1.

DĐŞLĐLER VE DĐŞLĐ ĐMALATI

1.1. Dişli Çeşitleri,Kullanılma Amaçları ve Özellikleri

Modern makinelerin dizaynlarında dişliler çok büyük ölçüde kullanılmaktadır.Bu

dişliler,diş profillerine ve diş boylarına göre çok değişik tiplerde oldukları gibi küçük
aletlerdeki ufak dişlilerden ağır endüstride kullanılan çok büyük dişlilere kadar çeşitli
büyüklüklerde de olurlar.

Şekil 1.1-a da gösterilen dişli çeşitlerinin düz dişleri vardır ve bunlar düz dişliler diye
adlandırılırlar.Şekil 1.1-b de eşlenik bir helis dişli çifti gösterilmiştir.Biri sağ ve biri sol
helisli olmak üzere iki helis dişli yanyana getirildiğinde V dişlisinin yerini tutacak bir
dişli meydana getirirler.

Şekil 1.1-c de kesişen eksenler için konik dişli düzeni gösterilmiştir.Eksenler

herhangi bir açıda kesişebilirler.Konik dişlilerin dişleri düz veya eğrisel olabilir.Dişleri
döner bir hiporboloit üzerinde bulunan ve eksenleri kesişmeyen dişli düzenine hipoid
dişliler denir.

Şekil 1.1-d de gösterilen dişli düzeninde çapraz eksenler vardır;bunlar çapraz

eksenli helis dişliler diye adlandırılırlar.

Paralel olmayan ve kesişmeyen eksenleri bulunan bir diğer dişli tipi de sonsuz vida
dişlisi düzenidir(Şekil 1.1-e).Bunun daha önce anlatılanların hepsinden farklı olan
yönü elemanlarından birisinin bir vida,diğerinin ise bu vida dişlerini saran dişleri
bulunan bir dişli olmasıdır.

Şekil 1.1-f de basit bir kremayer dişli düzeni gösterilmiştir.Elemanlardan birisi düz
veya helis dişli diğeri ise üzerine dişler açılmış bir lamadır,yani;dişleri düzgün bir
doğru boyunca gerilip düzeltilmiş sonsuz yarı çaplı bir dişlidir.Kremayer dişli
düzeninde hareket ya dişliden kremayere veya kremayerden dişliye iletilir.

Şekil 1.1-g de dalgalı dişli düzeni denilen sistem şematik olarak gösterilmiştir.Bu
sistem,dönüş hareketinin dişlilerden birindeki dalgalı deformasyonla iletilmesi
prensibine dayanmaktadır.Bu düzen üzerine tespit edilmiş akslar üzerinde serbestçe
dönen ikimakarası bulunan bir taşıyıcıdan (3),dişleri iç yüzeyde bulunan sabit ve rijit
bir dişliden (1),dişleri dışta bulunan bir esnek döner dişliden (2) meydana
gelmektedir.Rijit dişli,dişli sistemi yuvasına tespit edilmiştir.Esnek dişli ya örnekte
gösterildiği gibi ince cidarlı,kolayca deforme olabilen bir kayar burç şeklinde veya
deforme olabilen bilezik şeklinde dizayn edilmiştir.

Esnek dişlinin bölme dairesi çapı dpf ,rijit dişlinin bölme dairesi çapından dpr:

=dpr-dpf

Esnek dişli,rijit dişlinin içerisine oturur ve onun çevresi boyunca yuvarlanır ve

taşıyıcı ve makaralarıyla birlikte esnek dişlinin içerisine yerleştirilmiştir.Taşıyıcıyı ve
makaralarını içine alabilen dairesinin çapı esnek dişli çapından kadar büyük
olduğundan esnek dişli elipsin büyük ekseninin iki ucundaki dişler rijit iç dişlinin dişleri
ile temas ederler.Taşıyıcı döndürüldüğünde, geçişim halindeki dişler iç dişli boyunca

1
ilerlerler.Böyle bir dişli düzeninde dişler,ya özel üçgen şeklinde veya evolvent profilli
olurlar.

Modern endüstride kullanılan dişlilerin çoğunun diş profilleri evolvent

şeklindedir.Evolvent,bir daireye A noktasına teğet olan HH teğet doğrusunun bu daire
etrafında hiç kaymadan saat veya ters saat yönünde yuvarlandığı sırada A
noktasının çizdiği eğriye verilen isimdir.(Şekil 1.2-a)

Düz ve helis dişliler:Düz ve helis dişlilerde diş profilleri genellikle diş üstü ve diş dibi
dairelerinde belli değişikliklere uğramış evolvent eğriler halindedir.Düz dişlilerin
elemanları şunlardır.(Şekil 1.2-b):

Do/2 yarıçaplı taban dairesi,kendisine göre evolvent diş eğrisinin türetildiği veya
geliştirildiği dairedir;taban hatvesi “to” yanyana iki dişin aynı yöndeki yüzlerinin
evolvent eğrilerine normal (dik) oldukları noktalar arasındaki uzaklık dairesel hatve
“t”,türeten kremayerin hatvesine veya yanyana iki dişin aynı yüzlerinin hatve dairesi
üzerinde birbirlerine uzaklığına eşittir;etki doğrusu bir biri ile çalışan iki dişlinin taban
dairelerinin ortak teğetidir;kavrama açısı eşlenik iki dişlinin etki doğrularıyla ortak
merkez doğrularının arasında kalan açıdır.

Ağır hizmet dişlilerinde düzenli evolvent profillere ek olarak S.S.C.B. de

Dr.Müh.M.Novikov tarafından geliştirilen tamamiyle yeni bir tip de bir ölçüde
kullanılmaktadır.Bu,dişlerinin profilleri evolvent eğriler yerine dairesel eğrilerden
meydana gelen bir iç bükey,dış bükey dişli sistemidir.(Şekil 1.2-c ve d)

Novikov dişlilerinde diş profili yay yarıçapı r ile;profil yaylarının merkezlerinden

geçen dairenin yarı çapıyla Rc;merkez hattı boyu örneğin eşlenik dişlinin hatve
dairesinin Rp yarı çapı ile ;her profil yayı merkezinin diş simetri ekseninden
kaçıklığını belirleyen açısı ile ;ve diş üstü,diş dibi daireleri, diş dibinde ve diş üstü
daireleri üzerindeki yarıçapları,hetve ve diş sayısını kapsayan diğer bütün ölçülerde
belirtilir.

Bu ölçüler genellikle bölüm silindiri üzerinde ve diş helisine normal kesit düzlemi
içersinde tarif edilirler veya türeten kremayerin ölçüleri belirtilerek saptanırlar.

Evolvent bir dişlinin bölüm dairesi çapı (hatve çapı):

Dp=tz/

Burada z dişli üzerindeki diş sayısıdır.

Her zaman için z bir tam sayı ve =3,14 bir kesirli sayı olduğundan t veya Dp de
kesirli bir sayı olacaktır.Bu güçlükten kaçınmak için,hatve çapının diş sayısına oranı
olarak tanımlanan modül kavramından yararlanılır.Buna göre:

M=t/ =Dp/z

Modül daima mm cinsinden belirtilir.Tablo1de S.S.C.B. de kullanılan standart

modüllerin listesi verilmektedir.

2
 S.S.C.B. GOST 9158-59 ve 1643-56 standartları,gittikçe azalan hassasiyet
yönünden sıralanmış oniki hassasiyet derecesi kabul etmişlerdir.Her bir hassasiyet
sınıfı şu şartları öngörmektedir.

1-Dişlinin kinematik hassasiyeti

2-Dişlinin çalışmasındaki düzgünlük

3-Dişlerin kavrama hattı

4-Diş boşluğu

2.1. Düz,Helis ve Konik Dişlilerin Ana Đmal Metotları

Dişli imal metodunun seçimi;temelde dişlilerin çeşitli elemanları için kabul edilmiş
hassasiyet standartlarına ve aynı zamanda dişli düzeninin çalışmasında istenen
şartlara yani dişlinin kullanılma amacına göre yapılır.

Bu esaslara göre bütün dişli düzenleri şu gruplara ayrılabilir.

