Öğrt.

Görevlisi Serap KARAGÖZ

T.C.
ADNAN MENDERES ÜNĠVERSĠTESĠ
AYDIN MESLEK YÜKSEKOKULU
DEĞİŞİMİN GELECEĞİ

AYMYO YAYINLARI
DERS NOTU NO: 01

MUKAVEMET

Hazırlayan
Öğr. Gör. Serap KARAGÖZ
Makine Resim Konstrüksiyon
Programı

Aydın - 2007
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
1

ĠÇĠNDEKĠLER

KONU Sayfa No
ÖNSÖZ ………………………………………………….. 3
1. MUKAVEMET ………………………………………………………… 4
1.1. MUKAVEMETĠN ĠLKELERĠ …………………………...................... 5
1.1.1. KatılaĢtırma ilkesi .…………………………………………………………... 5
1.1.2. Ayırma ilkesi .…………………………………………………………………. 5
1.1.3. EĢdeğerlilik ilkesi ………………………………………………………….. 5
1.1.4. Saint – Venant ilkesi ………………………………………………………… 6
1.1.5. Süperpozisyon ilkesi ……………………………………………………........... 6
1.2. TAġIYICI SĠSTEMNLER ..…………………………………………….. 7
1.2.1. Üç boyutlu taĢıyıcı sistemler ...……………………………………………….. 7
1.2.2. Yüzeysel taĢıyıcı sistemler ……………………………………………............. 7
1.2.3. Prizmatik çubuklu sistemler ………………………………………………... 7
1.2.3.1. Basit kiriĢler …………………………………………………………………... 8
1.2.3.2. Çıkmalı kiriĢler ……………………………………………………………….. 8
1.2.3.3. Konsol kiriĢler ………………………………………………………………… 8
1.2.3.4. Destekli kiriĢler ……………………………………………………………... 8
1.2.3.5. Ġki ucu ankastre kiriĢler …………………………………….……………...... 9
1.2.3.6. Sürekli kiriĢler ……………………………………………………………… 9
1.2.3.7. Mafsallı kiriĢler ………………… ………………………………………….. 9
1.2.3.8. Kafes kiriĢler ………………………………………………………………... 9
1.3. TAġIYICI SĠSTEMLERE ETKĠ EDEN KUVVETLER ……….. 10
1.3.1. Ġç kuvvet – dıĢ kuvvet ………………………………………………………… 11
1.4. GERĠLME ÇEġĠTLERĠ ..……………………………………………… 11
1.4.1. Çekme gerilmesi ……………………………………………………………….11
1.4.2. Basma gerilmesi ………………………………………………………………. 11
1.4.3. Kesme gerilmesi ………………………………………………………………. 11
1.4.4. Eğilme gerilmesi ……………………………………………………………… 12
1.4.5. Burulma gerilmesi …………………………………………………................. 12
1.4.6. Burkulma gerilmesi ……………………………………………………........... 12
1.4.7. BileĢik Gerilme ……………………………………………………………….. 12
2. ÇEKME – BASMA GERĠLMESĠ ..……………………………. 13
2.1. ÇEKME (GERĠLME – ġEKĠL DEĞĠġTĠRME) DĠYAGRAMI .13
2.1.1. Problemler …………………………………………………………………... 15
2.2. DARBE ġEKĠL DEĞĠġTĠRMELERĠ ………………………………. 17
2.2.1. Problemler …………………………………………………………………….. 17
2.3. BĠR ÇUBUĞUN AĞIRLIĞINDAN DOĞAN GERĠLME VE
ġEKĠL DEĞĠġTĠRME …………………………………………………... 18
2.3.1. Problemler ..…………………………………………………………………... 18
2.4. Eġ DAYANIMLI ÇUBUKLAR ……………………………………..... 19
2.4.1. Faturalı ve EĢ Dayanımlı Çubuklar ..…………………………………........ 19
2.4.2. Problemler ..………………………………………………………………….. 20
2.5. ISI ETKĠSĠ OLDUĞU ZAMAN UZAMA ..………………………… 20
2.5.1. Problemler …………………………………………………………………….. 20
2.6. EĞĠK KESĠTLERDEKĠ GERĠLMELER ………………………….. 21
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
2

ĠÇĠNDEKĠLER

KONU Sayfa No

2.6.1. Problemler ……………………………………………………………………. 21

2.7. GERĠLME YIĞILMALARI …………………………………………… 22
2.7.1. Problemler …………………………………………………………………….. 23
3. KESME GERĠLMESĠ ……………………………………………… 24
3.1. KAYMA ÇEġĠTLERĠ .………………………………………………….. 24
3.2. PROBLEMLER .………………………………………………………….. 25
4. BURULMA GERĠLMESĠ …………………………………………. 27
4.1. PROBLEMLER .………………………………………………………….. 28
5. BURKULMA GERĠLMESĠ ..…………………………………….. 29
5.1. EULER YÖNTEMĠ .……………………………………………………… 30
5.1.1. Problemler …………………………………………………………………….. 31
5.2. TETMAJER YÖNTEMĠ .……………………………………………….. 32
5.2.1. Problemler …………………………………………………………………….. 32
5.3. ω YÖNTEMĠ ..……………………………………………………………... 33
5.3.1. Problemler …………………………………………………………………….. 33
6. EĞĠLME GERĠLMESĠ .…………………………………………….. 34
6.1. KĠRĠġLERDE KESME KUVVETĠ (MAKASLAMA) VE
MOMENTLER ……………………………………………………………. 34
6.1.1. Problemler …………………………………………………………………….. 36
6.2. ATALET MOMENTLERĠ ……………………………………………... 37
6.3. EĞĠLME FORMÜLÜ ..………………………………………………….. 39
6.4. EĞĠLME OKU (SEHĠM) ..……………………………………………… 40
6.4.1. Düzgün Yayılı Yükte Eğilme ..………………………………………………. 40
6.4.2. Nokta Yüklü Basit KiriĢte Eğilme .………………………………………….. 40
6.4.3. Tek Taraftan Ankastre Düzgün Yayılı Yükte Eğilme ……………………... 40
6.4.4. Problemler ……………………………………………………………………. 41
7. BĠLEġĠK GERĠLME ………………………………………………. 43
7.1. ÇEKME - BASMA VE EĞĠLME GERĠLMELERĠ .……………. 44
7.2. EĞĠLME VE BURULMA GERĠLMELERĠ .……………………… 45
7.3 ÇEKME - BASMA VE BURULMA GERĠLMELERĠ …………. 46
7.4. PROBLEMLER ………………………………………………………….. 47
KAYNAKÇA ……………………………………………………………. 49
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
3

ÖNSÖZ

Mukavemet konusu Makine Resim Konstrüksiyon Programı öğretim programları

içerisinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Tekniker unvanıyla mezun olacak Makine Resim
Konstrüksiyon programı öğrencilerinin, tasarladıkları makine parçalarının ve sistemlerin sağlıklı
çalıĢabilmesi için dayanımları konusunda da bilgi ve fikir sahibi olmaları gerekir.

Bu ders notu Aydın Meslek Yüksekokulu öğrencilerine yönelik olarak hazırlanmıĢtır.

Konular ileri düzeyde ve kapsamlı dayanım hesaplamalarına girilmeden, bir teknikerin bilmesi
gereken temel dayanım bilgisi ve basit hesaplamalarla ve örnek problemlerle de desteklenmiĢtir.

Genel olarak konular ve sıralama Mukavemet dersi içeriğine uygun olarak düzenlenmiĢ,
problemler diğer derslerle de iliĢkilendirilerek makine sistemleri üzerinde uygulanabilecek
Ģekilde hazırlanmıĢtır.

AYDIN 2007
Öğr.Gör. Serap KARAGÖZ
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
4

1. MUKAVEMET
MEKANĠK, çeĢitli kuvvetlerin etkisi altında kalan cisimlerin denge ve hareket koĢullarını
inceleyen bir bilimdir. Mekaniğin sıvılar ve gazları inceleyen dalına AKIġKANLAR
MEKANĠĞĠ adı verilir. Mekanik biliminde katılar kuvvetlerin etkisiyle Ģekil değiĢtiren (rijit
olmayan) ve Ģekil değiĢtirmeyen (rijit) cisimler olmak üzere iki gurupta incelenir.
Statik ve dinamikte cisimlerin kuvvetlerin etkisiyle Ģekil değiĢtirmediği ve dengede
olduğu kabul edilir. MUKAVEMET ise Ģekil değiĢtiren cisimlerin durumunu inceler. (ġekil 1.1)
MUKAVEMET katı cisimlerin mekaniğini inceler. Her katı cismin belirli bir Ģekli vardır.
Bu Ģekil küçük kuvvetlerin etkisi ile değiĢmez, ya da değiĢtiği hissedilmez. Fakat büyük
kuvvetler her katı cismin Ģeklinde değiĢiklik meydana getirir.
Mekanik

Katıların mekaniği Akışkanlar mekaniği

Şekil değiştiren cisimlerin mekaniği(MUKAVEMET)

Şekil değiştirmeyen cisimlerin mekaniği

Statik Dinamik

ġekil 1.1 Mekaniğin sınıflandırılması

STATĠK ve DĠNAMĠK ile MUKAVEMET arasındaki fark Ģu Ģekilde vurgulanabilir.

ġekil.2’deki kiriĢte F kuvvetinin mesnet tepkilerin bulurken, STATĠKte kiriĢin Ģeklinin
bozulmadığı, kırılmayacak kadar sağlam olduğu varsayılır. MUKAVEMET’ de ise, kiriĢin
eğilmemesi ve kırılmaması için gerekli koĢullar araĢtırılır.

ġekil 1.2 Etki eden kuvvet ve tepkiler

Cisimlerin Dayanımı baĢka bir ifade ile mukavemet, problemleri çözerken aĢağıdaki
koĢulları dikkate alır.

