You are on page 1of 20

4. Ünite www.sbsfenci.

com
Yaşamımızdaki Elektrik
Üniteye Genel Bakış

Bu ünite, 4 ve 5. sınıfta yer alan basit elektrik devre uygulamalarını temel alıp daha da genişleterek elektrik enerjisinin iletimi konularını
veren bir içeriğe sahiptir. Ünite aynı zamanda, öğrencilerin öğrendikleri yeni kavramları, sahip oldukları ön bilgiler ile ilişkilendirmeyi ve
elektriğin tehlikelerinden sakınarak gereken önlemleri alma konusunda bilinçlendirmeyi amaçlar.
Bu ünitede, soyut ve anlaşılması zor bir kavram olan akım kavramına girilmeden, ampul parlaklığından hareketle iletken ve yalıtkan
maddelerin elektrik enerjisini ileten ve iletmeyen maddeler olarak sınıflandırılması esas alınmıştır. Dolayısıyla direnç kavramı, elektrik
enerjisinin iletimine gösterilen zorluk olarak ifade edilmiş, fakat dirençlerin seri ve paralel bağlanması konularına yer verilmemiştir. Öğrenciler,
5. sınıfta pil sayılarını değiştirerek veya pil sayısını sabit tutup ampul sayısını değiştirerek ampullerin parlaklığını değiştirebileceklerini
(artırıp-azaltabileceklerini) öğrenmişlerdi. Bu seviyede ise öğrenciler; iletkenin boyunun, dik kesit alanının veya cinsinin değiştirilmesi ile bir
ampulün parlaklığını değiştirebileceklerini deneyerek keşfeder. Öğrenciler, bir elektrik devresindeki ampulün parlaklığının devredeki iletken
telin direncinin değerinin artması/azalması ile değişebileceğini gözlemleyerek bir reosta modeli tasarlar. Öğrenciler, direncin biriminin “Ohm”
olarak adlandırıldığını öğrenecek; fakat “Ohm Yasası” konusuna bu düzeyde girilmeyecektir.
Öğretmenler fizikî şartları da dikkate alarak tüm öğrencilerin etkin katılımını sağlayacak uygun bir öğrenme ortamı hazırlamalıdır.
Ünitede öğrencilerin, çeşitli tahminlerde bulunmaları, bu tahminleri test etmeleri ve problem çözmeleri teşvik edilerek, alt sınıflarda edindikleri
bilimsel süreç becerilerini geliştirmeleri hedeflenmektedir.

Konu Başlıkları ve Önerilen Süreler

Konu Başlıkları Önerilen Süreler


1. Elektrik Enerjisi Nasıl Taşınır? 4 Ders Saati
2. İletkeni Değiştir, Ampulün Parlaklığı Değişsin 6 Ders Saati

Kavram Haritası
Aşağıdaki kavram haritasında ünitenin sınırlamalarını belirleyen ve her bir konuda vurgulanması gereken kavramlar yer almaktadır. Bu
kavram haritası, sadece öğretmeni bilgilendirmek için verilmiştir.

129-b
129
4.
Üniteye Hazırlık

Tüm ünite öğrenciler tarafından kısaca incelendikten sonra ünite


giriş sayfasına dönülür. Ünite giriş sayfası üniteye ilişkin beklenti
Ünite
oluşturma, merak uyandırma, ön bilgilerini yoklama ve zihinlerindeki
“Niçin öğreneceğiz?” sorularını ortaya çıkarmak amacıyla incelenir. Bu
amaçla öğrencilere aşağıdaki sorular yöneltilebilir:
Y

fen ve teknoloji
aşamımızdaki
- Ünite giriş sayfasında ne görüyorsunuz? Elektrik
- Bu fotoğrafların benzerlerini çevrenizde görüyor musunuz?
- Resimdeki yapıların ve tellerin amacı ne olabilir?
- Elektrik enerjisinin günlük yaşamdaki yeri nedir?
- Elektrik enerjisi olmasaydı nelerden mahrum kalırdık?
- Konu başlıklarını fotoğraflarla nasıl eşleştirebilirsiniz?

Ünite giriş sayfasındaki paragraf öğrencilere okutulur. Öğrencilerin


burada yer alan ifade ve sorularla ilgili fikirlerini ifade etmeleri
sağlanır.

Performans Görevi: Dirençler


Öğrencilerin ünitede kazandırmak istediklerimizi ne kadar öğrenip
uygulamaya geçirdiklerini belirlemek için Çalışma Kitabı’ndaki
performans görevi verilir. Bunun için öğrenciler beşer kişilik gruplara
ayrılır. Gruplar belirlenirken öğrenci düzeyleri dikkate alınarak her
grupta farklı düzeyde öğrencilerin yer almasına özen gösterilir. Her
Konular
1. Elektrik Enerjisi Nasıl Taşınır?
grubun, başkanını seçerek grup içinde görev dağılımını yapması istenir.
2. İletkeni Değiştir, Ampulün Parlaklığı Değişsin

Performans görevi olarak “Dirençler” konusu verilir. Öğrencilerin 130

bu ünitede öğrenecekleri dirençlerin, elektrik ve elektronik devrelerde


hangi amaçla kullanıldıklarını araştırarak değişik direnç şekillerini
anlatan bir poster yapmaları istenir. Performans Görevi :Dirençler
Bu performans görevinin konusu tavsiye niteliğinde olup farklı bir Sınıf ‹çerik
Beklenen
Performans
Süre Değerlendirme

araştırma konusu da verilebilir. 6. Sınıf


Yaşamımızdaki Araştırma Becerisi
3 Hafta
Dereceli Puanlama
Elektrik Yaratıcılık Becerisi Anahtarı

• Ön Bilgileri Yoklama Etkinliği Elektrik enerjisinden, günlük hayatta ütü yapma, televizyon seyretme, telefonu şarj
etme, müzik dinleme ve aydınlatma gibi birçok alanda yararlanırız. Bu enerjinin kullanım
yerlerine iletilmesinde iletken maddelerden yararlanılır. ‹letkenlerin elektriği iletme
özellikleri direnç kavramını ortaya çıkarmıştır. Kullanıldıkları yerler dikkate alınarak çok
Öğrencilerin 4 ve 5. sınıflarda öğrendikleri konuları hatırlamalarını değişik tipte dirençler üretilmektedir.

sağlamak için Çalışma Kitabı’ndaki “Devre Elemanlarını Hatırlayalım” Sizden, yukarıda verilen açıklamalar doğrultusunda, bu ünitede öğrendiklerinizi de
kapsayacak şekilde, dirençlerin elektrik/elektronik devrelerindeki kullanımlarıyla ilgili
adlı 1. etkinlik yaptırılır. araştırma yapmanız ve poster hazırlamanız beklenmektedir.

Bu görevi için aşağıdaki adımları izlemek size yardımcı olacaktır:


1. Görev için sınıfınızda beşer kişilik grup oluşturunuz.
2. Grubunuza isim veriniz.
3. Yukarıda verilen konu ile ilgili olarak aşağıdaki soruları, çeşitli kaynaklardan
araştırarak cevaplayınız (Her bir soru için bir arkadaşınızı görevlendiriniz).
• Direnç nedir?
• Dirençlerin kullanım amaçları nelerdir?
• Hangi tipte dirençler vardır?
• Bir radyonun ses ayar düğmesi bir çeşit dirençtir. Radyonun sesini artırmak
istediğimizde bu düğmenin bağlı olduğu direncin değerini azaltırız. Bunun
nedeni nedir?
• Dirençlerin kullanıldığı yerler nelerdir?

4. Grup olarak araştırmalarınızı paylaşınız.


5. Posteriniz için kullanacağınız uygun bir başlık belirleyiniz.
6. Araştırmalarınızdan elde ettiğiniz cevapları dikkate alarak posterinizde nelerin
olması gerektiğine karar veriniz.
7. Posterinizde yer alacak materyalleri ve yazıları hazırlayınız.
8. Aldığınız kararlara bağlı kalarak posterinizi oluşturunuz.
9. Posterinizde kullanacağınız resimlerin konuyu açıklayıcı ve net olmasına, yazıların
kısa, konuyu/resmi açıklayıcı ve anlaşılır olmasına özen gösteriniz.
10. Posterinizi öğretmeninizin belirlediği tarihte bitirerek grup olarak sınıfınızda hazır
bulununuz.
11. Posterinizi arkadaşlarınıza sözlü olarak açıklayınız.
12. Posteriniz öğretmeniniz tarafından dereceli puanlama anahtarı ile değerlen-
dirilecektir.
13. Posterinizi sınıf panosunda bir hafta sergileyiniz.

80

130
1. Etkinlik: Devre Elemanlarını Hatırlayalım
Bu etkinlikte, öğrencilerin verdikleri doğru ve yanlış cevaplara
göre, devre elemanlarının sembolleri, şemaları ve görevleri ile ilgili
açıklama tahtaya yazılır. Bu yolla öğrencilerin ön bilgilerindeki
eksiklikler tamamlanarak yanlış bilgilerini düzeltmeleri sağlanır.

Daha sonra öğrencilerin ünitenin başında ve sonundaki


durumlarını karşılaştırarak, kendilerini değerlendirmelerini sağlamak
amacıyla Çalışma Kitabı’ndaki “Nereden, Nereye, Nasıl Geldim?”
adlı 2. etkinlik yaptırılır.

2. Etkinlik: Nereden, Nereye, Nasıl Geldim?


Bu etkinliğin amacı öğrencilerin ünitenin başındaki ve sonundaki
durumlarını karşılaştırarak kendilerini değerlendirmelerini sağlamaktır.
Aynı zamanda öğrenciler ünite ile ilgili ön bilgilerini hatırlayarak bu
ünitede ne öğrenmek istediklerini ve öğrenmek istediklerine nasıl
ulaşacaklarını belirlerler. Bunun için Çalışma Kitabı’ndaki 1. ünitede
Bu dev direk de ne? Ona bağlı olan kablolar ne işe yarıyor?
yer alan “Nereden, Nereye, Nasıl Geldim?” adlı 2. etkinlikteki tabloyu
Resimdeki kablolar dikkatimizi çekmiştir. Elektrik enerjisi evlerimize,
fabrikalarımıza, okullarımıza ve iş yerlerimize bu kablolarla taşınır. Elektrik enerjisi
öğrencilerin deftere çizmeleri sağlanır.
basit bir elektrik devresinde olduğu gibi elektrik santralinde başlayıp evlerimize Öğrenme sürecini anlamlı ve sistematik hâle getirmek için
kadar uzanan ve oradan tekrar santrale dönen kapalı bir devrede taşınır.
çizelgenin birinci bölümündeki soruları üniteye başlamadan önce
Bu enerji kullanıldıkları yerlere göre ışığa, sese, ısıya ve harekete dönüşür. öğrencilerin cevaplaması istenir. Daha sonra onlardan öğrendiklerinin
1
farkına varmaları, neyi, ne kadar öğrendiklerini kontrol etmeleri ve
82. s

2
öğrendiklerini hayatla ilişkilendirmeleri amacıyla tablonun ikinci
82. s bölümündeki soruları da ünitenin işlenişi sırasında cevaplamaları
131 istenir.

Yaşamımızdaki Elektrik

DERECEL‹ PUANLAMA ANAHTARI 1. Etkinlik : Devre Elemanlar›n› Hat›rlayal›m


Aşağıdaki dereceli puanlama anahtarı, hazırladığınız çalışmayı değerlendirmek için
hazırlanmıştır. Bu anahtar, aynı zamanda posterinizde hangi ölçütlere dikkat edeceğiniz konusunda
size bilgi vermektedir.
Grubun Adı: ........................................ Alınan Puan:........
Grubun Ödevi Sunduğu Tarih: ...... / ....... / ..............

Performans Ölçütler ve Ölçüt Tanımlamaları


Düzeyi ‹çerik
Çok ‹yi
Poster, konuyu ve amacını tamamen yansıtmakta. Poster, açık ve anlaşılır.
- 4 puan -
‹yi Poster, konuyu ve amacını genel anlamda yansıtmakta. Posterdeki bazı noktalar açık ve
- 3 puan - anlaşılır değil.
Orta
Poster, konuyu ve amacını az yansıtmakta. Posterdeki birçok nokta açık ve anlaşılır değil.
- 2 puan -
+ +
Geliştirilmeli - -
Poster, konuyu ve amacını hiç yansıtmamakta. Poster, açık ve anlaşılır değil.
- 1 puan -
Görünüm
Çok ‹yi
Posterin görünümü temiz ve düzenli. Posterin boyutu, içeriğine uygun.
- 4 puan -
‹yi
Posterin görünümü temiz ve düzenli ancak boyutu içeriğine uygun değil.
- 3 puan -
Orta Posterin görünümü temiz ancak düzenli değil ya da düzenli ancak temiz değil. Posterin
- 2 puan - boyutu, içeriğine uygun değil.
Geliştirilmeli
Posterin görünümü kirli ve düzensiz. Posterin boyutu, içeriğine hiç uygun değil.
- 1 puan -
Özgünlük
Çok ‹yi Yukarıda basit bir elektrik devresinin resmini ve şemasını görmekteyiz. Buradaki her
Poster, özgün ve yaratıcı. Posterde, alıntı hiç yok.
- 4 puan - bir devre elemanının adını ilgili boşluklara yazalım. Bu devre elemanlarının görevlerini
‹yi açıklayalım.
Poster, özgün ve yaratıcı. Posterde, alıntı çok az.
- 3 puan -
Orta
Poster özgün, ancak yaratıcı değil. Posterde, alıntı çok fazla.
- 2 puan - Devre Elemanı Devre Elemanının Görevi
Geliştirilmeli Pil Elektrik enerji kaynağıdır.
Poster, özgün ve yaratıcı değil. Posterin tamamı alıntı.
- 1 puan -
Materyal Kullanımı ve Materyallerin Birbiriyle Uyumu Anahtar Devreyi açıp kapatmaya yarar.
Çok ‹yi Posterde kullanılan resim, grafik gibi görsel materyallerin tamamı konuyla ilgili. Yazılı ve Ampul Elektrik enerjisini ışık enerjisine dönüştürür.
- 4 puan - görsel materyaller arasında tam bir uyum var.
‹yi Posterde kullanılan resim, grafik gibi görsel materyallerin çoğu konuyla ilgili. Yazılı ve görsel ‹letken tel Elektrik enerjisini ampule iletir.
- 3 puan - materyallerin çoğu birbiriyle uyumlu.
Orta Posterde kullanılan resim, grafik gibi görsel materyallerin çok azı konuyla ilgili. Yazılı ve
- 2 puan -
Geliştirilmeli
görsel materyallerin çok azı birbiriyle uyumlu.
Posterde kullanılan resim, grafik gibi görsel materyallerin hiçbiri konuyla ilgili değil. Yazılı ve
2. Etkinlik : Nereden, Nereye, Nas›l Geldim? Üniteye Başlad
ığımız Tarih:

Bu Ünite

Neler biliyo
NEREDEN
... / ... / ...

yle ‹lgili;
NEREYE
NASIL GELD
Üniteyi Bitirdiğ
‹M?
imiz Tarih: ...
/ ... / ...
rum? Cevapları
m
I. BÖLÜM

- 1 puan - görsel materyaller arasında uyum yok. Neleri öğren


mek istiyo
rum?

