Journal of Istanbul Kattir University 2008/2 pp. 59-66 DUZLEM KADRANLI YATAY GUNES SAATI Ali DONMEZ' , Afgar KABAS? Oret ‘Tarih boyunca birgok toplum tarafindan yaygin olarak kullantlan Gunes saatleri insanoglunun zamant ‘lgme gereksinimden dogan basit ama manigan ve matematikle birlikte astronominin de Kullanildygt nem araglardir. Zaman Slglimiine temel olusturan Guines"in gorindr hareketi yerylizinde golgelerin konumlanm dewistiric. Bu nedenle bir cubuk gélgesinin degisiminden Gunes'in konumu ve zaman bulunabilir. Glines saatleri bu mantikla yapulmaktadi, Bu sunumda Glnes_ saatlerinin mann, karmagik matematiginin astronomiyle nasil harmanlandiga islenecek ve bir Omnek olarak gegen yil olusturulmus olan Canakkale Onsekiz Mart Universitesi Gozlemevi'ne ve Canakkale sehri kordon boyuna 240 x 400 em boyutlannda seramik malzeme ile kurulmas olan gilnes saati tamulacaktir. Bu Gunes saatine ilk kez. tarih ve burglar bilgist cklenmis ve Gtines saatlerinin takvim olarak (a kullanilabilece@i gosteritmistir Anahtar Kelimeler: Golge, Giines, Gélge Dogrultusu, Gélge Boyutu, Giines Saati Abstract, ‘This proceeding aims fo investigate the movement on the plane of the shadow caused by Sun of a stick which is specially placed. Hence, in this study, first shadow directions and shadow lengths were calculated for the intervals. Following this, analytic solutions were obtained from these calculations to set up the sundial Key Words: Shadow, Sun, Shadow Direction, Shadow Length, Sundial 1. Giri 1.1. Giines Saatleri Giines saatleri, Giines‘in olusturdugu bir gélge yardimryla giin igerisinde saati gésteren astronomik bir dilzenektir. Giines saatlerinin Akdeniz havzasi, Misir ve Mezepotamya gibi Giines igiginm bol oldugu orta kusaktan ¢ikip gelistigi diistinilmektedir. Bilinen en eski giines saatleri MO 1500 yilinda Misirhlar tarafindan kullanlmastir. Ayrica eski Cinliler, eski Yunanhilar ve Romalilarin da gelismis tekniklerle Giineg saati yaptiklar bilinmektedir. Islamiyetteki ibadetlerin zamana sikt sikiya bagh olmasindan dolay1 Giines saatleri islam ilkelerinde daha ayrintils ve hassas tiretilmistir. Glines saatleri Anadolu Selguklu ve Osmanh dénemlerinde de gelisimini siirdiirerek varhgun bugiine kadar devam ettirmistir. Bu giin mekanik ve elektronik saatlerin varhgi sonucu énemini dnemli dlgtide yitiren Giines saatleri bilimsel ve killtiirel degerleri nedeniyle bat: iilkelerinde korunmakta, parklara, bahgelere ve meydanlara tamtim amaciyla kurulmaktadir. flisikteki fotograflar giintimiiz Giines saatlerinden bazi Grnekleri gstermektedir Gunes saatleri, Kadranlarnin pozisyonlari ve sekline gore cok cesitli tiplerde tasarlanabilirler. Diizlem kadranhi Giines saatleri ya da kiire kesiti kadranh Giines saati gibi. Burada matematiksel ve astronomik ézelligine deginecegimiz Gtines saati diizlem kadranlt Géiines saatlerinden yatay kadranhi olanidit. * Canakkale Onsekis Mart Oniversitesi, Fisik Bolum, Canakkale TURKIYE, e-posta: donmes4970@mynet.com 2 Canakkale Onsekiz Mart Universitesi, Fizik Boliimi, Canakkale TURKIYE 59‘Al Dbemez, Atgor Kaas Sekil 3: Egeron Parks, Ingiltere Sekil 4s Gosport, IngitereDl KadranksYatay Gone Saat 2. Giines in Gariiniir