KOZMOLOJ VE FELSEFE

zet: Kozmoloji ve felsefe, uzun tarihi gemileri iinde birbirlerini karlkl olarak ve ok
ynl bir ekilde etkilemilerdir. Hem felsefede hem de kozmolojide eitli problemlerin
douu ve gelimesi bu etkileime bal olarak ortaya kmitr. Her iki disiplin arasndaki
etkileim dorudan mikro dzeyde- ; ayrca dier bilgi trleri vastasyla kurulan ve
paradigma kavram erevesinde ele alnabilecek dolayl
makro dzeyde- gereklemitir. Kozmolojinin (veya baka bir bilimin) felsefeyle olan
ilikisinin, ikinci olarak, daha farkl bir boyutundan da szetmek yerinde olur: her bilimsel
alma belli bir kltrel, sosyal ve tarihi ortamda yaplr ve bilimle uraan herkes birtakm
bireysel deerlere sahiptir. Bilimsel gelime ayn zamanda bu tr faktrlerin en uygun
artlarda birarada bulunmasyla salanabilir. Dolaysyla bilimin bir de bu ynden
deerlendirilmesi gerekir. Byle bir deerlendirmede felsefe bir ara olarak kullanlabilir.
Kozmoloji ve felsefe arasndaki ilikinin gerek dorudan mikro dzeyde-, gerekse dolayl
makro dzeyde- incelenmesi, bu iki disiplinin tarihi geliimlerinin veya dnce tarihinin
anlalmas bakmndan da nemlidir. Fakat byle bir etkileim, sadece dnce tarihi
asndan deil, kozmolojinin veya baka bir disiplinin bugn iin de nemlidir. Dolaysyla,
nc olarak, kozmoloji ve felsefe arasndaki ilik bir de bu adan dnlerek ele
alnmaya allmtr.

Anahtar kavramlar: paradigma, felsefenin kozmoloji ile -makro dzeydeki- ilikisi,

kozmolojinin felsefeyle mikro dzeydeki- ilikisi.

Kozmoloji ve felsefe, tarihi gemileri bakmndan ok eskilere giden iki disiplin

olmas bakmndan, aralarndaki iliki de o oranda iie olmutur. Bu iielii farkl sebeplere
bal olarak dnmek mmkndr: Kozmolojinin bir disiplin olarak felsefi problemlere
fazlasyla ak zellikte olmas, ayn zamanda felsefenin de kozmoza ynelmesi; kozmolojiyi
ilgilendiren konularn, felsefenin geleneksel ilgi alan iinde yer almas; bir bilim olarak
kozmolojinin ortaya koyduu sonularn, felsefi yorumlara elverili zellikler tamas,
szkonusu iieliin dayand balca sebepler arasnda saylabilir.

te yandan, kozmolojinin felsefeyle olan bu tr dorudan ilikisi dnda aralarnda

bir de dolayl ilikiden szedilebilir. Bu dolayl iliki, bilimler ve farkl bilgi sistemleri
araclyla da kurulabilir. Bu tr sistemlere tarihi ve tipik bir rnek, mitolojilerdir. Gerekten
de mitoloji, mahiyeti bakmndan felsefe ve kozmolojiye uzak da olsa, her ikisi arasnda
dolayl bir kpr konumunda olmutur. Felsefe ve kozmoloji arasndaki ilikiyi ortaya
koyabilmek iin, aralarnda dolayl bir ekilde meydana gelen bu ve benzeri trden dolayl
etkileimlerden de sz etmek yerinde olacaktr.
Bir kolaylk olmas bakmndan, kozmoloji ve felsefe arasndaki dorudan etkilemeyi
mikro dzeyde, dolayl etkilemeleri de makro dzeyde ilikiler olarak adlandracamz
iki farkl gurupta dnebiliriz.
Makro dzeydeki etkilemeyi, yani eitli bilgi sistemlerinin birbiriyle olan ilikilerini,
paradigma kavram altnda toplayabiliriz. Dier bir ifadeyle, iinde felsefe ve kozmolojinin
de yer ald eitli bilgi sistemleri, birbirleriyle etkileerek belirli dnemlerde (ve belirli
toplumlarda) bir paradigma (bir ereve) olutururlar. Bu paradigmalar bilgilerimizi etkileyip
onlara birtakm problemler, hedefler, hatta problemlere zm yntemleri sunabilir, bazen de
adeta dikte edebilirler. Bu durum, gemite olduu kadar gnmzde de varln
srdrmtr. Felsefe ve kozmoloji arasndaki makro dzeydeki bu dolayl etkileimin, ilk
bakta ak olarak grnmese de, dnce tarihi iinde son derece nemli bir yeri olmutur.
Paradigmay oluturan ve onu tanmlaya yarayan bilgi sistemlerinin drt ayr balk
altnda dnebiliriz. Bunlar, bilim, felsefe, dnya gr (Weltanschauung / world view) ve
dnya kavray (Weltauffassung / world outlook) olarak adlandrlabilir (Ural ,., 2000).
Dnya

