EMIR CELADET BEDIR HAN

&
ROGER LESCOT

Institut kurde de Paris

106, rue La Fayette, F-75010 Paris
www.institutkurde.org e-mail : info@fikp.org
 Traduit en turc par les soins de
lInstitut kurde de Paris.

premire dition franaise :
Jean Maisonneuve, Paris, 1971

deuxime dition frnaaise :

Jean Maisonneuve, Paris, 1991

premire dition turque :

Institut kurde de Paris, novembre 1990

deuxime dition turque :

Institut kurde de Paris - ditions Avesta, avril 2001

Titre original:
EMIR DJELADET BEDIR KHAN
et
ROGER LESCOT
GRAMMAIRE KURDE
(Dialecte kurmandji)
___

Institut kurde de Paris

106, rue La Fayette, F-75010 Paris
www.fikp.org e-mail : info@fikp.org

Dpt lgal: avril 2001

ISBN 2-908416-03-4

Imprim en Turquie
 NDEKLER

NSZ ......................................................................................................I
GR .....................................................................................................V

BRNC BLM. ALFABE VE FONETK ...........................................................1

I. Krt alfabesi................................................................................3
II. nller.........................................................................................8
III. nszler.....................................................................................16
IV. Hece ve szcfin fonetik yaps..............................................38

KNC BLM. MORROLOJ ..........................................................................61

I. Dilbilgisi kategorileri. Cins ve say...........................................63
II. Taklar. Tamlama taks ............................................................72
III. Taklar. Belgisiz tak..................................................................76
IV. Taklar hakknda aklamalar ...................................................80
V. Ad ekimi. Belirli haldeki adn ekimi.....................................93
VI. Ad ekimi. Belgisiz durumdaki adn ekimi ..........................104
VII. ahs zamiri.............................................................................107
VIII. Fiil. Genel zellikler................................................................119
IX. Geisiz fiilin ekimi (birinci grup zamanlar) .......................135
X. Bn fiili....................................................................................146
XI. Geisiz fillerin ekimi. Sfat fiiler ve ikinci grup
zamanlar (bileik zamanlar)...................................................153
XII. nc grup zamanlarn ekimi.
Emir (geisiz ve geili fiiller)..............................................159
XIII. Geili fiil (birinci ve ikinci grup zamanlar)..........................171
XIV. Bileik fiiler..............................................................................182
XV. Deyim filler..............................................................................190
XVI. Hatin yardmc fiili ve edilgen at.........................................194
 XVII. Hebn ve vn fiileri................................................................199
XVIII. Niteleme sfat.........................................................................209
XIX. Saylarn adlar.........................................................................215
XX. Gsterme sfatlar ve zamirleri...............................................223
XXI. Belgisizlik ve soru sfatlar ve zamirleri. lgi zamirleri..........231
XXII. Edatlar.....................................................................................242
XXIII. Belirteler - Bafilalar - nlemler..........................................259
I. Belirteler........................................................................259
II. Bafilalar ve nlemler.....................................................269
XXIII. Szcklerin bileimi................................................................275
I. nekler ............................................................................275
II. Sonekler...........................................................................285

NC BLM. S ZDZM .......................................................................299

I. Belirlilik ve belirsizlik halleri ile durumlarn kullanm
stne aklamalar..................................................................301
II. Eklenme bafilants ve niteleme bafilants. Karmak
epitetler. Kountu...................................................................306
III. ahs zamirlerinin kullanm. Fiillerin uyumu........................312
IV. atlarn, zamanlarn, kiplerin kullanm................................316
V. Cmlenin yaln fieleri, yaln cmlede szcklerin sras -
eitli yaln cmle tipleri........................................................324
VI. Yan cmlelerin yaps, karmak cmlelerin fieleri..............333
VII. Karmak cmle.......................................................................344

BALICA KRTE GRAMER VE SZLK ALIMALARI .................................354

ENDEKS .................................................................................................365
 NSZ

Krte Orta Dofiu ve Yakn Asyann Arapa, Trke ve Farsadan sonra

en ok konuulan dilidir. Geni Hint-Avrupa dilleri ailesinin ran grubu-
na girer ve bu grubun tarihi kkenlerinden en az uzaklam,
zgnlfin en iyi koruyabilmi dillerinden biridir. Yap olarak Ural-
Altay dil ailesine giren Trke ve bir Sami dil olan Arapadan ok
farkldr. Ama h em gramer hem de baz temel szckler asndan gerek
Avest ve Sankrit gibi eski diller, gerek Franszca, ngilizce, Rusa ve
Almanca gibi afida Avrupa dilleri ile nemli benzerlikler arz eder. Ayn
kkten gelen Krte ile Farsa arasndaki benzerlik ve farkllklar ise
Latinceden treyen Franszca, talyanca ve spanyolca arasndaki
ayrlklarla karlatrlabilir. Bir ksm szckler ayn eski ranca kken-
den gelip, zamanla defiiik bir evrim sonucu bugn iki dilde tamamen
farkl telafuz edilmektedir. Her iki dilin ayrca tamamen kendilerine zg
zengin kelime hazineleri, morfoloji, fonoloji ve gramer kurallar vardr.
rnefiin Krtede nemli bir rol oynayan adlarn, Franszcada oldufiu
gibi eril ve diil olarak cinslere gre ayrm olay Farsada yoktur.

Krte ne X-XI. yzylda Krdistann eitli blgelerinde kurulan

edad, Hesenwehd ve Mervan Krt devletleri dneminde, ne de daha
sonra slam aleminin byk bir blmn ieren Krt Sultan Selahaddin
Eyyubinin oluturdufiu imparatorluk dneminde resmi devlet dili
statsne kavumam, mslman halklarn ortak kltr ve iletiim dili
olan Arapann yerini geici de olsa alamamtr. Bilindifii gibi ayn
dnemlerde, benzer dinsel nedenlerden dolay, Avrupa devletlerinin de

I
resmi yazma ve iletiim dilleri Kilise dili Latince idi. Buna rafimen,
Krtede zengin bir szl ve yazl edebiyat geliebilmi, dn
yaamnn balca dallarnda (felsefe, ilahiyat, tp, tarih, edebiyat, mzik
vs.) bu dilde rnler verilmitir. Ibn-el Esir, Ibn-el Erzaq, dris Bidlisi,
Nef, Nab gibi egemen dillerde yazan Krt dnrlerin yan sra, zerk
Krt devlet ve beyliklerinin himayesiyle Krte yazan, Krteyi ycelten
ve Krtlfiyle finen air yazar ve dnrler de olmutur. rnefiin
divan bgn de halk arasnda byk bir hayranlkla okunan XVI. yzyln
byk Krt airi Melay Cizr

Gul bax rem Botan im

ebirax evn Kurdistan im
(Botan cennet bahelerinin glym
Krdistan gecelerinin mealesiyim)

diye vnrken, Krt ulusal destan Mem Znin yazar, Krt milliyet-
ilifiinin ilk dnr XVII. yzyl Krt air ve filozofu Ehmed Xan
Krt diline olan tutkusunu u szcklerle ifade etmitir:

Ev meywe eger ne abdar e

Kurmanc ye ew qeder li kar e
(Bu meyve sulu olmasa bile
Krtedir, o kadar yeter.)

1898de Kahirede Krdistan dergisinin yaynyla birlikte artk bir basm

dili de olan Krte 1920lere kadar Krt elitlerinin giderek daha yofiun
bir ekilde kullandklar bir yazm dili ynnde gelitiyse de, bu gelime
Krdistann blgede yeni oluan devletler arasnda blm ve bu dev-
letlerden bazlarnda, zellikle Trkiyede, bafinaz bir milliyeti ideoloji-
nin yerlemesi sonucu iddetle durdurulmaya alld. Siyasal gelimeler
o dnemin Krt elitlerini ya suskunlufia ya da srgne mahkum etti. Bu
yeni ve ok g koullarda da Krte krlk kesimlerde halkn anadiline
bafillfi ve srgndeki aydnlarn, zellikle son bafimsz Krt hkmdar
Bedir Han Beyin torunlar Celadet ve Kamuran Bedir Hanlarn

II
Suriyede srdrdkleri abalar sonucu varlfin ve yazm alanndaki
geliimini bir lde srdrebildi. ngiliz mandas altnda oluan Irak
devletinde de Krtlere kltrel haklar tannmas, Krtenin okullarda
okutulmas, bu lkede nemli bir kltr hayatnn gelimesini safilad.
Ancak bu gelime, Ankarann diplomatik giriimleri sonucu, Trkiye
Krtlerince anlalmas biraz zor olan Soranice lehesinde ve Arap har-
fleriyle oldu.

Elinizdeki Krte Grameri rann Urmiye kentinden Akdeniz

kylarndaki Krt Dafia, Erzurumdan Irakn Amediye ve Suriyenin
Kaml kentlerine kadar Krdistann yaklak te ikisine yakn bir
blmnde ve Orta Asya, Horasan, Kafkasya ve Afganistan Krtlerinin
de konutuklar Kurmanc lehesini esas almaktadr. Bu kitap Krt
kltrel rnesansnn dnrlerinden, latin alfabesini Krteye adapte
edip bu alfabeyle dergi ve kitaplar yaynlam olan yazar ve dilbilimci
Celadet Ali Bedir Han ile tannm Fransz arkiyats ve diplomat
Roger Lescotnun uzun alma ve aratrmalarnn rndr.

Bu yapt, kukusuz ilk Krte grameri defiildir. 1787de talyan

arkiyat Maurizio Garzoninin yaynladfi Grammatica e Vocabolaria
della Lingua Kurda eserinden bu yana gerek Franszca, ngilizce,
Almanca, Rusa gibi balca Avrupa dillerinde, gerekse Krte, Arapa,
Farsa, Ermenice ve daha kk bir lde de Trke birok gramer ve
szlk yaynlanmtr. Ekteki bibliyografyada bunlarn balcalar zikre-
dilmi, ayrca en nemlilerinin kapaklarnn fac-simileleri okuyucularn
bigileri iin kitabn sonuna eklenmitir.

Btn bu almalarn iinde orijinali 1970de Pariste Librairie

dAmrique et dOrient yayn evi tarafndan Fransa Ulusal Bilimler
Aratrma Merkezinin (CNRS) katksyla Grammaire kurde (Dialecte
kurmandji) balfiyla yaynlanan bu yapt bilimsel defierinden tr
seip Trkeye evirdik. Bu gramer gnlk yaamda konutuklar ana
dillerinin kurallarn daha iyi firenmek isteyen Trkiye Krtlerine ve
Krteyi firenmek isteyen tm Trkiyelilere yardmc olma amacn
gtmektedir.

III
Kitabn evirisinde, dizgi ve dzeltmelerinde katks bulunanlara ve zel-
likle Krt Enstitsnn dil alanndaki almalarna destek olan, Krte
Grameri nin yaynn finanse eden Avrupa Toplulufiuna kran borcu-
muz sonsuzdur.

Kendal NEZAN

IV
 GR

ran dilleri grubuna giren Krt dili (kurd) balca iki leheye
ayrlr : Kurmanc ve Soran. Bunlarn her biri de birok yerel afizlar
ierir . Bazen kuzey lehesi adyla da anlan Kurmanc Trkiye, Suriye
ve Kafkasyann Krt blgelerinde konuuldufiu gibi ran ve Irak
Krdistannn kuzey blmlerinde de konuulur. Baba Kurd de deni-
len Soran lehesi Krdistann gneydofiusunda, yani Sleymaniye bl-
gesinde konuulur. Bu zet dil haritasn tamamlamak iin Dersimde ve
Siverek blgesinde konuulan Dumil (Zaza) lehesi ile randa
Kermanah yresinde Ehli Haklarca konuulan ve giderek ortadan kalk-
makta olan Goran lehesinden de sz etmek yerinde olur.
imdi kamuya sundufiumuz Krt grameri, gnmzde normal ola-
rak hem konuma dilinde, hem yaz dilinde kullanlan Kurmanc lehe-
sine dayanmaktadr.
Bu kitap, aslnda, 1951de len merhum Emir Celadet Bedir
Hann yirmi yl akn bir sre giritifii abalarn bir sonucudur. Eski
Botan beylerinin soyundan gelen Emir, Birinci Dnya Savandan hemen
sonra Krt miliyetilifiinin uyanmasnda stn bir rol oynad; ayn
zamanda, bu hareketle birlikte balayan Krt kltr rnesansnn
dnrlerinden biri oldu. O zamana kadar ancak eksiki gedik
aratrlm olan bir dilin kurallarn ortaya karp dzene bafilamak
erefi onundur.
Kurmanc lehesini konuan Krtlerin byk ofiunlufiunun
yaadfi Trkiyede Mustafa Kemal Atatrkn yaptfi reformdan esinle-
nen Celadet Beyin ilk ii latin harflerine dayanan bir alfabe yaratmak

V
oldu. Krtenin fonetifii (bk. bu kitabn Birinci Blm) hakknda
giritifii, yllar sren abalar sonucunda, Trklerin uluslarars uzmanlar-
dan da yararlanarak dzenleyip kabul ettikleri sisteme ok yakn bir sis-
tem ortaya koydu. Yaratlan bu okuma yazma aracnn Krteyi okuyup
yazmaya ok uygun oldufiu, hatta hi okuma yazmas olmayanlarca bile
kolayca kavranabildifii hemen anlald.
Bu alfabe, Emirin amda nce Arap ve latin harfleriyle (1-23.
saylar, Mays 1932- Temmuz 1933), sonra yalnz latin harfleriyle (24-57.
saylar, Nisan 1934-Afiustos 1943) yaymladfi Krte Hawar dergisin-
de denendi. Sonra, balangta Hawarn renkli eki olan Ronah dergisi
(Nisan 1943 -Eyll 1944) gibi, Suriyede baslmakta olan baka peryo-
diklerde ve yaptlarda kullanld. Trkiye ve Irakta resmen izin verilme-
mekle birlikte bu alfabe ok kullanlmaktadr ve defiiik sistemleri dene-
dikten sonra SSCB Krtlerince de kesin olarak artk benimsenmi
grnmektedir.
Celadet Beyin Kurmanc morfolojisi hakkndaki aratrmalarnn
sonular Hawar n ilk serilerinde (16-17-18 ve 26. saylar) Franszca
olarak, sonra ayn derginin ikinci serisinde (27. ve sonraki saylar)
Krte olarak kan makalelerde ele alnd. Ben, Suriyede bulundufium
srada, am Fransz Enstitsnde grevli iken, 1941de Hawar yeniden
yaymlanmaya balandfinda (1935ten beri kyordu) Celadet Bedir
Hana, daha tam bir gramerin Franszca yazm iin ibirlifii nerdim.
Emir kabul etti ve snrl aralarla basma gemek iin hemen gerekli
nlemleri aldk. Yazlar hazr olduka acemi bir dizgiciye teslim ediliyor-
du; adam ne Franszca, ne Krte biliyordu, ama pekl iin stesinden
geliyordu; 168 sayfa bylece matbadan kt. O sayfalar bu kitabn birin-
ci blmne ve ikinci blmn I ila IX. ara blmlerine tekabl etmek-
tedir, ama yeniden ele alnp gerekli dzeltmeler ve biim defiiiklikleri
yaplmtr. kinci blm X ila XX. ara blmleri, Eyll 1944te benden
am terketmek istendifii zaman hemen hemen hazrd. Ondan sonra,
uzun bir sre, baka ufiralar beni Krt dili aratrmalarndan uzak tuttu;
te yandan Suriyedeki afir koullar dostumu yayn kesmeye zorluyor-
du. Ancak yakn bir tarihte bu gramer dosyasn yeniden aabildim ve
hem Emir Bedir Hann ansn yaatmak, hem de onun almalarnn

VI
meyvesini yok olmaktan kurtarmak iin ii sonuna vardrmaya giriebil-
dim. Ortaklaa balanp yalnz bana bitirilen bir eserin bu son
aamasnda bana den grev, esas yazarn onayyla yazlm olan
blm (yani aafi yukar XX. ara blmn sonuna kadar) son defa gz-
den geirmekten ve kinci Blmn kalan ksm ile nc blmn
(sentaks) tamamn yeniden hazrlamaktan ibaretti.
Bu eserde ve zellikle merhum dostum Celadet Beyin gremedifii
blmlerde yanllar ya da boluklar bulunursa btn sorumluluk bana
aittir.

* * *

Bu gramerin hangi anlayla hazrlandfi hakknda da birka sz

sylemek isterim.
Amacmz firencilerin eline pratik bir firetim kitab verebilmek
iin Kurmancnin zelliklerinin elden geldifiince tam bir dkmn
yapmaktr. Bu ufiralarn ikincisi, bazen benimsenen anlatm dzenini
aklamaktr. rnefiin, fiilin ve ekimin incelenebilmesi iin muhakkak
bilinmesi gerekli olan ahs zamirleri (dnl ve karlkl) Morfolojinin
VII. ara blmnde ele alnm, oysa difier zamirler daha sonra
yazlmtr. Ayn anlayla, nemli paragraflar siyah harflerle dizilip
numaralanmtr. Szck listeleri ve altrmalar balangta her ara
blmn sonunda yer alyordu. Kitab hafifletmek iin onlar kardk.
Kukusuz unu da belirtmekte yarar var. Gemite ve gnmzde
Krte hakknda dofiu dilleri bilginlerince yaymlanm pek ok kitaptan
farkl olarak bu kitap bir dilin normal grameri olarak sunulmaktadr, bir
diyalektoloji anketi defiildir. Kitabn amac, Emir Bedir Hana da yol gs-
teren ynetici fikre gre, her trl blgeci ayrlfi ve her trl bilgince
yenilik yapma iddialarn bir kenara iterek Kurmancnin en iyi, en
dofiru kullanmn saptamaktr. Biz burada yerel zelliklerin altn izmek
yerine, bir eit temel birlik yaratmak abasna bafilandk. Bizim
anlaymza gre diyalektolojik aratrma, Krte asndan henz

VII
tanm yaplmam genel yaplar tam anlamyla bilinmedike gerekten
verimli sonular dofiuramaz.
Bu bakmdan bizim yntemimiz dil olgularn, temas ettifiimiz
eitli afizlarda (yani en bata Trkiye Krdistannda, daha az oranda
Irak ve ok daha az oranda ran Krdistannda konuulan afizlar)
bulunduklar gibi saptamaktan, en yaygn kullan biimlerini kaydet-
mekten ve nihayet en belirgin lehe zelliklerini ya da istisnalarn elden
geldifiince tam belirterek btn bunlardan yararlanp toplu kurallar
ortaya karmaktan ibarettir. Kitabmzda bazen dofiru ve hatal
terimler kullanlmtr. Bunlar Krte gibi henz ok az yazl bir dilde
bir deyime uygulanm keyfi terimler gibi grnebilir. Bununla birlikte
hibir sbjektif seim sz konusu defiildir; onlarn hepsi, btn ele
alnan durumlarda, dilin espirisine ve mantfina uygun seilmitir.
Aratrmalarmz srasnda, okumam kyllerin ya da gerlerin kas-
den syledifiimiz yanl ifadeler karsnda nasl irkildikleri ya da uzun
gece toplantlarnda aydnlara sunulan dil sorunlarnn nasl tutkuyla
tartldfin defalarca grdk. Ayrca Hawar dergisinde, yazarlar ok
defiiik blgelerden olduklar halde yazl Kurmancnin ortalama kul-
lanmnn kendilifiinden nasl abuk yerletifiini belirtmek yerinde olur.
Okuyucu bu kitapta, Krt dili hakknda yabanclarca ya da lke
aydnlarnca yaymlanm denemelere, ne kadar saygn olurlarsa olsun-
lar, hibir referans yaplmadfin elbette farkedecektir. yle yapsaydk,
hemen hemen adm banda bir, pheli transkripsiyonlar, yanl
yazmlar, yanl yorumlar dzeltmeye almak ve dolaysyla bu kitab
afir ve yararsz bir eletiri ykyle doldurmak gerekecekti.
Durumu belirtmek iin, sanrm bir tek rnek yeter. Bilinli ve
uyank bir bilgin ve diyalektolog olan Oskar Mann, Die Mundart der
Mukri-Kurden (Berlin, 1906-6) adl kitabnn 131. sayfasnda yle yaz-
maktadr: Es. Bu durumda eril ve diil dolayl ekimler arasnda sade-
ce bir ayrmlama sz konusudur; o da, Emir Bedir Hann ilk olarak
aydnlfia kavuturdufiu ve iki cins arasnda ayrm yapabilmeyi safilayan
karakteristiklerden biridir.
Daha yeni yaynlar, takdire defier olmakla birlikte, pek de
yanlsz saylmazlar; okuyucuyu, rnefiin, LAfrique et lAsie. dergisinin

VIII
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 1

BRNC BLM

ALFABE VE FONETK
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 3

I. KRT ALFABES

1. Latin harfli Krt alfabesi fonetik bir alfabedir. Onu oluturan har-
flerin her biri, ender nanslar dnda, tek bir sese tekabl eder ve hibir
ekilde, bir baka sesi karlamaz (ihtiyari olarak kullanlabilen iki nsz
mstesna, bk. par. 5). Btn szckler, hi tereddtsz, sylendikleri
gibi yazlr; ayn ekilde, okunurken de btn yazl harfler telaffuz edilir.

2 . Krt alfabesinde otuz bir harf, efier kullanm ihtiyari olan iki harf de
eklenirse (bk. par. 5) otuz harf vardr :
a, b, c, , d, e, , f, g, h, i, , j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, , t, u, , v,
w, x, y, z.

Bu ilk blmde, harflerin her birinin defierini ksaca belirtmekle yetine-

cefiiz ; Krtenin fonetifii sonraki sayfalarda ayrntl olarak ele alnacaktr.

3 . Krtede sekiz nl vardr ; bunlarn ksa, bei uzundur.

Ksa nller. tanedir : e, i, u. Hepsi n kl ya da karmadr.

E Trkedeki e gibidir
r. : dev, dest, der, ser, ev, evor, vejandin.

I Trkedeki sesine yakndr. Almanca kommen, gehen,

machen gibi mastarlarn sonlarndaki en ekine yakn bir ses verir. Ksa ve
sert sylenir.
r. : kir, bir, mir, di, ji, li, dil, tevir, bivir, kirin.

3
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 4

U Trkedeki ve u sesleri arasnda bir sestir. Hibir Avrupa

dilinde tam karlfi yoktur ; Almanca kurz, kultur, Burg, Kurdisch szck-
lerindeki u sesine yakndr.
r. : kur, gul, hundir, kun, kutilk, kulav, kumbir.

4. Uzun nller. Krtede be uzun nl vardr: a, , , o, . Bunlardan

ve n kl, a, o, arka kldr.

A Trkedeki ann uzatlmdr.

r. : bav, kal, mal, sar, av, ga, sal, savar, sah.

Trke karlfi yoktur; Franszcadaki (t szcfindeki gibi)

sesini verir.
r. : k, kl, tt, tr, mr, lv, hk, mkew, nrn, km.

Trkedeki inin uzatlm gibidir.

r. : mr, sr, pr, ro, sal, sp, penr, zn, tr.

O Trkedeki o gibidir.
r. : ol, pol, por, sol, sor, soz, lor, gol, torin, dorhl.

Trkedeki u gibidir.
r. : dr, m, tr, rik, r, dv, kr, all.

5. nszler. Snflandrlmalar ksaca yledir :

DUDAKSILLAR : b, f, m, p, v, w. Bunlarn ilk bei Trkedeki gibidir ; w
ise Trkedeki u ve a nllerinin birlikte telaffuzu ya da ngilizcede
well szcfindeki wnin telaffuzu gibidir.
r. : war, were, wir, w, winda, dewar, hewandin.

DSELLER : d, l, n, r, s, t, z. Hepsi Trkedeki sesleri gibidir.

NDAMAKSILLAR : c, , , j, y. Hepsi Trkedeki sesleri gibidir.
r. : car, cil, cr, cisin, ciwan, can, cendek.
ek, ilo, n, ol, kirin, ar, ep, eqeqok.
il, v, ev, r, andin, al, apik, pav, evere.
yar, diyar, heyirn, peyivn, meyizn, neyar.

4
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 5

DAMAKSILLAR VE GIRTLAKSILLAR : g, h, k, q, x.

G Trkedeki g gibi rml (yumuak) bir nszdr, girmek,

garson szcklerinde oldufiu gibi.

H Trkede oldufiu gibidir.

r. : heyv, heval, cih, guh, qehirn, bihle.

K Trkedeki ince k (ke) gibi okunur: kilogram, kerem

szcklerinde oldufiu gibi.

Q Arapadaki sesini verir. Trkedeki tmsz kaln k

(sokak) gibi okunur.
r. : qul, daliqandin, qedandin, qam, qenc, qehreman.

X Arapadaki harfinin sesine benzer bir ses verir. Almanca

suchen szcfindeki ch, spanyolca jota sesi gibidir. Grtlaktan gelen
h ye (ahir, uhur) yakn bir sestir.
r. : xew, ax, axaftin, Sernex, xwarin, xwe, xwel.

HTYAR KULLANILAN NSZLER : yukarda saylan nszlere, kullanm

genel olmayp baz afizlara zg olan iki iareti daha eklemek uygun olur.
Bunlar Arapadaki harfine tekabl eden, Trke normal h ile yazlp
okunan h ile Arapa sesinin karlfi x harfidir.

5
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 6

KRT ALFABES

harfler defier rnek

a Bav
b b Bn
c c Car
n
d d Dn
e e Dest
uzun Kr
f f Firn
g g Gol
h h Hon
h h grtlak Hereket
i i Dil
i uzun ro
j j Jar
k k ince Kal
l l Lal
m m Mar
n n Nan
o o Kon
p p Par
q k kaln Qam
r r Rl
s s Sol

6
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 7

r
t r Tehil
u Kur
u uzun r
v v Vn
w ua War
x fi Xan
x fi Axa
y y Yar
z z Zann

7
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 8

II. NLLER

6 . Krtede nllerin says sekizdir : a, e, , i, , o, u, .

Bunlar eitli ilkelere gre birok gruba ayrlabilir: Say bakmndan gz
nne alnrlarsa ksa nldr (e,u,i), bei uzun nldr (a, , , o, ).
Bu ayrm temel ayrmdr.
nller bofiumlandklar damak blgesine gre de snflandrlabilir.
Buna gre nllerin , , , e n kl, ikisi karma, i ve u, ve art
kldr, a, o, .
unu da belirtmekte yarar var : ksalar ve onlara tekabl eden uzunlar
defiiik tmldr ve apayr k noktalarndan gelir.

Bundan baka, dilin dikey dzlemdeki konumu gz nne alnacak olur-

sa, nller yksek (, , i, u), orta () ve alak (e, a, o) olarak ayrlr.

UZUNLAR KISALAR
n art n art
Yksek i, u
Orta
Alak a, o e

Birinci ara blmde, nllerin defierlerini belirtmitik. imdi bunlardan

hangilerinin ilgin zellikler tadfin inceliyecefiiz.

A. KISA NLLER
7 . Ksa nller tanedir, e, i, u. Bunlardan ilk ikisi, e ve i, Krt nl
sisteminin temelidir, ncs ise ileride grlecefii gibi (bzme) yeni
bir oluumdur.

8
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 9

8 . E alak n kldr. Bu nl herhangi bir nszn nnde ya da

ardnda olabilir. Uzun nllerden a, , ve nin de yapc fiesi olarak grev
yapar (bk. ilerde).
I ile biten bir szck, birinci harf olarak bu nly tayan bir ek aldfi
zaman, iki e, lehelere gre, ya bir koruma nsz ile biribirinden ayrlr, ya
da a, veya ile birleir. Mase, masa, yle olur : maseyek, masak, masek,
bir masa.
Ayn ekilde, son e, ya da a taks alrsa ya ortadan kalkar ya da bir y
ile ayrlr. Mase szcfi yle olur : masey ya da mas (tekil efiik durum);
maseyn min ya da masn min, masalarm; maseya min ya da masa
min, benim masam; maseyan ya da masan (ofiul efiik durum).

9 . I kark yksek. Kural olarak Krte hibir szck i ile balamaz,

i ile sona ermez.
Ama bu nl di, ji, li, gibi edatlarda, i zamirinde ve i li ortalarda
(partisip) bulunabilir (r.: hati bnda hati). Yukarda anlan ekim ekleri
ve zamir, asla balbana rastlanlmayan proklitiklerdir, hepsi konumada
yle abuk karlarak sylenir ki, deta kendinden sonra gelen szckle bir
btn olur. li ortaa gelince, ancak baz bileik zamanlarn ekiminde
ortaya kar ve dolaysyla daima bn yardmc fiili ile birlikte bulunur.

AIKLAMA I. I ile balayan ender szckler, ofiunlufiu Arapadan

gelmi yabanc szcklerdir. Bu taktirde i, klasik Arapadaki kesra herekeli
bir ayna ( ) ya da elife ( ) tekabl eder.
r. : Izin
Iaret
Insan
Imza

Esasen dafil afizlarn ofiunda (Botan, Garzan, vb.) Arap ayn ( ) ve

elifleri ( ) , Krtlerce zor telaffuz edildifiinden yerlerini hi ya da sesleri alr.
Blgelere gre hizin ya da zin hinsan ya da nsan , hiaret
ya da iaret , himza ya da mza denir. Izin, aret, insan
imza, vb. biimleri ancak ehirlerde yaayanlar ile ovada yaayanlarn
bazlarnca kullanlr, nk bunlar yabanclarla, daha sk ilikiler sonucu bu
telaffuzlar firenmektedirler.

9
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 10

unu da belirtmek gerekir ki, bu son tip telaffuz, Krt fonetifiinin kural-
laryla bafidamasa da, gnmzde, zellikle Gneybat Krdistandaki
ehirlilerle kyller sayesinde yazl dile girmi durumdadr.

AIKLAMA II. Krt alfabesinin tamamen fonetik oldufiunu ve okurken

yazl her harfi telaffuz etmek gerektifiini daha nce grdk. imdi unu da
belirtmek gerekir ki, i, ve yalnz bu nl, bazen bu kurala aykr olabilir.
Gerekten de, bir szcfin son hecesinde yer alan her i, bu szck bir nl
ile balayan bir szckten nce gelirse ya da tesadfen bir ek alrsa der.
rnefiin, kevin (eski) szcfinn ardndan bir e (dr) gelirse, her
zaman kevin biiminde yazlmakla birlikte kevn biiminde telaffuz edi-
lir, ve bu dme ofiu zaman yazda da grlr, bu da baz kurallarn kullan-
ma ile zamanla yerleecefiini gsterir.
Aafidaki rnekler bu olguyu daha iyi anlamaya yarayabilir :
Qetila w helal e. Okuma : qetla w helal e.
Ev i bihin e? Okuma : ev i bihn e ?
Ma eqil w heye? Okuma : ma eql w heye ?
Ji qehran mir. Okuma : ji qehran mir.
Rikinn Birca Belek. Okuma : riknn Birca Belek.
Ez di v fikir de me. Okuma : ez di v fikr de me.

AIKLAMA III. Fakat szcfie eklenen fie tesadfi defiil de srekli ola-
bilir, rnefiin bir sonek ya da bileik bir ad ya da sfatn, vb. ikinci szcfi
bir sz konusu oldufiu zaman, telaffuz edilmeyen i, artk yapya da girmez :
Bihin-ok olur : bihnok, parfm.
Kevin-ar olur : kevnar, kevnare, antika.
Tersine aafidaki rneklerde i, telaffuz edildifii gibi yazda da devam eder.
Shir-baz olur: shirbaz, byc.
Eqil-mend olur: eqilmend, bilge.
Bihin-dar olur: bihindar, kokulu.

10. Enin iye ve inin eye dn. Baka ran dillerinde oldufiu
gibi Krtede de e ve i nlleri kararl defiildir. Baz szcklerde birbirleri-
nin yerine geebilirler. rnefiin, tej, dolu, merov, erkek, el, krk, xerab,
kt, vb. szcklerine, hatta ayn afizlarda bile u biimlerde rastlanr: tij,
mirov, il, xirab, vb.

10
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 11

1 1 . U karma yksek. Yabanclar iin w ve i nllerinin

kaynamasndan oluan bir nl saylr. ok az szckte rastlandfi iin
Krteye yakn zamanda girdifii sylenebilir.

AIKLAMA. Kararl bir nl olan u defiiik szcklerde geen ve w ile

inin birlikte telaffuzundan dofian sesle bir tutulmamaldr. rnefiin xwarin,
yemek fiili, imdiki zamann birinci tekil ahsnda dixwim, ve ayn zamann
ofiul nc ahsnda dixwin olur. Bu iki ekil asla dixum ve dixun bii-
minde yazlamazlar.

1 2 . Nadir istisnalar bir yana, u nls ancak g, h, k, q ve x nszlerin-

den sonra gelir.
r. : Gur (gwir), kurt.
Hundir (hwindir), i.
Kur (kwir), ofiul.
Gul (gwil), gl.

Baz szcklerde uden nce baka nszler gelir, rnefiin:

Tu, sahis zamiri, tekil ikini ahs.
Tu, hibir, belirsiz sfat ve zamir.
Du, iki, dido, ikinin sfat ve zamir ekli.

Sund, ant. Bu biime ancak s harfinin, Krt fonetik sistemine yabanc,

tumturakl bir Arap si gibi telaffuz edildifii lehelerde rastlanr. Difier
btn afizlarda sond denir.

AIKLAMA I. Guhartin defiitirmek; guhastin tamak; guvatin

skmak, sktrmak gibi fiiller (aslnda gwihartin, gwihastin, gwivatin
yazlmalar gerekirdi) blgelerin birofiunda gihartin, gihastin, givatin
biiminde kullanlmaktadr. Belki de bunlarda ileri bir evrim sonucu, w sesi-
nin temelli ortadan kalkmas sz konusudur.

AIKLAMA II. Krdistann bat ksmnda, medreselerde okumu molla-

larn etkisiyle, Arapadan alnma szcklerden trelerin yerine ofiu zaman
u kullanlmaktadr. Bylece u esas telaffuzunu kaybetmekte ve ok ksa bir
biiminde telaffuz edilmekte ve herhangi bir nszden sonra gelebilmek-

11
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 12

tedir. Fakat Krt fonetifiinin kurallarndan bu ekilde ayrlma ancak baz bl-
gelerde sz konusudur. Baka her yerde, zellikle dofiuda (buralarda
yabanc szcklerle temas daha az oldufiundan dil daha iyi korunmutur)
Arap dililinden gemi nadir szcklerde yer alan treler yanl olarak, i ile
karlanmtr :
mirad, arzu.
midir, mdr.
mihim, mhim.

Arapa ( ) tanyan, ikrar eden szcfi Krteye girerken garip bir

defiiiklifie ufiramtr: minn tresi yerine u ve kafn kesresi yerine i kon-
mas gerekirdi. Ama u ancak bir grtlak nsznden sonra gelebilecefiinden
iki nl yer defiitirmitir ve szck miqur olmutur. Ayrca, bu evrimin
sonunda, gerek telaffuzu kolay oldufiu iin, gerek - qur hecesi ile Krte kur
szcfi arasnda benzerlik bulundufiu iin q (ka) nn yerini k (ke) almtr.
Bu nedenle szck Krtede mikur biiminde kullanlmaktadr.

13. U nls, hibir durumda, wden nce gelemez. Bu nedenle tu,

hibir ve du, iki zamirleri tuwan ve duwan ofiulunu verecek yerde unun
yerini i alarak tiwan ve diwan biimine girer.
Ama u, hibir defiiiklifie ufiramadan yden nce gelir.

B.UZUN NLLER

1 4 . Krtede be uzun nl vardr: a, , , o, .

A belirtilmesi gerekli herhangi bir durum gstermez. Baz ynleri par.
71de ele alnacaktr.

1 5 . bu nl alfabetik srada den sonra gelirse de, aklamann

kolaylfi bakmndan onu nce ele alacafiz.

nls hibir zaman y den nce gelmez. Bir szck ile sona
eriyorsa, nnde kaynatrma ysi (ya da baz afizlarda h bulunan bir
ek alr ve son nls de iye dner.

12
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 13

r. : Ronah, k; efiik hali : ronahiy.

Pikah, ocukluk; efiik hali: pikahiy.

AIKLAMA. ile sona eren szckten sonra y ile balayan bir szck
gelirse, sondaki , gene i telaffuz edilir, ama normal biimde yazlr.
r. : Ev k ye, bu nedir? Okunu: ev ki ye?
Ev derz ye, bu ifinedir. Okunu: ev derzi ye.

Bununla birlikte, cmlenin anlam, ile sona eren szcklere bir y ile
balayp onu izleyen szck arasnda, sesin bir duraklama yapmasn gerek-
tiriyorsa aynen telaffuz edilir.
r. : Ev derz, ya min e, bu ifine benimdir.

Cmle bir rpda telaffuz edilirse muhatap cmleyi yle iitecek: Ev

derziya min e ve bu benim ifinemdir diye anlayacaktr.

1 6 . tpk gibi de asla yden nce gelmez. Bunun nedeni belki

de nin k noktasnn ninkine ok yakn olmasdr; bu iki nlnn ikin-
cisinin uydufiu kural bylece birinciye de temil edilmi oluyor.

ile sona eren bir szck, y ile balayan bir ek alrsa, szcfin
son nls eye dner.
r. : P, ayak; peyn min, ayaklarm; wan peyan, bu ayaklar
(ofiulun efiik hali).
R, yol; reya min, yolum; di v rey re, bu yolda.
D, ana; deya w, anas; v dey, bu ana (efiik hal).

AIKLAMA I. hakknda belirtilen kural (par. 15, Ak.) ye de uygu-

lanr: ile sona eren bir szck, y ile balayan bir szckten sonra gelirse,
sondaki , e biiminde telaffuz edilir, ama normal biimde yazlr.
r. : Tu kur k y, kimin ofilusun? Okunuu: tu kur ke y ?
Kitb li ser mas ye, kitap masann stndedir. Okunu:
kitb li ser mase ye.

AIKLAMA II. Baz afizlarda, ve daima nin ye yaknlfi nedeniyle,

yden nce gelen nin yerini e defiil, i alr. nceki rnekleri alacak olursak :

13
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 14

r. : P: piyn min, wan piyan.

R: riya min, di v riy re.
D: diya w, v diy.
Enin yerine inin gelmesiyle birtakm karklklar olacafi meydandadr.
Gerekten, rnefiin r, yol, ve r, sakal szcklerinin ikisi de efiik halde, v
riy biimini alacaklardr, oysa birincisinin normal olarak rey biimini
almas gerekirdi. Ayn ekilde p, ayak, ve p, omuz szcklerinin ikisi de
piy min olacaktr.

AIKLAMA III. Ynin nndeki ve nin yerini e ve inin almas, Krteyi

yeni firenmeye balayan bir yabancnn kafasn kartrabilir. -ey, -ey, -
iy, -iya, -iyn vb. eki alm olan bir szcfin kesin biimini bulmakta ofiu
zaman glk ekilecektir. Ama Krtede hibir adn i ile sona ermedifiini
unutmamak bu bakmdan ie yarayabilir. Dolaysyla, tiy min, braziy
minde tiy ve braziy biimleri ancak t, kaynbirader, ve braz,
yefien szckleriyle karlanacaktr.
Ayn ekilde, e ile sona eren adlarn aldfi ekler genellikle son nl ile
kaynatfindan, derpey ya da brazey gibi biimler (derpey min, bra-
zeya minde), esasen mevcut olmayan derpe ya da braze biimlerinden ok,
derp, don ve braz, yefien (kz, kadn) szcklerine tekabl edecektir.
Bununla birlikte, yukarda iaret edilen kuralszlfin (Aklama II)
geerli oldufiu bir afizla kar karya bulundufiu taktirde sorun
karmaklaacak ve ancak dildeki pratik uygulama, sorunu zebilecektir.
Gerekten, anlan rnekler yle olacaktr: derpiy min, braziya min,
xwarziya min, diya min, ve derp ve derp; braz, yefien (kz) ve braz,
yefien (erkek); xwarz, yefien (kz) ve xwarz, yefien (erkek); d (ad ola-
rak bulunmaz) ve d arasnda tereddt edilebilecektir. Braz durumunda,
szcfin cinsi a taks ile belirtilecefiinden sorun kendilifiinden zlecek-
tir. Ama bu szckler ofiul olurlarsa cinslik belirgin olmayacaktr: braziyn
min ve xwarziyn min hem erkek yefiernlerim, hem kz yefienlerim
olarak evrilebilecektir. O zaman szn gidiine bakmak gerekecektir.

17. Ayn ekilde e ve i, ve biribirinin yerine kullanlmaya elverilidir. Baz

afizlarda bn (koku) yerine bn; mvan (konuk, davetli) yerine mvan; feht
(utan) yerine feht denir, vb. Bu olguya, bu iki nlden birini ya da tekini ie-
ren emir kiplerinde zellikle sk rastlanr. Blgelere gre telaffuzlar yle olur :

14
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 15

An, getirmek fiili iin bne ya da bne.

Hitin, brakmak fiili iin bihle ya da bihle.
Man, kalmak fiili iin bimne ya da bimne, vb.

1 8 . O art kl yksek. a gibi o da, hibir defiiiklifie ufiramakszn

herhangi bir nszden sonra ya da nce gelebilir.
Odan sonra gelen ekin kaynamas wya da y ile yaplr.
r. : Cowa av ya da coya av, su boru hatt.
Stow min ya da stoy min, benim boynum.
ow w ya da oy w, onun bastonu.

AIKLAMA. Odan sonra (dan sonra oldufiu gibi) bafilant nsz ola-
rak ynin kullanlmas dofiu blgelerine zgdr (bk. par.19 ve 21).

19. art kl yksek. nls hangi nsz olursa olsun onunla bir-
likte gelebilir, tek istisna wdir, w ondan sonra gelebilir, ama nce gelemez.

ile sona eren bir szck kaynatrma harfini gerektiren bir ek

alacak olursa kaynama w ile safilanr, bunun iin de unun yerini i
alr.
r. : T, dut; dara tiw, dut afiac.
R, yz, ehre; riw min, benim yzm.
Ez biwam, olsaysdm (bn fiilinden).

AIKLAMA. nun olarak kullanldfi blgelerde (bk. par. 20),

kaynama bafilants, da defiiiklik olmakszn y ile safilanr.
r. : Dara ty, dut afiac.
Ry min, benim yzm.

2 0 . Botanda, Behdinanda ve Hakkaride normal Krt sunun yerini w

ile aras bir nl alr. Bu nl de biiminde yazlr. Bu sesin bulundufiu
afizlarda, esasen onun kullanm yoktur, bu nlnn yerine kullanrlar.
r. : Kr, derin, yerine kr.
r, kl, yerine r.
Dor, sra, yerine dr.
Kor, kr yerine kr.

15
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 16

Bu zel bir iaret gerektiren dokuzuncu bir nl saylmamaldr. Onun

baz blgelerde yerine kullanlmas, tpk onun ya dnmesi gibi, Krt
nl sistemine girmi yerel defiiikliklerden baka bir ey defiildir.

AIKLAMA. Hakkari blgesinde, bn, olmak, bn biiminde telaffuz edi-

lir. Ama Botanda bu fiil bn biiminde kullanlr (bu yzden dili gemi
zaman yle olur: ez bm, tu b, ew b, vb.). Bu zellik dan sonra yyi
kaynama nsz olarak kullanan afizlarda ilk sz konusu mastarn
balangta byin (telaffuzu byn) olmasndan, teki afizlarda biwn
olmasndan dofimaktadr. Sonradan byn fiili bne, biwn de bna
dnmtr.
unu da belirtelim ki, bn biimi hibir zaman yazl dilde yer alma hakk
kazanmamtr. Botan kkenli olan air Melay Cizer (XV. yzyl), kukusuz
szcfi bn biiminde telaffuz ettifii halde yazda ( ) biimine sadk
kalmtr.

2 1 . bu harf Krt alfabesinin yazar tarafndan folklor metinlerini

yazabilmek iin ngrlmtr, nk sesi Kurmanc lehesinde hemen
hemen yoktur, baz Soran afizlarnda bulunur.

AIKLAMA. nls, imdiye kadar, Kurmanc lehesinde neydeki

(Urfa blgesi) Berazilerce kullanlan ve killi amur anlamna gelen ks
szcfinde gemektedir. Bu szck Krtlerde oks biiminde bile bilinmez;
byk bir olaslkla Trkedeki kse (Yunanca iksas) szcfinden gelmektedir.
sesi Krt nl sistemine o kadar yabancdr ki, baka dillerden
geen szcklerde bile onun yerine o kullanlr.
r.: Soz, Trke sz.
Donim, Trke dnm.

III. NSZLER

2 2 . Par. 5te ksaca akladfimz snflandrmaya burada ayrntl olarak

ele alacafiz.
DUDAKSILAR : p (tmsz kapantl); b (tml kapantl); f (tmsz
szc); v (tml szc); m (genizsil kapantl); w (iki dudakla, srekli
tml).

16
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 17

DSELLER : t (tmsz kapantl); d (tml kapantl); s (tmsz

szc); z (tml szc); r (itreimli akc); l (akc yan nsz) n (genizsel
kapantl).
NDAMAKSILLAR : (hrtl yar kapantl); c (nin tml, hrtl yar
kapantls); (tmsz szc); j (tml szc); y (yar nl).
DAMAKSILAR VE GIRTLAKSILAR : k (tmsz kapantl); g (tml
kapantl); q (tmsz kapantl); x (tmsz srekli); x (tml srekli).
imdiden belirtelim ki, Krt nsz sisteminde hibir ikileme olgusu
yoktur. Bu konuda bk. par. 64.

A. DUDAKSILAR

2 3 . P tmsz kapantl. Bu nsz b nin yerine gemeye elverilidir,

(bk. sonraki paragraf.)
Dofiu Kurmanc afizlarnda (Botan, Garzan, Behdinan, Hakkari) ilerde
sz edilecek daha birok nsz gibi p de ok belirgin ve tumturakl telaffuz
edilir.

2 4 . B tml kapantl. Etimolojik bakmdan, Kurmanc ba harf

olarak b, ofiu zaman eski ran vsi yerini alr.
r. : Beziyan, komak (Avesta dilinde -vaz, srmek, arabayla gitmek)*
Berf, kar (Avesta vafra-).
Br, bellek (Av. vifra-).
Bst, yirmi (Av. vsant-).
Ba, rzgar (Av. vaya-).
Beraz, domuz (Av. varza-).
Baran, yafimur (Av. vr-).
B, sz (Av. v-).

Bu ikame Krt lehelerinin snflandrlmas bakmndan ilgin saylabi-

lir. Gerekten, Kurmanc lehesinin tersine, Dumil (Zaza) lehesi eski ilk
vleri, hibir defiiiklik yapmakszn konuturur.
________________
* Bu rneklerde geen ranca szckler Bartholomae szlfinden alnmtr.
Transkripsiyona elden geldifiince uyulmutur; ama, ran harflerini latin harfleriy-
le yazabilmek bakmndan hafif defiiiklikler olabilir.

17
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 18

r. : Vazday, kamak (Kurm. bazdan).

Vewr, kar (Kurm. berf).
Vst, yirmi (Kurm. bst).
Va, rzgr (Kurm. ba).
Varay, yafimak (Kurm, barn).
Verg, kurt (Av. vehrka-, Kurm. gur/gurg).
Vati, demek (Av. vak-, bk. Kurm. bje, syle).

2 5 . Krte b, baz durumlarda yerini vye ya da pye brakr.

a) v ile defii. Bu olguya, birok afizda, zellikle Eruh (Botan) blge-
si afizlarnda ve Serhedan denen blgede sk rastlanr. Oralarda u biimler
kullanlr :
r. : Bi iin vi, ile, tarafndan.
Ba iin v, sz.
Cewab iin cewav, haber.
Keban iin kevan, ev kadn.
Erivan yaynlarndan da aafidaki rnekleri alyoruz:
Ez bibim yerine ez bivim, olaym.
Bikari bim yerine bikari vim, yapabileyim.
Xirab yerine xirav, kt, harap.
Sibe yerine sive, yarn.
Seba yerine seva, iin.
Hesab yerine hesav, hesap.
Xebat yerine xevat, i.

AIKLAMA. Grlyor ki bnin bu eit bozuluu yabanc kkenli szck-

leri de kapsyor: yukardaki rneklerde grldfi gibi Arapa cevab, ( ),
cewav; hirab, ( ) xirav; hesab, ( ) hesav; oluyor. Bu olguya baz
szcklerde yalnz ok yerel olarak defiil btn afizlarda rastlanyor:
Tevdr, oyun, hile (bnin yer defiitirmesiyle Ar. tedbirden ).
Evdilezz, zel ad (Ar. Abdlaziz).
Evdilkerm, zel ad (Ar. Abdlkerim).

b) P ile defii. Bu ikame baz dofiu afizlarnda (rnefiin Botan blge-

sinde hemen hemen hep yaplr; zellikle szcklerin banda yer alan bler-
de yaplr.

18
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 19

r. : Bik yerine, pik, kk.

Brsk yerine prsk, imek.
Btn lehelerde, bzme hallerinde ilk bnin yerini normal olarak p alr:
r. : Par, pay (behirden, Avesta baxdhra).
Ponijn, uyuklamak (bihinijnden).
Bu ikamenin, konuma dilinde, bi edat bir zamirle kaynatfi zaman onu
daima etkiledifiini, bozdufiunu zellikle belirtmek gerekir:
Bi v, bi v, bi w, bi w, hepsi ayn ekilde p verir. Bi hev, pev verir,
bi k, pk verir.
Bu bzmelerin ofiunlukla nek olarak kullanldfin da belirtelim.

AIKLAMA. bi edatnn vi biiminde telaffuz edildifii afizlarda yukarda

saylan bzmeler u ekileri alr: v, vk (vev biimi ok nadirdir).

2 6 . F tmsz szc. Fonetik yaknlfindan dolay bu nszn yerini

bazen v alr. Bu olguya u hallerde rastlanr:

a) f iki nl arasna geldifii zaman: rnefiin -ftin ile sona eren fiillerin
emir kiplerinde: hingaftin, vurmak (emir, bihingivne), axaftin,
konumak (emir, baxve), ketin, dmek (eski keftin, kewtin ve kevtin;
emir, bikeve).
b) bileik ya da sonek alm szcklerin iinde: rnefiin hevdeh, on yedi
(heftdeh yerine), hevsar, yular (hefsar yerine), movik, mafsal/eklem
(mofirk yerine).

2 7 . V tml szc. Krte vnin Trkedeki vden hibir fark yok-

tur. Yalnz baz yrelerde (r. Botan) iki dudakla karlr ve f ye ok yakn
sylenir.
V Kurmanc nsz sisteminde ok nemli rol oynar: ofiu zaman b
ya da f yerine kullanldfin az nce grdk (bk. par. 25 ve 26).
Ayrca pek ok szck gvdesinde, eski Farsa kklerde yer alan birok
baka fonemin yerini almaktadr. Ayn fonem bazen Krteye girmi olan
yabanc szcklerde de ortaya kar. Bu defiiimlere birka rnek gstermekte
de yarar vardr :
a) Eski rancadaki mnin yerini alan Krte v.
Nav, ad (Av. nman-, Fars. nam, ).

19
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 20

Xav, ifi (Fars. ham, ).

Hev, karlkl zamir (Av. hama-, eski Fars. hauw, Fars. hem, ).
Nv, yar (Av. nama-, Fars. nm, ).
Zava, damat (Av. zmtar, Fars. damad, ).
Gav, adm, an (Av. gma-, Fars. gm, ).
Havn, yaz (Av. hmin).
Zivistan, k (Av. zyam-, Fars. zimistan, ).
Zv, gm (Fars. sm, ).
Ev, iaret zamiri ve sfat (Av. ima-).
b) ranca b ya da p nin yerini alan Krte v.
Sivik, hafif (Fars. sebuk, ).
Ava, abat, bayndr (Fars. abad, ).
Av, su (Av. p, Fars. ab, ).
ev, gece (Av. xap-, Fars. eb, ).
Lv, dudak (Fars. leb, ).
Nivsandin, yazmak (eski Fars. nipitanaiy, ok eski Far. nipitan,
).
Sonek -van (Farsa ban, buradaki b, pden gelir).

AIKLAMA. Tersine, eski rancadaki ba harf blerin Kurmanc lehe-

sindeki baz szcklerde alkonmu oldufiu da grlmektedir.
r. : Birin, tamak (Av. bar-).
Bn, olmak (Av. bav-).
Bext, baht (Av. baxta-).

c) Arapa szckteki bnin yerini alan v : bk. par. 55.

d) Arapa szckteki mimin yerini alan v :

Civat, meclis ( cemaat, ).
Silav, selam (selam, )
Dirav, para (dirhem, ).

2 8 . Vnin kullanm Krt lehelerinin snflandrlmasnda ok nemli bir

lttr. Gerekten, Kurmanc ve Dumil lehelerinde ok sk kulanlan bu
nsz Soran lehesinde son derece seyrektir. Bu lehede hemen hemen
yalnz w kullanlr; ayrca, ofiu zaman Farsann eski mleri ile eski bleri de
korunmutur (zellikle leb, dudak, ve gsterme sfat em szcklerinde).

20
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 21

AIKLAMA I. Son yllarda sklaan entellektel alveriler nedeniyle v

ieren birtakm Kurmanc szckler Soranye girmeye balamtr; bu
szcklerin hepsi ana lehelerdeki biimlerini korumulardr.

AIKLAMA II. Buna karlk Kuzey Krtlerinin, ofiu zaman Gneye ait
wli zel adlar v ile tellaffuz etmeleri ilgin bir noktadr: rnefiin Hewlr
yerine Hevlr ve eqlawe yerine eqlave derler.

Dumil lehesinde de v, Kurmanc de kullanldfi kadar sk kullanlr

(bk. par. 27). Bununla birlikte Dumil vsinin ofiunlukla eski ranca vden
geldifii anlalmaktadr, oysa Kurmancdekiler her zaman yle defiildir. Ayn
ekilde, bu lehelerin birincisi, ikincisinde defiiimini belirttifiimiz mleri koru-
maktadr (bk. par. 27, a); yukarda anlan rneklere Zazacada u biimlerde
rastlanr. nam (Kurm. nav ), xam (Kurm. xav), nm (Kurm. nv), zama
(Kurm. zava), gam (Kurm. gav), amnan (Kurm. havn), zimistan (Kurm.
zivistan), sm (Kurm. zv). Esasen Kurmancde v ile defiimi olan ran ble-
ri Dumilde w verir: aw (Kurm. av ), ew (Kurm. ev), lew (Kurm. lv).

29. M genizsel kapantl. Belirtilmesi gereken hibir ilgin yan yoktur.

3 0 . W srekli tml ift dudaksl. Kurmanc de szcklerin

banda ya da sonunda ender olarak wye rastlanr. Buna karlk, ona nsz
ba harf gruplarnda ikinci konumda sk rastlanr. O zaman ondan sonra a, e,
, gibi bir nl gelir ve ilerde grecefiimiz gibi (par.70 ve devam) onlarla
kaynap bzme efiilimi gsterir. Bununla birlikte, xden sonra gelen wnin
genelikle zmlenmeye direndifiini belirtmek gerekir. Bu eski Farsa nsz
grubun (xw) sreklilifiini korumas (nk w Farsada artk kullanlma-
maktadr) Kurmanc fonetifiinin karekteristiklerinden biridir.

r. : Xwed, xwe, xwel, xwarin, xwestin, xwar, vb.

AIKLAMA I. Krt xw sinin yaam gc o kadar kuvvetlidir ki, bazen

yabanc szcklerdeki xlerden sonra bile w kullanlr.
r. : Xwal, day (Ar. xal, ).
Xwerdiyan, gardyan (Franszca gardienden).
Xwernf, keiboynuzu (Ar. harnup, )

21
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 22

AIKLAMA II. Bununla birlikte unu da belirtmek gerekir ki, en batdaki

afizlarda (Krt Dafi, Malatya ve Urfa yresi) ikinci ba harf olarak w, hemen
hemen tamamen ortadan kalkmtr, hatta xden sonra bile.
r. : Xwe yerine xo, xa, kendi.
Xwestin yerine xastin, istemek.
Xwarin yerine xarin, yemek.

31. W ne uden nce, ne de sonra gelebilir. Bazen dan nce grlr,

ama sonra asla gelemez. Paragraf 19da belirtilen kural buradan kaynaklanr.

AIKLAMA. Par. 55teki tablo gsterecektir ki w, Sorande Kurmancde

oldufiundan ok daha sk kullanlmaktadr. Bu zellik v harfinin Soran leh-
esinde bulunmamasndan ileri gelir.

B. DSELLER

3 2 . T tmsz kapantl. T, aafidaki durumlarda ortadan kalkma

efiilimi gsterir.
a) Szcklerin sonunda. Bu olgu, zellikle tekil nc ahs belirten -
itli fiil ekini etkiler; burada t nsz afizlarn ofiunda kalkmtr, ancak
baz blgelerde (r. Botan, Behdinan) devam etmektedir.
r.: Dibje, diyor, dibjit yerine.
Die, gidiyor, diit yerine.
Ayn ekilde got, diyor (tekil nc ahs, gotin fiili), ofiu zaman go
biiminde grlr.
b) -tinle sona eren fiillerin ekimlerinde de kalkar ve - ye indirgenir.
r. : Heriftin yerine herifn, yklmak.
Dtin yerine dn, grmek.
Nihrtin yerine nihrn, bakmak.
c) Bileik szcklerin iinde:
r. : Destgeh yerine desgeh, aygt.
Destgirt yerine desgirt, nianl.
Fetkirn yerine fekirn, bakmak.

3 3 . D tml kapantl. Bzme durumlarnda dnin tye dnerek

terek tmszleme zellifii vardr. zellikle u defiiikliklere ufirar.

22
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 23

a) fiil neki di- bir nl ile birleip bztfinde.

r. : Dim (hatin fiili) yerine tm, geliyorum.
Dinim (ann fiili) yerine tnim, getiriyorum.
Die (in fiili) yerine, te, acyor.

b) di edat, baz zamirlerin nne geldifiinde.

r. : Di v, di v, di w, di w yerine t.
Di hev yerine tev.
Di k yerine tk.

AIKLAMA. T, tev, tk biimleri nek olarak ok sk kullanlr. Di edat,

hespek di Soro, Soronun at cmlesinde oldufiu gibi tamlama taks olarak
nn anlamnda kullanldfi zaman zamirle kaynamaz. Onun iin hespek
di w demek gerekir. Hespek t denirse cmle anlalmaz olur. Bu durum-
da da yalnz tak ile kaynar, yani bafilant ilikilerindeki birinci szcfi
etkiler, ikinci szck hibir defiiiklifie ufiramaz.
r. : Hespn di w yerine, hespt w, onlarn atlar.

3 4 . S tmsz szc. S bir nlden sonra geldifiinde genellikle z bii-

minde telaffuz edilir.
r. : Derbas yerine, derbaz, geen.
Osman yerine, Ozman, zel ad.
Bibihse yerine, bibihze, dinle.
Desgirt (destgirtden) yerine, dezgirt, nianl.

AIKLAMA I. Erivan Krt yaynlarndan ofiunlukla yukarda anlan

rnek szcklerin yazmnda z kullanlmaktadr. Burada sadece bir telaffuz
nans sz konusudur, s yazlsa daha iyi olur.

AIKLAMA II. Kurmanc alannn dofiu blmnde (Botan, Garzan,

vb.) s harfi sund szcfinde oldufiu gibi, dofial olarak tumturakl telaffuz
edilir (bk. par. 12).

35. Z tml szc. Z dofiuda, ayn afizlarda, p ve s hakknda daha

nce belirttifiimiz efiilime uygun olarak tumturakl telaffuz edilir.
Krt zsi bazen rancann ve Farsann ssine () ya da sine tekabl eder.

23
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 24

r.: Zv, gm (Fars. sm, ).

Pez, kkba hayvan (Av. pasav).
Zik, karn (Fars. ikem, ).

AIKLAMA. Z sesi Kurmancye gre Dumil de daha sk geer (bk.

tablo, par. 55).

3 6 . R titreimli akc. Daha nce karakteristiklerini belirttifiimiz nor-

mal rnin yan sra Krtede ok eddelenen bir r daha vardr ki, istisnai ola-
rak baz szcklerde rastlanr, ama enderlifii nedeniyle alfabede yer almaz.
En ilgin iki rnek u szcklerdedir:
Kirn, satn almak.
Birn, kesmek, yaralamak.
Grldfi gibi bu iki fiil, hari, kirin, yapmak ve birin, tamak fiilleri-
nin homonimi yani, eadlsdr; hatta, btn zamanlar iin ekimleri de ayndr.
Bu gzlem ilerde (par. 46 ) sert k iin saptama ile benzerlik gstermektedir.

3 7 . Szcklerin iinde ya da sonunda r-l defiiimine olduka sk rast-

landfi sylenebilir :
Kerm (szcfine eek sinefii) yerine kelm, bvele.
ert yerine elt, erit, (Ar. ).

3 8 . L akc yan nsz. Krt lsi Trk lsi ile ayndr. Ama Dofiu
afizlarnda ve Sorande, Rus lsine benzer artdamaksl bir l daha vardr.
r defiiimi de r-l defiiimi kadar sk rastlanlan bir olgudur.
r. : all yerine alr.
Algk yerine argk, enekemifiinin art kenar.

Bu konuda, akmal ya da kaynamal bafilant bulunan baz szcklerin

kh l, kh r aldfin belirtmekle yetinecefiiz.
r. : Cebilxane ya da cebirxane (Trke cephane).
Slebend ya da srebend, gfislk (sngebendden).

3 9 . Lnin dmesi ok enderdir. Fakat ok kullanlan bir rnek var ki,

belirtmek gerekir: li edat, baz hallerde, ile kaynap bzr ve katldfi
szckle birleir.

24
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 25

r. : Tev, ile (tev liden).

4 0 . N genizsil kapantl. Akmal nnin belirmesine bileik szckler-

de sk rastlanr.
r. : Seranser, bir utan br uca.
Beranber, kar afirlkl.
Spndar, kavak, sp (ak) dar (afia) tan. Darsp de denir.

Szcklerin sonundan nnin dmesi zellikle yaygndr.

r. : Min yerine mi, ben.
Yn yerine, y, bunlar.
Hespn min yerine hesp min, benim atlarm.
Gundan yerine, gunda (efiik durum), kyler.

AIKLAMA. Bununla birlikte n nsz, fiillerin ekiminde ofiul -in, iyan,

vb. eklerinde dmedifii gibi adlarn -in ofiul taksnda da asla dmez.

Byle bir olguya yalnz bir afizda, Botan afiznda rastlanr, fiilin ofiul eki
-in, biiminde kaynar.
r.: Em ketin yerine em ket, dtk.
Hon rnitin yerine, hon rnit, oturdunuz.
Ew hatin yerine ew hat, geldiler.

C. NDAMAKSILLAR

41. ve C- hltl yar kapantl. Kayda defier ilgin bir zellikleri yoktur.

4 2 . tmsz szc. Bazen j olarak tmleir:

a) bileik bir szcfin ilk sznn sonunda geldifii zaman.
r. : ederb, tabanca, altpatlar, yerine ejderb.
Diwar, zor yerine dijwar.
Hejdah ya da hijdeh, on sekiz (hetdehden).

b) Krteye gemi yabanc zcklerde.

r. : Mijl, megul (Ar. meguldan).

25
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 26

4 3 . J tml szc. Etimolojik bakmdan Krt jsi eski rancadaki u

fonemlerin yerine ortaya kar :
a) Farsada zye dnen c yerine.
r. : Jin, kadn (Av. canay-, Fars. zen, ).
Jn yaam (esk. Fars. cva-, Fars. zendeg, ).
Jr, kurnaz (Av. cra-, Fars. zrek, ).
Dirj, uzun (Av. drach-, Fars. draz, ).
Jentin, dvmek, taramak (Av. cana-, Fars. zedn, ).

b) farsada zye dnm olan yerine.

r. : Ji, -den (Av. haa, Fars. ez ).
Roj, gn (Av. raoah-, Fars. rz ).
Bje, de, konu (Av. vaah-).
c) Farsada alkonan z yerine.
r. : J, dahi (Av. z).
Mej, beyin (Av. mazga-, Fars. mefi ).

Kurmancden daha ok eski rancaya yakn olan Dumil, her zaman

oldufiu gibi, anlan szcklerin pek ofiunda ilk, yani kken nszleri koru-
mutur. Ondan birka rnek: z, dahi (Kurm. j), cin, kadn (Kurm. jin).
Bununla birlikte, daha baka birok durumda, Kurmanc de oldufiu gibi
Dumilde de j ortaya kmaktadr.

AIKLAMA I. Kurmanc konutuklar zaman j dedikleri halde kendi

lehelerinde z biimi bulundufiu iin olsa gerek Dumillere genellikle Zaza
ad verilmektedir.
Soran lehesinde bazen Kurmancnin jsi yerine l bulunur.
r. : Bil, syle (Kurm. bje).
Le, -den (Kurm. ji).

AIKLAMA II. Gney Krtleri ofiu zaman Kurmanc konuan

yurttalarna, byk bir olaslkla onlar le yerine ji dedikleri iin
Kurdn Jiyan (Jli Krtler) demektedirler. te yandan, Sleymaniyenin
aafi yukar bin kilometre kuzeybatsnda, Malatya blgesinde Kurmancde
le biiminin bulunmas da ilgin bir noktadr.

26
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 27

4 4 . Jnin dmesi ender grlr. Ancak ok sk kullanlan roj, gn gibi

birka kelimede grlr (ro demek gibi). Bir de kendisinden nce gelen
szckle kaynap bzen ji edatnda grlr.
r. : Dr ji te, senden uzakta, yerine dr te.
Hej ji te dikim, seni seviyorum, yerine hej te dikim.

4 5 . Y yar nl. Bilindifii gibi y harfi, a, , , e ile sona eren

szckler ile bunlara eklenen ve nl ile balayan ekimekleri arasnda
akma bafilants nsz ilevi grr. Ayn ekilde o, ve uden sonra
kullanm baz blgelerle snrldr. Ynin bu kullanmna ilikin kurallar
par. 15, 16, 18 ve 19da belirtilmitir. Y, Krte szck kklerinde yapc
ge olarak ok nadir ortaya kar. Szcklerin iinde bulunuu, ofiu
zaman, bir kesintiden saknmay safilar.
r. : Payz, sonbahar.
Dayn, dad.
Heyn, varlk.
Neyn, yokluk.
Mayn, kalmak.

Y ile balayan szcklerin says sadece elli kadardr: bunlarn da yars

yek (bir)den tremitir, drtte birden fazlas da yabanc dillerden alnm ve
istisna olarak ilk biimlerini korumu olan szcklerdir. Aslnda, y ile
balayan yabanc szcklerin ofiunlufiu Krteye geerken bu nsz yitir-
milerdir; rnefiin Arapa zel ad Yusuf ( ) sif (baz blgelerde sif)
olmutur.

D. DAMAKSILLAR VE GIRTLAKSILAR

4 6 . K tmsz kapantl. Knin, ker, safir, kir, tal tepe gibi birka
szckte normalden daha sert sylendifiini belirtmek gerekir.

Bu nansn varlfi, eadllar (homonim) elden geldifiince farkllatrmak

kaygsyla aklanabilir. Gerekten, normal bir k ile telaffuz edilen ker ve kir
szcklerinin birincisi eek, ikincisi yapt (kirin fiili) anlamna gelir. Dilin
buna benzer karklklardan saknma efiilimi ilerde de (par. 51) grlecektir.

27
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 28

AIKLAMA I. Ender oluu nedeniyle, iaret ettifiimiz fonetik zellik latin

alfabesinde belirtilmemitir ve iki k, yani hem yumuak (normal), hem sert olan
k ayn iaretle yazlr. Erivan Krtleri ilk alfabelerinde bunlarn her biri iin ayr
bir harf kabul etmilerdi, ama bu ayrlk ok gemeden yazdan kalkt.
Ziyaeddin Paann, el-Hedye el-Hemdye (stanbul, 1310 H.) adl
Krte-Arapa kk szlfinde bu nans belirttifiini anmsamak yerinde
olur. Yazar, afina gre ilgin saylabilecek bu yaptnda sf. 208de yle
yazyor : ( ) eek (ker); safir (ker, sert k ile); hazr (ker), para (ker ya
da ker). Krtler bu szcfi, aldfi anlama gre, yabanclarn farketmesi
g ve burada aklanmas olanaksz hafif nanslarla telaffuz ederler.

AIKLAMA II. Yukardan anlan rneklerde (ker, safir, ve kir, tal tepe)
rnin afizda normal rden daha ok yuvarlandfin da belirtmek gerek (bk.
par. 36).

4 7 . Szcklerin sonundaki knn d sk raslanan bir olaydr.

r. : Serok, banyo, yerine sero.
Berbk, geline refaket eden kii, yerine berb.

Szcklerin banda, bazen k ses defiiimine ufirayp g olur.

r. : Ko, ki, yerine go.
Koer, gebe, yerine goer.
Kopal, baston, yerine gopal.
K-g defiiimi iin bir sonraki paragrafa baknz.

4 8 . G tml kapantl. Szcklerin sonunda -ng gurubunun ok sk

bulundufiunu belirtmek uygun olur.
r. : Deng, ses.
Reng, renk.
eng, kol, kanat.
Ziving, meskun mafiara.
Quling, turna, vb.

G ve k nszleri ok sk olarak biribirinin yerine geer.

r. : Png ve pnk, yarpuz.
Rizyang ve rizyanik, rezene.
Zarong ve zarok, ocuk.

28
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 29

ong ve ok, diz.

Brang ve brak, karde (erkek)
Mang ve mak, ana.
Belg yerine belk, yaprak.

4 9 . Q artdamaksl, tmsz kapantl. Bu nsz zellikle ranca d

dillerden alnma szcklerde rastlanr. Ama ranca kkenli szcklerde de
ok seyrek bulunur.

5 0 . X artdamaksl, srekli tmsz. Normal olarak bulundufiu

szcklerdeki kullanmnn dnda, x birok afizlarda, ranca szck kkle-
rindeki ya da yabanc dilden gemi szcklerdeki xnin yerini alr.
r.: Bexe (Farsa bafie ) yerine, baxe.
Kaxez (Farsa kfiz ) yerine, kaxez.
Xulam (Ar. fiulam ) yerine, xulam.
Axa (Trke afia) yerine, axa airet reisi.
Xerb (Ar. fierib ) yerine xerb, yabanc lke, gurbet, vb.

X ofiu zaman, Trkeden ya da Arapadan alnm szcklerdeki k nin

de yerini alr.
r. : Nex, nak (Ar. nak ).
Yasax, yasak (Trk. yasak).
Next, balk paras (Ar. nakd ).
Ancax, ancak (Trk. ancak).
Qayix, kayk (Trk. kayk).

5 1 . X artdamaksl, tml srekli. Yukarda grldfi gibi, bu

nszn kullanm, sk olmakla birlikte, bsbtn genel defiildir. Bugn iin,
yazl dilde, yukardaki rneklerde de grldfi gibi, onun yerine x kullan-
ma efiilimi vardr (baxe, kaxez, xulam, axa, xerb).

5 2 . H tml srekli. Bu nszn roln incelemek zellikle yararl

saylabilir; nk Krt fonetifiindeki gelimenin en karakteristik iki
aamasn belirtmek olanafi verir. Birinci aamada h nemli lde artar,
nk eski rancadaki pek ok fonemin yerini alr; ikinci aamada ise bu ses
yava yava ortadan kalkar.

29
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 30

1 E s k i r a n c a d a k i n s z l e r i n y e r i n i a l m a s .
a) xnin yerini almas:
Rihn, k (Av. raoxna-).
Behir, pay (Av. baxdhra-).
Sihur, krmz (Av. suxra-).

AIKLAMA I. Botan emirlifiinin ad bile yukardaki rnekler arasna soku-

labilir: XVII. yzylda bile (erefnamede) bu ad ( ) biiminde yazlyor
ve kukusuz Bixtan ya da Bextan okunuyordu: zamanla x yumuayp hye
dnt; gnmzde bile ayn yrede sylenen Bihtan, Buhtan telaffuzunu
ald. Gene de her taraftaki tek kullanm olan Botan ad, -ih gurubunun
bzp oya dnm olmasndan dofimaktadr (bk. par. 74).

b) dh ya da thnin yerini almas:

Reh, yol (Av. raithya-).
Pehin, geni (Av. pathana-).
ehir, kent (Av. xathra-).
Bihin, koku (Av. baodhay-).
c) nin yerini almas:
Guh, kulak (Av. gaoa-).
Mih, koyun (Av. maa-).
Tihn, susuzluk (Av. tarna-).
ehiv, gz (Av. aman-).

AIKLAMA II. Krtede h, Arapadan gemi szcklerdeki aynn ( )

yerine de kullanlr.
r.: Hinda, taraf, yre (Ar. ).
Sinhet, meslek (Ar. ).
Hinad, inat (Ar. ).

AIKLAMA III. Dilin bu aamasnda, ba harf nsz olarak h, balangta

bir nl ile balayan ranca ya da yabanc kkenli btn szcklerde ortaya
kar (bk. bu konuda par. 9 ve 58).

2 H n i n o r t a d a n k a l k m a s .
Yukardaki rneklerde anlan biimlerin ofiu bugn zellikle muhafaza-
kr olan baz dafil afizlarnda (Botan, Behdinan, Hakkari) tek tk bulun-

30
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 31

maktadr. Esasen, biraz ilerde ayrntlaryla ele alnacak olan (par.71-75)

birleip kaynama olgular nedeniyle bu gibi szcklerin hemen hemen hepsi
hlerini yitirmilerdir. Gerekten de, afida Krt afizlar, byk ofiunlukla,
nsz sisteminden hyi atma efiilimi gstermektedir. Bu fonem aafida yazl
hallerde kaybolmaktadr:
a) Szcklerin banda, iinde ve sonunda ksa nllerle kaynanca.
(Bk. ilerde, par.71 ve dev.)

b) Yerini bir baka nsz alnca.

r.: Sonek -ah, olur: -ay, -at.
Mastar eki -ihan, olur: -iyan.
Mehter, atuafi yerine, meyter.
Dihl, davul yerine, diwl.
Hnik, serin yerine, fnik.
c) Szcklerin bandan dpedz derek:
r. : Hevor, dafikeisi yerine, evor.
H, ac, afir yerine, .
Hvar, akam yerine, var.
Hr, mumbar yerine, r.
Haza, zgr yerine, aza.
Hser, skk yerine, ser, vb.
Szcklerin iinden derek :
r. : Dergehvan, kapc yerine, dergevan.
Merhov, insan yerine, merov.
Ewhinde, o kadar yerine ewinde.
Rehwan, rehvan (at) yerine, rewan.
Szcklerin sonundan derek :
r. : Hevdeh, on yedi yerine, hevde.
Fireh, geni, ferah yerine, fire.
Dergeh, kap yerine, derge.
eh, tarak yerine, e.

AIKLAMA IV. H derken ofiu zaman kendisinden nce ya da sonra

gelen nly de birlikte drr.
r.: Hewe, hon zamirinin efiik durumu, yerine we.
Hen, mavi yerine n.

31
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 32

53. H tmsz srekli. Bu nsz daha ok Krtlerin aldklar yabanc

szcklerde geer. Hafif yumuam bir Arap has gibi okunur. Hesp, at ;
heft, yedi; tehil, ac gibi ranca kkenli birka szckte de rastlanr.
Tpk x nin kullanm gibi h nin kullanm da, ok sk olmakla birlikte
bsbtn genellemi defiildir. Yazl dilde bu nszn yerine h kullanlmas
efiilimi vardr ve yazm yle olur: hesp, heft, tehil.

