You are on page 1of 368

АЗЯРБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ПРЕЗИДЕНТИ

ЙАНЫНДА ГЕЙРИ-ЩЮКУМЯТ ТЯШКИЛАТЛАРЫНА


ДЮВЛЯТ ДЯСТЯЙИ ШУРАСЫ

"Еффектив Тяшяббцсляр Мяркязи"


демократик дяйярлярин юйрянилмяси вя тяблиьи
Иътимаи Бирлийи

АЗЯРБАЙЪАН
ТАРИХИ ЭЦНБЯЭЦН
(китаб-тягвим)

Бакы - 2008
"Тарихи олдуьу кими гябул етмяк,
дярк етмяк вя гиймятляндирмяк лазымдыр"
Щейдяр Ялийев

"Азярбайъан тарихи эцнбяэцн".-Бакы,"Тякнур" няшриййаты, 2008.-368 с.

Китаб Азярбайъан Республикасынын Президенти йанында Гейри-Щюку-


мят Тяшкилатларына Дювлят Дястяйи Шурасынын малиййя дястяйи иля няшр едил-
мишдир.

Тяртиб едяни: Вцгар Ялийев


Редактор: Ханлар Мяммядов
Мяслящятчи: Фирдовси Исмайылов (БДУ-нун Тарих факцлтясинин баш мцяллими)
Корректор : Гурбан Нурийев
Дизайнер: Елчин Ящмядоьлу
Охуъулара тягдим олунан китаб "Еффектив Тяшяббцсляр Мяркязи" демократик
дяйярлярин юйрянилмяси вя тяблиьи Иътимаи Бирлийинин Азярбайъан Республикасынын
Президенти йанында Гейри-Щюкумят Тяшкилатларына Дювлят Дястяйи Шурасынын гран-
ты щесабына щяйата кечирдийи "Азярбайъанчылыг - милли ейниййятдян глобал дцнйайа
пянъяря" тядгигат вя тяблиьат платформу лайищяси чярчивясиндя щазырланыб. "Тарих
эцндялийи" шяклиндя тяртиб едилян китаб Азярбайъанын гядим дюврдян бу эцнядяк
кечдийи дювлятчилик тарихи, иътимаи-сийаси, мядяни щяйатынын юнямли щадисяляри, шях-
сиййятляри щаггында йыьъам билэиляри ящатя едир. Цмидварыг ки, китаб тарихимизи юй-
рянмяк, тяблиь етмяк истяйянляр цчцн йарарлы мянбя, бизляри тягвимин щяр йени
эцнцнц Азярбайъан тарихиня нязяр йетиряряк башламаьа сювг едяъяк билэи гайнаьы
олаъаг. Китабын електрон (мцнтязям йениляшян) варианты иля www.azerbaycanli.org
сайтында таныш олмаг олар. Ряй вя тяклифляринизи бу цнвана эюндяря билярсиниз: Бакы,
Т.Шащбази, 101. тел: 497 74 31; 497 74 32
Чапа имзаланмышдыр - 19.12.2008
Каьыз форматы - 84х60 1/16
Чап вяряги -24
Тиражы - 200
ISBN 448-9952-445-04-4 "Тякнур" ММЪ - нин
©"В.Ялийев" мятбяясиндя чап олунмушдур.
©"Тякнур" Бакы, Щ. Чавид пр. 31
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
1 йанвар
1813 - Русийа-Иран мцщарибяси (1804-1813) эедишиндя рус го-
шунлары Лянкяран галасыны алыблар. Талыш ханлыьы Русийа тяряфин-
дян ишьал едилиб. Эцлцстан мцгавиляси (12 октйабр 1813) иля бу
ишьал рясмиляшдирилди, 1826-ъы илдя ися Русийа чары Ы Николайын фяр-
маны иля Талыш ханлыьы ляьв едилди.

1841 - Чар Ы Николайын имзаладыьы инзибати ислащат ганунуна


(10.04.1840) ясясян, Ъянуби Гафгаз пайтахты Тифлис олмагла
Имерети губернийасына вя пайтахты Шамахы олмагла Каспи (Хя-
зяр) вилайятиня болцндц. Каспи вилайятиня Шамахы, Шуша, Нуха,
Лянкяран, Бакы, Губа, Дярбянд гязалары дахил иди. Азярбайъа-
нын Йелизаветпол (Эянъя), Газах, Балакян вя Нахчыван бюлэяля-
ри Имерети губернийасынын тяркибиня дахил едилди.

1929 - Азярбайъанда яряб ялифбасындан латын графикалы ялиф-


байа кечид башланыб. Бу бярядя сийаси гярар 1926-ъы илдя Бакыда
кечирилмиш Цмумиттифаг тцрколожи гурултайын тювсийясиня ясасян
гябул олунмушду. Лакин ортаг ялифба сайясиндя Азярбайъан-
Тцркийя ялагяляринин эцълянмясиндян ещтийат едян ССРИ рящбяр-
лийи чох кечмядян ону арадан галдырды.

1940 - Азярбайъан ССР-дя латын графикалы ялифбадан кирил (рус)


графикалы ялифбайа кечид эерчякляшиб. Бу барядя эюстяриш 1939-ъу ил-
дя ССРИ рящбяри Сталин тяряфиндян верилмишди, щямин ил ийулун 11-дя
Азярбайъан ССР Али Совети бунунла баьлы ганун гябул етмишди.

1997 - АТЯТ-ин Минск групунда щямсядр юлкя олан Финлан-


дийаны Франса (икинъи щямсядр юлкя Русийа иди) явяз едиб. Рясми
Бакы онунла разылашдырылмамыш бу дяйишиклийя етираз едиб вя
АБШ-ын щямсядрлийини иряли сцрцб. Нятиъядя Минск групунда
цчлц щямсядрлик (Русийа, АБШ, Франса) формалашды.

3
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
2 йанвар

1897 - Эюркямли алим вя иътимаи хадим Язиз Ялийев (1897-


1962) анадан олмушдур. Профессор Я.Ялийев 1930-ъу иллярдя
Азярбайъан Тибб Институтунун вя Азярбайъан Дювлят Универ-
ситетинин ректору ишляйиб, республиканын сящиййя назири (халг ко-
миссары) олуб. 1940-ъы иллярдя Даьыстан (Русийа) вилайятиня рящ-
бярлик едиб, 1950-ъи иллярдя Азярбайъан ССР Али Совети Ряйасят
Щейятинин катиби олуб.

1920 - Совет (болшевик) Русийасынын хариъи ишляр комиссары Чи-


черинин Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин хариъи ишляр назири
Фятяли хан Хойскийя биринъи нотасы эюндярилиб. Болшевикляр Азяр-
байъандан Русийадакы вятяндаш мцщарибясиня тяряф олараг го-
шулмаьы вя эенерал Деникиня гаршы саваш елан етмяйи тяляб едир-
диляр. Ъцмщуриййят щюкумяти бу тяляби рядд етди.

1945 - Танынмыш актйор, театр вя кинода йаддагалан образ-


лар йаратмыш Сямяндяр Рзайев (1945-1986) анадан олуб.

1992 - Еквадор Азярбайъанын дювлят мцстягиллийини таныйыб.


Ики юлкя арасында дипломатик мцнасибятляр ися хейли сонра,
2004-ъи ил мартын 22-дя гурулду.

4
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
3 йанвар

1804 - Эянъя ханы Ъавад хан оьлу иля бирликдя эенерал Па-
вел Сисиановун башчылыг етдийи рус гошунлары иля дюйцшдя гящ-
ряманъасына щялак олуб. Ъавад Шащверди хан оьлу 19 ил
(1785-1804) Эянъянин ханы олмуш, Азярбайъанын тарихиндя
вятянпярвяр, мярд вя ъясур сяркярдя кими галмышдыр. Чар Ру-
сийасынын Эянъя ханлыьыны ишьал етмяси иля Азярбайъанын диэяр
ханлыгларынын ишьалына да йол ачылмыш олду.

1909 - Азярбайъан тясвири сянятинин эюркямли нцмайяндя-


си, дцнйа шющрятли бойакар, халг ряссамы Сяттар Бящлулзадя
(1909-1974) анадан олмушдур.

1955 - Иътимаи-сийаси хадим Огтай Ясядов анадан олуб.


2000 вя 2005-ъи иллярдя Милли Мяълисин депутаты сечилиб, 2005-
ъи илин декабрындан парламентин сядридир.

1990 - ССРИ рящбярлийинин гярары иля Совет Ордусунун щис-


сяляри "ермяни ящалисинин мцдафияси мягсядиля" Азярбайъан
яразисиня йеридилмяйя башлайыб. Бу, "20 Йанвар" гырьынына
щазырлыг иди.

2004 - Бакыда Азярбайъан Республикасынын Назирляр Ка-


бинети вя АБШ-ын Мцдафия Назирлийи арасында "Кцтляви гырьын
силащларынын йайылмасынын гаршысынын алынмасында ямякдашлыг
щаггында сазиш" имзаланыб.

5
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
4 йанвар

1878 - Танынмыш сатирик шаир, "Молла Нясряддин" ядяби мяк-


тябинин эюркямли нцмайяндяляриндян бири Яли Нязми (1878-
1946) анадан олуб.

1963 - Азярбайъан ССР Али Совети Рейасят Щяйятинин фярма-


ны иля республиканын ярази-инзибати системиндя нювбяти дяйишиклик-
ляр едилиб. Фярмана ясасян, Аэъабяди, Яли Байрамлы (индики Шир-
ван), Аьсу, Балакян, Дашкясян, Ъябрайыл, Дявячи, Йевлах, Жда-
нов (Бейляган), Зярдаб, Гах, Губадлы, Гутгашен (Гябяля),
Мирбяшир (Тяртяр), Нуха (Шяки), Пушкин (Билясувар), Саатлы, То-
вуз, Хачмаз районлары, Нахчыван МССР-дя Ордубад вя Шащ-
буз районлары, ДГМВ-дя Шуша району ляьв едилиб. Лакин бир ил
сонра, 1964-ъц илин ийулунда Ъябрайыл, Губадлы, Пушкин районла-
ры, 1965-ъи илин йанварында ися диэяр районлар бярпа олунуб.

2003 - Президент Щейдяр Ялийевин фярманы иля тясдиглянян


"Азярбайъан Республикасынын дювлят дили щаггында" ганун ряс-
ми мятбуатда дяръ олунараг гцввяйя миниб. Ганун юлкя Кон-
ститусийасына уйьун олараг Азярбайъан дилинин дювлят дили кими
щцгуги статусуну тянзимляйир.

6
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
5 йанвар

1930 - Совет Иттифагында коллективляшмя вя колхоз гуруъу-


луьуна йардым щаггында гярар гябул едилиб. Колхоз гуруъу-
луьу ССРИ-дя, о ъцмлядян Азярбайъанда дящшятли репрессийа-
ларла, 1 милйона йахын адамын голчомаг ады иля дамьаланараг
сцрэцн едилмяси иля мцшайият олунду. Кцтляви колхозлашманын
нятиъяси олараг 1931-1933-ъц иллярдя ССРИ-ни дящшятли аълыг
бцрцдц, милйонларла инсан юлдц.

1991 - Бакынын Даьцстц мядяниййят вя истиращят паркында


(индики "Шящидляр Хийабаны") 20-ъи иллярдя Азярбайъана рящбяр-
лик етмиш С.М. Кировун нящянэ щейкяли сюкцлцб. Йарым ясря йа-
хын Бакынын ян уъа зирвясиндя "гярар тутан" абидя Азярбайъан-
да сосиализмин тянтянясинин тяъяссцмц иди. Щейкялин эютцрцлмя-
си иля баьлы рясми мялуматда ясас кими "техники сябяб" - ярази-
нин сцрцшмя зонасында олмасы эюстярилирди. Эерчякдя ися бу,
Азярбайъанын совет системи вя онун символлары иля видалашмасы-
на ишаря иди.

1992 -Азярбайъан Республикасынын Мцдафия Шурасы ляьв еди-


либ. Щакимиййят вя мухалифят рящбярляринин иштиракы иля юлкядя
эуйа орду гуруъулуьуна кюмяк мягсядиля йарадылан (сентйабр
1991) Мцдафия Шурасы яслиндя сийаси мцбаризя вя интрига мяркя-
зиня чеврилмишди.

7
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
6 йанвар

1733 - Сяфяви ордусу Баьдад йахынлыьында баш верян


дюйцшдя Османлы гошунларыны мяьлуб едиб. Тяряфляр арасында
имзаланан Баьдад сцлщ мцгавилясиня ясасян, Османлы дювляти
1723-1724-ъц иллярдян башлайараг яля кечирдийи бцтцн Сяфяви тор-
пагларыны эери гайтармаьа разылыг вериб. Османлы дювляти щямин
дюврдя Шимали Азярбайъанын бюйцк щиссясини (Хязярйаны ярази-
лярдян савайы), щабеля Тябриз, Ярдябил, Мараьа, Хой вя диэяр
Ъянуби Азярбайъан яразилярини нязарятя эютцрмцшдц. 1732-ъи ил-
дя баьланан Кирманшащ мцгавиляси иля Сяфявиляр Ъянуби Азяр-
байъан яразилярини эери ала билмишди.

1907 - Танынмыш актйор, халг артисти Исмайыл Даьыстанлы


(1907-1980) анадан олмушдур.

1994 - Гарабаьда Ермянистан ишьалчы гошунлары иля мцщари-


бядя якс-щцъума кечян Азярбайъан Милли Ордусунун бирляш-
мяляри 1993-ъц илин аьыр мяьлубиййятляриндян сонра илк щярби уь-
уруну газаныб. Азярбайъан Силащлы Гцввяляринин щиссяляри
Фцзули районунун Ашаьы Йаьлывянд, Кяримбяйли вя Шцкцрбяйли
кяндлярини ермяни ишьалындан азад едиб, бюлэядя стратежи ящя-
миййят дашыйан Щорадиз гясябяси нязарят алтына алыныб.

8
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
7 йанвар

1907 - Азярбайъанын танынмыш геологу, профессор Миряли


Гашгай (1907-1977) анадан олмушдур.

1992 - Бирляшмиш Штатларын президенти Ъоръ (ата) Буш Азяр-


байъан Республикасынын дювлят мцстягиллийинин танынмасы баря-
дя Бакыйа мяктуб эюндяриб. О вахтадяк Азярбайъанын мцстя-
гиллийини дцнйанын 50-дяк дювляти танымышды. Щямин ил февралын
28-дя Азярбайъанла АБШ арасында дипломатик мцнасибятляр
гурулду.

2001 - Азярбайъанда 2000-ъи илин 5 нойабр парламент сечки-


ляриндян сонра нятиъяляри ляьв олунмуш 11 сечки даирясиндя Мил-
ли Мяълися тякрар сечкиляр кечирилиб. Щямин даирялярдя сечкилярин
нятиъяляри баш вермиш ганун позунтуларына эюря ляьв едилмишди.
Тякрар сечкилярин йекунлашмасы иля икинъи чаьырыш Милли Мяълисин
124 депутатдан (Ханкянди даираси истисна олмагла) ибарят там
тяркиби формалашды.

9
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
8 йанвар

1607 - Сяфявилярля Османлы арасында нювбяти мцщарибя (1603-


1612) эедишиндя тцрк гошунларынын ялиндя олан Бакыда халг
цсйаны башлайыб. Сяфяви гошунлары шящяря дахил олараг Османлы
гцввялярини орадан вуруб чыхарыблар. Бакы, Азярбайъан диэяр
яразиляри иля бярабяр, тяряфляр арасында бундан юнъяки (1578-
1590) мцщарибядя Османлынын нязарятиня кечмишди. Сяфяви дюв-
ляти Бакыны эери алмагла мцщарибянин эедишини тамамиля юз хей-
риня дяйишмяйя мцвяффяг олду.

1920 - Азярбайъанын халг артисти, театр вя кинода бир чох


йаддагалан образлар йаратмыш эюркямли сяняткар Лейла Бядир-
бяйли (1920-2000) анадан олмушдур.

1992 - Ермяни тяхрибатчы дястяляри Азярбайъана гаршы даща


бир террор ямяли щяйата кечирибляр. Тцркмянистандан Красно-
водск (Тцркмянбашы) -Бакы маршуруту иля щярякят едян дяниз
бярясиндя тюрядилян террор акты нятиъясиндя 25 няфяр щялак олуб,
88 няфяр йараланыб.

1995 - Азярбайъан Гайана Республикасы иля дипломатик


мцнасибятляр гуруб.

10
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
9 йанвар
1903 - Азярбайъан театрынын танынмыш сималарындан олан
Цлвц Ряъяб (1903-1938) анадан олмушдур. Сталин репрессийала-
рынын гурбаны олуб.

1990 - Ермянистан ССР Али Совети Даьлыг Гарабаьын Азяр-


байъандан гопарылмасыны щядяфляйян даща бир сяняд- "ДГМВ-
нин сосиал-игтисади инкишаф планынын Ермянистан ССР-ин дювлят пла-
нына дахил едилмяси щаггында" гярар гябул едиб. Азярбайъан ССР
Али Советинин Ряйасят Щейяти гярары республиканын суверенлийиня
гясд олараг гиймятляндириб вя ССРИ Али Советинин Ряйасят Щейя-
тиня мцраъият едиб. ССРИ Али Советинин Ряйасят Щейяти ися Ермя-
нистанын аддымыны писляйян гярар гябул етмякля кифайятляниб.

1991 - Ермяни террору Азярбайъан яразисиндя нювбяти аксийа


щяйата кечириб. Лачын-Йевлах йолунда Совет Ордусуна мяхсус
"УАЗ-469" маркалы щярби машынын эцллябаран едилмяси нятиъя-
синдя 4 няфяр, о ъцмлядян "Молодйож Азербайджана" гязетинин
хцсуси мцхбири Салатын Ясэярова вя бюлэядяки щярби комен-
дантлыьын 3 рус забити гятля йетирилиб.

1994 - Азярбайъанла Ватикан дювляти (юлкямизин мцстягилли-


йини 1992-ъи ил майын 23-дя таныйыб) арасында дипломатик мцна-
сибятляр гурулуб.

2001 - Русийа президенти Владимир Путин Бакыйа рясми сяфяря


эялиб. Бу, Русийа рящбяринин Азярбайъана илк рясми сяфяри иди. Ся-
фяр Азярбайъан-Русийа ялагяляриндя етимад щавасынын ясасыны
гойуб. Щейдяр Ялийев-Владимир Путин данышыгларынын йекуну
олараг ики юлкя арасында бир сыра мцщцм сянядляр, о ъцмлядян
Хязярин секторлара бюлцнмясини якс етдирян Бирэя бяйаннамя
имзаланыб.
11
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
10 йанвар

1838 - Бакы милйончусу, бюйцк хейриййячи Щаъы Зейналаб-


дин Таьыйев (1838-1924) анадан олуб. Таэыйевин ады Азяр-
байъан тарихиня халгынын маарифлянмяси, мядяни инкишафы цчцн
эюрдцйц няъиб ишлярля щякк олунуб. Бакыда илк театр бинасы, Ъя-
нуби Гафгаз цзря мцсялман гызлар цчцн илк мяктяб, бу эцн
пайтахтын архитектурасына йарашыг верян онларла тикили онун ады
иля баьлыдыр. ХХ ясрин яввялиндя Бакыда бир чох хейриййя тяшки-
латлары ("Мцсялман хейриййя ъямиййяти", "Няшр вя маариф",
"Ниъат" вя с.) онун кюмяйи сайясиндя фяалиййят эюстяриб.
Дюврцн танынмыш зийалылары, Халг Ъцмщуриййятинин гуруъулары
Таьыйевин кюмяйи иля Русийада, Авропада тящсил алмышды.

1994 - НАТО-нун Брцсселдя кечирилян саммитиндя "Сцлщ


Щаминя Тяряфдашлыг" програмы гябул олунуб. НАТО-нун ке-
чмиш сосиалист юлкяляри ямякдашлыьыны тянзимляйян програма го-
шулмаг цчцн 20-дян чох дювлятя, о ъцмлядян Азярбайъана (юл-
кямиз щямин илин майында СНТ програмына гошулду) дявят
эюндярилиб. Брцссел саммитинин йекун бяйанатында (11 йанвар
1994) НАТО-нун Ъянуби Гафгаз юлкяляри иля баьлы сийасятиня
даир айрыъа бянд йер алмышды. Сяняд НАТО-нун Ъянуби Гафга-
зын щяр цч республикасынын ярази бцтювлцйцнц таныдыьыны вя эцъ
ишлятмякля яразилярин яля кечирилмясини пислядийини бяйан едирди.

12
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
11 йанвар

1920 - Ы Дцнйа мцщарибясинин йекунларына щяср олунмуш Вер-


сал (Парис) сцлщ конфрансынын Али Шурасында Бюйцк Британийанын
хариъи ишляр назири Керзонун тяклифи иля Азярбайъан Халг
Ъцмщуриййятинин танынмасы барядя гярар гябул олунуб. Яли-
мярдан бяй Топчубашовун башчылыг етдийи Азярбайъан нцма-
йяндя щейяти Гярб даиряляри иля апарылан бириллик эярэин данышыг-
лардан сонра буна наил олмушду. Парис сцлщ конфрансынын рясми
гярарын йанварын 15-дя Азярбайъан нцмайяндя щейятиня тяг-
дим олунду.

1994 - Азярбайъан Латвийа вя Словакийа иля дипломатик


мцнасибятляр гуруб. Щяр ики юлкя Азярбайъанын мцстягиллийини
1991-ъи ил декабрын 8-дя танымышды.

2003 - Президент Щейдяр Ялийевя "АНС" Мцстягил Йайым вя


Медиа Ширкятинин вя "Чинэиз Мустафайев Фонду"нун тясис ет-
дийи "2002-ъи илин адамы" мцкафаты тягдим едилиб. Дювлят башчы-
сы бу мцкафата 2002-ъи ил ярзиндя Азярбайъанын хариъи сийасятин-
дя ялдя олунмуш мцщцм нятиъяляря: Русийа иля Гябяля РЛС-ин
статусу вя Хязярин дибинин бюлцнмяси цзря сазишлярин имзалан-
масы, Азярбайъан-Тцркийя-Эцръцстан тящлцкясизлик сазишинин
имзаланмасы, Азярбайъан-Иран мцнасибятляринин сащманлан-
масына эюря лайиг эюрцлмцшдц.

13
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
12 йанвар

1908 - Бюйцк бястякар Цзейир Щаъыбяйовун мцяллифи олдуьу


илк Азярбайъан операсы "Лейли вя Мяънун" тамашайа гойулуб.
Бу, мцсялман Шяргиндя илк опера ясяри иди. Премйера юнъяси Ба-
кы кцчяляриня вурулан илк афиша бу мязмунда иди: "Мцсялман ди-
линдя яввялинъи дяфя опера. "Лейли вя Мяънун". Шянбя эцнц, ах-
шам, йанварын 12-си (йени тягвимля 25-и) "Ниъат" маариф ъямийй-
ятинин драм щейяти тяряфиндян мювге-тамашайа гойулаъаг".

1989 - ССРИ Али Советинин Ряйасят Щейяти "Азярбайъан


ССР-ин Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятиндя хцсуси идаря фор-
масынын тятбиг едилмяси щаггында" фярман вериб. Фярмана яса-
сян, Даьлыг Гарабаьын Азярбайъан тяркибиндя мухтар вилайят
статусу сахланылмагла бюлэядя бирбаша Москвайа табе олан
"Хцсуси Идаря Комитяси" йарадылды. Москванын гярары эуйа
мцнагишянин сянэимясиня йюнялмишди. Эерчякдя ися Аркади
Волскинин рящбярлик етдийи "комитя" Даьлыг Гарабаьын Азяр-
байъанын суверенлийиндян чыхарылмасына хидмят едирди. Ящали-
нин эениш етираз чыхышларындан сонра "Хцсуси Идаря Комитяси"
щямин илин нойабрында Бакынын формал табечилийиндя олан Тяш-
килат Комитяси иля явязлянди.

1995 - Азярбайъанла Уругвай арасында дипломатик мцнаси-


бятляр гурулуб.

2004 - Президент Илщам Ялийев Азярбайъан Милли Енсиклопе-


дийасынын няшри щаггында вя Азярбайъан дилиндя латын графикасы
иля кцтляви няшрлярин щяйата кечирилмяси щаггында сярянъамлар
имзалайыб.

14
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
13 йанвар

1990 - Бакынын "Азадлыг" мейданындакы издищамлы митингдя


Азярбайъан Халг Ъябщяси тяряфиндян "Милли Мцдафия Шура-
сы"нын йарадылдыьы елан олунуб. Бу, фактики олараг мцхалифятин
щакимиййяти яля кечирмяйя щазырлашдыьыны бяйан етмяси иди. Еля
щямин эцн совет хцсуси хидмят органларынын эизли ямякдашлары-
нын тящрики иля Бакыда йашайан ермяниляря гаршы таланлар башла-
ныб. ССРИ КГБ-синин ссенариси цзря башланан бу мягсядли тях-
рибат Бакыйа орду бирляшмяляринин йеридилмясини (20 Йанвар гыр-
ьыны) ясасландырмалы иди. Цч эцн сцрян таланлардан сонра ермяни-
лярин Бакыдан кцтляви кючц (тяхминян 200 мин няфяр) башланды.

1991 - Азярбайъан ССР Али Совети Ряйасят Щейятинин фяр-


маны иля Шаумйан (кянд) району инзибати-ярази ващиди кими ляьв
едилиб вя онун яразиси Эоранбой районуна бирляшдирилиб.

1997 - Президент Щейдяр Ялийев Франса президенти Жак Шира-


кын дявятиля Парися рясми сяфяря эедиб. Сяфяр эедишиндя (13-17
йанвар) икитяряфли сазишляр, о ъцмлядян Хязярин Азярбайъан сек-
торундакы "Лянкяран-дяниз" вя "Талыш-дяниз" йатагларынын
Франсанын "Елф-Акитен" вя "Тотал" ширкятляри иля бирэя ишлянмяси-
ня даир мцгавиляляр имзаланыб.

15
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
14 йанвар

1911 - Танынмыш рийазиййатчы алим, "Бакы функсионал анализ


мяктяби"нин баниси Защид Хялилов (1911-1974) анадан олуб.
З.Хялилов илк азярбайъанлы физика-рийазиййат елмляри доктору иди.

1992 - Азярбайъанла Тцркийя арасында дипломатик ялагялярин


гурулмасына даир протокол имзаланыб. Бу, Азярбайъанын хариъи
юлкя иля имзаладыьы илк дипломатик сяняд иди. 1991-ъи ил нойабрын
9-да Азярбайъанын мцстягиллийини илк таныйан Тцркийя олмушду.
1992-ъи илин йанварында Бакыда биринъи олараг Тцркийя бюйцкел-
чилийи фяалиййятя башлады, щямин илин августунда ися Азярбайъан
хариъдяки илк сяфирлийини Анкарада ачды.

1992 - "Азярбайъан Республикасынын дювлят сярщяди щаггын-


да" ганун гцввяйя миниб. Ганунда Азярбайъан Республика-
сынын сярщядляринин дювлятин юз гцввяляри тяряфиндян горунмасы
башлыъа шярт кими вурьуланмышды. Ганунун тялябиня ясасян,
1992-ъи илин августунда илк дяфя Русийа (кечмиш ССРИ) сярщяд-
чиляри Нахчыван Мухтар Республикасындан чыхарылды, сярщяд щис-
сяси Азярбайъан Республикасы Сярщяд Гошунларынын там няза-
рятиня кечди. Бу тарихи щадисядя Нахчыван МР Али Мяълисинин
сядри Щейдяр Ялийевин хцсуси ролу олмушду.

16
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
15 йанвар

1906 - Санкт-Петербургда Цмумрусийа мцсялманларынын ЫЫ


гурултайы (15-23 йанвар) ишя башлайыб. Гурултайда Русийа
Мцсялман Иттифагынын ("Иттифаги-мцслимин", 1905-ъи илин авгус-
тунда Цмумрусийа мцсялманларынын гурултайында тясис олун-
мушду) биринъи Дювлят Думасына сечкилярля баэлы тактикасы
мцзакиря едилиб, йени програм гябул олунуб.

1990 - Даьлыг Гарабаьда эярэинляшян мцнагишянин гаршысын-


да аъиз галан Азярбайъан ССР-ин рящбярлийи Даьлыг Гарабаь
Мухтар Вилайятиндя вя она битишик районларда фювгяладя вя-
зиййятин тятбиг олунмасы цчцн Москвайа мцраъият едиб. Еля щя-
мин эцн ССРИ Али Совети Ряйасят Щейяти Азярбайъанын Даьлыг
Гарабаь Мухтар Вилайятиндя вя она битишик районларында, ща-
беля Ермянистанын Эорус районунда вя Иран-Азярбайъан
(ССРИ) сярщяди бойунъа фювгяладя вязиййят елан едилмяси баря-
дя гярар гябул едиб. Фювгяладя вязиййят елан едилян яразиляря
Совет Ордусунун бирляшмяляри йеридилиб, йерли щакимиййят щярб-
чиляря верилиб.

1992 - Австрийа Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Ики юл-


кя арасында дипломатик мцнасибятляр щямин ил февралын 20-дя
гурулду.

1997 - Азярбайъан Коста Рика (юлкямизин мцстягиллийини


1991-ъи ил декабрын 28-дя таныйыб) иля дипломатик ялагяляр гу-
руб.

17
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
16 йанвар

1453 - Узун Щясян Дийарбякиря дахил олуб вя Аьгойунлу


тайфа бирляшмяляриня рящбярлийи яля алыб. Бир гядяр сонра Азяр-
байъанын бюйцк дювлятляриндян бири - Аьгойунлу дювляти тарих
сящнясиня чыхды. Узун Щясянин рящбярлийи алтында (1468-1478)
Аьгойунлу дювляти Йахын вя Орта Шяргдя гцдрятли щярби-сийаси
амиля чеврилди. Узун Щясян бцтцн Азярбайъан торпагларыны
ящатя едян эцълц мяркязляшдирилмиш дювлят йаратмаг сийасяти йе-
ридирди, бу мягсядля хцсуси "Гануннамя" щазырлатмышды. Онун
башладыьы иши нявяси Шащ Исмайыл Хятаи баша чатдырды, шималлы-ъя-
нублу бцтцн Азярбайъан торпагларыны юз щакимиййяти алтында
бирляшдирди.

1732 - Сяфяви дювляти иля Османлы императорлуглары арасында


Гафгаза нязарят уьрунда нювбяти мцщарибянин йекуну олараг
Кирманшащ сцлщ мцгавиляси баьланыб. Мцгавилянин шяртляриня
ясасян, Азярбайъанын Иряван, Нахчыван, Эянъя, Шамахы вя Шир-
ван бюлэяляри Османлы императорлуьунун, Кирманшащ, Ярдябил
вя Тябриз бюлэяляри ися Сяфяви дювлятинин нязарятиня кечиб.

18
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
17 йанвар

1915 - Ы Дцнйа мцщарибяси эедишиндя Гафгаз ъябщясиндя


Тцркийя (Османлы) гошунларыны мяьлуб едян Русийа гошунлары
орадан Ирана (Ъянуби Азярбайъана) кечяряк Тябризя йахынла-
шыблар. Цч эцндян сонра (йанварын 20-си) Тябриз рус гошунлары
тяряфиндян ишьал олунду.

1926 - Танынмыш шаиря Мядиня Эцлэцн (1926-1991) анадан


олмушдур.

1992 - Али Советин Милли Шурасы (1991-1992-ъи иллярдя ганун-


вериъи орган функсийасыны йериня йетирян орган) 20 Йанварын
"Шящидляр эцнц" елан олунмасы щаггында" ганун гябул едиб.
Гануна ясасян, йанварын 20-си юлкя яразисиндя гейри-иш эцнц
елан олунуб.

1994 - Азярбайъан Милли Ордусунун бирляшмяляри Гарабаь


ъябщясинин Фцзули истигамятиндя Ермянистан силащлы гцввяляри-
нин йенидян щцъума кечмяк ъящдинин гаршысыны алыблар. Бундан
юнъя Азярбайъан Силащли Гцввяляринин щиссяляри Фцзули району-
нун Щорадиз гясябясини, бир сыра Аразбойу кяндляри ишьалдан
азад етмишдиляр. Ермяниляр бу яразиляри йенидян яля кечирмяк
цчцн арамсыз щцъумлара кечсяляр дя, бюйцк иткиляр веряряк эери
чякилмяли олдулар.

2001 - Авропа Шурасы Назирляр Комитяси Азярбайъанын тяш-


килата тамщцгуглу цзв гябул олунмасы щаггында гярар гябул
едиб.

19
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
18 йанвар

1903 - Танынмыш педагог, алим вя маарифчи Мещди Мещди-


задя (1903-1984) Ъябрайыл районунда анадан олмушдур. ССРИ
Педагожи Елмляр Академийасынын щягиги цзвц олуб, узун илляр
Азярбайъанын Тящсил (Маариф) Назирлийиня рящбярлик едиб.

1941 - Кинорежиссор, республиканын халг артисти Елдар Гулий-


ев анадан олуб. "Бир ъянуб шящяриндя", "Севинъ бухтасы", "Ба-
бяк", "Низами" вя с. филмлярин режиссорудур.

1947 - Халг артисти, танынмыш ряггася, Азярбайъан Дювлят


Мащны вя Рягс Ансамблынын бядии рящбяри Афаг Мяликова ана-
дан олуб.

1992 - Али Советин Милли Шурасында 1990-ъы илин 20 Йанвар


щадисяляри иля баьлы йарадылмыш парламент комиссийасынын (сядр
академик Митяд Аббасов, мцавин витсе-спикер Тамерлан Га-
райев иди) щесабаты динлянилиб. Парламентин гябул етдийи гярарда
20 Йанвар фаъияси ССРИ-нин али щакимиййят органларынын Азяр-
байъан халгына вя инсанлыьа гаршы аьыр ъинайяти кими гиймятлян-
дирилирди. 20 Йанвар щадисяляриня тарихи вя щцгуги нюгтейи-ня-
зярдян щяртяряфли гиймят Щейдяр Ялийев Азярбайъанын рящбяр-
лийиня эяляндян сонра, 1994-ъц илдя верилди.

20
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
19 йанвар
1873 - Азярбайъанын илк маарифчи гадынларындан бири,
Ъ.Мяммядгулузадянин щяйат йолдашы Щямидя ханым Мям-
мядгулузадя-Ъаваншир (1873-1955) анадан олуб.

1990 - Нахчыван МССР Али Совети мухтар республиканын


ССРИ тяркибиндян чыхмасы барядя гярар гябул едиб. Бу, ССРИ-дя
мухтар гурум тяряфиндян гябул едилян илк беля гярар иди. Нахчы-
ванын Ермянистан тяряфиндян блокадайа алынмасына вя бюлэяйя
едилян силащлы щцъумлара гаршы ССРИ рящбярлийинин тядбир эюрмя-
мясиня ъаваб олараг беля бир гярар гябул олунмушду. Нахчыван
Али Совети Гарс мцгавилясинин (1921) тяляблярини ясас тутараг кю-
мяк цчцн Тцркийяйя, еляъя дя БМТ-йя мцраъият едиб.
- Щямин эцн Ермянистан силащлы гцввяляри мухтар республи-
канын Кярки кяндини ишьал едибляр.

1992 - Ермяни силащлы гцввяляри Шуша районунун Кяркиъащан


кяндини ишьал едибляр. Стратежи яразидя йерляшян кянди яля кечирян-
дян сонра ермяниляр Шуша цзяриня арамсыз ракет щцъумларына
башладылар.

1993 - Азярбайъан парламенти "Дювлят эерби щаггында"


Конститусийа Гануну гябул едиб. Халг Ъцмщуриййяти дюврцндя
Дювлят эерби щаггында мцсабигя елан едился дя (йанвар 1920),
ону баша чатдырмаг мцмкцн олмамышды. 1991-ъи илдя Али Сове-
тин гярары иля йени мцсабигя елан олунду вя Ъцмщуриййят
дюврцндя щазырланмыш лайищялярдян бири ъцзи дяйишикликлярля Дюв-
лят эерби кими тясдиг едилди. Дювлят эерби палыд будагларындан вя
сцнбцллярдян ибарят гювсцн цзяриндя йерляшян галхан тясвириндян
ибарятдир. Галханын цстцндя Азярбайъан байраьынын рянэляри фо-
нунда сяккизэушяли улдуз, улдузун мяркязиндя алов тясвири вар.

21
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
20 йанвар

1902 - Тцрк шаири, юмрцнцн бир щиссясини Азярбайъанда йаша-


мыш Назим Щикмят (1902-1963) анадан олуб. Сийаси бахышлары-
на эюря коммунист олан шаир 1938-ъи илдя Тцркийядя щябся мящ-
кум едилмиш, 1951-ъи илдя она ССРИ-йя мцщаъирят етмяйя иъазя
верилмишди. Тцркийя вятяндашлыьындан мящрум едилян Н.Щикмят
юмрцнцн ахырынадяк ССРИ-дя йашады.

1990 - Совет Ордусу Бакыда "Ганлы Йанвар" гырьыныны щяйа-


та кечириб. ССРИ Али Совети Ряйасят Щейятинин сядри Михаил
Горбачовун Бакыда фювгяладя вязиййятин тятбиг едилмяси баря-
дя 19 йанвар тарихли фярманы гырьына ясас йаратмышды. Фярман
йанварын 20-дя сящяр, йяни гошун щиссяляри шящярдя гырьын тюря-
дяндян сонра елан едилмишди. Азярбайъанын о вахткы сябатсыз
рящбярлийинин фактики разылыьы ясасында республикада милли-азад-
лыг щярякатыны боьмаг мягсядиля Бакыйа бюйцк бир орду (рясми
рягямляря эюря, 35 мин няфяр) йеридилмишди. ССРИ Мцдафия На-
зирлийи, ДИН вя ДТК-нын щазырлайыб щяйата кечирдийи "Удар"
адлы ямялиййатда ясас ролу хцсуси тяйинатлы "Алфа" вя ДТК-нын
"А" тяхрибат груплары ойнамышды. Совет гошунларынын тяъавцзц
нятиъясиндя 134 няфяр юлдцрцлмцш, 600-дян чох адам йаралан-
мышды. Юлдцрцлянляр арасында беш миллятин нцмайяндяси, 20-дян
чох гадын вя ушаг вар иди.

1998 - Президент Щейдяр Ялийев "Азярбайъан Республикасы


иля Авропа Шурасы арасында ямякдашлыьын дяринляшдирилмяси вя
Азярбайъан Республикасынын Авропада мянафеляринин мцдафия
едилмяси сащясиндя тядбирляр щаггында" сярянъам имзалайыб.

22
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
21 йанвар

1732 - Сяфяви дювляти иля Русийа арасында Ряшт мцгавиляси


баьланыб. Мцгавиляйя ясасян, Русийа Ы Пйотрун вахтында ишьал
етдийи Хязярйаны яразиляри - Кцр чайындан шималда йерляшян Азяр-
байъан торпагларыны Сяфяви дювлятиня гайтарыб. Юз нювбясиндя
Сяфяви дювляти Османлы дювлятини бу яразиляря бурахмамаг баря-
дя ющдялик эютцрцб. Мцгавиляйя ясасян, Русийа таъирляри Сяфяви
дювляти яразисиндя рцсумсуз тиъарят етмяк щцгугу ялдя етдиляр.

1893 - Дцнйа шющрятли тцрколог алим, шаир Бякир Чобанзадя


(1893-1938) Крымын Симферопол гязасынын Гарасубазар кян-
диндя анадан олуб. Азярбайъанда дилчилик елми вя тцрколоэийа-
нын тяшяккцлц вя инкишафында бюйцк рол ойнайыб. Сталин репрес-
сийаларынын гурбаны олуб.

1908 - Мяшщур физик Лев Давыдович Ландау (1908-1968) Бакы-


да анадан олуб. 1962-ъи илдя физика цзря Нобел мцкафатына лайиг
эюрцлцб. Щямин ил аьыр автомобил гязасына дцшцб вя сящщятинин
писляшмяси цзцндян бир даща елми йарадыъылыьа гайыда билмяйиб.

1990 - Щейдяр Ялийев Москвада мятбуат конфрансы кечиря-


ряк Совет Ордусунун Бакыда тюрятдийи 20 Йанвар гырьыныны пис-
ляйян бяйанат вериб, щадисянин ССРИ рящбярлийинин Азярбайъан
халгына гаршы тяъавцз акты олдуьуну билдириб. Щямин вахт хястя-
ханада мцалиъя олунан Щ.Ялийев Азярбайъан ССР-ин Москва-
дакы даими нцмайяндялийиня эяляряк аьыр эцндя юз халгы иля щя-
мряй олдуьуну нцмайиш етдириб.

1992 - Азярбайъан Исвечря Конфедерасийасы вя Лихтенштейн-


ля дипломатик мцнасибятляр гуруб.

23
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
22 йанвар

1892 - Азярбайъан тясвири сянятинин эюркямли нцмайяндяси,


танынмыш бойакар вя графика устасы Бящруз Кянэярли (1892-
1922) анадан олмушдур.

1990 - Бакыда "Ганлы Йанвар" тяъавцзцнцн гурбанлары дяфн


едилиб. 20 Йанвар шящидляри Бакыда о вахт С.М.Кировун адыны
дашыйан Даьцстц мядяниййят вя истиращят паркында торпаьа
тапшырылыб. Щямин вахтдан парк "Шящидляр Хийабаны" адлан-
маьа башланды.
- Щямин эцн Азярбайъан ССР Али Советинин фювгяладя сес-
сийасы кечирилиб. Республиканын яксяр рящбяр шяхсляринин (Азяр-
байъан КП МР катиби Щясян Щясянов истисна олмагла) иштирак
етмядийи иъласда 20 Йанвар щадисяляри иля баьлы дцнйа халглары-
на вя парламентляриня мцраъият гябул едилиб. Сессийанын гябул
етдийи гярарда Азярбайъанын ССРИ-дя галыб-галмамасы мяся-
лясинин цмумхалг референдумуна чыхарылмасы барядя маддя дя
варды. Лакин чох кеъмяди ки, Азярбайъанын йени рящбярлийи
(Айаз Мцтяллибов) щямин маддяни унутду.

1992 - Филиппин Азярбайъанын дювлят мцстягиллийини таныйыб.


Ики юлкя арасында дипломатик ялагяляр щямин ил мартын 27-дя гу-
рулуб.

1993 - Нахчыванда Тцркийя Ъцмщуриййятинин баш консул-


луьу ачылыб. Бу, мухтар республикада фяалиййятя башлайан илк
хариъи юлкя дипломатик нцмайяндялийи иди.

24
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
23 йанвар

1920 - РСФСР-ин хариъи ишляр назири Чичерин Азярбайъан


Халг Ъцмщуриййяти щюкумятиндян эенерал Деникиня гаршы
мцщарибяйя гошулмаьы тяляб едян икинъи нотаны Бакыйа эюндя-
риб. Азярбайъан болшевик Русийасынын тялябини нювбяти дяфя
рядд етди.

1945 - Азярбайъан ССР Елмляр Академийасынын йарадылма-


сы барядя гярар верилиб. 1920-ъи иллярдя республикада елми тядги-
гатлар Бакы Дювлят Университетиндя мяркязляшмишди. 1925-ъи ил-
дя Азярбайъанын Тядгиг вя Тятяббю Ъямиййяти йаранмыш,
1929-ъу илдя онун ясасында Азярбайъан Дювлят Елми-Тядгигат
Институту тяшкил едилмишди. 1932-ъи илдя институтун базасында
ССРИ Елмляр Академийасы Загафгазийа Филиалынын Азярбайъан
Шюбяси тяшкил едилиб, 1936-ъы илдя гурум ССРИ ЕА-нын Азяр-
байъан Филиалына чеврилиб. ССРИ Халг Комиссарлары Советинин 23
йанвар 1945-ъи ил тарихли гярары иля ССРИ ЕА-нын Азярбайъан Фи-
лиалынын базасында Азярбайъан Елмляр Академийасы йарадылды.
Щямин илин мартында Академийайа илк цзвляр сечилди, академик
щейят вя рящбярлик формалашды. 2001-ъи ил майын 15-дя президент
Щейдяр Ялийевин имзаладыьы фярмана ясасян, республиканын ян
бюйцк елм мцяссисяси Азярбайъан Милли Елмляр Академийасы
адланыр.

1992 - Чехийа Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Ики юлкя


арасындан дипломатик ялагяляр 1993-ъц ил йанварын 29-да гуру-
луб.

25
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
24 йанвар

1945 - Ики дяфя Совет Иттифагы Гящряманы, танк гошунлары эе-


нерал-майору Щязи Асланов Латвийанын Лиепай районунда ал-
ман фашистляри иля дюйцшдя щялак олуб. Щ.Асланов 1910-ъу ил йан-
варын 22-дя Лянкяранда анадан олуб, Бакы вя Ленинградда щяр-
би мяктяблярдя охуйуб. 1942-ъи илин декабрында Сталинград дюйц-
шляриндя эюстярдийи иэидлийя эюря 55-ъи танк бригадасынын команди-
ри полковник Щ.Асланова Совет Иттифагы Гящряманы ады верилиб.
1944-ъц илдя эенерал-майор Щ.Асланов Белорусийа ъябщясиндяки
шцъаятиня эюря икинъи дяфя йцксяк ада тягдим едился дя, ССРИ щяр-
би рящбярлийиндя тямсил олунан ермяни эенералы И.Баграмйан бу-
на манечик тюрядиб. 1991-ъи илдя Щ.Асланова юлцмцндян сонра
икинъи дяфя Совет Иттифагы Гящряманы ады верилиб.

1992 - Азярбайъан парламенти "хцсуси дявят едилмиш гонаг"


статусу алмаг цчцн Авропа Шурасына мцраъият едиб. Авропа
Шурасы Парламент Ассамблейасы 1996-ъы илдя Азярбайъана
"хцсуси дявят едилмиш гонаг" статусу верди.

2002 - Президент Щейдяр Ялийевин Русийайа дювлят сяфяри заманы


Гябяля РЛС-ин статусуна даир сазиш имзаланыб. Гябяля РЛС ("Дарйал"
Аналитик-Информасийа Мяркязи) Азярбайъанын мцлкиййяти кими тясбитля-
ниб вя Русийайа 10 иллийя (щяр ил цчцн 7 млн. доллар) иъаряйя верилиб. Сяфяр
эедишиндя ики юлкя арасында 2002-2010-ъу илляр цзря игтисади тяряфдашлыг
мцгавиляси дя имзаланыб.

2005 - Президент Илщам Ялийев Иран Ислам Республикасына


рясми сяфяря эедиб. Сяфяр чярчивясиндя Азярбайъан президенти
илк дяфя Ъянуби Азярбайъанын мяркязиня - Тябризя эедяряк бу-
рада йениъя ачылмыш Азярбайъан консуллуьуна баш чякиб.

26
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
25 йанвар

1899 - Азярбайъанын илк щцгуг профессору, иътимаи хадим


Мустафа Вякилов (1899-1943) анадан олуб. 1919-ъу илдя Халг
Ъцмщуриййяти щюкумятинин эюндяришиля Сорбонна (Парис) Уни-
верситетиня дахил олуб, тящсилини битирдикдян сонра Азярбайъана
гайыдыб, щцгуг сащяси цзря кадрларын щазырланмасында фяал рол
ойнайыб. Сталин репрессийаларынын гурбаны олуб.

1988 - Ермянистан ССР-дя йашайан азярбайъанлы ящалинин


кцтляви депортасийасы башланыб. Азярбайъанлы гачгынларын илк
дястяси республикамыза пянащ эятириб. 1988-1989-ъу иллядя цму-
миликдя 230 миня йахын азярбайъанлы Ермянистан яразисиндяки
тарихи ата-баба йурдларындан зорла говулду.

2001 - Азярбайъан Авропа Шурасына тамщцгуглу цзв олуб.


Страсбургда, Авропа Шурасынын мянзил-гярарэащынын гаршысын-
дакы флагштока Азярбайъанын байраьы галдырылыб. Мярасимдя
Азярбайъан президенти Щейдяр Ялийев иштирак едиб.

2005 - Авропа Шурасы Парламент Ассамблейасында Гарабаь


мцнагишяси цзря мярузячи Девид Аткинсонун (Британийа) щазыр-
ладыьы мярузя цзря гятнамя гябул олунуб. "АТЯТ-ин Минск
Конфрансынын мяшьул олдуьу Даьлыг Гарабаь бюлэяси цзяриндя
мцнагишя" адлы 1416 (2005) сайлы гятнамядя Ермянистанын
Азярбайъан торпагларыны ишьал алтында сахладыьы гейд олунуб.
Гятнамядя Ермянистана БМТ Тящлцкясизлик Шурасынын гятна-
мялярини (1993) йериня йетирмяк вя силащлы гцввяляри ишьал олун-
муш яразилярдян чыхармаг чаьырышы йер алыб. Бу, Ермянистанын
Азярбайъана гаршы щярби тяъавцзц иля баьлы Авропа Шурасында
гябул едилян илк бейнялхалг ящямиййятли сяняд иди.

27
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
26 йанвар

1863 - Маарифзи, ядябиййатшцнас вя публисист Фирудин бяй


Кючярли (1863-1920) анадан олуб. Загафгазийа Мцяллимляр Се-
минарийасынын (Гори, Эцръцстан) Азярбайъан бюлмясиндя дярс
дейиб, 1906-ъы илдя Азярбайъан бюлмясинин Газаха кючцрцлмя-
синя наил олуб вя юмрцнцн сонунадяк она рящбярлик едиб. Халг
Ъцмщуриййяти Милли Шурасынын цзвц олуб. 1920-ъи илдя Эянъядя
болшевик ермяниляр тяряфиндян эцлляляниб.

1992 - Азярбайъан Милли Ордусунун Даьлыг Гарабаьдакы


илк бюйцк ямялиййаты уьурсузлуьа дцчар олуб. Мцдафия назири
Таъяддин Мещдийевин рящбярлик етдийи баталйонун Шушанын Да-
шалты кяндиндя пусгуйа дцшмяси нятиъясиндя 70-я йахын щярбчи-
миз щялак олмушду.

2002 - АБШ президенти Ъоръ Буш Азярбайъана гаршы тятбиг


едилян гадаьынын - "Азадлыьа Дястяк Акты"на 907 сайлы дцзяли-
шин гцввясинин дайандырылмасы барядя сяняди имзалайыб. 1992-ъи
илин октйабрында Конгресдяки ермяни лоббисинин тяшяббцсц иля
гябул едилян сяняд Азярбайъана Америка йардымыны гадаьан
едирди. Азярбайъан узун мцддят гадаьанын ляьвиня чалышса да,
АБШ администрасийасы йалныз 2001-ъи илин сонунда, Яфганыстан-
дакы антитеррор кампанийасында Азярбайъаны юзцня мцттяфиг
эюряндян сонра 907-нин гцввясинин дайандырылмасы цчцн прак-
тик аддымлар атды.

28
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
27 йанвар

1906 - Танынмыш тарихчи алим Сара Ашурбяйли (1906-2001)


анадан олуб. Орта ясрляр Азярбайъан шящярляринин тарихиня даир
дяйярли арашдырмалар апарыб, ясярляри инэилис, франсыз дилляриндя
чап едилиб. Азярбайъан Ряссамлар Иттифагынын цзвц олуб, бойа-
карлыг ясярляринин мцяллифидир.

1912 - Эюркямли нефтчи, профессор Еййуб Таьыйев (1912-


1967) анадан олмушдур. Сибирдяки зянэин нефт йатагларынын
кяшфиндя иштирак едиб, Арэентина вя Бразилийада чалышыб. Цч дяфя
Сталин мцкафатына лайиг эюрцлмцш йеэаня азярбайъанлыдыр.

1995 - Азярбайъан президенти Щейдяр Ялийев илк дяфя Дцнйа


Игтисади Форумунда (Давос Форуму) иштирак етмяк цчцн Исве-
чряйя эедиб. Сяфяр эедишиндя Азярбайъан рящбяри чохсайлы эюрц-
шляр кечирмиш, енерэетика иля баьлы сессийасында чыхыш етмишди.

2003 - Азярбайъанын АШПА-дакы нцмайяндя щейятинин башчы-


сы Илщам Ялийев Авропа Шурасы Парламент Ассамблейасынын вит-
се-президенти вя Бцро цзвц сечилиб. Илк дяфя олараг Азярбайъанын
нцмайяндяси мютябяр бейнялхалг гурумун рящбярлийиндя тямсил
олунуб. Бу щадися Азярбайъанын Авропа Шурасында уьуру ол-
магла йанашы, Щейдяр Ялийев сийаси мяктябинин лайигли давамчы-
сы кими Илщам Ялийевин бейнялхалг мцстявидя газандыьы нцфузун
эюстяриъиси иди.

29
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
28 йанвар

1828 - Чар Русийасынын гошунлары Иранла мцщарибя (1826-


1828) эедишиндя Ъянуби Азярбайъанын Урмийа шящярини ишьал
едибляр. Бунун ардынъа эенерал Иван Паскевичин башчылыг етдийи
рус гошунлары Ярдябили дя яля кечирди вя февралда Иран Русийа
иля тяслимчи сцлщ (Тцркмянчай мцгавиляси) имзаламаьа мяъбур
олду.

1919 - Ермяни-дашнак гулдур дястяляри Эянъя губернийасы-


нын Загалы кяндини йандырыблар. Кяндин 15 сакини (ясасян га-
дынлар вя ушаглар) вящшиъясиня гятля йетирилиб.

1923 - Азярбайъанын иътимаи-сийаси вя ядяби фикир тарихин-


дя мцщцм йер тутан "Азярбайъан" журналынын илк сайы чап-
дан чыхыб.

1992 - Гарабаь мцщарибяси эедишиндя ермяни силащлы гцввяля-


ри Азярбайъанын динъ ящалисиня гаршы даща бир дящшятли террор
акты щяйата кечирибляр. Аьдам-Шуша маршруту иля учан "МИ-8"
сярнишин вертолйоту Ханкяндиндян атылмыш "йер-щава" типли ра-
кетля вурулуб. Вертолйотдакы 44 няфярин щамысы щялак олуб. Бу,
дцнйа авиасийа тарихиндя ян бюйцк мцлки вертолйот гязаларын-
дан сайылыр.

30
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
29 йанвар

1927 - Азярбайъанын халг артисти, мяшщур балерина Лейла Вя-


килова (1927-1999) анадан олмушдур.

1942 - Совет Иттифагы, Бюйцк Британийа вя Иран арасында фа-


шист Алманийасына гаршы бирэя алйанс барядя сазиш имзаланыб.
Сазишя ясасян, Иран яразисиндя - Ъянуби Азярбайъанда ССРИ-
нин щярби континэенти йерляшдирилди вя мцщарибянин сонунадяк
(1945) совет гошунлары орада галды.

1991 - Тцркийя иля Азярбайъан арасында илк щюкумятлярарасы


ямякдашлыг сазиши имзаланыб. Няглиййат сащясиндя имзаланан
сазишя ясасян, Нахчыван Мухтар Республикасынын Сядяряк ра-
йонунда Араз чайы цзяриндя (о вахткы Тцркийя-ССРИ сярщядин-
дя) кюрпц тикилмяли иди. "Цмид кюрпцсц"нцн тянтяняли ачылышы
1992-ъи ил майын 28-дя кечирилди.

2004 - Президент Щейдяр Ялийевин вяфатындан сонра АНС


Ширкятляр Групу вя Чинэиз Мустафайев адына Фонд тяряфиндян
"2003-ъц илин адамы" мцкафатына лайиг эюрцлмяси иля баьлы тяг-
димат мярасими кечирилиб. Мярасимдя мцкафат Азярбайъан
президенти Илщам Ялийевя тягдим олунуб.

31
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
30 йанвар

1992 - Прагада Авропада Тящлцкясизлик вя Ямякдашлыг


Мцшавирясинин (1995-ъи ил йанварын 1-дян АТЯТ) цзвц олан юл-
кялярин Хариъи Ишляр Назирляри Шурасынын топлантысы кечирилиб. То-
плантыда Азярбайъан вя Ермянистан АТЯМ цзвлцйцня гябул
олунуб. Тяшкилат Даьлыг Гарабаь мцнагишясинин щялли иля мяшь-
ул олмаг цчцн реэиона миссийа эюндярмяк барядя гярар гябул
едиб. АТЯМ Азярбайъанын дахил олдуьу илк Авропа тяшкилаты
олмушдур.
- Щямин эцн Азярбайъан вя Корейа Халг Демократик Рес-
публикасы (Шимали Корейа) арасында дипломатик ялагяляр гурулуб.

1998 - Президент Щейдяр Ялийев Азярбайъан Халг Ъумщу-


риййятинин йарадылмасынын 80 иллийинин кечирилмяси щаггында ся-
рянъам имзалайыб.

2002 - Президент Щейдяр Ялийев Дцнйа Игтисади Форумунун


иллик топлантысында иштирак етмяк цчцн Нйу-Йорка эедиб. 1960-
ъы илдян етибарян щяр ил Исвечрянин Давос шящяриндя кечирилян
Дцнйа Игтисади Форумунун Нйу-Йоркда тяшкил едилмяси 2001-
ъи илин 11 сентйабр террорундан сонра бейнялхалг бирлийин Аме-
рика иля щямряйлик жести иди. Азярбайъан президенти 11 сентйабр
террору гурбанларынын хатиря мемориалыны зийарят едиб.

2003 - Бакыда Азярбайъан вя Украйна арасында щярби


ямякдашлыг сазиши имзаланыб. Украйнанын мцдафия назири Влади-
мир Шкидченко юлкясинин Ермянистанла щярби ялагяляр гураркян
Даьлыг Гарабаь мцнагишясини диггятя алдыьыны билдириб.

32
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
31 йанвар
1884 - Халг Ъцмщуриййятинин гуруъуларындан бири, эюркям-
ли иътимаи-сийаси хадим Мящяммядямин Рясулзадя (1884-1955)
Бакынын Новханы кяндиндя анадан олуб. 1904-ъи илдя сосиал-де-
мократ "Щцммят" тяшкилатынын гуруъуларындан олуб. 1908-ъи ил-
дя Ирана эедяряк Мяшрутя ингилабында иштирак едиб, сонра
Тцркийяйя эедиб. 1913-ъц илдя чарын елан етдийи амнистийадан
сонра Бакыйа гайыдыб вя "Щцммят"ин ясасында йарадылан
"Мцсават" партийасына рящбярлик едиб. 1918-ъи илдя Загафгазийа
Сейминдя Азярбайъан фраксийасына рящбярлик едиб, щямин ил
майын 27-дя Сеймин азярбайъанлы депутатлары Рясулзадянин
сядрлийи иля Азярбайъан Милли Шурасыны йарадыблар, 28 майда
Халг Ъцмщуриййяти елан олунуб. Ъцмщуриййятин сцгутундан
сонра Рясулзадя Москвайа апарылыб, орадан мцщаъирятя эедиб.
1922-ъи илдян Тцркийядя, 30-40-ъы иллярдя Авропада Азярбайъан
сийаси мцщаъирятиня рящбярлик едиб. 1947-ъи илдя Тцркийяйя га-
йыдыб вя 1955-ъи илдя Анкарада вяфат едиб.

1902 - Шамахы шящяриндя эцълц зялзяля бюйцк даьынты вя тяля-


фат тюрядиб, ящалинин яксяриййяти шящяри тярк едиб. Шамахыда
1856, 1861 вя 1872-ъи иллярдя дя даьыдыъы зялзяляляр баш вериб.

1992 - Азярбайъанла Украйна арасында дипломатик мцнаси-


бятляр гурулуб.

2006 - Чинэиз Мустафайев Фонду вя АНС Ширкятляр Групу-


нун "2005-ъи илин адамы" мцкафаты Щейдяр Ялийев Фондунун
президенти, УНЕСЪО-нун Хошмярамлы сяфири, Милли Мяълисин
депутаты Мещрибан Ялийевайа тягдим олунуб. М.Ялийева тящсил
системинин инкишафында хидмятляриня, мядяни ирсимизин дцнйада
тяблиьи цчцн эюрдцйц ишляря, хейриййячилик фяалиййятиня эюря бу
мцкафата лайиг эюрцлмцшдц.
33
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
1 феврал

1930 - Совет щюкумяти (ССРИ Халг Комиссарлары Совети)


"Кцтляви коллективляшмянин сцрятляндирилмяси вя голчомагларла
мцбаризя щаггында" гярар гябул едиб. Колхоз гуруъулуьу иля
баьлы эенишмигйаслы репрессийа машыны Азярбайъанда да ишя
дцшцб. Колхоза гаршы чыханлар йа мящв едилир, йа да сцрэцня
эюндярилирди.

1949 - Тцркийянин пайтахты Анкарада "Азярбайъан Кцлтцр


Дярняйи"нин тясис едилмяси дцнйада азярбайъанлы диаспорунун
тяшкилатланмасы сащясиндя илк аддым олуб. Бундан сонра, 1956-
ъы илдя Халг Ъцмщуриййятинин милли тящлцкясизлик назири Наьы бяй
Шейхзаманлынын оьлу Салещ бяй Шейхзаманлы АБШ-да "Амери-
канын Азярбайъан Ъямиййяти"ни тясис етди. Щазырда бу гурума
Н.Шейхзаманлынын нявяси Томрис Азяри рящбярлик едир.

1994 - Бакы дямир йолу ваьзалында Кисловодск-Бакы сярнишин


гатарында партлайыш баш вериб. Террор акты нятиъясиндя 3 няфяр
щялак олмуш, 20 няфяр йараланмышды. 90-ъы иллярин яввялиндя ер-
мяни тяхрибатчылары тяряфиндян Азярбайъана гаршы онларла террор
акты щяйата кечирилиб, бу ганлы олайларда 2 миндян чох инсан щя-
лак олуб.

34
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
2 феврал

1920 - Ермяни гулдур дястяляри Гярби Азярбайъандакы (инди-


ки Ермянистан) Шураэел кяндиндя дящшятли гырьын тюрядибляр.
Кянд ящалисинин бюйцк щиссяси - яксяриййяти гадын, гоъа вя
ушаглар олмагла минядяк инсан гятля йетирилиб.

1935 - Иътимаи-сийаси хадим Артур Расизадя Эянъя шящярин-


дя анадан олуб. 1980-ъи иллярдя Азярбайъан ССР-дя рящбяр вя-
зифялярдя тямсил олунуб. 1996-ъы илдя Азярбайъан Республикасы-
нын баш назири тяйин олунуб. Дювлят гуллуьунда хидмятлятиня
эюря "Истиглал" ордени иля тялтиф олунуб.

1996 - Азярбайъан эянъляринин илк цмумреспублика форуму


кечирилиб. Форумда президент Щейдяр Ялийев иштирак едиб. Прези-
дент Щейдяр Ялийевин фярманы иля 1998-ъи илдян етибарян 2 фев-
рал Азярбайъанда Эянъляр эцнц кими гейд едилир.

35
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
3 феврал

1993 - Азярбайъанла Эцръцстан арасында стратежи тяряфдашлыг


йюнцндя илк сяняд - "Достлуг, ямякдашлыг вя гаршылыглы тящлцкя-
сизлик щаггында" мцгавиля имзаланыб. Мцгавиля Эцръцстан рящ-
бяри Едуард Шеварднадзенин Бакыда президент Ябцлфяз Елчи-
бяйля эюрцшцнцн йекуну олараг имзаланыб.

1995 - Авропа Шурасы Парламент Ассамблейасынын Бцросу


Азярбайъанын тяшкилатда "хцсуси дявят едилмиш гонаг" статусу
алмаг барядя мцраъиятинин нязярдян кечирилмяси тяшяббцсц иля
чыхыш едиб. Азярбайъан бунунла баьлы тяшкилата 1992-ъи илдя
мцраъият етмиш, 1994-ъц илдя АШПА цч Ъянуби Гафгаз респуб-
ликасынын мцраъиятиня бахылмасы барядя 1247 сайлы тювсийя гярар
гябул етмишди. АШПА 1996-ъы илдя Азярбайъана "хцсуси дявят
едилмиш гонаг" статусунун верилмяси барядя гярар гябул етди.

2004 - Президент Илщам Ялийевин иштиракы иля "Эцлцстан" са-


райында Бакы-Тбилиси-Ъейщан лайищясинин малиййяляшдирилмяси
цзря сон сянядлярин тянтяняли имзаланма мярасими кечирилиб.
Азярбайъан, Эцръцстан вя Тцркийя щюкумятляринин, БТЪ-нин
кредиторлар групунун нцмайяндяляри тяряфиндян имзаланан
малиййяляшмя пакети 78 мцхтялиф тяряфин 17 миндян артыг имза-
сы олан 208 малиййя сянядиндян ибарят иди.

36
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
4 феврал

1921 - Дцнйа шющрятли азярбайъанлы алим Лцтфи Задя Бакыда


анадан олуб. 1930-ъу илдя аиляси иля Ирана кючцб. Тещран Уни-
верситетини битирдикдян сонра 1944-ъц илдя АБШ-а эедиб, тящсили-
ни Массачусетс Технолоэийа Университетиндя давам етдириб,
Колумбийа Университетиндя електрон мцщяндислийи цзря профес-
сор елми дяряъяси алыб. 60-ъы иллярдян Беркли Университетиндя (Ка-
лифорнийа) ишлямяйя башлайыб. Лцтфи Задяйя шющрят эятирян гейри-
сялис мянтиг нязяриййяси 80-ъи иллярдян дцнйанын ян апарыъы тех-
нолоэийа ширкятляриндя, Америка Милли Аерокосмик Аэентлийин-
дя (НАЪА) истифадя олунур.

1945 - Танынмыш мцьянни вя бястякар, халг артисти Полад


Бцлбцлоьлу анадан олуб. 1988-2006-ъы иллярдя Азярбайъанын
мядяниййят назири олуб, 2006-ъы илдя Азярбайъанын Русийада
сяфири тяйин едилиб.

1954 - Азярбайъанда ян ири су електрик стансийасы - Минэяче-


вир СЕС истифадяйя верилиб. Иншасы 1945-ъи илдя башлайан стансийа-
нын ишя салынмасы иля республиканын йени сянайе мяркязинин -
енерэетикляр шящяри Минэячевирин тямяли гойулуб.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев "Азярбайъанын дяниз нефт вя


газ йатагларынын ишлянмясинин сцрятляндирилмяси щаггында" ся-
рянъам имзалайыб. Сярянъамын практик нятиъяси кими щямин ил
сентйабрын 20-дя хариъи нефт ширкятляри иля илк сазиш - "Ясрин
мцгавиляси" баьланды.

37
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
5 феврал

1918 - Бюйцк бястякар, ССРИ халг артисти Гара Гарайев


(1918-1982) анадан олуб. Дцнйа мцсиги хязинясиня дахил олан
"Йедди эюзял", "Илдырымлы йолларла" балетлярини йазыб.

1939 - Танынмыш йазычы, драматург, ссенарист вя режиссор


Рцстям Ибращимбяйов Бакыда анадан олуб. Ясярляри ясасында
30-дан чох филм чякилиб, дцнйанын бир сыра театрларында сящня-
ляшдирилян пйеслярин мцяллифидир.

1991 - 12-ъи чаьырыш Али Советин илк иъласында Азярбайъан


ССР-ин Азярбайъан Республикасы адландырылмасы щаггында гя-
рар гябул олунуб, Халг Ъцмщуриййятинин цчрянэли байраьы
Азярбайъанын Дювлят байраьы кими тясдиг едилиб. Бундан юнъя,
1990-ъы илин нойабрында Азярбайъанын байраьы Нахчыван Али
Мяълисиндя гябул олунмушду. Дювлят байраьы бярабяр енли цч
цфцги (мави, гырмызы, йашыл) золагдан ибарятдир. Мави рянэ -
Азярбайъан халгынын тцрк мяншяли олмасыны, гырмызы рянэ -
мцасир ъямиййят гурмаг истяйини, йашыл рянэ - Ислам дининя
мянсублуьуну ифадя едир. Гырмызы золаьын ортасында аь рянэли
айпара иля сяккизэушяли улдуз тясвир едилиб.

2008 - АНС Ширкятляр Групу вя Чинэиз Мустафайев адына


Фондун 2007-ъи ил цзря "Илин адамы" мцкафаты президент Илщам
Ялийевя тягдим едилиб. Илщам Ялийев бу мцкафата 2007-ъи илдя
Бакы-Тбилиси-Гарс дямирйолу хяттинин тямялинин гойулмасы,
Азярбайъан газынын Авропа базарына чыхмасы, юлкядя инфраст-
руктур лайищяляринин щяйата кечирилмяси, мяъбури кючкцнлярин
чадыр дцшярэяляринин ляьв олунмасы, орду гуруъулуьу вя мятбу-
атын инкишафына вердийи тющфяляря эюря лайиг эюрцлмцшдц.

38
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
6 феврал

1905 - Бакыда ермяни дашнак гцввяляринин мцсялман (тцрк)


ящалийя гаршы кцтляви гырьынлары башлайыб. Чар Русийасы щаким
даиряляринин юлкядяки ингилаб дальасындан диггяти йайындырмаг
цчцн тящрик етдикляри тоггушмалар февралын 9-дяк сцрдц вя ер-
мяни силащлы дястяляри миндян чох мцсялман-тцркц гятля йетирди.
Ермяниляр арасында да юлянляр варды. Бакыда бир мцддят щярби
вязиййят елан едилди, лакин ермяни гцввяляринин мцсялман яща-
лийя гаршы щцъумлары аралыгларла сонракы дюврдя дя (1907-ъи иля-
дяк) давам етди.

1992 - Азярбайъанла Украйна арасында дипломатик мцнаси-


бятляр гурулуб.

1995 - Президент Щейдяр Ялийевин фярманы иля Сяфяр Ябийев


Азярбайъанын мцдафия назири тяйин едилиб. Дювлят башчысынын ди-
эяр фярманы иля Мяммядряфи Мяммядов (1993-ъц илин пайызын-
да назир тяйин олунмушду) мцдафия назири вязифясиндян азад
едилиб.

2004 - Президент Илщам Ялийевин Русийайа илк рясми сяфяри


башлайыб. Ики эцн сцрян сяфяр эедишиндя Азярбайъан президенти
Русийа рящбярлийи иля икитяряфли мцнасибятлярин эениш спектрини
мцзакиря едиб, бир сыра сянядляр имзаланыб.

39
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
7 феврал

1919 - Халг артисти, кинорежиссор Тофиг Таьызадя (1919-1998)


анадан олуб. "Узаг сащиллярдя", "Йедди оьул истярям", "Дядя
Горгуд" вя с. филмляри иля милли киномуза дяйярли тющфяляр вериб.

1991 - Азярбайъан Республикасы Али Советинин гярары иля Ша-


умйан (кянд) району ляьв едилиб, районун яразиси Эоранбой
району иля бирляшдирилиб. Мирбяшир району Тяртяр, Шамхор ися
Шямкир адландырылыб.

1992 - Ермяни силащлы гцввяляри 1991-ъи илин декабрындан


мцщасирядя сахладыглары стратежи ящямиййятли Сырхавянд кяндини
(Аьдяря району) ишьал едиб. 1992-ъи илин йайында Милли Ордунун
Гарабаэын шималында апардыьы ямялиййат заманы Аьдяря райо-
нунун бюйцк щиссяси, о ъцмлядян Сырхавянд ишьалчылардан тя-
мизлянмишди. 1993-ъц илин февралында бу яразиляр хяйанят нятиъя-
синдя йенидян ермянилярин ялиня кечди.

2005 - Президент Илщам Ялийев манатын деноминасийасы щаг-


гында фярман имзалайыб. Фярмана ясасян, 2006-ъы ил йанварын 1-
дян дювриййяйя йени яскинаслар (1 йени манат (АЗН) - 5000 кющ-
ня манат нисбятиндя) бурахылды. 1992-ъи илдян дювриййядя олан
кющня манатлар 2006-ъы ил декабрын 31-дя тядавцлдян чыхарылды.

2007 - Тбилисидя Азярбайъан президенти Илщам Ялийев,


Эцръцстан президенти Михаил Саакашвили, Тцркийя баш назири
Ряъяб Таййиб Ярдоьанын иштиракы иля Бакы-Тбилиси-Гарс дямир
йолу лайищяси иля баьлы сянядляр, реэионал ямякдашлыг щаггында
"Тбилиси бяйаннамяси" имзаланыб. Лайищянин Эцръцстан щиссяси-
нин малиййяси цчцн кредити Азярбайъан айырыб.

40
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
8 феврал

1806 - Русийанын Гафгаздакы ишьалчы гошунларынын коман-


даны, Азярбайъан торпагларынын истиласында хцсуси амансызлыг
эюстярмиш эенерал Павел Сисианов Бакынын Гала гапысы йанында
гятля йетирилиб. Сисианов шящярин тяслим едилмяси барядя Бакы ха-
ны Щцсейнгулу ханла данышыглар апараркян ханын гардашы оьлу
Аслан бяй тяряфиндян юлдцрцлмцшдц. Сисиановун юлцмцндян со-
нра рус гошунларынын щцъумлары хцсусиля амансызлашды. 1806-ъы
илин октйабрында Бакы ишьал едилди, 1813-ъц илдя (Эцлцстан мцга-
виляси) Бакы ханлыьынын Русийайа бирляшдирилмяси рясмиляшди.

1828 - Иранла нювбяти мцщарибя (1826-1828) эедишиндя Ъяну-


би Азярбайъан торпагларыны истила едян Русийа гошунлары Ярдя-
бил шящярини яля кечирибляр. Ишьал нятиъясиндя шящярин бир чох тари-
хи-мядяни инъиляри йаьмаланмыш, о ъцмлядян Шейх Сяфи мцгбя-
рясиндян 166 гядим ялйазма Санкт-Петербурга апарылмышды.

1907 - Тябриздя шащ режиминя гаршы силащлы цсйан башланыб.


Иран ингилабынын (1905-1911) мяркязи Ъянуби Азярбайъана, Тя-
бризя кечиб. Бир гядяр сонра Сяттярханын фядаи дястяляри бцтцн
Ъянуби Азярбайъанда ингилаб щакимиййятини бяргярар етдиляр.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев Тцркийяйя илк рясми сяфяря эе-


диб. Сяфяр эедишиндя икитяряфли сазишляр имзаланмыш, Азярбайъана
Тцркийя бизнесинин ъялб едилмяси йюнцндя разылашмалар ялдя едил-
мишди.

41
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
9 феврал

1924 - Азярбайъанын тяркибиндя Нахчыван Мухтар Респуб-


ликасы йараныб. Нахчыванын мухтариййяти илк дяфя 1918-ъи илин
нойабрында, ермянилярин бюлэяйя щцъумлары заманы елан олун-
мушду. Халг Ъцмщуриййяти бюлэяйя кюмяк етмяк имканында
дейилди вя Нахчыванда Араз Тцрк Ъцмщуриййяти елан олунмуш-
ду. Советляшмядян сонра Тцркийянин дястяйи иля Нахчыванын
мухтариййяти сахланылды. 1921-ъи илин Москва вя Гарс мцгавиля-
ляри бюлэянин Азярбайъанын айрылмаз щиссяси (Нахчыван ССР)
олдуьуну тясбитляди. 1923-ъи илдя Нахчыван Мухтар Дийары ад-
ланыб, 1924-ъц ил февралын 9-да мухтар республика (Нахчыван
МССР) статусу алыб. 1990-ъы илин 17 нойабрындан Нахчыван
Мухтар Республикасы адланыр. Советляшмядян сонра Нахчыван
яразисинин бир гисми (о ъцмлядян Шярур-Дяряляйяз бюлэяси) Ер-
мянистана верилиб. Щазырда Нахчыван МР-ин яразиси (5,5 мин
кв км) Нахчыван шящяри вя 7 инзибати райондан (Бабяк, Кянэ-
ярли, Ъулфа, Ордубад, Сядяряк, Шащбуз, Шярур) ибарятдир.

1993 - Азярбайъан Ордусунун Даьлыг Гарабаьын шималын-


дакы бирляшмяляри хяйанят нятиъясиндя мцщцм стратежи мювгеля-
ри итирибляр. Корпус командири, Гарабаь цзря президентин сяла-
щиййятли нцмайяндяси Сурят Щцсейновун ямри иля гошун бирляш-
мяляри Аьдяря районундакы мювгелярдян эери чякилмяйя баш-
лайыб. Февралын 10-да юлкя рящбярлийи С.Щцсейнову тутдуьу вя-
зифялярдян азад едиб.

1995 - Азярбайъан Боснийа вя Щерсеговина иля дипломатик


мцнасибятляр гуруб.

2007 - Президент Илщам Ялийев 2007-ъи илин Азярбайъанда


"Эянъляр или" елан едилмяси щаггында сярянъам имзалайыб.

42
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
10 феврал
1828 - Русийа иля Иран арасында икинъи мцщарибянин (1826-
1828) йекунларына ясасян, Тцркмянчай сцлщ мцгавиляси баьла-
ныб. Тябризин 50 км-дяки Тцркмянчай кяндиндя Русийа эене-
ралы Иван Паскевич вя Иран шащзадяси Аббас Мирзянин имзала-
дыьы мцгавиляйя ясасян, Иряван вя Нахчыван ханлыглары Русий-
айа бирляшдирилиб. Тцркмянчай мцгавиляси иля Азярбайъан тор-
пагларынын Русийа вя Иран арасында Араз чайы бойунъа
бюлцшдцрцлмяси баша чатыб. Мцгавилядя Ирандан ермяни ящалиси-
нин Русийа империйасынын йени торпагларына (Иряван, Нахчыван,
Гарабаь вя с.) кючмяси, Иранын Русийайа тязминат (20
млн.рубл) юдямяси, Русийа донанмасынын Хязярдя шяриксиз ща-
ким олмасы вя рус таъирлярин Иранда тиъарят эцзяштляри ялдя етмя-
си барядя маддяляр дя варды.

1992 - Азярбайъанла Мексика (юлкямизин мцстягиллийини


1991-ъи ил декабрын 25-дя таныйыб) арасында дипломатик мцнаси-
бятляр гурулуб.

1998 - Милли Мяълис президент Щейдяр Ялийевин ганунвериъи-


лик тяшяббцсц иля Азярбайъанда юлцм щюкмцнцн ляьв едилмяси
щаггында ганун гябул едиб. Щейдяр Ялийев 1993-ъц илдя щаки-
миййятя эяляндян сонра юлцм щюкмляринин иърасына мораториум
гойулмушду. Азярбайъан мцсялман юлкяляри арасында биринъи
олараг юлцм щюкмцнц ляьв етди.

2006 - Парис йахынлыьындакы Рамбуйе гясриндя Азярбайъан


вя Ермянистан президентляри арасында Даьлыг Гарабаь мцнаги-
шясинин низамланмасы иля баьлы нювбяти данышыглар раунду баш-
лайыб. Франса президенти Жак Ширакын васитячилийи иля ики эцн сцрян
данышыглар ермяни тяряфин гейри-конструктивлийи цзцндян мцсбят
нятиъя вермяди.
43
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
11 феврал

1725 - Русийа Хариъи Ишляр Коллеэийасы ишьал олунмуш Хязяр-


ятрафы яразилярдя ермяни ящалисинин йерляшдирилмяси барядя фярман
вериб. Бу, чар Русийасынын ермяниляр васитясиля Ъянуби Гафгаз-
да мющкямлянмяк сийасятинин илк практик аддымы иди. Чар Ы
Пйотр сяляфляриня мящз бу сийасяти вясиййят етмишди.

1829 - Русийанын Тещрандакы сяфири, шаир Александр Грибойе-


дов гятля йетирилиб. Тцркмянчай мцгавилясиндян сонра Ирандан
ермяни ящалисинин Азярбайъана кючцрцлмясиндя иштирак едян
Грибойедов мцгавилянин биринъи илдюнцмцндя бир груп диндарын
Русийа сяфирлийиня басгыны заманы юлдцрцлмцшдц. Бу щадисядян
сонра Иран шащы Русийа иля мцнасибятляри сащманламаг цчцн Пе-
тербурга бюйцк мигдарда гызыл вя даш-гаш эюндярди.

1992 - Ермяни силащлы гцввяляри Шуша районунун Малыбяйли вя


Гушчулар кяндлярини ишьал едибляр.

2000 - Президент Щейдяр Ялийев Баш Дювлят Верэи Мцфяттиш-


лийинин ляьв едилмяси, онун базасында Верэиляр Назирлийинин йа-
радылмасы барядя фярман вериб. 11 феврал верэи хидмяти ишчиляри-
нин пешя байрамы эцнц кими гейд олунур.

2004 - Президент Илщам Ялийев "Азярбайъан Республикасынын


реэионларынын сосиал-игтисади инкишафы Дювлят Програмынын (2004-
2008-ъи илляр) тясдиг едилмяси щаггында" фярман имзалайыб. Дюв-
лят Програмынын уьурла щяйата кечирилмяси нятиъясиндя республи-
канын бюлэяляринин игтисади мянзяряси кюклц шякилдя йахшылашмыш,
эениш аграр-сянайе, сосиал, енерэетика вя коммуникасийа инфра-
структуру йаранмыш, 700 миндян чох йени иш йерляри ачылмышдыр.

44
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
12 феврал

1911 - Мящшур тарзян, халг артисти Бящрам Мянсуров (1911-


1985) анадан олуб. 1932-ъи илдян юмрцнцн ахырынадяк Дювлят
Опера вя Балет Театрынын солисти вя консертмейстри олуб.

1920 - Азярбайъан Коммунист (болшевикляр) Партийасы йара-


ныб. Партийанын тясис гурултайында (11-12 феврал) гябул олунан
програмда Халг Ъцмщуриййяти щюкумятини йыхмаг цчцн силащ-
лы цсйан хятти иряли сцрцлцб. Болшевик Русийасынын сийасятини щяй-
ата кечирян АК(б)П-нин рящбяри ися Азярбайъан халгынын гаты
дцшмяни, ермяни миллятчиси Анастас Микойан иди.

1988 - Азярбайъанын Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятиндя


(ДГМВ) ермянилярин илк сепаратчылыг чыхышлары башлайыб.
ДГМВ-нин мяркязи Степанакерт (Ханкянди) шящяриндя вилайят
партийа комитясинин бинасы гаршысында "миатсум" (Ермянистана
"бирляшмя") шцары алтында митинг кечирилиб. Бу щадисяляря фактики
щазыр олмайан Азярбайъанын о вахткы рящбярлийи ися Бакыда йа-
шайан ермяниляри телеефиря чыхарараг онларын сепаратчыларла щям-
ряй олмадыглары барядя бяйанатларыны сясляндирди.

45
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
13 феврал

1990 - Ермянистан ССР Али Совети Русийа К(б)П МК-нын


Гафгаз Бцросунун Даьлыг Гарабаьы Азярбайъанын тяркиб щис-
сяси кими гейд едян гярарынын (5 ийул 1921-ъи ил тарихли) гейри-га-
нуни олмасы барядя гярар гябул едиб. Бу, ермяни тяряфин Гара-
баьла баьлы тарихи тяфтиш етмяк ъящдляринин бир нцмуняси иди.

1992 - Даьлыг Гарабаь мцнагишяси иля баьлы реэиона АТЯТ-


ин (о вахт АТЯМ адланырды) илк миссийасынын сяфяри башлайыб.
Чехословакийа (АТЯТ-я сядрлик едирди) президенти администра-
сийасынын рящбяри Карел фон Швартсенбергин башчылыг етдийи щей-
ят бир щяфтя ярзиндя Бакы, Йереван вя Ханкяндидя олмушду. Бу
миссийанын нятиъяси олараг АТЯТ-ин Минск групу йаранды.

1993 - Йени Азярбайъан Партийасынын сядри Щейдяр Ялийевин


Бакыда партийанын цзвляри вя тяяссцбкешляри иля илк эюрцшц олуб.
Партийанын тясис конфрансы 1992-ъи илин нойабрында Нахчыванда
кечирилмишди. Нахчыван Али Мяълисинин сядри сечиляндян (сентйабр
1991) сонра илк дяфя Бакыйа эялян Щейдяр Ялийевин республика
рящбярлийи (президент Ябцлфяз Елчибяй) иля дя эюрцшц олмушду.
- Щямин эцн Азярбайъанла Иорданийа (юлкямизин мцстягил-
лийини 1991-ъи ил декабрын 28-дя таныйыб) арасында дипломатик
мцнасибятляр гурулуб.

46
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
14 феврал

1918 - Ъянуби Гафгаздан Цмумрусийа парламентиня -


Мцяссисляр Мяълисиня сечилмиш азярбайъанлы (мцсялман), эцръц
вя ермяни депутатлар Тифлисдя топлашараг Ъянуби Гафгаз (За-
гафгазийа) Сеймини йарадыблар. Цмумрусийа Мцяссисляр Мяъли-
синя сечкиляр 1917-ъи илин нойабрында, болшевик чеврилишиндян со-
нра кечирилмишди. Лакин болшевикляр бу сечкилярдя фактики олараг
удуздуглары цчцн (о ъцмлядян Ъянуби Гафгазда) Мцяссисляр
Мяълисинин фяалиййятя башламасына имкан вермядиляр. Бундан
сонра Ъянуби Гафгаздан сечилмиш депутатлар реэионал парла-
мент (Сейм) йаратмаг гярарына эялдиляр. Сеймин 44 няфярлик
мцсялман фраксийасы Загафгазийа мцсялман парламенти функ-
сийасыны (Ъянуби Гафгаз цзря 1 милйон мцсялман сечиъини тям-
сил едирди) йериня йетирирди.

1956 - Азярбайъан телевизийасынын йарандыьы эцндцр. Щямин


эцн Бакы телевизийа студийасы йайыма башлайыб. Бакы студийасы
яввялъя щяфтядя 3 дяфя, 1957-ъи илдян 5 дяфя 2 саатлыг програмла
ефиря чыхырды. 1962-ъи илдя эцндялик ефиря чыхан програмларын щяъ-
ми 7 саатадяк артырылды. 70-ъи иллярдя эцндялик верилишлярин йайым
щяъми 10, 80-ъи иллярдя 18 саата чатдырылды.

1992 - Азярбайъан Ордусунда Щярби Щава Гцввяляринин илк


бюлмяси формалашыб. 1992-ъи илин сентйабрында верилян президент
фярманы иля 14 феврал - Азярбайъан Щярби Щава Гцввяляри эцнц
кими гейд олунур.

47
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
15 феврал

1934 - Академик, Азярбайъан Милли Авиасийа Академийасы-


нын ректору, физика-рийазиййат елмляри доктору Ариф Пашайев
анадан олмушдур.

1997 - Америка Бирляшмиш Штатлары АТЯТ-ин Минск групуна


цчцнъц (Русийа вя Франсадан сонра) щямсядр олараг гябул
олунуб. Ермяни тяряфин Франсанын Минск групунда икинъи
щямсядр олмасында исрарыны давам етдиряндян сонра Азярбайъ-
ан да юз нювбясиндя АБШ-ын намизядлийини иряли сцрмцшдц. Ня-
тиъядя компромис вариант кими цчлц щямсядрлик форматы гябул
олунду. О вахтдан Гарабаь мцнагишясинин низамланмасы цзря
бейнялхалг васитячилик бу форматда фяалиййят эюстярир.

2008 - Президент Илщам Ялийев "Азярбайъан Халг Ъцмщу-


риййятинин 90 иллик йубилейи щаггында" сярянъам имзалайыб. Ся-
рянъама ясасян, тарихи йубилей республикада эениш шякилдя гейд
олунду, Халг Ъцмщуриййяти парламентинин 90 иллийи мцнасибяти-
ля чохсайлы хариъи юлкя нцмайяндя щейятляринин иштиракы иля Милли
Мяълисин хцсуси иъласы кечирилди.

48
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
16 феврал

1916 - Ы Дцнйа мцщарибяси эедишиндя Гафгаз ъябщясиндя


щцъуму (1915-ъи илин декабрындан) давам етдирян чар Русийа-
сынын гошунлары Тцркийянин Ярзурум бюлэясини ишьал едибляр.
Русийа бунадяк Тцркийянин Гарс вя Ярдящан бюлэяляриня дя
нязарят едирди (Османлы бу яразиляри 1877-1878-ъи илляр мцщари-
бясиндя итирмишди) вя Ярзурумун ишьалы иля бюлэядяки ермяни
гцввяляри юзлярини даща да архалы щисс етмяйя вя тцрк ящалисиня
(о ъцмлядян азярбайъанлы тцркляря) гаршы щцъумлары эениш-
ляндирмяйя башладылар. Тцркийя 1918-ъи илдя щяр цч бюлэяни Ру-
сийадан эери ала билди.

1993 - Азярбайъанла Судан (юлкямизин мцстягиллийини 1991-


ъи ил декабрын 28-дя таныйыб) арасында дипломатик мцнасибятляр
йарадылыб.

2001 - Азярбайъан БМТ-нин "Тящлцкяли (радиоактив) туллан-


тыларын сярщядлярарасы дашынмасына вя кянарлашдырылмасына няза-
рят щаггында Базел Конвенсийасы"на (1989-ъу ил мартын 22-дя
гябул олунуб) гошулуб.

49
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
17 феврал

1988 - Ермянистан яразисиндяки тарихи ата-баба йурдларындан


дидярэин салынан азярбайъанлы ящалинин нювбяти дястяси - Гафан
районундан депортасийа едилян 4 миня йахын сойдашымыз Азяр-
байъана пянащ эятириб. Ермянистан ССР рящбярлийинин азяр-
байъанлылара гаршы етник тямизлямя сийасяти артыг там эцъц иля
ишя дцшмцшдц.

1992 - Ермяни силащлы гцввяляри Даьлыг Гарабаьын Хоъавянд


(Мартуни) районунда азярбайъанлыларын йашадыьы Гарадаьлы
кяндини ишьал едибляр. Бунадяк кянд дяфялярля ермяни гцввяля-
ринин щцъумларына мяруз галмышды. Ишьал заманы кяндин онлар-
ла сакини юлдцрцлцб вя йараланыб.
- Щямин эцн Азярбайъанын Мцдафия Назирлийинин рящбярлий-
индя нювбяти дяйишиклик олуб, Дашалты (26 йанвар) фаъиясинин эц-
нащкары щесаб едилян Тяъяддин Мещдийев мцдафия назири вязи-
фясиндян азад едилиб, бу вязифянин мцвяггяти иърасы назирин 1-ъи
мцавини, Баш Гярарэащ ряиси Шащин Мусайевя тапшырылыб. Азяр-
байъанын Гарабаьдакы иткиляриндя хцсуси "ролу" олан эенерал
Ш.Мусайев 1992-ъи илин майында Шушанын ишьалындан сонра юл-
кядян гачды.

50
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
18 феврал

1201 - Дцнйа шющрятли азярбайъанлы алим, рийазийатчы, астро-


ном вя философ Нясиряддин Туси (1201-1274) анадан олмушдур.
Тусинин йаратдыьы Мараьа рясядханасы узун илляр Асийанын ян
мютябяр елм мяркязляриндян бири олуб.

1925 - Танынмыш журналист вя иътимаи хадим Щаъы Щаъыйев


(1925-2007) анадан олмушдур. Узун мцддят Азярбайъан Жур-
налистляр Бирлийиня рящбярилик едиб, бядии тяръцмя (рус дилиндян)
иля мяшьул олуб.

1931 - Эюркямли шаир, драматург Няриман Щясянзадянин


анадан олдуьу эцндцр. Чохсайлы поетик топлулары, драм ясярля-
ри иля мцасир Азярбайъан ядябиййатына бюйцк тющфяляр вериб.

1997 - Эцръцстан президенти Едуард Шеварднадзенин Азяр-


байъана илк рясми сяфяри эедишиндя ики юлкя арасында стратежи тя-
ряфдашлыг щаггында сийаси сазиш вя бир сыра игтисади мцгавиляляр
имзаланыб.

51
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
19 феврал

1988 - Азярбайъанлы ящалинин Ермянистандан депортасийасы-


на, Ермянистанын Азярбайъана гаршы ярази иддиаларына, Даьлыг
Гарабаьда башланан сепаратчылыг щярякятляриня етираз олараг
Бакыда илк митинг - кцтляви чыхыш олуб.

1993 - Милли Мяълисин гапалы иъласында юлкядяки щярби-сийаси


бющран мцзакиря едилиб. Щярби рящбярликдяки бющранын ясас эц-
нащкарларындан олан мцдафия назири Рящим Газыйев истефа вер-
мяйя мяъбур олуб.

2004 - Азярбайъан Ордусунун баш лейтенанты Рамил Сяфяров


Будапештдя ермяни забитини юлдцрмякдя иттищам олунараг щябс
едилиб. НАТО-нун "Сцлщ Наминя Тяряфдашлыг" програмы чярчи-
вясиндя тялимлярдя иштирак едян азярбайъанлы забит ермяни щярб-
чисинин тящгирамиз щярякятляриня дюзмяйяряк бу гятли тюрятмиш-
ди. 2006-ъы илин апрелиндя Будапешт мящкямясинин гярары иля
Р.Сяфяров юмцрлцк щябс ъязасына мящкум едилди.

