You are on page 1of 70

Lección I

#1. Introducción.

El náhuatl en que están redactados estos apuntes no es del siglo XVI ni se apega estríctamente a ninguno
de las variantes modernas, que varían de región en región y frecuentemente de pueblo en pueblo. Se ha
seguido un sistema parecido al que utilizó R.H. Barlow en sus cursos de náhuatl moderno en la Escuela
Nacional de Antropología y en su pequeño periódico Mexihkatl Itonalama que era distribuido, leído y
comprendido con facilidad en el Distrito Federal, Estado de México, Morelos, Puebla y Tlaxcala.

Se espera que una vez familiarizado con los principios que aquí se exponen, al estudiante le sea allanado
el camino para iniciar el estudio del náhuatl clásico en alguna de las gramáticas más detalladas. Por otra
parte, el etnólogo que va a trabajar en el campo también adquirirá los elementos básicos para comenzar
el estudio de alguna variante local.

Además de los libros que se señalan en la lista que sigue, existen muchos textos con traducción adjunta
en varias publicaciones modernas. Entre ellas se pueden citar Estudios de Cultura Náhuatl (Instituto de
Investigaciones Históricas, UNAM) y Tlalocan (Casa de Tláloc y UNAM, México).

Horacio Carochi, Compendio del arte de la lengua mexicana ... dispuesto por el padre Ignacio Paredes, El
Escritorio, Puebla, 1910. (Una de las mejores gramáticas de la lengua clásica).

Alonso de Molina, Vocabulario en lengua castellana y mexicana ..., edición facsimilar de la Editorial Porrúa,
México, 1970. (El diccionario más consultado para el náhuatl de la época colonial).

Francisco Xavier Clavijero, Reglas para la lengua mexicana, Instituto de Investigaciones Históricas, UNAM,
México, 1974. (Gramática útil y accesible al estudiante).

Ángel María Garibay, Llave del náhuatl, Editorial Porrúa, México, 1961. (La gramática moderna más
conocida para el estudio de la lengua clásica. El apéndice consiste de una serie de textos antiguos y
modernos con traducción al español, de gran valor como ejercicios para el estudiante).

Andrés de Olmos, Arte para aprender la lengua mexicana, editada por Rémi Siméon en 1875; ed.
facsimilar de Edmundo Aviña Levy, Guadalajara, 1972. (Una de las gramáticas más antiguas de la lengua
clásica).

Rémi Siméon, Dictionnaire de la langue nahuatl ou mexicaine, Paris, 1885; facsimilar, Akademische Druck
- U. Verlagsanstalt, Graz, 1963. (El Vocabulario de Molina y este diccionario náhuatl-francés son los más
útiles para la lengua clásica).

Thelma Sullivan, Compendio de la gramática náhuatl, Instituto de Investigaciones Históricas, UNAM,


México, 1976. (Una gramática nueva muy útil para el que desee proseguir sus estudios en el náhuatl).

Algunos de los textos que aparecen al final de estos ejercicios fueron adaptados de los Apuntes de clase
de R. H. Barlow, Mexico City College, 1949. Están basados en la variante de Hueyapan, Morelos.

#2. Ortografía y pronunciación.

En los últimos 450 años se han elaborado varios sistemas para la transcripción de la lengua mexicana o
náhuatl por medio del alfabeto europeo. El primero fue el de los misioneros franciscanos que llegaron a
México en la primera mitad del siglo XVI, y es conocido como "ortografía clásica". Hoy día en México y
Centroamérica los topónimos, nombres de personajes y elementos culturales se escriben en una ortografía
basada en la tradicional: Chapultepec, Cuauhtemoc, Quetzalcoatl, cacahuate, teponaztli, etc.

El sistema ortográfico utilizado para estas lecciones es el ideado por la SEP para la alfabetización de las
variantes modernas del náhuatl, y que también es posible utilizar con la variante clásica.

Para estos apuntes se utilizarán los 18 sonidos usados comúnmente en la mayoría de los dialectos del
Altipiano.

El acento aparece en la penúltima sílaba. Los siguientes ejemplos y las palabras que aparecen en la
lección que sigue llevarán acento escrito, aunque de ahí en adelante no se utilizará.

Las siguientes comparaciones con el español son aproximadas:

1. La A se pronuncia como la 'a' en padre: ámatl, átl, káli.

2. La E es como el mismo fonema en hemos: mékatl, tétl, mémej.

3. La I se pronuncia como en niño: píli, tiankístli. En algunos dialectos existe un sonido parecido a la 'i' en
el inglés wish.

4. La O es la misma que se encuentra en hombre: kóli, óme, tekólotl. En algunas variantes hay la
tendencia de pronunciarla como la 'u', o existe la 'u' como sonido aparte, lo cual a veces ha creado dos
ortografías para ciertas palabras como Teskoko / Teskuko.

5. La CH se pronuncia como en tachamos: míchin, tóchtli, chiquíhuitl. (Escritura fonética /ʧ/).

6. La J se utilizará en estas lecciones para indicar un sonido parecido a la 'j' en paja: tájtli, síjtli, amámej.
Varía algo de variante en variante, siendo un simple saltillo en algunos casos. En otros se utilizan tanto la
'j' como el saltillo. (Escritura fonética /h,ʔ/).

7. El sonido de la K no se escribe con la ortografía tradicional: ca, que, qui, co, cu. Sólo se utiliza K: káli,
okuílin, tiankístli, kéman (Escritura fonética: /k/).

8. La L se pronuncian como en esañol: káli, élotl.

9. La M se pronuncia como en español: ámo, ómpa.

10. La N se pronuncia como en español: nántli.

11. La P se pronuncia como en español: ípan.

12. La S se pronuncia como en español: síjtli, tiankístli, másatl. (Escritura fonética /s/).

13. La T se pronuncia como en español: káteh.

14. La TL es un sonido independiente, parecido pero no idéntico a la 'tl' en Atlántico: tlákatl, pétlatl.
(Escritura fonética /tl/).

15. La TS es un sonido independiente y se escribe con ts: itskuíntli, atsíntli. (Escritura fonética /ʦ/).
16. La U se pronuncia como la U del español en diptongo: ua, ue, ui, uo, como en: uálau, uéjka, uél,
síuatl. (Escritura fonética /w/).

17. La X se pronuncia como la SH inglesa: xáli, amóxtli. (Escritura fonética /ʃ/).

18. La Y se pronuncia como la 'y' de yeso: yéyi.

#3. Pronunciación.

Pronunciar los ejemplos que se han dado y las palabras nuevas que aparecen en la Lección II.
Lección II
#4. El sustantivo

puede tener una de las siguientes terminaciones: -tl, -tli, -li o -in. Se usarán los siguientes sustantivos en
las primeras lecciones. Memorizar:

átl: agua
amóxtli: libro
káli: casa
síjtli: abuela
síuatl: mujer
kóatl: serpiente
kóli: abuelo
komáli: cenicero
itskuíntli: perro
másatl: venado
mékatl: cordón
míchin: pescado
nántli: madre
okuílin: gusano
pétlatl: petate
píli: niño
tájtli: padre
tétl: piedra
tóchtli: conejo
tekólotl: buho
teopántli: iglesia
tepálkatl: loza
tiankístli: mercado
tlákatl: hombre
tláli: tierra
tlaxkáli: tortilla
xáli: arena
yétl: frijol

#5.

En las primeras lecciones también se utilizarán las palabras que siguen:

ámo: no
ín: él, la
ínin: este, esta
ípan: en, sobre
ítik: dentro de
íuan: y
óme: dos
ká: está
kátej: están
¿kámpa?: ¿dónde?
kéma: sí
náui: cuatro
níkan: aquí
ompa: allá
sé: un, uno, una
yéyi: tres

#6.

Obsérvense los siguientes ejemplos. El artículo in puede ser omitido. Tampoco es necesario usar los
verbos ca o cateh en el tiempo presente. No es obligatorio pluralizar los sustantivos.

1. ¿Kámpa átl?: (¿Dónde está el agua?)


2. ¿Kámpa ka átl?: (¿Dónde está el agua?)
3. ¿Kámpa in átl?: (¿Dónde está el agua?)
4. ¿Atl níkan ka?: (¿El agua está aquí?)
5. In átl níkan ka: (El agua está aquí.)
6. Atl níkan: (El agua está aquí.)
7. In átl níkan: (El agua está aquí.)
8. Níkan kátej óme káli: (Aquí están dos casas.)
9. Ome káli níkan: (Aquí están dos casas.)
10. ¿Kámpa ka ín píli?: (¿Dónde está el niño?)
11. ¿In tlákatl ítik teopántli?: (¿Está el hombre dentro de la iglesia?)
12. Kema, tlakatl itik teopantli: (Sí, el hombre está dentro de la iglesia.)
13. Amo, in okuilin amo ipan xali: (No, el gusano no está sobre la arena.)
14. Ome tetl ipan petlatl: (Están dos piedras sobre el petate.)
15. In kali amo ipan xali: (La casa no está sobre la arena.)
16. Naui mekatl ipan tlali: (Están cuatro cordones en la tierra.)
17. Se nantli ipan tiankistli: (Una madre está en el mercado.)
18. In masatl amo ipan tlali: (El venado no está en la tierra.)
19. ¿Kampa ka in tekolotl?: (¿Dónde está el buho?)
20. In tekolotl ompa ka: (El buho está allá.)

#7. Traducir:

1. ¿Kampa ka in tajtli?
2. Tajtli amo nikan ka. Ompa ka.
3. ¿Kampa katej yeyi mekatl?
4. Yeyi mekatl nikan.
5. ¿Kampa ka in sijtli?
6. In sijtli ipan tlali.
7. ¿Kampa ka itskuintli?
8. Itskuintli ompa ipan tetl.
9. Itskuintli amo nikan.
10. Kema, atl iuan tetl nikan.

#8. Traducir:
1. ¿Dónde está el niño?
2. Está allá.
3. Sí, el abuelo está aquí.
4. La arena está dentro de la casa.
5. El buho está sobre la iglesia.
6. No, la casa no está aquí.
7. La mujer está en el mercado.
8. ¿Está aquí el perro?
9. ¿Dónde está el venado?
10. ¿Están aquí cuatro petates?
11. No. Están dentro de la casa.
12. El pescado está dentro del agua.
13. No, la abuela no está aquí.
14. Sí, la abuela está allá.
15. ¿Está el gusano dentro de la tierra?
16. ¿Dónde están los tres niños?
17. El venado y la serpiente están aquí.
18. Está el libro sobre la casa.
19. El hombre está dentro de la arena.
20. ¿La madre está en el mercado?

#9. Traducir:

1. ¿Kampa ka in koli?
2. ¿Kampa ka koli?
3. In koli kampa ka.
4. In michin itik atl.
5. In atl amo nikan
6. Kema, in sijtli ipan kali.
7. ¿Kampa katej tetl iuan atl?
8. In sijtli ompa itik teopantli.
9. Tekolotl amo itik atl.
10. ¿In okuilin ipan kali?
11. In pili amo nikan ka.
12. ¿In itskuintli nikan? Amo.
13. In pili nikan.
14. In pili nikan ka.
15. Pili nikan ka.
16. Se masatl ompa.
17. Se tetl itik atl.
18. ¿Se tekolotl itik teopantli?
19. ¿Kampa katej mekatl iuan petlatl?
20. Kema, itskuintli nikan ka.
Lección III
#10. Los reverenciales o diminutivos.

Al agregar el postfijo -tsintli, el sustantivo pierde su terminación (-tl, -tli, -li o -in). Tsintli se podría
traducir como -ito en español y su significado indica más bien reverencia que pequeñez. Su sentido se
aproxima al del diminutivo en el español de México: "un cafecito", "una tortillita", "dos pesitos", etc.
Obsérvense los siguientes ejemplos:

atl - atsintli: agüita


amoxtli - amoxtsintli: librito
kali - kaltsintli: casita
masatl - masatsintli: venadito
okuilin - okuiltsintli: gusanito
tetl - tetsintli: piedrita
pili - piltsintli: niñito

#11. Traducir:

1. xaltsintli
2. tochtsintli
3. tlaltsintli
4. tlakatsintli
5. tiankistsintli
6. teopantsintli
7. tekolotsintli
8. tajtsintli
9. petlatsintli
10. nantsintli
11. michtsintli
12. mekatsintli
13. itskuintsintli
14. koltsintli
15. koatsintli
16. siuatsintli
17. atsintli
18. amoxtsintli
19. sijtsintli
20. okuiltsintli

#12. Traducir:

1. librito
2. gusanito
3. agüita
4. mujercita
5. serpientita
6. abuelito
7. perrito
8. cordoncito
9. pescadito
10. padrecito
11. iglesita
12. casita
13. abuelita
14. venadito
15. niñito
16. petatito
17. piedrita
18. mercadito

#13. Palabras nuevas:

kichíua: él hace, hace


kipía: él tiene, tiene
istac: blanco
¿kexki?: ¿cuántos?
Xuan: Juan
Malintzin: María

#14. Traducir:

1. In siuatsintli nikan ka.


2. In koatsintli ompa ka.
3. ¿Kampa ka in michin?
4. Masatsintli amo nikan; ompa ka.
5. In koltsintli kichiua se kali.
6. In piltsintli ipan xaltsintli.
7. Nantli kipia se kali.
8. In tochtsintli ipan tlali istak.
9. Xuantsin kipia se mekatsintli.
10. In tlakatl kichiua se istak teopantsintli.
11. Malintsin kichiua se kali.
12. Kema, in sijtsintli itik kaltsintli.
13. Amo, Xuantsin amo kipia in amoxtsintli.
14. ¿In koatsintli ompa itik kaltsintli?
15. ¿Kampa ka in istak masatsintli?
16. Ome mekatl ipan petlatsintli.
17. Kema, Malintsin kichiua se kaltsintli.
18. Tajtsintli ompa ka ipan teopantli.
19. In koatsintli iuan tekolotsintli katej ipan tetl.
20. ¿In michtsintli itik atsintli?

#15. Traducir:

1. ¿Dónde está el librito?


2. La casita no está aquí; está allá.
3. ¿Está la abuelita aquí?
4. No, la abuelita está allá.
5. El abuelito tiene una casita blanca.
6. El venadito está en el mercado.
7. María hace un cordoncito.
8. La piedrita blanca está dentro de la tierra.
9. La mujer no hace el petatito.
10. ¿Dónde está el cordoncito?
11. ¿Juan tiene una iglesita?
12. La madrecita hace un petatito.
13. ¿Dónde está la piedrita?
14. Está aquí en el mercadito.
15. El hombrecito y la mujercita están aquí.
16. ¿Dónde está la piedrita? ¿Sobre la tierra?
17. Juan tiene una casita.
18. El niño está en la iglesita.
19. El buho y el gusano no están aquí.
20. ¿Dónde está el padrecito?

#16.

El plural del diminutivo es -tsitsin. Ejemplos:

kaltsitsin: casitas
atsitsin: agüitas
tlakatsitsin: hombrecitos

Traducir:

1. okuiltsitsin
2. petlatsitsin
3. piltsitsin
4. tajtsitsin
5. tekolotsitsin
6. michtsitsin
7. tiankitsitsin
8. teopantsitsin
9. atsitsin
10. tetsitsin

#17. Traducir:

1. ¿Dónde están los cordoncitos?


