 Seçeceğimiz klemens kullandığımız rayın özelliğine uygun olmalıdır.

Klemens Montajı

Klemenslerin Raya Montajı

Klemenslerin montajı oldukça basittir. Klemensin bir
ayağı raya takılır, sonra diğer ayağı resim 4.9’ da olduğu gibi
bastırılarak monte olunur. Ayrıca bir eleman kullanmamıza
gerek yoktur. Klemensleri takarken aynı grupta olan
klemenslerin yan yana dizilmesine dikkat edilmelidir.

Nihayet Plakasının ve Klemens Durdurucunun Montajı

Nihayet plakası her klemens için özel yapılmış olduğundan klemense çok çabuk monte olur.
Plaka, en sonda kalan açık klemense takılır. Durdurucu, klemens demetinin her iki yanına da takılır.
Durdurucuları raya klemens gibi monte ettikten sonra içinde bulunan vidayı iyi sıkmalıyız.

~ 95 ~
 KONTAKTÖR, RÖLE, KORUMA ELEMANLARI VE MONTAJI

KONTAKTÖRLER VE RÖLELER
Kontaktörler
Elektrik devrelerini açıp kapamaya yarayan ve uzaktan kumanda edilebilen büyük güçteki
elektromanyetik anahtarlara kontaktör denir.
Kontaktörler, başta elektrik motorları olmak üzere; kompanzasyon ısıtma gibi elektrik tesislerinin
kablo ile uzaktan kumanda edilmelerine imkân sağlarlar. Termik röleler ile kullanıldığında ise cihazları ve
tesisleri aşırı yük akımlarına karşı korurlar. Kontaktörler, genellikle alçak gerilimde kullanılır, kumanda
ettiği devreyi nominal akım altında açıp kapayabildiği gibi belirli orandaki aşırı akımları da kesebilir.

Yapısı
Kontaktörün yapısında bulunan elemanlar; Demir nüve, bobin, palet ve kontaklardır.

Şekil 1.1: Kontaktörün temel prensibi

Demir Nüve
Alternatif akım kontaktörlerinde ince silisli saçlardan yapılırken, doğru akım kontaktörlerinde tek
parça yumuşak demirden imal edilir. Alternatif akımda kullanılan kontaktör nüvelerinde, nüvenin ön
yüzeyine açılan oyuklara bakır halkalar yerleştirilir. Bu bakır halkalar akımın 0 olduğu noktalarda nüvenin
bırakılmasına engel olarak, titreşim ve gürültüyü ortadan kaldırır.
Doğru akımda kullanılan nüvelerde ise bobinin enerjisi kesildiği anda, nüvenin paleti hemen
~ 96 ~
bırakması için plastik pullar konulur.

Şekil 1.2: Kontaktör nüvesi

Bobin
Çalışma gerilimine göre, spir sayısı ve dış görünüşü değişir. Üzerinden akım geçtiğinde nüveye
mıknatıslık özelliği kazandırır.

Resim 1.2: Kontaktör bobini

Kontaklar
Normalde açık ve normalde kapalı olmak üzere iki çeşittir. Ana ve yardımcı kontaklar ismi ile e
isimlendirilir. Ana kontaklar güç devresinde kullanılıp akım taşıma kapasiteleri daha yüksektir. Yardımcı
kontaklar ise genellikle kumanda kısmında kullanılır.
Kontaklar üzerinden geçen akım kapasitelerine göre çeşitli alaşımlardan meydana gelir. Genellikle
sert bakır, tungstenden veya gümüş alaşımlarından meydana gelir.

Şekil 1.3: Açık ve kapalı kontakların sembolleri

~ 97 ~
 Resim 1.3: Ana ve yardımcı kontakların görünümü
Çalışması
Demir nüve üzerine sarılan kontaktör bobinine gerilim uygulandığında, nüve elektromıknatıs özelliği
kazanarak karşısındaki paleti çeker. Palet üzerinde bulunan hareketli kontaklar, sabit kontaklarla birleşir
veya ayrılır. Bu durumda normalde açık kontaklar kapanırken, normalde kapalı kontaklar açılır.

Resim 1.4: Kontaktörün iç görünüşü

BağlantıŞeması ve Katalog Bilgileri

Üç fazlı bir motorun kontaktörle kontrol
şemasına ait güç ve kumanda bağlantışeması aşağıdaki
şekilde görüldüğü gibidir. Kumanda devresinde
başlama (start) butonu ile kontaktör bobinine elektrik
enerjisi gönderilir. Enerji altında kalan bobin
kontaklarına konum değiştirecektir. Açık durumda
olanlar kapalı, kaplı olanlar ise açık duruma
geleceklerdir.
Kumanda edilen motor, devreye enerji girişi ile
çalışma ilk kalkınma akımı ile çalışmaya başlar.
Durdurma (stop) butonuna basınla kadar motor
çalışmaya devam edecektir. Motor çalışmasında
herhangi bir nedenle akım artışından dolayı aşırı akım
rölesi deveye girerek yine motorun enerjisini
kesebilmektedir.
Şekil 1.4: Kumanda ve güç devresi bağlanmış motor

~ 98 ~
 Aşağıdaki kontaktör seçim tablosundan, kontaktör seçimi yapmak için örnek verecek olursak; motor
gücü 55 KW olan bir devreye kontaktör seçimi yapılmak istendiğinde, siemens 3TA26 veya o satırda
bulunan diğer kontaktörlerde kullanılabilir.

Tablo 1.1: Çeşitli firmaların katalog bilgileri

Montajı
Kontaktörler raya veya yüzeye
montaj yapılır. Yüzeye montajı
yapılırken markalamanın düzenli bir
şekilde yapılması gerekir.
Kontaktörü hareket ettirmeden
montaj yapılacak nokta işaretlenir.
Daha sonra matkapla işaretlenen
nokta delinir.
Markalama ve delme
işleminden sonra tornavida yardımı
ile kontaktör montajı aşağıdaki
şekilde görüldüğü gibi yapılır.
Kontaktörün raya montajı
yapılırken kontaktör belirli bir açıda
raya yaklaştırılarak altındaki yuvanın
raya dikkatli bir şekilde montajı gerçekleştirilir.

Resim 1.6: Kontaktörün saca vidalanması Resim 1.7: Kontaktörün raya montajı
~ 99 ~
Röleler
Küçük değerli bir akım ile yüksek güçlü bir alıcıyı çalıştırabilmek (anahtarlayabilmek) için kullanılan
elemanlara röle denir. Tamamen otomatikleşmeye başlayan üretim araçlarında yüzlerce tip ve modelde röle
kullanılmaktadır. Tek kontaklıdan tutun 5–10 kontaklısına kadar geniş bir model yelpazesine sahip rölelerin
çalışması her modelde de aynıdır.
Tristör ve Triyak'ların imal edilmesinden sonra popülerliğini kaybeden röleler yinede birçok alanda
halen kullanılmaktadır. Tristör ve Triyak'lara göre tek avantajı tek bir bünye içinde birden fazla anahtar
kontağına sahip olabildiği için birden fazla yükü aynı anda açabilir veya kapatabilir hatta aynı anda bazı
yükleri açıp bazılarını kapatabilir. Bu işlem tamamen rölenin kontaklarının dizaynı ile ilişkilidir.
Dezavantajları daha fazladır. Mekanik olarak çalıştığı için çok arıza yapar. Kontaklar sürekli birbirine
yapışıp açıldıkları için oluşan elektrik atlamaları zamanla kontakların oksitlenmesine ve iletimini
kaybetmesine neden olur. İletime geçme süresi daha uzundur. Ayrıca kontakların çekilip bırakılmasında
çıkarmış olduğu ses pek hoş değildir.

Şekil 1.5: Röle ve sembolü

Yapısı
Bobin, demir nüve, palet, yay ve kontaklardan oluşan rölelerin mıknatısiyet oluşturan bobinleri
5–9–12–24–36–48 volt gibi gerilimlerde çalışacak biçimde üretilir. Elektronik sistemlerde çoğunlukla DC
ile çalışan mini röleler kullanılır.

Şekil 1.6: Rölenin yapısı

Çalışması
Röle içinde bulunan demir nüve üzerine geçirilmiş makaraya ince telden çok sipirli olarak sarılmış
bobine akım uygulandığında, N-S manyetik alanı oluşur. Bu alan ise bobinin içindeki nüveyi
elektromıknatıs haline getirip, paletin kontaklarının konumunu değiştirmesini sağlar. Akım kesilince
elektromıknatıslık ortadan kalkar, esnek gergi yayı paleti geri çekerek kontakları ilk konumuna getirir.
Kontaklardan geçen akım nedeniyle birbirine temas eden yüzeyler zamanla oksitlenebilir.
Kontaklardaki oksitlenmeyi en az düzeyde tutabilmek için platin ya da tungsten üzerine ince gümüş
tabakasıyla kaplama yapılır.
Düzgün çalışmayan bir elektronik devrede rölelerin kontaklarında oksitlenme oluşmuş ise bu
istenmeyen durum su zımparasıyla giderilebilir. Düzelme olmazsa yeni röle kullanılır.

~ 100 ~
 Şekil 1.7:Rölenin çalışması
Bağlantı Şeması ve Katalog Bilgileri
Röle bağlantı şemalarında, aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi sabit ve hareketli kontaklar ile Bobin
bağlantı noktaları belirtilir.

Şekil 1.8: Röle bağlantışemaları

Elektronikte sıkça kullanılan mini röle bağlantışeması ve katalog bilgisi aşağıdaki şekillerde
belirtilmiştir.

Resim 1.8: Elektronikte kullanılan mini röle bağlantışeması

~ 101 ~
 Tablo 1.2: Elektronikte kullanılan mini röle katalog bilgileri
Montajı
Rölenin raya montajı yapılırken; tornavida ile alt bölümde bulunan mekanizma dışa doğru çekilir.
Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi montajı yapılır.

Resim 1.9: Rölenin raya montajı Resim 1.10: Röle ayağı ve gövdesi

Zaman Röleleri
Bir kumanda devresini ayarlanan süre sonunda çalıştıran veya durduran kumanda elemanlarıdır.
Genellikle kumanda devresindeki güç kontaktörlerini kontrol derler
Yapısı
Normalde kapalı ve normalde açık olmak üzere iki çeşit kontak tipine sahiptirler. Kontak sayısı
rölenin markasına ve yapım şekline göre değişebilir. Yapım şekline göre değişik tiplerde üretilirler bunlar:
• Pistonlu zaman rölesi
• Motorlu zaman rölesi
• Elektronik zaman rölesi
Çalışması
Zaman rölelerinin çalışma şekillerine göre çeşitleri aşağıda açıklanmıştır.
• Düz zaman rölesi: Bobini enerjilendiği andan itibaren, kontaklarının konumunu ayarlanan süre
sonunda değiştiren zaman röleleridir. Ayarlanan süre sonunda açık kontaklar kapanırken, kapalı kontaklar
açılır. Rölenin enerjisi kesildiğinde kontaklar ani olarak eski konumuna döner.
• Ters zaman rölesi: Bobini enerjilendiği anda kontakları ani olarak konum değiştirir. Bobinin
enerjisi kesildikten sonra, ayarlanan süre sonunda kontaklar eski konumuna döner.
• İmpuls zaman rölesi: Bobini enerjilendiği anda kontakları konum değiştiren ve ayarlanan süre
sonunda, tekrar eski konumuna dönen zaman röleleridir.
• Yıldız-Üçgen zaman rölesi: Motorları yıldız-üçgen çalıştırmada kullanılan rölelerdir. Röle
enerjilendiğinde önce yıldız kontaktörünün bağlı olduğu kontak hemen kapanır, ayarlanan süre sonunda
yıldız kontaktörünü enerjilendiren kapalı kontak açılarak üçgen kontaktörünün bağlı olduğu kontak kapanır.
• Flâşör zaman rölesi: Bobin enerjilendiği anda kontakları konum değiştirir, bir süre sonra kontaklar
eski konumuna dönerler. Bir süre daha bu şekilde kaldıktan sonra tekrar konum değiştirirler. İşlem bu
şekilde rölenin enerjisi kesilene kadar devam eder.

~ 102 ~
Pistonlu Zaman Röleleri
Zaman gecikmesi bir pistonla sağlanan zaman rölelerine, pistonlu zaman rölesi adı verilir.
Ters ve düz çalışan iki modeli vardır. Düz zaman rölelerinde bobin enerjilenince pistonu yukarı doğru
asılır. Piston içinde yağ ya da hava olduğundan hareket hemen olmaz. Belli bir zaman sonra kontaklar
konum değiştirir.

Şekil 1.9: Pistonlu zaman rölesinin iç yapısı

Motorlu Zaman Röleleri
Zaman gecikmesi bir motorla sağlanan zaman rölelerine Motorlu zaman röleleri adı verilir. İçerisinde
bulunan senkron motor sabit bir hızla dönerken röle içindeki dişlileri de döndürür. Dişliler ayarlanan bir
mekanizma yardımıyla kontakların açılmasını veya kapanmasını sağlar.

Resim 1.11: Motorlu zaman rölesi ve çalışma prensibi

Elektronik Zaman Röleleri
İçyapısı tamamen elektroniktir. Genellikle R-C zamanlama devreleri kullanılır. Bazı zaman rölelerinde özel
olarak üretilmiş zamanlama entegreleri kullanılır.

Resim 1.12: Elektronik zaman rölesi

~ 103 ~
BağlantıŞeması ve Katalog Bilgileri
Son zamanlarda kullanım alanı oldukça geniş olan V-Otomat tipi çok zamanlı zaman rölesi 1 saniye
ile 60 saat arası 8 kademeli olarak ayarlanabilen çekme veya bırakma gecikmesine sahip ve küçük boyutlu
mikroişlemci zaman rölesidir. Bağlantışeması ve katalog bilgileri aşağıda belirtilmiştir.

Şekil 1.10: Zaman rölesinin devreye bağlanması

Teknik bilgiler:
Besleme Gerilimi (Un) (a1,a2) : 220V AC 50–60 Hz
(a1,a3) : 24 VAC -DC
Çalışma Aralığı : (0.8–1.2)xUn
Kontak Çıkışı : 250V AC 5A
: 24V AC-DC 10A
Çalışma Sıcaklığı : -40°C…+55°C
Net Ağırlık :75gr

Montajı
Zaman rölesinin montajı raya veya yüzeye yapılır. Yüzeye montajda ilk önce markalama yapılır.
İşaretlenen nokta matkapla delinerek tornavida ile zaman rölesi delinen noktaya vidalanır. Aşağıdaki
şekilde görüldüğü gibi montajı yapılır.

Resim 1.13: Zaman rölesinin montaja hazırlanması Resim 1.14: Zaman rölesinin sac üzerine vidalanması

Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi zaman rölesinin raya montajı yapılırken belirli bir eğimde zaman
rölesinin alt yuvası oturtulur daha sonra üst yuva takılarak montajlama işlemi sona erdirilir.

~ 104 ~
 Resim 1.15: Zaman rölesinin raya montajı

KORUMA RÖLELERİ
Aşırı Akım Rölesi
Bir motor besleme devresinde hattın başına konulan sigortalar çalışma karakteristikleri nedeni ile
motoru değil hattı korurlar. Motorları arızadan önce korumak için çeşitli röleler kullanılır. İşte aşırı akım
rölesi, aşırı akımların motor sargılarına vereceği zararları önlemek amacı ile kullanılır. Aşırı akım koruma
Röleleri motorları, sistemleri aşırı akıma karşı korumak için tasarlanmıştır.

Resim 2.1: Koruma röleleri

Yapısı
Bir fazlı alternatif akım devrelerinde yalnızca bir
iletkene, üç fazlı devrelerde ise her üç faz iletkenine
bağlanan aşırı akım röleleri kumanda devresindeki
devreye seri bağlı, normalde kapalı kontağı kumanda
ederler. Aşırı akım rölelerinde akım ayarı, röle üzerinde
bulunan ayar vidası ile yapılır. Motorların anma
akımlarına göre, belirli sınırlar içerisinde akım ayarı
yapılır.

Resim 2.2: Kontaktör ve aşırı akım rölesi

Çalışması
Akım değeri normal sınırlar içinde ise çıkış rölesi çekili konumundadır. Akım ayarlanan değerin
üzerine çıkarsa, çıkış rölesi gecikme süresi sonunda kontağını bırakır ve bağlı olduğu motor veya sistemi
devreden çıkarır.

~ 105 ~
Çeşitleri
Aşırı akım röleleri yapılarına göre
ikiye ayrılır. Bunlar:
 Termik aşırı akım rölesi
• Endirekt ısıtmalı termik
aşırı akım rölesi
• Direkt ısıtmalı termik
aşırı akım rölesi
 Manyetik aşırı akım rölesi

BağlantıŞeması
Aşırı akım röleleri, motor
devresine seri olarak bağlanır ve
üzerinden motor akımı geçer Motorun
geçici bir arıza nedeniyle veya yol alma
anında çektiği kısa süreli aşırı akımlarda
sargılar zarar görmez ve bu durumda
rölenin devreyi açmaması istenir. Bunun
içinde rölenin devreyi açmasını,
geciktirici bir sistem ile önlenir.

Şekil 2.1: Aşırı akım rölesinin kumanda ve güç devresine bağlanması

Montajı
Aşırı akım rölesi Raya veya yüzeye montaj yapılır. Yüzeye montajı yapılırken işaretlenmiş nokta
matkapla delinerek tornavida ile montajı yapılır.

Resim 2.3: Aşırı akım rölesinin saca montajı Resim 2.4: Aşırı akım rölesinin raya montajı

Aşırı akım rölesinin montaj yapılacak raya aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi belli bir eğimde
yaklaştırılarak montajı gerçekleştirilir.

Faz Koruma Rölesi

Üç faz ile çalışan motorlarda R-S-T fazlarından birisi kesildiğinde motor çalışmaya devam eder.
Ancak bu çalışma şekli son derece tehlikeli ve istenmeyen bir durumdur. Çünkü üç faz ile çalışacak şekilde
üretilmiş motor iki faza kaldığı zaman şebekeden yüksek akım çekmeye başlar. Yüksek akım ise

~ 106 ~
sargılarıısıtır. Isınan sargılarının izolesi (vernik) eriyerek kısa
devreye neden olur. Kısa devre ise motorun bozulmasına yol
açar. Motorun iki faza kalması durumunda veya faz geriliminin
aşırı artması veya azalması durumunda çok kısa bir süre
içinde devreyi açarak motoru korurlar.

Resim 2.5: Faz koruma rölesi

Yapısı
Koruma röleleri genellikle
elektronik olarak imal edilirler. Üç fazlı
motorlarda motor sargılarından herhangi
birinin geriliminin düşmesi motorun
dengesiz yüklenmesine neden olur. Bu
durum motorda onarımı zor ve maliyetli
hasarlar getirir. Bu durumların motoru
etkilememesi amacıyla faz koruma
röleleri kullanılır. Aşağıdaki koruma
rölesi incelendiğinde bağlantı noktaları ve
modeli ön görünüşte belirtilmiştir.

Şekil 2.2: Faz koruma rölesi bağlantıları

Çalışması
R(L1)-S(L2)-T(L3) faz gerilimleri normal değerinde iken röle çeker ve motor çalışır. Fazlardan
birinin gerilimi belirtilen sınır değerinin altına düştüğü zaman veya faz kesildiğinde röle bırakır ve motor
durur. Faz normal değerine döndüğünde röle çeker ve motor tekrar çalışır.
Not: PTC kullanılmadığı zaman PTC uçları kısa devre edilmelidir.
Çeşitleri
Faz koruma röleleri ikiye ayrılır. Bunlar:
• Faz (motor) koruma röleleri
• Faz sırasırölesi

BağlantıŞeması ve Katalog Bilgileri

Kullanılan koruma rölesinin özellikleri üretici firmaya göre değişebilir. Bu nedenle istenilen rölenin
katalog değerleri incelendikten sonra seçim yapılmalıdır.

Şekil 2.3: Faz koruma rölesi bağlantısı

~ 107 ~
Teknik Bilgiler
Besleme Gerilimi (Un) : 3x380 VAC 3 Faz 50 -60Hz
Çalışma Aralığı : (0.8-1.2)xUn
Kontak Gerilimi : 250V AC-5A
Açma Gerilimi (faz-faz arası) : alt: %30 VAC, üst: %20 VAC
Geri Dönüş Gerilimi : max.15V
Çalışma Sıcaklığı : -40°C...+55°C
Net Ağırlık : 250 gr

Montajı
Koruma rölesi montajı yapılacak raya belli bir açıda
yaklaştırılarak tornavida yardımı ile aşağıdaki
şekilde görüldüğü gibi montajı yapılır.

Resim 2.6: Faz koruma rölesinin raya montajı

Aşırı ve Düşük Gerilim Röleleri

Resim 2.7: Aşırı ve düşük gerilim rölesi

Aşırı gerilim röleleri, üç fazlı ve tek fazlı sistemlerde yüksek gerilimden etkilenen elektronik
kumanda devrelerinde, kontrol sistemlerinde, kompanzasyon panolarında kondansatör gruplarının
korunmasında ve motorların korunmasında kullanılır.
Düşük gerilim röleleri de, üç fazlı ve tek fazlı sistemlerde düşük gerilimden zarar gören elektronik
kumanda, kontrol sistemlerinde, kompanzasyon panolarında ve motorların korunmasında kullanılır.
Yapısı
Elektronik bir yapıya sahiptirler. Endüstride geniş bir kullanım alanı vardır. Elektrik motorlarında
Fazlar arası gerilim dengesizliği nedeniyle onarımı zor ve maliyetli hasarlar meydana gelebilir. Gerilim
Koruma Röleleri bu tür arızalara sebebiyet verecek durumlardan motoru korumak amacıyla geliştirilmiştir.
Aşağıdaki şekilde ön yüzeyinde görüldüğü gibi bağlantı noktaları, ayar düğmeleri ve çalışma durumunu
gösteren ledler mevcuttur.
~ 108 ~
 Şekil 2.4: Aşırı ve düşük gerilim rölesi yapısı
Çalışması
Aşırı gerilim Rölesi üzerindeki üst sınır ayar vidası ile kontrol edilmek istenilen gerilim bölgesi
ayarlanır. Ani gerilim dalgalanmalarına karsı oluşabilecek hatalı açmalar, 01–10 sn ayarlanabilir zaman
gecikmesi ile önlenmiştir. Gerilim değeri 1,5 Un 'nin üstüne çıktığında ise gecikme devre dışı bırakılarak
rölenin ani açma yapması sağlanır. Gecikmeli veya ani açma sonunda fazların gerilimi ayarlanan çalışma
bölgesine döndüğünde, röle kendini otomatik olarak resetleyerek kontaklarını kapatır ve normal çalışma
konumuna döner.
Çeşitleri
Gerilim röleleri aşırı ve düşük gerilim röleleri olmak üzere iki çeşittir. Bir arada olan çeşitleri olduğu
gibi ayrı ayrı imal edilenleri de vardır.

BağlantıŞeması ve Katalog Bilgileri

Şekil 2.5: Aşırı ve düşük akım rölesi bağlantı uçları

Teknik Bilgiler
Besleme Gerilimi(Un) : 3x220V AC 3 Faz + 1 Nötr 50-60Hz
Çalışma Aralığı : (0.8–1,2)xUn
Kontak Gerilimi : 250 V AC -5 A, 24V AC-DC 10A
Düşük Gerilim Sınırı : 270 – 370 V AC (Ayarlanabilir)
Yüksek Gerilim Sınırı : 390 – 490 V AC (Ayarlanabilir)
Devreye Girme ve Çıkma Gecikmesi : O-15 sn, (Ayarlanabilir)
Geri Dönüş Gerilimi : max, 15V
Çalışma Sıcaklığı : -40°C ...+ 55°C”
Net Ağırlık : 280 gr

~ 109 ~
Montajı
Aşırı ve düşük gerilim rölelerinin Raya montajı şekilde görüldüğü gibi tornavida yardımı ile yapılır.

Şekil 2.6: Aşırı ve düşük akım rölesinin raya montajı

Termistör Rölesi
Sanayide geniş bir kullanım alanına sahip elektrik motorları çeşitli nedenlerle aşırı ısınır. Termistör
Rölesi aşırıısınmanın elektrik motorlarına zarar vermesini engellemek amacıyla tasarlanmıştır.