Sunum Etkinliğin amacı, bu ünite hakkında bildiklerimizi, Öğrenmek


istedi
ve nasıl öğren klerimi nered
ebilirim? en

Çok ‹yi Grup üyelerinin hepsinin sunumda görevi var. Sunumda sorulan sorulara, grubun verdiği öğrenmek istediklerimizi ve öğreneceklerimizi kullanarak Neler öğren
dim?

- 4 puan - cevapların hepsi doğru. kendimizi değerlendirmektir. Bunun için çalışma kitabımızın
Öğrendikler
alanında imi hayat
kullanabiliri ımın hangi
m?

‹yi Grup üyelerinin çoğunluğunun sunumda görevi var. Sunumda sorulan sorulara, grubun 11. sayfasındaki çizelgeyi defterimize çizerek çizelgedeki
Öğrendikler
ilginç buldu imden hangilerini
m?
M
II. BÖLÜ

- 3 puan - verdiği cevapların çoğu doğru. Öğrendikler


soruları oradaki açıklamalar doğrultusunda cevaplayalım. daha farklı imle artık neleri
yapabilirim?

Orta Grup üyelerinden birkaç kişinin sunumda görevi var. Sunumda sorulan sorulara, grubun Öğrendikler
hangi sorulaim, zihnimde
rı oluşturdu?

- 2 puan - verdiği cevapların çok azı doğru. Öğrendiğim


hangilerini konulardan
daha iyi
biliyorum?
Geliştirilmeli Sunumda sadece bir kişinin görevi var. Sunumda sorulan sorulara, grubun verdiği Öğrendiğim
tekrar bakm konulardan hangi
am gerek lerine
iyor?
- 1 puan - cevapların hepsi yanlış ya da hiç cevap yok.

81 82

131
Elektrik Enerjisi Nas›l Tafl›n›r?
Elektrik Enerjisi Nas›l Tafl›n›r?
• Konuya Başlarken
1. Elektrik enerjisini ileten ve iletmeyen maddelerle ilgili olarak Anahtar Kavramlar
öğrenciler; iletken
1.1. Maddelerin elektrik enerjisini iletip iletmediklerini test etmek yalıtkan

için basit bir elektrik devresi tasarlar ve kurar (BSB-16).


1.2. Maddeleri, elektrik enerjisini iletme bakımından iletken ve
yalıtkan maddeler olarak sınıflandırır (BSB-4).
KAZANIMLAR

Anahtara
bastığımda ampul
1.3. Metallerin iletken, plastiklerin ise yalıtkan olduğunu fark ışık verdi. Elektrikli aletleri
eder. çalıştırabilmem için de fişlerini prize
takmam gerekir. Peki, elektrikli aletleri
1.4. Bazı sıvı maddelerin iletken, bazılarının ise yalıtkan olduğunu çalıştıran bu enerji, prizlere nasıl gelir?
Bunun için yararlandığımız maddelerin
fark eder. hangi özelliklere sahip olduğunu
biliyor muyuz?
1.5. Maddelerin elektriksel iletkenlik ve yalıtkanlık özelliklerinin
çeşitli amaçlar için kullanıldığını fark eder (FTTÇ-28). Sınıfımızdaki elektrik düğmesine bastığımızda lamba ışık verir. Bu lambanın
ışık verebilmesi için nelerin gerekli olduğunu düşünelim.
1.6. Yalıtkan maddelerin, elektrik enerjisinin sebep olabileceği ‹htiyacımız olan ilk şey, elektrik enerjisi kaynağıdır. Akü, pil ve bataryalar birer
elektrik enerjisi kaynağı olmasına rağmen, günlük yaşamda çoğunlukla şehir
tehlikelere karşı korunmada nasıl kullanılabileceğini araştırır cereyanı kullanılır.
Aşağıdaki resimde görüldüğü gibi şehir cereyanı üreten tesisler genellikle
(FTTÇ-5). okulumuzdan ve yerleşim bölgelerinden çok uzak yerlerde kurulmuştur. Elektrik
1.7. Kendisi ve çevresindekilerin güvenliği açısından elektrik enerjisi üretmek üzere kurulan bu tesislere elektrik santrali adı verilir.

çarpmalarına karşı alınması gereken önlemleri listeler (TD-5).


Sınırlamalar
1.1. Gaz maddelerin iletkenliği konusuna girilmeyecektir. Ama
gazların da iletken veya yalıtkan olabileceği vurgulanmalıdır.
AÇIKLAMALAR

[!] Uyarı
Yalıtkan maddelerin bazı durumlarda iletken olabileceği Elektrik santralinin yapımından sonra ihtiyacımız
olan ikinci şey, santrallerde üretilen elektrik enerjisinin
vurgulanır. sınıfınıza kadar taşınmasıdır. Bunun için ya direkler
üstünden ya da yer altından geçen kablolar kullanılır.
Öğrenciler, evlerindeki veya okullarındaki elektrik prizlerine çeşitli Okulumuza ulaşan ana kablolar, her sınıfa daha ince
kablolarla dağıtılır. Her sınıfa ayrılan kablolar, duvarların
maddeleri sokmamaları ve bu durumun tehlikeleri konusunda içinden lambalara, prizlere ve anahtarlara bağlanır.
uyarılır. Duvardaki elektrik anahtarını açıp kapatarak bu enerjiyi
kontrol edebiliriz. Sizce, elektrik enerjisinin taşındığı bu
Diğer Derslerle İlişkilendirme kablolar hangi elektriksel özelliklere sahip olmalıdır?
Acaba sıvılar da bu kablolarla aynı elektriksel özelliklere Evlerimizdeki elektrik kabloları,
1.6. kazanımı, Türkçe dersi “Okuma” temel dil becerisi ile sahip midir?
duvarların içinden geçer.

132
ilişkilendirilir.

• Öğrenciler Neredeler, Nereye Gelecekler? 1. Alternatif Etkinlik: El Feneri


Öğrenciler 4 ve 5. sınıfta elektrik devre elemanlarını, bunların
görevlerini, basit elektrik devresi kurmasını, pil sayısını veya ampul Aşağıdaki resimde bir el fenerinin içi görül-
sayısını değiştirerek ampullerin parlaklıklarını değiştirebileceklerini mektedir. Resme dikkatle bakarak aşağıdaki so-
öğrenmişlerdi. ruları cevaplayalım.
Bu konuda, öğrenciler sahip oldukları ön bilgiler ile yeni kavramları
ilişkilendirerek maddelerin iletkenlik özellikleri hakkında bilgi sahibi
olacaklardır.

Ön Bilgileri Yoklama ve Merak Uyandırma Aşaması

• Anahtar Kavramlar
Öğrencilere konu başındaki anahtar kavramlarla ilgili ne bildikleri
sorulur. Defterlerinden bir boş sayfa açarak bu sayfayı ikiye bölmeleri
istenir. Her bölüme bu iki kavramdan birisi yazılır. Anahtar kavramlarla
ilgili düşündüklerini listeleyerek birbirlerine düşündüklerini açıklamaları • Piller dolu ve ampul sağlam olduğuna göre
söylenir. Öğrencilere konu sonunda bu kavramlara tekrar dönecekleri sizce bu el feneri ışık vermekte midir?
hatırlatılır. ............................................................................
• Bu el fenerinde ampulün ışık vermesini
• Konuya Giriş sağlayan kapalı devreyi resim üzerinde renkli
Öğrencilere konu girişinde yer alan resim inceletilir. Konu girişinde kalemle dolaşarak çizelim.
yer alan sorular ile resim arasında ilişkilendirme sağlanır. Öğrencilerin
konuyla ilgili ön bilgilerini yoklamak amacıyla alternatif olarak “El • Basit bir elektrik devresinde ampulün ışık
Feneri (1. Alternatif Etkinlik)” etkinliği yaptırılabilir. vermesi için devrenin kapalı olması gerekir.
Anahtar bir elektrik devresini açıp kapamaya
1. Alternatif Etkinlik: El Feneri yarar. Bir el fenerindeki anahtar nasıl çalışır?
Öğrenciler 4 ve 5. sınıftan, bir elektrik devresindeki ampulün Şekli inceleyerek açıklayalım.
ışık vermesi için kapalı bir devre olması gerektiğini bilmektedirler. ............................................................................
Bu etkinlikte öğrencilerden resimde görülen el feneri ampulünün ............................................................................
ışık verebilmesi için devresinin kapalı olması gerektiğini bilmeleri
beklenmektedir.

132
Konu girişinde yer alan metin okutularak günlük yaşantıda
kullandığımız şehir elektriğinin üretildiği yerden evlerimize kablolar
vasıtasıyla ulaştığı sezdirilir. Elektrik enerjisi taşıyan bu kabloların hangi
1. Etkinlik Hangi Maddeler Elektrik
Gözlemleyelim, ‹nceleyelim
Enerjisini ‹letir? özellikleri taşıması gerektiği sorgulatılır. Bu özelliklerin neler olduğunun
Bunları Yapalım çlerç
gözlemlenmesi ve incelenmesi amacıyla Ders Kitabı’nda yer alan “Hangi
Ara
Araç veere
ç-G Gere
• Devre elemanlarını kullanarak basit bir elektrik devresi
oluşturup ampulün ışık vermesini sağlayalım. ◆ tuzlu su Maddeler Elektrik Enerjisini İletir?” adlı 1. etkinlik yaptırılır.
• Devredeki iki bağlantı kablosunu birbirinden ayırarak ◆ alüminyum folyo
◆ dört adet beherglas
devremizi test devresine dönüştürelim. Açık kalan
◆ cam
uçları da test uçları olarak adlandıralım. S›v›larla
yapt›¤›m›z deneyde bu uçlara elektrot ba¤layal›m.
◆ saf su
◆ güç kayna¤› (veya
9 V’lik Keşif Aşaması
• Bu test uçlarını değişik katılara temas ettirdiğimizde pil)
veya beherglas içine koyduğumuz değişik sıvılara ◆ ampul (6 V)
daldırdığımızda ampulün ışık verip vermeyeceğini ◆ duy
tahmin edelim.
• Aşağıdaki gibi bir çizelgeyi defterimize çizerek
◆ krokodilli bağlantı
kabloları
◆ sirke
1. Etkinlik: Hangi Maddeler Elektrik Enerjisini ‹letir?
tahminlerimizi kaydedelim.
• Devrenin test uçlar›n› yanda belirtti¤imiz kat›lar ve ◆ şekerli su (Önerilen Süre: 20 dk.)
◆ plastik ataş
beherglas içerisine koydu¤umuz s›v›larla temasa
◆ çivi
getirip lamban›n ışık verip vermediğini gözlemleyelim. rot
◆ iki adet bak›r elekt
• Gözlemlerimizi çizelgeye kaydedelim.
Not: Deney sırasında öğrencilere güç kaynağının gerilimini kademeli
olarak artırmaları konusunda uyarı yapılmalıdır.
Madde Tahminimiz Ampul ışık verdi Ampul ışık vermedi Elektrik enerjisini iletir
Plastik ataş
Alüminyum folyo
Çivi Bu etkinlikte amaç, katı ve sıvı maddelerin elektriksel iletkenlik-
Cam
Saf su lerinin gözlemlenmesidir. Aynı zamanda öğrenciler bilimsel bir deneyin
Tuzlu su
fiekerli su
işlem basamaklarını uygulayarak tablo kullanmayı da öğreneceklerdir.
Sirke

Sonuca Varalım
Öğrenciler sınıf şartlarına göre küçük gruplara ayrılır. “Araç ve
• Lambanın ışık verip vermemesi konusundaki tahminlerimizden kaç tanesi doğru Gereç” listesinde verilenlerin dışında başka malzemeler de kullanıla-
çıktı? Tahminlerimizde yanıldığımız maddeler olduysa bunu nasıl açıklarız?
• Test uçları arasına bazı maddeler konduğunda lambanın ışık vermesini bazı bilir. Bu malzemelerden yararlanarak öncelikle her bir grubun bir
maddeler konduğunda ise ışık vermemesini nasıl açıklarız?
• Katı ve sıvı maddeleri yukarıda keşfet- test devresi kurması istenir. Bu test devresindeki ampulün neden ışık
tiğimiz elektriksel özelliklerine göre nasıl
sınıflandırırız? vermediği sorularak beyin fırtınası yaptırılabilir. Bir devredeki ampu-
lün ışık verebilmesi için kapalı bir devre olması gerektiği söylendikten
sonra öğrencilerin bu test devresinin açık uçları “Araç ve Gereç”
listesinde bulunan katı ve sıvı maddelerle tamamlanarak ampulün ışık
verip vermemesi gözlemlenir.
Test devresi Deney sonucunda cam, plastik ataş, saf su ve şekerli suyun
elektrik enerjisini iletmediği; çivi, sirke, tuzlu su ve alüminyum folyo
133 gibi malzemelerin elektrik enerjisini ilettiği gözlemlenir.

Etkinliğin “Sonuca Varalım” kısmındaki sorularla ilgili tartışma


2. Alternatif Etkinlik: Ampul Ifl›k Verdi, Su Çark› Döndü ortamı oluşturulur. Bu etkinlikle bazı maddelerin elektrik enerjisini
ilettiği, bazı maddelerin ise iletmediği sonucuna varılır.
pompa Bir devredeki elektrik enerjisinin hareketini anlamak için
alternatif olarak “Ampul Işık Verdi, Su Çarkı Döndü” adlı 2. alternatif
etkinliği yaptırılabilir.

2. Alternatif Etkinlik: Ampül Işık Verdi, Su Çarkı Döndü


I II
Elektrik enerjisinin devredeki hareketi, suyun borulardaki
hareketine benzetilerek modellenebilir.
Basit bir elektrik devresindeki elektrik NOT: Bu etkinlik üst seviyedeki öğrenciler için uygun olup elektrik
enerjisinin hareketi suyun borulardaki hareketine akımından bahsedilmemelidir.
benzetilebilir. “I” numaralı resimde görülen Elektrik enerjisini ileten maddelerin özelliklerini öğrenmeleri
basit elektrik devresindeki pili “II” numaralı için öğrencilere Ders Kitabı’ndaki “İletkenler ve Yalıtkanlar” başlıklı
resimde su pompası temsil ettiğine göre; metin okutulur.
• elektrik enerjisini
• ampulü
• iletken teli Açıklama Aşaması

temsil eden şekiller hangileridir? İletkenler ve yalıtkanlar hakkında konu işlenirken sınıfa bir kablo,
fiş ve priz getirilebilir. Kablonun plastik kısmı soyularak içindeki bakır
tel gösterilebilir. Ayrıca bir priz getirilerek kablodan gelen bakır telin
priz içindeki metal kısma temas ettiği gösterilebilir. Kablolarda elektrik
enerjisinin taşındığı kısmın metal tel olduğu, dışındaki plastik kısmın
güvenlik amaçlı olduğu vurgulanır. Elektrikli cihazlarda genellikle
yalıtkan kaplama olarak sert plastik ve seramik maddeler kullanılırken
kablolarda yumuşak plastiklerin tercih edildiği belirtilir. Yumuşak
plastiklerin esneme ve bükülebilme özelliğine sahip olduğundan
kablolarda kullanım kolaylığı sağladığı söylenir.
133
Öğrencilere, iletken tellerde demir gibi metallerin neden kullanıl-
madığı sorularak tartışma ortamı oluşturulur. Elektrik enerjisi iletiminde
genellikle bakır ya da alüminyum metali kullanılmasının, bakır ya da Etkinlikte devrenin açık olan test uçlarına plastik ataş ve
alüminyum metalinin çok iyi bir iletken olmasının yanında kolay işlene- cam gibi bazı maddeler yerleştirilerek devre tamamlandığı
hâlde ampul ışık vermedi. Buna karşılık aynı test uçlarına çivi
bilir özellikte olmasından kaynaklandığı vurgulanır. ve alüminyum folyo gibi maddeler yerleştirildiğinde ise ampul
ışık verdi. Bu bulgulara göre bazı maddelerin elektrik enerjisini
ilettiğini bazılarının da iletmediğini söyleriz. Sizce, elektrik
enerjisinin taşınmasında kullanılan teller hangi maddelerden
yapılır?

