Kuantum Kuramı

100 Yaşında
Armin Hermann Kuantum ‘Kuramının Yaratılışı (1899-1913)’ adlı kitabında , Martin Klein ise
Armin Hermann Kuantum ‘Kuramının Yaratılışı (1899-1913)’ adlı kitabında , Martin Klein ise
‘Max Planck ve Kuantum Kuramının Başlayışı’ adlı makalesinde kuantum kuramının doğum tar-
‘Max Planck ve Kuantum Kuramının Başlayışı’ adlı makalesinde kuantum kuramının doğum tar-
ihini 14 Aralık 1900 olarak belirtirlerken, Lloyd Motz ile Jefferson Weaver, Fiziğin Öyküsü adlı
ihini 14 Aralık 1900 olarak belirtirlerken, Lloyd Motz ile Jefferson Weaver, Fiziğin Öyküsü adlı
kitaplarında 19 Ekim 1900 tarihini öne çıkarıyor; Hermann ayrıca 18 Mayıs 1899’un da böyle
kitaplarında 19 Ekim 1900 tarihini öne çıkarıyor; Hermann ayrıca 18 Mayıs 1899’un da böyle
düşünülebileceğini ayrıca ekliyor. Bu tarihlerin her birisi özel bir aşamaya karşılık geliyor.
düşünülebileceğini ayrıca ekliyor. Bu tarihlerin her birisi özel bir aşamaya karşılık geliyor.
Aşağıda bunları, gelişmelerini ve birbirleriyle ilişkilerini özetleyeceğim.
Aşağıda bunları, gelişmelerini ve birbirleriyle ilişkilerini özetleyeceğim.

G
ÜNÜMÜZÜN belki
de en başarılı ve ve-
rimli fen bilimi olan
fiziğin artık genel alt
yapısını oluşturduğu
(buna Thomas Kuhn’un, daha çok
fen bilimleri için önerdiği ama sos-
yal bilimcilerin daha çok sevdiği pa-
radigma nitelemesini yapmak belki
de yerinde olur) rahatlıkla söylene-
bilen kuantum kuramının simgesel
temsilcisi olan h Planck sabiti, önce
18 Mayıs 1899’da a′ adıyla ortaya
çıktı (yoksa buna "ana rahmine düş-
tü" mü demeliyiz?). 19 Ekim 1900
ise, Karacisim Enerji Dağılımının
"doğru" dalgaboyu-sıcaklık ilişkisini
veren formülün ileri sürüldüğü tarih
(belki "erken doğum?"). Günümüz-
de bildiğimiz şekil ve anlamıyla (ε =
h ν) ilk ortaya çıkışı ("küvezden çı-
kış?") 14 Aralık 1900. Bunların hep-
si Planck’ın, ilgili çalışmalarının so-
nuçlarını Berlin’de Alman Fizik
Derneği’ne (Physikalische Ge-
sellschaft) sunuş tarihleridir.
Son adımı atıp, son sözü söyle-
yen ve de son noktayı koyan Planck
olmuştu ama, o da, 200 yıl kadar ön-
ce bir diğer paradigmayı getiren Isa-
ac Newton’un sözleriyle "devlerin
omuzlarında" idi. Bu devleri sayma-
ya termodinamiğin temellerini atan
Sadie Carnot, Rudolf Clausius, Lord
Kelvin gibilerle başlayabiliriz. Sonra
istatistik mekaniğin temellerini atan
Ludwig Boltzmann, karacisim ışı-
masının önemini kuramsal ve de-
neysel olarak ortaya koyan spektros-
kopinin ilk ustası Güstav Kirchhoff
ve Friedrich Paschen; ilk kuramsal
sonuçları veren Boltzmann ve özel-
likle Wilhelm Wien’i sayabiliriz. Bir
bakıma en etkilileri olan Josef Ste-
fan’dan başlayarak, Otto Lummer,
Ernst Pringsheim, Heinrich Ru-
bens, Ferdinand Kurlbaum gibi usta
spektroskopistleri ve bunlara en
önemli ölçü yöntemi olarak restst-
rahlen/artık ışınımlar yöntemini ve-
ren Ernest Nichols’u ve en önemli
ölçü aleti olarak bolometreyi sağla-
yan Samuel Langley’i de unutma-
malıyız. Özellikle 19 Ekim sonu-
cunda spektroskopistlerin çeşitli öl-
çümleriyle uyum çok önemli rol oy-
nadığından, bunu; tıpkı Johannes
Kepler’in her üç yasasına da ustası
Tycho Brahe’ın özenli gözlemlerine
olan inancı sonunda varışına benze-
tebiliriz.
Açıklamalı
Kronoloji
(Aşağıdaki bağıntılarda: T , mut-
lak sıcaklık; S, entropi; U, ortalama
enerji; u, frekans ya da dalgaboyu
aralığı başına birim hacimdeki
elektromanyetik enerji; ν, frekans,
λ, dalgaboyu; c , ışık hızı, k ≡ R/NA ,

34 Bilim ve Teknik
Bolzmann sabiti; R, Joule sabiti; N A ,
Avogadro sayısı. Karacisim ise üzeri-
ne düşen tüm elektromanyetik ışı-
nımları hiç yansıtmadan soğuran, ve
ısı dengesine vardıktan sonra kendi
ışımasını salan ideal bir cisimdir.