2. Los abuelitos están allá.
3. ¿Cuántos conejitos están en la tierra?
4. El hombrecito tiene su tierrita.
5. Los perritos están en la tierra.
6. Sí, los libritos están en la iglesia blanca.
7. Los perritos y los venaditos no están aquí.
8. ¿Cúantos petatitos están en las casitas?
9. Las abuelitas están en el mercado.
10. ¿Cúantos gusanitos están allá?
#18. El diminutivo -tontli

no indica reverencia. Se puede traducir como -illo o -ucho, a veces con cierto sentido despectivo.
Ejemplos: tetontli: piedrilla, teopantontli: iglesucha. El plural es -toton. En estas lecciones se traducirá
como -illo, -illos.

#19. Traducir:

1. amoxtontli
2. atoton
3. kaltontli
4. sijtoton
5. koatontli
6. nantontli
7. tlakatoton
8. mekatontli
9. tiankistoton
10. petlatoton

#20. Traducir:

1. La mujercita
2. Las mujercitas
3. La mujercilla
4. Las mujercillas
5. La piedrita
6. Las piedritas
7. La piedrilla
8. Las piedrillas
9. Las casitas
10. La casita
11. La arenilla
12. Las arenillas
13. El conejito
14. El conejillo
15. Los conejitos
16. Los conejillos
17. Los perrillos
18. Los padrecitos
19. Los padrecillos
20. El hombrecillo

#21. Traducir:

1. In siuatsintli kipia se tiankistli.


2. Kema, Xuantsin kichiua se petlatontli.
3. Amo, in tlakatl iuan in pili ami nikan katej.
4. Okuiltoton amo ipan petlatoton.
5. Malintsin kichiua se mekatsintli.
6. Ome itskuintoton, yeyi tochtoton, naui tekolototon.
7. ¿Siuatl iuan tlakatl itik ome kaltoton?
8. In piltontli ipan petlatontli.
9. Tlakatsintli amo kichiua se kaltontli.
10. In siuatsintli kipia se mekatontli.
11. Teopantsitsin ompa katej.
12. Tochtoton ipan tetoton.
13. Tlakatontli kipia se sijtsintli.
14. Siuatontli kipia in kaltontli.
15. Atoton itik kaltoton.
16. ¿Kexki mekatoton ipan tlaltoton?
17. Tekolotontli itik teopantli.
18. ¿Kexki okuiltoton nikan?
19. Tajtsintli kichiua se teopantontli.
20. ¿Kexki kaltsitsin ompa?
Lección IV
#22. El posesivo.

El prefijo posesivo en nahuatl es el siguiente:

no-: mi ~ to-: nuestro ~


mo-: tu ~ amo-: su ~ (de uds.), vuestro ~
i-: su ~ (de él, de ella) in-,i-: su ~ (de ellos)

Al anteponerse a un sustantivo, éste pierde su terminación. Ejemplos:

nokal: mi casa tokal: nuestra casa


mokal: tu casa amokal: la casa (de ustedes)
ikal: su casa inkal: su casa (de ellos)

En los siguientes ejemplos, nótese cómo cambia la terminación de los sustantivos en -tl.

nocihuauh: mi mujer totlacauh: nuestro hombre


motecolouh: tu buho amomecauh: vuestro cordón
iteuh: su piedra de él inmazauh: su venado de ellos

Nótense los siguientes casos de la contracción de dos vocales:

namox: mi libro
mamox: tu libro
iamox: su libro (de él o ella)
tamox: nuestro libro
amamox: su libro(de ustedes)
inamox: su libro de ellos.

Otros ejemplos de contracción son:

nauh: mi agua
notzcuin: mi perro
nocuil: mi gusano.

#23. Traducir:

1. notlal
2. amotlal
3. intlal
4. mosij
5. itlal
6. nomekau
7. totekolou
8. inan
9. innan
10. namox
11. amokol
12. noxal
13. mau
14. itoch
15. itekolou
16. totskuin
17. mokoau
18. topil
19. itlakau
20. tosij

#24. Traducir:

1. su casa (de él)


2. mi casa
3. tu arena
4. su conejo (de ella)
5. nuestra tierra
6. su piedra (de Uds.)
7. su mercado (de ellos)
8. mi agua
9. nuestro buho
10. su mercado (de él)
11. su iglesia (de él)
12. su agua (de Uds.)
13. mi iglesia
14. tu abuela
15. mi niño
16. nuestro petate
17. nuestra arena
18. tu perro
19. nuestra madre
20. mi padre

# 25. Los prefijos posesivos con diminutivos.

Es común utilizar el diminutivo o reverencial -tsin (sin la terminación -tsintli) al hablar de cosas que
pertenecen a segundas o terceras personas. Ejemplos: mocaltsin: tu casita, inantsin: su madrecita. Sin
embargo, no se acostumbra utilizarlo para la primera persona (nocaltsin: mi casita) a menos que el objeto
poseído sea digno de reverencia por sí (notajtsin: mi padrecito). Traducir:

1. namox
2. nau
3. iamoxtsin
4. nosijtsin
5. tomekau
6. momekatsin
7. amomekatsin
8. ikoau
9. ikoatsin
10. nonantsin
11. notajtsin
12. nokoltsin
13. nokal
14. inkaltsin
15. ikaltsin
16. noteopan
17. noteopantsin
18. totskuin
19. mosijtsin
20. ikol
21. ikoltsin
22. tosij
23. amokal
24. nomich
25. tonantsin
26. itlakatsin

#26. Traducir:

1. mi abuelita
2. tu abuelita
3. su abuelita (de él)
4. nuestra abuelita
5. su abuelita (de Uds.)
6. su abuelita
7. mi casa
8. su casita
9. tu casita
10. nuestra casa
11. su casita (de Uds.)
12. su casita (de ellos)
13. tu venadito
14. su niñito (de él)
15. mi niñito
16. nuestra iglesita
17. su madrecita (de ellos)
18. mi abuelito
19. tu piedrita
20. su tierrita (de él)

#27. Traducir:

1. kaltontli
2. kaltoton
3. ikaltoton
4. ikaltoton
5. toteopanton
6. teopantontli
7. tetontli
8. tetl
9. noteu
10. motetsin
11. iteton
12. tetontli
13. tetsintli
14. itetsin
15. tetsitsin
16. motetsitsin
17. tiankistoton
18. itiankistoton
19. amotiankistoton
20. tiankistsintli

#28. Traducir:

1. mi venado
2. tu venadito
3. mi venadillo
4. mis abuelitos
5. mis venadillos
6. los venaditos
7. los venadillos
8. el venadito
9. el venadillo
10. nuestra iglesita
11. nuestra iglesilla
12. nuestras iglesitas
13. nuestras iglesillas
14. su piedrita (de Uds.)
15. su piedrilla (de Uds.)
16. el pescadito
17. el abuelito
18. mis abuelitos
19. la agüilla
20. la agüita

#29. Traducir:

1. Itajtsin iuan inantsin nikan katej.


2. ¿Kampa katej tlaltoton?
3. Amokaltsin amo ipan tetoton.
4. Malintsin kipia ipetlatsin.
5. ¿Kampa ka ipetlatsin?
6. Tlakatsintli kichiua iteopantoton.
7. Mekatoton iuan amoxtoton amo nikan katej.
8. ¿Kampa tochtoton iuan tekolototon?
9. Ipiltsin amo itik tokal.
10. Piltsintli kichiua topetlau.
11. In tetontli amo itik ipetlatsin.
12. Nikan katej atsintli iuan tlaltsintli.
13. ¿Kampa katej amopetlatsitsin?
14. In masatsintli iuan in itskuintsintli ipan tokal.
15. Kema, ikoltsin kichiua mokaltsin.
16. Amo, inantsin amo kipia se itskuintontli.
17. Mokol amo kipia ikal nikan.
18. Mokoltsin amo kipia ikaltsin ompa.
19. ¿Kampa kipia monantsin itlaltsin?
20. ¿Matsin iuan moxaltsin nikan?

#30. Traducir y contestar:

1. ¿Mi petate está en tu casita?


2. ¿Dónde están sus venadillos?
3. ¿Tiene un librillo tu madrecita?
4. ¿El pescadillo está dentro de nuestra agua?
5. ¿Dónde están sus iglesitas (de Uds.)?
6. ¿Juan hace su petatito?
7. ¿Dónde están tu venadito y tu perrito?
8. ¿Dónde están sus venaditos y sus perritos (de él)?
9. ¿Su abuelito (de él) está en nuestro mercado?
10. ¿Tiene mi abuelita una casa blanca?

#31. Otras formas posesivas.

La posesión se expresa de la siguiente manera. Se pone primero el objeto poseído precedido de un prefijo
posesivo y luego el poseedor, frecuentemente precedido de la particula in. Ejemplos:

Ikal in tlakatl: la casa del hombre (literalmente su casa del hombre)


Itaj in Malintsin: el padre de María (literalmente su padre de María).

Obsérvense:

1. ixal in koli = la arena del abuelo


2. ixal koli = la arena del abuelo
3. ipetlauh in siuatl = el petate de la mujer
4. Iteopantsin in sijtli = la iglesia de la abuela
5. inkal in Xuan iuan Malintsin = la casa de Juan y de María

#32. Traducir:

1. itoch in tlakatl
2. itoch nokoltsin
3. itoch in nonan
4. inkal in siuatl iuan ipil
5. isij in nosiuatsin
6. isijtsin in nosiuau
7. itiankis nopil
8. itlal in Malintsin
9. ikoltsin in tonantsin
10. ipiltsin in siuatl

#33. Traducir:
1. la (su) iglesita del hombre
2. el agua de mi perro
3. el mercado de nuestra abuelita
4. la piedra de su padrecito (de Uds.)
5. la casa de su padre (de ellos)
6. el niñito de su mujercita (de él)
7. el venado de tu padre
8. el buho de mi hijito
9. el petate del hombrecito
10. los petatitos de tu abuelo

#34. Traducir:

1. ¿Kampa katej iamoxtoton in mopiltsin?


2. ¿Iteu iuan isal in Xuantsin nikan katej?
3. Tlakatsintli kichiua ikaltsin.
4. Kema, isiuatsin kichiua topetlatoton.
5. Ipil in siuatl ompa ka ipan totlal.
6. Atl amo itik xaltontli; atl itik itlal.
7. Inkal in tlakatsitsin nikan ipan totiankis.
8. Nosijtsin amo nikan ipan tiankitsintli.
9. Nikan katej mekatoton ipan itlal in Xuantsin.
10. Nomich amo itik iau.
Lección V
#35. El presente del verbo.

Ya que no existe el infinitivo en nahuatl, el verbo se expresa en los diccionarios con la tercera persona
singular. Para llorar se encontrará choca (él llora), para vivir, nemi (él vive) y para bajar, temo (él baja).
En este capítulo se usarán estos tres verbos intransitivos como ejemplos.

Según las gramáticas antiguas las formas plurales del verbo llevaban un saltillo al final. En muchos de los
dialectos modernos este sonido ha desaparecido como indicador del plural. Sin embargo, en estas
lecciones los plurales aparecerán escritos con una j final para evitar confusión entre la segunda persona
singular y la primera plural, y entre las dos terceras personas.

ni-choka: yo lloro ti-choka-j: lloramos


ti-choka: tú lloras an-choka-j: Uds. lloran
choka: él llora choka-j: ellos lloran

ni-nemi: yo vivo ti-nemi-j: vivimos


ti-nemi: tú vives an-nemi-j: Uds. viven
nemi: él vive nemi-j: ellos viven

ni-temo: yo bajo ti-temo-j: bajamos


ti-temo: tú bajas an-temo-j: Uds. bajan
temo: èl baja temo-j: ellos bajan

#36. Traducir:

1. choka
2. nemi
3. temo
4. nitemo
5. ninemi
6. nichoka
7. anchokaj
8. tinemij
9. nemij
10. titemoj
11. tichoka
12. tichokaj
13. chokaj
14. titemo
15. antemoj
16. temoj
17. tinemi
18. nemij
19. nichoka
20. titemoj

#37. Traducir:
1. ¿Dónde vives tú? 11. ¿Lloras?
2. Yo vivo aquí. 12. Bajamos.
3. Ustedes viven. 13. Ustedes bajan.
4. El vive. 14. Ellos lloran.
5. Vivimos allá. 15. No bajo.
6. Juan no vive aquí. 16. ¿Lloran ustedes?
7. Ellos viven. 17. No lloramos.
8. ¿Vive el padre? 18. ¿No bajas?
9. ¿Dónde viven ellos? 19. ¿Dónde bajamos?
10. Vivo en México. 20. Ella llora.

#38. CONTESTAR:

1. ¿Kampa choka ipil in siuatsintli?


2. ¿Nemij itaj iuan inan ipan Mexijko?
3. ¿Intajtsin Malintsin iuan Xuan kipia ipetlau?
4. ¿Kexki tlakatl nemij ipan maltepetsin?
5. ¿Motekoloton temo ipan tiankistli?
6. ¿Tinemij ipan totlal?
7. ¿Kampa antemoj?
8. ¿Choka tonantsin itik iteopan?
9. ¿Titemo nikan ipan notlal?
10. ¿Ikol amo choka?
11. ¿Ipiltsitsin in tlakatl nemij ipan totiankistoton?
12. ¿ Itoch in pili temo itik tlali?
13. ¿Kampa nemij motskuintoton iuan motochtoton?
14. ¿Amotaj nemi ipan ikal in isij?
15. ¿Tichokaj?
16. ¿Titemoj?
17. ¿Kampa antemoj?
18. ¿Itajtsin in siuatl choka ompa?
19. ¿Kampa temoj pili iuan inan?
20. ¿Kexki koatoton temoj itik tlali?
Lección VI
#39. Los pronombres personales

son:

nejuatl: yo
tejuatl: tú
yejuatl: él, ella
tejuantin: nosotros
amejuantin: ustedes
yejuantin: ellos, ellas

Estos pueden ser abreviados a:

nejua, tejua, yejua, tejuan, amejuan, yejuan.

También existen las formas:

nej, tej, yej, tejuan, amejuan, yejuan.

Pueden usarse u omitirse antes del verbo: nichoka (lloro), nejuatl nichoka (yo lloro).

Ejemplos:

nejuatl nichoka: yo lloro


tejuatl titemo: tú bajas
yejuatl nemi: él vive
tejuantin tinemij: nosotros vivimos
amejuantin anchokaj: ustedes viven
yejuantin temoj: ellos bajan

#40. Traducir:

1. Tejuantin tichokaj
2. Yejuantin nemij
3. Nejuatl temo
4. Tejuatl amo tichoka
5. ¿Choka yejuatl?
6. ¿Chokaj yejuantin?
7. ¿Anchokaj amejuantin?
8. Annemij nikan
9. Nejuatl amo nichoka
10. Tejuantin titemoj nikan
11. Amejuantin antemoj
12. ¿Kampa ka yejuatl?
13. ¿Kampa titemoj tejuantin?
14. Tejuantin tinemij nikan
15. Nejuatl amo ninemi nikan
16. ¿Kampa antemoj amejuantin?
17. ¿Yejuatl temo?
18. Yejuantin temoj
19. Nejuatl amo nitemo
20. ¿Tichokaj tejuantin?