E. YABANCI SESLERN GRDfl LEM

5 4 . Difier mslman halklar gibi Krtler de dillerine pek ok Arapa

szck almlardr. Bu yabanc szcklerin ofiu ileri derecede zmlenme
konusu olmulardr. Bu defiiiklikler Krt fonetik sisteminin semitik dil sis-
temiyle bafidamamasnn sonucudur. Kurmancnin Arap nszlerine uygu-
ladfi ilemi yle ksaca gzden geirmek hi de yararsz saylmaz. Bunlarn
baz rnekleri zaten yukarda nerilmitir. Difierleri de ylece sralanabilir:
1. Arap sesi ( ) Trkeye geerken oldufiu gibi t ya da s olur
Mrat ya da mras, miras ( ).
Sebat ya da tebat, sebat ( ).
Sewab, sevap ( ).

2. ha () ofiu zaman aynen geer, ama hafife yumuar.

3. zel () zye dnr :

Lezet, lezzet ( ).
Zewq, zevk ( ).

4. sat , ti , ve zi tumturakllar t, s ve z gibi telaffuz edi-

lirler. Dat ise bazen z, bazen d olur:
Zabit, subay ( ).
Zerer, zarar ( ).
Erd, toprak, arz ( ).

5. ayin () u defiiiklikleri geirir :

a) Szcklerin banda bulunuyor ve ardndan bir elif () geliyorsa a

32
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 33

olur ; efier bir stn ile hareketlenmise e ya da hi; bir esre tayorsa ya da
i olur.
r.: Adet, adet ( )
Aqil, akll ( )
Esker ya da hesker, asker ( )
Ezab ya da hezab, azap ( )

Baka rnekler iin par. 52 (Ak. II) ye bak.

b) Szcklerin gvdelerinde ya yerini hye brakr ya da bir kesinti yara-
tarak kaybolur. Bazen de aynnn ( ) yok olmas, yanndaki ksa nlnn
uzamas sonucunu verir.
r. : ( ) olur : dehwa, dehiw, dawa, dava.
( ) sinhet, sanet, sanat, meslek.
( ) olur : tam, tat.

AIKLAMA. Krt dili alan ile Arap dil alann ayran () snrda bulunan
blgelerdeki leheler ayn alkorlar, ama hafifletirler.

c) szcklerin sonundaki () dpedz kaybolacafi gibi bir h ile de yer

defiitirebilir.
r. Cam ve camih, cami ( )
Tima, agzl ( )
Rib, eyrek ( )

6. Hemze () yerine bir yye brakr ya da istisnai olarak bir kesinti yara-
tarak kaybolur:
Xayn ya da xan, hain ( )
Leyiq ya da laq, layk ( )
Qayl ya da qal, kail ( )

33
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 34

TABLOLAR

55. Bu blm izleyen tablolar, 1932de Krte Hawar dergisinin kuruluu

srasnda dzenlenmitir. Krt lehelerinde her harfin ne kadar sk getifiini
anlamaya ve bylece harf kasalarnda her harften ne kadar bulunmas gerek-
tifiini saptamaya, dolaysyla basm iini kolaylatrmaya yaryordu. Birinci tablo
yalnz Kurmanc iindir: eitli konularla ilgili birok metin taranarak
hazrlanmtr. Bu eitli fonemlerin dildeki nemini yaklak olarak gster-
mektedir; ikincisi ise szcklerin bandaki kullanm sklfin verir.
kinci tablo harflerin Krt lehesindeki (Kurmanc, Soran Dumil)
orann gstermektedir. Bunlar nceden hazrlanp Soran ve Dumil lehele-
rine de (Palu ve Siverek) uyarlanm olan metinlerden alnan cmlelere
baklarak dzenlenmitir.
Bu listeler nisb bir defier tamakla birlikte onlar burada yaynlamak bize
hi de yararsz grnmedi. Bunlarn incelenmesinde kan sonularn ofiu
daha nce yukarda ele alnp incelenmitir; imdi, henz aklanmam olan ya
da yeniden zerinde durulmas gereken ynlere ksaca gz atmakla yetinecefiiz.

TABLO I. Uzun nller ve ksa nller hemen hemen eit oran-

dadr. En az rastlanan nl udr.
Y ile ya da bir nl ile balayan szcklerin ender oluu da bir ger-
ektir. Metinlerimizde bu son durumda bulunan 265 szcfin te
ikisi yabanc kkenlidir; geri kalan te biri ise, yakn tarihlerde edinil-
mi bir h ile yumuatlm yerli nllerdir (bk. par. 52). Szcklerin
banda u kesinlikle bulunmaz.

TABLO II. Burada j harfinin Dumil ve Soran deki azlfina karlk

Kurmanc deki kullanm sklfi ortaya kmaktadr. Ama bu farkllk
zellikle ji edatnn bu son iki lehenin birincisinde ra, ikincisinde le
ile karlanmasndan ileri gelir. Ayn ekilde jye Dumilde z denir ve
her ikisi de dahi anlamna gelir. Dolaysyla o iki lehede bu iki hece
daha sk geer.
Ayrca Sorande mye bye ve zellikle wye ok sk rastlanr (daha
nce grldfi gibi w bu lehede Kurmanc deki vnin yerini alr).

34
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 35

Bundan baka, Gney lehesi Kuzey lehesine gre daha ok e ie-

rir. Gerekten, Kurmanc deki li ve bi edatlar, Sorande le ve be
biimini alr; bir tanm taks olan -ke, baz durumlarda adlara eklenir
(rnefiin Kurmanc de peya hat yerine piyaweke hat, adam geldi,
denir). Bu kullanmdan dolay Gney Krtlerine Kurdeke, yani -ekli
Krtler lakab verilmitir.
E konusunda belirtilen olgularn tersine, inin hem Sorande, hem
Kurmancde yaygn bir kullanm oldufiu varsaylabilir. Bunun nedeni
Gney dilinde cinslifiin kaybolmasdr: ek bafilants artk a, , vb.
taklaryla yaplmakta, Farsadaki gibi zafet biimi de, i ve aras
bir bafilant nlsyle yaplmakta, bu nl de bu iki sesten birincisine
daha yakn oldufiundan ayn harfle yazlmaktadr.

Dumilde, teki lehelere gre iki kat o bulunur. Bunun nedeni

dili gemi zaman tekil nc ahs ekiminin -o eki almasdr.
r. : Min kerdo (Dumil), min kird (Kurmanc); kirdiwe
(Soran). O rnito (Dumil), oturdu; ew rnt (Kurmanc); ew
danit (Soran).

unu da belirtelim ki, Kurmanc de bazen fiil o ile ekilir, ama

bu ok seyrek grlr, nk yalnz halk arklarnda, uyafi denk
getirmek ya da szcfie daha bir renk katmak iin yaplr: rnefiin
vane, xuyane, berane, berxane yerine vano, xuyano, berano,
berxano gibi.
Were kon me, kon me vano.
Ser stn kona ji te re bi xuyano.
Tu mvan sng berano.
va ivan mala bav min r e.
Pava w got di berxano.

adrmza gel, ite urada.

Direklerin dikilmi oldufiunu grdn ite.
Sen sinemin, gfis tahtmn konufiusun.
Baba evimin obannn akam yemefii st,
Suhuru kuzu etidir.

35
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 36

TABLO I

HARFLERN SIKLIK flI

GENEL SIKLIK

a: 1500 : 700 : 160

b: 650 j: 300 t: 400
c: 120 k: 650 u: 120
: 150 l: 450 : 450
d: 840 m: 550 v: 500
e: 2200 n: 1300 w: 350
: 1000 o: 400 x-x : 340
f: 150 p: 120 y: 200
g: 200 q: 140 z: 150
h-h : 350 r: 1100
i: 1800 s: 340

SZCKLERN BA INDA

a: 97 : 12 : 188
b: 238 j: 22 t: 275
c: 135 k: 417 u: 0
: 179 l: 96 : 4
d: 282 m: 259 v: 44
e: 120 n: 126 w: 28
: 11 o: 5 x-x : 227
f: 111 p: 195 y: 4
g: 184 q: 215 z: 148
h-h : 258 r: 170
i: 16 s: 292

36
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 37

TABLO II
ETL LEHELERDE HARFLER N SIKLIKflI
KUZEY GNEY KUZEYBATI KUZEYBATI
(Palu) (Siverek)
a: 239 332 292 292
b: 73 90 67 68
c: 10 20 27 28
: 29 24 27 26
d: 101 109 95 94
e: 378 564 386 389
: 170 85 151 167
f: 12 6 13 12
j: 44 51 40 38
h: 56 47 53 53
i: 337 291 308 296
: 139 160 142 145
j: 62 10 0 5
k: 116 137 88 89
l: 64 130 66 63
m: 112 140 114 114
n: 260 231 238 253
o: 60 44 115 121
p: 27 28 30 29
q: 11 14 14 13
r: 191 209 212 222
s: 41 45 39 41
: 57 69 57 55
t: 133 131 86 90
u: 29 37 38 38
: 62 54 40 44
v: 65 0 69 71
w: 83 161 95 98
x: 50 33 39 41
y: 51 68 45 44
z: 38 36 77 76

37
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 38

IV. HECE
VE SZCflN FONETK YAPISI

5 6 . Krtede uzun heceler ve ksa heceler vardr ve bunlarn ikisi de

ak ya da kapal olabilir. Krtede hece, duruma gre yle oluur:

a) ksa ya da uzun bir nl (e, , a- gir, e-nk).

b) bir nsz ile onu izleyen bir nlden (ba, p, re, gi-rav, te-hil, pe-re).
c) bir nl ile onu izleyen bir ya da birok nszden (ar, om, al, erd,
sk, av-sark, ar-gsk).
d) nnde ve ardnda bir nsz bulunan bir nlden (bar, pol, ev, bin-
geh, per-gn).
e) birka nszden sonra gelen bir nlden (ql-w, stro, sto).
f) nnde birok, ardnda bir ya da birok nsz bulunan bir nlden
(stran, stwr, strk, keft, dran).

5 7 . nllerden oluan tek hecelerin says yedidir: bunlar a, , e ve

zamirleri, o ve nlemleri ve bafilacdr. Bu bafila sesli bir harfle balayan
bir szckten nce geldifiinde bazen w olarak telafuz edilir.

58. Bir nl ile onu izleyen bir ya da birka nszden oluan heceler,
kesinti durumu (bk. par. 63) hesaba katlmazsa, ancak szcklerin banda
ya da balbana bulunur. Saylar da pek azdr. Gerekten, hibir Krt
szcfi u ile balamaz; i ba harfine ise ancak yabanc dillerden alnm
szcklerde rastlanr (bk. par. 9); e, , o, , ve katksz Krte szcklerin
banda ancak istisnai olarak bulunur. Yalnz a harfi ofiu zaman birinci harf
ilevi yklenir. Bununla birlikte, genel olarak denilebilir ki, a ile balayan ve
eski rancadan oldufiu gibi korunan (agir, ate; av, su gibi) birka szck bir
kenara braklacak olursa, nller ancak bir nsz, genellikle hnin
dmesiyle szcfin banda belirtmektedir.

38
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 39

r.: A, hatan, defiirmen.

Avtin, havtinden, frlatmak.
Ar, harden, yardm.
Ajn, hajnden, yzme.
Aza, hazadan, zgr.
Evrim, hevrimden ipek.
Ev, hevden, iaret zamiri ya da sfat.
Ew, hewden, zamir 3. ahs, iaret zamiri ya da sfat.
En, an, henden, aln.
Enk, ank, henkten, dirsek.
Evraz, hevrazdan, yama.
, hden, afir, ac.
var, hvardan, akam.
vrist, hvristten, bir tr yabani ard.
bret, hibretten (Ar. ), rnek, emsal.
flas, hiflasdan (Ar. ), iflas.
sbat, hisbattan (Ar. ), ispat, saptama.
ro, hrodan bugn.
car, hcardan, bu kez, imdi.
sal, hsaldan, bu yl.
Osta, hosteden, usta.
r, hrdan, ikembe.
ik, hikten, kol yeni.

5 9 . Krte szckler ok ender olarak ak hecelerle sona erer. Ak

hece varsa, genellikle bu ya bir uzun nldr ya da edir. nin ya da unn
bir szcfin sonunda bulunmas tamamen istisnaidir (bk. par. 9 ve 10).
Katksz Krtede bir szcfin son harfinin nl olarak belirmesi genellikle
ya sondaki bir nszn dmesinden ya da bir birleme-bzme olgusun-
dan ileri gelir.

a) Son nszn dmesi.

Ro, gn, rojdan.
Sero, banyo, seroktan.
Fire, geni, ferah, firehden.

39
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 40

b) Birleme-bzme olgusu.
P, ayak, peyden.
Tir, zm, tirihten.
Gil, yaknma, gilihten, vb. (bk. par. 71-75).

AIKLAMA. Bununla birlikte, birtakm Krte sonekler bir nlden

oluur ya da bir nl ile sona erer. (Bk. Bl. XXIV-II).

6 0 . lk birka nszle balayan heceler ofiu zaman bal bana bulunur

(tek heceler) ya da ok heceli szcklerin banda yer alr (r. standin,
almak, frotin, satmak). Ancak bileik szcklerde ikinci ya da nc hece
konumunda rastlanr. (r. vexwendin, davet etmek, rsp, yal).

AIKLAMA. Bileik szcklerde, zellikle bu szck ayn szn yinelen-

mesiyle oluuyorsa, iki nsz grubunu birbirinden ayrmak zere araya bir
nlnn girdifii bazen grlr.
r.: Giregir, nemli kii (gir-gir).
Keskesor, gkkuafi (kesk-sor).
Hikeber, sert ta (hik-ber).
Dever, yzkoyun (dev-r).

61. Krte szcklerin banda ender olarak iki nszden oluan gruplar
ve ok istisnai olarak nszden oluan gruplar ve istisnai olarak nszl
gruplar bulunur. imdiye kadar saptayabildifiimiz szck listeleri (ki elbette
tam saylamaz) ancak aafidaki durumlar belirtme olanafi vermektedir:

1 B a t a i k i n s z g r u b u n u n b u l u n m a s .
B- l, b-r: bl, yldrm; blr, kaval; brandox, orak, ekin bien; bran-
guh, afir, yava; bratin, kzartmak, brsk, imek.
D-r: dran, di (ve trevleri).
F-r: frotin, satmak; frmaye, bayafi.
J-m: jmartin, saymak.
P-r: prot, mleki.
Q-l, q-r: qlw, kalayci; qrj, pis; qrn, kavga.
S-p, s-t: pek ok rnek var, balcalar: spas, teekkr; speh, gzel; sp,
ak (ve trevleri), vb.; sto, boyun; str, kaln; strk, yldz, vb.

40
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 41

-k, -t: kevik, anak; knandin, krmak; kr, ta yfin; kvlatok,

kaplumbafia: tiyar, st ak; texiln, konumak.
T-r: tratin, yontmak.
Z-m: zmanok, kk dil.
Grtlaks bir nszle bir wden oluan ba harf kmeleri ise pek oktur:
gwz, ceviz; hwr, ufak; kwr, derin; qwz, sansar; xwn, kan. X-w grubu
zellikle ok yaygndr (bk. par. 30).

AIKLAMA I. Bununla beraber baz afizlarda, yukarda yazl rneklerde-

ki iki nszl ba harf grubunda yer alan nszleri bir birinden ayrmak iin
bir i araya sokuldufiunu belirtmek gerekir.
r.: Zman yerine, ziman, dil.
keft yerine, ikeft, mafiara.
Bra yerine, bira, karde (erkek).
Yazl dilde her iki yazm da geerlidir.

2 B a t a h a r f g r u b u.
Bu konuda saptanabilmi tek rnek s-t-rdir: stran, ark; str, diken;
stro, boynuz; ve bunlarn trevleri.
Sralanan bu rneklere baklarak denebilir ki, yalnz kapantl harfler
(grtlak nszleri g ve k hari) ile szc nszler, szck bandaki nsz
grubunun nnde yer alabilirler, ikinci harf de wden baka bir harf olmak
zere. Btnn ikinci fiesi, kapantllardan sonra daima bir akc nsz
(r ya da l), ya da slkszlardan sonra bir kapantl nszdr (m, p, t ya da k).

AIKLAMA II. Bununla birlikte, Krt aratrmalarnn bugnk duru-

munda, kardfimz bu sonularn kesin saylamayacafin belirtmek isteriz.
Ayrca her bakmdan yalnz Kurmanc iin geerlidirler.

6 2 . ki nszl bir harf grubu ile sona eren heceler oktur.

r.: Rind, iyi.
Berf, kar.
Bilind, yksek.
Pirs, sz, soru.
Fer, dz kayalk.
Tir, eki, vb.

41
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 42

imdiye kadar saptadfimz rneklerden karsadfimz kadaryla bu iki

nszden birincisinin asla kapantl nsz olmadfin syleyebiliriz. W ve y
bir yana, btn nszler bu gruplarda ikinci konumda yer alabilirler.

AIKLAMA. Szck sonuna gelen nszl yegne grup, imdiye kadar

saptadfimz heceler iinde yalnz -rk hecesidir; avtirk, eki sala.

63. Kesinti. Cmle iinde bir son nszle bir ilk nszn raslant sonu-
cu yan yana gelmesinden dofian kesintiler ender defiildir.
r. : Hate ava kirin, ina edildi.
Mala ap min, amcamn evi.
Bihay zing, odunun fiyat.

AIKLAMA I. Bununla birlikte, karlamas kesintiye neden olan iki

szckten birincisi tek heceli bir edat, bir zamir, bir iaret sfat, vb oldufiu
zaman son nls dme efiilimi gsterir.
r. : V var, bu akam yle okunur: vvar.
Bi izna te, msaadenle, yle okunur: bizna te.
Ji aliy din, te yandan, jaliy din.

Szcklerin iinde kesintiye ender rastlanr. Rastlandfinda da aafidaki

nedenlerin birinden ileri gelir:
1. ranca kkenli szcklerin iinden bir nszn dmesi.
r. : Paz, sonbahar, pehz ya da payzden.
Roava, Bat, gn bat, rojavadan.
2. Arapadan alnma szcklerden bir ayn () ya da hemze ()nin
dmesi.
r. : Sid, ans (Ar. ).
ane, yardm (Ar. ).
Qal, rza gsteren (Ar. ).
Miamele, ilem (Ar. ).
3. Bileik bir szcfin iinde, rastlant sonucu iki nlnn yan yana
gelmesi.
r. : Dilbi, zntl.
Besas, temelsiz.
Dajo, oban yamafi.

42
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 43

AIKLAMA II. Kesintiye nispeten yakn zamandan beri hogr gsteril-

difii anlalyor. Gerekten, dil, ofiu hallerde, gerek bir nly atarak (r. a
ya da ile balayan fiillerin ekiminde di ve bi fiil rneklerindeki inin
dmesi), gerek bir bafilant nsz kullanarak (r. durum bildiren tak ve
ekim ekleri nne y gelmesi) kesintiden saknmaya alr.

64. kileme. Krtede nszlerin ikilemesine cevaz yoktur. Ayn k

noktasndan gelen iki nsz (rnefiin iki t, iki l, iki d, vb.) art arda geldifii
zaman yalnz biri telaffuz edilir.
r. : Xurt, kuvvetliden, xurt-tir yerine, xurtir.
Rast, dofirudan, rast-tir yerine, rastir.
Pa-v, gece yemefii yerine pav.
Ba-ev, iyi geceler yerine baev.
Yek-kte, tek hece yerine, yekte.

Bu rneklerde grldfi gibi, ikinci nszn dmesi, bileik ya da

sonek alm bir szckten sreklilik kazanmsa yazmda da yer alr.

Buna karlk, rastlant sonucu, bir cmlede, birincisi bir nszle sona
erer ve ikincisi ayn nszle balayan iki szck karlam bulunuyorsa,
yazmda hibir defiiiklik olmaz. yle yazlr :
Di gund de, kyde, ama yle telaffuz edilir: di gundde.
Ji gay gewir re, beyaz sfira, ama yle telaffuz edilir: ji gay gewre.
Dengbj j hene, arkclar da var, ama yle telaffuz edilir : dengbj
hene.
Ev her du gund bi hev ve ne, bu iki ky bitiiktir, ama yle telaffuz
edilir :
Ev her du gund bi heve ne.

6 5 . Bir nceki paragrafta belirtilen kurala uygun olarak, defiiik iki

nsz yan yana gelip de bunlardan biri tekini zmlerse, varlfin koruyan
asla ikilemez.

zmlenen nszn kayboluu sreklilik kazandfi taktirde yazda da

gsterilmeyerek belirtilir (bileik ya da sonek alm szckler).

43
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 44

r. : Pit-daw yerine, pidaw, yeniden dofiu (roja pidawiyde).

Rind-tir, rindin, karlatrlmas, yerine rintir.
Dewlemend-tir, dewlemend, zenginin karlatrmals yerine
dewlementir.
Ama, ez ji k zanim, yazlr, eji k zanim, okunur.

66. Metatez ya da gme. Olduka yaygn bir olgudur. Birka rnek

verecefiiz:
Desgirt (destgirtden) yerine, dergist, nianl.
Nvro yerine, nrvo, file.
Berf yerine, befir, kar.
Qehbik, kahpe ( kebih kknden).
Bu bakmdan hevrim, ipek (teki biimleri: hevrim, hevrim),
Farsa ( )ibriim, szcfinn evrimi de ilgintir, metatez yoluyla
hevirm verdifii gibi ardndan herm, harm, ermi biimlerine
dnr.

FONEMLERN DMES VE BZLME

6 7 . Krt dehasnn dil konusundaki en belirgin zellifii kelimelerin dur-

madan ksaltlarak zletirilmesidir. Bu efiilim zellikle bu dilin sentaks
(szdizimi) incelendifii zaman daha iyi ortaya kacaktr. Ama bu olguyu,
aafidaki paragraflarda ele alnacak olan kurallar bakmndan daha imdiden
balayarak belirtmekte yarar var. Krte her szck, dofial evrimine
baklrsa, son derece yofiunlama efiilimi gsterir, yle ki; olas en kalabalk
ses saysn gittike azaltarak tek heceye inmeye alr. Bu sre bazen baz
fielerin dpedz kaldrlp atlmasyla, bazen bzlmeyle safilanr. Bu eitli
olgular birer birer ele alacafiz.

68. nllerin dmesi. Uzun nllerin temas srasnda inin ve enin

dmesine daha nce iaret etmitik (bk. par. 8 ve 9). imdi ksa ve uzun
nllerin dmesinin baka rneklerini sunuyoruz:
Rizyanik yerine, rizyang, rezene.
Dargernek yerine, dargering, sarmak.
Algsk yerine, argk, altenenin arka kenar.
Parxan yerine, parxan, serbest kaburga.

44
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 45

69. nszlerin dmesi. T, j, k, h, l, n bakmndan daha nce verilen

rnekler hakknda 44, 47, 52, 58,59 ve 40. paragraflara baklabilir.

Bu eitli nsz atmlar genelikle birok nszden oluan harf gru-

plarn hafifletmek efiiliminden dofiar :

a) S z c k l e r i n i i n d e n n s z d m e s i.
r. : Destgeh yerine, desgeh, aygt, tezgh.
Dotmam yerine, domam, amca kz.
Destmal yerine, desmal, mendil.
Cndk yerine, cnk, akak.
Bineng yerine, bieng, koltukalt.
Cehwar yerine, cihar, dafiarck.

b) S z c k l e r i n sonundan nsz d m e s i.
Genellikle sonek iki nszn ikincisi der.
r. : Yekemb yerine, yekem, pazar.
Port yerine, por, sa.
Bend yerine, ben, bafi.
Beravik, yerine, berav, gzlk.
Erznik yerine, erzn, ene.
Girs yerine, gir, iri.

Sondaki iki nszden birincinin dmesine ilikin de birka rnek veri-

le-bilir :
Zengelork yerine, zengelok, demelmas.
Pping (ppelingden) yerine, ppik, derece.

70. Fonem gruplarnn dmesi. Birok durumda, den harfler yalnz

ayr nller ya da nszler defiil, birlikte atlan birok fonem olabilir. Bu gibi
defiiiklikler genelikle ya da daha ok heceden oluan bileik szcklerde
olur ve onlar iki ya da heceli duruma getirir.
r. : Mastar eki -ayn, han yerine -an fonemi geer.
Nihrn olur nrn, bakmak.
Gurlik olur gurik, bbrek.
Agir olur ar, ate.

45
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 46

Tevna prik olur, tevneprk, rmcek afi.

Zringer olur, zrker, kuyumcu.
Perans olur, pars, kaburga.
Mezintir olur, mestir, daha byk.
emsedn olur, emdn, zel ad.

71. Bzlme. Bzlme olgular arasnda unlar saylabilir:

a) Rastlant sonucu yan yana gelen fonemler (edat ve zamir, nfiil ve fiil,
vb.). Bunlarn en nemlileri daha nce incelenmiti (par. 25, 27, 32).

b) Daha nce par. 66da belirtilen kural gerefiince szcklerin iinde srek-
lilik kazanan durumlar. Bunlarn hepsi, uzun nller lehine (genellikle ksa)
nl ve nszden oluan sabit baz gruplarn atlmas sonucunu dofiurur.
Aafidaki tablolar, genel olarak daha tutucu olan baz dafi afizlarndaki
(Botan, Hakkari, Behdinan ve hatta Tor Abdn) biimler ile ova lehelerindeki
szckler karlatrlarak dzenlenmitir. Bu ekilde saptanan rneklerin says
ve uygunlufiu yledir ki, ona dayanlarak bu defiiikliklerin Krt nl sisteminin
gelimesinde bir aama saylabilecefii yolunda bir kuram ne srlebilir: bunun
iin bilimsel yaynlar beklenmelidir ve bu arada sz konusu defiiikliklerin Arap
ve Fars kkenli szcklerde ok belirgin oldufiu sylenebilir.

Buna gre -eh, -we-, -ehe-, -ehi- yerine a geer.

r. : Kehn olur, kan, kaynak, eme.
Pehtin olur, patin, piirmek.
Dehn olur, dan, dvme.
Dehik, olur, daik, spa.
Cehn olur, can, tay.
Reh olur, ra damar, sinir.
Behjo olur, bajo, ajotin fiilinin emir kipi.
Behvje olur, bavje, avtinin emir kipi.
Behwer olur, bawer (bawer kirin, inanmak).
ehir olur, ar, kent.
Pehn olur, pan, topuk.
Pehz olur, paz, sonbahar.
Fehim (Ar. ) olur, fam.

46
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 47

Xwestin olur xastin, istemek.

Xweher olur, xwar, efiri.
Behir olur, par, pay.
Tehil olur, tal, ac (kahve acs).
ehiv olur av, gz.
Pehin olur, pan, geni.

7 2 . -eh-, -ehi-, -ey- gruplarnn yerine geer.

r. : Reh olur, r, yol.
Behvil olur, bvil, burun.
eh olur, , sarn, al.
Rehil olur, rl, orman.
Avehtin olur, avtin, frlatmak, atmak.
Mehvan olur, mvan, misafir.
Behtir olur, btir, en iyi.
ehlek olur, lek, inek.
Pey olur, p, ayak.
Keyf olur, kf, zevk. (Ar. )
Eleyh olur, elh, aleyh. (Ar. )
Heyiv olur, hv, ay.
Meyiw ya da mehiw olur, mw, asma ktfi.

7 3 . -ih-, -ihi-, -iyi- gruplarnn yerine geer.

r. : Tirih olur, tir, zm.
Bih olur, b, sfit.
Cih olur, c, yer, mevki.
Pih olur, p, ayak parmafi.
Sipih olur, sip, bit.
Sihwan olur, swan, emsiye, glgelik.
Sih olur, s, glge.
Dihtin olur, dtin, grmek.
Bibihne olur, bibne, gr.
Rihtin olur, rtin, smak.
Mih olur, m, koyun (dii).
Tihin olur, t, susam.

47
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 48

Mihvan olur, mvan, misafir, davetli.

Gilih olur, gil, yaknma.
Bihin olur, bn, koku.
Dihin olur, dn, deli.
Hiyiv olur, hv, ay.

Ayrca, szcklerin banda -hi- gurubunun yerine ofiu zaman geer

(bk.par. 9, Ak.I).

AIKLAMA I. -eh- gurubun bazen a, bazen oldufiu grlr.

AIKLAMA II. Yukardaki listelerde sz geen ve mevn ve mvana

dnen mehvan ve mihvan; hv ve hve dnen heyiv ve hiyiv gibi ilk ya
da bzlm paralel biimler, daha nce par. 10da iarat edildifii gibi eden
i ye ve tersine geiin sklfiyla aklanabilir.

Krteye uyarlanm yabanc szcklerin de tpk ranca kkenli szck-

ler gibi bzlme olgularna ufiradfin grmek ilgin bir sonutur. Fehm,
keyf, eleyh szcklerinde durum byledir. Aafidaki listelerde de benzer
rnekler bulunacaktr.

7 4 . -uh-, we-, -w-, -ih-, -wi-, -ihu-, -weyi- gruplarnn yerine o geer.
r. : Guhtin olur, gotin, demek, sylemek.
Rihn olur, ron, k.
Rihnah olur, ronah, k.
Ciht olur, cot, ift.
Sihtin olur, sotin, yakmak.
Werdek olur, ordek, rdek.
Guh olur, go, kulak.
Swind olur, sond, ant, yemin.
Kwr olur, kor, kr.
Kwz olur, gz, ceviz.
Stirih olur, stiro, boynuz.
Ajihtin olur, ajotin, itmek, gtrmek, srmek.
Mihvik olur, movik, omur, eklem.
Mihtac olur, motac, muhta. (Ar. )

48
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 49

Dihun olur, don, yafi.

Bihust olur, bost, kar.
Bihurn olur, born, gemek.
Xweying olur, xong, kz karde.

7 5 . -w- ve ok nadiren -ih- gruplarnn yerine geer.

r.: Dwr olur, dr, uzak.
Kwr olur, kr, derin.
Biwk olur, bk, gelin.
Qwz olur, qz, sansar.
Xwn olur, xn, kan.
Xwk olur, xk, kz karde.
Hwr olur, hr, ince, ufak.
Stwr olur, str, kaln.
Twj olur, tj, 1) sivri, keskin. 2) biberacs
wr olur, r, kl.
ihjin olur, jin, uval ya da yorgan ifinesi.

AIKLAMA I. -ih- gurubu kadar oya da dndfi gibi -w-de genellik-

le ya, bazen de oya dner.

AIKLAMA II. Bu tablolarda yer alan szckler ofiunlukla, nl ve

nsz gruplar ieren eski ranca kklerle ve yukardaki rneklerde gster-
difiimiz bzlmeye tekabl etmektedir (r. par. 52de sz konusu edilenler).
Ama, difierleri, ancak uzun nllerin bulundufiu szcklerde gelir; dr,
dtin, kan, vb. szcklerinde oldufiu gibi.

7 6 . Bu bzlme olgularna paralel olarak, Krte eil, yani ift szck-

lerle bazen ayn szcfin ierdifii eitli anlamlar vermeye ve szckleri
eitlendirmeye alr. te birka tipik rnek :
R ve ra szcklerinin ikisi de reh, yol szcfinden gelir, ama r, yol
ve ra, atardamar demektir.

Kor ve kr. Baz Kuzeydofiu afizlarnda kwr szcfi hem derin hem
kr anlamna gelir; bu anlamlardan birincisi bugn de yaamaktadr, oysa

49
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 50

ikincisi bir atasznde kalmtr: ne ira ji kwra re, ne duhl ji kera re

(ne kre k, ne safira davul). Bzlme sonucu kwr olur; kor, kr ve kr,
derin.
Rtin ve rtin. Bir tek mastardan, rehtin ya da rihtinden, rtin, dk-
mek, yaymak, ve rtin, smak eil szckleri dofiar.
Kr ve kr. Kehir ya da kihir eski biiminden, her biri defiiik anlamda
kullanlan kr ve kr, szckleri dofimutur. Ama defiiik lehelerde bu iki
szcfie verilmesi gereken anlam zerine uyum safilanamamtr:
Kurmancde kr, penis (erkeklik organ), ve kr, bak demektir. Tersine
Sorande kr, penis, ve krd, bak anlamna gelir.

VURGU

7 7 . BKNSZ SZCKLERN VURGULANMASI . Vurgunun yeri hep ayn

defiildir. Szckler ayln haldeyken genellikle son hece zerindedir; ama,
baz hallerde, sondan bir nceki hecenin stne der. Uzun olsun, ksa
olsun, her nl vurgu almaya elverilidir.

78. S o n hecede vurgu alan s z c k l e r. Bileik

olmayan btn adl biimler (adlar, sfatlar, belirteler), bileik adl biimle -
rin ofiunlufiu, mastarlar ve sfatfiiller (partisipler) byledir.
r. : Derman, ila.
Perde, perde.
Gotin, sylemek, demek.
Kut , maktul.
Brazava, safid.
Derzda nk, ifinelik.
Daristan, orman.
pane, eik.
Merse f, sini.
Dewleme nd, zengin.
Tirsone k, dlek.
Dergevan, kapclk, vb.

50
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 51

Vurgunun yegne etkisi, vurguladfi nlnn iddetinde defiiiklik yap-

masdr. nlnn tnsnda ve k sresinde, hibir durumda, herhangi bir
defiiime ya da bozulmaya neden olmaz : vurgulanan ksa nl gene ksa
kalr.

79. Bileik szckler, yaln haldeyken, son parann son hecesi vurgu alr.
r. : Cotkar , ifti.
Havngeh, yazlk.
Virker, yalanc.

nemli bir nokta da udur: bileik szckler ofiu zaman, son hecedeki
vurgudan ayr, yaln haldeyken birinci paray normal olarak etkileyen vur-
gunun sreklilifiinin sonucu olarak ikinci bir vurgu daha alrlar.
r. : Dergevan, kapc (dergeh-van).
Ezmandev, damak (ezman-dev).
Keskesor, gkkuafi (kesk-e-sor).
Sngebend, gfislk (sng-e-bend).
Herna, kararszlk (her-na).
pane, eik (p-ane).
Seyrangeh, gezinti yeri (seyran-geh).

80. S o n d a n b i r n c e k i h e c e d e v u r g u a l a n s z -
c k l e r. -ik ve - sonekleriyle oluan baz bileik szckler bu katagoriye
girer.

-ik soneki alan ve ya da daha fazla heceli olan bileik szckler sondan
nceki hecede vurgulanr. Sonekin isi o zaman belli belirsiz telaffuz edilir.
r. : Sorev rik, slngillerden ku tr.
Erznk, ene
Xel tik, fieklik.
Malxeltik, fieklik gz.
Tersik,kerkenez.
Dirik, biz (delgi).
Gurlik,bbrek.
Tilotzik, su pskrtme borusu.
Strotzik, su pskrtme borusu.

51
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 52

Sinsiya rik, akbaba.

Zengelorik, demelmas.
Darkutik, yeil afiakakan.
Bilbilta nik, kelebek.
Prqelaik, semizotu.

Fakat, blgelerin birofiunda, bu son heceden bir ncekini vurgulama

inin, hatta bazen ona bitiik nszn yok olmas sonucunu verir.Yukardaki
szckler yle sylenir:
Sorev rk (sorev r, surev lk), erznk (erz ng, erz n), xel tk, malxe-
ltk (malxel t), tersk (ters), tilotzk, zengelo rk (zengelok, zenge-
lor), darku tk, bilbilta nk, prqela k (prqela, pa k).
Szckler byle ksalnca vurgu son hecenin stnde yer alr.

AIKLAMA I. Sorevr, erzn, ters gibi eil szcklerin sonekin

atlmasndan dolay m ortaya ktfi, yoksa tersine, bu szcklerin ilk biim-
leri mi oldufiu zerinde dnlebilir.

AIKLAMA II. -ikli bileik szckler, iki heceli olduklar zaman normal
olarak son hecede vurgu alrlar.
r. : Kurik, ofilan ocuk.
Drik, kent ad.
Keik, kz ocuk.
Krik, ak.
Holik, kulbe.

81. - sonekiyle oluan ve ikiden fazla hece ieren bileik szckler, soyut
bir anlam tamyorlarsa, genellikle sondan nceki hecede vurgu alrlar.
r. : Gari s, Mrsi n, Hes n, airet adlar.
Bajar, kentli, ehirli.
Destarh rd, defiirmenci (el defiirmeni kullanan).
Bereda y, babo, berdu, serseri, beyhude.
Tirsoy, dlek.
erevan, sava.
Keno k, gle, kstah, arsz.
Daweriwand, szlm.

52
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 53

Bu szcklerin bir ksmnn soyut anlaml eadllar (homonim) bulun-

dufiunu da belirtelim. Gerekten, - soneki, bazen ad yerine geebilen ve
eylemi yapan kiiyi ya da bir zellifii belirten sfatlar yapmaya (somut
anlam), bazen de bu eylemi ya da zellifii ifade eden adlar yapmaya yarar
(soyut anlam).

Soyut anlaml -li bileik szckler son hecede vurgulanr.

r. : Mezinah, byklk.
Speht, gzellik.
Mran, cesaret, erkeklik.
Piran, say, okluk, okluk.
Kmas, kusur.

Aafidaki rnekler, baz hallerde, bu vurgulama farknn soyut ve somut

anlaml eadllarn nasl birbirinden ayrt etmeye yaradfin gstermektedir.
r. : Karwanvan , kervanclk.
Karwanvan, kervanc.
Kenok, glelik, hayasz.
Cotkar, tarm.
Cotka r, ifti.

Mazvan ne maziyan, mee palamudu toplayclar palamudu

toplamaya gittiler.
Mazvan ne kar axan e, mee palamudu toplamak afialarn ii defiil.
Ne jina kenok, ne mr fto k, ne hayasz kadn, ne utanga erkek
(atasz).
Ftok li mran, kenok li jinan naye, ne utangalk erkefie yarar,
ne hayaszlk kadna (atasz).

AIKLAMA I. - sonekiyle yaplan ve hepsi somut anlaml olan bileik

szcklerde, istisna hep son hece vurgulanr.
Ayrca bunlarn hibirinin soyut eadls da yoktur.
r.: Dawa , davac.
Tifing, tfeki, iyi nianc.
Qehwe , kahveci.

53
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 54

AIKLAMA II. Ayn ekilde, iki heceli olduklar taktirde, -li bileik
szckler, anlamlar nasl olursa olsun, son hecede vurgulanrlar.
r. : M, Wan (Mulu, Vanl); Bot (Botanl), Jl, Ker ,
Xiy, Mem, Rem (airet adlar); Av (sulanm); bej (kurak);
kov (yaban); ked (evcil).

AIKLAMA III. -k ile sona eren belirteler de son zerine vurgu alrlar:
vark, aka mzeri : tenitk, yandan; dirjk, boyuna; kerk, ttk, ayakst.

8 2 . BKNL SZCKLERN VURGULANMASI. Herhangi bir szcfie srekli

olmayan sonekler (taklar, ad ve fiil ekimekleri) ya da nekler (fiil
neki) eklenmesi, genel olarak vurgunun yerini defiitirmez. ofiunlukla
szck yaln haldeyken hangi hece vurgulanyorsa gene o hece vurgu-
lanr.

Karlalabilecek eitli olanaklar, her biri iin, belirtilmi olan kurala

aykr istisnalar varsa onlar da gstererek art arda inceleyecefiiz.

83. T a k l a r. Belirtici ya da belirtisizletirici bir taknn varlfi (bk.

Bl. III ve IV) vurgunun konumunu asla etkilemez.
r. : Derman, ila: derma nek, bir ila; derman w, onun ilac;
derma nn wan, onlarn ilalar.
Zava, damat: zavay min, damadm (benim damat).
Dar, afia: dara mezin, byk afia; darek, bir afia;
dareke mezin, byk bir afia; darine mezin, byk afialar.
Mase, masa: maseya sp, beyaz masa; maseke dirj, uzun bir
masa.

Aiklama. Belirsizlik taks -ek ile sonek -ek ya da -iki kartrmamak

gerekir. Birincisi asla vurgu almaz, oysa srekli bir fie olan ikincisi alabilir
(bk. par. 80).
r.: Kr, bak; krek, bir bak; krik, ak.
Hol, hol; holek, bir hol; holik; kulbe.
Fo rt, meydan okuma; fortek, bir meydan okuma;
fo rte k, vngen, palavrac.

54
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 55

8 4 . D u r u m b k n l e r i. ok heceli szcklerle tek heceli

szckler arasnda ayrm yapmak gerek.

1. ok heceli szcklerde vurgunun yeri, ad taklarnn varlfiyla asla

defiiiklifie ufiramaz.
r. : Mehn, ksrak: meh n, meh nan, mehnek, meh nina.
Dotmam, kz yefien: dotmam, dotmaman, dotm amina.
ivan, oban: iva n, iva nan, ivanek, ivanine.

AIKLAMA I. lerde grecefiiz ki, tpk taklar gibi durum bknleri de, a
ya da e ile sona eren szcklerin son nls ile kaynap bzebilir. Vurgu
bu taktirde ek fienin stne der gibidir. Aslnda, yaln halde alnan
szcfin son hecesinin stnde kalr, son nl bzme dolaysyla sadece
tn defiiiklifiine ufirar.
r.: Mase, masa: masa min, masam; mas, masan (tekil ve
ofiul efiik durum).
Pale, orak, ekin bien: paln gund, kyn oraklar;
pal , palan (tek. ve ofi. efi.dur.).
Mecrefe, kar krefii: mecref, mecrefan (efi. durum).

Anlan rneklerin bzmemi biimleri; maseya, mas ey, mas eyan;

paleyn, paley, pale yan; mecrefe y, mecrefeyan.

AIKLAMA II. Bir ad ekim ekinin varlfi, -ek belirsizlik taksndaki

nlnn dmesine sebep oldufiu gibi -ik, -ek soneklerindeki nlnn de
dmesine sebep olur.
r.: Kek, bir kz (keek, bir kzn efi. durumu).
Kek, kk kz (keikin efiik durumu).

Bu ekilde ortaya kan eadllar (homonim) vurgulamayla ayrt edilir:

belirsizlik taks alm tek heceli bir ad sz konusu oldufiunda, vurgu
szcfinn kk zerindeki normal yerini korur (ke k, keekn efiik
durumu, bir kz); tersine, -ik, -ek alm bileik bir szck sz konusu oldufiu
zaman, sonek nlsnn dmesi dolaysyla vurgu ad ekim ekinin zaman,
sonek nlsnn dmesi dolaysyla vurgu ad ekim ekinin stne kayar
(kek , keikin efiik durumu, kk kz).

55
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 56

r. : Kek ya da keik, kk kz (keikin tekil efiik durumu).

Kek ya da keek, bir kz (keekin tekil efiik durumu)
Krk (ya de krek) bide min, bana bir bak ver
(krek, bir baktan).
Di ho lk (ya da holek) de, bir holde (holek, bir holden).
Di holk (ya da holi k) de, kulbede (holik, kulbeden).

2. Tek hecelere eklenen ad ekim ekleri, aafidaki szcklere

takldklar zaman, kendi stlerine almak zere vurgunun yerini defiitirirler.

a) Bir nszden nce ya da sonra gelen uzun ya da ksa nl.

r. : Av, su : av, avan.
Ap, amca : ap , apan.
Ol, din : ol, ola n.
Ew, tekil 3. ah.: iar. zam. ve sf.: ew, ew, ewan.
Ba, rzgr : bay, bay an.
P, ayak : pey , peyan.
Se, kpek : sey, seyan.
D, ana : dey, deya n.

b) nnde ve ardnda bir nsz bulunan ksa ya da uzun nl.

r. : Dar, afia : dar, daran.
Ker, eek : ker, keran.
Dot, kz : dot, dotan.
Bav, baba : bav, bava n.

c) nnde bir nsz, ardnda iki nsz bulunan ksa nl.

r. : Dest, el : dest, destan.
eng, kol, kanat : eng , enga n.
Deng, ses : deng, dengan.
Hesp, at : hesp , hespa n.

Yukarda anlanlarda baka tipteki tek heceli szckler, ad ekim eki

alsalar bile, vurgular normal yerinde kalr.
r. : Stran, ark : stran, stranan.
Strk, yldz : strk, strkan.

56
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 57

Bl r, kaval, blr, blran.

Brsk, imek: br sk, br skan.

8 5 . F i i l e k i m e k l e r i. Fiilin ahs ekleri almayan biimleri

(mastar, sfatfiil, emir) ile ahs ekleri alan biimleri (ekim zamanlar) ayr
ayr ele alnp incelenmelidir. Birincilerde genellikle son hece vurgu alrlar.

a) Mastar.
Daima son heceye vurgu alr.
r.: Hatin, gelmek; keti n, dmek; bez n, komak; geriyan, dolamak;
n, gitmek.

b) Sfatfiil.
- sonekiyle elde edilen ve ada benzer bir biim olan sfatfiil -li szck-
lere uygulanan genel kurallara uyar (bk. par. 81).

ki heceli sfatfiiller, bundan dolay, son heceye vurgu alrlar; ya da

daha fazla heceli olanlar vurguyu sondan bir nceki hecede alrlar.
r.: Kut, ldrlm; hat, gelmi; ket, dm; y , gitmi.
Keland, kzarm; daweriva nd, szlm; zivira nd,
dndrlm; geriyay, dolam.

c) Emir.
Daima son heceye vurgu alr.
r.: Were, gel (hatinden).
Bie, git (ndan).
Bikeve , d (ketinden).
Bibeze , ko (bez nden).

d) fiilin ahsl biimleri.

Vurgu ahs ekim ekini asla etkilemez; daima fiil kknn son hecesine
der; ama bu son hece, baz hallerde, ekim ekine katlp bzebilir ve
onunla kaynaabilir.
rnek olarak -inli fiillerin gemi zamanlar iin, hatin, gelmek fiilinin
isteme kiplerinden preteritin belirli bildirme zaman ile bileik zamann
verecefiiz.

57
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 58

Ez hatim. (Bila) ez bihatama.

Tu ha t. (Bila) tu bih atay.
Ew hat. (Bila) ew biha ta.
Em ha tin. (Bila) em bih atana.
Hon hatin. (Bila) hon bihatana.
Ew hatin. (Bila) ew biha tana.

te imdi de -an, -n ve -nlu fiiller iin geriyan, dolamak bezn,

komak; n, gitmek fiillerinin ayn zamanlar.
Ez geriy am. (Bila) ez bigeriya ma.
Tu geriyay. (Bila) tu bigeriyay.
Ew geriya . (Bila) ew bigeriy a.
Em geriy an. (Bila) em bigeriy ana.
Hon geriya n. (Bila) hon bigeriy ana.
Ew geriya n. (Bila) ew bigeriy ana.

Ez bez m. (Bila) ez bibez iyama.

Tu bez (Bila) tu bibez iyay.
Ew bez. (Bila) ew bibez iya.
Em bezn. (Bila) em bibezi yana.
Hon bezn. (Bila) hon bibez iyana.
Ew bezn. (Bila) ew bibez iyana.

Ez m. (Bila) ez biiwama.
Tu y. (Bila) tu bi iway.
Em n. (Bila) em bi iwana.
Hon n. (Bila) hon bii wana.
Ew n. (Bila) ew biiwana.

AIKLAMA I. Biraz ilerde grecefiimiz gibi, yukarda ele aldfimz kate-

goriye ait btn zamanlar preteritin tekil nc ahsndan yararlanarak
oluur. O da mastar ekinin atlmasyla, yan -inli fiiller iin -inin (ha tinden
ha; ke tinden ket kalmak zere) ve -an, n, -nli fiiller iin -nnin
atlmasyla elde edilir (geriya ndan geriya ; ndan ; beznden bez kal-
mak zere). -inli fiillerde o zaman vurgu kkn son hecesine kaydrlr (hat,
ket); srekli bir fie olmayan bir ahs ekim ekinin gelmesi, yeni konum

58
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 59

bakmndan etkisiz kalr (hat-im, ke t-im, vb.). Buna karlk, -an, -n, -nli
fillerdeki -n mastar ekinin atlmas, vurgunun yerinin defiimesine yol amaz,
nk vurgunun normal olarak bulundufiu nl yerinde kalmtr
(geriyandan geriya, vb.) Bu duruma gre, bu fiillerde preteritin tekil nc
ahs vurgulu bir nl ile sona eriyor demektir; ahs ekim ekinin varlfi,
bazen bir bafilant nsznn gelmesine, gerektifiinde kkn son nlsnde
bir tn defiiimine (ez biiwama, ez bibeziyama vb.), bazen bir bzlmeye
(bez- yerine tu bez; -in yerine, hon n, vb.) yol aar, ama bu olgularnn
ne biri, ne teki vurgunun konumunu etkileyebilir; normalde etkiledifii fone-
min stnde kalr o fonem defiiiklifie ufirasn ufiramasn farketmez.

Emirden treme zamanlarda (nc grup zaman) vurgu daima ekim

ekine desteklik eden nlnn stne der.
rnek olarak ketin (bikeve ), dmek ve rahitin (rahje), yakalamak
fiillerinin imdiki zaman bildirme kipi ekimlerini verecefiiz.
Ez dikevim. Ez radihjim.
Tu dikev. Tu radihj.
Ew dikeve. Ew radihje .
Em dikevi n. Em radihj in.
Hon dikevin. Hon radihji n.
Ew dikevin. Ew radihji n.

Aiklama II. Krtede emir kipi, daha nce grldfi gibi, daima vur-
gulu bir son nl tar ve ahs ekim ekleri onunla birleip bzr, vurgu-
nun yeri de defiimez.

86. Genel aklama. Okuyucu, paragraf 77de syledifiimiz gibi,

Krtede vurgunun konumunun dzensiz oldufiunu asla aklndan karma-
maldr. Dolaysyla belirtmi oldufiumuz btn kurallarn istisnas var
demektir. te birka rnek:
Jrk, -den, -den beri (bk. par.81, Akl. III).
Av, srden ayrlm koyun (bk. par. 81. Ak. II).
Qa qib, kazan; qa qiba n da denir (bk. par.78).
Cizer, Cizreli (bk. par. 81).
Palew, Palulu (bk. par. 81).
ro, bugn (bk. par. 81).

59
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 60

te yandan, hindistan, Hintli; aristan, kentli; frengistan, avrupal,

vb. gibi szckler par.81. Akl. Ide incelenmi olan szckler snfnda yer
alr.

SZGCKLERDE EMLEME

Bir bafi ile birbirine bafil iki szck birbirini izlerse birincisinin k
sresi daima ya tekininkiyle eit ya da ondan daha ksadr ve ses aygtnn
en n tarafnda bofiumlanr.

1) Defiiik sayda hece ieren szckler: en ksa daima bata yer alr.
r. : Ga lek, kz ile inek.
r xener, kl ile haner.
Dk mirk, horoz ile tavuk.

2) Ayn sayda hece ieren szckler: en ok uzun nly ieren szck

ikinci srada yer alr.
r. : Pismam dotmam, amca ofilu ile amca kz.
ep rast, sol ile safi.
Jin mr, kadn ve erkek.
ki szcfin nlleri ayn sayda ise, en ok sayda nsz ieren szck
ikinci srada yer alr.
r. : D bav, ana ile baba.
Mil ling, kol ile bacak.
M nr, dii ile erkek.

Her iki szcfin k sresi tpatp ayn ise damafin en nnde

bofiumlanan birinci srada yer alr.
r. : Ke kur, kz ile ofilan.
Dest ling, el ile bacak.
R r, sakal ile yz.

Aiklama. Bugn gelitirilmekte olan yazl dil, mantk nedenlerle bu

paragrafta belirtilen kurallardan sk sk sapmaktadr.

60
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 61

KNC BLM

MORFOLOJ
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 62
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 63

I. DLBLGS KATEGORLER
CNS VE SAYI

88. Krt dilinin eitli fieleri ok belirgin iki gruba ayrlr

a) D e fi i k e n s z c k l e r. Bunlar tak, ekim eki ya da ahs

eki alabilen szcklerdir. Adlar ve ad gibi kullanlan btn szckler, zamir-
lerin ofiu, iaret ve soru sfatlar, belgisiz sfatlarn ofiu, fiiller bu katego-
riye girer.

b) D e fi i m e y e n s z c k l e r ; Bunlar niteleme sfatlar (ad ola-

rak kullanlmadklar taktirde), baz soru sfatlar, belgisiz sfatlar ve belirte-
ler, ilgeler (edat), bafila, vb. gibi hibir tak, hibir eit ek almayan
szcklerdir.

89. Krtede iki cins, eril ve diil, ve iki say, tekil ve ofiul vardr. Cins
ve say ayrm ad olarak kullanlan btn szcklere uygulandfi gibi
defiiken szck kategorilerine (par.88-a) giren zamirlerle sfatlarn ofiuna
da uygulanr. Fiillerin ekiminde cins dikkate alnmaz, yalnz ahs ve say
dikkate alnr.

Bir szck yaln halde kaldfi taktirde (bak par. 98, not 1) hibirey, a
priori, onun eril ya da diil, tekil ya da ofiul oldufiunu gstermez. Ancak bir
tak ya da ek aldfi zaman cinsi anlalabilir. te yandan, say ancak bir tekil
ya da ofiul taksnn ya da ekinin varlfi halinde, (par.97) ya da bknsz
bir szcfin tekil ya da ofiul bir fiil ile uyumu halinde ortaya kar.

63
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 64

Adlarn iki cins arasnda dafilm birtakm genel kurallara bafildr; bu

kurallar kesin olmamakla birlikte incelenmeye defier. imdi, canl varlklar
gsteren szcklerin cinsini ve cansz nesnelere ya da soyut kavramlara
uygulanan terimlerin cinsini art arda ele alarak inceleyecefiiz.

CNS
90. C a n l v a r l k l a r g s t e r e n s z c k l e r i n c i n s i.

Erkek varlklar gsteren btn cins adlarla zel adlar erildir.

r. : Mirov, adam, erkek.
Bav, baba.
Cotkar, ifti.
Rsp, aksakall, ileri gelen, yal.
Hesp, at, aygr.
Beran, ko.
Nr, teke.
Soro, erkek zel ad.

Ayn ekilde, dii varlklar gsteren btn cins adlar ile zel adlar
diildir.
r. : Jin, kadn.
D, ana.
Keban, ev kadn.
lek, inek.
Mehn, ksrak.
M, koyun.
Bizin, kei.
Rewen, kadn zel ad.

AIKLAMA. zel adlarn cinsi konusunda ilerde par. 117, Akl. IIye de
bak. imdiden unu da belirtelim ki, somut bir anlam olan baz adlar ayn
zamanda eril ve diil olarak kullanlabilirler. O zaman, ilke olarak, yeni kul-
lanmlarna uygun cins edinirler.

64
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 65

r. Baran, yafimur; Keser, ac, sknt; r, aslan; Xem, gam, keder,

erkek ya da kadn zel ad olarak kullanldklar zaman uygun olan cinsi edi-
nirler.

9 1 . Yukardaki rneklerden birkann da gsterdifii gibi, ayn trden

olan baz evcil hayvanlar, erkek ya da diil olduklarna gre defiiik ad alrlar.
Bununla birlikte, evcil ve yabani hayvanlarn ofiunun, cinsiyet ayrm gze-
tilmeksizin bir tek cins ad vardr. O zaman bu ad onun zel cins ad demek-
tir.
r. : Rov, er., tilki.
r, er., aslan.
Kevok, di., gvercin.
Qijik, di. , karga.

Bu taktirde hayvann cinsiyeti belirtilmek istenirse, cins adndan sonra

nr, erkek, ya da m, dii epiteti getirilir.
r. : Ker, er., eek:
ker nr, erkek eek;
kera m, dii eek.
Hir, di., ay:
hir nr, erkek ay;
hira m, dii ay.
Kew, er., keklik:
kew nr, erkek keklik;
kewa m, dii keklik.
Kvrok, er., tavan:
kvrok nr, erkek tavan;
kvroka m, dii tavan.

Fakat bazen yle olur ki, ad ok geen trler iin, hayvann cinsiyetini
belirtmek zere kullanlan sfat cins ada rnek olarak eklenir ve bylece yeni
bir bileik szck ortaya kar.

r. : Nreker, er, erkek eek.

Maker, di., dii eek.
Nrekew, er., erkek keklik.

65
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 66

Mkew, dis., dii keklik (mar de denir).

Mange, di., inek (lek,l de denir).
Dlegur, di., dii kurt.

Tek bana kullanldfi zaman dl (dlegurdeki) kpek cinsinden her

eit hayvann diisini gsterir. Ayn ekilde mak ya da mang (maker ve
mangedeki) ana demektir.
Cinsiyet ayrm yapabilmek iin, efier bir yapm, yani at sz konusuy-
sa, sz edilen cinse uyan bir tak ya da durum eki cins ada eklenir.
r.: Ez li hesp siwar bm, erkek ata bindim.
Ez li hesp siwar bm, ksrafia bindim.
Siwar ker ne tu siwar e, dii eefie binen svari
saylmaz (atasz).

Bu son rnekte, ker yerine ker kullanlsayd, erkek diye evirmek

gerekirdi.

AIKLAMA. Cinsi defiiebilen canl varlklar gsteren szckler iin bk.

par. 95- a.

92. C a n l v a r l k l a r d a n b a k a n e s n e l e r i g s-
t e r e n s z c k l e r i n c i n s i. Bu kategorideki szcklerin iki cinse
dafilm, ilerdeki listelerde grlecefii gibi, genel olarak, anlan nesnelerin ya
da kavramlarn biimine ya da dofiasna bafildr. nerdifiimiz snflamann
kesinlik tamadfin da belirtmeliyiz. Bunun da genel bilgi vermenin dnda
bir yarar yoktur. Yalnz diil szcklerin eril szcklerden daha ok oldufiu
grlecektir.

93. unlar erildir :

1) Herhalde benzetme yoluyla, kntl ya da yksek somut nesneleri

gsteren szcklerin ofiu. Ama bu kuraln da birok istisnas vardr.
2) Yekden (bir) baka btn say adlar.
3) Akarsular gsteren szckler ve zel adlar.
4) Madenlerin ve metallerin adlar.
5) Ad olarak kullanlan renklerin adlar.

66
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 67

6) Bykba ve kkba evcil hayvanlardan (sfir, koyun, kei) elde

edilen rnleri gsteren szcklerin ofiu ve ayn ekilde btn st mamul-
lerinin adlar. stisna olarak hir, yn; liva, ince yn, ve lorik, lor peyniri
diildir.

94. unlar diildir :

1) Yukarda andfimz gibi benzetme yoluyla (par. 93-1), ukur, delik ya

da dz nesneleri gsteren szcklerin ofiu. rnefiin zinar, kaya eril oldufiu
halde, yass kayalar gsteren lat ve fer szckleri diildir.

2) Oturulan yerleri gsteren adlar. stisnalar unlardr: kon, adr;

xan, ev; axur, ahr, ve stewl, tavla szckleri erildir.

3) Tatlar ve ulatrma aralarn gsteren szckler erildir. imdiye

kadar hibir istisnas saptanmamtr.

4) Irmak adlar dnda (bk. par. 93-3) btn cofirafi zel adlar (ehirler,
lkeler, dafilar, vb.).

5) Gkte bulunan ya da gkten den her eyi belirten szckler ve ayn

ekilde atmosfer olaylarnn ofiu. Ama gk (ezman) szcfinn kendisi
eril oldufiu gibi rzgar da (ba) erildir.

6) Zaman ve blmlerini gsteren szcklerin ofiunlufiu. Ama bazlar,

birka lehede erildir (bk. par. 95-d).

7) Hastalklar, afirlar, yaralar gsteren adlar.

8) Ekmek (nan) ve benzerleri ile (bk. par. 95-c) et (got) hari, pimi
yemeklerin adlar.

9) Mzik aletleri ve bro gereleri.

10) Silah adlar. Ateli silahlara ait adlarda imdiye kadar hibir istisna
saptanmamtr. Ama aafida yazl kesici silahlarn adlar erildir: r, kl;

67
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 68

gurz, topuz; hiwz, topuz; eper, eper; alt entikli grz, doqik, topuz;
bivir, balta; tevirzn, iki afizl balta.

11) Genel olarak mantki yoldan bir cins belirlenemeyen, ama ad olarak
kullanlm olan btn szckler: alfabedeki harf adlar, belirteler, baz
dillerdeki ntr zamirlerin karlfi olan zamirler, vb.

12) stisnasz olarak, bir ilk szck gvdesine - soneki getirilerek

yaplan btn soyut szckler.

r.: Mezinah, byklk.

Speht, gzellik.
Dirjah, uzunluk.
Mran, cesaret.
Camr, cmertlik.
Xizan, fakirlik.

Aiklama. Somut bir anlam tadklar taktirde -li adlar (bk. par. 81) eril
olabilir.
r.: Belek, er., kar lekesi (ama belekah, di., alacalk).
Karwanvan, er., kervanc (ama karwanvan, di., kervanclk).

13) Ad olarak kullanlan btn mastarlar.

r.: Naln (inlemek), inleme.
Mirin (lmek), lm.
Dayn (vermek), bafi.
Jn (yaamak), besin, yiyecek.

95. D e fi i i k c i n s t e s z c k l e r. Daha nce yukarda anlan-

lardan baka, imdi de cinsi defiien ya da normal cinsinden baka bir cins-
te kullanlmaya elverili olan szcklerin listesini verecefiiz

a) Normalde eril olduklar halde, gsterdikleri kii kadn olan szckler

diil olabilirler.
r.: Heval, er arkada: hevala min, (kadn) arkadam.
Dijmin, er., dman: dijmina min, (kadn) dmanm.

68
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 69

Dost, er., dost: dosta min, (kadn) dostum.

Cran, er., komu: crana min, (kadn) komum.
Mr, er., emir: mra Botan: Botan emiresi.

AIKLAMA. Nezaket cmlelerinde mecazi anlamda kullanlan ve iki cins

hakknda da kulanlabilen szckler (qurban, di., kurban; heyran, di.,
hayran; semyan, di., ykseklik; gor, kurban gibi) asla cins defiitirmez.

b) Ad olarak kullanlan sfatlar, erkek bir varlfi gsterdikleri zaman eril,

dii bir varlfi gsterdikleri zaman diil olurlar. rnefiin: delal, gzel, aziz,
sevgili, iki cinste de olabilir.
r.: Delala min, (kadn) sevgilim.
Delal min, (erkek) sevgilim.

c) Anlamna gre cinsi defiien baz szckler.

r.: Mal, di., ev.
Mal, er., mal, mlk.
Ben, di., tarla sekisi.
Ben, er., bafi, ilinti.
Savar, er., ifi bulgur, yarma.
Savar, di., bulgur (bk. par.94-8).
Dar, di., afia.
Dar, er., odun, sopa.
-li adllar (bk. par. 94. Akl.).

d) Kimi afizlarda eril olan (genellikle Dofiuda) ve kimi afizlarda diil

olan (genellikle Batda) szckler. Ama belirli bir afiz iinde cinsleri asla
defiimez. En nemlileri unlardr:
ax, dnem, zaman.
Wext, vakit.
Qeder ve mixtar, miktar.
Sng, gfis, sine.
Kurs, sandalye.
Balgih, yastk.
Xeber, sz, haber.
Tit, ey.

69
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 70

96. B i l e i k s z c k l e r l e y a b a n c s z c k l e r i n
c i n s i. Defiiik cinste szcklerde oluan bileik szckler, gsterdikleri
nesneye ya da varlfia uygun gelen cinsi alrlar.
r.: Dotmam, di., amca kz ( dot, kz, ve mam, amca).
Qelemzir, di., kurunkalem (qelem, di., kalem, ve zir, er., kurun).
Ayn ekilde, Krteye gemi yabanc szckler, bu dilin mantfinn
gerektirdifii cinsi alrlar.
r.: Hamam, di., hamam (Ar. eril).
imendifer, di., imendifer (Fr. eril).
Trn, di., tren (Fr. eril).

SAYI
97. Krtede szcklerde say ikidir: tekil ve ofiul. Genel kural olarak,
bir szck yaln halde kaldfi takdirde, onun bu iki saydan hangisi iin kul-
lanldfin, a priori, anlamak kabil defiildir.

1. Adlar iin say yle gsterilir:

a) Yaln halde kaldklar takdirde (bk. par. 89) fiilin uyumuna baklarak
(bak. par. 184).
r.: Mirov hat, adam geldi.
Mirov hatin, adamlar geldiler.
Min mirov kut, adam ldrdm.
Min mirov kutin, adamlar ldrdm.

b) Bir tak aldklar taktirde bu taknn biiminden.

r.: Mirov xurt, kuvvetli adam.
Mirovn xurt, kuvvetli adamlar.

c) eitli eklerden.
r.: Ez mirov dibnim, adam gryorum.
Ez mirovan dibnim, adamlar gryorum, vb.
Lo mirovo, ey adam.
Gel mirovan, ey adamlar.

70
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 71

2. Baz ahs zamirlerinin tekil iin ayr, ofiul iin ayr biimleri vardr.
r.: Ez, tu, em, hon, ben, sen, biz, siz.

Bununla birlikte zamirlerin ofiunlufiu, yaln halde bulunduklar taktir-

de, iki saynn her birine zg ayn grnm korurlar, yani tekil ya da ofiul
olduklar ilk bakta anlalr:

a) fiil ile uyumlarndan.

r.: Ew hat, (o) geldi.
Ew hatin, (onlar) geldi.

b) ad bklmesinin varlfindan.
r.: Ez w dibinim, onu gryorum.
Ez wan dibnim, onlar gryorum.

Ayrca, baz zamirler iki saynn ancak biri iin kullanlr.

rnefiin ite at zamiri hev daima ofiuldur, oysa soru zamiri i, ne hep
tekil kalr.

3. Sfatlarn says, defiiken sfat da olsa, defiimez sfat da olsa, ilgili

oldufiu adla uyumlarna gre belli olur.
r.: Ev mirov hat, bu adam geldi (ev, ia. sf.).
Ez van mirovan dibnim, bu adamlar gryorum.
Mirovek xurt, kuvvetli adam.
Mirovine xurt, kuvvetli adamlar.

4. Fiiller uyum kurallarna uygun ahs ekim ekleri alrlar.

r.: Ez hatim, geldim.
Em hatin, geldik.

AIKLAMA. Ad ekimlerini, zamirleri, sfatlar ve fiilleri incelerken uyum

kurallarn ayrntlaryla ele alacafiz.

Atasz. Dinya gulek e, bihin bike w bide heval xwe, dnya bir
gldr, kokla onu ve yaknndakine ver.

71
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 72

II. TAKILAR
TAMLAMA TAKISI

98. Taklar incelemeye girimeden nce aafidaki iki kural bilmek

gerekir :

1 Krtede yaln halde bulunan her ad, kural olarak belirlidir.

r.: Hesp, at.
Mehn, ksrak.
Mal, ev.

2 Durumlarn ofiunda, adn nne onu tamlayan bir epitet ya da tm-

le gelir.
r.: Mala sp, beyaz ev.
Dest min, (benim) elim.

Ad yaln haldeyken tadfi anlamn belirginlifiinde ve genilifiinde

defiiiklik yapmak iin ona eklenen baz fielere tak diyoruz. Taklar unlar
gstermeye yarar:

a) Ad belirli oldufiu halde, bir baka szckle onu daha belirli

duruma getirmek (tamlama taks).
r.: Hesp- Soro, Soronun at.

b) Belirsiz durumda oldufiunu gstermek.

r.: Hesp-ek, bir at.

72
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 73

99. Tamlama takisi. Tamlama taks yaln haldeki bir ad ile (yani belirli
bir ad ile) onu tamlayacak ve izleyecek durumda bulunan her fie (epitet,
ad, zamir, szck grubu) arasnda ilinti kurmak iin kullanlr. Tak, tamla-
man szcfin sonuna getirilir ve onunla bir btn olur. Takldfi szcfin
cinsine ve saysna gre aafidaki biimleri alr:

-, tekil eril iin;

-a, tekil diil iin;
-n, her iki cinsten ofiul iin.

1 T e k i l e r i l. Hesp, at; nan, ekmek; got, et; dar; sopa; kon, adr,
adlarna gelince durum yle olur:

a) Bir epitetle belirli adlar:

Hesp boz, boz at (hesp).
Nan hik, kuru ekmek (nan).
Got sor, krmz et (got).
Dar str, kaln sopa (dar);
Kon re, kara adr (kon).

b) Bir adla tamlanan ad:

Hesp Soro, Soronun at.
Nan tenr, tandr ekmefii.
Got golikan, dana eti.
Dar ivn, obann sopas.
Kon ax, afiann adr.

c) Bir zamirle tamlanan ad:

Hesp min, benim atm.
Nan te, senin ekmefiin.
Got w, onun eti.
Dar me, bizim sopamz.
Kon we, sizin adrnz.
Hesp wan, onlarn at.

73
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 74

2 T e k i l d i i l. rnek olarak mehn, ksrak; ev, gece; kr, bak;

av, su; dar, afia; mirk, tavuk adlarn ele alacafiz.

a) Bir epitetle tamlanan ad :

Mehna qenc, iyi ksrak.
eva sar, sofiuk gece.
Kra pik, kk bak.
Ava germ, scak su.
Dara hen, yeil afia.
Mirka qelew, yafil tavuk.

b) Bir adla tamlanan ad :

Mehna Soro, Soronun ksrafi.
eva baran, yafimur gecesi.
Kra pola, elik bak.
Ava em, dere suyu.
Dara gund, kyn afiac.
Mirka pr, yal kadnn tavufiu.

c) Bir zamirle tamlanan ad :

Mehna min, benim ksrafim.
eva te, senin gecen.
Kra w, onun bafi.
Ava me, bizim suyumuz.
Dara we, sizin afiacnz.
Mirka wan, onlarn tavufiu.
Dar, er., ve dar, di., anlam fark iin bk. par. 95-c.

3 H e r i k i c i n s t e o fi u l. Hesp, nan, dar gibi eril adlar ve

mehn, kr, av gibi diil adlar yle olur :

a) Bir epitetle tamlanan ad :

Hespn boz, boz atlar (hesp).
Nann tenr, tandr ekmekleri (nan).
Darn ivn, obann sopalar (dar).
Mehnn qenc, iyi ksraklar (mehn).

74
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 75

Krn mezin, byk baklar (kr).

Avn sar, sofiuk sular (av).

b) Bir adla tamlanan ad:

Hespn Soro, Soronun atlar.
Nann tenr, tandrn ekmekleri;
Darn ivn, obann sopalar.
Mehnn Soro, Soronun ksraklar.
Avn Kurdistan, Krdistann sular.
Krn pola, elik baklar.

c) Bir zamirle tamlanan ad :

Hespn min, te, w, me, we, wan, benim, senin, onun, bizim, sizin,
onlarn atlar.
Mehnn min, te, w, vb., benim, senin, onun, vb. ksraklar.

AIKLAMA. Gnlk konuma dilinde ofiul taks -n ofiu zaman der ve

o zaman biimleri yle olur: hesp min, mehn min, vb. ( hespn min,
mehnen min yerine).

Atasz: R reya mirin be j, tu her li p be, yol lme giden yol

olsa bile daima nde ol.

75
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 76

III. TAKILAR
BELGSZ TAKI

100. Yaln haldeki belirli ad (bk. par.98) belgisizlik taks denilen bir
taknn eklenmesiyle belirsiz klnabilir: tekil diil ve eril iin -ek; her iki cin-
sin ofiulu iin -in.
Hesp, at; nan, ekmek; dar, sopa, eril adlar ile mehn, ksrak; ev,
gece; kr, bak; av, su, diil adlar iin durum yle olur:
Hespek, bir at. Hespin, atlar.
Nanek, bir ekmek. Nanin, ekmekler.
Darek, bir sopa. Darin, sopalar.
Mehnek, bir ksrak. Mehnin, ksraklar.
evek, bir gece. evin, geceler.
Krek, bir bak. Krin, baklar.
Avek, bir su. Avin, sular.

101. Belgisiz durumdaki ad gene de bir tmlele ya da epitetle tam-

lanm olabilir. O zaman belgisizlik taks aafidaki biimleri alr:
-ek, tekil eril iin;
-eke, tekil diil iin;
-ine, her iki cinsin ofiulu iin.

1 T e k i l e r i l. nceki blmde aldfimz rnekleri alalm: hesp, at;

nan, ekmek; got, et; dar, sopa; kon, adr.

a) Belgisiz durumda, ama bir epitetle tamlanm ad:

Hespek boz, boz bir at (hesp).
Nanek hik, kuru bir ekmek (nan).

76
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 77

Gotek sor, krmz et (got).

Darek str, kaln bir sopa (dar).
Konek re, kara bir adr (kon).

b) Belgisiz durumda, ama bir adla tamlanm ad:

Hespek Soro, Soronun bir at.
Nanek tenr, tandrda pimi bir ekmek, bir tandr ekmefii.
Gotek golikan, bir dana eti.
Darek ivn, obann bir sopas, bir oban sopas.
Konek koeran, bir ger adr.

c) Belgisiz durumda, ama bir zamirle tamlanm ad:

Hespek min, te, w, benim, senin, onun bir at.
Hespek me, we, wan, bizim, sizin, onlarn bir at.

2 T e k i l d i i l. Gene yukardaki rnekleri alacafiz: mehn, ksrak;

ev, gece; kr, bak; av, su; dar, sopa; mirk, tavuk.

a) Belgisiz durumda, ama bir epitetle tamlanm ad:

Mehneke qenc, iyi bir ksrak (mehn).
eveke sar, sofiuk bir gece (ev).
Kreke pik, kk bir bak (kr).
Dareke mezin, byk bir sopa (dar).
Mirkeke re, kara bir tavuk (mirk).

b) Belgisiz durumda, ama bir adla tamamlanm ad:

Mehneke Soro, Soronun bir ksrafi.
eveke baran, bir yafimur gecesi.
Kreke pola, elik bir bak.
Aveke eman, bir dere suyu.
Mirkeke pr, ihtiyarn bir tavufiu.

c) Bir zamirle tamlanm ad:

Mehneke min, te w, me we, benim, senin, onun ksrafi, vb.

77
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 78

3 k i c i n s i n o fi u l u. Hesp, at; dar, sopa; kon, adr, eril adlar

ve mehn, ksrak; mirk, tavuk; kr, bak diil adlar yle olur:

a) Bir epitetle tamlama:

Hespine boz, boz atlar (hesp).
Darine str, kaln sopalar (dar).
Konine re, kara adrlar (kon).
Mehnine qenc, iyi ksraklar (mehn).
Mirkine sp, beyaz tavuklar (mirk).
Krine tj, keskin baklar (kr).

b) Bir adla tamlama:

Hespine Soro, Soronun atlar.
Darine ivn, oban sopalar.
Konine koeran, ger adrlar.
Mehnine axa, afiann tavuklar.
Krine pola, elik baklar.

c) Bir zamirle tamlama:

Hespine min, te, w, me, we, wan, bana, sana, vb. ait atlar.
Mehne min, te, vb., bana, sana, vb. ait ksraklar.

AIKLAMA. Gnlk konuma dilinde, ofiul zaman, tekil belirsizlik

taksndaki nl telaffuz edilmez. Yukarda sz geen rnekler u biimi
alr: hespk boz, nank hik, gotk sor, dark str, konk re, mehnke
qenc, evke sar, krke pik, darke mezin. Mirkeke rete enin
dmesine cevaz yoktur. O zaman yle olur; mirk-ke re, Krte nsz-
lerin ikizlemesine izin vermedifii iin mirke re olarak telaffuz edilecek-
tir. O zaman da tak ortadan kalkacaktr. Bu gzlem k ile sona eren btn
szcklere uygulanr.

78
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 79

ZET TABLO
TEKL OflUL

Eril hespek, bir at; hespin, atlar.

Diil mehnek, bir ksrak; mehnin, ksraklar.
Eril hespek Soro, Soronun; hespine Soro,
bir at Soronun atlar.
Diil mehneke Soro, Soronun mehnine Soro,
bir ksrafi; Soronun ksraklar

Atasz. Mirov kutiy ran bit, ne girtiy roviyan, tilkiye tutsak

olmaktansa aslana kurban olmak evldr.

