Say!

: 6

YII: 1990

l\IARMARA tJNiVERStTES! FEN -EDEBtvA'T FAKULTESt

TORKLOK ARASTIRMALARI DERGISI

I AYRI BASIM]

istanbul - 1991

tzN-t SEFlNE DEFTERLERt

.

VE,

KARADENtZ'DE RUSYA lLE neAREr YAPAN DEVLET-t ALtYYE TiiOCARLARI 1780-1846

lDRtS BOSTAN *

K artuieniz'in. Uluslararas: Ticarete Aczlmasz

Tarih boyunca deniz ticareti bakimmdan onemli bir yere sa .. hip olan Karadeniz, XV. asnn sonlarma dogru tamamen Osmanh hakimiyetine girince, b61gedeki uluslararasi ticaret onemlnl kay .. betti ve bu denizde giderek sadece Osmanh bandirah gemiler ile ticaret yapilmaya bastandi'. Ozellikle XVII. yUzyllda Ka;radeniz' de ticaret Tiirk denizcileri taranndan ve Osmanli teknelerlyle ya .. pilmaktaydr'. Bn yuzyilm sonlarmda Karadeniz'e inmek Icin Osmanlilarla savasmaya baslayan Rusya, ilk dera 173,9 Belgrad ant .. lasmasma gore Osmanli gemilerlyle ticaret yapabilme hakkma sahip oldu, Rusya'nm yiizYlla yakm suren mucadelelerden sonra 1774 Kii~tik Kaynarca antlasmasiyla elde ettigi Karadeniz'de tlcaret yapma hakki bu denizi bir Turk i.~ denizi olmaktan ~akard1. Osmanli Devleti, bu antlasmanm onbirinci maddeslyle Rusya ge-

:$ Dr. Marmara ttniv-ersitesi, Fen~Edebiyat, Fakiiltesl.

1 Karadenlz'in yabancl devletlere .kapatilmasr konusunda kesln bir tarib vermek mumkun deg-lldir. Bu. konuda bazr farkh gorii§ler i~in bk. H. S. Kil· tiikQglu, «X1X. ¥"tizYllda Trabzon Ticaret1», Birinci Tarih Boyunca Ka.radeniz Kongres'i, 'Bildirileri;o 13-1"1: E'kim 1986} Bamsun 1988, s. 97-98. Osmanhlar za .. mamnda K.aradeniz'de yapilan tlearet ve Karadeniz'in ch§ tlcarete kapatilmasr i1e ilgili olarak g-eni§ bUgi igm bk. HaUl Inalcik, «The Question of the Closing of the Black Sea Under the ottomans». A:rkheion PQntou,1. Athens 19-79, s, 74-110 •

. 2 R. Mantrnn, 17. Yil.zydm lkinci Ya.rmmla lstanbulr (~ev. M. A. K11u_:bay ..

E. Ozcan), Ankara 1986, II, 97.

22

IDRtS, BOSTAN

milerinin Akdeniz'den Karadeniz'e ve Karadeniz~den Akdeniz'e gecmesine izin vertyordu-. Aynahkavak Tenklhnamesi- (1779) He Karadeniz'deki ticari imkanlari biraz kisrtlanmak istenen Rusya, ~ok gecmeden Karadeniz'in kuzey kiyuanndaki bazi topraklan i§gal ederek durumu lehine cevirmeye cahsti, Nitekim, 1739 Belgrad antlasmasiyla Azak, 1783'te ise Kmm Rusya topraklarma katildi. ,1788'de Ruslar Ozl1'Yu i§gal ettiler ve Ya§ antlasmasiyla (1792) Bug ve Dinyester nehirleri arasmdaki araziyi ele gecirdiler", Bbylece Rusya Karadeniz'in kuzeyinde pekcok toprak elde et .. mis oldu. Osmanh Devleti ise buna karsilik Arahk 1782'de Rusya He Imaaladigi ticaret antlasmasmda onceleri kendi miilkii clan ve artik Rusya'nln idaresine gecen bu limanlardan zahire satin al .. maya gelen Osmanh reayasma musaade edilmesi sartim kabul et-

3 H. Inalcrk, «1mtiyAzAt», Encyclopaedia oj Islam», III, 1186. Antlasma metni igin bk. Ba§lbakanl1k Osmanl1 AI1Iivi (BOA). Diivel-i Ecnebiye Deften (Rusya), nr. 83, s. 145-15,2. Bu donemde Rusya ticaret gemilerinin Akdeniz' den Karadeniz'e gecmek igin izin aldiklarma dair ilk kayrtlar' 1188 (1774) tarihinde baslamaktadrr. Istanbul bogazmdan geQi!;l ile ilgili bazi 1zn-1 seflne hilkfunleri Duvel-i Eonebiye Defterleri (nr, 84, s. 117, 148 vd.)'nde yer almaktadir, OsmanlrDevletlnin Rusya 11e Ugili siyast ve ozellikle ticart ili§kilerine l§lk tutacak olan ve Rus ticaret gemilerinin Akdeniz ve Karadeniz'e ge~i.§lerl ile llgili izn-i serine fermanlanm ihtiva eden defterler sunlardrr.

BOA. Diivel-i Ecnebiye Tasnifi, nr, 84, sene 1134-1190. BOA. Diivel-i Ecnebiye Tasnifi, nr. 85, sene 1190-1200. BOA. Diivel-i Ecnebiye Tasnifi, nr, 86. sene 1200-1212. BOA. Diivel-i Ecnebiye Tasnifi, nr, 87, sene 1212-1215. BOA. Diivel-I Ecnebiye Tasnifi, nr. 88, sene 1215-1221. BOA. Diivel-iEcnebiye Tasnifi, nr. 89, sene 1221-1233. BOA. tzn-i Sejine Dejterleri, nr. 7, sene 1233-1238. BOA. Dilvel-i Ecneblye Tasnlfi, nr, 90, sene 1238-1245. BOA. Diivel-i Ecnebiye Tasnifi, nr. 91, sene 1245-1317.

Bunlardan bilhassa tzn-i Se!ine Deiteri, nr. 7'deki defterin hemen tamami bu hiiktimlerin kayitlarim ihtiva etmektedir.

4 Aynabkavak Tenkihnamesl'nfn altmci maddesiyle Rus Ticaret gemilertnln tonaji tahdid edilmek istendi. Buna gbre en bi.iyiik Rus ticaret gemisinin 16.000 klle (= 8000 kantar _; 26.400 puta = 27.000 kg) olmasr kabul edildi (BOA, Dilvel-i Ecneb1ye, nr. 83, s. 155-156).