1.Yüksek güç değerleri ve hızları olan güç iletim dişlileri.Ana şart yüksek verim
katsayısının sağlanmasıdır.

2.Orta hızlarda çalışan ağır endüstri ve nakliyat dişlileri.Ana şart güvenilirlik ve

düzgün çalışmasıdır.

3.Takım tezgahlarındaki güç iletim dişlileri.Aranan şartlar sabit dişli oranının ve

düzgün çalışmanın sağlanmasıdır.

4.Otomotiv endüstrisinde kullanılan aktarma dişlileri.Aranan şartlar düzgün ve kolay

çalışmanın yanında sessiz bir çalışma sağlamaktır.

5.Hassas aletlerdeki kinematik iletim dişlileri.Aranan şartlar sabit dişli oranının

sağlanması ve dişlilerde boşluk bulunmamasıdır.

S.S.C.B. standartlarının kabul ettiği hassasiyet derecelerine göre bu şartlar,yüksek

mühendislik şartlarının yerine getirilmesini gerektirenlerden daha az gerektirenlere
doğru sıralanmaktadırlar.Böylece, imalat şartlarının diferansiye edilmesi ve
hassasiyet derecelerinin bir araya getirilmeleri mümkün olmaktadır.

Dişliler çok çeşitli takım tezgahlarında işlenip,imal edilirler.Dişli imalatında

uygulanan iki genel metottan biri profille işleme ve diğeri türetmeli işleme dir.(Şekil
2.1 -a,b,c)

Profille işleme metodunda kesici takıma dişler arasındaki boşluğun şekli verilmiştir
ve parça işlenirken bu şekil işlenen yüzey üzerine kopya edilmiş olur.

Profille işleme metodunda dişliler şöyle kesilirler.

3
1.Üniversal yatay milli düz freze tezgahında profil verilmiş disk veya parmak freze
çakıları kullanarak dişler sırasıyla freze edilirler;

2.Bütün diş boşlukları aynı anda planya edilirler;

3.Bütün diş boşlukları aynı anda sıyrılırlar;

4.Dairesel sıyırma yapılır.

Dişli imalatında profille işleme metodu,türetmeli işleme metoduna göre genellikle

daha az hassasiyet sağlar.Bunun da ötesinde,yukarıda belirtilen ilk metotta üretim
kapasitesi düşüktür ve sadece onarım işleri ve benzerlerinin gerektirdiği parça imalatı
için kullanılması uygundur.Diğer metot ise,sadece seri imalatta ekonomik yönden
uygun görülebilecek karmaşık takım tezgahlarını gerektirir.

Büyük parti ve seri imalatta çok yaygın olarak kullanılanı,türetmeli işlemenin çeşitli
şekilleridir;dişli azdırma,döner ve kremayer tipi kesici takımlarla dişli planyası;gider-
gelir kesici takımlarla veya alın freze çakısı tipinde kesici takımlarla dişli türetilmesi ve
dişlilerin sıcak haddelenmesi.

Türetmeli işlemede,kesici takım dişli kaba parçasına oturur ve kesici takımla kaba
parçanın uyumlu bağıl dönüş hareketleri sırasında dişler yapılır.

Azdırma usulünde ise,azdırma dişlilerin kesici ağızlarının düz kenarları,azdırma

ekseni yönünde trapez şeklindedirler ve dişlinin dişlerini sıralı olarak keserler.

Şekil 2.1-d den görülebileceği gibi azdırma ve kaba parça birbirlerine göre
zamanlanmış bağıl dönüş hareketi yaparlarken azdırmanın dişleri sıralı pozisyonlarda
(1,2,3...)diş boşluğunu giderek keser.Elde edilen profil,azdırma dişinin yaptığı birçok
“düzlükten” meydana gelmiştir.Bu düz kısımlar birbirleri üstüne öyle bindirilmişlerdir ki
sonuçta kırık çizgili bir hat yerine eğrisel (evolvent) bir diş profili ortaya çıkmıştır.

3. den 8.ye hassasiyet derecelerine kadar olan dişliler türetmeli işlemle imal
edilirler.Bundan sonra,3.,4.,5., dereceden sertleştirilmemiş dişliler çok dikkatlice
leplenirler ve dış yüzeyleri endüksiyonla sertleştirilir.Bu ısıl işlem yöntemi hemen
hemen hiçbir çarpılmaya,deformasyona yol açmaz.

6.,7., ve 8. hassasiyet derecesinden dişliler,sertleştirme fırınlarında ısıtma ve sonra

da su verme şeklinde bir ısıl işleme tabi tutulurlar.Önemli sayılacak ölçüde
çarpılmalar olur.Bundan sonra 6. ve 7. hassasiyet derecelerinden olan dişliler uygun
evolvent şeklini tekrar kazanmaları için deliklerinden bağlanarak taşlanırlar.8.
hassasiyet derecesinden dişlilerde ise boşluklarından bağlanarak delikler taşlanır.

8.,9. Ve 10. hassasiyet derecelerinden dişlilerin küçük parti imalatında genellikle

dişliyi indekslemek için divizör kullanılır ve her indekslemede bir diş boşluğu
işlenir.Disk veya parmak freze çakıları şeklindeki dişli freze çakıları,8. dereceden
dişlilerin özellikle hassas profil olarak işlenmelerinde kullanılırlar.

10. ve 11. hassasiyet derecesinden dişliler hassas döküm işlemleriyle yapılabilirler

ve dökümden sonra dişler bir şablon mastara göre eğelenirler.

4
 Disk ve parmak freze tipi dişli freze çakılarıyla:düz,helis ve dişli kremayerlerin freze
edilmeleri:

Dişli frezesi,bir profilli freze işlemidir.Disk veya parmak freze çakısının kesici
ağızlarına kesilecek dişlerin diş boşluklarının şekli verilmiştir.(Şekil 2.1-a ve b).Đşleme
sırasında kesici kendi şeklini diş boşluğuna kopya eder,böylece yanyana iki dişlinin
iki yarım profilini meydana getirir.Bir diş boşluğu işlendikten sonra,divizör başlığı veya
başka bir mekanizma ile dişli kaba parçası,bir dişlik indekslenir ve çakı kaba parça
genişliği boyunca ikinci diş boşluğunu freze eder.

Bu işlem,küçük parti ve parça imalatında ve aynı zamanda onarım için yedek parça
yapımında uygulanır.Bu işlem için divizör kafası ile donatılmış düz yatak milli freze
tezgahı gereklidir.Bu metodun dezavantajları şunlardır:

1.Freze ile çok hassas diş profilleri elde edilemez,çünkü,her bir modüldeki dişlilerin
diş sayılarına göre ayrı bir çakının kullanılması gerekir.Gerçekte,bir diş sayısı grubu
(örneğin 20 dişten 30 dişe kadar) bu grubun ortasındaki diş sayısının karşılığı olan
tek bir çakı ile işlenir.

Böylece belli bir modüldeki bütün dişlerin belli kremayer takımlarına kadar
tümüyle,daha az sayıda çakı ile işlenmeleri sağlanmış olur.

Standartlara göre bunlar 8,15 veya 26 adet disk tipi dişli çakılarından meydana
gelen takımlar halinde mevcutturlar.Bu çakılarla,özellikle çok sayılı takımlarla,birçok
hizmet için yeterli sayılabilecek tolerans sınırları içerisinde olan yeterince küçük profil
hatalı dişler 15 çakılık takımlarla en hassas olanları ise 26 çakılık takımlarla freze
edilirler.

Yukarıdaki bilgilerden açıkça anlaşıldığı gibi,freze ile sadece yaklaşık diş profilleri
elde edilebilmektedir.

2.Dişlilerin freze edilmelerinde üretim kapasitesi çok düşüktür;buna bağlı olarak da

imalat giderleri yüksektir.Düşük üretkenlik işleminin kesintili olmasından ileri
gelmektedir.Bu işlem süresince,her diş için çakının yaklaştırılması,dişten dişe
indeksleme,dişli kaba parçasının çakıya yaklaştırılması ve bir seferde çakının çok az
sayıda dişinin kesime girmesi çok zaman kaybına neden olmaktadır.