79
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 80

IV. TAKILAR HAKKINDA AIKLAMALAR

102. Btn taklar, her biri kendi biimine zg olmak zere, bir nl
ile balar. Herhangi bir tak almak zere ak heceyle sona eren bir szck
sz konusu oldufiunda her zaman bir kesinti ortaya kacak demektir; bu
saknca daima aafidaki iki yntemden biriyle giderilir :

a) Dzgn biim: bir bafilant nsz araya girerek son nl ile taky
kaynatrr (bk. par. 15, 16,18,19).

b) Taknn son nl ile birleip bzmesi.

Bir bafilant nsznn kullanlmas her zaman mmkndr, oysa
bzmeye her durumda cevaz yoktur. Ama bulunduklar zaman, daha ksa
olduklar iin bzm biimler tercihen kullanlr.

Aiklama. Genel olarak denebilir ki, bzm ve bzmemi biimle-

re ayn afizlarda asla bir arada rastlanmaz. Bafilant nsznn kullanm
zellikle Dofiu afizlarna zgdr, bzm biimlerin kullanm Batya
dofiru ilerledike daha sk grlr. Bu gzlem, taklarn kullanmnn
yarattfi zellikler iin daha ilerde iaret edilecek ayn cinsten btn olgular
iin de geerlidir.

103. a i l e s o n a e r e n s z c k l e r. Bafilant nsz

ydir. Taklar son nl ile birleip bzebilir de.

80
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 81

a) -al eril szckler; rnek: zava, damat.

Tak Dzgn biim Anlam Bzlm

biimler
- zavay min benim damadm zav min
-n zavayn min benim damatlarm zavn min
-ek zavayek bir damat zavak
zavk
zavek
-ek zavayek qenc iyi bir damat zavak qenc
zavk qenc
zavek qenc
-in zavayin damatlar zavan
zavn
ine zavayine qenc iyi damatlar zavane qenc
zavne qenc

Baka rnekler: iya, dafi; bira, (erkek) karde; peya, adam; ga, kz;
giya, bitki, ot; ra, kk; ba, rzgr.
b) -a l diil szckler; rnek: ira, lamba.

Tak Dzgn biim Anlam Bzlm

biimler
-a iraya min benim lambam ira min
-n irayn min benim lambalarm irn min
-ek irayek bir lamba irak
irk
irek
-eke irayeke ge parlak bir lamba irake ge
irke ge
ireke ge
-in irayin lambalar iran
irn
-ine irayine ge parlak lambalar irane ge
irne ge

Baka rnekler : serma, sofiuk; ka, saman; ta, humma, stma.

81
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 82

104. e i l e s o n a e r e n s z c k l e r. Bafilant nsz ydir;

bzmeye de cevaz vardr.
a) -eli eril szck; rnek: pale, orak.

Tak Dzgn biim Anlam Bzlms

biimler
- paley pr ihtiyar orak pal pr
-n paleyn pr ihtiyar oraklar paln pr
-ek paleyek bir orak palk
palak
palek
-ek paleyek pir bir ihtiyar orak palk pr
palak pr
palek pr
-in paleyin oraklar paln
palan
-ine paleyine pr ihtiyar oraklar palene pr

Baka rnekler: yekane, yegne; pere, para; bexe, bahe; elte, valiz,
anta; gewende, kek, davul ve zurnac, ingene.
b) -eli diil szck; rnek: perde, perde.

Tak Dzgn biim Anlam Bzlm

biimler
-a perdeya min benim perdem perda sor
-n perdeyn min benim perdelerim perdn min
-ek perdeyek bir perde perdk
perdak
perdek
-eke perdeyeke sor bir krmz perde perdke sor
perdake sor
perdeke sor
-in perdeyin perdeler perdn
perdan
-ine perdeyine sor krmz perdeler prdene sor

Baka rnekler: mase, masa; cade, cadde; merge, sala; hevrke, blge;
gore, orap.

82
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 83

1 0 5 . ile sona eren szckler . Akmal y ile bafilanan eitli taklar

alrlar. Bu adlarda son nin yerini e (baz afizlarda i) alr (bk. par. 16). Baz
bzme biimlerine de cevaz vardr.
a) -li eril szck: malxwe, ev sahibi, mlk sahibi, koca.

Tak Dzgn biim Anlam Bzlm

biimler
- malxwey ciwan gen mal sahibi malxw ciwan
malxwiy ciwan
-n malxweyn ciwan gen mal sahipleri malxwn ciwan
malxwiyn ciwan
-ek malxweyek bir mal sahibi malxwk
malxwiyek
-ek malxweyek ciwan bir gen mal sahibi malxwk ciwan
malxwiyek ciwan
-in malxweyin mal sahipleri malxwn
malxwiyin
-ine malxweyine ciwan gen mal sahipleri malxwne ciwan

Baka rnekler: ketxw, ky muhtar; p, ayak.

b) -li diil szck; rnek: d, ana.

Tak Dzgn biim Anlam Bzlm

biimler
-a deya te senin anan
diya te
-n deyn qenc iyi analar dn qenc
diyn qenc
-ek deyek bir ana dk
diyek dak
-eke deyeke qenc iyi bir ana dke qenc
diyeke qenc dake qenc
-in deyin analar dn
diyin
-ine deyine qenc iyi analar dne qenc
diyine qenc

Baka rnekler: r, yol ; m, diil ; xw, tuz.

83
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 84

106. i l e s o n a e r e n s z c k l e r. Akma bafilants y

ile safilanr, son nin yerini de i alr (bk. par. 15). Bzlm bizimlere ancak
belgisiz taklarda cevaz vardr.

a) -li eril szck; rnek: rw, yolcu.

Tak Dzgn biim Anlam Bzlm

biimler
- rwiy kal yal yolcu
-n rwiyn me yolcularmz
-ek rwiyek bir yolcu rwk
-in rwiyin yolcular rwn
-ine rwiyine kal yal yolcular rwne kal

Baka rnekler : t, kocann kardei; rov, tilki; ser, ba; der, kap;
rsp, koca; xan, ev.
b) -li diil szck; rnek : keban, ev kadn.

Tak Dzgn biim Anlam Bzlm

biimler
-a kebaniya qenc iyi ev kadn
-n kebaniyn qenc iyi ev kadnlar
-ek kebaniyek bir ev kadn kebank
-eke kebaniyeke qenc iyi bir ev kadn kebanke qenc
-in kebaniyin ev kadnlar kebann
-ine kebaniyine qenc iyi ev kadnlar kebanne qenc

Baka rnekler: r, sakal; mran, cesaret; xizan, fakirlik; dewlemen-

d, zenginlik.

107. i l e s o n a e r e n s z c k l e r. Akma bafilants w

ile safilanr. Son nun yerine i geer. Ama, baz blgelerde (bk. par. 19-20).
wnun yerine y kullanlr ; o zaman da hibir defiiiklik olmaz. Belgisizlik
taksyla bzm biimlere cevaz vardr.

84
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 85

a) - lu eril szck; rnek: r, yz, ehre.

Tak Dzgn biim Anlam Bzlm

biimler
- riw min benim yzm
ry min
-n riwn speh gzel yzler
ryn speh
-ek riwek bir yz rk
ryek
-ek riwek speh gzel bir yz rk speh
ryek speh
-in riwin yzler rn
ryin
-ine riwine speh gzel yzler rne speh
ryine speh

Baka rnekler: d, duman; g, dk; m, sa, kl.

b) -lu diil szck; rnek: xwes, kaynana.

Tak Dzgn biim Anlam Bzlm

biimler
-a xwesiwa min benim
xwesya min kaynanam
-n xwesiwn me bizim
xwesyn me kaynanalarmz
-ek xwesiwek bir kaynana xwesk
xwesyek
-eke xwesiweke qenc iyi bir xweske qenc
xwesyeke qenc kaynana
-in xwesiwin kaynanalar xwesn
xwesyin
-ine xwesiwine qenc iyi xwesne qenc
xwesyine qenc kaynanalar

Baka rnekler: ber, mee palamudu; t, dut.

85
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 86

1 0 8 . o i l e s o n a e r e n s z c k l e r. Akma bafilants w
ile (baz blgelerde y ile; bk. par. 18) safilanr. Belgisizlik taks ile bzlm
biimlere de cevaz vardr.
a) -olu eril szck; rnek: zaro, ocuk.

Tak Dzgn biim Anlam Bzlm

biimler
- zarow min benim ocufium
zaroy min
-n zarown qenc iyi ocuklar
zaroyn qenc
-ek zarowek bir ocuk zaro1
zaroyek
-ek zarowek qenc iyi bir ocuk zarok qenc
zaroyek qenc
-in zarowin ocuklar zaron
zaroyin
-ine zarowine qenc iyi ocuklar zarone qenc
zaroyine qenc

Baka rnekler: ilo, l yapraklar; o, definek; stro, boynuz; ro, dere,

rmak; sergo, gbre yfin; sto, boyun.
b) -olu diil szck; rnek: co, ark, kanal.

Tak Dzgn biim Anlam Bzlm

biimler
-a cowa kr, coya kr derin ark
-n cown kr derin arklar
coyn kr
-ek cowek, coyek bir ark cok
-eke coweke kr derin bir ark coke kr
coyeke kr
-in cowin, coyin arklar con
-ine cowine kr derin arklar cone kr
coyine kr
1
Zaro szcfinde bu bzme biimi asla kullanlmaz; nk, szcfin klt-
mesi olan zarok ile karklk dofiar. Ama - olu baka szcklerde bzme geerlidir,
rnefiin sto, boyunda oldufiu gibi ( stok, bir boyun).

86
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 87

Baka rnek : sero, banyo.

109. S o n h e c e s i n d e i b u l u n a n s z c k l e r.
Yukarda grdfimz gibi (bk. par. 101), bir taknn bulunmas, baz durum-
larda, bu inin dmesine yol aar.
r. : Qetla w, onun katli olay (qetila w iin).
Gotina w rast e, onun dedifii dofirudur (gotinden).

Pratik uygulama bu iki kategoriden her birine ait szckleri ok abuk

firetecektir.

TARHSEL AIKLAMA

110. Krt dilinin zgn yanlarndan biri olan belirtme (tamlama) ve bel-
gisizlik taklar, y, ya, yn zamirleri ve yek ve hin belgisiz sfatlar ile ilin-
tili grnmektedir (bk. par. 242 ve 245). Bu dilbilgisinin balca yazar Emir
Bedir Han, bu bakmdan aafida aklanan kuram gelitirdi.

A) Belirtme taklarnn kkeni. aret zamirlerinin at biimlerine ben-

zetilebilir:
y, ya, yn, onunki (erkek), onunki (diil), onlarnki (ikisi de).
Aafidaki rnekler, ilerde gene ele alacafimz bu biimlerin kullanm
hakknda zet bir fikir verecektir.

ESK BM ANLAM MODERN

BM
Y di w onunki y w.
Y di Soro, Soronunki y Soro.
Y di qenc, iyi olan y qenc.
Ya di w, onunki (diil) ya w.
Ya di Soro, Soronunki (diil) ya Soro.
Ya di qenc, iyi olan (diil) ya qenc.
Yn di w, onlarnkiler (iki cinsten) yn w.
Yn di Soro, Soronunkiler yn Soro.
Yn di qenc, iyiler, iyi olanlar (iki cinsten) yn qenc.

87
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 88

Eskil biimlerde grnen, ama modern trevlerde yer almayan di fiesi

Trkede tamlayan taks olan -in, -in, -nn, -nin karlfi olan di ilgecin-
den (edat) baka bir ey defiildir. Baz Dofiubilimciler bu dinin Aramceden
alnma oldufiu grndedirler.

1) T e k i l e r i l.
y iaret zamirinin kullanm aafidaki paralellikleri kurma olanafi verir:

Zamirin kulanm Taknn kullanm

Ev hesp y di Soro ye, ev hesp di Soro ye.

Bu at Soronunkidir, bu Soronun atdr.
Ev hesp y Soro ye, ev hesp Soro ye,
bu at Soronunkidir, bu Soronun atdr.
Ev hesp y di qenc e, ev hesp di qenc e,
bu at iyidir, iyi olandr, bu iyi attr, iyi at budur.
Ev hesp y qenc e, ev hesp qenc e,
bu at iyidir, iyi olandr, bu at iyidir, iyi at budur.

Ev cmlesinde, hesp szcfi ile y zamiri arasnda bzme olmu,

zamirde y dmtr: ev hesp di Soro ye. () taks durumuna indirgenince
y eski y zamiri kimlifiini kaybetmitir. Bundan u sonu kar: artk hibir
tmle, mantken, o zamire yklenemez ; Soro szcfi artk hesp szcfine
bafilanmak iin ona muhta defiildir, nk hesp ad ile onun tmleci olan Soro
ad arasnda bafi kurmaya yarayan tak grevini artk yapmaktadr.
Dilin evriminin ilerki bir evresinde, di edat bu atda yer almaz oldu,
cmle u biimi ald: ev hesp Soro ye .

Yukarda sralanan iki rnek dizisi arasnda bylece ok olas, gerek

izlenimi veren etimolojik bir bafint kuruldu. Esasen baka ran dillerinin
incelenmesi sonucunda yukarda anlatlan benzer bir olgunun saptandfin
da unutmamak yerinde olur : parantezdeki ve modern Farsadaki izafet
isini, benzer bir sre sonucunda, Akemend Farsasndaki hyadan tre-
mesi ve ortaya k byle olmutur.
imdi de, zel rnekler kullanarak, ama ayrntsna girmeden, iki cinsin
tekil ve ofiul diil belirtme taklarnn muhtemel kkenini gsterecegiz.

88
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 89

2) T e k i l d i i l.

Biimler : Karlklar :
Ev mehn ya di Soro ye, Ev mehna di Soro ye,
ev mehn ya Soro ye, ev mehna Soro ye,
bu ksrak Soronunkidir. Bu Soronun ksrafidr.
Ev mehn ya di qenc e, Ev mehna di qenc e,
ev mehn ya qenc e, ev mehna qenc e,
bu ksrak iyi olandr. bu iyi olan ksraktr.

3) k i c i n s i n o fi u l u.

Biimler : Karlklar :
Ev hesp yn di Soro ne, Ev hespn di Soro ne,
ev hesp yn Soro ne, ev hespn Soro ne,
bu atlar Soronunkilerdir. bunlar Soronun atlardr.
Ev hesp yn di qenc in, Ev hespn di qenc in,
ev hesp yn qenc in, ev hespn qenc in,
bu atlar iyi olanlardr. bunlar iyi olan atlardr.
Em mehn yn di Soro ne, Em mehn yn di Soro ne,
Bu ksraklar Soronun kilerdir. bunlar Soronun ksraklardr.
Em mehn yn di qenc in, Ev mehnn di qenc in,
ev mehn yn qenc in, ev mehnn qenc in,
bu ksraklar iyi olanlardr. bunlar iyi olan ksraklardr.

4) B e l i r t m e ( t a m l a m a ) t a k s n d a n s o n r a di
e d a t n n k u l l a n m .

Tekil eril ve diil belirtme taklarndan sonra gnmzde bu edatn kullanm

ok enderdir. Bazen yazl edebiyat rnlerinde, ama yalnz iir dalnda grlr.
Buna karlk, ofiulun belirtme taksndan sonra dinin kullanm birok
afizda, zellikle -nin nsinin telaffuz edilmedifii blgelerde yaygndr. Bu tak-
tirde dinin varlfi tekil eril ile her iki cins ofiul arasnda ayrm yapmaya yarar.
r. : Hesp Soro, Soronun at (ya da: -ndeki nnin
dmesiyle Soronun atlar).
Hesp di Soro, Soronun atlar (hespn Soro yerine).
Mehn di Soro, Soronun ksraklar (mehnn Soro yerine).

89
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 90

Baz yrelerde, zellikle Behdnanda, di edat ofiulun belirtme taks ile

kaynap bzr ve rnefiin - t olur.
r. : Hespt Soro, Soronun atlar (hesp di Soro yerine).
Mehnt Soro, Soronun ksraklar (mehn di Soro yerine).

AIKLAMA. - , -a, -n biiminde adlara taklarak bzm olan y, ya,

yn zamirleri, sfatlar nne gelmek zere yeniden ayrlrlar.
r. : qenc, iyi (eril).
A qenc, iyi (diil).
n qenc, iyiler (eril ve diil).

Ama, baz afizlar (r. Botan) bu durumda gene y, ya, yn kullanmaya

devam eder.
r. : Y qenc, ya qenc, yn qenc ( qenc, a qenc, n qenc yerine).

B) Belgisiz taklarn kkeni.

1) T e k i l b e l g i s i z l i k t a k s .

Yek, bir, say sfatnn, bataki y atlarak ek biimine sokulmasndan

baka bir ey defiildir.
r.: Yek hesp, bir (tek) at: hespek, bir (herhangi) at.
Yek mehn, bir (tek) ksrak: mehnek, bir (herhangi) ksrak.

2) o fi u l u n b e l g i s i z l i k t a k s .

Benzer bir srele, hin, birtakm, baz sfatndan yaplmtr.

r.: Hin hesp, birtakm atlar, baz atlar; hespin, atlar.
Hin mehn, birtakm ksraklar, baz ksraklar; mehnin, ksraklar.

ofiul belgisizlik taks nispeten yakn zamanda ortaya km grnyor:

gerekten, baz afizlarda bu biim ok ender kullanlmakta ve hin hesp, hin
mehn ya da hinek hesp, hinek mehn (atlar, ksraklar) atlarnn kul-
lanm tercih edilmektedir ki, ayn zamanda asl ve her zamanki anlamlarn
da korumaya elverilidir (birtakm atlar, birtakm ksraklar).
Bununla birlikte, -in taksnn varlfina Ehmed Xannin (1061H.)
Memozninde raslandfin da unutmamak gerekir. Bu yazar rnefiin yle der :

90
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 91

Mrin hene, aqil in, ezz in.

Akll ve aziz emirler (beyler) var.

C) Belgisizlik taklaryla atlm biimlerin kkeni. zellikle tutucu

baz afizlarda, baz eskil biimlerin hla yaamasna baklrsa, belgisizlik
taksnn esitli biimleri (-ek, -eke, -ine) yaln biimlerinden (-ek, -in) ok
uzun zaman sonra ortaya kmtr.
atl durumdaki belgisizlik taklarnn balangcnda, ilerinde y, ya,
yn zamirlerinin bugn de rol oynadfi unutulmu biimler bulunmaktadr.

ESK B MLER MODERN B MLER

1) T e k i l e r i l
Hespek y di Soro, Hespek di Soro,
hespek y Soro, hespek Soro,
bir at, Soronun at. Soronun bir at.
2) T e k i l d i i l
Mehnek ya di Soro, Mehneke di Soro,
mehnek ya Soro, mehneke Soro,
bir ksrak, Soronun ksrafi. Soronun bir ksrafi.
3) k i c i n s i n o fi u l u
Hespin yn di Soro, Hespine di Soro,
hespin yn Soro, hespine Soro,
atlar, Soronun atlar Soronun atlar
Mehnin yn di Soro, Mehnine di Soro,
mehnin yn Soro, mehnin Soro,
ksraklar, Soronun ksraklar Soronun ksraklar

Hevrkan airetinin (Tor Abdin yresi) afiznda bugn de grlen

aafidaki biimler, atl biimdeki belgisizlik taks sonlarnn nasl ortaya
ktfin gstermektedir: - (tekil eril iin), -e (tekil diil iin), -en (her iki
cinsin ofiulu iin):
Yek hesp Soro, Soronun bir at (hespek Soro yerine).
Yek mehne Soro, Soronun bir ksrafi ( mehneke Soro yerine).
Hin hespen Soro, Soronun atlar (hespine Soro yerine).
Hin mehnen Soro, Soronun ksraklar (mehnine Soro yerine).
Yukardaki rneklerde verilen -, -e ve -en sonekleri, -ek, -eke ve -ine

91
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 92

yapmak iin -ek ve -in taklarna sonek olarak taklmlardr. ofiul iin son-
daki n dm olmaldr (-inen yerine -ine); herhalde ofiulluk zaten daha
nceden -in ile gsterilmi oldufiundan bu fonem fazlalk saylmtr.
Eskil diye yukarda verdifiimiz atlarn bazlar Botanda baz yrelerde
yaamaktadr; oralarda yle denir:
Hespek Soro yerine Hespek y Soro.
Hespek qenc yerine, hespek y qenc.
Mehneke qenc yerine, mehnek ya qenc.
Gene bu yrelerde hatta yle denir: hespek Soro heb, Soronun bir at
vard; mehnek Soro heb, Soronun bir ksrafi vard (hespek Soro heb ,
ya da hespek y Soro heb yerine, vb.). Belirsiz, belgisiz adla tmleci
arasndaki her trl bafilant fiesinin atlmas kesinlikle yanltr ve yazl
dilde asla yer bulmaz.
Ayn afizlarda, hatta (hespin yerine) hin hesp atsnn sadk kalan
afizlarda atkl haldeki ofiul belgisizlik taksnn yerine ad hin belgisizlik
sfatndan sonra gelmek zere ayn saynn tamlama (belirtme) taks alr.
r. : Hespine Soro yerine, hin hespn Soro.
Mehnine Soro yerine, hin mehnn Soro.

Bu biimler, szn geliine gre Ama, ayn ad iki kez (biri hin ile, ve
teki in ile) belgisiz yaplamayacafindan asla hin hespine Soro denemeye-
cefii apaktr.

Aiklama. atkl durumdaki belgisizlik taklarnn- ve -e son nlleri,

Trkedeki belgisiz bir sfat gibi, sfatlarn nnde balbana kullanlabi-
lir.
r. : Ev hesp qenc e, bu at iyi bir attr.
Ev mehn e qenc e, bu ksrak iyi bir ksraktr.

ofiul halinde bu grevi en stlenir :

Ev hesp en qenc in, bu atlar iyi atlardr.
, a, , ve , e, enlerin kullanmndaki nanslar zerinde ileride gene
duracafiz.

Atasz. Du parn xizaniy nezan ye, fakirlifiin te ikisi bilgisizlik-

ten gelir.

92
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 93

V. AD EKM.
BELRL HALDEK ADIN EKM

1 1 1 . Krtedeki adlar, ve genel olarak, ad gibi kullanlan btn szck-

ler, zel adlar, say adlar, zamirler ofiul ve baz sfatlar (rnefiin gsterme
sfatlar) ekim taks alr.
Krtede ekim hali vardr: zne ya da ad durumu, efiik durum ve
seslenme durumu.
Bu blmde belirli ve belirsiz durumlardaki adn ekimini ele alacafiz.
Defiiken zamir ve sfatlarnki ilerde aklanacaktr.

BELRL DURUMDAK ADIN EK M

1 1 2 . Krtede adlar, her duruma zg ekim ekleri alr. Bu ekler tekil

eril ve tekil diil iin ayrdr, her iki cinsin ofiulu iinse birdir, ayndr.

113. zne durumu ya da yaln durum. zne durumunda belirli ad, cinsi
ve says ne olursa olsun, yaln biimini korur.

a) tekil eril:
Hesp hat, at geliyor.
Mirov dixwe, adam yemek yiyor.
b) tekil diil:
Mehn dibeze, ksrak kouyor.
Dotmam dikene, amca kz glyor.
c) iki cinsin ofiulu:
Hesp hatin, atlar geliyorlar.
Mirov dixwin, adamlar yemek yiyorlar.

93
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 94

Mehn dibezin, ksraklar kouyorlar.

Dotmam dikenin, amca kzlar glyor.

AIKLAMA. Yukardaki rneklerde ancak fiilin zne ile uyumuna

baklarak adn says anlalabilir.

114. Tmle durumu ya da efiik durum. Bir tmle ilevi grdkleri

zaman, yani daha sonra belirtecefiimiz koullarda, ya bir fiilde, ya bir ad ile,
ya bir edat ile ynlendirdikleri zaman, ekilebilir btn szcklerin normal
olarak bulunduklar durumdur.

Efiik durumdaki ad ekimleri unlardr:

a) tekil eril: -
Ez hesp dibnim, at gryorum.
Ez mirov dibnim, adam gryorum.

b) tekil diil: -.
Ez mehn dibnim, ksrafi gryorum.
Ez dotmam dibnim, amca kzn gryorum.

c) iki cinsin ofiulu: -an.

Ez hespan dibnim, atlar gryorum.
Ez mirovan dibnim, adamlar gryorum.
Ez mehnan dibnim, ksraklar gryorum.
Ez dotmaman dibnim, amca kzlar gryorum.

AIKLAMA. Gnlk konuma dilinde ofiu -an ekiminin nsi, ofiu

zaman kalkar, hespan, mirovan, vb. szckleri hespa, mirova, mehina,
dotmama biiminde sylenir.

115. a y a d a e i e r e n e r i l a d l a r n z e l
b k m . Bu adlar tekil olduklar taktirde, yukarda par. 114de belirtilen
genel kurala uyacak yerde, a ya da e nls ye bknerek tmle durumu
oluturabilirler. rnefiin, hesp, at, ve a, defiirmen szckleri, hesp yerine
hsp, ve a yerine olur.

94
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 95

r. : Ez hesp dibnim yerine: ez hsp dibnim, ben at gryorum.

Ez ji a tm yerine: ez ji tem, ben defiirmenden geliyorum.

Ga, kz; xan, ev; ba, rzgar; iya, dafi; kevir, ta; kew, keklik; Bozan,
z. ad; Xabr, Habur (ay ad) gibi szckler de ayn kategoriye girer.

Bir szck a ve e nllerinini birlikte ya da biribirini iki kez ierdifii tak-

dirde, daima ikinci konumdaki nl bkn alr. rnefiin:
Ezman, gk: ezmn (tek. efi. du.).
Welat, yurt: welt (tek. efi. du.).
Bajar, kent: bajr (tek. efi. du.).
Beran, ko: bern (tek. efi. du.), vb.

a ya da e nllerinin bklmesiyle efiik durum oluumu, onlar ieren

szck bir gsterme (iaret), belgisizlik, soru ya da say sfatndan sonra
geldifii zaman kabul edilir olmaktan kar. yle denir:
Tu kjan hesp dixwaz? Hangi at istiyorsun? ve tu kjan hsp dix-
waz ? denmez.
Ez ji v a tm, bu defiirmenden geliyorum, ve ez ji v tm denmez.
Ez el beran dibnim, krk ko gryorum, ve ez el bern dibnim
denmez, vb.

AIKLAMA. Tekil eril efiik durumunun kullanm kaybolma yolundadr:

Yalnz, btn afizlarda, szck bir gsterme sfatndan, vb. sonra geldifii
zaman kesinlikle zorunludur (bak nceki bent). Tersi durumda, - ad ekim
ekinin eklenmesi ancak Dofiu afizlarnda (Botan, vb.) kesin kuraldr.
r. : Ez hesp (mirov) dibnim, at (adam) gryorum.

Bununla birlikte her yerde, tekil eril efiik durum artk a ve e nllerinin
-ye bklmesiyle safilanmaktadr; bu iki fonemden ne birini, ne tekini
iermeyen szcklerse defiiiklifie ufiramaz.
r. : Ez hsp dibnim, at gryorum.

Ama : ez mirov dibnim, adam gryorum.

Kald ki, pek ok blgede, a ya da e ieren szcklerin bklmesi de
ihmal edilmektedir.

95
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 96

116. - a n l s z c k l e r. -anla sona eren szckler iki katego-

riye ayrlr: birinci kategoriden olan szcklerde -an fiesi ana szcfin
ayrlmaz bir parasdr.
r. : Baran (di.), yafimur.
Derman (er.), ila.
Garan (di.), sfir srs.
Kevan (er.), yay.
Dran (er.), di.
Rewan (di.), Erivan, vb.

Btn bu szckler dzgn tmle durumu olutururlar.

kinci kategoride yer alan szcklerde, -an soneki, ofiulun efiik duru-
munu belirten ad ekim ekinden baka bir ey defiildir. Bu szckler hemen
hemen yalnz airet adlardr ve -an bunlardan ofiunlukla tamlama taks
olarak kullanlr.
r. : Cih Botan, era Kkan, welat Xerzan,
Bot larn blgesi, Kiklerin aireti, Xerzlerin lkesi.

Gnlk konumada, -an ekim eki, ana szckle btnleir ve atkl

durumun dnda bile, oldufiu gibi kalr: ayrca bu szckler ikinci bir bkn
de alamazlar. Yani yle denir :
Ez ji Botan tm, Botandan geliyorum, ve ji Botan denmez.
Ez me Xerzan, Xerzana gittim, ve Xerzan denmez.

Aiklama I. Daha nce defiindifiimiz bu kuraln tek istisnas, gul, glden

tremi olan gulan, mays szcfidr (ofi. efi. du.: gulan; meha gulan,
gller ay) ve gene de tekil tmle durumu ekim eki alr.
r.: Meha Gulan, Mays ay.
Nv Gulan, Mays ortas.

Bu -anl adlarn ofiu, zellikle airet adlar tamlama taks almaya elve-
rilidir.
r. : Mirdsann Gawast, yerleiklemis Mirdsanlar.
Berazann Serhedan, Serhedanl Berazanlar.
Botaniya Jorn, Yukar Botan (burada nin ortaya ktfin belir-
telim).

96
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 97

AIKLAMA II. Bu -anl szckler arasnda xwalan ve apan szckleri-

ne bir gz atmak ilgin olabilir. Birincisi xwal, daydan tremedir; kollektif
bir defier tar ve babas yabanc bir gruptan kar alm birine gre ; gerek
bir aile bafi olmadfi halde bu erkekler evlenme yoluyla akraba olmu
saylrlar. Ayn ekilde apan (ap, amcadan) szcfi ile babann btn
karde ocuklar (amca ofilular) kasdedilir. yle denir :

Xalann min, daylarm.

Apann min, amcalarm.
Ama: xwaln min, (z) daylarm.
Apn min, (z) amcalarm.

117. Seslenme. Seslenme ekim ekleri unlardr:

a) tekil eril: -o.

Mirovo, ey adam (mirov).
Xorto, ey delikanl (xort).

b) tekil diil: -.
Dotmam, ey amca kz (dotmam).
Xwik, ey bac (xwik).

c) iki cinsten de ofiul: -ino.

Mirovino, ey adamlar (mirov).
Xortino, ey delikanllar (xort).
Dotmamino, ey amca kzlar (dotmam).
Xwikino, ey baclar (xwik).

Seslenme tekil eril ve ofiul lo, tekil diil l nlemi getirilerek de yapla-
bilir.
r. : Lo xorto, ey delikanl.
L dotmam, ey amca kz.

AIKLAMA I. ofiul seslenme ekimi gel nlemi ile de yaplabilir. O

zaman bu nlem yalnz ofiulun efiik durumu ekim eki alan szcfin nn-
de yer alr.

97
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 98

r. : Gel mirovan, ey adamlar (mirovino yerine).

Gel Kurdan, ey Krtler (Kurdino yerine).
Gel nlemi gel, grup szcfinden gelir (digel, ile edat da ondan gelir).
Baz Gney afizlarnda bu szck sonek durumunda geer ve ofiul devi grr.

AIKLAMA II. Seslenmede kullanmlarnn sklfi nedeniyle baz adlar,

yaln durumdayken de bu durum ekini korurlar.
r.: Biro, Misto, Mio, Soro, Prto, Rindo, zel adlar.
Kalo, ihtiyar (kal dan).
Rind, Gul, Baz, kadn zel adlar.

Ayrca baz erkek zel adlar, bazen eril seslenme taks, bazen diil ses-
lenme taks alarak bir eit yan yana bulunurlar. Birok kadn zel adlar
ayn zellifii gsterir.
r. : Bbo ve Bb, Beso ve Bes, Misto ve Mist, erkek zel adlar.
Xec ve Xeco, Bz ve Bzo, Naz ve Nazo, kadn zel adlar.

Bu adlarn eril biimleri, kadn olsun erkek olsun, ancak soylu kiilere
hitap edilirken kullanlr. Buna karlk, diil biimleri sradan insanlar iin-
dir. rnefiin bir afia ofiluna Bb, ama sradan birine Bbo; soylu bir kza
Xec, ama bir kyl kzna Xeco denir.

AIKLAMA III. Daha nceki aklamada belirttifiimiz gibi -o seslenme taksn

srekli olarak koruyan szckler, tekil efiik durumdayken defiimezdirler; ger-
ekten, byle hibir szck artk bir ad ekim eki alamaz. Ve yle denir :
Hesp Mio, Mionun at (efi. du.).
Kea kalo, ihtiyarn kz (efi. du.).

Ama yaln efiik durumda -o taksnn atlmasyla yaln ad farkllaabilecek

ve szck gene ilk biimini alacaktr.
r. : Kal hat, ihtiyar geldi.
Mo , Mio gitti.

AIKLAMA IV. Normal olarak her durumda -o seslenme ekim ekiyle kul-
lanlan szckler tamlama taks alabilirler.
r. : Prtow Biro, Bironun ofilu Purto.
Sorow rvan , rwanl Soro.

98
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 99

118. Daha nce tamlama taks alm olan hibir szck ad ekim eki
alamaz.
r. : Ez hesp Soro dibnim, ben Soronun atn gryorum.
L dotmama delal, ey sevgili amca kz.

119. zet tablo.

A Eril; rnekler: mirov, adam; hesp, at.

Tekil ofiul

Yaln Mirov Mirov

Hesp Hesp
Tmle durum Mirov Mirovan
Hesp yada hsp Hespan
Seslenme Mirovo Mirovino

B Diil; rnek: dotmam, amca kz.

Tekil ofiul

Yaln Dotmam Dotmam

Tmle durum Dotmam Dotmaman
Seslenme Dotmam Dotmamino

120. Bir nl ile sona eren szcklerde ad ekimi. Son harfi nl olan
szcklere ad ekim eki eklenmesi, daha nce taklar hakknda anlattfimz
olgulara (bk. Bl. IV) ok benzeyen olgular yaratr. Ama bu durumlarda dahi
bzlm biimlerin genellikle, kullanlma olanafi bulundufiu takdirde
dzgn biimlere tercih edildifiine iaret etmek gerekir.

AIKLAMA I. Sz konusu szcfin nne bir gsterme, belgisizlik soru

ya da say sfat geldifii zaman hibir bzlme biimine cevaz yoktur
(bk.par.115, nc bent).

99
Gramm. 22 11/01/99 12:56 Page 100

AIKLAMA II. Her gn olup bitenin tersine, benzer durumlarda, bir nl

ile sona eren szcklere tekil -o seslenme ekim ekinin eklenmesin genellik-
le bir bafilant nsznn ya da bir bzlme olgusunun ortaya kmasna yol
amaz. Bu onun a, e, , olu szcklere eklenmesi sonucunda ortaya kan
kesinti normal saylr; yalnz sondaki nlsnden sonra bafilant ysi zorun-
ludur. Dolaysyla bu y, foneminin biiminde telaffuz edildifiini blgeler-
de bu nlden sonra muhakkak gelir (bk. par.20).
te yandan, akmal bafilant genel kurallarna bir baka istisna daha
vardr; her iki cinsin ofiul seslenme ekim eki -ino, nl ile sona eren bir
szcfie eklendifii zaman, y ya da wden defiil, nden destek alr.

121. -a l s z c k l e r. ki saynn efiik durumunda bafilant

nsz ydir; bzlm biimler tekil iin - ve iki cinsin ofiulu iin -an
verirler. Seslenmeye gelince, bzlmeye yalnz ofiul iin cevaz vardr.

1) -al szckler.

ERL DL
r. : zava, damat r. : ira, lamba
Dzg. bi. Bzlme Dzg. bi. Bzlme
Efi. du. tek. zavay zav iray ir
Sesl. tek. zavao iray ir
Efi. du. ofi. zavayan zavan irayan iran
Sesl. ofi. zavanino zavano iranino irano

2. -eli sozckler.

ERL DL
r. : pale, orak. r. : perde, perde.
Dzg. bi. Bzlme Dzg. bi. Bzlme
Efi. du. tek. paley pal perdey perd
Sesl. tek. paleo perdey perd
Efi. du. ofi. paleyan palan perdeyan perdan
Sesl. ofi. palenino paleno perdenino perdeno

100
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 101

AIKLAMA I. Franse, Sriye, Tirkiye gibi baz -eli zel adlar dzgn
biimde efiik duruma girerler, son eleri, bafilant ysiyle bitien bir -a ile
uzar, yle olur: Fransay, Sriyay, Tirkiyay.

AIKLAMA II. -e ye da -a ile sona eren eril adlarn tekil efiik durumunun
bzlmeye ufiramas, aslnda, par. 114teki kuraln zel durumundan baka
bir ey defiildir.

122. -li szckler. Son nl -nin yerini e alnca bafilant nsz

ydir. Tmle durumu iin bzlmeye yalnz tekil halde cevaz vardr; her iki
cins iin - oldufiundan szcfin grnm defiimemi kalr. Seslenme
durumu iin ofiul halinde bir bzlme biimine cevaz vardr.

ERL DL
r. : malxwe, mal sahibi. r. : d, ana.

Dzg. bi. Bzlme Dzg. bi. Bzlme

Efi. du. tek. malxwey malxw dey d

malxwiy diy
Sesl. tek. malxwo dey
diy
Efi. du. ofi. malxweyan deyan
malxwiyan diyan
Sesl. ofi. malxwnino malxwno dnino dno

123. -li szckler. Son nl nin yerini i alrken bafilant nsz

daima ydir. Bzlme olanafi ancak tekil erilin tmle durumu iin geerli-
dir (szcfin grnm defiimez kalr) ve ofiulun seslenme durumu iin
vardr.

101
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 102

ERL DL
r. : rw, yolcu. r. : keban, ev kadn.
Dzg. bi. Bzlme Dzg. bi. Bzlme
Efi. du. tek. rwiy rw kebaniy
Sesl. tek. rwiyo kebaniy
Efi. du. ofi. rwiyan kebaniyan
Sesl. ofi. rwnino rwno kebannino kebanno

124. lu ve -olu szckler. Efiik durumda bafilant nsz normal ola-

rak wdir (baz afizlarda y, bk. par. 19-20); wnin nnde, son nl nun
yerini i alr; o hibir defiiiklifie ufiramaz. Bafilant nsz olarak ynin kul-
lanm, son nl yu ya da oyu defiimez brakr. Dofiu afizlarnda -lu eril
szcklerin tekil seslenme durumunda bir bafilant ysi ortaya kar.

Kabul edilebilir yegne bzlmeler, -lu ve -olu szcklerin ofiul ses-

lenme durumuyla ve -olu eril szcklerin tekil seslenme durumuyla ilgilidir.

1) -lu szckler.

ERL DL
r. : r, yz, ehre. r. : xwes, kaynana.

Dzg. bi. Bzlme Dzg. bi. Bzlme

Efi. du. tek. riw xwesiw

ry xwesy
Sesl. tek. ro xwesiw
ryo xwesy
Efi. du. ofi. riwan xwesiwan
ryan xwesyan
Sesl. ofi. rnino rno xwesnino xwesno

102
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 103

2) -olu szckler.

ERL DL
r. : zaro, ocuk. r. : co, ark, kanal.

Dzg. bi. Bzlme Dzg. bi. Bzlme

Efi. du. tek. zarow cow

zaroy coy
Sesl. tek. zaroo zaro cow
coy
Efi. du. ofi. zarowan cowan
zaroyan coyan
Sesl. ofi. zaronino zarono conino cono

125. S o n h e c e s i - i i e r e n s z c k l e r . Bu szck-
lere durum ekim eklerinin eklenmesinin dofiurdufiu olgular, yukarda (par.
109) taklarla ilgili olarak iaret edilenlerle ayndr.

A t a s z . Bav hirsim dixwe, drann kur disekihin, baba koruk

(olmam zm) yiyince ofilun dii kamair.

103
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 104

VI. AD EKM
BELGSZ DURUMDAK ADIN EKM

126. zne durum. ad fazladan hibir ek almadan sadece tak alm ola-
rak kalr.
a) Eril tekil:
Mirovek, bir adam (mirov).
Hespek, bir at (hesp).
b) Diil tekil:
Dotmamek, bir amca kz (dotmam)
Mehnek, bir ksrak (mehn).
c) ki cinste ofiul:
Mirovin, adamlar.
Hespin, atlar.
Dotmamn, amca kzlar.
Mehnin, ksraklar.

127. Tmle durumu ya da efiik durum. Szcfie nceden sonek ola-

rak eklenmi takya ayrca eklenen ekimekleri normal olarak belgisiz
durumdaki ad etkileyecek eklerdir.
a) Eril tekil: -.
Ez mirovek dibnim, bir adam gryorum.
Ez hespek dikirim, bir at satn alyorum.
b) diil tekil: -.
Ez dotmamek dibnim, bir amca kz gryorum.
Ez mehnek dikirim, bir ksrak satn alyorum.
c) ki cinsten ofiul: -a.
Ez mirovina (hespina, jinina, mehnina) dibnim, adamlar (atlar,
kadnlar, ksraklar) gryorum.

104
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 105

AIKLAMA I. Belgisiz ofiul efiik durum -a ekim eki normal -an ekim
ekinden baka bir ey defiildir, sadece n dmtr.

AIKLAMA II. Belgisiz durumdaki adlar seslenme durumuna giremez.

AIKLAMA III. Hevrkanlarn konumasnda (Tor Abidin) belgisiz

durumdaki adlarn ofiul efiik durumunun ok zel bir biimi saptanmtr.
Bu durum eril iin takya - ve diil iin takya - ekim eki eklenerek yaplr.
Normal biimle birlikte kullanlr, ama ksmi bir anlam ifade eder.
r. : Avin bide min, bana su (av, di.) ver.
Gotin bide min, bana et (got, er.) ver.
teki afizlarda yle denir :
r. : Av (ya da av) bide min, bana su ver.
Got (ya da got) bide min, bana et ver.

AIKLAMA IV. -in belgisizlik taks kullanmayan afizlarda (bk. par.110),

ofiulun efiik durumunun -ina taksnn yerine aafidaki atlar kullanlr:
Ez hespina dibnim yerine: ez hinek hespan dibnim, (baz) atlar
gryorum.
Ez carina diim nr, baz baz ava gidiyorum yerine: yek caran ez
diim nr, baz kereler ava gidiyorum.
Yekin bu zel kullanm, ofiul, yalnz tmle durumu iin geerlidir.
Yek hesp ya da yek car ifadesi hespin ve carin iin iin asla kullanlmaz.

128. Bir ekim ekini varlfi belgisizlik taksndaki nlnn dmesine

neden olabilir, szckler u biime girer :

Hespek iin, hespk, bir at (tek. efi. du.).

Mehnek iin, mehnk, bir at (tek. efi. du.).
Mirovina iin, mirovna, adamlar (ofi. efi. du.).

Ama bu dme her zaman mmkn defiildir. Nitekim, mehn durumun-

da, mehnina yerine mehnna denmez. Gerekten, mehnnann
ksaltlm biimi mehna olacaktr, nk Krtede ikilenmeye (ikizlifie)
cevaz yoktur (bk. par. 64). O zaman da szcfin belirgin efiik durumu bel-
gisiz efiik durumundan ayrt etmek kabil olmayacaktr (mehnan iin meh-

105
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 106

na). Benzer nedenlerle, lek (inek), mirk (tavuk) ,vb. szcklerin tekil
tmle durumu, belgisiz iin lekek, mirkek, vb. olacaktr ve asla le-
k ya da mirk, vb. olmayacaktr.

129. -al, -eli, vb. szcklerin belgisiz durumdaki ad ekiminin belirtil-

mesi gereken hibir zellifii yoktur. Zaten belgisizlik taks tamakta olan bu
szcklere (bk;par. 103 ve dv.) zel ekimeklerinin eklenmesi yeter.
r. : Paleyek (ya da palak, palk, palek), bir orak, palenin tekil
efiik durumu.
Cowek (ya da coyek, cok), bir ark, conun tekil efiik durumu.

130. zet tablo.

Eril Diil
Tekil yaln Mirovek Dotmamek
Hespek Mehnek
Tekil efi. du. Mirovek Dotmamek
Hespek Mehnek
ofiul yayn Mirovin Dotmamin
Hespin Mehnin
ofiul efi. du. Mirovina Dotmamina
Hespina Mehnina

Atasz. Mal din qila mran e, koa boynuz ne ise dnya mal da
insan iin odur.

106
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 107

VII. AHIS ZAMR 1

131. ahs zamiri kii, iki cins ve iki say ierir. Tpk ad gibi eki-
mekleri alr.
a) zne durumunda ahs zamiri :
ER. VE D. TEKL ER . VE D. OflUL
Ez, ben. Em, biz.
Tu, sen. Hon (hn), siz.
Ew, o; Ew, o.

b) Tmle durumunda ahs zamiri :

TEKL OflUL
Min, beni. Me, bizi.
Te, seni. We, bizi.
W, onu (er.). We, sizi.
W, onu (di.). Ewan, wan, onlarn.

AIKLAMA. ofiul ikinci sahs zamiri, baz afizlarda aagdaki ok eski

biimleri ierir: hing (hon yerine zellikle Behdnandan kullanlr), hewe
(we iin zellikle Botandan sylenir).
132. a h s z a m i r l e r i n i n k u l l a n m . Genel olarak,
nc ahs zamiri cmlede, tekrarndan saknlmak istenen her adn yeri-
ni alr.

Yaln ahs zamiri geisiz fiillerin btn zamanlarnda zne olarak ve

geili fiillerin nc grup zamanlarnda zne olarak kullanlr (bk. par. 142).

1
Bu blmde yalnz ahs zamirleri, dnl zamirler ve karlkl zamir-
ler incelenecek, iaret zamirleri ile baka bir blmde ele alnacaktr.

107
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 108

r. : Ez tm, ben geliyorum (hatin, gz. fiil).

Ez hatim, ben geldim (hatin, gz.).
Ez dibnim, ben gryorum (dtin, gl.).

Tmle durumunda ahs zamiri geili fiillerin ilk iki grup zamanlarnn
ekmeye yarar (bk. par. 185).
r. : Min dt, ben grdm (dtin, gl.).
We dt, siz grdnz (dtn, gl.).

Hep tmle durumunda olmak zere, ad bkn alm adlarla ayn

koullarda gene tmle rol oynar.
r. : Tu min dibni, sen beni gryorsun.
Ji bona te, senin iin.

AIKLAMA. ahs zamirlerini kullanm hakkndaki bu zet aklamalar

Geili fiile ve Fiilin Uyumuna ayrlm olan blmlerde ele alnp tamamla-
nacaktr.

133. Efiik durumdaki ahs zamiri iyelik (mlkiyet) rol oynar. Benim
vb. demek iin ada, cinse ve sayya uygun olarak atl durumdayken belirt-
me ya da belirsizlik taks bititirilir ve arkasndan efiik durumdaki zamir
getirilir.
r. : Hesp min (te, w, w, me, we, wan), benim (senin, onun,
onlarn, vb). ksraklarm, ksraklar, vb. hespn min, mehna min, meh-
nn min.

Belgisizlik taks alms adlarla atlar da yle olur :

Hespek min (te, w, w, me, we, wan), bana ait bir at, sana ait bir
at, vb.
Hespine min (te, w, w, me, we, wan), bana ait atlar, sana ait
atlar, vb.
Mehneke min (te, w, w, me, we, wan), bana ait bir ksrak, sana
ait ksrak, vb.
Mehnine min (te, w, w, me, we, wan), bana ait ksraklar, sana
ait ksraklar, vb.

108
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 109

134. zamiri. Tekil nc ahsta ve efiik durumda, ahs zamiri-

nin, ancak aafidaki hallerde kullanlan ve iki cinste de ortak olan ksa bir
biimi vardr :

a) Dofirudan bir fiile bafil dolayl tmle.

r. : Min got w (ya da w) yerine, min got , ben ona dedim.

Ez didim w (ya da w) yerine, Ez didim , ben ona veriyorum.
Min da w (ya da w) yerine, min da , ben ona verdim.

Yukardaki rneklerde de anlalacafi gibi , zorunlu olarak, bafil oldufiu

fiilden sonra gelir. Yazda, kendinden nce gelen szcfie sonek olabilir ve bu
kullanm yaygnlama efiilimindedir.
r. : Min got.

b) Bir edatla bafilantl dolayl tmle.

Bu takdirde aafidaki gibi bzlmeler olur:

P ya da v (bi w, bi w yerine) onunla (er. ve di.).
J (ji w, ji w yerine), ondan (er. ve di.).
L (li w, li w yerine), onun stne (er. ve di.).
T (di w di w yerine), r. : t re, onun arasnda (er. ve di.).

Daha ileride grecefiimiz gibi (Bl. XXII), btn bu bzlm biimler

eitli edatlarla birlikte kullanlr.
r. : J re, ona (er. ve di.), ji w re, w re yerine.
P re, onunla (er. ve di.), bi w (w) re yerine;
Ayrca p ya da v, j, l, t bzntleri bir eit
nek olutururlar.

AIKLAMA. ayn ilevi grmek zere, efiik durumdaki v, v (evden),

w ve w (ewden) iaret (gsterme) zamirlerinin yerine de kullanlabilir.

135. Dnl ahs zamiri. Krtede de Trkede oldufiu gibi bir

kendi (xwe) zamiri vardr, iki cinsin (er. ve di.) ve iki saynn (tek, ve
ofi.) ahsnda da hep ayn biimde (xwe) kullanlr ve daima Trke
kendi ilevi grr.

109
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 110

Xwe bir cmlenin iinde tmle olarak kullanlan ve ister

dofirudan, ister rtl biimde zneyi temsil edecek olan her zamirin
yerini tutar.

Yani Xwe, gerek dofirudan ya da dolayl fiil tmleci, gerekse ad tmleci

(iyelik) olarak kullanlabilir.

136. X w e n i n f i i l t m l e c i o l a r a k k u l l a n m .

Xwe, ayrm gzetmeksizin, ama zorunlu olarak fiil tmleci ilevi grr-
ken btn ahs zamirlerinin yerini tutar, yeter ki bu zamirler cmlede zne
ya da zne gurubu halinde bulunsunlar. Baka bir deyili, xwe, fiil tmle
zamiri ne kullanlrsa o kadar kullanlabilir.

OLAflAN ZAM RLERN xweNN KULLANIMI

KULLANIMI

Ez te dibnim, ben seni gryorum Ez xwe dibnim, ben kendimi gr-

(zne: ez, l. ah.; tml.: te, 2. ah.). yorum (z. ve tml.: 1. ah., tek.)

Ew te dibne, o seni gryor (zne: Tu xwe dibni, sen kendini

ew, 3. ah. tek.; tml.: te, 2. ah. gryorsun (z. ve tml.: 2. sah.
tek.). tek).

Ew w dibne, o onu gryor Ew xwe dibne, o kendini gryor

(z. ve tml.: 3. ah. tek., ama her (z. ve tml.: 3. ah. tek., ayn kiiyi
biri ayr bir varlfi temsil eder). temsil ederler).

Hon me dibnim, siz bizi gryor- Em xwe dibnin, biz kendimizi

sunuz (r.: 2. ah; ofi.; tml.: 1. gryoruz (z. ve tml.: 1. ah.
ah. ofi.). ofi.).

Em ji we re got bikirin, biz size Hon ji xwe re got bikirin, siz

et satn alacafiz. kendinize et satn alacaksnz.

110
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 111

Ew mase li ber wan datnin, onlar Ew mas li ber xwe datnin, onlar
masay onlarn nne koyuyorlar masay kend nlerine koyuyorlar.
(z. ve tml.: 3. ah. ofi., ama ayr (z. ve tml.: 3. ah. ifi., ayn
kiileri temsil eden. kiileri temsil eden).

Yukardaki rneklerde yer alan fiillerin hepsi cnc grup zamanlarla

ekilmi geili fiillerdir. ki birinci grup zamanlaryla da xwenin kullanm
kurallar ayndr.

Me xwe and, biz kendimize ac verdik.

Min xwe dt, ben kendimi grdm..
We ji xwe re got kir, siz kendinize et aldnz, vb.

AIKLAMA II. Xwe bir ofiulu temsil etse bile, onun tmle oldufiunu
gemi zaman geili fiilleri, zneleri ifade edildifii taktirde, daima tekil kalr.
Buna karlk, zneler rtl ise, ofiul uyumu yaplr.

r. : Wan bila sebeb xwe aciz kir, onlar bouna kendilerini

rahatsz ettiler.
Bila sebeb xwe aciz kirin, ayn anlam.

137. X w e n i n i y e l i k ( m l k i y e t ) z a m i r i o l a r a k
kullanm.

Yukarda anlatlan kurala uygun olarak xwe, zamirleri temsil ettikleri

szck ya da szckler cmlede tek zne ya da bir zne gurubu oldufiu tak-
tirde btn ahs zamirlerinin (min, te vb.) yerini alr. Aafidaki rnekler
xwenin bu kullanm ile olafian iyelik zamirlerinin kullanm arasnda ayrm
yapma olanafi safilayacaktr.

OLAflAN YELKLER xweNN KULLANIMI

Hesp min boz e, benim atm boz- Ez hesp xwe dibnim, ben kendi
dur (zne: hesp). atm gryorum (zne: ez).

111
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 112

Kitba te giran e, senin kitabn Tu kitba xwe dixwn, sen kendi

afirdr (zne: kitb). kitabn okuyorsun (zne: tu).

Gund w dr e, onun ky uzaktr Ew die gund xwe, o kendi ky-

(zne: gund). ne gidiyor (zne: ew).

Kon me re e, bizim adrmz Em di kon xwe de ne, biz kendi

karadr (zne: kon). adrmzdayz (zne: em).

Dotmama we hat, sizin amca Hon bi dotmama xwe re herin,

kznz geldi (zne: dotmam). kendi amca kznzla gideceksiniz
(zne: hon).

Ez bajar wan nas dikim, ben Ew ji bajar xwe dernakevin,

onlarn kentini biliyorum (zne: ez). onlar kendi kentlerinden kmyor-
lar (zne: ew).

Aafidaki cmlelerden her birinde birok zne var, xwe onlarn

tmnn birden yerini tutar.

Soro Lezgn bi bav xwe re diaxvin, Soro ile Lezgn kendi baba-
laryla konuuyorlar.

Ez tu, em diin cem cran xwe, ben ve sen, kendi komumuza

gidiyoruz.

Te Cemd, we bstan xwe av da, sen ve Cemd, kendi bahenizi

suladnz.

yelik znelerin tm iin defiil de ilerinden yalnz biri iin sylenecek-

se artk xwe kullanlmaz. O zaman ona zg ahs zamirine bavurmak gere-
kir.

r. : Min te, me keriy te an gund, ben ve sen, senin sry kye

gtrdk (bu cmlede, keriy xwe kendi anlamna gelirdi).

112
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 113

Ayn ilke gerefiince, bir cmle birok zne ierdifii zaman, xwe ancak,
znelerin hepsi ayn ahstan iseler ve ondan nce geliyorlarsa, onlardan
biriyle iyelik ats kurarak hepsinin birden yerini tutabilir. Aksi taktirde zel
ahs zamirinin bkl biimi kullanlacaktr.

r. : Soro Lezgn deya xwe hatin, Soro, Lezgn ve anneleri

geldiler.
Ez deya xwe hatin, ben ve kendi annem geldik.

Aafidaki cmlelerde, iyelikler gerek znelerden yalnz birini gerek

defiiik ahslardan birok zneyi temsil ettifiinden xwe ie karamaz.

Ez, tu deya min em n, ben, sen ve benim annem gittik.

Soro, Lezgn deya w hatin, Soro, Lezgn ve annesi
(Lezgnin annesi) geldiler.
Ez, tu deya te, em n, ben, sen ve senin annen gittik.
Ez, tu deya me, em n, ben, sen ve annemiz gittik.
Em, hon deya we, em n, biz, siz ve sizin anneniz gittik.
Em, hon deyn me, em n, biz, siz ve annelerimiz gittik.
Em, Soro deya w (me), em n, biz, Soro ve onun (bizim) annesi
(annemiz) gittik.

138. x w e n i n k u l l a n m n a b a k a r n e k l e r .

Aafidaki cmleler, ierdikleri nanslar nedeniyle, xwenin kullanmna

okuyucuyu biraz daha altrmak iin seilmitir:

Ew dersa xwe dixwne, o kendi dersini okuyor.

Ew dersa w dixwne, o dersini okuyor (bakasnn dersini).
Ez te bray te dibnim, ben (sizi) gryorum, seni ve kardeini.
Ez te bray xwe dibnim, ben (sizi) gryorum, seni ve kendi
kardeimi ( xwe cmlenin znesi olan ezin yerini tutmaktadr ve min iin
konmutur).

113
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 114

yle de sylenebilir :
Ez we bray we dibnim, ben (sizi) gryorum, sizi ve kardeinizi
(we burda iki kez tmletir, ama zneyle bafilantl defiil).
Ez we bray me dibnim, ben (sizi) gryorum, sizi ve kardeinizi
(ikinci tmle, me, ofi. 1. ahstr, oysa zne ez, tekil 1. ahhstr; bu neden-
le xwe kulanlmaz).
Ez pez me dirnim, koyunlarmz otlatyorum (bir nceki rnekte-
ki ayn olgu).
Ez pez xwe dirnim, kendi koyunlarm otlatyorum (burada xwe,
zneyi (ez) temsil eden min iin konmutur).
Ez xwka te, em hatin, ben ve senin kz kardein geldik (tmle
olan te, burada zne ezi temsil etmez).
Ez bav xwe, em hatin, ben ve benim babam geldik (burada xwe,
zneyi (ez) temsil eden min konmutur).

AIKLAMA. Baz Bat afizlarnda (Firat, Malatya, Harput, Suru, Roha,

vb.), cmlede zneyi temsil etsin etmesin, iyelik rollerinde nc ahs
zamirlerinin hepsinin yerini tutar. rnefiin yle denir: xank xwe heb,
onun bir evi vard (xank w heb yerine).

139. de zamir. Afizlara gre aafidaki biimlerde olur :

HEV YEK K
hevdin, yekdin, kdin,
hevd, yekdi, kdi,,
hevdi, yekdi, kdi,
hevdu (d), yekdu (d), kdu (d),
hevd. yekd. kd.

Lehelerde difierlerinin de ok yaygn olmsna rafimen, ksalklar nede-

niyle hev, yek, k biimleri yazl dilde tercih edilmektedir. Bat afizlar
yalnzca hevi ve ikizlerini kullanrlar. Yek, k ve bunlarn defiisik biimleri
yalnz birka Dofiu afiznda kullanlmaktadr. Aafidaki rneklerde zellikle

114
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 115

hevi kullanacafiz. Bununla birlikte, her yerde onun yerine hevdin, yek-
din, kdin, vb.lerinin kullanlabilecefii de gzden rak tutulmamaldr.

AIKLAMA. ofiul zamir yle yazlr: hevudin, hevdu, vb.

1 4 0 . Ede zamir defiimezdir. Xwe ile ayn koullarda kullanlr, ama
kolektif olarak btn zne gruplarn temsil eder; zne gruplar aka ya da
st rtl ifade edilmi olabilir, birbiri zerinde karlkl etki yapabilir ya
da karlkl ilikilerle birlemi olabilir, ama ne olursa olsun, ayn cmlenin
iinde tmle gibi btnyle yenilenmi bulunmaldr.

1) Hevin dolaysz ya da dolayl fiil tmleci olarak kullanlm.

Hevin kullanmnn xweinkinden farkl nanslar ortaya koymak iin
burada par. 136-138deki rnekleri yeniden ele alacafiz.

xwe KULLANIMI hev KULLANIMI

Em xwe dibnin, biz kendimizi Em hev dibnin, biz birbirimizi

gryoruz. gryoruz.

Hon ji xwe re got bikirin, siz Hon ji hev re got bikirin, siz bir-
kendinize et satn alacaksnz. biriniz iin et satn alacaksnz.

Gemi zaman iin geili fillerle durum yle olacak :

Me xwe dt, biz kendimizi grdk. Me hev dt, biribirimizi grdk.

We ji xwe re got kir, sizler kendi- We ji hev re got kir, sizler birbir-
nize et satn aldnz. lerinize et satn aldnz.

Fiil tmleci olarak hevin kullanmna baka rnekler:

Em hev nas dikin, biz birbirimizi (ya da birbirilerimizi) tanyoruz.

Soro Lezgn bi hev re daxvin, Soro ve Lezgn (birbiriyle) sohbet
ediyorlar.
Em carina diin cem hev, bazen birbirimize gidiyoruz.

115
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 116

Em hero dersn xwe ji hev dipirsin, derslerimizi her gn birbirimize

soruyoruz ;
Me hevd nas kir, biz birbirimizi tandk.
Zn Gul hev ma kir, Zn ve Gul ptler.

AIKLAMA I. Dolaysz tmle iin hev alm olan, gemi zamana ait her
geili fiil, znesi ifade edilmise tekil kalr. zne rtl ise ofiulla uyum
yaplr.

r. : Dibjin ko wan hevdin dt, birbirlerini (ya da birbirini)

grdkleri syleniyor.
Dibjin ko wan hevdin dtin, ayn anlam.

AIKLAMA II. lerde Bl. XVte grecefiimiz gibi ofiul zaman fiil deyim-
leri ve bileik fiiller yapmaya yarar.

r. : Li hev hatin, mutabk kalmak, anlamak.

Bi hev n, kavga etmek.
Li hev siwar kirin, kurmak, birletirmek, monte etmek.

Bir cmlede hev, cmlenin mantki znesini defiil de bir tmleci temsil
ettifii takdirde bu fiil deyimlerinden birinde yer alyor demektir.

r. : Ez wan ji hev nas nakim, onlar birbirlerinden ayrt etmiyorum

(ji hev nas kirin, ayrt etmek).
V tifing ji min re li hev siwar bike, bu tfefii bana kur (li hev
siwar kirin, kurmak).

116
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 117

xwe KULLANIMI hev KULLANIMI

Em di kon xwe de ne, biz kendi Em di kon hev de ne, biz birbiri-
adrmzn altndayz. mizin adrnn altndayz.

Hon bi dotmama xwe re herin, Hon bi dotmamn hev re herin,

siz kendi amca kznzla gideceksi- siz birbirinizin amca kzlaryla gide-
niz. ceksiniz.

Ew li bajar xwe diin, onlar Ew li bajarn hev diin, her bir

kendi kentlerine gidiyorlar. brnn kentine gidiyor (ya da
birbirlerinin kentlerine gidiyorlar).

Hevle belirtilen szckler daima ofiuldur, olmayan ki ancak tekil kul-

lanlabilen soyut szckler olalar.
Hevin iyelik olarak kullanmna baka rnekler:
Em ap pismamn hev nas dikin, biz birbirimizin amcalarn ve amca
zadelerini tanyoruz.
Em brayn hev in, biz birbirimizin kardeiyiz.
Tu Zn, hon xweh brayn hev in, sen ve Zn, bac kardesiniz.
Ew, diin maln hev, biz biribirimizin evlerine gidiyoruz. Li li viy
man, birbirinin gelmesini beklediler. (Hv, soyut oldufiundan ancak tekil
olarak kullanlabilir).
Ferzo Biro qala hev dikir, Ferzo ve Biro birbirinden sz ediyorlard
(bileik fiil qal kirindeki qal, soyut oldufiunddan ancak tekil olarak kul-
lanlabilir).

3) Hevin edat tmleci olarak kullanm.

Bi, di, ji edatlaryla atlan hev (ya da k) zamiri ofiunlukla aafidaki

gibi bzlme yapar :

117
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 118

Bi hev ya da bi k yerine, pev, pk ya da vk.

Di hev ya da di k yerine, tev ya da tk.
Ji hev ya da ji k yerine, jev ya da jk.
Li hev ya da ji k yerine, lev ya da lk.

Bu bzlmeler normal atlarn kullanldfi gibi kullanlr, ama ayrca

rnek olarak da kullanlabilir.

A t a s z . Agir xwe e, l xwel j j dibe, at iyidir, am kl de

brakr.

118
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 119

VIII. FL
GENEL ZELLKLER

141. Krtede fiiller yaln ya da bileik olabilir. Mastar (adfiil) halin-

deyken yaln fiiller
a) bir kk ;

b) bir fiil eki ierirler.

r.: Hat-in, gelmek.
Xist-in, drmek.
Xwar-in, yemek.
Kir-in, yapmak.
An-n, getirmek.
Da-n, vermek.

Bileik fiiler, fiil d baz fieler eklenerek yaln fiillerden yaplr.

Yukarda anlan rneklere bu bakmdan unlar eklenebilir :
Dahatin, inmek, (da-hatin).
Pxistin, (k) yakmak (p-xistin).
Vexwarin, imek (ve-xwarin).
Derann, retmek, karmak (der-ann).
Bazdan, komak (baz-dan).
Ava kirin, ina etmek.

Krte, yaln ve bileik fiillerden baka deyim fiillerde kullanr.

r. : Li hev hatin, anlamak, uyumak.
T derxistin, kefetmek, bulmak, tahmin etmek.

119
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 120

Bi lv kirin, telaffuz etmek.

Ber hev kirin, toplamak.

Bu balang blmnde aklanacak kurallar yukarda saylan kate-

goriye uygulanr; ama verilecek rnekle, elden geldifiince yaln fiiller
arasndan seilecektir. Bileik fiiller ile deyim filleri daha ileride ele alacafiz
(Bl. XV ve XVI).
142. at, kipleri ve zamanlar. Krte fiil ekiminde iki at (etken ve
edilgen), drt kip (bildirme, istek, dilek-art, emir) ve yaln biimler (mas-
tar ve sfatfiil) bulunur.
Yapmlar gz nne alnnca zamanlar u eitlere ayrlr :
a) mastardan yararlanlarak yaplan zamanlar (birinci grup zamanlar):
preterit (dili gemi), anlatl preterit (dili gemi hikaye), bileik zamanl
hikye, srekli bileik zamanl hikye, istek-hikye, dilek-art (1.biim);
b) salt bileik zamanlar (ikinci grup zamanlar): sanal gemi hikye,
yaklak sanal gemi hikye, n gelecek, istekrivayet, istek sanal gemi,
dilek-art (2. biim);
c) emirden yararlanlarak yaplan zamanlar (nc grup zamanlar):
imdiki zaman, srekli imdiki zaman, istek imdiki zaman, gelecek.
Fakat, tersine, sz konusu eylemin oldufiu an gz nne alnrsa zaman-
lar u eitlere ayrlr:
a) gemi zamanlar (ilk iki grup zaman, bir de n gelecek);
b) imdiki ve gelecek zamanlar (nc grup zamanlar).

143. Geili ve geisiz fiiller. Krte fiillerin kimisi geili, kimisi

geisizdir.
a) G e i l i f i i l l e r .
Dolaysz tmle alabilen her etken fiil geilidir.
r.: Kirin, yapmak.
Gotin, demek.
Dan, vermek.
Ann, getirmek.

120
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 121

Girtin, yakalamak, almak, kapamak.

Kutin, ldrmek.
Kirn, satn almak.

AIKLAMA I. Geili yaln mastarlardan yararlanlarak elde edilen

birleik fiiller, hibir zaman dofirudan tmle almasalar bile, daima geili
gurubun ekim kurallarna uyarlar (Bk. Bl. XV)
r. : Bazdan, komak (dan, vermek, geilidir).
Nimj kirin, namaz klmak (kirin, yapmak, geilidir).

AIKLAMA II. Aslnda geisiz olan lehstin, oynamak; nrn, bakmak;

axivn, konumak fiilleri baz Bat afizlarnda, yanl olarak geili fiil ekim
kurallarna uyularak ekilir.

AIKLAMA III. Dolayl tmlelerini bir edat araclfiyla alan geili fiille-
rin zellikleri ilerde, par. 190da incelenecektir.

b) G e i s i z y a d a y a n s z f i i l e r .
Bunlar asla nesne almazlar.
r. : n, gitmek.
Hatin, gelmek.
Mirin, lmek.
Ketin, dmek.
Gihatin, varmak, ermek.
Revn, kamak.
Man, kalmak.
Girn, afilamak.
Peyivn, konumak.

Geili fiiller ile geisiz fiiller imdiki ve gelecek zamanlarn eki-

minde zde kurallara, ama gemi zamanlarn ekiminde farkl kuralla-
ra uyarlar.

Dolaysyla bir fiil, geili mi, geisiz mi oldufiu nceden bilinmeden ve

ayrca mastar, emri belli olmadan ekilmez.

121
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 122

MASTAR

144. Morfolojik adan Krte mastarlar balca iki guruba ayrlr: -inli
ve -nli mastarlar. Baz fiillerin -anl ve -nlu ikizlerine ayrca yer verilme-
lidir.

-inli mastarlar.
Aafidaki itlere ayrlrlar:
a) -andinli mastarlar.
r. : andin, gndermek.
knandin, krmak.
Rijandin, dkmek, yaymak
Xwandin (xwendin), okumak, tmek.
Grldfi gibi -andinli fiillerin hepsi geilidir.
- andinli mastarlarn bir ksmnn -tinli ikizleri vardr ki, bzlme olgu-
sundan dofiar.
r. : Guvandin ve guvatin, sktrmak.
Hejmirandin ve hejmartin, saymak.
Qeirandin ve qeartin, soymak.
Hingivandin ve hingaftin, defimek, dokunmak.
Guhrandin ve guhartin, defiitirmek, dntrmek.
Bijrandin ve bijartin, semek.

Bu fiiller iin -anli ikizler ok daha seyrektir (bk. par. 146).

lerde (par. 157) - andin ekinin ettirgen fiiller oluturmaya yaradfin
grecefiiz.
b) -tinl mastarlar.
- tinl mastarlarn bir ksm geili, bir ksm geisizdir.
r. : Alastin, yalamak (gl.).
Ketin, dmek (gz.).
Bratin, kzartmak (gl.).

122
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 123

Avtin, atmak, frlatmak (gl.).

Nihrtin, bakmak (gz.).
Gestin, srmak (gl.).
Peyiftin, konumak (gz.).
c) -rinli mastarlar.
Olduka enderdir.
r. : Xwarin, yemek (gel.)
Vexwarin, imek (gl.).
Mirin, lmek (gz.).
Birin, tamak (gl.).
Kirin, yapmak (gl.).
Bu mastarlar, ofiunlukla eski -dinli biimlere tekabl etmektedir; artk
-dinli biimler gnmzde Kurmancde kullanlmamakta, ama Sorande
srmektedir: xwardinewe, mirdin, birdin, kirdin.

145. - n l i m a s t a r l a r .

-tinli fiiller gibi bunlarn da kimisi geili, kimisi geisizdir.

r. : Bezn, komak (gz.).
Barn, yafimak (gz.).
Born, gemek (gz.).
ewitn, yanmak (gz.).
Ann, getirmek (gl.).
Tirsn, korkmak (gz.).
Pirsn, sormak (gz.).
Dizn, almak (gz.).
Rn, smak (gl.).
Kirn, satn almak (gl.).
Wen, dmek (gz.).
Girn, afilamak (gz.).

-nli mastarlarn ofiu, -iyanl ya da -ihanl, -anl ve bazen de -nlu

ikizler ierirler.

123
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 124

-nli fiillerde -iyan l ya da -ihan li ikiz-

l e r.
Bunlar baz gemi zamanlarn ekiminde ie karan -ama, -ay, -aya,
-ana gibi ahs eklerinden dolay ortaya karlar.

-nli fiillerin kk bir son - tadfindan (r.: girn, afilamak gir), bu

eklerin kullanm bir bafilant nszn, yani yyi gerektirir (eitli Dofiu
afizlarnda h). O zaman nlsnn yerini i alr.

r. : Ez bigiriyama, afilasaydm (girnden).

Ez bitirsiyama (ya da bitirsiham), korksaydm (tirsnden)
Tu bibeziyay (ya da bibezihay), kosaydn (beznden).

stek ve dilek-art kplerine zg -ama, -ay, vb. (bazen -am, -ay, -a,
-an biiminde ksaltlm olarak) ahs eklerinin kullanm uygulamada bil-
dirme kipinin dili gemi ve imdiki zaman hikye zamanlarna da
yaygnlam bulunmaktadr; bu yzden iki biim bir arada yaamaktadr :
Ez giriyam ve ez girm, afiladm.
Ez tirsiyam (ya da tirsiham) ve ez tirsm, korktum.
Tu beziyay (ya da bezihay) ve tu bez, kotun, vb.

Normal olarak fiil kkne -m, -, vb. eklerinin eklenmesiyle elde edilen
bildirme kipi zamanlarnn bu -aml, -ayli, vb. ekimi, ister istemez,
afizlara gre -iyanli ya da -ihanli mastarlarn varlfin dndrmektedir.
r. : Giriyan, girihan (girn), afilamak.
Tirsiyan, tirsihan, (tirsn), korkmak.
Beziyan, bezihan (bezn), komak.
riyan, rihan (rn), otlamak.
Reviyan, revihan (revn), kamak.

Grldfi gibi -iyanl ya da -ihanl ikizler ancak gemi zaman ekimi

iin kullanlabilir ; gerekten onlarn zel emir kipleri yoktur.
r. : Giriyan, em. bigir (girnden).
Tirsiyan, em. bitirse (tirsnden).
Beziyan, em. bibeze (beznden).

124
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 125

AIKLAMA. Baz ender Dofiu afizlarnda, rnefiin Botann baz blgele-

rinde ihanl baz mastarlar gene de zel emir kipi oluumuna katlabilmek-
tedir.
r. : Arihan, em. biarihe, sancmak.
Gerihan, em. bigerihe, dolanmak, dnmek.
Ayrca -iyanl ya da -ihanl mastarlar, - nli paralel biimlerin tersine,
asla ad olarak kullanlamazlar.
Daima barna berf, kar yafi, denir, asla bariyana berf denmez.

146. - a n l i mastarlar.

Dofirusunu sylemek gerekirse, -iyanl ya da -ihanli fiiller gibi -anl

fiiller de zerk bir grup saylmaz; bunlar tmyle ikizdirler. Ama aralarndan
epeyce bir ksm, uygulamada, tredikleri ilk fiillere tamamen gmlmler-
dir.
-anl fiiller u kaynaklardan gelirler :
a) -aynli biimlerin bzlmesinden.
r. : Man, kalmak (mayn, ayn mandin).
Dan, vermek (dayn);
Zan, dofiurmak (zayn).
Pan, gzetmek, beklemek (payn).
b) -andinli ya da -tinli mastarlarn bzlmesinden.
r. : Kutan, vurmak (kutandinden).
Kolan, demek, kazmak (kolandinden).
Gan, (gihatin, gihan, kavumaktan).
Pan, sarmak (pandinden).
Niyan, nihan, iftlemek (niyandin ve nihandinden).
Kelan, kaynamak (kelandinden).
c) -nli, -iyanl ya da -ihanl ikizlerden.
r. : ran, otlamak (ern, riyan ya da rihandan).
Geran, dolamak, gezmzk (gern, geriyan ya da gerihandan).
Bezan, komak (bezn, beziyan ya da bezihandan).

125
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 126

(a) ve (b) kategorisinden -anl mastarlar zel emir kipleri ierir ki, ilgi-
li nc gurup fiillerin zamanlar normal olarak onlardan yararlanlarak
ekilir.

r. : Dan (bide), zan (biz), pan (bip), kutan (bikute), kolan

(bikole), gan (big).
mayn, dayn gibi biimler artk hi kullanlmamaktadr ve emir kipleri
de kullanmdan kalkmtr.

AIKLAMA I. stisna olarak, mann bimne biiminde emiri vardr ki,

eski mandine tekabl eder.

