ÜÇ FAZLI ASENKRON MOTORLARDA ROTOR YAPISININ

DEMERAJ AKIMI VE YOLVERME ŞEKLİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

Yrd. Doç.Dr.İsmail DEMİR Arş.Gör.Erkan Kaplanoğlu

idemir@marun.edu.tr ekaplano@marun.edu.tr

Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi

Elektronik-Bilgisayar Bölümü Kontrol Anabilim Dalı
Göztepe/İSTANBUL

ÖZET Tablo-1 Kilitli rotor halindeki 3 fazlıASM’lerin çıkış gücü

beygir gücü(HP) başına giriş güçlerin (kVA) oranına göre
sınıflandırılması.
İş makinalarına uygun üç fazlı asekron motor
(3∼ ASM) seçiminde ve bu motorlara yol verilmesinde KOD KVA/HP KOD KVA/HP
uygulamada yapılan yanlışlar, enerji israfı yolu ile A 0-3,14 J 7,1-7,99
birim maliyetleri etkilemektedir. Yolverme işleminde B 3,15-3,54 K 8,0-8,99
amaç motor ve beslendiği şebeke için yönetmeliklerde C 3,55-3,99 L 9,0-9,99
belirtilen gerilim düşümleri oranlarını aşmayacak bir D 4,0-4,49 M 10-11,19
demeraj akımının çekilmesidir. E 4,5-4,99 N 11,2-12,49
Bu çalışmada; Amerikan NEMA (National F 5-5,59 P 12,5-13,99
Electricalcode and the National Electrical G 5,6-6,29 R 14,0-++
Manufactures Association) standardını Türkiye H 6,3-7,09
ölçeklerine adapte ederek uygun yerde uygun motorun
ve yolvericinin kullanılmasına ışık tutacaktır. Ayrıca Endüstride kullanılan motorlardan onda dokuzu
her ASM’ye stator yol vericisi bağlamanın sakıncalı A,B,C,D,E kodları ile gösterilenlerdir. Bu harfler
olacağına da işaret edilmiştir. motor etiketlerinde belirtilmiş olsa, kullanıcı bu
harflerden yararlanarak hem motor hem de bu motora
Anahtar kelimeler :Demeraj akımı, Rotor yapısı , bağlanacak yolverici, sigorta v.s. gibi araçlar hakkında
Yolverme tercihini kolayca yapabilir.

