You are on page 1of 76

ÖZET

BİLGİSAYAR DESTEKLİ KOMPANZASYON

1. GİRİŞ

Günümüzde elektrik enerjisi çok büyük önem teşkil etmektedir. Tüketimin büyük bir
bölümü sanayi tarafından yapılmaktadır. Sanayinin hızlı gelişmesi sebebiyle elektrik
enerjisine ihtiyaç her geçen gün artmakta ve bu talebi karşılamak amacıyla elektrik
santralleri kurulmaktadır. Mevcut tesislerle ihtiyacı karşılamak amacıyla idari ve teknik
tedbirlere başvurulmaktadır. Bunlardan biri de reaktif güç kompanzasyonudur.
Kompanzasyon çeşitli yollarla güç faktörü olan cosφ’yi yükselmekle yapılmaktadır.
Elektrik enerji sistemlerinde verimliliği arttırmanın ve enerji tasarrufunu sağlamanın en
etkin önlemlerinden biri "Reaktif Güç Kompanzasyonu" dur. Ülkemizde ve dünyada
sayısı gün geçtikçe artan enerji dağıtım tesisleri, mevcut kumanda ve enerji izleme
sistemlerindeki süreçlerde ortaya çıkan zorluklar,
bazı değişimleri gündeme getirmiştir.

Elektrik şebekelerinde kullanılan kondansatörler test edildiği yerin, ihtiyacına göre


reaktif güç üretirler. Teorik olarak aktif ve reaktif güç talebini generatör ile karşılamak
mümkündür. Ancak, sistemin işletilmesi sırasında doğuracağı teknik sorunlar ve
ekonomik yönden incelendiğinde bu zor olmaktadır. Bu nedenle şebekelerde
kompanzasyon uygulaması en uygun çözüm olarak görülmektedir. Elektrik enerjisine
olan ihtiyacın gün geçtikçe artış göstermesinden dolayı bir enerji krizi ile karşı karşıya
kalınmaması için bir yandan yeni enerji kaynakları araştırılırken; diğer yandan mevcut
sistemlerden daha faydalı bir şekilde yararlanmak için bir takım çalışmalar
yapılmaktadır. Bu çalışmalardan bir tanesi de reaktif gücün kompanze edilmesidir.
Konu, özellikle ülkemizde elektrik enerjisi ihtiyacının giderek
arttışı ve mevcut kaynakların bu ihtiyacı yeterli ölçüde karşılayamadığı son yıllarda
giderek önem kazanmıştır.

1.2 AMAÇ

Alternatif akımın sağladığı bir çok üstünlükler karşısında bunun kaçınılmaz olarak
birlikte getirdiği reaktif direnç ve reaktif güç, şebekelerde ve tesislerde yukarıda sözü
edildiği gibi, istenmeyen bir çok etkenlerin oluşmasına yol açar. Bunları önlemek
amacıyla kompanzasyon yapılır. şebekelerde alıcıların çalışması esnasında meydana
gelen güç genel olarak endüktif karakterdedir ve bunu kompanze etmek için kapasitif
güç üreten cihazlardan, örneğin kondansatörlerden , gelişmiş statik VAR sistemlerinden
yararlanılır. Günümüzde elektrik tesislerinde kompanzasyonun yapılması teknik ve
ekonomik bir zorunluluktur. Zorunluluk haline gelmiş bu problem iyi bir alternatif akım
şebekesine sahip olmak için çözülmelidir.

1
Elektrik tesislerinin ve yükün ihtiyacı olan reaktif gücün belirli teknikler kullanarak
karşılanması "Reaktif Güç Kompanzasyonu" olarak adlandırılır. İdeal bir alternatif akım
şebekesi için reaktif güç kompanzasyonu şarttır. İdeal alternatif akım şebekelerinde,
şebekenin her noktasında gerilim ve frekans sabit ve harmoniksiz olmalıdır. Ayrıca güç
faktörü de bire yakın olmalıdır. Bir alternatif akım şebekesinin kalitesi beş ana ölçüt ile
tanımlanabilir.

 Gerilim ve frekansın sabitliği,


 Güç faktörünün bire yakınlığı,
 Faz gerilim ve akımlarının dengeli olması,
 Sürekli enerji verebilmesi,
 Harmonik miktarının belirli sınırlar arasında kalması.

17 ŞUBAT 2000 tarih ve 23967 sayılı resmi gazetede yayımlanan güç faktörünün
iyileştirilmesi ile ilgili tebliğde değişiklik gereği olması gereken güç katsayısı da
minimum 0.95' e çıkartılmıştır. Güç katsayısının artması; kompanzasyon işleminin
önemini ve öğretimde teknolojik gelişmelerin öğrenciler tarafından izlenmesini zorunlu
hale getirmiştir. Reaktif güç çeken işletmede kompanzasyon tesislerinin kurularak güç
katsayının istenilen değere getirilmesi gerekmektedir. Bu düzeneklerin kurulması
maliyet, zaman ve ekonomik açıdan zor olmaktadır.
Alınan sonuçların yorumlanarak kompanzasyon sistemine uygulanması esnasında
ullanılacak röle, kondansatör, akım trafosu vb cihazların seçimi daharahat
yapılabilecektir. Yapılan seçim ile gereksiz cihazların satın alınması ve kullanımının
önüne geçilecektir.

2
BÖLÜM 2

KOMPANZASYON

2.1 Kompanzasyon ve Başlıca Elemanları

Elektrik şebekesine bağlanan bazı tüketiciler şebekeden sadece aktif enerji çekerler.
Bu durumda şebeke gerilimi ile şebekeden çekilen akım arasında herhangi bir faz farkı
yoktur. Bu tip omik karakterli tüketicilere örnek olarak akkor telli lambalar ve ısıtma
için kullanılan rezistanslar gösterilebilir.
Bazı tüketicilerin çektikleri akım ise şebeke gerilimi ile aynı fazda değildir. Akım ile
gerilim arasında bir faz farkı bulunur. Bu durumda şebekeden aktif enerjinin yanında
reaktif enerji de çekilir. Bu tip tüketicilere örnek olarak elektrik motorları gösterilebilir.
Reaktif enerji çeken bazı tüketiciler (örneğin elektrik motorları) omik-endüktif
karakterli olup şebekeden aktif enerjinin yanında endüktif reaktif enerji de çekerler.
Bazı tüketiciler ise omik-kapasitif karakterlidir ve şebekeden aktif enerjinin yanında
kapasitif reaktif enerji çekerler.
Reaktif güç tamamen de faydasız bir güç değildir. Zira generatör, transformatör,
motor (bobin) gibi makinelerin çalışması için gerekli olan manyetik alan reaktif akım
tarafından meydana getirilmektedir. Bu nedenle aktif güçle birlikte reaktif güce de
ihtiyaç vardır. Mıknatıslanma akımı endüktif karakterli bir akımdır. Manyetik alan
oluşması sırasında reaktif enerji şebekeden çekilir ve manyetik alan ortadan kalkarken
şebekeye tekrar verilir. Bu neden ile reaktif enerji çekilmesi durumunda şebeke gereksiz
yere yüklenir, şebeke kaynaklarının kullanım verimi ve kapasite düşer, kayıplar ise
artar.

Reaktif Güç İhtiyacı Olan Yükler:


• Düşük uyarmalı senkron makineler
• Transformatörler
• Bobinler
• Havai hatlar
• Asenkron makineler
• Redresörler
• Endüksiyon fırınları, ark fırınları
• Kaynak makineleri
• Flüoresan lamba balastları
• Sodyum ve civa buharlı lamba balastları
• Neon lamba transformatörleri

Bu neden ile elektrik enerji firmaları, reaktif enerji tüketimi yönetmeliklerde


belirlenmiş sınır değerlerin üzerinde olan tüketicilerden reaktif enerji bedelini de talep
ederler. Bu da tüketici için elektrik enerji maliyetini yükseltir.
Reaktif enerji bedelini ödemek durumunda kalmamak için reaktif güç

3
kompanzasyonu yapılması gerekir. Reaktif güç kompanzasyonunun temel mantığı
yüklerin normalde şebekeden çektikleri reaktif enerjinin şebeke yerine yüke yakın bir
kaynaktan karşılanmasıdır. Birçok tüketici omik-endüktif karakterlidir. Omik-endüktif
karakterli tüketicilerin normalde şebekeden çektikleri endüktif reaktif enerji tüketici
yakınındaki bir konuma yerleştirilen kapasitif karekterli kompanzasyon
kondansatörleri tarafından sağlanabilir. Bu işleme reaktif güç kompanzasyonu adı
verilir.
Bazı durumlarda omik-kapasitif karakterli sistemler ile de karşılaşılabilir. Bu
durumda ise reaktif güç kompanzasyonu endüktif karakterli şönt reaktörler ile yapılır.
Reaktif güç kompanzasyonun tek yararı her ne kadar reaktif enerji bedeli ödememek
gibi gözükse de aslında birçok yararı vardır. Reaktif güç kompanzasyonu yapmanın
yararları aşağıdaki şekilde sıralanabilir:

 Reaktif enerji bedeli ödenmedi durumunda kalınmaz. Elektrik enerjisi birim


maliyeti düşer.

 Hatlardan ve transformatörlerden çekilen akım düşer. Bu şekilde mevcut altyapı


kullanılarak daha fazla tüketiciye hizmet verilebilir.
Çekilen akım düştüğü için kayıplar azalır. Bu şekilde kayıpların maliyeti de
azalır. Verim artar.

 Kayıplar azaldığı için önemi her geçen gün önemi daha da artan çevre kirliliği
ve küresel ısınma gibi konularda büyük rol oynayan, enerji üretimi sırasında
ortaya çıkan zararlı maddeler azalır.

Ülkemizde reaktif güç tarifesi Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu tarafından


düzenlenmektedir. Resmi Gazetede, 13 Mart 2004 ve 25401 sayılı yayımlanmış olan
EPDK’nın 313/12 numaralı ve 09.03.2004 tarihli karara göre;

Abone grupları;
Sanayi Aboneleri; tek terimli tarifeden elektrik enerjisi alan sanayi abonesi ve çift
terimli tarifeden elektrik enerjisi alan sanayi abonesi olarak ikiye ayrılırlar.

Reaktif Enerji Tarifesi


a) Müşteri, çekeceği reaktif enerjiyi ölçmek üzere gerekli ölçü aletlerini tesis etmek
zorundadır. Reaktif enerjiyi ölçen ölçü düzeni olmayan müşterinin, o dönemde çektiği
aktif enerjinin 0.90 (yüzde doksan) katı reaktif enerji çektiği kabul edilir. Reaktif enerji
sayaçlarına geri dönmesiz mandal takılması zorunludur.
b) Reaktif enerjiyi ölçmek üzere gerekli ölçü aletlerini tesis eden müşteriden, çektiği
aktif enerjinin 0.33 (yüzde otuz üç) (dahil) katına kadar (endüktif) reaktif enerji bedeli
alınmaz. Bu sınır aşılırsa, çekilen reaktif enerjinin tamamına reaktif enerji tarifesi
uygulanır. Müşterinin sisteme vereceği (kapasitif) reaktif enerji miktarının; o dönemde
çekilen aktif enerji miktarının 0.20 (yüzde yirmi) (dâhil) katından fazla olması halinde,

4
sisteme verilen reaktif (kapasitif sayaçta ölçülen değer) enerjinin tamamına reaktif
enerji tarifesi uygulanır.
Reaktif güç için işletmeler iki araçtan faydalanmaktadır. Bunlar aşırı uyarılmış
senkron makineler ve kondansatördür.

2.1.1 Aşırı Uyarılmış Senkron Makineler (Aşırı ikaz edilmiş senkron makineler)
Reaktif güç üretiminde kullanılan dinamik faz kaydırıcıların başında akla gelen ilk
makinedir. Nakil hatlarının sonlarına bağlanır ya da tüketim merkezlerinin başına
şebekeye senkron şekilde ve paralel bağlanır. Böylece bölgenin reaktif güç ihtiyacı
sağlanmış olur. Bunların aşağıda ki özelliklerine bakacak olursak artık günümüzde özel
durumlar harici durumlar da kullanılmamaktadır. Kondansatör kullanımı daha çok
yaygındır.
• üretimleri pahalıdır,
• devamlı bakıma ihtiyaçları vardır,
• güçleri yüksek olduğu için ekstra masrafları vardır ve masraflıdır,
• kayıpları kondansatör’e göre daha fazladır.

2.1.2 Kondansatör
Kondansatörlerin aşırı uyarılmış senkron makinelere göre artıları çoktur. Kayıpları
çok düşüktür, nominal güçleri 0.0005’in altındadır, bakım masrafları neredeyse yoktur,
alıcıların uçlarına bağlamak ve böylece orta ve alçak gerilim şebekelerinde reaktif
gücün yükünden kurtarmak mümkündür. Bu nedenle kondansatör kompanzasyon için
en iyi araçtır. Kondansatörler de büyük fiyat artışı olmadan büyük güçlerde yapılması
mümkündür ayrıca tesisleri kolay olup istenildiğinde güç artışı yapılarak kapasiteleri
artırılabilir ya da tüketici ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla güç ayarı yapılabilir.
Ömürleri uzun ve bakımları kolaydır ve işletme emniyetleri yüksektir. İstenen gücü elde
etmek için küçük kapasiteli kondansatörler grup olarak bağlanabilir ve bir arıza
durumunda az bir maliyete yenisi ile değiştirilerek bakımı / tamiri kolayca yapılmış
olur.
Kondansatör iki iletken levha arasına bir dielektrik madde konulmasıyla yapılan ve
elektrik yükü depolayan malzemelerdir. Kullanılan dielektrik malzeme kağıt, hava, cam,
seramik gibi çok çeşit göstermektedir.

2.1.2.1 Kondansatör Çeşitleri:

Endüstride kullanılan kondansatörler kullandığı akıma göre alternatif ve doğru akım


olarak iki gruba ayırmak mümkündür. Doğru akımda kullanılanlar da kendi aralarında;
alüminyum elektrolitik, mayler film, tantal elektrolitik, seramik ve mika vs.
kondansatörler olarak sınıflandırılabilir.

5
Kondansatörler kullanım amaçlarına göre;
a) Güç kondansatörleri,
b) Daimi devre kondansatörleri,
c) Parazit giderici kondansatörler.
olarak gruplandırılır.

2.1.2.1.a Güç Kondansatörleri


Üç gruba ayrılırlar;
- Düşük gerilim güç kondansatörleri ( 0.4 – 0.525 – 0.6 kV, 50 Hz. )
- Orta gerilim güç kondansatörleri ( 3.3 kV – 34.5 kV)
- Endüksiyon ocak kondansatörleri olarak üç gruba ayrılırlar.

Bu kondansatörlerden beklenen özellikler şu şekildedir;

- Uzun ömürlü olması


- Elektrik şebekesinde meydana gelen anormal akım, gerilim ve harmoniklerden
asgari şekilde etkilenmesi,
- Geçici rejimlerde akım, gerilim darbelerinden, dengeleme akımlarından
etkilenmemesi,
- Projelendirildiği asgari ve azami ortam sıcaklında performansını yitirmemesi,
- Elektroteknik boyutlarının, anma değerlerinin zamanla değişmemesi,
- Can ve mal emniyeti yönünden bir tehlike kaynağı oluşturmaması,
- Kalıcı kısa devreye girme olasılığı en az olması
- Bakımı kolay, arızası az, tamiri mümkün ve asgari bir maliyet oluşturmaması,
- Montajı kolay olması ve boyut yönünden herhangi bir yere monte edilebilecek
bir modüler özellik göstermesi,
- Teknik ve iktisadi bir optimizasyon ürünü olması.