#41. Traducir:

1. ¿Lloramos nosotros?
2. Yo no bajo.
3. Ellos bajan.
4. ¿Vive él en su casa?
5. ¿Dónde bajan ustedes?
6. Yo no vivo aquí.
7. Vivimos en México.
8. ¿Dónde bajamos?
9. ¿Lloran ustedes?
10. ¿Ella llora?
11. Nosotros bajamos aquí.
12. Yo lloro.
13. Ustedes no viven aquí.
14. Lloran ellas.
15. ¿Ellos lloran?
16. ¿Llora él?
17. Ellos viven.
18. Yo vivo.
19. Nosotros lloramos.
20. ¿Viven en tu casa?

#42. Traducir.

Nótense los pronombres en forma reverencial. Tejuatsin se puede traducir como "usted" y amejuantsin
como "ustedes".

1. Nejuatl
2. Tejuatl
3. Yejuatsin
4. Yejuatl
5. Amejuantsitsin
6. Tejuantin
7. Yejuantsitsin
8. Yejuantin
9. Amejuantin
10. Tejuatsin

#43. Traducir:

1. Ustedes bajan
2. Ustedes (rev.)
3. Ellos
4. Ellos lloran
5. Ellos (rev.)
6. Ustedes lloran
7. Yo vivo
8. Tú vives
9. Yo bajo
11. El
12. El (rev.)
13. El vive
14. Ellas
15. Ellas (rev.)
16. Ellas bajan
17. Nosotros
18. Nosotros vivimos
19. Yo no lloro

#44. Traducir y contestar:

1. ¿Tekolotsintli choka?
2. ¿Kampa nemij yejuantin?
3. ¿Tinemi nikan tejuatl?
4. ¿Tinemij nikan tejuantin?
5. ¿Malintsin iuan ipil chokaj?
6. ¿Yejuatl temo ompa?
7. ¿Isij in piltsintli nemi?
8. ¿Kexki tlakatl temoj?
9. ¿Kampa annemij amejuantin?
10. ¿Nejuatl nichoka?
11. ¿Tichokaj tejuatl iuan nejuatl?
12. ¿Nemi mosiuatsin?
13. ¿Tinemi tejuatl?
14. ¿Temo ikaltsin in tlakatl?
15. ¿Kexki siuatl chokaj?
16. ¿Nemij ipiltoton?
17. ¿Nemi?
18. ¿Nemij?
19. ¿Annemij?
20. ¿Ninemi?
Lección VII
#45. Verbos transitivos.

Hasta ahora se han visto tres verbos que no pueden tener objeto: choca, nemi y temo. Los siguientes
verbos son transitivos.

kua: comer
chiua: hacer
neki: querer
paka: lavar
pia: tener
poua: contar

Es necesario anticipar el objeto del verbo con un indicador: k o ki. Ejemplos:

Ni-k-paka in petlatl Lavo el petate ("Lo" lavo el petate)


Ti-k-paka in petlatl Lavas el petate
Ki-paka in petlatl El lava el petate
Ti-k-pakah in petlatl Nosotros lavamos el petate
An-ki-pakah in petlatl Ustedes lavan el petate
Ki-pakah in petlatl Ellos lavan el petate

Si el objeto es plural, se puede anticipar por medio de quin o quim (los).

Ni-kin-chiua ome calli: Hago dos casas


Ti-kin-chiua ome calli: Haces dos casas
Kin-chiua ome calli: Hace dos casas
Ti-kin-chiuaj ome calli: Hacemos dos casas
An-kin-chiuaj ome calli: Ustedes hacen dos casas
Kin-chiuaj ome calli: Hacen dos casas

Ni-kim-pia naui tetl: Tengo cuatro piedras


Ti-kim-pia naui tetl: Tienes cuatro piedras
Kim-pia naui tetl: Tiene cuatro piedras
Ti-kim-piaj naui tetl: Tenemos cuatro piedras
An-kim-piaj naui tetl: Ustedes tienes cuatro piedras
Kim-piaj naui tetl: Tienen cuatro piedras

En las variantes modernas es frecuente la transformación de kin en k, ki. Así es que escucharemos el
singular para anticipar objetos plurales. Ejemplos: ni-k-pia naui tetl: tengo cuatro piedras; yejuatl kipaka
ome petlatl: él lava dos petates.

#46. Traducir:

1. Nosiuau kineki se tochtsintli.


2. Tosijtsin kimpaka ome tetl.
3. Nejuatl nikpia nokal nikan Mexijko.
4. Yejuatl amo kimpaka ipetlatoton.
5. Nejuatl nikkua in tochtli.
6. Yejuantin amo kikuaj intoch.
7. ¿Tikimpoua tejuatl yeyi mekatoton?
8. ¿Tikimpouaj tejuantin naui teopantsitsin?
9. In tlakatl iuan siuatl kikuaj michin.
10. Nosiuatsin amo kineki se istak itskuintli.
11. In itskuintontli kikua tochtli.
12. Nokoltsin kipaka iteopan.
13. Nejuatl amo nikchiua ikal in Xuantsin.
14. ¿In masatl iuan tochtli kipiaj intlal ompa?
15. ¿Tejuatl tikneki in atsintli?

#47. Traducir:

1. Lavo la arena blanca.


2. Yo lavo la arenita.
3. Lavo dos casas.
4. Yo lavo cuatro casitas.
5. ¿Quieres un perro?
6. ¿Tú quieres una serpiente?
7. El lava las casas.
8. Queremos la casa de tu abuelo.
9. ¿Cuentan ustedes cuatro buhos?
10. Ellos tienen una iglesia.
11. Ellos tienen tres iglesias.
12. ¿Cuántos petates tienes?
13. Yo tengo cuatro petates.
14. La mujer de Juan hace dos cordones.
15. ¿Cuentas las piedras?
16. No queremos la tierra de la abuela.
17. El padre del hombre cuenta los venaditos.
18. La madre de la mujer no come dos conejos.
19. No lavamos nuestra casa.
20. Ustedes no quieren un mercado.
21. Sí, queremos un mercado.
22. ¿Tienen un mercado ustedes en México?
23. ¿Tienes un mercadito en tu tierra?
24. No, en mi tierra no tenemos un mercadillo.
25. En la tierra de mi abuelo comen pescados.
26. No, en mi tierra no comemos pescaditos.
27. ¿No quieres un gusano?
28. No como venado, como conejo.
29. Como conejos y venados.
30. Ellas lavan las piedras del mercado.

#48. Contestar:

1. ¿Tikneki tejuatl nokal?


2. ¿Yejuatl kimpia ome tetoton?
3. ¿Malintsin kipaka ikal in koltsintli?
4. ¿Xuantsin kimpaka ome teopantsitsin?
5. ¿Kexki kali tikimpia ompa Mexijko?
6. ¿Kexki tochtli kinkua yejuatl?
7. ¿Amejuantin ankichiuaj amokal nikan?
8. ¿Tejuantin tikpiaj tokal ipan itlal?
9. ¿Yejuantin kikuaj se tochtontli?
10. ¿Mopil kinchiua naui amoxtli?
11. ¿Tejuatl amo tikneki inin tekolotl?
12. ¿Xuantsin kipaka totiankis?
13. ¿Nikimpoua ome tetl?
14. ¿Tikimpouaj tejuantin se, ome, yeyi iuan naui?
15. ¿Amo tikneki ikaltsin in nokoltsin?
Lección VIII
#49. Las partículas "te" y "tla".

Cuando el verbo transitivo no lleva objeto expresado (por ejemplo: yo lavo) es necesario incluir la
pertícula te (gente) o tla (cosas, algo) o el mismo objeto de la acción. Si alguien pregunta "¿Qué
cuentas?" habrá que contestar "Nitepoua" (Cuento gente) o "Nitlapoua" (Cuento algo o cuento cosas). El
mismo objeto del verbo se puede incluir, si tiene sentido general, como en "Nikalpoua" (Cuento casas).
Nunca se incluirán k, ki, kin o kim. Como se ha visto en la Lección VII, éstos se utilizan cuando el objeto
viene expresado después del verbo. Ejemplos:

1. Titepoua: Cuentas gente


2. Titlapoua: Cuentas cosas
3. Nitlapaka: Lavo cosas
4. Nitlakua: Como cosas
5. Titekuaj: Comemos gente
6. Antlachihuah: Ustedes hacen cosas
7. Nikalpohua: Cuento casas
8. Niteopanpaka: Lavo iglesias
9. Timichkua: Comes pescados
10. Xuan masapoua: Juan cuenta venados

#50. Traducir:

1. Tejuantin titepouaj.
2. ¿Antepouaj amejuantin?
3. Yejuatl tlakua.
4. In tlakatl amo tekua; yejuatl tlakua.
5. In siuatl tlapaka.
6. In siuatl kipaka in petlatl.
7. In siuatl amo kimpaka ome petlatl.
8. In siuatl petlapaka.
9. Nejuatl nitlapoua.
10. Nejuatl nitepoua.
11. Nejuatl nikimpoua naui siuatl.
12. Nejuatl nikimpoua yeyi tlali.
13. Nejuatl nitlalpoua.
14. Nejuatl nisiuapoua.
15. Nejuatl nimasakua.

#51. Traducir:

1. ¿Comes algo, cosas?


2. ¿Comes gente?
3. Contamos gente.
4. No contamos cosas.
5. Yo cuento tres mujeres.
6. Yo cuento mujeres (en general).
7. Tú lavas cosas.
8. Tú lavas la casa.
9. Tú lavas casas (en general).
10. Tú lavas tres casas.
11. Como un venado.
12. Ustedes cuentan gente.
13. Ustedes lavan (cosas en general).
14. Sí, yo cuento (gente).
15. No, no contamos petates (en general).
16. Contamos cuatro petates.
17. La abuela de Juan no lava (cosas).
18. ¿Quieres un petate?
19. ¿Ustedes lavan la casa?
20. ¿Ustedes lavan casas (en general)?
Lección IX
#52. El agente en los verbos.

Existen varias terminaciones para indicar el agente en los verbos. Algunos tienen más de una. Ejemplos:
tekuani: comedor de gente; teopixki: (de teotl y pia) sacerdote; tlakeuali: (de tlakeua, alquilar)
trabajador alquilado, peón; tlapouke: (de poua) contador. Aquí sólo se utilizará el postfijo -ni.

Ejemplos1:

1. tla-mati-ni: el que sabe algo, sabedor


2. kuika-ni: el que canta, cantor
3. tla-chiua-ni: hacedor
4. choka-ni: el que llora, llorador
5. siuachokani: la que llora, la llorona
6. petlachiuani: hacedor de petates
7. kalchiuani: hacedor de casas, arquitecto
8. teopanchiuani: hacedor de iglesias
9. tlatokani: enterrador de cosas
10. tetokani: enterrador de gente
11. tlajtouani: el que habla cosas, gobernante
12. tekitini: trabajador
13. petlapakani: lavador de petates
14. tlaxkalchiuani: hacedor de tortillas
15. xochikualkouani: comprador de fruta
16. tlaolmakani: dador de maíz
17. tlanamakani: vendedor
18. tlakouakani: comprador
19. istakteposnamakani: vendedor de metal blanco
20. tekuani: comedor de gente, caníbal, jaguar

#53. Traducir:

1. Comprador de tierras
2. Vendedor de casas
3. Hacedor de cosas
4. Hacedor de gente
5. Conocedor de gente
6. Hacedor de sillas
7. Ayudador de gente
8. Perdonador de gente
9. Lavador de chocolate
10. Comedor de chile
11. Vendedor de masa
12. Trabajador
13. Durmiente
14. Comedor de maíz
15. Enterrador de gente
16. Hacedor de libros
17. Comprador de libros
18. Comprador de libros nuevos
19. Vendedor de gis blanco
20. Hacedor de caminos

#54. Traducir:

Inemilis Xuan ipan itlal.

Xuan itoka inin maseualtekitini chantia nikan ipan altepetontli itoka S. Fransisko Xalostok, amo uelka
Tepostlan. Nikan kimpia yejuatl ichan iuan imil. Ikal kinpia se tlakualchiualoyan iuan se tepankali iuan
xochimili. Ichan inauak se atoyatl itoka Xalatoyak. Inin amo kipia miak atl.
Xuantsin kipia isiuatsin. Inin siuatl itoka Malintsin. Xuan iuan Malintsin kimpiaj yeyi inpiltsitsin: Petolotsin,
Mikel iuan Xuana. Noijki nemi itaj, se ueue tlakatl, inkol in ipiltoton Xuan. Xuan tlajtoua maseualkopa iuan
kaxtilankopa. Ueue koli san tlajtoua maseualkopa. Amo kimati kaxtilan. Yeyi pili kimpiaj sekintin amoxtli
ipampa yaue temachtiloyan ompa Tepostlan altepetl.

Xuan tlakatl chikauak. Kipia miak tekitl ompa imil. Momostla meua naui horapan iuan kisa ipan imil. Ompa
kintlaltoka tlaoli , yetl iuan metl. Petolotsin, in ipiltsin, kipaleuia itaj sekintin tonali ipan mili iuan xochimili.
Inin xochimili kimpia miakej xochitl.

Isiuatsin, Malintsin, tekiti itik tlakualchiualoyan iuan ipan tepankali. Itik tlakualchiualoyan kimpia se
metlatl, se molkaxitl, yeyi ikpali, miakej petlatl iuan kaxitl. Inin siuatsintli kichiua tlakuali. Tlakualchiua.
Ipan molkaxitl kichiua moli ika chili iuan chokolatl. Ika metlatl kichiua textli. Kitlalia inin textli ipan tletl
iuan kinchiua miakej tlaxkali. Tlaxkalchiua. Ipan tepankali kimpaka miakej kaxitl ipampa kineki nochi achi
chipauak.
Xuan kinkua kilitl ipan imil. Ichantsinko, ika isiuatsin iuan yeyi pili, kinkua nakatl ika moli, tlaxkali iuan
yetl. Amo kikuaj yejuantin moli nochtin tonali.

Iluitl inin altepetontli kisa ipan naui tonali oktubre metstli. Xuan kinteki miakej xochitl ika teopantli ipan
inin tonali.
Domingotika nochtin yaue altepetiankisko iuan teopantsinko. Ipan tiankistli Xuan kinamaka xochitl, yetl
iuan tlaoli. Malintsin kikoua in tlen moneki ichantsinko: nakatl, chili, auakatl, iuan xitomatl.