1. Sağlamlık 2. Teknik koĢullar 3. Ekonomiklik

Problem çözümlerinde, ‘Teknik’ koĢullar dikkate alınarak, ‘sağlamlık’ ve

‘ekonomiklik’te en uygun ve kullanılabilir çözüm aranır.
Mukavemetin incelediği cisim, kuvvetlerin etkisiyle az veya çok Ģekil değiĢtiren homojen
yapıda bir katı cisimdir.
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
5

1.1. MUKAVEMETĠN ĠLKELERĠ

1.1.1. KatılaĢtırma ilkesi

Dayanımda incelenen cisim, Ģekil değiĢtiren bir katı cisimdir. ġekil değiĢtirme sona
erdikten sonra cisme, mekanikteki gibi Ģekil değiĢtirmeyen katı cisim olarak düĢünülüp, aynı
denge denklemleri uygulanabilir.

1.1.2. Ayırma ilkesi

Cismin dıĢ etkilere uygunluğunu anlamak için, bir düzlemle herhangi bir yerinden
kuramsal olarak kesilir. Cismin ayrılan kısımlarından yalnız bir parçasına denge denklemleri
uygulanır (ġekil 1.3). Cismin bir tarafının atıldığı varsayılarak kalan kısmının dengesinin
incelenmesine ayırma ilkesi denir.

Vr
Mr

ġekil 1.3 Ayırma ilkesi

1.1.3. EĢdeğerlilik ilkesi

Tepkilerin bulunmasında bileĢenlerin etkisi kullanıldığı gibi bileĢkenin etkisi de
kullanılabilir. Rijit (Ģekil değiĢtirmeyen) cisimlerde bileĢke yerine bileĢenlerin veya bileĢenlerin
yerine bileĢkenin kullanılmasına eĢdeğerlilik ilkesi denir. EĢdeğerlilik ilkesi statikte geçerlidir
ancak dayanımda geçerli değildir. ġekil 1.4’de görüldüğü gibi bileĢke ile bileĢenlerin Ģekil
değiĢimine etkisi farklıdır.
F F

2F

ġekil 1.4 EĢdeğerlilik

Aynı Ģekilde rijit cisimlerde (statikte–mekanikte) kuvvet, kayan bir vektörle gösterilir ve
doğrultusu üzerinde yön F değiĢtirebilir (ġekil 1.5). F Dayanımda kuvvet, kayan vektörle
gösterilecek olursa, çekilme etkisi basılmaya, basılma etkisi de çekilmeye dönüĢür. Bu da,
dayanımda kabul edilemez bir F unsurdur. F

F F

F F

ġekil 1.5 Çekilme ve Basılma

 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
6

1.1.4. Saint – Venant ilkesi

Statikte geçerli olan eĢdeğerlilik bazı koĢullarda, Ģekil değiĢtiren cisimlerde de geçerli
olur. Bu koĢullara Saint Venant ilkesi adı verilir. Bu ilkeye göre kuvvetler birbirine yakın olmalı
ve söz konusu noktalar kuvvet uygulanan bölgeden yeterli uzaklıkta bulunmalıdır. (ġekil 1.6).
Bu koĢullar varsa kuvvetler yerine eĢdeğer olarak bileĢke Ģekil değiĢtiren cisimlerde de
kullanılabilir.
F F
C

2F
C

ġekil 1.6 Saint – Venant ilkesi

1.1.5. Süperpozisyon ilkesi

KatılaĢtıma ilkesine göre, denge denklemlerin Ģekil değiĢikliğini tamamlamıĢ bir sistem
için yazılması gerekir. Ancak Ģekil değiĢikliği genellikle diğer boyutların yanında çok küçük
olabilir. Bu durumda denge denklemleri yaklaĢık olarak sistemin Ģekil değiĢtirmemiĢ konumu
için yazılabilir. Bu koĢullarda süperpozisyon geçerli olur.
ġekil 1.7’de görülen basit bir kiriĢte F1 dıĢ kuvvetinin oluĢturduğu C noktasındaki Ģekil
değiĢtirme e1; F2 dıĢ kuvvetinin C noktasında tek baĢına oluĢturduğu Ģekil değiĢtirme e2 olursa,
F1 ve F2 kuvvetlerinin birlikte uygulandıklarında C noktasında oluĢan Ģekil değiĢikliği e 1+e2 olur.
Bu süperpozisyon ilkesi olarak tanımlanır.
F1
C
e1

F2

e2

F1 F2

e1+e2

ġekil 1.7 Süperpozisyon ilkesi

 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
7

1.2. TAġIYICI SĠSTEMLER

TaĢıyıcı sistemler, boyutlarının birbirine göre durumları göz önüne alınarak üçe ayrılır.
1. Üç boyutlu taĢıyıcı sistemler
2. Yüzeysel taĢıyıcı sistemler
3. Prizmatik çubuklu sistemler (Curun,1981)

1.2.1. Üç boyutlu taĢıyıcı sistemler

Üç boyutlu taĢıyıcı sistemler üç boyutu da birbirine yakın olan taĢıyıcılardır.(ġekil 1.8).

ġekil 1.8 Üç boyutlu taĢıyıcı

1.2.2. Yüzeysel taĢıyıcı sistemler

Bu taĢıyıcılarda bir boyut diğer iki boyuta göre daha küçüktür. TaĢıyıcı yüzey düzlemdir.
Bu düzlem yüzey, kuvvetlerin etki durumuna göre levha, plak ya da kabuk adını alır (ġekil
1.9).
Plak

Kabuk
Levha

ġekil 1.9 Yüzeysel taĢıyıcılar

1.2.3. Prizmatik çubuklu sistemler

Bunlara bir boyutlu sistemler de denilir. Bu sistemlerde iki boyut, üçüncü boyuta göre
dikkate alınmayacak kadar küçüktür. Bu nedenle çubuk enkesitlerinin ağırlık merkezlerinden
geçen bir eksenle gösterilir (ġekil 1.10).

ġekil 1.10 Prizmatik çubuklu sistemler

 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
8

1.2.3.1. Basit kiriĢler

Bir ucundan sabit, diğer ucundan hareketli dayanağa oturan çubuklara basit kiriĢ adı
verilir (ġekil 1.11). Bütün kuvvetlerin kiriĢ düzleminde etki ettikleri, hareketli dayanağın da aynı
düzlem içerisinde yatay bir doğru boyunca, sürtünmesiz hareket ettiği varsayılır.

R1 R2

ġekil 1.11 Nokta yüklü basit kiriĢ

1.2.3.2. Çıkmalı kiriĢler

Biri mafsallı ve sabit, diğeri mafsallı ve hareketli iki dayanağa oturan düzlem bir kiriĢtir.
KiriĢin uçları mafsallardan dıĢarı uzanmıĢtır (ġekil 1.12).

q daN/m
F1 F2

R1 R2

ġekil 1.12 Çıkmalı kiriĢ

1.2.3.3. Konsol kiriĢler

Konsol kiriĢler, bir ucu ankastre olup, tek taraflı taĢınırlar (ġekil. 1.13). Bu uç aynı
zamanda kiriĢin dönmesine karĢı koyacak dayanımdadır.

q daN/m
M

ġekil 1.13 Konsol kiriĢ

1.2.3.4. Destekli kiriĢler

Bu tür kiriĢlerin bir ucu ankastre, diğer ucu ise mafsallıdır (ġekil 1.14).

q daN/m
M

R2
R1
ġekil 1.14 Destekli kiriĢ
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
9

1.2.3.5. Ġki ucu ankastre kiriĢler

Ġki ucundan da ankastre edilmiĢ kiriĢlerdir (ġekil 1.15).

M M

R1 R2

ġekil 1.15 Ġki ucu ankastre kiriĢ

1.2.3.6. Sürekli kiriĢler

Sürekli elemanları ara noktalarına dayanaklar yerleĢtirilecek olur ise, kiriĢlere sürekli
kiriĢler adı verilir (ġekil1.16).

F1 F2

R1 R2 R2
R3 R4

ġekil 1.16 Sürekli kiriĢ

1.2.3.7. Mafsallı kiriĢler (Gerber kiriĢler)

Bazı durumlarda (köprüler gibi) kiriĢlere menteĢeler konulabilir (ġekil 1.17). Ancak
mafsal sayısı, sistemi oynak yapmayacak Ģekilde seçilmelidir.

ġekil 1.17. Mafsallı kiriĢ

1.2.3.8. Kafes kiriĢler

Çubuklardan oluĢmuĢ ve düğümlerle bağlanmıĢ, bütün çubuk elemanlarının bir düzlem
içerisinde bulunduğu sistemlere kafes sistemler denir (ġekil 1.18). Kafes sistemlerinde kuvvetler
düğüm noktalarına etki eder. Kaynak veya perçinle birleĢtirilmiĢ olsa da, hesaplamalar
sürtünmesiz mafsallı birleĢtirme durumuna göre yapılır.

ġekil 1.18 Kafes kiriĢ

 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
10

1.3. TAġIYICI SĠSTEMLERE ETKĠ EDEN KUVVETLER

Kuvvetleri, Ģiddeti zamana bağlı olarak değiĢip – değiĢmemesine göre ikiye ayrılabilir
(STATĠK VE DĠNAMĠK ETKĠ). Sistemlere etki eden ağırlıklar değiĢmeyen kuvvetlerdir. Bir
piston koluna etki eden kuvvet ise değiĢen kuvvettir. Yayın ucuna bağlı yükün titreĢimi ile
kuvvet Ģiddeti de değiĢecektir (ġekil 1.19).

q daN/m
F1 F2

R1 R2
F

ġiddeti zamanla değiĢmeyen kuvvetler ġiddeti zamanla değiĢen kuvvetler

ġekil 1.19 ġiddeti zamanla değiĢen/değiĢmeyen kuvvetler

Cisimlere etki eden kuvvetler belirli bir noktaya etki edip – etmemesine göre;
a) Tekil kuvvetler (Nokta yükler)
b) Yayılı kuvvetler
1- Uzunluğa yayılı
2- Alana yayılı Ģeklinde sınıflandırılır (ġekil 1.20).
Uzunluğa yayılı yüklere örnek olarak bir kiriĢin ağırlığı verilebilir. Alana yayılı yüklere
örnek olarak da, su kabının dibine veya yanal yanal yüzeyine etki eden basınç kuvvetleri
gösterilebilir.

