•

HaIiI Inalcrk

Armagam -1-

DOGUBATI

Halil Inalcrk

1916 dogumludur, aslen Kirun Tatandir. 1942 yihnda Tanzimat ve Bulgar Meselesi adh tezi ile doktora yapu. 1972 yilma dek DTCF'de Osrnanh ve Avrupa Tarihi dersleri verdi. Yine aym yil Chicago Universitesi Tarih Boltimu'ne "Osmanh Tarihi Universite Profesorii" olarak davet edildi, 1986 yihnda buradan emekli oldu. 1972'de Chicago Universitesi'ne davet edilmis ve 1986 yilma kadar bu iiniversitede Tarih bolumiinde ders verrnistir. Turkiye ve Turkiye dismda bircok iiniversite tarafindan Fahri doktora unvarn verilmis olan Halil inalclk, Turk Disisleri Bakanhgi Yuksel Hizmet Madalyasi'na, 2003 yilmda Kultiir Bakanhgi Sanat ve Kultiir Buyuk Odulu'ne 2008'de TBMM onur odiilune 1<1Ylk gorulmustiir. Inalcik, uluslararasi alanda d: bircok akaderninin uyesidir. Bashca Eserlcri: The Ottoman Empire: The Classical Agi 1300-1600, (Lonclra, 1973) (ingilizce dort baskisi yapildi; yedi Balkan dili ile Arapcayi cevril di); Fatili Devti Uzerinde Tetkikler ve Vesikalar, (Ankara, 1954); Hicri 835 Tarihi Suret-i Dejter-i Sancak-i Arvanid, (Ankara, 1954); Studies in Ottoman Social aru Economic His/OIY, (Londra, 1985); The Ottoman Empire: Conquest, Organization, ant Economy, (Londra, 1978); The Middle East and Balkans under the Ottoman Empire Essays on Economy and Society, (Bloomington, 1993); Osmanli Imparatorlugunui Ekonomik ve Sosyal Tarihi, [ (istanbul, 2000). History of Humanity (editor, Pete Burke ile birlikte, 1999, Unesco) Osmanlrda Devlet, Hukuk, Adalet (Eren, 2000), Sai ve Patron (Dogu Batr, 2003) Makaleler 1 (Dogu Bah 2005), Turkiye Tekstil Tarik Uzerine Arasttrmalai; (i§ Bankasi Yaymlan, 2008) Makaleler II, (Dogu Bati, 20081 Devlet-i Aliyye-Osmanli Imparatorlugu Uzerine Arastumalar 1, (i~ Bankas12008).

© Tum yayim haklan Dogu Bat! yaymlanna aittir.

Yayma Hazrrlayanlar Taskin Takl§

Sunay Aksoy

Kapak Fotograh:

Sahin Atar

Kapak Tasarurn Aziz Tuna

Baski

Cantekin Matbaacilik 'Iernmuz 2009

www.dogubati.com

Dogu Batt Yaymlan 45 Tarih 7

ISBN: 978-975-8717-52-1 (I.c)

Sertifika No: 15036

iC;iNDEKiLER

Sunus " _ .. _ _ 7

BiBLiYOGRAFYA- HALiL iNALCIK

Selim Aslantas

HaW Inalcik'rn Akademik Biyografisi _ .. _ . 11

TURK TARiHi

Isenbike Togan

Boy Devletili§kileri ve "Buluo" (Boltik) Meselesi _ .. 43

KLASiK OSMANIJ <;ALI!}MALARI

Ahmet Ia§w· Oeak

Fatih, Fetih ve Osmanh Merkeziyetciligi _ 89

Miibahat Kiitiikoglu

Arsiv Belgelerinin Giivenilirligi _ _ 105

Feridun M. Emecen

Osmanhlann Tuna'nm Kuzeyin.~ Yonelik ilgileri ve Stratejileri:

XVI. Asnn Ortalarinda Erdel Ornegi 126

Nenad Moacanin

The Complex Origins of the Bosnian Ocaklik Timar

The Controversy About the Inheritable Prebends ..... _ .. __ . 142

Evangelia Balta

Venetians And Ottomans in the Southeast Peloponnese

(15th_18th century) 168

Evgeni Radushev

Meaning Of The Historiographic Myths About Conversion to

Islam. - : _ _ 205

248 Evgeni Radusbev

by us as historians, is accepted at first as an attempt to offend the historical knowledge. Therefore it is hardly surprising that only recently did any Bulgarian critical analyses of the "domestic sources" and the historiographic myths based on them appear.

It is a well-known fact that our historical knowledge actually represents our own selves. And nowhere does delusion come as easily and closely as it does in self-knowledge and self-evaluation. So, the historiographic myths appear most readily where we expect tradition to reveal our own selves the way we are used to knowing ourselves or as what we would like to be. In that sense, the Bulgarian' historiography has encountered a deep internal contradiction: whether to affirm as true the notion that corresponds to the public opinion about the Ottoman past or to go deeper with the critical review of tradition.

We have made clear so far the consequences resulting from the intention to provide a convincing justification of the historical reliability of the "domestic sources" (the tradition). In aU cases this results in historiographic myths, i.e., a series of attempts to reconstruct the past with rather controversial outcome. This outcome would have been viewed just as a not-so-successful period in the research on the spread of Islam, if the historiographic myths had not turned out to be a suitable means for justifying fatefully wrong social and political decisions in the recent past (the forced change of the names of the Pomaks and ethnic Turks during the communist regime in Bulgaria). We can ask here: if the Bulgarian historians had had access to such reliable sources in the available amounts seen only after the democratic changes, would the vague mixture of mythology and historical emotions, triggering political actions and public reactions with a permanent negative result, have appeared? This question may seem naive at least because a negative answer would actually suggest an already impossible alternative to events, which we jointly criticize today. However, if referred to the future of Ottoman studies in Bulgaria, the question acquires particular meaning. The successfully expanded source base allows believing that the ill fortunes of the predecessors may not plague the modern and future generations of Bulgarian historians. Therefore, it is worth trying once again.

XVI. YUZI1L BA~LARINDA TOPHANE-i AMiRE VE "Top DOKUM FMLiYETLERr

Idris Bostan

iLK DONEM OSMANLI TOP~ULUGUNA AiT BAZI BiLGiLER

Osmanli Topculcgunun klasik donerni soz konusu oldugunda genellikle iki onernli problernle karsilasilrnaktadir Bunlardan birincisi, topun hangi tarihten itibaren Osmanlilar tarafmdan kullarulmaya baslandig], digeri ise Bah top teknolojisinin Osmanli topculugunu nasil etkiledigi sekiinde olmaktachr. Osmanli topculuguna ait bilgilerin donemin kaynaklan ve arsiv malzemelerine dayanarak anlasil-

• Bu yazi, daha once Fransrzca "La Fonte de Canons a la Fonderie Imperiale d'Istanbul au Debut du XVIc Siecle", (Anato/ia Modems/Yeni Anado/u, IX, Paris 2000; s. 171-182) ve Macarca "A szultani agyuoM6 mOhelyben (Tophane-i Amire) folyo tevekenyseg a 16. szazad elejen", (Aetas, 18/2 (2003, s. 5-19) adiyla yayunlanmis makalemin gozden gecirilrnis ve gelistirilmis seklidir.

250 idJis Bostsn

maya baslamasmdan sonra bu sorulara daha anlamh ve isabetli cevaplar verilebildigi asikardu '.

Osmanlilar'da topun ilk kullarum tarihi icin Osmanh kitabi kaynaklannm verdigi Birinci Kosova Savasi (1389) veya Karamanoglu Alaaddin Ali Bey'le yapilan Konya Savasi (1386) gibi tarihlerin geemiste Bauh tarihciler tarafmdan kabul gormedigi ve ozellikle Wittek'in bu tarih icin Osmanlrlann 1424'teki Antalya kusatmasmi esas aldigi bilinmektedir". Bununla beraber, Osmanh ve bau kaynaklannm l§lgl altmda yapilan yeni arastirrnalarla simdilik XIV. yuzyilm sonlanna kadar goturebilecegimiz Osmanh topculugunun ilk donemleri meselesi daha uzun sure merak konusu olmaya devam edecektir '. Nitekim batih kaynaklara dayanarak atesli silahlar konusuna

1 Kaynak olarak bu makalenin Macarca ve Fransizca terciimesinin de kullamlarak konunun daha genis boyutlarda tartI§lldlgl iki arastirma icin bkz. Gabor Agoston, Guns for the Sultan, Mi/itaJY Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire, Cambridge 2005 (Bu kitabm Turkce terciimesi icin bkz. Bsrut, Top ve Tiiiek: Osmsnli imparatar/llgu'nun Askerf Giicii ve SiJah Sanayisi (cev, T. Akad), istanbul 2006, s. 36-76) ve Salim Aydiiz, Topluine-i Amire ve Top D6kul11 Tcknolojisi, Ankara 2006, s. 201-212.

2 Paul Wittek'in bu tespiti, "The Earliest References to the use of Firearms by the Ottomans" adh yaztsi David Ayalon'un Gunpowder and Firearms in the Mam/uk Kingdom: A Challenge to a Mediaeva/ Society, London 1956, s. 142'de bulunmaktadir. Buna karsihk Halil inalctk ise, Ayalon'un soz konusu kitabma yazdigi tamtma ve degerlendirme yazisinda, Arvanid sancagll1a ait tahrir defterinde kayith Ismail adh bir topcunun mevcudiyetine dayanarak bu tarihi XV. asnn baslanna gotiirmektedir ("Osmanhlarda AtesIi Silahlar", Belleten, 83, s. 509).

3 Konunun Osmanh ve Batrh kaynaklara gore son bir degerlendirmesl icin bkz. Gabor Agoston, "Ottoman Artillery and European Military Technology in the Fifteenth and Seventeenth Centuries", Acta Orientslis Acsdemiae Scientiarum Hung., XLVII/1-2, (1994), s. 17-26; Bsrut, Top ve Tlifek, s. 36-44. Tevtirih-i AI-i Osmsnlsriu: ve diger Osmanh tarihlerinde topculugun ilk donemlerine ait bir arastirma icin ise bkz. Miicteba Ilgiirel, "Osmanh Topculugunun ilk Devirleri", Hskkr Dutsun YI/dJZ Armag,'ll7l, Ankara 1995, s. 285-293. Topculuk hakkmda en son arasnrmalar Jean-Louis Bacque Grammont tarafmdan yapilrmsur. Bu ~ah§mada Tophane semti ve Topculuk hakkmda bir bibliyografya denemesi (La Fonderie de Canons d'Istanbul et Ie Quartier de Tophane, Textes et Images Commentes, Aruuolis Modems, VIII, Paris 1999. 5.3-17), Evliya Celebi ve

V! yo.zYll Beslsrtnds Taphiine-iAllJJi'e

251

l§lk tutmaya <;ah§an D. Petrovic ve G. Agoston, Osmanhlann top kullarurmm XIV. yiizyilm sonlarma kadar goturrnek gerektigini savunmaktadir", H. inalclk'm son yazilannda vardrgi nokta ise, Turklerin atesli silahlarla ilk kez bir Hach donanmasmm Izmir'e saldirdigl 1344 senesinde tamstigr, I. Murad doneminde italya-Dubrovnik yoluyla bunlan ogrendigi ve Kosova Savasi'nda (1389) kullandigi topun Sirplardaki toplardan teknik baknndan daha iistiin oldugu seklindedir".

Bu hususta en giivenilir kaynaklar olmasma ragmen arsiv belgelerinin soz konusu donern icin oldukca yetersiz olmasi sebebiyle pek az bilgiye ulasilabilmektedir. BunUl~la beraber Halil Inalctk'in Arvanid sancak defterindeki Topcu Ismail'e ait bilginin varhgma dayanarak topculugu Celebi Mehmed ve hatta daha oncesine gotiirmesi, ems ali mahiyette yeni bilgilerin bulunabilme ihtimalini kuvvetlendirmistir. Nitekim, II. Murad devrine ait (835/1431) bir timar icmal defterinde Gorice'deki bir timan daha once kimin tasarruf ettigi belirtilirken "merhfim Bayezid hundgar zamanmda TOp<;1 Orner yerrnis" seklindeki kayit, Yildmm Bayezid (1389-'1402) zamanmda da topculuk gorevinin yerine getirildigini gostermektedir6.

