Ara filament ve mikrotübüller

Doç. Dr. Filiz Gürel

 Ara Filamentler
• Ara filament adı boyutlarından kaynaklanır
(10nm), fonksiyonları yapısaldır, hücrelerin
dokular halinde düzenlenmesinde rol
oynar.

• Bir yada daha fazla proteinden kurulu

değişik ara filamentler vardır.
 Ara Filamentler
• Keratinler;
Keratinler epitel hücrelerde bulunur, saç ve tırnakları
oluştururlar.
• Nuklear laminler;
laminler nukleus zarının altında bir şebeke
oluşturarak ona sağlamlık kazandırırlar (her hücrede
var).
• Nörofilamentler;
Nörofilamentler nöronların uzun aksonlarını
güçlendirirler.
• Vimentinler, kas ve diğer hücrelere mekanik destek
sağlarlar.
 Ara Filamentler

Epitel hücresindeki keratin

ara filamentlerinin özel bir
floresan boya ile gösterilmesi .

Farklı epitel hücreleri kendi ara

filamentlerini kurmak için farklı
keratin kullanırlar. Alfa ve beta
keratin monomerleri vardır
 Ara Filamentler
• Biyokimyasal ve fizyolojik açıdan diğer hücre
iskeleti bileşenlerinden farklıdır, deterjan ve
tuzlarla saflaştırmada bozulmadan kalır.

• Düzenlenmelerinde ATP veya GTP bağlamazlar

 Ara Filamentler
• Omurgalılarda AF’in alt üniteleri bir α -heliks
proteinleri süperfamilyası tarafından oluşturulur.
 Ara Filamentler
Öz domen, 4 α -heliks ve
3 heliks olmayan bölgeden
oluşur. İki α -heliks bir dimer
oluşturur ve iki identik dimerin
antiparalel olarak kümeleşmesi
ile bir tetramer oluşur.
tetramer

4 tetramerin lateral olarak

biraraya gelmesi ile
“Protofibril” ve 4 protofibril
birleşimi ile 10nm
çapında silindirik bir
Ara filament oluşur.
1. AF’ler sadece çok hücreli organizasyon gösteren
canlıların hücrelerinde bulunur. Yanyana ve uçuca
etkileşimler ile organize hale gelirler.

2. Mikrotübül ve mikrofilamentlere benzemeksizin AF’ler çok

sayıda farklı proteinlerden yapılır. Bu proteinler 6
sınıfa ayrılabilir. Laminler hariç diğerleri farklı dokularda
sentezlenmektedir.

3. Mekanik destek sağlarlar: Örneğin nuklear lamina

nukleus zarının iç kısmında destek sağlar, sitosoldeki ara
filamentlerde hücrenin şekline ve esnekliğine destek
vermek için bir iç kafes oluşturur.

4. Deri, kas ve nöronların dejeneratif hastalıkları hücre

iskeletindeki AF’lerin veya hücresel yapılara bağlantıların
bozulması ile ortaya çıkmaktadır.
 5. Ara filamentler hücre bağlantıları ile etkileşirler. Dezmozom
ve hemidezmozom adı verilen hücre-hücre bağlantıları ile temas
kurarak hücre adhezyonuna katkı sağlar.
Dezmozomlarla komşu hücredeki ara fila-mentlerle,
Hemidezmozom ile ekstrasellüler matriks ile ilişki kurarlar.

Bu hücre bağlantıları ve ara filamentler arasındaki etkileşimler

sonucu paylaşılan güçler bir hücre tabakasının bir bölgesinden
tüm epitel tabakasına yayılır. Buda tüm epitele güç ve sertlik
verir.
 Memelilerde Bulunan Başlıca Ara
Filament Proteinleri

• Tip I : Asidik keratinler, epitel doku

• Tip II: Bazik keratinler, epitel doku

• Tip III: Vimentin, Dezmin, Periferin, Mezenşim dokusu, kas,

glial hücreler, periferal ve merkezi nöronlar.

