İktisadi düşünceler Tarihi Ders Notları (Yrd.Doç.Dr.

Metin Yıldırım) -1-

İktisadi Akımlar(Okullar) :
1) Merkantilizm 9 ) Sosyalizm
2) Fizyokratizm 10) Keynes İktisadı
3)Klasik İktisat 11) Monetarizm
4) Neo – Klasik İktisat 12) Arz Yönlü İktisat
5) Kurumcu İktisat 13) Rasyonel Bekleyişler teorisi
6) Milli İktisat Doktrini 14) Neo – Keynezyen ve Post - Keynezyen
7) Alman Tarihçi Okulu 15) Anayasal İktisat
8) Avusturya Okulu

Tanımlar :

• İktisadi Düşünme : Tüm iktisatçılar tarafından benimsenen ortak bir düşünme biçimidir. İktisadi
düşünme, iktisat eğitiminin dışında bireye kazandıracağı bir beceridir.
• İktisadi düşünce : “İktisadi Sorun”u çözmeye yönelik bir düşüncedir.
• İktisadi Sorun : Kaynaklar ile ihtiyaçlar arasındaki dengesizliktir.
• Relativist Yaklaşım : Her teori öne sürüldüğü dönemin özellikleri yansıtır. Yani bir iktisat teorisi
ait olduğu dönemin şartları içerisinde değerlendirilmelidir. Bu dönem şartları ; o dönemin
ideolojisi, kurumları, ekonomik sorunları veya ekonomik yapısı olabilir. Ayrıca her ekonomik
teori önünde sonunda bir ekonomi politikası önerisine dönüşeceği için bir teorinin gerçek niteliği
şekillendirdiği ekonomi politikasına göre belirlemek gerekir.
• Absolutist Görüş : İktisat teorisinin iktisatçıların entelektüel çabaları ile buldukları analiz
yöntemlerinden kaynaklandığı ve bu nedenle mutlak bilimselliğe sahip olduğunu öne süren görüş
ise, iktisat teorisinin yer ve zaman yönünden göreceli bir nitelik taşıdığı kabul etmesi. Mutlak
bilimselliği savunanlara göre, en son öne sürülen iktisat teorisi o konudaki en doğru yani
gerçeğe en yakın teoridir. Çünkü bu teori hem kullandığı analiz teknikleri açısından hem de
dayandığı istatistiksel veriler yönünden eski teorilere oranla daha zengindir. Ayrıca eski teorilerin
hata ve eksiklerinden arındırılmıştır. Bu görüşü savunan “Stigler”e göre bir bilim dalının temel
özelliği olan tutarlılık, genellik, kesinlik ve incelik iktisat bilimine fizyokratlar ile gelmiş ve
sonrada tarihsel süreçte gelişmiştir.
• Ortodoks İktisat : Bu gün benimsenmiş haliyle insan ihtiyaçlarına oranla kıt olan kaynaklarının
yarattığı sorunları kendine araştırma programı olarak seçmiştir. Bu sorunları üretim faktörlerinin
alternatif kullanım oranları arasında dağıtımı, milli gelirinin bölüşümü, ekonominin istikrarlı ve
milli gelirin artırılması şeklinde dört gruba ayıran Ortodoks iktisat faktörlerinin dağıtımını hangi
malların ne kadar üretileceği ve milli gelirinin nasıl bölüşüleceği konularını inceleme konuları
yapmıştır. Gelir, istihdam düzeyi, fiyatlar genel seviyesi ve büyüme hızı makro iktisadın
araştırma programını oluşturmaktadır.
• Heterodoks İktisat : İktisadın araştırma programını ve yöntemini daha değişik biçimde
belirtmiştir. Sosyalizm, Alman Tarihçi Okulu, Kurumcu Düşünce ve Post – Keynesyenler bu
yaklaşımın önemli temsilcileridir. Bu iksatçılar iktisat ilminin sınırlarını genişletmesi ve onu
tarih, psikoloji, sosyoloji, antropoloji, siyaset bilimini aktarmaya çalışmışlardır.

» Ortodoks iktisatçılar neyi veri olarak kabul etmişlerse Heterodoks iktisatçılar onları çalışmışlar.
Heterodoks iktisatçıların veri olarak kabul ettiklerini de Ortodoks iktisatçılar incelemişlerdir. Bu yüzden
iktisat tarihi bu iki grup arasındaki uzlaşmaz çatışmalarla doludur.
• Doktrin : Felsefede, iktisatta, hukukta, edebiyatta, siyasette belirli görüş ve düşüncelerin kesin
olarak savunulmasıdır. Eleştiriye yer verilmez.
I. Amaçlarına Göre Doktrinler :
a: Liberal Doktrinler b: Otoriter Doktrinler
II. İyimser ve Kötümser Doktrinler
1
Hazırlayan : Faruk GÜMÜŞ
 İktisadi düşünceler Tarihi Ders Notları (Yrd.Doç.Dr. Metin Yıldırım) -2-

a: İyimser Doktrin : Kişinin çıkarı ile toplum çıkarının uyuşmasıdır.