52
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
20 феврал
1832 - Чар ордусунун Гафгаз корпусунда гуллуг едян Аббасгу-
лу аьа Бакыханов мцсялман мяктябляри барядя лайищя щазырлайараг
Русийасынын Гафгаз щакими барон Розеня тягдим едиб. Лайищя
мцсялман ушаглары цчцн дцнйяви мяктяблярин ачылмасыны нязярдя ту-
турду. Гафгаз щакиминин диггятя алмадыьы лайищя бир яср сонра, 1957-
ъи илдя Тбилиси архивиндя ашкарланыб.
1907 - Чар Русийасынын икинъи Дювлят Думасы фяалиййятя башлайыб.
Биринъи Думада (1906) олдуьу кими, икинъи Думанын тяркибиндя дя 5
азярбайъанлы депутат (Фятяли хан Хойски, Хялил бяй Хасмяммядов,
Мустафа Мащмудов, Мящяммяд аьа Шащтахтински вя Зейнал Зей-
налов) варды. Икинъи Думанын юмрц даща гыса олду вя ийунда чар ЫЫ Ни-
колайын фярманы иля бурахылды.

1928 - Танынмыш шаир, драматург Ялиаьа Кцрчайлы (1928-1980)


анадан олуб.
1938 - Халг артисти Ариф Бабайев анадан олуб. Азярбайъан муь-
ам сянятинин инкишафындакы хидмятляриня эюря 2008-ъи илдя "Истиглал"
ордени иля тялтиф олунуб.
1988 - Азярбайъан ССР-ин Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятинин
(ДГМВ) Халг Депутатлары Советинин ермяни депутатлары гейри-леэи-
тим нювбядянкянар сессийа чаьырараг "Даьлыг Гарабаьын Азярбайъ-
анын тяркибиндян чыхарылыб Ермянистана верилмяси щаггында" гярар гя-
бул едибляр. Бу барядя ССРИ Али Советиня мцраъият гябул олунуб.
ДГМВ-нин Халг Депутатлары Советинин мандаты 1988-ъи илин йанва-
рында битмишди вя ермянилярин гябул етдийи гярар гейри-леэитим иди. Бу
щадися Гарабаь конфликтинин рясми тарихинин башланьыъы щесаб олунур.
1992 - Азярбайъанла Алманийа арасында (юлкямизин мцстягиллийини
1992-ъи ил йанварын 12-дя таныйыб) дипломатик мцнасибятляр гурулуб.

53
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
21 феврал

1921 - Мцасир Азярбайъан тясвири сянятинин эюркямли


нцмайяндяси, халг ряссамы Бюйцкаьа Мирзязадя (1921-2007)
анадан олмушдур.

1992 - Азярбайъан Франса вя Полша иля дипломатик ялагяляр


гурмушдур. Полша Азярбайъанын мцстягиллийини 1991-ъи ил дека-
брын 27-дя, Франса ися 1992-ъи ил йанварын 3-дя танымышды. Фран-
са Тцркийядян сонра Азярбайъанда сяфирлик ачан икинъи юлкя олду.

1994 - Азярбайаъан Республикасынын Президенти йанында


УНЕСЪО цзря Азярбайъанын Милли Комиссийасы йарадылыб. Ко-
миссийайа Азярбайъанын хариъи ишляр назири сядрлик едир.

1996 - Президент Щейдяр Ялийевин сярянъамы иля Азярбайъан-


да Щцгуг Ислащатлары Комиссийасы йарадылыб. Комиссийада гыса
мцддятдя юлкя щяйатынын мцхтялиф сащяляри цзря йени ганун лай-
ищяляри ишляниб щазырланды вя парламентдя гябул олунду.

54
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
22 феврал

1866 - Бюйцк йазычы, журналист, иътимаи хадим Ъялил Мяммяд-


гулузадя (1866-1932) анадан олуб. Бир чох щекайя вя повест-
ляри, драм ясярляри, мяшщур "Юлцляр" комедийасы иля Азярбайъан
ядябиййатына мисилсиз тющфяляр вериб. Илк нюмряси 1906-ъы ил апре-
лин 7-дя чыхан "Молла Нясряддин" журналынын няшриня башламаг-
ла Азярбайъанда сатирик журналистиканын ясасыны гойуб.

1988 - Даьлыг Гарабаь мцнагишясиндя илк ганлы тоггушма


олуб. Ермяни миллятчиляри Ясэяран гясябяси йахынлыьында Аь-
дам районундан олан ики азярбайъанлы эянъи гятля йетирибляр.
Рясми органлар азярбайъанлы ящалинин ермяни шовинистляриня
адекват ъаваб вермясиня имкан вермядиляр. Щямин эцн Бакы-
да ермянилярин Гарабаьа иддиаларына етираз олараг митинг кечи-
рилиб. Бу арада Ермянистанын Гафан районундан азярбайъанлы-
ларын кцтляви депортасийасы башланыб.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев Бюйцк Британийа вя Шимали


Ирландийа Бирляшмиш Краллыьына илк рясми сяфяря эедиб. Сяфяр эе-
дишиндя дювлятлярарасы сянядляр имзаланмыш, "Ясрин мцгавиляси"
иля баьлы данышыглар апарылмышды.

2001 - Азярбайъан ХИН Даьлыг Гарабаь мцнагишясинин тян-


зимлянмяси иля баьлы АТЯТ-ин Минск групунун 1997-1998-ъи
иллярдя тяряфляря рясмян тяклиф етдийи цч низамлама планыны ("па-
кет щялл", "мярщяляли щялл", "цмуми дювлят") илк дяфя мятбуат ся-
щифяляриндя эениш иътимаиййятин мцзакирясиня чыхарыб.

55
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
23 феврал

1909 - Азярбайъан ядябиййаты тарихинин эюркямли тядгигатчы-


сы, академик Щямид Араслы (1909-1983) Эянъя шящяриндя ана-
дан олмушдур.

1911 - Халг артисти, режиссор Шямси Бядялбяйли (1911-1986) Шу-


шада анадан олуб.

1918 - Тифлисдя Загафгазийа Сейминин илк иъласы кечирилиб. Сейм-


дяки цч ясас партийа - эцръц сосиал-демократлар (меншевикляр) 32,
"Мцсават" партийасы 30, ермянилярин "Дашнаксцтйун" партийасы 27
депутатла тямсил олунмушду. Бундан савайы, Сеймдя эцръц вя ер-
мянилярин бир нечя кичик партийасы, щямзинин азярбайъанлы (мцсял-
ман) депутатларын "Иттищад", "Щцммят", мцсялман сосиалистляр
груплары (14 няфяр) йер алмышды. Азярбайъанлы депутат фраксийасына
(44 няфяр) "Мцсават"ын лидери М.Рясулзадя башчылыг едирди.

1990 - Ермянистан ССР-ин Мяркязи Сечки Комиссийасы рес-


публика Али Советиня сечкилярля баьлы Даьлыг Гарабаьда сечки
даиряляринин йарадылмасы барядя гярар гябул едиб. ССРИ-нин бир
мцттяфиг республикасынын диэяринин суверенлийиня бу ъцр кобуд
мцдахиляси Москва тяряфиндян эюзарды едилди. Бундан рущланан
ермяниляр щямин илин сентйабрында Даьлыг Гарабаьда Азярбай-
ъан парламентиня сечкилярин кезирилмясиня имкан вермядиляр.

2001 - Милли Мяълисдя юлкя рящбярлийинин, сийаси гцввялярин,


политологларын иштиракы иля Даьлыг Гарабаь мцнагишясиня даир
ачыг мцзакиряляр башланыб. Ики эцн сцрян мцзакирялярин йекуну
олараг Гарабаь мцнагишясинин Азярбайъанын ярази бцтювлцйцн-
дян кянарда щялл йолунун олмадыьы бир даща вурьуланыб. Мцха-
лифят тяряфиндян юлкя рящбярлийинин апардыьы данышыглар курсуна
алтернатив олараг щеч ня тяклиф едилмяйиб.

56
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
24 феврал

1830 - Ъар-Балакян бюлэясиндяки цсйаны йатырмаг цчцн Русийа


ордусунун Гафгаз корпусунун щиссяляри яразийя йеридилиб. Эенерал
Иван Паскевичин рящбярлик етдийи гошунлар цсйаны йатырмаьа мцвяф-
фяг олса да, бир нечя айдан сонра бюлэядя йени цсйан башланды.

1864 - Йазычы, тяръцмячи, иътимаи хадим Ялибяй Щцсейнзадя (1864-


1940) Салйанда анадан олуб. Петербург вя Истанбулда али тящсил алыб,
Бакыда "Щяйат" гязетинин, даща сонра "Каспи" гязети вя "Фцйузат"
журналынын редактору олуб. 1910-ъу илдян юмрцнцн сонунадяк
Тцркийядя йашайыб, Истанбул Университетиндя дярс дейиб. Я.Щцсейнза-
дянин ясярляриндя тяблиь етдийи "тцркчцлцк, чаьдашлыг вя исламиййят" фял-
сяфяси цчрянэли байраьымызын идеоложи ясасыны тяшкил етмишдир.

1928 - Ъоьрафийашцнас алим, академик Будаг Будагов ана-


дан олуб. Ландшафтшцнаслыг, топонимика вя с. сащяляр цзря тядги-
гатлар апарыб, елми кадрларын щазырланмасында бюйцк хидмяти вар.

1991 - Гарабаь мцнагишяси эедишиндя ермяниляр нювбяти террор


аксийасы щяйата кечирибляр. Лачын-Йевлах йолунда сярнишин авто-
бусунун партладылмасы нятиъясиндя 7 азярбайъанлы щялак олуб.

1992 - Иранын хариъи ишляр назири Яли Якбяр Вилайяти Гарабаь


мцнагишясиндя илк васитячилик тяшяббцсц иля Бакыйа сяфяря эялиб.

1994 - Милли Мяълис "Хоъалы сойгырымы эцнц щаггында" гярар


гябул едиб. Гярарда щяр ил февралын 26-нын Хоъалы сойгырымы эцнц
кими гейд едилмяси, бу барядя бейнялхалг тяшкилатлара мялумат
верилмяси нязярдя тутулмушду.

57
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
25 феврал

1910 - Академик Имам Мустафайев (1910-1997) анадан


олуб. Азярбайъанда аграр елмин (тахылчылыг) инкишафында, елми
кадрларын щазырланмасында хидмятляр эюстяриб, совет Азярбай-
ъанынын рящбярляриндян бири, 1954-1959-ъу иллярдя Азярбайъан
КП МК-нын 1-ъи катиби олуб.

1910 - Танынмыш ряссам, милли театр-декорасийа сянятинин йа-


радыъыларындан бири Рцстям Мустафайев (1910-1970) анадан
олуб. Азярбайъан Дювлят Инъясянят Музейи онун адыны дашыйыр.

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин парламентиндя йаранмыш нюв-


бяти бющран нятиъясиндя Фятяли хан Хойскинин башчылыг етдийи
цчцнъц щюкумят кабинети фяалиййятини дайандырыб. Аййарым
сцрян эярэин мцзакирялярдян сонра Нясиб бяй Йусифбяйлинин
башчылыьы иля дюрдцнъц щюкумят тяшкил едилиб.

1988 - Ермянистанын Азярбайъана гаршы ярази иддиалары иля


башланан Даьлыг Гарабаь мцнагишясиндя йени тоггушма баш
вериб. Ермяни миллятчиляри Ясэяранда даща ики азярбайъанлыны
гятля йетирибляр.

1992 - Азярбайъанла Йямян Яряб Республикасы (юлкямизин


мцстягиллийини 1991-ъи ил декабрын 30-да таныйыб) арасында дип-
ломатик мцнасибятляр гурулуб.

58
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
26 феврал

1905 - Русийа чары ЫЫ Николай Гафгазда вязиййятя нязаряти


эцъляндирмяк цчцн бирбаша идарячилик - ъанишинлик системини бяр-
па едиб. Гафгаз ъанишинлийи 1844-ъц илдя йарадылмышды. Бюлэядя
щакимиййят ъанишиня мяхсус иди, о йалныз чарын гаршысында щеса-
бат верирди. Сонрадан реэионун губернийалара бюлцнмяси иля ъа-
нишинлик идарячилийи тядриъян арадан галхмышды.

1921 - Совет Русийасы иля Иран арасында дипломатик мцнаси-


бятляр щаггында мцгавиля имзаланыб. Мцгавилядя Хязярдян ис-
тифадя щаггында бянд йер алмышды вя дянизин Астара (Азярбайъ-
ан) - Щясянгулу (Тцркмянистан) хятти бойунъа бюлцнмяси якси-
ни тапмышды.

1992 - Ермянистанын Азярбайъана гаршы щярби тяъавцзц эеди-


шиндя тарихин дящшятли гятлиамларындан бири баш вериб. Февралын
25-дян 26-на кечян эеъя ермяни силащлы гцввяляри Ханкянди
(Степанакерт) шящяриндяки кечмиш совет ордусунун 366-ъы
алайынын ермяни забитляринин (онлардан бири - Сейран Ощанйан
сонрадан Ермянистанын мцдафия назири олду) билаваситя рящбяр-
лийи иля Хоъалы шящяриня щцъум едибляр. Динъ ящалийя гаршы щяйа-
та кечирилян гятлиам нятиъясиндя 613 няфяр, о ъцмлядян 63 ушаг,
106 гадын вя 70 гоъа вящшиликля гятля йетирилиб. Шящярин 1275 са-
кини ясирлик дящшятини йашадыгдан сонра азадлыьа бурахылыб. 150
няфярин агибяти намялум олараг галыб. 130 ушаг йетим галыб, 8
аилянин бцтцн цзвляри юлдцрцлцб. Хоъалы гятлиамы бяшяриййят ялей-
щиня ян аьыр ъинайятлярля бир сырада дайаныр.

59
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
27 феврал

1988 - Сумгайытда ермяни екстремистлярин тяшкилатшылыьы вя


бир груп криминал елементин иштиракы иля кцтляви тяхрибат - ермя-
ни ящалинин евляриня басгынлар тюрядилиб. Едуард Григорйанын
башчылыг етдийи басгын вя иьтишашларда, рясми мялуматлара эюря,
32 няфяр юлдцрьлмцшдц. Онларын бир нечясини Григорйан цзь гят-
ля йетирмишди. Лакын мящкямя она 12 ил иш верди вя о, ССРИ даь-
ыландан сонра азадлыьа чыхды. Дястянин азярбайъанлы цзвлярин-
дян бир няфяря (Ящмяд Ящмядов) юлцм щюкмц кясилди. Моск-
вадан эялян истинтаг групу щадисянин мащиййятини юрт-басдыр
етди. "Сумгайыт щадисяси" ССРИ хцсуси хидмят органларындакы
ермяниляр тяряфиндян щазырланмышды вя дцнйайа азярбайъанлыла-
рын вандализми кими таныдылды. Бу тяхрибатдан сонра ермяниляр
азярбайъанлыларла бир йердя йашамаьын гейри-мцмкцн олдуьу-
ну бяйан етмяйя вя Гарабаьдакы сепаратчылыьа щагг газандыр-
маьа башладылар.

1998 - Азярбайъанла Исландийа (цлкямизин мцстягиллийини


1992-ъи ил йанварын 19-да таныйыб) арасында дипломатик мцнаси-
бятляр гурулуб.

2003 - Вашингтонда АБШ президенти Ъоръ Буш вя Азярбай-


ъан президенти Щейдяр Ялийевин эюрцшцндя ики юлкя арасында
енержи вя тящлцкясизлик сащясиндя ямякдашлыг мясяляляри, Гара-
баь мцнагишясинин низамланмасы мцзакиря едилиб.

60
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
28 феврал

1894 - Халг артисти, кинода вя театр тамашаларында унудул-


маз образлар йаратмыш Мустафа Мярданов (1894-1968) ана-
дан олуб.

1990 - ССРИ Халг Депутатларынын Гурултайы аграр сащядя


юзял тясяррцфатларын йарадылмасына иъазя верян ганун гябул
едиб. Азярбайъанда илк кяндли-фермер тясяррцфатлары бу тарихдян
сонра йаранмаьа башланыб.

1992 - Азярбайъанын Гарабаь бюлэясиндяки силащлы гцввяля-


ринин ващид команданлыг алтында бирляшдирилмяси барядя фярман
верилиб. Бу иш мцдафия назиринин 1-ъи мцавини, эенерал-майор
Дадаш Рзайевя щяваля олунуб. Президент А.Мцтяллибов Хоъа-
лынын ишьалындан сонра бу эеъикмиш аддымы атмышды.
- Щямин эцн Азярбайъан Америка Бирляшмиш Штатлары вя
Щиндистанла (бу юлкяляр Азярбайъанын мцстягиллийини 1991-ъи ил
декабрын 25-дя вя 26-да танымышды) дипломатик мцнасибятляр
гуруб.

1993 - Ермяни террор групунун Русийанын Шимали Гафгаз


яразисиндя Гудермес стансийасы йахынлыьында Кисловодск-Бакы
сярнишин гатарыны партлатмасы нятиъясиндя 11 няфяр щялак олуб,
18 няфяр йараланыб.

1995 - Азярбайъанла Непал арасында дипломатик ялагяляр


гурулуб.

61
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
29 феврал

1716 - Чар Ы Пйотрун эюстяриши иля Хязяр дянизиня Русийанын


илк експедисийасы эюндярилиб. Капитан Белович-Черкаскинин рящ-
бярлик етдийи експедисийанын мцшащидяляри нятиъясиндя Хязярин
илк хяритяси щазырланыб. Бунун ардынъа рус гошунларынын Хязяр-
ятрафы Азярбайъан торпагларына щярби йцрцшляри башланды.

1913 - Халг йазычысы, ссенарист вя драматург Янвяр Мям-


мядханлы (1913-1990) Эюйчай шящяриндя анадан олуб. Ясярля-
ринин бюйцк гисми Азярбайъанда сосиалист ъямиййяти гуруъулу-
ьуна щяср олунуб, "Фятяли хан", "Бяхтийар", "Бабяк" филмляринин
ссенарисини йазыб.

1992 - Ермянистанын силащлы гцввяляри Русийанын (кечмиш


ССРИ-нин) республика яразисиндяки 7-ъи ордусунун кюмяйи иля
Лачын районуна илк дяфя эенишмигйаслы щцъум едибляр. Щцъу-
мун гаршысы алыныб.

62
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
1 март

1992 - МДБ-нин Бирляшмиш Силащлы Гцввяляринин баш коман-


даны, маршал Йевэени Шапошниковун ямри иля кечмиш Совет Ор-
дусунун 366-ъы мотоатыъы алайынын Ханкянди (Степанакерт) шя-
щяриндян чыхарылмасына башланыб. Хоъалы гятлиамында иштирак ет-
миш алайын яслиндя бцтцн щярби техникасы бундан юнъя ермяниля-
рин ялиня кечмишди. Алайын ермяни ясилли щярби гуллугчулары (тях-
минян 100 няфяр) дя Ханкяндидя галды, галан шяхси щейят Тбили-
сийя кючцрцлдц вя бундан сонра алай рясмян ляьв едилди.

1992 - Авропада Тящлцкясизлик вя Ямякдашлыг Мцшавиряси-


нин Прагадакы рящбяр топлантысында тяшкилатын 1992-ъи илин фев-
ралында реэионда сяфярдя олмуш илк миссийанын щазырладыьы щеса-
бат ясасында Даьлыг Гарабаь мцнагишяси иля баьлы бяйанат гя-
бул олунуб. АТЯМ-ин (1994-дян АТЯТ) Гарабаь мцнагишяси
иля баьлы илк сянядиндян айдын олду ки, бу тяшкилат проблемя ре-
ал вя обйектив йанашмадан узагдыр.

2004 - Президент Илщам Ялийев Газахыстана илк рясми сяфяря


эедиб. Сяфяр эедишиндя икитяряфли сянядляр, о ъцмлядян президент-
ляр тяряфиндян "Азярбайъан Республикасы иля Газахыстан Рес-
публикасы арасында достлуг мцнасибятляри вя стратежи тяряфдашлыг
щаггында Бяйаннамя" имзаланыб.

63
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
2 март

1992 - Азярбайъан Бирляшмиш Миллятляр Тяшкилатына цзв гябул


олунуб. Кечмиш ССРИ республикаларынын тяшкилата гябулу щяля
1991-ъи илин декабрында БМТ Баш Ассамблейасынын 46-ъы сес-
сийасында эцндямя эялмишди. Щямин вахт Балтикйаны республи-
калар (Литва, Латвийа, Естонийа) БМТ-йя гябул едилмиш, галан
9 мцттяфиг республика (Русийа, Украйна вя Беларус щяля ССРИ
дюврцндян формал олараг БМТ-нин цзвц иди) барясиндя гярар
ися сонрайа сахланылмышды. 1992-ъи ил мартын 2-дя Баш Ассамб-
лейа кечмиш ССРИ-нин 8 республикасыны (Азярбайъан, Ермянис-
тан, Газахыстан, Гырьызыстан, Юзбякистан, Тцркмянистан, Таъи-
кистан вя Молдова) БМТ-йя гябул етди. Эцръцстанда Гамса-
хурдиа игтидарынын деврилмясиндян сонра леэитим щакимиййят
бяргярар олмадыьы цчцн Баш Ассамблейа бу республика баря-
синдя гярары бир гядяр сонра, 1992-ъи илин ийулунда гябул етди.

2005 - Танынмыш журналист, "Монитор" журналынын баш редак-


тору Елмар Щцсейнов Бакыда гятля йетирилиб. Щадися эениш иъти-
маи резонанс доьурду. Президент Илщам Ялийев журналистин гят-
лини юлкядя иътимаи-сийаси сабитлийя вя сюз азадлыьына гаршы йюнял-
миш аддым, демократик инкишафа вурулмуш зярбя кими гиймят-
ляндирди.

64
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
3 март

1830 - Ъар-Балакян бюлэясиндяки Русийа ишьалына гаршы


цсйан йатырылыб. Бюлэянин Русийайа бирляшдирилмясиндян сонра
мухтар ярази ващиди кими мювъуд олан Ъар-Балакян ъамаатлыьы
ляьв олунуб вя яразидя рус ордусунун Гафгаз команданлыьы-
нын бирбаша идарячилийи тятбиг едилиб.

1875 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин гуруъуларындан


Мяммядщясян Щаъински (1875-1931) анадан олмушдур.
Ъцмщуриййят щюкумятляриндя хариъи ишляр вя дахили ишляр назирля-
ри постуну тутуб. 1920-ъи илин апрелиндя йени (бешинъи) щюкумя-
ти гурмаг Щаъинскийя тапшырылыб. Лакин о, щюкумяти гура бил-
мяйиб вя болшевик ишьалы юнъяси "Мцсават"дан чыхараг Азяр-
байъан коммунистляринин сырасына гошулуб. Ихтисасъа мемар
олан Щаъински советляшмядян сонра халг тясяррцфатында мцхтя-
лиф вязифяляр тутуб, 1931-ъи илдя Загафгазийа Дийар Партийа Ко-
митясинин рящбяри Л.Берийанын эюстяриши иля щябс едилиб вя Тифлис
щябсханасында юлдцрцлцб.

1912 - Йазычы Манаф Сцлейманов (1912-2002) анадан олуб.


Кющня Бакы щаггында "Ешитдиклярим, охудугларым вя
эюрдцклярим" адлы тарихи-енсиклопедик китабын, Бакы нефтчиляри-
нин щяйатындан бящс едян ясярлярин мцяллифидир.

1937 - Йазычы Фярман Кяримзадя (1937-1989) Гярби Азяр-


байъанын Бюйцк Веди кяндиндя (Ермянистан ССР Веди району)
анадан олуб. "Чалдыран дюйцшц", "Худафярин кюрпцсц", "Гарлы
ашырым", "Тябриз намусу" вя с. ясярлярин мцяллифидир.

65
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
4 март

1460 - Шейх Ъцнейдин башчылыг етдийи Сяфяви гошунлары иля Шир-


ваншащ Ы Хялилуллащын гошунлары арасында Самур чайы сащилиндя
дюйцш баш вериб. Дюйцшдя Сяфяви гошунлары мяьлуб олуб вя
Шейх Ъцнейд юлдцрцлцб. Ондан сонра оьлу Шейх Щейдяр Ширва-
ны вя диэяр Азярбайъан торпагларыны Сяфяви щакимиййятиня табе
етдирмяйя чалышса да, о да 1488-ъи илдя Ширваншащ ордусу иля
дюйцшдя щялак олуб. Нящайят, 1501-ъи илдя щакимиййятя эялян
Шащ Исмайыл (Хятаи) Азярбайъан торпагларыны бирляшдирмяйя вя
гцдрятли Сяфяви дювлятини гурмаьа мцвяффяг олду.

1842 - Мяшщур Бакы милйончусу, месенат Аьамуса Наьый-


ев (1842-1919) анадан олуб. Бакыда 100-я йахын мцхтялиф тяйи-
натлы бина инша етдириб, онларын бир гисми бу эцн дя пайтахта эю-
зяллик вермякля йанашы, елм, тящсил, сосиал, мядяни тяйинатлы обй-
ектляр олараг ("Исмаилиййя" бинасы - МЕА-нын Ряйасят Щейяти,
Мяркязи Клиник Хястяхана вя с.) фяалиййят эюстярир. Наьыйев 77
йашында, юзцнцн доьум эцнцндя (4 март) вяфат едиб.

2001 - Парисдя Франса президенти Жак Ширакын васитячилийи иля


Азярбайъан вя Ермянистан президентляринин Гарабаь мцнаги-
шясинин низамланмасы цзря нювбяти данышыглары башлайыб. Ики эцн
давам едян данышыглар Ермянистанын компромиссиз мювгейи
цзцндян нятиъясиз битиб.

66
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
5 март

1831 - Лянкяранда Русийа ишьалы ялейщиня цсйан башлайыб.


Деврилдикдян сонра Ирана гачан Талыш ханы Мирщясян хан Лян-
кярана эяляряк цсйана башчылыг едиб. Талыш ханлыьы Эцлцстан
мцгавиляси иля (1813) Русийайа бирляшдирилдикдян сонра 1826-ъы
илдя ляьв едилмишди. Лянкяран цсйаны ханлыьын бцтцн яразисиня
йайылды вя ики ай сцрдц.

1990 - ССРИ Али Совети "Азярбайъан ССР вя Ермянистан


ССР-дя вязиййяти сащманламаг тядбирляри щаггында" гярар гя-
бул едиб. Москванын нювбяти "икибашлы" тювсийя сяняди Ермяни-
станын тяъавцзкар щярякятляриня даща да вцсят верди.

1992 - Азярбайъан Али Советинин фювгяладя сессийасында


Хоъалы фаъияси иля баьлы эярэин мцзакиряляр башлайыб. Парламент
бинасыны мцщасиряйя алмыш халг кцтляляринин етиразы вя мцхалифя-
тин тязйиги алтында Али Советин сядри Елмира Гафарова истефа ве-
риб. Онун йериня Тибб Университетинин ректору, депутат Йагуб
Мяммядов Али Советин сядри сечилиб.
- Щямин эцн ермяни силащлы гцввяляри Аьдамын Сырхавянд
кяндини эцълц атяшя тутублар. Кяндин 10 сакини щялак олуб.

67
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
6 март

1917 - Бакыда ясэяр, забит вя фящля депутатлары советляри йара-


дылмаьа башлайыб. Бу, Феврал буржуа ингилабы (27 феврал 1917) вя
чаризмин сцгутундан сонра болшевиклярин Бакыда щакимиййятя
эялмяк йюнцндя илк аддымы иди.

1955 - Халг Ъцмщуриййятинин гуруъуларындан бири, Азяр-


байъан Милли Шурасынын сядри Мящяммядямин Рясулзадя Анка-
рада 71 йашында вяфат едиб. Рясулзадя Ъцмщуриййятин сцгутун-
дан сонра мцщаъирятя эетмиш, Тцркийядя, щямчинин 30-40-ъы ил-
лярдя Авропада Азярбайъан сийаси мцщаъирятиня рящбярлик ет-
миш, Анкарада "Азярбайъан" дярэисини няшр етдирмишди. Анка-
рада Ясри гябристанлыьында дяфн едилиб.

1990 - Азярбайъан ССР Али Советинин Ряйасят Щейяти "Ер-


мянистан ССР-ин ярази иддиаларынын йолверилмязлийи щаггында"
гярар гябул едиб. Лакин бу ъцр формал гярарларла Ермянистанын
Азярбайъана гаршы ишьалчылыг ниййятляринин гаршысыны алмаг
мцмкцн дейилди.

1992 - Али Советин фювгяладя сессийасында щакимиййят дяйи-


шиклийи давам едиб. Али Совет сядринин ардынъа президент Айаз
Мцтяллибов да истефа вермяйя мяъбур олуб. Али Советин сядри
Йагуб Мяммядов, ейни заманда, президент сялащиййятлярини
иъра етмяйя башлайыб.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев Чин Халг Республикасына ря-


сми сяфяря эедиб. Сяфяр эедишиндя икитяряфли сазишляр имзаланды,
Чин рящбярлийи Даьлыг Гарабаь мцнагишясиня мцнасибятдя
Азярбайъанын ярази бцтювлцйцнц дястяклядийини бяйан етди.

68
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
7 март

1911 - Совет дювлят хадими Николай Байбаков (1911-2008)


Бакыда анадан олмушдур. Сабунчу кяндиндя нефтчи аилясиндя
доьулан Байбаков 40-50-ъи иллярдя ССРИ-нин нефт сянайеси на-
зири олуб, узун мцддят (1965-1985) ССРИ Назирляр Совети сяд-
ринин мцавини ишляйиб.

1918 - Болшевик Русийасынын хариъи ишляр назири Чичерин Азяр-


байъан Халг Ъцмщуриййятиндян эенерал Деникинля мцщарибяйя
гошулмаьы тяляб едян цчцнъц нотаны Бакыйа эюндяриб. Бундан
юнъяки ики нотайа ъаваб олараг (йанвар-феврал) Ъцмщуриййят
щюкумяти бяйан етмишди ки, беля бир тяряфдашлыг цчцн яввялъя
болшевик Русийасы Азярбайъанын мцстягиллийини танымалыдыр.

1990 - ССРИ Али Совети "Азярбайъан ССР вя Ермянистан


ССР-дя вязиййят вя реэионда шяраитин нормаллашдырылмасы тяд-
бирляри щаггында" гярар гябул едиб.

1991 - Азярбайъанын Али Совети ССРИ-нин сахланылыб-сахла-


нылмамасы барядя референдумда (17 март 1991) иштирак мясяля-
сини мцзакиря едиб. Парламентин коммунист чохлуьу (сясвер-
мядя иштирак едян 303 депутатдан 254-ц) референдумун лещиня
сяс вериб. Бу гярарын ялейщиня 43 депутат (онларын арасында
Нахчыван Али Мяълисинин сядри Щейдяр Ялийев дя варды) сяс вер-
миш, 6 няфяр битяряф галмышды. Сахталашдырылмыш референдумдан
сонра Мцтяллибов игтидары Азярбайъан халгынын 90 фаизинин
ССРИ-нин сахланылмасына тяряфдар олдуьу барядя Москвайа
щесабат верди.

69
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
8 март

1338 - Азярбайъан философу, шаир, Орта Ясрляр мцсялман Шяр-


гинин эюркямли мцтяфяккири Явщади Мараьаи (Рущняддин) вя-
фат едиб. Суфилик фялсяфясиня ясасланан поетик ясярлярин, шеир вя
поемаларын (ян мяшщуру "Ъямшид пийаляси") мцяллифидир. Дягиг
тявяллцдц мялум дейил, 1274-ъц илдя Мараьада доьулдуьу тях-
мин едилир.

1911 - Халг артисти Аьададаш Гурбанов (1911-1965) анадан


олуб. 1927-ъи илдян Дювлят Эянъ Тамашачылар Театрында, 1952-
ъи илдян Дювлят Драм Театрында чыхыш едиб.

1996 - Президент Щейдяр Ялийев Эцръцстана илк рясми сяфяря


эедиб. Сяфяр эедишиндя ики юлкя арасында тяряфдашлыг вя гаршылыглы
тящлцкясизлик йардымы щаггында сазиш вя диэяр мцгавиляляр им-
заланыб.

70
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
9 март

1917 - Русийа империйасынын Мцвяггяти Щюкумяти Гафгаз-


да чар идарячилик системинин - ъанишинлийин ляьв едилмяси барядя
гярар вериб. Бунун явязиндя Ъянуби Гафгаздан Русийа Дювлят
Думасына сечилмиш депутатлардан ибарят йени гурум - Загаф-
газийа Хцсуси Комитяси йарадылыб. Чар ЫЫ Николайын тахт-таъ-
дан ял чякмясиндян (Феврал ингилабы) сонра игтидара эялян
Мцвяггяти Щюкумят империйанын яйалятляриндя нисбятян демо-
кратик цсул-идаря тятбиг етмякля мяркяздянгачма мейллярини
юнлямяйя чалышырды.

1992 - Арэентина Азярбайъанын дювлят мцстягиллийини таны-


маг барядя бяйанат вериб. Ики юлкя арасында дипломатик мцна-
сибятляр 1993-ъц ил нойабрын 8-дя гурулуб.

2007 - Бакыда Азярбайъан вя Тцркийя диаспор тяшкилатлары


рящбярляринин Ы форуму кечирилиб. Президент Илщам Ялийевин тя-
шяббцсц иля кечирилян форумда Тцркийянин баш назири Ряъяб
Таййиб Ярдоьан, Шимали Кипр Тцрк Ъцмщуриййятинин президен-
ти Мещмет Яли Тялят, тцркдилли юлкялярин рясмиляри - цмумиликдя
48 юлкядян 500-дян чох нцмайяндя вя гонаг иштирак едиб. Фо-
румда хариъдяки азярбайъанлы вя тцрк диаспор тяшкилатларынын
ямякдашлыьынын эцъляндирилмяси, Азярбайъан вя Тцркийянин
бейнялхалг аренадакы марагларынын бирэя мцдафияси, тарихи щя-
гигятлярин дцнйа бирлийиня чатдырылмасы йюнцндя мцштяряк ад-
дымлара даир гярарлар гябул олунуб.

71
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
10 март

1735 - Сяфяви дювляти вя Русийа арасында Эянъя мцгавиляси


баьланыб. Сяфяви ордусунун команданы Надир хан вя кнйаз
Голитсын тяряфиндян имзаланан мцгавиляйя эюря, рус гошунлары
Хязярйаны Азярбайъан торпагларыны (Бакы, Салйан, Дярбянд)
тярк етдиляр. Бунун мцгабилиндя Сяфяви дювляти рус таъирляриня
эцзяштли тиъарят шяраити йаратмаг, Османлы иля мцщарибядя Ру-
сийайа йардым етмяк барядя ющдялик эютцрдц.

1873 - Бакыда Азярбайъанын илк милли театр тамашасы эюстяри-


либ. Щ.Б.Зярдабинин тяшяббцсц, Н.Б.Вязиров вя Я.Адыэюзяло-
вун (Эорани) фяал иштиракы иля М.Ф.Ахундовун "Вязири-хани-
Лянкяран" комедийасы сящняляшдирилиб. Бир гядяр сонра (17 ап-
рел 1873) Ахундовун "Щаъы Гара" комедийасы сящняйя гойул-
ду. 10 март Азярбайъанда Милли театр эцнц кими гейд олунур.

1915 - Илк азярбайъанлы балерина, ССРИ халг артисти, педагог,


профессор Гямяр Алмасзадя (1915-2006) анадан олуб.

1948 - ССРИ Назирляр Совети Ермянистандакы азярбайъанлы


ящалинин Азярбайъана депортасийасы щаггында икинъи гярар гябул
едиб. Бунунла баьлы ССРИ Назирляр Советинин илк гярары 1947-ъи ил
декабрын 23-дя гябул олунмушду. Гярара эюря, азярбайъанлы кол-
хозчуларын бошалтдыьы яразиляря хариъдян ермяниляр кючцрцлмяли
идиляр. Азярбайъанын рящбяри М.Баьыровун Сталиня мцраъиятиндян
сонра гярарын сярт шяртляри гисмян йумшалдылды. 100 миня йахын
азярбайъанлынын тарихи торпагларындан депортасийасыны щяйата ке-
чирян бу гярарларын тяшяббцскары ССРИ Назирляр Совети сядринин
мцавини Анастас Микойан иди. 1948-1953-ъц илляр депортасийасы
нятиъясиндя Ермянистанда 476 азярбайъанлы кянди бошалдылмышды.

72
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
11 март

1925 - Халг артисти Бяшир Сяфяроьлу (1925-1969) анадан олуб.


1942-ъи илдян юмрцнцн сонунадяк Азярбайъан Мусигили Ко-
медийа Театрында ишляйиб.

1992 - Авропа Шурасы Назирляр Комитяси ермяни гцввяляри-


нин Даьлыг Гарабаьын азярбайъанлы ящалисиня гаршы зоракылыг вя
щцъумларыны писляйян бяйанат гябул едиб.
- Щямин эцн Азярбайъан Бюйцк Британийа вя Гвинейа Рес-
публикасы иля ди-пломатик мцнасибятляр гуруб.

1999 - Авропа Парламенти "Гафгазда сцлщ просесиня дястяк"


адлы гятнамя гябул едиб. Сяняддя АТЯТ-ин Минск групунун
Гарабаь мцнагишясинин низамланмасы иля баьлы 1998-ъи илин
нойабрында тяряфляря тягдим етдийи "цмуми дювлят" планына дяс-
тяк ифадя олунуб, Азярбайъанын бу планы рядд етмяси тянгид еди-
либ. Милли Мяълис гятнамянин гярязли мягамларына етираз олараг
Авропа Парламентиня мцраъият (19 март) эюндяриб.

2005 - Милли Тящлцкясизлик Назирлийи вя Баш Прокурорлуг


узун мцддят юлкядя адам оьурлуьу вя диэяр аьыр ъинайятляр тю-
рятмиш криминал дястянин ифша олунмасы барядя мялумат йайыб.
МТН-ин мартын 10-да щяйата кечирдийи "Гара кямяр" ямялий-
йаты нятиъясиндя ъинайяткар дястянин башчысы, ДИН-ин Ъинайят-
Ахтарыш Баш Идарясинин баш ямялиййат мцвяккили, полис полков-
ник-лейтенанты Щаъы Мяммядов вя дястянин цзвляри щябс олу-
нуб. "Гара кямяр" ямялиййаты узун мцддят баьлы галмыш бир сы-
ра аьыр ъинайятлярин ачылмасына кюмяк етди. Президент Илщам
Ялийевин сярянъамы иля мцтяшяккил ъинайяткар дястянин зярярсиз-
ляшдирилмясиндя пешякарлыг эюстярдикляриня эюря МТН-ин бир
груп ямякдашы дювлят тялтифляриня лайиг эюрцлдц.

73
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
12 март

1906 - Халг шаири Сцлейман Рцстям (1906-1989) анадан ол-


мушдур. Бюйцк Вятян мцщарибяси (1941-1945), Ъянуби Азяр-
байъан мювзусунда ясярляри хцсусиля мящшурлуг газаныб.

1922 - Болшевик Русийасы эяляъяк ССРИ-нин тямяли кими цч


Ъянуби Гафгаз республикасынын (Азярбайъан, Эцръцстан, Ер-
мянистан) иттифагыны - Загафгазийа Совет Сосиалист Республика-
лары Федератив Иттифагыны тяшкил едиб. 9 ай сонра, 1922-ъи илин де-
кабрында Загфедерасийа ССРИ-нин гуруъу субйектляриндян бири
олду.

1933 - Халг шаири Ъабир Новруз (1933-2002) анадан олуб.


Ясярляриндя йцксяк лирика иля бярабяр вятяндаш мювгейи даим
апарыъы хятт тяшкил едиб. 1995-2000-ъи иллярдя Милли Мяълисин де-
путаты олуб.

1992 - Азярбайъан Республикасы Дахили Гошунларынын йаран-


дыьы эцндцр. Дахили Гошунлар ДИН-ин тяркибиндя структур кими
1991-ъи илин сонунда формалашыб, Ермянистанын юлкямизя гаршы
щярби тяъавцзцня гаршы илк дюйцшдя 1992-ъи ил мартын 12-дя ишти-
рак едиб. Президент Щейдяр Ялийевин 9 март 1995-ъи ил тарихли
фярманы иля 12 март Дахили Гошунлар эцнц елан едилиб.

74
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
13 март

1938 - ССРИ щюкумяти бцтцн мцттяфиг республикаларын мяк-


тябляриндя рус дилинин иъбари тядрис олунмасы барядя гярар вериб.
Милли дилин мящдудлашдырылмасы вя руслашдырма сийасяти репрес-
сийаларла мцшайият олунурду.

1991 - Азярбайъан ССР Назирляр Советинин гярары иля "Степа-


накерт" аеропортунун Хоъалы району яразисиндя йерляшдийи ня-
зяря алынараг онун ады дяйишдирилиб вя "Хоъалы" аеропорту ад-
ландырылыб. Даьлыг Гарабаьдакы йеэаня щава лиманы бир ил сонра,
Хоъалынын ишьалы нятиъясиндя ермянилярин нязарятиня кечди.

1992 - Щелсинкидя АТЯМ-ин (1995-ъи илдян АТЯТ) рящбяр


комитясинин Даьлыг Гарабаь мцнагишяси иля баьлы илк тяъили иъла-
сы чаьырылыб. Иъласын йекуну кими АТЯТ-ин Минск групу тяшкил
едилди.

1995 - ДИН-ин Хцсуси Тяйинатлы Полис Дястясинин (кечмиш


"ОМОН") Газах районундакы бюлмяси Газах вя Аьстафа рай-
онунун инзибати идаря биналарына, бюлэядяки щярби щиссяйя бас-
гын едяряк онларын фяалиййятини ифлиъ едиб. Щяр ики районда факти-
ки олараг дювлят ялейщиня гийам баш вермишди, юлян вя йарала-
нанлар варды. Бу щадисяляр дювлят чеврилишиня ъящдин ("ОМОН
гийамы") башланьыъы иди.

2002 - Президент Щейдяр Ялийевин имзаладыьы яфв фярманына


ясасян, 81 мящбус азадлыьа бурахылыб. Онларын бюйцк яксярий-
йяти (75 няфяр) Азярбайъанын мцстягиллийиня, дювлятчилийиня вя
ярази бцтювлцйцня гаршы тюрядилмиш ъинайятлярдя иштирак етмиш
шяхсляр иди.

75
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
14 март

838 - Азярбайъанда яряб истиласына гаршы 20 ил мцбаризя


апармыш Бабяк Хцррями Самиря шящяриндя (индики Ираг) хялифя
Мцтясимин сарайында едам едилиб. Бабяк 795-ъи илдя (бязи мя-
луматлара эюря, 798-ъи илдя) Ярдябил йахынлыьындакы Билалабад
кяндиндя анадан олуб. 816-ъы илдян хцррямиляр щярякатынын рящ-
бяри олуб, Хилафятин алты ордусуну мяьлуб едиб. 837-ъи илин йай-
ында хцррямилярин Бязз галасы сцгут етдикдян сонра Бабяк ер-
мяни ясилли Сящл ибн Сумбатын хяйаняти нятиъясиндя ясир
эютцрцлмцшдц.

1937 - ЫХ Цмумазярбайъан советляр гурултайында Азяр-


байъан ССР-ин цчцнъц Конститусийасы гябул едилиб. Совет Азяр-
байъанынын илк Конститусийасы 1921-ъи илдя, икинъиси 1927-ъи илдя
гябул олунмушду. 1936-ъы илин ССРИ (Сталин) Конститусийасынын
ясасында щазырланан йени Ясас Ганунда Азярбайъанын мцття-
фиг республика кими щцгуглары даща да мящдудлашдырылмыш, рус
дили дювлят дили кими тясбит олунмушду.

1938 - Халг йазычысы Анар (Рзайев) анадан олуб. Зянэин йа-


радыъылыьы роман вя повестляр, пйесляр, ссенариляр (10-дяк филм),
шеир вя тяръцмяляри ящатя едир, бир нечя филмя гурулуш вериб.
1991-ъи илдян Азярбайъан Йазычылар Бирлийинин сядридир, 1995-
2005-ъи иллярдя Милли Мяълисин депутаты олуб.

2008 - БМТ Баш Ассамблейасынын 62-ъи сессийасында "Азяр-


байъанын ишьал олунмуш яразиляриндя вязиййят щаггында" гятна-
мя гябул олунуб. 39 сяс лещиня, 7 ялейщиня вя 100 битяряф ол-
магла гябул едилян гятнамядя Азярбайъанын ярази бцтювлц-
йцня дястяк верилир, Eрмянистан гцввяляринин ишьал олунмуш яра-
зилярдян чыхарылмасы тяляб едилир.

76
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
15 март
1897 - Халг артисти Аьасадыг Эярайбяйли (1897-1988) Шамахы-
да анадан олуб.

1899 - Халг артисти Мяммядяли Вялиханлы (1899-1969) Бакынын


Фатмайы кяндиндя анадан олуб.

1991 - ССРИ-дя рясми сяфярдя олан Тцркийя президенти Тургут


Юзал Бакыйа эялиб. Бу, Тцркийянин дювлят башчысынын Азярбайъа-
на илк сяфяри иди.

1995 - Бакыда Хцсуси Тяйиатлы Полис Дястясинин гийамы башланыб.


ХТПД гцввяляри Бакынын 8-ъи км гясябясиндяки гярарэащда истещкам
гурараг юлкя рящбярлийинин истефасыны тяляб едибляр. Гийамчылара
ХТПД-нин рящбяри, дахили ишляр назиринин мцавини Рювшян Ъавадов вя
гардашы Мащир Ъавадов (Хятаи районунун кечмиш прокурору) башчы-
лыг едибляр. Президент Щейдяр Ялийев мясяляни динъ йолла сащманла-
маьа чалышса да, якс тяряф диалог тяклифини рядд едиб. Бундан сонра
Р.Ъавадов дахили ишляр назиринин мцавини вязифясиндян азад едилиб.
1997 - Милли Мяълис Русйианын Ермянистана эизли силащ сатма-
сы иля баьлы бу юлкянин рящбярлийиня етираз бяйанаты эюндяриб. Ру-
сийанын 1994-1997-ъи иллярдя Ермянистана 1 млрд. доллар дяйярин-
дя силащ сатмасы барядя фактлар Русийа Дювлят Думасынын депу-
таты Лев Рохлин тяряфиндян ачыгланмышды.
2001 - АБШ дювлят катиби Колин Пауелл Азярбайъан вя Ермя-
нистан президентляринин нювбяти данышыглар раундуну Флорида шта-
тынын Ки Вест шящяриндя кечирмяк тяшяббцсц иля чыхыш едиб. Даны-
шыглар апрелин яввялиндя кечирилди.
2003 - Азярбайъанда Мятбуат Шурасы йарадылыб. 170-я йахын
КИВ вя журналист тяшкилатыны тямсил едян 400-я йахын нцмайяндя-
нин иштирак етдийи гурултайда Шуранын рящбяр щейяти сечилиб.
77
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
16 март
1921 - Русийа иля Тцркийя арасында достлуг вя гардашлыг щаг-
гында Москва мцгавиляси баьланыб. Мцгавилядя Нахчыван Азяр-
байъанын яразиси кими тясдиглянир вя Тцркийя онун гаранты кими
чыхыш едирди. Москва мцгавилясинин мцддяалары ясасында 1921-ъи
ил октйабрын 13-дя Гарс мцгавиляси (Русийа, Тцркийя, Азярбай-
ъан, Ермянистан вя Эцръцстан) имзаланды.
1940 - Мяшщур ъазмен, бястякар Вагиф Мустафазадя (1940-
1979) анадан олуб.

1948 - Азярбайъанын гярбиндя "металлурглар шящяри" Дашкяся-


нин ясасы гойулуб. Дашкясян бюлэядя дямир филизи йатагларынын ис-
тифадяйя верилмяси иля ялагядар олараг салыныб. 1956-ъы илдян шящя-
рин дахил олдуьу Дястяфур районунун ады дяйишдириляряк Дашкя-
сян району адландырылыб.

1992 - Азярбайъанын Мцдафия Назирлийиндя рящбяр дяйишиклик-


ляри давам едиб. Президент сялащиййятляринин иърачысы Йагуб
Мяммядовун сярянъамы иля Шушанын щярби коменданты Рящим
Газыйев мцдафия назири тяйин едилиб.

1995 - Президент Щейдяр Ялийев ХТПД гийамыны динъ йолла


арадан галдырмаг цчцн даща бир аддым атараг гийамчыларын сила-
щы кюнцллц тящвил веряъякляри тягдирдя ъинайят мясулиййятиня ъялб
олунмайаъаглары барядя фярман имзалайыб.

2006 - Бакыда дцнйа азярбайъанлыларынын ЫЫ гурултайы кечири-


либ. Форумда 49 юлкядян азярбайъанлы диаспор тяшкилатларынын
600-дян чох нцмайяндяси, 300-дяк гонаг иштирак едиб. Гурултай
дцнйа азярбайъанлыларына, Азярбайъан вя Тцрк диаспор тяшкилат-
ларына, Гарабаь мцнагишяси иля баьлы дцнйа иътимаиййятиня
мцраъиятляр гябул едиб.

78
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
17 март

1918 - Ъянуби Азярбайъанын Урмийа шящяриндя хариъи юлкя


дипломатларын (Британийа, АБШ, Франса, Русийа консуллары)
эюзц гаршысында ермяни гулдур дястяляри азярбайъанлы ящалийя
диван тутублар, миндян чох мцсялман-тцрк гятля йетирилиб.

1920 - Болшевик Русийасынын рящбяри Ленин Бакыны ишьал ет-


мяк барядя Гафгаз Ъябщяси Щярби Ингилаб Шурасына телеграм
эюндяриб. Ингилаб Шурасынын цзвляри Смилга вя Оръеникидзейя
эюндярилян телеграмда дейилирди: "Бакыны зябт етмяк бизя ол-
дугъа зяруридир, бцтцн сяйляринизи буна верин". Бир ай сонра (28
апрел) Бакы нефти болшевиклярин ялиня кечди.

1991 - ССРИ-дя иттифагын сахланылмасы мясяляси иля баьлы рефе-


рендум кечирилиб. Рясми мялуматлара ясасян, референдумда
ящалинин 76 фаизи ССРИ-нин сахланылмасына сяс вермишди. Алты рес-
публиканда (Латвийа, Естонийа, Литва, Ермянистан, Эцръцстан,
Молдова), щямчинин Азярбайъанын Нахчыван Мухтар Респуб-
ликасында референдум кечирилмямишди. Азярбайъанда референ-
думун рясми нятиъяляриня эюря, ящалинин 75 фаизинин ССРИ-нин
сахланылмасына тяряфдар олдуьу елан едилди.

1995 - Бакыда Хцсуси Тяйиатлы Полис Дястясинин галдырдыьы


гийам зярури эцъ тятбиг едилмяси иля йатырылыб. Эцъ структурлары-
нын кечирдийи ямялиййатдан сонра президент Щейдяр Ялийевин
йанында кечирилян мцшавирядя дювлят чеврилишиня ъящдин тяфяррца-
ты эениш мцзакиря олунуб.

2004 - Президент Илщам Ялийевин имзаладыьы яфв фярманына


ясасян, 129 мящкум, о ъцмлядян дювляти ъинайятляря эюря мящ-
кум едилмиш 42 няфяр азадлыьа чыхыб.

79
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
18 март

1901 - Русийа щюкумяти империйанын мяркязи вилайятляриндян


Азярбайъан яразисиня - Мил вя Муьан дцзляриня 40 мин кяндлинин
кючцрцлмяси барядя гярар гябул едиб. Бу, империйанын милли яйа-
лятлярдя щяйата кечирдийи руслашдырма сийасятинин тяркиб щиссяси
иди. Кючцрцлмя нятиъясиндя Азярбайъанын сюзцэедян бюлэяляриндя
онларла рус йашайыш мянтягяси йаранды.

1918 - Ермяни гулдур дястяляри Шамахыда азярбайъанлы ящалийя


гаршы кцтляви гырьынлар щяйата кечирибляр. Юлдцрцлянляр арасында
Русийа Ы Дювлят Думасынын (1906-1907) депутаты Мяммядтаьы
Ялийев дя варды. Бир нечя эцндян сонра азярбайъанлы ящалийя гар-
шы гятлиамлар Ирявандан Бакыйадяк яксяр бюлэяляри ящатя етди.

1927 - В Цмумазярбайъан советляр гурултайында совет Азяр-


байъанынын икинъи Конститусийасы гябул едилиб. Щямин вахтадяк
республиканын сийаси, игтисади гурулушунда зоракы методларла
щяйата кечирилмиш дяйишикликляр йени Конститусийайа салынды.

1943 - Халг йазычысы Мювлуд Сцлейманлы Гярби Азярбайъанын


Гызыл Шяфяг кяндиндя (Ермянистан ССР Калинино району) ана-
дан олуб. "Кюч" романынын, повест, пйес вя ссенарилярин мцялли-
фидир. Узун илляр Азярбайъан дювлят радиосуна рящбярлик едиб.

1992 - БМТ баш катибинин хцсуси нцмайяндяси Сайрус Венс


Даьлыг Гарабаь мцнагишяси иля баьлы вязиййятля таныш олмаг цчцн
Бакыйа эялиб. БМТ рясмиси Бакыдан сонра Йереван вя Ханкян-
дийя сяфяр едиб.

1994 - Ермяни силащлы дястяляри Ханкянди сямасында Иранын


"Щеркулес" тяййарясини ракетля вурублар. Тяййарядя олан 34 иран-
лы дипломат вя аиля цзвляри щялак олублар.

80
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
19 март

1910 - Сяттярханын рящбярлийи иля Ирандакы шащ режиминя гаршы


ингилаб (1905-1911-ъи илляр Иран ингилабы) Ъянуби Азярбайъанда
гялябя чалдыгдан сонра Тещрана йцрцш башланыб. Сяттархан вя
Баьырханын фядаи дястяляри Тябриздян Тещрана йола дцшцбляр.
Лакин Иран монархийасынын Русийаны кюмяйя чаьырмасы иля ин-
гилаб сцгут (1911) етди. Тябризя дахил олан рус гошунлары инги-
лабчылара диван тутдулар.

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин парламенти юлкядя фящлялярин иш


вя мяишят шяраитинин йахшылашдырылмасы мягсядиля йарадылан Фящ-
ля мясяляси цзря Хцсуси Мцшавирянин статусуну тясдиг едиб.
Фящля вя сащибкарларын нцмайяндяляриндян ибарят гурум дя-
ринляшян игтисади бющранда щюкумятин фящлялярля баьлы сийасятини
тянзимлямяли иди.

1994 - Ермяни хцсуси хидмят органларынын тяшкилатчылыьы иля


Бакы метрополитенинин "20 Йанвар" стансийасында террор акты
тюрядилиб. Партлайыш нятиъясиндя 14 няфяр щялак олуб, 49 няфяр йа-
раланыб. Террор актынын Ермянистан хцсуси хидмят органларында
тялимляр кечмиш сепаратчы "Садвал" лязэи тяшкилатынын цзвляри тя-
ряфиндян щяйата кечирилдийи мцяййян едилиб, групун цзвляри ъи-
найят мясулиййятиня ъялб едилиб.

2004 - Президент Илщам Ялийев Братиславада (Словакийа)


"Даща эениш Авропайа истигамят: йени эцндялик" адлы бейнял-
халг конфрансда иштирак едиб. Авропа Бирлийи цзвлцйцня нами-
зяд вя АБ иля тяряфдаш юлкялярин иштирак етдийи конфрансда Азяр-
байъан президенти "Авропанын Гара дяниз вя Гафгаз гоншу-
луьу" мювзусунда мцзакирялярдя чыхыш едиб.

81
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
20 март

20 март Новрузун илк эцнцдцр. Гядим дюврлярдян бяри хал-


гымыз Новрузу бярякят вя фираванлыьын язяли кими рямзляшдирмиш
вя онун эялишини байрам етмишдир. Совет дюврцндя Новруз бай-
рамынын цзяриня гойулмуш гадаьалар Азярбайъан мцстягиллик
ялдя едяндян сонра арадан галдырлыб, 1992-ъи ил 27 октйабр та-
рихли "Азярбайъан Республикасынын байрамлары щаггында" га-
нунла Новруз дювлят байрамы кими тясбит едилиб.

1828 - Чар Ы Николай Тцркмянчай мцгавилясини (10 феврал


1828) тясдиг едиб вя Русийайа бирляшдирилмиш Иряван вя Нахчы-
ван ханлыгларынын яразисиндя "Ермяни вилайяти"нин йарадылмасы
барядя фярман вериб. Бундан сонра Русийанын Гафгаз щакими
граф Паскевичин тапшырыьы иля "Ермяни вилайяти"ндя апарылан си -
йащыйаалмада 1828-ъи илин сонунда яразидя 81749 мцсялман вя
25131 ермяни гейдя алынмышды. Бу арада Ирандан вя Тцркийя-
дян бюлэяйя ермяни ящалисинин кючцрцлмяси башланмышды. "Ер-
мяни вилайяти" 1840-ъы илдя Иряван гязасы адландырылараг Тифлис-
Имерети губернийасынын тяркибиня дахил едилди. 1849-ъу илдя ися
Иряван губернийасы (1917-ъи илядяк) тяшкил едилди.

1879 - Халг артисти, танынмыш актйор Щцсейнгулу Сарабски


(1879-1945) анадан олмушдур.

1920 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти иля Иран арасында


"Сцлщ вя достлуг щаггында" мцгавиля имзаланыб. Мцгавиляйя
ясасян, Иран Азярбайъанын истиглалыны вя Халг Ъцмщуриййятини
рясмян танымыш олду.

82
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
21 март

1735 - Сяфяви дювляти иля Русийа арасында Эянъя мцгавиляси


баьланыб. Мцгавиляйя ясасян, рус гошунларынын Хязярйаны Азяр-
байъан торпагларындан чыхмасы баша чатыб. Сяфявиляр 1723-ъц ил-
дя Османлы иля мцщарибядя Русийанын дястяйини газанмаг цчцн
Дярбянддян Янзялийядяк Хязярйаны яразиляри русларын мцвяггя-
ти нязарятиня вермишди.

1747 - Тябриздя вя Ярдябилдя ЫЫЫ Сам Мирзянин башчылыьы ал-


тында Надир шащ ялейщиня цсйан башланыб. Сяфяви дювлятинин (Аб-
басиляр сцлаляси) фактики сцгутундан сонра Иран тахтына сащиб
олан (1736) Надир шащ Яфшар тцрк сойлу олса да, онун Азярбай-
ъан торпагларыны Иран дювляти тяркибиндя бирляшдирмяк сийасяти
йерлярдя етираз доьурурду. 1738, 1741-1744-ъц иллярдя Ширвандан
Тябризядяк мцхтялиф бюлэяляриндя Надир шащ ялейщиня цсйанлар
олмушду. 1747-ъи илин йайында Надир шащ юлдцрцлдц.

1864 - Халг Ъцмщуриййятинин гуруъуларындан бири, советляш-


мядян сонра Азярбайъанда сящиййя системинин тяшкилатчысы ол-
муш Мяммядрза Вякилов (1864-1944) анадан олуб.

1906 - Бюйцк шаир, драматург Сямяд Вурьун (Сямяд Вякилов)


Газахын Йухары Салащлы кяндиндя анадан олмушдур. Азярбайъанын
илк Халг шаиридир, 1945-ъи илдя тяшкил олунан Азярбайъан ЕА-нын илк
академикляриндян бири олуб. 1956-ъы ил майын 27-дя вяфат едиб.

1920 - Гарабаьда вя Эянъябасарда ермяни силащлыларынын


Халг Ъцмщуриййятиня гаршы гийамы башланыб. Ъцмщуриййят щю-
кумяти щямин бюлэяляря ялавя гцввяляр эюндяриб. Пайтахт фактики
мцдафиясиз галмышды вя бу, ХЫ рус ордусунун Бакыйа манеясиз
дахил олмасына имкан верди.

83
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
22 март
1752 - Эцръц чарлары - Картли щакими Теймураз вя онун оьлу,
Кахети щакими ЫЫ Иракли Шяки ханлыьына гаршы иттифаг гурмаг цчцн
Гарабаь, Нахчыван, Иряван вя Эянъя ханларыны, Борчалы вя Газах
султанларыны Гызылгайа эюрцшцня (Эянъя йахынлыьында) дявят едяряк
сонрадан онлары ясир эютцрцбляр. Бу щадися тарихя "Гызылгайа хяйа-
няти" ады иля дцшцб. Азярбайъан ханларыны ясирликдян Шяки щакими
Щаъы Чяляби хан хилас едиб. О, эцръц гошунлары мяьлуб едяряк Га-
зах вя Борчалыны Шяки ханлыьына бирляшдириб.
1893 - Халг артисти Аббасмирзя Шярифзадя (1893-1938) анадан
олуб. Сталин репрессийаларынын гурбаны олуб.

1899 - Бюйцк йазычы-драматург Ъяфяр Ъаббарлы (1899-1934) Хызы


кяндиндя анадан олуб. Азярбайъан драматурэийасында реализмин
ясасыны гойуб, киноссенарилярин, шеир вя щекайялярин дя мцяллифидир.

1909 - Халг йазычысы Мещди Щцсейн (1909-1965) Газахын Шыхлы


кяндиндя анадан олуб. "Сящяр", "Абшерон", "Гара дашлар" роман-
лары, "Алов" пйеси вя с. ясярлярин мцяллифидир.

1913 - Халг артисти Ялаьа Аьайев (1913-1983) анадан олуб.

1914 - Халг артисти Лцтфяли Абдуллайев (1914-1973) анадан олуб.

1919 - Халг йазычысы Исмайыл Шыхлы (1919-1995) анадан олуб.


"Дяли Кцр" романынын, повест вя щекайялярин мцяллифидир. Йазычы-
лар Бирлийинин сядри, Милли Мяълисин депутаты олуб.

1933 - Халг артисти Рцбабя Мурадова (1933-1983) анадан олуб.

2002 - Президент Щейдяр Ялийевя "Мятбуатын досту" мцкафаты


тягдим едилиб. Дювлят башчысы "РУЩ" Журналистлярин Щцгугларыны
Мцдафия Комитясинин 2001-ъи илин йекунлары цзря кечирдийи сорьу-
нун нятиъяляриня ясасян бу мцкафата лайиг эюрцлмцшдц.
84
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
23 март

1920 - Халг Ъцмщуриййятинин коалисийа щюкумятиндя (1919-


ъу илин декабрында гурулмуш 5-ъи щюкумят) нювбяти ихтилаф баш-
ланыб. Сосиалист Ящмяд бяй Пепинов (ямяк вя торпаг ишляри на-
зири) щюкумятдян истефа вериб. Онун ардынъа партийадашы Ъамо
Щаъински (почт-телеграф назири) истефа вериб вя сосиалист фраксий-
асы коалисийаны тярк едиб. Бу "Иттищад" фраксийасы (ики назир) да
коалисийаны тярк етдийини бяйан едиб.

1992 - Азярбайъанын Корейа Республикасы, Салвадор вя Со-


мали дювлятляри иля дипломатик мцнасибятляри гурулуб.

2000 - Президент Щейдяр Ялийевин Эцръцстана сяфяри эедишин-


дя Бакы-Тбилиси-Ъейщан нефт кямяринин транзит мясяляси иля баь-
лы Эцръцстанла йаранмыш проблем чюзцлцб. Азярбайъан лайищя-
нин реаллашмасы наминя бору хяттиндян юз пайына дцшяъяк нягл
тарифи щаггындан Эцръцстанын хейриня имтина етди.

2004 - Президент Илщам Ялийевин Юзбякистана дювлят сяфяри


эедишиндя икитяряфли сянядляр, о ъцмлядян "Стратежи тяряфдашлыьын
даща да мющкямляндирилмяси щаггында Бяйаннамя" имзала-
ныб. Дашкянддя Азярбайъан сяфирлийинин йени бинасынын, Низами
Эянъявинин абидясинин, Азярбайъан Мядяниййят Мяркязинин,
Щейдяр Ялийев адына кцчянин ачылышы кечирилиб.

85
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
24 март

1872 - Эюркямли йазычы Мяммяд Сяид Ордубади (1872-


1950) анадан олуб. "Думанлы Тябриз", "Гылынъ вя гялям",
"Дюйцшян шящяр", "Эизли Бакы" романлары иля Азярбайъан ядя-
биййатында тарихи роман жанрынын баниси сайылыр.

1988 - Сов.ИКП МК вя ССРИ Назирляр Совети "1988-1995-


ъи иллярдя Азярбайъан ССР Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятинин
сосиал-игтисади инкишафыны сцрятляндирмяк тядбирляри щаггында"
гярар гябул едиб. Гярара ясасян, Даьлыг Гарабаьын сосиал-игти-
сади мясяляляри Азярбайъанын сялащиййятиндян алынараг иттифаг
щюкумятиня верилиб. О вахткы республика рящбярлийи ися буна ня-
инки етираз етмямиш, яксиня, гярары тягдирля гаршыламышды.

1990 - Ермяни силащлы дястяляри Газах районунун щямсярщяд


кяндляриня щцъум едибляр. Басгын нятиъясиндя районун Йухары
Яскипара, Ашаьы Яскипара, Мязям, Даш Салащлы вя с. кяндля-
риндя онларла динъ сакин юлдцрцлцб вя йараланыб.

1992 - АТЯМ (1995-ъи илдян АТЯТ) Шурасынын Щелсинкидя


кечирилян топлантысында Гарабаь мцнагишясинин низамланмасы
цзря Минскдя конфранс кечирмяк барядя гярар гябул едилиб.
Минск конфрансы иля баьлы Азярбайъан, Ермянистан, евсащиби
юлкя Беларус, щабеля Чехословакийа (1993-дян Чехийа вя Слова-
кийа), Франса, Алманийа, Италийа, Русийа, Исвеч, Тцркийя вя
АБШ-ын (ъямиси 12 юлкя) иштиракы иля ишчи формат - Минск групу
йаранды. Сонракы мцддятдя Минск конфрансы чаьырылмаса да,
Минск групу Гарабаь мцнагишясиндя васитячилик тясисаты кими
формалашды. 1997-ъи илдян групда АБШ, Русийа вя Франсанын иш-
тиракы иля цчлц щямсядрлик институту фяалиййят эюстярир.

86
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
25 март

1992 - Али Советин фювгяладя сессийасында Азярбайъанда


нювбядянкянар президент сечкиляринин кечирилмяси щаггында гя-
рар гябул едилиб. Гярара ясасян, сечки 1992-ъи ил ийунун 7-ня тяй-
ин олунуб.

1994 - Ермянистан силащлы гцввяляри Газах районунун Баьа-


ныс Айрым кяндиня басгын едяряк бир нечя кянд сакинини гятля
йетириб, кяндя ися од вурараг йандырыблар.

1997 - Президент Щейдяр Ялийевин Украйнайа рясми сяфяри


эедишиндя икитяряфли сянядляр, о ъцмлядян достлуг, стратежи тяряф-
дашлыг вя гаршылыглы йардым щаггында мцгавиля имзаланыб. Азяр-
байъан президенти Украйнанын али дювлят мцкафаты, "Йарослав
Мудры" ордени иля тялтиф едилиб.

2000 - Парламентдя Азярбайъанын Авропа Шурасына там


щцгуглу цзв гябул олундугдан сонра йериня йетирмяли олдуьу
ющдяликляр сяняди гябул олунуб. Авропа Шурасы Парламент Ас-
самблейасынын Сийаси Комитясинин тяртиб етдийи ющдяликляр сийа-
щысы Милли Мяълисдя тямсил олунмуш сийаси партийаларын нцмай-
яндяляри тяряфиндян имзаланыб.

87
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
26 март

1910 - Танынмыш актйор, ССРИ халг артисти Ялясэяр Ялякбяров


(1910-1963) анадан олуб.

1989 - ССРИ-дя илк алтернатив сечкиляр кечирилиб. ССРИ Халг


Депутатлары Гурултайынын 2250 депутат (ярази, милли-ярази сечки
даиряляри вя иътимаи тяшкилатлар цзря 750 няфяр) йери уьрунда 10
мин намизяд мцбаризя апарыб. Бу, Азярбайъанда да илк алтер-
натив ясаслы сечки иди. Буна гядяр сечкиляр "1 мандат - 1 нами-
зяд" принсипи иля кечирилирди.

1998 - Президент Щейдяр Ялийев "Азярбайъанлыларын сойгырымы


щаггында" фярман имзалайыб. Фярманда ХЫХ ясрин яввялиндян ер-
мянилярин Азярбайъан торпагларына кючцрцлмяси, азярбайъанлыла-
ра гаршы щяйата кечирилмиш сойгырымы сийасятиня тарихи-сийаси гиймят
верилиб, 1905-1907, 1918-ъи иллярдя баш вермиш гятлиамлар, 1948-
1953-ъц иллярин депортасийасы, 1988-ъи илдя Ермянистанда азярбайъ-
анлылара гаршы етник тямизлямянин апарылмасы, бу просесин Гара-
баьда вя Ермянистанын ишьал етдийи диэяр яразилярдя давам етмяси
тящлил олунуб. Фярмана ясасян, 1918-ъи ил март гырьынларынын тарихи
- 31 март Азярбайъанлыларын сойгырымы эцнц елан едилиб.

2000 - Азярбайъанда 1999-ъу ил декабрын 12-дя кечирилмиш бя-


лядиййя сечкиляринин давамы олараг тякрар сечкиляр кечирилиб. Щя-
мин сечкилярдя нятиъяляри ляьв едилмиш 75 бялядиййя цзря 500-я йа-
хын бялядиййя цзвц сечилиб.

2005 - Йени Азярбайъан Партийасынын ЫЫЫ гурултайында прези-


дент Илщам Ялийев тяшкилатын сядри сечилиб. И.Ялийев 1999-ъу илин
декабрында ЙАП сядринин мцавини, 2001-ъи илин нойабрында сяд-
рин 1-ъи мцавини сечилмишди. Щейдяр Ялийевин вяфатындан сонра
партийайа рящбярлик едирди.

88
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
27 март

1917 - Бакыда Мцсялман Милли Шурасынын Мцвяггяти Иъра-


иййя Комитяси сечилиб. Гурума М.Я.Рясулзадя, Я.М.Топчу-
башов, М.Щ.Щаъынски, Ф.Х.Хойски, М.Ясядуллайев вя диэяр
зийалылар, милли буржуазийа нцмайяндяляри дахил иди. 1917-ъи илин
Феврал ингилабындан сонра, бцтцн Русийа империйасында ол-
дуьу кими, Азярбайъанда да икищакимиййятлик варды. Болшевик-
ляр "Бакы Совети"ни йаратмыш, Русийа Мцвяггяти Щюкумятинин
йерли щакимиййят органы кими ися Иътимаи Тяшкилатларын Иъраиййя
Комитяси йарадылмышды. Комитянин апарыъы тяшкилаты Мцсялман
Милли Шурасы иди.

1927 - Дцнйа шющрятли мусигичи, дирижор Мстислав Ростропо-


вич (1927-2007) Бакыда анадан олмушдур.

1945 - Азярбайъан ССР Елмляр Академийасы фяалиййятя ба-


шлайыб. Академийа ССРИ Халг Комиссарлары Советинин 23 йан-
вар 1945-ъи ил тарихли гярары иля ССРИ ЕА Азярбайъан Филиалынын
базасында тяшкил олунмушду. ССРИ-нин мцсялман республика-
лары арасында илк Елмляр Академийасы Азярбайъанда йаранмыш-
ды вя республика цзря 400 алимин чалышдыьы 16 елми идаряни ящатя
едирди. Танынмыш алим, ъярращ Мирясядулла Миргасымов Азяр-
байъан ЕА-нын илк президенти сечилиб.

1993 - Ермянистан силащлы гцввяляринин Кялбяъяр районуна


щцъуму башлайыб. Бир щяфтя сцрян щцъум районун там ишьалы иля
нятиъялянди.

89
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
28 март

1886 - Азярбайъан театрынын эюркямли сималарындан бири,


ССРИ халг артисти Сидги Рущулла (Рущулла Ахундов, 1886-1959)
анадан олмушдур.

1919 - Азярбайъанда илк милли тящлцкясизлик органы йарадылыб.


Халг Ъцмщуриййятинин щярби назири Сямяд бяй Мещмандаро-
вун ямри иля назирлик тяркибиндя кяшфиййат вя якс-кяшфиййат бюл-
мяси (квартирмейстер) тяшкил едилиб. Гурумун илк рящбяри Мям-
мядбаьыр Шейхзаманлы, сонра онун гардашы Наьы Шейхзаманлы
тяйин едилиб. Советляшмядян сонра тяшкилатын цзвляри репрессийа-
лара мяруз галиб, М.Шейхзаманлы башда олмагла яксяр рящбяр
щейят эцлляляниб, Н.Шейхзаманлы Тцркийяйя мцщаъирят едиб. Со-
вет дюврцндя гурум яввялъя Фювгяладя Комиссийа ("ЧК") ад-
ланыб, бир мцддят Дахили Ишляр Халг Комиссарлыьынын ("НКВД")
тяркибиндя фяалиййят эюстяриб, сонра Дювлят Тящлцкясизлик Ко-
митяси тяшкил олунуб. 1967-ъи илядяк республиканын тящлцкясизлик
органларына гейри-азярбайъанлылар рящбярлик едибляр. Щямин ил
эенерал Щейдяр Ялийев Азярбайъан ДТК-нын сядри тяйин олу-
нуб. Азярбайъан мцстягиллийини бярпа етдикдян сонра, 1991-ъи
ил нойабрын 1-дя Милли Тящлцкясизлик Назирлийи йараныб. Прези-
дент Щейдяр Ялийевин 1997-ъи ил 23 март тарихли фярманы иля 28
март - Милли тящлцкясизлик органлары ишчиляринин пешя байрамы
эцнц елан олунуб.

1992 - Азярбайъан Сурийа Яряб Республикасы иля дипломатик


мцнасибятляр гуруб.

90
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
29 март

1555 - Сяфяви дювляти иля Османлы императорлуьу арасында


Амасйа сцлщ мцгавиляси баьланыб. Мцгавиля ики дювлят арасын-
да Чалдыран дюйцшц (1514) иля башлайан узунмцддятли мцщари-
бялярин биринъи щиссясини йекунлашдырыб. Сцлщ разылашмасына яса-
сян, Гярби Эцръцстан - Имеретийа, Мегрелийа вя Гурийа чарлыг-
лары, индики Ермянистанын гярб щиссяси Османлынын, Шярги
Эцръцстан - Месхийа, Картли, Кахети, Гярби Азярбайъан (инди-
ки Ермянистанын ясас щиссяси) Сяфявилярин ихтийарына кечиб. Ос-
манлы султаны Ы Сцлейман вя Сяфяви шащы Ы Тящмасиб арасында ял-
дя олунан сцлщ узун сцрмяди вя 1578-ъи илдя йени мцщарибя
(1590-ъы ил Истанбул сцлщцнядяк) башланды.

1803 - Эцръц чарлыгларыны яля кечирян Русийа гошунлары Азяр-


байъанын шимал-гярбиня - Ъар-Бялакяня щцъум едибляр. Бир ай
сонра Ъар-Балакян Русийанын табечилийиня кечмяйя мяъбур
едилди. Бу, чар Русийасы тяряфиндян Азярбайъан торпагларынын
ишьалынын башланьыъы иди.

1994 - Милли Мяълисдя 1990-ъы ил 20 Йанвар щадисяляри иля баь-


лы ики айа йахын сцрян мцзакиряляр йекунлашыб. Мцзакиряляр пре-
зидент Щейдяр Ялийевин тяшяббцсц иля башланмышды. Парламент
20 Йанвара эениш щцгуги-сийаси гиймят верян гярар гябул едиб.

2001 - Президент Щейдяр Ялийев ЫЫ Юзялляшдирмя Програмына


ясасян, рабитя, няглиййат, балыгчылыг, няшриййат-полиграфийа вя ди-
эяр сащяляр цзря дювлят мцяссисяляринин юзялляшдирилмясиня даир
сянядляр пакетини (10-дяк сярянъам) имзалайыб.

91
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
30 март

1918 - Бакыда ермяни-дашнак вя рус-болшевик дястляринин


азярбайъанлы ящалийя гаршы кцтляви гырьынлары башлайыб. Ермяни-
ляр гырьына яввялъядян щазырлашмышдылар. Брест-Литовск сцлщ
мцгавилясиня (3 март 1918) ясасян, Тцркийя ъябщясиндян эери
дюнян рус ясэярляр Шаумйанын башчылыг етдийи "Бакы Совети"нин
сярянъамында идиляр. Дцнйа мцщарибясиндян гайыдан азяр-
байъанлыларын яксяриййяти ися Шаумйанын эюстяриши иля Бакы йа-
хынлыьында тярксилащ едилмишди. Азярбайъанлы щярбчилярин буна
гаршы чыхмасы ермяниляря гырьына башламаг бящаняси верди. Ша-
умйан 1918-ъи ил апрелин 13-дя Москвайа эюндярдийи телеграм-
да йазмышды: "Бизим дястяйя едилян щцъумдан бир бящаня кими
истифадя етдик вя парлаг гялябя газандыг".

1920 - Халг Ъцмщуриййятиндя нювбяти щюкумят бющраны йа-


раныб. Нясиб бяй Йусифбяйлинин башчылыг етдийи бешинъи щюкумят
кабинети истефа вериб. Йени щюкумяти гурмаг ися артыг мцмкцн
олмады. Щюкумяти гурмаг тапшырылмыш Мяммядщясян Щаъын-
ски (бешинъи щюкумятдя дахили ишляр назири) болшевиклярля ямяк-
дашлыьын тяряфдары иди. Щаъынскийя эюря, совет Русийасына эениш
эцзяштляр вермякля Азярбайъанын истиглалыны горумаг мцмкцн
иди. Апрелин орталарында о, "Мцсават"дан истефа веряряк Азяр-
байъан К(б)П-йя дахил олду.

1992 - Азярбайъанла Ираг (юлкямизин мцстягиллийини 1992-ъи ил


йанварын 2-дя таныйыб) арасында дипломатик мцнасибятляр гурулуб.

2004 - Милли Мяълисин гябул етдийи хцсуси ганунла Азярбай-


ъанда йени ярази-инзибати ващиди - Нахчыван Мухтар Республи-
касында Кянэярли району йарадылыб.

92
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
31 март

1918 - Ермяни силащлы дястяляринин Бакыда азярбайъанлы яща-


лийя гаршы башладыьы гырьынлар дящшятли щяддя чатыб. Шаумйанын
("Бакы Совети") табечилийиндяки дашнак-болшевик щярби гцввяляри
(10 мин силащлы, Бакы бухтасындакы щярби эямиляр) шящярдя вя ят-
раф кяндлярдя кцтляви гятлиам вя даьынтылар тюрядибляр. Тякъя
мартын 31-дя 8 миня йахын азярбайъанлы юлдцрцлцб, цмумиликдя
мартын 30-31-и вя апрелин 1-дя Бакыда 12 мин няфяр гятля йетирил-
мишди. Ермяни дястяляри бир чох тикилиляря, "Исмаилиййя" бинасына,
Тязяпир мясъидиня од вурмушдулар. Кцтляви гырьынлар Гарабаь-
ын азярбайъанлы кяндляриндя, Шушада, еляъя дя апрел-май айла-
рында Шамахыда, Губада, Лянкяранда, Эянъябасарда вя башга
бюлэялярдя давам едиб, 30 миндян чох мцсялман-тцрк, щабеля
диэяр гейри-ермяни миллятиндян оланлар - лязэиляр, талышлар, йящу-
диляр (Губа), алманлар (Эянъябасар бюлэяси) гятля йетирилибляр.

1936 - Танынмыш бястякар вя мусигишцнас Рафик Бабайев


(1936-1994) анадан олмушдур. 1994-ъц илин мартында Бакы метро-
сунда тюрядилмиш террорун гурбанларындан биридир.

1992 - Даьлыг Гарабаь ятрафында ишьалчы щцъумларыны эениш-


ляндирян ермяни силащлы гцввяляри Фцзули районунун Щоьа кян-
дини ишьал едибляр.

2002 - АБШ Азярбайъан вя Ермянистана силащ сатышына гой-


дуьу гадаьаны (1993-ъц илдян) ляьв едиб. Вашингтон гадаьанын
ляьвинин Гарабаь мцнагишяси тяряфляри арасында узунмцддятли
атяшкяс режиминин давам етмяси сайясиндя мцмкцн олдуьуну
бяйан едиб.

93
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
1 апрел

1854 - Йазычы, драматург, публисист Няъяф бяй Вязиров (1854-


1926) Шушада анадан олмушдур. "Мцсибяти-Фяхряддин" драмы
иля Азярбайъан ядябиййатында фаъия жанрынын ясасыны гойуб.

1992 - Азярбайъанла Нидерланд Краллыьы арасында диплома-


тик мцнасибятляр гурулуб. Нидерланд Азярбайъанын мцстягил-
лийини 1991-ъи ил декабрын 31-дя танымышды.

1994 - Мцстягил Дювлятляр Бирлийи Парламентлярарасы Ассам-


блейасынын нцмайяндя щейяти Ермянистан-Азярбайъан ъябщя-
синдя атяшкяся наил олмаг тяшяббцсц иля Бакыйа эялиб. Гырьызыс-
тан парламентинин спикери М.Шеримкуловун башчылыг етдийи щей-
ятин Азярбайъан вя Ермянистанда апардыьы мцзакирялярин ня-
тиъясиндя тяряфлярин узунмцддятли атяшкяс режими барядя илкин ра-
зылыьы ялдя олунду.

94
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
2 апрел

1992 - Азярбайъан Чин Халг Республикасы (юлкямизин


мцстягиллийини 1991-ъи ил декабрын 27-дя таныйыб), Данимарка
вя Йунаныстанла (щяр икиси цлкямизин мцстягиллийини 1991-ъи ил
декабрын 31-дя таныйыб) дипломатик мцнасибятляр гуруб.

1993 - Ермянистан силащлы гцввяляри бир щяфтя (мартын 27-дян)


сцрян эенишмигйаслы щцъумдан сонра Кялбяъяр районуну ишьа-
лы едибляр. Кялбяъяр (яразиси 3 мин кв км) Азярбайъанын Даьлыг
Гарабаьдан кянарда ишьал олунмуш икинъи району (1992-ъи илин
майында ишьал олунмуш Лачындан сонра), Даьлыг Гарабаьла
Ермянистан арасында мцщцм стратежи бюлэя иди. Ишьал нятиъясин-
дя районун 61 мин сакини дидярэин дцшдц, район мяркязи, 150-
йя йахын кянд, онларла тарихи-мядяниййят абидяси, музей, "Исти-
су" санаторийасы Ермянистан силащлы гцввяляри тяряфиндян хара-
базара чеврилди. Кялбяъярин ишьалы заманы 458 няфяр щялак ол-
муш, районун йцзлярля сакини, о ъцмлядян гадын, ушаг вя гоъа
ясир эютцрцлмцшдц.

1997 - Русийа Дювлят Думасынын Мцдафия мясяляляри комис-


сийасынын сядри Лев Рохлин Русийадан Ермянистана эизли силащ
сатышы (1 млрд. доллар мябляьиндя) барядя щесабаты ачыглайыб.
Щесабат Русийанын сийаси даиряляриндя бюйцк галмагал доьур-
ду. Азярбайъан Ермянистана эизли силащ сатышы иля баьлы Русийа-
дан изащат истяди, ики юлкянин мцнасибятляри кяскинляшди. Бир гя-
дяр сонра ися эенерал Рохлин юз евиндя мцяммалы шякилдя гятля
йетирилди.

95
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
3 апрел

628 - Шимали Азярбайъан торпаглары (Албанийа) уьрунда узун


мцщарибя апаран Сасани вя Бизанс императорлуглары арасында
сцлщ баьланыб. Сцлщцн шяртляриня эюря, Албанийа йенидян Сасани-
лярин щакимиййяти алтына гайыдыб. ЫЫЫ ясрин яввялиндя йаранан Са-
сани (фарс) дювляти яввялъя Ъянуби Азярбайъаны - Атропатенаны,
сонра ися Албанийаны юзцня табе етдирмишди. Сасанилярля Бизансын
Азярбайъан торпаглары уьрунда мцбаризяси щям дя бурада атя-
шпярястликля христианлыьы йаймаг уьрунда мцбаризя иди.

1908 - Танынмыш алим, Азярбайъанын илк академик-философу


Щейдяр Щцсейнов (1908-1950) анадан олуб. Азярбайъан фялся-
фи вя ядяби фикир тарихиня щяср олунмуш ясярляри ики дяфя Сталин
мцкафатына (1949-1950) лайиг эюрцлся дя, ялейщдарлары ону мил-
лятчиликдя иттищам едяряк ялейщиня кампанийа башладыблар.
1950-ъи илин йайында интищар едиб.

2001 - АБШ-ын Флорида штатынын Ки Вест шящяриндя Азярбай-


ъан-Ермянистан данышыглары юнъяси Дювлят Департаменти Даь-
лыг Гарабаь мцнагишясинин тарихи иля баьлы рясми бяйанат йайыб.
Сяняддя илк дяфя олараг Ермянистанын Азярбайъан торпаглары-
ны ишьал етмяси факты гейд олунурду. Ки Вест саммити АБШ дюв-
лят катиби Колин Пауеллин тяшяббцсц иля кечирилирди.

96
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
4 апрел

1913 - Эюркямли актйор, халг артисти Яли Зейналов (1913-


1988) анадан олуб.

1920 - Халг артисти, тарзян Щаъы Мяммядов (1920-1981)


анадан олуб.

1992 - Азярбайъанла Русийа Федерасийасы арасында дипло-


матик мцнасибятлярин гурулмасына даир протокол имзаланыб. Ши-
мал гоншумуз Азярбайъанын мцстягиллийини бир чох юлкялярдян
сонра танымышды. Русийа юлкямизля дипломатик ялагя гурмуш
32-ъи юлкя олду.
- Щямин эцн Азярбайъан Мисир Яряб Республикасы иля дя
дипломатик ялагяляр йарадыб.

1997 - Милли Мяълис Русийанын Ермянистана эизли силащ сатышы


иля баьлы президент Борис Йелтсиня, Дювлят Думасынын сядри
Эеннади Селезнйова вя Федерасийа Шурасынын сядри Йегор
Стройевя мцраъият едяряк мясяляйя айдынлыг эятирилмясини тяляб
едиб. Азярбайъан парламентинин нцмайяндя щейяти мясяляни
мцзакиря етмяк цчцн Москвайа эедиб.

97
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
5 апрел

1905 - Танынмыш ряссам, Азярбайъан Ряссамлар Иттифагынын


илк сядри Исмайыл Ахундов (1905-1969) анадан олмушдур.

1909 - Эюркямли бястякар Асяф Зейналлы (1909-1932) Шушада


анадан олуб. Азярбайъан мусиги мядяниййяти тарихиндя бир сы-
ра йени жанрын йарадыъысы кими таныныб, симфоник, камера-вокал
вя инструментал ясярляр бястяляйиб.

1993 - Азярбайъан Республикасы иля Малайзийа (юлкямизин


мцстягиллийини 1991-ъи ил декабрын 31-дя таныйыб) арасында дипло-
матик ялагяляр гурулуб.

2004 - Азярбайъан Чад вя Шярги Тимор дювлятляри иля дипло-


матик мцнасибятляр гуруб.

98
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
6 апрел

1717 - Эюркямли шаир, дювлят хадими Молла Пянащ Вагиф


(1717-1797) Газах мащалынын Гыраг Салащлы кяндиндя анадан
олуб. Гарабаь щакими Ибращим ханын вязири олмушдур. Йара-
дыъылыьы Азярбайъан поезийасы тарихиндя мцщцм мярщялялярдян
биридир.

1993 - БМТ Тящлцкясизлик Шурасынын иъласында Ермянистан-


Азярбайъан мцнагишяси зонасында вязиййятин кяскинляшмяси иля
баьлы (Кялбяъярин ишьалындан сонра) Тящлцкясизлик Шурасынын ся-
дринин бяйанаты гябул олунуб. Бу, Азярбайъанын ишьал олунмуш
торпаглары иля баьлы БМТ чярчивясиндя гябул едилмиш илк сяняд
иди.

1995 - Азярбайъанла Панама (юлкямизин мцстягиллийини


1992-ъи ил йанварын 3-дя таныйыб) арасында дипломатик мцнаси-
бятляр гурулуб.

99
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
7 апрел
1906 - Азярбайъанын илк сатирик журналы олан "Молла Нясряд-
дин"ин биринъи сайы чапдан чыхыб. Ъ.Мяммядгулузадянин редакто-
ру олдуьу журнал 1906-1918-ъи иллярдя Тифлисдя, 1921-ъи илдя Тябриздя,
1922-1931-ъи иллярдя Бакыда няшр едилиб. Журналда дюврцн мцтярягги
зийалылары Ю.Ф.Неманзадя, М.Я.Сабир, Я.Щагвердийев, Я.Нязми,
Я.Язимзадя вя башгалары фяалиййят эюстярирдиляр.

1920 - Тябриздя Шейх Мящяммяд Хийабанинин башчылыьы иля


цсйан башланыб. Шящярдя кцтляви чыхышлар щяля 1919-ъу илин августун-
да Британийа-Иран сазишиня етираз олараг башламышды. Сазишя ясасян,
Ъянуби Азярбайъандакы инэилис щярби гцввяляриня эениш щюкмранлыг
верилмишди. Тябриз цсйаны ган тюкцлмядян галиб эялди, Тещрандан
эюндярилмиш гцввяляр щадисяляря мцдахиля етмяйя ъясарят эюстярмя-
диляр. Ийунда Тябриздя милли щюкумят гурулду. Лакин онун юмрц аз
олду вя сентйабрда Хийабанинин гятля йетирилмяси иля сцгут етди.

1930 - Танынмыш журналист Азад Шяриф анадан олуб. "Азярин-


форм"а (АзярТАъ) рящбярлик едиб, "Молодйож Азербайджана" гя-
зетинин редактору олуб.

1959 - Халг йазычысы Чинэиз Абдуллайев анадан олуб. Детектив


жанрында ясярляри дцнйада мяшщурлуг газаныб.

1992 - Азярбайъанла Исраил дювляти арасында дипломатик ялага-


ляр гурулуб.

2001 - Ки Вестдя (АБШ) Азярбайъан вя Ермянистан президент-


ляри Щейдяр Ялийев вя Роберт Кочарйан арасында дюрд эцн сцрян
данышыглар нятиъясиз баша чатыб. Васитячиляр нювбяти данышыгларын ий-
унда Ъеневрядя кечириляъяйини бяйан етсяляр дя, бу тяшяббцс реал-
лашмады.

100
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
8 апрел

1929 - ВЫ Цмумазярбайъан Советляр гурултайынын гярары иля


Азярбайъанда йени ярази-инзибати ващидляр - даиряляр йараныб.
Республика яразиси Бакы, Губа, Лянкяран, Ширван, Эянъя, Га-
рабаь, Загатала-Нуха вя Муэан даиряляриня бюлцнцб. Бундан
юнъя, 1921-ъи илдя Азярбайъан ССР-дя ярази-инзибати бюлэцсц
олараг 17 гяза (Бакы, Эянъя, Аэдаш, Эюйчай, Ъябрайил-Гарйа-
эин, Товуз, Газах, Загатала, Губа, Лянкяран, Нуха, Салйан,
Шуша, Шамахы, Шамхор, Губадлы, Зянэязур) тяшкил олунмушду.

1992 - Президент сялащиййятляринин иърачысы Йагуб Мяммя-


довун фярманы иля Азярбайъанын Даьлыг Гарабаь ятрафындакы
районларында вя Ермянистанла сярщяд бюлэялярдя бирбаша прези-
дент цсул-идаряси тятбиг едилиб.

2000 - Бакыда тцркдилли дювлят башчыларынын 6-ъы зирвя эюрцшц


кечирилиб. 1992-ъи илдян кечирилян тцркдилли юлкяляр саммити илк дя-
фя Азярбайъан пайтахтында топланмышды. Зирвя топлантысы "Ки-
таби Дядя Горгуд"ун 1300 иллик йубилейиня щяср олунмушду.
Саммитдя дюрд юлкянин - Азярбайъан, Тцркийя, Газахыстан вя
Гырьызыстанын президенляри иштирак едирди, Юзбякистан вя
Тцркмянистан парламент сядрляри иля тямсил олунурду.