Harcketi ve Giines Saati iliskisi: Zenit 22 Arab ‘Kuzey (kK) ‘Gtiney (G) ¥ Nadir pt B Gok Ekvatora (21 Mare 23 Eyiay Seki 5: Guines"in g6rinen hareketi(a),g0k ekvatorunda Giines*in gortinir hareketi (b) Sekil Sade gk Ktiresinde Gtinesin girlintir hareketi ve “saat koordinat sistem” gdsterilmistir. Sekilde yer alan iki ana diizlem, ufuk ve ekvator diizlemleridir. Gok ekvatoru Yer'in ekvator diizleminin gok kiiresiyle olan ara kesitidir. P ve P’ noktalarindan gegen eksenin P noktast Kuzey kutup noktasimin gok kiiresi tizerindeki iz dusiimt olup kutup yildizinin yakinlarinda yer alir. Dikkat edilecek olursa d6rt ana yon ufuk dizlemi tizerinde gosterilmistir. Z ile P’yi birlestiren yay: ufuk diizlemini kesecek sekilde uzatacak olursak bu kesim noktast bize Kuzey (K) noktasim verir. PZP’ yayma 6glen cemberi olarak denir. Giinliik hareketlerine bakilacak olursa Giines te dahil olmak tizere bitin gok cisimleri Batya dogru ve gok ekvatoruna paralel olarak hareket ederler. Bu hareketi strasinda Glines belli saat dilimlerinin (gk kiiresi iizerinde belli saat dilimlerinin) tzerinde yer alr. Hareketin gk ekvatoru tizerindeki iz distimiine bakugimuzda bu gok ekvatoru gemberini bit saatin kadrant gibi distinebiliriz. Saatin ibresi de akrebin hyzinin yarist hizda hareken eden giines olacaktr (Sekil 5b). 3. Giines Saatinin Matematigi Gunes yil boyunca gk ekvatoruna paralel gember aileleri Uzerinde hareket eder. Yatay kadranli bir Gunes saati yaparken bu hareketin ufuk duzlemi uzerindeki izdiisiminii irdelemek gerekir. Yerin dénme eksenine paralele | uzunlugundaki bir mil, bir ucundan ufuk duzlemi gibi yatay bir dizlem iizerine tutturulmus olsun (O noktasinda, Sekil 1a ), Her hangi bir zaman igin bu milin Gtines’ten kaynakli gélgesinin yénelimini ve gilge boyunu bulmak icin astronomide cok fazla kullanian kiiresel trigonometri ve duzlemsel geometri bil ihtiyag duyulur. Ayrica Giines sine in giinlik ve yillik hareketlerinin de bilinmesi gerekmektedir, 61Ali D&nmez, Afar Kaas 3.1 Gilge Dogrultusu Giines gk kiiresi tizerinde Sekil la’da gériildigii gibi bir noktadayken milin gélgesi PMO divzlemi tizerinde veya bir baka deyisle gOk ekvatorunun kutuplarim Giines’e birlestiren yaylarm olusturdugu diizlem iizerinde olusacaktr. Giines’in gékte hethangi bir zamandaki hethangi bir konumu igin kiiresel trigonometri formilllerinden faydalanarak milin golge dogrultusu (gélgenin kuzey dogrultusundan dogu yonlt uzanim agist yani KM yays) hesaplanabilir. il 1a'daki kiire iizerinde goriilen PKM dik agilt kiiresel uggeni igin (PKM —tiggeni Sekil 2’de daha ayrmult gésterilmistir) kiresel trigonometri kurallarindan yola gikarak, cos(90-e) = cot s . cot (90-KM) yazilabilir Buradan KM yayt gekilecek olursa, KM = arctan(sin e . tans ) (2) bulunur. Ayrica yine aynt iiggen igin, cos s = cot PM . cot (90-¢) (3) yazilabilir. Buradanda PM yayt cekilecek olursa, PM retan (tan e / cos s) (4) bulunur, Wy K Sekil 6: Golge dogrultusunun bulunmast igin gOzitlmesi gereken kuresel tiggen (2) formillden gorildtgti kadanyla milin golge dogrultusu, gzlemeinin yer dzerindeki cofrafik enlemine (e) ve Gunes’in glen gemberinden olan bat yénlii agisal uzanimina (saat acisina, s) baghdir. Bu sayede Giines’e ait belli saat agilart icin herhangi bir ¢ enleminde az ‘Once yukarida dzelliklerini tammladigimz milin gélge dogrultusunu kuramsal olarak bulmak mlimktindr. Sekil 1a'daki PK yayr e enlemini gdsterir. Giines'in gdk ekvatorundan olan agisal dik uzakligi ise dik agikhk ya da deklinasyon (sekildeki d agist) olarak adlandirilit, Bu durumda P’yi Giines’e birlestiren yay (90-d) olacaktur. 