N S Z

Bandan nce n e r e tti im G izli T rk M usikisi ,, h a k - 1

k m d a k i k ita b m n ilim lem i ta ra fn d a n l y k olduu kadar
k arla n m bulunduunu burada uzun uzad ya s ylem eye
tem eddhe atfolu n u r dncesiyle lzum grm yorum . O
kk k ita b m n byk tevecch lere v e ta k d irle re m azhar
olduunu, y aln z bu k ita b n m u h tev a sn lm ek iin sy
ley eb ilirim .
T rkiyede g iz li m u sik iler daha dne k ad ar cereyan
e t t i i g ib i bu k ita b d a a n la tt m g iz li oyu n lar da dne kadar
cereyan e tm i olduu halde ne ilim a d a m larm z v e ne de bu
uurda o r a d k la r m grdm z v e b ild i im iz h a lk y a t la rm z bunlardan h aberdar d e ille rd i. Bu h usu sta bz d
nceler, y a ln z , grne saplanp k a ly o r v e ondan te y e
gid em eyord u. N itek im k ita b d a seb ep leri terih ed ild i i
g ib i Trk d n o y u n la r n m h erkesin huzurunda icra ed ilm i
olan *Mevlev semalanndan ib a re t olduu zann ediliyor ve bunla
rn , halkdan a yr Aristokrat bir zmre olan * Mevlev slik leri
ta ra fn d a n < Trk mnylik > oyunlarndan k a ld a y k r mta le a la rla iddia ed iliyord u.
Bu kk risa le , mnylik den k alm a oyunlarn h an gi
leri olduunu v e T rk iy e ye n a sl g ird i in i ve k im ler ta ra
fn d a n n a sl icra e d ild i in i y e r yerin e v e cerhi k a b il olm a
yan d elillerle g ste r m e k iin y a z lm tr .
f

Y in e bu kk risa le , hi bir tem eddh v e te fa h u r duy

gusuna k a p lm y a r a k v e b il k is te v a zu iinde ve fa k a t
h a k ik a ti a n la ta b ilm ek c e sa r e tiy le ; d iyebilirim k: by k lm
bir m u d eleyi zm o la c a k tr . K ita p d a , oyu n larn k arak
te rle rin i ve ona uygun h arek etlerin i old uu g ib i g sterm ek
iin n o ta la r v e m an zu m eler de k u lla n ilm tr ; Bu su re tle bu
k ita p a yn i zam an d a Gizli musiki > ve < Gizli edebiyat > la da sk
sk y a a l k a d a rd r. te bu cih etten d ir k i bu k ita b n m evzuu
daha bkir v e daha n en iydedir.
B en , bu k ita b n ciz bir m uharriri olm a k bak m nd an
phe y o k k i onun sa h ib iy im , fa k a t onun a s l sah ib i TRKYE
CMHURYET d ir. nk bu m evzular ancak T rkiye Cm -

h o riy e ti id a resin in k lt r s iy a s e tin in fe y iz le rid ir . nk,

C m h ariyet id arem izd en e v v e lk i id a re le rd e her g ze l m e v
zulara old uu g ib i b y le Bakir m e v zu la ra da y a n a m a k
p ek zordu.
Bir fo lk lo r m te h a sss s f a t v e s a l h iy e tiy le y a z d m
ve n erin e ce sa re t e tti im bu ciz k ita b m la T rk h a lk b il
g isin e ve T rk ilim v e ir fa n h zin e sin e b en de bir damla
k a rtra b ild im se e k d i im e m e k le rin m k fa tn a n ca k
um ulanlardan b y k o la n bu damla d a b u la c a m .
V A H T LUTF SALCI

BR

SZ

Folklor muharriri olarak imdiye kadar muhtelif ne

riyatta bulunan Bay Vahit Lutfi Salc, bu kitabn (nerin
den evvel) bir kere gzden geirmemi arzu etti. Ben de bu
nezakete u birka satrn ilvesi suretiyle mukabelede
bulunmak ve teekkr etmek istedim.
Merakl mdekkkm btn yazlar gibi bu risalesi de
tenkid,mukayese ve intiar etmemi malzeme gibi unsurdan
terekkp ediyor; sonra da, mnavebe ile bir musikiden,
bir iirden, bir dier her hangi detten sz ayor.,. Me
sel, Eski Trk eeniiyetinde bektailiir. rol, Mevlevi
simamn mene ve hususiyetleri gibi ayr ayr mevzular
bir takm mukayese ve tenkitler halinde sraya koymu ki
byle terkiplerden her zaman ve her yerde sadece mellif
ler mesul olmulardr. B. Vahit Lutfinin bu sefer de birka
orijinal trif verdii grlyor. Fakat, halk iinde by
yerek ve halk detlerinin husus gzelliklerini duyarak
halk o yollardan tantmaya alan yurt bilginlerinin ya ve anlat tarz da bal bana olklor olduunda p
he yoktur. Ezcmle yeni risalesinin tertibinde ben muhar
rire ve Bektailie hs samim ve mert kalenderlii
grdm ; risalenin kymeti de buradadr sanrm. Bay V.
Lutfi objektif bir kalemle mahedelerini dpe dz tespit
eden bir bitaraf ilim adam gibi
onumuyor, ayn za
manda Bekta halk sanatnn i lemini bir Bektainin
nasl yaadn hissettirmiye alyor.. Nefeslerde byle
bir artistik i lemi cidden vardr ve nefistir.
Muharrir, Bekta topluluklarnda yaplm olan oyun
lara da gizli vasfn ilve ediyor: geri Bekta yinleri
gizli yapld iin her eyi ister istemez gizli idiyse de,
mesel Bekta saznn, makam ve usullerinin, ses ve na
melerinin gizli taraf olamazd: yzlerce nefes Bekta ol-

myanlarca bilinmemi, nk renilmemi olabilirdi;

fakat o nefeslerin mensup olduu ezgi tipleri ve halk ii
azlar, gizli ve ayr olamazd. Halbuki, ayn yinlerin,
toplu yaplan taraflar kelimenin btn iddetiyle ve
mahremiyetiyle gizli kalyordu : oyunlar ve deste nefesler
de varl anlatlan icra hususiyetleri ite bu toplu ksm
dand: bunlara ait triflerde bulunmak ta, unutulmaa mah
km nefes metinlerini neretmek kadar hayrl bir i olur.
B. V. Lutfi yeni risalesiyle byle toplu taraflara it ilk
tarifleri karmya balam bulnuyor. Ne kadar mem
nun olsak yeridir.
Gelecek neriyat hakknda yine metodla alkal bir
temennimizi buraya ilve etmeden edemiyeceiz. Fotora
fn mefkut bulunduu eski asrlarda arka gelen ecneb
seyyahlar ressam olmasalar da grdkleri orijinal ey
lere ait hatralar izgilerle de ellerinden geldii kadar
tespite alrlard. Hibir hakik ressamn memleketimize
ayak basmad uzak asrlardan kalma olarak bu sayede
yle canl resimlere sahip bulunuyoruz ki yardmlariyle
XV ve XVI inci asrlara ait nice renkli trk sahnelerini
bugnk gibi grebiliyoruz. te, merasim sahneleri de
yle izgilerle canlandrsa fotorafn yardmna lzum
kalmadan her ey tam manasiyle tecessm ettirilmi olur;
toplu sahneler iin Bay L. Salcdan bunu rica ederiz. [1]
Tekrar ediyoruz ki, oyunlarn meneleriyle alkal, mu
kayeseli ve tenkidi grler tamamiyle B. V. Salcnn
kendi kanaat ve hkmleridir. Orijinal tarifleri cidden
dikkate ayandr.
Yaa bym olan Bay Vahidin senelerdenberi ne
rettii malzemeden ahsen ok istifade ettim, bilmediim
k eyler rendim; kendisine hocam diye hitap etmekten
bu itibarla zevk duyar oldum. Neticede takdir ve tebrik
lerim samim olacaktr. Bol bol malzeme neretmesini bs
btn ekinmeden isteyebilceim.
M ahm ut R a g p K sem ih a l

[1] Kendi izecei taslaklar bir ressam arkadaa ayrca yaptrabilir.

O yunlar hakknda
neriyat vesikalar Ustllnde incelemeler
Benim anlatmak istediim oyunlar da, alev Trk kabilele
ri arasnda yaplan gizli musiki ve edebiyat gibi gizli olarak
yaplmtr; yine bu oyunlar kabilelerin det ve treleri
ve inan mucibince gayet^izli kalmtr. Edebiyat gizlilii
her hangi bir cnkn bulunmas ile biraz meydana kyor
ve musikisi merakllar tarafndan bir ikisinin notaya alnmasyle ve grlmesiyle esas hakknda bir fikir ve mal
mat ediniliyorsa da, oyunlarn ne ekli, ne de hareketleri
her hangi bir suretle zabt ve tesbit edilmeye imkn olma
dndan anlalmas da mmkn olmad iin tekilerden
daha ziyade gizli kalyordu. Bunun iindirki, dier tari
katlarn Sema dedikleri oyunlarnn, baka hi bir zmre
ve kabile ve tarikat tarafndan icra olunmadna zhib
olunmu ve bylelikle Trk tarihinin balangcmdanberi
yryp gelen ve Trk alev kabileleri ve kollar iinde
kalan bu gzel ve mill oyunlardan kimsenin haberi ol
mamtr.
Yasak edilen tarikatlarn her biri ayr ayr d in lik leri
gibi kendi mensup oldukl a^tarikatin priie Tapnarak,
kendi tarikat greneklerinin daha mkul ve Allah indinde
daha makbul olduu zehbm tar olduklarndan Sema
iini de bylece yalnz Mevlevi 1er benimsemi lerdir.
Bekta ve ona mensup btn Alev kollar, kendi Sema
oyunlarn gizli tutup meydana karmamay inanlarna
uygun bulduklarndan bu gizlilik Mevlevlere Sema si
yasetinde birincilii ihraz etmek hnerini gstermek ve
btn yinler Acem dilile olduu halde, bu oyunlarn,
eski Trklerden kalma oyun detlerinden ve raks anane-

8
lerinden intikal ettii tezadn ileri
vermitir.

srmek

cesaretini

imdi, bu szlerimizi isbat iin, sabk stanbul valisi

Bay Muhitttin stnda tarafndan stanbul Konsevatuvarnda talim heyetinin haricinde yalnz eski ark musikicileri nden seilip Trk musikisini tasnif ve tesbit
heyetin ismi verilen heyetin 1934 ylnda nerettii Mevlevi
yinleri ne ait altnc nota cznn mukaddimesinde
n sz bal altnda yazan heyet reisi merhum Bay
Rauf Yekt nn Mevlevi yinlerinin tarih menei hakkmdaki makalesini buraya naklediyoruz.
[ . . . . Trklerin ilk ibadet ekillerine dair anane ha
linde yaam ' ve zamanmza kadar gelmi bir rivayet
vardr r:, geenlerde Yunus Nadi Bey bu rivayeti cidden
staaane bir uslup ile yazd. Cumhuriyet gazetesinin
13-1-1934 tarihli saysnda ba makale olarak kan bu
yaznn bu mevzu bahsimize pek yakndan alakas olan
ksmnn -daha iyi anlalmas iin - msadelerine gvene
rek aynen auraya naklediyoruz : ]
Diyerek Yunus Nadinin o makalesinin baz ksmlarn
ylece naklediyor:
(Rivayet ederlerki, Trkler, vasati Asya yaylalarnda ilk gz
atklar zaman, gndzler sonsuz bir ykseklik ve geceleri say
sz yldzlarla dolu esmer bir parlaklk arzeden gk yznn
byklne amlar, Trk dilinde Tan yce demekmi.
Trkler, yksekliinden kinye olarak bu gk kubbeye <Tan
demiler ve ona bir sahib tasavvur etmek akydesine ykselince
de bu kinat yaratana (Tanr) diye ad koymular. Tabiata
mutabk ve dorudan doruya ondan mlhem olan byle
bir inann yceliine bu gn de hayran olabiliriz. yle bir akyde
ki, onun mebdei Gne, A y ve btn yldzlarile gklerin tekil
ettii muhteem kubbeden ibarettir. nsan, insan olal henz
bundan daha byk bir mebde ina edemedi. Bir mebde ki, Tan
rs da onun iinde ve onun derinliindedir. Rivayet bu kadarla
kalmyor. Onun arkasn da hikye ederek diyorlar ki, akyde
namna Tanry gklere yerletiren Trkler, ibadet olarak da k-