#55. Contestar en nahuatl:

1. ¿Akin Xuan?
2. ¿Kampa chantia inin tlakatl?
3. ¿Tlen itoka ialtepeu?
4. ¿Inin altepetontli uejka Tepostlan?
5. ¿Tepostlan kipia se temachtiloyan?
6. ¿Kampa ka in Xalatoyak?
7. ¿Inin atoyatl kipia miak atl?
8. ¿Ikal in Xuantsin kipia tepankali?
9. ¿Akin kipia se xochimili?
10. ¿Akin tekiti ipan xochimili?
11. ¿Inin siuatl kimpia ipiltoton?
12. ¿Kexki pili kimpia isiuau in Xuan?
13. ¿Kampa yaue yeyi pili momostla?
14. ¿Tlen intoka in yeyi pili?
15. ¿Kampa chantia itaj in Xuan?
16. ¿Tlen kijtouaj inin ueue tlakatl?
17. ¿Inin ueue tlakatl ikoltsin in Xuana?
18. ¿Kampa ka itekiu in Xuan?
19. ¿Xuan chikauak?
20. ¿Xuan tekiti itik kali?
21. ¿Akin tekiti itik kali?
22. ¿Kampa kochij Xuan iuan Malintsin?
23. ¿Akin kipaleuia itaj ipan imil?
24. ¿Tlen kipia inin maseuali ipan imil?
25. ¿Kitlaltoka yetl ipan tetl?
26. ¿Kampa kitlaltoka yetl?
27. ¿Xuan kisa ipan imil domingotika?
28. ¿Xuan kipia itlaol ipan xochimili?
29. ¿Tlen kichiua Malintsin itik kali?
30. ¿Kichiua amoxtli ika metlatl?
31. ¿Tlen kichiua ika tletl?
32. ¿Tlen kichiua itik molkaxitl?
33. ¿Kitlalia xochitl itik moli?
34. ¿Tlen kitlalia Malintsin itik moli ?
35. ¿Akin kikua moli?
36. ¿Akin molchiua?
37. ¿Akin kichiua moli?
38. ¿Xuan tlaxkalchiua?
39. ¿Malintsin chipauak siuatl?
40. ¿Tlen kichiua Malintsin ipan tepankali?
41. ¿Akin kimpaka kaxitl?
42. ¿Akin tlakualchiua?
43. ¿Akin kikua tlakuali?
44. ¿Tlen kikua siuatl ipan kali?
45. ¿Tlen kikua Xuan iàn imil?
46. ¿Keman kisa in iluitl inin altepetl?
47. ¿Kampa yaue Petolotsin, Mikel iuan Xuana?
48. ¿Tleka kinteki Xuan xochitl?
49. ¿Kampa kitlaliaj yejuantin xochitl?
50. ¿Tlen kikoua Malintsin ipan itiankis?
51. ¿Tlen kinamaka Xuan ipan tiankistli Xalostok?
52. ¿Tlen moneki Malintsin ipan ikal?
53. ¿Kampa kikoua yejuatl nakatl?
54. ¿Tleka kikoua Malintsin chili?
55. ¿Altepetl Xalostok kipia teopantsintli?
56. ¿Kampa ka teopantli?
57. ¿Temachtiloyan ompa Xalostok?
58. ¿Malintsin kikoua tlaxkali ipan temachtiloyan?
59. ¿Kinkoua inin siuat1 auakatl ipan teopantli?
60. ¿Kexki tlaxkali kinkua Xuantsin?

#56. TRADUCIR Y CONTESTAR:

1. ¿Dónde vive Juan?


2. ¿Quién es Juan?
3. ¿Qué es el nombre de su pueblo?
4. ¿Qué es el nombre del río?
5. ¿Quién vive con Juan?
6. ¿Dónde vive su padre?
7. ¿Dónde trabaja Juan?
8. ¿Quién trabaja en la sementera?
9. ¿Quién lava los platos?
10. ¿Dónde hace María la masa?
11. ¿Dónde pone ella el metate?
12. ¿Hace tortillas?
13. ¿Quién trabaja dentro de la casa?
14. ¿Quién come las tortillas?
15. ¿Adónde van los niños todos los días?
16. ¿Dónde está el jardín?
17. ¿Quién trabaja en el jardín?
18. ¿Qué siembra el hombre en la sementera?
19. ¿Qué habla el padre de Juan?
20. ¿Qué habla Pedrito?
21. ¿Qué vende el hombre en el mercado?
22. ¿Qué compra la mujer en el mercado?
23. ¿Quién compra carne?
24. ¿Cuándo es (sale) la fiesta del pueblito?
25. ¿Todos van a la fiesta del pueblo?
Lección X
#57. El FUTURO.

Para formar este tiempo se agrega el postfijo -s a las personas singulares y -skej a las plurales. Ejemplo:

Nejuatl ni-choka-s: yo lloraré


Tejuatl ti-nemi-s: vivirás
Yejuatl miki-s: morirá (él)
Tejuantin ti-tleko-skej: subiremos
Amejuantin an-kochi-skej: dormirán ustedes
Yejuantin temo-skej: bajarán ellos

Los verbos que terminan en -oa o en -ia pierden la -a final en el futuro. Ejemplos: "tlajtoua" -> "nitlajtos"
(hablaré); "paleuia" -> "kipaleuis itaj" (ayudará a su padre).

#58. TRADUCIR:

1. Nejuatl nikochis mostla.


2. Tejuatl tikochis nikan.
3. Yejuatl nemis.
4. Tejuantin tikkuaskej se michin.
5. Amejuantin anchokaskej.
6. Yejuantin tlakuaskej.
7. ¿Akin nemis?
8. ¿Akin kichiuas nokal?
9. ¿Malintsin tlapakas?
10. ¿Tlen kichiuas notaj?
11. ¿Tlen tikchiuaskej?
12. ¿Tleka titlaxkalchiuas?
13. ¿Keman titlakuaskej?
14. ¿Tlapakaskej axkan?
15. ¿Akin chokas?
16. ¿Keman kitekis yejuatl se xochitl?
17. ¿Akin tekitis momostla?
18. ¿Tiknekis okse itskuintli?
19. ¿Amo ankuikaskej?
20. Nikuikas mostla.
21. ¿Akin kuiskas mostla?
22. Xuan kikuas chili.
23. Yejuatl kikauas se kaxitl.
24. ¿Tikpakas mopetlau?
25. ¿Kampa kuikaskej yejuantin?
26. Tochtli nemis itik ostotl?
27. ¿Keman tikochiskej?
28. ¿Keman titlakuas?
29. ¿Keman tekitis mokoltsin?
30. ¿Akin kipakas in teopantli?
#59. TRADUCIR:

1. Lavaré mi casa.
2. ¿Cuándo comerás?
3. ¿Quién subirá?
4. ¿Qué hará ella?
5. ¿Quién llorará?
6. ¿Llorarán ustedes?
7. Ellos lavarán.
8. ¿Sabremos (algo)?
9. ¿Querrás el libro?
10. ¿Qué comeremos?
11. ¿Por qué saldrás?
12. ¿Lavarás mi casa?
13. ¿Cuándo dormiremos?
14. ¿Quién vivirá?
15. Yo viviré.
16. No saldré mañana.
17. ¿Qué harás?
18. Haré lo que quiero.
19. ¿Cortarás la flor?
20. ¿Cómo harás el petate?
21. ¿Cómo cantarán Uds.?
22. Cantaré diario.
23. ¿Comerás la carne?
24. ¿Comerás?
25. Juan trabajará allá.
26. ¿Qué querrá el niño?
27. Lavaré los platos.
28. ¿Cómo cantaré?
29. María comerá la salsa.
30. Moriremos.

#60. TRADUCIR:

Itekiu Xuan

Xuan tekitis mostla. Tekitis ipan imil. Kintekis yetl iuan xochitl. Kinnamakas yetl ipan tiankistli. Niman
tlakuas iuan tlajtos ika itajtsin. Niman kochis.
Noijki Malintsin tekitis. Tlaxkalchiuas iuan molchiuas ipampa altepeiluitl. Kimpakas kaxitl. Niman kochis.
Nochtin tokitiskej. Tlakualchiuaskej, tlakouaskej iuan tlanamakaskej.

#61. TRADUCIR Y CONTESTAR:

1. ¿Tekitis Xuan mostla?


2. ¿Tleka tekitis?
3. ¿Kampa tekitis?
4. ¿Tlen kichiuas?
5. ¿Kintekis yetl?
6. ¿Kinnamakas yetl?
7. ¿Kampa tlanamakas?
8. ¿Akin kinkouas yetl?
9. ¿Kampa tlakuas?
10. ¿Tlajtos ika itaj?
11. ¿Malintsin tekitis?
12. ¿Tlen kichiuas?
13. ¿Kampa tekitis?
14. ¿Kintekis in xochitl?
15. ¿Akin kimpakas kaxitl?
16. ¿Kenin tlapakas?
17. ¿Kampa kochis Malintsin?
18. ¿Kochis ipan tiankistli?
19. ¿Akin kikuas moli?
20. ¿Kampa tlakuaskej yejuantin?

#62. El futuro como objeto subordinado.

Para complementar la acción de un verbo se utilizará el futuro. "Quiero comer" será literalmente "Quiero
yo comeré". "Quiero que tú comas" será literalmente "Quiero tú comerás". Ejemplos:

Nikneki nitlakuas (quiero comer)


¿Tikneki titlapakas? (¿quieres lavar?)
Tiknekij tikuikaskej (queremos cantar)
Yejuantin kinekij chokaskej (ellos quieren llorar)
¿Ankinekij annemiskej? (¿quieren ustedes vivir?)
¿Tlen tikneki tikkuas? (¿qué quieres comer?)

#63. TRADUCIR:

1. Nikneki nitlakuas.
2. Yejuatl kineki kuikas.
3. ¿Tikneki tikuikas?
4. Tiknekij tejuantin tikochiskej.
5. ¿Tikneki titlaxkalchiuas?
6. Nejuatl nikneki ninemis.
7. Amo tiknekij timikiskej.
8. Ankinekij amejuantin anchokaskej.
9. Kinekij tlanamakaskej.
10. Amo nikneki nichokas.

#64. TRADUCIR:

1. Xuantsin kineki nejuatl nitekitis ipan imil.


2. ¿Tejuatl tikneki Xuan kikuas motoch?
3. ¿Akin kineki tejuantin titlapakaskej?
4. Yejuantin kinekij tiksiuas inkal.
5. Tejuantin amo tiknekij Malintsin molchiuas.
6. Nejuatl amo nikneki tiktekis nomekau.
7. Amo nikneki timikis; nikneki tinemis.
8. Amo nikneki Xuan iuan isiuau chokaskej.
9. In ueue koli amo kineki ipil tekitis.
10. Amo tiknekij ankichiuaskej tokal.

#65. TRADUCIR:

1. Yo quiero llorar.
2. ¿Quieres vivir?
3. ¿Quieres que durmamos?
4. Quiero que cante María.
5. ¿Quién quiere que cortemos la tortilla?
6. ¿Quién quiere ayudar a mi padre?
7. ¿Quién quiere que mi padre ayude a Juan?

8. Queremos que viva; no queremos que muera.


9. ¿Quiere él que yo trabaje en su casa?
10. ¿Quieren ustedes que él compre?
11. No quiero que mi hijo trabaje en el mercado.
12. Juan quiere que comamos aquí.
13. El padre de María quiere que salgas.
14. Ellos no quieren que llores.
15. Quiero que cuentes (gente).
16. Quiere él que laves casas (en general).
17. Quiero que hagas tortillas (en general).
18. Quiero que hagas tres tortillas.
19. ¿Quieres que entremos?
20. Yo quiero que él salga.

#66. TRADUCIR Y CONTESTAR:

1. ¿Quién llorará?
2. ¿Adónde comerá mañana?
3. ¿Qué comerá en el camino?
4. ¿Quién quiere que trabajemos en el corral?
5. ¿Qué quieres comer?
6. ¿Dónde quieres que trabajen?
7. ¿Dónde quieres trabajar?
8. ¿Quieres que corten flores los niños?
9. ¿Quieren ellos que viva yo allá?
10. ¿Tu hijo quiere que yo hable en nahuatl?
11. ¿Entrarán ustedes a la escuela mañana?
12. ¿Quieres que Juan corte los cordones?
13. ¿Quieres que él ponga la comida sobre el fuego?
14. ¿Quién quiere que yo salga?
15. ¿María hara mole con chile y chocolate?
16. ¿Cómo hará tortillas ella?
17. ¿Quieren ellos que hagamos comida diario?
18. ¿Quién dormirá sobre nuestro petate?
19. ¿Quién ayudará a mi madre a trabajar?
20. ¿Qué comerás mañana?
Lección XI
#67. Algunos SUFIJOS.

Se han visto las formas ipan calli (en la casa, sobre la casa) e itic calli (dentro de la casa). En nahuatl es
común que se pospongan ciertas partículas a la palabra, como calpan (en la casa), calitic (dentro de la
casa). En seguida se presentan algunos de los sufijos más importantes. Pueden ser combinados con las
formas reverenciales.

* -ko (en):
tianquizco = en el mercado
ichantzinko = en su hogar

* -ikpak (sobre):
mokpak = encima de ti
tepetikpak = encima del cerro
tetikpak = encima de la piedra

* -itik (dentro de):


kalitik = dentro de la casa
tlalitik = dentro de la tierra

* -ixko (frente a):


xalixko = frente a la arena
tlalixko = frente a la tierra

* -nauak (junto a):


kuaunauak = junto a los árboles
anauak = junto al agua
monauak = junto a ti

* -nepantla (en medio de):


tonepantla = en medio de nosotros
kuaunepantla = en medio de los árboles

* -pa, -pan (en, sobre):


tlalpan = en la tierra
nopan = en mí, sobre mí

* -pal (por medio de, gracias a):


ipaltsinko = gracias a él
topal = por medio de nosotros

* -pampa (por, para):


nopampa = por mí
ipampa = por él, por ello, porque
mopampatsin = por ti
* -tech (con, de, en):
itech = con él
notech = conmigo

* -tika (en, refiriéndose a tiempo):


mostlatica = mañana
tonaltika = en el día
youaltika = en la noche

* -tlan (con, en):


notlan = conmigo
atlan = en el agua
itlantsinko = con él, en él

#68. TRADUCIR:

1. Ninemi mopaltsinko, amo ipaltsinko.


2. Nichoka mopampa, amo nopampa.
3. Nichoka mopampatsin.
4. Nochan ompa atlixko, amo tepetlixko.
5. Itaj amo notech.
6. ¿Mokal tepenauak?
7. ¿Tinemij xalpan?
8. Xuan kipia ichan teopantsinko.
9. ¿Amokal tetikpak?
10. Nopil xochimilko ka.
11. Koatl xalitik.
12. Tejuatl tichantia nonauak.
13. Tekolotl chantia kaltikpak.
14. Tekitij itech Xuan.
15. Lunestika kalakiskej temachtiloyan.
16. Siuatl altepenauak.
17. Se tetl ostotikpak.
18. Yejuatl tekiti tiankisnepantla.
19. ¿Tichochi atoyatsinko?
20. Nichoka ipampatsin.

#69. TRADUCIR:

1. ¿Quién está en medio de ustedes?


2. ¿Quién está en el mercado?
3. Nuestra casa está sobre el cerro.
4. ¿Lloras por mí?
5. ¿Quién está contigo?
6. Vivo junto a la tierra.
7. ¿El vive frente a la arena?
8. ¿Quieres comer dentro de la casa?
9. ¿Quién está junto a mí?
10. ¿Por qué trabajarás (en) el jueves?
11. El buho está encima de la cueva.
12. ¿Duerme en el mercado?
13. Vivo gracias a ti.
14. Subiremos sobre la piedra.
15. ¿Llorarás por mí cuando yo muera?
16. ¿Cuándo entrará la serpiente en la arena?
17. Bajaremos a (en) la tierra.
18. Vive entre los conejos.
19. Vives junto a las sementeras.
20. Harán ellos su trabajo gracias a ti.

#70. Reduplicación en los verbos.

Si se duplica la primera sílaba del verbo se indica una acción repetitiva o continuada. Por tanto, yejuatl
chochoka se puede traducir como "él llora y llora", "llora continuamente", "sigue llorando" o "se la pasa
llorando". Aquí se traducirá como "llora y llora". Ejemplos:

1. Yejuatl kinteteki xochitl: El corta y corta flores.


2. Nikokochi: Duermo y duermo.
3. Tichochokah: Lloramos y lloramos.
4. Yejuantin tlapapakah: Ellos lavan y lavan.
5. Amejuantin antlapopouaj: Ustedes cuentan y cuentan.

