Professional Documents
Culture Documents
!= k[i7e"ld
cf}Bf]lus If]qnfO{ a9fjf lbg] p2]Zo;lxt cf}Bf]lus gLlt, @)$( sf] lgdf{0f ul/Psf] lyof] . tyflk,
;f] gLlt nfu" ePsf] nfdf] ;dokZrft\ klg xfd|f] cf}Bf]lus ljsf;sf] l:yltdf pNn]vgLo k|ult xfl;n x'g
;s]sf] 5}g . l5d]sL d'n'snufot ljZjd} tLj| ultsf ;fy cf}Bf]lus ljsf;n] Pskl5 csf]{ km8\sf]
dfl//x]sf] t/ g]kfndf cf}Bf]lus ljsf;n] ck]Iffs[t ult lng g;ls/x]sf] ljBdfg kl/j]zdf ljutdf ePsf
sdL sdhf]/LnfO{ ;RofpFb} b|'tt/ cf}Bf]lus ljsf;sf] dfWodaf6 d'n'ssf] ;du| cfly{s, ;fdflhs If]qdf
;sf/fTds kl/jt{g ug]{ clek|fon] ;dofg'sn gLltut ;'wf/;lxt cf}Bf]lus gLlt, @)^^ hf/L ul/Psf] 5 .
o; gLltsf dfWodaf6 d'n'sdf cf}Bf]lus ljsf;;DaGwL lqmofsnfkx?df a9f]Q/L x'g hfg], Jofks ?kdf
/f]huf/Lsf cj;/x? l;h{gf x'g] / hgtfsf] cfo:t/df a[l4 x'g uO{ cGttf]uTjf d'n'ssf] cy{tGqdf pBf]u
If]qsf] of]ubfg cu|0fL x'g] ck]Iff ul/Psf] 5 .
@ ljutsf k|of;
cf}Bf]lus gLlt, @)$( n] kl/nlIft u/]sf p2]Zo xfl;n ug{ ;j{k|yd s[lif If]qdf cTolws dfqfdf
lge{/ /x]sf] cy{tGqnfO{ cf}Bf]lus cy{tGqdf ?kfGt/0f ug'{ h?/L ePsf]n] cf}Bf]lus ljsf;;DaGwL ;/sf/L
lqmofsnfkx?nfO{ To;} lbzf tkm{ s]lGb|t ug]{ k|of; ul/of] . cf}Bf]lus gLlt, @)$( n] dfu{lgb]{z u/]cg';f/
hf/L ul/Psf] cf}Bf]lus Joj;fo P]g, @)$( n] cf}Bf]lus ljsf;nfO{ pRr k|fyldstfsf ;fy cufl8 a9fpg
pBf]ux?sf] k|fyldlss/0f Pj+ juL{s/0f u/L ljleGg ju{ / If]qsf tf]lsP adf]lhdsf pBf]ux?nfO{ cfos/,
laj|mLs/ tyf cGtMz'Ns cflb h:tf yk 5'6 ;'ljwf tyf ;x'lnot pknAw u/fO{ pBf]ux? km:6fpg] sfg"gL
cfwf/ tof/ u/]sf] lyof] . t/ klg ljleGg sf/0fn] cf}Bf]lus Joj;fo P]g, @)$( n] k|bfg u/]sf ;'ljwf tyf
;x'lnotx?n] lg/Gt/tf kfpg ;s]gg\ / tL ;'ljwf tyf ;x'lnotx?nfO{ pQm P]gdf lj=;+= @)%$ ;fndf
ePsf] klxnf] ;+zf]wg, cfos/ P]g, @)%* / ;fnj;fnL aGg] cfly{s P]gx?af6 s6f}tL Pj+ vf/]h ul/+b} nluP
. tfklg, cf}Bf]lus ljsf;sf nflu cGo cfjZos ;+:yfut Pj+ cfwf/e"t k"jf{wf/ ;]jf pknAw u/fO{
pBf]ux¿nfO{ k|lt:kwL{ agfpg] k|of; eg] hf/L g} /Xof] . o;cg'?k ;+:yfut Joj:yf tkm{ /fli6«o
pTkfbsTj kl/ifb\sf] u7g ul/of] eg] cf}Bf]lus k"jf{wf/ ljsf;tkm{ ljz]if cfly{s If]qsf] cjwf/0ffnfO{ cufl8
a9fOof] . o;} l;nl;nfdf Jofkf/ tyf pBf]u :yfkgf Pj+ ;+rfngsf nflu clgjfo{ ?kdf Ohfhtkq lng'
kg]{ tTsfnLg Joj:yfnfO{ vf/]h ub}{ s]xL tf]lsPsf pBf]ux? -jftfj/0f / hg:jf:Yodf gsf/fTds k|efj
kfg]{ tyf xftxltof/ pTkfbg ;Fu ;DalGwt_ afx]s cGo pBf]u wGbf ;+rfng ug{ cg'dlt lng' gkg]{ Joj:yf
ul/of] . o; Joj:yfaf6 pBf]u :yfkgf tyf ;+rfngdf ;xh Pj+ k|lt:kwL{ jftfj/0f lgdf{0f eO{ cf}Bf]lus
pTkfbsTj / /f]huf/Lsf cj;/x?df clej[l4 x'g] ck]Iff ul/Psf] lyof] . cf}Bf]lus ljsf;df cem a9L
;xof]u k'¥ofpg o;} cjlwdf >ldsx?sf] bIftf a9fpg], Joj:yfkg sf}znsf] clej[l4 ug]{, gjLgtd
k|ljlwnfO{ k|f]T;fxg ug]{, If]qut nufgL a9fpg], ?U0f pBf]usf] k'g?Tyfg;DaGwL Joj:yf ug]{, pBdzLntf
k|j4{g ug{ tfnLd k|bfg ug]{ ;+:yfut Joj:yf tyf pBf]ux?nfO{ k|bfg ug]{ ;]jf / ;'ljwfx?nfO{ Ps} ynf]af6
ljgf emGem6 k|bfg ug{ cfjZos ;+:yfut Joj:yf ug]{ h:tf ljljw k|of;x? klg ul/P .
# jt{dfg l:ylt
cf}Bf]lus ljsf;sf nflu ljutdf ;+rfng ul/Psf ljleGg k|of;x¿sf jfjh"b b]zdf
cf}Bf]lusLs/0fn] cfzftLt ult lng g;s]sf] oyfy{ xfdL ;fd' ljBdfg 5 . s'n u|fx:y pTkfbgdf pBf]u
If]qsf] of]ubfg !) k|ltzt klg k'Ug g;s]sf] tYo xfd|f ;fd' r'gf}tLsf ?kdf v8f 5 . b]zsf] cy{tGq
cBflk k/Dk/fut s[lif k|0ffnL / ljk|]if0f -/]ld6]G;_ df cTolws lge{/ /x]sf] 5 . b]zdf cf}Bf]lus ljsf;sf]
k|of{Kt ;+efjgf x'bfx'b} klg pko'Qm Joj:yfkg Ifdtfsf] cefjdf ljBdfg ;|f]t, ;fwg / ;Defjgfx?sf]
plrt bf]xg ug{ ;lsPsf] 5}g . o;af6 pknAw sRrf ;|f]t Pj+ ;fwg v]/ hfg', ljs/fn a]/f]huf/L / cw{—
a]/f]huf/Lsf] ;d:of pTkGg x'g uO{ b]zdf ljBdfg >dzlQm Go"g a]tgdf a}b]lzs /f]huf/L tkm{ nfUg afWo
x'g' h:tf ljljw k|sf/sf ;d:ofx? /fi6«n] ef]Ug' kl//x]sf] 5 . o;}aLr g]kfn ljZj Jofkf/ ;Ë7gsf] klg
1
;b:o ePsf] 5 / ljZj ahf/;Fu o;sf] cfj4tf lj:tf/ ePsf] 5 . l5d]sL d'n'sx¿df ePsf] tLj|
cf}Bf]lusLs/0f / k|lt:kwf{n] g]kfnL pBf]ux¿n] ljZjJofkL k|lt:kwf{nfO{ cfFsng u/L pTkfbsTjdf clej[l4
/ Joj;flos s'zntfsf] k|bz{g ug'{kg]{ 5 . To:t} g]kfnL pBf]ux¿n] u'0f:t/df ;'lglZrttf, Joj;flos
sf/f]jf/df kf/blz{tf Pj+ ahf/sf] lgoldt cWoog / ks8df yk sf]l;; ug'{kg]{ l:ylt ePsf] 5 .
;/sf/L:t/af6 pBf]usf] ;+/If0f ug]{ jftfj/0f g/x]sf] x'Fbf tfnLd, ;"rgf cfbfgk|bfg, nufgLd}qL
jftfj/0fsf] lgdf{0f, cf}Bf]lus d]nf, cflb ljleGg cf}Bf]lus k|j4{gsf sfo{j|mdx¿ dfk{mt g]kfnL pBf]ux¿nfO{
a9fjf lbg'kg]{ cj:yf 5 . To;sf nflu ljBdfg gLltdf ;dofg's"n kl/jt{g u/L hf/L ul/Psf] o; gLltsf]
sfof{Gjogaf6 b]zdf 7"nf pBf]ux?sf] :yfkgf e} /f]huf/L a9\g], n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]ux¿sf]
Jofks ljsf; e} :j/f]huf/L a9\g], g]kfnL >d / ;Lksf] pkof]u x'g] / b]zdf cf}Bf]lus ljsf;n] ult lng]
ck]Iff ul/Psf] 5 .
2
g;lsPsf laifox?nfO{ ;dfj]z u/L pbf/ / km/flsnf] cf}Bf]lus gLltsf] lgdf{0f u/L sfof{Gjogdf Nofpg
cfjZos b]lvPsf] 5 . g]kfnsf ;Ldf hf]l8Psf l5d]sL d'n'sx?sf If]qx?df pBf]usf] k|j4{gsf nflu k|bfg
ul/Psf ;'ljwf tyf ;x'lnotx? ;d]tnfO{ b[li6ut u/L k|lt:kwf{Tds Ifdtf clej[l4 ug{, cf}Bf]lus/0f
b]zsf] cfly{s ljsf;sf] dxTjk"0f{ ;+jfxs ePsf] x'gfn] cf}Bf]lus ultljlw a9fpg'sf ;fy} cf}Bf]lus
ljsf;df ;xof]uL x'g] k|ljlwut, ef}lts / dfgj ;+zfwg;DaGwL k"jf{wf/x?sf] lgdf{0f ug{ lghL If]qnfO{
;d]t ;xefuL u/fpg gof+ ;f]r, /0fgLlt, nIo / p2]Zo tyf sfof{Gjog Ifdtf;lxtsf] cf}Bf]lus gLlt
cfjZos ePsf] 5 .
;]jf pBf]udf cfPsf] ljljwtf tyf To;af6 l;lh{t cj;/nfO{ ;d]t ;d]6L cf}Bf]lus/0fsf] ultnfO{
tLj|t/ kfg{ of] gLlt th'{df ul/Psf] 5 . o; gLltdf n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]usf] k|j4{gsf lgldQ
ljz]if gLltut Joj:yf ;d]t ul/Psf] 5 . To:t} dlxnf pBdLx?sf] lgldQ klg ljz]if Joj:yf ul/Psf] 5 .