9
incitin muazzam ve mevzun harektna uygun bir deveran
ile mest medh olmak usuln bulmulardr. Onlar yer yer
toplanarak bir taraftan lh seslerle kinatn deveranndaki
henge tempo tutarlar, dier taraftan muntazam admlarla
yryp dnerek kendi aralarnda cihanlarn cereyanlarn tanzir ederlermi. Hani biz de (Mevlevi yinleri) vard ya, bunlarn
en yksek ekilleri gibi bir ey. Zaten byk kitabnn Faris
dilinde yazlm olmasna ramen Mevln nm vasat Asyadan
gelmi hlis bir Trk olduu katiyetle malm ve mazbut olduuna gre, marn-ileyh tarafndan ihdas olunan musikili
yinlerin, o dediimiz ilk Trk atlarna kan ibadet ekille
rini ihyadan ibaret bulunmas ihtimali yok deildir.)

imdi yine Rauf Yekta anlatyor:

[Bu rivayette musiki felsefesinin en derin manasn
bulan Yunus Nadi Bey, yazsnda daha birok szler sy
ledikten sonra, makalesinin sonlarna doru diyorki: ]
diyerek yine Yunus Nadinin; houna giden o yazsndan
bir paray daha ylece naklediyor:
( . . . Musikinin emsalsiz ykseklii anlaldka,ilk akyde
ve ibadet ekillerine it olarak yukarya kaydettiemiz rivayetin
adeta hakikat olmasn istiyeceimiz geliyor. Kinatn anlalmaz
esrar karsndaki byle bedi anlay ekli, ecdadmza eref
veren ok byk bir meziyet tekil ederdi.)

Bay Yunus Nadinin kendi kanaat ve ihtimallerine da

yanarak yazd bu makale zerine, merhum Bay Rauf
Yekta, artk cesaretini Nuh tufan gibi coturmu ve bu
heyecan ile o kudretli kalemini yanl istikametlere sevk
etmitir. [1]
Bay Rauf Yekta tekrar devam ediyor:
( . . . Yunus Nadi beyin bir hakikat olmasn temenni
ettii bu rivayet, bizim ahs kanaatimizce, hakikatin ta
kendisinden baka bir ey deildir. nki, muhterem s
tadn yine bu makalesinde yazd gibi, insan, kinata
[ t ] Bay Rauf Yekta lmtr. Onun ilmine hrmetim vardr. Bu yazlar
ona bir triz olarak deil, oyunlar hakknda ilmi nazariyeler yapmak zarureti
karsnda kendisinden bahse mecburiyet hasl olmutur.

10
tabaat' musikiye merbut ve dans etmeye meclbdur. Hatta
alelumum btn gzel sanatlarn menei tabiat ve kinat
tr denilebilir. Kinat, mevzun, henkli ve muntazam
hareketli bir lemdir. Ondan cz alan insan mahlukunun
da iinde bulunduu kinatn gidiine uymaya mtemayil
olmas gayet tabidir.
Cumhuriyet ba muharririnin ahs mtalaas olarak
yazd o hakimane szlerin, baka bir lisanla ifade edilen
ve mamafih, ayni felsef esaslara dayanan eklini, Mevlevler tarafndan yazlm eserlerde de gryoruz. Mevlevi
tezkirecilerinden, Skp Dedenin Sefinei Mevleviyan
isimli eserinde - ifadesinin ok tomtrakl olmasna ramen naklettiimiz aadaki satrlar o cmledendir.)
Skp Dedenin o yazsn ylece dercediyoruz:
Eref-i evld- b-i eflk olan insan elveled srr ebihi
muktazasmca mazhar- srr- felek olup mnend- eflk-i pr
emlak , b sevabit seyyar kevkeb-i tabenk, istilay ak- pkiyle
deveran- bi bak i masevada mrid i ecsam- ulviyye olan felek-i
atlasn devrine mukabil yini hikmet ekinlerinde ndevrei veleddiye iareti pergrkei meydan cevelan olup...)

imdi yine Rauf Yekt devam ediyor:

[ Skp Dedenin Mevlevi yinlerine balanrken Devrei
velediyye namile defa semahaneyi dolamalarnn mis
tik sr ve hikmetini izah eden bu beyanat ile Yunus Nadi
Beyin szleri arasndaki birlik ok dikkate ayan deilimdir?
Zaten biliyoruz ki; eski Trklerin manlik ad veri
len dinlerinde bir takm merasim ve yin yaplrd. Bu
yinlerin nasl yapldna dair etrafl malumatmz yok
ise de, bunlarn iinde dn mhiyeti hiz rakslarn bulun*
mas ve bu rakslarn da Mevlevlerin raksna benzemesi
ihtimali ok kuvvetlidir. nki son asrlarda orta Asyay
dolaan Avrupal seyyahlarn eserlerinden naklen musiki
tarihinde grlen resimlere gre, Asyadaki Trk kabileleri
arasnda Mevlevlerin raksnn hemen de ayni denilecek
ekilde ve din mahiyette rakslarn hl yaplmakta oldu
u anlalmaktadr.

11
Mevlnnn orta Asyada Belh ehrinde domu ve pek
gene yanda Konyaya gelmi bir Trk olduunu dnr
sek, yaad mistik hayatn icab olarak vakit vakit ma
nev, ruhan zevk ve nee ile coduu, mutasavvflar
lisannda (vecdi hl) denilen haleti ruhiyye ile hallendii
vakitte manlik devrinden beri Trkn ana yurdunda
car olan tarzda raksetmi olduuna muhakkak nazarile
baklabilir. ]
Bay Rauf Yektnn bu ksma ait mtalaalar burada
bitiyor. imdi biz de tetkiklerimizi anlatalm

Cumhuriyet gazetesi Ba Muharriri Bay Yunus Nadinin

makalesi, yalnzca bir ihtimalden bahsetmektedir. Yunus
Nadi, mevlevlerden baka, kesafet halinde Anadoluda
bulunan Trk kabilelerinde geceli gndzl Sema oyun
lar yapldn bilmedii iin, bunun mevlevlere atf ih
timalini mtalaa olarak yazmaktadr. Binaenaleyh, Yunus
Nadinin temennisi yine yerindedir. Aada anlatacamz
delillerden de anlalaca gibi eski Trklerden kalan ve
manlikden gelen dn ve mill Trk rakslarmm deva
m Faris metinlerle dolu olan Mevlevi yinlerinde olma
yp, asrlardanberi dualarn Aarapca ve Acemceden tecrit
ederek Trke okuyan ve lh 1erini Nefes ad altnda
Trke okuyan ve btn det ve ananelerini eski Trk
kabilelerinden getirip dininden ve harsinden esirgeyerek
saklayan ve kuvvetli bir inat ile dne kadar icra edile
gelen (Anadolu) da ve (Rumeli) de yer yer kesafet halinde
ve biribirlerini mteakip kylerde yerlemi bulunan ve
Mevlevi adetlerine milyonlarca defa kahir bir ekseriyetle
stn bulunan Trk alev kabilelerinin rakslarmdadr.
Bay Yunus Nadinin temennisi yine yerini bulmu ve bu
suretle dnd ihtimal yine yabanc din ve dil tama
m olan Trk kabilelerinde tahakkuk etmitir. Bu oyun
lar anlattmz zaman bizzat Yunus Nadinin de bize
yerden gke kadar hak vererek memnun olacana hi
phe etmiyoruz. nki biz, bitaraf olarak tetkik ve tahlil
yapyoruz ve yapacaz. Bu hususta hi bir tesir ve kay
da bal deiliz.

12
Cumhuriyet Ba Muharriri Mevlevi rakslarmm eski
Trklerden kalma rakslardan olduu ihtimalini syle
mekte mazurdur. Fakat Trk musikisini tesbit ve tasnif hey
eti reislii gibi umullu ve lm vazifeleri zerine alan
Bay Rauf Yekt gibi lim bilinen bir zatn bu ihtimali
kestirme olarak Mevlevlere atfetmesi hibir zaman mazur
grlemez. Bilakis bu cihetten mesuldr de....
Bay Rauf Yektnm uradan, buradan gstermiye al
t deliller ise, iddiasn tevsik edecek debileren deildir.
Mevlevi Skp Dedenin beyanat ind bir tebih ve dn
ceden ibaret olup ilmi ve tarih bir vesika tekil edemez.
Trklerin eski dinleri manlik olmak ve onlarn dn
rakslar bulunmak meselesi ve keyfiyeti, mutlaka Mevlevi
rakslar demek imkn gsterilen delillerde mevcut deildir.
Ecneb seyyahlarn Anadoluda grdkleri Mevlevi oyun
larnn Orta Asyadaki Tak kabileleri arasnda yaplan
oyunlarn ayni olduu ifadesi de rktr. Eer o seyyahlar
milyonlarca Anadolu Trk Alevilerinin byk ekillerde
yaptklar gizli dn Sema lar grselerdi, hangisinin Trk
manilii ve kabileleri oyunlarna benzediini daha kestir
me syliye bilirlerdi. Bu kabilelerin oyunlarn grmek ise,
ecneb seyyahlara deil, Alev olmyan [Kzlba Trklerden
olmyan] Trkiyeli Trklere bile nasip olamaintr. Grlmiyenbir ey hakknda mtalaa yrtlemezse de, Anadoluda
milyonlarca Alev bulunduunu ve bunlarn Sema rakslar
olduunu, kltrel bir mesuliyeti stne alm olan lm
bir messesenin pek derin bir tetkikcisi olarak gsterilen ve
bilinen bir ztn ksmen iidib ve bilmesi ve hi olmazsa
bir parack bahsetmesi lzmgelirdi. Bu suretle, dn oyun
larn yalnz Mevlevlerde olduu gsterilmi ve bu nevi
Trk raksna benzemiyen bu Mevlevi semalar byltle
byltle milyonlarca-sema yapan hakikatler inenerek
orta Asyaya gtrlm ve hemen bir hamlede Samanilie
dayatlmtr.
Mevlnnn Belh ehrinden gelerek Anadolu halk
zerinde tasavvuf tesirler yapt iddias da ok fazla
mbalaaldr. Elimizde olan btn vesikalar Mevlnnn