1.Giriş 2. Asenkron Motor Çeşitleri

Asenkron motorlar kilitli rotor deneyinde Bu bölümde en çok kullanılan beş tip
elde edilen Giriş gücü (kVA) / Çıkış gücü(HP) motorun yapıları, özellikleri ve performansları
parametresi esas alınarak sınıflara ayrılırlar. Kilitli anlatılacaktır. Ayrıca kullanıcılara yardımcı olmak
rotor halinde giriş gücü ile çıkış gücü arasındaki ilişki üzere pratik bilgiler verilecektir.
için,
HP . 736 2.1 Sincap Kafesli Alçak Resistanslı
Giriş gücü (kVA) = (1.1) (kodA) 3fazlı Asenkron Motorlar
η . cosϕ . 1000
eşitliği yazılabilir. Bu eşitlikten beygir gücü başına Bu asenkron motorlarda rotor çubukları
giriş gücü, ortalama özgül iletkenliği 8-10m/Ω dan daha yüksek
olan alüminyum veya bakır alaşımlarından yapılır.
736 Normal çalışma koşullarında rotor çubuklarında
Giriş gücü (kVA) = (1.2) endüklenen gerilim 10 voltun altındadır[2]. Bu yüzden
η . cosϕ . 1000 rotor çubukları gövdeden yalıtılmazlar. Şekil 2.1a’da
görüldüğü gibi rotor oyukları rotor dış yüzeyi ile teğet
olacak şekilde seçilir böylece rotor çubuklarını
elde edilir. Amerikan NEMA (National Electricalcode halkalayacak akı en az değere düşürülür. Bu
and the National Electrical Manufactures Association) uygulama, rotor çubuklarının reaktansını direncine
standartları kilitli rotor deneyinden elde edilen Giriş nazaran ihmal edilecek boyutlara düşürür. Diğer
gücü (kVA) / Çıkış gücü(HP) parametrelerine göre taraftan rotor çubuklarının kesitinin büyük, öz
ASM’leri Tablo1’deki gibi sınırlandırmaktadır[1]. iletkenliğini 8-10m/Ω değerinden küçük seçerek
rotor (I2R2) kayıpları düşürülmüştür[2]. Bu sebeple
alçak rezistanslı ASM’lerin verimi orta güçlerde %94
büyük güçlerde %96 değerlerine ulaşır[1,3].
Motor milinden alınacak enerjinin iki bileşeni açısal
hız ve momenttir. Motorun çıkış performansı moment
ve açısal hız arasındaki ilişki incelenerek gözlenebilir. Dirençle yolverme %50,%65,%80
Bu ilişkiden elde edilecek devir-moment grafiklerinin Rekantasla yolverme %50,%65,%80
önemli noktalarından biri geçiş momentidir. Çünkü bu Ototrafosu ile %50,%65,%80
konudaki birçok kaynakta verilen grafikler geçiş Y/∆ yolverme %58
momentini ihmal etmiştir. Halbuki rotor ve stator Diğer taraftan üç fazlı ASM’nin momenti
sargılarında oluşan yüksek harmonikler düşük devir yaklaşık olarak bobin geriliminin karesi ile orantılıdır.
sayılarında zararlı kuvvetlere ve döndürme Bobine uygulanan gerilim ½ oranına düştüğünde ise
momentlerine sebep olurlar. Parazit moment de moment, (1/2)2 = ¼ oranında düşer. Şekil 2.2 ‘de bu
denilen bu moment ve kuvvetler özellikle tek sincap durum görülmektedir.
kafesli motorlarda çok belirgin etkiler yaratır. Çift
sincap kafesli ile rotoru sargılı ASM’lerde ilk hareket
esnasında rotor direnci yüksektir. Yüksek direnç
temel dalganın yol alma momentini büyüterek parazit (a)
döndürme momentlerini etkisiz hale getirir. Parazit
momentler senkron ve asenkron olmak üzere ikiye
ayrılırlar. Bu momentleri stator ve rotor sargıları
birlikte oluşturulurlar. Parazit momentler döndürme
moment eğrisinde eğerleşmeye sebep olurlar.
Eğerleşme noktasındaki minimum moment değerine
geçiş momenti adı verilir. Geçiş momenti motorun
nominal momentinden de düşük olduğunda motorun
yük altında hızlanması mümkün değildir. J atalet
momenti olmak üzere bir motorun hızlanması, (b)
aşağıdaki gibidir. My

Mmotor – Myük = Jx dω (t)/dt

(2.1)
DK-2.1’de görüldüğü gibi Mmotor > Myük için
mümkündür. Şekil2.1b’de 1 nolu eğri birinci
hormoniğin, 2 nolu eğri yedinci harmoniği, 3 nolu eğri
beşinci harmoniğin asenkron döndürme momentini
göstermektedir.4 nolu eğri ise yukarıdaki
harmoniklerin toplamını vermektedir. Şekil2.1c’de ise (c)
dönmekte olan ASM’de meydana gelen senkron
parazit momenti göstermektedir. Ayrıca stator ve rotor
dişlerinin alanda oluşturduğu ve rotorla stator arasında
belirli bir hızla ilerleyen radyal çekme kuvvetleri de
devir-moment karakteristiğini etkileyerek
300 1,1