62Dslr Kadran Yatay Glines Saat 3.2 Gélge Boyu Milin gdlge dogrultusu gin boyunca dogrultu degistirirken bir taraftan da gélgenin ug noktast o gine bagh olarak sabahtan akgama kadar belli bir rotada hareket etmektedir. Bu rotamn bigimi ve konumu yil icerisindeki giinler degistikce degisir. Bir baska deyisle rota, Giines’e ait deklinasyon degeri yani d’ye bagh bir bigime ve bir konuma sahiptir. Cuinkit Giines’in deklinasyonu yildiziardan farkh olarak ytl igerisinde gunler degistikce degisir. Giinese ait her deklinasyon degeri yil igerisinde farkli iki tarihe karsihk gelir (gindénumleri harig ciinkti giindéniimii zamanlarinda deklinasyon degeri tek bir tarihtir — ki o da gin doniimii tarihidir — karsihk gelir). O halde milin gélge ucunun izledigi rota (deklinasyon efrisi) bize o glntin yil icerisindeki tarihine iliskin bir seyler sdyleyecektir. Bu da bize Giines saatinin aymt zamanda bir takvim olarak ta kullanilabilecegini gostermektedir. Buradaki nemli soru, “gélgenin izledigi rotay: kuramsal olarak belirleyebilir miyiz?” sorusudur. Sayet bu yapilacak olursa gélge ucunun iizerinde gezindigi eri bize zamam (ayi ve ayin giinlinil) gésterecektir. e:enlem, S: saat agist, 1: milin boyu, d: deklinasyon olmak iizere g gélge uzunlugu diizlem ve kiiresel geometri yardimiyla bulunabilir. Milin ufukla kesistigi noktaya O noktasi yani orijin, O'yu Doguya birlestiren dogruya x ekseni, O’yu Kuzeye birlestiren eksene de y ekseni dersek ufuk diizleminde iki boyutlu bir koordinat sistemi elde etmis oluruz. Gélge yénelimini veren KM yayt ile glgenin boyunu ( gélge ucunun O noktasindan olan uzakiigint) veren g, gélge ucunun bu koordinat sistemindeki Kutupsal koordinatlandir, e enleminde yer alan 1 uzunlugundaki bir mile (ki bu mil basta 6zellikleri agikga anlatilan mildir) ait her hangi bir deklinasyon cizgisi, o deklinasyona (d) karsilik belirlenmis fark s degerleri igin kutupsal koordinatlarim (g, KM ) hesapladigimiz, noktalarin birlestirilmesiyle elde edilir. KM yayimn nasil bulundugunu gordigiimiize gore simdi de sira gélge boyu olan g’nin hesaplanmasina geldi: Bilinenler: e, s,1,d Ulasilmak istenen: g (gélge boyu) Asagida yer alan sekli inceleyelim. Bu sekil bir énceki sekilden ayrintil bir detaydir (Sekil 7): P Gaines Lsine "Tease O low Kure} oe cme) Ufuk [Daziemi Ba Sekil 7: g golge boyunun Ug boyutlu uzayda bulunusu 63‘All D6nmez, Agar Kabas LM’O ticgenini ele alalim ve bu tiggene siniis teoremini uygulayalim (sekil 8): Siniis teoreminden, M’L/sin PM = M’O/sin (90-d) (5) Yazilabilir, Bu durumda, 1. sine.cosd=g.sinh.sin PM .....(6) olacakur. Kresel trigonometriden bilindigi tizere saat koordinat sisteminden ufuk koordinat sistemine déniisiimde G Gtines olmak iizere PZG kiiresel tiggenine (sekil Sa’dan anlasilabilir) h igin kosintis-kenar teoremi uygulandiginda, sin h = sine. sin d + cose. cos d. cos s (7) bulunur. (©) formilliinde sin h ve PM degerleri (7) ve (4) formiillerinden yerine konup g gekilirse, g= in e.cos d/[ sin [ arctan (tan e/ cos s) ].