5M. C. Baysun, «Azak» , 18Utm Ansiklopedisi, 2, 8tl; A. Decei, «Karade~ niz» , ts; 6, 245. Krrim, Taman ve Kuban'm Rusya'ya ilhak edildigt 17&4'de tstanbul'da irnzalanan hir antlasma ile OsmanlIlar tarafmdan da kabul edlldi (H. Inleik, «Krrmi», JA~ 6, 752).

tzx-t SEFtNE DEFTERLERt

23

tirdt". Rusya'nm Karadeniz'de siyasi ve ticari haklar elde etmesi iizerine Babialiye muracaat eden Avusturya da ticarete katilma musaadesi temin etti (1783) i.

Rusya'mn Karadeniz'in kuzey kiyilarmdakl topraklan ele ge~irmesinden sonra buralarda ~e§itli limanlar kurdugu gorulmektedir, Bunlar arasinda 1769'da kesin olarak Rus haklmiyetine gi .. renTaygan, Katerina taranndan 1778'de Dinyeper nehrtnln agzinda kurulan Kerson ve 1794'de Hocabey yakmmda yeniden insa edilen Odesa liman sehirleri onemli bir ticaret §ehri olarak yer almaktadir' .

,

Rusya'nm bu ve benzeri limanlanmn gelismesi ancak Kara-

deniz'ln uluslararasi ticarete acilmasryla mumktm olabilirdi.iBu sebeple Rusya, kendi bayragi altmda diger devletlere Karadeniz' de ticaret yapma imkaru vermeye basladi.

Rusya ve Avusturya'nm Karadeniz'de ticaret yapma hakki elde etmeleri diger buyuk devletleri de hareket gectrdi, C;ok· geemeden 1802'de Fransa ve ingiltere serbest ticaret yapma hakkim aldilar-, Bu devletleri Sardinya, Danimarka ve ispanya .gibi (uger Avrupa devletleri takip ettiler. Boylece uluslararasi ticareteacilan Karadeniz, onceden oldugu gibi bundan sonra da Osmanli Devleti icin onernini korumaya devam etti ve yeni gelismelere sahne oldu.

6' Cevdet Pasa, Ta,rih, Istanbul 130H, II, 382.

7 Pasarotca antlasmasi (1718) He Avusturya ttieearma emtiasmt TUna; iskelelerine getirmesi ve orada Osmanh gemilerine yi1kleyerek tstanbul'a ta§lImaSl mtisaadesi verildigi halde bu antlasma hiQ uygulanmayarak hiikfunsUz kalrms ve Avusturya ticaret gemilerine Karadeniz'de ticaret yapma ve Istanbul bogazmdan gecme izni yeniden 1197 (1783,) 'de verllmtsttr (Cevdet .Paga, Tarih~ II, 283).

8 Patricia Herlihy, Odessa.' A Hi8tory 1"194-1914, Cambridge (Mass.), 198.6, s. 4, 7, 104:. Bu §ehirlerin 1817-1819 yrllarr arasmdakl durumlan hakkmda bk. P. Minas Bljl§kyan, Karadeniz K1,YUaTt Tanh ve OograjYfJ81, 181'1-1819, (terc. Hrand D. Andreasyan), Istanbul 1969, s. 90'-91, 101.

9 Bu konuda Ingtltere ve Fransa ile Osmanh Devleti arasmdaki muzakereler i,gin bk. Cernal Tukin, Osmanh tmparatorlujju Devrinde Bog@lar M 6:;' ~ setee«, tstanbul 1947, s. 90-100. tnalClk,tmtiyd.zd.t, s. 1186,. Karadeniz ttearetmm tngiltere ic;;in onemt konusunda bk. AU Ihsan Ba~§, «Ruslann Karadeniz'de YaYllmasl Kal"§lsmda tngiltere'nln Ticart Endl§eleri», Turkiyttnin 80'syal VEl:' Ekonomik Tarihi (10"l1~1920) J Ankara 1980, s, 211-214.

24

tDR!S BOSTAN

K aradeniz' de osmasu: Ticareti

Genelde Osmanll deniz tasnnacihgma esas alan ~e§itli ihti .. yag maddeleri iginf:le en onemd yeri hig §uphesiz yiyecek maddeleri te§kil ediyordu ve bunlar arasmda hububatm farkh bir yeri vardi, Bu sebeple Karadeniz'deki Osmanh ticarl faaUyeti buyUk (il~iide: bug-day ve benzeri zahlrenin temini He ilgili olarak gereekIesmekteydi, Karadeniz'de hububatm temin edilcligi aSllbolge Tuna havzasi ile Rumeli ve Anadolu sahillerinin hinterlandt idi. thtiya~ olan bu hububatm istanbul' a tasmmasi ise deniz yoluyla oluyordu=. XVIII. yUzYllda Karadeniz'de ticaret yapan osmanh deniz tiiccarmi Uti grupta incelemek mumkundtir. Bunlardan biri Istanbul"un ihtlyaca olan bugdayi tasiyan ve Devletle sozle§meli olarak ~ab§an Kapa.n Tilccarz, digeri serbest ~all§an miite§ebbis tuccar idi,

Karadenlz'den ozellikle Tuna ve havalisfudeki iskelelerden Unkapanma (Kapan-l dakik) zahire tasimak i~in devletleblrtakun §artlar dahi1inde sozlesme yapan bu gemilere kapan-z dakik sefayini veya kapantn defterli sefayini dentliyordu=, Bu gemiler ~gerlerinden farkh ve imtiyazh kabul ediIiyor ve .iskelelerde diger gemilerden once yuk alabiliyorlardJ.. Yine bu gemilerin kapan taranndan tasdikU bir listesi istanbul bogazmda gumruk g5revlisi alan Kavak Ustasi'na verilerek donu§lerinde beklememeleri igin kolayhk saglanlyordu. Ayrica kapan gemisi olduklarmi g6steren bir i§aret tasimalarina da izin veriliyordu 1&.

10 tstanbul'un la§esinin esasmi te~kil eden hububatm temini He Ugill olarak geni~ bUgi tgin bk. Liltfi Gii~er, «XVIII. YiizYll Ortalarmda lstanbul'un ia§esi i~in Liizumlu Hububatm Temini. Meselesi», l1ctisat FakiLltesi Meomuas1J XI, lstanbul 1949-1950, s. 397-416.