Günümüzde dört ayrı yapıda güç kondansatörü üretilmektedir;

• Kâğıt yalıtkanlı yağlı tip: En eski ve ilk uygulanan sistem olup, kayıpların
yüksekliği ve büyük hacim gerektirmesi nedeniyle bugün artık kullanım alanını
yitirmiştir.
• Polipropilen yalıtkanlı tip: Gerilim dalgalanmalarına dayanıksızlığı ve imalat
zorlukları nedeniyle fazla tercih edilmeyen özelliklere sahiptir.

• Metalize Polipropilen kuru tip: Ülkemizde son yıllarda oldukça geniş kullanım
alanı bulan bu tip kondansatörler "kendi kendini onaran" olarak da
adlandırılırlar. Polipropilen film üzerine alüminyum püskürtülmek suretiyle tek

6
katta hem iletken, hem de yalıtkan elemanların elde edilmesi sonucu oldukça
küçük ölçülere sığdırılabilmiştir. Kaybı düşüktür.

Gerilim dalgalanmalarından etkilenen alüminyum yoğunlaşması ilkesine dayanan,


kendini onarma özelliği avantajlı yanı olmakla birlikte, giderek kapasite değerinin
düğmesi dezavantajını da barındırmaktadır. Kondansatörün gücü, kapasitesi ile doğru
orantılı olduğundan bu tip kondansatörlerin zamanla kVAR gücü de zayıflar.

• Karma yalıtkanlı, yağlı tip: Kısa bir süre önce uygulanmaya başlayan bu sistem
ile hava kapasitesi kaybı önlenmiş, kayıplar düşürülerek daha küçük hacimlere
sığabilme özelliği kazanılmıştır. Bu sayede, gerek görülen reaktif gücün stabil
olarak uzun yıllar aynı değerde tutulması gerçekleştirilmiştir.

2.1.2.1.b. Daimi Devre Kondansatörleri


Motor güçlerine göre bağlı olarak kondansatör güçleride aşağıdaki tablodadır.

Tablo 2.1 Motor güçlerine göre bağlı olarak kondansatör güçleri

7
Trifaze ve monofaze motorların, flüoresan, civa ve sodyum buharlı aydınlatma
balastlarının kompanzasyonu ve regülatör ile trifaze motorların şebekeden
çalıştırabilmeleri amacı ile kullanılır.

Şekil 2.1 Trifaze motorun, monofaze şebekede çalıştırılması

a) Üçgen b)Yıldız bir motora kondansatör bağlantı şeması

2.1.2.1.c. Parazit Giderici Kondansatörler


Monofaze motorların yükle kalkış yapabilmeleri için, gerekli olan moment değerini
sağlayan, yüksek kapasiteli kondansatörlerdir. Küçük hacimlerde büyük kapasite
gerektiği için özel tipte elektrolitik olarak yapılmıştır. En büyük özelliği, belirli bir süre
için gerilim altında bulunma süresinin kısıtlı olmasıdır.

Şekil 2.2 Monofaze bir motora demaraj kondansatörü bağlantı şeması

Yalnızca motorun kalkması ve nominal devre ulaşmasına kadar geçen sürede


devrede kalır. Motorun nominal devrine ulaşması ile seri bağlı olduğu, merkezkaç
anahtarının yardımcı sargı devresini açması sonucu bu kondansatörde devreden çıkar.

8
Dolayısıyla, tüm bu işlemler 1 – 3 sn arasında olduğundan çalışma süreleri de bu
değerlerdir.

Kısaca çalışma oranları 1/1 diye açıklanan değer gerçekte, kondansatör 60 dk içinde
60 sn çalışacak demektir.
Kondansatörler şalter ve / veya sigorta gibi bir cihazla bulunuyor ise bir deşarj
direnci gerekir. Kondansatör bir dirençle bağlandığı zaman,

U C 2=U C1 . e−t /T bağıntısına göre “t” zamanda boşalacaktır. Kondansatör uçlarında t


saniye’den sonra, kalan U C 1 ve kondansatör zaman sabiti “T=R.C” dir.

Şekil 2.3 Kondansatör boşalma zaman eğrisi

1 60
R= .
1.1 Cn √ 2 Un
ln
50

Boşaltma direnci yerine bobinler kullanılabilir. Bunlar merkezi sis-temdeki kademe


kondansatörlerinde paralel bağlandığı gibi, sabit kopman-zasyonda, kullanılan
kondansatörler için de paralel bağlanabilir. Kondansatör üzerinde toplanmış bir gerilim
kondansatörün devreden çıkmasıyla bir doğru akım kaynağı gibi düşünülebilir. Bu
frekansın sıfır olması demektir. Bobin re-aktansı, dolayısıyla

ω=2 πf , XL=ωL=2 πfL

sıfır olacak ve kondansatör reaktansı sıfır olan bobin üzerinden boşalacaktır. Bo- bin,
kondansatör devrede iken yüksek direnç göstereceğinden kondansatörle be-raber
devrede kalabilir. Dirençlere göre daha az kayıpları vardır.

9
Şekil 2.4 Kompanzasyon kondansatörleri

2.1.2.2. Kondansatör Gücünün Hesabı

2.1.2.2.a. Toplam Yük Biliniyorsa Kondansatör Gücünün Hesabı

Pratik olarak motora bağlanacak kondansatör gücü şu şekilde hesaplanır:


Motorun boş çalışma akımı ölçülerek tespit edildikten sonra;
QC =√ 3. U h. I h b .0,9 .103................kVAR. formülü ile hesaplanır. Formüldeki:
QC = Motora bağlanacak kondansatör gücü (KVAR)
I h b = Motorun boş çalışmadaki hat akımı (A)
U h = Motora uygulanan hat gerilimi (V)’ dir.

10
Ancak büyük işletmelerde tüm motorların boş çalışma akımı tek tek
bulunamayacağından ve cosφ’nin yeni değerinin ne olacağı tam olarak bilinemediğinden
bu yöntem pek kullanılmaz. Bu nedenle büyük işletmeler için şu yöntem takip edilir:
Gereken kondansatör gücünün tayini için tesisin cosφ’ sinin ve kurulu aktif gücünün
bilinmesi gerekmektedir. Eğer tesiste reaktif sayaç var ise elektrik faturalarından
ortalama cosφ bulunabilir. Pratik olarak günün çeşitli zamanlarında birkaç gün süreyle
ölçüm yapmak ortalama cosφ’ nin tayini için yeterlidir. Tesisin kurulu aktif gücü ise
tesisteki tüm almaçların (motorlar, aydınlatma elemanları, ısıtıcılar vb. gibi) etiketleri
üzerinde yazılan güçler toplanarak belirlenir. Bundan sonra güç vektörü çizilerek
aşağıdaki formüller elde edilir ve bu formüllerden yararlanılarak gerekli kondansatör
gücü hesaplanır.

Şekil 2.5 Kompanzasyon yapılmış devrenin güç vektör diyagramı

Şekil 2.5’de verilen vektör diyagramında ölçülen cosφ değeri ve ulaşılmak istenen
cosφ değerinin açıları φ 1 ve φ 2olsun. Buna göre;

QL
tan φ 1= Q L=P . tan φ 1
P

Q
tan φ 2= Q=P . tan φ 2
P

Q C =Q L −Q=P . tan φ 1−P. tan φ 2= P. (tan φ 1−tan φ 2) olarak bulunur.

Q C =¿ P. (tan φ 1−tan φ 2)

2.1.3 Sigortalar
Alçak gerilim kondansatörlerinin genellikle kısa devreye göre korunması
yeterlidir. Bu görevi de sigortalar yüklenmektedir. Sigortalar; kondansatörlerin
isletmeye alınırken çektikleri akım ve ilave şebeke harmoniklerinin göz önünde

11
bulundurularak, kondansatör nominal akımının l.7 katı mertebede seçilmesi gerekir.
Bir elektrik sigorta alternatif ve doğru akım devrelerinde kullanılan cihazları ve bu
cihazlara mahsus iletkenleri, aşırı akımlardan koruma devreleri ve cihazı hasardan
kurtaran açma elamanları. Sigortalar evlerde, elektrik santrallerinde, endüstri
tesislerinde kumanda panolarında, elektrikle çalışan bütün aletlerde kullanılır.
Yapısına göre genelde üç çeşit sigorta vardır.

2.1.3.1 Buşonlu Sigorta

Şekil 2.6 Buşonlu sigorta

Bu sigorta bir gövde ve kapaktan meydana gelir. Gövdeye geçecek akım seviyesine
göre, iletken tel veya silisyumlu kum konur. Kumun görevi herhangi bir kısa devre
anında, sigorta atması sonucu hasıl olan, elektrik arkını söndürmektir. Bunlar ev ve
küçük işletmelerde kullanılırlar.
Bu sigortalar kullanılacağı yerlere göre özel şekillerde yapılır. Umumiyetle yalıtkan
olan cam ve porselen bir gövde ve bu gövdenin uca doğru incelen baş tarafında iletken
metal ve ekseri düz olan tarafında da iletken bir metal bulunur. Bu iletken metaller belli
bir akıma kadar dayanacak bir tel ile birleştirilir. Bu tel cihazı tahrip edecek şekilde
akım seviyesi yükseldiği zaman, eriyerek akımı keser, bu sigortalarda dar uç ne kadar
ince olursa, aşırı akımı önleme hassasiyeti de o derece fazla olur. Sigorta gövdesinin iki
ucu arasındaki uzaklık, ark yapmayı önleyecek şekilde uzun yapılmalıdır. Çünkü iki uc
aralığı az olursa tel eriyince ark yaparak akım geçmeye devam eder. Bunu önlemek için
de sigortanın kullanılacağı yere göre, iki uç arası uzun kıvrımlı ve çeşitli şekillerde
yapılabilir. Bunlar ekseri fabrikalarda hazır yapılırlar.

12
2.1.3.2 Bıçaklı Sigorta

Şekil 2.7 Bıçaklı Sigorta

Bu sigorta akım değeri yüksek ve daha fazla güç isteyerek çalışan devrelerde
kullanılırlar. Bunlar NH tipi olup, tekrar sarılmazlar, yenisi ile değiştirilirler.

2.1.3.3 Otomatik Sigorta

Şekil 2.8 Otomatik Sigorta

Bu sigorta umumiyetle hassas yerlerde ve çok hassas devrelerde kullanılır. (Ölçüm


ve araştırma laboratuarlarında, kumanda panolarında). Kumanda devresini herhangi bir
kısa devreye maruz bırakmamak gayesiyle kullanılır. Akım değeri düşük olan bu
sigortalar attıklarında şalter iner. Şalter kaldırılınca devreden tekrar akım geçer.
Günümüzde evlerde ve iş yerlerinde pratik olması sebebiyle yaygın olarak
kullanılmaktadır.
But tip sigortalarda, temel olarak iki şekilde devre kesilir. Ani yüksek akımda,
sigorta devreyi kesecek olan mekanizmayı bir elektromıknatıs vasıtası ile tetikler.
Uzun süreli limit akımda ise, sigorta, devreyi kesecek olan mekanizmayı bir
bimetalik şerif vasıtası ile tetikler. Evlerimizde ya da işyerlerimizde günümüzde
otomatik sigortalar kullanılmaktadır. Bu sigortalar buşonlu ve bıçaklı sigortalardan
ayıran en belirgin özelliği Aşırı akım çekmesi durumunda Amper oranında değişmede
atar ve gücü keser. Üzerindeki butonu on yaptığımızda tekrar devreye girer.
Diğer sigorta tipleri attığında tekrar kullanılmaz ve yenisi ile değiştirilir.
Evlerimizde günümüzde tesisatlarda 16 Amperlik sigortalar yetersiz kalmaktadır.

13
Gelişen teknolojinin getirdiği elektrik ve elektronik cihazların çektikleri akımların
artması nedeniyle 16- 20 amperlik sigortalar 20 -25 Amperle iç tesisatlarda ve mutfak
banyo bölgesinde de 32-40 Ampere çıkmaktadır. Banyolarda kullanılan elektrikli
termosifon ve otomatik çamaşır makinelerinin bilhassa suyu ısıtmada çektikleri akımın
fazlalığı nedeniyle 32-40 amperlik sigortalar kullanılmalıdır.
Aksi halde düşük sigorta kullanıldığında bu cihazları her açışımızda (Tost makinesi,
çamaşır makinesi elektrikli ısıtıcı vb) sigortamız atacaktır.
Amper secimi ise:
Alçak gerilim kondansatörlerinin genellikle kısa devreye göre korunması yeterlidir. Bu
görevi de sigortalar yüklenmektedir. Sigortalar; kondansatörlerin isletmeye alınırken
çektikleri akım ve ilave şebeke harmoniklerinin göz önünde bulundurularak,
kondansatör nominal akımının l.7 katı mertebede seçilmesi gerekir.

2.1.4. Kontaktörler
Aşırı yük işletme şartları dahil, normal devre şartlarında akımları kapamaya, taşımaya ve
kesmeye yetenekli uzaktan kumanda edilebilen anahtarlama düzenekleridir. Kullanım yerleri
çok çeşitlidir; elektrik motorlarına yol verilmesinde, kompanzasyon, ısıtma cihazlarının devreye
girip çıkması gibi neredeyse bütün devrelerde ve sistemlerde kullanılırlar.
Çalışma ve kullanma tarzı bakımından kontaktörü diğer anahtar türlerinden ayıran en önemli
özeliği devreyi daha sık açıp kapamaya ve aynı zamanda uzaktan kumandaya elverişli
olmalarıdır.

2.1.4.1. Kontaktör Özellikleri

 Kontaktör seçiminde şu üç özelliğe dikkat etmek gerekir,


Kontaktörler, herhangi bir bozulmaya veya kaynamaya maruz kalmadan yüksek akım
değerini taşımalıdır.
 Kontaktör kapalı iken üzerinden akan akım ısınmaya neden olur. Kontaktör terminal-
leri oluşan ısıdan etkilenmemelidir.
 Kontaktör akımını keserken, birbirinden ayrılan kontaklar arasında elektrik akımı arkı
oluşur. Ark, termik etki sonucu kontak malzemeden kopan elektron ve iyon akımıdır.
Elektrik arkı mümkün olduğunca çabuk sona ermelidir. Bu amaçla kontaktörlerde
seperatör kullanılmalıdır.

2.1.4.2. Kontaktörün Çalışma Prensibi


Kontaktörün çektirme bobinine enerji verildiğinde, alt gövde silisli sacları üzerinde bir
manyetik alan indüklenir. Bu manyetik alan üst gövde silisli saclarını kendisine doğru çeker.
Üst gövde silisli sacları üzerinde bulunan hareketli kontak bloğuna monte edilmiş olan hareketli
kontak baralarıyla birlikte aşağıya doğru çekilir. Bu çekilme işlemi sonunda, hareketli kontaklar
sabit kontaklara temas eder, bu arada açtırma yayının mukavemetini de yenerek silisli saclar
birbirleriyle yüzeysel temas sağlarlar. Böylece devre tamamlanarak akım iletilmiş olur.
Çektirme bobinin enerjisi kesildiğinde, açtırma yayı üst gövde silisli sacını ve dolayısıyla
hareketli kontağı yukarıya doğru iterek, sabit kontakla temasını keser. Böylece devreden akım
geçişi engellenmiş olur.

