B U T U N

E S E R L E R

DRS KKMER
ZAL KEKE LBERAL OLSAYDI...
TRKYE DE SOL LBERAL OLMAZ.
HEDEF LBERAL DEL,
SVL DEMOKRATK TOPLUMDUR.
NC CUMHURYET KUTLU OLSUN.

s iv il t o p l u m

YAZILARI
rofil

SVL TOPLUM YAZILARI

dris Kkmer
1

Haziran 1925 Giresunda dodu. Trk iktisat ve dnr.

Trkiyede sa ve sol kavramlarnn ters oturduunu, CHPnin

aslnda sa bir parti olduunu iddia etmesi ile nlenmitir.
stanbul niversitesi ktisat Fakltesinde renim grd. Ayn
fakltede doktorasn tamamlad, daha sonra da doent oldu. Faklte
kurulunun profesrle ykseltilmesi iin ald karar, niversite
senatosunca onaylanmad. Bunun zerine Dantayda at davay
kazanmasna karn, profesrlne ilikin kararname 10 yllk bir
gecikme ile ancak 1976da yrrle girdi.
1960 sonrasnda Ynde yazd yazlarla tannd. Ant dergisindeki
yazlar tartma yaratt. Milliyet gazetesindeki ak oturumlarda
dnemin yerleik yarglarn sorgulad. Sonra 1973de on yllk bir
suskunlua brnd ve daha sonra Yeni Gndem yazlaryla tekrar
ortaya kt.
Kkmerin ileri srd en nemli gr, Trkiyede devletin
despotik niteliinin sivil toplumun gelimesi nnde duran en byk
engellerden biri olduudur. Bata Sencer Divitolu ve Selahattin
Hilav olmak zere baz aydnlarla birlikte Trkiyenin toplumsal
tarihine ilikin zmlemelerinde Asya Tip retim Tarz (ATT)
kuramn gndeme getiren Kkmer, Trkiye i Partisinin (TP)
ynetim ve bilim kurullarnda grev ald. Birok yapt bulunan
dris Kkmer lmnden ksa bir sre nce Sosyal Demokrasi
Partisine ye olmutu...
dris KKMER evli ve iki ocuk babasyd. 5 Temmuz 1987
ylnda vefat etti.

BTN ESERLER

SVL TOPLUM YAZILARI

DRS KKMER

PROFL

 dris Kkmer, 1994,2001,2002,2009

O Profil Yaynclk

Yazar/ dris Kkmer

Kitabn Ad/ Sivil Toplum Yazlar

Genel Koordinatr / M nir Ostn

Genel Yayn Ynetmeni/ Cem Kk
Redaksiyon / Asl Gne
Kapak Tasarm / Yunus Karaaslan
Tasarm / Adem enel
Bask-Cilt/ Kitap Matbaas
Davutpaa Cad. No: 123 Kat: 1
Topkap-istanbul Tel: 0 212 482 99 10

1. Bask Kasm 2009

978-975-996-238-8
Kltr Bakanl Yaynclk Sertifika N6:
1206-34-004350
PROFL: 165
PRESTJ KTAPLAR :10

PROFL YAYINCILIK
atalem e Sk. No: 52 Merili Apt. K.3
C aalo lu - STAN BU L
www .profilkitap.com / bilgi@profilkitap.com
Tel. 0212.514 45 11 Faks. 0212.514 45 12

Profil Yaynclk M a v ia a Kltr S a n a t Yaynclk Tic.Ltd.ti m arkasdr.

Bu kitabn Trke yayn haklar dris Kkm er'in varisleri ile yaplan anlam a gerei
Profil Yaynclk'a aittir. Yayncnn izni olm ad an herhangi bir form da yaynlanam az,
kopyalanam az ve oaltlamaz. A ncak kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.

Bilmeyen ne bilsin Onu

Bitenlere selam olsun!

Yunus Emre

NDEKLER

SU N U ......................................................................................................... 9
GR (TEMEL VARSAYIMLAR)............................................................11
ASYAGL RETM BM,

YENDEN RETM VE SVL TOPLUM..................................................:..... 2

ANT YAZILARI..................................................................................... 63
YEN DENGEDE CHP'NN ROL!.......................................................... 65
PAANIN ve AMERKA'NIN OYUNLARI............................................69
NN BU FERYAT VE KFR?............................................................ 75
AMERKA HANG TARAFTA?................................. ............................ 83
C.H.P. KENDSNE KARI M I?.............................................................. 89
TRK- Y SOKAA DKEMEZ!............................................... 97
STRATEJK KRDM VE CHP.................................. ................... 103
KAYSER'DEK OYUN VE OYUNCULAR!........................................109
BAYAR, ANAYASA VE ORDU MESELES..........................................115
DEVLET ve HKMET BRLNE DORU.............. ...................... 123

YEN GNDEM YAZILARI................................................................131

LBERAL DEL, SVL TOPLUM..................................................... 133
PROGRAM LKELER.................................................. ........................ 145

GNDEMDEK PLATFORM POLTKTR......................................... 155

BABAKAN PARAYI ANLADI MI? I ........................... i................... 165
BABAKAN PARAYI ANLAYABLD M? II..................................... 177

DEK YAZILAR...... ..........................................................................191

NSZ..................................................................................................... 193
ASL SEBEP ERDEK ENFLASYONDUR..................................... 203
SHP'NN YER YA DA TEMSL ETT POLTK M RAS....... ......205
ADA YANILGI ve DEMREL: SOLUN AMAZI......................... 223
DRS KKMER KAYNAKASI.................................................. 229

SUNU

f
Bu kitap, dris Kkmer Btn Eserleri Dizisinin nc ki
tab... Bu kitabn kapsamnda, Dzenin Yabancilamasmn ya
ynndan sonra Kkmerin vefatna kadar deiik yerlerde
yapt konumalar ve yaynlar yer almtr.
Bu makalelerin yer ald yaynlar ANT, Yeni Gndem,
Toplum ve Bilim Dergileridir. Bir de Adalar Gazetesi iin kale
me alnm makaleler vardr. Ama gazete sadece say yaym
land iin sadece bir yaz bu kitaba girmitir. Ayrca, bu yaz
ktisat Fakltesi Mezunlar Cemiyetinin dergisinde ikinci kez
baka yazlarla bir arada yaymlanmtr.
Kitabn ilk makalesi, Temel Varsaymlar dr. Bu yaznn,
yazlma almalar sren nl kitabn giri/metot blmne
gelitirilerek konulaca yazarn kendisi tarafndan belirtil
miti. Makalenin yaymlanan hali, ktisat lkelerine Yeniden
Bak adl ders kitabnda kullanlmt. Ancak biliyorum ki, .
Kkmer kitabn yazsayd, bu blmn belki z koruna
cak, ama gelitirip deitirilecekti. Zaten elde, bu makale zeri
ne yaplm alma da var. Deiik yerlere alnm notlar, k
malar ile makale gelitirilmitir. Burada yaymlanan biimi ile
makale ktisat lkelerine Yeniden Bak kitabndaki halidir.
Eldeki kitap zerinde alnm notlar makaleye monte etme g
cn kendimde gremiyorum.
Bu makaleyi, Dzenin Yabanclamasndan sonraki dne
min. yaymlanm bir rn olarak, yine bu dnemde yaym

Sivil Toplum Yazlan

lanm dier yazlarla bir arada, onlara metodik kaynak olarak

ilk baa koymak bana uygun geldi.
Bu kitapta yer alan tm grler, sivil toplum projesinin
deiik zelliklerine u veya bu sebeple deiik zamanlarda,
1969dan 1986ya kadar geen 17 yllk bir zaman iinde veri
len cevaplardr.
dris Kkmerin salnn bozulmaya balad 1984
sonundan, yataa balanmasna kadar olan zaman diliminde,
beklenen kitabn yazamamann tela yaand.
Kitabn kapsamnn drt ciltte toplanaca eklindeki d
nceden taviz verildi. Proje nce iki cilde drld.. Daha
sonra yazarn sal bozulduka, tm yaama balanma is
teinin yan sra, ifade edilmeyen bir kukunun ve kitab yaza
cana olan inancn zayflamasnn belirtisi olarak, sadece bir
sivil toplum kavramlar szl oluturma abasna dnt.
Bu szle esas olacak konular ve yazlarn birka rnei de,
.FMezunlar Cemiyetinin Dergisinde yer ald.
Tm bu almann bir kitap olarak ve burada sz edi
len grlerin sivil toplum dncesine ve demokrasi mca
delesine gnl verenlere katk salayacana dair inancm yi
neliyorum...

Ycel YAMAN
Ekim 1994

10

Birinci Blm

f
GR
(TEMEL VARSAYIMLAR)
nsan sylee sylee,
hayvan koklaa koklaa.

(Atasz1)

I. BR SYLE
Evrende mutlak hareket (absolute motion) yoktur. Yani, iaret
edilmi iki nokta arasndaki mesafe ayn kalmaz. nk ikisinin
relatif hareketi vardr. kisinin birbirine gre hareketsiz olmas
hali, ancak mutlak hareketi temsil ederdi. Oysa evrende devaml
olan her eyin kendine her anda spesifik hareketidir. Hareket ev
rensel ve daimidir; kendisini zgl artlar iinde yeniden yara
tr, deitirir, inkr eder, btn dier hareketleri belirler ve on
larla beraberce belirlenir. Yani, evrenin devamllk unsuru olan
hareket, yeknesak ve tekekil (uniform) olamayan bir btnlk
halindedir. Misal olarak magnetik alanlar, alabiliriz. Bilindii
gibi evrende deiik derecede magnetik alanlar vardr ve kuv
vetli magnetik alanlarda relatif hareketler, Euclid geometrisin
de kullanlan ly yetersiz klar. Kuvvetli ekim alannda l
ler (optik, mekanik gibi) farkllaabilir. Bu takdirde, karmza
1

m er Asm Aksoy, (Ataszleri Szl). T.D. Kurumu Yaynlan: 352, sahife: 271.

Sivil Toplum Yazlan

Euclidgil olmayan bir evren kar. O zaman hangi l esas al

nacaktr? Bunun anlalmas da Euclidgil aletlerle olamayacak
tr2. Euclidgil bir dnyada lme mikyas ile llenlerin mutlak
bir hareket iinde olduklar, yani birbirlerine gre hareketleri ol
mad bir konvansiyon eklinde varsaylr; mesafeler niformdur. Oysa bugn yldzlarn, ekime maruz kaldklarndan gr
dmz yerde olmadklar3, Ayla Dnya arasnda en ksa yolun
Euclidgil bir doru olmad bilinmektedir.
Bizim konumuz iin bunlar aykr eyler deildir. yle ki, ik
tisat ilkelerinin nitelii zerinde durduumuzda dogmatik, mut
lak bir tutuma girmemek iin bize yardmc olacaklardr. Bu se
beple, Sir A. Eddingtonun 1920de yazd bir kitabnn balan
g blmnn ilk iki sahifesini aynen aaya alyorum4. Bu b
lm konuma biimindedir: Eddington rlativist fizikiyi tem
sil etmektedir.

GEOMETR NEDR?
Fiz. (Bir deneysel FZK,)
Mat. (Bir salt MATEMATK,)
Rel. (Fizikte yeni bir zaman ve uzay kavramlarn savunan
bir RELATVST,) aralarnda tartyorlar:
2

Sir Arthur Eddington, Space, Tim e and G rayitation, Harper Torchbooks, 1959. s.

Eddington, 19194 a Gne tutulmas esnasnda, Einsteinn ekim teorisinin ilk do

10 .
rulanmasn yapmtr. Teoriden karldna gre, gne gibi ar cisimler m adde
sel cisimleri ektii gibi da eker. O halde gneli havada gnee yakn grlebi
lecek yldz grlen yerde deildir. nk nlar gne tarafndan ekilip eilmekte
dir. Biz yldz, nlarnn Dnyaya yaklat ynde grrz. Bu halin fotoraf g
ne nda alnamad iin gne tutulmas esnasnda alnmtr. Ve bu, gece e
kilen fotorafla mukayese edilince mesafe fark grlmtr. S.A. Eddington, age. s.
112 ve ekil 16.
4

age., s. 1-2. Sir A. Eddington un zaman ve uzay filozofu olarak kendi dnce siste
mini nereye vardrd bizi ilgilendirmemektedir. Burada alnan blm, bakalarnn
katlamayaca bir ey deildir.

12

dris Kkmer

Rel. Euclidin iyi bilinen bir nerisine gre bir genin her
hangi iki yan beraberce nc yandan daha byktr. Acaba
sizlerden biri bugn bu nerimin doruluuna inanmamz sa
layacak nedenler olduunu syleyebilir mi?
Mat. Ben nerinin doru olup olmadn pek syleyemem.
Bu neriyi, daha da basit olduu ne srlen baz aksiyom ya da
nerilerden yararlanarak tmdengelim yoluyla kartabilirim.
Eer bu aksiyomlar doru ise, neri de dorudur; eer aksiyom
lar doru deil ise, neri de evrensel olarak doru deildir. Bu
aksiyomlarn doru olup olmadn da syleyemem, zaten be
nim dalmn dndadr bu.
Fiz. Peki ama bu aksiyomlarn doruluklarnn ak ve seik
olduu kabul edilmiyor mu?
Mat. Bana katiyen ak ve seik gelmiyorlar ve sanrm bu id
dia genellikle terkedildi.
Fiz. Peki, ama bu aksiyomlar stne mantk ve kendi ken
dine tutarl bir geometri sistemi kurabilmi olmanz, onlarn
doruluklarnn dolayl bir delili deil midir?
Mat. Hayr. Euclid geometrisi kendi kendine tutarl tek geo
metri sistemi deildir. Deiik bir aksiyomlar dizisini seersek,
mesel, Lobatchewsky geometrisine varabilirim. Bu geometride
Euclidin nerilerinin birou genellikle doru deildir. Benim
amdan bu farkl geometriler arasnda tercih iin bir sebep yok
tur.
Rel. O zaman nasl oluyor da Euclidin geometrisi en nem
li sistem gibi duruyor?
Mat. En nemlisi olduunu kabul etmeye pek yanamayaca
m. Ancak, benim anladm da iddia etmediim nedenlerle,
arkadam fiziki btn dierlerinden ok Euclid geometrisiy
le ilgilenmekte ve bize devaml olarak bu geometri iinde yeni
problemler kurmakta. Bunun sonucu olarak Euclid sistemine

13

Sivil Toplum Yazlan

I

lyk olmad lde dikkatlerimizi verdik. Ancak, Riemarm

gibi byk geometriciler doru bir bak asn yerletirmeye
altlar.
Rel.

(Fizikiye).

Neden

zellikle

Euclid

geometrisiyle

ilgileniyorsunuz? Onun doru geometri olduuna inanyor mu

sunuz?
Fiz. Evet. Deneysel aklamalarmz doruluunu ispatlyor.
< Rel. Mesela bir genin iki kenarnn beraberce nc ke
nardan byk olduunu nasl ispatlyorsunuz?
Fiz. Tabi ki bu ispat ancak ok sayda tipik durumu ele ala
rak yapabilirim ve deney yapmann kanlmaz eksiklikleri ile s
nrl olurum. Benim ispatlarm salt matematikininkiler kadar
genel ve mkemmel deildir. Ancak, fizik biliminde nispeten ge
ni bir deney dzeyinden genellemelere gitmek ilke olarak kabul
edilir ve bu tr bir ispat beni tatmin eder.
Rel. Beni de tatmin eder. Size sadece bir zel hali soracam.
te bir ABC geni;
AB+BCnin ACden daha byk olduunu nasl ispat edecek
siniz?
Fiz. Bir cetvel alr ve kenar lerim.
Rel. Sanyorum ayr eylerden bahsediyoruz. Ben bir geo
metri nerisinden sz ediyorum-uzayn niteliklerinden, madde
nin deil. Sizin deneysel ispatnz ise sadece bu maddesel cetve
lin farkl pozisyonlarda nasl kavrandn gsteriyor.
Fiz. lleri optik bir aletle de alabilirim.
Rel. Bu daha da kt. imdi de n niteliklerinden bahsedi
yorsunuz.
Konuma gittike ilginleerek devam eder. Bizim iin bu ka
dar yeter.

14

dris Kkmer

II. CANLININ DOUU, EVRENSELLK KAVRAMI

VE METODOLOJK BR MESELE
- Bugnk insan trlerinin (Homo Sapiens) evrimi zerine va
rlm grlerin doruluunu kabul ediyoruz. C. Darwinden
bu yana yaplan almalar, bunlar dorulamtr. Arkeolojik ve
antropolojik almalarn sonulan halen budur. UNESCOnun
dzenledii uluslararas bir komisyonca hazrlanan nsanlk
Tarihinin . Cildi5 iinde II, III, IV ve V inci blmlerde sras
ile nsann Evrimi, Paleolithic ve Mesolithic Kltrler Tarihi,
Akl ve Toplum balklar altnda geni bir aklama vardr.
Bizim iin en ilgin olan sonu, akln gelimesinin toplum ile ol
duudur. nsann vcut ve aklnn gelimesi aklandktan son
ra, Toplum blmnde yle denilmektedir:
Vcut, akl ve toplum lsnden kltr geliir. Toplum ol
makszn insann akl gleri hibir zaman olgunlaamaz. Akl
glerin dnm topluma bal kalr6".
Ksaca, bugnk spesifik insan tr toplum ile birlikte geli
ip belirlenmitir, ikisi, birbirinden ayrlamaz. Biz bunu varsa
yacaz, ayrca zerinde durmayacaz.
2

- Hayatn orijini zerine halen geerli bir tek hipotezin var

olduunu hatrlatacaz. Hayatn douu zerine bilim tarihin

de iki hipotez arpmtr. Bunlar O totrofve Heterotrof hipo
tezleridir7.
a) Ototrof hipotezine gre durum u idi: Her canl besine
muhtatr. Ototrof besini ya da gereken enerjiyi kendisi yapan
5

H arper and Row, New York and Evanster, 1963. s. 34-130.

6
7

Ayn eser s. 115.

Bu hususta deerli bir kaynak Trkeye evrilmi ve Mill Eitim Bakanl tarafn
dan 1968 tarihinde yaymlanmtr. Trke ismi Modern Biyolojidir. Bu kitap Colora
do niversitesi Biological Sciences Curriculum Study (BSCS) Grubunun hazrlad
kolektif eserden adapte edilmitir. Trkiyede Fen Liselerinde okutulmutur. Tercme
edenler: Prof. Dr. S. Okay, Prof. Dr. K. Karamanolu, r. N. Karcolu, r. G. Ak
man, r. F. Aysu, r. N. ilolu, r. E. Gr, r. M. kten, r. N. Sel.