11 Nitekim 1755'de Devletle geml sah1pleriarastnda yapuan bir sBzle~" mede 56 tUcca,t' '120 gemisinl bu i§e tahsis etmi~tir (L. Gilger, ayt~t makaZeJ s, 399).

12 'Ancak bu gemllerln relsleri getirdikleri yiikti Anadolu sahllIerine go .. tiirmeyecekletinikefil g6stererek ta.ahhiid ediyorlardl. Li1tfl Gu.ger, makalesinde (s, 399-400, 411-412) Zahire Muhimme Defterlerlnden istifade lIe bu konuya l§lk tutmaya c;all§rn.l§tlr. Kapana dahil olmayan serbest tuccarm lstedig"i tak .. dirde zahtre ta§lyabilecegl ve §artlarl konusunda bk. L. Gtic;er:, ayn~ ma'kaleJ s. 403-404, 415--416.

tZN~l SEFiNE DEFTERLERt

25

XVIII. yiiZYlltn sonlarma dogru Rusya'nm Karadenlz'In kuzey sahillerlni ele geeirmesiyle bu bolgede ticaret yapma dii§Unceslnin serbest Osmanh tucearlari taranndan benimsendigi gorul .. mektedir. Ozellikle Akdeniz'deki adalarin reayas; olan ve deniz ticareti ile ugrasan rumlar buna talip. olmaktaydilar, Bunda Rusya'mn kendi Iimanlarmdan ticaret yapilmasim istemesi ve rumlari iilkesine celbederek himayesine alma du§~ncesi asil rolii oynuyordu. Osmanh Devletinde, deniz ticareti ile ugrasan ve Rusya Ile ticaret yapmak isteyen gemi sahipleri bir baska devletin topraklarma gideceklerinden istanbul Bogazlndan gecmek i~in izin almak ve antlasmalarda belirttlen sartlara uymak mecburiyetin-

de idiler. -

len-i setme Emri ve buauarm kaydoldugu

len-t Setine Detterieri .

Bir geminin sayruseferi ig.in verilen, miisaade· demek alan izn-i sefine, istrlah olarak ·Qanakkale ve Istanbul oogazlanndan ge~ecek gemilere verilen gidi§-donu§ rniisaadesi demektlvve Kara yolu i~in alman yol hiikmti veya murur tezklrestntn kar§lllglYch.

~Hiphesiz izn-i serine emirleri yabanci ve yerli tuccar gemileri i'~in veriliyordu. YabanCl gemilerin tabi oldugu statu 0 devletlerle yapilan antlasmalarla belirlenmekteydi. Yabancr devlet bayragr altmda ticaret yapan. gemilere veri len izn-i sefinelerin kaydedilcligi bazi defterler gunumuze intikal etmistir. Bunlardan Rusya tuccarma verilenlerin bulundugu Basbakanhk Osmanh Ar§ivi -Dilvel-i Ecnebiye Tasnitindeki sekiz defter 1721-1817 (1134-1233) ve 1822-1899 (1238-1317) senelerl arasnu Ihtiva etmektedir-'. Bu defterlerde izn-i serine hukumleri ile birlikte kara yoluyla seyahat edecekler i~in verilen yol hukumleri ve Rusya ile ilgili diger meseleler bulunmaktadir. izn-i setine Deiterleri Tasnifinde yer alan ve 1818-1822' (1233-1238) tarihleri arasmi ihtiva eden ve bu

13 tzn~i serine vesikasmm almmasr igin bir de hare odentyordu. M. Zeld Pakalm, ilk serine haremm Fatih tarafmdan Rumelfhlsarr'nm In§a edUdi~ 856 (1452) senesinde almdigrm kaydetmektedlr (OsmanJt Tank D-eyimleri ve Terimle.ri BozlilijuJ tstanbul 1971, II, 109).

. "_.

14 Bk. not 3.

26

tDRtS BOSTAN

seriyi kronolojik olarak tamamlayan defter ise tamamen Rus tuccarmm bogaaiardan ge<.;i§ iznine ait .hukumlert ihtlva etmekte .. dir". Rus tuccar gemilerinin Akdeniz'deki ticaretleri sirasinda Cezayir korsanlanna kar§l korunmasim emreden. pekg:ok hilkm.li de ihtiva eden bu defterler RusyaJnln deniz ticaret tarihi bakimmdan son derece onemll kaynaklardir. Rusya'ya, ait defterlerde ilk izn-i sefine emri KiiCiik Kaynarca antlasmasmm Imzalandigr 1774 senesine aittir ve Karadeniz'e gecmek isteyen Akdenls'deki. Rus ticaret gemilerine verilen izinleri ihtiva etmektedlr=.

ingiltere j<.;in tanzim edilmi§ hir izn-i sefine dettert ise Diivel-i Ecnebiye Defterleri arasmda olup 1821-1840 (1236-1258)' yillarim ic;ine almaktadir=,

Yabancl devletlere alt Izn-I Senne Defterle_rinde kaYlt~l fermanlar gemi ve reisinin ismi ile hangi limandan yuklendigi, nereye gtdecegi, ta§lwgl emtianin cinsi, mikdari ve varsa yiikiinii devredecegi diger ecnebi gemiler gibi hususlari ihtiva ediyordu. Mesela, ingiltere defterinden anlasildigma gore 1820'lerde" en fazla tasman mal basta bugday olmak were tuzlu balik, kuru ot, sigrr derfsi, havyar, tutun, kahve, limon, portakal, ham demir, kereste ve g.e§itli dokuma mamulleri idi ve yiiklerini ekseriyeUe Hocabey ve Taygantdan ahyorlardi. Yabanci devletlere ait bu def .. terler yardmnyla istanbul ticaretinin hacmi hakkmda bilgi sahtbi olmaktayis". Ancak izn-i sefinelerde ekseriya gidecekleri timan bulunmadigmdan ne kadarmm yiikiinii Istanbul'da bosalttigi bilinmedigi gibi bir Osmanl1 Limanma mi yoksa Avrupa'ya .nu gtttigi de anlasilamamaktadir,

Osmanll tebeasi olan tuccara gelince Kapan'a bagh olan ge .. miler i<;in toplu bir defter tutularak herbiri kaydediUyor ve ,gidi§ .. donuslerinde bu defterlere gore kontrolleri yapllabiliyordu. Ancak kapan tuccan sadece Tuna bolgeslndeki Osmanh iskelelerine gldebllmekteydi, Kapan tuccan olmayan diger Osmanl1 gemilerf Ise,

15 BOA. izn-i Befi'n6 Defterleri~ nr. 7.

16 BOA. Dtivel-t Ecnebiye, nr. 84, s. "117.

17 BOA. Diivel-I Ecnebiye, nr. 37. Bu defterdeld bilgilerin bir kismmm deg-erlendirildiki btr lisans tezl igin bk. Mehmet Karlal, 1821-18~5 istanbul"

Ticareti~ t.n. Edebtyat Falc. Tarih Seminer Ktb. nr. 8526. "

]8 M. Kartal, aym tee, s. 1~78.

rzx.t SEFtNE DEFTERLER!