1,0

0,9

0,8

0,7

0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0,0
Şekil2.1d’de görülen semerleşmeye sebep olur. S
Yukarıda açıklanan özellikler göz önüne
%MOMENT

alınarak alçak rezistanslı ASM’nin olumlu ve olumsuz

yönleri aşağıda verilmektedir.
200

Olumlu performansları;
I. Küçük rotor kayıpları sebebiyle verimleri %94-
100

%96 değerlerine kadar ulaşabilir[3]. (d)

II. Devrilme momentinden sonraki hızlarda,
nominal hızın %50-60 değerini aştıktan sonra çok iyi Mn
performans gösterirler.
0 40 80 120 160 200 240 280 320

III. Boşta ve tam yükteki hızları arasındaki fark

Tam yük momenti(%)

%10 civarındadır[1]. 0 DEVİR nn n1

Olumsuz performansları;
I. Demeraj akımları nominal akımın 5-7 Şekil 2.1Sincap Kafesli Alçak Rezistanslı (kodA)
katıdır. Yönetmeliklerde belirtildiği gibi 5kW güçten Devrilme momenti
itibaren yolvericiye ihtiyaç gösterirler. Stator
yolvericisi olarak dirençle, reaktansla, ototrafosu ve Nominal Gerilim
üçgen gerilimi şebekedeki fazlar arası gerilime eşit ise
%80 Gerilim
Y/∆ şalterle yol verilebilir. Yolvericiler ilk hareketten
itibaren nominal hızın %60 değerine( Devrilme %50 Gerilim
momentine) ulaşıncaya kadar aşağıdaki gerilim
oranlarını motor bobinlerine uygulamaktadır. 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Kayma(%)
Şekil 2.2 Sincap Kafesli Motor Moment-Kayma
karakteristiği
O halde, stator yolvericisi bağlı olan motorlara
yük altında yol verilmemelidir. Bunun istisnasına
aspiratör vantilatör kuyu pompası gibi hız artıkça
moment ihtiyacı artan iş makinalarında rastlanır.
Şekil2.1b’de kesik çizgilerle gösterilen My momenti
bu istisnaya örnek olarak verilebilir.
II. Kalkış momenti ile devrilme momenti
aralığında yaklaşık olarak devir sayısının %14 değeri
civarında geçiş momenti oluşur. Geçiş momenti
yolalma esnasındaki minimum moment olup nominal
momentin bile altına inebilir. Böyle bir motorun
nominal yük ile yüklenmesi halinde motor hızlanamaz
ve yaklaşık olarak, nominal hızın %14 değerini
aşamaz. Bu durum için, bir üst güçte motor seçilebilir,
görüşü ileri sürülse de motor verimini azaltacağından
tercih edilmemelidir.
III. İlk hareket momentleri nominal momentin
1,5 katı değerdedir.
Sonuç olarak; Alçak rezistanslı ASM’ler boşta
yol alıp sonra yük bindirilen torna, freze, matkap v.s.
gibi iş makinalarında kullanılmalıdır.
2.2 Sincap Kafesi Yüksek Reaktanslı
(Kod B) Üç fazlı Asenkron Motorlar
Üç fazlı asenkron motorların bu tipinde rotor
çubukları Şekil 2.3’te görüleceği gibi rotor
yüzeyinden daha derinde ve büyük kesitli olarak
yapılır. Öz iletkenliği alçak rezistanslı motordaki
gibidir. Rotor dış yüzeyinden içeride kalan rotor
çubukları daha fazla manyetik akı tarafından
halkalanacaktır. Bunun bir sonucu olarak rotor
çubuklarının reaktansları özellikle ilk hareket anında
f1=f2 nedeniyle en yüksek değerini alır[1,3].
Yüksek reaktanslı motorların olumlu ve
olumsuz yanları aşağıda özet olarak verilmektedir.
300
200
%MOMENT
100
Şekil 2.3 Sincap Kafesli Yüksek Reaktanslı(kodB)
Mn
0 DEVİR nn n1
Olumlu performansları;
I. Rotor çubuklarındaki yüksek reaktans
yüzünden motor reaktif gücü artar cosϕ azalır ve
motor verimi %90’ların altına düşer. Dk- 2.1 ‘den elde
edilecek η . cosϕ değerinin yüksekliği motorun
işletme performansının iyi olduğunun bir ölçeğidir[4].
II. Devrilme momenti yaklaşık olarak
nominal hızının %80-90 değerleri arasına isabet eder
[1]. Bu özellik çift sincap kafesli ve rotoru sargılı
ASM’lerde yol alma süresince , ortalama momente
olumlu katkı sağlar.
III. Boşta ve yükteki hızları arasındaki
fark %3-4 civarındadır [1].
Olumsuz Performanslar;
I. Şebeke Cosϕ değerini olumsuz etkiler.
II. Demeraj akımı nominal akımın 4,5-5 katıdır.
III. 5KW güçten sonra yolvericiye ihtiyaç
gösterir.
IV. Kalkış momentleri nominal momentlerinin
1,5 katı civarındadır.
Sonuç olarak ; Semerleşme olayı bu motor içinde
geçerlidir.Yolverme ve motor yük ilişkisi alçak
rezistanslı ASM’lerle aynı olduğundan burada ayrıca
açıklanmasına gerek görülmemiştir.Motor
imalatçılarının çoğu 5Kw güçten yukarı genel amaç
motorları , B tipinde yaparlar[1].
2.2 Sincap Kafesli Yüksek Rezistanslı
(KodD) Üç Fazlı Asenkron Motorlar
Şekil2.4’te bu motorun rotor yapısı ve devir
moment karakteristiği görülmektedir. Rotor
çubuklarının yüzeye yakın olması önceden açıklandığı
gibi rotor reaktansını ihmal edilecek boyutlara
düşürür. Rotor çubuklarının kesitinin küçük seçilmesi
ve öz iletkenliği 8-10 m/Ω olan malzeme kullanılması
rotor rezistansını artırır.
300
%MOMENT
200
100
Mn
Şekil 2. 4 Sincap Kafesli Yüksek Resiztanslı(kodD)
0 DEVİR nn n1