Resim 2.8: Termistör rölesi Şekil 2.7: Termistör rölesinin bağlantısı

Yapısı
Termistör rölelerin içyapısı elektroniktir. Ön yüzünde çalışıp çalışmadığını gösteren ledler bağlantı
noktaları ve firma ismi bulunur.
Çalışması
Motor sargı sıcaklığı, kullanılan
PTC 'nin sıcaklık sınırını aştığında röle
bırakır, LED söner. Motorun aşırıısınması
engellenmiş olur. Motor sargı sıcaklığı
kullanılan PTC 'nin sıcaklık sınırının altına
düştüğünde röle tekrar çeker, LED yanar.
Motor tekrar çalışır.
Çeşitleri
Sıcaklıkla direnci değişen
elemanlara Termistör denir. Sıcaklıkla
direnci artan elemanlara PTC, sıcaklıkla
direnci azalan elemanlara NTC adı verilir.
Termistörler mutlaka bir elektronik devre
içinde kullanılırlar. Motor sargılarını
aşırıısıdan korumak için genellikle PTC
tipi termistörler kullanılır. Şekil 2.8: Termistör rölelerin bağlantısı
~ 110 ~
BağlantıŞeması ve Katalog Bilgileri

Aşağıdaki tabloda motor gücüne göre termik ayar sınırları belirtilmiştir. Örnek verecek olursak: Anma gücü
7,5 KW lık bir motorun termik ayarı 11–16 A ayarlama sınırı yapılması gerekir.

Tablo 2.1
Montajı
Termistör rölesinin Raya montajı aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi tornavida yardımı ile yapılır.

Şekil 2.9: Termistör rölenin raya montajı

Değişik şekillerde ve daha pratik montajlama sistemleri geliştirilebilir, aşağıdaki şekilde görüldüğü
gibi bağlantıları gruplar halinde yapılmış, kumanda elemanlarının raya montajı yapılır.

~ 111 ~
 Resim 2.9: Değişik montajlar

SİGORTALAR
Alıcıyı besleyen hatları, cihazları aşırı yüklenme ve kısa devrelere karşı korumada kullanılan
elemandır. Sigorta, devreye seri bağlanır ve üzerinden anma akımından çok akım geçtiğinde devreyi açar.
Sigorta Yapısı
Buşonlu Sigorta
Buşonlu sigortalar Gövde, Buşon, Buşon kapağı parçaların birleşiminden oluşmuştur:

Şekil 3.1: Buşonlu sigorta

Gövde
Gövde sigortanın bağlanacağı yere tutturulmasını sağlayan kısımdır. Ayrıca gövde sigortayı

~ 112 ~
oluşturan parçaların birleşiminden oluşur. İletken bağlantılarının olduğu kısımdır.

Resim 3.1: Buşonlu sigorta gövdesi

Buşon
Akımı kesme düzeneğinin bulunduğu kısma buşon denir. Buşonlar, 6 – 10 – 16 – 20 – 25 – 35 – 50 –
63–80–100amper değerlerinde üretilir. Buşon şu parçaların birleşiminden oluşur.
• Buşon gövdesi: Telin erimesi sırasında oluşan ısıya dayanacak şekilde porselenden yapılmıştır.
• Sigorta teli: Değişik akım değerlerinde üretilmiş teldir.
• Kuvars kumu: Eriyen telin oluşturduğu sıcaklığın olumsuz etkisini azaltmak için kullanılan
maddedir.
• Alt ve üst kapaklar: Buşonun iki ucunda bulunur. Dip kontak ile üst kontak arasında iletimi
sağlamaya yarar.
• Sinyal pulu: Buşon içindeki ince telin uç kısmına takılır. Telin kopmasıyla yaylı fırlatma düzeneği
sayesinde pul yerinden fırlar. Sinyal pulcuğu, her akım değeri için ayrı bir renkte boyanmıştır. Buşonun kaç
amperlik olduğu sinyal pulcuğuna bakılarak anlaşılır.
Pul renklerinin akım karşılıkları şöyledir: Yeşil:6A,Kırmızı: 10A,Gri: 16 A, Mavi: 20 A, Sarı: 25
AA, Siyah: 35 A, Beyaz: 50 A,Bakır rengi: 63 A

Resim 3.2: Buşonun yapısı

Buşon Kapağı
Yalıtkan bölümü porselenden, iletken kısmı pirinçten yapılan parçadır. Buşon kapağının üstünde
yuvarlak bir cam bulunur. Bu cam, sigortanın atması anında sinyal pulcuğunun fırlayarak yakında bulunan
kişilere zarar vermemesi için konmuştur.

Resim 3.3: Buşon kapağı

~ 113 ~
Otomatik Sigorta
Otomatik sigortalar, bağlı bulunduğu elektrik devresini aşırı akım ve kısa devrelere karşı korurlar.
Devrenin kolayca açılıp kapatılmasına imkân sağlarlar. Herhangi bir arıza durumunda devreyi açan cihaz,
kol yukarı kaldırılarak devreye sokulur. Koldan bağımsız açtırma düzeni arıza devam ettiği sürece devreyi
yeniden açacaktır. Uygulamada kullanılan otomatik sigortalar L (B) ve G (C) tipi olmak üzere iki tipte
üretilir. L tipi sigortalar aydınlatma ve priz tesislerinde kullanılırken, G tipi sigortalar ise motor koruma
devrelerinde kullanılır. Uygulamada kullanılan otomatik sigortalar 6 – 10 – 16 – 20 – 25 – 35 – 40 – 45 – 50
amperlik değerlerde üretilmektedir. Üç fazlı motorların korunmasında kullanılan otomatik sigortaların
mandalları birbirine akuple edilir. Bu sayede fazın birisinin bağlı olduğu sigorta attığında üç fazın akımı da
kesilir.

Resim 3.4: Otomatik sigorta

Resim 3.5: Çeşitli otomatik sigortalar

~ 114 ~
L Tipi
L tipi sigortalar aydınlatma ve priz tesislerinde kullanılır. L tipi sigortalar aşırı akım durumunda
hemen atar.
G Tipi
G tipi sigortalar motor koruma devrelerinde kullanılır. G tipi sigortalar gecikmeli olarak devreyi açar.
Motorlar kalkış anında normal akımlarının bir kaç katı değerde aşırı akım çekerek çalışmaya
başladıklarından bu tip alıcılarda gecikmeli atan otomatik sigortalar tercih edilir.
3.1.3. Bıçaklı Sigorta
Bıçaklı sigortalar 120 KA ’e kadar kısa devre akımlarını kesecek güçtedir. Anma gerilimleri 500 V
AC ve 440 V DC anma akımları ise 630 A ‘e kadar olan Bıçaklı sigortalar; trafo, kablo, şalter, pano gibi
birçok cihaz ve tesisi aşırı yükleme ve kısa devreye karşı emniyetle korurlar.

Resim 3.6: NH bıçaklı sigorta

Sigorta Altlığı
Sigorta buşonlarının bağlandığı malzemelerdir. Altlıkların bağlantı yerleri klemensli veya civatalıdır.
Elektrolitik bakırdan üretilen bıçaklı sigorta altlıklarının yaylı kontakları kendi sıkma ve yaylanma
özelliklerine ek olarak özel çelik yaylarla takviye edilmiştir. Kontakların sıkma gücü TSE nin öngördüğü
değerlerde olmalıdır.

Buşon
Akımın üzerinden geçtiği kısımdır. Buşon, porselenden yapılmış bir gövde ve bunun iki ucuna monte
edilmiş bıçaklardan oluşmuştur. Bıçaklar, gövde içinden eriyen tel ile birbirine bağlanmıştır.

~ 115 ~
 Resim 3.9: NH bıçaklı sigorta buşonu
Sigorta Pensi
Sigorta buşonlarının takılıp çıkartılmasında kullanılan gereçtir. Sigorta pensi ile sigorta söküleceği
zaman bu elemanın üzerindeki düğmeye basılır. Düğmeye basıldığında Sigorta pensin ısırma düzeneği
açılır. Düğmeden el çekildikten sonra eleman geriye doğru çekilecek olursa altlığa takılı olan NH buşon
yerinden çıkar.

Resim 3.10: NH bıçaklı sigorta pensi

~ 116 ~
Sigorta Montajı
Buşonlu Tip Sigorta Montajı
Markalama yapılarak matkapla işaretlenen nokta delinir. Tornavida yardımı ile sigorta gövdesi
vidalanır. Montajı aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi yapılır.

(a) (b) (c) (d)

Resim 3.11: Buşonlu sigorta montaj sırası: (a)Markalama, (b)Delme, (c)Montaj, (d)Buşon

Otomatik Sigorta Montajı

Tornavida yardımı ile otomatik sigortanın raya montajı aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi yapılır.

Resim 3.12: Üç fazlı otomatik sigorta

NH Sigorta Montajı
Buşonlar altlıklara takılırken buşon bıçaklarının altlığa tam oturmasına dikkat edilmesi gerekir. Aksi
takdirde iyi olmayan temas direncine, ısınmaya ve güç kaybına neden olacak ve arızalar oluşacaktır.
Diğer önemli bir konuda altlıklarda standartlara uygun kesitlerde iletkenler kullanılmalıdır.
Altlıkların yan yana monte edilmesi durumunda, isteğe göre aksesuar olarak pertinaks speratörler ile fazlar
arası izolasyonlar arttırılabilir.

~ 117 ~
 Resim 3.13: NH bıçaklı sigortanın buşonun takılması
Katalog Bilgileri
Aşağıdaki tablolarda motor gücüne göre sigorta seçimi yapılır. Kullanımı oldukça kolaydır.

Tablo 3.1: Üç fazlı motorlarda anma akımına göre sigorta seçimi

~ 118 ~
Örneğin bir fazlı devrelerde, 2,2 KW lık bir motorun sigorta seçimi yapılmak istenirse sigorta seçim
cetveline bakılarak 20A lik sigorta seçimi yapılabilir.

Tablo 3.2

~ 119 ~
 PLC VE MONTAJI
YAPILACAK İŞE UYGUN PLC SEÇMEK

PLC Tanımı ve Türleri

Sistem bilgilerinin direkt olarak insan tarafından verildiği sistemlere “konvansiyonel sistemler”
denir. Eğer bilgiler bir program yoluyla verilmiş ise bu durumda oluşturulan sisteme “otomasyon sistemi”
denir. Herhangi bir sistemi daha önceden belirlenmiş bir duruma getirme işlemine “kontrol” denir.
Duruma getirme veya durumu değiştirme, insan müdahalesi olmadan bir program tarafından yapılırsa
yapılan işleme “otomatik kontrol” denir. Buna göre “otomasyon”, insan müdahalesi olmadan herhangi bir
hareketin oluşmasına ve bu hareketin istenildiği gibi gerçekleşmesine verilen isimdir.
PLC cihazları, kumanda tekniğinde gerekli olan tüm cihazları(zamanlayıcılar, sayıcılar, hafıza
birimleri vb.) bünyesinde bulundurabilen, gerek programlama konsolları gerekse bilgisayarlar üzerinden
program yapılabilen ve yapılan programla kontrol etmek istediğimiz otomasyon sistemini otomatik olarak
kontrol eden, sayısal sistem esasına göre çalışan cihazlardır.
Şekil 1’deki blok diyagramda gösterildiği gibi PLC, sensörlerden aldığı bilgiyi kendine göre işleyen
ve iş elemanlarına göre aktaran bir mikroişlemci sistemidir. Sensörlere örnek olarak, herhangi bir metali
algılayan endüktif sensör, PLC girişine uygun gerilim vermede kullanılan buton ve anahtarlar verilebilir.
İş elemanları için PLC çıkışından alınan gerilimi kullanan kontaktörler, bir cismi itme veya çekmede
kullanılan pnomatik silindirleri süren elektro-valflar, lambalar uygun örnektirler.
PLC sistemi Analog-Digital giriş/çıkış bağlantılarıyla birçok makine ve sistemi kontrol eder ve bu
amaçla sayısal işlemleri, zamanlama, sayıcı, veri işleme, karşılaştırma, sıralama, kendi bünyesinde 8-16
bit data transferi ile programlama desteği sağlamış; giriş bilgilerini kullanarak, çıkış ünitelerine atayan
giriş-çıkış, bellek, CPU ve programlayıcı bölümlerinden oluşan entegre sistemdir. Cihaz içerisinde ayrıca
çok sayıda dahili (yardımcısaklayıcı) röleler, zaman röleleri bulunmaktadır.

PLC cihazının birçok türü mevcuttur. Bu çeşitliliğin sebebi, yapacağımız işin farklılığındandır. Her
iş için uygun PLC seçmemiz gerekir. Değişik firmalar tarafından üretilmiş birçok değişik özellikte
PLC’ler bulunmaktadır. Her firma, değişik özellikte ürettiği PLC’lere değişik kod numaraları vermiştir.
Piyasada bu isme göre anılır. Aşağıda bazı firmaların ürettiği değişik PLC’lerin özellikleri verilmiştir.

SIMATIC S7-200 SIMATIC S7-300 SIMATIC S7-400

CPM1A CQM1H C200 Alfa-CS1

~ 120 ~
 MİCRO CONTROLLER COMPACT PLC(FX SERİSİ) MODULAR PLC

TWİDO SERİSİ PLC’LER:

PLC’nin Kullanım Amacı ve Alanları

PLC icat edilmeden önce kontrol sistemleri röle ile yapılmaktaydı. Röleli kontrol, aşağıda açıklanan
çeşitli kusurlara sahiptir:
• Kontak kusuru
• Kontak aşınması
• Birçok röleyi eklemek ve kablolamak yönünden çok zor bir görev
• Kontrol edilen işin içeriğini değiştirmek çok karışık ve zordur.

Bu kusurlarından ötürü PLC cihazının önemi artmıştır. Ayrıca PLC cihazını uzaktan kontrol imkânı
mevcuttur. Yani internet üzerinden PLC cihazlı kontrol sistemini kumanda etmek mümkündür. Ayrı
yerlerde fabrikası bulunan tesisin kontrol sisteminin haberleşmesini PLC cihazı ile yapmak mümkündür.
Bu yüzden günümüzde otomasyon kontrol sistemlerinde PLC kullanımı hızla artmaktadır.
PLC’nin kullanım alanlarından başlıcaları şunlardır:
• Fabrikalarda otomasyon
• Asansör tesisatları
• Otomatik paketleme
• Enerji dağıtım sistemleri
• Taşıma bandı sistemleri
• Doldurma sistemleri
• Otomobil endüstri sistemleri
• Balya presleri
• Alçı ve harç makineleri
• Vakum tesisleri
• Merkezi / yardımcı yağlama sistemleri
~ 121 ~
• Ağaç işleme makineleri
• Kapı kumanda sistemleri
• Hidrolik kaldırıcılar
• Gıda endüstrisi
• Laboratuar cihazları
• Modem uygulamaları
• Elektrik tesisatları
• Stok sistemleri
• Demir çelik fabrikaları...

PLC İle Röle Sistemleri Arasındaki Farklar ve Avantajları

PLC; elektronik röle, zaman rölesi, sayıcı ve iç bağlantıları ile birlikte entegre bir sistemden
meydana gelmiştir.
Röle sisteminde, kumanda elemanları paralel olarak ve aynı zamanda bir çalışma şekli ortaya
koyabilirler. PLC’de ise çalışma sırası program sırasına göredir(çevrimli, dönüşümlü çalışma).
Röle sisteminde kullanılan kontak sayısı sınırlıdır. Oysa PLC’de kullanılan elemanların kontak
sayıları istenilen(sonsuz) sayıda olabilir.
Bir entegre sistemde sistemin çalışma şekli değiştirilmek istendiğinde röleli sistemde çeşitli montaj
değişiklikleri ve yeni masraflar gerekmektedir. Oysa PLC’de böyle yeni montaj değişikliklerine ve
masraflara gerek yoktur.
PLC ile devre tasarımları röleli sistemlere göre daha kolay, çabuk ve daha az masraflı
yapılabilmektedir. Bunun yanı sıra arıza, bakım, devre takibi daha kolay ve hızlıdır.
Röle sisteminde bir endüstriyel kumanda işlemini gerçekleştirebilmek için birçok devre elemanını
satın almak gerekir(zaman röleleri, sayıcılar gibi). PLC ile yapılan sistemlerde ise birçok devre elemanı,
cihaz bünyesinde hazır olarak bulunduğundan ayrıca elemanlar satın alınmasına gerek yoktur.
Röle sistemi ile yapılan kumanda ve kontrol sistemleri devre elemanlarının hacimleri nedeniyle çok
yer kaplar. PLC ile yapılan sistemlerde hacim yönü ile büyük bir avantaj ve küçülme söz konusudur.
Röle sistemi ile yapılan kumanda ve kontrol sistemlerinde çok karışık ara kumanda bağlantıları
bulunmaktadır. Bu nedenle arıza bulmak güçtür. PLC ile yapılan kontrol sistemlerinde ise ara kumanda
bağlantıları çok azdır. Çünkü gerekli bağlantılar PLC içerisinde PLC tarafından yapılmaktadır.
PLC’ler röle sistemlerine göre daha güvenlidir, düşük güç tüketimi sağlar ve uzaktan kontrol imkânı
hızlı ve daha az karmaşıktır.

PLC Parçalarının Yapısı ve Fonksiyonları

PLC, genel olarak aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi 5 ana bölüme ayrılmıştır:
• Central Prosessing Unit(CPU): Merkezi işlem birimi
• The Input/Output(I/O) Section: Giriş/çıkış bölümü
• The Programming Device: Programlama makinesi

~ 122 ~
Merkezi İşlem Birimi MİB(CPU)
Merkezi işlem birimleri, PLC sisteminin beyni olarak düşünülebilir. Bu birimler, kumanda edilen
sisteme ait yazılımın(sadece mantık yazılımının) saklandığı ve bu yazılımın işlendiği kartlardır. Merkezi
işlemci haricinde program hafızası ve programlama cihazı bağlantısı için bir interface(arayüz) içerir.
Ayrıca bazı modellerde başka PLC grupları ile beraber çalışabilmeleri için özel interfaceler de bulunur.
İstenen fonksiyonu uygun şekilde yerine getirebilmesi için CPU'nun işlem hızı, hafıza kapasitesi ve çok
özel özelliklerinin üretimin minimum gereklerini sağlaması şarttır.
Hafıza(Bellek Elemanları)
PLC’de yazılmış programları değişik biçimlerde saklayan, koruyan hafıza birimleri mevcuttur. Bu
hafıza birimleri RAM, ROM, EPROM, EEPROM hafızası gibi hafızalardır. RAM hafıza hem yazılıp hem
okunabilen geçici hafıza birimidir. PLC’de giriş/çıkış birimleri ile ilgili bilgilerin saklandığı belleklerdir.
ROM hafıza, sadece okunabilen kalıcı hafızalardır. PLC’de komut bilgileri ve sabitler ROM’lara yüklenir.
EPROM hafıza silinebilir, programlanabilir hafıza türüdür. PLC cihazlarında yazılmış olan programlar
önce EPROM hafızada saklanır, buradan CPU’ya gönderilir. EEPROM hafıza elektriksel olarak silinip
yazılabilen EPROM hafızalardır. PLC’de programlama cihazı veya bilgisayar ile yapılan program bu
hafızada saklanır. Bu hafızaya “program hafızası” denir.
Programlama Makinesi
Programlama makinesi(operatör paneli), PLC programlamaya uygun yapısı olan, çoğu bilgisayar
formunda özel cihazdır. Operatör panelleri, genellikle bilgisayarın olmadığı yerlerde tercih edilir.

Güç Katı
PLC içerisindeki elektronik devrelerin çalışması için gerekli olan gerilimi istenilen seviyede temin
eden bir güç ünitesi mevcuttur. Şebeke gerilimi 110/220 V AA veya 24 V DA olan tipler mevcuttur. Bu
güç ünitesi PLC içindeki kartların beslemelerini (giriş çıkış kartları hariç) sağlamakla yükümlüdür.
Giriş/Çıkış Bölümü
PLC'nin giriş bilgileri, kontrol edilen ortamdan veya makineden gelir. Gelen bu bilgiler içinde PLC
var ya da yok şeklinde değerlendirilmeye tabi tutulan sinyaller sistemin dijital girişlerini oluşturur. Dijital
girişler, PLC ‘ye çeşitli saha ölçüm cihazlarından gelir. Bu cihazlar, fark etmeleri gereken olay
gerçekleştiğinde PLC'nin ilgili giriş bitimini ‘0' sinyal seviyesinden ‘1' sinyal seviyesine çıkarırlar.
Böylece sistemin sahada olan hadiselerden haberdar olmasını sağlar. Dolayısıyla sistem içindeki fiziksel
değişimleri PLC'nin anlayabileceği 0-1 sinyallerine dönüştürürler. PLC'nin girişine gelen sinyaller; basınç
şalterlerinden ,sınır şalterlerinden , yaklaşım şalterlerinden veya herhangi bir röle,kontaktör ya da
otomatın yardımcı kontağından gelebilir.
Bir PLC’nin beyni CPU ise giriş/çıkış bölümleri de PLC’nin gözü, kulağı ve dilidir. I/O birimleri,
giriş birimi(rölesi) ile çıkış biriminden(rölesi) oluşur. Giriş rölesi, sensörler tarafından verilen komutları
içindeki elektronik röleler vasıtasıyla CPU’ya gönderir.
Genişleme Birimleri
PLC’ler için tasarlanmış özel modüller isminden de anlaşılacağı üzere PLC’ nin vazifesi olmayan
daha çok kişisel bilgisayarların görevi olan bilgi saklama uygulamalarında kullanılır. Bu saklanacak
bilgilerin CPU içerisinde sabit olarak yer alması gereksiz ve çoğu zaman imkânsızdır. Bu yüzden PLC
sistemi içine dahil edilen bir kart ile bilgi alınması, alınan bu bilgilerin işlenmesi ve büyük oranlarda (CPU
içerisinde saklanamayacak boyutta) saklanması sağlanır.Bu tür işlemlerin gerçekleştirilebilmesi için özel
modül içerisinde birtakım yazılımlar yapılması gerekir.CPU bu kartlara bilgileri “internal bus'' hattı
üzerinden çeşitli komutlarla gönderir. Dos ortamı komutlarını çalıştırabilir ve örnek olarak database
içerisinde bilgi saklayabilir. PLC ye takılabilen bu tip kart modeli PC'ler ayrıca floppy drive üzerinden
bilgilerin backup olarak yedeklenmesini de sağlarlar.
Kartların Takıldığı Raflar(Rack’s)
PLC kartlarının takıldığı raflar(rack), PLC sınıflarına göre farklılıklar göstermektedir. PLC grubu
içinde S5-90 ve S5-95 direkt olarak raylı montaj olup herhangi bir rafa monte edilmemektedir. S5-100
kartları submodüle olarak tabir edilen elemanlar üzerine monte edilmektedir. Bu elemanlar üzerinde
bulunan bus hattı ile haberleşme sağlanmaktadır. Ayrıca modüler yapıda olan bu elemanlar, montaj
kolaylığı sağlamaktadır. Submodüler ray üzerine takılırlar. S5-100 tipi PLC'ye ait kartlar da submodüller
üzerine vidalanmak suretiyle monte edilir. S5-115 sistemlerinde submodüllerin görevlerini subrack'ler
yerine getirir. Subrack'ler ray sistemine uyumlu olmayıp vida montajı ile sabitlenirler. Bu elemanların
ihtiyaca göre değişik tipleri bulunmaktadır. Bazı modellere sadece giriş-çıkış kartları takılabildiği gibi

~ 123 ~
bazılarına da çeşitli özel modüller takılabilmektedir. S5-115 sistemi subrack'lerin de ayrıca bazı yüksek
akım çekebilen kartların soğutulabilmesi için fan ünitesi montajı da yapılabilmektedir. S5-135 ve S5-155
sistemlerinde kartların takıldığı raflar, daha özellikli olup PLC’ de kullanılan kartların beslemelerini
sağlayan güç kaynağı da barındırmaktadır. Ayrıca bu güç kaynağı içinde soğutucu fanlar bulunmaktadır.