;fy} cf}Bf}lus k|j4{g / ljsf;sf nflu cf}Bf]lus gLltsf] ;jf]{Rrtf sfod u/L gLltn] k|bfg u/]sf] ;'ljwf,
;x'lnot tyf k|j4{gfTds Joj:yfdf ;+s'rg x'g] u/L cGo gLltut Pj+ sfg"gL Joj:yf gug]{ / cgfjZos
x:tIf]k gx'g] u/L ;'lglZrttf sfod ug{ ;d]t cfjZos ePsf] 5 .
^= bL3{sfnLg nIo
;fj{hlgs, lghL / ;xsf/L If]qsf] k|efjsf/L, ;dGjofTds / ;fd~h:ok"0f{ ;xsfo{df lbuf] Pjd\
a[xt\ cfwf/;lxtsf] cf}Bf]lus ljsf;sf] dfWodaf6 /fli6«o cy{tGqdf pNn]Vo of]ubfg k'¥ofO{ ul/jL
Go"gLs/0fdf ;3fp k'¥ofpg] .
*= gLlt
p2]Zo &=! ;Fu ;DalGwt gLlt -&=! u'0f:t/Lo tyf k|lt:kwf{Tds cf}Bf]lus pTkfbg Pjd\ pTkfbsTj
clej[l4af6 /fli6«o cfo / /f]huf/L tyf cf}Bf]lus a:t'sf] lgof{t a9fpg] ._
*=! cf}Bf]lus j:t'sf] lgsf;L a9fpg ;xof]u k'¥ofO{ ljb]zL d'b|f cfh{g ug]{ / e'QmfgL ;Gt'ngdf ;3fp
k'¥ofOg]5 .
*=@ cf}Bf]lus j:t' tyf ;]jfsf] k|lt:kwf{Tds Ifdtf, u'0f:t/ tyf pTkfbsTj a9fpg /fli6«o Pj+
cf}Bf]lus PsfOsf] txdf gofF k|ljlwsf] ljsf; tyf k|flKtnfO{ k|fyldstf lbOg]5 .
*=# ;'b[9 cf}Bf]lus ;DaGwnfO{ pBf]u ljsf;sf] k|jn cfwf/ dfgL pTkfbsTj j[l4 x'g] u/L nlrnf] >d
gLlt agfO{ /f]huf/bftf / >ldsaLrsf] ;DaGwnfO{ ;'dw'/ agfpg tyf yk /f]huf/L ;[hgf /
;'lglZrttf k|bfg ug]{ p2]Zon] >d sfg"gn] lglb{i6 u/] adf]lhd sfd gubf{sf] kfl/>lds lbg' gkg]{
l;4fGt (No pay for no work principle) nfO{ c+lËsf/ ul/g]5 .
*=$ lgof{td"ns pBf]u, ljz]if cfly{s If]qdf :yflkt pBf]u, k|fyldstf k|fKt pBf]u, / clt cljsl;t,
cljsl;t / sdljsl;t If]qdf :yflkt pBf]ux?nfO{ k|f]T;fxg:j?k yk ;'ljwf Pjd\ ;x'lnot
pknJw u/fOg]5 .
3
*=% ljZjdf gofF ;Defjgfsf] ¿kdf cufl8 al9/x]sf] cf}Bf]lus ;"rgf tyf ;~rf/, pko'Qm k|ljlw Pj+
h}ljs k|ljlw (Bio-technology) sf] If]qdf cg';Gwfg tyf ljsf;;DaGwL sfo{ ;~rfng ug{
k|f]T;fxg ul/g]5 .
p2]Zo &=@ ;Fu ;DalGwt gLlt -&=@ :yfgLo ;|f]t, sRrf kbfy{, ;Lk / ;fwgsf] kl/rfng u/L ;Gt'lnt
If]qLo ljsf;df pBf]u If]qsf] of]ubfg a9fpg] ._
*=^ :yfgLo ;|f]t / sRrf kbfy{, ;Lk, >d / k|ljlwsf] pkof]u ug]{ pBf]usf] k|j4{g ug{ ljz]if hf]8
lbOg]5 .
*=& k|lt:kwf{Tds nfe / t''ngfTds kmfObf ePsf If]qsf] klxrfg Pj+ pkof]u u/L cf}Bf]lus cfwf/nfO{
alnof] / lbuf] agfOg]5 .
*=* /fli6«o pBf]ux?sf] ;+/If0fsf nflu g]kfndf sDtLdf #) k|ltzt d"No clej[l4 ePsf] cf}Bf]lus
pTkfbg ;/sf/L tyf ;/sf/L :jfldTj ePsf] ;+:yfn] vl/b ug]{ u/L k|f]T;fxgsf] Joj:yf ul/g]5 .
p2]Zo &=# ;Fu ;DalGwt gLlt -&=# gljgtd k|ljlw Pjd\ jftfj/0fd}qL pTkfbg k|s[ofnfO{ k|of]u u/L pBf]u
Joj;fonfO{ lbuf] Pjd\ e/kbf]{ If]qsf] ?kdf :yflkt ug]{ ._
*=( cfˆg} k|of;df jftfj/0f d}qL k|ljlw Pjd\ phf{ jrt ug]{ pBf]ux?nfO{ k|fljlws / cfly{s ;xof]u
k'¥ofOg]5 .
*=!) xl/t pBf]usf] k|j4{g tyf :yflkt pBf]ux?nfO{ k|b"if0fd'Qm / z'Go sfj{go'Qm t'Nofpg ljz]if pkfo
cjnDjg ul/g]5 .
p2]Zo &=$ ;Fu ;DalGwt gLlt -&=$ cf}Bf]lus ljsf;sf nflu cfjZos pTkfbgzLn hgzlQm tyf
Joj:yfksLo Ifdtfsf] ljsf; ub}{ ;jn nufgLsf] cfwf/ v8f u/L g]kfnnfO{ ;fs{ If]q tyf ljZjs} cfsif{s
nufgL:ynsf] ?kdf :yflkt ul/g]5 ._
*=!! :j/f]huf/Lsf] cj;/ ;[hgf ug{ pBf]u Joj;fodf l;h{gl;n o'jf k|ltefnfO{ cfslif{t ug{ cf}Bf]lus
;Lk, pBdlzntf ljsf; tyf s'zn cf}Bf]lus Joj:yfkgsf nflu Ifdtf clej[l4sf lqmofsnfknfO{
cleofgsf ?kdf ;+rfng ul/g]5 .
*=!@ ;dli6ut cfly{s gLlt, /fhZj gLlt, :yfgLo s/ / cGo If]qut gLlt lgdf{0f tyf kl/dfh{g ubf{
cf}Bf]lus gLlt;Fu k|lts"n gx'g] k4lt cjnDjg ul/g]5 / pBf]unfO{ ;+/If0f, ;'ljwf tyf ;x'lnot
pknJw u/fpFbf jx'klIfo Pjd\ If]qLo ;+emf}tfsf k|fjwfg;Fu ;fd~h:otf sfod /flvg]5 .
*=!# cf}Bf]lus ;'/Iff Joj:yfnfO{ ;'b[9 t'Nofpgsf nflu cf}Bf}lus ;'/Iff jn u7g u/L k|efjsf/L
t'NofOg]5 .
*=!$ j}b]lzs nufgL ;+/If0f, ljljwLs/0f / k|j4{g ug{ u}/cfjf;Lo g]kfnLx?nfO{ g]kfndf nufgL ug{
k|f]T;flxt ul/g]5 / k|ToIf j}b]lzs nufgL (Foreign Direct Investment) a9L ug]{ d'n'sl:yt g]kfnL
/fhb"tfjf; tyf lgof]udf cf}Bf]lus nufgL k|j4{gsf nflu cfly{s s'6gLlts PsfO{nfO{ ;an
t'NofOg] 5 .
*=!% lghL tyf ;xsf/L If]q ;d]tsf] ;xeflutfdf nufgL k|j4{g sf]if, k|ljlw ljsf; sf]if, n3' 3/]n' tyf
;fgf pBf]u ljsf; sf]if, ?U0f pBf]u k'g?Tyfg sf]if / u}x\| Joj;flos / u}x\| Jofkfl/s hf]lvd
(Non-Business and Non-Commercial Risk) sf] Ifltk"lt{ (Compensation) lbg cf}Bf]lus nufgL
;+/If0f sf]if (Industrial Investment Protection Fund) sf] :yfkgf tyf ;+rfng ul/g]5 .
*=!^ pBf]unfO{ ;+/If0f, ;'ljwf tyf ;x'lnot pknAw u/fpg nufgL af]8{, Psn ljGb" ;]jf s]Gb|,
cf}Bf]lus k|j4{g af]8{, cf}Bf]lus If]q Joj:yfkg k|flws/0f, cf}Bf]lus hgzlQm ljsf; k|lti7fg,
g]kfn Joj;fo d~r (Nepal Business Forum) h:tf ;+:yfut Joj:yf ul/g]5 .
*=!& pTkfbg k|s[ofdf cu| Pjd\ k[i6 ;DaGw (Forward and backward linkages) a9fpg ;xof]u k'Ug]
u/L Contract Manufacturing, Outsourcing, Contracting-out, Franchising, Ancillary / Buy Back
h:tf s[ofsnfknfO{ k|f]T;flxt ul/g]5 .
4
p2]Zo &=% ;Fu ;DalGwt gLlt -&=% cf}Bf]lus af}l4s ;DklQ clwsf/sf] ;+/If0f ug]{ ._
*=!* af}l4s ;DklQ clwsf/ ;+/If0fsf] nflu k|efjsf/L lgsfo :yfkgf ul/g]5 .
*=!( af}l4s ;DklQsf] k|of]u ug{ pBdLnfO{ ljz]if k|f]T;fxg lbOg]5 .
!)= /0fgLlt
p2]Zo &=! ;Fu ;DalGwt /0fgLlt -&=! u'0f:t/Lo tyf k|lt:kwf{Tds cf}Bf]lus pTkfbg Pjd\ pTkfbsTj
clej[l4af6 /fli6«o cfo / /f]huf/L tyf cf}Bf]lus a:t'sf] lgof{t a9fpg] ._
!)=! Joj:yfksLo Ifdtf, l;h{glzntf, 1fg Pjd\ ;Lksf] clea[l4 / pko'Qm k|ljlwsf] pkof]uåf/f pBf]u
If]qsf] k|lt:kwf{Tds Ifdtf a9fOg] 5 .
!)=@ ;fj{hlgs lghL ;xsfo{sf cfwf/df lgof{td"ns pBf]usf] :yfkgfsf nflu k|f]T;fxg lbg ;'ljwf
;DkGg ljz]if cfly{s If]q (Special Economic Zone) sf] :yfkgf ul/g]5 .
!)=# g]kfn u'0f:t/ tyf gfktf}n ljefusf] ;+:yfut lj:tf/ Pj+ ;'b[9Ls/0f ul/g] 5 / g]kfn u'0f:t/
lrGxnfO{ cGt//fli6«o dfkb08cg'?ksf] t'NofO{ To:tf lrGxsf] k|of]u ug{ pBf]unfO{ k|f]T;fxg
ul/g]5 .
!)=$ >ldssf] pTkfbsTj Ifdtf clej[l4, yk /f]huf/L ;[hgf ug{ >d;DaGwL sfg"gnfO{ p2]Zok/s
?kdf nlrnf] t'NofOg]5 .
5
!)=% eG;f/ dxz'n -afp08 /]6 leq /x]/_ P06L 8lDkË z'Ns (Anti-dumping Duty) / ;dLsf/s z'Ns
(Counterveiling Duty) sf] dfWodaf6 pBf]unfO{ ;+/If0f k|bfg ul/g]5 .