Büyük modüllü dişliler (200 mm den büyük),özellikle V dişliler,parmak freze çakısı

tipinde dişli çakılarıyla freze edilirler.(Şekil 2.1-b).Kremayerler disk tipi dişli freze
çakılarıyla freze edilirler.Uzun kremayerler de aynı usulle fakat dişten dişe hassas
indeksleme yapma olanakları bulunan tezgahlarda işlenirler.Kremayerler aynı anda
çalışan bir,iki hatta üç adet disk tipi dişli freze çakısı ile freze edilebilirler.Birden fazla
çakılı bir dizi kullanıldığında,dizinin çakılarından biri kremayerin diş boşluklarının
kaba işlenmesi diğer ikisi de ince işlenmesi için ayrılır.

Modern makine imalatında uygulanan bir profilli işleme yöntemi,dişlinin freze

edilmesine göre önemli ölçüde daha yüksek üretgenlik sağlamaktadır.Bu metotta
kullanılan dişli planya takım kafasına,işlenecek dişlinin diş sayısına eşit sayıda profil
kalemi bağlanmıştır;her profil kalemine diş boşluğunun şekli verilmiştir.Yüksek

5
üretgenliğin nedeni,bütün profil kalemlerinin aynı anda çalışmaları ve bütün diş
boşluklarının planya hareketiyle aynı anda kesilmeleridir.

Bu çok kalemli dişli planyası metodunun esası Şekil 2.2 de gösterilmiştir.Profil

kalemleri 1 dişli kaba parçasının 2 çevresine radyal olarak yerleştirilmişlerdir.Kaba
parçanın dikey doğrultudaki git-gel hareketiyle kesme sağlanmaktadır.Kaba parça
kursunun alt son noktasına ulaşıp profil kalemleri ile temasını kestiği anda bütün
profil kalemleri radyal olarak içeri doğru beslenirler.

a- Dişli azdırma:

Düz ve helis dişlilerin dişli azdırma çakısıyla işlenmeleri en yaygın olarak kullanılan
metodlardan biridir.Dişli azdırma çakısı bir döner kesici takımdır,bunun dişleri bir
sonsuz vidanın dişi gibi helezoni bir yol izleyerek dizilmiştir;eksen boyunca kesit
alındığında bu dişler bir kremayer görüntüsü verirler.Kesici ağızlar,helezoni vida
dişine dik olarak açılmış helezoni oluklar serisiyle meydana getirilmişlerdir.(Şekil 2.1-
c)

Bir kremayer,diş sayısı ne olursa olsun aynı modülle işlenmiş bir dişliye tam olarak
oturabilir.O halde bir dişli azdırma çakısı da istenilen sayıda dişe sahip dişlileri aynı
hassasiyetle işleyebilir.Bu dişli azdırma usulünün en büyük avantajlarından biridir.

Dişli azdırma işleminde,dişli azdırma çakısı ve dişli kaba parçası,sonsuz vida dişli
düzeninin aşağıda verilen dişli oranına eş olan bir zaman bağıntısına göre aynı anda
dönerler:

Đ=nh/ng=Zg/Zh

burada nh ve ng =dişli azdırma çakısının ve dişli kaba parçasının hızları (dev/dak)

Zh=dişli azdırma çakısının vida ağzı sayısı

Zg=dişlinin diş sayısı

Dişli azdırma işleminde,dişli azdırma çakısı döner ve kaba parçanın dönüşüne

uygun olarak dişli eksenine paralel ilerletilir.(Şekil 2.3).Dişli azdırma çakısının (1)
ekseni,dişli kaba parçasının (2) üst yüzüne göre,çakının bölüm dairesi üzerindeki
helis açıya eşit bir açıyla eğik duruma getirilir.Azdırma çakısının kaba parça eksenine
göre yaptığı ilerleme dişlerin bütün boyda yavaş yavaş açılmalarını sağlar.Kesme
işlemi dişli kaba parçasının bir ucundan diğer ucuna kesintisiz devam eder ve çakının
çok sayıda kesici dişi aynı anda operasyonda bulunur.Azdırma usulünün en üretgen
dişli imalat metotlarından biri oluşunun nedeni budur.

Dişli azdırma çakısı ya dişliyi tek bir pasoda işlemek üzere tam diş yüksekliğine
ayarlanır veya 8 mm den büyük modüllü dişlilerin iki pasoda işlenmeleri için birinci
pasoda diş yüksekliğinin 0,6 sına,ikinci pasoda 0,4 üne ayarlanır.Bölme dairesi
üzerinde diş kalınlığında 0,5-1 mm arasında bir işleme payı da ince işleme için
bırakılır.Basit dişli azdırma çakıları ile standart veya değiştirilmiş profiller
kesilebilir.Đkinci halde değiştirme koşullarına göre azdırma çakısı ile dişli kaba
parçasının merkezleri arasındaki uzaklık ya arttırılır veya azaltılır.

6
 Dişli azdırma,eksenel ilerleme ile (Şekil 2.4-a),teğetsel ilerleme ile (Şekil 2.4-b)veya
eğimli ilerleme ile (Şekil 2.4-c)yapılabilir.Eksenel ilerlemede azdırma çakısı,dişli kaba
parçasının eksenine paralel yönde ilerletilir.Teğetsel ilerlemede azdırma çakısı kendi
ekseni doğrultusunda ve dişli kaba parçasına teğet olarak ilerletilir.Eğimli ilerlemede
ilerleme,dişli kaba parçası doğrultusundaki dikey hareketle,dişli azdırma çakısı ekseni
boyunca olan hareketin bileşkesi şeklinde olur.

Dişliler ya eş yönlü (Şekil 2.5-a) veya ters yönlü azdırma usulüyle kesilirler.Eş yönlü
azdırma ters yönlü azdırmadan daha iyidir çünkü;talaş meydana getirme yönünden
daha uygun şartlar sağlamaktadır,kesme kuvvetlerinde değişmeler daha düşük
ölçüdedir,azdırma işlemi sırasında daha az titreşim olmaktadır.
Dişlilerin azdırmalarında,özellikle büyük çaplı azdırma çakıları
kullanıldığında,yaklaşma sırasında büyük zaman kaybı olur,çünkü azdırma çakısı
çapı arttıkça yaklaşım boyu da artar.Orta modüllü düz dişlilerin azdırılmalarında
yaklaşım zamanı işleme zamanının %30-40 ı kadardır.

Yaklaşım sırasında ve eksenel ilerleme sırasında dişli azdırma çakısının

operasyonu,aralıklı bir kesme işlemidir,azdırma çakısının yaklaşımı sırasındaki
ilerleme hızı,daha sonra yapılan tam derinlik kesimine göre daha düşük
tutulmuştur.Eğer eksenel yaklaşım yerine radyal içten besleme yapılır (Şekil 2.6) ve
bunu azdırma çakısının dişliyi azdırarak yaptığı eksenel ilerleme izlerse,azdırma
çakısının yaklaşımında kaybedilen zaman %30 oranında azaltılmış olur.Bu şartlar
altında,hem azdırma çakısı hem de dişli azdırma tezgahı bütün dişli kesimi boyunca
daha düzgün şekilde yüklenmiş olur.

Dişli azdırma çakıları hem düz hem helis dişlilerin yapımında kullanılırlar.Đkinci
halde dişli azdırma çakısı,dişli yüzüne göre;şartlara bağlı olarak dişli helis açısıyla
azdırma çakısı vida dişi açılarının toplamına veya farklarına eşit bir açısal konuma
getirilir.

En yaygın kullanılan dişli tezgahı,düz,helis ve sonsuz vida dişlilerini işleyebilen dişli

azdırma tezgahıdır.Azdırma tezgahı üç operasyon hareketine sahiptir;azdırma
çakısının dönüşü,azdırma çakısının ilerletilmesi,dişli kaba parçasının dönüşü.