PLC Seçiminde Dikkat Edilecek Hususlar

• PLC’nin güç ünitesi, PLC içindeki kartların güç sarfiyatına göre maksimum çıkış akımı temin
edebileceğimiz bir gerilim değerinde olmalıdır.
• Giriş/çıkış birimi sayısı, sistemimizin ihtiyacını uzun vadede de karşılayabilmelidir. Basit bir
sistem için(örneğin bir elektrikli kapının otomasyonu, bir sulama sisteminin otomasyonu, bir
yüzme havuzu vb.) 24 I/O(giriş/çıkış birimi) yeterlidir.
• CPU cinsi sistemimizin büyüklüğüne ve ihtiyacına bağlı seçilmelidir. Bunun için piyasada her
üretici firmanın küçük, orta ve büyük sistemlere göre PLC’leri mevcuttur.
• Ek giriş/çıkış birimi eklenme özelliği uzun vadeli seçimler için önemlidir. Eğer sistemimiz sürekli
büyüyorsa ek giriş/çıkış birimi eklemeye müsait PLC seçmemiz gerekir.
• PLC’nin kurulumu, kablolaması ve programlaması basit olmalıdır.
• PLC üzerinde çalışma durumunu rahatlıkla takip edebilmeliyiz.
• Zamana yönelik uygulamalara izin vermelidir(örneğin havuzun gece 22’de çalışmasının
kesilmesini istiyorsak bu saatte otomatik olarak çalışmayı durduran bir ünite).
• Ayarlama özelliği kolay olmalıdır.
• Bakım ve arıza teşhisi kolay yapılabilmelidir.
• Uzaktan erişime imkân tanımalıdır.
• Yaptığımız programın doğru çalışıp çalışmadığını test etmek kolay olmalıdır.

PLC CİHAZINA GİRİŞ VE ÇIKIŞ ELEMANLARINI BAĞLAMA

PLC Besleme Bağlantısı

PLC çalışma gerilimleri ne kadar iş elemanı kontrol edeceğine bağlı olarak değişir. CPU’su da buna
göre özellik kazanır. Bütün PLC’lerin çalışma mantığı aynıdır. Fakat CPU ve yazılım farklılıklarından
ötürü komutlar ve ifadeler farklı olur.
Aşağıda Siemens S7-200 PLC’nin besleme bağlantısı anlatılacaktır. Okulunuzda farklı bir marka
PLC varsa buna benzer bir uygulamayı bu PLC için de mantık yürüterek yapabilirsiniz.
Aşağıdaki şekillerde S7-200 PLC’nin DA ve AA modelleri için enerji bağlantıları gösterilmiştir.
Herhangi bir elektrikli cihazı söker veya yerine takarken enerji bağlantısının kapalı olduğundan emin
olmamız gerekir. PLC’leri de söker veya yerine takarken gerekli emniyet koşullarına uymamız ve
enerjinin bağlı olmadığından emin olmamız gerekir.

PLC Giriş Elemanları ve PLC’ye Bağlantıları

Algılayıcılar, fiziksel ortam ile endüstriyel amaçlı elektrik/elektronik cihazları birbirine bağlayan bir
köprü görevi görürler. Bu cihazlar endüstriyel proses sürecinde kontrol koruma ve görüntüleme gibi çok
geniş bir kullanım alanına sahiptirler.
Endüstride en sık kullanılan algılayıcılar için ölçülen büyüklükler ve çıkış büyüklüklerine ait
bilgiler aşağıdaki tabloda verilmiştir.

~ 124 ~
Temaslı Algılayıcı
Temaslı algılayıcılar bildiğimiz kumanda kontrol elemanlarıdır.

Kontaktörler
Kontaktörler, büyük akımlarda çalışan iş
elemanlarının kumandasını yapan elektromekanik
şalterlerdir.
PLC ile kontaktör kumandası yapmak için:
• PLC çıkış geriliminin kontaktör çalışma
gerilimiyle aynı olması veya
• Aynı değilse kontaktörü rölenin kontakları
üzerinden kontrol etmemiz gerekir.
• Bunun için röle kontak akımının
kontaktörün bobin akımıyla aynı olması gerekir.

Piyasada 4 KW gücünden 450 KW gücüne

kadar çeşitli güçte kontaktör bulunur. Anma
akımları 6 A ile 2500 A arasında değişir. Çalışma
gerilimleri AA veya DA olabilir. Bütün
kontaktörleri PLC cihazı ile kontrol etmek
mümkündür. Fakat PLC çıkış gerilimi sadece
AA’da kontaktör gerilimini karşılar. Yani sadece
çıkış gerilimi AA olan PLC’lerle kontaktörleri
doğrudan kontrol edebiliriz.

Resim 2.1: Endüstride kullanılan kontaktör çeşitleri

Şalterler –Anahtarlar
Tesislerde elektrik üretim noktalarının ( trafo ve jeneratör ) çıkışına ve elektrik dağıtım sistemindeki
enerji tüketim noktalarının girişine kurulan kompakt şalterler, birtakım ek donanımlar ilave edilerek
otomasyon sistemine entegre edilir. Son yıllarda özellikle otomasyon sistemine kolayca entegre
edilebilecek şekilde üretilen kompakt şalterler, son derece güvenli ve her türlü ihtiyaca cevap verecek
niteliktedirler. Birbirinin aynı birkaç kesme ünitesinden oluşurlar. Kısa devre durumunda bunların iç
tasarımı, özellikle de döner kontak hareketi, son derece hızlı kontak tepmesine ve bunun sonucu olarak da
kısa devre akımının sınırlanmasına yol açar.

~ 125 ~
 Resim 2.2: Bir şalterin iç yapısı
Kalıcı Tip Şalterler
Kalıcı tip şalterlere en iyi örnek paket(pako) şalterlerdir. Paket şalter, birbirinin aynı olan, birden
fazla kontak yuvalarının bir mil üzerinde arka arkaya sıralanmasından meydana gelen ve bir eksen
etrafında dönebilen şalterlerdir. Küçük güçlü motorlara kontaktör ve rölelerle kumanda etmektedirler.

Butonlar
Butonlar, kumanda ve otomasyon sistemlerinde devrenin
çalışmasını başlatmak ve durdurmak amacı ile kullanılan devre
elemanlarıdır. Yapıları ve çalışma şekilleri açısından iki
çeşittir:
 Bir yollu butonlar
• Start(başlatma) butonu: Normalde açık olan
kontağı, butona basılınca kapanır. Buton üzerindeki
basınç kalktığında yay aracılığı ile tekrar açılarak
normal konumuna döner.
• Stop(durdurma) butonu: Normalde kapalı olan
kontağı, butona basılınca açılır. Buton üzerindeki
basınç kalktığında yay aracılığı ile tekrar kapanarak
normal konumuna döner.
Resim 2.4: Çeşitli buton resimleri

 İki yollu butonlar(jog butonu)

Hem start hem de stop butonu gören
butondur.

Mekanik Sınır Anahtarları

Hareketli sistemlerde bir hareketin
durdurulup başka bir hareketin başlatılmasında
kullanılan ve sistemin hareketli elemanı
tarafından çalıştırılan kumanda elemanına “sınır anahtarı”
denir. Mekanik tip sınır anahtarları, pimli ve makaralı
olmak üzere ikiye ayrılır.

~ 126 ~
Temassız Algılayıcı

Manyetik Temassız Algılayıcılar

Manyetik temassız algılayıcılar, yaklaşım anahtarı olarak da ifade edilirler. Pnomatik silindirlerin
piston kolunun konum algılaması ve döner silindirlerin dönem açısının algılanması gibi işlemler için
kullanılırlar.
Manyetik algılayıcılar; 3 uçlu olup bunlardan ikisi besleme uçları, üçüncü uç ise sinyal ucudur.

Endüktif Temassız Algılayıcılar

Endüktif temassız algılayıcılar ile sadece iletken olan malzemeler algılanabilir. Metal çeşidine göre
algılama mesafesi değişir.

Kapasitif Temassız Algılayıcılar

Kapasitif temassız algılayıcılar birçok nesneye tepki gösterdikleri için endüktif temassız
algılayıcılara göre daha yaygın olarak kullanılmaktadır. Kapasitif sensörler tüm metalleri algıladığı gibi
metal olmayan cam, plastik, kâğıt, tahta, yağ, su gibi maddelere karşı da duyarlıdırlar.

Optik Temassız Algılayıcılar

Optik sensörler, kumanda kontrol uygulamalarında ışık yolu ile çeşitli malzemelerin büyük
mesafelerde de algılanmalarında kullanılır. Genel olarak alıcı ve verici olmak üzere iki bölümden oluşur.
Bunun dışında fiber-optik temassız algılayıcı olarak da yapılmaktadırlar. Fiber-optik sensörler özellikle
uydu teknolojisinde çok sık kullanılmaktadır.

~ 127 ~
 a) Optik sensör b) Fiber-optik sensör c) Sembolü
Resim 2.9

Ultrasonik Temassız Algılayıcılar

Optik sensörler ne kadar hatasız algılayıcı gibi görünse de dezavantajları vardır. Bunlardan bazıları
uzun mesafelerde algılama zorluğu çekmeleri, koyu renkli cisimleri algılamada güçlük çekmeleridir. Optik
sensörler, bu yüzden genellikle hareketli cisimleri algılamakta kullanılmaktadır. Bu açığı kapatmak için
lazer sensörler bulunmuşsa da lazer sensörün de fiyatının yüksekliği ayrı bir dezavantaj oluşturmuştur. Bu
sakıncalardan dolayı ultrasonik sensörler kullanılmaya başlanmıştır. Ultrasonik temassız algılayıcılar
piezoelektrik malzemeden oluşurlar.

a) Ultrasonik sensör b) Giyim endüstrisinde kullanmak için

yapılmış ultrasonik sensör devresi
Resim 2.10
Pnomatik Temassız Algılayıcılar
Basınçlı hava ile çalışanlarına “pnomatik temassız algılayıcı” denir. Diğer ismi de “pnomatik
duyarga”dır. Bu duyargalarda nemsiz, iyi filtre edilmiş, yağsız hava kullanılmalıdır. Alıcı verici tip
duyarga, kesilebilir jet duyarga, refleks duyarga, geri basınç duyargası gibi çeşitleri vardır.
Pnomatik sensörler daha çok robotlarda karşımıza çıkmaktadır. Aşağıda çeşitli pnomatik temassız
algılayıcılar görülmektedir.

Resim 2.11. Çeşitli pnomatik temassız algılayıcı

Temassız Algılayıcıları Elektrik Kontrol Devrelerine Bağlarken Dikkat Edilmesi Gerekli

Hususlar

~ 128 ~
• Bütün temassız algılayıcılar hem doğru akımda hem de alternatif akımda çalışabilir.
• Çalışma gerilimine dikkat etmemiz gerekir.
• Üzerinde yazılı değerlere bakarak çalışma şartlarını bilmemiz gerekir.
• Algılayıcıların sinyal çıkışından(3. uçtan) alınan sinyal doğrudan selenoid valf bobinine
bağlanmamalıdır. Çünkü algılayıcının sinyal çıkış akım kapasitesi valf bobinlerini besleyecek seviyede
değildir.

Temassız Algılayıcıların Seçiminde Kullanılan Kriterler

• Algılayıcının algıladığı cisimleri iyi bilmemiz gerekir.
• Algılama mesafesini bilmemiz gerekir.
• Çalışma geriliminin kullanılan gerilimle aynı seçilmesine özen gösterilmelidir.
• Ebadı kullanım yerine uygun seçilmelidir.
• Maliyeti, genel maliyete göre makul seviyede olmalıdır.

Temaslı ve Temassız Algılayıcılar ile Uygulamalar

Aşağıda konuyu daha iyi kavrayabilmeniz için PLC ile ilgili değişik uygulama örnekleri verilmiştir.
Bu örnekleri önce kendi başınıza yapmaya çalışınız. Anlamadığınız yerlerde önce arkadaşınıza yine
anlayamadıysanız öğretmeninize sorunuz. Uygulamalar Siemens marka S7 200 CPU 212 PLC
cihazlarıyla verilmiştir.
PLC’lerde yazılım programlarını iki şekilde yapmak mümkündür. Bunlar Statement List
Editor(STL) (komut listesi) ve Ladder(merdiven) komutlarıdır.
PLC komut yazılımlarında kumanda devresi, devrelere ayrılarak numaralandırılmıştır. Ancak klasik
kumanda devrelerinde kumanda devresi bir bütün olarak çizilebilir. Aynı yöntem S7 200 CPU PLC’lerde
uygulanamaz. Bu PLC’lerde şekli ayrı devreler hâlinde çizme zorunluluğu vardır. Örneğin devre 1, devre
2, devre 3... gibi.
Devreler, programların yapısallığını sağlarlar. Her ayrı akım devresini ayrı bir devreye
yerleştirirseniz, uzun programları izlemek kolay olur.

PLC uygulamaları yaparken dikkat edilmesi gereken önemli noktalardan birisi, giriş elemanlarının
hepsinin ya açık ya da kapalı kontakla gösterilme zorunluluğudur. Bu durum PLC’nin markasına göre
değişir, fakat genelde bütün giriş elemanları açık kontakla gösterilir. Bu modüldeki uygulamalarda

~ 129 ~
kullanılan S7 200 PLC’lerin de giriş elemanları(sensörler) normalde açık kontakla gösterilir. Bunun sebebi
PLC’lerde program yazarken zaten kontağın konumunu ifade etmemizdir. PLC bilgileri lojik olarak
işlediği için kapalı olarak ifade ettiğimiz kontağı lojik 1, açık olarak ifade ettiğimiz kontağı lojik 0 olarak
kabul eder. Aşağıdaki örnekler dikkatlice yapılırsa bu durum daha iyi anlaşılacaktır.

Resim 2.12. S7 200 CPU 212 PLC önden görünüşü

Şekil 2.3. S7 200 CPU 212 PLC bağlantısı

Siemens marka S7 200 PLC cihazlarının programlaması STEP 7- Micro/WIN programıyla yapılır.
PLC programının kullanımı şöyledir:

 Yeni bir program oluşturmak:

• Dosya(File) menüsünden Yeni(New) seçeneğini seçin ya da araç çubuğu üzerindeki New
Project(yeni proje) ikonuna tıklayın ve listeden CPU tipini seçiniz.
• Tamam butonunu tıklatınız.
 Bir projeyi kaydetmek:
• Dosya menüsünden Farklı Kaydet’i seçin ya da araç çubuğu üzerindeki Save Project(projeyi
kaydet) sembolünü tıklayınız.
• Projeyi saklamak istediğiniz dizini çift tıklayarak seçiniz.
• Dosya adı(file name) kısmındaki *.* işareti yerine proje ismini yazınız.
• Tamam(OK) butonunu tıklayınız.
 Devre başlığı oluşturmak:
• Devre(Network) yazan yeri çift tıklayınız.
• Devre başlığı metnini giriniz(en fazla 127 karakter)
• Tamam(OK) butonunu tıklayınız.
 CPU’yu çalışma konumuna getirmek:
• PLC üzerindeki CPU svicini TERM konumuna getiriniz.
• CPU(PLC) menüsünden RUN ya da STOP’u seçiniz veya araç çubuğunda ilgili sembolü
tıklayınız.
~ 130 ~
 Projeyi CPU’ya yüklemek:
• CPU modunu STOP’a getiriniz.
• Yüklenecek projeyi açınız.
• Proje menüsünden Yükle’yi(Download) seçiniz ya da araç çubuğu üzerinden ilgili sembolü
tıklayınız.
• Yüklemek istediğiniz proje bileşenlerinin yanındaki kutuları işaretleyiniz.
• Yüklemeyi başlatmak için tamam butonunu tıklayınız.

Uygulama 1: Bir Butonla Bir Yükün Çalıştırılması

 Araç Gereçler
• 1 adet PLC
• 1 adet lamba

 İşlem Basamakları
• Devreyi PLC programı yardımıyla tasarlayınız.
• Programı derlemek(doğruluğunu kontrol etmek) için araç çubuğu üzerindeki ilgili sembolü
tıklayınız veya CPU(PLC)>Derle(Compile) menüsünü seçiniz.
• PLC üzerindeki CPU svicini TERM konumuna getiriniz.
• Dosya(File) menüsünden Yükle’yi(Download) seçiniz ya da araç çubuğu üzerinden ilgili ikonu
tıklayınız.
• Programı çalıştırmak için CPU(PLC) menüsünden RUN seçiniz veya araç çubuğu üzerinden ilgili
butonu tıklayınız.
• Devrenin çalışmasını gözleyiniz.
• Programı durdurmak için CPU(PLC) menüsünden STOP seçiniz veya araç çubuğundan ilgili
butona tıklayınız.
• Programı PLC’ye yükleyiniz ve çalıştırınız.
• Q0.0 çıkışına lamba bağlayınız.
• PLC programını çalıştırınız.
• Devrenin çalışmasını gözleyiniz.

~ 131 ~
Uygulama 2: Bir Motorun Sürekli Çalıştırılmasının Programlanması
 Araç Gereçler
• 1 adet PLC
• 1 adet kontaktör
• 1 adet 3 fazlı asenkron motor
 İşlem Basamakları
• Devreyi PLC programı yardımıyla tasarlayınız.
• Programı derlemek(doğruluğunu kontrol etmek) için araç çubuğu üzerindeki ilgili sembolü
tıklayınız veya CPU(PLC)>Derle(Compile) menüsünü seçiniz.
• PLC üzerindeki CPU svicini TERM konumuna getiriniz.
• Dosya(File) menüsünden Yükle’yi(Download) seçiniz ya da araç çubuğu üzerinden ilgili ikonu
tıklayınız.
• Programı çalıştırmak için CPU(PLC) menüsünden RUN seçiniz veya araç çubuğu üzerinden ilgili
butonu tıklayınız.
• Devrenin çalışmasını gözleyiniz.
• Programı durdurmak için CPU(PLC) menüsünden STOP seçiniz veya araç çubuğundan ilgili
butona tıklayınız.
• Devredeki Q0.0 çıkışını q0.1 olarak değiştiriniz.
~ 132 ~
• Programı PLC’ye yükleyiniz ve çalıştırınız.
• PLC çıkışındaki değişikliği gözleyiniz.
• Q0.0 çıkışına kontaktör bağlayınız.
• Kontaktörün güç kontaklarına motor bağlayarak PLC programını çalıştırınız.
• Devrenin çalışmasını gözleyiniz.

Şekil 2.5: Üç fazlı asenkron motorun

sürekli çalışmasına ait PLC bağlantısı

~ 133 ~
Termistörler (NTC-PTC)
Termistörler otomasyon sistemlerinde çok sık kullanılırlar. Termistörlerin iki çeşidi bulunmaktadır:

 NTC(Negatif Isı Kat Sayılı Termistör): Isındıkça direnci azalan termistör

çeşididir. Sembolü

 PTC(Pozitif Isı Kat Sayılı Termistör): Isındıkça direnci artan termistör

çeşididir. Sembolü

Basınç Algılayıcılar
Basınç algılayıcılarla iç basınç, darbe, balistik ölçümler, patlama, içten yanmalı motorlar, şok ve
patlama dalgalar, yüksek şiddetli ses ve diğer akustik ve hidrolik prosesler gibi 0,001 psi'den 100 psi'ye
kadar dinamik basınç ölçümleri yapılabilir. Piyasada değişik amaçlar için kullanılan basınç algılayıcılar
mevcuttur. Kullanım alanlarından başlıcaları:
• Endüstriyel pompa basıncı izlenmesi
• Hidrolik ve pnomatik basınç hattı izlenmesi
• Akış kaynaklı titreşimler
• Darbeler, dalgalanmalar, su darbesi, kavitasyon
• Akustik
• Yüksek şiddetli ses
• Uçuş testleri
• Türbülans
• Valf dinamiği

PLC Çıkış Elemanları ve Bağlantı Özellikleri

Çıkış Kontrollü Lambalar

Direkt çıkışa bağlanan lambalardır. Yani iş elemanı olarak lambanın kendisi kullanılır. Seçilen
lambanın çalışma gerilimiyle PLC çıkış gerilimi aynı olmalıdır. Bir de lambanın üzerinden geçireceği
akım değeri çıkış değerinden büyük olmalıdır. Bu gibi durumlarda lamba, kontaktör üzerinden sürülür.

Küçük Motorlar
Küçük motorlara PLC’lerle doğrudan yol verilebilir. Özellikle endüstride büyük kullanım alanı
bulunan üç fazlı asenkron motorlar, PLC ile rahatlıkla kontrol edilerek değişik uygulamalar yapılabilir.
Bunun dışında servo motorlar, step motorlar sürücü devreleri üzerinden ve üniversal motorlar, fırçasız DA
motorları vb. PLC ile kontrol edilebilmektedirler.

Selenoid’ler Pnomatik güç birimi ile elektrik birimi arasında koordinasyon oluşturan sistemlere
“selenoid” denir. PLC ile elektropnomatik sistemlerin kumandasını yapabilmek için PLC’lerin çıkışlarına
selenoid valf bağlanır. Selenoid valf yukarıda tanımlanan koordinasyonu çıkışlarına elektropnomatik
silindirler bağlayarak sağlayan elemanlardır.
Elektropnomatik sistemlerin PLC ile kumandasında kullanılan selenoid valflerin yapısına göre değişik
ardışık kumanda yöntemleri kullanılmaktadır. Kullanılan valf yapısına göre kumanda yöntemleri:
• Tek bobin uyarılı yay geri dönüşlü valflerin kullanılması hâlinde PLC ile kumanda.
• Çift bobin uyarılı impuls valflerin kullanılması hâlinde PLC ile kumanda.
~ 134 ~
Giriş ve Çıkışların Adreslenmeleri ve İfade Edilişleri
Yukarıda verilen uygulama örneklerini yaptıysanız Siemens marka S7 200 PLC’lerin giriş ve
çıkışlarının adreslenmeleri ve ifade edilişleri hakkında fikir sahibi olmuşsunuzdur. Bu PLC için
anlatılanlar, çalışma mantığı aynı olan diğer PLC’lere de uyarlanabilir. Bunun için bol bol uygulama
yapmanız gerekir.
Aşağıda S7 200 PLC’lerin belli başlı komutları ve ne ifade ettikleri anlatılmıştır. Bu bilgiler,
program yaparken işinize yarayacaktır.

LD Komutu:
Hat açma ve hatta açık kontak bağlama işlemini yerine getiren komuttur.
Format: LD n
Operantlar: n I,Q,M,SM,S,T,C,V (bit)

STL Gösterimi: LD I 0.0 LADDER gösterimi:

LDN Komutu:
Hat açma ve hatta kapalı kontak bağlama işlemini yerine getiren komuttur.
Format: LDN n
Operantlar: n I,Q,M,SM,S,T,C,V

STL Gösterimi: LDN I 0.0 LADDER gösterimi:

AND Komutu:
Açık kontakları seri bağlama işlemini yapan komuttur.
Format: A n
Operantlar: n(bit) I,Q,M,SM,S,T,C,V

STL Gösterimi: LD I 0.0 LADDER gösterimi:

A I 0.1

AND DEĞİL Komutu:

Kapalı kontakları seri bağlama işlemini yerine getiren komuttur.
Format: AN n
Operantlar: n(bit) I,Q,M,SM,S,T,C,V

STL Gösterimi: LDN I 0.0 LADDER Gösterimi:

AN I 0.1

OR Komutu:
Açık kontakları paralel bağlama işlemini yerine getiren komuttur.
Format: O n
Operantlar: n(bit) I,Q,M,SM,S,T,C,V

STL Gösterimi: LD I 0.0 LADDER Gösterimi:

O I 0.1

OR DEĞİL Komutu:
Açık kontak ile kapalı kontağı paralel bağlama işlemini yerine getiren komuttur.
Format: O n
Operantlar: n(bit) I,Q,M,SM,S,T,C,V

~ 135 ~
STL Gösterimi: LD I 0.0 LADDER Gösterimi:
O I 0.1

SET Komutu:
Belirli bir adresten başlayan belirli sayıda biti 1(set) yapar. Set edilebilecek nokta sayısı 1-255
arasındadır(CPU 210 hariç).
S BIT

Sembol:

Operantlar: S_BIT(bit): I,Q,M,SM,S,T,C,V

N (bayt) : IB, QB, MB, SMB, SB, VB, AC, Sabit, *VD, *AC

Örnek: LD I 0.0
= Q2.0
S Q2.1,1
R Q2.2,1

RESET Komutu:
Belirli bir adresten başlayan belirli sayıda biti 0(reset) yapar. Reset edilebilecek nokta sayısı 1-255
arasındadır(CPU 210 hariç).

