall penceresiyle çarpıldıktan sonra HFD’leri alınmıştır. HFD’nin
büyüklük serisine bakılarak tepe yapan indeksler bulunmuştur. Bu
indekslere karşılık gelen HFD serisi değerleri sabit tutularak geriye
kalan HFD serisi elemanları sıfırlanmıştır. Bu operasyon serideki
rastlantısal öğelerin ayıklanmasını sağlamaktadır. Rastlantısal
öğelerden ayıklanmış olan HFD serisine ters dönüşüm işlemi
uygulanarak zaman serisinin periyodik deterministik kısmı elde
edilmiştir. Böylece serinin içerisindeki mevsimsel ve döngüsel
bileşenlerin toplamı ortaya çıkarılmıştır.
2.2.Yağış - Akım İlişkisinin Kurulması ve Saatlik Tahminler
Akım verisinin içindeki deterministik bileşenin, akım verisinden
çıkarılmasıyla hata serisi elde edilmiştir. Bu seri, stokastik olaylar
tarafından belirlenen bir seri olduğundan doğrusal olmayan
yöntemlerle modellenmelidir. Anlık yağış miktarı ile hata serisi
arasında korelasyon bulunması sebebiyle yağış-akım ilişkisi,
yapay sinir ağları yöntemi ile modellenmiştir.
Yapay sinir ağları, girdi ve çıktı arasında doğrusal olmayan
bağlantıları anlayabilecek esnek bir matematiksel yapıdır. Bir
yapay sinir ağı, nöron, birim, hücre veya nod olarak adlandırılan
işlem elementlerinden oluşur. Her birim diğer birimlere direk
235
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

bağlantılarla bağlıdır. Her bir birim kendisine ait verilere göre akım senaryoları üretilebilmektedir. Bu hatanın standart sapması,
oluşturulmuş ağırlık faktörü ile sonuca ulaşır [4]. PMUM’da strateji geliştirmek ve elektrik satışından daha yüksek
gelirler elde etmek için gereklidir.
Bu çalışmada, saatlik akıma bağlı elektrik üretim tahmini
yapılabilmesi için geriye yayılımlı-ileri beslemeli yapay sinir ağı
ve yöntemi kullanılmıştır. Yapay sinir ağları, girdilere karşılık
çıktılar üreten bir kara kutu olarak ele alınabilir. Yapay sinir ağları,
kendisine verilen örnekler üzerinde kendini eğiterek bir çözüm
sistemi geliştirmektedir. İleriye beslemeli geriye yayılmalı yapay
sinir ağları yönteminde girdi, gizli ve çıktı birimleri olmak üzere
üç farklı katman bulunmaktadır. Her katman birçok nörondan
oluşmakta olup katmanlar aralarında bağlantı kuvvetleri ile
bağlanmaktadırlar. Önerilen yöntem iki etaptan oluşmaktadır.
Birincisi, çıktı katmanındaki çıktı bilgi sinyalini hesaplamak için
girdi hücrelerindeki dış girdi bilgisini ileten bir ileriye doğru besleme Şekil 2. Tahmin modeli gereksinimleri.
etabıdır. İkincisi ise, çıktı katmanında hesaplanan ve gözlenen bilgi
sinyalleri arasındaki farklara dayanarak bağlantı kuvvetleri üzerinde
değişikliklerin yapıldığı bir geriye doğru ilerleme etabıdır [5]. Bir
eğitim sürecinin başında, bağlantı kuvvetleri rastgele değerler
olarak atanmaktadırlar. Öğrenme algoritması her iterasyonda
eğitim başarı ile tamamlanana kadar kuvveti değiştirmektedir.

Yapay sinir ağları gibi kara kutu modellerinde havzanın yağışı

akışa dönüştürmesi sürecinin ayrıntılarına girilmemektedir. Bu tip
modellerde havzaya yağışı akışa çeviren kapalı bir kutu gözüyle
bakılır. Sistemin dönüşüm fonksiyonunun o havzada gözlenmiş
olan yağış ve akış kayıtlarına dayanarak belirlenmesine çalışılır.
Girdi katmanındaki hücre sayısı tespit edilirken yağış ve akım
veri çiftlerinin çapraz korelasyon katsayıları dikkate alınmıştır.
Yağış-akış veri çiftlerinin çapraz korelasyon ve akım serisinin
otokorelasyon değerleri göz önünde bulundurularak, en yüksek
çapraz korelasyon katsayısı hesaplanmıştır. İleri beslemeli geriye
yayınım (İBGY) sinir ağı metoduyla farklı girdi ve gizli katman
hücre sayıları kullanılarak elde edilen ortalama kare hatası ve
korelasyon katsayıları hesaplanmış ve en uygun sonuçları veren
yapı belirlenmiştir.
3. Tahmin Modelinin Bir Nehir Tipi Hidroelektrik Santral
için Uygulanması
Nihai Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği’ne göre, üretim
tesislerinin, bir sonraki gün için üretecekleri elektrik enerjisini
saatlik olarak o gün içerisinde saat 11:30’a kadar belirtmeleri
gereklidir. Dolayısıyla tahmin modeli kurulurken sahip olunan
veri, tahmin yapılacak günden 2 gün önceki gerçekleşen veridir.
Bu nedenle ara bir tahmin yapılması ve bu tahminin sonuçlarının
modelde girdi olarak kullanılması gereklidir. Bu durum Şekil 1’de
açıklanmaktadır.
Tahmin modeli için gerekli girdiler ve modelin çıktıları Şekil 2’de
gösterilmektedir. Buna göre geçmiş akım verileri ve geçmiş yağış
miktarlarına ek olarak, elektrik üretim tahmininin yapılacağı gün için
öngörülen yağış miktarları da modelde girdi olarak bulunacaktır.
Tahmini yağış miktarlarının meteoroloji merkezlerinden temin
edilememesi durumunda, bu servisi sağlayan yabancı kuruluşlarla
proje bazlı ortaklıklar kurulmaktadır. Saatlik akım miktarlarının
tahmin edilmesinin ardından santralin işletme kotları ve farklı
debilerdeki türbin verimlerinin modele girdi olarak eklenmesi ile
saatlik elektrik üretim miktarları tahmini olarak belirlenmektedir.
Yapılan tahminler ile gerçekleşmeler arasındaki hata için uygun bir
istatistiksel dağılım bulunarak her saat için maksimum ve minimum
Şekil 3. Tahmin modeli girdi ve çıktıları.
4. Sonuçlar ve Öneriler
Bu çalışmada, nehir tipi hidroelektrik santrallerde saatlik elektrik
tüketimini tahmin eden bir model önerilmiştir. Bu modelde, Hızlı
Fourier Dönüşümü ile akım verisindeki mevsimsel ve döngüsel
hareketler ortaya çıkarılmakta, stokastik bileşeninin tahmini için
Yapay Sinir Ağları kullanılmaktadır. Yapılan tahminler, üretim
tesisinin PMUM’da daha yüksek gelir elde etmesi ve sistem
dengesizlik maliyetlerini azaltması için kullanılabilecektir. Ayrıca
tahmin modeli, rezervuarlı santrallerin, nihai Dengeleme ve
Uzlaştırma Yönetmeliği kapsamında daha yüksek gelirler elde
etmesi için yapılacak işletme optimizasyonu çalışmalarına girdi
sağlayacaktır.
Saatlik olarak yapılan tahminlerin aylık hale getirilmesi ile
yatırım aşamasında olan tüm hidroelektrik santral projelerinin
fizibilitelerinin kontrolünde kullanılacak ve projelerin gerçekten
yapılabilir olup olmadıkları konusunda bilgi sağlayacaktır.
Kaynaklar
[1] ABBAK, R.A, “Zaman Dizilerini Fourier Tekniği İle Analizi”,
Deniz Düzeyi Gözlemlerinin En Küçük Kareler Yöntemiyle
Spektral Analizi,pp 24-29,2005
[2] HEATH, M. T., pp 495-509,” Scientific Computing; An
Introductry Survey”, McGraw-Hill, Newyork,, 2002
[3] TÜRKTEMİZ, B. 2008,” Akarsu Akımlarını Etkileyen
Parametreler”, Baraj Haznelerine Giren AkımlarınYapay Sinir
Ağları (Ysa) İle Tahmini,pp 18-19,2008
[4] DİBİKE, Y.B. and Solomatine, D. E, “River Flow Forecasting
Using Artificial Networks”, Phys. Chem. Earth (B), Vol. 26,
No. 1, pp. 1-7, 2000
[5] CIĞIZOĞLU, H.K., “Yapay sinir ağları ve zaman serileri
analizinde kullanımı”, IV. Ulusal Hidroloji Kongresi, İstanbul
Teknik Üniveristesi,İnşaat Fakültesi. 21-25 Haziran 2004.

236
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Summary
After the start of application of the final Balancing and Settlement
Regulation on 1th of December 2009, the trade of electricity is
changed to hourly basis. With the new regulation, system marginal
prices are set for each hour according to the supply, demand
and supply bids. Therefore, electricity generation companies are
obliged to present their hourly generation program and exercise
this program. In order to manage this, generation companies need
to forecast their hourly generation. Forecasting stream flows or
wind speeds accurately is generally difficult. In this study, a short
term generation forecast method is presented for small scale
hydropower projects.

There are trend, seasonal, cyclic and stochastic elements in

stream flows which are used by hydropower plants to generate
electricity. After the elimination of trend by a trend analysis, the
cyclic and seasonal variations together with the stochastic relation
in the stream flow data are obtained. The deterministic component,
which is formed by seasonal and cyclic variations, is determined
by Fast Fourier Transform (FFT) and subtracted from the original
data. The obtained series is the stochastic component which is
non-linear. In order to model this non-linear relationship, Feed
Forward Back Prorogation Neural Network is used. The outputs of
this neural network (NN) and the deterministic component is added
to form the forecasts. Therefore the suggested forecast model is
FFT hybrid NN model. The outputs of the model can be used in
hourly generation forecasts of must-run hydropower plants as well
as plants with reservoirs.

237
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
SOLAR POWER PLANTS FROM IDEA OF INVESTMENT TO REALIZATION
Ömer Cihan KARAHAN
Merk Solar Energy/Akfel Group
Abstract
With its initiation in Germany by various incentives at the beginning
of 1990’s, solar energy market has turned into a different position
after solar power plant projects have been realized during the
middle of 2000’s. The easiness of installation, one of the numerous
advantages of solar energy, presented several opportunities for
the investors in a wide range between 1 kW to MW level projects.
Predictable electricity generation, zero running cost and short
installation period of solar power plants lead Independent Power
Producers to invest with minimized risk. In this summary, you will
find information about development, license application, planning,
financing, implementation and operation of solar power plants and
reference examples around the world which are realized by Juwi
Solar AG which is the official project partner of Merk Solar Energy
in Turkey.
1. This is How We Do It
Consultancy
The consulting process is crucial prior to the project where the best
location for the investment is determined, technical and financial
feasibilities are prepared and license applications are handled
after the most efficient investment method is chosen by taking
every parameter into consideration. Regarding to long years of
meteorological measurements and related softwares and national
electrical transmission and distribution lines, the most suitable
region is chosen in order to make further detailed field surveys. At
this point, the most important decision to make is developing the
project on a government owned field or on a natural person owned
field. After this selection of field with the elimination of more than 35
parameters such as property conditions, range, shading conditions,
transportation conditions and physical charachteristics of the land,
the technical pre-feasibility is prepared by observing field details,
price conditions, generation diagrams and previous experiences.
The technology selection is made with the comparison of thin-
238
film and cyrstalline modules which leads us to prepare financial
feasibility which is Feed-In-Tariff (assumed) oriented and displays
the investment and running costs, finance conditions, profit range
and IRR-ROI calculations. At the last step, the license application
and several official permits process cover approximately four
months while the connections with related equipment manufacturers
are set in order to initiate the implementation properly.
Planning-Development
After the Feed-In-Tariff (FIT) and the time of the purchase
obligation of the generated solar electricity are determined, the
final layout gets prepared. The final layout includes designing the
desired technical and infrastructural capabilities of the system,
setting up the purchasing agreements, removing residential and
environmental concerns. After the final layout is ready to go, all
the implementation plan is made regarding to lead time of the
equipments, field works, test generation and start-up. With the
help of this professional planning and development process, the
power plants can start production, depends on the size, less than
two months.
Financing
Energy projects are very favourable for banks or finance
organizations because of its continuously improving market
conditions. Once the governments determine a FIT system for solar
energy which is necessary because of the difference between grid
parity and solar electricity prices, the related equity sources are
ready to cooperate for these investments. Since the solar power
plant does not spend any time and money to sell the electricity for
20 years which look like to be longer since the renewable energy
sources become more critical for the future energy plans, these
investments are the first choice for the related corporations. Our
financing experts have extensive experience with hundreds of
projects and have continuously growing networks at their disposal.
For each project, we develop a specially-tailored financing concept,
select banks and underwriters, establish credits and, if necessary,
help to integrate power providers as additional financing bodies.
The search for investors and the development of a stable business
model for operation for the project are all part of the practical and
precise financial strategy.
Implementation
Preparing the location and constructing and setting up the system
requires precise coordination between many different trades
and suppliers. This includes the appraisal and evaluation of
the properties and condition of the open space to be used. We
gather all experts needed for construction (architects, structural
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

engineers, logisticians and technicians of all types) under one roof. than C-Si technology. From this view, the FIT price can be around
This, together with our years of experience allows for prompt and 22-25 Eurocent/kWh for a proper investment opportunity.
quick construction of the plants.
3. Reference Projects
Management As long as solar power plants investments are just brand new in
We monitor and optimise the operation and efficiency of the plants Turkey, there are some basic rules for these investments to be
over a period of more than 20 years. Regular inspection, continuous taken into consideration before initiating the investment idea. The
remote monitoring and close cooperation with manufacturers hardest step of these projects is finding finance solutions since
guarantee high technical availability for the plants. In addition, upon the investment cost is pretty high comparing to other energy
request we can assume all business and organisational duties sources. Although the banks and related corporations are very
associated with the project. This includes managing questions interested in these projects because of the government’s purchase
regarding taxes and insurance and delivering detailed reports to guarantee, the corporations always want to be sure about what
investors. they are investing for. This is the main reason why the number
of module manufacturers who has achieved to sell their products
2. General Structure of The Solar Market for these projects, is very limited. At the recent conditions, the
Despite the numerous advantages, solar energy technology is not banks generally accept well-known PV module, inverter and
ready yet for competing against other conventional or renewable mounting system brands only if these brands are gathered up by
energy sources in the terms of finance. Hence, this brings the an experienced project developer company who can also handle
necessity of a government policy which rules the energy suppliers the engineering-procurement-construction (EPC) works. Below,
to purchase the solar electricity from a FIT price which is also some of the reference projects (more than 600 MW, cumulative)
arranged by the related government bodies at the beginning of where all these abilities and experiences are brought together by
each year. Searching, observing and understanding of the FIT Juwi, are listed with general information.
structures of recent markets are very crucial for a government if
the government is planning to open a space for the market which Rwanda Project (Africa)
should be profitable and long-term planned. Two countries can
be shown as examples; in Germany FIT prices for power plants
are determined by assuming the lowest investment conditions.
By this way, thin-film technology (generally CdTe modules) has
taken its much deserved position in the market with its operational
advantages like resisting against high ambient temperatures and
8-12% more electricity generation during a year. So, the plan
was solid as well as its results where we see more than 10.000
employees, well-efficient power plants and just a 3 Euro/month
Capacity: 250 kW PV Modules: FirstSolar
electricity bill difference for citizens.
Annual Yield: 325.000 kWh Year: 2007
Alongside, when the market conditions in Spain are inspected, the
El Cura Project (Spain)
fast growing which is followed by big collapse was shocking for the
country as much as for the global market. With its best irradiation
figures in Europe, Spain has a big potential for solar energy. When
the irradiation differences and financing opportunites of Spain
and Germany are compared, it is very obvious that the first high
price was the reason why the market growed without control. The
private market has taken advantage of this situation where the
cyrstalline photovoltaic modules got started to be used for power
plant projects since the FIT price allowed the investment cost to
Capacity: 2.000 kW PV Modules: Firstsolar
get bigger. The investment costs were around 6-7 Million Euros/
Annual Yield: 3.100.000 kWh Year: 2008
MW and the outcomes of this model was a disaster. Then, the
predictable collapse has begun which was at the same time with
Corsica Project (France)
the beginning of global crises in 2009.

Since the second biggest market, Spain, disappeared from the

global market and the global crises effected solar industry, especially
cyrstalline module market, the cyrstalline module producers started
to decrease their sale price and the discount was around 45% at the
end of the shortage. Nowadays, two technologies are competitive
in the terms of investment cost, but thin-film technology will stay
more advantageous for a while. For Turkey, thin-film technology
looks more advantageous at the current market conditions where it Capacity: 7.710 kW PV Modules: Firstsolar
is pretty clear that its investment cost and generation figures better Annual Yield: 14.000.000 kWh Year: 2010

239
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Waldpolenz Project (Germany)

Capacity: 40.000 kW PV Modules: Firstsolar

Annual Yield: 40.000.000 kWh Year: 2008

Lieberose Project (Germany)

Capacity: 52.790 kW PV Modules: Firstsolar

Annual Yield: 53.000.000 kWh Year: 2009

References
[1] www.juwi.com
[2] www.merkenerji.com

240
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

HASTANELERDE KOJENERASYON UYGULAMALARI

Özay KAS
Arke Enerji Sistemleri

Özet
Yaşamımızın vazgeçilmez parçası olan hastanelerin verdiği
hizmet seviyesi ile paralel olarak sağladığı iç hava kalitesinin elde
edilmesi enerji harcamalarının önemli bir kısmını oluşturmaktadır.
Hastanelerin ısıtma-soğutma ile elektrik tüketimi ihtiyaçları, gaz
motorlu kojenerasyon ünitelerinin sağladığı kullanılabilir elektrik ve
ısı enerjisi oranlarına uygun paralellik göstermektedir. Hastaneler
bu açıdan kojenerasyon uygulamaları için en uygun tesislerin
başında gelmektedir.

70 milyonu aşan nüfusu ile Türkiye’de kojenerasyon sistemlerinin

hastaneler başta olmak üzere alışveriş merkezi, otel gibi hizmet
tesislerinde geniş yelpazede uygulama potansiyeli mevcuttur.
Yaşam kalitesi ve standardının her geçen yıl arttığı ülkemizde
kojenerasyon sistemlerinin potansiyeli önemli ekonomik tasarruflar Grafik 1.
vaat etmektedir.

Yaşamımızın vazgeçilmez parçası olan hastanelerin verdiği

hizmet seviyesi ile paralel olarak sağladığı iç hava kalitesinin elde
edilmesi enerji harcamalarının önemli bir kısmını oluşturmaktadır.
Hastanelerin ısıtma-soğutma ile elektrik tüketimi ihtiyaçları, gaz
motorlu kojenerasyon ünitelerinin sağladığı kullanılabilir elektrik ve
ısı enerjisi oranlarına uygun paralellik göstermektedir. Hastaneler
bu açıdan kojenerasyon uygulamaları için en uygun tesislerin
başında gelmektedir.

Hastanelerin Günlük ve Mevsimsel Elektrik ve

Isıtma İhtiyacı
7 gün 24 saat hizmet veren hastane binalarının elektrik tüketimleri,
gün içindeki yoğunluğa bağlı olarak değişkenlik göstermektedir.
Mevsimsel değişiklikler ise binanın soğutma yüküne bağlı olarak
değişmektedir. Aşağıdaki grafikler Ankara’da bulunan 22.000 m²
büyüklüğünde A sınıfı bir hastanenin yaz ve kış dönemine ait
günlük elektrik tüketim trendini ve ısı ihtiyacını yansıtmaktadır.
Kojenerasyon Sistemi Seçimi İçin Optimizasyon
Hastane için kojenerasyon sistemi seçiminde 3 temel kriterin
maksimize edilmesi hedeftir. Bunlar; kojenerasyon sisteminin
maksimum kapasiteyle çalışması, elektrik tüketiminin ve ısı
ihtiyacının maksimum oranda karşılanmasıdır. Ancak elektrik
ve ısı tüketiminin günlük ve mevsimsel etkilerle değişkenlik
göstermesi ve kojenerasyon ünitelerinin nominal güçlerinin belirli
aralıkla üretilmesi nedeniyle; temel amacı tasarruf olan sistem
seçiminde optimizasyon yapmak zorunludur. Optimizasyon için 3
temel kriterin maksimize edilmesinin yanı sıra yatırım geri ödeme
süresinin minimum yapılması ana hedeftir.
Grafik 2.
Aşağıdaki grafikler aynı hastane için yapılan optimizasyon
çalışması sonucunda seçilen kojenerasyon ünitesinin elektrik
ve ısı üretimi kapasiteleri ile hastanenin elektrik ve ısı ihtiyacını
karşılama oranlarını göstermektedir.
Hastanenin kendi elektrik ve ısı ihtiyacını karşılamak üzere
seçilen kojenerasyon ünitesi ile; yıllık elektrik ihtiyacının % 87’si,
ısı ihtiyacının % 90’ı karşılanmaktadır. Kojenerasyon ünitesinin
elektrik üretimi kapasite kullanım oranı % 90, ısı üretimi kapasite
kullanım oranı ise % 65’tir.
Hastanelerin kurulu trafo güçleri, genellikle gerçek tüketim
değerlerine göre oldukça yüksektir. Bunun temel nedeni; radyoloji
ve nükleer tıp cihazları başta olmak üzere tıbbi cihazların kurulu
güçlerinin büyük, buna karşın devrede kalma sürelerinin kısa

241
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
Grafik 3.
Grafik 4.
olmasıdır. Bu nedenle kurulu trafo gücüne göre kojenerasyon
sistem seçimi yapmak yanıltıcı sonuçlar doğurabilir.
Fizibilite ve Yıllık Tasarruf Analizi
Yukarıdaki 3 ve 4 no’lu grafiklerde gösterilen elektrik tüketimi ve
ısı ihtiyacının karşılanması için güncel enerji fiyatları (Tüm fon ve
paylar dahil, KDV hariç olmak üzere; Elektrik: 0,277 TL/kwh, Doğal
gaz: 0,615 TL/m³) ile hastanenin kojenerasyon sistemi öncesi
yıllık elektrik gideri 7.013.000 kWh karşılığı 1.942.000 TL, doğal
gaz gideri 571.000 m³ karşılığı 351.000 TL olmak üzere toplam
2.293.000 TL/yıl’dır.
Kojenerasyon sisteminin kurulumundan sonra bakım giderleri
dahil olmak üzere toplam enerji gideri 1.169.000 TL’ye gerilemiş,
konvansiyonel sisteme göre 1.124.000 TL/yıl tasarruf sağlanmıştır.
Buna göre toplam tasarruf oranı % 49 olarak gerçekleşmiştir.
Toplam yatırım tutarının finansman maliyetleri dahil yaklaşık
650.000 Euro olduğu dikkate alındığında, yapılan yatırımın geri
ödeme süresi 14-15 ay civarındadır.
Grafik 5’te aylık olarak düzenlenmiş enerji maliyetleri ve tasarruf
tutarları görülmektedir.
Hastanelerde Trijenerasyon Uygulaması için
Genel Yaklaşım
Hastane binalarının ısıtma ve sıcak su ihtiyacı; verilen hizmetin
aynı zamanda otelcilik hizmetini de içerdiğinden, yaz aylarında
daha düşük oranda olmasına rağmen 4 mevsim, gece-gündüz
süreklidir. Yukarıdaki örnekte görüldüğü şekilde, kojenerasyon
242
Grafik 5.
sistemi tarafından üretilen ısı enerjisinin % 65’i faydalı ısı olarak
değerlendirilebilmektedir.
Sistem uygulaması trijenerasyon olarak yapıldığında ısı tüketiminin
soğutma öncelikli gerçekleşmesi nedeniyle; üretilen tüm ısı
soğutma sisteminde değerlendirildiği sırada ısıtma kazanlarının da
sıcak su üretmek üzere devreye girmesi ve doğalgaz tüketmesi
kaçınılmazdır.
Yıllık kümülatif değerlendirmede trijenerasyon uygulaması toplam
tasarrufu arttırsa da, absorbsiyonlu soğutma ekipmanlarının
yatırım maliyeti göz önüne alındığında, toplam yatırım geri ödeme
süresi kojenerasyon uygulamasına göre daha uzun olmaktadır.
Bununla birlikte hastanenin bulunduğu bölgenin iklim şartları
dikkate alınarak her proje için değerlendirmenin ayrı ayrı yapılması
ve buna göre karar verilmesi yerinde olacaktır.
Özellikle Ege ve Akdeniz bölgesi gibi ılıman iklime sahip illerde
trijenerasyon uygulaması kojenerasyona göre daha avantajlı
olabilmektedir.
70 milyonu aşan nüfusu ile Türkiye’de kojenerasyon sistemlerinin
hastaneler başta olmak üzere alışveriş merkezi, otel gibi hizmet
tesislerinde geniş yelpazede uygulama potansiyeli mevcuttur. Yaşam
kalitesi ve standardının her geçen yıl arttığı ülkemizde kojenerasyon
sistemlerinin potansiyeli önemli ekonomik tasarruflar vaat etmektedir.
Summary
Hospitals have a indispensable role in our life. Indoor air quality cost
for hospitals has major share in total cost parallel to service quality.
Electricity and heating demands of hospitals are parallel to energy rates
provided by cogeneration systems with gas engines. Thus, hospitals
are one of the most proper facilities for cogeneration applications.
Impressing results has been achieved at a hospital’s cogeneration
application newly built in Ankara city. A mathematical modelling
derived due to electricity and heating demand of facility, afterwards
optimum CHP unit’s selection was done. Achieved results are
summarized in following paragraphs.
Cogeneration systems have an important application potential
for shopping centers, hotels, and hospitals in Turkey with over 70
million population. Furthermore,cogeneration systems promise great
economic savings in Turkey where our living quality getting better.

ÖZEL ENERJİ YATIRIMLARININ VE ÖZELLEŞTİRME’NİN NERESİNDEYİZ?
Özkan AĞIŞ
Türkiye Kojenerasyon ve Temiz
Enerji Teknolojileri Derneği (TURKOTED)
Kongre açılış konuşması metni…
ICCI® 2009’un açılış konuşmasında “Küresel Kriz Enerji Yatırımları
için Yeni Fırsatlar Sunuyor” diye söze başlamış, bize sunulan bu
fırsatın, temiz enerji üretim sistemlerimizin teşvik edilmesi için
gerekli yapısal ve yasal çalışmaların bir an önce ele alınması
dileğiyle bitirmiştim.
ICCI® 2010’un birinci gününde, enerji de geçen bir yıl içinde
şekillenen performans dosyamıza birlikte göz atalım:
Yenilenebilir enerji kaynaklarımızın elektrik üretiminde değerlendi-
rilmesi için 2005 yılından beri yapılmakta olan çalışmalar, 2009 yılı
ilk yarısında hızla devam etmiş, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde ilk defa
153 rüzgar, 477 akarsu ve hidrolik, 68 fosil yakıtlı ve 15 adet biogaz
ve jeotermal tesisin inşaat çalışmaları başlamıştır. Bu rakamlara
halen lisans değerlendirmeleri süren başvurular dahil değildir. Aynı
zamanda bu kadar çok tesise başlanmasının itici gücü, Türkiye Büyük
Millet Meclisi Genel Kurulu’na kadar gelmiş olan “Teşvikler Kanun
Tasarısı”nın son anda geri çekilmiş olmasıdır. En büyük yasama
makamında oluşan bu irade değişikliği, yerli ve yabancı yatırımcıları
şoka sokmuştur. Bu değişiklik, yatırımcıları ürkütmüş, başlananlar hız
keserek devam etmiş, 5 proje dışında yeni projelere başlanmamıştır.
Bu irade değişikliğinin neden yapıldığı yolunda resmi bir açıklama
yapılmamış olması, belirsizlikleri büsbütün artırmıştır.
2008 yılı başından beri dünyamızı kasıp kavuran krizin adı “Finans
Kriz”dir. Bu kriz, finans kaynaklarının azalması ile başlamış, eriyip
tükenmesi ile derinleşmiştir. Bütün dünyada bizdeki gibi enerji
projelerini destekleyecek finans kaynakları tamamen tükenmediyse
bile iyice dibe vurmuştur. Krizle iyice sınırlı miktarlara gerileyen proje
finansmanı, çok fizibl ve hatta son derece “bankable” karakterde
projelere bile çok güçlükle sağlanabilmektedir. Finansman
kuruluşları birinci öncelikle, üretilen elektrik enerjisine satın alma
ve ödeme garantisi veren anlaşmalar veya yasaları ön planda
tutmakta, bu garantiler yoksa, destekleyecekleri projelerin kendini
kaç yılda geri ödeyeceğine, yani verecekleri kredinin ne kadar
kısa zamanda kendilerine döneceğine bakmaktadır. 2005 yılında
çıkartılan “Yenilenebilir Enerji Kaynakları” kanununda yer alan ve
bugüne kadar bir türlü artırılmayan 5,0 Euro cent/ kwh’lık satın alma
fiyatı ile, finans kuruluşlarına bekledikleri geri ödeme güvencesini
vermek yatırımcı için çok zor, yani finansçı için de risklidir. Bu
fiyatla bazı yatırımcıları örnek göstererek, teşvikleri dondurmak
politikası, yapılan yatırımların kredi geri ödemelerini riske sokacak
ve yeni yatırımları da caydıracaktır. Enerji kaynaklarında dışa
bağlılığımızı azaltmak için geçen yıllarda başlatılmış olan o güzel
çalışmaların heba edilememesi ve böylece lisans almış yaklaşık
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
800 projenin hayata geçirilmesi için “Teşvikler Kanun Taslağı”nın
revize edilerek kanunlaşacağı umudunu korumak istiyoruz. Rüzgar
ve özellikle akarsu santrallerine karşı giderek artan kamuoyu
duyarlılığı, bu santrallerin inşaat sürelerini uzatmakta, bazen de
tamamen durdurmaktadır. Yerli enerji kaynaklarımızın hayata
geçirilmesine karşı, bilinçli ya da bilinçsiz oluşturulan bu güçlerle
uzlaşma yollarının aranması yolunda, Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanlığı ve Çevre ve Orman Bakanlığı’nın çalışmalar içinde
olduğunu görüyor ve takdir ediyoruz. Misyonunu ve çalışmalarını
ülkemizde temiz enerji üretim teknolojilerine oturtmuş Derneğimizin
de, yatırım yolunun açılması yolunda kendisine verilen her türlü
görevi yerine getireceğini arz etmek isterim.
Geçen konferanstan bu yana, Enerji Dünyamızda gördüğümüz
en büyük ve önemli gelişme “Enerji Özelleştirme Paketleri”nde
olmuştur. 2000 yılından beri, özelleştirilmesi için defalarca ihaleye
çıkartılan, TEDAŞ’ın 20 Dağıtım Bölgesinden 5’inin özelleştirilmiş,
4’ünün de anlaşma noktasına getirilmiş olması önemli bir başarıdır.
Bu başarının sağlanmasında, ETKB ile Başbakanlık Özelleştirme
İdaresi Başkanlığı’nın mükemmel işbirliğinin çok büyük rolü
olmuştur. Yıllardan beri umutsuz bekleyişimizi, çok başarılı bir
eyleme dönüştüren, özelleştiren “özelleştirme team”ini kutluyorum.
Bu başarılı örnekleri gördükten sonra geri kalan 11 dağıtım bölgesi
ile EUAŞ’a ait eski, yaşlı ve yorgun 13 santralin de en kısa zamanda
yeni işletmelere devredileceğine inanıyorum.
Takdir ettiğimiz diğer önemli bir politika, hükümetimizin, doğal gaza
zam yapmama kararlılığıdır. Aylardan beri, küresel krizin doğal gaz
talebinin de, fiyatının da belini kırdığını, dünyada ilk defa doğal
gaz talep artışında duraklama kaydedildiğini, Amerika’da SHALE
kayalarından çok büyük miktarlarda ve çok düşük üretim maliyetiyle
doğal gaz üretildiğini, tüm dünyada doğal gaz fiyatlarındaki
gerilemenin sürdüğünü yazıp çizmekteydim. Enerji ve Tabii
Kaynaklar Bakanlığı’nın dünyada, doğal gazdaki bu değişmeleri
değerlendirerek, zam yapmanın zamansız ve gereksiz olacağı
kararlılığını göstermesi, elektrik üreticilerine, sanayicilerimize ve
vatandaşlarımıza rahat bir nefes aldıracaktır.
Yenilenebilir enerji kaynakları yatırımcılarının başka sorunları da var.
Bunlardan birincisi, 1 Kasım’da alınan 78.000 MW’lık rüzgar tesisi
başvurularının çözümsüzlüğüdür. Vaktiyle neden bu kadar acele
edildiğini anlayamadığınız bu başvuru kriterleri iyi tespit edilemediği
için ortaya çıkan bu başvuru kaosu bir an önce çözülmelidir.
Ayrıca lisans alıp, inşa aşamasına geçen rüzgar ve akarsu santralleri
(HES) çok yavaş yürümektedir. EPDK sitesinde listesi yayınlanan
inşa halindeki 634 tesis üzerinde yaptığımız incelemede;
243
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

 İnşaat ilerlemesi % 80’in üzerinde (yani bir yıl içinde

tamamlanabilecek olan) olan tesis sayısı sadece 38 adettir ve
tüm tesislerin % 6’sını oluşturmaktadır.
 634 tesis, ortalama 2 yıldır inşa halindedir ve ortalama ilerleme
yüzdesi % 10’dur. Yani bu hızla devam ederse, bu 634 tesis 20
yıl içinde tamamlanacaktır.
 Bu tesislerin 100 adedi, 1 yıldır ancak 0-1 (%) ilerleme kayde-
debilmiştir. Bu tesislerin bu kadar yavaş gitmesinin nedenleri
araştırılmış mıdır? Araştırılmışsa, hızlandırmak için ne gibi
çareler düşünülmektedir?
 Ayrıca, krizden sonra arz/talep durumunu revize ederek
Haziran 2009’da yayınlayan ve elektrik sıkıntılarının 2015 yılına
ertelendiğini duyuran TEİAŞ/APK Dairesi, bu 634 santralin hangi
yıllarda işletmeye alacağını hesaplamıştır.

05 Aralık 2009 tarihinde uygulamaya konulan PMUM’un gün

sonrası bazlı saatlik teklif uygulamasında oluşan sorunlar, birkaç
doktora tezi hazırlanabilecek kadar artmıştır. Bu sorunların miktarı
ve boyutları çok büyüdüğü için TEİAŞ ve EPDK’ya başvurarak ayrı
bir sempozyum düzenlemeyi planlıyoruz.

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın başarı ile yürüttüğü en

önemli projesi ENERJİ VERİMLİLİĞİ çalışmalarıdır. Elektrik İşleri
Etüd İdaresi Direktörlüğü Başkanlığı’nda yürütülen bu çalışmaların
ülke çapına yayılmasıyla, hem üretimde hem de tüketimde enerji
tasarrufunun daha bu ilk yıllarda bile birkaç yüz milyon dolar
mertebelerine ulaşacağını hesaplıyor ve yapılan çalışmaları takdir
ediyoruz.

Konuşmama nokta koymadan önce, nükleer enerji santralleri ya-

pımında hükümetimizin kararlılığını bütün gücümüzle destekliyoruz.
Türkiye, nükleer teknolojiden daha fazla uzak duramaz. Ancak,
uygulamada gerek santral dizaynında, gerekse nükleer atıkların
yok edilmesinde dünyanın en yeni teknolojilerinin kullanılmasına
önem ve öncelik verilmelidir.