b: Kötümser Doktrin : Gelir dağılımındaki dengesizliğin ve krizlerin kaçınılmaz olduğu savunulur.
III. Realist ve Ütopik Doktrin
• Sistem : kişisel refah seviyesini yükseltmek amacıyla izlenen yollara, uygulanan politikalara ve
kullanılan araçlara iktisadi sistem denir.
• Rejim : Bir sistemin veya bazen de iki sistemin belli kısımlarının aynı zamanda uygulanması
durumudur. Rejim bir ekonomik sistemde kişilerin üretim ve tüketim şartları ve bunlarla ilgili
davranışları belirleyen kanunlardır.
• Strüktür : Kelime manası “yapı”dır. Zaman ve yer bakımından bir ekonomik üniteyi oluşturan
oran ve bağıntılardır.
• İdeoloji : Bir toplumun şu veya bu şekilde olması, şu veya bu yöne yönlendirilmesi gerektiğine
inanılan düşünce ve fikirlerdir. Bir düşünce sistemidir. Kişisel ve kollektif çıkarlara
dayanmaktadır. Endişe verici ve saldırgan hallerle kendini belli eder. İdeoloji bir düşünce
birliğidir. Düzenleyici olabilir. İhtilalci bir nitelik taşıyabilir. Dine de dayanabilir. Savaş aracı
olarak kullanılabilir.

İktisadi Düşünce Tarihi Yöntemleri

• Tarihsel Dönem : Tarihsel süreç kronolojik dönemlere bölünür ve her dönemde kendini gösteren
iktisat teorileri incelenir.
• Egemen Dönem : Kronolojik bir sıralama var. O döneme hakim olan iktisat yöntemi incelenir.

İktisatta Metod ve Yaklaşım Sorunları

Metod Sorunları :
a) Karmaşıklık : Sosyal olayların veya süreçlerin temel karakteristiğidir. Olayların iç içe girmiş
olması ve subjektif davranışlar bu karmaşıklığa neden olur.
b) Bilgi : Bilgilerin ulaşılabilir ve doğru olmasıyla alakalıdır.
c) Zaman : İktisatta zaman olgusu çoğu zaman ihmal edilir.
d) Deney : İktisat ilminde deney imkanı yoktur.

1-Merkantilizm

Merkantilizm, 1450-1750 yılları arasında yani Ortaçağ ve Fizyokrasi arasındaki dönemde gelişen
iktisadi düşüncelerin bütünüdür. Merkantilistlerin temel ilkeleri şöyledir:
• Merkantilizm, moneter bir doktrindir. Amaç, para miktarını arttırmaktır. Değerli madenlerin
hakimiyeti esasına dayanan bu görüşte milli servet değerli madenlerin çokluğuyla ölçülür.
• Müdahaleci bir doktrindir. Devletçiliği benimseyen bu görüşte devlet, iktisadi faaliyetleri
belirlemeli ve yönetmelidir.
• Yukarıdaki iki ilke, beraberinde «dış ticarete önem verme» ilkesini getirir. Buna göre dış ticaret,
ülkeye daha çok değerli maden girmesi için yapılmalıdır. Amaç, aktif (ihracat>ithalat) bir dış
ticaret bilançosudur.
• Merkantilizmin sanayileşme anlayışı, nüfus artışını da beraberinde getirir. Çünkü, emek arzının
artışı ücretleri düşüreceğinden sanayi üretimi ve ihracat artar.
• Nüfus hareketleri ve tarımsal üretim ilişkisi (tarımsal üretimin arttığı dönemlerde toplam
tarımsal gelirin düşmesi) şeklindeki King Kanunu ilk kez bu dönemde ortaya konmuştur.
• Paranın değeriyle ilgili olarak da madeni paraların ayarındaki değişmelerin piyasalarda
dengesizliğe yol açacağını savunan «kötü para iyi parayı kovar» ilkesi de bu dönemden kalan bir
görüştür.

2
Hazırlayan : Faruk GÜMÜŞ
 İktisadi düşünceler Tarihi Ders Notları (Yrd.Doç.Dr. Metin Yıldırım) -3-

» Bazı ülkelerde farklı isimlerle anılmıştır.

I. İspanyol Merkantilizmi(Külçeci): Enflasyon ilk defa burada ortaya çıkmıştır. Bunun nedeni piyasada
karşılıksız ve büyük miktarda madenin dolaşımda olmasıdır.
II. Fransız Merkantilizmi: Colbertizm olarak da bilinen bu görüş, temelde sanayiye yönelik ve
devletçidir. Amaç; para stokunu arttırmak olup bu, sanayinin gelişmesine bağlanmıştır. KİT’ler ilk defa
burada oluşturulmuştur. Bebek sanayinin korunması önemlidir. Kanuna dayalı korumacılık ilk defa
Fransa’da uygulandı.
III. İngiliz Merkantilizmi: Ticari Merkantilizm olarak da bilinir. Sömürgeciliği geliştirerek deniz gücünü
arttırıldı. Dış ticaret bilançosu ortaya çıkmıştır.
IV. Alman Merkantilizmi: Milli ekonomi gelişmelidir. Bu açıdan devlet müdahalesi kaçınılmazdır.
Toplumu, bireyi devlete feda eden bir görüştür.
Merkantilizmin önemli temsilcileri;
o T.Mun: Dış ticaret ile ilgili “İngiltere Hazinesi” adlı kitabı var.Serveti para ve altın olarak değil,
iyi bir yaşam için gerekli mallar olarak tarif eder. Tüccar sınıfı önemlidir.
o Montchrestien: “Ekonomi Politiği” deyimini kullanan ilk kişidir. İnsanın mutluluğu zenginliğe
bağlıdır, zenginlik ise çalışmaya bağlıdır.
o Serra: Kıymetli metaller başlıca dört faktörün varlığıyla sağlanabilir. Bunlar o ülkede kurulmuş
olan sanayinin hacmi, nüfusunun kalitesi, ticaretin genişliği ve yönetimin iktisadi hayatı
düzenleme şeklidir.
o Gresham: “Kötü para, iyi parayı kovar.”
o King: Buğday miktarı aritmetik olarak artarken gelir geometrik olarak azalır.