kavray

denilince,

ncelikle

bilimsel

sonularn

genellenerek

kavramlatrlmasn dnebiliriz. Bu tr kavramlar arasnda, mesela determinizm, evrim,

mekanizm, bilinin, herhangi bir bilime bal olarak ortaya ktktan sonra dier alanlara
da uyguland bilinmektedir. Nitekim, mesela evrim kavram biyoloji kkenli olmakla
birlikte insan, toplum hatta bir anlamda fizik nesneler dnyasn aklamak iin de
kullanlmaktadr. Bu veya baka bir kavram, herhangi bir bilgi sisteminde yolgsterici,
ynverici bir zellik tayabilmektedir. Dolaysyla bu tr kavramlar, farkl olaylara
bakmz, onlar yorumlaymz biimleyen ereveyi karakterize eden bir konuma
ykselmektedir.
Dnya gr denilince, daha ok gnlk yaantmz ilgilendiren deerlerin btnn
dikkate alabiliriz. Sanat, din, mitolojiler, eitli tr ideolojik kkenli kavramlar ve deerler,
gnlk yaantmzda kullandmz ve olaylar yorumlamakta, anlamlandrmakta dorudan
veya dolayl olarak, ak veya rtk bir ekilde bize yol gsteren, yani bizim olaylara
2

bakmzda kullandmz erevenin (paradigma), nemli dayanaklardr. Dier bir ifadeyle,

szkonusu bilgi sistemlerinin dayand kavram ve deerler btn, bizim eitli olaylara
bakarken, onlar yorumlayp anlamlandrrken kullandmz adeta bir pencere grevi
grrler.
Paradigmalarn gnlk yaaymzdan bilme kadar uzanan bir alanda ne kadar etkili
olabileceine tipik bir rnek, ideolojilerdir. Nitekim 20. Yzyln balarnda ortaya kan ve
yakn zamana kadar varln srdrm olan bir takm ideolojilerin zaman zaman bilimsel
almalar da dorudan etkilediini, onlara yn verdiini, problemlerini tayin ettiini yakn
tarih bize gstermitir.
Bir paradigmann dier temel kurucu eleman ise bilimdir. phesiz bilimin en nemli
zelliklerinden birisi, kendine zg ynteminin olmasdr. Dolaysyla bilim, kendi kurallar
iinde sonular ortaya koyan bir bilgi sistemidir. Bu bilgi sistemi de bizim fizik dnyay
alglaymz biimler. zellikle empirik bilimler bizim fizik dnyay anlamamz salarlar.
Nitekim mesela kuvantum fizii veya rlativistik fizik, sadece uzmanca ve teknik birtakm
sonular ortaya koyan sistemler deildir; bu sistemler bize eitli fizik olaylarn
kavranabilmesine ve onlarn anlamlandrlabilmesine imkan verirler. Fakat bilimler, hi bir
dnemde, yukarda iaret edilmi olan eitli bilgi sistemlerinden btnyle bamsz
olmamlardr. Dolaysyla dier bilgi trleri ile etkileerek bir paradigmann olumasna
sebep olmulardr. Bu durum ilk bakta yadrgatc gelebilir.Ancak, aada kozmolojinin
felsefeyle gerek mikro dzeyde gerekse makro dzeyde olan ilgisi zerinde duruken daha ak
olarak grlecei gibi, bilimler eitli bilgi sistemlerini etkilerken ayn zamanda belirli
snrlar dahilinde eitli bilgi sistemlerinden etkilenirler.
Bilim, felsefe, dnya gr ve dnya kavray olarak adlandrdmz farkl trden
bilgi sistemleri arasndaki etkileimin, yani birinin dierlerine yn vermesi, zmler
nermesi ve hedefler ortaya koymas eklindeki etkileimin yn, tarih iinde farkl ekilde
cereyan etmitir. Gerekten de dnce tarihine bakldnda paradigmay oluturan
szkonusu bilgi sistemlerinden bazlarnn belirli dnemlerde dierlerine gre daha baskn bir
hale geldii grlebilir. Mesela Antikada felsefenin, Ortaada dnya grnn,
Yeniada dnya kavraynn, gnmzde ise bilimin byle bir role sahip olduu
bilinmektedir.
Farkl bilgi sistemlerinin birbirlerini etkilemelerinin bir sebebi olarak, insan
dncesinin, hatta insann kendisinin deyim yerindeyse tek boyutlu olmamas gsterilebilir.
Basit bir rnekle elimde tuttuum kalem, benim iin sadece onda birtakm lmeler yoluyla
yani nicel yolla, hatta buna bilimsel yolla elde edebileceim bilgiler de diyebiliriz3

