Ä ú ˙ Í ˘ ï ë Å ˜ / Ö ï Ò ˘

Da¤ kadar
yafll› ac›lar
fiebnem ‹fligüzel’le yeni roman›
Kirpiklerimin Gölgesi üzerine

5 6-7 14-15
Murat Belge’nin 80’li y›llarda ‹stanbul Hat›ras›: ‹stanbul’un Joe Sacco’nun çizgileri,
yaratt›¤› ‘Sad›k Özben’ ‘seçkin’ geçmifline a¤›tlar Filistin’de iflgalin yaratt›¤›
acaba flimdi nerelerde? yakan bir ‘bestseller’ dehflete tan›kl›k ediyor
ROBER KOPTAfi ASLI GÜNEfi FOT‹ BENL‹SOY

S A Y I 2 2 • A ⁄ U S T O S 2 0 1 0 • A G O S G A Z E T E S ‹ N ‹ N Ü C R E T S ‹ Z E K ‹ D ‹ R
 4 5
Devlet eliyle ya¤ma Sad›k Özben
Nevzat Onaran flimdi nerelerde? editörden
Emvâl-i Metrûke Olay›: Murat Belge
Osmanl›’da ve Cumhuriyet’te
Sad›k Özben’in 1993’te yay›mlanan ilk kitab› Hanene Ay Do¤acak ’tan
Ermeni ve Rum
Toplu Eserleri - I itibaren, Türkiye’de öykü ve roman alan›nda özgün
Mallar›n›n Türklefltirilmesi
ROBER bir dil oluflturan fiebnem ‹fligüzel, son roman› Kirpik-
MEHMET POLATEL KOPTAfi lerimin Gölgesi ’nde, hem küçük bir k›z›n ac›larla
örülmüfl dünyas›n›, hem de üzerinde yaflad›¤›m›z top-
raklar›n karanl›k, fliddet dolu geçmiflini ve bugününü
6-7 konu al›yor. Bu ‘geçmifl ve bugün’ün içinde, istismar
Seçkinlerin ruhu edilen çocuklar ve ‘memleketin cehennemi’nde Kürt-
lere yaflat›lanlar›n yan› s›ra, 1915 de var: Yazar, roma-
ad›na bu kurbanlar› n›n hiçbir yerinde ‘Ermeni’ sözcü¤ünü kullanmasa
kabul et, ey Ata’m! da, ‘da¤ kadar yafll› nine’ ile ‘Kör Kad›n’›n a¤z›ndan,
1915’i anlat›yor. fiebnem ‹fligüzel, Agos Kitap/Kirk
Ahmet Ümit için, Özlem Ertan’›n sorular›n› yan›tlad›.
‹stanbul Hat›ras›
Agos Kitap/Kirk ’in bu say›s›nda mercek alt›na al›nan
ASLI GÜNEfi bir baflka roman da, halen çok satan kitaplar listesinin
ilk s›ras›nda yer alan, Ahmet Ümit imzal› ‹stanbul
Hat›ras›. Asl› Günefl, roman› elefltirel bir okumaya ta-
8 9
Biz k›rk periyiz, Arabesk için bi tuttu¤u yaz›s›nda, Ümit’in, günümüzün ‘bestseller’
kurallar› çerçevesinde, ‹stanbul tarihine dair ‘seçkinci’
birbirimizi okuma bir anlat› kurdu¤unu savunuyor.
biliriz önerileri
Murat Belge’nin, 1984-1988 y›llar› aras›nda yay›mla-
Fantastik edebiyatta Türkçede Arabesk nan YeniGündem dergisinde yaratt›¤› Sad›k Özben
periler müzik külliyat› karakterinin yaz›lar›, geçti¤imiz ay kitaplaflt›r›ld›.
Rober Koptafl, kitaba iliflkin yaz›s›nda, dönemin,
DAMLA ÖZLÜER MURAT MER‹Ç ‘müesses nizam›n s›n›rlar› d›fl›na ç›kmaya hiç kalk›fl-
mayan yar› ayd›n›’ Sad›k Özben’i tan›t›yor, ve onun
bugün nerelerde, neler yap›yor olabilece¤i üzerine
10-11
Da¤ kadar yafll› ac›lar kafa yoruyor.

fiebnem ‹fligüzel’le yeni roman›
Kirpiklerimin Gölgesi üzerine...
ÖZLEM ERTAN
Foti Benlisoy ise, Joe Sacco’nun, Birinci ‹ntifada dö-
neminin izlenimlerine dayanan çizgi albümü Filistin’i
de¤erlendirdi¤i yaz›s›n›, flu sorularla bitiriyor: “Kolek-
tif olarak cezaland›r›lan, topyekûn ‘terörist’ bir halk
olarak gösterilen bir halk neye dönüflür, ne hale gelir?
Peki, böylesi kesintisiz bir afla¤›lanma karfl›s›nda in-
sanl›k neye dönüflür, o ne hale gelir?”

Altu¤ Y›lmaz
altug@agos.com.tr

13 14-15 18-19 ERMEN‹CE

Ütopya aray›fl›n›n Felaketle el s›k›flmak
kaç›n›lmaz dura¤›: Distopya Joe Sacco Marafl k›r›m›na
Filistin
Yevgeni ‹vanoviç Zamyatin dair tan›kl›klar
FOT‹ BENL‹SOY
Sabaha Karfl› Hovsep Der Vartanyan, Marafl K›r›m›
Toprak fiifa Bulacak
PAKRAT ESTUKYAN
UMUT ELDEM

Ana dil neden kanar?

Muhsin K›z›lkaya
Bir Dil Niye Kanar?
PAKRAT ESTUKYAN

‹ M T ‹ Y A Z S A H ‹ B ‹ A G O S Y a y › n c › l › k B a s › m H i z m e t l e r i S A N . v e T ‹ C . L T D . fi T ‹ . a d › n a Rahil Dink K U R U C U • Hrant Dink

• YAYIN DANIfiMANI Etyen Mahçupyan • SORUMLU YAZI ‹ fi L E R ‹ M Ü D Ü R Ü Aris Nalc› • GENEL YAYIN YÖNETMEN‹ Rober Koptafl
• K‹TAP EK‹ ED‹TÖRÜ Altu¤ Y›lmaz • YARDIMCI ED‹TÖR Anna Maria Aslano¤lu • GÖRSEL TASARIM VE SAYFA DÜZEN‹ Leda Mermer
• R E K L A M S O R U M L U S U L i n d a K a r i n Ö z s u • r e k l a m @ a g o s . c o m . t r • Y Ö N E T ‹ M Y E R ‹ Halaskargazi Caddesi
S e b a t A p t . N o 7 4 (Eski No 192), Kat 1, Daire 2 Osmanbey 34371 ‹stanbul • t e l : (212) 296 23 64 - 231 56 94 - 219 50 82
f a x : (212) 247 55 19 • h t t p : www.agos.com.tr • e - p o s t a : agos@agos.com.tr • B A S K I Star Medya Yay›nc›l›k A.fi. ‹nönü Cad.
Bas›nekspres yolu Star Sok. No:2 ‹kitelli 34303 ‹ST. Tel: (212) 629 08 12 • YAYIN TÜRÜ Ayl›k Yayg›n Süreli Yay›n
 Devlet eliyle ya¤ma
Osmanl› hükümeti, Ermenilerin mallar›n› kendi istekleri ile terk ettiklerini varsayarak, kendi politikalar›na
meflruiyet kazand›rmaya çal›flm›flt›. Resmi tarihçiler ise, ‘emvâl-i metrûke’ meselesini incelerken, Cumhuriyet’in
bu meseleyle olan ba¤›n› kurmaktan sak›nm›fl, ‘mallar sorunu’nun Osmanl› hükümetinin ald›¤› kararlarla
çözüldü¤ünü göstermeye çal›flm›flt›r.
T ürkiye’de, 1915 y›l›nda Ermenilerin
maruz b›rak›ld›¤› uygulamalara dair tar-
t›flmalar, genel olarak, yaflananlar›n ‘soyk›-
r›m’ olarak tan›mlan›p tan›mlanamayaca¤›
üzerine odaklan›yor. Resmi tarih çerçevesin-
deki araflt›rmalar, meselenin özünü aç›kla-
maya, sürecin nas›l iflledi¤ini ve nelerin ya-
fland›¤›n› anlamaya de¤il, suçu bizzat kurba-
na atfederek devleti temize ç›karmaya çal›fl›-
yor. ‘Alternatif’ çal›flmalar›n sundu¤u anlat›-
larda ise, ne yaz›k ki, resmi tarih anlat›s›n›
yeniden kurman›n ötesine geçilemiyor, ve
dolay›s›yla meselenin ayr›nt›lar› aç›kça ele
al›nam›yor. Bu çal›flmalarda, Ermeni Soyk›-
r›m›’yla do¤rudan ba¤lant›l› oldu¤u halde
neredeyse hiç de¤inilmeyen meselelerden bi-
ri de, ölüm yoluna ç›kar›lan Ermenilerin ge-
ride b›rakmak zorunda kald›klar› mallar›n
ak›betidir. ‘Ermenilerin mallar›na ne oldu?’,
hâlâ cevaplanmay› bekleyen, önemli bir soru.
‹ttihatç› hükümetin verdi¤i tehcir kara-
r›ndan sonra bafllayan, ‘emvâl-i metrûke’nin
(terk edilmifl, geride b›rak›lm›fl mallar›n›)
tasfiye edilmesi süreci, gayrimüslim tebaa-
n›n, a¤›rl›kl› olarak da Ermenilerin mallar›-
n› hedef alan bir ‘proje’dir. Savafl zaman›n-
da bafllay›p ‘milli mücadele’ olarak adland›-
r›lan dönemde devam eden, Cumhuriyet’in
kurulufl sürecinde homojen bir nüfus yarat-
man›n en önemli arac› olan mübadele ile
birlikte ‘tamam›na erdirilen’, Rumlar›n ya-
flad›klar› yerlerden kopar›lmalar› sürecinde,
Rumlara ait mallar da tasfiye edilmifltir. Gü-
nümüzde de tart›fl›lmaya devam eden, gayri-
müslim vak›flara ait mallar›n iadesi mesele-
si, tam da bu tarihsel sürecin bir ürünü.
Nevzat Onaran, geçti¤imiz ay Belge Yay›n-
lar› taraf›ndan yay›mlanan Emvâl-i Metrûke
Olay›: Osmanl›’da ve Cumhuriyette Ermeni
ve Rum Mallar›n›n Türklefltirilmesi bafll›kl›
çal›flmas›nda, 1915 Ermeni Soyk›r›m› ile
bafllay›p Cumhuriyet döneminde de devam
eden, Ermenilere ve Rumlara ait mallar›n
Türklefltirilme sürecini ele al›yor.
AGOS kitap
MEHMET POLATEL
‘Kaybedilen’ belgeler
Onaran, yapt›¤› çal›flman›n, yaln›zca ko-
nuyla ilgili kanunlar›n analizine odaklanan,
hukuki bir araflt›rma olmad›¤›n›, kitapta
“1915 sonras›nda mülkiyet cephesinde ne-
ler yafland›¤›”n› özetledi¤ini belirtiyor (s.
30). Yazar, Ermenilere ve Rumlara ait ser-
mayenin Türklefltirilmesinin hikâyesini an-
latmak için, devletin resmi tutanaklar› ve
kanunlar›n› mercek alt›na al›yor; söz konu-
su mallara dair kanunlar› kronolojik s›raya
ve de¤iflen koflullara göre incelerken, kanun-
lar›n ç›k›fl aflamas›nda Meclis’te yap›lan tar-
t›flmalar› ve vekillerin Türklefltirme politika-
lar›na dair görüfllerini de aktar›yor.
Yazar, kitab›n girifl bölümünde, devlet
kurumlar›n›n, tapu kay›tlar›n› gizli tutmaya
yönelik ›srarl› çabalar›n›n, bu konu üzerine
çal›flan araflt›rmac›lar için önemli bir engel
teflkil etti¤ine de de¤iniyor. Örne¤in, Os-
manl› tapu arflivlerinin bilgisayar ortam›na
aktar›l›p araflt›rmac›lar›n hizmetine sunul-
mas› konusunda fikri sorulan Milli Güven-
lik Kurulu, 26 A¤ustos 2005’te Tapu ve Ka-
dastro Müdürlü¤ü’ne gönderdi¤i yaz›da,
“Buralardaki bilgiler as›ls›z soyk›r›m ve Os-
manl› Vak›flar› mülkiyet iddialar› gibi ko-
nularda istismara yol açabilir” uyar›s›nda
bulunmufl (s. 26). Ayn› flekilde, mallar› tas-
fiye etme iflini yürütmesi maksad›yla kuru-
lan komisyonlar taraf›ndan tutulan 66’ya
yak›n emvâl-i metrûke defterinin ‘kay›p’ ya
da ‘yok’ olmas› da, meselenin belgler ›fl›¤›n-
da araflt›r›lmas›n› güçlefltiriyor.
‘Emvâl-i metrûke’ ve
resmi tarihin gizledikleri
Hukuki mevzuata, Osmanl› hükümetinin
Ermenileri ‘tehcir’ etme karar›yla birlikte gi-
ren ‘emvâl-i metrûke’ tan›mlamas›, sürgün
edilenlerin / k›r›ma u¤rayanlar›n, mallar›n›
kendi iradeleriyle geride b›rakt›klar›n› (dola-
y›s›yla, devletin ald›¤› zorunlu sürgün karar›-
n›n bu konuda bir etkisi olmad›¤›n›) ima edi-
Van: 1915’ten önce
4 a¤ustos 2010
yor. Onaran, 27 Eylül 1915 tarihinde ç›kar›-
lan Tasfiye Kanunu’nun bar›nd›rd›¤› hukuk-
suzlu¤a, Ahmet R›za’n›n, kanunun iptali için
Meclis’e verdi¤i önergede s›ralad›¤› gerekçe-
lere at›fta bulunarak dikkat çekiyor. Ahmet
R›za, kanunda geçen ‘emvâl-i metrûke’ tan›-
m›n› flu sözlerle elefltirir: “Kanunun bahsetti-
¤i emvali, emval-i metruke diye tavsif etmek
(nitelemek) de kanuni bir fley de¤ildir. Çün-
kü bu emvalin sahibi olan Ermeniler mallar›-
n› isteyerek terk etmemifller, onlar yerlerin-
den teb’id edilmifl (uzaklaflt›r›lm›fl), zorla, ce-
birle ç›kar›lm›fl, hükümet onlar›n mallar›n›
memurlar› vas›tasiyle satt›r›yor” (s. 59). Ah-
met R›za’n›n itirazlar›ndan da anlafl›laca¤› gi-
bi, Osmanl› hükümeti, Ermenilerin, mallar›-
n› kendi istekleri ile terk ettikleri kabulünden
yola ç›karak, kendi politikalar›na meflruiyet
kazand›rmaya çal›flm›flt›r.
Onaran, 1915-1930 y›llar› aras›nda ç›ka-
r›lan kanunlar, tüzükler, ve baz› gizli karar-
nameleri sunarak, devletin söz konusu mal-
lara el koyma ve ya¤malama sürecini, ve
isimlendirmeyle bafllayan meflruiyet zemini
yaratma çabalar›n› deflifre ediyor. Resmi ta-
rihçilerin, bu konuyu ele al›rken yaln›zca sa-
vafl dönemine odaklanmalar› tesadüf de¤il;
böylece, yeni kurulan Cumhuriyet’in so-
rumlulu¤u gözlerden kaç›r›lm›fl oluyor.
Onaran’›n elefltirdi¤i bu ‘resmi’ tav›r, Cum-
huriyet dönemini d›flar›da tutmakla kalm›-
yor, öncesindeki dönemi de seçmeci bir ba-
k›flla ‘okuyor’. Resmi tarihçiler, örne¤in, 8
Ocak 1920’de (‹stanbul hükümetleri döne-
minde) ç›kar›lan, Ermenilerin tasfiye edil-
mifl mallar›n›n iadesini öngören kararname-
yi ya yok say›yor, ya da manipüle ederek ele
al›yor. Böylece, söz konusu mallar›n, Os-
manl› hükümetinin ald›¤› kararlar do¤rultu-
sunda iade edildi¤i, ve bu sorunun Cumhu-
riyet kurulmadan önce çözüldü¤ü kan›tlan-
m›fl oluyor! Nevzat Onaran, çal›flmas›n›n
‘Cumhuriyet Adaleti’ bafll›kl› bölümünde,
Cumhuriyet hükümetlerinin konuyla ilgili
kararlar›n› aktararak, hikâyenin resmi tarih-
Van: 1915’ten sonra
Nevzat Onaran
Emvâl-i Metrûke Olay›:
Osmanl›’da ve Cumhuriyet’te Ermeni
ve Rum Mallar›n›n Türklefltirilmesi
Belge Yay›nlar›, May›s 2010, 606 s.
çiler taraf›ndan bilinçli olarak eksik b›rak›-
lan k›sm›n› tamaml›yor.
‹ttihatç›l›k’›n Kemalizm’e miras›
‹ttihatç› hükümetin, 27 Eylül 1915’te ç›kar-
d›¤›, mallar›n ya¤ma ve tasfiyesini öngören
kanun, savafl sonras›nda ‹stanbul hükümet-
leri taraf›ndan iptal edilmifl olmas›na ra¤-
men, Kemalist hükümet taraf›ndan yeniden
yürürlü¤e konmufltur. Bir anlamda, Kema-
listler, ‹ttihatç› hükümetin sermayeyi Türk-
lefltirme projesini oldu¤u gibi sahiplenmifl,
ve 1930 y›l›na kadar da, çeflitli kararlarla,
mallar›n tasfiyesine devam ederek ‹ttihatç›la-
r›n yar›m b›rakt›klar› ifli tamamlamaya çal›fl-
m›fllard›r. Onaran’›n da vurgulad›¤› gibi, ‹t-
tihatç›lar ile Kemalistlerin Ermeni mallar›na
iliflkin politikalar›ndaki benzerlikler, iki grup
aras›ndaki ideolojik ve politik sürekliliklere
iflaret eder. 1878 y›l›n›n anayasas›na göre ç›-
kar›lan ve 1923 y›l›nda yeniden düzenlenen
‘Tasfiye Kanunu’nun, 1921, 1924, 1961 ve
1982 anayasalar›nda korunup, Kas›m
1988’e kadar yürürülükte kalm›fl olmas› ise,
Cumhuriyet’in ‘mallar’ meselesine dair yak-
lafl›m›n› aç›kça ortaya koyuyor.
***
fiimdiye kadar hakk›yla ele al›n(a)mam›fl
olan ‘emvâl-i metrûke’ meselesinin hukuki
boyutunu ortaya koyan bu çal›flma, flüphesiz,
konuya ilgi duyanlar için önemli bir kaynak
olacakt›r. Ancak, kitab›n aksayan yönlerine
de de¤inmekte fayda var. En temel eksiklik-
lerden biri, kitapta, mallar›n tasfiye sürecinin
devam etti¤i farkl› dönemlerin kendine özgü
özelliklerinin, bu dönemlerde yaflanan siyasi,
toplumsal ve ekonomik dönüflümlerin kap-
saml› bir analizinin yap›lmam›fl olmas›. Kul-
lan›lan arfliv malzemesinin, kanunlar ve
Meclis görüflmelerinden ibaret olmas› da, ya-
zar›n argümanlar›n› somutlaflt›rmas›n› güç-
lefltiriyor. Osmanl› ve Cumhuriyet arflivin-
den farkl› belgelere baflvurularak, hukuki ve
yasal metinlerde yaz›l› olanlar d›fl›ndaki Er-
meni mallar›n niteli¤i ve kimlere devredildi-
¤i ortaya konabilirdi, ki bu da, yazar›n, ser-
mayenin Türklefltirmesine dair argüman›n›
güçlendirirdi. Ayr›ca, Meclis görüflmelerin-
den yap›lan al›nt›lar›n, analiz yetersizli¤i do-
lay›s›yla okumay› zorlaflt›rd›¤›, ve s›kl›kla
tekrara düflüldü¤ü de belirtilmeli.
Sad›k Özben flimdi nerelerde?
Murat Belge’nin, 1984-88 y›llar› aras›nda yay›mlanan YeniGündem dergisinde yaratt›¤› ‘Sad›k Özben’ karak-
terinin yaz›lar› kitaplaflt›r›ld›: Müesses nizam›n s›n›rlar› d›fl›na ç›kmaya hiç kalk›flmayan bir yar› ayd›n olsa da, hem
kendini var eden geçmifle, hem de ‘özben’ine sad›k olan Sad›k Özben’in dilinden, yirmi befl y›l öncesinin Türkiyesi...
S iyasi bir derginin sayfalar›nda kurmaca
bir karakter, pek çok bak›mdan kullan›fl-
l› olabilir. Tam da siyasi bir dergi olman›n
getirdi¤i ciddiyetten ötürü, haberlerinize,
dosyalar›n›za, kelli felli yazarlar›n›za söylete-
medi¤iniz bir sürü fleyi ona söyletebilir, me-
ram›n›z› onun maceralar› yo-
luyla anlatabilirsiniz. Hayat›n
kendisi ciddidir, etraf›n›zda
olan biten ciddidir, yapt›¤›n›z
ifl de ciddidir, ama kendisi
tam bir ciddiyet kumkumas›
olan hayali bir karakter bütün
bu a¤›rl›¤› bir nebze hafifletip
okuru kendine ba¤layabilir.
1984-88 y›llar› aras›nda
yay›mlanan YeniGündem der-
gisinin yay›n yönetmenli¤ini yapan Murat
Belge de, bu aray›fl›n bir sonucu olarak, 18.
yüzy›lda ‹ngiltere’de yay›mlanan Spectator
dergisindeki hayali Sir Roger de Coverley ka-
rakterinden esinle giriflmifl Sad›k Özben’i
yazmaya. (Belge, Sad›k Bey’e ‘Özben’ soyad›-
n› koyarken, O¤uz Atay’›n Turgut Özben’ini
bilinçli bir flekilde düflünmedi¤ini, ama Tu-
tunamayanlar’›n muhakkak bilincinin bir
köflesinde bir yerlerde durdu¤unu söylüyor.)
12 Eylül rejiminin bask›s› alt›nda bir fi-
kirsel direnifl mevzisi oluflturmak amac›yla
1983’te kurulan ‹letiflim Yay›nlar›’n›n bas›n
kolunu oluflturan YeniGündem, haftal›k der-
gilerin siyasi gündemde hayli etkili oldu¤u o
dönemde, emsalleri aras›nda en çok satan
dergi de¤ildi, ama önemseniyor, hevesle ta-
kip ediliyor, 10 ila 15 bin kifli taraf›ndan
okunuyordu.
fiüphecili¤i, karars›zl›¤›, beceriksizli¤i ve
benmerkezcili¤iyle gerçek hayatta çekilmez
bir adam olabilecek Sad›k Özben de, Yeni-
Gündem’in muhtemelen en çok okunan, ya-
z›lar› merakla beklenen yazar›yd›.
ODTÜ mezunu bir mimar olan Sad›k
Özben’in yazarl›k serüvenine bafllamas›, dar-
be sonras›nda sol hareketin sustu¤u, Anava-
tan Partisi’nin iktidarda oldu¤u, ekonomi-
nin dünyaya aç›ld›¤›, piyasan›n ithal ürün-
lerle dolmas›n›n ard›ndan hayat tarz›n›n h›z-
l› bir dönüflüme u¤rad›¤›, k›sacas› Türki-
ye’nin ‘küçük Amerika’ olma yolunda bü-
yük ad›mlar att›¤› bir döneme denk geliyor.