13
bir Trk olduunu gstermekle beraber, dilinin Acem ol
duunu ve yapt tesir ise Faris bilen birka mahdut
ehirli zmrelere mnhasr kald anlalmaktadr. Eer
onun olu Sultan Veled gelerek babasnn tarikatini Trke
eserlerle mritlerine bildirmeseydi, Mevlevi olarak yetien
birka ehirli zmre de yetimezdi. Umumiyetle halk kt
lesine ne Mevln, ne de olu messir olamamtr, Ana
dolu halk zerinde tasavvuf tesirlerinin yaylmasna dair
ve kimler tarafndan yayld hakknda, byk ilim ada
mmz Haan Al Ycelin Trk edebiyatna toplu bir bak
adl eserinden aaya naklettiimiz ksmlar dikkatle oku
nursa hakikat tamamile aydnlanm olur. Haan l Ycel
bu eserinin 54 nc sayfasnda u suretle lm ve tarih
mtalaalar yrtyor:
8 . . . (Horasan erenleri) tabiri ztrap iinde yaijan Ana
dolu halk zerinde, kendilerini kurtarmak iin mnevi klar
getiren, mit veren insanlard diyor. Bu fkradan da anla

lyor ki, Anadolu halk zerinde madd ve mnev tesirler

yapan, Belh ehrinden gelen Mevln deil, Horasandan
gelen Yeseviye halifeleri ve Kutbettin Haydar dervi
leri idi. imdi, yaylma eklini anlatrken muharrir, yine
bu eserinin 56 mc sayfasndan balayarak aadaki ifa
delerde bulunuyor.
. . . Dier taraftan halk ktlesi, on nc asrda yaayan
gebe Trkmenler zerinde en ok iz brakan ahsiyet -Hac
Bektai Vel olmutur. Kendisi o devirde Anadluyu batan baa
kaplayan Babai-Batm akydelerini yaymtr. Tesis ettii tari
kin esasnda muhtelif tarikatlarn izlerini ve bilhassa manlikten kalan itikatlar grlr. Bu itibarla Bektalik mill bir
mahiyet alm ve esas kanaatlarn z dil ile syliyen birok halk
tekke airlerinin domasna Sebep olmutur. Yesevlikten kan
Bektalik, Nakibendlik ile beraber yryen tam bir Trk tarikati idi. Fakat Nakibendilik ortodoks du. Tamamile snnet
ehline uyuyor, Bektalikte ise, eski Trk ananeleri yayordu.
Mesel, eski Trk hayatnda kadn nasl, cemiyetin kamyan
bir unsuru idiyse, Bektalikde de byle kald, fslamdan ncekihayatta, kadnlarn da itirk ettikleri kopuzla, kmzl lenlerden

14
baka birey olmyan Ayini Cem lerinde eriatn yasana kar
kdn bulundu; kmz yerine zm suyu iildi. Oru ve namaz
tevil've tefsir ile silinip yok edildi.
Bylece dnyev bir mahiyet alan ve din kayitlerinden ferdleri kurtaran, eriate kar tam bir itidal arzeden bu Rafz
fakat ilmi tarikat, Seluk ytkmndan sonra Anadolu Trklerinde
grlen ayrlklar mnevi birlie arm ve ksmen muvaffak
olmutu, yenieriler ocanda okunan gulbank leri smail Safev ye istemiyerek kl eken bir ordunun manev balarn
aka bize gstermiyormu ?

Muharrir, eserinin 57 inci sayfasnda da, Anadoluda

cereyan eden Mevlevlikle Alevlii ve tesirlerini tahlil
ederek diyor k i:
. . . Daha ziyade fikr ve aristokrat bir ehir tarikati olan
(mevlev) lik karsnda vaziyet, alan halk ve Trk ( Bekta
ilik ve kizlbalk) tam bir Halk Alevliini temsil ediyordu.
Hernekadar Mevin da :

Mescudi melik d dem zi Ali d

'dem u yegi kble ve mescud AH d
Diyordu, fakat Bektalerin tasavvur ve tasvir ettikleri li
tamamile Trkt. Dnyay ve dnyev hususlar, btn siyas
ihtiraslar ezerek hie sayan temiz yrekli, Trke tabirile Yiit
Ali, mill bir kahraman haline getirilmiti (Muhammed
Alidir, Ali Muhammed) dsturile iki ahsiyet birletirildii gibi
Allah birdir, Muhammed Alidir, Ali Muhammed,
Her sabah, her sabah tr kular
Allah bir Muhammed A li diyerek
Kul Himmet
Ben dahi nesne bilmem
zm gurbete salmam

Allah bir Muhammed Ali,

Allah bir Muhammed Ali.
Hatay {ah smail)

Mtsralarndan anlald vehile Aliyi Allah yapmhya uyar ,

bir {leme = teslis) vcude getirilmiti. Eski ozanlarn Krolu
Trklerini aldklar sazlarn tellerinde {li) nin ruhu,{Hseyin)
in h inliyordu. Bu iki ahsiyet ve evladlar [ li ab], bizim

15
halk edebiyatmza hatralarm flyordu. Erenler meyda
nnda mest bir eda ile (tmam Ali) nakaratl nefesleri syleyip
sazlarn inleten k derviler, posta deimi eski Trk ozan
larndan baka birey deillerdi . . .

Bundan Baka bu hususta son neriyattan bir mhim

vesika daha gstermek mmkndr. ok iyi bir tetkikcimiz olduu deerli yazlarndan anlalan Bay Haan Feh
mi Tugal arkadamzn stanbul Eminn halkevi tarafn
dan ayda bir karlan Halk bilgisi bahisleri adl pek
ilm mecmuann Temmuz 940 ayna ait 105 sayl nsha
sndaki (Ahlere dair halkdaki bilgiler) balkl ehemmiyetli
bir yazsnda davamza dair iyi bir tahlil gryoruz. Ahi
lik de Alevliin ve Bektaliin mhim bir kolu ve yiie
onlar gibi tarih Trk kabilelerinden olduundan o yazda
Ah ve Kzlba gizli oyunlar hakknda bizi teyit eden
satrlar okumu olduumuzdan o makalenin bu bahse ait
bazi fkralarn buraya kaydediyorum:
[ . . . Vaktiyle umum ve d grlen birok meseleler,
megaleler bilahara muayyen zmrelere inhisar etmitir.
Mesel, Mevlevi yinlerindeki Sema bir zaman Anadolu
gece hayatnda btn zengin salonlarnda olagelmi bir
eydi. Hatta bazan Mevlnya mensup zmrenin, bu sema
ya itirkine mmanaat olunurdu demekki sema mevlevlie
mahsus deildi. Bilhassa mevlevliin icat ve tesisi deildi.
Sultan Veledi Konya ulularndan birisi bir gece sema ya
davet etmiti. Yrn semada biraz mbalaa yaptlar. Ah
Mustafa kzarak: bundan sonra mevlevlerin bizim semamzda ileri yoktur. Bunlarn mbalaal varlarndan
hi kimse semada yer bulamyor, dedi.
Demek bizim zannettiimiz gibi Sema mevlevliin ihtra deildir. bni Batuta seyyahatnamesinde Ah zaviyele
rinde geceleri geen hayattan bahsederken: yiyorlar, ii
yorlar, syliyorlar, raksediyorlar der. bni Batuta semay
raks ile ifade etmitir sanrm.
Mevlevlik, Alevlik ve Kzlbalkta da olan semay ak
bir ibadet salonuna karabildi. Dierlerinde buna imkn
vermiyen iki mhim sebep vard: Rak ve kadn . . .

16
Mevlevlikten bahsederken raks ve musikiyi ibadetle
meze edebildiklerinden hayretle bahsederiz. Bu doru bir
ifade deildir. Balangc tamamen dn olan raks ve mu
sikinin hl Trk zmrelerinde mevcudiyetini muhafaza
edebildiini sylemek, iptida dinlerdeki raks ve musikini-Tslamlatrlm bir eklidir demek daha doru olur.]
te, bu ince elemelerden de anlalyor ki, Anadoluda
kahir bir oklukla yaplan tasavvuf hareketlerinde Mevle
vi tesirleri olmad gibi yaplan edebiyat da Mevlevi ede
biyat ve bunlar arasnda yaplan Semalar da Mevlevi
oyunlar olmayp Horasan erenleri denilen ahsiyetler ile
amanlik den getirilen eski Trk dinine uygun Trk
halk tasavvufu, Trk Halk Alev edebiyat ve Trk Alev
Sema dr.
leride bunlarn yapl mevki ye tarzlarn etrafile anlatdmz zaman bu iddia daha ak olarak tebarz edecek
ve isbat olunacaktr.

Dfn oyunlarn menei

Dn oyun dediimiz semave rakslarn menei hakknda
da geen faslda sz geen Mevlevi oyunlar cznn
mukaddemesinde yle bir fkra anlatyor:
[slam ananas seman Peygamber Hazretleri tarafndan
da icra edildiini rivayet eder. Vakanm nasl olduu yle
anlatlmaktadr: Peygamberimizin huzurunda bir airin sy
ledii bir manzume okunurken, hazreti Peygamber vecde
gelip raksetmiye balam, hatt raks esnasnda hrkalar
yere dm. Mecliste bulunan Eshabtan Muviye: Ey
Allahn elisi ne gzel oynuyorsun demi. Peygamber de ona
cevaben: Sus, ya Muviye! sevgilimin ad zikrolunurken
harekete gelmiyen insan kerim deildir buyurmulardr.]
Bu rivayeti Makasdil-elhan isimli (Hoca Abdlkadir
Meragi) nin kendi kitaphanesinde bulunan el yazmas bir
kitaptan nakleden muharririn bu ifadesi doru olsa da,
Bektalerde dahil olduu halde Anadolu Trk Alev kabi
lelerin, semam menei hakknda ki umum inanlarna
uymuyor. Bu ayrlk da gsteriyor ki, ehir zmresinin
Mevlevi inan baka, Anadolu Trk halk tasavvuf inan
bakadr.
Tasnif heyetince i:e Trk musikisi nam altnda yalnz
zmrev Arap- slm hars ve ananesine uygun ve ada
lam ve snnlemi din edebiyat ve musiki ve oyun
lar ile megul olunmutur.
Trk halk Alev kabilelerinin semam menei hakkmdaki
inanlar byle deildir. Bektailer de beraber olduu
hald btn Trk Alev kol ve kabileleri esas inanlarn
Krklar cemi dedikleri Muhammed zamannda Alinin re
islii altnda kurulan gizli bir toplantda yaplan hareket

18
lerden almlardr. Bunu alanlar ve yayanlar (Hoca Ahmet
Yesev) 1er, (Hac Bekta) 1ar, (eyh Saf) 1er, (Kutbeddin)
ler, (Rkneddin) 1er, (Necmeddin) 1er ve (Taceddin) ve bu
suretle sair ilk Trk miitasavvf ulularndan teekkl eden
Horasan erenleri ve Rum erleri dir. Bundan sonra (Balm
sultan) 1ar (Abdal Musa sultan) 1ar, (Seyyid Ali sultan) lar,.
(Sarsaltk sultan) lar, (Gaygusuz sultan) lar, (Kul Himmet)
ler ve nihayet (Hatay) ler, (Pir sultan) lar, (Kul Hseyin)
ler, (Kul Veli) ler ve (Muhiddin abdal) lar gibi ayni zamanda
Trk edebiyats (Vel) ler de, Trk kabilelerine kendi dil
lerde bu inan yaydklar gibi, yine ayni zamanda Rumeli
Fatihleri ve -ncleri ve Aknclar olan Rum erenleri de
bu treyi Arnavutlua kadar gtrm ve orada topluluk
halinde olan halka yaymlardr. Hatta bu inanlar Hr is
tiyanlara kadar tesir ve temiller yaparak birok Alev evliya
snn Hiristiyanlktan gelme olduklar bile iddia olunmutur
Ingiliz msteriklerinden Hasluk tarafndan neredilip
mderris Ragp Hulusi tarafndan Trkceye evrilen Bektailer adl kitabn iki tarafl inan balkl fasli bu smzn delilidir. Yukarda da dediimiz gibi hibir tarikat
bu kadar tarih kk salm ve hususiyetlerini eski gre
neklerinden ve ilk Trklerin detlerinden alm deildir.
Alevlerin toplan muhabbetleri Krklar cemi ni tanzir
etmekdi. Yukarda isimlerini saydmz byk madd ve
manev azizlerin onlara sylediklerine gre: o akam
Muhammed gke karak Mira etmemi, onun mirac*
cebrail vastasle Krklar cemi ne, o gizli toplantya gitmi
olmasdr. Muhammed ilk nce orada grdnden tered
dt etmi, onlarn cem lerinin hak olup olmadndan
pheye dm, fakat (krklar) kendilerinin hak oldukla
rn isbat etmek iin ilerinden birinin kolu biraz kesilince
krkndan birden Muhammd de dahil olduu halde
bileklerinden kan akdn grm ve onlarn Cem leri
nin Hak olduuna inanm. Bundan sonra orada bulunan
Selman bir zm ekirdeini ezmi, Krklar m her biri
onun suyundan imi. Muhammedle beraber hepsi de esrik
[serho] olmu, ite o zaman Muhammed vecde gelerek