244

TÜRKİYE’NİN UZUN DÖNEM TEPE YÜK TALEBİNİN TAHMİN EDİLMESİ
Pelin GİREP
Ortadoğu Teknik Üniversitesi - Makina Mühendisliği Bölümü
Melis BİLGİÇ
Hacettepe Üniversitesi.- Temiz Tükenmez Enerjiler Bölümü
Özet
Elektrik yük talep tahmini, gelecek yatırımlar, ekonomik denge
ve elektrik iletim sistemi frekans dengesi düşünüldüğünde bir
ülke için çok önemli bir yere sahiptir. Özellikle tepe yük talep
tahmini, bir ülkenin enerji sektöründeki davranışında önemli role
sahiptir. Elektrik yük talep tahmini yapabilmek için çeşitli yöntemler
literatürde mevcuttur. Bu çalışmada uzun dönem yük talebi tahmin
modellerinin oluşturulmasında yapay sinir ağları (YSA) yaklaşımı
kullanılmıştır. Dokuz yük dağıtım bölgesine göre tüm Türkiye için
2020 yılına kadar uzun dönem saatlik yük tahmininin yapabilmesi
için modeller oluşturulmuştur. Bu tahmin modellerinin sonuçları
incelenerek Türkiye’nin enerji sektöründeki mevcut ve gelecekteki
durumu analiz edilebilir.
1. Giriş
Modellerin doğru yapılması, elektrik kamu hizmetlerinin çalışması
ve planlaması açısından elektrik yük talep tahmin modellemelerinde
çok önemli yer tutmaktadır. Yük tahmini, elektrik hizmetleri
sağlayan kamu ve özel şirketler için elektrik yük üretimi ve satın
alımındaki, yük değiştirmedeki ve alt yapı gelişimindeki önemli
kararların alınmasında yardımcı olmaktadır. Buna ek olarak, yük
tahmini; enerji sağlayıcı şirketler, finansal kurumlar ve elektrik
üretimi, iletimi, dağıtımı ve piyasasındaki diğer şirketler için oldukça
önemlidir.
Yük tahmini kısa ve uzun dönem olmak üzere ikiye ayrılabilir. Bu
farklı zaman aralıklı tahmin modelleri elektrik hizmet şirketlerinde
farklı amaçlar için kullanılır. Elektrik kamu hizmetleri için yük tahmini
ne kadar önemli ise enerji sektöründeki yeni düzenlemelerle
artık özel sektör için de çok önemli hale gelmiştir. Ayrıca, arz ve
talepteki oynamalar, hava koşullarındaki değişimler ve tepe yük
durumlarındaki yüksek elektrik fiyat artışları yük tahminini çok
önemli kılar.
Uzun dönem saatlik yük tahmininde yapılan tahmin süresi bir yıldan
daha uzundur. Uzun dönem saatlik yük tahminlerinden yıllık tepe
yük talebi elde edilir. Tepe yük talep tahminleri sistemdeki kurulu
gücün, tepe yük talebini karşılayıp karşılayamayacağını gösterir.
Buna göre yapılacak yatırım planlanır.
Bölgesel uzun dönem saatlik modellerin tepe yük tahminleri
kullanılarak yük dağıtım bölgelerinde bulunan santrallarin kurulu
güçlerinin ne zamana kadar yeterli olacağı ve ne zaman yeni ilave
kapasite ile tepe yük talebin karşılanabileceği belirlenebilir.
Uzun dönem saatlik yük tahmin çalışmalarında yapay sinir ağları
(YSA), regresyon yöntemleri, bulanık mantık ve genetik algoritma
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Merih Aydınalp KÖKSAL
Hacettepe Üniversitesi.- Çevre Mühendisliği Bölümü
Derek K. BAKER
Ortadoğu Teknik Üniversitesi - Makina Mühendisliği Bölümü
kullanılmaktadır. Bu çalışmada, uzun dönem saatlik yük tahmini
için YSA yaklaşımı kullanılmıştır. Uzun dönem tepe yük talep
tahmin modellerinin oluşturulması için öncelikle uzun dönem yük
profilleri tahmin modelleri YSA kullanılarak 2009-2020 yılları arası
ve dokuz yük dağıtım bölgesi için oluşturulmuştur. Daha sonra bu
yük profilleri kullanılarak iyimser, vasat ve kötümser senaryolar için
bu üç senaryo bazında kalibrasyon modelleri yapılmıştır.
2. Önceki Çalışmalar
Literatürde uzun dönem saatlik yük ve tepe yük tahminleri üzerinde
sınırlı sayıda çalışma mevcuttur. Bu çalışmaların ilklerinden
birinde, Haida ve Muto [1] oluşturdukları uzun dönem tepe yük
tahmin modellerinde mevsim dönemlerindeki hataları azaltmayı
amaçlamışlardır. Transformasyon tekniği kullanarak regresyon
modelleri yapmışlardır. Bahsedilen mevsim dönümündeki hataları
azaltmak için öncelikle sıcaklık ve yük verileri kullanılarak yük
profilleri oluşturmuşlardır. Daha sonra Alkhal [2] ileri beslemeli YSA
yaklaşımı kullanarak uzun dönem saatlik yük tahmini yapmıştır.
Kermanshahi [3] iki farklı yaklaşımla uzun dönem saatlik yük
tahmini yapmıştır. Kullandığı yaklaşımlar recurrent neural network
ve üç katmanlı feed forward back propagation’dır. Modellerinde
1975-1994 yılları arası yük verilerini eğitmek için kullanmıştır. 1995-
1997 ve 2000-2005 yıllarının da yük tahminlerini yapmıştır. Matsui
et.al. [4] günlük tepe yük tahmini yapabilmek için YSA modelleri
oluşturmuşlardır. Analiz edilebilir yapılı bir YSA oluşturarak tah-
minlerini gerçekleştirmişlerdir. Türkiye’de uzun dönem tepe yük
tahmini için yapılan yalnızca bir çalışma vardır. Bu çalışmada, As-
lan et.al. [5] Kütahya ili için geriye doğru beş yılın elektrik puant
yük tahmini YSA modelleri oluşturarak yapmıştır. Bu kısa literatür
özetinden de görüleceği gibi tüm Türkiye’yi kapsayan uzun dönem
saatlik yük ve tepe yük çalışması mevcut değildir.
3. Modellerin Oluşturulması
Çalışmada, ilk olarak uzun dönem yük profilleri tahmin modelleri
2009-2020 yılları ve dokuz yük dağıtım bölgesi için oluşturulmuştur.
Daha sonra bu yük profilleri kullanılarak, 2009-2020 yılları arası ve
dokuz yük dağıtım bölgesi için iyimser, vasat ve kötümser olmak
üzere üç senaryo bazında kalibrasyon modelleri oluşturulmuştur.
Bu bölümde bu oluşturulan modeller ve sonuçları anlatılmıştır.
3.1. Yük Profilleri Tahmin Modellerinin Oluşturulması
Dokuz yük dağıtım bölgesi için uzun dönem yük profil modelleri YSA
yaklaşımı ve MetrixND [6] yazılımı kullanılarak oluşturulmuştur.
Modellerin oluşturulmasında TEİAŞ Milli Yük Tevzi Merkezi’nden
temin edilen 2004-2008 yılları arasındaki bölgesel saatlik yük
verileri, meteorolojiden temin edilen saatlik sıcaklık verileri, tak-
vim verileri (haftanın günleri, haftasonu, aylar, mevsimleri milli
245
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

ve dini bayramlar) ve güneş doğuş-batış saatlerinden elde edilen 4. Sonuçlar

güneşlenme süresi verileri kullanılmıştır. Bu verilerin % 75’i öğ-
renme, % 25’i test verisi olarak kullanılmıştır.
Bu veriler kullanılarak YSA yaklaşımı ile günlük enerji (toplam
yük), tepe yük ve her saatin için (1-24) için uzun dönem yük profil
tahmin modelleri oluşturulmuştur. Modellerin mimarisinde giriş ve
çıkış düğümlerinin yanı sıra, üç adet gizli düğüm kullanılmıştır. İlk
gizli düğümde takvim verileri giriş verisi olarak kullanılmış, ikinci
ve üçüncü düğümde ise meteorolojik veriler ve takvim verileri giriş
verisi olarak kullanılmıştır. Giriş verileri, yazılım tarafından otomatik
olarak 0.1 ile 0.9 değerleri arasına ölçeklendirilmiştir. İlk saklı
düğümde aktivasyon fonksiyonu olarak doğrusal fonksiyon, ikinci
ve üçüncü saklı düğümlerde ise sigmoid fonksiyonu kullanılmıştır.
Çıkış düğümünün aktivasyon fonksiyonu ise doğrusal fonksiyondur.
Modelleri oluşturmak için 1’den 100’e kadar özyineleme (iterasyon)
yapılmıştır. Bu özyinelemeler beş kez tekrar edilmiştir. En yüksek
R-Squared (R2) sonucuna erişen deneme model tarafından
seçilmiştir.
Dokuz yük dağıtım bölgesi için elde edilen saatlik yük tahminlerinin
toplanması ile tüm Türkiye için uzun dönem saatlik yük tahminleri
elde edilmiştir. Bu şekilde, üç senaryo bazında 2009-2020 yılları
ve Türkiye için uzun dönem saatlik yük talep tahmini hesaplanmış
ve bu değerlerden de yıllık tepe yük değerleri elde edilmiştir. Elde
edilen tepe yük değerleri ve bu değerlerin bir önceki yıla göre yüzde
değişimleri 2009-2020 yılları için verilmiştir. 2004-2008 yılları için
verilen tepe yük değerleri de gerçek verilerden alınmıştır. Tablo 1
incelendiğinde yüzde değişim değerlerinin giderek azaldığı gözlen-
mektedir.
2004-2020 yılları için üç senaryo bazında uzun dönem tepe yük
tahmin değerleri Şekil 2’de gösterilmiştir. 2009 yılına bakıldığında
yaşanan ekonomik krizin etkileri tepe yük değerindeki düşüş olarak
görülmektedir.
Tablo 1. Kötümser, Vasat ve İyimser Senaryo Bazında 2009-2020
Yılları İçin Yıllık Tepe Yük Değerleri ve Bir Önceki Yıla Göre Yüzde
Değişimleri

Yapılan YSA modelleri kullanılarak 01.01.2004 ile 31.12.2020 % % %

Yıl Kötümser Vasat İyimser
tarihleri arasındaki tahmini saatlik yük profillerini oluşturulmuştur. Değişim Değişim Değişim
Şekil 1’de model oluşturulan yük dağıtım bölgelerinden biri olan 2004 23.410 23.410 23.410
Adapazarı (ADA)’nın 2005 yılına ait gerçek saatlik yük verileri ve
2005 24.570 24.570 24.570
tahmin edilen saatlik yük profil değerleri gösterilmiştir.
2006 26.719 26.719 26.719
3.2. Kalibrasyon Modellerinin Oluşturulması 2007 28.743 28.743 28.743
Dokuz yük dağıtım bölgesi için üç farklı senaryo bazında 2008 30.059 30.059 30.059
ekonometrik modeller kullanılarak uzun dönem aylık talep tahminleri
2009 28.905 -4% 29.172 -3% 29.559 -2%
oluşturulmuştur [7]. Her bölge için üç farklı senaryo bazında
tahmin edilen aylık talep değerlerinin toplanmasıyla 2020 yılına 2010 30.958 7% 31.910 9% 33.292 13%
kadar bölgesel yıllık talep tahminlerinin elde edilmiştir. MetrixLT 2011 33.348 8% 34.539 8% 36.232 9%
[8] programı kullanılarak üç farklı senaryo bazında elektrik yük
2012 34.277 3% 35.683 3% 37.709 4%
profil tahminleri, bölgesel yıllık talep tahminlerine kalibre edilmiştir.
Kullanılan kalibrasyon modelleri Eşitlik 1.’de verilen denkleme 2013 35.561 4% 37.203 4% 39.615 5%
dayanmaktadır. 2014 36.808 4% 38.707 4% 41.519 5%

2015 37.858 3% 40.019 3% 43.230 4%

Enerji yıl
Yüka , g , s = profila , g , s × 12 31 24 2016 38.982 3% 41.424 4% 45.049 4%
(1)
∑∑∑ ( profil
a= y g =a s = g
a, g ,s )
2017 40.298 3% 43.077 4% 47.128 5%

Burada kullanılan Profil yük profillerin saatlik değeri, Enerji yıllık 2018 41.439 3% 44.572 3% 49.039 4%

elektrik talebi, a ay, g gün, ve s ise saattir. Bu şekilde, tahmin 2019 42.627 3% 46.158 4% 51.058 4%
edilen yıllık elektrik taleplerindenki değişimi ihtiva eden uzun 2020 43.507 2% 47.430 3% 52.736 3%
dönem saatlik yük değerleri tahmin edilmiştir.

Şekil 1. ADA yük dağıtım bölgesinin 2005 yılına ve Şubat 2005 ayına ait gerçek verileri ile tahmin edilen saatlik yük profili değerlerinin karşılaştırılması

246
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Şekil 2. 2004-2020 yılları için üç senaryo bazında uzun dönem tepe yük Şekil 3. 2020 yılı vasat senaryo ve Türkiye için mevsimsel uzun dönem
tahmin değerleri. saatlik yük talep tahmini.

Tablo 2’de Türkiye için yıllık tepe yük değerlerinin görüldüğü ay,
haftanın günü, gün ve saat verilmektedir. Buradan görülebileceği
gibi, bütün tepe yük değerlerinin hafta içinde, Aralık ayında ve
saat 17:00’de gerçekleşmesi tahmin edilmektedir. Bu sonuçlardan
Türkiye için ısınma yükünün soğutma yükünden daha fazla olduğu
söylenebilir. Aralık ayında gerçekleşen tepe yüke çok yakın bir
değer de Ağustos ayında saat 15:00’te gerçekleşmektedir. Bu
şekilde, Türkiye’de soğutma yükününün ısıtma yüküne çok yakın
olduğu da gözlenmektedir.
Tablo 2. Türkiye’ye Ait 2009-2020 Yılları İçin Tepe Yük
Değerlerinin Saati, Günü, Haftanın Günü ve Ayı
Tepe Yükün Şekil 4. 2020 yılı iyimser senaryo ve Türkiye için mevsimsel uzun dönem
Yıl
Saati Günü Haftanın Günü Ayı saatlik yük talep tahmini.

2004 17 15 Çarşamba 12

2005 18 26 Pazartesi 12

2006 18 26 Salı 12

2007 15 25 Çarşamba 7

2008 15 19 Salı 8

2009 17 21 Pazartesi 12

2010 17 20 Pazartesi 12

2011 17 19 Pazartesi 12

2012 17 17 Pazartesi 12
Şekil 5. 2020 yılı kötümser senaryo ve Türkiye için mevsimsel uzun dönem
2013 17 16 Pazartesi 12 saatlik yük talep tahmini.
2014 17 15 Pazartesi 12

2015 17 21 Pazartesi 12

2016 17 19 Pazartesi 12

2017 17 18 Pazartesi 12

2018 17 17 Pazartesi 12

2019 17 16 Pazartesi 12

2020 17 14 Pazartesi 12

Şekil 3, Şekil 4 ve Şekil 5’te 2020 yılı ve Türkiye için MetrixLT

yazılımdan alınan mevsimsel uzun dönem saatlik yük tahmin
sonuçları sırasıyla vasat, iyimser ve kötümser senaryo bazında
verilmiştir. Şekillerde kırmızı renk pazar günlerini, yeşil renk cumar-
tesi günlerini ve mavi renk hafta içi günlerini belirtmektedir.
Şekil 6’da 2020 yılı ve Türkiye için vasat senaryo bazında yıllık
uzun dönem saatlik yük tahmini verilmiştir. Şekilde görülen Mayıs
ve Ağustos aylarındaki düşüşlerin sebebi, bu tarihlerin sırasıyla
Ramazan ve Kurban Bayramı tatillerine denk gelmesidir.
Şekil 6. 2020 yılı vasat senaryo ve Türkiye için yıllık uzun dönem saatlik yük
talep tahmini.
5. Sonuçların Değerlendirilmesi
Bilindiği üzere tepe yük değerlerine göre ülkelerin elektrik
üretim kapasiteleri belirlenmektedir. Bu durum göz önünde
bulundurulduğunda Türkiye’nin mevcut elektrik piyasasının ne
kadar büyük bir ölçüde büyümeye ihtiyacı olduğunu gözler önüne
sermektedir.

247
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Sonuçlardan da görüleceği üzere, 2008 yılında 30.059 MW olan
tepe yük değeri vasat senaryo için yaklaşık % 57 artış ile 47.430
MW olarak tahmin edilmektedir. Bu tepe yükteki artış, 2020 yılında
Türkiye’nin elektrik üretim kapasitesinin ne kadar artırılması
gerektiği konusuna ışık tutmaktadır.
Bu çalışma ile Türkiye’nin üç senaryo bazındaki tepe yük artışı
düşünülerek ortalama yaklaşık % 47lik bir kapasite artışı 2020
yılına kadar gereklidir. Bu artışın sağlanması için Türkiye’nin yeni
yatırımcılara, ek iş gücüne, teknolojik imkanlara ve yeni ekonomik
kaynaklara ihtiyacı vardır.
Kaynaklar
[1] HAİDA,T., Muto, S., “Regression Based Peak Load Forecasting
Using A Transformation Technique”, IEEE Transactions on
Power Systems, Vol.9,pp. 1788-1794, 1994.
[2] ALKHAL, F., Artificial neural networks for long-term electric
modeling and forecasting, Ph.D. thesis, Purdue University,
Indiana, USA. pp.150, 1998.
[3] KERMANSHAHI, B.,” Recurrent neural network for
forecasting next 10 years loads of nine Japanese utilities”,
Neurocomputing, 23, pp.125-133, 1998.
[4] ALKHAL, F., “Artificial neural networks for long-term electric
modeling and forecasting”, Ph.D. thesis, Purdue University,
Indiana, USA. pp.150, 1998.
[5] ASLAN,Y., Yaşar, C., Nalbant, A., “Kütahya İlinin Yapay Sinir
Ağları Kullanılarak Elektrik Puant Yük Tahmini”, Dumlupınar
Üniversitesi, Kütahya, 2006.
[6] Itron MetrixND, http://www.itron.com/pages/products_detail.
asp?id=itr_000482.xml, Erişim Tarihi: Şubat 5, 2010.
[7] TURKER, L., “Ekonometrik ve yapay sinir ağları yaklaşımları
ile Türkiye’nin bölgesel uzun dönem elektrik talebinin ve
buna bağlı CO2 emisyonunun tahmini”, Yüksek Lisans Tezi,
Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 2008.
[8] Itron MetrixLT, http://www.itron.com/pages/products_detail.
asp?id=itr_000485.xml, Erişim Tarihi: Şubat 5, 2010.
monthly demand forecast are developed based on high, medium
and low scenarios for each load distribution region using the
econometric models which use variables such as gross domestic
product, household income, heating and cooling degree days.
These monthly estimates are summed to obtained annual demand
forecast for each region. The long term regional load profiles are
then calibrated to the annual estimates using MetrixLT software.
These calibrations then provide long term hourly load forecast for
each region.
The regional long term hourly load forecasts are then summed
to obtain forecasts for Turkey, which then provides annual peak
demand estimates for Turkey. The results show that long term
hourly loads are estimated to increase on average by 4% between
2009 and 2010 and peak demands are expected to appear in
December at 5 pm.
There are very limited number of studies on electricity demand
forecast for Turkey, and actually to the authors’ best knowledge,
there is only one study on the long term hourly demand estimate
for Turkey. Since, there is no study on regional demand forecast;
the results of this study would be very beneficial to the related
entities.
The results of this study can be used by Turkish Electricity
Transmission Co. (TEİAŞ), Turkish Electricity Generation Co.,
Turkish Electricity Trading and Contracting Co., State Water Works,
Energy Market Regulatory Authority, Turkish Electricity Distribution
Co. and its associated distribution companies.
This project is funded by The Scientific and Technological
Research Council of Turkey (TUBITAK). The authors would like to
acknowledge to TUBITAK for their financial support.

Summary
Accurate and reliable models for electric load forecasting are
important to the operation and planning of an electric utility
company. Load forecasting helps an electric utility to make
important decisions on purchasing and generating electric power
and infrastructure development. Load forecasts are also important
for energy suppliers, financial institutions, and other participants in
electric energy generation, transmission, and distribution.

Long term load forecasts are performed for periods longer than one
year. Annual peak load demand is obtained from long term hourly
load forecasts. Peak forecasts provide information if the current
installed capacity would be sufficient in the near future. This would
also help to plan the investments in the electricity sector.

The approaches used in developing long term hourly load forecast

are artificial neural networks (ANN), statistics, fuzzy logic and
genetic algorithm. In this study, ANN and econometric approaches
are used in developing the long term hourly load forecasts.

First, long term load profiles between 2009 and 2010 are
developed using the ANN models for each load distribution region
using the hourly temperature and calendar data. Then long term

248
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

TURBINE EVALUATION BASED ON IRR CALCULATION FOR WINDFARM

DEVELOPMENT & IMPORTANCE OF MICROSITING

Dr. Rüçhan HAMAMCI İsmail KURIŞ Ertan KIRAN

Eksim Yatırım Holding A.Ş. Eksim Yatırım Holding A.Ş. Eksim Yatırım Holding A.Ş.

Abstract Table 1. Effect of Turbine Choice on the Net Capacity Factor (P75)
Turbine choice depending on the mean wind speed of the site is
Project A Project B Project C Project D
the main concern of the wind farm developer due to the fact that
Turbine 1 22.1% 26.2% 26.3% 22.9%
the annual energy yield of a project is very sensitive to the wind
speed and the turbine used. Depending on the turbine chosen, Turbine 2 21.7% 26.2% 26.4% 22.7%
annual energy yield can vary up to 20% or even more. All others Turbine 3 24.4% 27.9% 27.9% 25.9%
are equal, 20% less energy yield may result a 60% drop in the IRR Turbine 4 19.7% 23.1% 23.9% 20.1%
and 5 years longer pay-back period. In this study, those effects are
Turbine 5 20.9% 25.4% 25.7% 21.9%
summarized and the importance of micrositing & turbine choice is
Turbine 6 24.1% 29.0% 29.5% 24.9%
emphasized.
Turbine 7 25.6% 29.9% 30.9% 26.8%
1. Introduction Turbine 8 24.6% 29.6% 29.3% 25.3%
Turbine choice depending on the mean wind speed of the site is Turbine 9 22.6% 26.9% 27.8% 23.8%
the main concern of the wind farm developer due to the fact that Turbine 10 24.6% 28.5% 29.2% 25.4%
the annual energy yield of a project is very sensitive to the wind
Turbine 11 23.1% 27.0% 27.9% 23.5%
speed and the turbine used.
Range ∆ 5.9% 6.8% 7.0% 6.7%

Depending on the turbine chosen, annual energy yield can vary up

to 20% or even more. All others are equal, 20% less energy yield
may result a 60% drop in the IRR and 5 years longer pay-back
period.

In order to evaluate the wind projects, annual energy yield

estimation at the first stage should be done for different turbine
alternatives with different models like WAsP, Windsim, Meteodyn,
FITNAH, KLIMM etc. in order to check errors attributed to those
models.

Once all energy yield and the cost estimations (CAPEX & OPEX)
are done and the loan structure is decided, financial model shall
be run and the turbine alternatives shall be ranked by IRR (Internal
Rate of Return), NPV (Net Present Value), DSCR (Debt Service
Coverage Ratio), COE (Cost of Energy) and the pay-back period.
EKSIM Investment Holding has prepared a special software in
Microsoft Excel format to calculate all those financial indicators.
2. Turbine Evaluation
2.1. Effect of Turbine Choice on the Net Capacity Factor
Only due to the turbine choice, the project may have a difference
in Net Capacity factor around 6-7% which is a significant figure in
terms of affecting the financial parameters.
Figure 1. Effect of Unit MW on the Net Capacity Factor (P90)
2.3. Effect of the Rotor Diameter on the Net Capacity Factor
Rotor diameter has significant effect on energy output. The
higher the diameter, the more the output. However, the increase
in diameter brings more mechanical loads on the turbine and
manufacturers try to optimize the durability and the energy output
of the turbine. In other words, in exchange for lower energy output,
some manufacturers prefer lower rotor diameters in order to
decrease lifetime costs of their turbines.

2.2. Effect of Unit MW on the Net Capacity Factor 3.Evaluation of the Energy Yield Calculation Model
Although each site may have different optimum Unit MW, from In Table 2, energy yields calculated by two different models are
Figure 1, it can be stated that approximately 2 MW Unit Power summarized. It shows that the Model (WAsP or CFD based) has
seems to be optimum in general. also some effect on the energy yield calculation, especially in

249
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Hence, the calculation of the NCF as less uncertain as possible is very

important. In that sense, there is no need to emphasize the detrimental
importance of the quality and the quantity of the raw wind data.

According to the Figure 4, same increase in NCF increases the

Net Present Value of the project as much as 10 folds.

Figure 2. Effect of the Rotor Diameter on the Net Capacity Factor (P90)

Table 2. The Effect of the Model on Net Capacity

Factor (P50)
WAsP CFD ∆
Turbine 1 28.7% 29.4% -0.7%
Figure 4. Effect of NCF on NPV
Turbine 2 32.0% 32.8% -0.8%
Turbine 3 32.4% 33.0% -0.6% 4.2. Effect of Electricity Sales Price
In Figure 5, Feed-in-tariff values in Europe are plotted against
Turbine 4 33.7% 34.4% -0.7%
the average NCF of the relevant country. The higher the NCF,
Turbine 5 31.9% 32.3% -0.4%
the lower the sales price. Turkey may also use different incentive
complex terrain. CFD should be preferred in countries like Turkey prices depending on wind speed which in return would cause a
where the projects areas are hilly. homogenous distribution of wind farms all over Turkey.

R elation between Net C apacity F actor and the F eed-in-

4. Financials T ariff
In base scenario, 1.120 EUR/kW CAPEX, 70 EUR/MWh Electricity
140
Sales Price, 5 EUR/tonCO2 VER Price for a ten years period,
32% Net Capacity Factor, 43.000 EUR/MW/yr OPEX, 6% bank 120
profit rate with a 2+10 year loan payment scheme, 10 years book
depreciation and 10% salvage value at the end of 20 years is 100
E U/MWh

considered. 80

4.1. Effect of Net Capacity Factor 60

Due to turbine performance or improper micrositing, Net Capacity 40

Factor (NCF) can vary in a wide range. For example, Figure 3
demonstrates the results of a particular case in which IRR and 20
DSCR values are plotted versus NCF. An increase in NCF from 10 15 20 25 30 35

26% to 34% results with an increase in IRR from 7% to 19% and an NC F

increase in DSCR from 0.9 to 1.3 levels. This is close to the range
at turbine performance (∆ = 7%) as discussed in Section 2.1. In
other words, a wrong choice or unawareness of such factors may
cause a feasible project to become unfeasible or vice versa.
Taking into account that 1 Per cent change in NCF causes 2-3
% variation in IRR, even the Model Choice becomes important.
Figure 5. Relation between Net Capacity Factor and the Feed-in-Tariff
Together with NCF, Electricity Sales Price (ESP) is another crucial
factor effecting feasibility of a Wind Farm Project since both
proportionally increase the income as they increase. In Figure 6,
1 Eurocent/kWh increase from 60 EUR/MWh to 70 EUR/MWh in
ESP leads to a 70% increase in IRR and 20% in DSCR.

Figure 3. Effect of NCF on IRR & DSCR Figure 6. Effect of ESP on IRR & DSCR

250
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

According to the Figure 7, same 1 Eurocent/kWh increase in ESP

from 60 EUR/MWh to 70 EUR/MWh more than doubles the NPV
of the project.

Figure 9. Effect of CAPEX on NPV

Figure 7. Effect of ESP on NPV

4.3. Effect of CAPEX
Capital Expenditures (CAPEX) – in other words initial investment
– have negative effect on IRR & DSCR as observed in Figure 8.
10% increase from 1.000 EUR/ kW to 1.100 EUR/kW in CAPEX
leads to a 20% drop in IRR and 10% decrease in DSCR.
double the Net Present Value of the investment. In order to make
a uniform distribution of investments regional incentives should be
considered by the Government seriously.
Finally, decreasing CAPEX and increasing O&M revenue can be
a reasonable strategy in countries like Turkey where the market
has not matured yet and the turbine suppliers are competing for a
market share. This strategy has been mathematically proven to be
feasible for both the manufacturer and the wind farm developer.

Figure 8. Effect of CAPEX on IRR & DSCR

The learning curve of the wind turbine is almost in the smoothening

period. Therefore, price fluctuations are dominantly affected by the
supply-demand relation influenced by global economical trends.
Economic crisis in the end of 2008 has reduced the turbine prices
around 10-20 %.

To reduce the negative impact of CAPEX of the wind farm on

the IRR of the project, turbine manufacturers may reduce the
CAPEX prices significantly and make the balance in long term
O&M income. It has been shown by calculation that CAPEX Cost
Balancing through long term O&M is feasible for both the turbine
manufacturer and the investor.

According to the Figure 9, a 20% decrease in NPV of the project

can be observed while CAPEX increases by 100 EUR/kW.

5. Conclusion
Turbine choice in wind farm project development is one of the most
crucial aspects of the investment. NCF can vary from turbine to
turbine by 7%, which in return may bring an unfeasible project to
a highly profitable investment in terms of the IRR comparison or
vice versa.

Electricity Sales Price, on the other hand, is as much important

as the turbine choice since just 1 Eurocent/kWh increase, may

251
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
RISK MANAGEMENT CONSIDERATIONS FOR RENEWABLE ENERGY
Sandra Tvarian STEVENS
Wiley Rein LLP
Abstract
Like any technology, renewable energy technologies, such as solar,
wind, and geothermal carry potential risks. Renewable energy
companies may face construction risks and potential start-up delays.
Once the project is operational, there can be business interruption
and equipment breakdown risks. Even though renewable energy is
meant to provide environmentally-friendly alternatives to traditional
energy sources, renewable energy production can generate
byproducts that are harmful to health and the environment. Insurance
can help a company transfer a portion of such risks, and insurers
are in fact developing new renewable energy insurance products to
provide renewable companies with additional risk transfer options.
Introduction
It is now widely accepted that alternatives to traditional energy
sources are needed in order to address issues such as resource
depletion. Not surprisingly, the market for renewable energy,
including wind power, solar power, and geothermal power continues
to grow. By 2016, this market is expected to expand to $225 billion.
[1] It is also estimated that Europe and North Africa could obtain all
of their power needs from renewable energy sources by 2050. [2].
These increased growth opportunities bring with them a host of
risk management considerations for renewable energy companies,
including bodily injury and property damage risk, construction risk,
as well as the potential for business interruption, and litigation.
While it cannot protect against all losses, insurance can be used to
manage such risks for renewable energy companies.
Litigation Risk
Renewable energy companies in the United States (“U.S.”) face
litigation risk from a wide variety of lawsuits, including lawsuits
alleging nuisance, bodily injury, property damage, wildlife impact,
and environmental impact. A number of recent lawsuits involving
wind, solar, and geothermal companies are discussed in this paper.
Although litigation risk in Europe and other parts of the world may
differ from litigation risk in the U.S., an analysis of U.S. lawsuits
can provide insight to non-U.S. renewable energy companies
about risks they may encounter if they do business in the U.S.
Identification of these risks can, in turn, guide renewable energy
companies in determining what kind of insurance to purchase in an
effort to transfer some of the risk.
Wind Power
Over the years, a number of lawsuits have been brought against
wind turbine manufacturers and wind farm operators. Several of the
suits have alleged excessive noise, economic loss, and damage
252
to property. Other suits have included more novel causes of
action based on zoning restrictions, or violations of environmental
protection laws. While some of the suits have sought to stop the
operation of an existing wind farm, many of the lawsuits seek to
prevent the construction of new wind farms and, therefore, show
that wind farms need to give considerable thought to the possibility
of construction delays on new projects.
One of the earliest lawsuits involving wind energy was a case
called Rose v. Chaikin that was brought by New Jersey residents
in 1982. The residents alleged that a neighboring wind project
created excessive noise, was a public nuisance, and caused them
to experience nervousness, dizziness, loss of sleep and fatigue.
They wanted to stop the operation of the wind project. Although the
court recognized that wind farms can further “the national need to
conserve energy by the use of an alternate renewable source of
power,” it found that the wind project violated noise ordinances and
constituted an actionable nuisance. Therefore, the court ultimately
ruled that the property owners were entitled to an injunction
prohibiting operation of the wind project. [3].
Lawsuits also have been brought seeking to prevent the expansion
of existing wind farms. For example, in Bomba v. Zoning Board
of Appeals, two property owners challenged the height of wind
turbine “test towers.” When the state zoning board of appeals
found that the wind turbines at issue were not subject to height
limitations, the property owners appealed the decision in court and
opposed a proposed expansion of the wind farm. One property
owner alleged that the expansion would pose a safety and property
hazard because during every ice storm, thousands of pieces of
ice were thrown from the existing turbines and fell on neighboring
property, in some instances causing damage to nearby roofs. The
court found these to be credible concerns. However, the court
rejected the second property owner’s claim on the basis that the
second property owner had done no more than offer speculations
about how ice from the wind farm could harm his business. [4].
More recent cases have sought to prevent the construction of new
wind farms as well. One recent case, Muscarello v. Ogle County
Board of Commissioners, is a telling example of the wide-range of
allegations faced by wind farms and wind farm operators. At issue in
Muscarello v. Ogle County Board of Commissioners was a special
use permit that the County Board had issued to a wind farm for the
construction of a Wind Energy Conversion System. A neighboring
landowner sued the wind farm arguing that construction of the
wind farm would interfere with the use of the property by causing
radar interference and interference with cell phones and navigation

systems. Muscarello further claimed that the turbines would create
excessive noise and that there was a risk of rotor blades being
thrown from the turbines that could cause damage.[5] The case
was dismissed in 2008, but is currently on appeal with the U.S.
Court of Appeals for the 7th Circuit. Muscarello v. Ogle County
Board of Commissioners is typical of the kinds of allegations that
are being made against wind farms.
Other lawsuits have attempted to prevent construction of new wind
farms on similar grounds. For example, in Clark County v. FAA,
claims were made that the spinning blades of the wind turbines
would scramble the radar waves needed to track airplanes. As
a result, the Federal Aviation Administration (FAA) was ordered
to reconsider its decision to allow the construction of a wind farm
near the site of the Las Vegas Airport.[6] As of the date of this
paper, studies are ongoing as to what impact wind farms may
have on radars at other locations.
Muscarello v. Ogle County Board of Commissioners and Clark
County v. FAA demonstrate that wind farms in the United States
need to take into account the possibility of construction delays
on new projects. This is particularly true where neighboring
landowners are opposed to the new construction.
U.S. environmental laws have also been used as a basis for
challenging construction of new wind farms. Animal Welfare
Institute, et al. v. Beech Ridge Energy LLC, et al. is one recent
example of how failure to take endangered species into account
in plant construction can derail an entire project. The dispute
in that case arose out of concerns that construction of a wind
farm in West Virginia would adversely impact endangered bats.
The Animal Welfare Institute, a nonprofit group, sued to stop
construction. The Animal Welfare Institute provided estimates that
the project would kill more than 6,000 bats each year. A federal
judge stopped construction of the wind farm in December 2009
finding that the wind farm consultants should have undertaken
surveys that would have shown the presence of the endangered
bats at the project site.[7] This case demonstrates how stringently
environmental laws in the U.S. tend to be enforced.
Geothermal Power
Like wind farms, geothermal facilities have been the subject
of a number of different lawsuits over the years. Among other
things, the lawsuits against geothermal facilities have involved
allegations that geothermal facilities can pollute the environment
and endanger human health.
In one early case, Layton v. Yankee Caithness Joint Venture,
L.P., the plaintiffs claimed that hydrogen sulfide and chemicals
emanating from a geothermal plant caused health problems such
as headaches, bloody noses, dizziness, sore throats, coughing,
and nausea. The court, however, did not find a sufficient causal
link between the hydrogen sulfide around the homes and the
emissions from the plant. Therefore, the court ultimately denied
the Plaintiffs’ claims.[8]
Similar allegations have been made and rejected in more recent
cases. For example, in Gap v. Puna Geothermal Venture, a
property owner sued a geothermal well operator alleging that the
geothermal facility emitted odors, fumes and noxious gases that
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
exacerbated her asthma and affected her health. Like in Layton
v. Yankee Caithness Joint Venture, L.P, the court in Gap v. Puna
Geothermal Venture did not find that there was sufficient evidence
that the geothermal emissions had caused the plaintiffs’ health
problems.[9]
Geothermal facilities may also face wrongful death lawsuits.
One such case, Calpine Corp. v. ACE American Insurance Co.,
involved an insurance claim arising out of the death of a cooling
tower employee who was killed at a geothermal plant in California.
The employee had been hired by a subcontractor the plant had
retained to rebuild the cooling towers. A wrongful death suit was
subsequently filed against the geothermal facility and later a claim
was submitted to the insurance company. [10].
Increased media attention is also being given to the question of
whether geothermal projects can cause earthquakes. Earthquake
tremors have been linked to at least two geothermal projects in
the U.S. and in Europe. In July 2009, the U.S. Department of
Energy halted a geothermal fracturing project in California citing
concerns about the possibility of increased seismic activity that
could result when bedrock is fractured to extract heat and generate
electricity. The project was shut down completely in December
2009. A similar project in Basel, Switzerland was halted after it
was suggested that the project had caused 100 tremors, including
five with magnitudes between 2.0 and 3.0 on the Richter scale.
The earthquakes caused no bodily injury, but did cause damage
to local buildings amounting to about $9M.[11] Thus, geothermal
facilities face the potential for a unique exposure to earthquake
claims that other renewable energy companies such as solar
and wind do not seem susceptible to because of the different
technologies at issue.
Solar Power
While solar power companies are less likely to face earthquake
claims than geothermal facilities, like geothermal companies,
solar power companies need to be aware of the potential for
environmental pollution and health and safety claims. This
may come as a surprise to some because renewable energy
technologies, such as solar power, are intended to provide
environmentally-friendly alternatives to traditional energy sources.
However, solar cell production can generate byproducts, and as
with any technology that generates byproducts, care must be
given to the treatment and disposal of the resulting byproducts.
For example, polysilicon production and the manufacture of solar
cells generates silicon tetrachloride, a toxic substance that poses
environmental risks and health hazards when inhaled. In the past
few years, silicon tetrachloride disposal has achieved increased
attention, particularly in instances where it is alleged that silicon
tetrachloride is being dumped illegally.[12] Tedlar Polyvinyl Fluoride
is another environmental and health concern. Tedlar increasingly
is being used in photovoltaic cells. Tedlar is solvent-cast using
dimethyl acetamide (“DMAC”). DMAC can produce systemic injury
if inhaled or absorbed through the body over prolonged periods
of time. Additionally, when Tedlar is burned, toxic fumes can be
released. This increased public attention in the U.S. to disposal
of silicon tetrachloride and Tedlar means that renewable energy
companies need to be aware of the potential for bodily injury and
pollution lawsuits involving these by-products.
253
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
Combined Power Projects
At least one lawsuit has been filed involving multiple renewable
energy technologies. That suit, captioned, Back Country Against
Dumps et al. v. Abott et al,. was filed in February 2010 by
environmental conservation groups in Southern California. The
conservation groups allege that the project will cause harm to
endangered animal species, including sheep; butterflies; birds
and toads, as well as to plant species, such as the thornmint.
Therefore, the conservation groups want to prevent construction
of the proposed renewable energy project. Unlike most renewable
energy projects that are limited to a single renewable energy
technology, the California project is unique in that involves a wind
farm, a solar power facility and a geothermal power facility.[13] As
of the date of this paper, the lawsuit is pending.
Risk Assessment and Insurance Considerations
The above discussion of U.S. lawsuits and potential claims
against wind, geothermal and solar companies is not intended to
be exhaustive. Rather, it is meant solely to provide readers with
an idea of the various risks faced by renewable energy companies
in the U.S. and to provide insight to non-U.S. renewable energy
companies about the risks they may encounter if they do business
in the U.S. It is also important to note that such risks may differ
over time. For example, a renewable energy company that is about
to begin construction on a new project may be concerned about
construction risks and the potential for delays in start-up. Then,
once the project is up and running, the company’s focus may shift
from construction risk to the potential for business interruption or
equipment breakdown. These business concerns translate into
insurance issues. Companies may decide to purchase insurance
to cover builder’s risk, delays in start up, business interruption and
equipment breakdown.
An insurance contract expresses an insurer’s agreement to
accept, in return for a premium, a bounded and defined risk.
Insurers underwrite contracts only on those specific risks that they
agree to assume in exchange for premiums. [14]. This risk-for-
premium exchange permits the insurance industry to distribute
risks among the public and enables individuals and businesses
to engage in activities that would be impossible to undertake if
they themselves were required to bear the associated risks. Thus,
insurance is a risk transfer mechanism that can help reduce a
company’s risk portfolio for future losses. Although insurance
cannot protect against all losses, it can be used to manage some
risks for renewable energy companies, including builder’s risk,
business interruption and equipment break-down.
Builder’s Risk
Start-up companies can face new construction risks. Builder’s risk
insurance is designed to fill gaps in insurance with respect to new
construction.[15] Builder’s risk policies do not cover losses occurring
before construction begins or after completion of construction.
Construction must be in progress for coverage to exist.[16]
Builder’s Risk policies can contain Delay-in-Start-Up coverage.
As the name implies, Delay-in-Start-Up (“DSU”) insurance covers
income loss or specified additional expenses that result from a
delay in the start-up of a business. Typically, start-up losses
are measured from the date on which the business would have
become operational had loss or damage not occurred.[17]
254
Business Interruption
After a new company is up and running, its focus may shift from
construction issues to protecting against business interruption
and other operational risks. Business interruption (“BI”) insurance
is designed to compensate a company for income it would have
earned, but for the interruption in business.[18] Some business
interruption policies can include an extension of coverage for
loss of income due to property loss at a key supplier or customer
location. In addition to lost business income, business interruption
insurance can also be written to cover operating expenses and/or
necessary expenses incurred during the period of restoration for
the property.[19]
Equipment Breakdown
Equipment breakdown insurance covers losses arising from direct
physical damage to covered equipment as a result of an accident.
The policy will usually define what covered equipment is. Routine
examples include heating or electrical equipment. An equipment
breakdown policy may be written to cover the cost of replacing
or repairing damaged equipment. Such policies can be written to
provide extensions of coverage for service interruption and lost
income. Equipment breakdown policies generally do not cover
loss resulting from physical damage caused by wear and tear.
[20]
Specialty Cover
It is important to identify the specific risks a particular renewable
energy company may face. Recognizing this need, a number
of insurers in the U.S. and Europe are underwriting insurance
specifically targeted at the renewable energy industry. For
example, primary (or first layer) insurers are offering policies
with limits excess of $100 million covering renewable energy
construction risks through the first year of operation. Some excess
liability policies with limits in excess of $20 million for construction
risks are also being underwritten by various insurers.
Insurers have been offering coverage for wind farms for a number
of years. Some insurers now also are beginning to offer specialty
products for the solar industry and are looking closely at the type
of solar technology that is involved to determine whether coverage
should be tailored to Concentrating Solar Power (CSP) technology
or Photovoltaic (PV) technology. In the PV industry, some insurers
are developing performance warranty policies covering possible
risk of performance deterioration in PV modules.
Conclusion
While the insurance needs that each renewable energy company
may have will require a careful, individualized review, there are
some recommendations that can be made. First, each renewable
energy company should look closely at the types of risks it faces,
including the potential for bodily injury or property damage claims,
or pollution and environmental claims. Second, each renewable
energy company should work with its risk management department
to determine what its specific insurance needs are based on those
risks. Third, if it already has insurance in place, each renewable
energy company should decide whether the available insurance
addresses each of these risks. As technology and needs in the
renewable energy industry continue to develop and evolve there
will be an ongoing need for each renewable energy company to
reassess its insurance needs on a continuing basis. Finally, it is
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

important to recognize that insurance is not intended to, and does

not protect against all risks.

References
[1] MİLLS, E., “From Risk To Opportunity: 2007 Insurer Responses
to Climate Change,” p. 15, November 2007.
[2] HOLLİDAY, K., “All Europe’s electricity could be from
renewables by 2050, says PwC report,” Energy Risk, March
29, 2010.
[3] ROSE v. Chaikin, 453 A.2d 1378 (N.J. Super. Ct. Ch. Div.
1982).
[4] Bomba v. Zoning Board of Appeals, No. 293552, 2005 WL
2106162 (Mass. Land Ct. Sept. 1, 2005).
[5] Muscarello v. Ogle County Board of Commissioners, No. 3:06
CV 50017, 2007 WL 5021065 (N.D. Ill. May 3, 2007).
[6] Clark County v. FAA, 522 F.3d 437 (D.C. Cir. Apr. 2008).
[7] Animal Welfare Institute, et al., v. Beech Ridge Energy LLC,
et al., No. RWT 09 CV 1519, 2009 WL 4884520 (D. Md. Dec.
8, 2009).
[8] Layton v. Yankee Caithness Joint Venture,
L.P., 774 F. Supp. 576 (D. Nev. 1991).
[9] Gap v. Puna Geothermal Venture, 104 P.3d 912 (Haw.
2004).
[10] Calpine Corp. v. ACE American Insurance Co., No. C 05-
00984 SI., 2007 WL 3010570 (N.D. Cal. Oct. 12, 2007).
[11] BOYLE, R., “Two Major Geothermal Projects Abandoned in
Popular Science,” December 14, 2009.
[12] CHA, A. E., “Solar Energy Firms Leave Waste Behind in
China,” Washington Post Foreign Service, March 9, 2008.
[13] Back Country Against Dumps et al., v. Abott et a.l, No. 10-199
(E.D. Cal.).
[14] North River Insurance Co. v. Cy Thompson Transportation
Agency, Inc., 840 F.2d 139, 142 (1st Cir. 1988) (recognizing
that coverage is tailored to the risks defined in the insurance
policy).
[15] FİNK, A.J., “Nailing Down Fundamental Insurance Coverage
Issues in Builder’s Risk Policies,” RISK, Summer 2005.
[16] VOLLMER, M., “Builders Risk Insurance: What Is It? Who
Needs It?,” THE RISK FACTOR, p. 1, Spring 2002.
[17] LİNDBERG, A., “Insuring Projects and Contract Work,” IF’S
RISK MANAGEMENT JOURNAL, Part 2, p. 15, Jan. 2005.
[18] POLİN, D., “Recovery Under Business Interruption Insurance,”
41 Am. Jur. 3d Proof of Facts 319, § 3 (2005).
[19] BLACKMAN, C. and S. Davis, “Business Interruption
Coverage: A Primer for Before and After the Storm,” PBI
Insurance Institute 1, Spring 2006.
[20] PRAHL, R.J., “Equipment Breakdown Coverage: A Growing
Need – Even For Small Business,” THE ROUGH NOTES
MAGAZINE, August 2000.
Bu makale bildiri olarak kabul edilmiş ancak ICCI 2010’da
sözlü olarak sunulmamıştır.