• Tip IV: NF-L, NF-M, NF-H, Interneksin, olgun nöron

• Tip V: Laminler, tüm hücre nukleusları

 Ara Filamentler
• AF’ lerin α -heliks özü, özellikle karboksil
ve N terminal uçları bakımından farklıdır:
 Nöral aksonlarda Ara Filamentler

• Sinir hücrelerinin aksonları Nörofilamentlerle ile doludur

ve her biri üç tane tip IV polipeptidinden yapılı
heteropolimerlerdir. Bir aksonun uzamasını Mikrotübüller
sağlar, Nörofilamentler ise bir aksonun ışınsal
büyümesinden sorumludur ve yani aksonun çapını
belirler. Akson çapı impuls taşınmasındaki hız ile
yakından ilgilidir. Nörofilamentlerin sentezi bir mutasyon
ile azaltıldığında, impuls iletiminin azaldığı görülür.
 AF’ler tümörlerin hücresel kökenini
tanımlamada kullanılabilir

• Bir tümörde, hücreler kökenlendikleri hücrenin

morfolojisini yok ederler. Fakat tümördeki
hücreler kökenlendikleri hücrelerin belirli AF
proteinlerini sentezlemeye devam ederler. Bu AF
proteinlerini kullanarak doktorlar, bir tümörün
mezenşimal, epitel veya nöron dokusundan
gelişip gelişmediğini saptayabilir.
• Örneğin.
• Göğüs ve sindirim kanalı tümörlerinde hücreler keratin
içerirler ve vimentin bakımından noksandırlar.
Dolayısıyla bunlar epitel hücrelerinden (keratin içerip
vimentin içer-meyen) türemişlerdir.

• Bu doku tiplerinin belirlenmesi en etkin tedavinin

uygulanması açısından yarar sağlar.
Fluoresan işaretli antikor kullanımı

D. Yeşil fluoresan: anti-ß tubulin (Mikrotübüller).

E. Kırmızı fluoresans: Falloidin (Aktin filamentler).
N. Kırmızı fluoresans: anti-vimentin (Ara filamentler)
 Mikrotubüller
 Eritrositler hariç bütün ökaryotik hücre sitoplazmalarında
bulunurlar.

 24nm çapında, farklı boylardadırlar.

 Bütün MT’ler aynı moleküler organizasyona sahiptir fakat

hücrelerdeki düzenlenmeleri farklılık gösterir. Ve bu
düzenlenmelere bağlı olarak farklı hareketlerin
gerçekleşmesinde rol oynarlar.
 Mikrotubül Hareketleri nelerdir?

1. Mitoz iğinin oluşması ve kromozomların

kutuplara taşınması
2. Sil ve kamçı hareketi
3. Sitoplazmada organellerin ve vesiküllerin
taşınması
 Mikrotubüllerin Yapısı

• Tubulin adı verilen globular protein altbirimlerinin

oluşturduğu “protofilamentler”den
yapılmışlardır. Bunların 13 tanesi biraraya
gelerek ortası boş bir silindir şeklinde düzenlenir.
Mikrotübüller uzun silindirik yapılardır.
Mikrotübüller her iki uca tubulin
eklenmesi ile uzarlar (polimerizasyon)
tersi olarak uçtan tubulinlerin
ayrılması ile kısalırlar (depolimeri-
zasyon).
Uca eklenme ve ayrılma aktif
olarak (+) uçta olur,
daha az aktif olan uç ise (-) uçtur.
Mikrotübüllerin alfa ve tübülin dimerleri
 Bir tubulin heterodimerinin diğer heterodimerler
Mg+2 ile birleşerek bir protofilament yada mikrotübül
oluşturabilmesi için GTP’nin α ve β altbirimlere
bağlanması gerekmektedir.
Protofilament silindirler “tekli”, “çiftli” ve
“üçlü” bir şekilde organize olurlar

yandan görünüş

üstten görünüş
 Mikrotübüller dayanıksızdır, çünkü fonksiyonları
(Örn. mitotik iğ) için bu gereklidir.