F F q daN/m

Tekil kuvvetler Uzunluğa yayılı Alana yayılı

ġekil 1.20 Nokta ve yayılı yükler

Yayılı yükün birim uzunluğa veya birim alana gelen kısmına yayılı yükün Ģiddeti denir.
Uygulanan yükler, uygulama noktalarının sabit ya da hareketli olmasına göre;
a) Sabit yükler (bir kiriĢin üzerinde bulunan ve yeri değiĢmeyen yükler)
b) Hareketli yükler (Atelyelerde vinçlerin raylarına gelen yükler
Ģeklinde ikiye ayrılabilir.
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
11

1.3.1. Ġç Kuvvet – DıĢ Kuvvet

Makine parçaları birçok kuvvetin etkisi altında çalıĢırlar ve bu kuvvetlere dayanmaları
istenir. Etkisi altında kaldığı dıĢ kuvvetlere karĢı iç yapıda tepki kuvvetleri (iç kuvvet) meydana
gelir (ġekil 1.21). Bu iç kuvvetlerin birim alandaki Ģiddetine GERĠLME denir.

F F F
Dış kuvvet
İç kuvvet İç kuvvet

ġekil 1.21 Ġç ve dıĢ kuvvetler

1.4. GERĠLME ÇEġĠTLERĠ

1.4.1. Çekme gerilmesi

Bir çubuk ekseni boyunca etki eden iki kuvvetle çekilir ise (ġekil 1.22), çubuk çekmeye
zorlanır ve boyu uzamaktadır. Etkiyen kuvvetin doğrultusu, etkilenen kesite diktir.

F F

F F

ġekil 1.22 Çekme

1.4.2. Basma gerilmesi

Bir çubuk ekseni boyunca iki kuvvet etkisi ile basılmaya çalıĢıyor ise (ġekil 1.23), çubuk
basınca zorlanır ve boyu kısalmaktadır. Ancak bu durumda eğilme olmadığı kabul edilir. Etkiyen
kuvvetin doğrultusu etkilenen kesite diktir.

F F

F F

ġekil 23 Basma

1.4.3. Kesme gerilmesi

Bir çubuğa etkiyen eĢit büyüklükte ve birbirine zıt yönde kuvvetler, çubuğun parçalarını
kuvvetlerin etkidiği kesitte birbirinden kaydırmaya ve kesmeye çalıĢır. Bu Ģekildeki kuvvetlerin
etkisindeki çubuğa kesilmeye çalıĢıyor denir (ġekil 1.24). Etkiyen kuvvetin doğrultusu, etkilenen
kesitle aynı düzlemdedir. BaĢka bir ifade ile bir makaslama kuvveti söz konusudur.

ġekil 1.24 Kesme

 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
12

1.4.4. Eğilme gerilmesi

Eğilmeye zorlanan bir çubukta kuvvet çubuk eksenine dik olarak etki eder ve ekseni eğri
hale getirir (ġekil 1.25).

F
F
F q daN/m

ġekil 1.25 Eğilme

1.4.5. Burulma gerilmesi

Ġki kuvvet bir çubuğu eksene dik kesitte burmaya çalıĢır (ġekil 1.26).

ġekil 1.26 Burulma

1.4.6. Burkulma gerilmesi (Flambaj)

Narin çubuk adı verilen kesitine göre boyu uzun olan çubuklarda eksene dik etkileyen
kuvvetlerin etkisi ile burkulma oluĢur (ġekil 1.27).

F1

ġekil 27 Burkulma (Flambaj)

1.4.7. BileĢik gerilme

Bir elemanda birden fazla zorlanma çeĢidi (ġekil 1.28) varsa dayanım hesaplamaları
bileĢik zorlanmaya göre yapılır ve boyutlar bileĢik zorlanmaya göre bulunur.

F1
F4 F2

F3

ġekil 1.28 BileĢik gerilme

 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
13

2. ÇEKME – BASMA GERĠLMESĠ

Cisimlere etkiyen kuvvetler etkilenen kesite dik doğrultuda ise cisim kuvvetin yönüne
göre çekmeye veya basmaya zorlanır ve kesitte normal gerilme (Çekme-Basma gerilmesi) ve
Ģekil değiĢikliği oluĢur. Cisim, kuvvetin büyüklüğüne göre kuvvet etkisi ortadan kalktığında eski
Ģekline dönebilir veya Ģekil değiĢikliği kalıcı olabilir.
Elastisite: Bir cisim aralarında kuvvet etkisi olan bir takım moleküllerden oluĢur.
Moleküler kuvvetler, dıĢ kuvvetlerin cisimde oluĢturmaya çalıĢtığı Ģekil değiĢtirmeye karĢı
koyarlar.
Cisimde deformasyon (Ģekil değiĢikliği) yapan kuvvetler yavaĢ yavaĢ azaltılır ise, Cisim
ya tam elastik ya da kısmen elastiktir ve ilk durumuna döner. Bu duruma elastisite denir. Bir
baĢka deyiĢle bir cisimde elastisite; kalıcı Ģekil değiĢikliğinin olmaması demektir.

2.1. ÇEKME (GERĠLME – ġEKĠL DEĞĠġTĠRME) DĠYAGRAMI

ġekil 2.1 Çekme diyagramı (Curun,1981)

Kuvvet etkisi ile bir cismin Ģekil değiĢtirmesine etki eden faktörler:
1- Malzemenin cinsi 2- Cismin Ģekli 3- Yükün cinsi ve Ģiddeti

Dayanımda malzemenin önemini anlamak için, değiĢik malzemelerle aynı deneyler yapılır.
ġeklin önemi için, aynı malzemeden farklı Ģekilli deney parçaları kullanılır. Yük ise, deney
sırasında yavaĢ yavaĢ arttırılarak yüklenir. Yük büyüdükçe Ģekil değiĢikliği de artar.

ġekil 2.1’de görülen grafik (çekme diyagramı) yük ve uzama yerine, birim yük (gerilme) ile
birim uzama ( Ģekil değiĢtirme) arasında çizilir. Çünki iki örneğin karĢılaĢtırılabilmesi için
birim esası dikkate alınır.

Orantı sınırı: O – P arasında diyagram bir doğrudur. Bu da P noktasına kadar gerilme ile Ģekil
değiĢtirmenin orantılı olduğunu gösterir. (Hooke kanunu; Şekil değişince kuvvet de değişir.)
Ancak bu kanun bazı malzemeler için ve orantı sınırına kadar geçerlidir. Dökme demir,
kösele, taĢ, tahta gibi bazı malzemelerde orantı sınırına kadar olan doğrusal kısım çok azdır.
Ancak genel olarak P noktasına kadar gerilme – Ģekil değiĢtirme bağıntısı doğrusaldır denir.
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
14

Elastik cisimle ilgili teoriler, gerilme – Ģekil değiĢtirmenin orantılı olduğu savına
dayandığından, bir malzemenin taĢıyabileceği en büyük gerilme orantı sınırındaki σP
gerilmedir.

Elastik sınır: Malzemenin elastik özelliğinin sona erdiği sınır olarak tanımlanır. Teorik olarak
bu sınıra kadar, yükün kalkması halinde malzeme (çubuk) tamamen eski halini alır. Çelik
malzemelerde orantı sınırı ile elastiklik sınırı çok yakındır. Pratikte bu iki sınır tek olarak
düĢünülür. (E noktası)

Akma sınırı: Kalıcı Ģekil değiĢikliğinin % 0,2 değerine eriĢtiği gerilme sınırı olarak kabul
edilir. Bu sınırda malzeme içinde büyük değiĢiklikler meydana gelir. Çekme doğrultusuna
göre 450 açılı çizgiler oluĢur (Büyüteçle görülebilir). Bu çizgiler (Luders – Hartman çizgileri)
plastik Ģekil değiĢikliğinin baĢlangıcını gösterir (F noktası). Bu da akma sınırı olarak
gösterilir.

Kopma sınırı: Malzemede kopmadan önce oluĢan en büyük gerilme olarak tanımlanır. Akma
sınırından sonra yükleme sürdürülürse, kesitte daralma baĢlar, bir süre sonra da çubuk yükü
kaldıramaz duruma gelir ve kopar. Kesit daralması ile birlikte uzama da olur. Ancak
hesaplamalarda ilk kesit alanı dikkate alınır. (B noktası)

Emniyet katsayısı: Bir makine parçasının dıĢ etkilere dayanması beklenir. Dayanım
hesaplamalarının amacı da budur. Bir makine elemanı hiçbir zaman tehlikeli sayılan sınır
değerine kadar yüklenmez. Bir malzemenin emniyetli gerilmesi orantı sınırını geçmemelidir.
Orantı sınırını tam olarak saptamak zor olduğundan, akma veya kopma dayanımının bir
emniyet katsayısına bölünmesi ile saptanabilir. Birçok malzemede orantı sınırı kopma
dayanımının yarısı kadardır. Statik yüklerde orantı sınırının yarısı emniyetli gerilme olarak
alınır.

Teknikte emniyet katsayısının kullanılma nedenleri:

a. DıĢ kuvvetler ve momentler tam olarak belirli değildir.
b. Dayanım formüllerinde bir çubuk esas alınır. Oysa gerçek makine parçaları çubuktan çok
farklıdır.
c. Mukavemete göre malzemenin ideal özelliklere sahip olduğu düĢünülür. Pratikte bu
mümkün değildir.
d. Zaman ve çevre etkisini hesap yoluyla değerlendirmek çok güçtür.

Çekme gerilmesi: Malzemede kopmadan önce oluĢan en büyük gerilmedir. Bu değer

uygulanan kuvvetin malzemenin ilk kesitine bölünmesi ile bulunur.

