ULYSSES VE PICASSO ZERNE DENEMELER

C.G. JUNG

T
**

ZERNE
D E N E M E L E R

C.G. JUNG

Ulysses
ve Picasso

__
zerine Denemeler
C.G. JUNG

D
Duun

Dn Yaynclk
Sracevizler Cd. 47/9 ili - ISTANBUL
Tel. (0212) 225 54 38

Duun
DN YAYINCILIK

nceleme, Aratrma Dizisi: 4

Jung'un Denemeleri

eviren: Mazhar Candan

Kapak: Blent Engez

Kardeler Basmevi - stanbul 1995 Tel: (0212) 520 69 57

zdemir Ciltevi - stanbul Tel: (0212) 513 79 94
Dizgi: Dn Yaynclk - stanbul Tel: (0212) 225 54 38
ISBN 975 -7275 -10 -7

SUNU
Jung, bu Deneme'leri kaleme ald 1930'larda, 65
yandayd. Joyce'dan alt, Picasso'dan be yl daha yalyd.
Bylesi bir lnn, birbiriyle neredeyse ezamanl ilikileri
sanat dnyas balamnda ok nemli bir kazanm salamas
yannda, sonraki kuaklarca, birbirlerini yanstmalar
nedeniyle de ans saylmal.
Jung'un
sanatlar ve yaratlan zerine yapt
incelemelerden yalnzca bu iki blm sei nedenim; bu iki
sanat devinin -Jung, sz konusu iki sanaty, sanatn iki ayn
kolunda rn veren karde ruh sayar- yaratclk yanlannn
ve rnlerinin ok byk yanklara ve tartmalara yol am
olmasyla birlikte, (Picasso'nun Mavi ve Pembe Dnemleri,
Zenci Sanat, Kbizm, Soyut akm gibi birbirini izleyen
devrim yapan yaratc dnemleri, Joyce'un A portrait o f the
Artist as a Young Man, Ulysses, Finnegan's Wake gibi
yaptlar dnlmeli) tedenberi ekim glerini kendi
benliimde duyuumdan kaynaklanmakta. Onlarn sanatsal
gizlerine bir de, devrimci bir tinbilimcinin gzleriyle bakmak
istedim...
Sanatsal yarat alanlarnn hibir snr olmamas
gerekir. Bir sanat akmnda ya da sanatsal yaratmda bir
devrim ne denli iyi anlalabilmise ve de zmlenmise,
7

almas iin gereken ortam da hazrlanm demektir, te

yandan, anlat ve yarat snrlarnn zorlanmas, her defasnda
sanat tarihiode anlalmazlklara, bir baka deyile
geleneklemi anlaylarn tepki
ve engellemelerine
uramtr. Bu gidile, dahice yaptlarn zerine, daha pek
ok kargaa, tartma ve incelemenin bizleri bekledii ak.
Geriye, sanat yaptlarnn - zerimizde braktklar bysel
etki ya da kekremsi, irkiltici tortu, her ne olursa olsunanlamlanna, hibir kstlamann glgesi altnda kalmakszn
ulamay ummak ve denemek kalyor. Hiroima'da
incelemeler yapmakta olan bir gurup Amerikal Doktorun
ona duygularn sormalar zerine, bir Japon doktor onlan u
Japon ataszyle yantlamt: Artk evim ykldna gre,
dolunay ok daha rahat grebilirim.
M. Candan

CARL G U ST A V JU N G - Kimlii, Yaam.

svireli psikiyatr (Do. Thurgau, 1875. lm. Zrih

yaknlarnda Ksnacht.). 1900'de renimini tamamladktan
sonra, Zrih niversitesi, psikiyatri klinii Burghzli'de E.
Bleuler'n asistan oldu. almalann Bleuler'den rendii
S. Freud'la Viyana'da tantktan sonra, onunla yakn ilikiler
iinde oldu. Salzburg'da toplanan ilk psikanaliz kongresine
katld (1908) ve Freud'la birlikte Amerika'ya gitti (1909)?
Numberg ikinci psikanaliz kongresinde kurulan Uluslararas
psikanaliz demeinin ilk bakan seildi. O dnemler Jung'a,
S. Freud'un ardl gzyle baklmaktayd. Freud'un
grlerinden, (Libidonun Deiimleri ve Simgeleri. 1912)
adndaki yaptyla -zellikle libidonun yaps konusunda- ilk
kez uzaklatn gsterdi.
Jung'a gre libido yaamsal enejinin ruhsal dzeydeki
anlatmyd ve yalnzca cinsel kkenli deildi. 1913de
Freud'dan kesin olarak kopan Jung, kendi yntemine
zmleyici Ruhbilim adn verdi. Bireysel bilindndan
ayn olarak kolektif bir bilind kabul etti ve Psychologische
Typen -ruh tipleri- 1920 adl yaptnda bu kavram daha
ayrntl bir biimde ele ald. nsanln binlerce yllk
deneyim birikimini simgeleyen kolektif bilind birtakm

ilkmekler araclyla kendini duyurur: bunlar, ryalarda

olduu kadar efsane, masal ya da evrendoum yklerinde
de hi deimeden karmza kan ayrcalkl temalardr.
Jung, ilk rnekler arasnda anima (Her erkekte bulunan diil
ilke), animus (her kadnda bulunan eril ilke) ve glge'ye
(bireysel bilindn belirten kara bir nitelemeyle ayrt edilen
dsel imge) zel bir yer verir. Jung'un, Freud'unki kadar
sistemli olmayan ve ynlendirmeyi hekime brakan saaltm
ynteminde ama, hastaya kiiliinin kkleriyle yeniden ba
kurma olanan vermek, benliine kavumasn, yani
ryalarda kendini gsteren ilkmeklerin gereklerini
kavramasn
salamaktr.
Freud'un
tersine
Jung,
yetikinlerdeki ruhsal rahatszlklar da ocuklua belirleyici
bir rol tanmaz ve bu rahatszlklar kii ile d dnya
arasndaki bir diyalektie gre tanmlar. 1944'de yaymlad
Psychologie und Alchemie (Ruhbilim ve simya) adl yaptyla
Jung yeni bir dneme girdi: Klinik almalarn brakarak
etnoloji, din felsefesi ve simyayla ilgilenmeye balad.
1958'de, Jung'un yntemini uygulayan hekimlerin bir araya
geldii Uluslararas zmleyici Ruhbilim Demei kuruldu.

10

C. G. JUNG'UN SANAT VE SANATI ZERNE

GRLER 1
Bir edebiyat eletirmeni ile tinbilimcinin, bir sanat yapt
karsndaki tutumlarnda kkten ayrm olduunu ileri sren
Jung, eletirmen asndan kesin nem ve deer tayan
noktalarda, tinbilimcinin uzak ve ilgisiz kaldna iaret
etmektedir. zerlerinde tartlan sanat yaptlar, genellikle
tinbilimcinin de ilgi odaklann oluturduu aktr.
Szgelimi, Moby Dick'i en byk Amerikan romanlarndan
sayan Jung, psikolojik amalar tamayan kimi yaptlarn,
gerekte tinbilimcinin nne tpk sz edilen yaptta
olduunca, 'katksz saflkta' tinsel aklamalar getirdiini
syler. te yandan, iirle analitik tinbilimsel aratrmalar
arasndaki ilikiler zerinde durmakta Jung; zellikle kuku
gtrmez balantlar gzler nne sermekte. Bu grlerin
altnda, sanatsal olgunun; insann bir tekine etkinlikleri
balamndaki tinsel gdlerden kaynakland, bu nedenle
de, tinbilimsel konular iine girdii sylenebilir. Her ne
kadar, yaklamlar, psikolojik bak asndan ok kesin
snrlar iinde tutulsa da...
Bir tinbilimci, sanatn ne olduu konusuna asla yant
veremez, ancak ona duygusal etkinliklerine iliik ynlerinden
1. Thi Spirit in Man, Ait and Literatre: C. G. Jung

11

yaklam salar. Ayn ayrm, dinsel konular sz konusu

olduunda da geerlidir. Dinsel konulardaki olgular, duygu
ve simgeler ortaya ktka, tinbilimcinin yaklamlarna
uygun alanlar ortaya karrlar. Neresinden baklsa, din ve
sanat aklanabilir olgulardan saylabilseydiler, tinbilimin
yalnzca nemsiz birer alt blmn oluturabilirlerdi.
Srekli alntlar yaptmz, ad geen incelemelerinde
Jung, yle yazyor: Sanat, doas gerei bilim deildir.
Tpk bilimin de, doas gerei sanat olamyaca gibi. Usun
bu iki yarkresi kendilerine zg 'mod' (tarz, biem)ler
tarlar. .Sanat ve bilim arasndaki kkl ayrmn, beyin
zerinde bu denli zorlayc etkisi olmasayd, sanat ve bilim,
birbirinden ayn incelenmesi gereken konular iermeyecekti.
Yine bu nedenlerle, tinbilimcinin sanat zerine syleyecei
eyler, sanatsal yaratm aamasyla snrl sanatn z ile
ilikili olmyacaktr. Varsayyoruz ki, incelemeye aldmz
sanat ura simgesel olduu denli kaynan sanatnn,
rnein airin, kiisel bilindndan deil, insanln ortak
miras olan bilind mitolojik alandan almakta. Bunu, kiisel
bilindndan ayrt etmek iin, 'kolektif bilind' diye
adlandryorum. Aklk adna, sanatsal yaratnn bir tarznn
'psikolojik', bir teki yannn da 'mistik'
olarak
tanmlanmasn istiyorum. Psikolojik mod, insann bilinli
yaamndan alnan verilerle alr - nemli deneyler, gl
heyecanlar, aclar, tutkular ve genelde insann yazgsna
ilikin hereyle... Bunlarn tm, diyelim airin ruh
durumuyla rtr, genel ortamda iirsel deneyim dzeyine
kartlr ve gnlk yaamda irkiltici olmalar nedeniyle
gzard edilen oluumlardan daha canl bir biimde
12

bilgilenmemizi salyarak, insan sezgisinin gcn aklar.

Bu tip yaratmn hammaddesi insan bilincinden alnr, onun
yinelenen sevinlerinden ve aclarndan ama yalnzca air
eliyle biimlendirilir ve aklanr. Burada tinbilimciye den
i yoktur -belki, Fauszt'un neden Gretchen'e ak olduunu
ya da neden Gretchen'in ocuunu ldrdn aklamam
zn istenmesi dnda-. Bu tr konular insanl olutururlar;
milyonlarca kez yinelenirler, mahkemelerin ve sulamalarn
gizli tekdzeliini olutururlar; nk, kendi ilerinde
kendilerini aklamaktadrlar. 1
Jung'a gre, sanan yaratm sreci, ilkmek imgenin
bilindnda eyleme gemesi ve bu imgenin zenle ilenip,
tamamlanm bir alma olarak biimlendirilmessiyle ortaya
kmakta. Ona biim veren sanat, onu varolan dile
evirmekle yaamn en derin kaynaklarna uzanma olana
kazandrmakta bizlere... Sanat bylelikle an ruhunu
srekli olarak eitmekte, en byk yokluu olan biemleri
uyandrmaktadr.
Sanatn bir yannn da yaamn karanlk yz ile ilikide
olduundan sz eden Jung, peygamberlerin ve kutsal
kiilerin de bu kaynaktan beslendiklerini ekler. St.
Augustine yle der.1 Senin (tanrnn) yaptlarn
dnerek-konuarak ve hayran olarak daha da ykseliriz.
Bylece kendi ruhlarmz da ap snrsz .zenginliin
varolduu o blgeye ularz ki, oras senin (tanrnn) srail'i,
gerein meyvesiyle srekli beslediin yerdir...2 Ancak bu
sz konusu blgenin kurbanlar da vardr; zamanlarn
1. A. g. kitaptan psikoloji ve edebiyat.
2. A. g. K.: Sanat.

13

yzn karartan kt gler, ykclar ve atein yanna ok

fazla yaklam olan lgnlar.
Bu yaamn karanlk ve bilintesi yan o denli bilinmeyen
deildir. nsan onu, belleinin tesinden bilmektedir.
Yalnzca gizem ve doatesinden korku nedeniyle ona sayg
kazandrlmtr. air, bu karanlk yzl glerin ve tanrlarn
grntlerini arasra yakalar. nsann yazgsnn insanst bir
rg iinde nasl hzlandrldnn gizini ve anlalmaz
oluumlarn varln duyumsar. Ksacas air, ilkel insan
ylgya salan, te yandan da en byk umudu olan tinsel
dnyann n yakalar. Doallkla, insann yeni bulgulanm
korkusu olan giz korkusunun ve zdeki bak asnn; ilkel
byler ve hayalet korkusu balamnda aratrlmas ilgi
ekici bir konu oluturmaktadr. Derinlik psikolojisinin
artclnn ve yaratt iddetli direniin, konumuzla ilgisi
bulunmad sylenemez.
Szn etmi olduumuz bu mistik katlmn iine
dalmak, sanat yaratmn giziyle ve byk sanat yaptlarnn
zerimizde brakt etkilerle olanak kazanr, ki bu artk
kiisel bir mutluluun ya da kederin deil, kolektif yaamn
gstergesidir. te bu nedenle, her byk sanat rn
nesneldir, kiilik izi tamaz ve de eylem kaynadr. Ve yine
bu nedenle, sanatnn kiisel yaam, onun yaratc nitelii
iin temel olmayp, bir yardmc ve ipucu olmann tesine
gemez. nan yolundaki bir kii, iyi bir yurtta, bir salak ya
da bir sulu olabilir. Kiisel meslei ilgin ve kanlmaz
olabilirse de sanatm aklayamaz bu.
Yaratc kii, bir ift ynll stlenmitir ya da en
azndan birbirine kart zelliklerin bileimidir. Bir yandan,
14

zel bir yaam yklenmitir, te yandan kiilik tamayan

yaratc bir sretir. Bir insan olarak salkl ya da salksz
olabilir ama, kiisel psikolojisi, kiisel koullan balamnda
aklanabilir. Bir ngiliz beyefendisinin ya da Prusyal bir
memurun ya da bir Kardinalin yaam tarzn, kiisel etkenlere
indirgersek byk bir yanlgya dm oluruz.
Bunlann (yani beyefendi, memur, yksek din grevlisi^
tmnn de kiilik tamayan grevliler olarak, her roln
kendine zg nesnel psikolojileri vardr. Sanat ise, bir
memur ya da grevlinin tam tersi olmasna karn, tekilerle
arasnda yine de gizli bir benzeim sz konusudur ancak,
sanat psikolojisinin, kiisel olanlardan daha kolektif bir
yaps bulunmaktadr.
Sanat, ylesi bir isel gtr ki, insan kuatr ve onu
kendine ara durumuna sokar. Sanat, sanatn kendi
amalan iin, kendi zgr istemince kullanamaz ama sanatn
amalan iin kendini ona kullandnr.
Bir insan olarak duygulan, istekleri ve kiisel amalan
vardr, ama bir sanat olarak, daha yksek anlamdaki
'biri'dir-kollektif kii'dir ve insanln bilind tinsel
yaamnn aracs ve kk bir parasdr. Ura kimi kez
ylesi ar bir yk durumuna gelir ki, mutluluu iin -v e
sradan bir insann yaam iin- vazgeilmez olan pek ok
eyi bu uurda feda eder.
Son olarak, sanat iin tpk R. G. Cans'un dediince;
Dehann ortaya k yollan gariptir, ylesine etki altndadr
ki, bu durum onu tekilerden soyutlar; zgrl, z
dnceleri bilind tarafndan kuatlm ve tutulmutur - o
bilind ki, dehann iindeki gizli tanndr- bylece, ona
15

doru akan dnceler iinde, hangi sona, nereye dek ve

nedenini bilmeksizin, srekli bir ykselme ve gelime
itepisinin etkisi altnda, almaya ve yaratmaya ykml
biridir o. .. .1

1. A. g. k . : sanat.

16

JUNG, JOYCE VE ULYSSES ZERNE1

Yaamyks saylagelmi bir yaptnda yle yazyordu
Joyce; Yalnz kalmaktan, bir bakas iin terkedilmekten ve
brakabileceim neyim varsa brakmaktan korkmuyorum. Bir
yanl yapmaktan korkmuyorum, byk bir yanl yapmaktan
bile, yaam boyu bir yanl, belki sonsuz denli uzun bir
yanl...
Yeryznn hemen tm kaif Merinin gze aldklar bir
yaam biimini, Joyce'un yukardaki, zellikle son
tmcelerinde grmek olasdr. Diyorum, acaba Jung'un da
ilgisini ekmi miydi bu szckler? Kukusuz yle olmal ve
bu balamda ele alnmalyd Ulyssesde...
Joyce'un anlatsnda, insann yaamla oluturduu -pek
kolay ryp de kopabilen- balan, hep bulunduu
ortamdan ve sreten kaan imgelemi; usun, anlat
dzlemindeki soyut metaforlarla ancak yaklabilen tm
karmaas, dolayszca -amaszca da denebilir- kda
geirilmitir. Oyunculann her soluklanlannda aralanndaki
gze grnmez perde, onlan birbirinden bile gizler,
deitirir, ancak o sre iinde yaam srp gitmektedir.
ounlukla bayatlam bir dilim peynir-ekmek'le geitirilen,
1. Yukardaki notlar, Jung'un, zellikle Ulysses zerine yazm olduu denemenin
eviri almas srasndaki izlenimsel dncelerimden derlenmitir. Paylamay
diledim. eviren.