255
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
TÜRKİYE ENERJİ SEKTÖRÜNDE BÜYÜME İLE İSTİHDAMIN İLİŞKİSİ VE
GELECEK İÇİN PROJEKSİYON
Prof. Ümit Doğay ARINÇ
UGETAM
Serkan KELEŞER
UGETAM
Özet
Ülkemizde hızlı nüfus artışı, tarım nüfusundan kent nüfusuna
geçiş, sanayileşmede geldiğimiz nokta ışığında artan enerji talebi
had safhadadır. Genç nüfusumuzun çok olması, istihdam için
hızlı tedbirler ve çözüm önerileri almamızı zaruri kılmıştır. Enerji
sektörünün çok geniş bir yelpazeye hitap etmesi ve nitelikli eleman
ihtiyacı, uluslararası kabul görmüş standartlarının olması nedeniyle
üretilecek çözümlerin de uluslararası ölçekte olmasına ihtiyaç
doğurmaktadır. Ülkemizde büyüme konusunda ve kentleşme
çalışmalarında en önemli sektörlerin başında inşaat ve enerji
sektörü gelmektedir. Enerji sektöründeki büyümenin, sektördeki
istihdam rakamları ile doğru orantılı olarak artması beklenmektedir.
Yenilenebilir enerji kaynaklarına geçişin hızlandığı, son zamanlarda
enerji verimliliğinin öneminin arttığı, sanayiden konuta topyekün
çözüm önerileri ve projeler geliştirildiği gözükmektedir.
Anahtar Kelimeler: Büyüme, Enflasyon, İstihdam, Nitelikli
Eleman, Mesleki Eğitim, Yenilenebilir Enerji, EPDK (Enerji Piyasası
Düzenleme Kurumu), Sanayi, Enerji Verimliliği, Avrupa Birliği
Giriş
Yunanca “energon” sözcüğünden türeyen enerjide; “en” iç, “ergon”
ise iş anlamına gelmekte ve bir cisim ya da sistemdeki iş yapma
kabiliyeti olarak ifade edilmektedir (Aruoba-Alpar, 1992:89).
Diğer bir deyimle enerji, herhangi bir sistem içinde oluşan iştir.
Ölçülebilir bir fiziksel nicelik olan enerji; fizik bilim dalının temel
kavramlarından biri ve aynı zamanda da ekonomik faaliyetlerin ve
dolayısıyla üretimin vazgeçilmez bir unsurudur. Bugün, uğrunda
savaşlar yapılan ve birçok insanın ölümüne neden olan enerji,
bütün ekonomiler ve toplumlar için çok önemli bir üretim faktörü ve
girdi niteliğindedir. Enerjinin bulunmadığı bir coğrafyada; üretimden,
tüketimden, ekonomiden ve tabii ki insan yaşamından söz etmek
imkansızdır. Literatüre bakıldığında, enerji ile ilgili bir takım farklı
ayrımlara gidildiği görülmektedir. Söyle ki; güneş, rüzgar, jeotermal
vb. enerji türlerinin 20. yüzyılın son yarısında tanınmaya ve
kullanılmaya başlanması ile beraber enerjinin daha önceden gaz,
katı ve sıvı şeklindeki ayrımı bir tarafa bırakılmış, “yenilenebilir”
ve “yenilenemeyen” enerji türleri diye iki yeni sınıflandırmaya
gidilmiştir. Buna göre (Aruoba-Alpar, 1992:89-90);
i) Yenilenmeyen (veya Tükenebilir) Enerji Kaynakları:
 Petrol (sıvı)
 Doğal gaz (gaz)
256
Selami BALCI
UGETAM
Hüseyin BULUNDU
UGETAM
 Kömür, linyit (katı)
 Nükleer (katı)
ii) Yenilenebilir (veya Tükenmeyebilir) Enerji Kaynakları:
 Yakacak odun (katı)
 Hidrolik (sıvı)
 Rüzgar
 Güneş,
 Jeotermal (sıvı, gaz)
 Okyanus ve gel-git (sıvı)
 Biyogaz (katı, gaz)
İkincil enerji kaynakları, birincil enerji kaynaklarına dayalı olarak
üretilen bir enerji çeşididir. Enerji kaynaklarının farklılığı kadar
verdiği randımanlar da farklıdır. Karsılaştırma yapabilmek için
eşdeğerlik birimleri seçilmiştir. Eskiden kömür kullanımı çok yaygın
olduğu için kıyaslama birimi olarak önce kömür eşdeğeri, sonraları
hidrokarbonlar on sıraya yerleşince petrol eşdeğeri kabul edilmiştir.
(Ozan BAHAR, 2005:14)
TEP (Ton Petrol Eşdeğeri) : 107 Kcal
KEP (Kilogram Petrol Eşdeğeri) : 10.000 Kcal
Ekonomik ve toplumsal kalkınmanın en önemli girdilerinden olan
enerji, 70’li yıllardan günümüze tüm dünya ülkelerinin gündemini
ağırlıklı olarak işgal etmekte ve uğrunda savaşlar meydana
gelmektedir. Bu bağlamda, ekonomik büyümedeki önemli rolü
ile enerji, kalkınma programlarının vazgeçilmez bir unsurudur.
Enerji politikaları, özellikle gelişmekte olan ülkelerde, sürdürülebilir
kalkınma planlarının bütünleşmiş bir parçasını oluşturmaktadır
(TÜBİTAK,1998:1).
1. Enerji, Büyüme ve Ekonomi İlişkisi
Enerji, ekonominin en önemli faaliyeti olan üretimde kullanılması
zorunlu bir girdi ve sonuçta toplumların refah düzeyinin
yükseltilmesini sağlayan bir faktör olarak; ekonomik büyüme,
kalkınma ve sosyal gelişmenin gerekli ve yeterli bir koşuludur.
Bu bağlamda, belirli bir anda, belirli bir ülkede genellikle TEP
cinsinden hesaplanan toplam enerji tüketimi “E” ve para cinsinden
ifade edilen Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) “Y” arasındaki ilişki,
ekonomik faaliyette enerjinin rolü hakkında fikir vermektedir. Genel
olarak “enerji şiddeti” veya “enerji yoğunluğu” diye adlandırılan bu
“E/Y” oranı, ülkelere ve zamana göre değişiklik gösterebilmektedir
(Yücel,1994:141). Çünkü; her ülkenin sahip olduğu üretim faktörünün
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Tablo 1. Temel Ekonomik Gösterge

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
GSYH 9,4 8,4 6,9 4,7 0,9 -6,0 3,5
Kişi Başı Milli Gelir (GSYH, ABD Doları) 5.802 7.056 7.643 9.221 10.285 8.456 8.821
Kişi Başı Milli Gelir (SAGP, GSYH, ABD Doları) 10.177 10.386 12.688 13.455 14.041 13.136 13.647
Nüfus (Yıl ortası, Bin Kişi) 67.734 68.582 69.421 70.256 71.079 71.897 72.698
Dış Ticaret (Milyar ABD Doları)
İhracat (FOB) 63,2 73,5 85,5 107,3 132,0 98,5 107,5
İthalat (CIF) (5) 97,5 116,8 139,6 170,1 202,0 134,0 153,0
Fiyatlar (Yüzde Değişme) TÜFE Yıl Sonu 9,4 7,7 9,7 8,4 10,1 5,9 5,3
İşsizlik Oranı (Yüzde) (4) 10,8 10,6 10,2 10,3 11,0 14,8 14,6
Enerji ve Elektrik Arzı
Enerji Arzı (bin tep) 87.778 90.077 99.313 107.257 106.525 99.360 105.791
Elektrik Arzı (milyon kWh) 150.018 160.794 174.637 190.010 198.085 194.300 202.000

yapısı ve miktarı, coğrafi koşullar, emeğin verimliliği ve özellikle de enerjisinin % 60’nı tüketmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde
sanayi ve imalat sektöründeki farklılıklar enerji yoğunluğunun da yaşayan 5 milyar insan ise enerjinin geriye kalan % 40’lık kısmını
değişiklik göstermesine neden olabilmektedir. Bununla birlikte; tüketmektedir (Atılgan, 2000:31).
enerji tüketim yapısında, kullanılan teknolojilerde, kişilerin yaşam
şekillerinde değişikliğe gidilerek ve enerji tasarruf edilerek de “E/Y 2. Sektörlerde İstihdam Durumu
oranı” aşağı ya da yukarı çekilebilir. “E/Y” ilişkilerinin analizi; Y=f Ülkemizde istihdam edilen
(K, L, E) fonksiyonunun içindeki E/K, E/L ilişkilerinin incelenmesini meslekleri ve sektörleri in-
gerektirmektedir. Diğer bir ifadeyle; enerji, hiçbir zaman kendisi için celediğimizde, inşaat sek-
değil, ekonomik gereksinimlerin karşılanmasına yönelik faaliyetlerin törü son yıllarda elde ettiği
gerçekleştirilmesi için tüketilmektedir. Dolayısıyla, enerjinin hangi hızlı küçülmelere rağmen
ölçüde K (sermaye) ya da L (emek) gibi üretim faktörü oluşturduğu halen en fazla istihdamın
ile diğer mal ve hizmetlerin üretimde ne kadar paya sahip olduğunun gerçekleştiği sektörlerin
bilinmesinde, ekonomik açıdan büyük önem bulunmaktadır. (Ozan başında gelmektedir.
BAHAR, 2005:14)
Sırayı perakende ticareti
Böylece, gelecek yıllara yönelik yapılması gereken ekonomik almaktadır. Bunun da ne-
fayda/maliyet analizleri ve üretim/tüketim projeksiyonları daha deni, bir yandan ülkemiz-
kolay belirlenerek, ekonominin her sektöründe aktörler planlarını deki genç nüfusun fazla-
ve kararlarını buna uygun olarak şekillendirebileceklerdir. lığı, bir yandan da kredi
kartı kullanımındaki yay-
Enerji şiddeti oranı (E/Y), enerji otoriteleri tarafından bir tahmin aracı gınlaşmanın perakende
olarak şıkça kullanılmaktadır. Enerji talebinin tahminini biçimlendiren sektörünün büyümesinde
en önemli etken ise GSMH düzeyidir. Ulusal gelir ne oranda büyürse etken rol oynamasıdır.
enerjiye olan talep de o oranda artar. Diğer bir deyimle, enerjiye
olan talebin artış oranıyla ekonominin büyüme oranı arasında Peki enerji sektörü bu sektörlerin neresinde diye baktığımızda, ilk on
bir korelasyon söz konusudur. Buna ekonomi dilinde talebin gelir sektörde faaliyetlerin sürdürülebilmesi için en önemli girdinin enerji
esnekliği adı verilmektedir (Ölçen, 2000:25). Enerji talebi (E), tüketici olduğunu görürüz. Buradan şu sonucu çıkarabiliriz: Ana sektörler
geliri (Y)’nin bir fonksiyonu olarak ifade edilecek olursa: E= k1yA büyümeli ki, enerjiye duyulan ihtiyaç artsın. Enerji sektörü ile ilgili
seklinde yazılabilir. Burada; k1 sabit sayısı veA da enerji talebinin yapılan bir araştırmayı burada ele almak faydalı olacaktır. 2001 yılı
gelir esnekliğini göstermektedir. Gelir esnekliği, yıldan yıla çok fazla sonu itibariyle ülkemizde su, elektrik ve doğal gaz sektörlerinde
değişir gibi görünmesine karşın, yıl ortalaması veri alındığında, istihdam rakamı yaklaşık 83 bin kişi olarak karşımıza çıkmaktadır.
değişimin çok yavaş olduğu ortaya çıkmaktadır (Yücel, 1994:172). Bu rakamlara 2010 yılına kadar doğal gaz sektöründeki büyüme,
Türkiye için bu oran genellikle 1’in üzerinde kalmıştır. Diğer bir petrol ve LPG sektörü, kömür ve linyit, HES’ler enerji üretim tesisleri
deyimle; ekonomik kalkınma, her dönemde kendi artışından daha gibi diğer bileşenleri de kattığımızda 300 bin civarında bir istihdam
yüksek bir oranda enerji tüketim artışını gündeme getirmiştir. (Ozan karşımıza çıkmaktadır. Burada istihdamı artırmak için yatırımların
BAHAR, 2005:14) önemi çok büyüktür.

Ülkeler sanayileşme hızlarını arttırdıkça, enerjiye olan talep de
artmaktadır. Başka bir deyişle; gelişmiş olan ülkeler, gelişmekte
olan ülkelere göre çok daha fazla enerji tüketmektedirler. Bugün,
dünya genelinde yaklaşık olarak 6 milyar insan yaşamaktadır.
Bunun, 1 milyarı sanayileşmiş ülkelerde yaşamakta ve kullanılan
Türkiye’nin bir enerji koridoru olması, enerji talebinin sürekli
artması ve ucuz enerjinin de uluslararası rekabet için bir ihtiyaç
haline gelmesi, alternatif ve yenilenebilir enerji kaynaklarını ön
plana çıkarmıştır. Ayrıca Türkiye ekonomisinin büyümesine paralel
olarak, yabancı yatırımcılar da ülkemize gelerek, gerek ortaklıklar

257
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

yoluyla gerekse şirket satın almalarıyla yatırımlar yapmaktadır. bakımından dışarıya bağımlıdır. Bununla birlikte, taş ve linyit
Önümüzdeki 20 yılda Türkiye’nin sadece elektrik için yapması kömürlerinde önemli yurtiçi rezervleri vardır. Bunların kullanımı
gereken yatırım tutarı, 250 milyar lirayı aşmaktadır. (Hacer Gemici, yıllardır gerilemektedir. Bu durum, aynı şekilde sınırlı sayıdaki
27,3,10). Uluslararası güvenli bir koridor olması, NABUCCO doğal gaz ve petrol kuyuları için de geçerlidir. Son olarak yurt
projesi ve diğer enerji iletim hatlarının yatırımları, hem enerjiyi hem içindeki yenilenebilir enerji her geçen gün önem kazanmaktadır.
de enerji sektöründeki yatırımları dolayısıyla istihdam için fırsatları
ön plana çıkarmaktadır. 4.1. Yenilenebilir Enerji Faaliyeti
Almanya’da yenilenebilir enerjiler 2008 yılında pozitif artış
3. Fırsatlar İçin Uygulamalı Eğitim sağlamıştır. Almanya’da yenilenebilir enerji kullanımı % 9,6’dır. 2008
Ülkedeki işsizliğin en önemli yılında toplam 230 milyar kilowatt yenilenebilir enerji tüketilmiştir.
sebebi mesleksizlik. Meslek Önceki seneye oranla 3 milyar kWh artış sağlanmıştır.
liselerini daha cazip hale
getirmeden bu sorun çö- Yenilenebilir enerjiden kazanılan elektrik, Almanya’daki elektrik
zülmeyecektir. Daha fazla kullanımında % 15,3 arttı. Yenilenebilir enerji üretimindeki pay
istihdamın ancak daha güç- ise % 7,3’de kalmıştır. Bunlara oranla biyoyakıt üretimi % 22’ye
lü bir canlanma ile mümkün gerilemiştir. Genel yakıt tüketimindeki kullanım % 7,6’dan % 5,9’a
olabileceğini dile getirirken, gerilemiştir. Bu gerilemenin sebebi ise biyoyakıtlara uygulanan
“İşgücüne yeni katılan her- vergi muafiyetinin kaldırılmasıdır. Yenilenebilir enerjiden
kese istihdam sağlayabil- kazanılan elektrik % 6,1 artışla 89,6 milyardan 95,1 milyar kWh’ye
mek için her yıl en az % 7 büyümemiz gerekiyor. 2003-2008 yılları ulaşmıştır. Bunlardan rüzgar enerjisi ise % 40,3 (2007: % 39,7)
arasında istihdam 3,2 milyon kişi arttı. Demek ki ülkemizin istikra- ile en çok paya sahiptir. İkinci sırada 28,7 milyar kWh (25,7) ile
rını koruyup, yapısal reformlara odaklandığımızda istihdamı artı- biyoenerji geliyor. Bunu, 21,8 milyar kWh (21,2) ile hidroelektrik
ran ekonomik büyümeyi de sağlayabiliyoruz. (TOBB Başkanı Rifat takip etmektedir. Fotovoltaik üretimi sayesinde kazanılan 4,3
Hisarcıklıoğlu). Artan işsizlik kalifiye eleman eksikliğinden kaynak- milyar kWh % 40’lık bir oranla Alman enerjisine elektrik verdik.
lanmaktadır. Pek çok sektörde patronların istenilen vasıfta işçi bu- Bunun yanında, jeotermik üretiminde geçen seneye oranla 4,3
lamadığını, bu sıkıntının çözülmesi halinde işsizliğin azalacağını milyion kWh’de kalmıştır.
biliyoruz. (TİM Başkanı Mehmet Büyükekşi). Enerji sektörü toplum
hayatını yakından ilgilendirmekte, büyük projelerin gerçekleşmesi Tablo 3. Birincil Enerji Sektöründeki İstihdam Rakamları
ancak iyi yetişmiş kalifiye personel ile başarılabilmektedir. Mesleki Yıl 2007 2008
standartların Avrupa normlarında tanımlanması ve bu mesleklere Taş Kömür Madenciliği 34.774 31.510
ilişkin yeterliliklerin belirlenerek mevcut ve potansiyel iş gücünün
Linyit Madenciliği Ve Rafinesi 13.805 13.635
sektörün potansiyel yatırım önceliklerine göre uygulamalı eğitime
tabii tutularak belgelendirilmesi zaruridir. Bu anlamda eğitim otori- Bölgesel Isıtma 14.907 14.243
teleri, meslek liseleri, üniversiteler, uygulamalı eğitim merkezleri ve Mineral Yağ İşlemleri 17.731 18.331
finans sağlayıcılar nitelikli işgücü için önceden personel yetiştire- Petrol Ve Doğalgaz
rek yapılacak enerji yatırımlarının ekonomik süresinde bitirilmesini Kazanımı 5.183 5.497
sağlamalıdır.
Gaz Sağlama 32.862 33.530
Elektrık Sağlama 121.512 121.425
Tablo 2.
Toplam 240.774 238.171
Yıl Faaliyet İşyeri sayısı Çalışan sayısı
Kaynak: BMWi
2001 Toplam-Total 3 486 82 491
Elektrik-Electricity 345 46 794
Tablo 4. Yenilenebilir Enerji İstihdam
Gaz - Gas 3 3 285
Yıl 2007 2008
Su - Water 3138 32 412
Rüzgar 84.300 85.100
Kaynak : TÜİK
Fotovoltaik 38.600 57.000
4. Almanya Enerji Sektörü Göstergesi Solartermik 12.100 17.400
Almanya’da temel enerji tüketimi, 1990’lı yılların başından itibaren Hidroelektrik 9.400 9.400
ekonominin gelişmesine karşın tüketimde gerilemiştir. Ancak
Jeotermal 4.500 9.100
bununla birlikte, buna benzer ülkelerin gelişen sanayi ile birlikte
Biyokütle 31.300 34.700
enerji ihtiyacı da giderek büyüyor. Yönelimin düşüşe geçmesindeki
faktörlerden birisi de, olumsuz hava şartlarıdır. Soğuk bir kış Biyogaz & Biyoküttle 13.500 7.400
mevsiminde ısınma ihtiyacı önemli ölçüde artıyor. Bu sebeplerden Biyokütle Yakıtı 22.800 28.500
dolayı, 2008 yılındaki ihtiyaç, önceki seneye oranla % 2’lik bir Biyoyakıt 28.500 25.200
artışla 3.906.114 GWh’ya yükselmiştir. Diğer bir sebep de, enerjinin Toplam 245.000 273.700
verimli kullanılmasıdır. Bugün ise 1990’lara oranla matematiksel
Kamu Ve Ortak Kullanımında’ki Çalışmalar 4.300 4.300
olarak, üretim için % 15 daha az işçilik lazım. Bunun göstergesi,
enerji üretimindeki teknolojik gelişmelerdir ve bir de rasyonel ve Toplam 249.300 278.000

tasarruflu enerji tüketiminde ayrıca bir avantajdır. Almanya enerji Kaynak: AG EE-STAT (BMU)

258
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

4.2. Alman Enerji Sektöründeki İstihdam [16] http://www.thema-energie.de/energie-im-ueberblick/zahlen-

Toplu enerji branşında kömür madenciliğinden elde edilen
ısınmadan tutun ki, gürleyen enerji üreticilerinde Almanya’da yarım
milyon kişi çalışmaktadır. Gelişen ekonomi sayesinde yenilenebilir
enerjiden 2008 senesinde toplam 278 bin kişiye istihdam sağladık.
Bunlardan 278 bin 700 kişi, ekonomi sektöründe, binlerce kişi ise
kamu sektöründe çalışmaktadır. Yükselen enerji kurulumunda
geçen sene 174 bin kişiye istihdam sağlanmıştır ve bununla
kalınmayıp ondan önceki yıla oranla % 16 artış sağlanmıştır.
Kurulumların işletiminde ve onarımında 2008 yılı itibari ile 49 bin
600 kişi çalışmıştır. Çalışanları alanlara göre sıralarsak; 2008
yılında rüzgar enerjisinde 85 bin 100 kişi, biyokütle 95 bin 800,
solar enerji 74 bin 400, hidroelektrik 9 bin 300 ve jeotermalde
ise 9 bin 100 kişi. Fotovoltaik ve jeotermal alanında ise önemli
ilerlemeler kaydedilmiştir. Rüzgar enerjisi, hidroelektrik ve biyokütle
alanlarındaki işçi sayımızda, ondan önceki yıla oranla sadece düşük
oranla ilerleme kaydettik. Bunun göstergesi ise lastik sanayisi.
Enerji seferberliğinde biyoyakıtların üretiminde çalışanların sayısı
düşük de olsa 53 bin 700’e ulaşmıştır.
5. Sonuç
İşsizlik oranlarının % 14 rakamlarına ulaştığı, sürekli genç nüfusun
işsizler ordusuna katıldığı buna karşın işletme yetkililerinin aradığı
nitelikte personel bulamaması kısa sürede tedbirler alınmasını
zaruri kılmaktadır. Enerji sektörünün de artan işsizliğe bir çare
olacağı hesaplanabilir. Yapılacak inşaat yatırımlarının üstyapıdan
ziyade altyapı yatırımları olması ve bu altyapı yatırımlarının da
çoğunluğunun enerji yatırımları olması işsizlerin umut kapısı
olmuştur. Temelinde istatistiki verilerin yeterli olmaması enerji
sektörü için insan kaynağı bilgi tabanının oluşturulmasını zaruri
kılmaktadır. Sektördeki düzenleme kurumunun yapısının su,
kömür, linyit ve yenilenebilir enerji kaynaklarını da kapsaması
gerekmektedir. Yeni enerji kaynaklarının da yenilenebilir enerjiden
kaynaklanması için yasal mevzuatın bir an önce yürürlüğe
girmesi ve bu sektörde iş sahaları ve mesleklerin yapılanması
gerekmektedir. Hayat boyu öğrenme modelinin, özellikle enerji
sektöründe uygulamaya geçilmesiyle sektörde mevcut çalışanlara
ilave vasıflar kazandırılması hedeflenmelidir.
daten-fakten/statistiken/energieerzeugung/erneuerbare-
energien-2008.html
[17] www.tusiad.org.tr
[18] Aruoba Celik, Alpar Cem (1992). Turkiye Ekonomisi Sektorel
Gelismeler, Ozyurt Matbaacılık, Ankara.
[19] Atılgan İbrahim (2000). “Turkiye’nin Enerji Potansiyeline
Bakıs”,Gazi Universitesi Müh. Mim. Fak. Dergisi, Cilt 15,
No:1.
Summary
The need of energy is exorbitant because of increase of population,
movement from agriculture population to city population and
industrialization figure point of Turkey .The reason of high young
population of Turkey we should develop new group of measures
and solving alternative for employment. Energy sector is serving a
vide area of different type of sector, its’ need of qualified employee
and standards in energy is very high internationally projection for
solving employment problem should be international scale. Energy
and construction sector are main area for growth and urbanization
activities. It is assumed growing of employment ratio which should
be direct proportion. At the present day passing to renewable
energy resource and importance of energy efficiency increased
,from industry to residence have been developed total solution
proposal and new projects in energy sector.
Key Words: Growth, Enflation, Employment, Qualified Employee,
Vocational Training, Reneawable Energy, EPDK(Energy Market
Regulation Autority), Industry, Energy Efficciency, European
Union

Kaynaklar
[1] www.epdk.gov.tr
[2] Türkiye Enerji Ajandası 2009, Sektörel Fuarcılık.
[3] T.C.Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Stratejik Planı (2010
- 2014)
[4] www.haberturk.com
[5] www.zaman.com.tr
[6] www.tuik.gov.tr
[7] www.iskur.gov.tr
[8] www.sgk.gov.tr
[9] Bahar ,Ozan SBE Dergisi,2005 , Sayı :14
[10] www.tesis.org.tr
[11] www.dsi.gov.tr
[12] www.tupras.com.tr
[13] www.petder.org.tr
[14] http://www.thema-energie.de/energie-im-ueberblick/zahlen-
daten-fakten/marktzahlen/beschaeftigung-im-energiesektor.
html
[15] http://www.thema-energie.de/energie-im-ueberblick/
zahlen-daten-fakten/statistiken/energieverbrauch/
primaerenergieverbrauch-in-deutschland.html

259
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
REHABILITATION & FULL REPOWERING OF 2x150 MW EÜAŞ AMBARLI FUEL-OIL
PLANT UNITS 4&5 BY CONVERSION TO 2x410 MW DUEL FUELLED COMBINED
CYCLE POWER PLANT AN EPC CONTRACTING CHALLENGE
Serdar ERKAN
EPP Joint Venture
Abstract
Ambarlı Units 4&5 rehabilitation project involves the conversion of
the existing Fuel-Oil fired boiler steam plant into Combined Cycle
by the addition of 2 ea Gas Turbine Generators and 2 ea Heat
Recovery Steam Generators. The existing Steam Turbines are
to be modified/re-rated for maximum performance under the new
steam regime. Existing plant systems shall be rehabilitated and
reused to the maximum possible extent. This project, involving
ambitious performance objectives and engineering challenges, is
being implemented under a turn-key lump-sum contract by EPP
JV, a Joint Venture entity among PROKON Group of Companies
with no foreign entity partnership.
Ambarlı Units 4&5 Repowering Project is a “first of its kind” project
in Türkiye and is equalled in magnitude and complexity by only a
handful of worldwide examples.
Investment Rationale
Electricity Generation Company Inc. (EÜAŞ), a wholly treasury
owned government utility, was faced with a multitude of compelling
reasons to react expeditiously to the state of affairs at Ambarlı:
 Sustained pressure from EU authorities, under the EU Acquis
harmonization process and Turkey’s accession talks, to
significantly reduce the excessive levels of SO2, NOx and
Particulate Matter emissions resulting from the use of high
sulphur content heavy fuel-oils and unfavourable boiler
combustions conditions,
 Reduction in plant availability factors due to high equipment
failure frequencies and resultant outages,
 Marked reduction in peak and maximum continuous rating MW
figures due to significant performance degradation in plant sub-
systems (steam turbine stationary and rotating steam paths,
generators, condensers, sea water circulation pumps, boiler
feed water pumps, closed cycle cooling systems, condensate
pre-heating systems, steam generator heat transfer surfaces
etc.) after close to 40 years of plant operation,
 Further increase in kw-hour production costs due to the reduction
of original net ISO thermodynamic efficiency of 41% to 35% over
the years, in addition to the inherently high base cost of No:5&6
heavy fuel oils used.
Faced with above issues on one hand and in consideration of the
following “facilitating/favourable” factors on the other hand, EÜAŞ
decided to implement a full-repowering program to convert the
existing FO Plant to Combined Cycle configuration:
260
 Costal location of Ambarli Site, facilitating enhanced GT
thermodynamic efficiency due to low altitude/high ambient
pressure and again facilitating best ST LP stage performance
thanks to availability of cool sea water for high condenser
vacuum,
 One to two orders of magnitude reduction in SO2 and NOx
emissions, practically negligible PM emissions.
 Much higher net overall thermodynamic cycle efficiency and
significantly lower cost of Natural Gas resulting in several fold
reduction in fuel costs per kw-hour,
 Lower staffing costs afforded by available new modern plant
automation designs,
 Concentration of National 154 KV and 380 KV Grid facilities in
the vicinity,
 Convenient location in a region that hosts Türkiye’s largest
consumer potential.
Concrete Objectives
 Rehabilitation, modification, upgrade, rerate and reuse, in
general, of existing plant systems and auxiliary/ancillary facilities
to the maximum extent allowed by the new combined cycle
process requirements and performance objectives, resulting in
significantly lower per KW installed cost of additional capacity
attained after conversion, in comparison to current typical costs
of equivalent greenfield CCPP facilities,
 Stipulated life extension and re-engineering & modification of the
existing 40 year old Steam Turbines for performance optimization
under the new 3-Pressure level+Reheat Heat Recovery Steam
Generation regime, fundamentally different from the existing Single
High Pressure+Reheat, high flow, fired boiler steam regime.
 Rehabilitation & performance enhancement & of steam
condensers within their existing foot-prints.
 Minimum installed capacity of 2x408 MW, via addition of dual
fuelled GT Generator sets and HRSG units.
 Minimum net exportable capacity of 2 x 400 MW, via minimization
of house-consumption.
 Minimum net combined cycle thermodynamic efficiency of 54%
 Reduction of existing So2 emissions of over 4000 mg/Nm³ down
to below 60 mg/Nm³
 Reduction of existing Knox emissions of over 500 mg/Nm³ down
to below 50 mg/Nm³
 Elimination of PM emissions down to negligible levels.
The realization of the above ambitious performance objectives were
entrusted to the EPP Joint Venture formed by Prokon Engineering
Group companies back in November 2008 after a competitive
international tendering process, under a turn-key, lump-sum EPC

basis contract. Units were taken off the grid at the end of March
2009 and handed over to EPP for dismantling, thus marshalling the
commencement of Project activities in earnest.
Scope of Engineering, Procurement & Construction
Works
In accordance with the selected repowered configuration, the
following new power island systems are being engineered,
procured and constructed:
 2 ea 282 MW GT-Generator sets, Siemens SGT5-4000F
 2 ea Vertical type, 3-Pressure level + Reheat Enclosed Heat
Recovery Steam Generators, AE&E, 358 Ton/Hour
 New HP, IP and LP Boiler Feed Water Pumps
 100% capacity HRSG Steam By-pass (PRDS) systems
 Steam Water Cycle Chemical Dosing and Steam Water Analysis
systems
 New adjustable pitch propeller type Condenser Cooling Sea
Water Circulation Pumps
 New Sea Water Treatment/Intake (TAPIS) system
 GT side generator and lube-oil closed circuit cooling systems
 2 Km long NG supply pipe-line and 175,000 M³/hour RMS-A
station
 NG heating, scrubbing, distribution, final metering/filtering and
domestic consumption RMS-B systems
 No 2 Light Distillate Oil transfer and forwarding and Ignition Gas
systems
 15 Ton/Hour capacity start-up Auxiliary Boiler System
 2 x 35 M³/hour capacity Demineralized Water Production
system
 Industrial effluent, oily waste and domestic waste treatment
systems
 Instrument & Service Air Supply and distribution system
 Fire detection, alarm & fighting system
 380 KV Switchyard
 GT side MV & LV switchgear
 ST side MV & LV switchgear
 GT & ST side and BOP I&C systems and plant-wide DCS
Integration
 GT Powerhouse, Workshop & Warehouse buildings
 Miscellaneous building utilities (cranes, hoists, HVAC, lighting,
small power distribution etc.)
 Miscellaneous communication systems
 Landscaping
Major Rehabilitation Scope & Engineering Challenges
Due to the required net exportable and installed capacity
figures coupled with the minimum net thermodynamic efficiency
requirement, the core of the rehabilitation scope pertained to the
re-engineering and modification of the existing steam turbines to
achieve net generator output ratings that are significantly higher
than the industry’s conventional expectations from such repowered
steam turbines under HRSG operating conditions. As per past
experience, such turbines rated at 150 MW under single high
pressure + reheat, high total/low LP flow, fired boiler steam regime
would expected to provide only around 113 MW under lower
total but higher LP flow, 3 pressure level+reheat HRSG steam
conditions, which represent conditions diametrically opposite to the
conditions under which steam turbines were originally designed and
optimized. Therefore, an additional capacity of at least 10 MW was
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
needed from the ST-Gen sets to meet the Client’s combined cycle
block gross & net MW rating and to simultaneously meet the net
efficiency requirements, given the Siemens provided guaranteed
capacity figures. This enhancement, though already a massive
effort in itself, simply could not be achieved by straight-forward
repair, rehabilitation & life extension measures. The situation was
also further exacerbated by the Client’s after the event rejection of
the utilization of the existing turbine-driven boiler feed water pumps,
thus resulting in a substantial increase in house-consumption,
which could only be partially compensated by the additional steam
available to the Steam Turbine LP stage, as this stage was already
close to overloading conditions with resultant excessive LSB kinetic
exit losses, and lowered stage efficiencies.
On the other hand, the rather constricted available site dimensions,
limited by the existing steam turbine hall on one hand and the
fuel-oil tank farm at the other, presented another very critical
design limitation on the size of the HRSG units, complicating the
achievement of highest possible steam conditions. Given also the
minimum stack exhaust temp limitation of 105 Deg C dictated by the
Client, only approximately 370 MWs of exhaust heat energy was
available to produce steam within a rather small HRSG footprint.
This had to be converted to steam very efficiently to the full extent
and at the highest HP steam flow, pressure and temperature values
for maximum exergy, and at the same time making sure that the LP
stage would not be flow-overloaded unduly.
Therefore, a very long and arduous HRSG thermodynamic and
engineering model design effort had to be launched, with numerous
iterations between ST re-engineering/modification and HRSG
simulation parameters, all driven and managed by EPP process
engineering team.
Despite all the site and Client specifications constraints, the above
efforts resulted in a very efficient 3 row x 9 level HRSG heat
exchanger bundle design by AE&E, capable of producing 281,
47 and 29 ton/hour HP, IP and LP steam flows, respectively. An
additional 9 ton/hour LP steam that is not feasible to feed to the LP
stage is still available for space building heating purposes if the Client
so desires. Thanks to the very efficient design, a HP and Reheat
steam temperature of 540 Deg C was achieved, which is already the
extended duration operating limit of the existing turbines. It is also
worthwhile to note that, these capacity figures are based on a stack
exit temperature of 111 deg C, thus providing an even further margin
of 6 deg C, affording more flexibility to the Client to operate the units
under even increased flow rate conditions to cater for additional non-
process steam consumption needs, if so desired.
The above HRSG performance maximisation effort was paralleled by
comprehensive, NDE/NDT, Opening Steam Path Audit, Laser scan
3D modelling, reverse engineering, CFD flow modelling studies by
TurboCare Inc and proprietary thermodynamic/engineering model
performance simulation studies by EPP that eventually resulted in
an expected Steam Turbine shaft power of 131 MW and generator
bushing output rating of 127,5 MWs, thus now well exceeding the
Client’s performance objectives on all counts. This astonishingly
high ST performance enhancement is now being implemented
through a complete redesign/new manufacture of all IP steam
path components, complete redesign and manufacture of new HP
Curtis stage rotor and nozzle elements, replacement of all the LP
261
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

stage blades with modern aerofoil design components for better

performance and rotor wheels due to RAM concerns, complete
redesign and new manufacturing of all radial seals and end gland
boxes of all turbine stages, in addition to the more conventional
rehabilitation works relating to ST casing cracks, valve body, stem,
insert, turning gear, bearings etc. and general FOD/SPE damage
life-cycle impact abatement repairs.

The overall Combined Cycle Process design work was further

complicated by the unusual grid connection arrangement, in which
the existing steam turbine generators’ connection to the 154 KV
National Grid shall be maintained, while, the new GT generators
sets are required to be connected to the 380 KV National Grid via a
new 380 KV switchyard. Given the lack of a by-pass stack between
the GT and HRSG units, as per Client requirements, any request
by National Dispatch Centre to independently operate the topping
Figure 2. Full Repowered Ambarlı Duel Fuelled Combined Cycle Power
cycle for peaking duty or for power quality management concerns Plant Units 4 & 5- 3D View
must be achieved by 100% HRSG steam by-pass/PRDS facilities
or via dry-running the HRSG units at 480 deg C GT exhaust
temperature conditions, albeit at much reduced GT output. This
dry-run capability stipulation dictated the utilization of P91 alloys
for HRSG HP and Reheat stage tube bundles.

The fact that all the above challenging engineering, procurement,

construction, commissioning & start-up, performance testing and
reliability run works, that have assumed a somewhat R&D character
beyond the foreseeable/predictable, amenable to straight-forward
design and planning needs of conventional power plant EPC
contracting scope, are being implemented in a turn-key basis by
EPP JV, totally with local Turkish engineering and contracting
teams, with no foreign entity consortium or joint venture partnership
is a source of pride for our group of companies’ admiralty ship,
PROKON Engineering Inc. who has zealously mobilized, with
little concern for cost, all human and monetary resources for the
eventual success of this Project. We would also like to express
our appreciation for the successful efforts and cooperative attitude
of our ST rehabilitation subcontractor, TurboCare Inc and HRSG
supplier, AE&E and last but not the least, our Client Electricity
Generating Company Inc (EÜAŞ) for their trust, spirit of cooperation
and professional support.

We hope that, the successful realization of the ambitious investment

objectives of our Client, EÜAŞ, shall present a verified model for
Figure 3. Ambarlı Full Repowering Project – Overall Heat & Mass Balance
other power generators in our region, paving the way for further and Process Flow Diagram
implementations of this concept.

