ȱ

ȱ
ȱ
BÜYÜKȱTÜRKȱDÜkÜNÜRÜȱNASREDDGNȱTUSG’DEȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱ
GDEALȱTOPLUMȱANLAYIkIȱ

RehaȱYILMAZȱ
QafqazȱÜniversitesi,ȱȱ
HukukȱFakültesiȱȱ
Baküȱ/ȱAZERBAYCANȱ
yilmazreha@yahoo.comȱ

ÖZETȱ

AzerbaycanȱNakóîliÂininȱikinciȱDevresiȱdiyebileceÂimizȱXIXȱyüzyıl,ȱaynıȱzamandaȱAzerbaycanȱtasavvufȱtariȬ
hindeȱönemliȱbirȱdönemdir.ȱBuȱdevirdeȱbüyükȱNakóiȱóeyhiȱBaÂdat’lıȱMevlanaȱHalid’inȱtalebesiȱKürdemirliȱGsmailȱ
kirvaniȱ veȱ Kutgaóınlıȱ Yahyaȱ ileȱ bunlarınȱ yetiótirdiÂiȱ birçokȱ Nakóibendîȱ müróidininȱ faaliyetleriȱ Kuzeyȱ AzerbayȬ
can’danȱ baólayarakȱ Kafkaslarınȱ genelindeȱ veȱ Anadolu’daȱ büyükȱ birȱ diniȬtasavvufiȱ veȱ siyasiȱ hareketliliÂeȱ sebepȱ
olmuólardır.ȱ
Türkȱ milletininȱ gururȱ duyduÂuȱ birçokȱ alimȱ gibiȱ Hocaȱ Nasreddinȱ Tusi’deȱ TürkȬGslamȱ medeniyetindeȱ büyükȱ
izlerȱ bırakmıótır.ȱ Onunlaȱ ilgiliȱ birçokȱ óeyȱ söylenilmió,ȱ birȱ çokȱ óeyȱ yazılmıótır.ȱ Bununlaȱ birlikteȱ söylenenlerȱ veȱ
yazılanlarınȱbazenȱhakikattenȱuzak,ȱbazenȱihtilaflıȱbazenȱdeȱbilinçliȱolarakȱyanlıólarȱiçerdiÂiȱgörülmektedir.ȱȱ
UlaótıÂımızȱeserlerdeȱumumenȱonunȱmatematikçiȱolduÂuȱveȱastronomiyiȱiyiȱbildiÂiȱifadeȱedilmektedir.ȱAncakȱ
AhlakȬıȱNasiriȱveȱEvsafü’lȬEórafȱkitaplarıȱsayesindeȱonun,ȱaslındaȱiyiȱbirȱtoplumȱbilimciȱolduÂunuȱgörmeȱimkânıȬ
mızȱolmuóȱveȱTusi’ninȱbuȱyönünün,ȱyani,ȱidealȱtoplumȱveȱidealȱtoplumaȱgidenȱyollarlaȱilgiliȱgörüóleriniȱaraótırmaȱ
isteÂiȱ doÂmuótur.ȱ Ancakȱ bununȱ içinȱ öncelikleȱ onunȱ ideallikȱ anlayıóınıȱ bilmeninȱ gerekliliÂiȱ gözümüzdenȱ
kaçmamıótır.ȱBundanȱdolayıȱbuȱaraótırmadaȱonunȱideallikȱanlayıóı,ȱbuȱanlayıóȱiçindeȱidealȱtoplumaȱgidenȱkamilȱ
insanȱveȱsaÂlıklıȱaileȱdüóünceleriȱanalizȱedilmiótir.ȱȱȱ
Anahtarȱkelimeler:ȱNasreddinȱTusi,ȱkamilȱinsan,ȱsaÂlıklıȱaile,ȱidealȱtoplumȱ

THEȱIDEALȱSOCIETYȱOFȱGREATȱTURKISHȱSCHOLARȱNASREDDINȱTUSIȱ

ABSTRACTȱ

HocaȱNasreddinȱTusiȱhasȱaȱremarableȱplaceȱinȱtheȱTurkȬIslamicȱcivilizationȱlikeȱmanyȱothersȱwhoȱbecameȱtheȱ
prideȱ ofȱ theȱ Turkishȱ nationality.ȱ Heȱ becameȱ theȱ subjectȱ matterȱ ofȱ manyȱ writersȱ andȱ discussions.ȱ Sinceȱ heȱ wasȱ
writtenȱandȱtalkedȱbyȱmanyȱpeople,ȱtheȱthingsȱattributedȱtoȱhimȱcontainedȱmistakesȱandȱfalseȱinformation.ȱTheȱ
reasonȱofȱlaunchingȱthisȱresearchȱisȱtoȱclearȱtheȱwrongȱattributionsȱaboutȱȱHocaȱNasreddinȱTusi.ȱ
Accordingȱtoȱtheȱdocumentsȱweȱhaveȱfound,ȱheȱwasȱknownȱasȱaȱmathematicianȱandȱhadȱaȱdeepȱknowledgeȱofȱ
astronomy.ȱ Howeverȱȱ hisȱ booksȱ AhlakȬıȱ Nasiriȱ andȱȱ Evsafü’lȬEórafȱ ȱshowedȱ usȱ thatȱ heȱ wasȱ alsoȱ aȱ carefulȱ
sociologist.ȱHisȱideasȱonȱidealȱsocietyȱandȱtheȱwaysȱwhichȱwillȱleadȱtheȱmanȱȱtoȱtheȱidealȱsocietyȱmakeȱȱȱtheȱcenterȱ
ofȱourȱresearch.Firstȱofȱallȱ,ȱitȱisȱessentialȱthatȱweȱshouldȱknowȱwhatȱhisȱidealismȱwas.ȱThisȱresearchȱcoversȱtheȱ
followingȱareas;ȱidealism,ȱtheȱvirtousȱmanȱȱonȱtheȱwayȱtoȱtheȱidealȱsociety,ȱtheȱhealthyȱfamilyȱandȱidealȱsociety.ȱȱȱ
Keyȱwords:ȱNasreddinȱTusi,ȱvirtousȱmanȱ,ȱhealthyȱfamily,ȱidealȱsociety.ȱ
ȱ
kındaȱyazılanlar,ȱsöylenenler;ȱbazenȱabartılıȱ
Girióȱ övgüler,ȱbazenȱiseȱaóırıȱderecedekiȱaóaÂılaȬ
HakkındaȱefsanelerȱyazılanȱNasreddinȱTusi,ȱ malarȱ sebebiyleȱ zıtlıklarlaȱ doludur.ȱ Buȱ iseȱ
gerekȱ hayatȱ tarzı,ȱ gerekseȱ ilmiȱ görüóleriȱ Tusi’ninȱ óahsiyetineȱ veȱ bilimselȱ öÂretisineȱ
açısındanȱ farklılıklaraȱ sahiptir.ȱ Onunȱ hakȬ gölgeȱ düóürdüÂüȱ izlemiȱ verseȱ deȱ aslındaȱ

Numberȱ22,ȱ2008ȱȱȱ 13
RehaȱYılmazȱ
onunȱdünyaȱgörüóününȱzenginliÂiniȱveȱgeȬ
nióliÂiniȱgöstermektedir.ȱȱ
O,ȱ kendindenȱ önceȱ birȱ türlüȱ barıótırılamaȬ
mıóȱ birȱ çokȱ ilimȱ dalınıȱ uyumȱ içindeȱ eleȱ alȬ
mıó,ȱbirȱbakımaȱuzlaótırmıóȱbirȱfilozof,ȱtopȬ
lumuȱ peóindenȱ sürükleyebilecekȱ birȱ edipȱ
veȱahlakçı,ȱuygulamalarıylaȱhalkıȱzalimȱhüȬ
kümdarlarınȱzulmündenȱkurtarabilecekȱyetȬ
kinliÂeȱ sahipȱ birȱ devletȱ adamı,ȱ yetiótirdiÂiȱ
alimlerleȱ yüzyıllaraȱ damgasınıȱ vuranȱ gerȬ
çekȱ birȱ muallim,ȱ yıldızlarlaȱ konuóacakȱ kaȬ
darȱ astronomiȱ biliminiȱ iyiȱ derecedeȱ bilenȱ
birȱ astrologdur.ȱ Oȱ çalıótıÂıȱ tümȱ alanlardaȱ
baóarıyaȱulaómıóȱsayılıȱbilimȱadamlarındanȱ
biridir.ȱ
Dahaȱ çokȱ AhlâkȬıȱ Nasiriȱ eseriyleȱ tanınanȱ
Tusiȱ hakkındaȱ bazıȱ araótırmalarȱ yapılmıó,ȱ
eserlerȱyazılmıóȱolmasınaȱkaróın,ȱonunȱtopȬ
lumcuȱdüóünceleriȱyeterinceȱeleȱalınmamıóȬ
tır.ȱTusi’ninȱidealȱtoplumȱanlayıóıȱbugününȱ
toplumunaȱ ıóıkȱ tutacak,ȱ toplumsalȱ probȬ
lemlereȱ çözümȱ olacakȱ tavsiyeleriȱ içermekȬ
tedir.ȱ Özellikle,ȱ idealȱ toplumȱ içinȱ öncelikleȱ
insanınȱ mükemmellikȱ vasfınıȱ kazanmasıȱ
gerektiÂiȱüzerindeȱduranȱdüóünür,ȱbirȱsonȬ
rakiȱ aóamanınȱ saÂlıklıȱ aileȱ olduÂunuȱ ileriȱ
sürmektedir.ȱOȱeserlerinde,ȱkamilȱinsan,ȱveȱ
saÂlıklıȱ aileninȱ vasıflarınıȱ veȱ óartlarınıȱ eleȱ
alarak,ȱ idealȱ toplumaȱ ulaóılmaȱ yollarınıȱ daȱ
belirlemiótir.ȱ
Matematikȱ veȱ astronomiȱ sahasındaȱ hayretȱ
vericiȱ veȱ benzersizȱ buluólaraȱ veȱ fikirlereȱ
sahipȱolduÂuȱbilinenȱTusi’ninȱidealȱtoplumȱ
konusundakiȱfikirleriȱdeȱaynıȱseviyedeȱzenȬ
gindir.ȱ Oȱ idealȱ toplumȱ anlayıóınıȱ herhangiȱ
birȱ mezhepȱ veyaȱ fikirȱ okulunaȱ baÂlıȱ kalȬ
maksızınȱ geliótirmiótir.ȱ Yeriȱ geldiÂindeȱ kii,ȱ
yeriȱ geldiÂindeȱ Sünniȱ inancaȱ müracaatȱ etȬ
miótir.ȱ Bununlaȱ birlikteȱ Eflatunȱ veȱ Aristo’Ȭ
nunȱ düóünceleriniȱ deȱ kendiȱ görüóleriȱ içinȬ
deȱ eriterekȱ istifadeȱ etmesiniȱ bilmiótir.ȱ Yeriȱ
geldiÂindeȱFarabi,ȱyeriȱgeldiÂindeȱGbnȬiȱSinaȱ
gibiȱ Gslamȱ Medeniyetininȱ meóhurȱ ilimȱ
adamlarınınȱ eserlerindenȱ veȱ halkȱ arasınȬ
dakiȱrivayetlerdenȱveȱatasözlerindenȱyararȬ
14ȱ
lanmıótır.ȱBununlaȱtoplumunȱkabulȱedeceÂiȱ
veȱ sahipleneceÂiȱ birȱ idealȱ toplumȱ anlayıȬ
óınaȱulaómıótır.ȱBuȱnedenleȱTusi’yiȱzamanaȱ