Kirchhoff, iç duvarları iyi yansıtıcı
olan içi boş bir cismin yani bir kovu-
ğun yüzeyindeki küçük bir deliğin,
ideal karacismin eşdeğeri olarak ger-
çekleştirilip incelenebileceğini gös-
terdi. Rezonatörler, kovuk duvarla-
rında bulunduğu varsayılan yüklü
Lorentz salınıcılarıdır.)
1791 Pierre Prévost ısı ışımasının
ilk kuramını ortaya koydu: "Her ci-
sim sürekli ısı ışır ve soğurur; soğuk
oluş, soğurmanın ışımadan çok ol-
duğunu gösterir. Işıma olmaması
çevreyle denge hali demektir."
1824 Sadi Carnot ısı makineleri-
nin verimliliğini anlamaya çalışırken
termodinamiğin temellerini oluştu-
ran yasalardan önce ikincisini sonra
da birincisini buldu.
1834 Benoit-Pierre Clapeyron
termodinamiğin ikinci yasasının de-
ğişik bir şeklini geliştirdi, entropi-
nin ilk belirtilerini farketti.
1844 Ludwig Boltzmann termo-
dinamiğin ikinci yasasının istatistik-
sel yorumunu vererek istatistik me-
kaniği geliştirmeye başladı.
1847 John Draper her maddenin
525 °C sıcaklıkta soluk kırmızı renk
almaya başladığını, ve sıcaklık art-
tıkça rengin giderek beyaza vardığı-
nı gösterdi.
1850 Rudolf Clausius, ikinci yasa
için Clapeyron’un verdiği biçimi ge-
liştirdi.
1851 William Thomson (Lord
Kelvin) 1848’de önerdiği mutlak sı-
caklık ölçeğinin, ısının dinamik ku-
ramı çerçevesinde tanımladığı "ter-
modinamik sıcaklık" kavramıyla ay-
nı olduğunu gösterdi.
1860 Güstav Kirchhoff, aynı sı-
caklıkta ısı ışıması yapan değişik
maddelerin bu ışımayla ayırdedile-
meyeceğini termodinamiğin ikinci
yasasının bir sonucu olarak gösterdi.
1860 James Maxwell ve John
Waterston enerjinin üleşimi teore-
mini ortaya koydular.
1865 Clausius, entropi kavramını
geliştirdi ve adını koydu.
1877 Boltzmann istatistik meka-
niği geliştirdi.
Ekim 2000
Planck’ın Yaşamı
Max Karl Ernst Ludwig Planck, 23 Nisan
1858’de Almanyanın Kiel kentinde doğdu.
Babası seçkin bir hukukçu ve hukuk profesö-
rü olup Prusya’nın “Yurttaşlar Yasası”nı hazır-
layanlar arsındaydı. Bilim ve kültürde mükem-
mellik, sağlam karakterlilik, koruyuculuk, ül-
kücülük, güvenilirlik ve cömertlik Planck’a ai-
lesinden çok derin işlenmiş niteliklerdi. Baba-
sının Münih Üniversitesi’nde görev alması
üzerine ünlü Maximillian Gimnazyumu’nda
öğrenime başaldı. Orada Hermann Müller
adındaki bir öğretmeni fizik ve matematiğe
derin ilgi duymasını sağladı. 17 yaşında gim-
nazyumu bitirdiğinde, klasik filoloji ya da mü-
zik yerine fiziği seçmesinin sebebi, en büyük
özgünlüğün fizikte olduğu vargısını edinmiş
olmasıdır. Ancak, müzük hep hayatının
önemli bir parçası olarak kaldı. Özellikle
Schubert, Beethoven ve Brahms’ın
eserlerinde sükûnet ve keyif bu-
luyordu. Açık havada her
gün yürüyüş yapmaktan
hoşlandığı gibi ileri
yaşlarına kadar
dağlara tırman-
mayı sürdürdü.
1874 yılı
güz aylarında
Münih Üni-
versitesi’ne
girdi. wan-
derjahr/ge-
zinme yılını
1877-78’de
Berlin Üniver-
sitesi’nde ge-
çirdi. Ancak,
çoğu ünlü kim-
seler olan hocala-
rının hiç birisinin
derslerinden pek zevk
almadı. Gene de kendi
entellektüel yetileriyle, özel-
likle hayran olduğu Rudolf Clausi-
us’un termodinamik kitaplarını okudu.