Şekil 2.7 da bir dişli azdırma tezgahı gösterilmiştir.Kolon (2),iş tablası (11) ve iş
parçası malafa sportu (8) yatak (1) üzerine monte edilmişlerdir.Kolonun (2) içersine
monte edilen ana hareket motoru (3) dişli azdırma tezgahının bütün mekanizmalarını
çalıştırır.

Kolonun tepesine de azdırma sportunun (5) çabuk ilerlemesini sağlayan bir ilave
hareket sistemi (4) monte edilmiştir.Dişli azdırma çakısı (6),mili ve hareket
mekanizması ile birlikte ,kolon kızakları boyunca dikey hareket yapabilen azdırma
çakısı sportuna monte edilmiştir.

Üzerine dişli kaba parçası (9) tespit edilen malafayı (10) taşıyan dairesel iş
tablası,özel bir mekanizma ile yatak kanalları boyunca yatay hareket
yapabilir.Malafanın üst ucu kol (7) tarafından tutulmaktadır.

b- Dişlilerin planyası:

7
 Döner bir dişli planya tezgahında düz ve helis dişlilerin işlenme metodu:kaba
parçası,aynı modüllü ve planya kesici takımı olarak kullanılan bir başka dişliye
oturtularak döndürülen dişlinin,türetilerek işlenmesi esasına dayanmaktadır.

Kesme hareketini sağlamak için(Şekil 2.8) eşlenik dişlilerden (1) veya (2) birinin
eksenel yönde gidip gelme hareketi yapması böylece kesicinin sırtı taşlanmış kesici
ağızlarının takasları kaldırması dişliyi türetmesi gerekir.

Kesici takım ve dişli kaba parçası dişli planya tezgahına monte edildiklerinde birlikte
çalışan iki dişlininkine benzer bir zaman bağıntısıyla dönerler.Dönüşü yanında git-gel
hareketi de yapan kesici dişli (1),dişli kaba parçasının (2) diş boşluklarından yavaş
yavaş talaş kaldırır.Dişli planya çakısı gerçekte ,diş alınlarının yüzeyleri taşlanıp arka
kısımları boşaltılarak kesici ağız haline getirilmiş bir dişliden başka bir şey değildir.

Şekil 2.9-a da gösterilen dişli planya çakısı düz dişliler için ,Şekil 2.9-b de gösterilen
ise karşılığı olan helis açılarında helis dişliler için kullanılır.

Şekil 2.10 da bir dişli planya tezgahı şematik olarak gösterilmişitr.Dişli kaba
parçasının (6) tesbit edildiği malafayı (7) taşıyan iş tablası (8) taban (1) üzerine
monte edilmiştir.Kolonun üst kısmında bulunan rayın (4) yatay gezintisini sağlayacak
kanalları vardır.Bütün mekanizmaları,rayın tepesine monte edilen ana hareket motoru
ile çalıştırır.(3)

Malafanın ucuna,dişli kaba parçasıyla uyumlu olarak kendi ekseni etrafında dönen
ve git-gel hareketi yapan dişli planya çakısı (9) tesbit edilmiştir.Her kesim kursunun
sonunda kaba parça yatay olarak geri çekilir böylece kesimsiz sürtüşme meydana
gelmez;ikini kesim kursundan önce tekrar kesim bölgesine geri getirilir.

Kremayer tipi bir türetici kesici ile düz veya helis dişlilerin dişlileri kesilirken,kesici
takım işlenen dişlinin ana kremayerinin şeklinde olmalıdır.Türetme hareketi birbiri ile
çalışan kremayer ve dişlide olduğu gibidir.Basit döner dişli planyasında olduğu gibi
kesici hızla git-gel hareketi yapar ve kesicinin dönüş kursu sırasında dişli kaba
parçası geri çekilir.

Dişliler iki metotla işlenebilirler:dişli kaba parçasının kremayer tipi kesici boyunca
yuvarlanmasıyla ve kesicinin ve dişli kaba parçasının yuvarlanmasıyla.

c- Konik dişlilerin yapılışı:düz dişleri bulunan konik dişliler,genellikle iki adet git,gel
hareketli kesici takımları bulunan konik dişli tezgahlarında işlenirler.

Bir konik dişli tezgahı Şekil 2.11 de gösterilen prensibe göre çalışır.Tezgahın
operasyon ünitelerini çalıştıran ana motor (11) tabanın (9) alt kısmına
yerleştirilmiştir.Tabanın yassı yüsüne şu ana üniteler monte edilmiştir:dişli kaba
parçasını (4) kenetlemek için iş kafası (5) ve kızak kolonu üzerindeki dairesel kanallar
içerisinde salınım yapan kızak(1).Kızak üzerinde ,dişli kaba parçasının merkezine
doğru radyal git-gel hareketi yapan takım sportları (2) vardır.Kızağın (1) kendi
eksenine göre yaptığı salınım veya yuvarlanma hareketi türetme hareketidir.Dişli
kaba parçasını üzerinde bulunduran iş kafası kayar taban üzerindeki salınır taban (8)
yardımıyla gerekli açıya ayarlanır.Dişli düzeni (6),türetme işlemi süresince dişli kaba

8
parçasını kızağa (19) göre zamanlanmış olarak döndürür.Bir dişin işlenmesi bitirilip
diğerine geçilirken,kesici takımlar (3) geri çekilir ve dişli kaba parçası indeks
mekanizmasıyla (7) indekslenir.Kayar taban (10),dişli kaba parçasını dişlilere
yaklaştırır ve uzaklaştırır.

Konik dişlilerin türetilmelerinde kesici takımların ve dişli kaba parçasının birbiri

ardına aldıkları pozisyonlar Şekil 2.12 de gösterilmiştir.Kesici takımlar (3) zahiri bir
tarak dişlinin (2) dişlerini andırırlar ve düz kesici ağızları vardır.Bu zahiri tarak dişlinin
yuvarlanması,üzerine kaba iş parçası (1) monte edilen iş miline göre düzgün bir
bağıntıyla salınım yapan kızak tarafından sağlanmaktadır.Kesici takımlar iş
parçasıyla birlikte yuvarlanırken aynı zamanda iş parçası üzerinde enine git-gel
yaparak bir seri kesimi gerçekleştirirler.Bu,diş profilini meydana getirir.Her türetme
yuvarlanışının sonunda kaba parça otomatik olarak takımlardan geri çekilir ve kaba
parça indekslendikten sonra yeniden kesime bağlamak üzere kızak ve iş mili geri
yuvarlanarak ilk pozisyonlarına gelirler.

Küçük konik dişliler,döner veya dairesel sıyırma usulüyle,kesici takım olarak

dairesel sıyırma takımlarını kullanan özel tezgahlarda işlenebilirler.Bu bir profilli
işlemedir.

Dairesel sıyırma takımı,profil takımı şeklinde birçok parçalı bıçaktan meydana

gelmiştir.Sıyırma takımı gövdesi genellikle (15) bıçak olabilir,her bıçak parçası beş
adet arka kısmı boşaltılmış kesici dişe sahip bölümler halindedir.Dişler sıyırma
takımının çevresine aynı profil şeklini korumak fakat ebatları küçükten büyüğe doğru
artmak üzere dizilmişlerdir.

Şekil 2.13 de kaba işleme dişleri (1),ince işleme dişleri (2) ve dişli kaba parçasının
bir dişlik indekslenmesine olanak veren boş bölge (3) gösterilmiştir.Bütün diş boşluğu
dairesel sıyırma takımının bir turunda işlendiğinden,dişlerin yükseklik ve kalınlıkları
veya sadece kalınlıkları yavaş yavaş arttırılır.

Döner sıyırma takımı sabit bir hızda dönerken bir taraftan da gezintisinin çeşitli
kısımlarında değişik hızlarda olmak üzere bir doğru boyunca gezinir.Bu gezintinin hızı
ve yönü tezgaha monte edilen kamın şekline bağlıdır.Bu kam işlenecek dişli kaba
parçasına (4) uygun olarak seçilir.

Buna göre profil verilmiş her kesici dişin çalışma hareketi sıyırma takımının döner
hareketiyle düz doğrusal hareketinin toplamıdır.

Kaba işlemede sıyırma takımı taksimat konisinin tepesinden tabanına doğru

ilerler;ince işlemede aksi yönde ilerler.