#71. TRADUCIR:

1. Xuan chochoka.
2. Malintsin tlapapaka.
3. Tikintetekij xochitl.
4. Yejuantin kokochij.
5. Titlakokouaskej.
6. Nitlananamakas.
7. Tejuatl tikalpapakas.
8. Yejuatl tlakuakua.
9. Nitepopouas.
10. ¿Yejuantin tetemosouej?

#72. Los NUMEROS. En nahuatl la numeración es vigesimal, contando


por veintenas divididas en unidades de cinco.

1 se
2 ome
3 yeyi
4 naui
5 makuili
6 chikuasen (5 + 1)
7 chikome (5 + 2)
8 chikueyi (5 + 3)
9 chiknaui (5 + 4)
10 majtlaktli
11 majtlaktli onse (majtlaktli iuan se)
12 majtlaktli omome (majtlaktli iuan ome)
13 majtlaktli omeyi (majtlaktli iuan yeyi)
14 majtlaktli onnaui (majtlaktli iuan naui)
15 kaxtoli
16 kaxtoli onse (kaxtoli iuan se)
17 kaxtoli omome (kaxtoli iuan ome)
18 kaxtoli omeyi (kaxtoli iuan yeyi
19 kaxtoli onnaui (kaxtoli iuan naui)
20 sempouali (una kuenta = se pouali)
21 sempouali onse
22 sempouali omome
25 sempouali ommakuili
30 sempouali ommajtlaktli
35 sempouali onkaxtoli
40 ompouali (dos kuentas = ome pouali)
43 ompouali omeyi (dos kuentas + 3)
50 ompouali ommajtlaktli
60 yepouali (tres cuentas)
80 naupouali (cuatro cuentas)
100 makuilpouali (cinco cuentas)
120 chikuasempouali (seis cuentas)
140 chikompouali (siete cuentas)
200 majtlakpouali (diez cuentas)
300 kaxtolpouali (quince cuentas)
400 sentsontli
420 sentsontli onsempouali (400 + una cuenta)

Hoy día es raro que se utilicen números en el sistema antiguo mayores de 100. Por lo general se escucha
ce ciento (100), ome ciento (200), ce mil (1000), nahui mil (4000), etc.

El dinero por lo general es contado en unidades de tomines o reales (doce centavos y medio). Así es que
25 centavos será ome tomin, 50 centavos nahui tomin. Un peso puede ser chicueyi tomin o ce peso.
Tomin también significa "dinero".

Los números ordinales se expresan al colocar inic antes del número: inic ce: primero, inic ome: segundo,
etc.

#73. TRADUCIR:

1. chikome
2. ome
3. se
4. inik se
5. inik naui
6. chiknaui
7. inik chiknaui
8. kaxtoli
9. inik makuili
10. chikuasen
11. inik chikuasen
12. majtlaktli
13. kaxtoli omome
14. majtlaktli omome
15. sempouali
16. majtlaktli omeyi
17. sempouali ommakuili
18. kaxtoli omeyi
19. sempouali omome
20. sempouali ommajtlaktli
21. sentsontli
22. ik sentsontli
23. ompouali
24. inik ompouali
25. sempouali onkaxtoli onse
26. makuilpouali
27. inik makuilpouali
28. naupouali
29. naupouali ommajtlaktli
30. yepouali
31. yepouali onkaxtoli
32. yepouali onkaxtoli onnaui
33. sempouali ommajtlaktli onse
34. chiknaupouali
35. kaxtoli onnaui
36. ompouali onkaxtoli
37. majtlakpouali
38. kaxtolpouali
39. inik kaxtoli
40. inik majtlaktli

#74. TRADUCIR:

1. 6
2. 15
3. 20
4. 10
5. 5
6. 17
7. 2
8. 4
9. 19
10. 30

11. 50
12. 8
13. 14
14. 11
15. 18
16. 23
17. 13
18. 12
19. 26
20. 21
21. 30
22. 25
23. 35
24. 31
25. 100
26. 80
27. 55
28. 99
29. 85
30. 400

#75. Las formas plurales.

Hoy día se acostumbra pluralizar no sólo los sustantivos sino otras formas como los adjetivos. Se advierte
que el sistema de pluralizar es hasta cierto punto irregular y que no es raro que un sustantivo tenga
varias formas. "Casas" puede ser cacal, calmeh, caltin, cacalmeh, cacaltin. Las siguientes reglas pueden
servir de guía:

1. Sustantivos en -tl llevan -meh. Ejemplos: petlameh, tlacameh, cihuameh, xochimeh.


2. Sustantivos en -li, -tli o -in llevan -tin. Ejemplos: caltin, teopantin, tlaxcaltin, tahtin, michtin.
3. Los plurales también se pueden formar por medio de la duplicación de la primera sílaba. Ejemplos:
tatah: padres, cacal: casas, pipil: niños.
4. Es común que tanto la primera como la última sílaba se pluralicen. Ejemplos: pipiltin, cocoyomeh,
xoxochimeh.

#76. TRADUCIR:

1. naui auakamej
2. ome metlamej
3. yeyi memetlamej
4. makuili kaxtin
5. majtlaktli chiltin
6. sempouali chichiltin
7. chiknaui teomej
8. chikome ojtin
9. chikueyi koyomej
10. makuili kokoyomej
11. naui kaltin
12. yeyi kakaxtin
13. ome teopantin
14. chikuasen ostomej
15. ome maseualtin
16. naui mamaseualtin
17. makuili koamej
18. chikome tepemej
19. chikueyi tetepemej
20. chiknaui tonaltin
21. yeyi tetemej
22. makuili tepankaltin
23. ome teopantin
24. sempouali tlaxkaltin
25. kaxtoli xochimej
26. chikome pipiltin
27. chikuasen sisiuamej
28. makuili tlakamej
29. chiknaui kakaltin
30. ome koltin
Lección XII
#77. El IMPERATIVO.

Para formar el imperativo se antepone xi- al verbo en el singular (xi-kiza: sal) y en el plural xi- más el
postfijo -kan (xi-kiza-kan: salgan ustedes). Cuando el verbo termina en -ia u -oua por lo general se
elimina la última vocal. Por ejemplo, "Busca la piedra" (de temoua) es xiktemo in tetl y "Pon la sal" (de
tlalia) es xiktlali in istatl. Ejemplos:

1. Xichoka Llora
2. Amo xichoka No llores
3. Xinemikan Vivan ustedes
4. Xiknamaka mokal Vende tu casa
5. Xitlakuakan Coman ustedes
6. Xikteki in xochitl Corta la flor
7. Xiktekikan in petlatl Corten el petate
8. Xitlaxkalchiua Haz tortillas
9. Xikchiuakan se kali Hagan una casa
10. Xikpaka in kaxitl Lava el plato

#78. TRADUCIR:

1. Xikimpoua kakaltin.
2. Xikimpouakan tetemej.
3. Xikalpoua.
4. Xikkua in tochtli.
5. Amo xikkua in itskuintli.
6. Amo xiktokakan in tlakatl.
7. Amo xikisakan.
8. Amo xichoka.
9. Xichochi nikan.
10. Xikalchiuakan.
11. Xitlanamaka tiankisko.
12. Xikitta noteopan.
13. Xinemikan nikan.
14. Xikittakan ipetlau.
15. Xikpaka in kaxitl.
16. Xitekiti ompa.
17. Xipetlachiuakan.
18. Xitlaxkalchiuakan.
19. Xitlakua.
20. Xikteki in mekatl.
21. Xikisa.
22. Xitlapoua.
23. Xikpakakan amokaltsin.
24. Amo xikisa.
25. Amo xochochi axkan.
26. Amo xichochikan.
27. Xiyau teopantsinko.
28. Amo xitekiti.
29. Amo xiknamaka motepankal.
30. Xikkoua in chokolatl.

#79. TRADUCIR:

1. Salgan ustedes.
2. Compra la silla.
3. No comas la carne.
4. Vende el metate.
5. Mira mi comida.
6. Miren la cueva.
7. Haz un camino.
8. Haz casas.
9. Hagan el trabajo.
10. Lava la canasta.
11. Cuenta (cosas).
12. No cuentes (gente).
13. Vivan ustedes.
14. Corta la flor.
15. No cortes el cordón.
16. Miren el plato.
17. Cuenten (gente).
18. No duermas ahora.
19. Vende (cosas).
20. Vendan (cosas).

#80. Ma y makamo.

Es común utilizar las formas ma (que) y macamo (que no) antes de las formas imperativas y a veces
antes de las indicativas. Suavizan lo abrupto del imperativo y se pueden traducir como "ojalá" y "ojalá
no". Ejemplos:

Ma xitlakua. Que comas; ojalá comas.


Ma xikochikan. Que coman ustedes; ojalá coman Uds.
Makamo xitleko. Que no subas; ojalá no subas.
Makamo xikisakan. Que no suban Uds.; ojalá no suban.

#81.

El postfijo -kan se puede utilizar en las tres personas plurales. Ejemplos:

Ma tikisakan. Ojalá salgamos.


Ma xikisakan. Salgan ustedes; ojalá salgan.
Ma kisakan. Que salgan ellos; ojalá salgan.

#82.

Ma y makamo, además de utilizarse con el imperativo, se pueden preponer a las otras personas del verbo.
Ejemplos:
Ma tlapoua. Ojalá él cuente.
Makamo choka. Ojalá no llore él.
Ma nikpeua. Que yo comience; ojalá yo comience.
Ma tikalakikan. Que entremos; ojalá entremos.

#83. TRADUCIR:

1. Makamo xichoka.
2. Ma xikuika.
3. Ma xikkuakan in istatl.
4. Makamo xikpaukan in tisatl.
5. Xikkoua tejuatl in amatl.
6. Ma niknamaka notlal.
7. Makamo nichoka mostla.
8. Ma kinotsa yejuatl in konetl.
9. Xiknotsakan amosiuatsitsin.
10. Makamo uala ikol in pili.
11. Ma tikpaleuikan sisiuamej.
12. Xikpaleui in tlakatl.
13. Xikpaleuikan nopil.
14. Ma kipaleuikan yejuantin in sijtsintli.
15. Makamo titlachichinakan.
16. Xikpopoluikan in piltsintli in Xuan.
17. Ma xikpopolui in Malintsin.
18. Ma amo timikikan.
19. Makamo nimiki mostla.
20. Xitekitikan.

#84. TRADUCIR:

1. Trabaja mañana.
2. Ojalá venga él mañana.
3. Ojalá salga yo.
4. Ojalá no salgamos diario.
5. Ojalá perdonen ellos al sacerdote.
6. Ojalá no entren ellos.
7. Ojalá los niños no coman el gis.
8. Ojalá que no entres.
9. Ojalá que entren ustedes.
10. Ojalá que yo haga el trabajo.
11. No compres la fruta.
12. Ojalá que vendamos nuestra casa.
13. Ojalá coma él.
14. Come.
15. Ojalá no lloremos.
16. No lloren ustedes.
17. Ojalá no muramos.
18. Ojalá traiga él la masa.
19. Perdona al abuelo.
20. Ojalá laves el metate.
Lección XIII
#85. Los PRONOMBRES PERSONALES como objetos del verbo son los
siguientes:
nech: me, a mí tech: nos, a nosotros
mits: te, a ti amech: los, les (a ustedes)
k, ki: lo, le (a él) kin: los, les (a ellos)

Ejemplos:

Nimitstoka = Yo te entierro
Tinechtoka = Tú me entierras
Niktoka = Yo lo entierro
Xuan techtoka = Juan nos entierra
Yejuatl amechtoka = El los entierra a ustedes
Tikintoca = Tú los entierras a ellos

#86. TRADUCIR:

1. Nejuatl nimitsmaka naui tomin.


2. Xinechmaka ome tomin.
3. Yejuatl kimaka tomin.
4. Yejuantin nechnamakaj se kaxitl.
5. ¿Tinechpopoluis?
6. ¿Amejuantin ankimpaleuiskej?
7. Malintsin techpoua.
8. Xinechtoka.
9. Nimitspaleuis.
10. Nikintoka.
11. Yejuantin kitokaj.
12. Amejuantin annechtokaj.
13. Nikneki techmakas se amoxtli.
14. Yejuatl nikimpoua.
15. In tlakatl amechitta.

#87. TRADUCIR:

1. Ellos lo entierran.
2. Yo los entierro.
3. Quiero que lo laves.
4. El los lava.
5. Yo te perdono.
6. Quiero que me des dinero.
7. ¿Tú me hablarás?
8. Dime la palabra.
9. Juan nos cuenta.
10. El me vende un plato.
11. Lo dejaremos mañana.
12. No te ayudaré.
13. No te ayudaremos.
14. ¿Por qué me dejas?
15. ¿Por qué me dejarás?
16. ¿No me perdonas?
17. Perdónale.
18. Dame 50 centavos.
19. Entiérrame aquí.
20. Véndeme tu corral.

#88. TRADUCIR Y ANALIZAR LOS SIGUIENTES VERSOS:

Nonantsin ijkuak nimikis


motlekuilpan xinechtoka.
Ijkuak tias titlaxkalchiuas
ompa nopampa xichoka.
Intla akin mistlatlanis
"Nonantsin ¿tleka tichoka?"
Xikilui "Ka xoxoktik in kuauitl
iuan nechchochoktia
ika sesenka popoka"

NOTA: Las seis personas del verbo yau: ir en el presente son: niau - tiau - yau - tiui - anui - ui. En el
futuro son: nias - tias - yas - tiaskej - anyaske - yaskeh.

#89. CONTESTAR LAS SIGUIENTES PREGUNTAS:

1. ¿Kampa tinechtokas?
2. ¿Kampa ka motlekuil?
3. ¿Tlen itik motlekuil?
4. ¿Tlen tikchiuas motlekuilpan?
5. ¿Akin tlaxkalchiuas?
6. ¿Akin mitslatlanis?
7. ¿Tlen tikiluis?
8. ¿Tlen xoxoktik?
9. ¿Akin chokas?
10. ¿Tlaka tichokas?

#90. El GERUNDIO.

Para formar el gerundio (-ando, -iendo) se utilizan -tika para el singular y -tikatej para el plural.

Ejemplos:

Yeuatl chokatika El está llorando


Kichiuatika ikal Está haciendo su casa
Nechmakatika tomin Me está dando dinero
¿Titepouatika? ¿Estás contando gente?
¿Tixochtekitikatej? ¿Estamos contando flores?
Siuatl petlachiuatika La mujer está haciendo petates
¿Antlakuatikatej? ¿Están comiendo ustedes?
Nitlanamakatika Estoy vendiendo
¿Akin tlakouatika? ¿Quién está comprando?
¿Yeuatl tekititika? ¿El está trabajando?

#91. TRADUCIR:

1. Tiknotsatikatej pili.
2. Timitsnotsatikatej axkan.
3. Motaj amo kintekitika tsatsapomej.
4. Tiktekitikatej in tsapotl.
5. Tichokatika.
6. Yejuatl nechpalouatika.
7. ¿Anxochmanatikatej?
8. Nimitsnamakatika xikaltin.
9. Kinotsatikatej itskuintli.
10. Yejuantin mitsnotsakatikatej.
11. Tejuantin timitsnotsatikatej.
12. ¿Tlen tikkouatika?
13. ¿Tlen kikouatika?
14. Isiuau in tlakatl tlanamakatika.
15. Nitlapakatika.