• KOLSİŞİN: tubulin polimerizasyonunu engeller

• TAKSOL:
TAKSOL MT lere sıkıca bağlanarak onları stabilize
eder, hüc böl.de mitozu durdurur.
(Antikanser ilacı olarak kullanılır)
Sentrozom: Hayvan hücrelerinde
mikrotübüllerin primer
oluşum yeri ve sentriol
çiftlerini saran yapıdır.
2 sentrozom nukleusun
tam iki karşıt yanına
gelecek şekilde konumlanırlar.
Mitoz ilerlerken her bir
sentrozomdan mikrotübüller
büyür.
Sentrozomlara mikrotübül
oluşturma merkezi de denir.
(MTOC)
Sentrioller çift olarak bulunan silindirik yapılardır.
Her sentriolun duvarı 9 adet üçlü mikrotübülden
yapılmıştır. Bunların içi boştur, sadece bir köşelerinde
hareketi sağlayan bir yapı bulunur.

Mitoz öncesi 2 katına çıkarlar

• Sentrozoma bağlı olan mikrotübüllerden (+) uca tubulin
eklenmesi ile uçlara
doğru büyüme olur.

MT’llerin organize oldukları

merkezde uçları (-);

hücre zarına yönlenen uçları

ise (+) dir.
Mikrotübüllerin hücrelerdeki yerleşimleri

İnterfaz hücresi Bölünen hücrede

sentrozom
- +
Bazal
Cisim
+
akson
Silli hücrede
Sinir hücresinde
“Mitotik İğ”i oluşturan 3 çeşit mikrotübül vardır:

1. Polar mikrotübüller, hücre merkezine doğru

2. Kromozomal mikrotübüller
3. Astral mikrotübüller, hücre zarına doğru
 Mikrotübül Hareketi
• Mikrotübüller hücrede “HAREKET” ile ilgili
fonksiyonlarla ilgilidirler. Bu hareket “motor
proteinleri” ile sağlanır ve ATP enerjisi
kullanır. İki önemli motor protein vardır:
-Kinezinler (+ uç ile ilişkilidir)
-Dineinler (- uç ile ilişkilidir)
• Örneğin, sinir hücrelerinde mitokondri ve sinaptik
vesiküllerin akson boyunca sinir uçlarına
taşınması, mikrotübüllere tutunarak olur ve bu
olayda rol oynayan motor proteinler kinezinlerdir.

• Mitozda ve Mayozda kromozomların göçü

mitotik iği oluşturan mikrotübüller üzerinde olur.
Burada hem kinezin hemde dineinler iş
görmektedir.
• Bazı organel zarları transmembran reseptörleri
içerir(Örn. ER zarındaki kinektin veya vesikül
reseptörleri gibi). Bu reseptörler kinezin’lere
bağlanır.

Bağlayıcı kinezin bir vesikülü

protein mikrotübül boyunca taşır
mikrotübül

vesikül
kinezin
reseptör
mikrotübül
İnaktif kinezin
• Mitozda rol oynayan kinezin ile ilişkili bir protein BimC’dir.
BimC’nin kuyruk domeni antiparalel mikrotubüllerle ilişki
kurarak onların kaymasına neden olur.

Mitoz Anafazında hücre genişlemesi:

BimC polar mikrotubüllerin kaymasını
sağlar.

Dinein aster M. lerini zara çeker,

tubulin dimerleri mikrotübül +
uçlarına eklenir.
BimC domenleri
p.M.in + uçlarına doğru yürüdükçe
kutuplara doğru itici bir güç oluşur,
dinein
hücre genişler.
• Kinezin ile ilişkili bazı proteinler iğ mikrotübüllerinin
kromozomlara bağlandığı yapılar olan “kinetokor” larda
bulunur.
• Bunlar tubulin dimerlerinin ayrılmasında görevlidir.
• Anafazda kinetokordaki tubulin
dimerlerinin ayrılması
sonucu kromozomal kromozomal iğ mikrotübüllerinin
kısalması
iğ mikrotubülleri
kısalır.

tubülin ayrılması
Sentrozom materyali aynı
zamanda sil ve kamçı oluşu-
munda rol oynayan bir
merkezdir. Sil aksonemi
“Bazal cisimcik” adı verilen
silindirik sentriolden gelişir.
Hücre Yüzeyi Oluşumları: Sil ve Kamçı