2003 - Бакы-Тбилиси-Ъейщан ясас ихраъ бору кямяринин Азяр-


байъан щиссясинин чякилишиня башланылыб. Кямярин рясми тямялат-
ма мярасими 2002-ъи илин сентйабрында (Бакы йахынлыьындакы Ся-
нэячал терминалында) кечирилмишди.

101
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
9 апрел

1126 - Классик Азярбайъан ядябиййатынын эюркямли нцмай-


яндяси, шаир Яфзяляддин Хагани (1126-1199) Шамахыда анадан
олуб. 17 мин бейтлик диванын, Азярбайъан ядябиййатында илк
поеманын ("Тющфятцл-Ирагейн"), "Мядаин хярабяляри" гясидяси-
нин, бядии няср нцмуняляринин мцяллифидир.

1920 - Ермяни силащлы дястяляри дашнак Дронун командан-


лыьы алтында Газах бюлэясиндя (Яскипара, Фярящли, Баьаныс Ай-
рым вя диэяр кяндлярдя) азярбайъанлы ящалийя гаршы гырьынлар тю-
рядибляр.

1994 - Ермянистан силащлы гцввяляри Эоранбой, Аьдам вя


Аьдяря истигамятиндя нювбяти щцъума башлайыблар. Ганлы
дюйцшлярдя Азярбайъан Ордусу чохлу иткиляр верся дя, дцшмя-
нин щцъумунун гаршысы алыныб. Ъябщя бюлэясиня эедян президент
Щейдяр Ялийев щярби ямялиййатлара билаваситя рящбярлик едиб.

2001 - Ки Вест (Флорида) данышыглары баша чатдыгдан сонра


Вашингтона эялян Азярбайъан вя Ермянистан президентляринин
АБШ президенти Ъоръ Бушла айры-айрылыгда эюрцшляри олуб. АБШ
рящбяри Гарабаь мцнагишясиндя сцлщя наил олмаг цчцн васитячи-
лийин давам етдириляъяйини бяйан едиб.

102
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
10 апрел

1918 - Загафгазийа Сейминин щейяти Тцркийя (Османлы) иля


Трабзонда апарылан данышыгларда Брест-Литовск мцгавилясинин
шяртлярини гисмян гябул етмяйя разылыг вериб. Болшевик Русийасы
иля Алманийа (Тцркийянин мцттяфиги) арасында баьланмыш сепа-
рат сцлщ мцгавилясиня эюря, чар Русийасынын Османлы иля мцща-
рибядя (1877-1878) яля кечирдийи Гарс, Ярдящан вя Батум тцрк
тяряфиня гайтарылмалы иди. Загафгазийа Сейми Гарс вя Ярдаща-
на разылыг верся дя (щярчянд ермяни депутатлар буна гаршы иди),
Батуму Тцркийяйя вермякдян имтина едирди. Сеймин азярбай-
ъанлы фраксийасында да бу мясялядя йекдиллик йох иди, йалныз
мцсаватчылар Тцркийянин тяляблярини гябул етмяйин тяряфдары иди-
ляр. Трабзон данышыглары нятиъясиз битди.

1997 - Азярбайъан Республикасынын Президенти йанында


Тящлцкясизлик Шурасы йарадылыб. Тящлцкясизлик Шурасы Президен-
тин йанында мяшвярятчи органдыр. Шурайа Милли Мяълисин сядри,
баш назир, Президентин Иъра Апаратынын рящбяри, дювлят мцшавир-
ляри, баш прокурор, хариъи ишляр назири, мцдафия назири, милли
тящлцкясизлик назири, дахили ишляр назирляри дахилдир.

103
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
11 апрел

1635 - Нювбяти Сяфяви-Османлы мцщарибяси (1623-1639) эе-


дишиндя тцрк гошунлары Иряван галасыны эери алыблар. Иряван гала-
сы 1604-ъц илдя Сяфяви-Османлы мцщарибяси (1603-1612) заманы
Ы шащ Аббас тяряфиндян тутулмуш вя Иряванын идарячилийи Ями-
рэцн хан Гаъара верилмишди. Сонракы ики ясрдя Иряван бюлэяси
(ханлыьы) даща бир нечя дяфя Сяфявилярля Османлылар арасында ял-
дян-яля кечиб вя нящайят, 1827-ъи илдя чар Русийасы тяряфиндян ишь-
ал едиляряк тядриъян ермянилярин нязарятиня верилмяйя башланды.

1840 - Чар Ы Николай "Ъянуби Гафгаз дийарынын идаряси цчцн


тясисатлар щаггында" ганун имзалайыб. Гануна ясасян, Русий-
айа бирляшдирилмиш Азярбайъан бюлэяляриндя щярби комендант-
лыг идаряси ляьв олунуб вя 1841-ъи илдян Цмумрусийа идаря сис-
теми тятбиг едилиб.

2002 - Азярбайъанла Эцръцстан арасында щярби ямякдашлыг


барядя протокол имзаланыб. Бакыда ики юлкянин мцдафия назир-
ляринин (Сяфяр Ябийев-Давид Тевзадзе) тяряфиндян имзаланан
сяняд реэионал тящлцкясизлик, терроризм вя сепаратизмля бирэя
мцбаризя вя орду гуруъулуьунда ямякдашлыг мясялялярини ящя-
тя едирди.

104
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
12 апрел

1803 - Тифлисдя Ъар-Балакянин Русийа тяркибиня гатылмасы


шяртляри вя "Андлы ющдялик щаггында" сазиш имзаланыб. Бундан бир
гядяр яввял (1801) чар Ы Александр Шярги Эцръцстанын - Азяр-
байъанын Газах, Шямсяддил, Борчалы яразиляринин Русийайа гатыл-
масы барядя манифест имзаламышды. Ъар-Балакянин яля кечирилмя-
си иля Русийанын Азярбайъан торпагларыны истиласы эенишлянди. Ру-
сийа юнъя Ъар-Балакяня нисби мухтар идарячилик (ъамаатлыг) вер-
ся дя, сонрадан ишьалчы сийасятиня уйьун олараг ону ляьв етди.

1889 - Халг артисти, мяшщур ханяндя Сейид Шушински (1889-


1965) анадан олуб. 1930-1960-ъы иллярдя Дювлят Филармонийасы-
нын солисти олуб, педагожи фяалиййят эюстяриб.

1903 - Азярбайъан мятбуатынын, иътимаи-сийаси фикринин инки-


шафында мцщцм рол ойнамыш "Шярги-Рус" гязети Тифлисдя няшря
башлайыб. Шяргшцнас-алим, иътимаи хадим (ЫЫ Русийа Думасынын
депутаты) Мяммядаьа Шащтахтинскинин редактору олдуьу гя-
зет танынмыш йазарлары ятрафында бирляшдирмишди. М.Рясулзадя-
нин илк мятбу йазысы да бурада дяръ олунуб.

1907 - Танынмыш фолклоршцнас, драматург Мяммядщцсейн


Тящмасиб (1907-1982) анадан олуб. "Китаби Дядя Горгуд"
епосунун, дастанларын, наьылларын топланмасы вя тядгигиндя
мцщцм хидмяти вар. Ссенариляри ясасында "Бир галанын сирри",
"Ону баьышламаг олармы?" филмляри чякилиб.

1995 - Тцркийя баш назири Тансу Чилляр Бакыйа сяфяри эедишин-


дя Азярбайъанын "Ясрин мцгавиляси"ндяки пайындан 5 фаизин
Тцркийяйя (ТПАО ширкяти) верилмяси барядя сазиш имзаланыб.

105
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
13 апрел

1918 - Трабзон конфрансы нятиъясиз битдикдян сонра Загаф-


газийа Сейми тцрк гошунларынын йцрцшцнц дайандырмаг цчцн
Османлыйа мцщарибя елан етмяк барядя гярар гябул едиб.
Азярбайъанлы фраксийасы гярара гошулмамышды. Гярар формал
характер дашыйырды, чцнки Сеймин реал орду гцввяси йох иди. Бу-
на ъаваб олараг тцрк гошунлары Гарс вя Ярдящанын ардынъа Ба-
туму тутду вя Ермянистан (Эцмрц) истигамятиндя ирялилямяйя
башлады. Майын яввялиндя Загафгазийа щюкумяти Тцркийя иля
йени данышыглара (Батумда) разылыг верди.

1993 - АБШ Дювлят Департаменти илк эяфя олараг Даьлыг Га-


рабаь мцнагишяси иля баьлы Вашингтонун рясми мювгейини ачыг-
лайыб. Бяйанатда АБШ-ын Ермянистан-Азярбайъан мцщарибяси-
нин дайандырылмасы вя АТЯТ-ин Минск конфрансы чярчивясиндя
данышыгларын башланмасына наил олмаг язми вурьуланырды.

1994 - Ермяни терроризми Азярбайъана гаршы даща бир аксий-


айа "имза атыб". Москва-Бакы сярнишин гатарынын Даьыстан яра-
зисиндя партладылмасы нятиъясиндя 6 няфяр щялак олуб.

2004 - Президент Илщам Ялийев Тцркийяйя илк рясми сяфяря эе-


диб. Сяфяр эедишиндя Азярбайъанла Тцркийя арасында узун-
мцддятли игтисади ямякдашлыг сазиши" вя диэяр сянядляр имзала-
ныб, Азярбайъан президентиня Билкянд Университетинин (Анка-
ра) "Фяхри доктору" ады тягдим едилиб.

106
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
14 апрел

1870 - Дювлят хадими, йазычы-публисист, маарифчи Няриман


Няриманов (1870-1925) анадан олуб. 1894-ъц илдя Бакыда
мцсялман ящали цчцн илк китабхананы тяшкил едиб. Сийаси фяалийй-
ятя 1905-ъи илдя сосиал-демократ "Щцммят" тяшкилатында баш-
лайыб. Октйабр ингилабындан (1917) сонра Москвада болшевик
щюкумятиндя ишляйиб. Азярбайъанын советляшмясиндян сонра
республика щюкумятинин - Халг Комиссарлары Шурасынын сядры
олуб.1922-ъи илдян мяркязи щюкумятдя (ССРИ МИК) ишляйиб вя
Москвада мцяммалы шякилдя вяфат едиб. "Наданлыг", "Надир
шащ" вя с. ясярлярин мцяллифидир.

1907 - Халг артисти Фатма Гядри (1907-1968) анадан олуб.


Бакы Рус Драм Театрында, Дювлят Драм Театрында чыхыш едиб,
педагожи фяалиййят эюстяриб.

1919 - Нясиб бяй Усуббяйлинин башчылыьы иля Халг Ъцмщу-


риййятинин 4-ъц щюкумяти тяшкил едилиб. Юнъяки щюкумятлярдян
даща эениш тяркибдя олан йени кабинетдя "Мцсават"ла йанашы,
"Ящрар", сосиалистляр, битяряфляр, Рус-Славйан Ъямиййяти, щятта
ермяни назир ("Дашнаксцтйун") дя йер алмышды. 4-ъц щюкумят
яввялки кабинетляря нисбятян даща узунюмцрлц - 1919-ъу илин де-
кабрынадяк - олду.

1993 - Бюйцк Британийа, Пакистан вя Мисир адындан ермяни


гцввяляринин Кялбяъярин ишьалыны писляйян вя Гарабаьдакы
мцщарибяни дайандырмаьа чаьыран бяйанат йайылыб.

107
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
15 апрел

1395 - Терек чайынын сащилиндя (Даьыстан) ямир Теймурун


гошунлары иля Гызыл Орда щюкмдары Тохтамышын гошунлары арасын-
да дюйцш биринъинин гялябяси иля баша чатыб. Бу зяфярин ялдя олун-
масында Теймуриляр дювлятинин мцттяфиги олан Ширваншащ Ы Ибра-
щимин вя Шяки щакими Сейид Ялинин гошунлары да иштирак едибляр.

1905 - Танынмыш мемар, мемарлыг тарихчиси Садиг Дадашов


(1905-1946) анадан олуб.

1917 - Бакыда Гафгаз мцсялманларынын гурултайы ишя башлай-


ыб. Гурултай Русийада чаризмин сцгутундан (Феврал ингилабы)
сонра азярбайъанлыларын милли истиглал мярамынын бяйан олун-
масы йюнцндя илк ъящд иди. Гурултайда М.Рясулзадя ("Мцса-
ват"), щцммятчи-болшевиклярдян Н.Няриманов, М.Язизбяйов,
Щ.Султанов мярузялярля чыхыш едибляр. Гурултай Петербургдакы
Мцвяггяти Щюкумятин танынмасы, Русийанын демократик вя
федератив ясасда йенидян гурулмасы, Гафгаз мцсялманларынын
мухтариййятинин тямин олунмасы барядя гярар гябул едиб.

1920 - Халг Ъцмщуриййятинин хариъи ишляр назири Фятяли хан


Хойски ХЫ рус ордусунун Азярбайъан сярщядляри йахынлыьында
(Дярбянд) топланмасына айдынлыг эятирилмяси тялябиля Русийа ХИН
башчысы Чичериня нота эюндяриб. Лакин Чичерин бу нотайа ящя-
миййят вермяди. Бу арада Ъцмщуриййят щюкумятиндя ихтилаф дя-
ринляшмякдя иди. Щюкумяти тярк етмиш "Иттищад" вя сосиалистлярин
ардынъа апрелин 15-дя "Ящрар" партийасы да коалисийадан чыхыб.

1993 - Азярбайъанын АБШ-дакы сяфирлийи фяалиййятя башлайыб.


Сяфир Щафиз Пашайев дипломатик етимаднамясини пезидент Билл
Клинтона тягдим едиб.

108
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
16 апрел
1906 - "Дябистан" маарифчи журналы Бакыда няшря башлайыб.
1908-ъи илин мартынадяк няшр олунан журналда педагожи мясяля-
ляр, ушагларын тялим-тярбийясиня даир бядии ясярляр, елм-техника
йениликляри дяръ едилирди. Журналын фяалиййятиндя Н.Няриманов,
Щ.Б.Зярдаби, М.Я.Сабир, М.Щади, А.Шаиг, дюврцн диэяр танын-
мыш зийалылары иштирак едибляр.

1992 - Азярбайъанла Монголустан (юлкямизин мцстягиллийи-


ни 1991-ъи ил декабрын 20-дя танымышды) арасында дипломатик
мцнасибятляр гурулуб.

1993 - Кялбяъярин ишьалы иля баьлы республикада щярби вя иъти-


маи-сийаси вязиййят эярэинляшиб. Щакимиййятдахили ихтилаф зями-
ниндя Исэяндяр Щямидов дахили ишляр назири вязифясиндян истефа
вериб, бу поста Абдулла Аллащвердийев тяйин олунуб.

2003 - Истанбулдакы йунан-православ килсясинин (Бизанс


дюврцндя дцнйа православлыьынын мяркязи) рящбяри, патриарх Ы
Варфоломей Азярбайъана сяфяря эялиб. Патриарх президент Щей-
дяр Ялийевля эюрцшдя Азярбайъанда дини толерантлыгла баьлы шя-
раитя щейран олдуьуну билдириб. Дини лидер Ермянистанын ишьалы
нятиъясиндя йурд-йувасындан дидярэин душмуш мяъбури
кючкцнляря дя баш чякиб.

2004 - Прагада (Чехийа) АТЯТ-ин Минск Групунун щям-


сядрляринин иштиракы иля Азярбайъан вя Ермянистан хариъи ишляр
назирляринин эюрцшц кечирилиб. Бунун ардынъа ики юлкя ХИН баш-
чыларынын Прагада даща бир нечя эюрцшц олду. Бу эюрцшлярдян
сонра Гарабаь данышыгларында йени мярщяля сайылан "Прага
просеси" старт эютцрдц.

109
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
17 апрел
1884 - Бястякар Зцлфцгар Щаъыбяйов (1884-1950) анадан олуб.
"Ашыг Гяриб" операсынын, мусигили комедийаларын мцяллифидир.

1899 - Мяшщур тцрколог, шяргшцнас Ящмяд Ъяфяроьлу (1899-


1976) Эянъядя анадан олуб. Азярбайъанын советляшмясиндян
сонра Бакы Университетиндя тящсилини йарымчыг гойараг Тцркий-
яйя эедиб. Истанбул Университетиндя чалышыб, Тцркийядя азяр-
байъанлы диаспорунун танынмыш сималарындан олуб, "Азярбай-
ъан йурд билэиси" дярэисини няшр етдириб.

1928 - ССРИ халг артисти Лцтфийар Иманов (1928-2008) анадан


олуб. Опера вя Балет Театрынын солисти кими бир чох операларда баш
партийалары ифа едиб, Бакы Мусиги Академийасынын профессору олуб.

1938 - Дювлят хадими, фялсяфя елмляри доктору, академик Ра-


миз Мещдийев Бакыда анадан олуб. Азярбайъан КП МК-нын ка-
тиби, Али Советин, Милли Мяълисин депутаты олуб. 1995-ъи илдян Азяр-
байъан Республикасы Президентинин Иъра Апаратынын рящбяридир.

1994 - Ъябщядя йаранмыш критик вязиййятля баьлы президент Щей-


дяр Ялийевин сядрлийи иля фювгяладя цмумреспублика мцшавиряси ке-
чирилиб. Президент МДБ-нин Москва саммитиндя (14-15 апрел) Ер-
мянистан рящбяри Л.Тер-Петросйанла эюрцш барядя мялумат вериб,
атяшкясин ялдя олунмасы цчцн данышыгларын давам етдийини билдириб.

1999 - Бакы-Супса нефт кямяри истисмара верилиб. 827 км узун-


луьунда олан вя суткалыг нягл щяъми 105 мин баррел (илдя 5 милйон
тон) олан кямяр Азярбайъанда "Ясрин мцгавиляси" чярчивясиндя ис-
тещсал олунан "илкин нефтин" дцнйа базарына чыхарылмасы цчцн нязяр-
дя тутулмушду. Кямярин тикинтиси 590 милйон доллара баша эялмишди.

110
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
18 апрел

1897 - Азярбайъанын илк профессионал гадын мцьянниси,


ССРИ Халг артисти Шювкят Мяммядова (1897-1981) Тифлисдя
анадан олуб. Милан Консерваторийасында тящсил алыб. 1923-ъц
илдя Бакы Али Театр мяктябини (индики Мядяниййят вя Инъясянят
Университети) йарадыб. Узун илляр Азярбайъан Дювлят Консер-
ваторийасында дярс дейиб.

2001 - Президент Щейдяр Ялийев дювлят идарячилийиндя струк-


тур ислащатлары иля баьлы сярянъамлар имзалайыб. Сярянъамлара
ясасян, бир сыра гурумлар (НК йанында Хариъи Туризм Шурасы,
Дювлят Сыьорта Нязаряти) ляьв едилди, Торпаг Комитяси вя Эео-
дезийа-Хяритячякмя Комитяси бир гурумда бирляшдирилди. Бун-
дан ялавя, йени структурлар - Йанаъаг-Енерэетика Назирлийи
(2004-ъц илдян Сянайе-Енерэетика Назирлийи), Эянъляр, Идман
вя Туризм Назирлийи (2006-ъы илдян Эянъляр вя Идман Назирлийи)
йарадылыб.

2003 - Президент Щейдяр Ялийев АБШ-ын НАТО Комитясинин


щямсядри Брцс Ъексонла эюрцшдя илк дяфя олараг бяйан едиб ки,
Азярбайъан эяляъякдя Шимали Атлантика Алйансына цзв олмаг
ниййятиндядир.

111
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
19 апрел

1905 - Мяшщур мемар Микайыл Щцсейнов (1905-1989) Бакы-


да анадан олуб. Бакынын архитекрутасына эюзяллик верян онлар-
ла тикилинин (Низами адына Ядябиййат Музейи, М.Ф.Ахундов
адына Дювлят Китабханасы, МЕА-нын бинасы, Мусиги Акаде-
мийасы, "Азярбайъан" мещманханасы вя с.) мцяллифидир.

1907 - Халг артисти, бястякар, мусигишцнас Яфрасийаб Бядял-


бяйли анадан олуб. Илк Азярбайъан балетинин ("Гыз галасы",
1940), Азярбайъан мусиги тарихиня даир китабларын, "Мусиги тер-
минляринин лцьяти"нин мцяллифидир.
- Халг шаири Мяммяд Ращим (1907-1977) анадан олуб. "Ле-
нинград эюйляриндя", "Абшерон торпаьында" поеамаларынын,
"Азярбайъан кантатасы" шеирляр топлусунун мцяллифидир.

1919 - Танынмыш кинорежиссор Яждяр Ибращимов (1919-1993)


анадан олуб. Бакы киностудийасында, "Мосфилм"дя ишляйиб.
"Онун бюйцк цряйи", "Улдузлар сюнмцр", Мящяббятим мяним,
кядярим мяним" вя с. филмляря гурулуш вериб.

1991 - Бакы шящяриндя 1990-ъы илин 20 йанварындан гцввядя


олан гадаьан (комендант) сааты режими ляьв едилиб.

1995 - "Эцлцстан" Сарайында Азярбайъанын "Ясрин мцгави-


ляси"ндяки (1994) пайындан 5 фаизин АБШ-ын "Ексон" ширкятиня
верилмяси щаггында сянядляр имзаланыб. Азярбайъан "Ясрин
мцгавиляси" ятрафында эеоигтисади балансын тямин олунмасы
цчцн юзцнцн 30 фаизлик пайындан 10 фаиз Русийанын "ЛУКойл"
ширкятиня, 5 фаиз дя Тцркийянин ТПАО ширкятиня вермишди.

112
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
20 апрел
1827 - Иранла мцщарибя (1826-1828) эедишиндя Азярбайъанын
ъянубуна доьру ирялиляйян рус гошунлары Араз чайы цзяриндяки
Худяфярин кюрпцсцнц (Ъябрайыл району яразисиндя) тутублар.
Стратежи ящямиййятли кюрпцнцн яля кечирилмяси рус гошунларынын
ъянубдан Нахчыван ханлыьына щцъумларына имкан йаратды.
Май айында Нахчыван ишьал олунду.
1885 - Танынмыш педиатр, Азярбайъан сящиййя системиндя
мцщцм хидмятляри олмуш профессор Ябцлфяз Гарайев (1885-
1952) анадан олуб.
1894 - Халг артисти, актйор вя режиссор Рза Тящмасиб (1894-
1980) анадан олуб. Бир чох тамашалара, "Сябущи", "Бяхтийар",
"Ону баьышламаг олармы?" вя с. филмляря гурулуш вериб.
1916 - Халг артисти, милли театр сянятимизин эюркямли нцмай-
яндяси Нясибя Зейналова (1917-2004) анадан олуб.
1991 - Али Советин депутатлары, танынмыш алимляр Айдын Мяммя-
дов вя Диларя Ялийева сечиъилярля эюрцшдян гайыдаркян Гах району
яразисиндя автомобил гязасында щялак олублар. Щяр ики депутат пар-
ламентдя "Демократик Азярбайъан" блокунун актив цзвляри идиляр.
1992 - Азярбайъанла Естонийа арасында дипломатик ялагяляр
йарадылыб.

1997 - Президент Щейдяр Ялийев "Китаби Дядя Горгуд"ун 1300 ил-


лийинин эениш шякилдя гейд олунмасы щаггында фярман имзалайыб. Тари-
хи йубилей 2000-ъи илин апрелиндя УНЕСЪО сявиййясиндя гейд олунду.

2004 - Азярбайъанла Парагвай арасында дипломатик мцна-


сибятляр гурулуб.

113
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
21 апрел

1408 - Сярдруд дюйцшцндя (Тябризин йахынлыьында кянд) Га-


рагойунлу дювлятинин башчысы Гара Йусифин гошунлары Теймур-
лянэин оьлу Мираншащын гошунларыны мяьлуб едиб, Мираншащ
юзц ися юлдцрцлцб. Азярбайъан торпагларында Теймурилярин
(Теймур юзц 1405-дя вяфат етмишди) щюкмранлыьына сон гойу-
луб. Бир гядяр сонра Ширваншащлар истисна олмагла бцтцн Азяр-
байъан торпаглары Гарагойунлу дювляти тяркибиня дахил едилди.

1978 - ЫХ чаьырыш Азярбайъан ССР Али Советинин ВЫЫ нювбя-


дянкянар сессийасында Азярбайъанын йени Конститусийасы гя-
бул едилиб. Конститусийада ян ящямиййятли мягамлардан бири
Азярбайъан дилинин дювлят дили елан олунмасы (маддя 73) иди.
ССРИ-дя рус дилинин щюкмран олдуьу бир шяраитдя бу маддянин
Ясас Гануна салынмасы Азярбайъан КП МК-нын 1-ъи катиби
Щейдяр Ялийевин сийаси ирадяси сайясиндя мцмкцн олмушду.

1995 - АТЯТ-ин Минск групунда щямсядр Исвечи Финландийа


явяз едиб. Икинъи щямсядр юлкя - Русийа ися бу форматда явязсиз
(дяйишмяз) олараг галырды. Минск групунда бу вязиййят 1996-ъы
илин сонунадяк (АТЯТ-ин Лиссабон саммити) давам етди, 1997-
ъи илдян цчлц щямсядр (Русийа, АБШ, Франса) институту йарадылды.

2003 - "Республика" сарайында (индики Щейдяр Ялийев Са-


райы) Ъ.Нахчывански адына щярби лисейин 30 иллик йубилейиня щяср
олунмуш тянтяняли мярасимдя чыхышы заманы президент Щейдяр
Ялийев артериал ган тязйигинин ани олараг кяскин сурятдя ашаьы
дцшмяси нятиъясиндя мцвазинятини итириб. Щямин щадисядян со-
нра президентин саьлыг дурумунда ъидди проблемляр йаранды.

114
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
22 апрел

1831 - Талыш (Лянкяран) ханлыьы яразисиндя чар мцстямлякя-


чилийи ялейщиня цсйан мяьлуб олуб. Цсйан март айында кечмиш
Талыш ханы (ханлыг 1826-ъы илдя ляьв олунмушду) Мир Щясян ха-
нын рящбярлийи иля башланмышды.

1905 - Азярбайъанын мятбуат вя иътимаи-сийаси тарихиндя


мцщцм рол ойнамыш "Щяйат" гязети няшря башлайыб. Гязетин на-
шири Ялимярдан бяй Топчубашов, редакторлары Ящмяд бяй Аьа-
оьлу (Аьайев) вя Ялибяй Щцсейнзадя иди.

1911 - Азярбайъан тясвири сянятинин эюркямли нцмайяндяси,


халг ряссамы Щцсейн Ялийев (1911-1991) анадан олуб.

1918 - Загафазийа Сейминин азярбайъанлы, ермяни вя эцръц


депутатлары пайтахты Тифлис олмагла Загафгазийа Демократик
Федератив Республикасынын йарандыьыны елан едибляр. Сеймдя
азярбайъанлы депутатларын (44 няфяр) фраксийасына М.Рясулзадя
рящбярлик едирди. Эцръц А.Чхенэелинин башшылыг етдийи щюкумя-
тя Азярбайъандан Ф.Хойски, К.Мялик-Асланов, Н.Усуббяй-
ов, М.Щ.Щаъински вя М.Щейдяров дахил идиляр. Федерасийа бир
ай сонра даьылды.

1920 - Халг Ъцмщуриййятинин сайъа алтынъы щюкумят кабине-


тинин тяшкили ифласа уьрайыб. Парламентдяки фраксийалар арасында
ъидди фикир айрылыьы сябябиндян Мяммядщясян Щаъински
("Мцсават") йени кабинетя рящбярлик етмякдян имтина едиб вя
болшевиклярин сырасына (Азярбайъан К(б)П) кечиб.

1996 - Президент Щейдяр Ялийевин Брцсселя сяфяри эедишиндя


Азярбайъан Республикасы иля Авропа Бирлийи арасында тяряфдаш-
лыг вя ямякдашлыг щаггында сазиш имзаланыб.

115
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
23 апрел

1865 - Эюркямли щярби хадим, артиллерийа эенерал-лейтенанты Яли-


аьа Шихлински (1865-1943) Газах гязасынн Газахлы кяндиндя ана-
дан олуб. 1904-1905-ъи илляр рус-йапон мцщарибясиндя мяшщурлуг
газаныб. Ы Дцнйа мцщарибясиндя Русийанын 10-ъу орду команда-
ны олуб. 1918-ъи илдя Бакыйа гайыдараг Халг Ъцмщуриййяти мцда-
фия назиринин (эенерал С.Мещмандаров) мцавини ишляйиб. Совет
дюврцндя Бакы Щярби Команда Мяктябинин ряис мцавини олуб.

1996 - Президент Щейдяр Ялийев Брцсселдя Азярбайъанын


НАТО-нун "Сцлщ наминя тяряфдашлыг" програмына гошулмасы
барядя тягдимат сянядини имзалайыб.

2002 - Тцркмянистанын пайтахты Ашгабадда Хязярин щцгуги


статусунун мцяййянляшмяси иля баьлы сащилйаны дювлят башчылары-
нын илк саммити ишя башлайыб. Тцркмянистан, Азярбайъан, Газа-
хыстан, Иран вя Русийа президентляринин эюрцшцндя Хязярин
щцгуги статусунун щазырланмасы эениш мцзакиря едился дя, ишчи
групу тяряфиндян щазырланан йекун Бяйаннамя лайищяси дювлят
башчылары тяряфиндян биткин сайылмадыьындан имзаланмайыб.

2007 - Азярбайъан ХИН АБШ Дювлят Департаментинин ин-


сан щаглары цзря щесабатында Гарабаьа даир бюлмянин тяфтиш
едилмясиня етираз олараг бяйанат вериб. Щесабатын илкин вариан-
тындакы "ермяни гцввяляри Даьлыг Гарабаь вя Азярбайъанын
даща йедди районуну ишьал алтында сахлайыр" ифадяси сонрадан
ермянилярин сяйи иля дяйишдирилмишди. Азярбайъанын етиразындан
сонра Дювлят Департаменти сяняддя яввялки мятни бярпа етди
вя икитяряфли мцнасибятляр нормал мяърайа дцшдц.

116
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
24 апрел

1877 - Чар Русийасы Гафгаз вя Балканларда мювгелярини


мющкямлятмяк мягсядиля Османлы иля нювбяти мцщарибяйя ба-
шлайыб. Бир ил сцрян мцщарибя Османлынын мяьлубиййяти иля нятиъ-
ялянди. Сан-Стефано сцлщ мцгавилясиня (1878) ясасян, Русийа
Тцркийянин ермяниляр йашайан бир нечя бюлэясини (индики Ермя-
нистан-Тцркийя сярщяди) бирляшдирди. Тцркийя щямин яразиляри
(Гарс, Ярдящан вя с.) йалныз 1918-ъи илдя эери ала билди. Бу ара-
да ермянилярин Тцркийядян Ъянуби Гафгаза, о ъцмлядян Азяр-
байъана ахыны да давам етмякдя иди.

1938 - Халг артисти Щясянаьа Турабов (1938-2003) анадан


олмушдур. 1960-ъы илдян юмрцнцн сонуна гядяр Азярбайъан
Драм Театрында чалышыб, 1987-2001-ъи иллярдя театра рящбярлик
едиб. Бир чох филмлярдя ("Йедди оэул истярям", "Бабяк", "Гям
пянъяряси" вя с.) унудулмаз образлар йарадыб, режиссор кими
"Гачаг Няби" филмини чякиб.

1999 - Вашингтонда НАТО-нун 50 иллик йубилейи мцнасибя-


тиля кечирилян саммитдя иштирак едян Азярбайъан вя Ермянистан
президентляри Щейдяр Ялийев вя Роберт Кочарйан АБШ-ын дюв-
лят катиби Мадлен Олбрайтын васитячилийи иля эюрцшцбляр. Бу
эюрцшдян сонра Азярбайъан вя Ермянистан рящбярляринин Гара-
баь низамланмасы иля баьлы чохсайлы эюрцшляр серийасы башланды.

117
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
25 апрел

1841 - Чар Русийасынын Гафгаз Баш Идаря Шурасынын гярары


иля Газах, Шямсяддил вя Борчалыда азярбайъанлы бяй вя аьалар
торпаг сащиблийиндян мящрум едилиб, мцлкляри мцсадиря едилиб.
Ейни гярар щямин илин майында Хязярйаны бюлэяляр цчцн дя ве-
рилди. Бунун ардынъа бюлэялярдя кяндли чыхышлары башланды вя
1842-ъи илдя аьа вя бяй торпагларынын мцсадиряси дайандырылды.

1918 - Бакыда щакимиййяти яля алмыш "Бакы Совети"нин щюку-


мяти - Степан Шаумйанын сядрлийи иля Халг Комиссарлары Совети
йарадылыб. Тарихя "26 Бакы комиссары" ады илы дцшян гурум Ле-
нинин тапшырыьы иля Азярбайъаны советляшдирмяк язминдя иди.
"Бакы Коммунасы"нда апарыъы вязифяляри ермяниляр тутурдулар,
щюкумятдя йеэаня азярбайъанлы Мяшяди Язизбяйов иди. Бакы
Коммунасы Тифлисдя фяалиййят эюстярян Загафгазийа Сейминя
гаршы йарадылмышды. Щяр ики гурумда тямсил олунан ермяниляр
ися яслиндя ялбир фяалиййят эюстярирдиляр.

1919 - Азярбайъанын ъянуб бюлэясиндя болшевикляр тяряфиндян


гызышдырылан рус ящалисинин Халг Ъцмщуриййятиня гаршы гийамы баш-
ланыб. Гийамчылар бюлэяни "Муьан Совет Республикасы" елан едиб-
ляр. Гийам ийулун сонунда щюкумят гцввяляри тяряфиндян йатырылды.

1997 - Азярбайъан Авропа Мядяниййят Конвенсийасына го-


шулмушдур.

1999 - Вашингтонда НАТО саммити чярчивясиндя Азярбай-


ъан, Украйна, Эцръцстан, Молдова вя Юзбякистан президентля-
ринин эюрцшц кечирилиб, Юзбякистан ЭУАМ ямякдашлыг групуна
гябул олунуб. Юзбякистан 2002-ъи илдя ЭУАМ-да фяалиййятини
дайандырды, 2005-ъи илдя гуруму тярк етди.

118
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
26 апрел

1828 - Иранла мцщарибядян галиб чыхараг Азярбайъанын ши-


малыны юзцня бирляшдирян Русийа Гафгаздакы икинъи рягибиня -
Османлы дювлятиня саваш елан едиб. Мцщарибя бир ил сонра (Ядир-
ня сцлщц, 1829) Русийанын нисби цстцнлцйц иля баша чатды. Мцща-
рибянин нятиъяси кими Шярги Анадолудакы ермянилярин бир щиссяси
Ъянуби Гафгаза - Иряван ханлыьына вя Эцръцстана кючцрцлдц.

1908 - Эюркямли йазычы, ядябиййатшцнас алим Мир Ъялал Па-


шайев (1908-1978) Ярдябилдя анадан олуб. Кичик йашларында аи-
лясиля Эянъяйя кючцб. Эянъя Мцялимляр Институтуну, Казан
Шярг Педагожи Институтуну битириб, Азярбайъан Дювлят Универ-
ситетиндя профессору олуб. "Бир эянъин манифести" романынын,
повест вя щекайялярин мцяллифидир.

2001 - Истанбулда тцркдилли дювлят (Тцркийя, Азярбайъан, Га-


захыстан, Гырьызыстан, Юзбякистан, Тцркмянистан) башчыларынын
7-ъи зирвя эюрцшц (1992-ъи илдян етибарян) кечирилиб. Азярбайъан
тяряфи саммитин йекун сянядиня Ермянистанын ишьалчылыьын писляй-
ян бянд тяклиф ется дя, Орта Асийа лидерляри сяняди сийасиляшдир-
мяк истямядиклярини ясас эятиряряк ону гябул етмяйибляр.

2006 - Президент Илщам Ялийевин Бирляшмиш Штатлара рясми ся-


фяри башлайыб. Сяфяр эедишиндя Аь евдя АБШ вя Азярбайъан пре-
зидентляринин эюрцшцндя (28 апрел) икитяряфли стратежи тяряфдашлыь-
ын эениш спектри мцзакиря олунуб. Азярбайъан рящбяри Конгре-
сдя, Америка ишэцзар даиряляриндя эюрцшляр кечириб.

119
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
27 апрел

1906 - Санкт-Петербургда Русийа империйасынын парламенти


- Ы Дювлят Думасы фяалиййятя башлайыб. Азярбайъанда сечкиляр
бир гядяр эеъ, май айында кечирилдийи цчцн азярбайъанлы депу-
татлар Думанын ишиня сонрадан гошулдулар. Думайа беш азяр-
байъанлы депутат - Ялимярдан бяй Топчубашов, Исмайыл хан
Зийадханов, Ябдцррящим бяй Щагвердийев, Мяммядтаьы
Ялийев вя Ясядулла бяй Мурадханов сечилмишди. 448 няфярлик
Думада 36 мцсялман депутат варды вя мцсялман фраксийасына
Я. Топчубашов рящбярлик едирди.

1920 - Болшевик Русийасынын 11-ъи ордусу Бакыйа дахил олуб.


Бу вахт Халг Ъцмщуриййятинин орду щиссяляри Гарабаьда вя
Эянъябасарда гийамчы ермяни гцввяляри иля дюйцшдя иди, азсай-
лы сярщяд гошунлары ися рус ордусуна мцгавимят эюстяря билмя-
мишди. Болшевик рящбярлийи - Азярбайъан К(б)П МК вя Русийа
К(б)П Гафгаз Дийар Комитясинин Бакы Бцросу щакимиййяти
тящвил вермяк барядя Халг Ъцмщуриййятинин парламентиня улти-
матум вериб. Вязиййяти реал дяйярляндирян парламент эярэин
мцзакирялярдян сонра ултиматумла разылашыб вя ахшам саат
23.45-дя щакимиййятин коммунистляря верилмяси барядя гярар
гябул едилиб. Парламентин гярарында Азярбайъанын истиглалынын
вя ярази бцтювлцйцнцн горунмасы, Милли Ордунун сахланылмасы,
сийаси партийалара фяалиййят азадлыьы, Ъцмщуриййятин дювлят ха-
димляриня тягиблярин олмамасы барядя шяртляр йер алмышды. Лакин
болшевикляр бу шяртлярин щеч бирини сайа салмады.

1992 - Азярбайъанла Маъарыстан арасында дипломатик ялагя-


ляр гурулуб.

120
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
28 апрел

1920 - Азярбайъанда совет щакимиййятинин гурулдуьу,


Азярбайъан Совет Сосиалист Республикасынын йарадылдыьы елан
едилиб. Юлкядя щакимиййят Мцвяггяти Ингилаб Комитясиня
(МИК) верилиб. Ганунвериъилик функсийаларыны щяйата кечирян
МИК-я йалныз азярбайъанлы коммунистлярин (Няриман Няри-
манов (сядр), Ялищейдяр Гарайев, Гязянфяр Мусабяйов, Щя-
мид Султанов вя с.) дахил едилмяси Русийанын ишьалы пярдялямяк
ъящди иди. Республикада реал щакимиййят Москвайа табе олан
АК(б)П МК-йа мяхсус иди.

1923 - Эюркямли офталмолог, академик, бюйцк юндяр Щей-


дяр Ялийевин юмцр-эцн йолдашы Зярифя Ялийева (1923-1985) Шя-
рур районунун Шащтахты кяндиндя анадан олуб. Азярбайъан
Дювлят Тибб Институтуну, Цмумиттифаг Мяркязи Щякимляри
Тякмилляшдирмя Институтуну битириб, Азярбайъан Елми-Тядги-
гат Эюз Хястяликляри Институтунда ишляйиб. 1960-ъы илдя намизяд-
лик, 1977-ъи илдя докторлуг диссертасийасы мцдафия едиб, Щяким-
ляри Тякмилляшдирмя Институтунун офталмолоэийа кафедрасынын
профессору олуб. 1983-ъц илдя Азярбайъан Елмляр Академийа-
сынын академики сечилиб. 1985-ъи ил апрелин 15-дя вяфат едиб.

1998 - Милли Мяълисдя Нахчыван Мухтар Республикасынын йе-


ни Конститусийасы гябул едилиб. Сяняд Азярбайъан Республика-
сынын 1995-ъи илдя гябул едилмиш йени Конститусийасы ясасында
щазырланмышды.

2004 - Президент Илщам Ялийев Варшавада (Полша) кечирилян


Авропа игтисади саммитиндя иштирак едиб. Саммит чярчивясиндя
Азярбайъан вя Ермянистан президентляринин нювбяти эюрцшц олуб.

121
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
29 апрел

1918 - Ермяни-дашнак гулдур дястяляри Эцмрц (о вахткы


Александропол) шящяри йахынлыьында азярбайъанлы тцркляря гаршы
кцтляви гятлиам щяйата кечирибляр. Яксяриййяти гадын вя ушаглар
олмагла 3 мин няфяр гятля йетирилиб. Ики эцн сонра (1 май) ермя-
ни дястяляри Гарс йахынлыьындакы Шиштяпя вя Дцзкянд кяндлярин-
дя 600 азярбайъанлыны юлдцрцбляр.

1992 - Азярбайъан Ъянуби Африка Республикасы иля диплома-


тик ялагяляр гуруб.

1993 -Ислам Конфрансы Тяшкилаты Ермянистанын Азярбайъана


щярби тяъавцзцнц вя Азярбайъан торпагларынын ишьалыны писляйян
гятнамя гябул едиб.

2002 - Трабзон шящяриндя Тцркийя, Азярбайъан вя


Эцръцстан президентляри Ящмяд Неъдят Сезяр, Щейдяр Ялийев
вя Едуард Шеварднадзенин иштиракы иля тящлцкясизлик мясяляляри-
ня щяср олунмуш зирвя эюрцшц кечирилиб. Саммитин йекуну ола-
раг цч юлкянин дахили ишляр назирляри "Терроризмин вя екстремиз-
мин диэяр тязащцрляри иля мцбаризя сащясиндя ямякдашлыг щаг-
гында" сазиш имзалайыблар.

2004 - Президент Илщам Ялийев Страсбургда Авропа Шурасы


Парламент Ассамблейасынын йаз сессийасында чыхыш едиб. Дювлят
башчысы АШПА-нын фяхри цзвц диплому вя хатиря медалы иля тялтиф
олунуб.

122
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
30 апрел

1918 - Шаумйанын башчылыг етдийи Бакы Коммунасы шящярдя


бцтцн леэитим дювлят гурумларыны, о ъцмлядян Бакы Шящяр Ду-
масыны девириб.

1937 - Опера вя Балет Театрында Цзейир Щаъыбяйовун шащ


ясяри олан "Короьлу" операсынын (либреттонун мцяллифляри Г.Ис-
майылов вя М.С Ордубади) илк тамашасы кечирилиб.

1991 - Даьлыг Гарабаьда вя ятраф районларда ганунсуз силащ-


лы бирляшмялярин тярксилащ едилмяси иля баьлы ямялиййат башланыб.
ССРИ Дахили Гошунларынын иштиракы иля кечирилян ямялиййатын мягся-
ди Азярбайъаны ССРИ-нин тяркибиндя сахламаг, иттифаг референду-
муну (17 март 1991) бойкот етмиш Ермянистана ися эюздаьы вер-
мяк иди. Ямялиййат нятиъясиндя Ханлар (Эюйэюл) районунун Чай-
кянд гясябяси, Щадрут (Хоъавянд) районунун кяндляри ермяни си-
лащлы гцввяляриндян тямизляниб. Лакин Москванын Азярбайъана
"цзэюрянлийи" чох чякмяди вя 1991-ъи илин пайызында Даьлыг Гара-
баьда азярбайъанлы ящалийя гаршы етник тямизлямя башланды.

1993 - БМТ Тящлцкясизлик Шурасы (ТШ) Азярбайъанла Ермя-


нистан арасында мцнасибятляря даир 822 сайлы гятнамя гябул
едиб. Гятнамя бир гядяр яввял (6 апрел 1993) гябул олунмуш
"Ермянистан Республикасы иля Азярбайъан Республикасы арасын-
да мцнасибятлярин писляшмяси барядя" ТШ сядринин бяйанатына
ясасланмышды. Сяняддя Кялбяъярин "йерли ермяни гцввяляри" тяря-
финдян ишьал едилдийи вурьуланырды. БМТ ТШ-нин Даьлыг Гара-
баь мцнагишясиня даир сонракы гятнамяляри (853, 874, 884) дя
бу сянядин фялсяфясиня кюкляниб вя Ермянистанын Азярбайъана
гаршы щярби тяъавцз фактыны диггятдянкянар гойур.

123
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
1 май

1494 - Дащи Азярбайъан шаири, бюйцк мцтяфяккир Мящяммяд


Фцзули (1494-1556) Ирагын Кярбяла шящяриндя анадан олуб. Щя-
мин дюврдя Ираг Сяфяви дювлятинин тяркибиня дахил иди, тцрк Бай-
ат тайфасындан олан Фцзулинин аиляси бурайа Азярбайъандан
кючмцшдц. Фцзули Азярбайъан тцркъясиндя, яряб вя фарс диллярин-
дя йазыб. Ана дилиндя йаздыьы "Лейли вя Мяънун" поемасы дцнйа
ядябиййатынын инъиляри сырасына дахилдир. Шаир Кярбялада вяфат
едиб вя Имам Щцсейнин мягбярясинин йанында дяфн олунуб.

1900 - Чар Русийасы щюкумяти "Ъянуби Гафгазда дювлят


кяндлиляринин торпаг гурулушу щаггында" ганун вериб. Бу га-
нун ясасында Ъянуби Гафгаз губернийаларында пай торпаглары-
ны мцяййянляшдирмяк вя торпаг гурулушу ишини апармаг гайда-
ларына даир Ясаснамя верилди.

1909 - Ядябиййатшцнас алим, академик Мяммяд Ъяфяр


(1909-1992) анадан олуб. Ядябиййат тарихи вя нязяриййясиня да-
ир ясярлярин, дярсликлярин мцяллифидир.

1918 - "Бакы Комиссарлары Совети"нин гошунлары Губайа


щцъум едибляр. Дашнак Амазаспын башчылыг етдийи гошун щисся-
ляри шящярдя вящшиъясиня гырьын тюрядибляр, 200-дян чох еви, мя-
съидляри йандырмыш, 3 минядяк инсаны гятля йетирмишдиляр. Сонра-
кы эцнляр Амазаспын гулдур дястяляри Губа бюлэясинин 120-дян
чох кяндиндя, о ъцмлядян даь йящудиляри арасында кцтляви гят-
лиамлар щяйата кечирибляр.

1920 - Бакыда Халг Ъцмщуриййяти щюкумятини девирян ХЫ ор-


дунун щиссяляри Шамахы вя Аьсудан мцгавимятсиз кечяряк Эянъ-
яйя йахынлашыблар вя гыса дюйцшдян сонра шящяри яля кечирибляр.

124
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
2 май

1992 - Тцркийянин баш назири Сцлейман Дямирял Азярбайъа-


на илк сяфяря эялиб. Орта Асийа республикаларына сяфярдян сонра
Бакыйа эялян Дямирял бурада республика рящбярлийи иля (прези-
дент сялащиййятляринин иърачысы Йагуб Мяммядов) эюрцшмцш,
щямчинин Нахчывана телефон едяряк мухтар республика Али
Мяълисинин сядри Щейдяр Ялийевля фикир мцбадиляси апармышды.

1995 - Милли Мяълис президентин тягдиматына ясасян, баш нази-


рин мцавини Фуад Гулийеви баш назир вязифясиня тясдиг едиб.
Ф.Гулийев 1994-ъц илин октйабрындан баш назир сялащиййятлярини
иъра едирди. 1996-ъы илдя сящщятиля баьлы вязифясиндян истефа верди
вя ону бу вязифядя Артур Расизадя явязляди.
- Щямин эцн Милли Мяълисин гярары иля йени Конститусийа лай-
ищясинин щазырланмасы цзря комиссийанын тяркиби тясдиг едилиб.
Президент Щейдяр Ялийевин сядрлик етдийи комиссийанын тяркибиня
танынмыш иътимаи хадимляр, алимляр, щцгугшцнаслар дахил олду.

2003 - Президент Щейдяр Ялийев фашизм цзяриндя Гялябянин


58-ъи илдюнцмц мцнасибятиля амнистийа тяшяббцсц иля чыхыш едиб.
Амнистийа акты цмумиликдя 14 мин няфяря шамил едилди, о
ъцмлядян 3400 мящбус азадлыьа чыхды.

125
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
3 май

1857 - Эюркямли йазычы-публисист, театр хадими Ясэяр Адыэю-


зялов (Эорани) (1857-1910) анадан олмушдур.

1920 - Совет щакимиййяти Азярбайъанын бцтцн яразисиня йай-


ылмаьа башлайыб. Мцвяггяти Ингилаб Комитяси йерлярдя гяза,
мащал вя кянд ингилаб комитяляринин йарадылмасы барядя декрет
вериб. Бу арада болшевиклярин Бакы бухтасындакы щярби-дяниз
гцввяляри ъянуба доьру щярякят едяряк Лянкярана вя Астарайа
десант чыхардыб. Халг Ъцмщуриййятинин азсайлы орду щиссяляри
йалныз Гарабаьда галмышды вя ермяни гцввяляри иля дюйцшцрдц.

1995 - Тцркийя ХИН башчысы Ярдал Инюнцнцн Бакыйа сяфяри


эедишиндя гардаш юлкянин йардымы иля Азярбайъан Милли Елмляр
Академийасында илк интернет шябякяси истифадяйя верилиб.

126
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
4 май

1994 - Бишкекдя МДБ Парламентлярарасы Ассамблейасынын


иъласы чярчивясиндя Гарабаь мцнагишясиндя атяшкясля баьлы да-
нышыглар башланыб. Русийанын васитячилийи иля апарылан данышыглар-
да Азярбайъаны витсе-спикер Афийяддин Ъялилов, Ермянистаны
парламентин сядри Бабкен Арарксйан тямсил едирди. Русийа тя-
ряфиндян (Минск групунда нцмайяндя Владимир Казимиров)
щазырланмыш атяшкяс сянядиндя Даьлыг Гарабаьын ермяни иъма-
сынын айрыъа тяряф кими йер алмасына етираз едян Азярбайъан тя-
ряфи ону имзаламагдан имтина едиб.
- Щямин эцн президент Щейдяр Ялийев Брцсселя (Белчика) ся-
фяри эедишиндя НАТО-нун мянзил-гярарэащында Азярбайъанын
алйансын "Сцлщ наминя тяряфдашлыг" програмына гошулмасына
даир чярчивя сянядини имзалайыб. Постсовет вя постсосиалист юлкя-
ляри цчцн нязярдя тутулмуш програм НАТО тяряфиндян 1994-ъц
илин йанварында елан едилмишди. Азярбайъан НАТО иля эениш-
мигйаслы ямякдашлыьы нязярдя тутан СНТ програмыны имзала-
мыш 15-ъи дювлят олду.

1995 - Президент Щейдяр Ялийевин иштиракы иля Америка Бирляш-


миш Штатларынын Бакыдакы сяфирлийинин бинасынын (Азадлыг кцч,
83) ачылышы кечирилиб. Сяфирлик бинайа 1993-ъц илдя кючся дя, онун
рясми ачылышы олмамышды.

127
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
5 май

1892 - Истиглал шаири Ящмяд Ъавад (Ъавад Ахундзадя) Шям-


кир бюлэясинин Сейфяли кяндиндя анадан олуб. 1918-ъи илдя йаз-
дыьы “Азярбайъан маршы” шеири Ц.Щаъыбяйлинин мусигиси иля
Азярбайъанын щимни олмушдур. Я.Ъавад щямчинин эюркямли фи-
лолог вя тяръцмячи (В.Шекспирин «Отелло», «Ромео вя Ъцлйет-
та», С.Руставелинин «Пялянэ дяриси эеймиш пящляван» вя с.)
олуб. 1937-ъи илдя антисовет фяалиййятиндя иттищамы олунараг
эцлляляниб.

1910 - ССРИ халг артисти Адил Исэяндяров (1910-1978) ана-


дан олуб. Милли Драм Театрынын баш режиссору ишляйиб, Азяр-
байъан киносунда йаддагалан образлар йарадыб, бир сыра филм-
ляря (“Ахырынъы ашырым”, “Ящмяд щарададыр?” ) гурулуш вериб,
Азярбайъан Мядяниййят вя Инъясянят Университетинин профессо-
ру олуб.

1920 - Азярбайъан Мцвяггяти Ингилаби Комитяси республикада


бцтцн хан, бяй вя вягф торпагларынын мцсадиря олунараг явязи
юдянилмядян кяндлилярин истифадясиня верилмяси барядя гярар гябул
едиб. Цстцндян бир нечя ил ютяндян сонра щямин торпаглар кянд-
лилярдян зорла эери алынараг колхоз тясяррцфатларына верилди.

2006 - Бакыда Игтисади Ямякдашлыг Тяшкилаты (ЕЪО) дювлят


башчыларынын 9-ъу саммити кечирилиб. 10 мцсялман юлкясини бир-
ляшдирян ЕЪО 1985-ъи илдя Тцркийя, Иран вя Пакистан тяряфиндян
тясис едилиб, Азярбайъан кечмиш ССРИ-нин мцсялман республи-
калары иля бирликдя 1992-ъи илдя гурума цзв олуб, сон олараг тяш-
килата Яфганыстан гябул едилиб.

128
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
6 май

1856 - Азярбайъанын илк маарифчи гадынларындан бири, Щясян


бяй Зярдабинин ханымы Щянифя Мяликова (1856-1929) анадан
олуб. Бакыда "Ниъат" хейриййя ъямиййятинин гадынлар шюбясини
гуруб, Щ.З.Таьыйевин инша етдирдийи Мцсялман Гызлар Мяктя-
бинин директору олуб.

1921 - Ы Цмумазярбайъан советляр гурултайы (6-19 май) ишя


башлайыб. Гурултайда Азярбайъан ССР-ин илк Конститусийасы
гябул олунуб. Мцвяггяти Ингилаб Комитяси вя йерлярдяки инги-
лаб вя йохсул комитяляри ляьв едилиб, али ганунвериъи орган ола-
раг Мяркязи Иъраиййя Комитяси (МИК, илк сядри Мухтар Щаъый-
ев) вя йерли советляр йарадылыб. Азярбайъан Мяркязи Иъраиййя
Комитясинин (75 цзв вя 25 намизяд) рящбяр органы ися респуб-
лика партийа (Азярбайъан КП) рящбярлийинин дя дахил олдуьу
Ряйасят Щейяти (13 няфярдян ибарят) иди. Республикада 30 мин
депутаты олан 1400 йерли кянд совети тяшкил едилиб. 1921-1937-ъи
иллярдя Цмумазярбайъан советляринин 9 гурултайы кечирилди вя
1938-ъи илдя бу гуруму Али Совет явязляди.

1991 - Азярбайъан Али Советинин Ряйасят Щейяти Ермянис-


тан парламентинин Даьлыг Гарабаь мцнагишясини ССРИ халг де-
путатларынын нювбядянкянар гурултайынын мцзакирясиня чыхар-
маг ъящдиня етираз олараг Москвайа, ССРИ Али Советиня
мцраъият гябул едиб. Мцраъиятдя нязяря чатдырылырды ки, Ермяни-
станын щярякяти Азярбайъанын мцттяфиг республика кими суве-
ренлийиня кобуд мцдахилядир. Майын 7-дя ССРИ Али Совети Ер-
мянистанын тяшяббцсцнц рядд етди.

129
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
7 май
1880 - Азярбайъан ряссамлыг сянятинин эюркямли нцмайяндяси
Язим Язимзадя (1880-1943) анадан олуб. 1906-ъы илдян “Молла
Нясряддин” журналында дяръ олунмаьа башлайан ряссам Азярбай-
ъанда карикатура жанрынын баниляриндян сайылыр.

1920 - Азярбайъанын болшевик щюкумяти ордунун вя донанма-


нын йенидян тяшкил едилмяси барядя декрет вериб. Гярарын иърасы мил-
ли забит кадрларына гаршы репрессийаларла мцшайият олунурду. Совет-
ляшмиш Азярбайъанын орду вя донанмасы ися формал олараг 1922-
ъи илядяк мювъуд олду вя ССРИ-нин йаранмасы иля Совет Ордусу-
нун Гафгаз щярби даирясинин тяркибиня гатылды.

1938 - Азярбайъан ССР Али Совети йерли ящалинин етиразына бах-


майараг Лачын, Губадлы, Кялбяъяр вя Газах бюлэяляриндян 2 мин
щектар торпаг сащясинин Ермянистан ССР-я верилмяси щаггында гя-
рар гябул едиб. Бунунла беля, гярар щяйата кечмямиш галды. 31 ил со-
нра, 1969-ъу ил майын 7-дя Азярбайъан ССР Али Советинин Ряйасят
Щейяти ону йенидян тясдиг ется дя, тезликля республика рящбярлийиня
эялян Щейдяр Ялийев гярарын иърасынын гаршысыны алды.

1992 - Тещранда Азярбайъан вя Ермянистан рящбярляринин (Йа-


губ Мяммядов вя Левон Тер-Петросйан) эюрцшц олуб. Икиэцнлцк
мцзакирялярин йекуну олараг Гарабаь мцнагишясинин сцлщ йолу иля
щяллиня даир бирэя бяйанат гябул олунуб. Тещранда данышыгларын эет-
дийи вахтда ермяни щярби гцввяляринин Шушайа щцъуму башламышды.

2003 - Милли Мяълис Азярбайъанын 150 няфярлик щярби континэ-


ентинин Ирагдакы сцлщйаратма ямялиййатларында иштиракына разылыг
вериб. Сцлщмярамлы континэент Ирага августда йола дцшдц. Бу,
Азярбайъан щярбчиляринин иштирак етдийи цчцнъц (Косово вя Яфга-
ныстандан сонра) бейнялхалг сцлщйаратма миссийасы иди вя 2008-ъи
илин сонунадяк давам етди.

130
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
8 май

1883 - Бакы-Тифлис дямир йолу хятти фяалиййятя башлайыб. Дя-


мир йолу щяр шейдян юнъя Бакы нефтинин Авропайа дашынмасына
тякан верди. Щямин дюврдя гатарлар Бакыдан Тифлися 550 км-лик
йолу 18-20 саата гят едирдиляр.

1919 - Танынмыш бястякар вя педагог Солтан Щаъыбяйов


(1919-1974) Шушада анадан олуб. Вятянпярвярлик мювзусунда
симфоник ясярлярин мцяллифидир, Азярбайъан Дювлят Консервато-
рийасынын ректору олуб.

1992 - Ермянистан силащлы гцввяляри Азярбайъанын Даьлыг


Гарабаьдакы ян бюйцк йашайыш мянтягяси олан Шуша шящярини
ишьал едибляр. Шушанын ишьалы щямин дюврдя республикадакы фак-
тики щакимиййятсизлийин, орду щиссяляринин сийаси ойунлара ъялб
едилмясинин нятиъяси иди. Ермяниляр Шушанын ишьалы иля Даьлыг Га-
рабаьа нязаряти тамамиля яля кечирдиляр. Районун 20 миня йа-
хын ящалиси дидярэин дцшдц. Бу итки иля Азярбайъан мядяниййяти-
ня дя аьыр зярбя дяйди. Тякъя Шуша шящяриндя 8 музей, 31 китаб-
хана, 17 клуб, 8 мядяниййят еви талан едилмишди.
- Щямин эцн Азярбайъанын Исвеч вя Италийа иля дипломатик
ялагяляр йаратмасы барядя протоколлар имзаланыб.

1994 - Русийанын АТЯТ-ин Минск групундакы тямсилчиси


В.Казимировун Бакыйа эятирдийи "Бишкек протоколу" Азяр-
байъан тяряфиндян имзаланыб. Сянядя Али Советин сядри Рясул
Гулийев вя Даьлыг Гарабаьын азярбайъанлы иъмасынын рящбяри,
Шуша району ИЩ башчысы Низами Бящмянов, ермяни тяряфдян Ер-
мянистан парламентинин сядри Бабкен Арарксйан вя "ДГР
парламентинин сядри" Карен Бабурйан имза атмышды. Сяняд
майын 12-дя гцввяйя минди.

131
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
9 май

1994 - Фашизм цзяриндя Гялябя эцнц бир нечя иллик фасилядян со-
нра Азярбайъанда рясми шякилдя гейд едилиб. ССРИ даьыландан
сонра бу тарихи эцн республикада гейд олунмамышды. Президент
Щейдяр Ялийевин эюстяриши иля фашизм цзяриндя Гялябянин гейд
олунмасы Икинъи Дцнйа мцщарибясиндя щялак олмуш 300 миндян
чох азярбайъанлынын хатирясиня щюрмят вя ещтирам яламяти иди.

1995 - Президент Щейдяр Ялийев Москвада дцнйа лидерляри-


нин иштиракы иля фашизм цзяриндя Гялябянин 50 иллик йубилей тядбир-
ляриндя иштирак едиб. Президент бундан юнъя (7-8 май) аналожи
тядбирлярдя иштирак етмяк цчцн Лондон вя Парися сяфяр етмишди.
Азярбайъан рящбяри сяфяр эедишиндя дцнйанын бир сыра юлкяляри-
нин рящбярляри иля эюрцшляр кечириб.

2003 - Азярбайъанла Щаити дювляти арасында дипломатик


мцнасибятляр гурулуб.

132
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
10 май
1923 - Азярбайъанын цмцммилли лидери, эюркямли сийасятчи вя
дювлят хадими Щейдяр Ялийев (1923-2003) Нахчыванда анадан
олуб. Нахчыван Педагожи Техникумуну битириб, Азярбайъан Ся-
найе Институтунда (индики АДНА) тящсил алыб. 1944-ъц илдян дюв-
лят тящлцкясизлийи органларында ишляйиб. Ленинградда (Санкт-Петер-
бург) ССРИ ДТК-нын мяктябини, АДУ-нун тарих факцлтясини би-
тириб. 1967-ъц илдя республика ДТК-нын сядри тяйин олунуб. 1969-
ъу ил ийулун 14-дя Азярбайъан КП МК-нын 1-ъи катиби сечиляряк
республиканын рящбяри олуб. 1982-ъи илин нойабрында Сов.ИКП
МК Сийаси Бцросунун цзвц сечилиб, ССРИ Назирляр Совети сядринин
1-ъи мцавини тяйин едилиб. 1987-ъи илин октйабрында ССРИ рящбяри
М.Горбачовун тязйиги иля вязифяляриндян истефа вериб.
1990-ъы илдя Москвадан Вятяня гайыдыб, Азярбайъан Али
Советиня вя Нахчыван Али Мяълисиня депутат сечилиб. 1991-1993-
ъц иллярдя Нахчыван Али Мяълисинин сядри олуб, 1992-ъи илдя
ЙАП-ын тясис конфрансында партийанын сядри сечилиб. 1993-ъц ил
ийунунда Азярбайъанда дярин бющран щюкм сцрдцйц дюврдя
Али Советин сядри сечилиб, парламентин гярары иля юлкяйя рящбяр-
лик мясулиййятини цзяриня эютцрцб. 1993-ъц ил октйабрын 3-дя
Азярбайъанын президенти сечилиб. 1998-ъи ил октйабрын 11-дя
икинъи дяфя дювлят башчысы сечилиб. Щейдяр Ялийев республикайа
рящбярлик етдийи бцтцн дюврлярдя Азярбайъанын инкишафы вя эцъ-
лянмяси, халгын рифащы, юлкямизин дцнйада йцксяк нцфуз газан-
масы цчцн тарихи хидмятляр эюстярмишдир.
2004 - Бюйцк юндярин азярбайъанчылыг фялсяфясинин, дювлятчи-
лик ирсинин юйрянилмяси вя тяблиьи, онун адына вя ирсиня лайиг хей-
риййя вя маарифчилик лайищяляринин щяйата кечирилмяси мягсядиля
йарадылан Щейдяр Ялийев Фонду фяалиййятя башлайыб. Фонда
Азярбайъанын биринъи ханымы Мещрибан Ялийева рящбярлик едир.

133
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
11 май
1915 - Мяшщур щейкялтяраш, халг ряссамы Фуад Ябдцррящма-
нов (1915-1971) анадан олуб. Азярбайъанын мядяниййят хадимля-
ринин бцст-портретлярини, Фцзулинин монументал щейкялини йарадыб.

1917 - Москвада Цмумрусийа мцсялманларынын 1-ъи гурул-


тайында (1-11 май) М.Рясулзадянин щазырладыьы гятнамя лайи-
щяси гябул олунуб. Гятнамядя Русийанын демократик федера-
тив республикайа чеврилмяси, милли бюлэяляря мухтариййятин верил-
мяси яксини тапмышды. Империйанын бцтцн бюлэялярини тямсил
едян 800-дяк нцмайяндя иштирак етдийи гурултайын ряйасят щей-
ятиня азярбайъанлы Я.Топчубашов да дахил иди.

1918 - Батумда Загафгазийа Сейми иля Османлы арасында йе-


ни данышыглар башланыб. Загафгазийа щейяти тяркибиня Азярбай -
ъандан М.Рясулзадя вя М.Щаъынски дахил иди. Мартда Траб-
зонда нятиъясиз галмыш данышыгларын давамы олан Батум кон-
франсынын мягсяди тяряфлярин гаршылыглы ярази бюлэцсцнц разылашдыр-
маг иди. Дцнйа мцщарибясиндя Алманийанын мцттяфиги олан Ос-
манлы алманларла болшевик Русийасы арасында баьланмыш сцлщя
(Брест-Литовск) ясасян, Гарс, Ярдящан вя Батуму нязарятя
эютцрмцшдц, щямчинин Ахалкяляк вя Эцмрцйя иддиа едирди.

1935 - Халг йазычысы Магсуд Ибращимбяйов анадан олуб.


Мяняви-яхлаги проблемлярдян бящс едян повест, щекайя вя
пйеслярин, ссенариляринин мцяллифидир. 1995, 2000, 2005-ъи иллярдя
Милли Мяълисин депутаты сечилиб.

2007 - Президент Илщам Ялийев Полшанын Краков шящяриндя


кечирилян енержи саммитиндя иштирак едиб. Саммитдя Хязяр дяни-
зи-Гара дяниз-Балтик дянизи ъоьрафийасыны ящатя едян йени енер-
жи дящлизинин йарадылмасы барядя бяйаннамя имзаланыб.

134
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
12 май

1907 - Халг артисти, бястякар вя педагог Сяид Рцстямов


(1907-1983) Иряванда анадан олуб, 1919-ъу илдя ермяни гырьын-
лары заманы аилясиля Бакыйа кючцб. Азярбайъанын илк халг чальы
алятляри оркестринин йарадыъысыдыр.

1920 - Азярбайъан Мцвяггяти Ингилаб Комитяси республика-


да халг мящкямяляринин йарадылмасы щаггында декрет вериб.
Яксингилаб вя тяхрибатчылыьа гаршы мцбаризя цчцн Фювгяладя
Комиссийа вя Али Ингилаби Трибунал тясис едилиб, щямчинин силки
вя мцлки рцтбялярин ляьв едилмяси барядя декрет верилиб.

1992 - Тцркийянин баш назири Сцлейман Дямирял Шушанын ишь-


алы иля баьлы бяйанат вериб. О, Ермянистанын тяъавцзцнцн эениш-
ляняъяйи щалда Тцркийянин Азярбайъана щярби йардым эюстяря
биляъяйини билдириб.

1994 - Ермянистанла Азярбайъан арасында атяшкяс щаггында


сазиш - "Бишкек протоколу" гцввяйя миниб. Сянядя Ермянистан вя
Азярбайъанын парламент сядрляри, щямчинин Даьлыг Гарабаьын
ермяни вя азярбайъанлы иъмаларынын рящбярляри имза атмышдылар.
Азярбайъан тяряфи сянядя ики ялавя иля имза атмышды. Протоколун
5-ъи абзасында "тутулмуш яразиляр" сюзц "ишьал олунмуш ярази-
ляр"ля явязлянмиш вя атяшкясдян сонра ъябщя хяттиндя йерляшдири-
ляъяк мцшащидячилярин ися "бейнялхалг мцшащидячиляр миссийасы"
олмасы гейд олунмушду. Сянядя ясасян, тяряфляр тезликля бейнял-
халг васитячилик сайясиндя "Бюйцк сцлщ сазиши" имзаламалы идиляр.

1995 - Азярбайъанла Венесуела (юлкямизин мцстягиллийини


1992-ъи ил йанварын 9-да таныйыб) арасында дипломатик мцнаси-
бятляр гурулуб.

135
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
13 май

1943 - Халг йазычысы, драматург, дювлят хадими Елчин (Яфян-


дийев) анадан олуб. 1993-ъц илдян Азярбайъан Республикасы
баш назиринин мцавинидир.

2003 - Азярбайъан, Газахыстан вя Русийа арасында "Хязяр


дянизинин дибинин щямщцдуд сащяляринин бюлэц хятляринин кясиш-
мя нюгтяси щаггында" сазиш имзаланыб. Алматыда Хязярин
щцгуги статусу иля баьлы бештяряфли ишчи групун иъласында ялдя
олунан разылашма дянизин секторлара бюлцнмясиня даир Азяр-
байъан, Русийа вя Газахыстан президентляри сявиййясиндя имза-
ланмыш сазишлярин давамы иди. Сяняддя Азярбайъан вя Русийа-
нын Хязярдя 19, Газахыстанын 29 фаиз пайы нязярдя тутулуб.

2004 - Авропа Комиссийасынын (Авропа Бирлийинин али иъра ор-


ганы) Авропа Гоншулуг Сийасятиня даир стратеэийа сянядини гя-
бул етдийи елан олунуб. Сяняддя Азярбайъан, Ермянистан вя
Эцръцстанын бу сийасятя дахил едилмяси тювсийя олунуб. Щямин
тювсийяйя ясасян, Авропа Бирлийинин саммитиндя (17-18 ийун
2004) цч Ъянуби Гафгаз республикасынын гейд олунан програма
дахил едилмяси гярара алыныб. Азярбайъан АБ иля "гоншулуг сийа-
сяти" цзря ямякдашлыг сазишини 2006-ъы илин нойабрында имзалайыб.

2006 - Азярбайъанда 10 сечки даиряси цзря тякрар парламент


сечкиляри кечирилиб. 2005-ъи илин 6 нойабр сечкиляриндян сонра щя-
мин даирялярдя сясвермянин нятиъяляри Мяркязи Сечки Комиссий-
асы вя Конститусийа Мящкямяси тяряфиндян ляьв олунмушду. Тя-
крар сечкилярдя 10 депутат йериндян 5-ни ЙАП-ын нцмайяндяля-
ри, 2-ни мцхалифят, 3-нц битяряф намизядляр газанды.

136
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
14 май

1805 - Русийа-Иран мцщарибясинин (1804-1813) илкин йекуну-


на ясасян, биринъи Кцрякчай (индики Эоранбой району яразиси)
мцгавиляси баьланыб. Икинъи мцгавиля майын 21-дя имзаланды.
Кцрякчай мцгавиляляриня ясасян, Гарабаь вя Шяки ханлыглары
Русийа империйасына бирляшдирилиб. Чар Русийасынын Гафгаз го-
шунларынын команданы эенерал Павел Сисианов вя Гарабаь ханы
Ибращимхялил хан тяряфиндян имзаланан мцгавилядя руслар хан
аилясиня варислик ясасында Гарабаьда мухтар щакимиййят вяд
етмишдиляр. Лакин бир ил сонра (1806) Ибращимхялил хан аиляси иля
бирликдя рус щярбчиляри тяряфиндян вящшиъясиня гятля йетирилди, Га-
рабаь ханлыьы ися 1822-ъи илядяк формал мювъуд олдугдан сонра
ляьв едилди.

1991 - Президент йанында Милли Тящлцкясизлик Шурасы тясис еди-


либ. Шурайа баш назир, Даьлыг Гарабаь цзря Тяшкилат Комитяси-
нин сядри (В.Полйаничко), эцъ структурларынын рящбярляри дахил
иди. Щямин илин сентйабрында гурум ляьв едилди, онун явязиндя
мцхалифят тямсилчиляринин дя иштиракы иля Мцдафия Шурасы йарадыл-
ды. Лакин бир нечя ай сонра о да фяалиййятинин дайандырды.

1992 - Али Советин нювбядянкянар сессийасында ики ай юнъя


президентликдян истефа вермиш Айаз Мцтяллибов щакимиййятя
"гайыдыб". Хоъалы щадисялярини арашдыран депутат комиссийасы
А.Мцтяллибовун эцнащкар олмадыьыны елан едяндян сонра пар-
ламент 6 март 1992-ъи ил тарихли гярарыны ляьв едяряк онун пре-
зидент вязифясиня гайтарылмасы барядя гярар гябул едиб. Лакин
бу гярарын юмрц ъямиси бир эцн чякди вя сящяриси Халг Ъябщяси
щакимиййяти яля кечирди.

137
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
15 май

1920 - Азярбайъан Халг Маариф Комиссарлыьы республикада


виъдан азадлыьынын елан едилмяси, динин дювлятдян вя мяктябдян
айрылмасы барядя декрет вериб.

1922 - ССРИ-нин халг артисти, бястякар Рауф Щаъыйев (1922-


1995) анадан олуб. Популйар мащныларын, оперетталарын мцяллифи-
дир. 60-ъы иллярдя Азярбайъанын мядяниййят назири ишляйиб.

1992 - Азярбайъанда нювбяти "конститусион" чеврилиш баш ве-


риб. Али Советин А.Мцтяллибову президент постунда бярпа етмяк
барядя гярарына (14 май) етираз олараг "Конститусийанын мцда-
фиясиня" галхан Халг Ъябщяси юлкядя щакимиййяти яля алыб.
А.Мцтяллибов Москвайа гачыб.
- Щямин эцн МДБ юлкяляринин Дашкянддя кечирилян самми-
тиндя "Авропада ади силащлы гцввяляр щаггында" мцгавиля (1990)
цзря кечмиш ССРИ-нин щярби арсеналынын бюлцшдцрцлмясиня даир
протокол имзаланыб. Сяняддя МДБ юлкяляринин силащ квоталары
мцяййянляшиб. Ъцръцстан вя Ермянистандан ящали вя яразисиня
эюря бюйцк олмасына ряьмян Азярбайъана гоншулары иля ейни
мигдарда силащ айрылыб. Бу, Азярбайъандакы щакимиййятсизлийин
аъы нятиъяси иди.

2000 - АШПА-нын Сийаси Комитясинин Дублиндя кечирилмиш иъ-


ласында Азярбайъан цзря мярузячи Жак Бомелин (Франса) щесаба-
ты динлянилиб вя юлкямизин Авропа Шурасына тамщцгуглу цзв гя-
бул едилмяси иля баьлы илкин мцсбят ряй верилиб.

2005 - Авропа Шурасынын Варшавада кечирилян саммити чярчи-


вясиндя Азярбайъан вя Ермянистан президентляри Илщам Ялийев вя
Роберт Кочарйан арасында Гарабаь низамланмасына даир нюв-
бяти эюрцш олуб.

138
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
16 май

1812 - Русийа-Османлы мцщарибясинин (1806-1812) йекунла-


рына даир Бухарест сцлщ мцгавиляси имзаланыб. Сцлщцн шяртляриня
эюря, Османлынын нязарятиндяки Бессарабийа (индики Молдова-
нын бир щиссяси) Русийайа бирляшдирилиб. Сянядя ясасян, Османлы
дювляти Ъянуби Гафгазын чар Русийасы тяряфиндян ишьалы иля разы-
лашдыьыны тясдигляйиб.

1907 - Танынмыш щяким, сящиййя тяшкилатчысы Кубра Фяряъова


(1907-1988) анадан олмушдур. Азярбайъан ССР-ин сящиййя на-
зири, Али Советин Ряйасят Щейятинин катиби олуб.

1992 - Азярбайъанда баш вермиш щакимиййят чеврилиши парла-


мент мцстявисиндя рясмиляшиб. Али Совет А.Мцтяллибову прези-
дент постуна бярпа етмяк барядя 14 май тарихли гярарыны ляьв
едиб. Щакимиййяти яля алмыш Халг Ъябщясинин тязйиги иля Али Со-
вет сядринин 1-ъи мцавини Зийад Сямядзадя истефа вериб. Ики эцн
сонра Али Советин сядри вя президент сялащиййятляринин иърачысы
Йагуб Мяммядов да вязифясини тярк етди.

1997 - Милли Мяълис "Авропада ади силащлы гцввяляр щаггын-


да" мцгавилянин Ъинащ Сазишини ратификасийа едиб. 1990-ъы илдя
"Варшава блоку" (ССРИ вя мцттяфигляри) вя НАТО арасында
баьланмыш мцгавилянин Ъинащ Сазиши кечмиш ССРИ-нин щярби ар-
сеналынын (ракет вя нцвя силащы истисна олмагла) йени мцстягил
дювлятляр арасында квота бюлэцсцнц тясбитляйирди. Бюлэцйя яса-
сян, Азярбайъан, Ермянистан вя Эцръцстан ейни мигдарда си-
лащ квотасы (220 танк, 220 зирещли техника, 285 артиллерийа гурь-
усу, 100 щярби тяййаря вя 50 вертолйот) нязярдя тутулмушду.

139
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
17 май

1639 - Сяфяви вя Османлы императорлуглары арасында нювбяти


мцщарибянин (1623-1639) йекунларына ясасян, Гясри-Ширин сцлщ
мцгавиляси баьланыб. Мцгавилядя ики дювлят арасында 1555-ъи илдя
баьланмыш Амасйа сцлщцнцн шяртляри тясдигляниб. Щямин шяртляря
эюря, Гярби Эцръцстан Османлынын, Эцръцстанын шярг вилайятляри
вя Гярби Азярбайъан (индики Ермянистан), еляъя дя шималлы-ъя-
нублу Азярбайъан торпаглары Сяфявилярин нязарятиня кечмишди.

1870 - Йазычы-драматург Ябдцррящим бяй Щагвердийев


(1870-1933) Шушада анадан олуб. "Даьылан тифаг", "Бяхтсиз ъа-
ван" вя с. пйеслярин, бир чох щекайялярин мцяллифидир. Русийа
Дювлят Думасынын (1906-1907) депутаты олуб.

1921 - Азярбайъан Мцвяггяти Ингилаб Комитясинин декрети


иля республикада "ярзаг сапалаьы" ляьв олунуб. "Ярзаг сапа-
лаьы"на ясасян, кяндлиляр тядарцк етдикляри мящсулун артыг щис-
сясини щюкумятин мцяййян етдийи гиймятя дювлятя сатмалы идиляр.
1919-ъу илдя Русийада тятбиг едилян систем советляшмядян со-
нра Азярбайъанда да щяйата кечирилирди. 1921-ъи илдя гисмян
йцнэцл системля - ярзаг верэиси иля явяз олунду.

1992 - Ермянистан силащлы гцввяляри майын 15-дян давам


едян эцълц щцъумлардан сонра Лачын районуну (яразиси 1835
кв км, ящалиси 63 мин няфяр) ишьал олунуб. Ишьал заманы 300-дян
чох адам щялак олмуш вя иткин дцшмцшдц. Район яразисиндя 9
миня йахын тикили, йцзлярля тарих-мядяниййят абидяси талан едилиб.
Лачынын ишьалы иля Ермянистанын Азярбайъана щярби тяъавцзц
Даьлыг Гарабаьын щцдцдларындан кянара чыхды.

140
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
18 май

1927 - Танынмыш ъярращ-уролог, академик Мирмяммяд Ъа-


вадзадя (1927-2008) анадан олуб.

1988 - Ермянистандан азярбайъанлы ящалинин зорла депорта-


сийасына вя ермянилярин Гарабаь иддиаларына етираз олараг Бакы-
да илк издищамлы митинг кечирилиб.

1990 - Азярбайъан Республикасы Али Советинин гярары иля ру-


спубликада йени ярази-инзибати ващидляри - Гобустан, Хызы, Щаъ-
ыгабул, Самух, Сийязян районлары йарадылыб.

1992 - Лачынын ермяниляр тяряфиндян ишьал едилдийи бир вахтда


Бакыда щакимиййят мясяляси щялл едилиб. Али Советин нювбядян-
кянар сессийасында Йагуб Мяммядов парламентин сядри вя
президент сялащиййятляринин иърачысы вязифясиндян истефа вериб. Бу
вязифяйя Халг Ъябщяси сядринин мцавини Иса Гямбяр сечилиб.
- Щямин эцн Азярбайъанла Молдова арасында дипломатик
мцнасибятлярин гурулмасы барядя протокол имзаланыб.

1994 - Милли Мяълис Ермянистанла ялдя олунмуш атяшкяс сази-


ши (12 май 1994) иля баьлы ъямиййятдя сяслянян мцхтялиф фикирляри
нязяря алараг Азярбайъан халгына мцраъият едиб. Мцраъиятдя
"Бишкек протоколу"нун мяьлубиййят акты олмасы барядя иддиа-
ларын ясассыз олдуьу, Азярбайъан рящбярлийинин Гарабаь мяся-
лясиндя щяр щансы тяслимчи аддым атмайаъаьы вурьуланырды.

2002 - Президент Щейдяр Ялийев Иран Ислам Республикасынын


президенти Мящяммяд Хатяминин дявяти иля бу юлкяйя рясми сяфяря
эедиб. Сяфяр заманы ики юлкя арасында 11 сяняд, о ъцмлядян "Дост-
луг вя ямякдашлыг принсипляри щаггында" сийаси мцгавиля имзаланыб.

141
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
19 май
1910 - Халг шаири Рясул Рза (1910-1981) Эюйчайда анадан
олуб. Вятянпярвярлик, щуманизм цзяриндя кюклянян, фялсяфи
рущлу шеир вя поемаларын мцяллифидир. Рус вя Авропа шаирляринин
ясярлярини дилимизя тяръцмя едиб. Узун мцддят Азярбайъан Йа-
зычылар Иттифагынын сядри олуб.

1990 - Али Советин сессийасында Азярбайъан Республикасынын


президенти вязифяси тясис едилиб. Сессийада Азярбайъан КП МК-
нын 1-ъи катиби Айаз Мцтяллибов президент сечилиб. Сов. ИКП
МК-нын баш катиби М.Горбачовун ССРИ президенти сечилмясин-
дян сонра мцттяфиг республикаларын рящбярляри дя ейниля щярякят
етмяйя башламышдылар.

1992 - Тцркийя щюкумяти Ермянистанын Азярбайъана гаршы


артан щярби тяъавцзц иля баьлы йени бяйанат вериб. Бяйанатда бил-
дирилирди ки, Шуша вя Лачынын ишьалы, Ермянистанын Нахчыван цзяри-
ня щцъумларынын эенишлянмяси Тцркийяни щадисяляря сейрчи гойа
билмяз. Тцркийя 1921-ъи ил Гарс мцгавилясиня ясасян, Нахчыванын
тящлцкясизлийи иля баьлы мясулиййят дашыдыьыны нязяря чатдырыб.

2000 - Президент Щейдяр Ялийевин имзаладыьы яфв фярманына


ясасян, 91 мящбус, о ъцмлядян 1994 (октйабр) вя 1995-ъи ил
(март) дювлят чеврилиши ъящдляриня эюря мящкум олунмуш 12 ня-
фяр азадлыьа чыхыб.

2004 - Президент Илщам Ялийев Брцсселя сяфяри эедишиндя Ав-


ропа Комиссийасынын сядри Романо Проди, НАТО-нун баш ка-
тиби Йаап де Щооп Схефферля эюрцшцб, Азярбайъанын НАТО иля
Фярди Тяряфдашлыг цзря Фяалиййят Планыны алйанс рящбярлийиня
тягдим едиб.

142
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
20 май

1907 - Милли сящнямиздя чыхыш едян илк азярбайъанлы гадын


мцьяннилярдян бири, халг артисти Щягигят Рзайева (1907-1969)
анадан олуб. Узун илляр Опера вя Балет Театрынын солисти олуб,
муьам вя халг мащныларымызын мащир ифачысы кими таныныб.

1992 - Ермянистан силащлы гцввяляри Шуша вя Лачынын ишьалын-


дан сонра Азярбайъанын бцтцн сярщядбойу йашайыш мянтягяля-
риня щцъумлары эенишляндирибляр. Зянэилан районунун Гаранчы
кянди йахынлыьында "УАЗ-469" маркалы автомашынын ермяниляр
тяряфиндян силащлы басгына мяруз галмасы нятиъясиндя 2 азяр-
байъанлы щялак олуб, 2 няфяр йараланыб.

2004 - Азярбайъан Республикасы вя Малави дювляти арасында


дипломатик мцнасибятляр гурулуб.

143
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
21 май

1805 - Русийа-Иран мцщарибяси (1804-1813) эедишиндя Шяки


ханлыьынын Русийайа бирляшдирилмясиня даир икинъи Кцрякчай
мцгавиляси баьланыб. Майын 14-дя баьланан биринъи мцгавиля
иля Гарабаь ханлыьы Русийайа бирляшдирилмишди. Шяки ханы Сялим
ханла Русийанын Гафгаз гошунларынын команданы эенерал Сиси-
анов тяряфиндян имзаланан мцгавиляйя ясасян, Шяки ханлыьы
мцстягил хариъи сийасятдян имтина етмиш, яразисиндя рус гошунла-
рыны йерляшдирмяйя разылыг вермишди. Русийа ися ханлыьын дахили иш-
ляриня гарышмамаг барядя ющдялик эютцрмцшдц. Лакин бу, ишь-
ал цчцн, садяъя, эюрцнтц иди. Ъар-Балакян (1803), Эянъя (1804),
Гарабаь вя Шяки ханлыгларынын (1805) яля кечирилмяси иля Русий-
анын Азярбайъанын торпагларыны истиласы эенишлянди.

1988 - ССРИ рящбярлийи Азярбайъан вя Ермянистан арасында


мцнагишяни сащманламаг цчцн щяр ики мцттяфиг республиканын
рящбярлярини дяйишдириб. Ермянистан КП МК-нын пленумунда
1-ъи катиб Карен Дямирчйан, Азярбайъан КП МК-нын плену-
мунда ися Камран Баьыров (1983-ъц илдян республикайа рящ-
бярлик едирди) вязифяляриндян кянарлашдырылыб. Азярбайъан КП
МК-нын 1-ъи катиби постуна М.Горбачовун ялалтысы Ядбцррящ-
ман Вязиров сечилиб.

1990 - 28 майын "Азярбайъан дювлятчилийинин бярпасы эцнц"


елан едилмяси барядя президент фярманы елан едилиб. 1992-ъи ил-
дян 28 май Республика эцнц кими гейд олунур.

1992 - Азярбайъанла Шри-Ланка дювляти (юлкямизин мцстягил-


лийини 1992-ъи ил февралын 12-дя танымышды) арасында дипломатик
мцнасибятляр гурулуб.

144
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
22 май

1918 - ССРИ халг артисти, эюркямли актйор, режиссор, педагог


Мещди Мяммядов (1918-1984) анадан олуб. Милли Драм Те-
атрында 1946-ъы илдян режиссор вя актйор кими фяалиййят эюстяриб.
Гурулуш вердийи тамашалар милли театр тарихимиздя ящямиййятли
йер тутур.

1990 - Даьлыг Гарабаьда Ермянистан ССР парламентиня


сечкиляр кечирилмяси ъящди баш тутмайыб. Бундан бир гядяр яввял
Ермянистан парламенти Даьлыг Гарабаь цзря сечки даиряляринин
йарадылмасы барядя гярар вермиш, Азярбайъан Али Совети ися бу
гярарын гейри-гануни, ССРИ вя Азярбайъан ССР конститусийа-
ларына зидд олдуьуну бяйан етмишди.

1995 - Азярбайъанла Лаос Демократик Республикасы (юлкя-


мизин мцстягиллийини 1992-ъи ил йанварын 2-дя таныйыб) арасында
дипломатик ялагяляр гурулуб.

2002 - Ватикан дювлятинин башчысы, Рома Папасы Икинъи Ио-


щанн Павел Азярбайъан президенти Щейдяр Ялийевин дявятиля
Бакыйа рясми сяфяря эялиб. Бу, дунйа католикляри лидеринин тарих-
дя Азярбайъана илк эялиши, мцсялман юлкяляриня етдийи азсайлы
сяфярлярдян бири иди. Сяфяр бейнялхалг алямдя бюйцк резонанс
доьурмушдуы. Папа Бакыдакы католик килсясиндя ибадят етмиш,
Азярбайъандакы дини конфессийаларын рящбярляриля эюрцшмцш, ре-
спубликамызда дини толерантлыьын йцксяк сявиййядя тямин олун-
масыны тягдирля гейд етмишди.

145
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
23 май

1040 - Султан Тоьрул бяйин башчылыг етдийи Сялъуг ордусу


Дандянякан йахынлыьында Гязнявиляр дювлятинин гошунларыны
мяьлуб едиб. 1038-ъи илдя пайтахты Нишапур шящяри олмагла яса-
сы гойулан Сялъуг дювляти бу дюйцшдян сонра эцълц император-
луьа чеврилмяйя башлайыб. 1043-ъц илдя дювлятин пайтахты Тещран
йахынлыьындакы Рей шящяриня кючцрцлцб, 1048-ъи илдя Сялъуг ор-
дусу Бизанс императорлуьу, ермяни вя эцръц феодалларынын бир-
ляшмиш гошунларыны мяьлуб едиб. 1050-60-ъы иллярдя Сялъуг импе-
раторлуьу индики Иран вя Ирагын бюйцк щиссясини, Ъянуби Гафга-
зы ящатя едирди.

2006 - Кийевдя ЭУАМ (Эцръцстан, Азярбайъан, Украйна,


Молдова) юлкяляри башчыларынын саммитиндя ЭУАМ-ын тяшкилати
ясасынын йенидян гурулмасы барядя гярарлар гябул едилиб. Дюв-
лят башчылары "Демократийа вя игтисади инкишаф уьрунда тяшкилат
- ЭУАМ" щаггында Кийев бяйаннамясини, тяшкилатын Низам-
намясини имзалайыблар.

2008 - Азярбайъан президенти Илщам Ялийев Кийевдя бейнял-


халг енержи саммитиндя иштирак едиб. 2007-ъи илдя Краков (май)
вя Вилнцсдя (октйабр) кечирилмиш енержи саммитляринин давамы
олан Кийев саммитинин ясас мювзусу Хязяр-Гара дяниз-Балтик
дянизи енержи дящлизинин йарадылмасы вя Одесса-Броды-Гданск
нефт кямяри лайищяси олуб. Саммитдя Азярбайъан, Украйна,
Эцръцстан, Литва, Латвийа, Полша, Естонийанын президентляри,
цмумиликдя 30-дан чох юлкянин нцмайяндя щейяти иштирак едиб.
Балтик-Гара дяниз-Хязяр енержи транзити мяканынын формалашдырыл-
масы цзря ишчи групунун йарадылмасы барядя гярар гябул олунуб.

146
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
24 май

1388 - Гара Мящяммядин башчылыг етдийи Гарагойунлу тай-


фасынын гошунлары Теймурун мцттяфиги олан Ъялаири ямирляринин
мцгавимятини гырараг Тябризя дахил олублар. Бу, Гарагойунлу
гцввяляринин Теймурун щюкмранлыьына гаршы илк уьурлу дюйцшц
иди. 1408-ъи илдя Теймуриляр Азярбайъандан говулду, 1410-ъу
илдя ися Азярбайъанын бюйцк дювлятляриндян олан Гарагойунлу
дювлятинин йарандыьы елан едилди. Ширван истисна олмагла бцтцн
Азярбайъан, индики Ермянистан яразиси, Эцръцстанын бир щиссяси,
Гярби Иран вя Ираг бу дювлятин тяркибиня дахил иди.

1920 - Азярбайъан Мцвяггяти Ингилаб Комитяси нефт сянай-


есинин миллиляшдирилмяси щаггында декрет вериб. Яслиндя ися нефт
Русийанын нязарятиня верилмишди. Бу мягсядля Азярбайъан
Нефт Комитяси йарадылмыш вя комитяйя рящбярлик В.Ленин тяря-
финдян Бакыйа эюндярилян А.Серебровскийя тапшырылмышды. Нефт
сянайесинин ардынъа Хязяр тиъарят донанмасы, юлкядя фяалиййят
эюстярян банклар миллиляшдирилди.

1925 - Мяшщур азярбайъанлы кардиолог, иътимаи хадим Ъа-


вад Щейят Тябриздя анадан олуб. Щяким кими шющрят газан-
магла йанашы, ейни заманда, танынмыш тцркологдур. Узун илляр
Тещранда Азярбайъан дилиндя няшр олунан "Варлыг" журналына
рящбярлик едиб, дцнйа азярбайъанлы диаспорунун эюркямли
нцмайяндяляриндян биридир.