Sembol: Örnek: LD I 0.0

= Q2.0
S Q2.1,1
R Q2.2,1
R Q1.0,3

SET ve RESET komutları PLC teknolojisinde mühürleme yerini tutar.

Bir “set” çıkışı veya hafıza biti “R” komutu gelinceye kadar sürekli “set” kalır.
Eğer hem set bobini hem de reset bobini aynı anda “1” ise sonra gelen işlemin önceliği vardır.
S ve R’nin altındaki rakam kaç adet çıkış bobininin set veya reset edileceğini ifade eder. Örneğin bu
rakamlar 3 olsaydı Q0.0, Q0.1, Q0.2 çıkış röleleri aynı anda set veya reset edilecekti.
Elektropnomatik sistemlerin PLC ile kumandasında genelde kullanılan komutlar “SET” ve
“RESET” komutlarıdır.

END Komutu:
Kullanıcı programını bitirmek için kullanılan komuttur.

Sembol:
END

Yardımcı Röle
Yardımcı röleler harici çıkış kontağı olmayan, yani yük bağlanamayan ancak programın amaca
uygun olarak çalışabilmesi için zorunlu hâllerdeki durumlarda kullanılır. Kullanılma amacı programın
daha kolay tasarlanmasıdır.

S7 200 PLC’lerde yardımcı röleler “M” harfiyle gösterilir.

Örnek: LD I0.0
= M0.0
LD M0.0
= Q0.3

~ 136 ~
Zaman röleleri:
Zaman röleleri üretilen PLC’lerin markalarına ve serilerine göre değişik özellikler taşımaktadır. S7
200 CPU 212 serisinde iki ayrı türde zaman rölesi bulunmaktadır.

TON: Çekmede gecikmeli zaman rölesi yani düz zaman rölesidir. S7 200 CPU 212 PLC cihazı T32
ile T63 kısaltmalarına sahip 32 zaman rölesi içerir.

S7 200 CPU 212

Zaman tabanı TXX
1 ms T32
Sembol: 10 ms T33..T36
100 ms T37...T63

(150x100=15 s zaman ayarı yapar)

TONR: Çekmede gecikmeli kalıcı tip zaman rölesidir. Bu tip zaman rölesinin daha önce açıklanandan
pek farkı yoktur. Diğerinden farkı, zaman rölesi girişi(IN) “0” yapılsa bile zaman sıfırlanmaz;
yani değerini korur, giriş(IN) yeniden “1” yapılırsa sayma işlemi kaldığı yerden devam eder.
S7 200 CPU 212
Zaman tabanı TXX
1 ms T0
Sembol:
10 ms T1..T4
100 ms T5...T31

(500x10= 5 s zaman ayarı yapar)

Sayıcılar
Girişine verilen “1” ve “0” ın belirli sayısından sonra çıkışını “1” yapan elemanlardır. Sayma işlemi
yukarı olduğu gibi aşağı da olabilir.
Endüstride, otomasyon sistemlerinde sayıcılara genellikle optik, endüktif ve kapasitif sensörler
kumanda ederler.
Sayıcılar, S7 200 CPU 212....224 serilerinde C ile gösterilir.

CTU: Yukarı sayıcı(counter up) :

I3.0 sensörünün lojik olarak her “1” oluşunda
yukarı sayıcı “0”dan başlayarak sürekli ilerler. PV’ye
hangi değer verilmiş ise o değere geldiğinde çıkışını “1”
yapar. Çıkış kontağı başka bir devrede kullanılarak o
devrenin çalışması ya da durması sağlanmış olur.
Herhangi bir anda resete(I 3.1) basılırsa hem sayma işlemi
hem de sayıcı çıkışı “0” olur. PV değerinin maksimum
değeri 32767’dir.

CTD: Aşağı sayıcı(counter down) :

Aşağı sayıcının sayma işlemini yapabilmesi için
LD girişine çok kısa süreli pals(1) uygulanır. I1.1 sensörü
kapatıldığı an CD girişinin her “1” yapılışında yani I1.0
sensörünün her kapatılışında, PV’ye verilen değerden
başlayarak geriye 0’a doğru saymaya başlar. Sayıcı “0” a
~ 137 ~
geldiği an çıkışı “1” yapar. PV değeri en fazla 32767 olabilir.

CTUD: Yukarı aşağı sayıc

Bu sayıcı, istenildiğinde yukarı istenildiğinde aşağı
sayma yapabilmektedir. CU girişi “1” ve “0” yapılarak
yukarı sayma, CD girişi “1” ve “0” yapılarak da aşağı
sayma yaptırılabilir. Sayma işlemi, ister yukarı isterse
aşağı olsun sayıcı PV değerine geldiğinde sayıcı çıkışı
konum değiştirir. R girişine “1” verildiğinde sayıcı
çıkışı sıfırlanır. PV değeri en fazla 32767 olabilir.

PLC’Lİ KONTROL DEVRELERİNİN ÇİZİMİ

İlk iki öğrenme faaliyetinden aldığınız bilgilere dayanarak bir PLC montajını rahatlıkla yapabilecek
düzeye gelmiş olmanız lazımdır. Yalnız bu uygulamaları yapmak bir teknik eleman için yeterli
olmamaktadır. Bir de yapmış olduğunuz uygulamaları bütün teknik elemanların anlayacağı bir dille çizim
olarak ifade etmeniz gerekir. Bu çizimleri yapabilmeniz için öncelikle teknik resim norm ve kurallarını iyi
bilmeniz gerekir. Aşağıda iki başlık hâlinde inceleyeceğimiz PLC çizim yöntemlerini öğreneceksiniz.

Giriş Elemanlarının Besleme ve PLC Bağlantılarının Çizimi

Giriş elemanlarını çizerken dikkat etmemiz gereken noktalar vardır. Bunlar şöyle sıralanabilir:
• Çizimi yapılacak giriş elemanı, çizeceğimiz sayfanın yapısına uygun yerleştirilmelidir.
• Yatayda paralel çizgiler üstten başlanarak aşağı doğru sırayla çizilmelidir.
• Düşey paralel çizgiler sağdan başlanarak sola doğru çizilmelidir.

Çıkış Elemanlarının Besleme ve PLC Bağlantılarının Çizimi

Çıkış elemanlarını çizerken dikkat etmemiz gereken noktalar da giriş elemanlarını çizerken dikkat
etmemiz gereken noktalarla aynıdır.
Aşağıda çıkış elemanlarının sembolleri görülmektedir:

~ 138 ~
Plc Montajı
Bağlantı Şeması ve Katalog Bilgileri
Aşağıda bir Siemens marka çeşitli S7 200 CPU 212 PLC cihazının bağlantı şemaları ve buna ait
katalog bilgileri verilmiştir. Atölyenizdeki imkânlara göre bu bağlantılardan uygun olanlarını
devrelerinizde yapabilirsiniz.

Siemens S7 200 CPU 212 PLC cihazının katalog bilgileri:

Giriş sayısı: 8(I)...(0.0-0.7)
Çıkış sayısı: 6(Q)...(0.00.5)
Zamanlayıcı sayısı:64(C)...(063)(Aşağı-yukarı)
Program kapasitesi:2048 word
Yardımcı röle sayıcı: 128 (M)...(0.0’dan 15.7’ye kadar)
Dijital giriş-çıkış sayısı:(I0.0’dan I0.7’ye kadar)(Q0.0’dan Q0.5’e kadar)
Ek modül eklenemez.

~ 139 ~
Şekil 3.1: AC24 V, 8 sensör ile 6 yükün kontrolü

Şekil 3.2: DC 24 V, 8 sensör ile 6 yükün kontrolü

~ 140 ~
 Yukarıdaki bağlantılar, giriş elemanları(sensörler) ve çıkış elemanları(yükler) tek kaynaktan
beslenecekse; aşağıdaki bağlantılar, giriş elemanları(sensörler) ve çıkış elemanları(yükler) değişik gerilim
kaynaklarından beslenecekse yapılır.

Montajı
Aşağıda bu modüldeki uygulamalarda kullandığımız S7 200 CPU 212 PLC cihazının montajıyla
ilgili bağlantı resimleri verilmiştir. Siz de yapacağınız PLC montajlarında, montajını yapacağınız PLC
markası hangisi olursa olsun bu örneklere göre uygulamalar gerçekleştirebilirsiniz. Bu uygulamaların
miktarı, şekli, ölçüsü, ağırlığı tamamen okulunuzdaki atölye imkânlarıyla gerçekleşecektir. Bu yüzden
yapacağınız uygulamalarda kafanıza takılan soruları kaynakçada belirtilen dokümanlardan ve internetten
ayrıca öğretmeninizden faydalanarak cevaplayabilirsiniz. Unutmayın ki araştırmadan hiçbir başarı
gerçekleşmez.

~ 141 ~
 Resim 3.1: Çalışan S7 200 PLC

Resim 3.2: Örnek bir giriş bağlantısı

~ 142 ~
Resim 3.3: PLC uygulama panoları

Resim 3.4: PLC pano görünüşü

~ 143 ~
 BUTONLAR, ÖLÇÜM CİHAZLARI VE MONTAJI

ŞALTERLER
Paket Şalterler
Yapısı
Çok konumlu, bir eksen etrafında döndürülebilen, arka arkaya dizilmiş bakalitten yapılmış disk
şeklindeki birçok dilimden oluşur. Dilimlerde kontaklar bulunur. İstenen kontak sayısını elde edebilmek

için uygun sayıdaki dilim arka arkaya dizilir.

Çalışması
Paket şalter üzerindeki kolun çevrilmesi ile çalışır. Kolun çevrilmesi ile bakalit dilimler döner.
Üzerlerindeki kontaklar konum değiştirir.

Bir Fazlı (kutuplu) Paket Şalter

Bağlantı Diyagramı

Şekil 1.1:Bir fazlı paket şalter bağlantı diyagramı Resim 1.2: Bir fazlı paket şalter
Uygulaması
Paket şalter bağlantı diyagramları resimdeki gibi gösterilir. Resimde 0 konumunda kontaklar açık 1
konumunda kontaklar kapalı pozisyonu alır ve akım geçişine izin verir.
Uygulamada bir fazlı paket şalterler her türlü açma kapama işlerinde 1 fazlı motorlara yol vermede
kullanılabilir. Ayrıca kumanda devrelerinde buton yerine kullanılabilir.
Montajı
Paket Şalter montajında dikkat edilecek hususlar şunlardır:
• Elektrik olan ortamlarda çalışmayınız, çalışmadan önce elektriği kesiniz.
• Montaj için delik tespitlerini düzgünce yapınız.
• İşaretlenen yerleri matkap kullanma kurallarına göre düzgünce deliniz.
• Metal ortamdaki çapakları tel fırça ile temizleyiniz.
• Paket şalter delik tespit yerlerinden sıkıca tespit ediniz.
• Kablo bağlantı vidalarını düzgünce sıkınız. Lehim yapmayınız. Kablo pabucu kullanınız.

~ 144 ~
 Şekil 1.2: Pano altı şalter montaj

Şekil 1.3: Pano üstü şalter montajı Resim 1.3: Şalterin kolunun sökülmesi

~ 145 ~
~ 146 ~
Resim 1.16: Üstten markalama Resim 1.17: Markalanmış hali

Resim 1.18: Matkap ile delme Resim 1.19: Şalter delik tespiti

Resim 1.24: Skalanın takılması Resim 1.25: Sıkıştırmanın takılması

~ 147 ~
 Dahlender Paket Şalter

Bağlantı Diyagramı

Şekil 1.4: Dahlender paket şalter bağlantı diyagramı

Uygulaması

Şekil 1.5: Dahlender paket şalter uygulama bağlantısı

Bağlantı diyagramında Dahlender paket şalter kolu 1 konumuna getirildiğinde 3-4 ,910,15-16
kontakları kapanarak Dahlender motorun U V W uçları enerjilenir ve motor düşük devirle , şalter kolu 2
konumuna getirildiğinde 1-2,5-6,7-8,11-12,13-14 kontakları kapanarak Dahlender motorun Z X Y uçları
enerjilenir ve motor yüksek devirle döner.
Uygulamada L1,L2,L3 uçlarına R,S,T üç fazı bağlanır. U,V,W,Z,X,Y uçları Dahlender motorun
aynı adlı uçlarına bağlanır. Paket şalter 1 konumuna getirildiğinde motor düşük devirde, 2 konumuna
getirildiğinde yüksek devirle döner.
Montajı
Montajında 1.3.3’teki montaj yönergesi burada da aynen geçerlidir. Montajı yapmak için 1.3.3’teki
montajı tekrar gözden geçiriniz.

~ 148 ~
Voltmetre Komitatörü

Bağlantı Diyagramı

Şekil 1.6: Voltmetre komitatörü bağlantı diyagramı Voltmetre komütatörü

Uygulaması
Şalter kolu L1-N konumuna getirildiğinde 1-2 ve 11-12 kontakları kapanarak faz nötr arası voltaj
ölçümü yapılır. L1-L3 konumuna getirildiğinde 1-2 ve 7-8 kontakları kapanarak R-T fazları arası voltaj
ölçümü yapılır. L2-L3 konumuna getirildiğinde 5-6 ve 7-8 kontakları kapanarak S-T arası voltaj ölçümü
yapılır. L1-L2 konumuna getirildiğinde 3-4 ve 9-10 kontakları kapanarak R-S fazları arası voltaj ölçümü
yapılır.

Montajı
Montajında 1.1.3.3’teki montaj yönergesi burada da aynen geçerlidir.Montajı yapmak için 1.1.3.3’te
montajı tekrar gözden geçiriniz.Resim 1.29 da voltmetre Komitatörü montajlı hali ve Resim 30 montaj
bitmiş iken pano içinden şalter arka görünüşü görülmektedir.

Üç Fazlı Asenkron Motorun Enversör Paket Şalter İle Devir Yönünün Değiştirilmesi

Bağlantı Diyagramı

Şekil 1.7: Enversör paket şalter bağlantı diyagramı

~ 149 ~
Uygulanması
Paket şalter kolu soldaki 1 konumuna getirildiğinde 1-2 ,7-8 ve 9-10 kontakları kapanarak motora
ileri yönde yol verilmiş olur. Diğer yönde hareket ettirmek için ilk önce şalter kolu 0 konumuna getirilir.
Daha sonra şalter kolu sağdaki 1 konumuna getirilir. Bu durumda 3-4,5-6 ve 9-10 kontakları kapanır ve
motora geri yönde yol verilmiş olur. Burada sağdaki 1 konumunda şalter kontakları ile aslen faz sırası
değiştirilmektedir.

Montajı
Montajında 1.1.3.3’teki montaj yönergesi burada da aynen geçerlidir. Montajı yapmak için
1.1.3.3’te montajı tekrar gözden geçiriniz.

Üç Fazlı Asenkron Motora Paket Şalter ile Yol Verme

Bağlantı Diyagramı

Şekil 1.8: Üç fazlı asenkron motora paket şalterle yol verme bağlantı diyagramı

Uygulaması
Üç fazlı küçük güçlü Asenkron motorlara paket şalterlerle direk yol verilebilir. Şalter kolu 0
konumunda iken 1-2,3-4,5-6 kontakları açıktır. Şalter kolu 1 konumuna getirildiğinde kontaklar kapanarak
motor uçları olan u , v, w uçlarına 3 faz uygulanmış olur.
Montajı
Montajında 1.1.3.3’teki montaj yönergesi burada da aynen geçerlidir. Montajı yapmak için
1.1.3.3’teki montajı tekrar gözden geçiriniz.

Yıldız Üçgen Paket Şalterler

Yıldız Üçgen Paket Şalter

Resim 1.32: Yıldız üçgen paket şalter kontakları Resim 1.31: Yıldız üçgen paket şalter

~ 150 ~
Paket Tip Yıldız Üçgen Şalter İle Otomatik Şalterin Karşılaştırılması
• Yıldızdan üçgene geçiş süresi paket tip yıldız üçgen şalterlerle kumanda da; şalteri yapan kişinin
becerisine bağlıdır.Şalteri kullananın dikkatsizliği ve dalgınlığı çeşitli tehlikeler doğurur.
• Paket tip yıldız üçgen şalter ile uzaktan
kumanda yapılamaz.
Paket tip yıldız üçgen şalter devresine koruma röleleri
bağlanamaz.
• Paket tip yıldız üçgen şalter ile motorlara
dinamik frenleme yapılamaz.
• Paket tip yıldız üçgen şalter ile motorun
kumandasında; motor çalışırken enerji kesilip
geldiğinde motor üçgende çalışır. Bu durum
sakıncalıdır.

Resim 1.33: Yıldız üçgen paket şalter kontakları

Paket Tip Yıldız Üçgen Şalter Şemasının Çizimi

Şekil 1.9: Paket tip yıldız üçgen şalter bağlantı şeması

Üç Fazlı Asenkron Motora Yıldız Üçgen Paket Şalter İle Yol Verme
Paket tip yıldız üçgen şalter de yıldız üçgen çalıştırılacak motor ilk önce şalter kademesi yıldız konumuna
alınarak motor yol alana kadar yaklaşık 4-5 saniye kadar bu konumda çalıştırılır. Daha sonra kullanıcı
tarafından üçgen konumuna alınarak motor üçgende çalıştırılır.

Montajı
Montajında 1.3.3’teki montaj yönergesi burada da aynen geçerlidir. Montajı yapmak için 1.3.3’te
montajı tekrar gözden geçiriniz.

Özengili Şalterler

Resim 1.34: Özengili (kollu) şalter

Yapısı
Kollu şalterler, alçak gerilim dağıtım panolarında toplam pano yükünü açıp kapayabilecek
elektriksel ve mekanik özelliklere sahiptir. Tablo ve panoların arka veya yan tarafına takılır. Kontakları
gümüş kaplanmıştır. Gövdesi ise döküm ve sacdan yapılmıştır.

~ 151 ~
Çalışması
Şalterlerin kumanda işlemi tablo önünden sökülüp takılabilen 180° hareketli özengili bir kol
yardımıyla sağlanmaktadır. Şalter üzerinde bulunan kol sayesinde devreyi manuel olarak açıp kapatır.
Termik manyetik şalterin üretilmesi ile kullanımı oldukça azalmıştır.

Bağlantı Şeması

Montajı
Montaj için şalter gövdesi arkasından pano da takılacağı yere
markalanır. Matkapla delme işlemi bitince şalter panoya monte edilir

Şekil 1.10: Kollu şalter bağlantısı

Resim 1.35: Özengili şalter kontakları Resim 1.36: Şalterin monte edilmiş hali

Kompakt Şalterler (Termik Manyetik Şalterler)

Yapısı
• Gövde ve Kapak: Kompakt şalterlerin gövde ve kapak yapısı cam
elyaf takviyelipolyester reçinesinden yapılmıştır
• Sabit ve Hareketli Kontaklar: Sabit kontağın gümüş kontağı
hareketli kontağa göre daha yumuşak yapıdadır. Hareketli kontak bombeli
yapıdadır ve serttir. Böylece sabit kontak üzerinde iz yapar ve geçiş direnci
en az olur. Kontaklar gümüş ve alaşımlarından yapılır. Sabit kontak gümüş-
karbon, hareketli kontak gümüş-volfram, nikel kullanılır.
• Seperatör: Seperatör, arkı söndürmek için kullanılır. Hareketli
kontak sabit kontaktan ayrılırken sabit kontaktan hareketli kontağa doğru
akım çıkar. Bu akımın sıcaklığı yüzlerce dereceyi bulur. Buradan anlaşılır
ki arkı bir an önce söndürmek gerekir. Ark, ark boynuzları vasıtasıyla
parçalanarak söndürülür
Resim 1.37: Kompakt şalter

Çalışması
Kompakt şalterler,üzerinde termik ve manyetik koruma bulunan alçak gerilim devre kesicileri
sınıfına girer. Devre kesiciler normal devre şartlarında devreyi açmaya ve kapamaya normal olmayan
devre şartlarında (kısa devre ve aşırı akım) devreyi kesmeye yarayan mekanik bir koruma düzeneğidir.
Şekil 1.11’de kompakt şalterin çalışma düzeneği görülmektedir.
Aşırı akım nominal akımdan büyük olan akımdır. Her devrenin ve devredeki her elemanın üzerinde
taşıyacağı akımlara nominal akım denir.Devreyi aşırı akımlardan korumak için kompakt şalterlerde termik
koruma devreye girer. Termik koruma, bimetal adı verilen sıcaklık karşısında uzama katsayıları farklı iki
metalin preslenmesi ile oluşur. Uzama katsayısı fazla olan, uzama katsayısı az olana doğru bükülür ve
perdeye temas ederek sistem açtırılır. Böylece devre korunmuş olur.
Kısa devre akımı: Faz-faz arası veya faz-toprak arası temas olursa devreden büyük bir akım geçer.
Ohm yasasına göre V=I.R , I=V/R olur. Temas anında R(direnç)»0 olur.I=V/R ifadesinde R’yi yerine
yazarsak akımın çok büyük olduğu görülür. Bu akım devrede büyük tahribatlara yol açar. Devreleri kısa

~ 152 ~
devre akımlarından korumak için manyetik koruma devreye girer. Kısa devre akımına maruz kalınırsa
IEC(uluslar arası elektrik komisyonu) 60947-2’ye göre şalterler 30ms içerisinde devreyi açması gerekir.

Şekil 1.11: Kompakt şalterin çalışması

Limitör özelliği: Sabit kontağa yatay “u” formu verilerek yapılır. Böylece sabit kontağın
oluşturduğu manyetik alanın yönü ile hareketli kontağın manyetik alanının yönü zıt olur.(Resim 1.38).
Böylece hareketli kontak sabit kontaktan daha hızlı ayrılır. Sonuçta kompakt şalterler daha hızlı zamanda
trip konumuna gelir. Böylece devreden en az akım geçmiş olur. Limitör özelliği devreden geçen akımı
%75 oranında sınırlar.

~ 153 ~
Bağlantı Şeması

Şekil 1.12: Kompakt şalter bağlantı şeması Resim 1.39: Kompakt şalter bağlantısı

Kompakt şalterler çektikleri akım değerinin büyüklüğüne göre sisteme baralar ya da kablolar ile
bağlanır. Resim 39’da baralar ile sisteme bağlanmış kompakt şalter görülmektedir. Ayrıca şekil 12’de
görüldüğü gibi şebekeden gelen 3 faz kompakt şalter girişlerindeki kontaklara bağlanır ve çıkışları da
kontaklardan sisteme verilir.
Montajı
• Montajın yapılacağı pano kapağına kompakt şalter konularak montaj deliklerinden
markalanır(işaretlenir.). Resim 40 ve 41’de görülmektedir.
• İşaretli yerler matkap ile delinir. Resim 42’de görülmektedir.
• Kapak panodaki yerine monte edildikten sonra Resim 43’teki gibi tespit edilir.
• Montajın bitmiş hali Resim 44’de görülmektedir.

~ 154 ~
 KUMANDA DEVRE KONTROL ELEMANLARI

Butonlar
Röle ve kontaktörleri çalıştıran ve durduran kumanda elemanlarıdır.

Yapısı
Yapı olarak basma aparatı,yay ve kontaklardan oluşur. Ani temaslı ve kalıcı tipleri vardır. Ani
temaslı butonlarda, buton üzerindeki basınç kalktığında kontaklar eski konumuna döner. Kalıcı tiplerde ise
basınç kalksa da buton kontaklarının konumu değişmez.
Sınıflandırılması
Bir Yollu Butonlar
• Start(başlatma-çalıştırma) butonu: Butona basılınca normalde açık olan kontağı kapanır. Buton
üzerindeki basınç kalktığında kontaklar tekrar eski konumuna döner (Resim 2.3).

Resim 2.3: Start butonu yapısı ve kontak sembolü

• Stop (durdurma) butonu: Butona basınca normalde kapalı kontak açılır.Buton üzerindeki basınç
kalkınca kontaklar tekrar eski konumuna döner (Resim 2.4).

Resim 2.4:Stop butonu yapısı ve kontak sembolü

İki Yollu Butonlar

Aynı anda hem start hem stop butonu görevini görür. Normalde açık ve normalde kapalı olmak
üzere 2 kontağı vardır. Butona basıldığında normalde kapalı kontak açılır ve normalde açık kontak
kapanır. Buton üzerindeki basınç kalktığında kontaklar eski konumlarına döner(resim 2.5).