2-Fizyokratizm

Doğal düzeni savunan bu görüşe göre toplumsal ve ekonomik kurallar doğal bir kanun gücüyle
oluşur.İktisadi zenginliğin kaynağı tabiattır.”Makro Ekonomi” bu akım içerisinde ilk defa
incelenmiştir. Üretimde tek verimli alan tarımdır. Tarım, tüketilenden daha fazla üretime yol açar.
Oluşan bu fazlalık Fizyokratlar'ca “net hasıla”olarak ifade edilir. Diğer faaliyetler (ticaret, sanayi) ise
kısırdır, çünkü net hasıla oluşturmazlar.Net hasıla milli gelir demektir(üretim teorisi). Vergi sadece
toprak sahiplerinden alınmalıdır(vergi teorisi).
Gelir dağılımı teorisi açısından net hasılaya dayanarak toplum üç sınıfa ayrılır. Verimli sınıf
(çiftçiler), toprak sahipleri, kısır sınıf (sanayici ve tüccarlar). Quesnay tarafından oluşturulan
‘ekonomik tablo’ya göre bu sınıflararası gelir dağılımı şöyledir: Çiftçiler, topraktan sağladıkları net
hasılayı toprak sahiplerine kira olarak verirler. Toprak sahipleri, toprağın işletilmesinin bedeli olan bu
net hasılayı alırlar. Kısır sınıf ise hammaddeyi işlenmiş maddeye dönüştürmek için imalathane ve işçiye
ihtiyaç duyar. Bu yüzden bu sınıfın elde ettiği net gelir, diğer iki sınıfa dönmek zorundadır. Bu
“ekonomik tablo”, genel denge modellerinin başlangıcı sayılır. Mirabo, Turgot, Quesnay bu okulun
önemli temsilcileridir.

Merkantilizm ve Fizyokratizm Arasındaki Farklar

Merkantilizm Fizyokratizm
Zenginliğin ölçüsü değerli madenlerdir. Zenginlik tarıma dayanır.
Sanayi önemlidir. Tarım Önemlidir.
Müdahaleci politikalar savunulmuştur. Serbest ticaret temel ilkedir.
Müdahaleci bir rejim. İlahi bir düzen.
Ekonomiye politik açıdan yaklaşır. Ekonomiye sebep-sonuç ilişkisiyle yaklaşır.

3
Hazırlayan : Faruk GÜMÜŞ
 İktisadi düşünceler Tarihi Ders Notları (Yrd.Doç.Dr. Metin Yıldırım) -4-

3-Liberal Düşünce Okulu

Liberal düşüncenin dayandığı üç felsefi terim vardır: Pozitivizm, Bireycilik, Rasyonalizm.

a) Pozitivizm : Doğal olayların, kanunlardan oluştuğunu söylerler. İktisatçının işi olayları anlamak,
neden ve sonuç ilişkileri ortaya çıkarmaktır. Doğal olaylara müdahale edilmezse, sosyal ve
iktisadı olaylara da müdahale edilmemelidir.
b) Bireycilik : Birey-Toplum-Devlet ilişkisi savunulur.
c) Rasyonalizm : Faydacı bir zihniyettir. Akıl gerçeği açıklar. İnsan aklının açıklamadığı şey gerçek
değildir. Faydacı davranışlar önemlidir. Fayda objektif faydadır. Bireyin doğru karar verebilmesi
için özgürce karar vermesi gerekir. Önemli temsilcileri şunlardır;

o W.Petty : İstatistiğin kurucusu olarak bilinir. Emeğe önem verir, rant teorisini yapmış,
o J.Locke : Çevre faktörünün insanın gelişimine etkisi olduğunu savunur. Moleküler toplum
kuramını geliştirmiştir. Mülkiyet hakkı ifadesini ortaya atmıştır. Kişilerin özgür iradeleri ile
kurulan hükümetleri savunur. Paranın kişiler arasında farklı dağılımından dolayı ihtiyaç sahipleri
faiz ödemek zorundadırlar.
o R. Cantillon : Değer terimini kullanmış, girişimci sınıfının önemini savunur. Bankerlerin kredi
vermelerini açıklar. İktisadi faaliyetlerinin gelişimi için piyasada bol paranın bulunması savunur.
o D.Hume : Üç temel yasadan bahseder: Özel mülkiyetin istikrarı,mülkiyetin serbestçe el
değiştirmesi, sözleşmelere ilişkin taahhütlerin yerine getirilmesi. Hume'a göre ticaret (özellikle
dış ticaret), bireyin refahı yanında devletin gücünü de arttırır. Hume, merkantilistlerin
«ticarette bir tarafın kazançlı, bir tarafın kayıpta olacağı» görüşüne karşıdır. Hume
«ticaret, iki taraf için de yararlıdır görüşünü benimser». Bu görüş literatürde «otomatik denge
teorisi» olarak yer alır.

4-Klasik İktisat

• Piyasada tam rekabet koşulları geçerlidir (Serbest piyasa varsayımı).