1879’da Münih’te doktorasını, ertesi yıl da
Habilitationsschrift/doçentlik sınavını vererek
Berlin Üniversitesi’nde Privatdozent/öğretim
görevlisi oldu. 1885’te de Kiel Üniversitesi’ne
Professor extra ordinarius/doçent olarak öğ-
retim üyesi yapıldı. 1889’da Kirchhoff’un ölü-
mü üzerine Berlin’e çağırıldı, 1892’de Profes-
sor ordinarius/profesör oldu. Etkin yaşamı
bundan sonra hep Berlin’de geçti.
Planck öğrenimi için fiziği seçişini şu söz-
lerle dile getiriyor, ". . . kendimi bilime adama-
ya ilk kararım, insanların usavurmalarındaki
yasaların çevremizdeki dünyadan edindiğimiz
izlenim dizilerini yöneten yasalarla aynı oldu-
ğunu; dolayısıyla da salt usavurmayla insanın
[dünyanın işleyişindeki] mekanizmaya ilişkin
önseziler kazandıracağını keşfetmemin...
doğrudan bir sonucuydu." Demek ki henüz
kuramsal fiziğin bir disiplin olarak tanınmaya
başlanmadığı bir dönemde kuramsal fizikçi
olmaya karar vermişti. Fizik yasalarının varlığı-
nın ". . . dış dünyanın, insandan bağımsız ola-
rak varolan, mutlak bir şey" ve "bu mutlaklığa
uygulanan yasaların ardına düşmenin . . . ha-
yatta peşine düşülebilecek en ulu amaç" ol-
duğunu varsayıyordu.
Onu ilk etkileyen yasa daha gimnazyum-
dayken hayranlıkla öğrendiği enerji korunumu
yasasıydı. Bu, termodinamiğin birinci yasa-
sından sonra üniversitede karşılaştığı entropi,
yani termodinamiğin ikinci yasasının da do-
ğanın mutlak bir yasası olduğuna kanısı de-
rindi. Doktora tezini bu konuda yaptı. Eylem
kuantumu adını vereceği h’ya götüren yolun
başlangıcı da bu sayılabilir.
Planck’ın 42 yaşındayken çözdüğü kara-
cisim problemi ona 1918 yılı Nobel Fizik ödü-
lünü ve daha bir çok onur ve ödül getirdi. An-
cak o kuantum kuramından hep rahatsız ol-
du hattâ 1913 yılında Einstein’ın Berlin’de
görev alması için yaptığı girişim sırasında yaz-
dığı tavsiye mektubuna, bu konuda bayrağı
kendisinden alarak epeyce ilerilere götüren
Einstein’ın ilgili çalışmalarını ". . . o çapta bir
insanın yapmasına göz yumulacak fantaziler .
. ." olarak nitelemişti. (İlginçtir ki, Einstein’a da
Nobel Ödülü, özel ve genel görelilik üzerine
yaptığı devrimcil çalışmaları değil,
bu fantazileri için verildi.) Yıl-
larca direndiği Boltzmann
kuramını kullanmak
zorunda kalmasını
ise şöyle yorumla-
dı: “. . . yeni bir
bilimsel doğru,
ona karşı olan-
ların ikna edi-
lerek ışığı gör-
meleri sağ-
lanmakla de-
ğil, daha çok
karşı olanların
sonunda öl-
meleri ve yeni
bir kuşağın bu-
na alışkın olarak
yetişmesiyle olur.”
Planck 1928 yı-
lında emekli oldu. Ye-
rine Schrödinger seçildi.
Berlin’deki parlak fizik çalış-
ma ortamı 1933’te Hitler rejimi
başlayıncaya dek sürdü. Planck sonra-
ki yıllarında felsefî, estetik ve teolojik konula-
rda yazılar yazdı. 1912 yılında seçildiği Prus-
ya Bilimler Akademisi başkanlığını 1938 yılına
dek sürdürdü. Aynı zamanda 1930-37 yılları
arasında, şimdi kendi adını taşıyan Kaiser
Wilhelm Enstitüsü’nün de başkanlığını yürüt-
tü. Adil davranışları, kişilik bütünlüğü ve bil-
geliği, onun Hitler’e giderek yıkıcı ırkçı politi-
kalarını değiştirmesi için uyarılarda bulunma-
sının ve rejim sırasında Almanya’yı terketme-
yerek Alman fiziğinden ne kaldıysa koruma-
ya çalışmasının temelindedir. Hayatında pek
çok trajediyle karşılaştı. Önce 22 yıllık karısı
öldü, sonra büyük oğlu I. Dünya Savaşı’nda,
ikiz kızları ise peş peşe doğum yaparlarken
öldüler. Bunlardan da acısı, küçük oğlunun
20 Mayıs 1944’te Hitler’e yapılan suikastla
ilişkisi görülerek Gestapo tarafından öldürül-
mesidir. Kendisine yapılan, "Nazileri destek-
leyeceğini söylerse oğlunun affedileceği"
önerisini ise Planck reddetti! Bu olaydan
sonra hayata küsen Planck, savaştan sonra
müttefiklerce, yaşadığı savaş bölgesinden
alınarak Göttingen’e götürüldü. Orada 89
yaşında öldü.
Kısmen Encyclopaedia Britannica’dan derlenmiştir.