AIKLAMA II. Bu -anl mastarlarn ofiul, -nl ya da -andn l biimle-

re paralel olarak ad halinde kullanlabilir.
r. : Man ya da mayn, ikamet.
Dan ya da payn, verme.
Pan ya da dayn, bekleme, gzetme.
(c) kategorisindeki -anl mastarlarsa, tersine, asla ad olarak
kullanlmazlar; zel emir kipleri olup olmadfi da sylenemez, nk olsayd
da -nli biimlerin normal emir kipleriyle karrd.
r. : ran ve rn, em.: bire.
Geran ve gern, em.: bigere.
Bezan ve bezn, em: bibeze.
147. n l u mastarlar.

ok ender olan -nlu fiiller de -nli ya da -inli fiiller kadar ikizlidirler.

r. : Bn, olmak (byn ya da bwnden).
n, gitmek (yinden; ndin bugn de Diyarbekirde
kullanlmaktadr).
Sn, bilemek (stinden).
Dn, svamak (dynden).
Cn, ifinemek (ctinden).
Pn, sepilemek (pynden).
Dirn, biip kaldrmak, dikmek (dirtinden).

126
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 127

Bn (bibe) ve n (bie) fiilleri kesin olarak byn (ya da biwn) ve

yin (ya da ndin) biimlerinin yerini alm durumdadr. Yalnz yn,
Botann baz blgelerinde, gemi zaman olarak ekilmektedir.

AIKLAMA. Byn ve yn (Diyarbekirde ndin) mastarlarnn ad

olarak kullanm geerlidir.
Sn, dn, dn, pn, dibn fiilleri yalnz gemi zamanlar iin ekilir,
emir kipleri olan bis, bid, bip, bidir da stin, dyin, ctin, pyn,
dirtin fiillerininkiyle ayndr.

EMR

148. Yaln fiillerin emir kipinin tekil ikinci sahs, fiil kknn nne
bi- nceki getirilerek ve mastar ekinde de tipine gre defiiiklikler
yaplarak elde edilir.
r. : Birn, kesmek; bi-bir-e, kes.
Birin, tamak; bi-b-e, ta.
randin, otlatmak; bi-r-ne, otlat.
Hejmartin, saymak; bi-hejmr-e, say, vb.
Esasen nadir olan birka istisna hesaba katlmazsa Krtede emirlerin
hemen hemen hepsi dzgn kuralldr. Ama gene de nemli lde eitlilik
gsterirler; bu nedenle aafidaki paragraflarda belirtilen bilgiler yava yava
bellenmeye, kavranmaya allmaldr.
AIKLAMA. Konuma dilinde ofiu zaman emirdeki -e eki atlr. Were,
bixwaze, birevne, bimale, bikoje, vb. yerine wer, bixwaz, birev, bimal,
bikoj denir.
Bu uygulamaya yaz dilinde ancak iirde cevaz edilir.

1 4 9 . -andinli fiillerde emir. Emirde, bu fiillerin -andin eki, yerini istis-

nasz -neye brakr.
r. : andin, gndermek, bine.
Revandin, karmak, birevne.
Weandin, silkmek, sarsmak, biwene.

127
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 128

Standin, almak, bistne.

ewitandin, yakmak, biewitne.
Pijandin, piirtmek, bipijne.
Gihandin, vardrmak, bigihne.
Hingivandn, defimek, dokunmak, bihingivne.
Hrandn, fitmek, bihrne.
Kezixandin, budamak, bikezixne.
Ceribandin, denemek, biceribne.
Rijandin, aktmak, dkmek, yaymak, birijne.

Bu fiillerden bazlarnn -tinli ikizleri vardr : hingivandin, hingaftin;

hrandin, hrtin; kezixandin, kezaxtin; rijandin, rtin. Bu ksaltlm
biimlerin zel emir biimleri vardr, bk. aafi. par.

1 5 0 . -tinli fiillerde emir. Emirde, bu fiillerin -tin eki yerini -eye brakr.
Kkn son hecesinde a nls varsa onun yerini bir alr.
r. : Spartin, ele vermek, bispre.
Nihrtin, bakmak, binihre.
Bihstin, iitmek, bibihse.
Biwartin ya da bihartin, bihurtin, geirmek, bibiwre ya
da bibihre, bibihure.
Hrtin, fitmek, bihre.
Girtin, almak, bigire.
Bijartin, semek, bibijre.
Hejmartin, saymak, bihejmre (baka biimi: bijmre,
baka bir mastardan: jmartin).
Qeartin, soymak, biqere.
Alastin, yalamak, bialse.
Bivatin, eritmek, bibive.
Hilmatin, emremek, hilme.
Tratin, yontmak, bitere.
Simtin, delmek, bisime.
Quraftin, 1) toplamak, devirmek, biqurfe 2) bkerek krmak.
Parastin, korumak, savunmak, biparse.
Guhastin, tamak, nakletmek, biguhse.

128
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 129

Guvatin, sktrmak, biguve.

Kelatin (qelatin), yarmak, bikele (biqele).

Fiilin kk f, s ya da gibi sert nszlerden biriyle sona erdifii taktirde

bu nszler emirin -e eki ile bitiirken v, z ya da jye dnp yumuayabi-
lir.
r. : Axaftin, konumak, biaxve (buradan da axivn ikizi dofiar).
Peyiftin, konumak, bipeyive (peyivn ikizi burada dofiar).
Mstin, iemek, bimze.
Gestin, srmak, bigeze.
Kutin, ldrmek, bikuje.
Bratin, kzartmak, bibrje.
Gihatin, defimek, bigihje.

1 5 1 . -tinli baz fiiller, emir kiplerini olutururken genel kuraldan

ayrlrlar. te onlar:
a) -atinli -otinli, -tinli fiiller -je, -oje ve -oe eki alrlar.
r. : Patin, piirmek, bipje.
Dotin, safimak, bidoe.
Frotin, satmak, bifroe.
Kotin, kemirmek, bikoje.
Sotin, yakmak, bisoje.
Avtin, atmak, frlatmak, bavje.
Rtin, aktmak, dkmek, yaymak, birje.
Mtin, emmek, bimje.
b) -istinli baz fiiller -se alr.
r. : Heristin, ezilmek, biherse.
Hilawistin, asmak, hilawse.
Ristin, efiirmek, birse.
c) -itinli baz fiiller.

r.: Hilperitin, trmanmak, tnemek, hilpere.

Malitin (maltin), sprmek, bimale.

129
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 130

Rnitin, oturmak, rne.

Venitin, konmak (ku), vene.

AIKLAMA. Birinci tipteki bileik fiiller, hilperitin, rnitin ve

venitin emirde bi - neki almazlar (bk. ilerde par. 193 ve 196).

d) -tinli baz fiiller.

r. : Ctin, ifinemek, bic (bu fiilin cn ikizi vardr).
Stin, bilemek, bis.

e) Emir kiplerinin kural d oluturan eitli fiiller (listesi biraz ilerde

par. 155te).

1 5 2 . -tinli fiillerin birtakm -andinli fiillerin ikizleridir, btn zaman-

larda eksiksiz olarak onlarn yerlerini tutarlar. Ama, baz Dofiu afizlarnda,
bu -tinli fiiller, ancak iki birinci gurup zamanlarnda (gemi zamanlar) kul-
lanlrlar, nc gurubunkiler -neli emir kipleri oluturmaya devam eder-
ler ki, -andinli mastarlara tekabl eden bu emirlerin ekimlerinde bu yz-
den ikr bir kuralszlk gze arpar. rnefiin ez dihingvim yerine, min
hingaft, ben dokundum (hingaftinden) ve ez dihingivnim, ben doku-
nuyorum (em. bihingivne, hingivandinden) denir. Baka rnekler.
Hejmartin (bihejmirne), saymak: hejmirandin.
Qeartin (biqeirne), soymak: qeirandin.
Guvatin (biguvne), skmak, guvandin.
Kelatin (bikeline), yarmak, keliandin.

1 5 3 . -irinli fiillerde emir. ok ender olan bu fiillerde emir iin mas-

tardaki -irin ekinin yerini -e eki alr.

r. : Kirin, yapmak, bike.

Birin, tamak, getirmek, bibe.

154. -nli, -anl ve -nlu fiillerde emir. -nl fiiller ve btn zaman-
lar ekilen -anli ve -nlu fiillerin mastarlar emir kiplerini, sonlarndaki -n,
-an, -n eklerinin yerine -e eki alarak olutururlar.

130
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 131

a) -nli fiiller.

r. : Bezn, komak, bibeze.

Barn, yafimak, bibare.
Gern, dolamak, bigere.
rn, otlamak, bire.
Born, gemek, bibore.
Revn, kamak, bireve.
Kirn, satn almak, bikire.
Kenn, glmek, bikene.
Pirsn, sormak, bipirse.
Nrn, bakmak, binre.
evitn, yakmak, biewite.
Zann, bilmek, bizane.
Naln, inlemek, binale.
Wen, dmek, biwee.
Karn, yapabilmek, bikare.
inn, toplamak, biine.
Pijn, pimek (gz.), bipije.
Nivsn, yazmak, binivise.
Viritn, tehlikede olmak, ykma dofiru gitmek, bivirite.
Rijn, akmak, dklmak, yaylmak, birije.

Ama baz -nli fiillerin emirleri kuralszdr. Par. 155teki listede verile-
cektir.

b) -anl fiiller.

r. : Kolan, emek, kazmak, bikole.

Dan, vermek, bide.
Kutan, vurmak, dvmek, bikute.
Gihan, varmak, erimek, bigehe.

c) -nlu fiiller.
r. : n, gitmek, bie.
Bn, olmak, bibe.

131
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 132

1 5 5 . Emir kiplerinin kuralsz oluturan ve imdiye kadar saptanabilen

fiillerin alfabetik listesi bu paragrafta verilmitir.

Ajotin, itmek, srmek, gtrmek, bajo.

Ann, getirmek, bne (emir, kendisi de nandin biiminde gelen eski
bir nan ikizinin benzeridir).
Dann, koymak, yerletirmek, deyne, dne.
Dtin, grmek, big.
Gan, iftlemek, big.
Girn, afilamak, bigir.
Gotin, demek, bibje (emir, bugnk Dumilde vati karlfi olan eski
bir szckten gelir).
Hatin, gelmek, b (b yalnz nc gurup zamanlar olutumaya yarar;
asl emir olarak wernden were szcfi kullanlr)
Hern, gitmek, here (bu fiil yanz nc gurup zamanlarda kullanlr).
Hitin, brakmak, bihle, bihle (emir, hlan ikizinden gelir).
Jentin, vurmak, taramak, bijene.
Jiyn ya da jn, yaamak, bijn.
Ketin, dmek, bikeve (emir, eski kevtin biiminden tremitir,
Sorande kewtin buna tekabl eder).
Malitin, sprmek, bimale (emir, maltin ikizinden gelir).
Man ya da mayn, kalmak, bimne, bimne (eski mandinden).
Nivistin, uyumak, binive.
Pan ya da payn, gzetmek, beklemek, bip.
Pyn, sepilmek, bip.
Rewitn, yaprak dkmek, birewije (birewite de denir).
Rtin, smak, bir.
Rnitin, oturmak, rne.
itin, ykamak, bio.
kestin, krlmak, bik.
Venitin, konmak (ku), vene.
Vexwarin, imek, vexwe.
Wern, gelmek, were (bu fiil yalnz nc gurup zamanlarda
kullanlr).
Xistin, drmek, bxe (xistin ikizinden, bixe de denir).

132
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 133

Xwarin, yemek, bixwe.

Xwestin, xwastin, istemek, bixwaze.
Zayn, ya da zan, dofiurmak, biz.

1 5 6 . Tekabl ettikleri mastarlardan bafimsz olarak gz nne alnan

emir kipleri iki kategoriye ayrlr :
a) e ile sona eren emirler ki, ofiunluktadr.
r. : Bikuje (kutinden), bire (randan), bibe (bndan),
bne (annden).
b) uzun bir nl (, , , o) ile sona eren emirler.
r. : Bij (jnden), bir (rtinden), bip (pynden), bis
(stinde), biv (vn ya da viyann kuramsal emir kipi), biz
(zaynden), bajo (ajotinden).
Bu ayrm nc gurup zamanlarn ekimi iin nemlidir.

ETTRGEN FLLER

1 5 7 . Krtede geili karlfi bulunan, defiiik kklerden dofima ok az

sayda geisiz fiil vardr.
r.: Hatin, gelmek, ve ann, getirmek.
Ketin, dmek, ve xistin, drmek.
Bn, olmak, ve kirin, yapmak.
Buna karlk, her geisiz fiil, geili bir trev vermeye elverilidir.
Geili fiil, nceden -e ve bi- ekleri atlarak ve ksaltlm emir gvdesine -
andn mastar eki getirilerek yaplr.
Bu ekilde yaplan fiillere ettirgen fiil denir.
r. : Wern (were), gelmek; werandin, getirmek, getirtmek.
Rijn (birije), akmak, dklmek, yaylmak; rijandn, aktmak,
dkmek.
ewitn (biewite), yanmak (gz.); ewitandn, yakmak (gl.)

133
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 134

Pijn (bipije), piirmek; pijandin, piirtmek.

Bezn (bibeze), komak; bezandin, koturmak.
Mirin (bimire), lmek; mirandin, ldrmek.
n, gitmek; andin (iyandin), gndermek (Zazacada bugn
de bulunan eski bir mastar olan n, gitmekten; bu mastar artk
Kurmancde yalnz ad olarak matem anlamnda kullanlr).
Jiyn (bij), yaamak; jiyandin, yaatmak.
rn (bire), otlamak (gz.); randin, otlatmak (gl.).
Tirsn (bitirse), korkmak; tirsandin, korkutmak.
Terikn (biterike), atlamak; terikandin, atlatmak.
Derizn (biderize), yarlmak; derizandin, yarmak.
Qelin (biqelie), yarlmak; qeliandn, yarmak.
Buhartin (bibuhre), gemek; buhrandin, geirmek.

AIKLAMA I. -andin eki, ok ender de olsa, geili gvdelere de eklene-

bilir.
r. : Pirsn (bipirse), sormak; pirsandin, sordurmak.

Bazen fiil geili oldufiu halde, -andin eki almakla ilk gvdenin
anlamndan hibir defiiiklik olmaz.
r. : Nivsn (binivse), yazmak; nivsandin (binivsne), yazmak.

AIKLAMA II. -andin eki ofiu zaman yabanc kklerde fiil yapmak iin
de kullanlr.
r. : Ceribandin, denemek (Arapadan).
Belifandin, blf yapmak (ngilizceden).
Qedimandin, takdim etmek (Arapadan).
Weandin, buyurmak (Arapadan).

AIKLAMA III. Bileik fiillerin baz tiplerinin ettirgen yapm zel kural-
lara bafildr (bk. ilerde Bl. XIV).

A t a s z . Adetn bav bapran, kerik xwetir in ji hjran, dededen

babadan detse ham incir olgun incirden daha iyidir.

134
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 135

IX. GESZ FLN EKM

(BRNC GURUP ZAMANLAR)

1 5 8 . Birinci gurup zamanlar unlardr :

a) Bildirme: dili gemi (preterit), dili gemi hikye, bileik hikye,
srekli bileik hikye.
b) stek hikye.
c) Dilek-art (1. biim).
Btn bu zamanlar, kendisi de mastardan tremi olan preteritin (dili
gemi) tekil nc ahs temel alnarak ekilir.
1 5 9 . Birinci gurup zamanlarn ekimi bakmndan mastarlar iki katego-
riye ayrlmaldr :
a) -inli mastarlar (r.: ketin, dmek; hatin, gelmek; mirin, lmek, vb.).
Bu fiillerin preteritinin tekil nc ahs mastardaki -in eki atlarak
elde edilir.
r. : Hat, geldi (hatinden).
Ket, dt (ketinden).
Mir, ld (mirinden).

b) Sonekinde bir uzun nl bulunan mastarlar, yani -nl mastarlar

(ve bunlarn -iyanli ve -ihanli ikizleri), -anli mastarlar (r.: man, kalmak)
ve -nlu mastarlar.
Btn bu fiillerin preteritinin (dili gemi) tekil nc ahs mastar
ekinden sadece n atlarak yaplr.
r. : Bez, kotu (beznden).
Rev, kat (revnden).
Reviya, kat (reviyandan).

135
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 136

Ma, kald (mandan).

, gitti (ndan).
B, oldu (bndan).

Preteritin tekil nc ahsnda, mastar ekindeki uzun nlnn devam

etmesi dolaysyla bu fiillerin ekimi, biraz ilerde ele alnacak olan zellikeri
tar (par. 163-165).
Bu blmde -inli fiiller iin yaln geisiz fiiller arasndan seilecektir.
Geili fiillerin ekim gibi bileik fiillerinki de ayr blmlerde ele alnacaktr.

-inLI FLLER

160. rnek olarak ketin (bikeve), dmek fiilini alyoruz.

Bildirme zamanlar.

a) Preterit (dili gemis).

Mastardaki -in ekinin atlmasyla elde edilen (bk. yuk. par.) tekil nc
ahs gvdesi kete -im, - (1. ve 2. tek. ah.) ve -in (ofi. ahs iin) ahs
eklerinin eklenmesiyle ekilir.
Ez ketim, ben dtm.
Tu ket, sen dtn.
Ew ket, o dt.
Em ketin, biz dtk.
Hon ketin, siz dtnz.
Ew ketin, onlar dtler.

AIKLAMA I. Preterit hep kesin gemi anlam tar.

AIKLAMA II. Baz Dofiu afizlarnda (Behdnan) ofiul sahs eki -ndir.
r. : Em, hon, ew ketin yerine em, hon, ew ketn.
Botanda bu ek -dir. Em, hon, ew ket denir.

136
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 137

b) Preterit (mili gemi) hikye.

Preteritin tekil nc ahsna asafidaki ekler eklenerek yaplr: -ime, -

iye, -iye, (tekil sahsn her biri iin) ve -i,e (ofiulun ahs iin).
Ez ketime, ben dmm.
Tu ketiy, sen dmsn.
Ew ketiye, o dm.
Em ketine, biz dmz.
Hon ketine, siz dmsnz.
Ew ketine, onlar dmler.

AIKLAMA III. Preterit hikyenin tekil 3. ahs olan ketiye ile prete-
ritin tekil 3. ahsnn ikinci biimi olan ve kete bir akma esi eklenerek elde
edilen (anlamda hibir defiiiklik yapmaz) keteyi birbiriyle kartrmamak
gerekir.
r. : Xencera min ket erd (ya da kete erd), hanerim yere dt.

c) Birleik hikye.
Preteritin defiiik ahslarna di- fiil neki getirilerek ekilir.
Ez diketim, ben dyordum.
Tu diket, sen dyordun.
Ew diket, o dyordu.
Em diketin, biz dyorduk.
Hon diketin, siz dyordunuz.
Ew diketin, onlar dyorlard.
AIKLAMA IV. Baz afizlarda di- neki bataki nl ile bitiince isini
kaybeder. O zaman d- ya da t- olur. Ayn olgu h ile balayan fiillerde de ger-
ekleebilir; o zaman bu nsz yok olur.
r. : Ez diiyam yerine, ez diyam ya da tiyam,
ac ekiyordum, denir.
Ayn ekilde, ez dihatim yerine, ez tatim, geliyorum, denir.

d) Srekli bileik-hikye.
Hemen hemen kullanlmaz olan bu zaman, preterit hikyenin defiiik

137
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 138

ahslarna di- neki getirilerek yaplr ve gemiin belirli bir diliminde

tamamlanmakta olan bir eylemi anlatmak iin kullanlr. Uygulamada srada
birleik hikye ile bunun arasnda ok az bir nans vardr.
Ez diketime, ben dmekteydim.
Tu diketiy, sen dmekteydin.
Ew diketiye, o dmekteydi.
Em diketine, biz dmekteydik.
Hon diketine, siz dmekteydiniz.
Ew diketine, onlar dmekteydiler.

161. s t e k birleik hikye.

Preteritin tekil nc ahs temel alnarak ekilir. Ona bir yandan bi-
neki, te yandan -ama (tek. 1. ah.), -ay (tek. 2. ah.), -a (tek. 3. ah.),
-ana (ofi. ahs) eklenerek ekim elde edilir.
stek genel olarak, bila (ki), ko (ki), da ko (ta ki), vb. bafilalar
katlarak safilanr.
(Bila) ez biketima, ben deydim.
(Bila) tu biketay, sen deydin.
(Bila) ew biketa, o deydi.
(Bila) em biketana, biz deydik.
(Bila) hon biketana, siz deydiniz.
(Bila) ew biketana, onlar deydiler.
AIKLAMA I. stek birleik hikye halinde ekilen fiil ten fazla hece
ieriyorsa, ahs taklarndaki son -a atlarak ksaltma efiilimi grlr ve
ekim u biimi alr: ez biketam, hon biketan, ew biketan.
Tekil nc ahsn da kurala uygun eki aslnda -ayadr; son nlnn
dmesiyledir ki, sk kullanlan -al grnmn alr (ew biketaya yerine,
ew biketa).
eitli afizlarda tekil ikinci ahs eki, yanl olarak -ayadr (tu biketay
yerine, tu biketaya); nc ahs eki ise hep -a olur.
AIKLAMA II. Fiilin banda bir nl varsa fiil neki bi-, isini kaybede-
bilir. Par. 160, Akl. IVdeki rnekleri yerinden alyoruz.
Ez biiyam yerine, ez biyama, ac ekmi olaydm.
Ez bihatama yerine, ez batama, gelmi olaydm.

138
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 139

162. G e l e c e k zamann hikyesi.

stek birleik hikyenin zne zamirine - taks eklenerek ya da ardndan

d getirilerek yaplr.
Ez (ez d) biketama, ben decektim.
Tu (tu d) biketay, sen decektin.
Ew (ew d) biketa, o decekti.
Em (ew d) biketana, biz decektik.
Hon (hon d ) biketana, siz decektiniz.
Ew (ew d) biketana, onlar deceklerdi.

AIKLAMA. Par. 161deki Akl. I ve II bu zamana da aynen uygulanr.

Ez, tu (tiw ve t dahi), ew, vb. biimleri eitli zamirlerin d belir-

ticiyle birleip bzlmesinden gelir; d belirticisi ise her halde balangta
dilek-art kipi iin normal bir kullanmd.

Bu belirtici zne ile birleip bzlmesi, zne ahs zamirinden baka bir
eyse olamaz.

r. : Lezgn d (ya da w) bihata, Lezgn gelecekti. (ve Lezgn

bihata defiil).
Bray min d (ya da w) biketa, kardeim decekti.
K d bimira? Kim lecekti? (mirin, lmek; k, soru zamiri).
Ev ew) d bibeziya, o koacakt.
zne ahs zamiri baka bir szckle d ya da w belirtecinden ayrkldfi
zaman da bzlme olmaz.
r. : ez dih d bihatama, dn gelecektim (ez dih bihatama
yerine).
Bir ahs zamirinden baka bir nc ahs znesi ile (ew d iin) w
bzlmesi d belirtecinin yerine kullanlabilir.
r. : Lezgn w biketa, Lezgn decekti (Lezgn d biketa yerine).

Buna karlk yle demek yanl olurdu :

139
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 140

Ew w biketa, o decekti.
Ew w biketana, onlar deceklerdi.

yle demek gerekir : ew biketa, ya da: ew biketa.

Ew biketana, ya da: ew d biketana.

-nLI, -anL, -nLU FLLER

1 6 3 . Bildirme zamanlar. Bu fiillerin ekimleri, zaman ve kiilere gre,

ya kii ekinin mastarn son uzun nlsyle bzlmesiyle, ya da ses uyumu
safilayan bir ara nsz (duruma gre y ya da w) yardmyla yaplr.

-nli fiiller. r. bezn (bibeze), komak.

1) Bildirme zamanlar.

a) dili gemi (preterit).

Ez bezm, (ben) kotum.
Tu bez, (sen) kotun.
Ew bez, (o ) kotu.
Em bezn, (biz) kotuk.
Hon bezn, (siz) kotunuz.
Ew bezn, (onlar) kotular.

AIKLAMA I. Dofiuda, ok eski bir biim olan tu beziy (bez bunun

bzlmdr) bugn de tekil 2. ahs iin kullanlmaktadr.

b) mili gemi (preterit) hikye.

Ez bezme, (ben) komuum.
Tu beziye, (sen) komusun.
Ew bezye, (o ) komu.
Em bezne, (biz) komuuz.
Hon bezne, (siz) komusunuz.
Ew bezne, (onlar) komular.

140
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 141

c) bileik hikye.
Ez dibezm, (ben) kouyordum.
Tu dibez, (sen) kouyordun.
Ew dibeze, (o ) kouyordu.
Em dibezn, (biz) kouyorduk.
Hon dibezn, (siz) kouyordunuz.
Ew dibezn, (onlar) kouyorlard.

d) srekli birleik hikye.

Ez dibezme, (ben) komaktaydm, (komakta idim).
Tu dibezye, (sen) komaktaydn, (komakta idin).
Ew didezye, (o ) komaktayd.
Em dibezne, (biz) komaktaydk.
Hon dibezne, (siz) komaktaydnz.
Ew dibezne, (onlar) komaktaydlar.

2) stek hikye.
(Bila) ez bibeziyama, (ben) koaydm.
(Bila) tu bibeziyay, (sen) koaydn.
(Bila) ew bibeziya, (o) koayd.
(Bila) em bibeziyana, (biz) koaydk.
(Bila) hon bibeziyana, (siz) koaydnz.
(Bila) ew bibeziyana, (onlar) koaydlar.

3) Gelecek zamann hikyesi.

Ez (ez d) bibeziyama, (ben) koacaktm.
Tu (tu d) bibeziyay, (sen) koacaktn.
Ew (ew d) bibeziya, (o) koacat.
Em (em d) bibeziyana, (biz) koacaktk.
Hon (hon d) bibeziyana, (siz) koacaktnz.
Ew (ew d) bibeziyana, (onlar) koacaklard.

AIKLAMA II. -nli fiillerin byk bir ksmnn -iyanl ya da -ihanl ikiz-
leri bulundufiunu daha nce grmtk (bk. par. 145). Bazen bu ikincilerin
dili gemili ve bileik hikyede, paralel -nli biimlerden daha canl oldufiu
grlmektedir. Bunlar -anl fiil modeline gre ekilir (bk. arkadaki par.).

141
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 142

r. : Ez beziyam (ya da beziham, bezam) ve ez dibeziyam

(ya da dibeziham, dibezam) (ez bezm ve ez dibezm yerine).
Ez giriyam, afiladm, ve ez diqiriyam (ez girm ve ez diqirm).

164. -anl fiiller. rnek : man (bimne), kalmak.

1) Bildirme zamanlar.
a) Dili gemi (preterit).
Ez mam, (ben) kaldm.
Tu may, (sen) kaldn.
Ew ma, (o) kald.
Em man, (biz) kaldk.
Hon man, (siz) kaldnz.
Ew man, (onlar) kaldlar.

b) Dili gemi (preterit) hikye.

Ez mame, (ben) kalmm.
Tu maye, (sen) kalmsn.
Ew maye, (o) kalm.
Em mane, (biz) kalmz.
Hon mane, (siz) kalmsnz.
Ew mane, (onlar) kalmlar.

c) bileik hikye.
Ez dimam, (ben) kalyordum.
Tu dimay, (sen) kalyordun.
Ew dima, (o) kalyordu.
Em diman, (biz) kalyorduk.
Hon diman, (siz) kalyordunuz.
Ew diman, (onlar) kalyordular.

d) srekli birleik hikye.

Ez dimame, (ben) kalmaktaydm.
Tu dimay, (sen) kalmaktaydn.
Ew dimaye, (o) kalmaktayd.
Em dimane, (biz) kalmaktaydk.
Hon dimane, (siz) kalmaktaydnz.
Ew dimane, (onlar) kalmaktaydlar.

142
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 143

2) D i l e k - a r t (1. biim).
(Bila) ez bimama, (ben) kalaydm.
(Bila) tu bimayay, (sen) kalaydn.
(Bila) ew bimaya, (o) kalayd.
Bila) em bimana, (biz) kalaydk.
(Bila) hon bimana, (siz) kalaydnz.
(Bila) ew bimana, (onlar) kalaydlar.

3) Gelecek zamann hikyesi.

Ez (ez d) bimama, (ben) kalacaktm.
Tu (tu d) bimayay, (sen) kalacaktn.
Ew (ew d) bimaya, (o) kalacakt.
Em (em d) bmana, (biz) kalacaktk.
Hon (hon d) bimana, (siz) kalacaktnz.
Ew (ew d) bimana, (onlar) kalacaklard.

165. -nlu fiiller. rnek: n (bie), gitmek.

1) Bildirme zamanlar.

a) dili gemi (preterit).

Ez m, (ben) gittim.
Tu y, (sen) gittin.
Ew , (o) gitti.
Em n, (biz) gittik.
Hon n, (siz) gittiniz.
Ew n, (onlar) gittiler.

b) mili gemi hikye.

Ez me, (ben) gitmiim.
Tu y, (sen) gitmisin.
Ew ye, (o) gitmi.
Em ne, (biz) gitmiiz.
Hon ne, (siz) gitmisiniz.
Ew ne, (onlar) gitmiler.

143
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 144

c) bileik hikye;
Ez dim, (ben) gidiyordum.
Tu diy, (sen) gidiyordun.
Ew di, (o) gidiyordu.
Em din, (biz) gidiyorduk.
Hon din, (siz) gidiyordunuz.
Ew din, (onlar) gidiyordular.

d) srekli bileik hikye.

Ez dime, (ben) gittiydim
Tu diy, (sen) gittiydin.
Ew diye, (o) gittiydi.
Em dine, (biz) gittiydik.
Hon dine, (siz) gittiydiniz.
Ew dine, (onlar) gittiydiler.

2) stek birleik hikye.

(Bila) ez biiwama, (ben) gideydim.

(Bila) tu bibiiway, (sen) gideydin.
(Bila) ew biiwa, (o) gideydi.
(Bila) em biiwana, (biz) gideydik.
(Bila) hon biiwana, (siz) gideydiniz.
(Bila) ew biiwana, (onlar) gideydiler.

3) Gelecek zamann hikyesi.

Ez (ez d) biiwama, (ben) gidecektim.

Tu (tu d) bibiway, (sen) gidecektin.
Ew (ew d) biiwa, (o) gidecekti.
Ew (em d) biiwana, (biz) gidecektik.
Hon (hon biiwana, (siz) gidecektiniz.
Ew (ew d) biiwana, (onlar) gideceklerdi.

144
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 145

Olumsuz ekim

1 6 6 . birinci gurup zamanlarn olumsuz ekimi, bildirme zamanlar iin

fiilin nne olumsuzluk fiesi ne getirilerek yaplr.
r. : ketin fiili.
Dili gemi : ez ne ketim, dmedim, vb.
Mili ge. hik.: ez ne ketime, dmemiim, vb.
Birleik zaman : ez ne diketim, dmyordum, vb.
Sr. birl. zaman : ez ne diketime, dmemekteydim, vb.
stek birleik zaman : bila ez neketama, dmeyeydim, vb.
Gelecek zamann hikayesi : ez nekatama, dmeyecektim, vb.

A t a s z . Ko agir li iy ket, ter hik tev de diewitin, ate dafi

sarnca, ya kuru, her ey yanar.

145
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 146

X. BN FL

1 6 7 . Bn fiili (ikizi, byn), kullanldfi zamanlara gre ve yer aldfi

atlara gre bazen var, bazen de olmak, duruma anlam tar. Bu
zamanlarn bazlarnda imek yardmc fiili gibi bileik zamanlarn yapmna
yarar. Bu nedenle sz konusu zamanlara gemeden nce onu bu bakmdan
incelemek gerekir.
168. Birinci gurup zamanlarda bn (bk. par. 158).

a) d i l i g e m i (preterit).
Bu zaman, ierifiine gre, olmak, var olmak fiilinin bildirme birleik
zaman ya da kesin gemi zaman anlam tar. (Franszca tre, ngilizce to
be fiillerinin anlamn verir).
Ez dewlemend bm, zengin idim (zengindim).
Tu dewlemend by, zengin idin (zengindin).
Ew dewlemend b, zengin idi (zengindi).
Em dewlemend bn, zengin idik (zengindik).
Hon dewlemend bn, zengin idiniz (zengindiniz).
Ew dewlemend bn, zengin idiler (zengindiler).
AIKLAMA I. Bu zamanda, yklem fiilden nce defiil de sonra gelirse
anlam olmak, duruma tr. (Franszca devenir, ngilizce to become
fiillerinin anlamn verir).
r. : Ez bn dewlemend, ben zengin oldum
Baz afizlarda bnun var anlam tayan btn zamanlarna uygulanr.

b) m i l i g e m i h i k y e .
Olmak, duruma, anlamndadr.
Ez dewlemend bme, ben zengin olmuum.
Tu dewlemend by, sen zengin olmusun, vb. (fiil -nlu fiilllere uygu-
lanabilen kurallara gre ekilir).

146
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 147

c) B i l e i k z a m a n .

Ez dibm, oluyordum, duruma geliyordum.

d) b i l e i k z a m a n h i k y e .

Ez dibm, ayn anlam. Az kullanlr.

e) s t e k b i r l e i k z a m a n .

ki biimi vardr: biri fiil neki bi-den yoksundur ve var olmak

anlam tar, difier bi- neklidir ve olmak duruma, anlam ierir. Bu
biimsel ayrmn bnun btn istek ve art zamanlarnda geerli oldufiu
grlecektir.

1) var olmak.

(Bila) ez biwama (bma, bama). (var) olaydm.

(Bila) tu biway (bay), (var) olaydn.
(Bila) ew biwa (bya), (var) olayd.
(Bila) em biwana (bna, bana), (var) olaydk.
(Bila) hon biwana (bna, bana), (var) olaydnz.
(Bila) ew biwana (bna, bana), (var) olaydlar.

2) olmak.

(Bila) ez bibiwama (bibma, bibama). olaydm, (duruma geleydim).

(Bila) tu bibiway (biby, bibay),
(Bila) ew bibiwa (bibya, biba),
(Bila) em bibiwana (bibna, bibana),
(Bila) hon bibiwana (bna, bana),
(Bila) ew bibiwana (bibna, bibana),
olaydn, (duruma geleydin).
olayd, (duruma geleydin).
olaydk, (duruma geleydik).
olaydnz, (duruma geleydiniz).
olaydlar, (duruma geleydiler).

f) G e l e c e k z a m a n n hikyesi.

Bunun da, biri nek bi- ile, teki neksiz olmak zere iki eidi vardr.
Onlar da srayla var olmak ve olmak, duruma, anlamlarnda kullanlr.
1) var olmak.

147
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 148

Ez (ez d) biwama (bma, bama), (var) olacaktm.

Tu (tu d) biway (bay), (var) olacaktn.
Vb.

2) olmak, duruma gelmek.

Ez (ez d) bibiwama (bibma, bibama), olacaktm, duruma
gelecektim
Tu (tu d) bibiway (bibyay, bibay, bibay), olacaktn,
duruma gelecektim
Vb.

169. kinci gurup zamanlarda bn.

a) S a n a l g e m i h i k y e .
var olmak anlamnda ; efier yklem fiili izlerse olmak, duruma gel-
mek analmnda.

Ez b bm, (var) olmutum.

Tu b by, (var) olmutun.
Ew b b, (var) olmutu.
Em b bn, (var) olmutuk.
Hon b bn, (var) olmutular.

b) Y a k l a k s a n a l g e m i h i k y e .
Olmak, duruma gemlek analmnda.
Ez b bme, olmutum, duruma gelmitim.
Vb.

c) n g e l e c e k .
Kullanlmaz.

d) s t e k s a n a l g e m i h i k y e .
Var olmak anlamnda.
(Bila) ez b biwama, (var) olaymm.
Vb.

148
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 149

e) D i l e k - a r t (2. biim).

Var olmak anlamnda.

Ez d b biwama, gelseymiim.
Vb.

lk iki gurubun zamanlarnda ve kiplerinde bnun olumsuz ekimi kura-

la uygun olarak gerekleir (bk. par. 166 ve 177).

170. nc gurup zamanlarda bn.

a) E m i r .

Be, (var) ol.

Bibe, ol, duruma gel.
Bin, (var) olun, olunuz.
Bibin, olun, olunuz, duruma gelin.

b) B i l d i r m e i m d i k i z a m a n .

olmak anlamnda bn bu zaman bakmndan ksa bir biimde

ekilir. Ve yklem nce bulunur. ki biimden birinde yklem bir nszle
sona erer.

Ez mezin im, ben byfim.

Tu mezin . sen byksn.
Ew mezin e, o byktr.
Em mezin in, biz byfiz.
Hon mezin in, siz byksnz.
Ew mezin in, onlar byktrler.

Difierinde yklem bir nlyle sona erer.

Ez t me, ben susuzum.
Tu t y, sen susuzsun.
Ew t ye, o susuzdur.

149
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 150

Em t ne, biz susuzuzuz.

Hon t ne, onlar susuzdurlar.

AIKLAMA. Yklem olmazsa, ez im, tu y, ew e, vb. benim, sensin,

odur, vb. anlamna gelir.

Olumsuz ekim

Bn fiilinin imdiki zaman yklemsiz kullanlrsa olumsuzluk fiesi

nedir ve zneden nce yer alr.
r. : Ne ez im, ben defiilim.
Ne tu y, sen defiilsin
Vb.

Efier fiilin bir yklemi varsa olumsuzluk fiesi ne ondan nce yer alr.

r. : Ez ne ciwan im, ben gen defiilim.

Ez bawer dikim ko tu ne dijmina min , sanyorum ki sen
benim dmanm defiilsin.

Baka kullanmlarda, bnun imdiki zaman olumsuzu hebn, malik

olmak, var olmak fiilininkiyle karr: bk. par. 211 (3).

r. : Ez nnim, ben yokum, ben mevcut defiilim.

Olmak anlamnda, bnun imdiki zaman bibe emir biimine dayal

olarak dzenli biimde ekilir. Yklem normal olarak fiilden nce gelir, ama
sonra da gelebilir.

Ez dibim, ben oluyorum, duruma geliyorum.

Tudib, sen oluyorsun, duruma geliyorsun.
Vb.

150
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 151

Olumsuz ekim

Olumsuz ekim na olumsuzluk fiesinin yardmyla gerekleir ve bu bil-

dirme kipi, imdiki zaman iin kuraldr. (bk. par. 182).
Ez nabim, ben olmuyorum, ben olmayacafim.
Tu nab, sen olmuyorsun, sen olmayacaksn, vb.

AIKLAMA. Pek sk olmamakla birlikte bu zamann olumsuz ekimi var

olmak, olmamak fikri yaratabilir, verebilir.

r. : Beran b qilo nabe, boynuzsuz ko olmaz.

c) S r e k l i i m d i k i z a m a n .
Pratikte kullanlmaz.

d) G e l e c e k z a m a n .
Var olmak analmnda bi- neksiz ekilir.
Ez (ez d) mezin bim, byk olacafim.
Tu (tu d) mezin b, byk olacaksn.
Vb.

Olmak, duruma gelmek, anlamnda bn, tersine, bi- nekini kul-

lanr, ama o zaman ofiunlukla bileik fiil yapmnda yardmc fiil olarak i
grr.
Ez (ez d) mezin bibim, byyecefiim (mezin bn, bymek)

e) s t e k i m d i k i z a m a n .
Var olmak anlamnda.
(Bila) ez bim, (var) olaym.
(Bila) tu b, (var) olasn.
(Bila) ew be, (var) ola.
(Bila) em bin, (var) olalm.
Vb.

151
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 152

(Bila) ez bibim, (var) olaym, duruma geleyim.

(Bila) tu bib, (var) olasn, duruma gelesin.
(Bila) ew bibe, (var) ola, duruma gele.
Bila) em bibin, (var) olalm, duruma gelelim.
Vb.

Bu paragrafn (b) bendinde iaret edilen anomaliler bir yana bnun

nc grup zamanlarnn olumsuz ekimi, ilerde belirtilecek kurallara gre
dzenli biimde ekilir (par. 128).

A t a s z . Zr di zikakan de winda nabe, altn sokaklarda kaybolmaz.

152
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 153

XI. GESZ FLERN EKM

SIFATFLER VE KNC GRUP ZAMANLAR
(BLEK ZAMANLAR)

1 7 1 . Krtede iki eit sfatfiil (orta) vardr : -li sfatfiil ve son ses
dmeli sfatfiil.
-li sfatfiil yle elde edilir :

a) -inl fiillerde, mastardaki -in ekinin yerine - nls getirilerek.

r. : Hat, gelmi (hatin, gelmek).
Ket, dm (ketin, dmek).
Mir, lm (mirin, lmek).

b) -nli fiillerde, mastardaki ekin nsi atlarak.

r. : Gir, afilam (girn, afilamak).
Rev, kam (revn, kamak).
Zay, dofimu (zayn, dofimak).

c) anl fiillerde, mastardaki ekin nsi atlarak ve elde edilen gv-

deye -y eki taklarak.
r. : May, kalm (man, kalmak).
Pay, beklenmi (pan, beklemek).
-nli fiillerin -iyanl ya da -ihanl ikizleri de dzgn olarak, yani kurall
olarak sfatfiiler verir.
r. : Revn (reviyan, revihan), kamak: rev, reviyay, revihay
kam.
Gern (geriyan, gerihan), dolamak : ger, geriyay, gerihay,
dolam.
Bezn (beziyan, bezihan), komak : bez, beziyay, bezihay
komu.

153
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 154

d) -nl fiiller, sfatfiil olarak, tremi olduklar (bk. par. 147) -

nli ya da -inli fiillerinkini verirler.
r. : n, gitmek: y, gitmi (yin den).
Bn, olmak: by, olmu (bynden).
Cn, ifinemek: ct, ifinenmi (ctinden).
Dirn, dikmek, rn toplamak: dirt, dikilmi, derlenmi
(dirtinden).

172. Sfatfiiller arasnda, bunlarn tredikleri fiillerin geisiz ve geili

oldufiuna gre etken ve edilgen bir fark vardr.
r. : Ket, dm, dm olan (ketin, ge.).
Kut, ldrlm (kutin, gl.).
Kir, yaplm (kirin, ge.).
Got, sylemi (gotin, gl.).

AIKLAMA. Sfatfiil ile bazen dili gemi hikyede ah ekinin bzl-

mesinden dolay ortaya kan - li biimleri birbirine kartrmamak nemli
bir noktadr.
r. : Tit got ev e, sylenmi olan ey (harfi harfine: sylenmi
ey budur; got, sfatfiil).
Tit min got ev e, syledifiim ey budur (tit ko min gotiye
ev e yerine).
Titn got ev in, sylenmi eyler bunlardr (got, sfatfiil ).
Titn min got ev in, syledifiim eyler bunlardr (titn ko
min gotine ev in yerine).

173. Son ses dmesiyle oluan sfatfiil, btn fiillerde, mastarn

sonundaki nnin atlmasyla elde edilir.
r. : Hati (hatinden); keti (ketinden); miri (mirinden); zay
(zaynden); ma (mandan); da (dandan); (ndan); b (bndan), vb.
Bu sfatfiil ancak ve yalnz bileik zaman ekimlerinde kullanlr. Bal
bana asla rastlanmaz.

AIKLAMA. Yaklak sanal gemi hikye kipinde kullanlan nc bir

sfatfiil biimi daha vardr: son ses dmesiyle oluan sfatfiile bir di- neki
getirilerek yaplr
r. : Diketi (ketinden).

154
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 155

KNC GRUP ZAMANLAR

1 7 4 . Bileik zamanlarn says altdr.

a) Bildirme kipi iin: sanal gemi hikye, yaklak sanal gemi

hikye ve n gelecek.
b) stek iin: gemi istek ve istek sanal gemi hikye.
c) Dilek-art (2. biim).
d) Bu zamanlarn hepsine karlk bir tek bileik mastar vardr.
r. : Hati bn, gelmi olmak.
AIKLAMA. Btn bu zamanlar arasnda gelecekten her zaman kullanm
olanlar unlardr: bildirme kipi sanal gemi, istek kipi gemi ve sanal
gemi, dilek-art kipi (2. biim).
Bileik zamanlar bn yardmc fiilinin baz zamanlar ile son ses dmesi-
ne dayal sfatfiilin yardmyla yaplr. eitli kiplerde bu ekilde kullanlan
bn zamanlar unlardr : preterit (dili gemi), imdiki zaman istek ve
birleik zaman istek (imek anlamnda ve biiminde ekimlerle).

1 7 5 . -inli fiillerde birleik zamanlar.

Son ses dmeli sfatfiili keti olan ketin (bikeve), dmek fiilini rnek
olarak alacafiz.
1- B i l e i k m a s t a r.
Keti bn, dm olmak.
2- B i l d i r m e z a m a n l a r .

a) Sanal gemi hikye.

Bnun preteritinin yardmyla ekilir.
Ez keti bm, dmtm.
Tu keti by, dmt.
Ew keti b, dmt.

155
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 156

Em keti bn, dmtk.

Hon keti bn, dmtnz.
Ew keti bn, dmtler.
Olumsuz biim :
Ez ne keti bm, dmemitim;
Tu ne keti by, dmemitin.
Ew ne keti b, dmemiti.
Em ne keti bn, dmemitik.
Vb.
b) Yaklak sanal gemi hikye.
di -nekli sfatfiil ve bnun preteriti kullanlarak yaplr.
Ez diketi bm, dm oluyordum.
Tu diketi by, dm oluyordun.
Ew diketi b, dm oluyordu.
Em diketi bn, dm oluyorduk.
Hon diketi bn, dm oluyordunuz.
Ew diketi bn, dm oluyordular.
Olumsuz biim :
Ez ne diketi bm, dmeyecektim.
Tu ne diketi by, dmeyecektin.
Ew ne diketi b, dmeyecekti.
Em ne diketi bn, dmeyecektik.
Vb.
c) n gelecek.
stefiin gemi zamanndan yararlanlarak (bk. sonraki bent) ve bu
zamann znesinin ardndan d belirteci getirilerek yaplr (ofiu zaman bu
belirte bzlme sonucu zne zamirle birleerek - biimini alr).
Ez (ez d) keti bim, dm olacafim.
Tu (tu d) keti b, dm olacaksn
Ew (ew d) keti be, dm olacak.
Em (em d) keti bin, dm olacafiz.
Hon (hon d) keti bin, dm olacaksnz.
Ew (ew d) keti bin, dm olacaklar.

156
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 157

AIKLAMA. Bu zaman ok ender kullanlr. Genellikle buna ba vurmak-

tansa, yakn anlaml daha basit ekiller kullanlr. Eznin si iin, vb. bk. par.
162, Akl. n gelecek konusunda ayrca par.185, Akl. ya da bak.

3 s t e k z a m a n l a r .

a) stek gemi.
Bnun istek imdiki zaman yardmyla ekilir (bak. par. 170-e).

(Bila) ez keti bim, dm olaym.

(Bila) tu keti b, dm olasn.
(Bila) ew keti be, dm ola.
(Bila) em keti bin, dm olalm.
(Bila) hon keti bin, dm olasnz.
(Bila) ew keti bin, dm olalar.

Olumsuz biimi :
(Bila) ez ne keti bim, dmemi olaym.
(Bila) tu ne keti b, dmemi olasn.
(Bila) ew ne keti be, dmemi ola.
(Bila) em ne keti bin, dmemi olalm.
Vb.
b) stek sanal gemi hikye.
(Bila) ez keti biwama, dm olaydm.
(Bila) tu keti biway, dm olaydn.
(Bila) ew keti biwa, dm olayd.
(Bila) em keti biwana, dm olaydk.
(Bila) hon keti biwana, dm olaydnz.
(Bila) ew keti biwana, dm olaydlar.

Olumsuz biim.
Ez ne keti biwama, dmemi olaydm.
Vb.
4Dilek-art (2. biim)
Bir nceki zamanla, ama d belirtecinin yardmyla ekilir (d belirteci
ye dnebilir, bk. yukarda, 2-c).

157
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 158

Ez (ez d) keti biwama, dm olacaktm.

Tu (te d) keti biway, dm olacaktn.
Ew (ew d) keti biwa, dm olacakt.
Em (em d) keti biwana, dm olacaktk.
Hon (hon d) keti biwana, dm olacaktnz.
Ew (ew d) keti biwana, dm olacaktlar.

AIKLAMA. lerde grecefiimiz gibi, dilek-artn iki biimi de ok az fark-

la ayn amala kullanlr.

176. -nli, -anl, -nlu ve nli fiillerin bileik zamanlar.

Hibir glk gstermezler. Biraz nceki tablolarda, keti sfatfiilinin

yerine istenen fiilin son ses dmeli sfatfiilinin konmas yeter.

r. : Bezn, komak: bez, ez bez bm, komutum.

Man, kalmak: ma, ez ma bm, vb.
Geriyan, dolamak: geriya, ez geriya bm, vb.
n, gitmek: , ez bm, vb.
Bn, olmak: b, ez b bm, vb.

1 7 7 . Bileik zamanlarn olumsuz ekimi.

Bileik fiillerin olumsuz ekimi sfatfiilin nne konan ne belirteciyle

safilanr. Ketin zamanlarndan her birinin birinci ahslarnn olumsuz bii-
mini yukarda gstermitik.

n gelecek zamann olumsuz ekimi yoktur.

A t a s z . Gotina xwe buhara dilan e, iyi sz yreklerin bahardr.

158
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 159

XII. NC GRUP ZAMANLARIN EKM

EMR
(GESZ VE GEL FLLER)

1 7 8 . nc grubun kipleri ve zamanlar unlardr:

a) emir.
b) bildirme kipi olarak: imdiki zaman, srekli imdiki zaman ve
gelecek zaman.
c) istek imdiki zaman.
Geili ve geisiz fiiller nc grup zamanlarn hepsinde ayn tarz-
da ekilirler.

nc grup zamanlar emir kipine fiil nekleri ve zel ahs ekim

ekleri eklenerek yaplr.

eitli fiil tiplerini hesaba katmadan, iki kategori emir bulundufiu syle-
nebilir :
a) tekil ikinci ahs ksa bir -e nls ile sona erenler.
r. : Bibe, ol, bn, olmak.
Bike, yap, kirin, yapmak.
Bine, gnder, andin, gndermek.
b) tekil ikinci ahs -, -, -, -o uzun nllerinden biriyle sona erenler.
r.: Bij, yaa, jn ya da jiyan, yaamak.
Bis, bile, stin, bilemek.
Biz, dofiur, zayn, dofiurmak.
Bajo, sr, yrt, ajotin, srmek, yrtmek.

159
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 160

AIKLAMA II. Emirlerin son nllere gre snflandrlmasnn fiil mas-

tarlar iin blm VIIIde belirtilen kurallara genel olarak tekabl etmedifiini
aklda tutmak uygun olur. rnefiin, n (bie), bn (bibe) -eli emirler ver-
dikleri halde stin fiili bis verir. Ayn tarzda ajotin (bajo) ve firotin
(bifiroe) fiillerininki de defiiiktir. eitli emir tipleri iin bk. par. 148 ve
sonras.

1 7 9 . E m i r i n e k i m i.

Krtede emir kipinde bir tek ahs vardr, ikinci.

a) ketin fiili.
Bikeve, d. Bikevin, dn, dnz.

b) dtin fiili.
Bibne, gr. Bibnin, grn, grnz.

AIKLAMA. Fiil kknn birinci harfi nl ise, fiil neki bi- onunla
birleip bzlr.
r. : Baxve, konu (axaftinden).
Bavje, frlat (avtinden).
Bxe, koy (xistinden).
Baka ahslara emir verme, bana bila getirilen istek imdiki zaman ile
ifade edilir.
Bila bikevim, deyim. Bila bikeve, dsn.
Bila em bikevin, delim. Bila bikevin, dsnler.
Emirin olumsuz biimi, ikinci ahs iin bi-nin yerine me getirilerek
yaplr.
a) ketin fiili.
Mekeve, dme. Mekevin, dmeyin, dmeyiniz.
b) dtin fiili.
Mebne, grme. Mebnin, grmeyin, grmeyiniz.
Baka ahslar iin istek kipinin olumsuz biimi kullanlr.
r. : Bila nekeve, dmesin.

160
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 161

180. - e e m i r l i fiillerin bildirme ve istek

k i p l e r i.

a) imdiki zaman, bildirme.

Emirdeki bi- nekinin yerine di- neki konarak ve sondaki -enin yerine
zgl ahs ekleri getirilerek yaplr (tekilin her bir ahs iin srayla -im, , -
e ve ofiul ah iin de -in).
r. : Ketin, em. bikeve: bil. im. zam. tek. l. ah.: dikevin.
Dtin, em. bibne: bil. im. zam. tek. 1. ah.: dibnim.
imdiki zaman aafidaki gibi ekilir.
Ketin fiili.
Ez dikevim, dyorum.
Tu dikev, dyorsun.
Ew dikeve, dyor.
Em dikevin, dyoruz.
Hon dikevin, dyorsunuz.
Ew dikevin, dyorlar.
Dtin fiili.
Ez dibnim, gryorum.
Tu dibn, gryorsun.
Ew dibne, gryor.
Em dibnin, gryoruz;
Hon dibnin, gryorsunuz.
Ew dibnin, gryorlar.
AIKLAMA I. Fiil bir nl ile balyorsa fiil neki di onunla birleip
bzlr ve d-, bazen de t-verir.
r.: Ez davjim (tavjim), frlatyorum (avtin).
Ez tnim, getiriyorum (ann, em. bne).
Tu tn, getiriyorsun.
Ve ayn ey iin: ann iin: ez ditnim, tu ditn.
AIKLAMA II. stisna olarak zann, bilmek ve karn, yapabilmek fiilleri
imdiki zamanda di- neki alamazlar, zellikle :
-zann yapabilmek anlamnda kullanldfi zaman :

161
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 162

r. : Zor zane, zr zane, kuvvet (her eyi) yapabilir, altn (her eyi)
yapabilir.
- karn baka bir uydu fiil ile at kurdufiu zaman :
r. : Ez karim bjim ko, diyebilirim ki

AIKLAMA III. Baz Dofiu afizlarnda, tekil birinci ahs iin -m

(Behdnan); - it, -t (Botan, Behdinan) ekleri ve tekil nc ahs iin -
eki; ofiul nc ahs iin - (Behdnan) eki bulunur. rnefiin u biimle-
re rastlanabilir.
Ew dikevit, dikevt, dikev (ew dikeve yerine).
Ew dibnit, dibnt, dibn (ew dibne iin).
Dikevn, dikev (dikevin yerine).
Dibnn, dibn (dibnin yerine).
b) Srekli imdiki zaman.
ok seyrek kullanlan bu zaman normal imdiki zaman gibi ekilir, ama
her ahsta bir -e eki eklenerek.
Ketin fiili
Ez dikevime, dmekteyim.
Tu dikeviye, dmektesin.
Ew dikeviye, dmektedir.
Em dikevine, dmekteyiz.
Hon dikevine, dmektesiniz.
Ew dikevine, dmektedirler.

Dtin fiili
Ez dibnime, grmekteyim.
Tu dibniye, grmektesin.
Ew dibniye, grmektedir.
Em dibnine, grmekteyiz.
Hon dibnine, grmektesiniz.

AIKLAMA. Bu zaman artk ender kullanlr. Ama baz Bat afizlarnda,

tekil ikinci ve nc ahslarn normal imdiki zamannkiler yerine ayn
anlamda kullanldklar grlr.

162
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 163

c) Gelecek zaman.
stefiin imdiki zamanndan (bk. bir sonraki bent) yararlanlarak yaplr.
Bu zamana ait her bir ahs znesinden sonra d fiesi getirilerek elde edi-
lir. Gnlk dilde, ofiul zaman d, daha nce grdfimz gibi, zamirle
birleip bzlr ve ye dnerek ksalr.

Ketin fiili
Ez (ez d) bikevim, decefiim.
Tu (tu d) bikev, deceksin.
Ew (ew d) bikeve, decek.
Em (em d) bikevin, decefiiz.
Hon (hon d) bikevin, deceksiniz.
Ew (ew d) bikevin, decekler.

Dtin fiili
Ez (ez d) bibnim, grecefiim.
Tu (tu d) bibn, greceksin.
Ew (ew d) bibne, grecek.
Em (em d) bibnin, grecefiiz.
Hon (hon d) bibnin, greceksiniz.
Ew (ew d) bibnin, grecekler.

AIKLAMA. Bir nl ile balayan fiillerde bi- fiil neki bu nl ile birleip
bzlr.
r. : Ez baxvim, konuacafim (axaftinden baxve).
Tu bavj, frlatacaksn (avtinden bavje).
Ann (ki emir kipi bnedir) yle olur: ez bnim.

d) stek imdiki zaman.

Bu zaman da emire dayanlarak ve zgl ahs ekleri eklenerek yaplr;

tekil ikinci ahsta emir kipindeki -enin yerini bunda - eki alr.

atsz biiminde istek kipi genellikle bila ile bulunur; o zaman onun
varlfi ahs zamirini bertaraf edebilir.

163
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 164

Ketin fiili
(Bila) ez bikevim, deyim.
(Bila) tu bikev, desin.
(Bila) ew bikeve, de.
(Bila) em bikevin, delim.
(Bila) hon bikevin, desiniz.
(Bila) ew bikevin, deler.

Dtin fiili
(Bila) ez bibnim, greyim.
(Bila) tu bibn, gresin.
(Bila) ew bibne, gre.
(Bila) em bibnin, grelim.
(Bila) hon bibnin, gresiniz.
(Bila) ew bibnin, greler.

AIKLAMA. Kukusuz, sk kullanldklar iin, gotin fiilinin (em. bibje)

emir, gelecek zaman ve istek imdiki zaman kipleri ofiu zaman bi- fiil ne-
kini atarak hafifler.
r. : Bibje yerine, bje, syle.
Ez bibjim yerine, ez bjim, syleyecefiim.
(Bila) ez bibjim yerine, (bila) ez bjim, syleyeyim.

1 8 1 . - l i, - l u , - l i, o l u e m i r k i p l i f i i l l e r.

Emirdeki son uzun nl ile ahs eklerinin birleip bzlmesi nedeniyle

bu fiillerin ekimi, emir kipi -e sonekli olanlarnkinden farkl defiikdir.

li emir kipli fiiller

r. : girn (bigir), afilamak.

1 Emir.
Bigir, afila. Bigirn, afilayn, afilaynz.

164
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 165

2- Bildirme zamanlar.

a) imdiki zaman.
Ez digirm, afilyorum.
Tu digir, afilyorsun.
Ew digir, afilyor.
Em digirn, afilyoruz.
Hon digirn, afilyorsunuz.
Ew digirn, afilyorlar.

AIKLAMA. eitli Dofiu afizlarnda, bugn hl, tekil ikinci ahsta bir -
iy biimine rastlanr (tu digiriy).
b) Srekli imdiki zaman.
Ez digirme, afilamaktaym.
Tu digiriye, afilamaktasn.
Ew digiriye, afilamaktadr.
Em digirne, afilamaktayz.
Hon digirne, afilamaktasnz.
Ew digirne, afilamaktalar.
c) Gelecek zaman.
Ez (ez d) bigirm afilayacafim.
Vb.
3 stek imdiki zaman.
(Bila) ez bigirm, afilayaym.
(Bila) tu bigir, afilyasn.
(Bila) ew bigir, afilaya.
(Bila) em bigirn, afilayalm.
(Bila) hon bigirn, afilayasnz.
(Bila) ew bigirn, afilayalar.

AIKLAMA. nc ahs iin -it eki kullanan afizlarda (bk. par. 180,
Akl. III), -li emir kipli fiiller iin bir -t li biim vardr.
r. : Ew digir iin ew digirt.
Ew bigir iin ew bigirt.

165
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 166

-lu emir kipli fiiller

r. : stin (bis), bilemek.

1 Emir.
Bis, bile. Bisn, bileyin, bileyiniz.

2 Bildirme zamanlar.

a) imdiki zaman.
Ez dism, bileyorum.
Tu disy, bileyorsun.
Ew dis, bileyor.
Em disn, bileyoruz.
Hon disn, bileyorsunuz.
Ew disn, bileyorlar.

b) Srekli imdiki zaman.

Ez disme, bilemekteyim. (kullanlmaz).
(kullanlmaz).
Ew disye, bilemektedir.
Em disne, bilemekteyiz.
Hon disne, bilemektesiniz.
Ew disne, bilemektedirler.

c) Gelecek zaman.
Ez (ez d) bism, bileyecefiim.
Tu (tu d) bisy, bileyeceksin.
3 stek imdiki zaman.
(Bila) ez bism, bileyeyim.
(Bila) tu bisy, bileyesin.
(Bila) ew bis, bileye.
(Bila) em bisn, bileyelim.
(Bila) hon bisn, bileyesiniz.
(Bila) ew bisn, bileyeler.

166
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 167

- li emir kipli fiiller.

r. : zayn (biz), dofiurmak (ocuk dofiurmak).

1 Emir.

Biz, dofiur. Bizn, dofiurun, dofiurunuz.

2 Bildirme zamanlar.

a) imdiki zaman.
Ez dizm, dofiuruyorum.
Tu diz, dofiuruyorsun.
Ew diz, dofiuruyor.
Em dizn, dofiuruyoruz.
Hon dizn, dofiuruyorsunuz.
Ew dizn, dofiuruyorlar.

AIKLAMA Tekil nc ahs eki olarak -it kullanan afizlarda ew dizt

denir.
b) Srekli imdiki zaman.
(kullanlmaz).

c) Gelecek zaman.
Ez (ez d) bizm, dofiuracafim.
Vb.

3 stek imdiki zaman.

(Bila) ez bizm, dofiuraym.

(Bila) tu biz, dofiurasn.
(Bila) ew biz, dofiura.
(Bila) em bizn, dofiuralm.
(Bila) hon bizn, dofiurasnz.
(Bila) ew bizn, dofiuralar.

167
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 168

-olu emir kipli fiiller.

r. : itin (bio), ykamak.

1 Emir.
Bio, yka. Bion, ykayn, ykaynz.

2 Bildirme zamanlar

a) imdiki zaman.
Ez diom, ykayorum.
Tu dioy, ykayorsun.
Ew dio, ykayor.
Em dion, ykayoruz.
Hon dion, ykayorsunuz.
Ew dion, ykayorlar.

b) Srekli imdiki zaman.

Ez diome ykamaktaym.
Tu dioy (kullanlmaz).
Ew dioye ykamaktadr.
Em dione ykamaktayz.
Vb.

c) Gelecek zaman.
Ez (ez d) biom, ykayacafim.
Vb.
3 stek imdiki zaman.
(Bila) ez biom, ykayaym.
(Bila) tu bioy, ykayasn.
(Bila) ew bio, ykaya.
(Bila) em bion, ykayalm.
(Bila) hon bion, ykayasnz.
(Bila) ew bion. ykayalar.

168
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 169

182. O l u m s u z e k i m.

nc grup zamanlarda yle yaplr :

emir kipi iin bi- fiil nekinin yerine me-olumsuzluk fiesi getirilerek
(bk. par. 179).
r. : Bikeve, d ; mekeve, dme.

imdiki zaman ve srekli imdiki zaman iin di -fiil neki yerine na-
olumsuzluk fiesi getirilerek; ez nakevim, dmyorum.

Ez diom, ykayorum; ew nao, ykamyor.

stek imdiki zaman iin bi- fiil neki yerine ne olumsuzluk fiesi geti-
rilerek.
r. : Bila bikevim, deyim; bila nekevim, dmeyeyim.
Bila bine, gndersin; bila nene, gndermesin.

Gelecek zamann olumsuz ekimi yoktur; imdiki zaman bildirme

kipinin olumsuz biimi onun da yerini tutar.
r. : Em bikevin, decefiiz.
Em nakevin (dmyoruz), dmeyecefiiz.

AIKLAMA I. Bataki nl ile bi- fiil nekinin bzlmesine yer veren

fiillerin emir kipi iin aafidaki zellikler geerlidir:
Ann, getirmek; bne, getir; me bne, getirme.
xistin, koymak; bxe, koy; me xe, koyma.

AIKLAMA II. imdiki zaman bildirme kipinde, karn, muktedir olmak

ve zann, bilmek fiillerinde na- olumsuzluk fiesinin yerini ni- alr.
r. : Ez nizanim, bilmiyorum;
Tu nikar, muktedir defiilsin, yapamazsn.
AIKLAMA III. a ile balayan fiillerle na- ve ne- olumsuzluk fielerinin
birleip bzlmesi bildirme ve istek imdiki zamanlarnn olumsuz biimin-
deki gibi etki dofiurur.
r. : Avtin, frlatmak, atmak; ez navjim, atmyorum;
(bila) ez navjim, atmayaym.

169
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 170

AIKLAMA IV. Okuyucu olumsuzluk fiesinin bazen fiilden ayr, bazen

ona bitiik oldufiunu grmtr. Bu konudaki kural ilke olarak yledir:

Olumsuzluk fiesi bir fiil nekinin (di-, bi-) yerini alyorsa fiil ile bir
btn oluturmak durumundadr.
r. : Ez dibnim, gryorum.
Ez nabnim, grmyorum.
Bikeve, d.
Mekeve, dme.

fiil neki oldufiu gibi duruyorsa ya da yoksa, olumsuzluk fiesi ayr

yazlr.
r. : Min dizan, biliyordum; min ne dizan, bilmiyordum.
Ew hat, o geldi; ew ne hat, o gelmedi.

birinci tipteki bileik fiillerde (bk. par. 193), bir fiil nekinin yerini
alsn almasn, iki fiil fiesinin arasna girer.
r. : Ez vedixwim, iiyorum; ez venaxwim, imiyorum.
Min vedixwar, iiyordum; min venedixar, imiyordum.

A t a s z . Derew sw ye, yalan kszdr.

Derew dujmin Xwed ye, yalan Tanrnn dmandr.

170
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 171

XIII. GEL FL
(BRNC VE KNC GRUP ZAMANLAR)

1 8 3 . Daha nce grdfimz gibi (Bl. XII), geili fiilin ekimi, nc

grup zamanlarda, btn kiplerde geisiz fiilin uydufiu ayn kurallara uyar.
Buna karlk, gemi, yaln ve bileik zamanlarda (birinci ve ikinci grup
zamanlar) baz zellikler gsterir ki, imdi onlar bu blmde inceleyecefiiz.

184. G e i l i f i i l i n g e m i z a m a n l a r n n
y a p m .

Gemi, yaln ve bileik zamanlarn yapm kurallar geili fiiler iin de

geisiz fillerde oldufiu gibidir. Bu nedenle onlar ayrntlaryla anlatmaya-
cafiz; gerekli olanlar par. 185ten ve biraz sonra verilecek olan tablodan
firenilebilir.

185. Geili fiil, btn gemi, yaln ve bileik zamanlarda nesne

almadka, tekil nc ahsta defiimez kalr ; znesi ister ad ister
zamir olsun, efiik duruma girer.

Aafidaki tablo, eitli ahs zamirlerini zne alan -inl, -anl, -nli ve
nlu drt geili fiil tipinden her birinin ekiminden rnekler vermektedir.

171
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 172

TAB
BRNC GRUP

Dtn, grmek Dan, vermek

Dili ge. Min dt, grdm. Min da, verdim.

Te dt, grdn. Te da, verdin.
W, w dt, grd. W, w da, verdi.
Me dt, grdk. Me da, verdik.
We dt, grdnz. We da, verdiniz.
Mili ge. hik. Min dtiye, grmm, vb. Min daye, vermiim, vb.
Birl. hik. Min didt, gryordum, vb. Min dida, veriyordum, vb.
Sr. brl. hik. Min didtiye, grmekteydim. Min didaye, vermekteydim, vb.
s. brl. hik. (Bila) min bidta, (Bila) min bidaya,
greydim, vb. vereydim, vb.
Dil. -art Min (min d) bidta, Min (min d) bidaya,
(I. biim) grecektim, vb. verecektim. bv.

KNC GRUP

Sanal gemi
zaman. Min dti b, grmtm.
Y. san. bg. z. Min didti b, grmmm vb. Min dida b, vermimiim, vb.
n gelec. Min (min d) dti be,
grm olacafim, vb.
stek g. (Bila) min dti be, greydim, vb.
s. san. g. hik. (Bila) min dti biwa.
grm olaydm, vb.
Dil. -art Min (min d) dti biwa,
grm olacaktm, vb.
Min da b, vermitim, vb.
Min (min d) da be,
vermi olacafim, vb.
vb
(Bila) min da be, vereydim, vb.
(Bila) min da biwa. vermi olaydm vb.
Min (min d)
da biwa, vermi olacaktm, vb.

172
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 173

LO I
ZAMANLAR

Kirn, satn almak Dirn, dikmek

Min kir, satn aldim. Min dir, diktim.

Te kir, satn aldn.
W, w kir, satn ald.
Me kir, satn aldk.
We kir, satn aldnz.
Ewan (wan) kir, satn aldlar.
Min kiriye, satn almm, vb.
Min dikir, satn alyordum, vb.
Min dikiriye, satn almaktaydm, vb.
(Bila) min bikiriya, satn alaydm, vb.
Te dir, diktin.
W, w dir, dikti.
Me dir, diktik.
We dir, diktiniz.
Ewan (wan) dir, diktiler.
Min dirye, dikmiim, vb.
Min didir, dikiyourdum, vb.
Min didirye, dikmekteydim, vb.
(Bila) min bidirya, dikeydim, vb.

Min (min d) bikiriya, satn alacaktm, vb. Min (min d) bidirya, dikecektim, vb..

ZAMANLAR

Min kir b, satn almtm, vb. Min dir b, dikmitim, vb;

Min dikir b, satn almmm, vb.
Min (min d) kir be,
satn alm olacafim, vb.
(Bila) min kir be,
satn alaydm, vb.
(Bila) min kir biwa,
satn alm olaydm, vb.
Min (min d) kir biwa,
satn alm olacaktm.
Min didir b, dikmimiim, vb.
Min (min d) dir be,
dikmi olacafim, vb.
(Bila) min dir be,
dikeydim, vb.
(Bila) min dir biwa,
dikmi olaydm, vb.
Min (min d) dir biwa,
dikmi olacaktm.

173
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 174

AIKLAMA. Geili fiillerin ekiminde d belirtecinin kullanm, daha nce

geisiz fiillerin ekimi hakknda belirttifiimiz (par. 162) genel kurallara uyar.
Bununla birlikte yedi ahs zamirinden bei, efiik durumda nl ile sona
erdifiinden kesintiden saknma kaygs, dnin biiminde ksaltlmasnn
geili fiillerin n gelecek ve dilek-art (ikinci biim) kiplerine de genelletiril-
mesini gerektirir. Bylece min (min d yerine) yaygn bir kullanm halini
alr. Te ya da t (te d yerine), w (w d), w (w d), me ve m (me
d), we (we d), wan (wan d ) biimleri de bulunur.

W, w ve we yerine w bzlmesi, afizlarn ofiunda kural olma

yolundadr; ama kendi bafilamnda karklfia yol aabilecefii zaman bundan
saknlmaktadr.

186. Yukardaki tabloda, ekilmi fiillerin zneleri efiik durumdaki ahs

zamirlerinden olumaktadr. Bu zneler cins ad ya da zel ad olsalar bile,
par. 185teki kurala gre efiik durum eki alrlar. Gotin, demek, sylemek fiili
ile ivan (er.), oban; keik (di.), kz cins adlar ve Bozan (er.) ve Rewen
(di.) zel adlar bu bakmdan bize eitli olanak rnekleri safilayacaktr.
ivn got, oban dedi.
Kek got, kz dedi.
Bozn got, Bozan dedi.
Rewen got, Rewen dedi.
ivanek got, bir oban dedi.
Kekek got, bir kz dedi.
ivanan got, obanlar dediler.
Kekan got, kzlar dediler.
ivanina got, obanlar dediler.
Kekina got, kzlar dediler.
187. Gemi zamanl geili bir fiil nesne aldfi zaman ekimi aafidaki
kurala gre yaplr :

Btn gemi, yaln ya da bileik zamanlarnda, geili fiil gerek ahs,

gerek say bakmndan, zne durumunda kalan nesne ile uyum safilar. Mantk
zne efiik duruma geer.
r. : Min ew dt, ben onu grdm.
Te ez dtim, sen beni grdn.

174
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 175

Min hon dtin, ben sizi gryorum.

We ew dtin, siz onlar gryorsunuz.

Bu rneklerin her birinde fiil, ona tmle (nesne) devi gren zamire
(ew, ez, hon, ew) tekabl eden ahs ekini alr. Mantk zne rol oynayan
zamir efiik duruma geer ( min, te, min, we).

Tablo II ve III, eitli ahs zamirleri fiile srayla zne ve nesne olmak
zere, geili fiilin gemi zamanlarndan her birinin ekimini gstermekte-
dir. Seilen rnek : dtin, grmek.

175
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 176

TAB
BRNC GRUP

zne Nesne Dili gemi Mili gemi.

Te, w, w, we, wan ez dtim dtime

Min, w, w, me, wan tu dt dtiy
Min, te, w, w, we, wan ew dt dtiye
Te, w, w, we, wan em dtin dtine
Min, te, w, w, me, wan hon dtin dtine
Min, te, w, w, me, we, wan ew dtin dtine

TAB
BRNC GRUP

zne Nesne San. g. hik. Yaklak san. g. hik.

Te, w, w, we, wan ez dti bm didti bm

Min, w, w, me, wan tu dt by didti by
Min, te, w, w, we, wan ew dti b didti b
Te, w, w, we, wan em dti bn didti bn
Min, te, w, w, me, wan hon dti bn didti bn
Min, te, w, w, me, we, wan ew dti bn didti bn

176
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 177

LO II
ZAMANLAR

Brl. hik. Sr. brl. hik. s. brl. hik. Dil.-art (I. biim)

didtim didtime bidtam(a) d bidtam(a).

didte didtiy bidtay d bidtay.
didt didtiye bidta d bidta.
didtin didtine bidtan(a) d bidtan(a)
didtin didtine bidtan(a) d bidtan(a)
didtin didtine bidtan(a) d bidtin(a)

LO III
ZAMANLAR

n gelecek stek gemi s.san. g. hik. Dil. - art (2. biim)

d dti bim dti bim dti biwam (biwama, d diti biwam(a), vb.
byam, byama, bam) vb. d dti biway, vb.
d dti b dti be dti biway, vb. d dti biwa, vb.
d dti be dti bin dti biwa, vb. d dti biwa, vb.
d dti bin dti bin dti biwan(a),vb. d dti biwan(a), vb.
d dti bin dti bin dti biwan(a),vb. d dti biwan(a), vb.
d dti bin dti bin dti biwan(a),vb. d dti biwan(a), vb.

177
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 178

Kuraln -anl, -nli, -nlu fiillere uygulanmas zdetir, bu nedenle

onlar iin ayr tablo dzenlenmesi gerekli grlmemitir. Olumsuz ekim iin
de durum ayndr.

188. imdi, eitli olanaklar zetleyen rneklerin yardm ile, geili fiil,
gemi zamanda zne olarak zamir defiil de ad aldfi zaman par. 87deki
kuraln nasl uygulanacafin gsterecefiiz. Bunun iin dtin, grmek fiili, dili
gemi zamanda zne olarak ivan (oban), keik (kz) adlar ile ve nesne
(tmle) olarak eitli zamirler ve hesp (at) ad kullanlacaktr.

ivn (kek) ez dtim, oban (kz) beni grd.

ivanan (kekan) ez dtim, obanlar (kzlar) beni grdler.
ivn (kek) tu dt, oban (kz) seni grd.
ivanan (kekan) tu dt, obanlar (kzlar) seni grdler.
ivn (kek) ew dt, oban (kz) onu grd.
ivanan (kekan) ew dt, obanlar (kzlar) onu grdler.
ivn (kek) hesp dt, oban (kz) at grd.
ivanan (kekan) hesp dt, obanlar (kzlar) at grdler.
ivn (kek) em (hon, ew) dtin, oban (kz) bizi (sizi, onlar) grd.
ivanan (kekan) em (hon, ew) dtin, obanlar (kzlar) bizi (sizi,
onlar grdler.
ivn (kek) hesp dtin, oban (kz) atlar grd.
ivanan (kekan) hesp dtin, obanlar (kzlar) atlar grdler.

zne ya da nesne olan ad bir belirsizlik eki alyorsa kural daima ayn
tarzda uygulanr :

ivanek (kekek) hesp (hespek) dt, bir oban (bir kz) at (bir at)
grd.
ivanina (kekina) hesp (hespek) dt, obanlar (kzlar) at (bir at)
grdler.
ivanek (kekek) hesp (hespin) dtin, bir oban (bir kz) atlar
(atlar)- grd.
ivanina (kekina) hesp (hespin) dtin, obanlar (kzlar) atlar
(atlar) grdler.