ulaabileceim bilgilerden ibaret olmayp, daima daha fazla zelliklere sahiptir. Nitekim
byle bir kalem, benim iin deerlidir, estetik olarak beendiim bir nesnedir. Ayn ekilde
kozmoz da bende sahip olduum bilgi, inan, kanaat ve hayallere bal olarak hayranlk veya
korku uyandrabilir. Btn bunlar, herhangi bir nesnenin insan iin ok farkl alardan ve
farkl bilgi trleri araclyla grlmesinin basit sebepleridir. Dier bir ifadeyle insan, her
nesneyi, kendinde olan duygular, beeniler, deerler asndan kavrar. te sonuda, belirli
dnemlerde ve belirli toplumlarda geerli olan btncl bir gr, yani paradima karmza
kar.

Dolaysyla

en

genel

anlamda

paradigma,

bir

nesneye

bakmz,

onu

anlamlandrmamz belirleyen ve kaynan farkl bilgi trlerinden alan bir kabuller btndr
Paradigmann bu zellii, kozmoloji de dahil olmak zere bilimsel bilginin farkl
zelliklerinin anlalmas asndan, son derece nemlidir. nk bilim, sadece sistemli ve
kendine zg yntemi olan bir bilgi demek deildir. eitli koullar, bilimsel dnceyi ve
gelimeye etki yapabilir. Dier bir deyile bilimsel geliim, sadece bilimsel problem zerine
dnmekten ibaret deildir. Bu konuda bilinen bir rnek, Hristiyan ortaann
paradigmasnn bilimsel almalar dorudan ve olumsuz bir ekilde etkilemesidir.
Dolaysyla baskn olan, yani paradigmay karakterize eden bir kavram veya bilgi sistemi,
dier alanlar zerinde etki yapp onlarn problemlerini ve zmlerini de belirleyebilmektedir.
Bir paradigmann engelleyici zelliinin alabilmesi, yine paradigma iindeki bilgi
sistemlerinin kendi aralarnda etkilemelesiyle gerekleebilir. Bu etkileim sayesinde
paradigmann engelleyici zellii zamanla yerini bir dinamizme brakabilir. Byle bir
dinamizmin salanmasnda ise felsefe nemli bir rol stlenebilir. nk felsefe, mahiyeti
gerei sorgulayan, phe eden, kendine zg yntemiyle farkl alardan yorumlar ortaya
koyan bir bilgi sistemidir. phesiz felsefi grler de tarih iinde mesela bilimsel almalar
engelleyen bir rol stlenmi de olabilir; fakat felsefe, tarih boyunca arlkl olarak, kritik
etme, farkl zmler retme, farkl alardan olaylara bakma ve onlar yorumlama zellii
dolaysyla, bilimlerle ve dier bilgi sistemleriyle olan ilikisinde uzun vadede olumlu bir
katk yapabilmitir.
Bilimsel bilgilerin sadece yntemleri, konular, zmleri, uygulama zellikleri veya
geliimleri asndan deil, zellikle gnmzde hem bireyi hem de toplumu yakndan
ilgilendiren zellikleri asndan da dikkate alnmalar gerekir. Dier bir ifadeyle, belli bir
bilim eitimi alan herkesin, hayatn o bilimle uraarak kazanmas beklenemez. Byle bir
kii, hayatn ynetici olarak, iadam olarak, politikac olarak kazanabilir. Dolaysyla bilim,
farkl bir ynden de olsa bireylerin hayatyla yakndan ilgilidir. Mesela herhangi bir bilimin
eitimini alm bir kimse, o bilimin yntemlerine farkl alanlarda ihtiya duyabilir. Kiinin
4