14
2.1.4.3. Kontaktör Seçimi

Kontaktör seçiminde dikkat edilecek parametreler şunlardır;

 işletme gerilimi,
 işletme akımı,
 bobin gerilimi,
 kesilecek akım,
 kullanma sınıfı,
 çalışma türü,
 kontak ömrü

2.1.4.4. Kontaktörlerin Kullanma Kategorileri


Kontaktörlerin kullanma kategorileri kontaktörün açma akımını, kesme akımını ve güç
faktörünü belirler, kullanma kategorilerinde AC sınıfı alternatif akım altında çalışan DC sınıfı
ise doğru akım altında çalışan kontaktörleri belirler
AC1 Kullanma Sınıfı: Genellikle ısıtıcılar gibi aktif yük çeken ve güç faktörü 0.95 ila 1 arasında
değişen alternatif akım yükleri bu sınıfın içerisine girer.
AC2 Kullanma Sınıfı: Bilezikli asenkron motorların kumanda edilmesinde kullanılırlar.
Motorun yol alması boyunca nominal akımın 2,5 katı gibi bir akım çeker, kontaktörün ana
kontakları bu akımı kaldırabilecek şekilde yapılandırılmıştır.
AC3 Kullanma Sınıfı: Kafesli asenkron motorlarının kumandasında kullanılmaktadır. Kullanma
kategorilerinin içerisinde en yaygın olanıdır. Asansörler konyevörler, yürüyen merdivenler
soğutucular ve pompaların kumandası gibi çok çeşitli kullanım araçları vardır.
AC4 Kullanma Sınıfı: Bilezikli asenkron makinalarla kafesli asenkron makinaların ters akımda
frenlenmesi ve kesik çalışmalarını kumanda ederler. Yol verme anında motorlar nominal akımın
6-7 katı gibi bir akım çekerler, AC4 sınıfı kontaktörler bu akım değerinde açma ve kapama
yapabilecek şekilde tasarlanmışlardır.
AC-5a Kullanma Sınıfı: elektrik deşarj lambası kontrol düzenlerinin anahtarlanması
AC-5b Kullanma Sınıfı: Akkor Flamanlı lambaların anahtarlanması
AC-6a Kullanma Sınıfı: Transformatörlerin anahtarlanması
AC-7a Kullanma sınıfı: Ev cihazlarında ve benzer uygulamalarda az endüktif yükler
AC-7b Kullanma Sınıfı: Ev cihazlarında ve benzer uygulamalarda az endüktif yükler
AC-8a Kullanma Sınıfı: Aşırı yük salıcılarının elle yeniden kurmalı,sızdırmaz soğutucu
kompresör motor kontrolü
AC-8b Kullanma Sınıfı: Aşırı yük salıcılarının otomatik olarak başlangıç konumuna gelen
sızdırmaz soğutucu kompresör motoru
DC-1 Kullanma Sınıfı: Endüktif olmayan veya az endüktif yükler,direnç fırınları
DC-3 Kullanma Sınıfı: Şönt motorlar: Yol verme ter akımla frenleme ,yavaş hareket etme d.a
motorlarının dinamik frenlenmesi
DC-5 Kullanma Sınıfı Seri Motorlar: Yol verme ,ters akımla frenleme, yavaş hareket etme d.a
motorlarının dinamik frenlenmesi
DC-6 Kullanma Sınıfı: Akkor Flamanlı lambaların anahtarlanmasında kullanılırlar

2.1.4.5. Kompanzasyon Kontaktörü

15
Bu kontaktörler anahtarlama görevini yapmaları için üretilmiştir. Bu kontaktörler akım
sınırlayıcı kontak blokları sayesinde kondansatörlerin kalkış akımları sınırlanırlar. Bu
kontaktörlerin kullanım sebeplerini şöyle açıklayabiliriz;

Kondansatörler ilk devreye alınma anında 1 – 15 kHz arasında yüksek frekans ve anma
akımının onlarca katına çıkabilen çok kısa süreli yüksek akımlara sebep olurlar. Bu akımları
sınırlama için kondansatörün bağlandığı her üç faza da endüktans (şok bobin) ilave adilebilir.
Ancak pratik olarak bu işlem zor olduğu için sadece bu amaç için dizayn edilen kompanzasyon
kontaktörleri kullanılır. Bu sayede kontaktör ömrü normal kontaktöre göre 2 katı artar.

2.1.4.6. Kompanzasyon Kontaktörünün Çalışma Prensibi

Kontaktör bobini enerjilendiği zaman geçiş bloğunun kontakları kapanır. Kondansatörün ilk
kalkış akımı bu kontakların üzerinden geçtikten 3.5 ms sonra geçiş bloğunun kontakları açılır ve
kondansatörün nominal akımı ana kontaklar taşır.

Şekil 2.9 Kompanzasyon Kontaktörü

2.1.5. Akım Trafosu

16
Akım trafosunun seçimi, yeri ve bağıntısı, rölenin sağlıklı çalışması için çok
önemlidir. Akım trafoları primer akımının nominal değerinden uzaklaştıkça
dönüştürme oranındaki lineerliği kaybederler. Trafodan geçen akım, nominal
akımının %20’sinin altına düştüğünde, veya nominal akımının çok üstüne çıktığında,
dönüştürme oranının lineerliği bozulur. Primer ve sekonder akımları arasındaki faz
hatası büyür.
Sekonder devreye bağlanan cihazların (Ampermetre, Cosj-metre, Reaktif güç
kontrol rölesi vb.) tükettikleri toplam güç, akım trafosunun nominal gücünü asarsa,
doğrusal çevirim yine bozulur ve rölenin hatalı ölçüm yapmasına neden olur. Bu
nedenle kurulu tesisin çekebileceği maksimum şebeke akımını belirleyerek, buna
uygun, hata sınıfı küçük bir akım trafosu seçmek ve bununla yalnızca Reaktif güç
rölesini ve varsa Cosj-metre’yi beslemek, hata olasılığını minimuma indirir.
Kullanıcı güvenliği bakımından akım trafosunun “k” ucu topraklanmalıdır.

Şekil 2.10 Akım Trafosu

Akım trafosu ile Reaktif güç kontrol rölesi arasındaki mesafe arttıkça, aradaki
bağlantı iletkenindeki kayıplar artacağı için, bu bağlantıda mümkün olduğu kadar
kalın kesitli iletken (4mm² ) kullanılmalıdır.
Akım trafolarından, etiketlerinde yazılı akım değerlerinin 0.1 katından çok, 1.2
katından az akım geçtiği zaman, hatasız çalışırlar. Bu nedenle akım trafoları ne çok
büyük ne de çok küçük seçilmelidir.

Üç madde halinde özetleyecek olursak ;


• Reaktif Güç Kontrol Rölesi, ayrı bir akım trafosundan beslenmelidir.
• Akım trafosu – röle bağlantısı en az 1.5 mm çaplı bir kablo ile demir karkas
üzerine sarılmadan, en kısa yoldan yapılmalıdır.
• Rölenin, reaktif gücü sezebilmesi için akım ve gerilim bilgilerine ihtiyaç vardır.
Akım bilgisinin alındığı trafo seçimi çok önemlidir.

2.1.6. Reaktif Güç Kontrol Rölesi

17
Reaktif Güç Kontrol Rölesi, otomatik kompanzasyon sistemlerinde, çeşitli yük
durumlarında gerekli sayıda kondansatör grubunu devrede bulundurarak, güç
katsayısını ayar edilen değerde tutmaktadır. IEC standartlarına uygun olarak imal
edilen r ölelerin üzerinde dijital Cosµmetre bulunmaktadır. Bu sayede röle
üzerinden kompanze edilen sistemin güç katsayısı izlenebilmektedir.Rölenin içinde,
işletmedeki reaktif akımı ölçüp bunu değerlendiren bir akım devresi vardır.
Bu devre, cihaz içinde yer alan akım ve gerilim trafoları ile bir elektronik
devreden oluşur. Reaktif akımla doğru orantılı olan gerilim düşümü, bir
karşılaştırma devresinde C / k oranına uygun olarak ayarlanır. Akımın endüktif
veya kapasitif olduğunu belirleyerek zaman devresine kumanda verilir. Bu da çıkış
devresine kumanda eden bir lojik kontrol ünitesini kontrol eder. Zaman
devresinden gelen impulslara göre, çıkış rölelerine kumanda edilir. Çıkış
devresinden gelen sinyaller ise kondansatör gruplarına kumanda eden kontaktörleri
devreye sokar veya devreden çıkarır. Reaktif güç rölelerinin görevini hafifletmek
ve sık sık devreye girip çıkmalarını önlemek için büyük güçlü tesislerde sabit
güç ihtiyaçlarını karşılamak maksadı ile uygun güçlü sabit kondansatör grupları
paralel bağlanırlar.
Transformatörlerin kendi ihtiyaçları olan reaktif gücü kompanze etmek için,
ayrıca bir sabit kondansatör tesis edilir.Ancak bunun çektiği reaktif gücü rölenin
kontrol etmemesi için bu kondansatör akım trafosunun önüne bağlanır.
Reaktif güç rölesi, akım değerini bir akım transformatörü üzerinden ölçer. A.G.
tesislerinde röle, doğrudan doğruya A.G. barasına bağlanır.
Manuel Kumanda:
Otomatik Kompanzasyon Tesislerinde kondansatörler, röleden bağımsız olarak
devreye alınıp, çıkarılabilirler. Bu işlem için 1 Adet 1-0-2 pako şalter, grup sayısı
kadar 0-1 pako şalter gereklidir. 1-0-2 pako şalterin 1 konumu röleye, 2 konumu
direkt olarak şebekeye bağlanır. 0-1 pako şalterler ise 1-0-2 pako şalter 2
konumunda iken kondansatörleri devreye alıp çıkarırlar. Böylece elle kumanda
sağlanmış olur.

2.1.6.1. Entes RG Serisi Reaktif  Güç  Rölelerinin  Temel  Özellikleri


 Modern  malzemelerle  imal  edilen  röleler  uzun  çalışma  ömrüne  sahiptir.
 Harici  ısı  değişimlerine  ve  harici  manyetik  etkilere  karşı  duyarsızdır.
 Ön  paneldeki  LED’ler  kompanzasyon  konumlarını  sürekli  gösterir.
 Devredeki  kondansatörler  ön  paneldeki  LED’lerden  kolayca  görülebilir.
 Ön  paneldeki  butonlarla  kondansatörler  manuel  olarak  devreye  alınıp 
çıkarılabilir.
 Kademeler  arası  gecikme  8 – 15 saniyedir.
 Röle  direkt  olarak  380 V  ve  50 Hz’ e  bağlanabilir,  ayrıca  bir  elemana 
ihtiyaç  göstermez.
 Gerilim  kesilmesinde  tüm  kondansatörler  devre  dışı  bırakılır. Gerilim 
yeniden  geldiğinde  gerekli  kademeler  ihtiyaca  göre  devreye  alınır.
 Reaktif  güç  kontrol  rölesi,  panoya  önden  montajı  uygundur.
 Boyutları : 144 x 144 mm’ dir.       

18
Şekil 2.11 Entes RG Serisi Reaktif Güç Rölesi

2.1.6.2. Reaktif Güç Kontrol Rölesi Parametreleri

Kullanım ve Çalışma Prensibi:


Röleler, reaktif akımın, ölçülen reaktif güçle orantılı olması prensibine bağlı olarak
çalışır. Harici bir yardımcı gerilim gerektirmez. Besleme gerilimi cihaz içindeki
besleme trafosundan alınır. Elektronik devre ve çıkış rölelerini besler.

Ölçme Devresi:
İşletmedeki reaktif akımı algılayarak ölçer. Bu ölçme devresi cihaz içinde yer alan
akım gerilim trafoları ve elektronik devreden oluşmuştur. Reaktif akımla doğru orantılı
olan gerilim düşümü, bir karşılaştırma devresinde ayarlanmış olan C / k değerine uygun
olarak değerlendirilir. Akımın endüktif veya kapasitif olduğunu belirleyerek zaman
devresini kumanda eder.

Zaman Devresi:
Ölçme devresinden gelen uyarıya gore çalışır ve çıkış rölesini kumanda eden lojik
kontrol ünitesini kontrol eder.

Lojik Kontrol  Ünitesi:


Zaman devresinden gelen darbelere gore çıkış rölelerini devreye alır yada çıkarır.

Çıkış  Devresi:

19
Röle kontaklarından oluşur. Direkt olarak kondansatörleri kumanda eden komuta
eder.
Cosφ Metre:
Özel bir elektronik ölçme devresi ilavesiyle cihaz içine bir Cosφ metre  yerleştirilmiş ve
Cosφ ölçümler için ekonomik bir çözüm getirilmiştir. Ölçme bölgesi ( 0.8 kapasitif,
1-0.4 endüktif )

Şekil 2.12 : Rölenin Ayrı Bir Cosα Metre İle Bağlantısı

Aşırı  Gerilim  Rölesi:


440V AC gerilimde harekete geçerek; sabit grup dahil tüm kondansatörleri devre
dışı bırakarak, kondansatörlerin aşırı gerilimden zarar görmesini önler.

RG – A  Serisi  Röleler:
Tümüyle yarı iletken yapıda 3, 5 ve 7 kademeli olarak üretilen bu tip röleler;
1:1:1...1 ; 1:2:2...2 ; 1:2:4:8... gibi adım seçeneklerini, röle üzerinde herhangi bir
işlem gerektirmeden sağlamak için, baştan al baştan bırak sisteminde çalışırlar. Bu tip
röleler, kondansatör bataryalarını devreye alırken veya devreden çıkarırken, ilk
kademeden başlayarak geniş bir adımlama seçeneği, yani kondansatörleri gruplama
olanağı sağlarlar.

Anahtarlama Programı:
Anahtarlama işlemi, alma ve bırakma sırasında baştan sona doğrudur.
Kademelerdeki kondansatör güçlerinin seçimi önemlidir. Bu seçim için şu kurala
uyulur:
Herhangi bir kademedeki kondansatör gücü, kendinden önceki kademe güçleri
toplamından en çok 1. kademe gücü kadar fazla olabilir. Örnek olarak 1. kademe gücü
X kVAr seçilmişse, kurulabilecek en yüksek güç sıralaması:
X : 2X : 4X : 8X : 16X : 32X : 64X
1.kademeye en düşük güçteki batarya bağlanmalıdır, diğer kademeler bu gücün tam
katları olmalıdır.

20
Bu kural rölenin en önemli ayarlarından biri olan C/k ayarının saptanması için
gereken 1. kademe gücü ve akım trafosu çevirme oranı k’nın belirlediği değer için önem
taşır.

Çalışma Bölgesi Ayarı ( % 100 Potansiyometresi ):


Bu potansiyometre, rölenin çalışma bölgesini belirler. Ayar, işletme koşullarına bağlı
olarak yapılır. % potansiyometresi ile rölenin duyarsız olduğu aralık, güç ekseninde
kapasitif ve endüktif bölgelere kaydırılabilir. Bu aralık, 1. kademe kondansatör gücü
ile belirlenir. % 0 - % 100 skala değerleri arasında yapılan ayar ile, hedeflenen
ortalama Cosµdeğerine ulaşılır.
Normal koşullarda aşırı kompanzasyon istenmez. Bu nedenle rölenin çalışma bölgesi
endüktif yönde kaydırılır.
 % 0     :  Röle endüktif ve kapasitif bölgelerde simetrik çalışmaktadır.
 % 50   :  Röle endüktif bölgede çalışmaktadır.
 % 100 :  Röle tamamıyla endüktif bölgede çalışmaktadır.
Röle bu bölge içinde kalan reaktif güç değişimlerine cevap vermez. Bu bölgenin 
genişliği 1.3 x C/k kadardır. Röle 1. 
kademe gücünün 0.65’ini aşan değerlerde etkinleşir.