Hiiseyin Ayvansarayi ile Mehmed Raif'in eserleri (Textes et Images Commentes I-II,aym dergi, s.19-42, 43-113) ile yabanci seyyah ve sefirlerin eserlerinde (Textes et Images Commentes IV, Autres Temoignages, Aym dergi, s. 158-219) Tophane ve Topculuk hakkmda ciddi bir kaynak-rnetin derlemesi ger~ekle§tirilmi§tir.

4 Djurdjica Petrovic, "Fire-arms in the Balkans on the eve of and after the Ottoman Conquests of the fourteenth and fifteenth centuries", War, Technology and Society in the Middle East, (ed. V. J. Parry-M.E. Yapp). London 1975, s.164-194; Agoston, Ottoman Artillery, s. 15-48.

5 Halil Inalcik, "Siyaset, Ticaret, Kiiltiir Etkilesimi", Osmenlt UygarlIgJ, Ed. H. inalctk-G. Renda, istanbul 2003, II, 1067.

b Bu timar icmal defterindeki en eski tarih kaydmm 835 (1431) senesine ait olmasi defterin yaklasik bu yillarda tutulmus oldugunu gostermektedir (Basbakanhk Osmanh Arsivi, '(BOA), Majiyeden Mtidewer Deiterler, (MAD), nr. 231, s. 88). Timar geliri 2020 akce olan topcu Omer'in Ali isminde bir oglu oldugu goriilmektedir (BOA, MAD. 231, s. 107). Topun Osmanhlar tarafmdan kullarulmast konusundaki ilk arsiv kaydim bulan hocamiz Prof. Dr. Halil Inalcik (Suret-i Deiter-i Sancak-i Arvsnid, Ankara 1987, s. 105-1 06)'m a~tlgl yoldan hareketle en erken tarihli tahrir defterleri i.izerinde yaptigrmtz arastirma bu konuda hala baska belgelerin

252 idds Basten

Hatta bu bilgi, Yildinm Bayezid doneminde topculugun bir kurum olarak tesekkiil ettigine isaret etmekte ve topculuguuOsmanhlara girisinin bu tarihten daha oncelere dayanma ihtimalini kuvvetlendirmektedir.

Osmanhlann ilk donemlerinde topculann kimlerden olustugu konusu da tartismalar arasmdadir. Genellikle Miisliiman Osmanhlann atesli silahlara ragbet etmedigi, yerli Hrristiyan halkm daha onceden tevariis ettigi topculugu bildigi ve Osmanhlann da bunlardan yararlandigr iddia edilmektedir, Arsiv kayulanna gore, gercekten XV, yiizythn ikinci yansinda Rumeli'de mevcut Osmanli topculanrnn • muslim ve gaynmiislimlerden olustugu anlasilmaktadir. Kalelerde gorev yapan topculara ait maa§ kayitlannda yer alan bilgilerden topcularm kimligi hakkmda bilgi edinmek miimkiin olmaktadir. Mesela, 877' de (1473) i vranya kalesinde gorevli topcu Halil", Ramazan 882'de (Arahk 1477) Hersek'e tabi Kolobok kalesinde gorevli olan Topcu Ismail Muslumandi ve timar tasarruf ediyordu",

Yine Semendire kalesindeki topculara 893 (1488) senesinde verilen mevacibi gosteren bir listede elli tOP9u oldugu gorulmekte ve bunlardan on sekizinin Miishirnan, digerlerinin gaynmiislim oldugu anlasilrnaktadir". Aym bolgede yer alan HIram kalesindeki topculara

bulunabilecegini ve bazi yabanci tarihcilerin arsiv kayitlanna dayanmayan iddialannm ihtiyatla karsilanmasi gerektigini gostermektedir. Timar tasarruf eden topculara ait bir baska ornek 859 (1455) tarihli Uskiip ve civanna ait tahrir defterinde yer alan Topcu Atmaca ile ilgilidir (BOA, MAD, 544, s, 63),

7 Sa'ban 877 (Ocak 1473) tarihli defterdeki bir ifadeden "defter-i sabikda TopS;1 Halil" adma kayith timardan bahsedilmektedir (BOA, MAD. 7219, 5,7), 877'de (1473) Ivranya kalesinde 10 top ve 16 tirfek bulunuyordu tAym dotter, 5, 29),

8 Topcu Ismail 2917 akcelik dort koyiin timar gelirini tasarruf ediyordu (BOA. Tapu-Tahrir (TT) , m.5, s. 478).

q Semendire kalesindeki muhafizlardan martolos, zenberekci ve tiifenkcilerin de kaydedildigi bu listede yer alan topculann topcubasisi olan ibrahim'in yevmiyesi on alti iken diger topculara veri len iicret 3 -8 akce arasmda degi§iyordu. Yine topcular, miisliiman ve kefere bashklan altmda ayn ayrt yer ahyordu. Tufenkci ve zenberekcilerin ise tamarnmm gaynmiislim oldugu gorulmektedir (BOA), Kamil Kepeci (KK) , 4725, s. 12-13). Safer 953 (Nisan 1546)'da ise Semendire'de top, top kahbi ve top arabasi yapilnusu (BOA. MAD, 55, s. 144b-145a).

VI. YiiZY1/ Beslarmde Topiuine-i Amjre 253

ait 897 (1492) tarihli mevacib kaydmda da dort topcunun Miisliiman olduklan tesbit edilmektedir'". Yine 904'de (1499) Novi kalesinde bulunan yedi topcunun 11 ve Moton'un fethinden hemen soma kaledeki on alti topcunuu'? da Miisliiman olmasi, XV, yiizyihn sonlannda Balkanlar'da bile topculann yerli gaynmiislim halk 13 yamnda esas olarak Topcu Ocagma mensup topculardan saglandigmi gostermektedir. Aynca bu kayitlardan XV. yiizyilm ortalanndan itibaren bir tarihte, muhtemelen istanbul'un fethinden sonraki yapilanma sirasmda topculara timar tevcihi yerine mevacib verilmeye baslandigi anlasrlmaktadir. XVI. yiizyil baslannda topcular, her padisah degi-

sikliginde beratlanm yeniliyordu 14, .

Osmanh topculugu, Fatih Sultan Mehmed'in ozellikle Istanbul'un fethi sirasmda topa duydugu ihtiyac ve topculuga verdigi onem sayesinde siiratle gelisme kaydetmistir. Bu donem Osmanli topculugu, yabanci teknisyenlerin de katkisiyla bu teknolojiyi .transfer etmekte ve gelistirmekte biiyiik basan gosterdi. Nitekim Iskenderiye Beyi'ne gonderilen Receb 978 (Arahk 1570) tarihli bir

10 Bu kaledeki topcubasr Hamza'nm yevmiyesi 7 akceydi (BOA, KK. 2725, s.2) .

11 Novi kalesindeki topcularm 904 Resen (§ubat-Nisan 14_99) mevacibine ait listeden anlasrldigma gore bu topcular Nigbolu, Kosova, Ivraca, Sofya v~ Vi din bolgelerinden devsirilmis kapikulu ocagma mens up topcu cemaati idiler (BOA, KK. 4725). Sa'ban 944-Muharrem 945 (Ocak 1538-Haziran 1538) arasmda da Nova kalesinde top dokiilmustii (BOA, MAD, 523, s.

524). .

12 Moton kalesindeki topcular da Anadolu, Ihca, Ivranya, Sarkoy, Bosna, ~arkoy, Fener gibi Rumeli bolgesinden toplanmis kapikulu ocagi mensubu idiler. Bunlardan sadece birinin Engiirus'Iii oldugu goriilmektedir (BOA, KK. 4725, s. 14).

13 Bu konuda Petrovic'in makalesinde ornekler bulunmaktadir iFire-erms in the Balkans, s. 192-194). Aynca, 872 (1467-68) tarihli tahrir defterinde Resava kalesindeki iki (MAD, 5, s. 252, 255), Nigbolu kalesindeki 11, Holovnik kalesindeki dokuz topcu gaynmiislim (MAD, 11, yr. 63a-b, 68a) idiler.

14 Kanuni Sultan Suleyman'in padisah olmasi uzerine Bosna'nm Neretva kazasma bagh Kamengrad kalesinde gorevli olan yedi akce yevmiyeli topcu Ilyas'm berati 1 Rebi'iilahir 927'de (11 Mart 1521) yenilenmisti (A~-~iileyman I, nr. 30). 937'de (1530) Kamengrad kalesinde topcularla birlikte 114 ulufeli gorevli bulunuyordu (MAD. 540, s. 218).

254 idris Bosten

Miihimme hiikmiinden anlasildigma gore, Fatih devrinden kalma biiyiik bir topun bozdurulup yerine 18 (23.4 kg), 16 (20.8 kg) ve 14 vukiyye (18.2 kg) yuvarlak atan u~ top yapilmasi bu toplann hala kullanildigrm gostermektedir 15.

Topun buyiik olciide kara ordulanna ait bir silah olarak ortaya ~d(tlgl, ancak sonralan donanmada kullaruldigi da hatirlanacak olursa Osmanh Imparatorlugu'nun biiyiime ve gelisme donerninde cok sayida topa ihtiyac duyuldugu anlasilmaktadir. XV. yiizytlm son ~eyreginde donanmada kullarnlan toplarm sayisma ait kayitlardan gemi tiplerine gore farkh toplann kullamldigr goriilmektedir. Nitekim 89J (1488) tarihli Osmanh donanmasmdaki gemi miktanrn gosteren bir listede gemilerde kullarulan toplar arasmda sayka topu, biiyiik ve kiiciik darbzen, prangi ve bas topu bulundugu gorulmektedir ".

XV ve XVI. yiizyillarda biiyuk kara savaslan ile Akdeniz ve Hind denizlerinde onemli sayilabilecek deniz savaslan organize eden Osmanlilann biitiin bu ihtiyaclanm karsilarken sadece topcu teknisyenlere degil ayrn zamanda top dokiimii icin gerekli malzemelere de ihtiyac duyduklan dusunulmelidir. Bu hususta gerekli ihtiyaclanni kendi ulkesinden temin edebilen Osmanh asked yonetimi, sadece istanbul'daki Tophane-i Amire'de degil liizum gordugu takdirde sefer sirasmda bazr merkezlerde de tophane kurarak top dokumiinii gerceklestiriyorlardi. Bu durumda ise malzemelerin istanbul ve civar yerlerden temin edildigi gorulmektedir. Nitekim Moton seferinin asker!' hazirhklannm yapildigi Avlonya'da donanma gemileri icin dokiilen toplar, Osmanh topculugunun geldigi noktayi gostermesi bakimmdan onemlidir. Avlonya'daki tophanede 26 Rebi'iilevvel 905- 30M uharrem 906 (3 1 Ekim 1499 - 2 6 Agustos 1500) tarihleri amsmda on ay suren top dokiimii sirasmda elli u~ biiyiik, orta ve bas topu, yirmi dokuz kayik topu ve iki yiiz altr piranki topu dokiilmiistii, Bu toplann dokiimii icin gereken en onemli malzemelerden

15 iskenderiye beyine gonderilen hiikiimde Fatih zamanmdan kalma top un 0 bolgede bulundugu bildiriliyordu (Miihimme Deiteri, 14, s.64 7/937).

16 Topun Osmanh donanma gemilerinde ilk defa ne zaman kullanrldigi konusu yeterince bilinmemektedir. Fatih'in istanbul'u fethi sirasmda donanmada heniiz topun kullarulmadigi anlasilmaktadir. Buna karsihk II. Bayezid devrinde ise gemilere top konuldugu bilinmektedir. Bu gemilerinjirru ve tasidiklan top sayi ve <5e§itleri hakkmda bilgi Topkapi Sarayi Miizesi Arsivi. E. 594 ve 596'da bulunrnaktadir.