19
kalkm, Sema etmi. Sema esnasnda sar zlm,
krklar onun sarn alarak Krk pare yapmlar ve bel
lerine sarmlar. O gece bylece Cem srlm.
Ertesi gn meclisteki eski zahir eshab Muhammedi
gkden indi sanarak onun miracn kutlulamlar.
Bunun
iindir ki, Alevlerde, merasim
ve usul
dairesinde . Alev olduklar gece merasimi
bittikten
sonra Alev veya bektai olan zata Miracn kutlu
olsun derlerdi. Alevler ve Bektailer Muhammede
mrid, Aliye rehber dedikleri gibi Bazanda Aliye mrit
ve Muhammede rehber dediklerinin sebebi bu Krklar
Cemi ne riyaset etmi olmasndan tr Alinin mritlik
etmi olmasndandr. te, btn Alevlerin inandklar bu
Cem dir. Orada o gece (Fatma ana) da varm. Yine bu
nun iindirki Alevler, kadnlar da Cem e koyarlard.
Cem de ikinin olmas, krklarn itii zm suyu dur.
Nefes okunmas Alinin mrit, Muhammedin rehber olma
sna medhiye ve onlar tesittir. Sema edilmesi de Muham
medin oynam olmasna iarettir. Dervilerin bellerine
ai ve muhip olanlarn Tlbent balamalar o gece
Muhammedin krk pre edilen sarnn krklar tarafndan
bellerine balanm olmasnn benzeridir.
Mecbur slam olan Trklere, yeni dni, bu suretle
Trklerin tpk eski detlerine uygun olarak gsteren
Horasan erenleri bunda, ok muvaffak olmulardr. nki
eski tre ve grenek alkanlklarndan pekok ey kay
betmediklerini gren Anandolu Trkleri bu tarikati ve
daha dorusu kendilerini yadrgamayan bu Rejim i se
vinlerle karlamlardr.
Dualar Arapa olmayp Trke, namazlar eski tapn
malar gibi Niyaz, eskiden olduu gibi cemiyetlerinde ve
din ilerinde Kadn yine beraber, Kopuz ve Kmz
yine bunda da mebzul, oyunlarn da, manlikten kalma
oyunlara uydurduktan sonra artk gocunacak, gcenecek
birey kalmyordu. Onlarn kendi dilinden konuan airleri
de btn bu Mira ve sair inanlar nazmen ve kuvvetle
yaym olunca bu inan durmyarak ilerileyor, kkler sa

20

lyor, Araplarn din bahanesi ile yaptklar zulumdan bizar

olan Trkler *Ayni Cem lere giriyorlar, alev oluyorlar,
ztraplarm bylelikle dindiriyorlar ve sazlarnn tellerinde
dertlerini derin derin inliyorlard.
Mira inanna dair halk tasavvuf edebiyatndan birka
rnek verelim:
' Mehur Hatay u manzumeyi Miraciye
yazmtr ve yaymtr:

M r c iye
*

Yakm bil abcedi burhan Alidir.

Beyan tevhidi kuran AlidirMuhammed miraca vard gece,
Kapda grd arslan Alidir.
inde sylenr srr hakikat,
Kurulmu perdei mizan Alidir.
leri yryp kakd kapuyu,
A n a : Kimsin deyu soran Alidir.
Dedikim: Hadm hayrl-enamm,
Hemandem kapuyu aan Alidir.
er giriben kld muhabbet,
Biri krk, krk bir diyen Alidir.
Acayip remz iinde kald Ahmed,
Bu remzi gsteren, asan Alidir.

Birine ald neter krk da akdi,

Hem ol dem neteri alan Alidir.
Ezildi erbet oldu iti canlar,
Cununi k hayran Alidir.

ad ile

kard bir zm sail tutanda,

Eline hadimin sunan Alidir.
alnd keffi dest koptu Semah,
Bular mest eden sultan Alidir.
Yo-giken yer ve gk ar ile krs,
Hakikat mizann kuran Alidir.
Bu biare Hatay nin penah,
Devsz dertlere derman. Alidir.

Pir sultan n Miraciyesinden:

Ezel meclisinde krklar demind,
Muhabire i nuruna boyand Ali,
Krklar ile bile irfan ceminde,
Bu akn rengine boyand Ali.
Alim terk eyledi kendi kellesin,
Muhammede dedi Cem e gelesin,
Meydana getirdi akn dolusun,
Krklara bahetti hem sundu Ali.
Tub agacmdan ald drt yaprak,
ar pareden hrka eyledi er hak,
Fahir libasn sundu son toprak,
Geyindi enine donand Ali.
Hu! deyp birlie kuruldu divan,
Hakikat srld dem ile devran,
Sema'a kalktlar cmle ikan,
Meydanda krk kere doland Ali.
(Pir sultan) m eder: hak muhabbette,
Dahi yol gidermi birlikten te,
Muhabbetten kaan eri sfata,
Lanetullah! dedi ilendi Ali.

K ul H im m e t in M ira c y e s in d e n :
Zhid h demeyi eyleme inkr,
Ya niin arr insan h deyu,
H demenin asl nedir, nedendir,
Eyleyeyim sana beyan h deyu.
Muhammed Mustafa peygamber oldu,
Ali cmle velye server oldu,
ah Cebrili Emin hem rehber oldu,
l demde kuruldu erkn h deyu.
Bir zm tanesi ol ah elinde,
Krklara sundu ol hikmet gnnde,
Hak Resulullahn Mira yolunda,
eydullah eyledi Selman h deyu.
zm krklara iletti Selman,
Krklarda ol demde oldular ryan,
Muhabbet erbetin itiler her can,
Saki kadeh sundu ryan h deyu.
Krklar ol erbeti iti mest oldu,
ah merdan cmlesinden st oldu,
Fatma ol mecliste mevcut bulundu,
Okudular hem de Kuran h deyu.
H demenin asl yledir syle,
Ne szn var ise gel beri syle,
Tasdik iman getr ehadet eyle,
Sen de bu esrara boyan h deyu.
Kul Himmet ol meyden serho olal,
Can gz tecelliye du olal,
Hubbullah akna yolda olal,
Hayali gnlmde mihman h deyu.

23
Bunlardan baka btn tannm ileri gelen Alev ve
Bektai ulular airleri bu mira menkibesini bu yolda ufak
tefek farklarla tasvir ede gelmilerdir. u halde, sema
oyunlar da Alinin riyaseti altnda kurulan tarih cemdeki
semai tanziren yaplmaktadr. Bu itikat, Mslman dininin
birok mezhep ve tarikatlara ayrlmas yznden yine baz
farklarla yrye yrye Batn ve Alev Trk kabilelerine
kadar gelmitir. ehir bektailii ile ky bektailii ve
alevlinin farklar da ksmen buradan ayrlr. ehir bek
tailii Cem bezmi zerinde ehemmiyetli tadiller yapan
bir snf bir zmreye ayrlmtr. Balm Sultan a atfe
dilen sonradan yaplma bir Erkn name vcut bulmutur.
Halbuki ky alev kabilelerinin cmlesi bu tadile asrlarlardanberi muhalefet etmilerdir. Hac Bektam ve ondan
nce gelen alev ulularnn gttkleri erkn kendi yrt
tkleri erkn gibi olduunu iddia ederler ve ksmen de
hakldrlar. Bununla beraber bu kabileler arasnda da son
radan ve biribirine benzemiyen usul ve erkn bolluu
vardr. Hatt, Hitab isminde bir halk airi bu erkn
bolluundan ikyet etmektedir:
Cefaya tutmusun yz akibet,
Kemale erdirdin naz akibet,
Usandrd candan bizi akibet,
Bu detler, bu erknlar, bu yollar.
demitir.
Balm sultan erkniyle yin yapanlar ehirlerde ve bil
hassa Arnavutlukta kesafet halindedirler. Bunlar, Jeman
vcudne kail bulunmu ve inanm olmakla beraber
sema oyunlrrm toplu bir halde bilmezler. Ky bektai
lii ve onu tekil eden ekseriyet ve topluluk halindeki
Trk alev kabileleri Sema oyunlarnn muhabbetin ve
Cemin esasn tekil ettiine kanidirler. Toplanlarnda
batan nihayete kadar muhabbetleri (Sema etmekoyun
oynamak) ile geer.

Gizil Dnf oyunlar nerede ve nasl ya plr?

Bizim trif etmek istediimiz oyunlar batan beri an
lattmz gibi Trk Alev kabilelerinin iinde merasim*
usul ve erknna gre dn ve fakat gayet gizli olarak
oynanr. Onlarn her bir hareketleri Str olduu iin sema
larda bylece SrGizli kalmtr.
Sema oy imlan Cem bezmi ve muhabbetlerin tertibine
gre yaplr. Kk muhabbetlerde, muhabbetin nihaye
tinde ve byk muhabbetlerde de zaman zaman fasla ile
oyunlara kalklr. Bu byk muhabbetlerin en nihayetinde
de ileride tarif edeceimiz gibi btn muhabbette olan
kimselerin yzlerce kii olsa da hepsi birden semaa
kalkmak suretile yaplr.
Semaa balamak zarann; muhabbetin, yani o cemin
en dn ulusu demek olan mrit emreder. Sema oyunla
rnn ar, orta ve abuk hareketlileri vardr. Evvel ar
hareketli sema nefesleri sazlarla beraber sylenir. Bunlar
ne kadar ar hareketli olsalar yine oturak nefeslerinden
daha oynaktr.
Biraz arca hareketli olan Sema nefeslerinden biri
nin birer sz ile sazn rnek olarak verelim :
Bektalik kolay zannetme k,
Tariki nzenn srr l feta.
Eline, diline, beline sadk,
Olmyan bektai taklittir cn.
eriat babndan girmiyen k,
Tarikat srrna ermiyen k,
Mrifet bna yunmyan k,
Hakikat kmili saylmaz asl-

25
Drt kapuyu drt makam grmiyen,
Mirac marifet nurun bilmiyen,
Muhammed Aliye secde klmyan,
blisin taat hebadr heb.
Hac Bekta erknna girelim,
Hakikatin pazarn grelim,
Deste deste gllerini derelim,
Muhabbet bahesi safdr saf.
(Haan Cemali) der: seer kall,
Cevherle karm olsa ay ta,
Taklit kabul etmez asla bektai,
Kem ayar tanr emi uref.
Bu nefesin bestesi Alev kabilelerinin hemen umumiyetle
nefes ve Sema bestesidir. Besteleri muayyen olarak
belli olmyan btn on bir heceli nefesleri pek ok
kabileler bu beste ile okurlard. Yukarya koyduumuz
nefes manzumesinin sahip ve airi olup bundan on be yl
kadar nce doksan yanda olarak len Haan Cemali
bulunduu ve idare ettii btn Bektai Cem ve mu
habbet lerinde otururken de ve Sema vaktinde de
ilk nce bu beste ile bu nefesi okumak ve okutmaktan
byk zevk alrd.
Beste udur:

[1] Gerek bu ve gerek bundan sonra konulan nefes notalarnn ancak br

beyitlik balang ksmnn bestesi verilmitir. Mteakip beyitlerde yine bu
besteye gre nihayete kadar devam edilmek lzmdr.

26
Trakyann Bedreddn kabilesine mensup Trk Alev
zmreleri bu nefesi Yunusun u manzumesi ile ve bu beste
ile daima okurlard. Yunusun nefesi udur.
Canm kurban olsun senin yoluna
Ad gzel kendi gzel Muhammed
Hak nasib eylesin seni dilime
Ad gzel kendi gzel Muhammed.
Ak ile tevhidim srlmez oldu,
Goynmn aynas silinmez oldu,
imdeki srr grlmez oldu,
Ad gzel kendi gzel Muhammed.
kar ar stne seyran edersin,
Maherde mmetin haktan dilersin,
Krsnn stnde cevlan edersin,
Ad gzel, kendi gzel Muhammed.
oktur dervilerin cevr cefas,
Cennette anlarn zevku sefas,
On sekiz bin lemin Mustafas,
Ad gzel, kendi gzel Muhammed.
Sen hak peygambersin eksiz phesiz
Sana inanmyan dinsiz imansz,
Dervi Yunus neylerdnyay sensiz,
Ad gzel, kendi gzel Muhammed.
Bundan sonra (muhabbet) ilerledike ve heyecan art
tka biraz daha oynak nefeslere geilir.
Bunlardan bir tanesini rnek verelim :
Okuyup yazdm Kuran iinde (h, h !)
Nurdan bir Ayetsin (ahm) ey Hac Bekta(h,h)
Hastalara, dknlere, her derde (eyvallah)
Sutfu inayetsin (ahm) ey Hac Bekta (h, h !)