• Ücret, faiz haddi ve mal fiyatları esnektir.
• Her arz kendi talebini oluşturur. Böylece ekonomide uzun dönemde bir üretim fazlası ortaya
çıkmaz. Kısa dönemde ise arz fazlası oluşabilir. Bu durumda talep eğrisine bağlı olarak mal ve
hizmet piyasalarında fiyatlar düşecektir. Fiyat düşüşü ile birlikte talepte artış olacak ve piyasa
tekrar dengeye gelecektir.
• Yukarıdaki 3 temel varsayım altında ekonomi daima tam istihdamdadır ve fiyatlar genel seviyesi
istikrarlıdır.
• Ekonomi kendini dengeye getirecek mekanizmalara sahip olduğundan devletin müdahalesine
gerek yoktur. Devletin müdahalesini önlemek için “denk bütçe” ve “kaynak dağılımın
etkilemeyen vergi” görüşü savunulur.
• Klasikler, teorilerini kurarken akılcı, tümdengelimci yöntemi izlemişlerdir.
• Dış ticarette uluslar arası uzmanlaşma ve işbirliği mümkün oldukça geliştirilmelidir.
• Parayı sadece mübadele aracı olarak görmüşlerdir. Para örtülü bir etkiye sahiptir.
Klasik iktisadın önemli temsilcileri;
o A.SMITH: Bireycilik ilkesi kapsamında ‘kişisel çıkar’ önde gelir. İşbölümü gereklidir. Ekonomik
faaliyetler, “doğal düzen” çerçevesinde “görünmez bir el” aracılığıyla kendiliğinden gerçekleşir.
Devletin müdahalesi gereksizdir.”Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler” görüşü ekonomiye
hakimdir. Serbest dış ticaret gereklidir. A.Smith,dış ticarette “mutlak üstünlük teorisi”ni ileri
sürmüştür.Sadece tarım değil sanayi de verimlidir. Servetin kaynağı emektir. İki tür fiyat vardır:
reel fiyat, piyasa fiyatı. İki tür sermaye vardır: Sabit sermaye (mübadele edilemeyen sermaye),
Değişir sermaye (mübadele edilebilen sermaye).

4
Hazırlayan : Faruk GÜMÜŞ
 İktisadi düşünceler Tarihi Ders Notları (Yrd.Doç.Dr. Metin Yıldırım) -5-

İki tür değer vardır: Kullanım değeri (malın faydasına göre belirlenir), Mübadele değeri (malın
diğer mallarla değiştirilebilmesine göre belirlenir).
o D.RICARDO: “Politik İktisadın Temelleri” adlı eseri vardır. Toprak, emek ve sermayenin
dağılımını incelemiştir. Azalan verimler kanununu oluşturmuştur. Kullanım değerini ölçü olarak
kullanmıştır. Gelir dağılımı teorisi; toplumu işçiler, sermaye sahipleri ve toprak sahipleri diye
üçe ayırmış. Toprak sahipleri fazlalık rantına sahiptir. Rantı ikiye ayırır: Mutlak rant doğanın
üretimden aldığı paydır. Diferansiyel rant ise toprağın mevki ve verimliliğin neden olduğu
farklardan oluşur. İki tür ücret vardır: Doğal ücret (asgari geçim düzeyine bağlıdır); cari ücret
(arz ve talebe bağlıdır). Kârı üç unsur belirler: I.Tasarrufta bulunarak sermayenin
oluşturulmasında elde edilen prim(kâr). II.Verimlilik sonucu elde edilen kâr. III. Yeni teknoloji
kullanımıyla maliyetin min çekilmesiyle elde edilen kâr. Sermayeden vergi alınmasına karşıdır.
Gelirden vergi alınmalıdır.
o R.Malthus(1766-1834): Papazdır. Sefaletin sebebi nüfusun artmasıdır. Nüfus artış hızının, tarım
üretim hızından büyük olması nedeniyle fakirlik oluşur. Nüfus artış hızının azaltılması
gerektiğini savunur. Bunun için evliliklerin geciktirilmesi, doğal afetlerin olması, çocuk
yapılmaması, devletin sosyal yardım yapmaması gibi görüşleri vardır.
o J.B.SAY(1767-1832): Müteşebbis faktörünü ilk ortaya atan O’dur. İktisat bilimin amacının
ekonomik faaliyetlerin nedenlerini ve sonuçlarını açıklamaktır.Sanayileşmeye önem verir.Gerçek
para maldır.
Reel Say Kanunu : Top. Üretim=Top.Arz=Top.Tüketim=Top.Talep
Parasal Say Kanunu : Top.Maliyetler=Top.Gelir=Top.Tüketim
o J.S.MILL(1767-1832): Klasik doktrin sentezi bir kişiliktir. Liberalizmle sosyalizm arasında bir
köprü görevi üstlenmiştir. “Ekonomi Politiği” adlı eseri vardır. Liberal görüşleri; Ricardo’nun
değer teorisini benimser. Değişmez doğal kanunlar geçerlidir. Klasik dikotomiyi savunur(Paranın
miktar teorisi: MV=PT). Müdahaleci görüşleri; sosyal reformu savunur, stationer ekonomide
rant↑ π↑ yatırım ve üretim↓ ve ülke durgun hale gelir.
o Benthom(1748-1832): Rasyonel faydacılık ilkesini benimsemiştir(Hedonizm-Hazcılık). Fayda
max’a ulaştığında insanlar kişisel mutluluk yaşarlar. Faydacılık ön planda, doğal hukuk geri
plandadır. Fayda derecesi artıkça insanlar mutlu olur.

Sosyalizm

I)”Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler” reddeder.