V1 Yiizyt! Beslsrtnde Topluine-i Amire 255

olan bakir, kalay ve tuns; ise istanbul ve civardaki cesitli kalelerden temin edilmisti. Bu top lard an atilmak amaciyla da 3160 top ta§l/yuvarlagl hazirlanmrsu". Bu toplann dokiilebilmesi icm Avlonya'da once bir tophane yaprldigi anlasilmaktadir ". Bu tophanenin daha soma da faaliyet gostermis olmasi muhtemeldir. Yine ayrn tarihlerde Livadiye'deki toplan donanma gemilerine gotiirmek iizere top arabalan temin edilmekteydi'". Donanmada bulunan topIan' kullanmak iizere topculann da gorevlendirildikleri anlasilmaktadir. Nitekim 910'da (1505) Avlonya'daki donanma gemilerinde 36 topcu bulunuyordu". Hatta 909'da (1503) donanma ile birlikte gitmek iizere Topcu Agasl yerine topcu Firuz gonderilmisti".

Osmanh toplannm tunc, demir ve balm oldugu bilinmektedir.

Bununla beraber daha 909 (1503) senesinde Kurd adh bir topcunun kursundan biiyiik bir top doktugu, tespit edilmektedir". Bu donemde ise demir toplanru demircilerin yaptiklan anlasilmaktadir. Nitekim, 909'da (1503) demircilerden olusan bir topcu cemaatinin sayisi yaklasik yirmi bes civarmdaydi ve bunlar devlet hazinesinden ayhk maa§ ahyorlardr", Bu sirada Ali adh bir demirci ile Ahmed ve Harnza adh iki demirci birer biiyiik demir top yaptiklan icin taltif edilmislerdir". Bu kayitlar, XVI. yiizyil baslannda bir hayli demir top yapildigma isaret etmektedir.

17 Avlonya'da dokiilen toplar icin tutulan muhasebe defteri: BOA. Ali Emiri (AE), Bayezid II, nr .41.

18 Bu tophanenin insasi icin <;ah§an marangozlarm 937 kisi oldugu ve ayru zamanda top kundagi yaptiklan gibi toplann aglz kismmr temizledikleri anlasilmaktadir (BOA, AE-Bayezid II. 41.).

19 1 Cemaziyelalnr 905 (3 Ocak 1500) tarihli top arabasi masraf kaydma gore Ezdin zaimi Ilyas toplann gemilere tasmmasiyla gorevli idi (BOA, AEBayezid II, nr. 89).

20 17 Sevval 910'da (23 Mart 1505) bu topculara 1500 akce verilmisti tRuzruimce Deiteri, Belediye Ktp, Muallim Cevdet Yazmalan, nr. 0.71. yr. 52a).

21 Bu sebeple topcu Firuz'a bir hil'at giydirilmisti (Barkan, Muhssebe Detterleri, s. 362).

22 Bu basansmdan dolayi topcu Kurd's 2000 akce verilrnis ve bir hil'at hediye edilmistir (Barkan, Muhasebe Defterleri, s. 309).

2.J Barkan, Muhssebe Detterleri. s. 349.

24 Demirci Ali'ye 3000 akce ile hil'at ve digerlerine ise ikiser bin akce ile hil'at verilmistir (Barkan, Muhesebe Defterlen; s. 320).

256 idris Bostan

<;;ALDIRAN'DAN IRAKEYN SEFERiNE TOP DOKUM FMLiYETLERi (1513-1535)

Yavuz Sultan Selim devrinde vuku bulan iran (1514) ve Misir (1517) seferleri ve Kanuni Sultan Suleyman'm saltanatmm ilk yillannda gerceklesen Rodos (1522), Mohac (1526) ve Viyana (1529) seferleri Osmanh askeri tarihi bakimmdan son derece onem tasimaktadir. Bu seferlerin hazirhk safhalan, ordulann savas mahalline intikali, malzeme ve miihimrnat temini, taktik ve stratejiler biiyiik bir organizasyon gerektiriyordu. Artik meydan savaslanrnn kaderine • etki eden biiyuk bir silah devreye girmisti ve biitiin hasmetiyle ordu saflannda yerini ahyordu.

YAVUZ SULTAN SELiM DEVRiNDE TOPHANE'DE C;;ALDIRAN SEFERi HAZIRLIKLARI

Hie §iiphesiz savaslann kaderini degistiren bu atesli silah toptu. Caldiran meydan muharebesinde Osmanh ordusunda yer alan toplann sayisi bes yiiz civannda idi". Kaynaklannuzda Caldiran seferinde bulunan toplarla ilgili yeterli bilgi bulunmamakla beraber Basbakanhk Osmanh Arsivi'nde bulunan Tophane muhasebe defterlerinde yer alan bilgiler l§lglllda seferin hazirhklan arasmda yer alan top dokiim faaliyetlerini tespit etmek miimkiin olmaktadir .. Tophane muhasebe defterleri, diger orneklerine benzer bir §ekilde tanzim edilmislerdir, Klasik biitce modelini yansitan bu defterler, gelirler (AsI-l mal), giderler (Vuzl'a min zalike) ve kalan (el-Bakl) ana boliimlerinden olusuyordu, .

Yavuz Sultan Selim devrine ait dart tophane muhasebe defteri bulunmaktadir. Bunlardanbirincisi 1 CUlTI£lde16Ja 919-29 Sa'ban 91 9 (5 Temmuz 1 5 13 - 3 0 Ekim 15 13) 26, ikincisi 1 Cemaziyelahir 921-30 Muharrem 924 (13 Temmuz 1515-11 Subat 1518)27,

25 Selim'in iran seferini konu alan Sehabeddm Tekindagm "Yeni Kaynak ve Vesikalann l§lgl Altmda Yavuz Sultan Selim'in iran Seferi" adh makalesinde (Tanh Dergisi, 22, istanbul 1968) de sadece seferde bulunan top saYISI (s. 66) belirtilmistir. Aynca bkz. Selahattin Tansel Yavuz Sultan

Selim, istanbul 1969, s. 57 '

26 BOA, KK. 4726, s. 1-3.

27 BOA, KK 4726, s. 17-22.

VI YiizYIl Bssleruide Topbtine-i Amire 257

iiciinciisu 3 Ramazan 923 -15 Receb 924 (19 Eyliil 1517-23 Temmuz 1518) 28, dordiinciisii 5 ~a'ban 923 -30 Zilhicce 925 (23 Agustos 1517 -23 Arahk 1519)29 tarihleri arasma aittir.

919-925 (1513-1519) Tarihlerine ait Tophane Muhasebe Defterlerinde Gelir-Giderler

Sene Gelirler Giderler Kalan Bars;
1513 57.000 58.498 1498
1515-1518 485.250 496.309 11.059
1517-1518 908.817 902.824 628
1517-1519 697.868 697.734 134 Bu defterler arasmda birincisi Caldiran seferi done mine ait olup .

Topcubasi Ayas Aga'rurr'? 1 Cemaziyelevvel 919-29 Sa'ban 919 (5 Temmuz 1513 - 30 Ekim 1513) tarihleri arasmda Tophane- i Amire'de dart ay siiren top dokum faaliyetlerini icine almaktadir. Bu sirada Tophane'de darbzen ve piranki toplan dokiilmiistii. 450 kantar (25.380 kg) balm ve 35 kantar (1974 kg) kalay kullamlarak tekerleldi yuz on alb darbzen ve develerin ta§ldlgl yetmis iki prangi topunun dokiimu gerceklestirilmisti' I , Bu hazirhklardan sonraki ilkbaharda 19 Mart 1514'te Yavuz Sultan Selim, Edirne'den iran iizerine sefere cikti. Caldiran meydan muharebesinde Osmanh ordu-

28 BOA, KK 4726, s. 41-46.

29 BOA, KK .. 4726, s. 5-12, 16, 50-52.

30 Ayas Aga'nm inebahtl kalesinin yakinmdaki Burgaz'da top doktiigii icin kendisine 2 Rebi'ulahrr 909'da (24 Eyliil 1503) 2000 akce iri'am ve bir Burusa dimesi verildigi tesbit edilmektedir (0. L. Barkan, "istanbul Saraylanna ait Muhasebe Defterleri", Belgelcr, 13, Ankara 1979, 312). 0 donemde ise topcubasi Bali idi (Aym makale, s.308). Ayas Aga'run topcubasilrk gorevinin 925 (1519) senesinde de devam ettigi anlasilmaktadir (BOA, KK. 4726, s. 50).

31 58.498 akcenin harcandigi bu top dokiimiiniin masraflanndan 45.000 akcesi Hazine'den 12.000 akcesi ise Darbhane'den saglanrms ve 1498 akce borg kalmistt (BOA, KK. nr. 4726. s. 1-3). Bu defterden ilk defa bahseden i. H. Uzuncarsih i Osmenlt Devieti Teskildnndsn Kspukulu Ocaklan IL Ankara 1984, s. 49)· olmus, ancak defterin sadece tasnifini belirtmekle yetinmistir.

258 idn's Basten

sunda agirhkh toplar olmasma karsihk Sah Isrnail'in ordusunda atesli silah bulunrnamasi, topunbu savasm kaderinde oynadrgi rolii gostermesi bakimmdan onemlidir. Ordunun aldrgi harp nizammda zincirlerle birbirine baglanan ve azablann arkasmda siralanan toplarm savas sirasmda ozellikle sag kanadi tutan Anadolu beylerbeyi Sinan Pasa'rnn mahareti sayesinde ~ah ismail'inordusunu maglfip ettigi goriilmektedir ". Yavuz'un Tebriz doniisiinde muhtemelen Amasya'da bulundugu sirada yakalanan bir casusun verdigi bilgiye gore, Yavuz'un Tebriz'e giderken Aras nehrini ge<;tigi sirada bir top, arabasiyla birlikte batrms ve daha sonra ~ah ismail topu oradan <;1-' karttirarak onun benzeri elli top yaptirrrnsti". Bu bilgi, Safevilerin heniiz 0 siralarda bu tiir toplara sahip olmadrklanm gostermektedir.

Caldiran seferine katilan savas miihimmatmm ozellikle toplarm bolgede kullanilmamasi halinde geri goturiilmesi teamiilune uygun olarak istanbul'a nakledildigi bu hadiseden yaklasik iki yiiz on yil sonrasma- ait bir arsiv belgesinden anlasilmaktadir. 15 Zilka' de 1136 (5 Agustos 1724) tarihli Tersane Kethudasi Musa Pasa'ya ve diger gorevlilere hitaben gonderilen fermanda, Yavuz Sultan Selim'in Acem seferi sirasmda donanma ile muhtemelen Trabzon'a getirilen ve oradan kara yoluyla sava§ mahalline tasman toplardan 14 kans (3,5 m) uzunlugundaki bir tunc topun dag basmda kaldigi ve daha soma Ruh kalesinde muhafaza edildigi anlatilmaktadir. Tersane kethudasirun bu konudaki i'larm iizerine bolgedeki gorevlilere gonderilen bir fennanda, yirmi-otuz cift manda arabasi temin edilmesi ve topun bulundugu kaleden almarak iskeleye tasmmasi emredilmis, buradan da bir kalyona veya baska bir gemiye yiiklenerek istanbul'a getirilmesi istenmisti": Bu uygulamadan Osmanhlann, savas malzemelerine ve ozellikle topun korunmasma biiyiik onem gosterdikleri anlasilmaktadir.

,2 Caldrran savasmda beg yiiz top bulundugu bilinmektedir. Savasm safahan hakkmda bkz. Tekindag, iran Sefeli, s. 56- 71; Tansel, Yc/Vuz Sultan Selim, S.31-72.

13 TSM;A E. 6320 .. Bu belgede Sah ismail'in Mirzasah Hiiseyin adh bir tufenkcibasisi oldugu ve dna iki bin tiifenk yaptirdigi, ancak ti.ifenkleri Osmanh 6rdusu;19,an·Jsa15al1:\;Yinni yenicerinin kullandigi belirtilmektedir. Raporda ayrlc<~·h~anhI~qr1n.iiifel}katB~aYI bilmedikleri icin yiizlerini ve gozlerini

;:~~~:~:;yt~<!~,j~;,~;~FWA!~'", 103;I,ZS' .