178
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 179

DNL FLLER

1 8 9 . Dnl fiiller dnl zamir xwe ile yaln ya da bileik geili mas-
tarlarla yaplr.
r. : Xwe avtin, kendini atmak, kendini frlatmak (avtin, atmak,
frlatmak).
Xwe dirj kirin, uzanmak, yaylmak, (dirj kirin, uzatmak,
yaymak, bileik fiil).
Westiyan, yorulmak.
a bn, (bileik fiil), aldanmak, yanlmak.

Dnl fiillerin ekimi, sradan geili fiillerinkiyle ayn ilkelere uygun

yaplr: zneleri efiik durum alrlar ; gerek ahsta, gerek sayda nesneleriyle uyum
kurarlar, yani daima tekil nc ahs gibi saylan xwe zamiri ile uyuurlar.

rnek olarak, xwe avtin, kendini atmak, kendini frlatmak fiilinin dili
gemii ile sanal gemi zaman hikye kiplerini verecefiiz.

a) dili gemi (preterit).

Min xwe avt, kendimi attm, frladm.
Te xwe avt, kendini attn, frladn.
W (w) xwe avt, kendini att, frlad.
Me xwe avt, kendimizi attk, frladk.
We xwe avt, kendinizi attnz, frladnz.
Ewan xwe avt, kendilerini attlar, frladlar.

b) sanal ge. zam. hikye.

Min xwe avti b, kendimi atmtm, frlamtm.
Te xwe avti b, kendini atmtn, frlamtn.
W (w) xwe avti b, kendini atmt, frlamt.
Me xwe avt b, kendimizi atmtk, frlamtk.

179
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 180

We xwe avti b, kendinizi atmtnz, frlamtnz.

Ewan xwe avti b, kendilerini atmtlar, frlamtlar.

AIKLAMA I. nc grup zamanlarda dnl geili fiillerin ekimi

normaldir.
r. : xwe avtin (xwe bavje), atlmak fiilinin imdiki zaman.
Ez xwe davjim, kendimi atyorum.
Tu xwe davj, kendini atyorsun.
Ew xwe davje, kendini atyor.
Em xwe davjin, kendimizi atyoruz.
Hon, xwe davjin, kendinizi atyorsunuz.
Ew xwe davjin, kendilerini atyorlar.

AIKLAMA II. Karlkl fiiller sz konusu olmakszn hev zamiri kul-

lanlarak da benzer atlar kurulabilir, o zaman fiilin uyumu par. 140, Akl.
Ide gsterilen kurala gre yaplr.

DOLAYLI GE L FLLER

190. Dolayl geili fiiller, nesnelerini bir edat araclfiyla alma zellifii
tayan geili fiillerdir.

Birinci ve ikinci grup zamanlarda bu fiillerin mantki znesi, genel kura-

la uygun olarak, efiik durumdadr. Ama, tmleleri dolayl olarak bir edat
araclfiyla alndfindan bu fiiller ne bu tmleler, ne ahs, ne say
bakmndan uyum kuramazlar. Bu durumda, atsz geili fiiller gibi davra-
narak (bk. par. 185teki kural), tekil nc ahsta defiimez olarak kalrlar.
rnek olarak zann, bilmek; karn, muktedir olmak fiillerini alacafiz.
Bunlarn ikisi de bi edat ile at kurar.
r. : Min bi van rokan ne dizan, bu masallar bilmiyordum.
Wan p nizan b, onlar onu bilmiyorlard.
Ma w awan bi dijminn xwe bikari biwa ? Peki nasl
dmanlarnn hakkndan gelebilirdi.

180
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 181

AIKLAMA. Baz geisiz ekimli fiiller bir edat araclfiyla dolayl nesne
alabilirler. Bu zellik onlarn ekimini defiitirmez, ekim gene geisiz
fiillerdeki gibi uygulanr.
r. : Fetkirn ya da fekirn, seyretmek.
Ez li bejna te a zirav difekirm, senin selvi boyunu seyrediyo-
rum.

A t a s z . Diyar qesp in, ndiyar hesp in, armafian (hediye) olarak

hurma alnnca, karlfinda at vermek gerekir.

181
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 182

XIV. BLEK FLLER

191. Krtede yaln, geisiz ve geili fiillerden baka bir de bileik

fiiller ve deyim fiiller vardr (bk. bl. XV).
Bileik fiiller fiil olmayan bir fie (ad, sfat, edat, belirte, vb.) ile bir fiil
fiesinin (genellikle bir yardmc fiil) birlemesinden dofiar. Bu birlifiin belir-
gin bir anlam vardr ve bazen bu iki kurucu fienin birbirine eklenmesinin
ilk bakta vermesi gereken anlamdan olduka farkldr.
r. : kirin, imal etmek; yapmak (, iyi; kirin, yapmak).
Ava kirin, ina etmek (ava, bayndr; kirin, yapmak).
192. Bileik fiiller, ekimlerindeki baz zelliklerden karlabilecek
sonuca gre iki tipe ayrlr (bk. par. 196-197) ve birinci tip ikincisine gre
daha kararl morfolojik bir yap gsterir.
1 9 3 . B i r i n c i t i p t e k i b i l e i k f i i l l e r.

Bu fiiller fiil olmayan bir fienin bir mastarla kaynamasndan dofiar. Fiil
olan ve olmayan fieler tek szck halinde yazlr.
Fiil olmayan fie unlar olabilir :
a) yaln bir nek (bk. bl. XXIVte nek listesi).
r. : Rabn, kalkmak (ra + bn, olmak).
Rakirin, kaldrmak, alp gtrmek (ra + kirin, yapmak).
Vexwarin, imek (ve + xwarin, yemek).
Dagirtin, doldurmak (da + girtin, tutmak).
Hilgirtin, yukar kaldrmak, tamak (hil + girtin).
Hilatin, kalkmak -gnein dofimas anlamnda (hil + hatin; iki
fienin kaynamas hatindeki hnin dmesini safilar).
Vekirin, amak (ve + kirin).
Vexwandin, davet etmek (ve + xwandin, afirmak).

182
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 183

AIKLAMA I. Bu fiillerden bazlarnn fiil fiesine asla ayr olarak rastlan-

maz. rnefiin rnitin, oturmak ; danitin, tnemek : nitin fiili yaln ola-
rak kullanlmaz. Ramsan, pmek hilkin, trmanmak iin de ayn ey.
b) Bileik bir nek (bir edat ile bir zamir fiesinin birleip bzl-
mesinden dofian bir nek), t (di w, di w), l (li w, li w), p (bi w, bi
w), j (ji w, ji w) gibi.
r. : Lxistin, vurmak (l + xistin, devirmek, drmek).
Pketin, tutumak (p + ketin, dmek)
Jkirin, dilmek, kesmek (j + kirin, yapmak).

AIKLAMA II. Ender de olsa bazen neke baka fieler de eklenir.

r. : Serjkirin (ya da erjkirin), bofiazlamak, ban kesmek (ser,
ba + j + kirin).

c) bu durumda nek ilevi gren bir ad ya da sfat.

r. : Rkirin, gndermek (r, yol + kirin, yapmak).
Girdan, bafilamak (gir (k), bafi, dfim + dan, vermek).
bn, gereklemek, olumak (, iyi + bn, olmak).
kirin, imal etmek ( + kirin).

194. k i n c i t i p t e b i l e i k f i i l l e r.

teden beri sk kullanlan bu fiiller bir ad ya da sfat ile bir mastardan

oluur. Latin alfabesinin kullanmna bafil genel kabulden sonra bu iki
bileen daima ayr yazlr; zaten Arap alfabesi kullanlrken de durum ayn
idi. Fiil olmayan fie asla ek almaz ve bir metinden bileik bir fiil ile bir fiil ve
tmlecinin tesadfen karlamas halinde ayrm buna dayanlarak yaplr.

ofiu zaman fiil fiesi kirin (bike), yapmak; bn (bibe), olmak; dan
(bide), vermek; hatin (b), gelmek yardmc fiillerinden biridir.
r. : Limj kirin, namaz klmak (limj, namaz + kirin).
Hazir kirin, hazrlamak (hazir, hazr + kirin).

183
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 184

Ava kirin, ina etmek (ava, bayndr + kirin).

Tij kirin, doldurmak (tj, dolu + kirin).
Vala kirin, boaltmak (vala, bo + kirin).
Pr bn, ihtiyarlamak (pr, yal + bn.).
Qal bn, raz olmak (qal, raz + bn, olmak).
Av dan, sulamak (av, su + dan, vermek).
Guh dan, dinlemek (guh, kulak + dan).
Mikur hatin, itiraf etmek (mikur, itiraf eden + hatin, gelmek).
AIKLAMA I. Yardmc fiillerden baka fiiller de bileik fiil yapmna
yarar, ama ok ender olarak.
r. : Nav girtin, mehur olmak (nav, ad + girtin, olmak).
tir girtin, tercih etmek (tir, en iyi + girtin).
AIKLAMA II. Bndan yararlanlarak yaplan bileik fiiller genellikle
kirinli bir ettirgeni ierir.
r. : Ava bn, mreffah olmak,
ava kirin, ina etmek, defierlendirmek.
Derbas bn, gemek,
derbas kirin, geirmek.
AIKLAMA III. imdiye kadar anlan btn durumlarda fiil olmayan fie
mastardan nce gelmektedir. Ama bazen, fiil fiesi hareket ya da yklem halin-
de bir kavram ifade ettifii zaman (bk. par. 217) bu dzen tersine dnebilir.
r. : Dan pey, ardndan gitmek, izlemek.
Ann cih, yerine getirmek (bi cih ann deyimi de ayn
anlama gelir).
n ava, batmak (gne iin).
Kirin der, dar atmak.
Ketin r, yola koyulmak, hareket etmek ( bi r ketin de ayn
anlama gelir).
AIKLAMA IV. kinci tip bileik fiillerdeki mastarlarn, ad olarak
kullanldklar takdirde ilke olarak tek szck halinde yazlmas gerektifii
hatrlanmaldr.
r.: Av dan, sulamak.
avdan, di., sulama.
Rast hatin, rastgelmek.
rasthatin, di., rastlant.

184
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 185

BRLEK FLLERN EKM

195. Birleik fiiller, bal bana alnan fiil fielerine, bunlarn geisiz ya
da geili oldufiuna gre normal olarak uygulanan ekim ve uyum kurallarna
uyarlar.
r. : Derbas bn, gemek (geisiz).
Pketin, tutumak, yanmak (geisiz).
Lxistin, vurmak (geili).
Girdan, bafilamak (geili).
Bazdan, kamak (geili).
Dereng kirin geciktirmek (geili).
Guh dan, dinlemek (geili).
Jin ann, evlenmek (erkekiin) (geili).

AIKLAMA. Geili bir ekim izledifii ve dofirudan geili bir fiil fiesi
ierdifii halde bu fiillerin pek ofiu ancak dolayl nesne alabilir. Bunlar uygu-
lamada firenilir. Yukardaki rneklerden pketin, lxistin, bazdan, guh
dan fiillerinde grlen durum budur. Dereng kirin, jin ann gibi difierle-
ri geili ekilmelerine rafimen, hibir nesne almazlar.
ki tip bileik fiilin ekimleri arasnda apak farklar vardr. Bu farklar
yle sralanabilir:

1 9 6 . B i r i n c i t i p b i l e i k f i i l l e r.

a) Bu tip fiillerde, fiil neki bi- kiplerin ve zamanlarn yapmnda

grev almaz (emir, gelecek zaman, istek birleik hikye, birinci biim dilek-
art), oysa normal fiillerde alr.

r. : ke, imal et (kirinden emir).

Rabe, ayafia kalk (rabndan emir).
Lxe, vur (lxistinden emir).
Ez kim, imal edecefiim (kirinin gelecek zaman).
Ez rabim, kalkacafim (rabnun gelecek zaman).
Ez lxim, vuracafim (lxistinin gelecek zaman).

185
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 186

te fiil neki bi-nin bu yoklufiuna dayanlarak iki tip bileik fiil arasnda
ayrm yaplr (ke, kirinden, birinci tip; ama ava bike, ava kirinden,
ikinci tip).

AIKLAMA I. stisna olarak, bir nl ile balayan birinci tipteki ender

bileik fiiller bi- neki alrlar.
r. : Bxe, koy (xistin, koymaktan).

AIKLAMA II. Kendisi da-annin bzlmesi ve emir kipi deyne ya da

dne olan, ama ekimi artk kullanlmadan kalkm bir emir kipinden (dab-
ne) (ann, bne) yararlanlarak yaplan dann, koymak, yerletirmek fiili-
nin durumuna iaret etmek uygun olur.
r. : Ez datnim, koyuyorum, yerletiriyorum. vb.
Buna karlk gelecek zaman yle olur : Ez dnim, vb.

AIKLAMA III. Bu tip fiillerde bi-nin ekimde kullanmdan kalkmas nis-

peten yakn bir zamann olgusu gibi grnmektedir. Baz kantlara gre, XIX.
yyn sonuna dofiru bile Botanda ke, rabe, vb. yerine bike, rabibe, vb.
deniyordu.
b) Birinci tip bileik fiillerin ekiminde di-fiil neki normal kural-
lara gre grev yapar. Ama, fiil olmayan fie ile fiil fiesi arasna skr.
r. : Ez dikim, min dikir (kirinin im. zam. ve birl. hikye
zaman).
Ez radibim, ez radibm (rabnun ayn zamanlar).
Ez ldixim, min ldixist (lxistinin ayn zamanlar).

AIKLAMA IV. Baz afizlarda (Tor Abdn, Hevrkan), di-nin kullanm

iin, bu tip bileik fiiller tpk yaln fiiller gibi ilem grr. Bu afizlarda ez
radibim, ez ldixim, vb. yerine ez dirabim, ez dilxim, vb. denir.
c) Olumsuz ekim. Tpk di- fiil neki gibi, me, na ve ne olumsuz-
luk belirteleri de fiilin iki fiesi arasna skr.
r.: Ez ranabim, kalkmyorum (rabndan).
Ez ranedibm, kalkmyordum.
Ez raneb bm, kalkmamtm.
Ramebe, kalkma.

186
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 187

Efier fiil fiesinin ilk harfi nl ise, olumsuzluk belirtecinin varlfi normal
bzmeler yaratr.

r. : Ez hilnavjim, (yukar) atmyorum (hilavtin, (yukar) atmak).

Ez danaym, inmiyorum (dahatin).

197. k i n c i t i p b i l e i k f i i l l e r.

ekimleri normaldir ve fiil fieleri bal bana kullanldklar zamanki

gibidir. Fiil olmayan fie hibir zaman durum ve say eki almaz.
r. : Limj kirin, namaz klmak.
Limj bike, namaz kl.
Ez limj dikim, namaz klyorum.
Ez limj nakim, namaz klmyorum.
Me limj kir, namaz kldk.
Derew kirin, yalan sylemek.
We derew ne kiri b, yalan sylememitiniz.
Pr bn, ihtiyarlamak.
Ez pr bme, ihtiyarladm.

AIKLAMA. Bu ikinci tip bileik fiili belirleyen zellifiin fiil olmayan

fienin ek almamas oldufiunu yukarda grmtk (par. 194). Aafidaki
rnekler bu gr daha da pekitirecektir :

Ez limj dikim, namaz klyorum.

Ez limj dikim, namaz klarm, anlamna gelecektir.
Ronah kirin, aydnlatmak, klandrmak.
Ronahiy kirin, aydnlk yapmak, fi yakmak, anlamna gelecektir.

Bu tip geili fiiler yaln fiillerin uydufiu ayn kurallara uyarlar; nesnele-
ri ile ayn biimde at kurarlar.
r. : Ez w nas dikim, ben onu tanyorum (nas kirin, tanmak).
Tu v mirov nas dik, sen bu adam tanyorsun.
Me ew nas dikirin, biz onlar tanyorduk.

187
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 188

Wan em nas ne kirin, onlar bizi tanmadlar.

Briya kirin, zlemek.
Me briya te kir, seni zledik (nezaket cmlesi).

1 9 8 . D o l a y l g e i l i b i l e i k f i i l l e r.

Dolayl geili bileik fiiller deyince, nesnesini ister bir edat yardmyla
alsn, ister fiil olmayan fie ile bafilant kurarak alsn, geili ekim yapm
dolaysyla, bu fiiller daima, birinci ve ikinci grup zamanlarda, par. 185teki
kurala gre, ana nesneleri ile uyum safilamadan ekilir.

a) Bir edat yardmyla alnan nesne.

r. : Hvi kirin, ummak; j hv kirin, (birinden) rica etmek.

Ez hv dikim, umuyorum.
Ji te hv dikim, senden rica ediyorum.
Me ji wan hv kir, onlardan rica ettik.
Guh kirin (ya da guh dan), dinlemek, itaat etmek.
Temaa kirin, seyretmek; l temaa kirin, seyretmek
(tmle ile).
Ez li iy temaa dikim, ben dafi seyrediyorum.
Me li iyan temaa dikir, dafilar seyrediyorduk.

b) Fiil olmayan fie ile bafilantl nesne.

r.: Arkar kirin, yardm etmek.

Em arkariya wan dikin, biz onlara yardm ediyoruz.
Me arkariya wan dikir, biz onlara yardm ediyorduk.
Qala kirin, den sz etmek.
Me qala Bozn kir, Bozandan sz ettik.

AIKLAMA. Tpk baz geisiz yaln fiiller gibi (bk. par. 188, Akl.) baz
bileik geisiz fiiller de dolayl nesne alabilirler. Ve geisiz fiillerin ekim
kurallarna uyarlar.

188
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 189

r. : Rast hatin, rastgelmek, rastlamak.

Ez rast w (ya da rasta w- Botan) hatim, ona rast geldim.
Bawer bn, inanmak.
Ez p bawer ne bm, ben ona inanmadm.

Atasz. Htir radibin hev, hstir ker bin lingn wan de diin,
develer dvnce katrlarla eekler tekmeleri altnda ezilirler.

189
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 190

XV. DEYM FLLER

199. kinci tip bileik fiiller fiil olmayan bir fie ile bir fiil fiesinden mey-
dana geldifii halde, deyim fiiller, fiil olmayan birok fie (edatlar, nedatlar
ve sonedatlar, zamirler, sfatlar, adlar) ile yaln ya da bileik bir fiil fiesin-
den oluur. Ve geisiz ya da geili olabilir. Bileik fiiller gibi onlar da belir-
gin anlam tayan kararl btnlerdir.

200. G e i s i z d e y i m f i i l l e r.

Fiil olmayan fieleri genellikle bir edat (ya da edat takm) ile onun tm-
lecinden oluur (bu tmle ofiu zaman bir zamirdir, ama bir ad da olabilir).
Fiil fiesi ise geisiz bir mastardr.
r.: Bin av bn, dalmak, suya batmak.
Li hev hatin, anlamak, uzlamak.
Bi hev ketin, biribirine dmek, kavga etmek.
Li ber xwe ketin, zlmek.
Hatin ser xwe, iyilemek (bk. sonraki par. Akl.).
L geriyan (l; li w), aramak.
Bi r ketin, yola koyulmak, gitmek.
Bu tip deyim fiiller, tekabl ettikleri geisiz fiil modeline gre dzgn
kurall olarak ekilir.
r. : Em bi hev ketin, kavga ettik.
L bigere, ara.

201. G e i l i d e y i m f i i l l e r.

ncekiler gibi yaplr. Fiil fieleri geili bir fiildir.

190
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 191

r. : Ji hev dann, skmek, demonte etmek.

Li ber dan, srar etmek.
Dev j berdan, brakmak, terketmek, vazgemek (dev, afiz;
j: ji w; berdan, brakmak).
Dest p kirin, balamak, girimek (dest, el; p: bi w).
Baweriya xwe (p) ann, inanmak, kabullenmek
(bawer, inan).
Bala xwe dan, gzlemlemek, dikkat etmek (bal, zihin).
Ji br rakirin, unutmak (br, bellek; rakirin, kaldrmak).
Ber xwe dan, ynelmek (ber, yz).

AIKLAMA. Fiil fiesi bir yklem ya da hareket fikri ierdifii zaman deyim
fielerinin bazlarndan nce gelebilir (bk. par. 217).
r. : Dann ber hev, karlatrmak.
Dest dan hev, yardmlamak.
Xwe dan ber bara yardm etmek (bar, di., yk).
Xwe dan rev, kamak.
Hatin ser xwe, iyilemek.

202. Geili deyim fiillerin ekimi, bu tip yaln ve bileik fiiller hakknda
daha nce belirtilen kurallara uygun yaplr. Bileik fiillerde oldufiu gibi
imdi deyim fiiller iin de dofirudan nesneli ve dolayl nesneli diye ayrm
yaplacaktr. Bunlarn da bir ksm bazen tmle alr, bazen tmle almaz.

AIKLAMA I. Dolayl nesneli geili deyim fiiller dolayl nesneli geili

bileik fiillerden u bakmdan ayrlr: tmlesiz kullanldklar zaman edat +
zamir fielerini korurlar (j, l, p, ji hev, vb.).
r. : Dev j berdan (deyim fiil), vazgemek.
Min dev j berda, vazgetim.
Min dev ji nr berda, avdan vazgetim.
Dest p kirin, balamak.
W dest p kir, o balad.
W dest bi nivsandin kir, yazmafia balad.

Tersine, dolayl nesneli geili bileik bir fiil sz konusu ise, edat ancak
bir tmle varsa ortaya kar.

191
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 192

r. : Guh kirin dinlemek.

Min guh dikir, dinliyordum.
Tu guh li min nak, sen beni dinlemiyorsun.

AIKLAMA II. kinci tip bileik fiillerde oldufiu gibi (bk. par. 194. akl.
IV), geili ve geisiz deyim fiiler de, mastar olmak kaydyla ad gibi
alndklar zaman tek szck halinde yazlrlar.
r. : Dest p kirin, balamak.
Destpkirin, di., balama.
Ji hev dann, skmek, demonte etmek.
Jihevdann, di., skme, demontaj.

1) Tmlesiz ekim. lk iki grup zamanlar iin geili deyim fiillerin eki-
mi genel kurala uygun olarak yaplr; fiil fiesi tekil nc ahsta defiimez
olarak kalr.
r. : Wan dev j berda, onlar vazgetiler.
Min bala xwe da, dikkat ettim.

2) Tmleli at. Dolaysz tmleli at ile dolayl tmleli aty biribi-

rinden ayrd edecefiiz.
a) Dolaysz tmleli at: uyum kurallar.
r. : Min tifinga w ji hev dan, onun tfefiini demonte ettim
(ji hev dann).
Te sundn xwe ji br rakirin, yeminlerini unuttun.

b) Dolayl tmleli at: daha nce dolayl geili bileik fiiller iin belir-
tilen kurallara gre yaplr (bk. par. 198).
r. : Mio xwe da ber bara min, Mio bana yardm etti.
Te bala xwe neda derd min, ektifiim acya dikkat etmedin
(dan, vermek ile ve tmleleri ile yaylan at iin, bak par. 217).

AIKLAMA. Baz geisiz deyim fiiller de dolayl tmle alabilirler. O

zaman onlarn ekimleri, bu tipteki yaln ve bileik fiiller iin par. 188, Akl.
ve 189, Akl.da verilen kurala gre yaplr.
r. : L geriyan, aramak ;
Rw li reya xwe digeriyan, yolcular yollarn aryorlard.

192
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 193

203. i f t t m l e l i g e i l i d e y i m f i i l l e r.

Morfolojik bileimleri dolayl tmleli deyim fiillerinki ile ayndr; onlar-

dan yalnz biri dofirudan, difieri dolayl olmak zere ikiye kadar tmle ala-
bilmekle ayrlrlar.
r. : Bi ser de girtin, tercih etmek.
Bi ser de kirin, eklemek;

at ve uyum iin uygulanacak kurallar daha nce belirtilen kurallardan

kar.
r. : Min honikahiya zozanan bi ser havna det de digirt,
yaylalarn serinlifiini ovann yazna tercih ediyordum.

A t a s z . Min xelk hn kir govend, d kes dest min ne girt, insan-

lara oyun oynamay firettim, o zamandan beri kimse (oyuna katlmak iin)
elimden tutmuyor.

193
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 194

XVI. HATIN YARDIMCI FL VE EDLGEN ATI

2 0 4 . Edilgen biim, yaln ya da bileik geili fiilin, ya da geili deyim

fiilin nne hatin (gelmek) yardmc fiili getirilerek yaplr ve geisiz fiille-
re uygulanan kurallara gre eitli zamanlar ve kipleri ekilir.
r. : Hatin kutin, ldrlmek.
Pismam min hatiye girtin, yefienim yakaland (tutukland,
hapsedildi).
Hatin vexwandin, toplantya afirlmak.
Hatin ava kirin, ina edilmek.
Hatin ji hev dann, yklmak, zlmek, sklmek,
demonte olmak.

205. Hatinin ekimi birinci ve ikinci grup zamanlar iin dzgn

kuralldr. nc grup zamanlar iin, biraz sonra anlalacafi gibi birtakm
kural dlklar vardr; bunlar bu fiilin were ve b diye iki emir kipinin bulun-
masndan ve ikincisinin oldufiu gibi kullanlmayp yalnz bu grup zamanlarn
yapmnda kullanlmasndan ileri gelmektedir.
a) E m i r.
Were, gel.
Bila were (b), gelsin.
Bila em werin ya da bila em bn, gelelim.
Werin, gelin, geliniz.
Bila werin ya da bila bn, gelsinler.
b) i m d i k i z a m a n b i l d i r m e.
Emir kipi b den hareketle oluur, di- neki bzlp t- olur.
Ez tm, geliyorum.
Tu t, geliyorsun;
Ew t, geliyor.
Em tn, geliyoruz.

194
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 195

Hon tn, geliyorsunuz.

Ew tn, geliyorlar.
c) S r e k l i i m d i k i z a m a n.
Ez tme, gelmekteyim.
Tu ty, gelmektesin.
Ew tte, gelmektedir.
Em tne, gelmekteyiz.
Hon tne, gelmektesiniz.
Ew tne, gelmektedirler.
d) G e l e c e k z a m a n.
Ez (ez d) bm, gelecefiim.
Tu (tu d) b (b) geleceksin.
Ew (ew d) b (bte) gelecek.
Em (em d) bn (btin) gelecefiiz.
Hon (hon d) bn (btin) geleceksiniz.
Ew (ew d) bn (btin) gelecekler.

Gelecek zamann ikinci biimi (emir wereden yararlanlarak ekilen) :

Ez (ez d) werim,
tu (tu d) wer,
vb.
e) s t e k i m d i k i z a m a n.
(Bila) ez bm, geleyim.
(Bila) tu b, gelesin.
(Bila) ew b (bte) gele.
(Bila) em bn, gelelim.
(Bila) hon bn, gelesiniz.
(Bila) ew bn, geleler.
stek imdiki zamann ikinci biimi :
(Bila) ez werim,
(Bila) tu wer,
vb.

195
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 196

206. n c g r u p z a m a n l a r n o l u m s u z
e k i m i.

Bundan da kural dlklar vardr.

a) E m i r.
Meye, gelme.
Bila ew naye, gelmesin.
Bila em nayin, gelmeyelim.
Meyin, gelmeyin, gelmeyiniz.
Bila nayin, gelmesinler.

b) i m d i k i z a m a n b i l d i r m e.
Ez naym, gelmiyorum (gelmeyecefiim).
Tu nay.
Ew nay.
Em, hon, ew nayn.
c) S r e k l i i m d i k i z a m a n.
Ez nayme.
teki ahslar kullanlmaz.

d) s t e k i m d i k i z a m a n.
(Bila) ez nayim, gelmeyeyim.
(Bila) tu nay.
(Bila) ew naye (nayte).
(Bila) em, hon, ew nayin (nayine).

207. Par. 204te gsterildifii gibi, yaln ya da bileik etken fiilin ya da

deyim fiillerin edilgen biimi, bu fiillerin ya da deyim fiillerin mastarnn
nne hatin, gelmek fiili getirilerek ve bu fiilin eitli zaman ve kiplere gre
ekimi yaplarak oluturulur.
r. : Hatin dtinin (grlm olmak) dili gemii.
Ez hatim dtin, grldm.
Tu hat dtin, grldn.
Ew hat dtin, grld.
Em (hon, ew) hatin dtin, biz (siz, onlar) grldk.

196
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 197

Ayn fiilin istek birleik hikye kipi.

(Bila) ez bihatama dtin, grleydim.
(Bila) tu bihatay dtin, grleydin. vb.

Hatin girtin (yakalanmak) fiilinin imdiki zaman.

Ez tm girtin, yakalanyorum.
Tu t girtin, yakalanyorsun.
Ew t girtin, yakalanyor.
Em (hon, ew) tn girtin, biz (siz, onlar) yakalanyoruz.

Ayn fiilin gelecek zaman.

Ez (ez d) bm girtin, yakalanacafim.
Tu (tu d) b girtin, yakalanacaksn.
Vb.

Ayn fiilin sanal gemi hikyesi.

Ez hati bm girtin, yakalanmtm.
Tu hati by girtin, yakalanmtn.
Vb.

208. Edilgen fiil arac bir tmlele kuruldufiu zaman, sz konusu tm-
le, tarafndanya da araclfiyla anlamna gelen bi, ji, ber, bi dest
(yani eliyle), ji aliy (yani tarafndan) gibi ya da daha baka bir edat ya da
deyimle fiile katlr.
r. : Axay me bi dest Mio hatiye birndar kirin, afiamz Mio
tarafndan yaraland.
Soro ji ber hikmet hatiye hebs kirin, Soro hkmet
tarafndan hapsedildi.

AIKLAMA. nc grup zamanlar iin, yalnz teorik b emir kipinden

treme biimler edilgen aty kurmaya yarar (wereden gelenler dnda);
te yandan, srekli imdiki zaman basit imdiki zamana tercih edilir.
r. : Xatir w w p bte ikestin, o bundan incinecek (xatir
ikestin, yaralamak, incitmek, krmak; p, onun tarafndan
anlamna gelen bi wnin bzlm).

197
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 198

209. Genellikle etken atnn eitli ekilleri tercih edildifiinden edilgen

biim olduka seyrek kullanlmaktadr. ofiu zaman, zellikle imdiki zaman-
da ve olumlu ya da olumsuz kullanldfina gre, bir imkn ya da imknszlk
anlam ierir.
r. : Ev j tte gotin, byle de denir.
Ev got nay xwarin, bu et yenemez.
Xwendin zann nayne talan kirin, firenmek ve bilmek
yafima edilemez.
Ma titn wisa tn kiandin? Byle eye dayanlr m?
Gotina te nay bawer kirin, senin dedifiine inanlamaz.
(gotin mastar burada ad olarak kullanlmtr).

Edilgen biim bazen kiisiz klmaya yarar.

r. : Hate seh kirin ko, yle grnyor ki(kelimesi kelimesine
anlald ki).

A t a s z . Serk bir nay kirn, kesik ba satn alnmaz.

Xwn bi xwn nay itin, xwn bi av tte itin, kan kan temizle-
mez, kan su temizler.

198
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 199

XVII. HEBN VE VN FLLER

210. Bu iki fiil, kullanmlarndaki zellikler dolaysyla zel olarak ince-

lenmek ister.
HEBN

2 1 1 . Hebn fiili bazen var olmak, mevcut olmak anlam tar, bazen
de malik olmak anlamna gelir. Bu kullanmlarn her birine zg defiiik iki
ekimi vardr ve ancak baz zamanlar iin ekilir.

2 1 2 . H e b n u n (v a r o l m a k) b i r i n c i k u l l a n m .

Var olmak anlamnda hebn fiili bn fiili modeline gre ekilir ve

yaln zne edinir. ekim iin verdifiimiz rnekler ksmen teorik bir karakter
tar, nk yalnz tekil ve ofiul nc ahslarn yaygn kullanm vardr.

A B RNC GRUP ZAMANLAR

a) D i l i g e m i (p r e t e r i t).

Ez hebm, ben hazrdm, ben vardm.

Tu heby, sen hazrdn, sen vardn.
Ew heb, o hazrd, o vard.
Em hebn, biz hazrdk, biz vardk.
Hon hebn, siz hazrdnz, siz vardnz.
Ew hebn, onlar hazrdlar, onlar vardlar.

Hebnun bu birinci anlamdaki dili gemii daha ok nc sahs iin

vard olarak kullanlr.

199
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 200

r. : Mirovek belengaz heb, yoksul bir adam vard.

Li w bajar ar mizgeft hebn, o kentte drt cami vard.

b) s t e k b i r l e i k h i k y e.
Bi- neki almakszn ekilir, yaygn kullanm yoktur.
(Bila) ez hebiwama, var olaydm.
(Bila) tu hebiway, var olaydn.
(Bila) ew hebiwa (ya), var olayd.
(Bila) em hebiwana, var olaydk.
(Bila) hon hebiwana, var olaydnz.
(Bila) ew hebiwana, var olaydlar.

c) D i l e k - a r t ( 1. b i i m ).
Ez (ez d) hebiwama, var olacaktm.
Vb.

B. KNC GRUP ZAMANLAR

Pratikte kullanlmaz. ekimi kurala uygun yaplr.

C. NC GRUP ZAMANLAR

a) i m d i k i z a m a n.

Ez heme (heyim), ben varm, hazrm.

Tu hey, sen varsn, hazrsn.
Ew heye, o var, hazr.
Em (hon, ew) hene (heyin), biz (siz, onlar) varz, varsnz, varlar.

AIKLAMA. Heym ve heyn biimleri hebnun ikizi olan ve

varlk anlamnda yalnz ad olarak kullanlan heyn mastarndan
gelir.
r.: Heyn neyn, varlk ve yokluk.

200
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 201

Heye ve hene daima var, mevcut anlamnda kullanlr.

r.: Li w der, emek heye, orada bir dere var.
Li Kurdistan, mr hene, Krdistanda erkekler (yifiitler) var.
Heye ko deyimi belki, olabilir; heb ko olabilirdi, yaplabilirdi
anlamna gelir.
r. : Heye ko tu ji min aciz by, belki benden bktn.
Gelecek zaman anlamnda heye ko istek kipini gerektirir.
r. : Heye ko tu ji min z aciz bib, belki benden abucak bkarsn.

b) G e l e c e k z a m a n.
Ez (ez d) hebm, var olacafim, hazr olacafim.
T (tu d) heb,
Ew (ew d) hebe,
Em (em d) hebin,
Hon (hon d) hebin,
Ew (ew d) hebin.

c) s t e k i m d i k i z a m a n.
(Bila) ez hebim, var olaym, hazr olaym.
(Bila) tu heb,
(Bila) ew hebe,
(Bila) em (hon, ew) hebin.

d) O l u m s u z e k i m.
Hebn fiilinin, nn bn ve tu ne bn gibi bileik iki olumsuz mastar
vardr. Heyn ikizi iin de bir neyn olumsuzu vardr ve bundan treyen baz
biimler ok kullanlr.
1) Dili gemiin olumsuz ekimi.
Ez nn bm, ben mevcut defiildim.
Vb.
Tu ne bn ve neyn ise ancak yoktur, mevcut defiildir anlamnda
ve nc ahs olarak ekilir.
r.: Li w der, kes tu ne b (ya da kes nn b), orada kimse yoktu.

201
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 202

Li gund me, hesp tu ne bn (ya da hesp nn bn), kymz-

de at yoktu.

Ayrca u biim atlar da kurulur.

tu kes ne b (nn b),
tu hesp ne bn (nn bn).

AIKLAMA. Belirsiz sfat ve belirsiz zamir olan tu, hi kimse,

hibir, kimse anlamna gelir.
2) stek birleik hikyenin olumsuz ekimi.
(Bila) ez nn biwama, var olmayaydm.
Vb.
Bu zamann normal olarak olumsuz kullanmlarnn yegne biimleri tu
ne bnun xwez alarak kullanlan nc ahslardr, dilek-istek belirtir.
r. : Xwez tu dijminn me ne biwana, keke hi dmanmz olmasayd.
3) imdiki zamann bildirme olumsuz ekimi.
Ez nnim (ez neyim), ben mevcut defiilim, ben yokum.
Tu nn (tu ney),
Ew nne (ew neye),
Em (hon, ew) nnin (nene).

AIKLAMA. Neyim, ney, vb. biimleri enderdir.

Nne (tu neye), nnin (tu nnin), srayla tekil ve ofiul iin yoktur
anlamna gelir.
r. : Kes nne (tune, tu neye), kimse yoktur.
Tune ( tu neye), nnin (tu nnin) ondan yok, bulunmaz anlamnda,
hatta sadece hayr, yok, olmaz anlamnda defiimez bir kullanmdr.
r.: - Gelo, av heye? Su var m?
- No, nne, Hayr, yok.

213. H e b n u n ( m a l i k o l m a k ) i k i n c i k u l l a n m .

Bir nesnenin herhangi bir zneye ait oldufiunu gstermek iin kullanlan
hebn fiili, aafidaki iki atdan biri ile kullanlabilir :

202
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 203

a) Bu atlarn birincisi hebnun var olmak anlamndaki kullanmnn

zel bir durumundan baka bir ey defiildir. Sahip olunan nesneyi gsteren
terim, mliki gsteren terimle bafilantl olarak at kurar. O zne rol oynar
ve kurala uygun olarak onunla uyum safilar.
r. : Hesp min heb, bir atm vard.
Mehna te heb, bir ksrafin vard.
Hespn w hebn, onun atlar vard.
Hesp wan heb, onlarn at vard.
Soro tifinga w heye, Soronun bir tfefii var.
Mala te heye, senin bir evin var. 1

Xwez xaniy min hebiwa, keke bir evim olsayd. 1

Hesp min nn b (tu ne b), beni atm yoktu;
Hevaln w nnin, onun dostu yoktur.
AIKLAMA I. Krtede benim atm var yle sylenir: hesp
y min e, at bana aittir. Bu rneklerde bir at, bir ksrak, v.b. ola-
rak evrilen szcklerin belirsizlik eki almadklar grlmektedir,
anlamnn apak olmas bu ekin kullanmn gerektirmez.
Hepsek min heye: belirli bir atm var anlamna gelecekti.
Hevaline me hene: birka arkadalarnz var anlamn verir.
Krtede at benimdir, atn sahibi benim anlam hesp y
min e deyimiyle verilir.
yle syleyiler de vardr.
Nan min heye, benim ekmefiim var.
Nanek min heye, benim bir ekmefiim var.
AIKLAMA II. Malik olmak anlamnda cem min (te, w, vb.)
heye ya da hene ifadesine de olduka sk rastlanr (r.: cem w meh-
fr heb, onun hals vard), muhtemelen Arapa ( ) taklit edilerek.
Ayn ekilde ve belki de gene Arapa maa ( )vb. syleyiine
yknlerek malik olmak anlamnda bi min re (bi te re, p re, bi me re,
vb.) heye ya da hene (tam tamna: benimle seninle, vb. var) syleyiide kul-
lanlmaktadr.
r.: Bi min re deh peya hene, benimle on kii var.
Hezar dnar p re hebn, onun zerinde bin dinar vard.
1
Mal ile xan arasndaki nans farkna dikkat etmek gerekir : mal ailenin oturdufiu adr
ya da krgir bina gibi bir konuttur, xan ise yalnz ina edilebilen krgir bina demektir.

203
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 204

b) Malik olmak anlamnda kullanlan ikinci hebn ats geili fiille-

rin gemi zamanna ait uyum kurallarna uyar (Bl. XIII), ama bu fiilin zel
durumu gerefii, imdiki zamanlara da uygulanr.
r. : Min hespek heye, benim bir atm var.
Me hespek heye, bizim bir atmz var.
Min hesp hene, benim atlarm var.
Min hesp nne, benim atm yok.
W mehnek heb, onun bir ksrafi vard.
W mehn hebn, onun ksraklar vard.
Zaro du kitb hebn, ocuklarn iki kitab vard;
Zaroyan du kitb hebn, ocuklarn iki kitab vard.
ivn sayine ba hebn, obann iyi kpekleri vard.
Min nanek heye, benim bir ekmefiim var.
Min nan heye, benim ekmefiim var.
Min nan nne, benim ekmefiim yok.

AIKLAMA. Grldfi gibi, malik olmak anlamnda hebnun (a) tipi

ats iin izlenen yolun tersine, (b) tipi atda normal olarak, yukarda anlan
rnekte oldufiu gibi belirsizlik taksnn kullanlmasna yer verilir: min hes-
pek heye (benim bir atm var). Buna karlk ofiulda: me hesp hene (bizim
atlarmz var) ya da olumsuzlukta: min hesp nne (benim atm yok) dene-
cektir.
Bir de aafidaki nans fark var:
Min gopal nne, benim bastonum yok, ama :
Min gopalek nne ko ez ber xwe bidim, kendimi savunacak bir
bastonum bile yok.

VN

214. Vn (biv), istemek, gerekmek fiilinin bive ve biv emir kipli bir-
ka ikizi vardr: vtin, viyan, vn. Vnin ekimi ve ats hebnun ikinci
kullanmnda uygulanan ayn kurallara (par 213,b) uygun yaplr.

Vn fiilinin zellikle bildirme kipinin sanal gemi zaman hikyesi ve

ikinci derecede olmak zere imdiki ve gelecek zamanlar kullanlr.

204
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 205

a) S a n a l g e m i h i k y e.

Vnin bu zaman bazen bildirme kipinin birleik zaman, bazen dilek-

art kipinin gemi zaman anlamn verir.
Min (te, w, w, me, we, wan) diviya b, ben istiyordum, sen istiyor-
dun. o istiyordu. vb.; bana gerekiyordu, sana gerekiyordu, vb. ben isterdim,
bana gerekirdi, vb.
at kuruldufiunda durum yle olacaktr :
Min (te, w, w, me, we, wan) tifingek divaya b, bize tfek gere-
kiyordu, gerekirdi.
Min (te, w, w, me, we, wan) pitmr diviya b, bize arkada gere-
kiyordu, gerekseydi, vb.
Diviya b ko ez biiwama bajr, kente gitmem gerekirdi.
Bu zamann olumsuz ekimi, kurala uygun olarak fiilin nne ne olum-
suzluk fiesi getirilerek yaplr.
Min, vb., ne diviya b.

AIKLAMA I. Vnin mantki znesi ofiu zaman ji re, edat takmnn

ie karmasyla safilanr.
r. : Ji min re (ji te re, j re, vb.) diviya b (min, vb.; diviya b yerine).
Ji min re (vb) tifingek diviya b.

b) B i l d i r m e k i p i i m d i k i z a m a n.
Min (te, w, w, me, we, wan) divt (div), istiyorum, vb.: bana gerek, vb.
atl durum:
Min (vb.) tifingek div (t), tfek istiyorum, vb.; bana tfek gerek, vb.
Min (vb) pitmr divn (divtin), ben arkada istiyorum, vb.; bana
arkada gerek, vb.
Min div ko tu her bajr, senin kente gitmeni istiyorum.
AIKLAMA II. Divt, gayri ahsi olmal, gerek anlam verebilir.
r. : Li w der divt nr hebe, orda av olmal, av olmas gerek.
Div(t) (ko) ez herim bajr, kente gitmem gerek.
Olumsuz ekim :
Min (vb.) nav(t).
Min (vb.) pitmr navn (navtin).

205
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 206

c) G e l e c e k z a m a n.

Yalnz atl halde ve gerekmek anlamnda olmak zere pek az kul-

lanlr.
W min (te, w, w, me, we, wan) tifingek biv(t).
W min (vb.) pitmr bivn (bivtin).

AIKLAMA III. Vnin kullanlmayan zamanlarnn anlamn verebilmek

iin baka fiillere ya da deyimlere bavurulur: xwestin (bixwaze), istemek;
dil hebn, arzu etmek, istemek (ekimi: dil min (te, w, vb.) heye ve
bu fiiller nesne alamaz, lazim bn, gerek bn, gibi gereklik belirten yan
cmlelerle yrtlr.
r. : J re avsor lazim b, onun gzpek olmas gerekliydi.
Soro xwest here bstana xwe, Soro kendi bahesine gitmek istedi.

BRKA FL HAKKINDA AIKLAMA

215. Krte birok fiilde grlen aikr kuraldlk ofiunlukla ancak

fonetik olgularla ya da daha nceki blmlerde defiinilen nedenlerle akla-
nabilir (r. : ann, getirmek; bk. par. 180, Akl. I). Kurald fiillerin
balcalar (bn, hatin, hebn, bn) zaten incelenmi bulunuyor.
imdi, emir, yaln gelecek zaman ve istek imdiki zamanda n, gitmek
yerine tercihan ve ok sk kullanlan bozuk herin (here) fiilini ele alalm.
Zaten o da birinci ve ikinci zamanlarda kullanlmaz. ekimi yledir:
a) E m i r.
Here, git.
Bila here, gitsin.
Herin, gidin, gidiniz.
Bila em herin, gidelim.
Bila herin, gitsinler.

b) i m d i k i z a m a n ( a z k u l l a n l r ).
Ez diherim, gidiyorum.
Tu diher, gidiyorsun.
Vb.

206
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 207

Ez narim, gitmiyorum.
Tu nar, gitmiyorsun.
Vb.

c) G e l e c e k z a m a n ( o k k u l l a n l r ).
Ez (ez d) herim, gidecefiim.

d) s t e k i m d i k i z a m a n.
(Bila) ez herim, gideyim.
Vb.
(Bila) ez nerim, gitmeyeyim;
Vb.

216. Dan, vermek, zann, bilmek ve kirin, yapmak fiilleri yardmc fiil
rl oynayabilir.

O zaman dan fiili yapmak anlamn alr.

r. : Dan kirin, imal ettirmek.
Dan zann, bildirmek;
W j re da zann ko , ona bildirdi ki

Zann yapabilmek, muktedir olmak anlam verir.

r. : Zr zane, zor zane, altn yapabilir, kuvvet yapabilir (atasz).

Kirin, birleik zaman yapmnda kullanldktan baka zere olmak,

hazr olmak anlamnda da kullanlr ve o taktirde istek kipine girer.
r. : Ez dikim herim, gitmek zereyim, gidecefiim.
Rov dikir mirk bixwe, tilki tavufiu yemek zereydi.

217. Bir yere, bir ykleme dofiru hareket anlam tayan fiiller, dolayl
nesnelerinin ya da tmlelerinin ya da bir edat takm yardmyla ya da sade-
ce efiik durumla alrlar; o zaman tmle fiili izler.

1. at.
W ji min re kitbek daye, o bana bir kitap verdi.
Lezgn li bajr die, Lezgn kente gidiyor.

207
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 208

Bav Soro li welt vegeriyaye, Soronun babas memleketine dnd.

Li min guh bide, beni dinle.

2. at.
W kitbek da min, o bana bir kitap verdi.
Lezgn die bajr.
Bav Soro vegeriyaye welt.
Guh bide min.

Atasz. Zik bixwe savar div here hawar, bulgur yiyen imdada
komal.
Ne dixwim savar, ne diim hawar, ne bulgur yerim, ne imdada
koarm.

Bu ataszleri, misafirlifiin, misafirlikten yararlanm olan iin yarattfi

ykmllfi, gerekirse ev sahibini silahla savunmas gerektifiini belirtmek-
tedir.

208
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 209

XVIII. NTELEME SIFATI

218. Niteleme sfat belge, yklem ya da belirte olarak kullanlabilir.
Ayrca ad gibi de kullanlabilir. Ama bu son durumda daima defiimez kalr,
yani ek, tak almaz.
219. B e l g e s f a t.

Cins, say ve durum bakmndan defiimez. Normal olarak niteledifii

szckten sonra gelir; nitelenen nesne sfat takm kuruldufiunda bir belirte-
ci ya da belgisizlik taks alr. Bu trl atlara sfat takm denir.
r. : Xaniy sp, beyaz ev.
Deya pr, yal ana.
iyayn bilind, yksek dafilar.
emek kr, derin bir dere.
Aveke sar, sofiuk bir su.
Gundine mezin, byk kyler.
Ayn belge sfat birka ad birden niteledifii zaman bu adlardan yalnz
sonuncusu tak alr.
r. : Hesp mehna boz, boz at ve ksrak.
Hesp mehneke boz, boz bir at ve bir ksrak.
Hesp mehnn boz, boz atlar ve ksraklar.
Hesp mehnine boz, boz atlar ve ksraklar.
Bu rneklerin gsterdifii gibi, tak bu durumda, tek olarak kullanlan ve
normal olarak belge sfattan nce gelen ada taklan ektir ve adn cinsine,
belirli ya da belirsiz oluan saysna, sralanan szcklerin topuna ilikin
duruma ve sayya gre defiiik olur.
AIKLAMA. Sfatn kendisi de bir baka sfat tarafndan anlama daha
kesinlik ya da stnlk vermek zere tmlenebilir ve bir niteleme takm
oluturabilir (bk. par; 224, Akl.).

209
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 210

r. : Sor qehvey, sora qehvey, kzl-kahverengi (er. ve di).

Belge sfat niteledifii szckten nce de gelebilir. Bu takdirde gnlk

konumada ya da iirsel ifadelerde yer alr.
r. : Xwe mirov e, yifiit adamdr.
Smn beden semen ezaran, gm beden ve yasemin
yanaklar (Ehmed Xan).

220. Y k l e m s f a t.

O da defiimez ve genellikle tmledifii fiilden hemen nce gelir.

r. : Ez dewlemend bm, ben zengin idim.
Ev mirov zana ye, bu adam bilgindir.

Bununla birlikte, efier kullanlan fiil bir defiiim, bir oluum fikri
tayorsa, yklemden nce gelir.
r. : Ez bm dewlemend, ben zengin oldum.
B b zana, o bilgin olduydu.

Yklemin kullanmna ilikin olup daha nce inclenmi bulunan kurallar

iin par. 170e bavurulmas yararl olur.

221. S f a t n b e l i r t e o l a r a k k u l l a n l m a s .

Krte sfatlarn ofiu, hibir defiiiklifie ufiramadan belirte olarak kul-

lanlabilir.
r. : Destn w piht girdan, onun ellerini skca bafiladlar.
Bak sera li min sar t, stme saraydan sofiuk rzgr esiyor
(halk arks).
Xwe dipeyive, iyi konuuyor.

222. A d o l a r a k k u l l a n l a n s f a t.

Ad olarak kullanlan sfat sradan bir ad gibidir; bu durumda, dil ilevle-

ri bakmndan bir adn almas gereken btn taklar ya da ekleri alabilir.

210
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 211

r. : Delal, gzel, sevgili; delal, er. ya da di., sevgili.

Delala min, (kadn) sevgilim; l delal, ey sevgili. (kadn).
Delal min, (erkek) sevgilim; lo delalo, ey sevgili (erkek).
Mezin, byk, yal; mezin, er., ef;
Mezin Hevrikan, Hevrikanlarn efi.
Re, kara; Re ev, gecenin karas (umac).
Pr, ihtiyar; pr, er., bir tarikatn ulusu, yezidi dini ulusu.

SIFATTA LMLEME VE AIRILIK

223. l m l e m e.

Krtede nitelemede stnlk, eitlik yada da aafilk ifade eden

lmleme sfatlar vardr. Derecesi sfata -tir soneki eklenerek elde edilir.
r.: Speh, gzel: spehtir, daha gzel.
Dirj, uzun; dirjtir, daha uzun.
Pr, ihtiyar; prtir, daha ihtiyar.
Ciwan, gen; ciwantir, daha gen.

AIKLAMA. -tir sonekinin gelmesiyle sfatn son nsz yan yana

geldifiinde, bir ikizlik olgusu ortaya kyorsa son nsz atlr.
r. : Dewlemend, zengin: dewlementir, daha zengin.

Kullanm yaygn olan baz sfatlar lmlemeyi kurald yapar.

r. : Mezin, byk: meztir, daha byk.

Mezintir de kullanlr;
Pir, ok: btir, daha ok (pirtir de var).

ki szck arasndaki lm (karlatrma) ji edatyla yaplr ve efiik

durumda tmle alr.

r. : Tu ji min ciwantir , sen benden daha gensin.

Xaniy te ji y min biktir e, l j xwetir e, senin evin benim-
kinden daha kk, ama ondan daha gzeldir.

211
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 212

Hesp min ji mehna te bezatir e, benim atm senin ksrafindan

daha hzldr.
Birna min ji ya te krtir e, benim yaram seninkindan daha
derindir.

Daha ok anlam, lm sfatnn nne gelek, pir, zehf, zor, vb.

belirteleri getirilerek elde edilir.
r. : Tu ji min gelek (pir) ciwantir , sen benden daha ok gensin.

lmleme derecesini daha kesin belirtmek iin hinek, biraz; yekcar,

tamamen gibi baka baka belirteler kullanlr.

Eitlik lm bi qas, o kadar deyimiyle ya da wek, wek, gibi, vb.

belirteciyle ifade edilir.
r. : Lezgn bi qas Soro xurt e, Lezgn, Soro kadar kuvvetlidir.
Tu wek min ehmeq , sen benim kadar ahmaksn.
Ez tu, em bi qas hev ehmeq in, sen ve ben, birbirimiz kadar
ahmafiz.

Aafilk lm ne bi qas, ne ewqas, o kadar defiil ifadesiyle elde edilir.

r. : Soro ne bi qas Lezgn pr e, Soro Lezgn kadar yal defiildir.
Lezgn ne bi qas hevaln te xwe reqas e, Lezgin senin dostlarn
kadar iyi oyuncu defiildir.

224. S f a t t a a r l k.

Sfatlarda arlk sfatn nne gelek, pir, zehf, vb., ok, fazla belirte-
leri getirilerek elde edilir.
r. : Bajarek gelek mezin b, ok byk bir kentti.
iyay me gelek as ye, dafimz ok sarptr.
Carina avn te gelek rn in, bazen gzlerin ok tatldr.
Axay me pir dewlemend b, afiamz ok zengindi.

AIKLAMA I. Belirte, baz durumlarda, arlk sfatnn niteledifii adn

nne de gelebilir.
r.: Pir mirovek ba b, ok iyi bir adamd.

212
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 213

AIKLAMA II. Salt arlk ofiun , e, en zamirlerinin yardmyla da

safilanr (bk. par. 243, b).
r. : Bajarek gelek mezin b, ok byk bir kentti;
Bejna te gelek e zirav e, senin boyun ok incedir.
Xulam te pir dilket ye, bendeniz (nezaket forml)
ok zgndr.
Pirsn te yn duh ev gelek en hik bn, senin dn akamki
szlerin
ok afird.

AIKLAMA III. Salt arlk, istisna olarak, sfatn pekitirilmesiyle de

ifade edilebilir.
r. : Ava hd hd, me ecb j d, ok yava sudan ok garabetler
grdk. (atasz).
Nispi arlk, aafidaki atlarda kullanlan stnlk lmnden baka
bir ey defiildir.
a) Sfatn nne sadece y, ya, yn ya da , a, n zamirleri geti-
rilebilir ve o zaman en anlam verir.
r.: Y prtir, en yal, en ihtiyar (er.).
Ya sphehtir, en gzel(di.).
Yn dewlementir, en zenginler;
b) Ji hem, ji hemiyan btn, hepsi, li nav, ji nav, li nab-
na, arasnda, vb. kullanlarak da elde edilebilir.
r.: Nik dil min, tu ji hem jinan a (ya) spehtir , bana gre
btn kadnlarn en gzeli sensin.
Ji hemiyan, tu ya xweiktir , hepsinin en gzeli sensin.
Ji nav (li nav, li nabna) xortn me, Cemd (y) tir b,
genlerimiz arasnda Cemd en iyisiydi.
c) Nitelemeyle bafintl olarak da stnlk belirtici at kuru-
labilir (bk. par. 219, Akl.).
r.: Cemd tir xortn me b, Cemd genlerimizin en iyisiydi.

AIKLAMA. -tir soneki olmakszn da nitelemeyle bafilantl olarak salt

stnlk belirtici at kurulabilir.

213
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 214

r. : W xwe bextiyar din dizan; o kendisini dnyann en mutlusu

sayyordu.

225. S f a t t a k l t m e.

-ek, -ik, -ok, kok soneklerinin yardmyla yaplr (bunlar adlardan da

ayn ekilde kltme yapabilirler, bk. par. 227).
r. : Xwe, sevimli, kibar; xweik, cici, minimini.

A t a s z . Rovk berday ji rek girday tir e, zgr bir tilki, zin-

cire vurulmu bir aslandan daha iyidir.

214
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 215

XIX. SAYILARIN ADLARI

2 2 6 . Saylarn adlar yledir :
1, yek. 30, s, sih.
2, dido, didu, do, du. 31, s yek, vb.
3, sis, s. 40, el, il.
4, ar. 41, el yek, vb.
5, pnc. 50, pnc.
6, e. 60, st.
7, heft. 70, heft.
8, het. 80, het.
9, neh. 90, nod, not.
10, deh. 100, sed.
11, yanzdeh, yazdeh. 101, sed yek, vb.
12, diwanzdeh, 111, sed yanzdeh, vb.
dwanzdeh. 121, sed bist yek, vb.
13, szdeh. 200, du sed.
14, ardeh. 201, du sed yek, vb.
15, panzdeh. 233, du sed s sis, vb.
16, anzdeh. 300, s sed.
17, hevdeh. 500, pnc sed, vb.
18, hejdeh. 1000, hezar.
19, nozdeh. 1100, hezar sed.
20, bst. 1200, hezar du sed.
21, bst yek. 1544, hezar pnc sed el ar.
22, bst dido (do, du). 2000, du hezar.
23, bst sis (s). 3000, s hezar.
24, bst ar. 4000, ar hezar.
25, bst pnc. 4637, ar hezar e sed s
26, bst e. heft, vb.
27, bst heft. 10.000, lek.
28, bst het. 500.000, kirr.
29, bst neh, 1.000.000, milyon.

215
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 216

227. Say adlar bazen asal say olarak (r.: s dido, otuz iki), bazen
say sfat olarak kullanlr, o zaman etkiledikleri adn nne gelir:
r. : Penc sv, be elma.
ar sed peya, drt yz adam.

Asal say olarak kullanldklarnda belirtici tak alabilirler ki (yek hari,

nk o zaman zamir saylr, bk. par. 245), ofiul ekiyle ayndr.
r. : Didoyn din, iki teki.
arn may, kalan drt.

AIKLAMA. Dido ve sis, asal say sfat durumunda du ve s oluverir.

r. : Du lre s qir, iki lira ve kuru.
Sed du dnar, yz iki dinar.
el s klo, krk kilo.

ASAL SAYILARIN EK ALMASI

2 2 8 . Say adlar, gerektifiinde, aafidaki kurallara uygun olarak efiik

durum eki alrlar.
a) Yek tekil diil bir ad gibi ek alr.
r. : Ji yek btir, birden fazla.
Yek bide min, birini bana ver.

Belgisiz zamir olarak kullanlan yek (bk. par. 245), ofiul efiik durum eki
alabilir :
Yekan yekan, birer birer (yeko yeko da denebilir).

b) Dido (iki)den bst (yirmi)ye kadar say adlar ofiul efiik

durum eki alr.

216
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 217

r. : Ji didowan (siseyan, aran hejdehan bstan) kmtir,

ikiden (ten, drtten on sekizden yirmiden) az.
Ez heftan dibnim, yedisini gryorum.

AIKLAMA. Dido ayrca didoyan, diduyan, didiwan biiminde de efiik

durum yapar.
c) Sih ya da s (30), el ya da il (40), pnc (50), st (60), heft (70),
het (80), nod ya da not (90), sed (100), hezar (1000), lek (10 000),
kirr (500000), milyon tekil eril adlar gibi ek alr.
r. : Ji sih (el, pnc, st sed) p ve, otuzdan (krktan,
elliden, altmtan yzden ) baka.
Bileik saylarda, yalnz sondan gelen say, normalde kendisini etkileyen
ek gibi bir ek alr.
r. : Li nav het heftan, seksen yedinin arasnda.
Ji ar sed btir, drt yzden fazla.
Ji bst aran heta el bihijhmre, yirmi drtten krka
kadar say.
Di hezar neh sed st heftan de, 1967de.

Bununla birlikte nne bir say sfat gelen hezar (bin) ve milyon
szckleri ad gibi davranr ve sz konusu say sfatna tekabl eden ad ekini
alrlar (bk.par.230).
r. : Ji ar hezaran (panzdeh hezaran) kmtir, drt binden (on be
binden) az.
Ji bst hezar (el hezar, sed hezar) btir, yirmi binden
(kirk binden, yz binden) fazla.

AIKLAMA I. Yzlerce, binlerce anlamnda kullanldfinda, sed ve

hezar ofiul efiik durum eki alr.
r.: Bi sedan, bi hezaran, yzlerce, binlerce.

AIKLAMA II. Dofiu afizlarnda (Botan, Behdnan) yukardaki kurallar

byk lde sadelemitir, yle ki, istisnasz, btn say adlar, ofiulun -an
ekiyle efiik durumlarn yaparlar.

217
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 218

r. : Ji yekan btir, birden fazla.

Ji elan jor de, krkn stnde.
Ji xeyn hezaran, binden ayr.
AIKLAMA III. Yarm anlamna gelen eril ad nv, buuk fikri vermek
iin kullanlr.
r. : Yek nv, ar nv, bir buuk, drt buuk.
Bal bana nv, efiik durumda, kendine zg eki alr.
r. : Ji nv (nvek) btir, buuktan fazla (yani: yardan fazla,
yarmdan fazla).
Nv bir say adn izledifii zaman, efiik durumda, ya bu duruma ait zel
say ad ekini, ya ofiulun ekini alr.
r. : Ji yek nv (nvan) btir, bir buuktan fazla.
Ji ar nvan p ve, (saat) drt buuktan sonra.
Ji el nv (nvan) kmtir, krk buuktan aafi.
Bu tip atlarda, nv belgisizlik taks da alabilir; o zaman yalnz kendisi-
ne zg olan ad ekini alabilir.
r. : Ji yek nvek (ar nvek, el nvek) btir.

SAYI SIFATLARI

229. A s a l s a y s f a t l a r .

Yaln ve bileik btn say adlar, dido ve sis hari, asal say sfatlar
gibi defiiiklifie ufiramadan kullanlrlar (dido ve sis ise du ve s biimini
alr).
r. : ar hesp, pnc mehn, du mirov, s zaro, drt at, be ksrak,
iki adam, ocuk.
Sed pnc kon, hezar pnc sed el yek ga, yz elli adr,
bin be yz krk bir sfir.
Say sfatnn ilikin oldufiu szck daima ikinci konumda yer alr ; yaln
kaldfi srece hibir zel ek almaz.
AIKLAMA I. Yek say sfat belirsizlik taksnn yerine geebilir.

218
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 219

r. : Hespek, bir at, iin: yek hesp.

Bst hespek, yirmi bir at, iin: bst yek hesp.

AIKLAMA II. Say sfat olarak nvin kullanm aafidaki gibi atlar
kurulmasn safilar :
Nv zebe ya da nv zebeek, yarm karpuz.
Yek gav nv, gavek nv, gav nvek, bir buuk adm.
Du gav nv, du gav nvek, iki buuk adm.

230. n n e asal say sfat gelen adlarn

e k i m i.

nne say sfat gelen her ad, efiik durumda, bu say sfatna tekabl
eden say adna zg ad ekini alr ve bu bakmdan cins de nem tamaz. Say
sfat defiimez kalr.
r. : Ez ar hespan dibnim, drt at gryorum.
Ez pnc hesp dibnim, elli at gryorum.
Ez pnc e hespan dihijmrim, elli be at sayyorum.
Deh mirovan got, on adam dedi.
el mirov got, krk adam dedi.
el pnc mirovan got, krk be adam dedi.
Min ev kitb bi deh qemeriyan kir, bu kitab on kurua aldm.
Bi hezar e sed pnc esker ve, 1650 askerle.
Di nav heft keik de, yetmi gen kz arasnda.
Hkn el mirk, krk tavufiun yumurtas.

AIKLAMA. Son iki rnekte grldfi gibi, yukarda belirtilen kuraln

uygulanmas gerefii, sih, el, vb. saylarla kurulan atlardaki diil adlar, efiik
durumda eril ek alrlar.

231. nceki paragraftaki kuraln istisnas nn, yek ve ksmen hezardr.

a) Nv.
Nv say sfatnn varlfi adlarn ekim eki almasndan etkisiz kalr.

219
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 220

r. : Nv zebe (nv zebeek) bide min, bana yarm karpuz

ver (zebe, er.).
Nv sv (nv svek) bide min, bana yarm elma ver (sv, di.).
Nv bileik bir say sfatnda yer aldfi zaman aafidaki atlar
kurulabilir :
Ji bst nv gav (gavek) btir, yirmi buuk admdan fazla.
Ji bst gav nv (nvek, nvan) btir, yirmi buuk admdan
fazla (gav, er.).
Ji sih nv qir (qirek) btir, ya da: ji s qir nv
(nvek, nvan) btir, otuz buuk kurutan fazla.

AIKLAMA. Bileik say sfat yek nv ise, yle denebilir.

Ji gav nv (nvek) btir, bir buuk admdan fazla.

b) Yek.
Tpk nv gibi yek de nne getifii adlarn normal ekimini defiitirmez.
r. : Ji yek mirov re, bir adam (mirov, er.).
Ji yek jinik re, bir kadna (jinik, di.).
Bst yek zebe bide min, ya da : bst zebeek bide min,
bana yirmi bir karpuz ver (zebe, er.).
Bst yek sv bide min, ya da: bst svek bide min, bana
yirmi bir elma ver ( sv, di.).

c) Hezar.
Yalnz kullanldklarnda hezar, lek, kirr ve milyon, dzenli olarak,
efiik durumda adlara aldrrlar.
r. : Ez hezar mirov binim, bin adam gnderecefiim.
Ji hezar mal btir, bin evden fazla.

Buna karlk, hezar bileik bir say sfatnn son szcfi oldufiu zaman,
onu izleyen ad yaln kalr.
r. : Bi ar hezar qir, drt bin kuru iin.
Dijmin ji sed deh hezar mirov btir kutin, dman yz
on bin kiiden fazla ldrd.

220
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 221

AIKLAMA. Botan ve Behdnan afizlarndan nv ve yekten baka say

sfatndan sonra gelen adlar efiik durumlarn daima -an ofiul ad bkn
yardmyla olutururlar.
r. : Ez el hespan dibnim, krk at gryorum.
Bi deh hezar mirovan ve, on bin adamla.
Yukarda incelenen olduka karmak kurallar, daha basit olan bu kul-
lanm lehine pekl ihmal edilebilir ve bu bir kusur saylmaz.

232. S r a s a y s f a t l a r .

Birinci yle sylenir: p, pn, yekimn, kimn, yek, ewil,

ewil (bu son ikisi Arapa evvelden bozmadr).
Difier sra say sfatlar, say adlarna, normal olarak efiik durumda
aldklar bknn eklenmesiyle elde edilir.
r. : Didiwan, ikinci.
Siseyan, nc.
aran, drdnc.
Sih, otuzuncu.
Sed, yznc.
Sed sih aran, yz otuz drdnc.
Sra say sfatlarnn kullanm niteleme sfatlarna uygulanan kurallara
uyar.
r. : Cara pn, birinci defa.
sal, sala siseyan e ko em hevdin nas dikin, bu yl nc
yldr ki tanyoruz.
Min ev kitb heta rupel w bst yek xwend, bu kitab yirmi
birinci sayfasna kadar okudum.
Di v rz de, siwar siseyan bray min e, ean ap min e,
bu sradan nc svari kardeim, altnc amcamdr.
Mehna min di bez de a pncan derket, ksrafim, yarta,
beinci geldi.
Tu di sala s yek ya emr xwe de y, sen mrnn otuz
birinci ylndasn.

221
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 222

233. Bu paragraftaki birka rnek saatn ve tarihin nasl ifade edildifiini

gstermektedir.
r. : Saet ar e, saat drt.
Saet deh nv e, saat on buuk.
Saet deh km bst e, saat ona yirmi var.
Saet nv yek e, saat yarm (file ya da gece yarsnda).
Pnc km aryek e, bee eyrek var.
Ji pncan re panzdeh deqqe divtin, bee on be dakika var.
Tu di saet pncan de hat, sen bete geldin.
Sibe var, ez di saet het nvan de bm cem te (ya da: li
saet het nvan), yarn akam, sekiz buukta sana gelecefiim.
Yek gulan, bir mays.
Didoy gulan, iki mays.
Bst ar gulan, yirmi drt mays.

2 3 4 . Kesirler efiik durumdaki say adnn nne ji edat getirilerek ve

arkasndan miktar belirtisi yaplarak gsterilir.
r. : Ji hetan dido, sekizde iki.
Ji sed yek, yzde bir.

Yarm, te bir, drtte bir yle sylenir : nv, er. (bk.par. 228),
siseyek, aryek.
Yzde de kesirlerin belirtilmesi gibi belirtilir.
r. : Ji sed deh, yzde on.

235. letirme say sfatlar yle yaplr: bste bst, yirmier, yirmier,
ile il, krkar krkar.

A t a s z . Ji hirek du eyar dernay, bir aydan iki post karlmaz.

222
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 223

XX. GSTERME (ARET) SIFATLARI

VE ZAMRLER

236. G s t e r m e s f a t l a r .

Krtede defiiken iki gsterme sfat vardr :

ev, yakn nesneleri ve varlklar gstermeye yarar;
ew, meknda ve zamanda uzak olan nesneleri ve varlklar gstermek
iin kullanlr.
Gsterme sfatlar daima ilikin olduklar adlardan nce gelirler; cins,
say ve durum bakmndan onlarla uyum kurarlar.

EVN EKM EKLER

Yaln durum :
Eril tekil: ev hesp, bu at.
Diil tekil: ev mehn, bu ksrak.
ofiul ortak: ev hesp (mehn), bu atlar (bu ksraklar).
Efiik durum :
Eril tekil: (ev) v hesp, bu at.
Diil tekil: (ev) v mehn, bu ksrak.
ofiul ortak: (evan) van hespan (mehnan), bu atlar
(bu ksraklar).

EWN EKM EKLER

Yaln durum :
Eril tekil : ew hesp, u at.
Diil tekil : ew mehn, u ksrak.
ofiul ortak : ew hesp (mehn), u atlar (ksraklar).

223
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 224

Efiik durum :
Eril tekil: (ew) w hesp, u at.
Diil tekil: (ew) w mehn, u ksrak.
ofiul ortak: (ewan) wan hespan (mehnan), u atlar
(ksraklar).

AIKLAMA I. ki cins ve iki say iin de ortak olan defiimez bir baka
iaret sfat daha vardr: ha, he ya da han. likin oldufiu szckten sonra
gelir ve onunla niteleme bafilamnda at kurar. Ev ya da ew ile birlikte de
kullanlabilir.
r. : (Ev, ew) mirov ha (n), bu adam.
(Ev, ew) jinika ha (n), bu kadn.
(Ev, ew) iyayn ha (n), bu dafilar.

Baz afizlarda, ha (n) kendisinden nce gelen szckle birleip bzlr.

r. : Ev (ew) mirova (tek. ve ofi.).
Ev (ew) jinika.

AIKLAMA II. nnde iaret sfat bulunan eril tekil adlarn aldfi ekim
eki konusunda par. 115e bak.

237. Ev ve we ayn cmlede bir arada bulunurlarsa bir kartlk fikri

ifade etmeye yararlar. O zaman ew teki anlamna gelir.
r. : Tu di v gund an w gund? bu kye mi gidiyorsun yoksa teki
kye mi gidiyorsun?

Kartlk olmadan da ev ile kullanlan ew, baz durumlarda, ayn tarzda

anlam ifade eder;
r. : Li w din, teki dnyada.
Here w al, teki yana git.
W roj, teki gn.
2 3 8 . Cmlede birbirini izleyen birka szck ayn iaret sfatndan etki-
lendifii zaman aafidaki iki at arasndan biri tercih edilir:
1) ev (ew) hesp ev (ew) mehn, bu at ve bu ksrak (bu atlar ve bu
ksraklar), ya da :

224
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 225

2) ev (ew) hesp mehn, ayn anlam.

Efier sz konusu cmle efiik durum eki almak zorunda ise durum ola-
bilir :
a) Tekil olan adlarn ikisi de ayn cinstendir ; ya da, defiiik cinstendir,
ama ikisi de ofiuldur.
Yukarda 1no. lu bentte yazl at kullanlrsa cmle yle olur :

Ez v saet v zincr bikirim, bu saati ve bu zinciri satn alacafim.

Van tran van kevanan bide min, bu oklar ve bu yaylar bana ver.
2 no. lu at tercih edilirse iaret sfat ve saynn son szcfi yalnz ad
taks alrlar :

Ez v saet zincr bikirim.

Van tr kevanan bide min.

b) ki adn ikisi de tekil, ama defiiik cinstendir.

Normal olarak 1no. lu at kurulur :

V tr v kevan bide min, bu yay ve bu oku bana ver.

V hesp v mehn bibe sk, bu at ve bu ksrafi pazara gtr.

2 no. lu at durumunda, iaret sfat ve saynn son szcfi yalnz ad

taks alr, onu da etkilenip de ait oldufiu ada zg cins belirler. O zaman sz
konusu rnekler yle olur:

V tr kevan bide min.

V hesp mehn bibe sk.

c) Srada yer alan adlarn kimisi tekil kimisi ofiuldur.

O zaman adlarn her birinin nnde iaret sfat bulunur ve sfat gibi
olanlar da kendilerine uygun ek alrlar.

225
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 226

r. : Tu van mirkan, v gay, v bizin wan beranan dibn,

sen bu tavuklar, bu sfir, bu keiyi ve o kolar gryorsun.

2 3 9 . a r e t ( g s t e r m e ) z a m i r l e r i.

Ev ve ew iaret zamiri grevi de yapar; o zaman bu, u, bunlar,

unlar anlamna gelir.

ARET ZAMR OLARAK EV N EK ALI I

Yaln durum :
Tekil eril: ev, bu.
Diil tekil: ev, bu.
ofiul ortak: ev, bunlar.

Efiik durum :
Eril tekil: ev (v), bu.
Diil tekil: ev (v), bu.
ofiul ortak: evan (van), bunlar.

ARET ZAM R OLARAK EWN EK ALI I

Yaln durum :
Eril tekil: ew, u.
Diil tekil: ew, u.
ofiul ortak: ew, unlar.

Efiik durum :
Eril tekil: ew (w), u.
Diil tekil: ew (w), u.
ofiul ortak: ewan (wan), unlar.

AIKLAMA. Ev ve ew iaret zamirleri, anlam defiiiklifii olmakszn ha

(han) ile birlikte de kullanlabilirler. O zaman tamlama taks alrlar, ekim
eki almazlar.

226
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 227

Evnki: Ev ha ya da vna (er. tek.).

Eva ha ya da vna (di. tek,).
Evn ha ya da vna (vana ) (ofi. or.).
Ewnki: Ew ha ya da wna (er. tek.).
Ewa ha ya da wna (di. tek.).
Ewn ha ya da wna (wana) (ofiul. or.).
Bat afizlarnda iaret sfatlarnn ha ile birleip bzmeleri u sonucu
verir :
Vaya (er. ve di. tek.), ev ha ve eva ha iin.
Vana (ofi. or.), evn ha iin.
Waya (er. ve di. tek.), ew ha ve ewa ha iin.
Wana (ofi.or.), ewn ha iin.