II)Halk kütlesi içindeki şartlarının iyileştirilmesini, kollektif çaba ve kamu girişimini savunur. Bunun
merkezi devlet, mahalli yönetim ve kooperatifler gereklidir.
III) İdeal toplum yapısı kurulabilir. Sosyalizm; kollektif ve sosyal mülkiyeti özel mülkiyetlere tercih
etmek isteyen fikir hareketleridir. Sosyal haksızlıklara tepki ve tarihsel bir aşamadır. Herşey toplum
tarafından fert içindir.
>>16. ve 17. yy akımları
o T.MORUS(1476-1535): Ütopya hakimdir. Bu hayali ülkede herkese bir görev verilip
yaşanacaktır. “Dostlar arasında herşey ortaktır”. Bu sayede komünist bir yaşam oluşacak. Hayali
bir ada vardır, sosyal hayat yoktur, evlenme olmayacaktır. Paraya gerek yoktur.
o Campanella(1568-1639): “Güneş Devleti” adlı eserinde hayali bir devlet ve toplum yapısından
bahseder. Evliliğe ve ailelere karşıdır. Çocukları devlet yetiştirir. Çocuklar ailelerini
tanımayacağı için özel mülkiyete gerek yoktur. Herşey devletindir.
>> 18. yy Akımları
Bu dönem sosyalizmi üş aşama geçirmiştir. 1.Doğaya Dönüş 2. Akılcılık 3.Mutluluk.
J.J.ROUSSEU(1718-1778) ; barış içinde mutluluğun sağlanması görüşünü savunur. Çocuk doğarken
iyidir, toplumda bozurlu ve soysuzlaşır.Tüm kötülüklerin kaynağı toplumdur.
» Akılcılık, mutluluğa varmaktır.
5
Hazırlayan : Faruk GÜMÜŞ
 İktisadi düşünceler Tarihi Ders Notları (Yrd.Doç.Dr. Metin Yıldırım) -6-

>> 9. yy Akımları: Üç büyük fikir akımı vardır.

1) Romantizm: Tabiat, duygu ve aşk ifadelerini kapsar.
2) Demokrasi: Siyasi sosyalizm güçlenir.
3) İhtilalci sosyalizm : İşçi sınıfının ihtilal yoluyla iktidara gelmesini ifade eder.

Sosyalizm Çeşitleri(En hafifinden en şiddetlisine doğru)

1) Müdahalecilik: S.Sismondi (1773-1842).
2) Fransız Sosyalizmi: Fourier (1772-1837), S.Simon(1760-1827), Proudhon(1804-1865).
3) Rus Anarşizmi: Bakanine(1814-1876)
4) İngiliz Sosyalizmi: R.Owen(1771-1858)
5) Alman(Bilimsel) Sosyalizmi : K.Rodbertur(1805-1875), Lasselle(1825-1864),Karl Marx(1818-
1883)

• Müdahalecilik(S.Sismondi): Sanayi kapitalizmi yeni bir sınıfı doğurmuştur, bu da işçi sınıfıdır. Bu

sınıf sömürülecek ve sefalete düşürülecektir. Makineleşme teknolojik işsizliği artırır. Saniyeleşme
hareketi artıkça aşırı mal üretimi dengesizliğe yol açar. Böylece işçi gelirleri azalır, zenginler daha
çok zengin olur.
• Fransız Sosyalizmi: Otoriter akım, Birlikçi akım ve Anarşik akım diye üçe ayrılır.
I) Otoriter Akım(S.Simon): Zenginliğin, servetin kaynağı sanayidir. Toplum, sanayi toplumu
olmalıdır. Herkes emeğine göre üretime katıldığı oranda ücret ve gelir almalıdır. Çalışan sınıfa bal
arıları, işsiz sınıfa eşek arısı demiş.
II) Birlikçi Akım(Fourier): Toplumu kooperatifler halinde küçük kolonilerden oluşan bir
phalange(falanj) dönüştürmek istemektedir. Bu falanje işçiler ve para sahiplerini davet etmektedir.
810 erkek, 810 kadın olmak üzere 1620 üye vardır. Herkes yeteneğine göre iş yapar. Çalışmak
zorunlu değildir. Herkese yaşama ve refah hakkı tanınmaktadır. Elde edilen hasılanın büyük kısmı
emeğe gitmektedir. Sanayileşme işçi sömürüsüne yol açtığından falanj tarıma da önem
vermektedir. Fourier’in diğer görüşleri: Üretimde reform önemlidir. Sanayiden çok tarım
önemlidir. Aracı sınıf ortadan kalkar ve iş bölümüne önem verir.
III)Anarşik Akım(Proudhon): Her türlü otoritenin kaldırılmasını öngörür. Mülkiyet hırsızlıktır ve
hırsızlar zenginlerdir. Özel hukuktan sosyal hukuka geçilmelidir. Kapitalizm ve devlet yok
sayılmaktadır. Sınıflar arasında çatışma duracak, kapitalist sınıf ortadan kalkacak ve karşılıklı
dayanışma sistemi gelince devlete gerek kalmayacaktır.
• Rus Anarşizmi(Bakanine): Anarşist düşünceyi ortaya koyar. Her türlü kötülüğün kaynağı devlettir.
Özel mülkiyete karşıdır, böylece suçlar ortadan kalkacaktır. Neo-Anarşizmin amacı bir grup içine
girip bütünleşmedir. Neo-Anarşizmin şiddetli biçimi Nihilist’tir. Nihilist Anarşizm her türlü inancın
reddidir.
• İngiliz Sosyalizmi(R.Owen): Ütopik bir sosyalisttir. Özel yurtlar açarak kadın ve çocukları
korumuştur. 17 saatlik çalışmanın 10 saate indirilmesini savunmuştur. 10 yaşından küçük çocuklara
çalışma yasağı getirilmesini savunmuştur. Tarıma dayalı birlikler kurmuştur. Para ve kârın toplumu
bunalıma götüreceğini savunmuştur. Kârı ortadan kaldırmak için parayı tedavülden çekip iş bonoları
getirmiştir. Her bir iş bonosu 1 saatlik çalışmayı temsil eder.
• Alman Sosyalizmi
I) K.Rodbertur : Emeğe dayalı mallara iktisadi, diğer mallara doğal mal denir. Milli hasılayı ücretler
ve rant olmak üzere ikiye ayırır.
II) F.Lasselle : Tunç kanunu; ücretler işçinin ve de ailesinin geçim düzeyini aşamaz ve
aşamayacaktır.