H›zl› dönüflümler sanc›l› olur. Her fleyin
de¤iflmekte oldu¤u bir zamanda, hem kendi-
ni var eden geçmifle, hem de ‘özben’ine sad›k
bir Sad›k Özben’in bu sanc›l› ortamla ilgili
anlataca¤› çok fley vard› flüphesiz. Bir gazete-
ci dostunun YeniGündem’de yazmas› tekli-
fine “hay›r” diyemeyen, esasen yazmak için
can atan, ama bir yandan da sahne ›fl›klar›-
n›n üzerine yönelmesinden ürken Sad›k Öz-
ben, kendinden ve gündelik hayat›ndan
a¤ustos 2010
ROBER KOPTAfi
bahsederken, fark›nda olarak ya da olmaya- man zaman kendini tutamay›p “Benim de
rak, bir yandan da Türkiye’nin esasl› foto¤- politik anlamda radikal dönemlerim oldu”
raflar›n› çekmeye bafllar. diyerek, eskiden flimdiki gibi ortayolcu olma-
Anne-babas› ö¤retmen olan, dolay›s›yla d›¤›n› ima eder.
cumhuriyet rejiminin de¤erleriyle donanm›fl Gerçi, bu mu¤lak siyasi geçmiflin ayr›nt›-
olarak büyüyen Sad›k Özben’in siyasi duru- lar›na girdi¤i nadir yaz›lar›nda, onun radi-
Murat Belge
flu, bu de¤erleri tam olarak be- kalli¤inin, ö¤renci olarak bulundu¤u ortam-
Sad›k Özben’in Toplu Eserleri - I
nimseyememekle, onlardan tam larda çevrenin ak›nt›s›na kap›lmas›ndan ve
olarak kopamamak aras›ndaki kof bir böbürlenmeden ibaret oldu¤unu an- Helikopter Yay›nlar›, May›s 2010, 328 s.
bir arafta flekillenir. Memur aile- lar›z. Bu, gerçek radikallikle ilgisi olmayan,
sinde büyümüfl olmas›ndan dola- radikal olmay› istemekten öteye gitmeyen nüflümün nerelere vard›¤›n› gösterir.
y›, Türkiye’de temel siyasi çelifl- bir haldir. Bu nedenle, pasaportunun süresi- Sad›k Özben, bazen, kendisinden beklen-
kinin esnaf ile memur aras›nda ni uzatmak için baflvurdu¤u Emniyet’te, efli meyecek bir keskinlikte devlet elefltirisi de
oldu¤unu düflünür. Küçüklü- Nejla’n›n dosyas›nda bir “pürüz” oldu¤u yapar, ama bunlar ço¤u zaman sat›r aralar›n-
¤ünden beri, bakkal›n, manav›n halde kendi dosyas›n›n “tertemiz” ç›kt›¤›n› da gizlidir. “‹yi bir Türk yurttafl› olarak yeti-
ailesine düflman oldu¤unu, kese- ö¤rendi¤inde fena halde bozulur. Onun “si- flecek bir Türk çocu¤unun ö¤renmesi gere-
lerine göz dikti¤ini, çürük ve kö- yasi” geçmiflinin, devletçe fifllenmesini dahi kenleri düflündükçe zaten içim parçalan›-
tü mallar› sokuflturarak sa¤l›klar›n› bozmaya gerektirmeyecek türden, önemsiz bir fley ol- yor...” der mesela. Ama, patronu Behlül’ün
çal›flt›¤›n›, ayr›ca kendileri y›llarca okuyup du¤unu da böylece anlar›z. damardan Atatürkçülü¤üyle, Azmi’nin “an-
yazarak emek verdikleri halde, onlar›n bü- Yaz›lar›nda, THY uçufllar›ndan, kar›s›n›n ti-emperyalist ve anti-teokratik tutumlar›”
tün cehaletleriyle daha fazla para kazand›kla- –elbette ki hiç hazzetmedi¤i– feminist arka- nedeniyle sayg› duyup elefltirmekten kaç›n-
r›n› düflünür. Bu evsafta bir toplumsal anali- dafllar›ndan, al›flveriflten, kendisini ›s›ran kö- d›¤› Atatürk’e duydu¤u sevgiyi onlardan da-
zin, onun dünyaya bak›fl›na yön veren en pekten, Eurovision flark› yar›flmas›ndan, ha mesafeli bir flekilde ifade etse de, son ker-
büyük etken oldu¤u söylenebilir. “‹lerici ve umumi tuvaletlerin durumundan, her fley- tede, müesses nizam›n s›n›rlar› d›fl›na ç›kma-
toplumcu” bir insan olarak, Zaman gazetesi- den bahseder Sad›k Özben. Hiç akl›na getir- ya hiç kalk›flmayan bir yar› ayd›nd›r o.
ne verdi¤i bir röportaj›nda, hiç yeri de¤ilken medi¤ini söyledi¤i fleyler hakk›nda konuflur Belki de bu yüzden, kitab› okurken insa-
“baflörtüsüne filan karfl›” oldu¤unu belirt- durur. Ama neticede hep kendinden bahse- n›n akl›na s›kça gelen sorulardan biri, Sad›k
meden duramamas›yla, bu tutumunu pek der – daima, “Ben öyle kendisinden s›k s›k Özben’in bugün acaba nerede oldu¤u, ne
güzel örnekler. söz etmekten hofllanan bir insan de¤ilim” yapt›¤› oluyor – tabii, e¤er yafl›yorsa... Gü-
Varl›kl› bir aileden gelen Nejla’yla evlili- demeyi de ihmal etmeden... 80’li y›llar için nün birinde can›na muhakkak tak etmifl
¤inden Ayfle ad›nda bir k›z› olan Sad›k Öz- absürd oldu¤u anlafl›lan bu kendinden bah- olan Nejla’n›n onu boflam›fl oldu¤unu varsa-
ben, kendisi de dahil olmak üzere kimseyle setme hastal›¤›n›n, bugünün köfle yazarlar› yabiliriz. Murat Belge, kitap ç›kt›ktan sonra
iyi anlaflamaz – yaz›lar›na vinyetler çizen ve düflünüldü¤ünde neredeyse bir kural halini verdi¤i bir röportaj›nda, Ayfle’nin evlendi¤i-
sürekli flikâyet etti¤i Latif Demirci’yle hele, almas› ve ola¤anlaflmas›, o vakit bafllayan dö- ni, dolay›s›yla Sad›k Özben’in bafl›na bir de
hiç! Nejla ve Ayfle ise, bir yandan damat belas›n›n sar›ld›¤›n› söylü-
onun çi¤liklerine katlan›rken, yor. Vay o damad›n haline!
bir yandan da onu d›fl dünyan›n Peki, siyasetten, baflörtüsün-
sertli¤ine karfl› korurlar. den, irticadan, esnaflardan pek
Siyasetle ilgilenmez görünen, hofllanmayan Sad›k Özben, ken-
ama ondan uzak da duramayan disiyle ayn› zihniyet dünyas›n-
Sad›k Özben, çal›flt›¤› mimarl›k dan beslenen pek çoklar› gibi
bürosunun patronu olan Behlül ulusalc› bir çizgiye kaym›fl m›d›r
ile, flematik düflünce tarz›ndan acaba? Acaba cumhuriyet mi-
ötürü “düzdevrimci” diye and›¤› tinglerine kat›lm›fl, askeri darbeyi
ifl arkadafl› Azmi aras›nda bir yer- savunacak kadar z›vanadan ç›k-
lerde durur politik olarak. Beh- m›fl m›d›r? Veya acaba Kürtlere
lül’ün pragmatistli¤inin yan›na yurttafll›k haklar›n›n verilmesi
yaklaflamad›¤› gibi, dar düflünce konusunda ne düflünmektedir?
kal›plar›n› k›rmaya hiç yelten- Onun komikliklerine gülsek,
meyen Azmi’yle de ortak bir kendisini pek bir sevsek de, bu
noktada buluflmas› mümkün de- sorulara iç aç›c› yan›tlar vermek
¤ildir. pek mümkün görünmüyor ma-
Babas›n›n “Türkiye’de insan, alesef. Anlafl›lan o ki, bu yan›tla-
hukuktan anlamal›d›r, hukuk r› kendi a¤z›ndan duyabilmek
bilmeyen burada yaflayamaz” ›s- için, Sad›k Özben’in yaflamaya
rar› nedeniyle Hukuk Fakülte- devam etti¤ini, ve bir yerlerde
si’ne kaydolsa da, oradan Ankara onu yeniden sahneye davet ede-
Siyasal’a, ard›ndan da ODTÜ cek Murat Belge’sini bekliyor ol-
Mimarl›k’a girmifltir. Geçmiflini Sad›k Özben, kendisi de dahil olmak üzere kimseyle iyi anlaflamaz – yaz›lar›na du¤unu hayal etmekten baflka
fazla kar›flt›rmak istemez, ama za- vinyetler çizen ve sürekli flikâyet etti¤i Latif Demirci’yle hele, hiç! çare yok flimdilik.
5 AGOS kirk
 Seçkinlerin ruhu ad›na
bu kurbanlar› kabul et, ey Ata’m!
ir bestseller yazmak isteyen genç bir ya-
B zar, deneyimli meslektafl›na dan›fl›r. Al-
d›¤› cevaba göre, yazaca¤› roman›n mutlaka
flu ö¤eleri bar›nd›rmas› gerekmektedir: “Ta-
rih, gizem, din, seks ve aristokrasi”… Son
dönemin çok satan kitaplar›n› düflününce,
bu f›krada bir gerçe¤in dile getirildi¤i, gör-
mezden gelinemeyecek kadar aflikâr. Bu for-
mülün geçerlilik kazan›fl›n›n nedenlerine
dair bir dolu fley s›ralanabilir elbette, ama
kestirme bir biçimde söyleyecek olursak, bu
formül, büyük anlat›lardan, bütünlük ve
tutarl›l›k vaat eden hayat öykülerinden yo-
rulan ça¤›m›z okurunun/yazar›n›n, art›k
düpedüz tüketimin konusu haline gelmifl
‘kimlik inflas›’ sorununa buldu¤u kolay ve
rahatlat›c› çözümün bir parças›. Kendini
bugünde infla etmenin zorlu¤una karfl›, ta-
rihten ‘ödünç’ al›nan kimliklerle sa¤lanan
rahatlama; tarihi mistifiye edip çözüm ve al-
ternatif üretme konusundaki kay›ts›zl›¤› ve
tembelli¤i maskeleme iste¤i, günümüz
okur-yazar›n›n haletiruhiyesinin belirgin
özelliklerinden. Ve belki de David Har-
vey’in kültür festivallerinin ifllevleri hakk›n-
daki saptamas›, bütün bir kültür piyasas›
için geçerli: “Nostaljiyi beslemek, s›hhileflti-
rilmifl kolektif haf›za üretmek, elefltiri yok-
sunu estetik hassasiyet gelifltirmek ve gele-
cekteki tüm olas›l›klar› ebedi olarak bugüne
saplan›p kalacak olan çat›flk›s›z bir arenaya
s›k›flt›rmak” (Umut Mekânlar›, çev. Zeynep
Gambetti, Metis Yay., 2008; s. 207).
Ahmet Ümit’in, geçti¤imiz ay yay›mla-
nan ‹stanbul Hat›ras› adl› roman›, yukar›da-
ki bestseller formülüne epeyce uyuyor. Bu
yüzden, k›sa sürede onbinlerce bask› yap-
AGOS kitap
ASLI GÜNEfi
mas›n› ve halen çok satanlar listesinde ilk s›-
rada yer almas›n› yad›rgamamak laz›m. Bu-
rada tart›fl›lmas› gereken de, bir roman›n
çok satmas›ndan ziyade, onu bestseller ya-
pan ö¤eler: Bestseller roman yazar›n›n ide-
olojik manevralar›, esteti¤i salt bir oyun ala-
n› haline getirirken toplumsal düzeni onay-
lad›¤›, onunla iflbirli¤i yapt›¤› yerler...
Harvey’in iflaret etti¤i “elefltiri yoksunu
estetik hassasiyet”, temas› ve belki de ana
kahraman› ‹stanbul olan bir roman› anlam-
land›rmak isteyen okur için önemli bir
ipucu olabilir. Çünkü Ahmet Ümit’in bu
romandaki as›l derdi, salt belirli bir s›n›f›n
hayat tarz›n›n ve kültürünün anlat›s› haline
getirdi¤i bir ‘‹stanbul tarihi’ anlatmak;
kültürün ve esteti¤in idealizasyonu yoluyla,
o geçmifle a¤›tlar yakmak.
Ne demek istedi¤imizi tam olarak anla-
tabilmek için, Ahmet Ümit’in, roman›n›n
merkezine oturttu¤u ‹stanbul’un bize neler
söyledi¤ine bir bakal›m. Sarayburnu’nda,
Atatürk an›t›n›n alt›nda bir ceset... Kurba-
n›n avucunda ‹stanbul’un Bizans oldu¤u
zamanlardan kalma bir sikke... ‹lk cinayet-
ten sonra, okur, kâh bu sikkenin anlam›n›
çözmeye çal›flan Komiser Nevzat ve yard›m-
c›lar›ndan, kâh hem flüpheli, hem de bilirki-
fli olan Topkap› Müzesi Müdiresi Leyla
Bark›n’dan tarih dersleri dinleyerek katilin
ayak izlerini takip edecektir. “Tarih dersle-
ri” sözü yan›ltmas›n; bunlar, Komiser Yar-
d›mc›s› Zeynep’in Google’dan, muhteme-
len de Wikipedia’dan, bulup amirine, dola-
y›s›yla biz ‹stanbul cahili okuyuculara aktar-
d›¤› bilgilerdir. Ahmet Ümit, ‹stanbullula-
r›n ‹stanbul konusundaki cehaletinden öy-
6 a¤ustos 2010
lesine mustariptir ki, roman›ndaki her ka-
rakteri bir turist rehberine dönüfltürmekte
beis görmez. Roman yay›mland›ktan sonra
yazar›n rehberli¤inde düzenlenen ‘kültür
turlar›’ da bu cehaleti giderme yönündeki
çaban›n eseri olsa gerek.
‹stanbul Hat›ras›’nda, Yeflilçam filmle-
rinde olmad›k anlarda durup flark› söyleyen
karakterler gibi, ikide bir tarih sohbetine
dalan karakterler bulur karfl›s›nda okur. Bu
sohbetlerin, cinayet dü¤ümünü çözmeye
bir katk›s› olmasa da, ‘tarih’e merakl› oku-
run ‹stanbul hakk›ndaki malumatfurufllu-
¤una, ya da kitap yabanc› dillere çevrildi¤i
takdirde ‘roman tad›nda’ bir ‹stanbul reh-
berine kavuflacak yabanc› okurun hazz›na
yapaca¤› katk›y› küçümsememek gerek. Za-
ten günümüzün bestseller kavram› da,
muhtemeldir ki, bu tür ihtiyaçlar›n karfl›-
lanmas› üzerine oturuyor.
Maktulün avucundaki parayla ‹stan-
bul’un Bizansl› tarihine gönderme yap›ld›¤›
hemen anlafl›lsa da, Atatürk an›t›n›n anlam›
ilk bak›flta çözülemez. Bu konuda söylene-
cek her fleyin üstü örtülü olmas›na da özel-
likle dikkat edilmifltir zaten. Daha ilk sayfa-
larda katillerin asl›nda kimler oldu¤unu an-
lamak gibi, bu gizli kodu çözmek de kolay-
d›r asl›nda, ama oraya sonra gelelim.
‹mparatorlar›n kurdu¤u
kentlerde seçkinler yaflar
Ahmet Ümit’in, romanda Tarihi Yar›mada
ile s›n›rlad›¤› ‹stanbul manzaras›, yaln›zca
turistik geziler için de¤il, efkârl› bir ‹stanbul
nostaljisi için de uygun ve gerekli bir zemin.
Balatl› üç delikanl›n›n, Komiser Nevzat ile
Ahmet Ümit, ‹stanbul
Hat›ras›’nda, ‹stan-
bul’un tarihini,
belirli bir s›n›f›n
hayat tarz›n›n ve
kültürünün
anlat›s› haline
getirerek
anlat›yor;
o ‘seçkin’
geçmifle
a¤›tlar
yak›yor.
çocukluk arkadafllar› Demir ve Yekta’n›n,
“komflunun komflunun külüne muhtaç ol-
du¤u” zamanlardan süzülüp gelen dostluk-
lar› yaln›zca bireysel geçmifllerinin ortakl›¤›-
na dayanmaz; onlar› birlefltiren as›l güç, her
ölümlünün eriflemeyece¤i bir kültürel ayr›-
cal›k olan ‹stanbulluluktur, ‹stanbul’un o
herkese ait olmayan tarihidir.
‹stanbul Hat›ras›’nda ifllenen yedi cina-
yette de, “‹stanbul’a eme¤i geçmifl” impara-
torlara göndermede bulunulur. Kurbanlar,
‹stanbul’un tarihi dokusuna zarar veren gi-
riflimciler, onlarla iflbirli¤i yapan bilim in-
sanlar›, mimarlar vs’dir. Yani, ‹stanbul’un
katilleri öldürülmektedir. Karakterlerin ar-
fl›nlad›¤› her sokakta imparatorlar›n, sul-
tanlar›n, büyük sanat eserlerinin izleri var-
d›r. Tarih, yüksek zümrenin izini tafl›yan
kültür ürünlerinin tarihidir. Komiser Nev-
zat’›n ‹stanbul nostaljisi, aristokrat s›n›f›n
anlat›lar›nda oldu¤u gibi, rafine kültürü
bozan her fleye, kaba ve görgüsüz burjuva-
lara ve ayaktak›m›na nefretle bakar. ‹stan-
bul’u talan eden sonradan görme para ba-
balar› ve “tarihi an›tlara ifleyen” ayaktak›-
m›, ayr›cal›kl› elitler için eflit derecede düfl-
mand›r; romandaki görgüsüz para babas›-
n›n, Hakkârili, koruculuk yapan bir afliret-
ten olmas› da oldukça manidard›r. Bu nok-
tada, “Kültür bir kapitalizm elefltirisi olabi-
lir; bununla beraber, kapitalizm karfl›tlar›-
n›n da elefltirisidir” diyen Terry Eagleton’a
kulak vermekte fayda var (Kültür Yorumla-
r›, çev. Özge Çelik, Ayr›nt› Yay., 2005; s.
27). Kültürü, zaman, tarih, iktidar ve s›n›f-
lar üstü bir konuma yerlefltiren bu anlay›fl,
asl›nda oldukça s›n›fsal bir hayat tarz› tan›-
m›n›n peflindedir. “Kültür tutkudan çok
duyarl›l›¤›n taraf›ndad›r; baflka bir deyiflle,
öfkeli kalabal›klardan çok bir tarz sahibi
olan orta s›n›flar›n” (Eagleton, s. 28). “Ne-
rede o eski ‹stanbul?” yak›nmalar›nda dile
getirilen, tam da bu orta s›n›f yaflam tarz›-
na duyulan özlemdir.
“Bakma bu halimize, Elhamdülillah
do¤ma büyüme ‹stanbul çocu¤uyuz. Ta-
mam, sokakta yat›yoruz. Anam›z da, baba-
m›z da bu flehir. Befli¤imiz ‹stanbul’du, me-
zar›m›z da ‹stanbul olacak” (s. 101). Cina-
yet tan›¤› iki sokak flarapç›s›ndan birine bu
sözleri söyletse de, herkesin ‹stanbullu ola-
bilece¤i konusunda flüpheleri vard›r yazar›n.
‹stanbul Belediyesi’nin birkaç y›l önce flehir
meydanlar›n› donatt›¤› afifllerde “Kars’ta
do¤dum ama ‹stanbulluyum”, “Yerlere tü-
kürmüyorum, çünkü ‹stanbulluyum” min-
valinde, adab›muafleret arac›l›¤›yla yaymaya
çal›flt›¤› ‹stanbulluluk bilinci ne kadar sahi-
ciyse, sokak serserisinin ‹stanbulluluk bilin-
ci de o kadar sahicidir. ‹mparatorluk saray-
lar›ndan, yüksek sanat ürünlerinden haber-
dar olmayan birinin, ‘‹stanbul Hat›ras›’
Ahmet Ümit
‹stanbul Hat›ras›
Everest Yay›nlar›, Haziran 2010, 561 s.
foto¤raflar›na giremeyecek kadar kaba saba
olarak görülece¤i aflikârd›r. Zaten Komiser
Nevzat da, neredeyse her sat›rda, bir zaman-
lar imparatorlar›n arfl›nlad›¤› sokaklarda yü-
rümekte oldu¤unu tekrarlar ve bu sokaklar-
da ayaktak›m›ndan biriyle karfl›laflt›¤›nda,
imgelem gücünü orta s›n›f›n rafine hayat
tarz›n›n emrine sokar.
Romanda, Hakkârili Kürt ifladam›n›n ko-
rumalar› flöyle tasvir ediliyor: “Konuflurken
öndeki tavflan diflleri ortaya ç›km›flt›. Talih-
siz biri olmal›yd›; Allah onu iri yaratm›flt›
ama nas›l ki Fettah’a kad›ns› gözler vererek
lanetlemiflse, buna da iki iri tavflan difl vere-
rek gövdesinin yarataca¤› bütün ürküntüyü
ortadan kald›rm›flt›” (s. 274). Aristokrat s›-
n›f›n anlat›lar›n›n bafll›ca özelliklerinden bi-
ri, bu anlat›larda burjuvalar›n ve alt s›n›flara
mensup karakterlerin bedenlerinin, defor-
masyona u¤ram›fl, hatta gülünç bedenler
olarak tasvir edilmeleridir. Bu karakterlerin
kulland›klar› dil de, bu gülünçlü¤ü perçin-
ler. ‹stanbul Hat›ras›’nda karfl›m›za ‘gerçek
‹stanbullu’ olarak ç›kmayan tüm tipler, özel-
likle Lazlar ve Kürtler, hem komik aksanla-
r›yla hem de al›kl›klar›yla, Komiser Nevzat
ve ekibini, dolay›s›yla seçkin okuru e¤lendir-
meye adayd›rlar. Hakkârili Kürt turizmci
Âdem Yezdan, ald›¤› e¤itim sayesinde, ancak
seçkinlere nasip olabilecek bir tarih bilgisine
sahip olsa da, tarihle iliflkisi, Roma impara-
torlar›n›n saraylar›n› taklit eden, melez bir
kitschlikten öteye gidemez. “Öldürmeyi bi-
len bir afliretin çocu¤u olarak” (s. 466), “za-
ten kültüründe var olan fliddet e¤iliminin de
yard›m›yla gözünü k›rpmadan insanlar› öl-
dürebilecek” (s. 468) olan Âdem Yezdan, in-
sanlar› de¤ilse de ‹stanbul’u öldürmüfltür.
fiiddeti bir kültüre içkin sayan bu özcü anla-
y›fl, böylesi bir seçkincilikten ötürü flafl›rt›c›
olmasa da, epey üzücü...
Eski solcular sivil toplumcu,
‹slamc›lar tasavvufçu
Tarihi Yar›mada seyahatindeki duraklardan
biri de Fatih-Çarflamba’d›r. Ne var ki, Çar-
flamba semtinin görüntüsünü ne Bat›l› oku-
a¤ustos 2010
ra, ne de Türkiyeli seçkin okura izah etmek
mümkündür. Siyaseten do¤rucu olmaktan
uzak orta s›n›f tepkileri, Komiser Yard›mc›-
s› Ali’nin a¤z›ndan dile getirilir: “Buras›
Türkiye’den çok ‹ran’a benziyor Baflkomi-
serim… Bu insanlar… [….] Ya baksan›za,
kad›n› erke¤i, herkes bir tuhaf burada” (s.
138). Bu sözler üzerine, Komiser Nevzat
‘turist rehberi’ kimli¤inden ‘kanaat önderi’
kimli¤ine geçerek ‘Çarflamba kültürü’ soru-
nuna bir çözüm bulur. Tarih ö¤retmeni an-
nesinin bir zamanlar vermifl oldu¤u bilgiler-
le Ali’yi –ve de kendisini– rahatlatmaya ça-
l›fl›r: Semtin siyah çarflafl›, çember sakall›
görüntüsünün tarihsel bir arkaplan› vard›r
asl›nda: Ezelden beri dinlere evsahipli¤i ya-
pan bu bölge, flimdi de Müslümanlar›n eli-
ne geçmifltir. Bu aç›klamayla, Çarflamba, ta-
rihsel olarak ‹stanbul nostaljisine ba¤lanm›fl
olur ama halledilmesi gereken bir sorun da-
ha vard›r: Radikal ‹slam. ‹stanbul’un salt
kültürel bir varl›¤a indirgenmesi gibi, ‹slam
da kültürel bir kimlik kazanmal›d›r ki haf›-
zan›n süzgeçlerinden geçebilsin. ‘Çokkül-
türlülük’ güzellemesi ‹slam düflmanl›¤›na
izin vermeyece¤i için, ‹slam’›n tüm siyasi
içeri¤inden kopart›l›p kültüre ve esteti¤e ek-
lemlenmesi gerekir. Osmanl›’dan bu yana,
‹slam’› liberal hümanizm s›n›rlar› içerisinde
tutmak isteyen ayd›nlar›n tipik tavr›d›r bu.
Bu yüzdendir ki, cinayet flüphelilerinden,
Afganistan’a gidip Mücahitlerle birlikte
Amerikal›lara karfl› savaflm›fl olan Ömer, ne-
damet getirip tasavvufa ba¤lan›r. Böylece,
‹stanbul nostaljisinin ve turizminin ‘Mevle-
vi’ yönü de tamamlanm›fl olur:
“‹flte bu nedenle, korkusunda Ali’ye hak
vermekle birlikte, gönlüm herkesin ken-
di inanc›n› ya da inançs›zl›¤›n› hiçbir k›-
s›tlama, hiçbir bask›, hiçbir zorlama ol-
madan yaflayabilmesinden, ama ayn› za-
manda kendisi gibi olmayanlara da düfl-
Romandaki cinayetler dizisinin son kurban› olan Hakkârili Kürt
turizmcinin cesedi, elinde 1935 tarihli bir madeni parayla, Saray-
burnu’ndaki Atatürk an›t›n›n alt›na b›rak›lm›flt›r. Paran›n üzerin-
deki tarih, “sivil giysiler içinde, ellerini beline dayam›fl, düflünceli
gözlerle mavi sulara bakan” Atatürk heykeli kadar manidard›r:
‘Gerçek Kemalizm’in sonu...
7 AGOS kirk
manl›k beslememesinden yanayd›. T›pk›
›rk, cinsiyet gibi, din de insanlar› ayr›flt›-
ran bir olgu oldu¤undan ortak payda
olarak kabul edilmemeliydi. Hepimizin
bir tek ortak özelli¤i vard›: insan olmak.
Farkl› inançlara, farkl› etnik kökenlere,
farkl› cinsiyetlere, farkl› dünya görüflleri-
ne sahip olsak da hepimiz insand›k. Bir
baflka ortak yönümüz ise ‹stanbul’du.
Hepimiz bu flehirde yafl›yorduk. Cami-
miz, cemevimiz, kilisemiz, sinagogumuz
bu flehirdeydi. ‹nsan olmak ve ‹stan-
bul’da yaflamak, iflte bizi birlefltirecek iki
önemli zemin.” (s. 139)
Yine flüphelilerden biri olan eski solcu
militan Nam›k Karaman da, do¤ru yolu bu-
larak, tüm muhalifli¤ini ‹stanbul’u Savun-
ma Derne¤i’nde sivil toplumun emrine kofl-
mufl ve böylece “uygar ya da geliflmifl olmak,
incelikli duygular, ›l›ml› tutkular, hofl tu-
tumlar ve aç›k görüfllülükle kutsanm›fl ol-
mak” (Eagleton, s. 28) anlam›na gelen kül-
türün sahiplerinden biri haline gelmifltir.
Babalar, o¤ullar, gelenekler
Nostaljinin muhafazakârl›kla perçinlenmesi
kaç›n›lmazd›r; geçmifli özlemle yâd eden ki-
fli için mazinin güzelli¤i geleneklerin el de¤-
memiflli¤inde yatar. “Müzeyyen Abla” flar-
k›lar›yla demlenip, gelene¤i babalar›ndan
devrald›klar›n›n bilinciyle onlar›n an›s›na
kadeh kald›ran Komiser Nevzat, Yekta ve
Demir, gelene¤in kimin için güzel ve an-
laml› oldu¤u sorusunu sormazlar bile. Ko-
miser Nevzat’›n, patlayan bir bombayla
ölen kar›s› Güzide, “evinin dire¤i olarak
gördü¤ü kocas›n›n dönüflünü bekleyen bir
kad›n›n flefkat yüklü sesi”ne sahiptir (s. 66),
ve belki de bu yüzden, unutulamamaktad›r.
Zaten Nevzat’›n tarih ö¤retmeni annesi de
(Nevzat, tarih sevgisini ve bilgisini ona
borçludur) geleneksel rolünü hiçbir zaman
unutmam›flt›r, t›pk› “‹stanbul’un Romal›
yan›”ndan Nevzat’a ‘miras kalan’ Rum sev-
gili Evgenia gibi: Evgenia’n›n biricik rolü,
ac›larla, hüzünlerle yo¤rulmufl bu ‘zor’ ada-
m› anlamaya çal›flmakt›r. Gelenek, impara-
torlardan seçkinlere, babalardan o¤ullara in-
tikal etmektedir. Haf›za, ayr›flt›rarak ve
ay›klayarak, hat›rlamaya de¤il ama unutma-
ya devam etmektedir.