Diş boşluğu sıyrılırken kaba parça sabit tutulur,sıyırma takım dişleri ile dolu
bulunmayan kesim (3) dişli kaba parçasına ulaşınca,kaba parça bir dişlik indekslenir.

d-Helis konik dişlilerin yapılışı:

Yüksek hızlı makinelerde bir çok nedenle düz konik dişlilerin,dişleri eğrisel olan
dişlilerle değiştirilmeleri gerekir.Bunlar daha düzgün ,sessiz ve verimli çalışırlar.

9
 Türetme hareketi,alın tipi freze çakısının(1) bir dişinin temsil ettiği zahiri tarak
dişliye (2) oturan dişli kaba parçasının (3) yuvarlanmasıyla elde edilmektedir.Bu
doğru diş şeklini türetir,dişlerin eksenel hattı dairesel bir yay şeklindedir.

Şekil 2.14 de gösterilen çakı,diş boşluğunun bir yanını veya diğer yanını türetmek
üzere çevresine değişken düzenle yerleştirilmiş kesici ağızları bulunan disk tipi bir
gövdeye sahiptir.Gövdede (6) dış (2) ve iç (1) bıçakların yerleştirilmeleri için yarıklar
vardır.Bu bıçaklar vidalarla (5) kenetlenir ve kamalarla (7) dolgu parçalarından (4)
yararlanılarak (3) ayarlanır.

Tablo 1 ve 2 de büyük parti ve seri imalat tesislerinde,düz,helis ve konik dişlilerin

imalatında uygulanan çeşitli işlemlerin listesi verilmiştir.Bu metotlar yüksek
üretgenlikle hassas dişlilerin imal edilmeleri olanağını sağlar.Bazen imalat koşulları
bu şartlardan daha doğrusu öngörülen koşullardan ayrılmayı gerektirebilir,fakat bu
ayrılmalar sadece deneme amacıyla ve seyrek olmalıdır.

2.2. Sonsuz Vida ve Sonsuz Vida Dişlisinin Đşleme Metotları

Sonsuz vida-dişli çiftinin iki elemanı,eksenleri birbirlerine göre dik konumda olan
sonsuz vida ve sonsuz vida dişlisidir.

Sonsuz vidalar ya silindirik veya çift-sarmalı tipte olurlar.(Şekil 2.2.1).Bu ikinci saat
camı veya Hindley sonsuz vidası olarak da bilinir.

Eksen boyunca basit kesit alındığında silindiril sonsuz vidanın dişleri düz veya
eğrisel yan yüzlü dişli kremayerine benzer.Çift sarmalı sonsuz vidanın eksenel kesiti
ise düz yan yüzlü dişleri bulunan dairesel hale getirilmiş bir kremayer gibidir.

Silindirik sonsuz vidaların içinde en yaygın olarak kullanılanı,eksenel kesitte düz

kenarlı dişleri bulunanıdır;bu trapez dişli vidayı andırır.Bu sonsuz vidanın helis
yüzeyi,sonsuz vida eksenine göre eğimli bir doğrunun bu eksen etrafında
döndürülmesi ve aynı anda ileri doğru yürütülmesiyle elde edilir.Sonsuz vida
ekseninden geçen düzlem üzerinde vida dişi trapez şeklindedir.(Şekil 2.2.2-a).Bu tip
sonsuz vidaların kullanıldığı sonsuz vida dişli çiftlerinde verim düşük olduğu için
bunlar çok hızla aşınırlar.Bu nedenle bunlar kritik olmayan,düşük hız ve küçük yük
şartlarının gerektirdiği dişli düzenlerinde kullanılırlar.

Silindirik sonsuz vidanın bir diğer tipi de evolvent sonsuz vidadır.(Şekil 2.2.2-
b).Bu,yan yüzleri,helikoid diye adlandırılan helisel yüzeyler şeklinde vida dişlerine
sahiptir.Diş yan yüzünün eksene dik düzlemle kesişme çizgisi bir
evolventtir.Bu,sonsuz vidaya ismini vermiş bulunmaktadır.

Evolvent sonsuz vidalı dişli düzeni yüksek hız ve yük şartlarında çalışan kritik dişli
çiftlerinde sık sık kullanılır.Bununla beraber bu tip dişli çiftlerinin imalatı,özel teçhizat
ve karmaşık teknikleri gerektirir.

Silindirik sonsuz vidaların üçüncü çeşidinde,vida dişi yan yüzleri bu dişin normal
kesitinde düz kenarlıdır.(Şekil 2.2.2-c).Dış yan yüzünün eksene dik bir düzlemle
kesimi bir yayık evolventtir.Bunlar bazen düz kenarlı freze çakısı ile işlenmiş sonsuz
vidalar diye de adlandırılırlar.Bunlar bir anlamda evolvent sonsuz vidanın

10
çeşitleridir.Bu sonsuz vidaların yapılmaları evolvent sonsuz vidalara göre daha
kolaydır;bunlar yeterince hassas bir dişli düzeninin kurulmasına olanak
verirler,verimleri yüksektir ve aşınmaya karşı daha dirençlidirler.

Çift sarmalı sonsuz dişlilerde sonsuz vidanın vida dişi ile sonsuz vida dişlisinin
dişleri arasındaki kavrama yüzeyi diğerlerine göre çok daha fazladır.Bu,kavrama
basıncının azalmasını buna bağlı olarak da vida dişi ve dişli dişinin aşınmasının
azalmasını sağlar.Böyle bir sonsuz vidanın helis vida dişi, diş profilinin, silindirik
yüzey boyunca değil küresel bir yüzey boyunca ilerletilmesiyle türetilir.Bunların
imalatlarında karşılaşılan güçlükler büyük ölçüde çözümlenmiştir ve çift sarmalı
sonsuz vida dişli çiftleri yüksek güç aktarma işlerinde yaygın olarak kullanılmaktadır.

a- Sonsuz vidaların işlenmesi:

Bir sonsuz vida imalatının en basit şekli,düz kesici ağızları bulunan tek uçlu bir
torna kalemi ile tornada vida dişi açmaktır.

En uygun profilde vida dişi elde etmek için;torna kalemi belli bir kesitte sonsuz
vidanın iki dişi arasındaki boşluğun profiline göre taşlanmalı ve diş açılırken bu kesit
düzlemin içinde uygun pozisyona getirilmelidir.

Vida dişleri eksenel kesitte düz kenarlı olan bir sonsuz vida elde etmek için ,düz
kenarlı torna kalemi profilinin sonsuz vida ekseninden geçen düzlem içersinde uygun
pozisyona getirilmesi gerekir.(Şekil 2.2.2-a).Vida dişini temizleyebilmesi için sol
taraftaki kesici ağız daha büyük boşluk açısına sahip olmalıdır.Eğer sonsuz vida
büyük bir helis açısına sahipse kesici ağız zayıf kalacak ve kırılacaktır.Bu
nedenle,oldukça büyük helis açılı sonsuz vidalar işlenirken, her biri diş boşluğunun
bir yanı için olmak üzere özel dizaynlı iki torna kalemi kullanılır.

Evolvent sonsuz vidalar;düz kesici ağızları bulunan ve biri eksenin yukarısında

diğeri aşağısında taban silindirine teğet olan iki düzlem içerisine yerleştirilmiş iki torna
kalemiyle (1) ve (2) işlenir.(Şekil 2.2.2-b)

Taban silindirinin çapı arttıkça, kesim açılarındaki değişmeler nedeniyle torna

kalemlerinin merkezin üstünde ve altında ayarlanmalarında bazı güçlüklerle
karşılaşılır.Bu nedenle evolvent sonsuz dişliler işlenirken sonsuz vida dişine normal
kesit düzlemindeki profile sahip profil kalemleri kullanılır.Kalemin yüzü sonsuz vida
dişine normal bir kesit içersinde ayarlanır.