Figure 1. Ambarlı Fuel-Oil Power Plant – Existing Units 1 to 5. Figure 4. Steam Turbine Disassembly

262
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Figure 5. Gas Turbine Package (SGT5-PAC-4000F) – 3D View

Figure 6. Heat Recovery Steam Generator - 3D View

263
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
TECHNICAL DUE DILIGENCE OF HYDROPOWER PROJECTS IN TURKEY
Dr.-Ing. Stephan HEIMERL Dr.-Ing. Ronald HASELSTEINER
FICHTNER GmbH & Co. KG FICHTNER GmbH & Co. KG
Merkezi Almanya Türkiye İstanbul Merkezi Almanya Türkiye İstanbul
Şubesi Şubesi
Abstract
Turkey demonstrates a remarkable economical growth rate which
in return results in growing energy demand. In order to guarantee
energy supply, the energy market was privatized in 2000/01.
Since then, more and more private companies are investing
in hydropower projects. Especially a great number of small and
medium hydropower plants are at the center of Turkish and foreign
investors’ interest. Within the decision making process due diligence
services play an important role to confirm the technical feasibility
and boundary constraints of the project, to minimise risks for the
investor and to ratify the profitability of the investment. A technical
due diligence is an inevitable part of the risk assessment process
particularly for hydropower projects since these projects belong to
the most challenging engineering jobs compared to other energy
sources such as the wind power. Hence, Consultants with long-term
experience in planning, designing and realizing hydropower projects
can provide an objective, realistic and independent evaluation of
the target project. In this paper the basics of due diligence services
and the main objectives with regard to hydropower projects are
described. The overall development of the Turkish energy market
is explained as an introduction to this paper.
Hydropower Development in Turkey
The economically feasible electric energy potential of Turkey is
approximately 140 • 10³ GWh/a, nearly 65 % of the technical
feasible hydropower potential according to DSI, the State
Hydraulic Works, 2009. 33 % of this economically feasible electric
energy potential was utilized with an installed capacity of approx.
14,500 MW (approx. 30 % of the total installed capacity) in 2009.
These hydropower plants produced approx. 45.5 10³ GWh/a in
2009.
Hydropower in Turkey is and will be used more and more to achieve
the utmost level of electricity generation. Also, a good number of
private small and medium hydropower plants are operated with
relatively small reservoirs, with daily or monthly reservoir capacities.
In the future, the construction and operation of a great number of
small hydropower plants (<10 MW) and medium sized ones (<50
MW) will contribute to the hydroelectric energy production.
In the view of the unused part of the economically feasible electric
energy potential in Turkey, a lot of hydropower projects are under
development in the moment. Official figures of DSI, the State
Hydraulic Works, provide following information for the year 2009:
 approx. 1,580 projects,
 with approx. 22,500 MW installed capacity,
 with approx. 80 billion kWh/a and
264
Dr.-Ing. Beate KOHLER
FICHTNER GmbH & Co. KG
Merkezi Almanya Türkiye İstanbul
Şubesi
 an investment volume of approx. 46.6 billion TL or approx. 22.5
billion EUR.
Turkey’s hydropower potential has been utilized more intensely
since the energy sector was privatized. National and international
investors are attracted by both relatively comfortable profitability
of hydropower projects in Turkey and sustainable long-term
compatibility of renewable energies. Additionally Lender’s are
interested in financing or re-financing.
For this purpose, objective and independent Consultants are
contracted for due diligence services with the aim of confirming
the technical feasibility and the appropriateness of applied
assumptions including the scheduling and project costs and
benefits. In this context, the major risks should also be identified
and evaluated.
The Role of a Due Diligence
Definition
The term “Due Diligence” is used for a number of concepts
including the performance of an analysis of a business prior to
signing a contract, or the performance of an act with a certain duty
of care. Within this evaluation process all available information
about the financial, legal and technical status as well as other
important aspects of the projects and related parties is collected
and evaluated. The most common example of a “Due Diligence” in
various industries is the process through which a potential acquirer
evaluates a target company or its assets for acquisition.
Before arriving at an investment decision on an existing asset or
developing a completely new one, owners, operators, investors,
lenders, insurance companies and developers have to understand
and mitigate all the risks prior to the final decision of proceeding
further. Project risks which might affect the project’s profitability in
the short, medium and long term can usually be identified during
initial project development stages.
Therefore, the main goals of a due diligence are:
 Information acquisition about the asset,
 Analysis of the information received,
 Assessment of the relevant information,
 Proper documentation of the whole process of an investment.
Various (sub-) types of due diligences are applied depending on
the different asset types and the different investment purposes:
 Strategic due diligence of investors as a basis for strategic
decisions,

 Financial due diligence to evaluate the capital, profit, liquidity,
liabilities, customer records and other benchmarks,
 Commercial due diligence to review the market and the
sustainability of the specific business based on the target
assets,
 Tax due diligence to analyze the fiscal and tax related aspects,
 Legal due diligence to analyze the legal relations, obligations
and risks,
 Technical due diligence to evaluate the assets in the view of
availability, operation, maintenance, necessary rehabilitation
and investments etc.,
 Environmental due diligence to evaluate the sustainability and
compliance of all relevant standards,
 Human resources and organizational due diligence.
The Typical Procedure of a Due Diligence
Within the framework of such a process, the typical steps performed
by an investor’s internal staff and/or external consultants are as
follows:
 Step 1 - Pre Due Diligence
Analysis of the free available data of the target asset to identify the
main questions and risks. In many cases this step is performed
without direct contact with the owner of the target asset.
 Step 2 - Initial Contact
A Letter of Intent is signed upon mutual agreement by both
parties - the investor and owner. The target subject, the terms
of confidentiality (NDA), the manner of handling the required
information and the time frame for the main due diligence
process are defined in this document.
 Step 3 - Pre acquisition Due Diligence
Detailed assessment of the available data together with a team
of specialists. In this phase the main topics are reviewed with
regards to financial, legal, technical and environmental aspects.
Also initial site visits are carried out.
 Step 4 - Post completion Due Diligence
Second assessment after signing a contract but before execution
of the contract (closing). In this step a Purchase Audit is made
to determine the balance of the target asset to readjust the sales
price if necessary.
 Step 5 - Post acquisition Due Diligence
After closing the investor has full access to all data, thus the
possibility to reassess the performance of the contract details
especially with regard to the warranties. This step is neglected in
many cases.
In particular in steps 2 and 3, the investor needs support of various
specialists to validate his own evaluation of the business in order
to confirm related decisions. An appropriate, well balanced team
of experienced specialists and/or consultants is necessary, in
consideration of the limited time frame and wide spread subjects
and items to be handled.
In some cases, certain steps are neglected or intentionally reduced
due to the boundary constraints and the level of experience of the
investor. For certain cases this might be possible and justified but
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
finally this approach may result in further problems and lead to heated
discussions which may harm the mutual trust between the parties.
In many cases lenders are also interested in project financing issues.
Since lenders do not have relevant staff capable of assessing and
evaluating the projects by its own means, the lender will usually
contract its own lender’s consultant or lender’s engineer in order
to work on an additional, independent and reliable due diligence.
The scope and aim of different due diligence services have to be
adjusted to the specific needs and requirements of the clients.
Technical Due Diligence of Hydropower
Projects in Turkey
With regard to the appreciable amount of hydropower projects
in Turkey in every stage of development - in operation, under
construction and in design phase - and the high growth rate of
the electricity market in combination with the expected comfortable
profitability of the projects a lot of investors are attracted. Also the
aspect of hydropower being a “green” and renewable energy plays
an important role for several investors.
A careful and proper assessment of the related target assets within
a due diligence is essential in such an investor driven market. Since
hydropower projects are crucially dependent on the boundary
constraints such as hydrology, geology and topography technical
due diligence services are inevitable to obtain a reliable detailed
evaluation about:
 the feasibility of a project,
 the costs (CAPEX and OPEX),
 the benefits based on the annual energy production,
 the possible risks and possible risk mitigation means and
activities and
 the time schedule for development, construction and operation
(including maintenance periods).
All these issues need to be assessed within the outlined technical
due diligence services by an experienced consultant in order to
obtain a reliable evaluation of the project.
Usually such services cannot be handled with simple “check lists”
since every hydropower project is unique and requires a unique
treatment and design. Most of the problems related to hydropower
projects arise due to the inappropriate approach of project
developers applying “copy & paste” designs without considering
the actual conditions and requirements of a hydropower project.
As mentioned above hydropower projects are mainly based on the
existing natural conditions at site like:
 hydrological regime of a river,
 topography,
 the geological conditions including the remarkable earthquake
risk in Turkey and
 other boundary constraints in terms of environment, socio-
economic aspects etc.
Additionally the increasing application of electro-mechanical (E&M)
equipment from Far East by Turkish owners have to be weighed up
considering low initial investment costs in contrast to shorter service
periods or to a general unfavourable efficiency of the power units.
Furthermore, in the view of the different participants of such a due
diligence process, expert’s knowledge and experience is needed
265
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

to handle those parties in different roles acting as:

 Investor’s engineer,
 Lender’s engineer,
 Owner’s engineer.
The work of a lender’s engineer is the most challenging one in
such due diligence processes since it acts as a kind of “buffer”
and moderator at the same time among all project participants.
The main duty in addition to the technical review of the design
assumptions, design criteria and the design itself is to mediate
between primarily the lender and the owner represented by the
owner’s engineer, the design engineer or other technical experts.
The different project approaches, expectations and aims have to
be well understood and communicated to each party in light of all
specific terminologies. The lender’s engineer plays an important
role in not only performing a technical due diligence but also
counselling both the client and the project developers in order to
avoid problems and minimize all kinds of risks in advance.

An important challenge of internationally financed projects is the

liability to comply with not only the national norms and standards
but also the international ones including the Equator Principles
for environmental and social aspects. Another significant aspect
is achieving a good international engineering practice mostly
represented by accredited publications prepared in the USA
(USBR, USACE, ASTM etc.), in Europe (IEC, EN, BS, DIN etc.) or
by international organizations (ISO etc.).

Since many newcomers forge ahead into the energy market of

Turkey without experience in the hydropower sector and lenders
are often unversed in financing energy projects, crucial problems,
misunderstandings and misinterpretations are anticipated. In
addition to the technical tasks another important aspect is the
understanding of country specific aspects such as typical layouts,
documentation, authorization procedures etc.

The services of an independent consultant are inevitable in such

an environment of conflicts. In consideration of consolidated
findings of many technical due diligences on hydropower projects
in Turkey as an engineer in different roles and after many lessons
learnt in cooperation with the clients - investors, lenders, financial
consultants, owners and engineers etc. - the authors can conclude
that appropriate experienced consultancy will avoid frequent
mistakes and problems simply by understanding the technical
subjects and limits. Recent experience has also demonstrated that
the scope of the services of a lender’s engineer can contribute to
cost effectiveness and risk mitigation if the consultant does not
neglect its common consultancy tasks. Thus, lender and owner
may get benefit from lender’s due diligence services.

266
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

RÜZGAR ÖLÇÜMLERİNDEKİ TEKNİK PROBLEMLER

Barış AĞIR Sunay ATASEVEN

EPURON Yenilenebilir Enerji Projeleri Ltd. Şti. Ataseven Enerji Üretim A.Ş

Özet 2. Sensörlerin Montajı

Bir Rüzgâr Elektrik Üretim Santralinin projelendirilmesi, santral
sahasından üretilebilecek enerji miktarına göre yapılır. Santral
sahasından üretilebilecek enerji miktarı da proje sahasından
alınan rüzgar ölçümlerine göre belirlenebilmektedir. Bu nedenle
Rüzgar Elektrik Üretim Santrallerinin kurulmasının ilk aşaması
rüzgar ölçümüdür. Rüzgâr ölçümleri, projenin veri değerlendirmesi,
enerji üretiminin belirlenmesi, türbin seçiminin yapılması gibi
projenin ileri aşamalarında en önemli unsurdur. Bu nedenle kaliteli
ölçüm yapılmasına özen gösterilmelidir. Santral kurulmadan önce
en az 1 yıl süreyle rüzgar değerleri kaydedilmektedir.Yapılan
ölçümler ile analizler yapılmakta ve bu analizlerin ışığında projeler
yapılmaktadır. Santral kurulduktan sonra da en az bir Rüzgar
Ölçüm Direği ölçüm yapmaya devam ettirilmektedir.
Sistemde kullanılacak anemometrelerin montajdan önce dünyaca
kabul görmüş enstitülerin rüzgar tünelinde kalibre edilmesi ge-
rekmektedir. Direğe monte edilecek anemometre ve yön sensörü
sayısı direğin yüksekliğine ve arazinin yapısına göre belirlenir. Bir
tane anemometre direğin en tepesine, merkez eksenine yerleştirilir.
En tepedeki bu anemometrenin yıldırım veya kuş çarpmaları ne-
deniyle zarar görme olasılığı çok yüksektir. Bu nedenle tepedeki
anemometrenin 1,5 m. aşağısına bir tane daha anemometre yer-
leştirilir. Diğer anemometreler ve yön sensörleri yan kollar ile ölçüm
direğine monte edilir. (Şekil 2)

1. Rüzgar Ölçüm Sistemi

Rüzgar Ölçümü yapılması düşünüldüğünde ilk yapılması gereken,
ölçüm direğinin yerini tespit etmektir. Santralin yapılması düşünülen
saha iyice analiz edilip sahayı en iyi temsil edebilecek yer seçilir.
(Şekil.1)

Şekil 2. Rüzgar ölçüm direği yan kolları

Yan kol mesafeleri sensörlerin ölçümlerini etkilemeyecek şekilde

Şekil 1. Rüzgar Ölçüm Direğinin Yeri
ayarlanması gerekmektedir. Herbir sensör için bir yan kol bağlantısı
Rüzgar Ölçüm direkleri santral sahasındaki hakim rüzgâr yönüne yapılmalıdır. Yan kol mesafeleri Şekil 3’te gösterilmektedir.
dik olacak şekilde yerleştirilir.
Sensörlerin birbirlerinin ölçümlerini etkilememesi için iki sensörün
İkinci olarak; direğin yüksekliği ve tipine karar verilmektedir. Ölçüm en üst noktaları arasındaki mesafe en az 1,5 m. olacak şekilde
direğinin yüksekliği en az rüzgar türbininin kule yüksekliğinin 2/3 katı ayarlanır. (Şekil 3)
kadar yapılır. Yüksekliğe göre de direk tipi belirlenir. Boru tip veya
kafes tip direk seçilebilir. Yükseklikle beraber bu tiplerin avantaj ve
dezavantajları da düşünülerek direğin tipine karar verilmelidir.
Min. 150 cm
Üçüncü konu Rüzgar Ölçüm Sistemlerinde kullanılacak ekip-
manlardır. Bir Rüzgar Ölçüm Sisteminde rüzgar hız sensörü, rüzgar
yön sensörü, termometre, nem sensörü, basınç sensörü ve kayıt Min. 75 cm
cihazı bulunmaktadır. Sensörlerden gelen bilgiler kayıt cihazında
kaydedilir ve gerektiğinde bir uzaktan erişim sistemi vasıtasıyla
istenilen yere aktarılır. Kullanılacak sensörler her zaman 1. sınıf
seçilmelidir. Sistemler genellikle elektrik şebekesinin olmadığı yer-
lere kurulduğundan, aküler ve solar panellerden oluşan besleme
sistemi de bulunmaktadır. Tüm bu ekipmanları korumak için de
mutlaka bir yıldırımdan koruma sistemi kurulmalıdır. Şekil 3. Sensör montaj mesafeleri

267
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
İki anemometre arasında da en az 15-20 metre mesafe bırakılır.
3. Rüzgar Ölçüm Sisteminin Bakımı
Rüzgar ölçümleri sırasında rüzgar ölçüm direklerinin standartlara
uygun kurulmasından sonra en önemli nokta aynı standartlar ile
direğin idamesini sağlamaktır. Direğin ne kadar gündür kurulu
olduğundan, ne kadar gündür ölçüm yapıldığından ziyade
sensörlerden alınan verilerin ne kadarının kesintisiz ve doğru
olduğu konusu önem taşımaktadır. Bu nedenle ölçüm direği ve
üzerindeki ekipmanların periyodik olarak bakımlarının yapılması
gerekmektedir. Periyodik bakım yılda 4 defadan az olmamalıdır.
Yaşanılan bazı tecrübelere dayanarak ayda bir bakım yapılması
daha uygun görülmektedir. Bakımlar ilk bakışta yatırımcı açısından
maliyetli görünse de yapılan ölçümlerin kalitesinin enerji analizlerini
direk olarak etkileyeceği gözönüne alınmalıdır.
Bakımlar sırasında direğin genel olarak yapısına bakılır. Eğer direkte
herhangi bir eğilme söz konusu ise halatlar kontrol edilerek halatlar
gerginleştirilir. Direğin genel bakımından sonra sensörler hem
görsel açıdan hem de elektriksel açıdan kontrol edilmelidir. Arızalı
sensör var ise aynı marka aynı model, yeni sensörle değiştirilmelidir.
Sensörlerden sonra besleme sistemi de kontrol edilmelidir. Solar
paneller temizlenmeli, aküler ölçülmelidir. Akü ve solar panel ile ilgili
problem var ise zaman kaybetmeden yenisi ile değiştirilmelidir. Aksi
taktirde ölçümleri kaydetmek mümkün değildir.
4. Rüzgar Ölçüm Sistemlerinde Yaşanan Problemler
Proje bazlı rüzgar ölçümleri ülkemizde son yıllarda artış göstermiştir.
Bu nedenle rüzgar ölçümlerinde kullanılan teknolojileri daha yeni yeni
tanımaktayız. Daha önceleri tüm sistem yurt dışından ithal edilmekte
iken bugün direkler ülkemizde birçok firma tarafından yapılır duruma
gelmiştir. Ama yine de sensörler ve kayıt cihazları hala yurt dışından
ithal edilmektedir. Bu nedenle ekipmanların temini oldukça uzun
sürmektedir. Bir de üstüne ekipmanların Türkiye’ye girişteki gümrük
sürecini ekleyince zaman daha da uzamaktadır.
Kullanılan sensörlerin yurt dışından ithal ediliyor olması, özellikle
kış aylarında sahalardaki zor hava koşulları vb. nedenlerden dolayı
kesintisiz ölçümler yapılamamaktadır. Bu da enerji analizlerinin
belirsizliğini arttırmaktadır. Herhangi bir sorun olduğunda, ‘ürünü
ithal edeyim sorunu gidereyim’ diye düşünürseniz bu size en az
1,5-2 aylık data kaybı demektir. Bu belirsizlik oranını azaltmak için
hem yatırımcının hem de ölçüm sistemi kuran firmaların stoklarında
her zaman yedek ürün bulundurması gerekmektedir.
Rüzgar hız sensörlerinin, ilk montajdan önce, montajdan 2 yıl
sonra ve bir ölçüm direğinden başka bir ölçüm direğine monte
edilmesi gerektiğinde, dünyaca kabul görmüş enstitülerin rüzgar
tünelinde kalibre edilmesi gerekmektedir. Bu enstitüler yurt dışında
bulunduğundan, ürünleri kalibrasyon için yurt dışına göndermek
gerekmektedir. Bu durumdaki gümrük işlemleri yeni alıma göre biraz
daha uzun sürüyor. Bu durumda da yine en az 1,5-2 ay kaybediliyor.
Bu sorunların dışında bir de bakım problemleri olmaktadır. Rüzgar
Ölçüm Sistemlerinde kullanılan teknolojiler ülkemizde çok yeni
olduğundan bu konuda yetişmiş eleman sayısı çok az sayıdadır.
Böyle olunca da bir arıza durumunda yetişmiş elemana ulaşmak ve
bu elemanın olaya müdahalesi vakit almaktadır. Bazen uzunca bir
süre çözülemeyen problemler olmaktadır. Uzman kişinin defalarca
sahaya gitmesi gerekebilmektedir. Bu arada da bir çok kere data
kaybı yaşanmaktadır.
268
5. Sonuç
Sunumun başında da bahsedildiği gibi iyi bir Rüzgar Elektrik Üretim
Santrali geliştirmek için kaliteli ölçüm yapmak gerekmektedir.
Burada ölçüm yapmak için tasarlanan Rüzgar Ölçüm Sisteminin
kurulumundaki hassasiyetler kadar devamı için söz konusu olan
hassasiyetler de önemlidir. ‘Bir kere ölçüm sistemini her şeye
uygun kurduk, iş tamam’ diye düşünmemek gerek.
Ama sistemlerin gerek kurulumunda gerekse idamesinde yukarıda
bahsettiğimiz bazı zorluklar yaşamaktayız. Bu sorunların aşılması
gerekmektedir.
Yurt dışından ithal edilen sensörler ve kayıt cihazlarının ülkemizde
üretilmesi yakın gelecekte mümkün olmayabilir belki ama en
azından sensörlerin kalibre işlemleri ülkemizdeki üniversitelerde
yapılabilir. İstenilen standartlara uygun bir rüzgar tüneli bizim
üniversitelerimizde de oluşturulabilir. Bu durumda kalibre işlemleri
için kaybettiğimiz süreyi kazanmış oluruz.
Bununla beraber gümrükleme işlemleri ile ilgili yeni düzenlemelerle
gümrük süreçleri kısaltılabilir.
Rüzgar Ölçüm Sistemlerinde kullanılan teknolojiler konusunda uzman
kişiler de yetiştirebiliriz. Bu konuda da teknik liseler, yük-sekokullar ve
üniversiteler düzeyinde çalışmalar yapılıp eleman yetiştirilmelidir.
Kaynaklar
[1] Murat Durak, Serra Özer, “Rüzgâr Enerjisi: Teori ve Uygu-
lama” (s.113-s.195)
[2] Garrad Hassan, Wind Farm Design
[3] www.ruzgarenerjisibirligi.org.tr
[4] Tony Burton, David Sharpe, Nick Jenkins, Ervin Bossanyi,
“Wind Energy Handbook”
Summary
Design of wind power plant, is based on the amount of producing
energy. Producing energy received from project site is determined
by measuring the wind. Therefore, the wind measurement is the
initial phase of the establishment of Wind Power Plant. Wind
measurement, evaluation data determine the energy production,
turbine selection, is the most important elements in advanced
stages. Therefore, must be taken to high quality measurements.
Firstly, location of wind masts must be carefully determined.
Chosen to the height and type of the wind mast must be selected
weatherproof sensors. Height of sensors adjusted terrain.
After the establishment of wind mast most important point is
maintenance of the wind mast according to international standards.
Continuously data is very important. These Technologies are new
technologies in our country. Therefore it is hard to satisfy high
quality measurement. In this case, uncertainty increases in the
energy analysis.
Recently, project-based wind measurement has increased in our
country. Earlier while all systems are imported directly from abroad,
wind mast are now produced in our country by Companies now.
But sensors and recording devices are still being imported from
abroad. Custom procedures are quite long. Therefore, the investor
and measurement systems established company must keep spare
materials in stock at any time.
Number of experienced staff is very few with respect to all
equipment used in the measurement system.

HES PROJELERİNDE ÇED SÜRECİ VE İPTAL DAVALARI
Av. Süleyman BOŞÇA
Enerji Hukuku Araştırma Enstitüsü
Özet
Çevresel etki değerlendirmesi (ÇED), gerçekleştirilmesi planlanan
projelerin çevreye olabilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin
belirlenmesinde, olumsuz yöndeki etkilerin önlenmesi ya da
çevreye zarar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için alınacak
önlemlerin, seçilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek
değerlendirilmesinde ve projelerin uygulanmasının izlenmesi ve
kontrolünde sürdürülecek çalışmalardır.
ÇED Yönetmeliğinin EK-I listesinde yer alan projeler, Seçme
Eleme Kriterlerine tabi olup “Çevresel Etki Değerlendirmesi
Gereklidir” kararı verilen projeler ve Yönetmelik kapsamında ya da
kapsamı dışında bulunan projelere ilişkin kapasite artırımı ve/veya
genişletilmesi halinde, kapasite artışı toplamı Yönetmeliğin EK-
I’inde belirtilen eşik değer veya üzerindeki projeler ÇED’e tabidir.
Bununla birlikte, ÇED Yönetmeliğinin EK-II listesinde yer alan
projeler, Yönetmelik kapsamında ya da kapsamı dışında bulunan
projelere ilişkin kapasite artırımı ve/veya genişletilmesi halinde,
kapasite artış toplamı bu Yönetmeliğin EK-II’sindeki eşik değer
veya üzerindeki projeler, seçme eleme kriterlerine tabidir. Seçme
eleme kriterlerine sahip projeler hakkında Çevre ve Orman
Bakanlığı tarafından “Çevresel Etki Değerlendirmesi Gereklidir”
veya “Çevresel Etki Değerlendirmesi Gerekli Değildir” kararı
verilir.
Kurulu gücü 25 MW ve üzeri olan nehir tipi santraller Ek-I listesinde
olup ÇED’e tabidir. Kurulu gücü 0,5 MW ve üzeri olan nehir tipi
santraller ise Ek II listesinde yer almakta olup, seçme eleme
kriterlerine tabidir. Özellikle Doğu Karadeniz’de ÇED’e ilişkin
kararlara karşı açılan iptal davalarında mahkemeler tarafından
verilen yürütmeyi durdurma ve iptal kararları HES projelerinin
gerçekleşmesi önünde çok büyük bir engel olarak durmaktadır.
Mahkemeler tarafından ÇED’e ilişkin iptal davalarında verilen
kararlarda özellikle havza planlamasının yapılması, biyolojik
çeşitliliğin korunması ve sürdürülebilirliği için gerekli can suyu
miktarının yetersizliği ile ÇED raporlarında iletim hattı ile ilgili
çalışmalara yer verilmemesi temel gerekçeler arasında yer
almaktadır.
ÇED ve İlgili Yasal Düzenlemeler
Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED), gerçekleştirilmesi planlanan
projelerin çevreye olabilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin
belirlenmesinde, olumsuz yöndeki etkilerin önlenmesi ya da
çevreye zarar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için alınacak
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
önlemlerin, seçilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek
değerlendirilmesinde ve projelerin uygulanmasının izlenmesi ve
kontrolünde sürdürülecek çalışmalardır.
Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının 56. maddesinde; herkesin,
sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahip olduğu,
çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini
önlemenin devletin ve vatandaşların ödevi olduğu belirtilmiştir.
2872 sayılı Çevre Kanununun amacı, bütün canlıların ortak varlığı
olan çevrenin, sürdürülebilir çevre ve sürdürülebilir kalkınma ilkeleri
doğrultusunda korunmasını sağlamaktır. Kanunun 3. maddesinde
çevrenin korunmasına, iyileştirilmesine ve kirliliğinin önlenmesine
ilişkin genel ilkeler sayılmıştır. Buna göre, arazi ve kaynak kullanım
kararlarını veren ve proje değerlendirmesi yapan yetkili kuruluşlar,
karar alma süreçlerinde sürdürülebilir kalkınma ilkesini gözetirler.
Yapılacak ekonomik faaliyetlerin faydası ile doğal kaynaklar
üzerindeki etkisi sürdürülebilir kalkınma ilkesi çerçevesinde uzun
dönemli olarak değerlendirilir. Politikalarının oluşmasında katılım
hakkı esastır. Bakanlık ve yerel yönetimler; meslek odaları,
birlikler, sivil toplum kuruluşları ve vatandaşların çevre hakkını
kullanacakları katılım ortamını yaratmakla yükümlüdürler. Kanun’un
9. maddesinde “çevrenin korunması amacıyla; doğal çevreyi
oluşturan biyolojik çeşitlilik ile bu çeşitliliği barındıran ekosistemin
korunması esastır. Biyolojik çeşitliliği koruma ve kullanım esasları,
yerel yönetimlerin, üniversitelerin, sivil toplum kuruluşlarının ve
ilgili diğer kuruluşların görüşleri alınarak belirlenir. Ülke fiziki
mekanında, sürdürülebilir kalkınma ilkesi doğrultusunda, koruma-
kullanma dengesi gözetilerek kentsel ve kırsal nüfusun barınma,
çalışma, dinlenme, ulaşım gibi ihtiyaçlarının karşılanması sonucu
oluşabilecek çevre kirliliğini önlemek amacıyla nazım ve uygulama
imar planlarına esas teşkil etmek üzere bölge ve havza bazında
1/50.000-1/100.000 ölçekli çevre düzeni planları Bakanlıkça
yapılır, yaptırılır ve onaylanır. Bölge ve havza bazında çevre düzeni
planlarının yapılmasına ilişkin usul ve esaslar Bakanlıkça çıkarılacak
yönetmelikle belirlenir. Ulusal mevzuat ve taraf olduğumuz
uluslararası sözleşmeler ile koruma altına alınarak koruma statüsü
kazandırılmış alanlar ve ekolojik değeri olan hassas alanların her
tür ölçekteki planlarda gösterilmesi zorunludur. Koruma statüsü
kazandırılmış alanlar ve ekolojik değeri olan alanlar, plân kararı
dışında kullanılamaz” hükümlerine yer verilmiştir. Kanun’un 10.
maddesinde ise; gerçekleştirmeyi planladıkları faaliyetleri sonucu
çevre sorunlarına yol açabilecek kurum, kuruluş ve işletmeler,
Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu veya proje tanıtım dosyası
hazırlamakla yükümlüdürler. “Çevresel Etki Değerlendirmesi Olumlu
Kararı Veya Çevresel Etki Değerlendirmesi Gerekli Değildir” kararı
alınmadıkça, bu projelerle ilgili onay, izin, teşvik, yapı ve kullanım
269
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
ruhsatı verilemez; proje için yatırıma başlanamaz ve ihale edilemez.
Çevresel Etki Değerlendirmesine tabi projeler ve Stratejik Çevresel
Değerlendirmeye tabi plan ve programlar ve konuya ilişkin usul ve
esaslar Bakanlıkça çıkarılacak yönetmeliklerle belirlenir.
Çevresel Etki Değerlendirmesi sürecinde uyulacak idari ve teknik
usul ve esaslar, Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinde
düzenlenmiştir.
ÇED Sürecinin İşleyişi
ÇED Yönetmeliğine tabi projeler hakkında “Çevresel Etki
Değerlendirmesi Olumlu”, “Çevresel Etki Değerlendirmesi
Olumsuz”, “Çevresel Etki Değerlendirmesi Gereklidir” veya
“Çevresel Etki Değerlendirmesi Gerekli Değildir” kararlarını verme
yetkisi Bakanlığa aittir. Ancak Bakanlık gerekli gördüğü durumlarda
“Çevresel Etki Değerlendirmesi Gereklidir” veya “Çevresel Etki
Değerlendirmesi Gerekli Değildir” kararının verilmesi konusundaki
yetkisini, sınırlarını belirleyerek Valiliklere devredebilir.
Bu Yönetmelik kapsamındaki bir projeyi gerçekleştirmeyi planlayan
gerçek ve tüzel kişiler; Çevresel Etki Değerlendirmesine tabi projeler
için; Çevresel Etki Değerlendirmesi Başvuru Dosyası, Çevresel Etki
Değerlendirmesi Raporu, Seçme Eleme Kriterlerine tabi projeler
için proje tanıtım dosyası hazırlamak, ilgili makamlara sunmak ve
projelerini verilen karara göre gerçekleştirmekle yükümlüdürler.
ÇED Yönetmeliğinin EK-I listesinde yer alan projeler, Seçme
Eleme Kriterlerine tabi olup “Çevresel Etki Değerlendirmesi
Gereklidir” kararı verilen projeler ve Yönetmelik kapsamında ya da
kapsamı dışında bulunan projelere ilişkin kapasite artırımı ve/veya
genişletilmesi halinde, kapasite artışı toplamı Yönetmeliğin EK-
I’inde belirtilen eşik değer veya üzerindeki projeler ÇED’e tabidir.
Proje sahibi, dilekçesi ekinde bu Yönetmeliğin EK-III’ünde yer
alan Çevresel Etki Değerlendirmesi genel formatı esas alınarak
hazırlanmış iki adet Çevresel Etki Değerlendirmesi Başvuru
Dosyası ile Bakanlığa başvurur.
Bakanlık, başvuru dosyasındaki bilgi ve belgeleri uygunluk
bakımından inceler. Uygun hazırlanmadığı anlaşılan dosya
tamamlanmak üzere proje sahibine iade edilir. Proje sahibi,
eksikliklerini tamamlayıp dosyayı yeniden Bakanlığa sunar.
Bakanlık başvuru dosyasının bir kopyasını halkın katılımı toplantısı
ve kapsam belirleme toplantısının tarihini ve yerini belirten
bir yazı ekinde komisyon üyelerine gönderir ve komisyonu ilk
toplantıya çağırır. Komisyona Bakanlık temsilcisi başkanlık eder ve
komisyonun sekretarya hizmetleri Bakanlıkça yürütülür.
Komisyonun kapsam belirleme toplantısından önce, halkı yatırım
hakkında bilgilendirmek, projeye ilişkin görüş ve önerilerini
almak üzere proje sahibi tarafından projenin gerçekleştirileceği
yerde Bakanlık ile mutabakat sağlanarak belirlenen tarihte,
halkın katılımı toplantısı düzenlenir. Toplantı İl Çevre ve Orman
Müdürünün veya görevlendireceği bir yetkilinin başkanlığında
yapılır. Toplantıda; halkın proje hakkında bilgilendirilmesi, görüş,
soru ve önerilerinin alınması sağlanır. Başkan katılımcılardan
görüşlerini yazılı olarak vermelerini isteyebilir. Toplantı tutanağı,
bir sureti Valilikte kalmak üzere Bakanlığa gönderilir. Valilik, halkın
katılımı toplantısı ile halkın görüş ve önerilerini bildirebileceği süreç
270
ile ilgili zamanlama takvimini ve iletişim bilgilerini halka duyurur.
Halkın görüş ve önerileri zamanlama takvimi içerisinde komisyona
sunulur. Komisyonun nihai ettiği Çevresel Etki Değerlendirmesi
Raporu halkın görüş ve önerilerini almak üzere İl Çevre ve Orman
Müdürlüğünde ve Bakanlıkta on işgünü görüşe açılır. Bakanlıkça
projeyle ilgili karar alma sürecinde bu görüşler de dikkate alınarak
üç işgününde komisyon üyesi sayısı kadar çoğaltılması istenir.
Çoğaltılan Nihai Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu beş
işgünü içerisinde Bakanlığa sunulur. Bakanlık, Komisyonun rapor
hakkındaki çalışmalarını dikkate alarak beş işgünü içinde proje
için “Çevresel Etki Değerlendirmesi Olumlu” ya da “Çevresel Etki
Değerlendirmesi Olumsuz” kararı verir, bu kararı proje sahibine ve
ilgili kurum ve kuruluşlara yazılı olarak bildirir. Valilik, alınan kararın
içeriğini, karara esas gerekçelerini ve halkın görüş ve önerilerinin
nihai Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporuna yansıtıldığını uygun
araçlarla halka duyurur.
ÇED Yönetmeliğinin EK-II listesinde yer alan projeler, Yönetmelik
kapsamında ya da kapsamı dışında bulunan projelere ilişkin
kapasite artırımı ve/veya genişletilmesi halinde, kapasite artış
toplamı bu Yönetmeliğin EK-II’sindeki eşik değer veya üzerindeki
projeler, seçme eleme kriterlerine tabidir. Seçme eleme kriterlerine
sahip projeler hakkında Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından
“Çevresel Etki Değerlendirmesi Gereklidir” veya “Çevresel Etki
Değerlendirmesi Gerekli Değildir” kararı verilir.
Proje sahibi, projesi için Çevresel Etki Değerlendirmesi uygulamasının
gerekli olup olmadığının araştırılması amacıyla bir dilekçe ekinde bu
Yönetmeliğin Ek-IV’üne göre hazırlayacağı üç adet Proje tanıtım
dosyası ile hazırladığı proje tanıtım dosyasında ve eklerinde yer
alan bilgi belgelerin doğru olduğunu belirtir taahhüt yazısını ve imza
sirkülerini Bakanlığa sunar. Bakanlık 15. maddenin birinci fıkrasının
(a) ve (b) bentlerinde yer alan projeleri, bu Yönetmeliğin EK-IV’ündeki
kriterler çerçevesinde inceler ve değerlendirir. Bakanlık, bu aşamada
gerekli görülmesi halinde proje sahibinden projesi ile ilgili geniş
kapsamlı bilgi vermesini, araç gereç sağlamasını, yeterliği kabul
edilebilir kuruluşlarca analiz, deney ve ölçümler yapmasını veya
yaptırmasını isteyebilir. Bakanlık on beş işgünü içinde inceleme ve
değerlendirmelerini tamamlayarak proje hakkında “Çevresel Etki
Değerlendirmesi Gereklidir” veya “Çevresel Etki Değerlendirmesi
Gerekli Değildir” kararını beş işgünü içinde verir, kararı Valiliğe ve
proje sahibine bildirir. Valilik bu kararı halka duyurur. “Çevresel Etki
Değerlendirmesi Gereklidir” kararı verilen projeler için gerekçeli karar
Bakanlığa bildirilir. Bu Yönetmeliğin 7. maddesi uyarınca “Çevresel
Etki Değerlendirmesi Gereklidir” kararı verilen projeler, Çevresel Etki
Değerlendirmesine tabidir. Bir yıl içinde bu Yönetmeliğin 8. maddesine
göre Çevresel Etki Değerlendirmesi sürecinin başlatılmaması
durumunda başvuru geçersiz sayılır.
Kurulu gücü 25 MW ve üzeri olan nehir tipi santraller Ek I listesinde
olup ÇED’e tabidir. Kurulu gücü 0,5 MW ve üzeri olan nehir tipi
santraller ise Ek II listesinde yer almakta olup, seçme eleme
kriterlerine tabidir.
HES Projeleri ve Çevreci Yaklaşımlar
Hidroelektrik santralleri kuruluş maliyetlerinin diğer elektrik üretim
santral çeşitlerine göre daha düşük olması, ortalama kullanım
ömürlerinin daha uzun olması, diğer santrallere göre daha az
sera gazı salınımına sebebiyet vermesi, elektrik üretiminde dışa
bağımlılığı azaltması nedenleriyle stratejik öneme sahiptir.

Kyoto Protokolü’nün taraf ülkelere ülkelere C02 emisyonlarını
azaltma, dolayısıyla fosil yakıt kullanımını azaltma zorunluluğunu
getirdiği, fosil yakıtların başında gelen fuel-oil ve doğal gaz gibi
yakıtlar dikkate alındığında, ülkemizin önemli ölçüde dışa bağımlı
olduğunun görüldüğü, bu bağımlılığın azaltılmasının ülkemiz enerji
kaynaklarının değerlendirilebilmesi ile mümkün olabileceği, bu
yönüyle bakıldığında nehir santrallerinin önemli bir yenilenebilir
enerji seçeneği olarak öne çıktığı açıktır.
Türkiye’nin enerji bakımından yurt dışı bağımlılığının azaltılması,
çevre faktörlerinin de korunması suretiyle mümkündür. Bu
açıdan bakıldığında nehir tipi santraller gibi yenilenebilir enerji
üretim potansiyeline sahip kaynakların değerlendirilmesi önem
taşımaktadır. Bu alandaki faaliyetler Kyoto Protokolü uyarınca fosil
yakıtlara bağımlılığın azaltılması doğrultusundaki küresel eğilim ve
politikalarla da uyumludur. Hidroelektrik santrallerin çevre dostu
olma özelliklerinin yanında, bu santraller Avrupa Birliği tarafından
da teşvik edilmektedir.
HES Projelerinde ÇED’e İlişkin İptal Kararlarının
Gerekçeleri
İdare Mahkemeleri tarafından ÇED’e ilişkin kararların iptal
gerekçelerinde birçok hususun ortak olduğu dikkati çekmektedir.
Bu gerekçeler şunlardır:
a) Hidro elektrik santrali projesinin gerek yapım aşamasında
gerekse faaliyete geçtikten sonra ne tür bir çevresel etki
yaratacağının, yapılması planlanan projenin öngörülebilir
çevresel etkilerinin doğru hesaplanmadığı, projenin kurulacağı
alanın ekolojik yapısı, flora ve faunası üzerinde nasıl etkiler
doğuracağı, yapımı neticesinde dere yatağının kuruma
olasılığının bulunup bulunmadığı, dere yatağındaki sucul
yaşamın olumsuz olarak etkilenip etkilenmeyeceği, dereye
bırakılması planlanan suyun akarsudaki mevcut ekolojik
dengenin ve canlı yaşamın devamı için gerekli ve yeterli olup
olmadığı, derede bulunan balıkların yaşamlarına olumsuz
etkisinin olup olmayacağı, projenin orman ve orman altı bitki
örtüsüne, çay tarım alanlarına, bölgede yaşayan insanlara
ve hayvanlara zarar verip vermeyeceği, proje kapsamında
kesilecek ağaçların heyelan ve erozyona yol açıp açmayacağı,
proje kapsamında ortaya çıkabilecek katı atık ve atık suların
bölgenin doğal yapısına zarar verip vermeyeceği hususları
gerektiği gibi incelenmemiştir.
b) HES çalışmalarının inşaat ve enerji üretimi süreçlerinin ayrı ayrı
çevresel etkilerinin olduğu; inşaat aşamasında yol açma, boru
döşeme ve tesis kurma gibi işlemlerin çevreye zarar verdiği,
çevreye verilen zararın keşif bölgesine gidilirken görüldüğü,
HES inşa eden firmaların uyguladıkları inşaat yöntemlerinin
gelişmiş özellikler taşımadıkları, sektörün ekosistem üzerinde
ciddi tahribat açan yöntemleri, belki de süregelen bir alışkanlık
olarak, devam ettirdiği ve çeşitli nedenlerle gözlemlenebildiği,
projelerdeki temel belirsizliğin kullanılacak inşaat yöntemlerinin
net olarak ortaya konulamaması olduğu,
c) Enerji nakil hatlarının (ENH) HES projelerinden ayrı olarak
ele alındığı, ENH ayrı ele alınmasının HES projeleri için
ciddi bir sorun olduğu, ENH olmadan proje kapsamındaki
HES projesinden üretilen elektrik enerjisinin ulusal ağa
eklenemeyeceği, bu hatların ciddi çevresel etkilerinin (ağaç
kesimi, yol açılması, yangın potansiyelleri vb.) olduğu, bu
nedenle ENH ve HES’lerin çevresel etkilerinin birlikte ele
alınması gerektiği,
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
d) Çevre ve Orman Bakanlığı’nın HES projelerinde Tenant
metodunu kullanarak dere yatağına bırakılacak su miktarını
belirlediği (bu değer yıllık ortalama akış debisinin % 10’udur ) söz
konusu metot kullanılarak belirlenen % 10’luk değerin aslında
kısa süreli uygulamalarda veya su kalitesi düşük nehirler için
kullanıldığı, bu değerin Doğu Karadeniz bölgesindeki nehirler
için kullanılmasının çok da doğru olmayabileceği, çevresel
açıdan vurgulanmak istenen noktanın, Tenant metodunun
sucul yaşamın içinde bulunduğu yeri, kötüden iyiye doğru
grupladığı ve su miktarı hakkında daha sonra değerlendirme
yaptığı, bu metot uygulanmadan önce uygulama bölgesinin
sınıflandırılmasının gerekliği,
e) Tünel kazısı hafriyatının depolanacağı eski taş ocaklarının
yerlerinin proje tanıtım dosyasında olmadığı, ayrıca açık
kazılardan çıkan büyük hacimdeki hafriyatın nasıl bertaraf
edileceği hakkında proje tanıtım dosyasında herhangi bir bilgi
bulunmadığı, hazırlanacak olan ÇED raporunda hafriyat döküm
alanları ve döküm şekli hakkında detaylı bilginin verilmesinin
gerektiği, yüzeyden kazınacak olan bitkisel toprağın nerede
barındırılacağının açık bir şekilde yazılmadığı, proje tanıtım
dosyasında tünel kazısından çıkan hafriyatın büyük bir
kısmının beton agregası olarak kullanılacağının belirtildiği,
daha sonra inşaatların beton kısımlarında yanlış agrega türü
kullanımından dolayı çıkabilecek hasarları önlemek için tünel
kazılarından çıkan kaya malzemenin laboratuvarda beton
agregası olabilirliği açısından test edilmesinin gerektiği, en az
50 sene kullanım ömür olan HES projesinin, inşaat bitiminden
5 ila 10 sene sonra beton aksamında zararlı agrega kullanımı
sonucu hasarlar meydana gelebileceği, hasarlı bölgelerin tamiri
sırasında da çevreye zarar verilme ihtimalinin bulunduğu, tünel
inşaatı sırasında meydana gelebilecek duyarsızlıkları önlemek
için tünel güzergâhındaki kaya kütlesinin sınıflamasının
yapılması ve kinematik analizlerle süreksizliklerin blok
duyarlılıkları üzerindeki etkilerinin irdelenmesinin gerektiği,
f) HES projesinin, aynı dere üzerinde bulunan diğer HES’ler
ile birlikte değerlendirilmesi gerekliği, Çevre ve Orman
Bakanlığı’nın birden fazla HES projesini içeren akarsu havzaları
için bir problem olarak belirtilen bu durumda bütün havzayı
kapsayacak bir ÇED sürecinden uzak durmayı tercih ettiği,
HES projelerinin yapıldığı bütün su havzaları incelendiğinde
bu havzalara sadece enerji üretim alanları olarak bakıldığının
görüldüğü, bir HES’in bıraktığı kuyruk suyu diğer bir HES
tarafından alınmakta belirli bir düşü ile enerji elde edildikten
sonra, sıradaki HES’in devreye girdiği, bu sürecin dere/çay
artık elektrik üretemeyecek kotlara inene kadar devam ettiği,
bu işlem sırasında bazen dere yatağının değiştirildiği ve bazen
de suyun kayaç içinde açılan kanal boyunca taşındığı, bütün
bu uygulamaların o havzadaki yaşam biçimini ve kalitesini
etkilediği, yapılan işlerin normal olduğu “her tür uygulama
çevreyi değiştirir/zarar verir” yaklaşımı ile dile getirildiği, bu
yaklaşımın doğru olmadığı, her ortamın tolore edebileceği bir
çevresel zorlamanın olduğu, Antropojenik müdahalenin çevre
özellikleri bozulmadan yapılması gerektiği, havzanın “kaldırma
kapasitesi” aşıldığında sistemin (havza), özgün niteliklerini geri
dönüşü olmaksızın kaybedeceği, havza kalitesini korumanın
tek yolunun bütün HES’leri ve enerji nakil hatlarını bir bütün
olarak ele almaktan geçtiği, bu sürecin HES planlama aşaması
ile başlaması (HES’lerin sayısı, havzanın özellikleri, açılacak
yollar, boru hatları vb. teknik hazırlık büyük ölçekli haritalar
ve yerinde belirleme ile tamamlanmalıdır), inşaat sürecinin
271
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

nasıl işletileceği ile devam etmesi (ağaç kesme, hafriyat
taşıma, patlatma vb. protokoller uygulanmalı ve denetlenmeli)
ve gözlemi içeren işletme süreci ile tamamlanması gerektiği
(bağımsız akı/yağış gözlem istasyonu, canlı türlerindeki
değişmeler tarımsal faaliyetlerdeki değişim vb.), üç aşamalı
bu planlamanın PTD ve ÇED raporunda detaylı olarak
belgelenmesi gerektiği,
g) Sucul canlılar için yerinde bir çalışmanın yapılmadığı, derede
şu anda sucul hayatı destekleyecek miktarda su olduğu, bu su
miktarının proje ile önemli ölçüde azalacağı, bu konunun da
ÇED sürecinde incelenmesi gerektiği.
Sonuç
Mevcut durumda ÇED’e ilişkin kararı iptal edilen HES projeleri
için süreç tamamen durmuştur. ÇED Yönetmeliği gereğince
“Çevresel Etki Değerlendirmesi Olumsuz” kararı verilen projeler
için “Çevresel Etki Değerlendirmesi Olumsuz” kararı verilmesine
neden olan şartların tamamında değişiklik olması durumunda proje
sahibi yeniden başvuruda bulunabilir.
Environmental Effect. The river type power plants in appendix-2
list which have installed capacity of 0.5 MW or above depend on
selection criteria.
Particularly, having stay of execution and overruling decisions
given by courts in cases against action for nullity for Evaluation of
Environmental Effect is a big obstacle to run hydro-electric power
plant in East Black Sea region.
Basin planning, lack of water quantity which is necessary for
conservation and sustainability of biological diversity and not
including the works about connection line in Evaluation of
Environmental Effect reports are main reasons in decisions given
in action for nullity regarding Evaluation of Environmental Effect
by courts.