( sin e.sin d + cos e.cos d.cos s) J ......(8) olarak bulunur, g de hesaplandigina gore ark 1 ve e bilinenleri yardimiyla herhangi d igin farkh s deferlerine ait gélge ucunun kutupsal koordinatlan. olan (g, KM)'ler bulunabilir ve bu noktalar birlestirildiginde o deklinasyon (4) degeri igin yani o “gin” igin deklinasyon gizgisi belirlenmis olur. Yani gélge boyu ~deklinasyon- tarih bagitst kullanilarak gdlge boyundan tarih tahmin edilebilir. 4, Bir Uygulama: Yeni Olusturulan Bir Giines Saati Uygulama igin enlemi 40 derece (¢ = 40), kullandigimiz milin uzunlugunu 35 em (1=35 cm) olarak aldigimizda her deklinasyon (d) degerine ait (bu uygulamada bu deklinasyon rleri, burglarin parsel sinirlanyla ekliptigin kesim noktalarina denk gelen degerler ve ayrica gtindOnimi ve ekinoks zamanlariam deklinasyonlaridir) 10 dakika zaman araliklariyla aliman bir gurup saat acist (s) igin saat cizgileri ve deklinasyon egrilerinin elde edilmesine yénelik problemin géziimii asagidaki sekilde (sekil 9) gésteriimektedir. Bu sekil, Canakkale igin olusturulmast amaglanan yatay kadranh bir Gtines saatidir. 64Dazlem KadranksYatay Gone Saat K Ramee vay? 4 B mad ‘obiaK tS TR oBASAK 'KOVA | Q ASLAN (BALELAR ¥ S ymceginog = Y. p- 4 TI iii ‘boda 2 ‘Seki 9: 40 derece enlemi igin yatay diizlemde 35 em wzunlugundaki bir cubuglun gdlge dogrultulan (zaman sizgileri) ve golge boylan (deklinasyon ve tarih egrileri) Sekil 9°in merkez noktast (ig gemberin merkezi) koordinat sisteminin orijinidir, Kuzey (K) dogrultusundaki eksen dik eksen (y), saat 18 dogrultusundaki eksen ise yatay eksen olan x eksenidir. Orijinden radyal olarak disar dogru yaytlan diiz gizgiler saat cizgileridir ve her ardisik gizginin arast 10 zaman dakikasidir. Egrisel gériinen cizgiler ise deklinasyon gizgileridir. Bu deklinasyon cizgileri burglarin simrlarina denk gelen degerler olduklan igin gésterdikleri tarihin (ay ve giin) yaninda aym zamanda Giines'in hangi burgta oldugunu da géstermektedirler. Bir tara bir beyaz olarak gisterilen serit (bur¢ seridi), Giines’in o anda hangi burcta yer aldigini deklinasyon cizgileri yardimiyla gésterir, En sagdaki ve en soldaki gember pargalani ise tarih (ay ve giin) okumada yardimet olan birer skaladirlar, seklin orta bélgelerinde de digerine gore daha ktigtik benzer bir skala yer almaktadir, Giines saatine tarih (ay ve giin olarak) ve burg bilgisi ilk kez bu galismada eklenmis ve Giines saatlerinin aynt zamanda bir takvim olarak da kullanalabilecegi gdsterilmistir.‘Ali Dénmee, Afjor Kaba i GONES SAATI eee i Skil 10: Ganakkale Onsekiz Mart Universitest Astofizik Arastrma Merkezi ve Canakkale sehr kordon boyundaki Gunes Saatlerinin Kadram, Kaynaklar a 2) BI 66 Kazilimak, A., 1998. Gotbilim Derslert Cilt I (Kuresel Gokbilim), Ege Univ.Matbaasi, Uginci Baska, Bomova, fzmir Cam, N., 1990, Osmant: Giines Saatleri, Kultur Bakanlg, Ankara Kabas, A., 2004, Gunes Saarleri, Yoksek Lisans Tez Caltsmast, Canakkale Onsekiz Mart Oniversitesi Fizik Bol, Canakkale