17

iftleme, sava, doum, lm gibi zorunlu kk

aralklardan sonra yine o bildik, kekremsi, bezdirici oyunu
kaldklar yerden srdrmeye grevlendirilmilerdir tm
oyuncular.
Gerekten de okur; bo saylabilecek bir snrszlkta, irili
ufakl benzeleriyle, imdilik anlamszca ve amaszca gibi
grnen bir yne doru kayp giden yer kre zerindeki ba sonu yine belirsizlikle evrili yaam iin ortaya koyulmu
bir ayna ile kar karya olduu duygusundan hi kurtulmaz
boluu, sonsuzluu ve samal birebir yanslayan bir baka
yaptla kar karyadr stelik, bunun bilincinde olsun ya da
olmasn.
Gece gnde, bir an iin, tek bir yldza taklabilir gz;
btn uultunun arasndan tek bir sesin ayrdna varabilir
kimi; ve birden bireyin ok znel ve nice yapayalnz bir
evren iinde yutulup gittiinin de bilincine eriilir.
Tpk bir szck denizinin kimi kez bir ninni gibi, kimi kez
kpk kpk dalgalandr tm Joyce...
Belki de Portraifde yazd gibi O, szcklerin ritimle
inip klarn mitologya ve renk armlarndan daha ok
seviyordu. Portraitdeki deyiiyle Ulysses ve Finnegansda, yepyeni ve ykseklerde uan, gzel, duyumlanamaz, yok olmaz birey yaratmay kurmutu o.
Ulysses gibi, srgn etmiti insanlarn, ana-babasmn bile
dnyasndan kendini, Dedalus denli de kurnazlk doluydu
kafas stelik. O yalnzd. Kimsenin ilgisini ekmiyordu,
mutluydu, yaamn yreine de yaknd.
En bata unun bilincine varmt Joyce... Kimse kimseleri
grmyor ve tanmyordu gerekte, kendi kendini bile.
18

Kimselere, anasna bile yaknlaamyaca bilgisi, ona

evresini, yurdunu, dinini, dilini bile brakp gitme gcn ve
gerekesini verdi. Ne var ki, gemi yaantlarn, gelecee
damgasn vuran, tutsak alan etkinliine yeniktir insan. Bildik
olana bakaldrsa da, bounadr. Dublin'ini tpk bir karabasan
gibi, hep iinde tamtr Joyce da. Yazgya kar
gelinemiyorsa, onu tanmlamak, yapay zrhlarndan,
gizlerinden soyup da gzler nne sermek: te bunu
baarabilmeliydi en azndan. Umut, korku, sevin ve bunlarn
nice byk rakamlara ulaan paydalarnn bounal
kmalyd ortaya. Bir ara, belki bir bak gerekliydi eti
kemiinden syrmak iin; bu bak da diliydi Joyce'un btn dilleri kuatan ve yadsyan dili...
Bir serven deildir yaamak. Serven esi tamaz
hibir anlats Joyce'un. Serveni arayan, yaratan ve yaayan
insandr. Onun, kk boyutlarda olsalar da seip, byte
altna srd yaam paracklarndaki anlats, herhangi bir
insancn bir kmaz sokakta balayp yine orada bitse bile,
hi bir ykye smayacak yaamyksdr.
Kap atlaklarndan, anahtar deliinden szlp gelen d
grnt ve seslerden ok, kendi i dnyasna, tekil
syleisine evirmitir tm dikkatini o. Dublin heryerdir ve
hibir yerdir onun iin. Tpk Odysseus szcnn,
Outis ve Zeus, yani Kutsal Hikimse anlamn
tadmca...
nce, snrcasna gergin dudakl, bana azck ne eik,
ireti ilitirilmi ftr apkas, kaln mercekli gzlkleri
ardndaki kmltsz baklaryla fotoraflarndan bize bakan
bu adam; Ben kollarmda yeryzne daha gelmemi
19

gzellii skmak istiyorum... diye yazyordu. te yandan,

ileri yalarnda bile, bir bakaldr belirtisi ya da onuruyla,
ceketinin cebinde dantelli bir kadn klotu tad sylenen
bu adam gerekte hikimsedir, kendi kendisidir, ulusal ve
dsel boyutlardaki servenci biridir. Giacomo'dur,
Ulysses'dir, Dedalus'dur.
Adn dn ald o atmacams adamn, Daidalos'un
korkusunu duya duya, st rgs kanatlarla kiisel
boluuna brakt gibi kendisini - iinde Ulysses'in yittii
koca bir Okyanus gibidir tek bir gnlk yaam da...
nsanolunun duygu derinliklerini stlerinde rt
kalmayasya ama ve ruhsal karmaalar aklama
abasndaki bir tinbilimci olan G. Jung'un, Joyce karsndaki
tavr ok ilgi ekici. Jung iin, tinbilimsel aklamalara
keyifle giriebilecei, rahatlkla yaklalabilecek bir yapt
deildi Joyce'un Ulyssesi. Yaynlanyla birlikte, okur
evresinde yaratm olduu kark ve ounlukla olumsuz
tepkiler bir yana, bu yaptn kapsad mitsel ve tinsel alan,
Jung'u bylesi bir almaya zorunlu klm olmal diye
dnyorum.
Gerekten de, Ulyssesin ierdii -anlam, biem ve dil
konularndaki- glkler karsnda, kimi anlar umarszln,
fkeli bir dille aklar Jung.
Jung, zellikle Joyce'un Ulyssesindeki sanatsal anlatm
gc karsnda kendini dlanm grmekte. Onu,
yediyzotuzbe sayfa boyunca okurunu -altndan ne kacak
diye- kvrandran, yani hor gren ve sonuta yine de
hibirey vermeyen, ok verimli bir retkenlikle hilik reten
bir yazar olarak tanmlamakta ve yaknmakta.
20

Sanat, yaratan Tanr gibi, yaptnn iinde ya da

arkasnda ya da tesinde ya da stnde kalr, gze
grnmez, varoluun dna arnmtr, ilgisizdir, bir kenarda
trnaklarm k e se r Tmceleriyle alayc, horgren, grnmez
kalma savam iindeymi gibi bir grnm iindeki Joyce;
tinbilimsel alann dna szarak Jung'a kar direnmektedir.
Jung'un nnde kala kala bir barsak kurdunun, kendisini
durmakszn yineleyiini anmsatan sahneler kalmaktadr.
Uyandrd btn imgeler yalancyd. Zihni haarat
douruyordu. Dnceleri miskinlik terinden doma
bitlerdi. tmcesi, Jung'u da iine alan tm okur kitlesini
neredeyse sarakaya alyor gibiydi.
Evet, hereyin de tesinde, ac bir ironi taar Joyce'dan d
dnyaya. Geri amalad bir nitelik deildir ironi. Ksacas,
biemi ya da anlam zerine bir kesin yargya ulamak -yani
onu arivleyip de rahatlamak- hi olas deil.
Damakta brakt tad, Lautreamont'da olduunca kekre
elbet. Ama bir attan, kinden, i dkten, savdan,
yarglamadan sz etmek yetmez Joyce denince.
Joyce denince, dipsiz bir boluk yzne doru esner sanki
okurun; nemli, souk ve telerin korkusuyla dopdolu...

Mazhar Candan

21

ULYSSES BR MONOLOG (1)

Benim, J. Joyce zerine 'Ulysses' balkl yazm; Homer'in,
kurnazca, ustaca aldatmacalarla Tann'lann ve insanlarn
ve dmanlklarndan syrlmay baarp da nice servenden
sonra yurduna, ailesine dnen o dzenci, frtnal
kahramanyla pek ilikili deildir. Joyce'un Ulysses'i,
gemiteki adandan ok farkl olmann tesinde, ancak
alglayc edilgen bir bilin, yalnzca bir gz, kulak ve az
dzeyinde kalyor, hibir seim ans bulmakszn fiziin ve
fiziksel olaylarn baran, karmak, lgn avlann bir
duyumsal sinir ucu olarak alyor ve kaydediyor, stelik btn
bunlar fotografik bir dorulukla gerekleiyor.
Yediyzotuz-be sayfay dolduran bir yapt Ulysses;
yediyzotuz-be sayfalk bir zaman ak ki, tm ierdii,
herhangi bir insann yaamndaki tek ve anlamsz bir gn
-Dublin'de tmyle konu d olan 1940 ylnn 16 Haziran
gnn kapsar. ylesi bir gn ki, gerekten de, hibirey
olmamtr o gn. Boluktan doup yine bolua varan bir
ak. Belki de, insan yaamnn gerei zerine upuzun ve
an karmak, tek bir Strindberg'ce bildiridir bunlann tm ,okurun ylgnlna hibir son vermeyen bir bildiri. Ve ola ki,
bir geree dokunuyordur bunlar, kukusuz, yaamn onbin
yzeyine ve onlardan yzbin renk tonuyla yansyan bir
23

geree... Grebildiim kadaryla, bu yediyzotuzbe sayfa

da, ak seik bir yineleni yok, uzun aclar eken okurun
durup dinlenebilecei tek bir kutsal ada bulunmuyor; ap
geldii yollan doygunlukla dnebilecei, anlanyla keyif
lenecei yz ya da daha az sayfalk soluklanabilecei bir yeri
yok. Noktalanabilecek bir sradan yer bulunsayd, umulmadk
biryerlere, yeniden kayp da dlmeyecek. Ama hayr.
Acmasz ak, durakszca yuvarlanp gider. Hz ve kvam
son krk sayfada, ylesi artar ki, noktalama iaretlerini bile
silip sprr. ylesi dayanlmazdr ki tmceler, boucu
boluu patlama noktasna ulatmr. Bu tmyle umutsuz
boluk duygusu, etkin ieriidir tm kitabn. Yalnz hilikten
balayp sonlanla kalmyor, hilik dnda hibireyi de
iermiyor... (2) Batan aa eytancasna bir boluk. Tpk
bir stn yetenek rnei; ok parlak ve doast cehennemsi
bir soydan. (3)
Grleri doru ve tutarl olan bir amcam vardr. Bir gn
caddede birlikte yrrken, beni durdurup unu sordu:
Zebanilerin ruhlara cehennemde nasl ikence ektirdiklerini
bilir misin? Ben Hayr deyince de: Onlar beklemede
brakr. szyle yryn srdrmt. Ulyssesde
saban srmekte olduum ilk gnlerimdeydim, bu gr
dikkatimi ekmiti. Her bir tmce, gerekletirilememi bir
beklentiyi ayaklandrmaktayd, sonuta tmyle bir geri
ekiliin dnda hibir umudun kalmad noktaya
varyordunuz, zerinize ken dehet, tam amalanan o
noktaya ulatnzn kant oluyordu.
Gerek olan, tm bunlardan hibireyin ortaya kmad,
hibireyin de gereklemediidir ve sayfadan sayfaya srd24

riilen gizli bir beklenti, bir umutsuz srkleni, bir tortu

brakdr okur zerinde. (4) Yediyzotuzbe sayfa tutan bu
yaymlanm yapt; yazsz, bo yapraklardan te bir anlam
iermeyen hilii kapsamakta. Okur, okur, okursunuz ve
okuduunuzdan bireyler anladnz savlarsnz. Arada bir,
bir tmcede hava boluuna dseniz de, boyun eiin
kendine zg bir zellii, sizi hereye allabilinen dzeye
getirir bir kez daha. Bylece ben, bu dnceler ve
yreimde byyen umutsuzlukla kitab okumaktayken, 135.
sayfaya dek iki kez uyuklam olduumu ayrt ettim.
Uyutuculuk (hipnotik) ve tekdzelikle etkileme balamnda
ele alndnda, Joyce'un biemi inanlmaz bir beceriye
sahiptir. Hibirey gelip bulumaz okurla, herey ondan
baka bir yne sapar ve daha kendine bir yol amadan, o
dorultuyu da terkeder. Hep yukarya ve teye doru,
kendisiyle doyumsuz, ironik, alayc, ktcl, aalayan,
kederli, umutsuz ve ac doludur yapt. Kendisini ypratan,
duygudal zerinde oynar okuyucunun, ta ki, usulca bir
uyku araya girip de bu enerji tkeniini durduruncaya dek.
135. sayfaya geldiimde, tmceler akp giderken ve kitaba
hakkn vermek istemiyle, ona kahramanca tutunma abalan
iindeyken, derin bir uykuya dalm buluverdim kendimi. (5)
Ksa bir sre sonunda, uyandmda, kitab geriye doru
okumak gibi parlak bir dnce gelimiti kafamda. Bildik
olduu denli iyi bir uygulama olduu da denenmitir bunun;
elbette geriye doru da okunabilir bir yapt, hele n, ard,
ba, sonu olmayan bylesi kitaplar sz konusuysa. nceki
sayfalarda olup biten ne varsa, daha sonra da, kendilerine yer
bulabilirler ayn kolaylkla. Espri noktalann karmyaca25