#92. TRADUCIR:

1. ¿Me estás llamando?


2. Te estoy llamando.
3. Estamos cantando.
4. ¿Están pasando ustedes?
5. Te estamos llamando.
6. Estoy haciendo petates.
7. Estamos haciendo cordones.
8. ¿Quién me está dando dinero?
9. ¿Por qué te están vendiendo (cosas)?
10. ¿Por qué estamos lavando?
11. Estoy comenzando mi trabajo.
12. ¿Quién lo está comenzando?
13. ¿Dónde está comiendo él?
14. Ellos están durmiendo.
15. Ustedes están llorando.
Lección XIV
#93. El PRETERITO IMPEFECTO.

Para formar este tiempo se agrega -a a los verbos que terminan en -i, -ya a los verbos que terminan en -a
y -aya a los que terminan en -o. Para el plural las terminaciones son -ah, -yah y -ayah.
Ejemplos:

1. Nikochia Yo dormía
2. Nichokaya Yo lloraba
3. Nitlekoaya Yo subía
4. Tipanoaya Tú pasabas
5. Titlapakayah Lavábamos
6. Antemoyah Ustedes bajaban
7. Nemia El vivía
8. Ni kittaya Yo lo veía
9. Tlakuaya Ellos comían
10. Niktekia Yo lo cortaba

Nota: Debe advertirse que en los dialectos modernos es común anteponer una o- a estas formas.
Ejemplos: onichokaya: yo lloraba, otlakuaya: ellos comían. También es frecuente que todos los verbos
(tanto los que terminan en -i como en -a y -o) lleven la terminación -aya.

#94. TRADUCIR:

1. Tejuantin tinemiaj.
2. Tejuatl iuan Xuan annemiaj.
3. Nejuatl niknekia tlakuali.
4. ¿Tiknekia tejuatl se amoxtli?
5. ¿Kampa titemoayaj tejuantin?
6. ¿Yejuantin kampa panoayaj?
7. Nikinpouaya miakej tetepemej.
8. Yejuatl tlapouaya.
9. In tlanamakani amo tenamakaya.
10. In tlakouani amo tekouaya.
11. ¿Antlaxkalchiuayaj?
12. ¿Kenin antlanamakayaj amejuantin?
13. ¿Tleka tipetlakouaya tejuatl?
14. ¿Tleka titlapapakaya?
15. ¿Tleka tichochokaya?
16. Inamik in siuatsintli amo kisaya.
17. Nejuatl nikisaya momostla.
18. ¿Yejuantin tlakuayaj nikan?
19. ¿Amejuantin antlaxkalkuayaj?
20. Nitekitia ompa imil in notaj.

#95. TRADUCIR:
1. Yo comía dentro de la casa.
2. Tú comías tortillas.
3. El lloraba por nosotros.
4. Salíamos temprano.
5. ¿Dónde vivían ustedes?
6. ¿Por qué lavaban y lavaban ellos?
7. Hacíamos un corral.
8. ¿Por qué entrabas temprano?
9. ¿Quién lo hacía?
10. ¿Dónde trabajabas?
11. ¿Vendías comida?
12. ¿Qué dábamos?
13. ¿Enterrabas el dinero?
14. ¿Te daban ellos fruta?
15. Nos daban un papel blanco.
16. ¿Cómo vendías papel?
17. ¿Cómo vendían ustedes?
18. ¿Quién contaba gente?
19. Yo no trabajaba contigo.
20. ¿Cuándo trabajaban ellos?
21. ¿Por qué vivías aquí?
22. ¿Ustedes hacían comida?
23. ¿Quién cortaba flores?
24. ¿Quién cortaba y cortaba (cosas)?
25. Yo lloraba y lloraba.

#96. TRADUCIR:

Xuana se siuatl chantiaya ipan altepetl itoka Istakpetlakalko. Kimpiaya inamik iuan yeyi pipiltoton. Inamik,
itoka Mikeltsin, tekitia ipanitlaltin teopantli. Ompa tatokaya. Xuana tekitia tiankisko. Ompa tlanamakaya.
Kinnamakaya pepetlamej iuan tilmajtin. Kisaya kualkan nochtin in tonaltin iuan oyeya altepetl. Miakej
tlakamej iuan sisiuamej kinkouayaj ipepetlamej iuan itilmajtin in Xuana.

#97. CONTESTAR:

1. ¿Kampa chantiaya Xuana?


2. ¿Tlen itoka ialtepetsin?
3. ¿Kipiaya inon siuatsintli inamik?
4. ¿Tlen itoka inon tlakatsintli?
5. ¿Akin Mikeltsin?
6. Kexki pipiltoton kimpiayaj yejuantin?
7. ¿Tekitiaj Xuana iuan Mikeltsin?
8. ¿Kampa tekitia inamik in Xuana?
9. ¿Tlen kichiuaya inon tlakatl ompa?
10. ¿Iuan Xuana kampa tekitia?
11. ¿Tlakouaya noso tlanamakaya isiuau in Mikeltsin?
12. ¿Tlen kinamakaya tiankisko?
13. ¿Ipiltoton tlanamakayaj tiankisko noijki?
14. ¿Akin kinkouaya ipepetlamej in Xuana?
15. ¿Kampa kinuikayaj yejuantin pepetlamej iuan tilmajtin?
#98. El FUTURO

También se utilizará como complemento de las formas pretéritas. Ejemplos:

Yo quería comer: niknekia nitlakuas.


Le decía que comiera: nikiluia tlakuas.

#99. TRADUCIR:

1. Yejuatl kinekia nitlakuas.


2. Niknekia titlakuas.
3. Tejuantin tiknekiaj titlapakas.
4. Yejuantin kinekiaj titlanamakaskej.
5. Yejuatl kinekia nejuatl nikochis.
6. Niknekia tejuatl tinemis.
7. ¿Akin kinekia amejuantin ankisaskej?
8. Kinekia yejuatl tikalakiskej.
9. Amo niknekia tejuatl tichokas.
10. Tejuantin tinekiaj Malintsin nemis.

#100. TRADUCIR:

1. Nejuatl nikimpouaya ompouali ommajtlaktli tekolomej.


2. Amo nikneki chilmamakan; nikneki yejuatl auakanamakas.
3. Tikimpiayaj makuilpouali iuan kaxtoli peso.
4. Amo tichantiayaj kalixko; tichantiayaj kalnapantla.
5. Yejuantin chochoka topampa; choka ipampa amo tikpiaj tomin.
6. ¿Akin chantiaya ompa itlantsinko Xuan?
7. Ijkuak tikochiskej, yejuatl tekitis imiltsinko.
8. Tokal amo uejka ka. ¡Xikitta!
Lección XV
#101. El PRETERITO PERFECTO.

Para formar el pretérito perfecto se deben seguir las reglas que se dan en seguida. Debe advertirse que
existen irregularidades y que algunos verbos tienen dos formas, tanto en la lengua clásica como en los
dialectos modernos. En el Vocabulario de Molina y en el diccionario de Siméon se da el pretérito de cada
uno de los verbos. Las siguientes reglas pueden seguir de guía al principiante.

1. Verbos en -ka. choka: chokak; paka: pakak; kuika: kuikak; maka: makak; toka: tokak.
2. Verbos en consonante (que no sea -k) seguida de -i o -a. nemi: nen; neki: nek; kochi: koch; mati:
mat; miki: mik; kisa: kis; teki: tek; tekiti: tekit.
3. Verbos en -aua, -eua, -iua, -oua. kaua: kau; peua: peu; poua: pou; koua: kou; chiua: chiu.
4. Verbos en -ia. chantia: chanti; iluia: ilui; paleuia: paleui; tlalia: tlali.
5. Otros pretéritos. pia: pix; asi: asik; itta: ittak; kua: kua.
6. Además, a todas estas formas habrá que anteponer la partícula o-. Para el plural se agregará -kej.

Ejemplos:

o-ni-chokak: lloré o-ti-chokak-kej: lloramos


o-ti-chokak: lloraste o-an-chokak-kej: lloraron ustedes
o-chokak: lloró o-chokak-kej: lloraron

o-ni-nen: viví o-ti-nen-kej: vivimos


o-ti-nen: viviste o-an-nen-kej: vivieron ustedes
o-nen: vivió o-nen-kej: vivieron

Onikoch. Dormí.
Otinen. Viviste.
Otikkau mokal. Dejaste tu casa.
Ochokak ipampa onimik. Lloró porque morí.
Onikochiu nokal. Hice mi casa.
Otikkoukej chili. Compramos chile.
Otitepoukej. Contamos gente.
Oantlapakakkej. Lavaron ustedes.
Onechpaleuikej. Me ayudaron.
Oniktek se xochitl. Corté una flor.

#102. TRADUCIR:

1. Oniknek chokolatl.
2. Otiknek tomin.
3. Pili okinek tomin.
4. Otiknekkej tlali.
5. Oankinekkej tetl.
6. Okinekkej petlatl.
7. Xuan onechilui "kema".
8. Onichanti ompa.
9. Oanchokakkej.
10. Yejuatl omik.

#103. TRADUCIR:

1. Juan comió.
2. ¿Trabajaste aquí?
3. ¿Comiste la tortilla?
4. ¿Me diste el dinero?
5. ¿Quién lo supo?
6. Salieron ellos?
7. Me ayudaste.
8. Cortamos el papel.
9. No comimos el conejo.
10. ¿Cuándo saliste?
11. Lloraste.
12. Dormiste.
13. No murió él.
14. ¿Hiciste tu casa?
15. ¿Quién hizo el plato?

#104. TRADUCIR AL ESPAÑOL Y CAMBIAR AL PRETERITO:

1. Xuan kochi nikan.


2. Niktoka in tetl.
3. Titlakuaj.
4. Titlakua tejuatl.
5. ¿Kineki tlapakas?
6. Nikneki nitlapakas.
7. Ankisaj amejuantin.
8. ¿Titlanamaka?
9. Pili kineki chokas.
10. Yejuantin tlapouaj.

#105. TRADUCIR. Si hay algún verbo que indique acción no realizada


se pondrá en el futuro.

1. Ella lloró porque murió su abuelo.


2. Yo salí porque quise.
3. Lavamos y lavamos la piedra.
4. ¿Supiste que él llegó?
5. Ustedes quisieron comprar un libro.
6. Ellos entraron y trabajaron.
7. ¿Por qué le dijiste "no"?
8. ¿Quién quiso dejar a su niño aquí?
9. Yo quise salir y trabajar.
10. ¿Cuándo quisiste cantar?
11. ¿Vendiste en el mercado?
12. Nuestro niño quiso llorar.
13. ¿Quién te lo dijo?
14. Me ayudó y me dejó.
15. ¿Te ayudaron ellos?

#106. TRADUCIR:

Itekiu siuatsintli

1. Siuatsintli ka ichan. 2. Tekiti nochi in tonali. 3. San ika seua tlaposonia tlen kintlaitiskej ipiluan. 4. Tla
ye ueueyitoton yaue temachtiloyan. 5. Ijkuak yoyajkej kokonej temachtiloyan, nantli yau tiankisko
tlakouas. 6. Ijkuak ualaskej ipiluan, tlakuaskej. (De un texto de la zona de Necaxa, Puebla).

#107. CONTESTAR:

1. ¿Kampa ka siuatsintli?
2. ¿Tlen kichiua nochi in tonali?
3. ¿Tlaka tlaposonia?
4. ¿Akin tlaitis?
5. Ipiluan ye ueueyitoton?
6. ¿Kampa yaue kokonej?
7. ¿Kampa ka temachtiloyan?
8. ¿Kampa yau nantli?
9. ¿Tlen kichiua tiankisko?
10. ¿Tlen kikuaskej kokonej?
Lección XVI
#108. Las FORMAS REFLEXIVAS son las siguientes:

no: me to: nos


mo: te mo: se, os
mo: se mo: se

Ejemplos:

Ninotlalia: me siento
Timotoka: te entierras
Meua: se levanta
Titopakaj: nos lavamos
Anmopouaj: se cuentan ustedes
Moseuiaj: se descansan.

Debe advertirse que el reflexivo se usa en muchos casos en nahuatl cuando no se usaría en español, y
que se utiliza en formas verbales como reverencial. También hay que notar que en muchos dialectos no
existen las dos primeras personas no- y to-, utilizándose solamente mo- para las seis personas.

#109. TRADUCIR:

1. Ninotoka 11. Ninonanaka


2. Timeua 12. Timokokoua
3. Motlalia 13. Motlalia
4. Ninotlalia 14. Motlaliaj
5. Titonamakaj 15. Titoseuiaj
6. Anmopakaj 16. Mokokouaj
7. Motlaliaj 17. Nineua
8. Nineua 18. Ninokokoua
9. Monamaka 19. Moseuia
10. Mokokoua 20. Ninoseuia

#110. La FORMA CAUSATIVA.

Un verbo se vuelve causativo al agregarle las terminaciones -tia o -ltia. Ejemplos:

paka: lavar pakaltia: hacer lavar, mandar lavar


choka: llorar choktia: hacer llorar
miki: morir miktia: hacer morir, matar.

#111. La FORMA APLICATIVA.

Se agregan las partículas -ilia o -lilia a la raíz del verbo para indicar qué o quién es el objeto de la acción.
El sentido es reverencial.

Nikpakilia ipetlatsin in nochijtsin: Le lavo su petate a mi abuela.


Nikchiuilia ikaltsin in notajtsin: Le hago su casa a mi padre.
#112. El REVERENCIAL COMPUESTO DE FORMAS CAUSATIVAS Y
APLICATIVAS.

Hoy día se utilizan estas formas, combinadas con el reflexivo, casi exclusivamente con un sentido
reverencial. En el pretérito y en el imperativo es frecuente que aparezca -tsino como terminación.
Para el fin de estas lecciones, el estudiante debe conformarse con reconocerlas. Encontrará las reglas
completas en las gramáticas que se citaron en la sección #1. Obsérvense los siguientes ejemplos:

Xinechmoluili: díme o dígame usted (xi- imperativo, -nech- a mí, -mo- reflexivo-reverencial, -ilhuia- decir,
-ili reverencial).
¿Tlen timonekiltia?: ¿qué quieres? (ti- tú, -mo- reflexivo-reverencial, -nequi- querer, -ltia reverencial).
Anmotlajtoltiskej: hablarán ustedes (an- ustedes ,
-mo- reflexivo-reverencial, -tlajtoua- hablar, -lti- reverencial, -skej futuro).

#113.

ANALIZAR. Las siguientes expresiones se encuentran en los textos que aparecen en las últimas lecciones.

1. Otimopanolti (pano): pasaste


2. Otimopanoltitzino (pano): pasaste
3. Xinechmoluili (iluia): díme
4. Timomachitia (mati): sabes
5. Timotlahtoltis (tlajtoua): hablarás
6. Timotlahtoltia (tlajtoua): hablas
7. Timonekiltia (neki): quieres
8. Timixmachitia (ixmati): conoces
9. Timokochitia (kochi): duermes
10. Ximotlalitsino (tlalia): siéntate
11. Nimitsixmachitia (mati): te conozco
12. Xinechmotlapopoluili (popoluia): perdóname
13. Xinechmotlapopoluilitsino (popoluia): perdóname
14. Nechmoluilia (iluia): me dice
15. Onechmotlatlaneujtili (tlatlaneujtia): me prestó
16. Mitsmolhuilis (iluia): te dirá
17. Ximokalakilitsino (kalaki): ¡entra!
18. Timitis (i): beberás
19. Ximoseuitsino (seuia): ¡descansa!
20. Anmokochitiskej (kochi): ustedes descansarán

#114. CONVERSACION.