!)=^ l5d]sL d'n'sx? ef/t tyf rLgdf b'|tt/ lj:tf/ e}/x]sf] ahf/ / Jofkf/ ;Gt'ng (Trade Balance)
sf] ;'wf/ ;d]tnfO{ Wofgdf /fvL pBf]ux?sf] ljsf; ul/g]5 . oL ahf/x?df kx'Frsf] nflu tL
b]zx?;Fu cfjZos ;Demf}tf ug{ jf e}/x]sf] ;Demf}tfdf kl/dfh{g ug{ kxn ul/g]5 .
!)=& ax'kIfLo, If]qLo Pjd\ låkIfLo ;lGw ;Demf}tfnfO{ b]zsf] cj:yf, j:t'l:ylt / cfjZostf;Fu d]n
vfg] u/L ;f] sf k|fjwfgx?nfO{ k|efjsf/L ?kn] sfof{Gjog ul/g]5 .
!)=* d'n'sleq pBf]ux?aLr cu|–k[i7 ;DjGw -forward-backward linkages_ clej[l4nfO{ a9jf lbO{ lbuf]
cf}Bf]lus ljsf; ug{ d'n's leq ul/Psf] d"No clej[l4sf] cfwf/df ;'ljwf kfpg] Joj:yf ul/g]5 .
!)=( ;/sf/L :jfldTjdf /x]sf pBf]ux?nfO{ Joj;flos ?kdf ;+rfng ul/g]5 .
p2]Zo &=@ ;Fu ;DalGwt /0fgLlt -&=@ :yfgLo ;|f]t, sRrf kbfy{, ;Lk / ;fwgsf] kl/rfng u/L ;Gt'lnt
If]qLo ljsf;df pBf]u If]qsf] of]ubfg a9fpg] ._
!)=!) ef}uf]lns ljs6tf Pj+ sd cfo:t/ ePsf tf]lsPsf cljsl;t If]qdf :yfkgf x'g] pBf]u, ljz]if
cfly{s If]qdf :yfkgf x'g] pBf]u, lgof{t k|j4{g pBf]u, tf]lsPsf] jf ;f] eGbf a9L ;+Vofdf k|ToIf
/f]huf/L lbg] pBf]ux?nfO{ yk ;'ljwf tyf ;x'lnot pknJw u/fpg]5 .
!)=!! k|To]s lhNnfsf] cf}Bf]lus k|f]kmfOn tof/ ul/g]5 / k/Dk/fut ;Lk tyf :yfgLo sRrf kbfy{sf]
pknJwtfsf] cfwf/df ;DefJotf x]/L æPs ufpF Ps pTkfbgÆ sf] cjwf/0ffcg'?k cf}Bf]lus u|fdsf]
:yfkgf ug{ lghL If]qnfO{ k|f]T;fxg ug]{5 .
!)=!@ u|fdL0f If]qdf s[lif, u}x| sfi7 aghGo kbfy{df cfwfl/t j:t', kz'kfng, b"Uw pBf]u, k+IfLkfng,
kmnkm"n tyf hl8j'6Ldf cfwfl/t pBf]unfO{ k|ljlw, ahf/, ;Lk / cg';Gwfgdf ;xof]u k'¥ofpg]
sfo{qmd ;+rfng ug]{5 .
!)=!# s0ff{nL sf]l/8f]/df pBf]u ljsf; ug{ ljz]if ;'ljwfsf] Kofs]h nfu" ul/g]5 .
!)=!$ :yfgLo lgsfo;Fu ;dGjo u/L cf}Bf]lus k|of]hgsf] nflu e"–pkof]u of]hgf th'{df ul/g]5 . o:tf]
of]hgfsf] cfwf/df cf}Bf]lus :yn, Industrial Corridor, Industrial Cluster tyf u|fdsf] ljsf;
ul/g]5 . cf}Bf]lus If]q / dfgj a:tLjLr lglZrt dWojtL{ If]q (Buffer Zone) sfod u/L Jojl:yt
?kdf a:tL ljsf; ug]{ /0fgLlt canDag ul/g]5 .
!)=!% s[lif pBf]u / lgsf;LnfO{ ;dGjo u/L d'n'sdf pknAw sRrfkbfy{df cfwfl/t pBf]ux?sf] ljsf;
ul/g]5 .
!)=!^ b]zsf ljleGg :yfgdf vf;u/L b'u{d tyf kxf8L If]qdf ;xsf/L dfkm{t hl8j'6L tyf kmnkm"n
k|zf]wg pBf]ux? ;+rfng ug{ ljz]if sfo{of]hgf NofO{g]5 .
p2]Zo &=# ;Fu ;DalGwt /0fgLlt -&=# gljgtd k|ljlw Pjd\ jftfj/0fd}qL pTkfbg k|s[ofnfO{ k|of]u u/L
pBf]u Joj;fonfO{ lbuf] Pjd\ e/kbf]{ If]qsf] ?kdf :yflkt ug]{ ._
!)=!& cf}Bf]lus cg';Gwfg tyf ljsf;, jftfj/0f ;+/If0f / :jR5 pTkfbg k|ljlw tyf k|s[ofsf] k|of]udf
;3fp k'¥ofpg ;x'lnot tyf ;'ljwfsf] Joj:yf ug]{5 .
p2]Zo &=$ ;Fu ;DalGwt /0fgLlt -&=$ cf}Bf]lus ljsf;sf nflu cfjZos pTkfbgzLn hgzlQm tyf
Joj:yfksLo Ifdtfsf] ljsf; ub}{ ;jn nufgLsf] cfwf/ v8f u/L g]kfnnfO{ ;fs{ If]q tyf ljZjs} cfsif{s
nufgL:ynsf] ?kdf :yflkt ug]{ ._
!)=!* ?U0f pBf]usf] k'g?Tyfg tyf k'glg{df{0fsf nflu clwsf/;DkGg ljz]if ;+oGq lgdf{0f ul/g]5 .
!)=!( lghL tyf ;xsf/L If]qsf] k"FhL nufgLnfO{ cf}Bf]lus ljsf;sf] d"n cfwf/ :tDesf] ?kdf kl/rfng
ug]{ Joj:yf ldnfOg] 5 .
!)=@) pBf]u :yfkgfsf] cg'dlt, btf{, lj:tf/ / alxu{dg Pjd\ pBf]un] kfpg] ;'ljwfsf ;DaGwdf ;/n Pj+
kf/bzL{ ;do;Ldf cg'?k tf]lsPsf] ;doleq ;/n k|s[ofåf/f ;'ljwf tyf ;x'lnot kfpg] Joj:yf
;'lglZrt ug{ æPsn ljGb' ;]jf s]Gb|Æ :yfkgf u/L k|efjsf/L agfOg]5 .
6
!)=@! cf}Bf]lus k|j4{g Pjd\ k|zf;gdf sfo{/t lgsfox?sf aLr k|efjsf/L ;dGjo sfod u/L k|zf;lgs
k|lqmofx?nfO{ ;/n t'NofOg] 5 .
!)=@@ cf}Bf]lus nufgL k|j4{g ug{ ;/sf/n] ;xhstf{sf] e"ldsf lgefpg]5 .
!)=@# xfn sfo{/t Psåf/ ;ldltsf] sfo{ ;Dkfbgdf k/]sf sl7gfO{x?nfO{ x6fpg] u/L Psn ljGb' ;]jf
s]Gb|nfO{ clwsf/ ;DkGg agfO{ ;]jf k|jfxdf k|efjsfl/tf Nofpg] u/L sfd st{Jo ;'lglZrt
ul/g]5 .
!)=@$ ;/sf/n] ;+rfng ug]{ cf}Bf]lus ljifosf cg';Gwfg / ;Lk ljsf; tflndnfO{ pknJwLd"ns agfpg
To:tf sfo{j|mdx?nfO{ PsLs[t ul/g]5 .
!)=@% ;xsf/L ;+:yfn] :yfkgf ug]{ pBf]ux?nfO{ s/ ;x'lnotsf] dfWodaf6 k|f]T;fxg ul/g]5 .
!)=@^ ;fj{hlgs, lghL / ;xsf/L If]qsf] ;fem]bf/Lsf] cjwf/0ffnfO{ c+lusf/ u/L sfo{s'zntf a9fpgsf
nflu pBf]u dGqfno cGt{ut u7g x'g] ;ldlt, k|flws/0f, af]8{ cflb lgsfox?df lghL If]qsf] ;fy}
;xsf/L If]qsf Jofj;flos JolQmx?sf] klg ;+nUgtf u/fOg]5 .
!)=@& pBf]u Joj;fodf k/]sf] ;d:ofsf] ;'g'jfO u/L ;d:of ;dfwfgsf] nflu kxn ug{ pBf]u dGqfnodf
Pp6f 5'§} clwsf/ ;DkGg pRr:t/Lo PsfOsf] Joj:yf ul/g]5 .
!)=@* cf}Bf]lus Joj;fo jGb ug{ kfpg] u/L ;/n / ;xh jlxu{dgsf] Joj:yf ul/g]5 / jlxu{dg;DjGwL
lgj]bg k/]sf] # dlxgfleq cfb]z lbO{ sfof{Gjog ug]{ Joj:yf ldnfOg] 5 .
!)=@( lghL:t/df lgdf{0f x'g] cf}Bf]lus If]q tyf lghL pBf]unfO{ cfjZos kg]{ hUuf pknJw u/fpgsf
nflu sfg"gL Joj:yfnfO{ ;/n t'Nofpg] / ;/sf/sf] :jfldTjdf /x]sf] hUuf To:tf cf}Bf]lus If]qsf
nflu lnhdf pknAw u/fOg]5 .
!)=#) hn ljB't cfof]hgf, vfgLhGo pBf]u, ko{6g, ef}lts k"jf{wf/ lgdf{0fdf :jb]zL Pj+ ljb]zL k"FhLnfO{
cfs{if0f ug{ cfjZos ;+:yfut, gLltut + ;'wf/sf ;fy} k|f]T;fxgsf] Joj:yf ldnfOg] 5 .
!)=#! Product Outsourcing sf nflu cfjZos x'g] s/f/ (Sub-Contracting) sfg"gsf] Joj:yf ul/g] 5 .
!)=#@ gofF gofF If]qdf gofF k|ljlw ;lxtsf] nufgL k|f]T;fxg ug{ pBf]u Joj;fon] cg';Gwfg / ljsf;
(Research & Development) df u/]sf] vr{nfO{ cfos/ of]Uo /sdaf6 s6\6f ug{ kfpg] Joj:yf
ldnfOg]5 .
!)=## cf}Bf]lus / Jofkfl/s ljifo;Da4 ljjfbsf] ;Daf]wg ug{ jfl0fHo Ohnf;x?sf] ;+Vof a9fOg]5 .
!)=#$ l5d]sL d'n's nufot ljZjsf cGo d'n'ssf cf}Bf]lus gLlt tyf ljb]zL nufgL gLltsf] cWoog u/L
;f] cfwf/df g]kfnn] cjnDag ug'{kg]{ gLlt Pj+ /0fgLltsf] l;kmfl/z ug{ ljz]if1 ;d"xsf] u7g
ul/g]5 .
!)=#% cf}Bf]lus k|lti7fgx?sf] sfg"gL bfloTjnfO{ ;Lldt ug]{ cjwf/0ffnfO{ cfTd;ft u/L ;f]xLcg''?k
alxu{dg, shf{ k|jfx tyf c;"nL k|lqmof;Fu ;fd~h:o sfod x'g]u/L cfjZos sfg"gL ;'wf/ ug]{ .