Sil ve kamçı özellikle sperm’de, tek hücreli

yeşil alg Chlamydomonas’da ve
Paramecium’da harekette önemli rol
oynar. Memelilerde bazı epitel hücreleri sil
içermektedir (burun, farinks, trake).
• Bütün titrek siller ve kamçılar hemen
hemen aynı yapıya sahiptir. Enine kesitte
11 adet boyuna uzanan mikrotübülden
meydana gelirler. Bunlardan iki tanesi
ortada yer alır, diğer 9 tanesi 2'li
mikrotübüller halinde çevrede
sıralanmıştır.
Sil veya kamçı aksoneminin enine kesitinde
Mikrotübüllerin konumu

hücre zarı

radyal destek

neksin bağlantısı

dinein kolu

merkezi kılıf

Aksonem çapı yaklaşık 0.25µ m’dir uzunluk ise değişir

(1-2 µ m’den 2mm’ye kadar)
Dinein bir (-) uç yönlü proteindir

Mikrotübüllerle ilişkili 2 motor proteinden biri

dineinlerdir. Dineinler sil ve kamçı hareketinden
sorumludur:
Dinein kolların ilerleyerek, bir ikili MTden komşu
ikili MT’ün (-) ucuna doğru yayılması aksonemde
bir kayma gücü oluşturur. Bu güç, bükülme
şekline dönüştürülür.
Mikrotübüller

• MAP (Microtubule associated protein)

• Mikrotübüllere bağlanan ve onları modifiye
eden diğer motor proteinlerdir.

• MAP’lar MT leri birimlerinin ayrılmaması

için stabilize eder ve diğer hücresel
unsurlarla etkileşimini sağlar.
 MAP
• Bunlar 2 sınıftır:
• Bir sınıf; 2 domene sahiptirler, bir domen MT
ile etkileşirken diğeri hücresel bir faktöre
bağlanır.
• Diğer bir sınıf; Mikrotübülleri hücre zarına
yada aracı filamentlere bağlar.
 MAP
• Beyinden izole edilen MAP proteinlerine
örnekler:
MAP 1, MAP 2 ve Tau’dur. Tau; sadece
nöronlarda sentezlenirler.

Örn. Beyin hücrelerinde MAP 2 ve tubülin

proteolizi yapısal organizasyonu değiştirerek
hafıza ve öğrenme ile ilişkili fonksiyonlara
karışmaktadır.
Mikrotübüllere bağlı MAP proteinlerinin
hafıza ve öğrenmede rolü var

Alzheimer hastalığı

**MAP 2’nin belli bölgelerinin fosforilasyonu

onun mikrotübüllerle ilişkisini keser. Asetil kolin MAP 2
fosforilasyonunu sinyal iletimine bağlı olarak düzenler.
 Sonuç
• Mikrotübül yapım ve yıkımı α ve β alt birimlerinin
kritik konsantrasyonlarına bağlıdır. Alt birim
eklenmesi (+) uçtan olur.

• Dinein ve Kinezin Mikrotübüllerin aktivitesini

değiştiren önemli motor proteinlerdir. Bunlar
organel ve vesikül taşınmasının yanısıra,
sil/kamçı hareketinde ve mitotik iğ oluşumu ve
fonksiyonunda rol oynarlar.
 Sonuç
• Kolsişin ve taksolun bulunduğu çeşitli ilaçlar
MT dinamiklerini etkiler, antimitotik aktiviteye
sahiptir ve kanser tedavisinde kullanılır.
• Mikrotübül bağlantılı proteinler (MAP) MT lerle
aynı hücresel konuma sahiptir. Bunlar sitosolik
MTleri yıkımdan korurlar, onları demetler halinde
düzenlerler, zara ve AF’lere çapraz bağlarlar.
EM

Sinir hücresi dendritinde mikrotübüller-MAP’lar ile birleşik

EM

Hayvansal hücre-siller
EM

Sillerdeki mikrotübüllerin enine kesiti

FL

Kırmızı bölge: Mikrotübüller

FL

İnek endotel hücreleri mikrotübül

FL

Fare embriyosunda mikrotübüller

FL

Hücre bölünmesi sırasında mikrotübüller

 Ara filamentler’in plazma zarı, mikrotübül ve mikrofilamentlerle olan bağlantıları

Yeşil: AF bağlantılı proteinler

Mavi: AF Kırmızı: Mikrotübüller
EM

Keratin
FL

Keratin
FL

Ara filament
FL

Vimentin
EM

Lamin
EM

aktinler AF ve mikrotübüller