veȱ mekanaȱ sıÂmayan,ȱ Gslamȱ toplumununȱ
bütünȱ gruplarıncaȱ büyüklüÂüȱ veȱ ulaóılȬ
mazlıÂıȱ kabulȱ edilenȱ birȱ filozofȱ olarakȱ kaȬ
bulȱetmekȱmümkündür.ȱ
NasreddinȱTusi’ninȱHayatıȱ
DiÂerȱbirçokȱTürkȱalimiȱgibiȱTusi’ninȱhayaȬ
tı,ȱ görüóleriȱ hakkındaȱ birbiriniȱ tutmayanȱ
bilgilerȱ mevcuttur1.ȱ Öncellikleȱ Onunȱ doȬ
ÂumȱyeriyleȱilgiliȱfikirȱayrılıÂıȱvardır.ȱGranlıȱ
edebiyatçıȱCelaleddinȱHümaiȱTusi’ninȱ“Tus”ȱ
óerindeȱ doÂduÂunuȱ iddiaȱ ederken2,ȱ AzerȬ
baycanlıȱ araótırmacıȱ H.ȱ Mehmedbeyliȱ iseȱ
Onunȱ Hemedanȱ yakınlarındakiȱ “Bahar”ȱ
kasabasındaȱ doÂduÂunuȱ ileriȱ sürmüótür.ȱ
Bununȱ yanısıraȱ “Cehruh”,ȱ “Kum”ȱ óehirleȬ
rindeȱ dünyayaȱ geldiÂiniȱ ileriȱ sürenlerȱ deȱ
olmuótur3.ȱȱ
Tusiȱhakkındakiȱbirȱbaókaȱihtilaflıȱkonuȱiseȱ
gerekȱkendisininȱgerekseȱyakınlarınınȱisimȬ
leridir.ȱ Feteliȱ Ahundov,ȱ Mollaȱ Vidadiȱ gibiȱ
AzerbaycanȱyazarȱveȱóairleriȱonuȱNesirȱTusiȱ
olarakȱ adlandırmıótır.ȱ Ancakȱ buȱ tanımlaȬ
manın,ȱ ünlüȱ düóünürüȱ döneminȱ siyasalȱ
baskılarıylaȱ diniȱ olgulardanȱ uzaklaótırmaȱ
gayretiyleȱ yapıldıÂınıȱ söylemekȱ mümkünȬ
dür.ȱZiraȱonunȱeserlerindeȱisminiȱ“NasredȬ
din”ȱolarakȱyazdıÂıȱaçıkȱóekildeȱgörülmekȬ
tedir.ȱ Adıȱ konusundakiȱ tartıómalara,ȱ Tusiȱ
hakkındaȱ derinȱ araótırmalarȱ yapanȱ H.ȱ
Mehmedbeyli,ȱ onunȱ adıȱ veȱ lakabıylaȱ birȬ
likteȱ “Ebuȱ Ceferȱ Muhammedȱ ibnȱ Hasanȱ
Nasreddinȱ Tusi”ȱ olduÂunuȱ ileriȱ sürmüóȬ
tür4.ȱ Bazıȱ eserlerdeȱ iseȱ buȱ ismeȱ “Hace”,ȱ
bazılarındaȱ iseȱ “Ebuȱ Bekir”ȱ ilaveȱ edilmekȬ
tedir.ȱBuȱkonudaȱtümȱeserlerȱdikkateȱalınaȬ
ȱȱ H.ȱMehmedbeyli,ȱNasreddinȱTusi,ȱBaküȱ1957,ȱs.ȱ45Ȭ54ȱ
1
ȱȱ RahimȱSultanov,ȱ“NasreddinȱTusiȱveȱOnunȱAhlakiȱ
2
NasiriȱKitabı”,ȱAhlakȬıȱNasiriye,ȱBaküȱ2005,ȱs.ȱ5.ȱ
ȱȱ A.ȱK.ȱRzayev,ȱNasreddinȱTusi,ȱSiyasiȬHukukiȱDüóünȬ
3
celeri,ȱBaküȱ1993,ȱs.9.ȱ
ȱȱ Sultanov,ȱ“NasreddinȱTusiȱ...”,ȱs.ȱ4ȱ
4
JournalȱofȱQafqazȱUniversityȱȱȱ
 BüyükȱTürkȱDüóünürüȱNasreddinȱTusi’deȱGdealȱToplumȱAnlayıóıȱȱ
rakȱ yapılacakȱ birȱ tanımlamadaȱ onu,ȱ “Ebuȱ
Caferȱ Haceȱ Nasreddinȱ Tusiȱ Muhammedȱ
binȱ Hasanȱ Ebuȱ Bekir”ȱ olarakȱ ifadeȱ etmekȱ
mümkündür.ȱȱ
DoÂumuȱ hakkındaȱ farklıȱ görüólerȱ bulunȬ
maklaȱbirlikteȱN.ȱTusiȱ17ȱkubatȱ1201ȱCumaȱ
günüȱTusȱóehrindeȱdoÂmuótur.ȱTusi’ninȱçoȬ
cuklukȱyıllarıȱTusȱóehrindeȱgeçmiótir.ȱOȱdöȬ
nemdeȱ Tusȱ óehriȱ birȱ çokȱ alimiȱ barındıran,ȱ
tarihiȱzenginliÂeȱsahipȱbüyükȱbirȱilimȱóehriȱ
olup,ȱ halkınȱ büyükȱ birȱ kısmıȱ ilimleȱ iótigalȱ
etmektedir5.ȱ Buȱ nedenleȱ Tusi’deȱ çocuklukȱ
yıllarındanȱ itibarenȱ ilimleȱ ilgilenmió,ȱ çalıóȬ
kanlıÂıȱveȱgayretiyleȱöÂretmenlerininȱbeÂeȬ
nisiniȱ kazanmıótır.ȱ GlköÂreniminiȱ iyiȱ birȱ
hukukȱ veȱ ilahiyatçıȱ olanȱ babasındanȱ alanȱ
Tusi,ȱondanȱçokȱetkilenmiótir6.ȱTusi’ninȱbaȬ
basıȱ tecrübeli,ȱ insanlarlaȱ iyiȱ iliókilerȱ kuraȬ
bilen,ȱ iyiȱ ahlakaȱ sahipȱ veȱ ilimleȱ meógulȱ
olanȱsıraȱdıóıȱbirȱinsandır7.ȱTaceddinȱkehrisȬ
tani’ninȱ müridlerindenȱ olanȱ Firuzóahȱ CehȬ
rudiȱ lakabıylaȱ tanınanȱ Muhammedȱ binȱ
Hasanȱ Tusi,ȱ oÂlununȱ daȱ ilimleȱ iótigalineȱ
özenȱgöstermióȱveȱkendindenȱsonra,ȱTus’daȱ
yaóayanȱünlüȱalimlerdenȱdersȱalmasınıȱsaÂȬ
lamıótır8.ȱȱ
Tusi’ninȱ babasındanȱ sonrakiȱ ilkȱ hocasıȱ döȬ
neminȱmeóhurȱdüóünürlerindenȱFerideddinȱ
Damadȱ olmuótur.ȱ Ferideddinȱ dünyaȱ görüȬ
óüyleȱdiÂerȱalimlerdenȱoldukçaȱfarklılıkȱarzȱ
etmektedir.ȱZiraȱo,ȱsadeceȱdiniȱhükümlerleȱ
deÂil,ȱ aynıȱ zamandaȱ Yunanȱ veȱ Hintȱ felseȬ
fesi,ȱ Farsȱ kültürüȱ veȱ Azerbaycanȱ sanatıylaȱ
yakındanȱ ilgilenmióȱ veȱ buȱ öÂretileriȱ kendiȱ
dünyaȱgörüóüneȱtaóımasınıȱbilmiótir.ȱOnunȱ
fikirlerindekiȱ zenginliÂinȱ temelindeȱ özgürȱ
düóünceninȱ halkalarıȱ olanȱ Serahsi,ȱ Gilaniȱ
veȱ Ebuȱ Abbasȱ Logeriȱ gibiȱ düóünürlerinȱ fiȬ
ȱȱ A.Rzayev,ȱ Nasreddinȱ Tusi,ȱ Hayatı,ȱ Glmi,ȱ Dünyaȱ GöȬ
5 lünceȱ valiyeȱ anlatır.ȱ Bununȱ üzerineȱ onaȱ itȬ
rüóü,ȱBakü:ȱGróad,ȱ1996,ȱs.ȱ12.ȱ
ȱȱ VahabȱTaótan,ȱ“NasreddinȱTusi:ȱHayatı,ȱEserleri,ȱDinȱ
6
veȱToplumȱgörüóü”,ȱȱ
http://sbe.erciyes.edu.tr/dergi/sayi_ȱ11_08_Tastan_1.pdfȱ
ȱȱ Sultanov,ȱ“NasreddinȱTusiȱ...”,ȱs.ȱ14.ȱ
7 11 ȱȱ Nasreddinȱ Tusi,ȱ Ahlakiȱ Nasiri,ȱ (Azerbaycanȱ dilineȱ
ȱȱ Rzayev,ȱNasreddinȱTusi,ȱs.ȱ14.ȱ
8 tercüme:ȱRahimȱSultanov),ȱBaküȱ2005,ȱs.ȱ35.ȱ
Numberȱ22,ȱ2008ȱȱȱ
kirlerininȱ yattıÂınıȱ söylemekȱ yerindeȱ olaȬ
caktır9.ȱTusi’ninȱdünyaȱgörüóüȱbuȱsilsileȱileȱ
Behmenyar’a,ȱ ondanȱ GbnȬiȱ Sina’yaȱ kadarȱ
uzanmaktadır.ȱ Tusi’ninȱ dünyaȱ görüóünde,ȱ
birȱilimȱsilsilesiȱteókilȱedenȱbuȱalimlerinȱhepȬ
sininȱazȱçokȱtesiriniȱgörmekȱmümkündür.ȱ
Tusiȱ hakkındaȱ yazılanȱ eserlerde,ȱ Onunȱ heȬ
nüzȱ gençȱ yaólardaȱ büyükȱ birȱ ilme,ȱ genióȱ
malumata,ȱsaÂlamȱbirȱhafızaya,ȱözgürȱfikreȱ
veȱ cesaretliȱ muhakemeyeȱ hevesli,ȱ ihtiraslıȱ
birȱ aktarıcıȱ olduÂuȱ ileriȱ sürülmektedir.ȱ
Tusi’ninȱ küçükȱ yaólardaȱ büyükȱ alimlerinȱ
meclislerindeȱ dini,ȱ felsefiȱ tartıómalara,ȱ
Kur’an,ȱSünnetȱveȱbeóeriȱilimlerinȱkaróılıklıȱ
mukayesesineȱ óahitȱ olması,ȱ hiçȱ óüphesiz,ȱ
onunȱilmiȱgörüóününȱdeȱgelióimineȱdoÂruȬ
danȱtesirȱgöstermiótir.ȱ
Tusȱ óehrindeȱ ilmiȱ gelióiminiȱ tamamlayanȱ
Tusi,ȱHorasanınȱMoÂollarınȱistilasıȱüzerineȱ
Kuhistanaȱ gelerek,ȱ Gsmailiȱ hükümdarıȱ
Muhteóem’inȱ yanınaȱ yerleómiótir.ȱ Bazıȱ yaȬ
zarlarȱ buȱ olayıȱ farklıȱ óekildeȱ anlatmaktaȬ
dırlar.ȱ Onlaraȱ göreȱ Gsmailiȱ hükümdarınınȱ
oÂluȱ hastadır.ȱ OÂlunuȱ iyileótirebilecekȱ yeȬ
ganeȱ aliminȱ Tusiȱ olduÂunuȱ ióittiÂiȱ veȱ Onuȱ
Buhara’daȱ yakalattırarakȱ gizliceȱ Kuhistanaȱ
getirttiÂiȱiddiaȱedilmektedir10.ȱȱ
Önceleriȱ Gsmaililerȱ Tusiyeȱ büyükȱ hürmetȱ
göstermió,ȱkahȱMuhteóemȱonunȱbilgiȱveȱkaȬ
biliyetlerineȱhayranȱkalarak,ȱkendisineȱmüȬ
óavirȱ tayinȱ etmiótir.ȱ Tusiȱ Kuhistan’daȱ ikenȱ
buȱ bölgeninȱ valisiȱ Nasreddinȱ Ebulfetȱ ebuȱ