15

Sivil Toplum Yazlan

canlya denir. Yeil bitkiler ve baz bakteriler byledir. Bunlarn

byk ksm besin iin sentez yapmak zere gne nndan, di
erleri de kimyasal reaksiyonlarn enerjisinden yararlanr.
Ototrof hipotezinin iddias udur:
aa) lk canl besin sentezi yapabilen bir trd,
bb) Dnyann ilk atmosferinde ok miktarda oksijen var
d. O halde, gelien ilk organizmalarn enerji temini ve ihtiya
lar olan organik maddelerin sentezi iin fotosentez yapabilecek
organizma seviyesinde olmalar gerekmekteydi. yle ise, bu sis
temi tayan canl birdenbire, kendiliinden, bir defada meyda
na gelmitir.
Oysa bugn fotosentezin karmak bir olay , olduu ve an
cak gelimi ve yksek derecede yetenekli organizmalar tarafn
dan yaplabilir olduu bilinmektedir. Bu, evrim teorisi ile birlik
te dnlrse bir eliki ile karlalmaktadr8. Bu eliki baka
bir hipotezi gerektiriyordu. Mikroorganizmalarn kendiliinden
meydana gelemeyeceinin ilk ispatn L. Pasteur yapmt. Fakat
yukarki eliki 1924 ylnda Rus bio-kimyacs A.I. Oparin tara
fndan yeni bir hipotezle zld. 1929da ngiliz J.B.S. Haldane
de ayn hipoteze vard. Oparinin eserinin ad Hayatn Douu
ve Evrimci Gelimesidir. Yeni hipotezle, ilk canl organizmann
cansz (inorganik) maddelerden meydana geldii ve ilk canlnn
besinini yapmayan ilkel bir organizma olduu kabul edildi9; ve
Dnyanm ilkel atmosferi varsaylageldii gibi oksijen bakmn
dan zengin deildir. Halen dier gezegenlerde olduu gibi, fazla
miktarda hidrojen, metan, amonyak ve karbondioksitin organik
kimyasal maddelere dnmesi ve fotosentezin yava yava geli
mesi, oksijenin serbestlemesi ile olmutur; yani Dnya gelimi
tir. Gemiin koullarn doal olarak tekrar yaamamaktadr.
8

Modern Biyoloji, s. 58. Steven Rose, The Chemistery o f Life, Pelican 1971, s. 249.

A .I. Oparin, Genesis and Evolutionary Development o f Life, Academic Press, New
York, London 1968, s. 34. Steven Rose, age., s. 249, Modern Biyoloji, s. 58.

16

dris Kkmer

Gnmz hayat ekillerini tekil eden kimyasal maddeler,

spesifik katalitik reaksiyonlarla senteze ihtiya gsterirler ve bu
spesifik katalistler de bizzat yaayan organizmalarn mahsul
dr, kendiliinden meydana gelmezler. Dnyann ilk koulla
rnda organik birok bileim olumaya balam, denizler iinde
yaylmtr10. Bu bileiklerin olumas atmosferin azalmas, g
ne n ve ultraviole radyasyonuna baldr. Bu koullar altnda
karbondioksit, su, metan ve amonyak reaksiyona girer ve bylece aminoasit, re ve dier maddelerin meydana geldii karm
yapar. te Oparinden gelen bu grn temel testini, kimyasal
bileiklerin evrimi testi olarak Amerikal bilim adam Stanley
Miller yapt11.
Heterotof hipotezi verileri iinde daha fazla gelime biyolojik
yemden retim srrnn zlmesidir. Canl organizmann, ev
re koullarnda, baarsnn art kendi kendini besleme ya da
trn devam ettirmesidir.
Gelien koullarda, metal iyotlar katalist bir rol oynar
ken nkleo-tidler gibi koenzimler, protein ncleri olan reptid
10

Steven Rose, age., s. 249. lkel Dnyay iinde kayalardan gelen eitli tuzlarn eri
dii, byk, lk okyanuslar kapsayan ve zerinde bugn yaayan organizmalar iin
ldrc olan gazlardan olumu bir kre olarak tanmlayabiliriz..

11

Modern Biyoloji, s. 70-71. Oparin, age. s. 35. Steven Rose, age. s. 249. Miller deney

lerini ilkel atm osfer koullarnn mmkn olabilen benzerini laboratuarda hazrla
yarak yapt. Deney sonunda meydana gelen rnler analiz edilince, bugnk orga
nizmalarn esas yap talan arasnda bulunan 8d en fazla eit aminoasit ve 7 monokarboksilik ve dikarboksilik asit ihtiva ettii grld. Tekrarlanan deneyler unu is

patlamtr: Biyolojik olmayan koullardan ATP (Adenosin Tri Fosfat) ve kk m o

lekll proteinler sentez edilebilir. Bilindii gibi, organik bileiklerin temel yap biri
mi olan protein, amino asit molekllerinden meydana gelir, tikel okyanuslarn orga
nik muhtevalar devaml olarak artm olmaldr. Bu maddeler birbirleriyle reaksiyo
na girmi, bir dizi yeni maddeler meydana gelmi olmaldr. Dem ir magnezyum ve
bakr ihtiva eden kaynaklarn yzeyi ve s denizlerin balk yata, organik madde
lerin toplanmas ve polimerize olmas iin gerekli katalitik yzeyleri tekil etmiler
di. Sonu olarak, ksa peptid zincirleri, nkleik asit ve mmkndr ki, karbon hid
ratlar hem mineral yzeylere bal olarak hem de denizlerde serbest eriyikler halin
de birikmeye balamtr

17

Sivil Toplum Yazlan

polimerlerine balandka daha aktif olurlar. Bylece protoenzimler meydana gelir. Yz milyonlarca yllk bir srete ok
yanuslar kararl, kendi kendini yeniden reten (reproducing)
ilkel, yan-canl damlacklarla doldu. Bu gelime dnemi iin
de bir aamada, nkleik asitler ve proteinler gelierek birbirleriyle balantl olarak sentez yapan bamsz moleklleri yarat
t. Bunlar bugn yeniden retim srecinde kaltmn naklin
den sorumlu DNA-RNA-protein kompleksinin nclerini mey
dana getirmitir12. Bu, ilkel heterotroflarn, kendi elerini yapa
bilecei mekanizmay gelitirmelidir13. Hayatn ya da biyoloji
nin ifresini bu tar.
DNA moleklnn srr, yapsnn aklanmas ile belir
di. Bunu bilim adam yapt: ngiliz M.H.F Wilkins ve onunla
Cambridgede alan J. D. Watson ve Francis P. C. Crick. Son iki
si 1953te DNA moleklnn bugn temel kabul edilen modelini
izdiler14. 1962 Nobel dln de bu bilim adam paylatlar.
Sperm hcre yaps hemen tamamen DNAdan ibarettir.
Biyolojik yeniden retimin srr ana-babadan oula geen bu
nkleik asit moleklndedir.
Bu kitapta canlnn, biyolojik yeniden retimin varan evrimi
zerinde belki biraz fazla durduk. Bunu neden yaptk? Birbirine
bal nemli sebeplerle:
a-) Birinci olarak, bugnk canl organizmalara var sre
cinin gemiteki birikim gelimelerle kendine has (spesifik) bir
biimde olutuuna deinmek istedik. Canl, madd hareketin
(;motion) spesifik bir biimidir. Canl ve yaad koullar kar
lkl ilikiler ile bir btnlk iindedir; ve ite bu ilikilerledir ki
12

Steven Ros, age. s. 251. Modern Biyoloji, s. 102-111. DNA Deoksiribo Nkleik
Asitin; RNA Rebo Nkleik Asitin ksa addr.

13
14

Modern Biyoloji, s. 111.

J.D. Watson, Gen ve Molekler Biyoloji, Trke evirisi: Atill Gnalp, Hacettepe
niversitesi Yayn N: I, s. 65-57. Modern Biyoloji, s. 104-105. A.l. Oparin, age. s.
141.

18

dris Kkmer

kendini yeniden retir. Canl varlk artlar ile ilikilerinden ayr

olarak ele alnamaz, tanmlanamaz. Canl, ilikiler dnda tekil
ve basit bir nite deildir. Metabolizma varlk koullarndaki de
iimle birlikte yeni bir spesifik btnle varr. Koullar dei
tike evrensellik ona gre deiir. Yani canl btnsellik iinde
ki ilikiler mutlak ve deimez deildir. Bu bakmdan evrensel
lik, mutlak deimez anlamn tamayacaktr; ancak, koullara
has, zgl, hkim, yaygn olan ilke, prensip ya da kanunlar be
lirtecektir. Toplumsal bilimlerde de, ototrof hipotezin benzerle
rini, belirli toplum trlerine deimezlik ve kalclk (hatta fina
lizm) atfetmek isteyen, bylece mutlak olma iddiasn tayan te
orilerde grebiliriz.
b-) kinci olarak, bilimsel almalar iin mesele getiren, so
rusu olan, cevap veren ve nceden kurulmu bir teorinin ya da
hipotezin varln rnek vermek istedik. Bu bir temel metot so
runudur. Heterotrof hipotezinin ortaya kmasnda etkili husus
lar:
aa) Darwin Teorisi, Pasteurn buluu nemli hareket nokta
lar ya da temel varsaymlard.
bb) Bilimin, bir mesele daha dorusu bir eliki ya da para
doksla kar karya kald eliik bir duraanlk vard.
cc) ve bu sorunun zerine giderek zm isteyen bilim adam
lar da vard. Gerekten de ototrof hipotez ilk yaratklarn foto
sentez ile kendilerini besleyen organizmalar olduklarn ve bir
defada yaratlm olduklarn ileri srmt. Oysa bu iddia, fo
tosentezin ancak gelimi organizmalarca yaplabilecei gere
i ve evrim teorisi ile eliiyordu. te bu elikinin zm otot
rof hipotezin reddi ve yeni bir hipotez kurulmasyla mmkn ol
mutur. Sonraki deneysel almalar yeni genel teorinin ya da
hipotezin sonularnn testinden ibarettir. Ele alnan rnekte te
mel bilimsel metot dedktiftir (tmgelimdir.)

19

Sivil Toplum Yazlan

Dedktif metot zerinde nl Alman filozofu Kant zellikle

durmutur. Kant, saf akl eletirmekle beraber yine de rasyona
listtir. Dedktif metodu temel metot sayar. Aklla kurulacak, te
orinin, D. Humeun etkisiyle15 doada ampirik testinin (gzlem)
yaplmasn savunmutur. Ona gre de deney ve gzlem teori
den sonra gelir, nce deil. Genel teori gzlem ve deneylerin so
nucu deildir. Kant, kendi zamanna kadar doal bilimde (daha
dorusu gk cisimlerine ait mekanikte) meydana gelen gelime
lere bu yolla varldn ileri srer16. Mesel Copemicus devri
mi bilimin bir amaza geldii bir zamanda oldu. Evrenin mer
kezi olarak arz almak ve evrenin arz etrafnda dndn ka
bul etmek meseleleri zmyor ve bilimde gelime olmuyordu.
Copernicus, kendi hipotezi ile Dnyay daha dorusu gzlemci
yi evrenin merkezi diye almaktan kard, durumu tersine evir
di; yani evren sabit iken Dnyanm (ya da gzlemcinin) dnd
n ileri srd. Bu bilimde Copernicus devrimidir. Kant kendi
si iin Copernicusgil devrim diye unu ileri srer: Gzlemci, de
neyci, doann kendisini aklamasn pasif olarak beklememe
lidir, fakat doaya soru sormal, phelerini belirtmeli, kafasn
da kurduu teori ya da grleri, sezgileri doaya empoze etme
lidir. Ona gre Galileodan Toricelliye kadar yeni hipotez ya da
genel teori getirenler, deney ya da gzlem yaparlarken ne iste
diklerini biliyorlard; Salt Akln Eletirisinin ikinci basksnn
nsznde bunu belirtir ve yle devam eder:
Onlar (doa filozoflar) rendiler ki, aklmz, kendi tasavvu
runa uygun olarak ne yaratm ise sadece onu anlar. yle ki, doa
ya smsk bal kalarak onun bizi ynetmesine izin vermektense,
doay sorularmza mutlaka cevap vermeye mecbur klmalyz.
nk nceden dnlm bir plan olmadan yaplm, salt rastgele gzlemler, akim arad bir kanunla badatrlamaz.
15

Kant, ampirist Humeun etkisine dogm atik uykudan uyandrma der.

16

Salt Akln Eletirisi, ikinci baskya nsz, Everymans Libary 1964, s. 9,12.

20

dris Kkmer

K.Popper, bilimsel metot olarak Kantm bu biim rasyonel

liini kabul etmitir. Ve hatta Nevvtonun kendisinin ekim ka
nununa endktif deneylerden vard iddiasna ramen gerekte
Newtonun da dedktif yoldan hareket ettiini ispatlamaya a
lr17. Daha nceki kitabnda A. Einsteinn bu konuda kendisi
ne yazd bir mektubu yaymlamtr. Orada Einstein yle de
mektedir:
Kendisinden salt dedktif yoldan dnyann bir grn
elde edilebilecek hayli evrensel kanunlarn aratrlmasn
da bu kanunlara varacak mantk bir yol yoktur. Bu kanun
lara, ancak sezgi ile varlabilir ki, bu sezgi aslnda insan
larn entelektellik akndan (einfhlung) domaktadr18.
Popper sosyal bilimlerde ayn metodu temel alr. Yani
Kantta olduu gibi dedksiyon deneyden, testten nce gelir.
Popper eserlerinde genel olarak Marx eletirir; hatta bu konuda
eletiri yapanlarn banda yer alr. Bununla beraber, Popperun
Marx eletirmesi kendi yapt yoruma gredir. Bu konuyu an
cak nc kitapta tartacaz.
te yandan Marx da rasyonalisttir. Dedktif metodu asl
bilimsel metot sayar19. M arxa gre genel kavramlardan ha
reketle gerein dnce srecinde bir modeli kurulabilir.
Modelin gerei, nesnel gerek dnda aklda kurulur. Bu lm
tutumdur. Marxda bilimsel metoda gre soru sormann nemi
byktr. Sorunun ortaya kard ve zmnn gerekli ol
duu mesele, elikinin olduu yerde vardr. O halde, M arxda
soru, elikiyi (meseleyi) ortaya koymak ve zmek zere so
rulmaldr.
17

Conjectures and Refutations, Routledge and Kegan Paul, London 1963, s. 185-190.

18

The Logic ofScientiflc Discovery, s. 32.

19

Contribution a La Critique de l'Economie Politique, Editions Sociales, Paris 1957, s.

164-166. Bu kitabn La Methode de lEconomie Politique blmnde M arx metot

konusunu tartr; bu blm M arxn zellikle metot zerine tek yazl metnidir.

21

Sivil Toplum Yazlan

Kurulan modeller dnce srecinde soyut bir belirlenme

yi gsterir; genel ve basittir. Bu basitlik btn ilikilerin belirle
dii bir genellik, bir btnlk anlamna bir basitliktir. Tekil bir
belirlenme deildir. Akl srecinde yaratlan modellerden elde
edilen somut bir sentezdir; eitli belirleyici fonksiyonlar tara
fndan belirlenir. Btnlk de budur. O halde dnce srecin
de ie sonu ve sentez olan somut gerekten deil, genel ve soyut
kavram ve ilikilerden balanmaldr. Bu yoldan hareket etmek
doru bilimsel metoddur; sentezden, sonutan, daha dorusu
somuttan balamak yanltr. Teorik mesele, Sir A. Eddingtonun
Zaman, Uzay ve ekim adl kitabnn nsznde syledii gibi
ana olayn (principal phenomena) temel nitesini ifa etmek
tir; bu basitletirilmi gerektir20)
Marxda diyalektik, eliik yanlarn (ztlarm) hkimiyet ili
kileri etrafndaki karmak birliidir.
Mesele olan eliki, daima spesifiktir. Spesifiklik koullarla
olan ilikiye baldr.
Homo Sapiensi belirleyen toplumlar da btnsellik gste
ren ilikiler iinde tanmlanabilir. Toplumlarm tarih gelime
siyle ilikiler dnmtr. likiler, bir sre evrensellii, yay
gnl gstermitir; fakat devaml deimeyen mutlak bir ni
telik kazanmamtr. Toplumda da evrenselliklerime haslk,
spesifiklikten ayr dnlemez. Evrensel olan spesifik olan
20

Sir A. Eddington, age., nszd e birinci paragrafta: Bir gzlemcinin bir nesneyi al
glam as bizzat o gzlemcinin durumuna ve artlarna baldr. rnein mesafe nes
neyi daha kk ve daha puslu yapar. Biz grdklerimizi yorumlarken adeta bilin
siz bir ekilde bunu hesaba katarz. Ancak bugn artk anlalyor ki, gzlemlerin ha
reketini bundan nce hesaba kat ok kaba olmutur. Btn gzlemcilerin dnya

nn hareketini ayn lde paylamalarndan tr gzden kaan bir gerek. Fizik

uzay ve zamann, gzlemcinin bu hareketi ile yakndan bal olduu grlmekte ve
d dnya sadece aslnda var olan bu ikisinin am orf bir bileimi kalmaktadr. Uzay ve
zaman esas kaynaklarna, gzlemciye indirgenince tuhaf bir ekilde allmam bir
halde gzkr. Fakat o basitletirilmi gerekti ve balca olayn (principal phenome
na) temel nitesi aka ifa edilir.

22

dris Kkmer

dadr. Genellii o tar, belirtir. Bu, btnsel hkim spesifik sos

yal ilikileri, Euclid geometrisinin ve Newtonun mutlak meka
niinin meydana getirdii gibi bir ereve (konvansiyon) iinde
dnemeyiz.
Toplumsal ilikileri, speifiklii iinde aklama, koullary
la (verileriyle) birlikte olacaktr; koullardan izole etmek metafi
zik bir tutuma gemektir. Toplumsal sistemin dnce srecinde
soyut, basit genel teorik seviyede bir modelinin kurulmas, top
lumu belirleyen temel ilikilerin, diyelim ki yeniden retim ili
kilerinin bir yana atlmas (izole edilmesi) ile olamaz. Bu demek
tir ki, izole etmek her zaman bilimsel soyutlama deildir.
Herhangi bir verili koulda, balca olay (principal phenomena) ilikileriyle temel bir nite olarak basitletirilmi bir ger
ek halinde belirecektir. Toplumda birey, ilikileri dnda, tekil
olarak gsterilemez. Genel-soyut-basit seviyede ilikilerin salt
btnselliini tamaldr. Bu yaplrken kavramlar da spesifik
bir ierik kazanacaktr.
Toplumlar da kendilerini devam ettirmek iin yeniden rete
cektir. Bu, o toplumu spesifik olarak belirleyen ana ilikilerin ye
niden retimidir. Ana ilikilerin yarat toplumsal kurumlarm
yeniden retimi, yani devamll, o ilikilerin yeniden retimi
dir. Eer mevcut kurumlar bu fonksiyonu yerine getiremiyorsa,
onlar deiecek ya da yenilerinin kurulmasna gidilecektir. Bu,
toplumda yeni seviyede bir katlma sebep olacaktr. Burada dik
kat edilecek nokta udur: Bir toplumun, bir snfn, bir grubun
kendini tekrar retmesi evre koullar ile balantldr derken,
mesel bir toplumun evre koullar, dier toplumlarla olan ili
kilerini de ierir demek istiyoruz.
nsan ara yapan hayvandr. Aralar doa zerinde insan
egemenliini salar. Yaplan ara ile doa ilikileri dzenlenir
ken insanlar hem hipotezlerin testini, hem de doada olmayan
ve doay deitirmekte kullanlan nesneleri yapagelmitir. Bu
23

Sivil Toplum Yazlan

yoldan biyolojide de, nkleer fizikte de yeni ufuklar almak

tadr.
Toplumda da byledir. Aralarda nemli deiiklikler toplu
mu deitirirken ve insan bu toplum iine doarken, sadece pa
sif deildir. nsan kurduu hipotezlerle, uygulamalarla toplumu
deitiren varlktr da, nsan sadece ara yaparak deil, toplum
sal hayat iinde kurumlan deitirerek, yeni koullara vararak
toplumu etkileyen irade sahibi yaratktr da.