İletkenler ve Yalıtkanlar

Elektrik anahtarına bastığımızda, ampul anında ışık verir.


Duvardaki prizden gelen elektrik enerjisinin, kablo yardımıyla
ampule nasıl ulaştığını biliyor musunuz?
Bu soruya cevap verebilmek için resimdeki masa
lambasının kablosuna bakalım. Burada kablonun dışı ile
içinin birbirinden farklı olduğu görülmektedir. Kablonun içinin
metal tel olduğunu günlük tecrübelerimizden de biliriz. Bu
metal tel olmasaydı, sadece dışındaki plastik kılıf ampulün
ışık vermesini sağlar mıyd›?
Öğrencilerin öğrendikleri bilgileri pekiştirmeleri amacıyla Çalışma “Hangi Maddeler Elekrik Enerjisini ‹letir?” etkinliğinde
gözlemlediğimiz gibi ampul, ancak test uçlarına belli maddeleri
Kitabı’ndaki “Kelime Avı” adlı 3. etkinlik yaptırılır. koyduğumuz zaman ışık verir. Bu da göstermektedir ki
elektrik devrelerinde kullanacağımız her madde ampulün ışık
vermesini sağlamaz. fiekildeki masa lambası kablosunun iç
kısmında iyi bir iletken olan bakır tel kullanılmıştır. Elektrik
enerjisini bakırın yanında demir, alüminyum, altın ve gümüş

3. Etkinlik: Kelime Avı gibi diğer metaller de iletir. Bu yüzden metallerin genellikle
iyi birer iletken olduklarını söyleriz. Metaller gibi üzerinden
elektrik enerjisinin geçişine izin veren maddeler iletken
olarak adlandırılır. Buna karşılık kabloların dışındaki plastik
kılıf ve prizlerde kullanılan seramik gibi maddeler ise elektrik
Bu etkinlikteki amaç, bulmacada saklı olan iletken ve yalıtkan 3
enerjisini kolaylıkla iletmez. Elektrik enerjisini iletmeyen bu
tür maddeler yalıtkan olarak adlandırılır.
maddelerin bulunmasıdır. Öğrenciler bulmacadaki iletken ve yalıtkan 83. s

maddeleri bularak bu maddelerin neden iletken ya da yalıtkan olduğunu Bunları Biliyor muydunuz ?
Elektrik santrallerinde üretilen elektrik
açıklarlar. Çevrelerinden iletken ve yalıtkan maddelere örnekler enerjisini yerleşim yerlerine taşıyan
hatlarda kullanılan iletken teller, çoğunlukla
verebilirler. alüminyumdur. Hafif ve ucuz olduğu için
tercih edilen alüminyum teller, seramik
4 ya da cam yalıtkanlarla dev direklerden
84. s yalıtılır.

134

Yaşamımızdaki Elektrik

3. Etkinlik : Kelime Av› 4.4.Etkinlik


Etkinlik :: Münazaraya Var m›s›n›z?
I. Aşama • Sınıfımızda dörder kişiden oluşan iletkenler ve yalıtkanlar grubu oluşturalım. Gruplarımız
‹letken nedir? Yalıtkan nedir? Açıklayalım. aşağıda verilen münazara konusunun tercih ettikleri yönünü savunsunlar.
................................................................................................................................... • Sınıfımızdaki diğer öğrenciler de seyirciler olarak soracağı sorular ya da yapacağı
................................................................................................................................... katkılarla bu grupları desteklesinler.
• Münazara bitiminde ulaştığımız sonucu aşağıdaki boşluğa yazalım.
...................................................................................................................................
Aşağıdaki kelime avı oyunu içinde üç iletken, dört yalıtkan maddenin isimleri Münazara Konusu: “ Yaşamımızı kolaylaştıran elektrik enerjisinin kullanılabilir hâle
gizlenmiştir. Bu maddelerin isimlerini bulmaya ne dersiniz! Bunun için bulmacaya soldan getirilmesinde iletken maddeler mi yoksa yalıtkan maddeler mi daha önemlidir? ”
sağa ve yukarıdan aşağıya bakalım. Bulduğumuz iletken ve yalıtkan maddelerin isimlerini
ilgili boşluklara yazalım. SONUÇ: ..............................................................................................................................
Münazara sonucu değerlendirilir.
.............................................................................................................................................
P I B A K I R .............................................................................................................................................
‹letkenler
O K E T A L S
bakır, altın, demir
....................................................
.............................................................................................................................................
R T A L Ğ T E .............................................................................................................................................
....................................................
S
E
K

C
A
P
L
I
T
S
I
R
N
.................................................... 5.5.Etkinlik
Etkinlik :: ‹letken mi, Yal›tkan m›?
L R M A S Ğ E
Yalıtkanlar Numaralandırılmış kutucuklarda bazı maddeler verilmiştir. Kutucuk numaralarını
E L C S R ‹ L
porselen, kâğıt,
...................................................... kullanarak aşağıdaki soruları cevaplayalım.
N Ğ I T A K P cam, plastik
..................................................
D E M ‹ R L I
....................................................
L E S K O P U
....................................................

II. Aşama
Aşağıdaki maddelerden hangilerinin iletken, hangilerinin yalıtkan olduğunu bulal›m, 1 2 3 4
karşılarındaki kutucuklara “X” işareti koyarak nedenini açıklayalım.

Maddeler ‹letken Yalıtkan Neden?

Bakır X Çünkü elektrik enerjisini iletir.

Çünkü elektrik enerjisini iletmez. 5 6 7 8


Kuru tahta X ...............................................

Alüminyum folyo X Çünkü elektrik enerjisini iletir.


...............................................

Kâğıt X Çünkü;elektrik enerjisini iletmez.


...............................................

Kurşun kalem ucu X Çünkü elektrik enerjisini iletir.


...............................................
9 10 11 12
Silgi X Çünkü elektrik enerjisini iletmez.
...............................................
a) Yukarıdaki kutucukların hangilerinde iletken maddeler verilmiştir?
X Çünkü elektrik enerjisini iletmez.
Cam ...............................................
2, 5, 6, 11, 12
........................................................................................................................
Demir X Çünkü elektrik enerjisini iletir.
...............................................
b) Yukarıdaki kutucukların hangilerinde yalıtkan maddeler verilmiştir?
1, 3, 4, 7, 8, 9, 10
........................................................................................................................

83 84

134
Elektrik Enerjisi Nasıl Taşınır? Çalışma Kitabı’ndaki “Kelime Avı” adlı 3. etkinliği tamamlayan
Yaşamımızdaki Elektrik
öğrenciler iletkenlik ve yalıtkanlığın ne olduğunu öğrenmiş olurlar.
Etkinlikte devrenin test uçları sırasıyla tuzlu su ve sirkeye daldırıldığında ampul ışık
Onların bu kavramlarla ilgili bilgilerini genişletmek için elektrik
verirken, saf su ve şekerli suya daldırıldığında ışık vermez. Çünkü tuzlu su ve sirke elektrik
enerjisini iletir, şekerli su ve saf su ise iletmez. Ancak yalıtkan sıvıların da belirli şartlar
enerjisinin kullanım alanlarına ulaşmasında iletken ve yalıtkan
altında iletken hâle gelebileceğini unutmamak gerekir.
Yalıtkan sıvılar yüksek elektrik enerjisinin etkisiyle iletkenlik kazanır. Bu yüzden
maddelerin nasıl kullanıldığı, “Bunları Biliyor muydunuz?” metni
elektrikli aletlerin sıvılardan uzak tutulması gerekir. okutularak açıklanır.

Genişletme Aşaması
Yağmurla gelen facia!
Sağanak yağış İstanbul’da can kayıplarına Görgü tanığı, A.A muhabirine olayı şöyle
neden oldu. Kâğıthane’ de bir spor tesisinde
oynanan amatör küme maçında, elektrik
anlattı: “Benim takımım da turnuvada oynadığı
için maçı izliyordum. Maçın oynandığı toprak
Öğrencilere şehir cereyanının, elektrik santrali adı verilen te-
çarpması sonucu 4 kişi hayatını kaybetti.
Edinilen bilgiye göre, Kâğıthane’ deki bir
sahanın yanında yapımı süren ve korkuluklarında
elektrik kaynağı yapılan bir halı saha var. Buraya
sislerde üretildiği ve bu tesislerden evlerimize, okullarımıza, iş yer-
spor tesisinde 12–16 yaşlarındaki gençlerden
oluşan amatör küme maçı sırasında, yağmurla
giden elektrik kabloları, soyunma odasından geçip
halı sahaya uzanıyor. Bu kabloların çıplak ucu, halı
lerimize kadar iletken teller vasıtasıyla taşındığı vurgulanmalıdır.
oluşan su birikintisine temas eden kopmuş
elektrik telleri faciaya neden oldu. Olayda,
saha ile toprak sahanın arasındaki bir su birikintisine
değmiş. Oyuncular soyunma odasından çıkıp
Öğrenciler çevrelerinde bu hava hatlarını görmektedirler. Bu tellerin
top oynayan 3 çocuk ve antrenörleri hayatını
kaybederken, 2 çocuk da çeşitli yerlerinden
otomobillere giderken olay oldu. Çığlıkları duydum
ve durumu anlayıp hemen koşarak şalteri indirdim. iletken olduğu ve bu tellerin direklere temas eden kısımlarında cam,
yaralandı. Ama iş işten geçmişti.’’
seramik gibi yalıtkan maddeler kullanıldığı kitaplarındaki fotoğraftan
5 Yukarıdaki gazete haberine göre ıslak ortamların kuru ortamlardan daha riskli olduğunu
söyleyebilir miyiz?
da yararlanılarak vurgulanmalıdır.
84. s
Günlük yaşantıda iletken ve yalıtkan maddelerden nasıl yarar-
?
Bunları Biliyor muydunuz
‹tfaiyeciler, elektrik kaçağı sonucunda meydana
lanıldığını öğrenen öğrencilerin bu maddelerin hayatımızda çok önem-
gelen yangınlara müdahale etmeden önce elektrik
şalterini kapatırlar. Elektrik yangınlarını şalteri
li bir yere sahip olduğunu kavramaları için Çalışma Kitabı’ndaki
6
kapatmadan suyla söndürmeye çalışmak, yangının
büyümesine ve yeni yangınlara sebep olabilir.
“Münazaraya Var mısınız?” adlı 4. etkinlik yaptırılır.
Bunun nedeni, suyun elektrik enerjisini iletmesidir.
85. s
Bu tür yangınları söndürmede içerisinde hazır
kimyasal söndürücülerin bulunduğu yangın
söndürme tüplerinden faydalanılmalıdır.
4. Etkinlik: Münazaraya Var mısınız?
Acaba Gazlar da İletken midir?

Fırtınalı bir günde, bir anda etrafımızın Sınıfta üye sayısı 4 olan iki grup oluşturulur ve her gruptan birer
aydınlandığına ve ardından gelen gök
gürültüsüne tanık olmuşuzdur. Bu olayın sözcü seçilir. Gruplardan biri yaşamımızı kolaylaştıran elektrik ener-
nedenini hiç düşündünüz mü? Bir elektrik
enerjisi boşalması olan yıldırım ve şimşek, jisinin kullanılabilir hâle getirilmesinde iletkenlerin daha önemli
normalde yalıtkan olan havanın iletkenlik
kazanması sonucu meydana gelir. olduğunu savunurken diğer grup yalıtkanların daha önemli olduğunu
savunur. Münazara sonunda sınıfın çoğunluğu tarafından kabul gören
135
teze ilişkin öğrencilerin kişisel görüşlerini etkinlikteki ilgili yere yaz-
maları istenir.
Yaşamımızdaki Elektrik

66.. Etkinlik Sıvılarla katıların iletkenliğini ve yalıtkanlığını öğrenen öğren-


Etkinlik ::Problem Çözme
cilerin genel bir pekiştirme yapmalarını sağlamak için Çalışma Kita-
Bir cismin iletken ya da yalıtkan olduğunu anlamak için hangi işlemleri yaparız? bı’ndaki “İletken mi, Yalıtkan mı?” adlı 5. etkinlik yaptırılır.

Nasıl bir test devresi Yapacağım plan için


kurmalıyım?

‹htiyacım olan devre


bana yardım eder
misin? 5. Etkinlik: ‹letken mi, Yalıtkan mı?
elemanları nelerdir?

Sonuca ulaşmak için ne Bu etkinlikle öğrencilerin dikkatleri günlük hayatta kullandığımız


yapmalıyım?
iletken ve yalıtkan maddelere çekilir.

Katı ve sıvıların iletkenlik özelliklerini öğrenen öğrenciler, gaz


Öğrencilerden gelen cevaplar değerlendirilir. hâlindeki maddelerin iletkenliği konusunu da düşünebilirler. Bu sevi-
yede sadece gazların normal şartlarda yalıtkan olduğu; fakat uygun
Planlama Basamakları şartlar sağlandığında iletken hâle gelebildiğinden bahsedilebilir. Bu
Problem: .......................................................................................... amaçla “Acaba Gazlar da İletken midir?” başlıklı metin okunur.
Yapacağım plan:
.........................................................................................................................................
Burada havanın yalıtkan olduğu ancak belli durumlarda iletken
.........................................................................................................................................
hâle gelebileceği vurgulanır. Buna örnek olarak yıldırım ve şimşek
‹htiyaçlarım:
......................................................................................................................................... olayları gösterilir. Aydınlatmada kullanılan floresan lambaların ve
......................................................................................................................................... reklam tabelalarında kullanılan neon lambaların gazların özel ko-
Yapacağım işlemde bunları değiştirmeliyim: şullarda iletkenlik kazanmasının bir sonucu olarak ışık verdikleri
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
vurgulanır.
Yapacağım işlemde bunları değiştirmem gerekmez:
......................................................................................................................................... Öğrencilerin ilgisini çekmek için “Benjamin Franklin Çok Şans-
.........................................................................................................................................
lıydı” metni okutulur. Metnin resmi inceletilebilir ve bir gaz olan
Sanırım bu uygun bir test olacak. Çünkü: havanın özel şartlarda iletken hale geçtiği söylenebilir. Bu nedenle
.........................................................................................................................................
......................................................................................................................................... öğrenciler yüksek gerilim hatlarından uzak durmaları konusunda
uyarılmalıdır.
85

135
Öğrencilerin iletkenlik ve yalıtkanlık konusuyla ilgili yeni öğren-
dikleri bilgilerle bir problem durumunu çözebilmeleri için Çalışma
Kitabı’ndaki “Problem Çözme” adlı 6. etkinlik yaptırılır. Aydınlatmada kullanılan floresan
lambalar ve reklam tabelalar›nda kullanılan
neon lambalar, gazların özel koşullarda
iletkenlik kazanmasından yararlanılarak

6. Etkinlik: Problem Çözme


yapılmıştır.