Grldfi gibi bu bzlmelerden dolay cinsler aras ayrm ortadan kal-

kar, yalnz say fark kalr.

240. aret zamiri ev ve ew, iaret sfat olarak kullanldklar zaman

anlamda ayn nans farklaryla ayrlrlar.

Ev yakn nesne ve varlklar gsterir ve bu, u anlamna gelir.

Ew ise, tersine, meknda ve zamanda uzak olan nesneleri ve varlklar
gstermeye yarar; u diye karlanabilir.

kisi bir arada kullanldfi zaman, genellikle kartlk fikri vermeye yarar.
r. : Ev hat, ew , bu geldi, u gitti; biri geldi, teki gitti.
Ev mezin e l ew pik e, bu byktr, ama teki kktr.
2 4 1 . Ev ve ew bunu ve unu anlamnda da kullanlabillirler; o
zaman diil tekil gibi ilem grrler.
r. : Min ev got, ben bunu dedim.
Te ew an min ne da, bana unu gstermedin.
242. atl durumda iaret zamirleri.

aret zamirleri baka fielerle (ad, zamir, sfat) tamamlanmaya

elverilidirler. O zaman cins ve saylarna denk den tamlama taklar alrlar.

227
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 228

r. : Ev ko hat, bu, gelen.

Eva ko li cem me ye, u bizde bulunan.
Evn ko tu dibj, senin syledifiin bunlar.
Ew ko mr e, u emir olan.
Ewa ko min j hej dikir, u benim sevdifiim.
Ewn ko me ew nas dikirin, unlar bizim tandklarmz.

aret zamirlerinin ev, eva, evn ve ew, ewa, ewn atl biimlerine
u bzlmeler tekabl eder; ve ok yaygn olarak kullanlr.
Y, bu, ev ve ew iin (er. tek.).
Ya, bu, eva ve ewa iin (di. tek),
Yn, bunlar, evn ve ewn iin (ofi. or.).

2 4 3 . Y , y a , y n i n k u l l a n l .

a) Adlarla.
Bununki, ununki, onunki anlamlarn verir.
r. : Tu kjan hesp dibni? Y Soro. Hangi at gryorsun?
Soronunkini.
Ava bra we honik e, l ya kaniya me j tir e, sizin kuyunun
suyu serindir, ama ememizinki ondan daha iyidir.
evn zivistan dirj in, yn havne kurt in, k geceleri
uzundur, yaznkiler ksadr.

b) Sfatlarla.
ofiu zaman ynin atlmasyla , a, n ksa biimlerini alrlar.
r. : Hesp boz ba e, l bezatir e, boz at iyidir, ama al at
daha hzldr.
Te destmala sor bijartiye an a kesk? Krmz mendili mi yeil
mendili mi setin?
Reya me a dr e, yolumuz uzaktr.
Svn sor tir in an n sp? Krmz elmalar m iyidir yoksa
beyazlar m?

228
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 229

Dur te, evn min n dirj in, senden uzak, gecelerim uzundur.
Xaniy me sp ye, evimiz beyaz olandr.

AIKLAMA I. Karmak niteleme bafilamnda , a, nin kullanm iin

ilerde par. 284e bak. Ayrca par 110, Aklamaya da bak.

c) ahs zamirleriyle bafilantl olarak y, ya, yn mlkiyet zamiri

anlam da verir.

Y min, ya min, yn min, benimki (er.), benimki (di.), benimkiler.

Y te, ya te, yn te, seninki (er.), seninki (di.), seninkiler.
Y w, ya w, yn w, onunki (er.), onunki (di.), onunkiler.
Y w, ya w, yn w, onunki (er.), onunki (di.), onunkiler.
Y me, ya me, yn me, bizimki (er.), bizimki (di.), bizimkiler.
Y we, ya we, yn we, sizinki (er.), sizinki (di.), sizinkiler.
Y wan, ya wan, yn wan, onlarnki (er.), onlarnki (di.),
onlarnkiler.

AIKLAMA II. Yukarda belirtilen kurala (bk. par. 137), y, ya, yn ile
temsil edilen nesnenin sahibi (maliki), ayn zamanda cmlenin de znesidir,
bu durumda dnl zamir xwe difier, min, te, w, w, me, we ya da wan
zamirlerinin yerini alabilir. Y xwe, ya xwe, yn xwe atlar o zaman ne
olursa olsun btn ahslar iin mlkiyet zamiri rol oynar.
Y min li vir e, benimki burdadr (zne: y min).
Ez y xwe dibnim, benimkini gryorum (zne: ez).
Ez ya te dixwazim, seninkini istiyorum (zne: ez).
Tu ya xwe difiro? Seninkini satyorsun (zne: tu)?
Em yn w nas dikin, onunkileri biliyoruz, tanyoruz (z.: em).
Ew yn xwe nas dikin, onlar kendilerininkini tanyorlar (z. ew).

AIKLAMA III. aret zamirleri y, ya ve yn ile ayn atda yer alan

karlkllk zamiri hev de mlkiyet zamiri yapmnda grev alr. Kullanm, bu
zel durumda, par. 140ta incelenen kurallara uygun olur.
r. : Hevaln me hene, ez tu, em yn hev nas dikin, dostlarmz
var, ben ve sen, birbirimizinkini tanyoruz.

229
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 230

d) ahs zamirlerinden baka zamirlerle kullanm.

r. : Y ko, ya ko, yn ko,
Y k, ya k, yn k?
Ev kitb ya k ye? bu kitap kiminkidir?

244. Belgisizlik taksnn , e, en sonekleri at iinde balbana kul-

lanldklar zamanda zamir ilevi grrler, birinci szck, baz durumlarda,
bu zamirler yklemle birlikte kullanldklar zaman (bk. par. 110, Akl. son),
bu takmdan etkilenir (bk. par. 284).
r.: Hespek min speh heb, benim gzel bir atm vard.
Destmaleke pik e sor, kk krmz bir mendil.
Ev gund mezin e, bu ky byktr.
Avn emn zozanan en sar in, yaylalarn dere sular sofiuktur.

AIKLAMA. Y, ya, yn; , a, n ve , e,en zamirlerinin, par. 243, Akl.

IIda gsterilen rnekler tipindeki atlarnda kullanmnda bir lde
geveklik vardr. yle dense de yaln yaplm olmaz :
Avn emn zozanan n sar in.

A t a s z . a dilan, wek dik, cebar nabe, gnl bir billrdur,

krlnca onarlamaz.

230
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 231

XXI. BELGSZLK
VE SORU SIFATLARI VE ZAMRLER
LG ZAMRLER

2 4 5 . B e l g i s i z s f a t v e z a m i r l e r.

Ayn szckler bu iki ii de grdfinden belgisiz sfat ve zamirler bu

paragrafta alfabetik srayla inceleneceklerdir.
Belgisiz sfatlarn ilikin olduklar szckten daima nce geldifii ve cins-
ce de, sayca da defiimez kaldfi hatrlanacaktr.
Belgisiz zamirlerin kullanmndaki eitlilik (ek alma ve say) her zel
durum iin ayrca belirtilecektir.
1) Behvan (belgisiz zamir): falan.
Yalnz ve ancak filan ile birlikte kullanlr.

2) end (belgisiz sfat ve zamir): birka, birok, birileri.

Belgisiz sfat :
Ez end salan li w bajar rnitim, birka yl var ki o kentte oturdum.
Te end caran gotiye ko t ji min re binivsn, bana yazacafin bir-
ok defa syledin.
end zaro hatin, birka ocuk geldi.
end msaln din, birka baka rnek.
Belgisiz zamir (ek alabilir); daima ofiul anlam verir :
end ji wan, aralarndan birka, birofiu.
end hatin, end n, birka geldi, birka gitti.
endan genim xwe firot, birka bufidayn satt.
Ayrca bak par. 247 ve 248.

231
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 232

3) endek, belgisiz zamir end ile ayn anlamda ve ayn biimde kul-
lanlr.

4) Din (belgisiz sfat) : baka.

r. : Y (ya, yn) din, baka (er., di., ofi.).
Yek (yeke) din, bir baka.
Titek din e, bu baka ey.
Dojeh, yn din in, cehennem, bakalardr.
Careke din, baka sefer.

5) Filan, filankes (eril ve diil belgisiz zamir, tekilken ek alabilir): filan,

filankes.
r. : Filan (filn) got ko , filan dedi ki
av min bi filan ketiye, filan grdm.
Te ro filankes dt, b ko tu ji min re bibj, bugn filancay
grdn ama bana sylemedin.

Behvan, falan szcfi filann ikizidir ve yalnz bu zamirle birlikte kul-

lanlr.
r. : Gelek caran, ofiu zaman, ofiu kez.
Gelek ji wan ne, aralarndan ofiu gitti.
Xwed gelekan dike ser reya xwar gelekan j digehne
rastiy, Tanr onlarn ofiunu kt yola iter ve birofiunu da dofiru
yola iletir (H.).
Gelekin belirte olarak kullanm iin bk. par. 256.

7) Gi, gik, g (ek alabilen belgisiz zamir): herkes, hepsi.

r. : Ew gik dizane, o hepsini biliyor.
Gikan (giyan) p bawer dikir, herkes ona inanyordu.

8) Hem, hem (iaret sfat ve zamiri): btn, tm, hep.

Sfat :
Hem mirovn me ne er, btn adamlarmz savaa gittiler.

232
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 233

Di hem dinyay de mna te nne, btn dnyada senin gibisi yoktur.

Zamir (ofiulda ek alabilir) :

Hem reviyan, hepsi kat.
Ez hemiyan nas dikim, onlarn hepsini tanyorum.
Siwarn me hem ber xwe dane det, svarilerimiz hep ovaya ynel-
diler.

9) Her (belirsiz sfat): her.

r. : Dil min dixwaze ko ez te her roj bibnim, gnlm seni her gn
grmek ister.
Her car, her gav, her sefer, her defa.
Her du, her ikisi.
Her, belirtelerin (bk. Bl. XXII) ve bileik belgisiz zamirlerin
yapmnda geni bir kullanm alan bulur (bk. alttaki bend).

10) Heri, hei (her + iden oluan sfat ve zamir): kim, kim ki, her
kim, ne ki.

Sfat:
Hei gund heb dihat bajr, kyde her kim varsa kente geliyordu.

Zamir :
Hei wel dibje, derewa dike, kim ki byle konuuyor, yalan sylyor.
Heri min heb, min da, ne ki bende vard ona verdim.
Heri jar e, li havn j sar e, kim ki zayftr yazn bile r (atasz).
Heri ko, her kim ki.

11) Herkes (her + kesten oluan zamir): herkes.

nsanlar belirtmek iin ve yalnz tekil olarak kullanlr; eril efiik durum
eki alabildifii gibi tamlama taks da alabilir.

r. : Herkes p dizane, herkes onu biliyor.

Min ji herkes pirs, herkese sordum.

233
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 234

Herkes ev kitb xwendiye, herkes bu kitab okudu.

Herkes mala me, tm hane halkmz.

12) Hertit (her + titten yaplan zamir): herey.

Nesneleri gstermek iin ve yalnz tekil olarak kullanlr; eril efiik durum
eki alabildifii gibi tamlama taks da alabilir.

r. : Hertit hazir e, herey hazrdr.

Ji hertit btir, hereyden fazla.
Hertit w bedew b, onda herey gzeldi.

13) Heryek (her + yekten oluan zamir): herkes, herbir.

Canl varlklar belirtmek iin ve yalnz tekil durumda kullanlr; tekil eril
ya da diil efiik durum ek alabilir.
r. : Heryek xwe, herkes iine gitti.
Heryek pesna xwe dida, herkes vnyordu.
Heryek j hej dikir, herkes onu seviyordu.

14) Hin (sfat ve zamir): bir, birka, bazen.

Sfat :
r. : Hin hesp, birka at.
Hin caran, bazen.
Hezar hin, bin bir.

Zamir : hin ve ikiz hinek daima birka, birok anlamnda kullanlr ve

efiik durum eki alabilir.
r. : Hin (hinek) hatin, birofiu geldi.
Ez hinan (hinekan) bi xwe re bibim, birkan birlikte
gtrecefiim.
Hinn (hinekn) din hene, birok bakalar da var.

Hin (hinek) pekitirmeli olarak kimisi .kimisi anlamnda oka kul-

lanlr.

234
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 235

r. : Hin (hinek) p dikenin, hin (hinek) j digirn, kimisi buna

glyor, kimisi afilyor.
AIKLAMA. Hinek az, biraz anlamna da gelir, hindik ya da hindek
de ayn anlamda kullanlr.
r. : Te hindek xwar, sen az yedin.
Hinek (hindik) bide min, biraz bana ver.
Bir de hinek din, biraz sonra deyimi var.

15) H (zamir): hi.

Az kullanlr.

16) Kes, kesek (zamir): kimse;

Hemen hemen yalnz olumsuz olarak kimse anlamnda kullanlr; eril

tekil efiik durum eki alr.
r. : Kes (kesek) ne hat, kimse gelmedi.
Kes (kesek) ne gotiye, kimse demedi ki,
AIKLAMA. Kes, zamir olarak kullanlan kes, kimse adndan baka bir ey
defiildir. Kesek hatiye bir kimse (kii) geldi anlamnda evrilebilir.
Herhangi bir kimse genellikle yek szcfi ile ifade edilir (bk. aafi. 21).

17) K (zamir): kim, kim ki. Daima tekil olarak kullanlr; efiik durum: k.
r. : K li vir dimne, burada kim kalyor.
Kea k be, kimin kz olursa olsun,.
(Par. 247ye de bak.)
18) Titek (zamir): herhangi bir ey, hibir ey (olumsuz anlamda).
Tekil eril efiik durum eki alr.
r. : Titek heye, herhangi bir ey var.
Ez nawrim ji te re titek bibjim, sana hibir ey sylemeye
cesaretim yok.
19) Mirov, adam, insan, gayri ahsi anlamda zamir gibi kullanlr.
r. : Mirov dibje ko, adam diyor ki, deniliyor ki

235
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 236

Heta ko mirov nekeve nava gund, xaniyan nabne, insan

kyn ortasna ulamayncaya kadar evler grnmez (H.).

Titine wel bi ser mirov nakevin, byle eyler insann aklna gel-
mez.
20) Tu, u (sfat ve zamir): hibir, hi kimse, hi.

Sfat :
Tu mirov nne ko j natirse, ondan korkmayacak adam yoktur.
Tu, belgisiz sfat, birok belgisiz bileik zamirin yapmna katlr (bk.
aafidaki bent).

Zamir: Tu, ofiul efiik durum eki alabilir. O zaman da hi, hi kimse,
hi bir ey anlam vermeye elverilidir.
r.: Tu ne hat, hi kimse gelmedi.
Min tu ne dt, hi kimseyi grmedim (ya da bafilamna gre: onu
grmedim, hi bir ey grmedim).
Ez tu nizanim, hi bir ey bilmiyorum.
Ez tiwan nabnim, hi kimseyi grmyorum, bir ey grmyorum.
Tiwan ne xwar, kimse yemek yemedi.
Tiyn wan, onlardan hi biri (-yn, belirli ofiul taks).
21) Tukes (tu + kesten oluan zamir): hi kimse. Eril tekil efiik duru-
mu eki alr.
r.: Tukes p nikare, hi kimsenin ona gc yetmez.
Ez tukes nas nakim, ben hi kimseyi tanmyorum.
Ev ji tukes re nebje, bunu hi kimseye syleme.
22) Tutit (tu + tit ten oluan zamir): hi bir ey. Eril tekil efiik durum
eki alr.
r. : Min tutit pda nekr, hi bir ey bulamadm.
Ez tutit j re nadim, ona hi bir sey vermeyecefiim.

23) Xelk, halk, insanlar, gayri ahsi anlamda adam, insan gibi kul-
lanlr. Diil efiik durum eki alr.
r.: Xelk j hej nakin, o sevilmez, halk onu sevmez.
Xelk digot ko halk diyor ki, diyorlar ki

236
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 237

24) Yek (zamir): bir, biri. Genelde tekil olarak kullanlr. Her iki cinse
gre ad taks alabilir. atlm durumda da rastlanabilir.
r. : Yek hat, biri geldi.
Yek digote yek, biri(er) birine (di) diyordu.
Yek din, yeke din, bir bakas (er.), bir bakas (di.).
Ez bawer nakim ko li dinyay yeke din peyda bibe,
sanmamki dnyada bir baka ylesi bulunsun.
Yek dihat, yek di, biri gelip biri gidiyordu.

AIKLAMA. Belgisiz yek zamirinin u kullanmlar vardr :

Yek bi yek, yek yek, yeko yeko, yekan yekan, birer birer (er.) birer
birer (di.), art arda.

Daha baka :
Ew wan yek bi yek (yekan yekan) dihijmre, onlar birer birer sayar.
Ev yek, buradaki, uradaki, bu, u.
Li ber v yek, bunun iin, onun iin.
Ew yek, burdaki, urdaki.
avn min li w yek keti bn, urdakini gzm sryor.

246. Eyn, wek, xeyr.

Baz kullanmlarndan dolay, belgisiz sfat ve zamir olarak Krteye

Arapadan gemi olan eyn ( ), ayn ve xeyr ( ), gayri szckleri-
ni de anmak gerek, ama bunlar olduka seyrek kullanlr.
r.: Eyn ev, ayn bu.
Eyn ev e, tpatp ayndr.
Xeyr w, ondan baka.

Wek, wek, weke, wey iin de ayn eyler sylenebilir. yekin bzl-
mesi sonucunda ortaya kma benzeyen bu szckler gibi anlamna gelir.
r. : Wek te, wek te, weke te, senin gibi.
Wek hev, benzer.

237
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 238

Wek xwe, weke xwe, oldufiu gibi.

Weke xwe kirin, aklna eseni yapmak.

247. S o r u s f a t v e z a m i r l e r i.

Belgisiz sfat ve zamirler hakknda 245. paragrafn balangcnda yaplan

aklama soru sfat ve zamirlerine de aynen uygulanabilir.

1) end (sfat ve zamir): ka?

Sfat:
r. : end brayn te hene? Ka kardein (erkek) var?
Brayn te end in? Ayn anlam.
end zaro hazir bn? Ka ocuk vard (mevcuttu)?
Hon end bn? Ka kiiydiniz?
Ev gundor bi end qiran e? Bu kavun ka kurutur?

Zamir: genellikle yalnz ofiul olarak kullanlr. Efiik durum eki alabilir ve
atl durumda da grlebilir.
r. : end in? Ka tanedirler?
end hene? Ka tane var?
Te end hene? Sende ka tane var?
endn te hene? Ayn anlam.
Ev sv bi end in? Bu elma kaa?
Tu endan dixwaz? Ka tane istiyorsun?

unlar da var :
Saet end e? Saat ka?
Saet bi end e? Saat kaa?

2) i (sfat ve zamir): hangi? Ne?

Sfat :
r. : Ew i tit e? Bu nedir.
Ew i tit dixwaze? Ne istiyor?
Ew i kes ye? Kimdir o?

238
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 239

Zamir : Daima tekil kullanlr. Tak almaz.

r. : i heye? Ne var?
Ev i ye? Bu nedir?
Tu i dibj? Ne diyorsun?
Ji bona i? Niin?
Ji ber i? Ne iin?
Ez nizanim i p bikim, ne yapaym bilemiyorum.
atl halde de bulunabilir.
r. : iy te ye? -Pismam min. Senin neyin oluyor? -Amcam ofilu.
iy min t de ye? Benimle ne ilgisi var?
3) K (iki cinse de zg zamir): kim? Efiik durumda k olur.
r. : Ev k ye? Bu kim?
Y ko hat, k b? O gelen kimdi?
K hatin? Kimler geldi?
Tu k dibn? Kimi gryorsun?
Duh, tu li cem k by? Dn, kimlerdeydin?
K k kut? Kim kimi ldrd?
K ev got? Bunu kim dedi?
Kea k ye? Bu kimin kz?

4) Kjan, kjik (sfat ve zamir): hangi, hangisi, hangileri?

Sfat :
r. : Ew ji kjan gund e? O hangi kydendir?
Tu kjan mirov dibn? Hangi adam gryorsun?
Zamir : iki cins ve iki say iin de ek alabilir.

Tekil.

Yaln durum kjan, kjik hangi (er.), hangi (di.).

Eril efiik durum kjan, kjik hangi (er. ve di.).
Diil efiik durum kjan, kjik hangi (di.).

239
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 240

ofiul

Yaln durum kjan, kjik hangileri (er. ve di.).

Efiik durum (iki cins) kjanan, kjikan hangileri (er. ve di.).

r. : Kjan derketiye ? Hangisi kt ?

Kjan (kjan) tu dt? Hangisi seni grd?
Kfa te ji kjanan re t? Hangileri houna gidiyor?
Tu ji wan re kjanan bin? Hangilerini onlara gndereceksin?

AIKLAMA I. Kjikin kullanm kjandan daha azdr.

AIKLAMA II. Kjik ve kjan soru zamirlerinin, grne baklrsa, ki

ji van yek ve ki ji van szcklerinin bzlmesinden dofidufiu sylene-
bilir.

5) K (sfat ve zamir): nere? Ancak baz deyimlerde geer.

Sfat :
r. : Li k der? Nerede? Neresi?
Ji k der? Nereden?
Tu y k dere? Nereye gittin?

Zamir :
r. : Li k? Nere?
Ji k? Nereden?

2 4 8 . l g i z a m i r l e r i.

1) Ko, ki en ok kullanlan ilgi zamiridir. Ek almaz ve kendinden nce

gelen szckle niteleme bafilamnda normal at kurar.

r. : Mirov ko hat bray min e, gelen adam benim kardeimdir.

Mirov ko te dt, senin grdfin adam.
Mehna ko baz da, kaan ksrak.
Yn ko wel dibjin, byle konuanlar.

240
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 241

Destmaln ko w kirne sor in, onun satn aldfi mendiller

krmzdr.
Titin hene ko tu p nizan, senin bilmedifiin eyler var.

AIKLAMA. Bafila ko, bk. par. 264, ilgi zamiri ko ile kartrlmamaldr.

r. : Tu zan i di dil min de heye, gnlmde ne oldufiunu

biliyorsun.
Ji min pirs me i an b, ne getirdifiimizi bana sordu.
Te i dan bero, tu w bixw, tencereye ne koyduysan onu
yersin (atasz).

3) Tit ko, tit, ne, ne ki, anlamnda evrilebilir.

r. : Tit ko min got rast e, ne dedimse dofirudur.

Tit ez zanim ev e, ne bildifiim budur.

AIKLAMA. Krtede ilgi adl eitli baka biimlerde de ifade edilir.

r. : Mirov ko nav w ji bra min b, adn unuttufium adam;

Tit ko xebera min j nn b, hatina w b, haberimin
olmadfi ey onun geliiydi.
Haval ko ez j re dinivsnim, mektup yazdfim dost.
Xulam ko min hesp xwe dest w da, atm emanet ettifiim
uak.
Gund ko t de dareke gwz heye, ceviz afiac bulunan ky.

A t a s z . Y ko ji jina xwe natirse ne tu mr e, karsndan korkmayan

erkek defiildir.
Y ko bi jina xwe nikare ne tu mr e, karsnn hakkndan gelemeyen
erkek defiildir.

241
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 242

XXII. EDATLAR

2 4 9 . Krtede n edatlar ile art edatlar ayn derecede kullanlr ve bun-

lar biraraya gelip edat takmlar da oluturabilirler. n edatlar ile edat
takmlar, belirte saylan baz deyimler dnda, efiik durum ekim eki
alrlar. Efiik durumun bu kullanmna baklarak edatlarla (ilgeler) belirte-
ler ayrt edilebilir.

250. n e d a t l a r.

Asl edatlar (n edatlar) ile edat durumuna geen adlar ya da baka

szckler arasnda ayrm yaplacaktr.
Asl edatlar (n edatlar) unlardr:
Bi, ile, elik, aralk, aletlik fikri verir.
B, -siz, -sz, vb.; -meden, -meksizin, vb.
Di, sfia, ierme, davran fikri ifade eder.
Ji, uzaklama, kesip atma, gitme fikri ifade eder.
Li, verme, ykleme, yer belirleme fikri ifade eder.

Baz adlar ve sfatlar ya da bunlarn tremi biimleri, ayrca baz

bzlm biimleri ya da Arapa ve Trkeden alnm baz szckler de
edat gibi kullanlr.
r. : Ber, a. er., n, cephe, yz: ber, n, ileri.
Ser, er., ba: ser, stnde.
(Ji) bo, (ji) bona (ji bynanin bzlm, varlfiyla), iin,
yararna.
Byle szckler zellikle edat takmlar yapmna yarar; bk. aafida ber,
nav, ser, vb.
2 5 1. A r t e d a t l a r.

242
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 243

Asl edatlarn anlamn pekitirmeye yarar ve genellikle onlarla bir atda

yer alrlar. Edatlarn ilgili oldufiu sz ya da szcklerden sonra gelirler.
r. : Ji te re, sana.
Art edatlar istisnai olarak n edatsz kullanlrlar.
r. : D re, sonunda, nihayet.
Pit re, ayn anlam;

Art edatlar tanedir :

de, ierme, davran, yer fikri (dide, iinde).
re, verme, ykleme, gei fikri (ji re, ye, ya).
ve, elik, hareket, aidiyet fikri (bi ve, ile).

AIKLAMA I. Birok afizlarda, zellikle Batda, de, re, ve edatlar da,

ra, va olur.

AIKLAMA II. Der belirte ve n edad, bazen ama nadiren, art edat rol
oynar : jider, dnda, hari.

252. E d a t t a k m l a r .

Birok edattan ya da bir yahut birka n edat ile art edattan oluan
szck takmlarna edat takm diyecefiiz.
r. : Li ber, nne, nnde.
Bi serde, stnde.
Di serre, stten, -in stnden.
Di binre, alttan, altndan.

AIKLAMA. n ve art edatlar arasndaki olas eitli birlemelerin

anlamnn oynak ve defiiken oldufiu ve birok edat takmnn ift anlam
tadfi, bu blmn okunmasyla anlalacaktr. Bunu, hem lehelerin,
afizlarn oklufiu, hem de dildeki esneklik bakmndan, istenileni ifade iin
normal bir sonu saymak gerekir. Ayrca, benzer nedenlerle, edat olarak
verilen baz szcklerin sfat ve belirteler arasnda saylabilecefii de grle-
cektir (rnefiin, ber, raser, rex, gibi); yar edadms kullanmlar gene de
bugnk Krtenin durumunu yanstmaktadr.

243
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 244

2 5 3 . Aklamann rahatlfi bakmndan, edatlar aafida alfabetik sra ile

birer birer ve ayn zamanda birleikleriyle birlikte incelenmitir.

1) Bal ya da ba (bi alnin bzlm), -den yana, ynne, dofiru,

yannda (hareketli ya da hareketsiz), gre.
Ba min, benim evimde, benim yanmda, bende.
Li bal min, ayn anlam.
Ji bal ap xwe dihat, amcasnn yanndan geliyordu.
Bal ve, ynnde, -e dofiru.

2) Ber, ber (ber, er., n, yz, cephe), nnde, karsnda, karda, -e

dofiru (hareketli ve hareketsiz).
a) Ber hev, kar karya.
Herwek here ber mirin (H.), sanki lme gidiyordu.
b) Ber (artk kullanmdan kalkm olan ber jiden), nce; zellik-
le zaman fikri verir.
Ber nvro, filenden nce.
Ber her tit, her eyden nce.
Di benda ber w da (H.), bundan nceki makalede.
Ber ko, nceki (beriya ko da denir).

c) Ber bi, ynnde, dofiru.

Ber bi rohelat , dofiu ynnde gitti.
Ber bi var, akama dofiru.
Ber bi xr e, iyi gidiyor, iyileiyor.

d) Ber bive, ynnde, -den yana, -e dofiru (yaklama).

Ber bi min ve dihat, bana dofiru geliyordu.

e) Di ber, stnde, hakknda.

Di ber hev didin, kavga ediyorlar, dvyorlar (deyim).

f) Di berde, nde, nnde (hareketsiz), iin.

Di ber mala me de darek heye, evimizin nnde bir afia var.
Di ber hev de, kar karya, yan yana.

244
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 245

g) Di berre, nnden, boyunca.

Di ber qesr re derbas b, sarayn nnden geti.

h) Di berve, karsnda, dolaysyla.

Di ber v xebata hja ve (H.), bu defierli alma karsnda.

i) Ji ber, karsnda, nedeniyle, iin.

Ji ber w rab, onun karsndan kat.
Ji ber i? Niin? Neden dolay?
Ji ber ko, nk.
Ji ber v yek, bundan dolay, bunun iin.
Ji ber v hind, bunun iindir ki.
Ji ber xwe, kendilifiinden.
j) Ji berre, iin.
Az kullanlr.
k) Ji berve, nnde, yerine, yerinde, adna, tarafndan.
Ji ber mr ve rab, beyin nnde ayafia kalkt (sayg iin)
Min emso ji ber Tacn ve and bajr, Tacnin yerine emsoyu kente
gnderdim.
Ji ber w ve, onun yerine, onun adna, onun tarafndan.
Ayn zamanda uzaklama fikri de verebilir:
Ji ber r ve kirin, stten kesmek.
l) Li ber, nnde, yannda, ile, gre, iin, zere.
Li ber x disekinn, eyhin nnde ayakta duruyorlar.
Li ber mirin ye, lmek zeredir.
Li ber nan xwe penr dixwe, ekmefiiyle birlikte peynir yiyor.
Ev gotin li ber xelk eyb e, bu sz halkn gznde ayptr.
Li ber Xwed, Allah akna.

3) B, b, -siz, gayri, -den baka, -e kar, dahas.

B min, bensiz.
B tit, hi bir eysiz.
B lez tirs, acelesiz ve korkusuz; sakin olarak.
B wan kes ne hat, onlardan baka hi kimse gelmedi.

245
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 246

B tu diwariy, hibir glk olmadan.

B ko, olmakszn.
B ko te bigota, min zan b, sen demi olmasan da ben biliyordum.
Ev erd han gel kurd e b wan kes t de rnane (H.), Bu toprak
Krt halknndr ve ona aittir, baka hi kimse orda oturmuyor.
B ziman xwe, gelemperiya xelkn v bajar b tirk dizanin (H.),
bu kentin insanlarnn ofiu, kendi z dillerinden baka Trke bilirler.
B gotiniya min kir, benim grme aykr davrand.

4) Bi, ile, tarafndan, vastasyla, onunla, gre, vb.

a) ile, tarafndan (ara; tarz, zaman da ifade eder).

Got bi kra xwe bir, eti bafi ile kesti.

Dinya bi dor e, ne bi zor e, dnya sabr ile yrr, iddet ile defiil
(atasz)
Xaniy xwe bi destn xwe ava kir, evini kendi elleriyle yapt.
Bi dar zor, zorla (sopa zoruyla).
Gund me bi dst Hemo hatiye ewitandin, kymz Hemo
tarafndan yakld (Hemonun eliyle yakld).
Bi sivikah, kolaylkla.
Bi v avay, bu tarzda, bylece.
Bi qenc, iyilikle (belirte).
Bi end? Kaa?
Yek heye, bi sed; sed heye, ne bi yek, bir tekil yze defier ve yz
tanesi bir etmez (atasz).
Bi carek, bir anda, anszn.
Bi ten, bi tena xwe, yalnz bana.
Bi xwe, kendi, ahsen, bizzat.
Mr bi xwe hat, emir (bey) ahsen geldi.
Hon xwe bi xwe, bizzat siz.
Bi gotin, lafzen, szle.
Bi nav Xuday pak dilovan mihrivan, esirgeyen ve bafilayan,
pak Tanr adna.
Pit rohelat bi du saetan, gnein dofiuundan iki saat sonra.

246
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 247

b) inde, zerinde.
Pere bi brika xwe xist, paray cebine koydu.
Bi hewa ket, utu (harfi harfine: havaya dt).

c) Gre.
Bi min, bana gre.
Bi a min bike, benim tavsiyeme gre hareket et.

d) Bi baz fiillere tmle ya da yklem sokmaya da yarayabilir.

Ez bi ivan bm, ben oban oldum.
Tu hj bi Kurmanc nizan, sen daha Krte bilmiyorsun.
Mo gay xwe bi firotin da, Mo kzn sata kard.

e) Bi de, stnde, arasnda.

Destmala min bi av de , su mendilimi gtrd (tam kar. mendilim
suyun stnde gitti).
Bi r de, yolda, yol stnde.
Ez bi dehl rlan dim nra hira (H.), afialar ve ormanlar
arasndan ay avna gidiyordum.

f) Bi re, ile (birlikte), yoluyla, arasndan, ardndan.

Gurgn bi min re hat, Gurgn benimle geldi.
Em pev re n, birlikte gittik (pev: bi hevin bzlm).
P re, onunla (p: bi w, bi wnin bzlm).
Bi derenc re hilkiiya, merdivenden kt.

g) Bive, ile (beraberlik, aidiyet, bitiiklik).

Mr bi sed siwar ve bi r ket, emir yz svari ile yola koyuldu.
emso bi min ve ye, emso benimledir (yani bana bafildr).

Axa, bi deh gundn xwe ve, bawer dike Keyxosrow e, afia, on ky

ile kendini Keyhsrev sanyor (atasz).

Botan bi Behdnan ve ye, Botan (Krt ili) Behdnanla (Baka bir Krt
ili) bitiiktir.
Bi ser ber xwe ve, tamamiyle, batan baa, batan ayafia.

247
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 248

AIKLAMA. ok yaygn bir kullanm olarak bi w, bi w normal olarak

bzlme sonucu pye, ok nadir olarak da v ye dner.
r.: Ez p dizanim, onu biliyorum.
Tukes p nikare, kimse onunla baa kamaz.
Ez p dixebitim, onun zerine alyorum.
Ew p hesiya, farkna vard, ondan haberdar oldu.
Dil min p diewite, ona acdm (tam kar.: kalbim onun iin
yanyor).
Hev, k ede zamirleri ile bzlme pev, pk, vk verir.
r. : Pk ann, kotarmak, gerekletirmek.
Pev n, dvmek, kavga etmek.
Pev re, vk re, birlikte, beraber.

5) Bil, ayr, hari, baka (her halde Arapa biladan).

Bil w, ondan ayr.
Ji bil min ve kes ne ma b, benden baka, kimse kalmamt.
6) Bin (ad olarak bin, er., dip, alt), alt, altnda.
a) Bin av bn, dalmak, batmak.
b) Di bin de, altnda (hareketsiz).
Hesp min di bin min de hate kutin, atm altmda lmt.
Kurs di bin mas de ye, sandalye masann altndadr.
Sed gund di bin dest w de bn, yz ky onun ynetimindeydi.
c) Di bin re, altnda, altndan.
Maln xelk delal dan bn di bin maln me re, sevgilinin
(oymafinn) adrlar bizimkilerin altna kurulmutu (halk arks).
Di bin avan re li min dinre, alttan alta beni szyor.
d) Ji bin, stten.
Dest xwe ji bin kulav xwe derne, elini kepenefiinden kar.
e) Ji binde, ji binle ayn anlamda.
f) Ji bin ve, alt tarafndan.
Ji bin pir ve derbas b, kprnn altndan geti.

248
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 249

g) Li bin, altnda, altndan, (hareket ile).

Were li bin dar rne, gel afiacn altnda otur.

7) (Ji) bona, (ji) bo (varlfiylaanlamnda ji bynanin bzlm),

iin, dolaysyla.
Ez (ji) bona (ji bo) zaroyn xwe bixebitim, ocuklarm iin
alacafim.
Gula ko min in ji bona (bo) te ye, kopardfim gl senin iindir.
Pez nr ji bo kr ye, ko bak iindir (atasz).
Ji bo v, ji bo v yek, bunun iin, bu nedenle, bundan dolay.
Ji bo hin ramann siyas (H.), baz siyasi art dncelerde.
Ji bona Xwed, Allah akna.

AIKLAMA. (Ji) bona, (ji) bo, lehelerde kullanlan ikizler de ierir:

seba, sebo, sebona, sewa, seva.

8) Cem (belki de Arapa den), -de, nezdinde, yannda.

Cem me, bizde, bizim evde.
Li cem, bizde, -de, nezdinde (hareketli ya da hareketsiz).
Ji cem ap min hatiye, amcamn yanndan (evinden) geldi.

9) Der, stnde, dnda (edat olarak az kullanlr; daha ok belirte kul-

lanm yaygndr).
Der heq wan, onlarn hakknda.
Ji der v av, bu akarsuyun te yannda.
Xwiya ye ko nivsevan lwa Rihay der Kurdistan dihesibne
(H.), yazarn Urfa ilini Krdistann dnda saydfi grlyor (der, der
jinin bzlm).
Ji dervey , dnda, ayr (yer belirteci olarak ji derve dar; y, jinin
bzlm).

10) (Ji) dl (her halde Arapa bedel den) , yerine. Az kullanlr.

Ji dl xweiy, te dil me ji xema kesera dagirtiye, kalbimizi sevin
yerine gam ve acyla doldurdun (Lavij, Yezidi din kitab, Hawar, say 25).

11) Di, aidiyet, durum, vb. fikri verir.

249
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 250

a) Ekleme ve niteleme bafintlar kurmaya yarayabilir (bk. par. 110).

Hesp di Soro, Soronun at.
iyayn di bilind, yksek dafilar.
b) inde, stnde (hareketli ya da hareketsiz).
V kef di orb meke, ps e, bu kafi orbaya sokma, pistir.
Ez di xwe fekirm, (kendi kendime) dndm.
Halan di hev dan, birbirlerini yreklendirdiler.
Merhem di xwe da, merhem srnd.
Zanna min di v war (H.), bu konuda bildifiim ey.

AIKLAMA. Zamirlerle yan yana gelen di u bzlmeleri yapar t (di w,

di w), tev (di hev), tk (di k).

Tev, tev de, tev (di hev linin bzlm) ofiu zaman birlikte, ile
anlamnda kullanlr.
r. : Em tev de herin, birlikte gidecefiiz.
Ez welat xwe tev xelkn xwe tir biyaniyan dinasim (H.),
ben kendi lkemi, kendi insanlarm yabanclardan daha iyi bilirim
(tir, tir jinin bzlm).
c) Dide, iinde (hareketsiz), esnasnda, srasnda, vb.
Ez zanim di brka te de i heye, senin cebinde ne oldufiunu biliyorum.
Di bajar me de, skeke mezin heye, kentimizde byk bir pazar
(ar) var.
Di van rojan de, bu gnlerde.
Di w wext de, o zamanda.
Di gav de, annda, derhal.

Min hn di spehtiya te de tukes ne ditye, daha senin kadar gzel

kimse grmedim.
AIKLAMA. Dide takmndaki di edat bazen kalkar.
r. : Her tengiy de ma, o hep sknt iinde kald.
d) Di re, -den, arasnda, yoluyla.
Em di newalek re derbas bn, bir vadiden getik.
T re (di w (w) re), arasndan.

250
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 251

e) Dive, iinde (hareketli), arasndan, yoluyla.

Ez di det ve hatim, ovadan geldim, ova yoluyla geldim.
Min bizmar di dwr ve kir, iviyi duvara aktm.

12) Digel (di+gel, er., grup), ile (birlikte), rafimen.

Digel hev, birlikte.
Digel min b, o benimle idi.
Digel v end, bununla birlikte.
Digel v hind, buna rafimen, oysa.

13) Dor (ad, dor, di., sra), evre.

Di dora me de, li dora me, evremizde, etrafmzda.
Dorun dorhela diye bir de ikizi vardr.

14) Fena, bk. mna.

15) Gir (ad, gir, er., ).

Ji gir min ve, bana rafimen.

16) Gor (Trke greden), gre.

Li gora v kitb, bu kitaba gre.
Li gora min, bana gre.
Li gorey xwe, onun kendi grne gre.

17) Heta, hetan, heyan, bk. ta.

18) Hinda, nezdinde (Arapa ).

19) Jl, jrk, -den beri (az kullanlr).

20) Ji, den, aras, arasnda, ile (ara), den beri.

a) -den.
Mala min ji bajr dr e, evim kentten uzaktadr.
Koer ji det hatine, gerler ovadan geldiler.
Ew ji qehr guldank ikand, fkeden vazoyu krd.
Ji nza mir, alktan ld.
Ez ji xebata te pir raz me, almandan ok memnunum.
Ji xwe, kendilifiinden, dofial olarak.

251
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 252

b) Arada, arasnda.
Yek ji wan, onlardan biri.

c) le (ara).
Helaw ji rz nabe, zamktan helva yaplmaz (atasz).

d) -den beri, itibaren.

Ji w roj Hawar nema derket (H.), O gnden itibaren Hawar
kmad (Hawar, Krte dergi).

e) Karlatrma yapmaya yarar (bk.par. 223) ve ayrca baz fiille-

re tmle olur.

Riw te ji heyva ardeh rewentir e, senin yzn dolunaydan daha

parlaktr.
Ez ji te hej dikim, seni seviyorum.

f) Tarz, davran gsterebilir.

Ji piya, ayakta.

g) Jide, -den, itibaren, -den balayarak.

Ji jor de hate xwar, (yukardan aafi) indi.
Roja xwe ji sibeh de xwe e, gzel gn sabahtan belli olur (atasz).

h) Jider, dnda, hari, darsnda.

Ji reya me der, yolumuzun dnda.

i) Jire, -ye, -ya, iin.

Ji te re, sana, senin iin.
Ez ji te re hertit dibjim, sana her eyi syledim.
Min ji xwe re digot, kendi kendime diyordum.
Ji Hono re bbext kirin, Honoya ihanet edildi.
Kfa min j re t, bu houma gidiyor.

j) jive, itibaren, den beri, gre. Davran da gsterir.

Ji mj ve, uzun zamandan beri.
Ji nzk ve, yaknda, hemen.

252
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 253

Ji dr ve, eskiden, uzaktan.

Ji te ve, sana gre.
Ji piya ve, ayakta.

k) Jip ve, dnda, ayr.

Ji te p ve, senin dnda, senden baka.

l) Ji vir de, -den beri, itibaren.

Ji w roj vir de, bugnden itibaren.

AIKLAMA. Ji aafidaki tarzda bzlmeler yapar:

Jev, jk: ji hev, ji yek, ji k.
J: ji w, ji w.
r.: Min j re da, ona verdim.
J: ji w , yalnz aafidaki ifadelerde rastlanr:
J p ve (ji w p ve), ayrca, te yandan, stelik, artk.

Ji kendisinden nce gelen szckler - li bzlme yapabilir.

r. : Hej te dikim, seni seviyorum (hej ji te dikim yerine).
Btir wan, pirtir wan, aralarndan ofiu, onlardan ofiu.

21) Li, iinde, -ya, -ya, iin, stnde (hareketli, hareketsiz).

a) Gurgn li mal e, Gurgn evdedir.
Li av xist, suya girdi.
Ez duh li cem te bm, dn, sende idim.

b) Li era xal xwarz; li xwarina, mam braz, savata day

ve yefien, yemekte amca ve yefien (aile ilikilerini belirten atasz).

c) av min li te ye, gzm sendedir, seni gzetliyorum.

Min ji Tacn li te pirs, seni Tacnden sordum.
Wey li mino! Wey li min! Vay bama! (eril ve diil).

d) Baz bileik fiillere tmle olarak girer ve mastarn yannda

bzlm l (li w, li w) olarak yer alr.
L geriyan, aramak.
L guh dan, boyun efimek, itaat etmek.
Lxistin, vurmak, dvmek.

253
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 254

Ez li pez xwe digerim, koyunlarm aryorum.

Heke tu li min guh nad, ez li te xim, bana itaat etmezsen seni dverim.
AIKLAMA. Tpk ji gibi li de kendinden nce gelen szckler birleip
bzlerek -ye dnebilir.
r. : Tev, ile (tev li yerine).
22) Mna (man, bimne, kalmak, benzemek, fiilinden), gibi.
Mna min, mna te, benim gibi, senin gibi.
23) Nav (nav, di., ortadan), ortasnda, arasnda. Belirtilen szckle ek
bafilants kurarak yar edat gibi de sk kullanlr.
r. : Nava gund, kyn ortasnda.
a) Ez dim nav gundiyn xwe, kendi kymden insanlarn
arasna gidiyordum.
b) Di navde, arasnda (hareketsiz), ortasnda.
Em di nav hev de rniti bn, bir arada oturmutuk.
Di nav bajr de, kentin ortasnda.
Di nav wan de, onlarn arasnda.
c) Di nav re, arasnda, arasndan (hareketli).
Di nav xelk re derbas b, kalabalfin arasndan geti.
d) Ji nav, arasnda, arasndan.
Hir ji nav daran derket, ay afialarn arasndan kt.
Min ev kitb ji nav yn din bijartiye, bu kitab difierlerinin arasndan
setim.
e) Li nav, arasnda, arasndan.
Li nav hemiyan, min tu bijart, hepsinin arasndan seni setim.
AIKLAMA. Ji nav ve li navdan daha ok li nabeyna (nabna), arasn-
dan, ji nabn, arasndan szckleri kullanlr. Li navbera, ji navbera (ayn
anlamda) szckleri de kullanlr. Gene ok sk kullanlan li nabna, ji nabna
szckleri byk bir olaslkla Krte nav ve Arapa beyn szcklerinin ka-
rmasndan dofimutur. Li (ji) navbera, daha seyrek kullanlr ve belki de
difierlerinin ikizleridir.
r. : Li nabna me dan standin heb, biz iliki iindeydik.

254
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 255

Di navbeyna me we de, bizimle sizin aranzda.

Di navbera erd ezman de, yer ile gk arasnda.
24) Nik, -de, nezdinde.
Cem gibi (bk.) kullanlr. Nik dil min, bana kalrsa (tam kar.:
gnlmde) deyimini ayrca belirtmek gerekir.
25) Nzing, nzik, yannda.
26) Nola, bk. mna.
27) Ort (Trke ortadan), arasnda.
Baz Bat afizlar hari ok az kullanlr.
28) Pa (pa, di., srttan), arka, sonra. zellikle belirte olarak kullanlr.
a) Arka (hareketli).
Ez m pa xn, evin arkasna gittim.
b) Pa ve, arkasnda, ardnda.
c) Di pade, arka, arkasnda (hareketsiz).
Di pa xaniy me de kaniyek heye, evimizin arkasnda bir kaynak var.
d) di pare, arkadan, arkasndan, ardndan.
Gur di pa ivn re derbas b, kurt obann arkasndan geti.
e) Ji pa, arkasndan, ardndan.
Dijmin ji pa iy derket, dman dafin arkasndan kt.
f) Li pa, arkasndan (hareketsiz), bk. di pa de.
29) Pey (pey, er., ayaktan), ardndan, sonra (hareketli).
Pey hev, biri brnn ardndan.
ofiul zaman bileik ve deyim fiillerinde rastlanr.
r.: Pey w hatin, onlar onun ardndan gittiler (pey hatin).
Min da pey w, ben onu izledim, onun ardndan gittim (dan pey).
30) P (p, di., yz, cephe), nde, nnde (hareketli ve hareketsz).
Genel olarak pin kullanm berinkini de kapsar (bk). rnek olarak unlar
verilebilir :
P min de, di piya min de, benim karmda, nmde.

255
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 256

Bbxtiya xwe p av min kir, ihanetini nme koydu.

Pve, karlfinda.

31) Pber, karda, karsnda.

Pber hev, kar karya (-, linin bzlm).

32) Pit (pit, er., srttan), arka, sonra. Pa (bk) ile ayn.
a) Pit nvro, filenden sonra.
Pit ko, sonra ki (pitdeki iin, bk. yukarda, (21. Ak.
b) Di pit de, arkasnda (hareketsiz).
Gund me di pit iy de ye, kymz dafin arkasndadr.
c) Di pit re, sonra, arkasndan, ardndan.
Ez di pit te re derbas bm, senin arkandan getim.
(Di) pit r, sonra, sonunda.
d) Di pit ve, ayn anlamda.
Ez, di pit xwe ve, jin zarok bihelm, benden sonra arkada kadn
ve ocuklar brakacafim.
e) Ji pit, arkadan.
f) Li pit, arka, arkada (hareketli).

33) Raber, dofiru, -ye dofiru (ykselme hareketi ile).

Dest xwe raber Xwed kim, kollarm Allaha dofiru uzataym (halk
trks).

34) Raser, stnde, yukarda.

Mizgeft raser gund e, cami kyn yukarsndadr (-, linin
bzlm).
35) Rex (rex, er., yandan), yannda.
Were rex min rne, gel yanma otur.
Rex hev, yan yana.

36) Rexme, rafimen (Arapa rafimeden). Az kullanlr.

256
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 257

37) Ser (ser, er., batan), hakknda, iin, st, stte.

a) V kitb dne ser mas, bu kitab masann stne koy.
Ser wan, onlar iin.
b) Bi ser de, st, stnde (hareketle).
Av bi ser w de rijand, onun stne su dkt.
c) Bi ser ve, -ye, -ya.
Bi serzde kirin, -ye eklemek.
d) Di serre, stnde, stnden (hareketli ve hareketsiz).
Xaniyn wan di ser hev re ne, evleri birbirinin stndedir.
Kevir di ser dwr re avt, ta duvarn stnden att.
Daran di ser xwe re mebire, afialar stnden kesme.(atasz: seni
koruyan, senden byk olana saldrma).
e) Ji ser, stnden.
Rojname ji ser kursiy rakir, gazeteyi sandalyenin stnden ald.
f) Li ser, stne, hakknda, dofiru, ardndan.
Min kitbek li ser zdiyan nivsand, Yezidiler stne bir kitap
yazdm.
Li ser v qerar, bu kararn ardndan, bu karar zerine.
g) Li serve, ynnde, -e dofiru.
Li ser kebab ve , li ser dexdexana keran ve b, kebaba giderken
eek dafilamasna rast geldi. (atasz).
38) o, iin (bk.bo).
39) n (n, di., yer, alan).
Li na w, onun yerine,
Li na ko, yerine.
40) Ta, heta, hetan, heyan (Arapa dan), -ye kadar.
Em ne heta gund, kye kadar gittik.
Heyan v roj, bugne kadar.
Ta bi ev, geceye kadar.
Heta dawiy, vesaire (sonuna kadar).

257
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 258

Heta li mirin, av li kirin, lnceye kadar al (atasz).

41) Tev, tev (tev bi), birlikte, ile (bk. 21, Akl.).
42) Tkil, tkil (di k linin bzlm), arasnda.

43) Wek, bk. par. 246.

44) (Ji) xeyna, (ji) xeyn (kukusuz Arapa gayriden), gayri,

baka, ayr.

A t a s z . Gund b rez, kon b pez, mirov dibj ez ez, hem ne

tutit e, bafisz ky, koyunsuz adr, hep ben ben diyen adam, bunlarn hepsi
ie yaramaz (be para etmez).

Bi lavlav mirov ji ber jina xwe nake der, yalvarmayla karnn

hakkndan gelinemez.

Berx nr li ber du maka ye, iyi bir ko iki koyun eder.

He li hesp hevalan siwar e, her peyar e, dost atna binen hep yaya
kalr.

258
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 259

XXIII. BELRTELER BAflLALAR NLEMLER

I. BELRTELER

254. Her niteleme sfat, biim defiiiklifiine ufiramakszn belirte olarak

kullanlabilir.

r. : Ez xwe dizanim, iyi biliyorum.

Kin birn, ksa kesmek.
Tr xwarin, doyasya yemek (tr, doyma).
Sfatlara ya da adlara getirilen sonekler belirte yapm iin de geerli
olabilir. Ama kullanmlar olduka snrldr. te sz konusu ekler:
-ane :
Kurdane, Krt gibi, Krdane.
Delrane, cesurca, merdane.
-e :
Nzike, yaklak olarak (nzik, yakn).
-k :
Mvank, misafirce.
Nivsk, yazl.
Nvrok, fileyin.
vark, akamleyin.
-n :
Kutan, ksaca, sonu olarak (kuta, son).
-tir :
Sibetir, br gn, yarndan sonra (sibe, yarn).
Pirtir, daha fazla.

Bir yandan kaltmsal belirteler, te yandan sylemdeki baz fielerin

259
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 260

zel kullanmndan ya da birok szcfin birleiminden dofian belirteler

nc bir kategori olarak verilecektir.
r. : Gelo, mi dir (gel, grup, afir durumundan)?
Birast, dofirusu (edat bi + rast, dofiru, gerek).
Berepa, gerisin geriye (ber, yz, n + e uyum taks + pa, arka, geri).
Serdawiy, sonu olarak, nihayet (ed. ser + daw, son, art,
szcfinn efi. durumu).
AIKLAMA. Yer belirtmek iin efiik durum kullanm da baz adlara belir-
te anlam vermeye yarar.
r. : Sibeh, sabahleyin (sibeh, di., sabah).
Carina, bazen (car, di., defa).
Carek, bir kere, bir defa.
Rojek, bir gn (roj, di., gn).
evek, bir gece (ev, di., gece).
Tersine, baz nadir hallerde, kullanm kural oldufiu halde efiik durumun
kullanlmay ya da eksiklifii de ayn sonucu verir.
r. : Ez diim mal, eve gidiyorum.
Li mal e, evdedir.
Bu iki rnekte mal szcfi diilifie - bknn almak gerekirdi; bu
bknn bulunmay adn belirte olarak kullanldfi anlamna gelir. Ayn
aklama, biraz ilerde belirtilecek olan bi diz ve bi rast tipindeki deyim
belirtelere de uygulanabilir.
te kullanlan belirte deyimlerden rnekler.
Bi diz, gizlice, el altndan.
Bi rast, gerekten, gerekte, dofirusu.
Pir hindik, az ok, aafi yukar.
Biv nev, iyi kt, ister istemez, phesiz.
Bi roj; bi ev, gndzn; geceleyin.
Roj ji roj, gnden gne.
ev roj, gece gndz.
Roj p de, gn gnne.
Di v nav de, bu srada, bu arada.
Balca belirteler ve belirte deyimler, morfolojik kategori ayrm
yaplmakszn aafidaki paragraflarda sralanmtr.

260
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 261

255. D u r u m b e l i r t e l e r i.

Axi, ne iyi ki, bereket versin.

Btir, daha ok, daha fazla.
Bi diz, gizlice, el altndan.
Birast, bi rast, gerekten, dofirusu.
Biv nev, iyi kt, ister istemez.
tir, ok iyi.
ilo, ito, nasl, gibi, ylece.
Dirjk, boylu boyunca, uzunlamasna.
Devdevk, yzst.
Eseh, gerekten, dofirudan. (Ar. ).
Halo, hol, o halde, nitekim, o zaman.
Hema hema, hemen hemen.
Herwek, gibi.

r. : Herwek me got, dedifiimiz gibi.

Hevtone, bylece.
Ji dil, itenlikle, samimiyetle.
Jor jr, genel olarak aafi yukar.
Kereker, gizlice, aktrmadan.
Lez: bi lez, bi lez bez, abuk, hzl, hzla, acilen.
Nzike, yaklak olarak.
Qenc, iyi.
Rind, iyi.
ha, lo, wan, wel, welo, wilo, wiha, wisa, byle, bunun gibi, yle.
Belgisiz sfat gibi de kullanlabilir.
r. : Bi awak wel, yle bir ekilde.
Wer, werge, yle, byle, bylece.
Wisan, yle, byle, bylece.

256. M i k t a r v e s a y b e l i r t e l e r i.

Ancax, yalnz, ancak (Trkeden).

Balo, en azndan, hi defiilse,

261
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 262

Beraber, kadar, fazla.

r. : Du beraber, iki kat kadar, iki kat fazla.
Bes, yeter, olduka, yeterince.
r. : Bes min e, bana yeter, bende yeteri kadar var (-, li iin),
Bdira, yeterince, gerekten.
Btir, bihtir, daha fazla, artk, dahas.
r. : Btir wan, onlardan fazla (ji iin -).
AIKLAMA. Btir wan onlarn birofiu anlamna da gelebilir.
Bi temam, tamamen, tamamiyle.
Biten, yalnz.
end, bi end, kadar.
iko, o kadar ki (iqas konun bzl).
iqas, iqeder, ka, ne kadar.
iqasewend (ewqas), ne kadar iseo kadar.
Evende, evhinde, ewend, ewende, ewende, ewqas, o kadar, ne kadar.
Gelek, ok.
Bi gelek, pek ok.
Gik, toplam, toptan, aafi yukar.
Hefqas, bk. ewqas.
Herendewend, ne kadar ise o kadar.

r. : Herend mirov nezan e, xwe ewend zana dihesibne (H.)

Kii ne kadar cahil olursa kendini o kadar alim sanr.
Her, ne kadar, o kadar.
Hindek, hindik, hinek, az, biraz.
Km, az; kmtir, az, eksik, daha az.

r. : Ma ew kmtir wan e? Yani onladan daha az m (ji iin - ).

Km zde, az ya da ok, az ok, hemen hemen.
Kutan, ksaca, nihayet.
Nvan, yar yarya.
Qas, bi qas, kadaryla, mmkn mertebe.
Qene, en azndan, hi defiilse.
Pir, ok.

262
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 263

Pir hindik, az ok, az ya da ok, hemen hemen.

Pirtir, daha fazla, artk.
r. : Pirtir du hezar dnar, iki bin dinardan fazla (- , jinin
bzlm).
Sif, yalnz, sadece.
Ten, tin, bi ten, yalnz, teke.
Teqe, en azndan, hi defiilse.
Xulase, ksaca, zet olarak (Arapa hulasatenden).
Zehf, ok, fazla.
Zeyde, zde, zdetir, ok, pek ok, daha fazla.
Zihar, en azndan, hi defiilse.
Zor, ok, fazla.
257. Y e r v e y n b e l i r t e l e r i.

Al (er., yan): Ji v al ve ji w ali ve, bu ynden te yana; bir

yandan br yana.
Bala, yukar.
Balork, aafi yuvarlanarak.
Ban, bk. bala.
Beraber, kar karya, -in karsnda.
Berbijr, inerek, aafi dofiru, aafiya.
Berbijor, karak, yukar dofiru, yukarya.
Berepa, gerisin geri.
Berve, ileri.
Der, dar, darda, dnda.
r. : Ekere ye ko ev ji qeyda gelemper der e (H.), bunun
genel kural dnda oldufiu apaktr.
Ji adet der, allmam, adet d.
Derve, ji derve, dar.
Dr, uzak, uzakta.
r. : Bi dr ketin, uzaklamak.
Dr dirj, enine boyuna, uzun uzadya.
Ji dr ve, uzaktan.
Eve, ite.
r. : Eve gund min ya da gund min ev e, ite kym.

263
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 264

Ewe, ite.
Hindir, hindur, hundir, ierde, ierisi.
Herde, orda.
Hir, li hir, bura, buras.
Jr, aafi.
Jor, yukar.
Mal, li mal, evde.
Mil (er.yan): ji mil din, te yandan.
Nzik, nzing, nizik, yakn.
Pave, arka, arkada.
Pve, ileri, ilerde, nce.
Plepa, gerisin geri, arkaya.
Rexk, rexrexk, yandan.
Serbijr, bk. berbijr.
Serbijor, bk. berbijor.
Va, vaya, vaye, veye, veha, ite.
Vir, vira, li vir, bura, burada (hareketli ya da hareketsiz).

258. Z a m a n b e l i r t e l e r i.

Ber, eskiden, nce.

Bitirpr, gn nce.
Car (di.a., defa) aafidaki belirteleri verir:
Carcaran, ji carcaran, bazen.
Cardin, baka sefer, gene.
Carek, bir defa.
Carina, bazen.
Hercar, her defa, hep.
Bstek, bir lahza.
Cihde, derhal, hemen.
Da, gibi, o halde.
Daw, dawiy, daha sonra, sonra, nihayet.
Dih, do, duh, duh, dn.
Do ne pr, yakn zamanda (bk.pr).

264
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 265

Dsa, dsan, yeniden, gene.

D, dre, nihayet, sonra.
Dnro, fileden sonra.
d, artk, bundan byle; olumsuzluk taksyla kullanldfinda d
artkdefiil anlamna gelir.
vark, akamleyin.
Gav (di., an):
V gav, o zaman.
W gav, o zaman.
Gavek, bir lahza, bir an.
Gavina, gavgavina, bazen, zaman zaman.
Gehgeh, khkh
Halo, hele, o zaman, yani.
Hemhem, himhim, ayn zamanda, hemhem.
r. : Mecbr bn hem bi r ve herin, hem er bikin (H)., hem
yollarna devam etmek, hem savamak zorundaydlar
Hema, hema, derhal, hemen, o saat.
Her, daim.
Her her, hep, srekli olarak.
Hergav, daima, srekli olarak, sk sk.
Hero, her gn, gndelik (her rojun bzlm).
Hew, asla, hibir zaman, artk.
r. : Ez hew dixwim, artk yemiyorum.
Hey, bk. hema.
Hj, h, hn, hna, gene, hep, her zaman.
Hind, hingaft, hing, hingan, hingav, o zaman, o srada.
car, ncar, bu defa.
ro, roro, bugn.
sal, bu yl.
ev, bu gece.
Jl, -den beri.
J pa, j p ve, bundan byle, artk.
Kotek, ancak, tam, henz.
r. : Min kotek nan xwar ez rabm, ancak yemek yeyecek
kadar zaman buldum ve kalktm.
Niho, niha, noke, nika, imdi.

265
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 266

Ji niho p de, bundan byle, bundan sonra.

Nik (di., an, zaman): Ji nikek ve, aniden, birdenbire.
Nvrok, fileyin,
N, yeni olarak.
Ji n ve, yeniden.
Par, geen yl.
Pa, pak, pak, patir, sonra, daha sonra, ilerde, nihayet.
Pde, durmadan, srekli olarak, aralksz.
r. : Ji sibeh pde, aralksz sabahtan beri.
Sal pde, btn yl.
Pr, nceki gn.
Prar, iki yl nce, evelki yl.
Pitre, di pit re, sonunda, sonra, daha sonra.
Roj bi roj, gnden gne, gn gnne.
Serdawiy, nihayet, sonunda.
Sibe, yarn.
Sibeh, sabahleyin.
Sibetir, yarndan sonra.
Sibetira d, gn sonra.
Tim, daima, her zaman.
Tim tim, durmadan, durmakszn, srekli.
Ve, va, o zaman, o srada.
Vca, vga, o zaman, o srada.
Znhar, asla, zinhar.
Z, zka, erken, abuk.

r. : Tu z hat, erken geldin.

Z here, abuk git.

259. T a s d i k v e i s t e k b e l i r t e l e r i.

Bel, evet.
Bi carek, tamamen, hepten.
Bixwe, zaten, bundan baka.
Bik, phesiz, kukusuz.

266
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 267

Er, evet.
Haa, haa.
He, demek, o halde, yleyse.
le, ille, zorunlu olarak.
ela, ale, nallah (Ar )
Ji xwe, tabii, dofial olarak.
J, dahi, hatta, bile.
r. : Ez j, ez p dizanim, ben dahi, onu biliyorum.
Di nav xelk de j, halk arasnda bile.
Naxwe, nexwe, zaten, bundan baka, belki.
Nemaze, zellikle, her eyden nce, en bata.
Nexasim, (bk. nemaze.)
Tev, tef, tamamen, tamamiyle.
Xasxa, xesma, her eyden nce, zellikle, bilhassa.

260. O l u m s u z l u k b e l i r t e l e r i.

Me, na, ne, ni olumsuzluk belirtelerinin kullanm par. 182de incelenmitir.

Nene, nene, ii, nene.
r. : Me titek ne dt, ne j bihst, ne grdk ne iittik.
Ne gay min li garan ye, ne galgala nan gavn dikim, ne
srde sfirm var, ne obann ekmefiinden sz ederim (atasz).
Ew zaroyn ha i kesb i kar nnin (H.), bu genlerin ne
meslefii ne ii var.
Nema, artk.
r. : Nema t, artk gelmeyecek.
Mo nema dixebite, Mo artk almyor.
Ji w roj, Hawar nema derket (H.), O gnden itibaren Hawar
(Krte dergi) artk kmad.
No, hayr.
Qet, asla, katiyen (olumsuz cmlede kullanlr).
Qet mebe,hi defiilse.
Tew, bk. qet.
Tucar, tucara, asla.

267
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 268

Yekcar, tamamen, tamamiyle.

2 6 1 . S o r u v e t a h m i n b e l i r t e l e r i.

Belk, belko, belki.

awa, awan? Nasl?
ilo, itewr, ito, itone? Nasl?
ima, iman, ira, ire? Niin?
iqas? Ne kadar? ka?
Gelo? Acaba?
Kano, qao, gibi, sanki, szde.
Keng, keng? Ne zaman?
Kusan? Nasl?
K, bi k d, k der, bi k ve, li k? Nerede?
Ji k? Nereden?
Bi k ve, nereden, nereye :
Hon ber xwe bi k ve bidin j, ruye Xwed li we ye (H.),
nereye gitseniz de Allahn yz size dnktr.
Ev bajar li k der be, bu kent nerede olursa olsun.
Leb ? Efendim ?
Ma ? Mi ? Yani bu mu? artl bir soru fikri verir.

r. : Ma ez j ditirsim? Sanki ondan m korkuyorum?

Qey, belki.
We heye, belki.

A t a s z . Kor ilo li Xwed dinre, Xwed j werge l dinre, kr

Allaha nasl bakarsa Allah da ona yle bakar.

268
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 269

XXIII
II. BAflLALAR VE NLEMLER
BAflLALAR

(Koordinasyon) ve (Sbordinasyon) bafilalar olmak zere ikiye ayrlrlar.

262. Bafilalarn ofiunun daha nce edatlar ya da belirteler arasnda ks-
men incelenmi oldufiu grlecektir ; gerekten de baz szckler, kullanm-
larnn eitlilifii nedeniyle kategoriye birden girer. Baka durumlarda da syl
emin bu defiiik fieleri arasnda da kesin bir ayrm yapmak olas defiildir.

263. K o o r d i n a s y o n b a fi l a l a r .

An, ya da, yahut.

Anan, yaya da
r. : An bike, melerize, an meke, melerize, ya davran titremeden ya
da davranma ve titreme (atasz).
Ane, an ne, yoksa.
Ango, an, zira, yani.
L, lbel, lhol, ama, bununla birlikte, hi defiilse, gene de.
, ve.
r.: Ez tu, ben ve sen.
Ew rab , kalkt ve gitti.
Tu v hal! Sen, bu durumda!
Ya, yan, ya, ya da.
Ya, ya, yaya da

264. S b o r d i n a s y o n b a fi l a l a r .

eitli tipte yan cmleleri birletirmeye yarar ve kimisi bildirme, kimisi

269
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 270

istek ve dilek kipleriyle at kurar. Aralarnda ofiu edat ya da belirte fiele-

rinin ko bafilacyla birlemesi sonucu ortaya kar.
Ber ko, beriya ko, -den nce (belirtilmek istenen niyete gre bildirme
ya da istek kipinde).
Bila, bira, yeter ki, hatta, bile; emir ve istek yaratmaya yarar.
r. : Bila b, gelsin.
Bila be, olsun.
Bira r be, bira dr be; bira buhr be; bira kr be; bira ke be;
bira pr be; bira avis be, bira bi dereng be, yol olsun da isterse
uzun olsun; bir geit olsun, isterse derin olsun, alacafin kadn bakire
olsun, isterse ihtiyar olsun; gebe olsun, isterse vadesinden ge
dofiursun (atasz).
Be ko, -szn, onsuz (istek kipinde).
Ca,da, bk. heta, ta.
awan, gibi, her ne kadar (bildirme ve istek kipinde).
awan hebe, ne olursa olsun.
awan ko, yle ki, nk, zira.
ii, ister ister; yaya(bildirme kipinde).
r. : r r e, i m ye i nr e, aslan aslandr, ister dii olsun,
ister erkek (atasz).
i gava, her defasnda, (bildirme kipinde).
iko, ima, ima ko, imko, inko, zira, nk, mademki (bil. kip).
iqas ko, bi qas ko, oldufiu kadar, rafimen ki (bil. kip.).
Da ko, heta ko, hetan ko, heyan ko, ta ko, bk. heta ko, vb.
De, bazen emir kipine elik eder ve hadi bakalm, hatta belirte
anlam verir.
r. : De bje, de bakalm, hadi de, syle bakalm.
Dema ko, -difii zaman, -difiinde (bildirme kipi).
Eger, herger, heke, efier. Bu bafilacn kullanm par. 292de
ayrntllaryla incelenmitir.
Egeri, hegeri, efier, -difii, -difii halde, rafimen her ne kadar, hatta
(bil.kip).
r. : Egeri ez pr bme, dil min hj ciwan e, ihtiyar olmama
rafimen kalbim gentir.
Gava, -difii zaman, ne zaman ki.

270
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 271

r. : Gava av min l ket, ez ecbmay mam, onu grdfim zaman

aakaldm.

Gelo, dolayl soru cmleleri yapmaya yarar:

r. : Bizanin av bidrin binrin gelo xelk i dibjin (H.), halkn
ne dedifiini anlamak iin bekleyip grmeyi bilin.
Ha, ha, ha
r. : Ma ne xwn e? Ha ji dest, ha ji zend, kan defiil mi, ha elden
km, ha bilekten (atasz).
Te daye av, ha li ong ha li nav, sen suya girmisin, ha dizine
gelmi, ha beline (atasz).
He, herend, her, karn, rafimen, a gelince (bil. kip.).
He he isterister(bilkip).
r. : He hat, he , ister gitsin, ister gelsin.
Heko, gibi, sanki.
Herwek, gibi, tpk, -difii halde, -den itibaren.

r . : Herwek ez wan dinasim, wisa (wiha) qedre wan dizanim

(H.), onlar tandfim gibi defierlerini de bilirim.
Heta, da, heya, heyan, hinda, ta; heta (da, vb.) ko, -na kadar, kadar,
iin, rafimen (bildirme kip.), ta ki (istek kip.).
r. : Heta tu cehenem nabn, cenet bi te xwe nab, cehennemi
grmeyene dek cennet sana iyi gelmez (atasz).
Carina cih xwe ne diterikandin, heta ko em bi temam nizing
wan dibn (H.), bazen burunlarnn dibine kadar yanatfimz
halde yerlerini terketmiyorlard.
Heta ko baran dibare, em nikarin bikevin derve, yafimur
yafidfi srece kamayz.
Di scn xelk biborin, ta ko xelk di scn we biborin (H.), siz
bakalarnn kabahatini affedin ki onlar da sizinkileri affetsinler.
Ji ber ko, nk (bil. kip.).
Ji bona ko, iin, ta ki (istek kipi), nk (bildirme kipi)
Ka, bk. bila.

271
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 272

r. : De bje ka em awan bikin, syle bakalm ne yapmamz gerek.

Ka v kitb bne, bu kitab getir bakalm.
Keng, kenga ko, -dfi zaman, o zaman.

Ko, ki,iin, efier.

a) Bafil cmleler yapmafia yarar. Duruma gre istek ya da bildir-

me kipinde kullanlr.
r. : Ax emir kir ko em bar bikin, afia emir verdi ki, tanalm.
Hviya min heye ko tu veger, umarm ki dnesin.
Em ji ahiya ko ji destn wan xelas b bn, ev roj ji me re b
b rojek cejn ahnet (H.), onlardan kap kurtuldufiumuz bu
gn, bizim iin bir bayram ve sevin gn olmutur.

Div em kar bar xwe bikin ko em sibe z bi r kevin, yarn sabah

erken gitmek iin hazrlanmalyz.

Min dt ko avn xwe li xelk digerand, grdm ki gelen gidenlere

bakyordu.
b) Pek ok bileik bafilalarn bileimine girer: da ko, heta ko, ji
ber ko, li na ko, vb.
c) Dolayl sylem yapmaya yarar.
r. : Mo gote min ko pismam w ji bajr hat, Mo bana dedi ki,
yefieni kentten gelmi.
Ez bawer dikim ko ne wel ye, sanyorum ki yle defiil.
Ez bawer nakim ko wel be, sanmyorum ki yle olsun.

d) Eger, heke, vb. Efier (bk.par. 292) gibi ve ayn anlamda kullanlr.
r. : Ko hat, ser seran ser avan, gelirse ba stnde yeri var.
Ko te xerabiyek kir, qenciyek li pey w bike (H.), kt bir i
yaparsan, onu iyisiyle telafi et.

Lew, lewma, lewra, lewre, nk, gibi, iin, ka, ne kadar.

Ji lewre, bunun iin.
Li na ko, yerine (istek).

272
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 273

Madam, mafir, mafir ko, mademki, gibi.

Mafirqene, mademki, hi defiilse
Pa, yani, zira.
Pako, nk, o halde (bil. kip.).
Pit ko, -den sonra (bil.kip.).
Qey, ki (bir phe nans ieren cmle yapmak iin), sanki.
r. : Mirov dibje qey hsr bi wan rn e (H.), sanki klelik onlar
iin tatldr.

Ta, bk. heta.

Tibe, sanki.
Wel ko, yle ki, tpk.
Wexta ko, -difii zaman, vakta ki,
Xwez, yeter ki, kekeelverir ki(istek gemi zman).

NLEMLER

265. En ok kullanlan nlemler aafida gsterilmitir.

Afern, afirn ! Aferin !

Ah ! Ah !
Ax, ay ! Ah, ay !
De ! Haydi !
r. : De here lo! Haydi ordan!
Deh! Deh (hayvan haydamak iin).
Ey! Ey!

Gel, ey. (Bk.par. 117, Akl. I).

r. : Gel mirovino, ey insanlar!
Ha ho! ha ha!
He! He!
Herik! Hayret!
Heyf! Yazk!
Heyfa w ye, ona ok yazk.

273
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 274

H! Kadnlara seslenmeye yarar.

Ho! Erkeklere seslenmeye yarar.
L, ey. Kadnlara seslenmek iin.
r. : L ke, a (ey) kz.
L delal, ey sevgili kz.
Lo, ey. Erkeklere seslenmek iin.
r.: Lo mirovo, ey adam.
Lo ivano, ey oban.

Malava! Bravo!
Oh! Oh!
Pk! Hayret!, Vay be!
Pif! Pf.
Pix! Hayvan korkutmak iin kullanlr.
Tewtew! Takdir ifade eder.
Tif! Pf! Th!
Wex! Weh! Vah!
Wey! Vay, yazk!
r. : Wey li min! Vay bana! (di.).
Wey li mino! Vay bana! (er.).

Ya, ey (Arapa yadan).

A t a s z . Xwed yar be, bila r dar be, Tanr yardmcn olsun, klcn
afiatan olsun, (gene keser).
Hezar dost km in, dijminek pir e, bin dost az bir dman oktur.
Heyfa ciwaniy, pr li pey e; heyfa heyveron, evere li pey e, ne
yazk ! genlikten sonra ihtiyarlk gelir, ay battktan sonra gece kararr.
Nan pvaz nexwe avre ye, ekmek sofian varsa hastalk ne ki.

274
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 275

XXIV. SZCKLERN BLEM

I. NEKLER

2 6 6 . Fiillerde, deyim fillerde, edatlarda, belirtelerde, vb. grldg

gibi Krtede, bileik szck byk lde kullanlr. Bu efiilim adlarda ve
sfatlarda daha ok yer bulur. Dilin bu gnk yaamnda, ofiu zaman halk
arasnda ve kendilifiinden, bazen de bilgince ve yapay olarak bu yeni kavram-
lar ifade etmek iin en ok bavurulan yoldur. Bu bakmdan saygn ve
arpc bir rnek, uafi belirten ve diil bir ad olan balafir szcfidr; bu
szck ilk uan makinelerin Krdistan gklerinde belirdifii 1914- 1918
Birinci Dnya Sava srasnda ortaya kmtr. Balafir szcfi bala yk-
sekte ve fir, uan (firn, umak fiilinin kk) szlerinden oluur. Daha
sonra bundan da balafirvan, havac, balafirvan, havaclk, balafirgeh,
hava alan, vb. szckleri tremitir.
Szcklerin bileimi hibir sk kurala bafil defiildir; yalnz anlamn
aklk ve szcfin akma gereklerine nem verilir.