!)=#^ ljleGg cf}Bf]lus If]q tyf cf}Bf]lus sf]l/8/x?df :yfgLo gu/kflnsf;Fu ;dGjo u/L cfw'lgs
cUgL lgoGq0f oGqsf] Joj:yf ul/g]5]{ .
!)=#& cf}Bf]lus If]q, cf}Bf]lus sf]l/8/ nufotsf pBf]u k|lti7fgnfO{ k|fyldstf lbO{ ljB't cfk"lt{ ug{
cfjZos k|jGw ldnfOg]5 .
p2]Zo &=% ;Fu ;DalGwt /0fgLlt -&=% cf}Bf]lus af}l4s ;DklQ clwsf/sf] ;+/If0f ug]{ ._
!)=#* cfˆgf] lgoGq0f / :jfldTjdf ePsf] 6«]8dfs{ k|of]u u/L cGo pBf]uaf6 ;d]t ;f]xL 6«]8dfs{df s/f/
jf k'gM s/f/df j:t' pTkfbg u/fpg ;lsg] Joj:yf ul/g]5 .
!)=#( s'g} pBf]un] :jb]zleq jf ljb]zdf cjl:yt csf]{ pBf]usf] nflu s/f/df dfWolds j:t' pTkfbg
ug{ ;Sg] Joj:yf ldnfOg]5 .
!)=$) af}l4s ;DklQ clwsf/sf] ;a} ljwfnfO{ PsLs[t u/L af}l4s ;DklQ ;+/If0f, lgodg / Joj:yfkgsf
nflu 5'6\6} ;Ifd k|flws/0f :yfkgf ul/g]5 .
7
!!= n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]u;DaGwL ljz]if /0fgLlt M
!!=! n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]usf] k|j4{g, ljsf; / lj:tf/sf] sfo{qmd ;~rfng ubf{ ;fdflhs
kl/rfng ;d]tsf] dfWodjf6 ug]{ u/L k|fyldstfsf] cfwf/df :yfg / nlIft ;d"xsf] klxrfg
ul/g]5 .
!!=@ n3' tyf 3/]n' pBdLx?nfO{ ;Dej eP;Dd ;d"xdf cfj4 u/L pBdzLntf tyf ;Lk ljsf;
tfnLd, pko'Qm k|ljlwsf] 5gf}6, pTkfbg Joj:yfkg, k"+hLdf kx'r / ahf/ Joj:yfkgdf ;d]t
;xof]u k'¥ofpg æPsLs[t Joj;fo ljsf; ;]jfÆ k|bfg ug]{ Joj:yf ldnfOg]5 .
!!=# n3' pBdL, 3/]n' tyf ;fgf pBf]uLx?nfO{ jhf/ dfudf cfwfl/t u'0f:t/Lo j:t' pTkfbg ug{ Ifdtf
ljsf; tyf pTkfbsTj clej[l4 u/L k|lt:kwL{ aGg k|f]T;flxt ul/g] 5 .
!!=$ n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]ux?nfO{ n3' 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf; sf]if, u|fdL0f :jfjnDjg
sf]if, Equity Fund, Credit Guarantee Fund nufot ljleGg sf]ifx? dfkm{t ljQLo kxF'rsf] Joj:yf
ul/g]5 .
!!=% ;fd'bflos jf ;xsf/L n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]u u|fdx?df /x]sf pBf]ux?jf6 pTkflbt x'g]
j:t'x?sf] 5'§} klxrfgsf nflu ;fd'lxs lrGx -sn]S6Le dfs{_ btf{ u/fO{ o;sf]] k|of]ujf6 jhf/
k|j4{g ug{ ;xof]u k'¥ofOg]5 .
!!=^ æPs ufpF Ps pTkfbgÆ (One Village One Product) sfo{qmdnfO{ cleofgsf] ?kdf cufl8
j9fOg]5 .
!!=& n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]usf] ljsf;sf nflu cfjZos x'g] k"FhL lgdf{0f ug{sf] lgldQ To:tf
pBdLx?nfO{ jrt ug{ k|f]T;flxt u/L ax'p2]ZoLo ;xsf/Ldf cfj4 x'g pTk|]l/t ul/g]5 .
!!=* n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]usf] ;d'lrt ljsf;sf nflu o:tf pBf]ux?sf] k|ltlglwd"ns
;+:yfx? dfkm{t ;d]t k|fljlws, k/fdz{ tyf cg'udg ;]jf pknJw u/fpg] Joj:yf ldnfOg] 5 . o;
k|of]hgsf nflu 5ftf ;+:yfx?sf] ;+:yfut ljsf;sf] nflu k|f]T;fxg ul/g]5 .
!!=( n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]ux?jf6 pTkflbt j:t' jf ;]jfsf] jhf/ k|j4{g ul/g]5 . demf}nf
tyf 7"nf pBf]ux?;Fu k[i7 (Backward) / cu| (Forward) cGt/;DjGw (Linkages) sfod u/fO{
7"nf tyf demf}nf pBf]ux?n] k|of]u ug]{ ;xfos j:t'x? pTkfbg ug]{ u/L n3' pBd, 3/]n' tyf
;fgf pBf]ux?nfO{ ;xfos pBf]u (Ancillary Industries) sf] ?kdf ljsf; u/L pTkfbg u/fpg]
Joj:yf ul/g]5 .
!!=!) n3' pBd / 3/]n' pBf]usf] pTkfbgsf] ahf/ k|j4{gdf ;xof]u k'¥ofpg lghL If]q, ;xsf/L If]q /
:yfgLo lgsfox?sf] ;+nUgtfdf ljleGg txdf ljqmL s]Gb| tyf sf]z]nL 3/x?sf] :yfkgf / ljsf;df
hf]8 lbOg]5 .
!!=!! n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]uaf6 pTkflbt j:t'x?sf] lgof{t k|j4{g ug]{ k|of]hgsf nflu hf/L
ul/Psf] ælgof{t u[xsf] :yfkgf tyf ;+rfng cfb]z, @)^!Æ nfO{ kl/dfh{g;lxt k|efjsf/L
sfof{Gjogsf] Joj:yf ldnfOg]5 .
!!=!@ n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]usf] k|j4{gsf nflu ;"rgf k|ljlw (Information Technology) sf]
pkof]u ug{ ;xsf/L tyf lghL If]q ;d]tsf] ;xefuLtfdf ljleGg txdf ;"rgf k|ljlw s]Gb|
(Information Technology Hub) x? ;+rfngdf NofOg] 5g\ . oL s]Gb| (Hub) x? dfkm{t ;+rf/sf ;a}
dfWodx? (5fkf, /]l8of], 6]lnlehg, OG6/g]6 cfbL_ k|of]u u/L n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]usf]
ljsf;sf nflu cfjZos x'g] ;a} k[i7 (Backward) / cu| (Forward) ;"rgfx? ;Dk|]if0f ug]{ Joj:yf
ldnfOg]5] .
!!=!# n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]usf] cf}Bf]lus ;DklQ ;+/If0f ug{'sf ;fy} To;f] ubf{ nfUg] b:t'/df
;x'lnot k|bfg ul/g]5 .
!!=!$ n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]usf] pTkfbgsf] ljqmLnfO{ k|f]T;fxg ug{ ;/sf/L tyf u}/ ;/sf/L
lgsfox?nfO{ o:tf j:t' vl/b ug{ k|f]T;flxt ul/g]5 .
!!=!% s[lif, jg, ko{6g / vfgLdf cfwfl/t n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]ux?sf] k|j4{g ug{ ljBdfg
s[lif, jg, ko{6g / vfgL gLlt tyf P]gsf] clwgdf /xL sRrf kbfy{ ;+sng jf pTvgg\ tyf cfk"lt{
Joj:yfnfO{ ;/nLs[t ul/g]5 .
8
!!=!^ n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]ux?sf] k|j4{g / ljsf; ug{ ;/sf/L, ;xsf/L / lghL If]q ;d]tsf]
;fem]bf/Ldf k|j4{gfTds sfo{qmdx? ;~rfng ug]{ Joj:yf ldnfOg]5 .
!!=!& n3' pBd / 3/]n' pBf]ux?df x'g] nufgL g]kfnL gful/ssf nflu cf/If0f ug]{ t/ k|ljlw tyf jhf/
k|j4{g ;]jf pknJw u/fpg eg] ljb]zL nufgLstf{nfO{ k|f]T;fxg ul/g]5 .
!!=!* n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]unfO{ k|bfg ul/g] ;]jf, ;'ljwf / ;x'lnotx? Pp6} ynf]jf6 pknJw
u/fOg]5 .
!!=!( pBf]ux?nfO{ k|bfg ul/g] Joj;fo ljsf; ;]jf (BDS) sf nflu Joj;fo ljsf; ;]jf k|bfos
(Business Development Service Provider-BDSP) ;+:yfx?sf]] ;]jf lng] Joj:yf ul/g] 5 . o;sf
nflu lghL If]qnfO{ k|f]T;fxg ul/g]5 .
!!=@) lghL If]qsf 5ftf ;+:yf g]kfn 3/]n' tyf ;fgf pBf]u dxf;+3, g]kfn pBf]u jfl0fHo dxf;+3 /
/fli6«o n3' pBdL ;d"x;+3 nufotsf ;+:yfx?;Fusf] ;xsfo{df ljz]if u/L s[lif / u}/ sfi7 aghGo
sRrf kbfy{ / k|ljlwdf cfwfl/t Jojzfo ;Dj4{g s]Gb|x? (Business Incubation Center) ;+rfngdf
NofOg]5 .
!!=@! Joj;fo ;Dj4{g ;]jf -Business Incubation Service_ dfkm{t n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]ux?df
k|ltefzfnL ;[hgzLn o'jf / dlxnfnfO{ cfslif{t ug{ ljz]if Joj:yf ul/g]5 .
!!=@@ Joj;fo ;Dj4{g ;]jf (Business Incubation Service) sf] r/0f kf/ u/]sf pBdLx?sf nflu pBf]u
;+rfngdf ;xof]u k'¥ofpg Angel Fund / Venture Capital Fund sf] Joj:yf u/L pgLx? Dffkm{t
/f]huf/L ;[hgfsf] sfo{qmd cuf8L a9fOg]5 .
!!=@# lghLIf]qsf 5ftf ;+:yf g]kfn 3/]n' tyf ;fgf pBf]u dxf;+3, g]kfn pBf]u jfl0fHo dxf;+3 /
/fli6«o n3' pBdL ;d"x;+3 nufot cGo /fli6«o:t/sf j:t'ut ;+:yfx?;Fusf ;xsfo{df ;+efJotf
tyf k|fyldstfsf] cfwf/df ljleGg :yfgdf If]qLo :t/sf n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf cf}Bf]lus u|fd
tyf j:t' ljsf; s]Gb| (Product Development Centers) :yfkgf ul/g]5 .
!!=@$ n3' pBdLx?nfO{ PsLs[t ?kdf ;]jf k|bfg ug{ / pgLx?sf] pTkfbg tyf jhf/ ;]jfsf nflu
cfjZos x'g] k"jf{wf/df ;xof]u k'¥ofpg pko'Qm :yfgx?df ;fd'bflos÷;femf ;]jf s]Gb|x? :yfkgf
ul/g]5 .
!!=@% n3', 3/]n' tyf ;fgf :t/sf dlxnf pBdLx?nfO{ j}+lsË tyf ;xsf/L ;+:yfdfkm{t ;/n / ;'ne
tl/sfaf6 ;d"xut C0f k|bfg ug]{ Joj:yf ldnfOg]5 .