Resim 2.5: Çift yollu buton yapısı ve kontak sembolü

Buton Üzerinde Yazan Yabancı Terimlerin Anlamları

~ 155 ~
 Şekil 2.1: Buton üzerinde yazan yabancı terimlerin görünümü

İNGİLİZCE ALMANCA FRANSIZCA

Start Çalıştırma Ein Çalışır Marche Çalıştırma
Stop Durdurma Aus Durur Arret Durdurma
On Çalışır Auf Üzerinde
Of Durur Ab Ayırma İTALYANCA
Hand Elle Kumanda Schnell Hızlı Marcia Çalıştırma
Auto Otomatik Kum. Langsham Yavaş Fermio Durdurma
Forward İleriye Links Sola
Rewerse Geriye Rechts Sağa
Jog Fasılalı Bremsen Frenleme Kırmızı Durdurma
Down Aşağıya Unten Aşağıya Yeşil Başlatma
Up Yukarıya Oben Yukarıya
Reset Yerine
Getirme.
Tablo 2.1: Yabancı dil ifadeleri ve Türkçedeki karşılıkları
Montajı

Şekil 2.2: Butonların pano ya da kutu montajı

~ 156 ~
Kumanda butonları pano ya da kutuya monte edilebilir. Şekil 2.2
• A:Pano yada kutu kapağı buton kapaklarının geçeceği şekilde delinir.
• C: Buton kafaları B’deki buton plakalarından geçirilerek A’daki buton için delinmiş alandan
geçirilir.
• D:Buton arka sıkma kelepçeleri buton kafalarına tespit edilir.
• E:Pano ya da kutu sabitleme vidaları ile sabitlenir.

Sinyal Lambaları
Bir kumanda devresinin çalışıp çalışmadığını gösteren kumanda devre elemanıdır.

Yapısı
Sinyal lambaları elektrik panolarına monte edilecek şekilde yapılır.Lambanın renkli camı ve neon
veya akkor telli lambanın bulunduğu gövde bölümü bulunur. Renkli cam montajda panonun ön
bölümünde, lambanın bulunduğu gövde bölümü ise panonun arka bölümünde kalır.

Çalışması
Sinyal lambalarını bir kumanda devresinde çalıştırmak için devrede kullanılan elemanların
kontaklarına seri bağlamamız gerekir.Şekil 14’te örnek bir sinyalizasyon devresi gösterilmiştir.Bu devrede
motor çalışmaz iken M kontaktör ünün kapalı kontaklarına seri bağlı olan L1 lambası sarı renkli yanar.
Start butonuna bastığımızda M kontaktörü çalışıp normalde açık kontağı kapanacak. Normalde kapalı
kontağı ise açılacaktır. Böylece motor sürekli çalışmaya geçerek; sarı renkli L1 lambası sönecek ve yeşil
renkli L2 lambası yanacaktır. Motordan aşırı akım geçtiğinde ise aşırı akım rölesi çalışarak devrenin
enerjisini kesecek L2 lambası sönecek, L1 lambası yanacak aynı anda aşırı akım rölesi normalde açık
kontağını kapatarak L3 lambası kırmızı renkte yanacaktır.

Şekil 2.3: Örnek sinyalizasyon devresi

Kullanıldığı Yerler
Kumanda devrelerinde devre doğrulama ve işaretlemesinde kullanılır. İşaretlemedeki amaç, işletme
personelinin dikkatinin çekilmesidir. Doğrulama ise gerçekleşen olayın olup olmadığının bildirilmesidir.
İşaretleme işleminde kırmızı, yeşil, sarı ve mavi renkli sinyal lambaları kullanılır. Doğrulama işleminde
yeşil, mavi, ve beyaz renkler kullanılır.
Montajı
• Montajı yapılacak sinyal lambası alınır (Resim 2.5). Gövde ile cam bölüm birbirinden ayrılır
(Resim 2.6).
• Cam bölüm panonun ön bölümünden takılır (Resim 2.7).
• Gövde pano arkasından ön deki cam bölüme takılır (Resim 2.8).
• Gövde panoya sıkıca sabitlenir (Resim 2.9).
• Sarı renkli sinyal lambası alınır (Resim 2.10). Üstteki yönergeler aynen tekrarlanır ve montaj
yapılır (Resim 2.11).
• Kırmızı renkli sinyal lambası alınır (Resim 2.12). Üstteki yönergeler tekrarlanarak 3 ayrı renkli
lambanın montajı tamamlanmış olur (Resim 2.13).

~ 157 ~
~ 158 ~
Sınır Anahtarları
Hareketli sistemlerin hareketli elemanı tarafından çalıştırılan, bir hareketin durdurulup başka bir
hareketin başlatılmasını sağlayan kumanda elemanına sınır anahtarı denir.

Yapısı
Sınır anahtarlarının normalde açık ve normalde kapalı kontakları vardır. Kontaklar ani temaslı veya
kalıcı tip olabilir. Ayrıca hareketin algılandığı mekanik makara, pim ya da mıknatıs vardır.

Mekanik Tip
Mekanik tip sınır anahtarları makaralı ve pimli tip olmak üzere 2’ye ayrılır. Pimli tip sınır
anahtarlarında kontakların konum değiştirmesine anahtarda bulunan hareketli bir pim sağlamaktadır
(Resim 61). Makaralı tip sınır anahtarlarında ise bu pimin ucunda bir makara bulunmaktadır. Kontakların
konum değiştirmesine makaranın hareketi algılamasını sağlar (Resim 2.14).

Resim 2.14: Makaralı tip sınır anahtarı Resim 2.15: Pimli tip sınır anahtarı

Manyetik Tip
Pim ya da makara yerine bu tip sınır anahtarlarında sabit mıknatıs bulunur. Makinenin çalışması
sırasında kontak ve mıknatıs karşılıklı geldiklerinde, kontak açılarak veya kapanarak konum değiştirir.

Kullanıldığı Yerler
Genellikle asansörlerde kat kontakları, vinç gibi cihazların sınırlı çalışmaları, takım tezgahlarının
tablo vs. belirli noktalar arasında hareket ettirilmelerinde sınır anahtarları kullanılır.

Montajı
• Sınır anahtarını makine hareketini sonlandıracak noktaya tespit edilmesi gerekir.
• Sınır anahtarını takacağımız yer işaretlenir.
• Matkapla işaretlenen yerler delinir.
• Kontak bağlantıları için anahtar üst vidası sökülür. Kontak bağlantıları yapılır (Resim 2.16).
• Matkapla delinen yerlere anahtar 2 vidası ile tutturulur.(Resim 2.17)

Resim 2.16: Kontak için üst vida sökümü Resim 2.17: Anahtarın iki vida ile sabitlemesi

~ 159 ~
 ÖLÇÜ ALETLERİ

Ölçü Aleti Şeçiminde Dikkat Edilecek Noktalar

Ölçü aletlerinin seçiminde yapılacak ölçmeye uygun olan ölçü aletinin seçilmesi önemlidir.
• Neyin ölçüleceği tespit edilmelidir.
• Ölçümün hangi tür akımda yapılacağı (AC-DC) belirlenmelidir.
• Ölçülecek birimin değerine göre ölçme alanı ayarlanmalı ona göre ölçü aleti seçilmelidir.
• Aletin cinsine göre seri mi yoksa paralel mi bağlandığı kontrol edilmelidir.
• Anolog ölçü aletlerinde ölçü aletinin sıfır ayarının yapılmış olmasına dikkat edilmelidir.

Ampermetreler
Yapısı
Akım ölçerler. Bu ölçüm doğru akım (DC) veya alternatif akım (AC) ölçümü olabilir. Anolog
ampermetreler yapıları itibarıyla döner bobinli, döner mıknatıslı veya elektrodinamik türleri vardır. Döner
bobinli ve döner mıknatıslı ampermetreler sadece DC ölçüm yapabilir. Elektrodinamik ampermetreler hem
DC hem AC ölçüm yapabilmektedir. Döner bobinli ölçü aletleri kuvvetli sabit bir mıknatıs alanının
içerisinde dönen bir bobinden oluşur. İçinden ölçü akımı geçen bir bobin sabit mıknatısın N ve S kutupları
arasında döner. Akım yön değiştirirse aletin dönme momenti de yön değiştirir. Bu yön değiştirme çok hızlı
olursa (saniyede 50 defa) aletin göstergesi bu hızlı değişimi izleyemediğinden olduğu yerde titrer. Onun
için bu tip ölçü aletleri sadece DC de kullanılır.
Ayrıca bu tip ölçü aletlerinin sıfır noktası ortadadır.
Döner mıknatıslı ölçü aletlerinde ise elektromıknatısın kutupları arasına, göstergesi bulunan küçük bir
sabit mıknatıs yerleştirilir. Aletin bobininden akım geçirildiğinde mıknatıs çubuğu ve ona bağlı gösterge,
elektromıknatısın kutupları arasında dönerek kadran üzerinde ölçülen bir değeri gösterir.Gösterge döner
bobinli ölçü aletlerinde olduğu gibi akım yönünün değişmelerini takip edemeyeceğinden AC de olduğu
yerde titrer. Onun için bu tip ölçü aletleri aynı zamanda DC de kullanılır.
Elektrodinamik ölçü aletleri esas itibariyle birbirine seri bağlı biri sabit, diğeri hareketli iki
bobinden meydana gelmiştir. Bir bobin diğerinin içerisine bir gösterge ile birlikte yerleştirilmiştir. Bu tip
ölçü aletlerinde her iki bobinden geçen akımın yönü, aynı zamanda değişirse alan yönü de değişir fakat
döndürme kuvvetinin yönü değişmez. Bu nedenden dolayı bu tür ölçü aletleri hem DC’de hem de AC’de
kullanılır.

Çeşitleri
Anolog ve dijital tipleri vardır. Çalışma prensiplerine göre farklı ampermetreler bulunmaktadır.
3.2.1. Yapısı bölümünde bu konudan detaylı olarak bahsetmiştik. Resim 3.1’ de anolog bir ampermetre
Resim 3.2’de ise dijital ampermetreler görülmektedir.

Devreye Bağlanması
Ampermetreler devreye seri bağlanır. Çünkü ampermetrenin amacı ,bir elektrik devresinden kaç
amper geçtiğini ölçmektir. Alıcıdan geçen akım aynı zamanda ampermetreden de geçtiğinden alet,alıcı ile
arka arkaya bağlanmalıdır.Şekil 3.1’de 3 fazlı bir devrede ampermetrenin devreye bağlanması, Şekil
3.2’de ise 1 fazlı bir devrede ampermetrenin devreye bağlanması görülmektedir.

~ 160 ~
• DC ampermetrelerde bağlantı uçları + ve – olarak tespit edilmiştir.Ters bağlanırsa ampermetre
bobini ters yönde dönmeye zorlayacağından ampermetre zarar görebilir.
• Seri yerine paralel bağlantı olursa iç dirençleri küçük olduğundan ölçüm bobinlerinden çok
yüksek akım geçeceğinden ampermetre bobini yanar.

Montajı
• Ampermetre montajı ile voltmetre, frekansmetre, cosfimetre ve wattmetre montaj yönergesi
aynıdır.
• Panoda ölçü aletinin arka bölümü geçecek şekilde yer açılır. Bu açılan alandan ölçü aleti önden
arkaya doğru yerleştirilir (Resim 3.3 ve Resim 3.4).
• Pano arkasından çapraz iki sıkıştırma aparatı ölçü aletine takılır ve somun ile sabitlenir (Resim 3.5
ve Resim 3.6).
• Ölçü aletinin montajı bittikten sonra kablo bağlantısı yapılır (Resim 3.7).

~ 161 ~
Voltmetreler
Yapısı
Gerilim ölçerler. Voltmetreler elektrik devrelerinde iki nokta arasındaki potansiyel farkı (gerilim)
ölçülmesine yarayan ölçü aletleridir. Voltmetreler yapı olarak ampermetrelerin yapısı konusunda anlatılan
ölçü aletleri yapısında üretilir. Voltmetre bobini iç direnci yüksek olmalıdır. Onun için ince telli ve çok
spirli sarılır.

Çeşitleri
Çeşit olarak günümüzde dijital ve anolog olmak üzere voltmetreler vardır. Resim 3.8’de anolog
voltmetre Resim 3.9’da dijital voltmetreler görülmektedir. DC ve AC modelleri vardır. Ayrıca bir fazlı ve
üç fazlı devrelere göre üretimleri vardır.

Devreye Bağlanışı
Voltmetreler bir gerilim kaynağının 2 ucuna doğrudan bağlanır. Yani voltmetreler elektrik
devresine paralel bağlanır. Devrenin uçları arasındaki U gerilimini volt (V) olarak gösterir.
• Voltmetreler devreye seri olarak bağlanmaz. Bağlanırlarsa voltmetre direnci büyük olduğundan
devre geriliminin büyük bölümü voltmetre direnci üzerinde düşer. Kalan gerilim de alıcıların normal
çalışma gerilimlerinden küçük olduğundan alıcılar sağlıklı çalışmaz.
• Voltmetre devreye bağlandığı devrede ölçme alanından daha büyük ölçümlere maruz
bırakılmamalıdır.

~ 162 ~
• DC Anolog voltmetre devreye bağlanırken + ve – uçların bağlantısına dikkat etmek gerekir.Ters
bağlanırsa ibre ters sapmak isteyecek; fakat mekanik sınırlamadan dolayı dönemeyeceğinden alet
bobinleri zarar görecektir.

Şekil 3.3’te bir fazlı bir devrede voltmetrenin devreye bağlanması şekil 3.4’te ise üç fazlı bir
devrede üç fazlı voltmetrenin devreye bağlanması görülmektedir.

Şekil 3.3: Bir fazlı devrede voltmetre bağlantısı Şekil 3.4: Üç fazlı bir devrede voltmetre bağlantısı

Montajı
Montaj yönergesi yukarıda ampermetrelerin montajı bölümüyle aynıdır. Lütfen orayı tekrar gözden
geçiriniz.

Frekansmetreler
Yapısı
Alternatif akım devrelerinde devre frekansını hertz ölçen cihazlara frekansmetre denir. Dilli
frekansmetreler yapı olarak diğer ölçü aletlerinden farklıdır. Dilli frekansmetrenin içerisinde bir
elektromıknatıs ve buna bağlı metal levhalar vardır. Levha kalınlıkları birbirinden farklıdır. Dolayısıyla
titreşim frekansları birbirinden farklı olmaktadır. Levhaların titreşim frekansları bir öncekine göre 0,5 Hz.
Kadar farklı olacak şekildedir. Her levhanın ucunda beyaz bir plaka bulunur. En büyük titreşimi yapan
dile göre okuma yapılır.

Çeşitleri
• Dilli Frekansmetre: Yapısı üstte anlatılan bu tür frekansmetreler halen frekans ölçümünde
kullanılmaktadır (Resim 3.10).
• Anolog Frekansmetre: Yapı olarak ampermetreler yapısında anlatılan elektro dinamik ölçü aletleri
türüne girerler (Resim 3.11).
• DijitalFrekansmetreler: Elektronik malzemelerden oluşturulan frekansmetrelerdir (Resim 3.12).

Devreye Bağlanışı
Devreye paralel bağlanır. Bağlantıları oldukça kolaydır. Şekil 3.5’de frekansmetrenin devreye
bağlantısı gösterilmiştir. Frekansını ölçmek istediğimiz devrede faz ve nötr ucundan birer uç alarak
frekansmetremizin uçlarına bağlarız.

~ 163 ~
Montajı
Montaj yönergesi yukarıda ampermetrelerin montajı
bölümüyle aynıdır. Lütfen orayı tekrar gözden
geçiriniz.

Şekil 3.5: Frekansmetre devreye bağlanması

Cosfimetreler

Yapısı
Güç katsayısını ölçen cihazlara cosfimetre denir. Anolog bir fazlı cosfimetrelerde sabit olan bir
akım bobini içerisine manyetik eksenleri birbirine göre dik olan iki gerilim bobini çapraz olarak hareket
edebilecek şekilde yerleştirilmiştir.Üç fazlı anolog cosfimetrelerde ise hareketli olan gerilim bobini, 120°
olacak şekilde çapraz olarak birbirine bağlanır.
Dijital olan cosfimetre ler elektronik elemanlardan yapılmıştır.
Çeşitleri
Bir fazlı ve üç fazlı anolog ve dijital tipleri vardır. Resim 3.13’de anolog cosfimetre resim 3.4’te
dijital cosfimetre görülmektedir.

Resim 3.13: Anolog cosfimetre Resim 3.4: Dijital cosfimetre

Devreye Bağlanışı
Cosfimetreler devreye Şekil 3.6 ve Şekil 3.7’deki şekilde bağlanırlar. Bu aletlerin akım bobinleri
devreye seri gerilim bobinleri devreye paralel bağlanır. Genellikle güncel cosfimetrelerde bağlantı şeması
aletin arkasında verilmiştir. Ya da aletle birlikte gelen katalogda verilmiştir.

Şekil 3.6: Cosfimetre bağlantısı Şekil 3.7: Detaylı cosfimetre bağlantısı

Montajı
Montaj yönergesi yukarıda ampermetrelerin montajı bölümüyle aynıdır. Lütfen orayı tekrar gözden
geçiriniz.

~ 164 ~
Wattmetreler

Yapısı
Güç ölçerler. Anolog wattmetre, kalın kesitli telden az
sarımlı olarak akım bobini,ince kesitli telden çok sarımlı gerilim
bobini nüve ve ibre düzeneğinden meydana gelir. Resim 3.8’de
anolog wattmetre’nin yapısı görülmektedir. Dijital wattmetreler ise
elektronik devre elemanlarından oluşturulur.

Resim 3.8: Anolog wattmetre yapısı

Çeşitleri
Anolog ve dijital wattmetre olarak üretilir. Pano tipi ve laboratuvar tipi modelleri vardır. Resim 3.15’de
anolog wattmetre Resim 3.16’da dijital wattmetre görülmektedir.

Resim 3.15: Anolog wattmetre Resim 3.16: Dijital wattmetre

Devreye Bağlanışı
Akım bobinleri devreye seri gerilim bobinleri devreye paralel bağlanır. Bir de ölçülecek gücün
büyüklüğüne göre büyük güçlü alıcıların gücü ölçülecekse akım bobini önce gerilim bobini sonra bağlanır.
Küçük güçlü alıcıların gücü ölçülecekse gerilim bobini önce akım bobini sonra bağlanır. Şekil 3.9’da
anolog bir wattmetrenin Şekil 3.10’da ise dijital bir wattmetrenin devreye bağlantısı görülmektedir.

Montajı
Montaj yönergesi yukarıda ampermetrelerin montajı bölümüyle aynıdır.Lütfen orayı tekrar gözden
geçiriniz.

~ 165 ~
Sayaçlar

Tanımı
Kullandığımız veya harcadığımız elektrik enerjisinin miktarını ölçen araçlara elektrik sayacı denir.
Evde ya da iş yerinde kullandığımız elektrikli alet sayısı arttıkça sayacın ibresi daha hızlı döner. Elektrik
sayaçları harcanan enerjiyi doğrudan kilowatt-saat olarak gösterir.

Yapısı
Anolog ölçüm yapan indüksiyonlu sayaçlar G ve U biçiminde elektro mıknatıs ,alüminyum disk ve
sabit mıknatısdan oluşur. Alüminyum disk elektro mıknatıs kutupları arasında serbestçe dönebilecek
şekilde yataklandırılmıştır. Elektro mıknatıs kutupları arasında dolaşan disk üzerinde bir akım indüklenir.
Üzerinden akım geçen disk,içinde bulunduğu alanın etkisi ile dönme hareketi yapar. Diskin devri devir
sayacına iletilir.
Dijital olarak üretilen elektrik sayaçları ise elektronik devre elemanlarında oluşturulmuştur. Dijital
sayaçlar üzerinde LCD panel,çağrı butonu,sıfırlama butonu, led sinyal çıkışları,optik haberleşme ara yüzü
bulunur.
Bütün sayaçların klemens bağlantı plakası önünde mühür yada kilit bölümü bulunur. Bu bölüm
elektrikçi tarafından gerekli bağlantı yapıldıkdan sonra elektrik kurumu uzmanı tarafından mühürlenir
veya kilitlenir. Bir daha sayaç elektrik kurumu uzmanı harici kimse tarafından açılamaz.

Çeşitleri
Anolog ve dijital çeşitleri vardır. Anolog olarak aktif enerji ölçen bir fazlı sayaçlar (Resim 3.17), anolog
aktif/reaktif enerji ölçen sayaçlar (Resim 3.19), dijital olarak da aktif enerji ölçen elektronik sayaçlar
(Resim 3.18), aktif/reaktif enerji ölçen elektronik sayaçlar (Resim 3.20)

vardır.

Bağlantı Şekilleri
Elektrik sayaçları bir fazlı bağlantısında faz sayacın 1 numaralı ucuna girer. 3 numaralı ucundan
yüke gider. Nötr ucu 4 numaralı uca girer. 6 numaralı uçtan yüke gider(Şekil 3.11).

~ 166 ~
 Şekil 3.12: Üç fazlı elektrik sayacının bağlantısı

Elektrik sayaçları üç fazlı bağlantısında her bir faz girdiği ucun yanındaki uçtan çıkarak yüke
bağlanır (Şekil 3.12).
Aktif/reaktif sayaçlarda 2 tür bağlantı vardır. Bunlardan birincisi akım trafolu bağlantıdır. Bu
bağlantıda farklı olarak şebekeden çekilen akım yüksek değerlerde olduğu için akım trafosu ile bu akım
ölçülebilecek değerlere indirgenip o şekilde sayaç bağlantısı yapılır(Şekil 13).

Şekil 3.13: Aktif/reaktif sayaç akım trafolu bağlantısı

Orta gerilim hücrelerinde şebekeden çekilen gerilim yüksek değerlerde olduğu için gerilim trafosu
yardımıyla sayaç bağlantısı yapılır. Şekil 3.14’de akım ve gerilim trafolu aktif/reaktif sayaç bağlantısı
görülmektedir.

Montajı
Elektrik sayaçları genellikle panolara monte edilir. Daha önce anlatılan kompakt şalterin
montajındaki işlem aynen uygulanır.
• Sayaç bağlantısı yapılacak pano üzerine konularak montaj deliklerinden işaretlenir.
• İşaretlenen yerler matkap çalıştırma kurallarına göre delinir.
• Delinen yerlerden uygun cıvata somun ile sayaç panoya tutturulur. Elektrik bağlantısı yapılır ve
klemens kapağı kapatılır.
~ 167 ~
Akım Trafoları
Yapısı
Akım transformatörü; normal kullanma şartlarında primer akımı belli bir oran dahilinde düşüren ve
primer akım ile sekonder akım arasındaki faz farkı sıfır derece olan bir ölçü transformatörüdür.
Rölelerin ve ölçü aletlerinin yüksek gerilim sisteminden yalıtımını da sağlar. Devreye seri olarak
bağlanan sargılarına primer; röle ve ölçü aletlerini besleyen sargılarına sekonder denir.
Primer devre akımının sekonder devre akımına bölünmesi akım trafosunun dönüştürme oranını
belirtir.
Akım transformatörleri sac nüve üzerine sarılır. Nüve ile bobin enerji hattı birbirinden iyi izole
edilmesi gerekir. Ölçme yapılmayacağı zaman sekonder uçlarının kısa devre edilmesi gerekir. Aksi halde
oluşacak yüksek gerilimden dolayı tehlikeli sonuçlar oluşabilir.
Çeşitleri
Alçak gerilim devrelerinde kullanılan akım transformatörleri, sargılı veya baralı olarak yapılıp
kullanılırlar. Sargılı akım transformatörleri genellikle portatif tip de imal edildikleri gibi kademeli olarak
yapılır (Resim 3.21).
Primerden geçen akım değeri büyüdükçe bunun sargısı transformatör nüvesinin ortasından geçen bir
hat barasıdır. Böyle transformatörlere bara tipi akım transformatörleri denir.Genellikle sabit yerlerde kuru
ve yağlı olarak kullanılır (Resim 3.22).

Resim 3.21: Sargılı akım trafosu Resim 3.22: Baralı akım trafosu
Seçimi
Akım trafolarının seçiminde devreden geçecek primer akımının değeri, toprak rölesi akım değeri ve
aşırı akım rölesinden geçecek akım değerleri önemlidir. Akım trafosunun seçimini en iyi şekilde bir
örnekle açıklayacak olursak;

ÖRNEK:
Bir ENH üzerinde 800 KVA kurulu gücünde trafolar vardır. Hattın en büyük güç kullanma katsayısı
(diversite) % 62,5 olarak belirlenmiştir. Kullanılacak akım trafolarını 34,5 kV ve 15 kV için belirleyiniz.