Benjamin Franklin Çok fianslıydı

Benjamin Franklin,
Bu etkinlik Öğretmen Kılavuz Kitabı’nın 135. sayfasında yer 1706 yılında Amerika
Birleşik Devletleri’nde
almaktadır. doğdu. Elektrik olaylarını ayrıntılı olarak
inceleyen ilk bilim insanıdır. Onun
Bu etkinlik, bir maddenin iletken mi yoksa yalıtkan mı olduğunu fikirleri günümüzde bile kullanılan birçok

anlamak ve bilimsel bir problemin çözümünde izlenecek basamakların


icada ilham kaynağı oldu. 1752 yılında,
yıldırımın bir elektrik enerjisi boşalması

öğrencilere fark ettirilmesini amaçlamaktadır. Problem çözme yönte- olduğunu gösterdi. Fırtınalı bir havada
ucuna metal anahtar bağladığı bir uçurt-

minin birçok yolu vardır. Öğrenci problemini çözmek için bir plan manın yükselmesini sağlayarak yıldırım
çarpması sonucu anahtardan kıvılcımlar
yapmalıdır. Etkinlikte, öğrencilerden planlama basamaklarını doldur- çıktığını gözledi. Bu çok tehlikeli bir
deneydi. Çünkü ıslak ip elektrik enerjisini
maları istenir. iletip kendisini çarpabilirdi. Nitekim
Franklin’den sonra aynı deneyi Avrupa’da
tekrarlayan üç bilim insanından biri
hayatını kaybetti. Benjamin Franklin
Çalışma Kitabı’ndaki “Hataları Düzeltelim” adlı 7. etkinlik yaptı- gerçekten çok şanslıydı.

rılarak öğrencilerin elektrik enerjisinin tehlikelerine karşı alınması Yalıtkanlar Sizi Korusun
gereken önlemleri kavramaları sağlanır.
El feneri, uzaktan ku- Acaba kullandığımız
manda cihazı ve kasetçalar birçok elektrikli
alet neden yalıtkanla

7. Etkinlik: Hatalar› Düzeltelim


gibi birçok alet pil ile çalışır.
Piller düşük elektrik enerjili kaplıdır?
olduğundan bizim için teh-
like oluşturmaz. Ancak gün-
Bu etkinlikte öğrencilerden altı hatalı davranışı bulup bu lük hayatta kullandığımız
ütü, televizyon ve buzdolabı
davranışların doğrusunu yazmaları istenmektedir. Böylece öğrencilerin gibi şehir cereyanı ile ça-
lışan birçok alet için aynı şeyi
4. sınıf fen ve teknoloji dersinde öğrendikleri elektrik güvenliği konusu söyleyemeyiz. Yüksek enerjili
şehir cereyanı ile çalışan aletlerin kullanımı sırasında doğabilecek tehlikeleri engellemek
pekiştirilir. için bazı güvenlik önlemleri alınır. Bu önlemlerden birisi de yalıtımdır. Üzerinden elektrik
enerjisi geçen çok sayıda tel ve düzenekten oluşan elektrikli ev aletleri yapılan yalıtım
sayesinde güvenli biçimde kullanılır. Yalıtım amacıyla en çok kullanılan maddeler;
Sınıfa fiş, duy, priz ve değişik elektrikli aletler getirilerek bu porselen, plastik, bakalit ve kauçuktur. Herhangi bir elektrikli aletin fişini bu maddelerle
yalıtılmış kılıfından tutarak prize takarız. Yine duy, priz ve elektrik anahtarı gibi araçların
aletlerin yalıtkan kısımları ve nasıl yalıtıldıkları gösterilebilir. Ayrıca elektrik yalıtımı da aynı maddelerle sağlanır.

farklı amaçlar için üretilmiş kablolar da getirilebilir. Bu kabloların 136

neden farklı teknik ve malzemelerle yalıtılmış oldukları ve nerelerde


kullanıldıkları tartışılabilir.

Araştıralım, Hazırlanalım 7. Etkinlik : Hatalar› Düzeltelim


Elektrik enerjisini kullanırken hatalı veya dikkatsiz davranmak üzücü sonuçlar
Burada amaç, öğrencilerin evlerinde ve çevrelerinde gördükleri doğurabilir.
Aşağıda numaralandırılmış resimlerde, bazı hatalı kullanım ve davranışlar verilmiştir.
elektrikli ev aletlerini ve bunların tamirini yapan kişilerin araç Her bir durumda yapılan hatayı görüp buradaki davranışın doğrusunu ilgili numaranın
karşısına yazalım.
gereçlerini gözlemleyerek bunların yalıtım biçimlerini araştırmalarıdır.
Öğrencilerin hazırladıkları araştırma ödevi değerlendirildikten sonra
kendilerine tekrar verilerek ve arkadaşlarıyla bu ödevleri paylaşmaları
istenebilir.

Elektrik enerjisinin günlük yaşantıda çok önemli bir yere sahip 1 2 3


olmasının yanında tehlikelerinden de bahsedilmelidir. Her yıl birçok
kişinin elektrik çarpmaları sonucu öldüğü veya sakat kaldığı vurgulanır.
Bu nedenle elektrikli aletleri kullanırken çok dikkatli olunması gerektiği
hatırlatılır ve Ders Kitabı’nın 137. sayfasındaki güvenlik önlemlerin
yazılı olduğu uyarılar gözden geçirilir. Öğrencilerin elektrik enerjisinden
korunma yollarını gösteren bir poster ya da afiş hazırlamaları istenebilir.

Elektrik güvenliği konusunda Çalışma Kitabı’ndaki “Balık Kılçığı”


adlı 8. etkinlik yaptırılır.
4 5 6

Yıpranmış kablolar yenileri ile değiştirilmelidir.

8. Etkinlik: Bal›k K›l盤›


1. resim : ..........................................................................................................................
Bir prize birden fazla fiş sokulmamalıdır.
2. resim : ..........................................................................................................................
Elektrik kablolarının yanında yanıcı ve ısıtıcı cihazlar kullanılmamalıdır.
3. resim : ..........................................................................................................................
Elektrikli cihazları tamir ederken, ampül değiştirirken, devrede elektrik enerjisi olmamalıdır.
Bu etkinlikte amaç, öğrencilerin öğrendikleri bilgileri kullanarak 4. resim : ..........................................................................................................................
Nemli ortamlarda elektrikli cihazlar kullanılmamalıdır.
5. resim : ..........................................................................................................................
gazete kupüründe verilen durumla ilgili yanlışları balığın üst kısmına, Bozulmuş prizler yenileri ile değiştirilmelidir.
6. resim : ..........................................................................................................................

yapılan yanlışlıkları giderecek çözüm önerilerini ise balığın alt kısmına


yazmalarını sağlamaktır.
86

136
Elektrik Enerjisi Nasıl Taşınır? Değerlendirme Aşaması
Yaşamımızdaki Elektrik

Bunları Biliyor muydunuz ?


• “Kendimizi Değerlendirelim” Soruları
Öğrencilerin kendilerini değerlendirmeleri için konu bitimindeki
7 Yukarıdaki resimlerde görüldüğü gibi kablolar, kullanılan yerin özelliği ve ilettikleri soruların cevaplarını defterlerine yazmaları sağlanır. Bu sorulara aşa-
enerji miktarına bağlı olarak farklı teknik ve malzemelerle yalıtılır.
86. s
Elektrik çarpması, üzerinden elektrik enerjisi geçen bir iletkenle arada bir yalıtkan
ğıdaki cevapların verilmesi beklenmektedir. Verilen cevaplardaki ek-
olmadan doğrudan temas edilmesi durumda meydana gelir. Bu yüzden elektrikli
araçlarda kullanılan yalıtkan ile elektrik enerjisinin vücudumuz üzerinden toprağa geçmesi
sik ve yanlışların giderilmesi için öğrenciler Ders Kitabı’ndaki ilgili
ve bunun sonucunda doğabilecek ölümcül kazalar da önlenmiş olur. Elektrikli aletlerde ve sayfalara yönlendirilir.
elektrik kablolarında başvurduğumuz bunca yalıtım önlemlerine rağmen enerjinin yanlış
kullanımından dolayı bazı elektrik kazalarının yaşandığını zaman zaman duyarız.
Yararlı olan elektrik enerjisinin bizim ve çevremizdekilerin güvenliğini tehdit etmemesi
için aşağıdaki kurallara uymayı alışkanlık haline getirmeliyiz. • “Kendimizi Değerlendirelim” Sorularının Cevapları
Ellerimiz ıslak iken elektrikli aletlerden uzak duralım. Banyo ve buna
benzer ıslak ortamlarda elektrikli aletleri kullanmaktan kaçınalım.
1. Alüminyum ve bakır iyi iletkenlik özelliği göstermesinin yanında
Yıpranmış kabloları, kırık fiş ve prizleri kullanmayalım.
kolay bükülebilir ve hafif olması nedeniyle iletken tel yapımında
tercih edilir. Ayrıca altın ve gümüş gibi diğer iletken metallere göre
Bir elektrik prizine aynı anda birden fazla fiş takmayalım. Takılması
hâlinde kablolar aşırı derecede ısınıp yangına neden olabilir.
ucuzdur.
2. Evlerimizde kullandığımız su iletkendir. Islak elle elektrik
Elektrik enerjisi prizlerine, elektrik fişlerinden başka hiçbir şey
sokmayalım.
prizlerine dokunduğumuzda elimizdeki su damlacıklarının iletken
tele ulaşması durumunda çarpılma riskimiz vardır..
Elektrik iletim hatlarından uzak duralım. Yakınlarında uçurtma
uçurmayalım ve çeşitli nedenlerle koparak sarkan tellere
yaklaşmayalım.
3.
Fişin dış kısmı plastik yalıtkandır
Bir metal çubukla prizden
Fırtınalı ve yağmurlu havalarda ağaç altında durmayalım, açık alan- ve onu tuttuğumuzda çarpılmamızı
8 da oynamayalım ve suda yüzmeyelim; çünkü yıldırım çarpabilir. elektrik enerjisini kablodaki
önler.
87. s iletken tele iletir.
fiEH‹R CEREYANI ‹LE DENEY YAPMAYALIM! Kablonun içi iletkendir.Elektrik
Kendimizi De¤erlendirelim
enerjisinin iletilmesini sağlar.

Aşağıdaki soruların cevaplarını defterimize yazalım.


1. Elektrik kablolarında neden genellikle bakır ya da alüminyum teller kullanılır?

Konu Biterken
2. Islak elle elektrik prizlerine dokunmak neden tehlikelidir?
3. Yandaki resimde açık durumda bir elektrik
fişi görülmektedir. Bu fişin iletken ve yalıtkan
kısımlarını belirleyelim. Fişin güvenli kullanımı
için iletken ve yalıtkan kısımların önemini
açıklayalım. • Öğrencilerden katıların ve sıvıların iletkenlik ve yalıtkanlık
137
özellikleriyle ilgili neler öğrendiklerini kendi cümleleriyle defterine
yazmaları istenir. Yazılan özetlerden birkaçı okutularak dönüt
Yaşamımızdaki Elektrik
verilir. Diğer öğrencilerin de bu doğrultuda kendilerinde bulunan
eksiklileri gidermeleri istenir.
8. Etkinlik : Bal›k K›l盤› • Bir sonraki konuya geçmeden önce yalıtkan maddelerin hangi
amaçlarla nasıl kullanıldıkları konusunda öğrencilerin çevrelerini
B‹L‹NÇS‹ZL‹K AZ DAHA
gözlemlemeleri istenir. Bu gözlemlerini bir sonraki konuya başla-
‹K‹ CAN ALIYORDU ! Yaşanmış bir olaydan alınan
yandaki gazete küpüründe faciaya
madan önce sınıfta sunacakları söylenir.
Bahçedeki elektirik direğine bağlanmış
davetiye çıkaran bazı hatalar›n
yapıld›¤› anlafl›lmaktad›r. Yapılan bu
• Öğrenciler defterlerine yazdıkları anahtar kavramlara dönerek, kav-
olan çamaşır teli, elektrik kaçağın
dolayı, az daha yaşlı kadının hayatına
dan
mal
hataları balık kılçığının üstünde verilen
kutucuklara, bu hatalar› giderecek
ramların doğruluğunu kontrol ederler. Bir sonraki ders için “İlet-
keni Değiştir Ampulün Parlaklığı Değişsin” konusunun okunması
oluyordu. Yaşlı kadın yıkadığı çamaşır
ları çözüm önerilerimizi de alt kutucuklara
yağmurun dinmesiyle tele asarken elektrik
yazalım.
enerjisine kapıldı. Onu kurtarmaya gelen
bilinçsiz torunun akibeti de aynı olunca
oğlu
tavsiye edilir.
eline geçirdiği kuru tahta parçasıyla faciayı
önledi.

Notlarım ve Düşüncelerim
Çamaşır telinin elektrik
direğine bağlanması
Torunun, ninesinin Elektrik enerji hattının
herhangi bir yalıtkan bahçeden geçmesi
malzeme kullanmadan
kurtarmaya çalışması ........................................................................................................................

........................................................................................................................

........................................................................................................................

........................................................................................................................

........................................................................................................................
Elektrik enerjisine kapılan Elektrik direklerinin
kişiler mutlaka iyi bir
yalıtkan ile kurtarılmalı
yanında bulunulmamalı, ........................................................................................................................
Çamaşır teli oyun oynanmamalı
kesinlikle elektrik
direklerine bağlanmamalı ........................................................................................................................

........................................................................................................................

........................................................................................................................
87
........................................................................................................................