HOOKE KANUNU: Çubuğun uzaması, çekme kuvveti ve uzunluğu ile doğru orantılı olup,
kesit alanı ve elastisite modülü ile ters orantılıdır.
σÇ - Çekme dayanımı (daN/ cm2)
F F .L Δ - Toplam uzama
ç
A ε A.E F - Kuvvet (daN)
L L - Uzunluk (cm)
A - Dik kesit alanı (cm2 )
E - Elastiklik modülü (daN/ cm2) ε
– Birim uzama
Elastiklik modülü: Çekme diyagramında P noktasına kadar olan doğrunun eğimidir (Birim
kuvvet ile uzama oranı). E sembolü ile ifade edilir.
- Birçok çelik cinsi için E= 2.10 6 daN/ cm2 veya E= 2,1.106 daN/ cm2
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
15

2.1.1. Problemler
1. Uzunluğu 75 cm ve çekme gerilmesi 950 daN/ cm2 olan çelik çubuğun toplam uzamasını
bulunuz.

2. Uzunluğu 500 mm olan çelik çubuk, bir çekme kuvveti etkisi ile 0,5 mm uzuyor. Çubuğun
hacmi 600 cm3 olduğuna göre çekme kuvvetinin Ģiddetini bulunuz.

3. ġekildeki sistemde bulunan askı telinde meydana gelen gerilmeyi bulunuz.

Fç
3m 2m
5m
F=15 kN

4. ġekilde görülen silindirik boruya etki eden kuvvet F= 150 tondur. Malzemenin güvenli
dayanımı σg= 850 daN/cm2 olarak verildiğine göre borunun et kalınlığını bulunuz. Ġç çap 10
cm’dir.
F

5. ġekilde görülen çekilmeye çalıĢan çubuğun boyu 50 cm, dik kesit alanı 8 cm2 , etki eden
kuvvet F= 2500 daN olduğuna göre toplam uzamayı bulunuz. Çubuk malzemesi çeliktir.

F F
50

6. Bir çekme deneyinde etki eden kuvvet 30 ton, çubuk kesiti 7 cm 2’dir. Çubuk dik kesitindeki
gerilmeyi bulunuz.

F F

Gerilme
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
16

7. ġekilde görülen zincirin halka çapı 15 mm ve σg= 850 daN/ cm2 olduğuna göre
taĢıyabileceği yükü bulunuz.

d d

8. ġekilde görülen silindirik bir çubuk, M30 vida ile bağlanmıĢ ve ucuna 2200 daN asılmıĢtır.
Çubuk kesitinde oluĢacak çekme gerilmesini bulunuz.

Ød

9. ġekilde görülen sistem F= 2500 daN’luk bir yük taĢımaktadır. Çubuk kesitlerini
hesaplayınız.

S1 S1

Çekmede σg= 150 daN/ cm2

X X Basmada σg= 75 daN/ cm2

S2 F S2
y

10. 5000 daN’luk bir cisim, yatay ile 20 0 açı yapan 125 cm uzunluğundaki iki tel ile asılmıĢtır.
Tellerin güvenli gerilmesi σg= 900 daN/ cm2 olduğuna göre tel çapları ne kadar olmalıdır?
Yükün etkisi ile bir telde meydana gelen toplam uzamayı bulunuz. E=2,1.10 6 daN/ cm2

S1 S

2.2. DARBE ġEKĠL DEĞĠġTĠRMELERĠ

 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
17

Ani bırakılmıĢ yüklerde (h yükseklığınden)

(ġekil 2.2)

Ağırlık
2.E.h. A
max 1 1 .x
L

Q.L
h

σmax : maksimum gerilme (daN/cm2)

x : Dinamik katsayı
Yük ani olarak cisme etki ettirilirse h = 0 olur.
Çekme deneyinde elastik sınır içinde uygulanan
herhangi bir andaki kuvvet ani olarak aynı parçaya
uygulanırsa gerilme iki katına çıkar.

ġekil 2.2 σmax= 2 . σ

2
Maksimum uzama: max 2 h h=0 olursa Δmax= 2. Δ

Kesit tayini :
2.E.Q.h (cm2)
A 2
g .L
2.2.1. Problemler
1. Bir cisim eksenel olarak 55 daN ağırlığındaki bir cismin darbeli etkisi altında kalıyor. Çubuk
boyu 3 m, E = 2,1.10 6 daN/ cm2 ve σg= 1500 daN/ cm2 olduğuna göre emniyetli kesit çapını
ve max uzamayı bulunuz (L=h).

2. Üst ucundan ankastre ve düĢey bağlanmıĢbir çubuğun çapı 10 cm, boyu 2m

ve malzemesinin güvenli dayanımı σg= 1250 daN/ cm2’dir. 1,2 m yükseklikte
ani olarak yüklendiğine göre taĢıyabileceği kuvveti bulunuz (E=2. 106 daN/ cm2 ).

3. ġekildeki çubuğun çapı 2,5 cm, boyu 5 m, malzemenin Elastiklik modülü E=2. 10 6 daN/
cm2dir. 3 m yükseklikten bırakılan 500 daN’luk yükün etkisiyle oluĢacak maksimum uzama
ve malzemenin maksimum gerilmesini bulunuz.

d
L
h

F
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
18

2.3. BĠR ÇUBUĞUN AĞIRLIĞINDAN DOĞAN GERĠLME VE ġEKĠL

DEĞĠġTĠRME
F .L Yalnızca dıĢ kuvvetler söz konusu ise kullanılır. Çubuğun boyu uzun ise
kendi ağırlığı da dikkate alınır.
A.E L boyundaki çubuk ağırlığı
A A
W A.L.
(γ : özgül ağırlık)
B B
A-A kesitindeki gerilme
L

F A.L.
y

A A
A
B-B kesitindeki gerilme
F A. . y
F B B
A
ġekil 2.3

ġekil 2.3’deki A – A kesiti en tehlikeli kesittir ve A – A kesitindeki en büyük gerilme

malzeme için uygun görülen güvenli gerilme kadar olmalıdır.

F A.L. y F A.L. F F
g g L. g L.
A A A A A

F
A
g .L

Δ = Δ1 + Δ2

Δ = DıĢ kuvvet ve çubuğun ağırlığından oluĢan toplam uzama

Δ1 = DıĢ kuvvetin etkisi ile oluĢan uzama
Δ2 = Çubuğun kendi ağırlığından oluĢan uzama

F .L F
W
.L
1 2
A.E 2
A.E

W
.L
W
F .L
F .L
2 2
1 2
A.E A.E A.E
2.3.1. Problemler
1. Bir ucundan ankastre düĢey bir çubuk 15 m boyunda ve 15 cm çapındadır. Çubuğun ucuna
2500 daN asılmıĢ olup, özgül ağırlığı 7,8 gr/ cm3 ’tür. En tehlikeli kesitteki gerilmeyi ve
çubuğun toplam uzamasını bulunuz (E = 2,1.106 daN/ cm2)

2. DüĢey bağlanmıĢ bir çubuk 4 m boyunda ve 8 cm çapındadır. Çubuk malzemesinin özgül

ağırlığı 7,8 gr/ cm3 ve elastiklik modülü E = 2,1.10 6 daN/ cm2, güvenli gerilmesi 120 daN/
cm2olduğuna göre taĢıyabileceği yükü ve yükün etkisiyle oluĢacak maksimum uzamayı
hesaplayınız.
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
19

2.4. Eġ DAYANIMLI ÇUBUKLAR

Cismin ucundan aĢağıya inildikçe cismin ağırlığından dolayı gerilmeler artmaktadır. O
halde çubuğun kesiti dibe doğru geniĢleyecek Ģekilde Ģekillendirilmelidir. Buna göre de cismin
her yerindeki kesitte güvenli dayanım olmalıdır (ġekil 2.4).
F
A A
0 g F
Ao
.y
g
A .e x

y
A A .e A
0 0
Q Ağırlık

L
Q Ağırlık

dy
Ao
A F

ġekil 2.4 Sağlamlık ve ekonomiklik koĢullarını taĢıyan çubuklar

2.4.1. Faturalı ve eĢ dayanımlı çubuklar

Bir makine parçasını Ģekil 2.4’deki gibi Ģekillendirme masraflıdır. EĢ kesitli yapılması
durumunda ise malzeme israfı ortaya çıkar. ĠnĢaat iĢlerinde malzeme iĢçilikten fazla olacağı için
kolonları yukarıdaki gibi (Ģekilde) Ģekillendirmek daha ekonomiktir. Oysa makinecilikte
boĢaltılan malzeme fazla değildir, ancak iĢçilik fazladır. Buna rağmen verimi arttırmak için eĢ
dayanımlı çubuklar istenmektedir. Bu durumda iĢçiliği azaltmak için parçalar konik veya faturalı
yapılarak eĢ dayanım elde edilir (ġekil 2.5).

F
1 – 1 Kesit alanı A1
g .L1
L4

A4
g. A1
2 – 2 Kesit alanı A2
g .L2
L3

A3
L
L2

A2 g . A2
3– 3 Kesit alanı A3
g .L3
L1

A1

g. A3
F 4 – 4 Kesit alanı A4
g .L4

ġekil 2.5 Δ = Δ1 + Δ2 + Δ3 + Δ4
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
20

2.4.2. Problemler
1. 15 m uzunluğunda ve dikey duran bir çubuğun 15 tonluk yük asılacaktır. Çubuğun dört eĢit
uzunlukta kademeli olması istenmektedir. Özgül ağırlığı γ = 7,7 gr/cm 3 olduğuna göre her
kademenin kesit çapını bulunuz. σg = 450 daN/cm2

2. Bir çubuğun boyu 20 m ve etki eden çekme kuvveti F = 1,5 tondur. Çubuğun eĢ dayanımlı ve
faturalı olarak üretilmesi isteniyor. σg = 500 daN/cm2 , γ = 0,0078 Kg / cm3 ’tür. Her kademe
aynı uzunlukta ve boy üçe bölüneceğine göre A1, A2, A3 kesit alanlarını hesaplayınız.