1994 - Бакыда Ы бейнялхалг "Хязярнефтгаз" сярэи-конфрансы


ачылыб. Бу, Азярбайъан мцстягиллик газанандан сонра юлкямиз-
дя кечирилян илк беля мютябяр форум иди. Сярэидя 30-а йахын юлкя
тямсил олунурду. О вахтдан Бакыда "Хязярнефтгаз" бейнялхалг
сярэи-конфранслары щяр ил кечирилир.

147
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
25 май

1918 - Нуру пашанын башчылыг етдийи Османлы щярби щейяти Эянъ-


яйя эялиб. Мягсяд болшевик-дашнак "Бакы Коммунасы" гошунлары-
нын Эянъяйя эюзлянилян щцъумуна гаршы щазырлыг эюрмяк иди.

1920 - Эянъядя Азярбайъанын советляшмясиня етираз яламяти


олараг цсйан башланыб. Цсйана Ъавад бяй Шыхлински, Мирзя Мя-
щяммяд Гаъар вя Ъащанэир бяй Казымбяйов рящбярлик едирди.
Болшевикляр цсйанын йатырылмасы цчцн шящяря ялавя орду щиссяля-
ри йеридибляр. Эянъядя йашайан ермяниляр русларын ордусуна кю-
мяк едирдиляр. Цсйан майын 31-дя бюйцк гяддарлыгла йатырылды.

1992 - Москвада Русийа президенти Борис Йелтсин вя Тцркий-


янин баш назири Сцлейман Дямирялин эюрцшцндя Ермянистан вя
Азярбайъаны сцлщ данышыгларына чаьыран бирэя бяйанат верилиб.

1993 - Азярбайъандан Русийа (кечмиш ССРИ) гошунларынын


чыхарылмасы баша чатыб. Эянъядяки сонунъу Русийа щярби конти-
нэенти шящяри тярк едиб. Азярбайъандакы Русийа (совет) щярби
щиссяляринин чыхарылмасы илкин олараг 1992-ъи илин августунда
Нахчыван Мухтар Республикасындан башламышды.

2005 - Бакы йахынлыьындакы Сянэячал терминалында Бакы-Тби-


лиси-Ъейщан бору кямяринин Азярбайъан щиссясиня нефтин вурул-
масы иля баьлы мярасим кечирилиб. Мярасимдя Азярбайъан,
Эцръцстан, Тцркийя, Газахыстан президентляри, АБШ-ын енерэе-
тика назири, цмумиликдя 30-дан чох юлкянин вя ширкятин тямсил-
чиляри иштирак едирди. Щямин илин октйабрында кямярин Эцръцстан
щиссяси ишя салынды, 2006-ъы илин майында нефт Тцркийянин Ъейщан
лиманына йетишди.

148
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
26 май

1827 - Русийа-Иран мцщарибяси (1826-1828) эедишиндя рус


гошунлары Ъянуби Азярбайъан торпагларына доьру ирялиляйяряк
Нахчываны ишьал едибляр. Бундан сонра Русийа ордусу Иряван
ханлыьыны, ардынъа ися Тябриз, Урмийа вя Ярдябили дя яля кечирди.
Мцщарибя Азярбайъанын Нахчыван вя Иряван ханлыгларынын Ру-
сийайа бирляшдирилмяси иля баша чатды.

1877 - Азярбайъанын маарифчи-алими Мящяммядяли Тярбийят


(1877-1940) Тябриздя анадан олуб. Тябриздя йени типли "Тярбий-
ят" мядрясяси вя китабхана ачыб, Тябризин бялядиййя ряиси олуб.
Гядим дюврлярдян ХХ ясрядяк Азярбайъан мядяниййяти щаггын-
да "Данишмяндани-Азярбайъан" енсиклопедик ясярин мцяллифидир.

1914 - Эюркямли йазычы-драматург Илйас Яфяндийев (1914-


1996) анадан олуб. "Сюйцдлц арх", "Кюрпцсаланлар", "Даьлар
архасында цч дост" вя с. романларын, Азярбайъан драматурэ-
ийасында йени мярщяля тяшкил едян пйеслярин мцяллифидир.

1918 - Тифлисдя Загафгазийа Сейминин сон иъласы кечирилиб.


Эцръц щейяти Загафгазийаны ващид дювлятдя бирляшдирмяйин
гейри-мцмкцн олдуьуну билдиряряк федерасийадан чыхдыгларыны
елан едибляр. Азярбайъан щейяти буна етираз етмяйиб вя Сеймин
бурахылмасы, Загафгазийа Федератив Республикасынын ляьви ба-
рядя гярар гябул олунуб. Загафгазийа Федерасийасынын ъями бир
ай мювъуд олмасынын ясас сябябляриндян бири дя ермяни тяряфин
щям Азярбайъана, щям дя Эцръцстана ярази иддиалары иди. Май-
ын 26-да Эцръцстанын, ики эцн сонра ися Азярбайъан вя Ермяни-
станын мцстягиллийи елан едилди.

149
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
27 май

1918 - Загафгазийа Сейминин сцгутундан сонра гурумун


азярбайъанлы депутатлары Тифлисдя фювгяладя иълас кечиряряк
Азярбайъанын мцвяггяти Милли Шурасыны йарадыблар. Азярбай -
ъанын илк парламенти кими фяалиййятя башлайан 44 няфярлик Милли
Шуранын сядри Мящяммядямин Рясулзадя ("Мцсават"), мцави-
ни Ящмяд бяй Аьайев, Иъраиййя Комитясинин (щюкумятин) сяд-
ри ися Фятяли хан Хойски (битяряф) сечилиб.

1992 - Азярбайъан парламенти "Азярбайъан Республикасынын


Дювлят щимни щаггында" ганун гябул едиб. Гануна ясасян, 1919-
ъу илдя бястякар Цзейир Щаъыбяйов вя шаир Ящмяд Ъавад тяряфин-
дян йазылмыш "Азярбайъан маршы" Дювлят щимни кими тясдиг едилиб.
Азярбайъанын щимнинин щазырланмасы щаггында гярар щяля 1920-ъи
илин йанварында Халг Ъцмщуриййятинин щюкумяти тяряфиндян гябул
едился дя, 1920-ъи ил 28 апрел ишьалы онун иърасына имкан вермямиш-
ди.
- Щямин эцн БМТ Тящлцкясизлик Шурасынын тапшырыьы иля тяшкила-
тын нцмайяндя щейяти Нахчывана эялиб вя Ермянистан силащлы
гцввяляринин бюлэяйя щцъумларындан сонракы вязиййятля таныш олуб.

2002 - Президент Щейдяр Ялийевин имзаладыьы яфв фярманына


ясасян, 73 мящбус азадлыьа чыхыб. Онларын бюйцк яксяриййяти (65
няфяр) Азярбайъанын мцстягиллийиня, дювлятчилийиня вя ярази
бцтювлцйцня гаршы тюрядилмиш ъинайятлярдя иштирак етмиш шяхсляр иди.

2008 - "Эцлцстан" сарайында Азярбайъан Халг Ъцмщурийй-


ятинин 90 иллик йубилейиня щяср олунмуш тянтяняли мярасим кечи-
рилиб. Президент Илщам Ялийев мярасимдя нитг сюйляйиб.

150
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
28 май

1918 - Тифлисдя Азярбайъан Милли Шурасынын иъласында Азярбай -


ъан Халг Ъцмщуриййятинин йарадылдыьы елан олунуб. Ящмяд бяй Аь-
айевин сядрлийи иля (Милли Шуранын сядри М.Рясулзадя Батумда Ос-
манлы иля данышыгларда иди) кечян иъласда иштирак едян 26 депутатын
йекдил сяси иля "Истиглал Бяйаннамяси" гябул олунуб. Фятяли хан Хой-
скинин башчылыьы иля илк щюкумят тясдигляниб. Щюкумятдя "Мцсават"
3, мцсялман сосиалистляр 2, "Щцммят" вя "Иттищад" щяряйя 1 йер ал-
мышды, 2 няфяр битяряф назир (о ъцмлядян Ф.Хойски) варды. Щюкумят
ийунун 16-дяк Тифлисдя фяалиййят эюстярди. Ъцмщуриййятин 23 айлыг
тарихиндя беш щюкумят гурулмуш, онлардан цчцня Ф.Хойски, икисиня
ися Н.Йусифбяйли башчылыг етмишди.

1919 - Ялимярдан бяй Топчубашовун башчылыг етдийи Азяр-


байъан нцмайяндя щейяти Парис сцлщ конфрансында АБШ прези-
денти Вудро Вилсонла эюрцшяряк Халг Ъцмщуриййятинин танынма-
сыны хащиш едиб. Антитцрк вя ермянипяряст мювгейи иля сечилян Вил-
сон бу хащиши рядд едиб.

1992 - Сядярякдя Нахчываны Тцркийя иля бирляшдирян кюрпцнцн


("Цмид кюрпцсц") ачылышы олуб. Мярасимдя Нахчыван Али Мяълиси-
нин сядри Щейдяр Ялийев, Азярбайъан Али Советинин сядри Иса
Гямбяр, Тцркийянин баш назири Сцлейман Дямирял иштирак едиб.

2004 - Азярбайъанла Кенийа арасында дипломатик мцнасибят-


ляр гурулуб.

2006 - Бакы-Тбилиси-Ъейщан кямяри иля нягл олунан Азярбайъ-


ан нефти Тцркийянин Аралыг дянизи сащилиндяки Ъейщан лиманына
чатыб. Кямярин нефтля долдурулмасына 2005-ъи ил майын 25-дя ба-
шланмыш, нефт кямярин Эцръцстан щиссясиня 2005-ъи ил августун 10-
да, Тцркийя щиссясиня 2005-ъи ил нойабрын 18-дя дахил олмушду.

151
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
29 май

1555 - Сяфяви дювляти иля Османлы императорлуьу арасында


Амасйа сцлщ мцгавиляси имзаланыб. Сяфяви-Османлы мцщарибя-
синин (1514-1555) биринъи мярщяляси баша чатыб. Сцлщ мцгавиляси-
ня ясасян, Гярби Эцръцстан - Имеретийа, Мегрелийа вя Гурийа
чарлыглары - Османлынын, Эцръцстанын шярг вилайятляри вя Гярби
Азярбайъан (индики Ермянистан), еляъя дя шималлы-ъянублу
бцтцн Азярбайъан торпаглары Сяфяви дювлятинин тяркибиня кеч-
мишди. Бир гядяр сонра тяряфляр арасында йени мцщарибя башлан-
ды вя 1590-ъы илин Истанбул мцгавилясиня эюря, Ширвандан Тябри-
зядяк Азярбайъанын бюйцк бир щиссяси Османлынын нязарятиня
кечди.

1929 - Халг артисти, танынмыш каманча устасы Щабил Ялийев


анадан олуб. Узун илляр Азярбайъан Дювлят Филармонийасынын
солисти олуб, муьамларын, халг мащнылары вя тяснифлярин, бястя-
кар ясярляринин мащир ифачысы кими шющрят газаныб.

1992 - Азярбайъанла Таъикистан арасында дипломатик мцна-


сибятлярин гурулмасына даир протокол имзаланыб.

152
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
30 май

1862 - Бюйцк сатирик шаир, маарифчи вя мцтяфяккир Мирзя


Ялякбяр Сабир (1862-1911) Шамахыда анадан олуб. "Молла Ня-
сряддин" журналында фяалиййяти Сабирин йарадыъылыьынын ян йеткин,
мящсулдар дюврцдцр. Юлцмцндян сонра (1912) шеирляри "Щоп-
щопнамя" ады иля няшр олунуб.

1918 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин йаранмасы щаг-


гында дцнйа дювлятляриня радиотелеграмлар эюндярилиб. Дцнйа-
нын апарыъы дювлятляринин хариъи ишляр назирликляри Азярбайъанда
мцстягил республиканын йарадылмасы щаггында информасийа ал-
дылар. Радиотелеграмлар Истанбула, Берлиня, Вйанайа, Парися,
Лондона, Ромайа, Вашингтона, Софийайа, Бухарестя, Тещра-
на, Мадридя, Москвайа, Стокщолма, Токиойа вя диэяр пай-
тахтлара эюндярилмишди.

1991 - Ермяни тяхрибатчыларынын Азярбайъана гаршы нювбяти


террор акты баш вериб. Русийа Федерасийасы Даьыстан Республи-
касынын Хасавйурд стансийасы йахынлыьында Москва-Бакы сярни-
шин гатары партладылмасы нятиъясиндя 11 няфяр щялак олуб, 22 ня-
фяр йараланыб.

2003 - Президент Владимир Путин Русийа-Азярбайъан мцна-


сибятляриндяки стратежи тяряфдашлыьын инкишафындакы тарихи хидмят-
ляриня эюря президент Щейдяр Ялийевин Русийанын ян йцксяк
мцкафаты - Мцгяддяс Апостол Андрей Первозванны ордени иля
тялтиф едилмяси барядя фярман имзалайыб. Хариъи дювлят башчылары
арасында илк дяфя Щейдяр Ялийев Русийанын али мцкафатына лай-
иг эюрцлмцшдц.

153
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
31 май

1568 - Классик Азярбайъан поезийасынын эюркямли нцмайян-


дяси, шаир Гювси Тябризи (1568-1640) анадан олуб. Фцзули ядяби
мяктябинин давамчысы кими Азярбайъан шеиринин инкишафында
мцщцм рол ойнайыб. Диванынын ики гядим нцсхяси Лондон вя
Тбилиси музейляриндя сахланылыр.

1906 - Ъянуби Гафгазын мцсялман-азярбайъанлы ящалиси ара-


сында Русийа империйасынын Ы Дювлят Думасына сечкиляр кечири-
либ. Илк дяфя олараг империйанын мцсялман ящалиси сечки просе-
синя ъялб едилиб. Бакы, Эянъя, Иряван, Тифлис губернийаларыны
ящатя едян сечкидя Думайа беш азярбайъанлы депутат (Ялимяр-
дан бяй Топчубашов, Исмайыл хан Зийадханов, Ябдцррящим
бяй Щагвердийев, Мяммядтаьы Ялийев вя Ясядулла бяй Му-
радханов) сечилмишди.

1912 - Азярбайъанын нефт-газ сянайеси сащясиндя танынмыш


алими, профессор Сабит Оруъов (1912-1981) анадан олмушдур. Си-
бирдя вя Орта Асийада йени газ йатагларынын кяшфи вя истисмарына
рящбярлик едиб, ССРИ-нин газ сянайеси назири (1972-1981) олуб.

1922 - Халг артисти Сара Гядимова (1922-2005) анадан


олуб. Узун илляр Азярбайъан Дювлят Филармонийасынын, Опера
вя Балет Театрынын солисти олуб, Азярбайъан мцсигисинин хариъдя
тяблиьиня бюйцк тющфя вериб.

2001 - МДБ дювлят башчыларынын Минск саммитиндя Азяр-


байъан, Ермянистан вя Русийа президентляри Щейдяр Ялийев,
Роберт Кочарйан вя Владимир Путун арасында кечирилян
эюрцшдя Гарабаь проблеми мцзакиря олунуб.

154
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
1 ийун

1992 - Рома шящяриндя АТЯМ-ин (1995-ъи илдян АТЯТ) щи-


майяси алтында Гарабаь низамланмасы цзря илк данышыглар баш-
ланыб. Мцзакирялярдя Азярбайъан вя Ермянистанла йанашы,
Минск групунда тямсил олунан юлкялярин (Русийа, АБШ, Ита-
лийа, Алманийа, Чехословакийа, Исвеч, Франса, Тцркийя, Бела-
рус) нцмайяндяляри иштирак едирдиляр. Бу формат барядя разылыг
щямин илин мартында АТЯМ рящбярлийинин Щелсинки топлантысын-
да ялдя олунмушду.
- Щямин эцн Азярбайъанла Лцксембург (юлкямизин мцстя-
гиллийини 1991-ъи ил декабрын 31-дя таныйыб) арасында дипломатик
мцнасибятляр гурулуб.

1997 - АТЯТ-ин Минск групунун щямсядрляри (Русийа, АБШ,


Франса) Гарабаь мцнагишясинин щялли иля баьлы Азярбайъан вя
Ермянистана комплекс план тяклиф етдиляр. Бу, бейнялхалг васи-
тячилярин Гарабаь низамланмасына даир тяряфляря рясмян тяг-
дим етдикляри илк план иди. Тяклифин башлыъа идейасы ики ясас мяся-
ля иля баьлы паралел данышыгларын апарылмасындан ибарят иди: ишьал
олунмуш яразилярдян силащлы гцввялярин чыхарылмасы вя Даьлыг
Гарабаьын статусунун мцяййянляшдирилмяси. Азярбайъан "па-
кет щялл" планыны бязи истисналарла гябул етди, Ермянистан ися он-
дан имтина етди.

155
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
2 ийун

1938 - Азярбайъанда илк мцлки авиасийа дястяси тяшкил олу-


нуб. Бакыда илк авиасийа мяктяби 1915-ъи илдя йарадылмыш, 1923-
ъц илдя Бакы-Тбилиси маршруту иля илк мцлки авиасийа хятти ачылмыш-
ды. 1933-ъц илдя Бинядя илк щава лиманы истифадяйя верилиб. 1938-
ъи илдя ися илк мцлки авиасийа дястяси учушлара башлайыб. Президент
Илщам Ялийевин 2006-ъы ил 18 май тарихли сярянъамы иля 2 ийун
Азярбайъанда мцлки авиасийа ишчиляринин пешя байрамы эцнц
елан олунмушдур.

1989 - Ермянистан рящбярлийи республика яразисиндя азяр-


байъанлы ящалийя гаршы етник тямизлямянин щяйата кечирилдийни
етираф едиб. Ермянистан КП МК-нын биринъи катиби С.Арутйунй-
ан ССРИ Халг депутатларынын 1-ъи гурултайындакы чыхышында бяй-
ан едиб ки, "1989-ъу ил ийунун 1-ня олан мялумата эюря, Ермя-
нистанда бир дяня дя олсун азярбайъанлы аиляси галмайыб". Ер-
мянистандан 220 миндян чох азярбайъанлы ящалинин кцтляви де-
портасийасы фактики олараг 1988-ъи илин сонунда баша чатмышды.

1993 - Азярбайъан дямир йолунда ермянилярин нювбяти тяхри-


баты щяйата кечирилиб. Бакы дямир йолу ваьзалында тюрядилмиш
партлайыш нятиъясиндя дювлятя кцлли мигдарда мадди зийан дяй-
иб. Партлайышын иърачысы Русийа вятяндашы Игор Хатковски Ермя-
нистан Милли Тящлцкясизлик Баш Идаряси кяшфиййат шюбясинин ъасу-
су кими Азярбайъана эюндярилдийини, тяхрибатчы групун Русийа
яразисиндян Бакыйа эялян сярнишин гатарларында силсиля партлайыш-
лар тюрятдийини етираф едиб.

156
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
3 ийун

829 - Бабяк Хцрряминин гошунлары Щяшдадсяр даьында баш


верян дюйцшдя яряблярин ордусу цзяриндя гялябя чалыб. Хилафятин
150 минлик ордусу дармадаьын едилмиш, 50 минядяк дюйцшчц
мящв едилмишди. Бунун ардынъа (830) хцррямиляр Щямядан йа-
хынлыьында дюйцшдя дя галиб эялдиляр.

1920 - Зянэязур вя Гарабаьда болшевик ишьалына мцгавимят


эюстярян Нуру пашанын башчылыг етдийи Халг Ъцмщуриййятинин
орду щиссяляри Шуша шящярини яля кечирибляр. Онларын цзяриня ХЫ
рус ордусунун ялавя бирляшмяляри эюндярилиб. Сайъа гат-гат чох
олан рус гошунлары Левандовскинин команданлыьы алтында ийу-
нун 15-дя шящяри йенидян ишьал едибляр. Милли ордунун азсайлы щис-
сяляри Ъябрайыл гязасына эери чякилибляр. Ийунун сонунда бу бю-
лэя болшевиклярин нязарятиня кечди. Советлямяйя гаршы цсйанлар
илин сонунадяк Шямкир, Губа вя диэяр бюлэялярдя дя баш верди.

1996 - Азярбайъан, Эцръцстан, Ермянистан вя Русийа прези-


дентляри Щ.Ялийев, Е.Шеварднадзе, Л-Т.Петросйан вя Б.Йелтсин
Кисловодск шящяриндя "Гафгаз миллятлярарасы барышыг, сцлщ, игти-
сади вя мядяни ямякдашлыг уьрунда бяйаннамя" имзалайыблар.
Бу сянядля "Гафгаз дюрдлцйц" форматынын ясасы гойулуб.

2006 - Ъейщан лиманындакы Щейдяр Ялийев адына терминал-


дан Азярбайъан нефти йцклянмиш илк танкер ("Тще Бритисщ
Щаwтщарне") йола салыныб. Азярбайъан нефтинин илк алыъысы АБШ-
ын "Еххон-Мобил" ширкяти олду. БТЪ-нин тянтяняли ачылыш мяра-
сими ися 2006-ъы ил ийулун 13-дя кечирилди.

157
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
4 ийун

1918 - Батумда апарылан данышыгларын йекуну олараг Халг


Ъцмщуриййяти иля Османлы арасында "Сцлщ вя достлуг щаггында"
мцгавиля имзаланыб. Мцгавиляни Азярбайъан тяряфдян Милли
Шуранын сядри М.Рясулзадя вя хариъи ишляр назири М.Щаъынски ,
Османлы тяряфдян ядлиййя назири Хялил бяй вя Гафгаз ъябщясинин
команданы Ващиб паша имзаламышды. Бу мцгавиля иля Халг
Ъцмщуриййяти биринъи олараг Османлы тяряфиндян таныныб.
Мцгавилядя Османлы дювляти Халг Ъцмщуриййятиня щярби йар-
дым эюстярмяк барядя ющдялик эютцрцб.

1993 - Эянъядя Азярбайъан ордусунун кечмиш корпус ко-


мандири Сурят Щцсейновун башчылыг етдийи щярби гцввялярля щюку-
мят гцввяляри арасында силащлы тоггушма баш вериб. С.Щцсейно-
вун нязарятиндя олан 709 сайлы щярби щиссянин тярксилащ едилмяси
иля баьлы щяйата кечирилян ямялиййат уьурсуз олуб, щяр ики тяряфдян
35 няфяр щялак олуб. Эянъяйя эюндярилмиш щюкумят рясмиляри
С.Щцсейновун дястяси тяряфиндян эиров эютцрцлцбляр. Бу щадися
Азярбайъанда дяринляшмякдя олан щярби-сийаси бющраны критик
щяддя чатдырыб, юлкя вятяндаш мцщарибяси астанасына эялиб.

2004 - Президент Илщам Ялийев Украйнайа рясми сяфяр едиб.


Сяфяр эедишиндя ики юлкянин стратежи тяряфдашлыьыны тясдиг едян
сийаси бяйаннамя вя щюкумятлярарасы сазишляр имзаланыб.

2006 - Бухарестдя (Румынийа) кечирилян "Гара дяниз диалог


вя тяряфдашлыг форуму" саммитиндя Азярбайъан вя Ермянистан
президентляри арасында Гарабаь низамаланмасына даир нювбяти
данышыглар олуб. Ики эцн сцрян (4-5 ийун) данышыгларда тяряфлярин
мювгелярини йахынлашдырмаг мцмкцн олмайыб.

158
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
5 ийун

1863 - Загаталада Щаъы Муртузун башчылыьы иля чар Русийасы-


нын цсул-идарясиня гаршы цсйан башланыб. Цсйан бюйцк гяддар-
лыгла йатырылыб.

1908 - Эюркямли шаир Микайыл Мцшвиг (1908-1938) анадан


олуб. Йенийетмя вахтларындан шеир йазыб вя артыг 18-20 йашла-
рында популйарлыг газанмаьа танынмаьа башлайыб. Он ил ярзин-
дя 10 шер вя поемалар топлусу няшр етдириб. 1937-ъи илдя
пантцркизм вя миллятчилик иттищамы иля щябс олунуб, 1938-ъи илин
мартында эцлляляниб.

1939 - Халг шаири, драматург, иътимаи хадим Вагиф Сямядоь-


лу анадан олуб. Лирик-фялсяфи поезийасы иля мцасир Азярбайъан
ядябиййатында юзцнямяхсус йер тутур, актуал мювзулу пйеслярин
мцяллифидир. 2000, 2005-ъи иллярдя Милли Мяълисин депутаты сечилиб.

1992 - Азярбайъан Норвеч вя Болгарыстанла (щяр икиси юлкя-


мизин мцстягиллийини 1992-ъи илин йанварында таныйыб) диплома-
тик мцнасибятляр гуруб.

1995 - Президент Щейдяр Ялийевин сядрлийи иля Азярбайъан Ре-


спубликасы Конститусийасы лайищясини щазырлайан комиссийанын илк
иъласы кечирилиб. Бир нечя айлыг эярэин мцзакирялярдян сонра Кон-
ститусийа лайищяси эениш иътимаиййятин мцзакирясиня верилди.

1998 - Президент Щейдяр Ялийев Гара дяниз Игтисади Ямяк-


дашлыг Тяшкилатынын Йалтада кечирилян саммитиндя гурумун Ни-
замнамясини, диэяр институсионал сянядляри имзалайыб. ГИЯТ ря-
смян бейнялхалг тяшкилата чеврилиб.

159
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
6 ийун

1920 - Загаталада совет щакимиййятиня гаршы цсйан башла-


ныб. Молла Щафиз Яфяндинин башчылыг етдийи цсйанчылар Загатала
галасыны, Гахы вя ятраф яразиляри яля кечирибляр. Цсйан бцтцн бю-
лэяйя йайылыб. Лакин Русийанын ХЫ ордусунун бюлэяйя йеридилян
щиссяляри гейри-бярабяр дюйцшдян сонра ийунун 16-да цсйаны йа-
тырыблар. Щафиз Яфянди цсйанчыларын дястяси иля Эцръцстан ярази-
синя кечиб.

2001 - Президент Щейдяр Ялийев ЭУЮАМ дювлят башчылары-


нын Йалта саммитиндя тяшкилатын статусуну вя структурларыны
мцяййян едян "Йалта Хартийасы"ны имзалайыб. Тяшкилатын катиб-
лийинин Кийевдя йерляшдирилмяси гярара алыныб.

2008 - Азярбайъан президенти Илщам Ялийев вя Ермянистанын


йени президенти Серж Саркисйанын Гарабаь низамланмасына да-
ир илк эюрцшц Санкт-Петербургда, МДБ-нин гейри-формал сам-
мити чярчивясиндя эерчякляшиб. Президентляр сцлщ просесини да-
вам етдирмяк барядя разылыьа эялибляр.

160
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
7 ийун

1922 - Совет щюкумятинин гярары иля ядябиййат вя няшриййат


мясяляляри цзря баш идаря ("Главлит") йарадылыб. ССРИ дюврцндя
сийаси вя идеоложи сензуранын башында дуран гурум совет шаир-
йазычыларына, журналистляриня сосиалист дяйярляриндян сапмаьа им-
кан вермирди. "Главлит" 80-ъи иллярин сонунда гисмян ляьв едилди.

1992 - Азярбайъанда нювбядянкянар президент сечкиляри ке-


чирилиб. Мяркязи Сечки Комиссийасынын елан етдийи рясми мялу-
мата эюря, президентлийя беш намизядин иштирак етдийи сечкидя юл-
кя цзря сечиъилярин 76,3 фаизи иштирак етмиш вя Азярбайъан Халг
Ъябщясинин сядри Ябцлфяз Елчибяй 59,4 фаиз сясля галиб эялмишди.
Ийунун 17-дя Елчибяй андичмя мярасиминдян сонра президент
вязифясинин иърасына башлады.

1993 - Эянъядя баш вермиш фаъияли олайларла баьлы Президент


Апаратында дювлят вя щюкумят гурумлары рящбярляринин эениш
мцшавиряси кечирилиб. Гаршылыглы иттищамларла мцшайият олунан иъ-
ласда баш назир Пянащ Щцсейнов вязифясиндян истефа вериб.

161
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
8 ийун

1604 - Нювбяти Сяфяви-Османлы мцщарибяси (1603-1612) эеди-


шиндя Ы Шащ Аббасын гошунлары Иряван галасыны яля кечирибляр. Ос-
манлынын нязарятиндян чыхан Иряванын идарячилийи Ямирэцня хан
Гаъара верилиб. Бундан бир гядяр яввял Сяфяви гошунлары Тябризи
Османлыдан эери алмышды. 1580-ъи иллярдя тяряфляр арасындакы
мцщарибядя Азярбайъан, демяк олар ки, бцтцнлцкля (Талыш бюлэ-
яси вя Ярдябил истисна олмагла) Османлынын нязарятиня кечмиш вя
бу, 1590-ъы илдя Истанбул сцлщ мцгавиляси иля тясбитлянмишди.

1993 - Эянъя щадисяляри иля баьлы юлкядя бющран дяринляшиб.


Сурят Щцсейновун табечилийиндяки силащлы бирляшмяляр Эянъяба-
сар бюлэясиндя йерли щакимиййят структурларыны девиряряк Бакыйа
доьру щярякят етмяйя башлайыблар. Бу арада республика рящбяр-
лийи вязиййятдян чыхыш йолу ахтармаг цчцн Нахчыван Али Мяъли-
синин сядри Щейдяр Ялийеви Бакыйа дявят едиб.

2002 - Президент Щейдяр Ялийев Санкт-Петербургда русийалы


щямкары Владимир Путинля бирликдя дащи шаир Низами Эянъяви-
нин абидясинин ачылышында иштирак едиб. Президентляр Хязярин сек-
торал бюлэцсц вя Гарабаь мясялясини мцзакиря едибляр. Хязярля
баьлы сазишин сентйабрда имзаланмасы гярара алыныб.

162
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
9 ийун

1488 - Шащдаь ятяйиндя Ширваншащларын бирляшмиш гцввяляри


иля гызылбаш (Сяфяви) гошунлары арасында дюйцш олуб. Дюйцшдя
Ширваншащларын гошунлары галиб эялиб, гызылбашларын рящбяри Шейх
Щейдяр щялак олуб. Бир нечя илдян сонра онун оьлу Исмайыл тах-
та чыхды вя гцдрятли Азярбайъан Сяфяви дювлятинин ясасыны гойду.

1992 - Азярбайъан Пакистан Ислам Республикасы вя Тцркмя-


нистанла дипломатик мцнасибятляр гуруб.

1993 - Нахчыван Али Мяълисинин сядри Щейдяр Ялийев прези-


дент Елчибяйин дявяти иля Бакыйа эялиб. Биня щава лиманында
Щ.Ялийеви издищамлы халг кцтляси гаршылайыб. Эянъя щадисяляри иля
ифлас етмиш Халг Ъябщяси игтидары Щейдяр Ялийевдян С.Щцсейнов-
ла данышыглар апармаьы вя бющраны сащманламаьы хащиш едиб.
- Щямин эцн Милли Мяълис Эянъядяки гийамда иштирак етмиш
шяхсляря амнистийа верилмяси вя Эянъя олайларынын арашдырылмасы
цчцн депутат-истинтаг комиссийасынын йарадылмасы щаггында гя-
рарлар гябул едиб.

1998 - Президент Щейдяр Ялийев Газахыстанын йени пайтахты


Астанада тцркдилли дювлят башчыларынын 5-ъи зирвя топлантысында
иштирак едиб. Саммит Газахыстанын йени пайтахтынын бейнялхалг
тягдиматына щяср олунмуш тянтяняляр чярчивясиндя кечирилирди.

2007 - Даьлыг Гарабаь мцнагишясинин низамланмасы иля


баьлы Азярбайъан вя Ермянистан президентляри арасында Санкт-
Петербургда кечирилян данышыгларда ирялиляйиш ялдя олунмайыб.
Бу, президентляр Илщам Ялийев вя Роберт Кочарйан арасында
сайъа 9-ъу (2003-ъц илдян) эюрцш иди.

163
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
10 ийун

1918 - Шаумйанын башчылыг етдийи "Бакы Комиссарлары Сове-


ти"нин гошунлары Эянъя истигамятиндя йцрцшя башлайыб. Мягсяд
Халг Ъцмщуриййяти щюкумятинин Тифлисдян Эянъяйя кючмясини
янэяллямяк вя шящяри яля кечирмяк иди. "Бакы Совети"нин якся-
риййяти ермянилярдян ибарят олан 10-12 минлик гошун бирляшмя-
ляри варды. Бу арада Нуру пашанын команданлыьы алтында Эянъя-
дя йерляшмяйя башлайан тцрк (Османлы) орду щиссяляри Ъцмщу-
риййят щюкумятинин шящяря эялишиня щазырлыг эюрцрдц. Тцрк го-
шунларынын дястяйи сайясиндя милли щюкумят ийунун 16-да Эян-
ъяйя кючдц.

1993 - НАТО-йа цзв вя тяряфдаш юлкялярин мяшвярят гуруму


олан Шимали Атлантика Ямякдашлыг Шурасы БМТ Тящлцкясизлик
Шурасынын 822 сайлы гятнамясини (30 апрел 1993) дястякляйян
бяйанат гябул едиб. Бяйанатда дюйцш ямялиййатларынын дярщал
дайандырылмасы, ишьалчы гошунларын Кялбяъяр районундан вя
Азярбайъанын ишьал олунмуш диэяр районларындан чыхарылмасы
чаьырышы йер алмышды.

2000 - Президент Щейдяр Ялийев Тещранда кечирилян Игтисади


Ямякдашлыг Тяшкилаты (ЕЪО) дювлят башчыларынын саммитиндя иш-
тирак едиб. Зирвя эедишиндя Пакистан рящбяри Пярвиз Мцшярряф
Ермянистаны Азярбайъана гаршы щярби тяъавцзя сон гоймаьа
чаьыран сярт бяйанат вериб. Пакистан рящбяри зярурят йаранарса,
Азярбайъана щярби кюмяк эюстяряъяклярини бяйан едиб.

164
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
11 ийун

1913 - Халг артисти, бир чох тамаша вя филмлярдя йаддагалан об-


разларын йаратмыш Щюкцмя Гурбанова (1913-1987) анадан олуб.

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин баш назири Нясиб бяй Усуб-


бяйлинин сядрлийи иля Дювлят Мцдафия Комитяси йарадылыб. Щямин
дюврдя юлкянин мцхтялиф бюлэяляриндя баш галдыран гийамлар
(Муьан-Лянкяран бюлэясиндя болшевикляр тяряфиндян тяшвиг еди-
лян русларын (молоканларын) гийамы, Гарабаь, Нахчыван вя Зя-
нэязурда ермянилярин Халг Ъцмщуриййяти ялейщиня силащлы чыхыш-
лары) щюкумяти бу аддыма мяъбур етмишди.

1991 - Азярбайъан щюкумяти Ермянистандан говулмуш


азярбайъанлы ящалинин бир гисминин Ханлар (Эюйэюл) районунун
Чайкянд вя Гарабулаг (1991-ъи илядяк ермяниляр йашайан яра-
зиляр) кяндляриндя йерляшдирилмяси барядя эеъикмиш гярар гябул
едиб. Ермянистандан депортасийа едилмиш азярбайъанлы ящали
щяля 1988-ъи илдя Даьлыг Гарабаьда вя ермяниляр йашайан диэяр
яразилярдя йерляшмяк истяся дя, о вахткы республика рящбярлийи
буна имкан вермямишди.

1993 - Азярбайъанла Беларус Республикасы арасында дипло-


матик мцнасибятляр гурулуб.

1994 - Русийанын мцдафия назири Павел Грачов Даьлыг Гара-


баьда вя Ермянистан-Азярбайъан ъябщя хятти бойунъа рус
сцлщмярамлы гошунларынын йерляшдирилмяси имканларыны мцзакиря
етмяк цчцн Бакыйа сяфяря эялиб. Азярбайъан рящбярлийи Русийа
тяряфин бу тяклифини рядд етди.

165
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
12 ийун

1806 - Шуша йахынлыьындакы Ханбаьында Гарабаь ханы Ибра-


щим хан Ъаваншир аиляси иля бирликдя рус щярбчиляри тяряфиндян
гятля йетирилиб. Ермяни ясилли майор Лисаневичин дястяси хан ча-
дырына басгын едяряк бцтцн аиляни вящшиъясиня юлдцрцбляр. Чар
Русийасы бир ил юнъя (14 май 1805) Ибращим ханла баьладыьы
Кцрякчай мцгавилясинин шяртляриня беляъя "ямял етди".

1830 - Балакяндя рус ишьалына гаршы йени цсйан башланыб.


Цсйана шейх Шабан вя Щямзят бяй башчылыг едибляр. Рус гошун-
лары цсйаны ган ичиндя боьублар. Бундан юнъя (феврал 1830),
Балакяндя баш вермиш цсйан шяхсян эенерал Паскевичин рящбяр-
лийи иля йатырылмышды. 1830-ъу илин сонунда бюлэядя даща бир
цсйан аловланды.

1928 - Халг йазычысы, мцасир Азярбайъан ядябиййатынын эюр-


кямли нцмайяндяси Иса Щцсейнов (Муьанна) анадан олуб.
Тарихи вя фялсяфи романлары ("Мящшяр", "Идеал" вя с.) йазычыйа
бюйцк шющрят эятириб.

1933 - Халг артисти, танынмыш эцлцш устасы Щаъыбаба Баьыров


(1933-2006) анадан олуб. Узун мцддят Мусигили Комедийа
Театрына рящбярлик едиб.

1943 - Танынмыш кинодраматург вя режиссор Огтай Миргасы-


мов анадан олмушдур.

166
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
13 ийун

1709 - Классик Азярбайъан поезийасынын эюркямли нцмайян-


дяси Молла Вяли Видади (1709-1808) Газахда анадан олуб. Йа-
радыъылыьы иля ашыг шеиринин инкишафына бюйцк тющфя вериб.

1796 - Азярбайъанын шимал торпагларына йцрцш едян эенерал


В.Зубовун команданлыьы алтындакы рус гошунлары Бакыны яля ке-
чирибляр. Рус гошунларынын команданларындан олан эенерал Па-
вел Сисианов Бакынын коменданты тяйин олунуб. Бундан бир гя-
дяр яввял, 1796-ъы илин йазында рус гошунлары Дярбянди вя Эянъ-
яни ишьал етмишдиляр. Русларын бу ишьалы узун чякмяди вя ЫЫ Йе-
катеринанын юлцмцндян сонра оьлу Ы Павел Зубову эери чаьырды.
Руслар 1797-ъи илин мартында Бакыны тярк етдиляр. Лакин бир нечя
илдян сонра (1803) чар Русийасынын Азярбайъан торпагларына
нювбяти вя бу дяфя артыг узунмцддятли ишьалчылыг йцрцшц башлады.

1993 - Милли Мяълисдя Эянъя щадисяляри (4 ийун) иля баьлы эя-


рэин мцзакиряляр башлайыб. Эянъядяки щярби гийамы йатыртмаг
цчцн щяйата кечирилян уьурсуз ямялиййата эюря мясулиййят дашый-
ан АХЪ игтидарынын икинъи шяхси, парламентин сядри Иса Гямбяр
истефа вериб. Онун истефасыны Сурят Щцсейновун башчылыг етдийи
гийамчылар дястяси тяляб едирди. Президент Елчибяй вя диэяр щаки-
миййят мянсублары парламент сядри постуну Нахчыван Али Мяъ-
лисинин сядри Щейдяр Ялийевя тяклиф етсяляр дя, о, мювъуд вязий -
йяти билаваситя юйрянмяк цчцн Эянъяйя эедяъяйини вя йалныз
бундан сонра тяклифя ъаваб веряъяйини билдириб. Щейдяр Ялийев
бир груп журналистин мцшайияти иля щямин эцн Эянъяйя йола
дцшцб.

167
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

14 ийун

1794 - Эюркямли шаир, мцтяфяккир Мирзя Шяфи Вазещ (1794-


1852) анадан олуб. Вазещин поезийасы юзцнцн хябяри олмадан
Авропайа йайылыб вя шющрят газаныб. Алман шяргшцнас-сяййащ
Боденштедт шаирин гязяллярини тяръцмя едяряк юз имзасы алтында
няшр етдириб. Йалныз хейли сонра о, няшр етдирдийи поетик инъилярин
Вазещя мяхсус олдуьуну етираф едиб.

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин парламенти юлкядя вязиййятин


елан олунмасы барядя гярар гябул едиб. Баш назир Нясиб Усуб-
бяйлинин рящбярлик етдийи Дювлят Мцдафия Комитясиня фювгяладя
сялащиййятляр верилиб. Муьандакы болшевик тямайцллц гийамын,
ермянилярин Гарабаь вя Зянэязурдакы силащлы чыхышларынын йаты-
рылмасы цчцн бу бюлэяляря орду щиссяляри эюндярилиб.

1946 - Ъянуби Азярбайъанда (Тябриз) Сейид Ъяфяр Пишявяри-


нин рящбярлик етдийи Азярбайъан Милли Щюкумяти сцгут едиб.
1945-ъи илин 12 декабрында (21 Азяр щярякаты) елан едилян солчу
тямайцллц Пишявяри щюкумятиня илк мярщялядя бюлэядяки совет
гошунлары тяряфиндян мцяййян дястяк варды. Лакин ЫЫ Дцнйа
мцщарибясинин баша чатмасы иля совет гошунлары бюлэяни тярк ет-
диляр вя Милли Щюкумятя гаршы Иран шащ режими тяряфиндян эениш
репрессийалар башланды. Бир груп мяслякдашы иля совет Азярбай-
ъанына мцщаъирят едян Пишявяри бурада мцяммалы автомобил
гязасында щялак олду.

168
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
15 ийун

1722 - Чар Ы Пйотр Азярбайъанын Ширван вя Хязярйаны бюлэ-


яляринин ящалисиня бяйаннамя цнванлайыб. Бяйаннамядя Хязяр
реэионуна йцрцш едян рус гошунларынын йерли ящалийя гаршы пис
ниййят эцдмядийи иддиа олунурду. Бунун ардынъа (18 ийун) Ы
Пйотрун башчылыг етдийи рус гошунларынын Щяштярхандан Азяр-
байъан торпагларына йцрцшц башланды.

1988 - Ермянистанын Али Совети "Даьлыг Гарабаь Мухтар


Вилайятинин Ермянистан ССР-ин тяркибиня кечмяси щаггында"
гярар гябул едиб. Буна етираз олараг Азярбайъан ССР Али Со-
вети ийунун 17-дя бяйанат гябул едяряк ССРИ Али Советиндян
Ермянистанын щярякятиня мцнасибят билдирмяйи хащиш едиб.

1992 - Азярбайъанын Милли Орду бирляшмяляринин Хоъалы вя


Ясэяран истигамятиндя щцъумлары башланыб. Дюйцшляри лентя
алан тележурналист Чинэиз Мустафайев Нахчиваник кянди йахын-
лыьында щялак олуб. Ч.Мустафайевя юлцмцндян сонра "Азяр-
байъанын Милли Гящряманы" ады верилди.

1993 - Милли Мяълисин иъласында тяшкилати мясяляйя бахылыб. Иъ-


ласда иштирак едян президент Ябцлфяз Елчибяйин тяклифи иля депу-
тат, Нахчыван Али Мяълисинин сядри Щейдяр Ялийев парламентин
сядри сечилиб. Парламентдя чыхыш едян Щейдяр Ялийев Азярбайъ-
аны аьыр бющрандан чыхармаг цчцн ялиндян эяляни едяъяйини,
бцтцн фяалиййятини Азярбайъанын мцстягиллийинин горунмасына
сярф едяъяйини билдириб. Щейдяр Ялийевин Азярбайъанын рящбяр-
лийиня гайытмасы тарихи зярурят вя заманын тяляби иди. Бу гайыдыш
Азярбайъан халгынын эюзлядийи сабитлик вя ганунчулуьу, милли
дювлятчилийи бяргярар етди. 1997-ъи ил ийунун 27-дя Милли Мяълис
15 ийуну Милли гуртулуш эцнц елан етди.
169
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
16 ийун
1918 - Халг Ъцмщуриййятинин Милли Шурасы вя мцвяггяти щюку-
мяти Тифлисдян Эянъяйя кючцб. Ъцмщуриййятин мцвяггяти пай-
тахты елан едилян Эянъя Нуру паша башчылыг етдийи тцрк (Османлы)
гошунларынын нязарятиндя иди. Тцрк орду щиссяляри Халг Ъцмщу-
риййятинин щярби дястяляриля Гафгаз Ислам Ордусу ады алтында бир-
ляшдирилиб вя ващид команданлыг Нуру пашайа щяваля едилиб. Гаф-
газ Ислам Ордусунун илк мягсяди "Бакы Совети"нин дашнак-бол-
шевик гошунларынын Азярбайъанын гярбиня доьру йцрцшцнцн гаршы-
сыны алмаг иди. Ийунун 16-18-дя Кцрдямир ъябщясиндя, Эюйчайын
Гарамярйям кянди йахынлыьында илк дюйцш олду.

1919 - Азярбайъанла Эцръцстан арасында щярби мцттяфиглик


пакты имзаланыб. Разылашмайа ясасян, Азярбайъан эцръц тяряфя
нефт вермякля явязиндя силащ вя техника алмаьа башлады. Щярби
пакта эюря, тяряфляр Русийанын щярби тяъавцзцня гаршы бир-бири-
ня дястяк вермяли идиляр. Лакин 1920-ъи илин апрелиндя болшевик
Русийасынын Азярбайъана щцъуму заманы Эцръцстан бу ющдя-
лийя дейил, юзцнцн мцстягиллийинин танынмасы барядя русларла се-
парат данышыглара цстцнлцк верди.

1992 - Азярбайъанла Румынийа (юлкямизин мцстягиллийини


1991-ъи ил декабрын 11-дя таныйыб) арасында дипломатик мцнаси-
бятляр гурулуб.

2006 - Президент Илщам Ялийевин Газахыстана сяфяри эедишиндя


бу юлкянин Бакы-Тбилиси-Ъейщан кямяриня гошулмасы барядя ра-
зылашма ялдя олунуб. "Газахыстан нефтинин Хязяр дянизи вя Азяр-
байъан яразиси иля Бакы-Тбилиси-Ъейщан системи васитясиля бейнял-
халг базарлара нягл едилмясиня дястяк верилмяси щаггында"
мцгавиляни президентляр И.Ялийев вя Н.Назарбайев имзалайыблар.

170
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
17 ийун

1918 - Эянъядя илк иъласыны кечирян Азярбайъан Милли Шурасы юл-


кядя йаранмыш аьыр вязиййяти нязяря алараг юз фяалиййятини дайан-
дырмаг вя йени парламент (Мцяссисляр Мяълиси) чаьырыланадяк
бцтцн щакимиййяти (ганунвериъилик вя иъра) Назирляр Шурасына вер-
мяк барядя гярар гябул едиб. Бу аддым Нуру пашанын тювсийяси
иля Ъцмщуриййятин ясасларыны мющкямляндирмяк, дашнак-болшевик
гцввяляри иля мцбаризядя чевик гярарлар гябул етмяк наминя атыл-
мышды. Щямин эцн Фятяли хан Хойскинин башчылыг етдийи Назирляр
Шурасы истефа вериб вя онун рящбярлийи иля икинъи щюкумят гурулуб.
- Халг Ъцмщуриййяти Назирляр Шурасынын тяркибиндя йени струк-
тур - Сящиййя Назирлийи тяшкил олунуб, Худадат бяй Ряфибяйли илк
сящиййя назири тяйин едилиб. Президент Щейдяр Ялийевин 4 ийун
2001-ъи ил тарихли сярянъамына ясасян, 17 ийун Сящиййя ишчиляри эцнц
кими гейд олунур.

1926 - Халг ряссамы Елбяй Рзагулийев (1926-2008) анадан


олуб. Ясярляри дцнйанын онларла юлкясиндя сярэиляниб, бир чох
филмляря бядии тяртибат вериб.

1992 - Азярбайъанла Белчика Краллыьы (юлкямизин мцстягил-


лийини 1991-ъи ил декабрын 31-дя таныйыб) арасында дипломатик
мцнасибятляр гурулуб.

1993 - Президент Ябцлфяз Елчибяй республика рящбярлийиндян


щеч кими хябярдар етмядян эеъя икян бир груп АХЪ фяалы иля Ба-
кыны тярк едяряк Нахчыванын Ордубад районунун Кяляки кян-
диня эедиб. Бу щярякят юлкядя щакимиййят бющраныны даща да
аьырлашдырыб. Ийунун 18-дя телевизийа иля юлкя ящалисиня мцраъият
едян Али Советин сядри Щейдяр Ялийев республикайа рящбярлийи
юз цзяриня эютцрмяйя мяъбур олуб.

171
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
18 ийун

1917 - Халг артисти, танынмыш бястякар Ъювдят Щаъыйев


(1917-1994) анадан олуб. Азярбайъанда симфоник мусигинин
йарадыъыларындан биридир, халг мусигиси елементляринин дя йер ал-
дыьы алты симфонийа, оркестр вя хор цчцн ясярляр бястяляйиб.

1998 - Азярбайъан Республикасында инсан щцгуглары сащя-


синдя илк фундаментал сяняд - "Инсан щцгугларынын мцдафиясиня
даир Дювлят Програмы" гябул олунуб. Президент Илщам Ялийевин
18 ийун 2007-ъи ил тарихли сярянъамы иля 18 ийун Азярбайъанда
Инсан щцгуглары эцнц кими гейд олунур.

2001 - Президент Щейдяр Ялийев "Дювлят дилинин ишлянмясинин


тякмилляшдирилмяси щаггында" фярман имзалайыб. Фярмана яса-
сян, 2001-ъи ил августун 1-дян етибарян юлкядя Азярбайъан ди-
линдя олан бцтцн чап мящсуллары латын графикалы ялифбайа кечиб,
республиканын бцтцн идаряляриндя рясми йазышмалар йалныз латын
графикасында апарылмаьа башланыб. Азярбайъанда латын графи-
касына кечид барядя гярар щяля 1991-ъи илин декабрында гябул
едился дя, бу просес чох лянэ эедирди. Фярман бу просеси бирдя-
фялик баша чатдырды вя Азярбайъан ялифбасынын 62 иллик "кирил
дюврц" тарихя говушду.

172
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
19 ийун
1747 - Тцрк сойлу Иран шащы Надир шащ Яфшар (1688-1747) суи-
гясд нятиъясиндя юлдцрцлцб. Надир сонунъу Сяфяви щюкмдары ЫЫЫ шащ
Аббасын орду команданы олуб, 1736-ъы илдя онун юлцмцндян сонра
Суговушанда (Сабирабад району) Азярбайъан бяйляринин гурултай-
ыны чаьырараг юзцнц шащ елан едиб. Надир шащ Сяфявилярдян сонра
эцълц Азярбайъан дювляти гурмаг истяйирди. Лакин онун Азярбай -
ъаны Иран тахты ятрафында бирляшдирмяк ниййяти йерлярдя етираз доьу-
рурду. Орта Асийанын бир щиссясини, Щиндистанын шималыны яля кечиря-
ряк гурдуьу бюйцк императорлуг юлцмцндян сонра даьылды.

1920 - Халг Ъцмщуриййятинин гуруъуларындан Фятяли хан Хойски


Тифлисдя ермяни террорчулары Арам Еркайан вя Мисак Григорйан тя-
ряфиндян гятля йетирилиб. Террор акты нятиъясиндя Хялил бяй Хасмям-
мядов (Ъцмщуриййятин ядлиййя вя дахили ишляр назири) аьыр йараланыб.

1992 - Азярбайъанла Австралийа арасында дипломатик мцнаси-


бятляр гурулуб.

1997 - Президент Щейдяр Ялийевин Юзбякистана рясми сяфяри за-


маны Азярбайъанын Орта Асийадакы илк сяфирлийи Дашкянддя ачылыб.

2006 - Бакыда Ислам Конфрансы Тяшкилаты хариъи ишляр назирляри


Шурасынын 32-ъи сессийасы кечирилиб. Азярбайъан илк дяфя ИКТ-нин ил-
лик топлантысына евсащиблийи едиб.

2007 - Бакыда Демократийа вя Игтисади Инкишаф Уьрунда Тяш-


килат - ЭУАМ юлкяляри дювлят башчыларынын саммити кечирилиб.

2008 - Милли Мяълисдя Халг Ъцмщуриййяти парламентинин 90 ил-


лийиня щяср олунмуш тянтяняли йыьынъаг кечирилиб. Йыьынъагда 30-
дяк юлкядян нцмайяндя щейятляри, о ъцмлядян 9 юлкянин парла-
мент сядри иштирак едиб.

173
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
20 ийун

1921 - Эюркямли бястякар Ъащанэир Ъащанэиров (1921-1992)


анадан олмушдур.

1971 - Азярбайъан КП МК-нын 1-ъи катиби Щейдяр Ялийевин тя-


шяббцсц иля республикамызда илк щярби тядрис мцяссисясинин - Ъям-
шид Нахчывански адына щярби мяктябин тяшкил олунмасы барядя гя-
рар гябул олунуб. 1973-ъц илдя фяалиййятя башлайан щярби мяктяб
Азярбайъанда милли забит кадрларын щазырланмасында мцстясна рол
ойнамышдыр. Вахтиля бу мяктябин мцдавимляри олмуш шяхсляр инди
Азярбайъан Силащлы Гцввяляринин йцксяк рцтбяли забит щейятинин
ясасыны тяшкил едирляр.

1992 - Азярбайъанла Естонийа (юлкямизин мцстягиллийини 1992-


ъи ил февралын 20-дя таныйыб) арасында дипломатик мцнасибятляр гу-
рулуб.

1997 - АБШ-ын Денвер шящяриндя кечирилян "Бюйцк 8-лик" сам-


митиндя АБШ, Русийа вя Франса президентляри Билл Клинтон, Борис
Йелтсин вя Жак Ширак Гарабаь мцнагишясинин низамланмасы баря-
дя бирэя бяйанат верибляр. Щяр цч юлкя АТЯТ-ин Минск групунун
щямсядляри олараг васитячилик сяйлярины фяаллашдырмаг ниййятини ифа-
дя едибляр. Бу арада васитячиляр "пакет щялл" планыны тяряфляря тяг-
дим етмишдиляр, "Денвер бяйанаты"ндан сонра "мярщяляли щялл" лай-
ищяси щазырланды. Лакин Ермянистан щяр ики лайищядян имтина етди.

2006 - Азярбайъан президентинин сярянъамы (12 ийун 2006) иля


Азярбайъанда илк дяфя газ тясяррцфаты ишчиляринин пешя байрамы эцнц
гейд олунуб. Президент республикада газ тясяррцфатынын йарадылма-
сынын 70 иллийи мцнасибятиля бу барядя сярянъам имзаламышды.

174
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
21 ийун

1503 - Шащ Исмайылын башчылыг етдийи Сяфяви гошунлары Алмагу-


лаьы дюйцшцндя султан Мурадын ордусуну мяьлуб едиб. 1500-ъц
илдя Аьгойунлу дювляти икийя парчаландыгдан сонра онун бир го-
луна (Дийарбякир, Азярбайъанын Кцр чайындан ъянубдакы щисся-
си) Ялвянд Мирзя, икинъи голуна (Яряб Ирагы, Фарс) ися султан Му-
рад башчылыг едирди. Сяфяви гошунлары 1501-ъи илдя Шярур дюйцшцндя
Ялвянд Мирзяни мяьлуб етмишдиляр. Аьгойунлунун икинъи голу-
нун мящв едилмяси иля Сяфяви дювлятинин эцълянмяси башланды.

1794 - Тарихчи, шаир, маарифчи Аббасгулу аьа Бакыханов


(1794-1847) анадан олуб. 1820-30-ъу иллярдя чар Русийасы орду-
сунда гуллуг едиб, Тцркмянчай мцгавилясинин (1828) имзалан-
масында тяръцмячи кими иштирак едиб. "Эцлцстани-Ирям" ясяри иля
Азярбайъан тарихшцнаслыьынын ясасыны гойуб. "Гцдси" тяхяллцсц иля
шеирляр йазыб.

1830 - Загатала бюлэясиндя дя чар цсул-идарясиня гаршы цсйан


аловланыб. Цсйан дюрд ай давам етди. Азярбайъанда баш галды-
ран цсйанлара ъаваб олараг чар щюкумяти бюлэялярдя щярби ко-
мендантлыг идаря цсулу йаратмаьа башлайыб.

1933 - Танынмыш алим вя иътимаи хадим Тофиг Исмайылов


(1933-1991) анадан олуб. 1991-ъи илдя Азярбайъанын дювлят кати-
би тяйин едилиб. Щямин ил нойабрын 20-дя Даьлыг Гарабаьда (Га-
ракянд) ермяниляр тяряфиндян вурулан вертолйотда щялак олуб.

2001 - Президент Щейдяр Ялийевин фярманы иля Азярбайъанда


Дини Гурумларла Иш цзря Дювлят Комитяси йарадылыб.

175
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
22 ийун

1802 - Эюркямли шяргшцнас алим, маарифчи Мирзя Казымбяй


(1802-1870) анадан олмушдур. Петербург Университетини бити-
риб, 1839-ъу илдя "Тцрк-татар дилинин грамматикасы" дярслийини
чап етдириб, 1853-ъц илдя Петербург Университетиндя Шяргшцнас-
лыг факцлтяси ачылыб вя М.Казымбяй онун илк деканы тяйин едилиб.
Русийа Елмляр Академийасынын илк азярбайъанлы цзвц олуб.

1806 - Азярбайъан торпагларына йцрцшц давам етдирян чар


Русийасынын гошунлары Дярбянди ишьал едибляр. Дярбяндин яля
кечирилмяси рус гошунларынын Бакыйа доьру йцрцшцня имкан йа-
ратды.

1897 - Азярбайъан классик вокал мяктябинин баниси, эюр-


кямли мцьянни Бцлбцл (Муртуза Мяммядов, 1897-1961) Шу-
шада анадан олуб. Ясрарянэиз сясиня эюря кичик йашларындан
она "Бцлбцл" ады верилиб. Халг мащныларынын, операларын баш
партийаларынын унудулмаз ифачысы олуб.

1999 - Авропа Бирлийи (АБ) иля Азярбайъан арасында Тяряф-


дашлыг вя Ямякдашлыг Сазиши (1996-ъы ил апрелин 22-дя Лцксем-
бургда имзаланыб) гцввяйя миниб. Сазиш Азярбайъанда игтиса-
ди инкишаф, демократийанын мющкямлянмяси, сосиал, елми, техни-
ки вя мядяни ямякдашлыг сащясиндя АБ-нин дястяк вя йардымы-
ны ящатя едир. 2004-ъц илин майында президент Илщам Ялийевин
Брцсселя сяфяри заманы АБ-йя йени цзвлярин гошулмасы иля ялагя-
дар олараг ТЯС-я Ялавя Протокол имзаланыб.

176
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
23 ийун

1908 - Тещранда яксингилаби чеврилиш олуб, Конститусийа тя-


ряфдарларына диван тутулуб. Иранда 1905-ъи илин сонунда монар-
хийа ялейщиня башланан Мяшрутя (Конститусийа) ингилабынын илк
мярщяляси 1906-ъы илдя Мцзяфяряддин шащын Конститусийанын
гцввяйя минмясини елан етмяси иля баша чатмышды. Тещрандакы
яскингилаби чеврилишдян сонра ингилабын икинъи мярщяляси башлан-
ды вя фяал просесляр Тещрандан Тябризя, Ъянуби Азярбайъана
кечди. Тезликля Сяттярханын башчылыг етдийи фядаиляр дястяси Тяб-
ризи яля кечиряряк ону Иран ингилабынын мяркязи елан етдиляр.

1918 - Халг Ъцмщуриййятинин Назирляр Шурасы юлкя яразисин-


дя щярби вязиййятин елан олунмасы вя бцтцн гцввялярин дашнак-
болшевик "Бакы Коммунасы" иля мцбаризяйя сяфярбяр едилмяси
барядя гярар гябул едиб.

1920 - Тябриздя Шейх Мящяммяд Хийабанинин башчылыьы иля


Азярбайъан Милли Щюкумяти гурулуб. Хийабанинин лидери ол-
дуьу Азярбайъан Демократ Фиргяси щямин илин апрелиндя баш
верян цсйан нятиъясиндя Тябриздя фактики щакимиййяти яля алмыш-
ды. Халг гаршысында чыхыш едян Хийабани Ъянуби Азярбайъанын
адынын дяйишдириляряк "Азадыстан" ("Азадлыг юлкяси") адландыры-
лаъаьыны бяйан етди. Милли Щюкумят щямин илин сентйабрында
Хийабанинин гятля йетирилмяси иля сцгут етди.

2006 - Азярбайъанда илк дяфя дювлят гуллугчуларынын пешя


байрамы эцнц гейд олунуб. Президент Илщам Ялийев БМТ-нин
Баш Ассамблейасы тяряфиндян ийунун 23-нцн "Дювлят гуллуьу
эцнц" елан олунмасыны нязяря алараг бу барядя мцвафиг ся-
рянъам (25 май 2006) вермишди.

177
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
24 ийун

1918 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин илк байраьы гябул


едилиб. Щюкумятин гярары иля гырмызы парча цзяриндя аь рянэли
айпара вя сяккизэушяли улдуз тясвир едилмиш байраг Ъцмщурийй-
ятин мцвяггяти рямзи елан едилиб. Азярбайъанын индики цчрянэли
(мави, гырмызы, йашыл) байраьы ися дювлят рямзи олараг 1918-ъи
илин нойабрында гябул едилди.

1920 - Тябриздя Шейх Мящяммяд Хийабанинин башчылыьы иля


Азярбайъан Демократик Фиргясинин фяалларындан ибарят Милли
Щюкумят гурулуб. Хийабанинин рящбярлийи иля Тябриз цсйаны
1920-ъи илин апрелиндя галиб эялмишди. Милли Щюкумятин гурул-
масы иля Ъянуби Азярбайъанда фактики олараг мцстягил дювлят -
демократик республика фяалиййятя башламышды. Лакин Милли Щю-
кумятин юмрц бир нечя ай олду, щямин илин сентйабрында Хийа-
бани гятля йетирилди вя цсйан йатырылды.

1938 - Ы чаьырыш Азярбайъан ССР Али Советиня сечкиляр кечи-


рилиб. 310 няфярлик парламентя 107 фящля, 88 колхозчу вя 115 зий-
алы-гуллугчу сечилмишди. Халг депутатларынын 72-си гадынлар иди.
Коммунист Партийасынын яслиндя бцтцн дювлят функсийаларыны
мянимсядийи шяраитдя Али Совет формал фяалиййят эюстярирди.

1993 - Милли Мяълисдя юлкядяки аьыр сийаси бющран эениш


мцзакиря олунуб. Президент Я.Елчибяйля данышыглар апармаг
цчцн Кялякийя эетмиш бир груп зийалылынын нятиъясиз эери дюнмя-
синдян сонра парламент Конститусийанын тялябини нязяря алараг
президент сялащиййятляринин Али Совет сядриня верилмяси барядя
гярар гябул едиб. Парламентин гярары иля Али Советин сядри Щей-
дяр Ялийев президент сялащиййятлярини иъра етмяйя башлайыб.

178
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
25 ийун

1907 - Азярбайъанын халг артисти Сона Щаъыйева (1907-1979)


анадан олмушдур.

1987 - Сов.ИКП МК-нын пленуму "йенидянгурма" ("перест-


ройка") щаггында гярар гябул едиб. Баш катиб Михаил Горбачо-
вун елан етдийи йениляшмя курсу, илк нювбядя, сосиал-игтисади ис-
лащатлары нязярдя тутса да, тезликля сийаси вя идеоложи сащяни дя
ящатя етди. Совет Иттифагында (о ъцмлядян Азярбайъанда) сюз
азадлыьы, ашкарлыг, милли щярякатлар просеси башланды. "Йенидян-
гурма" сийасяти дюрд ил сонра ССРИ-нин сцгуту иля нятиъялянди.

1992 - Истанбулда Тцркийя президенти Тургут Юзалын тя-


шяббцсц иля кечирилян конфрансда Гара дяниз Игтисади Ямякда-
шлыг Тяшкилаты тясис едилиб. Йени реэионал тяшкилатын йарадылмасы
барядя "Истанбул бяйаннамяси"ни 10 юлкянин башчысы, о ъцмля-
дян Азярбайъан президенти Ябцлфяз Елчибяй имзалайыб.

1996 - Азярбайъанла Перу арасында дипломатик мцнасибятляр


гурулуб.

2005 - Щейдяр Ялийев адына Азярбайъан Али Щярби Мяктяби-


нин нювбяти бурахылышына щяср олунмуш тянтяняли мярасимдя илк
дяфя олараг Азярбайъан Щярби Щава Гцввяляринин тяййаряляри
Бакы сямасы цзяриндя нцмуняви учушлар вя йцксяк пилотаж
нцмайиш етдирибляр.

179
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
26 ийун

1917 - Щярби хадим, артиллерийа эенерал-лейтенанты Щцсейн


Рясулбяйов (1917-1992) анадан олмушдур. Бакы щярби даиряси-
нин щава щцъумундан мцдафия гошунларынын команданы олуб,
Азярбайъанда милли забит кадрларынын щазырланмасына мцщцм
тющфяляр вериб.

1918 - Халг Ъцмщуриййятинин щюкумяти Азярбайъанын илк


Милли Орду щиссясинин - ялащиддя дивизийанын йарадылмасы барядя
гярар гябул едиб. Щямин дюврдя Ъцмщуриййят щюкумятинин та-
белийиндя олан щярби гцввяляр тцрк (Османлы) орду щиссяляри иля
бирликдя ("Гафгаз Ислам Ордусу") Нуру пашанын команданлыьы
алтында "Бакы Коммунасы"нын гошунлары иля гызьын дюйцшляр
апарырды. Ъцмщуриййятин Щярби Назирлийинин тяшкили барядя гярар
бир гядяр сонра, августун 1-дя верилди. Назирлик юзц ися 1918-ъи
илин декабрында фяалиййятя башлады. Кечмиш чар Русийасы ордусу-
нун эенералларындан Сямяд бяй Мещмандаров щярби назир, Яли-
аьа Шыхлински щярби назирин мцавини тяйин едилдиляр. Президент
Щейдяр Ялийевин 1998-ъи илдя имзаладыьы фярманла 26 ийун Азяр-
байъан Республикасынын Силащлы Гцввяляр эцнц елан едилиб.

2000 - Президент Щейдяр Ялийевин имзаладыьы яфв фярманы иля


87 мящбус, о ъцмлядян дювляти ъинайятляря эюря мящкум олун-
муш 68 няфяр азадлыьа чыхыб.

2008 - Азярбайъан Милли Ордусунун 90 иллик йубилейи мцна-


сибятиля Бакынын Азадлыг мейданында мющтяшям щярби парад
кечирилиб.

180
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
27 ийун
1918 - Азярбайъан вя тцрк (Османлы) щярби гцввяляриндян ибарят
Гафгаз Ислам Ордусу Эюйчай йахынлыьындакы дюйцшдя "Бакы Сове-
ти"нин гошунларыны мяьлуб едиб. Бу зяфярдян сонра Гафгаз Ислам
Ордусунун щиссяляри дашнак-болшевик гошунларынын щцъумларыны
дайандырараг якс-щцъума кечмяйя башлайыблар.
- Щямин эцн Халг Ъцмщуриййятинин щюкумяти "Дювлят дили щаг-
гында" гярар гябул едиб. Азярбайъан (тцрк) дили Ъцмщуриййят ярази-
синдя дювлят дили елан олунуб.

1921 - Азярбайъан К(б)П МК Ермянистанын Даьлыг Гарабаьа


иддиасыны рядд едиб. МК-нын гярарында Даьлыг Гарабаьын Азяр-
байъанын тяркиб щиссяси олдуьу вурьуланырды. Бу, ермянилярин Гара-
баь иддиаларына Азярбайъанын болшевик рящбярлийинин илк ъавабы иди.

1924 - Халг артисти Мялик Дадашов (1924-1996) анадан олуб.

1991 -Али Совет Азярбайъанын "Суверен Дювлятляр Иттифагы щаг-


гында" мцгавилядя иштирак етмяси барядя гярар гябул едиб. Йени ит-
тифаг мцгавилясинин имзаланмасы Москвадакы "Август гийамы" ня-
тиъясиндя баш тутмады.

1991 - Ермяни силащлы бирляшмяляри Даьлыг Гарабаьын Мартуни


(индики Хоъавянд) районунун азярбайъанлылар йашайан Гарадаьлы
кяндиня щцъум едяряк 6 сакини гятля йетирибляр. Бу, Гарабаь мцна-
гишяси башлайандан сонра ермянилярин азярбайъанлы йашайыш мянтя-
гясиня илк бюйцк щцъуму иди.

1993 - Ермянистан силащлы гцввяляри Даьлыг Гарабаьын шималында


Аьдяря (Мардакерт) район мяркязини яля кечирибляр. Аьдяря 1992-ъи
илин йайында Азярбайъан орду щиссяляринин нязарятиня кечмишди. Аь-
дяря шящяри иля йанашы, районун бир нечя кяндини яля кечирян ермяни-
ляр Аьдам шящяринин бир нечя километрлийиня эялиб чыхыблар.

181
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
28 ийун

1842 - Эюркямли Азярбайъан маарифчиси, алим, публисист вя


педагог Щясян бяй Зярдаби (1842-1907) анадан олуб. 1875-ъи
илдя "Якинчи" гязетинин няшриня башламагла Азярбайъанда мил-
ли мятбуатын ясасыны гойуб.

1926 - Танынмыш дювлят хадими, дахили хидмят эенерал-лейте-


нанты Ариф Щейдяров (1926-1978) анадан олмушдур. Азярбай-
ъан ССР-ин дахили ишляр назири олуб.

1996 - Авропа Шурасы Парламент Ассамблейасынын (АШПА)


Бцросу Азярбайъана "хцсуси дявят едилмиш гонаг" статусунун
верилмяси барядя гярар гябул едиб. Азярбайъан парламенти Ав-
ропа Шурасында "хцсуси дявят едилмиш гонаг" статусу алмаг
цчцн гурума 1992-ъи илин йанварында мцраъият етмишди.

2000 - АШПА-нын йай сессийасында Азярбайъанын Авропа


Шурасына цзвлцйц барядя тювсийя гярары гябул едилиб. АШПА Сий-
аси Комитясинин Азярбайъан цзря мярузячи Жак Бомелин (Фран-
са) щесабаты цзря кечирилмиш сясвермядя 120 няфяр лещиня, 1 ня-
фяр ялейщиня, 5 няфяр битяряф олмагла Азярбайъанын Авропа Шу-
расынын тамщцгуглу цзвлцйцня гябул едилмясиня даир мцсбят
ряй верилиб.

182
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
29 ийун

1913 - Халг шаири Ниэар Ряфибяйли (1913- 1981) Эянъядя ана-


дан олуб. Лирик шеирляри иля ХХ яср Азярбайъан поезийасыны зя-
нэинляшдириб, хариъи диллярдян бир чох поезийа нцмунялярини дили-
мизя чевириб.

1992 - Азярбайъанла Йени Зеландийа арасында дипломатик


мцнасибятляр гурулуб.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев Иран Ислам Республикасына


илк рясми сяфяря эедиб. Сяфяр Бакы-Тещран мцнасибятляриндя
1992-1993-ъц иллярдя йаранмыш сойуглуьун арадан галдырылмасы
цчцн ящямиййятли щадися олуб. Ики юлкя арасында ямякдашлыг са-
зишляри имзаланыб. Иран президенти Яли Якбяр Щашими Ряфсянъани
Азярбайъан президенти иля имзаладыьы бирэя бяйанатда Ермяни-
станын Азярбайъана гаршы щярби тяъавцзцнц писляйиб.

1995 - Президент Щейдяр Ялийев Болгарыстан вя Румынийайа


рясми сяфяря эедиб. Сяфяр Азярбайъанын бу юлкялярля йцксяк ся-
виййяли мцнасибятляринин ясасыны гойуб. Президент Бухарестдя
кечирилян Гара дяниз Игтисади Ямякдашлыг Тяшкилатынын зирвя
эюрцшцндя иштирак едиб.

2004 - Азярбайъан президенти Илщам Ялийев Истанбулда НА-


ТО-нун зирвя топлантысында иштирак едиб. Дювлят башчысы Шимали
Атлантика Ямякдашлыг Шурасынын топлантысында, "Авроатлантик
Иттифагы йол айрыъында" мювзусунда конфрансда чыхыш едиб.

183
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
30 ийун
1625 - Нювбяти Сяфяви-Османлы мцщарибяси (1623-1639) эеди-
шиндя Шащ Аббасын гошунлары эцръц чарлыгларынын бирляшмиш гцввя-
ляриня галиб эялиб. Эцръцстан уьрунда мцбаризя апаран Османлы
гошунлары бюлэяни тярк етмяйя мяъбур олуб. 1639-ъу илдя имзала-
нан Гясри-Ширин сцлщ мцгавилясиня эюря, Османлы дювляти Ъянуби
Гафгазын Сяфявилярин щюкмранлыьына кечмясини гябул етди.

1812 - Эюркямли йазычы, драматург, шаир вя философ Мирзя Фятя-


ли Ахундов (1812-1878) Шякидя анадан олуб. Йарадыъылыьа шеирля
башлайыб, "Пушкинин юлцмцня Шярг поемасы" (1837) иля мяшщурлуг
газаныб. 1850-ъи иллярдя йаздыьы 6 комедийа иля Азярбайъан дра-
матурэийасынын, 1857-ъи илдя гялямя алдыьы "Алданмыш кявакиб"
повести иля реалист Азярбайъан нясринин тямялини гойуб. 1873-ъц ил-
дя Ахундовун "Лянкяран ханын вязири" комедийасынын сящняляш-
дирилмяси иля Азярбайъан театрынын ясасы гойулуб.

1928 - Академик, биолоэийа елмляри доктору, Милли Мяълисин


депутаты Ъялал Ялийев анадан олмушдур.

1993 - Милли Мяълис президент сялащиййятляринин иърачысы Щейдяр


Ялийевин тягдиматы ясасында Сурят Щцсейновун баш назир тяйин
олунмасыны тясдигляйиб. Бу тяйинат Эянъя щадисяляриндян сонра
юлкядя йаранмыш бющраны гисмян арадан галдырмаг, С.Щцсейно-
вун архасындакы гийамчы щярби бирляшмяляри нейтраллашдырмаг
цчцн зярури аддым иди.

1998 - Милли Мяълис Нахчыван Мухтар Республикасынын йени


Конститусийасыны гябул едиб. Азярбайъанын Конститусийасы ясасын-
да щазырланан Нахчыван МР-ин Ясас Гануну, ганунвериъилийя
уйьун олараг, Милли Мяълисдя мцтляг сяс чохлуьу (124 депутат-
дан 95 сяс лещиня) иля тясдигляниб.

184
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
1 ийул
1858 - Бакыда Хязяр эямичилийи фяалиййятя башлайыб. Президент
Щейдяр Ялийевин имзаладыьы фярмана ясасян, 1998-ъи илдян етибарян
ийулун 1-и Дювлят Хязяр Дяниз Эямичилийи ишчиляринин пешя байрамы
эцнц кими гейд олунур.

1903 - Бакыда илк цмуми сийаси башланыб. Ясасян нефт сянайесини


ящатя едян тятилин тялябляри фящлялярин иш шяраити, ямякщагларынын арты-
рылмасы иля баьлы иди. Ийулун 22-дяк сцрян тятил Бакыда сол тямайцллц
(болшевик) тяблиьатын тяшяккцл тапдыьыны эюстярирди.

1909 - Танынмыш кимйачы алим, академик Рцстям Исмайылов


(1909-1972) анадан олуб. 1967-1970-ъи иллярдя Азярбайъан ССР
Елмляр Академийасынын президенти олуб.

1996 - Азярбайъан Ирландийа Республикасы иля дипломатик мцна-


сибятляр гуруб.

1998 - Азярбайъанла Тунис арасында дипломатик ялагяляр йарадылыб.

2004 - Президент Илщам Ялийев "Гачгынларын вя мяъбури


кючкцнлярин йашайыш шяраитинин йахшылашдырылмасы вя мяшьуллуьунун
артырылмасы цзря Дювлят Програмы"нын тясдиг едилмяси щаггында ся-
рянъам имзалайыб. Програм цзря 2004-2007-ъи иллярдя юлкя яразисин-
дя мяъбури кючкцнлярин чадыр дцшярэяляри (5 районда 12 дцшярэя)
ляьв олунуб, 17 миня йахын кючкцн аиляси цчцн 56 йени гясябя тики-
либ. 2007-ъи илин октйабрында президентин сярянъамы иля Дювлят Про-
грамына едилян ялавялярдя (2008-2011-ъи илляр) "фин евляри", мяктяб
биналары, щярби щиссялярин яразисиндя мяскунлашмыш 12 мин мяъбури
кючкцн аиляси цчцн гясябялярин иншасы нязярдя тутулуб.

2008 - Президент Илщам Ялийев Батумидя (Эцръцстан) Демокра-


тийа вя Игтисади Инкишаф Уьрунда Тяшкилат - ЭУАМ юлкяляри лидерля-
ринин саммитиндя иштирак едиб.
185
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
2 ийул

1892 - Азярбайъан йазычысы Таьы Шащбази (1892-1937) анадан


олуб. Повест вя щекайяляриндя дини фанатизм, гадын азадлыьы, мя-
нявиййат проблемлярини тясвир едиб. Сталин репрессийасынын гурба-
ны олуб.

1918 - Халг Ъцмщуриййяти Назирляр Шурасынын сядри вя дахили


ишляр назири Фятяли хан Хойски юлкядя илк полис бюлцмцнцн йара-
дылмасы барядя ямр вериб. Бунунла Азярбайъан полис органлары-
нын ясасы гойулуб. Президент Щейдяр Ялийевин 1998-ъи ил 24 май
тарихли фярманы иля щяр ил ийулун 2-си Азярбайъанда Полис эцнц ки-
ми гейд олунур.

1921 - Азярбайъанда педагожи кадрлар щазырлайан илк али мяк-


тяб - Азярбайъан Киши Педагожи Институту ады иля тясис едилиб. Со-
нралар В.И.Ленин адына Азярбайъан Дювлят Педагожи Институту
адланыб, щазырда Азярбайъан Педагожи Университети ады иля фяа-
лиййят эюстярир.

1997 - Президент Щейдяр Ялийев Русийа Федерасийасына рясми


сяфяря эедиб. Сяфяр эедишиндя ики юлкя арасында "Достлуг, ямяк-
дашлыг вя гаршылыглы тящлцкясизлик щаггында" мцгавиля, икитяряфли
мцнасибятлярин мцхтялиф сащяляри цзря щюкумятлярарасы сазишляр
имзаланыб. Бу арада Русийанын Ермянистана 1 милйард долларлыг
эизли силащ вермяси фактынын цзя чыхмасы шимал гоншумузун Азяр-
байъанла достлуьа неъя "садиг олдуьуну" эюстярди.

186
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
3 ийул

1993 - Милли Мяълис Ермянистанын Азярбайъана гаршы ишьалчы-


лыг мцщарибясинин эенишлянмяси иля ялагядар бейнялхалг тяшкилат-
лара, дцнйа дювлятляриня цнванланан бяйанат гябул едиб. Бяйа-
натда дцнйа бирлийиня Ермянистанын щярби тяъавцзцнц дайандыр-
маг цчцн тясирли тядбирляр эюрмяк чаьырышы йер алмышды.

1994 - Ермяни терроризми Азярбайъана гаршы нювбяти ъинайя-


тини щяйата кечириб. Бакы метросунун "28 Май" вя "Эянълик"
стансийалары арасында гатарда тюрядилян партлайыш нятиъясиндя 13
няфяр щялак олуб, 42 няфяр йараланыб. Террор акты Азярбайъан вя-
тяндашы, Гарабаь мцщарибясиндя ясир дцшмцш вя Ермянистан
хцсуси хидмят органлары тяряфиндян мяхфи ямякдашлыьа ъялб едил-
миш Азяр Асланов тяряфиндян тюрядилиб. О, аксийаны Ермянистан
хцсуси хидмят органларынын тялиматы иля щяйата кечирдийини етираф
едиб. Бундан бир гядяр юнъя (19 март 1994) Бакы метросунун
"20 Йанвар" стансийасында баш верян партлайыш нятиъясиндя 14 ня-
фяр щялак олмушду.

2008 - Бакыда Азярбайъан вя Русийа президентляри Илщам


Ялийев вя Дмитри Медведевин эюрцшцндя ики юлкя арасында тяряф-
дашлыьы мющкямляндирмяк барядя Бирэя бяйаннамя имзаланыб.
Медведев Русийа Федерасийасынын президенти сечилдикдян сонра
Ъянуби Гафгаза илк сяфярини Азярбайъана етмишди.

187
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
4 ийул

1797 - Гарабаь ханлыьынын мяркязи Шушада суи-гясд нятиъясин-


дя Иран шащы Аьа Мящяммяд Гаъар юлдцрцлцб. Бундан аз юнъя
Шушаны ишьал едян Гаъар шащ сарайдахили гясдин гурбаны олмуш-
ду. Тцрк ясилли олан Аьа Мящяммяд Гаъар Иран тахт-таъы уьрун-
да узун чякишмялярдян сонра 1794-ъц илдя щакимиййятя эялмишди.
Аьа Мящяммяд шащ Гаъарын юлцмцндян сонра Иран гошунлары
Гарабаь ханлыьыны тярк етдиляр. Иран тахтына ися Гаъарлар сцлаля-
синдян Фятяли шащ чыхды. Гаъарларын Иранда щакимиййяти 1925-ъи
илядяк давам етди.

1992 - Азярбайъанын орду щиссяляри Даьлыг Гарабаьын шима-


лында апарылан ямялиййат эедишиндя Мардакерт (Аьдяря) район
мяркязини ермяни ишьалчы гцввяляриндян азад едибляр. Районун
бюйцк бир щиссясинин нязарятя эютцрцлмяси нятиъясиндя Азярбай-
ъан Гарабаь мцщарибясиндя мювге цстцнлцйц ялдя етмишди. Ла-
кин щярби-стратежи бахымдан гейри-пешякар вя дармаъалда щазыр-
ланыб щяйата кечирилян ямялиййат тезликля якс нятиъя доьурду.
1992-ъи илин пайызындан Азярбайъан Гарабаьда иткилярля цзляшди,
Аьдяря району ися 1993-ъц илин февралында гисмян, ийунда ися
бцтцнлцкля ермяни гцввяляринин ялиня кечди.

188
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
5 ийул

1921 - Русийа Коммунист (болшевик) Партийасынын Гафгаз


Бцросунун иъласында Даьлыг Гарабаьын Азярбайъан ССР-ин тяр-
кибиндя сахланылмасы барядя гярар гябул едилиб. Бир эцн юнъя, ий-
улун 4-дя РК(б)П Гафгаз Бцросунун пленумунда ермяни тяря-
фи Оръоникидзе вя Кировун дястяйи иля Даьлыг Гарабаьын Ермяни-
стана верилмяси барядя гярарын гябулуна наил олмушдулар. Лакин
Н.Няриманов башда олмагла Азярбайъанын коммунист рящбяр-
лийинин кяскин етиразы вя РК(б)П МК-нын ишя гарышмасы нятиъясин-
дя бу гярар ляьв олунду. Бунунла беля, РК(б)П Гафгаз Бцросу-
нун 5 ийул тарихли гярарында Даьлыг Гарабаьа Азярбайъанын тяр-
кибиндя сахланылмагла вя мяркязи Шуша шящяри олмагла эениш ви-
лайят мухтариййяти верилмяси гейд олунмушду. Бунунла да ермя-
ниляр ясас мягсядляриня чатмасалар да, мухтариййят газанмыш ол-
дулар. 1923-ъц илдя Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайяти тяшкил едилди.

2002 - Президент Щейдяр Ялийевин фярманы иля Азярбайъан дюв-


ляти иля хариъдяки сойдашларымызла ялагяляри тянзимляйяъяк гурум -
Хариъи Юлкялярдя Йашайан Азярбайъанлыларла Иш цзря Дювлят Ко-
митяси йарадылыб. Президент Илщам Ялийевин 2008-ъи ил 19 нойабр
фярманы иля Диаспора иля Иш цзря Дювлят Комитясиня чеврилиб.

2008 - Президент Илщам Ялийев Газахыстанын пайтахты Астана-


нын 10 иллийи иля ялагядар тянтяняли йубилей тядбирляриндя иштирак
едиб, бир сыра икитяряфли эюрцшляр кечириб.

189
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
6 ийул

1927 - Щярби хадим, танк гошунлары эенерал-майору Валещ


Бяршадлы (1927-1998) анадан олуб. Зирещли Танк Гошунлары Щяр-
би Академийасыны, ССРИ Силащлы Гцввяляри Баш Гярарэащынын
Щярби Академийасыны битириб, Совет Ордусунда командир вязи-
фяляриндя чалышыб. 1991-ъи илин сентйабрында Азярбайъанын илк
мцдафия назири тяйин едилиб, лакин цч ай сонра мцхалифятин (Халг
Ъябщяси) тязйиги алтында истефа вериб. Ъ.Нахчывански адына Щярби
Мяктябин ряиси ишляйиб, милли щярби кадрларын щазырланмасына юз
тющфясини вериб.

1993 - Игтисади Ямякдашлыг Тяшкилаты (ЕЪО) дювлят башчылары-


нын Истанбулда кечирилян зирвя топлантысында Ермянистанын Азяр-
байъана щярби тяъавцзцнц писляйян бяйанат гябул олунуб. Сам-
мит иштиракчылары Ермянистаны ишьалчылыг мцщарибясини дайандыр-
маьа чаьырыблар. Азярбайъан рящбяри Щейдяр Ялийев юлкядяки аь-
ыр вязиййятля ялагядар саммитдя иштирак етмирди. ЕЪО тяшкилатына
10 мцсялман юлкяси - Тцркийя, Иран, Пакистан, Яфганыстан, Мяр-
кязи Асийанын беш республикасы вя Азярбайъан - дахилдир.

190
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
7 ийул
1882 - Ъянуби Азярбайъанда милли щярякат лидерляриндян Сей-
ид Ъяфяр Пишявяри (1882-1946) анадан олуб. 1945-ъи илдя Ъянуби
Азярбайъан Милли Щюкумятини гуруб. Совет Иттифагы сол тя-
майцллц Пишявяри щюкумятиня дястяк вяд ется дя, буну етмяйиб.
ЫЫ Дцнйа мцщарибясинин баша чатмасы иля совет гошунлары Ъяну-
би Азярбайъаны тярк етдикдян сонра Иран шащ режими Пишявяри щя-
рякатыны даьыдыб. Совет Азярбайъанына мцщаъирят едян Пишявяри
бурада мцяммалы шякилдя щялак олуб.

1923 - Азярбайъан ССР Мяркязи Иъраиййя Комитяси республи-


ка яразисиндя Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятинин (ДГМВ) тяш-
кил олунмасы барядя декрет вериб. Сяняддя бу гярарын азярбай-
ъанлы вя ермяни халглары арасында "бейнялмилял щямряйлийин мющ-
кямлянмясиня" хидмят едяъяйи вурьуланырды. Декретя ясасян,
"Даьлыг Гарабаьын ермяни щиссясиндя Азярбайъан ССР-ин тяркиб
щиссяси кими мухтар вилайятин йарадылмасы" нязярдя тутулмушду.
Бу барядя тювсийя гярары 1921-ъи илдя Русийа К(б)П-нин Гафгаз
Дийар Бцросу тяряфиндян гябул олунмушду. Щямин гярарда
мухтариййятин мяркязи Шуша эюстярился дя, Азярбайъан МИК-ин
декретиндя вилайятин мяркязи кими Ханкянди сечилмишди. Тезликля
ермянилярин тяшяббцсц иля Ханкянди Степанакерт адландырылды.
Ярази-инзибати бюлэцсцндян сонра ДГМВ-нин яразиси 4,4 мин
кв.км олараг мцяййянляшди.

1992 - Азярбайъанла Таиланд арасында дипломатик мцнаси-


бятляр гурулуб.

1994 - Тцркийя Силащлы Гцввяляри Баш Гярарэащынын ряиси, орду


эенералы Доьан Эцряш Азярбайъана сяфяря эялиб. Президент Щей-
дяр Ялийевля эюрцшдя ики юлкя арасында щярби ямякдашлыг мцзаки-
ря едилиб.
191
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
8 ийул

1909 - Эюркямли дилчи алим, филолоэийа елмляри доктору


Ябдцлязял Дямирчизадя (1909-1979) анадан олуб. 1946-ъы илдян
юмрцнцн сонунадяк Азярбайъан Педагожи Институтунун Азяр-
байъан дилчилийи кафедрасынын мцдири ишляйиб. Азярбайъан дилчилик
елминдя фундаментал ясярлярин мцяллифидир.

1992 - АТЯМ-ин (1995-ъи илдян АТЯТ) Щелсинкидя кечирилян


зирвя топлантысында иштирак едян президент Ябцлфяз Елчибяй Азяр-
байъанын тяшкилата цзвлцйцня даир сянядляри, о ъцмлядян Щелсин-
ки Йекун Актыны (1975) имзалайыб. Азярбайъан АТЯМ-я 1992-
ъи ил йанварын 30-да гябул олунмушду.

1996 - Азярбайъанла Боливийа арасында дипломатик мцнаси-


бятляр гурулуб.

2002 - Тцркмянистанын Тцркмянбашы лиманында Хязяр Дювлят


Дяниз Эямичилийиня мяхсус "Эенерал Шыхлински" танкериндя йа-
ньын баш вериб. Танкердя олан 22 няфярдян 6-сы щялак олуб.

2003 - Президент Щейдяр Ялийев Италийа ХИН башчысынын мца-


вини Маргерита Бонивери, Тцркийянин дахили ишляр назири Абдулка-
дир Аксуну гябул едиб, Тящлцкясизлик Шурасынын иъласыны кечириб.
Бу, Щ.Ялийевин президент постунда Бакыда кечирдийи сон эюрц-
шляр иди. Щямин эцн ахшам дювлят башчысы Эцлщаня Щярби Тибб
Академийасында мцалиъясини давам етдирмяк цчцн Анкарайа
эедиб.

192
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
9 ийул

1821 - Азярбайъан ашыг поезийасынын эюркямли нцмайяндяси


Ашыг Ялясэяр (1821-1926) Эюйчя мащалынын Аькился кяндиндя
анадан олуб. Ашыг Ялясэяр бцтцн Ъянуби Гафгазда, Даьыстан-
да, бир сыра тцркдилли халглар арасында шющрят газанмышды. 1918-ъи
илдя Андраникин гулдур дястяляринин тюрятдийи гырьынлардан сонра
бир мцддят ел-обасындан гачгын дцшмцш, сонра йенидян доьма
кяндя гайытмыш вя орада дцнйасыны дяйишмишдир.

1919 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин Хариъи Ишляр Назир-


лийи дипломатик фяалиййят щаггында нцмуняви сяняд - ХИН-ин ка-
тиблийи щаггында мцвяггяти тялимат гябул едиб. Бу, Азярбайъан-
да пешякар дипломатийа фяалиййятини тянзимляйян илк сяняддир.
Президент Илщам Ялийевин 24 август 2007-ъи ил сярянъамы иля 9 ий-
ул Азярбайъанда дипломатик хидмят органлары ямякдашларынын
пешя байрамы эцнц елан едилиб.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев Сяудиййя Ярябистанына рясми


сяфяря эедиб. Сяфяр эедишиндя Азярбайъан президенти крал Фящд
ибн Язиз ял-Сяудла, Сяудиййядя фяалиййят эюстярян йерли вя бейнял-
халг бизнес даиряляри иля эюрцшляр кечириб, икитяряфли сянядляр имза-
ланыб. Сяудиййя рящбярлийи Ермянистанын Азярбайъана гаршы ишь-
алыны писляйян бирэя бяйаната имза атыб.

193
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
10 ийул

1835 - Эюркямли Азярбайъан шаири вя маарифчиси Сейид Язим


Ширвани (1835-1888) Шамахыда анадан олуб. Азярбайъан лирик вя
сатирик поезийасыны зянэинляшдириб, "Якинчи", "Зийа" гязетляриндя
публисистик йазылар йазыб. Илк дяфя олараг Азярбайъан шаирляринин
(200-дян чох) гыса тяръцмейи-щалыны вя ясярляриндян нцмуняляри
китаб шяклиндя ("Тязкиря") няшр етдириб.