35
 1879 Josef Stefan, karacismin
toplam ışıma şiddetini değişik sıcak-
lıklarda ölçerek bunun mutlak sı-
caklığın 4. kuvvetiyle orantılı odu-
ğunu gösterdi.
1884 Boltzmann, Stefan’ın de-
neysel bulgusunun termodinamik
temelini gösterdi: Stefan-Boltz-
mann yasası.
1883 Wilhelm Wien karacisim
ışımasının sıcaklık ve frekansa/dal-
gaboyuna bağlılığını verecek fonksi-
yonun genel kısıtlamalarını veren
yerdeğiştirme yasasını buldu:
u=ν3f(T/ν), u=g(λΤ)/λ5
1896 Friedrich Paschen ve Wien
f ve g fonksiyonlarının "açık" biçim-
lerini veren bir enerji dağılımı yasa-
sını önerdiler:
1897 Paschen, Wien yasasının kı-
sa dalgaboyları/yüksek frekanslar
için geçerli olduğunu, uzun dalga-
boylarında uyumun bozulduğunu
gösterdi.
1899 18 Mayıs: Max
Planck, elektromanyetik ışımanın
termodinamiğinden
bağıntılarını buldu, Wien yasasının
evrensel olduğuna dikkat çekerek a
ve a′ sabitlerinin, belli cisim ve
maddelerden bağımsız bir birimler
sistemi –uzunluk, kütle, zaman, sı-
caklık ölçekleri- elde edilmesinde
ışık hızı ve kütleçekimi sabitleriyle
birlikte kullanılabileceğini önerdi.
1900-Haziran Lord Rayleigh
(William Strutt) karacisim ışıması-
nın enerji dağılımını verecek
bağıntısını, parantez içindeki katsa-
yı dışında buldu; bunu, 1905’te önce
Albert Einstein bağıntının tama-
mıyla birlikte bağımsız olarak bul-
du, sonra Rayleigh 8 sayısı eksik
olarak hesapladı, James Jeans bunu
tamamladığı için bu bağıntı Rayle-
igh-Jeans yasası olarak bilinir
(Planck, eğer Maxwell ve Boltz-
mann’ın salınıcılar için geçerli
U = k T, üleşim bağıntısına inanıp
kullanmış olsaydı bunu bir yıl önce
bulmuş olacaktı. Abraham Pais,
Rayleigh’in daha sonra buna Wien
36
yasasındakine benzer bir sönüm çar-
panı eklediğini ve asıl R-J yasasının
bu olduğunu yazıyor.)
1900-19 Ekim: Planck, Rayleigh
bağıntısından habersiz olarak ve yal-
nızca Rubens’in T /ν → ∞
için u ≈C · T olarak davrandığını söy-
lemesi
söylemesi
üzerine,
üzerine,
bunun
bunun
ve Wien
ve Wien
ya-
sasının
yasasınıntermodinamik
termodinamik sonuçlarını
sonuçlarını
"interpole" ederek
sonucunu elde etti. (Bunun Τ/ν →
∞ limiti, Rubens’in önerisine ya da
Rayleigh bağıntısına, Τ/ν → 0 limiti
ise Wien yasasına uyuyordu.)
-20 Ekim: Rubens bir gece için-
de bu bağıntıyı elindeki tüm deney-
sel verilerle kıyaslayarak uyumun
"mükemmel" olduğunu bildirdi.
-14 Aralık: Planck, 19 Ekim so-
nucunun mükemmel oluşunu sağla-
yan interpolasyonun ardındaki fiziksel
anlamı ortaya çıkartmaya uğraşırken
Boltzmann’ın kuramını uygulayarak,
bulduğu sonuçla (h=6.55×10-31J⋅s),
elektromanyetik ışıma ile karacisim
arasındaki enerji alışverişinin h ν bi-
rimleriyle yapılmak gerektiğini orta-
ya koydu. (Planck’ın 1899 hesabı
a′=6.85×10-31J⋅s değerini vermişti.)
Planck boyutuna bakarak h sayısına
eylem kuantumu adını verdi.
(1902 Planck, 1899’da düşündü-
ğü "mutlak" birimler kavramı çerçe-
vesinde, elektron yükü vb. çeşitli
doğa sabitlerini hesapladı. 4.69×10-10
esu olarak bulduğu elektron yükü,
Millikan’ın 1913’te doğrudan bul-
duğu 4.81×10-10 esu değerinden ön-
ceki en doğru değerdi, N A Avogad-
ro sayısı için de ilk sağlıklı değeri
buldu: 6.125×1023 Ayrıca, bugün
Planck kütlesi ve Planck uzunluğu
dediğimiz "elemanter" nicelikleri
hesapladı.)
R. Ömür Akyüz,
Boğaziçi Üniversitesi Fizik Bölümü.
Kaynaklar
The Genesis of Quantum Theory (1899-1913), MIT Press,
Boston, 1971.
Max Planck and the Beginnings of the Quantum Theory,
Archive for the History of Exact Sciences 1(1962)459.