Anahtarlama  Programı  ve  Röle  Tipi  Seçimi:


Uygun röle seçiminde işletmenin  işletmenin endüktif yük karakteristiği önemlidir.
Büyük güçlü endüktif  yüklerin bulunduğu 
işletmelerde az adımda yüksek güçlü kondansatör bataryaları ile
kompanzasyon yapılabilir. Küçük endüktif yüklerin sık sık devreye girip
çıktığı işletmelerde ise,  küçük güçlü çok  kademeli sistemler uygun sonuç verir.

Rölenin  Bağlanması:
 Röle bağlanmadan önce bağlantı şeması dikkatle incelenmelidir.        
 Akım trafosu ana şalter çıkışına veya ana giriş sigortalarından birinin ayağına 
bağlanır. En çok karşılaşılan hata, akım trafosunun kompanzasyon panosundan 
sonra bağlanmasıdır. Bu durumda  röle çalışmaz. Akım trafosu daima 
kondansatörlerden önce ve işletmenin ilk girişine bağlanmalıdır.
 Akım trafosunun bağlı olduğu faz R ise, rölenin 4 ve 5 nolu klemenslerine S ve 
T fazları bağlanmalıdır.
 Eğer röle ve Cosα metre beraber kullanılıyorsa her ikisi için bir akım trafosu 
yeterlidir.

Reaktif güç kontrol rölesinin bağlantısı yapılırken dikkat


edilecek hususlar:
1.Röle çalıştırıldıktan sonra ekranda alarm, kapasitif ledi yanıyor. Otomatik ile
Costα tolerans dışı ledi yanıp sönüyor. Display’de sürekli sabit bir değer okunuyor
ve devreye kondansatör almıyorsa;
 Role beslemesinin fazı ile akım trafosunun fazının aynı olması
gerekmektedir, kontrol ediniz.
 Fazlar aynı ise akım trafosunun röleye giren sekonder uçlarını (S1-S2) ters
çeviriniz.

21
 Akım trafosu kondansatörlerin önüne bağlanmış olabilir. Akım trafosunun
ana girişte ve ana şalterde bağlanması gerekmektedir.
2. Reaktif rölenin devreye tüm kondansatör gruplarını aldığı halde kompanzasyon
yapmıyor, Cos tolerans dışı ve alarm ledi yanıyor ise;
 Tesisin gücü ile kondansatör gücü gruplarının toplam gücü arasındaki
oranı kontrol ediniz.
 Akım trafosunun tesisin girişinde, ana şalterden sonra bağlandığından
emin olunuz.
 Kondansatör gruplarının ve kondansatörlere kumanda eden kontaktörlerin
sağlamlığını kontrol ediniz.
 Kontaktörleri kumanda eden komütatör anahtarlar “otomatik” konumda
olmalıdır.

Şekil 2.13 Reaktif Güç Kontrol Rölesinin Doğru Bağlantısı

22
Şekil 2.14 : Reaktif Güç Kontrol Rölesinin Yanlış Bağlantısı

Şekil 2.15 : Reaktif Güç Kontrol Rölesinin Yanlış Bağlantısı

23
Basit programlama
Şekilde Basit Programlaması verilen rölenin ön panel kullanımı kolay,
çok fonksiyonlu üç tuştan ibarettir. Fonksiyonlar SET tuşuyla yapılır. Seçilen
fonksiyon üzerindeki değiştirmeler yukarı ve aşağı tuşları kullanılarak yapılır.
Programlamanın işlem sırası aşağıdakiler gibidir;
 SET tuşuna basılarak MANUEL' e geçirilir. Yukarı ve aşağı tuşları ile
kondansatörler devreye alınıp çıkarılır.
(Yukarı ve aşağı tuşuna aynı anda basarak otomatik konumuna
dönülebilir.)
 SET tuşuna tekrar basılarak Cosφ ayar komutuna geçilir. Yukarı ve
Aşağı tuşları ile istenen değerler ayarlanır.
 SET tuşuna tekrar basılır. C/k ayarına geçilir. Yukarı ve aşağı tuşları ile
istenen değer ayarlanır.
 SET tuşuna tekrar basılarak adımlama süresi konumuna geçilir.
Kondansatörlerin devreye girip çıkma süresi 1-250 sn. arasındadır ve
yukarı - aşağı tuşları kullanılarak yapılır.

Şekil2.16 : Federal Reaktif Röle Basit Programlama

24
 SET tuşuna tekrar basılır. Kondansatörlerin güç grupları göz önüne
alınarak en uygun program 1 ile 3 arasında seçilir.
1: 1,1,1,1....1,
2: 1,2,2,2....2,
3: 1,2,4,4....4 şeklindedir.
 SET tuşuna tekrar basıldığında değişiklikler kaydedilir ve otomatik
konuma dönülür.
 Her ayar işlevinde ön paneldeki ilgili led yanacaktır.

2.1.6.3 Reaktif Güç Kontrol Rölesinin Devreye Alınması

Kompanzasyon panosu ve röle devreye alınmadan önce; akım trafosunun doğru


fazda ve doğru yerde olduğu denetlenir.

Şekil 2.17 Reaktif Güç Kontrol Rölesinin Devreye Alınması

Röle klemensinde de faz bağlantılarının doğru olup olmadığı denetlenir.


Hesaplanan veya tablodan elde edilen C/k, potansiyemetresinden ayarlanır. İstenilen %
değeri için önerilen değer %50’dir. Pano ve röleye gerilim verildikten sonra, röle tesisin
endüktif gücüne uygun kondansatör kademelerini devreye almaya başlayacaktır. IND ve
CAB ışıkları tesisin reaktif güç konumunu gösterir. Dijital Cosφ-metrede okunan değer,
sistemin güç faktörüdür +C ve –C düğmeleri ile devreye el ile kondansatör alınıp
çıkarılabilir. MAN/AUTO düğmesine basıldıktan sonra +C ile devreye alınan
kondansatörler kademe ışıklarının yanması ile izlenebilir. –C düğmesine basılarak
devredeki kondansatörler çıkarılabilir. Röle sürekli çalışmada otomatik konumda
bırakılmalıdır.

25
Teknik  Özellikler:
İşletme  Gerilimi ( Un )              : 380 V
İşletme  Aralığı                                      : ( 0.8 - 1.2 ) x Un
İşletme  Akımı                                       : .... / 5 A
İşletme  Akım  Sınırları ( In )                 : (0.1 - 1.1 ) x In
İşletme  Frekansı                                  : 50 Hz
Güç  Harcaması                                     : Akım     2 VA, Gerilim  6 – 12 VA     
Kademe  sayısına  bağlı  olarak.
Çıkış  Kontağı                                      : 1500 VA  220 V
Sıfır  Gerilim                                         : Gerilim kesintisinde bütün kademeler devre
dışı.    
Ayar  Sınırı                                           : C / k  0.05 - 2.5  Kademesiz.
 %                                                    : % 0 - % 100  Kademesiz.
Kademeler  Arası  Gecikme                : 8 - 15 s.
Ortam  Sıcaklığı                                    :  -10 c ; +70
Koruma  Sınıfı                                    : IP  20
Bağlantı                                                : Terminal  bağlantı
Boyut                                                   : 144 x 144 mm
Pano  Delik  Ölçüleri                           : 140 x 140 mm
Ağırlık                                                 : 1.8 kg

2.1.7. Elektrik Sayaçları (A.A.)

Elektrik enerjisi üretilen veya tüketilen devrelerde, üretilen ya da tüketilen işi direkt
olarak ölçen cihazlardır. Elektromekanik ve elektronik olmak üzere genel çeşitleri
vardır.
Günümüzde yeni yapılarda elektronik sayaçların kullanılması zorunludur.

Şekil 2.18 Bir Fazlı İki Telli Aktif Sayaç

26
Elektromekanik sayaçta, dönme hareketi bir dişli aracılığı ile numaratöre iletilip
numaratörde harcanan enerji toplanarak ölçülmektedir. Burada aletin dönme hızı,
devrenin çektiği güç ile doğru orantılıdır. Bu aletlerde karşı koyma yöntemi yerine,
hareketli sistemin hızıyla orantılı olan frenleyici moment kullanılır. Frenleyici moment,
hareketli sistemle aynı mil üzerine tespit edilen alüminyum diskin daimi mıknatıs
kutupları arasında dönmesiyle sağlanır. Bir ve üç fazlı olmak üzere iki şekilde imal
edilir.
Sayaç normal değerler içerisinde çalışırken, ölçülen enerji miktarı ile diskin devir
sayısı arasındaki bağıntıya sayaç sabiti denir ve K harfi ile gösterilir. Sayaçta ölçülen 1
kWh’lik elektrik enerjisi için diskin kaç devir yapacağı, sayaç etiketi üzerinde devir /
kWh cinsinden belirtilir. Sayaç, gücünü ölçmek istediğimiz alıcının devresine
bağlanarak, bir kronometre ile diskin 1 dakikada kaç devir yaptığı gözlenir. Daha sonra
sayaç etiketinde yazılı olan K değeri ile 1 dakikada diskin yaptığı devir arasında orantı
kurularak güç hesaplanır. Resim’ deki sayacın etiket değerleri aşağıya çıkarılmıştır.
Nominal Gerilim : 220 V
Nominal Akım : 10 (30) A
Nominal Frekans : 50 Hz.
Nominal Devir Sayısı : 600 devir 1 kWh
İmal Yılı : 1993
Yukarıdaki sayaç bilgilerine göre örnek bir hesaplama yapalım. Elektrik sayacına
bağlanan bir ütü, sayacın dakikada 15 devir dönmesini sağlamaktadır. Bundan hareketle
1 saatte yani 60 dakikada kaç devir yaptığını bulalım.

Orantı yolu ile;


1 dakikada 15 devir yaparsa
60 dakikada x devir yapar.
X = 60 . 15 = 900 devir yapar.
Alıcının, sayacın diskine 1 saatte yaptıracağı devir bulunduktan sonra ikinci bir orantı
işlemi yaparak alıcının gücünü bulabiliriz. Buna göre;
600 devir 1 kWh olursa
900 devir x kWh olur.
X = (900 . 1) / 600 = 1,5 kWh bulunur.
1,5 kWh’lık bir enerji 1,5 kW’lık gücün, yani 1500 watt gücün karşılığı olduğuna göre
alıcının gücü 1500 wattır. Yukarıda verilen işlemleri daha hızlı yapabilmek için
aşağıdaki
orantıda kullanılarak yapılabilir.
1000 watt → 3000 saniye 600 devir döndürürse,
X watt → 60 saniyede 15 devir döndürür.
X . 60 . 600 = 1000 . 3000 . 15
X.60.6001000.3600.15 Watt
bulunur.

27
2.1.7.1. Aktif Sayaçlar

Şekil 2.19 Bir Binaya Ait Sayaç Panosu

Aktif sayaçlar alıcıların aktif güçlerini ölçer. Ölçtükleri faz sayılarına göre iki şekilde
imal edilmektedir:
 Bir Fazlı Sayaçlar
 Üç Fazlı Sayaçlar

2.1.7.1.a. Bir Fazlı Aktif Sayaçlar

Prensip olarak endüksiyon motoruna benzeyen aktif sayaçta disk, sayıcı eleman,
gerilim bobini, akım bobini ve daimi mıknatıs bulunmaktadır.

Şekil 2.20 Bir fazlı indüksiyon sayacının iç yapısı

28
Akım ve gerilim bobini olmak üzere iki adet bobin vardır. Akım bobini kalın
iletkenden az sipirli, gerilim bobini ince iletkenden çok sipirli yapılmıştır. Akım bobini
alıcıya seri, gerilim bobini alıcıya paralel bağlanır. Her iki bobinde sayaç içerisinde
sabit olarak yerleştirilmiş ve aralarına dönebilecek şekilde yataklanmış alüminyum disk
yerleştirilmiştir. Sayaçları gerilim bobinleri paralel bağlandıklarından, oluşturdukları
manyetik alan sabittir. Akım bobininden alıcı akımı geçtiği için sürekli değişiklik
gösterir. Bu iki manyetik alan arasında faz farkı meydana getirilerek alüminyum diskin
tıpkı bir asenkron motorun rotoru gibi dönmesi sağlanmıştır.

Şekil 2.21 Bir fazlı aktif elektrik sayacının klemens bağlantısı

Sayaç üzerinden geçen akımın miktarına bağlı olarak alüminyum disk hızla veya
yavaş dönerek, miline bağlı sonsuz vida aracılığı ile bir numaratörü çevirir. Numaratör,
sayaç ekranından okunabilecek şekilde harcanan elektrik enerjisini kilowatt-saat olarak
yazar. Sayaç içerisinde, amortisman momentini sağlayan tabii mıknatıs vardır. Bu tabii
mıknatıs sayaç çalışırken diskin kontrollü dönmesini sağlar ve sayaç üzerinden geçen
akım kesildiğinde diskin ataleti ile dönmesini engeller. Böylece gereksiz yere
kullanılmaya enerji sayaç tarafından yazılmamış olur.

Şekil 2.22 Bir fazlı sayacın devreye bağlanması

29
2.1.7.1.b. Üç Fazlı Aktif Sayaç

Üç fazlı sayaçlar iki veya üç adet bir sazlı indüksiyon sayaçlarının bir araya
getirilmesinden meydan gelir. Bu nedenle çalışma prensibi ve özellikleri bir fazlı
sayaçların aynısıdır. Üç fazlı olanlarda bir adet disk aynı eksen üzerindeki mile tespit
edilmiştir.
Üç fazlı aktif sayaçlar iki çeşit olarak imal edilir:
 Üç fazlı üç telli (aron bağlı)
 Üç fazlı dört telli

2.1.7.1.c. Üç Fazlı Üç Telli (Aron Bağlı) Sayaçlar

Bu sayaçlara aron bağlı sayaçlar da denmektedir. Bir kap içerisine yerleştirilmiş bir
fazlı iki sayaç gibi düşünülebilir. İki adet çalışma sistemi vardır. Bu tip sayaçlar nötrsüz,
nötrlü ve nötrü topraklanmış veya nötr topraklı fakat yükleri dengeli sistemlerde
kullanılır.
İki çalışma sistemleri olduğundan, iki akım ve iki de gerilim bobini vardır.

Şekil 2.23 Üç fazlı üç telli (aron bağlı) sayaç iç yapısı

Bu bağlantıda:
1. akım bobini 1 ve 3 numara ile
2. akım bobini 7 ve 9 numara ile
1. gerilim bobini 2 ve 4 numara ile
2. gerilim bobini 6 ve 8 numara ile gösterilmiştir.
4 ve 6 numaralı uçlar iki gerilim bobinin ortak noktalarıdır. 1. gerilim bobinin 2
numaralı ucu 1. akım bobinin 1 numaralı giriş ucunu, 2. gerilim bobinin 8 numaralı ucu 2.
akım bobinin 7 numaralı giriş ucuna köprülenmiştir.
Yalnız iki faza göre akım ve gerilim bobinleri olduğundan, sarfiyatları üç faz dört telli
sayaçlara göre azdır. Ayrıca yüksek gerilim ve yüksek akım devrelerinde kullanılırken iki
akım ve iki gerilim trafosu gerektiğinden bir akım ve bir gerilim trafosundan tasarruf edilir.
Maliyet açısından uygundur. Aron bağlı sayaçlar, akım bobinlerine bağlı olmayan üçüncü
fazdan çekilen enerjiyi ölçmez. Bu nedenle aron bağlı sayaçlar üç fazı dengeli olan sistemlerde
kullanılmalıdır.