III. DOAL KANUN, DOAL DZEN

Bu, kavramdan ok doktrindir. Grek ve Roma devrinde ortaya
kmtr. Ortaa skolstiklerinden 16. ve 17. yzyl filozofla
rna gemi, oradan liberal doktrinin dayanaklarndan biri ol
mutur. Bugn neo-klsik iktisatta zmnen devam etmektedir.
Doal kanun, Stoiclerden Zeno, M. Aureliusda vardr; ayrca
kavram zerinde Aristo da durmutur.
Stoiclerde btn nesneler bir tek sistemin paralardr.
Bu sistem doadr, bireysel yaam, doa ile harmoni halinde
ise iyidir. Bir irade doa ile uygun ise onda erdem vardr21. Her
ey nceden belirlenmitir. Bu evrene ait (ozmic) bir belirlen
medir. Btn sre sonu gelmeksizin tekrarlanr". Bunda rastgelelik, ans yoktur doann ak doal kanunlarla kati olarak
belirlenmitir. Her ey doal kanunlara baldr. Doal kanun
lar ya da onlarn doal dzeni dedktif yoldan bulunabilir; doal
kanunlara (ju s naturale) Euclidin geometrisindeki elemanlar
gibi aksiomatik, kendiliinden ak ilk ilkelerden dedksiyon ile
varlabilir. Bunlar kurumsallam insan yaps pozitif kanun
lardan ayrlr. Fakat sonra Romada bu sonuncunun doal ka
nunlara uygunluu aranr22.
21

B. Russell, Western Philosophical Thought, George Ailen and Unwin, London 1954, s.

22

277.
J.Schumpeter, History ofEconomicAnalysis, Oxford University Press 1954, s. 108.

24

dris Kkmer

Roma hukukular dier bir kavram getirdiler. Bu da duru

mun gerei ya da durumun tabiat (Rei Natura), anlamna bir
kanundur; ortaya kan bir meselenin gereine uygun kural de
mektir. Buna gre bir mesele tabiatna uygun kuralla zlr.
Bu anlamdaki kanun yukardaki doal kanun gr ile ayn ey
deildir. Fakat sonra doal kanun doktrininde dier bir alterna
tifi oluturacaktr.
Stoicler iin, doal kanunlara gre, btn insanlar eittir.
Marcus Aurelius, Meditationsunda Kanunlarn herkes iin
ayn olduu bir devlete, eit haklar ve eit sz hrriyetine gre
ynetilen bir devlete ve ynetilenlerin btn hrriyetlerine en
ok saygl muhteem hkmete taraftar olduunu syler23.
Stoicler ister Grek, ister Romal olsunlar, doal kanun ve doal
haklar doktrinini kurmulardr. Bu grler 16,17 ve 18. yzyl
larda tekrar yeni bir dnemin gerei olarak belirecektir. Arada
St. Thomas yer alacaktr. St. Thomas, Summa TheologicasmdsL
doal kanunu incelerken eitli kanunlar ele alr ve bunlarn
ilikilerini belirtir. Ebedi (eternal) kanun, doal kanun, beeri
kanun gibi kanunlar aralarndaki ilikiler ile tanmlar. Ebedi
kanun evrende yaratlm nesnelerin ynetimine hkim tanr
sal ilikilerdir. Bu veri olarak alnr, teolojik bir kavramdr. St.
Thomasa gre insan dier yaratklara gre rasyonel yaratk ol
masyla stndr.
nsan, ebed akim bir blmne sahip olduundan, bu ak
ln kendine has davran ve amacna doal olarak ynelir; ebed
kanunun rasyonel yarata, bu katlmasna doal kanun denir24.
nsan doann bir parasdr ve akl ile doal kanunu izle
yecektir. nsanlarn, insanlar ynetmek iin yaptklar kanun
lar beeri kanunlardr. Bunlarn doal kanunla ilgisi nedir?
23

Zikreden, B. Russell, age., s. 293.

24

SummaTheologica. Cilt II., s. 750. Zikreden Andrew Hacker, Political Theory, Mac-

Millan 1961, s. 147.

25

Sivil Toplum Yazlan

St.Thomasda doal kanun tanr yapsdr. Beer kanun insan

akl ile biimlenir. nsan akl belli meselelerde daha tahsisi be
lirlenme ihtiyacmdadr. nsan akl ile biimlenen bu tahsisi be
lirlenmelere beer kanunlar denir25. Doal kanunlar nasl ki,
ebed kanunlarla uyumludur, onlardan karlmtr, beer ka
nunlar da ayni ekilde doal kanunlardan karlmtr26. Yani
arasnda bir hiyerari mevcuttur.
Buna ramen, Schumpeterin gsterdii gibi, St. Thomasta
doal kanun kavramnda bir ikileme vardr. Birinci anlam
da doal kanun yukarda anlatld gibi doann btn hay
vanlara uygulad kurallar dizisi olmaktadr. Bu biimiyle de
itirilemez mutlak bir kavramdr. Fakat te yandan da bu ku
rallar farkl zaman ve yerde, farkl halklara gre deiebilir.
Deiebilirlik Schumpetere gre St. Thomasm Tarihsel zafiyet
ini ortaya karr. kinci anlam durumun sosyal zorunluu ve
uygunluunu esas alr. Doal kanunlardan dedktif yolla
karlan beer pozitif kanunlar da zel artlar dikkate almak
ta idi27. yle ki, bu anlam ile doal kanun herhangi bir ekono
mik sistem nermez. Mesela zel mlkiyet ya da ortaklaa ml
kiyeti teklif etmez28.
Schumpetere gre L. Molina, St. Thomasm ikili doal ka
nun grn daha ak hale getirmitir. Birincisi akim emir
leri (ratio recta) anlamna, dieri de sosyal olarak uygun ve
zorunlu (expe-diens et necessarium) anlamnadr29. Bu kinci
si Romallarn rei naturasidir. kisini badatrmak yine de
mmkn deildir. Bu ikilemeye ramen, 17. ve 18. yzyl po
litika filozoflar ve daha sonra iktisatlar (fizyokratlar ve
klsikler), stoiclerden beri gelen ebed, deimez bir doal ka
25

Ayn eser, s. 751.

26

Summa Theologca. C. 11, s. 788.

27

J. Schumpeter, s. 109, St. Thom as, age., s. 792.

28

Andrew Hacker, age., s. 152.

29

Schumpeter, age., s. 109

26

dris Kkmer

nun ya da dzeni kabul etmilerdir. Bylece politika ve ekonomi

alanndaki (devlet, adalet, para, sermaye, mlkiyet, cret gibi)
kavramlar szde-tarihi30denilebilen ya da antropolojik safi
yet diye adlandrabileceimiz bir tutumla ele almlardr. yle
ki, toplumun ilk haline ait modeller kurmulardr. Fizyokratlarn
ve klsiklerin naturel-adil= normal=yararh hal eitlii giderek
denge kavramn yaratacaktr. Oysa denge kavram fizyokrat
larda, klsiklerde zellikle neo-klsiklerde modellerin hayat bir
kavramdr. Bu onlarda giderek deimezlii, iktisat ilkelerinin
mutlakln savunmaya varacaktr.
Sonu olarak ortaya karlan kavram ve ilikilerin ev
rensel ve mutlak olduu tezine varmlardr. St. Thomas ve L.
Molinanm tarih rlativistlii kaybolmutur. Kaybolmutur
nk bu rlativist (zaf) kavram, onlarn kafalarnda yarat
tklar sosyal evren ile badaamaz. Onlar henz Copernicus,
Galileo, Newtonun sosyal bilim an yaamaktadrlar. Onun
iin kendileri tarih realite iinde iken, ondan soyut ve mutlak
bir model kurmulardr. Schumpeter bunu, kavramn kendisinin
yanll deil, onun yanl kullanlna atfeder31. Kavramn
yanl kullanlmas ile kurulan teori yanl ya da yetersiz ola
bilir, fakat kifayetsiz (hatta yanl) bir ilmi teori hl lm bir
teoridir52 diyebilecektir Schumpeter!
Nihayet doal kanun ya da hukuk kavram bir yol azna gel
mitir. Rasyonellik, olay inceleyen ya da analiz eden kimsenin
metodunda mdr, yoksa incelenen toplumsal hayatn kendisin
de, yani varsaylan sosyal evrende midir?
Her ikisinin birlikte oluu, bizi mutlak deimez bir sosyal
dnyaya gtrr. kincisinin kabul de farkl bir anlam tamaz.
Birincisi kabul edilirse, bu rasyonellik, dedktif metoddan ba
30

Ayn eser, s. 110.

31

Ayn eser, s. 111,

32

Ayn eser, s. 112, italikler benim.

27

Sivil Toplum Yazlan

ka bir ey deildir. Bu yoldan gerek, akl srecinde yaratlabi

lir33. O zaman, deien koullar altnda yeni bir analiz yapld
gibi, zellikle deiim inceleme konusu olabilir. te bu deiimle
birlikte yeni kavramlar, yeni hareket noktalar, yeni teorik mo
deller retilebilir. Her biri btnsel bir kendine haslk (spesifik
lik) iindedir. Tarih rlativizm bunu gerektirir. Tpk Euclid ge
ometrisi yerine uzayda baka geometriye olan ihtiya gibi. Doal
kanun ya da dzen grnn ana zellii duraanlktr. Bu du
raan olan ey evrenselletirilmek istenmitir; oysa rnek al
nan Nevvtonun mutla ldkten sonra, evrenin izafilii ile top
lumsal duraanlk uyumamaktadr.
Netice olarak, aklla aklanacak, mutlak bir doal dzen
kavramn varsaymyoruz.

33

Schumpeter meseleyi her sosyal durumu belirleyen verilerin analizine indirger. Bu

halile bir rasyonellik, doal hukuk ya da dzen kavramndan temizlenmesinden ba
ka bir ey deildir.

28

ASYAGL RETM BM, YENDEN

RETM VE SVL TOPLUM

f
Benim iki sorunum var. lk bakta belki anlalr; iki soru da
birbiri iinde, daha genel bir konunun iki ayr grn gibidir.
Soralm sorularmz:
1 Asyagil retim biimlerinde ya da onlarn hkim oldu
u sosyo-ekonomik kurulularda, deiim (mutasyon) iin yeter
li bir ilkel birikim olgusu neden belirlenemedi ya da deiim ne
den ilkel birikim iin yeterli koullar ierde retmedi?
2 Batda grlen sivil toplum kurum lan neden Dou toplumlarmda olumad? Batda hem yatay hem de dikey ilikilerle
birlikte bir btnlk belirirken; Douda genel olarak neden di
key ilikilerin derinliini gzleyebiliriz? Demitim ki, iki sorun
birbirinin iindedir, biri incelenirken, dieri de incelenmi olur.
Fakat benim iin, ikinci sorunu evrensel (yaygn) gncellii ile
incelemenin hareket ya da arlk noktas olacaktr.
Bu yaz iki blmdr: eitli Asyagil retim biimi trle
ri vardr. Bunlardan belli bir trn iinde hkimiyet ilikisini
aramak; bununla sosyo-ekonomik kuruluta bu hkimiyet ili
kisi ile yeniden retim devresinin kapsamn aklamak; bylece yukardaki iki sorunun zmne girimektir. Bu zm
lemede yeterli eler ve kriterler belirirse, ikinci blm ola
rak Bat ile genel bir karlatrma yapmay kolaylatrr san
yorum. Hkimiyet ilikisini iktidar ilikisi olarak da alabiliriz.

Sivil Toplum Yazlan

ktidar alan, politik ilikilerden belli bir dzeye varmakla, dev

let dzeninden baka bir ey olmayacaktr. Bilindii gibi byle
bir dzeyde artk snflamann, snf ilikilerinin yani mcade
lelerinin tarihine girilmitir. Hemen altn izelim ki, konumuz
devlet dzeni kavram etrafnda geliecektir. ktidar srecinin
yer alaca politik toplumun genel bir tr kast nitelii ve onun al
tnda yer alan dorudan reticiler topluluklar (alt toplum) ara
sndaki snfsal balarn nitelii asl aklanmas gereken d
mdr. Sz konusu dm zmek iin de iki soru sorulabi
lir: Dorudan reticilikten politik topluma girme olanaklar na
sl belirlenir; dorudan reticilerin zgrlk sorunudur bu; by
le bir giri ekonomik gce dayanmadan gerekleebilir mi?
lkel birikim olgusu oklu bir belirlenimdir. Bu olguda eko
nomik eleri dierlerinden soyutlayarak ele almak ilk admdr.
Konuyu orada brakmak politik ve ideolojik yaplarn ve onlar
dan yansyan toplumsal ilikilerin roln, rekabeti kapitaliz
min getirdii modele dayanarak ikincil plana atmak kapitalist
ncesi toplumlarmda bizi basit bir ekonomizm tuzana dre
bilir. Hayatn yeniden retiminde ekonomi srekli kouldur, fa
kat yeterli deildir. O zaman ekonomik temel kavramna, poli
tik ve ideolojik yap ve ilikilerin koul olarak girip girmediini
aklamamz da bir zorunluluktur.
lkel birikimin klsik tanm yledir:
Kapitalist sistem, iilerin emeklerini gerekletirdikle
ri aralarn btn mlkiyetinden tamamen ayrlmalar
n (separation) n koul olarak varsayar. Kapitalist re
tim kendi ayaklar zerine oturur oturmaz, bu ayrm sa
dece srdrmez, fakat onu devaml olarak genileyen l
ekle yeniden retir. Bu nedenle, kapitalist sistem iin yolu
temizleyen bu sre, iiyi retim aralarnn tasarrufun
dan uzaklatran sreten baka bir ey deildir. Bir sre
ki, te yandan sosyal geim ve retim aralarn sermaye

30

dris Kiikmer

ye, te yandan da, dorudan reticileri cretli- iilere d

ntrr. [Kapital, Cilt , s. 714].
Bir retim biiminin Kapitalizme geebilirlii ok kere bura
da deinilen ayrma (separation) yatknl ya da yatkn olma
mas direnci (stubborn) ile aklanr. Bize gre oklu belirlen
menin tarih koullar iinde bu kriter zerinde daha ok dur
may gerektirir. Bu srecin gerek tarihinde, istil, kleletir
me, soygun, ldrme ksaca, zor kullanma byk rol oynadn
dan politik, ideolojik etkenler birlikte grlr. Oluun sevim
sizlii de buradadr. lkel birikimin temelinde u olgular var
dr: 1 Normal artk emein ranttan (dorudan emek biimin
de, ayni biimde, nakdi biimde ranttan) kapitalist kra dn
, 2 Tccar sermayesinin hkimiyet (kategorik) sreci yerini
endstriyel sermayenin hkimiyeti (kategorik) srecinin almas,
endstriyel sermayenin yeniden retim devresinin evrenselle
mesi; bu yeni ve ilk dnya sistemi oldu34.

34

Ticari ve tefeci sermayesinin endstriyel sermayeye dnmesinin engelleri a) Korporatif ehirlerin (yar bam sz ya da bamsz) lonca dzeni, b) Feodal krsal ili
kiler. Bu engellerin alarak manfaktrn geliip evrilmesi iin dnya pazarnn (i
ve d dnya) belli bir gelime seviyesi gereklidir. Bu zorunlu koulun oluumun
da. Modern a denen an byk etken ya da deiimlerini hatrlatalm. Bun
lar ksaca: 1) Kolonicilik, esir ticareti Afrika ve Amerikann hzinelerini yama, yerli
halklar madenlerde altrma vb. 2) Devletin gc ile burjuva karlar arasnda pa
ralellik ile himayecilik sisteminin gelimesi, devlet iktidarnn bu yolda kullanlmas,
3) Dnya ticaret savatan, 4) Milli kamu borlan dzenin ve bunlarla birlikte finans
sisteminin (bankacdk dahil) gelimesi. Mill borlanma ya da devlet borlan dze
nine Marx Devletin Yabanclamas der (Kapital, Cilt 1, s. 755). Devlet gc ya da
iktidar bu yoldan giderek el deitirecektir. 5) Mill devlet politikas ve devlet bor
larnn karlanmad iin m odern vergi... 6) Rnesans (kapitalist ideolojinin yaratl
srecidir) ve bilimde gelime. Devlet ve zel finans kurumlar;mn birbiriyle i ie do
luumu, ayr ellerde bulunan paralarn kapitale dnmek zere kapitalistlerin eline
gemesini salayacak sistemi gelitirmeye yarar ve burada ilk sermaye irketleri iin
koullar vardr. Feodal segmanter devletle merkezileme eilimi iinde devlet gc
nn ekonomik belirlenmedeki rol aktr (younlam ve organize toplum gc
olarak). Bunlar e anl ve apraz olarak birbirine girmitir. Bu apraz giriin analizi
sanrm henz yetersizdir.

31

Sivil Toplum Yazlan

Bu olguda politik yap ve ilikilerin yeri, tarih teorisi iin tek

rar ele alnmaldr.
imdi, baz kavramlara deinmenin yeridir. Ben, belirlen
meyi (determination) snr koymak anlamna alyorum. Ama bu
snrlama iinde almak retim biimlerinin, onlarn zgl eko
nomik, politik, ideolojik yaplara varmas olana vardr.
Hkimiyet (dominans) kavramn stnlkle ynetim ya
da dzenleme diye kabul ediyorum. u halde iki kavram bir
birinden ayranlara katlyorum. Hkimiyeti egemen diye
Yunancadan eviremiyorum.
O

halde hegemonya kavram nedir? Altyap ile styap ara

snda uyumluluk salama yerine, altyap ile styapnn i ie ya

da st ste girmesi ile oluacan kabul ediyorum. yle ki, re
kabeti kapitalizme geiin nl ekonomi, politika, ideoloji ay
rm (Lockeu ve klsik iktisatlar hatrlayalm) ve onun st
ne kurulan modelleri gz nne getirelim; fakat tekelleme sre
cinde politik yapnn ve ilikilerin ekonomi ya da piyasa sistemi
iine koul olarak giriine dnelim. Bu arada ideolojinin de eko
nomik temele girii aktr. yleyse kapitalist hegemonya bu iielikten doar. Kapitalist ncesi retim biimlerinde soyutlama
ile alglanabilen styap yapnn zaten iindedir; bu bakmdan
bir Asyagil retim biiminde, devlet dzeninde politik toplumun
ba hkmdarn hegemonyas tamdr35.
Grlyor ki, kapitalist ncesi retim biimlerinde politik
ve ideolojik yaplarn ekonomik temele indiini de kabul ediyo
ruz; yani onlarsz olamazln. Kabul ettiimiz dier bir iddia
da her sosyo-ekonomik kuruluta birden ok retim biiminin
varldr. Btnlk sorunu nce retim biimi seviyesinde or
taya kar. retim biiminin yeniden retimi iin ekonomik, po
litik, ideolojik mant Myeterlilik ilikileridir. Kukusuz yeterlilik
35

32

Belirleme ile hkimiyetin ne derecede st ste geldii sorusu sorulabilir belki.

dris Kkmer

koullar genileyen bir yeniden retimi de ierir. Buradan lojik

eilimlerde Hkimiyet ilikileri, uyumsuzluklar uyumluluk s
nrlar iinde tutar. Dier btnlk, birden fazla retim biimi
nin hkimiyet ilikileri ile balantsndan doar; burada retim
biimlerine ait kesimlerin karlkl lojik eilimleri uyumluluk
ya da uyumsuzluklarndan potansiyel almaklara (oklu belir
lenimlere) ak bir btnlktr; bu sosyo-ekonomik kurulutur.
Soyutlamaya burada aaya inerek varabiliriz Tarih gerekle
me toplumsal snf ilikileri ile gzlenebilir.