Mensur,ȱ birȱ ahlakȱ kitabıȱ olanȱ Ebuȱ Aliȱ
Ahmetȱ ibnȬiȱ Muhammedȱ GbnȬiȱ Yagub’unȱ
etȬTahareȱadlıȱeseriniȱtercümeȱetmesiniȱisteȬ
miótir.ȱ Ancakȱ Nasreddinȱ Tusiȱ bazıȱ yönleȬ
riyleȱ eksikȱ bulduÂuȱ buȱ eseriȱ tercümeȱ etȬ
mektenseȱ buȱ eksikliklerinȱ giderildiÂiȱ yeniȱ
birȱ eserinȱ yazılmasınınȱ uygunluÂunuȱ usuȬ
hafenȱAhlakȬıȱNasiriȱkitabınıȱyazar11.ȱKitabaȱ
9ȱȱ Sultanov,ȱ“NasreddinȱTusiȱ...”,ȱs.ȱ7ȱ
10 ȱȱ Sultanov,ȱ“NasreddinȱTusiȱ...”,ȱs.8.ȱ
15
RehaȱYılmazȱ
genelȱolarakȱbakıldıÂındaȱtoplumunȱahlakiȱ
deÂerlerininȱ nizamlanmasınınȱ öncelikliȱ birȱ
deÂerȱolarakȱeleȱalındıÂıȱgörülmektedir.ȱ
Ancakȱ Gsmaililerinȱ gerekȱ düóünce,ȱ gerekseȱ
uygulamalarınıȱ kabulȱ etmeyenȱ Tusi,ȱ onlarıȱ
eleótirmeye,ȱgörüóleriniȱçekinmeksizinȱsöyȬ
lemeyeȱ baólar.ȱ Ayrıcaȱ MoÂollarınȱ istilaȱ orȬ
dularınınȱ önündenȱ kaçanȱ müslümanlaraȱ
sahipȱçıkılmasıȱiçinȱbölgeȱvaliliklerineȱtesirȱ
etmesiȱnedeniyleȱmerkezeȱóikayetȱedilir.ȱBuȱ
iseȱOnunlaȱGsmailiȱemiriȱEbuȱMansur’unȱveȱ
Gsmaililerinȱ arasınıȱ açar12.ȱ Bununȱ üzerineȱ
TusiȱAlamutȱkalesindeȱevȱhapsineȱalınırȱveȱ
ciddiȱ kısıtlamalarȱ getirilir.ȱ Buradaȱ dikkatȱ
edilmesiȱ gerekenȱ olayȱ kahȱ Muhteóem’in,ȱ
Gsmaililerinȱ çokȱ önemȱ verdikleriȱ yıldızları,ȱ
yaniȱ astronomiȱ biliminiȱ iyiȱ bilenȱ Tusi’denȱ
vazgeçemeyerekȱonuȱöldürmemesi,ȱhemȱdeȱ
eleótirileriniȱhalkaȱaktarmasınaȱengelȱolmakȱ
içinȱevȱhapsineȱtabiȱtutmasıdır.ȱ
Bazıȱ düóünürlerȱ buȱ hapsi,ȱ onunȱ döneminȱ
halifesiȱMuhteseb’eȱyazdıÂıȱkasideyeȱbaÂlaȬ
maktadırlar.ȱ Onlaraȱ göreȱ Tusi,ȱ Gsmaililerleȱ
arasıȱaçıkȱolanȱHalife’yiȱövenȱbirȱkasideȱyaȬ
zarak,ȱ onaȱ gönderir.ȱ Buȱ kasideȱ Halifeninȱ
veziriȱ GbnȬiȱ Algam’ınȱ elineȱ geçer.ȱ O,ȱ Tusi’Ȭ
ninȱkabiliyetiniȱgörerek,ȱonunȱBaÂdat’aȱdaȬ
vetȱ edilmesindenȱ veȱ kendisininȱ koltuÂunȬ
danȱ olmaȱ korkusuyla,ȱ Tusiyiȱ Muhteóem’eȱ
óikayetȱ eder.ȱ Bununȱ sonucundaȱ öfkelenenȱ
Muhteóem,ȱ Tusiyiȱ Alamut’aȱ gönderir13.ȱ Buȱ
iddianınȱ doÂruluÂuȱ dahaȱ aklaȱ yatkınȱ gelȬ
mektedir.ȱZiraȱTusi’ninȱMoÂollarıȱBaÂdat’aȱ
saldırmasıȱ içinȱ cesaretlendiren,ȱ Halifeninȱ
öldürülmesininȱ akılȱ hocalıÂınıȱ yapanȱ kióiȱ
olduÂuȱ düóünüldüÂünde,ȱ onunȱ Halifeyeȱ
karóıȱ ciddiȱ birȱ öfkeȱ veȱ kinȱ beslediÂiniȱ görȬ
mekȱ mümkündür.ȱ Buȱ öfkeninȱ kaynaÂıȱ
araótırıldıÂında,ȱ“Tusi’ninȱyirmiȱikiȱyılȱaÂırȱ
óartlardaȱ maneviȱ sınırlamalarȱ veȱ inançsızȱ
birȱ ortamdaȱ yaóamasınaȱ Halifeninȱ sebepȱ
olduÂunu”ȱdüóünmesininȱyattıÂıȱkabulȱediȬ
ȱȱ kefiyeva,ȱȱ“Önsöz”,ȱÖvsafülȱ–Eóraf,ȱ(AzerbaycanȱTürkȬ
12
çesineȱtercüme:ȱEfóanȱkefiyeva),ȱBaküȱ2005,ȱs.6.ȱ
ȱȱ Sultanov,ȱ“NasreddinȱTusiȱ...”,ȱs.8.ȱ
13
16ȱ
lebilir.ȱ Hiçȱ óüpheȱ yokȱ ki,ȱ Halifeninȱ olupȱ
bitendenȱ haberiȱ olmadıÂıȱ gibi,ȱ Tusi’ninȱ deȱ
onunȱbaóınaȱgelenlerdenȱHalifeninȱsorumluȱ
olmamasındanȱ haberiȱ bulunmamaktadır.ȱ
Buȱ nedenleȱ GbnȬiȱ Algam’ınȱ yaptıklarınıȱ
Tusiȱ Halife’yeȱ malȱ ederek,ȱ öfkesiniȱ deȱ onaȱ
yöneltmióȱolmasıȱmümkündür.ȱ
Buȱ konudaȱ birȱ baókaȱ iddiaȱ da,ȱ Tusi’ninȱ
danıómanlıÂınıȱ yaptıÂıȱ Kuhistanȱ vilayetiȬ
ninȱvalisiȱEbuȱkihabeddin’inȱGslam’ıȱmüdaȬ
faaȱ etmesi,ȱ Gsmailiȱ mezhebineȱ karóıȱ mücaȬ
delesiȱ veȱ etrafınaȱ müslümanȱ ilimȱ adamlaȬ
rınıȱ toplamasıȱ üzerineȱ halkȱ Alamut’takiȱ
hükümdarȱAlaaddin’eȱonunȱhakkındaȱóikâȬ
yetteȱbulunmuótur.ȱkikayetteȱözellikleȱTusi’Ȭ
ninȱ buȱ organizeyiȱ teókilȱ ettiÂiniȱ veȱ müslüȬ
manlarınȱ korunmasınınȱ onunȱ yönlendirȬ
mesiyleȱ gerçekleótiÂiniȱ bildirmiólerdir.ȱ BuȬ
nunȱüzerineȱgerekȱvali,ȱgerekseȱTusiȱvazifeȬ
lerindenȱalınarak,ȱAlamut’aȱgönderilmióȱveȱ
hapsedilmiótir14.ȱ
Tusi,ȱ inanılmazȱ yenilikçiȱ yapısıȱ veȱ pratikȱ
zekasıȱ ileȱ Alamutȱ kalesindeȱ ilmiȱ meseleȬ
lerinȱyanıȱsıraȱtoplumsalȱveȱsiyasalȱhayata,ȱ
devletȱ iólerineȱ müdahaleȱ etmiótir.ȱ Çokȱ zorȱ
óartlardaȱbulunanȱAlamut’daȱTusi,ȱGsmailiȬ
lerinȱ sonȱ hükümdarıȱ Rükneddinȱ Huróah’ıȱ
MoÂolȱ hanıȱ Hülagu’yaȱ teslimȱ olmayaȱ iknaȱ
ederek,ȱ kaledeȱ kanȱ dökülmesiniȱ engelleȬ
miótir.ȱBununlaȱbirlikteȱTusi’ninȱbuȱóekildeȱ
GsmaililerdenȱintikamınıȱaldıÂınıȱveȱalınmaȬ
sıȱzorȱolanȱbirȱkaleyiȱbirȱdamlaȱkanȱdökülȬ
medenȱ Hülaguȱ Han’aȱ hediyeȱ ettiÂiniȱ deȱ
söylemekȱ mümkündür.ȱ Ziraȱ Hülaguȱ Hanȱ
ilerikiȱ dönemlerdeȱ Gsmaililereȱ karóıȱ acımaȬ
sızȱolmuóȱveȱHasanȱSabbah’ınȱGslamȱdünyaȬ
sınaȱkorkuȱsalanȱHaóhaóileriniȱtariheȱkarıóȬ
tırmıótır.ȱ
Hülagüȱ Han,ȱ Tusi’ninȱ Alamutȱ hediyesiniȱ
iyiȱ deÂerlendirmióȱ veȱ onuȱ óahsiȱ danıómanıȱ
yapmıótır15.ȱ Bazıȱ tarihçilerȱ onunȱ Hülagü’Ȭ
nünȱvezirliÂiniȱdeȱyaptıÂınıȱiddiaȱetselerȱdeȱ
ȱȱ Rzayev,ȱNasreddinȱTusi,ȱs.ȱ34.ȱ
14
ȱȱ Hilmiȱ Ziyaȱ Ülken,ȱ Gslamȱ Düóüncesi,ȱ Gstanbul:ȱ
15
ÜlkenȱYayınları,ȱ1995,ȱs.ȱ264.ȱ
JournalȱofȱQafqazȱUniversityȱȱȱ
 BüyükȱTürkȱDüóünürüȱNasreddinȱTusi’deȱGdealȱToplumȱAnlayıóıȱȱ
bunaȱ iliókinȱ resmiȱ birȱ belgeȱ henüzȱ buluȬ
namamıótır.ȱ Bununlaȱ birlikteȱ Hülagü’nünȱ
Tusi’ninȱ fikirlerineȱ önemȱ verdiÂiniȱ gösteȬ
renȱ bazıȱ örneklerȱ deȱ mevcuttur.ȱ Bununȱ enȱ
önemlisiȱ BaÂdatȱ seferineȱ Tusi’ninȱ tavsiyeȬ
leriȱ doÂrultusundaȱ çıkılmasıdır.ȱ Hülagüȱ
Han,ȱ halifelikȱ veȱ halifeȱ hakkındaȱ söylenenȱ
rivayetlerdenȱ korkarak,ȱ Alamut’tanȱ sonraȱ
Gstanbul’aȱ sefereȱ çıkmayaȱ hazırlanırken,ȱ
Tusi’ninȱ tavsiyeleriȱ ileȱ bundanȱ vazgeçmióȱ
veȱ 1258’deȱ BaÂdat’aȱ yönelmiótir.ȱ Buȱ seferȱ
sonucundaȱ Abbasiȱ halifeliÂiȱ sonaȱ ermióȱ veȱ
Gslamȱ dünyasıȱ büyükȱ birȱ kargaóanınȱ içineȱ
düómüótür.ȱHattaȱTusi,ȱtavsiyeleriyleȱHülaȬ
gu’nünȱ Halifeȱ Muhteseb’iȱ öldürmesineȱ
vesileȱolmuótur16.ȱ
Tusi’ninȱMoÂollarȱarasındakiȱyüksekȱitibarıȱ
sayesinde,ȱ oȱ dönemdekiȱ birȱ çokȱ tanınmıóȱ
alimiȱ ölümden,ȱ binlerceȱ nüshaȱ elȱ yazmasıȱ
deÂerliȱ eseriȱ yokȱ olmaktanȱ kurtarmıóȱ veȱ