9
!@=@=% vfgLhGo pBf]u
wft' tyf cwft' vlgh (Metallic and Non-Metallic Minerals) pTvgg tyf k|zf]wg ug]{
pBf]u,
!@=@=^ ko{6g pBf]u
ko{6sx?nfO{ ;]jf k'¥ofpg] cg';"rL-@ df pNn]v u/LPsf Joj;fox?,
!@=@=& lgdf{0f pBf]u
ef}lts k"jf{wf/ lgdf{0f u/L ;~rfng ug]{ cg';"rL-# df pNn]v ul/Psf Joj;fox?,
!@=@=* ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw pBf]u
;"rgf ;+sng, k|zf]wg / k|;f/0fsf] nflu k|ljlw k|of]u u/L ;"rgf, 1fg tyf ;~rf/ ;]jf
k'¥ofpg] cg';'rL-$ df pNn]v ul/Psf cf}Bf]lus Joj;fox?,
!@=@=( ;]jf pBf]u (Service Industries)
cg';"rL-% df pNn]v ul/Psf pBf]u Joj;fox?,
10
-u_ sfof{no, sf/vfgf ejg, uf]bfd 3/, ljB't ljt/0f, kfgL ljt/0f Joj:yf
tyf cfjf; ejgx?,
-3_ oGq, pks/0f tyf cf}hf/x?,
-ª_ kl/jxgsf ;fwgx?,
-r_ ljB't, pks/0f tyf sfof{no pks/0fx?,
-5_ kmlg{r/, lkmS:r/ tyf kmlg{l;Ë, ;+rf/ Joj:yf tyf pks/0fx?,
@_ pkbkmf -!_ df pNn]lvt ;DklQx?sf] cltl/Qm pBf]udf nufgL x'g' eGbf cl3 jf
lgdf{0f r/0fsf] ljleGg cj:yfdf x'g] jf ePsf] k"+hLs[t ul/g] k|fljlws k/fdz{ /
;'k/Lj]If0f vr{, k"j{ nufgL / k"j{ ;~rfng vr{ tyf lgdf{0f cjlwsf] k"FhLs[t
x'g] Jofh ;d]tnfO{ pBf]usf] :yL/ h]yf elgg]5 .
!%= btf{
!%=! n3' pBd / k/Dk/fut 3/]n' pBf]un] ;~rfng u/]sf] Ps dlxgfleq ;+lIfKt ljj/0f;lxt :yfgLo
lgsfodf hfgsf/L lbg' kg]{5 . o:tf] hfgsf/Lsf] clen]v :yfgLo lgsfon] /fVg]5 .
!%=@ cg'dlt lng' gkg]{ cGo pBf]un] /Ltk"j{s cfj]bg lbPsf] ldltn] !% lbgleq ;DalGwt lgsfon]
pBf]u btf{ u/L lbg]5 . s'g} sf/0faf6 pBf]u btf{ x'g g;Sg] ePdf To:tf] lgsfon] ;f]sf] sf/0f
v'nfO{ lgj]bsnfO{ # lbg leq hfgsf/L u/fpg' kg]{5 .
!%=# cg';"rL-* df pNn]v ePsf cg'dlt lng' kg]{ pBf]u / cg'dlt lng' gkg]{ cGo pBf]usf] btf{
pBf]usf] k|s[lt tyf Ifdtf cg';f/ jftfj/0f ;+/If0f P]g tyf jftfj/0f ;+/If0f f{godfjnLn] tf]s]
jdf]lhd k|f/lDes jftfj/0f k/LIf0f -Initial Environment Examination-IEE) jf jftfj/0fLo k|efj
d"Nof+sg -Environmental Impact Assessment-EIA) k|ltj]bg pBf]u btf{ ug]{ lgsfodf k]z ug{'
kg]{5 .
!%=$ pBf]u btf{ ug]{ lgsfon] cfjlws ?kdf pBf]usf] l:ylt af/] cg'udg u/L pBf]un] rfx]df k/fdz{
lbO ;~rfngsf] nflu ;3fp k'¥ofpg]5 . dgfl;j sf/0f jfx]s tf]lsPsf] cjlwleq pBf]u
;~rfngdf cfPsf] /x]g5 eg] btf{/cg'dlt vf/]h ul/g]5 .
!%=% g]kfn ;/sf/n] k|f/lDes jftfj/0f k/LIf0f -Initial Environment Examination-IEE) jf jftfj/0fLo
k|efj d"Nof+sg -Environmental Impact Assessment-EIA) ;DaGwL If]qut (Sectoral) dfkb08x?
th'{df ug{ ;DalGwt dGqfno÷lgsfoaLr cfjZos ;dGjo ul/g]5 .
11
!^= n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]usf] k|zf;g ;DaGwL ljz]if Joj:yf M
!^=! n3' pBd ;+rfng u/]sf] Ps dlxgfleq pBdLn] pBdsf] ;lIfKt ljj/0f;lxt :yfgLo lgsfo
-uf=lj=;= jf g=kf=_ df hfgsf/L lbg'kg]{5 . pBdLn] rfx]df tf]lsPsf] z'Ns lnO{ To:tf lgsfon]]
pBd btf{ u/L k|df0fkq lbg]5 . o:tf] hfgsf/Lsf] clen]v :yfgLo lgsfon] lhNnfl:yt 3/]n'
tyf ;fgf pBf]u ljsf; ;ldltsf] sfof{nonfO{ dfl;s ?kdf pknJw u/fpg' kg]{5 .
!^=@ cg'dlt lng' gkg]{ cGo pBf]un] /Ltk"j{s cfj]bg lbPsf] ldltn] !% lbgleq ;DalGwt lgsfon]
pBf]u btf{ u/L lbg]5 . s'g} sf/0fjf6 pBf]u btf{ x'g g;Sg] ePdf To:tf] lgsfon] ;f]sf] sf/0f
v'nfO{ lgj]bsnfO{ # lbg leq hfgsf/L u/fpg' kg]{5 .
!^=# cg';"rL—* df pNn]lvt cg'dlt lng' kg]{ pBf]u jfx]s cGo 3/]n' tyf ;fgf pBf]usf] btf{ tyf
gjLs/0f lhNnfl:yt 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf; ;ldltsf] sfof{non] ug]{5 .
!^=$ jftfj/0f Joj:yfkg k|of]hgsf nflu n3' pBd / k/Dk/fut 3/]n' pBf]un] cfˆgf] ljj/0f lb+bf
kfgLsf] d'xfg, kmf]xf]/ d}nf lgisf;g jf/]df ;d]t ;fdfGo hfgsf/L dfq lbP k'U5 t/ ;fgf
pBf]usf] xsdf eg] k|rlnt jftfj/0f ;+/If0f P]g tyf lgodfjnLdf Joj:yf cg';f/ k|f/lDes
jftfj/0fLo k/LIf0f (Initial Environmental Examination) dfq ug'{ kg]{ / gePsf]df hfgsf/L
lbP dfq k'Ug]5 .
!^=% kxf8L lhNnfx?df pBf]u btf{ ubf{ xfn jg If]qsf] ;Ldfaf6 ! ls=dL= 6f9f x'g' kg]{ eGg]
Joj:yfnfO{ k'g/fjnf]sg u/L pko'Qm ;Ldf+sgnfO{ cfwf/ dfgL btf{ ug]{ Joj:yf ldnfOg]5 .
-v_ eG;f/ dxz"n, cGtMz'Ns tyf d"No clej[l4 s/df ;'ljwf / ;x'lnotM
!&=@! d'n's leq pTkflbt j:t' ljb]z lgsf;L u/]df cGtMz'Ns / d"No clej[l4 s/ nfUg] 5}g .
!&=@@ lgof{td"ns pBf]u, lgof{t k|j4{g u[x / ljz]if cfly{s If]qsf pBf]un] c? s'g} pBf]u;Fu s/f/
(Sub-Contracting) u/L lgsf;Lsf] nflu j:t' pTkfbg u/fpg kfpFg]5g\ . o;/L pTkfbg u/fPsf]
j:t'df k|of]u x'g] sRrf kbfy{, ;xfos sRrf kbfy{ tyf Kofs]lhË ;fdfu|Ldf nfu]sf] eG;f/
dxz'n, cGtMz'Ns tyf d"No clej[l4 s/ lgof{t ePsf] kl/df0fsf] cfwf/df lgsf;Lstf{n] tf]lsP
adf]lhd lkmtf{ kfpg] 5 .
13
!&=@# lgsf;L u/] jfkt kfpg] 8\o"6L 8« Aofs ;'ljwfnfO{ ;/n jgfpg p:t} k|s[ltsf pBf]ux?sf] xsdf
sRrf kbfy{ vktsf] cfwf/df ;db/ lgwf{/0f ul/g]5 . o:tf] /sd lgsf;L sf/f]jf/ u/]sf] a}+saf6}
lkmtf{ kfpg] Joj:yf ul/g]5 . ;db/ lgwf{/0f x'g g;s]sf pBf]ux?sf] xsdf xfn k|rngdf /x]sf]
lgoldt k|s[ofnfO{ klg lg/Gt/tf lbOg]5 .
!&=@$ pBf]un] kfpg] 8\o'6L 8« Aofssf] ;'ljwf lgsf;L kl/df0fsf] cfwf/df lgj]bg k/]sf] ldltn] $%
lbgleq lgsf;Lstf{nfO{ clgjfo{ ?kdf pknAw u/fOg]5 .
!&=@% pBf]un] cGt/f{li6«o jf]nkqdf ;xefuL eO{ d'n's leq ljb]zL d'b|f cfh{g x'g] u/L ljqmL u/]sf]
cfˆgf] pTkfbg jf ;]jfnfO{ Deemed Export ;/x lgof{tdf kfpg] 8\o'6L 8« Jofssf] ;'ljwf
pknAw u/fOg]5 . o:tf] ;'ljwf lgj]bg k/]sf] ldltn] $% lbgleq pknJw u/fOg]5 .
!&=@^ ljb]zL d'b|f cfh{g x'g] u/L :jb]z leq} cfk\mgf] pTkfbg ljqmL u/]df To:tf] pTkfbgdf nfu]sf]
z'Ns, dxz'n / k|of]u ePsf] sRrf kbfy{, ;xfos sRrf kbfy{ tyf Kofs]lhË d]6l/ondf nfu]sf]
eG;f/ dxz'n, cGtMz'Ns, d"No clej[l4 s/ pTkfbgdf nfu]sf] kl/df0fsf] cfwf/df lgof{t ;/x
(Deemed Export) dfgL lkmtf{ lbOg]5 . o:tf] ;'ljwf lgj]bg k/]sf] ldltn] $% lbgleq pknJw
u/fOg]5 .
!&=@& cw{ k|zf]lwt jf cw{tof/L dfWolds j:t' pTkfbg ug]{ pBf]un] cfk\mgf] pTkfbg csf]{ d"n j:t'
tof/ ug]{ pBf]unfO{ ljqmL u/]df To:tf] j:t'df nfu]sf] cGtMz'Ns Pjd\ d"No clej[l4 s/ d"n
j:t' pTkfbg ug]{ pBf]un] k|of]u u/]sf] kl/df0fsf] cfwf/df s/sf] lx;fj ;dfof]hg ug{ kfpg] 5 .
t/ of] ;'ljwf pkef]u ug{ tL pBf]u d"No clej[l4 s/ jf cGtMz'Ns k|of]hgsf] nflu btf{ ePsf]
x'g'kg]{5 .