bilimsel yntemi ve bilimsel anlay bilinli olarak kullanabilmesi, hatta kendisi iin yararl
olabileceinin farknda olabilmesi iin, bilimsel yntem hakknda bir fikrinin olmas gerekir.
Ayrca bilim eitimi alm bir kimsenin, bu eitimin sonularnndan azami lde istifade
edebilmesi iin, bata felsefe olmak zere farkl bilgilerle bilim arasndaki etkileim
konusunda da bir bilincinin olmas gerekir.
Sonu olarak, bilimi sadece kendine zg yntemi, problemi, amac olan bir bilgi tr
olarak grmek hem uygun deildir hem de yeterli deildir. Uygun deildir, nk bilimi farkl
ynleriyle dikkate alarak deerlendirmek suretiyle ondan azami bir ekilde yararlanabilmek
gerekir. Gerekten de bilgiyi en verimli ekilde kullanmann fazlasyla nem tad
gnmzde, bilimin de her ynnyle tannmas ve bylece bilimden mmkn olduu kadar
ok istifade edilmesi gereekten de son derece yerinde olacaktr.
kinci olarak bilimi ve bilimsel gelimeyi sadece bilimsel problemlerin zmne
bal olarak dnmek yeterli deildir. nk dnce tarihi bize bilimsel gelimenin aslnda
deiik etkenlere bal olarak gerekletiini gstermektedir. Nitekim, mesela niin bir
dnem Hint-in dnyasnda bir dnem de Trk-slam dnyasnda son derece nemli bilimsel
almalar yaplmasna ramen, Yeniada zellikle Galileo ve Newton gibi dnrlerde
karmza kan trden bir gelime aamasnn gereklemedii sorulabilir.
Bu durumun bir sebebi herhalde bilimsel almalar destekleyen, onlar besleyen
uygun bir paradigmann olmamasdr. nk bilimsel geliim, bir paradigmay oluturan bilgi
trleri arasndaki etkilemeye skskya bal olarak daha st seviyelere ulamaktadr.
Gerekten de dnce tarihine bakldnda, Kopernik, Kepler, Galileo ve Newton sayesinde
gerekleen bilimsel aamann arkasnda yatan ve onlarla etkileen bata felsefe olmak
zere- eitli bilgi sistemlerinden oluan bir erevenin bulunduu grlr. Nitekim mesela
Kepler, Pitogaras felsefeyi almalarna k noktas yapmtr; veya Galileo da yine
Pitagorasc felsefeye hem Platon felsefesi hem de bir lde Aristoteles felsefesine yaslanp
bilimsel almalarna adeta yasal bir zemin oluturmutur. Dier bir ifadeyle bu dnrler,
sadece belli problemlerle uraarak ve onlar izole ederek ele almak suretiyle bilinen
baarlarn ortaya koymamlardr. Bu baar, farkl bilgi trlerinin birbirleriyle etkilemesi
sonunda gereklemitir.
Bu tablonun geerlilii gnmze kadar srmtr. Nitekim Newtondan Einsteine
uzanan izgi, mesela Descartes, Leibniz, Hume, Berkeley, Kant, Mach gibi birok dnrn
felsefi tartmalarndan bamsz olarak olumamtr. Yani ksaca bilim, o bilim iinde
mevcut birtakm problemlerin zmnden ibaret olmayp, bir paradigma iinde ve onu

oluturan farkl trden bilgilerle (hem makro hem de mikro dzeyde) etkilemek suretiyle
gelimektedir.
Bir paradigmann yukarda sz edilen drt temel eleman birarada da olsa ilk defa
Antikada karmza kmtr. Dolaysyla kozmolojinin bata felsefe olmak zere eitli
bilgi trleriyle etkilemesi de en geni biimde Antikada gereklemitir. Fakat
Antikadan nce veya fesefenin henz yeterince olgunlamad dnemde ve toplumlarda
ise kozmoloji, zellikle mitolojilerle iie olmutur. Dier bir ifadeyle kozmolojik grler,
bu tr toplumlarda, mitoloji ile birlikte karmza kmaktadr.
Bu durumun ilk rnei, yazl tabletleri yaklak 5.000 yl ncesine tarihlenen
Smerlerdir (Kramer, S.N., 1990). Bilinen en eski yazl kaynaklarn sahibi olan Smerliler,
M 3.000 yllarnda edebi eser verebilecek kadar yazlarn gelitirmiler, ilk defa evrenin ve
canllarn ortaya kmasn mitolojik bir takm modeller iinde anlamaya, aklamaya veya
aklanabilir klmaya almlardr. Bu tabletlerde Smerler, insan, toplumu, hayat,
gzlenebilen eitli olaylar ve evrenin yaratln birbirleriyle ilgi iinde ve mitolojik bir
anlatmla ifade etmilerdir. Mitolojiler, Smerlerin sadece kozmolojilerinde deil, din
anlaylarnda, edebiyatlarnda da tayc elemandr.
Bizi burada ilgilendirebilecek olan husus, Smerlilerin evrenin yaradln ilk defa
mitolojik bir erevede ve ayn zamanda bir dnya gr olarak ortaya atm olmalardr.
nk Smerler, evreni gk ve yer olmak zere iki ana unsurdan olumu bir ekilde
tasarlamlar ve byle bir balangtan hareket ederek insan, tabiat olaylarn, toplumu
btncl bir tablo erevesinde anlamlandrmaya almlardr (Kramer, S.N. 1999). Byle
bir tabloya, yukarda kullanlan deyimle, dnya gr adn vermek mmkndr. nk
tek tek olaylarn, mitolojik bir temel zerinde, fakat birbiriyle ilgi iinde kavranlmas
szkonusudur. Bu mitolojik grlerin bazlarnn gnmzde de halen kullanlmas (Krames,
S.N., 1990, 1999), bir dnya grnn etki gcn, eitli olaylara bakmz nasl
etkileyebildiini gsteren tipik bir rnektir.
Yine kozmoloji ve dier bilimsel almalar ile mitoloji ve dolaysyla bir dnya
grnn makro dzeydeki- etkilemesinin dier bir rnei, Msr ve Mezopatamya
kltrleridir. Her iki kltr evresinde yaplm olan matematik, geometri, tp ve astronomi
almalar da belli bir lde mitolojik unsurlarla iliki iinde karmza kmaktadr (Sayl,
A., 1966).
Bu noktada bizim iin ilgin olabilecek bir husus, baz aratrclar tarafndan tarihleri
M yaklak 2.000 yllarna, hatta daha ncesine kadar gtrlen (mesela bkz. gel, B.,
1991; Esin, E., 1979) Trklerin kozmolojik anlaylarnn da bir dnya gr olarak
6