27

ticaret icin Karadeniz'deki Rusya Iimanlarma gitmek veya Akdeniz taranna gecmek istediklerinde bogazlardan gec;i§ izni yani izn-t sefine rermarn almak mecburiyetinde idiler. Bugiin elimizde, Karadeniz ve Akdeniz'e gidecek Osmanh reaya gemileri icin verilen izn-i sefine ferman suretlerinin kaydedildtgt dokuz defter bulunmaktadir>, 1780-1846 (1194-1262) yillari arasmda musluman ve gayr-i muslim Osrnanli tebeasi He ilgili bogazlardan gec;i§ izinlerini ihtiva eden bu derterler, OsmanlI denlz tasimacihginm tabi oldugu sartlan gostermesi bakimmdan oldukca onemltdir, Yine bu defterlerde yer alan htikum suretlerinden gemi .reislerinin nereli oldugunu ve adim, gemi turunu, Ictnde bulunangemicilerin sayisim, musluman mi gayr-l muslim mi oldugunu, ta§ldlgl yukun cestdmt, bu yiikfi. nereden aldigim ve nereye goturecegini ogren~ mek miimkiin olmaktadIr. Karadeniz'e geCi§ icin verilen fermanlardan anlasildigma gore defterler sadece Rusya iskelelerine giden tuccar icin tutulmustur. Elimizde mevcud izn-i sefine defterlerinden ikisi Akdeniz'e gegi§ musaadesi isteyen huktimlerl ihtiva et .. tiginden biz burada sadece Karadeniz'e giden gemilerle ilgili olanIanni degerlendirmeye eahstrk.

len-t Setine Fermanlannzn Hasirlame: ve Ticaretin Tabi Oldugu $artlar

Devlet .. i Aliyye reayasi olup OsmanlI bandirasi tasiyan gemi sahiplerinden Rusya'ya gideceklerin bogazdan gecebilmek icln aldiklari fermanlann hazirlamsi bazi kurallara gore gercekleslyorduo Tesbit edebildigimiz Evahir-t Zilka'de 1194 (17-27 Arahk 1780) tarihli ilk izn-i sefine belgesine gore muamele su sekilde tamam-

19 Bu izn-i sefine defterlerinin dokumu §6yledir:

Izn-i Sefine Dejteri, nr. 1, 1194w1211 len-i Beline Dejteri, nr. 2, 1211-1261 Izn-i Setine Dejteri, nr. 3, 1219..;1227 lzn-i Be/ine Deiteri, nr. 4, 1220-1262 izn-i Sefine Dejteri, nr. 5, 1227-1238 izn-i Bejine Detteri, nr. 6, 1227-1245 lZ11-i Befine Defteri, nr. 8, 1238-1262 lzn-i settme Deiteri, nr. 9, 1242-1259 tzn-i Sejine Detteri, nr. 10, 1245-1260

28

tDRtS BOSTAN

lanmaktaydi. Genellikle bir tuccann -ki bu cogunlukla rus, bazan diger mustemin tuccar idi20 ... kiraladigi reaya gemisinin reisi once Divan-l Hiimayun'a ge(!i§ izni isteyen bir arzuhal sunuyordu. Bu .. nun uygun gorulmesinden sonra istanbul'daki Rusya elcisinden pasaport ahmyor ve pasaporta gemideki reis ve mellahlar (gemici) kaydediliyordu. Bu i§lemlerin tamamlanmasmdan sonra istanbul Giimrtik Emininin kontrolii ve bilgisi altmda gemiciler, mutlaka geri doneceklerine dair birbirlerine, gemi reisi de hepsine kefU oluyordu. Aynca gemi reisi kendisi i\!in IstanbuI'da oturan giive .. nilir bir kefil bulmak zorunda idi. GiimrUk Emininin i§lemlerin tamamlandigmi bildirmesi iizerine gemi reisine ge.;i§ i~in izn-i serine emrl veriliyordu. Bu emirler Istanbul Gumriik Eminine, Anadolu, 0 zamanki adlyla Bahrisiyah ,Kavaglnda gemileri kontrol etmekle gorevlt Liman NaZln'na ve Kavak Ustasi'na hitaben yazihyordu. Gemi, Kavaga geldiginde Nazrr ve Kavak ustasi taranndan kontrol ediliyor, i~inde ihraci yasak alan mal ve pasaportta kayith gemicilerden baska reaya bulunmamasma dikkat edtllyordu, Bu fennanlar bir defa i~in gecerliyd! ve donu§te geri almarak muhafaza olunmak icln Divan-l Hiimayun Kalemine gonderillyordu=.

1787-1792 yillari arasmda Osmanh-Rus harbinin vuku bul .. masi Karadeniz'e gemi ~lkl§lnl engelledlginden Rusya ile ticaret yeniden Nisan 1792'da basladi=, Bu yeni donemde daha once sa ... yilan 90k az olan musluman tuccarlar da Rusya tle ticaret yap .. maya talip oldular. Bunun uzerine Haziran 1793'de Karadeniz'e c;lkl§ sartlan yeniden dtizenlendl. Kapudan-l derya KiiC;i.ik Huseyin Pasa bu konuyu erbab-i vukuf (uzmanj larla gorii§erek flu §ekilde karara bagladi, Miisluman tuccarm gemilerindeki tayratarm

20 Mesela, tzn-i Be/ine Dejieri, IU'. 1, S. 2, 5;· 12r15 vd. iginde yilk bulunan gemiler ekseriye Kumkapi ve Arnavudkoy'de demirliyorlardi.