TANIM VE HPOTEZ
Hkimiyet biimi (ilikisi): Merkezi-niter-brokratik-politik
dzen. Bu dzen devlet dzeni olarak da ifade edilir. Devlet d
zeninin kurulu ncesini, onun tarih ncesi olarak kabul ediyo
rum. Belli bir retim gleri seviyesinde, nceki retim ilikile
rinin artk yeniden retilemezlii yeni politik dzeni getirir.
Hkimiyet biimi btnln kouludur.
Belirleme biimi: retim gleri arasnda insan tarafndan
yaratlmam olan doann zgl bir temeli (nomadik, hidro
lik, ya da ikisi birden) zerinde belirlenen retim ilikileri iinde
karmak kooperasyonun hkim kooperasyon biimi olmas ka
nlmaz bir n kouldur. Bu n koul, kendisi ile uyumlu politik
ve ideolojik ilikileri de belirler. Ancak, politik iliki biimi mad
di taban iinde belirlenirken, bir yandan snfsal hkimiyet ili
kisini oluturur, te yandan da, ayn zamanda, bir retim iliki
sini temsil eder. zgl nitelik udur: ta ki daha byk bir retim
gc tarafndan dtan belirleninceye kadar, bu hkimiyet iliki
si, neyin, nasl retileceini belirleme eilimindedir. zetle: po
litik hkimiyet ilikisi ekonomik temele dahildir, ona hkimdir
ve kesin d belirlenmeye kadar belirleyicidir de. Burada gzle
yeceimiz devlet dzeni, bir rgtlenme biiminin maddi g
oluudur da.

33

Sivil Toplum Yazlan

Yeniden retim biimi: retim biiminin ya da sosyo

ekonomik kuruluun iler btnlnn salanmas, yani bir
btn oluturacak sre ve devresinin kesintisiz tamamlanma
s, hkimiyet ilikisinin srekliliinin kurumlat devlet dze
ninin yeniden retimi ile zdetir; dier bir deyile bu, hkim s
nfn ya da st toplumun yeniden retimidir. Dorudan retici
lerin oluturduu alt snfn retimi de snrlandrlrken oradan
yeni retim ilikileri ile yeni bir hkimiyet ilikileri oluturabile
cek retim biiminin yukar k snrlandrlm olur. O halde,
Asyagil retim biiminde sz konusu kararllk, sanki neolitik
benzeri, kendi kendine yeterli yani tarm ve ona gerekli imaltn
bir arada yapld kapal bir ekonomik yapdan deil, politik d
zenin retim ilikilerinden gelmektedir.
Deiik eilimleri, devlet dzeni iinden geer; kart ve ya
tay ilikiler dsamr ya da yanszlatrlr (ntralize edilir); ap
raz uyumsuz ilikiler geliip btnleme koullarn bulamaz.
Genel bir eilim de, toprak zerinde yaygn (evrensel) ve srekli
zel mlkiyet biiminin koullarnn engellenmesidir.
Politik yeniden retimin lojii, ideolojik yeniden retimin lojii ile sanki st ste gelir. Bunun an biiminde devlet fetiiz
mi ile karlalabilir35. Politik ve ideolojik yaplarn st ste a
kmas ile devletin yeniden retim sreci karakteristik tekdze
(monolitik) yapy ve onun insan tipini retir. retim biimine
ait btn ilikiler merkezi devlet dzeni ile balantl, insicam
l (cohesive) ve tebaiyet (dependence) ilikileridir. Bu ilikiler ile
yeniden retimin btnsel ilerlii salanr.
Asyagil retim biiminin politik dzeni ile hkim olduu bir
sosyoekonomik kuruluta hem st ve hem de alt toplumda, po
litik ve ideolojik kesimlerin uyumu ve devlet fetiizmi bir amen36

Burada, tarihi somutta, merkezi politik yapdan onun ideolojik yapsn soyutlayp
baka bir ideolojiyi ya da yapay ( erzatz) ideolojiyi ikame etme eyleminin (snfsal)
sonulan elbette ilgintir.

34

dris Kkmer

t (concensus) haline gelmi ise, burada devrim kavramnn ok

farkl bir ierii olacaktr.

ASYAGL RETM BMNN ALT TRLER

I Nomadik, II Hidrolik. kisinin birlikte oluuna da bir
nc tr diye baklabilir.
Birinci tr iin belki Turangil ve Arapgil olarak ayrca bir
ayrm yaplabilir. Bizim konumuz birinci trdr. Bunun devlet
dzeni olarak salt ilikilerini gsteren Osmanl sosyo-ekonomik
kuruluuna somutlama iin deineceiz. kincinin has tr ola
rak ine ve onun birinci ile olan farklarna deinmeyeceiz bu
rada. Nomadik ve hidrolik karmna Hindistan rnek olarak
verilebilir belki.
I Marx bir yandan nomadlarda hayatn retimi ve ye
niden retiminin srnn yeniden retimi demek olduunu
belirtmi; te yandan da bunlar arasndaki devaml kanl sa
valara deinmitir. Fakat benim bildiim kadar ile her ne se
bepten ise, buradan bir retimin biimine ve onun son derece
zgl politik ilikilerine gememitir. Orta Asya tarihine yeni
yaklamlar ve kazlar bu yzyl balarndan itibaren artmtr.
skit, Saka, Hun ve Trk Nomad uygarlklarnn, Milattan nce
2000. yllardan Milattan sonra 1000. yllarna kadar uzanan
hayat biimleri iin ilgin veriler ortaya kmaya balam;
1950lerden beri sregelmitir. Gerek yle gzkyor ki, bu
hayat biimi Moollarn ldrc darbeleriyle Orta Asyada
sona erer37.
Nomadlarn iki tr hkimiyet ilikisi olacaktr.
1 Bir grup nomadn dierleri zerinde
37

Tamara Rabbot Rice, Ancient Arts o f Central Asia, Londra, Tham es and Hudson,
1965. Milttan nce 3000 yllarnda Hazer Denizi dousunda yerleen nom adlarn
hayret verici karm ak ve olduka gelimi hayat biim leri olduu ortaya km ak
tadr.

35

Sivil Toplum Yazlan

2 Bir grup nomadm yerleik tarmsal toplumlar zerinde.

Bunlardan birincisi, toprak ilikilerine geilemeyen trdr;
kincisi ise zgl toprak ilikileri ile devlet dzenine vartr.
Birinci, kincinin tarih ncesidir. Birinciye ait kurumlar kincide
yeni fonksiyonlarla yer alabilir.
Nomadlar ve yerleenler arasndaki ilikiler iki tr olabilir,
Sava, 2Ticaret. Her ikisi de karlkl etkilere yol am
tr. Step eteklerinde tarma geenler ayn zamanda ticareti ge
tirmiler ve nomadlarla ktann gney ve batsndaki uygarlk
larla (in, Hint, ran, Anadolu, Mezopotamya, Grek, Roma gibi)
ticaret aracs roln oynamlardr. Parann varl, kuyumcu
luk, saralk, marangozluk gibi imalatla bir iblmnn var
l kabul edilmektedir. Madencilik, demircilik ile ilk popler si
lahlarn yaplmas nomadlar arasndaki dengenin bozulmas ve
bununla dier ktalara gler arasnda yakn bir iliki kurulabi
lir kansndaym.
Her sosyo-ekonomik kuruluun birden fazla retim biimi
ni kapsadn kabul etmitik. yleyse, Asya step koullar veri
alndnda, bu son derece geni yrelerde retim biimleri iin
ne gibi olaslklar olabilir? Hareket noktas olarak elbette retim
gleri ve ilikilerine bakmamz zorunlu.
(Hidrolik olmayan) trden Asyagil sosyo-ekonomik kuru
luta ka tane retim biimi olduunu ve bunlarn birbirleri ile
olan hkimiyet (dominans) balantlarn ve dnm olanakla
rn incelemek istiyorum. Burada hayatn retim ve tekrar re
tim eleri olarak retim ve tketim nitelerine; retim gle
ri seviyesine, giriilebilecek toplumsal retim ilikileri seviyele
rinin (almak) etkinlik durumuna; bunun iin de olasl bu
lunan kooperasyon trleri zerine varsaymlarmz olacaktr.
phesiz bu varsaymlar tartma konusu olabilir; dolaysyla
onlara dayanarak karlan sonular da hem kendi somutu ola
36

dris Kiikmer

rak ve hem de gereklemi tarih iindeki somutlarn testi ile

tartlabilir38.

1 - ASYA STEP CORAFYASINDA RETM BMLER

RETM GLER LE RETM LKLERNN BRBRNE
BALANMASINDA POLTK-MLTER LKLERN BR RETM
LKS TR OLARAK HKM (DOMNAN) OLUU
Hayat retim ve yeniden retim nitesi phesiz salt re
tim nitesinden ok farkldr. Burada, birincisinde ok sayda
belirlenimler iinde sosyo-ekonomik kurulua ait gerein ni
tesini; kincisinde de bir kuruluta varsaylan retim biimleri
seviyesinde salt retim nitelerini anlyorum. Tketim nitele
rinin de ikisi asndan ayr ayr ele alnmas doru gzkyor.
retim ve tketim arasndaki balantda (rekabeti kapitalizm
hari) yeniden blm (redistribtiori) ayrca nemlidir.

A retim glerinin iki ana gruba ayrln burada ha

trlatalm. Biri, insan tarafndan retilmemi, verili inorganik
doa; kincisi, insann rettii gler. Birincide, step corafyas
onunla uyumlu balca retim arac olarak hayvan srleri ile
meralar ne alyoruz. Temelde srnn tekrar retimi demek
olacaktr. retim biiminin hkim kesimlerinin maddi temelini
buradan apak grebileceiz. Metalrji zerine varsaymmz,
demir devrinin balam olduudur. Demir eritilmekte, bu ara
da ilk popler silahlar39 demirden yaplm bulunmaktadr; hem
38
39

Burada somut tarih yazmakla uramadmz hatrlatalm.

Demirin tarihte ilk kullanlmas rastgele kmasna ramen, belli bir dnemden son
ra kullanl ticaret ve sava ile yaygnlamtr. Demiri ilk defe silah olarak kullanan
bir aznlk hkimiyetini (practorien trden) kuranlar Asurlulardr. Bronz silah, elde
edilmesi g bir silaht. Demirin kolay ve ucuzluu yeni bir dnemi getiriyordu. De
mirin ilk eritilmesi Anadolud a ve Mezopotamyad a M. . 1500 yllar civarnda ol

37

Sivil Toplum Yazlan

silah ve hem de retim aracdr bunlar. zengi ve eyer ilk defa

Asya nomadlar tarafndan kefedilmitir. Kol gc ile alan
ilkel aralar vardr; demircilik, saralk, marangozluk, kuyum
culuk olduka gelimi bir uzmanlk seviyesindedir. Bu sanatlar
la temel retim arac srnn retimi arasndaki balar varsa
yyoruz, bu noktada retim ilikilerine deinelim.

B retim ilikileri. Daha nce politik ve ideolojik yapla

rn temel yapnn dnda deil, onu meydana getiren elerden
olduunu varsaydmz sylemitik. yle ki bunlar ekonomik
temelden ayr grmemiz olanaklar yoktur; sadece analiz iin
styap altyap kavramlar kullanlabilir. te burada bunun a
r denebilecek bir rnei ile kar karyayz. retim ilikileri
ni retimde giriilen kooperasyon trleri iinden, balca retim
gc ile ilikilerin natrel lojii ile karsayalm.

I Karmak Kooperasyon:
nce, nemi nedeniyle karmak (kompleks) kooperasyon
asndan bakalm (sonra dier tr, basit kooperasyona deine
lim). Bu tr kooperasyon burada, retim glerinin insan tara
fndan olduka gelitirilmesi sonucu olmasndan ok temel re
tim aracnn retim ve yeniden retiminin kanlmaz sonucu
dur. Verili teknoloji seviyesinde varsayyoruz ki, Asya steplerin
de hayvanclk norad yaants ile kanlmazdr. Bir nfus ve
sr art seviyesinde yaylaklar snrsz deildir. Hayvanclk
iin mutlak bir koul olarak akarsu aranacaktr (klak-yaylak
sorunu). Bu demektir ki, nomadlar arasnda sk sk birbirleriyle
kar karya gelmek kanlmazdr. Tarm iin yerleik toplumlarda nfus art ile ailelerin oymak, oba (bir eit fratriede)
ve kabilelerin blnerek grece bir bamszlkla ayr topraklar
duu halde inde M. . 500 yllarndadr.

38

dris Kkmer

zerinde belli snrlara yerleerek tarm yapmas normal iken,

nomad yaantsnda bu meralarn zellikle step ve iklim koul
lar altnda snrlandrlmas kabileler seviyesinde dahi gtr.
Bu zellik yani yeni blnmelerle (segmantasyon) ayr yer
leik (sedanter) ve grece bamsz aile, ky seviyesinde tarm
sal nitelerin kurulabilmesine kar, nomadik blnmelerin bu
zellikte olmay bize gre (mlkiyet dzeni ve politik dzen
asndan) oklu belirlenimde nemli bir teorik edir, altn iti
na ile izelim.
Nomad, genellikle nonada evredeki yerleik topluluklara ve
demir anda Gney ve Bat Asyann dier uygarlklarna kar
dr; nomad srs birlikte yaamla retilebilir ancak. Toplum
hareket halinde bir kervandr, ordudur. Karmak kooperasyonla sr retilebilir; retenler ayn zamanda hain bozkrn
savalardr; sry retmekle retilen insan, sava olarak
retilebilir.
Nomadik retimde srek av nemli bir yer tutar; bu da kar
mak kooperasyonla yaplabilir bir retimdir; srek av ile sava
arasndaki benzer iliki kullanlan aralar yannda kolektif kooperasyon asndandr da (Morgan, Marx, Terray vs.). Savam
kolektif kooperasyonla yapld aktr. Bu kolektif retim ili
kisi kendinden ayrlmaz olarak madalyonun dier yz halinde
politik-militer iliki olarak gzkr. Yani sava ilikileri retim
ilikileridir de, ayrlmaz biimiyle. O halde bu ilikilerin lojii
bizi nerelere gtrebilir? Kolektif iliki olarak nomadik sava s
ry retim ilikileri, dzenli (insicaml) ve tabiyet (dependence) zellikleri birlikte bulunan bir politik dzerim kouludur.
Nomadik zgl yeniden retim byle bir dzenle ancak dne
bilir. Byle bir politik dzene ne oymak seviyesinde, ne de kabile
seviyesinde varamayz. O bunlar aaca gibi, ara dzen olarak
kabileler federasyon ile kurulan kabileler mtarekesini de s
rekli bozduran niter bir eilime daima sahip olacak gc belir
39

Sivil Toplum Yazlar

tir. Hanedan cyclelar bu gcn zayflamas-kuvvetlenmesinde

gzlenebilir.
Bu retim ve politik ilikilerle uyumlu ideolojik kesimin lojii de sava ile niter insicam ve tabiyet ilikileri ile uyumlu yn
dedir. retim ilikisi olarak politik ilikilerle uyumlu hatta onun
rn gibidir. Hayatn, yeniden retimin niter politik dzeni
bir kouldur; fakat bu retim biimi iinde politik hkimiyetidir
(dominans) ayn zamanda. Hkimiyet burada, niterlie kar
eilimlerle eliir ve onlar ya dsar ya da etkisiz hale getirir. Bu
sre sreklidir.
Nomadik ordu toplum, yerleik toplumlara savalarda s
tnlklerini srdrdklerinde, yani bu ordu toplum devaml
lk kazandnda bunlarn yerleik topluma gemeleri gle
ir. Bu, Asyagil nomadik bir ilkeyi belirtir; Asyallarm deyimi
ile oturak ya da atak olmaktan kama ilkesini retmitir
corafya koullar. Buna Ouz Han ve Cengiz Han tresi deni
lir. Bunlarn iinde yerleik hale geerek topra ileyip yaam
koullarn reten ve mlk edinenler kabilir. Fakat bunlar ya
nemsiz kalr ya da yerleiklikten, oturak olmaktan tekrar nomadla dnmek zorunda kalrlar. Nitekim Orta Asya nomadlarndan bir sre yerleenlerin tekrar nomadla dndkleri bu
gn kabul edilen bir grtr40. Bu ilkeye yani oturak hale ge
mekten kanma ilkesine Orta Asya nomadlar Ortadouyu ve
Anadoluyu istil ettikleri zaman da uymak istediler. Osman Bey
yerlemekten kanmay tavsiye eder; Kl Aslan Konyann ba
kent olmasna ramen ehir dnda adrda yaar (Z. V. Togan).
Hatta ok sonraki yzyllarda, 16. yzylda hl Anadolu nfu
sunun nemli blm nomaddr (. L. Barkan, Merili) ve bun
lar yerletirmek yeni bir btnsellik iin zm g bir mese
ledir (ekonomik, politik, ideolojik elikileri ile). Kolektif iliki
ler ba stnlk salarsa, retici savalar, retimle alkalar
40

40

History o f Mankind, C. 3,1. Gaston Wief, Vadime Elisseeff, Philippe Wolff, Mean.

dris Kkmer

kalmayan yani retim etmeni (ajan) olmaktan kan practorien hkim bir snfa dnebilir (Osmanlda olduu gibi). Bu hal
de artk sry yeniden retme ilikileri, devlet dzenini, zn
de militer ilikileri yeniden retmeye dnr.
te bu devlet dzeninin eleri arasnda Greklerin ve
Romallarn citizenini arayamayz. Ne Agora ne de Fora olasl
vardr. Grece bamsz toprak sahibi ifti citizenlerin lkeyi
ynetim (diyalog) yeri olarak oturduklar siteyi bulamayz; ser
vet farkllamas, savalar, snflama, devlet kuruluu, patrisyen (asilzade) ve plep (avam) elikileri Morganm Roma tarihi
iin hayranlkla sz ettii demokrasi kahramanl tarihi sre
cine yer yoktur; parlamenter e yoktur. Batda baka bir uygar
l, sivil toplumu oluturacak elerin yokluudur bu.
Kurultay, oymak beyleri ya da kabile eyhlerinin konfederas
yon kumandann semek (belki militer demokrasi ile bir ben
zerlik) sava sorununu konumak zere bir araya gelmesi ile top
lanr. Ne Agoradr ne de Fora, Slle hkmdarl kurulunca bu
da kalmayacaktr artk.
Sz konusu dzen pre-kapitalist dnyada belli bir sre, en
topak vurucu g olarak gzkr. zellikle demirden ilk silahlar
yapldnda41. Burada bir hipotezimiz daha var: Yeniden reti
min zgl (spesifik) politik (hareketli, mobil) ilikileri akn ve
devingen bir gtr. Akn devingenlik ilikileri, iinde bulun
duu ekonomik temelin salt eleri tarafndan snrlandrla
maz: aksine onu aar; bu bir zorunluluk gibidir. yle ki ayan
hayret bir biimde i dinamizmdeki eklemleri (isterseniz i diya
lektik deyiniz) bu eilimle kolayca analiz edebiliriz; lke ii eko
nomik retim, bu politik dzence (ki kendisinin koulu maddi
idi) snrlandrlrken hayatn ya da politik dzenin yeniden re
41

A sya nomadlanmn A syadan ktaya snrlandrlmas zor kavurucu gleri, alan

lar ile dnya tarihini deitirmeleri, sz konusu potansiyel gcn demir silahlarla
aktel hale kt tarih dnemidir.