nzdan, herhangi bir konumay tersinden okuyarak da zevk

alabilirsiniz. Her tmceyi bir aka saysak, tmn birden
anlamak pek fark etmez. Bir tmcenin ortalk yerinde de
durulabilir, ilk yansnn etkinlii varln srdrmeye
yeterlidir ya da yle grnr en azndan. Tm yazlan,
duruma gre, yeni bir ba ya da kuyruk blmn gelitiren
bir solucan nitelii tamaktadr. (6)
Joyce'cul dnn bu esiz ve gizemli karakteristii
(ayrt edici zellii), onun soukkanl hayvanlarla, zellikle
de solucan tryle yakn ilikiler kurabildiini gstermekte.
Barsak kurtlan edebi glerle donatlm olsalard, beyin
eksiklikleri nedeniyle, sempatik sinir sistemlerinin kendilerine
zg ilevleriyle yazarlard. Buna benzer bireyin Joyce'un
bana geldii, yani nmzde bir ussal ilevin iddetli
kstlanmas ve alglama ilemlerinin snrl kalmas eliinde
oluan bir iorgansal dnme olgusu bulunduundan
kukulanyorum. nsann, Joyce'un duyusal alandaki stn
niteliklerine hayran olmamas olas deil; onun grdkleri,
duyduklar, tattklar, kokladktan, dokunduktan, hem isel
hem de dsal olarak, olaanst etkileyici. Duyusal
alglamada, uzmanlam sradan bir lml, genelde
yalnzca i ya da d dnya ile snrldr. Joyce bunlann ikisini
de biliyor. Bir Dublin Caddesi'nde nesnel (objektif) figrlerin
evresini, znel (sbjektif) ilintiiliki demetleri sanyor;
nesnel ile znel olan, isel ve dsal hep ve ylesine birbiri
iinde kanyor ki sonuta, her bir imgenin belirginliine
karn, kii, fiziksel bir barsak kurduyla m yoksa doatesi
bir barsak kurduyla m kar karya olduu konusunda
bocalyor. Barsak kurdu balbama yaayan ve olaanst
26

dourganl olan bir kosmosdur; kanmca Joyce'un verimli

sayfalarnn kaba ama aykr dmeyen bir imgessidir bu.
Gerekten de, barsak kurdu, yine barsak kurdundan te
birey tretmez ancak tkenmeyecek bir bollukta retir. (7)
Joyce'un yapt bindrtyzyetmi sayfa ya da bunun katlan
uzunluunda da olabilirdi, yine de bir damla bile
eksiltmeyecekti snrszln ve yine de gerekten nemli
olan eyler sylenmeden kalacakt. Ancak Joyce'un
amalad birey miydi gerekten nemli olan sylemek?
Bu eskimi nyargnn burada varolu hakk var myd?
Oscar Wilde, sanatsal urann bsbtn gereksizliini ileri
srmt. imdilerde, yreinde bir sanatsal urada
herhangi bir 'gereklilik' beklentisi srdrse de, bir kltr
yoksunu kiinin bile bu duruma bir itiraz olmayacaktr.
Joyce iinse bu sz konusu bile olamaz. Ancak o, bunu niin
doruca aklamaz? Niin anlaml bir jestle, dolaysz bir
yoldan okura yardmc olmaz ki, aptallar yanlmasnlar bu
konuda?
Evet, kendimi aptal durumuna dm biri gibi hissettiimi
kabul ediyorum. Yan buuk olsun bir buluma salamad
kitap benimle, hoa gitmek iin en kk bir atlm yoktu ve
okura bayaln sinir bozucu duygusunu tattrmasn
srdrd. Akas, kanmdaki kltr yoksunluu ylesine
derinmi ki, bu kitabn bana -mitolojik insan- biimciliinin
ac bir durumu gibilerden- bireyler aklyacan umut
etmek gibi bir bnlkte bulunmutum. Ve ne kitap -olas
hibir dnce tamayan- hereyden nce byle biri
olmayan kltrl okur iin (Joyce'un dolayl anlatm tarzn
kullanmama izin varsa) bir bozgunun ldrtc rnei.
27

Elbette ki, bir kitap ierik tar, anlatt bireyler vardr,

ancak ben Joyce'un herhangi birey aklamak istedii
konusunda kukuluyum. Ylmaz, usanmaz bir okur iin, bu
ldrtc horgr, grg tan olmayan bu dram, bu
tekbenci SOYUTLAMA BR AIKLAMA GETRR M,
olas m bu? Benim kt niyetimi ayaklandryor Joyce.
Kimse okurun burnunu kendi budalalna srtmemeli bunca,
ancak tam da bunu yapmakta Ulysses.
Bencileyin bir salk, hep salklm uygular - kendi
zerinde bile. Uyarc neden: Bunun ardnda yatan daha
grm deilsin sen, varsaymdr. Sonu olarak, uyaran
izleyip aratrr ve salksz kiiliin iinde ne olduunu
buluruz. yleyse gzlemim; bu tekbenciliin, bu anlamak
isteiyle dolu, eitilmi ve bilgili okur-yazar toplum
bireyinin, bu iyi niyetli, haktanr ve incelikli olma abasndaki
bireyin, sinirime dokunuyor oluudur. te nmzde, -kendi
barsaklaryla konuma yapan biri gibi- (8) soukkanl
ilgisizlii, iindeki kertenkelemsi ya da daha alt blmlerden
gelmie benzeyen tatan adam, o ta boynuzlu adam, ta
sakall, talam barsakt Musa; zevke ve Msr Tanrlarna
ve de okuyucuya iyi niyetli duygularn fitrtarak, talam
bir duyarszlkla arkasn dnyor.
Bu ta kesmi ller diyandan, barsak kurdunun grn
ts kmakta ortaya, bir barsak kurdu paracklarndan
oalp durduu iin de, dalgalanan, samsal kprtl ve
tekdze. Bu paracklardan hibiri tmyle tekinin ei
deildir, kolaylkla birbiriyle kantnlsalar da. Kitabnn her
bir sayfas, kck olmasna karn bu paralardan biri ve
Joyce'un kendisidir. Herey yenidir her an ve batanberi
28

neyseler, yledirler. Doann bir benzeinden sz etmek.

Nice zengin bir reyi - ve nasl bir skntdr bu. Joyce,
gzmden ya getiresiye skyor beni, ancak bu ylesine
ilenli, sakncal bir sknt ki, en kt bayaln iine
dmlkten bile daha bir ktlk duyuruyor kiiye.
Doann, skntsdr bu; Hebrid'lerin sarp ve kayalk
uurumlar stnde, slk alarak esen souk yelleri,
Sahra'nn usuz bucaksz lnde gnbatm, gndouu,
denizlerin homurtusu, -Curtius'un syledii gibi, sonsuzcasna yinelenip duran gerek bir NVagneryen konulu
mzik
ok ynllk Joyce'un artc yan olsa da,
nemli kimi blmler, hi varolmamlarcasma yerlerinden
karlp alnabilirler. Belki de, orada dnyasnda, neden ve
sonu olarak, uzam ve de anlam alarndan bir deer
tamaktansa, hi kimse olmay yelemekteydi o. Yine de,
konular kanlmazdrlar, tm fiziksel olaylar iin yap
talardrlar, Joyce'un srekli yapm olduu gibi, arada gl
biri cann tm bu olaylardan slanmadan kurtarmaya alsa
da. Herey duyarszdr, scak kann her bir zerresi iin
dondurucudur, olaylar buzlu bir bencilliin iine yaylr. Tm
kitap boyunca, honut kalnacak hibirey yoktur,
canlandrc, umutlandnc hibirey, yalnzca yaamn irkin
yanlan, dokunakl, trajik, ironik ve korkuntur sz konusu
edilenler ve ylesi bir karmaa srp gider ki, konuya zg
balantlar abartl bir bytele incelemek zorunda
kalrsnz. Ancak, ortadalar ite; ncelikle kiiye zel
nitelikteki sessiz fke ieren, acmaszca budanm
ocukluktan artakalanlar, sonra da, acnas plakl ile

29

kalabaln gzlen nne serilen tm dn tarihinin

ykntlan olarak.
Yazann dinsel, cinsel ve yresel tarih ncesi, akp giden
olaylann soluk yzeyine yansr; kiiliinin dalm
paralann Bloom'da, l'homme moyen sensuel, gzlemleriz
ve de, neredeyse zden te, katksz kurgu, katksz dnce
rn olan Stephen Dedalus da olduu gibi. ocuu
olmayan bir nceki ve babas olmayan bir sonraki bu iki
kiilikte. (9)
Blmlerde, biryerlerde gizlenmi bir dzen ya da
koutluklar bulunabilir belki -bu grteki kimi yetkili
azlardan bu tr grler ykseltildi- ancak, ne olursa olsun
bu durum ylesi iyi gizlenmiti ki, ben balangta bunu
farketmemitim. Ayrtetmi olsaydm bile, bu umutsuz ve
skntl
durumumda
bu beni,
insanlk
gldrs
tekdzeliinden daha fazla ilgilendirmezdi.
Daha 1922 ylnda, Ulysses'i ele alm ama dknkl ve
can skntsna uram bir biimde, biryana brakmtm.
Bugn de e sknty duymaktaym. Peki, niin u an onunla
ilgili yazmaktaym? Joyce zerine yazmaktaym nk bir
yaymc, Joyce ile, daha ok Ulyses'le ilikili olarak, dile
dmesine blk prk fikirler zerine ne dndm
sormak tedbirsizliinde bulundu. Bunu yapmasayd, gerek
stcln, (Nedir gerekst?) anlaym aan u ya da
bu biimiyle ilgili bireyler yazyor olmaktan te birey
yapmyacaktm u an. zerinde tartlamyacak tek konu;
Ulysses'in on'dan fazla basks olduu ve yazarnn
kimilerince onurlandrlp, kimilerince de ilenle anlddr.
Tartmalarn apraz ateinde durup durmaktadr o ve bu da,
30

psikologlarn
gzard
etmemelerini
gerektiren
bir
grngdr. Joyce'un adalan zerinde uyandrm olduu
bu byk etkidir ki, Ulysses'e ilgimi uyaran da balangta bu
olmutu. Bu yapt, sessizce kayp unutuluun glgelerinde
yitmekte olsayd, kukusuz, geriye ekip de karmazdm
onu ben, stelik beni bunca az elendirip, bunca skt sz
konusu olursa. Bunlann tmnn de tesinde, zerimde
yalnzca olumsuz bir etki brak nedeniyle, yazann olumsuz
kiiliinin, gerek nedeni oluturduundan korkmuumdur
hep.
Hi kuku yok ki, nyarglym ben. Bir tinbilimciyim ve
tm tinsel bildirilerle ilikili uzmanlamlm nyarglarn
tanmlamaktadr bu. Bu nedenle okuru uyarmalym: Sradan
insann alat-gldrs, yaamn souk, glgeli yan, tinsel
hiliin kl rengindeki donukluu benim ekmeimdir. Btn
bunlar, sokaktan taan sesler gibi, bayat ve ekicilikten
uzaktrlar. Bunlardaki hibirey beni artmaz ve etkilemez
ve ben, insanlara bu acl durumlarndan kurtulmalarnda
yardmc olmak zorundaymdr. Btn bunlarla ylmadan
savarken de yalnzca bana arkalarn dnmeyenlere ilgi ve
yaknlm yneltebilirim. Ulysses bana srtn dner. (10)
birliki deildir, bitimsiz ezgisini sonsuzcasna yinelemek
ister bountuya dek- bildiim bir m elodi- ve ussal yaps,
duyumsal alglamaya indirgenmi ve bedensel eylem iin
balanm olan gangliyonlann (sinirsel balantlarn)
sonsuza uzatmak ister.
Yeniden yaplanmaya kar hibir eilim gstermez,
gerekten, ykclk kendi iinde bir sonu durumuna
gelmitir.
31

Ancak bu, durumun yans bile deildir, bir de

(semptomatoloji) belirtibilim konusu vardr. Ki bu, ok ksa
sreler iin bilinli olabilen, srekli yarglama yeteneinden
yoksun, deerlendirme yapamamann boluk ve kopukluklanna den bir 'lgm'n kesintisizce, babo gezintileriyle e
anlam tamaktr. (11) Bunun da tesinde, daha sklkla,
duyusal etkinliklerin iddetlendirilii grlmekte. Bu
yazlarda keskin bir gzlem gc, duyumsal alglamann
fotorafik bellei, da olduu denli ie de dnk bir
duyumsal merak, gemi olaylann ve knklklann basknl,
nesnel gerekliin znel ve tinselle olan ilikisinin lgn
karmaasn, okuru hi dikkate almakszn yeni szcklere ve
anlatm yaratlarna kendini bunca kaptn, blmsel
aralklardaki ses ve konuma geileri ve birden dn
boluklar ve geileri ile dopdolu sergileme, uygulama
grmekteyiz. Bunlarla birlik, sinizm ya da absrdln
(sama) DERNLKLERNDEN KAYNAKLANMAYAN
BR DUYGU krelmesine de rastlamaktayzdr. (Meslekten
olmayan) sradan biri bile, Ulysses ile izofren bir dn
arasndaki benzeimin farkna varmakta gecikmeyecektir. Bu
benzerlik ylesi kuku uyandrcdr ki, fkeli bir okur, bu
yapt 'izofreni' tansyla frlatp atabilecektir. Bir tinbilimci
(psikiyatrisi) iin bu benzeim artc olsa da, 'ln'ln
ayrc niteliinden yani onu betimleyen temel anlamn gzle
grlr eksikliinden sz edecektir.
Ulysses iin herhangi bir yargya varlabilir ancak, srekli
yineleni duygusu uyandrmasna karn, asla tekdze
deildir. (Daha nce sylediklerimle bir eliki olutur

32

mamal bu; Ulysses zerine elien herhangi birey sylemek

olas deildir.)
Sergiledikleri, birbiriyle uyumlu ve sreendirler, herey
eylem iinde olup, duraksayan hibir ey gze arpmaz. Tm
yapt, amacn tekilliini ve acmaszca seiciliini gsterir
biimde bir yeralt yaam akndan domutur ki bunlar da,
birleik kiisel isteklerin ve ynlendirilmi amalarn kuku
gtrmez kantlardrlar. Usun ilevleri kat bir kontrol
altndadr; kendilerini iten gelen ve hatal yollarla
aklamazlar. Alglamann ilevlerine; yani duyum ve
sezgilere btnyle ncelik verilirken, ayrmc fonksiyonlar;
yani dnce ve duygular srekli olarak bastrlmlardr.
Bunlar yalnzca olaan alglama nesneleri durumunda ussal
ierikler biiminde grlrler. Gzelliin ani dokunuuna
boyun emek iin sklkla duyulan istee karn, genel
eilimlerce usun ve dnyann glgeli bir resmini
sergilemesine izin verilmez.
Genelde bunlar bir 'lgn'da grlmeyen izlerdir. Buna
gre, geriye, sradan olmayan bir 'lgn' kalmakta. Ancak bir
tinbilimcinin bylesi bir kiilii yarglayabilecek hibir lt
bulunmamaktadr. Ussal anormallik olarak grlen ey,
sradan bir anlayn alglyamyaca bir eit ussal salk
belirtisi olabilir, dahas, usun ok st dzeyi anlamn da
ieriyor olabilir bu.
Ben Ulysses'i izoffenik bir rn olarak ele almay hibir
zaman dnmemitim. (12) Bu biim bir snflandrmayla
hibirey kazanlamazd, stelik biz, Ulysses'in niin bu denli
gl bir etki tadn ve yazarnn st ya da alt dzeydeki
bir izofren mi olduunu bilmek istemekteyiz. Btn
33