137
‹letkeni Değiştir, Ampulün Parlaklığı Değişsin
‹letkeni De¤ifltir, Ampulün Parlakl›¤› De¤iflsin
• Konuya Başlarken
Anahtar Kavram
2. İletkenlerde elektrik enerjisinin iletimi ile ilgili olarak
öğrenciler; direnç

2.1. Bir elektrik devresindeki ampulün parlaklığının nelere bağlı Mert yaz tatilinde ailesiyle büyükanne ve
olduğunu tahmin eder. büyükbabasının köyüne gitmişti. Büyükbabası yeni
yaptırdığı evin duvarlarını ördürmüş, sıra elektrik
2.2. Ampulün parlaklığı ile ilgili tahminlerini test edecek bir deney tesisatının döşenmesine gelmişti. Mert elektrikçinin
çalışmasını dikkatle gözlemlerken kullanılan kabloların
tasarlar ve kurar (BSB-16). değişik renklerde olduğunu ancak hepsinin içinde
bakır tel bulunduğunu fark etmişti. fiehre elektrik
2.3. Bir elektrik devresindeki ampulün parlaklığının, devredeki taşıyan tellerin alüminyumdan yapıldığını biliyordu.
iletkenin uzunluğu, dik kesit alanı ve cinsinin değiştirilmesiyle Acaba elektrik enerjisi iletiminde neden alüminyum ve bakır teller tercih ediliyordu? Mert
bunları düşünürken fen ve teknoloji dersinde öğrendikleri aklına geldi. Öğrendiklerine göre
değişebileceğini deneyerek fark eder (BSB-13, 14, 15, 31). bir devredeki ampulün parlaklığı kullanılan pil ve ampul sayısına göre değişiyordu. Acaba
ampul parlaklığını değiştiren başka faktörler de var mıydı?
2.4. Maddelerin elektrik enerjisinin iletimine karşı gösterdikleri
KAZANIMLAR

zorluğu “direnç” olarak ifade eder. 2. Etkinlik Ampulün Parlaklığını


Değiştirmenin Birkaç Yolu
2.5. Bir iletkenin direncinin uzunluğuna, dik kesit alanına ve
Gözlemleyelim, ‹nceleyelim

cinsine göre değiştiği sonucuna varır (BSB-31). Bunları Yapalım


çlerç
• Ampulün parlaklığını etkileyen faktörleri belirlemek Ara veere
ç-G Gere
2.6. Yalıtkanların direncinin iletkenlere göre çok daha büyük için beşer kişilik gruplar oluşturalım.
Araç

olduğunu ifade eder. • Gruplardan bir kısmım›z ampulün parlaklığının


iletkenin uzunluğuna, bir kısmım›z iletkenin dik
◆ pil (1,5 V)
◆ ampul (1,5 V)
2.7. Devre elemanlarının iki uçlu olduğunu gözlemler ve her kesit alanına (kalınlığına), bir kısmım›z da iletkenin
cinsine bağlı olup olmadığını test edecek bir devre
◆ duy
◆ bağlantı kabloları
birinin belirli bir direnci olduğunu ifade eder. tasarlayal›m. ◆ kalınlığı aynı,
uzunlukları farklı, aynı
• Tasarladığımız devrelerin şemalarını defterimize çizelim.
2.8. Bir iletkenin direncini ölçer ve birimini belirtir. • Değişkenlerimizi ve tahminlerimizi örneği aşağıda
cins teller (nikel-krom)
◆ uzunlukları aynı, dik
2.9. Ampulün de bir iletken telden oluştuğunu ve bir direncinin verilen çizelgeye kaydedelim.
• Gözlemlerimizi tahminlerimizle karşılaştırarak ampulün
kesit alanları farklı, aynı
cins teller (nikel-krom)
olduğunu fark eder. parlaklığının iletkenin boyuna, dik kesit alanına ve ◆ 1 m uzunluğunda
dik
cinsine bağlı olup olmadığıyla ilgili bir yargıya varalım. kesit alanları aynı olan
2.10. Direncin değerinin artması veya azalmasının ampulün Sabit
dem ir ve bakır teller
Grup De¤ifltirilen
parlaklığını nasıl değiştirdiğini deneyerek keşfeder (BSB-30, ad› de¤iflken
tutulan
de¤iflken
Tahminimiz Gözlemimiz Sonuç

31). 1. grup
2. grup
2.11. Devredeki ampulün parlaklığını değiştirebilmek için basit bir 3. grup

reosta modeli tasarlar ve yapar (FTTÇ-5). Sonuca Varalım


• ‹letken telin uzunluğu, dik kesit alanı ve cinsi ile
ampulün parlaklığı arasında nasıl bir ilişki vardır?
Sınırlamalar
Elektrik akımı kavramı 7. sınıfta verilecektir. Direnç kavramı
AÇIKLAMALAR

138
elektrik enerjisi iletiminden yola çıkılarak izah edilecektir.
2.8 Ohm yasasının ispatı 7. sınıfta verilecektir. Burada sadece
birim olarak verilecektir.
2.9 Ampulün içindeki telin neden ışık yaydığı 8. sınıfta
verilecektir. 3. Alternatif Etkinlik: Pil Say›s› ve Ampul Parlakl›¤›
Aras›ndaki ‹liflki
[!] Uyarı
Öğrencilere dik kesit alanının ne demek olduğu açıklanır. Aşağıdaki el fenerlerinde kullanılan pil ve ampuller
özdeştir. Buna göre ampullerin parlaklıklarıyla ilgili düşüncele-
• Öğrenciler Neredeler Nereye Gelecekler? rinizi çizelgeye “X” işareti koyarak kaydediniz.
Öğrenciler daha önceden basit elektrik devresi kurmayı, devre
elemanlarını, pil sayısını ya da ampul sayısını değiştirerek ampulün
ışık şiddetini değiştirmeyi bilmektedirler. Bu konuda ise devredeki
iletken teli değiştirerek (cinsini, boyunu, kalınlığını) ampulün ışık
şiddetini değiştirmeyi, her devre elemanının bir direnci olduğunu
öğreneceklerdir.

Ön Bilgileri Yoklama ve Merak Uyandırma Aşaması

• Anahtar Kavram
Öğrencilere anahtar kavram ile ilgili ne bildikleri sorulur. Bir
boş sayfa açarak bu sayfaya anahtar kavramla ilgili düşündüklerini
listelemeleri ve geri kalan zamanda birbirleriyle düşüncelerini
paylaşmaları söylenir. Öğrencilere konu sonunda bu kavramlara tekrar
dönecekleri hatırlatılır.

• Konuya Giriş Çok Parlak Parlak Az Parlak


Öğrencilerden konu girişindeki resmi incelemeleri istenir.
1. Fener
- Pil ya da ampul sayısını değiştirmeden ışık şiddetini değiştire-
bilir miyiz? 2. Fener
- Elektrik devrelerinde genellikle bakır tel kullanılmasının sebe-
bi nedir? 3. Fener
- Elektrik devrelerinde kullanılan tellerin boyu ya da kalınlıkları 4. Fener
değişirse ampulün parlaklığı değişir mi?
gibi sorularla konuya giriş yapılır.

138
Öğrencilerin ön bilgilerini pekiştirmek amacıyla alternatif olarak
“Pil Sayısı ve Ampul Parlaklığı Arasındaki İlişki” adlı 3. alternatif
Direnç Nedir? etkinlik yaptırılabilir.
Yaptığımız etkinliklerde de görüldüğü gibi, elektrik devrelerinde bağlantı kablosu olarak
farklı metaller kullanılabilir. Ancak, kullanılan metal tellerin iletkenlik özelliği birbirinden
farklıdır. Devrelerde bağlantı kablosu olarak kullanılan telin cinsinin yanında uzunluğunun
ve dik kesit alanının da ampulün parlaklığını etkileyen bir faktör olduğunu gördük. 3. Alternatif Etkinlik: Pil Sayısı ve Ampul Parlaklığı
Günlük hayatta televizyon arkasından ya da
radyodan yükselen incecik bir duman hemen herkesi
Arasındaki ‹lişki
telaşa düşürür. Bir de ortalıkta oldukça rahatsız edici 4 ve 5. sınıf fen ve teknoloji dersinde bir devredeki ampulün
bir yanık kokusu varsa panik daha da büyür. Hemen
anahtarlar açılır, başlar kötü kötü düşünceler. parlaklığını pil ve ampul sayısına göre değiştiğini öğrenen öğrenciler
Yükselen duman, bu etkinlikle bu bilgiyi pekiştireceklerdir.
üzerinden geçen elektrik
Nikel-krom telin direnci büyüktür.
enerjisine direnç göste-
remeyen bir devre elemanının yanmasından başka bir şey
değildir. Tüm devre elemanları elektrik enerjisinin iletimine karşı
direnç gösterir. Bu yüzden bir elektrikli cihazda kullanılacak 2. Etkinlik: Ampulün Parlaklığını Değiştirmenin
Birkaç Yolu
her devre elemanının uygun dirence sahip olması önemlidir.
Bakır telin direnci küçüktür.

Elektrik enerjisini, bazı iletkenler kolay (Önerilen süre: 20 dk.)


iletirken, bazıları da zor iletir. Yandaki
devrelerde kullanılan nikel-krom bağlantı
telinin, elektrik enerjisi iletimine karşı
gösterdiği zorluk, bakır telin elektrik enerjisi
Nikel-krom tel Bakır tel Bu etkinlik için öğrenciler beşer kişilik gruplara ayrılırlar. Grup-
iletimine karşı gösterdiği zorluktan daha
büyüktür. Bu sebeple nikel-krom bağlantı
lardan bir kısmı boyları ve cinsleri aynı, dik kesit alanları farklı, diğer
telinin kullanıldığı devrelerdeki ampulün
parlakl›¤› daha azdır. Maddelerin elektrik
bir kısmı dik kesit alanları ve cinsleri aynı boyları farklı, geri kalan
enerjisinin iletimine karşı gösterdikleri bu zorluk direnç olarak adlandırılır. Direncin birimi
Ohm’dur (om) ve (Ω) ile gösterilir. Bütün elektrikli aletler belirli bir dirence sahiptir, ancak
kısmı ise boy ve dik kesit alanları aynı, cinsleri farklı iletken tellerin
9

88. s
bağlantı kablosu olarak kullanılan tellerin direnci çok azdır. ampul parlaklığına olan etkilerini araştırırlar. Etkinlik sonunda iletken
Bütün iletkenlerin bir dirence sahip olduğunu öğrendik; ancak telin cinsinin, uzunluğunun ve dik kesit alanının ampulün parlaklığına
uzun telin k›sa tele göre,
etkisi çizelgeye kaydedilir.
Ampulün parlaklığının iletken telin uzunluğuna, dik kesit alanına
ince telin kal›n tele göre, (kalınlığına) ve cinsine bağlı olduğu ifade edilir. Telin uzunluğu arttıkça
nikel-krom telin bak›r tele göre,
parlaklık azalırken, kalınlık arttıkça parlaklığın arttığı vurgulanır.
daha büyük dirence sahip olduğunu da unutmamak gerekir.

Açıklama Aşaması

139 Etkinlikler yapıldıktan sonra “Direnç Nedir?” başlıklı yazı okutu-


lur.

Direnç Nedir?
Maddeleri sahip oldukları dirence göre, iletken veya yalıtkan diye
9. Etkinlik : Tahmin Edip Aç›klayal›m nitelendirebiliriz.
11. Etkinlik :Bu nitelendirmedeki ölçü, onların elektrik enerjisine
er karşı gösterdikleri zorluktur. Bu zorluk iletkenlerin direnci olarak
e- adlandırılır. En iyi iletkenin bile bir direncinin olduğu vurgulanır.
1 nikel-krom
demir
Elektrik enerji iletiminde iyi iletkenlerden biri olan bakır telin
2
3
bakır
kullanıldığı (Gümüş daha iyi iletken olmasına rağmen pahalı olduğu
için kullanılmaz.) belirtilir. Cam, plastik, tahta gibi maddelerin direnci
Yukarıdaki şekilde verilen elektrik devresinde ampul ve raptiye arasındaki iletken
tellerin uzunluk ve dik kesit alanlar› aynı olduğuna göre ataflın sırasıyla 1, 2, 3 konumlarına çok büyük olduğundan elektrik enerjisini iletmediği (ya da çok az
getirilmesi durumunda ampulün parlaklığı ile ilgili tahminlerimizi boşluklara yazalım.
ilettiği) ifade edilir.
3
Atafl............. konumunda iken ampul en parlaktır. Çünkü................................................... Direnç kavramı aşağıdaki resimlerde görüldüğü gibi pürüzlü ve
bakır, demir ve nikel-krom telden daha iyi bir iletkendir.
.............................................................................................................................................
pürüzsüz yüzeylerdeki arabanın hareketine benzetilerek de anlatılabilir.
2
Atafl...........konumunda iken ampul parlaktır. Çünkü ......................................................... Eğik düzlemin aynı yüksekliğinden bırakılan araba, pürüzlü yüzeyde
demir, nikel-kromdan daha iyi ancak bakırdan daha kötü bir iletkendir.
.............................................................................................................................................
daha az yol alacaktır.
1
Atafl ..........konumunda iken ampul az parlaktır. Çünkü ....................................................
nikel-krom, demir ve bak›rdan daha kötü bir iletkendir.
.............................................................................................................................................

10. Etkinlik :

Pürüzsüz yüzey pürüzlü yüzey

Bir devredeki ampulün parlaklığının kullanılan iletkenin cinsine


bağlı olduğuyla ilgili Çalışma kitabı’nda yer alan “Tahmin Edip
Açıklayalım” adlı 9. etkinlik yaptırılır.

9. Etkinlik: Tahmin Edip Açıklayalım


Öğrenciler bakırın nikel-kromdan daha iyi iletkenlik özelliği göster-
diğini öğrendiler. Bu etkinlikteki tellerin iletkenlik özelliklerine göre
ampulün parlaklık sıralamasını doğru yapmaları beklenmektedir.

139
Bir iletkenin direncinin iletkenin cinsine bağlı olduğunu öğrenen
öğrencilere Ders Kitabı’nın 139. sayfasındaki tel resimleri inceletilerek
ince bir telin aynı metalden yapılmış ve aynı elektrik enerjisini taşıyan Bir iletkenin direnci sadece yapıldığı maddenin cinsine değil aynı zamanda yapısına
kalın bir tele oranla daha büyük bir dirence sahip olduğu vurgulanır. da bağlıdır. Direnç, iletkenin boyu ile doğru, dik kesit alanı ile ters orantılıdır.

Ayrıca uzun bir telin direncinin kısa bir telin direncinden büyük olduğu 10

88. s Telin cinsi Telin uzunluğu Telin dik kesit alanı


belirtilir. Öğrencilerin bunu daha iyi kavrayabilmeleri için Çalışma Küçük dirençli tel bakır kısa büyük (kal›n tel)

Kitabı’ndaki “Ampullerin Parlaklığı Nasıl Değişir?” adlı 10. etkinlik Büyük dirençli tel nikel-krom uzun küçük (ince tel)

yaptırılır. Bir elektrikli cihaz yapılırken cihazın kullanım amacına ve özelliğine göre uygun teller
seçilir. Evlerimize elektrik enerjisi taşıyan tellerin küçük dirençli olması gerekir. Bunun için
kalın teller tercih edilir. Ütü, saç kurutma makinesi ve su ısıtıcısı gibi cihazlarda kullanılan
direnç tellerinin büyük dirençli olması gerekir. Bunun için uzun ve ince teller tercih edilir.

10. Etkinlik: Ampullerin Parlaklığı Nasıl Değişir?


11

89. s Büyük dirençli tel

Küçük dirençli tel


Küçük dirençli tel
Bu etkinlikteki amaç, bir iletkenin direncinin uzunluğuna, dik kesit
Büyük
dirençli
tel
alanına ve cinsine bağlı olduğunun kavratılmasıdır.

Genişletme Aşaması Yalıtkanlar Her Zaman


Yalıtkan mı?
Elektrik enerjisi iletiminde bir miktar enerji ısıya dönüşür. İstesek 9. Etkinlik :
Genel olarak metaller iletken, metal olmayan
maddeler ise yalıtkandır. Bu ifade sadece hangi
de istemesek de elektrik devresinin içindeki devre elemanları ısınır. maddelerin iletken ya da yalıtkan olduğunu akıl-

Buna neden olan dirençtir. Direnç, bir malzemenin elektrik enerjisine da tutmak bakımından önemlidir. Çünkü yalıtkan
olarak bilinen plastik, cam ve hava gibi maddeler

karşı koymasıdır. Bütün elektriksel devre elemanları, elektriği ileten bile belli şartlar yerine getirildiğinde bir ölçüde
iletkenlik kazanabilir. ‹letken olmayan maddelerin

teller bile belli bir dirence sahiptir. Ancak ısı enerjisine dönüşen miktar dirençleri iletkenlere göre çok büyük olduğundan
onları yalıtkan olarak adlandırmak yanlış olmaz.
kullanılan malzemenin cinsine ve büyüklüğüne bağlıdır. Zaman zaman radyo ve televizyonlardan enerji
hatlarından uzak durulması yönünde uyarılar
Isı üretmek için tasarlanmış cihazlarda nikel-krom teller kullanılır. yapılır. Bunun sebebi normalde yalıtkan olan
havanın belirli şartlarda iletkenlik kazanmasıdır. Bu
Nikel-krom yüksek dirence sahip bir iletken teldir. Bu tel üzerinden yüzden çeşitli nedenlerle koparak sarkan tellerden
uzak durmamız gerekir. Sarkan elektrik tellerinden uzak
geçen elektrik enerjisinin çoğu ısıya dönüşür. Bu cihazlara elektrik durmalıyız.

enerjisi taşıyan teller ise düşük dirençli bakır metalinden yapılır. Yandaki gibi bir elektrik devresi yapabilmek için pil,
ampul, anahtar, duy ve iletken kabloya ihtiyacımız olduğunu
Çalışma Kitabı’ndaki “Bir İletkenin Direnci Nelere Bağlıdır?” adlı 11. ve bu devreye basit elektrik devresi denildiğini biliyoruz.

etkinlik yaptırılır.
140

10.. Etkinlik : Ampüllerin Parlakl›¤› Nas›l De¤iflir?