6
Hazırlayan : Faruk GÜMÜŞ
 İktisadi düşünceler Tarihi Ders Notları (Yrd.Doç.Dr. Metin Yıldırım) -7-

III) Karl Marx

İktisat Felsefesi Kapitalizmin Çöküşü

Diyalektik(Tezlerin Çatışması) Emek-Değer Teorisi(Hakim üretim tekniği sermaye, ölü emektir)
Materyalist(Maddeci) Fazla-Değer Teorisi(İşçi istismarı, para doğuran para: Kapitalizm)
Praxis(Aksiyon, hareket) Kâr Teorisi

Marksizm: a: İnsanlık tarihi ve iktisat felsefesi

b: Kapitalist sistemin özel durumu
c: İşçi sınıfının iktidara gelmesi
Toplumsal Gelişme Aşamaları: İlkel toplum, kölelik, derebeylik, feodalite, kapitalizm, sosyalizm.
» Marx’da emek kıymetin özü, emek-zaman değerin bir ölçüsüdür. Ricardo’da ise nisbi fiyatların
belirlenmesinde kullanılır. Organik Bileşim: Değişmeyen Sermaye/Değişen sermaye(Emek)
Sermayenin Temerküzü : Marx bu olguya karşıdır. İşçi sınıfının aleyhine karalar alınır. Temerküz,
sermeyenin belirli ellerde toplanmasıdır.
Komünizm: Özel mülkiyetin kaldırılacağı ve gelirlerin ihtiyaçlara göre dağıtılacağını ileri
sürmektedir. Gelirleri dağıtan merkezi otoritedir. Kişilerin zevk ve tercihleri dikkate alınmaz. Bireyler
otoritenin gösterdiği işi yaparlar. Sonunda devlet yıkılacak ve herkes emekçi olacaktır.

Alman Tarihçi Okulu

Eski Okul Genç Okul
W.Rosher(1817-1894) G.Schmoller(1838-1917)
B.Hildebrand(1812-1878) W.Sombart(1863-1941)
K.Knies(1821-1898) M.Weber(1804-1920)
A.Wayner(1835-1917)

Bu okul, tarihi yönden klasiklere tepki olarak doğmuştur.

• Tarihçi yaklaşım toplumların incelenmesine evrimci bir tarzda yaklaşır(toplumu genel olarak
inceler). Tarihçi yaklaşıma göre ekonomik doktrin o ülke için geçerlidir. Aynı ülkede farklı
zamanlarda farklı doktrinler geçerlidir.
• Milli ekonomi taraftarıdır. Devlet gücüyle birleşmiş ekonomi geliştirilmelidir.
• Ekonomik kalkınmanın temelleri tarihten çıkar. Ekonomiler tarihsel açıdan etüt edilir ve
tümevarım yöntemi uygulanır.
• Tutuculuğun yanı sıra reformu isterler. Toplumsal “moral fayda” incelenmelidir.

o W.ROSHER: Alman tarihçi okulunun kurucusudur. İktisadı bir ahlak bilimi olarak görür.
Fiyatların tarihi üzerine çalışmalar yapmıştır. Rosher, toplumun ve ekonominin psikolojisi ve
anatomisi üzerinde çalışmalar yapılmalıdır.
o B.HILDEBRAND: Aynı(trampa) Ekonomi, Moneter Ekonomi, Kredi Ekonomisi aşamaları
vardır. Tarihçi okulun amacı iktisadi gelişme kanunlarını bulmaktır. İktisat tarih felsefesiyle
kaynaşmalıdır.
o K.KNIES: İktisat biliminde tarihsel yöntemden başka yöntem kullanılamaz. Toplumlar geliştikçe
iktisadi kanunlar da değişir ve gelişir. Eski kanunlar yeni olayları açıklamaya yetmez.
o G.SCMOLLER: Şehir gelişimi, bankacılık gibi temel görüşlere sahiptir. İktisat tarihi gibi
konularda araştırma yapmıştır.
o W.SOMBART: Sosyalizm ve nazisizm ile ilgilenmiştir.
o M.WEBER: Önemli olan kapitalizme ruh veren zihniyetin tarih içinde şekillenmesidir.
» Eski okul tarihi açıklayıcı ve doğrulayıcı, genç okul tarihi tamamlayıcı görür.
7
Hazırlayan : Faruk GÜMÜŞ
 İktisadi düşünceler Tarihi Ders Notları (Yrd.Doç.Dr. Metin Yıldırım) -8-

» Genç Okul: Bu yazarlar tarihsel kanunlara inanmadıkları için gelişme kanunlarını formüle
etmemişlerdir. Sadece olayları ve kurumları incelemekle yetinmişlerdir. Ekonomik konulara cephe
almamışlardır. Onlara göre tarihsel kanunlar bir bilim değil sadece yardımcıdırlar.