30
2.1.7.1.d. Üç Fazlı Dört Telli Sayaçlar

Üç fazlı, nötrlü ve nötrü topraklanmış sistemlerde dengesiz yüklerin çektikleri


enerjinin ölçülmesinde kullanılır. Her fazın enerjisini ayrı ayrı ölçüp bunların toplamını
verecek şekilde yapılmıştır.
Üç ölçme sistemleri; yani üç akım, üç gerilim bobinleri vardır. Akım bobinlerinin her
biri bir faza seri, gerilim bobinleri de kendi fazlarının girişi ile nötrü arasına paralel bağlıdır.

Şekil 2.24 Üç fazlı dört telli sayaç bağlantısı

Bu bağlantıda:
1. akım bobin uçları 1 ve 3 numaralı ile
2. akım bobini uçları 4 ve 6 numaralı ile
3. akım bobin uçları 7 ve 9 numaraları ile gösterilmiştir.
Gerilim bobinleri 1. uçları (giriş uçları) akım bobinleri girişleri ile köprülenmiştir. 1.
gerilim bobinin 2 numaralı ucu 1. akım bobinin 1 numaralı ucuna, 2. gerilim bobinin 5
numaralı ucu 2. akım bobinin 4 numaralı ucuna, 3. gerilim bobinin 8 numaralı ucuna 3.
Akım bobinin 7 numaralı ucuna köprülenmiştir. Gerilim bobinlerinin 10–12 numaralar
ile belirtilen ortak uçları nötr iletkenine bağlanmıştır. Öyle ki nötr iletkeni sayacın 10
numaralı ucundan girer 12 numaralı ucundan çıkar.
Nötr hattının bağlanmadığı üç fazlı bağlantılarda vardır.

2.1.7.2. Reaktif Sayaçlar

İşletmelerde çekilen reaktif gücü ölçen cihazlara reaktif sayaç denir. Alternatif
akımda çalışan endüktif yükler (motor, trafo vb.) aktif gücün yanında bir de reaktif güç
harcanır. Büyük işletmelerde çok sayıda motor ve trafo kullanıldığından çekilen reaktif
güç de büyük olur. Dolayısıyla boşu boşuna para ödemiş oluruz. Ayrıca trafoyu ekstra
yüklemiş olduğumuzdan dolayı enerji dağıtım şirketine olan yükümüz artar.

31
Şekil 2.25 Üç Fazlı Dört Telli Reaktif Elektrik Sayacı Etiket Değerleri

Yapıları aktif sayaçlara benzerler. Aralarındaki fark sayacın gerilim bobinine


uygulanan gerilimin akıma göre 900 kaydırılması gerekir.
Aron bağlı sayaçlarda bir faz akımı ile diğer iki faz arası gerilimi alınarak bu şart
sağlanmış olur.

Şekil 2.26 Üç Fazlı Üç Telli Reaktif Sayaç İç Bağlantısı

32
,

Şekil 2.27 Üç Fazlı Dört Telli Reaktif Sayaç İç Bağlantısı

Küçük iş yerlerinde çalıştırılan endüktif özellikteki alıcılar reaktif enerji çeker;


fakat bu güç çok küçük olduğundan böyle küçük aboneler için reaktif enerji sayacı
istenmez. Bu nedenle reaktif sayaçlar 3 fazlı olarak üretilir.

2.1.7.2.a Redüktörlü Sayaçlar

Sayaçların devreye bağlanmalarını üç şekilde inceleyelim.


 Direkt bağlama
 Akım ölçü trafo ile bağlama
 Akım ve gerilim ölçü trafo ile bağlama
Sayaçların direkt bağlanmaları ile ilgili açıklamaları incelenmişti, hatırlayınız. Diğer
bağlama yöntemleri aşağıda anlatılmıştır.
Sayaçların ölçeceği akımlar ve gerilimler büyük olduğunda devrelere ölçü trafoları ile
bağlanırlar. Bazı tip sayaçlar ölçü trafolu olmasına rağmen sarfiyatı doğrudan kWh
cinsinden gösterir. Bazıları ise ölçü transformatörleri ile kullandıklarında sayacın
gösterdiği değer, trafonun dönüştürme oranı ile çarpılır.
Örneğin, akım transformatörünün dönüştürme oranı ni , gerilim transformatörünün
dönüştürme oranı nu, sayaçta okunan değer de K ise ölçülen enerji (A);
A = K. ni. nu olur.

2.1.7.2.b. Akım Ölçü Trafolu Sayaç

Alçak gerilim şebekelerinde, büyük akım çeken tesislerde akım bobinine, bir ölçü
transformatörünün sekonder uçları bağlanır. Bu tip yerler için sayacın akım bobini 5 A’lik ve
gerilim bobini de şebekeye doğrudan doğruya bağlanacak şekilde düzenlenmiştir. Bağlantı
şekillerine aşağıda yer verilmiştir.

33
Şekil 2.28 Bir Fazlı Aktif Sayacın Akım Trafolu Bağlantısı

Şekil 2.29 Üç Fazlı Üç Telli Aktif Sayacın Akım Trafolu İç Bağlantı Yapısı

Şekil 2.30 Üç Fazlı Reaktif Sayacın Akım Trafolu İç Bağlantı Yapısı

34
Şekil 2.31 Üç Fazlı Dört Telli Aktif Sayacın Akım Trafolu İç Bağlantı Yapısı

Şekil 2.32 Üç Fazlı Dört Telli Reaktif Sayacın Akım Trafolu İç Bağlantı Yapısı

2.1.8. Kompanzasyon Panoları


Kompanzasyon sistemi ; büyük güçte ise pano, küçük güçte ise tablo kullanılır.
Genelde sistem yeni kuruluyor ise kuvvet panosunun yanına ilave kompanzasyon
panosu veya tablosu konulabilir. Yalnız kompanzasyon panosu ana panoya barayla
degil, kalın kesitli ve iki adet kabloyla baglanmalıdır.

35
Tablo 2.2 Otomatik Kompanzasyon Tesisleri Ana Besleme Devresi Elemanları Seçim
Cetveli (U=400 V)

Şekil 2.33 Kompanzasyon Panosu İç Görünüşü

36
,

Şekil 2.34 Kompanzasyon Panosu Dış Görünüşü

37
BÖLÜM 3

KOMPANZASYON TESİSLERİ

3.1 KOMPANZASYON TESİSLERİ ÇEŞİTLERİ

3.1.1 Tekli ( Bireysel ) Kompanzasyon


Bu tür kompanzasyonda her motor, her lamba veya transformatör kendine bağlıbelli
güçte kondansatörle tek tek kompanze edilirler. Kondansatörler her alıcı ile birlikte
devreye girip çıktışından ayrı bir açıcı cihaza (ayrı bir sigorta veya deşarj direnci) gerek
yoktur. Motora bağlı kondansatörün uygun seçilmesi gerekir. Motor devreden çıktışında
aşırı kompanzasyon, motorların kendi kendilerine ikazlanmasına sebep olabilir.
Motorlar genellikle asenkron ve sincap kafesli tiptedir. Şekil 3.1' de bir motorun tekli
kompanzasyonu gösterilmektedir.

Şekil 3.1 Tekli ( bireysel ) Kompanzasyon

Gerekli kondansatör gücü: denklemi ile


hesaplanır.

I0 motorun boşta çalışma akımı olup bu akımdan dolayı çekilen reaktif güç

38
(yol verme hariç) bütün yüklemeleri için sabit alınabilir. Tekli kompanzasyon tipi
pahalıdır ve ayara elverişli değildir. Sabit güç ile sürekli çalışan tüketiciler için uygun
ve ekonomik olabilir. Aydınlatma sistemlerinde aydınlatma aygıtlarının her biri ayrı
ayrı kondansatörlerle donatılarak kompanzasyon gerçekleştirilir.

3.1.2 Grup Kompanzasyon

Beraber ve aynı kontaktör üzerinden devreye girip çıkan motor, lamba ve


transformatörler beraber kompanze edilirler. Sigorta ve deşarj dirençlerine ihtiyaç
yoktur. Bir çok tüketicinin bulunduğu bir tesiste her tüketicinin ayrı ayrı kondansatörler
ile donatılacağı yerde bunların ortak bir kompanzasyon tesisi tarafından beslenmesi
pratik ve ekonomik olur. Bu durumda kondansatörlerin özel anahtarlar üzerinden ve
gerektiğinde kademeli olarak şebekeye bağlanması gerekir. Eğer bir grupta her motor
ayrı ayrı kontaktörle devreye girip çıkıyorsa kondansatörleri de yine ayrı kontaktörlerle
fakat motor kontaklarıyla paralel girebilecek şekilde bağlamak gerekir. Bu durumda
ayrı sigortalama ve deşarj dirençlerine gerek yoktur. Şekil 3.2' de grup kompanzasyon
gösterilmektedir.

Şekil 3.2 Grup Kompanzasyon

Aydınlatma sistemlerinde, aynı anda bir anahtarla kumanda edilen aygıt


grubunun çektiği endüktif akımların bileşkesi, bir fazlı veya üç fazlı kondansatör
bataryasıyla kompanze edilir. Grup devre dışı edildiğinde, kondansatörlerde
devreden çıkacağından aşırı kompanzasyon meydana gelmez, yani bileşke reaktif
akım kapasitif olmaz.

39
3.1.3 Merkezi Kompanzasyon

Merkezi ayar düzeniyle, çok sayıda bulunan ve değişik zamanlarda devreye


girip çıkan tüketicilerin, reaktif güç gereksinimlerine uygun olarak kondansatörleri
devreye alıp çıkarmasına merkezi kompanzasyon denir. El ve otomatik çalıma
durumları daima düzgün bir cosϕ seviyesini tutmaya çalışır. Aynı zamanda hem
düşük hem de aşırı kompanzasyondan sakınmak mümkün olur. Projelendirme ve
hesaplamaları kolaydır. Mevcut tesislere bağlanması problemsiz olup çok az
zamanda montaj ve işletmeye almak mümkündür. Tek veya paralel çalışan
transformatörleri de akım trafoları üzerinden kompanze etmek mümkündür.
Kullanılan elektronik rölelerin hassasiyet sınırı ve çalışacağı endüktif veya kapasitif
bölgenin potansiyemetrelerle hariçten ayarlanabilmeleri, uygun bir kompanzasyon
tesisinin kolayca işletmeye girmesini sağlar. şekil 3.3' de merkezi kompanzasyon
sistemi görülmektedir.

Şekil 3.3 Merkezi Kompanzasyon

Bir tesisin hangi çeşit kompanzasyonla donatılması gerektiği işletmenin belli


zamanlarda alınmış yükleme eğrilerine göre seçilmelidir. Şekil 3.4' de günlük bir
yüklenme eğrisi görülmektedir.

Şekil 3.4 Günlük yükleme eğrisine bir örnek

40
3.2. AYDINLATMA TESiSLERiNDE KOMPANZASYON

3.2.1. Lamba Sınıfları

Üç şekilde sınıflandırılır;
 Elektrolüminesan Lambalar,
 Akkor Telli Lambalar,
 Desarj Lambalar,

3.2.1.1. Elektrolüminesan Lambalar

Bu sınıftaki lambalar şebekeden kapasitif akım çektiklerinden, santral ve


şebekenin endüktif yükünü arttırmak yerine azaltırlar ve böylece yük durumunu
genel olarak düzeltirler. Bu tip lambalar çok az ışık verdiklerinden normal
aydınlatmada kullanılmamaktadırlar. Bu lambalar, daha çok ölçme aygıtlarının
kadranlarını aydınlatmak, pasif korunmada ışıklı sinyaller oluşturmak ve yatak
odalarında loş bir aydınlatma sağlamak için kullanılırlar.

3.2.1.2. Akkor Telli Lambalar

Bu sınıfa giren lambalar; şebekeyi omik birer direnç gibi yüklediklerinden,


endüktif yük çekmezler ve bu bakımdan ideal alıcı durumundadırlar.

3.2.1.3. Deşarj Lambalar

Flüoresan lambalar, civa buharlı lambalar ve sodyum buharlı lambalar bu


sınıfa girerler. Bu lambalar doğrudan doğruya şebekeye bağlanmazlar. Bunlar
şebekeye akım sınırlayıcı araçlar ile birlikte bağlanırlar.

3.2.1.3.a. Desarj Lambalarında Reaktif Güç Kompanzasyonu

Teorik olarak, seri empedans bir endüktans veya bir kapasitans oluşturabilir;
ancak kapasitans kullanıldığı takdirde, alternatif akımın her yarım periyodunda
meydana gelen akım tepeleri yüksek bir değere ulaşacağından, lambanın elektrotları
çabuk yanar ve dolayısıyla ömrü kısalır. Bu nedenle seri empedans, endüktif bir
reaktanstan olusturulur.
Lambaların; balastları dolayısıyla, şebekeden çektikleri endüktif güç, devreye
bağlanan kondansatörlerin çektikleri kapasitif yükle kompanze edilir.
Kompanzasyondan önce, endüktif güçten dolayı Cos küçüktür, kompanzasyondan
sonra endüktif yükün büyük bir kısmı giderileceğinden Cosj yükselmiş olur.

41
Sekil 3.5 Endüktif Balastlı Bağlantı

Sekil 3.6 Oto Transformatörlü Bağlantı

3.2.2. Akım Sınırlayıcı Araçlar

Endüktif Balast: Lambanın cinsine, anma gücüne ve karakteristik degerlerine göre


seçilir. Akımı istenilen değerde sınırlayabilir.

Kapasitif balast: Endüktif balast yerine bir kondansatör konursa, lambaya zarar
veren yüksek gerilim impulsları meydana gelebilir. Bu nedenle kapasitif balast da,
bir endüktif bobin ile seri baglı bir kondansatör bulunur. Böyle bir balast da kapasitif
etki, endüktif etkiden büyüktür.

Kaçak Akılı Transformatör: Ateşleme gerilimi, şebeke gerilimine göre oldukça


büyük olan deşarj lambalarında kaçak akıllı transformatör kullanılır.
Örneğin sodyum buharlı lambalarda; primer gerilimi 220 V sekonder gerilimi
boşta 480 V veya 660 V olan kaçak akılı trafolar kullanılır.

Çift Endüktanslı Balast: Startersiz direkt devreye sokulan flüoresan lambalarda


çift endüktanslı balast; bir kondansatör ile birlikte kullanılır. Çift endüktanslı balast,
lambanın elektrotlarını ısıtmaya ve yüksek gerilim üreterek lambanın tutuşmasına
yardımcı olur. Endüktans bobinlerinden biri de lambanın kararlı çalışmasını sağlar.

42
Transistör Doğrultmalı Akım Sınırlayıcılar: Flüoresan lambaların dogru gerilim
bataryasından beslenmesi gereken taşıt araçlarında, transistor doğrultmalı akım
sınırlayıcılar kullanılır.