41

Sivil Toplum Yazlan

tim devresi, dolam (circuisi) i ilikilerle tamamlanamaz: bu

devre d ilikileri mutlaka kapsayarak kapatlr: stil-ticaret..
Bu demektir ki: a) ekonomik tabanl olmaktan ok da ak
bir sistemle kar karyayz. retime dnk olmayan bir nitelik
tir bu. b) Sz konusu akn g, diyalektik olarak zafiyetin sebe
bini de bize aklar diyorum.
ekonomik taban militer rgtn retiminin fonksiyo
nu olunca, kaynak mobilitesi snrlanr ve merkantil balar
ntralize edilir; i maddi tabanda retim gleri geliimi s
nrlanr. malat kesimi tek ordunun lojistii iindedir (ordu
cu zanaatkrlar gibi); yle olunca korporatif bir ehir ynetimi,
oluamaz. Politik devlet dzeni kurulduunda, politik dzen
de hkim snf (tabakalar) eski nomadik reticilikten kmak
la beraber, fa kat ifti de olamazlar, dorudan reticiler stn
de ayr bir toplum olarak kalrlar; retime bir tr kaytszlktr
bu. Daha akas, bu st toplum gerekte hi bir zaman topraa
yerlememitir, ehirlerde oturur gzkse de yerleik devlet d
zeni (kan, hsmlk gibi balarndan tamamen kp) topraa ait
(teritoryal) ilikilere girse de o silah elinde daima seferidir42. Bir
st belirlenim olan ilkel birikim kaplar kapal gibidir. D be
lirlenme buradan doar. Ve bu toplum retim biimine dayanan
sosyo-ekonomik kurulular dtan belirlenirler; zlp ykl
malar dtandr43. Hkim retim biiminin byle bir politik
dzeni ile hkim olduu sosyo-ekonomik kuruluun gerek ye
niden retim devresindeki d glerle (d sosyo-ekonomik ku
42

Hidrolik zellik ile kurulan merkezi-brokratik bir devlet dzeni (in rnei) bura
da anlatlan gibi retim karsnda phesiz kaytsz deildir. retimle merkezi sis
temin bu ilgisi teknik gelim e farkn da bir bakma aklar; aynca toprakta dnem
dnem byk zel mlkiyet sahipleri (gentry) olumasnda bu farklln rol var
dr. Bununla beraber zel mlkiyetin politik trman brokratik merkeziyetilikle
ntralize edilir.

43

Yeniden retim devresinin mutlaka byk lde dtan kapanmas, sivil toplumun
var olup olmamas birlikte ele alndnda gerek emperyalizm ve gerekse faizm te
orileri iin ilgin yeni eler kazanabiliriz. Bu soruna sonra dneceiz.

42

dris Kkmer

rulularla) karlkl ilikilerinde (sava-ticaret vb.) belirlenme

sini somut tarihle test edebiliriz.
zetlersek, burada sz konusu genileyen (extented) yeni
den retim, ekonomik genileyen yeniden retim deil, daha ok
politik-militer dzenin da doru genileyen yeniden retimi
dir. Genileyen yeniden retim emasnda yeniden blm (redistribution) nemli bir yer tutar. Bu ilikilerin lojii ile kurulan
devlet dzeni bir istil devleti dzenidir.

II Basit Kooperasyon:
Burada varsaymlarmz unlardr:

Steplerde

hareket

li nomadlarn devaml yer deitirmeleri; belli gruplarn Orta

Asyada yaylmalar bir varsaymdr. Bunlar mbadeleler yann
da, step eteklerinde yerleerek tarm yapanlarla, tccar ehirle
riyle mbadele yaparlar. Yani, yerleiklerle ehirlerde nemli de
recede gelimi saylan zanaatkrlarla birbirine bal ve tamam
layc ilikiler iindedirler. Dier bir deyile bronz ve demir devri
iinde Orta Asyada kendi kendine yeterliliini aan bir uzman
lama vardr. Neolitik a almtr. Bu uzmanlk seviyesi ehir
lemenin iaretidir nk44. Yaplan mbadeleler zamanna gre
lks saylabilecek trden de deildir sadece; eitli madenler, si
lahlar, hayvanlar, gda maddeleri45 mbadele konusudur. Byk
ticaret yolu olarak ipek yolu ile ne salt ipek46 nakledilir ne de bu
nunla balantl baka yollar yoktur. Burada dikkati ekeceim
bir husus da udur: Yeniden retim hkim snfn (vurucu gc
ile) yeniden retimine dnnce, bu snfn hkimiyeti iin ge
44

Geri, B. Y. Viadimirstov, Mool kadnlarnn imalt ilerinden sz ederken bir yan

dan sanki kapal bir aile ya da oba topluluu izerken, te yandan da retim fazlas
n kadnn sattn da belirtir, Moollarn timai Tekilt, Ankara: Trk Tarih Ku
rumu, 1944.

45

Viadimirstov, O rta Asyad a un ticaretinden de sz eder.

46

pek, Hun larda i am ar olarak da kullanlmtr. Tamara Talbot Rice, Ancient Arts
o f Central Asia, Thames and Hudson, London, 1965.

43

Sivil Toplum Yazlan

rekli mallar salanmaldr. Merkezi-militer g oluturulunca

bu tr maddelere modern deyimiyle stratejik maddeler diyebili
riz. Bu talepler etkindir, yeniden retim kouludur, da baml
bir yeniden retim esi var burada.
Yine varsayyoruz ki, yerleik blgeler, ehirler zanaatkrlar
deta kabileler stnde Orta Asyaya has bir iblm iindedir.
Sz konusu tamamlama, modern rekabeti piyasalarn fiyatlan
drma sreci edeerlik gibi kavramlar ile bir olgu olarak kavranamaz. Belki Orta Anadolu Hitit uygarlnn sahil ticaret bl
geleri ile birbirine muhta bir yaam koulu (symbiosis) iinde
grlen tamamlamanm daha gelimi bir biimi diye bir ben
zetme yapabiliriz. Eski imparatorluklarda olduu gibi ticaret n
ceden kararlatrlan, dzenlenen, tespit edilen koullara gre,
anlamalarla yaplmas ve buna kamusal ilikilerin karmas
ile yrtldnn varsaylmas gerekir; yoksa piyasa yerinde
arz ve talep karlamas ile bir edeerlilik arayan mbadelenin
olaanl zayftr. Bu iddialar lkeler aras ticaretin, pazar ye
rinde (market) yaplan mbadelelerden farkllna dayanmak
tadr. lkeler aras ticaretin deme aralarnn ilkel de olsa var
ln kabul ediyoruz47. Bununla beraber zanaatkrlarn ve tc
carlarn bulunduu ehirlerde piyasa yerlerinin bulunduunu
da varsayyoruz48. ehirler nomadlarla, in, Hint, ran, Akdeniz
Blgesi vb. arasnda balant yerleridir. Burada ticaret ve sava
ilikileri arasndaki klasik eliki ile karlarz. Ticaret ve tica
ret yollarnn kontrol ile salanan gelir, yerleiklerin zenginlik
lerine el koyma istil sebepleridir. Fakat ticari ilikilerin deta
kanlmaz oluu, istilnn trmanmasna ve elikinin geni im
paratorluklarla zmne yol aar. Tarihte byk istillar plan
larla ticaret yollar arasnda paralellik gzlenebilir. Devlet dze
47

Asya hkmdarlklarna ait paralar, kazlarda bulunmutur.

48

Atinann Agoras, Rom ann Foras balangta pazar yeri idiler; fakat bunun yann
da dzenlerin politik toplantlarnn yapld hale dnt. Asya ehirlerinin bu ni
telii kazanamama nedenleri bir bakma bu yazmm temel meselesinin bir yandr.

44

dris Kiikmer

nine varan nomad hkim snfnn yeniden retimini, hkimiyet

altna alman dier nomad ve yerleik blgelerin reticilerinden
ayrmakla beraber onlarn ihtiyacnda olduu maddi aralarn
yeniden retim devresi ok geni ve karmak olabilir (hkimiyet
alan iinde ve dnda).
Demek ki, ok geni bir alanda nomadik hareketlerle birlik
te o geni alanda yerleiklerle, ehirlerle ticari ilikiler mevcut
tur49; ve eitli zanaatlarda basit kooperasyon ve kk retici
lik olaandr; ancak madencilik alannda karmak ya da kolek
tif bir kooperasyona da rastlanabilir50. ehirler nomadlarn hk
m altnda olduunda ya da olmadnda, nomadlarn ihtiya
larnn bir blmn karlayan imalat kesimidir, a) Hkimiyet
altnda mbadele olduu gibi, vergi ya da harala ya da zorun
lulukla hkim snfa bir artk transferi (ayn-nakd) yaplr, b)
Nomaddan bamszlk halinde mbadele doaldr51.
te bu merkantil ilikiler, srnn retimi, srek av, maden
karlnda gzlenebilecek karmak kooperasyon yannda, ba
sit kooperasyon ve doal olarak bireysel retimlerinin varlnn
da iaretidir. Basit kooperasyon ilikilerinde bir retim biimi
nin varlndan sz edebilir miyiz? Buna dier soru ile cevap ve
receiz, basit kooperasyona dayanan kk reticilik kendisini
nasl yeniden retebilir? Bu: a) nce retim ve dolam aama
larnn btnlnn gvence iinde olup olmamasna baldr.
Bu ise politik ilikilerin uyum dzeyine baldr. Asya ehirleri
ne yerleik tarmclarn lkeyi ynetmek iin bir araya geldikle
ri (Atina ve Roma benzeri) ehirlerdir; ne de zanaatkrlarm korporatif ynetiminde (Orta ada Bat Avrupa ehirleri gibi) e
hirleridir. Kk tarm reticiliinin politik lojii, ehirleme ile

49
50

Bu yaygn ilikiler geni imparatorluk sebebidir.

Demir, bakr madenlerinde kitle halinde alm a; alanlar hkimiyet altna alnm
kabile yeleri de olabilir.

51

Parann varln kabul ediyoruz.

45

Sivil Toplum Yazlan

birlikte ehirlerde ynetim dzeni kurmaktr. Oysa Orta Asyada

bir yandan nomadik retim biimi yannda ya da arasnda, te
yandan da gneyde hidrolik merkezi devlet dzenli retim bi
imler arasnda bulunmakla yerleik halklar iin kendi politik
dzenlerini kurma olanaklar snrldr. Yerleik tarm yapan
lar ve ehirlerde imalat ile uraanlar kendi aralarnda ve nomadlarla mbadele yapmakla beraber nomadik politik gcn
etki alan dnda ilnihaye kalamazlar potansiyel ya da akt
el istil ile kar karyadrlar. Nitekim nomadik politik dze
nin stnl karsnda topraa yerleenlerden tekrar nomad
hayatna katlanlar olabilecei gibi, yaam blgelerini terk ede
rek ok uzak yrelere genler de olacaktr. Hidrolik merkezi
devlet dzeni etki alanndakiler iin de istil olanaklar ak
tr. Nomadik blge iinde retim ve mbadele, kabileler konfe
derasyonunun ve oradan kabilecek hanedan hkimiyetindeki
imparatorluklarn geni alanlar kapsamas ve bunun devaml
l kk reticilerin merkantil ilikileriyle uyumludur. Kk
reticilik ve mbadelenin ideolojisi mbadelelerin gvenlii,
tccarlarn dokunulmazln gereksindirir. Geni bir blgede
gvence ile kk reticilik merkantil balarla birlikte retim
ve yeniden retim yapabilir. Bu ilikiler alann kuran hkim
g sahipleri, gleriyle toplumsal artn yaratlmasn zorlar
ve ona sahip olurlar.
Hareketli nomadik kesim ile kk reticilerden meyda
na gelei karlkl ballk ilikilerinin ekonomik politik, ideo
lojik btnl Asyagil sosyo-ekonomik kuruluun btnl
dr. Burada nomadik retim biimindeki topak-merkezi politik
ilikilerin, hem nomadik retim biimine ve hem de kk re
ticilie hkimiyeti Asyagil sosyo-ekonomik kuruluun genel ka
rakteristiidir. Byle bir politik egemenlik biimiyle st ve alt
toplum, bunlar arasndaki srekli snf ilikileri ve merkezi dev
let dzeni ile kurulmutur. te bu koullar belirgin olunca kla

46

dris Kkmer

sik Asyagil retim biiminin tarih ncesi (prehistoryas) bitmi

tir. Demek ki kk tarm reticilii ve imalat kesiminin yeni
den retimi iin gerekli politik dzenin doal lojii Asya coraf
yasnda merkezi devlet dzenli retim biimlerince engellenir;
gerekleemez (realize olamaz). Bu bakmdan ehirler tarmsal
reticilerin oturduu yerler deildir; tccarlarn, zanaatkrlarm
ve askerlerin kamplarnn bulunduu karargh yerleridir. Byle
bir ehirde korporatif ynetim iin de olanak yoktur52. Gl nomadlar ile ehirler ve yerleik halklar arasndaki mbadele ili
kilerinin d lemle olan ilikileri ile birlikte retim glerinin
daha st dzeyde bir gelimeye varmas gtr; a) Nomad kon
federasyonlar ya da hanedanlar arasnda tahrip edici sava
lar sebebiyle sulh dneminin ksal, b) Orta Asyada son no
mad imparatorluunun kuruluu nomad halklar ile yerleikler
arasndaki dengeyi de tahrip etmitir. yle ki Moollar (Cengiz)
Asyaya hkim olurken, kendilerine ba kaldrabilecek nomadlar yok etmi ya da Asyadan gmelerine (Trkler gibi) sebep
olmutur. Cengiz haraca raz olan ehirlere dokunmak isteme
mi fakat nomadlarm nemli bir blm sahneden ekildiinde,
yerleik zanaatkrlar da Asyay terketmitir. Sonu Orta Asya
tarihinin bir eit durdurulmasdr. Moollar (Yuan hanedan)
inden kovulduktan sonra Orta Asyaya geldiklerinde artk Orta
Asya eski Asya deildir, c) Merkezi politik dzene hkim olan
lar devlet dzeni iinde yukardan toplum niteliini belirgin hale
getirince retici olmaktan kacaklardr ve ideolojik reti iin
de dnyay alglamalar nionist bir biimde olacak, d) Bu ol
gunun niter-merkezi ideolojik retisi iinde bilimin uygulama
nitelii kaybolabilecektir; bu da bilim ve teknoloji retimini s
nrlayan bir engeldir. retimi dorudan yapanlar snrl koullar
ile alt snflar olarak, rn ve teknolojiyi gelitiremeyeceklerdir.
52

Ticaret yollarnn kavanda kervansaraylarn, hanlarn bulunduu yerler olan e

hirlerin mekn boyutlar, Bat sitelerinin boyutlarna benzemeyecektir.

47

Sivil Toplum Yazlan

Kan balarna dayanarak kendini yeniden retebilen bir

retim biimi var mdr veri aldmz koullarda? Nomadik ha
yatn retiminde temel birim olarak aile ya da yakn akraba ai
leler topluluu olarak oba ya da oyma alabilir miyiz ve yeniden
retim iin kan balar yeterli midir?
a)

Geneolojik doal aile alm, ayn kandan (ya da kemik

ten) olanlarn evlenemezlii bir kural/yasaktr. Teker teker ya

da gruplar halinde uzak kabileler (yad) arasnda kz verme, (ka
rma da olur) damat olma genel kuraldr; yani exogami vardr.
Bir emek gc sahibi olarak srnn retim srecinde kadnn
retime katlmas zorunludur. Kadnn kocas ldnde onun
la, lenin yakn akrabalar evlenir. Bu hallerde ok kanllk sis
temi doaldr. Bir kabilenin ya da kabileler konfederasyonunun
kabilelerin birbirleri ile ittifak etmeleri yannda karlkl sava
masna (asl olan sr ve onun retim sreci olduu iin53) engel
deildir. Yani kabileden, kabileler konfederasyonu ve daha da gi
dildike kan balar etkin bir rgtlenme biimini yitirme eili
mindedir. Belli bir soyun kan balar ile salad politik dzen
ile klasik devletleme sreci eliir. Bunu yapamayan nomadikpolitik dzenlerde hanedanlar da paralanrlar. Bu modelin dev
let dzenini kurarken, kan balarn hatta alman kz ynnden
balan da tamamen reddederek uzun sreli devlet dzenin tam
rnei Osmanl Devlet dzeninde ve onun kulluk sisteminde
gzlenebilir. Aile ve kan balarnn ve ideolojisinin meydana ge
tirdii ynetim biimi ile yeniden retim dier kabilelerle srek
li sava ortamnda, konfederasyon, istil ve dolaysyla snf ili
kilerinin varl halinde tam bir yeniden retim iin biim (form)
olamaz. Daha st dzeyde baka bir biimin karmas zorunlu
luu vardr. Btnden ayr (particular) bamsz baka alanda
kanba iinde (soysop) retim biimi kalamaz. stil ve snfla
ma ncesinde salt kan balar ilikileri ile yeniden retim devre
si tamamlanabilirdi ancak.
53

48

Burada, ideolojik ve karm ak etkiler dzeyi zgl olarak ele alnabilir.

dris Kkmer

Tketim niteleri ve ilikileri:

Nomad seviyesinde: Kolektif gerlik ve sava ilikileri
iinde toplu halde tketim nitesi olumas normaldir; toplum
tketim, byk lenler, potla vb. merkez eli ile yeniden bl
m (redistribution) ile yeniden retim devresine katlma olur54.
Fakat pederahi aile dzeninin varl ayrca, yukardakiler d
nda, aileye bir tketim nitesi niteliini de verir.
2 Kk reticiliin karakteristii olarak, yine aile ve
imalathanede i yeri seviyesinde tketim niteleri olumas do
aldr.
3 stil ile devlet kurulurken yeniden blm mekaniz
mas iinde ganimet, hediye, toprak, rtbe verilmesi, ulufeli mev
kilere gelme, belli bir merkezi hiyerarinin fonksiyonel ilikileri
nin gerekli kld tketimi (hizmetler kesimi ile birlikte) geliti
rir. Bu halde tketim, aile ii deil, hiyerari iinde alman yerin
gereine gre kolektif nitelik kazanabilir. Hiyerarik dikey mobilite iinde tketim nitesi de deiir (beylik, paalk vb. haneleri
seviyesinde). Bu devletli olarak politik topluma girite yeni bir t
ketim modeline geilmi olur. Bu tketim modelinin dayana
merkezi devlet dzenidir. Yoksa retim arac sahibi olarak; politik
topluma girilmemitir; tketim modeli retime dayanmaz.
Tketim nitelerini, merkezi ilikiler ile balantl bir halde
grebiliyoruz.

SINIFLARIN YER (DEM)

A. STL LE KURULAN BR DEVLET
Toplumlarm yeniden retim sreci iki tr deiim ile kar kar
ya gelir.
- retim glerinin seviyesi ve zellikle uygulanabilir bilgi
olarak teknoloji. Bu, btn toplumlar asndan tarih temel d
54

Fakat bu spartad aki gibi genel kural deildir.

49

Sivil Toplum Yazlar

nemlere bir snrlama getirir. Snrlama yine bilimsel-teknolojik

yeniliklerle alabilir. Buna uzun dnemli temel belirlenme di
yoruz. nsanln yeniden retim sreci bu verili snrlar iinde
almak retim biimleri ile devinir; potansiyel olan her toplu
mun gerekletirebileceini sylemiyoruz burada. Bilmenin ya
pabilme olduunun altn izelim. Yapabilme snrldr.
2-

Belli bir bilimsel-teknolojik seviyede uzun dnemli be

lirlenme daha dorusu snrlanma veri alndnda, onun iin

de paral ve ayr zamanlarda yaayabilen ikinci snrlanmalar
vardr. Bir retim biiminin toplumsal yap ve ilikileri (ekono
mik, politik, ideolojik iinde) altyap-styap ayrm gleebi
lir, her ne kadar yap ve ilikileri birbirinden ayrabilirsek de.
Burada hayatn yeniden retim sreci (ve devresi)nde salt eko
nomik ilikiler stnde, politik-ideolojik yaplar ve onlarn ili
kilerinin hkimiyeti, retim ve artk rn seviyelerini snrla
yabilir. Bu bir sre olarak, politik ve ideolojik kesimlerin a
kn bir gce dn ile ve yeniden retimin i ve d srelerin
den d olann stnlk kazanmasyla, sanki yeniden retim
srecine i srecin ekonomik gcnden soyutlanmasdr. te
bu halde politik-ideolojik kesimler mevcut i snf ilikilerine
hem hkim ve hem de snrlayc yani belirleyici gibidir. Fakat
i ekonomik kesimini gelitiremeyen politik-ideolojik kesim
btnlnn yeniden retimi sresiz olarak dtan devam
edemez ve gsz ekonomik kesim tarafndan olumsuz (nega
tif) adan bir snrlandrmaya uratlr. Bununla beraber, da
dnk yeniden retim srecinde, ya da devresinde temel snr
(belirleyici) d maddi glerdir artk. Bu daha geni ve birbi
rinden koparlamaz bir blge ya da havzada yeniden retimin
byk devresini bize gsterir.
yle ise uzun dnemli bilimsel-teknolojik belirlenimler d
nda sava ve istil toplumsal ilikilerin ve retim biimlerinin
deiiminde byk rol oynayacaktr.