3. Üstteki problemde F = 25 ton, L = 200 m alındığında kesit alanlarını ve toplam uzamayı

bulunuz. Malzeme kazancını yüzde olarak gösteriniz. ( kademe dört adet olacaktır.)
E = 2,1.106 daN/cm2

2.5. ISI ETKĠSĠ OLDUĞU ZAMAN UZAMA

σ = α . ( t2 – t1) . E α = malzemenin uzama katsayısı
t2 – t1 = ısı farkı
Δ = α . ( t2 – t1) . L E = Elastikiyet modülü
L = Çubuk boyu

2.5.1. Problemler
1. 12 m boyunda çelik bir çubuğun ısısı 60° yükseltiliyor. Çubuk çapı 8 cm olduğuna göre
çubuğun uzamasını bulunuz.
Çeliğin uzama katsayısı α = 12 . 10-6

2. Çekmeye çalıĢan bir çubuğun sıcaklığı 55° yükseltiliyor. Etkisi altında kalacağı gerilmeyi
bulunuz. Uzama katsayısı α = 12 . 10-6, Elastiklik modülü E = 2,1.10 6 daN/ cm2
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
21

2.6. EĞĠK KESĠTLERDEKĠ GERĠLMELER

A – Dik kesit alanı (cm2 )
p A1 – Eğik kesit alanı (cm2 )
σn – Normal Gerilme (daN/ cm2 )
F F Тφ – Kayma gerilmesi (daN/ cm2 )
A A1
q
F – Dik kesitteki çekme kuvveti (daN)
S – Eğik kesitteki çekme kuvveti (daN)
F F
σx
p
S x S
S A A1
F S A A
A S Cos A1
A1
q S A1 Cos

ġekil 2.6

n S.Cos n x .Cos 2 S
F F
.Cos .Cos S
x
A / Cos A
S . cos
Eğik kesitlerdeki gerilmeler MOHR DAĠRESĠ’ni
A
kullanarak çizim yolu ile de bulunabilir.
Dairenin çapı çubuğun dik kesit gerilmesi ( x )
S
kadar alınır. O noktasından açısıyla saatin dönme
o m
B
C yönünün tersine çemberi kesecek bir doğru çizilir.
Doğrunun çemberi kestiği noktadan (A) yatay
eksene ( n) dik inilerek B noktası iĢaretlenir. OB
doğrusu Normal gerilmeyi( n ), AB doğrusu
(Kayma gerilmesini verir. OA doğrusu ise eğik
kesitteki S gerilmesi kadardır (ġekil 2.7).
ġekil 2.7 Mohr dairesi

2.6.1. Problemler
1. Bir çubuğun çapı 6,5 cm, etki eden eksenel kuvvet F = 4500 daN’dur. DüĢeyle 30 0’lik açı
yapan bir düzleme etki eden normal ve kayma gerilmelerini bulunuz.

2. Bir çubuğun çapı 4 cm ve etki eden eksenel kuvvet F= 6300 daN’dur. Eksene dik
düzlemden 300’lik açı yapan bir düzlemde meydana gelen normal ve kayma gerilmelerini
hesaplayınız.

3. Bir p – q düzlemine 300 daN/ cm2 kayma ve 850 daN/ cm2 normal gerilmeleri etkiyor.
Φ açısını ve çubuk çapı 6 cm olduğuna göre eksenel F kuvvetini hesaplayınız.
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
22

2.7. GERĠLME YIĞILMALARI

F F

r/2

C D C D

2b

D
2r 2a

A B A B

A2
L L

F F F
r/2

D
2b

2a

A1
B

A2
L
ġekil 2.8 Gerilme yığılmaları
F
2r 1
2a 1
L 10
L 10 max K.
max 3.
2a K 1
F max 1
max 3. b
A
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
23

ġekil 2.9 Gerilme yığılmaları diyagramları (Yazıcıoğlu,1998)

2.7.1. Problemler
1. Çekmeye çalıĢan kademeli milde çekme kuvveti F = 12 ton, malzemenin çekme gerilmesi
550 daN/ cm2’dir. ġekildeki milin maksimum gerilmesini bulunuz.

2. ġekildeki kademeli çubuğun güvenli gerilmesi 250 daN/ cm2’dir. Gerilme yığılmasını
dikkate alarak F kuvvetinin en fazla ne kadar olabileceğini bulunuz.
D=3 cm d=2cm R5
Ø30

Ø20

F F
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
24

3. KESME GERĠLMESĠ
Cisimlere etkiyen kuvvetler etkilenen kesit doğrultusunda ise cisim kesilmeye
zorlanıyordur ve kesitte kayma gerilmesi oluĢur. Cisimlerin kesitlerinde kesme kuvveti, yalnız
baĢına ender durumlarda oluĢur. Genellikle diğer zorlanmalarla birlikte bulunur. Örneğin bir
cismin makasla kesilmesi (sadece kesme kuvveti) basit kesme durumudur. Kesme kuvveti
çubukların ve kiriĢlerin kesitlerinde genellikle eğilme momenti ile birlikte olur.

* Basit kesmelerde F kuvveti ile kesilmeye çalıĢan bir cisimde, F kuvveti kadar bir kuvvet
kesilmeye karĢı koyar (-F). Kesitteki birim alana düĢen karĢı koyma kuvvetine KAYMA
GERĠLMESĠ denir (Т) (ġekil 3.1).

F
daN / cm2 (Ortalama kayma gerilmesi)
A
F
B

A
C

-F

ġekil 3.1 Kesme gerilmesi

Çekme ve basma gerilmeleri etki ettikleri yüzeylere dik olan kuvvetler tarafından
meydana getirilir. Bu nedenle çekme ve basma gerilmelerine NORMAL GERĠLME, kayma
gerilmesine ise TEĞETSEL GERĠLME denir.
Uygulanan kuvvet kesit üzerinde iki tarafı birbiri üzerinde kaymaya zorluyorsa, o
yüzeylerde KAYMA GERĠLMESĠ oluĢur.
Makinecilikte kamalar, perçinler, pimler, cıvatalar kesilmeye çalıĢan elemanlardır. Ancak
cıvatalar daha çok çekilmeye de çalıĢırlar.

3.1. KAYMA ÇEġĠTLERĠ

F F
F

F F

a)Tek çalıĢmalı kayma b) Çift çalıĢmalı kayma c) Kayma çalıĢan alandır

ġekil 3.2 Kayma çeĢitleri

 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
25

3.2. PROBLEMLER
1. ġekildeki volan bir makinenin krank miline hareket vermektedir. Arzu edilmeyen bir sıkıĢma
halinde pimin kesilerek hareketin durması istenmektedir. Volan dakikada 200 devirle
dönmekte ve 5 kW iletmektedir. Mil çapı 40 mm, pim çapı 7 mm olduğuna göre pimde
oluĢacak kesme gerilmesini bulunuz.

Ød

2. ġekildeki miller aynı kesitli çözülebilir bir kavrama ile bağlanmıĢtır. Kavramanın
flanĢlarında 6 adet M10 cıvata kullanılmıĢtır. Ġletilen güç 75 KW, devir sayısı 200 dev/dk,
olduğuna göre cıvataların kesme gerilmesini bulunuz (R = 15 cm).
( Kavramanın sürtünmesiz olduğu kabul edilecektir)
2R

3. ġekilde görülen s=4 mm kalınlığındaki sacın kesilme dayanımı T= 3400 daN/ cm2’dir.
Zımba gerecine Þ = 1000 daN/ cm2 ’lik bir basınç gerilmesi gelmesi için;
1. Zımba çapı d = ?
2. P kuvveti ne kadar olmalıdır?
F

d
s

4. ġekildeki taĢıyıcı sistemde cıvata malzemesi Ç 1020 kullanılmıĢtır. DeğiĢken etki altında
güvenli kesilme dayanımı Tg = 600 daN/ cm2, etki eden en büyük kuvvet 10 ton alınırsa
cıvatanın diĢ dibi ve diĢ üstü çapları ne kadar olur?
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
26

5. ġekilde hafif bir uçağın iniĢ takımının bir kısmı görülmektedir. A ve B ‘deki cıvatalar çift,
C’deki cıvata ise tek çalıĢmalıdır. Tg = 560 daN/ cm2 olduğuna göre cıvataların çaplarını
hesaplayınız. R = 1200 daN

B C

R 200=a 500=b

(Curun,1981)

4. BURULMA GERĠLMESĠ
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
27

F
M
o

r
A A
F

Mb
o
L

Mb

ġekil 4.1 Burulma

N Mb.L
Mb 955 F .r (rad )
n G. p
Mb = Burulma momenti (N.m) φ = Burulma açısı (rad) (360° = 2π (rad)
N = Güç (KW) Mb = Mile uygulanan burulma momenti (Nm)
N = Dakikada dönme sayısı (dev/dk) L = Mil boyu (cm)
F = Etki eden kuvvet daN Ip = polar atalet momenti (cm4)
r = Milin yarı çapı (cm) G = Kayma modülü

Çelik için G = 8 . 105 daN/cm2

AhĢap için G = 7000 daN/cm2
Dökme demir için G = 3,8 . 105 daN/cm2

.d 4 .d 3 3 Mb Mb r
P
P Wp cm max
Ip / r 1 Ip
32 r 16

Tmax = Maksimum kayma gerilmesi (daN/cm2)

Mb = Burulma momenti (daN . cm) Mb Mb
Wp = Polar dayanım momenti (cm3 ) max r
Ip = Polar atalet momenti (cm4 ) Wp p
r = Milin yarı çapı (cm)
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
28

4.1. PROBLEMLER
1. ġekilde görülen çelik çubuk tek taraflı ankastredir. Çubuk çapı 25 mm ve moment kolu BC
40 cm’dir. Güvenli kayma gerilmesi Tg=650 daN/cm2 olduğuna göre F kuvveti ne kadar
olmalıdır?

90°
C

d
A B

2. ġekilde görülen, çapı 10 cm olan bir mil, dakikada 45 devirle dönmektedir. Tg=400 daN/cm 2
olduğuna göre iletebileceği güç ne kadardır?