. ~':.-:{'~ _:',.. . "~ .-..

... .. ,",'

",.

'. '.'

VI YiiZYII Ba§lannda Tophfine-jA'mjre 259

TOPHANE'DE MISIR SEFERi HAZIRLIKLARI

Yavuz Sultan Selim'in ikinci onemli seferi Misrr iizerine olrnustu. ~iiphesiz Misir seferinin hazirhklan ve Mrsir'a gidecek ordunun giicliikleri simdiye kadar tecriibe edilmis olanlardan cok daha fazla idi. Ayalon'un Memluk ordusundaki askeri hazirliklar konusunda geriis bilgi ihtiva eden arastirmasmda" Memluk topculuguna yer verilmisse de Osmanhlann bu sefer icin topculuk baknnmdan ne tiir hazrrhklar yaptigi incelenmernistir:

MIslr seferi icin Tophane'de yapilan hazrrhklar bu kuruma ait muhasebe defterlerinde yer almaktadir. Yavuz Sultan Selim'in Mrsir'a s~fer yapmak konusunda ilk tesebbiisiinden Misir'm fethinden sonra Istanbul'a donusiine kadar ge<;;en siire zarfmda top dokiimii, tamiri ve onlann Misir'a nakli ile tekrar geri getirilmesi gibi pek cok konunun yer aldig: dort ayn tophane defteri bulunrnaktadir. 921- 925 (1515 -1518) yillan arasnu ihtiva eden bu kayitlarda XVI. yuzyilm baslannda Misir seferine yi.iriimekle bir diinya savasmr" baslatml§ olan I. Selirn'in topculuk konusuna verdigi onemi tesbit etmek de miimkiin olmaktadir, Caldiran seferinden donen padisalun derhal MemlUkler iizerine bir sefer hazirhgi niyetine girmesi ile buyuk bir harekatm kararlannm almmasi siiratle gerceklesti", Yavuz Sultan S elim' in 29. Cemaziyelevvel 921 (11 Temmuz 1515 ) 'de Caldiran seferinden Istanbul'a donmesr" ile hemen ertesi giin 1 Cemfiziyelahir 921 (13 Temmuz 1515)'de Tophane'de top dokumii icin faaliyetlere gecilmesi " bir tesadiif olmasa gerektir,

35 Ayalon, Mernluk ordusunda atesli silahlarm Osmanhlar'dan daha once kullamlmaya ba§landlgIl11, ancak Osmanlilar kadar si.iratle gelistiremediklerini ifade etmektedir (Gunpowder and Firearms .is. 97 -108. 36 An~rew Hess, Yavuz'un Misir'r fethini XVI. yuzyrl Diinya Savasi'nm baslangici olarak tavsif etmektedir ("The Ottoman Conquest of Egypt (1517) and the Beginning of the Sixteenth-Century World War", International !ournalofJl..fjddleEastStudjes, sayi, 4, 1973, s. 55-76).

37. ~avuz Sultan ~elim'in Misrr seferine 15lkmaSll1111 sebepleri ve gelisim siirecirn ele alan tafsilatli bir derleme icin bkz. Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, Ankara 1969, s. 108-128.

38 ismail Hami Danisrnend, izaiJlJ Osmenli Tsribi Kronolojisi, istanbul 1971, II, 19-20.

i0 BOAKK. nr. 4726, s. 18 .

.,;:.-

260 idr1s Basten

Misir seferi ile ilgili olarak tutulan ilk Tophane defteri 1 Cemazi. yelahir 921-30 Muharrem 924 (13 Temmuz 1515-11 Subat 1518) tarihleri .arasma ait iki yrl sekiz ayhk bir donemi kapsamaktadir'". Topcubasi Ayas Aga'nm sorumlulugu altmda dokiilen toplar ve Tophane'de yapilan diger masraflan gostermektedir. Bu muhasebeden anlasildigma gore Misrr seferi (defterde Arab seferi) icin iki biiyiik demir top da yapilnnstrr. Toplar icin 108 kantar 76 lodra (6133,5 kg) ham demir ve 3 kantar 5 lodra (172 kg) celik kullarulnusu. Bu toplar, Istanbul-Halep-Sam-Misir giizergahryla sefere katildiklan icin nakliyenin nasil ger<.;elde§tigi onem tasnnaktadir. Toplann ta-' §lmnaSl icintekerlek, sava§ anmda birbirine baglarnak icin 533 kulac zincir gerekmis ve istanbul'dan Haleb'e kadar gotiirrnek icin altrrus yedi deveye ihtiyac olmustu, 17 Cernaziyelevvel 922' de (18 Haziran 1516) istanbul' dan yola cikan toplar 5 Sa'ban'da (3 Eyliil) iki ay on sekiz gun soma Haleb'e ulasnusti, Bu durumda 25 Receb'te (24 Agustos) meydana gelen Mercidabik sava§111a bu toplann katilmis olma ihtimali zaytftir. Daha soma toplar Sam'a ve oradan Misir'a goturuldii. Sava§111 sona ermesinden soma da aym yolu takip ederek Misir'dan Sam'a ve oradan da istanbul'a geri getirildi'".

Biiyiik bir talih eseri olarak bu toplardan biri bugun Besiktas'taki Deniz Miizesi'nde tarihin hatiralanni yansrtan bir eda ile ve tarihe isik tutmak iizere bir abide gibi durmaktadir'". Binlerce kilometre uzaktaki MlSU' a binlerce metre yiiksekteki daglan ve ucsuz bucaksiz <.;olleri gecerek ulasan ve en azindan Ridaniye sava§ll1a ve boylece Misir'm fethine katilrrus olan bu toplann yine aym §artlarla istan-

40 BOA. KK. nr. 4726, s. 18-22.

41 Top dokiimii ve toplarm Misir'a nakli ile MISIf'da sefer ihtiyaci olarak liizumlu giihercile, kiikilrt gibi diger malzemelerin temini ve toplann bakmu icin yapilan masraf1ann 124.621 akce oldugu goriilmektedir (BOA. KK. nr. 4726, s. 20-22).

42 Besiktas Deniz Miizesi, demirbas nr. 2504. Bu toplann mevcudiyetine ilk defa ternas eden Ibrahim Hakki Konyali, "Sultan Selim'in Essiz Topu", Tsrih Hnzinesi, III, istanbul 1950, s 107-109; ve "Kanuni'nin Toplarr", Tsrih Hazinesi, 9, istanbul 1951, s. 419-422 adh makalelerinde ve Turgut Isiksal, "Eski Tiirk Toplan ve istanbul Tophanesinde Bulunan Bir Kayit Defteri", Belgelerle Ttirk Tsrihi Dergisi. Ill, istanbul 1967, s. 68- 70 ve BTTD, I/2, s. 72- 76 adh makalelerinde top [arm bugiinkii durumu hakkinda kisa bilgiler vermektedirler.

VI YrJzyIi Bsslsrmds Tophtine-I Amire 261

bul'a getirilmis 0lmas1111 ibretle goz oniinde tutmak gerekmektedir. Misir seferine gotiirulen diger toplar ise atlann <.;ektigi top arabalan ile tasmrrus ve yol boyunca bu nakliye icin liizumlu malzemeler temin edilmisti'".

Osmanh kaptanideryasi Cafer Kapudan'm Mlsn'111 fethini gerceklestirmis olan Yavuz Sultan Selim'e gonderdigi arizasmda, Misir seferi icin yapilan donanma hazirligi yanmda, Tophane'deki top dokiim faaliyetlerinden de soz etmektedir. Bu rapora gore Hiisrev Bey, yeni yapilan toplann iclerini temizlemek, top ve darbzen ile ilgili aletleri yenilemek ve tamamlamakla ugra§ml§tl. Yine Mrsir seferi icin dokiilen ve her biri 27 vukiyye (35kg) giille atan iki darbzen topu bir mavnaya yiiklenerek donanmayla birlikte Misir'a dogru yola cikanlrrusti".

Cafer Kapudan'm donanma ile Misir'a gitmesi ve orada Misir fatihi Yavuz Sultan Selim ile gorustiikten ve 0 zamana kadar yapilan hazirhklarla ilgili bilgi verdikten sonra yeni talimatlar alarak donanma ile birlikte istanbul'a donmesi iizerine Tophane'de yeniden top dokiim faaliyetleri basladi". 5 §a'ban 923-30 Zilhicce 925 (23 Agustos 1517-23 Arahk 1519) tarihleri arasma ait Tophane Muhasebe defterinin giris kismmdan anlasildigma gore, Yavuz Sultan Selim'in emriyle Kapudan Cafer Bey, istanbul Emini Abdiisselam Efendi, Hersek sancak beyi Kasrm Pasa, Tophane eminleri, topcubasi Ayas Bey, katib Mustafa ve top dokiimciisii Murad ve Mahmud ustalann nezaretinde top doktimii faaliyetlerine baslan-

43 Misir seferine gotiirulen diger toplan tasiyan top arabalanru ceken atlann arpa, raht, semer ihtiyaclan yol boyunca temin edilmis, geregi halinde ise, . rnesela Sam'da yeni atlar satm almnnsn (BOA, AE-Selim I, nr. 14).

44 Sahabettin Tekindag, "Halic Tersanesinde in§a Edilen ilk Osmanh Donanmasi ve cater Kapudan'in Arizasi", Belgelerle Tiirk Tarihi Dergisi, II/7, istanbul 1968, s.66-70. Arizanm bir baska nesri, Fransizca terciimesi ve konuyla ilgili degerlendirmesi icin bkz. J. Bacque-Grammont, "Soutien Logistique et Presence N avale Otto mane en Mediterranee en 1517", Revue de I'Occident Musulman et de /8 Mediterranee, 39, Aix-en-Provence 1985, s.7-34.

45 Donanmanm Istanbul's donii§ tarihi olarak Haydar <;elebi Ruznamesi'nde (Feridun Bey, Miinsedtii's-sclstiu, I, 491) 5 Cemaziyelahir 923 (21 Haziran 1517) verilirken, Danismend bu tarihi 25 Cemaziyelahir (15 Temmuz) olarak tercih eder (izahlI Osmsnlt Tsrihi Kronolojisi, II, 43).

262 idris Bostan

mistr". Bu donemde dokiilen toplar §unlard!. 30 kans (7.56 m) uzunlugunda sekiz bacaluska, 25 kans (6.3 m) uzunlugunda sekiz bacalu§ka? yine 25'er kans (6.3 m) uzunlugunda iki parcah bir bacaluska, 20 kans (5 m) uzunlugunda sekiz sayka, 18 kans (4.53 m) uzunlugunda alb §ayka, 17 kans (4.28 m ) uzunlugunda bir darbzen, 14 kans (3.53 m) uzunlugunda iki parcah yirmi bes darbzen dokiiliir. Aynca olciileri belli olmayan iki hevayi, altrms dort prangi, bes yi.iz elli darb zen dokiilmus ve dort yi.iz yirmi sekiz darbzen tamir edilmistir. Aynca on top arabasi ve kirk top kulpu da yaprlnustr", Bu toplarm dokiimii icin Tophane'de 8279 kantar 40· lodra (466.958 kg) balm, 8 kantar (451.2 kg) tung ve 1560 (87.984 kg) kantar nly tuketildi. Sozii edilen balm ve tung Bagge-

i Amire mahzeninden, top gemisinden, Misir'dan getirilen balm toplardan, Tophane kapismm yakmmdaki Kule mahzeninden temin edilmisti'". Yine tung toplann dokiimunde onemli bir malzeme olan kalay da 791 kantar 11 lodra (44.618.6 kg) idi ve istanbul Emini Abdi.isselam Efendi tarafmdan saglannusti".