21 tzn-i Be/in.e Defteri,nr. 1, s. 2, 16. Defterin tamarmm otusturan hUkuro 'suretlert de bu mealdedlr. BOA. Cevdet-tktisat tasnifinde bu §ekilde gemi relslerfne verilmls ve sonra donu§te gemi reisi tarafmdan iade edilmig pek~ok ferman bulunmaktadlr. Bunlardan Evarur-l Zilka Ide 1200/14-24 EyliU 1786 (BOA. Cev-Iktlaat, nr, lR66) ve 27 Zilhicce 1207/5 Agustos 1793 (BOA. OevThtisat, nr. 193,9) tarihli olanlarun zikredebiliriz. Bu fermanlarda germ retslnden gemisini ecnehiye satmarnasi konusunda da soz alrmyordu,

22 lzn-i Sef£ne Deiter«, nr. 1, s, 66.

!ZN-t SEFiNE DEFTERLERt

2!J

musluman olmasi, sayet gayr-l muslim varsa gemi sahibi ve reisin onlarin doneceglne kefil olmasi, daha once de oldugu gibi kapan tuccarinm bu ticarete dahil edilmemesi,birdefa verilen izn-i se~ fine Iermanlaruun geri almmayarak gecerliligini surdurmesi gerekiyordu=. Gereekten bu duzenlemeyi takip eden senelerde Rusya'ya giden muslurnan tuccarlara ait igernilerde artis olmustur,

Gayr-l muslim teb'amn Rusya'da kalabilecegi endisesi, Osmanh Devletinin tiiccar gemilerindeki tayfalar icin yeni esaslar getirmesine sebep oidu. Nitekim, Safer 1209 (Eyliil 1794) tarihli fermanda goriiIdtigu gibi daha once gemi reisinin 'kefaleti yeterli iken, bu tarihten itibaren adalarda oturan reaya icin kendi ikamet ettikleri adanin kocabasilari taranndan kebir ada miihriiyle muhurlenmis ve rumca yazilrrus kefalet istenmeye baslandi=.

Izn-I Sefine ferrnanlan verilirken gerekli sartlarm yerine getirilip getlrilmediginin kontrolii oncelerl Gurnruk Emini'ne .ait iken daha sonralari Tersane ve Giimriik Eminlerine birakilmaya baslandi=. Osmanli Bahriyesinde birtakim yenilikler yapmaya calisan Kii<;iik Hiiseyin Pasa zamarnnda ise bu gorev onun uhdesine verildi ve Karadeniz'e gidecek tiiccann izin islemlertnln ikmali 'I'ersane'ye havale edildi=. Ancak Rusya ile ticarete ruhsati olmayan kapan tuccannm da bu i§e tesebbus etmesi tizerine sartlarda

23 Kapudan Pasa Vekilt ve Tersane-i Amirc Emini Osman He GUmrUk Emini Seyyid Mustafa'ya Elva srt-t Zilka'de 1207 (19-2!) Haziran 1793) tarihi.nde gondertlen htlkum : BOA. Miihimme Deiteri, 199, s. 263-264/795. Izn-i sefine emir'lerlnin devamlt gidip-geJecek §lckilde dttzenlendlgine dair Evaslt-l Safer 1209 (6-16 Eyli.il 1794) tarihli hiiktirn : izn-i Se/zne Dejteri, nr. 1, s. 107.

24 Elvasrt-r Safer 1209 (6-16 Eyltil17S4) tarihll Liman NAzlrma ve GUmruk Eminine gonderllen hliktim : 1:~n-i Be/inc Deiteri, nr, 1, s. 107. 24 Zilhlccel211 (20 Haziran 1797) tarihli izn-i sefine emri Icin Tersane ve GUmriik Emini tarafmdan diizenlenen I'Iam : BOA. Cev.-Iktisat, nr. 64,. Kef6..let Jmgldmdaki bllgller, Tc.rsfi.ne ve Gumriik defterlerine kaydolunuyorlardi. 12 ~evval 1215 (8 Mart 1801) tarlhli izn-i sefine fermam : lzn-i Se/ine Dejteri, nr. 2, s. 3.

25 24 Zilhicce 1211 (20 Haziran 1797) tarihli izn-t serine muamelesini gosteren evrak: BOA. Cev-Iktlsat, nr, 64.

26 27 ~a'ban 1216 (2 Ocak 1802) tarihli Izn-i sefine emrtnc Ait muameleli evrak : BOA. Cev-iktisat, nr. 71. Ktic;iik Hi.iseyin Pasa'nm faaliyetlertJle ilgili olarak bk. Nejad Goyiinc;, «Kapudan-t Derya KtiQuk Hiiseyin Pasa», Tarih Derg-iHi, II/3-4, istanbul 1'952, s. 35-50. Kapudan-l deryalarrn bu sorumlulugu daha sonra da devam etmistir (Cev-Bahriye, nr. 7172).

·30

tosrs BOSTAN

yine degi§ikIik yapilmasi gerekti. Kapan tuccannm Rusya'ya git .. mesi Kapan'a gelen hububatta azalmaya sebebiyet vereceginden 9 Muharl'em 1220 (9 IV 1805) tarihli bir fermanla Karadeniz'e ge~i§ izni h;in yapilan muracaatlarm Zahire Nit.zlrl'na havale edil .. mesi ve boylece geminin kapan gemisi olup-olmadigmm anlasilmast istendi. Bu Islemlerin tamamlanmasmdan sonra Tersane'ye havale edilmesi ve diger i§lemlerin yerine getirilmesi em.redildi. Yine bu fermanda, onceki izn-i serine emirleri devamh gecerli oldugu halde bu tarihten itibaren bir defa icin geeerli oldugu ve' donu§ siiresinin ii.~ ayi gecmemesi sart kosuldu. izin surest ii~ ay oldugundan Hububat NaZltl her ii~ ayda bir kayitlan inceliyecek geri gelmeyen izn-i sefine rermanlanm takip edecekti=.