Yüksek rezistanslı ASM’lerin olumlu ve olumsuz
tarafları ile kullanılma yerleri aşağıda belirtilmektedir.
Olumlu performansları;
I. İlk hareket momenti, nominal momentin 2,75
katı civarındadır[1]. Bu değer motor hızlandıkça
nominal momente doğru azalarak devam eder.
II. Yük altında yol alabilirler.
III. Yolvericiye ihtiyaç göstermez. Bulunduğu
şebekenin kısa devre gücü uygun olmak koşulu ile
bütün güçlerde direkt bağlanmalıdır.
Olumsuz performansları;
I. Yüksek rezistans çubuklarının etkisi ile
verimi %80 civarındadır. Endüstride kullanılan
ASM’lerin endüşük verimlisidir.
II. Demeraj akımı nominal akımın 3,1-5 katı
arasındadır[1].
III. Boşta ve yükteki hızlar arasındaki fark %20
civarındadır. Yükte en büyük hız kaybına bu
motorlarda rastlanır.
Sonuç olarak yük altında yolalabilen alçak rezistanslı
ve yüksek reaktanslı motora nazaran, kısmen daha
düşük akım çeken bir motordur. Veriminin düşüklüğü
nedeniyle kısa müddet çalışıp, uzun müddet duran
preslerde, vinçlerde, şeker santrüfüjleri gibi iş
makinalarında kullanılır. Bölüm 2.1’de açıklandığı
gibi bu motorun statoruna düşük gerilim vermek
moment karakteristiğini olumsuz etkiler bu motor
yüksek kalkış momenti elde etmek için yapıldığından,
çalıştığı şebekenin kısa devre gücü uygun olmak
koşulu ile şebekeye direkt bağlanmalıdır.
2.4 Çift Sincap Kafesli (KodC) Asenkron
Motorlar
Yüksek rezistanslı (Kod D) ve yüksek
reaktanslı (Kod B) motorların bir kombinasyonudur.
Rotorun ilk hareketi esnasında kayma değeri S=1 olur.
Kayma ile doğru orantılı değişen rotor frekansı,
aşağıdaki gibidir.
f2=f1. S (2.3)
Bunun sonucu olarak ilk hareket esnasında rotor
frekansı, stator frekansına eşittir. Rotor frekans
çubuklarının reaktansı frekansla doğru orantılıdır.
Böylece rotor reaktans çubukları ilk kalkış esnasında
en yüksek reaktansa sahip olurlar. Rezistans çubukları
ise reaktans çubuklarından daha az direnç
göstereceğinden rotor akımına rezistans sargısı hakim
olacaktır. Bu hakimiyet nominal hızın yaklaşık olarak
%60 değerine kadar devam eder. Hızın %60
değerinden sonra kaymanın azalması sonucu olarak
reaktans çubuklarının reaktansı, rezistans çubuklarının
direncine nazaran azalmaya başladığından, rotor
momentine hakim olan akım reaktans sargılarından
geçmeye başlar artık bu aşamadan sonra motor yüksek
reaktanslı karakter göstermeye başlar. Şekil2.5 Çift
sincap kafesli rotor yapısı ve devir-moment
karakteristiği gösterilmektedir. Bu motorun olumlu ve