‘Son imparator’
Yedinci cinayet ifllendikten sonra katiller de
ortaya ç›kar: Komiser Nevzat’›n çocukluk
arkadafllar›, flair/mimar Yekta ve veteriner
Demir. Cinayetlerin planlay›c›s› Yekta’d›r.
Üç y›l önce, Âdem Yezdan’›n yapt›rd›¤› bir
sabotaj sonucu çöken sarn›ç duvar›n›n alt›n-
da kal›p ölen kar›s› Handan ve o¤lu
Umut’un intikam›n› almak için ifllemifltir
cinayetleri. Handan’a âfl›k olan Demir de
yard›m etmifltir Yekta’ya. Kitab›n bafl›nda,
kültürcülü¤ün önemli sembollerinden Yah-
ya Kemal’in “Sana dün bir tepeden bakt›m
aziz ‹stanbul” dizesiyle selamlanan flehir, yi-
ne bir flairin, Yekta’n›n silah›yla savunulur.
Böylece Ahmet Ümit, estet tavr›n› bir baflka
sembolle perçinlemifl olur. Sanat, kurtar›c›
mertebesine yükseltilirken, idealizmin ve
seçkincili¤in doruklar›na var›l›r.
Yekta ve Demir, cinayetleri ‹stanbul için
ifllemifllerdir asl›nda; ‹stanbul’un intikam›n›
almak istemifllerdir. Üstelik, tarih ö¤retme-
ni annesinden ve edebiyat ö¤retmeni baba-
s›ndan (tarih ve edebiyat – Cumhuriyet dö-
neminin temel ideolojik hegemonya alanla-
r›ndan ikisi) ‹stanbul miras›n› devralan
Nevzat da, “barbarlar›” öldürmek konusun-
da arkadafllar›yla ayn› fikirde oldu¤unu, sar-
hofl oldu¤u bir akflam a¤z›ndan kaç›r›ver-
mifltir. Son kurban olan Hakkârili Kürt tu-
rizmcinin cesedi de, elinde 1935 tarihli bir
madeni parayla, bafllang›ç noktas›na, yani
Sarayburnu’ndaki Atatürk an›t›n›n alt›na
b›rak›lm›flt›r. Paran›n üzerindeki tarih, “si-
vil giysiler içinde, ellerini beline dayam›fl,
düflünceli gözlerle mavi sulara bakan” Ata-
türk heykeli kadar manidard›r: Erken Cum-
huriyet’in, yani bir anlamda ‘gerçek Kema-
lizm’in sonu... Heykel de ilk Atatürk heyke-
lidir zaten. Her fley, Cumhuriyet’in özünü
iflaret etmektedir. Kurbanlar›n, Atatürk an›-
t›n›n önüne b›rak›lmalar›n›n nedeni anlafl›l-
m›flt›r art›k. Zaten, her cinayet için bir epi-
zod yazan Yekta, sonuncu epizodunu bir
imparatorun ad›yla bafllatmaz; bölümün
bafll›¤› ‘Bizim ‹stanbul’umuz Çal›nm›fl
Umutlar›n fiehri’dir. Kemalizm’in seçkinci
ideolojisi de, seçkin ‹stanbullular›n “son im-
paratoru”dur. Yekta, Demir ve Nevzat’›n
sisli bir ‹stanbul akflam›nda gördükleri fle-
hir, Yahya Kemal’in tepeden gördü¤ü fleh-
rin ayn›s›d›r:
“‹stanbul’a bak›yorduk denizden. Kral
Byzas’›n efsanevi ülkesine, Konstantin’in
imparatorluk baflkentine, II. Theodosi-
us’un tafltan bir gerdanl›¤› and›ran surla-
r›na, Jüstinyen’in benzersiz Ayasofya’s›-
na, Fatih’in cihan› yönetti¤i Topkap› Sa-
ray›’na, Kanuni’nin muhteflem Süleyma-
niye’sine.” (s. 560)
Galiba, ‘tepeden’ bak›ld›¤›nda, ‹stanbul
‘Kültür Baflkenti 2010’ oluyor. Bestseller de-
di¤imiz fley de, neresinden bakarsak baka-
l›m, iyi bir ‘polisiye’ olmasa da iyi bir ‘pro-
je’ de¤il midir zaten?
 Biz k›rk periyiz, birbirimizi biliriz
DAMLA ÖZLÜER
Periler, dünyan›n dört bir yan›nda, her dilden masallarda yer alan büyülü yarat›klar. Ancak masal dünyas›n›n da biz
fanilere ayak uydurdu¤u bu ahir zamanlarda onlar da küreselleflen fantastik yaz›n›n önemli oyuncular› oldu.
r›flt›klar›na inan›lan bu periler de ‘kutsan-
E ski masallarda her fley çok daha kolayd›,
periler vard›, cinler, ve bir de ifritler.
Günümüz fantastik yaz›n› öyle mi ya? Sid-
m›fl’ ve ‘fleytani’ olarak ikiye ayr›l›yorlar.
Kutsanm›fl periler Seelie Saray› mensubuy-
he’ler var mesela, sonra pixie’ler ve elf ’ler. ken, fleytani periler Unseelie Saray›’nda en-
Bunlar›n hepsi birbirinden farkl› gibiymifl trikalar›yla meflguller. Perilerin vukuat› bol;
geliyor kula¤a, ama kaz›n aya¤› pek öyle de- beflikten bebek çal›p yerine peri bebe¤i b›-
rakmaktan tutun da, arada s›rf e¤lenmek
¤il. Mesele flu ki, her yazar›n kendi zevkine
gore büyülü yarat›klar doluflturdu¤u fantas- için yoldan geçenlere çelme takmaya kadar
tik dünyada çeflitli kültürlerin perileri birbi- var›yor.
rine kar›flm›fl vaziyette. Gerçi bir yandan da Bizim topraklara geldi¤imizde ise hepi-
külliyat geniflliyor, da¤arc›¤›m›za yepyeni mizin aflina oldu¤u Peri Padiflah› ve onun
öyküler kat›l›yor. O yüzden, iyisi mi ifle ko- güzel peri k›zlar›/sevgilileri ile karfl›lafl›yo-
yulal›m ve ‘iyi saatte olsunlar’›n öykülerine ruz. Peri Padiflah› ile ilgili uzun anlat›lar
bir göz atal›m. yok; genelde masal
Önce perilerimize bir bakmak laz›m el- kahraman›m›z ya
bette. Elf ’ler, Cermen mitolojisinin bir yanl›fll›kla onun
parças›. H›ristiyanl›k öncesi mitolojide ‘iyi bahçesine düflüyor,
ya ejderha kovalar-
elfler’ - ‘kötü elfler’ olarak ikiye ayr›l›yor, ve
ken saray›na giriyor,
büyü kullanabilen, yar›-tanr›sal yarat›klar
olarak betimleniyorlar. 19. yüzy›lda ise, ro- ya da Peri Padiflah›,
mantizm ak›m›n›n ‹ngiliz masallar›na bu- bir güzeli pek be¤e-
laflmas›yla birlikte fairy lerle gelin güvey olu- nip kaç›r›yor. Difli
yorlar. ‘Fairy’, Ortaça¤ ‹ngilizcesi’ne Fran- periler ise çoklukla
s›zcadan geçmifl, bazen perileri, bazen de küçük oyunlar oyna-
tüm büyülü yarat›klar› tan›mlamakta kulla- mak veya yak›fl›kl› pa-
n›lan bir sözcük. 19. yüzy›l› romantizmin diflah o¤ullar›na ‘bin
kanatlar› alt›nda serpilip büyüyerek geçiren can ile vurulmak’la ifltigal ediyor.
periler, 20. yüzy›la geldi¤imizde, Tolkien’in Perilerin edebiyatla buluflmas› ise
efsanevi Yüzüklerin Efendisi serisinde flöhre- Ortaça¤’a kadar uzan›yor. Bu dönemin
te kavufluyorlar. Elf ler, o gün bugündür romanslar›nda peri k›zlar›na ve krallar›-
Tolkien’in elfleri; baflka türlüsü düflünüle- na rastlamak mümkün. Örne¤in
mez bile. Ancak Tolkien’in elfleri tamam›y- Thomas Chestre’nin 14. yüzy›la tarih-
la baflka bir yaz›n›n harc›, o yüzden biz Sid- lenen Sir Launfal ’›nda, bir peri k›z›
helere geçelim. gelip flövalyemizin aflk›n› talep eder.
Sidhe (do¤ru yaz›m›yla ‘Aos Sì’) için ‹r- Orpheus’un ‹ngiliz versiyonu Sir Or-
landa söylencelerinin perisi demek yanl›fl ol- feo’da, peri kral›, Sir Orfeo’nun kar›s›n› ka-
maz. Bizimkine paralel bir evrende yaflad›k- ç›r›r ve kral eflini geri alabilmek için müca-
lar›na ve zaman zaman insanlar aras›na ka- dele eder. Edmund Spenser’›n Kraliçe Elisa-
beth’e adad›¤›, ilk yar›s› 1590 y›-
l›nda yay›mlanan ve ‹ngiliz dili-
nin en uzun fliirlerinden (ki yar›m
kalm›flt›r) olan The Fairy Queen’i
de (Peri Kraliçesi), önemli örnek-
lerden biri say›labilir. Üstat Sha-
kespeare bile perilere el atm›fl.
1610-11 y›llar›nda yazd›¤› tahmin
edilen ve veda oyunu olarak kabul
edilen F›rt›na (çev. Can Yücel, Pa-
pirüs, 1996) pek çok eserden yap-
t›¤› al›nt›lar ve ilham kayna¤› oldu-
¤u say›s›z Klasik Bat› Müzi¤i eseri
bir yana, baflkahraman› peri Ariel
ile ilgimize mazhar oluyor. F›rt›-
na’da, Ariel, hapsedildi¤i a¤açtan,
Milano Dükas› olan büyücü Pros-
pero taraf›ndan kurtar›l›r ve ona
hizmet etmek zorunda kal›r.
Bu büyük, saray sahibi perile-
rin yan› s›ra bir de minik, sevimli
ve oyunbaz perilerimiz var. Pixie
veya Brownie olarak adland›r›lan
ABD’de yay›mlanan Trumpet dergisinin 10. say›s›n›n
kapa¤›nda bir orman perisi. bu kanatl› periler, Noel Baba’n›n
AGOS kitap
yan›nda çal›flmaktan Peter
Pan’a yarenlik etmeye,
Uyuyan Güzel’e elbise
dikip dü¤ün organizas-
yonu yapmaktan Pi-
nokyo’ya can vermeye
kadar, pek çok iflte ça-
l›fl›yorlar. En ünlüleri
–Hollywood’un da kat-
k›s›yla– J. M. Barrie’nin
Tinkerbell’i Bu haylaz
peri, sevimlili¤i ile minik
gönüllere taht kurdu-
¤undan olsa gerek,
epeydir yan karak-
ter olmaktan ç›kt›.
Walt Disney’in, Tinkerbell’i baflro-
le koyarak çekti¤i filmlerin yan› s›ra,
harika bir çocuk kitaplar› serisi ç›kar-
d›¤›n› ve bu serinin Türkiye’de de Do-
¤an Egmont Çocuk Kitaplar› taraf›n-
dan yay›mland›¤›n› hat›rlatal›m, ve
gelelim büyükler için masallara...
Periler nicedir
20. yüzy›l fantas-
tik edebiyat›nda
arz-› endam eyle-
mekteler. Ancak
bu oyunbaz ahali-
yi, Türkçede oku-
ma flans›n› elde etti-
¤imiz kitaplarda,
yak›n zamana kadar
hep yan rollerde
gördük. Aurian -
Güç Kal›tlar›’ndaki
(çev. Ayfle Düzkan, Artemis, 2003) ac›mas›z
ve kudretli peri padiflah›ndan, Ölümcül
Oyuncaklar’daki (Cassandra Clare, çev. Se-
lim Yeniçeri, 2009, Artemis) cezbedici peri
saraylar›na kadar, bu yan öykülerden meb-
zul miktarda okuduk.
Ancak, iki kitapla birlikte perilerin bu
diyarlardaki makûs talihi de¤iflti. Bunlar-
dan ilki, Anita Blake serisi ile bu sayfalarda
ad›n› s›k s›k and›¤›m›z Laurell K. Hamil-
ton’›n kaleminden Gölgelerin Öpücü¤ü.
(çev. Ferhan Ertürk, ‹nk›lap, 2004). Ro-
man, Hamilton’›n alametifarikas› say›lan
erotizmden nasibini al›yor. Envai çeflit peri
ve bafl döndüren entrikalarla dolu peri sara-
y›n›n asi prensesi Meredith’in öyküsü bir
solukta okunuyor. Hamilton, t›pk› Anita
Blake serisinde oldu¤u gibi, mitolojiyi al›p
ince ince iflliyor ve yepyeni bir örgüyle kar-
fl›m›za ç›k›yor. Gölgelerin Öpücü¤ü, bir çok-
satan fantastik roman›n tüm unsurlar›n›
bar›nd›ran, flahane bir ‘e¤lencelik’ – ama
bundan fazlas›n› beklemek haks›zl›k olur.
Perilerin baflrolde oldu¤u ikinci kitap
ise, Artemis Yay›nlar›’n›n genç serisinden
ç›kt›. Melissa Marr, Lanetli Sevgili’de (çev.
8 a¤ustos 2010
Fantastik sanat›n
büyük ustalar›ndan Boris Vallejo’nun 1978
tarihli ‘K›fl Kraliçesi’ illüstrasyonu.
Zeynep H. Atefl, 2009) çok eski bir masal›,
‘K›fl Kraliçesi ile Yaz Kral›’n› yeniden yo-
rumluyor. Kutsal Seelie ve fleytani Unseelie
saraylar›n›n biraz daha stylize edilmifl versi-
yonu olan K›fl Saray› ve Yaz Saray› aras›nda-
ki bitmek bilmeyen mücadele, ancak Yaz
Kral›’n›n insanlar aras›ndaki eflini bulmas›y-
la (ve elbette iyilerin kazanmas›yla) son bu-
lacak. Bu kehanetin as›rlard›r sürdü¤ünü ve
pek çok zavall› genç kad›n› Yaz Kral›’n›n
avare perilerine dönüfltürdü¤ünü de unut-
mamak laz›m. Lanetli Sevgili, bilinen bir
masal› yeniden yorumlarken, bir gençlik ro-
man› olarak son derece ak›c› ve keyifli bir
dil kullan›yor. Öykünün peri mitolojisine
veya fantastik edebiyata yapt›¤› büyük kat-
k›lar yok ama ‘lezzetli bir çerez’ oldu¤u da
su götürmez.
Siz hiç peri cenazesi
gördünüz mü?
‹ngiliz flair ve ressam Willam Blake’in
bir peri cenazesine tan›kl›k etti¤ini söy-
lemesi, ‘edebiyatta periler’ bafll›¤›na uy-
masa da, aktarmadan geçemeyece¤imiz
bir iddia. Allan Cunningham, Lives of
Eminent British Painters (Seçkin ‹ngiliz
Ressamlar›n›n Yaflamlar›) adl› kitab›nda
aktar›yor: “ ‘Hiç bir peri cenazesi gör-
dünüz mü han›mefendi?’ dedi William
Blake tesadüfen yan›na oturan kad›na.
‘Hay›r efendim!’ ‘Ben gördüm’ dedi
Blake, ‘hem de dün gece.’ Sonra da ge-
ce bahçesinde ‘yeflil ve gri a¤ustosbö-
cekleri kadar yarat›klar›n bir gül yapra-
¤›nda yatan cesedi tafl›yarak geçit yap-
t›klar›n› ve cesedi flark›lar söyleyerek
gömdükten sonra yok olduklar›n›’ gör-
dü¤ünü anlatt›.”
Arabesk için okuma önerileri
A rabesk, bir dönemin ‘tu-kaka’ müzi¤i.
Tart›fl›ld›, yasakland›, sevenleri hor gö-
rüldü ama Arabesk plaklar memleketin en
büyük sat›fl rakamlar›na ulaflt›. 1968’de ‘Bir
Teselli Ver’ ç›kt›¤›nda olay›n bu kadar bü-
yüyece¤i tahmin edilmemiflti ve Orhan
Gencebay, ‘yeni bir yüz, yeni bir tarz’ olarak
selamlanm›flt›. Sonra birbiri ard›na ‘Ara-
beskçiler’ ç›kt›. Alaturkac›lar Arabesk’e mey-
letti, bu tür popüler oldu ve 80’lere yaklaflt›-
¤›m›zda pop bile Arabesk’in etkisi alt›na gir-
di. Dönemin neredeyse bütün popçular›,
Arabesk flark›lar› ‘Bat› tarz›nda’ yorumlad›.
80’ler, Arabesk’in tart›fl›ld›¤› y›llard›. Bir
yandan 12 Eylül darbesinin etkisi sürüyor,
di¤er yandan köyden kente göç art›yor, ge-
cekondu mahalleleri bir umut kente gelip ifl
arayan insanlarla doluyordu. 1983’te yap›-
lan ilk ‘sivil’ seçimleri kazanan Turgut Özal,
Arabesk’i sevdi¤ini aç›klayan ilk baflbakan-
d›. Seçim kampanyas›nda Arabesk’i kulla-
nan ilk lider oydu ve iktidara gelir gelmez,
TRT kap›lar›n› Arabesk’e açt›: “Çekinme-
den söylüyorum, Arabesk müzik TRT’den
verilmelidir. Arabesk müzi¤in yay›mlanma-
s›nda hiçbir mahzur yoktur… E¤er siz flikâ-
yet eder, halk da seviyorum derse o zaman
biz halk›n aksi istikametine gitmifl oluruz.”
(Turgut Özal’la söylefli, Cumhuriyet, 12
Ekim 1988)
Tam bu dönemde, Arabesk
fliddetle tart›fl›lmaya bafllad›.
TRT’de bir aç›koturumda Ti-
mur Selçuk’un sarf etti¤i “Ara-
besk yoz müziktir, yok edilmesi
gerekir” minvalli sözler, akl›m›z-
da kalanlar. fiuursuz karfl› ç›k›fllar-
la, tart›flma bir anda tuhaf nokta-
lara yöneldi. O kadar ki, baflta Ara-
besk’in savunuculu¤unu üstlenen
Orhan Gencebay bile bir süre sonra
bu tart›flmalardan azade say›lmak
için kendi müzi¤ini ‘serbest çal›flma-
lar’ olarak tan›mlad›, kenara çekildi.
O s›rada, pop içinde Arabesk’e al-
ternatif çal›flmalar yap›ld›. Attila Özde-
miro¤lu’nun ‘Firuze’si bunun örne¤i.
Sezen Aksu bu flark›y› söyledi¤inde henüz
popun kraliçesi de¤ildi; flark› tutunca, çal›fl-
malar›na bu hatta devam etti – Arabesk’e al-
ternatif olacakken Arabesk’in kendisi oldu.
80’lerin sonuna geldi¤imizde Arabesk’in
popla flörtü sonlanm›fl, dönüflümü baflla-
m›flt›. ‹smail YK gibi melez isimler bunun
sonucunda ç›kt›. Bugün Arabesk’i ayr› bir
tür olarak de¤erlendirmek pek mümkün de-
¤il. Hatta pek çoklar› art›k ona ‘turistik’ ba-
k›yor, ad› ‘Arabesk’ olan pop albümleri ya-
p›l›yor.
Buna ra¤men, Arabesk hâlâ tart›fl›l›yor.
Geçti¤imiz günlerde Faz›l Say, “Arabesk
müzik, Arabesk yaflam tarz›n›n betimleme-
sidir. Ayd›nl›¤›n, ça¤dafll›¤›n ve öncülü¤ün,
sanatç›l›¤›n s›rt›na külfettir. Emek karfl›t›-
d›r, duyars›zl›kt›r ve yaratamamakt›r! Etik
d›fl› ‘yalan dolanla’ doludur. Ortado¤u ifli,
a¤ustos 2010
MURAT MER‹Ç
3. s›n›f, ac›nd›rmaca, tembellik, yeteneksiz-
lik, rant, çamur, muallakl›klar üzerinden ya-
flar. (…) Türk halk›n›n Arabesk yavflakl›¤›n-
dan utan›yorum” sözleriyle bu tart›flmay›
yeniden alevlendirdi. Tart›flma, “Ben de
yavfla¤›m” ya da “Faz›l Say z›rvalam›fl” tarz›
laf atmalarla sürüyor ama bu, bir dönem
Arabesk’in ciddi bir flekilde tart›fl›ld›¤› ger-
çe¤ini de¤ifltirmiyor.
‹lk Arabesk tart›flmas›
Arabesk’in tart›fl›lmaya aç›ld›¤› ilk mecra,
bas›n. 1979’da dönemin muhalif mizah
dergilerinden Mikrop’ta Arabesk’ten söz
eden çizer Ergin Ergönültafl, Sanat Eme-
¤i’nde bu minvalde bir makale yay›mlad›;
birkaç y›l sonra ayn› tart›flma Murat Bel-
ge’nin kat›l›m›yla Milliyet Sanat’a tafl›nd›.
Bu tart›flmay›, Ertan E¤ribel’in 1984’te ya-
y›mlanan Niçin Arabesk De¤il? adl› ki-
tap盤›ndan (Süreç
Yay.) izlemek
mümkün. fiu anda piyasada bulmak nere-
deyse imkâns›z ama memlekette Arabesk
üzerine yay›mlanan ilk kitap bu. (Bunu söy-
lerken, 70’lerin bafl›ndan bu yana yay›mla-
nan, hemen her birinin kapa¤›nda bir Ara-
beskçinin oldu¤u ‘y›l›n en sevilen flark›lar›’
kitaplar›n› görmezden geliyoruz elbette.)
Mevzudan kopmayal›m: Faz›l Say’›n söz-
leri, Arabesk’in yeniden popülerleflmesi ve
tart›flmaya aç›lmas›, akl›m›za Arabesk’le ala-
kal› kitaplar› getirdi. Yak›n zamanda yay›m-
lanan yeni bir kitab› vesile edip, Arabesk
üzerine yaz›lm›fl kitaplardan söz edelim iste-
dik. Amac›m›z, bilgi edinmek isteyen okura
küçük bir k›lavuz sunmak.
Yaz›ya vesile kitap, Orhan Gencebay
Filmlerini Anlat›yor. (Kabalc› Yay., Nisan
2010). Kapa¤›ndan anlad›¤›m›z, Gence-
bay’›n, filmlerini anlatt›¤› bir kitapla karfl›
9 AGOS kirk
karfl›ya oldu¤umuz. Ama hay›r, kitab›n için-
de Orhan Gencebay’›n anlat›mlar› yok –
filmleri bizzat yazar Vadullah Tafl anlatm›fl!
Anlatt›¤› da, filmlerin çekim aflamalar› ya da
hangi dönemde, nas›l yap›ld›klar› de¤il, ko-
nular›. Yönetmenler ve di¤er baflrol oyuncu-
lar› hakk›nda bilgi veriyor ama bunlar bü-
yük ölçüde ansiklopedik bilgiler. ‘Yeni’ bir
fley içermedi¤i için, bizi hayal k›r›kl›¤›na u¤-
ratan bir kitap bu. Neyse ki, Gencebay hak-
k›nda (hem de sahiden ilk a¤›zdan) bilgi ala-
bilece¤imiz iki kitap var: Meral Özbek’in
Popüler Kültür ve Orhan Gencebay Arabeski
adl› çal›flmas› (‹letiflim Yay., 1991) ve Ah-
met Hakan’›n, Kanal 7’de yay›nlanan ‘‹ske-
le Sancak’ program›nda Gencebay’la yapt›¤›
uzun söyleflinin deflifresiyle oluflturdu¤u Ne
Olur Sev Beni (Birey Yay., 2001).
Meral Özbek’inki, bu alandaki ikinci ki-
tap. Arabesk tart›flmalar›n›n ayyuka ç›kt›¤›,
Arabesk’in devlet kat›nda kabul gördü-
¤ü dönemde yaz›lm›fl. Sadece
Arabesk’i tart›flm›yor,
tarihini de anlat›yor
ve Gencebay
üzerinden bu müzi¤i
örneklendiriyor. ‘Orhan
Baba’n›n ayd›nlarca ‘kefl-
fi’ biraz da bu kitap saye-
sinde olmufltu.
Arabesk hakk›nda genel bir fikir sahibi
olmak isteyenlere, Nazife Güngör’ün Ara-
besk: Sosyokültürel Aç›dan Arabesk Müzik
adl› incelemesini (Bilgi Yay., 1990) önerebi-
liriz. Güngör, bir yandan Arabesk’in hikâ-
yesini anlat›rken di¤er yandan bu müzi¤i bi-
çim ve içerik yönünden inceliyor. Küçük ve
iddias›z bir kitap, ve kolay okunuyor. Daha
da önemlisi, içindeki bilgilerin izini sürerek
daha derine ulaflmay› mümkün k›l›yor.
‘D›flar›dan’ ve ‘içeriden’ kitaplar
Arabesk’e iliflkin en iyi kitap, bu müzi¤e ‘d›-
flar›dan’ bakan bir gözün, Martin Stokes’un
Türkiye’de Arabesk Olay› bafll›kl› çal›flmas›
(çev. Hale Ery›lmaz, ‹letiflimYay.). 1992’de
‹ngiltere’de yay›mlanan, 1998’de Türkçeye
çevrilen bu kitap, dünyada da bu müzi¤i ko-
nu alan say›l› metinlerden. Kitap, “Özal’l›
y›llarda Arabesk’in resmileflmesine ayna tu-
tuyor.” Eksiklerini yazar baflta sapt›yor:
Türk pop ve rock’›, pop-Arabesk ba¤lant›s›
ve alaturkayla alakal› bölümler... Bu eksikler
elbette kitaba gölge düflürmüyor. Bilakis, o
ana kadar yaz›lmam›fl o kadar çok fleye de¤i-
niyor ki, pek çok yerde “‹yi ki Stokes bu
mevzuya ilgi duymufl” dedirtiyor. Kitab›n
ilk cümlesi, Türkiye’deki yerleflik bak›fl aç›s›-
n›n ne kadar yanl›fl oldu¤unun da bir kan›t›:
“Arabesk, flehir için flehirli bir müziktir.” Fa-
z›l Say’›n son ç›k›fl› dâhil, onu ‘köylü’ bulan-
lara, hor görenlere verilecek en iyi cevap bu.