ÇÖZÜM:
Sürekli çekilen en büyük güç:
N=%62,5x800 =500kVA
34,5 kV gerilime göre hat akımı :
I1=500/34,5x1,73=8,37Amp.
15 kV gerilime göre hat akımı :
I2 =500/15x1,73=19,2 Amper

KÖK 34,5 kV için hat akımı 8,37 amper hesaplandığı için Çizelge 1’de en büyük değer 10
amperdir. 10 amperin akım trafosu karşılığı 20/5 ve aşırı akım rölesi ayar kademesi karşılığı ise bundan
sonraki kademeler akım trafosunun anma akımının üstünde çalışmasına neden olur. Ayrıca akım trafoları
devreye seri bağlı oldukları için hattın kısa devre akımları etkisindedir ve termik, dinamik kuvvetler akım
trafosunu bozabilir.
Bu bakımdan duyarlı bir aşırı akım ayar olanağı yanında akım trafolarının kısa devre akımlarına da
dayanması gerekir. Tablo. 2’de 15/5 akım trafosu aşırı akım rölesine hem daha geniş bir ayar olanağı
sağlar hem de hat kısa devresinde termik ve dinamik tesislere dayanabilir. 15/5 Akım trafosu seçildiğinde
rölenin kademesi 9 amper hat akımını karşılayabilmektedir ve toprak rölesine de (Tablo 1) 2,7 amperden
10,5 amper toprak kaçak akım değerine kadar ayar olanağı vermektedir.
KÖK 15 kV’ luk ise: Yukarıdaki örnekte verilen ENH ve KÖK 15 kV luk ise her hat akımı 19,2
amper olarak hesaplanmıştı, tablo 2’de en yakın büyük değer 20/5 akım trafosunun 5 ayar kademesi için
20 görünüyorsa da en uygun akım trafosu seçimi 40/5’tir ve ayar kademesi 3 olacaktır. Toprak rölesi de
(Tablo 1) 7,2 – 28 amper arası hata akım ayar olanağı verilmektedir.
~ 168 ~
 Aşırı akım ve toprak rölelerinin duyarlığı görüldüğü gibi akım trafosu seçimine bağlıdır. Ancak
akım trafosu seçilirken hattın kısa devre akımları ve termik – dinamik etkilerden az zarar görecek bir
seçim yapmalıdır.

Toprak Rölesi Ayar Kademeleri

AKIM TR. ÇARPAN 0,9 1,5 2 2,5 3 3,5 --

10/5 2 1,8 3 4 5 6 7 amper
15/5 3 2,7 4,5 6 7,5 9 10,5 --
20/5 4 3,6 6 8 10 12 14 --
30/5 6 5,4 9 12 16 20 24 --
40/5 8 7,2 12 16 20 25 30 --
50/5 10 9 15 20 25 30 35 --
75/5 15 13,5 22,5 30 37,5 45 52,5 --
100/5 20 18 30 40 50 60 70 --
Tablo 3.1: Toprak rölesi ayar kademesi

Akım Trafosu Çarpanı Olarak Aşırı Akım Rölesi Hat Akımları

AKIM TR. ÇARPAN 2 3 4 5 6 7 --

10/5 2 4 6 8 10 12 14 amper
15/5 3 6 9 12 15 18 21 --
20/5 4 8 12 16 20 24 38 --
30/5 6 12 18 24 30 36 42 --
40/5 8 16 24 32 40 48 56 --
50/5 10 20 30 40 50 60 70 --
75/5 15 30 45 60 75 90 105 --
100/5 20 40 20 80 100 120 140 --
Tablo 2.2: Akım trafosu olarak aşırı akım rölesi hat akımları

Montajı
• Bara tipi akım trafosunun montajında trafo 2 ucunda bulunan cıvata yerlerine göre ölçü alınır.
• Baralar alınan ölçülere göre delinir (Resim 3.23).
• Baralar panoya yerleştirildikten sonra akım trafosu üzerinde bulunan 2 uç cıvata ile baralara
sabitlenir (Resim 3.24).

Resim 2.23: Baranın delinmesi Resim 3.24: Baralara akım trafolarının monte edilmiş hali

~ 169 ~
Gerilim Trafoları
Yapısı
Gerilim transformatörü; yüksek gerilimi belli bir oran dahilinde düşüren ve primerle sekonder
gerilimleri arasındaki faz farkı yaklaşık sıfır derece olan bir transformatördür. Röle ve ölçü aletlerinin
düşük gerilimle çalışmasını sağlar.
Gerilim ölçü transformatörünün sekonder tarafı (v küçük) daima topraklamalıdır. Topraklama
tehlikeli temas gerilimine karşı can ve mal emniyetinin sağlaması bakımından zorunludur. Primer ve
sekonder tarafa (kısa devreye karşı koruma ) sigorta konulur. Toprak hattına kesinlikle sigorta konmaz.
Akım transformatörlerinde olduğu gibi gerilim transformatörlerinde de primer ve sekonder sargılar
vardır. Tek fark gerilim trafolarının primer sargıları ince telli ve çok sarımlı, sekonder ise yine ince telli ve
az sarımlıdır. Primer uçları (U-V) gerilimi ölçülecek devreye, sekonder uçları da (u-v)ölçü aletine
bağlanır.
Gerilim trafoları bir ve üç fazlı olarak imal edilirler.
Çeşitleri
Gerilim trafoları kullanılacağı yere göre dahili ve harici, yalıtımlarına göre kuru ve yağlı çeşitleri
vardır. Yüksek gerilimde kullanılan yağlı tipler,metal tanklı olup, primer girişleri de porselen izolatörlerle
yalıtılır (Resim 3.25).

Resim 3.25: Yüksek gerilim gerilim trafosu Resim 3.26: Orta gerilim gerilim trafosu
Seçimi
Gerilim trafoları primere bağlanacak gerilim değerine göre seçilir. Primer gerilimin sekonder
gerilimine oranına dönüştürme oranı denir.
Örneğin etiketinde 34,5/0,1 KV yazan bir gerilim trafosunun dönüştürme oranı 345’dir. Gerilim
trafosu sekonderine bağlı ölçü aletinde okuduğumuz değeri bu oranla çarparsak gerçek gerilim değerini
bulmuş oluruz.
Bu örneğe bağlı olarak bir gerilim trafosu seçeceğimiz zaman primer ve sekonder gerilimi
biliyorsak dönüştürme oranına göre bir gerilim trafosu seçeriz.
Montajı
• Gerilim trafosunun alt ayaklarına panoya montaj ayaklarından panoya konulacağı yere işaretlenir.
• İşaretlenen yerler matkap çalıştırma kurallarına uygun olarak matkapla delinir.
• Delinen yerlere gerilim trafosu montaj ayakları monte edilir.

~ 170 ~
 KOMPANZASYON CİHAZLARI VE MONTAJI

KOMPANZASYON SİSTEMLERİ

Kompanzasyonun Önemi
Günümüzde bütün ülkeler, yer üstü ve yeraltı enerji kaynaklarını da en verimli şekilde kullanma
yollarını araştırmaktadır.
Bugün tüm insanlığın en zorlu ihtiyaç maddesi haline gelen elektrik enerjisi yaygın olarak
üretilmektedir. Üretilen enerjinin ekonomik olması için, santralden en küçük alıcıya kadar dağıtımında en az
kayıpla taşımanın yolları ve hesapları yapılmaktadır.
Dünyamızda elektrik enerjisine ihtiyacın sürekli artması, enerji üretiminin pahalılaşması, taşınan
enerjinin ucuz ve hakiki iş gören aktif enerji olmasını zorunlu kılmaktadır.
Bilindiği gibi, şebekeye bağlı bir alıcı, eğer bir motor, bir transformatör, bir flüoresan lamba ise,
bunlar manyetik alanlarının temini için, bağlı olduklarışebekeden bir reaktif akım çekerler.
İşte, santralde üretilen bir enerji, aktif ve reaktif akım adı altında en küçük alıcıya kadar beraberce
almakta, iş yapmayan, motorda manyetik alan elde etmeye yarayan reaktif akım, havai hatlarda, trafoda,
tablo, şalterler ve kabloda gereksiz kayıplar meydana getirmektedir.
Bu kayıplar yok edilirse, trafo daha fazla alıcıyı besleyecek kapasiteye sahip olacak, devre açıcı
kapayıcışalterler, lüzumsuz yere büyük seçilmeyecek, tesiste kullanılan kablo kesiti küçülecektir. Bunun
sonucu daha az yatırımla fabrika ve atölyeye enerji verme imkânı elde edilecektir. Elektrik işletmesi
tarafından uygulanan tarifeler yönünden de, her dönem daha az elektrik enerjisi ödemesi yapılacaktır.
Görüldüğü gibi, daha ilk bakışta reaktif akımın santralden alıcıya kadar taşınması, büyük ekonomik
kayıp olarak görünmektedir. İşte, bu reaktif enerjinin santral yerine, motora en yakın bir yerden kondansatör
tesisleri veya aşırı uyartımlı senkron motorlar ile azaltılması ve böylece tesisin aynı işi, daha az akımla
karşılaması mümkündür.
Tesiste harcanan reaktif enerjinin azaltılması amacı ile yapılan kondansatör veya senkron motor
tesislere kompansatör, bu işlemin yapıldığı tesislere de kompanze edilmiş tesisler, kısaca kompanzasyon
denir. Reaktif güç kompanzasyonu için, senkron motor yerine daha ekonomik olan kondansatörler
kullanılır.
Düşük Güç Kat Sayısının Sakıncaları
Bilindiği gibi alternatif akım, aktif ve reaktif bileşenlerden meydana gelmektedir. Aktif bileşen
motorlarda mekanik gücü, ısıtıcılarda sıcaklığı, lambalarda ise aydınlatma gücünü meydana getirir. Reaktif
bileşen ise bobinli (manyetik) alıcılarda manyetik akının meydana gelmesi için harcanır.
Aktif akımın meydana getirdiği güce aktif (wattlı) güç, reaktif akımın meydana getirdiği güce reaktif
(kör) güç ve bu güçlerin bileşkesine (vektöriyel toplamına) ise görünür (zahiri) güç denir.

Şekil 1.2’deki güç vektöründe;

Aktifgüç: P=U.I. cosφ..........................(W)

Reaktifgüç: Q=U . I.sinφ...........................(VAR)
Görünür güç: S = U . I . ..................................(VA)

Elde edilir. (Formüller bir faz içindir.)

Güçler arasındaki ilişkiyi formül ile açıklarsak; şeklinde olur.

~ 171 ~
 Güç vektöründeki aktif güç (P) ile görünür güç (S) arasındaki açının cosinüsüne güç kat sayısı (cos φ)
denir. Reaktif güç (Q) ne kadar büyük olursa cos φ küçük, dolayısıyla görünür güç (S)’ de büyük olur. Bu da
şebekeden daha fazla güç çekmek yani akım çekmek demektir.
İşte reaktif gücün azaltılıp güç kat sayısı (cosφ)’nın yükseltilmesi işlemine kompanzasyon (güç kat
sayısını düzeltme) denir.
Reaktif gücün de iki bileşeni vardır.
Bunlar: Manyetik alanın oluşumu için bobinlerin harcadığı endüktif reaktif güç (QL) ve kapasitif
reaktif güç (QC)’ tür. Reaktif gücün bu bileşenleri vektöriyel olarak birbirinin tam tersi yöndedir.
Toplamreaktif güç Q = QL – QC veya Q = QC – QL şeklinde hesaplanır. QC’ nin QL’ den büyük olması
cosφ’ nin kapasitif özellikte olması, Q L’ nin QC’ den büyük olması ise cosφ’ nin endüktif özellikte olması
demektir.
Güç kat sayısını düzeltmek için devreye endüktif reaktif gücün zıttı olan kapasitif reaktif yük eklenir.
Yani devreye kondansatörler bağlanır.
Kompanzasyon yapılmış (kondansatör bağlanmış) devrenin güç vektör diyagramışu şekilde çizilir
(Şekil 2).

Vektör diyagramında görüldüğü gibi kondansatör bağlanmadan önceki cosφ1 değeri daha küçük ve
görünür güç (S1) daha büyüktür. Kondansatör eklendiğinde ise cos φ2 büyüyerek görünür güç (S2) azalmıştır.
Bu da şebekeden daha az güç ve akım çekmek demektir. Aynı zamanda elektrik enerjisi ücretinden de kâr
demektir.

Kompanzasyonun Yararları
Güç kat sayısının düzeltilmesi hem elektrik enerjisini üretenler hem de tüketenler bakımından çok
faydalıdır. Bu nedenle kompanzasyon sisteminin orta ve büyük boy işletmelerde, işletme sahibi tarafından
yapılması zorunlu hale getirilmiştir. Kompanzasyon yapılan tesiste elde edilen avantajlarışu şekilde
sıralayabiliriz.

Üretici Yönünden
• İletkenler daha az akım taşıyacağından ince kesitte seçilir.
• Aynı iletim hattından daha fazla aktif enerji iletileceğinden üretim, iletim ve dağıtım tesislerinde
kapasite -verim yükselir.
• Enerjinin üretim ve satış maliyeti azalır.
• Alternatör ve transformatörlerin gücü daha küçük tutulur.
• Dağıtım hatlarında kayıplar ve gerilim düşümü azalır.

Tüketici Yönünden
• İletkenler daha ince kesitte seçilir.
• Besleme transformatörü, kumanda, kontrol ve koruma elemanları daha küçük değerlerde seçilir.
• Besleme transformatörünün ve tesisin kapasitesi ile verimi yükselir.
• Kayıplar ve gerilim düşümü azalır.
• Şebekeden daha az reaktif enerji çekilir.
• Harcanan enerji azalacağından enerji ücreti de azalır.

Kompanzasyon ile İlgili Yönetmelik Maddeleri

Genel Hükümler
1. Kurulu gücü veya besleme trafolarının toplam kurulu gücü 50kVA ve daha büyük olan abonelerin alçak
gerilimli baradan beslenmesi durumunda mutlaka (17.02.2000 tarih ve 23967 sayı) tebliğ hükümleri
~ 172 ~
 çerçevesinde kompanzasyon tesisleri yapılacaktır.
2. 50 kVA’ın alternatif reaktif enerji tarifesine tabi olan abonelerin müracatı veya fen servislerinin lüzum
görmesi halinde, bu tür abonelere de eldeki sayaç akım değerleri de göz önüne alınarak reaktif sayaç
takılmakta ve bu sayaçların tüketim kayıtlarına göre hesaplama yapılmaktadır.
3. Bilindiği üzere, reaktif sayacı ile reaktif tüketimi ölçülebilen abonelerde reaktif tüketim, aktif tüketimin
%33’ ünü geçmemesi şartıyla herhangi bir reaktif enerji bedeli alınmayacağı tarifede belirtilmektedir.
Diğer bir ifadeyle; abone güç faktörünün 0,95 ile 1 arası değerlerinde reaktif enerji bedeli tarifeye göre
alınacaktır. Şu halde kompanzasyon yapılacak tesislerde güç faktörü yukarıdaki esaslara göre
saptanacak sınırlar içinde kalması koşuluyla gerekli tesis yapılmalıdır.
4. Mevcut tesislere yapılacak kompanzasyonda yine belirilen sınırlar içinde kalma koşuluyla gerekli tesis
yapılacak ve işletmeye bir proje ile müracaatta bulunulacaktır.
5. Reaktif enerji tarifesi gurubunda olup da endüktif yükü olamayan veya yukarıda belirtilen güç faktörü
sınırında çalışan aboneler de işletmeye müracat etmeleri halinde, bu tür abonelerden reaktif enerji bedeli
alınmayacaktır.

Yeni Kurulacak Tesislerde Kompanzasyon

Yeni enerji alacak tesislerde hazırlanacak olan projede, kurulacak olan tesise ait nominal veya etiket
değerleri göz önüne alınarak, kompanzasyon gücü hesaplanarak belirlenecektir. İşletme gerek enerji verme
aşamasında, gerekse enerji verdikten sonra bu tesisin belirtilen güç faktörü sınırları içinde çalışıp
çalışmadığını izleyecektir.

17.02.2000 Tarih ve 23967 Sayılı Resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren yeni kompanzasyon
tebliğine göre,

Madde 1. Kurulu gücü veya besleme transformatörlerinin toplam kurulu gücü 50 kVA ve bunun üzerinde
olan elektrik tesislerinde kompanzasyon tesisi yapılması zorunludur.

Madde 2. Üç fazlı olarak beslenen sanayi abonelerinin elektrik enerjisi ile besleme projeleri hazırlanırken,
güç kat sayısını düzeltmek için gerekli kompanzasyon tesisleri de proje kapsamına alınmalıdır. Madde 3.
Abonelerin beslenmesinde kullanılan transformatör merkezleri ile ilgili kompanzasyon tesisi projeleri
yapılırken, abonelerin kendi tesisleri için tek tek kompanzasyon tesisi kurmaları durumunda, transformatör
merkezlerinde yalnızca sabit kondansatör grubunun göz önünde bulundurulması yeterlidir.

Alçak Gerilimde Kompanzasyon

Madde 5. Alçak Gerilimden (1 kV ve altı) Beslenen Tesislerde Kompanzasvon

5.1. Kurulu gücü veya besleme transformatörlerinin toplam kurulu gücü 50 kV A ve daha büyük olan
abonelerin alçak gerilimli baradan beslenmesi durumunda, kompanzasyon tesisi projesi, aşağıda belirtilen
esaslara göre yapılmalıdır.

5.1.1. Projesi yapılacak tesisin güç kat sayısı cos φ= 0,95 (dahil) ile 1,0 arasındaki bir değere yükseltilecek
şekilde gerekli kondansatör gücü hesaplanmalıdır.

5.1.2. Kondansatör hesabında kullanılan etkin (aktif) güç, tesisin kurulu gücü ile eş zamanlılık kat sayısı
{diversite faktörünün tersi) çarpılarak bulunmalıdır.

5.1.3. Reaktif enerji kompanzasyonunda esas, kompanzasyonun olabildiğince tüketici cihaza yakın yerde
yapılmasıdır. Bu nedenle deşarj lambalı armatürler, klima cihazları, su gereksinimi için tesis edilecek
motopomplar, vb. cihazlarının tek tek olarak kompanze edilmesi önerilir.
Ancak tek tek kompanzasyon yapılması durumunda kondansatörler, devreye yük ile birlikte girip
çıkacak şekilde tesis edilmelidir. Reaktif güç kompanzasyonu, merkezi ve otomatik olarak da tesis
edilebilir.

5.1.4. Otomatik güç kompanzasyonu için kullanılacak donatım, 0,4 kV gerilimli ana dağıtım panosundan
ayrı olarak başka bir pano içerisine tesis edilmeli ve iki pano arasındaki bağlantı, kablo veya bara ile
yapılmalıdır.

~ 173 ~
Kompanzasyon panosu girişinde;
. (üzengili) şalter veya yük ayırıcışalter ile sigorta veya
. (üzengili) şalter veya yük ayırıcışalter ile termik vaya manyetik röle bulunmalıdır.

5.1.5. Tesiste bulunan cihazların (makine, motor vb.) güç kat sayısı bilinmiyorsa, omik dirençli yüklerde
güçleri hesaba katılmayarak, başlangıç güç kat sayısı için ölçme ile bulunacak değerler baz alınacak; bunun
mümkün olmadığı durumlarda makinelerin güç ve devir sayıları dikkate alınarak yaklaşık başlangıç güç kat
sayıları belirlenecek ve Madde 5.l.l'de belirtildiği şekilde projelendirilecektir.

5.1.6. Sabit kondansatör grubu, öncelikle güç transformatörünün boştaki sabit reaktif kayıplarını kompanze
edecek şekilde hesapla bulunacak, bu hesabın yapılmadığı durumlarda, kompanzasyon sisteminde yalnızca
sabit grup devredeyken elektrik tesisinin güç faktörü istenilen değerde kalmak koşuluyla, güç
transformatörün anma gücünün yaklaşık %5' i ile% 10' u arasıda seçilen birinci kondansatör grubu
sabit ve sürekli olarak işletmede kalacak, öbür gruplar otomatik olarak devreye girip çıkacak şekilde tesis
edilecektir. Sabit grup, ana otomatik şalterden önce veya sonra bağlanabilir. Sabit grubun ana otomatik
şalterden önce bağlanması durumunda gerekli teknik emniyet önlemleri (uyarı levhası vb.) alınmalıdır.
Sabit kondansatör gücü, sistemde istenmeyen harmoniklerde rezonans oluşturmayacak şekilde
hesaplanmalıdır. Abonenin kuracağı tesisler doğrudan alçak gerilim şebekesinden besleniyorsa, birinci
grubun sabit bağlanması gerekmez.

5.1.7.Başlangıçta çekilecek güç az da olsa, kompanzasyon panosu tam güce göre hesaplanarak
projelendirilmelidir. Kompanzasyon tesis gücünün hesaplanmasında kondansatörde zamanla meydana
gelecek değer kayıpları, ilgili standartlar ve üretici firma kataloglarına göre göz önünde bulundurulmalıdır.
Sistemde reaktif güç artışını gerektirecek bir güç artışı olduğu zaman panoya gerekli kondansatör ve
donanım eklenmelidir.
Reaktif güç rölesinin ayar dizisi toplamı en az beş olmalıdır. Röle, aşırı ve düşük gerilime karşı
koruma sistemlerini içermelidir .(Şebeke geriliminin normal gerilimin % 10’ u kadar ve daha çok artması
veya eksilmesi durumunda, röle 0,5 saniye ile 3 saniye arasında bir gecikme ile, kumanda ettiği sistemleri
devre dışı edecek ve gerilimin yeniden nominal değere yaklaşması durumunda, önce sabit grubu sonra da
yükün gereksinimine göre öbür parçaları devreye sokacak özellikte olmalıdır.)

5.1.8. Kondansatör gruplarının ayrı ayrı sigortalar ve kontaktörler üzerinden beslenmesi ve paralel
bağlanmış kondansatörlerin yardımcı kontaktör ile devreye alınması koşulu ile grupların seçilmesinde ayar
dizisi l.l.l... l.2.2... vb. şeklinde olmalıdır. 1.2.4.8... sistemi, seçicili 1.1.1... sistemi gibi çalışacak şekilde de
kullanılabilir.

5.1.9. Tesis sahiplerince, tesislerin bütününün veya bir bölümünün omik güç çekeceği veya makinelerin
kompanze edilmişşekilde üretilmiş olduğunun yazılı olarak bildirilmesi ve ilgili belgelerin proje onaylayan
kuruluşa sunulması durumunda, projenin onaylanmasında bu özellik göz önünde bulundurulmalıdır.

5.1.10. Motorları tek tek olarak kompanze edilmesi durumunda aşın kompanzasyona engel olmak için,
küçük güçlü motorlarda (gücü 30 kW' ta kadar olan motorlar), tesis edilecek kondansatörlerin reaktif güç
değerleri yürürlükte bulunan yerli ve yabancı standart, şartname, yönetmelik vb.deki değerlerden büyük,
büyük güçlü motorlarda (gücü 30 kW' nin üstünde olan motorlar), olabildiğince, motorun boş çalışmada
çektiği reaktif gücün %90' ından daha büyük olmamalıdır.

5.1.11. Tesislerde harmonik akım üreten redresörler, ark ocakları, elektrik kaynak makineleri, tristör
kumandalı doğru akım motorları gibi cihazlar varsa, bunların akım darbeleri ile elektrik sisteminde
meydana getireceği olumsuz etkileri önlemek için gerekli önlemler alınmalıdır.

5.1.12. Tesisin çektiği aktif enerjiyi ölçen aktif sayaçtan başka, endüktif reaktif enerjiyi ölçmek için bir tane,
enerji sağlayacak kuruluşun gerekli görmesi durumunda, abonenin aşırı kompanzasyon sonucunda sisteme
vereceği kapasitif reaktif enerjiyi ölçmek için de bir tane olmak üzere toplam iki adet geri dönmesiz reaktif
sayaç tesis edilmelidir.(Dijital tek sayaç kullanılabilir).