olumsuz yönleri aşağıda sıralanmıştır.
300
200
%MOMENT
100
Şekil 2.5 Çift Sincap Kafesli(kodC)
M
n
Olumlu performanslar;
I. İlk hareket momentleri nominal momentin
2,75 katı değerde başlar ve nominal hızın %60
değerine kadar azalarak devam
0 eder.
DEVİR nn n1
II. Boşta ve yükteki hızlar arasındaki fark %3-4
değerleri arasındadır.
III. Yolvericiye ihtiyaç göstermez.
Olumsuz performansları;
I. Demeraj akımı, nominal akımın 3,1-5 katı
civarındadır.
II. Yüksek rezistans çubukları sebebi ile
verimleri düşüktür. Verim sıralamasında yüksek
rezistanslı ile yüksek reaktanslı motorlar arasında yer
alır.
Sonuç olarak; uygun kısa devre gücü olan şebekelerde
direkt bağlanması gereken motordur. Endüstride
pistonlu pompalarda, sıkıştırarak karıştırma yapan
mikserlerde hava kompresörlerinde konveyörlerde ve
büyük soğutucu sistemlerde kullanılır.
II.5 Rotoru Sargılı (Kod E)
Asenkron Motorlar
Rotor sargılarına bilezikler ve fırçalar
vasıtasıyla ayarlı yolverme dirençlerinin Şekil 2.6’da
görüldüğü gibi bağlanması ile motor
karakteristiklerinde değişim sağlanması mümkündür.
Şekil 2.7’de görüldüğü gibi rotoru sargılı motorda,
rotor yolverme direnci değiştirilerek sırasıyla, yüksek
rezistanslı alçak rezistanslı ve yüksek reaktanslı
karakteristikleri yol verme süresi içinde elde etmek
mümkündür. Böylece her üç karakteristiğin yüksek
moment bölgelerinin bileşiminden oluşan ve yolalma
süresi içinde ortalama olarak nominal momentin 2,4
katı bir moment temin eden dış karakteristik elde
etmek mümkündür.
Rotoru sargılı ASM şebekeye bağlandığında rotor ve
stator sargıları arasında güç transferi olmaktadır.
Rotor giriş gücü PRI , rotor çıkış gücü PR0, kayma S,
motor tam yük akımı IK,, rotor sargı direnci RR ve rotor
yolverme direnci RE ise;
 PR 0 II. İstenen performansın optimum değerlerde
PRI = Wattır. elde edilmesi için manuel yolverme kullanılamaz.
1− S Bunun için rotor akım röleli, rotor gerilim röleli, ya da
rotor frekans röleli yolvericilerden birine ihtiyaç
göstermesidir.
Rotorun herbir faz için çıkış gücü ise ; Sonuç olarak ; rotoru sargılı ASM yukarıda verilen
özelliklere, ihtiyacın olduğu elevatörlerde, haddelerde
HP .736 volanlı motor-generatör gruplarında, caraskal ve
PR 0 = Wattır.
3 vinçlerde kullanılır. Her güçteki şebekede kısa devre
gücü uygun olmak koşulu ile direkt bağlanmalıdır.
Her bir faz için rotor giriş gücü ise ;
Yolverici
Stator Rotor Bilezik
fırçalar
H P.7 3 6 R