Osmanh Devleti, Rusya'ya gidecek tuecara sadece zahire getirrnek sartiyla musaade ettiginden Karadeniz'deki Osmanli topragl clan bolgelerden zahire almmasim onlemek ve Kapan gemilerinin Rusya'ya gitmesine mani olmak ~gin yeni bir sart daha

. getirdi. Buna gore ticaret Ictn izin verilen tuccar yiik aldiklari Rusya iskelelerindeki zabitten yi.iklerinin cins ve miktanm belir .. ten bir kontrat alacaklar ve yiiklerini pasaportlanna i§letecek .. lerdt=.

len-i seiine Fermanlann'ln Al'lnma Suresi

izn-i serine fermam almak igin yapilan mtiracaat ile i§lemle~ rin sonuclanmasi arasmda gecen zaman farklI idi. Mesela bu su ... renin 1802 (1216) senesinde 4-6 gtm=, 1804 (1219)'da dokus=,

27 };m~i Se/tne Deiters, nr. 2·, s. 2, 194. 1 Receb 1229 (19' Haziran 1814) tarihli Kapudan Pasa Vekili ve Tersane Eminine gondertlen hilktlm : izn~i SeHne Deiteri, nr. 2, s. 242-243. 12Z0/1805'ten itibaren izn-t sefine fermanlarmm otr defa iCin gegerli oldugu ve 6n.ceden verilenlerin toptandigi g?liilme~tedir. Nitekim, 1210 (1.796)'dan sonraki htiktim suretlerintn ilzerindeki eBattalda hlfz olrnustur, Ra 220.» kayitlarmdan bu donemde verilen Izn-t sefinelerin toplandrgi ve yeni §artlarla d,igerlerinin verildi~i anlasrlmaktadir (tzn~i 8ej£ne Defieri, nr. 2).

28 22 Muharrem 1221 (11 Nisan 1806) tarihli ferman: lzn-i Sef~ne Deiteri, nr. 2, s. 3, 234-235.

29 BOA. Cev-:iktisat, nr. 71.

30 BOA. Cev-Bahriye, nr. 7172.

tZN .t SEFiNE DEFTERLERt

31

.1830 (1245) 'de ondokuz= gun oldugu gorulmektedir. Stirenin gi.derek uzanus olmasi tuccar tarafmdan da §ikayet konusu olmus, en az onbes gunde izin termanlanru alabildiklerini Ilerl surerek pekeok vakit kaybettiklerinden bahisle islemlertn cabuklastml.1naSlnl istemislerdir, Qiinkii izin icin bir miiracaat oldugunda SI-

. rasiyla Zahire Nazmna, Gumruk Eminine ve Tersane Eminine . havale edllerek herbirinin ayri ayn i'lamlari ahmyor ve bu du-

rum zamarnn uzamasma sebep oluyordu=. Tersane Emini bu surenin azaltrlmasma cahsarak Giimriik Emini ve Zahiri Nazrrmdan almacak tezkirelere istinaden Tersane'nin takririyle islemlerin tamamlanmasmi tavsiye etmis ve bunun bir hatt-l humayunla Han edilmesini saglamistir=.

GemiZerin Donu§te Tabi Oldugu Muamele

Gemilerin Karadeniz'den donuste tabi oldugu rnuamele fermanlarda belirtildigi sekilde cereyan ediyordu. Bir gumruk gorevlisi gemiye giderek gemi reisine gidiste verilen ge~i§ iznine ait emri ahyor (daha sonralari almiyor) ve gemicilerden noksan olup olmadigmi ellerindeki pasaporttan kontrolediyord u. Mellahlar

_ tamam isegemiyi serbest brrakiyorlardi. Gtimriik emini, gemiye

31 BOA. Cev-tktisat, nr. 1563.

32 Bir ornek olarak §u belgeyi inceleyebiliriz. Anapll Salih Reis, gekdirme bash martiko denilen bir direkli gemisiyle bo§! olarakRusya tskelesine gitmek

· ve oradan zahiregetirmek iizere bir tzn-l sefine fermam verilmesi it_iin arzuhal sunar. Bu arzuhal sadrazam tarafmdan 26- ~a'ban 1245(20 ~ubat 1830)'de Zahire Nazrrma havale edtltr, Zap-ire NAzITl tarafmdan bu geminin kapan gemisi olup olmadigt arastmhr ve Kapan natblnln -27 ~a'ban (21 §ubat) tarihli tezktresiyle kapan gemisi olmadrgr anlasihr. Bu durum Zahire Nazm tarafmdan sadrazama arzedlltr. Bunun iizerine 2 Ramazan'da (25- ~ubat)geminin kontrolti tctn GiimrUk Eminine. havale edtlir. GOmri.ik emtnlntn gemintn bo§ oldugunu bildirmesiyle kefillerin tesbiti i~in evrak 8 Ramazan'da (3 Mart) Tersane

· Emintne gonderlllr, Tersane Emini liman odasmdakefilleri tesbit ettirdikten

· sonra izin fermammn vertlmesi l,gin sadrazama arzeder ve sadrazamin 14 Ramazan (9 Mart) tarihli buyruldusuyla ferman verilmesi keainlestr (BOA. Cev-

· Iktisat, nr. 1563). Ticaret yapabilmek tcm imtiyaz ve terntne dahil olmayan Weft carm izn-I sefine fermam alabllmek iizere enaz onbes gun bekledikleri konusundaki bazi §ikayetleri BOA, Hatt-i Hilmayun, nr. 27924 T, 27983'da de yer almaktadrr,

33 BOA. Hatt-i Htimayun, nr. 27983; izn-i Sefine Dejteri, nr. 6, s.21.

32

iDRtS BOSTAN

ait donu§teki bilgileri kendi imzasiyla fermanm arkasma kaydediyor ve terman muhafaza edilmek uzere Dlvan-i Hiimayun Kalemine gonderiliyordu. Aynca geminin donu§ tarihi ve giimriik emininin gonderdigi bilgHer izn-i sefine defterlerinde 0 gemi lie ilgili kaydm ustune not du§uliiyorduM• Mesela bu serhlerderren gok rastlanarn «reis-l mesrur sefine ve mellahlanyla avdet eyle .. digin! natik Gumruki Aga'nln I'Iamiyla i§bli emr geltip hIfz 01- musdur» §eklinde idi. Yolculuk sirasmda kaza gecirenler=, retsi veya mellahi olenler= veya ba§ka sebeplerle mevcudu eksik dON nenler olursa sebepleri arastmlryor ve .kerillerinden bilgi ahruyotdu=,

izn-i sefine .defterlerinde kayith ferman suretleri arasmda ticarl maksath olmayanlara da .rastlanmaktadrr. .. MesetA Trabzon valisi Battal Hiiseyin Pasa'mn Trabzon'a gitniesi i~in gemi kira .. Ianmis ve bogazdan ge<;i§ ic;in ayru muameleler yerine getiriImi§ .. tir8. Yine Rusya tarannda ahp-verecegi (ahzu ata) olan istan-