~ 174 ~
Uygulama ile İlgili Hükümler

REAKTİF ENERJİ TARİFESİ

Reaktif Enerji Tarifesi (25/12/1997 tarih ve 23/211 sayılı resmi gazete).
Elektrik Projelerinin Hazırlanması (17/02/2000 tarih ve 23967 sayılı resmi gazete)
Elektrik Tarifeleri Yönetmeliği (09/03/2000 tarih ve 23988 sayılı resmi gazete)
Madde – 56-Reaktif Enerji Tarifesi aşağıdaki şartlar halinde uygulanır.
a)-Abone çekeceği reaktif enerjiyi ölçmek üzere gerekli ölçü aletlerini tesis etmek zorundadır. Tesis
etmeyen abonenin o dönemde çektiği aktif enerjinin 0,90 katı reaktif enerji çektiği kabul edilir. (R.G:
9.3.2000 / 23988)

b)-Reaktif enerjiyi ölçmek üzere gerekli ölçü aletlerini tesis eden abonelerden çektiği aktif enerjinin
% 0,33 katına kadar reaktif enerji çeken müşteriden reaktif enerji bedeli alınmaz. Bu sınır aşılırsa çekilen
reaktif enerjinin tamamına reaktif enerji tarifesi uygulanır. (R.G: 9.3.2000 / 23988)

c)-Abone aşırı kompanzasyon sonucunda sisteme vereceği reaktif enerjiyi ölçmek için geri
dönmesiz reaktif enerji sayacını tesis edecektir. Sisteme verilecek (kapasitif tüketim) reaktif enerji, o
dönemde çekilecek aktif enerji miktarının (aktif tüketim) % 20’ sini aşması halinde abonenin çektiği aktif
enerjinin 0,90 katı kadar reaktif enerji tüketildiği kabul edilerek reaktif enerji tarifesi üzerinden bedeli alınır.
(R.G: 9.3.2000 / 23988)

d)-Bu maddenin b ve c bentlerinde yazılı sınırların ikisini birden aşan abonenin çekilen aktif
enerjinin 0,90 katı kadar reaktif enerji tüketildiği kabul edilerek bedeli alınır.

e)-Tek fazla beslenen abone ile üç fazlı, kurulu güç 15 kW’ a kadar, bağlantı gücü 9 kW’a kadar
olan aboneye ve meskenler, hayır kurumları, dernekler, vakıflar, resmi teşekküller, kümes hayvanı çiftliği
abonelerine reaktif enerji tarifesi uygulanmaz.

NOT: Tarımsal sulama abonelerinin çektiği reaktif enerji miktarının azaltılması için, tarımsal
sulama abonelerine de reaktif enerji tarifesi uygulanmasına geçilmiştir.(17/02/2000 tarih ve 23967 sayılı
resmi gazete)

MADDE 10-Aynı Yönetmeliğin değişik 53 üncü maddesinin (b.6) alt bendi aşağıdaki şekilde
değiştirilmiştir.
“b.6) Reaktif tarife uygulanan müşterilerin elektrik iç tesislerinde kullanılacak deşarj(boşalmalı)
lambaları ile bağlantı gücü 9 kW’ı geçen yeni yapılardaki ortak kullanım amaçlı kazan dairesi, klima ve
hidrofor tesislerinde kullanılan motorlarda güç faktörünün, ilgili mevzuatta öngörülen değerine çıkarılması
için, en azından yükle birlikte devreye girip çıkan bir kondansatör (kondansatörler) ve benzeri tesis
edilecektir.”

Kompanzasyon Tesislerinde Dikkat Edilecek Önemli Teknik Konular

1. Kompanzasyon tesislerinin otomatik ayar kademeli yapılması halinde “özellikle küçük tesislerde”
kompanzasyonun münferit tüketim noktalarına konmasına özen gösterilmelidir.
2. Gerek münferit gerekse merkezi kompanzasyon tesislerinde, elektrik kesilmesi halinde bu
kompanzasyonun şebeke ile irtibatını kesecek şekilde gerekli önlem alınmalıdır.
3. Kompanzasyon tesislerinin güç faktörü 0,95-1 sınırı içinde kalacak şekilde yapılmalıdır. Aşırı
kompanzasyonlar tesiste gerilim yükselmelerine neden olabilir.
4. Kondansatörler devreden çıkarken büyük arklar oluştururlar. Bu nedenle seçilecek anahtarın açma
hızlarının büyük olması gerekir.
5. Açma olayı sırasındaki arkın tesisi ile kontakların yanmasını önlemek için arkın tesisi ile kontakların
yanmasını önlemek için yük anahtarları nominal kondansatör akımının 1,25 ile 1,8 katı kadar
seçilebilir.
6. Kondansatör tesislerinde yük harmoniklerin tesiri dikkate alınarak sigorta akımları nominal
kondansatör akımından % 70 kadar büyük seçilmelidir. Ayrıca gecikmeli tip sigortalar tercih
edilmelidir.
7. Başlangıç darbe akımları dikkate alınarak kondansatör tesislerinde kullanılan iletkenlerin kesitleri

~ 175 ~
 belirli bir akım şiddeti için normal tesislerden daha büyük seçilmelidir.
8. Harmonik akımlarını belirli ölçüde amortize etmek amcıyla kompanzasyon tesisleri bir veya birkaç
paralel kablo üzerinden baralara bağlanmalıdır.

Kompanzasyon Çeşitleri
Her tüketicinin müstakil kompanzasyonu olan tek tek kompanzasyon, gurup kompanzasyonu ve
merkezi kompanzasyon olmak üzere üç çeşit kompanzasyon uygulaması vardır.

Tek Tek Kompanzasyon

Tek tek kompanzasyonda kondansatörler
doğrudan yük çıkışlarına bağlanırlar. Ve ortak bir
anahtarlama cihazı ile yükle birlikte devreye alınıp
çıkarılır. Kondansatör gücü, doğru bir şekilde yüke
göre seçilmelidir. Bu kompanzasyon aynı zamanda en
etkin ve en güvenilir olanıdır. Çünkü, bir
kondansatörün bozulması halinde meydana gelen arıza,
arızalı bölümü devre dışı bırakır. Ancak, bu sistem
diğer sistemlerin en pahalısıdır. Buna karşılık,
aydınlatmada ve oldukça büyük güçlü tüketici
motorlarda, besleme hattı uzun olan alıcılarda, tek tek
kompanzasyon uygulaması tercih edilmektedir.(Üç
fazlı kondansatörler üçgen olarak bağlanırlar).

Aydınlatmada Kompanzasyon
Genellikle floresan lamba, cıva buharlı ve sodyum buharlı lambalarda uygulanır. Floresan lambanın
güç kat sayısı cos φ = 0,55’tir. Kompanzasyondan sonra cosφ’ yi 0,95 – 1 arasına yükseltmek gerekir. Bunun
için gerekli kondansatör gücü tablo 1.1’den bulunabilir.
LAMBA GÜCÜ(W) KAPASİTE(μF) KON.GÜCÜ(VAR)
Flüoresan 10 2 30
Flüoresan 20 5 80
Flüoresan 2x20 4,5 70
Flüoresan 65 7 110
Cıva buharlı 125 10 510
Cıva buharlı 250 18 275
Tablo 1.1

Alternatif Akım Motorlarında Kompanzasyon

Motorlar, sabit reaktif güç çektiğinden yol verici şalterlerden sonra (kontaktörden sonra) kontaktör
bataryaları bağlanacak şekilde, her motor için bağımsız kompanze işlemi yapılabilir. Ancak bu işlemde
kondansatör gücünün, motorun boş çalışmada çektiği görünür gücü çekmeyecek şekilde hesaplanması
gerekir. Aksi halde boş çalışmada güç faktörü kapasitif olur

~ 176 ~
 Motora bağlanacak kondansatör güçlerinin seçimi motor etiketindeki güç ve devir sayısından
yaralanılarak tablo 1.2’den doğrudan bulunabilir.

Grup Kompanzasyonu
Bu tür kompanzasyonda bir kontaktör veya devre kesintisiyle grup olarak anahtarlanan birden fazla
motorun veya floresan lambanın kompanzasyonu yapılır. Bu işlemde her grup bir alıcı gibi değerlendirilir.
Bu şekildeki kompanzasyon günümüzde pek kullanılmamaktadır.

Merkezi Kompanzasyon
Tabloya bağlı çok sayıda motor ve indüktif yük çeken alıcı bulunuyorsa ve bunlar belli belirsiz
zamanlarda devreye girip çıkıyorlarsa çekilen yük durumuna ayarlı bir kompanzasyon yapılır. Böyle bir
kompanzasyon, elle kumandalı ve otomatik çalışma durumlu olur. Projelendirilmesi ve hesaplanmaları
kolaydır. Mevcut tesislere bağlanması problemsiz olup çok kısa sürede montajı mümkündür. Fabrikayı
besleyen tek veya paralel çalışan trafolar, toplam akım trafoları üzerinden kompanze edilebilir. Kullanılan
elektronik regülatörlerin hassasiyet sınırı ve çalışacağı indüktif-kapasitif bölgenin potansiyometrelerle
ayarlanabilmeleri sonucu uygun bir kompanzasyon tesisinin kolayca işletmeye girmesi sağlanır. Bir tesisin,
hangi çeşit kompanzasyonla donatılması gerektiği iş yerinin değişik zamanlarda alınmış yükleme eğrileriyle
belirlenmelidir.
Merkezi kompanzasyonda, şebekeye paralel olarak bağlanacak kondansatörler, 3-5-7 veya
2-4-6-8-12 gruba bölünmektedir. Bu programlar elektronik kompanzasyon röleleri ile devreye
sokulmaktadır. Kademeli reaktif güç kontrol röleleri her an cos φ’ yi 0,96’ da sabit tutmak çin
i otomatik
~ 177 ~
olarak kondansatör gruplarını devreye alır veya çıkarır. 17.2.2000 tarih ve 23967 sayılı resmi gazetede
belirtildiği gibi işletmelerin cos φ’yi, 0,95 ile 1 aras ında tutmaları mecburidir. Kondansatörler de reaktif güç
rölelerinin kademesi gibi gruplara ayrılır. Her kademede o kademeye ait kondansatör grubu devreye girer.

Reaktif Güç Kontrol Rölesi

Yapısı
Reaktif güç kontrol rölesi otomatik olarak ayarlanan güç kat sayısına ulaşmak için kondansatörleri
devreye alıp çıkartma görevini yapan elektronik cihazdır. Gösterge, kıyaslama ünitesi ve çıkış röle devre
katlarından oluşur. Sistemde bulunan gerilim ile çekilen akımın faz farkını algılayarak, çıkış röle gurubu
aracılığı ile kondansatörleri kumanda eder. Güç kat sayısı düşünce kondansatörleri sıralı olarak devreye alır.
Bir yandan da değişen güç kat sayısını ölçerek döngüsel kontrol yapar. Ayarlanan güç faktörünü sağlayacak
kadar kondansatörü devrede tutar. Tek fazın akım bilgisi ile işlem yapan röleler yanında üç fazın da akımına
göre işlem yapan röleler mevcuttur.
Çalışması
Tranformatör, elektrik motorları gibi endüktif yükler, mıknatıslanma akımlarından dolayışebekeye
reaktif yük getirirler. Bu reaktif yükler bulundukları devreye kondansatörler bağlanarak azaltılır veya yok
edilirler.
Reaktif güç kontrol röleleri, merkezi kompanzasyonda seçilmiş kondansatör gruplarının bataryalarını
devreye alarak veya çıkararak güç kat sayısı değerini, kullanıcı tarafından ayarlanan güç kat sayısı değerine
getirmeye çalışırlar.

Reaktif Güç Kontrol Rölesinin Ayarlanması

% ayarı: Bu potansiyometre % 30 ayar noktasına alınır. Belirli bir çalışma sonunda aktif ve reaktif sayaç
değerleri kaydedilerek oranlaması yapılır. Reaktif enerjinin aktif enerjiye oranı 0,33’ ten az olmamalıdır. Bu
kritere bağlı olarak % ayarı, %30, 20, 10 noktalarında tutulabilir.

C/k ayarı: Bu tuşa basıldığında o anki C/k oranı displayde belirir. Aşağı-yukarı tuşları kullanılarak
0,00-2,00 değerleri arasında 0,05 hassasiyetle ayar yapılır. Bu tuş ile kullanılan kondansatör gruplarının
akım trafosu dönüştürme oranı ile uyumlu çalışması sağlanır.

C/k ayarı hesabı:

C= İlk kademe kondansatör gücü, k = Akım trafosu dönüştürme oranı

ÖRNEK: 1. kademe kondansatör gücü 5 kvar olan bir tesiste akım trafosu dönüştürme oranı 500/5
olduğuna göre C/k oranını bulunuz.

ÇÖZÜM: C/k = 5 / (500/5) = 0,05 olarak bulunur.

Ayrıca reaktif rölenin C/k oranının k1 gib i bir çarpan ı var ise k1 x C/k şeklinde hesaplanır ve
aşağı-yukarı tuşları ile bu değere ayarlanır.

~ 178 ~
 0,2 X C/k AYARI İÇİN SEÇİM TABLOSU
AKIM SİSTEMDE 1. KADEMEDEKİ KONDANSATÖR GÜCÜ (KVAR)
TRAFOS 10 12 20 25 30 40 50 60 100
U
50/5 0,2 0,3
75/5 0,13 0,2 0,27
100/5 0,15 0,15 0,2 0,03 0,3
150/5 0,07 0,1 0,13 0,17 0,2 0,27
200/5 0,05 0,08 0,1 0,13 0,15 0,2 0,25 0,3
250/5 0,04 0,06 0,08 0,1 0,12 0,16 0,2 0,24
300/5 0,03 0,05 0,07 0,08 0,1 0,13 0,17 0,2
400/5 0,03 0,04 0,05 0,06 0,08 0,1 0,13 0,15 0,25
500/5 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06 0,08 0,1 0,12 0,2
600/5 0,02 0,03 0,03 0,04 0,05 0,07 0,08 0,1 0,17
800/5 0,02 0,02 0,03 0,03 0,03 0,05 0,06 0,08 0,13
1000/5 0,01 0,02 0,02 0,03 0,04 0,04 0,05 0,06 0,1
1200/5 0,01 0,01 0,02 0,02 0,03 0,03 0,04 0,05 0,08
1500/5 0,01 0,01 0,02 0,02 0,03 0,03 0,04 0,07
Tablo 1.3: C/k ayarı için seçim tablosu

Reaktif Güç Kontrol Rölesinin Bağlanmasında Dikkat Edilecek Hususlar

Akım trafosu ana şalter çıkışına veya ana giriş sigortalarından birinin ayağına bağlanır. En çok
yapılan hata, akım trafosunun kompanzasyon panosundan sonra bağlanmasıdır. Bu durumda röle çalışmaz.
Akım trafosu daima kondansatörlerden önce ve işletmenin ilk girişine bağlanmalıdır. Ayrıca akım
trafosundan çıkan iletkenler en kısa yoldan (panonun demir aksamı ve diğer kablolara sarmadan) tercihen 2
2
x 1,5 mm TTR kablo kullanılarak, rölenin 1 ve 2 nu.lı uçlarına bağlanır.

Devre Bağlantı Şeması ve Montajı

• Röleyi bağlamadan önce şekil 1.9’ daki bağlantıyı dikkatle inceleyiniz (3 fazlı röle).
• Akım trafosunu ana şalter çıkışına veya ana giriş sigortalarından birinin ayağına bağlayınız. En çok
karşılaşılan hata, akım trafosunun kompanzasyon panosundan sonra bağlanmasıdır. Bu durumda
röle çalışmaz. Akım trafosu daima kondansatörlerden önce ve işletmenin ilk girişine bağlanmalıdır.
Ayrıca akım trafosundan çıkan telleri en kısa yoldan (panonun demir aksamına ve diğer kablolara
sarmadan ) tercihen 2x1,5 çoklu telli kablo kullanarak rölenin 1 ve 2 nolu uçlarına bağlayınız.
• Akım trafosunun bağlı olduğu faz R olsun. Rölenin 4 ve 5. nu.lı klemenslerine mutlaka diğer iki fazı
yani S ve T fazlarını bağlayınız.

Reaktif Rölenin İşletmeye Alınması:

• % ayar düğmesini 0. 33’ e getiriniz. (2006 yılı için TEDAŞ’ın ön gördüğü değerdir.)
• Röleyi otomatik konumuna alınız.
• C/k ayar düğmesini 0.05’e alınız. Devreye indüktif bir yük (örneğin motor) alınız. Röle üzerindeki
ind ışığı yanmalıdır. Kap yanıyorsa 4 ve 5 nu.lı uçları ters çeviriniz.
• Bundan sonra geriye kalan tek işlem c/k ayarının düzgün olarak yapılmasıdır.

Olabilecek Sorunlar:
Arıza 1: Röle sürekli kondansatör alıyor. Cos φ metre kapasitif gösterdiği halde çıkarmıyor.

Sebepleri:
• Kondansatör panosunu besleyen güç kablosu akım trafosundan önce alınmıştır.
• Rölenin 4 ve 5 nu.lı klemenslerine akım trafosunun bağlı olmadığı diğer iki faz yerine(S T) akım
trafosunun bağlı bulunduğu faz (R) bağlanmıştır. Bu durumda ind veya kap ledlerinden biri sürekli
yanar ve röle devreye sürekli kondansatör alır veya çıkarır.

Arıza 2: Röle çalışıyor. Kademelerin devreye girdiği röle üzerindeki ışıklardan belli oluyor. Kontaktörler
çekiyor fakat cos φ yükselmiyor ve röle kondansatör almak istiyor.

~ 179 ~
Sebepleri:
• Kondansatör sigortalarıatmıştır.
• Kontaktör kontakları kirlenmiştir.
• Kondansatörler değer kaybetmiştir.
• Kurulu kondansatör gücü, tesisin kompanzasyonuna yetmemiştir. Kondansatör ilavesi
gerekmektedir.

Arıza 3: Motorlar çalışıyor. Devrede kondansatör olmadığı halde kap ışığı yanıyor.
Sebepleri:
• Rölenin 4 ve 5 nolu uçlarını değiştiriniz.

Arıza 4: Aynı akım trafosundan hem röle hem de cosφ metre besleniyor ancak her iki cihaz da üdzgün
çalışmıyor.
Sebepleri:
• Bağlantı hatası vardır. (Röle ve cos φ metre akım devreleri (Şekil 3.7) SERİ bağlanmalıdır.
• Akım trafosu büyük seçilmiştir.
• Cos φ metre gerilim devresi bağlantısı R fazından alınmıştır. (Reaktif güç kontrol rölesinin tersine
cos φ metrenin gerilim devresi, akım trafosu ile aynı faza bağlanmalıdır.

Şekil 1.9: Reaktif güç kontrol rölesi bağlantışeması

~ 180 ~
Tanıtım Kataloglarının İncelenmesi
Merkezi sistemde kompanzasyon ünitesi enerji besleme hattının ana girişine konulur ve röle
ekranından kompanzasyon takip edilir. Rölenin ayarları ve kondansatör gruplarının düzenlenmesi ile ilgili
bilgiler röleyi imal eden firmalarca hazırlanan kataloglarda açıklanır. Bu kataloglar röle ile birlikte satılır.

Kompanzasyon Pano BağlantıŞemaları

Not:Birinci kademe daha fazla devreye gireceginden 25 Amper yerine 32 Amper kontaktör seçildi
3x380 / 220 V -30x5 cu

~ 181 ~
 Şekil 1.14: Kompanzasyon pano bağlantışeması

KOMPANZASYON UYGULAMALARI

Kondansatörler
Kondansatör; iki iletken plâka arasına bir yalıtkan elemanın yerleştirilmesinden meydana gelmiştir.
Kondansatörler belirli sığa (kapasite) değerleri olan elemanlardır. Sığa (kapasite), levha yüzeyinin büyük
veya aralarındaki uzaklığın küçük olmasıyla arttırılabilir. Sığa birimine Michael Faraday’ın onuruna
FARAD denir. Kondansatör sembolleri ve ilgili semboller resim 2.1’deki gibidir. Elektronik devrelerde
dirençlerden sonra en çok kullanılan parçalardır.

Resim 2.1: Değişik kondansatörler ve sembolleri

Gerilim katlayıcı devrelerde, zamanı geciktirme devrelerinde, doğrultucu devrelerde, kuplaj
devrelerin akım ve gerilim arasında faz kaydırmasında (bir fazlı motorların ilk hareketini sağlamada), güç
kat sayısını düzeltmede vb. yerlerde kullanılır.

~ 182 ~
 Kondansatörler kompanzasyon panosunun en önemli elemanıdır. Güç kat sayısının düzeltilmesi
görevinde bulunurlar.
Büyük şebekelerin yükleri çoğu zaman endüktif karakterdedir. Endüksiyon prensibine göre çalışan
trafolar, motorlar, bobin vb. tüketiciler çalışmaları için manyetik alanın oluşturulmasında mıknatıslanma
akımı çekerler. Mıknatıslanma akımı elektroteknikte reaktif akımdır. Bu akıma karşı gelen güç ise reaktif
güçtür. Bu tüketiciler bağlı bulundukları şebekelerin güç kat sayılarını küçültürler. Güç kat sayısının
küçülmesi enerji iletim ve dağıtım hatlarında gerilim düşümlerine ve güç kayıplarına neden olur. Bu durum
verimi azaltır. Düşük güç kat sayılı yükler alternatör, transformatör ve devre elemanlarının kapasitelerinin
gereksiz yere büyük tutulmalarına da neden olur.

Kondansatör Çeşitleri
• Sarma kondansatörler: Kâğıt, parafin emdirilmiş kâğıt, mika, polyester
gibi ince bir yalıtkan veya dielektrik bir madde ile birbirinden ayrılan iki
ince metal yapraktan yapıldıktan sonra küçük bir hacim kaplayacak
biçimde kıvrılmış bir yalıtkanla sarılmıştır. Resim 2.2’de görülen sarma
kondansatörlerin sığaları genellikle küçüktür.
Resim 2.2: Polyester (sarma) kondansatör

• Seramik kondansatörler: Metal zar levhalar doğrudan doğruya

dielektrik üzerine kaplanır. Dielektrik madde seramik veya plastiktir.
Resim 2.3’te görülen dielektriği seramik veya plastik olan
kondansatörlerin sığaları büyüktür.

Resim 2.3: Seramik kondansatör

• Elektrolitik kondansatörler: Birçok uygulamada ve özellikle transistörlü devrelerde çok büyük

sığa değerleri aranır. Oksitlenmiş bir metal yaprağın iletken bir hamur veya çözelti içerisine
konulmasıyla yapılan elektrolitik kondansatörler büyük sığalar elde etmek için kullanılır. İkinci
iletken madde genellikle muhafaza kabıdır. İnce oksit zar, metal
yaprak ile çözelti arasındaki dielektrik maddeyi oluşturur. Metal
olarak tantalum ve alüminyum gibi maddeler kullanılır. Oksit
dielektrik çok ince olduğundan uygulanan gerilim çok yüksek
olmaz. Elektrolitik kondansatörler (Resim 2.4), sadece metal
yaprağın çözeltiye göre hiç bir zaman negatif olmadığı devrelerde
kullanılır. Eğer metal negatif olursa; elektrolitik etki, zarı bozar ve
kondansatör kullanılamaz duruma gelir. Doğru akımda
kullanılacaksa, metal levhaya daima (+) pozitif uç bağlanmalıdır.
Elektrolitik kondansatörde (-) uç, kondansatörün dışına çizilmiştir.
Kondansatörün her iki metal plakası oksit kaplanarak alternatif
akımda da kullanılabilir. Üzerinde yazılı gerilim değerinden fazla
gerilim uygulanmamalıdır.
Resim 2.4: Elektrolitik kondansatörler

• Kompanzasyon Kondansatörü: Tüketicilerin güç kat sayısını düzeltmek için kullanılan güç
kondansatörlerinin imalatında, saf polipropilenden yapılmış, iki çinko metalize poliproplen film
üst üste sarılır. Kondansatörün kapasite değerini, filmlerin genişliği, filmlerin kalınlığı, sarım
sayısı, aktif genişlik ve kaydırma aralığı belirler. Çinko metalize film, polipropilen filmin
vakumda çinko buharına tutularak kaplanması ile elde edilir. Sonuçta bir yüzü iletken, ikinci
yüzü yalıtkan bir film elde edilmiş olur. Çinko metalize polipropilen film, vakum teknolojisi ile
üretilmektedir. Silindir şeklindeki elemanların taban alanları çinko ile kaplanır.