The Story Of Physics, Avon Books, NY,1992
Rev. Mod. Phys. 51(1979)861.
Akyüz, R. Ö., Amer. Jour. Phys. 56(1988)997
V. Ulusal Mekanik Simpozyumu Bildirileri, 1992, s.228.
Kuantum
Gelmiş geçmiş bilim adamları
içinde, sokaktaki adamın tanıdığı
yegâne kişi Albert Einstein'dır (bu-
na belki son yıllarda sağlık durumu
dolayısıyla ünlenmiş olan S. Haw-
king’i de ekleyebiliriz). Özel ve ge-
nel görelilik kuramlarını ortaya atar-
ken doğaya bakma biçimimize de
devrim getiren Einstein, hem mikro
hem de makro kozmosu tanıyabil-
memizde en büyük yardımcımız
olan kuantum kuramını kusurlu gö-
rerek, bununla yakından ilgilenmeyi
kestiği gibi, bulduğu kusurlardan çe-
lişkiler türetmeğe de uğraşmıştı. Oy-
sa kendisi, önceleri kuantum kura-
mının ilk kavramlarını büyük cesâ-
ret ve beceriyle kullanan hattâ geliş-
tiren pek az fizikçinin en başında
gelmekteydi. Nobel ödülüne lâyık
görülme gerekçesi bile, yarattığı gö-
relilik kuramlarıyla değil, kuantum
kuramıyla (fotoelektrik olay) ilgiliy-
di.
Einstein'ın kuantum kuramında
kusur olarak nitelediği başlıca unsu-
run en basit görünümü "belirsizlik
yahut kesinsizlik (Unbestimmhe-
it/uncertainty/incertitude, indeter-
minacy)" ilkesidir. Bu ilke, ilk bakış-
ta doğadan belirlenimciliği kaldırdı-
ğı izlenimi vermektedir. Oysa, biraz
yakından bakılırsa bunun giderek
doğanın asıl, mikro belirlenimciliği-
ni ortaya koyan en temel unsur oldu-
ğu kolaylıkla görülebilir.
Bu ilke kabaca, "fiziksel sis-
temlerin davranışlarını betimle-
yen belli özel değişken çiftlerine
ait elemanlardan (klâsik fiziğin
kanonik eşlenikleri) birisinin ke-
sinlikle belli olması durumunda
diğerinin büsbütün belirsiz bir kı-
lığa bürünmesi" şeklinde tanımla-
nabilir. Werner Heisenberg bunu,
her iki elemanın ölçümlerindeki
belirsizliklerin çarpımının belli
bir evrensel sabit (Planck sabiti)
mertebesinden daha küçük ola-
mayacağını gösteren, nicel bir ifa-
deyle sunmuştu. "Eşlenik değiş-
kenler çiftinin bir elemanı, bir
"korunum (yâni, başka değişiklik-
lere rağmen değişmeme) ilkesi"
ile ilgilidir. Dolayısıyla belirsizlik
Bilim ve Teknik
Kuramı ve Belirlenimcilik
ilkeleri, "ilgili korunum ilkesinin
geçici olarak geçersiz kalması" şek-
linde de yorumlanabilirler (bunun
en iyi bilinen örneği "tünelleme"
olarak bilinen olaydır); hattâ bu du-
rum, temel mikroskopik süreçlerin
oluşumunda esastır. Buradaki "geçi-
ci"liğin ölçüsünü Planck sabiti ve il-
kenin nicel biçimine bağlı basit bir
sayısal çarpan verir ve sonuçta -sanki
işin içine bir katalizör girmişçesine-
korunmayan hiç bir şey kalmaz.
Belirsizlik ilkelerini, özünde içe-
ren kuantum kuramının doğal so-
nuçlarından birisi; bir fiziksel sis-
temle ilgili olarak kesinlikle bile-
bileceklerimizin, içinde bu-
lunduğu koşullar altında
gösterebileceği kalıcı
ve kararlı durumlar-
dan hangisinde bu-
lunduğu değil de,
herhangi birisinde
bulunma olasılık-
larıdır. "Doğanın
en büyük anlaşı-
lamazlığı anlaşı-
labilir oluşudur"
demiş olan Eins-
tein, bu anlaşılabi-
lirliğin kökenini
"Tanrı amansızdır
ama kasıtlı değildir
(Raffiniert ist Der Herr
Gott aber boshaft ist Er
nicht/Cunning is The Lord
but He is not malicious)" sözüyle
dile getirirken "Tanrı"yı da –Spinoza
doğrultusunda- doğadaki görkemli
uyumun simgesi olarak kavramlaştı-
rıyordu. Gene de klâsik fiziğin hiç
bir zaman kuşkulanmadığı kesinlik
olgusunu "Tanrı’nın davranışlarına"
daha çok yakıştırarak, kuantum ku-
ramının temelindeki olasılıklı yapıyı
"Tanrı’nın mükemmelliği" ile hiç bir
zaman bağdaştıramamış ve "Tanrı
zar atmaz" diyerek bu kuramı önem-
li ölçüde dışlamıştı.