A B
d

3. ġekildeki sistemde A diĢli çarkı 350 KW almakta ve bu gücü B ve C çarklarına 220 KW ve

150 KW olarak vermektedir. d1 çapı C çarkının etkisi altındadır. Güvenli kayma gerilmesi
Tg=500 daN/cm2 olduğuna göre mil çaplarını bulunuz.
150 KW 220 KW 350 KW

C B A
d1

d2

250 KW

1500 cm 1500 cm

4. Bir geminin pervane mili, dakikada 125 devirle dönerken 350 KW iletecektir.
Tg=420 daN/cm2 olduğuna göre çapın 20 katı kadar uzunluktaki burulma açısının 1o’yi
geçmemesi için mil çapı ne kadar olmalıdır?
360o = 2Π rad  2Π / 360 = Π / 180 rad

5. ġekildeki boru burulmaya çalıĢmaktadır. DıĢ 120 cm

çapı 40 mm, iç çapı 20 mm, boyu 120 cm,
emniyetli kayma gerilmesi 150 daN/cm2
Mb
olduğuna göre meydana gelecek momenti ve 0
burulmanın etkisiyle B noktasında meydana Ø2
gelecek açısal dönme miktarını bulunuz. Ø
40
G= 8x104 daN/cm2

5. BURKULMA GERĠLMESĠ
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
29

Kesit alanları küçük, boyları kesitlerine göre büyük olan çubuklara NARĠN ÇUBUKLAR
adı verilir. Narin çubuklar eksenel olarak çalıĢırsa burkulur ve kırılır. Bu nedenle narin
elemanların kuvvet altındaki davranıĢlarını incelerken, hem kesitleri, hem boyları göz önüne
alınmalıdır. Narin bir basınç çubuğunun dayanımını kaybetmesi, çubuğun ekseninin yanal yer
değiĢtirmeler yaparak, doğru Ģeklinin bozulmasıdır. Bu olaya da burkulma (FLAMBAJ) denir.
Bir çubuğun burkulmasına neden olacak kuvvetin, burkulma baĢlangıcındaki değerini
bulabilmek için, yapılan deneyler sonucunda üç yöntem bulunmuĢtur.
1- Euler yöntemi 2- Tetmajer yöntemi 3- ω yöntemi
Bu yöntemlerin hangisinin hesaplamada kullanılacağına çubuğun narinlik derecesine
bakılarak karar verilir.

A.Lk 2 Basılma Gerilmesi

E

Akma sınırı C
λ = Narinlik derecesi Te
tm
aje
r
2 Orantı sınırı B
A = Kesit alanı (cm )
E
u
l e
Lk = Flambaj boyu (cm) r

I = Atalet momenti (cm4) D A

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 250

N a r i n l i k D e r e c e s i

ġekil 5.1 Basma gerilmesi-Narinlik derecesi diyagramı (Curun,1981)

Yukarıdaki diyagrama göre (ġekil.59);

λ > 100 için Euler yöntemi (Basınç gerilmesi orantı sınırının altında olan çubuklar için)
60 < λ < 100 için Tetmajer yöntemi ( Basınç gerilmesi orantı sınırı ile akma sınırı arasında
olan çubuklar için)
ω yöntemi λ’nin bütün değerleri için kullanılabilir, ancak λ < 60 için daha uygundur. λ > 60
bölgelerinde diğer yöntemler (Euler – Tetmajer) daha iyi sonuç verir.

5.1. EULER YÖNTEMĠ

 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
30

2 Fk k. A Fk
.E. F k
Fk Sk Sk A
Lk 2
Fk = Flambaja baĢlangıç kuvveti (daN) F = Uygulanabilecek kuvvet (daN)
E = Elastiklik modülü (daN/cm2 ) Sk = Güven katsayısı
I = Atalet momenti (cm4)
Lk = Flambaj boyu (cm) Fk

II)
I)

L
L

Alt uç ankastre üst uç serbest Her iki uç da serbest (mafsallı)

Lk = 2L Lk = L

2 2
.E.I .E.I
Fk Fk
4 L2 L2
Fk Fk

III) IV)
L

Alt uç ankastre, üst uç serbest Her iki uç da ankastre

(mafsallı) Lk 0,5L
L 2
Lk 0,707 L 4 .E.I
2 Fk
L2
2
2 .E.I
Fk
L2 ġekil 5.2 Narin çubuklar
5.1.1. Problemler
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
31

1. ġekildeki 10 cm çapında ve boyu 300 cm olan iki ucu da mafsallı çelik çubuğun narinlik
derecesini bulunuz.

F F
300

2. ġekilde görülen bir ucu ankastre, diğer ucu boĢta olan 350 cm boyunda, 25 cm çapındaki
ahĢap bir kolonun kritik yükünü ve kritik gerilmesini hesaplayınız (E = 105 daN/cm2).

F
L

3. Yukarıdaki Ģekilde olduğu gibi bir ucu ankastre, diğer ucu boĢta ve 30x20 cm dikdörtgen
kesitli ve boyu 500 cm olan çubuğun güven katsayısı 10 olduğuna göre taĢıyabileceği yükü
bulunuz (E = 120000 daN/cm2).

4. Yukarıdaki Ģekilde çubuğun taĢıdığı yük 2 ton olduğunda EULER formülüne göre güven
katsayısını hesaplayınız.

5. Her iki ucu da mafsallı, basılmaya çalıĢan çelik bir çubuğun kesiti 25 cm 2’ dir. Çubuğun
orantı sınırı σp = 2100 daN/cm2 ve E = 2,1 . 10 6 daN/cm2 olduğuna göre EULER
formülünün geçerli olabileceği en küçük çubuk boyunu hesaplayınız.

6. ġekildeki gibi yüklenen bir sistemde AC çubuğu (çelik) basılmaya çalıĢmaktadır. Flambaja
uğramaması için çapı ne kadar olmalıdır?
Sk = 5, E = 2.106 daN/cm2 , W = 3000 daN
400 cm
B A
300 cm

cm W
0
50

7. ġekildeki kolonun burkulma olmadan F yükünü taĢıyabilmesi için et kalınlığının ne kadar

olması gerektiğini hesaplayınız.
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
32

L
D

5.2. TETMAJER YÖNTEMĠ

Çizelge 5.1 Bazı malzemelerin burkulma kullanım sınırları (Curun,1981)

Malzeme Basma Tetmajer’e göre Euler’e göre Tetmajer’e göre kritik

gerilmesi hesaplama hesaplama gerilme
daN/cm2
AhĢap λ ≤ 1,8 1,8 < λ < 100 λ ≥ 100 σk = 293 – 1,94 λ
Dökme demir λ ≤ 5 5 < λ < 80 λ ≥ 80 σk = 7760–120 Λ+1,53 λ
2

YumuĢak çelik λ ≤ 10 10 < λ < 100 λ ≥ 100 σk = 3100 – 11,4 λ

Orta sert çelik λ ≤ 10 10 < λ < 89 λ ≥ 89 σk = 3350 – 6,2 λ
%5 nikelli çelik λ ≤ 10 10 < λ < 86 λ ≥ 86 σk = 4700 – 23 λ

2 p = Narinlik derecesi
.E E = Elastiklik modülü (daN/cm2)
p σp = Orantı sınırı (Akma sınırı) (daN/cm2)
p

5.2.1. Problemler

1. Çelik bir çubuğun; orantı sınırı σp = 2000 daN/cm2, elastiklik modülü E = 2,1.10 6 daN/cm2,
akma sınırı 2500 daN/cm2’dir. Tetmajer formülünün kullanılabileceği en küçük narinlik
derecesini bulunuz.

2. Tetmajer formülünü kullanarak λ = 90 olabilmesi için yumuĢak çelik bir malzemede ki kritik
gerilmeyi hesaplayınız.

5.3. ω YÖNTEMĠ

Çizelge 5.2 Çelik malzemelerin güvenlik katsayıları (ω) (Curun,1981)

 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
33

λ 110 120 130 140 160 180 200 220 240 250

YumuĢak çelik 2,11 2,43 2,85 3,31 4,32 5,47 6,75 8,17 9,73 10,55
Sert Çelik 3,06 3,65 4,28 4,96 6,48 8,21 10,13 12,26 14,59 15,83

σ . ω ≤ σg

Çubuğun narinlik derecesine göre çizelge.2’den ω değeri seçilir. Bulunan değer

malzemenin güvenli dayanımından küçük olmalıdır.

5.3.1. Problemler

1. 5000 daN ‘luk bir yükle basılmaya zorlanan sert çelik malzemeden yapılmıĢ çubuğun çapı 4
cm’dir Narinlik derecesi 160 ve her iki ucu da ankastre olan çubuğun boyu ve malzemesinin
güvenli dayanımı en az ne kadar olmalıdır?

2. 7500 daN bir basma kuvveti ile zorlanan 200 cm boyunda ve 5x5 cm kare kesitli yumuĢak
çelik çubuğun güvenli gerilmesi 1250 daN/cm2’dir. Bu verilere göre kesitin uygunluğunu
kontrol ediniz. Lk = L

6. EĞĠLME GERĠLMESĠ
Bir kiriĢin eksenine dik etki eden kuvvetler, çubuk kesitlerinde KESME KUVVETĠ ve
EĞĠLME MOMENTĠ meydana getirir.
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
34

Eğilme momenti sonucu çubuğun doğrusal durumu eğrisel duruma geçer ve çubuk ekseni
de bir eğri olur. Bu eğriye ELASTĠK EĞRĠ adı verilir.
Eğilme momenti ile bu momenti meydana getiren EĞĠLME GERĠLMESĠ ve düĢey
KESME KUVVETĠ ile bu kuvvet etkisi altında oluĢan KAYMA GERĠLMESĠ arasında bağıntı
vardır. Bu bağıntıları bulurken;
1. KiriĢin düzlem olan dik kesiti eğilmeden sonra da düzlem kalır.
2. Çekilmede ve basılmadaki elastiklik modülleri eĢittir.
3. KiriĢ malzemesi homojendir, Hooke kanununa uygundur.
4. KiriĢ orijinal olarak doğrudur ve kesitler sabittir.
koĢullarını kabul edilir.
Bir eğilme probleminin çözülebilmesi için kiriĢ kesitinin atalet momenti, dayanım momenti,
tarafsız eksen, kesme kuvveti ve eğilme momenti diyagramlarının çizimi gibi bilgilere gerek
duyulur.