~ 183 ~
Kondansatör Seçimi
Kondansatörde sigorta seçimi
Alçak gerilim kondansatörlerin genellikle kısa devreye karşı korunması yeterlidir. Bu görevi de
sigortalar yapmaktadır. Kondansatörlerin işletmeye alınırken çektikleri akım ve ilave şebeke harmonikleri
göz önüne alınarak, sigortalar, kondansatör, nominal akımının 1,7 katı kadar bir değerde seçilmelidir.

Örnek: 50 kVAr ‘ lık bir üçgen bağlı kondansatörü koruyan sigorta.

Qc= .U.I Ic=50000/( .380)=76 I sigorta = 1,7.76A=129 Amper

Yaklaşık 125 Amper seçilir.

Kondansatör Gücünün Hesabı

Toplam Yük Biliniyorsa Kondansatör Gücünün Hesabı

Pratik olarak motora bağlanacak kondansatör gücü şu şekilde hesaplanır: Motorun boş çalışma akımı
ölçülerek tespit edildikten sonra;
-3
Qc = .Uh .Ih b .0,9.10 ................kVAR. formülü ile hesaplanır.

Formüldeki:
Qc = Motora bağlanacak kondansatör gücü (KVAR)
Ihb = Motorun boş çalışmadaki hat akımı (A)
Uh = Motora uygulanan hat gerilimi (V)’ dir.

Ancak büyük işletmelerde tüm motorların boş çalışma akımı tek tek bulunamayacağından ve
cosφ’nin yeni değerinin ne olacağı tam olarak bilinemediğinden bu yöntem pek kullanılmaz.
Bu nedenle büyük işletmeler için şu yöntem takip edilir:
Gereken kondansatör gücünün tayini için tesisin cos φ’ sinin ve kurulu aktifücünün
g bilinmesi
~ 184 ~
gerekmektedir.
Eğer tesiste reaktif sayaç var ise elektrik faturalarından ortalama φcosbulunabilir. Pratik olarak
günün çeşitli zamanlarında birkaç gün süreyle ölçüm yapmak ortalama cosφ’ nin tayini için yeterlidir.
Tesisin kurulu aktif gücü ise tesisteki tüm almaçların (motorlar, aydınlatma elemanları, ısıtıcılar vb.
gibi) etiketleri üzerinde yazılan güçler toplanarak belirlenir.
Bundan sonra güç vektörü çizilerek aşağıdaki formüller elde edilir ve bu formüllerden yararlanılarak
gerekli kondansatör gücü hesaplanır.

Şekil 2.1’de verilen vektör diyagramında ölçülen cosφ değeri ve ulaşılmak istenen cosφ değerinin
açılarıφ1 ve φ2 olsun. Buna göre;

ÖRNEK: Tesisin kurulu aktif gücü 60 Kw ve cosφ = 0,707 ise cosφ değerini 0,95’ e çıkarmak için gerekli
kondansatör gücünü hesaplayınız?
ÇÖZÜM:
0
cosφ 1 = 0,707 ise φ 1 = 45 ve tan φ 1 = 1
0
cosφ2 = 0,95 ise φ2 = 18 ve tan φ2 = 0,32
Qc = P .(tan φ1 -tan φ2)
Qc = 60 . (1-0,32)
Qc = 40,8 kVAR olarak bulunur.

Tesiste Aktif ve Reaktif Sayaçlar Bulunuyorsa Kondansatör Gücünün Bulunması

Bir kronometre ile anma yükte iki sayacın disklerinin 1 dakikadaki dönme sayıları okunur. Aktif
sayaç diskinin dönme sayısı np (d/dk), reaktif sayaç diskinin dönme sayısı nq (d/dk)

Aktif sayaç sabitesi Cp (d/kwh), reaktif sayaç sabitesi Cq (d/kwarh) ise;

Aktif güç ,

Reaktif güç

Kondansatör gücü Qc = Q1 -P1. tan φ2....kVAR

Tesiste Aktif Sayaç, Ampermetre, Voltmetre Mevcutsa Kondansatör Gücünün Bulunması

Tesis anma yükünde çalıştırılır. Bu yükte akım ve gerilim değerleri okunur.

bulunur. Bir kronometre yardımı ile aktif sayaç diskinin bir

~ 185 ~
 dakikadaki dönme sayısı np sayılır, sayaç sabitesi Cp bulunur. bulunur.

Qc = P1.(tan φ1-tan φ2) formülünden hesaplanır.

Tesiste Ampermetre, Wattmetre, Voltmetre Mevcutsa Kondansatör Gücünün Bulunması

Kondansatör Grubunun Yıldız Bağlantısı

Yıldız bağlantıda kondansatör uçlarına faz-nötr gerilimi uygulanır.

Kondansatör Grubunun Üçgen Bağlantısı

Üçgen bağlantıda ise fazlar arası gerilim uygulanır. Yalıtım bakımından ikisi arasında fark yoktur. Bu
nedenle üçgen bağlantı diğerine göre daha ekonomik olduğundan uygulamada çok kullanılır. Üç fazlı
sistemlerde kullanılan kondansatörler, alüminyum veya PVC tüp muhafazalı ünitelerden oluşturulur ve
üçgen bağlıdır. Deşarj dirençleri de uçlar arasına bağlanmıştır. Kondansatör uçlarına kablo bağlantıları,
doğrudan vaya civata kullanılarak yapılır. Alçak gerilim kompanzasyon tesislerinde kullanılan
kondansatörlerin uygulamadaki çalışma gerilim ve güç değerleri aşağıdaki tablo 2.1’deki gibidir.

Tablo 2.1: Kompanzasyon güç kondansatör özellikleri

~ 186 ~
Güç Kat Sayısının Yükseltilmesi
Güç Kat Sayısının Yükseltilmesinin Önemi
Daha önce de bahsedildiği gibi güç kat sayısı 1’den küçük olan alıcılar kullanmadığı halde reaktif güç
çekmektedir. Bunun ortadan kaldırılması için güç kat sayısının 1’e yükseltilmesi gerekir. Bu da devreye
kondansatör ilave etmekle mümkündür.

Güç Kat Sayısının Yükseltilmesi için Kondansatör Seçimi Hesabı

Sabit grup kondansatör gücü, trafo anma gücünün %5 -%10’u olarak hesap edilir. Genellikle %5
olarak hesap edilmektedir. Bunu formül ile açıklarsak;
Sabit grup kondansatör gücü = Trafo anma gücü x 0,05
Hassas bir ayar için kondansatör kapasite grupları 3 şekilde belirlenebilir.
1. Her kademenin birbirine eşit olması durumudur.
1, 1, 1,.....,1 sistemi
2. Tüm kademeler ilk kademenin iki katı kadar seçilir.
1, 2, 2,......,2 sistemi
3. İkinci kademe ilk kademenin iki katı, diğer kademeler de ikinci kademenin iki katı olarak belirlenir.
1, 2, 4,..... ,4 sistemi.

Yeterli ve tam bir ayar elde etmek için ve aynı zamanda sık açma kapamaları önlemek için pratikte
kademe sayısı en az 5, en çok 10 olarak seçilmelidir. Çok kademeli kompanzasyon sistemi elde edilmesi için
1 –1 –1 –1 –1 sistemi 1 – 2 – 2– 2 – 2 sistemi veya daha büyük ayar dizisi elde etmek için 1 – 2 – 4 – 4 – 4
dizisi seçilmelidir.
İyi bir kompanzasyon yapabilmenin iki önemli koşulu, gereken kondansatör gücünün dikkatli
saptanması ve kondansatör adımları ile akım trafosunun doğru seçimidir. Aşağıda bu değerlerin doğru
seçimi için pratik bir yöntem bir örnek ile açıklanmıştır. Uygulamada ise 5 kademeli kompanzasyon rölesi
(regler) kullanılmıştır.

Gerekli Kondansatör Gücünün Seçimi

Gerekli kondansatör gücünün tayini için tesisin cos φ’sinin ve kurulu aktif ücünün
g bilinmesi
gerekmektedir.
Tesisin cos φ ’si pratik olarak faturalardan bulunur. Oönemde
d harcanan aktif ve reaktif enerji
bilindiğine göre; tan φ = Harcanan reaktif enerji / aktif enerji buradan cos φ bulunur. Tesisin kurulu aktif
gücü ise, tesisteki tüm alıcıların (motorlar, aydınlatma elemanları, fırın rezistansları vb) etiketleri üzerindeki
güçler toplanarak belirlenir.

Örnek olarak: Tesisimizin aktif gücü 60 kW cos φ = 0.68 olsun. Hedefimiz cos φ ‘yi 0.95’e
çıkartmaktır. Bunun için aşağıdaki tablo 2.2’den yararlanarak K değerini bulup aktif güçle çarparak Kvar
olarak kullanılacak kondansatör değerini buluruz. Bu ifadeyi formüle edersek;

Qc= P.K Tablo 2.2’ten k değeri 0.75 bulunur. Qc= 60. 0,75= 45 kVAR bulunur.

Kondansatör Adımının Tayini

Dikkat edilmesi gereken en önemli husus 1. adımda seçilen kondansatör değeri diğer
adımlardakilerden daha küçük seçilmelidir. Yukarıdaki örnekte 45 kVAR’lık kondansatör ile yapılacak
kompanzasyon panosunda 5 kademeli röle kullanılması durumunda adımlar aşağıdaki gibi olmalıdır:

1.kademe 5 kVAR, 2.kademe 10 kVAR, 3.kademe 10 kVAR, 4.kademe 10 kVAR, 5.kad. 10 kVAR

Akım Trafosunun Tayini

Alternatif akımda büyük akımları ölçü aletleri ile ölçülmesi çok zor ve tehlikelidir. Çünkü ölçü
aletlerinin yüksek akımlara dayanacak kesitlerde yapılması belirli değerlerden sonra mümkün olmaz. Bu
nedenle büyük akımların ölçülebilmesi için akım transformatörleri kullanılır.
Akım transformatörü, sekonder akımı primer akımı ile orantılı olan ve akımlar arasında yaklaşık sıfır
derece faz farkı bulunan bir transformatördür. Akım transformatörünün Primer sargısından ölçülmesi
istenen yük akımı, sekonderden ise ölçü aletleri, sayaçlar, röle vb. aygıtların akımları geçer.
~ 187 ~
 Akım trafoları içlerinden etiketlerinde yazılı akım değerlerinin 0.1 katından çok, 1.2 katından az akım
geçtiğinde hatasız çalışırlar. Bu nedenle akım trafoları ne çok büyük ne de çok küçük seçilmelidir. Örnek
tesiste güç 60 kW çalışma gerilimi 380 V ise işletmenin nominal akımı I= P/(1.73*U) = 60 / 1.73*380=
91,26 Amperdir.
Bu formülden elde edilen akım değerlerine en yakın bir üst standart akım trafosu seçilir. Örnekte 100/
5’lik trafo kullanmak yeterlidir.

Sabit ve Otomatik Kompanzasyon Kademeleri Devre Elemanları

Sigorta Kontaktör Anahtarl Kademe Deşarj Dirençleri
Kondansatör NH tip (A) ı Kablosu Otomatik Sabit
gücü (kVAr) (A) Otomati NYY
k Sigorta mm2 KOhm W KOhm W
(A)
5 16 9 16 3x2.5 31 4 205 3
10 25 16 25 3x4 15 4 102 5
15 36 32 40 3x6 10 6 68 8
20 50 32 50 6 6.8 6 51 10
25 63 40 63 6 1.5 6 41 12
30 80 45 80 6 1.5 6 34 15
40 100 63 100 10 1.5 6 25 20
50 125 80 125 16 1.5 6 20 25
60 160 90 - 25 1 12 17 30
80 200 115 - 35 1 12 14 34
100 250 160 - 50 1 12 10 50
125 185
150 225

Tablo 2.3: Kompanzasyon pano devre elemanları seçim tablosu

~ 188 ~
 PANO BARA MONTAJI
BARA İŞLEME
Baralar
Bara, aynı gerilim ve frekanstaki elektrik enerjisinin toplandığı ve dağıtıldığı ünitedir. Baralar
elektrik enerjisinin kontrol ve kumanda edilmesinde kullanılan ünitelerin birbirleriyle irtibatlarını sağlayan
iletkenlerdir.
Santrallerde üretilen elektrik enerjisi şalt sahalarında cihazlara iletilmesinde baralar kullanılır.
Baralar ayrıca orta ve yüksek gerilim panolarında faz, nötr ve toprak iletkeni olarak da kullanılır.
Santrallerde, trafo merkezlerinde, şalt sahalarında, ölçme merkezlerinde, elektrik dağıtım panolarında
vb. yerlerde kullanılan baralar, çeşitli renklere boyanmıştır. R-S-T fazlarının bağlandığı baralar sıra ile sarı,
yeşil ve mor renklerle boyanmışlardır.
Bara malzemeleri bakır ve alüminyumdan olmak üzere değişik metallerden yapılır.
Bara Seçimi
Elektrik tesislerinde bara seçiminde öncelikle ısınma göz önüne alınmalıdır. Taşınacak akıma göre
seçilen kesit, tesislerde ya da bu tesislerden beslenen çıkışlarda oluşacak kısa devre akımlarının yol açacağı
dinamik zorlanmalar yönünden de kontrol edilerek seçilmelidir. Bakır baralar aynı boyut ve özelliklere
sahip alüminyum baralara göre % 25 daha fazla akım ile yüklenebilir. Ayrıca bakır baraların alüminyum
baralara göre mukavemetleri ve eylemsizlik momentleri 3 kat daha fazladır.
Bakır baralar, % 99,9 elektrolitik saf bakırdan yapılır. Kesitleri sürekli taşıyacakları toplam akımın %
20 fazlasına göre hesaplanır. Bara kesitleri mekanik zorlanmalara karşı dayanıklı ve pano genişliğinde
olmalıdır.
BAKIR BARALARDA DEVAMLI YÜKLEME AKIMLARI
DEVAMLI YÜKLEME AKIMI(A) 50 Hz.AC.
Boyutlar Kesit Ağırlık BOYALI BARA ADEDİ ÇIPLAK BARA ADEDİ
(mm) (mm2) Kg/m I II III IV I II III IV
12x2 24 0,21 125 250 - - 110 200 - -
15x2 30 0,27 155 270 - - 140 240 - -
15x3 45 0,40 185 330 - - 170 300 - -
20x2 40 0,36 205 350 - - 185 315 - -
20x3 60 0,54 245 425 - - 220 380 - -
20x5 100 0,89 325 550 - - 290 495 - -
25x3 75 0,67 300 510 - - 270 460 - -
25x5 125 1,12 385 670 - - 350 600 - -
30x3 90 0,80 350 600 - - 315 540 - -
30x5 150 1,34 450 780 - - 400 700 - -
40x3 120 1,07 460 780 - - 420 710 - -
40x5 200 1,78 600 1000 - - 520 900 - -
40x10 400 3,56 835 1500 2060 2800 750 1350 1850 2500
50x5 250 2,23 600 1200 1750 2300 630 1100 1500 2100
50x10 500 4,45 1025 1800 2450 3330 920 1620 2200 3000
60x5 300 2,67 825 1400 1980 2650 750 1300 2800 2400
60x10 600 5,34 1200 2100 2800 3800 1100 1860 2500 3400
80x5 400 3,56 1060 1800 2450 3300 950 1650 2200 2900
80x10 800 7,12 1540 2600 2450 4600 1400 2300 2100 4200
100x5 500 4,45 1310 2200 2950 3800 1100 2000 2600 3400
100x10 1000 8,90 1880 3100 4000 5400 1700 2700 3600 4800
120x10 1200 10,68 2200 3500 4600 6100 2000 3200 4200 5500
160x10 1600 14,24 2880 4400 5800 7800 2600 3900 5200 7000
Tablo 1.1: Bakır bara ölçüleri ve taşıyacakları akım değerleri

Çeşitli bara sistemleri içinde en uygun olanının seçiminde aşağıdaki unsurlar dikkate alınmalıdır:
• Yükün cinsi ve miktarı,
• Kullanıldığı yerin özelliği,

~ 189 ~
• Besleme kaynaklarının sayısı,
• Beslemenin sürekliliği,
• Ekonomik durum,
• Emniyet.

Bara seçiminde yukarıdaki Tablo 1.1’den yararlanılır. Örneğin, bir dağıtım tablosundaki baradan çekilecek
akım 150 amper ise kullanılacak bakır baranın ölçüleri aşağıdaki şekilde bulunur:
Bara akımı, anma akımının %20 fazlası alınmalıdır:

IBARA=Ix1,2=150x1,2=180 A.

Çizelgeden 1.satıra baktığımızda 180 ampere karşılık olarak bakır baranın boyutları:

Boyalı baralar için,

2
Tekli bara için, bara boyutları 15x3 mm , bara ağırlığı 0,4 kg/m,
2
İkili bara için, bara boyutları 12x2 mm , bara ağırlığı 0,21 kg/m,

Çıplak baralar için,

2
Tekli bara için, bara boyutları 20x2 mm , bara ağırlığı 0,36 kg/m,
2
İkili bara için, bara boyutları 12x2 mm , bara ağırlığı 0,21 kg/m olarak bulunur.

Çok fazlı sistemlerde birden fazla barayı yan yana döşerken aşağıdaki hususları dikkate almalısınız:

• Tesisinizde, aynı fazda birden çok iletken kullanmanız halinde yüzey etkisi (Skin effect) olayı ile
dıştaki iletkenler daha fazla zorlanır. Bu nedenle iletkenler arası mesafeyi en az 50 mm almalısınız.
Baralar arası mesafe en az bara kalınlıklarına eşit olmalıdır.
• === şeklinde yerleştirilen baraların uzunlukları 2 m.’yi geçerse; baraların çekeceği akım Tablo
1.2’de verilen k2 düzeltme katsayısı ile çarpılarak bara akımını bulmalısınız.
• Bara uzunluğunuz 3 m.’den fazla ise akım değerlerinizi 0,85 katsayısı ile çarpınız.
• Eğer bir faza ait 4 paralel iletkenin yeteri olmadığı durumlarda ] lama ya da [ ] şeklinde lamaları
karşılıklı kullanınız.
• Bakır baralar aynı kesit ve formdaki alüminyum iletkenlere göre göre %25 daha fazla akım ile
yükleyebileceğinizi unutmayınız.

~ 190 ~
Bara Modeli Hazırlama
Model Yapılacak Malzemenin Seçimi
Bara yapımında genel olarak bakır ve alüminyum lamalar kullanılsa da piyasada tercih edilen türü
bakır tip lamalardır. Metaller incelendiğinde gümüşten sonra en iyi ısı ve elektrik iletkenliğine sahip olan
metal bakırdır. Bakırın iletkenliği saflığı ile doğru orantılı olup yüzeyinde oluşacak oksit tabakası bakırın
iletkenliğini olumsuz etkiler. Bara yapımında kullanılacak bakır lamalar TSE standartlarına uygun olarak
üretilmelidir. Lama kenarları keskin olarak üretilmeli, elektriksel iletkenliğe son derece hassas olmalıdır.

Resim 1.1: Çeşitli boyutlardaki bakır lamalar

Bara Modeli HazırlamadaDikkat Edilecek Noktalar

Bara modeli hazırlamada, baradan çekilecek akıma bağlı olarak uygun boyutlarda bakır lama temin
edildikten sonra kesime hazır hale getirilmelidir.

Baranın Kesilmesi

Model veya Pano Üzerinden Ölçü Alma

Lama şeklinde temin edilen bakır çubukların monte edileceği tesisat veya pano üzerine uygun
ölçülerde kullanılması gerekir. Bu işlem için öncelikle baranın takılacağı ayaklar arasının mesafesi
belirlenir. Bu işlem için uygun büyüklükte uzunluk ölçebilen bir cetvel kullanılır. Lama kalınlığını, lama
ayaklarının yüksekliği, kullanılacak cıvata ve somun gibi parçaların boyutları kumpas ile rahatlıkla
ölçülebilir. Ölçülen değerler bir yere kaydedilerek, bakır lama üzerinde bu değerler işaretlenerek kesme
işlemine geçilir.
Not: Panonuzda ölçü alırken iki bara arasındaki mesafenin en az 50 mm olması gerektiğini veya iki bara
arası mesafenin en az bara kalınlıklarına eşit mesafede olması gerektiğini unutmadan ölçülerinizi
almalısınız

Resim.1.2: Ölçme işlemlerinde kullanacağınız kumpas, çelik cetvel ve mikrometre

~ 191 ~
 Resim 1.3: Pano üzerinden bara ölçülerinin belirlenmesi

Bara Kesme Araçlarını Tanıma

Bakır kolay işlenebilen yumuşak bir madendir. Büyük boyutlardaki bakır lamaları kesme işleminde
şerit testere, testere tezgahı veya giyotin gibi kesme tezgahları kullanılabilir.

~ 192 ~
Resim 1.6: Küçük boyutlardaki lamaların kesilmesinde Resim 1.7: Kollu makas
kullanılan el makasları ve el testeresi

Bara Kesme Araçlarını Kullanma

Yukarıda tanıttığımız el testeresi, makas gibi kesici araçlar ile küçük boyutlardaki lamaların kesimi
yapılabilir. Bu araçlarda kesme işlemi insan gücü ile gerçekleştirilir. Büyük boyutlardaki lamaların uygun
ölçülerde kesilmesi için atölye ortamında giyotin, hidrolik kollu testere tezgahları kullanılır. Ayrıca bu
tezgahlar sayesinde çok sayıda lamanın kesilme işlemi kısa sürede gerçekleştirilebilir. Bu makineler elektrik
enerjisi ile çalışır. Şimdi bunları kısaca açıklayalım:
El testeresi ile kesme işleminde, lama mengeneye sabitlenir. Testere uygun bir baskı kuvvet
uygulanarak lama üzerinde kesme yönünde hareket ettirilir. Testere dişleri kesme yönüne göre koniktir.
Resim 1.8’de bu işlemin nasıl gerçekleştirildiği görülmektedir. El testeresi açtığı kanal içerisinde sağa veya
sola doğru bastırılırsa, bu işlem testere lamasına zarar vererek kırılmasına neden olabilir.
Küçük boyutlardaki (levha veya şerit halindeki) lamaların kesilmesi için makaslar kullanılabilir.
Makas ile kesme işleminde lamanın kesilme yüzeylerinde bükülmeler oluşabilir. Bu bükülmeler daha sonra
çekiçlenerek düzeltilmelidir.
Hidrolik kollu testere ile kesme işlemi için lama testere tezgahı üzerindeki belirlenen yere uygun
şekilde sabitlenir. Makine çalıştırıldığında ileri geri hareket eden testere kolu lamayı uygun yerinden keser.
Levha ve şerit şeklindeki lamaların kesilmesi el testeresi veya makas kullanılarak düzgün
kesilmeyebilir. Bu işlemler için kollu makaslar ve giyotin ile daha düzgün kesme işlemi gerçekleştirilir.

Resim 1.8: Demir testeresi ile kesme işlemi yaparken lamanızı mengenede sabitleyerek kesme işlemi
yapmalısınız.

~ 193 ~
 BARALARIN DELİNMESİ
Markalama Bilgisi
Markalama işlemi, boyutları belirlenen bara ölçülerinin lama üzerine markalama araçları ile
belirlenmesi işlemidir. Markalama işlemi sayesinde uygun ölçülerde bara hazırlanır. Markalama işlemi
yapılmadan yapılacak kesme işlemi, istenmeyen hatalara neden olabilir. Örneğin, belirlenen ölçülerden
küçük veya büyük ölçülerde yapılan bir kesme sonucunda zaman, malzeme ve işçilik kayıpları ortaya
çıkaracaktır. Bu durum markalamanın neden önemli olduğunu bize açıklamaktadır.

Markalama Araçları
Markalama işleminde kullanılan araçlar:
• Pleytler
• V yatakları
• Cetveller
• Çizecekler
• Mihengir
• Gönyeler
• Pergeller
• Nokta
• Çekiç
• Markacı boyaları sayılabilir.

Resim 2.1: Markalama işleminde kullanılan el aletleri (Mihengir, çekiç, nokta, çizecek, çelik cetvel, gönye, V
yatağı)

Resim 2.2: Markalama pleyti

Şimdi bu el aletlerini kısaca tanıyalım:

~ 194 ~