10
9. Aşağıdaki şekilde verilen a ve b devrelerinde ampuller özdeş olup atafl ile ampul
Etkinlik
arasındaki iletken :teller nikel-kromdan yapılmıştır. Ataflın sırasıyla 1,2 ve 3. konumlarına
getirilmesi durumunda ampülün parlaklığını tahmin edip yazalım.

1
1
2 2
3 3

a b
a devresi
Ataç 1 konumundayken ampül az parlak.
1. konumu: .........................................................................................................................
Ataç 2 konumundayken ampül parlak.
2. konumu: ...........................................................................................................................
Ataç 3 konumundayken ampül en parlak.
3. konumu: ............................................................................................................................
b devresi
Ataç 1 konumundayken ampül en parlak.
1. konumu: .........................................................................................................................
Ataç 2 konumundayken ampül parlak.
2. konumu: ...........................................................................................................................
Ataç 3 konumundayken ampül az parlak.
3. konumu: ............................................................................................................................

88

10. Etkinlik :
Isıtıcılarda nikel-krom teller kullanılır.

11. Etkinlik: Bir ‹letkenin Direnci Nelere Bağlıdır?


Bu etkinlikte amaç, direncin iletkenin cinsine, uzunluğuna ve dik
kesit alanına bağlı olduğunu dirençölçer yardımıyla gözlemlemektir.
Ölçüm yapmadan önce yan sayfadaki resimlerden yaralanılarak ayar
düğmesinin ve kabloların direnç ölçme pozisyonunda olmasına dikkat
edilmelidir. Ölçüm yapılırken direnç ölçme kablolarının yalıtkan
saplarından tutulması gerekmektedir. Ölçüm sonucunda bir iletkenin
direnci yapıldığı maddenin cinsine, uzunluğuna ve dik kesit alanına
bağlı olduğu ölçümle gözlenecektir.

140
‹letkeni Değiştir, Ampulün Parlaklığı Değişsin Öğrencilerin iletken ve yalıtkan maddelerin dirençleri arasındaki
Yaşamımızdaki Elektrik
ilişkiyi kavrayabilmeleri için “Yalıtkanlar Her Zaman Yalıtkan mı?”
Elektrik devrelerini daha kolay çizmek için devre elemanları sembollerle gösterilir. başlıklı yazı okutulur.
Devre Eleman› Ad› Sembolü
Bütün maddeler elektrik enerjisini iletir. Fakat metal olmayan
maddelerin direnci o kadar büyüktür ki elektrik enerjisinin çok azını
Pil

Batarya
iletirler. Dolayısıyla metal olmayan maddelerin ilettikleri elektrik
enerjisi ihmal edilerek onlara yalıtkan denilebilir. Aşağıdaki tabloda
Ampul bazı maddelerin iletkenlik oranları görülebilir.

Anahtar Madde İletkenlik


Gümüş 66 000 000
Kablo
Bakır 64 000 000
Acaba bütün devre elemanlarının direnci var mıdır? Bunu gözlemleyeceğimiz bir Alüminyum 44 000 000
etkinlik tasarlayalım.
Çelik 5 500 000
3. Etkinlik Devre Elemanlarının Direncini
Gözlemleyelim, ‹nceleyelim Ölçebilir miyiz? Su 0,000 1
Bunları Yapalım Ara
Araç veere
ç-G çlerç
Gere
PVC 0,000 000 1
11. Etkinlik :
• Devre elemanlarının dirençlerini nasıl ölçebileceğimizi
tahmin edelim. ◆ değişik ampuller
• Devre elemanlarının dirençlerini, dirençölçer yardımıyla ◆ farklı boyutlard
a iletken Plastik 0, 000 000 000 000 01
ölçelim. Ölçüm yaparken dirençölçerin ucundaki plastik

teller
diren çölçer Hava 0, 000 000 000 000 125
kısımdan tutalım.
• Ölçümlerimizi defterimize oluşturduğumuz bir çizelgeye
yazalım.
NOT: Bu tablo sadece öğretmen içindir.
Sonuca Varalım
• Dirençölçerin tek ucunu tele dokundursaydık telin diren-

Devre elemenları ve sembollerinin öğretilmesi için aşağıdaki


cini ölçebilir miydik? Cevabımızın nedenini açıklayalım.
• Direncini sıfır olarak ölçtüğümüz devre elamanı var
mıdır? Buna göre kullandığımız devre elemanlarının
dirençlerinin olup olmaması ile ilgili nasıl bir sonuca resimden yararlanılabilir.
ulaştığımızı açıklayalım.

Kullandığımız bilgisayar, televizyon, radyo gibi elektronik aletlerde de çok farklı devre
elemanları vardır. Bu devre elemanları, iletken ve yalıtkan özellik gösteren maddelerden
Daha sonra Ders Kitabı’ndaki “Devre Elemanlarının Direncini
yapıldığından, her birinin direnci farklıdır. Birer devre elemanı olan pil, ampul, anahtar ya
da iletken teli incelediğimizde her birinin iki ucu olduğunu gözlemleriz. Bu devre elemanları
Ölçebilir miyiz?” adlı 3. etkinliğe geçilir.
da birbirinden farklı direnç değerlerine sahiptir. Bir devre elemanının direncini ölçmek için

141

3. Etkinlik: Devre Elemanlar›n›n Direncini Ölçebilir


Yaşamımızdaki Elektrik
miyiz?
11.. Etkinlik : Bir ‹letkenin Direnci Nelere Ba¤l›d›r?
11 (Önerilen Süre: 15 dk.)
Bu etkinlikte amaç öğrencilerinin devre elemanlarının da bir
direncinin olduğunu ve bu direncin nasıl ölçüldüğünü kavramalarını
Araç ve Gereç
sağlamaktır.
• aynı dik kesit alanına sahip
farklı uzunlukta bakır teller
(25 cm, 50 cm, 75 cm)
• farklı dik kesit alanına
sahip 50 cm boyunda üç
adet bakır tel
• aynı uzunluk ve dik kesit
alanında bakır, alüminyum pil
ve demir teller
Bunları Yapalım • dirençölçer

I. Düzenek pil
• Aynı dik kesit alanına sahip 25 cm, 50 cm, ve 75 cm uzunluklarındaki bakır tellerin direncini
dirençölçer ile ölçelim. Bulduğumuz değerleri aşağıdaki çizelgeye kaydedelim. anahtar
Boy (cm) 25 cm 50 cm 75 cm ampul
Direnç (ohm)

II. Düzenek
• 50 cm uzunluğunda ve farklı dik kesit alanlarındaki bakır tellerin direncini dirençölçer batarya anahtar
ile ölçüp bulduğumuz değerleri aşağıdaki çizelgeye kaydedelim.

Dik kesit alanı Küçük Büyük En Büyük

Direnç (ohm)

• Aynı dik kesit alanında ve aynı uzunlukta olan bakır, alüminyum ve demir tellerin
dirençlerini dirençölçer ile ölçüp bulduğumuz değerleri aşağıdaki çizelgeye ampul tel
kaydedelim.

Cinsi Bakır Alüminyum Demir


Öğrencilerin, kavramları daha eğlenceli bir şekilde pekiştirmelerini
Direnç (ohm)
sağlamak için onlara “Göster Yaratıcılığını” adlı 12. etkinlik yaptırılır.
Sonuca Varalım
• Bir iletkenin direnci uzunluğuna bağlı olarak nasıl değişir?
• Bir iletkenin direnci dik kesit alanına bağlı olarak nasıl değişir?
• Kullandığımız iletken tellerin dirençlerini büyükten küçüğe doğru sıralayalım.

89

141
evlerimizde tükettiğimiz elektrik enerjisini ölçen sayaçlar gibi aletler yapılmıştır. Aşağıda
bu amaçla üretilmiş iki farklı tipte dirençölçer (ohmmetre) görülmektedir. Bir devre
Ayar düğmesi elemanının direncini ölçmek için uçlarını direnç ölçerin iki ucuna dokundurmak yeterlidir.

direnç ölçme
Analog dirençölçer
konumunda

Dijital dirençölçer
12

90. s

George Simon Ohm Kimdir?


Kabloların direnç George Simon Ohm (Geork Zimon tamamlamış, daha sonra 1817 yılında Köln
ölçme pozisyonu Om) 1789 yılında Almanya’da bir çilingirin
oğlu olarak dünyaya gelmiştir. Ohm’un
Lisesinde öğretmenliğe başlamıştır. Bu görevi
sırasında okulun o zamana göre iyi donanımlı
çocukluğunun büyük bir bölümü erkek kardeşi laboratuvar imkânlarını, araştırmaları için
ile babalarının çilingir atölyesinde kullanmış ve fizik alanındaki buluşlarına
geçmiştir. Böylece Ohmlar küçük burada başlamıştır. Bugün “Ohm
yaştan itibaren tahta, metal ve Kanunu” olarak bilinen çalışmasını
diğer atölye malzemelerini 1827 yılında çıkardığı kitabında
yakından tanıma fırsatı yayımlamıştır. Bu kitap, bir-
bulmuşlardır. Maddi durumları çok elektrik olayını açıklamak
iyi olmamasına rağmen için matematiksel bağıntı-
babaları bilimsel kitaplar lar içeriyordu. O zamanlar
almaktan hiç vazgeçmemiştir. matematik, fen bilimlerini
Ohm’un matematik ve fene açıklamada pek kullanılmı-
Ayar düğmesi ilgisini fark eden babası,
onun ilk matematik öğretmeni
yordu. Bu yüzden, Ohm’un
kendi zamanına göre araştırma
direnç ölçme olmuştur. Lise döneminden sonra yapmada ve araştırmalarının so-
konumunda matematik ve fizik eğitimi almaya
başlamıştır. Fakat maddi imkânsızlıklar
nuçlarını açıklamada çok başarılı
olduğunu söyleyebiliriz.
sebebiyle eğitimine ara vererek özel Ohm’un adı, kendisini onurlandırmak
öğretmen olarak ‹sviçre’de görev yapmıştır. için, ölümünden yaklaşık 30 yıl sonra direnç
5 yıl sonra geri dönen Ohm, eğitimini birimi olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Bir ampulü yakından incelediniz mi? Eğer incelediy-
seniz bazı ampullerin içerisindeki sarmal teli fark
etmişsinizdir. Ampulde ışık oluşturmak için kullanılan
bu tellere filaman denir. Filaman çoğunlukla tungsten
Kabloların direnç metalinden yapılır. Bakır kadar iyi iletken olmayan
ölçme pozisyonu tungsten metali yüksek dirence sahiptir. Bu yüksek direnci
daha da artırmak için filamanın uzun ve ince yapıda olduğu
dikkatinizi çekti mi?
Evlerde kullandığımız ampuller farklı dirençlere
sahiptir. Büyük bir odayı aydınlatmak için çok ışık veren Filaman
142

NOT: Piyasadaki dirençölçerler genellikle multimetre şeklinde olup 12. Etkinlik : Göster Yarat›c›l›¤›n›
direnç, akım ve voltu ölçebilmektedir. Fakat direnç ölçerken multimetre Aşağıdaki akrostiş çalışmasını ünite ile ilgili bilgilerimizi kullanarak tamamlayalım.

kablolarının direnç ölçme pozisyonunda takılması gerekmektedir. Ayrıca D..........................................................................................................................................


ayar düğmesi ile oynayarak uygun direnç ölçme konumuna getirilmesi letken, elektrik enerjisini ileten maddedir.
‹............................................................................................................................................

gerekmektedir. Okul laboratuvarında dirençölçer cihazı yoksa çevredeki R..........................................................................................................................................


E..........................................................................................................................................
radyo-televizyon tamircilerinden ödünç alınabilir. Pahalı olmayan bu N..........................................................................................................................................

alet piyasadan da okul imkânlarıyla temin edilebilir. Ç..........................................................................................................................................

Öğrenciler önceki yıllarda devre elemanlarını ve özelliklerini


4. Alternatif Etkinlik: Devre Elemanlar› ve Görevleri
öğrenmişlerdir. Burada her bir devre elemanının iki ucu olduğu 13. Etkinlik :
belirtilir. Dirençölçer denilen aletle devre elemanlarının direncinin A
ölçülebileceği, bunun için dirençölçerin iki ucuna devre elemanının iki
ucunun dokundurulması gerektiği belirtilmelidir.

1. Yukarıdaki basit elektrik devresindeki her bir devre elemanının şeklini


12. Etkinlik: Göster Yaratıcılığını a)
çizerek adını yazalım.

b)
Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin “direnç” kelimesinin harfleri ile c)
başlayan ve öğrendikleri bilgileri içeren cümleler yazmalarıdır. d)

2) Her bir devre elemanının devredeki görevini yazalım.


Bilim insanlarının hayat hikâyeleri birçok öğrencinin ilgisini çeker. a)........................................................
Ohm’un hayat hikâyesi okunarak öğrencilerin bilime ilgileri arttırılabilir. b).....................................................
Ayrıntılı araştırma ev ödevi olarak verilebilir. c).....................................................
d).....................................................

3) Eğer bu devrenin A noktasına bir ampul daha bağlarsak devredeki diğer


ampulün parlaklığı nasıl değişir? Neden?
...............................................................................................
...............................................................................................