Arabesk’e ‘d›flar›dan’ bakan bir kitab› an-
d›k, ‘içeriden’ bir kitapla mevzuyu derinlefl-
tirelim: Ferdi Tayfur’un fiekerci Ç›ra¤› adl›
‘roman’› (Kora Yay., 2003). Tayfur hem
kendini anlatm›fl, hem de içinde yaflad›-
¤›/büyüdü¤ü çevrenin hikâyelerini. Bir yan-
dan, polisiye ö¤eler bar›nd›ran bir cezaevi
roman› bu, di¤er yandan da Adanal› Fer-
di’nin yükseliflinin hikâyesi. Kendine “tehli-
keli dürüst” diyen Tayfur, hikâyesini anla-
t›rken, Almanc›lara, köyden kente göç me-
selesine, e¤itimsizli¤e, k›rsaldaki iliflkilere ve
kentte tutunamama haline dair, yaba-
na at›lamayacak fleyler söylüyor.
Mevzuya ilgi duyanlar bu kitab› ›ska-
lamamal›.
Hayat hikâyesi demiflken, iki kitaptan
söz edip mevzuyu ba¤layal›m. Biri, Hasan
Baran’›n Aya¤›nda Kundura’s› (Yeni Gök-
yüzü Yay., 2005). Ad›ndan anlafl›laca¤› üze-
re, ‹brahim Tatl›ses’in hikâyesi bu. Ç›kt›-
¤›nda “bölücü örgüt propagandas› yap›yor”
gerekçesiyle toplat›lm›flt› ama sonradan bu-
nun böyle olmad›¤› anlafl›ld›. fiu ara kimi
kitapç›larda rastlanabiliyor; Tatl›ses’i merak
edenler için enteresan bir çal›flma ama Ara-
besk külliyat›na büyük bir katk› sa¤lad›¤›
söylenemez.
Bir di¤er kitap, ‘Müslüm Gürses Örne-
¤i’nden hareketle, Arabeskin Anlam Dünya-
s›’na ulaflmaya çal›fl›yor (Ba¤lam Yay.,
2002). Caner Ifl›k ve Nuran Erol birlikte
yazm›fllar. Müslüm Gürses, Arabesk’in en
enteresan figürlerinden. Kemik bir dinleyici
kitlesine sahip oldu¤undan, yazarlar›n ilgisi-
ni çekmifl. Bu kitap, yazarlar›n›n deyimiyle,
“Müslüm Gürses’in ve Müslümcülerin hali-
ni hat›r›n› sorma çabas›.”
Arabesk külliyat›na eklenecek daha çok
kitap bulunabilir. Burada sayd›klar›m›z,
mevzuya ‘girifl’ yaparken okunabilecek ki-
taplar; kendimizce bir okuma önerisi...
Bunlara Murat Belge, Can Kozano¤lu,
Nurdan Gürbilek gibi yazarlar›n kitaplar›
da eklenebilir ve bu, baflka türlü bir okuma-
ya vesile olabilir. Ancak, Arabesk’i anlamak,
tart›flmadan uzak kalmamak ya da en az›n-
dan son dönemde süregelen ‘tart›flma’n›n ne
kadar c›l›z oldu¤unu anlamak aç›s›ndan,
bunlar yeterli.
muratmeric@gmail.com

Da¤ kadar yafll› ac›lar
fiebnem ‹fligüzel, son roman› Kirpiklerimin Gölgesi’nde hem küçük bir k›z›n ac› yüklü dünyas›n›, hem de üzerinde
yaflad›¤›m›z topraklar›n karanl›k yüzünü gösteriyor okuyucuya.
fiebnem ‹fligüzel
Kirpiklerimin Gölgesi
‹letiflim Yay›nlar›, A¤ustos 2010, 160 s.
T ürkiye edebiyat›n›n en baflar›l› isimle-
rinden fiebnem ‹fligüzel, geçti¤imiz
günlerde yay›mlanan Kirpiklerimin Gölgesi
adl› roman›nda, ac›lar›n içine do¤an, ve gü-
nün birinde güzel günler görece¤ine dair
umudu her seferinde fliddetin ve çaresizli-
¤in duvar›na çarp›p parçalanan küçük bir
k›z›n öyküsünü anlat›yor.
“Annemi öldürdüm” cümlesiyle baflla-
yan Kirpiklerimin Gölgesi, bir ‘olay roman›’
de¤il, ‘insan roman›’. Kitab›n sayfalar›n› çe-
virirken, hayatta neredeyse tatmad›¤› ac›
kalmayan 11 yafl›ndaki bir k›z›n iç dünyas›-
na ve onu annesini öldürme noktas›na ne-
lerin getirdi¤ine tan›kl›k ediyor okuyucu.
Gizemli bir orman›n k›y›s›nda, fakirlik
ve sevgisizlikle çevrelenmifl bir kulubede,
annesi, a¤abeyi ve ninesiyle birlikte yaflayan
küçük k›z, sevilmenin nas›l bir fley oldu¤u-
nu sadece ninesinin yan›ndayken hissedebi-
liyor. O nine de, yazar›n tabiriyle, da¤ ka-
dar yafll›; hem annesinden hem de a¤abe-
yinden fliddet gören küçük k›z› korumaya
gücü yetmiyor.
Kirpiklerim Gölgesi, sadece o 11 yafl›nda-
ki küçük k›z›n dram›n› anlatm›yor asl›nda;
gizemli orman da ac› yüklü öyküler bar›n-
d›r›yor. Da¤ kadar yafll› nine, kendi çocuk-
lu¤unda yaflad›klar›n› anlat›yor ve okuyu-
cu, toplu halde öldürülüp elma bahçesine
gömülen, sürülen, ma¤aralarda yak›lan in-
sanlar›n dram›na tan›kl›k ediyor. Küçük k›-
z›n ninesi de uzun zaman önce yaflanan kat-
liamda ailesini, sevdiklerini kaybetmifl, ve
AGOS kitap
ÖZLEM ERTAN
yüre¤ini dolduran ac›lar› torununa anlat›-
yor. Kitab›n hiçbir yerinde ‘Ermeni’ sözcü-
¤ü geçmese de, da¤ kadar yafll› ninenin Er-
meni soyk››r›m›ndan söz etti¤ini anlamak
zor de¤il.
Edebiyat okurlar›n›n Eski Dostum Ker-
tenkele, Sarmafl›k, Çöplük ve Resmigeçit ro-
manlar› ile Hanene Ay Do¤acak, Öykümü
Kim Anlatacak ve Kaderimin Efendisi adl›
öykü kitaplar›ndan tan›d›¤› fiebnem ‹fligü-
zel’le, son roman› Kirpiklerimin Gölgesi
üzerine konufltuk.
• Kirpiklerimin Gölgesi’nde, annesi ve
a¤abeyinin nefret etti¤i, onlardan sü-
rekli fliddet gören, küçük bir k›z çocu-
¤unun hikâyesini anlat›yorsunuz. Ki-
taptaki yan öykülerin ana ekseninde de
fliddet var. Sizi, fliddeti bu kadar yo¤un
bir biçimde ifllemeye iten neydi?
Belki gerçek hayatta çok sakin ve sessiz
olmam... Yazd›klar›mla tezat›m. Ama gü-
cümü de buradan al›yorum. Romanlar›mda
elimden ç›kan fliddeti aç›klamak çok güç
benim için. Yazmak bambaflka bir âlem. Sa-
n›r›m bu hayatta içine kar›flmaktan korktu-
¤um fleyleri o âlemde yafl›yorum. Uyumlu
ama tak›nt›l› bir insan›md›r. Hayatta böyle
içe kapal›yken romanc› olarak bambaflka
bir âleme aç›l›yorum. Bir de yazd›klar›mla
arama mesafe koymay› becerebiliyorum.
Bu da gerçek hayatta sulugözün teki olan
beni, masam›n bafl›ndayken farkl› birine
dönüfltürüyor. Asl›nda aç›klamas› zor bir
durum bu.
• Küçük k›z, “Ormanda ve hayatta kö-
tüler kazan›r” diyor, ve romanda hep
kötüler kazan›yor. Hayatta da böyle
oldu¤unu mu düflünüyorsunuz?
Ben de herkes gibi haks›zl›¤a u¤ruyo-
rum. Kimi zaman aya¤›m›n alt›ndaki hal›-
n›n çekildi¤ini hissediyorum. Çok çaresiz
kald›¤›m zamanlar olmuyor de¤il. Keder-
den, dertten sesimi ç›karamad›¤›m günle-
rim de oldu. Ama her fley geçiyor. Bafllayan
her fley bitiyor. Kötülük de öyle. Elbette,
kötülerin eli her zaman daha güçlüdür. Kö-
tüler kazan›r ama iyiler mutlu olur.
• Anne, k›z›n› ilk günden itibaren hiç
sevmiyor. ‹nsan kitab› okurken anne-
“Yazd›klar›mla tezat›m, ama gücümü de buradan al›yorum. Ro-
manlar›mda elimden ç›kan fliddeti aç›klamak çok güç benim için.
Yazmak bambaflka bir âlem. San›r›m bu hayatta içine kar›flmaktan
korktu¤um fleyleri o âlemde yafl›yorum.”
10
nin bu nefretinin alt›nda baflka bir ne-
den oldu¤unu ve bunu ö¤renece¤ini
düflünüyor ama öyle olmuyor.
Yazmaya bafllad›¤›m an roman karakte-
rime dönüflüverdim. Onun gözünden bak-
t›m, gördüm, hissettim. E¤er roman, gir-
dap gibi okuyucuyu içine çekebiliyorsa se-
bebi budur. Roman›n bir yerinde küçük k›z
annesini merak eder. Bu, kahraman›n o
noktada hissetti¤i bir fleydir. Bütün kalbim-
le yaz›yorum. ‹çimden geldi¤i gibi. Demek
ki elim nefretin nedenini ö¤renmeye gitme-
mifl. Ama, çok do¤ru bir tespitte bulun-
muflsunuz.
Annenin de zor bir hayattan geçmifl ol-
du¤unu hissediyoruz. Bu onu kötü yapmaz
esas›nda. Romandaki anne, bu toplumun
çaresiz kad›nlar› gibi. Bir fleylere zorlanm›fl
belli ki. Anne olmak istememifl bile olabilir.
Bu, bir kad›n için hayatta tafl›nacak en bü-
yük yük olmal›. Daha da önemlisi, birçok
insan, ruhunun karanl›k taraf›yla yüzleflme-
yi bilmiyor. Bunun yerine boyun e¤iyor.
‹çinde biriken öfkeyle, en yak›n›ndakileri
zehirliyor. Romandaki anne de ruhunun
karanl›k taraf›yla yüzleflmeyi bilmeyenler-
den biri.
• Romandaki ‘Kör Kad›n’, çocukken
babas› taraf›ndan, kendisinden yaflça
çok büyük bir Alman’a peflkefl çekili-
yor. Bir de küçük k›z›n çal›flt›¤› kapl›-
ca otelinde iflkenceyle öldürülen Rus
k›z var. Roman›n›zda, ayn› hayatta ol-
du¤u gibi, çocuklar ve kad›nlar flidde-
tin ma¤duru oluyor...
Evet. Da¤ kadar yafll› nine de bunu söy-
ler zaten, kötülüklerin bedelini ilk olarak
kad›nlar ve çocuklar öder. Çocuk olmak za-
ten büyük bir çaresizlik. Karfl› koyma gücü-
nüz yok. Bizim gibi eflitliksiz toplumlarda
kad›n olmak a¤›r bir yük. “Hayat böyle is-
tedi¤i için” der zaten, kasaban›n kör kuyu-
lar› kadar yafll› nine. “Do¤a, Allah, devlet
baba, güçlüler.” ‹nsan bazen sadece çocuk
ve kad›n oldu¤u için yenik düfler. T›pk›
kahramanlar›m›n talihsiz hikâyelerinde ol-
du¤u gibi.
• Küçük k›z›n yaflad›klar›na birçok in-
san duyars›z kal›yor, birço¤u da onu
istismar ediyor. ‹flin garip yan›, k›za
yard›m etmek isteyenler de ya sinip
kaç›yor, ya da ölüyor. Toplum ac›lara
kadar bu kadar duyars›z m›?
Roman›n bambaflka bir dünyas› var ta-
bii. Rüyalarda uçabildi¤imiz gibi romanlar-
da da her fleyi mümkün k›labiliyoruz. ‹flte
beni yaz›ya tutsak eden güç! Bu yüzden
ömrümü masam›n bafl›nda geçiriyorum.
Yani bu küçük k›z›n dehfletli hikâyesini, bu
zaman›n kutsal kitab› ya da bu zaman›n
peygamberinin bafl›ndan geçenler gibi oku-
mak mümkün. Buna göndermeler var za-
ten. Gerçek hayatta asl›nda böyle güçlü bir
çocuk belki bir ç›kar yol bulabilirdi. Ya da
“ ‘Annemi öldürdüm ama katil
de¤ilim’ cümlesi, Talat Pafla’y›
öldüren Ermeni gencinin sözüne
bir göndermedir. Baz› katiller
masumdur, çünkü arkalar›nda
tafl›d›klar› yaflanm›fll›klar, iflle-
dikleri cinayetten daha a¤›rd›r.”
daha iyimser bir romanc›n›n kahraman› ol-
sayd›... Ama benim roman›m›n dünyas›nda
her yer karanl›k.
• Roman, küçük k›z›n annesini öldür-
mesiyle bafll›yor ve geriye giderek, bu
eylemin ard›ndaki yaflanm›fll›klar› an-
lat›yor. Kirpiklerimin Gölgesi’nin, bir
‘eylem roman›’ de¤il, ‘insan roman›’
oldu¤u söylenebilir mi?
Evet. Küçücük ama bir yandan da koca-
man bir fley yazmak istedim. San›r›m baflar-
d›m. Lisede edebiyat dersinde bir arkadafl›-
m›z sormufltu, “‹yi roman nedir?” diye. Li-
sedeki edebiyat dersleri beni romanc› yapa-
cak kadar incelikli ve güzeldi. “Ruh halini-
zi de¤ifltiren roman iyi romand›r” demiflti
rahmetli edebiyat ö¤retmenimiz Celil Bey.
Nur içinde yats›n.
Evet, bu bir insan roman›. Bir gücü var-
sa, asl›nda onu da insan roman› olmas›ndan
al›yor.
• Kitab› R.A.’ya ve tüm küçük k›zlara
ithaf etmiflsiniz. R.A., roman›n baflka-
rakterini yarat›rken ilham ald›¤›n›z
kifli anlad›¤›m kadar›yla. Kitaptakile-
rin ne kadar› R.A.’n›n yaflad›klar›, ne
kadar› kurgu?
R.A.’y› bir gazete haberinde gördüm.
Ancak bu, R.A.’n›n gerçek hikâyesi de¤il.
a¤ustos 2010
“Kalbi ve vicdan› olanlar bu topraklarda Ermenilerin bafl›na gelen
felaketi inkâr etmiyorlar. Roman› okurken de orada anlat›lan
katliam›n ve soyk›r›m›n kimlerin bafl›na gelmifl oldu¤unu anl›yor-
lar. Bu konuda kör, yalanlarla zehirlenmifl tarihe inananlar›n, bu
isimsiz katliamla sadece bir insan olarak yüzleflmelerini istedim.
Belki bu, milliyetçilerin siz-biz edepsizli¤ine son verir.”
Annesini öldüren o talihsiz k›z çocu¤u bana
roman›m›n ilk cümlesini hediye etti, o ka-
dar. Çok üzüldüm o çocuk için. Ölen anne
için de üzüldüm hiç kuflkusuz. Çünkü bir
bebe¤i tafl›man›n, do¤urman›n, büyütme-
nin ve onun için endiflelenmenin ne demek
oldu¤unu iyi biliyorum. Ama öte taraftan
“Annemi öldürdüm ama katil de¤ilim” di-
yen roman kahraman›m› anl›yorum. Kald›
ki, roman›n bu cümlesi günahkâr Talat Pa-
fla’y› öldüren o Ermeni gencinin sözüne bir
göndermedir. Baz› katiller vard›r ki ma-
sumdur. Çünkü arkalar›nda tafl›d›klar› ya-
flanm›fll›klar, iflledikleri cinayetten çok daha
a¤›rd›r. Buna ra¤men, elbette, hiç kimse
baflkas›n›n elinden ölümü hak etmez.
K›z›n yaflad›¤› orman çok fazla s›r bar›n-
a¤ustos 2010
d›r›yor. Bu s›rlar›, kitab›n en ilginç karak-
terlerinden biri olan Kör Kad›n’dan ve k›-
z›n ninesinden ö¤reniyoruz. Toplu halde
sürülen, öldürülen, elma bahçesine gömü-
len, ma¤arada yak›lan insanlar›n öyküsü en
az küçük k›z›nki kadar yürek ac›t›c›. Roma-
n›n hiçbir yerinde ‘Ermeni’ sözcü¤ünü kul-
lanmasan›z da, bu olaylar›n Ermeni soyk›r›-
m›na tekabül etti¤ine dair birçok ipucu ve-
riyorsunuz.
Evet. Sonuçta kalbi ve vicdan› olanlar bu
topraklarda Ermenilerin bafl›na gelen fela-
keti inkâr etmiyorlar. Roman› okurken de
orada anlat›lan katliam›n ve soyk›r›m›n
kimlerin bafl›na gelmifl oldu¤unu anl›yor-
lar. Bu konuda kör, yalanlarla zehirlenmifl
tarihe inananlar›n, bu isimsiz katliamla sa-
11
“Kötülük zembere¤i fena halde kurulmufl bir toplumla yüz yüzeyiz.
fiiddet e¤ilimini sistem besliyor. Devletin korumaya ald›¤› çocuklar
istismar ediliyor. Çocuk istismar›nda buzda¤›n›n ucunu görüyoruz
sadece. Çocuklar›n ve kad›nlar›n kaderinin kötü oldu¤u toplumlar-
da resmi ideoloji ve devlet suçludur.”
dece bir insan olarak yüzleflmelerini iste-
dim. Belki bu, milliyetçilerin siz-biz edep-
sizli¤ine son verir. Ortada büyük bir ac› var
ve bu ac›y› tan›man›n zaman› geldi. Erme-
ni halk›ndan dileyece¤imiz özür bizi kü-
çültmez. Bu nefret politikas›na son vermek
bizi daha güçlü k›lar. Ermeni halk› nas›l ki
ac›lar›n› büyük bir sessizlikle tafl›yorsa, biz
Türkler de özür dileme erdemini ve geç-
miflte olanlar› görme cesaretini göstermeli-
yiz. As›l vatanseverlik bence budur. Di¤er
türlüsü husumetten, huzursuzluktan baflka
bir fley de¤il.
Ermeni toplumunun önünde sayg›yla
e¤iliyorum. 1915’te yaflad›klar› büyük ac›y›
sessizce tafl›yorlar. Bence Ermeni toplumu-
nun bafl›na gelen felaketin görülmemesi da-
ha büyük bir felaket. Bu konuda taraf›m.
Ailemde bu olaya tan›k olan biri var. Baba-
m›n dedesinin orta¤› Ermeni’ydi, o yüzden
bu mesele bizim ailede bilinirdi. Bu böyle
olmas›na ra¤men yak›nlar›m aras›nda milli-
yetçilerin yalanlar›yla zehirlenenler yok de-
¤il. Düflünün, ailede büyükbaban›n tan›k
oldu¤u dehfletin dillendirilmesine ra¤men
bu böyle. Bu çok ac› bir fley. Öte taraftan,
eflim Ermeni. K›z›m güzel bir Ermeni ad›
tafl›yor. Bu toplumda Ermeni olman›n ne
demek oldu¤unu çok iyi biliyorum. Ro-
manlar›n bütün bu ac›larla yüzleflmemize el
verece¤ine inan›yorum. Sineman›n, edebi-
yat›n bir vicdan yarataca¤›na inan›yorum.
Çünkü romanlar baflkalar›n›n ac›lar›na bak-
may› bize ö¤retirler. Ermenilerin ac›lar›n›
görmemiz, bilmemiz laz›m. Bu meseleyi
edebiyat›n asil ifade alan›nda tart›flmay›
önemsiyorum.
• Küçük k›z›n ninesi, romandaki en
önemli karakterlerden biri. Biraz on-
dan söz eder misiniz?
Da¤ kadar yafll› nine... Ben de onu çok
sevdim. Asl›nda k›z›n babas›n›n ninesi. Bu
topraklarda büyük ac›lar içinde kalan Er-
meni ninelerden. Bu meselede korkunç bir
körlük gösterenlerin onu dinlemeye ihtiya-
c› var. Ninenin hikâyesi, bu topraklar›n hi-
kâyesi. Ve t›pk›, romana ‹ncil’den ald›¤›m
“Sana s›rlar›m›z› açaca¤›z, bilmem onlar›
tafl›yabilir misin?” sorusunda oldu¤u gibi,
bu topraklar›n her köflesi bu tan›kl›klarla
dolu. Yafll› kad›n bir yerde “Gözlerimizin
gördüklerini kim inkar edebilir?” der. Bu
tan›klar› dinlemeye, bilmeye ihtiyac›m›z
var. Romanlar›n ve sineman›n ac› bir ilac›
flefkatlice içirme gücü vard›r. ‹nkârc›lar o
ac› ilac› içmeli.
• Küçük k›z, çal›flt›r›ld›¤› genelevde,
akl›n› kaç›rma noktas›na gelmifl, eski
bir askerle karfl›lafl›yor. Asker, “Mem-
leketin Cehennemi” olarak tan›mlad›-
¤› yerdeki insanlara neler yapt›¤›n›
anlat›yor k›za. Bu karakteri yarat›r-
ken neler düflündünüz?
Birileri kendi iktidarlar› u¤runa memle-
ketin bir köflesini gerçekten cehenneme çe-
virdi. Orada tam olarak neler olup bitti¤ini
hâlâ bilmiyoruz. Orada yaflanan ac›larla ye-
ni yeni yüzlefliyoruz. Zaten insanlara kö-
peklerini kullanarak iflkence eden ba¤›ms›z
asker romanda bunu dile getirir: “Benim
görev yapt›¤›m köylerde ve da¤larda ben ne
dersem onu yaparlard›. Ba¤›rsalar herkes
duyard›. Y›ld›zlar, ay, yollar, a¤açlar, jan-
darma. Ama kimse yard›mlar›na koflmazd›.
Bu iflkence çekmekten daha beter bir ac›d›r.
Bütün dünya senin ›st›rab›n karfl›s›nda kör
duvar olur.” Bu topraklarda yaflayan insan-
lar›n birbirlerinin ac›lar›na karfl› bu haber-
sizlikleri, duyars›zl›klar› korkunç. Bu mem-
leketin cehenneminde insanlar hâlâ ac› çe-
kiyor. Taraflar karfl›l›kl› ac›lar çekiyor ve
bedeller ödüyorlar. Bu cehenneme bambafl-
ka bir yerden bakmaya çal›flt›m. Bu cehen-
nemden ç›kanlar›n aram›za, topluma nas›l
kar›flt›¤›n› göstermek istedim.
• Kirpiklerimin Gölgesi temel olarak
küçük k›z›n öyküsü etraf›nda flekil-
lense de, Türkiye’nin geçmifli ve bu-
gününe dair, fliddet ve ac› yüklü bir-
çok meseleyi de sat›r aralar›nda yaka-
lamak mümkün. Yaflad›¤›m›z toprak-
larda bu kadar güçlü bir fliddet e¤ilimi
olmas›n› neye ba¤l›yorsunuz?
Toplumun vicdan sorunu var. Ama en
temelde, kötülük zembere¤i fena halde ku-
rulmufl bir toplumla yüz yüzeyiz. Ülkeme
mutlu bir son yazmak isterim. Ama bunu
umut etmek gün geçtikçe güçlefliyor. fiiddet
e¤ilimini sistem besliyor. Devletin koruma-
ya ald›¤› çocuklar istismar ediliyor. Yani ço-
cuk istismar›nda buzda¤›n›n ucunu görü-
yoruz sadece. Çocuklar›n ve kad›nlar›n ka-
derinin kötü oldu¤u toplumlarda resmi ide-
oloji ve devlet suçludur. T›pk› romandaki
gibi istismar edilen çocuklar›yla bu toplu-
mun bir vicdan sorunu var. Vicdan yarat-
mak en k›ymetli e¤itimdir. E¤er bu toplu-
mun yetiflkinleri kendilerine vicdan kazan-
d›ran bir e¤itim alm›fl olsalard› bugün bu
a¤›r gündemler yarat›lmazd›.
• Türkiye gibi, geçmiflin ac›lar›yla yüz-
leflememifl, onlar› has›r alt› etmeye ça-
l›flan bir ülkede edebiyatç›lara düflen
sorumluluk nedir sizce?
Romanc›n›n siyaseti, yazd›klar›d›r. Bi-
zim gibi, geçmifliyle hesaplaflamam›fl bir ül-
kede romana, sinemaya, sanata çok ifl düflü-
yor. Bizi hayat›n ay›plar›yla edebiyat yüzlefl-
tirebilir. Ben ülkemi darbeci askerlerden,
kendi iktidar›n›n peflindeki Ergenekoncu-
lardan daha çok seviyorum. Ben roman ya-
z›yorum. Ama birileri halka sadece mutsuz-
luk vaat ediyor. Romanc›lar ülkelerinin ve
insanlar›n›n iyili¤ini isteyen insanlard›r.
Aksi takdirde roman yazmak yerine kötü si-
yaset yapar, darbeyi savunurlar. Bu da yok-
sulluk ve mutsuzluktan baflka bir fley getir-
medi. Gördük...
AGOS kirk
Klaus Mann’la Sonsuzda Buluflma
A lman edebiyat›n›n dünya edebiyat›na
kazand›rd›¤› en güçlü isimlerden biri
olan Thomas Mann’›n o¤lu Klaus Mann’›n
Türkçedeki ikinci kitab› olan Sonsuzda Bu-
luflma, geçti¤imiz aylarda yay›mland›. Klaus
Mann’›n 26 yafl›ndayken yazd›¤›, Türkçeye
Ça¤›n›n Çocu¤u ad›yla çevrilen otobiyogra-
fisi gibi, bu roman da, yazar›n edebiyat dün-
yas›na ve yaflad›¤› y›llara ›fl›k tutuyor.
Roman, Almanya’da Nazileri iktidara ta-
fl›yan sürece kadar devam eden
bohem hayat içindeki bir grup ka-
y›p genci konu al›yor. Hayat› bo-
yunca toplumun ahlaki de¤erleri-
ne göre hep uçlarda yaflayan,
uyuflturucu ve seksle olan iliflkisini
h›z kesmeden sürdüren Klaus
Mann, bu roman›n› da, hayat›nda
belirleyici olan üç temel unsur
üzerine infla ediyor: Uyuflturucu,
intihar ve aflk.