onlarıȱMaragaȱóehrineȱgötürmüótür.ȱBugünȱ
birȱ çokȱ ilminȱ temeliniȱ oluóturanȱ kitaplarıȱ
barındıranȱmeóhurȱMaragaȱKütüphanesiȱveȱ
karkȱ bilimininȱ zirveyeȱ ulaótıÂıȱ Maragaȱ
Rasathanesininȱ kuruluóuȱ Nasreddinȱ Tusiȱ
tarafındanȱ gerçekleótirilmiótir.ȱ Buȱ nedenleȱ
eleótirilenȱbirȱçokȱyönüȱolsaȱda,ȱbilimȱadınaȱ
yaptıÂıȱ buȱ çalıómalarȱ onuȱ ölümsüzleótirȬ
meyeȱyetmiótir17.ȱMaragaȱóehrindekiȱbuȱilimȱ
ocaÂıȱsadeceȱbirȱkütüphaneȱveyaȱrasathaneȱ
olmamıó,ȱbirçokȱmeóhurȱilimȱadamınaȱocakȱ
olmuó,ȱ birȱ çokȱ alimȱ adayınaȱ iseȱ mekteplikȱ
yapmıótır.ȱ
BaÂdatȱseferiȱveȱsonrasındakiȱidariȱmeseleȬ
lerdeȱ gösterdiÂiȱ performansȱ nedeniyleȱ
Tusi’ye,ȱ çoktanȱ beriȱ arzuladıÂıȱ MaraÂaȱ
Rasathanesiniȱ kurmaȱ izniȱ verilmiótir.ȱ Tusi,ȱ
Hülagu’nunȱ desteÂiyleȱ bugünȱ Kuzeyȱ Batıȱ
Gran’daȱ bulunanȱ MaraÂaȱ óehrinde,ȱ tümȱ
dünyayaȱ namȱ salacakȱ enȱ büyükȱ rasathaȬ
ȱȱ Genióȱbilgiȱiçinȱbakınız.ȱH.ȱM.ȱAhmedov,ȱNasreddinȱ
16
Tusiȱ(1201Ȭ1274),ȱBaküȱ1992,ȱs.4ȱvd.ȱȱ
ȱȱ Ziyaȱ Bünyadov,ȱ “Önsöz”,ȱ Nasreddinȱ Tusiȱ Hayatı,ȱ
17
Glmi,ȱDünyaȱGörüóü,ȱBaküȱ1996,ȱs.ȱ4.ȱ
Numberȱ22,ȱ2008ȱȱȱ
nesiniȱ kurmuótur.ȱ Tusi,ȱ buȱ rasathaneninȱ
planȱveȱprojesinden,ȱyapılmasınaȱveȱióleyiȬ
óineȱkadarȱherȱaóamasındaȱaktifȱolarakȱiótiȬ
rakȱ etmiótir.ȱ Rasathaneninȱ kurulmasıylaȱ
siyasettenȱ tamemenȱ uzaklaóanȱ Tusi,ȱ kenȬ
diniȱilmeȱvermióȱveȱoȱdöneminȱbilinenȱdünȬ
yasınaȱonunȱbiliminiȱveȱadınıȱtaóıyacakȱbirȱ
çokȱilimȱadamıȱyetiótirmiótir.ȱ
AncakȱömrününȱsonlarındaȱMoÂolȱidareciȬ
lerȱonuȱrahatȱbırakmamıó,ȱHülagu’denȱsonȬ
raȱtahtaȱçıkanȱAbagaȱHan’laȱbirlikteȱdevletȱ
ióleriniȱyürütmekȱiçinȱ1274’ünȱkıóındaȱBaÂȬ
dat’aȱ gitmekȱ zorundaȱ kalmıótır.ȱ BaÂdat´aȱ
geldiÂiȱ gündenȱ itibarenȱ yoÂunȱ óekildeȱ çaȬ
lıómakȱ zorundaȱ kalanȱ Tusi,ȱ öncelikleȱ vergiȱ
sisteminiȱyenilemió,ȱülkeninȱproblemleriyleȱ
ilgiliȱyönetim,ȱaskeri,ȱeÂitimȱveȱdiniȱtemsilȬ
cilerleȱgörüóerekȱproblemleriniȱdinleyipȱçöȬ
zümlerȱ bulmayaȱ çalıómıótır.ȱ Vergiȱ sistemiȬ
neȱdairȱyeniȱkanunlarȱhazırlayarakȱuygulaȬ
mayaȱ koymuó,ȱ BaÂdatȱ kütüphaneleriniȱ
kontrolȱ ederek,ȱ yeniȱ eserleriȱ Maraga’yaȱ
göndermiótir.ȱ BaÂdat’taȱ bulunanȱ kiilerinȱ
yedinciȱ imamıȱ Musaȱ Kazım’ınȱ mezarınıȱ
ziyareteȱgittiktenȱsonraȱfenalaóanȱTusi,ȱtümȱ
müdahalelereȱ raÂmenȱ iyileóemeyerekȱ 25ȱ
Temmuzȱ1274’teȱhayataȱvedaȱetmiótir18.ȱ
OnunȱdefinȱmerasimiȱbüyükȱbirȱtöreneȱdöȬ
nüómüó,ȱ BaÂdat’ınȱ meóhurȱ alimleri,ȱ devleȬ
tinȱyüksekȱrütbeliȱkomutanlarıȱveȱhalkȱkitȬ
lelerȱ halindeȱ onunȱ cenazesiniȱ kaldırmıótır.ȱ
Kaderinȱ birȱ tecellisiȱ olarakȱ onunȱ nefretȱ
ettiÂiȱHalifeliÂinȱmerkeziȱBaÂdat,ȱonuȱbaÂȬ
rınaȱbasmıótır.ȱVasiyetiȱüzerineȱBaÂdat’aȱ30ȱ
km.ȱuzaklıktakiȱKazimiye’dekiȱGmamȱMusaȱ
Kazım’ınȱ türbesineȱ gömülmüótür19.ȱ Onunȱ
kiiȱyaȱdaȱSünniȱolmasıȱkonusundakiȱtartıóȬ
malaraȱ buȱ hususȱ noktaȱ koymuótur.ȱ Ziraȱ
onunȱ Gmamȱ Kazım’ınȱ yanınaȱ gömülmekȱ
istemesi,ȱinanıólarınınȱhangiȱistikametteȱolȬ
duÂunuȱgösterenȱönemliȱbirȱveridir.ȱ
18ȱȱ Rzayev,ȱNasreddinȱTusi,ȱs.ȱ257Ȭ261.ȱ
19ȱȱ FermanȱEyvazov,ȱNasreddinȱTusi,ȱBaküȱ1980,ȱs.3.ȱ
17
RehaȱYılmazȱ
Tusi’ninȱ nesliȱ veȱ ilmi,ȱ oÂullarıȱ Sedreddinȱ
Ali,ȱAsileddinȱHasanȱveȱFahreddinȱAhmedȱ
tarafındanȱ gelecekȱ nesillereȱ taóınmıótır.ȱ
Halenȱ Hemedan,ȱ Nahçıvanȱ veȱ MaraÂa’daȱ
Tusi’ninȱ neslindenȱ insanlarınȱ yaóadıÂıȱ biȬ
linmektedir.ȱ
Tusi’ninȱDünyaȱGörüóüȱ
Genióȱ kültürelȱ geleneÂeȱ sahipȱ Tusi,ȱ hemȱ
Yakınȱ veȱ Ortaȱ DoÂu’da,ȱ hemȱ deȱ Avrupaȱ
ülkelerindeȱ büyükȱ óöhreteȱ sahiptir.ȱ Onunȱ
kalemeȱaldıÂıȱAhlakȬıȱNasiri,ȱAhlakȬıȱMuhteȬ
óem,ȱ EvsafuȬlȬEóraf,ȱ RisaleȬiȱ Felsefe,ȱ Mi’yarulȬ
Eó’ar,ȱ MecmuaȬiȱ Resailȱ gibiȱ eserleriȱ onunȱ
dünyaȱ görüóünüȱ açıkȱ birȱ óekildeȱ ortayaȱ
koymaktyadır.ȱTusi’ninȱilmi,ȱedebiȱanlayıóıȱ
oldukçaȱ genióȱ veȱ büyüktür.ȱ Oȱ devrininȱ enȱ
tanınmıóȱ âlimiȱ kabulȱ edilmióȱ “allame”,ȱ
“muhakkik”,ȱ“hekim”,ȱ“hace”,ȱ“üstad”,ȱ“sonȱ
filozof”,ȱ “onȱ birinciȱ akıl”ȱ gibiȱ lakaplarlaȱ
anılmıótır.ȱOnunȱyüzdenȱfazlaȱeseriȱolduÂuȱ
bilinmektedir.ȱBazıȱaraótırmacılarȱbuȱsayıyıȱ
ikiȱ yüzȱ yirmi’yeȱ kadarȱ yükseltmektedirȬ
ler20.ȱEserȱsayısınınȱyanȱısıraȱdünyaȱgörüóüȱ
deȱgenióȱbirȱalanıȱkapsamaktadır.ȱ
Kaydetmekȱ gerekirȱ ki,ȱ Tusi’ninȱ dünyaȱ göȬ
rüóüneȱ DoÂuȱ düóünürlerininȱ yanıȱ sıraȱ YuȬ
nanȱfilozoflarınınȱdaȱbüyükȱtesiriȱolmuótur.ȱ
OnunȱeserlerindeȱPlaton,ȱAristoȱgibiȱYunanȱ
filozoflarınınȱ görüóȱ veȱ düóüncelerineȱ sıkȱ
sıkȱ rastlamakȱ mümkündür.ȱ O,ȱ Aristo’nunȱ
varlıkȱveȱyaradılıó,ȱhareketȱveȱinkióaf,ȱtabiȬ
atınȱ yorumlanmasıȱ gibiȱ düóüncelerindenȱ
istifadeȱ etmiótir21.ȱ Bununlaȱ beraberȱ O,ȱ saȬ
deceȱ Yunanȱ düóünürleriniȱ deÂilȱ aynıȱ zaȬ
mandaȱ GbnȬiȱ Sina,ȱ Behmenyarȱ gibiȱ DoÂuȱ
düóünürlerininȱ geleneÂiniȱ devamȱ ettirmió,ȱ
dinȱveȱakılȱuzlaóısınıȱsaÂlamayaȱçalıómıótır.ȱ
OnunȱeserleriȱarasındaȱenȱetkileyicisiȱAhlakȬıȱ
Nasiri’dir.ȱBuȱbüyükȱeserȱüçȱbölümdenȱoluóȬ
ȱȱ Zakirȱ Memmedov,ȱ “Nasreddinȱ Tusi,ȱ Hayatıȱ veȱ
20
YaradıcılıÂı”,ȱ Azerbaycanȱ Felsefesiȱ Tarihi,ȱ Baküȱ
1994,ȱs.242.ȱȱ
ȱȱ Eyvazov,ȱNasreddinȱTusi,ȱs.ȱ4.ȱ
21
18ȱ
maktadır.ȱ “TehbizȬiȱ Ahlak”ȱ olarakȱ adlanȬ
dırılanȱ birinciȱ bölümde,ȱ insanȱ nefsiȱ veȱ terȬ
biyesiȱ üzerindeȱ durulmuótur.ȱ Gkinciȱ bölüȬ
müȱ oluóturanȱ TedbirȬiȱ Menazil’deȱ insanȬ
danȱ insaniyete,ȱ ferttenȱ cemiyeteȱ geçióinȱ
özellikleriȱ anlatılmaktadır.ȱ Kitabınȱ finaliȱ
olanȱüçüncüȱkısım,ȱ“SiyasetȬiȱMüdün”ȱolaȬ
rakȱ bilinenȱ bölümdeȱ iseȱ cemiyetinȱ idareȱ
edilmesi,ȱ medeniyetinȱ tesisiȱ gibiȱ konularȱ
incelenmiótir22.ȱ
Onun,ȱ kiiliÂinȱ büyükȱ alimlerindenȱ olduÂuȱ
söylenseȱ de,ȱ Gsmailiyeȱ mezhebininȱ aóırılıkȬ
larınıȱ ortadanȱ kaldırmayaȱ çalıótıÂını,ȱ eserȬ
lerininȱçoÂundaȱSünniȱbirȱalimȱgibiȱhareketȱ