gznne alndnda Ulysses, 'Modem Sanat'tan daha

patolojik bir rn deildir. En derin anlamnda 'Kbistik'tir,
nk gerein resmini son kertede karmak bir tablo iinde
zmler -yle bir tablo ki, baskn noktalarnda, 'abstre
objektivizm'in soyut nesnelciliin melankolisidir.
Kbizm bir sayrlk olmayp, gerei bir baka boyutta
sergileme eilimini anlatr bize ve bu betimleme grotesk
(tuhaf, garip figrlerden oluan bir ssleme biimi - bir
biimde gereki ya da grotesk biimde soyuttur. izofrenin
klinik grnts ylesi bir benzeim ortaya koyar ki, burada
izofren kii grnr biimde gereklii kendisine yabanc
bireymicesine alglama eilimindedir, baka bir deyile,
kendini gerekliin karsnda yabanc saymaktadr.
izofrende, eilimlerin genellikle tannabilir bir amalan
yoktur, ancak bu saynlk, kiiliin kanlmaz biimde
blmlere, bamsz karmak paracklara aynmasndan
oluan bir semptomdur. M odem sanatda bu durum,
bireysel bir saynlk olarak kendini gstermez, ancak
amzn ortaklaa bir gsterisidir. Sanat, kiisel bir uyany
deil, modem ruhun ortaklaa ve doruca bilinaltndan
ykselen ortaklalan yaamn akn izler. Ortaklaa bir
fenomen oluu nedeniyle, edebiyat, resim, mimari ve
yontuculuk gibi ok geni bir yelpaze iinde, kendine zg
rnlerini verir. Dahas, modem akmn tinsel babalanndan
biri olan Van Gogh'un gerekte izofren oluu da ok
belirleyici bireydir.
Gzellik ve anlamn grotesk nesnelcilik ya da ayn lde,
grotesk gerekdlkla arptlmas, 'lgn' da kiilik
yklmasnn bir sonucu olurken; sanatda, bu bir yaratc
34

ama olmaktadr. almasnn, rnlerinin, kendi kiiliinin

ykmyla ilikili bir anlatm olmas biryana, modern sanat,
sanatsal kiiliinin btnln, ykclkta bulur. Mefstocu
batan kanclktan samala, gzellikten irkinlie
kaydrma yle bir biimde yrr ki, samalk, anlama,
irkinlikse gzellie brnr neredeyse -ilke olarak yeni
birey olmamasna karn- yaratclkta bir baardr bu ve de
insanlk tarihinde, hi bu kertede doruklarna itilmemitir.
khnaton inanc altnda da bu duruma edeer batankanclk biemi kaydnln gzlemleyebiliriz, yine ilk Hristiyanlann anlamsz koyun sembolizminde (gizemciliinde) hznl Pre-Raphealistik figrlerde, ge Barok sanatnda,
kendi kvrmlarnda kendini boan biem kaylarn
grebiliriz.
Aralarndaki farklara karn yine de isel ilikileri vardr bu
dnemlerin:
Yaratcln
kuluka
dnemleri
diye
adlandrabileceimiz bu dnemlerin anlamlan, belirli bir
nedensel balang yaplarak aklanamaz. Ortaklaa tinsel
gsterimlerin ortaya k anlamlan yalnzca, yeni bireyin
neden-sonu ilikisine yaslanan beklentileri olarak kabul
edildiklerinde belirginleir.
khnaton dnemi, Yahudi inan ve geleneklerine gre,
dnya iin saklanm olan ilk tektannln beiidir. Erken
Hristiyanlk dneminin ham ocuksuluu Roma mparator
luunun Tannlar Kentine dnmn mutulamaktan te
birey deildi. Sanat ve bilimin yadsn, erken Hristiyanlk
iin, bir yoksunluk deil, tersine tinsel bir kazan salamtr.
lk Pre-Raphaelit'ler, klasik dnemden buyana yitirilmi
olan bedensel gzellik idealinin habercisiydiler. Barok Sanat;
35

kiliseye, ruhban snfa zg biemin sonu olmutu ve onun

kendi kendini yk; bilimsel ruhun, Ortaa dogmatik ruha
kar utkusunu simgelemekteydi,
rnein
Tiepolo;
tekniinde sakncal alanlara ulam olan bu sanatya, sanat
asndan bakldnda, bir k belirtisi deildir, ancak tm
varlyla, daha ok gereksinim duyulmakta olan bir
deiimi, bln gerekletirme abasn grmekteyiz
onda.
Bu oluum ve durumlar yalnzca Ulysses'e deil, sanatsal
edeerlerine de olumlu ve yaratc bir deer ykler.
Gzellik ve anlam ltlerinin yokediliiyle, Ulysses
harikalar yaratr. Kanksanm duygularmz aalar, anlay
ve honutluk umutlarmz dknklna uratr, tm
bileimlere (sentez) burnunu sokar. Bileim ya da biim
zerine herhangi bir belirtiden kukulanmamz bile kt
niyetlilik olur nk, Ulysses'de ad bir eilim belirtisi
grmek, koskoca bir estetik kusur gstermekle edeer
olurdu. Ulysses zerine ortaya atacamz her trden kt
niyetli dn, sz, onun olaand niteliine tanklk eder,
nk bu fesatlmz, tanrsal nedenlerle bizden gizlenmi
olanlar grmek istemeyen ad insana duyduumuz
yerinme duygusundan kaynaklanmaktadr.
Nietzsche'nin
'Dionizyen'
(tkenmek
bilmez
dourganlndan haz duyan yaama istenci) cokusunda
birikip usu dolduran tm bu ynetilmez gler, acl
insanda, damtlm biimde tamtr. Faust'un 2,nci
blmndeki en karanlk paralar, dahas Ecce Homo bile,
u ya da bu biimde, kendilerini topluma nerir, sunarlar.
Ancak tersine bir sanat; kendini beendirmek iin hibir
36

atlmda bulunmayan, yalnzca nerede ineceinizi bildiren,

daha o zamanlar eskimi lkleri ykmaya balayan
adalarn ncesi (Hlderlin anmsanmal) gelenlerde
kendini irkiltici biimde duyuran, kart ve bakaldnc
biemdeki sanat yaratmay baarm olan, yalnzca ada
insandr.
Yalnzca tek bir deneyim alanna baml kalrsak, neler
olup bittiini grmemiz pek de olas deildir. Belirli bir
noktay hedefleyen, yneltilmi bir atlm deildir sz konusu
olan, tersine, kullanlmayacak denli eskimi bir dnyadan
silkinmekte olan ada insann, hemen hemen evrensel bir
yeniden katmanlatnlmasdr. Ne yazk ki, gelecei
grmeyiz ve bunun sonucu olarak da, szcn tam
anlamyla, Ortaa'lara ne kertede ait olduumuzu bilemeyiz.
Eer gelecein gzetleme kulelerinden, bizler kulaklarmza
dek gericilie batm grnyor olsaydk, buna en azndan
ben pek armazdm, nk bu durum bile, tek bana,
neden Ulysses bieminde sanat yaptlar olmas gerektii
sorusuna yant verecektir. Onlar, eit glerde ve inat bir
direnle karlamadklar srece, etkileri yaylacak olan
gl mshillerdir. Onlar, ancak en kat ve dayankl
gerelerle ele alndnda kullanmlar olan bir eit psikolojik
zelliklerdirler. Yokolmaya yz tutmu tutuculuun ve tek
yanl deerlendirmelerin altn oyan Freud'cu kuramlarla
ortak yanlar da budur ite.
Ulysses bilimsel bir dil kullandnda bile, yan-bilimsel
nesnelliin ovunu yapar, te yandan, tam bir o|umsuzlamadr ve tmyle bilimsel olmayan bir karamsarlk sergilemek
tedir. Buna karn yaratcdr -yokediciliin yaratcl- onda,
37

tapnaktan yakan Herostratus'un teatral anlatm olmasa da,

adalarmzn burnunu gerekliin glgeli yzne srtme
abas gze arpmakla; Joyce bunu herhangi bir kt niyetle
deil de, sanatsal nesnelliin saf susuzluuyla baarmakta
dr.
Kii, bu yapt kolaylkla ve sonuna dek ktmserlikle
yarglayabilir, ancak son sayfalara yakn, bulutlann arasndan
hznl bir n szldn ayrt eder. Kapkara bir amur
denizi iinden, 'Orcus'un tek ve tam olarak douu, yedi yz
otuz-drt sayfaya karlk, o tek sayfada yer alr. urada
burada gze arpan kristal prltlar nedeniyle, en ad bir
kii bile, Joyce'un -birok ada sanatdan bile stnlkleiini bilen bir sanat olduunu ayrt edebilir. Sanki o, daha
stn bir ama uruna, glerinden kutsal bir biimde
feragat eden bir ustadr. Gerekten Joyce, 'yeniden
yaplandrmasnda bile, dini btn bir katolik olarak
kalmtr: Dinamitinin fitilini, temel olarak kiliseler ve
kiliselerden doan ve onlardan etkilenen tinsel, dinsel
yaptlarn diplerine uzatmtr. Onun 'kar dnya's,
umutsuzca kendi politik zgrln yaama abas iindeki
bir 'Erin'in (tarihin derinliklerindeki rlandal'nn ad) Ortaa yapsnda, darkafal, zgn katolik atmosferidir.
Joyce, Ulysses zerine almasn birok yabanc lkede
srdrrken, oralardan geriye, Ana Kilise ve rlanda'ya
byk bir gven ve ballk duygularyla bakt. Yabanc
lkelerdeki duraklarn, kendi rlanda anlarnn ve
krgnlklarnn burgalarnda, gemisini salama almak
amacyla birer gemi demiri olarak kullanmt. Dahas,
Ulysses kendi thaca'sna balamaz kendini; tam tersine,
38

rlanda kaltmndan kurtulmak amacyla lgn giriimlerde

bulunur.
Onun bu davran, yresel bir ilgi alan oluturduu yani,
dnyann teki yrelerine scak baklmad sans
uyandrabilir. Ancak, ilgi alan dnda kalmaz dnya. Yerel
olgu, az ya da ok evrensellik stlenir, zellikle de Joyce'un
adalan gz nne alndnda. Bu konumda yaras olan,
gocunsun. Belirgin bir ada topluluk sz konusudur ki,
onlarn tm de Joyce adna sayg duymakta olup, 1922'den
bu yana, Ulysses'in on basksn bir rpda okumu olmaldr.
Bu yapt, onlarca bir anlam tamal elbet, dahas, daha nce
bilmedikleri, duygularca ulaamadklan bireyler ortaya
dklm olmal. Ulysses'de, cehennemsi bir skntya
dmemi, tersine ondan yarar grm, onunla yenilenmi,
eitilmi, deiik bir yapya kavuturulmu, 'yeniden
katmanlatrlm' olmallar. Ksacas, istenilen bir konuma
frlatlm olmallar, nk bunun tersi bir durum olsayd,
ancak en byk bir kin duygusu, l.nci sayfadan yedi yz
otuz-be'inci ye dek okurun uyku sersemliine dmeksizin
dikkatini ayakta tutabilirdi. Bu nedenle, boyutlarn imdiye
dek gzard etmi olduum Ortaa Katolik rlanda'snn
nemli bir corafk alan kapladndan kukulanmaktaym.
Oralarn, ortalama bir haritada yer aldndan ok daha geni
bir alan kapsad kesindir. Bu sayn Dedalus ve
Bloom'lanyla birlikte katolik Ortaalar olduka evrensel
grnmdeler ve toplumun ok byk kesimini oluturan bu
kiiler, dinsel evrelerine ylesine baldrlar ki, Joyce'un
patlayclarndan baka hibir ey onlarn d etkilere kar
smsk kapal izolasyonlarn kramazd.
39

Doruluuna inandm grm yle: Bugn bile,

Ortaa'n karanlna, boazmza dek batm durumdayz
bizler ve bu nedenledir ki, olumsuzluk ve yadsma
peygamberleri olan Freud ve adalan, insanlara gerekliin
teki yzn aklamak gerei duymular ve bunca
eletirilmilerdir.
Kukusuz, Hristiyan eilimli biri iin, insanlann, kimi
eylerin glgede kalm yanlanna iteksizce gzatmalann
salamaya ynelik, ok glkler ieren, zorlu bir grevdi
bu abalar. Ve de ancak, tam bir ilgisizlikle karlanabilirdi.
Hayr, bu tr aklamalar usun uygun ilgisiyle yaplmalyd ve
Joyce, bu konuda da bir ustadr. Ne var ki, bu metodla,
ancak olumsuz duygunun gc eyleme geirilebilir.
Ulysses, kiiye; Nietzsche'nin 'kutsal kfiir tersinden
anlay'nn nasl gerekletirebileceini gsterir. Joyce bunu
souka ve nesnel biimde ortaya koyar ve kendini,
Nietzsche'nin dleyebileceinden bile daha ok 'Tanrdan
yoksun klnm' biri olduunu gsterir. Btn bunlar,
aklkla belirtilmemi doru varsaymlar olup, tinsel evreyle
ayaklandrlan artc etkiler mantkla deil, tmcek
duyguyla balantldr. Kii u yanl dnceye ynelmemeli:
Joyce'un
anlalmazl,
onun
korkun
derecedeki
soukluundan ve 'tanr yoksunu' bir dnyay aklamas gibi
nedenlerden kaynaklanmaz ve kitabndan en kk bir
rahatlk bile duyulamaz yargs da doru deildir. Garip
grnse bile, doru olan, Ulysses'in dnyasnn, dinsel
doum yerlerinin karanlna umutsuzca bal kalm
insanlann dnyalanndan daha iyi olduudur. eytan ve ykc
unsurlar ar bassalar bile btn bunlar; bize gemiten kalt
40

olan ve gerekte kuralsz bir diktatr olan, yaam

zenginliinden soyup gsz klan, nyarglln dsel
kurgusu olup da sonuta dayanlmaz olan, tresel bir
zorunluluk durumuna ulaan iyiden ok daha deerlidir.
Nietzsche'nin 'ahlaksal kle ayaklan', Ulysses iin iyi bir
slogan olacakt. Kiiyi dzenin tutsaklndan kurtaran, kendi
ii dnyasnn ve doasnn nesnel olarak tannmasdr.
Bolevik isyanclarn trasz grnmlerindeki gibi, insan,
tinsel balamdaki kendi i dnyasnda-kimi eylerin nasl
olduunu bir kez olsun, dosdoru sylemekten lgnca bir
keyif duyar. Aydnlktan gzleri kamam biri iin,
karanln bir ltuf olduu gibi, snrsz l de, bir hapishane
kaknna cennettir. Bugnn ortaa insan iin iyilik,
gzellik ve saduyunun simgesi dnda kalmak, kurtulu
anlamyla edeer bir anlam tamaktadr. lkler, glgeli
yanlarndan bakldnda, da doruklarndaki prlt deil,
iverenleri, ama belirleyenleri simgelerler, ki bunlar, Sina'da
zorba demagog Musa tarafndan biimlenmi ve sonradan
akllca bir yntemle insanla yamanm doast zabta
gleri gibidirler.
Nedensel bak asndan, Roman Katolikliinin bir
kurban grnm verse de Joyce u an iin, olumsuzlukla
doyuma ulaan bir devrimci olduu kadar, kendi protestosu
ile de bir Protestandr. Duygu krelmesi, acl insann
tantc bir niteliidir ve hep de, duygusalln artt anlarda,
zellikle yanl duygular karsnda, kendini bir tepki olarak
ortaya koyar. Ulysses'deki duygu eksikliinde, kendisini
reten adan kaynaklanan gizli bir duyarl grebiliriz.
Ancak biz bugn, bunca duyarl myz?
41