Yavuz'un heni.iz Misir'm fethini ikmal ettigi ve Istanbul'a doniis yolunda oldugu bu strada Istanbul'da bir taraftan tung toplar dokiili.irken ayru zamanda demir tap yapmu faaliyetlerine de baslandigi gorulmektedir. Tophane emini Suca tarafmdan hazirlanan ikinci muhasebe defterinin ait oldugu 3 Ramazan 923 -15 Receb 924 (19 Eyli.il 1517-23 Temmuz 1518) tarihleri arasmdaki bu donem icinde istanbul'da yirmi demir tap, iki demir darbzen ve i.ig demir ta§ yani yuvarlak yapilrrusur. Bu tap ve yuvarlaklar icin li.izumlu alan demir ise 3259 kantar (183.807,6 kg) idi. Yine iki darbzen icin de 18 kantar (1015.2 kg) demir kullamlmrstir. Bu toplann yapnm sirasmda da ates hakki olarak 400 kantar (22.560 kg) demir tiiketilmisti. Yine bu toplardan bi.iyi.ik alan dort tanesinin her biri 32'§er kans (8 m), orta alan dokuz tanesinin her biri 25'er kans (6.3 m), kiiciik alan

46 BOA, KK 4726, s. 6, 30, 50. 47 BOA, KK. 4726, s. 16.

48 BOA, KK. 4726, s. 30-31. Defterdeki bir kayittan Kule anbari denilen yerin Tophane Kaprsi yakinmda bir burgaz/burc olarak yeni insa edildigi anlasilmaktadir (KK. 4726, s. 33).

49 BOA, KK. 4726, s. 33.

VI YiiZYI! Bagiarmda Tophiine-I Amire 263

yedi tanesinin her biri 22 kans (5.5 m) idi'", Bundan anlasildigma gore demir toplann en bi.iyi.igi.i yaklasik 8 m en ki.igi.igi.i ise 5,5 midi.

Gerek Misir seferi si.irerken ve gerek seferin sona ermesinden sonra Tophane'deki bu hummali faaliyetlerin bir amaci olmahdir. Yaklasik seksen bes civannda bi.iyi.ik olcekli top ve bunlann dismda altmis dort prangi ve bes yi.iz elli darbzen tung ve demir toplann dokiunii ve yapimmdan, yine dort yi.iz yirmi sekiz darbzenin tamir edilmesinden anlasildrgma gore sadece bu sirada yeni dokiilen ve

. tamir edilen toplann sayisi 1130 civanndadir ve saglarn olan toplann

saYISI da bilinmemektedir. .

Yavuz Sultan Selim'in son zamanlannda girisilen bu top dokiim ve yapim faaliyetleri sonunda Osmanhlann mevcut top sayrsmda bi.iyi.ik artis oldugu gorulmektedir. Nitekim topcubasi' Ayas Aga tarafmdan yapilan bir sayim sadece Istanbul'da bulunan toplan gosterse bile imparatorlugun sahip oldugu top miktan konusunda onernli bir ipucu vermektedir. Buna gore, Topkapi Sarayi mahzenlerinde gogunun kundaklan harap vaziyette saglam i.ig bin sekiz yi.iz on iki top ve alti yi.iz kirk bir tufek bulundugu goriilmektedir. Bu toplann bi.iyi.ik gogunlugunu, iki bin yedi yi.iz on dokuz pranki denilen toplar ile uzunlugu 4-16 kans (1-4 m) arasmda degisen dokuz yi.iz on sekiz darbzen topu teskil ediyordu. Aynca mahzenlerde kullamlmaz halde gogu prankr ve darb zen olan iki yi.iz altnus bir dokrne yani tung top ile donanmada kullamldigi anlasilan iki yi.iz kirk alb demir top vardi. Bunlann dismda Topkapi Saraymm etrafmda seksen iki dokme ve yirmi iig demir top bulunuyordu. Bu toplar arasmda uzunlugu 40 kans (10m) alan bir biiyiik top ile dort biiyiik burmah toplar dikkat cekmekte, aynca i.ig, dokuz ve on tas atan darbzen toplar vardi, Tophane bahcesinde ise hisar doyen top, sayka ve hevayi toplardan ~i.iz yetmis bes top yer ahyordu. Bi.iti.in toplar sayildigmda 0 sirada Istanbul'da 4600 top bulundugu anlasilmaktadir". Osmanlilann XVI. yiizyil baslannda bu derece cok top yapma ve dokme basansnu gostermeleri, top teknolojisini en ileri di.izeyde

5~ Bu toplarm yapmu sirasmda Tophanenin asil sorumlulan padisahla birlikte seferde olduklan icin Muhasebe defterinde "Tophane-i Amire" ifadesi kullamlmarms, sadece topl~nn Istanbul'da yapildigi ifade edilmistir. Tophane emini ~uca ve katip Ibrahim tarafmdan tutulan muhasebenin bu donemdeki masraflan ise 906.824 akcedir (BOA, KK. 4726, s. 41-46).

51 BOA, D. B~M. Dosya, 1/13. Bu belgenin tam metni icin bk. Ek. I.

264 Idris Bostan

kullandiklanni ve yeni tiirler denediklerini ortaya koymaktadir. Nitekim, Topcubasi Ayas Aga'nm 923-925 (1517-1519) tarihleri arasmda niimune darbzen doktiigu ve bu denemelerin daha sonraki senelerde de devam ettigi hilinmektedir'".

Meydan savaslan ve kale kusatmalan sirasmda oldugu kadar fethedilen yerlerdeki kalelerin savunmasi icin de onemli olan top, seferden sefere kosuldugu donemlerde en cok ihtiyac duyulan savas malzemesi idi. Yavuz Sultan Selim'in son senelerinde yapilan top dokiimii hazirhklan ozellikle sadrazam Piri Mehmed Pasa'run Rodos iizerine bir sefer diizenlenmesi konusundaki telkinlerinin etkisi 01- dugu diisuntilmelidir'".

KANUNI'NiN iLK DEViRLERiNDE TOPHANE'DE TOP DOKUM FAALiYETLERi

Yavuz Sultan Selim'in son doneminde tamamlattigr yogun top dokiimu nihayet Kanuni Sultan Siileyman tarafmdan degerlendirilebilmistir. Saltanatmdaki ilk sefer-i humayun olan ve Engurus seferi olarak da bilinen Belgrad iizerine yapilan sefer, agrrhkh olarak toplarm yer aldrg: ve kale dovmek icin top kullamldigr onemli bir sefer olmustur. 1521 Agustos'unda (Ramazan 927) Belgrad't fetheden Kanuni, §ehrin iki yiiz topla tahkim edilmesini emretmistir". Zaman zaman kalelerde bulunan toplardan tamiri gerekenlerin yapimma dikkat edildigi ve takip edildigi bilinmektedir. Mesela 927'de (1521) Balyabadra'ya bagh Burgaz-I cedidde yani Yeni Kalede bulunan §ayka toplanndan dordiiniin dosemelerinin ve yastiklarmm yeniden yapmn gerektigi gibi, ot evi denilen barut yuvalan harap olan dort piranki topunun da tamir edilmesi gerekrnistirss. Biiyiik seferler

52 BOA, KK. 4726, s. 10; D. B~M. TPH, dosya nr. 1/1, s. 5.

53 Yavuz Sultan Selim'in son zamanlan ve son seferini Rodos veya iran uzerine yapmayi dii§iindiigii konusunda genis bir degerlendirme icin bkz, Danismend, Kronoloji, II, 52; Tansel, Yavuz Sultan Selim, 242-245.

54 Feridun Bey, MiiJ1§eatii's-seJ§tln, istanbul 1274, I, 514. Ordu, Belgrad seferinden donerken top arabalanm <;;ekmek iizere Muharrem 928'de (Arahk 1521) 150 bargir temin edilmisti (BOA, D.B~M. dosya 1, gomlek

27) .

55 Mora sancakbeyi Zeynel Pasa'ya ve Balyabadra kadisma gonderilen 28

Cemaziyelevvel Pz? (6 Mayis 1521) tarihli hiikiim: BOA, KK. 61, s. 296.

VI YiizpJ Beslarmd» Topluinc-i Amire 265

oncesinde top dokiim faaliyetlerinde biiyiik bir artis olmasi kacirulmazdi.

Kanuni Sultan Suleyman, saltanatmm ikinci YIh alan 1522'de biiyiik hazirhklarla ikinci sefer-i hiimayunu olan Rodos seferine ciku. Yavuz Sultan Selim'in son senelerinde doktiirdiigii toplann once Belgrad'm ve ertesi yil Rodos'un fethinde kullamlmis oldugu anlasilrnaktadir. Nitekim Rodos'un fethinden sonra yapilan tahrirde yer alan kayitlar arasmda adada bulunan toplarla ilgili bilgiler buna isaret etmektedir.

Rodos'taki Kalelerde Bulunan Top Cesitleri ve Sayrsi
II Rodos Mendi- Eski Lindos Tahtalu TOJ21am

kale rek Rados
Bacaluska 42 3 45
(tunc)
Demir top 189 2 6 9 9 215
Bastopu 19 5 24
(tunc)
I Sayka (tunc) 12 10 22
Darbzen 70 4 4 7 21 106
(tunc)
Darbzen (de- 30 II III 30 I
mir)
Prangi (tunc) 26 10 1 demo 2 39
Buyuk top 2 2
(tunc)
Buyuk top 2 I 2
(demir)
Havayi (tunc) 3 1 4
~akalo§ 233 12 12 18 275
(tunc)
~akalo§ (de- 30 26 III 56
mir)
Bozuk Toplar
Tunc 12 1 13 266 ldris Basten

Prangi (de- 6 Jil 6
mir)
Darbzen 6 J 6
(tunc)
Darbzen (de- l I III 1
mir)
Bacalu_§ka 2 2
Toplam 685 51 33 29 50 848 Kanuni devrine ait bu defterdeki bilgiye gore Rodos kalesinde alti yiiz seksen bes top, Mendirek kulesinde elli bir top, eski Rodos kalesinde otuz ii<; top, Lindos kalesinde yirmi dokuz top, Tahtalu kalesinde elli top olmak iizere Rodos adasmdaki beg kaleye toplam sekiz yiiz yirmi irili ufakh top konuldugu goriilmektedir. Aynca kullarulamaz halde Rodos kalesinde yirmi dort ve Mendirek Kulesinde yirmi bir top bulunuyordu".

Kalelerde bulunan toplar hakkmda elimizde mevcut en onemli kaynaklar Osmanh Tahrir defterleridir. Kanuni Sultan Siileyman'm saltanatmm ilk doneminde kalelere yerlestirilmis olan ~e§itli ozelliklerdeki top sayisi, yaklasik bes bin dokuz yiiz kirka ulasrmsti. Bu da kara savaslannda ve donanmada kullarulmak iizere istanbul'da buIunan toplar dismda savunma amach kalelere yerlestirilrnis sabit toplann biiyiik bir yekun teskil etmesi bakunmdan dikkate almmahdir'".

KANUNI'NiN MACARiSTAN SEFERi HAZIRLIKLARI

Rodos'un fethinden soma siiren birkac yilhk suIh sirasmda Tophane'de faaliyetlere devam edildigi elimizde mevcut muhasebe defterlerinden anlasilmaktadir, Biiyiik bir tesadiif eseri olarak 928-934 (1522-1528) seneleri arasma ait tespit edilen dort tophane muhasebe defterinde gerek top dokum faaliyetleri ve gerekse tophanenin kendi biinyesindeki diger faaliyetlerle ilgili pek cok bilgi bulunmak-

56 BOA, TT. 367, s. 206-209. Yine 1520 tarihli Karaman-Rum icmal defterine gore Kemah kalesinde iki bacaluska, be§ §ayka, yirmi dokuz darbzen topu ve on alti topcu bulunuyordu (Ismet Miroglu, Kemah Sancag! ve Erzincan Kszssi (1520-1566/. Ankara 1990, s. 140-141).