34 EvAlllr-l Zilka'de 1200 (14 EylUl·1786)'de gidi~ izni alan TophAneli Murtaza Reis'in 24 Safer 1201 (16 Arabk 1786.) 'de dondUgiinu bildiren Qiimruk Eminlnin i'Hlml bulunan Isn-t sefine .fermam : BOA. Cev-!.ktisat, nr. 1866·, Ayru kaYlt tzn-i Sefirte Dejterfnde (nr, 1, s, 3/3) de bulunmaktadir, Defterde yer alan tzn-t se·fine hUki1mlerinin hemen tamarm bu :§ekilde i§lem gormii§tiir. Bu konuda BOA. Cev-Iktisat ta.snifinde bulunan ve gerl almmis, muameleli pekcok lzn-i sefine fermam vardrr (mesela, 15, 60, 61, 67, 193 .. 477, 512, 1135, 1140, 1310, 1501, 1534, 1939),

35 29 §evval 1196 (7 Ekim 1782) tarihIi Gtimriik Emininin i'lamlndan anla§lldlgma gore gemlst kaza gec;iren l§kapolos'lu reis, dort·taYfaslyla donmu§ ve dlgerlertntn de b~ka gemiyle donecegtnt bildirerek onlara kef11 olmustur. Ancak bu mellahlarin tigbuguk sene sonra dondtikleri 4 .·CeIIliiziyelAlnr 1200 (4 Nisan 178&) tarihli Liman NAzlrmm takririnden anla§ilm~br (lzn-i Refine Detteri, nr. 1, s. 19, 29, 44; 55, 59. 63; lz-n~i Sejtne Dejte-ri, nr. 6, s, 40).

36 tzn-i SeJ1.ne Defteri, nr. 1, s. 25-'te retain 01 dii gi.i, aY'l"2.1 defteT~ s. 15~ 25'de mellahIn aldUgii zikredilmektedir.

37 Mesela, bir mellam eksik olan bir geminin reisi onun blr ba§ka gemiyle gelmekte olduguna kefil olmustur (tzn-i Befine Deiteri, nr. 1,· s, 2"8-). On melIaln eksik olan bir gem ide Ise hepsinin gelip memleketlerine gttttkleri blldirilmtstir (aym defter, s. 15). Bir digerinde Ise, reis ve bir mellalu ger! kahp sonra gelecekleri haber vertlmistlr (aynl, defter, s, 49).

38 Eva.il-i ZUka'de 1213 (6-16 Nisan 1799) tarihli Istanbul GtimriikEmini HaUl, I..iman Nazln ve Kavak Ustasma hitaben yazrlan hiikiim: izn-i Se/ine Deiteri, nr. 2, s, 34.

tZN-l SEF.i:NE DEFTERLERt

33

bul'daki bir kfirk~U3t1 tle Ekinlik'li bir reaya40 da Rusya'ya gitmek i~in bir gemiye binip gitmek uzere izn-i sefine rermanr istemislerdir.

len-t Seiine Detierlerine Gore Milsluman ve Gayr-l Muslim Osmanu Tiiccartart

1781-1846 seneleri arasmda Rusya lie ticaret yapmak i~in Karadentz'e cikan gemilerin mtisluman ve gayri muslim oluslarma gore durumlan belirli periyodlarla §oyledir :

sene gayr-i mUslim mtlsluman gayr-i muslim miislUman
1781-1785 182 17 % 91 %9
1795-1800 335 8,3 %.75 % 25
1812-1816 82 153 %46 % 54
1825-1830 74 480 % 15 % 85
1840-1845 4 77 %5 % 95
1780-1846 1764 2420 % 27 . % 73 izn-t Seiine aettertertaa: baslangic ve biti§ tarihleri arasmda Rusya'ya giden gemilerden gayr-l mtislimlere ait olanlari 1764jo muslumanlara ait olanlari 2420'dir. Gayr-i muslim tuccarlar, 1800'lere kadar ortalama % 80'in iizerlnde iken 1812'den sonra giderek azalmaya baslarms ve XIX. asrm ortalanna dogru % 5'e Inmistir. Bunun sebepleri arasmda, gayr-l miislim tuccarlarm ec .. nebi devletlerin bayragi altmda ticaret yapma, Rusya'mn himayesine girme ve pa tent alma gibi usullerle Osmanli ticaretinin dismda kalmalarim saymak mumkundur.

1806-1812 (1221-1227) seneleri arasmda Osmanli Devleti ile Rusya arasmda eikan savas Karadeniz'de ticareti tamamen dur ..

39 Ev§.lur-l Zilhlcce 1214, (15-25 Mayzs 1800) tarihli istanbul Giimriik Emini Ha1il'e, Liman NAzln ve Kavak Ustasma gonderilen hOkum: izn-i Sefine De/ten, nr; 2, s. 46.

40 EvAil-i Zilka1de 1209 (20-30 MaY1S 1795) tarihli Liman Nmn Gumriik Emini ve Kavak Ustasma gdndertlen hilldim: izn;.i Be/ine DeJteri~ nr. 1, s. 131.

Forma 3

.mars BOSTAN

durmustur. Bukre§ antlasmasmm imzalanmasiyla. Rusya 'ile de.nis ticareti yenidenbaslarken ozellikle musluman gemicilertn ortaya ~lktlgl goriilmektedlr. Avrupa ve Hayriye tuccarmm da bu donemde ihdas edilmi§ olmasi Osmanh Devletinin kendi tuccan .. na olan te§vikini ve gayr-i muslim tuccari Rusya'nln himayesinden kurtarmak istedlginl gostermektedlr=.