Modern fiziğin doğuşuna hayâtî
katkılarda bulunmuş, hattâ fizikçile-
rin doğaya bakış felsefelerini bile et-
kilemiş olan Einstein'ın, kuantum
kuramını belirlenimcilik dışı olmaya
yol açtığı kaygısıyla dışlaması zaman
Ekim 2000
zaman kimi fizikçileri etkilediği hal-
de bunların çabaları -henüz– ne ku-
antum kuramını çelebilmiş ne de fi-
ziği daha ileriye götürebilmiştir. Bu-
gün ise daha çok, bilim felsefesi ile
uğraşanlara konu ve esin kaynağı ol-
maktadır . Einstein, gene de her fi-
zik kuramının doğal olayları yansıtıp
açıklamak hattâ yenilerini ön gör-
mek zorunda olduğunu kendisi de
çok iyi biliyordu. Dolayısıyla hemen
her türlü atomik probleme neredey-
se kusursuz olarak çözüm verebildi-
ğini gördüğü kuantum kuramının ta-
mamlayıcıları olan Werner Heisen-
berg ile Erwin Schrödinger'i
Nobel ödülüne aday göste-
rirken, bu kurama iliş-
kin son sözü, bunun
"daha tam ve kesin
bir kuramın kısıtlı
bir görünümü ol-
ması" gerektiği
olmuştu.
Maddeyi -
belki de iç yapı-
sına ilişkin bir
temel dayanağı
olmadığından
hattâ buna ihti-
yaç bile duymadı-
ğından ötürü- ba-
zan matematiksel
bir nokta, bazan da ri-
jit (bozulmaz) bir ge-
ometrik kalıp görünümün-
de kullanmaktan hiç kaçınmayan
klasik fizik, maddenin kuramsal bir
kesinliği olup olmadığını söz konusu
bile yapmaz. Klâsik fiziğe atfedilen
"kesin belirlenimcilik" -kanımca, bi-
limin emeklediği yıllarda en başta
felsefî, politik ve sosyal erk olan dî-
nin doğrudan ya da dolaylı etkisiyle-
bilim kişilerinin "eşyânın tabiatında"
mutlak ve doğal olarak gördükleri ve
hiç sorgulamadıkları bir ögedir. Klâ-
sik fizik, "gözle görülüp, elle tutu-
lan" çevrenin, dün ya da bugün yap-
tıklarına bakıp yarın ne yapacağını
bu ögelerden kesinlikle çıkarmayı
amaçlarken bunda, yukarıda belirtti-
ğim çerçeve içinde başarılı olur. Do-
layısıyla klâsik fiziğin, kendi yapı ve
gelişmesinde hiçbir katkısı bulun-
mayan mikrokozmosun davranışına
uymasını beklemek anlamsızdır. O
halde, makrokozmosun -ve de "top-
lumsal" etmenlerin- benimsettiği
belirlenimcilik ile mikrokozmosun
doğasına uyacak belirlenimcilik, ta-
bii ki ikinciyi "belirlenimcilik dışı
oluş" şeklinde yorumlatabilecek ka-
dar farklı olabilecektir. Zira klasik fi-
zik, elle tutulup gözle görülen çevre-
den (makrokozmos) edindiğimiz iz-
lenim ve deneyimlerden süzdüğü-
müz "sağduyu"muza dayanırken,
mikrokozmosun duyularımıza hiç
bir doğrudan etkisi yoktur. Şunu da
eklemek gerekir ki klâsik fiziğin be-
lirlenimciliği, sırf onu kullananların
beklentilerinden doğarken, kuan-
tum fiziğinin belirlenimciliği kendi
yapısından ileri gelir, hattâ ilgili ol-
duğu fiziksel sistemlerin biçim ve
boyutlarını bile belirleyebilecek ni-
teliktedir. Klâsik fizik, varlıkları ve
elle tutulup gözle görülen maddenin
temel taşı oldukları artık tartışma gö-
türmeyen "atom"ların aynı element
için neden hep "özdeş" yapı ve ka-
rakterde olduklarını, açıklayamamak
bir yana, bunların varlıklarını bile
yadsıyacak karakterdeyken; kuan-
tum kuramı özdeşlik sorusunun ya-
nıtını kendiliğinden, hem de belir-
sizlik ilkesi yardımıyla vermektedir.