267. A d l a r n v e s f a t l a r n z e l l i fi i v e
b i l e i m i.

Bileik szcklere gemeden nce, her trl yaln ya da bileik mastarn

ad olarak kullanlabilecefiini hatrlatmakta yarar var; byle adlar daima
diildir.
r. : Gotin (demek), sz, konuma.
Kirin (yapmak), eylem.
Rasthatin (rastgelmek), rastlant.
Hatin (gelmek), geli, rn, gelir.
Mastar ekinden kurtulmu fiil kklerinin ofiu da ayn ekilde ad verir.

275
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 276

r. : Ger, di., (gern, dolamaktan), gezinti.

Gir, di., (giriyan, afilamaktan), gzya.
and, di., (andin, bitki dikmekten), ekin, kltr.
Kir, di., (kirinden), fiil, eylem, olgu.
Destpk, di., (dest p kirinden), balang, balama.
Ayrca sfat-fiillerin ofiu da sfat olarak kullanlabilir.

r. : Bir, kesik (birn).

Cemid, donmu (cemidn).
May, kalan (man).
Nepand, saklanm, gizlenmi (nepandin).
Sot, yanm (sotin).

Bu ayn sfat-fiiller bazen ad anlam bile alr.

r.: Biserhat, di., serven, olay (deyim fiil bi ser hatin (birinin)
bana gelmek).

268. Szcklerin bileimi, birinci derecede.

gerek yaln, ofiunlukla bir heceli (ber, yz, ehre; deng, ses; dil,
gnl; sp, beyaz; sor, krmz, vb. tipinde) szcklerin yinelenmesinden ya
da birlemesinden dofiar (bu szcklerin ad, sfat, zamir, edat, vb. olmas
farketmez),
gerek belli bir kke bir nekin ya da sonekin eklenmesinden dofiar.
kinci derecede, nde yer alan kategoriden bileik szcfie bir ya da bir-
ka yeni fie (nek, sonek, vb.) eklendifii grlr.
Bu eitli bileimlerin nekleri aafida verilmitir. Bu szcklerin
birleerek aldklar anlamn ofiu zaman yaplarna giren szcklerinkinden
nemli lde ayrlfi grlecektir.

a) Bir s z c fi n y i n e l e n m e s i n d e n y a d a
i k i y a l n s z c fi n b i r l e m e s i n d e n d o fi a n
bileik szckler.

276
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 277

Aafidaki listeler olas kombinezonlarn eidi ve bundan dofian anlam-

lar hakknda bir fikir verecektir.

Yineleme.
Beraber, yz yze, kar karya.
Girgir, di., yuvarlanan, dnen bir eyin kardfi ses.
Gumgum, di., gmgm, silah, top sesi.
Giragir, giregir, er., nemli kii (gir, giran, afirdan).
Palapal, safilam, istikrarl (pal, di., yan, destekten).
Rengareng, rengarenk, (reng, er. renkten).

AIKLAMA I. Yukardaki son szcklerde iki szck arasnda bir nl

bulundufiu grlmektedir ; e ya da a olabilen bu nlnn biricik rol iki
nszn yanyana gelmesinin yaratabilecefii uyum aksaklfindan kurtul-
maktr (bk.par.60, Akl.). Bu akclk kaygs ilerde daha baka rneklerde
de grlecektir.

AIKLAMA II. Bileik szcklerde cins iin bk. par. 96.

ki yaln szcfin birlemesi.

Arav, di., amar suyu (ar, di., kl; av, di., su).
Avr, er. , onur, yzsuyu ( av, di. su; r, er., yz, ehre).
Bakur, er., kuzey rzgr; kuzey; (ba, er. rzgar; kur, kur, gen, gl)
Baldirj, sf., sabrl (bal, di. zihin; dirj, uzun).
Destbra, er., dost (dest, er., el; bra, er., karde (erkek)
aqrt. sf., utanmaz, (kadn) (aq, er., bacak, rt, plak).
avsor, sf., gzpek, atak (av, er., gz; sor, krmz).
Dilkoer, sf., uar, psevdi (dil, er., gnl, koer, er., gebe).
Dotmam, di., amca kz (dot, di., kz; mam, er., amca).
Kirasderp, er., amar (kiras, er., gmlek; derp, er., don).
Nanda, er., koruyucu, velinimet (nan, er., ekmek; da, dan, vermek fii-
linden son sesin dmesi).
Nankor, sf., nankr. (nan, er., ekmek; kor, kr).
Pisaxa, er., soylu (pis, er., ofiul; axa, er., afia).
Pismam, er., amca ofilu (pis; mam, amca).
Rhesin, er., demiryolu (r, di., yol; hesin, er., demir).

277
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 278

Aafidaki rnekler dizisinde, yukarda sz edilen akma nls ya da

ayn rol oynayan bafilac ortaya kmaktadr.
Dlegur, di., (dii) kurt (dl, di., (dii) kpek; gur, er., kurt.
Heyveron, di., mehtap, ay fi ( heyv, di, ay; ron, di., k).
Karbar, er., hazrlk (kar, er., i, alma; bar, er., yk).
Keebav, sf., (kadn) babayifiit (ke, di., kz; bav, er., baba).
Keskesor, di., gkkuafi (kesk, yeil; sor, krmz).
Kisbkar, er., meslek (kisb, di., kazan; kar, er., i).
Kurebav, sf., (erkek) babayifiit (kur, er., ofiul; bav, er., baba).
Nreker, er., erkek eek (nr erkek; ker, er., eek).
Nrekew, er., erkek keklik (nr; kew, di., keklik).
evere, di., aysz gece (ev, di., gece; re, kara).
nek alan kk.
neklerin listesi par. 269da verilecektir.
Burada birka rnek vermekle yetiniyoruz:
Bxwed, sf., sahipsiz. terkedilmi (rnek b; -sz, xwed, er., efendi, sahip).
Biber, sf., geni (nek bi; ber, er., en).
Bihatin, sf., bereketli, mreffeh (bi; hatin, di., rn).
Daxwaz, di., dilek arzu (nek da; xwaz, xwestin, istemek fiilinin
sonundan ses dmesiyle oluan ad).
Nej, sf., tuhaf (nek ne; j, ji winin bzlm).
Nel, geersiz (ne ; l: li w).
Nexwe, sf., hasta (ne; xwe, iyi).
Sonek alan kk.
Berve, sf., kambur (ber, er., gfis; sonek ve).
Bihstok, er., ahize, dinleme cihaz, ( bihst, bihstinin son sesinin yiti-
mi, bihstin, dinlemek; sonek -ok).
Bihstevan, er., dinleyici (bihst; sonek -van).
Dilr, sf., yifiit (dil, er., gnl; sonek -r).
Germah, di., s (germ, scak; sonek -ah).
Mezinah, di., byklk (mezin, byk; sonek -ah).
Pber, er., koruyucu (p, er., omuz; sonek -ber).
Pr, prt, di., ihtiyarlk (pr, ihtiyar; sonek -, -t).

278
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 279

AIKLAMA I. Hi kukusuz en sk kullanlan sonek - dir (ikizleri -ah, -

an, -t, -y, vb. ile) ve onunla her eit somut szck soyut bir trev vere-
bilir. Bu yoldan elde edilen adlarn hepsi diildir.

AIKLAMA II. Sonek alm kklerin hepsi ille de ad ya da sfat olmak

durumunda defiildir. Bunlar rnek, zamir, belirte, vb. olabilirler

r. : Yekt, di., birim (yek, bir; t).

Pber, er., klavuz (p, n; ber).
Raber, belirte, karda, karsnda (ra, ber, nekler).

b) k i d e n f a z l a s z c fi n birleme-
sinden d o fi a n b i l e i k s z c k l e r .

Yaln ya da bileik bir kkle, bir ya da birka nek, bir ya da birka sone-
ki, vb. birletirmekle yaplabilirler; birletirilecek fielerin says ve sras,
aafidaki rneklerden de anlalacafi gibi son derece eitli olabilir.

r. : Bserpa, sf., tutarsz (b; ser., ba; ; pa, er., ayak).

Biserhat, di., serven (bi; ser; hat, hatin, gelmekten sfat-fiil).
Biserxwe, sif., bafimsz (bi; ser; xwe).
Biserxwey, di., bafimszlk.
Devbigotin, sf., szne sadk (dev, er., afiz; bi; gotin, demek, sz).
Devilken, sf., gle (dev; li yerine il, nek; ken, kenn, glmekten).
Bidestkir, sf., mamul, elii (bi; dest, er., el; kir, kirin, yapmak
fiilinden sfat-fiil).
Berbihev, sf., uygun (ber; bi; hev, zamir)
Babidest, sf., yoksul (ba, er., rzgr; bi; dest).
Bapvan, sf. tembel (ba; sonek pv ve an).
Binavkir, sf. belirli (bi; nav, er., ad; kir, kirinden sfat-fiil).
Nebinavkir, sf., belirsiz, belgisiz.
Tevay, di., btn, hepsi, cmle (tev, di hev yerine; -ay).
Nedbar, sf., grnmez (ne; d, dtin, grmekten; -bar).
Jhat, sf., denenmi, becerikli, alkan, (ji w yerine j; hat,
hatin gelmek fiilinden sfat-fiil).

279
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 280

Rengnesax, sf., soluk, soluk benizli (reng, er., renk; ne, olum
suzluk taks; sax, sf. safi, safilam).

269. rneklerin ofiu bi-, ber-, nav-, pa-, ve- gibi edatlar, edatlarn
eitli zamirlerle birleip bzm halleri (tev-, tk-, j-, l-, vb.), belgisiz
sfatlar ya da zamirler ya da bakalar (hem-, hev-, xwe, vb.), yahut belirte-
lerdir (ne-, ni). Ba-, her-, hil-, ra-, wer- gibi bazlar bu fielerden hibiri-
ne sokulmaz. Aafidaki listede neklerin tm, kkenleri de elden
geldifiince belirtilerek alfabe srasna gre verilmitir.

AIKLAMA II. Bu dilbilgisi kitab Krt dilinin ilk toplu ve temel dkm
oldufiundan, bir ksmna ok ender rastlanmakla birlikte saptanabilen btn
rneklerin gsterilmesi bize dofiru grnd. B-, bi-, hil-, ne-, ra-, ve- en
ok kullanlan rneklerdir.

Ba-, bkme, burma fikri verir.

Badan, bkmek, burmak.
Bap, er., paket.

Ber- (ber edat), n-.

Berban, di., nceden bildirim.
Berbang, di., afak ile gnein dofiuu arasndaki dnem.
Berbext, sf., ergen, evlenme afinda.
Berdest, sf., hazr, emre amade.

B- (b edat), yoksunluk neki olarak bir zellifiin ya da nitelifiin

yoklufiunu gsterir (-sz).
Bar, di., yzszlk, utanmazlk, arszlk.
Bav, sf., kuru, orak, susuz.
Bbask, sf., olak.
Bbext, ihanet.
Bedil, sf., adaletsiz.

Bi- (bi edat), bir nitelifiin ya da zellifiin varlfin gsterir.

Bicih, sf., uygun, elverili, isabetli.
Bigot, sf., etli.
Binav deng, sf., anl anl, mehur.

280
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 281

Ayn zamanda bir ara defierini de tar.

Bidev, belirte, afizdan, szle, ifahen.
Bin- (bin edat), altnda, aafida.
Bincame, sf., ikiyzl, riyakar.
Bineng, di., koltukalt.
Bindest, er., ast, tabi, mazlum.
Bindest, di., astlk, tabilik, mazlumluk.
Da-, birok bileik fiilin yapmna yarar. ni, kapallk, giri fikri verir.
Dann, koymak.
Dabelandin, yutmak.
Daikandin, takmak, dikmek.
Dadan, kapamak.
Dagirtin, doldurmak.
Daketin, dahatin, inmek.
Daxwaz, di., istem, dilek.
Der- (der edat), k, atl ifade eder.
Derann, dar atmak, ihra etmek.
Derbn, kmak.
Derxistin, kartmak, dar atmak.
Derling, er., pantalonun bacaklarnn alt delifii.
Derp, di., don,
D- (d edat), devam fikri verir.
Dajo, er., oban yamafi.
Dmahk, di., devam.
Her- d fikri verir.
Heraftin, yklmak, kmek.
Herbiln, kmek, yklmak.
Hev- (kar. zam. hev), birlik, benzerlik fikri verir.
Hevcivandin, birletirmek, biraraya getirmek.
Hevcivan, di., meclis, toplant.
Hevber, sf., eit.
Hevreng, sf., tekdze, monoton.
Hevgel, er., arkada, destek.

281
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 282

Hil-, hel-, hl, k, ykselme belirtir.

Hilann, kaldrmak, karmak, saklamak.
Hilatin, ykselmek (yldz).
Hilfirn, umak.
Hilkin, trmanmak, stne kmak, binmek.

Him-, hem- (Farsa heme bk.), birliktelik ve eitlik fikri verir.

Hemkar, er., i, alma arkada.
Hempa, sf., eit.

- (gsterme sfat evin bzlm biimi). Zaman belirteleri yapmaya

yarar.

sal, bu yl.
ro, bugn.
ev, bu gece.

J- (ji w, ji wnin bzlm), ayrlma, kken fikri verir.

Jkirin, kesmek, ayrmak.
Jhat, sf., becerikli, tecrbeli.

L- (li w, li wnin bzlm).

Ldan, vurmak, dvmek.
Lxistin, ayn anlamda.

Lihev-, lk (li hev, li yekin bzlm), zellikle birlik, birlikte.

Lihevxist, sf., bileik.

Na-, ne-, ni- (olumsuzluk belirteci), yoksunluk neki.

Nebihingam, sf., yersiz, uygun olmayan, mnasebetsiz.
Neba, sf., kt.
Nebihst, sf., duyulmadk, iitilmemi.
Neyar, er., dman.
Nezan, di., cahillik, bilgisizlik.

Nav- (nav edat), arasnda.

Navar, di., orta parmak.
Navkl, di., bel.

282
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 283

Nv, nv- (ad olarak nv), yar, yarm.

Nvro, er., file.
Nvekr, sf., kaba, hdk (kr, erkeklik organ)
Pa- (pa edat), arka, art.
Paber, er., art.
Paroj, di., yedek, tasarruf.
Pev-, p-, pk-, vk- (bi hev, bi w, bi kin bzlm).
Pevketin ya da pketin, tutumak, yanmak.
Pevn, kavga etmek, dvmek.
Pevxist, sf., bileik.
Pey-, p- (pey edat), art arda geli, izlemek ifade eder.
Peyhat, sf., daha sonra dofian, kk.
Pma, er., miras, kalt.
P- (bi w, bi w nin bzlm), bk. pev ve pey.
P- (p edat), n, nde.
Pber, er., klavuz.
Pdar, er., nc.
Pgotin, di., nsz, giri.
Pit- (pit edat), arka, art.
Pitmr, er., destek, yardmc.
Pitv, di., akam yemefiinden sonra verilen hafif yemek.
Ra-, ykselme, yukar dofiru hareketi belirtir.
Rabn, kalkmak, ykselmek;
Radan, yaymak, sermek.
Ragirtin, desteklemek.
Rahitin, rakirin, karmak.
Rasern, sf., yce, ulu..
R- (yol), rkirin, gndermekte geer.
R- (r, yze ve Farsa ruy, stndeye yaklatrlabilir), st ste
olmay ya da aafi dofiru hareketi belirtir.
Rnitin, oturmak.
Rpit, di., astar.
Rpel, er., sayfa.

283
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 284

Ser- (ser edat), ykselme fikri ifade eder.

Serder, er., kapnn st eifii.
Serevraz, di., yoku, ykseli.
Serhev, sf., dzenli, derli toplu.
Tev-, tk- (di hev, di kin bzlm).
T- (di w, di wnin bzlm).
Txistin, iine sokmak.
Ve-, balca al ve yinelemek fikri verir.
Vebn, almak, yumurtadan kmak.
Vedan, ayrmak.
Vegeriyan, dnmek, geri gelmek.
Vejandin, canlandrmak.
Vemirandin, sndrmek.
Vexwarin, imek.
Vexwandin, davet etmek, afirmak.
Wer-, dolanma, dnme hareketi belirtir.
Werbn, tepetaklak yuvarlanmak.
Liwerhatin, etraf evirmek, sarmak.
Wergerandin, dndrmek, dolandrmak, evirmek.
Xwe-xwey- (dn. zam. xwe), aidiyet, zglk ifade eder.
Xwemal, sf., zel.
Xwebn, di., bencillik, egoizm.
Xwebn, di., bafimszlk.
Xwer, sf., saf, zgn.
Bunlardan baka, say adlarnn ofiu da nek olarak kullanlmaya elve-
rilidir.
r. : Yekaheng, tekdze, monoton.
Yekav, sif. tek gzl.
Dur, sf., ikiyzl, riyakar.
Sge, sf., genimsi, keli.
arp, sf., drtayakl.
armedor, d., evre, etraf.

284
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 285

A t a s z . ira nne ko heta sibeh pkeve, lamba defiil ki sabaha kadar

yansn.
Din li din, av gur li bizin, dnya dnya kaldka kurt keiyi
gzetleyecektir.

II. SONEKLER

270. Tpk nekler gibi, soneklerin de bir ksm kaltsal dr (balca

birkan sayarsak: -a, -ak, -asa, -awer, -ar, -bar, -dar, -ek, -, -mend, -
van). Difierleri fiil kklerinden (-kir, -kuj, -nivs, -zan, vb.) ya da ad kk-
lerinden (-eh, -yar, -xane, vb.) elde edilmitir. kinci kategoriden olanlarn
kkeni yeri geldike gsterilecektir.

Par. 269daki aklamada nekler hakknda belirtilmi olan gzlem bu

konuda da geerlidir. Bir ksm ok seyrek kullanlmakla birlikte soneklerin
de elden geldifiince tam bir dkm yaplmaya allacaktr.

Soneklerin ok fazla oluu nedeniyle ve aklamann daha ak olmas

iin aafidaki liste birka paragrafa ayrlmtr: niteleme sonekleri (par. 271
ve 272), ara sonekleri (par. 273), yer sonekleri (par. 274) ve soyutlma
sonekleri (par. 275). Belirte sonekleri iin par. 254e baklmaldr.

2 7 1 . I. -Niteleme ve bafint sonekleri.

- a.
Beza, sf., abuk, hzl (bez, kou).
Zana, sf., bilen, bilgin (zann, bilmekten zan).
- ak.
Ronak, sf., kl, aydnlk (ron, di., aydnlk).
Heftak, di., bir eit kemer, kuak (heft, yedi);
- al.
Heval, er., arkada (hev).
Delal, sf., aziz, sevgili (dil).

285
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 286

- an.
Aliyan, sf., batk, batm.
Heyran, sf., hayran (heyirn, akna dnmek).
- ane, tarz belirtir.
Mrane, sf., ahane.
Mrane, sf., erkeke;

- ar, bk. -awer.

erar, sf., sava.
Diyar, sf., grnen, sekin, (dtn, grmekten).

- asa, biiminde, tarznda.

Htasa, sf., devasa (ht, er., dev).
- awer, - awr.
Brawer, sf., nl, unutulmaz.
Dilawr, sf., dilaver (dil).
Cengawer, sf., cengaver.
- bar.
Xwarbar, sf., yenebilir.
Dbar, sf., grlebilir.
Nedbar, sf., grlmez, grnmeyen.
Guhrbar, sf., defiiken.
- bare.
Pncbare, sf., be kat.
- dar.
Ahengdar, sf., ahenktar, uyumlu.
Avdar, sf., sulak (av, su).
- da.
Snorda, sf., snrda (snor, snr).
Xrda, sf., iyiliksever (xr, iyilik, hayr).
- e, - ms, -trak.
Sore, sf., krmzms, krmzmtrak.
Keske, sf., yeilimsi, yeilimtrak.

286
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 287

Gewre, sf., beyazms, beyazmtrak.

Dermale, sf., evin kapsnda yetitirilmi hayvana denir:
yakn, tandk, ili dl.
Bijarte, sf., sekin, muteber.
- ende.
ermende, sf. utanga, sklgan.
- fam, -rengi.
Gulfam, sf., glrengi.
- gaz.
Belengaz, sf., yoksul, sefil (bela, felaket).
- gr (girtin, almaktan).
Avgr, sf., bataklk.
- gon.
Algon, sf., koyu pembe.
Argon, sf., ate rengi.
Avgon, sf., gk mavisi.
- , bafint, kken, aidiyet gsterir.
Midyad, sf., Midyat dofiumlu.
Bot, sf., Botanl.
ngliz, sf. ingiliz.
Av, sf., sulu, sulak, sulanm.
Baw, sf., i, ikin, romatizmal.
Taw, sf., ateli, stmal.
Xwn, sf., katil (xwn, di., kan).
Gund, sf., kyl.
Bajar, sf., kentli, ehirli.
- n.
Zvn, sf., gmi.
Agirn, sf., tutuan, tutukan.
Bingeh, sf., temel, esas.
- r.
Dilr, sf. yifiit, kahraman.

287
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 288

- mend.
Bawermend, sf., mmin.
Dewlemend, sf., zengin (dewlet, servet).
Hinermend, sf., hnerli, yetenekli, sanat.
- nak.
Derdnak, sf., dertli.
Agirnak, sf., yakc, ateli (agir, ate).
- reng.
Sorereng, sf., koyu krmz.
- sar.
ermesar, sf., utanga, edepli.
- r.
Rencr, sf., afirl, acl (renc, afir, ac, dert).
- van.
Dilovan, sf., merhametli, gnl yce.
Mihrivan, sf., bafilayc.
- van.
erevan, sf., sava.
- ver.
Girover, sf., yuvarlak.
- war.
Bendewar, sf., ilgili, beklentili.
mdwar, sf., mitvar.
- wer.
Bextwer, sf., mutlu.
Brewer, sf., bilinli.
Azwer, sf., ihtirasl.
- yar.
Bextyar, sf., bahtiyar.
- za (zayn, ocuk dofiurmak).
Hevalza, sf., ikiz.

288
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 289

272. II.- Kltme ve ktleme sonekleri.

- ik, kltme iin en sk kullanlan sonek.

Mrik, er., adamcafiz.
Keik, di., kzcafiz.
Kurik, di., ofilanck.
- nok, bk. - o, - ok.
Xapnok, sf., dalavereci, sinsi.
- tik, kltme soneki.
Bangertik, er., tomarck, merdanecik.
- vk ya da fk, -ik, kltme sonekinin ikizleri.
Gulfk, di., yuvarlak psklck.
Germik, di., sivilce, sknt sivilcesi.
- o, - ok, - oke, bazen ktleme anlam da tayan kltme soneki.
Xwaro, sf., aafilk, alak.
Zero, sf., sarms.
Xapo, sf., dalavereci, aldatc.
Kenok, sf., gle.
Mirovok, er., elimsiz adam.
Tirsok, sf., dlek, korkak.
Axayok, er., afiack.
iloke, sf., yafil.
- ole, bk. - onek.
Zirtole, bk. zirtonek.
- olek, - olik, kltme.
Gulolik, di., bobin, masura, makara, ( gule, kurun).
nolek, di., kk salncak.
- onek, -ok un ikizi.
Zirtonek, sf., vngen, palavrac.
Tirsonek, sf., dlek, korkak.
- or, kltme.
Gulor, di., kk top, topcuk.

289
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 290

- oy, ofiunlukla ktleme soneki.

Pesnoy, sf., vngen, palavrac.
eroy, sf., kavgac.

273. III. - Ara (meslek ya da alet, ilev, vb.) sonekleri.

Bu kategorideki soneklerin ofiu fiil kklerinden dofimutur.

- ajo (ajotin, srmek, yrtmek).
Kerajo, er., eek srcs.
- ar
Guhar, di., kulak kpesi.
Kovar, di., dergi.
Nivsar, di., yaz, yazl metin.

- avj (avtin, atmak, frlatmak)

Travj, er., oku.

- ban, koruma, bekleme.

Pasban, er., beki.
Dergehban, er., kapc.

- baz (oynayan).
rbaz, er., klla dven, eskrimci.
Canbaz, er., cambaz, akrobat.

- bend (bafilayan).
Dorbend, di., ereve.
Nalbend, er., nalbant.
Qesirbend, er., mimar.
Sngebend, di., gfislk.
Hevalbend, er., mttefik.

- ber (birin, tamaktan).

Emirber, er., emirber.
Rihber, er., canl.
Rber, er., rehber, klavuz.
Dilber, sf., dilber.

290
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 291

- bj (gotin, demekten).
rokbj, er., masalc, hikyeci;
Dengbj, er., ozan, halk ozan.
- bir (birn, kesmekten).
Cawbir, er., makas.
Avbir, di., toprak bent, su bendi.
olbir, sf., iyi yryc.
- c, - , genellikle meslek gsteren sonek.
Deve, er., deveci;
Qehwec, er., kahveci.
- n (andin, dikmek, bitmek, yetitirmek).
Derewn, sf., yalanc.
- dan ya da dank (ieren).
Avdank, di., kp, kova.
imadan, di., amdan.
- dar (sahip olan, tutan).
Aldar, er., bayraktar.
Guhdar, sf., dinleyici.
Maldar, sf., zengin.
Hewcedar, sf., muhta.
- dr.
Dengdr, di., nl, sesli.
avdr, er., gzetleyici, gzlemleyici.
- dir (dirtin, dikmekten).
Soldir, er., eskici (ayakkab onaran).
- dok, - ox.
Birandok, er., ekin biici (hasat).
Xeberdok, er., haberci.
kirox, er., yapc, imalat, yaratc.
- dos, - dirnun ikizi.
Pnedos, er., eskici (ayakkab onaran).

291
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 292

- ek, - ik (kltme soneki), ara da gsterebilir.

Badek, di., tornavida.
Destek, di., tutak, kol.
Rastek, di., cetvel.
- eke.
Bendeke, di., yk (hayvan iin).
- ger (geriyan, yuvarlamak, dolamak); - kerin de ikizidir.
Banger, er., tomar.
evger, er., gece dolap efilenen.
- gern, - ger in ikizi.
opgern, er., iz sren, izleyici.
- gn.
Desgn, di., dizgin.
Mizgn, di., mjde.
Xwezgn, di., grc.
Prgn, di., karlama, rastgelme.
- guhz (guhaztin, nakletmek, dafitmak).
Xeberguhz, sf., patavatsz, bobofiaz; er. a. muhabir.
- hingv (hingaftin, ulamak, arpmak).
rhingv, klla dven.
- .
Av, saka, sucu.
- n.
Ahn, di., i ekme.
- jen (jentin, taramak, dvmek).
Avjen, er., yzc.
Bajen, er., yelpaze.
Kevanjen, er., tarakc, tarmakla tarayan.
- jimar (hijmartinden).
Dilopjimar, er., damlalk.

292
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 293

- kar (kar, alma, i).

Amojkar, er., danman.
Sozkar, sf., szc, konumas iin sz verilen.
Cotkar, er., ifti.
Kokar, er., ayakkabc .
- ker, - ger (kirin, yapmak).
Banker, er., tellal.
Hesinger, er., demirci.
Zvker, er., kuyumcu.
Zerker, zrger, er., kuyumcu.
Derewker, virker, sf., yalanc.
- ke, -k (kiandin, ekmek, tamak, taramak).
Xweke, f., safilam, gl.
Serke, sf., serke.
Avk, er., saka, sucu.
Afiynk, er., afyonke.
- kuj (kutin, ldrmek).
Mrkuj, sf., katil.
Agirkuj, er., itfayeci.
Mkuj, er., sinek ldren.
- kut (kutan, vurmak, dzelemek).
Bankut, di., tokmak.
- mal (malitin, silmek).
Destmal, mendil, boyun mendili.
- mj.
Destmj, di., abdest alma, ykanma.
- niwaz (niwaxtin, okamak).
Dilniwaz, sevimli.

- nivs (nivsandin, yazmak).

Xwenivs, hattat.
Droknivs, er., tarihi.

293
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 294

- ok, ara gstermeye yarayan bir sonek de olabilir (bk. par. 272).
Bihstok, er., ahize.
Avok, er., matara.
Fitilok, er., dneme.

- onek, - ok un ikizi.
Fitlonek, dneme.

- parz (paristin, korumak, hizmet etmek, tapnmak).

Agirparz, er., atee tapan, ateperest.
Welatparz, er., yurtsever.

- perwer.
Asayiperwer, sf., barsever.

- pj (pehtin, piirmek).
Xwarinpj, er., a.
Nanpj, er., frnc
Rnpj, er., kzartma tavas.

- pv (pvan, lmek).
Germapv, er., termometre.

- rj (rijandin, aktmak).
Avrj, di., ayakyolu, hela.

- revn (revandin, kovmak).

Xemrevn, sf., teselli verici.

- o (utin, ykamak).
Desto, di., lefien.
Cilo, di., amarc.

- tera (teratin, yontmak).

Dartera, er., marangoz, dofiramac.
Sengtera, er., ta.

- van, genel olarak meslek ve grev gsterir.

Avan, er., defiirmenci.

294
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 295

Gavan, er., sfirtma.

Nrvan, er., avc.
- vank, - vend, - vann ikizi.
Destvank, er., mcevherat.
Beavend, di., uyak, kafiye.
- wer, meslefii de gsterir.
Plewer, er., tenekeci.
- yar.
Cotyar, er., ifti.
Kiriyar, er., mteri.
Berpirsiyar, sf., sorumlu.
Peyar, er., yaya (p, er., ayak).
- zen, -zan (vuran, Farsa )
Borzan, er., borazanc.
Rzen, er., yolkesen, haydut.
- zan (zann, bilmek).
Rzan, er., yol bilen, klavuz.
Kurdzan, er., Krte bilen.

2 7 4 . IV. - Yer gsteren sonekler.

- geh (yer), bazen - geh.

Havngeh, di., yazlk, yaylak.
ergeh, di., sava alan.
Srangeh, di., gezinti yeri, seyrangah.
- istan, -tan.
Goristan, di., mezarlk.
Kurdistan, di., Krdistan.
Dibistan, di., okul.

- xane (ev).
Dermanxane, er., eczane.
Zirtxane, er., oyun alan.
Dersxane, er., dersane.

295
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 296

275. V. - Soyutlama sonekleri.

Aafida sralanan btn sonekler, yakn farklarla hep ayn anlam tar.
Bunlarn hepsi de somut szcklerden (sfat ya da baka szck) yararlana-
rak soyut adlar yapmaya yarar. Bu soneklerin en bata geleni - dir, difierle-
ri ofiu zaman akma nedenleriyle kullanlan onun ikizleridir. Bu ekilde
elde edilen trevler, istisnasz diil cinstendir.

- ah.
Drah, uzaklk, mesafe.
Dirjah, uzunluk.
Mezinah, byklk.
Germah, s.

- an.
Doan, koyun safima rn.
Rojan, gndelik.
Piran, ofiunluk, okluk.
Mran, erkeklik, cesaret.
Xortan, genlik, dirilik.
Mirovan, akrabalk.

- as, - at, bk. - an.

Mirovat, akrabalk.
Kirvat, kirvelik.

- (- a ve - n ile biten szcklerle - h ve - y ve - ile biten szck-

lerle - t ).
Nezan, bilgisizlik, cahillik.
Berpirsiyar, sorumluluk.
Pr, ihtiyarlk.
Bperey, sefalet, yoksulluk.
Cotkar, ifti, iftilik.
Bar, yzszlk, arszlk.
Welatparz, yurtseverlik.

296
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 297

Azah, zgrlk.
Avah, refah.
Lawn, ocukluk.
Birt, alk.
Speht, gzellik.
Xwedt, xweyt, sahiplik, malikiyet.

- in, - t.
Bavn, bavt, babalk.
Pirn, okluk, ofiunluk.
Kert, aptallk, eeklik.
ivant, obanlk.

- t.
Hevalt, dostluk.

AIKLAMA. - soneki daha nce sonek alm szcklerde de gelir.

r. : Zerger, mcevherci, mcehverat.
Zozanvan, yaylaya kma (ilkbaharda), yaylaclk.
Detvan, yayladan inme (sonbaharda).
Karwanvan, kervanclk.
Amojkar, firenim, firetim.

A t a s z . Jin qeleh e, mr girt ye, kadn bir kaledir, erkekse mahpus.

Mr em e, jin gol e, erkek bir deredir, kadn bir gl.

297
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 298
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 299

NC BLM

SZDZM
(SENTAKS)

299
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 300
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 301

I. BELRLLK VE BELRSZLK HALLER LE

DURUMLARIN KULLANIMI STNE
AIKLAMALAR

BELRLLK VE BELRSZLK (BK. II, B L. III)

276. Genel olarak yaln haldeki her ad belirlidir (hesp, at; mirov, adam)
ve gerektifiinde ona belirsizlifii - ek - in taklar safilar (hespek, bir at; miro-
vin, adamlar).
Ama bu kuraln istisnalar vardr:
1) Belirsizlik (belgisizlik) taks, onun gsterdifii durum szn
geliinden anlaldfi taktirde, rnefiin ad, yklem grevi yklendifiinde kul-
lanlmaz :
Ew mamoste ye, o gretmendir.
Mo dengbj b, Mo ozan idi (buna karlk, Mo dengbjek b: Mo
bir ozan idi).
Ferxek ra, r e, aslan yavrusu (gene) aslandr (atasz)
Kar r e, wext dest l dik, dibe rov, i bir aslandr, baladn m tilki
olur (atasz).
Ayn ey hebn fiili ile yaplan szckler iin de bir bakma geerlidir
(bk. par. 213).
Hesp min heb, hespn min hebn, bir atm vard, atlarm vard.
Belirsizlik belgisizlik hin sfatnn kullanmyla da safilanr.
Hin mirov dibjin, baz adamlar diyorlar.
Buna karlk, her, her sfat ofiul zaman tak aldrr:
Her rek bi lep xw ye, her aslan kendi penesiyle (atasz).

301
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 302

Aafidaki gibi atlarda da tak yoklufiu sz konusudur:

Di nav wan de, dsan jin in ko navn Kurmanc hilanne (H.),
onlardan Krt adlar tayanlar yine kadnlardr.
Heya ser sax dimne, av ecban dibne, ba safi olduka gzler gara-
betler grr. (atasz).
ye welt ji me re xeberan bne, bize haber getirmek iin memleke-
te gitti.

2) Ksm gsterecek biimde kullanldfi zaman da adlar belirsizlik taks

almaz.

Av di br de ne ma b, kuyuda su kalmamt.
Nan bide min, bana ekmek ver (nn ya da nan bide min ise ekmefii
bana ver anlamna gelir).

3) Kadnn fendi, obann definefii gibi deyimlerde belirsizlik, belir-

li olan ofiulun efiik durumuyla ifade edilir, ek bafilantsnn birinci szcfi
tak almaz:
Hleke jinan, kadn (lar)n fendi.
Gopalek ivanan, oban(lar)n definefii.
Kea mran bi qelen gavana nay, sfirtma balfiyla bey kz
alnamaz (atasz).

4) Ayn konuda belirsiz birok ad art arda geliyorsa yalnz son ad normal
olarak tak alr:

Min hesp mehnek hene, bir atm ve bir ksrafim var.

Heval min xan bstanek kirn, arkadam bir ev ve bir bahe satn
ald.

DURUMLARIN KULLANIMI

277. Durumlarn kullanmna ilikin balca kurallar kinci Blmn V,

VI ve XIIInc ksmlarnda verilmitir.

302
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 303

278. Yaln durum.

Efiilebilen szckler u hallerde yaln durumda kalrlar:

btn zamanlarda geisiz fiillerin znesi olduklarnda;

gemi zamanlarda geisiz fiillerin dolaysz nesneleri olduklarnda

(par. 167);

edilgin atda herhangi bir zamanda, geili fiillerin znesi olduk-

larnda (II. bl. XVI).

279. Seslenme durumu.

Kullanm par. 117de incelenmitir. Burada, eril ya da diil olarak

aldklar ekler ya da birlikte kullanldklar nlemler verilecektir.
r. : Wey li mino! Vay bana! (erkek).
Wey li min! Vay bana! (kadn).
Hey lo Xwed ne kut! hay Allah mstahakkn vermesin (erkek).
Hey min por we qusando! Vay banaki salarnz kestirecefiim
(yani matem tutmak iin salarnz kesmek zorunda kalacaksnz).

280. Efiik durum.

a) Efiik durum Krtede, baka dillerdeki bulunma, kma, tamla-

ma, vb. durumlarnn hepsinin ilevini grr.

ekim eki alan szckler u bkn alrlar:

ad tmleci olarak kullanldklarnda;

kendilerine bafil edat aldklarnda (II, bl. XXII);

birinci ve ikinci grup zamanlardan birinde geili bir fiilin mantki

znesi olduklarnda (par. 185 ve 187).

b) Hatrlanacafi gibi, ad ekim eki alabilen difier btn szckler

303
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 304

iin zorunlu olan efiik durum kullanm, eril tekil adlar iin ihtiyaridir (bk.
par. 115), u istisnalarla:

nlerinde bir gsterme sfat bulundufiunda (par. 115, Aklama).

anlamn aklk kazanmas kullanm gerektirdifiinde :

r. : Ap Osman, Osman amca,

ama : ap Osmn, Osmann amcas.

c) Tmle olarak birka ad art arda geldifiinde, onlardan yalnz biri

efiik durum eki alabilir.
r.: Ez mih beran bifiroim, koyunu ve kou satacafim.
Ez hespek, du mehn gayek dibim r, otlafia bir at, iki
ksrak ve bir sfir gtryorum.

Son szck belirli durumda eril bir ad ise efiik durum eki ihtiyari kalr:
r. : Ez jin mr nas dikim, kadn ve erkefii tanyorum.

Bununla birlikte, art arda gelen szcklerin kimisi tekil, kimisi ofiul ise
zorunlu olarak her biri ekim eki alacaktr:
r. : Gur w mih bizinan bixwe, kurt koyunu ve keileri yiyecek.

d) Efiik durum u rneklerde oldufiu gibi hi bir edat kullanlma-

dan da olabilir :

durum olarak:
r.: V car, bu defa.
W sal , o yl.
Carina, bazen.
Buhar pez, payz rez, zivistan ez, ilkbaharda koyun, sonba-
harda zmbafi, kn ben (atasz: bir Krt kadnnn erkek iin
sraladfi ho seyler).

yer olarak:
r.: Tu keng veger Aman? Ammana ne zaman geleceksin?
Havn, koer diin zozanan, yazn, gebeler yaylaya giderler.

304
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 305

yklem olarak :

r. : Ax tifingek da ivn, afia obana bir tfek verdi.

Te guneh e, kabahat senin.
Min i gote te? Sana ne dedim?
Hviya min heye ko tu rebelekek bin min, bana mek-
tup gnderecefiini mit ederim.

AIKLAMA. Hatrlanacafi gibi (bk. par. 217) bir dofirultu, yklem, vb.
fikri ieren fiillerin dolayl tmleleri, daha nce birok rnekte grldfi
zere, hibir edat almakszn dolayl duruma girebilir. O zaman u fiillerden
sonra gelmelidirler.
r.: Min da wan, onlara verdim (min ji wan re da yerine).
Ax tifingek da ivn (ax ji ivn re tifingek da yerine).

e) Tmle rol oyanayan diil adlar iin zorunlu olan efiik durum
u durumlarda kullanlmaz :

bu adlar sfat (epitet) ilevi grdfi:

r.: Dotmama Qumr (Qumriy defiil), amca kz Qumr.

Ksmi bir anlamda kullanldklar zaman (bu konuda bk. par. 276 (2)
r.: Tasek av, bir bardak su (taseke av, bir su bardafi).
Xwey par (par defiil), pay olan, katlan.
Xwey nams, namuslu,

belirte deyimlerde (bk. par. 254):

r.: Bi rast, gerekte, dofirusu (bi rastiy defiil).
Bi hsan, kolaylkla (bi hsaniy defiil).
Bi Kurmanc, Krte.

A t a s z . Her tit bi zirav dik, mirov bi str, her ey incelikten

dolay krlr bozulur, insanlar kabalktan.

Ji mra nav dimne, ji ga erm, erkekten nam kalr, kzden deri.

M bi m, rihek dib, kl stne kl konarak sakal yaplabilir.

305
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 306

II. EKLENME BAflLANTISI

VE NTELEME BAflLANTISI
KARMAIK EPTETLER (Z SIFATLAR). KOUNTU

2 8 1. Eklenme bafilantsn dzenleyen temel kurallar par. 99, 101 ve

276(3)te incelenmitir. Bu kurallar aafidaki rneklerle zetlenebilir.

r. : Hesp Soro; hespek Soro, Soronun at; Soronun bir at.

Mehna kek; mehneke kek, kzn ksrafi; kzn bir ksrafi.
Hespn Soro; Hespine Soro; Soronun tm atlar; Soronun (bir
ksm) atlar.
Mehnn kek; mehnine kek, kzn ksraklar; kzn (bir
ksm) ksraklar.
Gopalek ivanan, bir oban definefii (par. 276).
Hleke jinan, bir kadn fendi (par. 276).
Gopaline ivanan, oban definekleri.

AIKLAMA. ok istisnai de olsa, eklenme bafintsnn birinci szckle

ilgili taks atlm olabilir:
r. : Tifing ji dest min girt (H.), tfefii elimden ald.
Tifingn me di dest me da b (H.), tfeklerimiz elimizdeydi.

Bu iki rnek Mirds (Bat aireti) lehesinde yazlm bir metinden

alnmtr. Burada dest szcfinn yar belirte rol oynadfin belirtmek
gerekir.

282. Karmak eklenme-bafilanma bafints da ayn kurallara gre

atlr, ancak ikinci szck de birincisi gibi belirleyici taks alr.

r.: Hesp Mr Botan, Botan beyinin at.

Mehna kea Gurgn, Gurgnin kznn ksrafi.

306
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 307

Hleke jinn bajr, kent kadnlarnn fendi.

Konn koern welat me, lkemizinin gebelerinin adrlar.

2 8 3 . Eklenme bafintsnn birinci szcfi bir epitetle (z sfatla) nite-

lendifiinde, bu sfatn kullanlmas iin efier o szck belirli durumda ise , a,
n zamirlerine bavurulur (bk. par. 244). O zaman at yle olur :
Hesp Soro boz, Soronun boz at.
Birca Mr Botan a belek, Botan beyinin siyah-bayaz saray 1.

Konn koern welatn me n re, lkemizin gerlerinin kara

adrlar.
Hesp mehna Soro n boz, Soronun boz at ve ksrafi.
Hleke jinn bajr e kevin, kent kadnlarnn eski fendi.
evine zivistan n sar, sofiuk k geceleri.

Efier eklenme-bafilanma bafintsnn ikinci szcfi bir z sfat (epitet)

almsa at normaldir :

Hesp axay kal, yal afiann at.

Pira bajar mezin, byk kentin kprs.

Efier niteleme bafilanma bafilantsndaki szcklerin her birine uygu-

lanrsa, aafidaki tiplerde defiiik atlara bavurulur :

Hleke kevin e jinn bajr n ciwan, kentin gen kadnlarnn eski

hilesi (fendi).

Nivsarine giranbeha n droknivisn wexta bor n bi nav deng,

gemi zamann nl tarihilerinin defierli yazlar.

2 8 4 . Yaln niteleme bafilantsnn kurallar, atl durumda belirlilik ya da

belirsizlik taklarnn kullanm bakmndan bafilanma bafints kurallaryla
ayndr (par. 99, 101 ve 219).

1
Botan Beylerinin Cizrede, Dicle nehri kenarnda, yaptklar Birca Belek saray Krt efsa-
nelerinde nldr.Cephesi srayla siyah-beyaz talardan yapldfi iin saray bu adla anlr.

307
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 308

r. : Hesp boz; hespek boz, boz at; boz bir at.

Mehna ; mehneke , al ksrak; al bir ksrak.
Bajarn mezin; bajarine mezin, byk bir kent; byk kentler.

Karmak niteleme bafints da vardr :

a) Bir ad birok sfatla nitelendifii zaman.

Eger bu ad belirli durumda ise , a, n zamirleri ve belirsiz durumda ise

, e, n zamirleri kullanlmaktadr.

r. : Hesp boz qenc, iyi boz at.

Hespek boz qenc, iyi bir boz at.
Mehna boz a qenc, iyi boz ksrak.
Hespn (mehnn) boz n qenc, iyi boz atlar (ksraklar).

AIKLAMA I. z sfatlar (epitet) oksa, aafidaki rnekte oldufiu gibi

at zamirleri yinelemekte kurulur :

Mirovek dirj, kal, porsp pitxwar, salar afiarm, srt kambur-

lam, uzun boylu ihtiyar adam.

Niteleme bafintsnn birinci szcfi zaten sfatsa tak almayabilir.

r. : Guleke tr reng tr bihin, renk ve koku dolu bir gl.

AIKLAMA II. , a, n zamirleri, atldklar sfatlarn ad gibi

kullanlmasn safilayabilir.

r. : Rw, gezici: rw, yolcu, gezgin.

Rast, dofiru: a rast, dofirusu, gerek, hakikatte.
Tu kjan dixwaz? - sor. Hangisini istiyorsun? - Krmzy.

unu da belirtmek gerekir ki, baz afizlar, rnefiin Omer afiz (Mardin
blgesi), bu aty ok sk kullanr, hatta gerek adlarla bile. O zaman ifade
edilen kavramn bireysellifiini belirtmeye yarayan , a, n zamirleri gerek
tanmlk (artikl) defieri kazanr ( nanpj, frnc).

308
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 309

b) Epitet (z sfat), ister ad nitelesin, ister yklem olarak kul-

lanlsn, karmak oldufiu zaman (rnefiin gzel grnl bir adam, onun
kadar ok gzel grnl bir adam).

Bu durumda atlar ok defiiik olabilir.

r. : Ji xezal bezatir nne, ji rizq xwe zde naxwe, ceylan kadar

hzl yoktur, (ama) ksmetinden fazlasn yemez (atasz).
Erdek wek Kurdistan fireh, Krdistan kadar geni bir lke.
Xaniyn wek koxn mirkan, kmese benzeyen evler.
Memrn ne ji wan, onlardan olmayan memurlar.
Her mirovn ji rastiya w war haydar, bu hususun
dofirulufiundan haberli her kii.
Mirovek ji min meztir, benden daha byk bir adam.
Ji iyay Herekol bilintir, Herekol dafindan daha yksek.
Di bajar me de j dewlementir paa nne, kentimizde ondan
daha zengin paa yoktur.
Di rex mala w de, yek ji din pstir, du cran hebn, evinin
yannda, birbirinden kt iki komusu vard.
erma mezin ew e ko mirov nezan xwendin nivsandina
ziman xwe be (H.), en byk ayp odur ki, kii z dilini okuyup
yazmay bilmesin.
Ev eylo ji bo keriyn pez ji guran bitehlketir in, bu kartallar
koyun srleri iin kurtlardan daha tehlikelidir.
Ez hejmara Kurdan di Kurdistan de pirtir bst milyonan
texmn dikim, Krdistandaki Krtlerin saysn yirmi milyondan
fazla tahmin ediyorum.

309
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 310

KOUNTU

285. Kountunun rol, kendisinden nce gelen bir szcfi, niteleme

bafintsna zg atya girmeden, yani belirlilik ya da belirsizlik taks alma-
dan, nitelemek iin kullanlan her szcfin ya da szck grubunun roldr.
Kountu, cmleyi hafifletmek ve daha apak klmak iin olduka sk kul-
lanlr. ahs zamirleri tak almadfi iin bunlar nitelemek iin kullanlmas
kuraldr.

Kountu yaln ya da karmak olabilir :

Yaln kountu.

r. : Li ser gel kurd welat wan, Kurdistan, Krt halk ve onun

vatan, Krdistan hakknda.

Ma hon jin, ire derewa li me dikin? yleyse niin, siz kadnlar

bize yalan sylyorsunuz?

Kalo v yeka han dide li ber avn me, xortan, ihtiyar bu

noktay bize, genlere gsterdi.

Me pk, me dida pey mezinan, biz, kkler, bykleri izliyor-

duk.

Karmak kountu.

Birka szckl bir kmeden oluur ve ilgili oldufiu szckten nce

gelebilecefii gibi sonra da gelebilir.

r. : Hawar derket, gaziya milet kurd (H.), Hawar (Krte dergi),

Krt ulusunun bu sava filfi yaymland.

Di v geliy de, bi hezar sed hezaran, darn gwzan hene, bu

vadide binlerce ve yz binlerce ceviz afiac var.
Ji eskern tij, il vaporn bark hatin (R.), asker dolu yirmi
nakliye gemisi geldi.

310
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 311

Ez hv dikim ko tu ji min re ji yek btir kitban nen, bana

bir kitaptan fazla gndermemeni rica ederim.

Ji ber ko, pirtir her aliy Kurdistan, ez hla bakur nas

dikim, nk, Krdistanin her blgesinden ok kuzey tarafn
biliyorum.

Yek ji kitbn w bi tpn zv zr apkir (X. K.), gm ve

altn harflerle baslm kitaplarndan biri.

A t a s z . Cr di riya av de dik, su testisi su yolunda krlr.

B i l m e c e . Serbijr dibe, tij dibe; serbijor dibe, vala dibe : kum.

Tersi dnnce dolar, dofirulunca boalr : klah.

311
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 312

III. AHIS ZAMRLERNN KULLANIMI

FLLERN UYUMU

286. ahs zamirlerinin fillere zne ve tmle olarak kullanm iin fiil
ekimine ilikin blmlere ve mlkiyet zamiri olarak kullanmlar iin par.
133, 137, 140 a bavurulmaldr. Dnl zamir xwe ve karlkllk zamiri
hev iin bk. par. 135- 140.
Burada u belirlemeleri eklemek de uygun olur :
Daha nce birok rnekte gsterildifii gibi, ahs zamirlerinin, zellik-
le tekil birinci ahsn ve tekil ofiul nc ahslarnn geisiz fiillerin zne-
si olarak kullanm, szn gelii bakmndan herhangi bir karklk yarat-
madka ihtiyaridr.
r. : Hat cem min, o bana geldi.
Dibjim ko ne rast e, diyorum ki dofiru defiil.
bm am, ama gitmitim.
Tu dizan bihna min teng e xwe nagirim, sabrsz oldufiumu
ve kendimi tutamadfim biliyorsun.
i gotin bjin min, ez j d wel bjim hevalan, bana diye
cefiinizi aynen arkadalara syleyecefiim.
Ayn at iinde birok ahs zamiri art arda geldifii zaman, temsil
ettikleri ahslarn srasna gre (birinci, ikinci, nc) ve ayrca say, tekil
ve ofiul dzenine gre yer almaldr.
r.: Ez t ew, ben sen ve o.
Ew hon, o ve siz.
W ji bona te w tehlkeke mezin hebe, senin ve onun iin
byk tehlike olacaktr.
Soro w te wan (te me) bi r ve bigehne, Soro sana ve
onlara (sana ve bize) yolda yetiecek.

312
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 313

AIKLAMA. Grldfi gibi ahs zamirlerinin bu sras ayn zamanda par.

87de bildirilen fonetik kurallarna da uygundur.

Birka ahs zamiri ayn fiilin znesi oldufiu zaman, en yaygn kul-
lanma gre, birinci ahsa en yakn olan zamire tekabl eden ofiul ahs
zamiri ile zetlenir.

r. : Ez t ew, em hatin, ben, sen ve o, biz geldik.

Tu ew, hon hatin, sen ve o, (siz) geldiniz.

znelerin arasnda nc ahs zamiri yerine bir zel ya da cins ad

bulundufiu zaman da yukardaki kural uygulanr.

r. : Ez tu Lezgn, em hatin, ben sen ve Lezgin, (biz) geldik.

Tu Lezgn, hon hatin, sen ve Lezgn, (siz) geldiniz.

AIKLAMA. Ama baz afizlarda u biim atlar da kurulur :

ez tu hatin (emsiz),
tu Lezgin hatin (honsuz)

Mantki znenin efiik durumda olmas gereken, geili fiil birinci ve

ikinci grup zamanlarnda da kural ayn kalr.

r. : Min te, me tukes ne dt, ben ve sen, (biz) kimseyi grmedik.

Tu wan, we xelet kir, sen ve onlar, (siz) yanldnz.

Dolaysz tmle, yani nesne ile uyum iin de ayn kural uygulanr :

r. : Bozn ez tu , em xapandin, Bozn seni ve beni, (bizi) aldatt.

Min tu Rewen, (hon) ezimandin cem xwe, seni ve Reweni
(sizi) bize davet ettim.

Efier ayn birinci ve ikinci grup zamanlarnda kullanlan birka

geisiz fiil ile birka geili fiil zne olarak ayn ahs zamirini alrsa, ahs
zamiri genel olarak ilk fiilden nce sylenir.

313
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 314

r. : Ew , l fetkir, vegeriya, (o) gitti, bakt ve geldi.

Min tifinga xwe rakir, derbek berda, hingivand, (ben)
tfefiimi kaldrdm, ate ettim ve vurdum.
Buna karlk, efier sralanan fiiler gemi zamanda yaplmsa ve kimisi
geili, kimisi geisiz ise, zamir normal olarak her defasnda ilgili duruma
uygun olarak tekrarlanr.
r.: Me nikari b em bisekinin, kendimizi durduramadk.
Min nav ez wan bibnim, onlar grmek istemiyorum.
Ez m ske min ji te re penr an, arya gittim ve sana
peynir getirdim.

AIKLAMA I. Srann ilk fiili geisiz ise, aafidaki atlar kurulabilir :

Li karek geriyam, min ne dt, bir i aradm ve bulamadm.
bajr ji te re titek ne an, kente gitti ve sana hibir ey
getirmedi.
Min sk, ji te re penr aniye, arya gittim ve sana peynir
getirdim.
Min hat, ji te re gul anne, sana gl getirip geldim.
Roviyan rab, weke ko w ji wan re got kirin (H.), tilkiler
kalkp kendilerine sylenen gibi yapmafia koyuldular.
AIKLAMA II. Yoklufiu bir karklfia neden olmuyorsa, baz edatlar kul-
lanlarak nc ahs zamiri rtl braklabilir.
r. : Gelo, tu Soro bibn? Bel, ez herim cem,
Soroyu grecek misin? Evet, ona gidecefiim.
2 8 7 . Birinci ve ikinci grup zamanlarda geili fiillerin, zneleri ve nes-
neleri ile uyumu konusunda par. 185te bildirilen kuraln, sk kullanlan ok
nemli bir istisnas vardr :
Mantki zne, ofiul nc ahs oldufiu halde ifade edilmemise ya
da cmlede fiilden olduka uzakta bulunuyorsa, mantki nesne tekil de
olsa zne ofiul taks alr.

r. : Osman axa heps kirin, Osman afia hapsedildi.

Ji min re gotin ko bana denildi ki
Dil min ji br ve birin, bana anestezi yapld.

314
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 315

Xortn ko hn xwendin nivsandin dibn, dihatin, li qey-

deyn ziman xwe dipirsn, gramerek dixwestin (H.), okuma
ve yazma firenen genler kendi dillerinin kurallarn soruyor ve
bir dilbilgisi kitab istiyorlard.
Li xulamn ax xistin, yek kutin pezn xwe vegerandine
(H.), afiann hizmetkrlarna saldrdlar, birini ldrdler ve
koyunlarn geri gtrdler.
Ji xwe re kiri bn adet, di demn teng zziy de, ew ziya-
ret dikirin (X. K.), felket ve sefalet zamanlarnda onu ziyaret
etmeyi adet edinmilerdi.

A t a s z . Gotine rov : Me tu kir mir mirka. Rov gir got:

Ez ji sida xwe ne bawer im. Tilkiye dediler: Seni kmese kral yaptk.
Afilayarak uzaklat: talihime inanamyorum.

Go ziyaret : Min gelek caran bi derewa bi te swind xwariye. Go:

Min j gelek caran mala te xerab kiriye, l tu bixwe nizan. Ziyarete
dedi: ofiu zaman senin zerine yalan yeminler ettim. Ziyaret yantlad:
Ben de ok kez senin evini yktm ama farkna varmadn.

315
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 316

IV. ATILARIN, ZAMANLARIN,

KPLERN KULLANIMI

2 8 8 . Edilgen atnn kullanm par. 270-9da incelenmiti. Bildirme

zamanlarna ilikin etken atnn kullanm ayrntl aklamalar ister. Bu
bakmdan zellikle imdiki zamanla srekli imdiki zaman, bileik hikye ile
srekli bileik hikye, preterit ile srekli preterit arasndaki nanslara iaret
edilecektir, nk bu farklar ofiu zaman olduka belirsizdir: nanslar bu
zamanlarn eitli lehelerde gnlk dildeki kullanmna bafil oldufiu gibi
bugnk yazl dilde de befienilen biim ve usluplara da bafildr.

2 8 9 . Bildirme zamannn preteriti, szn geliine gre en nansl olabi-

len zamanlardan biridir.
dili gemi zaman:
ez m, gittim.
Knga ko end heval gihtin hev, li ser ek xeberdan, fikra ko di
piraniy de ma, w fikr qebl dikin (H.), birok dost toplanp bir iten
konutuklar zaman, ofiunlufiun onayladfi gr neyse hepsi onu benim-
serler ;
imdiki zaman:
ez hatim, geliyorum;
yakn gelecek:
wexta tu y, em bn, sen gidecefiin zaman biz gelecefiiz.
dilek-art:
heke qebl kir, em j, em p qal bibin, o kabul ediyorsa onu biz
de benimsiyoruz.

316
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 317

290. s t e fi i n kullanm.

stek kipi, bir bafila ile bafil olsunlar ya da olmasnlar bir ama
tayan yan cmlelerde kullanlr (bk. ilerde par. 306).

r. : Lezgn feht dikir bihata govend, Lezgn oyuna katlmaya

utanyordu.

Min pere da w da ko ji xwe re nan bikire, ekmek satn alsn

diye ona para verdim.

stek kipi varsaym ya da kuku da ifade edebilir (bk. ilerde par. 292).

r. : Kafr j be, kafir olsa bile.

Bi dana nv xurmeyek j be (H.), hatta bir hurmann yarsn

vermekle bile olsa.

Ez ditirsim ermisar belengaz para me be (H.), korkarm

paymza utan ve sefalet dsn.

Titn ne bi dil te be, meke, efier bir ey houna gitmezse onu

yapma.

Mirov here masiya, qna w il dibe, kim balfia giderse k

slanr. (atasz).

Yn di deftera nifsa hikmet de, iqas hindik bna, leker

dayna ko bidana j ew end hindik dibn (H.), hkmetin
nfus defterinde kaytl olanlar ne kadar az ise, verecekleri asker
ve vergi de o kadaraz oluyordu.

Eylemin tamamlanmam oldufiunu anlatan, dolaysyla varsaym

saylabilen tmleyici cmlelerin ofiunda ve durumsal cmlelerde (bk. par.
310), istek kipinin kullanm ofiu zaman bildirme kipine tercih edilir; ne var
ki bazen bu kipe zg bafilacn varlfiyla zorunlu klnmtr.

317
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 318

r. : Li na ko bisekine, xwe lezand, duraklayacak yerde hzn

artrd.

Xulam min and sk b ko ji min re bibje, bana syleme-

den hizmetimi arya gnderdi.

Bazen yalnz istek ifade eder.

r. : Ez kel rojek bim ne mang hezar sal bim, bin yl inek
olmaktansa bir gnlk bofia olaym (atasz).

Xwez ez dewlemend biwam, keke zengin olaydm.

Anlamn aklfi izin verdifii taktirde istek kipinin imdiki zaman

gemi zamanna tercih edilir ve bu da genellikle cmleyi hafifletmeye yarar.
r. : Qerar dan ko barxana ordiw sivik bikin (H.), ordunun
ykn hafifletmeyi kararlatrdlar.

stek kipinin gemi zaman bazen yaplmas gereken, ama yaplmam

olan bir eylemi ifade iin yan cmlesiz kullanlr.

r. : Perxan ji hakim re kullk pk bikirana (H). Perxan valiye

iek sunsayd.

AIKLAMA. Yan cmlelerde, istek kipininkine yakn anlamda, gelecek

zaman da kullanlabilir.
r. : Ne dizann w i bikin, ne yapacaklarn bilmiyorlard.

291. D i l e k - a r t .

Dilek-art kipinin biimleri fiil ekimiyle ilgili blmlerde incelenmiti

(par. 162, 163 (3), 165, (3), 175 (4), 185, 187).

eitli varsaym ayrlklarnn belirtilmesini ele almadan nce, burada

dilek-art kipini, zellikle birinci biiminin, her trl varsaymdan bafimsz
olarak, gemiten tamamlanmas gereken bir eylemi gstermek iin kul-
lanlabilecefiini belirtmek yerinde olur.

318
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 319

r. : Pit v, w bi r ketan, akam yemefiinden sonra yola

koyulmalydlar.

Wezfa canfedan ew b: ew bi ev biketan gir heta spd

w t biman (H.), gnlllerin grevi geceleyin tepeyi ele geir-
mek ve tan afiarncaya kadar orada kalmakt.

292. Dilek-art kipinin imdiki zaman hem gereklemi ya da gerek-

leebilecek bir varsaym, hem gereklememei ya da gerekleebilecek bir
varsaym ierir.

a) Gereklemi ya da gerekleebilecek varsaym.

Bylesi, duruma gre gerek, bildirme kipinin heke ya da eger (efier alan
imdiki zamanyla, gerek heke ya da eger alan istek kipiyle, gerekse heke,
eger ya da ko alan bildirme kipi preteritiyle ifade edilir (bk. par. 264).
Varsaymn sonularn anlatacak olan cmlenin fiili onlara zg zaman ve
kipte olur.
r. : Ji xwe, jin ji mirovn hevngerm hiskr hez dikin, ev mirov
ciwan an pr in, yek e (X.K.), normal olarak kadnlar k ve tut-
kun erkekleri severler, ister gen ister yal olsunlar, hepsi bir.

Heke bir ne, bila bixwin, a iseler yesinler.

Heke tu pirsa min dik, ez avdr vegera te me, efier beni

soruyorsan, senin dnn beklemekteyim.

Mirov ji bin dinihre ser teht, kum mirov dikeve (H.) yk

sek kayaya aafidan yukar baklrsa takke der.

Heke mirov ji rezek tir xwari be, nabe ko pita xwe bide w,
insan bir bafidan zm yemise ona arkasn dnmemelidir
(atasz)

Dil te hebe, tu dikar b, cann istiyorsa gelebilirsin.

Agir ko Xwed xist dil min heke berdim, bila dojeh j bitir-

319
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 320

se ko ew d b zeban bimne (X. K.), Allahn kalbime saldfi

atei salverirsem cehennem zebanisiz kalmaktan korksun.

Eger feqeh ji mala xwe bi dr ket xerbiy, tir dixwne

(H.), efier fakih lkesinden ayrlr da yabanc diyara giderse daha
iyi firenim grr.

Heke w ser, dibjin ko sida w a ba b, efier ii iyi

sonulanrsa talihi yavermi denir.

Ko tu hat, em pev re v bixwin, efier gelirsen birlikte yemek

yeriz.

b) Gereklememi ya da gereklemeyebilecek varsaym.

Varsaym ifade eden cmlenin fiili, normal olarak, fakat illede defiil,
heke, efier, ko, vb. ierir ve gerekli zamanlara gre biimlenir:

imdiki zaman iin bildirme kipi preteriti ya da dilek-art ikinci biim,

gemi zaman iin bildirme sanal gemi hikye, bileik hikye ya da

istek sanal gemi hikye, dilek-art ikinci biim.

Varsaymn sonucu ifade eden cmlenin fiili bileik hikye ya da bildir-

me preteriti olabilir; olumlu bir sonu anlatyorsa normal olarak dilek-art
birinci ya da ikinci biim, olumsuz bir sonu anlatyorsa bileik hikye ya da
istek sanal gemi hikye olarak sylenir. (Bk. par. 290 son).
r. : Ji min re xwetir b, ger birnn min n kevin vebyan
min ev ev ne dta (X. K.), efier eski yaralarm alsayd ve bu
geceyi grmeseydim benim iin daha iyi olurdu.

Tu ne biway, ez keti biwama, sen olmasaydn, dm

olsaydm.

Ko mr bihata, ez d biiwama nr, bey gelseydi ava

giderdim.

320
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 321

Tifinga min hebiwa, min hir bikuta, bir tfefiim olsayd

ayy vururdum.
Min ji bav xwe re rast bigota, ew d izna min bidaya ko ez
heyfa xwe hilnim, gerefii babama syleseydim intikam almam
iin izin verirdi.
Eger em dewlemend bna, em di v hal de ne diman, efier
zengin olsaydk bu durumda kalmazdk.
Soro ne hati biwa, ez bama (ya da ez bima), Soro gel
meseydi ben giderdim.
Welat me xweyiy zarown xwenda biwa, heta niho bi ser
xwe dib bav brayn me nedihatin kutin, em j ne dike-
tin v hal (X. K.), okumu aydn evlatlar olsayd vatanmz imdi
bafimsz olurdu ; babalarmz ve kardelerimiz kylp ldrlmez
ve biz bu duruma dm olmazdk.
Gelo, Dr. S., tecribeke din kira mejiy mirovek bi temam
derxista, gelo ji w mirov b mej w i bihata p? (R.), efier
Dr. S. bir baka deney yapp bir adamn beynini tamamen kar-
sayd, bu beyinsize ne olurdu?

2 9 3 . M a s t a r (ad fiil).

Mastarlarn her zaman ad gibi kullanlabilecefii ve o zaman diil

saylacafi daha nce belirtilmiti (bk. par. 267).
r. : Jn, yaam.
Gotin, sz, deyi.
Kutin, cinayet.

Birok atda, zellikle bu atlar tmle rol oynadfi zaman mastar

zorunlu olarak efiik durum bknleri alr.
r. : Bi v yn, min dikari b di ser hem din re derbas bma
(X.K.), byle yryerek btn dnyay dolaabilirdim.
Guh nne ko nabihse, l div mirov ji bihstin hez bike,
iitmeyen kulak yoktur ama adamn iitmeyi istemesi gerekir.

321
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 322

Mastar bir tmle aldfi zaman, onunla eklenme-bafilanma bafints

kurar ve belirleyici tak alr.
r. : Veartina w zehmet b, onu saklamak zordu.
Ji bona dtina x, eveke din were, eyhi grmek iin baka
gece gel.
Ji ber rabna av, mkana derbasbn nema b, suyun yk
selmi olmas nedeniyle artk gemek imkn yoktu.
yna bajr saetek b, kente gitmek bir saatlik i oldu.
avn jinik li vegera w a mal bn, kadn onun eve dnn
gzlyordu.

Mastar (adfiil) cmleleri oluturan bu gibi atlar ok yaygn olarak kul-

lanlmaktadr.
AIKLAMA. Gotin iin u deyim de vardr: gotina te ye, haklsn.

294. S f a t f i i l (partisip).

Kuruluu iin par. 171 e baknz. Tpk z sfatlar gibi kullanlr, u fark-
la ki bunun karlatrmal ya da abartmal durumuna ok seyrek rastlanr.

Sfat gibi sfaatfiil de ad biiminde kullanlabilir.

r. : Bi sondeke mezin girdayiyn hev in, onlar byk bir yeminle
birbirine bafildrlar.

Sfatfiil ofiu zaman , a, n zamirleriyle at kurar (bk. par 243).

r. : may, kalm olan. (er.)
A rev, kam olan. (di)
n girt, tutuklanm olanlar.

Sfatfiil sk sk yan cmle yerine de kullanlr.

r. : Titn got, sylenen eyler (titn ko hatine gotin, sylenmi
olan eyler, yerine).

322
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 323

Mirov hat (mirov ko hat, yerine), gelmi olan adam.

Mehna ket (mehna ko ketiye, yerine), dm olan ksrak.
Pln may ji n buhurt btir in, gelecek zamanlar gemi olan-
lardan daha oktur (atasz).
Roy kiik l herik ji av mezin l sekin tir e, akan kk
dere duran byk sulardan iyidir (atasz).
Ket bi xebat radibe, (sefalete) dm olan alma ile kalkar.

unu da belirtmek gerekir ki, fiil karekteri dolaysyla aafidaki gibi

cmlelerde partisipler bn fiilinin dmesine de yol aabilir.
W bihatana cih ko ez t de veart, saklam oldufium yere dofiru
geliyorlard.
Heval min y ko li Diyarbekir rnit, Diyarbakrda oturan dostum.

A t a s z l e r i . Mvan yek, mvan gundek, birinin misafiri btn bir

kyn misafiridir.

B x pr mee dwana mr ko tu nekev hal feqr, ceza grmek

istemiyorsan beyin divanna eyhsiz ve pirsiz gitme.

323
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 324

V. CMLENN YALIN flELER

YALIN CMLEDE SZCKLERN SIRASI
ETL YALIN CMLE TPLER

295. z n e .

Adlar, zamirler, sfatlar, mastarlar ve ad gibi kullanlan partisipler (sfat-

fiiller), ekleme ve niteleme bafintl szckler, ad cmleleri zne rol oynayabi-
lirler.
zne normal olarak fiilden nce gelir. Tak alabilir durumda ise, fiil ister
geisiz, ister edilgen geili, ister geili, ama imdiki ya da gelecek zamanl
olsun, yaln durumda kalr. Fiil geili olup gemi zamanda kullanlmsa
zne efiik durum eki alr (bu durumun kullanm tekil eril iin olmak kouluy-
la, bk. par 280).
r. : Mirov (ew, pr) hat, adam (o, ihtiyar) geldi.
yn zehmet e, gitmek gtr.
Girt zehf in, mahpuslar (girt, girtin fiilinin partisipi) oktur.
Hesp Soro nas e, Soronun at iyi biliniyor.
Dil tirsok snga gewr nabne, rkek gnl ak gfis gremez
(atasz)
Dtina hevalan rn e, dostlar grmek hotur.
Te ji mj ve ne nivsand, uzun zamandan beri yazmadn.
AIKLAMA. ahs zamirlerinin kullanm hakknda par. 286ya ve fiilin uyu-
muna ilikin konuda par. 185 ve 287ye bavurmak yerinde olur. Bazen de
zne, efier bir ahs zamiri ile temsil edilmise, st rtl kalr. (bk. par. 286).

296. Y k l e m .

Adlar ve ad olarak kullanlan szckler, sfatlar ve sfat olarak kullanlan

324
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 325

szckler, baz belirteler, eklenme ya da niteleme bafintlar, btn c m-

leler yklem ilevi grebilir.

Yklem ilgili oldufiu szck ya da szck grubu ile fiil arasnda yer alr.
Bir edatla bafilanmamsa yaln kalr.

r. : Ba sar e, rzgar sofiuktur.

Herekol iyayek Kurdistan ye, Herekol Krdistanda bir dafidr.
Kfa min siwar bna hespan e, zevkim ata binmektir.

AIKLAMA. Yukardaki kuraln istisnas olarak, bir defiime ya da olu

fikri ifade eden fiiller alan yklemler, fiilden sonra gelebilir.

r. : Gotinn te ez kirim bimd, szlerin beni mitsizlifie drd.

297. N e s n e (Yada tmle).

Yukarda zne ve yklem konusunda saylan fielerden herhangi biri

nesne olabilir. Normal olarak zne ile fiil arasna girer.

Nesneler iki eittir :

a) Dofirudan nesneler (Ya da dz tmle).

Par. 280de belirtilen kurala uygun olarak geili bir fiilin imdi-
ki ve gelecek zamanlarnda oldufiu zaman dofirudan nesneler efiik
durumda olur (bu durumun kullanmnda tekil eril iin anlan istis-
nalar sakl olmak kouluyla, bk. par. 115); sz konusu fiil gemi
zamanda ise nesne yaln kalr; o zaman fiil ahs ve say bakmndan
tmleciyle uyum safilar.

r. : Tu min nas dik, sen beni tanyorsun.

Te ez nas kirim, sen beni tandn.
Ez nan bikirim, (ben) ekmek satn alacafim.
Min nan kir b, (ben) ekmek satn aldm.

325
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 326

Snem zaroyn xwe dine dibistan, Snem ocuklarn okula

gnderdi.

b) Dolayl nesneler. (Ya da dolayl tmle).

u kategorilere girer:

Yaln fiillere, bileik fiillere ve deyim fillere bir edat araclfiyla konu
olan nesneler (dolayl geili fiiller bk. par. 190).

Bileik fiillerin ve deyim fillerin nesneleri (yani efiik durumu bu fillerin

ve deyim fiillerin yaln fiesiyle bafilant kuran nesneler).

r. : Me qala wan kir, onlardan konutuk.

Dijmin dirj me kir, dman bize saldrd.

Mastar halindeki fiilerin nesneleri de bu kategoriye girer.

r. : Ji bo pkanna emr Xwed, Allahn emirlerini yerine getirmek

iin.
Veartina w ne hsan b, saklamak kolay olmad.

298. D u r u m s a l tmle.

Veri, var, yn, yer, ara, zaman, vb. bildirme amal olabilir.
Cmleye zgl edatlarla katlr.

r. : Soro li Mo vegerand, Soro Moya cevap verdi (veri).

Min j re mizgn da zann, ona mjdeyi bildirdim (var).

Heval xwe li cem me an, dostunu bize getirdi (var).

Cotkar genim xwe li sk difiroe, ifti bufidayn pazarda

satar, (yer).

326
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 327

Axa li gund e, afia kydedir (yer).

Di gund me de s mal hene, kymzde otuz ev var (yer).

Bi arkariya te, ez v xebat bibim ser, senin yardmnla bu ii

bitirecefiim (ara).

Tiliy xwe bi xencera xwe bir, kendi haneriyle parmafin kesti

(ara).

W ev dinya gelek sar b, o gece hava ok sofiuktu (zaman -

bu rnekteki efiik durumun kullanm konusunda bk. par. 25).

299. Y a l n cmledeki fi e l e r i n sras.

lke olarak yledir:

a) zne, tmle ya da yklem, fiil.

r. : Tu w dibn, (sen) onu gryorsun.

Ez pr im, (ben) yalym.

b) Yaln ya da bileik bafilant ya da (ve) niteleme cmlesi halinde

zne, nesne ya da yklem, fiil.

r. : Axay me kal nexve e, yal afiamz hastadr.

Xwendina rebeleka te ez kfxwe kirim, senin mektubunu
okumak bana zevk verdi.

c) Durumsal tmle (zaman ya da yer), zne (takm halinde ya da

defiil), difier tmleler (durumsal, veri, nesne, vb.), fiil.

Hatrlanacafi gibi tmleler ilke olarak nesneden sonra yer alr.

Durumsal zaman tmleci normal olarak cmlenin banda bulunur.

327
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 328

Gene hatrlanacafi gibi (bk. par. 217), dan, andin (gnderme), n,

hatin, vb. gibi fiillerle kullanlan veri ve yn tmleleri normalde kullanlan
edatlarn kullanmna gerek kalmakszn at kurabilirler. O zaman fiilin
ardndan gelir ve efiik durumda bulunurlar.

r. : Min gul dane te (min ji te re gul dan, yerine), sana iek ver-
dim.

Birok durumsal tmle cmlede yer aldfi taktirde, szn geliine ve

akna gre kendine uygun yerlere dafilrlar.

r. : Ji birc bar, argehn top mitralyozan p ve, di girav

de, ji bo zad ardiwn avn, depoyine jrzemn hatine ki-
rn (H.), kule ve tabyalardan top ve mitralyoz iin kazamatlardan
baka, adada, yiyecek, mhimmat ve sv yaktlar iin yeralt depo-
lar yapld.