ettiÂiniȱ veȱ ilmiȱ eserlerininȱ çoÂundaȱ herȱ ikiȱ
mezhebinȱ hükümlerineȱ deȱ yerȱ verdiÂiniȱȱ
görmekteyiz.ȱ Buȱ hususȱ bazenȱ Gsmaililerin,ȱ
bazenȱdeȱSünnilerinȱtepkisineȱsebepȱolmuóȬ
tur.ȱ Eserlerindekiȱ farklıȱ yaklaóımlarȱ sebeȬ
biyleȱdöneminȱdiÂerȱGslamȱalimleriȱtarafınȬ
danȱ daȱ eleótirilmiótir.ȱ Bununȱ yanısıraȱ akılȱ
veȱmantıÂaȱyönelmesiȱdöneminȱóartlarıȱçerȬ
çevesindeȱciddiȱbirȱmuhalefetinȱortayaȱçıkȬ
masınaȱ sebepȱ olmuótur23.ȱ Bununlaȱ birlikteȱ
onunȱ felsefeȱ sahasındakiȱ çalıómaları,ȱ onaȱ
“onȱbirinciȱakıl”ȱismininȱverilmesineȱsebepȱ
olmuótur.ȱ
EleótirildiÂiȱ birȱ baókaȱ hususȱ ise,ȱ döneminȱ
óartlarınınȱ zorlamasıylaȱ MoÂollarlaȱ ióbirliȬ
Âineȱ gitmesidir.ȱ Özellikleȱ HalifeliÂeȱ karóıȱ
yürüttüÂüȱ politikaȱ nedeniyleȱ ciddiȱ eleótiriȱ
almıótır.ȱ ȱ Ancakȱ onunȱ hayatınıȱ inceleyenȱ
araótırmacılar,ȱ uzunȱ yıllarȱ hapisteȱ kalmaȬ
sınaȱHalifeliÂinȱsebepȱolduÂunuȱsöylemekȬ
teȱveȱbundanȱdolayıȱHalifeliÂinȱȱyıkılmasınıȱ
veȱHalifeninȱȱöldürülmesiniȱistediÂiniȱiddiaȱ
etmektedirler.ȱ
Bütünȱ buȱ olumsuzluklaraȱ raÂmenȱ büyükȱ
zekayaȱ veȱ uzakȱ görüólülüÂeȱ sahipȱ olanȱ
Tusi,ȱ hiçbirȱ zamanȱ óahsiyetininȱ veȱ bilimiȬ
ninȱ herhangiȱ birȱ grupȱ yaȱ daȱ ilmiȱ okulunȱ
ȱȱ Ülken,ȱTürkȱTefekkürüȱTarihi,ȱGstanbul:ȱYapıȱKreȬ
22
diȱYayınları,ȱ1982,ȱs.186Ȭ187.ȱ
ȱȱ kefiyeva,ȱ“Önsöz”,ȱs.ȱ7.ȱ
23
JournalȱofȱQafqazȱUniversityȱȱȱ
 BüyükȱTürkȱDüóünürüȱNasreddinȱTusi’deȱGdealȱToplumȱAnlayıóıȱȱ
darȱ çerçevesiyleȱ sınırlandırılmasınaȱ izinȱ
vermemiótir.ȱ Oȱ kelam,ȱ felsefeȱ veȱ tasavvufȱ
bilimininȱ taraftarlarıncaȱ kendiȱ ilimlerininȱ
banisiȱkabulȱedilmiótir.ȱBununlaȱbirlikteȱO,ȱ
buȱ üçȱ ilimȱ dalıȱ arasındakiȱ ihtilaflarıȱ ortaȬ
danȱ kaldırmakȱ içinȱ büyükȱ gayretȱ sarfȱ edeȬ
rek,ȱ aslındaȱ üçȱ ilmindeȱ büyükȱ alimiȱ olduȬ
Âunuȱispatlamıótır.ȱO,ȱTecridü’lȬGtikadȱisimliȱ
eserindeȱ Kelam,ȱ AhlakȬiȱ Nasiri’deȱ felsefe,ȱ
Evsafü’lȬEóraf’daȱ iseȱ tasavvufȱ sahasındakiȱ
fikirleriniȱortayaȱkoymuóȱveȱbuȱyollaȱüçȱilȬ
miȱ belirliȱ noktalardaȱ uzlaótırmayaȱ gayretȱ
göstermiótir.ȱ Evsafü’lȬEórafȱ eserindeȱ buȱ huȬ
susȱkendisiniȱözellikleȱgöstermektedir24.ȱ
Tusi’ninȱGdealȱToplumȱAnlayıóıȱ
Tusi’yeȱ göre,ȱ toplumȱ temeldeȱ fertlerdenȱ
oluóur.ȱ Fertlerȱ iseȱ öncelikleȱ aileyi,ȱ ailelerȱ
toplumuȱ meydanaȱ getirir.ȱ Fertlerinȱ duruȬ
mu,ȱ aileyi,ȱ ailelerinȱ durumuȱ iseȱ toplumuȱ
etkilemektedir.ȱ Türkȱ düóünürleriȱ buȱ husuȬ
suȱ özellikleȱ dikkateȱ almıóȱ veȱ toplumunȱ
idealȱ haleȱ gelebilmesiȱ içinȱ öncelikleȱ fertleȬ
rinȱ olgunlaómasıȱ gerektiÂiniȱ savunmuó,ȱ
böylelikleȱ ailelerinȱ saÂlıklıȱ haleȱ getirileceȬ
Âiniȱ veȱ buȱ silsileȱ neticesindeȱ deȱ toplumunȱ
kâmilleóeceÂiniȱ ifadeȱ etmiólerdir.ȱ Özellikleȱ
Ortaȱ ÇaÂȱ Türkȱ filozoflarındaȱ (Farabi,ȱ GbnȬiȱ
Sina,ȱBehmenyarȱvd.)ȱbuȱdüóünceȱkendisiniȱ
açıkȱ óekildeȱ göstermektedir.ȱ Buȱ silsileninȱ
devamcısıȱkabulȱedilenȱTusiȱyazmıóȱolduÂuȱ
eserlerdeȱ idealȱ insan,ȱ idealȱ aileȱ veȱ idealȱ
toplumȱkavramlarınıȱeleȱalarak,ȱbunlarȱaraȬ
sındaȱ organikȱ birȱ baÂȱ olduÂunuȱ ileriȱ sürȬ
müótür.ȱBuȱdüóünceȱözellikleȱAhlakȬıȱNasiriȱ
eserindeȱ açıkȱ óekildeȱ ifadeȱ edilirken,ȱ idealȱ
insanȱanlayıóıȱEvsafü’lȬEórafȱkitabındaȱgenióȱ
olarakȱeleȱalınmıótır.ȱ
Tusi,ȱ özellikleȱ Gsmailiyeȱ devletindeȱ yaóadıȬ
Âıȱ dönemdeȱ bütünȱ sınırlamalara,ȱ sınıfsalȱ
çatıómalaraȱ raÂmenȱ Kur’anȱ veȱ Sünnetȱ ileȱ
kendindenȱ öncekiȱ alimlerinȱ eserlerindenȱ
ayrıcaȱ halkȱ arasındakiȱ rivayetlerdenȱ istiȬ
fadeȱ etmiótir.ȱ Bununȱ yanıȱ sıraȱ diyalektikȱ
ȱȱ Genióȱbilgiȱiçinȱbakınız.ȱTusi,ȱÖvsafülȱEóraf,ȱs.ȱ20ȱvd.ȱ
24
Numberȱ22,ȱ2008ȱȱȱ
tahlillerȱ yapmıó,ȱ sosyalȱ içerikli,ȱ karóılaótırȬ
malı,ȱ toplumsalȱ yardımlaómayaȱ dairȱ düȬ
óüncelerini,ȱ idealȱ toplumȱ anlayıóınaȱ monteȱ
etmiótir.ȱ Buȱ maksatlardanȱ enȱ önemlisi,ȱ hiçȱ
óüphesizȱideallikȱanlayıóınınȱgerekleriniȱveȱ
onaȱ ulaómaȱ yollarınıȱ göstermesiȱ olmuótur.ȱ
Onuȱ bunaȱ itenȱ enȱ önemliȱ sebebin,ȱ herȱ neȱ
kadarȱ Gsmailiȱ hükümdarınȱ teóvikiȱ olduÂuȱ
iddiaȱ edilseȱ de,ȱ içindeȱ yaóadıÂıȱ toplumunȱ
ahlakiȱ yapısınınȱ bozukluÂuȱ veȱ dindenȱ
uzaklaómasıȱ karóısındaȱ onlarıȱ ıslahȱ edebilȬ
meȱdüóüncesiȱolduÂunuȱileriȱsürmekȱmümȬ
kündür.ȱȱ
Ziraȱ Tusi’ninȱ beraberȱ yaóamakȱ zorundaȱ
kaldıÂıȱ Gsmaililerinȱ baókentiȱ olanȱ Alamut,ȱ
aynıȱzamandaȱHaóhaóiyeȱolarakȱbilinenȱsaȬ
pıkȱ birȱ mezhebinȱ deȱ merkezidir.ȱ Hasanȱ
Sabbah’ınȱ müritlerininȱ tümȱ Gslamȱ dünyaȬ
sına,ȱ saldıÂıȱ korkuȱ veȱ kullandıklarıȱ metotȬ
lar,ȱ ayrıcaȱ hayatȱ tarzlarıȱ düóünüldüÂündeȱ
halkınȱiçindeȱbulunduÂuȱahlakiȱseviyeyiȱdeȱ
tespitȱetmekȱmümkündür.ȱKaldıȱki,ȱAlamutȱ
yönetimiȱ ileȱ Halifelikȱ arasındakiȱ gerginȱ
münasebetlerȱ deȱ buȱ durumunȱ birȱ neticesiȱ
olarakȱ kendiniȱ göstermiótir.ȱ Buȱ nedenleȱ
Tusi,ȱideallikȱdüóüncesiniȱkendisineȱbirȱheȬ
defȱ olarakȱ belirlemióȱ veȱ buȱ amaçȱ doÂrulȬ
tusundaȱhemȱdüóünselȱeserlerȱvermió,ȱhemȱ
deȱ birȱ devletȱ adamıȱ olarakȱ uygulamasınıȱ
gerçekleótirmiótir.ȱ Onunȱ ideallikȱ anlayıóıȬ
nınȱ temelindeȱ idealȱ insanȱ bulunmaktadır.ȱ
Buȱidealȱinsanlarȱidealȱaileyiȱkuracaklar,ȱbuȱ
ailelerȱiseȱȱidealȱtoplumuȱoluóturacaklardır.ȱ
KâmilȱGnsanȱAnlayıóıȱ
Tusi,ȱ idealȱ toplumaȱ ulaóabilmekȱ içinȱ önceȬ
likleȱ insanınȱ kemaleȱ ermesininȱ gerektiÂiniȱ
ileriȱ sürmektedir.ȱ Onaȱ göre,ȱ cemiyetinȱ
inkióafındaȱ insanȱ önemliȱ rolȱ oynadıÂıȱ gibi,ȱ
insanınȱóekillenmesindeȱdeȱtoplumȱolumluȱ
tesirȱgöstermektedir.ȱBununȱgerçekleótirileȬ
bilmesiȱ içinȱ öncelikleȱ insanınȱ nefsininȱ köȬ
tülüklerdenȱ arındırılmasıȱ gerekmektedir25.ȱ
O,ȱ insanȱ nefsininȱ birȱ cevherȱ olduÂunu,ȱ akȬ
25ȱȱ Eyvazov,ȱNasreddinȱTusi,ȱs.ȱ12.ȱ
19
RehaȱYılmazȱ
lınȱ anlayabildiÂiȱ neȱ varsa,ȱ hepsininȱ onunȱ