Klâsik fiziğin, tanımlamadığı
halde inandığı (belki de îmân etti-
ği) kesinlik; makro (yani elle tutu-
lup gözle görülen) nesnelerin tam
eş ve özdeş yapılabilmesini –ölçme
yeteneklerimizle kısıtlanmasını bi-
le yalnızca teknik bir husus olarak
göz ardı edecek kadar- çok doğal
bulmaktadır. Oysa aynı haddeden
çıkmış, gözümüze, elimize, en du-
yarlı terâzimize ya da optik mikros-
kobumuza özdeş gelecek şekilde
hazırlanmış olan iki nesnenin yü-
zeyleri, bir de elektron -belki artık
tünelleme- mikroskobuyla incelen-
diğinde aralarında "dağlar kadar"
farklı engebeler görülecektir; yani
klâsik fiziğin ideal geometrik nes-
neleri doğada yoktur. Doğa ya da
insan, kesinlikle özdeş fakat mak-
roskopik (yani gözle görülebilen, el-
le tutulabilen) olan -örneğin iki hidro-
37

Hidrojen Atomunun "Çapı"
Pozitif elektrik yükü taşıyan bir protonla
negatif elektrik yükü taşıyan bir elektron bir-
birlerini, klâsik fiziğin de bir parçası olarak dü-
şünülen Coulomb kuvvetinin etkisiyle, yak-
laştıkça büyüyen bir kuvvetle çekerler. Bu
çekme, karşı koyucu bir olgu yoksa ikisi bir-
birine yapışıncaya kadar sürecektir. Protonun
bilinen boyu santimetrenin trilyondabirinden
küçük olduğuna ve elektronun ise ölçülebil-
miş bir boyutu olmadığına göre sonucun,
hidrojen atomunun bilinen ortalama boyun-
dan en az yüzbin kat küçük olması beklene-
bilir. Şimdi, yaklaşmayı santimet-
renin milyardabeşi –hidrojen
atomunun bilinen ortala-
ma yarıçapı– kadar uzak-
lıkta durdurabilmek için
akla ilk gelen, elektrona
tıpkı gezegenler, uydular
vb. gibi bir dolanma ha-
reketi vermek olabilir.
Böylece Coulomb kuvveti,
merkezcil kuvvet görevini
üstlenerek atoma bir "çap"
kazandıracaktır. Ancak, klâsik
fizik; elektromanyetizmayla birlikte;
bu uzaklığın her bir hidrojen atomu için
özdeş ve tam o kadar olmasının nasıl ger-
çeklendiğine cevap veremediği gibi, dolanan
elektronun sürekli olarak elektromanyetik ışı-
mayla enerjisini yitirip yaklaşık milyardabir sa-
niye içinde protona kavuşmasını öngörür. İş-
te bu durumda yapısı klâsik fizikle hiç bir şe-
kilde belirlenemeyen atomun; "çapını" ve
iyonlaşma potansiyelini, hem de belirsizlik il-
jen atomu gibi- iki nesne yapama-
maktadır. Demek ki doğanın asıl te-
mel belirlenimciliği, klâsik fiziğin il-
gilendiği yüzeysel görünümünde
değil, atomik boyutlarda kendini
gösteren yeni şeklindedir. Bu duru-
mu iyice anlatabilmek için, belirsiz-
lik ilkesinin bir hidrojen atomunun
"çapını" ve iyonlaşma enerjisini nasıl
belirleyebildiği, çerçeve içinde gös-
terilmekte. Bu anlatımda, kuantum
kuramının temelinde bulunan belir-
sizlik ilkesinin, en basit atom olan
hidrojen için temel yapısal özelikleri
nasıl kolaylıkla verebildiğini görüyo-
ruz. Kuantum kuramının diğer ince-
liklerini de kullanarak atomların,
moleküllerin, kristallerin ve benzeri
doğal sistemlerin hemen hemen
tüm fiziksel, dolayısıyla da kimyasal
davranışlarını bulup hesaplamak ar-
tık büyük ölçüde, yalnızca matema-
tiksel karmaşıklıkları çözmeyi ge-
rektirmektedir. Bu noktada rahatlık-
la söyleyebiliriz ki, modern teknolo-
jinin her türlü inceliğinin gerçekleş-
mesinde atom-molekül-sistem-aygıt
38
kesi, kesinlikle belirler. Nasıl mı? Şöyle: Elekt-
ronun ışıma yaparak protona yaklaştığını dü-
şünelim. Bu durumda elektronun uzayda
protona göre bulunduğu bölge gittikçe dara-
lacağı, yani elektronun atom içindeki yeri git-
tikçe daha büyük kesinlik kazanacağı için be-
lirsizlik ilkesi uyarınca elektronun hareketliliği
(yani fizik diliyle, momentumu) artmaya baş-
layacak, bunun verdiği ek enerji de ışımayla
yitirileni karşılayarak uzaklığın azalmasını en-
gelleyecektir. Aslında, her iki oluş da bir-
likte gerçekleşeceğinden ne ışıma
görülecek ne de yaklaşma olacak,
yani ışımanın sürekli olarak
boşluğa "akıttığı" enerji -
atomun bu yüzden bekle-
nen "küçülmesiyle" belir-
sizlik ilkesinin getireceği
fazladan enerji şeklin-
de- ânında aynen "iade
edilmiş" olacaktır. İşte, bu
üç etkinin birbirlerini
dengeleyerek atomun
toplam enerjisini en düşük
yaptıkları yer atomun "büyüklü-
ğünü" belirleyecektir. Elektron ve
protonun kütle ve yük değerlerinin yanı
sıra, belirsizlik ilkesinin işe karıştıracağı
Planck sabitinin de değeri kullanılarak hidro-
jen atomunun sadece, "çapı"nın santimetre-
nin yüzmilyonda biri kadar olduğu değil; ör-
neğin, fiziksel olarak doğrudan ölçülebildiği
için çok daha anlamlı olan iyonlaşma potan-
siyelinin 13,6 Volt olduğu da artık basit bir-iki
hesapla bulunabilir.