1806 (1221) senesine kadar izn-i Sejine Detterleruvie. gayr-i musbm . ve musluman tuccarlar aym defterlere kaydedllirken bu tarihten itibaren birtakim tesvik ve imtiyazlarla sayilari giderek artan mtisluman tuccarlar ayn defterlerde kaydedilroeye basla .. rmsur=, Karadeniz'e giden musltiman gemicilere onceleri bos gitmek ve . zahire getirmek uzere izin verilirken, sonralan ihraci yasak olmayan mallardan goturmelerine izin verflmistdr? .. 18'21 (1238) 'de Rum isyammn vuku bulmasi miisliiman tuccarm devletle elan i§birligin~ 'daha da arttirmis ve Tersane'ye bag~: ve im .. tiyazh olarak ticaret yapmaya baslamislardir«, Rusya 'ya gidecek gemilerden bazilan bos ve bazilan yuklu olarak gldiyorlardi. Ay .. rIC;}, bu gemiler miistemin tiiccar mall da tastyabtltyorlardiv. Devlet, musltmian gemicUerin .. gemilerinde. l;eaya gemici kullanrnala .. rim istemiyordu. Ancak yeti§mi§ yeterince miisliiman gemici 01- madigmdan seyrusererde gecikmelere sebep oldugu -ve . ticaretin aksadlgl' ileri surulerek imtiyazlI tuccar bu duruma itiraz .etti. Bunun iizerine 1830 (1246) 'da sadir olan bir hatt-i humayunla muslumanlann geinilerinde gayr-i muslim kilavuz, kocareis, yel .. kenei ve sandalci kullanmalarma izin verlldr=, XVII!., ytizyilm

41 Bu tUccarlann. ortaya ~lkJ.§l He ilgili olarak bk, Miibahat Ki1tukog'l~, Osman'hR/ngUiz ttauaas Mfi,nasebetleri (1580-:1838) J Ankara. 1974,. I, 71 .. 73.

42 tzn-i 8eJ1/ne DefterZeri, nr. ~. 8, lO'da kaYlth olanlar mtisltlmanlara aittir.

43 tzn~i Sefi.ne. De/teri, nr.. 6, S.· 2R3, 24, 92:j nr. 10, s, 2, 9.

44 .Ayrlca bu gemUerin bogazdan ge9i~te selamet akcesi, gUm~ ve- izin tezktreleri 19in tahsis olunan on kurusu Odemeleri gerekiyordu. Evdil-i ~a'ban 1238 (13-23 Nisan 1823) tarihli htikUm : izn-i Se/ine Detteri, nr. 8, s, 6,

45 Oemtlere konan y'Ukler l~inde r1§te-i penbe-i Saklz; ri§te-l siirh, penbe-i ham, Maniaa alacasr, ri§te-i trigiliz; -riste-i Felemenlt. alaca-t f)am, alaca-I Diyarbekir, bogasi, pestlmal, dtilbend, kUSiak. havlu, gazaz, . gitRi iilgiUz. <]it-i sorra, ipek, ibri~im. 'teraztl, demtr el kantari, hmna, flD.can-i _Kiitabya, kiitiib-i eirencl VS; -bulunuyordu (lzn-i Sefi:ne Defteri; nr.· 2, s, 261-262) 269; nr. 9, s, 7, 22 .. 25, 33R34}.

46 BOA. Hatt-l HUmayun, nr, 24001, M001-A.

35

sonlannda ise esas oIarak gayr-r muslim ve I$ok az da musluman gemicl bulunuyordu. Aynca gemilerde Zanta'h, Venedikli, Fran", SIZ ve ispanyol gemicilerin de yer aldtgl. gorulmektedir",

Gayr-l muslim tebeaya da Osmanh-Bus harbin den' (1806-1812) sonratlcaret yapabilmelerl i~in normal olarak ism verilmis, hatti~, Rusya'dan getirecekleri zahireye Istenbul'da ihtiyag olmadigi takdirde Akdeniz'e goturmelerme mtisaade edilmi§ti18• Ancak 1821 .. 1826 yillan arasmda bagrmsizhk Iddiasiyla Akdeniz adalanndaki rumlarm isyan etmesi sadece adalardaki rumlann degil, - Karade~ niz'in Rumeli ve Anadolu sahillerinde ya§ayangayr-l·· muslim tebearnn da Karadeniz'de yaptiklari ticaretm durmasma- sebep oldu=. Ciinkii devlet, gerek sahibi musluman, siivarisi reayaden alan ve gerekse sahibi ve suvarls! refiyadanolan gemilerin .K~ .. radeniz'de seyrtlseferlerini ve ttcaretlerlnt yasaklarmsti=. 1825 se ..

. nesine geltndigtnde Karadeniz kryilanndaki reaya, ticaret ·yapa .. madiklari . igin cok zor durumda olduklarmi ve kendilerine izm verilmesini istediler. Bunun uzerlne Devletin istegi dismda bare .. ket .etmemek, uygunsuz mellah ve yolcu almamak Ihraci yasak - olanmallan tasimamak sartryla ticarete izin verildi. Gemicileii ..

nin tabi oldugu saruar ise daha oncekt esaslara gore duzenlendi, Rusya'dan getirecekleri mal §ayet Istanbut'da Kapan taratmdan satin almmazsa magdur olmamak i~in musternln tuccara satma .. lanna miisaade edildi. BU ticaret izninden adalar halkmm istifa ..

- de edemedlgi izn-i SeHne Defterlerinde kayith gayr-i muslim tuccarlarm adalara degil Karadeniz b61gesine mensub olmalanndan , anlasilmaktadir=.

, 47 lzn-i SefSne De-fieri, nr. I, s, 15, 46, 48. 50, 54, 5&-62. 65, 68, 105r

48 EvtUl-i Rebl'UIevvel 1231 ,31 Ocak« 9 §ubat 1816) tal'ihli !stanbuI Glimriik Eroini, Bog-azhisarlan Nalbleri, DizdarAn ve Giimriik~tilere hltaben yazllan hilkiim : tzn-i Sefine De/ten; nr. 4, s. 1. AyTIca EvAii~i ~evvaT 1237 (21-30 Haziran 1822) 'de ve Evail-i Safer 1242 (4-14 Eylill 1826)'de (tzn-i Sejf-ne Dejteri, nr. 9, s. 2), lzn:-i Sefine Defteri, nr. 5, s. 2-3) :ts·tanbul Giimriik Emini, Liman Na.zln. Kavak Ustasi ve HisarGiirnrug-U Eminine hiikiim gon4eri1mi§tir.

'·49 Yunan tsyam srrasmda ada rumlannm durumlanyla ilgili olarak bk.

M. S. KUtUkog-lu, «¥unan isyanl Slrasmda Anadolu ve Adalar RumlarmmTu'ttimlarl veBonuclari», Tilrk-Yunan· tlf-JikiZeri, (ttQuncli Asked Tarih Semlneri), Ankara 1986, s. 133-161.

_ 50 lzn-i Sefine De/tart, nr, 9t s, 4. 51 lzn--i Sefine De/ten, nr. 2, s. 9.