6.1. KĠRĠġLERDE KESME KUVVETĠ (MAKASLAMA) VE MOMENTLER

Nokta yükle yüklenen bir kiriĢte (ağırlık dikkate alınmadan) denge Ģartları (ġekil 6.1)

x F
a
a

RA RB
x RA
M
V
M A
RA V
A
V
RB

ġekil 6.1 Nokta yüklenmiĢ bir kiriĢ

a. Σ Fx = 0

b. Σ Fy = 0 Ģartı için RA ‘ya karĢı bir iç kuvvet vardır. Bu kuvvet kesme kuvvetidir.

c. Momentler toplamının ΣM = 0 olması gerekir.

RA = V olduğunda M = RA . x olur. KiriĢi eğmeye çalıĢan bu moment EĞĠLME
MOMENTĠ’dir.

d. KiriĢin her iki parçasında da kesme kuvveti ve eğilme momenti eĢit olmalıdır.

SONUÇ olarak; kiriĢler eksenine dik kuvvetlerle yüklenirse, kiriĢ kesitlerinde kesme kuvveti ve
eğilme momenti meydana gelir.
M – Eğilme momenti daN.cm
Mmax – En büyük eğilme momenti daN.cm
q – Birim uzunluktaki yayılı yük daN/cm daN/m

Düzgün yayılı yüklerde:

 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
35

q.L
RA RB
x/2 2
q daN/cm x uzaklığındaki kesitte;
A qx B
V RA q.x V
RA L RB
L
V q X
Vx 2
L/2
L/2 q. X
Mx L X
Mmax 2
Mx

L q.L2
X
2
için M
ġekil 6.2 8
Tek taraflı ankastre kiriĢler için;

L F
x x
-F.L -F.L
L-x V=F(+)
F F
Vx
L-x F
V
M V=F(+)
Mx
-F.L
ġekil 6.3

x = 0 için M = F. L

x = L için M = - F. L + F . L

Mmax = - F . L

6.1.1. Problemler
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
36

1. ġekildeki basit kiriĢin (nokta yüklü) kesme kuvveti ve moment diyagramlarını çiziniz.

F=4 ton

RA 1m 3m
RB

2. ġekildeki gibi yüklenmiĢ kiriĢin maksimum eğilme momentini bulunuz.

2 ton 4 ton 6 ton 3 ton

1m 1m 4m 2m 2m

RA RB

3. Bir basit kiriĢ ġekildeki gibi düzgün yayılmıĢ yük ile yüklenmiĢtir. Bu kiriĢin kesme kuvveti
ve eğilme momenti diyagramlarını çizerek maksimum momentin yeri ve değerini bulunuz.

q=500 daN/m

2m 3m 4m
RA RB

4. ġekildeki gibi yüklenmiĢ bir kiriĢin kesme kuvveti ve eğilme momenti diyagramlarını çizerek
maksimum momentin yeri ve değerini bulunuz.
q=1ton/m

2 ton 4 ton
1m 1m 4m
6m 2m
RA RB

5. ġekildeki gibi yüklenmiĢ bir kiriĢin kesme kuvveti ve eğilme momenti diyagramlarını çizerek
maksimum momentin yeri ve değerini bulunuz.

F=100daN
q=10 daN/m

2m
3m
5m

R1
R2

6.2. ATALET MOMENTLERĠ

 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
37

Düzlem alanların atalet momentleri

x
x A. y 2
y A.x 2
A h
b
y Statik moment = alan x uzunluk = A . L
x Atalet momenti = alan x uzunluğun karesi
y
= A . L2
ġekil 6.4

Dikdörtgen alanın atalet ve dayanım momentleri

Atalet momenti
b b.h3 4
A.h 2 b.h3 4
x x cm cm
3 3 12
h tarafsız eksen

Dayanım momenti

x x b.h2 3
ġekil 6.5 W W cm
h/2 6

Daire alanın atalet ve dayanım momentleri

.r 4 .d 4 d4 .d 4
Atalet momenti x 0,05d 4cm4 cm4
4 64 20 64

Dayanım momenti W cm3

r
Boru kesitlerin atalet ve dayanım momentleri

Ød ØD
.D 4 .d 4 D4 d4
Atalet momenti cm4 cm 4
64 64 20

ġekil 6.6
Dayanım momenti W D 4 d 4 cm3
32 D

BileĢik kesitlerde atalet ve dayanım momentler

 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
38

G b2 H

g tarafsız eksen
h2

e2
g2

d
b

L
m n
C E F D
a

e1
g1
h1
x A x
b1 B

ġekil 6.7
2
Imn = I g + A . d
Imn = ġeklin kendi eksenine göre atalet momenti
Ig = Kesitin kendi ağırlık merkezinden geçen yatay eksenine göre atalet momenti
A = kesit alanı
d = Ġki paralel eksen arasındaki dik uzaklık

ġekil.79’da görülen x – x eksenine göre atalet ve dayanım momentlerinin bulunması;

1- Yüzey iki parçaya ayrılır.
2- Alanların A noktasına göre statik momentleri bileĢke momentine
Ms A1.a A2 .b
eĢitlenir. x A.e1
Ms A.e1 Ms A1.a A2 .b A.e1

A1.a A2 .b d1 e1 a e2 L e1
e1
A
d2 e2 L1 / 2
2 2 2
mn g A.d A1.d1 A2 .d 2
G g1 g2

Kesit simetrik olmadığından iki adet dayanın momenti vardır.

W1 G
cm3 W2 G
cm 3
e1 e2

Problem: ġekildeki kesitlerin x – x eksenine göre atalet ve dayanım momentlerini bulunuz.

20 15

A1
e2

g2
50

60

G g1 G
D
23.38
e1
20

g1 g2 A2
x x x x
50 40

6.3. EĞĠLME FORMÜLÜ

 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
39

A
E C
F tarafsız eksen
B G
D

F
ġekil 6.8 Eğilme

ġekil 6.8’deki ankastre çubuk, ucundan düĢey bir kuvvetle yüklenirse eğilir. Eğilmede
çubuk ekseni bir eğri halini alır. Bir kısım iplikler uzar, bir kısım iplikler kısalır. Bunlar arasında
tarafsız bir yüzey vardır ki bunun boyu değiĢmez (Gerçekte iplikçiklerden sadece ağaç
malzemelerde söz edilir. Ancak dayanımda diğer malzemelerde de liflerin olduğu kabul edilir).

Tarafsız düzlem ve dik kesitin arakesitine TARAFSIZ EKSEN denir.

Tarafsız düzlemin bir tarafında basılma (BD), diğer tarafında çekilme (AC) etkisi vardır.
Tarafsız düzlemde basılma yada çekilme etkisi yoktur. AC’deki lif maksimum çekilme
gerilmesine, BD’deki lif ise maksimum basılma gerilmesine karĢı koyar (ġekil 6.9).

V=F
Gz a1
a2
y1
e1

y2

Gb
y

TE
e2

Gd
F
ġekil 6.9 Eğilme ve gerilmeler

σz = maksimum gerilme *Tarafsız eksende gerilme 0’dır.

y .y Me Me .
e z e e1
z

z e1
b
e1 Wb

y Me y Me
e z . .e1. => Eğilme Formülü e .y
e1 e1

σb = Eğilmeden oluĢan çekilme veya basılma gerilmesi

Me = Eğilme momenti ( daN . cm)
I = Kesitin atalet momenti (cm4)
y = Tarafsız eksenden ölçülen lif uzaklığı (cm)

6.4. EĞĠLME OKU (SEHĠM)

 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
40

F
x
F .L3
ymax

y
3.E.

ymax
ġekil 6.10 Eğilme oku ymax = Maksimum eğilme oku

6.4.1. Düzgün yayılı yükte eğilme

x q daN/cm

5 q.L4
A B ymax .
ymax
y

RA RB 384 E.
L
L=Çubuk boyu (cm)
Nokta yüklü basit kiriĢ;
ġekil 6.11 Düzgün yayılı yükte eğilme

6.4.2. Nokta yüklü basit kiriĢte eğilme

x F
C
A B
F .L3
ymax
ymax
y

P/2 P/2 48.E.

Tek taraftan
L/2 ankastre düzgün
L/2 yayılı
L=Çubuk boyu (cm)

ġekil 6.12 Nokta yükte eğilme

6.4.3. Tek taraftan ankastre düzgün yayılı yükte eğilme

x
q daN/cm
q.L4
ymax
y

ymax 8.E.

ġekil 6.13 Tek taraftan ankastre düzgün yayılı yükte eğilme

6.4.4. Problemler
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
41

1. ġekilde görülen tek taraftan ankastre bir kiriĢ 3 m boyundadır ve ucundan 2500 kg
yüklenmiĢtir. KiriĢ 10 x 10 kare kesitlidir. En dıĢtaki lifte oluĢan gerilmeyi, Eğilme oku
uzunluğunu (ymax ) bulunuz. E = 2,1 . 106 daN/cm2

F
300cm

2. ġekildeki gibi yüklenmiĢ basit kiriĢ boru kesitlidir ve iç çapın dıĢ çapa oranı
d 5
dir. KiriĢ malzemesinin güvenli dayanımı σ g = 80 daN/cm2 olduğuna göre dıĢ çapı
D 7
bulunuz.

80 daN 300 daN 2000 daN

A B
20cm 40cm 50cm 50cm

3. ġekildeki gibi yüklenmiĢ bir kiriĢin L boyu ne kadar olmalıdır?

σ g = 80 daN/cm2

q=16 daN/cm

A B

4. ġekilde görülen basit kiriĢte tek bir kuvvet orta noktadan etki ediyor. Ġzin verilen en büyük
sehim (ymax ) 0,5 cm olduğuna göre P kuvvetinin en büyük değerini bulunuz. KiriĢ daire
kesitlidir ve çapı 10 cm’dir.