karmza kmasdr. Nitekim Trkler, yuvarlak olarak tasarladklar evren anlaylarn

mimari eserlerine, toplum dzenine yanstmlardr (Trker-Kyel, M., 1991, S.5-14). Dier
bir ifadeyle burada da, ilkelerini kozmoloji grlerinden alan bir paradigma szkonusudur.
Felsefe, bir paradigmann en gelimi ve geni biimiyle karmza kt Antika
da, ilk kez tayc bir unsur halini almtr. nk felsefe, evrenin aklanmasnda yava
yava mitolojilerin nne gemeye, bilimsel almalara kaynaklk edip onlara yol
gstermeye balamtr. Gerekten de evren hakknda, kainatn oluumu hakkndaki grler,
yani ksaca kozmoloji, bir felsefe aratrmas olarak karmza kmaktadr. Bu sebeple
kozmoloji ile felsefe arasnda gnmze kadar srecek olan ilgi ve bu ilginin baz unsurlar
Antikada biimlenmitir. Bu ilginin belirleyici zellii, yaplan gzlemleri geni kapsaml
teorik bir erevede anlamlandrma giriimidir. Dier bir ifadeyle, eer yaplan gzlemlerin
byle bir teorik erevede anlamlandrma giriimi olmasayd, zellikle bilimsel bilginin
geliiminde nemli bir dinamik de herhalde mevcut olamazd.
Nitekim Msr ve Mezopotamyada ay ve gne bata olmak zere eitli gk
cisimlerinin hareketleri ayrntl olarak tespit edilebilmi, yaplan geni apl gzlemler,
Antika da etkilemitir. Ancak bu gzlemlerin teorik bir erevede anlamlandrma baars
gsterilememitir.
Bir teorinin temel ilevi, gzlem verilerini yorumlamak, baka bir deyile onlar
anlamlandrmaktr. Esasen teori kelimesinin kk anlam, bakmak, grmek dir; yani bir
teori bize gzlemlerimizi anlamlandrma, kavrama olana veren, nesneleri veya olaylar
sistematik bir ekilde grebilmemizi salayan bir tr aratr. Teoriler, olaylar birbirlerine
tutarl olarak balamaya ve bu suretle onlar anlalabilir klmaya yararlar, dolaysyla
sistemlidirler; teoriler ayn zamanda ak veya rtk olarak eitli yorumlar da ierirler,
dolaysyla gzlemleri aan ynleri de vardr. Teorilerin bu zelliklerinin, sadece Antika
iin deil, gnmz bilimi iin de geerli olduunu zellikle vurgulamak gerekir.
phesiz bilimde bir problem, bilimsel yntemlerle zlr. Dolaysyla bilimsel
faaliyet, ncelikle bilimin kendi sistematii iinde ve kendi yntemleriyle gerekletirilebilir.
Fakat hibir bilimsel faaliyet ve bilimin ortaya koyduu zmler, yukarda da iaret edildii
gibi, dier bilgi trlerinden bamsz deildir; aralarnda bir etkileme vardr. nk bilim,
zellikle de kozmoloji cevab verilemeyen belki de hibir zaman verilemeyecek olan hem
baz sorulara hem de yorumlara aktr; bilim adam iinde bulunduu toplumun ve an bir
yesidir ve burada geerli fikirlerden hem etkilenir hem onlar etkiler. Dolaysyla bilimsel
geliim, farkl sebeplere bal olsa da ister istemez paradigmann btn unsurlaryla etkileim
iindedir.
7