27
Bindiin duvar emrinle yrd (h, h !)
Da, ta hep beraber srd (eyvallah!)
Mucizatn stmz brd (h, h !)
Bahri kerametsin (ahm) ey Hac Bekta (h, h !)
Bende bildim sen de gerek Velisin (eyvallah!)
Hakkn, erenlerin (ahm kudret elisin (h, h !)
Tanrnn aslan hazreti Alisin (eyvallah!)
ah velyetsin (ahm) ey Hac Bekta (h, h !)
Kapnda kulundur bu garip Emrah (eyvallah!)
Bana sen gsterdin (ahm) en doru bir rah (h,h!)
inandm, imn ettim b itibah (eyvallah!)
Evvel, nihayetsin (a ahm) ey Hac Bekta (h, h !)
Bu nefesin bestesi de udur:

s r 1rp !r
s i- . - n

ha

et b<* fa

hu . . . . . .

rv4
h

Bu nefes ve beste okunup alnrken gerek msralarm

ortalarna (eyvallah) veyahut da (ahm) veya (a ahm)
kelimeleri ilve olunur. Byle olduu halde ne msran ve
ne de bestenin syleni ve alm seyrine halel gelmez.
Okuyup yazdm Kuran iinde (eyvallah)
Nurdan bir yetsin(ahim)ey Hac Bekta (h, h !)
gibi msralar nihayetine ve ortalarna yaplan ilveler bes
te motif ve msralarma kolaylkla sdrlr.

28
abuk hareketli nefeslerden rnekler:
Gel bir aha kul olagr,
Her kez marur olmaz ola,
Bir eie yaslana gr,
Kimse elden'almaz ola.
Bir boya boyanmak gerek,
Bir sudan sulanmak gerek,
Bir dili sylemek gerek,
Feritehler bilmez olaKu oluben umak gerek,
Ovalara gmek gerek,
Bir doludan imek gerek,
enler aylmaz ola.
ok behreler almak gerek,
Ummanlara dalmak gerek,
Bir gevhere kmak gerek,
Deme sarraf bilmez ola.
Bahelere girmek gerek,
Gllerini dermek gerek,
Er hak deyp durmak gerek,
Gerek k lmez ola.
(ah Hatay) m der: ge, otur,
Hizmetini hora yetr,
Gereklerden bir er getr,
Cana, baa kalmaz ola.
Bu nefesin de bestesi udur:

Sem a larn yapl

Semalar iki, drt, alt, sekiz ve daha ziyade kiilik olarak
da oynanr. Oyun oynarken yorulanlar olursa deimek iin
erkek olan Cem de bulunan baka bir erkein dizini per
(niyaz eder). Kadn olan da dier bir kadnn dizini per.
Bu hareketin dizi plm olan kimseyi kendi yerine Semaa davet etmek olduu kabileler tresinee' de sayg ile
kaydolunmutur. Cem de kadnlar da bulunduundan on
lar da Semaa kalkar ve oynarlar. Bu suretle dizi plen
erkek veya kadn; zarur bir mazereti olmazsa; bu dvete
icabet etmek mecburiyetindedir. Esas itibarile bu dvet
memnuniyeti mucip ve yksek bir sayg iareti talakkisine
mazhar olmutur.
Semalarda el ele tutumak yoktur. Kar karya oyna
nr. Eller, kollarla beraber ileriye doru uzanr ve tekrar
geri ekilerek ggse kavumak suretile hareket eder.
Ayaklar, besteye uygun hareket ederek biri birleri zeri
ne ayak parmaklar konmak suretile yrnr ve dolalr.
Ar ve orta usull semalarda mutlak surette her lye
gre ayak ve vcut hareketleri yaplmaz. El, kol ve ayak
hareketleri ile serbest hareketler icra edilir. Fakat, bu ser
best tarzda da yine besteye uygunluklar vardr.
Bazan her darp yerine her l veya bir buuk lye
gre ayak ve vcut hareketleri tanzim olunur. Bu suretle
besteye ve gfteye uygun hareketler icra edilir. Sema
edenler, Cem bezmi nin ortasnda alan bolukta, fakat
olduu yerde durarak deil dolaarak mevzu kaidesine
gre oynanr. O tarzda yrnr ki, sema edenler Mum
larn yanmakta olduu mahalle gelince, oras erag taht
denilen Mukaddes bir yer olduundan, o mevkiden, oyna
yanlar arkalar dnlmek suretile geemezler. Yzleri

30
er mum lara mteveccih

olarak ve berayi hrmet

eller ggste olmak ve hafife boyun emek suretile ge
erler ve dier mahallerde yine serbest dner ve oynarlar.
Sema nefesi okunurken nefesin bitecei kta da, o ne
fesi yapan zatn ismini ki buna a/ beyit derler oku
nurken o yun oynayanlar olduu yerde hareketsiz kalp
nefesi yapan airin hrmetine biraz dururlar ve o zatn
ismi geen msradan dier msraa gelinceye kadar bu
vaziyette durularak teki msraa geildikten sonra yine
oyuna eski vaziyet ve Ritim ile devam ederler. Mesel:
ah Hatay m d e r: ge, otur,
Hizmetini hora yetr.
Beytinin ilk msranda ki nefesin kaili (ah Hatayi) is
mini havi msra okunurken btn msra iki defa sylenp
ikinci misraa geilinceye kadrr oyun hareketi durur ve
ikinci msraa balarken Hizmetini derken oyuna tekrar
devam edilir ve bylece airliin hrmeti ykseltilir.
iki, drt ve sekiz kiilik semalarda bu tarzda yaplr ve
erkek ve kadnlarla oynanlr. Esasen muhabbetlere de
kan koca gidilmesi ky alevliinde arttr. Dul kadn ve
dul erkeklerin de gitmeleri caizdir. nk onlar, evvelce
kar koca olarak cemlere gitmi olduklarndan bunlarn
mahiyet ve hviyetleri laykile anlalm ve binaenaleyh
mz gelmelerinde bir mahzur grlmemitir. Muhabbete
davet etmek de ilk batan bu kaidelere riayet etmekle olur
Davetsiz hi kimse bir muhabbete gidemez. Bu cihetler
daima gz nnde tutulur ve ehemmiyetli bir hassasiyetle
takip ve tatbik olunur. Bu itibarla Cem bezmi tima
gzel bir muaeret adbm cm parlak bir sosyete ha
yatdr. Daha dorusu Trk kabilelerinin asrlardan beri
altklar ve grdkleri bir nevi BaZo dur.
On alt kiilik semalarda vardr. Bu nevi evvelce oy
nandm bildiimiz ve imdi de baz balolarn sonunda
oynandn grdmz (Kadril) oyununa benzer. Fakat
bunun ekli daha bakadr. Drder kii olarak kar kar
ya drt dizi zerine vaziyet alrlar. Cebhelerde karlkl

31
drder erkek drder kadn vardr. Bu nevi, abuk Sema
usuliyle oynanr.
abuk Semaa dair rnek.
Oynak

f ln

nan

sa

m ai-

s' n

eY

1,011

Jt

efe

11

z,t:

E
Bu car

km

if-

9H

Bu nefesin gftesi udur:

Niin inanmazsn ey kanl Yezit,
Bu arhm sahibi Ali deilmi?
Arda bir hayale urad Habip,
Hatemi indiren Ali deilmi?
Dostlar arasnda ne iin senin?
Hey Yezit tkenmez kesretin senin!
Bin yz yl evvel al devin bendin,
Balayp da zen Ali deilmi ?
Necef deryasna Zlfkar att,
Derya bulut olup havaya akt,
Nisan yamurlar anda halk oldu,
Bu akn deryas Ali deilmi?
Ta ezel Mehdidir senin bahiin,
Anlardan evveldir senin geliin,
Doksan bin kelm hep beyan iin,
Okunan Kuranda Ali deilmi?
(Kul Veli) yim syle szn hatasn,
ldr nefs erisin hakka yetesin,
Uzatma ey karde szn tesin,
Bu mlkn sahibi Ali deilmi ?

s-

32
Bu Sema oyununda yle hareket edilir ki; saflarda bu
lunan ahslar telki edip biri birini geerken cebheden ve
yandaki ahslarn bir birine arpmadan taraklama suretiy
le gemeleri pek sanatl, grmeye deer bir vaziyette olur.
Busemada her darbe, yani yarm lye bir ayak ha
reketi isabet eder. Bu tarz sema musikisinde de dem tut
mak deti vardr. Btn nefesin tonalitesine uygun olarak,
oynayanlar ya ah, ya ah ! diye oynarlar.
Bundan daha byk Semalar vardr k i ; bunun adna
oban baba ve baz kabilede de Koyun baba ad veril
mitir. Bu semaa btn cemde bulunan byk bir kalaba
lk ktlesi olan halkn hepsi birden itirak ederler. Bu sema
eskiden byk tarih ulularn mezarlar banda evruz
ve Hdrellez bayramlarnda yaplrd. Btn Alev kabi
leleri kendilerine en yakn bulunan byk Yatr larin
trbelerine yiyecek, iecek ve yatacaklarile giderler ve ora
da gnlerce Muhabbet ederlerdi. Baz yerlerde gn,
baz yerlerde yedi gn sren bu kr Muhabbet lerinin
sonuncu ginde de hepsi birden bir mridin idaresinde
bu oban ve yahut Koyun baba semama kalkarak
bu sema bitirdikten sonra dalrlard. Bu sema da
grmek ve seyretmek bal bana bir tarih yaamak de
mektir. Anadoluda Aliyede Elmal baba ve Abdal Musa
Sultan da, Msrda Gaygusuz Sultan da, Krehirde Hac
Bekta da, Trakyada Dimetokada Seyid Ali Sultan da,
Edirnede Ece kynde Ece Sultan da, Krklarelinde ke
kynde Muhiddin Abdal da, Pnar hisar da Bin bir oklu
Ahmed baba da ve byle sair trbe ve byk zaviyelerde
yzlerce halk tarafndan yaplrd.
Osmanl merutiyetinin iln yl olan 1324 yhnda stanbulda toplanan Bektai kongrasma Msrdan itirak eden
Gaygusuz sultan zaviyesi eyhi Mehmet Lutfi babann an
lattna gre bu merasim Msrda byk Prens ve prensseslerin de itiraklerde ok muazzam olarak yapldn ve
hatt bir sene Hidiv Abbas Hilmi Paann da sureti mahsusada orada bulunduunu iitmi idik.

33

Trbenin stne nakeylediler,

Seni drt keye ba eylediler,
Yezidin bana ta eylediler,
Gel dinim, imanm imam Hseyin.
Akan sular gibi akasm gelmez,
ehrine girince kasm gelmez,
Yezidin yzne baksm gelmez,
Gel dinim, imanm imam Hseyin.
mam Hseyinin kollar bal,
Hazreti Fatmann cieri dal,
Hazreti Alinin sevgili olu,
Gel dinim, imanm imam Hseyin.
Senin abdallarn semam tutar,
Mezhebimiz imam Cafere uyar
Kadir geceleri emalar yanar,
Gel dinim, imanm imam Hseyin.
(Pir sultan) m Hayder erenler nerde,
alsz, kayasz bir sahra yerde,
Kerbel lnde kandilde, nurda,
Gel dinim imanm imam Hseyin.