1. Petolo yau tiankistli ipan se altepetl iuan tlajtoua ika siuatsintli kinamaka xochikuali. (Pedro va al
mercado en un pueblo y habla con una señora que vende fruta).
2. Petolo: ¿Kenin otimopanoltitsino, nonantsin? Xinechmol-
uili ¿kexki inin tsapotl? (¿Cómo la ha pasado usted, señora? Dígame ¿cuánto (cuesta) este sapote?)
3. Siuatl: Kuali, tlasojkamati. Yeyi tsapotl ika naui tomin. Kuali timomachitia timotlajtoltis maseualkopa.
(Bien, gracias. Tres zapotes por cincuenta centavos. Sabe usted hablar bien el mexicano.)
4. Petolo: Kemakatsin, tepitsin niknati. San yolik xinechmoluili. Nikan katej naui tomin. (Sí, un poco.
Nomás dígame despacio. Aquí están los cincuenta centavos.)
5. Siuatl: Tlasojkamati, notajtsin. (Gracias, señor.)
6. Petolo: Xinechmoluili ¿kampa ka in Tekolotlan ojtli? ¿Ok uejka ka? (Dígame, ¿dónde estáel camino de
Tecolotlan? ¿Todavía está lejos?)
7. Siuatl: Amo uejka. ¿Timonekiltia timixmachitia inon altepetontli? (No está lejos. ¿Quiere usted conocer
ese pueblito?)
8. Petolo: Axkan amo. San nikan oniuala ipampa mostla kisa iluitl. ¿Kampa nikochis? (Ahora no. Sólo vine
aquí porque mañana es (sale) la fiesta. ¿Dónde dormiré?)
9. Siuatl: Nikan chantia nonantsin. ¿Timonekiltia timokochitis ichantsinko? (Aquí vive mi madre. ¿Quiere
usted dormir en su casa?)
10. Petolo: Kemakatsin, tlasojkamati uel miak. (Sí, muchas gracias.)
11. Siuatl: Axkan ompa niau noijki. (Ahora voy allá también.)
12. Yeuantin asij ompa iuan kalaki siuatl. (Llegan allá y entra la mujer.)
13. Siuatl: Nonantsin, notlan uala se koyotl Mexijko chantia. (Mamá, conmigo viene un citadino que vive
en México.)
14. Nantli: ¿Kampa ka? Kitta. Ximopanoltitsino, ximotlalitsino. (¿Dónde está? Lo ve. Pase usted, siéntese.)
15. Petolo: Tlasojkamati uel miak, nonantsin. Senka paki noyolou nimitsmixmachitia. (Muchas gracias,
señora. Me da mucho gusto conocerla.)
16. Siuatl: Yeuatl kineki kittas iluitl mostla iuan amo kimati kampa kochis. (Quiere ver la fiesta mañana y
no sabe dónde dormir.)
17. Nantli: Nikan katej kali iuan tlakuali. (Aquí hay casa y comida.)
18. Petolo: Tlasojkamati uel miak. (Muchas gracias.)
19. Nantli: Nikan kochi okse koyotl noijki. Kimpia naui tonali nikan. (Aquí duerme otro citadino también .
Tiene cuatro días aquí.)
20. Petolo: ¿Amo chantia nikan? (¿No vive aquí?)
21. Nantli: Amotsin. San tekiti nikan ipampa iluitl. Kinamaka neuktli tiankisko. San tepitsin kimati tlajtos
maseualkopa. (No. Sólo trabaja aquí por la fiesta. Vende pulque en el mercado. Sólo habla poco de
mexicano.)
22. Siuatl: Xinechmotlapopoluilitsino. Niau tlakualchiualoyan. (Perdóneme. Voy a la cocina.)
23. Nantli: Tlaxkalchiuas. ¿Timonekiltia se kaxitl moli ika tlaxkali? (Hará tortillas. ¿Quiere usted un plato
de mole con tortillas?)

(De los apuntes del curso de R.H. Barlow)

#115. CONTESTAR:

1. ¿Kampa yau Petolo?


2. ¿Tlajtoua ika tlakatl tiankisko?
3. ¿Tlen kinamaka siuatsintli?
4. ¿Tlen kiluia Petolo?
5. ¿Kineki kikouas itla?
6. ¿Tlen kitlatlania Petolo?
7. ¿Tlen kinankilia siuatl?
8. ¿Petolo kimati mexijkatlajtoli?
9. ¿Tleka kineki Petolo in siuatl tlajtos yolik?
10. ¿Akin kineki kittas iluitl?
11. ¿Tlen kiluia inan in siuatl?
12. ¿Okse koyotl kochi ipan altepetl?
13. ¿Kexki tonali kimpia ompa?
14. ¿Akin kinamaka neuktli?
15. ¿In neuknamakani tlajtoua maseualkopa?
Lección XVII
#116.

Los ADJETIVOS, que pueden colocarse antes o después del objeto, se derivan en gran parte de
sustentivos y verbos. Ejemplos:

chili: chile
chichiltik: rojo

istatl: sal
istak: blanco

tlili: tinta
tliltik: negro

chipaua: limpiar
chipauak: limpio

kokoua: enfermar
kokoxki: enfermo.

#117. TRADUCIR:

1. in yankuik tlali
2. ome istak tepemej
3. se tliltik kali
4. se kali ueue
5. chikauak tlakatl
6. in xoxoktik kuauitl
7. molkaxitl ueue
8. ueue teopantsintli
9. in kuali teotl
10. in kuali tlaxkali
11. in siuatl kokoxki
12. motlaol yankuik
13. miak tlaoli
14. kuakualtsin xochimili
15. itleu chichiltik
16. in uey tonali
17. in kuali tlakuali
18. in tekitl amo kuali
19. in kilitl xoxoktik
20. in koyotl tomauak

#118. TRADUCIR:

1. el hombre flaco
2. su petate viejo
3. la carne mala
4. todo el día
5. todas las mujeres
6. la iglesia bonita
7. la casa blanca
8. el niño negro
9. el corral limpio
10. la tierra nueva
11. el chocolate viejo
12. el viento frío
13. la salsa verde
14. la carne roja
15. mi fuego nuevo
16. nuestro camino viejo
17. la mujer fuerte
18. la abuela enferma
19. la gran silla
20. la dulce vida.

#119. TRADUCIR:

1. ¿Akin kipia in yankuik tlaxkali?


2. In ueue moli amo kuali. Amo nikneki.
3. ¿Tleka titlajtoua tejuatl ika tlakatl kokoxki?
4. Nochtin sisiuamej tekitij ipan yankuik tepankali.
5. ¿Kenin tikchiuaskej in uey ojtli?
6. In ueue sijtli onechkau miak tomin.
7. ¿Akin okitokak in ueue koli? Omik yalua.
8. Yejuatl amo chantiaya ipan kuakualtsin xochimili.
9. Ualas in uey tonali ijkuak nitlajtos maseualkopa.
10. Axkan amo meua in itstik ejekatl.

#120. TRADUCIR Y CONTESTAR:

1. ¿Cuando vendrá el buen día?


2. ¿Dónde trabaja la mujer bonita?
3. ¿También quieres tú la salsa dulce?
4. ¿Por qué cantarán ellos la vieja canción?
5. ¿Qué comía el hombre fuerte?
6. ¿Todo el maíz está negro?
7. ¿Sabía el niño la canción bonita?
8. ¿Querrán ustedes ver la iglesia roja?
9. ¿La mujer buena hace mole negro?
10. ¿Mañana irás al cerro gordo?
11. ¿Quién tiene el aguacate viejo?
12. ¿Viven ellos en la cueva negra?
13. ¿Duerme él en la casa nueva?
14. ¿Quieres que comamos el guajolote flaco?
15. ¿Cómo harás todo el trabajo nuevo?
16. ¿Es fuerte y bueno el atole?
17. ¿Iremos mañana al mercado viejo?
18. ¿Quieres que la buena mujer haga tortillas?
19. ¿Cuándo sabremos la canción bonita?
20. ¿Vendrán ustedes al corral blanco?

#121. TRADUCIR:

1. Neuktli mochiua noso kisa itech metl. 2. Mokixtia nekuatl itech metl. 3. Kikixtia tlakatl nekuatl itik metl.
4. Nekuatl tsopelik. 5. Kichiki metl. 6. Iuan kikixtia ika se akokotli. 7. Kitlalia nekuatl itik se kuetlaxtli. 8.
Tla yotlachik, tlakatl yau ichan iuan kitlalia itik se xoktli chipauak. 9. Tla moneki uelik kisas neuktli,
mopapakas xoktli ika tepitsin jerestontli.

(De un texto de la zona de Necaxa, Puebla)

#122. CONTESTAR:

1. ¿Kampa katej memej, ixtlauapa noso itik chachantin?


2. ¿Tlen mokixtia itech metl?
3. ¿Akin kikixtia mekuatl?
4. ¿Nekuatl tsopelik?
5. ¿Akin tlachiki?
6. ¿Tlen kichiki in tlachikini?
7. ¿Kampa kitlalia nekuatl?
8. ¿Kampa yau tlakatl ika nekuatl?
9. ¿Kampa kitlalia nekuatl ichantsinko?
10. ¿Tla kineki uelik neuktli, tlen kipapakas?

#123. TRADUCIR:

Inemilis in maseualkonetl

1. In maseualkonetl, ijkuak kimpia majtlaktli xiuitl, ye kititlanij itajuan ipan mimiltin ma tlapaleui. 2. Inin
konetl kinmakaj itlaxkal ik tlakuas tlakotonali. 3. San kualkan yau, ijkuak tonali kisa. 4. Asi tlakotonali. 5.
Motlalia iuan tlakua. 6. Satepa tlami in tonali iuan chikuasen jora mokuepa ichan. 7. Asi iuan kimakaj
itlakual iuan niman moteka. 8. Sesepa inin konetl amo tekiti isel. 9. Itekoj mimiltin kinuika ome noso yeyi
okachi tekitinimej. 10. Sesepa yau ika itaj noso iikniuan.

(De un texto de la zona de Necaxa, Puebla)

#124. CONTESTAR:

1. ¿Kexki xiuitl kimpia konetl ijkuak tekiti?


2. ¿Akin kititlani konetl ipan mimiltin?
3. ¿Tlen kiuika konetl ik tlakuas?
4. ¿Yau ijkuak tonali kisa?
5. ¿Tlen kichiua ipan mimiltin?
6. ¿Tlen kichiua tlakotonali?
7. ¿Tlen kikua?
8. ¿Mokuepa ichan tlakotonali?
9. ¿Keman mokuepa ichan?
10. ¿Ijkuak amo tekiti isel, akin tekiti itlan?
Lección XVIII
#125. Toponimia.

Algunos de los sufijos más comunes para formar los toponímicos nahuas son los siguientes:

1. -ko: lugar de. Ejemplos: Tlekuilko: lugar del hogar; Istakalko: lugar de la casa de la sal; Istakkalko:
lugar de la casa blanca; Teopantsinko: lugar de la iglesita; Kaltonko: lugar de la casucha.

2. -tlan: lugar de. Cuando hay una l final en la raíz del sustantivo, -tlan pierde la t. Ejemplos: Tlaxkalan:
lugar de las tortillas; Auakatlan: lugar de los aguacates; Siutlan: lugar de las mujeres; Kuikatlan: lugar de
los cantos; Itskuintlan: lugar de los perros; Sempoualan: lugar de los veinte.

3. -tepek: lugar del cerro de. Koatepek: lugar del cerro de las serpientes; Chiltepek: lugar del cerro de los
chiles; Masatepek: lugar del cerro de los venados.

4. -titlan: lugar de o junto al lugar de. Amatitlan: lugar de o junto a los papeles; Atoyatitlan: lugar de o
junto al río; Michtitlan: lugar de o junto a los pescados.

5. -pan: lugar en o sobre. Apan: lugar en el agua; Xalpan: lugar en la arena; Kalpan: lugar en las casas.

6. -apan: lugar del río de. Uexoloapan: lugar del río de los guajolotes; Amaapan: lugar del río del papel;
Xalapan: lugar del río de la arena.

7. -kan: lugar de. Frecuentemente se utiliza con la partícula hua que indica posesión. Koluakan: lugar de
los que tienen abuelos; Akaluakan: lugar de los que tienen canoas; Koyouakan: lugar de los que tienen
coyotes.

8. -k: lugar de. Tekoak: lugar de la serpiente de piedra; Atoyak: lugar del río.

9. -nauak: junto a. Kuaunauak: lugar junto a los árboles; Tochnauak: lugar junto a los conejos.

10. -ixko: frente a. Xalixko: frente a la arena; Tlalixko: lugar frente a la tierra; Tepetlixko: lugar frente al
cerro.

11. -tikpak: encima de. Tepetikpak: lugar encima del cerro; Yopaltikpak: lugar encima de las sillas;
Ostotikpak: lugar encima de la cueva.

12. -tanko: lugar a la orilla de. Atenko: lugar a la orilla del agua; Tiankistenko: lugar a la orilla del
mercado; Tlaltenko: lugar a la orilla de la tierra.

#126. TRADUCIR:

1. Xochimilko
2. Kochikalko
3. Xochitlan
4. Akaltsinko
5. Tochtlan
6. Tekoyotitlan
7. Tochtepek
8. Chilpan
9. Papaloapan
10. Papalotlan
11. Ostotikpak
12. Atikpak
13. Michapan
14. Mekakalko
15. Akaltonko
16. Papalotikpak
17. Metlaostok
18. Teokalko
19. Teokaltsinko
20. Tetlan
21. Xochikaltepek
22. Ystakmichuakan
23. Tekololkapan
24. Tekolotlan
25. Okuilan
26. Okuiltepek
27. Tonantsintla
28. Tonauak
29. Tlanauak
30. Chilan

#127. TRADUCIR. Algunos de los siguientes toponímicos tienen más


de una forma.

1. Lugar del cerro del mercado.


2. Lugar de la casita de madera.
3. Lugar de los que tienen petates negros.
4. Lugar junto a los petates viejos.
5. Lugar de la casa de fuego.
6. Lugar de la casa de madera.
7. Lugar del cerro de los quelites.
8. Lugar de las canoas nuevas.
9. Lugar junto al maíz.
10. Lugar del río de las mariposas blancas.
11. Lugar del cerro del maíz.
12. Lugar del cerro del comedor de gente.
13. Lugar de los que tienen papel.
14. Lugar de los cuatro.
15. Lugar del cerro de los zapotes.
16. Lugar del cerro de los venados blancos.
17. Lugar de la fruta.
18. Lugar del niño de las flores.
19. Lugar a la orilla de la arena.
20. Lugar del niño negro.
21. Lugar del río de los corazones.
22. Lugar de los coyotes.
23. Lugar del cerro de los magueyes.
24. Lugar de la luna.
25. Lugar de la iglesilla.
26. Lugar junto a la comida.
27. Lugar de la cuevita.
28. Lugar a la orilla de la cueva.
29. Lugar de los árboles.
30. Lugar de las siete serpientes.