Bu durumun tipik rnei, Ortaa dneminde Trk-slam dnyasnda yaplm olan

bilimsel almalardr. Bilindii gibi bu dnem, dnce tarihi iinde son derece youn
bilimsel almalarn yapld temel bir dneme iaret eder. Fakat te yandan, yine bilindii
gibi, bu dnemde yaplm olan son derece ileri seviyedeki bilimsel almalar, Yeniada
olduu gibi teori kurma aamasna eriememitir. Bunun eitli sebepleri arasnda herhalde
paradigma kavramn da zellikle dikkate almak gerekir. Ayn ekilde, Kopernik, Kepler,
Galileo ve Newton gibi kiilerin gzlem verilerini teoriler ile anlamlandrma yoluna
gitmelerinin sebebini, yukarda da iaret edildii gibi, yeni yeni ortaya kmaya balayan
paradigma nn bir sonucu olarak dnmek gerekir. Nitekim bu dnem bilim adamlarnn
almalarnda, problemleri ele allarnda felsefenin izleri, etkileri youn bir ekilde grlr.
Kopernik ile balayan deiim, sadece gnein merkeze konulmas deildir. Nitekim
gerek Kopernik, gerek Kepler ve gerekse Galileonun zmek istedii problemler ve kar
karya kald eitli basklar, dikkat edilirse hep Aristotelesin fizik ve kozmoloji
grlerine bal olarak karmza kan ve asrlar boyunca kabul grm olan dnya
kavray ve dnya grnn sonulardr.
Kopernik gnei merkeze koymakla, insann kozmozdaki yerini, Aritotelesin organik
dnya kavrayn, evrenin kapal olma kabuln, ayalt ve ayst ayrmn ortadan kaldrmas
szkonusu olmutur. Ayrca her dnr de Aristoteles sistemiyle arasnda sk balar olan
dini grlerle, yani dnya gryle de mcadele etmek durumunda kalmtr.
te yandan Aristoteles ile ortaya kan dnya kavraynn kkl ve derin olmasnn
sonucu, Kopernik, hatta Kepler ve Galileo bile bir lde eski dnya kavrayna bal
kalmtr. Nitekim Kopernik, gezegenlerin yrngelerini dairesel olarak kabul etmekle, bu tr
hareketin mkemmel olduu kabuln dnya kavrayn- srdrmtr.
Bu noktada Newtonu ayrca dikkate almak gerekir. nk Newton, gnmz
anlamnda yapt bilimsel almalar, felsefi adan yorumlamak gereini duymutur. Daha
yerinde bir deyile Newton, bilimsel almalarn felsefi grleriyle temellendirmeye,
sistemindeki birtakm bolklar felsefi yorumlarla doldurmaya almtr. Onun nl
kitabnda (Newton, 1974), ayn zamanda fizik nesne, gravitasyon, mutlak uzay ve mutlak
mekan, uzaktan etki gibi kavramlarn felsefi ynden tartmas yaplmtr. nk yukarda da
iaret edildii gibi teorilerin zellii, bilimsel olsalar bile yoruma ak, zellikle felsefi
yoruma ak zellikler tamalardr. Gerekten de, mesela gravitasyon, mutlak uzay ve zaman
kavramlarnn Newton sistemi iinde empirik bir aklamas yoktur. Dolaysyla bir teori
kurulurken ortaya kan bu gibi boluklar felsefi yorumlar da davet etmektedir.