142
‹letkeni Değiştir, Ampulün Parlaklığı Değişsin
Yaşamımızdaki Elektrik 4. Alternatif Etkinlik: Devre Elemanları ve Görevleri
ampuller kullanırken, küçük odayı aydınlatmak için daha az ışık veren ampuller tercih
edilir. Ampul ne kadar fazla ışık yayarsa o kadar fazla elektrik enerjisi harcar. Dolayısıyla Bu etkinlikte amaç, öğrencilerin basit devre elemanlarının sembol-
lerine bakarak onları tanımaları ve her bir devre elemanının görevlerini
elektrik kurumuna ödeyeceğimiz fatura da aynı oranda artar.
Büyüklerimizden yardım alarak evimizdeki farklı ampullerin filamanlarını inceleyelim.
Çok ışık veren bir ampulün filamanı ile az ışık veren bir ampulün filamanını karşılaştıralım.
açıklamalarını beklemektir.
Her maddenin bir direnci olduğunu ve bu dirençlerin
elektrik enerjisinin iletimine karşı zorluk gösterdiklerini
öğrendik. Elektrik devrelerinde, devre üzerinden geçen
elektrik enerjisini ayarlamak için özel olarak üretilmiş direnç Elektrik Ampulü Nasıl Çalışır?
adı verilen devre elemanları da vardır. Mühendisler bir elektrik
devresini tasarlarken devre üzerinden iletilmesi gereken
elektrik enerjisini hesaplar ve gerekli yerlere bu sabit değerli
dirençleri monte ederler. Bazen bu sabit dirençlerin yerine, Elektrik ampulünden ışık, gerçekte çok uzun olan ancak ampul
değeri değişebilen dirençlerin de kullanılması gerekebilir.
Radyonun sesini, hoparlöre iletilen elektrik enerjisini
içine sığması için sarmal hala getirilmiş filaman adı verilen tungsten
azaltarak kısarız. Bunu hoparlöre bağlı bir direncin değerini Elektrik ve elektronik
arttırarak gerçekleştiririz. Radyonun sesini ayarlamak devrelerde kullanılan ve özel
telin ısınarak akkor hâle gelmesiyle elde edilir. Hava, sıcak filamanla
istediğimizde ayarlanabilen dirençten yararlanırız. Benzer olarak hazırlanmış dirençler
şekilde, salon lambalarının verdiği ışığı ayarlamak için
etkileşip yanmaya neden olan oksijen gazı içerir. Bu nedenle ampulün
13
değişken dirençli anahtarlar kullanırız. Bu anahtarlar hareket ettirilerek direnç değiştirilir.
Direncin anahtar aracılığıyla artırılması durumunda devreden iletilen elektrik enerjisi azalır
içi hava yerine tepkimeye girmeyen bir gazla, örneğin argonla
90. s
ve lamba daha az ışık verir. doldurulur.

4. Etkinlik Ampulün Parlaklığını Ayarlayabiliriz


Gözlemleyelim, ‹nceleyelim
İlk elektrik ampulleri 1880
Bunları Yapalım
Ara veere
ç-G çlerç
Gere
yılında gerçekleştirildi. Bu
• Devre elemanlarını kullanarak aşağıdaki gibi bir test Araç
devresi kuralım. ◆ pil (1,5 V)
nda
ampul, Amerikalı mucit
• Nikel-krom teli gergin şekilde destek ayaklara ◆10 0 cm. uzun luğu
bağlayalım. nikel-krom tel
◆ ampul (1,5 V)
Thomas Edison (Tomas Edisın)
• Bu devrenin test uçlarından birini nikel-krom telin bir
ucuna sabitlerken diğer ucunu nikel-krom tel üzerinde
◆ duy
◆ bağlantı kabloları
tarafından tasarlanmıştı.
yavaş yavaş hareket ettirelim. ◆ iki adet destek ayak
• Devreye dahil edilen nikel-krom telin uzunluğunu
artırdıkça ampulün parlaklığının nasıl değiştiğini Filaman kurumdan
gözlemleyelim.
(kömürleşmiş bambu
Sonuca Varalım
• Bağlantı kablosunun nikel-krom kıymıkları) yapılmıştı.
tel üzerinde hareket ettirilmesiyle
ampulün parlaklığının değişmesini
nasıl açıklarız?
Kısmi vakum oluşturmak için
içerideki hava emilmişti.
Test devresi

143

Günümüzde kullanılan Filaman, akkor haline


o
bir ampul. gelerek erimeden 3400 C’a
5. Alternatif Etkinlik: Ampullerin de Direnci Vard›r kadar çıkabilen tungsten
Bunları Yapalım:
• Değişik tipte olan ampullerin adlı metalden yapılır.
filamanlarını gözlemleyerek
dirençlerini en büyük, büyük ve Araç ve Gereç Ampul, tepkimeye
küçük olarak tahmin edelim. • değişik boylarda ampüller girmeyen bir gazla
• Ampullerin direncini dirençölçer ile • dirençölçer
örneğin argon
ölçelim (dirençölçerin bir ucunu
ampulün ucundaki yivli kısmın
ile doldurulur.
yanına, diğer ucunu da en alta dokunduralım).
• Tahmin ve ölçümlerimizi oluşturduğumuz çizelgeye
yazalım.
Teller filamanı tutar.
Sonuca Varalım:
• Tahminlerimizle ölçümlerimiz uyuştu mu?
• Ampulün direncini sağlayan hangi parçasıdır? Ampulün duya bağlantı kısmı

Tahminim (en büyük, Ölçüm


büyük, küçük) Sonucu Ampullerinde bir direnci olduğunu öğrenen öğrencilere “Ampul-
1. Ampul
lerin de Direnci Vardır” adlı 5. alternatif etkinlik yaptırılabilir.
2. Ampul
3. Ampul

5. Alternatif Etkinlik: Ampullerin de Direnci


Vardır

Bu etkinlikle, farklı ampullerin farklı dirençlere sahip olduğunun


dirençölçer yardımıyla belirlenmesi sağlanır.

Daha sonra Ders Kitabı’ndaki “Ampulün Parlaklığını ayarlaya-


biliriz” adlı 4. etkinliğe geçilir.

143
4. Etkinlik: Ampulün Parlakl›¤›n› Ayarlayabiliriz.
(Önerilen süre: 15 dk.) Etkinliğimizde, iletkenin direncinin iletken uzunluğu ile doğru orantılı olmasından
yararlandık. Nikel-krom telin uzunluğu artırıldıkça direnci de artar. Bu yüzden devrede
daha az elektrik enerjisi iletilir ve ampul daha az ışık verir.

Bu etkinlikte öğrenciler bir çeşit değişken direnç yaparak ampulün Elektrik devrelerinde kullanılan direnç ve
değişken direncin (reosta) sembolleri yandaki
parlaklığını değiştireceklerdir. Direnç teli olarak bakır seçilmemelidir. gibidir.
Direnç Değişken direnç

Çünkü bakırın direnci çok küçük olduğundan ampulün parlaklığı fark


edilmeyebilir.

13. Etkinlik: Doğru Çıkışı Bulalım Laboratuvarda kullanılan


değişken direnç (reosta)
Evlerde kullanılan değişken
dirençli anahtar

Bu etkinliğin amacı öğrencilerin direnç konusunda öğrendikleri


Ben bir iletkenim.
bilgileri pekiştirmelerini sağlamaktır. Doğru çıkış dışındaki yollardan Yalıtkanla çevriliyim.
Ben bir yalıtkanım.
‹letkeni sarmalarım.

çıkan öğrenciler, hata yaptıkları yerlerde Ders Kitabı’ndaki “Direnç” ile Taşıdığım enerjiyle,
‹şinizde görevliyim.
Eğer beni kırmazsanız,
Olur size yararım.

ilgili sayfaya tekrar döndürülür. Bu sayfadaki bilgiler okunduktan sonra,


Kendimizi De¤erlendirelim
etkinliği tekrar yapmaları sağlanır.
Aşağıdaki soruların cevaplarını defterimize yazalım.

1. Bir iletkenin direnci hangi faktörlere bağlıdır?


2. Ampullerin içindeki ince teller (filaman) neden kıvrımlıdır?
3.
Değerlendirme Aşaması

• Kendimizi Değerlendirelim
asfalt bölge çakıllı bölge
Öğrencilerin kendilerini değerlendirmeleri için konu bitimindeki 12. Etkinlik :
Resimdeki otoyolun bir bölümü onarım çalışması yapıldığından çakıllıdır. Bu çakıllı

soruların cevaplarını derfterlerine yazmaları sağlanır. Bu sorulara bölge ile aynı uzunlukta bir asfalt bölgeyi düşünerek bir benzetme yapalım. Yolun asfalt
ve çakıllı bölgeleri, farklı cins iletkenleri; yoldaki asfalt ve çakıllar direnci; ok yönündeki
aşağıdaki cevapların verilmesi beklenmektedir. Verilen cevaplardaki trafik akışı ise aynı yöndeki elektrik enerjisi iletimini temsil etsin. Buna göre;
a. Trafik akışı hangi bölgede daha kolay sağlanır. Bu durumu direnç kavramını kullanarak
eksik ve yanlışların giderilmesi için öğrenciler Ders Kitabı’ndaki ilgili nasıl açıklarız?
b. Bizden uzunlu¤uyla dik kesit alanı ayn› olan bakır ve nikel-krom tellerle bu yolun asfalt
sayfalara yönlendirilir. ve çakıllı bölgelerini eşleştirmemiz istense nasıl bir eşleştirme yaparız? Neden?
c. Bu benzetmeye göre bir iletkenin cinsi değişti¤inde o iletkenin direnci de de¤iflir mi?
Neden?

• “Kendimizi Değerlendirelim” Sorularının Cevapları 144

1. Bir iletkenin direnci cinsine, uzunluğuna ve dik kesit alanına


bağlıdır. 13. Etkinlik : Do¤ru Ç›k›fl› Bulal›m
2. Çünkü uzunluk arttıkça direnç artar. Ampulün içindeki filamanın
Aşağıda birbiri ile bağlantılı cümleler içeren bir etkinlik verilmiştir. Bu cümlelerin doğru
uzunluğunu (dolayısıyle direncini) arttırmak için kıvrımlı (D) ya da yanlış (Y) olduğuna karar vererek ilgili ok yönünde ilerleyelim. Her bir kararımız
bir sonraki aşamayı etkileyece¤inden vereceğimiz cevaplarla farklı yollardan sekiz ayrı
yapılması gerekir. çıkış noktasına ulaşabiliriz. Doğru çıkışı bulalım.

3. a. Trafik akışı asfalt bölgede daha kolay sağlanır. Yolun bu bölgesi 4. Plastiğin direnci
aynı boy ve ayn›

elektrik enerjisini daha kolay ileten düşük dirençli iletkene dik kesit alan›ndaki
demirin direncinden D 1
karşılık gelir.
2. ‹letkenlerin daha büyüktür.
direnci yalıtkanların
D
direncinden daha
b. Trafik akışı enerji akışını, asfalt ve çakıllı bölgeler de farklı cins büyüktür. 5. Plastiğin direnci aynı
Y 2

iletkenleri temsil ettiğinden asfalt bölge direnci düşük olan


boy ve dik kesit alan›ndaki
bakırın direncinden daha D 3
D Y büyüktür.
bakır tele, çakıllı bölge ise direnci yüksek olan nikel-krom tele 6. ‹letkenler Y 4
1. ‹letkenlerin
karşılık gelir. ve yalıtkanların
elektrik enerjisinin
iletilmesine karşı az
direnci vardır.
c. Bu benzetmeye göre iletkenin cinsi değiştiğinden direnci de da olsa bir zorluk
gösterirler.
D 5

değişir. Örneğin bakırın direnci nikel-krom telin direncinden Y D


Y 6
7. Yalıtkanlar elektrik
küçüktür. 3. Yalnızca
enerjisinin iletimine
karşı daha büyük D 7
yalıtkanların direnci
zorluk gösterirler.
vardır. Y

Konu Biterken Y 8

• Öğrencilerden direnç kavramı hakkında neler öğrendiklerini kendi


cümleleriyle defterlerine yazmaları istenir. Yazılan özetlerden
birkaçı okutularak dönüt verilir. Diğer öğrencilerin de bu doğrultuda 90

kendilerinde bulunan eksiklileri gidermeleri istenir.

• Öğrencilerden bir sonraki derse gelmeden önce “Destek ve Hareket


Sistemi” ünitesine göz atmaları istenir. Ayrıca öğrencilerden 5.
ünitenin “Kemiğin Yapısı” isimli etkinliği için sirke, su, üç adet
tavuk bacağı kemiği, iki adet kapaklı cam kavanoz, büyüteç ve
eldiven getirmeleri ve etkinliği inceleyerek kemiği sirkeli suda
bekletmeleri istenir. “Eklemler” adlı 2. etkinlik için pipet, ip, kâğıt
ve makas “Kaslarımız” adlı etkinlik için balon, tahta cetvel, bant ve
iplik getirmeleri istenir.

144
Ünitemizi Özetleyelim
Atatürk’ten Bizlere, Bizlerden Gelece¤e
Elektrik enerjisini ileten
maddelerdir.
Atatürk’e göre kültürü ve medeniyeti oluşturan temel öge
bilimdir. Bunu, onun çeşitli sözlerinden anlamaktayız. Örneğin;
Elektrik enerjisinin Tuzlu su, sirke ve
taşınmasında limon suyu gibi sıvılar Cumhuriyet’in 10. yıldönümü nedeniyle söylediği Nutuk’ta
kullanılır. örnekleridir.
Türkiye’nin geleceği konusunda Atatürk’ün özlemini duyduğu parlak
durum hakkında aşağıda verilen güzel sözleriyle karşılaşmaktayız:
‹LETKENLER
“Türk milletinin yürümekte olduğu gelişme ve medeniyet
yolunda elinde ve kafasında tuttuğu meşale, müspet ilimdir.
Metaller iyi iletkendir. Dirençleri küçüktür. Asla şüphem yoktur ki, Türklüğün unutulmuş büyük medeni
özelliği ve büyük medeni kabiliyeti, bundan sonraki gelişmesiyle,
Elektrik enerjisinin
küçüktür.
geleceğin yüksek medeniyet ufkunda yeni bir güneş gibi doğacaktır.
akışına karşı
gösterilen zorluktur.
Birimi ohm’dur.
Milletimizin; yüksek karakterini, yorulmaz çalışkanlığını
doğuştan getirdiği zekâsını bilime bağlılığını, güzel sanatlar
D‹RENÇ
sevgisini, millî birlik duygusunu sürekli ve her türlü araç ve
Maddenin cinsine
tedbirlerle besleyerek geliştirmek millî ülkümüzdür.”
bağlıdır.
Dirençölçer ile ölçülür.
Öte yandan da Atatürk, uluslararası medeniyet yarışmasında
bir toplumun geride kalmamasının, güçlü ve saygın bir durumda
büyüktür.
Gazlar yalıtkandır.
bulunmakta devam etmesinin yoğun bir çabaya dayanan sürekli
Yıldırım ve şimşek
olaylarında olduğu gibi
Dirençleri büyüktür. gelişme yoluyla mümkün olabileceği konusunda milletini tekrar
iletkenlik kazanabilirler. tekrar uyarmış, büyük bir millet olmanın ancak medeniyette en ön
safta bulunmakla, bilim ve teknolojinin gelişim sürecinin yaratıcıları
YALITKANLAR
arasında etkin biçimde yer almakla gerçekleşebileceğini kesin bir
Plastik, cam ve porselen dille ifade etmiştir.
‹letkenlerin yalıtılmasında
gibi maddeler iyi birer
kullanılırlar.
yalıtkandır.

Elektrik enerjisini ilet- Atatürkçülük (Atatürk’ün Görüş ve Direktifleri), M.E.G.S.B. 1988.


meyen maddelerdir.
(Düzenlenmiştir.)
145

Ünitemizi Özetleyelim
Ünite bitiminde öğrencilerden öğrendiklerini genel hatlarıyla
kısa ve öz cümlelerle ifade etmeleri istenir. Daha sonra bu cümleler
sesli olarak her öğrenciye okutturulur. Ünite içeriğine uygun olmayan
ifadelerin düzeltilmesi sağlanır. Öğrenmenin istenen seviyede olup
olmadığı kontrol edilir.
Öğrencilerden “Yaşamımızdaki Elektrik” ünitesinde öğrendikleri
kavramlarla ilgili poster ve afiş hazırlamaları istenebilir.
Ders Kitabı’nda verilen özet inceletilerek öğrencilerin daha iyi bir
karşılaştırma yapmaları sağlanır.