ÇED’e ilişkin kararı iptal edilen proje sahiplerinin mahkemeler

tarafından verilen yürütmeyi durdurma/iptal kararları doğrultusunda
belirtilen eksikliklerin giderilmesinden sonra yeniden başvuru
yapmaları gerekmektedir.

Elektrik Piyasası Lisans Yönetmeliği kapsamındaki tesis

tamamlama süresinin de ÇED’e ilişkin iptal kararının verilmesinden
itibaren yeniden ÇED’e ilişkin karar alınıncaya kadar uzatılması
gerekmektedir. Bununla birlikte asıl görev, havza planlaması
noktasında Çevre ve Orman Bakanlığı’na düşmektedir.

Summary
The Evaluation of Environmental Effect is a work which sets
out negative and positive effects of projects planned to run for
the environment; evaluates preventing the negative effect or
determining location and alternative technologies, precautions
taken to keep the negative effect at a lower level; and monitoring
the implementation and control of projects.

The projects in the appendix-1 of evaluation of environmental effect

regulations are based on selection criteria and the projects which are
decided to have “The Evaluation of Environmental Effect Required”
and in case of extending or increasing the capacity regarding the
projects within or out of regulation, the sum of increasing the
capacity depends on The Evaluation of Environmental Effect for
projects which are above threshold value or at threshold value
level stated in appendix-1 of regulation.

In addition to this, the projects in appendix-2 of The Evaluation of

Environmental Effect regulation, in case of extending or increasing
the capacity regarding the projects within or out of regulation,
the sum of increasing the capacity for projects which are above
threshold value or at threshold value level stated in appendix-2 of
regulation are based on selection criteria. Ministry of Environment
and Forest may decide for the projects which are based on selection
criteria to have “ The Evaluation of Environmental Effect Required “
or “ The Evaluation of Environmental Effect not Required “.

The river type power plants in appendix-1 list which have

installed capacity of 25 MW or above depend on Evaluation of

272

SUGÖZÜ ENERJİ SANTRALİ – SÜRDÜRÜLEBİLİR ENERJİ ÜRETİM MODELİ
Gülben Gülcan PEHLİVANZADE
İskenderun Enerji Üretim ve Ticaret A.Ş.
Özet
Ekonomik ve sosyal hayatın temel girdisi olan elektrik enerjisinin,
toplumsal kalkınma ve gelişmeyi destekleyecek şekilde; zamanında,
yeterli miktarda ve sürekli bir şekilde üretilmesi gerekmektedir.
Hedeflenen toplumsal kalkınma ve gelişmenin sürdürülebilir
olabilmesi ise; bu üretim sırasında çevrenin korunması için gerekli
tüm tedbirlerin alınmasına bağlıdır.
Dünya genelinde elektrik enerjisi üretiminde en çok kullanılan
kaynak olan kömürü daha verimli yakarak çevre ile uyumlu
bir şekilde elektrik enerjisi üretecek yakma teknolojilerinin
geliştirilmesinde son yıllarda önemli ilerlemeler sağlanmıştır.
Bugün gelinen noktada; çok daha az kömürle çok daha fazla
elektrik enerjisi üretmek, yanma sonucunda oluşacak atıkların
miktarını önemli ölçüde azaltmak ve oluşan bu az miktardaki atığı
da ileri arıtma sistemlerini kullanarak çevreye zarar vermeyecek
şekilde bertaraf etmek mümkün hale gelmiştir.
Tüm bu teknolojik gelişmeler neticesinde; dünya genelinde yakma
verimi ve emre amadeliği oldukça yüksek birçok kömür santrali
projesi hayata geçirilmiştir. Çevrenin korunmasını esas alarak
enerji üreten bu tesislerden biri de Adana’nın Yumurtalık İlçesi’nde
faaliyet gösteren İSKEN Sugözü Enerji Santrali’dir.
Anahtar Kelimeler: Enerji Üretimi, Çevre Koruma, Sosyal
Sorumluluk, Sürdürülebilir Kalkınma
Giriş
Ekonomik ve sosyal hayatın temel girdisi olan elektrik enerjisinin,
toplumsal kalkınma ve gelişmeyi destekleyecek şekilde; zamanında,
yeterli miktarda ve sürekli bir şekilde üretilmesi gerekmektedir.
Hedeflenen toplumsal kalkınma ve gelişmenin sürdürülebilir
olabilmesi ise; bu üretim sırasında çevrenin korunması için gerekli
tüm tedbirlerin alınmasına bağlıdır.
Dünya genelinde elektrik enerjisi üretiminde en çok kullanılan kaynak
olan ve bu özelliğini kısa ve orta vadede devam ettireceği kabul
edilen kömürü; daha verimli yakarak çevre ile uyumlu bir şekilde
elektrik enerjisi üretecek yakma teknolojilerinin geliştirilmesinde
son yıllarda önemli ilerlemeler sağlanmıştır.
Bugün geldiğimiz noktada; çok daha az kömürle çok daha fazla
elektrik enerjisi üretmek, yanma sonucunda oluşacak atıkların
miktarını önemli ölçüde azaltmak ve oluşan bu az miktardaki atığı
da ileri arıtma sistemlerini kullanarak çevreye zarar vermeyecek
şekilde bertaraf etmek mümkün hale gelmiştir.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Şeref HACIOĞULLARI
İskenderun Enerji Üretim ve Ticaret A.Ş.
Tüm bu teknolojik gelişmeler neticesinde; dünya genelinde yakma
verimi ve emre amadeliği oldukça yüksek birçok kömür santrali
projesi hayata geçirilmiştir. Doğal ve insani çevrenin korunmasını
esas alarak enerji üreten bu tesislerden biri de Adana’nın Yumurtalık
İlçesi’nde faaliyet gösteren İSKEN Sugözü Enerji Santrali’dir.
İsken Sugözü Enerji Santrali
Ülkemizin en büyük uluslararası yatırımlarından biri olan ve yakıt
olarak kalorifik değeri yüksek, kül ve kükürt oranı düşük taş kömürü
kullanan İSKEN Sugözü Enerji Santrali; ekonomik ve sosyal
hayatın temel girdisi olan elektrik enerjisini, sahip olduğu yüksek
yakma teknolojisi ve gelişmiş çevre koruma sistemlerini kullanarak
çevreyle uyumlu bir şekilde üreterek ülkemizin sürdürülebilir
kalkınmasına destek olmaktadır.
Toplam kurulu gücü 1320 MW olan ve yılda yaklaşık olarak 10
milyar kWh elektrik enerjisi üreten İSKEN Sugözü Enerji Santrali;
ülkemizde tüm yasal izin ve ruhsatlarını alarak onların gereklerini
sürekli olarak yerine getiren ilk kömür yakıtlı enerji santralidir ve
uygulamakta olduğu uluslararası teknik ve çevre standartları ile
sektöründe öncü konumundadır.
Almanya’daki temiz kömür ve kentsel enerji santralleri modeline
uygun olarak geliştirilen ve ülkemizin ISO 14001 Çevre Yönetim
Sistemi ve OHSAS 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi
Sertifikalarına sahip ilk ve tek kömür yakıtlı enerji santrali olan
Sugözü Enerji Santrali’nde çevrenin koruması ile iş sağlığı ve
güvenliği yüksek öncelik taşımaktadır.
Sugözü Enerji Santrali’nde kullanılan taş kömürü Güney Afrika ve
Kolombiya gibi ülkelerden deniz yoluyla santrale getirilmektedir.
Kömürü taşıyan gemiler santralin açığında demirlemekte ve özel
273
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
deniz üstü aktarma platformu vasıtasıyla boşaltılmaktadır. Boşaltma
işleminde iki adet mavna görev almaktadır. Mavnalardan konveyör
sistemine aktarılan kömür bu sistem vasıtasıyla depo alanına sevk
edilmekte ve burada depolanmaktadır. Kömür transferinin her
aşamasında tamamen kapalı sistemler kullanılmakta ve tozuma
önlenmektedir. Kömür depo alanında da kömürün tozumasını
önlemek amacıyla bir dizi önlem alınmıştır. Bunlardan en önemlisi;
depo alnının etrafını çevreleyen fıskiye sistemleridir.
Kömür; depo sahasından yine konveyör sistemi vasıtasıyla önce
bunkerlere ve ardından da kazanları besleyen değirmenlere, daha
sonrada kazanlara iletilmektedir. Değirmenlerde öğütülen ve toz
haline getirilen kömür sıcak hava ile ısıtıldıktan sonra kazana verilir
ve burada yüksek ısıda yanmaya tabi tutulur. Kazanların etrafı
borularla çevrilidir ve bu boruların içerisinde saf su bulunmaktadır.
Kömürün yanması sonucunda açığa çıkan ısı enerjisi borulardaki
bu suyu yüksek sıcaklık ve basınçta buhara dönüştürmektedir.
Elde edilen bu buhar daha sonra türbine gönderilmektedir. Türbinin
kanatlarına çarpan yüksek sıcaklık ve basınçtaki buhar sıcaklığını
ve basıncını kaybederken kanatları döndürmektedir. Türbinde
oluşan bu dönme hareketi ona bağlı olan jeneratörlere aktarılmakta
ve burada elektrik enerjisine dönüştürülmektedir. Daha sonra
trafolara aktarılan elektrik enerjisinin burada voltajı yükseltilir.
Sugözü Enerji Santrali’nde üretilen elektrik enerjisi; Adana ve Erzin
istikametlerine giden iki adet iletim hattı ile enterkonnekte sisteme
aktarılmaktadır.
Türbin çıkışında sıcaklığını ve basıncını kaybeden buhar
yoğunlaştırıcıya gönderilir. Burada denizden alınan soğutma
suyu ile soğutularak yoğunlaştırılır ve tekrar su haline getirilerek
kazana basılır. Denizden temin edilen soğutma suyu ise hiçbir
işleme tabi tutulmadan ve içeriğinde herhangi bir değişikliğe
uğramadan, kalitesi korunarak 1200 metre uzunluğundaki boru
ve difüzör yapılarından oluşan derin deniz deşarj sistemi ile tekrar
denize verilir. Kullanılan deşarj sistemi ve difüzör yapıları soğutma
suyunu denize verirken deniz yüzeyinde yönetmeliklerde belirtilen
sınır değerlerin çok altında ısınma sağlayacak ve ekosistemi hiçbir
şekilde etkilemeyecek biçimde tasarlanmıştır. Bu alanda yapılan
izleme çalışmaları da deşarj sisteminin denizde hiçbir etkiye neden
olmadığını göstermektedir.
Yanma sonucunda oluşan baca gazı da arıtma tesislerinden geçirilip
arıtıldıktan sonra atmosfere verilmektedir. Bu çerçevede oluşan gaz
ilk olarak elekrostatik filtrelere gönderilir. % 99’dan daha yüksek toz
tutma verimi ile çalışan elektrostatik filtrelerde baca gazının içinde
bulunan; toz, kül ve diğer katı partiküller tutulmaktadır. Elektrostatik
274
filtrelerde tutulan maddeler kül silolarına aktarılır. Santralde oluşan
kaliteli taş kömürü külü gelişmiş ülkelerde olduğu gibi çimento katkı
maddesi olarak çimento fabrikalarında kullanılmaktadır. Yoluna
devam eden baca gazı elektrostatik filtreden geçtikten sonra baca
gazı arıtma ünitesine girmektedir. Burada baca gazının üzerine
farklı yükseklikteki borulardan kireçtaşı çözeltisi püskürtülür. Böylece
gaz kireçtaşı ile yıkanmış olur. Burada meydana gelen kimyasal
reaksiyonlar sonucunda baca gazının içinde yer alan kirleticiler tutulur
ve nihai ürün olarak; alçıpan imalatında kullanılan alçıtaşı elde edilir.
Tüm bu arıtma kademelerinden geçerek arıtılan baca gazı su
buharı olarak 150 metre yüksekliğindeki bacaya iletilmekte
ve buradan da atmosfere verilmektedir. Çıkan emisyonlar ise
bacada bulunan emisyon ölçüm cihazlarıyla sürekli olarak
ölçülmekte ve kaydedilmektedir. Bütün bunların yanında Sugözü
Enerji Santrali’nin baca gazı emisyonları; kurulan on-line sistem
aracılığıyla Adana Valiliği İl Çevre ve Orman Müdürlüğü tarafından
da sürekli olarak izlenmektedir.
Sugözü Enerji Santrali’nin faaliyetleri; yürütülen ve alanında bir
ilk olan “Çevresel İzleme ve Yönetim Programı” kapsamında,
ilk günden bu yana alanında uzman, yetkili ve bağımsız bilimsel
kuruluşlar tarafından detaylı bir şekilde izlenmektedir. Bugüne
kadar yapılan izleme çalışmaları tesisin çevre ile uyumlu bir şekilde
elektrik ürettiğini göstermektedir.
Ayrıca İSKEN Sugözü Enerji Santrali, benimsediği sürdürülebilir
kalkınma ilkesi uyarınca çevreyi koruyarak yürüttüğü faaliyetinin
yanı sıra kurumsal sosyal sorumluluğunun da bilincinde olarak,
yerel ekonominin canlandırılması ve yerel toplumsal kapasitenin
güçlendirilmesi amacıyla; ekonomi, çevre, eğitim, sağlık, kültür,
sanat ve spor alanlarında geliştirilen projelere destek olmaktadır.
Sonuç
Çevreye ve insana duyarlı işletme yönetimi anlayışı ve
uygulamalarıyla İSKEN; yörenin bir parçası olarak kabul görmüş,
sosyal, ekonomik ve kültürel yönlerden yöreye birçok katkıda
bulunmuştur. Bütün bu yönleriyle İSKEN; çağdaş, çevreci ve insan-
toplum merkezli bir kuruluştur.
Summary
Electrical energy, which is the main input of economic and social
life, should be generated sufficiently and permanently in such a
way that supporting social progress and development should be
ensured. The sustainability of the social progress and development
aimed is dependent on taking the necessary precautions for
protecting the environment during this generation.
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

Significant developments have been achieved recently in

combustion technologies of coal, which is the most common source
of electricity generation and presumed to maintain its popularity in
the short and long term, to generate electricity efficiently and in
compliance with environmental protection principles.

Nowadays, it is possible to generate much more electricity with less

coal, and reduce the amount of waste resulting from combustion
significantly and dispose this minimum amount of waste by using
high-tech disposal systems without causing any environmental
pollution.

In consequence with all these technological developments, many

coal power plant projects have been put into practise whose
combustion efficiency and disposability is pretty high. One of
the facilities which generate energy by considering protection of
environment is İSKEN Sugözü Power Plant operating in Yumurtalık,
Adana.

İSKEN Sugözü Power Plant, which is one of the most important

international investments of our country and which utilizes hard
coal of high calorific value and low ash and sulphur content,
supports sustainable development of our country by its production
compliant with environment, high-tech combustion technology and
developed environmental protection systems.

Total installed capacity of İSKEN Sugözü Power Plant is 1320

MW and it generates approximately 10 billion kWh electricity in
a year. This is the first coal fired power plant which provides all
legal permits and certificates and maintains continuous execution
of relevant requirements and it is a leading facility in its sector
by means of international applications of technological and
environmental procedures.

Other than being the first coal fired power plant in Turkey which
has ISO 14001 Environmental Management System and OHSAS
18001 Occupational Health and Safety System Certificates,
the facility also enables all the environmental parameters to
be monitored by independent scientific institutions specialized
in their fields within the scope of “Environmental Management
and Monitoring Programme” which has been effective since the
construction of the facility.

İSKEN; in line with principle of sustainable development it has

adopted, besides conducting its activities caring for protecting the
environment, also supports projects in the fields of vitalizing local
economy and improving local social capacity.

With business management understandings and applications that

are sensitive to the environment and people, İSKEN is accepted as
an integral part of the region, and has made many social, economic
and cultural contributions to the region to date.

275
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
ATIKLARIN GAZLAŞTIRILMASINA DAYANAN ELEKTRİK ÜRETİM TEKNOLOJİSİ
Dr. Tamer TURNA
Turna Enerji Sistemleri San. ve Tic. Ltd. Şti.
Özet
Gazlaştırma ısı, basınç ve buhar yardımıyla maddelerin doğrudan
gaz fazına geçmesini sağlayan ve temelde karbonmonoksit ve
hidrojen oluşumunu sağlayan bir prosestir. Gazlaştırma teknolojileri
çeşitlilik arz etmekte, ancak dört temel mühendislik kriterlerine göre
gruplandırılmaktadır. Bunlar (i) Gazlaştırma reaktör ortamı (oksijen
veya hava miktarı), (ii) Reaktör tasarımı, (iii) İç ve dış ısı kaynağı
durumu, (iv) İşletme sıcaklığı.
Gazlaştırmada kullanılan tipik maddeler: Organik maddeler,
kömür ve petrol temelli maddelerdir. Hammadde ya kuru ya
da bulamaç şeklinde reaktör çemberine (yani gazlaştırıcıya)
verilmektedir. Gazlaştırıcıda hammadde yüksek sıcaklık ve
basınç altında, oksijen yönünden zengin veya fakir ortama
maruz kalmaktadır. Ticari gazlaştırma tesisleri genelde
Giriş
Türkiye’de oluşan evsel atıkların çoğu çöp sahalarında düzenli
veya düzensiz çöplüklere atılmaktadır. Geri dönüşüm süreçlerine
tabi tutulan veya kompost (gübre) üretiminde kullanılan evsel atık
miktarı hala oldukça düşük oranlardadır. Bu işlemlere tabi tutula-
mayan evsel atıklara “Kalan Atıklar” denmektedir. Avrupa Toplulu-
ğunun Atık Depolama Direktifine göre depolamaya gönderilen atık-
ların azaltılması hedeflenmiştir. Kısa bir süre öncesine dek atıkların
depolanmasına tek seçenek “atık yakma tesisleri” olmuştur. Ancak
atık yakma tesislerinin önemsenecek düzeyde muhalifleri vardır.
Bunlar atıkların yakılarak bertarafın doğal kaynakları tükettiğini,
geri dönüşüm imkanlarının sürekli madde akışı ihtiyacı nedeniyle
baltalandığını, iklim değişikliğine yol açıldığını ve hava kirliliğinin
yanı sıra zehirli küllerin geri kaldığını söylemektedirler. Bu çekince-
lere çözüm oluşturması bakımından giderek daha fazla seçenekler
- örneğin piroliz ve gazlaştırma teknolojileri – kalan atıkların berta-
rafına çözüm olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu makale bu tekno-
lojilerin avantaj ve dezavantajlarını irdelemektedir. İlişikteki şema
evsel atıklar için önerilen genel süreci göstermektedir.
Piroliz ve Gazlaştırma – Nasıl Çalışır?
Piroliz ve gazlaştırma termik süreçlerdir: karbon yapılarının ayrıştı-
rılmasında yüksek sıcaklıklar kullanmaktadır. Her iki teknolojide de
(atık yakma teknolojisine kıyasla) daha az oksijen tüketilmektedir.
Piroliz sürecinde atıklar kömüre (veya küle), piroliz yağı ve sentetik
gaza (“singaz”) indirgenmektedir. Bunun ardından gazlaştırma sü-
recinde singazın içindeki hidrokarbonlar (kontrollu miktarda oksijen
verilerek) ayrıştırılmaktadır. Piroliz ve gazlaştırmada karbon içeren
atıklar örneğin kağıt, petrol esaslı atıklar (plastik ve tekerlekler) ve
organik madde içeren atıklar örneğin gıda atıkları. Gazlaştırmada
276
oksijen tüketmezler. Tümünün prosesi başlatabilmesi için bir
ısı kaynağına gereksinimi söz konusudur. Gazlaştırmanın
temelde üç ürünü söz olur, bunlar: (i) Hidrokarbon gazları
(diğer adı sentetik gazlar), (ii) Hidrokarbon sıvıları (yağlar), (iii)
Kömürleşmiş katı madde (siyah karbon ve kül). Sentetik gaz
temelde karbonmonoksit ve hidrojenden (% 85’den fazla bir
oranda) ve daha düşük oranlarda olmak üzere karbondioksit
ve metan gazlarından oluşmaktadır. Sentetik gazlar elektrik
veya buhar üretiminde yakıt olarak değerlendirilebilmektedir.
Hava ile karıştırılması kaydıyla sentetik gazlar otto veya dizel
motorlarında kullanılabilmektedir.
Bu makale, “Atıkların Gazlaştırılmasına Dayanan Elektrik Üretimi
Teknolojisi”nin teknik, ekonomik ve çevresel sonuçları hakkında
geniş bir görüş sunmaktadır.
Introduction
A large amount of municipal waste in the TR is being landfilled.
The amount of recycling and waste composting still very low.
Municipal waste left is named is “Residual Waste”. The European
Landfill Directive now means we must reduce the waste we send
to landfill. Until recently, the only alternative to landfill which has
been considered is mass-burn incineration. There are opponents
for the incineration of residual waste because it destroys natural
resources; it undermines recycling by demanding a steady stream
of waste; it adds to climate change; and it causes pollution from air
emissions and toxic ash. A number of other options for dealing with
residual waste are now becoming more significant, in particular
pyrolysis and gasification. This briefing explains how these
processes work and what their benefits and disadvantages are.
The following schematic shows a recommended flow chart of a
common municipal waste handling process.
Pyrolysis and Gasification – How It Works?
Pyrolysis and gasification are thermal processes: they use
high temperatures to break down any waste containing carbon.
Both technologies use less oxygen than traditional mass-burn
incineration.
The pyrolysis process degrades waste to produce char (or ash),
pyrolysis oil and synthetic gas (called syngas). The gasification
process then breaks down the hydrocarbons left into a syngas
using a controlled amount of oxygen. Gasification and pyrolysis
typically rely on carbon-based waste such as paper, petroleum
based wastes like plastics and tires, and organic materials such

Şekil 1. Katı Atık İşleme Süreç Şeması
küçük bir miktar oksijen kullanılmakta, pirolizde ise oksijen kullanıl-
mamaktadır. Her iki teknolojide de sentetik (“singaz”) gaz üretilmekte
ve bu gaz %85 oranında karbonmonoksit ve hidrojenden ve de daha
küçük oranlarda olmak üzere karbondioksit ve metan gazlarından
oluşmaktadır. Singazın kalorifik bir değeri olduğundan bu gaz yak-
ma tesislerinde elektrik ve/veya buhar ürtiminde kullanılabilmekte,
veya kimya, petrokimya ve rafineri tesislerinde hammadde olarak
değerlendirilebilmektedir. Sürecin yan ürünleri olarak sıvılar (ör. gaz
yıkamadan kaynaklanan) ve katılar (kömür ve kül).
Çoğu gazlaştırma ve piroliz süreçlerinin dört kademesi vardır.
Bunlar:
 Atığın ön ayrıştırılması: Burada sterilizasyon sağlanmakta ve
kalorifik değeri olmayan ve de geri dönüşüme müsait olan kimi
atıkları (ör. cam, moloz ve metaller) ayrıştırılmaktadır.
 Kalan atıkların ısıtılması: Temelde organik hamurdan oluşan
bir kütle gaz, yağ ve kömür (kül) üretilir.
 Yıkama (temizleme): Üretilen gazlar yıkanır ve içerisindeki katı
partiküller, hidrokarbon partikülleri ve uçucu solvent türü bile-
şenler ayrıştırılır.
 Temizlenmiş gaz ile elektrik üretimi ve kimi durumlarda BEIS
teknolojisiyle eşzamanlı olarak ısı üretimi sağlanır.
 Atık yakma tesislerine seçenek olarak geliştirilen çözümlerin
çoğu bu dönemde piroliz veya gazlaştırma tesisleridir.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Figure 1. Solid Waste Handling Schematic
as food scraps. Gasification involves using a small amount of
oxygen whereas pyrolysis uses none. Both produce a synthetic
gas (called syngas) made up mainly of carbon monoxide and
hydrogen (85 percent), with smaller amounts of carbon dioxide
and methane.
Syngas has a calorific value, so it can be used as a fuel to
generate electricity or steam, or used as a basic chemical in the
petrochemical and refining industries. Other by-products include
liquids (mainly water used for washing the gas clean) and solid
residues – ash, or char.
Most gasification and pyrolysis processes have four stages:
 Pre-treating the waste, which usually involves sterilizing it and
separating out some of the recyclables, especially glass, grit
and metal (which have no calorific value)
 Heating the remaining waste, mainly organic pulp, to produce
gas, oils and char (ash)
 ‘Scrubbing’ (cleaning) the gas to remove some of the
particulates, hydrocarbons and soluble matter
 Using the scrubbed gas to generate electricity and, in some
cases, heat (through combined heat and power – CHP).
 Most alternatives to mass-burn incineration being developed
now use a combination of pyrolysis and gasification.
277
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
Şekil 2. Piroliz Süreci Şeması
Olumlu ve Olumsuz Hususlar Nelerdir?
 Olumlu Hususlar:
• Az oksijen kullanıldığından düşük düzeyde havayı kirleten
emisyonlar oluşmakta,
• Emisyonlar gaz yıkama tesisleri sayesinde daha iyi kontrol
edilebilmektedir,
• Tesisler modüler yapıdadır. Küçük ünitelerin eklemlenmesiy-
le tesisler kurulup büyütülmekte veya atık akışının azaldığı
(ör. geri dönüşüm imkanlarının artmasıyla oluşan) durumlar-
da modüler tesisler sökülerek başka yerlere taşınabilmekte,
bu nedenle atık yakma tesislerinden çok daha esnek nitelik
var olmakta,
• Elektrik ve/veya ısı üretimi için yakıt üretildiğinden, bu süreç-
ler diğer enerji türlerini ikame etmektedir. İkame edilen yakıtın
doğal gaz veya kömür olması durumlarda karbon emisyon sa-
lınımı azaltılmaktadır,
• Bu süreçler (atık yakma tesislerine kıyasla) daha kullanışlı
ürünler (gaz, yağ ve kömür) üretilmekte ve enerji üretim tesis-
lerinde veya zenginleştirme yöntemiyle petro-kimya ve başka
uygulamalarda değerlendirilebilmektedir.
 Olumsuz Hususlar:
• Geri dönüşüm imkanı olan atıkların süreçlerde kullanılması,
geri dönüşüm teknolojilerin ve doğal gübre üretiminin aleyhine
işlemektedir.
278
Figure 2. Pyrolysis Process Schematic
Pro’s and Con’s?
 Pro’s:
• By using less oxygen, fewer air emissions are produced,
• Emissions are easier to control because they are scrubbed
to remove contaminants,
• The plants are modular. They are made up of small units
which can be added to or taken away as waste streams or
volumes change (e.g. with increased recycling) and are,
therefore, more flexible than mass-burn incinerators,
• By creating fuel for electricity and / or heating, the processes
displace energy from other sources. Where the energy
displaced is gas or coal, it can reduce climate change
impacts (this argument can also be made for energy from
waste incineration),
• The processes produce a more useful product than standard
incineration – gases, oils and solid char can be used as a
fuel, or purified and used as a feedstock for petro-chemicals
and other applications.
 Con’s:
• Unless they only deal with truly residual waste (what is left
once best practice recycling and composting has happened)
the processes will undermine recycling,
- For example, paper is a valuable material which is lost
when reduced to a gas. Further, paper made from trees

- Örneğin kağıt çok değerli bir madde olup gazlaştırılması
halinde kaybolmaktadır. Diğer yandan ağaçlardan kağıt
üretiminde harcanan enerji, atık kağıdın geri dönüşümün-
den üretilen kağıda kıyasla iki katı enerji tüketmektedir.
Bir ton kağıt için 24 adet ağaç kesilmektedir.
- Aluminyum, çelik ve cam katı atıkların arasından kolaylık-
la ayrıştırılabilmektedir, ancak gazlaştırma sürecine tabi
tutulduklarında bunların curuftan ayıklanması mümkün
olmamakta, cevherden üretilen alüminyum içecek kutuları
için, geri dönüştürülmüş kutulara kıyasla 20 kat daha fazla
enerji tüketilmektedir.
• Atık gaz ve katı partikül emisyonları katı atık yakma tesisle-
rindekine benzer niteliktedir,
• Tesislerin verimli çalışabilmesi için değerli atıkların da (ka-
ğıt, ağaç ve gıda atıklarının) gazlaştrılması gerekmektedir.
Bilindiği üzere bu atıklar doğal gübre üretiminde kullanılan
değerli kısımlardır.
• Geri dönüşüm süreçleri daha fazla istihdam yaratmaktadır.
• Tesislerde üretilen yakıtlar, hammadde olarak kullanılan katı
atıkların üretilmesi sırasında harcanan enerji miktarının çok
altındadır.
• Bunlara ek olarak katı atık yakma tesisleri rüştünü ıspatla-
mış bir teknoloji olup, piroliz ve gazlaştırma tesisleri henüz
tamamen bu kategoriye girememiştir.
Kaynaklar
[1] TURNA ENERJİ SİSTEMLERİ SAN. Ve TİC. LTD. ŞTİ.
(www.tes-engineering.biz) ve ETS GmbH (www.carbon-
credits.net) Proje Uygulamaları.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
requires double the energy of recycled paper. Each ton of
recycled paper saves about two dozen trees.
- Aluminium, steel and glass are easily recycled when
separated from solid waste but unrecoverable from
gasification process slag; Beverage cans made from
aluminium ore require 20 times as much energy to
produce compared cans made of recycled aluminium.
• The gas and solid emissions produced are similar to mass-
burn incineration,
• The plants need a certain amount of certain materials to
work effectively e.g. paper, wood and food waste – these
are often the most valuable parts of the waste stream for
composting,
• Recycling creates more jobs,
• Any fuel produced nowhere near makes up for the energy
spent in manufacturing new products – re-use and recycling
are still better.
• In addition, while mass-burn incineration is a proven
technology, the effectiveness of pyrolysis and gasification
has not yet been fully demonstrated.
Reference
[1] TURNA ENERJİ SİSTEMLERİ SAN. Ve TİC. LTD. ŞTİ.
(www.tes-engineering.biz) ve ETS GmbH (www.carbon-
credits.net) Proje Uygulamaları.
279
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Şekil 3. Örnek bir Piroliz Tesisi Figure 3. A Pyrolysis Plant Example

Ön Görülen Yakıt Kaynağına Göre Elektrik Üretimi Tablosu Power Generation Capacity Based on the Fuel Source
(Örnek) / (Example)
Fizibilite Örneği Feasibility Example

Kapasiteler Capacities:
Enerji Santralı Kapasitesi : 2412 kW Plant Nominal Power Capacity : 2412 kW
Net Elektrik Üretim Kapasitesi : 2170 kW Plant Net Power Capacity : 2170 kW
Gaz Tüketimi : 7179 kW Gas Consumption : 7179 kW

Gelirler Revenues:
Elektrik Satışı : 3.298.400 TL/Yıl Power Sales (0,19 TL/kWh) : 3.298.400 TL/Yıl

Giderler Expenses:
Tüm İşletme Giderleri : 289.440 TL/Yıl All O&M Costs : 289.440 TL/Yıl

EBITDA : 3.008.960 TL/Yıl EBITDA : 3.008.960 TL/Yıl

CAPEX : 13.540.000 TL CAPEX : 13.540.000 TL

(Atık ön elleçleme tesisi hariç) (Excl. waste handling !)

Basit Geri Ödeme Süresi : 4.5 Yıl / Years Statik Pay Back Period 4.5 Yıl / Years

280

THE IMPORTANCE OF VOLUNTARY CARBON MARKET IN TURBULENT
TIMES OF NEGOTIATIONS
Thomas CAMERATA
South Pole Carbon, Istanbul Office
Abstract
National Climate Change Strategy for Turkey has been developed
and published by the government. The emission reduction
measures to be taken are defined on sector basis. However,
financial resources to realize those reduction targets are lacking
for the project developers. Voluntary Carbon Market could
provide access to international funding opportunities. A number
of renewable energy projects have already benefited from carbon
revenue in Turkey. The carbon market is expected to play an
important role in post-2012 emission reduction targets.
Copenhagen round of Climate change negotiations did not give the
expected outcome and no legally binding global carbon reduction
treaty has been developed. Turkey has ratified Kyoto Protocol last
year but does not have a commitment for the first phase beginning
from 2008 to 2012. The delegates attended to Copenhagen
negotiations presented the endeavours in order to combat with
climate change. The “National Climate Change Strategy” was
published in December 2009. The short, mid and long term
emission reduction plans are described and the special status
differentiating from developed European countries. The delegate
member also added that Turkey would participate to international
treaty within common but differentiated responsibilities.
Turkey is Taking Part in The Solution
In context of National Climate Change Strategy[1], achievable
emission reductions on a sector basis have been defined if national
and international funds are accessible. Main sectors on focus are:
1) Energy,
2) Transportation,
3) Industry,
4) Waste,
5) Land Use, Agriculture and Forestry.
The long term strategy for energy sector comprises both increasing
the share of renewable energy in total electric power generation to
25% and reducing the energy density by 2020. Energy efficiency
measures are also included in the agenda of short, medium and
long term strategies. A target of 7% reduction in the reference
scenario by 2020 has also been defined.
The railroad transportation in freight and passenger transportation
needs to be supported in order to decrease the use of fossil fuel
as sector approach. Public transportation as well as short distance
maritime transportation shall be encouraged in medium long term.
Energy efficiency, environmental-friendly transportation modes
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
and alternative fuels and new technology engines are other issues
discussed in context of the strategy.
Application of management tools such as energy control and
management systems, greenhouse gas inventory and reporting
systems, greenhouse gas management systems will be developed
in order to follow up industrial emissions in the mid-term. The
voluntary carbon markets is also mentioned to be encouraged for
transforming the emission reduction investment costs into revenues
for enterprises.
Waste management is also included in the emission reduction
measures. The Waste Management Action Plan will be developed
and 70% of the municipal wastes in Turkey are aimed to be
disposed at the sanitary landfill facilities by 2012. The measures
defined for Land Use, Forestry and Agriculture includes rational
use of manure, implementation of modern techniques in irrigation,
soil cultivation and use of pesticides and supporting organic
agriculture, drought-tolerant plants, certified seed production in the
short term.
Developing Classification standards for land use and a geographical
information system for all land classes in Turkey are among the
mid and long term plans. In addition, 2.3 million hectars will be
afforested and rehabilitated between years 2008-2012.
In order to implement the strategy and realize all sector based
measures defined above required financial resources shall be
provided by both national international resources. Clean technology
investments, transition to a low carbon economy and scientific
research for mitigation and adaptation are the main paths to follow
up for an effective emission reduction for Turkey and would require
huge financial resources.
Carbon Revenues Could Encourage Emission
Reduction Projects
Continued growth of the voluntary markets has been considered
seriously as financial resource for those targets (Figure 1). The
volume of Voluntary Carbon Markets has been increasing over the
years with the increasing number of renewable energy and green
investments also in connection to the improving Global Warming
and climate awareness. The increasing volume of a voluntary
carbon market is a good indicator that there would be a demand
for carbon markets in the post 2012 regime as well.
The carbon emission reducing projects, particularly developed in
renewable energy generation, have already benefited the support
281
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

regulations. This would help to see where further emission

reductions could be achievable easily and seeking funds to realise
them.

To conclude, 2010 is a very important year for climate negotiations.

Turkey should develop sustainable strategies and seek ways to
be harmonised with global carbon market mechanisms. Voluntary
carbon market coupled with carbon accounting would be the key
activities to support turbulent times of negotiations in Cancun,
Mexico.
Figure 1. Historic values for the voluntary carbon markets[2]

of carbon finance. There is a long pipeline of projects which will References

be commissioned in the following years and will start issuing their [1] Ministry of Environment and Forest, National Climate Change
credits very soon. Turkey now has 78 projects listed on Gold Strategy, Turkey (http://www.undp.org.tr/energEnvirDocs/
Standard and also increasing number of projects under VCS. Ingilizce%20-%20Strateji%20Belgesi.pdf)
Turkey has gained a strong position in the voluntary carbon markets [2] Ecosystem Marketplace, New Carbon Finance
as the energy infrastructure is going under a transformation and [3] Ecosystem Marketplace, New Carbon Finance. (1) Based on
number of renewable energy projects is increasing. The additional 335 observations
revenues from carbon emission reduction are also supporting
projects lacking financial feasibility such as electricity from biogas
or landfill (Figure 2). Voluntary carbon markets have demonstrated
how important can carbon revenues are and how vital post 2012
period will be for project owners. In order to keep this market alive
after 2012, a great pressure has been put on national climate
negotiations within this year.