zellikle Galileo ve Newtonun almalaryla ortaya kan Yenia kozmolojisinin

felsefeyle ilgisi zellikle Descartes ve Kant gibi filozoflar ile yeni bir dneme girmitir. Bu
gibi filozoflar sayesinde bilimsel almalar yeniden yorumlanmlardr. Mesela Descartes
felsefesi, bilimsel almalara adeta uygun bir zemin hazrlamtr. Bu nokta ayn zamanda,
yukarda iaret edildii anlamda, kozmolojini mikro dzeyde felsefeyle ilgisini de ortaya
koymaktadr. nk bilimsel bir sistem kendi dokusu iinde baz sorulara kendi yntemi
dnda cevap aranmasn gerektirmektedir. Bilimsel sistemin kendisi birtakm sorular
retmektedir; cevaplar ise ister istemez felsefi bir karakter tamaktadr. Daha yerinde bir
ifadeyle, felsefe zaten tanm gerei bu gibi sorulara verilen cevaplardr.
Bilimsel bir sistemin yaps gerei felsefi tartmalara zemin hazrlamasnn dier bir
sebebi, birtakm kavramlarn kendisinden dorudan veya dolayl olarak tretilebilmesina
imkan vermesidir. Nitekim Newton sistemi dolaysyla evrenin mekanik ekilde ileyen bir
makina gibi tasarlanmas szkonudur. Fizik nesnelerin byle bir ema iinde tasarlanmas ve
anlamlandrlmas, yukarda verilen tanm kullanrsak, bir dnya kavray olarak
nitelendirilebilir. nk bilimsel bir alma, hertrl fizik olayn belli bir kavram,
mekanizm kavram asndan grlmesi sonucunu dourmutur. Bu kavram ayn zamanda
giderek bir dnya gr halini almtr. nk mekanist bak asnn topluma, insana,
hatta gnlk yaaya yani farkl alanlara uygulanmas szkonusu olmutur. Bu tablo
Aristoteles sisteminin biimledii organist evren anlayna kardr, dolaysyla artk yeni bir
paradigmann temelleri atlmtr. Sonuta eitli bilgi sistemleri birbirlerini etkileyerek,
bazen de yer yer atarak yeni bir btnln, yani giderek yeni bir paradigmann domasna
zemin hazrlamaktadrlar. Dolaysyla farkl bilgi sistemleri arasndaki etkileme ve atmalar
ayn zamanda paradigmaya bir dinamizm de kazandrmaktadr. Bilim de dahil olmak zere
farkl bilgi trleri ok farkl boyutlarda birbirleriyle etkilemekte, ancak bu sayede gelimekte
ve zengilemektedirler. Geri yukarda da iaret edildii gibi bilim, kendine zg
problemlerini yine kendi yntemleriyle zmek durumunda olan bir bilgi trdr. Bu zellii
gnmzde daha da artm ve bilim ok daha zgl bir bilgi tr halini almtr. Fakat buna
karlk bilimin felsefeyle ve dier bilgi trleriyle ilikisi de ayn oranda younlam ve
gnmzde daha kendine zg bir hal almtr.
Kozmolojiyle veya dier bir bilimle uraan herkesin, -ele ald zgl bir problemin
zmnde- felsefi grleri kullanmas, bu grlerden haberdar olmas veya onlar dikkate
almas elbette beklenemez. Fakat bilimde her zgl problem, dier problemlerle birlikte
oluturduu genel ereve iinde anlam kazanr. Byle bir erevenin snrlar ise felsefi
yorumlarn ve tartmalarn youn olarak yaand bir blge olacaktr. Eer biraz dikkat
9

edilirse, bu alanda yaplan tartmalarn adeta bir geri-besleme ile o bilimin zgl
problemlerini etkileyebildii, hatta bazen birtakm zgl problemlerin gndeme gelmesine
vesile olduu grlebilir. Galileonun hareket yorumu, Leibnizin sonsuz kkler hesab,
Descartesin geometri, Machn Mach ilkesi olarak bilinen ve kozmolojiyi ilgilendiren
gr ve bu grlerin uygulama alanlar bu konudaki tipik rneklerdir. Yani baz felsefi
tartmalar, zaman zaman bilimsel gelimeyi en az kendi problemleri kadar aktive
edebilmektedir. Dolaysyla bilimsel gelimeye katkda bulunmak, bilimsel bilginin farkl
bilgi trleriyle olan ok ynl etkilemesinin dikkate alnmasn da zaman zaman
gerektirebilmektedir.
Gnmzde bilimin ve dolaysyla kozmolojinin felsefeyle ve dier bilgi sistemleriyle
olan ilikisini sadece genel bir ereve iinde (yani sadece makro dzeyde) deil, mikro
dzeyde de dnmek mmkndr. Mikro dzeyde, yani tek tek bilimsel problemler ile
felsefe arasndaki birebir iliki asnda bakldnda mesela genileyen evren modeli,
plazma modeli, byk patlama, zaman , kara delik , entropi kavramlar veya
antropik ilke (Barrow, J. D., Tipler, F. J., 1987) bu konuda rnek olarak gsterilebilir.
Byk patlama kavram kolaylkla teolojik tartmalara verimli bir zemin oluturabilecek ve
ondan etkilenebilecek zelliktedir. Kara delik veya zaman kavramlar ise bilim kurgu
romanlarna konu olacak kadar gnlk yaantmza girmi durumdadr.
Kozmolojide bu gibi kavramlar, gerek gzlem fakat zellikle deney olanaklarnn
snrl olmasndan, gerek bu kavramlarn tarihi gemilerinden, gerek ieriklerinin
zelliinden, gerek iaret ettikleri olay veya nesnelerin zelliinden dolay felsefi tartmalara
ak bir zellik tamaktadrlar; veya yukarda kullanlan deyimle, bu kavramlar ile felsefi
problemler arasnda birebir iliki kurmak, yani kozmoloji ile felsefe arasnda mikro dzeyde
youn bir ilikiden szetmek mmkndr. Kozmoloji ve felsefenin arakesitinde yer alan,
dolaysyla felsefi tartmalara ak zellikler tayan ve bu tartmalar tarafndan aktive
edilebilecek problemlere tipik bir rnek olarak zaman kavram gsterilebilir.
Fizik asndan bakldnda zaman llebilir zellik tar ve dolaysyla herhangi
bir nesne gibi var olduu kabul edilebilir. te yandan zaman, tanm gerei, srekli ak
halinde olan bir sretir. Bu zellii, ilk byk rnei Newtonda karmza kt ekilde,
doann dinamik yasalar araclyla tasvirinde arlkl olarak karmza kar. Fakat buna
karlk, bu tr yasalar zamann ak yn (yani zaman oku) hakknda bir bilgi vermezler
(Hawkins, D., 1964, S.217 vd). Geri byle bir bilgiye dinamik yasalarn gerek kurulma
aamasnda gerek kullanlmasnda hi de gerek olmayabilir. Ancak bu soru, doa yasalarn
ifade eden bilimsel bir sistemin yaps iinde hi de gerekli olmasa da, doann anlalmas
10