57 Aydiiz, Tophane-iAmire, s. 455-457.

VI YiiZYll Ba§larmda Tophiine-i Amire 267

tadir. Tophane-i Amire'ye ait bu defterlerden birincisi, Cemaziyelahir 930-30 Cemaziyelevvel 931 (6 Nisan 1524-25 Mart 1525)58, ikincisi, 1 Cemaziyelahir 931- 30 Cemaziyelevvel932 (26 Mart 1525-14 Mart 1526)59, iicimciisii, 1 Cernaziyelahir 932-30 Cemaziyelevvel 933 (15 Mart 1526-4 Mart 1527)60 tarihleri arasmdaki tophanenin yilhk gelir-giderlerini ve bu siiredeki faaliyetleri ilitiva ediyordu. Dordiincii defter ise iki kisrmdan olusmaktadir ve muhtevasi bakmundan diger defterlerden farkhdir, Top dokumii icin liizumlu olan bakir, tunc ve kalay gibi maddelerin temini ve dokulen toplann cesit ve sayilanrn anlatan bu defterin birinci kismi 29 Safer 928-29 Cernaziyelahir 932 (28 Ocak 1522-12 Nisan 1526) tarihleri arasmdaki top dokum faaliyetlerini, ikinci kisim ise 7 ~a'ban 933 -30 Cemaziyelevvel 934 (9 MaYIs 1527- 21 ~ubat 1528) tarihleri arasmdaki bakir, tunc ve kalay kansimmdan dokiilen tunc top lara ait bilgileri ihtiva etmektedir'".

58 BOA, BOA. Bab-i Defteri-Basmuhasebe (D.B~M), nr.9, s. 1-9.

59 BOA. Bab-i Defteri-Basmuhasebe-Tophane Kalemi (D.B~M. TPH). dos. 1/1,s.I-11.

60 BOA. D. B~M, dos. 7531, gornlek 1.

61 BOA. MAD, 7668, s. 1-6, 27. Bu defterden ilk bahseden Turgut Isiksal ("Eski Turk Toplan ve istanbul Tophanesinde Bulunan Bir Kayit Defteri", Belgelerle Tiirk Tsrihi Dergisi, II3, istanbul 1967, s. 61-63), daha sonra Halil inalclk ("The Socio-Political Effects of the Diffusion of Fire-arms in the Middle East", War, Technology and Society in the Middle East, 00. V. J. Parry-M.E. Yapp, London 1975, s. 212) tarafmdan en eski tarihli kaynaklar arasmda zikredilmis ve nihayet Parry'nin metrukati arasmda defterin mikrofilmini bularak ilk defa aynntilr bir §ekilde degerlendiren Colin Heywood ("The Activities of the State Cannon-Foundry (Tophane-i Amire) at Istanbul in the Early Sixteenth Century According to an unpublished Turkish Source", Prilozi, 30, Sarajevo 1980, s. 209-217) olmustur.

268 idds Basten

1524-1527 Yillan Arasmda Tophane Muhasebeleri

Sene Gelirler Giderler Kalan
1524-25 395.492 394.232 1260
..
1525-26 586.090 575.262 10.828
1526-27 81.536 79.461 2075 ilk iki tophane defterinde daha cok top 'dokiimii icin gerekli malzemelerin cesitleri ve top dokumii hazirhklannm yapilmasr icin Iiizumlu harcamalar yer almaktadir.

Bu sebeple dokiilen toplann sayilan ve cinsleri aym donerni icine alan dordiincii defterde bulunmaktadir. Buna gore, 928-932 (1522- 1526) tarihleri arasmda lie; yiiz elli bes buyiik darbzen, alti yiiz yirmi bes kiiciik darbzen, iki biiyuk hisar topu, otuz iki bacaluska oimak iizere bin on dort irili ufakh top dokiildugu anlasilmaktadir. Yine 933-934'de (1527-1528) ise yiiz kirk sekiz biiyuk darb zen dokuldii'".

Bu toplann tam ami tunc; top idi ve tunc; toplann dokurnii icin Iiizumlu ana malzemeyi esas olarak balm ve kalay teskil ediyordu. Aynca ruy denilen ve mayahk olarak kullarulan i§e yaramaz haldeki tunc; toplar da yeni toplann dokiimu icin malzeme olarak kullarnhyordu.

1522-1526 yillan arasmda top dokiimii ve bazi ihtiyaclar icin 10.580 kantar 39 lodra (596.734 kg) balm, nry (mayahk tunc) ve kalay temin edilmisti, Bu top lam malzeme icinde 4934 kantar 78 lodra yani 278.321,6 kg. balm bulunuyordu. Bagce-i Amire'de depolanrms bakinn kiilce halindeki 4728 kantar 28 lodrahk (266.675 kg) kisrrn sekiz ayn zamanda Tophane'ye teslim edilmisti. 206 kantar 50 lodrahk (11.646,6 kg) kisnu ise ham balm halinde idi ve anndmldiktan soma 121 kantar 50 lodrahk (6852,6 kg) kiilce bakira doniisrniistii'",

Malzemenin onemli kismmi olusturan ruy ise 5126 kantar 11 lodra (289.112,6 kg) idi ve hemen tamarru kullamlamaz hale gelmis, bozuk ve hurda toplardan olusuyordu. Bagce-i Amire ve Tophane'de bulunan yaklasik bes yuz elli top, bin yuz yetrnis hane-i ates (baru-

02 BOA, MAD. 7668, s. 1-6. 63 BOA, MAD. 7668, s. 2.

VI Yliz,YlI Baslermda Tophsnc-iAmire 269

tun kondugu govde kisrm), yiiz kirk lie; tekerlekli kiiciik darbzen mayahk olarak yeni dokiilecek toplar icin kullarnlmak iizere Tophane'ye goturtilmiistii. Bu toplar ise imparatorlugun cesitli yerlerinden getirtilmisti, Mesela Rodos kalesinden diisman toplan, Sinop, Akkirrnan ve Trabzon'dan hevayi toplan, Misir'dan §ayka, bacaluska ve darbzen toplan, Foca, Midilli ve Kefe'den cesitli toplar getirilrnisti. Sudak ve Taman kalesinden de tiifek ve hane-i ates temin edilmisti. Tophane'ye getirtilen toplar arasmda ilgi ceken bir top cesidi de topcubasi Ayas Aga'nm doktiigii bakir top idi. Bu kayittan anlasildigma gore Osmanhlar da Memlukler gibi bir ara balm top dokmeyi denemis idiler. Bu top lard an baska yine mayahk olarak kullamlmak iizere Rodos'tan getirilen buyiik, kiiciik kilise canlan, kullamlmaz halde pencere parmakhklan, zift kazanlan ve tiifekler bulunuyordu'",

Top dokiimu icin onemli bir diger malzeme olan kalay da, mahzende depolanan malzemeden kullamldigi gibi, fazla ihtiyac duyuldugu takdirde satin ahmyordu. Nitekim bu donernde temin edilen 519 kantar 7810dra (29.315,6 kg) kalaym220 kantarhk (12.408 kg) krSl111 Tophane Kapisi yakmmda yer alan ve deniz kenannda bulunan Mahzen-i Kule'den saglandigi gibi, 299 kantar 78 (16.907,6 kg) lodrahk krsnu Luise Gritti (Alvise) admdaki Venedikli vasitasiyla temin edilmisti'". Bu durum kalaym daha cok dl§ kaynaklardan temin edildigini gostermektedir.

64 Defterin rfiy kismmda <;ok aynnuh olarak maya olarak kullamlacak toplann <;e§itleri, adetleri, ozellikleri de yer almaktadir (BOA, MAD. 7668, s. 5- 6,27).

05 BOA, lWAD. 7668, s. 27. C. Heywood, bu sahsm Luigi=Alvise Gritti

olabilecegine isaret ederek onun Venedik'li homme d'stisires oldugunu ve Sadrazam Ibrahim Pasa'run sirdasi bulundugunu belirtmektedir (s. 212). Alvise Gritti. donemin Venedik doju olan Andrea Gritt'nin oglu idi (Maria Pia Pedani Fabris, L "Documenti Turchi" dell' Archivio di Stato di Venezia, Venezia 1994, s.88, 98-99, 105. Alvise Gritti'nin Macaristan'da bulundugu siralardaki faaliyetleri ile ilgili bkz. Ferenc Szakaly, "Lodovico Gritti in Hungary 1529-1534. A Historical insight into the Beginnings of TurcoHabsburgian Rivalry, (Budapest 1995). A. Gritti'nin kimligi konusuna dikkatimi <;eken degerli meslektasrm Gabor Agoston'a tesekkiiru bir bore bilitim.

270 idris Basten

Biitiin bu malzemeler esas itibariyle top dokiimii icin kullaruldigi halde, bir kIsm111111 aym zamanda Sultan Selim imaretinin parmakhklan, ib1'ahim Pasa Sa1'aYl'n111 binasmm bazi aksami, biiyiik giihercile havarilan, kadirga ve mavnalann zift kazanlan, Bab-i hiimayunun serefiyeleri, fuliis kesimi, musluk suyu icin gobek ve Matbah-i Ami1'e dibeklerinin dokiimii icin de kullamlrrnsn.

Top dokiimii icin balm, kalay ve ruy kansmu kullarnldi. Bu kan§lmlarm 2899 kantanndan (163.503,6 kg) 355 kantan (20.022 kg) buyuk darbzen, 1864 kantar 50 Iodrasi (105.157,8 kg) altr yiiz yirmi beg kiiciik darbzen, 780 kantan (43.992 kg) iki biiyiik hisar to- • pu, 2985 kantan (168.354 kg) otuz iki bacaluska topu, 20 kantar 20lodrasl (1139,3 kg) on bes kuciik darbzen olmak iizere irili ufaklr toplam 1029 top dokiildu.

Eunlardan baska, 99 kantar 10 lodrahk (5589,2 kg) kansirndan Yavuz Sultan Selim imaretine elli dokuz pencere parrnakhgi, 9 kantar 81 lodra (553,3 kg) kansimdan guhercile dogmek icin on buyiik havan, 46 kantar (2594,4 kg) kansimdan bab-i hiimayun §erefiyesi, 12 kantar 42lodra (700,5 kg) kansirndan bacaluska toplarma demir tas (gulle), 30 kantar (1692 kg) kansimdan matbah icin bir biiyiik dibek dokiildii,

Aynca Ibrahim Pasa Sarayi icin 15 kantar (846 kg), guhercile kazanlan icin 6 kantar (338,4 kg), kadirga ve mavna gemilerinin zift kazanlan icin 62 kantar (3496,8 kg), su muslugu gbbegi icin 20 kantar (1128 kg), Yavuz Selim tiirbesi serndanr icin 1 kantar 80 lodra (101,5 kg) balm harcandi,

Bunlara ilave olarak istanbul Darbhanesinde fiils eminleri Abdulkerim ve Ibrahim Celebi tarafmdan fuls kesilmesi icin 200 kantar (11.280 kg) balm kullamldt'". Yine bu donemde Matbah-i Amire'nin kaplanm kalaylamak iizere de 5 kantar (282 kg) Imlay sarf edildi.

Dokiim islemlerinin gerceklesmesi sirasmda yiiksek lSI altmda kansnnlann bir l<ISmll1111 eriyik halini alirken ates hakki/harku'n-nar olarak harcandigi ve kahplara dokiiliirken fazladan dl§<l aktigi kabul edilmektedir, Nitekim bu doneme ait top dokiirn faaliyetleri sirasinda 1126 kantar 78 lodra (63.506,4 kg) balm, rfiy ve kalay kan-

66 Fiiliis hakkmda bkz. ibrahim Artuk, "Fels", Djyan~t islfim Ansiklopedisi,

XII, 309-311. . .

.....