1918 - Азярбайъан вя тцрк (Османлы) щярби гцввяляри (Гафгаз


Ислам Ордусу) Кцрдямир йахынлыьындакы дюйцшдя дашнак-болше-
вик "Бакы Совети"нин гошунларыны мяьлуб едибляр. Кцрдямир гяся-
бяси ишьалчылардан азад олунуб. Бу гялябядян сонра Гафгаз Ислам
Ордусунун дашнак-болшевик гцввяляри цзяриня эениш якс-щцъуму
башланыб. Ийулун 14-дя азярбайъанлы-тцрк гошун щиссяляри стратежи
ящямиййятли Кярар дямир йолу стансийасыны яля кечирибляр.

1932 - Академик, физика-рийазиййат елмляри доктору Мящям-


мяд Шащтахтински анадан олуб. Бярк ъисимляр (полад) физикасына
аид тядгигатлары игтисадиййатда эениш тятбиг олунур, елми наилийй-
ятляри иля хариъдя таныныб.

1934 - Рийазиййатчы алим, педагог Защид Гаралов анадан ол-


мушдур. 1995-2005-ъи иллярдя Милли Мяълисин депутаты олуб.

194
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
11 ийул

1918 - Эюркямли шаир, йазычы, маарифчи Аббас Сящщят (Аббас-


гулу Мещдизадя, 1874-1918) Шамахыда анадан олуб. Бядии йа-
радыъылыгла йанашы, Азярбайъан мяктябляри цчцн илк дярсликлярин
("Йени мяктяб", "Тцрк ядябиййатына илк гядям") щазырланмасын-
да иштирак едиб. Ушаглар цчцн шеир вя щекайяляри хцсусиля мяшщур-
луг газаныб. Ихтисасъа щяким олан А.Сящщят бу сащядя дя халгы-
на хидмят эюстяриб, 1918-ъи илдя ермянилярин талан етдийи Шамахы-
да щякимлик боръуну йериня йетиряркян вяба хястялийиня дцчар
олараг вяфат едиб.

1990 - Ермяни гулдур дястяляри Тяртяр-Кялбяъяр сярнишин авто-


бусуну партлатдыгдан сонра динъ инсанлары эцллябаран едибляр.
Бу террор акты нятиъясиндя 14 азярбайъанлы юлдцрцлцб, 35 няфяр йа-
раланыб.

1991 - Ермяни силащлы дястяляринин Ермянистанда азярбайъан-


лыларын сонунъу йашайыш мянтягясиня - Мещри районунун Нцвяди
кяндиня басгынлары башлайыб. Ермянистан щцгуг-мцщафизя ор-
ганлары басгынларын гаршысыны алмаг явязиня кянд сакинляриндян
Азярбайъанла бцтцн ялагяляри кясмяйи тяляб едибляр. Бу шантаж-
дан бир гядяр сонра (август) Нцвяди ящалиси депортасийа олунду.

2000 - Тцркийя президенти Ящмяд Неъдят Сезяр президент по-


стунда илк хариъи сяфярини Азярбайъана едиб. Азярбайъан вя
Тцркийя рящбярляринин эюрцшцндя икитяряфли мцнасибятляр, о ъцмля-
дян Бакы-Тбилиси-Ъейщан лайищяси ятрафында вязиййят эениш мцза-
киря олунуб.

195
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
12 ийул

1724 - Османлы империйасы иля Русийа арасында Истанбул мцга-


виляси баьланыб. Сяняддя Русийа иля Сяфяви дювляти арасында 1723-
ъц ил Петербург мцгавилясинин шяртляри тясдиг едилиб. Щямин мцга-
виляйя ясасян, Сяфявиляр Дярбянддян Янзялийядяк Хязярйаны бюлэ-
яляри Русийайа эцзяштя эетмишди. Истанбул мцгавиляси иля Османлы
дювляти дя бу бюлэцнц гябул едиб. Мцгавиляйя эюря, Русийа Шима-
ли Азярбайъанын Османлынын нязарятиня верилмясиня разылашыб, Шир-
ван Османлынын щимайясиндя мцстягил ханлыг статусу алыб.

1953 - Азярбайъан Коммунист Партийасынын Мяркязи Комитя-


си вя Бакы шящяр Комитясинин бирэя пленумунда Миръяфяр Баьыро-
вун Азярбайъан КП МК-нын 1-ъи катиби вязифясиндян азад олун-
масы барядя гярар гябул олунуб. Миръяфяр Баьыров 1930-ъу илдян
Азярбайъана рящбярлик етмишди. Сталинин юлцмцндян сонра онун
мцттяфиг республикалардакы бцтцн ялалтыларынын, о ъцмлядян Баьы-
ровун мцщакимя олунмасы гачылмаз иди. Баьыров 1956-ъы илин ап-
релиндя ССРИ Али Мящкямясинин Щярби Коллеэийасы тяряфиндян
юлцм ъязасына мящкум едилиб, щямин илин майында эцлляляниб.

1993 - Азярбайъан рящбярлийинин тяляби иля реэиона эялян


АТЯМ-ин Минск групунун сядри Марио Раффаелли (Италийа) ер-
мяни силащлы гцввяляринин щцъумларына мяруз галан Аьдам рай-
онунда вязиййятля таныш олуб. Сонра Ханкянди вя Йеревана эе-
дян АТЯМ рясмиси ермянилярин эировлугдан азад етдикляри азяр-
байъанлыларла Бакыйа гайыдыб вя Ермянистанын ишьалынын гаршысыны
алмаьа сюз вериб. Раффаеллинин сяфяринин "йекуну" олараг ийулун
23-дя Аьдам ишьал олунду.

196
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
13 ийул

1830 - Русийа чары Ы Николай Азярбайъандан Сибиря вя башга


йерляря сцрэцн едилмиш шяхслярин баьышланылмасы, онларын мцсадиря
едилмиш торпагларынын юзляриня гайтарылмасы щаггында ганун им-
залайыб. Бу гярар ишьал олунмуш Азярбайъан торпагларында рус
ишьалына гаршы кяндли чыхышларыны сянэитмяк ниййяти дашыйырды.

1992 - Азярбайъанла Оман дювляти (юлкямизин мцстягиллийини


1991-ъи ил декабрын 30-да таныйыб) арасында дипломатик мцнаси-
бятляр гурулуб.

1996 - Президент Щейдяр Ялийев Авропа Шурасы баш катибинин


адына мяктуб эюндяряряк Азярбайъанын Авропа Шурасына
тамщцгуглу цзв гябул олунмаг вя Авропа Инсан Щаглары Кон-
венсийасына гошулмаг арзусунда олдуьуну билдириб. Бундан аз
юнъя (28 ийун 1996) Азярбайъан Авропа Шурасында "хцсуси дя-
вят едилмиш гонаг" статусу алмышды.

2006 - Тцркийянин Аралыг дянизи сащилиндяки Ъейщан (Адана


вилайяти) лиманында Бакы-Тбилиси-Ъейщан нефт кямяринин тянтяня-
ли ачылышы кечирилиб. Мярасимдя Азярбайъан, Тцркийя, Эцръцстан
президентляри, лайищядя тямсил олунан нефт ширкятляринин рящбярля-
ри, цмумиликдя 30-дяк юлкянин нцмайяндя щейяти иштирак етмишди.
БТЪ-нин ачылышы Азярбайъанын мцстягил нефт стратеэийасынын зяфя-
ри иди. 1999-ъу илин 18 нойабрында БТЪ-йя даир "Истанбул бяйан-
намяси"нин имзаланмасы иля башланан йол уьурла баша чатмышды.
БТЪ-нин узунлуьу 1768 км (443 км Азярбайъан, 249 км
Эцръцстан, 1076 км Тцркийя яразисиндя), эцндялик нягл эцъц 1
млн. баррелдир.

197
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
14 ийул

1969 - Азярбайъан Коммунист Партийасы Мяркязи Комитяси-


нин пленумунда тяшкилати мясяляйя бахылыб. КП МК-нын 1-ъи ка-
тиби Вяли Ахундовун истефасы гябул олунуб. Пленум йекдил гярар-
ла Щейдяр Ялийеви Азярбайъан КП МК-нын 1-ъи катиби сечиб. Бу,
Азярбайъанын йени тарихиндя эцълц лидер вя рящбяр кими йер тутаъ-
аг, Азярбайъанын инкишафы наминя сайсыз хидмятляр эюстяряъяк
шяхсиййятин бюйцк сийасятя эялиши иди. 34 ил сийасят сящнясиндя олан
Щейдяр Ялийев истяр 1969-1982-ъи иллярдя совет Азярбайъанына
рящбярлик етдийи дюврдя, 1983-1987-ъи иллярдя ССРИ рящбярлийиндя
чалышдыьы заман, истярся дя Азярбайъана рящбярликдян кянарда
олдуьу 1988-1993-ъц иллярдя вя 1993-ъц илдя йенидян Азярбайъа-
нын рящбярлийиня гайытдыгдан сонра щяр заман юз халгы иля бир
олуб, она архаланыб.

1989 - Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятинин мяркязи Ханкян-


ди (Степаракерт) шящяриндя азярбайъанлы ящалийя гаршы террор акты
щяйата кечирилиб. Р.Зорэе кцчяси, 51 цнванында тюрядилян парт-
лайыш нятиъясиндя онларла инсан йараланыб, 26 азярбайъанлы аиляси
евсиз галараг шящяри тярк етмяли олуб. Ермянилярин Даьлыг Гара-
баьдакы азярбайъанлы ящалийя гаршы етник тямизлямя кампанийа-
сы эцълянмякдя иди.

1990 - ССРИ президенти М.Горбачов "Телевизийанын демо-


кратикляшмяси вя инкишафы щаггында" фярман имзалайыб. Фярман-
дан сонра ССРИ яразисиндя сцрятля юзял телеканалларын ачылмасы
просеси башланды. Азярбайъанда фяалиййятя башлайан илк юзял теле-
канал АНС олду.

198
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
15 ийул

1915 - Танынмыш ряссам вя щейкялтяраш Ъялал Гарйаьды (1915-


2001) анадан олуб. Азярбайъанын бир сыра мядяниййят вя иътимаи
хадимляринин щейкял вя бцстляринин (Н.Няриманов, М.Я.Сабир вя
с.) мцяллифидир.

1918 - Халг Ъцмщуриййяти щюкумяти азярбайъанлылара гаршы


сойгырымы ъинайятляринин арашдырылмасы цчцн Фювгяладя Тящгигат
Комиссийасы йарадыб. Комиссийа 1918-ъи илин март гырьынлары иля
йанашы, ХХ ясрин яввялиндян ермянилярин азярбайъанлылара гаршы
тюрятдикляри диэяр гятлиамлар щаггында чохсайлы материаллар топ-
ламыш, Ъцмщуриййят щюкумятинин гярары иля 31 март "Сойгырымы
эцнц" елан едилмишди. Азярбайъанын советляшмясиндян сонра бу
тарих эизлядилди.

1925 - Азярбайъанын халг артисти, мцьянни-пианочу, профессор


Рауф Атакишийев (1925-1994) анадан олуб. 1953-ъц илдян Опера
вя Балет Театрынын солисти ишляйиб, бир чох хариъи юлкялярдя чыхыш
едиб.

1926 - Халг артисти, актриса Сядайя Мустафайева (1926-2004)


анадан олуб. Шяки, Аьдаш, Эюйчай, Эянъя театрларында чалышыб,
бир сыра кинофилмлярдя йаддагалан образлар йарадыб.

1992 - Азярбайъан Республикасынын милли валйутасынын - ма-


натын дювриййяйя бурахылмасы барядя президент фярманы верилиб.
Фярмана ясасян, Азярбайъан манаты августун 15-дя дювриййяйя
бурахылды.

199
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
16 ийул

919 - Ярдябил йахынлыьында Азярбайъан Саъиляр дювлятинин баш-


чысы Йусиф Саъоьлунун гошунлары иля Хилафят ордусу арасында
дюйцш олуб. Яряб гошунлары Йусифин ордусуну мяьлуб едиб
юзцнц ясир эютцрсяляр дя, Саъиляр дювлятини Хилафятя табе етдиря бил-
мяйибляр. Яксиня, хялифя Мцктядир Йусифи Азярбайъанын щюкмда-
ры кими таныйараг азад етмяли олуб. 901-ъи илдя гардашы Мящям-
мядин юлцмцндян сонра Саъиляр дювлятиня башчылыг едян Й.Саъоь-
лу ону бюлэядя (индики Ъянуби Азярбайъан) эцълц гцввяйя чевир-
мишди. Хилафятя верэи юдямякдян имтина едяндян сонра ярябляр
онунла бир нечя дяфя дюйцшмцшдцляр. Й.Саъоьлу 927-ъи илдя Куфя
дюйцшцндя юлдцрцлцб.

1804 - Биринъи Русийа-Иран мцщарибяси (1804-1813) башланыб.


Мцщарибянин илкин нятиъяси олараг имзаланан Кцрякчай мцгави-
лясиня (1805-ъи ил) ясасян, Азярбайъанын Гарабаь вя Шяки ханлыг-
лары Русийайа илщаг едилиб.

1989 - Бакыда йарымэизли шяраитдя Азярбайъан Халг Ъябщяси-


нин тясис конфрансы кечирилиб. Бу, Азярбайъанда Гарабаь щадися-
ляри иля башланан милли халг щярякатынын гисмян тяшкилатланмасы
иди. Ябцлфяз Елчибяй АХЪ-нин сядри сечилиб. АХЪ-нин 16 няфяр-
дян ибарят Идаря Щейятиня ися кифайят гядяр фяргли бахышлы шяхсляр
сечилмишди вя тезликля тяшкилатда парчаланмалар башланды.

1999 - Исвечрянин Ъеневря шящяриндяки Жато гясриндя Азяр-


байъан вя Ермянистан президентляри Щейдяр Ялийев вя Роберт
Кочарйан арасында эюрцш кечирилиб. Бу эюрцшля йцксяк сявиййяли
Гарабаь данышыглары интенсив мярщяляйя гядям гойду.

200
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
17 ийул

1487 - Азярбайъан Сяфявиляр дювлятинин баниси, эюркямли сяр-


кярдя, шаир Шащ Исмайыл Хятаи (1487-1524) Ярдябилдя анадан
олуб. Сяфявиляр дювлятинин тямяли дини-сийаси щярякат олараг шейх
Сяфи тяряфиндян гойулуб. 1450-1480-ъи иллярдя Аьгойунлу
щюкмдары Узун Щясянин (Исмайылын ана тяряфдян бабасы), Шейх
Ъцнейдин (бабасы) вя Шейх Щейдярин (атасы) Азярбайъан торпаг-
ларыны бирляшдирмяк уьрунда башладыглары иши Шащ Исмайыл щяйата
кечириб. 1501-ъи илдя Тябризи пайтахт елан етмякля Сяфяви дювлятини
гуруб. Щакимиййятдя олдуьу гыса дюврдя (1501-1524) онларла
мямлякяти яля кечиряряк Сяфяви императорлуьуна гатыб, шющряти
бцтцн Авропайа йайылыб. Ейни заманда, дюврцн танынмыш шаири
олуб, "Хятаи" тяхяллцсц иля ясярляр йазыб. 1524-ъц ил майын 23-дя гя-
флятян вяфат едиб, Ярдябилдя Шейх Сяфи мягбярясиндя дяфн олунуб.

1913 - Халг артисти, танынмыш естрада мцьянниси Мирзя Бабай-


ев (1913-2002) анадан олуб. Мцьяннилк фяалиййяти иля йанашы,
актйор кими бир сыра кинофилмлярдя чякилиб.

1921 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин дахили ишляр назири


(ийун 1918 - декабр 1918) Бещбудаьа Ъаваншир (1877-1920)
Истанбулда ермяни террорчусу Мисак Топлакйан тяряфиндян гятля
йетирилиб.

2006 - "Бюйцк 8-лик" юлкяляри (АБШ, Британийа, Алманийа,


Франса, Италийа, Канада, Йапонийа, Русийа) башчыларынын Санкт-
Петербургда кечирилян саммитинин йекун бяйаннамясиндя Гара-
баь сцлщ просесиня дя йер айрылыб. Дцнйа лидерляри Азярбайъан вя
Ермянистан рящбярлярини сцлщ данышыгларыны сцрятляндирмяйя чаьы-
рыблар.

201
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
18 ийул

1908 - Сяттярханын башчылыг етдийи ингилаб (Мяшрутя-Конститу-


сийа ингилабы) Тябриздя гялябя чалыб. Сяттярханын фядаиляр дястяси
шящяри "аь байраглар"дан тямизляйиб, Тябриз Иран ингилабынын
(1905-1911) мяркязиня чеврилиб. 1909-ъу илдя Ъянуби Азярбай -
ъанда демократик щакимиййят органлары гурулмаьа башланды.
1910-ъу илин мартында Сяттярханын фядаиляри Тещрана йцрцшя баш-
ладылар, лакин Иран монархийасынын чар Русийасыны кюмяйя чаьыр-
масы иля ингилаб сцгут етди. Тябризя дахил олан Русийа гошунлары
ингилабчылара диван тутдулар.

1927 - Танынмыш щейкялтяраш, халг ряссамы Токай Мяммя-


дов анадан олуб. Бакыда Цзейир Щаъыбяйовун, Нясиминин,
Фцзулинин щейкялляринин мцяллифидир. Азярбайъан Дювлят Ряс-
самлыг Академийасынын мцяллими кими эянъ щейкялтярашларын йе-
тишмясиня юз тющфясини вериб.

1988 - ССРИ Али Советинин Ряйасят Щейятинин Даьлыг Гара-


баь мцнагишясиня щяср олунмуш эениш иъласы кечирилиб. М.Горба-
човун сядрлик етдийи иъласда Азярбайъан вя Ермянистанын сийаси
рящбярлийи, щяр ики республиканын ССРИ Али Советиндяки депутат-
лары иштирак едибляр. Эярэин мцбащисялярля кечян иъласда "Даьлыг
Гарабаь барясиндя мясяляйя даир" ССРИ Али Советинин Ряйасят
Щейятинин гярары гябул олунуб. Сяняддя Ермянистан ССР Али
Советинин Даьлыг Гарабаьы илщаг етмяк барядя гярарынын йолве-
рилмяз олдуьу вя онун ляьв едилмясинин зярурилийи вурьуланса да,
Йереван бу чаьырышы сайа салмады.

202
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
19 ийул

1826 - Иран гошунлары Араз чайыны кечяряк Русийанын нязаря-


тиндя олан Шимали Азярбайъан торпагларына дахил олуб, икинъи
Русийа-Иран мцщарибяси (1826-1828) башланыб. Илк эцнлярдя рус-
ларын щярби гярарэащы йерляшян Шуша галасыны мцщасиряйя алан
Иран (Гаъарлар) тахт-таъынын шащзадяси Аббас Мирзянин гошунла-
ры сонрадан эери чякилмяйя башладылар. Иран 1804-1813-ъц илляр
мцщарибясинин явязини чыхмаьа чалышса да, йеня мяьлуб олду.
Тцркмянчай мцгавилясиня ясасян (10 феврал 1828), Иран юз няза-
рятиндяки Иряван вя Нахчыван ханлыгларыны да Русийайа вермяйя
мяъбур олду.

1915 - Танынмыш опера мцьянниси, халг артисти Аьабаба


Бцнйадзадя (1915-1974) анадан олмушдур.

1920 - Халг Ъцмщуриййятинин гуруъуларындан бири, 1918-


1920-ъи иллярдя Азярбайъан парламентинин сядр мцавини олмуш
Щясян бяй Аьайев Тифлисдя ермяни террорчулары тяряфиндян гятля
йетирилиб. Ъцмщуриййятин сцгутундан сонра онун бир сыра хадим-
ляри щяля рус ишьалына мяруз галмамыш Эцръцстана мцщаъирят ет-
миш вя орада ермяни террору онлары щядяф алмышды. Бир гядяр яв-
вял Халг Ъцмщуриййятинин баш назири Ф.Хойски дя Тифлисдя гятля
йетирилмишди.

2007 - Ермянистанын Даьлыг Гарабаьда гурдуьу марионет


режимдя нювбяти сийаси эюстяри - "президент сечкиси" кечирилиб. Га-
рабаь сепаратчыларынын лидери вязифясиндя Акради Гукасйаны Бако
Саакйан явяз едиб. Азярбайъан бу сечкини гейри-гануни елан
едиб. Бейнялхалг тяшкилатлар сепаратчыларын "сечкиси"ни танымадыг-
ларыны бяйан едибляр.

203
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
20 ийул

1402 - Анкара йахынлыьында Теймурлянэин гошунлары иля Ос-


манлы султаны Илдырым Бяйазидин ордусу арасында дюйцш олуб. О
вахткы дцнйанын ики бюйцк империйасынын башында дуран тцрк сяр-
кярдяляри дюйцш мейданында цз-цзя эялиб. Теймурун ордусу
Бяйазидин гошунларыны мяьлуб едиб, султанын юзц ися ясир
эютцрцлцб. Бундан юнъя, Теймурлянэ Азярбайъан торпаглары,
Орта Асийа вя Щиндистан дахил олмагла эениш ъоьрафийаны яля ке-
чирмишди.

1918 - Халг Ъцмщуриййяти вя тцрк (Османлы) гцввяляринин


Нуру пашанын команданлыьы алтындакы бирэя Гафгаз Ислам Орду-
су дашнак-болшевик "Бакы Коммунасы" гошунларына даща бир
зярбя ендиряряк Шамахы шящярини азад едибляр. Бу арада тцрк го-
шунлары ъянубдан (индики Нефтчала району яразиси) Бакы истигамя-
тиня ирялилямяйя башламышды.

2001 - Президент Щейдяр Ялийев Милли Мятбуат, Телерадио вя


Интернет Шурасынын йарадылмасы барядя фярман имзалайыб. Фяр-
мана ясасян, йени тясисат юлкядя кцтляви информасийа фяалиййятиня
иътимаи нязаряти тямин етмяли иди. Сонрадан бейнялхалг експерт-
лярля (о ъцмлядян Авропа Шурасы) апарылан мяслящятляшмялярдян
сонра дювлят тяряфиндян йалныз Телерадио Шурасынын йарадылмасы
гярара алынды. Мятбуат Шурасы ися 2003-ъц илдя гейри-щюкумят гу-
руму кими тясис едилди.

204
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
21 ийул

1920 - Шямкир гязасынын Мцшкцрлц кяндиндя Намазын башчы-


лыьы алтында цсйан баш вериб. Цсйан ХЫ рус ордусунун щиссяляри тя-
ряфиндян йатырылыб.

1992 - Милли Мяълис Азярбайъанын бир сыра бейнялхалг конвен-


сийалара гошулмасы барядя сянядляри тясдигляйиб. Парламентин гя-
рарына ясасян, Азярбайъан ашаьыдакы конвенсийалара гошулуб:
Консул ялагяляри щаггында Вйана Конвенсийасы (24 апрел 1963-
ъц ил тарихдя гябул олунуб); БМТ-нин Мцстясна вя Дипломатик
щцгуглары щаггында Конвенсийасы (13 феврал 1946-ъы ил); Игтисади,
Сосиал вя Мядяни щцгуглар щаггында Бейнялхалг пакт (19 де-
кабр 1966-ъы ил); Мцлки вя Сийаси щцгуглар щаггында Бейнялхалг
Пакт (19 декабр 1966-ъы ил); Дипломатик ялагяляр щаггында Вйа-
на Конвенсийасы (18 апрел 1961-ъи ил); БМТ-нин Ушаг щцгуглары
щаггында Конвенсийасы (20 нойабр 1989-ъу ил).

2002 - Украйнанын Йалта шящяриндя (Крым) ЭУАМ юлкяляри


дювлят башчыларынын зирвя эюрцшц кечирилиб. Президентляр Леонид
Кучма (Украйна), Щейдяр Ялийев (Азярбайъан), Едуард Ше-
варднадзе (Эцръцстан) вя Владимир Воронинин (Молдова) ишти-
рак етдийи саммитдя топлантыда бирэя ямякдашлыьа даир бир сыра
сянядляр, о ъцмлядян "Реэионал сабитлийин вя тящлцкясизлийин бяр-
гярар едилмяси цчцн бирэя сяйлярин эюстярилмясиня даир Бяйанна-
мя" имзаланыб.

205
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
22 ийул

1875 - Азярбайъан милли мятбуатынын мцждячиси олан "Якинчи"


гязетинин илк сайы чапдан чыхыб. Бу эцн Азярбайъанда Милли мят-
буат вя журналистика эцнц кими гейд олунур. Щясян бяй Зярдаби-
нин рящбярлийи иля ики ил ярзиндя ъямиси 56 сайы ишыг цзц эюрян
"Якинчи" гязети халгымызын милли ойанышында мцщцм рол ойнайыб.
Гязетин маарифчи идейалары чар Русийасы щаким даирялярини нара-
щат етмиш вя о, 1877-ъи илдя баьланмышдыр. "Якинчи"дян сонра
Азярбайъан мятбуатынын йени сящифялярини ачан "Зийа", (1879),
"Кяшкцл" (1880), "Каспи" (1890) гязетляри няшря башлады.

1882 - Азярбайъанын истиглал тарихиндя юнямли рол ойнамыш


эюркямли щярби хадим Казым Карабякир паша (1882-1946) ана-
дан олуб. 1919-ъу илдя Нахчыванын ермяни-дашнак ишьалындан
горунмасында, бу бюлэянин тарихи Азярбайъан торпаьы олараг
галмасында мцстясна хидмятляр эюстяриб.

1990 - Щейдяр Ялийев Москвадан Азярбайъана гайыдыб. Ла-


кин республиканын рящбярлийи (президент Айаз Мцтяллибов) онун
Бакыда йашамасына имкан вермямиш вя о, ийулун 22-дя доьулуб
бойа-баша чатдыьы Нахчывана эетмишдир. Щ.Ялийев Нахчыванда
халг кцтляляринин бюйцк издищамы иля гаршыланыб.

1993 - Ермяни силащлы гцввяляри Гарабаь мцнагишяси зонасын-


дан кянарда олан Тяртяр вя Газах район мяркязлярини ракет атя-
шиня тутуб. Щяр ики шящярдя цмумиликдя 11 динъ сакин щялак олуб,
30-дяк адам йараланыб.

2001 - Президент Щейдяр Ялийевин фярманы иля Азярбайъан Ре-


спубликасы Дини Гурумларла Иш цзря Дювлят Комитяси йарадылыб.

206
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
23 ийул

1916 - Азярбайъан тясвири сянятинин эюркямли нцмайяндяси,


халг ряссамы Марал Рящманзадя (1916 - 2008) анадан олмуш-
дур. Ясярляри Москвадакы Третйаков галерейасында вя диэяр ха-
риъи музейлярдя сахланылыр.

1991 - "Независимайа газета"да (Русийа) Азярбайъан Али


Советинин вя Нахчыван Али Мяълисинин депутаты Щейдяр Ялийевин
Сов.ИКП сыраларыны тярк етмяси барядя бяйанаты дяръ олунуб.
Щ.Ялийев партийадан чыхмаг барядя ийулун 19-да бяйанат вер-
мишди, лакин Азярбайъанын о вахткы рящбярлийи вя Москва даиря-
ляри бяйанатын эениш мятбуата чыхмасына имкан вермядиляр. "Не-
зависимайа газета"да дяръ едилян бяйанатында Щ.Ялийев ССРИ
рящбярлийинин Ермянистанын Азярбайъана гаршы тяъавцзцня сейр-
чи галмасына етираз етдийини вя коммунист идеолоэийасына инамы-
нын мящв олдуьуну вурьуламышды.

1993 - Ермянистанын силащлы гцввяляри Аьдам истигамятиндя


эенишмигйаслы щцъумдан сонра районун Хыдырлы, Сарыъалы, Гийас-
лы вя Мурадбяйли кяндлярини ишьал едяряк сящяр еркян Аьдам шя-
щяриня дахил олублар. Эцнцн икинъи йарысында шящяр тамамиля ишь-
ал олунуб. Сонракы эцнлярдя ермяни гцввяляри Аьдам району-
нун цчдя икисини ишьал етди. Аьдамын ишьалы Азярбайъанын Даьлыг
Гарабаьын ятрафында Лачын вя Кялбяъярдян сонра цчцнъц бюйцк
иткиси иди. Аьдам Даьлыг Гарабаь ятрафында ян бюйцк район
(ящалиси 160 мин няфяр) иди вя онун сцгцту Азярбайъанын даща
дюрд районунун ишьалыны лабцд етди. Аьдамын ишьалындан дярщал
сонра ермянилярин Фцзули-Ъябрайыл истигамятиндя щцъуму баш-
ланды.

207
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
24 ийул

1993 - Ермяни гцввяляринин Аьдамы ишьал етмяси иля ялагядар


Русийа ХИН вя АБШ Дювлят Департаменти бяйанат йайыб. Ру-
сийанын бяйанаты тяряфляря атяшкяси дайандырмаг чаьырышындан
ибарят иди. АБШ даща конкрет мювге билдиряряк Гарабаь ермяни-
лярини "дцшмян ниййятли щярби ямялиййатлары дайандырмаьа" чаьыр-
мышды. Гарабаь данышыгларына васитячилик едян АТЯМ-ин Минск
конфрансынын сядри Марио Раффаеллинин (Италийа) бяйанатында ися
"ермяни силащлы гцввяляриндян" ишьал олунмуш яразилярдян чыхмаг
тяляб олунурду. Лакин бяйанатларын щеч бириндя Азярбайъан тор-
пагларынын ишьалынын Ермянистан тяряфиндян щяйата кечирилдийи
гейд олунмурду.

2001 - Бакы Иран щярби эямиляринин Хязярдя кяшфиййат апаран


Азярбайъан эямиляриня щцъум етмяси иля баьлы бу юлкяйя етираз
нотасы вериб. Бир эцн юнъя, ийулун 23-дя Хязярин ъянубунда
(Иран-Азярбайъан дяниз сярщяди), "Араз-Алов-Шярг" структурун-
да бп (Бюйцк Британийа) ширкятинин сифариши иля кяшфиййат ишляри апа-
ран "Эеофизик-3" вя "Ялиф Щаъыйев" эямиляри Иранын щярби эямиля-
ри тяряфиндян щцъума мяруз галараг яразини тярк етмяйя мяъбур
олмушдулар. Щадися Иран-Азярбайъан мцнасибятляриндя кяскин
резонанс доьурду. Мцнасибятлярдяки эярэинлик бир нечя ай сцрдц
вя 2002-ъи илдя президент Щейдяр Ялийевин Ирана сяфяриндян сонра
арадан галхды. Ейни заманда, Азярбайъан Хязярин статусуна
даир мцбащисяляр вя Иранла дяниз сярщяди проблеми чюзцлянядяк
"Араз-Алов-Шярг" структурунда кяшфиййат ишлярини дайандырды.

208
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
25 ийул
1918 - Гафгаз Ислам Ордусунун Бакыйа доьру истигамят ал-
дыьыны эюрян "Бакы Совети" Ирандакы инэилис гошунларыны кюмяйя
чаьырмаг барядя гярар гябул едиб. "Бакы Совети"нин болшевик
фраксийасы гярарын ялейщиня олса да, гурумдакы есер-меншевик-
дашнак чохлуьу инэилислярин Бакыйа чаьырылмасына сяс верибляр.
Бундан сонра болшевикляр гуруму тярк едяъяклярини билдирибляр.
Инэилис гошунлары Бакыйа августун яввялиндя дахил олсалар да,
аййарым сонра Гафгаз Ислам Ордусунун щцъумлары алтында шя-
щяри тярк етмяйя мяъбур олдулар.

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин орду щиссяляри Муьан-Лянкя-


ран бюлэясиндяки цсйаны йатырыблар. 1919-ъу илин майында бюлэя-
дяки рус ящалиси (чар Русийасы дюврцндя бурайа кючцрцлмцш мо-
локанлар) болшевиклярин тяшвиги иля цсйан галдырмыш вя "Муьан
Совет Республикасы"нын йарандыьыны елан етмишдиляр. Цсйанын йа-
тырылмасы заманы гондарма "республика"нын рящбярляри (Т.Улй-
ансев, И.Коломийсев вя с.) мящв едилмиш, чохлу сайда силащ-сур-
сат гянимят эютцрцлмцшдц.

1990 - Сов.ИКП МК Даьлыг Гарабаьдакы ганунсуз силащлы


бирляшмялярин тярксилащ едилмяси барядя гярар гябул едиб. Моск-
ванын ермяниляря йюнялик бу аддымы 1990-ъы илин майында Ермя-
нистандакы парламент сечкиляриндя мцстягиллик тяряфдары Ермяни
Цмцммилли Щярякатынын галиб эялмяси иля баьлы иди. Сов.ИКП
МК-нын гярарына мцвафиг олараг Гарабаьда ермяни силащлы дяс-
тяляринин тярксилащ едилмяси иля баьлы бир нечя ямялиййат кечирился
дя, тезликля ермяни миллятчиляри Кремл даиряляри иля дил тапмаьа
мцвяффяг олдулар.

1992 - Азярбайъан Судан дювляти иля дипломатик мцнасибятляр


гуруб.
209
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
26 ийул

1938 - Азярбайъан ССР-ин йени Конститусийасына уйьун ола-


раг республиканын ярази-инзибати бюлэцсцндя районлар шябякяси
ганунла тясбитляниб. Бир сыра район вя гясябялярин адлары дяйишди-
рилиб: Гарадонлу району Имишли, Щил - Гусар, Зуванд - Лерик, Би-
лясувар- Пушкин, Няриманов - Ханлар, Вярйадцз - Йардымлы рай-
онлары, Зубовка кянди Яли Байрамлы шящяри, Эоранбой кянди
Гасым Исмайилов гясябяси, алман иъмасынын йашадыьы Аннино гя-
сябяси Шамхор, Йеленендорф гясябяси ися Ханлар гясябяси адлан-
дырылыб.

1992 - ССРИ Щярби Дяниз Гцввяляринин Хязярдяки щярби до-


нанмасынын Русийа вя Азярбайъан арасында бюлцшдцрцлмяси ба-
ша чатыб. Юлкямизин сярянъамына кечян щярби эямилярин цзяриндя
Азярбайъанын цчрянэли байраьы галдырылыб. ССРИ даьылдыгдан со-
нра Хязярдяки щярби донанманын бюлцшдцрцлмяси цзря данышыглар
1992-ъи илин яввялиндя башламышды. Данышыглар Хязяр щярби до-
нанмасынын 25 фаизинин вя Бакы Щярби Дянизчилик Мяктябинин
Азярбайъана верилмяси иля йекунлашды. Азярбайъанын Щярби Дя-
низ Гцввяляринин тарихи ися 1918-ъи илин 5 августундан щесабланыр.
Щямин эцн Хязярдя кечмиш Русийа империйасына мяхсус щярби
эямилярин базасында Халг Ъцмщуриййятинин щярби дяниз донан-
масы йарадылыб.

210
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
27 ийул

1804 - Русийа-Иран мцщарибясиндя (1804-1813) илк тоггушма


- Цчмцядзин дюйцшц олуб. Иряван ханлыьы яразисиндя, Цчмцядзин
кянди (индики Ермянистанын Ечмиядзин району) йахынлыьында баш
верян дюйцшдя рус гошунлары мяьлуб олублар. Бунун ардынъа,
Гямярли кянди йахынлыьында икинъи дюйцшдя дя мяьлуб олан рус-
лар эери чякилибляр. Лакин 1805-ъи илин яввялиндя, Шяки вя Гарабаь
ханлыглары истигамятиндя йцрцшя башлайан руслар щяр ики ханлыьы яля
кечирибляр.

1826 - Эянъядя Русийа мцстямлякячилийи ялейщиня эцълц цсйан


баш вериб. Бу, Эянъя ханлыьынын 1804-ъц илдя Русийа тяряфиндян
ишьалындан сонра чар цсул-идарясиня гаршы илк кцтляви чыхыш иди.
Цсйан рус гошунлары тяряфиндян амансызлыгла йатырылыб.

1997 - Президент Щейдяр Ялийев АБШ-а илк рясми сяфяря эедиб.


Августун 6-дяк давам едян сяфяр эедишиндя Азярбайъан прези-
денти яввялъя Нйу-Йоркда БМТ-нин баш катиби Коффи Аннан,
НАТО-нун баш катиби Хавйер Солана иля, АБШ-ын бизнес даиря-
ляри иля эюрцшляр кечирмишди. Августун 1-дя Аь евдя АБШ прези-
денти Билл Клинтонла данышыглардан сонра ики юлкя арасында мцна-
сибятлярин стратежи тяряфдашлыг сявиййясиня йцксялдийини елан едян
Бирэя бяйаннамя имзаланыб. Бундан ялавя, Азярбайъанын АБШ-
ын "Сщеврон", "Еххон", "Мобил" вя "Амоъо" ширкятляри иля нефт
мцгавиляляри дя Аь евдя имзаланыб.

2002 - Президент Щейдяр Ялийев Азярбайъан Али Щярби Тяйй-


арячилик Мяктябинин мязунларынын илк бурахылышында иштирак едиб.
Али Тяййарячилик Мяктяби 1998-ъи илдя Тцркийя Силащлы Гцввяляри-
нин кюмяйи иля йарадылмышды.

211
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
28 ийул

1723 - Ы Пйотрун эюндярдийи рус гошунлары Бакыны ишьал едиб.


Бакы щакими Мящяммядщцсейн бяй сцрэцня эюндярилиб. Бу, Ру-
сийанын Азярбайъан цзяриня биринъи ишьалчылыг йцрцшц иди. 1735-ъи
илдя руслар Сяфяви дювляти иля мцгавиляйя эюря, Азярбайъан тор-
пагларыны тярк етдиляр. Русийа империйасынын Азярбайъан цзяриня
икинъи вя щялледиъи йцрцшц ХЫХ ясрин яввялиндя башланды.

1931 - Мяшщур Азярбайъан нефтчиси, эеолог Фярман Салма-


нов (1931-2007) Шямкирдя анадан олуб. 1960-1980-ъи иллярдя
Гярби Сибирдя 100-дян чох нефт-газ йатаьынын кяшфиндя иштирак
едиб, ССРИ Елмляр Академийасынын мцхбир цзвц олуб.

1935 - Эюркямли бястякар, Азярбайъанын халг артисти Васиф


Адыэюзялов (1935-2006) анадан олуб.

1990 - Азярбайъанда демократик гцввялярин илк цмумрес-


публика форуму кечирилиб. Парламент сечкиляри (сентйабр 1990)
яряфясиндя бир арайа эялян 20-дян чох иътимаи тяшкилатын иштиракы иля
"Демократик блок" йарадылыб.

2001 - Тцркмянистан Азярбайъанын "Ясрин мцгавиляси" чярчи-


вясиндя истисмар етдийи "Азяри" вя "Чыраг" йатагларынын, щямчинин
"Кяпяз" нефт-газ структурларынын она мяхсус олмасы барядя
Азярбайъана нота эюндяриб. Бакы буна ъаваб олараг илк ики йа-
таьын истиснасыз олараг Азярбайъана мяхсус олдуьуну, "Кяпяз"
структуру иля баьлы ися конструктив данышыглара щазыр олдуьуну
билдириб.

212
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
29 ийул

1989 - Азярбайъандан Ермянистана эедян дямир йолу хятти


Ермянистан яразисиндя гатарлара едилян щцъумлар нятиъясиндя
баьланыб. Азярбайъанын Нахчыван Мухтар Республикасынын Ер-
мянистан тяряфиндян блокадайа алынмасы башланыб.

1993 - БМТ-нин Тящлцкясизлик Шурасы Ермянистан-Азярбай -


ъан мцнагишясинин эенишлянмяси вя Аьдамын ишьалы иля баьлы 853
сайлы гятнамя гябул едиб. Гятнамядя ермяни силащлы гцввяляринин
Аьдам районундан вя Азярбайъанын ишьал олунмуш бцтцн яра-
зиляриндян чыхарылмасы тяляб олунурду. Лакин сяняддя Ермяниста-
нын ады тяъавцзкар кими щалланмырды. Бундан юнъяки 822 сайлы вя
сонракы 874, 884 сайлы гятнамяляр дя тяхминян ейни мязмунда
гябул олунмушдур.

2002 - Милли Мяълисин нювбядянкянар сессийасында президент


Щейдяр Ялийевин тяклиф етдийи Азярбайъан Конститусийасына дяй-
ишикликляр лайищяси бяйянилиб. Конститусийайа дяйишикликлярля баьлы
референдум 2002-ъи ил августун 24-дя кечирилди. Ясас Гануна
дяйишикликляр инсан щцгугларынын вя азадлыгларынын горунмасынын
ялавя тяминатлары, сечки системи, дювлят щакимиййяти органларынын
фяалиййятинин тянзимлянмяси, мящкямя щакимиййятинин ролунун
артмасыны вя с. нязярдя тутурду.

213
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
30 ийул

1435 - Тябриз йахынлыьында Гарагойунлу щюкмдары Исэяндя-


рин гошунлары иля Теймуриляр щюкмдары Шащрух вя Ширваншащын
бирляшмиш гцввяляри арасында дюйцш олуб. Дюйцш Гарагойунлу
гошунларынын мяьлубиййяти иля баша чатыб. Атасы Гара Йусифин
юлцмцндян сонра тахта чыхан Исэяндяр Гарагойунлу дювлятинин
яразисини эенишляндирмяк цчцн бир нечя дяфя Ширвана щцъумлар ет-
ся дя, истяйиня наил олмамышды. Ондан сонра щакимиййятя эялян
Ъащан шащын дюняминдя Гарагойунлу дювляти индики Иран вя Ира-
гын бюйцк щиссясиндя щаким олду.

1744 - Иран тахт-таъынын азярбайъанлы (тцрк) щюкмдары Надир


шащ Яфшар Орта Асийа вя Щиндистан зяфярляриндян сонра Османлы
цзяриня йцрцш едиб. Лакин Надир шащын Гарсы яля кечирмяк ъящди
уьурсуз олуб. Бу арада Азярбайъанын шималында Надир шащ ялей-
щиня цсйанлар башламышды вя 1744-ъц илдя биринъи олараг Шякидя
Щаъы Чялябинин башчылыьы иля мцстягил ханлыг йаранды.

1918 - Халг Ъцмщуриййяти щюкумятинин гярары иля рус ишьалын-


дан (1805) сонра Эянъя шящяриня верилмиш Йелизаветпол ады ляьв
олунуб, шящярин тарихи ады бярпа олунуб. Щюкумятин гярары иля
чар Русийасы дюврцндя Карйаэин ады верилмиш Ъябрайыл гязасынын
да тарихи ады бярпа едилиб. 1930-ъу иллярдя Эянъянин ады йенидян
дяйишдирилди (Кировабад), 1989-ъу илдя тякрар тарихи ады юзцня
гайтарылды.

214
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
31 ийул

1918 - Дашнак-болшевик "Бакы Совети"дя парчаланма баш ве-


риб. Ермяни дашнаклар есер вя меншевиклярля бирляшяряк болшевик
щюкумятини - Шаумйанын башчылыг етдийи Бакы Коммунасыны де-
вирибляр. Парчаланма Гафгаз Ислам Ордусунун Бакыйа йцрцшцнц
юнлямяк цчцн атылаъаг аддымларла баьлы иди. Дашнак-есер-менше-
викляр Ирандакы инэилис гошунларынын кюмяйя чаьырылмасыны истяйир-
ди, болшевик Русийасынын планларыны йериня йетирян Шаумйанын ко-
мандасы ися буна гаршы иди. Нятиъядя биринъиляр Бакы комиссарла-
рыны щакимиййятдян кянарлашдырараг онлары Байыл щябсханасына
салыблар. Сящяриси Бакыда есер-меншевик вя дашнакларын "Сентро-
каспи диктатурасы" гурулуб.

1926 - Академик, нефт-газ сащясиндя танынмыш алим, иътимаи


хадим Митяд Аббасов анадан олуб. ССРИ Елмляр Академийа-
сынын мцхбир-цзвц олуб. 1991-1992-ъи иллярдя Азярбайъан Рес-
публикасынын дювлят катиби ишляйиб.

1991 - Ермяни терроризми Азярбайъана гаршы нювбяти аксийаны


щяйата кечириб. Москва-Бакы маршруту цзря щярякят едян сярни-
шин гатарынын Даьыстан Республикасынын Темиртау стансийасы йа-
хынлыьында партладылмасы нятиъясиндя 16 няфяр щялак олмуш, 20 ня-
фяр йараланмышдыр.

2002 - Президент Щейдяр Ялийев "Азярбайъан Республикасынын


Дювлят Сярщяд Хидмятинин йардылмасы щаггында" фярман имза-
лайыб. Фярмана ясасян, Дювлят Сярщяд Хидмяти Милли Тящлцкясизи-
лик Щазирлийинин Сярщяд Гошунлары Идарясинин ясасында йарадылыб.

215
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
1 август

1421 - Гарагойунлу щюкмдары Гара Йусифин оьуллары Исэян-


дяр вя Исфяндийарын гошунларлы иля Теймури султаны Шащрухун вя
Ширваншащын бирляшмиш гцввяляри арасында Алашкерд вадисиндя
дюйцш олуб. Дюйцш Теймуриляр вя Ширваншащларын гялябяси иля ня-
тиъяляниб. Гарагойунлу дювляти иля мцбаризядя Ширваншащ Ы Ибра-
щимя дястяк верян Теймури султаны юз нювбясиндя онун кюмяйи
иля Азярбайъанын диэяр яразилярини яля кечирмяйя чалышырды.

1473 - Узун Щясянин башчылыг етдийи Аьгойунлу дювлятинин


(1468-1501) гошунлары иля Османлы ордусу арасында Малатйа
дюйцшц олуб. Тяряфляр арасында 1472-ъи илдя башланан мцщарибя-
нин илк дюйцшц Аьгойунлуларын гялябяси иля нятиъяляниб. Лакин 10
эцн сонра Османлы ордусу Аьгойунлу гошунларыны аьыр мяьлу-
биййятя уьратды.

1918 - Бакыда есер, меншевик вя дашнаклардан ибарят "Сентро-


каспи вя Фящля-ясэяр депутатлары Совети Мцвяггяти Комитясинин
диктатурасы" адлы мцртяъе гурум йарадылыб. "Бакы Коммуна-
сы"нын сцгутундан сонра йаранан йени гурум да болшевиклярля
ейни мягсяди - Халг Ъцмщуриййяти щюкумятинин Бакыйа эялишинин
гаршысыны алмаьы эцдцрдц.

2001 - Азярбайъан яразисиндя бцтцн идаря-мцяссисяляр, дювлят


вя гейри-дювлят гурумлары, Азярбайъан дилиндя бцтцн няшрляр ла-
тын графикалы ялифбайа кечибляр. Бу тарихи просес президент Щейдяр
Ялийевин 18 ийун 2001-ъи ил тарихли фярманына ясасян эерчякляшиб.
Латын графикалы ялифбанын тятбигинин Азярбайъанынын тарихиндя
мцщцм щадися олдуьуну нязяря алан президент 2001-ъи ил авгус-
тун 9-да даща бир фярман имзалады вя 1 август Азярбайъан ялиф-
басы вя Азярбайъан дили эцнц елан едилди.
216
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
2 август

1898 - Азярбайъан милли киносунун йарандыьы эцндцр. Бакыда


илк гысаметражли, сяссиз филм ("Илишдин") нцмайиш олунуб. Президент
Щейдяр Ялийевин 2000-ъи ил 18 декабр тарихли сярянъамына ясасян,
2 август Милли кино эцнц кими гейд олунур.

1991 - Ермяни тяхрибатчылары Даьлыг Гарабаьын азярбайъанлы


ящалисиня гаршы даща бир террор акты щяйта кечирибляр. Щадрут
(Хоъавянд) районунун Доланлар кяндиндя "ГАЗ-53" маркалы
автомашынын партладылмасы нятиъясиндя 4 няфяр щялак олуб 8 няфяр
йараланыб.

2001 - Сочидя МДБ саммити чярчивясиндя Азярбайъан, Ру-


сийа вя Газахыстан президентляри Щейдяр Ялийев, Владимир Путин
вя Нурсултан Назарбайев арасында кечирилян эюрцшдя Хязярля
баьлы мясяляляр мцзакиря едилиб. Президентляр Иран щярби эямиляри-
нин Азярбайъанын нефт йатагларында эеофизики кяшфиййат апаран
эямисиня щцъумуну (23 ийул) писляйян бирэя бяйанат гябул едиб-
ляр. Русийа вя Газахыстан Азярбайъанын Хязярля баьлы конструк-
тив, мцбащисяляри динъ йолла низамламаг хяттиня дястяк верибляр.

2003 - Сящщятиндяки проблемлярля баьлы Тцркийядя, Эцлщаня


Щярби Тибб Академийасында (Анкара) мцалиъя олунан прези-
дент Щейдяр Ялийев АРДНШ-нин 1-ъи витсе-президенти, миллят вя-
кили Илщам Ялийевин Азярбайъанын баш назири тяйин олунмасына
разылыг верилмяси иля баьлы Милли Мяълися тягдимат эюндяриб.

2008 - Бакыда щаким Йени Азярбайъан Партийасынын ЫВ гурул-


тайы кечирилиб. Гурултай иштиракчылары партийанын сядри, президент
Илщам Ялийевин 2008-ъи ил 15 октйабр президент сечкиляриндя на-
мизядлийинин иряли сцрцлмяси барядя йекдил гярар гябул едибляр.
217
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
3 август

1920 - Губа гязасынын Дявячи вя Губа даиряляриндя Щямдул-


ла Яфяндинин вя Майылын башчылыьы алтында советляшмя ялейщиня
кяндли чыхышлары башланыб. Бу цсйанын йатырылмасындан сонра
Азярбайъанда болшевик ишьалына гаршы кцтляви чыхышлар нисбятян ся-
нэиди. Бундан сонра республикада эцълц антисовет чыхышлары 20-ъи
иллярин сону-30-ъу иллярин яввялиндя кцтляви колхозлашма заманы
юзцнц эюстярди.

1941 - Бюйцк Вятян мцщарибясиндя Совет Ордусу тяркибиндя


азярбайъанлылардан ибарят илк гошун бирляшмяси - 402-ъи дивизийа
тяшкил олунуб.
- Бу арада ССРИ вя Бюйцк Британийа гошунларынын континэен-
ти Щитлер Алманийасы гцввяляринин ъянуб ъинащындан (Тцркийя вя
Иран цзяриндян) Совет Иттифагына мцмкцн щцъумуну юнлямяк
цчцн Иран (Ъянуби Азярбайъан) яразисиня йеридилмяйя башламыш-
ды. Совет гошунлары Ъянуби Азярбайъанда 1945-ъи илядяк галды.

1993 - Бакыда илк бейнялхалг пейк рабитя системинин ачылышы


олуб. Америка Бирляшмиш Штатларынын "ЫДБ" ширкятинин гурашдыр-
дыьы комплекс Азярбайъаны бейнялхалг телекоммуникасийа сис-
теминя гошуб. Ачылыш мярасиминдя Али Советин сядри, президент
сялащиййятлярини щяйата кечирян Щейдяр Ялийев иштирак едиб.

1999 - Азярбайъанла Мйанма (Бирма) дювляти арасында дипло-


матик мцнасибятлярин гурулмасы щаггында протокол имзаланыб.

218
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
4 август

1783 - Шярги Эцръцстанын (Картли вя Кахетийа чарлыьы) чар Ру-


сийасынын щимайясиня кечмяси барядя Эеорэийевск трактаты имза-
ланыб. Сянядя ясасян, эцръц чарлыьынын тяркибиндяки Азярбайъан
торпаглары (Борчалы, Шямсяддил вя с.) да Русийанын нязарятиня
кечди. Эцръц чары ЫЫ Иракли иля Русийанын Гафгаз корпусунун рящ-
бяри эенерал Потйомкин тяряфиндян имзаланан анлашмайа эюря,
Русийа Эцръцстаны Тцркийя (Османлы) вя Иранын щцъумларындан
горумаг барядя ющдялик эютцрмцшдц. Эеорэийевск анлашмасы
1801-ъи илдя Эцръцстанын Русийайа бирляшдирилмяси цчцн ясас олду.

1918 - Эенерал Денстервилин команданлыг едийи инэилис щярби


дястяси Бакыйа эялиб. Бакыдакы "Сентрокаспи" щюкумяти Гафгаз
Ислам Ордусунун шящяря щцъумунун гаршысыны алмаг цчцн Иран-
дакы инэилис гошунларыны кюмяйя чаьырмышды. Янзяли лиманындан
йола чыхан инэилис десантынын ясас щиссяси августун 9-17-дя Ба-
кыйа эялди.

1992 - Азярбайъанла Португалийа (юлкямизин мцстягиллийини


1992-ъи ил йанварын 7-дя таныйыб) арасында дипломатик мцнасибят-
ляр гурулуб.

2003 - Милли Мяълисин нювбядянкянар сессийасында АРДНШ-


ин 1-ъи витсе-президенти, миллят вякили Илщам Ялийевин баш назир вя-
зифясиня тяйинатына разылыг верилиб. Гярар сясвермядя иштирак едян
101 депутатын йекдил сяси иля гябул едилиб. Щямин эцн дювлят баш-
чысы Щейдяр Ялийев Конститусийанын 109-ъу маддясиня ясасян,
И.Ялийевин баш назир тяйин олунмасы барядя фярман имзалайыб.
Президентин диэяр фярманы иля А.Расизядя баш назир вязифясиндян
азад олунараг баш назирин 1-ъи мцавини тяйин едилиб.

219
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
5 август

1895 - Эюркямли алим, ъярращ, иътимаи хадим Мустафа Топчу-


башов (1895-1981) анадан олуб. 1930-ъу илдян юмрцнцн сонуна-
дяк Азярбайъан Дювлят Тибб Институтунун ъярращлыг кафедрасына
рящбярлик едиб. Азярбайъан ССР Елмляр Академийасынын витсе-
президенти олуб.

1906 - Иранын Гаъарлар сцлалясиндян олан щюкмдары Мцзяфя-


ряддин шащ юлкядя башланан ингилаб даьласыны сянэитмяк цчцн
Конститусийанын щазырланмасы барядя фярман вериб. Конститусий-
анын гябулу Иранда 1905-ъи илдя башланан вя ясас лидерляриндян
бири азярбайъанлы Сяттархан олан ингилабын ясас тялябляриндян иди.
Конститусийа 1906-ъы илин декабрында гцввяйя минди вя Иран
конститусийалы монархийайа чеврилди.

1918 - Кечмиш Русийа империйасынын Хязярдяки щярби эямиля-


ринин базасында Халг Ъцмщуриййятинин щярби донанмасы тяшкил
олунуб. Донанма илк мярщялядя 6 гайыг вя эямидян ибарят олуб.
Советляшмядян сонра Гырмызы донанма адландырылан щярби-дяниз
гцввяляри болшевик Русийасынын (даща сонра ССРИ-нин) Хязяр
Щярби Донанмасынын тяркибиня дахил олуб. ССРИ-нин даьылма-
сындан сонра донанма Русийа вя Азярбайъан арасында бюлцнцб
вя 1992-ъи илин ийулунда Азярбайъан щярби эямиляри юлкямизин
байраьы алтында рейдя чыхыблар. Президент Щ. Ялийевин 1996-ъы илдя
вердийи фярманла 5 август Азярбайъанда Щярби донанма эцнц
кими гейд олунур.

220
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
6 август

1723 - Русийа чары Ы Пойтр Хязяр дянизини вя Азярбайъаны яля


кечирмяк планларыны реаллашдырмаьа башлайыб. Русийа експедисий-
асынын Хязяр йцрцшц заманы Азярбайъанын сащил яразиляри, о
ъцмлядян Бакы ишьал олунуб. Лакин Русийа гошунлары аз сайда
олдуьундан бурада чох дуруш эятиря билмяйяряк эери гайытдылар.
Бу йцрцшдян сонра Ы Пойтр Азярбайъан торпагларынын
(бцтювлцкдя Ъянуби Гафгазын) яля кечирилмяси иля баьлы мяшщур
"Вясиййятнамя"сини елан етди.

1832 - Азярбайъанын эюркямли шаиряси Хуршидбану Натяван


(1832-1897) Шушада анадан олуб. Сонунъу Гарабаь ханы Мещ-
дигулу ханын гызы, Ибращимхялил ханын нявяси олан вя халг арасын-
да "Хан гызы" дейя чаьырылан Натяван истедадлы шаиря олмагла йа-
нашы, хейриййячилийи иля дя таныныб, имкансызлара ял тутуб, Шушайа
су кямяри чякдириб.

1993 - Ермянистан силащлы гцввяляринин Фцзули району истига-


мятиндя эениш щцъуму башланыб. Ермяни гошунларынын щиссяляри
Мянэяляната йцксяклийини яля кечиряряк Фцзули шящяриня йахынла-
шыблар. Азярбайъан Милли Ордусунун щиссяляри щцъуму, чятинликля
дя олса дяф едяряк ермяни гцввялярини стратежи ящямиййятли
йцксякликлярдян вуруб чыхарыблар. Лакин ики щяфтя сонра ермяни
гцввяляринин йени щцъцмц Фцзули шящяри вя районун бюйцк щисся-
синин ишьалы иля нятиъялянди.

221
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
7 август

1930 - Эюркямли ряссам Тоьрул Няриманбяйов анадан олуб.


Дцнйанын мцхтялиф мцзейляриндя сярэилянян натцрморт, портрет,
мянзяря вя с. жанрларда йаратдыьы ясярлярля йанашы, диварцстц мо-
нументал фрескалары иля дя таныныб. Бир сыра филмляря, театр тамаша-
ларына бядии тяртибат вериб.

1932 - Совет щюкумятинин "Дювлят мцяссисяляри, колхоз вя ко-


оперативлярин ямлакынын горунмасы щаггында" гярары иля халг тя-
сяррцфатында сярт ъяза тядбирляринин ясасы гойулуб. Гярара эюря,
дювлят ямлакындан щятта хырда оьурлуг эцллялянмя, ян йахшы щал-
да 10 ил щябсля ъязаландырылырды. Совет тарихиня "Беш сцнбцл щаггын-
да ганун" ады иля дцшян сяняд Азярбайъанда да кянд тясяррцфа-
тында репрессийалара зямин йарадыб.

1992 - Азярбайъанда "Ярази мцдафия гярарэащларынын йарадыл-


масы щаггында" фярман верилиб. Гярар сярщяд бюлэяляриндя вя
Даьлыг Гарабаьда ермяни гцввяляринин щцъумларынын гаршысыны
алмаг цчцн йерли ящалинин сяфярбяр олунмасыны нязярдя тутурду.
Лакин нятиъя етибариля бу аддым щярби юзбашыналыьа, ващид коман-
данлыьа табе олмайан силащлы дястялярин йаранмасына ряваъ верди.

1993 - Ъянуб бюлэясиндя Ялякрам Щцмбятовун башчылыьы ал-


тында гондарма гурум - "Талыш-Муьан Республикасы" елан олу-
нуб. Халг Ъябщяси игтидары дюврцндя Мцдафия Назирлийиндя
йцксяк постлар тутан (бир мцддят назир мцавини) полковник
Я.Щцмбятовун авантцрасы Щейдяр Ялийевин Азярбайъанын рящ-
бярлийиня гайыдышы иля барышмайан гцввяляр тяряфиндян тяшвиг олу-
нурду. Йерли ящали арасында ися бу сепаратчылыьын дястяйи йох иди вя
Щ.Ялийевин гятиййятли тядбирляри нятиъясиндя она сон гойулду.

222
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
8 август

1948 - Танынмыш актйор, халг артисти Расим Балайев Аьсуда


анадан олуб. Кинодакы илк баш ролу ("Нясими" филми, 1974) она
шющрят эятириб, бундан сонра онларла филмдя мцхтялиф образлар йа-
радыб. Азярбайъан Кинематографчылар Иттифагынын катибидир.

1991 - Ермянистан яразисиндяки сонунъу азярбайъанлы йашайыш


мянтягяси - Мещри районунун Нцвяди кянди ермяни силащлы
гцввяляринин щцъуму нятиъясиндя талан едилиб. Ермяни гцввяляри
кяндин бцтцн ящалисини зорла депортасийа едибляр. 1988-ъи илдя Ер-
мянистанда азярбайъанлы ящалийя гаршы башланан етник тямизлямя
сона чатыб.

1998 - Президент Щейдяр Ялийев "Азярбайъан Республикасын-


да сюз, фикир вя мялумат азадлыьынын тямин едилмяси сащясиндя
ялавя тядбирляр щаггында" фярман имзалайыб. Фярмана ясасян,
Азярбайъанда мятбуат цзяриндя сензурайа сон гойулуб, Щазир-
ляр Кабинети йанында мятбуатда вя диэяр кцтляви информасийа ва-
ситяляриндя дювлят сирлярини мцщафизя едян баш идаря - "Главлит"
ляьв едилиб.

2008 - Чин Халг Республикасынын пайтахты Пекин шящяриндя


ХХЫХ Йай Олимпийа Ойунларына старт верилиб. Азярбайъан ид-
манчылары бу мютябяр йарышларда уьурла чыхыш едяряк цмумиликдя
7 медал (1 гызыл, 2 эцмцш, 4 бцрцнъ) газаныблар.

223
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
9 август

1919 - Бюйцк Британийа иля Иран арасында баьланан сазишя яса-


сян, Иран Британийадан асылы дювлятя чеврилиб, юлкядяки инэилис щяр-
би гцввяляриня эениш сялащиййятляр верилиб. Разылашма Ъянуби
Азярбайъанда халг щярякатыны аловландырыб, Тябриздя инэилис
щюкмранлыьына гаршы чыхышлар башланыб, Иран шащынын валиси шящяр-
дян говулуб. Бундан сонра инэилис щярби бирляшмяляри Тябриздян
чыхарылыб.
Инэилислярля Иран арасындакы сазиш, Ъянуби Азярбайъандан фяр-
гли олараг, Шимали Азярбайъан цчцн мцсбят ъящятя малик иди. Ся-
няддя Иран тяряфи Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятиня гаршы щяр
щансы ярази иддиасы олмадыьыны билдирмишди.

1920 - Болшевик Русийасынын ХЫ орду щиссяляри Азярбайъанын


ардынъа Ермянистаны да советляшдирмяк цчцн Сисийан, Гафан вя
Эорус истигамятиндя щцъума кечяряк Дро вя Нижденин дашнак
гцввялярини орадан вуруб чыхарыблар. Болшевиклярин эялиши дашнак-
ларын Зянэязур бюлэясиндяки азярбайъанлы ящалийя гаршы гырьынла-
рынын гаршысыны, гисмян дя олса, алды. Лакин чох кечмямиш бу "хи-
ласкарлыг" якс цзцнц эюстярди вя Зянэязур совет Ермянистанына
верилди.

1993 - Али Советин сядри, президент сялащиййятлярини щяйата ке-


чирян Щейдяр Ялийев хариъи нефт ширкятляринин нцмайяндяляри иля
эюрцшцб. Азярбайъан щюкумяти иля нефт ширкятляри арасында даны-
шыгларын бярпасы барядя разылыг ялдя олунуб. Щейдяр Ялийев щаки-
миййятя эяляндян сонра Халг Ъябщяси игтидары дюврцндя хариъи
ширкятлярля башланмыш данышыгларын дайандырылмасы, щазырланан
мцгавилянин Азярбайъанын мараглары бахымындан йенидян ишля-
нилмяси барядя щюкумятя эюстяриш вермишди.

224
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
10 август

1895 - Щярби хадим, эенерал Ъямшид Нахчывански (1895-1938)


анадан олуб. Ы Дцнйа мцщарибясиндя Русийа ордусунда гуллуг
едиб. 1918-ъи илдя Азярбайъана гайыдыб, Бакынын азад олунмасын-
да иштирак едиб. Советляшмядян сонра дивизийа командири олуб,
Москвада Фрунзе адына Щярби Академийаны битириб вя орада дярс
дейиб. Сталин репрессийасынын гурбаны олуб.

1920 - Русийа К(б)П-нин Гафгаз Бцросу Азярбайъанын разылыьы


олмадан Нахчыванын Шярур-Дяряляйяз бюлэясини Ермянистана вер-
мяк бярядя гярар чыхарыб, Гарабаь вя Зянэязур "мцбащисяли ярази-
ляр" елан олунуб. Болшевик Русийасы Азярбайъан торпаглары щесабы-
на Ермянистаны ширникляндирмяк вя советляшдирмяк сийасяти
эцдцрдц. Азярбайъан Мцвяггяти Ингилаб Комитясинин сядри Н.Ня-
риманов буна гаршы чыхса да, нятиъяси олмады. Щямин илин декабрын-
да Зянэязур Ермянистана бирляшдирилди. Сонракы иллярдя Газахын
даьлыг щиссяси - Дилиъан яразиси, 1927-ъи илдя Мещри-Ъябрайыл гязала-
рындан 24 кянд, 1929-ъу илдя ашаьы Зянэязурдан Нцвяди, Туьут вя
Йернязир кяндляри, Нахчывандан 9 кянд Ермянистана верилди.

1990 - Ермяни терроризми Азярбайъана гаршы нювбяти ганлы ак-


сийалары щяйата кечириб. Тбилиси-Аьдам маршруту иля ишляйян сярнишин
автобусунун партладылмасы нятиъясиндя 20 няфяр щялак олуб, 30 ня-
фяр йараланыб.
- Щямин эцн Шямкир-Эянъя автомобил йолунда Ханлар району-
нун Надел кянди йахынлыьында "ЛАЗ" маркалы автобус партладылыб:
17 няфяр щялак олуб, 26 няфяр йараланыб.

1995 - Азярбайъанла Канада (юлкямизин мцстягиллийини 1991-ъи


ил декабрын 25-дя таныйыб) арасында дипломатик мцнасибятляр гуру-
луб.

225
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
11 август

1473 - Узун Щясянин башчылыг етдийи Аьгойунлу гошунлары иля


Османлы султаны ЫЫ Мещмет Фатещин гошунлары арасында Отлуг-
бели (Тяръан) дюйцшц баш вериб. Дюйцш Османлы ордусунун гяля-
бяси иля нятиъяляниб. Бунунла тцрк гошунлары бир гядяр яввял (1 ав-
густ 1473) Малатйа дюйцшцндя алдыглары мяьлубиййятин явязини
чыхыблар. Бу дюйцш Аьгойунлу-Османлы мцщарибясинин (1472-
1473) талейини икинъинин хейриня щялл едиб. Узун Щясян мцщарибя-
дя Авропа дювлятляриндян йардым вяди алса да, бу, эерчякляшмя-
ди. Яслиндя Авропа даиряляри ики эцълц тцрк дювлятинин саваш мей-
данында бир-бирини зяиф салмасында мараглы идиляр.

1918 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин щюкумяти юлкядя


цмуми щярби сяфярбярлик щаггында гярар гябул едиб. Гярар юлкя
цзря 18-45 йашы арасында щярби мцкялляфиййятли бцтцн вятяндашла-
ры ящатя едирди. Гярара ясасян, гыса мцддятдя 5 минядяк шяхс ор-
ду сыраларына сяфярбяр олду. Бу арада Азярбайъан-тцрк (Осман-
лы) бирляшмиш гцввяляри Бакынын азад олунмасы цчцн щялледиъи
щцъума щазырлашырды.

1992 - Анкарада Тцркийя вя Азярбайъан хариъи ишляр назирляри


тяряфиндян консуллуг сащясиндя ямякдашлыг щаггында сазиш им-
заланыб. Сазиш Тцркийянин Нахчыванда, Азярбайъанын ися Истан-
булда баш консуллуьунун ачылмасыны нязярдя тутурду.

2002 - Ермянистанын Даьлыг Гарабаьда гурдуьу марионет


режимдя "президент сечкиси" кечирилиб. Гондарма сечки щеч бир
бейнялхалг гурум вя юлкя тяряфиндян танынмады.

226
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
12 август

1805 - Русийа-Иран мцщарибяси (1804-1813) эедишиндя рус го-


шунлары Бакы ханлыьынын стратежи мянтягялярини яля кечиряряк шящя-
ри мцщасиряйя алыблар. Лакин эенерал Павел Сисиановун башчылыг
етдийи гошунлар мцвяффягиййят газанмайараг эери чякилибляр.
1806-ъы илин яввялиндя артыг Ширван ханлыьыны да ишьал етмиш эене-
рал Сисиановун гошунлары йенидян Бакыйа йахынлашды. Шящяри тяс-
лим етмяк щаггында Бакы ханы Щцсейнгулу ханла данышыглар за-
маны Сисианов юлдцрцлдц. Рус гошунлары 1806-ъы илин октйабрында
Бакыны алдылар.

1926 - Халг шаири Габил (Имамвердийев) (1926-2007) анадан


олмушдур. Азярбайъанын али дювлят мцкафатлары - "Шющрят" вя "Ис-
тиглал" орденляри иля тялтиф олунуб.

1942 - Тарихчи, журналист вя публисист Шямистан Нязярли анадан


олуб. Азярбайъанын щярб тарихи, танынмыш азярбайъанлы эенералла-
рын щяйатына даир китабларын мцяллифидир.

1993 - АТЯТ-ин Минск групунун топлантысында БМТ


Тящлцкясизлик Шурасынын Даьлыг Гарабаь мцнагишяси иля баьлы гя-
бул етдийи 822 (Кялбяъярин ишьалы иля баьлы) вя 853 (Аьдымын ишьа-
лы) сайлы гятнамялярин йериня йетирилмяси цзря "Тяхирясалынмаз тяд-
бирляр графики" гябул олунуб. Сяняд ермяни силащлы гцввяляринин
ишьал олунмуш яразилярдян чыхмасыны нязярдя тутурду, лакин каь-
ыз цзяриндя галды. Ермяни гцввяляри ися бейнялхалг бирлийин ла-
гейдлийи фонунда ишьалын ъоьрафийасыны даща да эенишляндирдиляр.

227
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
13 август

1993 - Ермянистан силащлы гцввяляринин Даьлыг Гарабаьдан ъя-


нубда - Фцзули вя Ъябрайыл район мяркязляри истигамятиндя эениш-
мигйаслы щцъуму башланыб. Юлкядя йаранмыш аьыр сийаси вя щярби
бющран ермянилярин щцъумунун гаршысыны алмаьа имкан вермяди.
Щцъумун илк мярщялясиндя щяр ики районун Даьлыг Гарабаьын ин-
зибати сярщядляри бойунъа йерляшян кяндляри ишьал олунду.

2001 - Президент Щейдяр Ялийев юлкянин кцтляви информасийа


васитялярини милли дяйярляря вя менталитетя сайьылы олмаьа чаьыран
бяйанатла чыхыш едиб. Дювлят башчысынын бяйанаты Гафгаз мцсял-
манларынын дини рящбяри, Шейхцлислам Щаъы Аллащшцкцр Пашаза-
дянин мятбуатда ("Етимад" гязети) тящгир олунмасы иля баьлы ве-
рилмишди. Президент бяйанатында кцтляви информасийа васитялярини
юлкядяки сюз вя мятбуат азадлыьындан суи-истифадя етмямяйя, ях-
лаг нормаларына риайят етмяйя, тящгирляря йол вермямяйя чаьыр-
мышды.

2004 - Азярбайъанын биринъи ханымы, Щейдяр Ялийев Фонду-


нун президенти Мещрибан ханым Ялийева Азярбайъанын шифащи
халг ядябиййатынын вя мусиги ирсинин горунуб сахланылмасы, инки-
шаф етдирилмяси вя тяблиьи сащясиндяки актив фяалиййятиня эюря
УНЕСЪО-нун Хошмярамлы сяфири адына лайиг эюрцлцб. М.Ялийе-
ва тцркдилли юлкялярин бу ада лайиг эюрцлян илк гадын тямсилчисидир.
2006-ъы илдя Азярбайъанын биринъи ханымы Ислам Конфрансы Тяшки-
латынын елм, тящсил вя мядяниййят цзря гуруму олан ИСЕСЪО-нун
да Хошмярамлы сяфири олду.

228
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
14 август

1930 - ССРИ щюкумяти юлкядя иъбари ибтидаи тящсил щаггында


гярар гябул едиб. ССРИ Халг Комиссарлары Советинин гярарына
ясасян, 1930-1931-ъи тядрис илиндян етибарян 8-10 йашында олан
бцтцн ушаглар мяъбури гайдада ибтидаи тящсиля (1-3-ъц синифляр)
ъялб едилмяли идиляр. Гярарда щямчинин шящяр вя гясябялярдя 7-ил-
лик иъбари (натамам орта) тящсил системиня кечид нязярдя тутул-
мушду. Гярарын иърасы Азярбайъанда да савадсызлыьын ляьви сащя-
синдя мцщцм мярщяля олду.

1989 - Бакыда Халг Ъябщясинин тяшкилатчылыьы иля Ермянистанын


Азярбайъана гаршы ярази иддиаларына, азярбайъанлыларын Ермянис-
тандакы тарихи торпагларындан етник тямизлянмясиня етираз олараг
йени митингляр вя кцтляви тятилляр башланыб. Тятил дальасы тяхминян
ики ай давам етди. Республиканын коммунист рящбярлийиня
цнванланан тяляблярдян бири дя Азярбайъанын суверенлийи щаг-
гында ганунун гябул едилмяси барядя иди. Щямин ганун 1989-ъу
ил сентйабрын 23-дя гябул олунду.

2002 - Нахчыванда, Азярбайъан-Ермянистан сярщядинин Сядя-


ряк району яразисиндя президентляр Щейдяр Ялийев вя Роберт Ко-
чарйан арасында тякбятяк эюрцш кечирилиб. Бу, Азярбайъан вя Ер-
мянистан президентляри арасында 1999-ъу илдя башланан тякбятяк
эюрцшлярин сайъа 21-ъиси иди. Дюрд саат давам едян эюрцшдян со-
нра ачыглама верян президентляр данышыглардан цмумян разылыг
ифадя етсяляр дя, ортада щеч бир нятиъянин олмадыьыны билдирдиляр.

229
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
15 август

1784 - Эюркямли шаир, Азярбайъанын реалист вя сатирик поезий-


асынын баниляриндян бири Гасым бяй Закир (1784-1857) Шушада
анадан олмушдур.

1867 - Ъянуби Азярбайъан тцркляринин мцбариз лидери Сяттяр-


хан (1867-1914) анадан олуб. 1905-1911-ъи иллярдя Иранда шащ
цсул-идарясиня гаршы Мяшрутя (Конститусийа) ингилабына рящбярлик
едян Сяттярхан тякъя Ъянуби Азярбайанда дейил, бцтцн Иранда
ады ещтирамла анылан тарихи шяхсиййятдир. Мяшрутя ингилабында ой-
надыьы рола эюря Сяттярхан Иранда шащ режими девриляндян сонра
"Милли сярдар" адына лайиг эюрцлцб. 1914-ъц илдя террор нятиъясин-
дя гятля йетирилиб.

1905 - Русийанын Нижни-Новгород шящяриндя Цмумрусийа


мцсялманларынын Ы гурултайы башланыб. Азярбайъанлыларын да
тямсил олундуьу гурултайын мягсяди Русийа Думасына нцмай-
яндялярин сечилмяси иди. Гурултайда "Русийа империйасында
мцсялманларын вязиййяти вя проблемляри" мювзусунда ясас мя-
рузя иля Ялимярдан бяй Топчубашов чыхыш едиб.

1992 - Азярбайъанда милли валйута - манат дювриййяйя бура-


хылыб. Бунунла баьлы президент фярманы 1992-ъи ил ийулун 15-дя ве-
рилмишди. Азярбайъан мцстягиллийини 1991-ъи илин октйабрында елан
ется дя, яксяр республикалар кими, бурада да кечмиш совет рублу
дювриййядя иди. Милли валйутайа кечид просеси 1992-ъи илин сонуна-
дяк давам етди вя 1993-ъц ил йанварын 1-дян манат юлкядя йеэ-
аня юдяниш васитяси елан едилди.

1994 - Азярбайъан Сингапурла (юлкямизин мцстягиллийини


1992-ъи ил йанварын 2-дя таныйыб) дипломатик мцнасибятляр гуруб.

230
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
16 август

1905 - Шушада ермяни-дашнак гулдур дястяляринин азярбайъанлы


ящалийя гаршы щцъумларынын гаршысы алыныб. Бакыдакы мцсялман гы-
рьынларындан сонра ермянилярин ейни ссенарини Гарабаьда щяйата
кечирмяк ъящдляри баш тутмайыб, ермяни дястяляри Шуша йахынлыьын-
да аьыр мяьлубиййятя уьрайыблар. Бундан аз юнъя дашнакларын си-
лащлы дястяляри Гаъар кяндиндяки (Фцзули району) дюйцшдя мяьлуб
едилмишди.

1906 - Цмумрусийа мцсялманларынын ЫЫЫ гурултайы (Нижни-Нов-


город) ишя башлайыб. Августун 20-дяк сцрян гурултайда Цмумру-
сийа Мцсялманлары Иттифагынын ("Иттифаги-Мцслимин") програм ся-
нядляри, рящбяр структурлары тясдигляниб. Азярбайъанлы Ялимярдан
бяй Топчубашов Цмумрусийа Мцсялманлары Иттифагынын рящбяри
сечилиб.

1925 - Мцасир Азярбайъан ядябиййатынын эюркямли нцмайян-


дяси, халг шаири, драматург, иътимаи хадим Бяхтийар Ващабзадя
(1925) Шякидя анадан олуб. Ыкийя бюлцнмцш Азярбайъанын тарихи
фаъиясиндян бящс едян "Эцлцстан" поемасы шаиря мяшщурлуг эяти-
риб. Йарадыъылыьы бойунъа 20-дяк поема, 10 драм ясяри йазыб.
Азярбайъан Али Советинин (1980-1995), Милли Мяълисин (1995-2000)
депутаты олуб, "Шющрят" вя "Истиглал" орденляри иля тялтиф олунуб.

1993 - Ермянистан силащлы гцввяляринин Ъябрайыл-Фцзули истига-


мятиндя иримигйаслы щцъуму Ъябрайылын Гушчулар, Гышлаг, Дошулу,
Яфяндиляр, Гараъаллы, Балйанд, Сцлейманлы кяндляринин ишьалы иля
нятиъяляниб. Фцзули истигамятиндя Ашаьы Вейсялли, Зярэяр, Ишыглы вя с.
кяндляр ермянилярин ялиня кечиб. Ермяни щярби бирляшмяляри щяр ики
район мяркязинин бир нечя километрлийиндя гярар тутублар.

231
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
17 август

1942 - Дцнйа шющрятли мцьянни, ССРИ халг артисти Мцслцм


Магомайев (1942-2008) Бакыда анадан олуб. Азярбайъан
Дювлят Консерваторийасыны битириб, узун илляр Азярбайъан Дювлят
Опера вя Балет Театрынын солисти, Азярбайъан Дювлят Естрада-
Симфоник Оркестринин бядии рящбяри олуб. 2008-ъи ил октйабрын 25-
дя Москвада вяфат едиб, Бакыда, "Фяхри Хийабан"да дяфн олунуб.

1993 - Милли Мяълисдя "Азярбайъан Республикасынын Лянкя-


ран, Астара, Масаллы, Лерик, Йардымлы, Ъялилабад вя Билясувар
районларында йаранмыш вязиййят щаггында" гярар гябул едилиб.
Гярарда Ялякрам Щцмбятовун гондарма "Талыш-Муьан Рес-
публикасы" йаратмаг ъящди дювлятчилик ялейщиня гясд кими гий-
мятляндирилиб. Парламент щямчинин Я.Щцмбятовла ишбирлийиндя
эцнащландырылан кечмиш мцдафия назири Рящим Газыйеви Милли
Мяълис цзвлцйцндян азад едиб вя онун барясиндя ъинайят иши ачылыб.

2002 - Азярбайъан Республикасы Силащлы Гцввяляриня Йардым


Фонду йарадылыб. Президент Щейдяр Ялийевин фярманы иля Фондун
Ясаснамяси тясдигляниб. Сянядя ясасян, Азярбайъан Бейнялхалг
Банкында Фондун банк щесаблары ачылыб. Илк дяфя олараг юлкя
ящалиси Азярбайъан ордусуна билаваситя йардым эюстярмяк имка-
ны ялдя едиб.

232
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
18 август

1912 - Азярбайъанын халг шаири Мирварид Дилбази (1912-2001)


анадан олмушдур. Ушаг вя эянъляр цчцн йаздыьы шеирлярля мяш-
щурлашыб. Низаминин, Няваинин, еляъя дя бир чох рус вя совет ша-
ирляринин ясярлярини Азярбайъан дилиня тяръцмя едиб.

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин парламенти юлкя сярщядляринин


мцщафизяси щаггында ганун гябул едиб. Гануна ясасян, Щярби
Назирлийин тяркибиндя Сярщяд Гошунлары йарадылыб. Президент
Щейдяр Ялийевин фярманы (16 август 2000) иля августун 18-и Сяр-
щяд гошунлары эцнц кими гейд олунур. Совет дюврцндя Сярщяд
Гошунлары Дювлят Тящлцкясизлик Комитясинин структуру кими
мювъуд олуб, Азярбайъан мцстягиллийини бярпа едяндян сонра
сярщяд хидмяти бир мцддят Милли Тящлцкясизлик Назирлийинин тярки-
биндя фяалиййят эюстяриб. Президент Щейдяр Ялийевин 2002-ъи ил 31
ийул тарихли сярянъамы иля Дювлят Сярщяд Хидмяти йарадылыб вя Сяр-
щяд Гошунлары мцстягил гурум кими фяалиййятя башлайыб.

1993 - БМТ Тящлцкясизлик Шурасынын иъласында ермяни силащлы


гцввяляринин Аьдам районундан вя Азярбайъанын ишьал олун-
муш диэяр районларындан гейд-шяртсиз чыхарылмасы барядя
Тящлцкясизлик Шурасы сядринин бяйанаты гябул олунуб. Бяйанат
Азярбайъан Али Советинин сядри, президент сялащиййятлярини щяйа-
та кечирян Щейдяр Ялийевин Ермянистанын щярби тяъавцзцнцн эе-
нишлянмяси иля баьлы БМТ рящбярлийиня цнванладыьы мяктуб яса-
сында гябул олунмушду. Лакин бяйанатда онун иърасы иля баьлы
щяр щансы механизм нязярдя тутулмадыьы цчцн о, декларатив ся-
няд олараг галды.

233
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
19 август

1634 - Нювбяти Сяфяви-Османлы мцщарибяси (1623-1639) эеди-


шиндя султан ЫВ Мурадын башчылыг етдийи тцрк гошунлары Иряван
галасыны яля кечирибляр. Лакин Османлы дювляти Иряваны узун
мцддят ялиндя сахлайа билмяди. Мцщарибянин йекунлары иля баьлы
имзаланан Гясри-Ширин сцлщ мцгавилясиня эюря, Гярби Эцръцстан
Османлы императорлуьунун, Иряван дахил олмагла Гярби Азяр-
байъан торпаглары вя Шярги Эцръцстан яразиси Сяфяви дювлятинин
ялиндя галды.

1768 - Фятяли хан Губалынын гошунлары иля Шяки щакими Щцсейн


ханын гошунлары арасында дюйцш баш вериб. Фятяли хан галиб эялиб
вя Шяки ханлыьынын ихтийарында олан Шамахы торпаглары Губа хан-
лыьына бирляшдирилиб. Бундан бир гядяр юнъя (1767) Фятяли хан Ба-
кы ханлыьыны да Губа ханлыьына бирляшдирмишди. Лакин онун Азяр-
байъан торпагларыны бирляшдирмяк ниййяти диэяр ханлыглар тяряфин-
дян гябул олунмайыб. Фятяли хана гаршы бирляшян Азярбайъан вя
Даьыстан щакимляринин гцввяляри Худат йахынлыьындакы Эавду-
шан дюйцшцндя (1774) ону аьыр мяьлубиййятя уьрадыблар. Бун-
дан сонра Фятяли хан Русийа иля мцттяфиглик йаратмаг цчцн зар ЫЫ
Йекатеринанын йанына елчиляр эюндяриб.

2000 - МДБ дювлят башчыларынын Йалтада (Украйна) кечирилян


гейри-формал саммитиндя Азярбайъан президенти Щейдяр Ялийев-
ля Ермянистан президенти Роберт Кочарйан арасында Гарабаь
низамланмасына даир нювбяти данышыглар олуб.

234
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
20 август
1783 - Чар Русийасынын Гафгаз корпусуна башчылыг едян эене-
рал Потйомкин Азярбайъан ханларына мцраъият едяряк онлары Ру-
сийа империйасы щимайясиня кечмяк барядя Эеорэийевск мцгавиля-
синя гошулмаьа чаьырыб. Бундан бир гядяр яввял (4 август) Шярги
Эцръцстан (Картли вя Кахетийа) чары ЫЫ Иракли Эеорэийевск тракта-
тыны имзалайараг Русийанын щимайячилийини гябул етмишди. Потйом-
кинин мцраъиятиня Азярбайъан ханларындан щеч бири мцсбят ъаваб
вермяди.

1901 - Мяшщур ханяндя, халг артисти Хан Шушински (Исфяндийар


Ъаванширов, 1901-1979) анадан олуб.

1912 - Эюркямли дирижор вя бястякар Нийази (1912-1984) анадан


олмушдур.

1918 - Азярбайъанын мяшщур физики, академик Щясян Абдуллай-


ев (1918-1993) анадан олуб.

1992 - Азярбайъан яразисиндян совет (Русийа) гошунларынын чы-


харылмасы башланыб. Бу просес Нахчывандан башламыш, Нахчыван
Али Мяълисинин сядри Щейдяр Ялийевин тяшяббцсц иля мухтар респуб-
ликадакы 75-ъи мотоатыъы дивизийасынын чыхарылмасы барядя гярар гя-
бул едилмишди. Разылашмайа ясасян, дивизийанын ямлакы Азярбай -
ъан Ордусунун Нахчывандакы щиссяляриня верилди. Азярбайъандан
Русийа гошунларынын чыхарылмасы 1993-ъц илин майында баша чатды.

1997 - Азярбайъан щюкумяти иля АБШ-ын "Р.В.Инвестмент" шир-


кяти арасында юлкянин бир нечя районунда гызыл йатагларынын ишлян-
мясиня даир мцгавиля имзаланыб. Мцгавиля Азярбайъанын Орду-
бад, Эядябяй, еляъя дя Кялбяъяр району яразисиндяки гызыл, эцмцш
вя мис йатагларынын ишлянмясини нязярдя тутурду. Америка ширкяти-
нин эцнащы цзцндян сазиш щяйата кечирилмяди.

235
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
21 август

1930 - Эюркямли ядябиййатшцнас алим, академик Бякир Ня-


бийев анадан олуб. Азярбайъан елминин инкишафындакы хидмятля-
риня эюря, "Шющрят" вя "Истиглал" орденляри иля тялтиф олунуб.

1991 - Ермяни тяхрибатчы дястяляринин Даьлыг Гарабаьын азяр-


байъанлы ящалисиня гаршы террор щцъумлары давам едиб. Щадрут
районунун Шадахт кянди йахынлыьында сярнишин автобусунун
партладылмасы нятиъясиндя 2 няфяр щялак олуб, 10 няфяр аьыр йара-
ланыб.

1992 - Нахчыван Али Мяълисинин сядри Щейдяр Ялийевин Тещра-


на сяфяри эедишиндя Иран Ислам Республикасындан Нахчывана еле-
ктрик енержиси верилмяси, коммуникасийаларын чякилмяси вя ярзаг
йардымы эюстярилмяси барядя сазишляр имзаланыб. Сяфяр Милли Мяъ-
лисин вя Азярбайъан щюкумятинин Нахчывана йардым эюстярилмя-
си барядя гябул етдийи гярарлар чярчивясиндя щяйата кечирилмишди.

1997 - Азярбайъан Республикасы иля Сербийа вя Черногорийа


Иттифагы (2006-ъы илдян Сербийа вя Черногорийа республикаларына
айрылыб) арасында дипломатик мцнасибятляр гурулуб.

236
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
22 август

1819 - Азярбайъанда илк алман колонийасы - Щеленендорф (ин-


дики Эюйэюл) гясябясинин ясасы гойулуб. Алманларын Гафгаза
кючц 1817-ъи илдя Русийа чарынын разылыьы иля башланмышды. Щеленен-
дорфун ясасы Вцртемберг краллыьындан эялян иъма тяряфиндян гой-
улуб. Сонра бюлэядя даща бир нечя алман гясябяси салыныб. 1938-ъи
илдя гясябя Ханлар адландырылыб, 1941-ъи илдя ися Сталинин ямри иля
алманлар Газахыстана сцрэцн едилиб. 2008-ъи илдя Милли Мяълис
Ханларын Эюйэюл адландырылмасы барядя гярар гябул едиб.

1993 - Лянкяранда Ялякрам Щцмбятовун гондарма режиминя


("Талыш-Муьан Республикасы") гаршы халгын кцтляви аксийалары баш-
ланыб. Щейдяр Ялийевин телевизийа иля мцраъиятиндян сонра минляр-
ля шящяр сакини етираз митингиня чыхыб. Митинг Я.Щцмбятовун дяс-
тяси тяряфиндян атяшя тутулуб, 3 няфяр щялак олуб, ъинайяткар дястя
ися даьлара гачыб. Августун 23-дя Лянкяран вя ятраф районларда
гануни щакимиййят бярпа олунду. Я.Щцмбятов вя дястяси щямин
илин пайызында яля кечирилди. Щейдяр Ялийевин тямкин вя гятиййяти
сайясиндя бюлэядя ганунчулуг там бяргярар едилди.

1999 - Ъеневрядя Азярбайъан вя Ермянистан президентляри


арасында Гарабаь низамланмасына даир нювбяти эюрцш кечирилиб.

2000 - Екс-президент, Азярбайъан Халг Ъябщясинин сядри


Ябцлфяз Елчибяй (1938-2000) Тцркийядя, Эцлщаня Щярби Тибб
Академийасында (Анкара) вяфат едиб. Президент Щейдяр Ялийев
Елчибяйин вяфаты иля баьлы телевизийа иля чыхыш едяряк башсаьлыьы вер-
миш, дювлят тяряфиндян рясми дяфн комиссийасы тяшкил едилмишди. Пре-
зидентин сярянъамы иля Елчибяй Бакыда, Фяхри Хийабанда дяфн
олунду.

237
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
23 август

1514 - Сяфяви дювлятинин башчысы Шащ Ы Исмайылын гошунлары иля


Османлы султаны Ы Сялимин ордусу арасында Чалдыран дцзцндя
(Маку йахынлыьында) дюйцш баш вериб. Дюйцшдя Сяфяви ордусу
мяьлуб олиб. Османлы ордусу Хой, Мярянд вя Тябризи тутуб.
Чалдыранда гялябя сайясиндя Османлы дювляти Ярзурум дахил ол-
магла Шярги Анадолуну яля кечириб. Чалдыран мяьлубиййяти Сяфя-
виляр дювлятинин щярби сийаси нцфузуна аьыр зярбя вуруб.

1722 - Ы Пйотрун команданлыьы алтындакы рус гошунлары Дяр-


бянди яля кечирибляр, Азярбайъанын Хязярсащили бюлэяляринин ишьа-
лы башланыб. Бир гядяр сонра Бакыны (1723) яля кечирян рус гошун-
лары Лянкяран-Астара, даща сонра ися Янзялийядяк ирялиляйибляр.

1943 - Эюркямли актйор, халг артисти Шащмар Ялякбяров


(1943-1992) Эянъядя анадан олуб. Азярбайъан киносунда уну-
дулмаз образлар йарадыб, бир нечя филмя гурулуш вериб.

1993 - Азярбайъан Гарабаь ъябщясиндя ики бюйцк иткийя мя-


руз галыб. Ермянистан силащлы гцввяляринин щцъуму нятиъясиндя
Фцзули вя Ъябрайыл районларынын бюйцк щиссяси, о ъцмлядян щяр ики
район мяркязи ишьал олунуб. Ъябрайыл районунун яразиси 1050 кв
км, ящалиси тяхминян 57 мин няфяр иди. Щазырда районун бцтцн
яразиси (96 кянд) ишьал алтындадыр. Фцзули району (яразиси 1386 кв
км, ящалиси тяхминян 100 мин няфяр) бцтцнлцкля ишьал олунса да,
сонрадан Азярбайъан Ордусу бязи Аразбойу кяндляри, о ъцмля-
дян Щорадиз гясябясини дцшмяндян азад етди, йашайыш мянтягя-
ляринин йенидян гурулмасындан сонра щямин яразилярдян кючкцн
дцшмцш ящалинин бюйцк гисми юз торпагларына эери гайытды.

238
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
24 август

944 - Рус (славйан) тайфаларынын гошунлары Азярбайъан тор-


пагларына дахил олараг Бярдя шящярини яля кечирибляр. Щямин дювр-
дя Гафгазда бюйцк тиъарят мяркязи олан шящяр Кийев-рус кнйазы
Игорун гулдур дястяляри тяряфиндян талан едилиб, ящалийя диван ту-
тулуб. Бундан бир гядяр яввял (914) рус-славйан тайфалары Азяр-
байъанын Хязярсащили бюлэяляриня илк истилачы йцрцш етмишдиляр. Щя-
мин дюврдя Азярбайъан яразисиндя дювлятчилийин (шималда Шир-
ваншащлар, ъянубда Салариляр дювляти) зяиф олмасы хариъи щцъумла-
ры дяф етмяйя имкан вермирди.