Bohem hayat›n alt›n ça¤›
Dünya hem siyasi hem de top-
lumsal olarak hallaç pamu¤una
dönmüflken, 1931 y›l›nda Ber-
lin’de bir grup zevk düflkünü bo-
hem, tüm paralar›n› barlarda, ti-
yatrolarda ve kabarelerde harca-
maktad›r. ‹liflkiler yozlaflm›fl, toplumsal en-
difleler alm›fl bafl›n› gitmifl ve bütün denge-
ler altüst olmufltur. Roman›n karakterlerin-
den Sonja, Sebastian ve Froschele, hayatla-
r›n› umutsuz ve yaflamaktan b›km›fl bir fle-
kilde sürdürmektedir. Dönem, bohem ha-
yat›n alt›n ça¤›d›r ama bu hayat›n içinde de,
gerçek anlamda özgürlü¤e kavuflmufl hemen
hiç kimse yoktur. Kabullenmek istemedik-
leri o koca boflluk, özlem ve umutsuzlukla
sar›l› dünyalar›nda, siyasi isyan› ve gündelik
hayatlar›n› kaplayan s›radanl›¤›n aras›nda
kalan bu bohem gençlerin hikâyesi, asl›nda
Klaus Mann’›n hayat›na dair önemli ipuçla-
r› içeriyor.
K iflisel tarihleri incelemeyi, dünyay› ve dö-
nemleri keflfetmenin en keyifli yolu olarak
gören gazeteci-yazar Annejet van der Zijl’in,
2004’te Hollanda’da yay›mland›ktan üç y›l son-
ra, 2007’de Türkçeye kazand›r›lan Sonny Boy ad-
l› roman›, yazar›n, Avrupa’n›n sömürgecilik son-
ras›, ‹kinci Dünya Savafl› öncesi dönemini anla-
ma çabas›n›n bir ürünü olarak nitelendirilebilir.
Orta s›n›f, Katolik ve dört çocuk annesi Ri-
ka’n›n, Protestan kocas›ndan ayr›l›p Lahey’e
kaçmas› ile bafllayan ve orada çocuklar›yla yeni
Annejet van der Zijl bir hayat kurmaya çal›flmas› üzerinden örülen
Sonny Boy öykü, okuyucular› dönemin Hollandas›’ndaki
çev. Gül Özlen s›n›f, din ve cinsiyet iliflkileriyle tan›flt›r›yor.
Alef Yay›nevi, Eylül 2007, 248 s. Protestan bir adamla evlenmesi, evlilik ku-
AGOS kitap
S‹BEL ORAL
Romandaki karakterler, Klaus Mann’›n
kendi hayat›ndan, yak›n çevresinden kifli-
ler. ‘Sebastian’ adl› karakterin Klaus
Elefltirilere ra¤men...
Roman›n yay›nc›s› Samuel Fischer’in,
“Klaus Mann’›n ilk gerçek roman›” olarak
Mann’›n ta kendisi oldu¤una flüphe yok.
nitelendirdi¤i Sonsuzda Buluflma, yay›mlan-
‘Sonja’ adl› karakter de, Mann’›n tutkulu
d›¤› dönemde elefltirmenler taraf›ndan yer-
bir aflk m› yoksa kardefllik duygusu mu bes-
den yere vurulur. Fredric Kroll, roman için
ledi¤ini henüz bilmedi¤imiz k›z kardefli
yazd›¤› sonsözde bu elefltirilere yer vermifl.
Erika’dan baflkas› de¤il. (Erika, ünlü tiyat-
Klaus Mann’›n bir zamanlar dostluk kurdu-
ro oyuncusu Gründgens’ten ayr›ld›ktan
¤u tiyatrocu Carl Sternheim, yay›nevine
sonra Klaus Mann ile birlikte Afrika seya- yazd›¤› mektupta “fleytani pislikler yüzün-
den rezil etti¤i edebiyat›m›z ad›-
na” Mann’› protesto etti¤ini hay-
k›r›yor. Sinema kuramc›s› Siegfried
Kracauer, bu roman karfl›s›nda
tiksinti hissetti¤ini belirterek flun-
lar› söylüyor: “Klaus Mann o yaz-
ma kabiliyetiyle flu pis hayat› ol-
du¤u gibi, ondan bir anlam ç›kar-
madan kopya ediyor ve bunu ya-
parken kendini pek rahat hissedi-
yor...” Herman Hesse ise, övgü-
lerle bafllad›¤› elefltirisine, eserle
ilgili “korkunç çok fley söylenebi-
lece¤ini” belirterek devam ediyor,
ancak Almanya’da bas›n›n roma-
n› “bilhassa ahmakça ve adaletsiz-
ce yarg›lad›¤›n›” da vurguluyor.
Klaus Mann ve k›z kardefli Erika Kroll’a göre, bütün olumsuz
elefltirilere ra¤men, Sonsuzda Bu-
hatine ç›km›flt›r; romanda ise, Sonja, dans- luflma, Mann’›n en iyi roman›; onun psiko-
ç› sevgilisi Gregor Gregori’den ayr›ld›ktan lojik ve edebi ustal›¤›n›n bir kan›t›.
sonra Afrika’ya gider...) Klaus Mann’›n ha-
Mann’›n gölgesinde bir Mann
yat› ve iliflkileriyle bire bir örtüflen Sonsuz-
da Buluflma’da tasvir edilen bohem hayat, Yaz›n›n giriflinde “Thomas Mann’›n o¤lu
d›flar›dan bakanlara güzel gelebilecek olsa Klaus Mann” diye yazarken bir an flüphe
da, hayatlar›n› bu flekilde sürdürenler mut- duydum ama kendimi bundan al›koymaya
lu de¤ildir. Sebastian birçok kad›nla bera- çal›flmad›m. Klaus Mann, dünyaca ünlü bir
ber olmakta ama hiçbirini kendine yak›n yazar olan babas› Thomas Mann’›n gölgesin-
hissetmemektedir, ve bu durum onu kendi de kalmaktan çok, onun ‘gölgesine inat’ yafla-
benli¤inden de uzaklaflt›rmaktad›r. Bu ya- d›; babas›n›n kanatlar› alt›nda de¤il, ona kar-
flamdan kurtulmak için tek seçene¤i ölüm- fl› kanat ç›rparak, onun varl›¤›na sertçe çar-
dür – aynen Klaus Mann’›n hayat›nda ol- pan bir portre çizdi. O¤ul Mann, Thomas
du¤u gibi: ‹ntihar ve sonsuzluk... Mann’›n hayat›ndaki varl›¤›yla da, yoklu¤uy-
Hollanda’dan bir ‘kiflisel tarih’ roman›
VART‹TER YEZEGELYAN
rumunun kutsall›¤› üzerinden affedilse de, Ri-
ka, kendisinden ayr›lmak isteyen kocas›n› terk
ettikten sonra ailesi taraf›ndan kabul görmez ve
benzer durumdaki baflka kad›nlar gibi, hayat›-
n› idame ettirmek için evinin odalar›n› kiraya
vermeye bafllar. Hollanda’n›n eski sömürgele-
rindan biri olan Surinam’dan gelen Walde-
mar’›n Rika’n›n evine pansiyoner olarak tafl›n-
mas›yla birlikte ikilinin yaflamaya bafllad›¤› aflk
ve ‘gayrimeflru’ çocuklar› Sonny Boy, okuyu-
cuyu, dönemin Avrupas›’ndaki ›rk iliflkileriyle
karfl› karfl›ya getirir. Öyle ki, yüksel tahsil sahi-
bi olan, Flamancay› Hollandal›lar kadar iyi
kullanan Waldemar, nihayetinde Surinaml› bir
baba ve yar› beyaz, melez bir annenin o¤ludur
12
Klaus Mann
Sonsuzda Buluflma
çev. Tevfik Turan
Turkuvaz Kitap, Mart 2010, 280 s.
la da savafl›yordu asl›nda... Ama flunun da al-
t›n› çizmek gerekir: Klaus Mann, babas›ndan
çok daha cesurdu. Baba Mann, romanlar›nda
kapal› bir dil kulland›¤› gibi, özel hayat›nda
da kapal› bir tutum sergiledi. Klaus ise, genç-
lik ve olgunluk dönemlerinde havai bir por-
tre çizse de, babas›n›n korkak say›labilecek
duruflunun aksine, inand›klar›na s›ms›k› ba¤-
l›, faflizmin karfl›s›nda sözünü sak›nmayan,
cinselli¤ini gizlemeyen bir yap›ya sahipti. ‹n-
tihar, ensest iliflki ve eflcinsellik, Mann ailesi-
nin hayat›ndaki gerçekliklerdendi. Thomas
Mann cinsel yönelimini olabildi¤ince gizli
tuttu; Klaus Mann ise eflcinselli¤i nedeniyle
ba¤nazlar›n hedefi oldu, tutucu edebiyat elefl-
tirmenleri onu ‘Thomas Mann’›n fl›mar›k ve
kendini bilmez o¤lu’ olarak nitelendirdi.
Hayat› boyunca insani de¤erleri önde
tutmas› nedeniyle hiçbir zaman iyi iliflkiler
kuramam›fl biri olan , her zaman, kal›plaflan
ve bireye zarar veren her fleyin karfl›s›nda
durmaya çal›flan Klaus Mann’›, geçti¤imiz
y›l yay›mlanan Ça¤›n›n Çocu¤u’nun (Tur-
kuvaz Kitap, çev. Nafer Ermifl) bir bak›ma
devam kitab› olan Sonsuzda Buluflma’yla
Türkçede bir kez daha görmek sevindirici.
– Lahey’de, Hollanda’da, oraya ait olmayan bir
‘siyah’t›r. Rika’n›n Waldemar’la yaflad›¤› bu
‘kabul edilemez’ iliflki, onu di¤er çocuklar›n-
dan da koparacakt›r.
Rika, Waldemar ve Sonny’nin birlikte ver-
dikleri mücadele toplumlar hakk›nda yapt›¤›-
m›z ‘aç›kl›k’ ve ‘kapal›l›k’ varsay›mlar›n› zorla-
mas› aç›s›ndan son derece ö¤retici. Kiflisel ta-
rihlerin temsiliyeti konusunda yap›labilecek
tüm elefltirilere ra¤men, birlikte yaflayabilmeyi
en iyi becerenlerin, bunu sadece teoride yafla-
tanlar de¤il, pratikte gerçeklefltiren ve belki de
gerçeklefltirmek zorunda olanlar olmas›, Sonny
Boy’un ima etti¤i, göz ard› edilmesi pek de ko-
lay olmayan hislerden.
a¤ustos 2010
Ütopya aray›fl›n›n
kaç›n›lmaz dura¤›: Distopya
Zamyatin’in öykülerinde kulland›¤› dil her daim elefltirel ve ironik. Bu elefltirinin yönelmedi¤i konu neredeyse
yok; yazar, so¤uk rasyonaliteden sahte sofulu¤a, insan-makine alg›s›ndan kontrol fetiflizmine kadar, modern
toplumlarda al›fl›lagelmifl her fleye meydan okuyor.
Ü topya romanlar›, yazarlar›n›n, içinde
bulunduklar› topluma ve devlete dair
çekincelerinin bertaraf edilmesini sa¤layacak
‘yeni düzen’ idealini dile getirirler. Ütopya-
lardaki genel kan›, mevcut toplumsal yap›-
n›n yozlaflm›fl oldu¤u, ve ‘mükemmel’ top-
lum yap›s›na totaliter bir düzenlemeyle ula-
fl›labilece¤idir. Distopya (ya da anti-ütopya)
ise, ütopya aray›fl›na bir tepki olarak do¤-
mufl, baflka bir alt-türdür. Ütopyalar ‘iyi ve
güzel bir gelecek’ten, distopyalar ise yüzeyde
mükemmel görünen ancak alttan alta kor-
kunç bir bask›c›l›¤›n hüküm sürdü¤ü bir
gelecekten söz ederler. Hemen hemen bü-
tün distopyalar, yazar›n içinde bulundu¤u
toplumun tarihsel, sosyal ve ekonomik ko-
flullar›n›, s›n›fsal e¤ilimlerini, al›flkanl›kla-
r›n›, tutkular›n› ve korkular›n› da hesaba
katarken, ütopyalarda elefltirilen gündelik
‘yozlaflm›fll›¤›n’ çözümüne dair önerilerin
pek de parlak olmad›¤›n› ve vaat edilen öz-
gürlü¤ün pahal›ya mal olaca¤›n› anlat›rlar.
Dolay›s›yla, distopyalar, genellikle ütopya
aray›fllar›ndaki totaliter e¤ilimlerin ifflas›
üzerine kurulurlar.
‹nsan yaflam›n›n mekanikleflece¤ini, son
derece planl›-programl› olaca¤›n› öngören
distopyac›lar›n büyük ölçüde hakl› ç›kt›kla-
r› söylenebilir. 20. yüzy›l›n ilk yar›s›nda ya-
z›lan ve distopya edebiyat›n›n baflyap›tlar›
say›lan Cesur Yeni Dünya (Aldous Huxley,
1932) ve Bin Dokuz Yüz Seksen Dört’te
(George Orwell, 1949), toplumun mutlak
bir kontrol alt›nda tutuldu¤u, insan›n her
hareketinin, davran›fl›n›n ve hatta düflünce-
sinin gözlemlendi¤i dünyalar tasvir ediliyor-
du. Gerçekten de, hayatlar›m›z art›k son de-
rece mekanik ve gere¤inden fazla ‘ortada’.
Düzen, her fleyden önemli. Düzende sap-
ma, mutsuzluk demek, üretimin durmas›
demek, hayat›n altüst olmas› demek.
‹nsan hayat›n›n mekanikleflmesi, elbette
sanayi toplumunun ortaya ç›kmas›yla h›z-
lanm›flt›r. ‘Sanayi toplumu’ dendi¤inde ise
akla ilk olarak 19. yüzy›l sonlar› ve 20. yüz-
y›l bafllar›n›n ‹ngiltere’si geliyor. Sanayi top-
lumuna karfl› en sert elefltirilerin de bu ülke-
den ç›km›fl olmas› tesadüf de¤il: Cesur Yeni
Dünya ve Bin Dokuz Yüz Seksen Dört’ün ya-
n› s›ra, Zamyatin’in Biz’inde de, ‹ngiliz
devletinin ve toplumunun 1900’lü y›llar›n
bafllar›ndaki e¤ilimlerini görmek mümkün.
Distopya türünün ilk örne¤i say›lan ve ilk
olarak 1920’de, Rusya’da yay›mlanm›fl olan
Biz’in yaz›lmas›nda, Zamyatin’in 1916-
a¤ustos 2010
UMUT ELDEM
1918 y›llar› aras›nda, ‹ngiltere’de gemi mü-
hendisi olarak çal›flt›¤› s›rada edindi¤i izle-
nimlerin de etkili oldu¤u muhakkak.
Bu izlenimlerin etkilerine, Zamyatin’in
Biz’i kaleme almadan önce yazd›¤› öyküler-
den bir seçki sunan Sabaha Karfl› Toprak fii-
fa Bulacak’ta da s›k s›k rastlan›yor. Özellik-
le ‘Adal›lar’ adl› uzun öykü ve ‘‹nsan Avc›s›’
adl› k›sa öyküde, ‹ngiltere’deki yerleflik dü-
zene ve yaflam tarz›na bolca at›f bulunuyor.
Kitapta, bu iki öykünün yan› s›ra, ‘On Da-
kikal›k Dram’ adl› bir k›sa öykü, ‘Divanda’,
‘Hayvanlar’, ‘Tramvay’ ve ‘Kar’ adl› küçük
öyküler (‘zerrecikler’), ve dört masal bulu-
nuyor. ‘Tanr›’, ’Melek Dormidon’, ‘Resim-
ler’ ve ‘Pyotr Petroviç’ ad›ndaki bu masalla-
r›n çocuklara yönelik oldu¤unu söylemek,
tahmin edilebilece¤i gibi, pek kolay de¤il.
Zamyatin’in, öykülerinde kulland›¤› dil,
her daim elefltirel ve ironik. Bu elefltirinin
yönelmedi¤i konu neredeyse yok; yazar, so-
¤uk rasyonaliteden sahte sofulu¤a, insan-
makine alg›s›ndan kontrol fetiflizmine ka-
dar, modern toplumlarda al›fl›lagelmifl her
fleye meydan okuyor. Bu ‘s›n›r tan›maz’l›¤›,
yazar›n, 1920’lerden 1988’e kadar Sovyetler
Birli¤i’nde yasakl› kalmas›na yol aç›yor.
1931’de ülkeden ç›kmas›na izin verilen
Zamyatin, Maksim Gorki’nin de yard›m›y-
la Paris’e yerlefliyor.
Zamyatin, eserlerinin dramatik örgüsü-
nü, ilk bak›flta kusursuz görünen, ya da ku-
sursuz olmaya do¤ru giden bir toplumsal
düzene bir yerinden ‘çomak sokarak’ olufl-
turuyor. Öykülerinde s›k s›k bu motifle kar-
fl›lafl›yoruz; s›radanl›¤›n ve düzenin güvenli-
¤ine s›¤›nm›fl hayat, ‘d›flar›dan’ gelen ani bir
müdahaleyle altüst oluyor. Bu müdahale-
13
den sonra ne d›flar›s›, ne de içerisi eskisi gi-
bi kalacakt›r. Çat›flma sürekli ve y›k›c›d›r;
‘mükemmel düzen’ hiçbir zaman var olma-
m›flt›r ve var olmayacakt›r.
Sabaha Karfl› Toprak fiifa Bulacak’taki en
uzun ve en ak›c› öykü olan ‘Adal›lar’›n arka
plan›n›, yazar›n ‹ngiltere’de gözlemledi¤i
otomatikleflmifl yaflam, ezberlenmifl ahlak
anlay›fl›, ve sahte sofuluk oluflturuyor. Öy-
kü, Jesmond adl› hayali bir kasabada geçi-
yor. Hayat›n› çizelgelerle düzenleyen, son
derece namuslu bir adam olan Vikar Dyuli,
‘Zorunlu Kurtulufl Akdi’ ad›nda, bir nevi
toplumsal sözleflme yazmaktad›r ve en bü-
yük hayali bu sözleflmenin hayata geçirilme-
sidir. Dyuli’nin ve kar›s›n›n hayat›, evleri-
nin önünde bir yabanc›ya, Kemble’a bir
araban›n çarpmas›yla altüst olur. Kemble da
tam bir beyefendidir, dürüst ve çal›flkand›r,
lakin iflçi s›n›f›ndand›r. Yani, ‘d›flar›dan’
gelmektedir.
‘‹nsan Avc›s›’ adl› öyküdeki Mr. Craggs
karakteri de, t›pk› Vikar Dyuli gibi, bütün
toplumu çok s›k› bir ahlak anlay›fl›na, kur-
tulufla, ar›nmaya davet etmektedir. Mutlu-
luk, birlik ve düzendedir. Bu düzendeki
sapmalar, bütün toplumda huzursuzlu¤a
yol açabilir.
Bu öykülerdeki ‘modern tutuculuk’ anla-
y›fl›, insan›n akl›na ister istemez Aldous
Huxley’in Cesur Yeni Dünya’s›n› getiriyor:
Çizelgelere s›¤d›r›lm›fl bir hayat, matematik-
sel ve otomatik olan her fleyin kutsallaflt›r›l-
mas›, insan›n makineye dönüflmesi, ve bü-
tün bunlarla beraber, düzenli ve ‘ütopik’ bir
toplum oluflturmak ad›na ahlak›n, sevginin,
korkunun, söylemin tektiplefltirilmesi...
Derlemede öne ç›kan öykülerden biri
de ‘Dragon’. Zamyatin’in al›fl›lm›fl›n d›fl›n-
da bir üslupla kaleme ald›¤› bu öyküyü ilk
okuyuflta kavramak biraz zor. Tasvir edilen
nesneler, yerler, kifliler gerçek mi yoksa bir
hayal dünyas›nda m›, kestiremiyorsunuz.
Bu öyküyü okurken, adeta bir sanr›n›n
içinde buluyorsunuz kendinizi. Zaten
Zamyatin de en sevdi¤i fleyin sanr›lar oldu-
¤unu söylüyor. Bu üslup, yazar›n kal›plar›,
kat›l›¤› ve sabitli¤i sevmedi¤ini de gösteri-
yor. Her fley sürekli bir devinim ve döngü
içerisinde; gerçekle hayal, ölüyle canl›, s›-
cakla so¤uk, geçmiflle gelecek aras›nda sü-
rekli geçifller var.
Nesneler ve d›fl görünüfller de kendi içle-
rinde sembolik önemler tafl›yor. Yazar, ka-
rakterlerini nesnelerle özdefllefltirmeyi ve ba-
Yevgeni ‹vanoviç Zamyatin
Sabaha Karfl› Toprak fiifa Bulacak
çev. Birsen Karaca
Kavis Kitap, Temmuz 2010, 168 s.
zen karakterin ad›n› kullanmak yerine do¤-
rudan o nesneyi karakterin yerine koymay›
tercih edebiliyor. Kelebek gözlük, alt›n difl,
uzun çene, k›sa saç – her biri bir karakterin
s›n›fsal konumunu ve hayata dair genel alg›-
s›n› yans›t›yor. Örne¤in ‘‹nsan Avc›s›’ndaki
Mr. Craggs, tutuculu¤u ve kat›l›¤›yla bir
“an›tç›k” olarak an›l›yor.
Zamyatin’in edebiyat›nda özel bir yeri
olan bir baflka nesne ise tramvay. Kitapta
yer alan öykülerde de, geçmiflin dünyas› ile
gelece¤in dünyas› aras›nda bir vas›ta olan
tramvay, okuru, bildi¤i, içinde rahat etti¤i
gerçeklikten al›p bilinmeyene, gelece¤e do¤-
ru götürüyor; g›c›rdayarak... Bu g›c›rdama-
n›n içinde belli belirsiz bir kötümserlik ol-
du¤u söylenebilir; bunu da, yazar›n gelece¤e
dair distopik yaklafl›m›n›n bir sonucu olarak
yorumlamak mümkün.
Kitapta, öykülerin yan› s›ra, okura, bu
sembolik ö¤eleri ve göndermeleri daha iyi
kavrama imkân› sunan iki k›sa makale yer
al›yor. ‘Zamyatin’in Eserlerinde ‹ngiltere
‹mgesi’ ve ‘Dragon Adl› Öykü Üzerinden
Bir Sanat Dersi’ bafll›kl› bu iki makaleye,
öyküleri okuduktan sonra bakmakta fayda
var. Kitapta, Zamyatin’in Rusça ile yapt›¤›
birtak›m kelime oyunlar›n›n ve ‹ngilizceye
yapt›¤› at›flar›n dipnotlarla aç›klanm›fl ol-
mas› da, okurun iflini kolaylaflt›r›yor.
Titizlikle haz›rlanm›fl bir derleme olan
Sabaha Karfl› Toprak fiifa Bulacak, Zamya-
tin’in edebiyat›n› daha yak›ndan tan›mak
isteyenler için bire bir.
AGOS kirk

Felaketle el s›k›flmak:
Sacco’nun Filistin’i
Edward Said’in ifadesiyle, “Filistinlilerin mahkûm oldu¤u hayat›, yaflamak de¤ilse bile, en az›ndan
paylaflmak için Filistin’de bulunan” Joe Sacco, Filistin adl› ‘çizgi röportaj’›nda, iflgalin yaratt›¤› dehfletin
say›s›z veçhesine tan›kl›k ediyor. ‹nsani felaketlere, her türlü ac›ya ve zulme dair görüntülerin, imgelerin
yayg›n bir biçimde tedavülde olmas›n›n yaratt›¤› s›radanl›k-ald›rmazl›k hissine karfl› Sacco’nun çizgileri,
felaketi, tedirgin edici bir biçimde gözümüzün içine sokuyor.
F ilistin topraklar›n›n sömürgelefltirilmesi-
nin çizgilerle anlat›m›nda akla ilk gelen,
flüphesiz, Naci El Ali ve onun yaratt›¤›, Fi-
listin halk›n›n mücadelesinin sembollerin-
den biri olmufl ‘Hanzala’ adl› karakterdir.
On yafllar›nda, yoksul giyimli bir çocuk olan
Hanzala, genelde ellerini arkas›na kavufltur-
mufl ve s›rt›n› okurlara dönmüfl olarak çizi-
lir. Hanzala, Filistin’deki insanl›k trajedisi-
nin bir tan›¤›d›r; yarat›c›s›n›n, do¤du¤u
topraklardan sürgün edildi¤indeki yafltad›r
ve kendi topraklar›na dönene kadar da bü-
yümeyecek, hep o yaflta kalacakt›r.
Joe Sacco’nun Filistin adl› çizgi albümü,
mülksüzlefltirilmifl, yersiz yurtsuzlaflt›r›lm›fl
Filistin halk›n› yeniden, ve Naci El Ali’nin-
kinden farkl› bir formla çizgilere döküyor.
Sacco’nun, Birinci ‹ntifada’n›n sonlar›na
do¤ru, iflgal alt›ndaki topraklarda geçirdi¤i
iki aydan (Aral›k 1991 - Ocak 1992) izle-
nimlerini konu alan Filistin, 1993’te, önce
dokuz say›dan oluflan bir dizi olarak yay›m-
lan›yor. Daha sonra ise dizi, bir
kitapta bir araya getirilerek ye-
niden bas›l›yor. Sacco bir kari-
katürist de¤il. Klasik bir çizgi
romanc› oldu¤unu söylemek de
güç. Yapt›¤› fley, Filistin tarihine
dair bir büyük anlat›y› görsellefl-
tirmek de¤il; aktard›¤› küçük
anekdotlarla adeta bir puzzle
oluflturuyor. Ayn› zamanda bir
gazeteci olan Sacco’nun çal›fl-
malar›n› ‘çizgi röportaj’ olarak
nitelendirmek belki daha do¤ru.
Filistin’de, Filistinlilerin tan›kl›-
¤›na kulak veren bir ses kay›t ci-
haz› o. Yahudi soyk›r›m›n› konu
edinen ve art›k bir klasik say›lan
Maus’un yarat›c›s› Art Spiegel-
mann’›n, Sacco’nun çal›flmas›n›
öncü bir gazetecilik çal›flmas›
olarak selamlamas› manidar:
“Photoshop’un foto¤raf› bir ya-
lanc› haline getirdi¤i bir dünya-
da sanatç›lar›n orijinal ifllevleri-
ne geri dönmesine izin vermek
gerekir – muhabirlik.” Gerçek-
ten de, Sacco siyasal-toplumsal
hadiseleri çizgileriyle, ilüstras-
yonlar›yla görsellefltiren ressam-
muhabir gelene¤ini yeniden
canland›r›yor adeta.