3.2.3. Aydınlatmada Kompanzasyonun Faydaları

Kompanzasyonun faydaları üç madde ile özetlenebilir. Bunlar;


 Kompanzasyondan dolayı iç tesisattaki gerilim düsümü degismez. Hattın
direnci R, reaktansı X, akım şiddeti I ve faz farkı  olduğuna göre gerilim
düşümü;
U = R I Cos + X I Sin (III.16)
seklindedir. _ç tesisatta X = 0 olduğundan ve akımının aktif bileşeni
değişmediğinden U değeri değişmez.
 Üretim, iletim ve dağıtım sistemlerinin, kompanzasyon sayesinde gereksiz
yere yüklenmeleri önlenmiş olur.
 Çekilen akımların küçülmesi sağlandığından, hat ve diğer öğelerde meydana
gelen joule kayıpları azaltılır. Örnegin, güç faktörünün 0.55' den 0.95' e
çıkarılması kayıpları %70 oranında azaltır.
Joule kayıplarının yurt çapında yapılabilen enerji tasarrufunu, sadece
aydınlatmada, saptanması için, her konutta 40W' lık flüoresan bir lambanın günde 12
saat (veya iki lambanın günde 6 saat) yandığını ve sortilerin 2x1.5 mm2' lik kesitte ve
5m uzunluğunda olduğu varsayılabilir. Konut sayısının da 5.000.000 olduğu kabul
edilirse, sadece iç tesisat sortilerinde, güç faktörünü 0.55' den 0.95' e çıkaran bir
kompanzasyonun yılda 500 MWh mertebesinde bir enerji tasarrufu sağlayacağı
görülür .

43
BÖLÜM 4

BİLGİSAYAR HABERLEŞMESİ

44
Güvenlik ve Bağlantı İçin Alınması Gereken Önlemler
 Cihazın devreye alınması, bakımı ve işletilmesi yetkili kişiler tarafından
yapılmalıdır.
 Cihazı düşük gerilimde çalıştırmayınız.
 Cihazın içini açmayınız. İçinde kullanıcıların müdahale edebileceği parçalar
yoktur.
 Cihaz akım trafoları ile şebekeye bağlanır. Uçlarının kısa devre edilip
edilmediğine veya yeterli derecede düşük empedanslı başka bir paralel yüke
bağlanıp bağlanmadığına emin olmadığınız durumlarda akım trafosunu
devreden çıkarmayınız. Aksi durumda akım trafosunun sekonder uçlarında
tehlikeli derecede yüksek gerilimler oluşabilir.
 Bu cihazı gerçek amacı dışında bir amaçla kullanmayınız.
 Ön paneli asla çıkartmaya çalışmayınız.
 Cihazınızı sadece kuru bir bezle siliniz. Su ve çözücü maddeler cihaza zarar
verebilir.
 Cihazınızı çalıştırmadan önce bütün klemens bağlantılarının doğru olduğundan
emin olunuz.
 Cihazınızla ilgili her türlü servis hizmeti için satıcınızla bağlantı kurunuz.
 Cihazınız sadece terminal bağlantı şekline uygundur.
Yukarıdaki önlemlerin uygulanmaması sonucu doğabilecek istenmeyen durumlardan
üretici firma hiç bir şekilde sorumlu tutulamaz.

Şebeke Bağlantısı İçin Dikkat Edilmesi Gereken Önlemler


1) Öncelikle besleme, gerilim ve akım ölçme girişlerini 3 faz-nötr olacak şekilde
bağlayın. 3 faz bağlantı yapılamadan cihaz düzgün çalışmaz.
2) 1. Kademeye 3 fazlı kapasite bağlamak zorunludur. 1. kademeye 3 fazlı kapasite
bağlamak koşulu ile diğer kademelere sisteminizin gereksinime uygun tek veya 3
fazlı kondansatör bataryaları istenilen sırada bağlanabilir.
Bağlantıların doğruluğunu kontrol etmeden kesinlikle cihaza elektrik vermeyiniz.

Jeneratör Girişi (Generator Input) Bağlantısı


Cihazın jeneratör girişine 110-250 V AC arasında bir gerilim geldiğinde cihazın
menüsündeki ayarlanan hedef "Cosφş" pasif duruma geçer hedef "Cosφ2" aktif olur
ve hedef Cosφ2'ye göre kompanzasyon yapar. Bu durum jeneratör girişindeki gerilim
kesilinceye kadar devam eder.
Ölçülen sıcaklığın görüntülenmesi
Cihazın doğru sıcaklık ölçümü yapabilmesi için "TEMP" girişinde J type (Fe/Cu-Ni)
termokupl bağlanmalıdır ve en az 30 dk. çalışması gerekmektedir. Cihazın ölçtüğü
ortam sıcaklığını görüntülemek için displaylerinde "xxx.x °C" görününceye kadar
YUKARI/AŞAĞI tuşlarına basılır. NOT: RG3-12C/CS için sıcaklık ölçüm özelliği
opsiyoneldir.

45
4.1. Genel Bilgiler
Elektrik şebekelerinde abone gücü arttıkça reaktif yükler de çok hızlı bir şekilde
artmaya devam etmektedir. Trafo merkezlerinde, hatlarda ve jeneratörlerde güçlerin
artması; aktif güç kadar ve belki de daha önemli miktarda reaktif güçlerin artmasına
sebep olmuştur. Aşırı yüklenmeler ve gerilim düşmelerinin önlenmesi için, reaktif
yüklerin kompanze edilmesi zorunlu hale gelmiştir.
Reaktif güç kontrol röleleri merkezi kompanzasyonda tesisin reaktif gücünü kontrol
ederek Aktif Gücün (W), Görünür Güce (VA) oranı olarak tanımlanan güç katsayısının
değerini kullanıcı tarafından ayarlanan güç katsayısı değerini getirmeye çalışır.
RG3-12C/CS reaktif güç kontrol rölesi, tek ve 3 fazlı sistemlerde otomatik reaktif güç
kompanzasyonu yapmak için tasarlanmıştır. RG3-12C/CS her fazın akım ve gerilim
bilgisini alarak her fazı ayrı ayrı kompanze eder. Böylece dengesiz sistemlerde dahi
doğru kompanzasyon hedefine ulaşılmasını sağlar. Bunu yapabilmesi için RG3-
12C/CS ye hem tek fazlı hem de 3 fazlı kademelerin bağlanması gerekmektedir.

Rg3-12cs İle Yapılabilecek Ölçümler


1) Faz Gerilimi (L1,2,3-N) Ölçümü
2) Faz Akımı (L123-N) Ölçümü
3) Cosş Değeri (L123-N) Ölçümü
4) Ortama (Ind./Cap.) Cosş Değeri Ölçümü
5) Aktif Güç (W), Reaktif Güç (VAr), Görünür Güç (VA) Ölçümü
6) Toplam Aktif Güç (İnd./Cap.), Toplam Reaktif Güç (İnd./Cap.), Toplam Görünür
Güç (İnd./Cap.) Ölçümü
7) Aktif Enerji (Wh-İmport/Export), Reaktif Enerji (Wh- İmport/Export) Ölçümü
8) 19. Harmoniğe kadar Harmonik Ölçümü (V, I, W, VAr,
VA)
9) Isı Ölçümü

BOYUTLAR

1) Cihaz kare şeklinde bir Tip 16 (140 mm x 140 mm) kesime sığdırılacaktır.
2) Cihazı monte etmeden önce tutucu kilitlerini çıkartınız.
3) Cihazı paneldeki kesime önden yerleştiriniz.
4) Cihazı monte etmek için tutucu kilitlerini takınız.
5) Akım ve voltaj giriş klemensleri 2,5 mm2'lik kablolar için tasarlanmıştır fakat
toplam çap 4mm2'ye kadar olan kablolar için uygundur.
6) RS-485 giriş klemensine kategori 5 kablosu önerilir.

46
4.1.1. Ön Panel
Cihaz ön panelinde 4 digit - 3 adet 7-Segment display, 4 adet buton, alarm, kademe ve
gösterge ledleri bulunmaktadır. Ölçülen değerler ilgili displayde gözlenmektedir.
Ekrandaki değerlerin hangi ölçüme ait olduğu gösterge ledleri ile belirlenmektedir.
Herhangi bir alarm söz konusu olduğunda hataya ilişkin alarm ledi yanarak uyarı
vermektedir. Yine cihaz ön panelinde 12 adet kademe led grubu ise devrede olan
kapasite kademelerini göstermektedir. Gösterge, alarm ve kademe ledleri ile tuş
işlevlerine ilişkin detaylı bilgi ilgili bölümlerde ayrıntılı olarak açıklanacaktır.

4.1.1.a Tuş Fonksiyonları

YUKARI : Menü’de yukarı yönde hareket etmeyi sağlar.

AŞAĞI : Menü’de aşağı yönde hareket etmeyi sağlar.


ESC : Menü’de bir işlem öncesine dönmeyi sağlar. Ayar menüsünde
yapılan değişikliklerin kaydedilip kaydedilmemesi menü seçeneğine geçiş yapar.
SET : Menü’ye giriş ve değişkenlere değer atama tuşudur. Ölçüm
modunda akım, gerilim ve güçlerin değerlerini gözlemlemek için kullanılır.

47
4.1.1.b Ön Panel Fonksiyonları

1. L1 : 1. faza ait göstergedir.


2. L2 : 2. faza ait göstergedir.
3. L3 : 3. faza ait göstergedir.
4. Yukarı Tuşu : Ölçüm ve menü konumunda yukarı yönde hareketi sağlar.
Ayar konumunda rakamları arttırmak için kullanılır.
5. Esc Tuşu : Menüde bir işlem öncesine dönmeyi ve menüden çıkmayı
sağlar. Ölçme konumunda harmonikleri gösterme konumundan çıkmayı sağlar.
6. Set Tuşu : Menüye giriş, bir alt menüye geçiş ve ayarları saklama
tuşudur. Ölçüm konumunda akım, gerilim ve güçlerin harmonik değerlerini
gözlemlemek için kullanılır.
8. M Ledi : Değerin mega cinsinden okunacağını gösterir. Okunan
değerin 106 ile çarpılması gerektiğini gösterir.
9. k Ledi : Değerin killo cinsinden okunacağını gösterir. Okunan
3
değerin 10 ile çarpılması gerektiğini gösterir.
10. 1,2,3,……,12 Ledleri : Devreye alınacak yada devreden çıkarılacak kademelere
ait ledlerdir. Kompanzasyonda devreye alınan kademeleri gösterir. Hangi kademe
devreye alındıysa ona ait led yanar.
11. SET Menüsü : Set tuşuna 3 sn. basılı tutularak girilen, göstergenin sağ
tarafındaki menü seçenekleridir.
12. OTO/MAN Ledi : Cihazın otomatik veya manuel konumda çalıştığını
gösterir. Oto/man ledi yanıp sönerek uyarı verir. Sürekli yanık durumdaysa cihaz
otomatik modda, yanıp sönüyorsa cihaz manuel moda çalışıyor demektir. Led rengi
yeşildir.

48
13. Cosφ Ledi : Menüye girilip Cosφ ışığı yanılı konumdayken, hedef
Cosφ ayarı yapılabilir. Ind 0,800 – Cap 0,800 arasında bir değere ayarlanabilir. Ölçme
konumunda bağlı olan fazlara ilişkin Cosφ değerleri göstergede görülür.
14. Kademe/ V Ledi : Menüye girilip KADEME/V ledi yanılı konumdayken
kademe sayısı ayarı yapılabilir. Ölçme modunda KADEME/V ledi yanılıkonumdayken
cihazın bağlı olduğu faz/fazların gerilim değeri göstergede görülür.
15. Proğram / I Ledi : Menüye girilip PROĞRAM/I ledi yanılı konumdayken
güç sıralaması ayarı yapılabilir. Ölçme modunda PROĞRAM/I ledi yanılı
konumdayken cihazın bağlı olduğu faz/fazların akım değeri göstergede görülür.
16. Zaman / W Ledi : Menüye girilip ZAMAN/W ledi yanılı konumdayken
kademe alma-gecikme, bırakma-gecikme ve deşarj ayarları yapılabilir. Ölçme modunda
ZAMAN/W ledi yanılı konumdayken cihazın bağlı olduğu faz/fazların aktif güç ve
toplam aktif güç değerleri göstergede görülür.
17. Kapasite / VAr Ledi : Menüye girilip KAPASİTE/VAr ledi yanılı konumdayken
kademelerin kapasite değerleri ve kapasitelerin bağlanti şekli ayarı yapışabilir. Ölçme
modunda KAPASİTE/VAr ledi yanılı konumdayken cihazın bağlı olduğu faz/fazların
reaktif güç ve toplam reaktif güç değerleri göstergede görülür.
18. Trafo / VA Ledi : Menüye girilip TRAFO/VA ledi yanılı konumdayken
akım trafosu oranı, gerilim trafosu oranı ve hesaplama ayarı yapışabilir. Ölçme
modunda TRAFO/VA ledi yanılı konumdayken cihazın bağlı olduğu faz/fazların
görünür güç ve toplam görünür güç değerleri göstergede görülür.
19. Silme/HAR Ledi : Menüye girilip SİLME/HAR ledi yanılı konumdayken
enerji değerleri silinebilir, reaktif enerji oranları ve alarmlar resetlenebilir.
20. Alarm/h Ledi : Menüye girilip ALARM/H ledi yanılı konumdayken
alarm oluşturacak durumlar için sınır değerleri girilebilir.
21. RS-485 : RS-485 haberleşme protokolü ile ilgili adres, baudrate ve
parite ayarlarının yapıldığı menü seçeneğidir.
22. C- Ledi : Bu ledin yanması, RG3-12CS’nin devreden kapasite
çıkartmak için beklediğini gösterir.
23. Normal Ledi : Bu ledin yanması, cihazın kademe alıp çıkartmayacağını
gösterir.
24. C+ Ledi : Bu ledin yanması, RG3-12CS’nin devreden kapasite
almak için beklediğini gösterir.
25. : Herhangi bir hata durumu oluştuğunda alarm rölesi çeker
ve alarm ledi yanar.
26. : Bağlantı hatası olduğunda bağlantı hatası ledi yanar.
27. : Reaktif enerji oranları ayarlanan geğerlerin dışına
çıktığında oran hatası ledi yanar.
28. : Gerilim harmonik oranları ayarlanan değerlerin dışına
çıktığında harmonik ledi yanar.
29. : Kompanzasyon için yeterli kademe gücü olmadığı zaman,
yani; bütün kademeler devreye alındığı halde Cosφ hedeflenen değere gelmediyse eksik
kademe ledi yanar.

49
30. : Kademede kondansatör bağlı olmadığı zaman kademe
hatası ledi yanar.
31. V> : Gerilim değeri ayarlanan aşırı gerili değerinin üstüne
çıktığı zaman aşırı gerilim ledi yanar.
32. : Ölçülen sıcaklık değeri fan çalışma değerini geçtikten 10
sn. sonra fan ledi yanar.

4.1.2. ARKA PANEL

BAĞLANTI ŞEMASI

4.2 RG3-12C/CS Bağlantısının Yapılması


 RG3-12CS düzgün olarak çalışabilmesi için 3 faz, nötr ve bu üç faza ait akımın
cihaza girilmesi gerekmektedir. Bunun için akım ve gerilim girişlerine bağlantı
şemasında belirtildiği gibi bağlantı yapılmalıdır. Üç faz bağlantı yapılmadan
cihaz düzgün olarak çalışmaz.
 Akım ve gerilim bağlantılarından sonra bağlantı şemasına uygun olarak kademe
bağlantılarını gerçekleştirin. Burada dikkat edilmesi gereken en önemli nokta;
birinci kademeye mutlaka 3 fazlı kapasite bağlanmasıdır.
 Kademe bağlantılarından sonra ısı ölçümü kullanılacaksa J-Type 0-400V
thermocouple bağlantısı yapılmalı. Bunun ardından fan rölesinin ve alarm
rölesinin bağlantısı yapılmalıdır.