Neo-Klasik İktisat Okulu(Marjinalistler)

• Mikro iktisattaki teorileri oluşturmuşlardır.

• Statik durumları ele almışlardır.
• Parayı aracı görmüşler ve nötr saymışlardır.
• Konuları marjinal olarak incelemişler ve max tatmini araştırmışlardır.
• Kayıtsızlık eğrileri ile faydayı ve tüketimi açıklamışlardır.
• Talep faktörünü kullanmışlardır.
• Değeri marjinal fayda ile açıklamışlardır.
• Objektif(fiyat ve maliyet) değer yanında subjektif(tercihler) değeri de incelemişlerdir.

» Üç okula ayrılır
I) Viyana Okulu(Marjinal Faydacılar): Stanley Jevons(1835-1882), Herman Gossen(1810-1858), Carl
Menger(1840-1921), D.Bernoulli(1700-1782), V.Thünen(1783-1850).
II) Lozan(Matematikçi-Genel Denge) Okulu: Leon Walras(1834-1910), V.Hredo Pareto(1848-1923).
III) Cambridge(Kısmi Denge) Okulu: Alfred Marshall(1842-1924), Arthur Pigou(1877-1959), J.Bates
Clark(1847-1938), Bawerk(1851-1914). Wiskel(1851-1926).

o JEVONS: Bir malın değeri sadece ona harcanan emek ile ölçülemez. Bunun yanı sıra bir malın
değeri onun miktarına bağlıdır. Miktar artarsa marjinal fayda düşer. Güneş lekeleri ülkelerin her
on yılda bir yaşadığı krizlerin nedenidir. Güneş lekeleri arttıkça krizler artar. İktisadi olayları
matematiksel olarak açıklar. İktisat bilimi matematiksel olduğu kadar mantık bilimidir.
o GOSSEN: Malların marjinal faydaları birbirine eşittir. Fayda kıtlıktan çıkar. Toplam fayda max
iken marjinal fayda sıfırdır ve subjektif değere sahiptir. Marjinal faydayı matematiksel yönden
ilk açıklayan odur. Azalan marjinal fayda kanununu oluşturmuştur. Fayda kişiseldir, değerin
kaynağı mallarda değil, insanın psikolojik yapısında vardır.
o MENGER: Mallar insanların ihtiyaçlarını kapsar ve beş özellik taşır: 1) Bir ihtiyacın olması 2)
O malın ilgili ihtiyacı karşılaması 3) O şeyin bir ihtiyacın karşılayacağının bilinmesi 4) O
şeyin kullanmaya elverişli olması 5) O mala bir satın alma gücünün ödenmesi.
Malları derecelere ayırmıştır: 1. derece mal ekmek, 2. un, 3. buğday, 4. toprak. Malları tüketim
ve sermaye malları olmak üzere ikiye ayırır. Yöntemsel bireyciliği savunur(Ekonominin işlemesi
insanların somut kararlarına bağlıdır). İnsan davranışları amaçsal davranışlardır.
o THUNEN: Mevki rantı ile tanınır. Modern yerleşim teorisine kaynaklık etmiştir. Üretici rantını
ortaya atmıştır.
o WALRAS: Genel dengeyi savunur ve iktisadi olayları matematiksel olarak açıklar. “Pür Politik
İktisadın İlkeleri” adlı eseri vardır. İktisada fonksiyonel(karşılıklı bağımlılık) yaklaşımını
getirmiştir. Yani Q=f(P), P=f(Q). Politik iktisadın kurucusudur. Modelleri tamamen matematiksel
olarak ortaya koyar. Girişimci önemlidir. Girişimci mal piyasasında satıcı, hizmetler piyasasında
alıcı pozisyonundadır. Girişimci genel denge unsurudur. Arz-Talep eşitliği, Fiyat-Maliyet eşitliği
vardır. Bireyler paralarının bir kısmını cari işlemlerde kullanılmak üzere ellerinde tutarlar. Buna
ankes desire denir. Kişilerin para talebini ifade eder. Walras’a yöneltilen eleştiriler şunlardır:
Tam rekabet piyasasının örneği olmadığı için modelleri geçersizdir. Ortaya attığı konular
statiktir. Genel denge modeli test edilememektedir.Walras Özdeşliği:
o PARETO: Subjektif faydanın ölçülmesi yerine tercihlerin objektif temellere dayanmasını
incelemiştir. Farksızlık eğrileri ile faydayı açıklamıştır. Pareto Optimumu: Bir bireyin refahını
8
Hazırlayan : Faruk GÜMÜŞ
 İktisadi düşünceler Tarihi Ders Notları (Yrd.Doç.Dr. Metin Yıldırım) -9-