Bu nefesin bestesi de udur:

Beylerimiz gelir gnl stne (Efendim)

Alar gelir ahm abdal Musaya,
Urum abdallar postun enine,
Balar gelir pirim abdal Musaya.
Urum abdallar Ali dost deyu,
Geydiimiz hrka kemer post deyu,
Hastalar da gelir derman isteyu,
Salar gelir pirim abdal Musaya.
Meydannda hlar eker kekler,
alnr ko kurbanlara baklar,
Dglr kudmler altui sanaklar,
Tular gelir pirim abdal Musaya.
Her matem ayinda kanlar dkerler,
Uyaruben ran yakarlar,
Demine hu deyp glbank ekerler,
Pirler gelir ahm abdal Musaya.
Ko yigitin ikrardr yular,
"Muhaneti eksem gelmez ieri,
Ak pnarn yeil gln sular,
alar gelir pirim abdal Musaya.
Alim Zlfkar alm destine,
Kl alar Yezitlerin kasdine,
Tmen tmen olmu gelir stne,
Dalar gelir ahm abdal Musay.
Hintden bezirganlar gelir yaylr,
Pier lokmalar alar doyurur,
Ere muhib olan gelir soyunur,
Beyler gelir pirim abdal Musaya.
Bir isteim vardr gan kerimden,
Mnkir bilmez evliyann halinden,
(Gaygusuzum) cda dtm pirimden,
Alar gelir prim abdal Musaya.

35
Edirne ile Krklareli arasnda ke denilen mevkide
yatan ve ayni zamanda Yunus ve Gaygusuz gibi nefesler
ve Nesimi gibi tuygular sylemi olmakla hret alan bir
ehemmiyetli air olduu gibi Bekta ulularndan bulunan
Muhiddin abdal> m zaviyesinde de kendi eseri olan u
sem manzumesi sylenir ve oynanrd:
Yaz, k eksik olmaz,
Yamuru kar kenin.
Ne niandr kimse bilmez,
Dumanl ba kenin.
evrilip havadan iner,
Kulesine ahin konar,
Alr cennete dner,
Yaz bahar kenin.
smi leme salr,
Yolunda serden geilir,
Ak kuladan seilir,
Gk turnalar kenin.
Gk turnalar katar katar,
Ak kuusu sema tutar,
Hu diyene gelip yeter,
Gayipten eri kenin
Erenlerden rivayettir,
Bir kelmdan ibarettir,
Sanasn b hayattr,
Suyu, pnar kenin.
Yz srene mnacattr,
Nuh tufanndan necattr,
Aka ayn hcattr,
evre diyar kenin.

36
klar divnedir,
Sdklar mestnedir,
Muazzam l Edimedir,
ehri pazar kenin.
(Muhittin) ak ile alar,
Gelir sema tutar beyler,
Seyranghtr gnl eyler,
evre diyar kenin
Bu manzumenin bestesi udur:
Ya

zt
i

Ya

mu

ru

ek

;/

kt

sik

o/

ka

mat
------- M

fit

f r * r ------- =
----- L - b i 1--------

kp

ttn
--- r------ n
r-M

Bu byk ve umum semalarn, husus ahslar tarafn

dan da yapld ndir deildir. Esasen zengin bir Alev
hnedan byle bir byk muhabbeti her yl mutlaka bir
defa olsun' yapar. Bundan baka bz vakti ve hali yerin
de olan kimseler de arzu ettii bir iinin olmas iin u
iim olursa bir Koyun baba kaldracam, der ve bu su
retle Adak etmi lr. Bu takdirde her hangi bir ky
alevsibu Koyun babay kaldrmak istedii zaman herkes
ten nce kendi ky halk her ka hane olursa olsun
o muhabbete, davetname beklemeden davetlidir. Artk da
vetnameler ky haricinde olan alevlere icap eden ekil ve
mkdarda yaplr. Bu byk Muhabbet ve sema yeri
iin byk odalar tahsis edilir. Davetlilerin gelmelerinin
okluuna gre halk odalar almayacak olursa mesele kr
lara intikal eder. Eer mevsim de msait ise artk her ey
muntazam gider. Btn bu hazrlklar hep Koyun baba sema' nn umumiyeti ve muhabbetin ona gre parlaklnn
temin olunmas iindir.
Kabileler iinde semalar oynamak iin hret alm ok

37
gzel mmareseler peyda etmi kimseler de vardr, Pehlivan merakllar gre msabakalarna itirk edeceini
iittikleri mehur bir pehlivann seyrine nasl heyecan iinde
koarlarsa, her hangi bir muhabbete gidecek olduu idilen iyi ve gzel sema oynayan semacmn muhabbetine de
yle koarlar. Hatt, baz kabilede soy ad olarak Semac
oullan diye anlan nesil vardr.
yi sema oynamakla mruf olan kimseler hakikaten,
oyun esnasnda yaplmas mutad olan hareketler dahilinde
yaptklar kvrak ve fakat yine vakur hareketler grlme
ye layktr. Yryteki eda, ritime uyan ince inhinalar,
topuklarn ayrlmasn mteakip ayak parmaklarnn bir
biri zerine bel hareketine uygun olan temas, aksak gibi
yrrken dz harekete gei hareketi ve btn bu oyna
ylar srasnda nefes syleyenlerin tonlarna ve danslarna
gre ya ah! diye huz ve hu ile haykr korlar
ok bedi bir manzara tekil eder ve grenler zerinde o
nisbette heyecan uyandrr. Fakat bu kvraklk bi bir za
man ciddiyet hududunu gemez. Bu yalnz tevazu ve zarafet
inceliklerinin hususiyetine mahsus takdirli bir eda gsterir.
yi sema oynayanlar olduu gibi nefes okumaktaki ma
rifetiyle hret alm kimselerin yine sema esnasnda nefes
okuyular hele maruf sazclarn ve halk saz airlerinin
yine ciddiyet ve vakar elden brakmyarak saz allar da
inzimam ederse oyunun gzellii daha ziyade tebarz eder
ve semalara daha ok parlaklk verir.
Bir mnsebetle de sylediimiz gibi bu kabilelerdeki
usul ve erkn farklar gibi sema oynamak hareketlerinde
de baz fer ve grnr farklar vardr. Balkan harbinden
sonra Bulgaristandan gelip orluda oturan <Baba Alevleri abuk hareketli sema oynamak hususunda mehurdur
lar. Hatta Trakya Alevleri onlarn bu trl sema oynay
larna orlu semain adn vermilerdir. Amucan, Yeni
arh ve BedreddinU kabilelerinin de Trakya da semalar
pek mehurdur.
te bu mebzul Trk Alev kabilelerinin bazlarnn ge
rek oturak ve gerek sema nefeslerinin okunularnda

38
iki ve daha ok sesli ve polifonik musikiyi iaret eden
paralar vardr. Bu trl okunu ve alm hususiyetlerine
kabileler ve blgeler itibariyle Deste nefesi ,Takm nefesi,
Arka nefesi gibi isimler verilmitir.
Bu bestelerden olup Trk gizli musikisinde ok sesli
musikiler olduuna dair almet ve hareketler gsteren bir
Koyun baba byk sema nefesinin, lk mecmuasnn
1938 tarihi Nisan nshasnda nerettiim gibi daha evvel
stanbulda kan Mill mecmua da neretmekliim ze
rine yazlarmla yakndan alkadar olamak lutfunda bulu
nan Fransz musiki ustadlarmdan B. Ojen Borel bu ve da
ha baka gizli musiki paralarmla beraber Parisde 1935
ylnda basdrarak kitap Pol Gonter maazasnda satlan:
[Sur la musique sekrete de tribus Turques Alev] adl kita
bnda bu paralar tetkik ederek mevcudiyetlerinden ehemyetle bahsetmitir.

Gizli oyunlarda da (A rm on i) ve (K o ro )
almet ve hareketleri
Mevzu itibarile bir kere daha sylemek icap ediyorki;
bizde, musiki folkloru pek geri kalmtr. Bu nevi musiki
nin ise bal bana bir hususiyeti olduu derin tetkikler
den anlalmakdadr. Aranmam, bulunmam, anlalma
m ve anlatlmam koskoca bir mevzu, koskoca bir ilim,
mill harsimizin ok mhim bir ksmn alakadar eden i
lenmemi, karanlk ve esrar perdelerde rtl kalm ok
kymetli bir define stndeyiz. Bu define oturulduu yer-

40
den almaz, kitaplar kartrmakla bulunmaz, krslerden
haykrmakla kefedilmez. Bu bkir mevzu zerinde yrmek, Trkn bu ksm musikisini bulmak, tespit etmek bu
gnk neslin demesi lazm gelen esasl bir borcudur.
Edebiyat aratrclar musiki aratrclarn ok gemi
lerdir. Halbuki onlarn bulduklar gizli edebiybtm kendisi
ile beraber yrm bir de musikisi vardr.
Bu para geen fasln sonlarna doru oynandndan
bahsettiim ve yalnz melodisinin notasn verdiim Koyun
baba oban baba parasnn ok seslisidir. Bu tarzda oku
maya alan kabileler bu nevi ok sesli nefeslere Deste
nefesi derler. Ben bu paray bu ekilde ilk defa stanbulda kan mill mecmua n m (1340341 ikinci knun)
ve (13421343 Temmuz) nshalarnda kan (polifonik mu
sikimiz) balkl iki yazm ile intiar etmesi zerine bu yeni
mevzua kar musiki muharrirlerimiz bundan ehemmiyetle
bahsetmi olduklar gibi ecnebi musiki alimlerinden Fransal Bay Ojen Borelde Parisde kard bir risale [1] ile
eserin lm ehemmiyetinden uzun uzadya mtalaalar y
rtm ve takdirli cmleler kullanmtr.
Ayni paray ikinci defa olarak
(Bela bartokun
konferanslar) bal altnda (lk) mecmuasnda da anlat
maklm zerine, mevzu ile hi megui olmadn ve sadece
bir musiki eleman olduunu bildiimiz bir muharrir arka
da da bir gizli musikinin varln bile inkr ederek bu
paray sahtelikle ittiham etmiye kadar cesaret etmiti.
Halbuki bu parann melodisi stanbul konservatuar (Trk
musikisini tasnif ve tesbit heyeti) nin nerettii iki cz
(bektai nefesleri) nin ikinci cznde aynen var idi. Ziyan
yok. tidilmemi her hangi bir hadise iidildii zaman bi
raz dedi kodu yapar.
imdi bu parann okunmas ve oynanmas tarz ve ek
line geelim: bu nefes geenki fasln (oban baba) muhab
betlerine dair olarak anlattm (byk muhabbet) in so
nunda o muhabbeti tertip eden adak sahibinin erefine
[1] Sur la musique secrete des tribus Turques A le v i.

okunur ve oynanr. Bu suretle btn muhabbette olanlar

oyuna (semaa) kalkarlar. u halde orada bulunanlarn
hepsipin vaziyeti u ekil alr.
J inci
Okuyucular

Murib

,3 o f r c

jm a
Okuyucular

I
A
i '

JJ /nS '

Okuyucular

Birinci okuyucular melodiyi okurlar. kinci okuyucular

ise melodiyi bir l aaolarak yarm l sonradan bala
mak suretile (Kanon) eklinde tekrar ederek takip ederler
ve parann nihayetinde ikinci (la) notunda birleirler. Birinci
parann tekrarnda ve ikinci parann alnda da bu su
retle okumaya devam ederler. Nefesin okunuu mddeti
zarfnda ise sada ve solda bulunan figr okuyucular (ya
ah vilayet) diyerek dem tutmak kabilinden okuyular
yaparlar. eklin ortasnda nokta ile iaret olunan dairede
de muhabbette bulunan btn halk dap ve erkn zere
muhtelif ton ve seslerle ya ah, ya ah! diye diye usul
ve erknna gre dnerler.
Ben, bu nefesin byle ok sesli okunuunun sebeplerini
ve nereden kalm olduunu tahkik ettim isede hi kim
seden ilmi bir cevap alamadm. Bazlar ikinci okuyucularn
yarm l geriden farkla sylediklerini birinci okuyuulardan uzak olduklarmdan sylemekte geri kaldklarn ve
bir l aa okumalarnn sebebini de yine onlarm ses
lerini iitmediklerinden birlediremediklerini syledilerse
de bu szler kanaat verecek bir cevap deildi. nki ne
fes balarken ikinci okuyucular bil iltizam yarm l ge
riden geliyorlar ve yine bil iltizam seslerini alaltyorlar
olduklar ve paralarn sonlarndaki ikinci la da birlee-