1578 - Сяфяви-Османлы мцщарибяляринин икинъи мярщяляси (би-


ринъи мярщяля 1555-ъи илдя Амасйа сцлщц иля йекунлашмышды) баш-
ланыб. Чылдыр дюйцшцндя Сяфяви гошунларына галиб эялян Османлы
гцввяляри Тифлиси яля кечирибляр. Лакин бир гядяр сонра (сентйабр)
Сяфяви гошунлары мяьлубиййятин явязини чыхыб, Османлы ордусу-
нун шимал-гярби Азярбайъан торпагларына доьру ирялилямясинин
гаршысы алыныб.

2002 - Азярбайъанда Конститусийайа дяйишикликлярля баьлы ре-


ферендум кечирилиб. Мяркязи Сечки Комиссийасынын мялуматына
эюря, референдумда юлкя цзря сясвермя щцгугу олан 4 милйон
410 мин няфяр ящалинин 88,47 фаизи иштирак едиб. Референдум ак-
тында Конститусийанын 24 маддяси цзря 39 дяйишиклик тяклиф олун-
мушду. Щямин дяйишикликляр 8 груп цзря бюлцшдцрцлмцшдц. Ряс-
ми нятиъяляря ясасян, дяйишикликляр пакетинин лещиня (айры-айры
блоклар цзря) 96-97 фаиз сяс верилмишди.

239
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
25 август

1721 - Даьыстан щакими Щаъы Давуд хан йерли ящалинин кю-


мяйи иля Шамахыны яля кечириб. Шящярдя чохлу сайда рус таъири
гятля йетирилиб, маллары гарят едилиб. Бу щадися чар Русийасы иля
Сяфяви дювлятинин (Ширван бюлэяси онун тяркибиндя иди) мцнаси-
бятлярини кяскин шякилдя писляшдириб. Бундан сонра Хязярйаны
бюлэяляря йцрцшя башлайан рус гошунлары Дярбянддян Бакыйа-
дяк яразиляри, даща сонра ися Астара вя Янзялийядяк бцтцн са-
щилйаны яразиляри яля кечирибляр. Руслар йалныз 1732-ъи илдя
Кцрдян ъянубда олан яразиляри Сяфявиляря гайтардылар.

1992 - Азярбайъанла Мяракеш дювляти (юлкямизин мцстягил-


лийини 1991-ъи ил декабрын 30-да таныйыб) арасында дипломатик
мцнасибятляр гурулуб.

1993 - АТЯТ-ин фяалиййятдя олан сядри, Исвечин хариъи ишляр


назири Маргарета аф Угглас ермяни силащлы гцввяляринин Азяр-
байъан яразисиндя ишьалчылыг ямялиййатларынын эенишлянмяси иля
баьлы бяйанат вериб. АТЯТ сядри президент Левон Тер-Петросй-
ана мцраъият едяряк ермяни гцввялярини Губадлы вя Зянэилан
районларынын ишьалындан чякинмяйя чаьырыб. Лакин Ермянистан
рящбярлийи бу чаьырышы рядд етди вя августун сонунда Губадлы
району ишьал олунду.

2001 - Тцркийя Силащлы Гцввяляри Баш Гярарэащынын ряиси, ор-


ду эенералы Щцсейн Гыврыкоьлунун Азярбайъана сяфяри эедишин-
дя ики юлкя арасында щярби ямякдашлыг мясяляляри эениш мцзаки-
ря олунуб. Тцркийя Силащлы Гцввяляринин али пилотаж ескадрилйасы
олан "Тцрк улдузлары" Бакы сямасында нцмуняви цчцшлар кечириб.

240
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
26 август

837 - Бязз галасы йахынлыьында Бабяк Хцрряминин гошунлары иля


Хилафят ордусу арасында сонунъу дюйцш олуб. Хцррямиляр мяьлуб
олублар. Хилафят гошунлары Бяззи яля кечиряряк йандырыблар. Бабяк
галаны тярк ется дя, ермяни Сящл ибн Сумбатын хяйаняти нятиъясин-
дя ярябляр тяряфиндян ясир эютцрцляряк Хилафятин пайтахты Самиря
шящяриня апарылыб вя 838-ъи илин мартында едам едилиб.

1071 - Султан Алп Арсланын башчылыг етдийи Сялъуг ордусу иля


Бизанс императору Ромен Диоэенин гошунлары арасында Мялазэ-
ирд дюйцшц баш вериб. Алп Арсланын 50 минлик сцвари ордусу бизан-
сларын 200 минлик гошуну цзяриндя гялябя чалыб. Бу гялябядян со-
нра оьуз (азярбайъанлы) тцрклярин Сялъуг дювляти Гафгаз-Йахын
Шярг реэионунун щеэемон эцъцня чеврилиб.

1949 - Гафгаз Мцсялманлары Идарясинин рящбяри, Щаъы Ал-


лащшцкцр Пашазадя Лянкяранын Ъил кяндиндя анадан олуб. Буха-
ра вя Дашкянддя дини тящсил алыб. 1980-ъи илдя Гафгаз Мцсялман-
лары Идарясинин сядри сечилиб, Шейх-цл-ислам дяряъясиня йцксялиб.
1992-ъи илдя Гафгаз халгларынын Али Дини Шурасынын сядри сечилиб.

1964 - Азярбайъанын биринъи ханымы, Щейдяр Ялийев Фондунун


президенти, миллят вякили Мещрибан ханым Ялийева анадан олуб.
2004-ъц илдян УНЕСЪО-нун, 2006-ъы илдян Ислам Конфрансы Тяш-
килатынын елм, тящсил вя мядяниййят цзря гуруму олан ИСЕСЪО-
нун Хошмярамлы сяфиридир. 2005-ъи илдя Милли Мяълисин депутаты се-
чилиб. Азярбайъан Эимнастика Федерасийасына, Азярбайъан Мя-
дяниййятинин Достлары Фондуна рящбярлик едир.

241
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
27 август

1989 - Азярбайъан ССР Али Советинин Ряйасят Щейяти Даьлыг


Гарабаьын ермяни ящалисинин "сялащиййятли нцмайяндяляр гурул-
тайы"нын гярарларыны гейри-гануни елан едиб. Ермяни сепаратчылары
августун 16-да Степанакертдя (Ханкянди) "гурултай" кечиряряк
Даьлыг Гарабаьын Азярбайъанын тяркибиндя мухтар вилайят ста-
тусундан имтина едилмяси барядя гярар гябул етмишдиляр.

1991 - Нахчыван Али Мяълисинин фювгяладя сессийасында мух-


тар республика яразисиндя Сов.ИКП-нин вя комсомол тяшкилатынын
фяалиййятинин дайандырылмасы вя онларын ямлакынын миллиляшдирил-
мяси щаггында гярар гябул едилиб. Али Мяълис Москвада ком-
мунуст-реваншист гцввялярин "август гийамы"ны писляйян бяйанат
гябул едиб. Ъямиййятин тялябиня бахмайараг Азярбайъанын о
вахткы партийа-совет рящбярлийи бу мясялядя щялялик сусмаьа
цстцнлцк верирди.
- Щямин эцн Бакы Шящяри Халг Депутатлары Советинин гярары
иля шящярин мяркязи мейданында Ленинин щейкяли сюкцлцб вя мей-
дана рясмян "Азадлыг" мейданы ады верилиб.

1992 - Азярбайъанла Гвинейа-Бисау дювляти арасында дипло-


матик мцнасибятляр гурулмасы барядя протокол имзаланыб.

2005 - МДБ дювлят башчыларынын Казанда (Русийа, Татарыс-


тан) кечирилян саммити чярчивясиндя Азярбайъан вя Ермянистан
президентляри Илщам Ялийев вя Роберт Кочарйан арасында Даьлыг
Гарабаь низамланмасы иля баьлы нювбяти эюрцш кечирилиб.

242
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
28 август
1918 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти Назирляр Шурасы халг ма-
арифинин, орта мяктяблярин миллиляшдирилмяси щаггында гярар гябул
едиб. Щюкумят щямчинин юлкянин бцтцн мяктябляриндя тцрк (Азяр-
байъан) дилинин иъбари гайдада тядрис олунмасы барядя гярар гябул
едиб.

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин парламенти Азярбайъан Дювлят


Банкынын йарадылмасы барядя ганун гябул едиб. Банк системинин
мяркязляшдирилмяси барядя мцзакиряляр 1918-ъи илдян эется дя, щюку-
мят вя парламент дахилиндя фикир айрылыглары онун реаллашмасына им-
кан вермямишди. Дювлят Банкы щямин илин октйабрында фяалиййятя
башлады.

1995 - АТЯТ-ин фяалиййятдя олан сядринин Даьлыг Гарабаь


мцнагишяси цзря шяхси нцмайяндяси посту тясис олунуб. Шяхси нцмай-
яндянин мандатына мцнагишя зонасында атяшкяс режиминя нязярят,
гошунларын тямас хяттиндя мониторинглярин кечирилмяси дахилдир.

2000 - Президент Щейдяр Ялийев йени йарадылан Апеллйасийа Мящ-


кямясинин цвляринин тяйинаты иля баьлы фярман имзалайыб. Фярмана
ясасян, ашаьы инстансийа мящкямяляри иля Али Мящкямя арасында 2-ъи
пилля ролуну ойнайан Апеллйасийа Мящкямясинин 38 щакими тяйин
едилиб.

2003 - Президент Щейдяр Ялийевин имзаладыьы яфв фярманына яса-


сян, 70 мящбус, о ъцмлядян дювляти ъинайятляря эюря мящкум едил-
миш 44 няфяр азадлыьа бурахылыб.

2007 - Бакыда М.Мухтаров кйчяси 185 цнванында инша едилян 16


мяртябяли бинанын чюкмяси нятиъясиндя 27 няфяр щялак олуб. Гяза ти-
кинтинин мцщяндислик вя техники тящлцкясизлик нормаларына уйьун
апарылмамасы нятиъясиндя баш вериб.
243
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
29 август

1920 - Азярбайъанын Мцвяггяти Ингилаб Комитяси юлкядя та-


хыл тиъарятинин инщисара алынмасы щаггында декрет вериб. Бунунла
йанашы, щюкумят юлкядя ярзаг бющраныны арадан галдырмаг цчцн
"ярзаг сапалаьы" системинин тятбиги барядя декрет вермишди. "Яр-
заг сапалаьы"на ясасян, кяндлиляр тядарцк етдикляри мящсулун ар-
тыг щиссясини щюкумятин мцяййян етдийи гиймятя (базар гиймятин-
дян уъуз) дювлятя сатмалы идиляр.

1991 - Азярбайъан Республикасы Али Советинин нювбядянкя-


нар сессийасы ишя башлайыб. Мцхалифятин вя парламентдяки демо-
кратик гцввялярин тяляби иля сессийанын эцндялийиня Азярбайъанын
дювлят мцстягиллийинин елан олунмасы, Милли Ордунун йарадылма-
сы барядя мясяляляр салынса да, о вахткы республика рящбярлийи сий-
аси "дарэюзлцк" нцмайиш етдиряряк щяр ики мясяляйя мцгавимят
эюстярирди. Сессийада иштирак едян депутат Щейдяр Ялийев Азяр-
байъанын мцстягиллийинин эеъикдирилмядян елан олунмасы тяклифи
иля чыхыш едиб.

1993 - Азярбайъанда "Президент Я.Елчибяйя етимад эюстярил-


мяси щаггында" референдум кечирилиб. МСК-нын мялуматына эю-
ря, референдумда юлкя цзря сечиъилярин 92 фаизи иштирак едиб. Рефе-
рендума чыхарылан "Сиз Азярбайъан Республикасынын президенти
Ябцлфяз Елчибяйя етимад эюстярирсинизми?" суалына сясвермядя иш-
тирак едянлярин 97,5 фаизи "йох", 2,1 фаизи "щя" ъавабы вермишди.
Референдумун нятиъясиня ясасян, Милли Мяълис нювбядянкянар
президент сечкиляринин (3 октйабр) кечирилмяси барядя гярар гябул
етди.

244
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
30 август

1410 - Тябриз йахынлыьында баш верян икинъи Шянби-Газан


дюйцшцндя Гарагойунлу щюкмдары Гара Йусифин гошунлары Ъя-
лаириляр дювлятинин башчысы Султан Ящмядин ордусуну мяьлуб
едиб. Бу дюйцшдян сонра Ъялаириляр дювлятинин (Ъянуби Азяр-
байъан 1359-1410-ъу иллярдя бу дювлятин тяркибиндя олуб) мювъ-
удлуьуна сон гойулуб вя йени Азярбайъан-тцрк дювляти - Гара-
гойунлу императорлуьу (1410-1468) мейдана чыхыб.

1930 - Азярбайъан Мяркязи Иъраиййя Комитясинин вя Халг


Комиссарлары Советинин гярары иля республика яразиси йени инзибати
ващидляря - районлара бюлцнцб. Гярара ясасян, 63 район йарады-
лыб. Бундан юнъя республикада ярази-инзибати бюлэц системи ола-
раг 10 даиря (Бакы, Эянъя, Гарабаь (Аэдам), Губа,
Кцрдцстан, Лянкяран, Муьан (Салйан), Ширван (Эюйъай) Нуха,
Загатала) вя онларын тяркибиндя гязалар мювъуд иди.

1991 - Али Советин нювбядянкянар сессийасында эярэин мцза-


кирялярдян сонра "Азярбайъан Республикасынын дювлят мцстягил-
лийини бярпа етмяк щаггында" Бяйаннамя гябул олунуб. Сяняд-
дя Азярбайъан Республикасынын 1918-1920-ъи иллярдя мювъуд ол-
муш Халг Ъцмщуриййятинин вариси олдуьу вурьуланырды. Бунунла
йанашы, парламент Азярбайъанын дювлят мцстягиллийинин конститу-
сион ясасларыны йаратмаг цчцн айрыъа ганунун - Конститусийа
Актынын щазырланмасы барядя гярар гябул едиб.

1992 - Азярбайъанла Газахыстан арасында дипломатик ялагя-


ляр гурулуб.

245
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
31 август

1863 - Танынмыш маарифчи, йазычы, драматург Ряшид бяй Яфян-


дийев (1863-1942) анадан олуб. Азярбайъанда ибтидаи тящсил цзря
илк дярсликлярин - "Ушаг баьчасы" ("Ялифба") вя "Бясирятцлятфал" ад-
лы гираят китабынын мцяллифидир.

1991 - Азярбайъанда 1990-ъы илин 20 йанварындан гцввядя


олан фювгяладя вязиййят режими, нящайят, ляьв олунуб. Щакимийй-
ят бунунла гаршыдакы президент сечкиляриня (8 сентйабр 1991) де-
мократик эюрцнтц вермяйя чалышырды.

1993 - Ермянистанын силащлы гцввяляринин давам едян тяъ-


авцзц нятиъясиндя Азярбайъанын Даьлыг Гарабаьдан кянарда
даща бир району - Губадлы ишьал олунуб. Губадлы районунун
яразиси 802 кв км, ящалиси ися ишьал заманы 31 мин няфяр иди. Гу-
бадлы шящяри вя районун 90-а йахын кянди бир нечя эцнцн ичиндя
Ермянистан силащлы гцввяляринин ялиня кечиб. Губадлынын ишьалын-
дан сонра ермяни гцввяляринин Зянэилан району ятрафында мцща-
сиря щалгасы даща да даралыб.

2001 - Президент Щейдяр Ялийев "Ясрин мцгавиляси" ("Азяри-


Чыраг-Эцняшли" йатагларынын ишлянмяси) чярчивясиндя "бюйцк
нефт"ин щасилатына башланылмасы барядя "Фаза-1" планыны тясдиг-
ляйиб. Плана ясасян, 2005-ъи илядяк "Ясрин мцгавиляси" цзря нефт
истещсалынын эцндялик 100 мин баррелдян 375 мин барреля чатдырыл-
масы нязярдя тутулурду. Плана вахтындан юнъя - 2004-ъц илин ав-
густунда ямял едилди.

246
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
1 сентйабр

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин парламенти Азярбайъанын илк али


тящсил мцяссисясинин - Бакы Дювлят Университетинин йарадылмасы
барядя ганун гябул едиб. Парламент щямчинин щюкумятин тякли-
финя ясасян 100 няфяр азярбайъанлы эянъин дювлят щесабына тящсил
алмаг цчцн хариъи юлкяляря эюндярилмяси барядя гярар гябул ет-
мишди.

1949 - Азярбайъан ССР-дя иъбари 7-иллик тящсиля кечид башлай-


ыб. Совет щюкумяти 1931-ъи илдя юлкядя иъбари ибтидаи тящсил (1-3-
ъц синиф) барядя гярар гябул етмишди. Щямин гярара ясасян, 30-ъу
иллярин сонунда 7-иллик тящсиля кечид щяйата кечирилмяли иди. Лакин
мцщарибя (1941-1945) вя сонракы аьыр сосиал-игтисади вязиййят бу
гярары хейли лянэитмишди. 1959-ъу илдя иъбари 8-иллик тящсиля (ната-
мам орта тящсил), 1966-ъы илдя ися иъбари 10-иллик тящсиля (там орта
тящсил) кечид тямин олунду.

1992 - Азярбайъан Республикасы иля Бирляшмиш Яряб Ямирлик-


ляри (юлкямизин мцстягиллийини 1991-ъи ил декабрын 26-да таныйыб)
арасында дипломатик мцнасибятляр гурулуб.

1993 - Президент сялащиййятлярини щяйата кечирян Щейдяр Ялий-


ев щюкумятдя бир сыра тяйинатларла баьлы фярманлар имзалайыб:
Азярбайъанын БМТ-дяки даими нцмайяндяси Щясян Щясянов
хариъи ишляр назири, эенерал-майор Мяммядряфи Мяммядов
мцдафия назири, Сямяд Садыгов игтисадиййат назири, Елчин Яфян-
дийев баш назирин мцавини, Галиб Аьайев Милли Банкын Идаря
Щейятинин сядри тяйин олунуб.

247
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
2 сентйабр

1829 - Русийа иля Османлы нювбяти мцщарибянин (1828-1829)


йекунларына даир Ядирня мцгавиляси имзаланыб. Сазишя ясасян,
Османлы Ащалсых падшащлыьынын (Ащыска тцркляринин йашадыьы яра-
зи, индики Эцръцстанын Самтсхе-Ъавахети бюлэяси) бир щиссясини
Русийайа эцзяштя эедиб вя щямин яразийя ъянуб-шярги Анадолу-
дан ермяни ящалисинин кючцрцлмясиня разылыг вериб. Кючцрцлян ер-
мяниляр сонрадан Ащалсых бюлэяси иля йанашы, Тифлис, Иряван вя
Нахчыван бюлэяляриндя дя йерляшдирилди. Бундан ялавя, Османлы
Русийанын Иранла апардыьы мцщарибянин (1826-1828) йекунларыны
- Нахчыван вя Иряван ханлыгларынын Русийайа бирляшдирилмясини ря-
смян таныйыб.

1991 - Ермянилярин Гарабаь авантцрасы йени мярщяляйя кечиб,


гондарма дювлятин - "Даьлыг Гарабаь Республикасы"нын йара-
дылдыьы елан олунуб. Гярар "ДГМВ Халг Депутатлары Совети"нин
(сялащиййят мцддяти щяля 1988-ъи илин йанварында баша чатмышды)
ермяни депутатларынын адындан гябул едилмишди. Гярара ясасян,
инзибати бахымдан щеч вахт Даьлыг Гарабаь мухтариййятиня аид
олмамыш кечмиш Шаумйан району (1991-ъи илдя Эоранбой райо-
нуна бирляшдирилиб) да гондарма "республика"нын яразиси елан
едилмишди. Сящяриси эцн (3 сентйабр) Азярбайъан Али Советинин
Ряйасят Щейяти гярары антиконститусион елан етди.

1994 - АБШ-ын БМТ-дяки даими нцмайяндяси сяфир Мадлен


Олбрайт президент Билл Клинтонун шяхси тямсилчиси сифятиля Бакыйа
эялиб. Ханым Олбрайтын президент Щейдяр Ялийевля эюрцшцндя
Азярбайъанын хариъи нефт ширкятляри иля имзалайаъаьы контракт
("Ясрин мцгавиляси"), Гарабаь низамланмасы мцзакиря олунуб.

248
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
3 сентйабр

1826 - Русийа-Иран мцщарибясиндя Иран гошунлары артыг илк


дюйцшдя уьурсузлуьа дцчар олублар. Шямкир ятрафында баш верян
дюйцшдя мяьлубиййятя уьрайан шащзадя Аббас Мирзянин гошун-
лары эери чякилмяйя мяъбур олублар. Бунун ардынъа рус гошунла-
ры Эянъя йахынлыьында да Иран гошунларыны мяьлуб едибляр. Бу
арада Эянъядя Русийа ишьалчылыьына гаршы цсйан башласа да, рус
гошунлары ону йатырмаьа мцвяффяг олублар.

1993 - Милли Мяълисин иъласында Азярбайъанын Мцстягил Дюв-


лятляр Бирлийиня цзв олмасы барядя гярар гябул едилиб. Президент
сялащиййятлярини щяйата кечирян Щейдяр Ялийев Азярбайъанын
МДБ цзвлцйцня гаршы чыхан мцхалифятин етиразларына ъаваб ола-
раг бу цзвлцйцн щеч бир щалда Азярбайъанын суверенлийиня хялял
эятирмяйяъяйини бяйан едиб. Азярбайъанын МДБ-йя гошулмасы
сентйабрын 24-дя МДБ-нин Москва саммитиндя рясмиляшди.

2008 - АБШ-ын витсе-президенти Дик Чейни Бакыйа эялиб. Бу,


АБШ-Азярбайъан мцнасибятляри тарихиндя Вашингтондан Бакыйа
ян йцксяк сявиййяли сяфяр иди. Президент Илщам Ялийевин АБШ вит-
се-президенти иля эюрцшцндя реэионда вязиййят (Русийанын
Эцръцстана щярби мцдахиляси), ики юлкянин енержи тящлцкясизлийи са-
щясиндя вя бейнялхалг террорчулуьа гаршы мцбаризядя ямякдаш-
лыьы мцзакиря едилиб.

249
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
4 сентйабр

1804 - Иряван ханлыьынын Гямярли кянди (индики Ермянистанда


Артшат гясябяси) йахынлыьында чар Русийасы вя Иран гошунлары ара-
сында дюйцш олуб. Руслар мяьлуб олараг эери чякилибляр. Бу, Ру-
сийа-Иран мцщарибясиндя (1804-1813) рус гошунларынын икинъи
мяьлубиййяти иди. Бундан юнъя руслар Цчмцядзин дюйцшцндя (27
ийул) мяьлуб олмушдулар. Бунунла беля, рус гошунлары 1805-ъи
илин яввялиндя, бу дяфя Шяки вя Гарабаь ханлыгларына щцъум едя-
ряк щяр ики ханлыьы яля кечирибляр.

1918 - Дашнак-есер-меншевик "Сентрокаспи" щюкумятинин


чаьырышы иля Бакыйа эялмиш инэилис щярби континэенти шящяри тярк ет-
мяйя башлайыб. Эенерал Денстервилин башчылыг етдийи инэилис десан-
ты августун яввялиндя Янзялидян (Иран) Бакыйа эялмишди. Инэилис-
ляр "Сентрокаспи диктатурасы"нын Бакыда реал щакимиййятя малик
олмадыьыны вя Азярбайъан-тцрк (Османлы) гцввяляринин щцъуму
гаршысында дуруш эятиря билмяйяъяклярини гятиляшдирдикдян сонра
эери дюндцляр. Инэилислярин сон дястяси Гафгаз Ислам Ордусунун
Бакыйа щцъуму (15 сентйабр) юнъяси шящяри тярк етди.

1991 - Нахчыван Али Мяълисинин сентйабрын 3-дя башланан фюв-


гяладя сессийасында тяшкилати мясяляйя бахылыб. Депутатларын йек-
дил гярары иля халг депутаты Щейдяр Ялийев Нахчыван Али Мяълиси-
нин сядри сечилиб. Щейдяр Ялийевин мухтар республикайа рящбяр-
лийя башламасы блокада вязиййятиндя олан, Ермянистан тяряфдян
арамсыз щцъумлара мяруз галан Нахчыванын хиласы цчцн тарихи
шанс иди. Щ.Ялийев 1993-ъц илин ийунунадяк мухтар республикайа
рящбярлик етди.

250
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
5 сентйабр

1935 - Азярбайъанын халг артисти, танынмыш эцлцш устасы Сийа-


вуш Аслан анадан олмушдур.

1944 - Иътимаи-сийаси хадим, шаир, драматург, публисист Щидай-


ят Оруъов Гярби Азярбайъанын Мещри районунда анадан олуб.

1991 - Азярбайъан Республикасынын Мцдафия Назирлийинин йа-


радылмасы барядя президент фярманы верилиб. Ъ.Нахчывански адына
щярби мяктябин ряиси, эенерал-лейтенант Валещ Бяршадлы юлкянин
илк мцдафия назири тяйин едилиб. Лакин мцдафия назири тяйин едился
дя, о вахткы щакимиййятин (президент А.Мцтяллибов) астаэял сийа-
сяти цзцндян Азярбайъанда Милли Орду щяля йарадылмамышды.
Йалныз бир ай сонра (9 октйабр) Али Совет Силащлы Гцввяляринин
йарадылмасы щаггында ганун гябул етди.

2002 - Президент Щейдяр Ялийев "Кцтляви информасийа васитя-


ляринин инкишафына дювлят гайьысынын артырылмасы сащясиндя ялавя
тядбирляр щаггында" сярянъам имзалайыб. Сярянъама ясасян,
КИВ-ин сярбяст инкишафынын тямин едилмяси, игтисади вя сийаси асы-
лылыьынын арадан галдырылмасы, мадди-техиники вя малиййя базасы-
нын даща да эцъляндирилмяси мягсядиля малиййя вясаити айрылыб.

251
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
6 сентйабр

1916 - Илк азярбайъанлы тяййарячи, чар Русийасы ордусунун за-


бити Фяррух аьа Гайыбов Ы Дцнйа мцщарибясиндя Вилнцс цзярин-
дя илк щава дюйцшундя иштирак едиб. Лакин азярбайъанлы щярби
тяййарячинин дюйцш йолу гыса олуб. Сентйабрын 12-дя баш верян
дюйцшдя Гайыбов алманларын тяййарясини вурдугдан сонра щялак
олуб.

1918 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин нцмайяндя щейяти


Истанбулда Османлы дювлятинин рящбярлийи иля эюрцшцб. Милли Шура-
нын сядри М.Рясулзадя, "Мцсават" фраксийасынын цзвц Х.Хас-
мяммядов вя эенерал С.Сяфикцрдскинин дахил олдуьу щейят Ос-
манлынын йени султаны ВЫ Мещмет Ващдеттин тяряфиндян гябул
едилиб. Бу, Халг Ъцмщуриййятинин рясми щейятинин илк хариъи сяфя-
ри иди. Османлы щярби рящбярлийинин (Янвяр паша) дя иштирак етдийи
эюрцшдя Халг Ъцмщуриййятиня щярби йардым вя Бакынын азад
олунмасы мясяляси ясас мювзу олуб. Бу эюрцшдян сонра Бакынын
азад олунмасы барядя щялледиъи щцъум барядя гярар верилди.

1942 - Бюйцк Вятян мцщарибяси эедишиндя азярбайъанлылардан


ибарят 416-ъы Таганрог милли дивизийасы тяшкил олунуб. Дивизийа
Шимали Гафгаздан Берлинядяк шяряфли дюйцш йолу кечиб. Бундан
ялавя, Совет Ордусу тяркибиндя азярбайъанлылардан ибарят 402-ъи,
223-ъц, 77-ъи вя 271-ъи дивизийалар да йарадылмышды. Цмумиликдя
1941-1945-ъи иллярдя Азярбайъандан ъябщяйя тяхминян 600 мин
няфяр йола дцшмцшдц.

252
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
7 сентйабр

1914 - Танынмыш ядябиййатшцнас вя театршцнас, иътимаи хадим


Ъяфяр Ъяфяров (1914-1973) анадан олмушдур.

1991 - Ермяни тяхрибатчы дястяляри Даьлыг Гарабаьын азяр-


байъанлы ящалисиня гаршы нювбяти террор актлары щяйата кечирибляр.
Щадрут (Хоъавянд) районунун Туь кяндиня силащлы басгын ня-
тиъясиндя кяндин 2 сакини юлдцрцлцб. Ханкянди йахынлыьында сяр-
нишин автобусунун атяшя тутулмасы нятиъясиндя ися 3 азярбайъан-
лы юлдцрцлцб, 4 няфяр йараланыб.

2000 - Нйу-Йоркда БМТ-нин "Миниллийин саммити"ндя ишти-


рак едян президент Щейдяр Ялийев Баш Ассамблейанын тянтяняли
иъласында чыхыш едиб. Бейнялхалг бирлийин Ермянистанын тяъ-
авцзцня сейрчи галдыьыны вурьулайан Азярбайъан рящбяри бу фак-
тын ишьалчылыьы тяшвиг етдийини билдириб. Щямин эцн БМТ-нин бина-
сында ЭЮУАМ дювлят башчыларынын - Эцръцстан (Е.Шеварднад-
зе), Юзбякистан (И.Кяримов), Украйна (Л.Кучма), Азярбайъан
(Щ.Ялийев) вя Молдова (П.Лучински) президентляринин саммити
кечирилиб.

2006 - БМТ Баш Ассамблейасынын 60-ъы сессийасында Ермяни-


станын Азярбайъана гаршы ишьалчылыг мцщарибясинин фясадларын-
дан бящс едян йени сяняд гябул олунуб. "Азярбайъанын ишьал
олунмуш яразиляриндяки вязиййят щаггында" адлы гятнамядя ер-
мянилярин ишьал едилмиш торпагларда йаньынлар тюрятмясиня диггят
чякилирди. Гятнамядя мцнагишя зонасында мониторингин щяйата
кечирилмяси яксини тапса да, бу, эершякляшмяди.

253
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
8 сентйабр

1991 - Азярбайъанда илк президент сечкиляри кечирилиб. Юлкядя-


ки яксяр сийаси гцввялярин, о ъцмядян Халг Ъябщясинин бойкот
етдийи вя алтернативсизлик шяраитиндя кечирилян сечкилярдя Азяр-
байъан КП МК-нын 1-ъи катиби Айаз Мцтяллибов президент сечи-
либ. МСК-нын рясми нятиъяляриня эюря, сясвермядя иштирак едян се-
чиъилярин 98,5 фаизи онун лещиня сяс вермишди. Мцтяллибов 1990-ъы
илин майында Али Совет тяряфиндян формал олараг президент сечил-
мишди, йени сечки дя мащиййятъя ондан фярглянмяди.

1992 - Азярбайъанла Йапонийа (юлкямизин мцстягиллийини


1991-ъи ил декабрын 28-дя танымышды) арасында дипломатик мцна-
сибятляр гурулуб.

1998 - Бакыда тарихи "Бюйцк Ипяк Йолу"нун бярпасы иля баьлы


Авропа Бирлийинин ТРАЪЕЪА (Авропа-Асийа няглиййат дящлизи)
лайищяси цзря бейнялхалг конфранс кечирилиб. 32 юлкянин (о ъцмля-
дян 9 юлкя президентинин), 12 бейнялхалг тяшкилатын иштирак етдийи
конфрансда Авропа-Гафгаз-Асийа бейнялхалг няглиййат дящлизи-
нин йарадылмасы щаггында мцгавиля вя диэяр сянядляр имзаланыб,
"Бакы бяйаннамяси" гябул едилиб. ТРАЪЕЪА лайищясинин ясас
иштиракчылары кими мцгавиляйя Азярбайъан, Ермянистан,
Эцръцстан, Газахыстан, Гырьызыстан, Таъикистан, Юзбякистан,
Тцркийя, Украйна, Молдова, Румынийа вя Болгарыстан имза ат-
мышды. Азярбайъан сянядя беля бир гейд ялавя етмишди ки, Ермя-
нистан ишьал етдийи яразиляри азад етмяйинъя Азярбайъан бу юлкя
иля щяр щансы няглиййат ялагяси гурмайаъаг.

254
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
9 сентйабр

1578 - Сяфяви дювляти иля Османлы императорлуьу арасында чо-


хиллик мцщарибялярин икинъи мярщяляси башланыб. Азярбайъанын ши-
мал-гярбиндя Ганых (Алазан) чайы сащилиндя (индики Загатала-
Балакян яразиси) баш верян дюйцшдя Сяфяви гошунлары галиб эялиб.
Лакин мцщарибянин сонракы дюйцшляриндя Османлылар ард-арда
гялябялар газандылар вя 1590-ъы илдя баьланан Истанбул сцлщ сази-
ши иля ики тцрк дювлятинин ганлы мцщарибяляринин нювбяти мярщяляси-
ня йекун вурулду. Сцлщ мцгавилясиня ясасян, Талыш бюлэяси истис-
на олмагла бцтцн Шимали Азярбайъан, Гярби Азярбайъан, еляъя
дя Ъянуби Азярбайъанын бир щиссяси (Ширван вя Гарабаьдан Тя-
бриз вя Мараьайадяк яразиляр) Османлынын нязарятиня кечди.

1942 - ССРИ Дювлят Мцдафия Комитясинин (сядр И.Сталин) ям-


ри иля Азярбайъан ССР яразисиндя щярби вязиййят елан едилиб. Бу
вахт фашист Алманийасынын гошун бирляшмяляри артыг Гафгаз даь-
ларында иди вя Бакы цзяриня щава рейдляри щяйата кечирилирди.

1991 - Ермяни силащлы дястяляри Даьлыг Гарабаьын азярбайъан-


лы ящалисиня гаршы йени террор актлары щяйата кечирибляр. Аьдам-
Хоъавянд автобусунун атяшя тутулмасы нятиъясиндя 5 няфяр гят-
ля йетирилиб 34 няфяр йараланыб. Аьдам-Гарадаьлы маршруту цзря
автобусун эцллябаран едилмяси нятиъясиндя 8 азярбайъанлы щялак
олмуш, 42 няфяр хясарят алмышды.

255
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
10 сентйабр

1618 - Сяфяви дювляти иля Османлы императорлуьу арасында нюв-


бяти мцщарибянин (1616-1618) нятиъяляриня даир Мярянд сцлщ са-
зиши имзаланыб. Ы шащ Аббасла Османлы орду команданы Хялил па-
шанын имзаладыьы сазишя ясасян, ики дювлят арасында 1612-ъи илдя ял-
дя олунмуш Сараб сцлщцнцн ясас шяртляри бир даща тясдигляниб.
Щямин шяртляря ясасян, Сяфяви дювляти ХВЫ ясрин сонунда Осман-
лы иля мцщарибядя (1578-1590) итирдийи торпагларын бюйцк щиссясини
эери гайтармышды. Лакин бу сцлщ дя узун сцрмяди вя беш ил сонра
тяряфляр арасында йени мцщарибя башланды.

1939 - Азярбайъан ССР Али Советинин гярары иля республиканын


ярази-инзибати бюлэцсцндя бир сыра дяйишикликляр едилиб. Даьлыг Га-
рабаь Мухтар Вилайятинин Дизак вя Ъорабярт районлары Щадрут
вя Мардакерт районлары адландырылыб. Бундан ялавя, йени Жданов
(индики Бейляган) вя Исмайыллы районлары йарадылыб, Щаъигабул гя-
сябяси Газымяммяд вя о, ейниадлы районун мяркязи олуб. Щя-
мин ил щямчинин Аьстафа вя Уъар районлары йарадылыб.

1993 - АБШ президенти Билл Клинтон Азярбайъан рящбяри Щей-


дяр Ялийевя мяктуб эюндяриб. Мяктубда Америка тяряфи Азяр-
байъан рящбярлийиндян Бакы-Иъеван вя Бакы-Нахчыван дямир йо-
лунун бярпасыны хащиш едирди. Бунун мцгабилиндя ися Азярбай -
ъана щуманитар йардымлары гадаьан едян "Азадлыьа Дястяк Ак-
ты"на 907-ъи дцзялишин (1992-ъи илдя Конгресдя гябул олунмушду)
ляьви вяд едилирди. Азярбайъан рящбярлийи бу тяклифи рядд етди.

256
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
11 сентйабр

1795 - Тифлис йахынлыьында эцръц чары ЫЫ Ираклинин гошунлары иля


Иран шащы Аьа Мящяммяд Гаъарын гошунлары арасында дюйуш
олуб. Гаъарын гошунлары эцръц гцввялярини мяьлуб едиб вя Тифли-
си, еляъя дя бцтцн Шярги Эцръцстаны (о ъцмлядян Азярбайъанын
Борчалы мащалыны) яля кечирибляр. Лакин Иран гошунлары бурада
чох гала билмяди, илин сонунда Русийа гошунлары онлары бюлэядян
сыхышдырыб чыхарды. Бундан сонра ися чар ЫЫ Иракли Русийа империй-
асы иля мцгавиля баьлады вя Эцръцстан (Картли-Кахетийа чарлыьы)
Русийанын щимайясиня кечди.

1913 - Танынмыш кинорежиссор вя оператор, халг артисти Мухтар


Дадашов (1913-1998) анадан олуб. Азярбайъан киносунда
юнямли йер тутан филмляря ("Ганун наминя", "Бакыда кцлякляр
ясир" вя с.) гурулуш вериб.

1996 - Авропа Шурасы Назирляр Комитяси Азярбайъанын Авро-


па Шурасына дахил олмасы вя Азярбайъанда демократийайа кечид
просесинин сцрятляндирилмяси мягсядиля Бакы иля данышыгларын ин-
тенсивляшдирилмясини нязярдя тутан ( 96) 32 сайлы гятнамя гябул
едиб. Бундан бир гядяр яввял (ийун 1996) Авропа Шурасы Парла-
мент Ассамблейасы Азярбайъана "хцсуси дявят едилмиш гонаг"
статусу вермишди.

257
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
12 сентйабр

1723 - Чар Русийасы иля Сяфяви дювляти арасында Петербург


мцгавиляси имзаланыб. Мцгавиляйя ясасян, Азярбайъанын Хя-
зярйаны яразиляри (Дярбянд, Бакы, Салйан, Лянкяран, Ряшт, Янзя-
ли) Русийанын нязарятиня верилиб. Щямин дюврдя Османлы иля
мцщарибя апаран Сяфяви дювляти цчцн бу сазиш тактики сяъиййя да-
шыйырды. Сяфявиляр Русийа иля мцттяфиглик щесабына Османлыны яля
кечирдийи Шимали вя Гярби Азярбайъандан чыхармаг истяйирди. Ла-
кин Русийа Сяфявиляря умдуьу дястяйи вермяди, яксиня, 1724-ъц
илдя баьланан Русийа-Османлы мцгавилясиня ясасян, Азярбайъа-
нын шимал-гярбини Османлынын нязарятиня кезди. Сяфяви дювяти
Русийайа вердийи торпаглары йалныз 1732-1735-ъи иллярдя - Ы Пйот-
рун юлцмцндян сонра Русийаныны зяифлямясиндян истифадя едяряк
- эери гайтара билди.

1801 - Чар Ы Александр Шярги Эцръцстанын Русийайа бирляшди-


рилмяси щаггында манифест имзалайыб. Манифестя ясасян, Азяр-
байъанын тарихи торпаглары олан Газах, Шямсяддил, Борчалы вя
Пямбяк яразиляри дя Русийанын тяркибиня гатылды.

1887 - Эюркямли йазычы, тяръцмячи вя иътимаи-сийаси хадим Йу-


сиф Вязир Чямянзяминли (1887-1943) анадан олуб. Халг Ъцмщу-
риййятинин Истанбулда сяфири олуб, сонра мцщаъирятдя йашайыб,
1926-ъы илдя Азярбайъана гайыдыб. 1940-ъы илдя щябс олунуб,
1943-дя щябс дцшярэясиндя вяфат едиб. Йазычынын "Ики од арасын-
да" ("Ган ичиндя") романы Азярбайъан тарихи романынын классик
нцмунясидир.

258
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
13 сентйабр

1826 - Икинъи Русийа-Иран мцщарибясинин (1826-1828) эедишиня


ящямиййятли дяряъядя тясир едян Эянъя дюйцшц олуб. Иран гошун-
ларынын аьыр мяьлубиййятя уьрамасы мцщарибянин талейини фактики
олараг щялл етди. Бундан бир гядяр яввял ися (3 сентйабр) шащзадя
Аббас Мирзянин гошунлары Шямкир дюйцшцндя руслара мяьлуб ол-
мушду. Бу арада Эянъядя Русийа ишьалчылыьы ялейщиня цсйанын
башламасы да Иранын ишиня йарамады, руслар цсйаны йатырдылар. Бу-
нун ардынъа руслар Шяки вя Лянкяранда мейдана эялян цсйанла-
ры да йатырдылар, щямчинин Лянкяран ханлыьыны ляьв етдиляр. Бун-
дан сонра ися Русийа гошунларынын Нахчыван, Иряван ханлыглары
цзяриня вя Араздан ъянубдакы Азярбайъан яразисиня щцъумлары
башланды.

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин баш назири Нясиб бяй Йусифбяй-


ли парламентя мцраъият едяряк щюкумятин истефа вердийини билдириб.
Н.Йусифбяйлинин рящбярлик етдийи 4-ъц коалисийа щюкумяти щямин
илин апрелиндя гурулмушду. Истефайа сябяб ися йеня щюкумятдахи-
ли (фраксийаларарасы) ихтилаф, о ъцмлядян игтисади мясялялярля баьлы
фикир айрылыглары иди. Парламент йени коалисийа гуруланадяк Назир-
ляр Шурасына рящбярлик етмяйи Н.Йусифбяйлийя щяваля етди, онун
башчылыьы иля 5-ъи щюкумят кабинети ися декабрда формалашды.

1933 - Эюркямли бястякар, ССРИ-нин вя Азярбайъанын халг


артисти Ариф Мяликов анадан олуб. Назим Щикмятин пйеси ясасын-
да йаздыьы "Мящяббят яфсаняси" балети она дцнйа шющряти эятириб,
бир чох юлкялярин театрларында сящняйя гойулуб.

259
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
14 сентйабр

1920 - Ъянуби Азярбайъан Милли Щюкумятинин гуруъусу Шейх


Мящяммяд Хийабани Тябриздя гятля йетирилиб. Хийабанинин баш-
чылыьы иля Тябриз цсйаны щямин илин апрелиндя гялябя чалмыш, ийун-
да онун рящбярлийи алтында Милли Щюкумят гурулмушду. Бу ара-
да Тещран (шащ) режими бир тяряфдян Хийабани иля данышыглар апа-
рыр, диэяр тяряфдян, Тябризя щцъум планы щазырлайырды. 1920-ъи ил
сентйабрын 12-дя иртиъа гцввяляри Тябризя щцъум етдиляр. Тябриз
цсйанчылары ики эцн гящряманъасына мцгавимят эюстярдиляр.
Сентйабрын 14-дя Хийабани юлдцрцлдц вя цсйан ган ичярисиндя
боьулду. Ъянуби Азярбайъан тцркляринин истиглал мцбаризясинин
даща бир сящифяси фаъияли шякилдя сона чатды.

1991 - Бакыда Азярбайъан Коммунист Партийасынын фювгяла-


дя 33-ъц гурултайы кечирилиб. Гурултай Азярбайъан КП-нин юзцнц
бурахмасы щаггында гярар гябул едиб. Партийанын ямлакы мяркя-
зи вя йерли щакимиййят органларына верилиб. "Август гийамы"нын иф-
ласындан сонра артыг коммунист щакимиййятиня сон гойулмуш-
ду. Москвада Сов.ИКП-нин юзцнц бурахмасы барядя гярар гя-
бул етмясиндян сонра мцттяфиг республикаларын коммунист пар-
тийа тяшкилатлары да ейниля щярякят етмяк зорунда идиляр. Беляъя
1920-ъи илин йанварында гурулан вя 71 ил республикада щаким
гцввя олан Азярбайъан КП тарихин архивиня верилди.

1994 - Азярбайъанла Гятяр дювляти арасында дипломатик


мцнасибятляр гурулуб.

1998 - Бакыда Азярбайъан гадынларынын гурултайы башлайыб.


Бу, мцстягиллик дюврцндя Азярбайъан гадынларынын илк беля фору-
му иди.

260
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
15 сентйабр

1918 - Нуру пашанын команданлыьы алтында Азярбайъан-тцрк


(Османлы) щярби гцввяляринин Гафгаз Ислам Ордусу Бакынын
"Сентрокаспи диктатурасы" щюкумятиндян вя дашнак тюр-
тюкцнтцляриндян тямизляйиб. 1918-ъи илин апрел-ийул айларында Ба-
кы Шаумйанын башчылыг етдийи "Бакы Коммунасы"нын, августун
1-дян ися инэилислярин дястяйи иля гурулмуш есер-меншевик-дашнак
"Сентрокаспи" щюкумятинин нязарятиндя иди. Гафгаз Ислам Орду-
су щиссяляринин Бакыйа щцъуму юнъяси (14 сентйабр) инэилис щярб-
чилярин сон дястяси дя шящяри тярк етмишди. Бакынын азад олунмасы
Азярбайъанын истиглал тарихинин шанлы сящифяси олду. Милли щюкумят
Эянъядян Бакыйа кючдц вя Бакы Халг Ъцмщуриййятинин пайтах-
ты елан едилди.
- Щямин эцн Эянъядя Халг Ъцмщуриййятинин рясми гязети,
Ъцмщуриййят парламентинин органы олан "Азярбайъан" гязети-
нин илк сайы чапдан чыхыб.

2004 - Президент Илщам Ялийевин фярманы иля (21 август 2004)


Азярбайъанда бцтцн тящсил мцяссисяляриндя йени дярс или сентйаб-
рын 15-дя башланыб. 15 сентйабр "Билик эцнц" елан едилиб.
- Щямин эцн Астанада МДБ саммити чярчивясиндя Русийа
президенти Владимир Путинин иштиракы иля Азярбайъан вя Ермянис-
тан президентляри Илщам Ялийев вя Роберт Кочарйан арасында
нювбяти эюрцш олуб.

2008 - Президент Илщам Ялийев "2008-2015-ъи иллярдя Азяр-


байъан Республикасында йохсуллуьун азалдылмасы вя давамлы ин-
кишаф Дювлят Програмы"нын тясдиг едилмяси щаггында сярянъам
имзалайыб.

261
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
16 сентйабр

1918 - Халг Ъцмщуриййяти щюкумяти иля Османлы щюкумяти


арасында илк тиъарят сазиши баьланыб. Сазиш Азярбайъандан
Тцркийяйя нефт, памбыг, йун вя диэяр мящсулларын ихраъыны нязяр-
дя тутурду. Сазишин илкин мябляьи 3 млн. тцрк лиряси щяъминдя ня-
зярдя тутулмушду. Щямин дюврдя хцсусиля нефт тяъщизатында ъид-
ди проблемлярля цзляшян Османлы дювляти цчцн бу сазиш олдугъа
мцщцм иди. Тцркийя тяряфи юз нювбясиндя Азярбайъана техники
аваданлыг вя силащ эюндярирди.

1926 - Азярбайъанын танынмыш нефтчиси Гараш Ямиров (1926-


1973) анадан олмушдур.

1989 - Азярбайъан ССР Али Совети Даьлыг Гарабаь Мухтар


Вилайятиндя "Хцсуси Идаря Комитяси"нин ляьв олунмасы иля баьлы
ССРИ Али Советинин Ряйасят Щейяти гаршысында вясатят галдырыб.
"Хцсуси Идаря Комитяси" щямин илин йанварында Москва тяряфин-
дян йарадылмышды вя юз фяалиййяти иля бюлэядя ермяни сепаратчылыь-
ынын эцълянмясиня хидмят едирди. Нойабрда ССРИ Али Советинин
разылыьы иля Даьлыг Гарабаь цзря йени гурум - формал олараг Ба-
кыйа, яслиндя ися йеня Москвайа табе олан Республика Тяшкилат
Комитяси йарадылды.
- Щямин эцн ермяни тяхрибатчылары Азярбайъана гаршы даща
бир террор акты щяйата кечирибляр. Тбилиси-Бакы маршруту иля щяря-
кят едян сярнишин автобусунун партладылмасы нятиъясиндя 5 няфяр
щялак олуб, 25 няфяр йараланыб.

262
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
17 сентйабр

1885 - Эюркямли бястякар вя дирижор Мцслцм (Ябдцлмцслцм)


Магомайев (1885-1937) анадан олмушдур. Азярбайъан профес-
сионал мусиги сянятинин инкишафына мцщцм тющфяляр вериб. "Шащ Ис-
майыл", "Нярэиз" операларынын, 30-дяк симфоник вя вокал ясярин
мцяллифидир.

1918 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин щюкумяти цч ай фя-


алиййят эюстярдийи Эянъядян Бакыйа кючцб, Бакы рясмян Ъцмщу-
риййятин пайтахты елан едилиб. Фятяли хан Хойскинин рящбярлик ет-
дийи Назирляр Шурасы Бакыда вердийи илк бяйанатда болшевиклярин
"Бакы Коммунасы"нын вя есер-меншевик-дашнак "Сентрокаспи"
щюкумятинин гябул етдийи бцтцн гярар вя декретлярин юз гцввяси-
ни итирдийини, Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти щюкумятинин милли,
дини айры-сечкилик етмядян юлкянин бцтцн ящалисинин щцгугларыны
горуйаъаьыны бяйан едиб.

1988 - Даьлыг Гарабаьын инзибати мяркязи олан Степанакерт-


дя (Ханкянди) ермяни дястяляринин азярбайъанлы ящалинин евляриня
кцтляви басгынлары башлайыб. Шящярин азярбайъанлы мящяллясиндя
онларла ев йандырылыб. Москванын вя Азярбайъанын о вахткы рящ-
бярлийи фактики лагейдлийи фонунда азярбайъанлы ящалийя гаршы аш-
кар етник тямизлямя щяйата кечирилирди. Сентйабрын 21-дя ССРИ
рящбярлийи Ханкяндидя хцсуси вязиййят елан етди, лакин бу мцддя-
тядяк йцзлярля азярбайъанлы аиля юз ев-ешийиндян дидярэин
дцшмцшдц.

263
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
18 сентйабр
1048 - Азярбайъан торпагларында тяшяккцл тапмыш Сялъуг-
тцрк дювлятинин ордусу Бизанс, ермяни вя эцръц феодалларынын бир-
ляшмиш гошунларыны дармадаьын едиб. Бу гялябядян сонра Сялъуг
дювлятинин ясаслары даща да мющкямлянди. Султан тоьрул бяйин
башчылыг етдийи Сялъуглар дювляти Иранын бюйцк щиссясини, Ирагы яля
кечирмякля бюйцк императорлуг йаратды.

1885 - Дащи бястякар, мусигишцнас алим, публисист, педагог


Цзейир Щаъыбяйов (1885-1948) Шушада анадан олуб. Азярбай -
ъанда илк операнын, илк мцсиги комедийанын (опереттанын) мцял-
лифи, Азярбайъан профессионал мцсигисинин баниси, Милли Консер-
ваторийанын гуруъусудур. Бюйцк бястякарын доьум эцнц Милли
мусиги эцнц кими гейд олунур.

1988 - Бюйцк шаир, ХХ яср Азярбайъан поезийасынын эюркям-


ли нцмайяндяси Мящяммядщцсейн Шящрийар (1905-1988) Тещ-
ранда вяфат едиб.

2002 - Сянэячал терминалында Бакы-Тбилиси-Ъейщан нефт кямя-


ринин тямялатма мярасими кечирилиб. Мярасимдя Азярбайъан,
Тцркийя вя Эцръцстан президентляри Щейдяр Ялийев, Ящмяд Неъ-
дят Сезяр вя Едуард Шеварднадзе, АБШ-ын енерэетика назири
Спенсер Абращам, БТЪ лайищясиндя йер алан ширкятлярин тямсилчи-
ляри иштирак едибляр. Кямярин Азярбайъан щиссясинин иншасы 2005-
ъи илин майында, Эцръцстан щиссяси щямин илин октйабрында,
Тцркийя щиссяси ися 2006-ъы илин яввялиндя баша чатды, рясми ачылышы
2006-ъы илин ийулунда эерчякляшди.

2006 - Азярбайъан президенти Илщам Ялийев Тцркийянин Ан-


талйа шящяриндя кечирилян тцрк дювлят вя топлумларынын Х достлуг,
гардашлыг вя ямякдашлыг гурултайында иштирак едиб.

264
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
19 сентйабр

1992 - Сочидя Русийа мцдафия назиринин васитячилийи иля Азяр-


байъан вя Ермянистан мцдафия назирляринин эюрцшцндя атяшкяся
даир разылыг ялдя олунуб. Тяряфляр щярби ямялиййатларын ики ай яр-
зиндя дайандырылмасы барядя анлашма имзалайыблар. Русийанын
васитячилийинин архасында сонрадан мцнагишя бюлэясиня рус
сцлщмярамлыларынын йеридилмяси ниййяти дя варды. Лакин анлашма
ермяни тяряфин эцнащы цзцндян тезликля позулду.

1997 - АТЯТ-ин Минск групунун щямсядрляри (Русийа, АБШ,


Франса) Даьлыг Гарабаь мцнагишясинин "мярщяляли щялл" планы иля
реэиона сяфяря эялибляр. План мцнагишянин икимярщяляли щяллини якс
етдирирди: биринъи мярщялядя Лачын истисна олмагла, кечмиш Даьлыг
Гарабаь Мухтар Вилайятиндян кянарда йерляшян алты райондан
ермяни силащлы гцввяляринин чыхарылмасы, кючкцнлярин юз торпагла-
рына гайтарылмасы вя мцнагишя яразисиндя коммуникасийа ялагя-
ляринин бярпа едилмяси, икинъи мярщялядя Лачын вя Шушанын, еляъя
дя Даьлыг Гарабаьын статусунун мцяййян едилмяси нязярдя ту-
тулурду. Плана разылыг верян Ермянистан президенти Л.Тер-Пет-
росйан щакимиййятдахили чеврилиш нятиъясиндя вязифясиндян кянар-
лашдырылды.

2002 - Азярбайъан Республикасынын Конститусийасына дяйи-


шикликляр едилмяси иля баьлы 24 август 2002-ъи ил тарихдя кечирилмиш
референдумун йекун нятиъяляри мятбуатда дяръ олунараг
гцввяйя миниб. МСК-нын йекун мялуматына эюря, референдум-
да иштирак етмиш сечиъилярин 96 фаизи Конститусийайа дяйишикликлярин
(24 маддя цзря 39 дяйишиклик) лещиня сяс вермишди.

265
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
20 сентйабр
1827 - Русийа-Иран мцщарибяси эедишиндя рус гошунлары Иряван
ханлыьынын стратежи ящямиййятли Сярдярабад галасыны яля кечирибляр.
Гярби Азярбайъанда гядим тцрк мяскянляриндян олан Сярдарабад
Ермянистан советляшяндян сонра ейниадлы районун мяркязи олуб,
1935-ъи илдя Октемберйан району адландырылыб.

1907 - Танынмыш рийазиййатчы, академик Яшряф Щцсейнов (1907-


1980) анадан олуб.

1918 - Красноводск (индики Тцркмянбашы) йахынлыьындакы Аьъ-


агум чюлцндя "26 Бакы комиссарлары" эцлляляниб. "Бакы Комму-
насы" сцгут едяндян (31 ийул) сонра онун цзвляри "Сентрокаспи" щю-
кумяти тяряфиндян щябс едилмиш, Гафгаз Ислам Ордусунун шящяря
щцъуму заманы ися Красноводска гаъмышдылар. Орада "26-лар"
инэилислярин нязарятиндя олан йерли есер щюкумяти тяряфиндян тутул-
муш вя Бакыны ялдян вермякдя иттищам олунараг эцллялянмишдиляр.

1921 - Эюркямли астроном, АМЕА-нын Шамахы Астрофизика


Рясядханасынын баниси, академик Щаъыбяй Султанов (1921-2008)
анадан олмушдур.

1928 - Иътимаи-сийаси хадым, щцгуг елмляри доктору Муртуз Яля-


сэяров анадан олуб. 1996-2005-ъи иллярдя Милли Мяълисин сядри олуб.

1994 - Бакыда, "Эцлцстан" сарайында Хязярин Азярбайъан сек-


торундакы "Азяри", "Чыраг" вя "Эцняшли" йатагларынын ишлянмясиня
даир бейнялхалг контрактын имзаланма мярасими кечирилиб. "Ясрин
мцгавиляси"ни АРДНШ вя АБШ, Британийа, Русийа, Норвеч,
Тцркийя вя Сяудиййя Ярябистанынын цмумиликдя 11 нефт ширкяти им-
зайыб. Бу мцгавиля иля Азярбайъанын йени нефт стратеэийасынын яса-
сы гойулуб. Президент Щейдяр Ялийевин фярманы иля 20 сентйабр
Нефтчиляр эцнц кими гейд олунур.

266
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
21 сентйабр

1493 - Азярбайъан классик тясвири сянятинин эюркямли нцмай-


яндяси Низамяддин Султан Мящяммяд (1493-1555) анадан
олуб. Шащ Исмайылын, сонра ися онун оьлу шащ Тящмасибин зама-
нында Сяфяви сарайынын ряссамы олуб, дцнйа шющрятли Тябриз мини-
атцр мяктябинин ясасыны гойуб.

1991 - Русийа президенти Борис Йелтсин вя Газахыстан прези-


денти Нурсултан Назарбайев Ермянистан-Азярбайъан мцнаги-
шясинин сащманланмасына васитячилик етмяк тяшяббцсц иля Бакыйа
эялибляр. Бакыдакы эюрцшлярдян сонра Даьлыг Гарабаьа (Ханкян-
дийя), орадан ися Йеревана эедян Русийа вя Газахыстан рящбяр-
ляри сентйабрын 23-дя Железноводскда (Русийа) Азярбайъан вя
Ермянистан президентляринин илк эюрцшцнц тяшкил етдиляр.

1992 - Азярбайъанын Нахчыван Мухтар Республикасы ярази-


синдяки Русийа (кечмиш ССРИ) Сярщяд Гошунларынын сонунъу щис-
сяляри бюлэяни тярк етмяйя башлайыблар. Нахчывандакы 75-ъи мото-
атыъы дивизийанын чыхарылмасы барядя Русийа щярбчиляри иля разылаш-
ма Нахчыван Али Мяълисинин рящбяри Щейдяр Ялийевин сяйляри иля
августда ялдя олунмушду.

1993 - Милли Мяълисин гярары иля Азярбайъан яразисиндя 1993-


ъц ил апрелин 2-дян (Кялбяъярин ишьалындан сонра Халг Ъябщяси
щакимиййяти тяряфиндян тятбиг олунмушду) гцввядя олан фювгяла-
дя вязиййят режими ляьв олунуб.

267
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
22 сентйабр

1918 - Халг Ъцмщуриййятинин щюкумяти юлкянин милли валйу-


тасынын - манатын (Бакы бонлары) чап олунмасы барядя гярар гя-
бул едиб. Щямин вахтадяк дювриййядя бир нечя пул ващиди - чар
дюврцндян галан рубл ("Николай рублу"), Русийанын "Мцвяг-
гяти Щюкумяти" тяряфиндян бурахылмыш рубл ("Керенски рублу"),
Тифлисдя Загафгазийа щюкумяти тяряфиндян бурахылан бонлар,
еляъя дя тцрк лиряси ишлянилирди. Азярбайъан манаты тцрк лирясиня
20:1 нисбятдя дювриййяйя бурахылмышды. Лакин манатын тядавцля
бурахылмасындан сонра диэяр валйуталар да дювриййядя галды вя
бу, юлкянин малиййя системиндя ъидди гарышыглыг йарадырды.

1920 - Азярбайъанын болшевик щюкумяти (Мцвяггяти Ингилаб


Комитяси) юлкя яразисиндя мцвяггяти йерли щакимиййят органла-
рынын - йохсул комитяляринин йарадылмасы барядя гярар гябул
едиб. Бу гярар юлкядя щакимиййятин халга мяхсус олмасы
иллцзийасыны йаратмаг ниййяти эцдцрдц. Йохсул комитяляри бир иля
йахын фяалиййят эюстярди вя 1921-ъи илдя Ы Цмумазярбайъан со-
ветляр гурултайындан сонра йерлярдя фящля-кяндли советляриня илк
сечкиляр кечирилди.

1990 - ССРИ Али Советинин Азярбайъандан сечилмиш депутат-


лары иттифаг парламентиня вя ССРИ рящбярлийиня мцраъият гябул
едяряк азярбайъанлы ящалинин Ермянистандан зорла депортасий-
асына сийаси гиймят вермяйи тяляб едибляр. Бу заман Ермянис-
тан яразисиндя (1991-ъи илдя кючцрцлян Нцвяди кянди истисна ол-
магла) азярбайъанлы ящали галмамышды. ССРИ рящбярлийи бу
мцраъиятя лагейд галды.

268
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
23 сентйабр
е.я. 494-ъц ил - Тарихи мянбяляря эюря, Азярбайъанын гядим шя-
щяри Эянъянин ясасы гойулуб.

1928 - Танынмыш опера мцьянниси, халг артисти Фирянэиз Ящмя-


дова (1928-2002) анадан олуб.

1989 - Азярбайъан ССР Али Совети "Азярбайъан ССР-нин дюв-


лят суверенлийи щаггында" Конститусийа гануну гябул едиб. Сяняд-
дя илк дяфя беля бир мягам яксини тапмышды ки, иттифаг (ССРИ) ся-
виййясиндя гябул олунмуш ганунвериъилик акты Азярбайъанын суве-
ренлийиня хялял эятирярся, онун республика яразисиндя гцввяси дай-
андырылаъаг. Лакин бу даща чох бяйаннамя сяъиййяли сяняд иди.
Аналожи актлар ССРИ-нин диэяр субйектляриндя дя гябул едилмишди.

1991 - Железноводск (Русийа, Шимали Гафгаз) шящяриндя Русийа


президенти Б.Йелтсин вя Газахыстан президенти Н.Назарбайевин ва-
ситячилийи иля Ермянистан вя Азярбайъан рящбярляри А.Мцтяллибов вя
Л.Тер-Петросйан арасында эюрцш кечирилиб. Эюрцшдя Даьлыг Гара-
баьын ермяни вя азярбайъанлы иъмаларынын нцмайяндяляри дя ишти-
рак едиб. Эюрцш мцнагишянин сцлщ йолу иля щяллиня даир бяйаннамя
имзаланыб. Бир нечя эцн сонра ермяни силащлы гцввяляри Даьлыг Га-
рабаьын азярбайъанлы ящалисиня гаршы йени щцъумлара башлады.

1992 - Азярбайъанла Вйетнам арасында дипломатик мцнасибят-


ляр гурулуб.

2002 - Президент Щейдяр Ялийевин Москвайа сяфяри эедишиндя


Русийа иля Азярбайъан арасында Хязярин дибинин бюлцнмясиня даир
сазиш имзаланыб. Президентляр В.Путин вя Щ.Ялийев тяряфиндян имза-
ланан сазиш Хязярин секторал бюлэцсц истигамятиндя мцщцм щадися
иди. Даща юнъя Русийа иля Газахыстан арасында аналожи сяняд имза-
ланмышды.

269
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
24 сентйабр

1992 - Азярбайъан Милли Ордусу Ермянистан ишьалчы гцввяля-


ри иля апардыьы дюйцшляр нятиъясиндя Даьлыг Гарабаьдакы ири йа-
шайыш мянтягялярдян олан Хоъавянд (Мартуни) район мяркязини
нязарятя эютцрцб. Лакин 1993-ъц илин щярби уьурсузлуглары эеди-
шиндя, Гарабаьдакы диэяр яразиляр кими, Хоъавянд дя йенидян ер-
мянилярин ялиня кечди.
- Щямин эцн Азярбайъанла Индонезийа арасында дипломатик
мцнасибятляр гурулуб.

1993 - Азярбайъан Мцстягил Дювлятляр Бирлийиня дахил олуб.


Президент сялащиййятлярини щяйата кечирян Щейдяр Ялийев МДБ
дювлят башчыларынын Москва саммитиндя юлкямизин гурума
цзвлцйц барядя сянядляри имзалайыб.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев телевизийа иля халга мцраъият


едиб. Президент "Ясрин мцгавиляси"нин (20 сентйабр) имзаланма-
сына гаршы чыхан гцввяляр тяряфиндян юлкядя вязиййяти эярэинляш-
дирмяк ъящдляри едилдийини, лакин бу ъящдлярин гаршысынын гятийй-
ятля алынаъаьыны вурьулайыб. Бундан бир эцн юнъя дювляти ъинай-
ятляря эюря щябс олунмуш кечмиш мцдафия назири Рящим Газыйев,
Азярбайъанын ъянубунда сепаратчылыг ъящдляриня рящбярлик етмиш
Ялякрям Щцммятов вя мцдафия назиринин мцавини Баба Щязяр-
ли МТН-ин тяъридханасындан гачырылмышды.

2003 - Баш назир Илщам Ялийев Нйу-Йоркда БМТ Баш Ас-


самблейасынын 58-ъи сессийасында чыхыш едиб. Бейнялхалг бирлийин
Ермянистанын Азярбайъана гаршы тяъавцзцня сейрчи галдыьыны тя-
яссцфля гейд едян Илщам Ялийев Азярбайъанын юз ярази бц-
тювлцйцнц няйин бащасына олурса-олсун бярпа едяъяйини билдириб.

270
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
25 сентйабр

1946 - Мцасир Азярбайъан ядябиййатынын танынмыш сималарын-


дан бири, популйар шаир Нцсрят Кясямянли (1946-2003 ) анадан
олуб.

1993 - МДБ дювлят башчыларынын Москва саммитиндя Азяр-


байъан вя Ермянистан президентляри Щейдяр Ялийев вя Левон
Тер-Петросйан арасында илк тякбятяк данышыглар кечирилиб. Русийа
президенти Борис Йелтсинин васитячилийи иля баш тутан эюрцшдя ъябщя
хяттиндя атяшкяс имканлары мцзакиря олунуб. Лакин ермяни
гцввяляри гыса фасилядян сонра, октйабрын яввялиндя йенидян Га-
рабаьын ъянубунда - Ъябрайыл-Фцзули районлары яразисиндя ишьал-
чылыг щцъумларыны давам етдириб.

1997 - Президент Щейдяр Ялийев Италийайа илк рясми сяфяря эе-


диб. Сяфяр эедишиндя Азярбайъан президенти Италийа рящбярлийи иля
данышыглар апарыб, ики юлкя арасында сазишляр имзаланыб. Азяр-
байъан рящбяри Ватиканда Папа ЫЫ Иощанн Павелля эюрцшцб.

1999 - АБШ дювлят катиби Мадлен Олбрайт Азярбайъан прези-


денти Щейдяр Ялийевя мяктуб эюндяряряк Гарабаь мцнагишяси-
нин щялли цчцн даща ъясарятли аддымлар атмаьы хащиш едиб. Олбрайт
ейни мязмунлу мяктубу Ермянистан президентиня дя эюндяр-
мишди. Щямин дюврдя Ермянистан-Азярбайъан сцлщ данышыглары-
нын интенсив дюврц иди вя нойабрда АТЯТ-ин Истанбул саммитин-
дя тяряфляр арасында сцлщ разылашмасынын имзаланаъаьы эюзлянилир-
ди. Лакин октйабрын 27-дя Ермянистан парламентиндя баш верян
олайлардан (баш назир вя спикерин гятля йетирилмяси) сонра сцлщ
просеси дайанды.

271
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
26 сентйабр

1918 - Азярбайъанын бцтцн яразисиндя Халг Ъцмщуриййяти ща-


кимиййятинин бяргярар олунмасы цчцн щярби ямялиййатлары давам
етдирян Нуру пашанын команданлыьы алтындакы Гафгаз Ислам Ор-
дусу Гарабаьда ермяни-дашнак щярби бирляшмяляриня эцълц зярбя
ендиряряк Шуша шящяриня дахил олуб. Ящали хиласкар ордуну бюйцк
тянтяня иля гаршылайыб. Лакин тезликля Османлынын Ы Дцнйа мцща-
рибясиндяки мяьлубиййяти сябябиля тцрк щярби континэенти Азяр-
байъаны тярк етмяли олду вя бу зяфяр йцрцшц дя йарымчыг галды.

1991 - Ермяни тяхрибатчылары азярбайъанлы ящалийя гаршы нюв-


бяти террор акты тюрядибляр. Йевлах-Лачын йолунда миник автома-
шынынын партладылмасы нятиъясиндя 2 няфяр щялак олуб, 4 няфяр йа-
раланыб.

2002 - Авропа Шурасы Парламент Ассамблейасында (АШПА)


Ермянистанын Азярбайъана гаршы тяъавцзц вя апардыьы ишьалчылыг
сийасятини нязяря чатдыран илк гятнамя гябул олунуб. Азярбайъ-
анын АШПА-дакы нцмайяндя щейятинин рящбяри Илщам Ялийевин
тяшяббцсц иля Ермянистанын Авропа Шурасы гаршысындакы ющдялик-
ляри иля баьлы гятнамяйя бу юлкянин Азярбайъана гаршы тяъавцзц
вя ишьал олунмуш яразиляр щаггында бянд ялавя едилиб.

2008 - Нйу-Йоркда, БМТ Баш Ассамблейасынын 63-ъц сессий-


асы эедишиндя Азярбайъан, Тцркийя вя Ермянистанын хариъи ишляр
назирляри арасында эюрцш кечирилиб. Тцркийянин тяшяббцсц иля эер-
чякляшян эюрцшдя цчтяряфли форматда мцзакирялярин давам етдирил-
мяси гярара алыныб.

272
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
27 сентйабр

1534 - Султан Ы Сцлейманын башчылыг етдийи Османлы ордусу-


нун Азярбайъан торпагларына биринъи йцрцшц олуб. Османлы
гцввяляри илк мярщялядя Сяфяви гошунларыны мяьлуб едяряк Ъяну-
би Азярбайъанын бир щиссясини, о ъцмлядян Тябризи яля кечирибляр.
Лакин йерли ящалинин мцгавимяти, еляъя дя гышын сярт кечмяси вя
ярзаг чатышмазлыьы Османлы гошунларыны эери дюнмяйя мяъбур
едиб. Бунун ардынъа 1535-ъи илдя султан Ы Сцлейман Азярбайъан
цзяриня икинъи йцрцшя башлады. Амма бу дяфя дя Османлы гошун-
лары яля кечирдикляри яразилярдя дуруш эятиря билмяйяряк эери гайыт-
малы олдулар.

1991 - Азярбайъанда Коммунист Партийасынын ардынъа ком-


мунист эянъляр тяшкилатынын - комсомолун фяалиййтиня дя хитам
верилиб. Цмумиттифаг Коммунист Эянъляр Иттифагынын Москвада
кечирилмиш 22-ъи фювгяладя гурултайда юзцнц бурахмасы барядя
гярар гябул етмясиндян сонра бцтцн мцттяфиг республикаларда, о
ъцмлядян Азярбайъанда комсомол тяшкилатлары ляьв олунуб.

1994 - БМТ Баш Ассамблейасынын 49-ъу сессийасында иштирак


етмяк цчцн Нйу-Йоркда сяфярдя олан президент Щейдяр Ялийев
АБШ президенти Билл Клинтонла эюрцшцб. Клинтон "Ясрин мцгави-
ляси"нин имзаланмасы мцнасибятиля Азярбайъан президентини тяб-
рик едиб. Азярбайъан рящбяри илк дяфя олараг АБШ рящбяриня Га-
рабаь проблеми барядя мцфяссял мялумат вериб. Щямин эцн
Нйу-Йоркда АБШ-ын БМТ-дяки нцмайяндялийинин башчысы Мад-
лен Олбрайтын васитячилийи иля Азярбайъан вя Ермянистан прези-
дентляри арасында эюрцш олуб.

273
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
28 сентйабр

616 - Гядим Азярбайъан дювляти олан Албанийанын (Гафгаз


Албанийасы) гцдрятли щюкмдары Ъаваншир анадан олуб. Тямяли
е.я. ЫВ ясрдя гойулан Албанийада йени еранын ЫЫЫ ясрдян христиан-
лыг йайылмаьа башламыш, лакин тезликля дювлят зяифляйяряк атяшпяря-
стлийин щаким олдуьу Сасани (фарс) империйасынын тяркибиня гатыл-
мышды (262-ъи ил). ВЫ ясрин сонунда Албанийада щакимиййятя эя-
лян Мещраниляр сцлаляси дювляти дирчялтмяйя башлады. Мещрани Ъа-
ваншир щакимиййяти дюврцндя (642-681) Албанийа Сасанилярин
ясарятиндян чыхмыш вя реэионун эцълц дювлятиня чеврилмишди.

1912 - Чар Русийасында ЫВ Дювлят Думасына сечкиляр башла-


ныб. Илк ики Думадан фяргли олараг, ЫЫЫ Дума сялащиййят мцддя-
тини (5 ил) там баша вурмушду. ЫЫЫ Думада олдуьу кими, бу дя-
фя дя Ъянуби Гафгаз мцсялманларына (азярбайъанлы ящали) 1 йер
айрылмышды вя Думайа йеэаня азярбайъанлы депутат кими
щцгугшцнас Мяммядйусиф Ъяфяров сечилди.

2001 - АБШ Конгресиндя Азярбайъана щуманитар йардымы


гадаьан едян 907-ъи дцзялишин (1992-ъи илдя гябул олунмушду)
ляьви мясяляси эцндямя эялиб. Сенатор Сем Браунбекин щазырла-
дыьы лайищядя Азярбайъанын Американын антитеррор кампанийа-
сына фяал дястяк вердийи вурьуланыр вя 907-нин там ляьви нязярдя
тутулурду. Ермяни лоббиси буна шиддятля гаршы чыхды. Нятиъядя
узун мцзакиряляр сонрасы Конгрес АБШ администрасийасынын ха-
щишиля 2002-ъи илин йанварында 907-ъи гадаьанын гцввясинин дай-
андырылмасы барядя гярар гябул етди.

274
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
29 сентйабр

1991 - Азярбайъан Республикасынын Мцдафия Шурасынын йара-


дылмасы барядя фярман верилиб. Ермянистанын щярби тяъавцзцнцн
эенишляндийи бир вахтда орду гуруъулуьуна реал шяраит йаратмай-
ан президент А.Мцтяллибов Мцдафия Шурасында мцхалифят тямсил-
чиляриня дя йер айырмагла яслиндя сийаси мягсядляр эцдцрдц. Ня-
тиъядя орду гуруъулуьуна щеч бир тющфя вермяйян вя игтидарла
мцхалифятин гаршылыглы интрига мейданына чеврилян гурум бир нечя
айдан сонра ляьв едилди.

1994 - Азярбайъан президенти Щейдяр Ялийев илк дяфя БМТ


Баш Ассамблейасында чыхыш едиб. Президент Ермянистанын Азяр-
байъана гаршы ишьалчылыг мцщарибяси барядя дцнйа бирлийиня мялу-
мат веряряк БМТ-ни бу ишьалчылыьы дайандырмаьа чаьырыб.
- Щямин эцн Бакыда парламентин витсе-спикери Афийяддин Ъя-
лилов вя Президент йанында Хцсуси Идарянин ряиси, полковник Шям-
си Рящимов гятля йетирилибляр. Щадися иля баьлы Нйу-Йоркда бяй-
анат верян Щейдяр Ялийев террор актынын Азярбайъанын дювлятчи-
лийи ялейщиня йюнялдийини, лакин дювлятин бу тящдидлярдян сарсыл-
майаъаьыны билдириб.

2001 - Бакыда президентляр Щейдяр Ялийев вя Едуард Шевард-


надзенин эюрцшцндя Азярбайъанла Эцръцстан арасында "Шащдя-
низ" газынын транзитиня (Бакы-Тбилиси-Ярзурум газ кямяри лайищя-
си) даир сазиш имзаланыб.

275
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
30 сентйабр

1139 - Эянъядя дящшятли зялзяля баш вериб. Тябии фялакят мин-


лярля инсанын щяйатына сон гойуб. Зялзяля заманы баш верян тор-
паг сцрцшмяляри нятиъясиндя Кяпяз даьынын ятяйиндя Эюйэюл йа-
раныб.

1920 - Москвада совет Русийсы иля Азярбайъан ССР арасында


щярби-игтисади иттифаг щаггында мцгавиля имзаланыб. Мцгавиля
совет Азярбайъанынын мцстягиллийинин формал характер дашыдыьы-
нын эюстяриъиси иди. Мцгавиляйя ясасян, Азярбайъан щярби мясяля-
лярдя бцтцн сялащиййятлярини, игтисадиййатда ися талейцклц гярарла-
рын гябулуну, о ъцмлядян нефт сащясинин идаря олунмасыны Русий-
айа вериб.

1928 - Дцнйа шющрятли алим, академик Азад Мирзяъанзадя


(1928-2006) анадан олуб. Нефтчыхарма технолоэийалары цзря елми
йениликлярин мцяллифидир, хариъи елми мяркязляря, Русийа Тябият
Елмляри Академийасына фяхри цзв сечилиб. Республика Али Аттес-
тасийа Комиссийасынын, Дювлят Елм вя Техника Комитясинин сяд-
ри олуб.

1990 - Азярбайъан ССР Али Советиня вя йерли халг депутатла-


ры советляриня сечкиляр кечирилиб. Сечкилярин илк турунда республика
цзря 360 даирядян цчдя икисиндя депутатлар сечилмишди. Галан да-
иряляр цзря тякрар сечкиляр елан едилди. Шуша району истисна олмаг-
ла Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятиндя сечкиляр кечирилмямишди.
Сечкилярдя "Демократик Азярбайъан" блоку цзря иштирак едян
мцхалифят цмумиликдя 30 мандат ялдя етди. Сечкилярин биринъи ту-
рунда Щейдяр Ялийев 340 сайлы Нещрям сечки даирясиндян Азяр-
байъан ССР Али Советинин, 2 сайлы Нахчыван шящяр сечки даирясин-
дян ися Нахчыван МССР-ин депутаты сечилмишди.

276
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
1 октйабр
1827 - Русийа гошунлары Иранла мцщарибя (1826-1828) эедишин-
дя Иряван галасыны яля кечирибляр. Эенерал Паскевичин гошунлары
бундан аз юнъя (20 сентйабр) бюлэядяки ясас стратежи мянтягя
олан Сярдарабад галасыны ишьал едяндян сонра Иряванын мцдафия
имканлары зяифлямишди. Иряванын ишьал олунмасында ермяни ящали-
си, Ечмиядзин килсяси руслара щяр ъцр йардым эюстярмишди. Иряванын
яля кечирилмясиня эюря Русийа чары эенерал Паскевичя "Граф Ери-
вански" титулу вермишди. Иряванын сцгуту мцщарибянин мцгяддя-
ратыны фактики олараг щялл етди.

1895 - Мяшщур гязялхан шаир Ялаьа Ващид (1895-1965) ана-


дан олмушдур.

1918 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин Назирляр Шурасы


Бакы Даиря Мящкямясинин тяркибиндя прокурорлуг органларынын
йарадылмасы барядя гярар гябул едиб. Президент Щейдяр Ялийевин
17 ийул 1998-ъи ил тарихли сярянъамына ясасян, 1 октйабр прокурор-
луг ишчиляринин пешя байрамы эцнц кими гейд едилир.

1992 - БМТ-нин Нйу-Йоркдакы игамятэащында Азярбайъан


Республикасынын нцмайяндялийи ачылыб. Бунадяк Азярбайъанын
БМТ-дяки нцмайяндялийи Тцркийянин тяшкилатдакы нцмайяндя-
лийиндя йерляширди.

2003 - АБШ-ын Кливленд Клиникасында мцалиъя олунан прези-


дент Щейдяр Ялийев Азярбайъан халгына мцраъият едиб. Дювлят
башчысы сящщятиндяки проблемляр цзцндян президент сечкиляриндя
иштирак едя билмяйяъяйини билдириб вя сечиъиляри баш назир, Йени
Азярбайъан Партийасы сядринин 1-ъи мцавини Илщам Ялийевин на-
мизядлийини дястяклямяйя чаьырыб. Бу, Щейдяр Ялийевин Азяр-
байъан халгына сон мцраъияти иди.

277
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
2 октйабр

1927 - ССРИ иля Иран арасында имзаланан "Гаршылыглы тяминат-


лар вя нейтраллыг щаггында" сазишдя ики юлкянин Хязярдяки сярщяди
Астара (Азярбайъан)- Щясянгулу (Тцркмянистан) хятти цзря
мцяййянляшиб. Бундан юнъя ейни сярщяд хятти 1921-ъи илдя имза-
ланмыш мцгавилядя яксини тапмышды. Тяряфляр бир-бириня гаршы сий-
аси вя игтисади блокадада иштирак етмяк барядя ющдялик дя
эютцрцбляр.

1991 - Иран щюкумяти Бакыдан Нахчывана эедян йцк машын-


ларынын юлкя яразисиндян кечмясиня рясмян разылыг вериб. Бакы-
Нахчыван йолунун Ермянистан тяряфиндян баьланмасындан со-
нра Азярбайъан щюкумяти няглиййат дящлизи айрылмасы хащиши иля
Ирана мцраъият етмишди.

1992 - Ермянистан силащлы гцввяляри Хоъавянд районуну та-


мамиля ишьал едибляр. Хоъавянд району 1991-ъи илин нойабрында
Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайяти ляьв едилдикдян сонра Мартуни
вя Щадрут районларынын ясасында (яразиси 1458 кв км) йарадыл-
мышды. Район бир шящяр (Хоъавянд-Мартуни), ики ири гясябя (Гыр-
мызыбазар вя Щадрут), 83 кянддян (30-дяк азярбайъанлылар йа-
шайан кянд) ибарятдир. 1992-ъи илин августунда Азярбайъан Ор-
дусунун щиссяляри Хоъавянд шящярини вя районун бир сыра кяндля-
рини нязарятя эютцрсяляр дя, сонрадан бу мювгеляри итирдиляр.

1995 - Азярбайъанла Юзбякистан арасында дипломатик ялагя-


ляр гурулуб. 1992-1993-ъц иллярдя Халг Ъябщяси щакимиййяти дюв-
рцндя Юзбякистанла мцнасибятлярдя сойуглуьун йаранмасы ики
юлкянин рясми дипломатик ялагяляр гурмасыны хейли лянэитмишди.

278
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
3 октйабр

1806 - Биринъи Русийа-Иран мцщарибяси (1804-1813) эедишиндя


рус гошунлары Бакыны ишьал едибляр. Рус ордусу щяля 1806-ъы илин
февралында Бакыны мцщасиряйя алмышды. О заман эенерал Сисианов
шящярин тяслим едилмяси иля баьлы Бакы ханы Щцсейнгулу ханла да-
нышыглар апаран заман юлдцрцлмцш вя бундан сонра руслар эери
дюнмцшдц. Йени щцъумла Бакыны яля кечирян рус гошунлары шящяр-
дя бюйцк гырьын вя талан тюрятмишди. Ишьалдан сонра Бакы ханлыьы
ляьв олунду вя ханлыьын яразисиндя Русийанын Гафгаз щакимлийи-
нин Бакы даиряси йарадылды.

1875 - Эюркямли йазычы, драматург Сцлейман Сани Ахундов


(1875-1939) анадан олуб. Йазычынын "Горхулу наьыллар" ады ал-
тындан топланан щекайяляри Азярбайъан ушаг ядябиййатынын клас-
сикасы сайылыр.

1921 - Танынмыш тибб алими, профессор Тамерлан Ялийев (1921-


1997) анадан олмушдур.

1993 - Азярбайъанда президент сечкиляри кечирилиб. 1993-ъц ил


ийунун 24-дя Милли Мяълис тяряфиндян Я.Елчибяйин президент сяла-
щиййятляриндян мящрум едилмясиндян вя щямин ил августун 29-
да бунунла баьлы цмумхалг референдуму кечирилмясиндян сонра
нювбядянкянар президент сечкиляри елан едилмишди. Сечкилярин ряс-
ми нятиъяляриня эюря, сясвермядя иштирак етмиш сечиъилярин 98,8 фа-
изи Щейдяр Ялийевин лещиня сяс вермишди.

279
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
4 октйабр

1895 - Мяшщур совет кяшфиййатчысы, Совет Иттифагы Гящряманы


Рихард Зорэе (1895-1944 ) Бакыда, алман колонистляринин аиля-
синдя анадан олуб. ССРИ иля Алманийа арасында мцщарибя юнъя-
си Совет Иттифагы рящбярлийиня ян мяхфи мялуматлары ютцрцб. 1941-
ъи илдя Йапонийада щябс олунуб, 1944-ъц илдя юлдцрцлцб.

1991 - Ермяни силащлы дястяляри Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилай-


ятинин Мартуни вя Щадрут районларында азярбайъанлы йашайыш
мянтягяляриня щцъумлара башлайыблар. Щалбуки бундан аз юнъя
Ермянистан вя Азярбайъан рящбярлийи мцнагишянин сцлщ йолу иля
низамланмасына даир разылыьа (23 сентйабр, Железноводск) эял-
мишди. Ики ай сцрян силащлы басгынлар нятиъясиндя 30-дан чох йа-
шайыш мянтягясиндя азярбайъанлы ящалинин етник тямизлянмяси
щяйата кечирилди. Реэиондакы ССРИ Дахили Гошунларынын бюлмяля-
ри баш верянляря сейрчи иди.

1994 - Бакыда вя Эянъядя дювлят чеврилишиня ъящд олуб. Чеври-


лишя щазырлыг олараг октйабрын 3-ня кечян эеъя ДИН-ин Хцсуси
Тяйинатлы Полис Дястясинин рящбяри Рювшян Ъавадов вя гардашы,
Бакынын Хятаи районунун прокурору Мащир Ъавадов Республи-
ка Прокурорлуьуна басгын етмишдиляр. Сящяриси просеслярин ясас
идарячиси олан баш назир Сурят Щцсейновун эюстяриши иля силащлы дя-
стяляр Эянъядя щакимиййяти девирмяйя ъящд етдиляр. Щямин критик
вахтда президент Щейдяр Ялийевин тядбирли сийасяти вя гятиййяти
сайясиндя бу ъящдин гаршысы алынды, Эянъядя чеврилиш етмяк истяй-
ян гцввяляр зярярсизляшдирилди. Октйабрын 4-ц эеъя Щ.Ялийевин
чаьырышы иля Бакыда Президент Апаратынын бинасы юнцня топланан
он минлярля инсан дювлят башчысына дястяк верди.

280
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
5 октйабр

1901 - Бакыда мцсялман гызлар цчцн илк тящсил оъаьы - Гызлар


Мяктяби ачылыб. Мяктяб танынмыш маарифчи Щясян бяй Зярдабинин
тяшяббцсц иля бюйцк месенат, Бакы милйончусу Щаъы Зейналаб-
дин Таьыйев тяряфидян инша едилмишди. Бу, Ъянуби Гафгазда
мцсялман ханымлар цчцн илк али тящсил мцяссисяси иди.

1918 - Халг Ъцмщуриййятинин щюкумяти болшевиклярин ("Бакы


Совети") нефт сянайесинин миллиляшдирилмяси барядя гярарыны ляьв
едяряк бу сащянин йенидян юзял сектора гайтарылмасы барядя гя-
рар вериб. Щюкумятин декретиня ясасян, нефт мядянляри, заводлар,
нефт дашыйан эямиляр яввялки сащибляриня гайтарылды. Бакыдакы гы-
самцддятли болшевик щюкумяти дюврцндя юлкядян эетмяйя щазыр-
лашан хариъи ширкятляр йенидян фяалиййятлярини эенишляндирдиляр.

1994 - Бакынын "Азадлыг" мейданында юлкянин мцхтялиф йерля-


риндян эялмиш йцз минлярля инсанын иштиракы иля цмумхалг митинги
кечирилиб. Митинг иштиракчылары дювлят чеврилишиня ъящдин гаршысыны
гятиййятля алмыш президент Щейдяр Ялийевя дястяк вя етимадыны
билдириб. Митингдя чыхыш едян Щейдяр Ялийев дювлятчилийин мцда-
фиясиня галхдыьына эюря Азярбайъан халгына тяшяккцр едиб. Щя-
мин эцн президентин фярманы иля 3-4 октйабрда дювлят чеврилиши
ъящдинин гарышысынын алынмасында фядакарлыг вя баъарыг эюстярмиш
щярби командирляр - Рювшян Якбяров, Натиг Мяммядов вя Ел-
нур Нурийев "Азярбайъанын Милли Гящряманы" адына лайиг
эюрцлцбляр. Бир груп щярби гуллугчу "Азярбайъан байраьы" орде-
ни иля тялтиф едилиб.

281
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
6 октйабр

1923 - Азярбайъанын совет щюкумяти (Мяркязи Иъраиййя Ко-


митяси) Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятинин ермяни ящалисинин
мцраъиятиня ясасян, вилайятин мяркязи Ханкянди гясябясинин ады-
ны дяйишдиряряк Степанакерт адландырыб. ХВЫЫЫ ясрин орталарында
Гарабаь ханлары тяряфиндян ясасы гойулан Ханкянди бюлэянин
чар Русийасы тяряфиндян ишьалындан сонра да юз тарихи адыны сахла-
мышды вя Шуша гязасынын тяркибиня дахил иди. 1923-ъц илин ийулунда
Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятинин йарадылмасындан сонра
Ханкяндинин адынын дяйишдирилмяси яслиндя бюлэянин ермяниляшди-
рилмясинин башланьыъы иди.

1998 - Бакыда Азярбайъан Милли Банкынын йени бинасы истифа-


дяйя верилиб. Бу, Азярбайъан мцстягиллик ялдя едяндян сонра
пайтахтда йени архитектура цслубунда инша едилян ян бюйцк дюв-
лят бинасы иди.

2006 - Азярбайъанда бир сыра бялядиййяляря ялавя вя йени сеч-


киляр кечирилиб. 2004-ъц ил бялядиййя сечкиляриндян сонра юлкядя йе-
ни бялядиййялярин (йашайыш мянтягяляринин) йаранмасы, йерлярдя
ярази-инзибати бюлэцсцндя апарылан дяйишикликляр вя с. ялавя сечки-
ляри зярури етмишди. Республика цзря 600-дяк бялядиййяйя (цму-
миликдя юлкядя 2700-дян чох бялядиййя вар) кечирилян сечкилярдя
йерлярин яксяриййятини щаким Йени Азярбайъан Партийасынын тям-
силчиляри газаныб.

282
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
7 октйабр

1369 - Бюйцк Азярбайъан шаири, философ Сейид Яли Имаддядин


Нясими (1369-1417) Шамахыда анадан олуб. Ясярлярини ясасян
Азярбайъан тцркъясиндя йазыб, фарс вя яряб дилляриндя дя ясярляри
вар. Нясими поезийасы Азярбайъан тцркъясиндя ядябиййатымызын
инкишафына бюйцк тякан вериб. Щцруфилик тяригятинин ян мяшщур
нцмайяндяси кими бцтцн Орта Шяргдя таныныб. Юмрцнцн сон ил-
лярини Сурийада йашайыб, 1417-ъи илдя Щяляб шящяриндя щябс олу-
нуб, "динсиз" елан едиляряк Мисир султанынын ямри вя рущанилярин
фитвасы иля едам едилиб вя орада дяфн олунуб.

1992 - Лачын-Шуша истигамятиндя щярби ямялиййат кечирян


Азярбайъан орду щиссяляри мяьлубиййятя уьрайыблар. Буна ряь-
мян ямялиййата рящбярлик едян корпус командири Сурят Щцсей-
нов президент Я. Елчибяй тяряфиндян "Азярбайъанын Милли Гящря-
маны" ады иля тялтиф олунуб. С.Щцсейнов ямялиййат нятиъясиндя
Лачынын азад олунаъаьыны вяд етмишди вя онун тялтиф олунмасы
барядя фярман да юнъядян (?) имзаланмышды.

1994 - Президент Щейдяр Ялийевин фярманы иля Фуад Гулийев


баш назир сялащиййятляринин иърачысы тяйин едилиб. Щямин тяйината-
дяк Ф.Гулийев баш назирин 1-ъи мцавини иди. Бир эцн юнъя баш на-
зир Сурят Щцсейнов дювлят чеврилиши ъящдиндя иштирака эюря вязифя-
синдян кянарлашдырылмышды.