Yine gelecein yantlamas gereken bir soru. imdilerde

bile, ok byk llerde bir duyarllk oyunu, (13)
aldatmacas iinde olduumuzu gsterecek ynla kant
bulunmakta. Sava gnlerinin toplumdaki yaygn acnas
duyarlln bir dnn. Bizim, yle adlandrlan,
hayrseverliimizi dnn. Tinbilimciler, duyarlklarmzn
acnas deil de, gsz kurbanlar olduumuzu ok iyi
bilirler. Duyarllk, acmaszln zerine dikilmi olan bir
styapdr. Duygusuzluk da bunun bir kart durumu olup,
kanlmaz biimde edeer kusurlar stlenir. Ulysses'in
baars, ondaki duygusal eksikliin bile, okur zerinde
olumlu etki uyandrdn kantlar, bununla da, onun bastrma
abasnda olduu duygu fazlalnn ayrdna varabiliriz. ok
derinden inanmmdr ki; bizler yalnzca Ortaa batana
takl kalm deil, kendi z duygusallmza da
yakalanmzdr. Bu nedenle, kltrmzde, bir denge
unsuru olarak, duygu eksinliini reten bir yalvam
ykselii anlalabilir bir olgudur. Yalvalarn, genellikle kat
yanlarndan sz edilir, srekli bir terslik gsterirler, ancak,
denilebilir ki, kimi zaman 'tam stne basarlar'
Bilindii gibi, yalvalarn bykleri ve kkleri vardr,
Joyce'un, bunlardan hangisi olduuna tarih karar verecektir.
Herbir gerek yalva gibi sanat da, kendi zamannn
gizlerini nedensizce trkleyen biridir ve ounlukla tpk bir
uyur;gezer gibi bilinsizdir. Konuan kendisidir ama, ann
ruhu onu gdmlemektedir ve bu ruhun szlerinin
doruluu, onun etkileriyle kantlanr.
Ulysses, amzn bir 'insanlk belgesi' -NTEL
TAIMASI YANINDA VE BUNUN bile tesinde, bir gizi
42

barndrmaktadr. Tinsel bamllklar yokedebilir ve

soukluu, tm duygusall -dahas, duyguyu bile- iliklerine
dek dondurabilir, ancak bu salkl etkiler, onun glerini
tketemez. eytann tam kendisinin bu almay destekledii
sav ilgin olmasna karn, doyurucu olmann ok uzanda
kalan bir varsaymdr. Onun iini yaam doldurmaktadr ve
de yaam, hibir zaman belirgin bir biimde ktcl ve ykc
deildir. uras bir gerektir ki, ondaki en somut nitelik
olumsuz ve ykc oluudur; ancak ardndaki soyutluu
sezinleyebilir kii -ona anlam ve deerini veren gizli bir
nedendir bu-. Szcklerden ve dlerden oluan bir yamal
yorgan, 'simgesel' olabilir mi? (Tanr korusun) bir alegori
dncesinde deilim ancak, doasn anlyamadmz
bireyin simgesel anlamn dnme abasndaym. Bu garip
yapdan, hi kukusuz, gizli bir anlam prlts yaylacaktr bu
durumda, bir baka zaman ve yerlerde duyulmu kimi notalar
ses vereceklerdir ve bunlar ola ki, dlerden ya da unutulmu
rklarn gizemli erdemlerinden ses getireceklerdir. Bu
olasla kar klamaz ancak ben, kendim, bir anahtar
bulamamaktaym. Tersine, yapt bana, tam bir bilin
altnda yaratlm grnmekte; bir d deil bu, ne de
bilinalt'nn da yansmas. Zarathustra (Zerdt) ya da
Faust'un 2. blmyle kyaslandnda, bu yapt ok daha
gl bir amallk ve yneli gsterir. Kukusuz kii,
'arketip' (lk meksel) zellikler tayan arkafonu sezinler.
Dedalus ve Bloom'un ardnda, evrensel insann tinsel ve
cinsel figrleri ykselmektedir. Mrs. Bloom belki de,
maddeciliin iine karm bir diil oluumu gzlemekte ve
Ulysses'in kendisi de bir kahraman olabilir. Ancak yapt, bu
43

gidi zerine younlamaz; tam anlamyla ters yne sapar ve

bilincin en nesnel yann ele geirme yolunda ilerler.
Akas, simgesel olmad gibi, yle olmak amacn da
gtmez. Kimi yerde, bir para olsun simgeye bavurmu
olsayd, bilinalt; tm nlemlere karn, yazara biriki oyun
oynard. Simgeye bavurulmusa bu durum; kiinin o
simgenin anlalmaz doasn aratrdn, szcklerde
kendinden kaan gizi yakalamaya altn gsterir.
Yakalamaya, anlamaya alt ey, ister yaad dnyaya
zg, ister tinsel birey olsun kii, tm ussal gcyle ona
ynelmek ve derinliklerde kskanlkla saklanm altn gn
na karabilmek iin, renk deitirip duran peesinden
ieri gemek zorundadr.
Ancak, Ulysses ile ilgili en umut kinci durum, binlerce
peenin ardnda gizli hibir eyin bulunmamasdr; ne
dnyaya dner yzn o, ne de tinsel olana, ama kozmik
uzaydan bakan ayn soukluunca, varoluun ve rmenin
gldrsn ve kendi dngsn izlemeye brakr. tenlikle
umut etmekteyim ki, simgesel bir yapt deildir Ulysses, eer
olsayd, amacna ulaamazd. Yedi yz otuz-be sayfann
altna, esiz bir zenle saklanm olan bu giz ne olabilir ki
-bunca kar konmazcasna sren? Kiinin, sonusuz bir
hazine avnda, zamann ve gcn boa harcamamas daha
iyi olurdu. Gerekten de, yaptn ardnda simgesel hibir ey
olmamal, tersi durumda, Bloom ve Dedalus'u sonsuzlua
srklerken, bilincimizi tinsel ve bedensel dnyaya geri
ekecek, yaamn binbir yzyle akna evirecekti. Oysa
bu, tam da Ulysses'in nlemeye alt eydir: -N e tanrlara
ne de duygusalla kle, ne ak ne de nefret duyarak ve ne
44

inan ne de nyarglara balanarak- nesneden syrlm bir

bilin, Ay'n gz olmak isteindedir o. Bunu tlemez,
yapar Ulysses -bilin ayrlmas, bu yaptn sisleri iinden
parlayan amacdr. Kesinlikle onun gerek gizidir bu; (14)
yeni kozmik bilincin gizi; ve yediyzotuz-be sayfa boyunca
glkle ve bilinle ilerleyene deil, ancak onun dnyasna
ve usuna gzn dikerek yediyzotuz-be gn boyunca
Ulysses'in gzleriyle izleyen kiiye kendisini aa vurur. Her
eye karn, bu zaman boyutu, simgesel olarak ele alnmaldr
- bir kez, nice kez ve yarm kez- dolaysyla belirsiz bir
zaman; yine de dnmn gerekleebilecei kadar uzun
bir zaman.
Bilin ayrmas; (15) dnyann ve tinsel varln arpan
kayalklarnda,
Scylla
ile
Charybdis
arasnda,
Symplegades'ler arasnda yelken basan Odysseus'un Homerik
imgesince, ya da dsel Dublin cehennemindeki Baba John
Conmee ve rlanda Genel Valisi arasnda olup bitenlerce
aklanabilir, bir yana frlatlp atlan kmelenmi k,
Liffey boyunca szarak (sayfa. 239):
Yalva lyas, krekli kk kayk, biryana frlatlp atlan
k kmesiyle, gemilerin ve trollerin yanbandan, mantar
takmadalar arasnda, yeni Wapping caddesi tesindeki
Benson'un takasn syrp, Bridgewater'den tad tulayla
ykl Rosevean direkli yelkenlisi boyunca douya doru
ilerledi
Bilinten bu kopukluk, bu kiilikten uzakla, Joyce'sal
Odysseyin thaca's olabilir mi? (16)
Kii, bir hilik dnyasnda hi deilse 0 nun -James
Joyce'un kendisinin- orada kalm olabileceini dnebilir.
45

Ancak hi kimse, tm bu mutsuzlar arasnda, bu yaptn

belirsiz 'Ben 'lerinin ve tekil, gerek egosunun grntsn
ayrt etti mi acaba? Gerek, Ulysses'deki her kii st dzeyde
gerektirler, hibiri, olduundan farkl olamaz, tm de her
adan yalnzca kendileridir. Dahas, hibirinin bir egosu
yoktur. Tm bu Dedalus'lar, Bloom'lar, Harry'ler, Lynch'ler,
Mulligan'lar ve tekiler, hibir yerde balayp, hibir
yerde biten ortaklaa bir dn iinde gelip giderler ve
bunlarn oluumu yalnzca o kiilik tamayan - grlmez
Odysseus, bunlar dledii iindir. lerinden hibiri bunun
ayrmnda deildir ancak yaamalarnn tek nedeni; bir
tanrnn, tan onlarn varl zerine oynamasdr. te bu
nedenle yaam -vita somnium breve- dir ve Joyce'sal
kiilikler de bu denli gerektirler. Ancak, onlar saran ego,
hibir yerde ortaya kmaz, kendini hilikle, yargszlkla,
sevimsizlikle,
insana zg
tek bir belirti
olsun
yklenmemekle kendilerini belli ederler. Bu kiilerin
yaratcs ortalkta yoktur, sanki Ulysses'in saysz kiileri
arasnda erimitir. Ancak, belki de salt bu nedenle, yaptn
tm, dahas son blmdeki noktalama iaretlerinin eksiklii
bile, Joyce'un ta kendisidir. Onun; 16 Haziran 1904 gnnde
oluan olaylar bir bakta, dingince kavrayan, evresinden
sovutlanm derin bilinci, unlar sylyor olmaldr: Tat
tw m as, Bu sanat sen-'sen, daha st anlamda ego deil,
kendine zg, 'kendi' olusun. te bu 'benlik', ego'yu,
not -ego'yu, i blgeleri, bedenin boluklarn, images et
l a r t i ve de cennetleri kapsar.
Hor ne zaman Ulysses'i okumaya kalksam, (17) usuma
Rich.rd Wilhelm'ce yaynlanm olan bir inli'nin resmi gelir;
46

meditasyon durumundaki bir yogi'dir bu; bann zerinden

treyen be insan figr ve onlarn da herbirinin ba stnde
biimlenen yine beer insan figr ile canlandrlm olan bir
yogi. Bu in resmi, yogi'nin insan 'ben'inin, kiisel
egosundan syrlp da, daha karmak ve daha nesnel bir
boyuta gei anndaki tinsel durumunu betimlemektedir. Bu,
dingin ve yalnz ay tekerleinin, yzyllardr aranan ve
yceltilen, Hint ve in bilgeliinin en paha biilmez incisi
deerindeki Dou'ya zg gnahlardan arnmann tek amac
olan 'olmak ve olmamak' zsznn, 'sat-chit-ananda'nn
durumudur.
'Hafif buruuk not kd', Dou'ya doru srklenir. Bu
buruuk not, her kezinde gizemli bir biimde 'Elijah' (Yalva
lyas) ile bantl olarak, kez Ulysses'de ortaya kar. Bize
iki kez Elijah geliyor. denilmitir. Gerekten de o, genelev
sahnesinde (Faust'un Walpurgis Gecesindeki Middleton
Murry ile doru bir kyaslama yapldnda) notun gizeminin
Amerikanca akland yerde ortaya kar, (sayfa 478):
Delikanllar imdi yatn. Tanrnn saati 12,35'dir. (18)
Annene orada olacan syle. abuk ol ve kurnazca as
oyna. Tam burada katl. Sonsuzluk kavanda, duraksz
kouya yer ayrt. Son bir sz daha, Sen bir tanr msn yoksa
hap yutmu bir sersem mi? Mesih'in Coney Adas'na
gelmesine hazr myz? Florry Christ, Stephen Christ, Zoe
Christ, Bloom Christ, Kitty Christ, Lynch Christ, bu evrensel
gc duyumsamak size bal. Evrenden korkar myz biz?
Hayr. Alarn kenarlan erinde ol. Prizma ol. Senin iinde
daha yce bir 'ben' var. Sen bir sa, bir Guautama, bir
ngersoll ile dost olabilirsin. Tmcek bu titreimin iinde
47

misin? Be olduunu sylyrom. Bir kez sersemlettin mi,

mritler ve de cennete srlen geyik arabas ad kalr.
Beni anladn m? Bu bir yaamaydmlatcsdr, tamam m?
imdiye dek en scak olan bir ey. inde reel olan, btn
bir pastadr o yalnzca. En sevimli, en huysuz bir izgiddr.
Usuz bucaksz ve olaanstdr. Yeniletirir.
Kii ne olduunu anlyabilir: nsan bilincinin ayrl ve
onun sonucu olarak da, tanrsala yaklamas -Ulysses'in tm
temeli ve en yce sanatsal baarsdr b u - geleneksel bir
formln cbbesinde grlr grlmez, bir srayta
genelevin sarho tmarhanesindeki cehennemsi bir arpkla
katlanr.
Ulysses, kederli gezgin; ada lkesine, yurduna dnmek
iin rpnr, kendi benliine dn iin on sekiz blmn
karmaasnca ilerler ve kaytszca 'ykseklerden bakarak'
aptallarn dnyasndan kendini kurtarr sonunda. Aptallar
dnyasnn tesine gemeyi, -Faust'un urunda aba
harcad, sa ya da Buddha'nn baard eyi- ztlklardan
kurtulmay baarr. Ve tpk Faust'un sonsuz diilikte eriyii
gibi, Molly Bloom da (ki, Stuart Gilbert onu tomurcuklanan
dnya ile kyaslamtr) uyumlu bir son nota ile ilikli,
cehennemi uyumsuzluklara kutsal bir bitiri yaparak,
noktalama iaretleri olmayan monologunda son sz syler.
Ulysses, Joyce'un iindeki yaratc tanrdr, kendini fiziksel
ve dnsel dnyann karmaasndan kurtarm ve onlar
ayrks bir bilinle izleyen gerek bir yaratc. Goethe iin
Faust, Nietzsche iin Zarathustra ne idiyse, Joyce iin de
Ulysses yledir. Samsara'daki kr karmaadan sonra kutsal
evine dnen daha yksek bir 'beridir. Tm yapt boyunca,
48

Ulysses grnmez, yaptn kendisidir Ulysses, James

Joyce'un kk bir evrenidir, tek bir kii iindeki dnyann
benlii ve benliin dnyasdr. Ulysses evine ancak, usun ve
nesnenin dnyasna srtn evirdiinde dnebilir. Bu da
kukusuz, 1904 ylnn on alt Haziran gnnn altnda yatan
bir bildiridir; herhangi bir adamn hergnnden biri,
-H B R
AYRICALII
OLMAYAN
K lLER N huzursuzca balayp amaszca bireyler yapp eyledii
gnlerden- glgeli bir resim, dsel, cehennemi, eytanca;
olumsuz, irkin, ktcl ama gerek... Kt bir resim, insana
kt dler grdrebilir ya da evrensel bir 'Ash Wednesday1
(Paskalya ncesi ilk aramba gn)nn havasna sokabilir,
tpk yaratc'nn 1 Austos 1914'de hissetmi olabilecei gibi.
1914'de, yaratln yedinci gnndeki iyimserliin ardndan
yaratc, kendi elii ile kendini tanmlamay olduka g
bulmu olmal.Ulysses, 1914 ile 1921 yllan arasnda yazld
- dnyann zellikle gleryzl bir resmini izmek ya da onu
sevecenlikle kollar arasna almak iin, koullann hi de
uygun olmad zamanlar. (Bu adan bakldnda, bugn
iin de ayn ey sylenebilir ya...). Bu nedenle, sanatnn
iindeki yaratcnn olumsuz bir resmini izmi olmas,
artc deildir, ancak, ylesi kafirce olumsuz bir tabloydu
ki bu izilen; A nglo- Sakson lkelerde, bu yapt, Genesis'teki
yaratl yksyle ters dt sav ve byle bir skandaldan
kanma dncesiyle yasakland. Ve ite, yanl anlalm
yaratcnn, kendi yurdunu araynda nasl Ulysses'letiinin
yksdr bu yapt.