Vida dişine normal kesit içersinde düz kenarlı dış yan yüzleri bulunan sonsuz
vidalar, düz kesici ağızlarının biri merkezin yukarısında diğeri aşağısında olmak
üzere vida dişine normal düzlem içersinde ayarlanmış torna kalemleriyle
işlenirler.Böyle sonsuz vidalar, genellikle her biri dişin bir yüzü için olmak üzere iki
torna kalemiyle işlenirler.(Şekil 2.2.2-c)

Çift sarmalı bir sonsuz vida,sonsuz vida kaba parçasına göre zamanlanmış olarak
dik bir eksen etrafında dönen düz kesici ağızlı bir torna kalemiyle işlenir,böylece
eşlenik sonsuz vida,vida dişi profili ile sonsuz vida dişlisi diş profilinin çalışırken
izledikleri yolu kopya etmiş olur.Bu çeşit sonsuz vida,dişli azdırma tezgahında,

11
azdırma çakısı malafasına çakı yerine sonsuz vida kaba parçası ve iş tablasına da
kesici takım bağlanarak izlenebilir.

Sonsuz vidaları torna tezgahlarında işlenmeleri yanında,bunları tek vida dişli freze
çakılarıyla freze tezgahlarında da işlenmeleri mümkündür.

Sonsuz vidaların böyle tek vida dişli freze çakılarıyla işlenmeleri çok daha üretken
bir metottur;ancak,eğer düz kenarlı profilleri bulunan bir çakı kullanılırsa sonsuz
vidada doğru diş profili elde edilemez.Bunun nedeni alttan kesmelerin olmasıdır;bu
alttan kesme,sonsuz vida dişinin tepesinde ve dibinde farklı helis açılarının
bulunmasından ileri gelmektedir.Bu nedenle vida dişi frezesi,sonsuz vida dişlerinin
kaba işlenmelerinde uygulanmaktadır.

Sonsuz vida düz kenarlı profili olan tek vida dişli freze çakısı A ile işlenirken (Şekil
2.2.3) çakının dönüş ekseni,sonsuz vida eksenine göre sonsuz vida helis açısına eşit
bir açısal konuma getirilir.

Çok çeşitli sonsuz vidalar,basit dişli azdırma tezgahlarında azdırma çakıları

kullanılarak işlenirler.Evolvent bir sonsuz dişlinin işlenmesinde düz kenarlı vida diş
profili bir azdırma çakısı kullanılabilir.

Vida dişi profillerinde eğrisel kesici ağızları bulunan azdırma çakıları,eksenel veya
normal kesitlerinde düz kenarlı diş yan yüzleri bulunan sonsuz vidaların
işlenmelerinde kullanılırlar.Bu sonsuz vida imalat şekli pahalı azdırma çakılarını
gerektirir.Bununla çok sıhhatli diş profillerinin elde edilmesi garanti edilemediğinden
sadece kaba işlemelerde uygulanır.

Yüksek üretkenliği olan ve sonsuz vidada yüksek hassasiyeti garanti eden

metotlardan birisi de,sonsuz vidayı özel bir takım tezgahında döner planya çakısının
aynı olan bir kesici takımla türetme yoludur.(Şekil 2.2.4).Sonsuz vida kaba parçasının
(2) ekseninden geçen bir düzlem içinde ayarlanan kesici,sonsuz vida eksenine
paralel bir düz doğrusal ilerleme hareketi yapar.

Bunun yanında kesici ve sonsuz vida kaba parçası kendi eksenleri etrafında ve
birbirlerine göre zamanlanmış bağıl dönüş hareketi yaparlar.Bu hareketlerin sonucu
olarak sonsuz vida türetilmiş olur.

Bu sonsuz vida türetme metodu sonsuz vida dişi profilinin bozulmasına neden
olmaz.Bu metot çok sıhhatli ve üretkendir.Tek dezavantajı,işlenecek sonsuz vidaların
her bir helis açısı için ayrı bir kesici takımın gerekmesidir.Bu nedenle sonsuz vida
üretme işlemi sadece büyük parti ve seri imalat şartlarında ekonomik olmaktadır.

b-Sonsuz vida dişlilerinin işlenmesi:

Sonsuz vida dişlileri,dişli azdırma tezgahlarında şu üç metottan birisiyle ve sonsuz

vida azdırma çakılarıyla işlenirler:

1.Radyal içten ilerleme,

2.Teğetsel ilerleme,

12
3.Birleşik ilerleme.

Radyal içten ilerleme metodunda (Şekil 2.2.5-d) azdırma çakısı (2) ile devamlı
temas halinde olan sonsuz vida dişlisi kaba parçası (1), önceden ayarlanmış merkez
uzaklığına A ulaşılıncaya kadar radyal olarak ilerletilir.Azdırma çakısı sadece
döner.Azdırma çakısı kaba parça ile tam girişim haline geldiğinde, sonsuz vida dişlisi
uygun ve diş profili elde edilir.Bu metodun tek dezavantajı,azdırma çakısının bütün
dişlerinin operasyon içinde bulunmamaları,sadece çakının orta kısmında kaba parça
ile devamlı temasta bulunan dişlerin aşınmaya uğramalarıdır.

Bu metot,özel teğetsel azdırma çakısı sportu bulunmayan basit azdırma

tezgahlarında sonsuz vida dişlilerinin imali için kullanılır.Azdırma tezgahının indeks
dişli düzeni,düz dişlilerin işlenmelerinde olduğu gibi ayarlanır.Đş tablasının radyal içten
ilerlemesi için değiştirme dişlileri,öngörülen ilerleme hızına uygun olarak ayarlanırlar.

Teğetsel ilerleme metoduyla sonsuz vida dişlileri işlenirken (Şekil 2.2.5-b) dişli kaba
parçası (1) merkezden merkeze uzaklığına A hassas olarak ayarlanır ve azdırma
çakısı (3) konik bir giriş ucu vardır ve bütün kesici ağızlar kaba parça ile temasa
geçtiklerinden aşınma düzenli olur.Kesme işleminde azdırma çakısı,döndürülüşünün
dışında eksenel olarak da ilerletilir.Dişli kaba parçası (1) azdırma çakısına oturmuş
halde yaptığı ana dönüşünün yanında, azdırma çakısının eksenel ilerlemesine bağlı
bir tamamlayıcı dönüş hareketine de sahiptir.Aksi halde azdırma çakısı dişlinin bütün
dişlerini kesecektir.

Azdırma çakısının eksenel ilerlemesi ve sonsuz vida dişlisi kaba parçasının

tamamlayıcı ek dönüş hareketi,dişli azdırma tezgahındaki basit azdırma çakısı
sportunun yerine yerleştirilen özel bir azdırma çakısı teğetsel azdırma ilerleme
sportuyla sağlanır.

Birleşik metotla sonsuz vida dişlisi işlenmesinde radyal içten ilerleme ve teğetsel
ilerleme sıralı olarak uygulanır.Birincisi, dişleri kaba olarak işler,ikincisi,hassas işleme
yaparak tamamlar.Hassas azdırma için bırakılacak işleme payı,kaba işleme sırasında
meydana gelebilecek hataları karşılayabilecek kalınlıkta olmalıdır.

Sonsuz vida dişlilerinin birleşik metotla işlenmelerinde bazen azdırma çakıları

yerine profilli kesici takımlar kullanılır.Bu özellikle hassas işlemelerde çok daha
hassas bir işleme yöntemidir.

2.3 Dişlileri Hassas Đşleme Metotları

Dişlilerin hassas işlenmeleri;raspalama,taşlama,lepleme gibi talaş kaldırma

şeklinde yapılanlarla,talaşsız yapılan parlatma işlemleri olmak üzere iki ana gruba
ayrılırlar.Dişli dişlerinin yuvarlatılması,pah kırılması ve çapak temizleme şeklindeki
operasyonlar da talaş kaldırma tipindedirler.

Dişli raspalama, düz ve helis dişlilerin işlenmelerinde uygulanır.Bu,dişlinin kesilme

işlemini izler ve sertleştirmeden önce yapılır.Dişli planyası,bir dişliye benzeyen veya
iş parçası dişliye çalışan bir kremayer şeklindeki kesici takımla diş profilinden 0,1-
0,25 mm arasında bir işleme payının kaldırılması esasına dayanmaktadır.Döner

13
raspalama çakısı veya kremayer raspalama bıçağı diye adlandırılan kesici takımın
her bir dişine,bir kesici ağızlar serisi meydana getirmek üzere tırtıl şekil verilmiştir.