2002 - Молдованын пайтахты Кишинйовда кечирилян МДБ сам-


мити эедишиндя Азярбайъан вя Ермянистан президентляри Щейдяр
Ялийев вя Роберт Кочарйанын нювбяти эюрцшц олуб. Эюрцшц цму-
мян мцсбят гиймятляндирян президентляр, бунунла беля, ком-
промис разылашма вя йа конкрет нятиъядян данышмаьын щяля
мцмкцнсцз олдуьуну билдирибляр.

283
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
8 октйабр

1821 - Русийа чары Ы Александр Ъянуби Гафгазда эцзяштли тиъ-


арят тарифинин тятбиг едилмяси барядя фярман вериб. Фярмана яса-
сян, бюлэяйя эятирилян хариъи малларын йарысы (50 фаизи) эюмрцк
рцсумундан азад олунуб. Ъянуби Гафгазын бюйцк щиссясини
(Нахчыван вя Иряван ханлыглары истисна олмагла) яля кечирмиш чар
Русийасы бу гярарла яразидя хариъи тиъарят (транзит) имканларыны
эенишляндирмяк, яъняби таъирлярин бюляйя эялишини тяшвиг етмяк
мягсяди эцдцрдц.

1991 - Азярбайъан Али Советинин нювбядянкянар сессийасы ишя


башлайыб. Иътимаиййятин вя мцхалифят гцввяляринин тялябиндян со-
нра чаьрылан сессийанын эцндялийиня Азярбайъан Республикасынын
Конститусийасына дяйишикликляр едилмяси барядя мясяля салынмышды.
Сессийа эедишиндя гызьын мцзакирялярдян сонра Конститусийайа
дяйишикликляр дейил, мцстягиллик щаггында айрыъа Конститусийа га-
нунунун (Конститусийа Акты) гябул едилмяси гярара алынды.

1993 - Москвада Русийа, Азярбайъан, Ермянистан вя


Эцръцстанын дювлят башчылары Борис Йелтсин, Щейдяр Ялийев, Ле-
вон Тер-Петросйан вя Едуард Шеварднадзе арасында эюрцш олуб.
Дювлят башчылары Гафгаздакы вязиййяти мцзакиря едибляр. Бу,
"Гафгаз дюрдлцйц" форматында кечирилян илк эюрцш иди.

284
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
9 октйабр

1991 - Али Советин нювбядянкянар сессийасында "Азярбайъан


Республикасынын милли юзцнцмцдафия гцввяляри щаггында" ганун
гябул едилиб. Ермянистанда низами орду щяля 1991-ъи илин яввялин-
дя йарадылса да, Азярбайъан рящбярлийи орду гуруъулуьуна баш-
ламаьа тялясмирди вя узун чяк-чевирдян сонра йалныз бу гану-
нун гябулу мцмкцн олмушду. 1998-ъи илядяк 9 октйабр Азяр-
байъанда Милли Орду эцнц кими гейд олунурду. Щямин ил прези-
дент Щейдяр Ялийевин имзаладыьы фярманла тарихи ядалят бярпа
едилди вя Силащлы Гцввяляр эцнц кими Халг Ъцмщуриййяти ордусу-
нун йаранма тарихи (26 ийун 1918) гейд олунмаьа башланды.

1992 - Бакынын "Азадлыг" мейданында Азярбайъан Милли Ор-


дусунун илк щярби парады кечирилиб. Парадда Азярбайъан Силащлы
Гцввяляринин мцхтялиф гошун нювляри, о ъцмлядян Гарабаьда Ер-
мянистан ишьалчы гцввяляриня гаршы бир сыра уьурлу ямялиййатлар
кечирмиш орду щиссяляри иштирак едиб.

1997 - Страсбургда Авропа Шурасынын зирвя топлантысы (9-10


октйабр) чярчивясиндя Азярбайъан, Эцръцстан, Украйна вя
Молдова президентляринин эюрцшц кечирилиб. Эюрцшдя реэионал
тящлцкясизлик вя ямякдашлыг сащясиндя йени мяшвярятчи форматын -
ЭУАМ групунун йарадылмасы гярара алыныб. Бунунла баьлы
дюрд юлкянин адындан бирэя бяйанат гябул олунуб.

285
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
10 октйабр

1812 - Биринъи Русийа-Иран мцщарибясинин (1804-1813) йеку-


нуна ящямиййятли тясир едян Асландцз дюйцшц баш вериб. Русийа
гошунлары дюйцшдя галиб эялибляр. Бу дюйцшдян сонра руслар Талыш
ханлыьы яразисинин бюйцк щиссясини яля кечирибляр. Щямин илин дека-
брында Русийа гошунлары Талыш ханлыьынын ишьалыны баша чатдырды-
лар вя Шимали Азярбайъан фактики олараг (Нахчыван вя Ирявандан
савайы) русларын нязарятиня кечди.

1939 - Эюркямли шяргшцнас алим, филолоэийа елмляри доктору,


профессор Аидя Имамгулийева (1939-1992) анадан олмушдур.

1993 - Азярбайъан президенти Щейдяр Ялийевин тянтяняли анди-


чмя мярасими кечирилиб. Октйабрын 3-дя кечирилмиш сечкилярдя се-
чиъилярин мцтляг яксяриййяти (98,8) Щейдяр Ялийевя сяс вермишди.
"Республика" сарайында (индики Щейдяр Ялийев Сарайы) кечирилян
мярасимдя юлкя иътимаиййятинин, сийаси партийаларын нцмайяндяля-
ри, Бакыда аккредитя олунмуш хариъи дипломатлар иштирак едибляр.

1994 - Азярбайъанла Кцвейт дювляти арасында дипломатик


мцнасибятляр гурулуб.

1997 - Страсбургда Азярбайъан вя Ермянистан президентляри


Щейдяр Ялийев вя Левон Тер-Петросйан арасында эюрцш кечирилиб.
Эюрцшдян сонра президентляр бирэя бяйанатла чыхыш едяряк Даьлыг
Гарабаь мцнагишясинин низамланмасына даир АТЯТ Минск
групу щямсядрляринин щазырладыглары "мярщяляли щялл" планыны гя-
булу етдиклярини билдирибляр. Бундан дярщал сонра Ермянистанда
Тер-Петросйан ялейщиня чыхышлар башлады вя о, 1998-ъи илин яввялин-
дя истефа вермяйя мяъбур олду.

286
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
11 октйабр

1998 - Азярбайъанда нювбяти президент сечкиляри кечирилиб.


МСК-нын рясми мялуматына ясасян, сечкилярдя юлкя цзря сечиъиля-
рин цмуми сайынын (4,2 милйон няфяр) 79,18 фаизи иштирак етмишди.
Дювлят башчысы Щейдяр Ялийев сечиъилярин бюйцк яксяриййятинин
(76,11 фаиз) етимадыны газанараг икинъи дяфя президент сечилиб.
Цмумиликдя алты намизядин иштирак етдийи сечкилярдя мцхалифятдян
АМИП сядри Етибар Мяммядов (14 фаиз) икинъи йери тутмушду.

1999 - Азярбайъан-Ермянистан сярщядинин Сядяряк району


(Нахчыхан Мухтар Республикасы) яразисиндя президентляр Щейдяр
Ялийев вя Роберт Кочарйан арасында эюрцш кечирилиб. Бу, Азяр-
байъан вя Ермянистан президентляринин илк сярщяд эюрцшц иди. Щя-
мин эцн, ейни заманда, Азярбайъан вя Ермянистан мцдафия на-
зирляринин дя эюрцшц олуб вя тяряфляр атяшкяс режимини мющкямлян-
дирмяк барядя разылыьа эялибляр.

2007 - Азярбайъан президенти Илщам Ялийев Вилнцсдя бейнял-


халг енержи саммитиндя иштирак едиб. 2007-ъи илин майында Кра-
ковда кечирилян саммитин давамы олан топлантыда Азярбайъан,
Литва, Эцръцстан, Украйна, Латвийа вя Полша президентляри Хя-
зяр-Гара дяниз-Балтик дянизи енержи дящлизинин йарадылмасы, Одес-
са-Броды нефт кямяри вя "Набуъъо" газ кямяри (Мяркязи Асийа
газынын Азярбайъан цзяриндян Авропайа нягли) лайищяляринин дя-
стяклянмяси барядя бяйаннамя гябул едибляр.

287
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
12 октйабр

1813 - Русийа иля Иран арасында мцщарибянин (1804-1813) ба-


ша чатмасы иля баьлы Эцлцстан сцлщ мцгавиляси имзаланыб. Гара-
баьын шималында (индики Эоранбой району) йерляшян Эцлцстан
кяндиндя имзаланан мцгавиляйя ясасян, Азярбайъан торпаглары
икийя бюлцнцб. Азярбайъанын Араз чайындан шималдакы торпагла-
ры - Эянъя, Гарабаь, Шяки, Шамахы, Губа, Бакы вя Талыш ханлыг-
ларынын яразиси, щямчинин Шярги Эцръцстан вя Дярбянд Русийа
империйасынын тяркибиня дахил едилиб. Нахчыван вя Иряван ханлыг-
лары Иранын нязарятиндя галыб. Сцлщ сянядини Русийа тяряфдян чар Ы
Александрын хцсуси нцмайяндяси эенерал Николай Ртишшев, Иран
тяряфдян Фятяли шащын тямсилчиси Мирзя Ябцлщясян имзаламышды.
Мцгавиляйя ясасян, Иран Хязяр дянизиндя щярби донанма сахла-
маг щцгугуну итириб, рус таъирляри Иранда эцзяштли тиъарят (5%-лик
эюмрцк тарифи) щцгугу ялдя едибляр.

1992 - Москвада Русийа вя Азярбайъан арасында "Достлуг,


ямякдашлыг вя гаршылыглы тящлцкясизлик щаггында" мцгавиля имза-
ланыб. Президентляр Борис Йелтсин вя Ябцлфяз Елчибяй тяряфиндян
имзаланан сяняд ики юлкя арасында мцнасибятлярин сащманлан-
масыны вяд ется дя, бу, баш вермяди. Азярбайъан рящбярлийинин
йеритдийи сябатсыз хариъи сийасят цзцндян Русийа иля мцнасибятляр
ъидди шякилдя позулмушду.

2005 - Эцръцстанын Марнеули районунда Бакы-Тбилиси-Ъей-


щан нефт кямяринин Эцръцстан щиссясинин ачылыш мярасими кечири-
либ. Мярасимдя Азярбайъан, Эцръцстан вя Тцркийя президентляри
Илщам Ялийев, Михаил Саакашвили вя Ящмяд Неъдят Сезяр иштирак
едибляр. 1768 км-лик кямярин Эцръцстан щиссяси 249 км тяшкил
едир.

288
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
13 октйабр

1827 - Русийа-Иран мцщарибяси (1826-1828) эедишиндя Ъянуби


Азярбайъан торпагларына дахил олан рус гошунлары Тябризи яля ке-
чирибляр. Бунун ардынъа эенерал Иван Паскевичин гошунлары Ярдя-
бил вя Урмийаны да ишьал етдиляр. Руслар ишьалын ъоьрафийсыны эени-
шляндирмякля эяляъяк сцлщ мцгавилясиндя максимум цстцнлцк ял-
дя етмяк ниййяти эцдцрдцляр вя 1828-ъи илин февралында баьланан
Тцркмянчай мцгавилясинин шяртляри (Нахчыван вя Иряван ханлыг-
ларынын ишьалы, Ирандан кцлли мигдарда тязминат алынмасы вя с.)
буну тясдигляди.

1880 - Бакы-Сабунчу-Сураханы хяттинин истифадяйя верилмяси иля


Азярбайъанда дямир йолу няглиййатынын ясасы гойулуб. Прези-
дент Илщам Ялийевин 2005-ъи ил 7 октйабр тарихли сяранъамы иля
Азярбайъан дямир йолунун йарандыьы эцн - 13 октйабр дямир
йолу ишчиляринин пешя байрамы эцнц елан олунуб.

1921 - Тцркийя, Русийа вя Ъянуби Гафгазын цч совет респуб-


ликасы - Азярбайъан, Ермянистан вя Эцръцстан арасында Гарс
мцгавиляси имзаланыб. Сяняд щямин илин мартында Русийа иля
Тцркийя арасында баьланмыш Москва мцгавилясинин давамы иди.
Гарс мцгавилясиндя Москва сазишинин Ъянуби Гафгазла баьлы
мцддяалары дягигляшдирилди, Тцркийянин Азярбайъан, Ермянистан
вя Эцръцстанла сярщядляри мцяййянляшди. Мцгавилянин мцщцм
бяндляриндян бири Нахчыванла баьлы иди. Сяняддя Нахчыванын
Азярбайъан яразиси олдуьу вя Тцркийянин разылыьы олмадан Нах-
чыванын йурисдиксийасынын дяйишдирилмясинин йолверилмязлийи тяс-
битлянмишди.

289
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
14 октйабр

1933 - Мцасир Азярбайъан поезийасынын эюркямли нцмайян-


дяси, халг шаири Мяммяд Араз (1933-2004) Нахчыван Мухтар
Республикасы Шащбуз районунун Нурс кяндиндя анадан олуб.
Вятянпярвярлик, торпагсевярлик, милли руща сайьы шаирин ясярляринин
апарыъы мювзусудур. Бир сыра рус шаирляринин ясярлярини дилимизя
тяръцмя едиб.

1993 - БМТ-нин Тящлцкясизлик Шурасы Ермянистан-Азярбай-


ъан мцнагишясиня даир 874 сайлы гятнамя гябул едиб. Сяняд
октйабрын 8-дя Москвада кечирилмиш йцксяк сявиййяли Азярбайъ-
ан-Ермянистан данышыгларынын нятиъяси олараг гябул едилмишди.
Бу, Ермянистан-Азярбайъан мцнагишясиня даир БМТ-нин али
гуруму тяряфиндян гябул едилян сайъа цчцнъц гятнамя иди. Ся-
няд цмуми характерли иди вя тяряфляри мцнагишянин динъ йолла щял-
линя чаьырмагла кифайятлянирди.

2004 - Юлкямизин БМТ-дяки даими нцмайяндялийи "Азярбай-


ъанын ишьал олунмуш яразиляриндя вязиййят" адлы мясялянин БМТ
Баш Ассамблейасынын 59-ъу сессийасынын эцндялийиня дахил едил-
мяси барядя гурума рясмян мцраъият едиб. Гарабаь низамлан-
масына васитячилик едян АТЯТ Минск групунун щямсядр юлкя-
ляри (АБШ, Русийа, Франса) Азярбайъаны бу тяшяббцсдян чякин-
дирмяйя чалышсалар да, мцсялман юлкяляри вя ЭУАМ юлкяляринин
дястяйи иля мясяля октйабрын 29-да Баш Ассамблейанын эцндялий-
иня салынды вя щямин ил нойабрын 23-дя мцзакиряйя чыхарылды.

290
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
15 октйабр

2002 - Президент Щейдяр Ялийев Истанбулда Игтисади Ямякда-


шлыг Тяшкилатына (ЕЪО) цзв олан юлкялярин дювлят башчыларынын 7-ъи
саммитиндя иштирак едиб. Саммитдя ЕЪО юлкяляри (Азярбайъан,
Тцркийя, Иран, Пакистан, Яфганыстан, Газахыстан, Гырьызыстан,
Юзбякистан, Тцркмянистан, Таъикистан) арасында реэионал тиъари-
игтисади ямякдашлыьын эенишляндирилмяси ясас мювзу олуб.

2003 - Азярбайъанда нювбяти президент сечкиляри кечирилиб.


МСК-нын рясми мялуматына эюря, юлкя цзря гейдя алынмыш 4,442
млн. сечиъидян 71,23 фаизи сясвермядя иштирак етмишди. Сечиъилярин
76,84 фаизи баш назир, Йени Азярбайъан Партийасынын сядр мцави-
ни Илщам Ялийевя сяс вериб. Цмумиликдя 8 намизядин иштирак ет-
дийи сечкилярдя икинъи йери "Мцсават" партийасынын башганы Иса
Гямбяр (12 фаиз) тутуб. Сечкилярин сящяриси нятиъяляря етираз едян
радикал мцхалифят гцввяляри Бакынын мяркязиндя кцтляви иьтишаш-
лар, гануназидд ямялляр тюрядибляр. Щцгуг мцщафизя органлары
иьтишашлары йатырыб, олайларын тяшкилатчылары вя фяаллары щябс олунуб.

2008 - Азярбайъанда кечирилян нювбяти президент сечкиляриндя


юлкя башчысы, Йени Азярбайъан Партийасынын сядри Илщам Ялийев
икинъи мцддятя президент сечилиб. Сечкинин рясми нятиъяляриня яса-
сян, юлкя цзря сечиъилярин 75,64 фаизи (3,7 млн. няфяр) сясвермядя
иштирак едиб вя сечиъилярин 88,73 фаизи Илщам Ялийевя сяс вериб. Сеч-
кидя цмумиликдя 7 намизяд иштирак едиб, 2-3-ъц йерляри мцхалифят
нцмайяндяляри Игбал Аьазадя (Цмид Партийасы, 2,86 фаиз) вя Фа-
зил Гязянфяроьлу (Бюйцк Гурулуш Партийасы, 2,47 фаиз) тутуб.

291
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
16 октйабр

1855 - Эюркямли щярби хадим, артиллерийа эенерал-лейтенанты


Сямяд бяй Мещмандаров (1855-1931) Лянкяранда анадан ол-
мушдур. Чар Русийасы ордусунда дивизийа командири олуб,
1918-1920-ъи иллярдя Халг Ъцмщуриййятинин мцдафия назири ишляй-
иб. Советляшмядян сонра Бакыда щярби командирляр мяктябиндя
дярс дейиб.

1992 - Азярбайъанын бир груп зийалысы Щахчыван Мухтар Рес-


публикасы Али Мяълисинин сядри Щейдяр Ялийевя мцраъият едяряк
ондан юлкянин сийаси щяйатында фяал иштирак етмяйи вя йени йара-
дылан сийаси тяшкилата лидерлийи цзяриня эютцрмяйи хащиш едиб. "Сяс"
гязетиндя дяръ олунан мцраъиятя 91 няфяр имза атмышды. Бу щади-
ся Азярбайъанын йени тарихиня "91-лярин тяшяббцсц" кими дцшдц.
Щейдяр Ялийев мцраъиятя мцсбят ъаваб верди вя Азярбайъанын
сийаси щяйатында йени тяшкилатын, Йени Азярбайъан Партийасынын
тяшяббцс групу йаранды.

1996 - Милли Мяълисин иъласында тяшкилати мясяляйя бахылыб. Йе-


ни Азярбайъан Партийасы сядринин мцавини, партийанын пропорси-
онал сийащысы цзря миллят вякили сечилмиш Муртуз Ялясэяров парла-
ментин сядри сечилиб. Бундан юнъя (сентйабр) Милли Мяълисин сяд-
ри Рясул Гулийев истефа вермишди.

2007 - Президент Илщам Ялийев Тещранда Хязярйаны юлкялярин


(Иран, Азярбайъан, Русийа, Газахыстан вя Тцркмянистан) дювлят
башчыларынын икинъи саммитиндя (илк саммит 2002-ъи илин апрелиндя
Ашгабадда кечирилмишди) иштирак едиб. Зирвя топлантысында "Хязяр
дянизинин щцгуги статусуна даир Конвенсийа" лайищяси мцзакиря
едилиб, бирэя бяйаннамя гябул олунуб.

292
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
17 октйабр

1612 - Сяфяви вя Османлы дювлятляри арасында нювбяти мцщари-


бянин йекунларына даир Сараб сцлщц имзаланыб. Сазиш ики юлкя ара-
сында 1555-ъи илдя баьланмыш Амасйа сцлщцнцн шяртлярини бярпа
едиб. Османлы Гярби Эцръцстаны вя Гярби Азярбайъанын бир щис-
сясини (индики Ермянистанын гярби) юзцндя сахламгла Шимали
Азярбайъаны, Тябриз, Мараьа вя диэяр Ъянуби Азярбайъан тор-
пагларыны Сяфявиляря гайтарыб. Бундан юнъя тяряфляр арасында баш
вермиш мцщарибядя (Истанбул сцлщц, 1590) Османлы Ширвандан
Тябризядяк Азярбайъан торпагларыны яля кечирмишди. Сараб сази-
шиня ясасян, Сяфяви дювляти Османлынын Шимали Гафгазда ирялиля-
мясиня вя Терек галасыны яля кечирмясиня разылашыб.

1905 - Мяшщур йазычы Мящяммяд Ясяд бяй (Гурбан Сяид,


1905-1942) Бакыда анадан олуб. Советляшмядян сонра Алманий-
айа мцщаъирят едиб. "Яли вя Нино" романы иля шющрят газаныб, та-
рихи мювзуда 20-дяк ясярин мцяллифидир. Италийада вяфат едиб.

2005 - Азярбайъанда парламент сечкиляри (6 нойабр) яряфясин-


дя сийаси эярэинлик критик щяддя чатыб. Радикал мцхалифят гцввяля-
ринин ("Азадлыг" блоку) юлкядя "нарынъы ингилаба" башламаг
ъящдляри ифласа уьрайыб. "Ингилабын рящбяри" щесаб едилян екс-спи-
кер Рясул Гулийев мцхалифятин эюзлянтиляриня ряьмян юлкяйя гай-
ытмагдан имтина едиб, бунун ардынъа ися онун щакимиййят дахи-
линдяки тяряфдарлары ифша олунуб.

293
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
18 октйабр

1948 - Академик, Милли Елмляр Академийасынын президенти


Мащмуд Кяримов анадан олуб. Радиасийа тящлцкясизлийи, радио-
еколоэийа сащясиндя фундаментал елми тядгигат ишляринин мцялли-
фидир. 2001-ъи илдя АМЕА-нын президенти сечилиб.

1991 - Али Совет "Азярбайъан Республикасынын дювлят мцстя-


гиллийи щаггында" Конститусийа Акты гябул едиб. Конститусийа
Акты Азярбайъанын мцстягиллийини бярпа етмяси барядя парла-
ментин 1991-ъи ил 30 август тарихли Бяйаннамясинин давамы ола-
раг гябул олунуб. Республиканын о вахткы рящбярлийи бу просеси
хейли лянэится дя, нятиъядя Азярбайъанын мцстягиллик тарихи цчцн
бюйцк юням кясб едян сяняд гябул едилди. Сясвермядя 360 няфяр-
лик Али Советин 258 депутаты иштирак етмиш вя щамысы лещиня сяс вер-
мишди. 6 фясил, 32 маддядян ибарят сянядин преамбуласында 1918-
1920-ъи илляр Халг Ъцмщуриййятинин сцгутундан сонра Азярбай-
ъанын Русийа тяряфиндян илщаг едилдийи гейд олунур, Конститусийа
Актынын Азярбайъан Милли Шурасынын 1918-ъи ил 28 май тарихли Ис-
тиглал Бяйаннамясиня ясасландыьы вурьуланырды.
- Щямин эцн Азярбайъанын шящяр вя районларында иъра щаки-
миййяти башчысы вязифясинин тясис едилмяси барядя фярман верилиб.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев тцркдилли дювлятлярин башчылары-


нын Истанбулда кечирилян 2-ъи зирвя топлантысында иштирак едиб.

2002 - НАТО-нун Авропадакы Бирляшмиш Силащлы Гцввяляри-


нин рящбяри, АБШ-ын Авропадакы гошунларынын баш команданы
Ъозеф Ралстонун Бакыйа сяфяри эедишиндя Азярбайъан щярбчиляри-
нин Тцркийя континэенти тяркибиндя Яфганыстандакы сцлщмярам-
лы ямялиййатда иштиракы мясяляси разылашдырылыб.

294
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
19 октйабр

1898 - Танынмыш ядябиййатшцнас алим, профессор Фейзулла Га-


сымзадя (1898-1976) анадан олуб.

1991 - Ермяни дястяляри Даьлыг Гарабаьын азярбайъанлы яща-


лисиня гаршы даща бир террор акты тюрядибляр. Аьдяря (Мардакерт)
районунун Сырхавянд кянди йахынлыьында миник автомашынынын
партладылмасы нятиъясиндя 3 няфяр щялак олуб, 2 няфяр йараланыб.

1999 - Милли Мяълис Азярбайъан щярбчиляринин Косовода


сцлщйаратма ямялиййатында иштиракына иъазя верян гярар гябул
едиб. Сянядя ясасян, 30 няфярлик Азярбайъан тагымы Косоводакы
Тцркийя континэентинин тяркибиндя хидмятя башлайыб. Бу, юлкями-
зин иштирак етдийи илк сцлщйаратма ямялиййаты иди. Азярбайъан
щярбчиляринин Косовода хидмяти 2008-ъи илядяк давам етди вя щя-
мин илин мартында парламентин гярары иля сцлщмярамлы тагым эери
чаьырылды.

2005 - Парламент сечкиляри яряфясиндя радикал мцхалифятля ялбир


олараг щакимиййят чеврилиши щяйата кечирмяйя щазырлашан, бу ишя
кцлли мигдарда малиййя айыран йцксяк вязифяли шяхсляр ифша олунуб.
Октйабрын 19-да игтисади инкишаф назири Фярщад Ялийев, ертяси эцн
сящиййя назири Яли Инсанов вязифяляриндян кянарлашдырылараг щябс
олунублар. Президентин Иъра Апаратынын Ишляр Идарясинин мцдири
Акиф Мурадвердийев, "Азяркимйа" Дювлят Ширкятинин президенти
Фикрят Садыгов вя диэяр шяхсляр мясулиййятя ъялб олунуб. Баш Про-
курорлуг, Милли Тящлцкясизлик вя Дахили Ишляр назирликляринин апар-
дыьы тящгигат нятиъясиндя онлара гаршы Ъинайят Мяъяллясинин мя-
нимсямя вя исраф етмя, вязифя сялащиййятляриндян суи-истифадя, иьти-
шаша щазырлыг вя с. маддяляри цзря ъинайят иши ачылыб.

295
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
20 октйабр

1141 - Дащи Азярбайъан шаири, бюйцк мцтяфяккир Низами


Эянъяви (Илйас Йусиф оьлу Низами, 1141-1209) Эянъядя анадан
олмушдур. Низаминин "Хямся"си ("Сирляр хязиняси", "Хосров вя
Ширин", "Лейли вя Мяънун", "Йедди эюзял", "Исэяндярнамя" по-
емалары) дцнйа ядябиййаты хязинясиндя ян мющтяшям йерлярдян
бирини тутур.

1913 - Танынмыш шаир Ящмяд Ъямил (1913-1977) анадан олуб.

1940 - Иътимаи-сийаси хадим Щясян Щясянов Тбилиси шящяриндя


анадан олуб. 1981-1990-ъы иллярдя Азярбайъан КП МК-нын кати-
би ишляйиб. Республиканын баш назири (1990-1992), Азярбайъанын
БМТ-дя илк даими нцмайяндяси (1992-1993), хариъи ишляр назири
(1993-1998) олуб. 2004-ъц илдя Азярбайъанын Маъарыстанда сяфи-
ри тяйин едилиб.

1981 - Минэячевирдя Азярбайъан игтисадиййатынын ян бюйцк


мцяссисяляриндян бири, юлкя енерэетикасынын флагманы "Азярбай-
ъан" ИЕС истифадяйя верилиб. Иншасы 1974-ъц илдя башланан електрик
стансийасы Щейдяр Ялийевин Азярбайъана рящбярлик етдийи дюврцн
ян мющтяшям тикинтисидир. Гафгазда ян бюйцк истилик електрик
стансийасыдыр, Азярбайъанын енержи тялябатынын тяхминян йарысыны
(2400 Мвт) тямин едир. Президент Илщам Ялийевин имзаладыьы фяр-
мана ясасян, 2004-ъц илдян 20 октйабр Азярбайъанда енерэетик-
лярин пешя байрамы эцнц кими гейд олунур.

296
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
21 октйабр

1603 - Тябриздя Османлы щакимиййяти ялейщиня халг цсйаны ба-


шлайыб. Цсйандан истифадя едян Сяфяви щюкмдары Ы Шащ Аббас го-
шунлары иля Тябризя дахил олараг Османлы гцввялярини шящярдян чы-
харыб. Бунунла Сяфяви дювляти иля Османлы арасында нювбяти
мцщарибя (1603-1612) башланыб. Османлы дювляти бундан юнъяки
мцщарибядя (1578-1590) Сяфявиляри мяьлуб едяряк Шимали вя Гяр-
би Азярбайъаны, щямчинин Ъянуби Азярбайъанын бир щиссясини
(Тябриз, Мараьа) яля кечирмишди. Йени мцщарибя Сяфявилярин
цстцнлцйц иля кечди вя Ы Шащ Аббас сяляфи Мящяммяд Худабян-
дин итирдийи торпаглары эери алды.

1922 - Азярбайъанын халг артисти, мцьянни Шювкят Ялякбяро-


ва (1922-1993) анадан олмушдур.

1987 - Щейдяр Ялийев Сов.ИКП МК-нын баш катиби М.Горба-


човун тязйиги иля ССРИ рящбярлийиндян истефа вериб. Сов.ИКП МК-
нын пленумунда Щейдяр Ялийевин партийанын али органындан -
Сов.ИКП МК Сийаси Бцросунун цзвлцйцндян истефасы гябул олу-
нуб. Ертяси эцн Щейдяр Ялийев ССРИ Назирляр Совети сядринин 1-
ъи мцавини вязифясиндян дя истефа верди вя ССРИ Али Советинин
Ряйасят Щейяти истефаны гябул етди. Бунунла баьлы гярарда Щей-
дяр Ялийевин "сящщятиня эюря пенсийайа чыхмасы иля ялагядар" ис-
тефа вердийи гейд едилмишди. Щейдяр Ялийевин ССРИ рящбярлийин-
дян кянарлашдырылмасындан дярщал сонра ермяниляр М.Горбачо-
вун хейир-дуасы иля Гарабаь авантцрасына старт вердиляр.

1993 - Азярбайъан Республикасы иля Бразилийа (юлкямизин


мцстягиллийини 1991-ъи ил декабрын 26-да таныйыб) арасында дипло-
матик мцнасибятляр гурулуб.

297
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
22 октйабр

1917 - Бакы фящля вя ясэяр депутатлары Советиня сечкиляр кечири-


либ. Сечкидя 40 фаиз сяс топлайан "Мцсават" партийасы гялябя га-
заныб, икинъи йери есерляр - "ингилабчы сосиалистляр" (30 фаиз) тутуб-
лар. Болшевикляр (Русийа К(б)П-нин Бакы комитяси) йалныз цчцнъц
(15-16 фаиз) олублар. Шаумйанын башчылыг етдийи болшевикляр сечки-
нин нятиъялярини танымадылар. Петроградда 25 октйабр цсйанын-
дан (Мцвяггяти Щюкумятин деврилмяси) сонра ися Бакы болшевик-
ляри дя рущланараг зоракылыгла Бакы Советинин Иъраиййя Комитя-
синдя (щюкумят) йерлярин чохуну яля кечирдиляр. "Мцсават" буна
етираз олараг Бакы Советиня эирмякдян имтина етди вя яслиндя сий-
аси мейданы болшевикляря верди. Декабрда Бакы Советиня йени
сечкиляр кечирян болшевикляр бу дяфя йерлярин яксяриййятини газан-
дылар.

1999 - Авропа Бирлийинин али иъра органы олан Авропа Комис-


сийасы Ъянуби Гафгазла баьлы гябул етдийи гярарда Азярбайъаны
Ермянистанла игтисади ямякдашлыьа чаьырыб. Рясми Бакы бу тюв-
сийяни рядд едиб.

2002 - Азярбайъанын Хязяр Дяниз Эямичилийи Идарясиня мях-


сус "Меркури-2" эями-бяряси Бакынын 130 километрлийиндя гя-
зайа уьрайараг батыб. Гяза заманы бярядя олан 51 няфярдян йал-
ныз 9 няфярини хилас етмяк мцмкцн олуб. Бу, Азярбайъанын эями
няглиййаты тарихиндя ян бюйцк гяза иди.

298
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
23 октйабр

1978 - Азярбайъан ССР Али Совети Ряйасят Щейятинин фярма-


ны иля Нахчыван МССР-ин Нахчыван району Бабяк району ад-
ландырылыб, мухтар республиканын мяркязи Нахчыван шящяри ися ай-
рыъа ярази-инзибати ващид (республика ящямиййятли шящяр) олуб. Бир
гядяр яввял (май 1978) аналожи гярарла ДГМВ-нин Степанакерт
району Ясэяран району адлындырылмыш, Степанакерт республика
ящямиййятли шящяр статусу алмышды.

1991 - ССРИ Дювлят Шурасынын ("Август гийамы"ндан сонра


иттифаг парламенти тяряфиндян тясис едилян вя ССРИ-нин "сюкцлмя-
си"ни щяйата кечирян мцвяггяти идаряетмя органы) гярары иля ССРИ
Дювлят Тящлцкясизлик Комитяси ляьв едилиб. Бу гярардан сонра
Азярбайъан ДТК ляьв олунду вя онун ясасында Милли Тящлцкя-
сизлик Назирлийи (1 нойабр 1991) йарадылды.

1998 - Юлкядяки нювбяти президент сечкиляриндян (11 октйабр)


сонра Конститусийанын тялябиня уйьун олараг истефайа эетмиш
Назирляр Кабинетинин йени тяркиби формалашыб. Президентин тягди-
маты ясасында Милли Мяълис Артур Расизадяни йенидян баш назир
вязифясиня тясдигляйиб. Щюкумятин кечмиш цзвляри яксяриййят ети-
бариля йени кабинетдя йер алыблар.

2002 - АРДНШ-ин 1-ъи витсе-президенти, миллят вякили Илщам


Ялийев Вашингтона сяфяря эедиб. Илщам Ялийев АБШ-ын витсе-пре-
зиденти Ричард Чейни иля, конгресменлярля, сийаси даирялярля эюрц-
шляр кечириб, Ъон Щопкинс Университети Мяркязи Асийа вя Гафгаз
Арашдырмалары Институтунда мярузя иля чыхыш едиб. Институтун ди-
ректору Фред Стар Илщам Ялийеви аудиторийайа Азярбайъанын эя-
ляъяк лидери кими тягдим етмишди. Бир ил сонра бу фикир юз тясдигини
тапды.
299
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
24 октйабр
1882 - Эюркямли шаир, драматург Щцсейн Ъавид (Щцсейн Ра-
сизадя, 1882-1941) Нахчыванда анадан олуб. Азярбайъан ядя-
биййатында илк мянзум драмларын, тарихи-фялсяфи пйеслярин ("Иб-
лис", "Топал Теймур", "Шейх Сянан", "Хяййам" вя с.) мцяллифи-
дир. 1938-ъи илдя репрессийа олунуб, 1941-ъи илдя Сибирдя сцрэцндя
вяфат едиб. 1982-ъи илдя Щейдяр Ялийевин тяшяббцсц иля Ъавидин
няши Вятяня эятириляряк Нахчыванда дяфн олунуб.

1919 - АБШ-ын Ъянуби Гафгаздакы щярби нцмайяндяси пол-


ковник Гаскел Ермянистанла Азярбайъанын Нахчыван цстцндя
мцбащисясини чюзмяк цчцн бюлэянин нейтрал зона елан едилмяси
вя АБШ эенерал-губернаторлуьунун идарячилийиня верилмяси тя-
шяббцсц иля чыхыш едиб. АБШ рясмиси бунун мцгабилиндя Гарабаь
вя Зянэязурун Азярбайъан яразиси кими танынаъаьыны вяд едиб.
Халг Ъцмщуриййятинин рящбярлийи бу тяшяббцсц рядд едиб.

1992 - АБШ Конгресиндя кечмиш совет республикаларына щу-


манитар йардымы тянзимляйян гануна - "Азадлыьа Дястяк Ак-
ты"на 907 сайлы дцзялиш ялавя едилиб. Ермяни лоббисинин тяшяббцсц
иля гябул едилян сяняд Азярбайъана АБШ-ын дювлят йардымыны га-
даьан едирди. Азярбайъан узун мцддят 907-нин ляьви цчцн сяй
эюстярди, йалныз 2001-ъи илин сонунда Конгрес АБШ администра-
сийасынын мцраъият ясасында гадаьанын гцввясини дайандырды.

1993 - Ермянистанын ишьалчы гцввяляри Гарабаьын ъянубунда


йени щцъума кечибляр. Фцзулинин Щорадиз гясябяси ятрафында вя
Аразбойу кяндляриндя дюйцшляр башланыб.

2008 - Икинъи мцддятя Азярбайъан Республикасынын президен-


ти сечилмиш Илщам Ялийевин рясми андичмя (инаугурасийа) мяраси-
ми кечирилиб.
300
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
25 октйабр
1883 - Эюркямли актйор, халг артисти Мирзаьа Ялийев (1883-
1954) анадан олуб.

1991 - Азярбайъан Республикасынын Дювлят Шурасынын йарадыл-


масы вя дювлят катиби постунун тясис едилмяси барядя фярманлар
верилиб. Йени гурумун агибяти ондан юнъя тясис едилян Тящлцкя-
сизлик Шурасы вя Мцдафия Шурасынын агибятиндян фярглянмяди.
А.Мцтяллибов мцхалифяти бу мяшвярятчи гурумлара ъялб етмякля
юзцнцн зяиф щакимиййятинин юмрцнц узатмаг мягсяди эцдцрдц.
Дювлят катиби постуна тяйин едилян академик Тофиг Исмайылов бир
ай сонра Гаракянд фаъиясиндя (20 нойабр) щялак олду.

1997 - Азярбайъан нефтинин Шимал маршруту - Бакы-Новорос-


сийск кямяри иля ихраъы башланыб. Совет дюврцндя инша едилян бору
хятти Чеченистандакы мцщарибя сябябиндян узун мцддят фяалийй-
ятсиз галмышды.

2001 - АБШ Сенатында эярэин мцзакирялярдян сонра Азяр-


байъана гаршы дискриминасийа актынын - "Азадлыьа Дястяк Ак-
ты"на 907 сайлы дцзялишин гцввясинин дайандырылмасы барядя гярар
гябул едилиб. Сенат гярары Азярбайъанын антитеррор коалисийасын-
да АБШ-ла мцттяфиг олмасыны вя Аь ев администрасийасынын бу-
нунла баьлы мцраъиятини нязяря алараг гябул етмишди. "907"-нин
гцввясинин дайандырылмасы иля баьлы проседур 2002-ъи илин йанва-
рында тамамланды.

2005 - Президент Илщам Ялийев "Милли Мяълися сечкилярин щазыр-


ланмасы вя кечирилмяси иля баьлы тяхирясалынмаз тядбирляр щаггын-
да" сярянъам имзалайыб. Сярянъама ясасян, Азярбайъанда илк
дяфя олараг сечиъилярин сясвермя заманы бармагларынын ишарялян-
мяси (эюзля эюрцнмяйян мцряккябля) практикасы тятбиг олунду.

301
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
26 октйабр

1880 - Мяшщур тарзян, халг артисти Гурбан Пиримов (1880-


1965) Шуша гязасынын Абдал-Эцлаблы кяндиндя анадан олуб.

1917 - Бакыда "Мцсават" партийасынын I гурултайы (26-31


октйабр) ишя башлайыб. Гурултайда "Мцсават"ын илк Програмы
гябул олунуб, Азярбайъанын мцстягиллийи уьрунда мцбаризя пар-
тийанын ясас мярамы елан едилиб. Мящяммядямин Рясулзадя
партийанын сядри сечилиб. "Мцсават"ын ясасы 1911-ъи илдя гойул-
мушду вя Рясулзадя щяля Тцркийядя мцщаъирятдя икян партийа-
нын лидери сечилмиш, 1913-ъц илдя Бакыйа гайытдыгдан сонра партий-
айа билаваситя рящбярлик етмишди. 1917-ъи илин ийунунда "Мцса-
ват" "Тцрк Ядями Мяркязиййят" ("тцрк федералистляр") партийасы
иля бирляшяряк мцсялман (азярбайъанлы) ящалинин эениш дястяйиня
малик тяшкилата чеврилмишди.

1926 - Мяшщур нефтчи Гурбан Аббасов ("Нефтчи Гурбан",


1926-1992) анадан олуб.

1999 - АБШ дювлят катибинин мцавини Строуб Телботт Гарабаь


данышыгларындакы вязиййяти мцзакиря етмяк цчцн Йеревана, ора-
дан Бакыйа эялиб. Щямин дювр сцлщ данышыгларынын интенсив мяр-
щяляси иди вя нойабрда АТЯТ-ин Истанбул саммитиндя мцяййян
разылашманын имзаланаъаьы эюзлянилирди. Бу арада Азярбайъанда
хариъи сийасят мясяляляри цзря дювлят мцшавири Вяфа Гулузадя,
ХИН башчысы Тофиг Зцлфцгаров, президентин кюмякчиси Елдар На-
мазов истефа вермишдиляр вя эюзлянилян сцлщ анлашмасы иля баьлы иъ-
тимаи ряйдя эениш ажиотаж варды. Лакин октйабрын 27-дя Ермянис-
танда баш верян парламент террору (спикер вя баш назирин гятля
йетирилмяси) сцлщ имканларыны тамамиля щечя ендирди.

302
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
27 октйабр

1929 - Эцръцстанын азярбайъанлылар йашайан Гарайазы бюлэ-


ясинин Дямирчи-Щясянли кяндиндя колхоз гуруъулуьу вя совет
щакимиййяти ялейщиня цсйан башланыб. Исахан Щаъыбайрамоьлу-
нун башчылыг етдийи цсйан тядриъян бцтцн Борчалы мащалыны ящатя
едиб. Нятиъядя щюкумят цсйанын йатырылмасы цчцн бюлэяйя чохлу
сайда щярби гцввяляр йеридиб. Цсйанчылара гаршы щярби ямялийй-
ата щямин вахт Загафгазийа (ЗСФСР -Загфедерасийа) тящлцкя-
сизлик органларынын рящбярляриндян олан Лаврети Берийа шяхсян
команданлыг едиб. Цсйан гяддарлыгла йатырылыб вя бцтцн фяалла-
ры эцлляляниб.

1993 - Ермяни силащлы гцввяляринин эенишмигйаслы щцъуму ня-


тиъясиндя Фцзули районунун Щорадиз гясябяси вя Аразбойу
кяндляри - Азярбайъан-Иран сярщядинин 40 км-и ишьал олунуб. Ъя-
брайыл районунун Аразбойу кяндляри вя Зянэилан району ермя-
ни ишьалчы гцввяляринин мцщасирясиня дцшцб.
- Щямин эцн Бакыда сяфярдя олан Иран президенти Яли Якбяр
Щашими-Ряфсянъани Азярбайъан президенти Щейдяр Ялийевля
эюрцшдян сонра Ермянистанын тяъавцзцнц писляйян бяйанат ве-
риб. Иран президентинин Ермянистан рящбярлийи иля телефон данышыг-
ларындан сонра ишьалчы гцввялярин щцъумуна гыса ара верилиб,
Аразбойу бюлэялярдя мцщасиряйя алынмыш ящали Иран яразисиня
кечиб.
- Щямин эцн президент Щейдяр Ялийев БМТ Тящлцкясизлик Шу-
расына мцраъият едяряк гуруму Ермянистанын тяъавцзцнц дай-
андырмаг цчцн тяъили тядбирляр эюрмяйя чаьырыб.

303
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
28 октйабр

1911 - XX яср Азярбайъан ядябиййатынын эюркямли нцмайян-


дяси, халг йазычысы, драматург, иътимаи хадим Мирзя Ибращимов
(1911-1993) анадан олуб. "Эяляъяк эцн", "Бюйцк дайаг" ро-
манларынын, повест вя щекайялярин, пйеслярин мцяллифидир. 1950-ъи
иллярдя Азярбайъан ССР Али Совети Ряйасят Щейятинин сядри,
ССРИ-нин Асийа вя Африка халглары иля Щямряйлик Комитясинин ся-
дри олуб, узун мцддят республика Йазычылар Бирлийиня рящбярлик
едиб.

1993 - АБШ Дювлят Департаменти Ермянистан силащлы гцввяля-


ринин Азярбайъана гаршы ишьал ямялиййатларынын (Зянэилан, Ъяб-
райыл, Фцзули районлары) эенишлянмяси иля баьлы бяйанат вериб. Бяй-
анатда ермяни гцввяляриндян БМТ Тящлцкясизлик Шурасынын
мцнагишя иля баьлы гятнамяляриня ямял етмяк, гошунлары ишьал ет-
дикляри яразилярдян чыхармаг тяляб олунурду. Вашингтонун чаьы-
рышы ермяни тяряфдян сайа салынмады.

1995 - Бакы метросунда дящшятли гяза баш вериб. Метронун


"Н.Няриманов" вя "Улдуз" стансийалары арасында сярнишин гата-
рында йаньынын баш вермяси нятиъясиндя 300-дян чох инсан щялак
олуб. Бу, дцнйа тарихиндя ян бюйцк метро гязасы иди. Тяляфатын
бюйцк олмасы гатарын тунелдя алышмасы вя хиласетмя ямялиййаты-
нын йетярсизлийи иля баьлы иди. Щадисядя террор ямяли ашкарланмады
вя о, техники гяза кими гиймятляндирилди.

304
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
29 октйабр
1991 - Али Совет Азярбайъанын мцстягиллийинин танынмасы ха-
щиши иля БМТ-йя мцраъият гябул едиб. БМТ Баш Ассамблейасы
совет республикаларынын тяшкилата гябулу мясялясини декабрда
мцзакиряйя чыхарса да, щямин вахт йалныз цч Балтикйаны респуб-
лика цзвлцйя гябул едилди. Азярбайъанын вя кечмиш ССРИ-нин ди-
эяр республикаларынын БМТ-йя гябулу 1992-ъи ил мартын 2-дя эер-
чякляшди.

1993 - Ермянистан силащлы гцввяляринин щцъуму Зянэилан рай-


онунун, щабеля Ъябрайыл вя Фцзули районларынын Аразбойу йа-
шайыш мянтягяляринин ишьалы ишя баша чатыб. Зянэилан районунун
мяркязи вя 93 йашайыш мянтягяси (707 кв км) ермяни гцввяляри-
нин ялиня кечиб. Районун 35 мин няфяр ящалиси дидярэин дцшцб.
Зянэилан Ермянистанын щярби тяъавцзц заманы Азярбайъанын со-
нунъу ишьал едилян районудур. Ермяни тяъавцзц заманы районун
200-дяк сакини щялак олуб.

1994 - БМТ-нин баш катиби Бутрос Бутрос Гали Азярбайъан


президенти Щейдяр Ялийевин дявятиля Бакыйа сяфяря эялиб. Сяфяр эе-
дишиндя БМТ баш катиби Азярбайъан президенти иля данышыглар
апармыш, Милли Мяълисдя чыхыш етмиш, мяъбури кючкцнлярля
эюрцшмцшдц.
- Щямин эцн Азярбайъанла Мавританийа арасында дипломатик
мцнасибятляр гурулуб.

2004 - БМТ Баш Ассамблейасынын 59-ъу сессийасынын иъласын-


да "Азярбайъанын ишьал олунмуш яразиляриндя вязиййят" адлы мя-
сяля сяс чохлуьу иля сессийанын эцндялийиня дахил едилиб. Сясвермя
заманы 43 дювлят лещиня, 1 дювлят (Ермянистан) ялейщиня сяс вер-
миш, 99 дювлят битяряф галмышды. Мясялянин мцзакиряси нойабрын
23-дя кечирилди.
305
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
30 октйабр

1907 - Танынмыш журналист, тяръцмячи вя нашир Адил Яфяндийев


(1907-1973) Эцръцстанын Ахалсих районунда анадан олуб.
"Азярняшр"ин директору, Дювлят Мятбуат Комитяси сядринин мца-
вини ишляйиб. Азярбайъан Журналистляр Бирлийинин илк сядри олуб. Ру-
съа-азярбайъанъа 4-ъилдлик лцьятин тяртибчиси вя редакторудур, рус
вя Авропа йазычыларынын ясярлярини дилимизя чевириб.

1918 - I Дцнйа мцщарибясиндя мяьлуб дурума дцшян Ос-


манлы дювляти Антанта юлкяляри иля Мудрос сцлщ сазиши имзалайа-
раг гошунларыны Азярбайъандан вя бцтцн Ъянуби Гафгаздан чы-
хармаг барядя ющдялик эютцрцб. Мудрос сазишиня ясасян, Бакыны
тярк едяъяк Османлы гошунларынын йериня шящяря инэилис гцввяляри
дахил олмалы иди. Бу мягам Азярбайъанла разылашдырылмадыьы
цчцн Халг Ъцмщуриййятинин щюкумяти Османлы щюкумятиня ети-
разыны билдириб. Лакин бунун еля бир нятиъяси олмайыб.

1928 - Эюркямли сянятшцнас алим, АМЕА-нын Мемарлыг вя


Инъясянят Институтунун директору, академик Расим Яфяндийев
анадан олуб. 200-дян артыг елми мягаля вя 30 китаб мцяллифи олан
Р.Яфяндийев милли сянятшцнаслыг тарихи мяктябинин баниляриндян
биридир. "Азярбайъан декоратив-тятбиги сяняти", "Азярбайъанын
бязяк сяняти", "Азярбайъан даш пластикасы" китаблары хариъи дилля-
ря тяръцмя олунуб.

306
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
31 октйабр

1992 - Анкарада тцркдилли дювлят башчыларынын биринъи зирвя то-


плантысы (29-31 октйабр) йекунлашыб. Тцркийя президенти Тургут
Юзалын тяшяббцсц иля кечирилян саммитдя Азярбайъан, Тцркмяни-
стан, Газахыстан, Гырьызыстан вя Юзбякистанын дювлят башчылары иш-
тирак едирди. Бу топланты иля тцркдилли дювлят башчыларынын зирвя
эюрцшляринин ясасы гойулуб, нювбяти саммитляр 1994 (Истанбул),
1995 (Бишкяк), 1996 (Дашкянд), 1998 (Астана), 2000 (Бакы),
2001 (Истанбул) вя 2006-ъы (Анталйа) иллярдя кечирилиб.

2003 - Азярбайъан Республикасынын президенти Илщам Ялийе-


вин рясми инаугурасийа (андичмя) мярасими кечирилиб. Мярасим-
дя Эцръцстан рящбяри Едуард Шеварднадзе, Русийанын Федера-
сийа Шурасынын сядри Серэей Миронов, Украйнанын баш назири
Виктор Йанукович, Тцркийя баш назиринин мцавини Ябдцллятиф Ше-
нер, Иранын витсе-президенти Мящяммядяли Ябтящи, хариъи дипло-
матик корпусун вя бейнялхалг тяшкилатларын тямсилчиляри иштирак
едибляр.

2008 - Президент Илщам Ялийевин икинъи сялащиййят мцддятиня


башламасындан (24 октйабр) сонра Конститусийанын тялябиня
мцвафиг олараг истефа вермиш Назирляр Кабинетинин йени тяркиби
елан олунуб. Президентин сярянъамына ясасян, игтисади инкишаф на-
зири (Щейдяр Бабайев) истисна олмагла щюкумятин бцтцн цзвляри
яввялки вязифяляриня тяйин едилибляр. Бундан юнъя (29 октйабр)
президент Артур Расизадянин йенидян баш назир тяйин олунмасы
щаггында сярянъам имзаламышды.

307
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
1 нойабр
1906 - Азярбайъанын иътимаи-сийаси вя ядяби фикир тарихиндя
юнямли рол ойнамыш "Фцйузат" (ярябъя "эерчяйи дярк етмяк") жур-
налы няшря башлайыб. Щаъы Зейналабдин Таьыйевин малиййя йардымы
иля няшр олунан журналын редактору Яли бяй Щцсейнзадя иди. Журнал-
да Мящяммяд Щади, Мирзя Ялякбяр Сабир, Щцсейн Ъавид вя диэ-
яр габагъыл зийалылар чыхыш едирдиляр.

1907 - Чар Русийасынын III Дювлят Думасы фяалиййятя башлайыб.


III Думада Ъянуби Гафгазын мцсялман ящалисини йалныз бир депу-
тат, азярбайъанлы Хялил бяй Хасмяммядов тямсил едирди. Юнъяки
ики Думадан фяргли олараг, III Дума бешиллик сялащиййят мцддяти-
ни сонадяк (ийун 1912) ишляди.

1993 - Президент Щейдяр Ялийевин фярманы иля йенидян тяшкил


едилмиш Азярбайъан Республикасы Мцдафия Шурасынын илк топланты-
сы кечирилиб. Топлантыда Мцдафия Назирлийинин рящбяр структурларын-
да кадр дяйишикликляри едилиб, Нуряддин Садыгов мцдафия мясяляля-
ри цзря дювлят мцшавири, Няъмяддин Садыгов мцдафия назиринин 1-
ъи мцавини вя Баш Гярарэащ ряиси тяйин олунуб.

1994 - Азярбайъанла Гватемала арасында дипломатик мцнаси-


бятляр гурулуб.

1999 - Анкарада президент Щейдяр Ялийевя Ататцрк Сцлщ


Мцкафатынын тягдиметмя мярасими кечирилиб. Азярбайъан рящбяри
Тцркийя Ъцмщуриййятинин йцксяк мцкафатына ики юлкя арасында до-
стлуг ялагяляринин инкишафы, Ъянуби Гафгазда сцлщ вя сабитлик нами-
ня эюстярдийи хидмятляря эюря лайиг эюрцлмцшдц.

2008 - Азярбайъанда илк дяфя "Кянд тясяррцфаты ишчиляри эцнц"


гейд олунуб. Аграр сащя ишчиляринин пешя байрамы эцнц президент
Илщам Ялийевин сярянъамы (9 октйабр 2008) иля тясис едилиб.
308
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
2 нойабр

1944 - Яфсаняви партизан, Совет Иттифагы Гящряманы Мещди


Щцсейнзадя (1919-1944) Словенийанын Витовла кяндиндя алман
фашистляри иля дюйцшдя щялак олуб. М.Щцсейнзадя Бакыда (Новха-
ны) доьулуб, 1941-ъи илдя ъябщяйя эедиб, 1942-ъи илин декабрында
Сталинградда ясир дцшцб. 1944-ъц илин яввялиндя Йугославийада
партизан щярякатына гошулуб. Щяйата кечирдийи тяхрибат ямялийй-
атлары нятиъясиндя 1000-дян чох алман щярбчиси щялак олуб, фаши-
стлярин онларла щярби тяййаряси, дюйцш техникасы мящв едилиб.

1992 - Азярбайъанла Ефиопийа арасында дипломатик ялагяляр


гурулуб.

1993 - Президент Щейдяр Ялийев халга мцраъият едяряк юлкя


ящалисини эениш сяфярбярлийя чаьырыб. Мцраъиятдян сонра минлярля
инсан Милли Ордуйа сяфярбяр олунду. Дювлят башчысы ъябщя хятти-
ня эедяряк щярби ямялиййатларын щазырланмасына рящбярлик етди.
Нойабрын орталарында Ермянистан ордусунун щцъумларынын гар-
шысы алынды, декабрда ися Азярбайъан гошунлары Фцзули району-
нун Аразбойу кяндляри истигамятиндя якс-щцъума кечди.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев Анкарада Мящяммяд Фцзу-


линин 500 иллик йубилей тядбирляриндя иштирак едиб. Президент сяфяр
эедишиндя Тцркийя рящбярлийи, юлкянин бизнес нцмайяндяляри иля
эюрцшляр кечириб.

2008 - Москвада, Русийа дювлят башчысынын "Майн Дорф"


игамятэащында президент Дмитри Медведевин васитячилийи иля
Азярбайъан вя Ермянистан рящбярляринин нювбяти эюрцшц олуб.
Эюрцшдян сонра президентляр Илщам Ялийев, Серж Саркисйан вя
Дмитри Медведев Гарабаь мцнагишясинин сцлщ йолу иля низам-
ланмасына даир Бяйаннамя имзалайыблар.
309
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
3 нойабр

1803 - Чар Русийасы гошунларынын Эянъя ханлыьына ишьалчы


йцрцшц башланыб. Эенерал Павел Сисиановун команданлыг етдийи
гошунлар декабрда Эянъя шящярини мцщасиряйя алыблар, гызьын
дюйцшлярдян сонра шящяр сцгут едиб, Эянъя ханы Ъавад хан гящ-
ряманъасына щялак (3 йанвар 1804) олуб. Бундан юнъя рус го-
шунлары Азярбайъанын шимал-гярбиндя Ъар-Балакян бюлэясини яля
кечирмишдиляр.

1921 - Русийа К(б)П Мяркязи Комитяси Гафгаз Бцросунун


пленуму Ъянуби Гафгазын цч совет республикасынын - Азярбай-
ъан, Ермянистан вя Эцръцстанын федерасийасынын йарадылмасы ба-
рядя гярар гябул едиб. Загафгазийа Совет Федератив Сосиалист Ре-
спубликасы 1922-ъи илдя йарадылды вя Совет Иттифагынын (ССРИ) тяси-
счиляриндян бири олду. 1918-ъи илин йазында мювъуд олмуш Загаф-
газийа Федерасийасындан фяргли олараг советлярин гурдуьу мяъ-
бури федерасийа узунюмцрлц олду. ЗСФСР 1936-ъы илядяк фяалийй-
ят эюстярди вя щямин ил гябул едилян ССР-нин йени Конститусийа-
сына ясасян, Азярбайъан, Ермянистан вя Эцръцстан Совет Иттифа-
гынын мцттяфиг республикаларына чеврилдиляр.

1994 - Азярбайъанла Чили арасында дипломатик мцнасибятляр


гурулуб.

310
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
4 нойабр

1928 - Тцркийя Ъцмщуриййятиндя яряб ялифбасындан латын гра-


фикалы ялифбайа кечид барядя гярар верилиб. Бир ил сонра ССРИ-дя
Азярбайъан, ардынъа ися Мяркязи Асийанын тцрк республикалары
да латын графикалы ялифбайа кечмяйя гярар вердиляр. Лакин ССРИ-
нин тцркдилли республикаларынын Тцркийя иля беля щямряйлийи Сталини
гане едя билмязди. 1939-ъу илдя Москва бу республикалары кирил
ялифбасына кечмяк барядя гярар гябул етмяйя мяъбур етди. 1940-
ъы илин йанварындан Азярбайъан кирил ялифбасына кечди.

1997 - Бакыда "Кооператив Деманд" ады алтында НАТО-нун


команда-гярарэащ тялимляринин щазырлыг семинары кечирилиб. Бу,
алйансын "Сцлщ наминя тяряфдашлыг" (СНТ) програмы чярчивясин-
дя Азярбайъанда кечирилян илк тядбир иди. Азярбайъан 1994-ъц ил-
дя СНТ програмына гошулмуш, 1996-ъы илдя бу програм цзря илк
фяалиййят планыны алйанса тягдим етмишди. 1997-ъи ил нойабрын 14-
дя ися президент Щейдяр Ялийев "Азярбайъан Республикасынын
НАТО иля ямякдашлыьыны даща да эцъляндирмяк тядбирляри щаг-
гында" сярянъам имзалады. Сярянъама ясасян, Азярбайъан Рес-
публикасынын Президенти йанында Азярбайъан Республикасынын
НАТО иля ямякдашлыьы цзря комиссийа (сядр - баш назирин 1-ъи
мцавини Йагуб Еййубов) йарадылды.

311
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
5 нойабр

1992 - Нахчыванда Йени Азярбайъан Партийасынын тяшкилат ко-


митясинин илк топлантысы кечирилиб. Нахчыван Мухтар Республика-
сы Али Мяълисинин сядри Щейдяр Ялийев тяшкилат комитясинин сядри
сечилиб. Бир гядяр яввял (16 октйабр 1992) юлкянин бир груп зийа-
лысы Щейдяр Ялийевя мцраъият едяряк ону йени йарадылан партий-
айа лидерлик етмяйя чаьырмышдылар. Щейдяр Ялийев бу чаьырыша
мцсбят ъаваб вермишди. ЙАП-ын тясис конфрансы нойабрын 21-дя
Нахчыван шящяриндя кечирилди.

2000 - Азярбайъанда Милли Мяълися нювбяти сечкиляр кечирилиб.


Сечкиляр мажоритар (100 йер) вя пропорсионал (25 йер) гайдада
кечирилиб. Сясвермянин нятиъяляриня ясасян, пропорсионал систем
цзря ЙАП биринъи (16 йер), АХЪП икинъи (4 йер) олмушду. "Вятян-
даш Щямряйлийи" 3, Коммунист Партийасы 2 йер газанмышды.
Мцхалифятин диэяр партийаларындан "Мцсават", АМИП вя АДП 6
фаизлик кечид щяддини аша билмямишди. Щаким партийанын пропор-
сионал сечки сийащысына ЙАП сядринин мцавини Илщам Ялийев баш-
чылыг едирди. Мажоритар систем цзря нятиъяляри елан едилян 88 даиря-
дян яксяриййятиндя (54 мандат) ЙАП тямсилчиляри галиб эялмишди-
ляр. Мажоритар систем цзря парламентя 30-дяк битяряф депутат се-
чилмиш, мцхалифят бир нечя йер ялдя етмишди. 11 даирядя тякрар сеч-
киляр елан едилди, 1 даирядя ися (Ханкянди) сечки кечирилмяди.
2001-ъи илин йанварында кечирилян тякрар сечкилярдян сонра ЙАП-
ын парламент фраксийасы цмумиликдя 74 няфяр тяшкил етди.

312
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
6 нойабр

1926 - Азярбайъан радиосунун йарандыьы эцндцр. Щямин эцн


Бакыда илк радиостансийа фяалиййятя башлайыб. Илк дюврдя радио ве-
рилишляринин эцндялик ефир вахты 2 саат тяшкил едирди. Сонрадан бу
вахт 4 саата, даща сонра 6 саата чатды. 1956-ъы ил февралын 14-дя
ися Азярбайъанда илк телевизийа верилиши ефиря чыхды - Бакы телеви-
зийа студийасы фяалиййятя башлады. 6 нойабр Азярбайъан телевизий-
асы вя радиосу эцнц кими гейд олунур.

1996 - Азярбайъанла Бящрейн дювляти арасында дипломатик


мцнасибятляр гурулуб.

2005 - Цчцнъц чаьырыш Милли Мяълися сечкиляр кечирилиб. 2002-ъи


илдя Конститусийайа едилмиш дяйишикликляря ясасян, сечкиляр йалныз
мажоритар систем (бирмандатлы даиряляр) цзря кечирилиб. Илк дяфя
олараг Ханкянди даиряси цзря дя сечки кечирилмишди. Сечкилярин
Конститусийа Мящкямяси тяряфиндян тясдиглянян нятиъяляриня эю-
ря, 115 даирядя депутатларын сечилдийи елан олунду. Йени Азяр-
байъан Партийасы 56 мандат, битяряф намизядляр 40, мцхалифят
партийалары ися цмумиликдя 15 мандат газанмышды. Даща бир не-
чя йери игтидарйюнлц партийаларын тямсилчиляри ялдя етмишди. Позун-
тулар гейдя алынмыш 10 даиря цзря йени сечкиляр 2006-ъы ил майын
13-ня тяйин олунду.

2008 - Азярбайъан президенти Илщам Ялийев Тцркийяйя рясми


сяфяри эедишиндя Тцркийя Бюйцк Миллят Мяълисиндя чыхыш едиб. Ил-
щам Ялийев икинъи мцддятя президент сечилдикдян сонра хариъя
илк рясми сяфярини Тцркийяйя етмишди. Сяфяр ики гардаш юлкя ара-
сында мцнасибятлярин ян йцксяк сявиййядя олдуьуну бир даща
эюстярди.

313
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
7 нойабр

1908 - Танынмыш азярбайъанлы шаир, педагог Магсуд Шейхза-


дя (1908-1967) анадан олуб. Бакыда тящсил алыб, сонра Дашкяндя
кючцб вя Юзбякистанын мяшщур ядиби олуб, юзбяк дилиндя чохсай-
лы ясярляр, ссенариляр йазыб, тяръцмяляр едиб.

1917 - Эюркямли бястякар, халг артисти Тофиг Гулийев (1917-


2000) анадан олуб. Чохсайлы популйар мащныларын, филм вя тама-
шалара йазылмыш мусиги ясярляринин мцяллифидир.

1918 - Халг Ъцмщуриййяти щюкумятинин гярары иля Щярби На-


зирлик йарадылыб. Бу барядя илк гярар октйабрда гябул олунмуш-
ду, Османлы ордусунун Азярбайъаны тярк етмяси просеси даща
да тезляшдирди. Илк мярщялядя Щярби Назирлийя баш назир Ф.Хойски
юзц рящбярлик едирди, декабрда назир постуна эенерал С.Мещма-
надаров, онун мцавини вязифясиня эенерал Я.Шыхлински тяйин едил-
ди. Бу арада Бакыйа инэилис гошунлары дахил олдуьундан Щярби
Назирлик Эянъяйя кючдц вя Гафгаз Ислам Ордусунун базасында
Ъцмщуриййятин Силащлы Гцввяляри йаранмаьа башлады.

1949 - Абшерон йарымадасынын 40 км ъянуб-шяргиндя, Хязя-


рин Азярбайъан секторундакы "Гара дашлар" адланан йердя илк
нефт гуйусу фонтан вуруб. Буруг устасы Михаил Каверочкинин
газдыьы гуйуда 940 м дяринликдян илк нефт щасил едилиб. Бу щади-
ся Азярбайъан нефт тарихиндя йени еранын башланьыъы олуб. "Гара
дашлар"ын фятщи 1947-ъи илдя мяшщур нефтчи, эеолог, "Азнефткяш-
фиййат"ын ряиси Сабит Оруъовун рящбярлийи иля башланмыш, 1948-ъи
илин нойабрында илк нефт десанты яразидя мяскян салмышды. Сонра-
лар бу йердя яфсаняви дяниз шящяри - полад дирякляр цзяриндя (цму-
ми узунлуьу 300 км олан естакада) Нефт Дашлары салынды.

314
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
8 нойабр

1605 - Сяфяви вя Османлы дювлятляри арасында нювбяти мцщари-


бя (1603-1612) эедишиндя Сцфийан дюйцшц (Тябриз йахынлыьында)
баш вериб. Дюйцшдя Сяфяви гошунлары галиб эялиб. Бундан бир гя-
дяр яввял Тябриздя Османлы щюкмранлыьына гаршы башланмыш
цсйан нятиъясиндя I Шащ Аббас шящяри яля кечирмишди. Мцщарибя-
нин йекунларына даир баьланан Сараб сцлщцня (октйабр 1612) эю-
ря, Сяфявиляр бир юнъяки савашда итирдикляри яразиляри - Ширвандан
Тябризядяк бцтцн Азярбайъан торпагларыны эери алдылар.

1967 - Бакы метросу фяалиййятя башлайыб. Пайтахтда 5 йерал-


ты стансийа - "Бакы Совети" ("Ичяришящяр")-"26 Бакы комсиссары"-
("Сащил")- "28 Апрел" ("28 Май")-"Эянълик"-"Няриманов" хятти
истифадяйя верилиб. Бакыда метро тикинтиси идейасы щяля 1930-ъу
иллярдя эцндямя эялся дя, мцщарибя (1941-1945) вя сонракы иг-
тисади чятинлик сябябиндян бу иш 60-ъы иллярдя башлады. Бакы мет-
росу кечмиш ССРИ-дя бешинъи метро иди. 2008-ъи илдя Бакы мет-
рополитенинин 20-ъи стансийасы ("Нясими") истифадяйя верилиб. Пре-
зидент Илщам Ялийевин 2006-ъы ил 28 октйабр тарихли сярянъамы
иля нойабрын 8-и Бакы метрополитени ишчиляринин пешя байрамы
эцнц елан едилиб.

2000 - Авропа Шурасы Назирляр Комитясинин 107-ъи сессийасын-


да Азярбайъанын Авропа Шурасына цзв олмаьа дявят едилмяси
барядя гятнамя гябул едилиб. Сянядя ясасян, Азярбайъана Ав-
ропа Шурасы Парламент Ассамблейасында 6 няфярлик нцмайяндя
йери айрылыб. Азярбайъанын тяшкилата рясми гябулу 2001-ъи ил йан-
варын 25-дя эерчякляшди.

315
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
9 нойабр
1918 - Халг Ъцмщуриййятинин цчрянэли (эюй, гырмызы, йашыл)
байраьы гябул едилиб. Юлкямиз мцстягиллийини бярпа едяндян
(1991) сонра Ъцмщуриййятин байраьы Азярбайъанын дювлят рям-
зи кими гябул олунду.

1991 - Азярбайъанын дювлят мцстягиллийи биринъи олараг


Тцркийя тяряфиндян таныныб. Тцркийянин баш назири Мясуд Йылмаз
тарихи гярары телефонла Азярбайъан Назирляр Советинин сядри Щя-
сян Щясянова чатдырыб.

1993 - Авропа Бирлийи Гарабаь мцнагишяси барядя бяйанат гя-


бул едиб. Бу, тяшкилатын мцнагишяйя илк рясми мцнасибяти иди. Бяй-
анатда ермяни гцввяляринин ишьал щярякятинин давам етмяси писля-
нилир, ев-ешийиндян дидярэин дцшмцш ящалийя йардым эюстяриляъяйи
билдирилирди.

1998 - АТЯТ-ин Минск групунун щямсядрляри Гарабаь мцна-


гишясинин щялли иля баьлы "цмуми дювлят" адлы йени планы тяряфляря тяг-
дим едибляр. Бундан юнъяки планлардан ("пакет щялл", "мярщяляли
щялл") фяргли олараг, йени лайищя бейнялхалг щцгуг нормаларына,
Азярбайъанын ярази бцтювлцйц вя суверенлийиня зидд иди, Даьлыг
Гарабаьын фактики мцстягил дювлятя чеврилмясини юн эюрцрдц. Бакы
лайищяни бирмяналы шякилдя рядд етди.

2001 - Бакыда дцнйа азярбайъанлыларынын I гурултайы ишя башлай-


ыб. Президент Щейдяр Ялийевин 23 май 2001-ъи ил тарихли сярянъамы-
на ясасян кечирилян гурултайда Азярбайъан диаспорунун 36 юлкя-
дян 1150 нцмайяндяси вя 900-дян чох гонаг иштирак едирди. Ики
эцн сцрян гурултайда йекун гятнамя, дцнйа азярбайъанлыларына
мцраъият гябул едилди. Форумда гябул едилян гярара мцвафиг ола-
раг 2002-ъи илдя Хариъи Юлкялярдя Йашайан Азярбайъанлыларла Иш
цзря Дювлят Комитяси йарадылды.
316
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
10 нойабр
1724 - Чар I Пйотр ермяни ящалисинин Хязярйаны бюлэялярдя
йерляшдирилмяси барядя фярман вериб. Фярмана ясасян, ермяни аи-
ляляринин илк дястяси Эилан вя Мазандаран бюлэяляриня, еляъя дя
русларын ялиндя олан Бакыйа кючцрцлцб. Азярбайъанын Хязярйаны
яразиляри 1723-ъц илдя Русийа иля Сяфяви дювляти арасында баьлан-
мыш Петербург мцгавилясиня ясасян, русларын нязарятиня кечмиш-
ди. Пйотрун юлцмцндян сонра рус гошунлары бюлэяни (мцвяггяти)
тярк етдиляр, ермянилярин Азярбайъан торпагларында йерляшдирил-
мяси барядя Пйотрун вясиййяти ися сонракы рус чарлары тяряфиндян
ардыъыл давам етдирилди.

1918 - Османлы щярби гцввяляри Бакыны тярк етмяйя башлайыб-


лар. Османлы иля Антанта юлкяляри (Британийа, АБШ ) арасында баь-
ланмыш Мудрос сазишиня (30 октйабр 1918) ясасян, тцрк гошунла-
рынын сон щиссяляри нойабрын 16-да Бакыдан чыхды, сящяриси ися шя-
щяря эенерал В.Томсонун команданлыьы алтында инэилис щярби
континэенти дахил олду. Азярбайъанын истиглалынын ялдя олунма-
сында, Бакынын дашнак гцввяляриндян азад олунмасында тарихи
хидмят эюстярмиш тцрк гошунларынын реэиону тярк етмяси Халг
Ъцмщуриййятинин бейнялхалг-сийаси мювгелярини дя зяифлятди.

1991 - Азярбайъан Али Совети Даьлыг Гарабаь вя Азярбай ,-


ъан-Ермянистан сярщядиндя ермяни силащлы гцввяляринин щцъумла-
рынын эенишлянмяси иля баьлы хариъи дювлятлярин парламентляриня
мцраъият гябул едиб.

1994 - Авропа Шурасы Парламент Ассамблейасы Азярбайъан-


Ермянистан ъябщясиндя атяшкясин давам етмяси иля баьлы мям-
нунлуг ифадя едян 1047 сайлы гятнамя гябул етмишдир.

317
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
11 нойабр
1467 - Азярбайъан тцркляринин ики эцълц тайфа дювляти - Аьгой-
унлуларла Гарагойунлулар арасында Муш дюйцшц баш вериб.
Дюйцшдя Гарагойунлунун башчысы Ъащан шащ юлдцрцлцб. Аз со-
нра Тябриздя Гарагойунлулара гаршы цсйан баш верди вя 1468-ъи
илдя Гарагойунлу дювляти (1410-1468) сцгут етди, онун йериндя
(индики Иранын вя Ирагын бюйцк щиссясини ящатя едян) Аьгойунлу
дювляти йараныб. 1501-ъи илдя о да юз йерини Азярбайъан Сяфявиляр
дювлятиня верди.

1917 - Русийадакы "Октйабр ингилабы"ндан (25 октйабр чеври-


лиши) сонра болшевиклярин Ъянуби Гафгазда щакимиййяти яля алмаг
ъящдляриня гаршы чыхан эцръц, ермяни, азярбайъанлы вя рус миллят-
чи партийалары Тифлисдя бирэя фяалиййят барядя гярар гябул едибляр.
Эцръц сосиал-демократ (меншевик) партийасы, "Дашнаксцтйун",
"Мцсават" вя рус миллятчиляри - "есер"ляр Русийадакы болшевик ща-
кимиййятини танымадыгларыны вя "Мцстягил Загафгазийа щюкумя-
ти" йаратдыгларыны бяйан едибляр. Нойабрын 15-дя сюзцэедян пар-
тийаларын иштиракы иля мцштяряк щюкумят - "Загафгазийа Комис-
сарлыьы" тяшкил едилди. Эцръц Й.Гегечкоринин сядрлик етдийи "За-
гафгазийа Комиссарлыьы"на Азярбайъандан Ф.Хойски, М.Ъяфя-
ров, Щ.Мяликасланов дахил иди.

1948 - Енерэетикляр шящяри Минэячевирин тямяли гойулуб. Кцр


чайы цзяриндя Ъянуби Гафгазын ян бюйцк су електрик стансийасы-
нын вя Минэячевир су анбарынын тикинтисинин башланмасы бюлэядя
ири сянайе мяркязинин йаранмасына тякан верди. Ютян 60 илдя Ми-
нэячевир 100 мин няфяр ящалиси олан бюйцк йашайыш мянтягясиня
чеврилиб.

2004 - Азярбайъанла Науру дювляти арасында дипломатик яла-


гяляр гурулуб.
318
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
12 нойабр

1993 - БМТ Тящлцкясизлик Шурасы Ермянистан- Азярбайъан


мцнагишяси иля баьлы 884 сайлы гятнамя гябул едиб. Сяняд Ермя-
нистан силащлы гцввяляринин щцъумлары (Зянэилан районунун, Ъя-
брайыл вя Фцзулинин Аразбойу яразиляринин ишьалы) иля баьлы Азяр-
байъан рящбярлийинин БМТ-йя мцраъиятиндян сонра гябул едил-
мишди. Бу, Гарабаь мцнагишяси иля баьлы БМТ ТШ-нин сайъа 4-ъц
гятнамяси иди. Сяняддя ермяни (Ермянистан дейил) силащлы гцввя-
ляринин ишьал олунмуш бцтцн яразилярдян чыхмасы тяляб едилирди.
Лакин бу сяняддя дя ишьала сон гоймаг цчцн практик механизм
йер алмамышды.

1995 - Азярбайъанда чохпартийалылыг ясасында илк парламент


сечкиляри вя йени Конститусийанын гябулу иля баьлы референдум ке-
чирилиб. МСК-нын рясми мялуматына эюря, сясвермядя юлкя цзря
сечиъилярин 86 фаизи (3,5 млн. няфяр) иштирак етмиш, сечиъилярин 92 фа-
изи Конститусийа лайиhясини дястяклямишди. Йени Конститусийа
1995-ъи ил нойабрын 27-дя гцввяйя минди. Президентин фярманы иля
12 нойабр - Конститусийа эцнц елан едилди.
Сечкилярдя пропорсионал систем цзря 25 йердян 19-ну ЙАП ял-
дя етмиш, АХЪП вя АМИП hяряйя 3 мандат газанмышды. Мажо-
ритар систем цзря ися 99 даирядян (Ханкянди даирясиндян савайы)
71-дя галибляр илк турда мялум олду. 28 даирядя икинъи тур вя йе-
ни сечкиляр (26 нойабр вя 6 феврал 1996) кечирилди. Бу сечкилярдян
сонра ЙАП Милли Мяълисдя цмумиликдя 54 йер газанды, парла-
ментя 55 битяряф депутат сечилмишди.

1997 - Азярбайъанын хариъи нефт ширкятляри иля имзаладыьы "Яс-


рин мцгавиляси" (20 сентйабр 1994) чярчивясиндя "Чыраг" йатаьын-
дан илк нефт щасил олунуб.

319
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
13 нойабр

1918 - Болшевик Русийасы "Брест сцлщц"нцн гцввядян


дцшдцйцнц елан едибляр. Болшевикляр Русийаны I Дцнйа мцщари-
бясиндян чыхармаг цчцн Алманийа, Австрийа-Маъарыстан, Бол-
гарыстан вя Османлы иля аьыр шяртляр алтында Брест сцлщцнц баьла-
мыш (3 март 1918) вя чар дюврцндя Русийанын тяркибиндя олан
Полша, Балтикйаны юлкяляр, Гярби Украйна вя Белорусийадан им-
тина етмиш, щямчинин Ъянуби Гафгазы Османлынын нязарятиня вер-
мишди. Тцркийянин, ардынъа ися Алманийанын дцнйа мцщарибясин-
дя мяьлуб олмасындан сонра Брест сцлщцндян чыхан Русийа итир-
дийи яразиляри, о ъцмлядян Ъянуби Гафгазы тякрар яля кечирмяк
ниййятини бяйан етди.

1988 - Ермянистанда азярбайъанлылара гаршы кцтляви гятлиам-


ларын даща бири щяйата кечирилиб. Спитак районунун рящбярлийинин
(райком катиби, милис ряиси, прокурор вя с.) билаваситя иштиракы иля
ермяни силащлы дястяляри азярбайъанлы ящалинин евляриня басгынлар
едибляр. Басгын нятиъясиндя 40-дан чох азярбайъанлы хцсуси вящ-
шиликля гятля йетирилиб, йцзлярля аиля ев-ешийиндян чюля атылараг рай-
ону тярк етмяйя мяъбур едилиб. Вя буна ряьмян бир ай сонра (7
декабр) Спитакда дящшятли зялзяля баш веряндя Азярбайъан Ер-
мянистана биринъиляр сырасында йардым ялини узатды.

320
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
14 нойабр

1917 - Космик авиасийа эенерал-лейтенанты Кярим Кяримов


(1917-2003) анадан олмушдур. Узун илляр совет космонавтика-
сынын рящбярляриндян бири, космик учушлар цзря дювлят комиссийа-
сынын сядри олуб. Лакин онун фяалиййяти мяхфи гриф алтында олдуьу
цчцн эениш иътимаиййят азярбайъанлы эенерал Кяримову йалныз 90-
ъы иллярдя таныды.

2006 - Брцсселдя Авропа Бирлийи (АБ) иля Азярбайъан арасын-


да Авропа Гоншулуг Сийасяти цзря Фяалиййят Планы имзаланыб.
Сяняди Азярбайъан тяряфдян ХИН башчысы Елмар Мяммядйаров
имзалайыб. Беш ил мцддятиня нязярдя тутулан сяняд Азярбайъанын
АБ иля ямякдашлыьынын бцтцн сащялярини ящатя едир. Авропа Гон-
шулуг Сийасяти АБ-нин эенишлянмяси контекстиндя 2003-ъц илдя
гябул едилмиш Авропа Тящлцкясизлик Стратеэийасы ясасында ща-
зырланыб. Сянядя АБ-нин Аралыг дянизиндян Гара дянизядяк
гоншулары, щямчинин 2004-ъц илдян цч Ъянуби Гафгаз юлкяси да-
хил едилиб.

2008 - Бакыда ЫВ Енержи саммити кечирилиб. 2007-ъи илин май вя


октйабрында Краков вя Вилнцсдя, 2008-ъи илин майында Кийевдя
кечирилмиш саммитлярин давамы олан Бакы топлантысында Хязяр-
Гара дяниз-Балтик енержи транзити мяканынын йарадылмасы, бу исти-
гамятдя Одесса-Броды нефт кямяринин ишя салынмасы, "Набуъъо"
лайищяси (Хязяр вя Мяркязи Асийадан газын Азярбайъан вя
Тцркийя цзяриндян Авропайа нягли) вя с. мясяляляр мцзакиря олу-
нуб. Саммитин йекунларына даир 15 юлкя вя Авропа Комиссийасы
тяряфиндян Бяйаннамя имзаланыб.

321
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
15 нойабр
1912 - Чар Русийасынын IV Дювлят Думасы фяалиййятя башлай-
ыб. Думада Ъянуби Гафгаз мцсялманларынын йеэаня нцмайян-
дяси Мяммядйусиф Ъяфяров иди. IV Дювлят Думасы сялащиййят
мцддятини ахырадяк ишляди, сонунъу иълас 1917-ъи ил октйабрын 19-
да кечирилди. Бир щяфтя сонра Петербургдакы болшевик цсйаны
(Октйабр ингилабы) иля Русийа империйасы сцгут етди.

1919 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин илк али тящсил оъаьы


- Бакы Дювлят Университети фяалиййятя башлайыб. Университетин ачыл-
масы барядя гярар 1919-ъу ил сентйабрын 1-дя Ъцмщуриййятин
парламенти тяряфиндян гябул едилмишди.

1927 - Халг артисти, ряггася, педагог Хумар Зцлфцгарова


(1927) анадан олмушдур.

1991 - Али Советин сессийасында "Азярбайъан Респуликасынын


дювлят мцстягиллийи щаггында" Конститусийа Акты иля баьлы цмум-
халг сясвермясинин кечирилмяси барядя гярар гябул олунуб. Рефе-
рендум 1991-ъи ил декабрын 29-на тяйин едилиб.

1994 - Милли Мяълис АРДНШ-ля хариъи ширкятляр консорсиуму


арасында баьланмыш "Ясрин мцгавиляси"ни (20 сентйабр 1994) ра-
тификасийа едиб. Мцгавилядя Хязярин Азярбайъан секторундакы
"Азяри", "Чыраг" вя "Эцняшли" йатагларынын бирэя ишлянмяси вя ща-
силатын пай бюлэцсц яксини тапыб.

2002 - Милли Мяълис 91 сяс лещиня, 1 сяс ялейщиня олмагла Азяр-


байъан щярбчиляринин Яфганыстандакы сцлщйаратма миссийасында иш-
тиракына разылыг вериб. Нойабрын 19-да 30 няфярлик Азярбайъан та-
гымы Яфганыстана йола дцшдц вя Тцркийя сцлщмярамлы континэенти
тяркибиндя фяалиййятя башлады. Бу, Косоводан сонра Азярбайъан
щярбчиляринин иштирак етдийи икинъи сцлщмярамлы миссийа иди.
322
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
16 нойабр

1603 - Нювбяти Сяфяви-Османлы мцщарибяси (1603-1612) эеди-


шиндя Ы Шащ Аббасын гошунлары Иряван галасыны мцщасиряйя алыб-
лар. Тяряфляр арасындакы юнъяки мцщарибядя (1558-1590) Азяр-
байъанын бюйцк щиссясини, о ъцмлядян Иряван Османлынын няза-
рятиня кечмишди. Сяфяви гцввяляри Иряваны узун мцддят мцщасиря-
дян сахладыгдан сонра, 1604-ъц илин ийунунда яля кечиря билдиляр.
Иряванын идарячилийи Сяфяви щакимиййятинин апарыъы тайфаларындан
олан Гаъарларын нцмайяндяси Ямирэцня хан Гаъара верилиб.

1906 - Декоратив сянят устасы, мяшщур халчачы ряссам Лятиф


Кяримов (1906-1991) анадан олмушдур.

1918 - Халг Ъцмцщриййятинин мцвяггяти парламенти - Милли


Шура беш айлыг фасилядян сонра йенидян топланыб. Баш назир
Ф.Хойскинин тяклифи иля топланан Милли Шура Халг Ъцмщуриййяти-
нин йени парламентинин тяшкили барядя гярар гябул едиб. Сечки га-
нунунун щазырланмасы вя парламентин чаьырылмасына даир диэяр
щазырлыг ишляри иля баьлы Милли Шуранын сядри М.Рясулзадянин сядр-
лийи иля комиссийа йарадылыб.

1994 - Азярбайъанла Яфганыстан арасында дипломатик мцна-


сибятляр гурулуб.

1999 - АТЯТ-ин Даими Шурасында тяшкилатын Бакыда даими


нцмайяндялийинин йарадылмасы щаггында 318 сайлы гярар гябул
олунуб. АТЯТ-ин Бакы Офиси 2000-ъи ил ийулун 18-дя фяалиййятя
башлады.

323
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
17 нойабр
1883 - Эюркямли ъярращ, академик, Азярбайъан Елмляр Акаде-
мийасынын илк президенти Мирясядулла Миргасымов (1883-1958)
анадан олуб.

1918 - Эенерал В.Томсонун башчылыг етдийи инэилис гошунлары


Бакыйа дахил олуб. I Дцнйа мцщарибясиндя мяьлуб олмуш Осман-
лы иля галиб Антанта дювлятляри (АБШ, Британийа, Франса, Италийа)
арасында имзаланан Мудрос сазишиня эюря, Бакы вя Батум шящярля-
ри, Ъянуби Гафгазын дямир йолу шябякяси инэилислярин нязарятиня ве-
рилмишди. Бакыйа 5 мин инэилис щярбчиси эялмишди. Инэилис щярби кон-
тинэенти 1919-ъу илин августунадяк Бакыда галды.

1988 - Бакыдакы Ленин (индики Азадлыг) мейданында ермяниля-


рин Гарабаь иддиаларына вя азярбайъанлы ящалинин Ермянистандан
депортасийасына етираз олараг фасилясиз митингляр башлайыб. Декаб-
рын 4-дяк давам едян митингляря 1 милйонадяк инсан топлашырды.
Бу, ССРИ-дя ян бюйцк кцтляви чыхышлар иди вя Азярбайъан тарихиня
милли дирчялиш аксийалары кими дцшдц. Илк дяфя щямин митинглярдя
Азярбайъанын цчрянэли байраьы галдырылмышды. 1992-ъи илдя 17 ной-
абр Милли дирчялиш эцнц елан едилди.

1990 - Нахчыван МССР Али Мяълисинин йени сечилмиш тяркибдя


илк иъласы кечирилиб. Мяълисин гоъаман депутаты олан Щейдяр Ялийе-
вин сядрлийи иля кечян иъласда тарихи гярарлар гябул едилиб: Али Мяъ-
лисдя илк дяфя Халг Ъцмщуриййятинин цчрянэли байраьы галдырылыб,
мухтар республиканын адындан "Совет Сосиалист" сюзляри чыхарылыб.

2006 - Президент Илщам Ялийев тцркдилли дювлят башчыларынын Ан-


талйада кечирилян 8-ъи саммитиндя иштирак едиб.

2007 - Бакыда тцрк дювлят вя топлумларынын ХЫ достлуг, гарда-


шлыг вя ямякдашлыг гурултайы кечирилиб.

324
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
18 нойабр
1910 - Танынмыш нефтчи, дювлят хадими Сцлейман Вязиров (1910-
1973) анадан олмушдур. "Азнефт"ин ряиси, ССРИ нефт сянайеси нази-
ринин мцавини ишляйиб.

1987 - ССРИ рящбяри М.Горбачовун мцшавирляриндян олан ака-


демик А.Аганбекйан Франсанын "Щуманите" гязетиня мцсащибя-
синдя Даьлыг Гарабаьын Ермянистана бирляшдирилмяси мясялясини
галдырыб. О, мясяля барядя тяклифини ССРИ рящбярлийиня тягдим ет-
дийини вя "йенидянгурма вя демократийа шяраитиндя мясялянин
мцсбят щялл олунаъаьына" цмидвар олдуьуну билдириб. Бу бяйанат-
дан сонра ермянилярин Гарабаь авантцрасына старт верилди.

1992 - Азярбайъанла Эцръцстан арасында дипломатик мцнаси-


бятляр гурулуб.
- Милли Мяълис Азярбайъанын БМТ-нин гачгынларын статусу иля
баьлы Конвенсийа вя Протоколуна (28 ийул 1951 вя 18 нойабр
1966-ъы ил) гошулмасы барядя гярар гябул едиб.

1999 - Истанбулун "Чыраьан" сарайында Бакы-Тбилиси-Ъейщан


нефт кямяри лайищяси иля баьлы тарихи сянядляр имзаланыб. Азярбай -
ъан, Эцръцстан, Тцркийя президентляри Щ.Ялийев, Е.Шеварднадзе вя
С.Дямирял БТЪ-йя даир щюкумятлярарасы сазиши, цч юлкянин рящбяри,
щабеля АБШ президенти Б.Клинтон вя Газахыстан президенти Н.На-
зарбайев лайищянин дястяклянмясиня даир "Истанбул бяйаннамя-
си"ни имзалайыблар.

2007 - Тцркийянин Ядирня бюлэясиндяки Ипсала сярщяд-кечид мян-


тягясиндя Тцркийя-Йунаныстан газ кямяринин ачылыш мярасими кечири-
либ. Кямярин ишя салынмасы иля Азярбайъан газынын Тцркийя цзярин-
дян Йунаныстана (Авропа Бирлийиня) нягли башлайыб. Мярасимдя
Азярбайъан президенти И.Ялийев, Тцркийянин баш назири Р.Т.Ярдоь-
ан, Йунаныстанын баш назири К.Караманлис иштирак едибляр.
325
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
19 нойабр

1918 - Азярбайъан Милли Шурасынын М.Рясулзадянин сядрлийи


иля кечирилян иъласында Халг Ъцмщуриййятинин эениш тяркибли парла-
ментинин (Мцяссисляр Мяълиси) чаьрылмасы барядя гярар гябул еди-
либ. Йени парламентин 120 депутатдан ибарят олмасы гярара алыныб:
80 йер мцсялман (азярбайъанлы) ящалийя, 21 йер ермяни ящалисиня,
10 йер руслара, 4 йер милли азлыглара (алман, йящуди, эцръц, полй-
ак), 5 йер нефт сянайечиляри вя щямкарлар иттифагларына айрылыб. Гя-
рара ясасян, мцсялман фраксийасынын 44 няфярини Милли Шуранын
цзвляри тяшкил етмяли, 36 депутат ялавя олараг шящяр вя гязалардан
сечилмяли иди. Парламент Азярбайъан ящалисинин (2,7 млн. няфяр)
щяр 24 мин няфяриня 1 няфяр нцмайяндя олмагла формалашмалы иди.

1986 - ССРИ-дя фярди ямяк фяалиййятиня иъазя верян ганун гя-


бул олунуб. Гануна ясасян, юлкядя, о ъцмлядян Азярбайъанда
илк юзял мцяссисяляр - кооперативляр йаранмаьа башлады.

1999 - Истанбулда АТЯТ цзвц олан дювлят башчыларынын самми-


ти (18-19 нойабр) баша чатыб. Саммитин йекунларына даир "Истан-
бул бяйаннамяси", "Авропада ади силащлы гцввяляр щаггында"
мцгавилянин адаптасийа олунмуш варианты, Авропа Тящлцкясизлийи
Хартийасы гябул олунуб. Президент Щейдяр Ялийев топлантыда чыхыш
едиб, саммитин сянядлярини имзалайыб. Саммит чярчивясиндя Азяр-
байъан вя Ермянистан президентляринин АТЯТ-ин Минск групу-
нун щямсядр юлкяляринин (АБШ, Русийа, Франса) ХИН башчыларынын
иштиракы иля гыса эюрцшц олуб.

2002 - НАТО Парламент Ассамблейасынын Истанбулда кечири-


лян сессийасында Азярбайъан гурума ассосиатив цзв гябул едилиб.