49

Ulysses'te, tm sanatseverlerin ok holanacaklar, ok az

duygu yer alr. Ancak, varsayalm ki, Ulysses'in bilinci
babo duyulara deil de, uslamlayan, anlay dolu ve
duyumsayan bir yree sahip olan bir egodur. Ardndan,
onsekiz blm boyunca sren upuzun bir yol uzayp gider ve
ok fazla acnn ve lgnln stesinden gelen yolcu,
gnbatmnda, yaamn balangcn ve bitimini belirleyen
Yce Ana'nn kollan arasnda batacaktr. Ulysses'in bencillii
altnda, byk bir sevecenlik gizlidir; o, ne gzel, ne de iyi
olan ve hep, daha da ktye giden bir dnyann aclann
bilir, sonsuza doru yinelenen hergn boyunca, insann
bilincinde saatler, aylar, yllarca srklenen bir budalaca
dansn iinde umutsuzca yuvarlanr gider. Ulysses, bilincin
nesneden ayrmasna kendini gtren adm atmak
yrekliliini gstermi; kendisini bamllktan, karklktan
ve yanlsamalardan kurtarm ve bylece de yuvasna doru
ynelebilmitir. Yaratc deha bir deil, birok ynl
olduundan, o, bize, kiisel dncenin znel anlatmndan
ok daha fazlasn verir ve anlamn, alnyazsn en az
sanatnn kendisi denli somutlatrd kalabaln ruhlarna
doru, sessizlik iinde konuur.
Joyce'un
almasnda,
olumsuz
grnen
btn
soukkanl, garip, baya, gln, eytanca eyler, gerekte
vgye deerdirler ve bu nedenle de, olumlu erdemleridirler
onun. Joyce anlatlmaz llerde zengin ve binbir yzl dili,
skc ve tekdze bir solucan gibi sinsice, ilerleyen blmlere
yaylr, ancak bu korkun dzeyde skcln, tekdzeliin,
bu yapt, dnyann boluk ve yoksunluunun anlatld
Mahabharata's aamasna, destans grkemine de ulatrd
50

gzlerden kamaz, lamlardan, atlaklardan, kuburlardan,

p ynlarndan tm evreye boucu kokular ykselir
(sayfa. 412). Ve bu ak dklk iinde, tpk dlerdekince,
dinsel balamdaki en yksek dnceler kafirce arptlarak
yanstlr. (Alffed Kubin'in Die Andere Seite'si bakentli
Ulysses'in kyl olan bir kuzenidir.)
Dahas, bunu bile, yadsnamyacandan dolay kabul
ederim, yle ki, lm retisinin (eschatology), rme
retisine (scatology) dnm Tertullian'n
savn
dorular: Anima naturaliter christiana.
Ulysses, kendini vicdanl bir Hristiyan karii olarak
gsterirken, Katolik inancnn da smsk srmekte olduunu
kantlar. O, yalnzca bir hristiyan deil, daha da st dzeyde
bir Budist, Shivaizt ve bir Gnostik'tir. (sayfa. 481):
(Dalgalarn bir sesleniiyle.)... Tanrlarn ak yoghini.
Hermes Trismegistos'un grnmez pimandefi. (Deniz yelinin
slk alan sesiyle) Punajanam patsypunjaub. Ayaklarm
srmeyeceim artk. Biri tarafndan sylenmiti: soldan
kan, Shakti mezhebi. (Frtna kularnn bir lyla.)
Shakti, Shive. Karanla gizlenmi Baba... Aum. Baum.
Pyjaum. Yurtluun ym ben, dsel kremal tereyam
ben.
Ne denli dokunakl ve anlaml deil mi? Gbre ynlar
stnde bile, tinin en eski ve soylu hzineleri yitmez. nsan
ruhunda, kutsal esinin sonuta son soluunu verdii ve
iren pislik iinde ryebildii hibir yark bulunmaz.
Btn kafirce yol ayrmlarnn babas, yal Hermes hakldr:
Yukars neyse aas da odur. Stephen Dedalus, ku
kafal gk adam, havann youn gazla dolu blgelerinden
51

kamaya abalarken, yeryz batakl iine der ve en

derinlerinde, yine kat yksekliklerle karlar. Ve
yeryznn en uzak sonlarndan m kamalydm ben?. Bu
tmcenin sonlan, Ulysses'deki Tann kart kfurn en
inandnc kantn oluturmakta. Daha da iyisi, u hereye
burnunu sokan Bloom, huysuz ve iktidarsz u ehvet
dkn, pisliin iinde daha nce bana hi gelmemi bir
eyi dener: z biimsel deiimini. Sevindirici haberler:
Cennetlerden gelen sonsuz belirtiler yokolduunda, yer
mantan arayan domuz, onlan yeni batan topran iinde
ouf. Er, st katmanda olduunca, onlar en alt katman
olarak deimez biimde damgalandklar iin, yalnzca
Tann'nn lanetledii lml orta katmanlar dnda hibir yerde
bulunmazlar. (19)
Ulysses, kesinlikle nesnel, kesinlikle drst ve dorudur.
Kii, dnyann ve tinsel varln gcne ve kaypaklna
ilikin olarak onun gsterdii kantlara gvenebilir. Ulysses,
kendi bana gerekliktir, yaamdr, anlamdr; egonun, nonegonun, maddenin ve usun dsellii onda btnlemitir. Ve
ben, tam da bu noktada bay Joyce'a unu sormak isterdim:
Hi kendinizin, Ulysses'in bir temsilcisi, bir dncesi ve
belki de bir Ulysses karmaasnn tam kendisi olduunuzu
ayrt ettiniz mi? O Ulysses ki, yz gzl Argos gibi yan
banzda durmakta, sizin iin bir dnya ve kar-dnya
kurgulamakta, bu dnyay ve kar-dnyay yle eylerle
doldurmakta ki, kendi egonuzun farkna onlarsz
varabilmeniz olanak d kalmaktadr. Deerli bir yazann, bu
soruya ne yant verebileceini bilmiyorum. Ya da bunun,
benim iim olup olmadn da bilmiyorum, ancak fiziktesi
52

yolda ilerlememi hibirey durduramaz benim. Dnyann tm

zelliklerini barndran bir kk paras olarak Dublin'in, 16
Haziran 1904'de, dnya tarihinin kaotik btnlnden ne
denli ustaca karldnn, yaltlm bir gzlemci tarafndan,
retici bir kesinlikle, tm ayrntlaryla aktarldnn
ayrmna varan herkes, bu soruyu sormaya zorlanacaktr. te
caddeler, evler, yrye km gen bir ift, reklamclk
iine gitmekte olan gerek bir Bay Bloom ve zl bir felsefe
ile yolunu saptrm gerek bir Stephen Dedalus. Bay
Joyce'un, kendisinin bile, Dublin'de bir ke banda belli
belirsiz gze arpma olasl var. Niin olmasn ki; Joyce'un
kendi de, Bay Bloom denli gerektir, dolaysyla ortaya
karlabilir, paralara ayrlp; (Sanatnn Gen Bir Adam
Olarak Portresi) gibi de betimlenebilir, yleyse kimdir
Ulysses?
Hi kukusuz, bir btnln, bir toplamn simgesidir ve
tekliktir, Ulysses'de yer alan tm tekil grntlerin
btndr - Bay Bloom, Stephen
Bayan Bloom ve
tekiler, Bay Joyce'u da iermek, zere... Bir varlk dnn
ki; yalnzca birbiriyle atan, bozuk-dzendeki saysz
tinlerin sktrlmasyla younluk kazanan renksiz bir ruh
deil, ayn zamanda evlerden, caddelerden, kiliselerden,
Liffey'den, genelevlerden ve denize doru srklenmekteki,
krtrlm bir kt parasndan olumutur - ve o srada da
duyan, kaydeden bir bilin tamaktadr. Bylesi bir
canavarca oluum, kiiyi kurgulamak zorunda brakr,
zellikle de o kii, hibireyi kantlyamyorsa ve yalnzca
tahmin yrtmek durumunda kalma. Aa vurmam
gerekir ki, bir cam yansmasnda tm nesnelerin znesi
53

durumunda olan Ulysses; Bay Bloom gibi davranan bir varlk

olarak, bir basmevi olarak ya da krtrlm bir kt paras
olarak, gerekteyse; tm bu rneklerin gizli karanlk babas
olarak, ok daha anlalr bireydir. Ben kurban eden ve
edilenim. sel blgelerin diliyle: Ben dsel kremal
tereyam Dnya sevgiyle sarldnda, tm baheler
ieklenir, ama arkasn dnd anda, her zamanki bo
gnler birbirini izler - labitur et labetur in omne volubilis
aevum. (20)
Yaratc, ncelikle an gurur duygusu iinde, kendine
kusursuz grnen bir dnya yaratt; ancak' ban kaldnp,
dikkatlice baktnda, kendi elinden kmam bir k grd.
Bunun zerine, kendi evine ekildi. Ama bunu yapar
yapmaz; erkeksi yaratc gc, diil olmaya dnt ve
aklamak zorunda kald:
Btn lml eyler
Yalnzca yansmalardr
Ancak ulalmaz olanda
Gerek kusursuzluk vardr
Gerekte olup biten
Anlatlmaz olandr
Ve sonsuz diiliktir
Bizi ayartp duran
Mikroskop
lamndaki
rnekte,
ok
aalarda,
yeryznde, rlanda'da, Dublin'de, 7 Eccles sokanda, 1904
yl Haziran aynn 17. gn, saat sabahn alts; yatandan

54

uykulu bir durumda dorulmakta olan bayan Bloom'un uysal

sesi konuur:
O ve deniz kpkrmz kesilir kimi zaman bir ate gibi ve
grkemli gnbatmlan ve Alameda bahelerindeki incir
aalan evet ve btn belirsiz kk caddeler ve pembe ve
mavi ve sar evler ve gl baheleri ve yasemin ve sardunyalar
ve kaktsler ve dann bir iei gibi bir kz olduum
Gibraltar evet gl Andalusyan kzlannn yapt gibi
salanmn
arasna
koyduumda
ya da
krmzya
brndmde evet ve beni Fas duvannn altnda nasl
pmt ve iyi diye dnmtm en az herhangi biri denli
iyi ve sonra yine soran gzlerle sormutum ona evet ve sonra
o bana benim evet demeyi kabul edip etmiyeceimi sormutu
benim da ieim ve nce kollanm ona doladm evet ve
onu kendime doru ektim bylece gslerimi stn
kokuyu hissedebilirdi evet ve kalbi lgnca arpyordu ve
evet evet dedim evet diyeceim.
O Ulysses, sen, ama-sarhou, ama-ykl beyaz adam
iin gerek bir dinsel yaptsn. Sen, tinsel bir deneyim, ileci
bir reti, acl bir ayin, onsekiz imbiin st ste diziliiyle,
amino asitlerin, aulu gazlarn ve atein ve buzun, yeni ve
evrensel bilin cininin damtld, gizemli bir ama uruna
gdlen yol ve yntemsin.
O Ulysses, hibirey sylemiyor ve hibireyi ele
vermiyorsun, ancak bizlerin imanmz gevretiyorsun.
Penelope'nin, artk dokumas hi sona ermeyecek giysisini
dokumaya gereksinimi kalmad, o artk kocas serserice
dolamalarna son verdii ve eve dnd iin, yeryznn

55

bahelerinde keyfine bakyor. Bir dnyann yok olduu

yerde yenisi yaratlr.
Son sz: Ulysses okumalarmda, olduka baarl olmaya
baladm artk - leri!

56

SO N

EK

Yukardaki almann douu ilgi ekicidir, elikili

aklamalar ieren evirileri yaynlanmtr. Gerek olduuna
inanlandan balyarak, bu evrilenler unlardr:
19. paragrafta Jung, bu incelemeyi bir yaymcnn on
Joyce ya da Ulysses zerine dncelerini sormas zerine
yazdn belirtmiti. Bu kii, 1927 ylnda, Ulysses'in
Almanca evirisinin yaynland (2. ve 3. basklar, 1930)
Rhein-Verlag (Zrih) eski bakan olan Dr. Daniel Brody'dir.
Dr. Brody, 1930 ylnda Mnih'te Jung tarafndan verilen
Yazarn Psikolojisi konulu bir konferansta bulunduunu
anlatmtr. (Byk bir olaslkla bu, nceki almalardan
olan Psikoloji ve Edebiyatn eski bir uyarlamasyd).
Jung'la konutuktan sonra Dr. Brody, Jung'un adn
vermeksizin Joyce'a ilikin dnceler rettiini sylemitir.
Jung, bunu yalanlamsa da, Ulysses'ten bir blm okumu
ve etkilenmi olduunu belirtmitir. Dr. Brody - RheinVerlag'n bir Edebiyat dergisi karma hazrln ve ilk sayda
Jung tarafndan, Joyce zerine yazlm bir nceleme ile
balamak istediklerini duyurmutu. Jung bu neriyi uygun
bularak, yaklak bir ay sonra Dr. Brody'ye -Dr. Brody'nin
57

gryle, Joyce ve Ulysses'e kat, rahatsz edici yaklam

iinde, olay klinik bir olgu bak asyla ilgilenilmi olduuncelemeyi gnderir. Dr. Brody, kendisine NIEDRIGER
HANGEN (aa sallandr) anlamnda 'yaynlayp ortaya
kar1 diye telgraf eken Joyce'a gndermitir. (Joyce; saldr
gan bir ses duyuranlarn, herkesin grebilecei bir yere
aslmas iin bir emir vermi olan Byk Frederick'e
gnderme yapmaktayd.) lerinde Stuart Gilberfin de
bulunduu Joyce'un arkadalar, Jung'un baslmas iin
diretiine karn, yaynlanmamasn nermilerdi. O sralar,
Almanya'da politik gerilim ykselmi, bu nedenle de RheinVerlag, Edebiyat dergisi tasarsndan vazgeme karan alarak,
sz konusu yazy Dr. Brody eliyle Jung'a geri gndermitir.
Bunun ardndan. Jung, Deneme'yi gzden geirip (katln
bir para eksilterek) 1932 ylnda Europische Revue'de
yaynlar. zgn biimi hibir zaman ortaya kmaz.
Yukanda belirtilen zet, Dr. Brody ile yaynclar
arasndaki son grmelere ve Dr. Brody'nin gvenini
kazanm olan Prof. Richard Ellman'n mektubunun ieriine
dayanmakta. Prof. Ellman, bu konuyu Joyce zerine yazd
yaamyfcsnn yeni bir basksnda ele alacan belirtmitir.
2James Joyce zerine yaptnn ilk basksnda (1959,
sayfa 641) Prof. Ellman; Brody'nin Jung'dan, Ulysses'in
Almanca evirisinin nc basks (1930'lann sonu) iin bir
nsz istediini yazar. James Joyce'un Dnyasnda Patricia
Hutchins, Jung'a bir syleide gnderme yapar: Otuzlarda,
benden Ulysses'in Almanca basks iin nsz yazmam
istendi ama gerekte bu bir baar olmad. Sonradan bunu