42
rek durmalarndan ve paralarn balarnda yine birinci
okuyucular yarm l beklemelerinden anlalyordu. Bu
tarz okuynun ne zamandan ve nasl kald hakkmdaki
tahkikatmda ise mnevver okuyuculardan bazlar (Ulu)
lardan byle kaldn ve bu nefesin ve buna benzer ayr
sesli okunularnn nadir olmadn sylemilerdir. Bende
bu neviden birka tane daha vardr. Bunlara hibir not
ve ses katmaksizn tonaliteye muhalif olduklarna gre de
olduu gibi aldm. Burada rneini verdiim bu ok sesli
oyun nefesi Rumeli nefesidir. Bu blge de bu nevi ne
feslere Deste nefesi derler. Eskiehir ve Ktahya blge
lerinde de byle ok sesli nefesler olup adna Takm nefesi
derler. Krehir, orum, Yozgat alevleri de bu nevi ne
feslere arka nefesi adn vermilerdir.
B nefesi byle ok sesli okumasn bilmiyen baka
kabilelerde vardr. Bu itibarla bu gibi (Deste nefeslerinin)
bu hale gelii, ilknceleri (Dem tutmak) tan baladna
hkmetmek lazm geliyor. Bu dem tutmak baka
sebeblerle de yaplmakta idi. Bilmem dikkat edilmimidir.
Kadiri ve Rufai dervilerinin halka da sirayet eden
toplu Zikir yinlerinde ayakta yaplan ve (Hgrdeme)
devrine giren zamanda (Fa majr) dan
Noldu
Noldu
Derd
Doldu

bu gnlm Allah
bu gnlm
gamnla gamnla
bu gnlm

ilahisi zkirler tarafmdan okunurken tehlilde bulunan

derviler de (Allah, Allah, h u !) esmasn tertil ederler. la
hnin fa majr dan gidiine gre de derviler bu (Allah,
Allah, hu) yu yine fa majordan hecelerin taktii ile

/JJ

hh

fH

/ah

hu

43
figrlerile takip ederler ve dem tutarlard. Bazan bu

fll

a/ /U lah

Au

fit

/ ah AV

/ah

hu

sesleri
fi/

l$ %

/ah

fi/

/ah

hu

ve bazan da
fi/

/v

fi/

/ah

h u

---------------------------------------------..

f h - . .

p
y ..........

diye sylenirdi.
Bu okunluk esnasnda sa ve sol cenahlar dinlerseniz
onlarn da dedikleri
a, . . .
. ,
fit lah fil lah hu
iidilirdi. Hatt bu
seyirde (Modolasyon)
lar da olurdu. Zkir
birden bire tonu de
itirir H ey! diye uzun bir Re sesi haykrrd. Bu iaret
zerine ritim daha abuklard. Bu defa sol majr tonundan
bir ilh balam olurdu. Btn saftaki derviler de bu tona
uyar ve artk (Allah Allah h) sesleri yine taktile

fii

/ah

seslerine tebdil edilirdi.

fi!

lah

hu

44
Bu itibarla anlalyor ki bu gibi toplu sylenilerde de
akor dahilinde dem tutmak teden beri caridir. cabinda
bu hususa dair baka rnekler de verebiliriz. Bizim deste
nefesini anlattmz ok sesli paranm nc srasndaki
figr notlar da bu dem tutmak kabilindendir. Tesadfe
baknz ki sanat ve teknike daha ziyade uygundur. Porta
stndeki (si) ve (l) seslerinden portann yukarsndaki (si)
ye ve (l) dan (l) ya (re) 1er ve (fa) 1ar vastasile avdet
etmek zere ve taktile (ya ah vilayet) szleri zerinde ve
akorlar dahilinde hareketler yaplmtr.
Mezhepler sebebile gizli kalm olan bu ehemmiyetli
hakikatlerin pheye mahal kalmadan kefi iin mhim
tetkikler yaplmak lzmdr. Byle mnferit almaktan
bir ey kmad gibi iren dedi kodular da yapldn
esefle grmekteyim. Bunun iin bir lm heyet vazifedar
edilmeli ve ehemmiyetle almaldr.

S O N

S Z

Bizde Osmanlln kt bir miras olarak pek fena ruh

bir halet vardr. Bunun izlerini baz yerlerde ok ac ola
rak seziyoruz. Bu, grne aldanmak ve ona saplanp
kalmak detidir. Bu grnler bize daima yabanclardan
gelmitir. En bata din olmak zere dil, tarih, edebiyat,
musiki ve rakslarmzda hep yabanclar, hem de aziz ca
nmza kast eden yabanclar taklit etmiizdir. Dinde cahil
Halifeler, dilde Acemce syliyen mevlanalar, tarihde
dalkavuk vaka nevisler, edebiyatda yabanc dil kullanan
airler ve edipler, musikide z Trklerimizi brakarak
yabanclarn uyuuk zmre musikilerini bize mal etmiye
kalkan tiryakiler bizim bamza ne dertler amamlar
dr. Bu yabanclara kaplmak yznden kendi mill benli
imizi de unutmu ve yksek mnevver geinen ve lim
olarak tandmz kalem sahipleri bile kendileri de dahil
olduklar Trklk iin Etrki b idrk gibi dce bir tabiri
bir uslubu murassa olarak kullanmaktan ekinmemiler
ve hibir vicdan azab duymamlardr.
te bu kitabn mevzuu olan mill rakslarda da byle
olmutur. Bunlar da Aristokrat bir zmre olan Mevlevler
Trk musikisi ve Trk raks etiketi altnda parlak ke
limelerle leme yaymaya ve herkesi inandrmaya var kuv
vetleri ile almak suretile benimsemilerdir.
Bu rakslarda olduu gibi gerek bu rakslarm ve gerek
dier Trk halk musikisinin aslnda Trk olan ruhu da
enderun musikisi, zmre musikisi ve nihayet melez ark
musikisi denilen musiki nevine feda edilmiler ve edilmekte
bulunmulardr. Nitekim esasl cihetlerini ksmen anlat
tmz gibi kitabmzn bana yazsn koyduumuz ve
zerinde tahlillerle ilediimiz Cumhuriyet gazetesi ba

46
Muharriri Bay Yunus Nadinin temennisi ve verdii ihtimale
ramen Mill oyunlarn esas Mevlevi rakslar olmad
grlmtr.
stadbul Eminn halkevi tarafndan baslan Falklor
ve edebiyat adl iyi bir tetkik mahsul olan kitabn mu*
harriri Bay Pertev Nail Boratavn lk mecmuasmn 1940
Temmuz nshasnda nerettii Kzlba airi mehur Pir
sultan a ait yazsnn sonunda airin bir nefesinin alna
rak arivlenmi olduunu ehemmiyetle sylemektedir. Bu
gibi paralar toplanp arivleniyorsa ok iyi i yaplyor de
mektir. Fakat ben bunlarn acele ve bir kere iidilip he
men fonofrafla alnp iktifa edilmi olmasndan korkuyorum.
nki byle gizli musikilerden neredilmi olanlar bana,
byle yaplmakta olduuna dair kanaat verdiriyorlar.
Nesimi nin ben melmet hrkasn kendim geydim ei
me nefesi ile Pir sultan m (gzel k evrimizi eke
mezsin demedimmi?) nefesi hi olduklar gibi alnm ve
neredilmi deildir. Nesimnin ki hibir Trkiye alevsi
tarafndan hibir blge de yle okunmu olmyan alelacayip
bir besteden baka birey deil... Pir sultanm ki ise yine
hibir yerde yle okunmam olan bir Mehter algcl
grltsne boulmu olduu grlmektedir.
Gerek ak ve gerek gizli edebiyat ye musikiler mut
laka alndklar yerlerden baka blgelerde de birok defa
lar kontrol edilip shhati tespit olunmadka arivlenmemelidir. Arivlemek usul asrlardan sonra gelecek nesle
atalarnn musikilerini dinletmek iin ise yanl alman bir
parann arivlenmesi torunlarmz sakat bilgilere sevk
etmi olmamz demek olmazm? Bunun iindir ki ben,
fonograftan ziyade iyi musikici olup kulak dolgunluu mmaresesi bulunan kimseler tarafndan bu paralarn notaya
alnmalar ve fakat tekrar tekrar kontrol edilmek suretile
shhatlendirerek notaya ekilmeleri tarafdarym. Byle
yaplmaynca iin aslndan ve olduundan karak gemi
te olduu gibi yine bir baka trl zmre musikisi ih
dasna yol ve kap alm olacan ve bylece ka yapa
lm derken gz karlacan zannediyorum.
*
* *

47
Burada, bu kitabn baz ehemmiyetli malzemesini top
lamakta bana yardm dokunan bir zattan bahsedeceim.
Bu zat Krklarelinin Kzlckdere kynden air merhum
Mehmet Fahri dir. Mehmet Fahri medreseden yetimi
ve sonralar bektai babas olmu olmasna ramen her iki
tarafta da mteassplk ve yobazlk gstermiyen pek m
nevver bir zatt. Hatta, 926 ylnda Trkiyenin her tara
fnda mhim tekilatlarla i grm olan Halk bilgisi
dernei nin ben Krklareli mmessili iken o da dernee
faal za kaydedilmi ve haylice lm hizmet ve yardmlar
da bulunmutur. Fahri, 938 ylnda lmtr. Onun hem
yardm ve hizmetine kar teekkr, hem hatrasn taziz
ve hem de ayni zamanda mevzuumuz olan sema oyunlar
na dair malzeme rnei gstermek iin airin gerek gfte
ve gerek bestesi kendi eseri olan iki nefesi kitabmzn sonuna
ek olarak koyuyoryz. Bunun birisinde derin bir yalvar ve
birisinde de mtevazi bir ahlan karakteri vardr ki ayni
zamanda bu airin duygusunu ve sanatnn inceliini gsterir.
Biz bu kitab yalnz ve yalnz Trk milletinin tarihlere
ve milletlere hayret veren tarih menkibelerinin karanlkta
kalm olan tima muaeret ve yaradlndaki kltrel
yaay seyirlerini bildiimiz kadar anlatmaya almay
istihdaf ederek nerettik. unu da sylemeliyim ki,
bu kitaptaki raksa dair anlatlar henz bir mukad
dime mahiyetindedir. Bunlarn daha umum ekil ve
tarzlarn bu kadarck bir kitaba sdrmak mmkn
deildir. cilt olarak neretmeye gayret etmekte oldu
um Kzlba airleri adl eserimin tamamn nere mu
vaffak olursam [1] orada daha baz fer ve fakat etrafl
malumat gerek edebiyat ve gerek musiki bakmndan
tamamile verilmi olacaktr.
Byle olmakla beraber bu risaledeki izahat da kf de
recede anlayllarn merakn tatmin etmi olacan san
yorum. Burada mehur bir atalar szmz anarak kita
bma nihayet veriyorum :
Anlayana sivri sinek saz,
__________________
Anlamyana davul zurna az.
[1] K zlba airleri Eminn Halkevi tarafndan karlan Halk bilgisi
haberleri mecmuasnda tefrika edilmektedir.