!&=@* pBf]usf] cfk\mgf] pTkfbgsf nflu cfjZos kg]{ sRrf kbfy{, ;xfos sRrf kbfy{, Kofs]lhË
;fdfu|Ldf nfUg] eG;f/ dxz'n To:tf] sRrf kbfy{af6 pTkfbg x'g] tof/L j:t'sf] cfoftdf nfUg]
eG;f/ b/ eGbf ;fdfGotof Ps tx -Slab_ sd ug{ ;lsg]5 . Go"gtd ! k|ltzt eGbf sd
eG;f/ b/ /x]sf] j:t'sf] cfoftsf] xsdf Go"gtd @% k|ltzt sd x'g] u/L eG;f/ b/ sfod
ul/g]5 .
!&=@( pBf]un] cfk\mgf] k|of]hgsf] nflu cfoft ug]{ d]lzg/L, 6«fG;kmd{/, h]g/]6/, cf}Bf]lus pks/0f tyf
cf}hf/df Ps k|ltzt dfq eG;f/ dxz'n nfUg]5 . ;fy} u'0f:t/ dfkg k|of]uzfnfx?n] cfoft ug]{
d]lzg/L, j}1flgs pks/0f / pBf]u lj:tf/sf] nflu yk d]lzg/L tyf pks/0f nufot cg';Gwfg
tyf ljsf; (R&D) sf] nflu Nofpg] d]lzg/L tyf pks/0fdf ;d]t ! k|ltzt eG;f/ dxz'n
nfUg]5 / d"No clej[l4 s/ tyf cGtMz'Ns nfUg] 5}g .
14
!&=#% pBf]ux?sf] xsdf ljB't cfk"lt{ gePsf] ;dosf] cg'kftsf cfwf/df ljB't dxz'ndf nfuL cfPsf]
l8df08 rfh{ 5'6 lbOg]5 .
!&=#^ pBf]usf] k|s[lt / Ifdtf cg';f/ pBf]u ;+rfngsf] nflu cfjZos kg]{ hUuf pknJw u/fpg
;/sf/n] ;xof]u ug]{5 . pBf]usf] k|s[lt x]/L hUufsf] xbjGbL k'ms'jf ug{ cfjZos b]lvPdf
hUufsf] xbjGbL ;Ldfdf 5'6 lbg ;lsg]5 .
!&=#& clt cljsl;t If]qdf pBf]u :yfkgf ug{ ;xsf/L / n3' pBd tyf 3/]n' tyf ;fgf pBf]unfO{
jLpm k"FhLsf] -l;8 Soflk6n_ ?kdf cg'bfg pknJw u/fpg] Joj:yf ul/g] 5 .
!&=#* u}/cfjf;Lo g]kfnLnfO{ k|bfg ul/g] Jofj;flos k|j]zf1f lgMz'Ns pknJw u/fOg]5 .
!&=#( ljb]zL nufgLdf ;+rflnt pBf]unfO{ gofF a:t'sf] pTkfbg tyf ahf/ ljsf; / k|a4{g ug{sf nflu
b]zdf /x]sf d"n sDkgLsf zfvf pBf]un] ljb]zl:yt d"n sDkgLaf6 pTkflbt ;fdfgx? tf]lsP
adf]lhd zt{ / ;Ldfleq /xL lglZrt ;dosf nflu cfoft ug{ cg'dlt lbOg] 5 .
!&=$) jg k}bfjf/df cfwfl/t pBf]unfO{ sa'lnot jf lnhdf jg pknJw u/fpg ;lsg]5 .
!&=$! lgof{t pBf]u, lgof{t k|j4{g If]q, ;/sf/L jf u}/ ;/sf/L cf}Bf]lus If]q / cf}Bf]lus u|fddf
:yfkgf x'g] pBf]unfO{ g]kfn ;/sf/n] g]kfn /fhkqdf ;"rgf k|sflzt u/L yk ;'ljwf lbg
;lsg]5 .
!&=$@ s'g} /fli6«o k|fyldstf k|fKt pBf]u jf g]kfn leq cfljisf/ u/L :yfkgf ePsf pBf]ux?sf] nflu
n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf cf}Bf]lus k|j4{g jf]8{sf] l;kmfl/zdf pBf]u dGqfno dfkm{t
dlGqkl/ifb\sf] lg0f{on] g]kfn /fhkqdf ;"rgf k|sflzt u/L yk ;'ljwf lbg ;lsg]5 .
!&=$# Joj;fo ;Dj4{g s]Gb| -OGs'j]zg ;]G6/_ / Joj;fo ;Da4{g ;]jf -OGs'j]zg ;le{;_df :yfkgf
ePsf pBf]ux?df s'g} klg s/ nfUg] 5}g .
!&=$$ lgof{td"ns pBf]ux?sf] ;xfos sRrf kbfy{ jf Koflsªsf] ;fdfg agfpg] pBf]ux?nfO{ klg
lgof{td"ns pBf]ux?n] pQm j:t'x? lgsf;Ldf k|of]u u/]sf] kl/df0fsf] cfwf/df ;'ljwf lbOg] 5 .
!&=$% vlghhGo pBf]usf] ljsf; / k|j4{gsf nflu pBf]u / vfgL If]q;Ddsf] kx'+r ;8s lgdf{0f Pj+
ljB't k|;f/0f nfOg lj:tf/ tyf ljB't ;]jfsf nflu ef}lts k"jf{wf/ lgdf{0f ug{ ljz]if sfo{qmd
tyf ah]6sf] Joj:yf ;/sf/n] ug]{5 .
!*= n3', 3/]n' tyf ;fgf pBf]usf nflu ljz]if ;'ljwf Pj+ ;x'lnot
dfly bkmf !& df pNn]lvt ;'ljwf tyf ;x'lnotsf cltl/Qm n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]ux?n] b]xfo
adf]lhd ;'ljwf tyf ;x'lnot yk kfpg]5g\ .
!*=! n3' pBd Joj;fox?nfO{ cGtMz'Ns tyf cfos/, d"No clea[l4 s/ nufot s'g} klg lsl;dsf
s/x? nfUg] 5}g .
!*=@ cg';"rL–(, !) / !! df pNn]v ePsf clt cljsl;t, cljsl;t tyf sd ljsl;t If]qx?df
:yflkt 3/]n' pBf]ux?nfO{ nfUg] cGtMz'Ns / cfos/ qmdzM !@ jif{, & jif{ / % aif{ 5'6 lbOg]5 .
cfos/ nfUg] /sddf To; kl5sf jif{x?df qmdzM &% k|ltzt, ^) k|ltzt / %) k|ltzt cfos/
5'6 lbOg]5 . o;sf cltl/Qm g]kfn ;/sf/n] ;do ;dodf tf]Sg] /fli6«o k|fyldstf k|fKt j:t'df
kfFr jif{ / k|fyldstf k|fKt If]qdf :yflkt pBf]ux?nfO{ !) jif{ ;Dd cGtMz'Ns tyf cfos/ nfUg]
5}g .
!*=# cg';"rL – ^ df pNn]lvt ;a} k|sf/sf k/Dk/fut tyf 3/]n' pBf]unfO{ cfos/df %) k|ltzt 5'6
lbOg]5 .
!*=$ pBf]un] cfkmgf] pTkfbg jf pTkfbgdf k|of]u u/]sf] sRrf kbfy{, ;xfos sRrf kbfy{ cflbdf lt/]sf]
d'=c=s/ / cGtMz'Ns pTkflbt a:t' lgsf;L u/]sf] kl/df0fsf] cfwf/df lkmtf{ lbOg] 5 . To;/L
lkmtf{ x'g] /fhZj lkmtf{ kfpg /Ltk"j{s b/vf:t lbPsf] ;f7L lbgleq lgsf;Lstf{nfO{ lkmtf{ lbOg]5 .
t/ To:tf] /sd lkmtf{ kfpg lgsf;L u/]sf] $% lbg leq b/vf:t glbPdf lkmtf{ lbOg] 5}g .
!*=% s'g} pBf]un] cfˆgf] pTkfbg sf]z]nL 3/ tyf lgof{t u[xdf ljqmL u/]df To:tf] ljqmL ul/Psf] j:t'
pTkfbg ug{ cfoft ul/Psf] sRrf kbfy{df nfu]sf] d'=c=s/ / tof/L j:t'df nfu]sf] d'=c=s/ tyf
cGtMz'Ns ;f] j:t' lgof{t ePsf] kl/df0fsf] cfwf/df ;DjlGwt pBf]unfO{ lkmtf{ lbOg]5 .
15
:ki6Ls/0fM o; v08sf] k|of]hgsf] nflu ælgof{t u[xÆ eGgfn] g]kfnleq :yflkt pBf]usf]
pTkfbgx? ;+sng u/L ljb]zdf ;d]t lgof{t ug]{ p2]Zon] tf]lsP jdf]lhd :yflkt sDkgL, kmd{ jf
;xsf/L ;+:yf ;Demg' k5{ / æsf]z]nL 3/Æ eGgfn] k/Dk/fut g]kfnL n3', 3/]n' tyf ;fgf
pBf]ux?n] :yfgLo sRrf kbfy{, ;Lk / >d k|of]u u/L pTkfbg u/]sf j:t'x?nfO{ ahf/Ls/0f ug{
;3fp k'¥ofpg] p2]Zon] :yflkt ahf/ s]Gb| ;d]tnfO{ hgfpg] 5 .
!*=^ pBf]un] k|of]u ug]{ d]zLg, cf}hf/, pks/0f, oGq Pj+ sRrf kbfy{df / pTkfbgdf s'g} s/, z'Ns jf
b:t'/ nfUg] 5}g . t/ o:tf pBf]usf] pTkfbg s'g} sf/0fjf6 :jb]zdf ljqmL ug'{ k/]df ljqmL ul/Psf]
kl/df0fsf] cfwf/df s/, z'Ns jf b:t'/ a'emfpg' kg]{5 .
!*=& n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]ux?nfO{ ljlQo kx'Fr k'¥ofpg ljBdfg ljQLo ;+:yf P]gdf Joj:yf
eP cg'?ksf] ljkGg ju{sf] C0f ;'ljwf nufot C0f nufgLsf nflu ljz]if jftfj/0f tof/ ul/g]5 .
o;sf nflu ljlQo ;+:yfx?nfO{ k|f]T;flxt ul/g] 5 .
!*=* n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]u u|fd / ;femf ;'ljwf s]Gb|sf :yfgLo pBf]unfO{ ;xsf/Ldf cfj4
u/fO{ ljlQo kFx'rsf] Joj:yf ul/g]5 .
!*=( ljQLo ;]jf pknAw x'g g;Sg] lhNnf tyf uf=lj=;=x?df n3' pBdLx?nfO{ ;xsf/Ldf cfj4 u/fO{
;d"x lwtf]df C0f pknAw u/fpg n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]u k|j4{g af]8{ cGtu{t Ps sf]if
v8f u/L yf]s C0f pknAw u/fOg] 5 .
!*=!) ;/sf/n] 3f]if0ff u/]sf ljleGg gLlt tyf sfg"gL Joj:yf cGt/ut pknAw u/fOg] ;]jf ;'ljwfx?sf]
nflu cfjZos x'g] k|s[of / sfuhftx? 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf; ;ldltsf lhNnf l:yt
sfof{nox?af6} tof/ u/fO{ pBf]ux?nfO{ k|bfg ul/g] Joj:yf ldnfOg] 5 .
dfly plNnlvt ;'ljwf / ;x'lnot dlb/fhGo tyf ;"tL{hGo pBf]ux?nfO{ k|bfg ul/g] 5}g .