#128. CONVERSACION:

Tajtli, nantli iuan Malintsin yaue Masatepek

1. Tajtli: Nechmoluilia tlakatsintli mostla kuakualtsin tiankistli motlalis Masatepek.


2. Nantli: ¿Mitsmoluilia kuakualtsin? ¿Monamaka xikaltin?
3. Tajtli: Ompa kuale se kiechuas tlen kinekis.
4. Nantli: ¿Akin mitstlatlaneutis kauayo? Amo tikpian tlen ika tiaskej.
5. Tajtli: Nias ika motajtsin. Uilis ajso kinekis techtlatlaneutis kauayo.
6. Nantli: Nechpaktia tiaskej; noijki Malintsin. Tejuantin tikixtiskej kimiltin.
7. Tajtli: San achi tepitsin niualas. Yau.
8. Malintsin: ¿Kampa ka kuaukali?
9. Nantli: Ompa, kampa kochi motajtsin.
10. Malintsin: ¿Tlen tlakuali niktlalis? Tikpiaj tlaxkali iuan tamali? Ualau in tajtli.
11. Tajtli: Onechmotlatlaneutili kauayo ika ipejpech.
12. Nantli: Ximokauayotlali, Malintsin. ouale tias intsalan kuaukaltin.
13. Malintsin: ¿Ipan ojtli titopapatlaskej?
14. Nantli: Kema. Yejuantin kuisaj itik altepetl.
15. Malintsin: ¿Tlen ojtli ipan tlaskej? ¿Ika Yejkantli?
16. Tajtli: Amo, ika opochtli. ¡Xikouepa yolkatl!
17. Malintsin: Auoli nikkuepa. Kineki kikas sakatl.
18. Nantli: Nikan ka se tlakotl ika tikmakas. Asij ipan altepetl. Kitemouaj kali.
19. Malintsin: ¿Kampa tikochiskej?
20. Tajtli: Niau niktemos kali.
21. Malintsin: Nonantsin, nikneki nikauayotemos ipan tetl. Temo Malintsin. ¿Kampa nikilpia in yolkatl?
22. Nantli: Ompa ipan inon kuauitl. Uilits inon siuatsintli ompa uala momatis kampa nikkouas nakatl.
23. Tajtli: Uilis ajso mitsmoluilis kampa kuale tikochiskej.

(de los apuntes del curso de R.H. Harlow)

#129. CONTESTAR:

1. ¿Akin kiluia kuakualtsin tiankistli motlalis Masatepek?


2. ¿Akin kineki kimatis tla monamakas xixikaltin?
3. ¿Kuale se kikouas tlen kinekis Masatepetiankisko?
4. ¿Itajtsin Malintsin kipia ikauayo?
5. ¿Akin kipia kauayo ika pejpechtli?
6. ¿Tlen tlakuali kipiaj Malintsin iuan inan?
7. ¿Akin mokauayotlalia ipan ojtli?
8. ¿Tajtli yau intsalan kuaukaltin?
9. ¿In ojtli Masatepek ika yejkantli noso opochtli?
10. ¿Kampa kauayotemo Malintsin?
11. ¿Kampa kilpia Malintsin in kauayo?
12. ¿Kampa kinekij kochiskej Malintsin iuan inan?
13. ¿Tlen kineki kikouas inan in Malintsin?
14. ¿Tlen itoka altepetl kampa motlalis tiankistli?
15. ¿Siuatsintli ompa ualau kimatis kampa mokouas nakatl?

#130. CONVERSACION:

Sr. Pérez: ¿Kenin


Lección XIX
#131. Posfijos de dirección.

Para indicar si la acción se realiza hacia el que habla ("hacia acá") o en una dirección contraria ("hacia
allá") existen las siguientes partículas que se pueden agregar a las seis personas del verbo.

Hacia acá. Para el presente y pretérito se agrega -ko. Para el futuro -kiu. Ni-kochi-ko: vengo a dormir. O-
ni-kochi-ko: vine a dormir. Ni-kochi-kiu: vendré a dormir.

Hacia allá. Para el presente y pretérito se agrega -to. Para el futuro -tiu. Ni-kochi-to: voy a dormir. O-ni-
kochi-to: fui a dormir. Ni-kochi-tiuh: iré a dormir.

Ejemplos:

1. Yeuatl okuikako = El vino a cantar.


2. In tlakatl omikiko = El hombre vino a morir.
3. ¿Kampa titekititiu? = ¿Adónde irás a trabajar?
4. ¿Titekititiu ompa? = ¿Irás a trabajar allá?
5. ¿Titekitikiu nikan? = ¿Vendrás a trabajar acá?
6. Nitlanamakako = Vengo a vender.
7. Onitlakouako = Vine a comprar.
8. Onitlakouato = Fui a comprar.
9. ¿Akin kinotsatiu? = ¿Quién irá a llamarlo?
10. Tikmakatiu in tomin = Irás a dar el dinero.

#132. TRADUCIR:

1. Tejuatl tiknamakako mokal.


2. Yejuatl kuikatiu.
3. ¿Yejuatl onechmakako ome tsatsapomej?
4. Nejuatl onikkouako se xitomatl.
5. ¿Keman tiknotsakiu motaj?
6. ¿Keman titlaxkalchiuako?
7. ¿Keman otitlaxkalchiuako?
8. ¿Keman titlaxkalchiuakiu?
9. Nejuatl nitlapouato.
10. Nejuatl onitlapouato.

#133. TRADUCIR:

Sasanili tochtli iuan koatl

#134. CONTESTAR:

1. ¿Akin okis itik itlakoyok?


2. ¿Tlen kinekia kikuas tochtli?
3. ¿Tlen kichiuaya tochtsintli ixtlauapa?
4. ¿Tlen okittak ijkuak nemia ixtlauapa?
5. ¿Kampa kinekia motlatis tochtli ijkuak chuala kiautli?
6. ¿Kimatia totochtli akin itik ostotl?
7. ¿Tlen mochiua tla se kipia kuali uapaualistli?
8. ¿Ijkuak kasik ostotesko, tlen okichiu tochtli?
9. ¿Tlen okilui in tochtli?
10. ¿Akin okinankili?
11. ¿Tlen okinankili in amokuali koatl?
12. ¿Akin opapatlak?
13. ¿Okalak tochtli itik ostotl?
14. ¿Tleka amo okinek kalakis tochtli itik ostotl?
15. ¿Akin okilui "¡Ye nias!"?
16. ¿Koatl okalak ostotl?
17. ¿Axkan kampa ka koatl?
18. ¿Axkan kampa nenemi tochtli?
19. ¿Axkan tlen kichiua tochtli ixtlauapa?
20. ¿Tlajtouaj ostomej?
Lección XX
Jose ihuan Petolo acih Mazatepec

1. Jose: Ompa ka kali kampa ka kauayo.


2. Petolo: ¿Ompa ika opochtli chantia motajtsin?
3. Jose: Kema, ximopanolti. Kitta itaj. ¿Kenin otimopanolti, notajtsin? Nikan tikatej.
4. Tajtli: Nejuatl kua11i. ¿Iuan amejuantin?
5. Jose: Kuali tikatej, tlasojkamati. Nomaikniu kineki kittas iluitl iuan san noìjki kixmatis tokal.
6. Jose (ika Petolo): Nikneki nikinteixmachtili notajtsin iuan nonantsin. Ika itaj iuan inan. Inin koyot1 itoka
Petolo. Ompa Mexijko notla tekiti.
7. Petolo: Senka nipaki nimitsmomachtia, notajtsin.
8. Tajtli: Uel paki noyolou san noijki.
9. Jose: Iuan nikan nonantsin.
10. Petolo: Nipaki niualau monauatsinko.
11. Jose: ¿Iuan nosijtsin kampa ka?
12. Nantli: Tokiti tlakualchiualoyan.
13. Tajtli: Amo kineki kixmatis tlakatl. Pinaua ipampa [amo] kimati tlajtos kaxtilankopa.
14. Jose (kinotsa isij): ¿Timonekiltia totlan tiualmouikas, nosijtsin?
15. Sijtli: Nejuatl amo nikneki ipampa nipinaua.
16: Jose: Kuali ka; nomaikniu guimati san tepitsin totlajtol.
17. Tajtli: Nikan tikpiaj se xalo neuktli. ¿Timonekiltia timitis?
18. Petolo. Tlasojkamati, nikis san tepitsin. ¡Mixpantsinko!
19. Tajtli: Ximoseuitsino. ¿Ok tepitsin?
20. Petolo: Amo tlasojkamati. Nejuatl amo niki ipampa nechkokoua.

(Basado en un texto de Hueyapan, Morelos, de los apuntes del curso de R. H. Barlow)

#136. Contestar:

1. ¿Akin chantia ika opochtli kampa ka kauayo?


2. ¿Akin Petolo?
3. ¿Petolo tlajtoua mexijkakopa?
4. ¿Kampa tekitij Jose iuan Petolo?
5. ¿Kampa chantia Petolo?
6. ¿Tajtli pinaua tlajtos maseualkopa?
7. ¿Akin amo kimati kaxtilan tlajtoli?
8. ¿Kampa ka isij Jose?
9. ¿Tlen kichiua yejuatl tlakualchiualoyan?
10. ¿Aqutn kipia se xalo neuktli?

#137 Traducir:

Se youali ipan Masatepek.

1. Nantli: ¿Ayamo anmonekiltiej anmokochitiskej?


2. Jose: Kema. ¿Kampa kuale mokochitis Petolo?
3. Nantli: Ameuantsisin anmopiliaj amopetlatsitsin ompa tlakualchiualoyan.
4. Jose: Moneki tiktlatlaneutiskej se tilmatli Petolo.
5. Nantli: Nikixtis se ipan itlapechtsin motajtsin.
6. Petolo: Tikochiskej uejkatika, nochi youali yuan nochi uatsintika.
7. Nantli: Aueli. Niktlakuiltis tletl kualkan. Man se kuali youali ximopanoltika.

Sekin kinotsa ipan kalakouayan.

8. Nantli: ¿Akin? ¿Akin ompa ka? Nias nitlatlapos.


9. Sr. Péres (kaltenko): ¿Amo anmolnamikiltiaj akikin tejuantin?
10. Nantli: Kema, nikilnamiki. Ximopanoltikan.
11. Petolo (ika Jose): ¿Akikin yejuantin?
12. Jose: Yeuantsitsin tomaikniuan. Ompa Amilko mochantiliaj.
13. Nantli: Ompa mopiliaj inka1.
14. Sr. Pérez (kalaki): ¿Amo anmopiliaj kampa tikochiskej san se youali?
15. Jose: Kema, notajtsin Pelex. Nikan timopilia mokaltsin.
16. Sr. Perez: Notlan ualuij nosiuatsin iun nochpoch.

Makuili jorapan.

17. Nantli: ¿Kenin anmouetstikatej? Niuala nitlakualchiuas.


18. Petolo: ¿Aueli tikochiskej ok tepitsin? Ok kualkan iuan achi seua.
19. Jose: Yotlanes. ¿Tlen tlakuali timochiuilis, nonantsin?
20. Nantli: ¿Anmonekiltiaj totoltemej? ¿Tikneki se tlatsoyolnili, Jose?
21. Jose: Ximotsoyonili totoltetl nopampa. ¿Tlen kipia xoktli?
22. Nantli: Atl posontika.

(Basado en un texto de Hueyapan, Morelos. De los apuntes del curso de R. H. Barlow)

#138. Contestar:

1. ¿Kampa kochiskej Petolo iuan Jose?


2. ¿Kipiaj itilmaj Petolo?
3. ¿Kampa ka se tilmajtli?
4. ¿Petolo kineki kochis san tepitsin?
5. ¿Tlen kichiua nantli kualkan?
6. ¿Kampa ka tlekuili?
7. ¿Akin ualas youalpan?
8. ¿Tlen kinekij tlakatl iuan isiuau?
9. ¿Amo kochis ok tepitsin Petolo? ¿Tleka?
10. ¿Tlen kikuaskej kualkan Petolo iuan Jose?

#139. Traducir:

Itaj in Jose ipan Ejekatsinko.

1. Petolo: ¿Akin ouala yalua? Amo nikilnamiki.


2. Jose: Se tlakatl ika isiuatsin iuan ikpoch.
3. Petolo: ¿Tlen itoka?
4. Jose: Itoka señor Pelex.
5. Petolo: ¿Kampa ka axkan? Amo otlakuaj totlan.
6. Nantli: Oyajkej siuatsintli iuan ichpochtli teopan.
7. Jose: Oyajkej xochimanaskes san kualkan.
8. Nantli: Onikittak teopixki ompa kiauak teopantsinko.
9. Jose: ¿Otimoittili? Noijki mayordomotin okitlalikej kastiyokuauitl.
10. Petolo: ¿Yopeukej mijtotiskej? Nikan chantiaj mijtotianimej?
11. Jose: Amo, chantiaj ompa Atenko.
12. Petolo: ¿Kampa otipanokej ojpan yalua?
13. Jose: Kema, kampa otimopanolti. Onimitsilui.
14. Nantli: Ompa Atenko kinchiua tepalkamej. Kinnamakaj xoxoktin iuan xalotin.
15. Jose: ¿Oasiko notajtsin?
16. Petolo: ¿Kampa ka?
17. Jose: Omotlanamakilito.
18. Petolo: ¿Tlen monamakilia? ¿Ajso tilmajtin noso xoxoktin?
19. Jose. Omonamakilito kaxtin.
20. Petolo: ¿Achi uejka?
21. Nantli: Ompa Ejekatsinko intsalan tepemej.

Asi tajtli.

22. Tajtli: Yoniuala.


23. Nantli: ¿Yotiualmouikak? ¿Nochtin kaxtin otimonakili?
24. Tajtli: Amitla oniknamakak ipampa kiauitl nochi in tonali.
25. Nantli: ¿Amo okinekkej siuamej kaxkouaskej?
26. Tajtli: Amo. San nenka nopan. otlayouak. Onoseuiko.
27. Nantli: Ximotlalitsino ompa tlekuilnauak. San achi tepitsin titlakuaskej.
28. Tajtli: Mostla namechmoluilis tlen onikittak tiankisko.
29. Nantli: Axkan amo kikixtiskej xanto ipampa kiauitl.

(Basado en un texto de Hueyapan, Morelos. De los apuntes del curso de R. H. Barlow)

#140. Contestar:

1. ¿Kampa oyajkej kualkan siuatsintli iuan ichpoch?


2. ¿Tlen okichiukej teopantsinko?
3. ¿Tlen okitlalikej mayordomotin kiauak?
4. ¿Akin mijtotia ipan ini uey tonali?
5. ¿Chantiaj nikmn mijtotianimej?
6. ¿Kampa oya itajtsin in Jose?
7. ¿Tlen kinamaka yeuat1 ipan altepetl Ejekatsinko?
8. ¿Ejekatsinko uejka ka?
9. ¿Kampa ka Ejekatsinko?
10. ¿San nenka oya tajtli ompa Ejekatsinko?
11. ¿Sisiuamej Ejekatsinko okaxkoukej?
12. ¿Tleka?
13. ¿Kineki tajtsintli seuis?
14. ¿Kampa moseuia tajtli ichantsinko?
15. ¿Tlen okittak tiankisko Ejekatsinko? ¿San kiauitl?

You might also like