sayesindeȱ olduÂunu,ȱ insanınȱ hislerindeȱ veȱ
bedenindeȱ meydanaȱ gelenȱ deÂióikliklerinȱ
hepsininȱ onunȱ gücüȱ veȱ tesiriȱ neticesindeȱ
meydanaȱgeldiÂiniȱsavunmaktadır26.ȱȱ
Tusi´yeȱgöre:ȱ“Gnsanınȱgüzelȱahlakȱveȱgüzelȱ
hususiyetlerindekiȱ eksikliklerinȱ kendiȱ maȬ
rifetiyleȱ ortadanȱ kaldırılmasıȱ ancakȱ onunȱ
kamilleótirilmesiyleȱmümkündür27.ȱHerȱvarȬ
lıÂınȱ özüneȱ mahsus,ȱ hususiyetleriȱ vardır.ȱ
Bunlarȱ naziklik,ȱ kabalık,ȱ temizlik,ȱ kirlilikȱ
gibiȱsınırlandırmalaraȱtabiȱtutulabilir”28.ȱGnȬ
sanındaȱ herȱ varlıkȱ gibiȱ kendineȱ hasȱ özelȬ
likleriȱ vardır.ȱ Bunlardanȱ konuómak,ȱ düȬ
óünmekȱ gibiȱ bazılarıȱ sırfȱ insanaȱ hasȱ iken,ȱ
óehvet,ȱ hırsȱ gibiȱ bazılarıȱ daȱ diÂerȱ varlıkȬ
larlaȱbirlikteȱortayaȱçıkmaktadır.ȱDüóünmeȱ
hususiyetiȱ insanaȱ iyiliÂiȱ kötülükten,ȱ güzelȬ
liÂiȱ çirkinlikten,ȱ óerefiȱ óerefsizliktenȱ ayırtȱ
etmeye,ȱ iradeȱ gücünüȱ kullanarak,ȱ bunlarıȱ
deÂiótirmeyeȱ imkanȱ vermektedir.ȱ Neticedeȱ
kimȱbuȱhususiyettenȱdoÂruȱistifadeȱederek,ȱ
gayretiȱ veȱ iradesiȱ neticesindeȱ arzuȱ edilenȱ
erdemeȱ ulaósa,ȱ mutluluÂaȱ daȱ ulaóabilecekȬ
tir.ȱKimȱdeȱbuȱgüçtenȱdoÂruȱistifadeȱetmeseȱ
yaȱ daȱ yanlıóȱ kullansaȱ mutsuzluÂuȱ tadaȬ
caktır.ȱ
Onaȱ göreȱ insanınȱ idealleómesininȱ karóısınȬ
dakiȱenȱbüyükȱengelȱiseȱonunȱhayvaniȱarzuȱ
veȱisteklereȱyönelmesidir29.ȱOȱinsanıȱkamilȬ
likȱ vasfındanȱ uzaklaótıranȱ halleriȱ óehvete,ȱ
öfkeyeȱ baÂlamaktadır.ȱ O,ȱ aók,ȱ ióret,ȱ zevkȬ
sefaȱmeclisleri,ȱmalaȱdüókünlük,ȱkadınȱdüóȬ
künlüÂüȱ gibiȱ hususlarınȱ óehvetin;ȱ hırsȱ gaȬ
zap,ȱintikamȱgibiȱhalleriȱiseȱöfkeninȱneticesiȱ
olduÂunuȱ ifadeȱ ederekȱ aslındaȱ imanıȱ kaȬ
milliktenȱ uzaklaótıranȱ halleriȱ birȱ neviȱ tasȬ
nifataȱtabiȱtutmuótur.ȱ
Gnsanınȱ kamilleóerekȱ idealȱ insanȱ halineȱ geȬ
lebilmesiȱiçinȱöncelikleȱdahiliȱtemizliÂinȱtaȬ
ȱȱ Tusi,ȱAhlakiȱNasiri,ȱs.ȱ44.ȱ
26
ȱȱ Tusi,ȱÖvsafülȱEóraf,ȱs.16.ȱ
27
ȱȱ Tusi,ȱAhlakiȱNasiri,ȱs.ȱ56.ȱ
28
ȱȱ Tusi,ȱAhlak,ȱNasiri,ȱa.g.e.,ȱs.ȱ57.ȱ
29
20ȱ
mamlanmasıȱ gerektiÂiniȱ ifadeȱ edenȱ Tusi,ȱ
insanınȱ nefsini,ȱ onuȱ zayıflatanȱ veȱ kirletenȱ
sebeplerdenȱ korumasıȱ durumunda,ȱ gayriȬ
ihtiyariȱ nefsinȱ dahiliȱ gücüȱ hareketeȱ geçeȬ
cek,ȱ özellikleȱ onaȱ hasȱ olan,ȱ ilimȱ öÂrenme,ȱ
hakikatiȱ anlama,ȱ eÂitimeȱ yönelmeȱ gibiȱ faȬ
aliyetlereȱ baólayarakȱ mutluluÂaȱ erióeceÂiniȱ
iddiaȱetmiótir30.ȱȱ
Onaȱ göre:ȱ “Gnsanınȱ fıtratındaȱ iyilikȱ veȱ köȬ
tülükȱ yönleriȱ olduÂundan,ȱ peygamberler,ȱ
filozoflar,ȱ imamlar,ȱ rehberler,ȱ terbiyeciler,ȱ
mürebbiyelerȱ veȱ muallimlereȱ ihtiyaçȱ varȬ
dır.ȱ Bunlardanȱ bazılarıȱ lütufȱ veȱ hikmetleȬ
riyle,ȱ bazılarıȱ zulümȱ veȱ hakimiyetleriyleȱ
insanınȱ dikkatiniȱ lüzumsuzȱ iólerden,ȱ onuȱ
idealleótirecekȱ faydalıȱ veȱ gerekliȱ iólereȱ iraȬ
de,ȱfaaliyet,ȱbilgi,ȱeÂitim,ȱbenimseme,ȱtalimȱ
veȱ terbiyeȱ yoluylaȱ yönlendirerek,ȱ seviyesiȬ
niȱyükseltmektedirler”31.ȱ
TusiȱinsanınȱkamilliÂiniȱikiyeȱayırmaktadır:ȱ
Glmiȱ veȱ ameli.ȱ Glmiȱ kamillik,ȱ insanınȱ ilmiȱ
öÂrenmeye,ȱ bilgilenmeyeȱ yönelmesi,ȱ buȱ
aókȱileȱvarlıÂınȱdereceleriniȱmuayyenleótirȬ
mek,ȱ hakikatinȱ mahiyetineȱ nüfuzȱ etmeȱ yoȬ
luylaȱ kalbinȱ sakinleómesiȱ veȱ rahatlamasıȬ
dır.ȱAmeliȱkamillikȱise,ȱinsanınȱdavranıólaȬ
rınıȱ birbirineȱ maniȱ olmayacak,ȱ birbiriniȱ taȬ
mamlayacakȱ óekildeȱ düzenlemesidir.ȱ BöyȬ
lelikleȱ insanȱ davranıólarındaȱ daȱ kamilliÂeȱ
ulaóır.ȱ Buȱ yollaȱ ahlakȱ fıtrataȱ uygunȱ veȱ beȬ
Âenilecekȱ óekildeȱ eÂitilmektedir.ȱ Bundanȱ
sonradaȱ kamilliÂinȱ diÂerȱ dereceleriȱ aileȱ veȱ
toplumunȱ kamilleómesiȱ aóamalarınaȱ geçȬ
mekȱmümkünȱolacaktır32.ȱȱ
SaÂlıklıȱAileȱAnlayıóıȱ
Tusi’ninȱ aileȱ anlayıóınınȱ temelindeȱ sosyoȬ
ekonomikȱ unsurlarȱ bulunmaktadır.ȱ Ziraȱ
insanınȱ hayatınıȱ devamȱ ettirebilmesiȱ içinȱ
öncelikleȱsosyoȬekonomikȱihtiyaçlarınınȱkarȬ
óılamasıȱ gerekmektedir.ȱ Bunuȱ tekȱ baóınaȱ
ȱȱ Tusi,ȱAhlakiȱNasiriȱs.ȱ59.ȱ
30
ȱȱ Tusi,ȱAhlakiȱNasiri,ȱs.ȱ59.ȱ
31
ȱȱ Tusi,ȱAhlakiȱNasiri,ȱs.ȱ60.ȱ
32
JournalȱofȱQafqazȱUniversityȱȱȱ
 BüyükȱTürkȱDüóünürüȱNasreddinȱTusi’deȱGdealȱToplumȱAnlayıóıȱȱ
karóılamasıȱ iseȱ mümkünȱ deÂildir.ȱ Buȱ neȬ
denleȱ insanınȱ ióȱ bölümüȱ temelindeȱ sosyalȱ
birȱ birlikȱ kurmasıȱ veȱ buȱ ihtiyaçlarınıȱ buȱ
birlikȱ içerisinde,ȱ diÂerȱ üyelerleȱ paylaómasıȱ
zorunluȱhaleȱgelmektedir33.ȱ
Gdealȱ aileȱ içinȱ önemliȱ olanȱ hususlardanȱ
birisiȱ aileȱ üyeleriȱ arasındakiȱ iliókileriȱ düȬ
zenlerkenȱ bütünȱ aileȱ menfaatininȱ üstünȱ
tutulmasıdır.ȱ Dikkatȱ edilmesiȱ gerekenȱ birȱ
diÂerȱkonuȱise,ȱaileȱüyeleriȱarasındaȱuygunȱ
birȱ ióȱ bölümüȱ yapılmasınınȱ gerekliliÂidir.ȱ
Ayrıcaȱ ailedeȱ sıkıȱ birȱ disiplinȱ saÂlanmasıȱ
daȱ idealȱ aileninȱ óartlarındandır.ȱ Veȱ sonȱ
olarakȱ Tusi,ȱ aileȱ içinȱ ev,ȱ yaniȱ binaȱ veȱ yerȱ
seçimininȱ deȱ aileninȱ durumunaȱ göreȱ yaȬ
pılmasıȱgerektiÂiniȱifadeȱetmektedir.ȱ
Onaȱgöreȱailenin,ȱidealȱtoplumunȱgerekleriȬ
neȱcevapȱverebilmesiȱiçinȱkadınȱveȱçocuÂunȱ
önemliȱ yeriȱ vardır.ȱ Tusi’yeȱ göreȱ çocuÂunȱ
sosyalȱ yönlerininȱ inkióafȱ etmesiȱ veȱ topluȬ
muȱdüóünen,ȱahlaklı,ȱgirióimciȱveȱliderȱtipliȱ
birȱ insanȱ olarakȱ yetiómesiȱ için:ȱ Çocuk,ȱ
onunȱ karakteriniȱ bozabilecekȱ insanȱ veȱ eóȬ
yadanȱuzakȱtutulmalı;ȱahlakınıȱbozabilecekȱ
oyunlaraȱ yaklaótırılmamalı;ȱ çocuÂuȱ malaȬ
mülkeȱyönlendirebilecekȱparasalȱóeylerȱifaȬ
deȱedenȱödüllerȱverilmemeli;ȱçocuklarȱakla,ȱ
mantıÂaȱ uygunȱ delillerleȱ terbiyeȱ edilmeli;ȱ
çocuklaraȱbolȱbolȱsevgiȱgösterilmeli;ȱonlaraȱ
pahalı,ȱ süslüȱ püslüȱ elbiselerȱ giydirilmemeȬ
li;ȱhaddindenȱfazlaȱveȱzorlaȱyedirilerekȱmiȬ
desineȱdüókünȱhaleȱgetirilmemelidir34.ȱ
GdealȱToplumȱAnlayıóıȱ
Tusi,ȱ “kamilȱ insan”ȱ veȱ “saÂlıklıȱ aile”yiȱ taȬ
nımladıktanȱ sonra,ȱ “ideallik”ȱ anlayıóınıȱ