16
-u_ ljb]zL nufgLstf{n] ljb]zL k|ljlw, af}l4s ;DklQ jf Joj:yfkg ;]jf z'Ns tyf /f]oN6Laf6
cfh{g x'g] cfodf nfUg] cfos/ krf; k|ltzt 5'6 lbOg] 5 .
-3_ cg';"rL ( df pNn]v ePsf clt cljsl;t If]qleq :yflkt ljz]if cfly{s If]qsf pBf]un]
sf/f]jf/ ;'? u/]sf] ldltn] bz jif{;Dd zt k|ltzt cfos/ 5'6 kfpg]5g\ . ;fy} To;kl5sf
bz jif{;Dd To:tf pBf]un] ltg'{ kg]{ cfos/df krf; k|ltzt 5'6 x'g]5 .
!(=#=^ ljz]if cfly{s If]qdf :yflkt pBf]unfO{ j08]8 j]o/ xfp;sf] ;'ljwf cem ;/n jgfO pknAw
u/fOg]5 . o:tf] ;'ljwf lgj]bg k/]sf] ldltn] $% lbgleq pknJw u/fOg]5 .
17
@)= ;+:yfut Joj:yf
gLltsf] sfof{GjognfO{ k|efjsf/L t'Nofpg tyf pBf]u If]qsf] k|j4{g Pj+ lgodg sfo{nfO{ bIftf /
Jofj;flos Ifdtfdf cfwfl/t agfpg ;+:yfut ;'b[9Ls/0f ;d]t u/L df}h'bf ;+:yfx¿nfO{ ;+/rgfut,
k4ltut tyf sfo{ut Joj:yfnfO{ ;Ifdtf, lhDd]jf/L / clwsf/;lxt lgDgadf]lhdsf] ;+:yfut Joj:yf
ul/Psf] 5 M–
@)=@==@ cf}Bf]lus k|j4{g jf]8{sf] sfd, st{Jo / clwsf/ M af]8{sf] sfd, st{Jo / clwsf/
b]xfoadf]lhd x'g]5 M–
-s_ b]zsf] cf}Bf]uLs/0f;DaGwL gLlt, P]g, lgodx¿sf] th'{df / sfof{Gjogdf cfjZos
;xof]u k'¥ofpg] .
-v_ cf}Bf]lus gLltsf] gLltut:t/ / sfof{Gjog:t/aLr ;dGjo / ;fdGh:o sfod ug]{ .
18
-u_ aftfj/0fLo ;'/Iff tyf hg:jf:Yosf b[li6n] pko'Qm x'g]u/L cf}Bf]lus k|b"if0f lgoGq0fsf
nflu dfu{bz{g ug]{ .
-3_ cf}Bf]lus If]qsf] ;du| d"Nof+sg tyf n]vfhf]vf u/L g]kfn ;/sf/ tyf nufgL af]8{nfO{
;'emfj tyf l;kmfl/z k|:t't ug]{ .
-ª_ cf}Bf]lus ;'ljwf Pj+ ;x'lnot;DaGwL u'gf;f] tyf ;d:of ;dfwfg ug]{ / ;DalGwt
lgsfonfO{ sfof{Gjogsf nflu lgb]{zg lbg] .
-r_ cf}Bf]lus ;"rgf s]Gb|sf] Joj:yf ug]{ .
-5_ cf}Bf]lus nufgL a[l4 ug{ tyf k|f]T;fxg lbg cfjZos cWoog, cg';Gwfg u/fpg] .
-h_ jf]8{sf] cGo sfd, st{Jo / clwsf/ tf]lsP adf]lhd x'g]5 .
@)=@=# cf}Bf]lus k|j4{g af]8{sf] 5'6\6} ;lrjfno /xg]5 . ;lrjfnosf] Joj:yfkg pBf]u ljefun] ug]{5 .
@)=@=$ g]kfn ;/sf/n] g]kfn /fhkqdf ;"rgf k|sflzt u/L af]8{sf ;b:ox¿df cfjZos yk36 jf
x]/k]m/ ug{ ;Sg]5 .
@)=@=% af]8{n] cfjZos b]v]df s'g} :jb]zL jf ljb]zL ljz]if1 jf ;Nnfxsf/nfO{ af]8{sf] a}7sdf
ko{j]Ifssf] ¿kdf efu lng cfdGq0f ug{ ;Sg]5 .
@)=@=^ af]8{sf] a}7s;DaGwL sfo{ljlw af]8{n] lgwf{/0f u/] adf]lhd x'g]5 .
19
@)=^=% pBf]u k|zf;g;DaGwL sfo{ pBf]u ljefun] cfˆgf dftxtsf sfof{nox¿dfk{mt ;~rfng ug]{5 .
@)=^=^ pBf]u ljefun] pBf]u ;+rfngsf] cg'udg ug]{, ?U0f pBf]usf] k'g:yf{kgsf nflu sfo{qmd ;+rfng
ug]{, sfof{Gjog:t/df ;dGjo ug]{ / ;d:of ;dfwfg ug]{, cflb sfo{sf] lhDd]jf/L jxg ug]{5 .
@)=^=& cfk"mnfO{ ePsf] clwsf/ ljefun] lhNnfl:yt n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]u k|j4{g af]8{sf]
sfof{nonfO{ k|Tofof]hg ug{ ;Sg]5 .
@)=!# /fli6«o n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]u k|j4{g af]8{ / 3/]n' tyf ;fgf
pBf]u ljsf; ;ldlt
@)=!#=! n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]usf] k|j4{g Pj+ k|zf;gdf sfo{/t lgsfox? jLrsf] c:ki6tf
x6fpg s]lGb|o:t/df æn3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]u k|j4{g jf]8{Æ u7g ul/g]5 . 3/]n' tyf
;fgf pBf]usf] k|j4{g, ljsf; / lj:tf/ ug]{ lhDd]jf/L /x]sf] 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf;
;ldltnfO{ ;f]xL jf]8{sf] ;+/rgf leq ;dflxt u/L &% j6} lhNnfdf ;ldltsf] sfof{nox?af6
20
n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]ux?sf] btf{ gljs/0f ;'ljwf l;kmfl/z nufot ;Dk"0f{
k|j4{gfTds ;]jf pknJw u/fOg] 5 .
@)=!#=@ n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]ux?sf] ljsf; / k|j4{g ug{sf] lglDt b]xfo adf]lhdsf] /fli6«o
n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]u k|j4{g jf]8{ :yfkgf ul/g] 5 .
af]8{sf] u7g M—
-s_ dfggLo pBf]udGqL÷/fHodGqL cWoIf
-v_ dfggLo pBf]u /fHodGqL /÷jf ;xfos dGqL ;b:o
-u_ ;b:o, /fli6«o of]hgf cfof]u -pBf]u x]g]{_ ,,
-3_ ue{g/ g]kfn /fi6« j}+s ,,
-ª_ ;lrj pBf]u dGqfno ,,
-r_ ;/f]sf/jfnf ljleGg dGqfnosf] ;lrjHo"x? ,,
-cfjZostf cg';f/ cfdGq0f ul/g]_
-5_ cWoIf g]kfn pBf]u jfl0fHo dxf;+3 ,,
-h_ cWoIf g]kfn 3/]n' tyf ;fgf pBf]u dxf;+3 ,,
-em_ cWoIf /fli6«o n3' pBdL ;d"x ;+3 ,,
-`_ cWoIf jg pkef]Qmf dxf;+3 ,,
-6_ k|ltlglwx? -al9df tLg hgf_, 6«]8 o'lgog dxf;+3x? ,,
-7_ n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]u If]qsf dlxnf pBdL ,,
k|ltlglwx? – b'O{ hgf
-8_ sfo{sf/L lgb]{zsM n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]u k|j4{g ;b:o ;lrj
jf]8{
@)=!#=$ g]kfn /fhkqdf ;"rgf k|sfzg u/L g]kfn ;/sf/n] jf]8{sf] ;b:ox? yk36 jf x]/km]/ ug{
;Sg]5 .
@)=!#=% jf]8{n] cfjZos 7fg]df s'g} kbflwsf/L jf ljz]if1x?nfO{ cfdGq0f ug{ ;Sg] 5 .
@)=!#=^ jf]8{sf] a}7s cfjZostf cg';f/ j:g]5 . jf]8{sf] a}7s;DaGwL cGo sfo{ljlw jf]8{n] to u/]
jdf]lhd x'g]5 .
@)=!#=& n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]u Joj;fodf k|ToIf c;/ ug]{ u/L cGo s'g} klg ;/sf/L
lgsfon] gLlt th'{df Pj+ kl/jt{g ubf{ pBf]u dGqfno dfkm{t o; jf]8{ ;Fu k/fdz{ lng' kg]{5 .
@)=!#=* n3' pBd, 3/]n' / ;fgf pBf]usf] k|j4{gsf] sfdnfO{ k|efjsf/L jgfpg g]kfn ;/sf/n]
:yfgLo:t/df lhNnf ljsf; ;ldltsf ;efkltsf] cWoIftfdf cfjZostfg';f/ ;Dj4 lgsfo /
;/f]sf/jfnfsf] k|ltlglwTj x'g] u/L ælhNnf n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]u k|j4{g ;ldltÆ
u7g ug{ ;Sg]5 .
21
@!= dlxnf pBdLx¿sf nflu ljz]if Joj:yf
dlxnfx¿ cem a9L pBf]u Joj;fodf ;+nUg eO{ a9L ;] a9L /f]huf/sf] cj;/ k|bfg ug{ pBf]u
Joj;fosf] If]qdf cufl8 a9'g\ eGg] p2]Zon] dlxnfsf] cfly{s ;zlQms/0fsf nflu ;dfj]zL cjwf/0ff cg'?k
lgDg adf]lhd ljz]if Joj:yf ul/g]5 M
@!=! s'g} klg pBf]u÷Joj;fo ;DaGwL gLlt lgdf{0f ug]{ txdf ;DalGwt cf}Bf]lus Joj;fodf ;+nUg
cflbjf;L, hghftL, blnt, dw]zL, l;dfGts[t ju{sf dlxnfx?sf] k|ltlglwTj clgjfo{ ul/g]5 .
@!=@ 3/]n' tyf ;fgf :t/sf dlxnf pBdLx?nfO{ ;/n tyf ;'ne tl/sfaf6 C0f k|jfx ug{ ljleGg
j}+lsË tyf ;xsf/L ;+:yfx?df ;d'x C0fsf] Joj:yf ul/g]5 .
@!=# pBf]u :yfkgf ubf{ lbOg] Venture Capital df dlxnfx?nfO{ k|fyldstf lbOg]5 .
@!=$ dlxnfsf] gfddf dfq pBf]u btf{ ul/Pdf To:tf] pBf]u btf{ ubf{ nfUg] btf{ b:t"/df #% k|ltzt
5'6 lbO{g]5 .
@!=% dlxnf pBdLx?n] cf}Bf]lus If]qdf pBf]u /fVg rfx]df ljz]if k|fyldstf lbOg] 5 .
@!=^ dlxnf pBdlzntf ljsf; u/L dlxnfx?nfO{ pBdL aGg k|f]T;fxg ug{ k|ljlw ljsf;;DjGwL
tfnLd, ;ef, ;]ldgf/, cWoog e|d0f bndf dlxnf pBdLx?nfO{ ;dfj]z ul/g]5 .
@!=& ljleGg ljsf; If]qx?df :yfkgf x'g] ljqmL sIfx?df dlxnf pBdLx?4f/f pTkflbt ;fdfgx?sf]
ljqmL sIfsf] ;d]t Joj:yf ul/g]5 .