50

dris Kkmer

stila, hem istil edenin ve hem de edilenin retim biimle

rinde deiime sebep olur. Yeni snf ve hkimiyet ilikilerinin
dolaysyla yeni bir toplumsal yaplar balants ile yeni bir btn
oluur. G, yenisine gebe her eski toplumun ebesidir. Gcn ken
disi bir ekonomik iktidardr. Yukarda szn ettiimiz akn g,
rgtlenme biimiyle etkinliini savalarda gstere geldike; ye
niden retim devresi bu gcn sahiplerine ve gcn yeniden re
timine dntn kabul etmitik. Maddi bir retim gc olan
inorganik doaya dayanmakla beraber, yerleik rgtlenmeye
gre bir sre etkinlii salannca, bu halde rgtn kendisi mad
di g olur; fakat bu gten doan iliki politik-militer bir toplum
sal ilikidir. te bu ilikinin yksek etkinlii snf hkimiyetinin
zgl bir biimini bize verir55. zgrlk, etkin politik-militer ma
kinenin kendini yeniden retme srecinde hkim snfn retim
srecinden kopmasndan ileri gelir. Bu arada teknik retim ili
kilerinin tamamen dnda kalr hkim snf. Merkezi hkim snf
ile dorudan reticiler arasndaki hkimiyet ilikisi, sosyal re
tim ilikisi olarak politik-militer dzene baldr. Artk rn, ver
gi ve hara olarak alnmakla beraber gzetim ve denetim, klasik
klecilikte ve Avrupa feodalitesinde dorudan reticiler zerine
uygulanandan zorunlu olarak hafiftir. Klasik dnem kle sahiple
ri, Avrupa feodal lordlar birer retim etmeni (ajan) olarak, re
timin iindedirler.
te burada iki tr istily sebep ve sonular ile birbirinden
ayrmamz zorunlu. Bir ayraca (kritere) ihtiyacmz var: Benim
ayracm istil edenin istil edilen topraklarda bir retim etme
ni (ajan) olarak kalp kalmamasdr.
Mesele, kriter olarak retim etmeni olup olmama ynnden
konursa ortaya, istilnn sebep ve sonularnda nemli farkla
r zebiliriz.
55

Daha stn d g olm azsa yeniden retimin devam edip etmeyccei bu tr kuru
lu iin yerinde bir sorudur

51

Sivil Toplum Yazlan

Eski Romal ifti yeni istillarla: a) Temel retim arac olan

topra geniletebilir, b) Yine bir retim arac olan, istil edilen
lkenin inorganik doasnn bir paras gibi olan lke halknn
(esirlerin) sahibi olur. Fakat Romal yeni toprak ve kle sahibi
efendi de olsa asl karakter ile yine iftidir; esir emeini retim
de toprak gibi bir arac olarak yakndan gzetir ve denetir.
Romada politika temel retim aracna sahip olmakla yap
lr. Romal citizenin ikili tanm burada karmza kar: Romal
toprak sahibi olduu iin citizendir. Politik toplumun yesidir;
her Romal mutlaka toprak sahibi olmaldr. Politika yapmakla,
topraa dayanan politik gc ile a) Bir yandan esir ile arasndaki
hkimiyet ilikisini retir; b) Bir yandan da yeni istillar ve ser
vet farkllamas srecinde kendi politik gcn korumak ve l
keye yeni katlan halklardan, ehirleme ile ehirde biriken kit
lelerden (plebler) farklln srdrebilmek ister. Plebler politik
topluma szdka oulcu ilikiler geliir. Dorudan reticilerin
stnde asilzadeler ve avam elikilerinin srecei politik top
lum geliir. zetle citizen politikay hem dier citizereve kar,
hem de esirlere kar hkimiyet ilikilerinin devamll ve yeni
den retim iin yapar56. Byle bir retim etmenlii kolonizasyonun ekonomik temelidir. Avrupada feodal Lord da nihayet ift
idir57 her ne kadar serfler esire gre daha fazla bir artk retebilirlik koullar ile daha hafif bir gzetim ve denetim altnda ol
salar da (biraz daha hrdr serf). Hkim snfn dorudan re
ticiler yannda bir retim etmeni olarak kalmas ve politik g
cnn temelinde bu zelliinin bulunmas ile Batda zel ml
56

Rom a gen rgtleri ile kendini retirken politik ilikiler a) sava efleri, b) kabile
efleri konseyi, c) halk meclisi rgtleri ile gerekleirdi. Cumhuriyet olarak devlet
dzenine geildiinde bu kurumlar srasyla a) Konsl, b) senato, c) contiae (halk
meclisi)ya dnmtr. lk ilikilerle Rom a yemden retilirken deiime (mutasyon) uramtr. Bu kurumlarla politika yaparak politik toplumun yeniden retimi
otokrasi ya da demokrasi arasnda deimitir.

57

Bu zellik Batd a topran blnmeden retimde kalabilmesi iin ekber evlat (primo
jerature) ilkesinin ortaya kmasdr.

52

dris Kkmer

kiyet ve politikann hukuki kuramlarnn gelimesi aka ba

lantldr. Batya zg sivil toplum ve bireysel citizenlik eleri
dir bunlar. oklu politik etmenler grece bamsz ekonomik et
menlerin politika yapan kiileri, snflar, gruplar olarak gelie
bilir ancak. Byle elerle doacak bir insicam (cohesion) ve hi
yerari merkezgil niter brokratik bir birlikten farkldr.
Elbette, Asyagil devlet dzeni kurulmadan nce, nomadik
yaantda zel toprak mlkiyeti olamazd; fakat bizim burada
zerinde ayrca durduumuz zgl durum st toplumun alt top
lumu (dorudan reticileri) denetim biiminden ya da kendini
retim biiminden domaktadr. Burada politik toplumda bir
lik yukardan aaya hiyerarik bir tebaiyet (dependence) ili
kiler ile salanr; bu sonuncu nitelik politik toplumun ayn za
manda sivil toplum kurumlan, kltr, deerleriyle gelimesi
ni engeller. Oysa ele aldmz nomadik politik-militer akn g,
istil yapnca kendini retme sreci, topak gcn kast58gibi ko
runmasn, retim ile ilikisinin topak gcn korunmasnn bir
fonksiyonu olmasna adeta zorlar (Osmanl da ok aktr bu).
stil edenin sava kalmas ve retimin dtan denetimi (ver
gi ya da haracn gerekletirilmesi) ile yetinilecektir (Bu, do
rudan reticilerin srasnda sert biimde cezalandrlmasn en
gellemez). retimin teknik ilikileri dnda, sosyal retim ili
kisi, ekonomik iliki deil politik-militer retim ilikisidir; buna
uyumlu ideolojik iliki de balannca retim biiminin ekono
mik temelinde kavramsal styapy birlikte grrz. Bir zgl
retme ve artk salama biimidir bu. Merkezi devlet dzeninin
58

Hindistan klasik kastlarn diyar olarak bilinir. Hindistand a: a) Hidrolik zellikte bir
retim gc merkezi politik devlet dzeninin kouludur; merkez gcn kutsalla
m as olaandr, b) Fakat istil edenler bir aznlk olarak merkezi gcn sahipleri ise
yerli nfis mevcut tabaka ve snflaryle kalabalk ise her gelenin istil ile kastlama
eilimi (kendini retebilmek iin) olur ve c) Eer istil edenler nomadlar ise bunun
la klasik kast sistemine varlr sanyorum; yani hidrolik ve nomadik elerin geni ve
kalabalk bir ktada st-ste gelmesi temel sebeptir; tartlabilir. Kast sistemi iinde,
alt toplumlarm kendi kendilerine yeterli kapal niteler oluu aklanabilir olaydr.

53

Sivil Toplum Yazlan

retiminde, onun fonksiyonu olarak lojiktir. Fakat bu dzen ya

da hkimiyet ilikileri i ekonomik etkinlii artrmaktan ok bir
smrlaycl temsil eder. Dier deyile, sosyal retim ilikileri
nin politik-militer nitelii: a) Bir yandan retime dayal yeni po
litik gler kmasna, yani politik topluma girerek kendini p o
litika ile retmesine engel olur; yani anti-sivil toplum esidir
karmzdaki engel; bu engel kurumsal olarak yzyllar srebilir
(Osmanlda olduu gibi) b) te yandan da, merkantilist bir geli
me iin ortam uyumsuz klar. Olsa olsa aresizlikle bir tr ka
musal retim denenir59. Bylece istil edenler, yerleik retim
etmeni niteliini kazanamaynca, retimin teknik ilikilerin
den kopuk olunca, dorudan reticiler esir ve serflere gre, daha
serbest olabileceklerdir. Bu kukusuz verili tarm teknolojisin
de, vergi ya da hara dnda hl bir artk rnn kalmasna da
sebep olabilir. Fakat, d belirlenme ile yeterli d artk salana
maynca merkezi dzen i artn hepsine, hatta dorudan re
ticilerin kendilerini retmeleri iin zorunlu rnlere de el atabi
lir. Bu i ekonomik temelin de artk retilemezliine dnebilir.
Bu tr ilikiler iinde kleci tr bir retim biimine sosyo
ekonomik kurulu iinde yer bulmak gtr bize gre; her ne ka
dar hizmetlerde esir emei kullanlrsa da; hatta istisnai olarak
esir emei retimde de kullanlr olabilirse de. Bunda, kurulu
iinde ayr bir retim biiminin politik, ideolojik, lojik btnl
salama eilimi yoktur; byle bir istisna durumu ayrca ele
alamayz.
retimden uzaklk, toplumsal ilikilerin zgl bir yapsn
belirtir.
Aradaki kopukluk toplumsal ilikilerde politik-militer d
zenin etkinliinin iaretidir; kopukluk kurumsallar60. Hkim
politik snfn retim etmeni olmamasnn son derece nem
59

lerde devletilik benzer nedenlerle uygulanacak.

60

Bu arada kolonizasyon gl yaratan bir engelle kar karyayz da.

54

dris Kkmer

li olabilecek bir sonucunu yle aklayabiliriz: Dorudan re

ticiler genel olarak tmar (ikta) sistemi ile gzetilip denetlene
cektir. Tmar sahibi, kyllerin tasarrufuna braklm toprak
dzenine mdahale edemez. Kyl, ailelerine (Osmanl reayas:
Mslman, Hristiyan) verilmi snrl toprak iinde kapal tar
la sistemi ile serbest alr. Oysa Avrupad a feodal lord kendi
si ifti olarak geni topram serf aileleri arasnda olduu gibi,
rnler arasnda da yeniden dzenleyebilir; ak tarla sistemi.
Corafyann da uygunluu ile Kuzey ve Bat Avrupa bu zellik
sebebi ile bir ylda l rotasyona geebilmitir. te bu yolda,
krsal blgede meydana gelen retim artna tarm devrimi de
necektir Avrupa feodalitesinde. Bu, krsal blgelerle, ehirler ve
d lem arasndaki merkantil ilikileri etkileyecektir. Byle bir
rotasyona, retim srecinden kopuk bir retim ilikisi ile ge
mek herhalde olamazd. Nitekim iktisat tarihilerimiz, Asyagil
retim biiminde (hi deilse Osmanl sisteminde) l rotasyo
nun varlndan sz etmemektedirler! Osmanlda 18. yzylda
malikne sistemi retiminden kopukluu devam ettirdii iin
ilememitir6. Malikne sahipleri ifti olamad genellikle.
Yalnz, istil edenlerin btn hkim snf olarak kalabilir
mi? te burada nomad istils ile gelien yeni ilikilerin balca
elikilerini ele almalyz.

DEOLOJ VE BLM
Hkim snfn yeniden retiminde, ideolojik yap (ve onun geli
mesi) snf ilikilerinin retiminde ve yeniden retiminde top
lumsal politik-militer ilikilerle uyumlu ve onun gerei (san
ki rn grnmnde) rol oynar. yle ki politik-militer iliki
ler dzenini tanrsal-doal bir veri diye kabul ettirir. Asya no61

Malikne edinenler ki byk ksm stanbuld a oturan brokratlard, ifti olama

dlar, yani kapitalist byk ifti (gentry) nitelii yoktu. Bu maliknecilerde parasal
rantn kapitalist toprak rantna dnememesinde bir engeldir bu tr.

55

Sivil Toplum Yazlan

madlarnm (balangtaki Arap ftuhatna ramen) slm dini

ni benimsemeleri tamdr denebilir. Devlet dzeninde hkim st
toplumun yeleri yatay ilikilerinin gelimemesi, dzenin lojiinin mkemmelliini belirtir. Buna tam ulaan rnek, Osmanl
Devletidir (eitli etnik Hristiyan gruplardan devirme yolu ile
kulluk sistemi). retim gleri zerinde ayrca bamsz ya da
grece bamsz politik g oluturma kaplar kapatlr; ierde
yatay gler dengesi (balance o f power) oluamaz. Politik top
lumda sivil toplum kurum lan geliemez; buna ait hukuki siste
me srekli nesnel olarak belirmez. slmn birlii, merkezi po
litik ilikilerle, ayr yatay nitelerle deil, niter dikey hiyerar
i ile salanr. Merkezi-dzen meruluunu eriata uygunluk
yollar ile salamak isteyecektir. Nasl toplumsal politik iliki
ler retim srecinin teknik ilikileri dnda bir etkinlik siste
mi oluturuyorsa, ideoloji de ayn nitelikte bir sistem olutura
caktr. te bu paralellik ikisinin birbirinden ayrlmazln pekitiregelir. Burada politik otorite ve ideolojik otoritenin st ste
geliini gryoruz. Bu, yukardan iliki, retim srecinin kolek
tif bir hkimiyet ilikisi olarak, retimin hem iindedir; kolek
tif nitelii (bireysel olmayan) dta kalmaya zorunludur hem de.
Bilim adaml ya da okuryazarlk hkim st toplumun tekelin
de kalr. Bunlarn en ileri gelenleri, slmn birlii iin Aristo
ve Eflatunun metafiziklerinden rasyonel ilikilerle delil getir
dikleri iddias62 kabul edilebilir. Heteredoks snfsal tepkiler
genel olarak alt toplumdan gelir ve mistisizm yolunda geliir.
Tepkiler politik bir eylemin ideolojisini oluturduklarnda, bun
larn program eiti (egaliteryan) komnal bir slm birliini
amalayabilir. Farkl etnik gruplar ve yerlememi ve merkeze
kar olan nomadlar da heteredoks mezhepleri seerler. deolojik
reti ve eylemi, bir yandan elikilerin reddini ve smfszlatrmay baarrken, alt toplumun btn deimeksizin oradan
62

56

bni Sina, Farabi gibi dnrler.

dris Kkmer

yukarya bireysel mobilitenin daimi varl, ideolojinin herkesin

ideolojisi haline gelmesini salar.
Burada grdmz ideolojik reti ile yaanan dnya ara
sndaki tek modelli uyumdur; almak modeller, retim biimi
iindeki hiyerarik ilikilerin reddi ile dsanmakta, ya da nt
ralize edilerek yeni bir btne vardrlmamaktadr. stelik oku
mularn st toplum yesi olarak retimle ilikisizlikleri ortada
dr. nemli olan soru, bilimsel gelime ile retim biimi arasn
daki ilikinin trnn aklanmas sorusudur. Yeterli sebep ol
mamakla birlikte, bilimle retim arasnda karmak da olsa bir
balanty var kabul ediyorum. Onun iin bilmek yapabilmek
tir grne katlyoruz. Herhalde bilimsel gelime ile oradan
teknolojik uygulamann oklu ya da karmak bir belirlenimler
dzeyi ile aklanmas uygun olabilir63.

B-ELKLER
- stila, topak-militer gcn yeni toprak ilikilerine giriidir;
deierek kendini retimidir: a) Yeni yapsal balar ve b) yeni
toplumsal snfsal ilikiler oluur. Buradan doacak yeni eli
kiler istilclar arasnda ve istilclarla toprakta retim yapan
istil edilenler arasnda geliebilir.
Tarm yaplan bir lkenin istils ile politik ilikilerden, istil
devleti dzeninin kurulmasna geilir. Merkezi gten hanedan
(monari) hkimiyeti doar; byle bir istil ile toprak ve retici
leri zerindeki hkimiyet paylalamaz. Nomadik g dier nomadik gce kardr, nk onun kontrol zordur. Bu demektir

63

Bat Avrupa, Dou dnyasndan pek ok bilgi ve teknoloji almtr. Fakat Avrupaya
stnlk salayan olguda bam sz ya da yan baml demokratik ilikiler iindeki

Avrupa ehirlerinde imalat kesimleri ile birlikte bilgi birikimi, Rnesans, merkantil
ilikilerde gelim e, savalar, okyanus medeniyetine giri, uluslama savalar birbirivle balantldr. Fakat bilimsel gelimenin nirengi noktas, Kopem icus devrimidir: Yani, somut grntye kart soyut modelin aklda retilmesi.