58

yaptlarmdan birinde yaynladm. lgim, yaznsal deil ancak

mesleksel... Benim amdan yapt, en deerli dokmand...
3Harriet Shaw Weaver'a 27 Eyll 1930'da Paris'ten gele
bir mektupta, Joyce yle yazar, Rhinverlag Jung'a,
Gilbert'in kitabnn Almanca basks iin bir nsz yazmas
nerisinde bulundu. O ise buna, onlarn zldn, ancak
benim onlardan bunu kullanmalarn istediimi anlatan, ok
uzun ve dmanca, saldrgan bir yant verdi, (Mektuplar,
Basm Stuart Glbert, sayfa 294) Rhinverlag, 1932'de James
Joyce'un Ulyssesinin Almanca basmn yapar: A study, as
Das Ratsei Ulysses. Bay Gilbert, yaynclara yazd bir
mektupta unu syler: "Jung'un. Ulysses Denemesinin
anlarmda belirsiz kalmasndan korku duyuyorum, ancak...
Jung'dan Ulysses'in hibir Almanca basks iin deil de,
benim Ratsel iin bir yaz yazmasn istediinden az ok
eminim. Prof. Ellman, hemen ardndan mektubunda yorum
yapar: Kuku duymaktaym ki, Jung'la pazarln belli bir
aamasnda, Deneme'yi, Gilbert'in yapt iin nsz olarak
kullanma olasl ortaya atlm olabilir, tpk Brody'nin
nerisinde ya da Joyce'unkinde olduunca.
Jung, Joyce'a aadaki mektupla birlikte, Deneme'sinin
elden geirilmi evirisinin bir rneini gnderir, (cf. Ellman,
James Joyce sayfa 642):

59

Ksnacht-Zrich
Seestrasse 228
27 Eyll 1932
James Joyce Esq.
Hotel Elite
Zrich
Sayn Bay,
Sizin Ulysses'iniz, dnyay ylesine altst olmu psikolojik
bir sorun olarak sundu ki, birok kez onun psikolojik
sorunlar zerine, olas bir bilirkii olarak arldm.
Ulysses, an lde etin bir ceviz olduunu kantlad
bana, usumu yalnzca en allmadk abalarla zorlamann
tesinde, allmn dndaki uzunlukta yolculuklara da
zorunlu kld. (Bir bilimadamnn dayanak noktalanndan
konuulursa).
Yaptnz bir btn olarak, bana sonu gelmeyen bir ac
verdi, yl boyunca, kendimi kitabn ieriine sokmay
baanncaya dek, bu yapt zerine kara kara dnp
durdum. Ancak, unu belirtmeliyim ki, size olduu denli
yaptnza da ok byk gnl borcu duymaktaym, nk
ondan pek ok ey rendim. Ola ki, hibir zaman,
kitabnzdan
tam
anlamyla
holandmdan
emin
olamyacam, nk ok fazla sinir bozucu etkiler ve gri
tonlar tamakta benim iin. Ayn zamanda, Ulysses zerine
yazdklarmdan sizin de holanp holanmyacanz
bilmiyorum, nk ben tm dnyaya ondan ne denli
61

skldm, ne denli sylendiimi, ne lde ilgilendiimi ve

ne denli hayran olduumu syleyemedim. Sondaki 40
sayfalk duraksz
kou, gerek psikolojik yetkinlikler
iermekte. Sanyorum ki, eytann byk annesi, bir kadnn
gerek tinsel dnyas zerine, benim bilemiyeceim pek ok
eyi bilir.
Ben yalnzca bu kk Deneme'mi, Ulyssesinizin
labirentinde yolunu yitiren ve tmyle ansn yardmyla
kurtulabilen kusursuz bir yabancnn gldrl bir abas
olarak
sunmaya
alyorum
size.
Denememden
toplayabileceiniz btn sonular, Ulysses'in dengeli
saylabilecek bir tinbilimciye yaptklardr.
En derin teekkrlerimle,
Sayglarmla
J. G. Jung
Ulysses'in Jung'daki kopyasnn ilk (ya da son) bo
sayfasnda, Joyce'un elyazsyla aadaki not bulunmakta:
Dr. J. G. Jung'a yardmlar ve dnceleri iin teekkr
lerimle.
James Joyce.
Xmas 1934. Zrich
Kopya, Jung'un Deneme'yi yazd srada sahip olduu
rnek olmal, nk trnak iine alnm kimi blmler,
kurun kalemle imlenmi.

62

PCASSO(l)
Bir tinbilimci olarak, tm cokumu Picasso zerindi
younlatrdm iin, okurdan zr dilemek zorund
duymaktaym kendimi. Eer bu bana yetkili bir makamdar
nerilmi olmasayd, belki de hibir zaman, bu konuda kalem
oynatmazdm. Ressamn ve onun garip yaratsnn bana
nemsiz bir konu olarak grnmesi deildir bunun nedeni hereyden nce, onun yaznsal sanattaki kardei olan James
Joyce ile ciddi bir biimde ilgilenmitim. (2) Tam tersine,
Picasso sorunu bana, kk bir Deneme'nin kapsayamyaca
denli geni, g ve karmak grndnden, btn ilgimi
ekmekte. Bu konu zerine, dnce ileri srme yreklilii
bulsam bile, kesinlikle Picasso'nun sanat ile deil, sanatnn
psikolojik yan ile ilgili olmalyd bu. Bu yzden de, sanatsal
eletiri ile ilikili estetik sorunlar bir yana brakp, bu
dzeydeki bir sanatsal yaratcln altnda yatan tinsel
olgularla kendimi snrlayacam.
Yaklak yirmi yldr kendimi, tinsel durumlarn resimsel
anlatm psikolojisiyle megul etmekteyim ve bu yzden,
Picasso'nun yaptlarna profesyonel bir bak asndan
yaklamak durumundaym. Deneyimlerimin nda, okuru
temin ederimki, Picasso'nun tinsel sorunlar zerine, yaptla
rndan edindikleri izlenimler, benim hastalanmnkilerle
kuvvetlice rtmektedir. Ne yazk ki, karlatrmal alma
63

rnlerimiz yalnzca birka uzman tarafndan bilindii iin,

bu noktada kantlar sunamyorum. lerdeki kimi gzlemle
rim, bu nedenle dayanaksz grnebilecek ve okurun iyi
niyetine ve d gcne gereksinim duyacaktr.
Nesnel olmayan sanat, kapsamn i derinliklerden alr.
Bilin, genellikle nesneleri grldkleri biimde alglad ve
genel beklentiler dorultusunda grnmleri ierdiinden,
bu isel derinlik kavram, bilinlilikle e anlam vermez.
Picasso'ya gelince, onun ele ald nesnelerin grnmleri,
genel beklentileri farkl biimlerde ortaya kar - bu
grnmler ylesi ayrktrlar ki, d dnyadan hibir nesneye
benzemezler. Zaman-dizinsel olarak baklrsa, almalarnda,
grgl nesnelerden giderek uzaklaan, dsal deneyime
uymayan, bilincin gerisindeki iten - ya da bu bilincin
gerisindeki be duyunun tesinden ve zerinden, d dnyaya
ynelik evrensel bir alglama organndan geliyormucasma
ortaya kan elerde art olduu gzlenmekte. Bilincin
ardnda kesin bir boluk deil; tpk d dnyann, yzeyden
ve dardan bilinci etkilediince, bilinci de ieriden ve
ardndan etkileyen bilinsiz ruh durumu yatar. Resim
sanatyla ilikili olan bu unsurlar, d dnyaya uygun
dmediklerinden, isel kkenli olmaldrlar.
Bilinci en belirgin bir biimde etkilemesine karn,
grnmez ve dlenemez olduundan , temelde bu isel
etkiler altndaki hastalarm, yapabildikleri kadar iyi resimsel
biimlerle kendilerini anlatmalar iin inandrmaya alrm.
Bu davurum metodunun amac, bilinaltnn ierdiklerini
ulalabilir bir dzeye ulatrarak, hastann anlayna
yaklatrmaktr. Bu uygulamann saaltm etkisi, bilin
64

ortamndan bilinsizlik srecine geerken oluabilecek

sakncal blnmeyi engellemektir. Nesnel ya da bilinli
betimlemelerin aksine, tinsel balamdaki etkilerin ve
srelerin btn resimli betimlemeleri simgeseldir. Kabaca ve
hemen hemen doruya yakn bir yaklamla, zaman
oluumunun bilinmezliini imlerler. Bu nedenle, tek ve
ayrks bir rnekteki herhangi bir kesinlik dzeyinde,
herhangi bireyi belirlemek (ve herhangi bireye karar
vermek) bsbtn olanakszdr. Kii, yalnzca garipseme,
karmaklk ve anlalmazlk duygulan iindedir. Gerekte ne
anlatlmak istendiini ya da neyin betimlenmekte olduunu
bilmez. Kavray olasl, yalnzca bu gibi birok resimle
yaplan, karlatrmal alma sonunda gelebilir. Sanatsal
d gcnn eksinliinden dolay hastalann resimleri,
ada, modem sanatlannkine oranla, genelde daha ak,
anlalr ve daha basittirler ve bu nedenle de, anlalmalan
daha kolaydr.
Hastalar arasnda iki bek ayrt edilir: (3) Nrotikler ve
izofrendeler. Birinci bek; her yana yaylan ve birleik
karakterli, yapay zellikler tayan resimler retirler. Tmcek
soyut olduklarnda, bu nedenle de duygu esinden yoksun
olduklarnda, kesinlikle simetriktirler ya da zerlerinde
yanlgya dlemez acl bir anlam tarlar, te yandan ikinci
bektekiler, duygusal yabanclklarn, ayrk durumlarn
hemen aa vuran resimler yaparlar. N e olursa olsun,
birleik ve uyumlu bir tinsel yapyla deil de, eliik
duygularla ya da daha ileri giderek, bsbtn duygu yoksunu
olarak iletiim kurarlar. Tmyle biimsel bak asndan
ana zellik olarak, krk izgilerde kendini aa vuran bir
65

paralanma rneidir bu. (Krlma izgileri, yerbilimsel

anlamda, kendini dorudan resimde gsteren bir dizi tinsel
hatadr.) Resim, izleyeni herhangi bireye inandrma abas
gtmez; manta aykrl, gariplii, umursamazl ile
rahatsz eder. te bu, Picasso'nun da iinde bulunduu
bektir.
ki bek arasndaki ak farkllklara karn, yaptklar
rnlerde ortak olan birey vardr: Simgesel ierikleri. Her
ikisinde de, anlamlar gizlidir; ancak, nrotik, kendisine
uygun den anlam ve duyguyu aratrr ve izleyenlerle
iletiim kurma eilimindedir. izofren'e gelince, ierdii
anlamn bir kurban gibi grnr. Sanki anlamnn altnda
ezilmi, batanbaa onunla kaplanm ve yutulmu,
nrotiklerin, en azndan stesinden gelmeye altktan
eler iinde erimi gibidirler. Joyce zerine sylemek
istediim; onun izofrenik davurumlann iyi bir rneini
gstermesidir: Hibirey izleyiciyi doyurmaz, herey ona srt
evirir, rastlantsal bir gzellik dokunuu bile, davadan
vazgeilirken iine dlen balanmaz bir gecikme
nedeniyle oluur. Ortaya kan, irkin, hasta, biimsiz,
anlalmaz ve bayadr - anlatm, herhangi bireyi
aklamaktansa gizlemek iindir; bu ylesi bir gizleyitir ki,
anlatm her naslsa, bir gizleyii ortaya koymaktan ok,
terkedilmi krlann zerine souk bir sis gibi yaylr; herey
alabildiine anlamszdr, tpk izleyicisiz bir tiyatro
oynarcasna.
Kii, birinci bektekilerin neyi anlatmaya altklarn ve
ikinci bektekilerinse, neyi anlatamadklarn nceden
sezebilir. Her iki bekteki ierik, gizli anlamlarla doludur.
66

ster yaznsal ister izimsel biimde olsun, her eitten bir

dizi imgelem, bir kuralmasna Nekya'nn simgesiyle balar
- Hades'e yolculuk, bilindna d ve st dnyadan
uurlan. Bunun ardndan olan biten, gndz dnyasnn
biim ve anlatmyla srmesine karn, gizli dncelerin
izlerini tar, bu nedenle de, simgesel niteliktedirler. Bylece
Picasso, Mavi Dnem'inin nesnel tablolarna balar -gecenin,
ayn, suyun mavisi, Msr yeralt dnyasnn tuatmavisi.
lmtr ve ruhu at srtnda bilinmeze doru yola kar.
Gnlk yaam yakasna yapmtr ve bir kadn, ocuuyla
birlikte dikkatlice zerine trmanr onun. Gn ona ne lde
diil grnmekteyse, gece de yledir; bunu tinbilimsel adan
tanmlarsak, onlar n ve karanln tinleridirler. Karanlk
olan, oturup bekler tekini, ktcl kayglar uyandrarak,
mavi
alacakaranlktan
kageleceini
umar.
Renk
deiimiyle, yeralt dnyas iine gireriz bizler. lm
vuruludur nesneler dnyas; frengili, veremli yeniyetme
fahienin bayapt netleirken. Fahienin betimlenii, lml
bir tin olarak, kendisi gibi olanlarla karlat bilinmeze
alan yolda balar. Bu ruhtan szederken, Picasso'nun,
yeralt
yazgsndan
ac
ekmekte
olan
kiiliini
vurgulamaktaym - onun iinde yer alan, gnn dnyasna
dnemeyip, yazgsal olarak karanln iine srklenen;
iyilik, gzellik gibi kabullenilmi lkleri deil de,
eytansln ve irkinliin ktcl ekiciliini izlemekte olan
kiiden szetmekteyim. ada insann iyi bildii, ite bylesi
hristiyanlk kart ve eytani glerdir ki; yazgnn kuatc
duyularn ortaya karan, gnn parlak dnyasn Hades'in
sisiyle rten, onu lmcl bir rmeyle kokuturan ve
67

sonuta, bir depreme uramasna paralarna, krntlarna,

skartaya dnen artklarna, enkazna ve altst olmu
birimlerine dek ayrtran. Picasso ve O'nun sergileri, tpk
onlar izlemeye gelen yirmisekiz bin kii gibi, yaadmz
gnlerin bir imidir.
Nrotik bekten biri bylesi bir yazgy yklendiinde,
genellikle karanlk kiilik formundaki bilind ile,
rktc kertede biimsiz bir Kundry ile, ilkel irkinlik ya
da isel gzellikle kar karyadr. Faust'un bakalamndaki
- Gretchen, Helen, Mary ve de kuramsal Sonsuz diilik,
kendini kutsal yeralt dnyasnn drt kadn figr olan Eve,
Helen, Mary ve Sophia'da bulur. Ve tpk Faust'taki lmcl
olaylar, biimsel deiimlerle yeniden ortaya klarn
karklnda olduu gibi, Picasso da biimleri deitirir ve
trajik Harlequin'in (soytar) YERALTI DNYASINDAK
biimiyle yeniden ortaya karr - bir dizi tablo boyunca
sren bir konudur bu. Bu arada, Harlequin'in, antik bir
ller lkesi tanrs olduu da belirtilmelidir. (4)
Antik alara dn, Homeros'un gnlerindeki Nekyia'dan
bu yana uygulanmaktadr. Faust, Cadlar Ayininin yapld
ilkel zamanlarn lgn dnyasna ve klasik antik an dsel
grntlerine geri dner. Picasso'nun kabal; dnyasal
biimleri, biimsizlii ve ilkellii getirir akla; souk, parlak
bir n altndaki antik Pompei kentinin ruhsuzluunu
yeniden aratrr - Gulio Romano bile daha ktsn
yapmamt bunun. ok ender de olsa, hi mi neolitik sanata
ynelmeyen ya da Dionisyan enliklerini anmsatrcasna
elenmeyen hastam olmad benim. Harlequin, tpk Faust
gibi, btn bu reformlar boyunca, avare dolanr durur,
68