Figure 2. Turkey has gained a strong position in the voluntary market [3]

Project Developers Should Ensure Registration of

Their Projects Pre-2012
Voluntary carbon markets would play an important role to be
harmonized by the global carbon market mechanisms rules for
the post 2012 regulations. Gold Standard and Voluntary Carbon
Standard have been a good practicing area for the project
developers. Enlarging the frame by different kinds of projects
such as energy efficiency in industry or enabling low carbon public
transport vehicles would put an extra value to that endeavours for
combat with climate change.

If the project is eligible for generating emission reductions and

carbon revenues are vital for the implementation, early action
should be taken by the project owner. During the design phase and
before any payment made or any loan taken for the project, carbon
emission reduction development should start. Carbon developers
can help you to assess your emission reduction potential and to
evaluate the best carbon standard to be used.

In addition for a complete picture of activities carbon accounting

should join the scene backed up with applicable standards and

282
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

REDUCED ENVIRONMENTAL IMPACT WITH ENGINES

Thomas STENHEDE
Wärtsilä Ecotech

The internal combustion engines are the most efficient single principle. When HFO was the only fuel choice available, the diesel
energy converter where chemical bound energy in liquids and engine or compression ignition was selected.
gaseous fuels are used.
Now when natural gas is available the existing diesel engines can
Thanks to the high efficiency the specific environmental becomes be converted to burn natural gas and simultaneously keeping the
low in particular when power is generated. oil capability operational. Thereby, a duel fuel engine is available.
In the below table a comparison is made between otto and diesel
There are a number of parameters which influence the type of engines using various fuels.
emissions and the amount thereof.
For a 100 MWe plant operating 8000 hours per year at full load this
Such parameters are: means for an HFO fired plant, which switches to natural gas, the
 Choice of fuels yearly emissions become as shown in Table 2.
 Engine combined cycles
Table 1. Specific Emsissions of Wärtsilä Engines
 Waste heat recovery
Engine type W50DF W46GD W46 W34SG
 Exhaust gas clean up systems Process otto diesel diesel otto
Fuel NG NG HFO NG
Since Turkey nowadays has got a fine meshed gas grid the Sulphur content in fuel %S - - 2.0 -
Shaft power per cyl kWm 950 975 975 450
utilization of engines has expanded, thereby both oil and gas Shaft efficiency (η). ISO % 48.6 45.0 47.9 48.0
are widely used. The access to natural gas has to a great extent Exhaust gas temperature °C 398 340 317 390
become beneficial for the environment. Nitrogen oxides (NOx) g/kWh 1,2 8,0 14,7 1,2
Carbon monoxide (CO) g/kWh 1,4 1,0 1,1 2,2
Sulphur (SO2) g/kWh 0,09 0,15 8,0 -
Fuel Impact on the Environment Particles g/kWh 0,06 0,1 0,46 0,07
For power generation heavy fuel oil (HFO) has been standard fuel. Carbon dioxide (CO2) g/kWh 436 499 646 450

Typical for HFO is beside the low price that it contains high levels
of sulphur and ash. When oil is combusted in diesel engines the Table 2. Yearly Emissions of Engine Power Plant

burn out is very good and the efficiency is high (40-45%) and the Engine type W50DF W46GD W46
unburned residuals as CO is low. The compression ignition cycle Fuel NG NG HFO

gives also higher emissions of NOx. Nitrogen oxides (NOx) ton/year 960 6400 11760
Carbon monoxide (CO) ton/year 1120 800 880
Sulphur (SO2) ton/year 72 120 6400
The combination of sulphur and ash give a higher particulates emission Particles ton/year 48 80 368
as the ash generates nucleus for sulphuric acid condensation. Carbon dioxide (CO2) ton/year 348800 399200 516800

Sulphuric acid contributes to acid rain which precipitates on land As seen there is a substantial environmental improvement when a
and forests and NOx contributes to smog formation, all giving a power plant changes to natural gas. This is also valid for a green
negative impact on the environment. house gas like CO2.

As long as natural gas is available at a competitive price for power
generation gas is from an environmental point of view the preferred
fuel in a combustion engine.
Natural gas, which mainly is composed of methane, shows a number
of benefits for protecting the environmental. Natural is almost from
sulphur compounds, only small amount for odourisation, free from
ash and particles, and a high hydrogen-carbon ration.
Most engines built today in Turkey are spark ignited (below 10
MWe per genset) and pilot ignited DF-engines, all applying the otto
Engine Combined Cycles
Still the exhaust gases contain a lot of unused energy and by
introducing a steam generating system further power could come
from the plant. Wärtsilä has experience from several engine
combined cycles (ECC) in which the power output has been
increased by more than 8%.
This means that a 100 MWe engine plant now can generate up
to almost 110 MWe without further fuel consumption. From an
efficiency point this means that the gross efficiency now is in the
50% range.

283
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

The choice of fuel is important as an engine can very well operate treatment methods meaning that the energy conversion has already
on high sulphur (HFO) but certain actions has to be taken when taken place and can not be affected. The energy consumption can
it comes to corrosion in the exhaust gas system. For gas fuelled be high.
systems this limitation is not at the hand and further improvement
can be made. It is anticipated that a well designed plant can achieve Conclusion
53% in the near future. In general pre-combustion methods like; fuel selection could be
more efficient and choice of internal process such as otto/diesel
Exhaust gas in
Steam Turbine
processes. Secondly waste heat recoveries either as engine
Superheated steam (one/plant)
(12..20bar)
Generator combined cycle or combined heat/chilling reduce the specific
Electric
Superheater G power emissions and improve the efficiency. Wärtsilä provides all these
Steam Condenser
methods as selected by its customers.
Exhaust gas Drum (one/plant)
Boiler Evaporator Cooling water
(one/engine) HT water heat (or air cooling)
recovery Condensate

Make-up water
Economiser
Feed water
Tank
Feed water (one/plant) •plant total el. efficiency 47 .. 50%
Exhaust gas out (min 130°C with •recommended plant size min 30 MWe
(min 180°C with sulphuric fuels) •LP steam production for fuel heating
sulphuric fuels)
to be considered in HFO plants
Feed water pump

Figure 1. Engine combined cycle

The ECC thus improves the efficiency by 4%-unit implying that

there is a 4% reduction in specific emissions.

Recovery of Waste Heat

The engine driven power plant has an efficiency of 45% means
that 55% of the fuel energy is rejected via exhaust gas and engine
cooling. This rejected energy can to some extent replace other
energy sources where low grade energy is requested e.g. steam
generation, hot water, chilling. There are difficulties in finding
appropriate solutions but if the can be identified in industrial
process, municipal utilities the emissions could be reduced and
energy saved.

A district cooling and power plant is depicted below.

As seen in Figure 2 residual heat is used in a heat recovery module

and a boiler for driving an absorption chiller. A compressor chiller
is used for peaking and stand-by to meet the demand according to
a duration curve.

Figure 2. An engine driven DCAP plant.

Exhaust Gas Clean Up Systems

The most obvious way of reducing emissions into the air is to clean
up the exhaust gas by:
 Flue gas desulphurization
 SCR for deNOx
 Electrostatic precipitation for particles

All methods are widely applied and efficient, but they are costly
to install and some consume chemicals for operation. They are

284

GEOTHERMAL EXPLORATION IN TURKEY
Özgür Çağlan KUYUMCU
BM Mühendislik ve İnşaat A.Ş.
Abstract
Turkey is famous for many things from its beautiful nature to a
diverse culture going back many civilizations. However, there is yet
another asset that Turkey is not yet famous for: Turkey’s abundant
geothermal resources. Current estimated numbers confer that
Turkey’s geothermal capacity is 7th in the world at 2000 MWe
and 31500 MWt. Overall, Turkey provides a very promising and
unrevealed sector for investors. However in order to truly become
one of the leading countries in geothermal, Turkey needs to iron
out its legislative bottlenecks associated with exploration licensing,
expropriation, supervising institutions, import regime, data libraries
and support mechanisms.
1. Introduction
Turkey is famous for many things. These include historic
monuments and landmarks, long beaches with clear seas, forests
and mountains and a comprehensive history and an incredible
culture going back many civilizations. There is yet another asset
present in Turkey; one that it is not yet famous for. That asset is
its abundant geothermal resources. Studies conducted by many
institutions put Turkey at the 7th order among countries having the
highest geothermal potential at 2000 MWe and 31500 MWt. On the
other hand, the actual installed power capacity is only around 100
MW, way lower that what this potential suggests. This is actually a
positive thing for investors in that it means the future is wide open
for geothermal energy in Turkey.
At the overall energy front, there is a similar situation. The current
installed power capacity in Turkey is approximately 48,000 MW,
where energy demand projections put the installed power capacity
requirement at 96,000 MW by 2020. This is double the current
level, requiring an approximate 100 billion USD of investment. In
consideration of this vast need for added installed power capacity,
the Turkish government has taken very important steps towards
stimulating the energy market since 2001. Starting from 2005, a
parallel mission of driving renewable energy initiatives was also
strongly integrated into these steps, culminating in the signing
of the Kyoto Protocol on February 6th, 2009. Being among the
countries primary renewable resources, geothermal energy now
holds a stronger place than ever in Turkey’s energy plans.
Geothermal exploration work in Turkey has been pioneered by the
government exploration company MTA (Maden Tetkik ve Arama)
since late sixties, with very little private sector involvement. MTA
has published more than 185 geothermal reserves most of which
were shallower than 1000 m depth. Meanwhile, recent studies
now show that deeper and stronger geothermal reserves exist
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Umut Destegül SOLAROĞLU
BM Mühendislik ve İnşaat A.Ş.
between depths 1000-2000 m. This has brought out a wholly new
opportunity and a parallel strong private sector interest in deeper
geothermal exploration.
Geothermal exploration requires significant upfront expensive
studies such as geological, geophysical and geochemical
investigations. Once the well location is given, the expense is
multiplied, with average drilling costs running around 2.5 m USD
for a 2000 m depth conventional exploration well. It is clear that
despite all production advantages, geothermal energy requires
heavy risky upfront investment. In order to maintain and escalate
private sector interest, exploration needs to be stripped off its
problems and supported by the government to the highest extent.
Owing to its relatively limited exploration history, the Turkish
geothermal sector heavily relies on the oil & gas technologies, staff
and equipment that have been around for much longer periods
instead. On the other hand, a number of important technical
differences from oil & gas require that availability and/or import and
logistics issues are urgently solved in the near future. For instance,
the importing regime governing geothermal is currently far more
demanding in comparison to that applicable to oil & gas.
The primary issues requiring a permanent solution are not only
drilling issues, but also supervising authorities and their rights and
responsibilities. The best example is MTA, who has been appointed
the government body that grants prospect licenses to the private
sector, while simultaneously acting as an independent exploration
company that is in direct competition with the private sector.
Another topic is the shape and area limitations for exploration
prospect licenses. If not revised, the current practice will continue
to create conflict of interest in many reservoir areas at each instant
the licenses overlap. Further regulation and support mechanisms
can also be implemented in order to ensure steady and fast growth
of the sector. These would typically include creation of national
digital subsurface data libraries and associated data banks, new
regulations enabling urgent expropriation for drill pads and even
direct governmental support in the form of partial drilling grants
and rental or otherwise provision of specialty drilling and testing
equipment.
2. Energy in Turkey
The current installed power capacity in Turkey is approximately
48,000 MW, where energy demand projections put the installed
power capacity requirement at 96,000 MW by 2020. This is double
the current level, requiring an approximate 100 billion USD of
investment. In consideration of this vast need for added installed
power capacity, the Turkish government has taken very important
285
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

steps towards stimulating the energy market since 2001. Starting Table 1. Summary of Geothermal Uses So Far
from 2005, a parallel mission of driving renewable energy initiatives
Current Situation in Geothermal Uses[2]
was also strongly integrated into these steps.
Direct use heat exchange: 983 MWt (equivalent to 117,000 houses)

Recent major changes in laws and regulations can be summarized 402 MWt (equivalent to 10 million persons
Balneaological use:
per annum)
as follows:
 Electricity Market Law (no.4628 / 03.03.2001) – Private energy Power generation: 80,7 MWe
production CO2 Production: 120,000 ton / year
 Energy Market Regulatory Authority (EMRA, 19.11.2001)
Table 2. Power Generation Targets
 Agreement on Water Use / (Gen. Drct. of State Hydraulic Works,
26.06.2003) Target Projection
 Law on Utilization of Renewable Energy Sources For The Purpose Power generation, 2010 forecast: 250 MWe
of Generating Electrical Energy (no.5346 / 18.05.2005) Power generation, 2015 forecast: 550 MWe
 Law on Utilization of Geothermal Resources (no.5686 /
Heat exchange 2015 forecast: 8000 MWt
03.06.2007)
 Regulations on Utilization of Geothermal Resources Table 3. Domestic Heating Potential in Turkey
(11.12.2007) Domestic Heating Potential
 Declaration of intent to sign Kyoto Protocol (30.06.2008)
İzmir 220,000 houses
 Draft Renewable Energy Law with special Tariffs for
Denizli 100,000 houses
renewables¹
Aydın 90,000 houses
Following some of these drastic measures, hydropower, wind Bursa, Balıkesir 140,000 houses
energy, electricity distribution, natural gas distribution and thermal Afyon 65,000 houses
(coal/gas) energy sectors received significant foreign investment Manisa and Turgutlu 50,000 houses
interest and shifted to an accelerated capacity installation rate².
Kütahya 35,000 houses

Turkey is therefore currently rated among the world’s largest few Çanakkale 35,000 houses

markets for energy investors. It shares the multiple advantages of; Sakarya 30,000 houses
 Having %65 of its hydropower resources still unused, Salihli 30,000 houses
 Having over %90 of its geothermal energy resources still Other areas 205,000 houses
unused,
Domestic Heating Sub-Total 1,000,000 houses
 Having over %90 of its wind power resources still unused,
Greenhouse and Other Heating 250,000 houses equivalent
 Having an aggressive privatization and build-operate legislative
structure already implemented, 1,250,000 houses equivalent (10,000
Total
MWt)
 Holding the critical position of transit country for oil and gas
resources from the Caspian Basin and the Middle East to the 2,800,000 Ton/Year (2.7 billion USD/
FUEL-OIL EQUIVALENT
Year)
EU.
The following may be listed as the most notable problems of the
3. Geothermal in Turkey industry:
Turkey’s proven geothermal reserves are calculated at 3,293
MWthermal, and an estimated potential at 2,000 MWenergy and  As well known, deep geothermal exploration has a wholly
31,500 MWthermal[1]. The current and projected (government different level of risk profile in comparison to shallower studies. It
target) geothermal capacity utilization is as given in Tables 1-3. is in fact comparable to oil & gas exploration in that it;
 Requires specialized and expensive geophysical methods with
4. Geothermal Exploration in Turkey wide station distribution and relies much more heavily on the
The new Geothermal Law that was passed in June 2007, allows quality and accuracy of pre-drilling studies – as opposed to
for private sector exploration studies targeting geothermal energy surface manifestation and fault based top-down methods of
generation. Since 1935, MTA (Turkish Governmental Mining & shallow geothermal exploration,
Geothermal Exploration Company) has discovered approximately  Requires expensive drilling rigs and high level of well engineering,
185 geothermal fields throughout Turkey. Interestingly, 95% of where drilling costs run up to 3,500,000.- USD for a 2000 m
these discoveries is shallower than 1000 meters depth, owing to deep well,
the technological and budgetary limitations of the past. On the  Deals with both high temperatures and high pressures and
other hand, the most recent discoveries have proven that the most therefore specially manufactured equipment typically requiring
commercial geothermal reserves in Turkey are present between 8-12 weeks for manufacture and a further 8 weeks for shipping,
1200 to 2000 meters depth. This has brought out a wholly new  Has a high upfront investment profile that increases geometrically
opportunity and initiative in deeper geothermal exploration. with exploration depth and is neither financable by any banks,
While the opportunity is present, this is not without problems. nor recoverable in case of failure.

¹ 9 Euro.cents / KWh foreseen for geothermal,

² Private sector investment applications in hydropower B.O.T. reached 10,594 MW in its first year, representing 10,6 billion USD total investment. Applications in wind power were a staggering
78,000 MW.

286
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

It can be assumed for simplification that exploration for a geothermal they do not have any financial limit to the number of licenses they
field may cost around 2500 to 3500 USD / MW of installed capacity can hold. This is in direct conflict with the intention of the new law,
reserve discovered. which aims to strip MTA of its current unfair advantages.

5. Recommendations
The following problematic areas have been identified and measures
recommended for expediting the growth of geothermal energy and
derivative uses in Turkey:
5.1. Authorized Institution
Current legislation indirectly delegates private sector’s licensing
and control functions to MTA. At the same time, MTA has been
repositioned as an independent exploration entity that will act in
direct competition with the private sector, operating under the
same law. Culmination of execution and control duties in the same
institution is a fundamental conflict that needs to be resolved
urgently – a dedicated Geothermal Directorate is proposed.
5.2. Import Regime
Geothermal exploration companies are not eligible for importation of
geophysical, drilling and well testing equipment in exemption from
regular customs requirements. This causes significant obstructions
and delays in the supply of necessary special-purpose equipment
from other countries and / or local oil companies. Meanwhile, such
an exemption applies for oil & gas exploration.
6. Conclusions
With the application of these simple measures, it is only natural
that the Turkish geothermal sector will attract investment and
expand at an incredible rate. This is already visible from the current
momentum of geothermal investments, as undertaken by some of
the big players of the Turkish energy market.
References
[1] Lund,, W., J., Freeston, D., H. and Boyd, T. L., “Direct
application of geothermal energy: 2005 Worldwide review”,
Geothermics Volume 34, Issue 6, December 2005, Pages
691-727
[2] World Energy Council 2009 “Survey of Energy Resources
Interim Update 2009”, World Energy Coulcil Publications, pp.
63.
[3] Garside, L.J., 1997, Nevada geothermal gradient-hole
database, Nevada Bureau of Mines and Geology. CD-ROM
prepared under INEL Contract NO, C85-110656-005.

5.3. Exploration licenses

Current licensing mechanism is not suitable for efficient exploration
and exploitation of resources after their discovery. License areas
have to be expanded to allow for minimum 5000 ha to maximum
25,000 ha size and be limited in shape to eliminate impractically
shaped license areas.

5.4. Access to public data banks

The government of Turkey holds an incredible amount of valuable
exploration information acquired through past studies such as
irrigation wells, oil, gas and mining exploration studies, ground
investigation works, etc. However, this data has to be regrouped
from its scattered form in different institutions into a well organized
library[3]. The contents of this library thereafter have to be made
accessible to associated license holders at a certain cost, in order
to eliminate the need for repetitive data acquisition.

5.5. Urgent Expropriation

Expropriation under Turkish law typically takes 2 years or more
to finalize. Factoring in the maximum exploration license period
of 4 years allows, this does not allow enough time to complete all
required studies. In order to overcome this problem, the already
existing mechanism of urgent expropriation with hydropower
projects has to be also carried and integrated to the geothermal
law.

5.6. Equal Rights with MTA

MTA is a very old and strong government exploration company
competing with the private sector under supposedly equal rights.
Notwithstanding the authorized institution matter addressed
above, MTA is further exempted from the fees and bank guarantee
letters required during licensing from private sector companies.
This typically means MTA is free to operate without any urgency
to complete the development of any one license they hold and that

287
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
DOĞALGAZ TİCARETİ VE AVRUPA GAZ “HUB”LARI
Volkan ÖZDEMİR
BOTAŞ Strateji Geliştirme ve Uluslararası Projeler Dairesi
Başkanlığı
Özet
En geniş tanımıyla doğal gaz ‘hub’ı, birden fazla noktadan
(tedarikçiden) gelen arzın bir noktada toplanıp yine birden fazla
alıcıya dağıtılması yoluyla yapılan ticari faaliyetin merkezidir.
Spot piyasa işlemleri için uygun bir ortam oluşturan hublar, daha
fazla alıcının görece ucuz arz kaynaklarına ulaşımını sağlarken,
satıcılara da doğal gaz için anlık en uygun fiyatı sunan alıcılara
ulaşma imkanı tanıyan temel piyasa birimidir. Avrupa’da rekabetçi
bir gaz piyasasının oluşumu için ilk direktifler henüz 1990’larda
verilse de bu gidişat sanal ve fiziksel hublar birlikte ele alındığında
artarak ilerlemektedir. Bunun sonucunda, uzun erimli kontratların
piyasanın büyük bölümüne hakim olduğu Avrupa’da, gaz hubları
kısa dönemli gaz ticareti konusunda çeşitli alıcı ve satıcılara sunduğu
imkanlarla alternatif bir ticaret modeli de sunmaktadır. Avrupa’daki
hublar birbirleriyle ve daha da önemlisi, doğal gaz ticaretinin uzun
erimli kontrat yapısıyla rekabet halindedir. Doğal gaz ticaretine etki
edebilme olanağı olan bu hubların konumu güçlendikçe kaçınılmaz
olarak petrol fiyatlarından bağımsız bir dünya doğal gaz fiyat
mekanizmasının kurulması da olağanlaşacaktır. Bu araştırmanın
amacı da Avrupa’da var olan doğal gaz hublarını karşılaştırmalı
olarak incelemek, bunların genel doğal gaz ticareti içindeki
konumlarını analiz etmek ve hub odaklı doğal gaz ticaret yapısının
ülkemizde de mümkün olup olamayacağını sorgulamaktır.
Bir Piyasa Merkezi olarak “Gaz Hub” Ne Demektir?
En geniş tanımıyla “Doğal Gaz Hub”ı, birden fazla noktadan
(tedarikçiden) gelen arzın bir noktada toplanıp yine birden fazla
alıcıya dağıtılması yoluyla yapılan ticari faaliyetin merkezi alanıdır.
Satıcılar, nakliyeciler, piyasa aracıları ve alıcıları arasındaki gaz
ticaret faaliyeti şekillenerek piyasa mekanizmasında fiyatlandırma
belli olur. Bu özelliğiyle hublar, arz ve talebin kesiştiği gaz kontrat
noktalarıdır da denebilir. Boru hattı şirketlerinin gaz iletim, arz
güvenliği, talep dengelemesi ve genel anlamda ticareti faaliyetinden
edindiği uzmanlık alanının ve dominant konumunun“hub” tarzı
yeniden yapılandırılmış piyasalarda farklı bir boyuta dönüşmesi bu
piyasa gelişim sürecinin doğal bir sonucudur. Spot piyasa işlemleri
için uygun bir ortam oluşturan hublar daha fazla alıcının görece ucuz
arz kaynaklarına ulaşmasını sağlarken, satıcılara da doğal gaz için
anlık en uygun fiyatı sunan alıcılara ulaşma imkanı tanımaktadır.
Hub’lar sayesinde tüketicilerin daha önce ticari faaliyette bulunan
boru hattı şirketleri tarafından yapılan taşıma, depolama, aktarma
gibi alanlardan daha ‘hesaplı’ bir şekilde yararlanacağı ve bu
anlamda rekabetçi piyasa dinamiklerinin doğal gazda da ilerleyeceği
görüşü ileri sürülmüştür1. Özellikle ABD’de gelişmiş olan Henry
¹ http://newsletter.epfl.ch/mir/newspaper-article?np_id=85&np_eid=22&catid=0
² International Energy Agency (IEA), “Flexibility in Natural Gas Supply and Demand”, Paris, 2002. s.80
288
Hub piyasası ve gaz ticareti hususunda bu görüş doğruluğunu
kanıtlamıştır. Ancak ABD’de var olan bu kavramın dünyanın geri
kalanına ve en önemli tüketim merkezlerinden biri olan Avrupa
doğal gaz piyasalarına yansıması farklı olmuştur.
Avrupa’da rekabetçi bir gaz piyasasının oluşumu için ilk direktifler
1990’larda verilse de, bu gidişat dünyaya paralel olarak yavaş
ilerlemektedir. Uzun erimli kontratların piyasanın büyük bölümüne
hakim olduğu Avrupa’da, gaz hubları kısa dönemli gaz ticareti
konusunda her ne kadar ticari faaliyete maruz gaz hacmi değişkenlik
ve (nispeten azlık) gösterse de, çeşitli alıcı ve satıcılara sunduğu
imkanlarla alternatif bir ticaret modeli sağlamaktadır. Bu bağlamda
göreceli olarak daha olgun ve rekabetçi bir gaz piyasasına sahip
olan İngiltere gaz hubı NBP’de (National Balance Point) ticareti
yapılan gaz miktarı kıta Avrupa’sına göre çok daha yüksektir.
Güçlü bir hub odaklı ticaretin olduğu İngiltere’de bu avantaj uzun
erimli kontratlardaki fiyat için de bir referans teşkil etmeye namzet
olmuştur. Bu da gaz fiyatlarının petrole bağımlılığını indirerek,
kendi fiyat mekanizmasıyla şekillenecek bir dünya doğal gaz
piyasasına evrilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Yükselen bir
dünya doğal gaz piyasasının temel çıkış noktası olan gaz hubının
oluşması ve işlerlik kazanmasında önemli bir koşul olarak, uzun
erimli kontratlarla bağlanmış alternatif kaynakların olmaması ve
ticaretin kapasite kısıtlamalarıyla bloke edilmemiş olması sayılabilir.
Farklı oyuncular arasında kısa dönemli kontrat fırsatı sunabilen gaz
hubları piyasaya da hareket ve esneklik kazandırmaktadır.
Uygulama alanlarına göre yeryüzünde iki tür gaz hubı vardır:
Fiziksel ve Sanal Hub’lar.
Fiziksel hublar, belirli bir noktada konumlanır; dolayısıyla gaz
bu noktaya ulaştırılmalı ve oradan ticareti yapılmalıdır. Bu klasik
anlamda somut bir meta/mal piyasasından farksızdır. ABD’deki
Henry Hub buna klasik ve dünyadaki en gelişmiş örnektir. Burada
12 boru hattı birbirine bağlı bulunmakta, 3 tane yeraltı depolama
tesisine erişim olanağı sunulmaktadır. Lousiana eyaletinde hem
karada hem de açık denizde üretim yapan üreticilere erişim
imkanı sağlanmaktadır. Likidite oranı ise hayli yüksektir. Transfer
merkezinde yapılan kağıt üzerindeki ticaret fiziksel olarak teslim
edilen doğal gazdan yaklaşık olarak yüz kat fazladır². Sanal
hublarda ise coğrafi ticaret platformu büyük bir alanı ve hatta
ülkenin tamamını kapsayabilir. Bu tür bir hubın özelliği ise, ticarete
konu olan gaz her hangi bir noktadan bu sanal piyasaya girer ve
sağlayıcının gazı belirli bir noktaya taşımasına gerek kalmaz. Fiziki
olarak var olmasa da kendi işlerliğini kazanan ve serbest pazar
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

mekanizmasına göre arz-talep dengesinin şekillendiği bir piyasa Spot Piyasalar ve Gaz Hubları Arasındaki İlişki
mevcut hale gelir. (İngiliz iletim sistemi - NBP) Dünya doğal gaz piyasalarında gelişen serbestleşmeye paralel
olarak spot piyasaların gelişimi de artmaktadır. Spot piyasanın
Ulusal gaz piyasasını AB’de ilk serbestleştiren ülke İngiltere’dir oluşması için en önde gelen koşullardan biri, çok sayıda alıcı ve
ve ilk hub da yine bu ülkede belirmiştir. Avrupa’daki en büyük satıcının her birinin tek başına fiyatı belirleyecek etkide bulunmasını
ve ciddi gaz hubına sahip olan NBP, gaz kontratlarının IPE engelleyecek oranda geniş bir piyasa içinde ticaret yapabilmeleridir.
(International Petroleum Exchange) de işlem görmesini sağlar. Piyasanın likiditesi olarak adlandırılan bu özellik, sahipleri birbirinden
Avrupa’daki diğer birçok hub da bu merkezle bir şekilde ilintilidir. farklı olan boru hatlarının kesiştiği, birinin diğerinin boru hattını
Henry Hub ile aynı mantıkta işler, ama tek farkı sanal bir piyasa kullanabildiği, depolama imkanlarının ve tüketim merkezlerinin
olmasıdır. Belçika Zeebrugge hubı da interconnector sayesinde yakın olduğu bir fiziksel nokta ile desteklendiğinde gaz hubları
NBP’nin hizmetindedir. Piyasa kendi gelişmiş mekanizmasına kavramının bizatihi kendisini ortaya çıkarmaktadır. Burada arz ve
sahip olduğundan piyasa dengelenmesi veya yükümlülüklerini talep fiziksel olarak dengelenir ve fiyatlar bu dengelenmenin doğal
yerine getiremeyen taşıyıcı-alıcı-satıcılara cezai yaptırım aracıdır. Bir hubda ticaret likit bir piyasaya dönüştüğünde, spot ve
olmaz. Çünkü piyasa akışkanlığında böyle bir yaptırıma vadeli işlemler piyasası oluşmakta, yakın zaman ve gelecek için
zaten kendiliğinden gerek kalmaz. Taşıyıcılar sadece kendi bir piyasa fiyatı doğmaktadır. Genellikle tezgah üstü piyasalarla
pozisyonlarını belirleyen giriş ya da çıkış miktarlarını belirtir, başlayan spot ticaret ile yapılan doğal gaz teslimi kontratları, bir
fiziksel olarak bu işlem ise İngiliz Ulusal İletim şirketi (eski günden bir yıla kadarki dönemi kapsayabilmektedir. Finansal
Transco) tarafından yapılır. gaz piyasaları olarak adlandırılan bu yapının önemli bir özelliği
de, serbest piyasa ile birlikte artan fiyat oynaklığına karşı piyasa
Avrupa’daki diğer sanal hublar şunlardır: oyuncularına koruma sağlamasıdır. Örneğin nihai tüketicilere gaz
 TFF (Hollanda) Gasunie şirketi tarafından işletilen ve NBP’ye teslim etme yükümlülüğü bulunan bir doğal gaz dağıtım şirketi
benzer bir sistemde çalışır. spot fiyatlardaki değişimlere karşı talebini ayarlayamadığı için
 PSV (Italya), PEG (Fransa) fiyatlardaki artışlara karşı, bu artışı tüketicilere yansıtamadığı
oranda, fiyat riskine maruz kalmaktadır. Bu durumda doğal gaz
Fiziksel hublar ise şunlardır: dağıtım şirketinin spot veya vadeli işlemler piyasasına girerek fiyat
 Zeebrugge (Belçika), riskine karşı çıkarlarını koruması mümkündür. Brokerlar bu riski
 Baumgarten (Avusturya), Merkezi Avrupa Gaz Hub Şirketi’nin yöneterek spot piyasada etkinlik sahibidirler.
(CEGH) OMV ve Gazprom arasında eşit ortaklıkla kurularak
Rus ve Nabucco gazı üzerinden ciddi bir fiziki hub oluşturma Spot piyasaların serbest piyasada arz güvenliğine yaptığı etkilere
potansiyeli içermektedir. ilişkin olarak, öncelikle kısa dönemde arz ve talebin dengelenmesini
 Bunde-Oude (Hollanda), Emden (Almanya). Son ikisini sağlayıp bir bakıma arz güvenliğine katkı sağladığını söylemek
kapsayacak ve Avrupa’da rekabeti geliştirerek daha düşük mümkündür. Bununla birlikte, uzun dönem arz güvenliğine
miktarda ve kısa dönemli kontratlara bağlanmış gaz ticareti ilişkin olarak spot ve vadeli işlemler piyasasında oluşan fiyatların
sağlamak adına ileride önemli bir gaz hub yaratmak için Statoil- uzun vadeli yatırım kararları için temel alınması pek mümkün
EON Ruhrgas, Wingas ve BEB “North West European Hub gözükmemektir. Çünkü uzun vadeye ilişkin olarak spot piyasadaki
Company” isimli ortak bir şirket kurmuşlardır. likidite oranı düşük olmakta, uzun vade için oluşan fiyatlar
piyasadaki küçük bir oyuncu topluluğunun beklentilerini yansıtır
Bu hublarda ticari olacak gaz hacmi arttıkça, hublar arasındaki hale gelmektedir. Bunun yerine uzun vadeli yatırım kararlarının
rekabetin artacağı da kesindir. Bu her ne kadar rekabeti kamçılar uzun vadeli arz/talep tahlillerine göre yapıldığı ve spot fiyatların bu
gibi gözükse de, sınırlı sayıda IOC’nin göreceli güçlü oldukları kararların test edilmesinde kullanılması olanaklıdır.
piyasalarda ticaretin büyük bölümüne egemen olduğu ve/veya
olacağı gerçeğini değiştirmemektedir. Bu bakımdan artan hub Spot piyasalar için olmazsa olmaz bir kavram da esnekliktir. Esneklik
rekabeti, aslında mevcut devlerin piyasa rekabetinin yeni bir iki ana grupta toplanabilecek araçlar ile sağlanmaktadır: Fiziksel ve
şekle dönüşümünden başka bir şey değildir. Bir bakıma bu akde bağlı araçlar. Fiziksel araçlara üretim ve ithalatta değişken
gelişmenin de dünya doğal gaz piyasalaşma sürecinin beklenen arz, depolama ve boru hattındaki stok örnek olarak verilebilir. Akdi
bir sonucu olduğu petrol piyasalarındaki yapıya bakılarak araçlar arasında ise en önde geleni kesintili anlaşmalardır. Bilindiği
söylenebilir. üzere doğal gaz piyasasında talep düzeyi özellikle mevsimsel olarak
dalgalanmalar göstermekte, bunun dışında gün içinde ani talep iniş
Tablo 1. Avrupa Gaz Hubları Hacimleri (TWh) ve çıkışları yaşanabilmektedir. Bunun dışında arz kaynaklı sorunlar
Piyasa Yeri Tipi 2005 2006 Değişim da ortaya çıkabilmekte, bu durum da arz ve talebin dengelenmesi
NBP UK Sanal hub 5768 7058 22% sorununu gündeme getirmektedir. Bu noktada esneklik sistemin
TTF NL Sanal hub 122 201 64% arz veya talepten kaynaklanabilecek dengesizliklere karşılık
tepki verebilme yeteneğini ortaya koymaktadır. Kuşkusuz ki bu
ZEEBRUGGE BE Fiziki hub 463 500 8%
açıdan arz güvenliğine önemli oranda katkıda bulunmaktadır.
MS-ATR İspanya Fiziki hub 260 281 8%
Esneklik düzeyi genellikle her bir ülkenin sahip olduğu doğal gaz
CEGH Avusturya Fiziki hub 8 99 1061%
piyasasının özelliklerini yansıtmaktadır. Örneğin yerli üretim fırsatı
PSV Italya Fiziki hub 29 78 170%
bulunan ülkeler üretim tesislerini dengesizlik durumunda devreye
BEB Almanya Fiziki hub 5 13 170% sokmaktadırlar. Tüketilen doğal gazın büyük oranda ithalat yolu
PEG’s Fransa Fiziki hub 45 77 73% ile karşılandığı ülkelerde ise depolama tesislerinin yapımına önem
Ref. European Gas Trading 2007. Prospex Research Ltd. October 2007 s.11 verilmektedir. Esneklik sağlanmasında geleneksel olarak kullanılan

289
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

araçları üç ana grupta toplamak mümkündür: Arz yanlı, talep yanlı
ve depolamaya ilişkin araçlar. Arz yanlı araçlar içinde üretim ve
ithalat koşullarında özellikle ‘swing’ olarak tabir edilen faktör
esneklik açısından önem kazanmaktadır. Swing, alıcının aldığı gaz
miktarını belirli sınırlara kadar artırmasına imkan veren bir mukavele
hükmüdür. Genellikle maksimum günlük kontrat miktarı, yıllık
kontrat miktarının bir yüzdesi olarak ifade edilir (% 100’lük bir oran
swing olmadığı bir durumu ifade etmektedir). Bu açıdan swing, ani
talep değişikliklerine karşı alıcı ülkeye kısa süre içinde dengeleme
imkanı sağlamaktadır. İthalata ilişkin olarak her bir ithalat kontratı
temelinde belirlenmekle birlikte genellikle kısa mesafelerde yüksek
bir swing yüzdesi sağlanabilirken, uzun mesafeli teslimler için ek bir
yatırım olmaksızın yüksek bir swing yüzdesi sağlanması mümkün
olamamaktadır. Gaz endüstrisinin rekabete açılması ile birlikte
geleneksel esneklik araçlarına yenilerinin eklendiği görülmektedir.
Spot piyasa ve gaz hub ilişkisinin pekişmesi de bu gidişatla
ilgilidir. Doğal gazın diğer herhangi bir mal gibi alınıp satılabildiği,
tedarikçilerin tek düze yerine çeşitli hizmetleri içeren kontratları
sunabildiği bir piyasa yapısı esneklik üzerinde de etkili olmaktadır.
Böyle bir ortamda fiyat arz ve talebin dengelenmesi açısından en
uygun araç konumuna gelmektedir. Depolama fiziksel bir araç
olmanın ötesinde talebin düşük olduğu aylarda depolama yaparak
talebin yüksek olduğu ve fiyatların da yükseleceği varsayımı ile artan
fiyat oynaklığına karşı bir korunma ve kar olanağı sağlamaktadır.
LNG ticaret içinde spot bazlı satışların ve her hangi bir kontrata ya
da projeye bağlanmamış LNG gemilerinin sayısının artışı LNG’nin
yeni bir esneklik unsuru olarak gelişmesine zemin hazırlamaktadır.
Özellikle LNG gazlaştırma terminalleri yeraltı depolama imkanı
sınırlı olan ülkeler için hayati önem taşıyabilmektedir.
Gaz Hubları ve Doğal Gaz Ticareti Fiyatlandırmaları
Kendi içinde böylesi bir rekabet yaşayan hubların asıl rakibi tabii
ki uzun erimli kontratlı gaz ticaret sistemidir. NBP büyüklüğüne
rağmen İngiliz piyasasının % 30’una sahipken bu oran kıta
Avrupa’sında % 10’un altında kalmaktadır. Ancak dünya genelinde
gazın ticaretinin spot piyasalaşmasına yönelik bir gidişatın da
tekrar vurgulanması gerekir. Uzun erimli kontratlarda petrol ve
petrol ürünleri halen daha çok ciddi bir paya sahiptir. Gaz fiyatının
hesaplanmasında kontratlarda petrol fiyatı endekslemesi olmazsa
olmazdır. Bu endeksleme ham petrol fiyatı, hafif-ağır petrol
ürünlerini kapsayarak 20-25 yıllık sözleşmelere aksettirilir. Fakat
bu endeksleme üretici ülkeler arasında büyük değişiklik gösterir
ve nihai olarak gizlidir. Rusya, Cezayir, Hollanda, İran gibi ülkeler
bu geleneksel yolu tercih ederken İngiltere’de gaz fiyatları % 37,
bunun yanında genel fiyatları içeren enflasyon sepeti indeksi ise %
28’lik paya sahiptir. Bu NBP gaz hubının İngiltere’deki öneminden
kaynaklanan bir durumdur: Hubdaki gaz fiyatı uzun erimli kontratlara
girebilecek kadar büyük bir öneme sahiptir. Bu hubların sayı, önem
ve kapasitesi arttıkça gaz fiyatlarının diğer piyasalarda da aynı
seyre gideceğinin göstergesidir. Hubların konumu güçlendikçe
kaçınılmaz olarak petrol fiyatlarından bağımsız bir gaz fiyat
mekanizmasının kurulması da olağanlaşacaktır.
Doğal gaz anlaşmalarında petrol fiyatlarına dayalı fiyat formülleri
son yıllarda petrol ve doğal gaz fiyatlarının gittikçe birbirine
yaklaşmasına yol açmıştır. Bu durumun gelişmesinde doğal gaz
kullanan büyük tüketim merkezlerinde başka yakıt türlerine geçiş
yapabilme olanağı ve doğal gaz ile petrolün aslında yakıt olarak
rekabet etmeleri de rol oynamıştır³. Doğal gaz fiyatlarındaki bir
diğer gelişme ise bölgeler arasındaki fiyat farklılıklarının zamanla
ortadan kalkması tahminleridir. Burada en önemli sebep, spot LNG
ticaretinin bölgeler arasında arbitraj yapılmasının önünü açmasıdır.
Bu yöndeki gelişmelerin ilk örneği Avrupa ve Amerika arasında
gerçekleşmektedir. Deniz aşırı kıtaların iki yakasında da faaliyet
gösteren firmalar Atlantik’in her iki tarafında da LNG projelerinde
yer alarak iki bölge arasındaki fiyat farklarından faydalanma
amacı gütmektedirler. Bu da orta ve uzun vadede fiyat farklarının
etkinsizleştirilmesi anlamına gelecektir.
Dünyada mevcut halde doğal gaz ticareti hublarda spot olarak
yapılan bağımsız doğal gaz fiyatlandırması, petrol ürünleri ağırlıklı
fiyatlandırma ve ham petrol fiyatlandırması olarak kabaca üç kısım
etrafında toplanmaktadır. Daha çok ABD için geçerli olan (çeşitli
boru hatları taşıma maliyeti ve Henry Hub’da belirlenen fiyatlar
üzerinden NYMEX endeksli fiyatlar) ama dünyada pek yaygın
olmayan bağımsız gaz fiyatlandırmasının aksine kıta Avrupasında,
yapılan ticaret petrol ve bilhassa petrol ürünleri ağırlığının hissedilir
olduğu bir formülasyonla şekillenmektedir. Bunun yanında yoğun
LNG kullanımının olduğu Asya-Pasifik piyasalarında LNG fiyatının
hesaplanmasında petrol ürünlerinden ziyade formülasyon olarak
ham petrol fiyatının ağırlığı göze çarpmaktadır4:
P(LNG) = ax + b (1)
LNG Fiyatı:
x: ham petrol fiyatı (çeşitlendirilmiş ham patroller sepeti
ortalaması)
a: Alıcı-satıcı arasındaki kontrat müzakeresindeki eğim katsayısı
b: C.I.S esasına göre belirlenen mesafe/uzaklık birimi
Grafik 1. 2008 yılı için karşılaştırmalı dünya doğal gaz piyasaları fiyatları5.
İlerisi için projeksiyonlar söz konusu olduğunda, Avrupa hublarında
ticareti yapılacak gaz miktarı artsa ve LNG Avrupa ile dünya
piyasalarında sesini daha çok duyurmaya başlasa ve artı olarak
unkonvensiyonel gaz kullanım yöntemleri piyasalaşmaya başlasa
da, hükümetlerin daha rekabetçi bir piyasa oluşumunu dışarıdan
gözlemlemelerini beklemek yanlış olur. Devletler doğal olarak
mevcut piyasa durumu üzerinden kısa vadeli enerji/doğal gaz
arz güvenliğini temine yoğunlaşmışlardır. Bununla birlikte, fiziksel