@!=* ;/sf/L lgsfo4f/f ;+rfng ul/g] pBf]u Joj;fo;DaGwL k|bz{gLdf dlxnf pBdL÷Joj;foLx?nfO{
clgjfo{?kdf ;+nUg u/fOg]5 .
@!=( cfˆgf] cf}Bf]lus pTkfbg lgof{t ug]{ dlxnf pBdL÷Joj;foLx?nfO{ Joj;fosf] ljQLo l:yltsf]
cfwf/df lgof{t shf{ pknAw u/fpg] Joj:yf ul/g]5 .
@!=!) dlxnfsf] gfddf dfq btf{ ePsf] pBf]unfO{ cf}Bf]lus ;DklQ k]6]06, l8hfO{g / 6]«8dfs{ btf{
u/fpFbf nfUg] b:t"/df @) k|ltzt 5'6 lbO{g]5 .
@!=!! dlxnf pBdzLntf ljsf;sf nflu 5'§} dlxnf pBdzLntf ljsf; sf]if v8f ul/g]5 .
@!=!@ dlxnf pBdLsf] ljsf;sf] nflu pBf]u dGqfnodf 5'6\6} laifout PsfO (unit) v8f ul/g]5 .
@!=!# ;a} pBf]u Joj;fon] dlxnf pBdL, dlxnf sfdbf/ / dlxnf ;]jfu|fxLsf] clwsf/ ;+/If0fsf nflu
sfo{:yndf n}+lustfdf cfwfl/t ;a} k\sf/sf lx+;fhGo sfo{ / Jojxf/sf] /f]syfd / lgoGq0fsf
nflu lgb]{lzsf agfO{ nfu" ug{ clgjfo{ Joj:yf ul/g]5 .
@!=!$ pBf]u k|j4{g;DaGwL of]hgf, sfo{qmd tyf ah]6sf] sfof{GjognfO{ n}+lus d}qL t'NofO{ n}+lus
;dfgtfsf] k|Tofe"lt ;'lglZrt ug{ ;DalGwt gLlt tyf sfo{qmdsf} n}+lus ljZn]if0f / n]vfhf]vf
(Gender Analysis and Assessment), n}+lus k/LIf0f (Gender Audit) tyf n}+lus ah]6 (Gender
Budget) k4lt sfof{Gjogdf NofOg]5 .
22
@$= sfg"gL Joj:yfdf ;'wf/
o; gLltdf pNn]lvt k|fjwfgx?nfO{ cfly{s P]g, cf}Bf]lus Joj;fo P]g nufot ljleGg ;DalGwt
sfg"gL Joj:yfx¿df ;dfj]z u/]/ sfg"gL :j?k k|bfg ul/g]5 .
@&= hf]lvd
cGt/f{li6«o :t/df k|lt:kwf{ ug'{kg]{ ePsf]n] cf}Bf]lus pTkfbgsf] u'0f:t/ / pTkfbsTjdf j[l4 ul/
k|lt:kwL{ j:t' tyf ;]jf pTkfbg tyf ljt/0f ug{ g;lsPdf g]kfnL pBf]ux? ;LdfGts[t (Marginalised) x'g
;Sg] ;Defjgf /x]sf] x'Fbf o; kIfnfO{ Wofgdf /flv cg'udg tyf d"Nof+sgnfO{ k|efjsf/L jgfO{ k|fKt
k[i7kf]if0f (Feedback) sf cfwf/df P]g tyf gLltdf ;dofg's'n kl/jt{g ug]{ tkm{ ;r]t x'g'kg]{ b]lvPsf] 5 .
;fy}, pBf]u If]qsf] of]ubfg /fhZj clej[l4tkm{ eGbf klg /f]huf/L ;[hgf, cfo cfh{g Pj+ s"n /fli6«o
pTkfbgdf clej[l4tkm{ kl/nlIft ug{ ;lsPdf dfq pBf]u If]qsf] ljsf;sf nflu ;sf/fTds / ;jn
jftfj/0f ;[hgf x'g hfg] x'G5 .
@*= vf/]hL
cf}Bf]lus gLlt, @)$( vf/]h ul/Psf] 5 .
23
cg';"rL–!
-bkmf !@=@=! ;Fu ;DalGwt_
s[lif tyf jg k}bfjf/df cfwfl/t pBf]u
24
cg';"rL–@
-bkmf !@=@=^ ;Fu ;DalGwt_
ko{6g pBf]u
1= ko{6s cfjf;, df]6]n, xf]6]n, l/hf]6{ -Resorts_ tyf /]i6'/fF
2= 6«fe]n Ph]G;L, 6'/ ck|]6/, 6'l/i6 ufO8, lxlnË ;]G6/, Sofl;gf], d;fh :kf (spa)
3= ;fxl;s ko{6g (Adventure Tourism): l:sOË, UnfOl8Ë, jf6/ ¥ofk\ml6Ë -Water Rafting_, x6 Po/
Jofn'lgË -Hot Air Balloning_, Kof/f ;]lnË -Para Sailing_, 3f]8r9L -Horse Riding_, aGhL hlDkË
-Bunjee Jumping_, lxdfn cf/f]x/0f / canf]sg .
4= uNkm sf];{, kf]nf] (Polo), kf]gL 6]«lsË -Pony Trekking_, kbofqf -Trekking_,
5= u|fdL0f ko{6g tyf kof{ ko{6g (Eco-tourism) .
6= ;f+:s[lts, wfld{s, ;ef ;Dd]ng tyf v]ns'b ko{6g -Cultural, Religious, Conference and Sports
Tourism_
7= dgf]/~hg kfs{ lgdf{0f tyf ;~rfng
8= jGohGt' cf/If -Wild Life Conservation_
9= Mountain Flight ;~rfng
25
cg';"rL–#
-bkmf !@=@=& ;Fu ;DalGwt_
lgdf{0f pBf]u
-lgdf{0f u/L ;~rfng ug]{_
1= ;8s, k'n, ;'?Ë
2= /f]kj], /]nj], 6«fd, 6«lna;, s]a'n sf/, df]gf]/]n / :nfO{l8Ësf/
3= xjfO{ wfjg dfu{ ÷ ljdfg:yn
4= cf}Bf]lus ;+/rgf Pj+ k"jf{wf/ sDKn]S;
5= ;ef ;Dd]ng s]Gb|
6= 9n tyf 9n lgsf;
7= vfg]kfgL cfk"lt{ tyf ljt/0f
8= l;FrfO k"jf{wf/
9= phf{3/ tyf phf{ k|;f/0f nfOg
10= v]ns'b u[x, /Ëzfnf -Sport Complexes, Stadium_
11= ;jf/L kfls{Ë :yn, kfls{Ë u[x
12= lgof{t k|zf]wg If]q
13= ljz]if cfly{s If]q
14= sfuf]{ sDKn]S;
15= ;f}o{ tyf jfo'af6 phf{ pTkfbg
16= b"lift kfgL k|zf]wg s]Gb| -Water treatment plant_
26
cg';"rL–$
-bkmf !@=@=* ;Fu ;DalGwt_
27
cg';"rL–%
-bkmf !@=@=( ;Fu ;DalGwt_
28
37= lj1fkg ;]jf
38= lj1fkg ;fdu|L tof/ ug]{ ;]jf
39= ;dfrf/ ;Dk|]if0f ;]jf
40= 6]lnlehgaf6 k|;f/0f ug{ agfOPsf sfo{qmd / 8s'd]G6«L 6]nLlkmNd pTkfbg tyf k|;f/0f
41= :jfOn 6]li6Ë ;]jf
42= Health Club
43= lkpg] kfgL 9'jfgL ;]jf
44= h'nf]lhsn kfs{ ;+rfng
45= lhof]nf]lhsn kfs{ ;+rfng
46= Joj;fo ;Dj4{g ;]jf -Business incubation service_
47= Jofkfl/s sDKn]S; ;~rfng
48= j}b]lzs /f]huf/ ;]jf
29
cg';"rL–^
-bkmf !@=#=@ ;Fu ;DalGwt_
*
k/Dk/fut 3/]n' pBf]usf] xsdf !) lsnf] jf6 eGbf a9L ljB't zlQm Ifdtf ePsf] x'g' x'Fb}g .
30
cg';"rL–&
-bkmf !#=! ;Fu ;DalGwt_
%= k"jf{wf/ ;lxtsf] ;fxl;s ko{6g, u|fdL0f ko{6g, kof{j/0fLo ko{6g, uNkm sf];{, kf]nf] (Polo), kf]gL 6]«lsË -
Pony Trekking_, kbofqf -Trekking_ ko{6g, jf6/ ¥ofk\ml6Ë -Water Rafting_, ;ef ;Dd]ng ko{6g, v]ns'b
ko{6g, wfld{s ko{6g, ;f+:s[lts ko{6g, dgf]/~hg kfs{ lgdf{0f tyf ;~rfng, jGohGt' cf/If0f
&= :jb]zL r'g9'+Ëf k|of]u u/L lSnË/ tyf l;d]G6 pTkfbg ug]{ pBf]u, kNk tyf sfuh, lrgL, /f;foflgs dn -
ld>0f afx]s_ w"nf] b'w, cf}ifwL pTkfbg, kmf]xf]/ d}nf tyf v]/ uPsf] j:t'sf] k|zf]wg, OGwg jrt ug]{
pks/0f pTkfbg ug]{ pBf]u, k|b'if0f sd ug]{ pks/0f pTkfbg ug]{ pBf]u / ckfËx?n] k|of]u ug]{ ;fwg tyf
pks/0f pTkfbg ug]{ pBf]u, s[lif oGq pks/0f tyf cf}Bf]lus d]lzg/L agfpg] pBf]u, ljB'taf6 rNg] ;jf/L
;fwgx? pTkfbg ug]{ pBf]u .
*= ;fj{hlgs kl/jxg Joj;fo, lzt e08f/ lgdf{0f tyf ;~rfng, kmf]xf]/ d}nf ;+sng, u|fdL0f ;"rgf tyf
;+rf/ k|ljlw ;Da4 ;]jf, sDKo"6/ ;ˆ6j]o/ .
(= sf7df8f}+ pkTosf, kf]v/f pkdxfgu/kfnLsf / t/fO{ If]qsf pkdxfgu/kflnsf tyf gu/kflnsf If]q jflx/
:yfkgf x'g] c:ktfn, gl;{Ë xf]d, kz' c:ktfn Pj+ lrlsT;fno, :jf:Yo kl/If0f ;]jf, :jf:Yo k|of]uzfnf,
h}ljs cg';Gwfgzfnf / lzIf0f Pj+ k|lzIf0f ;+:yfx? .
31
cg';"rL–*
-bkmf !$=! ;Fu ;DalGwt_
!_ xftxltof/, uf]nLu6\7f, jf?b nufotsf lj:kmf]6s kbfy{ pTkfbg ug]{, ;'/IffTds 5kfO{ -;]So'l/6L lk|G6LË_
d'b|f tyf l;Ssf pBf]u .
@_ r'/f]6, ljl8, v}gL, l;uf/ tyf ;"lt{ d'Vo sRrf kbfy{ x'g] j:t' pTkfbg ug]{ pBf]u / ljo/ tyf dlb/f
pTkfbg ug]{ pBf]u .
32
cg';"rL–(
-bkmf !&=@ ;Fu ;DalGwt_
33
cg';"rL–!)
-bkmf !&=# ;Fu ;DalGwt_
cljsl;t If]q
34
cg';"rL–!!
-bkmf !&=$ ;Fu ;DalGwt_
sd ljsl;t If]q
!= s}nfnL @= jlb{of #= s~rgk'/
35