Düz dişlilerin hassas işlenmelerinde kullanılan döner raspalama çakıları,150 lik helis
açılı dişlere sahiptir;helis dişliler için kullanılanların ise düz dişleri vardır.

Diş profilinde kesici ağızları meydana getiren zikzakları bulunan bir döner dişli
raspalama çakısı Şekil 2.3.1 da gösterilmiştir.Dişli tipi çakı ile yapılan döner
raspalama,kremayer tipi kesiciyle yapılan doğrusal raspalamadan daha yaygın olarak
uygulanmaktadır.

Dişliler özel takım tezgahlarında raspalanır.(Şekil 2.3.2).Dişli raspalama çakısı (4)

işlenen dişlinin (5) eksenine göre açısal bir konumda ayarlanır,250 dev/dak. lık hızla
döndürülür.Bu,malafaya (6) geçirilmiş olarak puntalar arasının serbestçe monte
edilen ve raspalama çakısına oturmuş olan iş parçasını döndürür.Çakının ve işlenen
dişlinin kesişen pozisyondaki eksenleri nedeniyle bunların dişleri arasında boyuna
bağıl bir hareket meydana gelir.

Kesme hareketini dişlinin bütün diş boyuna ulaştırabilmek için,tablaya işlenen

dişlinin her devrinde 0,1-0,3 mm arasında bir git-gel hareketi yaptırılır.Her kursun
sonunda,tabla dönüş kursuna başlamadan önce 0,02-0,04 mm lik bir içten ilerleme
yapar.Gerekli kurs sayısı,işleme payına bağlıdır.

Eğer,yerel kavramalı yayvanlaştırılmış bir diş yüzeyi isteniyorsa,dişli raspalama

tezgahında bir devrilen plaka (7) kullanılır.Bu plakada pimi (1) taşıyan bir konsol (3)
vardır.Pim (1),kamın (2) eğimli yarığı boyunca kayar ve böylece işlenen dişliyi taşıyan
plakayı (7) devirir.Bu hareket,dişli dişlerini,diş uçlarında diş yüzünün ortasına göre
biraz daha fazla raspalayarak yayvanlaştırır.

Bir dişli,tablanın 12-14 tam kursuyla raspalanmış olur.Bu,her diş için 2 veya 3
saniyelik ince işleme zamanında meydana gelir.

Uygun şekilde raspalanmış dişlilerde;ortalama hatve ve profil hatası 0,005 mm

içersinde,hatve dairesi kaçıklığı 0,03 mm içersinde,yüzey kalitesi V8 veya V9 yüzey
kalitesi sınıflarındadır.

a- Dişli taşlamanın iki ana metodu:Profilli taşlama ve türetmeli taşlamadır.Đnce

işleme payı dikkate alınmaksızın,dişliler 4-6 hassasiyet derecelerinin gereksinmelerini
karşılayan ana parametrelerle işlendiklerinde,V8-V10 arasında bir yüzey kalitesine
erişilebilir.

Türetmeli taşlama, işlenen dişlinin,bir dişi zımpara taşının yüzleri tarafından temsil
edilen ana kremayere oturtulması esasına dayanmaktadır.Modern dişli taşlama
tezgahlarında çok çeşitli zımpara taşları kullanılmaktadır.

Fincan tabağı şeklinde iki zımpara taşıyla türetmeli dişli taşlama usulü Şekil 2.3.3
de gösterilmiştir.Burada iki zımpara taşı (1),zımpara taşı mili yönündeki yassı
kenarlar üzerindeki dar bantlar,işlenen dişlinin (3) oturduğu zahiri ana kremayerin (2)
dişlerinin kenarlarının meydana getirdiği düzlem içersinde olacak şekilde
ayarlanır.Đşlenen dişli,arabanın üzerindeki puntaların arasına veya bir malafaya

14
monte edilir.Bu malafa dişliye dişli ekseni etrafında dönüş hareketi sağlar ve bu
eksene enine doğrultuda git-gel hareketi yaptırır,böylece,işlenen dişlinin zahiri
kremayer boyunca yuvarlanmasına benzer bir hareket ortaya çıkar.Her yuvarlanma
hareketinin sonunda,işlenen dişli yeni bir profil işlenmek üzere indekslenir.

Türetmeli taşlamanın daha üretken bir metodunda,üzerine helis vida dişi işlenmiş
zımpara taşı kullanılmaktadır.(Şekil 2.3.3-b).Zımpara taşı,300 mm çapında tek veya
çok ağızlı zımpara sonsuz vida taşı elde etmek üzere düzeltilmiştir.Diş taşlama
işleminin iki hareketi vardır:

1.Ekseni etrafında 20-30 m/san çevresel hızla dönüş hareketi,

2.Đşlenen dişlinin ekseni boyunca ve dişlinin her devri için 0,6 mm hızla yapılan git-gel
hareketi işlenen dişli zımpara taşına göre zaman bağıntılı dönüş hareketine 3 ve
periyodik içten besleme hareketine 4 sahiptir.Tek ağızlı zımpara taşı dişlileri 6.
hassasiyet derecesine kadar taşlayabilir;iki ağızlı zımpara taşı ise 7. dereceye kadar
taşlayabilir.Taşlanan diş profillerinin yüzey kaliteleri V7-V10 arasında değişir.

Profilli zımpara taşıyla dişli taşlama,(Şekil 2.3.3-c) çok yüksek üretim kapasitesine
sahiptir.

b- Dişli dişlerinin hazırlanması:

Bu, diş profilinin yüzey kalitesini geliştirmek ve ısıl işlemden sonra düz ve helis
dişlilerin gürültüsünü azaltmak amacıyla yapılan bir dişli hassas işleme metodudur.Bu
operasyon,çapraz eksenli işlenen dişliye honun birbirlerine oturmalarını sağlayan
fakat içten ilerleme mekanizması bulunmayan dişli raspalama tezgahlarına benzer
takım tezgahlarında yapılır.Bir malafaya veya puntalar arasına monte edilen dişli geri
dönüşlü dönüş hareketi yanında honlama takımının enine göre eksenel git-gel
hareketine sahiptir.

Dişli dilerini honlamada kullanılan hon,yüzeyine zımpara malzemesi yedirilmiş helis

dişli tipinde bir plastik takımıdır.Bu hona yedirilen zımpara malzemesinin tanecik
büyüklüğü,honlama payına (0,025-0,05 mm) yüzey kalitesi gereksinmelerine uygun
olarak seçilir.

Dişli dişi honlama işlemi,ya dişle honlama takımı arasındaki sabit basınç veya sabit
merkezden merkeze uzaklıklı sıfır boşluk şartlarında yapılır.Birinci metotla daha
hassas dişliler elde edilir.

Bu işlem,honlanan yüzeyden metalik tozu uzaklaştırmak için bol miktarda kesme

sıvısı akıtılmasını gerektirir.Dişli dişi honlama 1,25-6 mm arasında modülleri olan düz
ve helis dişlilerle,diş yan yüzeyleri değiştirilmiş veya yayvanlaştırılmış dişlilerin ince
işlenmeleri için yapılır.

Dişli dişlerinin honlanmasında çevresel hız 1-5 m/san dir.Her diş için gerekli zaman
1-2 san dir ve V10-V11 arsında bir yüzey kalitesi elde edilir.Her honlama takımı 18-
20000 dişliyi işleyebilir.

15
 c- Dişli tepeleme, ısıl işlemi izler ve özel takım tezgahlarında işlenen dşiliye
oturarak dönen döküm dişliler halindeki lepleme takımıyla yapılır.Lepleme takımının
diş yüzlerine ince zımpara tozu ile yağ karışımı tatbik edilir.