VI YiiZYIJ Baslennds Tophtine-i Amire

271

§lmll1ll1 bu sekilde tiiketildigi anlasilmaktadir. Bu ise yaklasik % 8.5 civannda bir zayiat oldugunu gostermektedir'",

Biitiin bu top dokiim faaliyetlerinin tamamlanmasmdan soma Kanuni Sultan Siileyman iiciincii seter-i hiimdytim: olan Macaristan' a dogru istanbul' dan yola ciku. Kanuni ordusu kisa siirede Petrevaradin'" (Petervaradin) ve illok kalelerini fethettikten soma meshur Mohac galibiyeti (1526) ile Macaristan kapilanm acmis 01du69. Mohac seferinde Osmanh ordusunda ii~ yiiz top bulundugu kaynaklarda belirtilmektedir. Macaristan seferine katilan topculardan bazilannm seferde vefat ettikleri onlara ait muhallefat kayrtlanndan anlasilmaktadir 70.

Elimizdeki iicuncti tophane defteri Macaristan seferi donerninde tutulmus oldugundan mukaddimesinde bu seferlere §u sekilde temas edilmekteclir.

Muhiisebe-] ihrficfit-J Tophiine-i Amire be-cihet-i hsrc-i tetimme-i ba 'z-t darbzenhd-i biiziirk ve kiifiik ve hsrc-t seter-i hiimfiyfJn be-vskt-i ref ten ber-kel's-i Petrevsrsdin ve ksl's-i Lok ve ceng-kerden-i Krsl-i ksl's-i Budun ve hsrc-t kaYJkha-i donsnms-i mezktir ve tetimme-i ba 'z-: here-s kundskiui-i top-s bacelusks ve hsrc-t kesti-i bssterds be-vskt-i retten-i MJsJr be-Ca1JlJ11 Aga ve gsytuh -be-ma 'riiet-! Sinan Aga sertOPfJyan-J dergiih-: all ve Mehmed Beg emin an cenui'st-i s1fahdaran ve Hasan el-tskir kiitib, an gurre-i Cemaziyelahlr sene 932 ilfi gDyet-i CumadelfJla sene 93fl.

67 MAD, 7668, s, 1-6, 27 -28.

68 Sadrazam ibrahim Pasa ile Petrevaradin kalesindeki sava§a katilanlara fetihten ii~ gun soma 20 Sevval 932 (30 Temmuz IS26)'de in'am verilmis ve bunlar arasmda topcubasi Yusuf, topcu kethudasi Hidir, top arabacibasi Mustafa ve kethudasma ozellikleri farkh sevb verilmisti (BOA Bab-i Defteri, Biiyiik Ruznamce (D. BRZ), nr. 20611, s. 19). Aym kisilere Mohac zaferinden uS; gun soma 24 Zilka'de 932'de (1 Eylul 1526) yeniden aym §ekilde inamda bulunulmustu (BOA, D.BRZ. 20611, s. 10).

69 Mohac Savasinm cereyan §ekli ve safahan hakkmda genis bilgi icin bkz, F. Emecen, "Biiyiik Tiirk'e Pannonia Diizliiklerini Acan Savas Mohac, 1526", Muhtesem Siileyman, (ed. O. Kumrular), istanbul 2007, s. 45-92.

70 Rebi'iilevvel 934 (Arahk 1527) tarihli muhallefat kaydmda dart topcunun Engiirus seferinde oldiikleri belirtilmis isimleri ve terekelerinden cikan akcelerin miktan birlikte kaydedilmislerdi (BOA, D. B~M. 40815, s. 11).

71 BOA, D. B~M. Dos, 7531, gomlek 1.

272 jdn~' Bostsn

Bu donernde daha onceki senelerde top dokiimii faaliyetlerindeki bazi eksiklikler giderilmeye cahsrlmistir. Bunlar arasmda darbzenlerin maymuncuk ve kundaklarmm kahplan, yeni bir bacaluska topunun kundagi yapmn da bulunuyordu.

Tophanede faaliyetlerin inkrtaa ugramadtgi dorduncii tophane defterine ilistirilmis ve onun devami rnahiyetindeki bir top dokurn muhasebesinden anlasilrnaktadir, Buna gore 933-934'de (1527- 1528) 1154 kantar 40 lodrahk (65.108 kg) balm, rfiy ve kalay kan§lmmdan yiiz kirk sekiz biiyiik darbzen dokiilmiistii, Her bir darbzen icin 7 kantar 80 Iodrahk (440 kg) kansim kullarulrrusti?"

Yine Kanuni Sultan Suleyman'm Irakeyn Seferi (1533-35) sirasmda Bagdad'm fethi hazrrliklan ile mesgul olan Diyarbekir beylerbeyi Uzun/Macar Siileyman Pasa'nm faaliyetleri arasmda DicIe'de gemi insasr yanmda top dokiimii de bulunmaktadir. Suleyman Pa§a'nm gonderdigi mektuplardan anlasildigma gore, bolgede top dokiimii icin en uygun yer olarak Musul belirlenrnis ve top dokiimune liizumlu malzemenin buraya tasmmasi istenmistir, Dokiilmesi kararlastmlan alti toptan ikisinin 14'er kans (3.53 m), iiciiniin 12'§er kans (3 m), birinin 10 kans (2,5 m) civannda olmasi ve toplann kahp topragmm Hisn-r Keyf'ten getirtilmesi, ocagm yakilmasi icin gerekli olan ardic odununun da uzaklardaki karh daglardan temini saglanmrstir. Ancak, top dokiimimde kullarnlacak asil maddeyi teskil edecek olan bakir yetersizdir. Bu sebeple mevcut 200 kantar (11.280 kg) bakira Wive olarak bir miktar daha gonderilmesi gerekmektedir. Yuvarlaklann tasinm da Cizre'den temin edildigi belirtilmektedir. Dokiilecek bu biiyiik toplarla Bagdad kalesinin siddetle ve basanh bir sekilde doviilecegi hesap edilmistir ",

72 BOA, MAD. 7668, s. 4.

73 Bu toplann once ucuniin 10 kans (2.5m), tag denilen yuvarlaklannm ise 2,5 kans (63cm), diger iiciiniin ise 8'er kans (2m) ve yuvarlaklarmm 2 kans (50cm) olmasi diisunulmiisse de istanblll'dan gelen uzman topcular bu uzunlukta toplann yetersiz olacagim bildirerek daha biiyuk top dokiilmesini saglarrnslardi (BOA, D. B~M. Dosya, I!52). Irakeyn Seferi ile ilgili Uzun Siileyman Pasa'nm mektuplanrn yaynnlayan ve beni bu makalesinden ha~erdar eden Saym J. L. Bacque-Grammont'a tesekkurii bir bore bilirim (Etudes Turco-Safavides XVI. Ouinze Lettres d'Uzun Suleyman Pasa, Beylerbey du Diyar Bekir (1533 -1534), Anetolis Moderns, I, Paris 1991, s. 137-186).

VI YiizyJ! Beslsrinde Topluine-i Amire 273

TOPHANE'DE KULLANILAN MALZEMELER

Tophane'de bir kisrm top dokiirnii icin liizumlu olanlar ve bir kismt da top dokiimime hazirhk olmak iizere gerek duyulan yardimci malzemeler kuIlamhyordu ve bunlardan ayn olarak da ihtiyac halinde Tophane'nin tamiri icin malzeme gerekiyordu.

Tophane muhasebe defterlerinin geneIlikle mubaya'at boliimlerinde yer alan bu malzemelerin nerelerde ve ne maksatla kullanildiklan da kaydedilmekteydi, Bu sebeple malzeme adlanndan hareketle cok ince bir hesaplama ile top dokumii icin ve top dokumiine hazirhk olarak tophanede ihtiyac olan malzemelerin tespiti miimkiin olmaktadir. Caldiran seferi icin Tophane'de gerceklestirilen top dokiimii faaliyetleri sirasmda ihtiyac olan bakir ve Imlay gibi dokiim malzemeleri dismda civi, keten, bal mumu, demir kiirek, demir kazma, gerder, kova, demir kiiskii, kece, balta, su getirmek icin koyun postu, su koymak icin fl<';l, beyaz ve kirmizi toprak, elvah-r bellut, <';Ub-l mertek ve komiir bulunuyordu".

Misir seferi sirasmda ise Tophane icin komiir, teneke, mertek, mertek civisi, pedavra <.;ivisi, tahta civisi, §ayka civisi, gerder, kiife, balta, kazma, kuskii, kiirek, keten, pamuk yagl, demir cubuk, frenk <.;eligi, kase-i <.;ub, kalbur, bal mumu, balm tava, firm icin tas kapak, top bakm icin <.;am odunu, karhane icin bellut odunu, demir varya, <';Ub-l cubuk-r fmdik, finn icin yanm tugla ve dort ko§e tugla, brcki, diraht-i iflamur, toplan sarmak icin resen, demir kepce, krrnuzi ve beyaz toprak, nisasta, musamma, istanbul ve Efrenc kagldl, kilit, fl<';1 ve hirdavat gibi malzemeler satm almrmsti".

Kanuni devrinde de Tophane icin temin edilen malze meler arasmda bellut komiirii, ege icin frenk <.;eligi, don yagl, civi, su koymak icin biiyiik fici, §ebldrlar icin mum, top dokmek icin bal mumu, top kahplanrn cilalamak icin kul, korniir, komiir sepeti, fmn icin kapak tasi, tugla, eldiven icin mesin, civi cesitleri, top kahplanm sarmak icin Tire ipi, demir cubuk, top millerini sarmak icin Anadolu keteni, bacaluska top una delik acmak icin bal mumu, su tasimak icin kova, zift, demir balta, tente, siyah torba, demir kiirek, demir kazma, top kalibi yapmak ve fmnm ihtiyaci icin beyaz toprak, top fmnnu ates-

74 BOA, KK. 4726, s. 2-3.

75 BOA, KK. 4726, s. 18-19.

274 idris Boston

lemek icin ~am odunu, toprak elemek icin kalbur, toprak ve balm tasimak icin kova, Eflak tuzu, su cekmek icin tulum, top kahplanru biikmek .icin demir bilegi tahtasi, demir milleri baglamak icin demir halka, Tophane mahzen kapilan icin kilit, toplardaki fitil yerini delmek icin zeytin yagl, darbzenlerin taslanm dokmek icin tunc kahplar, finn yerini dosemek icin ~ar§l ve §e§hane tuglasi, kizrlcik ~ubugu, ~Ira tomrugu, Karadeniz siitunu, sink, pedavra, gerder, mertek, tomruk, istanbul kagIdl, demir kepce, siipiirge, horasani, makas ve benzeri malzemeler idi":

TOPHANE'DE <';ALI~AN SANATKARLAR

Tophane'de gorev yapan sanatkarlar tophane defterlerindeki icarat bolumlerinde yer ahyordu.

Caldrran seferi hazirhklan sirasmda tophanede calisanlar arasmda haddad, §ebldri, demir kepce yaptmcilan, prrankilann icini temizleyenler, matkapci, kepceci, darbzen ve prrankilann dislanm egeleyerek temizlemek icin ege yapimcilan, irgad, hammal, peremeci ve arabacilar bulunuyordu ",

Tophane'de top dokiim faaliyetlerinin artmasi ile tophanede gorevli san'at erbabmm ve diger hizmetlilerin sayi ve san'at kollanndaki farkhhklar da dikkat cekmektedir. Mesela Misir seferi icin yapilan hazirliklar sirasmda tophanede ~ah§an sanatkarlar arasmda kundak yapmak icin neccar, frnn icin benna, haddad, sengtras, kirrruzi toprak getirmek icin peremeci, makara dili ve falye dokrnek icin iistad, egeci, irgad, kepceci, hammal, bickici, kerpic kesmek icin irgad, resen-baf, siirbger, arabaci, darbzen perdahtlamak icin demirci, gemici ve gilman-r acemi, guhercile sepeti dikmek icin hayyat, MISlr seferi sirasmda top hizmetinde bulunmak iizere dragoman, top tekerleklerini tamir icin neccar bulunuyordu. Sanatkarlann hangi i§i yaptiklannm genellikle bu boliimlerde belirtilmesi tophanedeki islerin neler oldugu konusunda bazi bilgiler vermektedir"'.