145
Hayatımızın Neresinde?
Bu başlık altında elektrik enerjisine, bu enerjinin varlığıyla Hayatımızın Neresinde?
anlam kazanıp hayatımızı kolaylaştıran bazı cihaz ve sistemlere Nereden Nereye?

dikkat çekilir. Elektrik enerjisi; ısı, ışık, ses ve hareket


enerjisi olarak hayatımızı kolaylaştırırken aynı
Geçen yüzyılın önemli buluşlarından olan bilgisayarların zamanda bilginin taşınmasında da kullanılır.
Bu enerji sayesinde rakamlar, kelimeler,
gelişim süreci içerisinde giderek küçülmesinde etkili olan küçük sesler ve resimler elektronik aletler yardımıyla
anlamlı hâle gelir.
elektronik devrelere vurgu yapılması beklenir. Bu alanda yapılan Son 20-30 yılda elektronik teknolojisinde
yapılan önemli atılımlarla hesap makinaları,
çalışmaların ülkemizden örneklerle de desteklenmesi sağlanır. cep telefonları, bilgisayarlar ve ‹nternet
hayatımızın vazgeçilmez unsurları hâline
Özellikle MEMS (Mikro Elektro Mekanik Sistem) teknolojisi de- gelmifltir.
Geçen yüzyılın belki de en önemli
nilen sistem sayesinde küçük elektronik devrelerin yanında mikro buluşu olan bilgisayarların ilk örneklerinden
‹lk bilgisayar ENIAC ancak büyük bir odaya
sığabiliyordu.
birini yukarıdaki resimde görüyorsunuz.
motor denilen çok küçük motorların da yapılabildiğine dikkat Bilgisayarın büyüklüğü, kullanılan kabloların kalınlığı ve

çekilir.
karmaşıklığı dikkatinizi çekti mi? Günümüzde aynı boyutlarda
bilgisayarların kullanılıyor olduğunu varsayarsak herhâlde

“Eleştirel Düşünme” başlığı altında verilen sorularla elektrik çalışma odalarımızda adım atacak yer kalmazdı.
Kocaman bilgisayarlar 1970’li yıllarda geliştirilen

enerjisiyle çalışan aletlerin neler olduğu, bu aletlerin boyutlarının mikroelektronik ve mikroçip sayesinde yerini, giderek
küçülen bilgisayarlara bırakmıştır. Bu küçülme özellikle
küçülmesinde hangi faktörlerin etkili olduğu ve söz konusu küçül- 1980 yılı ortalarından beri daha da hızlanmış, milyonlarca
devreden oluşan mikroçiplerin kullanılmasıyla da avuç içine
menin insanlara sağladığı avantajların irdelenmesi amaçlanır. sığacak kadar küçük boyutlara ulaşmıştır.
Bugün benzer çalışmaların makinelerin de küçültülmesine
dönük yapılması sonucunda, kısaca MEMS (Mikro Elektro
Mikro Elektro Mekanik
Mekanik Sistem) denilen teknoloji ortaya çıkmıştır. MEMS

Rehberlik Köflesi
Teknolojisiyle yapılmış bir
mikromotoru tutan karınca. teknolojisi sayesinde mikroçipler üzerinde sadece çok küçük
Bu resim MEMS teknolojisi elektronik devreler oluşturulmakla kalınmamış, aynı zamanda
ile yapılan mikro mekanik çok küçük makineler de yapılabilmiştir.
ürünlerin hassasiyetini
göstermektedir. Bugün MEMS teknolojisinden otomotiv sanayinin yan›nda
tıptan gıda teknolojisine, ziraatten kimya ve endüstriyel
Aşağıdaki rehberlik etkinliğini amacına uygun olarak ihtiyaç ürünlere kadar birçok alanda yararlan›lmaktad›r.
Ülkemizde MEMS teknolojisi üzerinde yürütülen baz› çal›flmalar vard›r: Bu çal›flmalardan
duyduğunuz bir zamanda sınıfınıza uygulayabilirsiniz. biri de Orta Doğu Teknik Üniversitesinden bir ekip taraf›ndan yürütülmektedir. Ekibin
yaptığı çalışmalar birçok uluslararası yarışmada ödül kazanmıştır. Son derece gelişmiş
araştırma tesislerinde yürütülen çalışmalarla,
ülkemiz gelecekte bu teknolojide söz sahibi olmaya
SALDIRGANLIK YERİNE adaydır.

KULLANILABİLECEK BECERİLER Eleştirel Düşünme


• Bundan 50-60 yıl önce kullanılan radyolar
günümüzde kullanılanlardan çok daha
büyüktü. Acaba bugün ilk icat edildiği zamanki
Aşağıdaki örnek olayı okuyunuz. boyutlarından daha küçük olan başka hangi Atatürk’ün üç boyutlu mikroimzası. ‹mzanın
genişliği bir saç telinin çapı boyutlarındadır.
elektrikli aletler vardır?
Meral, arkadaşı Lale’nin davranışından çok rahatsızdır ve
(www.eee.odtu.edu.tr)
• Bu makinaların küçük olmasının avantajları neler
146 olabilir?
içinden ona bağırıp çağırmak gelmekte, bir yandan da kendini kontrol
etmeye çalışmaktadır. Ama nasıl?
1. Öğrencilerin konu hakkındaki önerilerini alınız. Verilen yanıtları
tahtaya yazınız.12. Etkinlik :
ÜN‹TE SONU DEĞERLEND‹RME SORULARI
2. Daha sonra aşağıda verilen örneği, öğrencilerin verdiği yanıtlarla
karşılaştırınız. A
Aşağıdaki cümlelerin hangilerinin doğru, hangilerinin yanlış olduğunu noktal› yerlere
Aşamalar yazal›m. Yanlış olduğunu düşündüğümüz cümlelerin do¤ru flekillerini defterimize yazalım.

1. Dur ve ona kadar say. Y Direncin birimi newtondur.


1. (.........)
D Islak tahta iletkendir.
2. (.........)
2. Vücudunun ne hissettiğini düşün. D ‹letkenlerin elektrik enerjisi iletimine karşı gösterdiği zorluğa direnç denir.
3. (.........)
Y Bir iletkenin direnci, boyu arttıkça azalır.
3. Seçeneklerini düşün. 4. (.........)
Y Reosta elektrik enerjisini ölçmek için kullanılan bir araçtır.
5. (.........)
Y Bir iletkenin direnci iletkenin cinsine bağlı değildir.
a. Oradan uzaklaş 6. (.........)
D Bir iletkenin kalınlığı arttıkça direnci azalır.
7. (.........)
Y Bütün metallerin dirençleri birbirine eşittir.
b. Rahatlama egzersizleri yap. 8. (.........)
D Bir devredeki direnç artarsa devreden geçen elektrik enerjisi azalır.
9. (.........)
D Bir floresan lambanın ışık vermesi gazların iletkenliğinin bir göstergesidir.
c. Nasıl hissettiğini yaz. 10.(.........)
13. Etkinlik :
d. Birisiyle bu konuda konuş.
B
e. Bahçede koş, bir tur at. Aşağıdaki soruların do¤ru cevab›n› iflaretleyelim.
4. En iyi seçeneğini uygula. 1. Aşağıdaki maddelerden hangisi iyi yalıtkandır?
A) Altın B) Tungsten C) Cam D) Demir

2. I. ‹letkenin cinsi

E¤lenceli Satırlar II. ‹letkenin boyu


III. ‹letkenin dik kesit alan›

Yukarıdakilerden hangisi ya da hangileri iletken tellerin elektrik enerjisi iletiminde


etkilidir?
A)A)
Yalnız II III B) I ve III
I, II ve C) II ve III I, II ve IIIII
D) Yalnız

3. Aşağıdaki maddelerden hangisi elektrik enerjisini iletir?


A) Silgi B) Cam çubuk C) Ahşap cetvel D) Demir çivi

4. “Bilgisayarımızın kablosunun dışı plastiktir. Çünkü plastik;.....................” cümlesi


aşağıdaki ifadelerden hangisi ile tamamlanmalıdır?
A) ›şı¤› geçirir. B) elektrik enerjisini iletir.
C) bir iletkendir. D) elektrik enerjisini iletmez.

5. Aşağıdakilerden hangisi direnç birimidir?


A) Volt B) Ohm C) Selsiyus D) Litre

6. Aşağıdakilerden hangisi elektrik enerjisini en iyi iletir?


A) Metal kaşık B) Yün iplik C) Pencere camı D) Paket lastiği

Bu kutunun içine yanlızca 2 dörtgen çizerek kedilerin ayrı 91


bölmeler içinde olmalarını sağlayabilir misiniz?

146
Ünite Sonu De¤erlendirme Sorular›n›n Cevaplar›
Ders Kitab› Ünite Sonu De¤erlendirme Sorular›

A Aşağıdaki cümlelerden hangilerinin doğru (D), hangilerinin yanlış (Y) olduğunu belirleyelim.
Yanlış olduğunu düşündüğümüz cümlelerin doğrularını defterimize yazalım. Ders Kitabı Ünite Sonu Değerlendirme
1. Demir ve alüminyum elektrik enerjisinin iletimine karşı ayn› direnci gösterir.
2. Plastikler, elektrik enerjisi iletimine karfl› çok büyük direnç gösterir.
Soruların›n Cevaplar›
3. “Ohm’’ direnç birimidir.
4. Cam iyi bir iletkendir.
5. Bir iletkenin boyu arttıkça direnci artar.
A.
B Aşağıdaki cümlelerde daire içine alınmış harflerin bulundu¤u yerleri kutu içindeki uygun 1. Y
sözcüklerle/ifadelerle tamamlayarak defterimize yazalım. 2. D
yalıtkan, dirençölçer (ohmmetre), iletken, plastik, direnç, değişken direnç (reosta), demir
3. D
a maddelerden yapılır.
1. Elektrik telleri elektrik enerjisini kolay iletmesi için ........
4. Y
b gibi maddelerle kaplıdır.
2. Elektrik tellerinin dışı, elektrik çarpmalarını önlemek amacıyla ........ 5. D
c olarak adlandırılır.
B.
3. ‹letkenlerin elektrik enerjisine karşı gösterdikleri zorluk ........
ç ile ölçülür.
4. Bir iletkenin direnci ........
d telin direncinden daha küçüktür.
5. Aynı ölçülerdeki bakır telin direnci ........
a. iletken
Aşağıdaki “Elektrik malzemeleri üreten bir firma; .....” ifadesinin devam› niteli¤indeki cümlelerde
b. plastik
bofl b›rak›lan yerleri uygun kavramlarla tamamlayarak bu cümleleri defterimize yazal›m (Bir cümle
birden fazla kavramla tamamlanabilir.).
c. direnç
Elektrik malzemeleri üreten bir firma; Kavram ç. dirençölçer (ohmmetre)
1. Yalıtkan olarak ........... kullanmayı tercih
eder.
a. porselen
b. alüminyum d. demir
2. ‹letken olarak ............ kullanmayı tercih
eder.
3. Ampulün flamanında yüksek dirençli ............
c. tungsten
ç. bakalit
C.
metali kullanır.
4. Bir su ısıtıcısında direnç teli olarak
d. nikel – krom 1. a, ç, e
e. plastik
................. teli kullanmayı tercih eder.
f. bakır 2. b, f
D Aşağıdaki soruları defterimize cevaplayalım. 3. c
1. Altın ve gümüş elektrik enerjisini çok iyi ileten maddeler 4. d
olmalar›na ra¤men niçin elektrik enerjisi taşıyan kablolarda
veya elektrikli aletlerde altın ve gümüş kullanılmaz? D.
2. Benjamin Franklin’in yıldırım ve uçurtmasıyla yaptığı o ünlü
deneyi ona elektrik enerjisi hakkında çok şey öğretti. Onun 1. Gümüş ve altın en iyi iletkenlerdendir. Ama pahalı olduklarından kullanıl-
yaptığı bu deneyin güvenli olduğunu düşünüyor musunuz?
Neden? mazlar.
3. Yandaki resimde bir “yalan makinesi” görülmektedir. Bir
kişi yalan söylediğinde onun derisi elektrik enerjisini daha 2. Benjamin Franklin’in yaptığı deney güvenli değildi; çünkü bir elektrik
iyi iletir. Bu durumu kişinin deri direncinin değişimi ile nasıl
açıklarız? boşalması olan şimşek ve yıldırım onu çarpabilir ve hayatını tehlikeye
147
sokabilirdi.
3. Çünkü, bir kişi yalan söylediğinde terlemeden dolayı derisindeki nem oranı
artar. Ter, tuzlu su gibi davranacağından derinin direncini azaltır ve devreden
daha fazla elektrik enerjisi geçmesini sağlar. Bu da yalan makinesinin
ibresinin değişmesine sebep olur.

7.

Çalışma Kitabı Ünite Sonu Değerlendirme


Soruların›n Cevaplar›
K L M
Özdeş pil, ampül ve iletken teller kullanılarak yapılan şekildeki devrelerde D.
ampüllerin parlaklık sıralaması nasıl olur?
en parlak parlak az parlak 1.
A) K L M yalıtkan (cam)
B) M K L
C) L K M direnç (tungsten)
D) L M K
8. Aşağıdaki devrelerde bulunan ampullerden hangisi ışık vermez?
yalıtkan (cam)
A) B) C) D)
iletken (metal)

alüminyum tel gümüş tel plastik tel demir tel

9. Basit bir devre çiziminde kullanılan aşağıdaki gösterimlerden hangisi yanlıştır?


a. Ampülün dış kabı yalıtkandır. Ampülü duya takarken bu camdan tutar
A) B) C) D)
ve çarpılmayız. Aynı zamanda cam şeffaf olduğundan ışığın hemen
hemen tümünü geçirir. Ampülün içindeki direnci tutan ayak da camdan
direnç değişken direnç ampül pil yapılmıştır.
D b. Çünkü duydan aldığı elektrik enerjisini içerideki direnç teline iletecektir.
Aşağıdaki soruların cevaplarını defterimize yazalım.
c. Çünkü ısınarak ışık üretmesi için direnci yüksek telden yapılmıştır.
1. Yandaki ampulün iyi iletken, iyi yalıtkan ve direnç olan kısımların›
işaretleyelim.
a. Ampulün iyi yalıtkan olarak işaretlediğimiz kısmının niçin bu 2. Çünkü plastik yalıtkandır, elektrik enerjisini geçirmez ve tehlike anında
maddeden yapıldığını açıklayalım.
b. Ampulün iyi iletken olarak işaretlediğimiz kısmının niçin bu elektrik teknisyenini elektrik çarpmasından korur.
maddeden yapıldığını açıklayalım.
c. Ampulün direnç olarak işaretlediğimiz kısmının niçin bu
maddeden yapıldığını açıklayalım.
3. Çünkü nikel-krom telin direnci yüksektir. Elektrik enerjisi sonucunda ısı
2. a. Elektrik kablolarıyla çalışan elektrik teknisyenleri niçin kalın üretmek için direnci yüksek teller tercih edilir.
plastik eldiven giyerler?
b. Elektrik kablolarıyla çalışan elektrik teknisyenleri niçin kalın lastik
tabanlı ayakkabı giyerler?

3. Elektrik sobasının ısı üreten kısmında neden bakır ya da alüminyum


tel yerine nikel-krom tel kullanılır?
92

147
Notlarım ve Düşüncelerim

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

147-a
148

You might also like