iin son derece gereklidir. nk zamann ak yn hakknda eer bir bilgimiz yoksa, belli
bir sre sonra fizik olaylarn tersinebilecei, zamann hi de akmad, hatta olmad ileri
srlebilir. Hernekadar zaman oku nun, yani zamann, ileri doru gittiini ve tersinemez
olduunu termodinamiin ikinci yasas ve gzlemler bize sylese de, bu aslnda bir istisna
dnda mikroskopik bir tabiat yasasn ifade etmemektedir (Hawhins, D., 1964, S.217 vd). Bu
durumda kozmolojide son derece nemli yer tutan bir kavram eitli ynlerden ve bilimin
kendisini de ilgilendirecek tarzda felsefi tartmalara (Mesela bkz. Sklar, L. 1995, S.297-331
ve S.375-411; Barbour, J., 1999) ak bir hale gelmi olur .
phesiz bu felsefi tartmalarn kozmolojinin veya baka bir bilimin zel
problemlerine dorudan deil de ok dolayl bir katksndan szedilebilir. Fakat burada
nemli olan husus, zaman kavramnn sadece fizik veya kozmolojinin deil, mesela
psikoloji ve biyolojinin de, farkl bilgi sistemlerinin yorumuna (mikro dzeyde) ak
problemler iermesidir. Bu gibi problemlerin farkl alardan tartlmas, sadece bilimsel
dnceyi deil insann bir btn olarak ddnyay anlamlandrmasn temin eden ve onlar
aktive eden bir ynnn olduu aktr. Ddnyann anlalmas ve anlamlandrlmas istei,
sadece felsefenin deil, bilimlerin de temelinde bulunan, bulunmas gereken bir zelliin
bilimsel merakn- da herhalde en nemli k noktasdr.

afak Ural
stanbul niversitesi,
Edebiyat Fakltesi,
Felsefe Blm

Bu yazm okumak zahmetine katlanan ve deerli eletirilerle bana byk yardmlar olan
meslektalarm Umur Daybelge ve Dursun Koere sonsuz teekkrlerimi sunarm. phesiz
yaz iinde gzden kaabilmi olan hatalarn sorumlusu benim.
11

Kaynaklar

Barbour, J., (1999), The End of Time, Phoenix

Barrow, J. D., Tipler, F. J., (1987), The Antropic Cosmological Principle, Oxford

Esin, E., (1979), Trk Kozmolojisi, Edebiyat Fak. Yay.

Hawkins, D., (1964), The Language of Nature, W.H.Freeman and Com.

Kramer, S.N., (1990), Tarih Sumerde Balar, ev. M. . , TTK Yaynlar

Kramer, S.N., (1999), Smer Mitolojisi, ev. H. Koyukan, Kabalc Kit.

Newton, I., (1974), Mathematical Principles of Natural Philosophy and his System of
the World. University of California Press.

gel, B., 1991, Trk Kltr Tarihi, TTK Yaynlar.

Sayl, A. (1966), Msrllarda ve Mezopotamyallarda Matemetik, Astronomi ve Tp.

Trk Tarih Kurumu.

Sklar, L. (1995), Physics and Change, Cambridge U.P.

Trker-Kyel, M., (1991), Trklerde Felsefe Gelenei, Trk Yurdu, Cilt 11, Nisan
1991

Ural, . (2000), Bilim Tarihi, antay Kitapevi

12