AGOS kitap
FOT‹ BENL‹SOY
Bat› fieria ve Gazze sokaklar›n› elleri cep-
lerinde, merakl› ve bazen de ürkek bir ifa-
deyle arfl›nlayan Sacco, iflgalin yaratt›¤› deh-
fletin say›s›z veçhesine tan›kl›k ediyor. Ko-
nufltu¤u, daha do¤rusu dinledi¤i insanlar
ona idari tutuklamalar›, türlü afla¤›lanmala-
r›, ‹srail askerlerinin kestikleri zeytin a¤açla-
r›n›, y›kt›klar› evleri, yaralad›klar› çocuklar›
anlat›yor. Onlar anlat›rken, Filistin mesele-
si insani bir çehre kazan›yor: Yeniden hapse
at›lma kayg›s› içindeki Halid, Ensar III ha-
pishanesinin dehfletini yaflayan Yusuf, ne-
densiz yere evinden al›n›p haftalarca gözal-
t›nda tutulan Ghassan, Gazze’de yokluktan
bunalan Ammar, 13 yafl›nda Filistin Halk
Kurtulufl Cephesi’ne kat›l›p üç kere tutukla-
nan, bir kere de vurulan Firas...
Sacco en baflta, Filistin’e gelmeden y›llar
önce Claudia adl› arkadafl›yla yapt›¤› bir tar-
t›flmada, o dönem bir tatil seyahatindeyken
FKÖ militanlar›nca öldürülen Amerikal›
bir Yahudi’den söz ediyor: “Klinghoffer öl-
14
dürülür ve onun tüm hayat›n› ö¤reniriz.
Gözüyafll› bir dul, adam›n yaflad›¤› yuva, sa-
bah kahvalt›s›nda hangi gevre¤i yerdi? Ada-
m› kap› komflumuz gibi görmeye bafll›yo-
ruz.” Oysa Filistinlilerin durumu tam tersi-
dir: “Her ne kadar Filistinliler ony›llard›r
sürülüyor, dövülüyor, bombalan›yor, bat-
t›kça bat›yor olsalar da, akflam haberlerine
ç›kt›klar›nda ne isimleri ne de hat›rlanacak
yüzleri oluyor.” ‹flte Sacco tam da bu isim-
sizlikle cebellefliyor, Filistinlilerin ac›lar›yla
el s›k›flmaya çal›fl›yor. Siyonizm’in “vatans›z
bir halk için halks›z bir toprak” fleklindeki
kadim slogan›na ya da ‹srail Baflbakan› Gol-
da Meier’in “Filistinliler diye bir fley yok”
fleklindeki belagatine inat, Filistinlileri, on-
lar›n ac›lar›n› ve mücadelelerini adland›r-
maya koyuluyor. Albüme ‘Joe Sacco’ya Say-
g›’ bafll›kl› bir önsöz yazan Edward Said’in
ifadesiyle, Sacco, “Ortal›kta amaçs›zca dola-
fl›rkenki yavafl ve telafls›z tavr›yla, hikâye pe-
flinde koflan bir gazeteciden ya da gerçekleri
yakalay›p politikalar üretmeye
çal›flan bir uzmandan kendini
ay›r›yor. Joe sadece orada olmak
için, Filistinlilerin mahkûm ol-
du¤u hayat›, yaflamak de¤ilse
bile, en az›ndan paylaflmak için
Filistin’de bulunuyor.”
Sacco, imtiyazl› konumunun
getirdi¤i bir mahcubiyetten
ötürü olacak, kendi kendisini
s›k s›k alaya al›yor. Karfl›laflt›¤›
insanlar› oldukça realist bir üs-
lupla çizerken kendini karikatü-
rize ediyor, abart›l› bir biçimde
çiziyor. ‹flgal alt›ndaki toprak-
larda bir Bat›l› olarak korunakl›
pozisyonunun, çekilen ac›lar
karfl›s›nda d›flarl›kl› oldu¤unun
fark›nda; insafs›zca alaya al›yor
kendini ve ifllevini: “Çok s›k›fl›k
bir program›m›z var, saat 4’te
Kudüs’e geri dönmüfl olmam›z
laz›m. Neyse ki, Yeflil Hat’›n
do¤usunda bir köy varm›fl. Fi-
listin’in ac›lar›n›n vitrini olabi-
lecek cinsten... Öyle olursa iyi
olur... 89 flekelimin karfl›l›¤›n›
istiyorum.” Bir baflka yerde flöy-
le yaz›yor: “Baflard›m iflte... S›rf
burada olmak için uçaklar, oto-
büsler, taksilerle yüzlerce kilo-
Joe Sacco
Filistin
çev. Hilal Zeybek
‹thaki Yay›nlar›, Aral›k 2009, 287 s.
metre geldim: Cebaliye’de! Gazze’nin mut-
laka görülmesi gereken mülteci kamp›nda,
intifadan›n ç›k›fl noktas›nda, sefalet ve pisli-
¤in Disneyland’inde günlerdir üstünü de-
¤ifltirmemifl, birkaç ölü fareye basm›fl, so-
¤uktan titremifl, gençlerle tak›lm›fl ve kor-
kunç hikâyelerine bilgiç bilgiç kafa sallam›fl
bir çizgi romanc›y›m.”
Sacco, Bat›l› liberal de¤erlerle inceden
inceye dalga geçmek için de hiçbir f›rsat›
kaç›rm›yor. Kudüs’teyken mesela flunlar›
yaz›yor: “Bir gösteri! Ve karfl›-gösteri! Be-
nim gibi demokrasiye inanc› tam biri için
ne güzel sahne! ‹fade özgürlü¤üne hasta-
y›m! Ve buras› ‹srail! (Tamam iflgal alt›nda-
ki topraklarday›z ama bunu görmezden ge-
lelim lütfen.) Buras› Ortado¤u’nun en de-
mokratik ülkesi!” Sacco apolitik simetriler-
den uzak duruyor, liberal politik do¤rucu-
lu¤un amentülerinden olan iki ‘taraf’a eflit
mesafede durma ilkesini bilinçli olarak ihlal
ediyor. ‹ki taraf›n ‘eflde¤er’ olmad›¤›n›n flu-
uruyla, bast›r›lan, yok say›lan Filistinlilerin
seslerine kulak veriyor, Filistin’e onlar›n
gözleriyle bakmaya çal›fl›yor. Kudüs’te ta-
n›flt›¤› iki ‹srailli kad›n ona “Hikâyeyi bi-
zim taraf›m›zdan da görmen gerekmiyor
mu?” diye sorunca belki biraz afall›yor ama
“Ne diyebilirim? Hayat›m boyunca zaten
‹srail’in hikâyesini dinledim” diye düflünü-
yor hemen. Sonra da ekliyor: “Ve orada Tel
Avivli iki k›zla dikilirken, asl›nda ‹sraillileri
de gördü¤ümü fark ediyorum. Ama onlar›
sadece Filistinlilerin gözlerinden gördüm,
askerler ve yerleflimciler olarak.” Sacco ta-
rafs›z bir gözlemci de¤il; ezilenlerin, altta
kalanlar›n yan›nda yer al›yor ve muhteme-
len bu nedenle, ‹srailli asker ya da yerleflim-
ciler ne zaman sayfalarda belirse, bir güven-
sizlik, tedirginlik, korku ya da öfke hissi hâ-
kim oluyor. Filistin’de gördü¤ümüz ‹srailli
asker ya da yerleflimciler ‘konumlar›’ itiba-
riyle ‘kötü’dürler; yoksa ‘özleri’ itibariyle
de¤il.
‹flgal, mülteci kamplar›, intifada, bar›fl
görüflmeleri... Bütün ‘büyük’ meseleler s›ra-
dan insanlar›n muhatab›, ma¤duru ya da fai-
li oldu¤u küçük anekdotlarla ç›k›yor okurun
a¤ustos 2010
karfl›s›na. Rakamlarla, istatistiklerle aktar›l-
d›¤›nda, televizyon ekranlar›nda göründü-
¤ünde ya da bir gazetede haber oldu¤unda
‘s›radan’ görünen bir olay Sacco’nun çizgile-
rine dökülen küçük hikâyelerde canlan›yor.
‹nsani felaketlere, her türlü ac›ya ve zulme
dair görüntülerin, imgelerin yayg›n bir bi-
çimde tedavülde olmas›n›n yaratt›¤› s›ra-
danl›k-ald›rmazl›k hissine karfl› Sacco’nun
çizgileri, felaketi, tedirgin edici bir biçimde
gözümüzün içine sokuyor. Uluslararas› bir
ajans için çal›flan Filistinli foto¤rafç› Salih,
bu s›radanl›k duygusunu flöyle aktar›yor:
“Yolda isyan›n s›k›c› bir hale geldi¤ini anla-
t›yor... Art›k güzel bir kare ç›km›yormufl...
Hep ayn› gösteriler, ayn› tafl atan insanlar,
ayn› polisler. (...) Ben çekecek resim bula-
mad›ktan sonra intifada bitmifl demektir.”
Oysa Sacco, tan›d›k olan, ya da tan›d›k ol-
du¤unu sand›¤›m›z bir hikâyeyi, tan›d›k ol-
mayan bir araçla anlat›rken bu s›radanl›k
hissi berhava oluyor. Çizgileri, bazen bir gö-
rüntü ya da foto¤raftan çok daha etkili ola-
biliyor. Örne¤in, göstericilerin ortas›na da-
lan bir askeri cipin foto¤raf›, Sacco’nun ka-
labal›k Ramallah soka¤›n› tasvir etti¤i bir
büyük karenin üzerine bindirdi¤i ve h›zla
ilerleyen cipi gösteren küçük karelerden
Baflkas›n›n hayat›n› ‘giymek’
EL‹F KALAYCIO⁄LU
B elçikal› yazar Amélie Nothomb’un,
2008’de yay›mlanan ve Türkçeye S›n›r
Tan›mayan Cesetler ad›yla çevrilen roman›,
bir ölünün sorumlulu¤unu alman›n zorlu-
¤uyla aç›l›yor. Kitap boyunca ad›n› ö¤rene-
medi¤imiz karakterlerden ilki, roman›n
kahraman› Baptiste Bordave’ye, evinde ölen
bir insan›n sorumlulu¤unu alman›n zorluk-
lar›n› ve bundan kaçmas› için yapmas› gere-
kenleri anlat›r, bu konuflma hariç son derece
s›radan olan bir kokteyl partisinde…
Roman›n ilerleyen sayfalar› ve ertesi gün-
ler gösterir ki, yeni bir hayat›n sorumlulu¤u-
nu almak, hele de insan eski hayat›n› tama-
men geride b›rakabiliyorsa, bir ölünün so-
rumlulu¤unu almaktan çok daha kolayd›r.
Evinde aniden ölen bir adam› hastaneye gö-
türmek, polis ve doktorlar›n sorular›n› cevap-
lamak konusunda, dinledi¤i tavsiyelerin de
etkisiyle tereddütte kalan Bordave, kendisini
izleyen adamlara ve kal›n ‘esrar perdeleri’ne
ra¤men, baflka birinin hayat›n› giymek konu-
sunda çok daha az tereddüt eder. Yazar, Bor-
dave’yi s›k›c› bir büro hayat›ndan ç›kar›p gi-
a¤ustos 2010
oluflan kompozisyonu karfl›s›nda öyle zay›f
ki... Sacco’nun çizgilerinde askeri cip sadece
bir motorlu araç olmaktan ç›k›p önüne ge-
çen her fleyi ezen savafl ayg›t›n›n bir parças›-
na dönüflüyor. Mülteci kamplar›n› çizdi¤i
sayfalarda, her fleyin üzerini örten çamur öy-
le hâkim bir pozisyonda ki, bir foto¤raf ka-
resinin, çamurun bu her yere nüfuz eden
yo¤unlu¤unu ayn› güçle ortaya koymas› zor.
Hemen her sayfada dinamik, capcanl›,
yo¤un bir anlat›m söz konusu. Sacco detay-
lar hususunda hassas ama belirli bir sadeli¤i
de muhafaza etmeyi beceriyor. Özene beze-
ne haz›rlanm›fl, detayl› çizimler görsel bir
kaosa neden olmuyor, okuru bo¤muyor.
Ancak Filistin, konuflma balonlar› bir nefes-
te okunup çizgilerine göz gezdirilip geçile-
cek bir çizgi roman de¤il. Bir ‘kahraman’ et-
raf›nda örülü bir maceray› aktaran çizgi ro-
manlarda, göz ana karaktere tak›l› kal›r, ister
istemez onun yap›p ettiklerini takip eder;
gerisi ‘fon’ ya da dekor muamelesi görür.
Sacco’da ise, bir kahraman ya da merkezi bir
karakterden ziyade olaylar› takip etmemize
vesile olan bir göz vard›r sadece. Kahrama-
n›m›z bizzat Filistin’dir ve dolay›s›yla he-
men her fley anlat›n›n merkezi bir ö¤esidir.
Kitab›n sayfalar›n›, her çizgiye ayr› ayr› bak-
zemli bir hayat›n içine sokarken, bu ikinci
hayat› da bolca tehlikeyle doldurur. Böylece,
“Hayat›n›z› de¤ifltirmek için s›n›rlar›n›z› ne
kadar zorlayabilirsiniz?” sorusuna da kendi
cevab›n› vermeye bafllar: Çok...
Fakat, derinliksiz bir kurgu, yeterince ge-
lifltirilmemifl karakterler, gizemli bir zengin-
lik hayat› ile vasat ve s›k›c› bir büro hayat›
gibi iki uçtaki klifleler üzerine infla edilmifl
olan roman, sordu¤u sorunun ima etti¤i
zorluklar› anlatmakta yetersiz kal›yor. Bap-
tiste Bordave, içine kondu¤u koflullarda ye-
ni ve zengin bir hayat u¤runa s›n›rs›z risk al-
may› seçiyor ama, Bordave’nin karakteri
hakk›nda herhangi bir fley bilmiyor olma-
m›z, onun yeni hayat seçimini k›yafet giyip
ç›karman›n rutinli¤ine indirgiyor. Bu tür
yeni hayat kurgular› için s›kça ifade edilen
“Kendini geride b›rakamad›ktan sonra ne
anlam› var” flerhi, karakterin ‘kendi’ olma-
d›¤› ölçüde önemsiz kal›yor. Yazar Amélie
Nothomb’un hayat hikâyesi, bu ‘flerh’in
onun için tafl›d›¤› öneme dair ipuçlar› içeri-
yor. 1967 Japonya do¤umlu yazar, yaflam›n›
15
madan, köfle bucak incelemeden çevirmek
mümkün de¤il.
Sacco, aktard›¤› hikâyeleri-tan›kl›klar›
görsellefltirirken tekdüzelikten de uzak du-
ruyor ve anlatt›klar›n›n etkisini art›racak,
de¤iflik formlara baflvuruyor. Ramallah’ta
‹srail askerlerine tafl atan gençleri gösteren
ve birbirinin içine geçen kareler muazzam
bir sürat hissi veriyor mesela. Gözalt›na al›-
nan bir Filistinliye yap›lan muamelenin ser-
gilendi¤i bölümde, kareler, kapat›lma hissi-
ni pekifltirircesine giderek küçülüyor, okur-
da klostrofobik bir tesir yarat›yor. Sacco, Fi- cü elinde tuttu¤unu zannedenlerin neye dö-
listinliler aras›nda popüler olan bir f›kray› nüflece¤ini tahmin ederdim... Gördükleri-
anlat›rken çizgileri çocuksu bir hal al›yor; me flafl›rmad›m... Peki hiç gücü olmad›¤›na
‹srail kuruldu¤unda Filistinlilerin zorla sür- inananlar sonra neye dönüflür?” diye soru-
gün ediliflini ve mülteci kamplar›n› aktard›- yor Sacco. Filistinlilerin nas›l afla¤›land›¤›-
¤› bölüm ise, daha ‘a¤›rbafll›’ bir tav›rla, ya- n›n, sindirildi¤inin, hor görüldü¤ünün ör-
z› a¤›rl›kl› oluyor. nekleri hemen her sayfada karfl›m›za ç›k›yor
Sacco, çizgi hikâyesinin sonunda, Ku- zaten. Kolektif olarak cezaland›r›lan, önleyi-
düs’te tan›k oldu¤u bir olay› hat›rl›yor. Bir- ci savafllar ça¤›na ve ‘güvenlik’ ideolojisine
kaç ‹srail askeri sa¤anak ya¤mur alt›nda 12- uygun olarak topyekûn ‘terörist’ bir halk
13 yafllar›nda Filistinli bir çocu¤u durdurur. olarak gösterilen ve maddi yaflam koflullar›
Askerler bir saça¤›n alt›nda ya¤murdan ko-
runurken çocu¤un kefiyesini ç›kart›p onu
itibariyle adeta alt-insan (Nazi ›rkç› ideolo-
jisinin terminolojisiyle ‘untermensch’) dere-
ya¤murun alt›nda bekletir. “Belki çocuk cesine indirilen bir halk neye dönüflür, ne
için bu maruz kald›¤› afla¤›lamalardan sade- hale gelir? Peki, böylesi kesintisiz bir afla¤›-
ce biriydi, kötü ama daha öncekilerden kö- lanma karfl›s›nda insanl›k neye dönüflür, o
tü olmayan bir olayd›, bilmiyorum” diye ne hale gelir? Sacco’yu okurken akl›m›z›n
düflünür. “Buraya gelmeden önce, tüm gü- bir köflesinde bu soruyu tutmakta yarar var.
Sacco, Bat›l› liberal de¤erlerle inceden inceye dalga geçmek için hiç-
bir f›rsat› kaç›rm›yor; apolitik simetrilerden uzak duruyor, liberal
politik do¤ruculu¤un amentülerinden olan iki ‘taraf’a eflit mesafede
durma ilkesini bilinçli olarak ihlal ediyor. ‹ki taraf›n ‘eflde¤er’ ol-
mad›¤›n›n fluuruyla, bast›r›lan, yok say›lan Filistinlilerin seslerine
kulak veriyor, Filistin’e onlar›n gözleriyle bakmaya çal›fl›yor.
kitap, istemeden de olsa bafl-
ka bir soruyu sorduruyor:
Hayat›n›z› de¤ifltirmek için
zorlaman›z gereken ne kadar
s›n›r var? E¤er bir hayat› geri-
de b›rak›p bir baflkas›na geç-
menin önemli bir bilefleni yer
daha sonra Çin, de¤ifltirebilmekse, bunu ne
ABD, Bangladefl,
Birmanya ve Laos’ta
kadar yapabilirsiniz? Hayali-
nizin ve imkânlar›n›z›n s›n›r›,
sürdürmüfl; her bi- ayn› ülke içerisinde, deniz ke-
rinde farkl› hayat- nar›ndaki bir kasaba m›, yok-
larla karfl›laflm›fl. 17 sa iç s›n›rlar› büyük ölçüde
yafl›nda Belçika’ya ortadan kalkm›fl 27 ülkeden
dönen Nothomb’u herhangi biri mi? Peki ya, ha-
yazmaya iten de, yat›n›z› de¤ifltirmenin alt›nda
Bat›’da yaflad›¤› kül- Amélie Nothomb s›k›c› bir memuriyette vücut
tür floku olmufl. Ro- S›n›r Tan›mayan Cesetler bulan varoluflsal bir kayg› de-
man›n ana karakteri çev. Yaflar ‹lksavafl ¤il de, ekonomik ya da siyasi
de, Fransa’da baflla- Do¤an Kitap, Haziran 2010, 113 s nedenli, daha yaflamsal kayg›-
yan hikâyesine Nor- lar yat›yorsa?
veç’te devam etmek zorunda kal›yor. Bu Bütün bu kurgu zay›fl›klar›n› kurtaran
noktada, yazar›n 17 yafl›nda hissetti¤i Bat› fley, roman›n, çok az dilegetirien fakat s›k-
yabanc›laflmas›ndan uzaklaflm›fl oldu¤unu l›kla hissedilen, kendi hayat›ndan kurtulup
söylemek mümkün. Nitekim, Fransa, ve baflka bir hayata girebilme arzusu ve ihtima-
dolay›s›yla AB vatandafl› olan Bordave, çok li üzerine kurulu olmas›. Fakat di¤er yan-
riskli oldu¤unu düflünmemiz istenen yolcu- dan, romanda bu hisse verilen cevab›n zay›f
lu¤unu, pasaportlar ve vizelerle kendisini olmas›, okuyucuyu yabanc›laflt›rma riskini
dayatan s›n›rlar olmaks›z›n yap›yor. do¤uruyor. Belki de elde kalan, insan›n ya-
‘S›n›r’ tan›mayan cesetler, baz› insanlar n›na kendisini almadan ç›kmak istedi¤i bir
için zaten kald›r›lm›fl olan s›n›rlar› geçerken, tatile yak›flacak hafiflikte bir macera roman›.
AGOS kirk

Sivil itaatsizlik ama nas›l?
Simon Critchley, Sonsuz Talep adl› kitab›nda, insanlar›n siyasal özneler olarak hayata müdahale etmeleri-
ni anlamland›racak, alternatif bir etik anlay›fl oluflturmaya kafa yoruyor.
‹ nsanlar› siyasal bir davaya ba¤layan nedir?
Özneler, o davan›n gerektirdi¤i siyasal ey-
leme geçme gücünü nas›l yarat›rlar? Simon
Critchley, Sonsuz Talep adl› kitab›nda, bu
sorulardan hareketle, insanlar›n siyasal özne-
ler olarak hayata müdahale etmelerini an-
lamland›racak, alternatif bir etik anlay›fl
oluflturmak için kafa yoruyor.
Adaletsiz bir dünyan›n yaratt›¤› siyasal
hayal k›r›kl›¤›n› bertaraf edebilmek için ye-
niden bir ba¤l›l›k duygusu oluflturmak gere-
kiyor. Liberal demokrasi ça¤›n›n temel siya-
sal sorunlar›ndan birinin, insanlarda yaratt›-
¤› motivasyon eksikli¤i oldu¤unu belirten
Critchley, günümüzde siyasal normlar›n,
ba¤lay›c› olarak bize d›flar›dan dayat›ld›¤›na,
ama içsel (dolay›s›yla duygusal) olarak bizler
için zorlay›c› bir güce dönüflemedi¤ine dik-
kat çekiyor. Dayat›lan bu normlar d›flsal
kalmakta, özneli¤imizin ayr›lmaz birer par-
ças›, içsel bir enerji kayna¤› haline geleme-
mektedir.
Felsefi aç›dan temel görev, etik aç›dan
‘özne’ olman›n ne anlama geldi¤inin aç›k-
lanmas›d›r. Critchley flunu söylüyor: “Etik
deneyimin iki bilefleni vard›r: Onay ve talep
(...) Etik deneyim, öncelikle, bir talebin,
onay talep eden bir talebin onaylanmas›d›r
(...) Etik deneyimin bafll›ca özelli¤i, talebin
öznesinin ... bu talebi teyit etmesi, onu iyi
bulmaya r›za göstermesi, kendini o iyiye
ba¤lamas› ve kendi özneli¤ini o iyiyle ba¤-
lant›l› olarak flekillendirmesidir” (s. 20-28).
Örne¤in, “Komflunu kendin gibi sevecek-
sin” ifadesi bizden bir onay talep eder, ve bu
ça¤r›ya uyarak o talebi onaylar›z. Benzer fle-
kilde, inançl› biri için ‹sa’n›n dirilmesi ona
bir talep yükler; H›ristiyan özne bu talebe
verilen onayla (‘Dirilifl’i teyit etmekle, onu
‘iyi’ olarak onaylamakla) ba¤lant›l› olarak
kurulur. Di¤er bir deyiflle, kendimizi bir ‘iyi’
ye ba¤layarak etik bir özne haline geliriz.
Yazar, özerk bireyi temel alan Kantç›
mecradan farkl› bir yol izlemifl düflünürler-
den belirli kavramlar ödünç al›yor, özellikle
de Levinas’›n ‘etik talebin gerçeklefltirile-
mezli¤i’ fikrini izliyor. Öznenin özerkli¤ini
de¤il yaderkli¤ini (yani öznenin öteki/bafl-
kas› ile bir sorumluluk iliflkisi içinde flekil-
lendi¤ini) vurgulayan Levinas’a göre, özneyi
belirleyen fley, fahifl bir talebi tecrübe etme-
sidir; bu talep, “öldürmeyeceksin” buyru¤u-
dur. Özne kendini daha bafltan, baflkas›n›n
talebinin yöneldi¤i bir ‘nesne’ olarak keflfe-
der. Özne esasen bu talebe verdi¤i yetersiz
onay ile kurulur: “Bana yöneltilen talebe ye-
terli cevab› verecek kifli de¤ilimdir” (s. 67).
Etik talep, karfl›layamayaca¤›m›z bir talep
olarak ifller ve kifliye kaçamayaca¤›, sonsuz
bir sorumluluk yükler. Levinas bu durumu
‘travma’ olarak tarif eder; özne travmatik bir
AGOS kitap
EROL MUTLU
deneyim içinde kurulur, olamayaca¤›n› bil-
di¤i bir özne olmaya çal›fl›r. Baflkas› ile ilifl-
kide yaflanan travmay› yaratan bu talep, öz-
neyi ayn› zamanda böler. Kifli baflkas›n›n ta-
lebi karfl›s›nda yar›lmaya maruz kal›r. Eti¤in
öznesi, yar›lm›fl/bölünmüfl bireydir.
Ne var ki, Critchley, temel soruyu cevap-
s›z b›rak›yor: Öteki ile kurulan iliflki, beni
bir ‘iyi’ye neden ve nas›l ba¤lamaktad›r?
Hangi talebi, hangi ölçüye göre ‘iyi’ olarak
onayl›yorum? Ötekinden gelen talebi onay-
lamam, o talebi ‘iyi’ k›labilir mi? Bu durum-
da o talebi onaylamak beni bir ‘iyi’ye ba¤-
lanm›fl, etik bir özne haline getirir mi? Bu
sorular› daha genel bir sorunsala ba¤lamak
mümkün: Yazar›n kimi kavramlar ödünç
alarak ayn› resme dahil etmeye çal›flt›¤›
Frans›z düflünür A. Badiou, Levinas’› esas-
tan elefltirir ve eti¤i ‘öteki’ üzerinden kur-
man›n dinsel bir çaba oldu¤unu söyleyerek
‘ötekilik-farkl›l›k eti¤i’ni tehlikeli bir kate-
gori olarak sorunsallaflt›r›r. Kitapta bu iddia
ile hesaplafl›lmamas›, ciddi bir eksiklik.