50
 Son olarak haberleşme bağlantısı yapılmalı.

4.2.1 RG3-12CS’nin Devreye Alınması

 RG3-12CS ilk enerjilendiğinde fazlara ait aktif güçlerden herhangi bir tanesinin
yönü negatifse; bağlantı hatası olduğunu düşünüp otomatik olarak 1. Kademeyi
devreye alıp çıkararak bağlantıyı algılayıp kaydeder.
 Daha sonra röleye otomatik set-up yaptırılarak bağlantı durumunu ve röleye
bağlı olan kademeleri otomatik olarak algılanması sağlanır.
 Kademe algılaması bittikten sonra tüm kademe değerlerinin doğru olarak
hesaplanıp hesaplanmadığı kontrol edilir.
4.2.2 Kondansatörlerin Sıralanması
Cihaza enerji verildikten sonra, ilk olarak bağlantı hatası varsa algılanır ve otomatik
olarak bu hata düzeltilir. Sonra program seçimine göre otomatik olarak kademe güçleri
ölçülür. 10. Program seçili ise bütün kademeler ölçülür. Diğer programlardan biri
seçildiğinde ise cihaz, 1. kademeyi ölçer seçilen programa göre diğer kademeleri
hesaplar. Diğer kademelere sistemin gereksinimine uygun tek ve 3 fazlı kondansatör
bataryaları istenilen sırada bağlanılabilir. Cihaz kondansatör değerini sırayla
hesapladıktan sonra ihtiyaç duyduğu kademeleri devreye alıp çıkaracaktır.

4.3 AYARLAR

4.3.1 Manuel Çalışma Modu Ve Otomatik Kondansatör Tanıma Modu

4.3.1.a Manuel Çalışma Modu


Cihazın otomatik ve manuel olmak üzere 2 çalışma modu vardır. Çalışma modu,
çalışma ayarı “on” veya “of” yapılarak ayarlanır. Manuel mod test amaçlı çalışma
modudur. Bu moda kademeler, devreye alınıp bakılarak cihazın röle çıkışları test
edilmektedir. Manuel moda; “SET” tuşuna basılarak kademe aldırılır. “ESC” tuşuna
basılarak kademe bıraktırılır. Kademe aldırılıp bıraktırma işlemi cihaz ön panelindeki
12 adet kademe ledlerinden takip edilebilir. Kademe aldırırken ön paneldeki C+ ledinin
yandığı, kademe bıraktırırken ise C- ledinin yandığı gözlenir.
SET tuşuna 3 sn basılı tutarak menüye giriniz.

51
Auto menü seçeneği içerisindeki parametreleri ayarlamak için SET tuşuna basınız.

Auto menü seçeneğinden ayarlanan ilk değişken otomatik mod ayar seçeneğidir. Bu
değişkenin durumuna göre cihazın otomatik veya manuel moda çalışacağı belirlenir. Bu
değişkenin durumunu değiştirmek için SET tuşuna basınız.

“YUKARI” ve “AŞAĞI” tuşları kullanılarak çalışma modu, otomatik mod için “on”
veya manuel mod için “of” seçiniz ve “SET” tuşuna basınız.

4.3.1.b Otomatik Kondansatör Tanıma Modu


Cihaza ilk elektrik verildiğinde önce bağlantı hatası kontrol edilir. Hatalı bağlantı
varsa kendi içerisinde hatalı bağlantıyı düzeltir. Bu düzeltmeyi yapabilmesi için cihaza
3 faz gerilim ve akım bağlantısının yapılmış olması gerekir.
Bağlantı hatası düzeltildikten sonra otomatik ayar “on” konumunda ise proğram
seçimine göre cihaz otomatik olarak kademeleri ölçmeye başlar.

Göstergede Auto Operatı menü seçeneğinden Auto Setup menü seçeneğine “AŞAĞI”
tuşuna basarak geçiniz.

52
Göstergede Auto menü seçeneğinden ayarlanan 2. Değişken Auto Setup seçeneğidir.
Setup’ın “on/of” olma durumuna göre otomatik ayar işlemi başlar veya başlamaz. Bu
değişkenin durumunu değiştirmek için SET tuşuna basınız.

4.3.2 Hedef Cosφ Ve Hedef Cosφ2 Değerlerinin Ayarı


Cihazın Cosφ ve Cosφ2 olmak üzere 2 tane hedef Cosφ değeri vardır.
4.3.2.a İndüktif Cosφ Ve Cosφ2 Ayarı
Bu menüden Cosφ değerinin indüktif yönde olması gereken değeri ayarlanır.
SET tuşuna 3 sn. basılı tutarak menüye giriniz.

“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak hedef Cosφ menü seçeneğinin bulunuz.


Kademe sayısı ayarı menü seçeneğine gelindiğinde Cosφ ledi yanar.

53
Hedef Cosφ menü seçeneğinin ayarlanan ilk parametresi indüktif Cosφ ayarına geçmek
için “SET” tuşuna basınız.

İndüktif Cosφ ayarı için “SET” tuşuna basınız.

“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak 0.800-1.000 arasında indüktif Cosφ değeri


girerek SET tuşuna basınız.
“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak ayar yapmak istediğiniz menü seçeneğine
giriniz. Başka ayar yapmayacaksanız ESC tuşuna basınız.

Eğer başka bir işlem yapılmadan menüden çıkılmak istenirse göstergede “SAVE SET
YES” görünene kadar “ESC” tuşuna basınız. Menüde yaptığınız değişiklikleri
kaydetmek istiyorsanız “SET” tuşuna, kaydetmek istemiyorsanız “ESC” tuşuna basınız.

4.3.2.b Kapasitif Cosφ Ve Cosφ2 Ayarı


Bu menüden Cosφ değerinin kapasitif yönde olması gereken değeri ayarlanır.

“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak kapasitif Cosφ parametresine geçiniz.

54
Hedef Cosφ menü seçeneğinin ayarlanan ikinci parametresi kapasitif Cosφ ayarına
geçmek için “SET” tuşuna basınız.

“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak 0.800-1.000 arasında kapasitif Cosφ değeri


girerek SET tuşuna basınız.
“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak ayar yapmak istediğiniz menü seçeneğine
giriniz. Başka ayar yapmayacaksanız ESC tuşuna basınız.

Eğer başka bir işlem yapılmadan menüden çıkılmak istenirse göstergede “SAVE SET
YES” görünene kadar “ESC” tuşuna basınız. Menüde yaptığınız değişiklikleri
kaydetmek istiyorsanız “SET” tuşuna, kaydetmek istemiyorsanız “ESC” tuşuna basınız.

4.3.3 Kademe Sayısı Ayarı


Kademe sayısının girildiği menüdür. RG3-12CS için bu değer 1-12 arası girilebilir.
Örneğin bu değer 8 girildiğinde 1 den 8 e kadar kademelerin seçildiği anlaşılmalıdır. Bu
ayar yapıldıktan sonra cihazın tekrar kapatılıp açılmalıdır. Eğer cihaz reset edilmezse
seçilmeyen kademeler devrede kalabilir.
SET tuşuna 3 sn. basılı tutarak menüye giriniz.

55
“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak kademe sayısı menü seçeneğini bulunuz.
Kademe sayısı ayarı menü seçeneğine gelindiğinde kademe ledi yanar.

Kademe sayısı girmek için “SET” tuşuna basınız.

“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak 1-12 arasında istenilen kademe sayısına


giderek “SET” tuşuna basınız.
“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak ayar yapmak istediğiniz menü seçeneğine
giriniz. Başka ayar yapmayacaksanız “ESC” tuşuna basınız.

Eğer başka bir işlem yapılmadan menüden çıkılmak istenirse göstergede “SAVE SET
YES” görünene kadar “ESC” tuşuna basınız. Menüde yaptığınız değişiklikleri
kaydetmek istiyorsanız “SET” tuşuna, kaydetmek istemiyorsanız “ESC” tuşuna basınız.

4.3.4 Uygun Adımlama Programını Seçme Ayarı

56
Kondansatör bataryalarının sıralamasının seçildiği 10 farklı program seçeneği
vardır. Bu programlara ait batarya sıralaması aşağıda verilmiştir. Kondansatör
bataryalarının sıralaması 2. programdaki gibi düzenlendiğinde çok sayıda birbirinin aynı
bağlama elemanına ihtiyaç duyulur. 3-8. program arasında bir program seçildiğinde
daha az bağlama elemanı kullanılır. 9. program seçildiğinde grup güçlerinin farklı
olması sağlanabilir. 9. programdaki kondansatör sıralaması, bir grubun gücü en çok
kendinden önceki grupların toplamından ilk grup gücü kadar fazla olabilir. Bu yöntemle
daha az kondansatör kullanılabilir. 10. programda röle kademe değerlerini otomatik
olarak hesaplar. Her kademenin işlem sayısını sayar ve her zaman en gerekli kademeleri
devreye alır. Bu sayede tüm sistemin daha uzun ömürlü olmasını sağlar.

SET tuşuna 3sn. basılı tutarak menüye giriniz.

“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak kondansatör bataryalarının sıralamasının


seçildiği proğram ayarı menü seçeneğini bulunuz. Program menü seçeneğine
gelindiğinde program ledi yanar.

Kondansatör bataryalarının sıralamasının seçildiği program seçimi için SET tuşuna


basınız.

Program seçimi için 01-10 arasında istediğiniz programın değerini girerek “SET”
tuşuna basınız. Başka işlem yapacaksanız “AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak ayar
yapmak istediğiniz menü seçeneğine giriniz. Başka ayar yapmayacaksanız “ESC”
tuşuna basınız.

57
Eğer başka bir işlem yapılmadan menüden çıkılmak istenirse göstergede “SAVE SET
YES” görünene kadar “ESC” tuşuna basınız. Menüde yaptığınız değişiklikleri
kaydetmek istiyorsanız “SET” tuşuna, kaydetmek istemiyorsanız “ESC” tuşuna basınız.
4.3.5 Kademe Alma, Bırakma Ve Deşarj Süresi Ayarı
Kısa süreli reaktif güç darbelerinin rölelere ve kademelere bağlı kapasitelere zararlı
etkisini azaltmak amacıyla kademeler için gecikme sürelerinin girildiği menüdür.
Girilen süreler saniye cinsindendir.

4.3.5.a Kademe Devreye Alma Gecikme Ayarı


Hedeflenen kompanzasyon oranlarının sağlanabilmesi. Kontaktör ve kondasatör
bataryalarının uzun ömürlü olabilmesi için kademe devreye alma gecikme süresinin
sisteme uygun belirlenmesi önemlidir.
SET tuşuna 3 sn. basılı tutarak menüye giriniz.

“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak kondansatör devreye alma, bırakma gecikme


süresi menü seçeneğini bulunuz. Gecikme menü seçeneğine gelindiğinde zaman ledi
yanar.

Gecikme süresi ayar seçeneklerine geçmek için SET tuşuna basınız.

58
Gecikme menü seçeneğinin ayarlanan ilk parametresi kondansatör devreye alma
gecikme süresi ayarıdır. T-on süresini ayarlamak için SET tuşuna basınız.

Kondansatör devreye alma gecikme süresi değeri için 1-1800 sn. arası bir değer girerek
“SET” tuşuna basınız. Başka işlem yapmayacaksanız “AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını
kullanarak ayar yapmak istediğiniz menü seçeneğine giriniz. Başka ayar
yapmayacaksanız ”ESC” tuşuna basınız.

Eğer başka bir işlem yapılmadan menüden çıkılmak istenirse göstergede “SAVE SET
YES” görünene kadar “ESC” tuşuna basınız. Menüde yaptığınız değişiklikleri
kaydetmek istiyorsanız “SET” tuşuna, kaydetmek istemiyorsanız “ESC” tuşuna basınız.

4.3.5.b Kademe Devreden Çıkarma Gecikme Ayarı


Hedeflenen kompanzasyon oranlarının sağlanabilmesi. Kontaktör ve kondasatör
bataryalarının uzun ömürlü olabilmesi için kademe devreye alma gecikme süresinin
sisteme uygun belirlenmesi önemlidir.

59
“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak kondansatör devreden çıkarma gecikme süresi
ayarına geçiniz.

Gecikme menü seçeneğinin ayarlanan ikinci parametresi kondansatör devreden çıkarma


gecikme süresi ayarıdır. T- of süresinin ayarlamak için “SET” tuşuna basınız.

Kondansatör devreye çıkarma gecikme süresi değeri için 1-1800 sn. arası bir değer
girerek “SET” tuşuna basınız. Başka işlem yapmayacaksanız “AŞAĞI/YUKARI”
tuşlarını kullanarak ayar yapmak istediğiniz menü seçeneğine giriniz. Başka ayar
yapmayacaksanız ”ESC” tuşuna basınız.

Eğer başka bir işlem yapılmadan menüden çıkılmak istenirse göstergede “SAVE SET
YES” görünene kadar “ESC” tuşuna basınız. Menüde yaptığınız değişiklikleri
kaydetmek istiyorsanız “SET” tuşuna, kaydetmek istemiyorsanız “ESC” tuşuna basınız.

4.3.5.c Kademe Deşarj Süresi Ayarı


Deşarj süresi kondansatör bataryaları üreticilerinin belirlediği sürelerde
ayarlanmalıdır. Eğer deşarj bobini veya deşarjlı bobinli kontaktörler kullanılıyorsa, bu
süre üreticinin belirttiği kriterlere uygun olarak kısaltılabilir.

60
“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak kondansatör deşarj süresi ayarına geçiniz.

Gecikme menü seçeneğinin ayarlanan 3. parametresi kondansatör deşarj süresi ayarıdır.


t-rc süresini ayarlamak için “SET” tuşuna basınız.

Kondansatör deşarj süresi değeri için 1-1800 sn. arasında bir değer girerek “SET”
tuşuna basınız. Başka işlem yapacaksanız “AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak ayar
yapmak istediğiniz menü seçeneğine giriniz. Başka ayar yapmayacaksanız “ESC”
tuşuna basınız.

Eğer başka bir işlem yapılmadan menüden çıkılmak istenirse göstergede “SAVE SET
YES” görünene kadar “ESC” tuşuna basınız. Menüde yaptığınız değişiklikleri
kaydetmek istiyorsanız “SET” tuşuna, kaydetmek istemiyorsanız “ESC” tuşuna basınız.

4.3.6 Kondansatör Bataryalarının Bağlantı Ve Güç Değerlerinin Ayarı

61
Bu menü seçeneğinden bütün kademelerin güç değerleri ve hangi faza bağlıoldukları
ayarlanabilir. Kondansatör bataryalarının “R,S,T,RST ve kapalı” olmak üzere 5 farklı
bağlantı şekil vardır. Aynı zamanda güç değeri içinde kademe ölçümü 0.02-2.00
arasında ayarlanabilir. Kademe kapalı konumdayken ayarlanan güç değerinin herhangi
bir önemi yoktur.