(mikrokırmık, lazer vb.) düzeyinde
bir aracı, hattâ temel olan kuantum
kuramı; gelecekte atom-molekül-
hücre-mikroorganizma zinciri izle-
nerek belki hayatın da gizlerini ay-
dınlatabilecektir.
Kuantum kuramı, en genel yapı-
sıyla yalnız atom ve yakın atomüstü
sistemler için değil, atomaltı ve çe-
kirdekaltı âlemlerin incelenmesinde
de temel kuramdır. (Makroölçekte
ise uygun ortalamalarla klâsik fiziğe
varır). Öyle ki atom çekirdeklerinin
tüm davranışları buna uymakta; kimi
çekirdeklerin belli kuantal özelikle-
rinin bulunması, elementler zinciri-
nin, yıldızların ve güneş enerjisinin
bunlara bağlı olarak oluşumu hep
kuantum kuramıyla ve şaşırtıcı ölçü-
de bir tutarlılıkla anlaşılabilmekte-
dir. Dahası, çekirdekaltı parçacıkla-
rın davranış ve özeliklerinin incelen-
me ve anlaşılmasında -mikrokozmo-
sun derinliklerinde elektromanye-
tik+zayıf (radyoaktif) ve yeğin (çe-
kirdek içi/altı) etkileşmelerin kütle-
çekimi ile birlikte aynı bir kaynağa
bağlanabileceğine ilişkin olarak- ku-
antum kuramı ile bunun kullanılma-
sını kolaylaştırmak amacıyla gelişti-
rilen yeni matemetiksel yöntemler
ciddî umutlar doğurmaktadır. Bu ko-
nularda yapılmakta olan kimi araştır-
malar, kütleçekiminin kuantum ku-
ramıyla birleştirilmiş şeklinin yalnız
mikrokozmosta değil, makrokoz-
mosta da işe yarayacağına, belki de
belirsizlik ilkesinin gökadaların bo-
yutlarını verebileceğine işaret et-
mektedir. Bunlar, evrenin oluşumu-
na ilişkin "büyük patlama" modeli-
nin gelişip sağlamlaşmasıyla ortaya
çıkmaktadır. Bir bakıma, "başlangıca
nasıl gelindi?" sorusu dışında evre-
nin evrimini bu modelle en azından
"hikâye etmek" mümkün olabilmek-
tedir. Dahası, "başlangıç"ı, belirsizlik
ilkesinin "geçici korunmama" yoru-
muna bağlamak da söz konusu olabi-
lir. Bu yorumla, "boş" uzayda bile
parçacık-karşıt parçacık çiftlerinin
sürgit kendiliklerinden oluşup-yo-
kolmaları (vakum çalkalanmaları);
bununla da atomların bazı beklen-
meyen (!) davranışları (örneğin ku-
antum elektrodinamiği ile) açıklana-
bilmektedir. Bu bakımdan evrenin
(uzay-zamanın) bile büyük patlama-
ya yol açacak kadar büyük bir boyu-
ta erişmiş bir vakum çalkalanması ile
yaratıldığının düşünülebilmesi hiç
de yadırganmamalıdır.
Bütün bunlardan dolayı kuantum
kuramını, fiziğe "belirlenimcilik dışı"
bir görünüm getirdiği bahanesiyle
"kınamak" değil, yukarıda sunulan
gerçekler ve yorumlar çerçevesinde,
bizi doğanın "gerçek" belirlenimcili-
ğine yaklaştırdığı için "övmek" gerek.
Bu olgu, evrenin oluşumunu bir
"Yaratıcı-yaratılış" felsefesine olduğu
kadar, eski Yunan mitologyasındaki
başlangıç olan "kaos" kavramına bağ-
lamaya da elvermektedir.
Sonuçta, Orwell'ci bir deyişle,
"belirsizlik kesinliktir!" diyebileceği-
miz gibi; belki de, Einstein'ın "zar at-
maz" dediği Tanrı için "zar tutuyor"
demek zorunda bile kalabileceğiz.
R. Ömür Akyüz
Prof. Dr., Boğaziçi Üniversitesi, Fizik Bölümü
Kaynaklar
Akyüz, R. Ö., Cumhuriyet Bilim-Teknik, Sayı 173, 1990
Akyüz, R. Ö., American Journal of Physics, Kasım 1988.
R. P. Feynman "QED, the strange theory of light and mat-
ter", Penguin, London 1985. (Çevirisi; R. Ö. Akyüz,
"KEDİ", NAR, 2. basım, İstanbul 1997).
Bilim ve Teknik