Bölünmüfl özne, yaflad›¤› bu yar›lmayla
nas›l bafl edebilir? Critchley bunun ipucunu
psikanalizdeki yüceltme kavram›nda buluyor:
Yüceltmenin bir yolunu trajedi sunar; burada
kifli kendi bilinçd›fl› arzusu ile karfl›lafl›r, arzu-
sundan vazgeçmez ve Kral Oidipus’un yapt›-
¤› gibi fanili¤in hakikatini ‘kahramanca’ ka-
bullenir, sahici bir kavray›fla ulafl›r.
Crtichley ise, trajik anlay›fl›n özneyi kah-
ramanlaflt›rarak bir sahicilik yaratmas›n›n
ciddi bir sorun oldu¤unu iddia ediyor. Tra-
jedinin karfl›s›na mizah› koyuyor: Mizah,
etik talebin afl›r› yüküne, bunu bir zulme
dönüfltürmeden tahammül etmemizi sa¤la-
yan bir yüceltim biçimidir; mizahta kendi
kendimizi komik bulur ve bu gülünçlü¤ü
bir ›st›rapla de¤il, ferahl›k duygusuyla ka-
bulleniriz. Yazara göre, mizah, bölünmüfl
benli¤imize d›flar›dan ve ezilmeden bakma
imkân› sunar. Bunun ba¤land›¤› yer fluras›:
Mizah bir tür antidepresan ifllevi görür, bizi
Critchley’ye göre, ‘teröre karfl› savafl’ ad› alt›nda devlet egemenli¤inin bütün hayata
nüfuz etti¤i, özgürlüklerin güvenli¤e feda edildi¤i, toplumun militer duygularla sürekli
bir teyakkuz durumunda tutulmaya çal›fl›ld›¤› bir ça¤da, radikal siyasetin görevi,
devlete içeriden bir çatlak açmak, bir mesafe yaratmak olmal›d›r.
16
teselli eder; bu sayede kendimize gülebiliriz
ve hüzün de¤il bir yücelme hissi içinde ya-
flar›z. Mizah, siyasal hayatta muktedirleri
teflhir etmekte ve devlet üzerinde hiciv nite-
li¤inde bask› uygulamakta da devreye gire-
bilecek, protest bir güçtür.
Kitab›n son bölümünde, yazar, bu kav-
ramlar› siyaset alan›na tafl›yor. Ancak bunu
lay›k›yla yapabildi¤ini, önceki bölümlerde
ödünç ald›¤› felsefi kavram ve iddialar›, son
bölümde formüle etti¤i anarflist siyaset gö-
rüflüne, bir bütünlük oluflturacak flekilde
dahil edebildi¤ini söylemek zor. Bu kavram-
lar ve iddialar, özetleri yap›lm›fl ama esas ko-
nuyla ba¤lant›lar› s›k› biçimde kurulama-
m›fl, da¤›n›k referanslar olarak duruyor, ve
bir direnifl siyaseti oluflturman›n sistematik
çabas›ndan uzak, eklektik okumalar olarak
kal›yor.
Yazar, savundu¤u siyaset tarz›nda, ço¤ul-
cu birlik(telik) biçimleri, yeni bir eylemlilik
ve yeni adland›rmalara dayal› bir itaatsizlik
dili gelifltirmek gerekti¤ini söylüyor: Devri-
min öznesi anlam›nda iflçi s›n›f› kavram›
sosyolojik aç›dan çökmüfltür; etraf›nda radi-
kal bir siyasetin kurulaca¤› merkezi bir ad-
dan yoksunuz. Kapitalizmin ilerlemesi, tek
ve kurtar›c› bir siyasal öznenin ortaya ç›k-
mas›na de¤il, yerel, cinsel, dilsel, etnik, vs.
toplumsal aktörlerin ço¤almas›na neden ol-
mufltur. Yazara göre, hegemonya kavram›
tam da bunu kapsar: Sivil toplumu olufltu-
ran farkl› gruplaflmalar›n (verili, sabit bir
kimlikle hareket etmek yerine), önüne koy-
du¤u hedeflere göre davranan, kolektif bir
irade, inisiyatifler ve siyasal birliktelikler
oluflturmalar›…
Bu noktada, Critchley, Meksika’daki
yerlilerden ve Avustralya’da Aborijinlerin
toprak haklar› mücadelesinden hareketle, si-
yaseti “devletle arada çatlak kabilinden bir
mesafe yaratan ve evrensel bir iddias› olan
yeni siyasal öznelerin ortaya ç›kmas›n› sa¤la-
yan praksis” olarak yeniden tan›ml›yor. Bu-
e l i m i z e u l a fl a n l a r
TAR‹H, KÜLTÜR, S‹YASET
(OSMANLI, TÜRK‹YE)
Özge Ç. Denizci
Gürcüler: Tarih, Dil, Kültür ve Müzik
Chiviyaz›lar›, Temmuz 2010, 216 s.
ANI, YAfiANTI
Joachim Sartorius
Natalia Adamantidu, Prens Adalar›
Yeoryios E. Papastratos Arthur Fonvill çev. Sezer Duru
Mübadele Öncesinde fiile’de Yaflam Çerkesya Ba¤›ms›z›k Savafl› Everest, Nisan 2010, 93 s.
çev. Elisavet Haritonidis Kovi çev. Murat Papflu
Kitap, Haziran 2010, 200 s. Chiviyaz›lar›, Temmuz 2010, 108 s. Gülten U¤urlu
“Hayat Dersi”: Kaya Kaynar ve Dünyas›
Ayfle Bu¤ra (der.) Leonti Lyulye YKY, Temmuz 2010, 280 s.
S›n›ftan S›n›fa: Çerkesya: 19. Yüzy›l Tarih ve Etnografyas›
Fabrika D›fl›nda Çal›flma Manzaralar› çev. Murat Papflu
‹letiflim, Temmuz 2010, 216 s. Chiviyaz›lar›, Temmuz 2010, 121 s. ÖYKÜ
Tezcan Durna (der.)
Medyadan Söylemler
Solomon Volkov
Büyülü Koro: Lev Tolstoy’dan
Ryunosuke Akutagava
Raflomon ve Di¤er Öyküler
çev. O¤uz Baykara
Libra, Haziran 2010, 447 s. Aleksandr Soljenitsin’e Bo¤aziçi Üniv., A¤ustos 2010, 239 s.
XX. Yüzy›l Rus Kültür Tarihi
Kaan Durukan çev. Sabri Gürses
Türkîli Hicazkâr: YKY, Temmuz 2010, 326 s. ROMAN
Simon Critchley Türkiye’de Tarih Anlay›fl› Üzerine Susan Abulwaha
EDEB‹YAT ‹NCELEME
Sonsuz Talep: Ba¤lanma Eti¤i, Everest, May›s 2010 (2. bas›m), 148 s. Filistin Sabahlar›
Direnifl Siyaseti S›dd›k Akbay›r çev. Bilge Barhana
‹brahim Kaypakkaya: Ayn› Gö¤ün Uzak Y›ld›zlar›: Everest, Temmuz 2010, 405 s.
çev. Tuncay Birkan Hayat›, Teorik ve Politik Eseri
Metis Yay›nlar›, Haziran 2010, 174 s. Nâz›m Hikmet, Necip Faz›l
(2-3 May›s 2009, Kaypakkaya Sempozyumu) Asur, Nisan 2010 (2. bas›m), 380 s.
Gilbert Adair
Ok, Haziran 2010, 295 s.
fienlikli Bir Cinayet
na göre, ‘teröre karfl› savafl’ ad› alt›nda dev- Charles E. May çev. Emrah ‹mre
let egemenli¤inin bütün hayata nüfuz etti¤i, Hamdi Özdifl Edgar Allan Poe:
Osmanl› Mizah Bas›n›nda Bat›l›laflma YKY, Haziran 2010, 203 s.
özgürlüklerin güvenli¤e feda edildi¤i, toplu- Öykü Üzerine Bir ‹nceleme
mun militer duygularla sürekli bir teyakkuz ve Siyaset (1870-1877) çev. Hivren Demir-Atay
Libra, Haziran 2010, 261 s. John Boyne
durumunda tutulmaya çal›fl›ld›¤› bir ça¤da, Bo¤aziçi Üniv., A¤ustos 2010, 230 s. Romanov’lar›n Son Evi
radikal siyasetin görevi, devlete içeriden bir çev. Özel Yüksel
Aylin Tekiner Virginia Woolf
çatlak açmak, bir mesafe yaratmak olmal›- Atatürk Heykelleri: Kült, Estetik, Siyaset Do¤an, Temmuz 2010, 440 s.
Granit ve Gökkufla¤›
d›r. Bu ise, üst siyasetin yukar›dan dayatt›¤› ‹letiflim, Temmuz 2010, 320 s. çev. ‹lknur Güzel
her türlü düzen kurma teflebbüsünü afla¤›- ‹letiflim, Temmuz 2010, 294 s. Chuck Palahniuk
dan sürekli olarak sorgulamak, sarsmak ve Çarp›flma Partisi
TAR‹H, KÜLTÜR, S‹YASET
sorunsallaflt›rmak demektir. çev. Funda Uncu
(KAFKASYA, RUSYA) Ç‹ZG‹ ROMAN Ayr›nt›, Temmuz 2010, 351 s.
Critchley’ye göre, siyasal örgütlenme, bir
birleflik güç olarak, Marx’›n tabiriyle ‘özgür Adolf Berje Joe Sacco
Kafkasya: Da¤l› Halklar›n Göçü Güvenli Bölge Gorazde: Dubravka Ugresic
insanlar›n birli¤i’ fleklinde kavranmal›d›r ve
ve K›sa Tarihi Do¤u Bosna’da Savafl, 1992-1995 Ac› Bakanl›¤›
bu güç her yerde kurulabilir: “Büyük met-
çev. Murat Papflu çev. Hilal Alkan Zeybek çev. Ünver Alibey
ropol merkezlerde, mülksüzlerin iflgal etti¤i Chiviyaz›lar›, Temmuz 2010, 165 s. ‹thaki, May›s 2010, 231 s.
Everest, Haziran 2010, 262 s.
çatlak kabilinden mekanlarda, mülteciler ve
‘yasad›fl›’ göçmenlerin iflgal etti¤i gölgeli
alanlarda ya da ... iflyerinde, konut projele-
rinde, okullarda, üniversitelerde, hastaneler-
de, s›¤›nmac›lara yönelik bar›naklarda, her madenataran
yerde” (s. 127-128). Yazar, günümüzde
anarflistlerin, motive edici eylem tarz› olarak
karnavalvari mizah› ve ‘fliddet içermeyen sa-
vafl’ biçimlerini (sokak tiyatrosu, flenlikler,
performans sanat›, vb.) kulland›klar›n› ve
M asis Kürkçügil’in, 1978’den bu yana, ‘Sürekli Devrim’, ‘Enternasyonal’, ‘Gelecek’
ve ‘Yeniyol’ gibi dergilerde yay›mlanan çeflitli makaleleri, Tarih ve Siyaset Sarkac›n-
da bafll›¤›yla kitaplaflt›r›ld›. Befl ana bölümden oluflan kitapta, ‘Cumhuriyet’ anlay›fl›n›n
‹ lk olarak 1974’te, Yerevan’da yay›mlanan bu
kitapta, Rusya Komünist Partisi Merkez Ko-
mite Kafkasya Bürosu Baflkan›, Sovyet Sosyalist
bu sayede yeni bir sivil itaatsizlik dili yarat-
sosyalizmle hesaplaflmas›, 60’l› y›llarda Türkiye’de- Cumhuriyetler Federasyonu Halk Komiserleri
t›klar›n› savunuyor.
ki sosyalist hareketin inflas›, 12 Mart’tan kalan Sovyetleri Temsilcisi ve Kafkasya Cephesi Dev-
Gelinen noktan›n, zaten uzun bir geçmi-
dersler ve miraslar gibi konulara odaklanan maka- rimci Askeri Konseyi Üyesi, Gürcü devrimci
fli ve literatürü olan ‘sivil itaatsizlik’in tekra-
lelerin yan› s›ra, Kürkçügil’in ‘Ermeni meselesi’ne Grigori Konstantinoviç Orjonikidze’nin (Sergo;
r›ndan ibaret olmas›, okurda belli bir hayal
dair yaz›lar›n› ve söyleflilerini bir araya getiren bir 1886-1937) faaliyetleri üzerinden, Ermenis-
k›r›kl›¤› yaratabilir. Ama kitab›n girifl sayfa-
bölüm de bulunuyor. ‘Hrant’a Merhaba!’, ve 18 tan’da Sovyet iktidar›na geçifl süreci inceleniyor.
s›ndaki cümle bunu öngörmüfl gibidir: “Fel-
Ocak 2008 tarihli Agos’ta yay›mlanan ‘Unutma’ Kitapta, Osmanl› Devleti’nin, I. Dünya Sava-
sefe hayal k›r›kl›¤› ile bafllar.” Azgeliflmifl ül-
bafll›kl› yaz›lar da bu bölümde yer al›yor. fl›’nda ve sonras›nda Ermeni halk›na yönelik po-
kelerdeki hak talebine dayal› eylemlerin ve
Kürkçügil, “bugüne bir geçmifl ve gelecek aray›fl›- litikalar› ve bu politikalar›n Kafkaslar ve Erme-
direnifl mücadelelerinin konusunu, sert (ki-
n›n ürünü” olarak nitelendirdi¤i makalelerinin, nistan co¤rafyas›ndaki yans›malar› da ele al›n›-
mi zaman kanl›) ihlaller ve haks›zl›klar olufl-
“bitmifl, tükenmifl, hallolmufl, ö¤renilmifl bir tari- yor. Moskova’daki Marksizm-Leninizm Enstitü-
turuyor. Toplumsal k›y›mlar›n yafland›¤› ve
he iliflkin” de¤il, “afla¤›dan, yeniklerin umudunu sü’nün yay›mlanmam›fl arflivlerine dayanan bu
hâlâ ayd›nlat›lamad›¤› co¤rafyalarda geliflti-
yeflertecek bir kap›n›n aralanmas›na yönelik, siya- inceleme, Türkiye’de ço¤u zaman Bat› merkezli
rilen mücadele stratejileri içinde, mizahi ve
setle tarih aras›ndaki sarkaca tutunmaya çal›flan arflivlerden faydalan›larak anlafl›lmaya çal›fl›lan
karnavalvari eylem biçimlerinden oluflan bir
yaz›lar” oldu¤unu vurguluyor (s. 7). Bu derleme, bir dönemin Rus arflivlerindeki karfl›l›¤›n› sunu-
dili öne ç›karmak, uçar› ve alayc› muhalefet Samvel Digrani Alihanyan
hem Türkiye sol düflünce miras›n› ve son otuz yor. Kitap, Türkiye tarihyaz›c›l›¤› için de belirle-
tarz›na bu kadar merkezi bir önem atfet- G.K Orjonikidze ve
y›lda içinden geçti¤i tart›flmalar›n birikimini su- yici önem tafl›yan bir dönemi, Rus belgelerin-
mek, gerçekçi ve kuflat›c› olamad›¤› gibi, ya- Ermenistan’da Sovyet
nuyor, hem de tarihin ve belle¤in, flimdinin ve den, ve –Ermenistan’›n yan› s›ra Gürcistan ve
rat›c› da görünmüyor. Buna ra¤men, Sonsuz ‹ktidar›n›n Kuruluflu
Masis Kürkçügil gelece¤in siyaseti için nas›l bir rol oynayabilece¤i- Azerbaycan’da da Sovyet iktidar›n›n kurulma-
Talep, siyasette öfkenin, uyuflmazl›¤›n, me- çev. Armenak Çaparitze
Tarih ve Siyaset Sarkac›nda ne iflaret ediyor. Yazar›n da dedi¤i gibi, bu kitap, s›nda önemli rol oynayan– Orjonikidze’nin izin-
safenin, devlette çatlak oluflturman›n öne- Umut Yay›mc›l›k,
mine dikkat çekerek, tart›flmay› tahrik eden Yaz›n Yay›nc›l›k, Mart 2010, 336 s. “bir baflka tarihin mümkünlü¤ünden öte, zorun- May›s 2010, 226 s.
den okumak isteyenler için önemli bir kaynak
lulu¤unu da gösteren” bir makaleler derlemesi... niteli¤inde.
bir çal›flma.
a¤ustos 2010 a¤ustos 2010 17 AGOS kirk
 Óâ£Å´·ı´´âÒ·ı ëÒ˘ÅÛ·ıßè
˙ÎßÅ´âÅ´ úÅ©ÎÒ·ıëâÅ´ âı
ûÅ´ÒÅÂâÔÅùÅ´ ê·ıÒ˘ï·© ßçÁ
ÒâıÅ´ï ‰âÔÅùÅ´ ûÅßÅóÎÅÒÅ´ç
à ´âÒÎ âÒùÅÒ ÔÅÒï´âÒ·ı üÅδ·£
Å´ÛâÅó·Ìè` ùÅÒâı·Ò ÉÅìï´ ßè´
ç ÅÒâıâóÅÖïÔ·ıëïı´è, ©ÅÔùÅÂçÎ Åó`
˝Å˘·ıóëçëï êÒ˘ÅùÅ´ ÉÅìï´è: Í·Ìâ-
ÔÅùÅ´ ≠ÒÁÅ´ï´ ÉÅıÅùÅ´ ìÅßÅ´Å-
ùÅÌÒç ëÒ˘âÒç´·Ì áÅÎÅıÅ´á·£
áÂÒ·Ûè, Å´ùÅô·ıëâ´ç´ âÔ˘, ÂâÔÅ-
ùÅ´·ıëâÅ´ ÂÅüÅ´Á´âÒ·ı´ ã·ıÖÅüâÈ
ÌâÒÅùÅãß·ıâÛÅı ·ı ÎÔÅÛÅı Åıâóï
ÅÒáïÅ≠·ı´„ õÒÅÖïÒ: Ä©ìß ÔÅÒÅõ˘Å-
≠ÒÁÅ´ï ùÅÒâı·Ò ùâáÒ·´´âÒç´ ßçù´ ç
êÒ˘ÅÖïÔ·ıëâÅ´ ÅßÂï·´è, ·Ò ´·Ò
ßÅδÅÖçÔ´âÒ ùè ÂÅÔÒÅÎÔç ëç' âÒù-
Òï áïıÅ´ÅÖïÔÅùÅ´ ≠ÅÒ˘âÒ·ı´ âı ëç
ÅãÅÔ ≠·ıùÅ©ï ÂÅüÅ´Á´âÒ·ı´ Ö·üÅ-
Û·ıß ÔÅó·Ì:
à‰û-ï ÄÒâıâóÅÖïÔ·ıëâÅ´ ˝Å˘·ıó-
ëçëï ëÒ˘ÅùÅ´ ÉÅì´ï ÅùÅáâßÅùÅ´-
´âÒç´ ç ñ·ıÎï´ç ÍÅüÅùâÅ´è, ·Ò·ı´
ÆÓâ£Å´·ı´´âÒï ê·ıÒ˘ÅÛ·ıß´ ˙ÎßÅ´-
âÅ´ úÅ©ÎÒ·ıëïı´·ıß âı ûÅ´ÒÅÂâÔÅ-
ùÅ´ ê·ıÒ˘ïÅ©·ıßØ ô·ÒÅÖÒâÅó ÌâÒÁï´
Å≠ôÅÔÅÎïÒ·ıëïı´è ùè ´âÒùÅ©ÅÛ-
´â´˘ ¯ïëŘ/ÑïÒ˘ï ©Åıâó·ıÅõï çÁâ-
Ò·ı´ ßçÁ: ò·ÒÅÖïÒè ùè ÂÅÒãç ëç` üâ-
ÄùÅ´ÅÔâÎï ÌùÅ©·ıëâÅßÉ`
ƶÅÒÅ≠ï ÊÅÒáèØ
ëç ·óÎÅüÅ© è´ùâÒÅ©ï´ ùâÅ´-
à ˘ï´ ßçÁ ´·Ò·ıëïı´ ç ÆûÅ©Òâ´Åù-
ÛÅùÅ´ ¶ï·ıëïı´Ø üÅÎùÅÛ·£·ı-
ëïı´è, ͘ïıÈ˘ï, ©ÅÔùÅÂçÎ Åó` ¶âÒ-
°Åı·Ò ÄÒâıâó˘ï ßçÁ ·Ò·≠ ÅıÅ´á·ı-
ëâÅ´ ÔçÒ è´ùÅó·ıß ßè´ ç Å©´: ™·©´
õïÒç´ ´âÒÎ ÂçÔ˘ ç áÅÔâó ÄÒâıßÔâÅ´
ΘïıÈ˘ï ßçÁ ùÅãßÅùâÒ·ıÅõ Ɖ·óÎÅ-
üÅ© ¶ï·ıëïı´´âÒØè ùÅß ÆÍÅ´·ıÛ ¶ï-
·ıëïı´´âÒØè: Ä©Î ÅıÅ´á·ıëïı´è
Ô·ıÅõ ç ´Åâı ß≠Åù·ıëÅ©ï´ ùÅÒâı·Ò
ÅÒáïı´˘´âÒ, ©ÅÔùÅÂçÎ üÒÅÔÅÒÅù-
„ÅùÅ´ ÖâÔ´ï ÌÒÅ©:
Ä©ìß ßâÒ Îâ£Å´ï´ ÌÒÅ© ç ûÅóçÂï
ßçÁ Ö·Òõ·£ ¶ÅÒÅ≠ï ûÅ©Òâ´ÅùÛÅùÅ´
¶ï·ıëâÅ´ °âÈÅßÉ ó·©Î ÔâÎÅõ ´·Ò ßçù
üÒÅÔÅÒù·ıëïı´è, Åıâóï •ï≠á` ÌâÒüÒÅ-
ÔÅÒÅù·ıëïı´è, ˘Å´ï ·Ò ®·ÌÎç˜ ÓçÒ
ÏÅÒáÅ´âÅ´ï ƶÅÒÅ≠ï ÊÅÒáèØ
Å´·ı´ ·ıηıß´ÅÎïÒ·ıëïı´è ÅÈÅÁï´
Å´ÖÅß ó·©Î ÔâÎÅõ ç 1927-ï´, ÄÒÅ˘Î Ç.