4.3.6.a Birinci Kademe Kondansatör Ayarı


1. kademe bağlantı bulmak için kullanıldığı için bu kademeye 3 fazlı kondansatör
bağlamak zorunludur. Bu yüzden 1. Kademe için bağlantı ayarı yapılamamaktadır.
Sürekli RST seçili durumdadır. Auto menü seçeneğinden setup ayarı on yapıldığında
10. Program dışındaki program seçeneklerinden biri seçili ise 1. Kademedeki
kondansatör gücü ölçülerek diğer kademe güçleri ise seçilen programa göre hesaplanır.
SET tuşuna 3 sn. basılı tutarak menüye giriniz.

“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak kondansatör bağlantı ve güç ayarlarının


yapılacağı kondansatör menü seçeneğini bulunuz. Kondansatör menü seçeneğine
gelindiğinde kapasite ledi yanar.

Kondansatör ayar seçeneklerine geçmek için “SET” tuşuna basınız.

Kondansatör menü seçeneğinin ayarlanan ilk parametresi 1. Kondansatör ayarına


geçmek için “SET” tuşuna basınız.

62
1. kademe bağlantı bulmak için kullanıldığı için bu kademeye 3 fazlı kondansatör
bağlamak zorunludur. Bu yüzden 1. Kademe için bağlantı ayarı yapılamamaktadır.
Sürekli RST seçili durumdadır. 1. Kademenin kondansatör güç değerini girmek için
“SET” tuşuna basınız.

1. kademeye bağlı kondansatör gücünü girerek “SET” tuşuna basınız. Başke işlem
yapacaksanız “AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak ayar yapmak istediğiniz menü
seçeneğine giriniz. Başka ayar yapmayacaksanız “ESC” tuşuna basınız.

Eğer başka bir işlem yapılmadan menüden çıkılmak istenirse göstergede “SAVE SET
YES” görünene kadar “ESC” tuşuna basınız. Menüde yaptığınız değişiklikleri
kaydetmek istiyorsanız “SET” tuşuna, kaydetmek istemiyorsanız “ESC” tuşuna basınız.

4.3.6.b İkinci Kademe Kondansatör Ayarı


2 ve 12’ye kadar tüm kademelerin bağlantı ve kondansatör güç ayarları program 10
seçili iken yapılabilir. Program 10 dışındaki diğer programlar seçildiğinde sadece 1.
Kademe için ayar yapılabilir. Diğer kademeler ayarlanamaz.

63
“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak 2. Kademe için kondansatör bağlantı ve güç
ayarlarının yapılacağı C-02 menü seçeneğini bulunuz.

2.kademe için ayarlanan ilk parametre bağlantı şeklidir. Bağlantı şeklini ayarlamak için
“SET” tuşuna basınız.

“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak 2.kademeye bağlı olan kondansatör


bataryasının “r” veya ”s” veya “t” veya “rst” fazlarına bağlı olduğunu manuel olarak
girebilirsiniz. Aynı şekilde bu değeri “of” girdiğinizde 2. Kademeye bağlı olan
kondansatör grubu devre dışı kalacaktır.
2. kademe kondansatör güç değerini girmek için “SET” tuşuna basınız.

2. kademeye bağlı kondansatör gücünü girerek “SET” tuşuna basınız. Başka işlem
yapacaksanız “AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak ayar yapmak istediğiniz menü
seçeneğine giriniz. Başka ayar yapmayacaksanız “ESC” tuşuna basınız.

64
Eğer başka bir işlem yapılmadan menüden çıkılmak istenirse göstergede “SAVE SET
YES” görünene kadar “ESC” tuşuna basınız. Menüde yaptığınız değişiklikleri
kaydetmek istiyorsanız “SET” tuşuna, kaydetmek istemiyorsanız “ESC” tuşuna basınız.
4.3.7 Akım Ve Gerilim Trafosu Çeviri Oranları Ayarı
Akım ve gerilim trafo oranlarının girildiği menüdür. Cihaz kademe güçlerini ölçme
moduna geçtiğinde hesaplanan güçlerin doğru olabilmesi için akım ve gerilim trafosu
oranlarının doğru ayarlanmış olması gerekir. Bu oranlar yanlış ayarlandığında
hesaplanan kademe güçleri de yanlış olacaktır.

4.3.7.a Akım Trafosu Oran Ayarı


Akım trafosu oranının girildiği menüdür. 1-2000 arasında bir değer girilebilir.
Örneğin; 150/5 akım trafosu için bu oran 30 girilmelidir.
SET tuşuna 3 sn. basılı tutarak menüye giriniz.

“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak akım ve gerilim trafo oranı ayarı menü


seçeneğini bulunuz. Akım ve gerilim trafo oranı ayarı menü seçeneğine gelindiğinde
trafo ledi yanar.

Akım ve gerilim trafosu ayar seçeneklerine geçmek için “SET” tuşuna basınız.

65
Akım ve gerilim trafosu oranı ayar seçeneklerinin ilk parametresi akım trafosu oranı
ayarına geçmek için “SET” tuşuna basınız.

Akım trafosu oran değeri için 1-2000 arasında bir değer girerek “SET” tuşuna basınız.
Başka işlem yapacaksanız “AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak ayar yapmak
istediğiniz menü seçeneğine giriniz. Başka ayar yapmayacaksanız “ESC” tuşuna
basınız.

Eğer başka bir işlem yapılmadan menüden çıkılmak istenirse göstergede “SAVE SET
YES” görünene kadar “ESC” tuşuna basınız. Menüde yaptığınız değişiklikleri
kaydetmek istiyorsanız “SET” tuşuna, kaydetmek istemiyorsanız “ESC” tuşuna basınız.

4.3.7.b Gerilim Trafosu Oran Ayarı


Gerilim trafosu oranının girildiği menüdür. 1-2000 arasında bir değer girilebilir.
Örneğin; 34.5KV/100 V’luk trafo için bu değer 345 girilmelidir.

66
Akım ve gerilim trafosu oranı ayar seçeneklerinin 2. Parametresi gerilim trafosu oranı
ayarına geçmek için “AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanınız.

Gerilim trafosu oranı ayarı için “SET” tuşuna basınız.

Gerilim trafosu oran değeri için 1-2000 arasında bir değer girerek “SET” tuşuna basınız.
Başka işlem yapacaksanız “AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak ayar yapmak
istediğiniz menü seçeneğine giriniz. Başka ayar yapmayacaksanız “ESC” tuşuna
basınız.

Eğer başka bir işlem yapılmadan menüden çıkılmak istenirse göstergede “SAVE SET
YES” görünene kadar “ESC” tuşuna basınız. Menüde yaptığınız değişiklikleri
kaydetmek istiyorsanız “SET” tuşuna, kaydetmek istemiyorsanız “ESC” tuşuna basınız.

4.3.7.c Reaktif Enerji Hesaplama Yöntemi Ayarı


Röle’de reaktif enerji hesaplamada kullanılan reaktif güç değeri için 3 ayrı yöntem
kullanılmaktadır. Aşağıdaki tabloda bu yöntem verilerek kısaca açıklanmıştır.
Mekanik ve elektronik sayaçlarda reaktif güç hesaplama yönteminin seçilebilmesi için
menüden hangi değerin girileceği de tabloda verilmiştir.

67
Akım ve gerilim trafosu oranı ayar seçeneklerinin 3. Parametresi reaktif enerji
hesaplama yöntemi ayarına geçmek için “AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanınız.

Reaktif enerji hesaplama yöntemi seçmek için “SET” tuşuna basınız.

Reaktif enerji hesaplama yöntemi seçmek için 0-5 arasında bir değer girerek “SET”
tuşuna basınız. Başka işlem yapacaksanız “AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak ayar
yapmak istediğiniz menü seçeneğine giriniz. Başka ayar yapmayacaksanız “ESC”
tuşuna basınız.

68
Eğer başka bir işlem yapılmadan menüden çıkılmak istenirse göstergede “SAVE SET
YES” görünene kadar “ESC” tuşuna basınız. Menüde yaptığınız değişiklikleri
kaydetmek istiyorsanız “SET” tuşuna, kaydetmek istemiyorsanız “ESC” tuşuna basınız.

4.3.8 Sıfırlama İşlemleri Ayarı


Bu menüden alarmlar, oranlar ve enerji sayaçları sıfırlanır.

4.3.8.a Alarm Sıfırlama Ayarı


Çalışma sırasında meydana gelen alarmların sıfırlandığı menüdür. Alarmları
sıfırlamak için bu menüden “YES” seçilmelidir.
SET tuşuna 3 sn. basılı tutarak menüye giriniz.

“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak silme menü seçeneğini bulunuz. Silme menü


seçeneğine gelindiğinde silme ledi yanar.

Silme ayar seçeneklerine geçmek için”SET” tuşuna basınız.

69
Silme menü seçeneğinin ayarlanan ilk parametresi alarm ayarını yapmak için “SET”
tuşuna basınız.

“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak alarm değerlerini silmek için “YES” , silme


işini iptal etmek için “no” seçeneğini seçiniz ve “SET” tuşuna basınız.

4.3.8.b Reaktif/Aktif Oranı Sıfırlama Ayarı


Cihaz tarafından hesaplanan reaktif/aktif oranının sıfırlandığı menüdür.

“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak silme menü seçeneğinin ayarlanan 2.


Parametresi reaktif/aktif oranını sıfırlama ayarına geçiniz.

Reaktif/aktif oranını silme ayar seçeneklerine geçmek için “SET” tuşuna basınız.

70
“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak reaktif/aktif oranlarını silmek için “YES”,
silme işini iptal etmek için “no” seçeneğini seçiniz ve “SET” tuşuna basınız.

Eğer başka bir işlem yapılmadan menüden çıkılmak istenirse göstergede “SAVE SET
YES” görünene kadar “ESC” tuşuna basınız. Menüde yaptığınız değişiklikleri
kaydetmek istiyorsanız “SET” tuşuna, kaydetmek istemiyorsanız “ESC” tuşuna basınız.

4.3.8.c Enerji Sayaçlarını Sıfırlama

“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak silme menü seçeneğinin ayarlanan 3.


Parametresi enerji sayaçlarını sıfırlama ayarına geçiniz.

Enerji sayaçlarını silme ayar seçeneklerine geçmek için “SET” tuşuna basınız.

“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak reaktif/aktif oranlarını silmek için “YES”,


silme işini iptal etmek için “no” seçeneğini seçiniz ve “SET” tuşuna basınız.

71
Eğer başka bir işlem yapılmadan menüden çıkılmak istenirse göstergede “SAVE SET
YES” görünene kadar “ESC” tuşuna basınız. Menüde yaptığınız değişiklikleri
kaydetmek istiyorsanız “SET” tuşuna, kaydetmek istemiyorsanız “ESC” tuşuna basınız.

4.3.9 Alarm Ayarı


Bu menüden aşırı gerilim, reaktif/aktif oranı, sıcaklık ve THd için ayrı ayrı alarm
değerleri ayarlanabilir.
Cihaz kademe röleleri hariç 2 adet röle çıkışına sahiptir. Bunlar alarm ve fan rölesidir.

4.3.9.a Aşırı Gerilim Alarm Ayarları


Aşırı gerilim uyarısını oluşturacak eşik gerilim değerinin girildiği menüdür. Girilen
değer 3 faz içinde geçerlidir. Fazlardan herhangi birileri bu değeri aşar ve girilen
gecikme süresi kadar normale dönmezse uyarı rölesi çeker, aşırı gerilim ışığı yanar.

4.3.9.a.a Aşırı Gerilim Ayarı


Aşırı gerilim 0-300V arasında bir değere ayarlanabilir.
SET tuşuna 3sn. basılı tutarak menüye giriniz.

“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak alarm menü seçeneğini bulunuz. Alarm menü


seçeneğine gelindiğinde alarm ledi yanar.

72
Alarm menü seçeneğinin ilk parametresi Volt’tur. Volt ayarları için “SET” tuşuna
basınız.

Volt seçeneği ile ilgili aşırı gerilim değeri gecikme süresi ve aşırı gerilim kademe
parametreleri ayarlanabilir. Bu ayarları yapmak için “SET” tuşuna basınız.

Aşırı gerilim değerini ayarlamak için “SET” tuşuna basınız.

Aşırı gerilim değeri için 0-300V arasında bir değer giriniz ve başka bir ayar
yapacaksanız “SET” tuşuna basarak menüye dönünüz, başka ayar yapmayacaksanız
“ESC” tuşuna basınız.

Eğer başka bir işlem yapılmadan menüden çıkılmak istenirse göstergede “SAVE SET
YES” görünene kadar “ESC” tuşuna basınız. Menüde yaptığınız değişiklikleri
kaydetmek istiyorsanız “SET” tuşuna, kaydetmek istemiyorsanız “ESC” tuşuna basınız.

73
4.3.9.a.b Aşırı Gerilim Gecikme Süresi Ayarı
Cihazın ölçtüğü fazlara ait gerilimlerden bir veya bir kaçı ayarlanan gerilim değerini
aştığında belirlenen gecikme süresi sonunda alarm verilir.

Aşırı gerilim ayarından aşırı gerilim gecikme süresi ayarına geçmek için “AŞAĞI”
tuşuna basınız.

Voltaj menü seçeneği ile ilgili ayarlanan 2. Parametre aşırı gerilim gecikme süresidir.
Gecikme ayarını yapmak için “SET” tuşuna basınız.

Aşırı gerilim gecikme süresi için 0-250 sn. arasında bir değer giriniz ve başka bir ayar
yapacaksanız “SET” tuşuna basarak menüye dönünüz, başka ayar yapmayacaksanız
“ESC” tuşuna basınız.

74
Eğer başka bir işlem yapılmadan menüden çıkılmak istenirse göstergede “SAVE SET
YES” görünene kadar “ESC” tuşuna basınız. Menüde yaptığınız değişiklikleri
kaydetmek istiyorsanız “SET” tuşuna, kaydetmek istemiyorsanız “ESC” tuşuna basınız.
4.3.9.a.c Aşırı Gerilim Alarmında Kademelerin Devre Dışı Bırakılıp
Bırakılmayacağı Ayarı
Bu menü seçeneğinden, kondansatör bataryalarını aşırı gerilimden korumak için, aşırı
gerilim alarmı oluştuğunda bataryaların devre dışı bırakılıp bırakılmayacağı ayarı
yapılır.
Seçenek “on” yapıldığında : aşırı gerilim hatası oluştuğunda kademeler devrede kalır.
Seçenek “of” yapıldığında : aşırı gerilim hatası oluştuğunda kademeler devre dışı
bırakılır.

Aşırı gerilim ayarından aşırı gerilim kademe ayarına geçmek için “AŞAĞI” tuşuna
basınız.

Voltaj menü seçeneği ile ilgili ayarlanan 3. Parametre aşırı gerilim kademe ayarıdır.
Kademe ayarını yapmak için “SET” tuşuna basınız.

75
“AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını kullanarak pin aktivasyonu “on” veya “of” seçiniz ve
“SET” tuşuna basınız. Başka işlem yapacaksanız “AŞAĞI/YUKARI” tuşlarını
kullanarak ayar yapmak istediğiniz menü seçeneğine giriniz. Başka ayar
yapmayacaksanız “ESC” tuşuna basınız.

Eğer başka bir işlem yapılmadan menüden çıkılmak istenirse göstergede “SAVE SET
YES” görünene kadar “ESC” tuşuna basınız. Menüde yaptığınız değişiklikleri
kaydetmek istiyorsanız “SET” tuşuna, kaydetmek istemiyorsanız “ESC” tuşuna basınız.

76

You might also like