57

Sivil Toplum Yazlan

ki devlet dzeni iin nomad beyleri arasnda kavga ve nomad kit

lelerini yerleik hale (kolonize etme) getirilmesi kouldur.
Bir yandan istilc nomad g iinde beliren politik toplum
da hkimiyet elikisinin, te yandan da politik toplum ile yer
leik dorudan reticilerin (istilya urayanlarn) oluturduu
alt toplum arasndaki elikilerin kontrol edilmeksizin ya da bir
dzenin snrlar iinde tutulmakszn, toplumlar retmenin
olana yoktur. Buradaki dzen devlet dzeni olacaktr. Dikkat
edilirse burada devlet dzeni tek toplumdan kp onun stnde
bir yabanclama ile kurulmamtr. nk klasiklemi tanm
ksmen dorudur. Doru taraf, fatih nomad toplumunun iin
den kp onun da nemli blmn alt topluma indirgeyip ona
yabanclar. Oysa istil edilen alt toplumdan kmamtr; fakat
ona nceden yabancdr; onun stndedir.
Politik toplumun merkeziyeti eilimi, iktidarn (pouer)
bir hkmdarda somutlamasna varr. Onun adna politik top
lum yelerince kullanlan iktidar burada salahiyet (otorite) bi
iminde grlr. Kaynan ve meruiyetini nereden alr ikti
dar? elikileri snrlar iinde tutarak kontrol ile eitli snflar,
ya da toplumlar arasndaki hkimiyet ilikilerini retebilmek
ten kaynaklanr. Meruiyetin iki dayana vardr: a) Bu snflar
ya da toplumlar arasndaki hkimiyet ilikileri olmamas halin
de, retimin ve retim gleri seviyesinin daha dk kalmas,
b) ideolojiden gelen meruiyet. kisinin birlikte olamamas yeni
den retimi gletirir.
Tarmsal topraklarn ikta ya da tmar olarak verilmesi doal
eilimdir; Bu datmn devam, merkezi devlet dzeni iin, onun
yeniden retim devresi iin zorunlu; giderek temel retim arac
olarak topraklarn merkezce yeniden blmdr. Merkezi d
zen ite bu yeniden blm mekanizmasn devaml canl tu
tabildiinde, yeniden retimini tamamlayabilir. Yani, toprak
ta zel mlkiyet dzenini kurdurmamakla hkimiyetin yeniden

58

dris Kkmer

blm yollar kapanabilir64. Yeniden blm, hem yeni fethe

dilen topraklarla ve hem de daha nce verilmi topraklarda ola
bildii gibi, ayrca istilc nomad beylerinin kendilerine ayrlan
blgeleri zel mlk haline getirme eilimlerine de kardr; onlar
da salt tmarl blgelere dntrlecektir65. Grlyor ki lojik
eilim hem dorudan reticileri ve hem de yeni fatihlere, gide
rek mlkszletirmedir. Bu eilim devaml sava koulu ile ge
nelleir66. Burada sry yeniden retim iin nomadik-politikmiliter rgt retme yerine, merkezi devlet dzeninin, yeniden
retimi gereklilii aktr. Politik ilikiler nomadik ilikiler ola
mayacak; yerletirilemedii srece yeni koullarda nomad re
tim biiminin politik gc, stn g olmaktan karlacaktr;
fakat merkezle elikisi sregelecektir67. Tmarl sipahi, nomad
gibi hem hayvan reten hem sava olma gibi zellii tamaya
cak temel ilke olarak toprakla iftilik yapmayacak; genel stat
s eitimle sava kalmasdr68. Bu Asyagil tmarl retim bii
mi, hem nomadik retim biimi ile ve hem de ait olduu toplum
olarak yerleik dorudan reticilerle eliki halinde kalacaktr.
Merkezi devlet dzeni, nomadik, topak gcn yerini almtr.
Fakat yeniden retim mekanizmas ayndr; nomadik gc ret
me sry retmek demekti: Merkezi devlet dzenini retmekte
64

Asyada, n Asyad a bu mekanizmay mkemmelletiremeyen ve ikta verme ileri

ni kan balaryla yrtm ek isteyen hkmdarlklar uzun mrl olmamlardr. O s
manlIlarn baarlarndan biri de buradadr (kulluk sistemi).

65

Fatih Sultan Mehmet'in 20.000 kadar zel mlk halindeki kye ya da malikneye el
koyup tmarl hale getirii gibi. A History o f Ottoman Impire, to 1973, edited by M.A.
Cook, Cambridge University Press 1976 iinde H. nalck, The Rise o f Ottoman
Empire, s. 49.

66
67

Osmanllarda olduu gibi.

Osmanlda nom adlar zellikle Anadolunun eitli yrelerinde 16. yzylda mev
cut nfusun azm sanm ayacak bir blmn oluturuyordu. . L. Barkan, Studies
in the Economic History o f ihe Middle East, Edited by MA. Cook, Oxford Universty

Press, London 1975 iinde. Ottoman Fiscal Surveys, s. 169,171. Nom ad nfus hem
Asyad a, hem de Balkanlarda etkinliini uzun sre korumutur (Enver Merili).
68

Barnacak bir evi, geimlik bir tarlas olmayacak deildir bu.

59

Sivil Toplum Yazlan

hkim snfn dorudan reticiler zerindeki hkimiyetini ret

mek zere militer mekanizmay retmektir artk. Merkezi dev
let dzeninin klasiklemi iki temel esini hatrlatmakta yarar
var: a) stila ile genileyen topraklara dayanan ilikiler, eer var
sa soy sop balarnn yok olmas, b) merkezi ordunun kurulup
gelimesi.
stilac devlet dzeninin bymesi, ulufeli merkezi ordu sis
temi (kulluk sistemi ile) eyaletlerin tmar sistemi ile uyumlulu
unu yitirip eliir hale dlecektir. Birincilerin aylklar iin
i kaynaklar yine dorudan reticilerin zorlanarak karlacak
artk emekleridir en sonunda; oysa tmarl sipahi de dorudan
o kaynaa baldr. Merkezi ordunun retimi giderek tmarl si
pahinin retimi ile eliebilir. Bu elikilerin aa kmas d
belirlenme ile koulludur. Sonunda politik toplumun bir kesimi
nin tasfiyesini getirir ve bu dorudan reticilerin uzun dnem
li zgrleme srecinin balangcdr. D belirlenme; a) btn
sosyo-ekonomik kuruluu yeniden retiminde d arta el koy
ma, aa) istil, bb) ticaret yollarn kontrol ve gmrk gelirlerini
salama, b) daha stn retim gleri seviyesindeki retim bi
imi tarafndan, aa) savala durdurulma ve ticarette yksek it
hal eilimi ile darya deerli maden akn nleyememe. Bu
g, Batnn merkantilist gleridir. D belirlenme, Bat kapi
talizminin endstriyel sermayesinin yeniden retim devresinin
bu gibi lkeleri kapsama aamasnda, sosyo-ekonomik kurulu
u ykc olacaktr. Yeterli ve gerekli koullar kapitalist lem ta
rafndan yaratlacaktr.
Merkezi devlet dzeninin ulufeli kesimi (devirme genellik
le) ile tmarl kesim arasndaki eliki; tmarl sipahi ile yerleik
alt toplum (reaya) arasndaki eliki, merkezi devlet dzeninin
seferi durumu ile bamllatrlm imalat kesimi arasndaki
eliki; merkezi dzenle, hl yerletirilememi nomadlar ara
sndaki eliki; nihayet en nemli gzken st politik toplum ile

60

dris Kiikmer

alt toplum arasndaki, dikey bireysel mobiliteye ramen byk

eliki devlet dzeni ve ideoloji ile mkemmel snrlar iinde tu
tulabilir. Ticarette ve yer yer gzken manfaktrde gelimeler
ntralize edilebilir. Fakat bir istil devleti dzeninin d lemle
devaml elikisi ile belirlenmesi kontrol altnda i elikilerin
uyarlmasna sebep olacaktr. Seferi devletin yeniden retim s
reci ve devresi dtan kaynaklanan bir yeniden blm halka
sndan koparlsa, yeniden blm halkas ierde aranacaktr
kanlmaz olarak. Dtan belirlenme, dary belirleme meka
nizmasn yaratmaz. Nitekim d merkezi devlet dzeninin, ken
dini kanlmaz olarak da dayanarak lemde yeni bir stn g
(bilim ve teknoloji ile) oluursa, retme sreci duraksar, devre
si klr, geri ekilir.
Oysa bu aslnda snrl i yeniden retim sreci zerine ar
l ile ktr. Gerekte d g, tarih olarak Batda bilimi,
teknolojisi ile merkantilizmin ilikileri ile belirdi. Ve yukarda sa
ylan i elikilerin snrlar iinde tutulma olana kalamazd ar
tk. te tarih olaylar bu snrlamann gevemesi ile kyl ayak
lanmas (Celaliler), tmarl sistemin ykl, malikne sistemi,
ayann ortaya k (derebeylik), mtegallibenin (aa, eraf, or
bac) fiilen mlk edinme sreci geliebilir. Etnik elikiler su y
zne kabilir.
Byle bir dnmn en nemli elikisi, sivil toplumu
bulunmayan politik toplum ile alt toplum arasnda olacaktr. Bu
srngen niteliktedir. Merkezi brokratik devlet kendisi iin ay
gt zelliini alt topluma ideolojik birlii ile kabul ettiregelir. Alt
toplumun kendini retim olanaklar kalmadndan dorudan
reticilerin yarc, kirac, bamsz kk reticiler dzeyine ge
lerek mlkllemesi kolay olamayacaktr. Bu glk dorudan
reticilerin tasarrufundaki retim aralarna sahip olma, bir
bakma zgrleme srecine girmelerini engeller (Bu zgrle
me Batda ilkel birikimde gzken mlkszleme olay deildir).

61

Sivil Toplum Yazlan

te temel sorun dorudan reticilerin zgrlemesi ve po

litik topluma girmesidir. Oysa bu eit bir devrim sivil toplum
elerinin kurulmas srecinde varolur. Ve bu baka bir sretir.
Brokratik devrimciler iinde bir grubun merkezi devlet d
zenini ele geirirken onu, alt toplumca kabul edilmi bin ksur
yllk ideolojiden ayrmaya kalkmas son derece olanaksz bir
giriimdir. Cumhuriyette Jn Trklerin devrim dedikleri ey
budur. Bu alt toplumun yukardan zgrletirilememesidir. Ve
kinci Dnya Sava dnyaya yeni bir ortam getirecekti.

ANT
YAZILARI
(

YEN DENGEDE CHP'NN ROL!

f
Trkiye ekonomisinde emperyalist koullar altnda tkanma
eilimi kendini gstermitir. Ekonomi saplantya girerken orta
ya kan huzursuzluklar gidermek zere emperyalizm gereken
tedbirleri arayacaktr. te bunun denenmi ve denenebilir olan
almaklarn (alternatiflerim) ele alalm:
a) Kapitalizm, 19. yzylda, Osmanllarda asl karlarm
Batc-Laik kapkulu ya da brokratlar eliyle salad. Ynetici
brokratlar devlet mekanizmasndaki otonomileriyle bat ka
pitalistleri, finans baronlar ile Osmanl Devleti arasndaki ili
kiyi saladlar. phesiz bu ilikilerde Levantenler de arac idi
ler. Kapitalizm karsnda, Osmanl burjuvazisi bulamadn
dan, ilikilerini dorudan devletin, artk ynetimine hkim g
rnen brokratlar kanalndan gelitirebilirdi. Osmanl toplumunun devlet yaps, Osmanl toplumuna nfuz edebilmenin yo
lunu, ancak brokrasiden ayordu.
Emperyalist ilikiler, Tanzimat, Birinci ve kinci Merutiyet
brokratlar! ile kurulmutu.
b) Cumhuriyette ise, baka bir almak denenecekti. Devlet
iliin ilkel birikimin bir yolu olmasyla, yerli zel birikim ortaya
kmt. Bu birikim, kinci Dnya Sava sonunda d ortaklk
lara tamamen uymutu. Politik i ve d ilikiler, artk yerli zel
sermaye ve byk toprak sahibi evrelerinin aracl ile kurul
mutu. Bu ilikilerin reyle iktidara gelmesi, slmc-Doucu halk

Sivil Toplum Yazlan

potansiyeli kullanlarak salanmt. Brokrasinin rol ikinci

dereceye indirilmiti. Demokrat Parti iktidarnda bunu zellik
le grdk. Bu ilikiler 27 Maysa ramen devam etti. 22 ubat,
21 Mays hareketleri bu arada oldu. imdi, Adalet Partisi iktida
r, zellikle ayn sermaye ve byk toprak sahibi evreler adna,
yine Doucu-slmc potansiyeli kullanarak salanmtr. Fakat
ekonomi yine dengesizlie dmtr. Ve bunun sonucu olarak
bir sredir gzlenen hareketler, emperyalizmin ba temsilcisi
Amerikaya kar gelimektedir. Trkiyede yeni bir denge bir s
redir politik arenada aranmaktadr. te bu denge aray, brok
ratik gleri tekrar n saf a karmaktadr.
c)

Sol ile slmc-Doucu halk kitlelerinin arasnn alma

sna allrken, baka bir gelime de olmaktadr. Ekonomik sa

nayileme alannda, yabanc sermaye-yerli sermaye-brokrat
ilikileri adeta ekonomik bir koalisyon olarak gelitirilmektedir.
te bu koalisyon imdi politik alanda da salanrsa, Trkiye de
denge kurulur, hesab yaplmaktadr.
Trkiyede denge ve huzur iin yerli ve yabanc sermayebrokrat politik koalisyonu gereini, ortann solunda son b
rokrat smet Paa iyi tehis etmitir. Bizim gibi lkelerde tarih
devlet yapsnda, bu brokratlar demek hl nemli sanlmak
tadr! CHP lideri ya da yakn bir arkada69 koalisyona ba ol
maya taliptir. smet Paa, dorusu bu byk oyundaki roln
gzel oynuyor. Daha nce deindiimiz gibi kendini iktidardan
dren gleri anlyor, drenler de onun gerekliliini anl
yorlar!
Byle bir ibirlii gelimesinin, olanaklarnn var olup olma
dn, kendilerini uyarmak istediimiz CHP baz evreleri d
ne! CHPnin bu tr ibirlii CHPyi bler mi blmez mi bile
mem!
69

Genel Sekreter Blent Ecevit bu tarihi oyunun dnda, yalnz bir adam olarak gz
kyor.

66

dris Kkmer

Sz konusu koalisyon iktidar ya da ibirlii ekonomik ta

bandan gelmektedir. Fakat Trkiyenin, Ortadoud aki stratejik
nemi unutulmamaldr.
Ekonomik ilikiler kendine has politik ilikileri de zorlamak
tadr. Bu ekonomik ve politik ilikilerin savunma sistemi ya da
ilikileri ise, NATO ilikileri dnda elbette olamaz!
Ekonomik model, politik model, modelin tamamlama
s, hem de emperyalist koullar altnda! te hikye budur.
Kanaatimce, byle bir koalisyon, belki geici bir denge kuracak
tr; belki, sol gelimeyi bir sre daha akllca marke edecektir.
Fakat retim glerini gelitiremeyecektir. Hatta mevcut geli
meyi daha azaltacaktr da.
Kendilerine gerek solcu ad takan dostlar vardr. Bunlar,
dnyann ekonomik gelimeleri iinde, petrol blgesinde,
Trkiyenin ekonomik, politik gelimelerini aratrmalarla, iyi
ce yerine koymadan, 1920lerin, kinci Dnya Sava ncesinin
tarih kategorik koullar iinde yazlm baz kitaplar, ok kere
yanl gzken bir biimde ele almaktadrlar. Trkiye iin acele
reeteler vermeden nce biraz deil, ok dnmelidir.
kinci Kurtulu Sava diye ortaya yanl atlan mesele, as
lnda gerek bamszlk ve sosyalizmin tamamlaan admla
r dnda ortaya konursa ne olabilir? Bu biimde yaplacak m
cadelenin, sonunda sosyalizm almana dnlecek bir aa
maya yol aacan sylemek hi de kolay deildir. Hatta mm
kndr ki, kinciden sonra, nc kurtulu sava istenecektir!
Asl bamszlk ekonomik bamszlk, olduuna gre ve bunu
da bolukta dnemeyeceimize gre, ekonomik bamszln
sosyalizmi iinde tayarak tamamlamad bir almak da d
nlemez. Bamszlk hareketleri adm adm sosyalizmi ta
mayacak mdr?
Dnyadaki gelimeler iinde, kmazdaki Trkiye ekonomisi
ve ona bal kurumlar niteliini deitirecek bir rme iinde

67

Sivil Toplum Yazlan

btnyle bir dnmeye vardrlabilir. Bu btnyle dnme

bamszln sosyalizmle tamamlaan dnmesi olabilir, biri
nin ke ta dierini de tayan ta olmaldr.
Henz merkezi ekirdei bile tam belli olmayan bir g y
ma, ymak bile deildir. Dnyann ortasnda gzken
Trkiyede tarih gelimeyi yeterince deerlendirebilen bir mer
kez nerededir?
Klasik harp filozofu General Carivon Clausevvitz yle sy
lyor:
Eer biz dman yenmeyi arzu ediyorsak, gayretlerimi
zi muhakkak dmann diren gleri ile orantl yapma
lyz. Bu diren gleri birbirinden ayrlamayan iki fakt
rn, yani, dmann kullanabilir olduu aralarn ve ira
de kuvvetinin hasdasdr.
Evet, bir merkez ekirdek etrafnda g ymak gerekli
dir. Fakat hangi gler? Ve ayrca irade kuvveti de, ne istedii
ni bilmeye dayanan bir irade kuvveti de son derece nemlidir.
Kimlerin iradesi?
Bu kitapta bir para bunu'aramaya altm.70
Nisan 1969/Anf

70

Ant Yaynlar tarafndan bu hafta yaymlanan Dzenin Yabanclamas-Batllama

adl kitaptan alnmtr.

PAA'NIN ve
AMERKA'NIN OYUNLARI

f
Paann o Nisan 1969 tarihli demecinin Ulusta, verilii yledir:
Baz Cumhuriyet Halk Partililerin Birleik Amerikaya da
vet edilmeleri ve seyahatleri de ele alnarak, Amerikann
Adalet Partisinden yz evirip CHPye meylettii yolunda
yorumlar yaplmas veya CHPnin bu devletlerden byle
anlamlar kardna dair havadisler yaylmak istenme
si zerine, CHP Genel Bakan smet nn dn, aada
ki demeci vermitir:
Bir mddet sabrettikten sonra bir aklama yapmay ge
rekli grdm.
Biz, politika olarak, milletlere dmanlk yaplmamasn, s
ras geldike, adlar ile ilan ederiz.
Yabanc devletlerle ilikilerin i politikada yatrm konusu ol
mas da, bizim geleneimize, ilkemize ve davranmza uymaz.
Herhangi bir yabanc devletle ilikiyi i politikada kullan
mak, bamsz bir Trkiyenin emniyetine, menfaatine, haysiye
tine aykrdr.
Yabanc devletler davet yapabilirler; imkn olursa kabul edi
lir veya zr dilenir. Bunlarn hepsi nezaket hudutlar iinde i
lemlerdir. Bu yolda temaslar, milletler hayatnda olaan eylerdir.

Sivil Toplum Yazlan

Trk Milletinin bu yoldan o yabanc devletlere daha yakn

veya daha uzak olaca ihtimalinin ne dnlmeye, ne anl
maya deeri vardr.
Bir defa kesin olarak kamuoyuna bildirmeyi dev saydm.
Ayn Paa, Demokrat Partinin son dneminde yle diyordu:
Tarih krssnden halinizi seyrediyorum. Sulularn te
la iindesiniz. Biz phesiz tarih krssnden deil de olay
lar iinden seyrediyoruz: Subaylara vaktiyle millet dmannz
diyebilen .Paa, Amerika ile iktidar iin flrtnn aklanmas
karsnda sulularn tela iindedir. Ksaca belirtelim:
- Byk devletler bu arada Birleik Amerika (hatta tahmin
ettiimize gre Rusya) Trkiyede ak bir dengesizlie sebep
olabilecek hareketleri istememektedir. B. Amerika, kendi dnya
dengesi iin gereken hesaplarnda Trkiyeyi sabit bir durumda
ele almak istemektedir. Amerikann Trkiyenin ekonomik poli
tik ve asker hayat zerindeki arln btn partilerin grd
muhakkaktr.
2- A. Partisi Hkmeti bu dengeyi salayamamakta, hat
ta iktidar olamamaktadr. stedii bir kanunu gerekli kurullar
dan geirmeye, uygulamaya muktedir gzkmemektedir. Mill
Bakiye sistemini kaldran AP deil, smet Paadr. Paa isteme
seydi, Mill Bakiye sistemi kalkmazd.
3-

Tarih ynetici brokrasinin (kapkullarmm) asl partisi

olan CHP iktidar, devlet mekanizmasndan tam olarak sklememitir (DP ve APye ramen).
Trkiye toplumu iin, eski deerler sisteminin, slmc kl
trn, irrasyonel mistik eyler olduu iddia edilebilir. Fakat
Trkiye halk iin Laiklik ve Batllama akmnn daha irrasyo
nel daha mistik olduu da bize gre muhakkaktr. Ve brokratik
iktidar laik-batc ideolojisi ile byk lde halkn stnde ve
hatta ona kar den bir iktidardr.