PR I =
3(1 − S ) Wattır. (2.3) S

T
Ayrıca her bir faz için rotor giriş gücü ; RR RE

Şekil 1.6 Rotoru Sargılı Asenkron Motor

R + RE 2
PRI = R .I K Wattır.
S
Kayma ilk hareket anında S=1 olduğundan ,

PRI= (RR + RE). IK2 (2.4)

elde edilir. Denklem 2.3 ve 2.4 birlikte çözüldüğünde

Yük momentioranı(%)

260
0 hızdaki ( kilitli rotor) rotor yol verme direnci ;
Yük akımı oranı(%)

240

HP .736 550 220

RE = 2 (2.5)
3(1 − s ) I K 500 200
Dış
450 180 Direnç
yok
ile elde edilir. 400 160
Şekil 2.7 incelendiğinde düz çizgilerle verilen eğriler, 350 140
RE direncinin çeşitli yüzdelerde yol verme direnci
300 120
olarak kullanıldığında elde edilen devir-moment
eğrileridir. Kesik çizgilerle verilen eğriler ise, RE 250 100

direncinin çeşitli yüzdelerde kullanılması ile devir- 200 80

akım eğrilerini vermektedir. Şekil2.7’de a eğrisi
Şekil
150 2.7
60 Rotoru sargılı asenkron motorun
yüksek rezistanslı ASM’ye, b eğrisi alçak rezistanslı
Hız- Moment ve Kayma-Moment karakteristiği
motora, c eğrisi yüksek rezistanslı ASM’ye eş 100 40

düşmektedir. 50 20
3. 0Sonuç
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Olumlu performansları; Senkron-hız(%)
I. RE yolverme direncinin çeşitli yüzdeleri 100 90 beş
Anlatılan 80 tip70asenkron
60 50 motordan
40 30 A 20 ve10B tipinde
0
kullanılarak ayarlanabilir ilk hareket momenti elde Kayma(%)
olanlara stator yolvericisi ile yol verilebilir. Diğer
edilebilir. C,D,E tipi motorlar ise güçleri hangi büyüklükte
II. Rotor yol verme direnci RE vasıtasıyla hızı olursa olsun beslendiği şebekenin kısa devre gücü
kontrol edilebilir. yükseltilerek şebekeye direkt bağlanmalıdır.
III. Rotor yol verme direnci RE devreden
çıkarıldıktan sonra %90 civarında verim temin Kaynaklar
edilebilir. [1] DAWES C. L. , Dawes Electrical Engineering Vol
II Alternating Current Fourth Edition , McGraw- Hill
Olumsuz performansları; Book Comp.
I. Rotor yol verme direncine ihtiyaç [2] SARIOĞLU K, Elektrik Mkainalarının Temelleri
göstermesidir. (Asenkron Maknalar), Cilt III İTU MMF Sayı 115.
[3] BODUROĞLU T, Elektrik Makinaları Dersleri
(Asenkron Makinalar) Cilt II kısım II, İTU Kütüp.sayı
1199.
[4] SISKIND C, Electrical Control System in
Industry.