T E E K K R
Bu kitabm da, bundan nce neredilen (gizli musikiler)
kitab gibi, benim almalarm daima tetkikten geirerek
takdir etmek lutfunda bulunan yksek irfan sever tne
Adal Bay Haydar Dugun ahsi himayesi altnda kmak
mazhariyetine nil olmutur.
nsan, byle ilim severlerin alaka ve himayesine mazhar olduka almalarna da daha ilek ve ilek bir dzen
veriyor. Bay Haydar Dugun pek mutevazne bir surette
yapm olduu bu himaye ile byle bir ilim risalesinin in
tiarna sebep olmas ayni zamanda Cumhuriyet rejiminin
kltrel hakikatlerine ve Trk irfanna hizmet etmi bu
lunmas ynnden kitabn muharriri sfatile herkesten
nce kendim teekkr eder ve ebed minnetlerimi bu yk
sek hmme candan sunarm.
V . L . SALCI

Krklarelili M. Fahri (baba) nn nefesleri

[*]

Gece gndz hayaline dnerim,

Bir gece ryama gir Hac Bekta.
Gnahlym gnahmdan bezerim,
zm dara ekem sor Hac Bekta.
Arnn yapt bala benzersin,
u gurbet ellerde gnln eylersin,
Bend edp de ikrarna balarsn,
Sailin satt kul Hac Bekta.
Khi bulut olup gge karsn,
Khi yamur olup yere yaarsn,
Aymsn gnmsn gnden doarsn.
Ilgn lgn esen yel Hac Bekta.
Derdimin derman, yaremin ucu,
Drt anasr meycut guruhu naci,
Belinde tgbendi, banda tac,
Yznde nur balkr pir Hac Bekta.
Hatayi, Kul Himmet eyler niyaz,
Pir sultan katardan ayrma bizi,
Maher gnlerinde isteriz 'sizi,
(Mehmet) nnde ar Hac Bekta,
t' J Baz cnklerde bu nefes Kul Mehmede kaytldr. Halbuki bu nefesin
bu Mehmede ait olduunu pek yakndan biliyoruz, airin bu nefesi Fahri mahlasn almadan genliinde yazlmtr.

50
Bu nefesin bestesi udur.

2
Harbatl aldm ele,
Nmm gitti dilden dile,
Balm sultan yardm kla,
Acep benim halim nola. [*3
Yalvarrm gece gndz,
Dalar talar oldu dmdz,
Arl da Zhre yldz,
Acep benim halim nola.
Koyun gibi ses anladm,
Ismaile ko yolladm,
Kanm verdim canm aldm,
Acep benim halim nola.
Anka gibi da beklerim,
Zahir, batn emeklerim,
Sylenen nutku haklarm,
Acep benim halim nola.
Bayku gibi viranlardan,
Haylim oktur erenlerden,
El, etek tuttum anlerden,
Acep benim halim nola.
1*1 Merhum air bu msra bir ka kere tekrar eder ve her defasnda baka
K .| lr. indallah da makbul ola ve A za p yoktur mmin kula> va Aaap oktur
u&nkir kula diye okur ve coar, bacan da gtleri yaarrd.

51
Blbl gibi gl dalinde,
Muhammet Ali rahmda,
Atein snmez tenimde,
Acep benim halim nola.
Turna gibi gle kondum,
Gl iinde cevher buldum,
Sarraf oldum kymet bildim,
Acep benim halim nola.
Ar gibi gmecim var,
(Fahri) gibi duacm var,
Gaygusuzdan bir tacm var,
Acep benim halim nola.
ndallah da makbul ola,
Azap yoktur mmin kula,
Azap oktur mnkir kula,
Acep benim halim nola.
Bu nefesinde bestesi udur :

[*]

[*] Merhum air bu kendi bestesile meghur Ha tay ini a G el bir aha kul
ola g r maraile balyan nefesini de okumaktan sevk alrd.

Krklarelili Tevfik Bey (Baba)nn Nefesleri

Tevfik bey baba, btn Trakyanm en mruf ve hatt
enerjik bir Alev ve Bekta ahsiyetidir. Onda snnlere
kar Hatayi ve Pir sultan n snmez gayz olduu ka
dar, bu yzden de halifelere, kar yenilmez bir kini var
dr. Bunu, btn hayatnda gstermi ve bunun iindir ki
Abdl Hamid devrinin takibatna urayarak Trabulus gar
ba srgn edilmi ve orada lmtr.
Kendisinin airlikteki iktidar mehur Krklarelili Hasib yi tanzir ve onun mehur bir gazelini tahmis edecek
kuvvette olduu kadar da halk iirlerinin lirik bir nevi
olan Bektai nefesleri nde de kifayetini pek ziyade gs
terebilmiti?: lim sahasnda da nice zamann limlerinin
hrmetini kazanm olmakla derecesini isbat etmitir. Reid
kif paa gibi yksek bir air ve ilim adamnn karisiyle
beraber ona intisap ederek nasib alm olmas szmmze gzel bir delil olsa gerektir.
Tevfik bey baba tarih ynnden de pek mdekkik bir
'ahsiyettir. Btn Trk anane ve detlerinin eski kaynak
larn kendi tetkiklerde bulmu ve bunlarn zerinde ile
mesini bilmitir. Trakyadaki Babaeski kasabasnda bulu
nan Sar Saltk hakknda pek nemli incelemeler yapa
rak bu byk Trk fatihinin 93 harbinde, Ruslarn igali
esnasnda tekkesinin Aya Nikola olduu iddiasile kilise
ye tahvil olunarak bir de kule yaptrlp an taklmas
zerine Ruslar nezdinde teebbslerde bulunarak Sar Sal
tn Trk olduunu ve makamnn Trk evliyas makam
bulunduunu isbat. ederek an indirtdii eski edime vil
yeti dosyalarnda olduu gibi bugn sa bulunan airin
torunu Bay Muhiddin zenba da bunu teyid etmektedir.

53
Bu yksek ahsiyetin Tevfik bey ve Tevfik bey baba
olmasnn asl; kendisinin esaen Krmn bahesaray kasa
basna bab zenba kynden olup o zamanki Rus me
zaliminden stanbula sman Hac smail beyin sulbnden
1252 abannda stanbulda ehzadebamdaki konanda
Bey slalesinden domu olmasdr. airin babas Trkiyeye hicretinden sonra Krklareliye bal Tekke eyhler
ve Ariz baba iftliklerini satn alm olduundan kendisi
nin vefat zerine olu Tevfik bey Trakyaya nakletmitir.
Tevfik bey, Eski Sivastpol muharebesinde, kendisi ta
rafmdan iaeleri temin edilmi olmak suretiyle yirmi atl
ile gnll olarak itirak etmitir. Sivastapol mnharebesinden dndkten sonra dr ki Kprl Mehmet paa ahfadn
dan ve Mevalden Hac Hsn beyin kz ile evlenmi ve
bundan sonra bektai tarikatina intisab etmitir. M$id
Filibeli maruf (Badadi zade Mehmet efendi) dir.

air, bektai tarikatine intisabdan hayli zaman sonra

da babalk icazeti alarak, bu suretle bu (Tevfik bey), artk
(Tevfik bey baba) olmutur.
Bu Tevfik bey baba, ayni zamanda bir masondu da!
Ceylan derisi zerine yazlm 1275 tarihli bir mason dip
lomas olduunu torunu Bay Muhiddin zenba bize
bildirmitir.
Tevfik bey babann tasavvuf, ilmi, ahs, ve edeb ha
yatn anlatmak burada uzun gider.
Onun bektai tarikatine dair inanlar tarih menkibelerle yaymya alan Ve lm itibarile salahiyetli bir zat
lisanndan km olduu anlalan pek kymetli birka
nefesini buraya dercediyorz. Trk tarih ananelerinin
byk macera ve menkbelerinde yer tutan iki byk Trk
kahraman ve fatihlerini, inand mezhebin ye tetkik et
tii tarihin esaslarna dayanarak yle anlatyor:

Hakikat destinden erbet ienler,

Hnkr Hac Bekta, ah Seyit Ali.
Horasan mlknden Ruma geenler,
Hnkr Hac Bekta, ah Seyit Ali.
Biri mminlerin kbleghdr,
Biri Rumelinin padiahdr,
Biri smnm mihrimahdr,
Hnkr Hac Bekta, ah Seyit Ali.
Biri yrtmtr cansz duvar,
Biri tiden geirmitir kffr,
Biri aklarn dili, gftr,
Hnkr Hac Bekta, ah Seyit Ali.
Biri sllei hayrl beerdir,
Biri li Ahmed, nesli Hayderdir,
tkisi yek vcut hakka mazhardr,
Hnkr Hac Bekta, ah Seyit Ali.
Keda Tevfik byle beyanm benim,
Tariki mstakim erknm benim,
Ervah ezelde imanm benim,
Hnkr Hac Bekta, ah Seyit Ali.
Baka bir nefesinde de tarih bilgilerini ahsiyetler ze
rinde daha ziyade tebarz ettiriyor. Bu cmleden olarak
(Gzi Evrenoz) ile (Gazi Mihal) in Bektai olduklarn tevsik
eder Mahiyette kymetli ifadelerde bulunuyor.
O nefesi de aaya aynen yazyoruz.
Horasandan bir iaret grnd,
Rumeli serdar Seyit Aliye.
Alem verdi camesine brnd,
Rumeli serdar Seyit Aliye.

Seyit Ali sultan krklara batr,

Derghnda usul, erkan tiratr,
Gaip erenleri hazr yoldatr,
Rumeli serdar Seyit Aliye.
Krklar bile geldi hizmet eyledi,
ahm cmlesine himmet eyledi,
Gazi Evrenoz da biat eyledi,
Rumeli Serdar Seyit Aliye.
Seyit Rstem gazi kaziasker,
Binbir oklu Ahmed babada bir er.
Kanber Ali baba olmutur Kanber.
Rumeli serdar Seyit Aliye.
Aris baba kudm ald, hu ekti,
Kara baba anda sancan dikti,
Gazi Mihal gelip yz suyun dkt,
Rumeli serdar Seyit Aliye.
Balm sultan Mrsel baba gullam,
Seyit Ali cmlesinin imam,
(Tevfik) eyler tehiyyat selam
Rumeli Serdar Seyit Aliye.

Bu nefesin kendine mahsus bestesi udur:

fio ra'sondan bi r

/(f

/'iirr

di/'

ittfH
rum e

it

Ser

da

Sey y if a ^ Li

y<? I ,sey

yit

it

ye

IffJjlCtf r ig l L iffijil
Bu mnasebetle airin bir gzel nefesini daha veriyoruz
Ak muhabbetle bezmi erkndan,
Gelin canlar b kevser ielim,
Kevserin skisi ah merdandan,
Gelin canlar b kever ielim.
Ders alp mektebi irfana gelp,
Nuru Nbvvetle imana gelip,
Huzuru hazreti sultana gelip,
Gelin canlar b kevser ielim.
Ski bu dem bizim imanmzdr.
Mukavves kalarn kuranmzdr,
arben tahr erknmzdr,
Gelin canlar b kevser ielim.

57
Meclisimiz nuru ziya deilmi,
Yardmcmz bizim Hiida deilmi,
Bir vcuttan cmle eya deilmi,
Gelin canlar b kevser ielim.
Byle kurulmutur hkm bidayet,
Gerek erenlerden gelsin inayet,
Allah ider (Tevfik) bize hidayet,
Gelin canlar b kevser ielim.
Bu Tevfik bey babay bilmiyen baz arayclar, eserle
rini grnce stanbullu ve muzikay hmayunlu olup dier
bir Bekta airi olan (Tevfik bey) ile kartryorlar ve bu
iki ada bir ahs imi gibi tetkiklerini yanl istikamet
lerde yrtyorlar.

M uharririn ba srim if kitaplar

Feryad istibdat

Menfa hatras

Hafiye darbesi

Piyes

Saz airleri gibi

iir mecmuas

Gizli halk musikisi

Mzik

Gizli Trk dn oyunlar

Mzik ve oyun

M uharririn baklacak kitaplar

Trakya airleri

1 cilt

Trakya da Trk kabileleri

2 cilt

Kzlba airleri
Trklemi Hristiyan Bekta airleri

3 ilt
1 cilt

Trk Alev kadn airleri

1 cilt

Neredilmemi Bekta nefesleri notalar

2 cilt