azaltmadan öteki bireylerin refahını artırmak mümkün değildir. Bu tüketimde etkinlik, üretimde
etkinlik ve ortak etkinlik ile olur.
o MARSHALL: İktisadın İlkeleri adlı eseri vardır. Talebe büyük önem verir. Talep elastiğini
incelemiştir. Klasikler fiyatı maliyetle, marjinalistler marjinal fayda ile açıklamışlar. Marshall ise
arz ve talep arasında fonksiyonel bir ilişki kullanıldığını göstermiştir. Arz ve talep sadece fiyatın
bir fonksiyonudur.[ A=f(P) T=f(P)] Bu bir kısmi analizdir. BenzerRant(Quasi rantı); kısa
dönemde emek faktörü sınırlı olduğu için firmaların emek talebi artıkça işçiler normal
ücretlerinden daha fazla bir ücret isterler ve ek bir gelir sağlarlar. Bu ücret fazlasına benzer rant
denir. Benzer kâr aşırı kârı ifade eder. Benzer Rant=TR-TVC(yada TVC+Aşırı Kâr). Para malları
talep etmek için bir araçtır. Paranın değeri tedavül hızına ve miktarına bağlıdır. Buna ankes
global(makro) denir. Karşılıklı talep; her iki ülkenin bir mala olan talebi, talep elastiğiyle açıklar.
Eğer o mala talep yoksa üretim kısılacak ve dış ticaret hacmi daralacaktır.
o PIGOU: Pigou(reel ankes) etkisi: Fiyatlar genel düzeyindeki değişme, üretici ve tüketicilerin
elindeki likit paralar üzerinde bir etki yapacaktır. Fiyatlar genel seviyesi(FGS) iki katı çıkarsa
likit yarıya düşer. FGS yarıya düşerse aknesin reel düzeyi iki katına çıkar. Ücretler düşerse
firmaların yatırımlarını artıracağını, dolayısla emek faktörü uyarılacaktır.
Servet Ekonomisi: Ülkenin mal ve hizmet üretimini artırmaktır. Önemli olan ülkenin ekonomik
gücünü artırmaktır.
Refah Ekonomisi: Kişisel faydanın veya kişinin tatmin derecesinin max’a ulaşmasıdır. Yani
kişilerin refahı kişisel gelire ve milli gelirin dağılım biçimine bağlıdır. Refah deyince herkesin
refahı kastedilir. Yani refah artışı başkaların refahımı azaltma pahasına yapılmaz. Faydanın
max’a ulaşmasında üç faktör rol oynar:
I) Üretimi Artırmak II) Geliri Adil Dağıtmak III) Fiyat Dalgalanmalarını Önlemek
o CLARK: Marjinal prodüktivite teorisini oluşturmuştur. Ücretler emeğin marjinal verimliliğine
eşittir. Faiz, sermeyenin marjinal verimliliğine eşittir.
o BAWERK: Sermayenin her dönemin üretiminde rolü vardır. Sermayenin getirisi olan faiz üç
nende bağlıdır. İlk ikisi psikolojiktir ve tüketimle alakalıdır. Üçüncüsü tekniktir ve üretimle
ilgilidir. Gelir bölüşümü: MR=MC
o WİSKEL: “ Politik İktisat Üzerine Dersler” adlı eseri vardır. Doğal faiz oranı ve piyasa faiz oranı
olmak üzere iki çeşit faiz var. Doğal faiz oranı MVs ile ilgilidir. Piyasa faiz oranı da bankaların
borç verme maliyeti ile ilgilidir. Bu oranlarını farklı olması ekonominin bütünü açısından tasarruf
ve yatırım düzeyini etkiler.

Kurumcu İktisat

• Ekonomi bir bütün olarak incelenmiştir.

• Ekonomik hayatta kurumlara önem verilmelidir.
• Statik görüşe(iktisadi olayların değişmezliği) karşıdırlar. Analizlerde tarih, psikoloji, kültür,
politikaya yer verilir.
• İstikrarın yolu devletin ekonomiyi gözetmesidir.
• Genel denge yaklaşımına karşıdır.
• İsteklerin uyumluluğu yerine ilgi alanlarının çeşitli meslek gruplarına göre değiştiğini ifade eder.
• Adil gelir dağılımı için liberal ve demokratik girişimler desteklenmelidir.
• Tümevarım metodu uygulanmaz.

Temsilcileri: T.Veblen(1857-1929), J.R.Commons(1862-1945), W.C.Ayres(1892-1972), J.M.Clark,

John Kenneth Galbraith(1908- )

o T.VEBLEN: Evrimci iktisatçı olarak tanınır. Devamlı bir süreç içerisinde resmi kurumlar ve
dinamik teknolojik kurumlar vardır. Dinamik teknolojik kurumlar ile kurumların yaptığı icatlar

9
Hazırlayan : Faruk GÜMÜŞ
İktisadi düşünceler Tarihi Ders Notları (Yrd.Doç.Dr. Metin Yıldırım) - 10 -

ve üretimde kullandıkları teknolojiler kastedilir. Resmi kurumlar finansal kurumlar ve mülkiyet

haklarıdır. Beşeri kurumların amacı ve de kaynağı insan içgüdüsünü ortaya koymaktır. Dinamik
teknolojik kurumların ustalıktır. İktisat bilimin amacı insan davranışlarının özelliklerini
araştırılmasıdır. Aylak sınıfı, mali piyasalardan önemli gelir elde eden kesimlerdir. Ekonomide ne
olup bitiyorsa kurumların sayesinde olmaktadır. Ekonomiyi kurumlar yönetir. Maliyeci
bankerler, ekonominin kriz dönemine girmesi, iniş çıkışa girmesinin nedeni bunlardır.
o COMMONS: Üç tip işlem vardır. I) Pazarlık gücü işlemi II) Yönetim işlemi
III) Bölüşüm işlemi. Tümevarımcı bir yaklaşımla kurumları incelemiştir. Kurum’u iyi giden
olarak tanımlamıştır. Sosyal reformları gerçekleştirmek amacıyla yasa taslakları hazırlamıştır.

10
Hazırlayan : Faruk GÜMÜŞ