Dili lepleme işlemi Şekil 2.3.4 te gösterildiği gibi ikisinin ekseni işlenen dişli ekseni
ile kesişir konumda olmak üzere işlenen dişlinin üç lepleme takımı arasında
döndürülmesi ile yapılır.Lepleme tezgahının miline tesbit edilen işlenecek dişli 3
dökümdemir lepleme takımlarının her üçüne 1,2 ve 4 de aynı anda oturmaktadır.Helis
dişli lepleme takımlarının ikisinin eksenleri işlenen dişli 3 eksenine göre
eğimlendirilmiştir.Üçüncü lepleme takımının 2 ekseni işlenen dişlinin eksenine
paraleldir.Đşlenen dişlinin dişlerinin her iki yüzlerinin düzenli bir şekilde işlenmelerini
garantilemek için bu lepleme takımı 30-60 m/dak çevresel hızla alternatif olarak iki
yönde de döndürülür.Bu dönüş hareketinin yanında,lepleme takımları eksenel yönde
25 mm boyda ve 60-70 kurs/dak hızında bir git-gel hareketide yaparlar.Đşlenen
dişlinin çevresel hızı 30-60 m/dak arasında değişir.

Lepleme takımlarının işlenen dişlinin dış yüzeyleri üzerindeki basıncı,lepleme

takımlarından ikisinin mili frenlenerek ayarlanır.Leplenen dişlilerde;birikmiş hatve
hatası 0,02 mm içersinde,yanyana hatve hatası 0,01mm içersinde ve profil hatası
0,08 mm içersindedir.V10 a kadar yüksek bir yüzey kalitesi elde edilebilir.Ortalama
lepleme süresi her diş için 3-6 san arasındadır.

d- Dişli dişlerinin yuvarlatılması:

Makine durdurulmaksızın birbirlerine geçen kayar dişliler modern makinelerde çok

yaygın olarak kullanılmaktadır.Böyle dişlilerin dişlerinin uçları,dişlerin
çapaklanmalarını ve kırılmalarını önlemek amacıyla özel kesici takımlarla dişli dişi
yuvarlatma tezgahlarında yuvarlatılırlar.

Yuvarlatılmakta olan diş ucu 1 ve bu işlem boyunca kesici takımın 2 izlediği yol
Şekil 2.3.5-a da gösterilmiştir.Diş yuvarlatmada kullanılan çeşitli kesici takımlar Şekil
2.3.5-b de gösterilmiştir.Bunlar,parmak freze çakısı şeklinde kesiciler (1) ve çan tipi
profilli kesicileri (2) kapsamaktadır.
e- Dişli dişlerinde pah kırılması ve çapak temizleme, sonsuz vida şeklinde
düzeltilmiş zımpara taşları bulunan tezgahlarda yapılır.Đşlene dişli dişleri zımpara taşı
sonsuz vidası dişlerine oturtularak döndürülür.

Büyük hacimli dişli üretiminde çapaklar çok istasyonlu tezgahlarda döner çelik
fırçalar kullanılarak temizlenirler.

Küçük dişlilerin çapakları,ultrasonik çapak temizleme sistemleriyle

temizletilir.Çapakların temizlenmesinin yanında bu metot,dişlerin işlenmiş profillerinde
herhangi bir etki yapmaksızın bütün keskin kenarları da kırar.

Tamburda çalkalama; verimli bir çapak temizleme metotudur.Eğer zımpara

malzemesi ve tambur hızı uygun seçilirse,diş profilleri bozulmaksızın dişlerin
çapakları tümüyle temizlenir.

Dişli parlatma,bol miktarda yağlama yağı altında sertleştirilmemiş işlenecek

dişlinin,sert,düzgün ve son derece hassas dişleri bulunan bir veya daha çok dişli ile

16
birlikte döndürülmesinden ibarettir.Parlatma dişlilerinin dişlerinin işlenecek dişlinin
dişleri üzerindeki basıncı,işlerken sertleştirme etkisi yapar ve bütün girinti çıkıntıları
düzeltir.

Parlatma da ne diş profili ne de hatve düzeltilmez. Hatta çok halde diş profili
bozulur ve daha sonraki ısıl işlem nedeniyle profilin çarpılmasına neden olacak ek içi
gerilmeler meydana gelir.Bu nedenle bu metot,sadece çok yüksek hassasiyeti
gerektirmeyen ve ayrıca daha sonra üzerlerinde ısıl işlem yapılmayacak dişliler için
uygulanabilir.

2.4 Dişli Çarkların Isıl Đşlemi

Oldukça büyük yüzey basıncına maruz olan dişli çarkların yüzeyleri aşınma ve
darbeye karşı imalat sonrası sertleştirilmelidir.Sertleştirme işleminde göz önünde
bulundurulması gereken en önemli husus sertleştirme derinliğidir.Bu derinlik fazla
olursa malzeme elastikliği azalır ve kırılgan bir diş elde edilir.Sertleştirme derinliği az
olursa yüzeyde ezilmeler meydana gelir.

Sertleştirme işlemi çelik türünden olan dişli çark malzemeleri için söz konusudur.Isıl
işlem sırasında dişli çarkın geometrisinde bozulmalar olabileceğinden bunların
istenilen ölçü ve yüzey kalitesine getirilebilmesi için genellikle talaş kaldırmak
suretiyle yeni bir işlemden geçirilmesi kaçınılmaz olmaktadır.

2.4.1 Sementasyonla Sertleştirme

Alaşımlı veya alaşımsız sementasyon çelikleri,karbon yüzdesi düşük (%0,3 den az)
olan çeliklerdir.Her tarafı kömür tozu ile temas edecek şekilde 9000 C a kadar ısıtılan
ocakta gereken bir süre bekletildikten sonra dışarı çıkarılarak 1500 C ye kadar
soğuması beklenir.Daha sonra kömür kutusundan çıkarılan dişliler 8500C daki
atmosfer ocağında 30 dakika kadar tavlanır ve soğumasına meydan vermeden bir
yağ banyosuna daldırılır.Bu banyodan çıkarılan dişlilerin yüzeyi temizlendikten sonra
170-1800C ye kadar ısıtılarak gerilme giderme tavlamasına tabi tutulur.Bu şekilde
sertleştirilen dişli yüzeylerinin sertliği yaklaşık 58....64 HRC dolayında olur.

2.4.2 Alevle Sertleştirme

Dişli çarkın yüzeyi yanıcı gazlarla (asetilen,havagazı,bütan) belli bir sıcaklığa kadar
ısıtılarak hemen su ile soğutulur.Ancak burada ısıtma süresi çok kısa tutularak
çekirdeğin ısınmasına meydan verilmez.Bu nedenle sadece diş yüzeylerinde, hatta
özellikle diş yanaklarında bir sertlik tabakası elde edilir.Diş diplerindeki sertlik değeri
yok denecek kadar azdır.Küçük dişlilerin tamamı bir defada ısıtılıp soğutularak
sertleştirilebilmesine karşılık nispeten büyük dişlilerde dişler tek tek ısıtılarak aniden
soğutulur ve işlemde süreklilik sağlanır.

2.4.3 Endüksiyonla Sertleştirme

Alevle sertleştirme yönteminin aynısıdır.Ancak burada ısıtma işlemi elektrikle

yapılmaktadır.Üzerinden alternatif akım geçmekte olan bir bobinin içine dişli çark
yerleştirilerek meydana gelen endüksiyon akımıyla dişli çarkın ısıtılması işlemi

17
gerçekleştirilir.Isının dişli çekirdeğine geçmesine meydan verilmeksizin diş yüzeyi çok
hızlı ısıtılır ve aniden suya daldırılarak sertleştirme gerçekleştirilir.

2.4.4 Nitrasyonla Sertleştirme

Sertleştirilecek dişli çarkın yüzeyi temizlenerek 500-5400C sıcaklıkta azot

banyosunda uzun süre bekletilir.Bu zaman zarfında diş yüzeyinde çok sert ve ince bir
nitrit tabakası oluşur.Sertlik değeri 1000 daN/mm2 Vickers sertliği dolayında olan
böyle sertleştirme işleminde yaklaşık 0,5 mm kalınlıktaki sertlik tabakası için gaz
banyosunda 50 saat beklemek gereklidir.

18