³ Michelle Michot FOSS, “Global Natural Gas Issues and Challenges: A Commentary”, Energy Journal, Vol. 26, No.2, 2005, s. 125
4
http://www.med.govt.nz/templates/MultipageDocumentTOC____39562.aspx
5
BP Statistical Review of World Energy 2008

290

hublar sanal hublara dönüştükçe piyasa akışkanlığı ve esnekliği
artacaktır. Sanal hublarla boru hatlarından kaynaklanan aksamalar
düşecek ve tacirler daha serbest hareket edebileceklerdir. Bunun
çok mühim bir sonucu olacaktır: Avrupa ülkelerinde iletim hatları
şirketleri ulusal ölçekte ya da daha büyük bölgesel anlamda
genişletilmiş hublar kurmak zorunda kalacaklardır. Bu süreç iletim
fiyatlandırmasının mesafeden bağımsız olduğu giriş çıkış tarife
rejimiyle birlikte işlerlik kazanacaktır. Yukarıda değinildiği gibi sanal
hubların da fiziksel hublardan farkı zaten bu noktada belirmektedir.
Avrupa tarifeler rejimi düşünüldüğünde salt bu gelişme bile başlı
başına bir devrim addedilebilir.
Grafik 2.
Yukarıdaki şekilde gaz fiyatlandırılması için kullanılan ortalama
endeksleme görülmektedir. Buna göre fuel oil, benzin, vs. gibi
petrol ve petrol ürünlerinin gaz fiyatlandırmasındaki nihai ağırlığı %
75’ler seviyesindedir. Aşağıda ülke örnekleri incelendiğinde ise, gaz
hubının gelişmiş olduğu İngiltere fiyatlandırmasındaki enflasyon ve
bağımsız gaz fiyatının etkisi, buna mukabil diğer örneklerde ise
petrol ve petrol ürünlerinin ağırlığı göze çarpmaktadır. Hollanda’daki
gaz fiyatını % 1.8’lik minimal etkisi ise bu ülkedeki gaz hubı TTF’nin
küçük ölçekte de olsa varlığına bağlıdır6 .
Grafik 3.
Burada son olarak belirtilmesi gereken bir husus daha vardır:
Hubların sayısının artması, hublar arasındaki ticaretin de art-
masına sebebiyet verecek ve bu da ister istemez kendi meka-
nizmasında oluşacak olan gaz fiyatlarının spot piyasada şirketler
6
Her iki şekil de http://newsletter.epfl.ch/mir/newspaper-article?np_id=85&np_eid=22&catid=0 adresinden erişilebilen “Important New Nodes; Gas Hubs And Their Impact On Competition”,
Network Industries Quarterly, Kış 2006 makalesinden alınmıştır.
7
http://www.gvsi.com/download/editorials/Mrktfocs-Jan-02.pdf
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
için kırıcı etki yaratmasını beraberinde getirecektir7 . İşte bu
faktörler düşünüldüğünde henüz oluşma aşamasında olan
Türkiye gaz piyasasında “hub” kavramının gündeme gelmesi
Avrupa piyasalarındaki bu sert rekabeti göğüsleyebilecek bir me-
kanizmaya ve Nabucco gibi uluslararası projelerin ülkenin “hub”
olma siyasi iradesini de içeren bir yapılanmaya dönüşmesine bağlı
durmaktadır.
Summary
In the largest term, natural gas hub is the center of commercial
activity in which multiple-point of gas suppliers interact with multiple
buyers, shippers at the same point. Spot market transactions
create an environment suitable for the hubs, increase the buyers’
access to relatively cheap sources of supply while providing a
natural gas trader the consumer for the moment that offers the
best price within supply and demand mechanism of the market.
The formation of a competitive gas market in Europe, for the first
directives to the 1990s, has increased the progress of virtual and
physical hubs. As a result, short-term gas trading in a variety of
buyers and sellers at European gas hubs creates an opportunity
to offer an alternative model of trade against long-term contracts.
Hubs in Europe compete with each other and, more importantly,
long term natural gas trade contracts. The more the trade at natural
gas hubs increase, the more the possibility of abandoning oil prices
will be and this will inevitably accelerate the establishment of an
independent price mechanism for world natural gas. Therefore, the
purpose of this research is to examine the European gas hubs,
to analyze their situation in related with the written developments
above and if possible to discuss the viability of functioning of such
kind of a trade hub in Turkey.
291
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

ASFALTİTİN SIVILAŞTIRILMASI SONUCU ELDE EDİLEN HAM PETROLÜN

DEĞERLENDİRİLMESİ VE DİĞER HAM PETROL ÖRNEKLERİYLE
KARŞILAŞTIRILMASI

Murat AYTEKİN Yasemin İLHAN

Ciner Grubu, Enerji ve Madencilik Bölümü Ciner Grubu, Enerji ve Madencilik Bölümü

Özet Tablo 1. Sentetik Ham Petrol Eldesi İçin Piroliz Edilen

Bu çalışmanın amacı, asfaltitin sıvılaştırılması sonucu elde edilen Asfaltit Numunesinin MTA’da Yaptırılan Analiz Sonuçları
sentetik ham petrolün, diğer ham petroller ile kıyaslanarak ekonomik Parametre Birim Değer
ve fizibıl olarak kullanımının değerlendirilmesidir. Kaliteli petrolün
Nem % 3,81
kalitesini ve fiyatını belirleyen en önemli unsurlar, kükürt oranının
düşük ve API (American Petroleum Institute) derecesinin yüksek Uçucu % 49,01

olmasıdır. Asfaltitin sıvılaştırılması sonucu elde edilen sentetik ham Kül % 32,93
petrolün, Tüpraş Kırıkkale Rafinerisi, Vitsan Gözetim Mümessillik Sabit Karbon % 14,25
ve Ticaret A.Ş. ve Tübitak MAM’da yapılan analiz sonuçlarında,
Üst Isıl Değer Kcal/kg 5609
kükürt oranının % 4,52 - 6,45 aralığında, API derecesi ise 18,10
değerindedir. Bu orana bağlı olarak yakıtın çevresel etkileri kadar Alt Isıl Değer Kcal/kg 5331
korozif özelliğinden dolayı ürünü kullanılamaz kıldığı ve kükürdün Toplam Kükürt % 7,52
prosesi olumsuz yönde etkileyeceği, kükürt giderimi işleminin ise
Yanar Kükürt % 4,20
pahalı olması sebebiyle bu değerin, yakıtı fiyat olarak katlayacağı
düşünülmektedir.
Tablo 2. Tüpraş Kırıkkale Rafinerisinde Yaptırılan TBP
Analiz Sonuçları
Elde edilen sonuçlar dahilinde, asfaltit, ham petrol ürünleri
Parametre Birim Değer
ile kıyaslanarak, ekonomik ve fizibıl açıdan kullanımı
Apı Değeri °C 18,1
değerlendirildiğinde; yakıtın düşük nitelikte ve kalitesiz olduğu
kanısına varılmıştır. Yoğunluk gr/cm³ 0,9453

Su+Tortu % Hacim 8,0

1. Giriş
Kükürt % Ağırlık 5,84
Bu çalışmada; asfaltitin sıvılaştırılması sonucu elde edilen sentetik
ham petrolün özelliklerinin ve kükürt oranlarının değerlendirilmesi Asfaltitin sıvılaştırılması sonucu elde edilen sentetik ham petrolün,
ve bu değerlerin dünyadaki ham petrol örnekleriyle kıyaslanması Tüpraş Kırıkkale Rafinerisi’nde yaptırılan TBP (True Boiling Point)
amaçlanmıştır. analiz sonuçları Tablo 2’de verilmiştir.

Bu çalışma kapsamında elde edilen katı ve sıvı ürünlerin kimyasal Tüpraş Kırıkkale Rafinerisi’nde yapılan analiz sonucu asfaltitten
ve fiziksel analizleri “TÜBİTAK Marmara Araştırma Enstitüsü”, elde edilen sentetik ham petrolün ürün fraksiyonları ve özellikleri
“Tüpraş Kırıkkale Rafinerisi” ve söz konusu analiz parametreleri Tablo 3’te verilmiştir.
için akreditasyonunu tamamlamış laboratuarlarda tamamlanmış,
elde edilen bulgular aynı konuda daha önce yapılan çalışmalarla Tablo 3. Tüpraş Kırıkkale Rafinerisinde Yaptırılan TBP Analiz
karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. Sonuçları
Hacim Ağırlık API (60/60 Yoğunluk
Ürün Fraksiyonları
2. Asfaltit ve Özellikleri (%) (%) °F) (g/cm³)

Asfaltit, petrol kökenli bir kayaçtır. Derinlerde bulunan sıvı veya yan Hafif Nafta 0,87 0,66 65,74 0,7166
sıvı durumdaki asfalt maddesinin hidrostatik basınç, gravitasyon, Ağır Nafta 13,36 11,06 49,19 0,7823
sıcaklık gibi etkenlerle taşınarak, yarık, çatlak ve boşluklara
Kerosen 13,39 11,96 35,78 0,8447
yerleşmesiyle oluşmuştur.
Hafif Dizel 12,04 11,49 25,11 0,9026
Asfaltik maddelerin, petrolün zaman, sıcaklık ve basıncın etkisi Ağır Dizel 12,14 12,18 17,55 0,9484
altında uğradığı metamorfoz olayı sonunda oluştukları bu nedenle
petrol kökenli oldukları bilinmektedir. Hafif Vakum Gaz Yağı 6,45 6,68 12,88 0,9790

Ağır Vakum Gaz Yağı 19,27 20,54 8,9 1,0072

Sentetik ham petrol eldesi için piroliz edilen asfaltit numunesinin
Vakum Dip Distilat 19,68 21,99 2,4 1,0561
MTA’da yaptırılan analiz sonuçları
Tablo 1’de verilmiştir. LPG + Kayıp 2,81 3,45

292
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

3. Asfaltit Analiz Sonuçları Kükürt Değerleri Ham Petrolün Yoğunluğu

Ham petrolün yoğunluğu 60°F (≈15,5°C) sıcaklık ve 1 atmosfer
Tablo 4. Asfaltit Numunesinin Toplam Kükürt ve Yanar Kükürt
Değerleri basınç altındaki petrolün yoğunluğu ile ifade edilir. Ham petrolün
yoğunluğu 0,6 – 1,00 gr/cm³ arasında değişmektedir.
Asfaltit Analiz Sonuçları
Parametre Metodoloji Birim Sonuç Ham petrolün yoğunluğu kimyasal bileşimine bağlıdır ve hidrokarbon
Toplam Kükürt Astm D 4239 % 7,70 ± 0,39 yüzdesi, gaz miktarı, reçine asfalt gibi hidrokarbonların oranı, sülfür
Yanar Kükürt Astm D 4239 % 5,72 oranı ve sıcaklık faktörlerinden etkilenmektedir. Ham petrolün fiyatı
Not: Bütün Analizler Nemli Örnekte Yapılmıştır ve işletilme yöntemleri yoğunluğuna göre değişmektedir. Petrolün
yoğunluğu azaldıkça fiyatı artmaktadır.
PSAN analizleri kükürt değerleri Tablo 5’te verilmiştir.
Ham Petrolün API Gravitesi
Tablo 5. PSAN Analizleri Kükürt Değerleri
Amerika Petrol Enstitüsü (American Petroleum Institute) ve ulusal
Kükürt Analiz Bureau standartları tarafından belirlenen ve sıvı petrol ürünlerinin
PSAN Analiz Kodu Birim
Sonucu
yoğunluklarını ifade eden özelliktir. Petrol endüstrisinde petrolün
PSAN-1* % wt 6,23 yoğunluğu yerine API derecesi kullanılmaktadır.
PSAN-1** % wt 6,55

PSAN-2* % wt 4,573 Petrolün yoğunluğu ile API gravitesi arasında ters bir orantı vardır.
API gravitesi büyüdükçe yoğunluk küçülmekte ve petrolün kalitesi
PSAN-3* / *** % wt 5,26
yükselmektedir.
PSAN-5* % wt 6,036

PSAN-5** % wt 6,45 API gravitesinin yüksek olması, distilasyon sonucu elde edilecek
ürünün ekonomik değerinin daha fazla olacağı anlamına
PSAN-6* % wt 5,764
geldiğinden, API derecesi arttıkça petrolün fiyatı artmaktadır.
PSAN-7* % wt 4,402

PSAN-8* % wt 4,387 Kükürt İçeriği

PSAN-11*** % wt 4,29
Ham petrolde kükürt miktarının yüksek olması istenmeyen bir
durumdur. Bunun; kükürt içeriğinin petrolün ısıl değerini düşürmesi,
PSAN-12*** % wt 5,41
rafinasyon ve lojistik faaliyetleri etkileyecek olan korozif etkisi olmak
PSAN-13*** % wt 5,39 üzere başlıca iki sebebi vardır.
PSAN-15*** % wt 5,57
Dünyadaki bazı ham petrollerin API dereceleri ve kükürt içerikleri
PSAN-16*** % wt 5,55
Tablo 8’de verilmiştir.
PSAN-17*** % wt 5,35
Tablo 8. Dünyadaki Bazı Ham Petrollerin API Dereceleri ve Kükürt
PSAN-19*** % wt 5,64
İçerikleri [2]
PSAN-20*** % wt 5,58 Ham Petrol API° Kükürt (% wt)
PSAN-21*** % wt 5,19 Venezuella, Boscan 10 5,5
PSAN-22*** % wt 5,44 İran, Soroosh 18 3,3
* TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi, Enerji Enstitüsü (Kocaeli) Irak, Basra Heavy 24 3,5
** Man B&W Laboratuvarı (Almanya)
*** Vitsan Gözetim Mümessillik ve Ticaret A.Ş. (Kocaeli) Irak, Basra Medıum 31 2,58
Irak, Basra Lıght 35 1,95
Tablo 6. Asfaltit Numunesinin Tüpraş’ta Yapılan Analiz Sonuçları
Irak, Kerkük 55 1,97
Ölçülen Parametreler Birim Analiz Sonucu Avustralya, Griffin 18 0,03
Kükürt % wt 4,52
Dünyadaki ham petrollerle kıyaslandığında, sentetik ham
Tablo 7. Asfaltit Numunesinin Vitsan’da Yapılan Analiz Sonuçları petrolün bu değerine en yakın kükürt oranı % 5,5 ile
Venezuella’da bulunan ham petroldür ki Venezuella, kükürt
Ölçülen Parametreler Birim Analiz Sonucu
değeri ve üretim maiyetinin yüksek olması nedeniyle bu petrolü
Kükürt % wt 4,68 çıkartmamaktadır.

4. Ham Petrolün Özellikleri ve Değerlendirilmesi Bunun yanında Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı’ndan alınan
Ham petrolün kalitesini etkileyen faktörler; Türkiye’de bulunan ham petrol sahaları ve kükürt oranları değerleri
 Yoğunluğu ve/veya API derecesi, incelendiğinde, bunların % 3 - 4’ün altında olduğu görülmüştür.
 Kükürt içeriği, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı’ndan alınan Türkiye’deki ham
 Ürün fraksiyonları, petrol sahaları ve bunlara ait API° ve kükürt değerleri Tablo
 Viskozitesi, 9’da verilmiştir. Türkiye ham petrol değerleri incelendiğinde,
 Tan değeri (Toplam asitlik sayısı) çoğunluğunun spesifikasyonunun asfaltitin sıvılaştırılması sonucu
 İçerdiği safsızlıklar elde edilen ham petrolden iyi olduğu görülmektedir.

293
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Tablo 9. Türkiye’deki Ham Petrol Sahaları ve Bunlara Ait API Tablo 10. Asfaltitten Elde Edilen Sentetik Ham Petrolün Kükürt
Dereceleri ve Kükürt Değerleri Değerleri, API Dereceleri Ve Ürün Fraksiyonlarının Diğer Ham Petrol
Örnekleri İle Karşılaştırılması
Saha API° Kükürt (%)
Vakum
Adıyaman 26.7 2 Vakum
Ham Kükürt Nafta Kerosen Dizel Gaz
API° Artığı
Akpınar 31.0 1 Petrol (% wt ) (%) (%) (%) Yağı
(%)
(%)
Alcık 33.0 0.5
Sentetik
Batı Fırat 35.2 1 Ham 5,84 18,10 14,23 13,39 24,18 25,72 22,48
Petrol
Batı Haznemir 21.5 3
Meksika
3,4 21,50 15,30 13,80 9,4 24,3 36,90
Batı Kozluca 12.6 6 Maya
Beşikli 25.6 2 Irak
1,97 35,10 28,14 17,10 10,88 27,68 13,51
Kerkük
Bozova 22.9 3
Malezya
0,03 44,60 25,19 18,12 32,37 18,81 9,23
Cendere 29.0 1 Tapis
Çelikli 35.2 1 Brent
0,37 38,3
Blend
Çemberlitaş 31.0 1
Dünyadaki ham petrollerle kıyaslandığında, sentetik ham petrolün
Deveçatak 37.0 0
bu değerine en yakın kükürt oranı %5,5 ile Venezuella’da
Doğu Beşikli 19.4 3 bulunan ham petroldür. Venezuella, kükürt değeri ve üretim
Eskitaş 16.0 4 maiyetinin yüksek olması nedeniyle bu petrolü çıkartmamaktadır.
Garzan-B 24.0 2 Bunun yanında Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı’ndan alınan
Garzan-C 24.0 2 Türkiye’de bulunan ham petrol sahaları ve kükürt oranları değerleri
incelendiğinde, bunların % 3 - 4’ün altında olduğu görülmüştür.
Germik 18.8 3
Güney Adıyaman 20.4 2.4
Asfaltitin sıvılaştırılması ile elde edilen sentetik ham petrolün,
Karaali 24.6 1 yüksek kükürt oranına bağlı olarak çevreyi, yakıtın kullanılacağı
Karadut 38.4 1 kazan ve makineyi olumsuz yönde etkileyeceği kanısına varılmıştır.
Kurtalan 33.2 1.3 Kükürdün giderilmesi için proses kullanılması gerekmektedir ve
bu proses hidrojenasyon işlemine dayanmaktadır. Fakat Doç.
Kuzey Migo 37.0 0.3
Dr. S. Alpan’ın “Güneydoğu Anadolu Asfaltit Zuhurlarının Çok
Kuzey Osmancık 37.6 0
Yönlü Değerlendirilmesi Projesi” konulu tezinde de belirttiği gibi
Oyuktaş 31.0 1 geliştirilmekte olan piroliz proseslerinden endüstriyel uygulamaya
Ozan Sungurlu 37.2 0 en çok yaklaşmış bulunan COED prosesinde kömürün piroliziyle
Vakıflar 46.5 0 elde edilen sentetik ham petrolün API değeri 4’tür ve ancak
hidrojenasyon gibi yatırım, işletme ve bakım masrafı çok yüksek
Yalankoz 21.8 2
bir prosesle 25 dolayında bir değere yükseltilebilmektedir [13].
Yeniköy (Derdere) 32.0 1
Asfaltitten elde edilen sentetik ham petrolün kükürt giderme
5. Asfaltitten Elde Edilen Sentetik Ham Petrolün prosesinin fizibilitesi incelendiğinde prosesin pahalı olduğu ve
Diğer Ham Petrol Örnekleri ile Karşılaştırılması yakıtı fiyat olarak ikiye katlayacağı düşünülmektedir.

Asfaltitten elde edilen sentetik ham petrol ile diğer ham petrol
örneklerinin kükürt değerleri, API dereceleri ve ürün fraksiyonlarının
karşılaştırılması Tablo 10’da verilmiştir.
6. Sonuç
Asfaltitin sıvılaştırılması sonucu elde edilen sentetik ham petrolün,
Tüpraş Kırıkkale Rafinerisi, Vitsan Gözetim Mümessillik ve Ticaret
A.Ş. ve Tübitak Marmara Araştırma Merkezi’nde yapılan analiz
sonuçları incelendiğinde, kükürt oranının % 4,52 - 6,45 gibi çok
yüksek bir değer aralığında olduğu görülmüştür.
Dünyadaki ham petroller ile asfaltitten elde edilen sentetik ham
petrol karşılaştırıldığında, sentetik ham petrolün yüksek kükürt
oranı göze çarpmaktadır. Petrolün kalitesini ve fiyatını belirleyen
en önemli unsurlar, kükürt oranı ve API derecesidir. Kaliteli bir
petrolün kükürt oranının düşük, API derecesinin ise yüksek olması
istenmektedir. Sentetik ham petrolün ise Tablo 9’da görüldüğü
üzere kükürt oranı % 5,84, API derecesi ise 18,10 şeklinde istenilen
değerlerin tam tersidir bu da yakıtın düşük nitelikte ve kalitesiz
olduğunun göstergesidir.
Kaynaklar
[1] AYTEKİN, M., “Ham Petrol Özellikleri ve Asfaltitten Elde
Edilen Sentetik Ham Petrolün Değerlendirilmesi”, Anadolu
Üniversitesi, Eskişehir
[2] BOLAT, E. , Kavlak, Ç. , Yalın, G. , Dinçer, S. ,”Türk Lin-
yitlerinin ve Asfaltitlerinin Bir Türk Artık Vakum Yağı ile
Sıvılaştırılması”, Yıldız Üniversitesi, Kimya Mühendisliği
Bölümü, İstanbul
[3] ŞENATLAR, Yük. Müh. A. , “Avgamasya Asfaltitinin Sıvılaşma
Potansiyelinin ve Ekstrakt Yapılarının İncelenmesi”, İstabul
Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 1984
[4] SAYDUT, A., “Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki Asfaltit ve
Linyitlerinden Fiziksel İşlemlerle Kül ve Kükürdün Giderilmesi”,
Dicle Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Diyarbakır, 1999.
[5] SAYDUT, A., “Güneydoğu Anadolu Asfaltit ve Kömürlerinin
Pirolizi ile Sıvı Yakıt Eldesi ve Karakterizasyonu”, Dicle
Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Diyarbakır , 2005.
[6] DÜZ, Z.M., “Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki Asfaltitten
Kükürdün Giderilmesi”, Dicle Üniversitesi, Fen Bilimleri
Enstitüsü, Diyarbakır , 1995.

294
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

[7] ŞENGÜLER, Dr. İ., MTA Genel Müdürlüğü Enerji Dairesi,

“Asfaltit ve Bitümlü Şeylin Türkiye’deki Potansiyeli ve Enerji
Değeri”, TMMOB Türkiye VI. Enerji Sempozyumu – Küresel
Enerji Politikaları ve Türkiye Gerçeği
[8] ALPAN, Doç.Dr.S., “Güneydoğu Anadolu Asfaltit Zuhurlarının
Çok Yönlü Değerlendirilmesi Projesi”, Maden Tetkik Arama
Enstitüsü, Ankara, 1977.
[9] KOYUNCUOĞLU, A., “Kömürün Sıvılaştırılması”, Yıldız
Teknik Üniversitesi, Kimya - Metalurji Fakültesi, Kimya
Mühendisliği Bölümü, 2005.
[10] SERT, M., “Pyrolysis of Şırnak Asphaltite and Soma Lignite
at Different Type of Reactors and Product Characterization”,
Ege Üniversitesi, Kimya Mühendisliği Bölümü, İzmir, 2002

Çalışmaya Destek Veren Kurumlar

[1] Ciner Grubu Enerji ve Madencilik Bölümü

Summary
In this paper, the evaluation of using synthetic crude oil which
obtainedfrom liquefaction of asphaltite and comparing this synthetic
crude oil with other crude oil samples is intended.

Asphaltite is a kind of schist which comes from petroleum. Generally

asphaltic materials are formed by the migration of petroleum and
solidificationin cracks during tectonic movements. During and
after the migration, petroleum losses its light components cracks
into gas and undergoes series of complex chemical and physical
changes. Asphaltite is formed with transforming the fluids existed
in deep with the effects of hydrostatic pressure, gravitation and
temperature then locating into splits and spaces.

Sulphur ratio and API degree are determined the quality and price
of petroleum. The lower sulphur ratio and higher API degree are
demanded for qualified petroleum.

Synthetic crude oil acquired by liquefaction of asphaltite was

analyzed at Tüpraş Kırıkkale Rafinery, Vitsan Supervision, Agency
and Business Co. and Tubitak MAM. As aresult of analysis, the
sulphur content in the liquefied asphaltite sample was measured
as 4.52–6.45% and API degree was found as 18.10. These results
are opposite of desired values and present that the synthetic crude
oil has low quality.

Synthetic crude oil’s sulphur content is close to Venezuela’s crude

oil which has 5.5 % sulphur content. Even though, Venezuela does
not explore this crude oil because of high sulphur ratio and high
production cost. Beside this, investigation of crude oil specifications
shows that Turkish crude oils have lower sulphur content than 3-4
% based on the data taken from Turkish Petroleum Cooperation.

When crude oil in the world and liquefied asphaltite as a synthetic

crude oil are compared, synthetic crude oil has a higher sulphur
ratio than natural crude oil. It is thought that the higher sulpur ratio
affects negatively environment, boilers and machines that the
liquefied asphaltite used. Sulphur removal requires process based
on hydrogenation. Since this kind of processes are significantly
expensive, the value of fuels that obtained by liquefaction of
asphaltite will be doubled sharply.

295
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

KÜRESEL EKONOMİK KRİZ SONRASINDA ENERJİ PİYASALARINDA

GELİŞİM ve OLUŞUMLAR

Yavuz AYDIN
GE Energy, Türkiye

Özet 10.0
2008 – 2009 yıllarında yaşanan küresel ekonomik kriz önce finansal 7.5
alanda başlamak üzere tüm sektörlerde etkisini gösterdi ve enerji 5.0
sektörü de bu küresel daralmadan payını aldı. Elektrik talebi ciddi 2.5
şekilde düştü. Bunun neticesi olarak Elektrik kurulu güç rezervleri 0.0
yüksek olan ülkelerde yeni yatırımlar çok ileriye ötelendi. Gelişmekte -2.5
olan Doğu Avrupa ve Asya ülkeleri de krizden etkilenmekle birlikte -5.0
kriz sonrası talep artışının ve yüksek GSMH lere geri dönüşün -7.5
daha hızlı olacağı yönünde güçlü belirtiler alındı. US-CAN- Western Japan Other Emerging Mideast- Sub- Other
MEX Europe Americas Europe N. Africa Saharan Asia-
Africa Pacific
Bölgelere göre krizin yeni enerji yatırımlarına etkileri şu sonucu 2008 2009 2010 2011 2012
doğurdu: ABD ve Avrupa gelecek 5-6 boyunca önemli bir kapasite
artışına gerek duymayacak, gelişmekte olan ülkelerde düşük Grafik 1. Dünya ülkeleri kriz öncesi ve sonrası GSMH gelişimi.
rezerv ve hızlı geri dönüş nedeniyle kapasite artışı yatırımları orta
vadede kriz öncesi seviyelere ulaşacaktır. Türkiye düşük rezerv ve
Rezerv
hızlı GSMH artışı nedeniyle 2010 yılından itibaren yeniden %5’in
> 31%
üzerinde elektrik talep artışı sürecine girecek ve önemli miktarda 30%- 25%

yeni kapasite yatırımlarının yoğunlaştığı bir bölge olacaktır. 25%- 15%

< 10%

Küresel ekonomide 2008 yılının başında başlayan ve 2009 yılının

son çeyreğine kadar süren dönemin son 70 yılda yaşanan en
kötü dönem olduğu konusunda tüm uzmanların hemfikir olduğu
biliniyor.

Bu iki yıllık küresel ekonomik çöküntü döneminde Finans sektörü 3

trilyon dolar kayba uğradı, işsizlik oranları bütün dünya ülkelerinde
%10’un üstüne çıktı, bir kısmında da %20’leri aştı. Varlık fiyatları
öngörülemeyecek seviyelere düştü ve insanlar serbest pazar
prensiplerine olan inancını yitirdi.

Bu dönemin enerjiye yansıması ise üretim seviyelerindeki ciddi

düşüşlerin etkisiyle enerji tüketiminde daralma ve dolayısıyla
elektrik üretim rakamlarında ciddi azalma şeklinde gerçekleşti. Grafik 2.

Bir ülkenin enerji talep artışının o ülkenin GSMH artışı ile direkt
bağlantılı olduğu ve Enerji talep artışının ortalama GSMH’nin %50
fazlası olarak gerçekleştiği bilinmektedir. Kriz döneminin en dramatik
etkisi ülkelerin GSMH oranlarında ciddi düşüşler olarak görüldü.
2008 yılı başlangıcı itibariyle elektrik üretim kapasitesinde ortalama
%30 rezerve sahip gelişmiş ülkeler, ekonomik daralmanın etkisiyle
kendilerini %60’lı seviyelere kadar ulaşan kapasite rezervi bolluğu
içinde buldular.
Bunun doğal sonucu olarak da, elektrik üretim amaçlı yeni projeler
ihtiyaç ertelenmesi nedeniyle 5-6 yıl ötelendi.
Rezervleri çok daha az olan gelişmekte olan ülkeler ve Asya
ülkelerinde ise benzer etki yaşanmakla birlikte yeni yatırımların
ötelenmesinde süreç 2-3 yıl gibi daha kısa bir dönem oldu.
2008-2009 dönemi içinde gerçekleşen ve 2010-2011 döneminde
beklenen Gayrisafi Milli Gelir Gelişmekte olan Avrupa ülkelerinde
Grafik 3’te gösterilmektedir.
2009 yılı başlarında karanlık, sis ve umutsuzluk içinde yolunu
bulmaya çalışan ekonomi dünyasında, yılın son çeyreğine
gelindiğinde güneş ışınlarının parlamaya başladığı görüldü.
Kötümserlikler, ihtiyatlı iyimserliklere dönüşmeye başladı.

296
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

8 Summary
6 2008 – 2009 Global Economic Crisis hit all sectors starting from
4
2
Finance and ,of course, energy sector has also got it’s share from
0 this impact. The demand for electricity dropped seriously and as a
-2 preliminary result, the countries with high reserve capacity delayed
-4
-6
new investments further end further.
-8
Rusya Romanya Macaristan Turkiye Cek Cumh. Polonya
2008 2009 2010 2011 Emerging East Europe and Asian countries have also been
impacted, however, latest economic indicators regarding GDP
Grafik 3. Gelişmekte olan avrupa ülkeleri GSMH gelişimi. growth and electricity demand growth reveals that the recovery will
2009 yılının son çeyreği, dünya ekonomisinde 8 çeyrek dönem be faster in those countries.
süren daralmanın sona erdiğini belirten göstergelerle sonuçlandı.
Finansal piyasalar dengelendi, ekonomik iyileşmede Asya lider, Impact towards the new energy investments will be seen as
Amerika ortada ve Avrupa arka sıralarda onlara yetişmeye following: While USA and West Europe will not need significant
çalışıyor. additional capacity for next 5-6 years, It will not take longer for
those emerging countries to return back to pre-crisis trend due to
2010 yılı ve sonrası için yaşlı Avrupa’nın gelişme beklentisi %1-1.5 low reserves and demand growth.
dolaylarında iken Türkiye burada ayrışıyor ve gelişmekte olan
yükselen piyasa yapısı büyüme oranını %4 ve üstüne çıkarıyor. Turkey,in line with most emerging economies, will return back to
5% electricity demand growth and will be one of the center for new
Avrupa genelinde elektrik talep artışları gelecek 5 yıl boyunca %2 energy investments due to rapid recovery of GDP and low capacity
dolayında seyrederken mevcut kurulu güç rezervlerinin çok yüksek reserves.
olması nedeniyle yeni yatırımları destekleyecek bir piyasa baskısı
olmayacaktır.

Türkiye’de ise, elektrik talebinde reel piyasaların üretim ve do-

layısıyla elektrik tüketim rakamları yeniden 2002-2008 sürecindeki
artış eğilimine girmiştir.

300000

250000

200000

150000 Yillik Uretim

100000

50000

0
96

98

00

02

04

06

08

10

12

14

16
19

19

20

20

20

20

20

20

20

20

20

Grafık 4. Türkiye elektrik üretiminin yıllara göre değişimi.

Kriz döneminden çıkış süreci içindeki bu beklenti ve öngörülerin

Enerji piyasalarına etkileri şöyle özetlenebilir:
1. Yeni Elektrik Üretim yatırımlarında rezerv kapasiteler ve
büyüme oranları belirleyici olacaktır. (Bkz. Grafik 2)
2. Kıta Avrupası’nda yüksek rezerv ve düşük büyüme oranları
nedeniyle yakın dönem içinde enerjide önemli bir yeni yatırım
görülmeyecektir.
3. Türkiye, hem gerçek rezerv kapasitesinin azlığı ve hem de hızlı
büyüme trendinin yeniden oluşumu nedeniyle tekrar yılda en
az 3000 MW yeni kapasite ihtiyacı sürecine girmiştir.
4. Geçmiş 2 yıllık ekonomik daralma Türkiye’nin hızlı enerji talep
artışında en fazla 3 yıllık bir ötelemeye yol açmıştır.
5. Bu hızlı geri dönüş ve enerji talep artışı önemli yeni kapasite
projelerine kapı açmaktadır.
6. Türkiye’deki yeni kapasite projelerindeki dağılımın %15-20
Hidro, %15-20 Kömür %10-15 Rüzgar olurken hala %45’inin
Doğal Gaz olacağı beklenmelidir.

297
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

TÜRKİYE ELEKTRİK VE DOĞAL GAZ PİYASALARINDA LİBERALLEŞME

UYGULAMALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ

Yeşim AKCOLLU
Rekabet Kurumu

Özet
Dokuz yıla yakın bir süredir yürürlükte olan ve Türkiye enerji
piyasalarının serbestleştirilerek rekabete açılmasını öngören
4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ve 4646 sayılı Doğal Gaz
Piyasası Kanunu ile amaçlanan noktaya gelinememiştir. Doğal gaz
piyasasında BOTAŞ’ın doğal gaz alım kontratlarının bir kısmının
özel sektöre devredilmesi, yeni oyuncuları da kapsayan şebekeye
erişim kurallarının belirlenmesi, birkaç dağıtım bölgesinin
özelleştirilmesi, yeni dağıtım bölgelerinin ihale edilmesi; elektrik
piyasasında ise bazı üretim tesislerinin ve dağıtım bölgelerinin
özelleştirilmesi gibi konular rekabetçi açıdan olumlu gelişmeler
olarak öne çıksa da enerji piyasalarda gerçek rekabetin ortaya
çıkabilmesi için katedilmesi gereken uzun bir yol vardır.

Doğal gaz piyasasına bakıldığında, çok sayıda toptan satış lisansı

alan şirket olmasına rağmen 4646 sayılı Kanundan kaynaklanan
ithalat kısıtı nedeniyle boru hatları vasıtasıyla gaz ithalatı yapmak
mümkün değildir. 2005 yılında dünyada ilk kez gerçekleştirilen
“kontrat devri” ihalesine rağmen bugün doğal gazın sadece yaklaşık
% 10’u özel sektör tarafından tedarik edilmektedir. 2008 yılının
Temmuz ayında spot LNG ithalatına izin veren Kanun değişikliğinin
ardından bu alanda piyasaya girişlerin olması, bir yandan
toptan satış piyasasında oyuncu sayısını ve rekabeti biraz olsun
artırırken diğer taraftan da BOTAŞ’ı al-ya da-öde yükümlülükleri
ile karşı karşıya bırakmıştır. Söz konusu yükümlülükleri ile başa
çıkmaya çalışan ve aynı zamanda hakim durumda olan BOTAŞ’ın
piyasadaki hareketleri, özellikle hakim durumunu kötüye kullanıcı
davranışlardan kaçınması büyük önem arz etmektedir. Türkiye
doğal piyasasında serbestleştirme ve BOTAŞ’ın piyasadaki
konumunun irdelenmesine ek olarak, bu çalışmada, son yıllarda
gerçekleştirilen dağıtım ihaleleri de ele alınacaktır.

2001 yılında yürürlüğe giren 4628 sayılı Kanunun ardından,

2004 yılında YPK kararı ile kabul edilen Strateji Belgesi elektrik
piyasasında serbestleştirme ve özelleştirme işlemlerinde bir
yol haritası olması açısından önem arz etmiştir. Fakat Strateji
Belgesi’nde yer alan hedeflere uyulamamış, Strateji Belgesi’nin
tekrar gözden geçirilmesi ve özelleştirme takviminin yeniden
oluşturulması gerekmiştir. Mevcut duruma bakıldığında, elektrik
üretim özelleştirmesi alanında pek fazla gelişme yaşanmasa
da, 2009 yılında üç dağıtım bölgesinin özelleştirme işlemleri
tamamlanmış ve 2010 içinde de ihalesi yapılmış olan / yeni
ihaleye çıkılacak olan bölgeler için çalışmalar devam etmektedir.
Bu çalışmada elektrik piyasasında serbestleşmenin ve sağlıklı
bir rekabet ortamının yaratılması için gereken hukuki ve yapısal
değişiklikler de tartışılacaktır.

298
 BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K

ETKB 2010-2014 DÖNEMİ STRATEJİK PLANI PERSPEKTİFİNDE

TÜRKİYE ENERJİ POLİTİKA ve STRATEJİLERİ

Zekiye ÖZKUL
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı

Özet talebi artış hızı aynı dönemde dünya ortalamasının üç katı

Ulusal önceliklerimiz paralelinde enerji ve tabii kaynaklar sektörlerine
ışık tutan ve ulusal enerji ve tabii kaynaklar stratejilerimizin önemli
bir parçasını oluşturan Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (ETKB)
2010-2014 Dönemi Stratejik Planında; “Enerji arz güvenliği”,
“Ülkemizin enerji alanında bölgesel ve küresel etkinliği”, “Çevre” ve
“Tabii kaynaklar” konuları çerçevesinde petrol, doğal gaz, kömür,
yenilenebilir enerji kaynakları, elektrik enerjisi, enerji piyasaları
ve tabii kaynaklarımıza ilişkin arama, üretim, yatırım ve işletme
faaliyetleri değerlendirilmiş, önümüzdeki beş yıla ilişkin olarak
Bakanlığın stratejik amaç ve hedefleri belirlenmiş, izleyeceği
stratejiler açıklığa kavuşturulmuştur.
olarak %4,3 düzeyinde gerçekleşmiştir. Aynı şekilde ülkemiz,
dünyada 2000 yılından bu yana elektrik ve doğal gaz tüketiminde
Çin’den sonra en fazla talep artışına sahip ikinci büyük ekonomi
konumundadır. Bu eğilimin önümüzdeki yıllarda da devam
edeceği hesaplanmaktadır [2].
2008 yılı sonu itibari ile birincil enerji arzı 106,3 milyon ton eşdeğeri
petrol (tep) düzeyinde gerçekleşmiştir. Enerji arzında %32’lik pay
ile doğal gaz ilk sırayı alırken, doğal gazı %29,9 ile petrol, %29,5
ile kömür izlemiş, %8,6’lık bölüm ise hidrolik dahil olmak üzere
yenilenebilir enerji kaynaklarından karşılanmıştır [3].