ê˚˜ÅóâÅ´ ÔÂÅÒÅ´ç´:
ûâ£ï´Åùè ¶ÅÒÅ≠ï °˚´·ıÅõ ·ıηıß-
Äú˙Í ˘ïëŘ
£ï´Åùï´ õÅ´˚ë ëâßÅ ßè´ ç Å©Î, ˘Å´ï
·Ò Å´ 2007-ï´ àÒâıÅ´ï ßçÁ üÒÅÔÅÒÅ-
ùÅõ çÒ ÆÇÅÒ°Ò ûÅ©˘ï ÇÅÉâÒá, ÍÂâÒ,
ÜâÒ•Å´ ÖÅıÅÈ´âÒï Ôâ£Å´·ı´´âÒ´ ·ı
ì·£·ÌÒáÅÖÒ·ıëïı´è íä. áÅÒï ˙ÎßÅ-
´âÅ´ Å≠ôÅÒüÅÖïÒ ßÅÔâÅ´´âÒ·ıßØ
·ıηıß´ÅÎïÒ·ıëïı´è:
î´„ÂçÎ õÅ´˚ë ç, Ôâ£Å´·ı´´âÒ·ı
©Å•ÅôÅùï ˜·˜·ô·ıëïı´è ·ı≠ÅáÒ·ı-
ëïı´è ùè ÖÒÅıç ÖïÔÅ≠ôÅÔ·£´âÒ·ı´
âı ˘Å£Å˘ÅùÅ´ Ö·Òõï„´âÒ·ı´: Ä©á ·ı-
≠ÅáÒ·ıëâÅ´ üâÔâıÅ´˘´âÒç´ ßçùè âıÎ
ÌâÒÁâÒÎ ó·©Î ÔâÎÅõ çÒ ÍâıÅ´ ™≠Å´âÅ-
´ï ÎÔ·ÒÅÖÒ·ıëâÅßÉ ÆAd›n› Unutan Ül-
ke, TürkiyeØ ô·ÒÅÖïÒ·Ì: ÍâıÅ´ ™≠Å´-
âÅ´, ïÒ Å©á Å≠ôÅÔÅÎïÒ·ıëâÅ´ ßçÁ
ùè ˜·Ò°çÒ Ôâ£Å´·ı´´âÒ·ı Û·ıÛÅù ßè
ÂÅÔÒÅÎÔâó, ©ï≠âó·Ì ˜·ô·ıÅõ Å´·ı´´
·ı ÎÔ·ıÖÅÉÅ´·ıëïı´è ùÅÔÅÒâó·Ì
ÂÅÔßÅùÅ´ Å´·ı´ï´:
ñ·ıÎï´ç ÍÅüÅùâÅ´ ´Åôè´ÔÒÅõ ç
˘´´ÅÒùâó Ôâ£Å´·ı´´âÒ·ı ˜·˜·ô·ı-
ëâÅ´ ÔÅ´·£ ßÔÅ©´·ıëïı´è, ´ÂÅÔÅ-
ùè âı ÂÅÒãâó Å´·ıŴŘ·ô·ıëïı´´â-
Ò·ı ÂÅü·ı´ ·ÒáâÖÒ·ıÅõ ÎùãÉ·ı´˘´ ·ı
üÅÎùÅÛ·£·ıëïı´è: ûÅ©âÒç´, È·ıÎâÒç´
´ÅÎïÒ·ıëâÅ´ ßçÁ ´Åô ùè ´âÒùÅ©ÅÛ´ç
˘Å£Å˘ï´ ÂÅÔßÅùÅ´ Å´ÛâÅóè, ·Ò ùè
üÅδï ßï´„âı ´ÅôÅ˘ÒïÎÔ·´çÅùÅ´
≠ÒÁÅ´` òâëâÒ·ı ï≠ôÅ´·ıëïı´è: Ä©Î üÅÔ-
ıÅõï´ ßçÁ ëç' ùè õÅ´˚ëÅ´Å´˘ ˘Å£Å-
˘ï´ ÔÅÒÉâÒ ï≠ôÅ´·ıëïı´´âÒ·ı ùÅß Ââ-
Ô·ıëïı´´âÒ·ı ßïÁâı ùÈ·ıÅô´°·Ò áÅÈ-
´Åó·ı üÅ´ÖÅßÅ´˘ï´ âı ëç üâÔãüâÔç
ß˚Ôâ´Åó·Ì ßâÒ ˚ÒâÒ·ı´, É·£·˘ÅùÅ´·ı-
ëâÅ´ ùÅß ùÅë·óïù·ıëâÅ´ ëŘŴÛâó·ı
áÒ·ıÅÖ´âÒ·ı´` ï ¶ÅÒÅ≠: ‰ÅÔßÅùÅ´
ùÅÒâı·Ò Å£ÉïıÒ´âÒ â´ õÅÈÅ©·£ ü·Öâı·-
ÒÅÅ´´âÒ·ı ùÅß ˝ÒÅ´ÎÅùÅ´ ˜·ô-üïı-
ÂÅԷηıëâÅ´ Å´·ıÅ´ÅÛÅ´ùâÒè:
ÑïÒ˘ï´ Ç. ßÅÎè ©ÅÔùÅÛ·ıÅõ ç ÆÓâ-
£ÅÖÒÅùÅ´ áïÒ˘Øï´, ·ıÒ ùè É´·ıëÅ-
ÖÒ·ıï ¶ÅÒÅ≠ï ùóïßÅ´, Á·ıÒè, ÖâÔâÒè,
ÉâÒ˘âÒè, ÅÒüâÎÔ´âÒè, Öïı£âÒè, ÉâÒáâ-
Òè, ÌÅ´˘âÒè, ·ıôÔÅÌÅ©ÒâÒè, âùâ£âÛ-
´âÒè, É´Åù„·ıëïı´è, ùÒëÅùÅ´ üÅÎ-
ÔÅÔ·ıëïı´´âÒè, ùÒëÅ-ÉÅÒâÎïÒÅùÅ´
üÅÎÔÅÔ·ıëïı´´âÒè, ÅãÖÅ©ï´ âı
˚ÔÅÒ ·ÒÉÅ´·Û´âÒè âı ˘Å£Å˘ï´ ©Å-
18
âı Å´ÖóâÒç´ âÈÅóâã·ı Å©Î ÖïÒ˘è üÒÅ-
ÔÅÒÅù·ıÅõ ç ¶·´ÒçÅóï ßçÁ, Arod
Books üÒÅÔÅÒÅù„ÅÔ·ı´ç´:
úÅÎùÅõ „ùÅ© ·Ò ÂÅÔß·ıëïı´è ôâ-
£ÅëïıÒâó·ı ù·ÂïÔ °âı ßè´ ç Ôâ£Å-
´·ı´´âÒ·ı ˜·˜·ô·ıëïı´è: Ä©Î ù·ÂïÔ
ÌâÒÅÉâÒ·ıßï üïß´ÅùÅ´ ´ÂÅÔÅùè ß·-
ÈÅÛ·ıëâÅ´ ßÅÔ´âó ç ´·©´ ÔÅÒÅõ˘Å-
≠ÒÁÅ´ï Å©óÅãÖï Å´ÛâÅóè: ê·ıÒ˘ïÅ´
âÒÉ î. áÅÒ·ı ÎùïãÉ´âÒ·ı´ ùÅãßÅùâÒÂ-
èıâÛÅı, ·ÒÂçÎ ÅãÖÅ©ï´ ÂâÔ·ıëïı´,
©ÅÔ·ıù ·ı≠ÅáÒ·ıëïı´ ÎâıâÈâÛ Å©Î
·ó·ÒÔï ÌÒÅ©, ·ı ÂâÔÅùÅ´, ÂÅ≠Ô˚´Å-
ùÅ´ ùÅãßÅùâÒ·ıÅõ Å≠ôÅÔÅ´˘·Ì
≠ï´õ·ı ˜·ôÅÒç´´âÒ·Ì ëÒ˘âÒç´ÅÛ·ıÛ
ÉÅãßÅüÅãÅÒ Ôâ£Å´·ı´´âÒ, ·Ò·´˘ ·ı-
´çï´ üÅ©âÒç´, ˘ÒÔâÒç´, ©·ı´ÅÒç´,
ÅηÒâÒç´ ùÅß ÅÒÅÉâÒç´ õÅÖ·ıß:
Ä©á ÅÒ≠Åıè „çÒ ÎÅüßÅ´·ıÅõ ßïÅ©´
É´ÅùÅÌÅ©ÒâÒ·Ì, Öïı£âÒ·Ì, ÖÅıÅÈ´â-
Ò·Ì ùÅß ˘Å£Å˘´âÒ·Ì, Å©ó ´âÒÅÈÅõ çÒ
óâÈ´âÒ´ ·ı °·ÒâÒè, ÖâÔâÒ´ ·ı óï•âÒè,
üÅ´áâÒ´ ·ı Å´ÅÂÅÔ´âÒè: ÍÅùÅ©´
ù˛ÅÒìç ©ï≠âó, ·Ò Å©Î ÅÒ≠Åıè ßïÅ©´
ê·ıÒ˘ï·© ©ÅÔ·ıù âÒâı·©ë ßè „ç: ™·©´ ùï-
ÒÅÒù·ıßï´ áïßÅõ â´ ´Åâı ®·ı´ÅÎÔÅ-
Ô·ıù ÅãÖÅÖÒÅùÅ´ ˚Òï´Åù´âÒè:
ÑïÒ˘ï´ âÒÒ·Òá ßÅÎè ùè ô˚Îï ¶Å-
ÒÅ≠ï ûÅ©·Û ÁÅÒáï âı ˝ÒÅ´ÎÅÛï´âÒ·ı
´ÅüÅ´Áï ßÅÎï´: Ä©ÎÔ⣠˜·ôÅ´Û·ıÅõ
Ôâ£âù·ıëïı´´âÒè ·ı´ï´ ÅùÅ´ÅÔâÎï
ÌùÅ©·ıëâÅ´ É´·©ë, ·Òè ÅÈÅıâó âıÎ
≠ÅüâùÅ´ ùè áÅÒ°´ç ÉÅì´ï É·ÌÅ´áÅ-
ù·ıëïı´è: û·Ö „ç ëç ÌÅ£·ıÛ ù·ÒõÅ´Åõ
èóóÅÒ úïóïùâÅ´ êÅÖÅı·Ò·ıëïı´è,
ÉÅ©Û 1909-1920ï ßïÁâı, ÎùÎâó·Ì ÄÔÅ-
´Å©ï ù·Ô·ÒÅõç´ ßï´„âı ¶ÅÒÅ≠ï ÁÅÒ-
áâÒè, â£Åõè Ë·ıÉï´âÅ´ Ô·üßï ˜ó·ı-
ã·ıß´ ç: ˆó·ıã·ıß` ·Ò·ı´ ˜óÅÔÅù´âÒè
ßÅηı´˘ï ÌâÒÅõâÛï´ Å≠ôÅÒüÅΘïıÈ
¶ÅÒÅ≠Ûï˘, ÖïÒ ·ı ÖÒÅùÅ´·ıëâÅßÉ,
âÒÖ ·ı ÔÅ£·Ì:
ÄüÅ' Å©á ÖïÒ´ ·ı ÖÒÅùÅ´·ıëïı´è
˘ï„ ßè âıÎ •·ôÅÛ´âó·ı üÅßÅÒ ÖÒï ÅÈ-
´èıÅõ ·ıηıß´ÅÎïÒ·ıëïı´ ßè´ ç Å©Î
Ö·£ÔÒïù üÅÔ·Òè, ·ıÒ ùè ÖÔ´â´˘ ´Åâı
¶ÅÒÅ≠ï âı Å´·Ò ùïÛ üÅ© Öïı£âÒ·ı
É´Åù„·ıëâÅ´, âùâ£âÛï´âÒ·ı´ âı âÒçÛ-
´âÒ·ı´ Û·ıÛÅùè: ÑïÒ˘ï´ ßçÁ Ôâ£Å-
ñ·ıÎï´ç ÍÅüÅùâÅ´
ÆÓâ£Å´·ı´´âÒï ê·ıÒ˘ÅÛ·ıß´
˙ÎßÅ´âÅ´ úÅ©ÎÒ·ıëïı´·ıß âı
ûÅ´ÒÅÂâÔÅùÅ´ ê·ıÒ˘ïÅ©·ıßØ
¶·´ÒçÅó-ÄÒ·Ô 2010, 70 çÁ
´è âı ò·ÒüÒáÅ©ï´ ûÅ©ÅÎÔÅ´è: Äã-
ÖÅ©´Åß·ó ÂÅÔ·ıüÅ´ç´ áïÔâó·Ì, Å©Î
õÒÅÖïÒè ß≠Åù·£´âÒè Å´ÂÅÔâü·ı-
ëïı´ ßè´ Åó „â´ ÔâÎÅõ âÒÉ⢠ïÒâ´Û
ùÅÔÅÒÅõ ÆßÅ˘ÒÅÖ·Òõ·ıëâÅ´Ø ßçÁ:
ÍÅùÅ©´, Ôâ£Å´·ı´´âÒ·ı ´ßÅ´ ù·ÂïÔ
˜·˜·ô·ıëïı´è âëç áÅıÅ•Å´·ıëïı´ ç
ÂÅÔßÅùÅ´ Å´ÛâÅóï ´ùÅÔßÅßÉ, ßÅÒá-
ùÅ©ï´ ïÒÅı·ı´˘´âÒ·ı ÉÈ´ÅÉÅÒ·ıß ç
´Åâı âÒÉ Å©á ´·©´ É´ÅùÅÌÅ©Òè áâÈ ùè
≠ÅÒ·ı´Åùâ´ É´Åùïó Îâ˜ÅùÅ´ Å´·ı´ï
óâã·ı´ ˚ÖÔÅÖ·Òõ·£´âÒè:
®·ÌÎç˜ ÓçÒ ÏÅÒáÅ´âÅ´
ƶÅÒÅ≠ï ÊÅÒáèØ
ÆÄÒâıâó˘Ø ÔÂÅÒÅ´
ûÅóç 2010, 100 çÁ
áÒ·ıÅõ â´ ´Åâı ≠ÅÒ˘ ßè ó·ıÎÅ´ùÅÒ-
´âÒ, ·ıÒ ùè Ôâδⴢ ¶ÅÒÅ≠ï ÉâÒáè,
ÑâÒßÅ´ÅùÅ´ ûïıÅ´áÅ´·Ûè, úâáÒ·-
´ÅùÅ´ ÏÅÒìÅÒÅ´è, åÂç´-åãçÒ ‡ÒÉÅ-
´·Ûè, ¨ç©ô-ÓïÌÅ´óè, ¨ç˘çÒóï ëÅ£âÒè
âı ˘Å£Å˘ï üÅßÅ©´ÅÂÅÔùâÒè:
˚Ö·ÎÔ·Î 2010
Æî´„·flı ù˛ÅÒïı´ï ßÅ©Òâ´ï´Ø
ÇÄÑÄÓ åÍ܇ÙÑàÄ™
·ôÅÉâÒÅùÅ´ Òâı·Ò ßçù ßÅÎè ãèÒ- ÂÅüâó·Ì üÅ´áâÒ°, üÅßÅÒâÅ ÅßÉ·£Á·- ëâÅßÉ, áïßÅáÒâó·ı ùÅߢ ßè, üÅ´áçÂ
ˆ ÎÒÅßÔ·ıëâÅßÉ
ßè Ö·ÒõÅõ·ıÅõ
ù·ıÅõ ç ßÅ©Òâ´ïï
Ö·ÒõÅõ·ıëâ´ç´: ûÅ-
Ìï´ ß·ÈÅÛ·ıëâÅ´ ßÅÔ´·ıÅõ â´ ê·ıÒ-
˘ïÅ©ç´ ´âÒÎ:
ßÅ©Òâ´ïï´ ÎÂÅÈ´ÅÛ·£ üÅóÅõÅ´˘ï´:
¶·ıüÎï´ ¯èãèó˘Å©Å©ï áÂÒ·ÛÅùÅ´
ô·ÒÅÖïÒ ßè´ ç ¶·ıüÎï´ ıÅ´ÅÉÅÒ Å©Î˚Ò` ·„- ûâ£ï´Åùè Å©Î âÒâı·©ëè ù˛è´ùÅóç ÔÅÒï´âÒ·ı´ ßÅÎï´ ÂÅÔßÅõ´âÒè ßâã
¯èãèó˘Å©Å©ï ©ïηı´ ©˚á- üÅ©Åô˚Î üÅ©âÒç Åıâ- ·ÒÂçÎ óâã·ıï ßè ÅÒïı´ïóè: ÄÒïı´è ©·ı≠âÛï´ Å´·ıÅ´ï ÖÒ·£ ¶ùÒÔï„ ¶ÅÒ-
ıÅõ´âÒè ßçùÔ⣷£ ÖïÒ-
˘ï´ üÅßÅÒ ÖÔÅõ` Æî´-
„·flı ù˛ÅÒïı´ï ßÅ©Òâ-
óï ßâõ üÅßâßÅÔ·ı-
ëïı´ ßè ùè ÂÅÒãâ´
·„-˘ÒÔÅô˚Î ˘ïıÒÔâ-
Å©´˘Å´ Åó ÎôÅó ÌâÒÅÖÒ·ıëïı´ ßè „ç,
˘Å´ï ·Ò ÌâÒâı ©ï≠·ıÅõ Æóâã·ı ÅÒÖï-
óâóØ·ı è´ëÅÛ˘è Ö·õÅáÒ·ıÅõ ç ÉÒÔ·ı-
ù·ÎâÅ´ï ´·©´ ÔÅÒï´âÒ·ı ÅÒùÅõÅ-
ôè´áÒ·ıëïı´´âÒè: ‡ı≠ÅÖÒÅı ´ßÅ´·ı-
ëïı´´âÒ ùÅ´ âÒù·ı âÒÅôÅ´´âÒ·ı´.
´ï´Ø: Òè: àÒù·ı ì·£·Ì·ıÒá- ëâÅßÉ, õâõ·Ì ·ı ÂÅÔìÅßïÁ·Û·Ì: ´Åô` ïÒâ´Û ëŘŴÛâó·ı âı ÅÂÅ` ï≠-
2005-2010 ë·ıÅùÅ´- ´âÒ·ı´, ï´„·'ı „ç áâÈ ¶·ıüÎï´ ¯èãèó˘Å©Å ©·ı≠âÒ ùè ˜·- ô·£ óâã·ıï üâÔ ≠˜·ıâó·ı ÂÅÔùâÒï´
´âÒ·ı ßïÁâı ãÅ´ÅãÅ´ Å´·´Û ùÅÒÖï´ ÉÅ- ôÅ´Ûç ïÒ ßÅ´ù·ıëâÅ´ âı Å≠ÅùâÒÔ·ı- ßçÁ: àëç ¶ÅÒù·ÎâÅ´ï üÅ©âÒç´ï ÅÈÅ-
ëâÒëâÒ·ı, úïÒÅùïï ©Å- ã·ıß ·ıÒï≠´âÒ·ı, ßÅ©- ëâÅ´ ≠ÒÁÅ´ç´: Ä´` ´ÅôÅùÒëÅÒÅ´ï Áï´ ·ıηıÛï„´ ç ÓçÒ ÄÒÎç´è, ¶·ıüÎï´
ıâó·ıÅõ´âÒ·ı ùÅß ÂÅÒ- Òâ´ï óâã·ıç ãÒùÅ´- ´ÎÔÅÒÅ´´âÒ·ı´ ÅÈÅÁï´ Å´ÖÅß ùè ¯èãèó˘Å©Å©ï ÅÈÅÁï´ ·ıηıÛï„´ ç ¶ç-
ÉâÒÅùÅ´´âÒ·ı ßçÁ ó·©Î ˘ï´ ÖóôÅı·Ò ÅãáÅùè óÎç ëÒ˘âÒç´è: ¶Å´·ıù ßÔ˘ï´ ßçÁ Å´ óÅ åóï´` Öïı£ï´ ïßÅßè: àëç ·ıÎßÅ´
ÔâÎÅõ ©ïηı´ ©˚á·ıÅõ- ë·ıÒ˘ ÅãÖÅ©ï´ Ââ- ÅÒáç´ ïıÒÅÛ·ıÛÅõ ç Å©´ üÅß·ã·ıßè, ÅÈÅÁï´ ÔÅÒï´âÒè ïÒâ´Û É´˚ÒÒÅ´ï´
Æî´„·flı ù˛ÅÒïı´ï
´âÒ·ı´ ßïÁï´ âãÒè ùè Ô·ıëâÅ´ ßè ÖÅ£Å- ëç ÆßÅÒá èóóÅóØ·ı, ·ıÎÅ´âó·ı, ùÒë·ı- ßçÁ ïÒâ´Û üÅÎÅÒÅùÅÛ ü·ÖâÒ·Ì ÔÅ-
ßÅ©Òâ´ï´Ø
Ö·©ÅÛ´ç ÆÄÒÖïó·ıÅõ ˜ÅÒÅô˚ηıëïı´´ ç: ëïı´ ÎÔÅ´Åó·ı ÖóôÅı·Ò üÒÅßÅ©ÅùÅ- Òï´, ©ÅÁ·Òá·£ ÔÅÒï´âÒè ÅÂÒâÛÅ´
(‰ïÒ Óïó ™ï©ç ¯Å´ÅÒ)
¶Å©Òâ´ïØï ô·Òü·ıÒáè î. áÅÒÅÎùïãÉç´ ´è` ëÒ˘âÒç´ ïßÅ´Åó´ ç: ÇÅ©Û Å©á ëèÒ- ´Åâı õ´·£˘ï, ü˚Òâ´ÅùÅ´ ÔÅ´, ßÅ©ÒÅ-
¶·ıüÎï´ ¯èãèó˘Å©Å,
âı ü·ÖâÒè: àÒÉ ßÅ©Òâ´ï îóçëï≠ïß / 293 çÁ Å©Î ù·£ß, ë·ıÒ˘ ÅãÖ ˘âÒç´è, ·Òè è´ùÅóâó·ı Å©´˘Å´ ßâõ ùÅ´ ô´Åߢï ùÅÒ˚Ô·Ì, ˚ÔÅÒ·ıëâÅ´
óâã·ı´ ÅãÖÅ©ï´ ÂÅÔ- îÎëŴ·ıó, 2010 ßè ùâÒÔâó·ı üâÈÅ- ÂÅÔÒÅÎÔÅùÅß·ıëâÅßÉ óâÛ·ı´ çÒ ßçÁ: Ä©Î É·ó·Òç´ á·ıÒÎ âùÅı ÖïÒ ·ı
ùÅ´âó·ıëâÅ´ É´·Ò·≠ï„ ´ùÅÒ·Ì Ö·Òõ·£ Å©Î ÂÅÔÅ´ï ·ıÎÅ´·£è, ù·ı ÖÅ© ÉÒÔ·ı- ÖÒÅùÅ´·ıëïı´è, ¶ÅÒù·ÎâÅ´ï ß˚Ô Óï-
©ÅÔù·ıëïı´´âÒ·ı ÖóôÅı·Ò´ ç, Å©á ÖţŘÅÒÅô˚ηıëïı´è ÅÒÖâó˘ ´ùÅ- ëïı´·Ì, õâõ·Ì âı ÂÅÔìÅßïÁ·Û·Ì: ©ÅÒÂç˘ïÒ·Ì ´·©´ÅÛÅõ, ïÎù ¯èãèó˘Å-
ßÅ©Òâ´ïï ÅÒÖïó·ıßè ùÅÒâóï Åßâ´Å- ÔÅõ ç ÉÅÛï ëÒ˘âÒç´ç É·ó·Ò óâã·ı´âÒè, Äßâ´ÅùÅÒâı·Òè` ÅÒÖïóâó·Ì üÅÒÅãÅ- ©Å©ï ß˚Ô` ïÒ ì·£·Ì·ıÒáï´ ÖâÒÅÌÅÒ-
ßâõ ©ÅÒ°Åù·ıßè, üÅÒ·ıÅõ´ ç Å©á óâã- âı ©ÅßÅÈ˚Òç´ ÂÅ©˘ÅÒÅõ ç Å´·´Û Ö·Ò- Ôè: ÄÒÖïóâó·Ì ÅÈÔ´ï´è, Îâ˜ÅùÅ´è, ıÅõ óâã·ıï ˜Òù·ıëâÅ´ ÂÅ©˘ÅÒ·Ì:
ı·£ ô˚η£ ì·£·Ì·ıÒáï´ âı ÅãÖï´: õÅõ·ıëâÅ´ áçß: ‰ÅÔ≠Å• ˚Òï´Åù ßè´ É´ÅùÅ´è, ïÒè, ùÅß Å©Î É·ó·Òï Åßâ´Å- ÇÅÛï ÅãÖÅ©ï´ ü·ÖâÒç, ìÅßÅ´Åùï
öÅ´Ò üâÔâıÅ´˘´âÒ ·ı´âÛ·£ ©ÅÒ°Å- ç „çÒ˘çã Ûâ£Åô·ıßÉâÒ·ı óâã·ı´âÒè, Öâ£âÛïù Å´·ıÅ´·ıßè` ÆßÅ©Òâ´ïØ´: ·Ò·≠ üÅÔ·ıÅõï ü·ÖâÉÅ´·ıëïı´´ ·ı
ù·ıß ßè´ ç Å©Î, ˘Å´ï ·Ò ´âÒùÅ© ˚Òï´Å- ·Ò·´˘ ê·ıÒ˘ïÅ©ç´ á·ıÒÎ É´Åù·£ ßïÅ- §ï≠á Å©á ÂÅü·ı´ ùè õÅÖï ÖïÔÅùÛ·ı- â£âó·ıëïı´´âÒè ùè Û·óÅ´ ´Åâı Å©Î
ùï´ ßçÁ ©ï≠·ı·£ ˘ïıÒÔ ì·£·Ì·ıÒáï ùÅ- ı·Ò·ıß´âÒ·ı ßçÁ ïÒâ´Û Ö·©·ıëïı´è ëïı´ ßè, ùÅß Åıâóï •ï≠á ÉÅÛÅÔÒ·ı- üÅıÅ˘Åõ·©ï çÁâÒ·ı´ ßçÁ:
òÄ‚ÇÄË ‰ÅÔÒÅÎÔâÛ` ÑÅ©·ı≠ ‚Åóè˘ßÅ´ ú.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
û·Òïã·´ÅùÅ´
1.- Ä´·ı´è ÆÄÒÅßØç:
2.- ûÅßâß ßè - ÔÅÈï ßè ü´„ïı´è - ÆÓÅùçÎ üÅ´âß, Öóô·ıá á´âßØ
1
(·óÎÅüÅ© üÅ´âó·ıù´âÒç´):
3.- ÄãÖ ßè - âÒùÅÒ·ıëâÅ´ „Ř ßè:
4.- úÅÒï´ ÖÔ´·ı·£ üï´ ÅÈÅÁ´·ÒáÅÒÅ´ ßè:
2
3
5.- ÄıÅ´Åù - (üÅù.) ·ı££·ıëïı´ ßè - (üÅù.) Å£ÉïıÒ:
6.- Ú·ıÛÅùÅ´ ßè - ÆÍïÎÅù, ¶ïÎÅ˘ ßïÅÎï´ ãï´˘è Ô·ı´ ùè ÔÅ´ï´Ø:
7.- ÑÒÅùÅ´ ÂÅÒÉâÒÅëâÒë ßè - ÄÎÔ·ıÅõ ßè:
8.- ƶâÒ ÅÒÔâÒè ·flÌ ç ÛÅ´·ıß, ‡flÌ çfi ÌÅÒáâÒè ßâÒØ
(ûÅ©Òâ´ï Ó·ı´ ÉÅ´ÅÎÔâ£õ·ıëâ´ç) -
4
Ƈı °ïı´ÅÂÅÔfi ßÅÒá·ı´,
àÎ üÅ©Ò˚Òç´, óÅ©´ÅÉÅÛfiØ (¶ïÎÅ˘ ¶âõÅÒâ´Û):
6
9.- Ä©ó - fi àÎÅ©âÅ´ (ûÅ©ÅÎÔÅ´ï ÂÅÒõÅ´˘´âÒç´):
10.- î´ÔÒÅ©ï´ Å´ÔÅÈè:
7
‡ı££ÅüÅ©âÅÛ
1.- ÆûÅ©Òâ´ï Ó·ı´Ø ˘âÒë·ıÅõï´ üâ£ï´Åùè (1901-1984) - ƨç˘âÒç´ Å´·ı≠, 8
ô·ıÒ≠ï´ç´ õÅ´ÒØ (·óÎÅüÅ© üÅ´âó·ıù´âÒç´):
2.- òâ´ë·ıù - fi ¶ÅÒÖÅÒâÅ´ (ÉÅ´ÅÎÔâ£õ·ıüï): 9
3.- 2060 (üÅÒÅãÅÔ ë·ıÅ´≠Å´´âÒ·Ì) - ôÅ©ë·£ É·©Î ßè:
4.- íôÔÅùÅ´ - úÅÒï´ï ùï´âÒ·ı´ Å≠ôÅÔ·ıÅõ Ö·Ö´·Ûè:
5.- ÜÅ´áÅ£ - ß·ıÔ˘: 10
6.- ÓÅÈï ßè ü´„ïı´è:
7.- òÅ„ÅÔ·ıÒfi - Û·ıÛÅùÅ´ ßè:
8.- åßïó ä·óÅ©ç´ - ÆûÅ© Å≠ôÅÒüïfiâÒ·ı´ ÌÒÅ© Å´ÂÅ≠ÔÂÅ´, îÒ ÔçÖâÒ·ı´ ùÅ©õÅù´
Ä©Î ÅßηıÅ© ôÅ„ÉÅÈ ó·ıõ·£´âÒè
Å´ÌâÒÁ ë·£ ≠·£Å©Ø (ÏÅüÅ´ êç˘çâÅ´ï ÄÒÔÅıÅãá Ç. ˘âÒë·ıÅõç´):
ÂïÔï ÎÔÅ´Å´ ®Åù·É ‰ÅÒ·´âÅ´ï
9.- äÅÒáÅÒ·ı´:
10.- ÆÄ„˘âÒ ·ı´ï ˚ÔùâÒ „·ı´ï, Æfiark DiflçisiØ Å´·ı´ ÖïÒ˘è, ·Ò ÌâÒÁâÒÎ
¶ÅÒá ùè ßâÈÛ·ı´ç °âÈ˘âÒ „·ı´ï, ó·©Î ÔâÎÅı ÆÄÒÅÎØ üÒÅÔÅÒÅù„ÅÔÅ´
¨ÅÂïù ·ı´ï ˚Îù·Ò „·ı´ïØ (·óÎÅüÅ© üÅ´âó·ıù´âÒç´) - ÆÏçÒ˘ ûÅ©ÅÎÔÅ´ïØ´ ßÅÔâ´Å≠ÅÒç´:
ÖÒ·ıâÛÅı Å©á ÉÅÒÉÅÈ·Ì:
˚Ö·ÎÔ·Î 2010 19 Äú˙Í ˘ïÒ˘