elindeki lut, arap ya da zerindeki soytar giysisinin parlak

pullan dnda, kendisini ele veren hibirey olmamasna
karn. Ve o, insann bin yllk tarihi boyunca sren yabanl
gezisinden ne renmitir? Bu dknt ve sprnt
ynndan, biimin ve rengin bu yan - domu ya da
vazgeilmi olaslklanndan nasl bir z karacaktr? Bu
sonutan; btn bu paralann anlam olarak, ne gibi bir
simge kacaktr ortaya?
Picasso'nun badndrc ok ynll karsnda,
kiinin dnce retebilmesi gtr, bu nedenle daha ok,
hastalanmn ortaya koyduu olgulardan sz edeceim
imdilik. Nekyia, amasz deildir, yalnzca yok edici bir
uurum iine dtr; anlaml bir katabasis eis antron,
balangcn ve gizli bilginin maarasna initir. nsanolunun
tinsel tarihine olan yolculuu, nesnel olarak, kandaki anlan
uyandnp, insann tmyle yeniden yaplanmasn salar.
Anaya doru ini, Faust'a, tm gnahkr insanl, -Paris'in
Helen'le birlemesi- ada insan kendini tek yanllk iinde
yitirdii zaman unutulan bu homo totusu, yceltme
olanan vermitir. Tm zamanlarda ve de daha st dzey
dnyada, sarsntlara neden olmu ve hep de olacak byk
deiimleri yaratan odur ite. Bu adam, ada adamn
karsnda durur, teki, iinde bulunduu ann bir kisiyken;
o, daha nceleri kim idiyse, yine o olandr. Buna kout
olarak, benim hastalarmda da, katabasis ve katalysis'in insan
doasnn ift kutupluluunun ve atan kart kutup
iftlerinin gerekliliinin alglan izler. zlme dneminde
yaanan lgnlk simgelerinden sonra, kartlarn biraraya
gelilerini betimleyen grntler gndeme gelir:
69

Aydnlk / Karanlk, yukar / aa, ak / kara, dii / erkek,

vb... Picasso'nun en son tablolarnda, kartlarn birlemesini
betimleyen motif, bunlarn dorudan rtmelerinde aka
grlebilir. Dahas, bir tablo (birok krk izgiler ierse de)
aydnln ve karanln birlemesini ierir. Son dnemin
keskin, uzlamayan, dahas yabanl renkleri, bilinaltnn
atmalarda iddet kullanarak stnlk salama eilimini
yanstr. (renk=duygu)
Bu durum yalnzca hastann da baknda bir genileme
olutuu anlamna gelir, gr artk insann ahlaki,
hayvansal, ruhsal doasnn tmn kapsamaktadr onun;
ancak yaayan bir btn daha biimlendirememitir.
Picasso'nun isel oyunu (drame interieur) zmden nce,
bu
son
noktaya
ulamtr.
Gelecekteki
Picasso
konusundaysa, bu isel serven sakncal bir durum
yaratacandan ve her an bir duraksamaya ya da birlemi
olan
kartlklarn,
korkun
bir
patlamayla
ikiye
blnmelerine yol aabileceinden, herhangi bir kehanette
bulunmayacam. Harlequin, -konuyu bir para olsun
bilenlerin de alglayacaklar zere- giysisinde geliimin bir
sonraki evresinin simgelerini daha batan beri tayor
olmasna karn, trajik belirsizlikte bir karakterdir. O,
gerekten de Hades'in tehlikeleri arasnda ilerlemek zorunda
kalm olan bir kahramandr, ancak baarl olacak mdr
acaba? te bu yantlayamayacam bir soru. Harlequin, iimi
rpertir benim -Zarathustra'daki soytar gibi rengarenk
kiiyi-, hibireyden kukulanmam olan ip danssnn (bir
baka soytar) zerinden atlyarak, onun lmne neden olan
kiiyi fazlasyla andrr. Sonra Zarathustra, Nietzsche'nin ta
70

kendisi iin rkn derecede geerli olduu ortaya kacak

olan u szleri syledi: Ruhun, bedeninden de nce can
verecektir: bundan te bireyden korkma. Buffoon'un kim
olduu, ip cambazna, daha gsz alter ego'suna
seslendiinde aa kyor: Kendinden daha iyi olann
yolunu kapatmaktasn! O, kabuunu kran daha st dzey
bir kiiliktir ve bu kabuk, kimi kez - beyindir.

71

NOTLAR
1- (Ulysses'den bu eviri, her ne kadar Jung'un 1922
ylndaki ilk basky grm olmasna karn, -Paris,
1928- 10. basmn elinde bulunan rneinden
uyarlanmtr.)
(Yazar, Wirklichkeit der Seele'deki evirsinin nszne
unlar eklemitir:)
Bu edebi Deneme, ilk nce Europische Revue'de
yaynlanmt. Tpk Picasso zerine yazm olduum
incelemede olduu gibi, bu almam da, bilimsel bir
inceleme nitelii tamaz. lk cildin ieriine al
nedenlerim ise; Ulysses'in amz asndan ok
karakteristik nitelikler tamas ve almalarmn, edebi
malzeme zerine uyarlandnda, dnlerin nasl
nemli bir rol oynadklarn gsterebilecei
dncemledir. Deneme, bilimsellik kaygsndan uzak
olduu denli, eitici bir nitelik de tamaz, yalnzca
znel bir bak olarak, okurun ilgisine sunulmutur.
2- Joyce'un da syledii gibi (Work in Progres, in
transition): Atomlardan ve olaslklardan ka geliriz,
dokunur ve gideriz, ama sonu gelmez ufak tefek
nedenlerle nceden yarglanm olarak. (Finnegans
Make'de olduu gibi (1939). Sayfa 455. Bu para,
1924-38 yllarnda, Work in Progress bal altnda,
73

aylk bir dergide ve baka biryerde de yaynlanmtr Yaync.)

3- Curtuis (James Joyce und sein Ulysses)de, Ulysses iin;
Bir sa kart alma, (Luciferyen) eytans bir kitap.
diye yazmt.
4- Curtuis (ayn yapt, sayfa 60): Joyce'un abasnn z,
fizik tesi bir hiliktir.
5- Sayfa 134'n alt ve 135in st blmnde beni uykuya
dren byl szckler: Eer dgc ya da
yontucu eliyle biimsel deiime uratlm ya da
uratlmakta olan ruhun mermerinde yaratt ey
yaamay hak ediyorsa, donmu mzikteki bu ta
yontu, insanln kutsad boynuzlu ve mthi biim,
bu usun ve esinin sonsuz simgesi de buna -yaamayahak kazanr Tam bu noktada, uykudan baygnlam
olarak, sayfay evirdim ve gzm u blme takld:
Savaa yatkn bir adam; ta boynuzlu, ta sakall, ta
yrekli. Musa'ya gndermeydi bu tmce, Msr'n
basksyla gz yldrlm olan adama. Bilincimi
kapayan uyutucuyu iermekteydi bu iki blm
dnsel gcn eylemsiz bilinsizliini devreye
sokarak- ki yalnzca bilin dzeni bozulmu olmalyd.
Tpk daha sonra ayrdna vardm gibi, yazarn ne
yapmakta olduu ve urann ardnda yatan
dncenin ne olduu ilk kez burada kafama dank etti.
6- Work in Progress'de bir hayli glendirilmitir bu.
Carola Gideon-Welcker, yerinde bir grle Hep
deien biimlerdeki, hep yinelenen dnceleri. Soyut
zamann. Soyut uzayn. demiti. (Neue Schweizer
74

Rundschau. 1929. Sayfa 666)

7- Janet'in psikolojisinde, abaissement du niveau mental
olarak bilinmekte bu fenomen. Deliler arasnda, bu
durum elde olmakszn gereklemekteyken, Joyce'da,
dnlp tartlan deneylerin sonucudur bu. Dlerin
tm zengin ve grotesk genilii, function du reel
srasnda yzeye kar, ki bu da bilince uyarlanarak
kapanr.
8- Sanrm Stuart Gilbert (James Joyce'un Ulyssesi,
1930, sayfa 40) herbir blge iinde, i organlar ya da
duyusal baatlklarn iindeki biri, tekilere oranla ba
ekmekte olabilir dnsnde hakldr. Bu sz
edilenler; bbrekler, cinsel organlar, yrek, cierler,
mide, beyin, kan, kulak, kaslar, gz, burun, uterus,
sinirler, iskelet, deri. Bu baatlklarn her ilemi birer
leitmotiv saylabilir. organlar konusundaki
grlerim 1930'da yazlmt. Bana gre, Gilbert'in ileri
srd kant, psikolojik olaylarn deerli bir belgesidir
ki, Wernicke bunu organ taklitilii diye
adlandrmtr. Simgeler organlar taklit ederler.
9- Curtuis. Sayfa 30: O bilin akn, mantksal ya da
ahlaksal bir szgeten geirmeksizin yineler.
10- Curtuis, Sayfa 8: Yazar, okurun anlamasn
kolaylatracak hereyden kanmak iin, elinden gelen
hereyi yapmtr
11 - Curtuis, Stuart Gilbert ve tekiler.
12- (Son ek'e baknz.)
13- Gilbert, Duygularn havasn karr dnmek.
diyordu.
75

14- Gilbert, sayfa 355: denilebilir ki, kozmosa tanrsal

bir bak.
15- Gilbert'te ayn biimde, bu ayrlmay (izolasyon)
vurgular. 21. sayfada der ki: Ulysses'in yazarnn
davran, yaratt karakterlerin karsnda, duru bir
aynlk ortaya koymaktadr. (Ben bu duru
szcnden sonra bir soru iareti koyardm) Sayfa
22: Her eit olgu, ussal ya da nesnel olsun, yce ya
da gln olsun, sanatya gre eitlik tarlar.
Sayfa23: Bu ayrlkta; doann ocuklarna kar
gsterdii tarafszlk gibi, Ulysses'in genliinin
gze arpan nedenlerinden birini ayrt edebiliriz.
16- Sanatnn gen bir adam olarak portresi'nde, Joyce'un
dedii gibi (1930 Sayfa 245): Sanat, tpk yaratc
tanr gibi, yaptnn iinde, gerisinde, tesinde ve
stnde, grnmez olarak, varolutan soyutlanm,
kaytsz ve trnaklarn temizleyerek durmaktadr.
17- Wilhelm ve Jung. Altn iein Gizi (1962), sayfa 57.
(Tablo, Alchemical Studies'de sergilenmitir, -Yaync)
18- talikler benim.
19- (Bu blmn aklamas, Ulysses'deki yerinin
kestirilememesi nedeniyle g olacak. Genellikle
evirilerini ngilizce yapan Jung, burada Almanca
kullanm: Und flh'ich ans ausserste. Ende der welt,
so... der Nachsatz ist des Ulysses beweiskretige
Blasphemie Ola ki bu, Circe blmndeki Stephen
Dedalus'un bir konuma amacyla ilikilidir (Sayfa
476): Kendinden te engeli olmakszn, nedir bu
dnyann sonlarna geip giden. Tanr, gne,
76

Shakespeare, bir gezgin tccar, aykr yann

stlenerek, kendi olu... dur bir saniye, Caddedeki u
insan grltlerinin can cehenneme... Caddedeki
grlt, kutsal bir ezgi alan gramafondur, Kutsal
Kent. Prof. Ellmann, Nestor blmnde (ch. 2)
Stephen'n Deasy ile ilgili szlerine bir geri dn
yapldn ileri srmektedir: Tanrdr bu... Caddeden
bir haykr. Jung, Incil'den bir blmn (Mezmurlar
139; 7-9) ANITIRILDIFn da kurgulam olabilir:
Senin ruhundan uzak nereye gideyim? Senin
yznden nereye kaaym? Eer gklere ksam, sen
oradasn: ve ller diyarnda yatam sersem, ite,
ordasn. Seherin kanatlarn alsam, denizin sonlarna
konsam... -Yaync.
20- (Horace, Mektuplar, 1, 2, 33 ev. Fairclough: imdi
bile nehrin aknda, ve onun tutkun aknda, coku
suyla sonsuzcasna yuvarlanarak) -Yaync.

77

NOTLAR

(PICASSO)

1- (Neue Zrcher Zeitung'de ilk basm, CL 111: 2 (Nov.

13 1932): Wirklichkeit der Seele (Zurich, 1934)
yinelenen basm. nceki eviri; Papers o f the
Analytical Psychology Club o f New York City (1940):
iin Alda F. Oertly eliyle gerekletirilmitir. Bir baka
eviri, Ivo Jarosy tarafndan (Londra) Nimbus'da
yaynlanmtr.
2- Ulysses: Bir Monolog.
3- Burada, bu iki bek iindekilerin, nevroz ya da izofreni
hastalan olduklanndan sz etmiyorum. Byle bir
snflama yalnzca, tinsel bir kankln bir bekte olas
nrotik belirtiler ortaya koymas, teki bektekilerin de
izoit belirtiler retecek olmasdr. izoffenik
szcnn, izofreni adl akl hastal tansn
belirtmedii, ancak temeldeki nemli bir psikolojik
kankln izofreniyi dourabildii bir eilime ya da
kiilie gnderme yapt, tartma gtrr bir konudur.
Bu nedenle ben, Picasso'yu ve Joyce'u birer ruh hastas
olarak deerlendirmiyorum, ancak onlan, iddetli tinsel
kanklklar karsnda, sradan sinir hastal deil,
izoid belirtileri ile tepki gsteren byk bir topluluun
iine alyorum. Yukandaki durum ve aklama, kimi
79

yanl anlamalara yol atndan, bu psikiyatrik

aklamay burada eklemeyi uygun grdm.
4- Dr. W. Kaegi'ye vermi olduu bu bilgi iin, gnl
borcu duymaktaym.

80

 Sayn Bay,
Sizin Ulysses'iniz, dnyay, ylesine altst olmu psikolojik hr
sorun olarak sundu ki, birok kez onun psikolojik sorunlar
zerine, olas bir bilirkii olarak arldm.
Ayn zam anda, Ulysses zerine yazdklarmdan sizin de
holanp holanm yacanz bilmiyorum, nk ben, tm dnyaya
ondan ne denli skldm ; ne denli sylendiimi, ne lde
ilgilendiimi ve ne denli hayran olduumu syleyemedim. Sondaki
40 sayfa duraksz kou, gerek psikolojik yetkinlikler iermekte.
Sanyorum ki, eytann bykannesi, bir kadnn gerek tinsel
dnyas zerine, benim bilemeyeceim pek ok eyi bil
Ben yalnzca bu kk Dcnemc'mi, Ulysses'iizin labirentinde
yolunu yitiren ve tm yle ansn yardm yla kurtulabilen kusursuz
bir yabancnn gldrl bir abas olarak sunm aya alyorum
size. Denememden toplayabileceiniz btn sonular, Ulysscs'in
dengeli saylabilecek bir tinbilimciyc yaptklardr.

\0
Dn

ISBN 975-7275-11-5