“idealȱ toplum”laȱ tamamlamaktadır.ȱ Onaȱ
göreȱ toplumuȱ idealleótirmekȱ içinȱ öncelikleȱ
sosyoȬekonomikȱveȱsiyasiȱproblemlerinȱhalȬ
ledilmesiȱ gerekmektedir.ȱ Toplumunȱ idealȱ
haleȱ getirilmesiniȱ saÂlayacakȱ birȱ baókaȱ huȬ
susȱiseȱtoplumdaȱadaletsizliÂin,ȱhaksızlıÂınȱ
ȱȱ Tusi,ȱAhlak,ȱNasiri,ȱs.155.ȱ
33
ȱȱ Tusi,ȱAhlakiȱNasiri,ȱs.ȱ168Ȭ169.ȱ
34
Numberȱ22,ȱ2008ȱȱȱ
veȱ hoónutsuzluÂunȱ ortadanȱ kaldırılmasıȬ
dır.ȱ Onaȱ göreȱ aksiȱ takdirdeȱ toplumunȱ parȬ
çalanmasıȱveȱdaÂılmasıȱkaçınılmazdır.ȱZiraȱ
gayrimemnunlukȱ saÂlıklıȱ birȱ toplumunȱ
önündekiȱönemliȱproblemlerdenȱbirisidir35.ȱ
Tusiȱ toplumdakiȱ ahenkȱ veȱ düzeninȱ bozulȬ
mamasıȱ ióȱ bölümünüȱ ȱ tanzimlemek,ȱ üreȬ
timdeȱ keyfiliÂiȱ ortadanȱ kaldırmakȱ veȱ topȬ
lumsalȱuzlaóıyıȱteminȱetmeyiȱsiyasetȱolarakȱ
adlandırmıótır.ȱ Oȱ siyasetiȱ açıklarkenȱ EflaȬ
tunȱ veȱ Aristo’nunȱ görüólerineȱ müracaatȱ
ederekȱ Yunanȱ felsefesindenȱ istifadeȱ etmióȬ
tir36.ȱ O,ȱ güçȱ sahiplerininȱ zayıflarıȱ ezmeȱ arȬ
zusunuȱ yokȱ ederek,ȱ insanlarınȱ baókasınınȱ
haklarınaȱ elȱ uzatmayaȱ izinȱ vermemesini,ȱ
toplumsalȱióbirliÂindeȱherkesinȱkendiȱvaziȬ
fesiniȱ yerineȱ getirmeyiȱ saÂlayabilmekȱ içinȱ
yöneticilerȱ tarafındanȱ zorunluȱ tedbirlerȱ alȬ
makȱ gerektiÂini,ȱ buȱ tedbirinȱ deȱ birȱ neviȱ
siyasetȱolduÂunuȱileriȱsürmektedir.ȱ
Tusi’yeȱgöreȱtoplumdaȱiyiȱbirȱsiyasetȱyürüȬ
tebilmekȱ içinȱ iyiȱ birȱ idareciyeȱ ihtiyaçȱ varȬ
dır.ȱAncakȱbundanȱherȱzamanȱbirȱóahȱveyaȱ
hükümdaraȱihtiyaçȱolduÂuȱsonucuȱçıkartılȬ
mamalıdır.ȱ Onaȱ göre:ȱ “Herȱ zamanȱ yönetiȬ
ciyeȱ ihtiyaçȱ yoktur.ȱ Ahaliȱ arasındaȱ belirliȱ
birȱ düzenȱ olsa,ȱ buȱ uzunȱ müddetȱ onlaraȱ
yetecektir.ȱ Lakinȱ bütünȱ devirlerdeȱ müdrikȱ
birȱ rehbere,ȱ tedbirȱ sahiplerineȱ ihtiyaçȱ varȬ
dır.ȱ Tedbirȱ olmasa,ȱ nizamȬintizamȱ aradanȱ
kalkar,ȱgerektiÂiȱgibiȱinkióafȱsaÂlanamaz”37.ȱȱ
Tusi’yeȱ göreȱ toplumuȱ birȱ aradaȱ tutanȱ huȬ
suslarȱsosyalȱolgulardır.ȱBunlarınȱenȱönemȬ
lisiȱ deȱ ailedir.ȱ Dahaȱ sonraȱ iseȱ ailelerdenȱ
oluóanȱ mahalle,ȱ mahallelerdenȱ oluóanȱ óeȬ
hir,ȱ óehirlerdenȱ oluóanȱ büyükȱ halklarȱ veȱ
halklardanȱoluóanȱdünyaȱtoplumuȱbuȱolguȬ
nunȱ diÂerȱ unsurlarıdır.ȱ Onaȱ göreȱ küçüklerȱ
büyüklerinȱkapsamınaȱgirerekȱbirȱüstȱolguȬ
yuȱ oluóturmaktadırlar.ȱ Bununȱ anlamıȱ fertȬ
le,ȱ dünyaȱ toplumuȱ arasındaȱ yakınȱ veȱ sıkıȱ
35ȱEyvazov,ȱAhlakiȱNasiri,ȱs.ȱ19.ȱ
36ȱTusi,ȱAhlakiȱNasiri,ȱs.ȱ189.ȱ
37ȱTusi,ȱAhlakiȱNasiri,ȱs.ȱ190.ȱ
21
RehaȱYılmazȱ
birȱiliókininȱbulunmasıdır.ȱBuȱnedenleȱtopȬ
lumunȱ kaderineȱ dikkatȱ edenȱ birȱ insan,ȱ onȬ
danȱ ayrılmasıȱ mümkünȱ olmayanȱ ferdinȱ
kaderineȱ deȱ dikkatȱ etmesiȱ gerekir.ȱ Aksiȱ
takdirdeȱ fertȱ toplumunȱ menfaatleriȱ karóıȬ
sındaȱ yalnızȱ kalacakȱ veȱ genellikleȱ deȱ topȬ
lumȱ tarafındanȱ ezilecektir.ȱ Buȱ daȱ fertdeȱ
toplumaȱ karóıȱ soÂumayıȱ beraberindeȱ getiȬ
recektir38.ȱ
Tusiȱidealȱtoplumu,ȱidealȱyöneticilerinȱidaȬ
reȱetmesiȱgerektiÂiniȱileriȱsürmektedir.ȱOnaȱ
göreȱ idealȱ toplumuȱ yönetenȱ idareci,ȱ topluȬ
maȱ zararȱ vermekȱ yerine,ȱ onlarıȱ yüceltmeliȱ
veȱ hayırlıȱ iólereȱ yönlendirmelidir.ȱ Buȱ ióleriȱ
yapabilmekȱ içinȱ yöneticideȱ birȱ takımȱ
hususiyetlerinȱbulunmasıȱzorunludur.ȱOnaȱ
göreȱidealȱyöneticide:ȱ“Büyüklük,ȱalicenapȬ
lık,ȱ metinlik,ȱ tamȱ azim,ȱ sabır,ȱ malvarlıÂı,ȱ
salihȱ veȱ hayırlıȱ yardımcılar”ȱ bulunmalıȬ
dır.39Yöneticilerȱ toplumuȱ idareȱ ederkenȱ
“faydalıȱ siyaset”ȱ uygulamalıdırlar.ȱ Buȱ türȱ
siyaset,ȱ herkesinȱ hakkettiÂiniȱ vermek,ȱ baóȬ
kasınınȱ hakkınaȱ elȱ uzatmayaȱ izinȱ vermeȬ
mek,ȱsosyalȱióȱbölümündeȱonaȱverilenȱvaziȬ
feyiȱ yerineȱ getirmekȱ gibiȱ hususlarıȱ yerineȱ
getirmektenȱibarettir.ȱBunlarıȱyerineȱgetirirȬ
kenȱyöneticininȱnamusluȱsiyasete,ȱadilȱyarȬ
gıyaȱ veȱ saÂlamȱ ekonomiyeȱ ihtiyacıȱ vardır.ȱ
Bunlarıȱ saÂlayanȱ yönetici,ȱ gerçekleótirdiÂiȱ
herȱ ıslahatıȱ idealȱ toplumunȱ hayrıȱ içinȱ yapȬ
sa,ȱbuȱyollaȱinsanınȱinkióafınıȱsaÂlasa,ȱyaniȱ
ilahiȱ siyasetiȱ yerineȱ getirmesiȱ durumundaȱ
idealȱbirȱyöneticiȱolmakȱdurumundadır40.ȱ
Tusi’ninȱidealȱtoplumundaȱuyumunȱolabilȬ
mesiȱiçin,ȱdörtȱsınıfȱarasındaȱkaróılıklıȱdenȬ
geninȱbulunmasıȱkaçınılmazdır.ȱGlimȱadamȬ
ları,ȱaskerler,ȱesnafȱveȱköylülerȱolarakȱbelirȬ
lediÂiȱbuȱdörtȱsınıfınȱbirlikteȱhareketiȱsonuȬ
cundaȱ toplumdaȱ ahenginȱ saÂlanacaÂıȱ veȱ
böylelikle,ȱ medeniyet,ȱ faziletȱ veȱ mutlulukȱ
sistemininȱoluóacaÂınıȱiddiaȱetmektedir41.ȱ
ȱȱ Tusi,ȱAhlakiȱNasiri,ȱs.ȱ187.ȱ
38
ȱȱ Tusi,ȱAhlakiȱNasiri,ȱs.ȱ225Ȭ226.ȱ
39
ȱȱ Tusi,ȱAhlakiȱNasiri,ȱs.ȱ189.ȱ
40
ȱȱ Tusi,ȱAhlakiȱNasiri,ȱs.ȱ228Ȭ229.ȱ
41
22ȱ
Sonuçȱ
Bütünȱ Ortaȱ çaÂȱ düóünürlerindeȱ olduÂuȱ
gibiȱ Türkȱ düóünür,ȱ óairȱ veȱ devletȱ adamlaȬ
rınınȱherȱbirininȱkendineȱhasȱhayatları,ȱtarȬ
tıómalı,ȱ birbirineȱ zıtȱ yönleriȱ vardır.ȱ BirçoȬ
Âununȱ doÂduÂuȱ yerȱ veȱ yılȱ belliȱ deÂildir.ȱ
Onlardanȱ bugüneȱ kadarȱ ulaóabilmióȱ bilȬ
giler,ȱ deÂiókenȱ olduÂundanȱ sıkȱ sıkȱ onlaraȱ
atfedilenȱ siyasi,ȱ felsefiȱ görüólerdeȱ farklıȱ
istikametlerdeȱ kendiniȱ göstermektedir.ȱ BiȬ
limȱ adamıȱ neȱ kadarȱ ünlüyse,ȱ zıtlıklardaȱ oȱ
dereceȱ fazlalaómaktadır.ȱ Buȱ durumunȱ enȱ
önemliȱsebepleriȱolarak,ȱgüvenilirȱbelgeȱekȬ
sikliÂi,ȱ lakapȱ veȱ isimlerinȱ yakınlıÂı,ȱ buȱ biȬ
limȱadamlarınınȱorijinalȱeserlerininȱzamanȬ
laȱ yokȱ olması,ȱ halklarȱ arasındaȱ yayılanȱ riȬ
vayetler,ȱ elyazmalarınıȱ çoÂaltanlarınȱ hataȬ
larıȱ veyaȱ bilinçliȱ sahtekarlıklarınıȱ gösterȬ
mekȱ mümkündür.ȱ Buȱ sebeplerinȱ biriȱ veyaȱ
birȱ kaçınınȱ varlıÂı,ȱ tariheȱ malȱ olmuóȱ Türkȱ
dahilerininȱ gerçekȱ yönleriyleȱ tanınmasınıȱ
engellemektedir.ȱ
Azerbaycanȱ Türkününȱ gururȱ duyacaÂıȱ birȱ
çokȱ alimȱ gibiȱ Hocaȱ Nasreddinȱ Tusi’ninȱ deȱ
Dünyaȱ Medeniyetineȱ büyükȱ katkılarıȱ olȬ
muótur.ȱOnunȱbüyüklüÂüyleȱdoÂruȱorantılıȱ