F
ymax

RB
L=480 cm

5. ġekildeki barfikste hareket yapılan çubuk, D = 3 cm, d = 2,2 cm çaplarında bir borudur.
Hareket sırasında borunun ortasına gelen en büyük yük 90 kg olduğuna göre dayanak
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
42

demirlerinin açıklığı (L) ne kadar olmalıdır? (Dönmeden oluĢan merkezkaç kuvvet dikkate
alınmayacaktır.) σ g = 80 daN/cm2

A B

F=90 daN

6. ġekilde görülen üç kiriĢ aynı malzemeden yapılmıĢtır. Kesit Ģekilleri farklı kesit alanları eĢit
olan bu kiriĢlerden hangisi en büyük yükü taĢır?
σg = 80 daN/cm2 L = 50 cm

F
b
1) h b=10 cm, h=18 cm
F
b
2) h b=18 cm, h=10 cm
F
Ød

3) d=15 cm

L=50 cm

7. BĠLEġĠK GERĠLME
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
43

Makine parçalarının çalıĢmaları sırasında karĢılaĢtıkları kuvvetler her zaman tek bir etki
yaratmazlar. Genellikle birkaç gerilme bir arada etki eder. Örneğin; bir makine parçası sadece
çekmeye ya da sadece eğilmeye çalıĢmaz. Aynı anda çekme ve eğilmeye, burulma ve eğilmeye
veya basılma ve burulmaya v.b. zorlanıyor olabilir (ġekil.93). Bir parçanın hesaplamaları
yapılırken, etki eden tüm gerilmeler incelenerek oluĢabilecek en büyük gerilme dikkate
alınmalıdır.
Makine parçalarının bileĢik zorlanmaları güvenle taĢıyabilmesi için;

max max g n max g olmalıdır.

Тmax : En büyük kayma gerilmesi (daN/cm2)

Тg : Güvenli kayma gerilmesi (daN/cm2)
(σn) max : En büyük normal gerilme (Çekme – Basma) (daN/cm2)
σg : Güvenli normal gerilme (Çekme – Basma) (daN/cm2)

F1 F
F
F2 Mb

a) b)
F
Mb
Mb

d)

c)
ġekil 7.1 BileĢik gerilmeler

1. Çekme - basma ve eğilme gerilmeleri (a)

2. Eğilme ve burulma gerilmeleri (b,c)
3. Çekme - basma ve burulma gerilmeleri (d)

7.1. ÇEKME - BASMA VE EĞĠLME GERĠLMELERĠ

 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
44

F1
C
F2
D

ġekil 7.2 Çekme –Eğilme

Sadece F2 kuvvetinin etkisi çekme gerilmesi oluĢturur

(Ģekil.95).
F2

D F2
x dir.
A
ġekil 7.3 Çekme

F1
C Sadece F1 kuvveti ise eğilme gerilmesi oluĢturur (ġekil.96).

Me
emax (Me: Eğilme momenti) (daNcm)
Wb
(Wb: Dayanım momenti) (cm3 )
D

ġekil 7.4 Eğilme

Her iki kuvvetin etkisiyle (ġekil.97);

F1 C’de Çekme gerilmesi + Eğilme gerilmesi
C
Me F2
F2 max
Wb A
D’de Basma gerilmesi + Eğilme gerilmesi
D
F2 Me
ġekil 7.5 Çekme-Eğilme gerilmeleri
A Wb
Tarafsız eksen üzerinde ise
F2
0 olur.
A

7.2. EĞĠLME VE BURULMA GERĠLMELERĠ

 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
45

Birçok makine elemanı, özellikle de miller çalıĢmaları sırasında taĢıdıkları elemanlar

nedeniyle eğilmeye, dönme hareketi nedeniyle de burulmaya çalıĢırlar. Hem eğilme hem de
burulma etkisiyle oluĢan en büyük gerilmeler en dıĢ liflerde olur. Eğilme momenti etkisiyle
oluĢan normal gerilmelerle (çekme – basma), burulma momenti etkisiyle oluĢan kayma
gerilmesinin maksimum bileĢkesi en dıĢ kabukta olur (ġekil.98).

F
Mb

Burulma etkisiyle oluĢan en büyük KAYMA Eğilme etkisiyle oluĢan en büyük

GERĠLMESĠ en dıĢtaki liflerde oluĢur. NORMAL GERĠLMELER en dıĢtaki liflerde oluĢur

Mb

ġekil 7.6 Eğilme-Burulma

F
Mb
Mb Mb: Burulma momenti Mb Me: Eğilme momenti
max Wp: Polar dayanım momenti Wb:Dayanım momenti
Wp max
Wb
2
2 Eğilme ve burulmadan oluĢan gerilmeler
max max
n max max kesite etki eden burulma ve eğilme momentleri
2 2
Burulma etkisiyle oluþan en büyük KAYMA GERÝLMESÝ cinsinden yazılabilir.
Eðilme etkisiyle oluþan en büyük NORMAL GERÝLMEler
en dýþtaki liflerde oluþur. ( Çekme-Basma) en dýþtaki liflerde oluþur.

max max
2
2
Me 2 Mb 2
n min max max max
Mb
2 2 2Wb
2
2
max max
max
max
Me Me 2 Mb 2
2 n max
2Wb

7.3. ÇEKME - BASMA VE BURULMA GERĠLMELERĠ

 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
46

Makine elemanlarının uygulamada taĢıdıkları bir baĢka gerilme de Çekme - Basma ve

burulma gerilmeleri bileĢkesidir. Örneğin vidalı elemanlar aynı anda hem burulmaya hem de
çekme veya basmaya zorlanırlar (ġekil.99). Etkisi altındaki kuvvetin olĢturduğu normal
gerilmelerle (çekme – basma), en dıĢ kabukta oluĢan burulma momenti etkisiyle oluĢan kayma
gerilmesinin maksimum bileĢkesi olur.

Mb Mb
F

ġekil 7.7 Çekme-Basma-Burulma

Çekme – Basma etkisiyle oluĢan Burulma etkisiyle oluĢan dıĢ yüzeydeki

normal gerilme en büyük kayma gerilmesi

F Mb
x max
A Wp
σx : Normal gerilme (daN/cm2) Тmax : Burulma momentinin etkisiyle
F : Etkileyen yük (daN) oluĢan kayma gerilmesi (daN/cm2)
A : Kesit alanı (cm2) Mb : Burulma momenti (daN.cm)
Wp : Polar dayanım momenti (cm3)
En büyük Gerilmeler
2
x x 2
n max max
2 2

2
x 2
max max max
2

7.4. PROBLEMLER
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
47

1. Bir çubuk Ģekildeki gibi ankastre edilmiĢ F kuvvetinin etkisindedir. A ve B noktalarındaki

gerilmeleri bulunuz. F= 200 daN, çubuk boyu 100 mm, çubuk çapı 10 cm

100 cm
d=30mm

2. ġekildeki çubuğun taĢıyabileceği yükü bulunuz. Çubuk çapı 30 mm, boyu 100 cm,
maksimum gerilme 800 daN/cm 2

A
B
F1

3. ġekildeki döner vincin muylusunun kontrol hesabını yapınız. Muylu çapı 10 cm, muylu boyu
12 cm’dir. Güvenli gerilme 750 daN/cm2

5m
W
5000 daN

2m

G
1200 daN C D
12cm

A F
F 10cm

B bağlantısı
F
B

(Curun,1981)

4. ġekildeki mil eğilme ve çekme etkisindedir. Maksimum gerilmeyi bulunuz.

Fe=25 daN Fç=50 daN d= 30 mm

Fe

Fç Fç

60cm 60cm
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
48

5. ġekildeki gibi tek taraflı ankastre bir çubuk aynı anda eğilmeye ve burulmaya çalıĢmaktadır.
Maksimum normal ve kayma gerilmelerini bulunuz.
Çubuk çapı d= 8 cm, Fe = 250 daN, Fb= 150 daN

Fe
Fb
30cm

40 cm Fb

6. ġekildeki sistemde volan F kuvvetinin etkisiyle eğilme ve burulma etkisindedir. Volanın

yarıçapı 30 cm’dir. Sistemin F= 1200 daN’luk yükü taĢıyabilmesi için AB kesitindeki çapını
bularak kayma gerilmesine göre kontrolünü yapınız.
σg= 750 daN/cm2 Tg= 500 daN/cm2

R=30cm
A

L=80cm
F

KAYNAKÇA
 Öğrt. Görevlisi Serap KARAGÖZ
49

Akkurt, M., Kent, M., (1979). Makine Elemanları. Birsen Yayınevi. Ġstanbul.
Akkurt, M. (1994). Makine Elemanları Problemleri. Birsen Yayınevi. Ġstanbul.
Akkurt, M. (2000). Makine Elemanları. Birsen yayınevi. Ġstanbul.
Curun, N. (1977). Cisimlerin Mukavemeti. Yüksek Teknik Öğretmen Okulu Matbaası. Ankara.
Curun, N. (1981). Cisimlerin Dayanımı. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. Ankara.
Curun, N. (1983). Cisimlerin Dayanımı Çözümlü Problemler. Özgün Matbaacılık. Ankara.
Eker, B., TaĢeri, L., Günaydın, L. (1994). Makine Tasarımı El Kitabı. T.Ü. Tekirdağ Ziraat
Fakültesi Basımevi. Tekirdağ.
GediktaĢ, M. (1999). Makine Elemanları Problemleri. Çağlayan Kitabevi. Ġstanbul.
Okday, ġ. (1979). Makine Elemanları. Kazmaz Matbaası. Ġstanbul.
Omurtag, H. M. (2003). Statik ve Mukavemet. Beta Yayıncılık. Ġstanbul.
Omurtag, H. M. (2003). Statik ve Mukavemet Çözümlü Problemleri. Beta Yayıncılık. Ġstanbul.
Yazıcıoğlu, O. (1998). Konstrüksiyonda Mukavemet. Beta Yayıncılık. Ġstanbul.
Yazıcıoğlu, O. (1999). Makine Elemanları. Beta Yayıncılık. Ġstanbul.