Bu çalışma iki bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde ülkemizin
genel enerji durumu değerlendirildikten sonra enerji politika ve
stratejileri özetlenmiş; ikinci bölümde ise Bakanlığın 2010-2014
Dönemi Stratejik Planında ele alınan stratejik konular çerçevesinde
ülkemizin mevcut durumuna ilişkin bilgiler verildikten sonra
Bakanlığın önümüzdeki beş yıllık döneme ilişkin belirlemiş olduğu
amaçlar, hedefler ve stratejiler açıklanmıştır. Çalışmanın kapsamı
gereği, Bakanlığın “Tabii Kaynaklar (Madencilik)” sektörüne yönelik
önümüzdeki beş yıllık döneme ilişkin politika, amaç ve hedeflerine
burada değinilmemiştir.
Birincil enerji arzının 2010 yılında 126 milyon tep, 2020 yılında
ise 222 milyon tep düzeyine ulaşacağı beklenmektedir. Bu
değerler enerji arzının yılda yaklaşık %6 düzeyinde artış
göstereceğine işaret etmektedir. Ancak, 2009 yılında yaşanan
küresel ekonomik durgunluğun etkisi nedeniyle bu değerler
revize edilmektedir.
Net ithalat oranının %74 seviyesinde olduğu ülkemizde petrol
ve doğal gazın neredeyse tümü, kömürün ise beşte biri ithal
edilmektedir.

1.Türkiye’nin Genel Enerji Durumu ve Enerji Politika ve
Stratejileri
Türkiye enerji ve tabii kaynaklar politikalarının temel hedefi enerji
ve tabii kaynakları; verimli, etkin, güvenli ve çevreye duyarlı şekilde
değerlendirerek, ülkenin dışa bağımlılığını azaltmak ve ülke
refahına en yüksek katkıyı sağlamaktır [1].
1.1.Türkiye Elektrik Enerjisi Sektörü
Türkiye brüt elektrik enerjisi tüketimi 2008 yılında 198,1 milyar
kWh olarak gerçekleşirken 2009 yılında bir önceki yıla göre %2,42
azalarak 193,3 milyar kWh, elektrik üretimimiz ise bir önceki yıla
göre (198,4 milyar kWh) %2,02 azalarak 194,1 milyar kWh olarak
gerçekleşmiştir (Tablo 1).

Tablo 1. 2009 Yılı Elektrik Üretiminin Kaynaklara Göre Dağılımı[4]

Bu kapsamda Türkiye’nin enerji politikasının ana öğelerini;
 Dışa bağımlılığın en alt düzeye indirilmesi, Kaynak Üretim (milyar kWh %
 Kaynak çeşitliliğine ve yerli, yeni ve yenilenebilir kaynaklara Doğal gaz 94,46 48,6
önem verilmesi, Kömür 42,18 21,7
 Çevre üzerindeki olumsuz etkilerin en aza indirilmesi, Hidrolik 35,87 18,5
 Enerjinin verimli üretilmesi ve kullanılması,
İthal Kömür 12,79 6,6
 Kamu yararının ve tüketici haklarının gözetilmesi,
 Serbest piyasa uygulamaları içinde kamu ve özel kesim Sıvı yakıtlar 6,6 3,4
imkanlarının harekete geçirilmesi Yenilenebilir 1,1 1,1
oluşturmaktadır [2]. Diğer 0,04 0,0
Toplam 194,1 100
Ülkemiz, toplumsal refahı artırma, kalkınma hedeflerini
gerçekleştirme ve sanayi sektörünün uluslararası alandaki TEİAŞ’ın son projeksiyonlarına göre elektrik enerjisi talebinin
rekabet gücünü artırma çabası içindedir. Bu durum, enerji 2018 yılında yüksek talep senaryosuna göre 357,2, düşük talep
talebinde uzun yıllardır devam eden hızlı bir artışı beraberinde senaryosuna göre ise 335,8 milyar kWh düzeyine ulaşacağı
getirmektedir. 1990-2008 döneminde ülkemizde birincil enerji hesaplanmaktadır [5].

299
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

2009 yılında sisteme toplam 3.022 MW’lık yeni santral eklenmiş yerli ve yenilenebilir kaynak potansiyelimizin tespiti ve kullanımı,
olup, devreye giren ilave kapasitenin 2.810 MW’lık kısmı (Tablo 2) nükleer enerjinin elektrik enerjisi üretimine dahil edilmesi, yeni
özel sektör tarafından yapılan santrallerden oluşmaktadır. enerji teknolojilerinden yararlanılması gibi alanlarda yasal ve teknik
çalışmalar yoğunlaştırılmıştır.
Tablo 2. 2009 Yılında Devreye Giren Kurulu Güç[6]
Kaynak MW 2.2. Yerli Kaynak Üretimi, Kullanımı ve Kaynak
Doğal gaz 1.391 Çeşitlendirmesi
Hidrolik 466 Enerji talebinin karşılanmasına ilişkin uzun vadeli planlama
Rüzgar 439 çalışmalarımızda, 2023 yılına kadar yerli kaynaklarımızın
tamamının, yenilenebilir enerji kaynaklarının ise azami ölçüde
İthal Kömür 270
kullanılması, enerji arzında çeşitlendirmenin artırılması ve nükleer
Asfaltit 135
enerjinin 2020 yılına kadar olan dönemde elektrik enerjisi üretim
Jeotermal 47 kompozisyonuna dahil edilmesi, böylelikle dışa bağımlılığın ve
Çöp Gazı 16 ithalat faturasının azaltılması hedeflenmiştir.
Biogaz 6
2008 yılında ülkemizin toplam birincil enerji tüketimi yaklaşık 106,3
Diğer 39
milyon TEP, üretimi ise 29,2 milyon tep olarak gerçekleşmiştir [3].
Özel Sektör Toplamı 2.810
Ülkemizin, özellikle petrol ve doğal gazda yerli kaynaklarının artan
Obruk HES (Kamu) 212 enerji talebi ile karşılaştırıldığında göreceli olarak azlığı petrol ve
Toplam 3.022 doğal gazda enerji ithalatını beraberinde getirmektedir.

2009 yılı sonu itibari ile Türkiye elektrik enerjisi kurulu gücü yaklaşık Bu bağlamda ülkemizin enerji arzında kaynak, teknoloji ve altyapı
44.600 MW düzeyine ulaşmıştır (Tablo 3). çeşitlendirilmesinin artırılması büyük önem arz etmektedir. Bu
nedenle, yurtiçi ve yurtdışında petrol ve doğal gaz arama faaliyetleri
Tablo 3. 2009 Yılı Sonu Türkiye Kurulu Güç Dağılımı[7]
son yıllarda yoğunluk kazanmıştır ve Plan dönemi içinde de
Kaynak MW % Üretici MW %
artırılarak devam ettirilmesi hedeflenmektedir.
Doğal gaz 14.576 33 EÜAŞ 24.203 54,2
Hidrolik 14.417 33 Üretim Şirketleri 7.315 16,4
Ülkemiz hidrokarbon potansiyelinin araştırılması, keşfi, tespiti
Kömür 8.580 19 Yap İşlet 6.102 13,7
ve üretilmesi faaliyetleri kapsamında; 2009 yılında 30,10 adam/
İthal Kömür 1.921 4 Otoprodüktör 3.588 8,1
ay jeolojik saha çalışması, 84,46 ekip/ay jeofizik saha çalışması
Sıvı Yakıtlar 1.820 4 Yap-İşlet-Devret 2.439 5,5
gerçekleştirilmiş; 51 adet arama kuyusu, 50 adet tespit kuyusu ve
Yenilenebilir 912 2 İşletme Hakkı Devri 650 1,5
42 adet üretim kuyusu olmak üzere toplam 143 adet kuyu açılmış
Diğer 2.333 5 Mobil Santrallar 262 0,6
olup, 243,3 bin metre sondaj yapılmıştır [9].
TOPLAM 44.559 100 Toplam 44.559 100

Elektrik enerjisi sektöründe uzun vadeli hedefleri ortaya koyan
“Elektrik Enerjisi Piyasası Arz Güvenliği Strateji Belgesi” 2009 yılında
Yüksek Planlama Kurulu Kararı ile uygulamaya konulmuştur.
Strateji Belgesi çerçevesinde; 2023 yılına kadar tüm yerli kömür
ve hidrolik potansiyelimizin ekonomiye kazandırılması, rüzgar
enerjisi kurulu gücümüzün 20.000 MW, jeotermal enerji kurulu
gücümüzün 600 MW mertebesine ulaştırılması ve ayrıca, elektrik
enerjisi üretiminin yüzde 5’inin nükleer enerjiden sağlanması
hedeflenmiştir [8].
2009 yılında toplam 2,4 milyon ton ham petrol ve 729,4 milyon
m³ doğal gaz üretilmiş olup, günümüze kadar toplamda yaklaşık
133 milyon ton ham petrol ve 11,3 milyar m³ doğal gaz üretimi
gerçekleştirilmiştir. 2009 yılı sonu itibari ile kalan üretilebilir ham
petrol rezervimiz 44,37 milyon ton olup, yeni keşifler yapılmadığı
takdirde bugünkü üretim seviyesi ile yurtiçi toplam ham petrol
rezervimizin 18 yıllık ömrü bulunmaktadır. 2009 yılı sonu itibari ile
kalan üretilebilir yurtiçi toplam doğal gaz rezervimiz ise 6,2 milyar
m³’tür. Yeni keşifler yapılmadığı takdirde, bugünkü üretim seviyesi
ile yurtiçi doğal gaz rezervimizin 8,5 yıllık ömrü bulunmaktadır [9].

Ayrıca, Strateji Belgesinde enerji verimliliği projelerine öncelik
verilmesine ve santral rehabilitasyonlarının yapılmasına dikkat
çekilmiş, tam rekabetçi piyasaya geçişin yol haritası belirlenmiş,
toptan satış piyasasının gelişimi, özelleştirme uygulamaları ve
elektrik enterkoneksiyonları konularında temel stratejiler ortaya
konulmuştur.
Değişen arama stratejisi ve artan arama yatırımlarına bağlı olarak
yurtiçi kara alanlarının yanında yurtdışı ve özellikle denizlerdeki
hidrokarbon aramacılığı yoğunlaştırılmıştır. Karadeniz başta
olmak üzere 2004-2009 yıllarında denizlerimizde yoğun bir sismik
program gerçekleştirilmiş olup, çalışmaların artırılarak sürdürülmesi
hedeflenmektedir.

2. Bakanlık 2010-2014 Dönemi Stratejik Planı
2.1. Enerji Arz Güvenliği
Gerek dünya genelinde gerekse ülkeler bazında enerji sektörüne
ilişkin tartışma gündemlerinin temelini oluşturan enerji arz güvenliği
ülkemiz için de önemini korumaktadır. Ülkemizin enerji arz güvenliği
bağlamında son yıllarda, enerji piyasalarının rekabete dayalı ve
şeffaf bir piyasa anlayışı çerçevesinde yeniden yapılandırılması,
Elektrik üretiminde kullanılan yerli kaynaklarımızdan linyitten elde
edilebilecek elektrik enerjisi üretim potansiyeli toplam 120 milyar
kWh/yıl olup, potansiyelin %44’lük bölümü değerlendirilmiştir. 11
milyar kWh/yıl potansiyele sahip olan taşkömürünün ise %32’lik
kısmı değerlendirilmiş durumdadır. 2005 yılından itibaren kömür
aramalarına yönelik gerçekleştirilen çalışmalar sonucunda 2005-
2009 döneminde 4,2 milyar ton linyit rezervi tespit edilmiş ve
böylece linyit rezervimizde % 50 artış olmuştur [2].

300

Enerji arz güvenliğinin sağlanması kapsamında, ETKB 2010-2014
Dönemi Stratejik Planında da ifade edilmiş olan “yerli kaynaklara
öncelik verilmek sureti ile kaynak çeşitlendirilmesinin sağlanması
amacı doğrultusunda; Plan dönemi içerisinde, yerli petrol, doğal
gaz ve kömür arama faaliyetlerinin artırılması, yapımına başlanan
3.500 MW’lık yerli kömür yakıtlı termik santrallerin 2013 yılı
sonuna kadar tamamlanması ve 2014 yılına kadar nükleer santral
inşasına başlanılmasının sağlanması hedeflenmiştir [1].
Bu hedefleri gerçekleştirmek için yürütülecek çalışmalarda yerli
kömür, petrol ve doğal gaz arama ve üretim faaliyetlerine öncelik
verilerek bu alanlardaki yatırımların sürdürülebilirliğini sağlayacak
tedbirlerin alınmasına, küçük rezervli kömür yataklarının bölgesel
enerji üretim tesislerinde değerlendirilmesine, yerli linyitlerimizin
kalitesine uygun teknolojilerin yaygınlaştırılmasına, yeni kurulacak
termik santrallerde yüksek verim ve birim başına düşük emisyon
elde edecek çevrim teknolojilerinin kullanılmasına önem
verilecektir.
2.3. Yenilenebilir Enerji Kaynakları
2005 yılında yürürlüğe giren Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının
Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanılmasına İlişkin Kanun ile
özel sektör marifetiyle yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik
enerjisi üretilmesi imkanı sağlanmıştır. Yenilenebilir enerji ile ilgili
Kanunun yürürlüğe girmesinden sonra 2.887 MW kurulu gücünde
80 adet yeni rüzgar projesine lisans verilmiştir. Bu projelerden
toplam 1.000 MW kurulu gücünde olan santraların yapımı devam
etmektedir [2].
Yenilenebilir enerji kaynaklarına ilişkin temel hedefimiz, bu
kaynakların elektrik enerjisi üretimi içerisindeki payının 2023
yılında en az %30 düzeyinde olmasının sağlanmasıdır. 2002
yılında neredeyse yok sayılacak düzeyde olan rüzgar enerjisi
kurulu gücü, 2009 yılı sonu itibari ile 800 MW düzeyine, jeotermal
enerji kurulu gücü ise yaklaşık 80 MW düzeyine ulaşmıştır.
Bakanlık Stratejik Planında 2015 yılına kadar, 2009 yılı itibari
ile 802,8 MW olan rüzgar enerjisi kurulu gücünün 10.000 MW’a,
2009 yılı itibari ile 77,2 MW olan jeotermal enerjisi kurulu gücünün
ise 300 MW’a çıkarılmasının sağlanması ile yapımına başlanan
5.000 MW’lık hidroelektrik santrallerinin 2013 yılı sonuna kadar
tamamlanmasının sağlanması hedeflenmiştir [1].
Bu kapsamda; üretim planlamalarının, teknolojik gelişmelere ve
mevzuat düzenlemelerine bağlı olarak yenilenebilir enerji kullanım
potansiyelindeki gelişmeler dikkate alınarak hazırlanması,
ekonomik potansiyel oluşturan yenilenebilir enerji kaynaklarına
ilişkin olarak, lisans verilen projelerin öngörülen sürede
tamamlanması için gerekli tedbirlerin alınmasının sağlanması,
hidroelektrik üretmeye elverişli su kaynaklarının geliştirilmesine
yönelik çalışmaların öncelikle havza temelinde bütüncül bir
yaklaşımla ve değişen tüketim taleplerini karşılamakta esneklik
sağlayan bir şekilde yürütülmesi için ilgili kurum ve kuruluşlarla
gerekli işbirliğinin sağlanması, elektrik iletim sisteminin daha
fazla rüzgar enerjisi santralı bağlanmasına imkan verecek şekilde
güçlendirilmesi için gerekli çalışmaların hızlandırılması, elektrik
enerjisi üretimine uygun jeotermal alanların özel sektöre açılması
konusundaki çalışmalara hız kazandırılması ve yenilenebilir enerji
kaynakları alanında teknoloji geliştirme çalışmalarına ağırlık
verilmesi planlanmıştır.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
2.4. Enerji Verimliliği
Enerji arz güvenliğinin sağlanması, dışa bağımlılıktan kaynaklanan
risklerin azaltılması ve iklim değişikliği ile mücadelenin etkinliğinin
artırılması hedefleri çerçevesinde, enerjinin üretiminden
kullanımına kadar olan süreçte verimliliğin artırılması, israfın
önlenmesi ve enerji yoğunluğunun azaltılması hayati önem arz
etmektedir.
Bu bağlamda, sosyal ve ekonomik gelişme hedeflerini etkilemeden
enerji tüketimini azaltacak tedbirler uygulanacak; elektrik enerjisi
üretim tesisleri ile iletim ve dağıtım şebekelerinde enerji verimliliğinin
artırılmasına, yüksek verimli kojenerasyon uygulamalarının
yaygınlaştırılmasına ilişkin çalışmalar yürütülecektir.
2008 yılında birincil enerji yoğunluğu 282 kep/1000 dolar (1998
yılı GSYİH Serisine göre, 2000 yılı dolar fiyatları ile) olarak
gerçekleşmiştir. Yürütülen ve planlanan çalışmalar kapsamında
birincil enerji yoğunluğunun 2023 yılına kadar, 2008 yılına göre
%20 oranında düşürülmesi hedeflenmektedir. Önümüzdeki beş
yıllık döneme (2015 yılına kadar) ilişkin olarak ise 2008 yılına göre
%10 azalma sağlanması hedefi konulmuştur [1].
Elektrik enerjisi üretiminde verimliliği artırmak üzere, mevcut kamu
santralarında yeni teknolojiler kullanılarak verimi yükseltmek ve
üretim kapasitesini artırmak için yapılan bakım, rehabilitasyon
ve modernizasyon çalışmalarının 2014 yılı sonuna kadar
tamamlanması sağlanacaktır [1].
Bu kapsamda; AB Enerji Verimliliği Müktesebatı ve özellikle
kojenerasyon düzenlemeleri ile tam uyum sağlanması,
yüksek verimli kojenerasyon/trijenerasyon ve bölgesel ısıtma
uygulamalarını yaygınlaştırıcı ve teşvik edici tedbirlerin alınması,
elektrik üretim santrallerine ilişkin rehabilitasyon projeleri
kapsamında çevre mevzuatına uygunluk gözetilerek santrallerin
performansı, güvenilirliği ve işletme ömrünün artırılması, sanayi
kuruluşlarının verimlilik artırıcı projeleri ve enerji yoğunluğunun
düşürülmesine yönelik alacakları tedbirlerin desteklenmesi, enerji
yönetimi sistemi ve enerji yöneticilerinin sanayi ve bina sektörlerinde
yaygınlaştırılması, toplumumuzdaki enerji kültürünün ve verimlilik
bilincinin geliştirilmesi için özel sektör ve sivil toplum kuruluşlarının
da katılımları ile kampanyalar, ödüllü yarışmalar, eğitim ve medya
etkinlikleri de dahil olmak üzere ülke çapında bilinçlendirme
faaliyetlerinin yürütülmesi enerji verimliliğinin artırılması amacı
kapsamında izlenecek stratejiler arasında yer almaktadır [1].
2.5. Enerji Piyasalarının Serbestleştirilmesi ve
Yatırım Ortamının İyileştirilmesi
4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu (2001), 4646 sayılı Doğal
gaz Piyasası Kanunu (2001), 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu
(2003) ve 5307 sayılı Sıvılaştırılmış Petrol Gazları (LPG) Piyasası
Kanunu (2005)’nun yürürlüğe girmesi ile birlikte ülkemiz enerji
sektöründe rekabete dayalı ve işleyen piyasaların oluşturulmasına
yönelik önemli adımlar atılmış, sektörde faaliyet gösteren kamu
kuruluşları yeniden yapılandırılmış, sektörde serbestleşmeyi temin
edecek kurallar uygulanmaya başlanmıştır. Enerji sektöründe
serbestleştirmenin temel amacı; arz güvenliği bakımından
gerekli ve yeterli yatırımların yapılmasını sağlayacak yatırım
ortamının oluşturulması, sektörde rekabet ortamının sağlayacağı
verimlilik artışı yolu ile elde edilecek kazanımların tüketiciye
yansıtılmasıdır.
301
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK
Ülkemiz enerji sektörünün 2020 yılına kadar toplam yatırım
ihtiyacı 120 milyar doları aşmaktadır. Bu çerçevede, ihtiyaç
duyulan yatırımların mümkün olduğu kadar özel sektör tarafından
yapılmasını sağlayacak düzenlemelerin hayata geçirilmesi yönünde
gerekli çalışmalar yürütülmektedir [2].
2002-2009 döneminde elektrik üretimi kurulu güç kapasitemiz
31.750 MW’den 44.600 MW düzeyine ulaşmıştır. Bu dönemde
devreye giren 12.850 MW ilave kapasitenin yaklaşık 7000 MW’lık
bölümü özel sektör tarafından yapılan santrallerden oluşmaktadır
(Tablo 4).
Tablo 4. Elektrik Piyasası Özel Sektör Yatırım Miktarı (MW) [1]
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Toplam
Özel
Sektör
388 569 1.183 619 384 972 2.810 6.925
Yatırımı
(MW)
Elektrik enerjisi piyasasında öngörülen model ikili anlaşmalara
dayanmaktadır. Bu modelde elektrik üretim, toptan satış, perakende
satış ve tüketim taraflarında tedarikçi sayısının artırılıp, serbesti ve
rekabet içerisinde ikili anlaşmalar yapılması öngörülmektedir. Bu
sistem içerisinde serbest tüketicilerin yani belli miktarda tüketimi
olan gerçek ve tüzel kişilerin, tedarikçilerini karşılıklı anlaşmalar
sonucunda, istediği fiyat ve koşullarda seçebilme imkanı vardır.
Serbest tüketici limiti her yıl Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu
(EPDK) tarafından belirlenmektedir. Serbest tüketici limiti indirim
süreci, 2004 yılında 9 milyon kWh’lık limitin 7.8 milyon kWh’ya
indirilmesi ile başlatılmıştır. Serbest tüketici limiti 2009 yılında 480
bin kWh’ya, 2010 yılında ise 100 bin kWh’ya indirilmiştir. Böylece,
piyasa açıklık oranı %60’lar düzeyine ulaşmıştır [10].
Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesi’nde
de öngörüldüğü şekilde, elektrik enerjisi piyasasında tüketim
tarafında piyasa açıklık oranının artırılabilmesi amacıyla, serbest
tüketici limitinin düzenli olarak indirilmeye devam edilmesi ve 2011
yılı sonuna kadar meskenler hariç tüm tüketicilerin, 2015 yılına
kadar ise tüm tüketicilerin serbest tüketici olmalarının sağlanması
planlanmaktadır [8].
Elektrik enerjisi sektöründe serbestleşenin önemli unsurlarından
olan elektrik dağıtım ve üretim faaliyetlerinin özelleştirilmesine
yönelik çalışmalarda önemli aşamalar kaydedilmiştir. Türkiye
Elektrik Dağıtım A.Ş. (TEDAŞ) Genel Müdürlüğü’nün yeniden
yapılandırılması ile oluşan 20 bölgesel elektrik dağıtım şirketinden
2009 yılı sonu itibari ile; Başkent, Sakarya, Meram ve Menderes
elektrik dağıtım şirketlerinin özelleştirme ve devir işlemleri
tamamlanmıştır. Çoruh, Osmangazi ve Yeşilırmak elektrik dağıtım
şirketlerinin ise özelleştirmeleri tamamlanmıştır. Son olarak 2010
yılı Şubat ayında Uludağ, Çamlıbel, Van Gölü ve Fırat elektrik
dağıtım şirketlerinin özelleştirme süreci başlatılmıştır.
Elektrik üretim kapasitesinin geliştirilmesi, mevcut üretim tesislerinin
emre amadeliklerinin artırılması ve kapasite kullanım faktörlerinin
yükseltilmesi ile sektördeki rekabetin artırılması için özel sektör
kaynaklarının harekete geçirilmesi amacıyla gerçekleştirilen
elektrik üretim tesislerinin özelleştirilmesi sürecinde toplam kurulu
gücü 140 MW olan 11 adet küçük üretim tesisinin özelleştirilmesi
tamamlanmış ve toplam kurulu gücü 141 MW olan 52 adet küçük
hidroelektrik santralinin özelleştirme süreci başlatılmıştır.
302
2009 yılı sonu itibari ile özel sektörün Türkiye toplam kurulu gücü
içindeki payı yaklaşık %46, toplam elektrik üretimi içindeki payı ise
yaklaşık %54 olarak gerçekleşmiştir [11]
Bakanlık tarafından, serbest piyasa koşullarına tam işlerlik
kazandırmak ve yatırım ortamının iyileşmesini sağlamak amacı
kapsamında 2014 yılına kadar, elektrik sektöründe hedeflenen
özelleştirmelerin tamamlanması ile 2015 yılına kadar elektrik ve
doğal gaz sektörlerinde rekabete dayalı olarak işleyen piyasa
yapısının oluşturulmasının sağlanması hedeflenmiştir [1].
Stratejik öneme haiz büyük yatırımların özel sektör-kamu işbirliği
ile yapılmasına ilişkin modeller geliştirilmesi, özelleştirilecek
üretim tesislerinin belirlenmesinde ve portföyler halinde grup-
landırılmasında piyasada hakim güç oluşturulmaması ve reka-
betin sağlanması kriterlerinin esas alınması, arz güvenliğinin sağ-
lanması amacıyla gerekli üretim kapasitesi ve yedek kapasitenin
oluşturulması için geliştirilen Kapasite Mekanizması çerçevesinde,
üreticiler için; güvenilir kapasitelerine ilişkin olarak MW güçleri
ile orantılı kapasite bildirimi yapma, bu bildirime uygun olarak
kapasite belgelerini yayınlama ve bu kapasiteyi temin yükümlülüğü,
tedarikçiler için; tedarik etmekle yükümlü oldukları yükleri
karşılamak üzere MW cinsinden gerekli kapasite belgelerini temin
etme ve bildirme yükümlülüğünün getirilmesi, elektrik sektöründe
ikili anlaşmalar sistemine dayanan piyasa yapısının güçlendirilmesi
ve elektrik iletim sisteminin geliştirilmesi ve iletim kayıplarının
azaltılmasına yönelik olarak iletim sistemi yatırımlarına öncelik
verilmesi serbest piyasa koşullarına tam işlerlik kazandırmak
ve yatırım ortamının iyileşmesini sağlamak amacı kapsamında
izlenecek stratejiler arasında sayılmıştır.
2.6. Kaynak Ülke Çeşitliliğinin Sağlanması ve
İthalattan Kaynaklanan Risklerin Azaltılması
Türkiye doğal gaz üretimi (yurtiçi ve yurtdışı üretim toplamı)
2008 yılında yaklaşık 1 milyar m³, tüketim ise 36 milyar m³ olarak
gerçekleşirken; 2009 yılında üretim 729,4 milyon m³, tüketim ise
yaklaşık 33 milyar m³ olarak gerçekleşmiştir. Tüketim dikkate
alındığında doğal gazda dışa bağımlılık oranının %97 seviyesinde
olduğu görülmektedir.
Ülkemizin doğal gaz ihtiyacı beş kaynak ülkeden karşılanmakta
olup ithalatımızın üçte ikisi bir ülkeden (Rusya Federasyonu)
yapılmaktadır.
Doğal gaz arz güvenliği açısından önemli olan ülkemizin doğal
gaz depolama kapasitesinin artırılması yönünde çalışmalar sür-
dürülmektedir. Kuzey Marmara ve Değirmenköy’deki tesisler 1,6
milyar m³ kapasite ile 2007 yılı içerisinde devreye alınmış olup,
2009 yılı sonu itibari ile depolama kapasitesi 2 milyar m³’ün üzerine
çıkarılmıştır. Ayrıca, Tuz Gölü Doğal gaz Yer altı Depolama Te-
sisi’nin tamamlanması için çalışmalar devam etmektedir. Sekiz yıl
sürmesi planlanan proje kapsamında 12 adet depo oluşturularak 1
milyar m³ doğal gazın depolanması hedeflenmektedir [2].
Türkiye petrol üretimi (yurt içi ve yurt dışı üretim toplamı) 2008
yılında 2,2 milyon ton, 2009 yılında ise yaklaşık 2,4 milyon ton
olarak gerçekleşmiştir. Petrolde dışa bağımlılık oranımız %93
seviyesindedir. Yurtdışı hidrokarbon arama ve üretim faaliyetleri
sonucunda, 2008 yılında yurtdışı üretimi doğal gazda yaklaşık 500
milyon m³, ham petrolde ise 9 milyon varil olarak gerçekleşmiştir.

Bakanlık Stratejik Planında petrol ve doğal gaz alanlarında kaynak
çeşitliliğini sağlamak ve ithalattan kaynaklanan riskleri azaltmak için
önümüzdeki beş yıllık döneme ilişkin olarak; yurtdışı ham petrol ve
doğal gaz üretimimizin 2008 yılı üretim miktarlarına göre iki katına
çıkarılması, doğal gaz ithalatında en fazla ithalat gerçekleştirdiğimiz
ülke payını %50’nin altına indirecek kaynak ülke çeşitliliğinin
sağlanması, 2009 yılı itibari ile 2,1 milyar m³ olan mevcut doğal gaz
depolama kapasitesinin 2 katına (4 milyar m³) çıkarılması ve ulusal
petrol stoklarının güvenli düzeyde muhafazasının sürdürülmesinin
sağlanması hedeflenmiştir [1].
3. Ülkemizin Enerji Alanında Bölgesel ve
Küresel Etkinliği
Bakanlığımız, önemli bölgesel petrol ve doğal gaz projelerinde öncü
rol oynamak suretiyle gerek ulusal arz güvenliğinin sağlanması
gerekse bölgesel ve küresel arz istikrarına katkı sağlanmasını esas
alan politika ve stratejileri uygulamakta ve bu alanda kararlılığını
sürdürmektedir. Ayrıca, elektrik enerjisi arz güvenliğine katkı
sağlamak ve yeterli enerjinin kesintisiz ve kaliteli bir şekilde temini
açısından komşu ülkelerle ikili ve çok taraflı (bölgesel) olmak üzere
elektrik enterkonneksiyonlarına da büyük önem verilmektedir.
3.1. Enerji Alanında Bölgesel İşbirliği
Süreçlerinin Değerlendirilmesi
Türkiye, başta Orta Doğu ve Hazar Havzası olmak üzere, dünyanın
ispatlanmış petrol ve doğal gaz rezervlerinin yaklaşık % 72’sinin
bulunduğu bir coğrafyada yer almaktadır. 2030 yılına kadar olan
dönemde %40 oranında artması beklenen dünya enerji tüketiminin
[12] önemli bir bölümünün içinde bulunduğumuz bölgenin
kaynaklarından karşılanması öngörülmektedir.
Arz ve talep coğrafyaları arasındaki farklılık, üretici ülkeleri
piyasalara ulaşarak kaynaklarını ekonomik getiriye dönüştürme,
tüketici ülkeleri ise kaynaklara ekonomik koşullarda erişerek enerji
arzlarını güvence altında tutma arayışlarına yönlendirmektedir.
Türkiye, küresel enerji sektöründeki gelişmeler ekseninde ve özel
jeostratejik konumunun getirdiği avantajlar çerçevesinde kendi
enerji arz güvenliği bakımından tedarikçi ülke çeşitlendirmesini
sağlamanın yanı sıra zengin hidrokarbon kaynaklarının başta
AB olmak üzere büyüyen piyasalara taşınmasında önemli bir rol
üstlenmeyi hedeflemiştir.
Doğu-Batı Enerji Koridorunun en önemli bileşenini oluşturan
Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ham Petrol Boru Hattı, 4 Haziran 2006
tarihinde Ceyhan İhraç Terminali’nden yüklenen ilk petrol tankeri
ile işler hale gelmiş ve Azeri petrolünün uluslararası pazarlara
taşınmasına başlanmıştır. Ceyhan İhraç Terminali’ne 2008 yılında
245 milyon varil, 2009 yılında ise 287 milyon varil petrol gelmiş
olup, 2006 yılından 2009 yılı sonuna kadar yükleme yapılan petrol
miktarı toplamda 800 milyon varile ulaşmıştır [1].
Ayrıca, ülkemizin elektrik ithalat ve ihracat potansiyelini artırmak
üzere, komşu ülkelerle uluslararası iletim bağlantıları tesis
edilmekte ve mevcut bağlantılar güçlendirilmektedir. Elektrik
iletim şebekemizin Avrupa iletim şebekesi (UCTE) ile senkron-
paralel çalışmasını temin etmek üzere UCTE ile başlatılmış olan
çalışmaların hızla tamamlanması ve bağlantının yapılabilmesi için
iletim ve üretim sisteminde yapılması gerekli olan değişiklik ve
iyileştirmeler üzerinde çalışmalar devam ettirilmektedir.
BİLDİRİLER KİTABI
PROCEEDINGS BOOK K
Bakanlık Stratejik Planında da yer verilen; ülkemizin jeostratejik
konumunu etkin kullanarak enerji alanında bölgesel işbirliği süreçleri
çerçevesinde ülkemizi enerji koridoru ve terminali haline getirme
amacı kapsamında; 2015 yılına kadar, ülkemizin ve Avrupa’nın
petrol ve doğal gaz arz güvenliğinin artırılması yönünde gündemde
olan projelerin gerçekleştirilmesi, Ceyhan’a gelen petrol miktarının
2008 yılına göre (245 milyon varil) iki katına çıkarılmasının
sağlanması, Ceyhan Bölgesi’nin farklı kalite ve özelliklerdeki ham
petrolün uluslararası piyasalara sunulabildiği rafineri, petrokimya
tesisleri ve sıvılaştırılmış doğal gaz ihraç terminalinin bulunduğu
entegre bir enerji merkezi haline getirilmesinin sağlanması ile
2011 yılına kadar UCTE’ye tam entegrasyonun sağlanması
hedeflenmiştir [1].
4. Çevre
Enerji üretimi ve tüketiminden kaynaklı sera gazı emisyonları,
insan kaynaklı iklim değişikliğinin temel nedeni olarak kabul
edilmekte, iklim değişikliğinin yaşam kalitesi, çevre, su, tarım ve
gıda kaynakları ve ulusal ekonomiler üzerindeki olumsuz etkileri
çerçevesinde enerji sektöründe küresel ölçekte yeni arayışlar
gündeme gelmektedir. İklim değişikliği ile mücadelede enerji
sektörünün etkin rol oynaması öngörülmekte, bu durum enerji arzı
ve talebinde yeni yönelimleri beraberinde getirmektedir.
Tabii kaynaklar alanında ise, madenlerin doğada milyonlarca yıl
süren bir zaman dilimi içinde doğal olarak ve jeolojik şartların
uygun olduğu ortamlarda sınırlı miktarda oluşabildiği dikkate
alındığında, madenlerin bulunabildiği yerlerde çevre-ekonomi
dengesini gözeterek kullanılmasının zorunlu olduğu açıkça ortaya
çıkmaktadır. Aynı zamanda madencilikte kullanılan alanların
rehabilite edilerek ekosisteme kazandırılması, sektörde bertaraf
ve arıtma teknolojilerinin gelişmesi, madenciliğin sürdürülebilir
kalkınma prensiplerine uygun bir faaliyet dalı olmasını
sağlamaktadır.
4.1. Enerji ve Tabii Kaynaklar Alanlarındaki Faaliyetlerin
Çevreye Olan Olumsuz Etkilerinin Azaltılması
Ülkemiz, 2004 yılında Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği
Çerçeve Sözleşmesi’ne taraf olmuş ve 2007 yılında ilk Ulusal
Bildirimini sunmuştur. Kyoto Protokolü ise 5 Şubat 2009
tarihinde TBMM tarafından onaylanmıştır. Enerji ve madencilik
sektörlerinde çevresel boyutlara ilişkin uluslararası platformlarda
pozisyonumuz; ülkemizin ekonomik gelişmişlik düzeyi, enerji
sektörünün büyüme potansiyeli ve bu doğrultuda enerji arzındaki
ihtiyaçların “ortak fakat farklı sorumluluklar” ilkesi temelinde ele
alınması yönündedir.
Bakanlık Stratejik Planında, enerji ve tabii kaynaklar alanlarındaki
faaliyetlerin çevreye olan olumsuz etkilerini en aza indirme amacı
çerçevesinde yürütülen çalışmaların 2010-2014 döneminde de
artırılarak sürdürüleceği belirtilmiştir. Ayrıca söz konusu amaç
kapsamında, 2014 yılından sonra enerji sektöründen kaynaklı
sera gazı emisyon artış hızında azalma sağlanması hedefine yer
verilmiştir [1].
Enerji verimliliğinin geliştirilmesi, yenilenebilir enerji kaynaklarının
kullanımının artırılarak yaygınlaştırılması, temiz kömür yakma
teknolojilerinin yaygınlaştırılması ve nükleer enerjinin elektrik
enerjisi üretim seçeneklerine dahil edilmesi enerji ve çevre ilişkisi
çerçevesinde Bakanlık tarafından izlenecek temel stratejilerdir.
303
 B
BİLDİRİLER KİTABI
P
PROCEEDINGS BOOK

Bu kapsamda; ülkemizin sera gazı azaltım potansiyelinin
belirlenmesi, önceden önlem alma yaklaşımı çerçevesinde
karşılaşılacak risk ve kayıpların minimizasyonu, toplumun
ve yatırımcıların bilinçlendirilmesi ile su, atık su ve katı atık
gibi çevre korumaya yönelik altyapı tesislerinin biyokütle/gaz
potansiyellerinden yararlanılmasının sağlanmasına yönelik
çalışmalar yapılması planlanmaktadır.
Kaynaklar
[1] ETKB, “2010-2014 Dönemi Stratejik Planı”, 2010, www.
enerji.gov.tr
[2] ETKB, “Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Sn. Taner YILDIZ’ın
Bakanlığın 2010 Yılı Bütçesini TBMM Genel Kuruluna Sunuş
Konuşması”, www.enerji.gov.tr
[3] ETKB, “2008 Yılı Genel Enerji Dengesi Tablosu”, www.enerji.
gov.tr
[4] TEİAŞ, “2009 Yılı Aylık Üretim İstatistikleri”, www.teias.gov.tr
[5] TEİAŞ, “Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Yıllık Kapasite
Projeksiyonu 2009-2018”, 2009
[6] ETKB, Enerji İşleri Genel Müdürlüğü
[7] TEİAŞ, “Yük Tevzi Raporları”.
[8] YPK’nın 18/05/2009 tarih ve 2009/11 sayılı Kararı ile kabul
edilen “Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji
Belgesi”.
[9] TPAO, “2009 Yılı Petrol ve Doğal gaz Sektör Raporu”.
[10] EPDK, www.epdk.gov.tr
[11] EÜAŞ, “Elektrik Üretim Sektör Raporu-2009”.
[12] Uluslararası Enerji Ajansı (IEA), “World Energy Outlook
2009”.
Summary
In parallel to our national priorities, Strategic Plan of Ministry of
Energy and Natural Resources for the period between 2010 and
2014, which poses a significant component of our national energy
and natural gas resources strategy and which sheds light on the
energy and natural resources sector.
production of the domestic oil, natural gas and coal resources
will continue increasingly within the period of the Plan. Moreover,
according to the aim of providing diversification of the energy supply,
the maximum use of the domestic and renewable resources in the
production of electricity energy and the initiation of the construction
of the nuclear plant have been targeted.
Again, within the framework of the targets for the provision of
energy supply security, the reduction of the risks resulting from the
foreign dependence and the increase in the effectiveness of the
struggles against the climatic change, studies will be conducted for
raising the efficiency and the reduction of the energy intensity in
the process from the production to the use of energy.
The Ministry evaluates the energy resources in eastern countries
through actualizing the geographical features that will enable
transportation of such resources to western countries and the
projects that will cover the commercial and political dimension of
the involvement.
The greenhouse gas emissions out of the energy production and
consumption are considered as the main reason for the climatic
change caused by human beings. An effective role undertaken
for the struggle with the climatic change is important. In terms of
demand, improvements parallel to the advancements in technology
especially in the energy efficiency and in terms of supply, the
spreading of the use of renewable energy resources alternative
to the fossil fuels and the integration of nuclear energy into the
composition of electricity energy production are the two main
components of the energy policies of the Ministry.

In the Strategic Plan of the Ministry our strategic aims and targets
have been determined for the following five years in the matters
of “Energy supply security”, “the regional and global effectiveness
of our country in the field of energy” “Environment” and “Natural
resources” and the strategies to be pursued have been clarified.

The main target is to provide the energy resources to all consumers

adequately, with high quality, at low costs, securely and in
consideration of the sensitivities about the environmental matters.
According to such aim, the efforts for creating a competitive and
liberal market will continue and practices for the realization of
the new production investments to be activated for meeting the
electricity energy need, within the structure of the market, in
harmony with the resource priorities of the energy policy of our
country and under sustainable conditions. Within that framework,
the production and distribution privatizations that are among the
instruments for bringing competitiveness into the electricity energy
market will be completed within the planned process and a market
that is based on competition within the framework of the free market
conditions will be given its shape.

In line with the aim of reducing the foreign dependence of our

country in the energy supply, our studies for the exploration and

304
Notlar
Notlar
Notlar