326
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
20 нойабр

1945 - Тябриздя Сейид Ъяфяр Пишявяринин рящбярлийи алтында ба-


шланан милли-азадлыг щярякаты щялледиъи мярщяляйя гядям гойуб -
Азярбайъан Халг Конгреси йарадылыб. Конгресс Ъянуби Азяр-
байъанда парламент сечкиляринин кечирилмяси барядя гярар гябул
едиб. Сечкиляр декабрын 1-дя йекунлашды вя Ъянуби Азярбайъанын
ганунвериъи органы - Милли Мяълис формалашды. Декабрын 12-дя ися
парламентин гярары иля Пишявяринин башчылыьы иля Милли Щюкумят йа-
радылды.

1991 - Ермяни силащлы гцввяляри Гарабаь мцнагишяси эедишин-


дя Азярбайъана гаршы ян бюйцк террор актыны щяйата кечирибляр.
Мартуни (Хоъавянд) районунун Гаракянд кяндинин сямасында
ичярисиндя Азярбайъанын дювлят вя щюкумят рящбярляринин олдуьу
"Ми-8" вертолйоту ракетля вурулуб. Вертолйотда олан 22 няфярин
щамысы, о ъцмлядян дювлят катиби Тофиг Исмайылов, баш прокурор
Исмят Гайыбов, дювлят мцшавири Мящяммяд Ясядов, баш назирин
мцавини Зцлфц Щаъыйев, ССРИ халг депутатлары Вагиф Ъяфяров,
Вяли Мяммядов, Президент Апаратынын шюбя мцдири Осман Мир-
зяйев, ДГМВ прокурору В.Плавски, Даьлыг Гарабаь мцнагишя-
си реэионунда Русийа вя Газахыстанын мцшащидячиляр групунун
рящбярляри, журналистляр вя вертолйотун щейят цзвляри щялак олмуш-
ду. Фаъия иля баьлы Азярбайъан яразисиндя цчэцнлцк (21-23 ной-
абр) матям елан едилиб. Гаракянд террору Ермянистан-Азяр-
байъан мцнагишясинин сцлщ йолу иля щяллиня даир ики ай юнъя Желез-
новодскда ялдя едилмиш разылашманын сону олду вя мцнагишя
там щярби мцстявийя гядям гойду.

327
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
21 нойабр

1992 - Нахчыван шящяриндя Йени Азярбайъан Партийасынын тя-


сис конфрансы кечирилиб. Тясис конфрансында партийанын мярамна-
мя вя низамнамяси гябул олунуб, рящбяр органлары сечилиб. Нах-
чыван Али Мяълисинин сядри Щейдяр Ялийев ачыг сясвермя ясасында
йекдилликля партийанын сядри сечилиб. Тясис конфрансында Азяр-
байъан халгына мцраъият гябул олунуб. Мцраъиятдя Йени Азяр-
байъан Партийасынын халгы вя юлкяни дцшдцйц бющран вязиййятин-
дян хилас етмяк язми вурьуланырды. ЙАП Азярбайъанын сийаси
мцстявисиня дахил олду вя бир ил кечмямиш юлкянин щаким партий-
асына чеврилди.

2002 - Прагада кечирилян НАТО саммити чярчивясиндя Азяр-


байъан вя Ермянистан президентляринин нювбяти эюрцшц кечирилиб.
Бу, Щейдяр Ялийев вя Роберт Кочарйан арасында 1999-ъу илдя
башланан эюрцшляр серийасынын сонунъусу (20-ъи) иди. Президентляр
эюрцшдя щяр щансы нятиъя ялдя олунмадыьыны билдирибляр. Нойабрын
22-дя Авроатлантика Тяряфдашлыг Шурасынын иъласында чыхыш едян
президент Щейдяр Ялийев бейнялхалг бирлийи, о ъцмлядян НАТО-
ну Азярбайъанын мяруз галдыьы ишьала лагейд мцнасибят эюстяр-
мямяйя чаьырыб.

2008 - Истанбулда Тцркийя, Азярбайъан, Газахыстан вя Гырь-


ызыстан парламент нцмайяндя щейятляринин икиэцнлцк эюрцшцнцн
йекуну олараг Тцркдилли Юлкялярин Парламент Ассамблейасы тясис
едилиб. Бунунла баьлы дюрд юлкянин парламент рящбярляри тяряфин-
дян Бирэя бяйаннамя имзаланыб. Бяйаннамянин диэяр тцркдилли
дювлятляр цчцн ачыг олдуьу елан едилиб. Парламент Ассамблейасы-
нын тяшкили иля баьлы мясялялярин 2009-ъу илдя Бакыда кечириляъяк
топлантыда щялл олунмасы гярара алыныб.

328
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
22 нойабр
1918 - Халг Ъцмщуриййятинин Назирляр Шурасы Ядлиййя Назирлийи-
нин Ясаснамясини тясдиг едиб. Бу тарих Азярбайъан ядлиййя ишчиляринин
пешя байрамы эцнц кими гейд олунур.

1922 - Эюркямли бястякар Фикрят Ямиров (1922-1984) анадан


олуб. Бястякарын "Мин бир эеъя" балети дцнйа мусиги хязинясинин инъ-
иляри сырасына дахилдир.

1933 - Халг артисти, эюркямли кинорежиссор Расим Оъагов (1933-


2006) Шякидя анадан олуб.
1938 - Танынмыш актйор, халг артисти Щясян Мяммядов (1938-
2003) Салйан районунда анадан олуб.
1949 - Сумгайыт шящяринин йарандыьы эцндцр. Хязяр сащилиндя йе-
ни шящярин салынмасы 1938-ъи илдя ИЕС-ин тикинтиси иля башланыб. Онун ар-
дынъа 40-ъы иллярдя кимйа вя металлурэийа заводларынын иншасы башлан-
ды. Шящярин тикинтисиндя ССРИ-нин бцтцн республикаларындан иншаатчы
дястяляр иштирак едирди. 1949-ъу ил нойабрын 22-дя Азярбайъан ССР Али
Совети Ряйасят Щейятинин фярманы иля Сумгайыта шящяр статусу верилиб.
1982 - Щейдяр Ялийев ССР-нин али рящбярлийиня - Сов.ИКП МК
Сийаси Бцросуна цзв (1978-ъи илдян Сийаси Бцро цзвлцйцня намизяд
иди) сечилиб, ейни заманда, ССРИ Назирляр Совети сядринин 1-ъи мцави-
ни тяйин едилиб. Совет Иттифагы тарихиндя илк дяфя олараг беля йцксяк по-
ста мцсялман-тцрк республикасынын нцмайяндяси йцксялмишди.
1995 - Азярбайъанла Йамайка арасында дипломатик мцнасибят-
ляр гурулуб.
2007 - Бакы-Тбилиси-Гарс дямир йолу хяттинин Эцръцстан щиссясинин
(Тбилиси-Ахалкалаки-Тцркийя сярщяди) тямялатма мярасими кечирилиб.
Мярасимдя Азярбайъан, Эцръцстан вя Тцркийя президентляри Илщам
Ялийев, Михаил Саакашвили вя Абдуллащ Эцл иштирак едибляр.

329
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
23 нойабр

1919 - Азярбайъанла Ермянистан арасында ярази мцбащисяля-


ринин сащманланмасы иля баьлы мцвяггяти сазиш имзаланыб. АБШ
дипломатларынын васитячилийи иля Тифлисдя имзаланан сянядя эюря,
тяряфляр арасында мцбащисяли мясяляляр Ермянистан-Азярбайъан
конфрансында (декабр 1919) щяллини тапмалы иди. 1918-ъи илин 28
майында Азярбайъан Милли Шурасы Иряван вя Ечмиядзин гязалары-
ны Ермянистан Республикасына эцзяштя эедяндян сонра ермяниляр
Зянэязур, Гарабаь вя Нахчывана да ярази иддиасы иряли сцрмяйя
башламышдылар. Ъцмщуриййятин баш назири Н.Усуббяйли 1919-ъу
илин октйабрында Ермянистанын Бакыдакы дипломатик нцмайян-
дяси Г.Бекзадйанла эюрцшдя бу бюлэялярля баьлы щеч бир эцзяштин
олмайаъаьыны бяйан етмишди.

1994 - Азярбайъанла Никарагуа арасында дипломатик мцна-


сибятляр гурулуб.

2004 - БМТ Баш Ассамблейасынын 59-ъу сессийасында "Азяр-


байъанын ишьал едилмиш яразиляриндя вязиййят" адлы мясяля мцзаки-
ря олунуб. Иъласда Азярбайъан ХИН башчысы Елмар Мяммядйа-
ров Ермянистанын ишьал етдийи яразилярдя щяйата кечирдийи мяс-
кунлашдырма сийасяти барядя мялумат вериб. Минск групунун
щямсядри олан юлкялярин (АБШ, Русийа, Франса) БМТ-дяки тям-
силчиляри Азярбайъанын ирадларыны гябул етсяляр дя, мясяля иля баь-
лы гятнамянин гябулунда тялясмямяйи тювсийя едибляр. Нятиъядя
компромис вариант кими ишьал олунмуш яразилярдяки мяскунлаш-
дырма фактларыны арашдырмаг цчцн бюлэяйя АТЯТ-ин хцсуси мис-
сийасынын эюндярилмяси (феврал 2005) гярара алыныб.

330
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
24 нойабр
1988 - Азярбайъанлыларын Ермянистандан депортасийасы вя ер-
мянилярин Гарабаь иддиаларына етираз олараг Бакыдан сонра бю-
лэялярдя дя аксийалар башланыб. Азярбайъан Али Советинин Ряйа-
сят Щейяти аксийаларын гаршысыны алмаг цчцн Бакы, Эянъя вя Нах-
чыванда хцсуси вязиййят вя гадаьан сааты тятбиг едиб. Буна бах-
майараг Бакыда митингляр декабрын яввялинядяк давам етди.

1993 - Президент Щейдяр Ялийевин сядрлийи иля республиканын


сосиал-игтисади проблемляриня щяср олунмуш эениш мцшавиря кечи-
рилиб. Президент бющрандан чыхыш йолларынын тапылмасы, хцсусиля
енержи вя чюряк гытлыьынын арадан галдырылмасы цчцн тяхирясалынмаз
тядбирляр барядя щюкумятя тапшырыг вериб.

1995 - Президент Щейдяр Ялийевин иштиракы иля йени Милли Мяъли-


син илк иъласы кечирилиб. Иъласда тяшкилати мясяляйя бахылыб: Рясул
Гулийев Милли Мяълисин сядри, Ариф Ряhимзадя сядрин 1-ъи мцави-
ни, Йашар Ялийев ися мцавин сечилибляр.
- Щямин эцн Азярбайъан Бруней Султанлыьы иля дипломатик
мцнасибятляр гуруб.

2003 - Президент Илщам Ялийев "Азярбайъан Республикасында


сосиал-игтисади инкишафын сцрятляндирилмяси тядбирляри щаггында"
фярман имзалайыб. Бу, Илщам Ялийевин президент постунда имза-
ладыьы илк програм характерли фярман иди.

2006 - Щейдяр Ялийев Фондунун президенти, миллят вякили Мещ-


рибан Ялийева сосиал-маарифчилик лайищяляриня, сивилизасийаларарасы
диалога, Ислам аляминдя эюрцлян ишляря вердийи дястяйя эюря Ислам
Конфрансы Тяшкилатынын елм, тящсил, мядяниййят гуруму олан ИСЕ-
СЪО-нун Хошмярамлы сяфири адына лайиг эюрцлцб. 2004-ъц илдя
М.Ялийевайа УНЕСЪО-нун Хошмярамлы сяфири ады верилмишди.

331
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
25 нойабр

1893 - Тцрк мядяниййяти тарихиндя яламятдар щадися баш ве-


риб. Данимаркалы алим Вилщелм Томсен илк дяфя гядим тцрк мя-
дяни абидяси олан Орхон-Йенисей даш китабяляриндяки йазыларын
охунмасы барядя мялумат вериб. Илк олараг "Танры" вя "тцрк"
сюзлярини охумаьа мцвяффяг олан алим гядим тцрклярин йазы мя-
дяниййяти вя ялифбасы барядя кяшфи иля дцнйа елминя вя тцрколоэийа
тарихиня дяйярли тющфя вериб.

1905 - Бакыда илк фящля депутатлары совети йарадылыб. Чар Русий-


асыны бцрцйян ингилаб дальасынын ясас сийаси мяркязляриндян олан
Бакы сол тямайцллц сийаси ъяряйанларын, о ъцмлядян болшевиклярин
ян актив фяалиййят мейданына чеврилмякдя иди.

1918 - Танынмыш йазычы, драматург Имран Гасымов (1918-


1981) анадан олуб. "Узаг сащиллярдя" романынын (Щясян Сейид-
бяйли иля бирэя), повест вя щекайялярин, пйеслярин, бир сыра филмлярин
("Бизим кцчя", "Инсан мяскян салыр", "Онун бюйцк цряйи" вя с.)
ссенариляринин мцяллифидир.

1999 - Азярбайъан Республикасы иля АТЯТ арасында ямякда-


шлыьын йени мярщялясиня тякан верян Гаршылыглы Анлашма Мемо-
рандуму имзаланыб. Бундан бир гядяр яввял АТЯТ Бакыда да-
ими офис ачмаг барядя гярар (16 нойабр 1999) гябул етмишди.

2000 - Бакыда вя Азярбайъанын диэяр бюлэяляриндя 6-6,5 бал


эцъцндя зялзяля баш вериб. Еписентри Хязяр дянизиндя йерляшян зял-
зяля нятиъясиндя Бакыда бир сыра биналар зяряр эюрмцш, нисби даь-
ынтылар олмуш, бир нечя няфяр йараланмышды.

332
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
26 нойабр

1917 - Цмумрусийа Мцяссисляр Мяълисиня сечкиляр кечирилиб.


Ъянуби Гафгазда 15 партийанын гатылдыьы сечкидя ермяниляр ара-
сында "Дашнаксцтйцн", Азярбайъанда "Мцсават", Эцръцстанда
меншевик партийалары цстцнлцк (цмумиликдя 73 фаиз) газаныблар.
Болшевикляр Ъянуби Гафгаз цзря ъямиси 4,4 фаиз, Бакыда 20 фаиз
сяс топлайыблар. Цмцмрусийа мигйасында да умдуглары нятиъяни
ялдя едя билмяйян болшевикляр Мцяссисляр Мяълисинин чаьырылмасы-
на имкан вермядиляр. Нятиъядя Ъянуби Гафгаздан сечилмиш де-
путатлар (о ъцмлядян 44 азярбайъанлы депутат) Загафгазийа Сей-
мини (феврал 1918) тяшкил етдиляр.

1991 - Али Советин сессийасында Даьлыг Гарабаь Мухтар Ви-


лайятинин ляьв едилмяси барядя гярар гябул олунуб. Гярар ермя-
нилярин гондарма дювлят - "Даьлыг Гарбаь Республикасы" йарат-
маг гярарына (2 сентйабр 1991) ъаваб олараг гябул едилмишди.
Али Совет кечмиш ДГМВ-нин мяркязи Степанакертин адынын дяй-
ишдириляряк Ханкянди адынын бярпа олунмасы, щабеля Мардакерт
вя Мартунинин тарихи адларынын (Аьдяря вя Хоъавянд) бярпасы
барядя ганун гябул едиб. Даьлыг Гарабаьда Щадрут вя Ясэяран
районлары ляьв едилиб, Щадрутун яразиси Хоъавянд районунун
тяркибиня, Ясэяранын яразиси ися йени йарадылан Хоъалы районунун
тяркибиня верилиб.
- Али Советин иъласында щямчинин парламентин даими фяалиййят
эюстяряъяк органынын - Милли Шуранын йарадылмасы барядя гярар
гябул едилиб. 50 няфярлик Милли Шура мцхалифят вя игтидар ("дем-
блок" вя "комблок") депутатларындан паритет ясасда (25-25) фор-
малашды. 1992-ъи илин майындан Милли Мяълис адланан ганунвериъи
орган 1995-ъи илядяк Али Советин функсийасыны йериня йетирди.

333
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
27 нойабр

1988 - Ермянистан ССР-ин Гугарк, Спитак вя Степанаван шя-


щярляриндя азярбайъанлыларын депортасийасы террор вя гятллярля
мцшайият олунуб. Цч эцн (27-29 нойабр) ярзиндя ермяни силащлы
дястяляри тяряфиндян 33 азярбайъанлы гятля йетирилиб. Бу щадисядян
сонра Ермянистандакы азярбайъанлы ящалинин кцтляви кючц сон
мярщяляйя гядям гойуб. Декабрда Ермянистандан Азярбайъа-
на 100 миндян чох (цмумиликдя 220 минядяк) сойдашымыз пя-
нащ эятирди.

1991 - Даьылмагда олан империйанын сонунъу мяркязи орга-


ны - ССРИ Дювлят Шурасы Даьлыг Гарабаь мцнагишясиня даир нюв-
бяти декларатив гярар гябул едиб. Гярарын ады онун мащиййятин-
дян хябяр верирди: "ДГМВ-дя, Азярбайъан Республикасынын вя
Ермянистан Республикасынын сярщядйаны районларында вязиййяти
сабитляшдирмяк тядбирляри щаггында". Сяняддя Даьлыг Гарабаь
айрыъа ярази субйекти кими эюстярилмиш вя онун Азярбайъанын
яразиси олдуьу щеч бир йердя гейд олунмамышды. Бу, 1989-ъу илин
йанварындан, йяни Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайяти хцсуси ида-
ретмя формасы иля Москванын нязарятиня вериляндян сонра иттифаг
органлары тяряфиндян гябул едилян гярарларын давамы иди. ССРИ
Дювлят Шурасы Ермянистандан Даьлыг Гарабаьын илщагы щаггын-
да гярары (1 декабр 1989) ляьв етмяйи тяляб ется дя, Йереван бу-
ну гулагардына вурду.

1992 - Азярбайъанла Маъарыстан (юлкямизин мцстягиллийини


1991-ъи ил декабрын 26-да таныйыб) арасында дипломатик мцнаси-
бятляр гурулуб.

334
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
28 нойабр

1578 - Аьсу чайы сащилиндя, Моллащясян кянди йахынлыьында


Сяфяви гошунлары иля Османлынын мцттяфиги, Крым ханы Адил Эя-
райын гошунлары арасында дюйцш олуб. Баба бяй Гараманлынын
башчылыг етдийи Сяфяви гцввяляри галиб эялибляр, Крым ханы йарала-
нараг ясир дцшцб, онун гошун щиссяляри ися Османлынын назарятин-
дяки Дярбяндя эери чякилибляр. Бундан юнъя (9 сентйабр 1578)
Сяфявиляр Ганых (Алазан) чайы сащилиндя Османлыны мяьлуб етмиш-
ди. Лакин сонракы щярби ямялиййатлар Османлынын цстцнлцйц иля
кечди вя мцщарибя Сяфявилярин Шимали Азярбайъаны итирмяси иля
(1590) нятиъялянди.

1989 - ССРИ Али Совети "Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятиндя


вязиййятин нормаллашдырылмасы тядбирляри щаггында" гярар гябул
едиб. Сянядя ясасян, Даьлыг Гарабаьда Москванын бирбаша ида-
рячилик формасы - Хцсуси Идаря Комитяси (1989-ъу ил йанварын 12-
дя йарадылмышды) ляьв олунуб, онун явязиндя Республика Тяшки-
лат Комитяси йарадылыб. Бундан ялавя, мухтар вилайятин Халг Де-
путатлары Советинин фяалиййяти бярпа олунуб. ДГМВ цзря Тяшки-
лат Комитясинин рящбяри вязифясиня Азярбайъан КП МК-нын 2-ъи
катиби Виктор Полйаничко тяйин едилди. Бакынын формал табечилий-
индя олса да, бу гурум да эерчякдя Москванын нязарятиндя фя-
алиййят эюстярирди.

2006 - МДБ дювлят башчыларынын Минскдя кечирилян саммити


чярчивясиндя Азярбайъан вя Ермянистан президентляринин эюрцшц
олуб. Эюрцшдян сонра президент Илщам Ялийев сцлщ просесинин
"щялледиъи мярщяляйя" дахил олдуьуну билдириб. Лакин чох кечмя-
дян Ермянистан рящбярлийи парламент сечкилярини (май 2007) бя-
щаня едяряк данышыгларда нювбяти фасиля эютцрдц.

335
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
29 нойабр

1744 - Сяфяви дювлятинин сцгутундан сонра Азярбайъан тор-


пагларыны Иран тахты ятрафында бирляшдирмяк истяйян Надир шащ Шя-
кийя йцрцш едиб. Бундан аз юнъя Шякидя Щаъы Чялябинин башчылыьы
иля цсйан баш вермиш вя мцстягил Шяки ханлыьы йаранмышды. Надир
шащын Шяки ханлыьыны юзцня табе етдирмяк ъящди уьурсуз олду. Бир
гядяр сонра (13 феврал 1745) Шякийя йенидян йцрцш едян Надир ша-
щын гошунлары йеня уьурсузлугла цзляшди.

1918 - Милли Шуранын сядри М.Рясулзадя Азярбайъан ящалисиня


мцраъият едиб. О, "милли вя мязщяб фяргляриня бахмайараг"
бцтцн ящалини Халг Ъцмщуриййятинин йени парламентиндя тямсил
олунмаьа чаьырыб: "Цмуми вятяндя мцштяряк щяйатларыны гур-
маг цчцн онлар бир-бирляриня ял узатмалы вя йардым етмялидирляр".
Лакин бу чаьырыш ермяни вя руслар тяряфиндян рядд едилди вя онлар
илк мярщялядя парламентдян кянарда галдылар.

1928 - Азярбайъан тясвири сянятинин эюркямли нцмайяндяси,


дцнйа шющрятли ряссам Тащир Салащов анадан олуб. Бюйцк сянят-
кар 80 иллик йубилейи яряфясиндя президент Илщам Ялийевин сярянъ-
амы иля Азярбайъан мядяниййятинин инкишафында мцстясна хид-
мятляриня эюря юлкямизин ян йцксяк мцкафаты - "Щейдяр Ялийев"
ордени иля тялтиф олунуб.

1990 - Азярбайъан ССР-ин адынын дяйишдириляряк Азярбайъан


Республикасы адландырылмасы вя цчрянэли байраьын Азярбайъанын
дювлят байраьы елан едилмяси барядя фярман верилиб. 1991-ъи илин 5
февралында Али Совет бунунла баьлы ганун гябул етди. Диэяр фяр-
манла 28 май "Милли истиглал эцнц" елан едилиб. 1994-ъц илдя пре-
зидент Щейдяр Ялийевин фярманы иля 28 май Республика эцнц елан
олунду.

336
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
30 нойабр

1918 - Бакыда фактики щакимиййяти яля алмыш инэилис гошунлары-


нын команданы эенерал Томсон Хязяр донанмасынын тиъарят эя-
миляринин инэилис команданлыьынын сярянъамына кечмяси барядя
ямр вериб. Бу мягсядля майор Браунун рящбярлийи иля "Инэилис дя-
низ тиъаряти" ширкяти йарадылыб. Бундан юнъя эенерал Томсон
юзцнц Бакынын эенерал-губернатору елан етмиш вя Бакы губер-
нийасында бцтцн идарячилийин инэилис щярби команданлыьына верил-
мяси барядя ямр имзаламышды. Полковник Коккерел мцттяфиг
(Антанта) гцввяляринин Бакыдакы полис комиссары тяйин едилмишди.

1990 - Ермяни тяхрибатчы дястяляринин Ханкянди аеропорту


(1991-ъи илдя Хоъалы аеропорту адландырылды) йахынлыьында сярнишин
автобусуну партлатмасы нятиъясиндя 2 азярбайъанлы щялак олуб
11 няфяр йараланыб.

2001 - Москвада МДБ дювлят башчыларынын саммити чярчивя-


синдя Азярбайъанла Газахыстан арасында Хязярин дибинин орта
хятт принсипи цзря бюлцнмясиня даир дювлятлярарасы сазиш имзала-
ныб. Сяняди президентляр Щейдяр Ялийев вя Нурсултан Назарбай-
ев имзалайыблар. 2002-ъи илдя Азярбайъанла Русийа арасында ана-
ложи сяняд имзаланды, 2003-ъц илдя ися цч юлкя арасында Хязярин
секторал бюлэцсцня даир йекун разылашма ялдя едилди.

337
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
1 декабр

1510 - Сяфявилярля Шейбаниляр (юзбякляр) арасында Мярв дюйцшц


олуб. Сяфяви гошунлары галиб эялибляр вя Хорасан вилайяти Сяфяви
императорлуьунун тяркибиня гатылыб. О вахтадяк Шащ Исмайыл
Хорасан истисна олмагла бцтцн Ираны, Азярбайъаны вя яряб Ирагы-
ны юз щакимиййяти алтында бирляшдирмишди.

1920 - Азярбайъанда болшевик щюкумятинин - Мцвяггяти Ин-


гилаб Комитясинин рящбяри Няриман Няриманов Ермянистан
коммунистляриня мяктуб эюндяряряк Зянэязурун Ермянистана
верилмясиня разылыьыны билдириб. Нойабрын 29-да Ермянистанда со-
вет щакимиййяти гурулмушду вя Азярбайъан болшевикляри советля-
рин цмуми гялябяси хатириня Зянэязуру ермяниляри вердиляр. Бун-
дан бир гядяр юнъя (10 август 1920) Русийа К(б)П-нин Гафгаз
Бцросу Азярбайъан рящбярлийинин разылыьы олмадан Нахчыванын
Шярур-Дяряляйяз бюлэясини Ермянистана вермяк бярядя гярар гя-
бул етмиш, Зянэязур вя Гарабаьы ися "мцбащисяли яразиляр" елан
етмишди. Беляъя, Азярбайъан торпагларыны гопармаг щесабына
Ермянистан ССР (яразиси 29 мин кв км) йаранды.

1989 - Зянэязурун ермяниляря верилмясинин 69-ъу ил-


дюнцмцндя Ермянистан ССР-ин Али Совети Даьлыг Гарабаьын
Ермянистана бирляшдирилмяси барядя гярар гябул едиб. О вахткы
ССРИ Конститусийасыны, еляъя дя бейнялхалг щцгугун ясас норма
вя принсиплярини кобуд шякилдя позан бу аддымла Ермянистан
Азярбайъана гаршы ярази иддиасыны рясмян елан етмиш олду.

338
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
2 декабр
1463 - Венесийа Сенатында Османлыйа гаршы мцбаризядя Аь-
гойунлу дювляти иля иттифаг мясяляси мцзакиря олунуб. Лакин
1472-ъи илдя башланан Аьгойунлу-Османлы мцщарибясиндя Вене-
сийа Узун Щясяня кюмяк эюстярмяди. Авропа ики тцрк дювлятинин
амансыз савашында мараглы иди.

1920 - Тцркийя иля дашнак Ермянистаны арасында Александро-


пол (Эцмрц) сазиши имзаланыб. Ермяни тяряф Севр мцгавилясинин
(10 август 1920) гцввядян дцшдцйцнц гябул едяряк Тцркийяйя
ярази иддиасы олмадыьыны билдириб, Нахчыванла баьлы иддиаларындан
ял чякиб, цстялик Эцмрцнц Тцркийяйя вермяйя разылашыб. Антанта
иля Османлы арасында баьланан Севр мцгавилясиндя Гарсын Ер-
мянистана верилмясиня даир маддя варды. Ататцрк Тцркийяси
мцгавиляни рядд етди вя дашнакларын Гарсы истямясиня ъаваб ола-
раг Ермянистанла саваша (23 сентйабр) башлады. Ермяниляри мяь-
луб едян тцркляр Эцмрцнц яля кечирдиляр вя дашнак щюкумятини
тяслимчи сцлщя мяъбур етдиляр. Лакин дашнаклар Эцмрц сазишини
имзалайанда Ермянистанда фактики щакимиййяти итирмишдиляр, Иря-
ванда совет щакимиййяти гурулмушду. Совет Ермянистаны Русий-
анын дястяйи иля Эцмрц сазишини рядд ется дя, Гарс мцгавиляси
(март 1921) иля Тцркийяйя, щабеля Нахчывана иддиаларындан ваз
кечди, газанъы ися Эцмрцнц ялиндя сахламаг олду.

1937 - Танынмыш бястякар, халг артисти Емин Сабитоьлу (1937-


2000) анадан олуб.

2005 - Цчцнъц чаьырыш Милли Мяълисин илк иъласында тяшкилати


мясяляйя бахылыб. Щаким партийадан Огтай Ясядов парламентин
йени сядри, Зийафят Ясэяров 1-ъи мцавин, Бащар Мурадова мца-
вин сечилибляр. Даща бир витсе-спикер постуна битяряф Валещ Ялясэ-
яров сечилиб.
339
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
3 декабр

1991 - Али Совет Азярбайъанын мцстягиллийинин танынмасы ха-


щиши иля БМТ-йя вя дцнйа дювлятляриня мцраъият гябул едиб.
Мцраъиятя илк реаксийа Румынийа (11 декабр) вя Пакистандан
(13 декабр) эялди вя онлар Тцркийядян сонра Азярбайъанын
мцстягиллийини таныйан 2-ъи вя 3-ъц юлкя олдулар.

1996 - АТЯТ-ин Лиссабонда (Португалийа) кечирилян самми-


тиндя (2-3 декабр) Даьлыг Гарабаь мцнагишясинин низамлан-
масы барядя бяйанат гябул олунуб. Саммитин йекун сянядиндя
Гарабаь низамланмасынын цч принсипини якс етдирян бянд йер
алмышды: Азярбайъанын ярази бцтювлцйц бярпа едилир, Даьлыг Га-
рабаьа Азярбайъанын тяркибиндя йцксяк мухтариййят статусу
верилир, бюлэянин щяр ики иъмасынын тящлцкясизлийи тямин олунур.
Лакин Ермянистан консенсус принсипиндян суи-истифадя едяряк
щямин маддяйя разылыг вермяди. Президент Щейдяр Ялийев ися
ъаваб аддымы кими бцтювлцкдя саммитин йекун сянядиня вето
гойаъаьыны билдирди. Нятиъядя критик вязиййятдян чыхыш йолу кими
АБШ, Русийа, Франса вя диэяр юлкялярин сяйи иля щямин мцддяа-
лар АТЯТ-ин сядри, Исвечря ХИН башчысы Флавио Коттинин хцсуси
бяйанаты шяклиндя гябул олунду. АТЯТ-ин 53 юлкяси сяняди гя-
бул ется дя, Ермянистан онун ялейщиня сяс верди. Лиссабон прин-
сипляри индийядяк Гарабаь низамланмасынын башлыъа принсипляри
олараг галмагдадыр.

2008 - Бакыда Авропа Шурасы мядяниййят назирляринин "Мя-


дянийятлярарасы диалог Авропа вя онун гоншу реэионларында
давамлы инкишафын вя сцлщцн ясасыдыр" мювзусунда конфрансын-
да "Бакы бяйаннамяси" гябул олунуб. Илк дяфя олараг Бакы
конфрансында Авропа иля йанашы, мцсялман юлкяляри дя иштирак
едибляр.

340
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
4 декабр

1929 - Азярбайъанда дювлят ящямиййятли илк горуг - Загатала


горуьу йарадылыб. Загатала вя Балакян районлары яразисиндя 25
мин щектардан чох яразини ящатя едян горугда ады "Гырмызы кита-
ба" дцшмцш онларла надир битки вя щейван нювц мцщафизя олунур.

1988 - Бакынын Ленин (индики Азадлыг) мейданында нойабрын


17-дян давам едян митингляря орду щиссяляринин мцдахиляси иля
сон гойулуб. 18 эцн давам едян аксийа Ермянистандан азяр-
байъанлыларын кцтляви депоратсийасына, Ермянистанын Азярбайъа-
на гаршы ярази иддиаларына ССРИ-нин вя о вахткы республика рящ-
бярлийинин бяслядийи лагейд мцнасибятя кцтляви халг етиразы иди.
Декабрын 4-дя Бакыда фювгяладя вязиййят режими тятбиг едилмиш,
эеъя йарысы мейдана ССРИ ДИН-ин Дахили Гошунлары вя щярби тех-
ника йеридилмиш, аксийа бюйцк зоракылыгла даьыдылмышды. Йцзлярля
инсан щябс олунмуш вя йараланмышды.

1999 - Президент Щейдяр Ялийев амнистийа щаггында фярман


имзалайыб. Авропа Шурасынын 50 иллийи мцнасибятиля елан едилян
амнистийа акты 11 мин мящбуса шамил едилди, 4 мин няфяр ъяза-
чякмя йерляриндян азадлыьа чыхды.

2008 - АТЯТ-ин Хариъи Ишляр Назирляри Шурасынын Щелсинкидя


кечирилян иллик топлантысында Азярбайъан нцмайяндя щейяти
"Даьлыг Гарабаь мцнагишясинин сцлщ йолу иля низамланмасына
даир принсипляр" адлы сяняд йайыб. Сяняддя Азярбайъанын мцна-
гишянин сийаси васитялярля щяллиня тяряфдар олдуьу, лакин щеч вахт
ярази бцтювлцйцнц эцзяштя эетмяйяъяйи вурьуланырды. Щелсинкидя
Азярбайъан вя Ермянистан ХИН рящбярляринин Русийа вя Франса
хариъи ишляр назирляри вя АБШ дювлят катиби йардымчысынын иштиракы
иля эюрцшц кечирилиб.

341
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
5 декабр

1906 - Азярбайъанын халг артисти Яшряф Йусифзадя (1906-1963)


анадан олмушдур.

1921 - Танынмыш актйор, халг артисти Щясянаьа Салайев (1921-


1981) анадан олуб.

1994 - Будапештдя Авропа Тящлцкясизлик вя Ямякдашлыг


Мцшавирясинин (АТЯМ) иштиракчысы олан юлкялярин дювлят башчыла-
рынын саммити ишя башлайыб. Саммитдя (5-6 декабр) Даьлыг Гара-
баь мцнагишясинин щялли сащясиндя АТЯТ-ин фяалиййятинин эцълян-
дирилмяси барядя гярар гябул олунуб. Сяняддя мцнагишянин ики
мярщялядя щялли яксини тапмышды: биринъи мярщяля - ишьал олунмуш
яразилярин бошалдылмасы вя мяъбури кючкцнлярин юз торпагларына
гайытмасынын тямин олунмасы; икинъи мярщяля - мцнагишянин там
вя щяртяряфли щялли цчцн Минск конфрансынын чаьырылмасы. Саммит-
дя щямчинин сийаси разылыьын щяйата кечирилмясиндян сонра мцна-
гишя бюлэясиня бейнялхалг сцлщмярамлы гцввялярин эюндярилмяси
барядя гярар гябул едилиб. Гярара ясасян, сцлщмярамлы континэ-
ентдя бир юлкя 30 фаиздян артыг тямсилчилийя малик ола билмязди.
Саммитдя Азярбайъан вя Ермянистан президентляри Щейдяр
Ялийев вя Левон Тер-Петросйан арасында нювбяти эюрцш кечирилиб.
Будапешт саммитинин йекуну олараг АТЯМ-ин АТЯТ адланды-
рылмасы барядя гярар гябул олунуб.

2003 - Президент Илщам Ялийевин АТЯТ-ин Минск групунун


Русийа, АБШ вя Франсадан олан щямсядрляри иля илк эюрцшц олуб.
Бир иллик фасилядян сонра Гарабаь сцлщ просеси бярпа олунуб.
Щямсядрлярин Азярбайъан вя Ермянистан рящбярляри иля сонунъу
эюрцшц 2002-ъи илин нойабрында олмушду.

342
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
6 декабр

1846 - Русийа чары I Николай Ъянуби Гафгазда бяй вя аьала-


рын щцгуглары щаггында ганун (рескрипт) имзалайыб. Гафгазын илк
ъанишини граф С.Воронтсовун тяшяббцсц иля щазырланан сяняд чар
Русийасынын ишьал етдийи Азярбайъан торпагларында бяй вя аьала-
рын мцлкиййят щцгуглары, онларын кяндлилярля мцнасибятляри вя с.
яксини тапмышды. 1841-ъи илдя азярбайъанлы бяй вя аьаларын тор-
пагларынын мцсадиря олунмасы барядя ганун верилмяси йерлярдя
цсйанлара сябяб олмушду вя онун иърасы дайандырылмышды. Йени
ганунда илк дяфя олараг бяй вя аьалара мяхсус торпаглар онла-
рын ирси мцлкиййяти кими тясдиг олунурду.

1881 - Азярбайъан рабитясинин йарандыьы эцндцр. Бакыда илк


телефон рабитя гурьусу истифадяйя верилиб. Президент Илщам Ялийе-
вин 2006-ъы илдя щямин тарихин 125 иллийи мцнасибятиля имзаладыьы
сярянъама ясасян, 6 декабр рабитя вя информасийа технолоэийала-
ры сащяси ишчиляринин пешя байрамы эцнц елан едилиб.

1993 - Милли Мяълисин гярары иля Азярбайъанын йени Конститу-


сийасынын лайищясинин щазырланмасы иля баьлы илк ишчи груп - мцвяг-
гяти комиссийа йарадылыб. Комиссийанын фяалиййяти гейри-гянаят-
бяхш олдуьундан 1994-ъц илин майында онун тяркиби йенилянди.
Бунунла беля, комиссийа Конститусийа щазырлыьы йюнцндя реал фя-
алиййят эюстяря билмяди. Бу арада юлкядя йашанан мцряккяб про-
сесляр, дювлят чеврилиши ъящдляри вя с. юлкя рящбярлийинин мясяля иля
билаваситя мяшьул олмасыны мцмкцнсцз едирди. Нящайят, 1995-ъи
ил майын 2-дя президент Щейдяр Ялийевин сядрлийи иля Конститусийа
комиссийасы йарадылды вя Ясас Ганунун лайищяси щазырланды.

343
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
7 декабр

1875 - Халг Ъцмщуриййятинин гуруъуларындан олан Фятяли хан


Хойски (1875-1920) Шякидя анадан олуб. Яслян Ъянуби Азяр-
байъанын Хой шящяриндяндир, улу бабалары Хой вя Шякинин ханла-
ры, атасы чар Русийасынын эенералы олуб. Ф.Хойски 1906-ъы илдя II
Дювлят Думасынын депутаты сечилиб. Ъцмщуриййятин 1-3-ъц щюку-
мятляриндя баш назир (май 1918 - март 1919) олуб, бешинъи щюку-
мятдя (декабр 1919 - апрел 1920) хариъи ишляр назири ишляйиб. 1920-
ъи илин ийунунда Тифлисдя ермяни террорчулары тяряфиндян гятля йети-
рилиб.

1918 - Бакыда Щ.З.Таьыйевин Гызлар Мяктябинин бинасында


(МЕА-нын Ялйазмалар Институту) Халг Ъцмщуриййятинин парла-
менти ишя башлайыб. "Мцсават" фраксийасынын (лидери М.Рясулзадя)
тяклифи иля Ялимярдан бяй Топчубашов парламентин сядри, Щясян
бяй Аьайев онун мцавини сечилиб. Иъласда мцвяггяти Назирляр Шу-
расынын истефасы гябул едилиб вя йени (цчцнъц) щюкумятин тяшкили йе-
нидян Ф.Хойскийя тапшырылыб. Парламент юлкя ящалисинин 24 мин ня-
фяриня 1 депутат олмагла формалашмышды вя 80 азярбайъанлы, 21 ер-
мяни, 10 рус, 1 алман, йящуди, эцръц вя полйак депутат цчцн йер
айрылмышды. Щямкарлар вя нефт сянайечиляри цчцн 5 йер нязярдя ту-
тулмушду. Бу, мцсялман Шяргиндя демократик ясаслы илк парла-
мент иди. Парламентдя 11 фраксийа варды. 17 ай мцддятиндя 145
иълас кечирилмиш, 230-дяк ганун гябул олунмушду.

1989 - Азярбайъан ССР Али Советинин Ряйасят Щейяти Ермя-


нистан парламентинин Даьлыг Гарабаьын илщаг едилмяси барядя гя-
рарына (1 декабр 1989) бир щяфтя сонра мцнасибят билдириб. Али Со-
ветин Ряйасят Щейяти гярары "Азярбайъан ССР-ин суверенлийиня
йолверилмяз мцдахиля" кими дяйярляндириб.
344
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

8 декабр

1901 - Азярбайъан театрынын эюркямли сималарындан бири, халг


артисти Мярзийя Давудова (1901-1962) анадан олуб.

1989 - Ермянистанын Азярбайъана гаршы ярази иддиалары силащлы


щцъумларла мцшайият олунмаьа башлайыб. Ермяни силащлы дястяля-
ринин Азярбайъанын сярщяд бюлэяляриня интенсив басгынлары баш ве-
риб. Бу заман азярбайъанлыларын Ермянистандан депортасийасы
тамамиля баша чатдырылмыш, Даьлыг Гарабаьдакы азярбайъанлы
ящалийя гаршы етник тямизлямя кампанийасы старт эютцрмцшдц.
Декабрын икинъи йарысында ермяни силащлы дястяляринин тяхрибатчы
Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятиндян кянара чыхыб, Ермянис-
тандан эятирилян силащлы дястяляр Ханлар (индики Эюйэюл) вя Ша-
умйан (индики Эоранбой районунун яразиси) районларындакы ер-
мяни йашайыш мянтягяляриндя йерляшдирилмяйя башлайыб.

1991 - Беларусун Брест шящяри йахынлыьындакы "Беловежскайа


Пушша" горуьундакы "Вискули" щюкумят игамятэащында Русийа,
Украйна вя Беларусун рящбярляри Борис Йелтсин, Леонид Кравчук
вя Станислав Шушкевич " Мцстягил Дювлятляр Бирлийинин йарадылма-
сы щаггында" бяйанат имзалайыблар. Щямин сянядля ССРИ-нин тяш-
килиня даир 1922-ъи ил 30 декабр тарихли иттифаг мцгавилясиня хитам
верилиб. Беляъя Совет Иттифагы йаранмасынын 69-ъу илдюнцмцня цч
щяфтя галмыш сцгут етди. Славйан цчлцйцнцн гярарына биринъи ола-
раг Газахыстан гошулду, декабрын 21-дя ися Азярбайъан да да-
хил олмагла кечмиш совет республикаларынын рящбярляри Алматыда
топланараг МДБ-нин тясис олунмасы барядя гярар гябул етдиляр.

345
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
9 декабр

1795 - Эенерал Савелйевин башчылыг етдийи чар Русийасы гошун-


лары Дярбянд истигамятиндя Азярбайъан яразисиня сохулублар.
Русийа гошунлары бир ай ярзиндя Эянъяйядяк ирялилядикдян сонра
эери гайыдыблар. Бунун ардынъа 1796-ъы илин йазында эенерал
В.Зубовун башчылыьы алтында рус гошунлары йенидян Азярбайъа-
нын шимал торпагларына щцъум едибляр, Дярбянд шящяри руслар тя-
ряфиндян ишьал олунуб. Щямин ил чар II Йекатеринанын вяфатындан
сонра рус гошунлары эери гайытдылар. Бу, Азярбайъан торпаглары-
нын Русийа империйасы тяряфиндян ишьалына (1801-1828) щазырлыг
йцрцшляри иди.

1897 - Танынмыш алим, Азярбайъанын илк епидемиологу, тибб


елмляри доктору Исмайыл Ахундов анадан олуб. Алманийада
тящсил алдыгдан вя бир мцддят орада ишлядикдян сонра 1929-ъу ил-
дя Азярбайъана гайыдыб вя республикада епидемиолоэийа елми
мяктябинин ясасыны гойуб. 1930-1950-ъи иллярдя Азярбайъанда
малйарийанын кюкцнцн кясилмяси онун ады иля баьлыдыр.

1991 - Ислам Конфрансы Тяшкилатынын цзвц олан юлкялярин дюв-


лят башчыларынын Сенегалын пайтахты Дакарда кечирилян зирвя то-
плантысында Азярбайъан Республикасы тяшкилата тамщцгуглу цзв
гябул едилиб. Бу, мцстягил Азярбайъанын гябул олундуьу илк бей-
нялхалг тяшкилат иди.

1992 - Ермянистан силащлы гцввяляри атяшкяс барядя Сочи разы-


лашмасыны (сентйабр) позараг Зянэилан районунун сярщяд кянд-
ляриня щцъума башлайыблар. Цч эцн сцрян дюйцшляр нятиъясиндя ер-
мяни гцввяляри районун 8 кяндини ишьал едибляр. Ермянилярин бу
яразидя мющкямлянмяси 1993-ъц илин пайызында Зянэилан райо-
нунун ишьалында мцщцм рол ойнады.

346
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
10 декабр

1922 - Ъянуби Гафгазын цч совет республикасынын нцмайяндя-


ляринин иштиракы иля Ы Загафгазийа советляр гурултайы ишя башлайыб.
Азярбайъандан 175 депутатын иштирак етдийи гурултайын (10-13
декабр) йекуну олараг Загафгазийа Совет Сосиалист Федератив
Республикасынын йарадылдыьы елан олунуб. "Загфедерасийа"нын
ясасы 1922-ъи ил мартын 12-дя Русийанын тяшяббцсц иля тясис едилян
Загафгазийа Совет Сосиалист Республикалары Федератив Иттифагы иля
гойулмушду. Гурултайда федерасийанын рящбяр органы - Загаф-
газийа Мяркязи Иъраиййя Комитяси (150 цзв вя 50 намизяд) сечи-
либ. ЗСФСР-ин йаранмасы Азярбайъан ССР-и формал мцстягиллик-
дян дя мящрум етди. Ейни заманда, бу, ССРИ-нин тяшкилиня илк
аддым иди. Декабрын 30-да ЗСФСР, РСФСР, Украйна ССР вя
Белорусийа ССР иттифаг дювлятини - ССРИ-ни тясис етдиляр. "Загфе-
дерасийа" 1936-ъы илядяк мювъуд олду вя щямин ил Ъянуби Гафга-
зын цч республикасы ССРИ-нин мцттяфиг субйектиня чеврилди.

1924 - Халг шаири, драматург, иътиаи хадим Няби Хязри (1924-


2007) Бакы Хырдалан кяндиндя анадан олуб. Республика Дювлят
Телевизийа вя Радио Верилишляри Комитясинин сядри олуб, Хариъи
Юлкялярля Достлуг вя Мядяни Ялагяляр Ъямиййятиня рящбярлик
едиб, "Шющрят" вя "Истиглал" орденляри иля тялтиф едилиб.

1991 - Даьлыг Гарабаь ермяниляри "мцстягиллик щаггында ре-


ферендум" кечирибляр. Бюлэядя азярбайъанлы ящалийя гаршы етник
тямизлямянин кечирилдийи бир вахтда тяшкил олунан аксийа щеч бир
щцгуги ясаса малик дейилди вя Ермянистандан савайы кимся тяря-
финдян танынмады. 15 ил сонра (10 декабр 2006) сепаратчы режимдя
"конститусийа" гябулу цзря кечирилян рефередумун да агибяти ей-
ни олду.

347
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
11 декабр
1905 - Чар ЫЫ Николай Русийа Дювлят Думасына сечкиляр баря-
дя фярман вериб. Дума 1906-ъы ил апрелин 27-дя ишя башлады. Азяр-
байъанда сечкиляр майын 31-дя кечирилди вя беш азярбайъанлы Дума-
нын депутаты сечилди.

1918 - Халг йазычысы, иътимаи хадим Байрам Байрамов (1918-1994)


анадан олуб. Гарабаьа Халг Йардымы Комитясиня рящбярлик едиб.

1988 - Ермянистандакы зялзялядян (7 декабр) сонра бу юлкяйя илк


йардым едянлярдян бири Азярбайъан олуб. Лакин ермяни тяряфи хисля-
тиня садиг галараг Азярбайъан тяййарясини гябул етмяйиб. Ленина-
кан (Эцмрц) щава лиманында диспетчерляр тяряфиндян йанлыш истига-
мятляндирилян "Ил-76" тяййаряси даьа дяйяряк партлайыб, 63 няфяр хила-
седиъи (ещтийатда олан щярбчи) вя 9 екипаж цзвц щялак олуб. Бир няфяр
хилас олса да, юмцрлцк шикяст галыб. Буна ряьмян Азярбайъандан
Ермянистана гатарла щуманитар йардым вя 150 няфяр иншаатчы эюндя-
рилди. Даьыдыъы зялзяля (25 минядяк адам юлмцшдц) иля дцнйанын диг-
гятини юзцня ъялб едян Ермянистан азярбайъанлыларын депоратасийа-
сыны баша чатдырды, дцнйа ися буну "эюрмяди".

1991 - Халг Ъябщясинин тязйиги иля эенерал-лейтенант Валещ Бяр-


шадлы мцдафия назири вязифясиндян азад едилиб, онун йериня республи-
канын щярби комиссары Таъяддин Мещдийев тяйин едилиб. Ики айа йа-
хын назир олан Т.Мещдийев ися "Дашалты фаъияси" (26 йанвар 1992) иля
йадда галды.
- Румынийа Тцркийядян сонра Азярбайъанын мцстягиллийини таныйан
икинъи юлкя олуб. Ики юлкянин дипломатик ялагяляри1992-ъи ил ийунун 21-
дя гурулду.

2003 - Ъеневрядя кечирилян "Информасийа Ъямиййяти цзря Дцнйа


Саммити"ндя Азярбайъан президенти Илщам Ялийевля Ермянистан рящ-
бяри Роберт Кочарйан арасында илк эюрцш олуб.
348
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
12 декабр
1727 - Русийа иля Сяфяви дювляти арасында Щабур сцлщ мцгави-
ляси имзаланыб. Мцгавиляйя ясасян, Ъавад, Салйан, Шешпара, Ру-
стов, Губа яразиляри Русийанын нязарятиня кечиб. Бундан юнъя
баьланан Петербург мцгавиляси иля (12 сентйабр 1723) Сяфявиляр
Хязярсащили бюлэяляри Русийайа эцзяштя эетмишди.

1905 - Иранда ингилаб башланыб. Русийадакы 1905-ъи ил ингилабынын


тясири алтында башлайан вя тарихя Мяшрутя (Конститусийа) ингилабы ады
иля дцшян щадисяляр тядриъян (1908-ъи илдян) Ъянуби Азярбайъанда
милли щяряката чеврилиб. Сяттярханын башчылыг етдийи ингилаб 1911-ъи
илин декабрында Русийанын Иран режиминя кюмяйи иля йатырылыб. Тябри-
зя дахил олан рус гошунлары ингилабчылара диван тутублар.

1945 - Мяшрутя ингилабынын илдюнцмцндя Ъянуби Азярбайъан-


да Сейид Ъяфяр Пишявяринин рящбярлийи алтында йени ингилаб гялябя
чалыб. Ъянуби Азярбайъан Милли Мяълисинин гярары иля Пишявяринин
башчылыьы алтында Милли Щюкумят гурулуб. Щяряката дястяк верян
совет гошунлары Ираны тярк едяндян сонра шащ режими Милли Щюку-
мят цзяриня щцъума кечди. Пишявяри щяракаты вя 1946-ъы илин дека-
брында сцгут етди. Азярбайъан ССР-я мцщаъирят едян Пишявяри
1947-ъи илин йайында мцяммалы автомобил гязасында щялак олду.

1999 - Азярбайъанда илк бялядиййя сечкиляри кечирилиб. Сечкиляр


нятиъясиндя юлкя цзря 2660-дяк бялядиййя (21 миндян чох бяля-
диййя цзвц) формалашды. Ян бюйцк бялядиййяйя 19, ян кичик бяля-
диййядя 5 цзв сечилмишди.

2003 - Азярбайъан халгынын цмуммилли лидери, екс-президент


Щейдяр Ялийев АБШ-ын Кливленд Клиникасында узун сцрян хястялик-
дян сонра вяфат едиб. Азярбайъанда 7 эцнлцк матям елан олунуб.

349
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
13 декабр
1917 - Бакы фящля вя ясэяр депутатлары Советиня икинъи сечкиляр
кечирилиб. Октйабрын 22-дя кечирилмиш илк сечкилярдя мяьлуб олан
болшевикляр нятиъяляри танымайараг Бакы Совети щюкумятини - Иъ-
раиййя Комитясини зорла яля кечирмишдиляр. Икинъи сечкини юзляринин
тяртиб етдикляри систем цзря кечирян болшевикляр бу дяфя истядикля-
рини ялдя етдиляр. Шаумйанын рящбярлик етдийи болшевикляр Бакы Со-
ветиндя 51 йер, дашнаклар 41 йер, сол есерляр 38, саь есерляр 28 йер
газанмышды. Илк сечкилярин галиби (40 фаиз) олмуш "Мцсават" 21
йерля кифайятлянмяли олмушду. Йени Иъраиййя Комитясиндя 18 йер-
дян 11-ня сащиб олан болшевикляр (6) вя дашнаклар (5) Бакыда фак-
тики щакимиййяти яля алдылар.

1929 - Шяргшцнас алим, тарих елмляри доктору, профессор Салещ


Ялийев (1929-2006) анадан олмушдур.

1991 - Пакистан Ислам Республикасы Азярбайъанын дювлят


мцстягиллийини таныйыб. Бу, Азярбайъанын мцстягиллийини таныйан
цчцнъц (Тцркийя вя Румынийадан сонра) дювлят иди. Ики юлкя ара-
сында дипломатик ялагяляр 1992-ъи ил ийунун 9-да гурулду.

1994 - Азярбайъан Колумбийа иля дипломатик мцнасибятляр


гуруб.

2007 - Президент Илщам Ялийев Азярбайъан Республикасынын


Президенти йанында Гейри-щюкумят Тяшкилатларына Дювлят Дястяйи
Шурасы йарадылмасы щаггында фярман имзалайыб вя Шуранын Ясас-
намясини тясдиг едиб. Ясаснамяйя эюря, Шуранын 11 цзвцндян 3-
ц дювлят органлары нцмайяндяляриндян, 8-и гейри-щюкумят тяшки-
латларынын иряли сцрдцйц намизядлярдян тяшкил олунмалы иди. Прези-
дент 2008-ъи ил апрелин 16-да Шуранын цзвляринин тяйин едилмяси
щаггында сярянъам имзалады вя гурум фяалиййятя башлады.
350
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
14 декабр

1846 - Русийа чары Ы Николай Ъянуби Гафгазын инзибати бю-


лэцсцндя дяйишикликляр едилмяси барядя фярман вериб. Фярмана
ясасян, 1841-ъи илдя йарадылмыш Эцръцстан-Имеретийа губернийасы
вя Хязяр вилайяти ляьв олунуб, онларын явязиндя 4 губернийа - Ти-
флис, Кутаиси, Дярбянд вя Шамахы губернийалары йарадылыб. Азяр-
байъан торпаглары Тифлис, Дярбянд вя Шамахы губернийалары ара-
сында бюлцнцб.

1915 - Эюркямли мцьянни, ССРИ халг артисти Ряшид Бещбудов


(1915-1989) анадан олмушдур. Бакыда Мащны Театрыны йарадыб,
Азярбайъан мусигисинин дцнйада тяблиьиня мисилсиз тющфяляр вериб.

1919 - Бакыда Азярбайъан-Ермянистан конфрансы ишя башлай-


ыб. Нойабрын 23-дя тяряфляр арасында баьланмыш сазишя уйьун ола-
раг кечирилян конфранс ярази мцбащисяляриня щяср олунмушду.
Лакин бир щяфтя (декабрын 21-дяк) сцрян конфранс нятиъясиз битди.
Азярбайъан щейяти (ХИН башчысы Ф.Хойски, дахили ишляр назири
М.Щаъински) сярщяд мцбащисяляринин щяллиндя исрар ется дя, ермя-
ни тяряф мцхтялиф бящанялярля бундан йайыныб, Зянэязур дахил ол-
магла щеч бир мясялядя разылыг ялдя олунмайыб. Бундан бир гя-
дяр сонра (йанвар 1920) ермяни гцввяляри Зянэязурда 50-дяк
азярбайъанлы кяндини талан етдиляр.

1927 - Кристаллографийа сащясиндя мяшщур алим, ядябийй-


атшцнас, Азярбайъан ЕА-нын мцхбир цзвц Худу Мяммядов
(1927-1988) Аьдамын Мярзили кяндиндя анадан олуб. Кечмиш
ССРИ-дя илк дяфя "Кристаллографийа вя кристаллофизика" ихтисасы цзря
намизядлик диссертасийасы мцдафия едиб, бу сащядя кяшфляри дцнйа
елми мяркязляриндя йцксяк гиймят алыб. "Нахышларын йаддашы",
"Гоша ганад" кими популйар китабларын мцяллифидир.

351
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
15 декабр

1055 - Султан Тоьрул бяйин башчылыг етдийи Сялъуг гошунлары


Хилафятин пайтахты Баьдада дахил олублар. Баьдад дахил олмагла
индики Ирагын бцтцн яразиси Сялъугларын нязарятиня кечиб. Хилафят
(Аббасиляр сцлаляси) оьуз-тцрк дювляти олан Сялъуг императорлуь-
ундан асылылыьы гябул едиб.

1907 - Эюркямли торпагшцнас алим, академик Щясян Ялийев


(1907-1993) анадан олмушдур.

1910 - Танынмыш эеолог, академик Шяфайят Мещдийев (1910


- 1993) анадан олуб.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев Ислам Конфрансы Тяшкилатынын


Касабланкада (Мяракеш) кечирилян зирвя топлантысында чыхыш едя-
ряк мцсялман юлкялярини Ермянистанын Азярбайъана щярби тяъ-
авцзцня гаршы даща тясирли мювге тутмаьа чаьырыб. Саммитин йе-
кун сянядляри сырасында Ермянистанын Азярбайъана тяъавцзцнц
писляйян гятнамя гябул едилиб.

2001 - АБШ-ын мцдафия назири Доналд Рамсфелд Ъянуби Гаф-


газа сяфяри чярчивясиндя Бакыйа эялиб. Бу, Пентагонун шефинин ре-
эиона илк сяфяри иди. Рамсфелд Азярбайъанын бейнялхалг антитер-
рор кампанийасында фяал иштиракына эюря юлкя рящбярлийиня тя-
шяккцр едиб, президент Щейдяр Ялийевля АБШ-Азярбайъан щярби
ямякдашлыьыны мцзакиря едиб.

2003 - Азярбайъан халгы Щейдяр Ялийевля видалашыб. Дяфн мя-


расиминдя Тцркийя, Русийа, Газахыстан, Украйна президентляри,
Эцръцстанын дювлят рящбярлийи, диэяр юлкялярдян йцксяк нцмай-
яндя щейятляри иштирак едиб. Бюйцк юндяр Фяхри Хийабанда дяфн
олунуб.

352
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
16 декабр

1898 - Азярбайъанын халг ряссамы Гязянфяр Халигов (1898-


1981) анадан олмушдур.

1991 - Нахчыван Мухтар Республикасынын Али Мяълисинин


Щейдяр Ялийевин сядрлийи иля кечян иъласында 31 декабрын дцнйа
азярбайъанлыларынын щямряйлик байрамы кими гейд олунмасы ба-
рядя гярар гябул едилиб. Али Мяълис бунунла баьлы ганунвериъилик
актынын гябул олунмасы цчцн юлкя парламентиня - Али Советя
мцраъият едиб. Декабрын 25-дя Али Советин Милли Шурасы мцраъи-
яти нязяря алараг 31 декабрын Дцнйа азярбайъанлыларынын щям-
ряйлийи эцнц елан олунмасы барядя ганун гябул етди.

2005 - Президент Илщам Ялийев Азярбайъан Республикасынын


Мцдафия Сянайеси Назирлийинин йарадылмасы щаггында сярянъам
имзалайыб. Сярянъама ясасян, йени назирлик Дювлят Хцсуси Ма-
шынгайырма вя Конверсийа Комитясинин базасында йарадылыб.
- Президент Илщам Ялийевин имзаладыьы диэяр сярянъамла Азяр-
байъан Республикасынын Фювгяладя Щаллар Назирлийи йарадылыб.
Сярянъама ясасян, Дювлят Сянайедя Ишлярин Тящлцкясиз Эюрцлмя-
синя Нязарят вя Даь-Мядян Нязаряти Комитяси, Материал Ещтий-
атлары Комитяси ляьв едиляряк онларын функсийалары Фювгяладя
Щаллар Назирлийиня верилиб. Бундан ялавя, Мцдафия Назирлийинин
Мцлки Мцдафия Идаряси, ДИН-ин Дювлят Йаньындан Мцщафизя
Идаряси, Дювлят Суларда Хиласетмя Хидмяти, "Изотоп" комбинаты,
Дювлят Тикинти вя Архитектура Комитясинин Тикилмякдя олан
Обйектлярин Бирляшмиш Мцдириййяти йени назирлийин табелийиня ве-
рилиб. Юлкя башчысынын 2006-ъы илдя имзаладыьы сярянъама ясасян,
16 декабр Фювгяладя Щаллар Назирлийи ишчиляринин пешя байрамы
эцнц кими гейд едилир.

353
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
17 декабр

1946 - Ъянуби Азярбайъанда Сейид Ъяфяр Пишявяринин рящбяр-


лийи иля гурулмуш Милли Щюкумяти девирян Иран силащлы гцввяляри
Тябриз, Ярдябил, Урмийа, Мярянд вя диэяр шящярлярдя кцтляви
щябсляр вя гырьынлар щяйата кечирибляр. Иран щюкумят гцввяляри
щяля декабрын 9-да Тябризя дахил олмуш вя декабрын 12-дя Пишя-
вяри щюкумятинин цзвляри - Азярбайъан Демократ Фиргясинин
рящбярляри щябс едилмишди. Бунун ардынъа бцтцн Ъянуби Азяр-
байъанда милли щярякат фяалларына диван тутулду, йцзлярля инсан
щялак олду, минлярля эцнейли сойдашымыз дидярэин дцшдц. Бу ган-
лы аксийанын пик нюгтяси декабрын 17-ня тясадцф етди. Ъянуби
Азярбайъан тцркляринин мцщаъир тяшкилатлары 17 декабры "Эцней
Азярбайъанда милли сойгырым эцнц" кими гейд едирляр.

2002 - Тбилисидя Эцръцстан вя Азярбайъан мцдафия назирляри-


нин эюрцшцнцн йекуну олараг ики юлкя арасында щярби-техники са-
щядя ямякдашлыг щаггында мцгавиля имзаланыб.

2004 - Азярбайъанда нювбяти бялядиййя сечкиляри кечирилиб. Юл-


кя цзря 2730 бялядиййяйя цмумиликдя 21600-дан чох бялядиййя
цзвц сечилиб. 1999-ъу ил сечкиляриндян сонра йени йашайыш мянтягя-
ляринин йаранмасы, щабеля йерлярдя ярази-инзибати бюлэцсцндя апа-
рылмыш дяйишикликляр нятиъясиндя 130-дяк йени бялядиййя йаранмыш-
ды. 30-дан чох партийа тямсилчисинин иштирак етдийи сечкилярдя 39
минядяк бялядиййя цзвлцйцня намизяд гейдя алынмышды ки, онла-
рын да йарыдан чохуну (21 мин няфяр) ЙАП нцмайяндяляри тяш-
кил едирди.

354
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
18 декабр

1917 - Болшевик Русийасынын рящбяри, РСФСР Халг Комиссар-


лары Советинин сядри Владимир Ленин Бакы болшевикляринин лидери
Степан Шаумйаны Гафгаз ишляри цзря фювгяладя комиссар тяйин
едиб. Гярара ясасян, Шаумйана Ъянуби Гафгазда советляшмя
сийасятини щяйата кечирмяк, щямчинин Русийа ордусунун ъянуб
(Тцркийя ) ъябщясиндяки гцввяляриня фактики рящбярлик щцгугу ве-
рилмишди. Бу тяйинат Шаумйан вя онун дашнак-болшевик ялалтыла-
рына Бакыда вя бцтювлцкдя Ъянуби Гафгазда тцрк-мцсялман
ящалийя гаршы кцтляви гырьынлар щяйата кечирмяк цчцн мцстясна
имканлар верирди вя ермянилярин 1918-ъи илин мартында щяйата ке-
чирдийи сойгырымы буну бариз шякилдя эюстярди.

1997 - Президент Щейдяр Ялийев "1948-1953-ъц иллярдя азяр-


байъанлыларын Ермянистан ССР яразисиндяки тарихи-етник торпаг-
ларындан кцтляви сурятдя депортасийасы щаггында" фярман имза-
лайыб. Фярманда 100 миня йахын азярбайъанлынын ата-баба йурд-
ларындан депортасийасына даир ССРИ Назирляр Советинин 1947-ъи ил
23 декабр вя 1948-ъи ил 10 март тарихли гярарларына сийаси гиймят
верилир, бу депортасийа актларынын XIX ясрин яввялиндян башлайа-
раг азярбайъанлылара гаршы щяйата кечирилмиш тягиб, террор вя сой-
гырымы сийасятинин тяркиб щиссяси олдуьу вурьуланырды.

2008 - Бакыда Дцнйа Азярбайъанлыларыны Ялагяляндирмя Шу-


расынын Дцнйа азярбайъанлыларынын щямряйлийи эцнц мцнасибятиля
"Азярбайъан - Шяргин дцнйайа ачылан гапысы" мювзусунда иъласы
кечирилиб. Иъласын йекунунда "Дцнйа Азярбайъанлыларынын щям-
ряйлик хартийасы"нын лайищяси ясас кими гябул олунуб.

355
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
19 декабр

1921 - Азярбайъан тясвири сянятинин эюркямли нцмайяндяси,


халг ряссамы Микайыл Абдуллайев (1921-2002) анадан олуб.
Ряссамын мцхтялиф жанрларда йаратдыьы сянят ясярляри дцнйанын
бир сыра музей вя бядии галерейаларында нцмайиш олунур.

1991 - Азярбайъанла Ермянистан арасында дямир йолу няг-


лиййаты тамамиля дайандырылыб. Азярбайъан бу мяъбури аддымы
Ермянистан тяряфин Мещри району яразисиндя гатарлара мцтяма-
ди щцъумларын едилмясиня ъаваб олараг атмышды. Бу яразидя Ба-
кы-Нахчыван маршруту иля щярякят едян гатарлара басгынлар щяля
1989-ъу илдя башламыш вя о вахтдан дямир йолунда щярякят дяфя-
лярля кясилмишди. Яслиндя ермяниляр бунда мараглы идиляр, чцнки
Азярбайъан-Ермянистан дямир йолу ялагясинин дайандырылмасы
нятиъя етибариля Нахчываны аьыр игтисади блокадайа салды. Ейни за-
манда, ермяниляр бу фактдан суи-истифадя едяряк 1992-ъи илдя
АБШ Конгресиндя Азярбайъана гаршы 907 сайлы гадаьанын гябу-
луна наил олдулар.

1993 - Щейдяр Ялийев Азярбайъан президенти постунда илк ря-


сми сяфярини Франсайа едиб. Сяфяр АХЪ игтидары дюврцндя сойуг-
лашмыш Азярбайъан-Франса мцнасибятляринин сащманланмасы
цчцн бюйцк юням кясб едирди. Щейдяр Ялийев сяфяр эедишиндя
Франсада йашайан азярбайъанлы иъмасынын нцмайяндяляри иля дя
эюрцшмцш, Парисдяки Сен-Клу гябирстанлыьында Азярбайъан хал-
гынын эюркямли оьулларынын - Ялимярдан бяй Топчубашовун вя
Ц.Щаъыбяйовун гардашы Ъейщун Щаъыбяйлинин мязарларыны зийа-
рят етмишди.

356
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
20 декабр

1991 - Али Советин Милли Шурасы "Азярбайъан Республикасынын


Мцстягил Дювлятляр Бирлийиня мцнасибяти щаггында" гярар гябул
едиб. Гярарда билдирилирди ки, Азярбайъан Республикасынын "инди-
ки вязиййятдя МДБ-йя гошулмасы" мягсядяуйьун сайылмыр. Бу-
нунла беля, президент А.Мцтяллибов декабрын 21-дя Алматыда ке-
чирилян саммитдя МДБ-нин тясис олунмасы барядя сазишя имза ат-
мышды. Сяняд Милли Шура тяряфиндян ратификасийа олунмады вя йал-
ныз 1993-ъц илин сентйабрында парламент Азярбайъанын МДБ-йя
цзвлцйцня разылыг верди.
- Щямин эцн кечмиш ССРИ республикаларындан биринъи олараг
Литва Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Ики юлкя арсында дип-
ломатик мцнасибятляр ися хейли сонра, 1995-ъи ил нойабрын 20-дя
гурулду

1993 - Парисдя рясми сяфярдя олан президент Щейдяр Ялийев


Азярбайъанын АТЯМ-ин (1995-ъи илядяк АТЯТ беля адланырды)
ясас сянядляриндян олан "Йени Авропа цчцн Парис Хартийасы"на
гошулмасы барядя сяняди имзалайыб. Авропада йени эеосийаси ре-
аллыглары якс етдирян сяняд 1990-ъы илдя АТЯМ-ин Парис саммитин-
дя гябул олунмушду.

1994 - АТЯТ-ин Будапешт саммитинин (5-6 декабр 1994) ня-


тиъяляриня ясасян, Вйанада Ермянистан-Азярбайъан, Даьлыг Га-
рабаь мцнагишяси цзря тяшкилатын Йцксяк Сявиййяли Планлашдырма
Групу тясис олунуб. АТЯТ-я цзв юлкялярин тяйин етдийи щярби
нцмайяндялярдян ибарят олан бу тясисат Ермянистан-Азярбайъан
мцнагишяси реэионунда атяшкяся риайят олунмасына нязарят едир.

357
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
21 декабр

1923 - Эюркямли тарихчи вя шяргшцнас, академик, Совет Иттифа-


гы Гящряманы Зийа Бцнйадов (1923-1997) Астарада анадан
олуб. II Дцнйа мцщарибясиндя Берлинядяк дюйцш йолу кечян
З.Бцнйадов елмдя дя шяряфли юмцр йашайыб. 1973-ъц илдя Азяр-
байъан ЕА-нын академики, 1990-ъы илдя витсе-президенти сечилиб.
Узун илляр ЕА-нын Шяргшцнаслыг Институтуна рящбярлик едиб.
ЙАП-ын сядр мцавини олуб, 1995-ъи ил партийанын пропорсионал
сийащысы цзря (1-ъи) Милли Мяълисин депутаты сечилиб. 1997-ъи ил фев-
ралында террор акты нятиъясиндя гятля йетирилиб.

1927 - Танынмыш щейкялтяраш, иътимаи хадим Юмяр Елдаров


анадан олуб. Азярбайъанын бир чох эюркямли шяхсиййятляринин
щейкялляринин мцяллифидир. Ряссамлыг Академийасына рящбярлик
едир, Милли Мяълисин депутаты (1995-2000) олуб.

1991 - Гырьызыстан Республикасы Азярбайъанын мцстягиллийини


таныйыб. Ики юлкя арасында дипломатик мцнасибятляр 1993-ъц ил
йанварын 19-да гурулуб.

1999 - Йени Азярбайъан Партийасынын Ы гурултайында миллят


вякили, АРДНШ-нин 1-ъи витсе-президенти Илщам Ялийев ЙАП сяд-
ринин мцавини сечилиб. 2001-ъи илин нойабрында партийанын нювбяти
гурултайында Илщам Ялийев ЙАП сядринин 1-ъи мцавини сечилди.
2005-ъи илдян партийанын сядридир.

358
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
22 декабр
1919 - Халг Ъцмщуриййятинин сонунъу, бешинъи щюкумят каби-
нети парламентдя тясдигляниб. 12 няфярлик Назирляр Шурасына Нясиб
бяй Йусифбяйли башчылыг едирди.

1920 - Танынмыш кинодраматург, йазычы, режиссор Щясян Сейид-


бяйли (1920-1980) анадан олмушдур. "Узаг сащиллярдя" (И.Гасы-
мовла бирэя), "Ъябщядян ъябщяйя" романларынын, пйеслярин, бир чох
филмлярин ссенариляринин мцяллифидир. Бир нечя филмя гурулуш вериб.

1942 - Эюркямли щярби хадим Щязи Асланова биринъи дяфя Совет


Иттифагы Гящряманы ады верилиб. 55-ъи танк бригадасынын командири
полковник Щ.Асланов бу ада Сталинград дюйцшляриндя эюстярдийи
иэидлийя эюря лайиг эюрцлмцшдц. 1944-ъц илдя эенерал-майор Щ.Ас-
ланов икинъи дяфя йцксяк ада тягдим едился дя, тарихи ядалят узун ил-
ляр сонра, 1991-ъи илдя юз йерини тапды.

1992 - Али Советин Милли Шурасы "Азярбайъан Республикасынын


дювлят дили щаггында" ганун гябул едиб. Гызьын мцбащисяляр сонра-
сы, 50 депутатдан 34-нцн сяси иля гябул едилян ганунда дювлят дили-
нин "тцрк дили" кими тясбитлянмяси дилчи алимляр арасында вя цмумян
ъямиййятдя зиддиййят доьурмуш, сийаси спекулйасийа предметиня
чеврилмишди. 1995-ъи илдя гябул едилян Конститусийада бу проблем
арадан галдырылды, Азярбайъан дили дювлят дили олараг тясбитлянди.

1993 - Ермянистанын ишьалчы гцввяляринин щцъцмларыны дяф едян


Азярбайъан Милли Ордусунун щиссяляри Физцли районунун Араз-
бойу йашайыш мянтягяляри истигамятиндя якс-щцъума кечибляр. Уь-
урлу ямялиййат нятиъясиндя районун бир сыра кяндляри вя Щорадиз
гясябяси ишьалдан азад едилди.

1994 - Азярбайъан Щондурасла дипломатик мцнасибятляр гуруб.

359
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
23 декабр

1947 - ССРИ Назирляр Совети "Ермянистан ССР-дя йашайан


азярбайъанлыларын Азярбайъан ССР-ин Кцр-Араз овалыьына
кючцрцлмяси щаггында" 4083 сайлы гярар гябул едиб. Гярарын тя-
шяббцскары ССРИ Назирляр Совети сядринин мцавини, И.Сталинин
"саь яли" А. Микойан иди. Гярара эюря, азярбайъанлы ящалинин йе-
риня хариъдян ермяниляр кючцрцлмяли вя онлар совет дювлятинин ри-
фащы цчцн чалышмалы идиляр. Гярар сярт шяртлярля щазырланмышды, тари-
хи йурдуну, ев-ешийини атыб кючмяйя мяъбур едилян инсанлара аи-
ля башына ъями 2 тон йцк (мал-гара, йатаг вя с.) эютцрмяйя иъазя
верилирди. Азярбайъан ССР-ин рящбяри М.Баьыровун И.Сталиня
мцраъиятиндян сонра бу шяртляри гисмян йумшалдан икинъи гярар
(10 март 1948) верилди. 1948-1953-ъц иллярдя 100 миня йахын азяр-
байъанлы Ермянистандан депортасийа едилди, Сталинин юлцмцндян
сонра онларын бир гисми эери гайытса да, 1988-ъи илин депортасийа-
сы азярбайъанлылара гаршы етник тямизлямяни баша чатдырды.

1991 - Исвечря Конфедерасийасы Азярбайъанын дювлят мцстя-


гиллийини таныйыб. Ики юлкя арасында дипломатик мцнасибятляр 1992-
ъи ил йанварын 21-дя гурулду.

2005 - Бакы-Актау (Газахыстан) рейсини йериня йетирян АН-


140 сярнишин тяййаряси Щейдяр Ялийев адына бейнялхалг щава ли-
манында щавайа галхдыгдан бир нечя дягигя сонра гязайа уь-
райараг Нардаран гясябяси йахынлыьында, Хязяр сащилиндя йеря
дцшцб. Тяййарядя олан 18 сярнишин вя 5 щейят цзвц щялак олуб.
Онларын 15-и Азярбайъан, 8-и хариъи юлкя вятяндашлары иди.

360
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
24 декабр

1961 - Азярбайъан Республикасынын президенти Илщам Щейдяр


оьлу Ялийев Бакы шящяриндя анадан олуб. 1982-ъи илдя Москва
Дювлят Бейнялхалг Мцнасибятляр Институтуну, 1985-ъи илдя онун
аспирантурасыны битириб. Тарих елмляри намизядидир. 1985-1990-ъы
иллярдя бу тящсил оъаьында дярс дейиб. 1991-1994-ъц иллярдя бизнес
фяалиййяти иля мяшьул олуб. 1994-ъц илдя АРДНШ-ин витсе-прези-
денти, 1996-ъы илдя 1-ъи витсе-президенти тяйин едилиб. 1995 вя 2000-
ъи иллярдя Милли Мяълисин депутаты сечилиб. 1997-ъи илдян Милли Олим-
пийа Комитясиня рящбярлик едир. 1999-ъу илдя ЙАП-ын I гурултай-
ында партийа сядринин мцавини, 2001-ъи илдя 1-ъи мцавини сечилиб.
2001-2003-ъц иллярдя Азярбайъанын АШПА-дакы нцмайяндя щей-
ятиня рящбярлик едиб, АШПА-нын витсе-президенти олуб. 2003-ъц ил
августун 4-дя Азярбайъанын баш назири тяйин едилиб. 2003-ъц илин
15 октйабр сечкиляриндя президент сечилиб. Биринъи президентлик
мцддятиндя бир сыра хариъи юлкялярин вя бейнялхалг тяшкилатларын
йцксяк тялтиф вя фяхри адларына, АШПА-нын хатиря медалына лайиг
эюрцлцб. 2008-ъи ил октйабрын 15-дя Азярбайъан халгынын бюйцк
дястяйи иля икинъи мцддятя президент сечилиб.

1993 - Президент Щейдяр Ялийев илк дяфя иштирак етдийи МДБ


саммитиндя (Ашгабад) бяйанатла чыхыш едяряк Бирлик юлкялярини
Ермянистанын Азярбайъана гаршы тяъавцзцня мцнасибят билдир-
мяйя чаьырыб. Лакин МДБ юлкяляри бу мясялядя обйектив мюв-
ге тутмагдан йайыныблар вя ютян мцддятдя гурум Ермянистанын
ишьалчылыг сийасятиня мцнасибят билдирмяйиб. Ашгабад саммитин-
дя Азярбайъан вя Ермянистан президентляринин нювбяти эюрцшц дя
нятиъясиз битиб.

361
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
25 декабр
833 - Бабяк Хцрряминин гошунлары иля Хилафят ордусу арасын-
да Щямядан йахынлыьында икинъи дюйцш олуб. Хцррямиляр илк дяфя
аьыр мяьлубиййятя уьрайыблар. Бундан юнъя биринъи Щямядан
дюйцшцндя (830) хцррямиляр зяфяр газанмышдылар. 836-ъы илдя Ба-
бяк ярябляр цзяриндя сонунъу дяфя гялябя чалды (икинъи Щяшдадсяр
дюйцшц) вя бундан сонра хцррями щярякаты зяифлямяйя башлады вя
837-ъи илдя мяьлуб олду.

1911 - Танынмыш щярби хадим, эенерал-майор Теймур Бцнйа-


дов (1911-1974) анадан олуб.

1991 - "Латын графикалы Азярбайъан ялифбасынын бярпасы щаг-


гында" фярман верилиб. Сянядя ясасян, йени ялифбайа кечид бир не-
чя иля баша чатмалы иди. Лакин о, эюзлянилдийиндян чох узанды.
2001-ъи ил ийунун 18-да президент Щейдяр Ялийев латын графикалы
ялифбайа кечидин баша чатдырылмасы барядя фярман имзалады вя щя-
мин ил августун 1-дян просес там щяйата кечирилди.
- 1992-1993-ъц тядрис илиндян башлайараг Азярбайъанын али вя
орта ихтисас мяктябляриня гябул имтащанларынын тест цсулу иля ке-
чирилмяси щаггында гярар гябул олунуб.
- Али Советин Милли Шурасы 31 декабрын Дцнйа азярбайъанлыла-
рынын щямряйлийи эцнц елан олунмасы барядя гярар гябул едиб.
- Вашингтонда АБШ прездиенти Ъоръ (ата) Буш ССРИ-нин
мцттяфиг республикаларынын мцстягиллийинин танынмасы барядя бяй-
анат вериб.
- Иран Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Ики юлкя арасында
дипломатик мцнасибятляр 1992-ъи ил мартын 12-дя гурулду.
- Исраил дювляти Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Диплома-
тик ялагяляр 1992-ъи ил апрелин 7-дя гурулду.
- Ливийа Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Дипломатик
мцнасибятляр 1992-ъи ил мартын 16-да гурулду.
362
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
26 декабр
1802 - Шимали Гафгаз щакимляри вя бязи Азярбайъан ханлары Ру-
сийанын щимайясиня кечмяк барядя Эеорэийевск анлашмасыны имза-
лайыблар. Сяняди Губа (Сейфяли хан) вя Талыш (Мир Мустафа хан) хан-
лары имзаламышды. Онлар русларын щярби тящдиди алтында бу анлашмайа
эетмишдиляр. Талыш ханлыьы щям дя Иран тяряфдян щцъумлардан горун-
маг цчцн бу аддымы атмышды. Эеорэийевск анлашмасы ханлыгларын
щяля Русийайа бирляшдирилмяси демяк дейилди. Бир гядяр сонра Русийа
Азярбайъан торпагларынын эерчяк ишьалыны щяйата кечирди.

1918 - Ъцмщуриййят парламенти Ф.Хойскинин гурдуьу 3-ъц


щюкумяти тясдигляйиб. 14 няфярлик коалисийа щюкумятиндя 3 рус
назир йер алмышды. Ъцмщуриййят рящбярлийи бунунла щям руслары
парламентдя иштирака (10 йер) тяшвиг етмяк, щям дя демократик
ясаслы щюкумятля Бакыдакы инэилис команданлыьынын дястяйини га-
занмаг ниййяти эцдцрдц.

1919 - Халг артисти Яминя Дилбази (1919) анадан олуб.

1991 - Ханкянди (Степанакерт) шящяриндян сонунъу азяр-


байъанлы аиляляр говулуб, 1989-ъу илдян шящярдя азярбайъанлала-
ра (7 мин няфяр) гаршы апарылан етник тямизлямя баша чатыб. 26 де-
кабр Ханкяндинин ермяниляр тяряфиндян ишьалы эцнцдцр.
- Куба Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Ики юлкянин дип-
ломатик ялагяляри 1992-ъи ил мартын 27-дя гурулду.
- Австралийа Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Дипломатик
мцнасибятляр 1992-ъи ийунун 19-да гурулду.

2001 - Азярбайъанда коммунал, няглиййат вя диэяр эцзяштля-


рин мцавинятлярля явяз олунмасы барядя фярман верилиб. Совет
дюврцндян галан цмуми имтийазлар системи ляьв олунуб, кон-
крет вя цнванлы эцзяштлярин тятбиги башланыб.

363
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
27 декабр

927 - Азярбайъан Саъиляр дювлятинин (индики Ъянуби Азярбай-


ъан яразисиндя) башчысы Йусиф Саъоьлунун гошунлары иля Хилафят
ордусу арасында Куфя шящяри йахынлыьында дюйцш олуб. Бундан
юнъя Хилафятя верэи юдямякдян имтина едян вя яряб гошундлары
цзяриндя бир нечя дяфя гялябя чалан Й.Саъоьлу Куфя дюйцшцндя
юлдцрцлцб. 941-ъи илдя Саъиляр дювляти сцгут етди. Лакин яряблярин
щюкмранлыьы чох чякмяди, бир гядяр сонра бюлэядя йени эцълц
Азярбайъан-тцрк дювляти - Сялъуг императорлуьу (Тоьрул бяй
Сялъуг) йаранды вя Аббасиляр Хилафятини юзцня табе етдирди.

1805 - Гарабаь вя Шяки ханлыгларыны яля кечиряндян (май


1805) сонра Ширван ханлыьы цзяриня йцрцшя башлайан рус гошунла-
ры Шамахы шящяриня дахил олублар. Ширван ханлыьы чар Русийасына
бирляшдирилиб.

1932 - ССРИ-дя мяъбури паспорт системи вя йашайыш йери цзря


гейдиййат режиминя кечид елан едилиб. Советляшмядян сонра болше-
викляр юлкя дахилиндя паспортлары (паспорт йалныз хариъя сяфярляр
цчцн верилирди) чаризмин мцртяъе галыьы елан едяряк ляьв етмишди-
ляр. Лакин тезликля инсанларын сярбяст щярякятинин совет идарячилик
режими иля зиддиййят тяшкил етдийи цзя чыхды. ССРИ Халг Комиссар-
лары Советинин гябул етдийи гярара ясасян, паспорт вя йашайыш йери
цзря мяъбури гейдиййат режимини позанлара гаршы инзибати, щятта
ъинайят мясулиййяти тятбиг олунмаьа башланды.

1991 - Камбоъа Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Ики юл-


кянин дипломатик ялагяляри 1994-ъц ил декабрын 28-дя гурулуб.

364
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
28 декабр

1900 - Танынмыш щцгугшцнас, профессор Ващид Гящряманов


(1900-1978) анадан олуб.

1918 - Бакыда инэилис щярби гцввяляринин команданы эенерал


В.Томсон Ф.Хойскинин рящбярлик етдийи щюкумяти Азярбайъан
яразисиндя йеэаня гануни щакимиййят кими таныдыьыны бяйан едиб.
Бу бяйанатдан сонра Ъцмщуриййят парламентини бойкот едян
рус вя ермяни депутатлар парламетин ишиндя иштирак етмяк гярары-
на эялдиляр. 1919-ъу илин апрелиндя гурулан 4-ъц коалисийа щюку-
мятиндя ермяни ("Дашнаксцтйун") назир дя йер алды.
- Щямин эцн Ъцмщуриййят парламенти Ялимярдан бяй Топ-
чубашовун рящбярлийи иля Парис сцлщ конфрансына нцмайяндя щей-
ятинин эюндярилмяси барядя гярар гябул едиб. Нцмайяндя щейяти
бир иля йахын эярэин дипломатик иш апарараг Азярбайъан Халг
Ъцмщуриййятинин дцнйанын апарыъы дювлятляри тяряфиндян танын-
масына (йанвар 1920) наил олду.

1936 - Эюркямли мцьянни, ССРИ халг артисти Зейняб Ханларо-


ва анадан олуб. Азярбайъан мусигисинин дцнйада тяблиьи вя та-
нынмасына бюйцк тющфяляр вериб.

2006 - Президент Илщам Ялийев "Азярбайъан Республикасында


инсан щцгугларынын мцдафияси цзря Милли Фяалиййят Планынын тяс-
диг едилмяси щаггында" сярянъам имзалайыб. Бу, 1998-ъи ил ийу-
нун 18-дя гябул олунмуш "Инсан щцгугларынын мцдафиясиня даир
Дювлят Програмы"ндан сонра щямин сащя цзря икинъи фундамен-
тал фяалиййят сяняди иди.

365
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
29 декабр

1921 - Халг йазычысы, публисист Язизя Ъяфярзадя (1921-2003)


анадан олуб.

1991 - Азярбайъан Республикасынын дювлят мцстягиллийи щаг-


гында Конститусийа Актына мцнасибятля баьлы референдум кечири-
либ. Октйабрын 18-дя Али Советдя гябул олунан тарихи сяняд рес-
публика рящбярлийи тяряфиндян йалныз ССРИ сцгут едяндян сонра
цмумхалг сясвермясиня чыхарылмышды вя артыг референдум сырф
формал харакатер дашыйырды.

1998 - Нахчыван Мухтар Республикасынын Конститусийасы


Милли Мяълис тяряфиндян тясдиг едиляряк гцввяйя миниб.

2000 - Президент Щейдяр Ялийев 2001-ъи ил, XXI яср вя III ми-
ниллийин башламасы мцнасибятиля Азярбайъан халгына мцраъият
едиб. Мцраъиятдя Азярбайъан халгынын гядим дюврлярдян XX
ясрин сонунадяк кечдийи тарихи йол эениш тяфяррцаты иля тящлил олу-
нур вя Азярбайъанын эяляъяк стратежи инкишаф истигамятляри гейд
олунур.
- Азярбайъан Республикасы Дювлят Нефт Фондунун Ясасна-
мяси президент тяряфиндян тясдиг олунуб. Гурум 2001-ъи илин
йанварындан фяалиййятя башлады.

2006 - Президент Илщам Ялийев Бакы шящяриндя Щейдяр Ялийев


Мяркязинин йарадылмасы щаггында сярянъам имзалайыб. Мяркя-
зин тямялаатма мярасими 2007-ъи илин сентйабрында кечирилди.
- Президент Илщам Ялийевин фярманы иля Азярбайъан Республи-
касынын Дювлят Мцлки Авиасийа Администрасийасы йарадылыб.

366
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
30 декабр
1904 - Бакыда фящлялярин цмуми тятили нефт сянайечиляри иля фящля-
ляр арасында "мцштяряк мцгавиля"нин имзаланмасы иля нятиъяляниб.
Бакыда фящля щярякатынын бу уьуру сол тямайцллц (болшевик) тяблиь-
атын тядриъян юзцня йер етдийини эюстярирди.

1906 - Иран щюкмдары Мцзяфяряддин шащ Конститусийанын


гцввяйя минмяси барядя фярман вериб вя Иран конститусийалы мо-
нархийайа чеврилиб. Шащ юлкядя ингилаб дальасыны сянэитмяк цчцн
Конститусийанын гябулуна разылыг вермишди. Бу, Сяттарханын башчы-
лыг етдийи Иран ингилабынын (1905-1911) илк мцщцм уьуру иди.

1922 - Москвада I Цмумиттифаг Советляр гурултайында


РСФСР, Украйна ССР, Белорусийа ССР вя цч Ъянуби Гафгаз рес-
публикасынын бирляшдийи ЗСФСР-ин тясисчилийи иля иттифаг дювляти - ССРИ
йарадылыб. Гурултайда ССРИ-нин илк али идаряетмя органы - 18 няфяр-
лик Мяркязи Иъраиййя Комитяси (сядр М.Калинин) сечилиб. "Загфеде-
расийа"дан ССРИ рящбярлийиня Няриман Няриманов сечилиб.

1989 - Эянъя шящяринин тарихи ады бярпа едилиб. 1918-ъи илдя Халг
Ъцмщуриййятинин щюкумяти Йелизаветпол адыны ляьв едяряк шящярин
адыны юзцня гайтарса да, советляшмядян сонра Эянъя Кировабад
адландырылмышды.

1991 - Сяудиййя Ярябистаны Азярбайъанын мцстягиллийини таный-


ыб. Ики юлкянин дипломатик мцнасибятляри 1992-ъи ил февралын 24-дя
гурулуб.
- Бангладеш Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Дипломатик
мцнасибятляр 1992-ъи ил февралын 26-да гурулуб.
- Финландийа Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Дипломатик
ялагяляр 1992-ъи ил мартын 14-дя йарадылыб.
- Ливан Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Дипломатик мцна-
сибятляр 1992-ъи ил сентйабрын 18-дя гурулуб.
367
Азярбайъан тарихи эцнбяэцн
31 декабр

1812 - Русийа-Иран мцщарибяси (1804-1813) эедишиндя Шимали


Азярбайъан торпагларында ишьалчылыг йцрцшцнц давам етдирян рус
гошунлары Талыш ханлыьынын мяркязи олан Лянкяран галасыны яля
кечирибляр. Талыш ханлыьынын сцгуту иля мцщарибя фактики баша чат-
ды вя Эцлцстан сцлщ мцгавиляси (12 октйабр 1813) иля Шимали Азяр-
байъан ханлыглары (Нахчыван вя Иряван истисна олмагла) Русий-
айа бирляшдирилди.

1905 - Эюркямли алим, академик, иътимаи хадим Йусиф Мям-


мядялийев (1905-1961) анадан олмушдур. Азярбайъан ССР
Елмляр Академийасынын президенти олуб.

1989 - Нахчыван Мухтар Республикасында минлярля инсан


ССРИ-Иран (Азярбайъан-Иран) сярщядиндя аксийа кечиряряк сяр-
щяд диряклярини сюкмяйя башлайыб. Онилликляр ярзиндя бир-бириндян
айры дцшмцш шималлы-ъянублу азярбайъанлылар Араз чайы цзяриндя
говушублар. Бу щадися Азярбайъан тарихиня щямряйлик аксийасы
кими дцшдц. Парламентин гярары (25 декабр 1991) иля 31 декабр
Дцнйа азярбайъанлыларынын щямряйлийи эцнц елан олунду.
- Щямин тарихи эцндя Истанбулда дцнйа азярбайъанлыларынын
илк конгреси ишя башлайыб. Бу, азярбайъанлы диаспорунун тяшяккцл
тапмасы истигамятиндя яламятдяр щадися иди.

1991 - Данимарка Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Ики


юлкя арасында дипломатик мцнасибятляр 1992-ъи ил апрелин 2-дя гу-
рулуб.
- Испанийа Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Дипломатик
ялагяляр 1992-ъи ил февралын 11-дя йарадылыб.

368

You might also like