Yavuz Sultan Selim devrinde dokiilen demir toplann imalinde cahsanlar ise, demirci, ~eki~~i, kiirekci, neccar, irgad, kahp yapmak

76 BOA, D.B~M. nr. 9, s. 2-4. Diger ornekler, BOA, D. B~M. TPH. dosya 1/1, s. 2-4; BOA, D.B~M. dosya 7531, gomlek 1.

77 BOA, KK. 4726. s. 3.

78 BOA, KK. 4726, s. 19-22.

VI YiizyJ! Bsslermds Tophdne-iAmire 275

icin bickici, sebkar, ege yapmak icin sfihenger, demir tartmak icin vezzan, peremeci, ham mal, arabaci, top lara tarih yazmak icin katib, karhane bekcileri, toplann tarihini yapmak icin miicellid, dis yapmak icin egeci, mil ve kusak yapmak icin demirci, ta§ yontucu, balcikci, isperci, siipiirgeci, odun atanlar ve yag dokuciiler gibi pek cok sanatkar ve hizrnetkar bulunuyordu", Top kullarumi sirasmda ise top otu denilen barutu hazirlayanlar gorev yapiyordu. Bunlar on dart kisilik bir cemaat olusturuyorlardr",

Bu ve benzeri sanatkarlarm yer aldigi kayitlann aynntih bir incelemesi top malzemelerinin temininden topun insasma kadar ge~en safhalarda ne tiir muamelelere tabi oldugu konusunda bazi ipuclan vermekte ve Evliya Celebi'nin'" topcu esnafi hakkmda ve top dokiimuntin nasil gerceklestigi konusunda verdigi bilgilerin daha iyi anla§Ilmasma yardimci olmaktadrr'",

79 BOA, KK. 4726, s. 11-12,44-45. 80 BOA, KK .. 7097, s. 15, 110.

81 Evliya Celebi, Seyshstndmc, istanbul 1314, I, 436-439.

82 XVI. Yiizyil baslannda dokiilen toplardan gii61iimiize intikal edenlerden bazilarmm goriinttileri ve tarntnn bilgileri icin bk. Aydiiz, Topluine-i knire, s. 552-559.

276 Idris Boston

EK 1

TOPHANE-i AMiRE'NiN 919 (1517) TARiHLi EN ESKi MUHASEBE DEFTERi

Muhasebe-i icmal-i ihracat-i Tophane-i Amire be-cihet-i darbzunha-i gerdGn ve pirankiha-i u§tiir

Asl-I Mal- (57.000) an Hizane-i Amire bi'd-defe'at 45.000
an Daru'd-darb-i istanbul 12.000
Vuzi'a min zalike - (58.498) el-mubava'at 36.411
icarat 22.087
ez-Ziyade ani'l-asl- (1498) Muhasebe-i nilhas bera-yi rihten-i darbzunha-i gerdtmha-i top ve pirankiha - i u§tiir

Asl-i nuhas 450 kantar
darbzen 116kit'a
piranki 72 krt'a Muhasebe-i ihracat-r Tophane-i Amire be-cihet-i darbzunha-i gerdun ve pirankiha-i iistur fermGde §ud. Be-ma'rifet-i Ayas Aga ser-topciyan-i dergah-: ali ve Haci Sinan emin an silahdaran ve Mehmed el-faktr el-katib, An gurre-i Cumade'l-ula sene 919 ila ahlr-I Sa'ban sene-i mezbfire.

As1-1 mal 57.000
an Hizane-i Amire bi'd-defe'at def'a an gurre-i Cumade'l-fila sene 5000
919
def'a fi 28 Cumade'I-fila sene-i rnezbure 10.000
def'a £17 Recebi'l-miirecceb sene-i mezbure 30.000
an Darbhane-i istanbul fi 25 Sa'ban sene 919 12.000
Ssbhe zsllke ms's'z-zivtide 58.498
el-Mubaya'at 36.411
baha-i til-i ahen, 353 kangal be-esman-i muhtelife 8444
baha-i ahen, 32 kantar be-esman-i muhtelife 2140
baha-i revgan-I pih, 11 kantar fi 198 2178
baha-i mismarha-i mutenevvi'a, 163.300 aded ve 226 vukiyye 3319
baha-i ketan, 13 kantar ve 21 vukiyye 2036 VI Yiizyt! Beslennde Taphane-iA"'Jnire

277

baha-i sem' -i asel, 1 kantar ve 37 vukiyye 1236
baha-i sem' -i pih, 10 deste 107
baha-i kiirek-i ahen ma'a deste, 23 kit'a 138
baha-i kazma-i ahen ma'a deste, 17 kit'a 102
baha-i gerder, 11 aded 33
baha-i kofa, 55 aded 110
baha-i kiiski-i ahen, 7 aded 100
baha-i celik, 30 kiyye, 100 dirhem 664
baha-i karid?, 4 deste 40
baha-i kece, 24 aded 144
baha-i teber, 2 kit'a 47
baha-i post-l ganem be-cihet-i averden-i ab, 19 krt'a 76
baha-i bevza, 1441 aded 214
baha-i hakister, 8 kofa 54
baha-i glc (gec), 2 kofa 20
baha-i fuci be-cibet-i nihaden-i ab, 2 kit'a 31
baha-i hak-i sefid ve haki siirh 1260 kofa ve 8 pereme 726
baha-i elvah-i bellut ve tari? ve gayr, 6 kit'a 62
baha-i cfib-r mertek ve gayr, 10 aded 138
baha-i tuiila-i hime ve carsu, 3500 aded 420
baha-i zencir-i ahen, 5 deste 140
baha-i mesin be-cihet-i destvan-kerden 7
baha-i engist-] kofa-i miitenevvi'a 1463 13.685
e1-icarat 22.087
iicret-i haddadan 9108
ucret-i sebkari, 456 nefer fi 4 1824
ucret-i sabten-i kefce-i ahen, 46 aded 366
iicret-i gfiften hak-i mufti der-enderun-i furun 24 neferen fi 5 120
Ucret-i harrad be-cihet-i sahten, neferen 8
ucret-i pak-kerden-i enderfin-i pirankiha 216
i.icret-i matkapciyan 498
ucret-i kefcecivan 500
iicret-i funduk be-cihet-i darbzun, 2000 aded 300
iicret-i egeciyan ma'a sahten-i egeha be-cihet-i pak-kerden-i 3996
birunha-i darbzunha ve pirankiha
iicret-i lrgadan ve hammalan ve merernmet-ciyan ve arabaciyan 4551
ve zavruha
ez-Zivsde sni'l-esl vacibii'l-eda deyndir 1498 278 idris Bostsn

Muhasebe-i niihas bera-yi rihten-i darbzunha-i gerdun 116 aded ve pirankiha-i ii§tiir 72 ferrnude §iid an gurre-i Cumade'l-ula sene 919.

Asl-i nuhas 450 kantar
bi'd-defe'at an matbah-i amire niihas-i kohne 14 kantar
an cebehane-i amire tiifek-i battalan 8 kantar
an darbhane-i amire pirankrha-i battalan 28 kantar
an mahzen-i Galata 400 kantar
Kalay an Hayreddin emin-i istanbul 35 kantar (BOA, Kamil Kepeci, nr. 4726, s. 1-3)

EK2

YAVUZ SULTAN SELiM DEVRiNDE iSTANBUL'DAK.i TOP SAYISI

Sfiret-i defter oIdur ki, Saray-i Amire'de olan mahzenleriin icinde olan topIan ve darbuzanlan ve tiifenkleri beyan eder.

Bas topu ma'a-inecik, dokuz kans 22 kit'a
Bas topu, yediser kans 84 bra
Bas topu, altisar kans 810t'a
Sayka yekpare, on ikiser kans 13 kit'a
Sayka rna'a-inecik 10kIt'a
Kavik topu, bes kans 36 kit'a
Darbuzan, on altisar kans, yekpare 38 .kit'a
Darbuzan, yediser kans ma'a-inecik 180 kita
Darbuzan, dorder kans 400 krt'a
Darbuzan, beser kans 300 bra
Prangi ma'a-inecik 2719bt'a
Kalyata topu, bes kans 1 kit'a
Yan topu, dorder kans 1 kit'a
Turek ma'a-deste 413 bra
Turek bi-deste 228 kita
Yekiin Top 3812 kit's, Tulek 641 kit'a. VI YiizYI/ Baslermd« Topluine-i Amire

279

Sahih topIar bulardir ki zikr oIundu. Amma ekserinin kundaklan harabdir.

Prank! ve darbuzan inecikleri 195 kit'a, sakirn
Bas topu ma'a-inecik, dorder kans 57 kit'a, battal
Bas topu, yediser kans, 7 kit'a, sakirn
Darbuzan-I frengi, 1 101'a, sakirn
'Savka, on kans, 1 kit'a, sakrm
Ba~ top 10 kit'a, ahen
Kalvata topu 11 kit' a, ahen
Darbuzan ma'a-inecik 4 ki t' a, ahen
Prank! ma'a-inecik 150 kit'a, ahen
Kavik topu 71\.11'a, ahen
Savka 2 kit'a, ahen
Pranki kohne ma'a-inecik 6 kit' a, ahen
Tas 487 aded
Tiifek kohne 130 kit'a Saray-i Amire etrafinda oIan toplardir ki zikr oIunur.

TOP-I biizurk, kirk kans 1 bra
Buvuk burmali top 4 kit'a
iki top dahi saykadan kabaca [2 kit'a]
Savka topu, yekpare 4 krt'a
Savka topu ma'a-inecik 3 kit'a
Savka, ahen 7 kit'a
Bas topu 53 kit'a
Bas topu, ahen 4 kit'a
Darbuzan 9 kit'a
Darbuzan, ahen 3 kit'a
Dokuz tas atar top 1 kit'a
On tas a tar top 1 krt'a
0<;; tas atar darbuzan 1 kit'a
Top iki pareden 1 kit'a
Kal'a dogecek top 2 kit'a
K.ELl'a dogecek ahen top 2 kit'a
Yekiin Top 82 kit's
Aben top 23 kit'a
Darbuzan-I ahen 3 kit'a
-- Tophane hareminde olan toplardir ki zikr oIunur.

280 idris Boston

Tophane hareminde olan toplardir ki zikr olunur.

Hisar dogecek top, 12 kit'a
Hevayi top 8 kit'a
§ayka topu, on altisar kans 26 kit'a
Bas topu, on dorder kans 24 kit'a
Yan topu, dokuz kans 68 kit'a
Kalyata topu, on birer kans 25 kit'a
Kayrk topu 13klt'a
Yekiin 175lat'a Muhur: Ker§ bi'l-mevti vtiizen ". Ayas

Emr olundu ki mahzende bulunan saklm ve battal esbabdir. Ne mikdar yarak varsa bi-kusfir topcubasi aid. Eyusi nice olmak ise eylece edeler deyii. FI17 [Ramazan].

(BOA, D. B~M. Dosya nr. 1/13)

JANOS BALASSI'NiN OSMANLILARLA iusxtst -DEVLET HAiNi Mi?-

Geza David'

Osmanh egemenligi altmdaki veya ona yakm bolgelerde toprak sahibi olan yerli asilzadelerle ilgili olarak ortaya ~lkan sorulardan biri Macaristan'i fethedenlere karst nasil bir tavrr takmdiklan baska bir deyisle onlarla hangi olciide isbirligi yap maya hazir olduklandir. Yaygm bir gorii§e gore ozellikle 1541 'den soma yerli asilzadelerin tutumlan genellikle reddedici bir yondeydi, Bu acidan bazi supheli kisileri zikretmek miimkiin.

Bu kisilerden biri Yukan Macaristan aristokran Janos Balassi'dir.

Yasammm bizi ilgilendiren safhasi soyle ozetlenebilir: Habsburgta hiyanet sucuyla 12 Ekim 1569 tarihinde tutuklamr, 8 Mart 1570'te hapishaneden firar eder, 11 Agustos 1572 giinii ise kral tarafmdan affedilir. Hayatnu ele alan calrsmalarda bu onemli soylunun, Osman-

'" Prof. Dr. Geza David, Lorand Eotvos Universitesi, Tiirkoloji Boliimii, Macaristan.