olarakȱ birȱ çokȱ óeyȱ söylenilmió,ȱ birȱ çokȱ óeyȱ
yazılmıótır.ȱ Gerekȱ söylenenler,ȱ gerekseȱ yaȬ
zılanlarȱ bazenȱ hakikattenȱ uzak,ȱ bazenȱ ihtiȬ
laflıȱbazenȱdeȱbilinçliȱolarakȱyanlıólarlaȱdoȬ
ludur.ȱ Amaȱ birȱ gerçekȱ varȱ ki,ȱ “Oȱ zamanaȱ
veȱmekanaȱsıÂmayan,ȱGslamȱdünyasınınȱherȱ
birȱkesimininȱtakdiriniȱkazanmıóȱbüyükȱbirȱ
mütefekkirȱ veȱ devletȱ adamıdır.”ȱ Fakihlerȱ
Onuȱ “Hocaȱ Tusi”,ȱ filozoflarȱ “Beóerinȱ
üstadı–Onȱbirinciȱakıl”,ȱ“Üçüncüȱmuallim”ȱ
olarakȱadlandırmıólardır.ȱ
Tusi,ȱ özellikleȱ Gsmailiyeȱ devletindeȱ yaóaȬ
dıÂıȱ dönemdeȱ bütünȱ sınırlamalara,ȱ sınıfsalȱ
çatıómalaraȱ raÂmen,ȱ Kur’anȱ veȱ Sünnet’ten,ȱ
kendindenȱ öncekiȱ alimlerinȱ eserlerinden,ȱ
halkȱ arasındakiȱ rivayetlerdenȱ istifadeȱ edeȬ
rek,ȱ diyalektikȱ tahlillerȱ yapmıó,ȱ sosyalȱ içeȬ
rikli,ȱ karóılaótırmalı,ȱ toplumsalȱ yardımlaóȬ
mayaȱ dairȱ düóüncelerini,ȱ idealȱ toplumȱ anȬ
JournalȱofȱQafqazȱUniversityȱȱȱ
 BüyükȱTürkȱDüóünürüȱNasreddinȱTusi’deȱGdealȱToplumȱAnlayıóıȱȱ
layıóınaȱ katarakȱ arzuȱ ettiÂiȱ düóünceleriȱ
yazmıó,ȱ karóıyaȱ koyduÂuȱ maksatlaraȱ ulaóȬ
mayıȱ baóarmıótır.ȱ Buȱ maksatlardanȱ enȱ
önemlisiȱde,ȱhiçȱóüphesiz,ȱideallikȱanlayıóıȬ
nınȱgerekleriniȱveȱonaȱulaómaȱyollarınıȱgösȬ
termesiȱolmuótur.ȱOnuȱbunaȱitenȱenȱönemliȱ
sebebin,ȱ herȱ neȱ kadarȱ Gsmailiȱ hükümdarınȱ
teóvikiȱ olduÂuȱ iddiaȱ edilseȱ de,ȱ içindeȱ yaȬ
óadıÂıȱ toplumunȱ ahlakiȱ yapısınınȱ bozukȬ
luÂuȱveȱdindenȱuzaklaómasıȱkaróısındaȱonȬ
larıȱ ıslahȱ edebilmeȱ düóüncesiȱ olduÂunuȱ
ileriȱsürmekȱmümkündür.ȱȱ
Ziraȱ Tusi’ninȱ yaóamakȱ zorundaȱ kaldıÂıȱ
GsmaililerinȱhayatȱtarzlarıȱdüóünüldüÂündeȱ
halkınȱiçindeȱbulunduÂuȱahlakiȱseviyeyiȱdeȱ
tespitȱetmekȱmümkündür.ȱKaldıȱki,ȱAlamutȱ
yönetimiȱ ileȱ Halifelikȱ arasındakiȱ gerginȱ
münasebetlerȱ deȱ buȱ durumunȱ birȱ neticesiȱ
olarakȱ kendiniȱ göstermiótir.ȱ Buȱ nedenleȱ
Tusi,ȱ ideallikȱ (insanȬaileȬtoplum)ȱ düóünceȬ
siniȱkendisineȱbirȱhedefȱolarakȱbelirlemióȱveȱ
buȱ amaçȱ doÂrultusundaȱ hemȱ düóünselȱ
eserlerȱ vermió,ȱ hemȱ deȱ birȱ devletȱ adamıȱ
olarakȱuygulamasınıȱgerçekleótirmiótir.ȱȱ
Onunȱ ideallikȱ anlayıóınınȱ temelindeȱ idealȱ
insanȱ bulunmaktadır.ȱ Buȱ kamilȱ insanlarȱ
saÂlıklıȱ aileyiȱ kuracaklar,ȱ buȱ ailelerȱ iseȱȱ
idealȱtoplumuȱoluóturacaklardır.ȱOnaȱgöre,ȱ
cemiyetinȱ inkióafındaȱ insanȱ önemliȱ rolȱ oyȬ
nadıÂıȱgibi,ȱinsanınȱóekillenmesindeȱdeȱtopȬ
lumȱ olumluȱ tesirȱ göstermektedir.ȱ Bununȱ
gerçekleótirilebilmesiȱ içinȱ öncelikleȱ insanınȱ
nefsininȱkötülüklerdenȱarındırılmasıȱgerekȬ
mektedir.ȱÇünküȱOnaȱgöreȱinsanȱnefsiȱöyleȱ
birȱcevherdirȱki,ȱaklınȱanlayabildiÂiȱneȱvarȬ
sa,ȱ hepsiȱ onunȱ sayesindeȱ olmalıȱ ki,ȱ halkınȱ
çoÂununȱ insanȱ adlandırdıÂıȱ birȱ hissinȱ beȬ
dendeȱ meydanaȱ getirdiÂiȱ deÂióiklikȱ veȱ
faaliyetinȱhepsiȱonunȱgücüȱ veȱtesiriȱ neticeȬ
sindeȱmeydanaȱgelmektedir.ȱȱ
Gnsanıȱ kamilleótirdiktenȱ sonraȱ buȱ insanlarȬ
danȱ oluóanȱ saÂlıklıȱ ailelerinȱ kurulmasıȱ geȬ
rektiÂiniȱ savunanȱ Tusi,ȱ aileyiȱ idealȱ toplumȱ
ileȱ kamilȱ insanȱ arasındaȱ birȱ köprüȱ olarakȱ
görmektedir.ȱFarabi,ȱGbnȬiȱSinaȱveȱBehmenȬ
Numberȱ22,ȱ2008ȱȱȱ
yar’ınȱ düóünceȱ okulununȱ temsilcilerindenȱ
olanȱ Tusi’ninȱ aileȱ anlayıóınınȱ temelindeȱ
sosyoȬekonomikȱ unsurlarȱ bulunmaktadır.ȱ
Ziraȱ insanınȱ hayatınıȱ devamȱ ettirebilmesiȱ
içinȱ öncelikleȱ sosyoȬekonomikȱ ihtiyaçlarıȬ
nınȱ karóılanmasıȱ gerekmektedir.ȱ Bunuȱ iseȱ
insanınȱ tekȱ baóınaȱ karóılanmasıȱ mümkünȱ
deÂildir.ȱȱBuȱnedenleȱinsanınȱióȱbölümüȱteȬ
melindeȱ sosyalȱ birȱ birlikȱ kurmasıȱ gerekȬ
mektedir.ȱ Buȱ birlikteȱ babaȱ aileninȱ ȱ reisi,ȱ
kadınȱevineȱbaÂlıȱveȱaileviȱterbiyeninȱtemelȱ
öÂesi,ȱ hizmetçilerdeȱ aileȱ fertlerininȱ probȬ
lemlerininȱ ortadanȱ kaldırılması,ȱ eÂitimiȱ veȱ
terbiyesindeȱyardımcıdır.ȱ
Tusi,ȱ “kamilȱ insan”ȱ veȱ “saÂlıklıȱ aile”yiȱ
tanımladıktanȱ sonra,ȱ “ideallik”ȱ anlayıóınıȱ
“idealȱ toplum”laȱ tamamlamaktadır.ȱ Onaȱ
göreȱ toplumuȱ idealleótirmekȱ içinȱ öncelikleȱ
sosyoȬekonomikȱveȱsiyasiȱproblemlerinȱhalȬ
ledilmesiȱgerekmektedir.ȱKamilliÂiȱsaÂlayaȬ
cakȱ birȱ baókaȱ hususȱ iseȱ toplumdaȱ adaletȬ
sizliÂin,ȱ haksızlıÂınȱ veȱ hoónutsuzluÂunȱ orȬ
tadanȱ kaldırılmasıdır.ȱ Onaȱ göreȱ aksiȱ takȬ
dirdeȱtoplumunȱparçalanmasıȱveȱdaÂılmasıȱ
kaçınılmazdır.ȱ Ziraȱ gayrimemnunlukȱ saÂȬ
lıklıȱ birȱ toplumunȱ önündekiȱ önemliȱ probȬ
lemlerdenȱbirisidir.ȱ
KAYNAKÇAȱ
1. Ahmedov,ȱ H.ȱ M.,ȱ Nasreddinȱ Tusiȱ (1201Ȭ1274),ȱ
Baküȱ1992.ȱȱ
2. Bünyadov,ȱ Ziya,ȱ “Önsöz”,ȱ Nasreddinȱ Tusiȱ
Hayatı,ȱGlmi,ȱDünyaȱGörüóü,ȱBaküȱ1996.ȱ
3. Eyvazov,ȱFerman,ȱNasreddinȱTusi,ȱBaküȱ1980,ȱs.3.ȱ
4. Mehmedbeyli,ȱH.,ȱNasreddinȱTusi,ȱBaküȱ1957.ȱ
5. Memmedov,ȱ Zakir,ȱ “Nasreddinȱ Tusi,ȱ Hayatıȱ veȱ
YaradıcılıÂı”,ȱAzerbaycanȱ Felsefesiȱ Tarihi,ȱ Baküȱ
1994.ȱ
6. Rzayev,ȱ A.ȱ K.,ȱ Nasreddinȱ Tusi,ȱ SiyasiȬHukukiȱ
Düóünceleri,ȱBaküȱ1993.ȱ
7. Rzayev,ȱA.,ȱNasreddinȱTusi,ȱHayatı,ȱGlmi,ȱDünyaȱ
Görüóü,ȱBakü:Gróad,ȱ1996.ȱ
8. Sultanov,ȱ Rahim,ȱ “Nasreddinȱ Tusiȱ veȱ Onunȱ AhȬ
lakiȱNasiriȱKitabı”,ȱAhlakȬıȱNasiriye,ȱBaküȱ2005.ȱ
9. kefiyeva,ȱ Efóan,ȱ “Önsöz”,ȱ Övsafülȱ –Eóraf,ȱ Baküȱ
2005.ȱ
23
RehaȱYılmazȱ

10. kükürov,ȱ AÂayar,ȱ karkȱ Felsefesiȱ veȱ Filozofları,ȱ

Bakıȱ2005.ȱ
11. Taótan,ȱ Vahab,ȱ “Nasreddinȱ Tusi:ȱ Hayatı,ȱ EserȬ
leri,ȱDinȱveȱToplumȱgörüóü”,ȱȱ
http://sbe.erciyes.edu.tr/dergi/sayi_11_08_Tastan
_1.pdfȱȱ
12. Tusi,ȱ Nasreddin,ȱ Ahlakiȱ Nasiri,ȱ (Azerbaycanȱ
dilineȱtercüme:ȱRahimȱSultanov),ȱBaküȱ2005.ȱ
13. Tusi,ȱNasreddin,ȱÖvsafülȱ–Eóraf,ȱBaküȱ2005.ȱ
14. Ülken, Hilmi Ziya, Türk Tefekkürü Tarihi, østanbul:
Yapı Kredi Yayınları, 1982.
15. Ülken, Hilmi Ziya, øslam Düúüncesi, østanbul: Ülken
Yayınları, 1995.
ȱ

24ȱ JournalȱofȱQafqazȱUniversityȱȱȱ