Aafidaki rnekler yaln cmle fielerinin sras hakknda bir fikir ve-
recektir :

W ev li qesra mr dengbj kal ciwan ji bona mvanan stra-

nine speh heta spd gotine, o gece, beyin saraynda, yal ve gen ozan-
lar, sabaha kadar, misafirler iin gzel trkler sylediler.

Yek ji kevirkan bi r ve kevir xwe dan b erd pal da b ser

(H.), ta tayclardan biri, yolda giderken, tan yere koymu ve srtn ona
dayamt.

Di tariya ev di hikesayiy de, j re, bi ten guregura ezmanan

reqna bl birskan dilornin (H.), gecenin karanlfinda ve ayazda,
onun iin, gkgrlts, yldrm ve imeklerin sesi ninni gibi geliyor.

328
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 329

Di evn say de, hilma erd di navbera erd ezmanan de wek per-
deke zvn disekine (H.), aydnlk gecelerde, yerdeki sis, yerle gk arasnda
gmten bir perde gibi kmldamadan duruyor.

Cmlede belirtelerin yeri defiiiktir. Kabaca denebilir ki yerlerini alabi-

lecek durumsal tmlelerininkiyle bir tutulabilir.
r.: Ez ro, ji ern Botan, qala Jliyan bikim (H.), bugn, Botan
airetleri arasnda Jliyanlar ele alacafim.
Zaro, ji zar bav xwe btir, bi zar diyn xwe xeber didin
(H.), ocuklar babalarnn dilinden ok anadillerini konuurlar.
Sinheta van xelkan, ji cotkariy btir, ivan ye (H.), bu insan-
larn ufira, tarmdan ok hayvanclktr.

3 0 0 . Yukardaki aklamalar ok genel bir defierlendirme saylabilir.

Gerekten, Krtenin szdizimi, zellikle bugnk yazl dilde, byk bir
esneklik tamaktadr. Bu durum u birka rnekte de grlebilir. Cmlenin
fieleri, gerek ifade edilen fikirlerin mantki srasna gre, gerek sylemin
gelimesi iinde onlardan una ya da buna verilen neme gre bylece yer-
lerini bulurlar ve bu taktirde normal sra tamamen altst olabilir.

r. : Ez cewaba xwe bidim, bi hindik rindik (H.), cevabm ksa

ve z olarak verecefiim.
Kurd hm maln xwe serf dikin di riya xratn di wan
comerdan de (H.), Krtler btn malvarlklarn bu baylarn iyilifii
iin harcyorlar (xratn di wandini anlam iin bk. par.
110).
Ala Kurda, ji jor ber bi jr ve, ser hev, sor sp kesk e, di nava
w de, roj diirise (X. K.), Krtlerin bayrafi, yukardan aafiya
dofiru, yatay olarak krmz, beyaz ve yeildir, ortasnda k saan
bir gne bulunur.

AIKLAMA. Burada genel olarak en zl biimler seilip verilmitir, bun-

dan dolay cmlenin baz fieleri, anlamn aklfi bakmndan ille de gerekli
defiilseler st rtl geilmitir (bk. par. 286 ve 294). Ayn ekilde, birok

329
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 330

tmle alan edatlar ve fiiller, tercihen ve ancak bir karklfia meydan ver-
memek iin kanlmaz olduklar zaman yinelenmilerdir.
r. : Rmeta w mezin nav w bilind kirin (H.), onun ann
artrp adn ycelttiler.
Bi saxiya xwe terk ne kirin, bi wefata xwe j (H.), safilfinda
onlar terketmedi, lmnden sonra hi etmez.

301. O l u m s u z cmle.

Temel olan 116, 177 ve 182nci paragraflarda, fiillerin olumsuz ekimi-

ne ilikin olanlar 245inci paragrafta anlatld; orada olumsuzlufiu gsteren
belgisiz sfatlar ve zamirler de sayld ve 260nc paragrafta olumsuzluk belir-
teleri verildi.

302. S o r u cmlesi.

Soru cmlesindeki szckler normal sralarn korurlar. Soru hem vur-

gulama ile belirtilir, hem sylemde kendilerine uygun yeri alan soru belirte-
ci, zamiri ya da sfat kullanlarak belirtilir (bk. par 247 ve 261).
r. : Te sar e? dn m?
Bav min hat? Babam geldi?
Gelo, bav min hat? Babam geldi mi?
Te end kew kutin? Ka keklik vurdun? (tam kar.: ldrdn).
Kjan tir e? Hangisi en iyisi?
awan kir? Nasl yapt?
ito ye ko tu nanivs? Nasl oluyor da yazmyorsun?

ifte soru ya ve an bafilalarnn yardmyla ifade edilir (bk. par. 263).

r. : Gelo te nik min veger an te ez d ji br rakirim?
Yanma gelecek misin yoksa beni bsbtn unuttun mu?
Ew siwar hesp min bibe ya bi peyar here? Atma binecek mi
yoksa yaya m gidecek?
Bir soru cmlesi ayn zamanda olumsuz da olabilir.
r. : Te hj ev kitb ne xwend? Bu kitab henz okumadn m?

330
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 331

Soru cmlesi u hallerde de kullanlabilir :

olumlu bir cevap almak iin.
r. : Ma tu min bi xwe re na b? Beni beraberinde gtrmeyeceksin?

hayret belirtmek iin.

r : Ma tu w nas nak? Demek onu tanmyorsun ha?
Ev i bazar e? Nedir bu hikye?
Ma ez fileh bav te me? Senin babann uafi mym?

bir ykde, ya da bir konumada nemli bir olay vurgulamak iin.

r. : er Rewandiz ne b? Kurdan w roj zora dijminn xwe
bir, Ravandizde sava olmad? Krtler, o gn, dmanlarn ezdiler.

303. n l e m cmlesi.

Heyecan aknlk ve derecelerini, tehdit, temenni, vb. ifade eder.

nlem sadece sesin vurgusuyla bile belirtilebilir.
r. : Wel mebje, ke! Byle konuma, kz!
Ji dil ! Sahi !

Byle cmleler nlem (bk. par. 265), soru belirte ya da sfatlar kul-
lanlarak da sylenebilir.
r. : De here lo! Haydi, ulan!
Ma tu feht nak? Utanmyor musun?
iqas briya te dikim! Seni nasl da zlyorum!

Bu konuda zel atlar da kurulabilir.

r. : Way li min, porkur! Vay bana (kadn), sa kesik bana. (Sa
kesme, matem alameti).
Way li mino! Vay bana (erkek)!

Temenni ve istek, xwez bafilac ile istek kipinin gemi zamanlarndan

birinin yardmyla ya da istek kipinin gelecek ya da imdiki zamanyla kurul-
mu ela (ale) szcfinn yardmyla ifade edilir.

331
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 332

r. : Xwez tu li vir biway! Keke burada olaydn?

Iela tu z veger, nallah abuk dnersin.
ale ko mirad me bibe! nallah muradmza ereriz.

stek kipinde imdiki zaman da birok nezaket formlnde temenni

anlamn ifade eder.
r. : Xwed te bihle! Allah seni bafilasn! ya da: Xwed te ji min
re bihle! Allah seni bana bafilasn!
Xwed rikba te dirj bike, Allah zengini uzatsn (baar
temennisi).
av te nee, gzn afirmasn (ser sera ser ava, balar ve
gzler stne (hogeldin ve rza frml) kar yant).
Dest te nee, elin afirmasn (teekkr forml).
Oxira te a xr be, ufiurlar olsun (hayrl yolculuk).

Bu cins deyimlerde istek kipi rtl kalabilir.

r. : Mala te ava, evin en olsun (yani, teekkr ederim).
Cevap udur: ya te j, senin de.
Roja te (we) xwe, gnaydn.
vara te (we) xwe, iyi akamlar (tnaydn).
eva te (we) xwe, iyi geceler.

yle de denir: rojxwe, evxwe.

A t a s z l e r i . Dest bi ten, deng j nay, tek el aklamaz.

Bira dil bi dil b, tr pars li mil b, iki gnl bir olsun da, dilen-
cilik torbas omuzda olsun.

332
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 333

VI. YAN CMLELERN YAPISI

KARMAIK CMLENN flELER

304. eitli tipteki yan cmleler zgl yaplarna gre, yani hem dilbi-
limsel ilevlerine gre (ad ve sfat yan cmleleri), hem de mantki rollerine
gre (tmleyici, gresel, durumsal) snflandrlabilirler.

Yaplarna gre yan cmleler :

Mastar cmlesi olabilir, ve bu durumda fiilleri, tmle ya da tmle-
leriyle bafilantl at kurmu bir mastardr (bk. par. 293).
ofiu zaman da fiil yan cmlesidirler (daha iyisini bulamadfimz iin
byle diyoruz nk mastar cmleleri de bir kipe ve zamana gre bir bafila,
ilgi zamiri, vb. alarak ya da almayarak kurulurlar).
Dilbiligisi ilevleri gibi kullanlrlar: zne ya da tmle, epitet ya da yk-
lem olabilirler. O zaman bunlara yan cmleleri denir.
Yan cmleler mantki grevleri asndan ele alnacak olursa, ve biz bu
konuyu zellikle vurgulayacafiz, bu takdirde onlar tmleyici, bafintsal ve
durumsal olarak blmlemek gerekir.

I. AD VE SIFAT YAN CMLELER

305. Tmleyici, bafintsal ve durumsal temel rolleri bakmndan daha

ilerde inceleneceklerdir. Bu paragrafta baz yapsal ynlere iaret edilmekle
yetinilecektir.
a) Karmak bir cmlede zne rl oynayan ad yan cmlesi ofiu zaman
bir mastar cmlesidir.

333
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 334

r. : Anna jinn biyan Kurdine ne kurd ziman ditne p (H.),

yabanc kadnlarla evlenmek, Krt dilini bilmeyen Krtler yaratr.
Terkkirina welat xwe j re dijwar b, kendi lkesini terketmek
ona zor geldi.
Dtina te ahiya avn min e, seni grmek gzlerim iin sevintir.

Ama baz hallerde zne ad yan cmlesi fiil yan cmlesi de olur.

r. : Gelek Kurd hene, li zarn xwe re pirsinn biyan tkil dikin

(X.K.), dillerine yabanc szck kartran Krtler pek oktur.

Her hol dikin xwe davjin bin hikma zimann biyaniyan

(X. K. ), byle davrananlarn hepsi yabanc dillerin egemenlifiine girer.

b) Tmle olarak kullanlan ad yan cmlesi de mastar yan cmlesi

olabilir.
r. : Gay xwe firot ji bo kirna tifingek, bir tfek almak iin
kzn satt.
Bihstina deng te min tu nas kir, sesini iitmekle seni tandm.
d mecala min xwe ragirtin ne ma b (X. K.), artk ken-
dimi tutma olanafim kalmamt.

Ama ofiu durumlarda fiil yan cmlesidir.

r. : Heye ko mirov ji xwe bipirse ma ima Xwed miletan neya-
rn hev dike (X. K.), Tanrnn uluslar birbirine niin dman
ettifii sorulabilir.

Tmleyici yan cmleler hakknda aafida daha baka rnekler verile-

cektir.

c) Sfat yan cmleleri.

Epitet rolnde ofiul bafilant cmlesidir (bk. par. 309).

Ama yklem ilevi de grebilirler, o zaman ofiunlukla mastar halinde-

dirler.

334
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 335

r.: eko li ber yna Diyarbekr b, eko, Diyarbakra gitmefie

hazrlanyordu.
w cem kirina kitban e, onun ii kitap toplamakt.

II. TMLEYCI YAN CMLELER

306. Gerek bir ada, gerek bir saptama, soru, ama, vb. ifade eden bir
fiile bafildrlar.

1) Bir ada b a fi l yan cmleler.

ster yaln, ister bir bafilala bafil bulunsunlar, bu adla daima bir ekleme
ya da niteleme bafilants kurarlar.

r.: Ez li hviya xwendina xebern te me, senin haberlerini okuma

beklentisi iindeyim.
Bi xeyala ko ew ji bajr derketi bn, kentten km olduklar
dncesiyle
Ji tirsa ko nexwe keti be, hasta dm korkusuyla.

2) Bir fiile b a fi l yan cmleler.

Bir saptam, bir soru ifade ediyorsa, bir olay ya da sonularn bildiriyor-
sa, vb., ve daha genel anlamda, kesin ya da olas saylan bir olay bildiriyor-
sa, bir fiile bafil tmleyici yan cmle mastar biiminde yaln olabilecefi gibi,
bir bafila alsn almasn, ekilmi durumda bir ya da birka fiil de ierebilir.

a) Adfiil yan cmleleri.

r. : Jina w dest vala bna mr xwe br biri b, kars anlamt ki
kocasnn elleri botu.
Tirk hebna Kurdan di welat xwe de inkar dikin (H.),
Trkler lkelerinde Krt bulundufiunu inkr ederler.

Bu rneklerde grldfi gibi, bafil adfiil yan cmleleri, ana cmlenin

iinde normal olarak nesneye uygun den yerde bulunurlar.

335
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 336

b) Fiil yan cmleleri.

Normal olarak bir bafilala, en ok ko ile, yan bir belirtele ana cmleye
bafilanrlar. Fiil bildirme zamanlarndan biri olabilir.

r.: Dt ko gotina w rast e, onun dofiru syledifiini grd.

Droka din ji me re dide zann ko heta niho, gelek zimann
din hatine kutin (X. K.), dnya tarihi bize gsteriyor ki,
imdiye kadar bir ok dil yok olmutur.
De bje, te awan kir, de bakalm nasl yaptn.
Ma em ji k zann siltan ire ban te kiriye (H.)? Sultann seni
niin afirdfin nerden bilelim.

Bu cins yancmlelerde, ko bafilac ofiu zaman bir baka fie ile, rnefiin
bir zamirle birleip bzm bir belirte ya da edat cmleye girer.

r. : Hertit ewqas giran bye ko di qmeta per ne maye, her ey

o kadar pahaland ki artk, parann defieri kalmad.
Padiah wel bawer dikir ko mrik bi sc e bela xwe dtiye,
padiah adamn sulu oldufiuna ve cezay hak ettifiine inanyordu.
Din p dizane ko ew weke r in, herkes biliyor ki onlar aslan
gibidir.
Li min wilo qewm b ko py min pir caran ne digihan erd
(X. K.), bana yle bir hal olmutu ki, ofiu zaman ayaklarm yere
defimiyordu.

Tersine, ana cmleye daha ksa ve daha arpc bir hava vermek iin ko
bafilacn st rtl gemek de eldedir.

r. : Ez zanim ev hem derew e, btn bunlarn yalan oldufiunu

biliyorum.
Xwiya ye dil wan nne bi me re at bikin, bizimle uzlamak
istemedikleri apak ortadadr.
Landik bizane ji te re genc e (H.), (bizane ko landikyerine),
bil ki beik senin iin bir hazinedir.
d wext i ye, seh nakim, saat ka oldufiunu artk bilmiyorum.

336
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 337

Efier tmleyici yancmle bir varsaym, bir ihtimal bildiriyorsa, ya da bir

sonu ya da ama fikri ieriyorsa, fiil ofiunlukla istek kipi zamanlarndan
biridir (bk. par. 290).
r. : Nizan b ko awan b pere vegere mal, evine parasz nasl
dnecefiini bilmiyordu.
erm ev e ko mirov nezan be, ayp odur ki kii bir ey bilmez
(cahildir).
Bixwnin da ko hon zana bibin, bilgili olmak iin okuyun.

r. : Bira bixebitin ev adeta nerind ji nav xelk rakin, insanlarda

(halkta) bu kt adetin ortadan kalkmas iin aln.

AIKLAMA I. Hatrlatalm ki, bu atnn karn (yapabilmek), zann (bil-

mek), kirin (-e zere olmak) yardmc ya da yar yardmc fiilleri ile ve
lazim bn, gerek gibi gayr ahsi fiillerle, hatta gerekmek anlamnda kul-
lanlan, vn fiili biimleri olan divt, diviya b ile kurulmas normal
kuraldr.
r. : Ez zanim cewaba te bidim, sana cevap verebilirim.
Dijmin dikir bireve, dman kamak zereydi (kaacakt).
Te kari b bigota, (onu) syleyebilirdin.
Ezman b str nabe, l avek div l bigere, gk yldzsz olmaz,
yeter ki onu arayacak gz olsun (zne div oldufiu iin avek efiik
durumdadr, bk. par. 214).

AIKLAMA II. Yapmak anlamnda alnan dan (vermek), tersine, daima

mastarla at kurar (bk. par. 216).
r. : Ez ji te re roja vegera xwe bidim zann, dn gnm sana
bildirecefiim.

307. Z a m a n l a r n uyumu.

Yukardaki paragraflarda geen rneklere baklarak denebilirki, tmleyi-

ci yancmlelerin fiilleri, genel kural olarak bildirilen olaylarn oldufiu dne-
me tekabl eden imdiki ya da gemi zamanlarla ifade edilir (ma em ji k
zanin siltan te ire ban kiriye).

337
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 338

Ama, srekli ya da tersinmez olgunun saptanmasn ifade ediyorlarsa,

ana cmle gemi zamanla sylenmi olsa bile imdiki zamanla ifade edilebi-
lirler (Padiah wel bawer dikir ko mrik bi sc e Dt ko gotina w
rast e).

Nihayet, par. 280de grldfi gibi, ana cmlenin gemi zaman ile sy-
lenmi olmas, tmleyici yancmlenin fiili istek kipindeyse, bu cmlenin ille
de gemi zamanla kullanlmasn gerektirmez (Dijmin dikir bireve).

III. BAflINTILI YAN CMLELER

308. Karmak cmlede, epitetin yaln cmlede oynadfi rol oynar; ko,
i, tit, tit ko, vb. zamirlerle cmleye bafilanr; bu emirlerin kendileri de
yaln ya da bileik bir niteleme, ya da bazen ncelleriyle kartlk iinde bulu-
nurlar. Bafintl yancmlelerin rnekleri iin par. 248e bavurulursa, bu
cinste kurulularda fiilin girdifii balca uyum biimleri anlalr. Burada bir-
ka baka rnek verilerek bu eit yan cmlelerin yaptfi atlar, ve bu yan
cmlelerin karmak cmledeki yerleri hakknda gerekli tamamlama
yaplacaktr.

r. : Ji wan re ko ketine reng biyaniyan, yabanc rengine

brnm olanlara

AIKLAMA. Belirleyici tak alamayan ahs ve gsterme zamirleri, bun-

larla bafintl edatlar, yukardaki rnekte grldfi gibi, onlarla kountu
(aklama) ats kurarlar.

r. : Tu, ko y xerbiy, yabanc lkeye gitmi olan sen.

Mirov kal, y ko derbas b, (kardan) geen yal adam.
Ev reya ko em dixwazin t re herin bi xwe vedibe, (X.K.),
izlemek istedifiimiz bu yol gene kendilifiinden alyor.
Peyayn ko di eran de birndar bn, heq hekmn wan axa
dide (H.), adamlar muhaberelerde yaralanmlard, hekimlerin

338
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 339

cretini afia dyordu (burada imdiki zaman, didenin kullanm,

bir gelenefii belirtiyor).
Li Ewropay miletin hebn ko hej zimann xwe ne dikirin
(H.), Avrupada kendi z dilini sevmeyen uluslar vard. (temel fiil
hebnun, cmlenin sonundan atlmasndan saknmak iin
aklamal at).

Bir baka rnek :

Mexsed ev mirov in ko di w bir Kurdistan de dijn (H.),
Krdistann o ksmnda yaayan adamlardan sz etmek istiyoruz.

u biimler de var :
Ji titn qenc yn ko me dane we bixwin (H.), size verdifiimiz
iyi eyleri yiyiniz (bileik nitelemeyle bafintl at).
Kurdn Tirkiy ko ji e milyonan ne kmtir in, milyon
nvek du milyon hatin nan dan (H.), alt milyondan az
olmayan Trkiye Krtleri, bir buuk ya da iki milyon olarak
sayldlar. (Krte dergi Hawar, 1938.)
Koer, ji wan xelkan re dibjin ko havn zivistanan di
cihek de rnanin (H.), yaz ve k ayn yerde geirmeyen
insanlara gebe denir.

Bu son iki rnekte, sk bir kural olarak ko ile birlikte kulanlmas gere-
ken bir zamir olan ynin atldfi grlmektedir (Kurdn Tirky (yn)
ko ve Koer, ji wan xelkan re dibjin (yn) ko). Bylesi bir kullanm
ok yaygndr.

zllk, ksalk aray, ilgi zamiri koyu atmaya kadar, hatta baz haller-
de, anlamda karklk yaratmamak kaydyla fiilin atlmasna kadar varmak-
tadr.
r. : Ev hesp te an, pir kfa min hat ez l siwar bim, senin
getirdifiin bu at var ya, ona binmekten ok keyiflendim.
Heriya t de, ierde bulunan her ey.
Mala zarok t de, eytan nae t de, ocuk bulunan eve eytan
girmez (atasz).

339
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 340

AIKLAMA. Burada bafilanma ve niteleme bafintlar hakknda daha nce

iaret edilen nanslar hatrlamakta yarar var (bk. bl. II).

r. : Bray jinika ko hat, gelen kadnn erkek kardei.

Bray jinik y ko hat, kadnn gelen erkek kardei.
Riya bajar ko ez nas dikim, bildifiim kentin yolu.
Riya bajr ya ko ez nas dikim, kente gitmek iin bildifiim yol.

IV. DURUMSAL YAN CMLELER

309. Zaman, yer, tarz vb. bildiren durumsal yan cmleler, genellikle,
anlam belirleyen bafilalarla, belirtelerle ya da bafila ve belirte
takmlaryla cmleye girer; fiilleri kendilerine zg kip ve zamanlardan olur
(bk. aafida par. 311).

r. : Pit ko tu bi r ket, min bala xwe da ko te kitba xwe li cem

min hiti b, sen yola koyulduktan sonra, kitabn bizde brakm
oldufiunu farkettim.
Heya karibe vegere welat xwe, mvan me ye, memleketine
dnmesi mmkn oluncaya kadar bizim misafirimizdir.
Gava ez zaro bm, erek b, ben ocukken bir sava olmutu.
Wek hon dizanin, rastiy dibje, bildifiiniz gibi, gerefii syledi.
i ez bim, i bray min, em her du j karin arikariya te bikin,
ister ben olaym, ister (erkek) kardeim olsun, her ikimiz de sana
yardm edebiliriz (j, burada ofiu zaman oldufiu gibi, de dahi
anlam tayan ara szcktr).
Heke end peyayn erek gihane hev, ew bikarin li ser w
er titek tekz bjin (H.), efier ayn airetten pek ok kii bir
araya gelirse, bu airet hakknda dofiru drst bir eyler syler
syleyebilir.
Heta ko mirov nekeve nava gund, xaniyan nabne (H.), kye
giril meyinceye kadar evler grlmyor.

340
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 341

Mastarsal atlar da durumsal yancmle olarak ie katlabilir.

r. : Ji bona annciha wesiyeta mr xwe, her d ken xwe xis-

tin xebat (X.K.), kocasnn vasiyetini yerine getirmek iin iki kzn da ie
koydu.

Nihayet, baz hallerde, durumsal yan cmleyi ana cmleye bafilayan fie
st rtl geilebilir ya da onlarn kullanmn gerektirmeyen baz biimle-
re bavurulabilir.
r. : Dil te heye, bixwe, cann ekiyorsa ye.
Em ji bajr dihatin, roj li me helat, tam kentten dnyorduk,
gne stmzde ykseldi.
Gavan ber bi mal e, jina gavan ixulkar e, sfirtma eve ynel-
difii zaman, sfirtmacn kars ie bakar (atasz).
Min deng w kir, xwe da rev, onu afirnca kat.
Min ji te pirs, te cuhab ne da, sana sordum, sen cevap vermedin.

310. Z a m a n l a r n ve kiplerin uyumu.

Uyum kurallar, dilek-art yan cmleleri bakmndan daha nce par.

292de verilmiti.

Durumsal zaman yancmlelerine ilikin durumlarn esas burada ele

alnacaktr. Birbirilerine gre ayn anda yaplan eylemleri ieren eitli
yancmle takmlar arasnda ayrm yapmak gerekir: ikincisi ana eylemden
nce gelen eylemler ve ana eylemi ikinciden sonra gelen eylemler.

a) Ayn anda olan eylemler ya da olaylar.

ki yan cmlenin fiili de bildirme kipinde ve ayn zamanda bulunur.

r. : Gava ez ji xew rabm, min dt ko baran dibare, uyandfim
zaman grdm ki yafimur yafiyor (ikinci yancmle min dt tir;
ko baran dibare (tmleyici nc bir yan cmle saylr).
Wexta ko tu b, ez li balafirgeh hazir bim, gelecefiin zaman,
hava limannda hazr olacafim.

341
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 342

Dinya sar e ji ber ko berf dibare, kar yafidfi iin hava sofiuktur.
Axay kal ewqas baqil e ko dil w bi keikeke ciwan ketiye,
yal afia o kadar aklsz ki gen bir kza tutuldu.

b) Ana eylemden nce gelen ikincil eylem.

ncelik bir bafilala ya da bafila takmyla ifade edilir (beriya ko, gava,
knga, pit ko vb.). Durumsal yancmlenin fiili kullanlan bafilala ya da
bafila takmyla belirlenen kiptendir, yani ofiu zaman bildirme kipindedir;
bu takdirde kullanlan zaman, bulunulan dnem ne olur olsun genellikle pre-
terittir (dili gemi), gemi ya da gelecek zamandr; ana yancmlenin fiili
bildirme kipine zg zamandadr.

r. : Ji roja ko hikmet li me rab, em d rihet ne bn, hkmet

bize taktfindan beri rahatmz kalmad.
Herwek tu ji v tengiy derket, tu deyn xwe bid, bu
skntdan kurtulunca borcunu deyeceksin.
Ko kela orb , behay hesko perk e, orba tatktan sonra
kepe be para etmez. (atasz).
Ko ker kete heriy, xwed w rahje teriy, eek amura batnca
sahibi kuyrufiundan eker. (atasz).

c) kincilden nce gelen ana eylem.

Genel uyum kurallar yukarda (b) gsterilenlerle ayndr, durumsal

yancmlede istek kipinin kullanmna daha sk bavurulur, nk genellikle
onun gsterdifii eylem henz tamamlanmamtr ve bundan dolay
varsaymsal bir karakter tamaktadr (bk. istek kipinin defieri hakknda par.
290).
r. : Hetan ko ez hn xwendina ziman xwe bm, min gelek
zehmet dt (H.), z dilimde okumay fireninceye kadar pek ok
zahmet ektim.
Ez dev j bernadim hetan ko ez bigihim armanc, amaca
ulancaya kadar vazgemeyecefiim (bigihim: ist. kip.).
Beriya ko ew bihesin, em giha bn iy (H.), onlar farkna
varmadan nce biz dafia ulamtk.

342
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 343

Ataszleri. Ew reya te ber xwe day, ez hatime, senin gittifiin bu yol-

dan ben geldim.

Dera jina xira ne kiriye hna ava ye, kadnlarn ykmadklar yer daha
da mrefehdir.

Ez hd diim, bela digehe min; ko z diim, ez digehim belay,

yava gidersem bela bana yetiir; hzl gidersem ben ona yetiirim.

343
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 344

VII. KARMAIK CMLE

311. Karmak bir cmle, en basit grnm ile, mantki bir sra iinde
art arda gelen ve bafilalarla birbirine bafil olan ya da olmayan birtakm
temel yancmleler ierir.
r. : Em rast hev hatin, me dest dan hev ez bi reya xwe m,
birbirimizle karlatk, el sktk ve ben yoluma devam ettim.
N hatin, kevin xelat in, yeniler gelince eskiler hediye olur
(atasz).

ofiu zaman bir cmlede, birbirine atlm defiiik yapda birok

yancmle yer alr. Bu yan cmlelerin sras, ilke olarak yaln cmlenin yaln
fielerinin izledifii sradr (bk. par. 299), yani genel olarak yledir:

Durumsal yancmleler ve tmleyicileri- zne ya da ana yan cmle- epi-

tet ya da bafil yancmle- tmle ya da yklem -fiil - tmleyici yancmle.
r. : Gava li zozann Span Xelat min pez xwe dirandin,
caran hefteyin diborn be ko ez deng tu nsanan bibihsim
(H.), koyunlarm Span Xelat yaylasnda otlattfim zaman,
bazen haftalarca hibir insan sesi iitmiyordum.

312. Krte karmak cmlenin yapsn zmlemeye almak

bounadr, nk bu cmleler konuann niyetine, yazann biimine dahas,
konuulan leheye gre defiiir. Gnlk dilde ksa ve z sylemek ana efiilim-
dir; daha nce birok rnekte de grldfi gibi, bu yzden, anlam
asndan zaruri olmayan bir ok fie kullanlmayabilir. Yaz dilinde her trl
denemeye rastlanr, zellikle bir edebiyat arac olarak Krte nisbeten yeni
ve lehesel varyantlarn renk verdifii esnek bir dildir.

344
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 345

Bu kadar esnek bir szdizimini (bir kerecik denemeye girimek bunu

anlamak iin yeter) kurallara bafilamaya almak yerine, burada eitli
yazarlardan alnma, hepsi iyi bir dille yazlm birka ksa metni, elden
geldifiince aslna yakn evirerek vermekle yetinecefiiz.

afida Krt nesrine bu ksa toplu bakn ardndan, ok canl bir folk-
lordan ve ok defiiik bir iirden alnm rnekler sunacafiz.

345
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 346

afida edabi metinler.

Dwan gundek e ji gundn Mirdsan; di pita w de, bi nav

iyay Dwan, iyak heye. iqas ko ne pir mezin e j, bi ikeftn kr,
qefayn bilind, qeftin teng, rl deviyn pir gr nemaze bi zuxr
di pit de, ji doraliyn xwe re binav nas e. Di rokn xelk binec n
kevn de dibjin Dwan ber bajar Qereman Qetl b. Ew iyay
Dwan j cih pgera Dwan b. Hergav di navbera Qereman
Dwan er b
X. K., s. 29.

L Xan pxember e j. Pxembr diyaneta me a mil, pxem-

ber ola me a nijadn.
Xan di wextek wel de rab ko - beriya niho bi s sed neh salan-
ne li cem me, l li Ewropay j xelk li miliyet li nijad xwe hiyar ne
b bn zelamn ji yek milet hev d ji bo ketolk an protestaniy
dikutin. Di heyameke wel de, Ehmed Xan bra miliyeta xwe, bra
Kurdaniya xwe biri b ji Kurdan re goti b: Hon, ber her tit,
Kurd in; rabin ser xwe, dewleteke kurd kin bindestiya miletn din
mekin.
(H., n 33, s. 9.)

Fermandariya nglz v car, beriya ko dest bi r bike, xwe bi

temam kar kiriye, her tevdr dtine bi her away serdest, di bej
behir hewan de, xistiye destn xwe. J p ve, fermandariy ji bo r
wextek gelek minasib j bijartiye. Ji alk, bay sehray honik bye,
ji aliy din, qewetn aleman, nemaze n heway, di eniya ris de
mijl in. Digel v hind, heye ko ji qewetn mihwer re ji welt hin
imdad pitmr hati bin
Hawar, s. 751 (Aralk, 1942).

346
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 347

afida edebi metinler.

Dwan ky Mirdsan kylerinden biridir; kyn arkasnda Devler Dafi

denen bir dafi ykselir. Bu dafi ok byk olmadfi halde, evresindeki derin
mafiaralaryla, yksek doruklaryla, dar bofiazlaryla, bol ve sk allklaryla
ve zellikle arka yannda bulunan yalyarlarla nldr. Bura halknn masal-
larnda anlatldfina gre Dwan eskiden Qereman Qetlun kenti imi. Bu
Dwan dafi da devlerin kaldfi yermi. Qereman ile Devler arasnda srekli
sava varm

Ama Xan (Krt airi, 1650-1706) ayn zamanda bir peygamberdir.

Ulusal dinimizin peygamberi, kendi rkmza inancmzn peygamberi.
Xan yle bir zamanda dnyaya geldi ki - bundan yz dokuz yl nce
- o zaman yalnz bizde defiil, Avrupada bile henz halk kendi milliyet ve
soyunun bilincine ermemi, ayn ulustan insanlar katoliklik ve protestanlk
iin biribirini ldryordu. Byle bir devirde Ehmed Xan kendi milliyetini
ve krtlfin dnyordu ve Krtlere dedi ki ! Her eyden nce siz
Krtsnz. Ayaklann! bir Krt devleti kurun ve artk baka uluslara boyun
efimeyin.

Bu sefer, ngiliz Kumandanlfi, saldrya gemeden nce tam hazrlk

yapt; tam donad ve karada, denizde ve havada her bakmdan stnlk
safilad. stelik, kumandanlk saldr iin ok uygun bir zaman seti. Bir yan-
dan l rzgar serinledi, te yandan, Alman kuvvetleri, zellikle hava kuv-
vetleri Rus cephesinde meguld. Bununla beraber Mihver kuvvetleri iin
lkeden yardm ve takviye gelmi olabilir.

347
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 348

Klasik iir

Ez mame di hikmeta Xwed da

Kurdmanc di dewleta din da
Aya bi i wech mane mehrm
Bilcimle ji bo i bne mehkm?
Wan girt bi r ehri 1 ihret
Tesxr kirin biladi 1 himmet.
Her mrek wan bi bezli 1 Hatem
Her mrek wan bi rezmi Ristem
Bifkir ji Ereb heta ve Gurcan
Kurmanc ye bye ibhi bircan
Ev Rm Ecem bi wan hisar in
Kurdmanc hem li ar kenar in
Her du terefan qebli 1 kurdmanc
Bo tri1 qeza kirine armanc

(Ehmed Xan, H., s. 717.)

1 ehri, tri : i soneki farsadaki ezafete tekabl eder. Bu bir klasik

edebi kullanmdr.

348
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 349

Klasik iir

Tanrnn hikmetine ayorum

Bu dnyada btn Krtler
Neden haklarndan mahrum
Neden hepsi ele mahkum?
ehri hreti aslan gibi aldlar
Beldei himmeti ele geirdiler.
Her bir beyi sanki bir Hatem,
Her bir beyi dvrken sanki Rstem.
Araplardan Grclere varana dek
Her taraf Krt, kale gibi.
Ama drt bir yandan Trk ve Acemle sarlm.
Krt halk her iki yandan
Kaza ve kaderin oklarna nian

(Ehmed Xan, H., sf. 717.)

349
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 350

Halk Trks

Delana, xwe Delana! 2

Piya mal me er e, paiya mal me ferman a!3
er feqr zdiya, sofiy Misilmana4
Xwetir e ji er nr berana.5

Delana Bao 2, wa bi itil!

end peyay mala Zoro li ser gir Qerer bne gutil,
Derbek 6 dane Hesar Cibo Bimba Mro mala x sa.
Ji mala bav min qelandin tov bst pnc mrn rimbiqetil.

Delana Bao, li ber bend!

Mertala dest Cibo giran e, kete zend.
er feqr zdiya sofiy Misilmana
tir e ji reqs govend!

L dar Delana!
Piy mal me er e, tal ferman a!
Piya eir Ezdxan 7ye tila Botana.

Delana Bao bi qirkore!

Hesp Biar Zoro di meydan de bore bore
Derbek dane li Hesar Cibo, Bimba Mro.
Ji mala bav min qelandin tov bst pnc x serbipore!8

350
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 351

Halk trks1

Delana, gzel Delana! 2

Evimizin n sava, evimizin ard ferman! 3
Yezid fakirlerin ve mslman sofilerin arpmas 4
Teke ve ko dvnden daha gzel.5

Delana Bao, 2 fidelikler iinde!

Zorolardan birok kii Qerer tepesinin stnde toplatlar.
eyh sann oymafindan Hesar Cibo ile Bimba Mroya birer darbe6
vurdular.
Babamn evinden mzraklar lm saan yirmi be yifiidin tohumunu
tketip kuruttular.

Delana Bao, yaln yara kar!

Cibonun kolunda tadfi kalkan afir, kayd bilefiinin stne.
Yezidi fakirlerin ve mslman sofilerin sava
Raks ve oyundan daha gzel!

Ey Delana!
Evimizin n sava ard ferman!
Yezidhan airetlerinin ncleri Botan tepelerini aldlar.

Delana Bao, talkldr.

Biar Zoronun at sava meydannda kiniyor
Hesar Ciboya, Bimba Mroya darbe vurdular.
Babamn evinden uzun sal yirmi be eyhin tohumunu tkettiler !8

1 Bu ok eski trk, soyu oktan tkenmi olan Yezidi aireti Halitanlarn Osmanl asker-
leriyle savan anlatyor.
2. Yer ad.
3. Halitanlar yasad sayan sultan buyurultusu kafiye nedeniyle e yerine burada a kul-
lanlm.
4. Fakirler, bir Yezidi tarikat. Mslman sofiler burada onlarn kart.
5. Eski Krtlerin ok tutkun olduklar hayvan dvne telmih.
6. soneki burada efiik durum bkn defiil, ahs zamiri dir.
7. Yani Yezidi airetleri.
8. Yezidi fakirlerin uzun sa ve sakal vard.

351
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 352

Halk masal

Gurek rovk bne desbrayn hev. Rojek, gur bir b; gote rov,
go: Ez te bixwim. Rov go: Malava, ez tu destbrayn hev in,
awan tu dibj ez te bixwim? Go: Bira, qet fde nake, ez te bix-
wim. Rov go: Niha, ko ez ji te re titek bikim ko tu bi roj her nav
keriyn mih berxan kes te nebne, t min ef bik?

Gur go: Heke tu titek wilo ji min re bik, ez li dinayay qenciya

te ji br nakim. Rov go: De, bide pey min!

Gur da pey rov ber xwe da ser iy bi hewa ket heta ko her
du gihane ser iy. Hema rov bi ivn ter ket jkirin, li ser hev kiri-
ne kom.

Pa destpkir selikek kir. Heta gihande nv, gote gur: Bira,

de were t rne. Gur j hat, t de rnit rov p ket. Hd hed dev
selik da hev heta ko dev w girt qenc as kir. Carek dehfa xwe l
da di k hema wer kir.

Gur gewir bi selika xwe serjr nava gundek b. Se zarokn

gund li gur hatine hev gur di selik de kutin.

352
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 353

Halk masal

Bir kurtla bir tilki el skp karde olmular. Bir gn, kurt ackm; tilkiye
demi ki: Seni yiyecefiim. Tilki cevap vermi: Haydi ordan! Ben ve sen,
biz yeminli kardeiz, nasl seni yiyecefiim diyebilirsin? Kurt: Karde, ne
nemi var, ben seni yiyecefiim. Tilki demi ki: imdi, senin gpegndz
kimse grmeden koyun ve kuzu srlerinin iine girebilmeni safilayacak bir
ey yaparsam canm bafilar msn?

Kurt: Efier bana byle bir ey yaparsan, hayatta oldufium srece, bu

iyilifiini unutmayacafim demi. Tilki demi: yleyse bana gven.

Tilki kurdu peine takm dafin yolunu tutmu; her ikisi dafin tepesine
varmlar. Hemen tilki taze dallar kesmeye balam ve bir yere yfim.

Sonra byk bir sepet yapmafia balam. Yarsna gelince kurda demi
ki karde gel iine otur. Kurt girip oturmu ve tilki rgsne devam etmi.
Yava yava sepetin afizn kapatm ve skca bafilam. Sonra birden itmi
yokutan aafi yuvarlam.

Aptal kurt, sepetin iinde, bir kyn ortasna kadar yuvarlanm. Kyl
ocuklar ile kpekleri bana toplanp sepetin iindeki kurdu ldrmler.

353
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 354

BALICA KRTE GRAMER VE SZLK ALIMALARI

BAKAEV, erkez Beko. Kurdsko-russkij slovar, Krte-Rusa

szlk, Moskova, 1957.

BEDIR-XAN, Kamuran Ali, Langue kurde, lents de grammaire.

Paris, 1953.

BEIDAR, P, Grammaire kurde (Krte gramer). Paris, 1926.

CHODZKO, A, Etudes philologiques sur la langue kurde (dialecte de

Solimani), Fl. Asiatique, v. 9, of 1857.

CUKERMAN, I. I., Oerki kurdskoj grammatiki, Iranskie Jazyki, II.

Moskova, 1950. (Krte Grameri).

FOSSUM, L. O., Pratical Kurdish grammar. Massachusetts, 1919.

HADANK, K., Untersuchungen zum Westkurdishen Bot und Ezd.

Berlin, 1938.

JABA, A. & JUSTI, F., Dictionnaire Kurde-Franais. (Krte-

Franszca szlk) St. Petersburg, 1879.

JARDINE, R.F., Bahdian Kurmanji. Bagdad, 1922.

JUSTI, F., Kurdishe Grammatik, St. Petersburg, 1880.

KURDOEV, K.K., Grammatika kurdiskogo jazyka (Kurmanczi),

Fonetika, Morfologija (Krte-Rusa szlk, Kurmanci lehesi,
yaklak 34.000 szck). Moskova-Leningrad, 1957.

Le COQ, A. & YASUPOVA, Z., Kurdisko-russkij slovar, Moskova,

1960. Kurdisko-ruskij slovar Moskova 1983, (Krte-Rusa szlk,
sorani lehesi, yaklak 25.000 szck).

354
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 355

McCARUS, E.N., Kurdish Grammar Descriptive analysis of the kur-

dish of Sulaimaniya , Iraq. New York, 1958.

ALI AMIN, Nuri, Qawaidi ziman kurd la arf-u-nahwada.

Bagdad, 1956-8 (Krt dili grameri).

KURDO Qanat, (bk. Kuroev, K.K.); 1) Gramatika ziman kurman-

ci, ya kurt, Erivan, 1940 (zet Krte grameri), 2) Gramatika zima-
n kurd, Erivan, 1956.

RHEA, S. A., Brief grammar and vocalbulary of the Kurdish lan-

guage of the Hakari district, JAOS, x of 1872.

SIDQI, Said., Muxtaar arf-u-nahwe kurd (zet Krte grameri,

I. Bagdad, 1928.

SOANE, E. B., 1). Grammar of Kurmanji or Kurdish Language.

London, 1913 ; 2) Elementary Kurmanci Grammar (Sulaimania dis-
trict), Bagdad, 1919).

WEHB Tawfiq, 1) A Kurdish-English Dictionary, Oxford, 1966,

2) Dasturi ziman kurd. Bagdad 1929.

ZYAEDDIN PAA, Yusuf, Hadiatu l-Hamidiyya fi l-luyati l-

Kurdiyya, stanbul, 1892. (Krte-Arapa szlk), Krte-Trke
szlk, ira yaynlar, stanbul, 1978.

GARZONI, Maurizio, Gramatia e Vocabolario della Lingua Kurda,

Roma, 1787 (Krte dili grameri ve szlfi).

RED, Kurd, Rzman a Ziman kurmanc, Beyrut, 1956 (Kurmanci

Dilbilgisi).

MANN Oskar, Mundarten der Mukri Kurden, Berlin, 1906-9 (Murkiri

Krtlerinin afizlar).

355
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 356

FARIZOV, I. O,. Russko-Kurdiskij slovar, Moskova, 1957 (Rusa-

Krte szlk, yaklak 30.000 kelime).

BADILLI, Kemal, Trke zahl Krte Grameri , Ankara, 1965.

MacKENZI, D.N., Kurdish Dialect Studien , London Uniersity, 1961.

ANTER, Musa, Krte-Trke szlk , stanbul, 1967.

ZOL, D., Ferhenga kurd-tirk, Trke-Krte szlk, Lattey, 1986.

REBWAR, Salah, Swenks-kurdisk Ordlista, Stockholm, 1986 (sve-

e-Krte szlk).

BEWAG, Ahmed ; FOG, Lone ; KADER Kader, Dansk-Kurdsk,

Kurdsk-Dansk mini-ordbog, Kopenhag, 1987 (Danimarkaca-Krte,
Krte-Danimarkaca kk szlk)

HEJAR, Ferheng kurdi-kurd-frais, Tahran, 1989 (Krte-Krte-

Farsa szlk, I. Blm.

GEWRANI, Ali Seyda, Ferhenga Kurd njen, kurd-ereb, Amman,

1985 (Modern Krte-Arapa szlk).

MALMISANIJ, Ferhega kumili-tirk, Stokcholm, 1988 (Zazaca-

Trke szlk).

SAADALLAH, Salah, Saladins English-Kurdish Dictionary -

Ferhenga nglz-kurd ya Selahedn (Selahadinin nglizce-Krte
szlfi, 72.000 kelime), Paris Krt Enstts-Avesta yaynlar, stan-
bul, 2000.

___

356
Gramm. 22 11/01/99 12:57 Page 357

357
Gramm. 22 11/01/99 12:58 Page 358

358
Gramm. 22 11/01/99 12:58 Page 359

359
Gramm. 22 11/01/99 12:58 Page 360

360
Gramm. 22 11/01/99 12:58 Page 361

361
Gramm. 22 11/01/99 12:58 Page 362

362
Gramm. 22 11/01/99 12:58 Page 363

363
Gramm. 22 11/01/99 12:58 Page 364

364
Gramm. 22 11/01/99 12:58 Page 365

ENDEKS

NOT - Normal rakamlar paragraf numaralarn, Romen saylar ise ilgili

bahis ve blmleri belirtir.

Bu endeks gramerde ilenen konular, referans terimleri ya da aklama

gerektiren zel isimleri ve ilgin zellikleri olan ya da bu kitaptaki lis-
telerde ad geen (belirte, edat, vb.) Krte szckleri ierir.

A - asa 271.
a (ses uyumsal) 268. - as 275.
A (zamir) 224, 243, 283, 284, 294. - at 275.
-a 271. - avj 273.
Ad II Bl. I-VI; 186, 191, 193, 194, - awer 271.
199, 202, 222, 243, 250, 266-268, 276, Arlk 224, 294.
284, 286, 295, 296, 304, 306. Axi 255.
Afern afirn 265.
- ah 275. B
- ajo 273. Ba, bal 253.
Ajotin 155. Ba- 269.
- ak 271. Bafilalar 262-264, 290, 304, 306,
- al 271. 309-311.
Al 257. koordinasyon 263.
An 263, 302. sbordinasyon 264.
- an (l szckler) 116. Bajo bk. ajotin.
- an (sonek) 271. Bala 257, 266.
Ane 263. Balafir (ve trevleri) 266.
Ancax 256. Balgih 95.
Ango 263. Balo 256.
An bk. ango. Balork 257.
-an 275. -ban 273.
Ann 155, 180, 196, 215. Ban bk. bala.
- ar 271, 273. -bar 271.
Arapa 5, 9, 12, 24, 37, 42, 45, 50, 52, -bare 271.
54, 63, 71, 157, 194, 213, 232, 246, 250, -baz 273.
253, (dl, hinda, nav, rexme, ta, Bat afizlar 12, 102, 138, 143, 180,
xeyna), 265. 251.
Aramice 110. Behdnan 20, 23, 52, 71, 110, 180,

365
Gramm. 22 11/01/99 12:58 Page 366

228, 231. B (hatin in emir kipi) 155, 205,

Behvan 245. 208.
Bildirme 142, 158-160, 163, 175, 264, B (edat) 250, 253, 264, 269.
289, 290, 306, 310. Bdira 256.
Bel 259. -bj bk. b (edat).
Bileik zamanl hikaye B bk. b (edat).
srekli 142, 158, 160, 163-166, Bik 259.
185, 186. Btir 223, 255, 256.
bildirme kipinin 142, 158, 160, Bx bk. xistin.
163-166, 185, 186. Bi 25, 168, 208, 250, 253.
istek kipinin 142, 158, 161, 163- bi dest 208.
166, 185, 186, 207, 212, 292. bi qas 223.
Belirli durum 98, II Bl. V; 219, Bi- (edat) 269.
276-280, 283. bi- bk. fiil nekleri.
Belirsiz durum III, II Bl. VI; 213, Bi de bk. bi.
219, 276, 283. Bi re bk. bi.
Belirte 191, 221, 252, II Bl. Bi ve bk. bi.
XXIII(I); 264-266, 269, 299, 303, 304, Bi diz 255.
306, 309. Bi qas 233, bk qas.
tasdik 259. Bi ser de bk. ser.
soru 261, 302. Bi ser ve bk. ser.
yer 257. Bibje bk. gotin.
durum 255. Bibne bk. dtin.
olumsuzluk 260. Big bk. gan.
miktar 256. Bigir bk. girn.
zaman 258. Bihle, bihle bk. hitin.
Belk, belko 261. Bihtir bk. btir.
Ben 95. Bijenebk. jentin.
-bend 273. Bij bk. jiyn.
Ber, ber 250, 253, 264. Bikeve bk. ketin.
Ber- (nek) 269. Bil 253.
Ber bi bk. ber. Bila 161, 179, 264.
Ber bi ve, bk. ber. Bimale bk. malitin.
Beraber 256, 257. Bimne bk. man.
Beraz 21. Bin 250, 269.
Berbijr 257. Binive bk. nivistin.
Berbijor 257. Bip bk. pan.
Berepa 257. Bip bk. pyn.
Ber 258. -bir 273.
Berve 257. Bira bk. bila.
Bes 256. Birast, birast 255.

366
Gramm. 22 11/01/99 12:59 Page 367

Birewije bk. rewitn. Cem 213, 253.

Birin 36. Cihde 258.
Bir bk. rtin. -c 273.
Birn 36. Cins 89-96, 99, II Bl. V; 236, 238,
Bik bk. kestin. 239, 268.
Bio bk. itin. diil 90, 91, 94, 99, 100, 112-114,
Biten 256. 117, 119, 121-124, 228, 275, 280, 293.
Bitirpr 258. eril 90, 91, 93, 94, 99, 100, 112-
Biv nev 255. 115, 117, 119, 121-124, 280, 295, 297.
Bixwaze bk. xwestin. defiiken 95.
Bixwe (belirte) 259. Cmle III Bl. V-VII.
Bixwe bk. xwarin.
Biz bk. zayn.
Bne 196, bk. ann. at 142, IIIBl. IV.
Bst 226, 228. etken IIBl. VIII-XV; 209.
Bstek 258. edilgen IIBl. XVI; 295.
Bo, bona 250, 253. atl hal bk. taklar, malikiyet ilikisi,
Botan 9, 20, 23, 25, 34, 52, 71, 110, niteleme ilikisi, 208, 242, 276.
115, 131, 145, 147, 180, 196, 198, 228, awa, awan 261, 264.
231. ax 95.
Bn II Bl. X; 194, 213, 250, 294- el 228.
296. end 245, 247, 256.
Byn bk. bn. endek 245.
Bkm 84, 194, 22, 228-231, 236- tir 255.
239, 245, 247. i 97, 247, 264, 248.
gsterme sfatlarnn bkm 236- iko 256, 264.
238. ilo 255, 261.
belirsiz sfatlarn 245. ima, imam 261, 264.
adlarn II Bl. V-VI. imko, inko bk. iko.
say adlarnn 228-231. iqas 256, 161, 264.
belirsiz zamirlerin 245. iqedr 256.
soru zamirlerinin 247. ira, ire bk. ima.
ahs zamirlerinin 131-134. itewr bk. ilo.
ito, itone bk. ilo.
C - 81, bk. -c.
Ca bk. ta. -n 273.
Car 258, 259. ofiul bk. say.
Carcaran bk. car. u bk. tu (sf. ve zamir.)
Cardin bk. car. n 215, 299.
Carek bk. car.
Carina bk. car.

367
Gramm. 22 11/01/99 12:59 Page 368

D Di re bk. di.
Da (bel.) 258. Di ve bk. di.
Da bk. ta. Di nav de bk. nav.
Da- 269. Di nav re bk. nav
Da ko 161, 264. Di pa de bk. pa.
Dan 193, 194, 216, 273, 299, 306. Di pa re bk. pa.
-dan 273. Di pit de bk. pa.
Dann 155, 196. Di pit re bk. pit.
Dar 95. Di pit ve bk. pit.
-dar 271, 273. Dido 226-229.
-da 271. Didu bk. dido.
Daw, dawiy 258. Digel 253.
De (bafi) 264. Dih 258.
de 251. Dil hebn 214.
Delal 95. Dilek-art 142, 264, 289, 291, 292.
Dema ko 264. birinci biim 158, 162-166, 185,
Der 253, 257. 186, 212, 219, 292.
der 251. ikinci biim 174, 175, 185, 186,
Der- 269. 292.
Derve 257. gemi 214.
Deyim belirteler II Bl. XXIII(I). Din 245.
Deyim bafilalar bk. bafilalar Dirjk 255.
Deyim fiiller 141, II Bl. XV; 207, -dir 273.
253 (pey), 266, 297. Dolayl sylem 264 (ko).
geisiz 200. Dsa, dsan 258.
geili 201, 204. Dtin 255.
ift tmleli 203. Do 226-228.
Devdevk 255. Do (bel.) bk. dih.
Denye bk. dann. -dok 273.
D 162, 175, 180, 185, bk. -. Dofiu afizlar 12, 23, 24, 56, 102, 115,
Dl 253. 124, 139, 145, 152, 228.
Dne, deyne bk. dann Dor 253.
-dr 273. -dos 273.
Di 33, 110, 250, 253. Du 226-229.
di- bk. fiil nekleri. Du bk. dih.
Di ber bk. ber. Duhi bk. dih.
Di ber de bk. ber. Dumil 24, 28, 43, 55, 157.
Di ber re bk. ber. D (bel.) 258.
Di ber ve bk. ber. D 269.
Di bin de bk. bin. Dnro 258.
Di de bk. di. Dr 257.

368
Gramm. 22 11/01/99 12:59 Page 369
Dre bk. d (bel.).
Durum bkmleri bk. bkm. zamiri.
Durum 84. II.- Bl. V 197, 236, 277-
280, 295.
zne ya da yaln durum 113, 119,
126, 131, 229, 295, 297.
tmle durumu ya da efiik durum.
114, 115, 119, 121-124, 127, 132, 133,
185, 186, 280, 295, 297, 299.
sesleme durumu 117, 119-124,
265.
E Ez 131, bk. ahs zamiri
e (ses uyumsal) 160, 268;
E (zamir) 110, 170, 224, 244, 283.
-e 254, 271.
Edat takmlar 249-251.
Eger 264, 292.
Egeri 264.
-ek 83, 84, 225, 273, 276.
-eke 273.
Eklenme bafilants 198, 213, 243,
253 (di), 276, III Bl. II; 293, 295-
297, 299, 304, 306, 308.
Em 131.
Emir 85, 89, II Bl. VIII; 182.
-e li 156, 178, 180.
-, -, -o, - lu 156, 178, 181.
kuralsz 155.
-andin l fiillerin 149.
-tin l fiillerin 150.
bileik fiillerin 196, 197.
En (zamir) 110, 224, 283.
-ende 271.
Epitet bk. sfat.
karmak epitet III Bl. II. 306.
epitet yan cmle 305, 307, 311.
Er 259.
Erivan 25, 46.
Eseh 255.
Ev (gsterme sfat ve zamir) 236-
242, bk. gsterme sfat ve gsterme
Eve 257.
Evende, evhinde 256.
Ew (gsterme sf. ve zam.) 236-242,
bk. gsterme sfat ve gsterme zamiri.
Ew (ahs zam.) 131, 162, bk. ahs
zamirleri.
Ewend bk. iqas, evende.
Ewe 257.
Ewqas bk. iqas, evende, 223.
Ey 265.
(zam.) 110 Ak. 134, 224, 243,
283, 284.
- (seslenme taks) 180.
(dnin bzl) 162, 175, 180.
d 258.
k 139, bk. hev.
n (zamir) 224, 243, 283, 284, 294.
-re 150.
-t 110.
vark 258.
xistin bk. xistin.
F
-fam 271.
Farsa bk ranca.
Fena bk. mna;
Filan, filankes 245.
Fiil IIBl. VII-XVII; 266, 295, 298,
300, 306-309.
yardmc II-Bl. X, XI, XIV; 267,
ettirgen 144, 157, 194.
bileik 141, 143, 151, 170, IIBl.
XIV; 199, 202, 204, 207, 253 (pey),
297.
birinci tipteki 194-197, 199, 202.
369
Gramm. 22 11/01/99 12:59 Page 370

geisiz 143, 157-184, 189, 198, G 245.

199, 286. -gn 273.
karlkl 189. -gr 271.
dnl 36, 189. -gon 271.
geili 143, 144, 157, 178, IIBl. Gor 253.
XIII; 197, II-Bl. XVI; 213, 280, 286, Gor 95.
195-197. Gotin 155, 180, 293.
dolayl geili 143, 190, 198, 297. Gme 66.
Fiil ekimi II. Bl. VIII-XVII. -ghz 273.
Fiil ekleri 31, 40, 82, 85, 160, 161, Gney afizlar 117.
172, 178, 180, 187.
Fiil nekleri 82, 178. H
bi- 148, 157, 161, 168, 170, 179, h (ses uyumsal) 15, 145.
180, 182, 196, 197, 212. Ha (he, han) 236, 239.
di- 160, 175, 180, 182, 196, 197, Halo 255, 258.
205. Hareket 194, 201, 216.
Haa 259.
G Hatin 155, 194, II Bl. XVI; 299.
Gan 155. He 259.
Gav 258. Hebn 170, 211-213, 276.
Gava 264. Hece I-Bl. IV.
Gavek bk. -gav. ksa 56.
Gavgavina bk. gav. kapal 56.
Gavina bk. gav. uzun 56.
-gaz 271. ak 56, 59.
Geh 258. Hei 245.
-geh 274. He 256, 264.
Gel, gel 117, 265. Heko 264.
Gelecek zaman 142, 178, 180-182, Hefqas bk. ewqas.
205, 207, 212, 214, 290, 295, Heft 53.
Gelek 223, 224, 245, 256. Heft 228.
Gelo 261, 264. Heger bk. eger.
-ger 273. Hegeri bk. egeri.
-ger bk. -ker. Hekar 20, 21, 52, 71.
Gerek 214, 306. Heke bk. eger.
Gerekmek 214. Hel bk. hil-.
-gern 273. Hele bk. halo.
Gir 253. Hem- bk. him-.
Girn 155. Hema, hema 258.
Gi, gik 245. Hema hema 255.
Gik 256. Hem 245.

370
Gramm. 22 11/01/99 12:59 Page 371

Hem bk. hem. Hid bk. hd.

Hene 212, 213. Hil- 269.
Her 245, 258, 276. Him- 269.
Her- 269. Him 110, 245, 256, 276.
Hercar bk. car Hinda 253, bk. heta.
Herend ewend 256. Hindek, hindik bk. hinek.
Herend bk. her. Hindir, hindur 257.
Her bk. he. Hind 258.
Herde 257. Hinek 127, 223, 245, 256.
Here bk. hern. Hingaft bk. hind.
Hergav 258. Hingan bk. hind.
Herik 265. Hingav bk. hind.
Hern 155, 215. Hing bk. hind.
Herkes 245. -hingv 273.
Hero 258. Hing 131.
Hertit 245. Hir 257.
Herwek 255, 264. Hitin 155.
Heryek 245. H 245.
Hesp 53. Hn, hna bk. hj.
Het 228. Ho! 265.
Heta bk. ta, 264. Hole bk. halo.
Hetan bk. ta. Hon 131.
Hew 97, bk. ite zamir. Hundir bk. hindir.
bzlmesi, bk. jev, lev, pev, tev, v.b. Hn bk. hon.
Hev 269.
Hevrkan 196. I
Hevtone 255. In (zamir) 170, 276.
Hew 258. -ik 80, 83, 225, 272, 273, bk. -ek.
Hewe (bk. we) 131. Ile 259.
Hey bk. ta. -il (fiil taks) 180, 181. (fiil taks
Heye 212, 213. -m (fiil taks) 180.
heye ko 212. -istan 274.
Heyf 265.
Heyn bk. hebn, 212.
Heyran 95. kileme 64, 65, 101, 223.
Hezar 228, 231. stek 290, 303.
H bk. hj. stek 142, 212, 216, 264, 290, 306,
H! 265. 307, 310.
Hd 255. birleik hikaye 161-166, 185, 186,
Hj 258. 207.
Hl- bk. hil-. gemi 142, 174, 175, 185, 186.

371
Gramm. 22 11/01/99 12:59 Page 372

sanal gemi 174, 175, 185, 186. Ji aliy 208.

imdiki zaman 142, 178-181, 205, Ji ber 208.
206, 212, 303. Ji de bk. ji.
Ji re bk. ji.
Ji p ve bk. ji.
Ji vir de bk. ji.
(zamir) 110, 224, 244, 283. Ji ve bk. ji.
(bn dan) 170. Ji ber bk. ber.
- 269. Ji ber re bk. ber.
- 39, 44, 80, 81, 85, 94, 253 (ji, li), Ji ber ve bk. ber.
271, 273, 275. Ji bin bk. bin.
car 258. Ji bo bk. bo.
-fk bk. vk. Ji bona bk. bo.
-n (fiil taks) 180. Ji cem bk. cem.
-n (sonek) 271, 273. Ji der bk. derve.
ncar bk. car. Ji dervey bk. der.
-ne 149, 152. Ji dl bk. dl.
-n 275 Ji dil 255.
-nok 272. Ji gir ve bk. gir.
-r 271. Ji nav bk. nav.
ro, roro 258. Ji pa bk. pa.
sal 258. Ji pit bk. pit.
al 258. Ji ser bk. ser.
ela 259, 303. -jimar 273.
ev 258. Jiyn 155.
-k 272. J 259.
-t (fiil taks) 180, 181. Jn bk. jiyn.
-tik 272. Jrk bk. jl.
-t bk. n. Jor 257.
-vk 272. Jor jr 255.
J 253 (ji).
J J pa, j p ve 258.
-jen 273.
Jentin 155. K
Jev 140, 253 (ji). Ka 264.
J 134, 193, 202, 253 (ji). Kal, kalo 117.
j 269. Kano 261.
jk 140, 253 (ji). -kar 273.
Jl 253, 258. Karn 180, 182, 190, 306.
Jr 257. Kao bk. kano.
Ji 44, 233, 234, 250, 253. Kaynama 25, 30, 33, 39, 44, 52, 59,

372
Gramm. 22 11/01/99 12:59 Page 373

67-75, 85, 102-108, 120-134, 134, 140, K 247, 261.

144, 146, 179-182, 185, 193, 196, 205, Kr 76.
236, 239, 242, 247, 250, 253, (bi, di, ji, L
li, tev, tkil), 269. l (ses uyumsal) 38.
Kenga ko bk. keng. Lazim 214, 306.
Keng, keng 261, 264. Lek 226, 228, 213.
Ker 46. Lew 140.
-ker 273. Lew 264.
Kereker 255. Lewra bk. lewr.
Kes 245. Lewra, lewre 264.
Kesek bk. kes. Lez 255.
-ke 273. L (bafi.) 263.
Kesinti 63, 102, 185. L 117, 134, 193, 202, 253 (li), 265.
Kesir 234. L- 269.
Ketin 155. Lbel bk. l (bafi.).
Kevtin bk. ketin. Lhol bk. l (bafi.).
Km, kmtir 256. Lk 140.
Kr 76. Lk bk. lihev.
-k bk. -ke. Li 250, 253.
Kir 46. Li ber bk. ber.
Kirin 36, IIBl. XIV; 216. Li bin bk. bin.
Kirn 36. Li cem bk. cem.
Kirr 226, 228, 231. Li nav bk. nav.
K 245, 247. Li pa. bk. pa.
-k 81, 254. Li pit. bk. pit.
Kjan 247. Li ser bk. ser.
Kjik bk. kjan. Li ser ve bk. ser.
Kr 76. Lihev. 269.
Kipler 142, 183, IIIBl. IV; 309, Lo 117, 265.
310, bk. bildirme, istek, vb.
Kiisiz 209, 214. M
Ko 161, 242, 243, 248, 306, 308. Madam 264.
bafila 214, 248, 264, 292. Mafir bk. madam.
Kor 76. Mal 95, 213, 257.
Kotek 258. -mal 273.
-kuj 273. Malatya 30, 38.
Kurd Dagh 30. Malava 265.
Kurs 95. Malitin 155.
Kusan 261. Maltin bk. malitin.
-kut 273. Man 155.
Kutan 256. Mandin bk. man.

373
Gramm. 22 11/01/99 12:59 Page 374

Mastar 78, 85, 94, 141, 144-147, 193, Navbera bk. nav.
194, 204, 205, 267, 293, 295, 297, 304. Naxwe 259.
bileik 174. Ne 166, 170, 177, 182, 196, 214, 260,
an l 144, 146, 154, 159, 163, 269.
164, 171, 176, 185, 187. ne (bn den) 170.
andin l 144, 146, 149, 157. Ne- bk. na-.
ayn l 146. Nema 260.
n l 176. Nemaze 259.
-ihan, iyan l 145, 146, 159, 163, Nexasim 259.
171. Nexwe bk. naxwe.
-n l 145, 147, 154, 159, 159, Neyn 212.
163-165, 176, 185, 187. Nr 91.
-tin l 144, 151, 152. Nv 269.
-n lu 147, 159, 165, 171, 176, Nzik 257.
185, 187. Nzike 255;
-tin l 151. Nzik bk. nzing.
Mayn bk. man. Nzing bk. nzik.
Me 131, 133. Nzing 253.
me (bn den) 170. N- 182, 269, bk. na-.
Me- (olumsuz) Niha, niho 258.
-med 271. Nik 253.
Mezin 223. Nika bk. niho.
Meztir 223. Nik 158.
M 91. Nitin 193.
-mj 273. -nivaz 273.
Mil 257. Nivistin 155.
Milyon 226, 228. -nivs 273.
Min 40, 131, 133. Nizik bk. nzik.
Mirov 245. -n 254.
Mna 253. Nn bn 212.
Mlkiyet 133, 134, 137, 140, 243. Nne 212.
Nnin 212.
N Niteleme bafilants 219, 224, 243,
n (ses uyumsal) 40. 244, 248, 253, (di), IIBl. II; 295,
Na 182, 196. 296, 299, 306, 308.
Na- 269. Nv 228, 229, 231.
Nabeyna bk. nav. Nv bk. nav-.
Nabna bk. nav. Nvan 256.
-nak 271. Nvrok 258.
Nav 250, 253. No 260.
Nav 269. Nod 260.

374
Gramm. 22 11/01/99 12:59 Page 375

Noke bk. niho. Pev 25, 140, 253 (bi).

Nola bk. mna. Pev- 269.
N 258. Pey 253.
Pey- 269.
O P 25, 134, 193, 202, 253 (bi).
-o 117, 272. P bk pev-, pey-.
-ok bk. -o, 225, 273. Pde 258.
-oke bk. -o. -pj 273.
-ole -olek, -olik 272. Pk 25, 140, 253 ( bi).
Olumsuzluk 166, 170, 179, 182, 169, Pk- bk pev-.
206, 209, 212, 214, 260, 301, 302. Plepa 257.
Olmak bk. bn. Pnc 228.
-onek 272, 273. Pr 258.
-or 272. Prar 258.
Ort 253. P- 269.
-oy 272. Pber 253.
Pve 257.
Pikok 256.
lmleme 223, 224, 253, (ji), 294. Pir 223, 224, 256.
nekler 82, 134, 193, IIBl. XXIV. Pirtir 256.
nedatlar 114, 143, 190, 191, 198, Pit 253.
199, 202, IIBl. XXII; 264, 266, 268, pit ko 264.
269, 280, 297, 298, 300. Pit- 269.
zne 185-190, 214, 243, 280, 286, Pitre 258.
287, 295, 297, 299, 305, 311. -pv 273.
Preterit 142, 158-160, 163-166, 185,
P 186, 188, 189, 207, 212, 289, 292, 310.
Pa 264. anlatl 142, 158, 160, 163-165,
Pan 155. 172, 185.
Par 258. Pyn 155.
-parz 273.
Pa 253. Q
Pa ve bk. pa. Qas 223, 256.
Pa- 269. Qas (bi qas ko) 264.
Pa 258. Qeder 95.
Pak, pavk bk. pa. Qenc 255.
Patir bk. pav. Qene 256.
Pave bk. pa. Qet 260.
Payn bk. pan. Qey 261, 264.
-perwer 273. Qurban 95.

375
Gramm. 22 11/01/99 12:59 Page 376

R VI; 187, 189, 190, 197, 219, 227, 228,

r (ses uyumsal) 38. 236, 236, 245, 247, 280, 286.
Ra 76. Sed 228.
Ra- 269. Ser- 269.
Raber 253. Serbijr 257.
Raser 253. Serbijor 257.
re 251. Serhedan 25.
-reng 271. S 226, 227, 229.
-revn 273. Seslenme durumu 279.
Rewitn 155. Ses uyumu 8, 15, 16, 18-20, 40, 102-
Rex 253. 108, 275.
Rexk 257. Sibe 258.
Rexme 253. Sibeh 258.
Rexrexk bk. rexk. Sibetir 258.
R 76. Sif 256.
-rj 273. Sfat fiiller 78, 171, 294, 295.
Rtin 76. i l sifat fiil 171, 173, 175.
Rind 255. li sfat fiil 85, 171, 172, 267.
Rtin 76, 155. Sirc 138.
Roha bk. Urfa. Sis 226, 227, 229.
Roj bi roj 258. S 228.
R- 269. Sng 95.
Rne bk. rnitin. Soran 21, 28, 31, 43, 55, 76, 144.
Rnitin 155. Soru 302, 306, bk.
Sonekler 254, 268, IIBl. XXIV (II).
S soyutlama 275.
-sar 271. belirtesel 254, 270.
Saatler 233. kltme 273.
Sanal gemi hikaye. yer 274.
yaklak 142, 174, 175, 185, 186. ktleme 271, 272.
bildirme 142, 174, 175, 185, 186, niteleme 271, 272.
189, 214, 292. Szck gruplar 219, 238, 280-285.
istek 142, 174, 175, 185, 186, 292. Szcklerin sras 87, III-Bl. V.
Son edatlar 134, 199, IIBl XXII; Szcklerde eleme 87.
269, 298.
Savar 95.
Saylarn adlar 111, IIBl. XIX;
269. ale bk. ela.
asal 227, 228. andin 299.
sra 232, 233. evtir 258.
Say 89, 97, 99, 101, 112, IIBl. V- st 228.

376
Gramm. 22 11/01/99 12:59 Page 377

itin 155. Titek 245.

imdiki zaman, -ti 275.
srekli 142, 178, 180-182, 205, Tor Abdn 71, 110, 127, 196.
206. Tu (ahs zamir) 212, 245.
bildirme 142, 178, 180-182, 205, tu ne bn 212.
207, 214, 289, 292. Tucar, tucara 260.
istek 142, 178-182, 205-207, 212. Tukes 245.
kestin 155. Tune 212.
o bk. bo. Tutit 245.
-o 273. Tmle 200, 253 (bi, ji, li), 286, 293,
n 253. 293, 298, 299, 304, 305, 311.
li na ko 264. Trke 21, 50, 250, 253 (gor, ort).

T
Ta 253. Urfa 30, 138.
Taklar 82-84, 98-110, 219, 222, 276, 268.
281. ha 255, 264.
tamlama 98, 99, 103-110, 219, -r 271.
227, 239, 242, 281, 285, 293, 308.
belgisiz 40, 98, 100, 101, 103-108,
110, IIBl. VI; 133, 188, 213, 219, nlem cmlesi 303, bk. nlemler.
228, 229, 276, 285. nlemler 265.
Te 131, 133. nller 6, 84, 87, 115, 119-125.
Tef bk. tev. n kl 6.
Tehil 53. ksa 3, 7-13.
Tekil bk. say. uzun 4, 14-21.
Ten, tin bk. biten. karma 6.
Teqe 256. art kl 6.
-tera 273. nszler 5, 22-55.
Tev 33, 140, 253 (di, tev), 259. diseller 32-40.
Tev- 269. dudakslar 23-31.
Tev 39, 253 (di, li, tev). damakslar ve grtlakslar 46-53,
T 33, 134, 193, 202, 253 (di). 61.
T- 269. ndamakslar 41-45.
Tk- bk. tev-. sert 150.
Tkil, tkil 253. nszlerin dmesi 69.
Tek heceler 57, 60, 267.
Tim 258. V
-tir 223, 254. Va, vaya, vaye 257, 258.
Tibe 269. -van 271, 273.
Tit 95. -van 271.

377
Gramm. 22 11/01/99 12:59 Page 378

-vank 273, bk. -van. Were bk. hatin, 205, 208.

Var olmak 221-213. Wern 155.
Ve bk. va. Wext 95.
ve 251. wexta ko 264.
Ve- 269. Wey 265, 279.
Veha bk. va. Wey- bk wek.
-vend bk. -vank. W 131, 133, 134.
Vene bk. venitin. Wna 239.
Venitin 155. Wiha bk. ha.
-ver 271. Wilo bk. ha.
Vev 25. Wir, wira 257.
Vexwarin 155. Wisan 155.
Vexwe bk. vexwarin. W 131, 133, 134.
Veye bk. va. Wna 239.
V 25, 134, 253 (bi). Wsa bk. ha.
Vca 258.
Vga bk. vca. X
Vk 25, 253 (bi). Xan 213.
Vk bk. pev-. Xasxa 259.
Vn 214, 306. Xeber 95.
Vna 239. Xelk 245.
Vtin 214. Xerpt 138.
Vir, vira 257. Xerzan 9, 23, 34.
Viyan 214. Xesma bk. xasxa.
V 134. Xeyna, xeyn 253.
Vn 214. Xistin 155
Vna 239. Xulase 256.
Xwarin 155.
W Xwe bk. dnl zamir.
w (ses uyumsal) 18-20, 107, 124. Xwe-, xwey- 269.
Wan 131, 133. Xwestin 155, 214.
Wana 239. Xwez 264, 303.
Wan bk. ha.
-war 271.
We, hewe 53, 131, 133. Y
We (bel.) 257. y ses uyumsal 8, 15, 16, 18-20, 102-
we heye 261. 106, 108, 120-124, 145.
Wek, weke, wek. 233, 245, 253. Ya 110, 224, 242.
Wel, welo bk. ha. Ya (bafila) 263, 302.
Wer- 269, 273. Yaln hal 77, 89, 98, 100, 276.
Wer, were 255. Ya! (nlem) 265.

378
Gramm. 22 11/01/99 12:59 Page 379

Ya, yan 263. Bl. XII; 183, 189, 205, 206, 208, 212.
Yakn gelecek 142, 174, 175, 177, gemi 142, 183, 213, 286, 287,
185, 186. 295, 297, 307, 310.
Yancmleler 294, IIIBl. V-VII; imdiki 142, 183, 213, 295, 297?
259. 307.
Yapmak 216. gelecek 142.
-yar 271, 273. Zamanlarn uyumu 290, 292, 307,
ye (bn dan) 170. 310.
Yek 110, 127, 139, 227-229, 231, 245. Zan bk. zayn.
Yekcar 223, 260. -zan bk. zen, 273.
Y 110, 224, 242-244, 308. Zann 180, 182, 190, 216, 306.
y (bn den) 170. Zayn 155.
Zaza bk. dumil.
Zehf 223, 224, 256.
Z -zen 273.
-za 271. Zeyde 256.
Zamanlar 142, IIIBl. IV; 309, 310. Zde, zdetir bk. zeyde.
birinci grup 152, IIBl. IX, XIII; Zihar 256.
198, 212, 280, 286. Zde, zdetir bk. zeyde.
ikinci grup 152, IIBl. X, XI, Zihar 256.
XIII; 198, 212, 280, 286, 287. Znhar 258;
nc grup 146, 152, 170, II Zor 223, 256.

379