70

dris Kkmer

4 - Amerika Trkiyede istedii gibi bir denge ararken,

Trkiyede iktidar iin mcadele eden gleri kendi masasn
da sralamaktadr. B. Amerika CHPnin iktidardaki yerini gr
mtr. Onun ikinci plana atlamayacan anlamtr. Dorusu
.Paa da bunu iyi anlatmtr. Paa, A. Partisinin tecrbesiz po
litikasn Trkiyedeki huzursuzluun beceriksiz bir arac olarak
tehir etmitir.
5-

CHPnin brokratik hkimiyetine ramen seimle

kmet kuracak ekseriyeti asla alamayacan varsayyoruz.

AP Hkmeti vardr. yle ise Paa ne ister? phesiz, hk
metin CHPnin damgasn tamasn. Bu nasl yaplabilir? a)
Ortadouda, nemli faktr olan B. Amerika ile bir elikisi ol
madn gstererek; b) Anti Amerikancla varan huzursuzluk
lar beceriksiz dedikleri A P den daha ustaca durdurabilecei
ni gstererek.
6-Paa bu snav iyi vermekte, kurduu iktidar plann, hatta
CHPy i de aan bir iktidar plann iyi yrtmektedir. Son kong
rede partisini dzene sokmu onlara iktidar dopingi yapmtr.
Sosyalist olmayacaklarn de kesin olarak belirtmitir.
Glenmek iin gerek APnin gerek CHPnin nbetlee vur
duklar TP engelini Paa paralamtr. Paa kendi solunda siv
ri u olarak her zaman gsterebilecei TPin kapanmasn elbet
istemezdi. Fakat ayaklarna dolamasn da hi istemezdi. Mill
Bakiye sistemi ite bunun iin kaldrld. Dier etkenlerden ok,
bu etken TPi bilinen i kavgaya itti.
Huzursuzluk, anti-amerikanclk dourduu ne srlen
renci hareketlerine gelince, Paa onlarn da hakkndan gele
bileceini gstermek istemitir. Paa, bu hareketleri tevik eder
grnp sonra kesin dur emrini vermektedir. Bununla hem AP
ve hem de sol ypratlmaktadr. Halka ve Amerikaya, bunlarn
sebebi AP Hkmetidir denilmekte ve CHP izgisi dnda ka
lanlar da kesin olarak itham edilmektedir. Nitekim CHP evre
71

Sivil Toplum Yazlan

leri ile Ortak Cephe kurmak hayaline kaplanlara, Paa, Parti

Merkez Ynetim Kurulu ve Danma Kurulu aracl ile ak bir
. biimde durumlarn bildirmitir. Aslnda kimlerle bir cephe ku
rulabileceini bilmeyenler, Trkiye tarihinden gelen brokra
tik devlet yapsn anlamayanlar, brokrat-halk elikisini yok
kabul edenler, CHPnin bu hareket ile ok daha vahim hallerde
karlaabilirlerdi. Ve bunun ziyan sadece kendilerine olmazd.
Paa, bu kendisine ters cepheyi bugne kadar kullanmtr.
7-Paanm bir sreden beri Amerikaya yakn olduu syle
nen evre ve kiilerle temaslarn artrm olmas mmkndr.
Burada, Ankaradaki boykotlardan sonra bir ksm rencilerin
Anadoluya yaylarak A P ye oy vermeme kampanyas aacak
larn gazetelerde okuduk. Bu genlerle birlikte dnelim, aca
ba K. Kurda ile Paa arasnda bir yaknlk var mdr? vs.
8-

Bablinin daha ok APyi tutan baz byk gazeteler

bir sreden beri APyi eskisi gibi tutmadklarn hatta APye kar
sansasyonel iddialar ileri srdklerini gzlyoruz. Neden?
9-Y T P ye eski Atatrkler! diyerek yaplan katlmlar
da, DPlierin rollerini aan bir blme saiki acaba yok mudur?
Tarihin garip gzken gelimesi iinde DP lideri Celal Bayar, bu
oyunda . Paaya kar yardm eder gzkmektedir!
10-

Demirelin Associated Presse verdii telal beyanat n

dendi? vs.
11- Paa, baz reformlar yapmayacak m? Bu anti-emperyalist bir hareket olmayacak m?
Paa ortada iaretleri olan bir toprak reformu, vs.yi yapacak
tr. Fakat yabanc sermayeyi gerek yerine kovup kar koyama
yan, Konsorsiyumu kabul etmi bulunan CHP, Amerikann ve
Konsorsiyumun istedii gibi bir toprak reformunu elbet davul
zurna ile ilave edecek ve yapmaya alacaktr. Anti-emperyalist
nitelikte bir toprak reformunu Paa ve partisi yapamaz.

72

dris Kkmer

12- Amerika denge istiyor, fakat kararn henz vermi g

zkmyor. nce, blerek AP etrafnda m, yoksa CHP etrafnda
m, yoksa AP ile CHP arasnda m bir koalisyon dnmektedir?
Bu olaylarn gelimesine baldr. Hatta Pakistandakine benzer
bir durumu mu arzu edebilir?
13- Bu olanaklar iinde TPin stratejisinde, temel elikiden
nce ve onu zmek zere ne alnacak eliki tarih brokrathalk elikisidir. Seim kampanyas bu yoldan tezghlanmaldr.
Bunun dnda ters cephe kurmak isteyenler bize gre yanlmak
tadrlar. Onlara bir tavsiye: Baz evreler solcunun kim olduu
nu iyi tanmlamallar ya da tanmlamada metotlarn aklama
llar.
14- Paanm yukarya aldmz demecinde sabrnn tama
s, kesin ifadeli dev yapmas bouna deildir.
Kim sulularn tela iinde olan?
22 Nisan 196 g/Ant

73

NN BU FERYAT VE KFR?
e

. Bu nasl bir partidir?

5 Mays tarihli Milliyet gazetesinde, . Paanm azndan k
t aka belli olan bir yaz yaymland. Yazdaki imza Metin
Tokerdi. Merhum . Oktemin cenazesi olaylarnn younluu
sebebiyle bu yaz ok kimsenin gznden kam olabilir. Oysa
cenaze olay, nnnn ifadelerini tayan yaz iinde rahata
yerine konulabilirdi. Yazy okuyalm:
Trkiyede de kudret manasndaki iktidarm gerek
sahibi, tartma konusu saylsa yeridir. Cumhuriyetin ku
ruluundan bu yana, belki 1948 ile 1952 yllar hari -bu
tarihlerin seim yllar olmadna dikkatinizi ekerimTrkiye yi idare eden salam kuvvetler, hep CHP tarafn
dan temsil edilmitir.
Kzlr ya da kzlmaz gerek udur ki, banda smet Paa
bulunduu srece CHP bu zelliini muhafaza edecektir.
Dnya Devleti mttefikimiz ve mensubu olduumuz blo
un lideri Amerika da speklasyonlarn CHPye birin
ci derecede yer vermesinin sebebi budur. Trkiye deki
kripto leminin imdi btn toplaryla smet Paa ya
ve CHPye ate etmesinin sebebi budur. eriat takmn,
Celal Bayarn son klaryla sesini duyurmu, alatur
ka kurnazlk hatalarnn dnda oportnist ve demagog
Sleyman Demirele kyasla daima ok daha laik kalm
DPyi iterek taraftarm o AP etrafnda kenetlemeye ar

Sivil Toplum Yazlan

masnn sebebi budur. teki Dnya Devletinde, Rusyada,

Kremlinin kaln duvarlar arkasnda, Trkiye seimleriyle
ilgili grmelerde CHPnin gelecek tutumu n planda ise,
onun da sebebi budur.
Demek ki, Cumhuriyetin kuruluundan bu yana (belki
1948-1952 yllar hari deniliyor) Trkiyeyi idare eden salam
kuw etleri hep CHP temsil ediyordu. Konuya girmeden hemen
soralm. O halde 27 Mays yapp, Adnan Menderesi de CHP mi
astrd?
Demek, muhalefet, yneten salam kuvvetleri temsil eden
CHPnin istemedii olmuyor ve zorlayanlar yeniliyor, yani
CHPye ramen Trkiye ynetilemez; CHPnin istemedii ka
nunlar karlamaz! Bu, CHPnin temsil ettii salam kuvvet
ler marifetiyle salanr. Ve bu salam kuvvetlerin istemedii
eyler Trkiyede olamayacana gre, rahata (cenaze olaynda
sk sk duyduumuz gibi) memleketin sahiplerinden sz edile
cektir.
Kimmi bu memleket sahipleri, Batc-Laik CHPnin temsil
ettii salam gler? Tarih Osmanl-Cumhuriyet Brokrasisi
yneticileridir, sivil-asker aydn denen grubun nemli bir bl
mdr bu. Ve CHP bunlarn asl temsilcisi olarak, ald reyler
gittike azalsa dahi, devlet katlarnda iktidardadr. M. Tokerin
Trkiyede CHP ynetiminin hkim olduunu sylemesi, bizim
nce sylediklerimizin bir tekrarndan ibarettir.
te bu memleketin sahibi salam gler dnda kalan
lar ise, Trkiyede ynetilenlerden ibaret olmuyor mu, mantk
buraya gtrmyor mu? Ayn mantk izlendiinde, bu yneti
ci salam gler dnda kalan halk kitleleri salam deil de
yani rk g m oluyor? Salam ya da rk olmann l
s iyi ya da kt oyla gelenlere ramen memleketi idare et
mek midir?

76

dris Kiikmer

Emperyalizmin etkisi altnda, yneticilerin durumuna iyi

tehis koymazsak, devlette kimin byk lde egemen olduu
nu anlayamayz ve devrimin kimlerle kime kar gelitirileceini
de anlayamayz ve ters cephe kurarz. Sormak lazm: Trkiyeye
emperyalist etki rk gler ya da ynetmeyenler tarafndan
m getirilmitir? Emperyalizmin gelmesine kapy aanlar kim
lerdir? Ynetici brokratlarn durumunu bu adan iyi tehis et
mek gerekir. Cephenin kiminle kurulaca bu sorularn cevab
verildikten sonra saptanmaldr.
2. CHP iinde demokrasi yoktur.
Esas nitelii brokratik ynetimden alan CHP iinde brok
ratik merkeziyeti gelenek yaamaktadr.
Memleketin salam glerine dahil edilmeyen byk halk
kitlelerine kar, dzen brokrasisinin tepesinde oturan Paa,
aslnda, devlete byk lde hkim olmakla beraber, a) Yalnz
bir adamdr, b) Kendi partisi iinde gerekten demokratik bir
mekanizma altrmamaktadr; altramaz da... Parti ii hi
yeraride yer alanlar buna ses karamazlar, karanlar tasfiye
olur. Vicdanl bir CHPlinin partilerinde demokratik bir ileyiin
var olduunu iddia edebileceini sanmyorum. Nitekim Paa en
nemli grlerini, parti mekanizmasyla deil de, aileden biri
ile damad ile aklamaktadr. Ve bunu yaparken de hemen de
btn parti organlarna hakaret etmiyorsa bile, en azndan on
lar hie sayabilmektedir. yle ki, CHPnin Amerika ile olan i
birliinin ve koalisyon ihtimalinin ortaya konmas karsnda,
Paa plannn ana baz hatlarn M. Tokerin yazs ile aklamak
zorunda kalmtr. Bu ne biim partidir ki, ana konular bir ge
nel sekreteri ya da parti szcleri ya da organlar ile deil de ai
leden biri ile aklanr. Bu aklamalardan bir rnek:
Herkes emin olabilir ki, ounluu salamaya yetmeyecek
bir AP okluu ile bitecek seim sonrasnda CHP rahata APye
yle diyecektir:
77

Sivil Toplum. Yazlan

Kur, hkmetini. Seni destekleyeceim. Hi kimseye

muhta brakmadan. Fakat benim prensiplerime uymayan hi
bir tasarrufta bulunmayacaksn ve en ge bir sene iinde, hal
k yeniden sandk bana gtrp, ondan akla kara arasnda tam
bir tercih yapmasn isteyeceiz.
AP ounluksuz okluk olursa CHP ne onunla koalisyon
yapar, ne de kendisi ayn duruma gelirse -srpriz- her hangi bir
partiyle birlikte Hkmet kurar.
Hele TP ile?
Hi.
Bu aklama, neden parti organlar ile yaplmamtr? Yoksa
bir Genel Sekreter bunu aklasa o ciddiye, dikkate alnmaz m?
Durum bu ise ne biim partidir bu?
M. Toker bunun da bir sebebini aklarken Genel Sekretere
hakaret etmekten geri durmuyor.
Nitekim
Burada, Trkiyedeki btijn kripto, takmnn son aylarda
smet Paaya, CHPye ve hatta bir zamanlar mitlerini baladk
lar ve ayr tuttuklar Ecevite niin en iddetli ekilde veryansn
etmeye baladklarnn sebebi ortaya kmaktadr. CHP iinde
geen yln yaz sonunda bir darbe teebbs olmutur. Maksat,
CHPyi hibir zaman sosyalistletirmeyecek smet Paay fii
len bertaraf etmek, Eceviti ahs olarak n plana geirmek, onu
mutlak solcu bir ekiple kskvrak evirerek eski partiyi ele ge
irmekti. eitli sondajlarda Sen Paac msn, Eceviti misin?"
sorular soruluyordu.
Teebbs boa kt.
smet Paa kolay yutulabilecek lokma deildi. Evet, akln
banda tutup oyuna gelmedi denilmektedir.
Gerekten de Ecevit bir g olmaya baladnda, Paa onu
arkadalarndan ayrmay bildi. Bunun iin M. Toker akl ba
78

dris Kkmer

ta tutturan bir yaz yaymlamt. Ben Ecevit iin yalnz adam

derken bu gzleme dayanmtm.
Gelelim aklanan plann niteliine:
3. Seim brokratn oyunca mdr?
Paa, Amerika ile ibirliini, AP oylarnn blnmesi ile bir
likte yrtmektedir. M. Tokerin de syledii gibi, temsil ettii
salam kuvvetlerle ya da memleketin sahipleriyle A. Partisine
karar aldrtmamaya almaktadr. Aslnda CHPnin bu yolda
ki btn tertipleriyle Blent Ecevitin Ortann Solu hareketiyle
ortadan kalkt dedii halk-aydm elikisi daha da kuvvetlen
mektedir (cenaze olaynn da bu elikinin kuvvetlenmesinde rol
oynad muhakkaktr.)
CHP tertipleri ile AP takatsiz braklacak ve ona yukarya
alman ifadelerde olduu gibi kur hkmetini derken aslnda:
a) Seni rahat brakmam,
b) Benim koullarm kabul et, benim dediklerimden dar
kma. Devlet iinde nispeten yalnz kalan hkmetini de bana
ver, Teslim et!
c) Sonra, 1970de tekrar seime gitmeyi de peinen kabul et
demek istemektedir.
Yani Paa kendi iktidar iin 1969 seimini geici bir oyun
cak olarak almaktadr. Peki, birbiri ardndan, byk masrafl iki
seim yapmak nasl kabul edilebilir? nk Paa 1969 seimini
bir deney seimi haline getirecek ve deneyi kendine gre baar
mak iin btn salam kuvvetlerini kullanacaktr.
M. Tokerin deyimi ile iinde bulunduumuz bloun lideri
Amerikaya, CHP kendini yle takdim etmektedir:
Toplumun dzenini yeni Anayasamzm ruhuna uydur
mak zarureti bugn her zamankinden fazla kuvvetle kendi
ni hissettirmektedir. Bu ne kadar gecikirse ters fikir akmlar o
iin yerine getirilmesini ayn nispette gletirmektedir. Bunu
79

Sivil Toplum Yazlan

Trkiyede yapabilecek tek kuvvet ise, AP ile asla bir kanat altna
gelmeyecek, buna karlk trl isim ve yz altndaki kriptolar
dan syrlm bir CHPdir.
Brokrat Paa, kendi dengesi ve iktidar iin herkesle koalis
yon yapar, deil Amerika ile, AP ile, bugnk TP ile dahi koa
lisyon yapar (Koalisyonu sadece bakanlklarn bllmesi ola
rak almyorum). Yalnz koalisyona giderken, Paa kendi asn
dan bunlar arlklarna gre sraya kor ve ar ekenlerin ei
limine gre koalisyon dnr. Amerika TPi istemiyorsa, CHP,
lider dedikleri Amerikann koullar iinde koalisyon yapar.
4. AP, seimi 1970e brakabilir.
Demokrat Parti gibi, onun devam olan AP iktidar da em
peryalist koullar iindedir. Brokrasi ynetimi de emperyalist
koullar iindedir. Yalnz, brokrasinin ekonomideki gelime h
zn kesmesine karlk, DP gibi AP de retim glerini daha s
ratle gelitirebilmektedir ve emekileri bilinlendirecek objek
tif koullarn yaratlmasn daha sratle salamaktadr. Bunda
tarih brokrasiye kar olan halk kitlelerine dayanmann nem
li bir pay olduunu kabul ediyoruz. Trkiye sosyalistleri bu e
likiyi dikkate aldklarnda:
a. A P nin dayand kitleler karsnda ezilmeyecektir;
b. Gerekten demokratik olamayacak brokrasinin ayaklar
altnda da inenmeyecektir.
Paann ksa dnemli iktidar oyununu bozmak zere AP ne
yapabilir?
Eer emperyalist koullar iinde ekonominin iine batt
glklerden, bu arada fiili ve ksmi devalasyonun genel ve
daha yksek bir devalasyonla tamamlanmasndan kanabilir
ce, (yalnz bugnlerde baz bat paralarnn devalasyonu ger
ekleirse bu i AP iin son derece g olacaktr), bunlar iin baz
tedbirler (bize gre uzun srede ekonomik durumu dzeltme

80

dris Kkmer

yecek olmakla beraber) alnabilecekse, o takdirde AP, Paanm

1969 seimi iin istediini sandmz tavizleri vermeden bu
oyuncak seimi 1970e brakabilir. Her ne kadar AP istedii ka
nunlar meclisten geiremiyorsa da, bu bir sene uzatma kararma
AP ounluunun yannda dier partiler milletvekilleri de kat
labilir.
Paa her ne kadar 1970i hedef alyorsa da, sanyoruz, ayn
anda 1970e kalmadan acele ile 1969 iin belli evrelerden taviz
koparmak isteyebilir.
Seimin 1970e braklmas teebbs karsna Paa, aksine
zorlayan tertiplere salam gleriyle girerse ne olur?
O zaman brokrasinin kapitalist snfa dahil olmaya ynelen
bir grubunun, imdi Pakistanda grlen modeli taklide kalk
mas mmkndr.
Paa bu yolu aacak derecede oyunlara girebilir mi? Paa
bunu ister mi? ktidar arzusu bakmndan ben sanmyorum.
Bununla beraber, Paanm

gerekten bir demokrasiyi

savunduunun belirtilerini grmyoruz. Demokrasi, Paanm

amac deildir. Nitekim Paanm, tam seim platformuna gi
rildii srada, cenaze olay ne kadar vahim addedilirse edilsin,
yksek mahkemelere mensup yelerin yrylerine bizzat en
gel olmas gerekirdi. Ve Paamn gc buna yeterdi. Bu engelle
me teebbs yaplmadna gre, Paa, demokrasisini, objektif
likten ktn eitli evrelerin aka iddia edebilecei kurumlara m dayandrmak istiyor? Bu ne biim demokrasi grdr,
sual edilmeye deer. Paaya gre, Trkiyenin dengesi, brok
rasinin, memleketin sahibi olduu iddia edilen salam glerin
dengesiyle zdetir. Metin Toker yle diyor:
CHP Trkiyenin bozulmu dengesini yerine oturtmakta
balca unsur olacaktr.
Hatta tek unsur.

81

Sivil Toplum Yazlan

Yine yukarda iaret ettiimiz gibi bu denge kurulmad

takdirde, Metin Tokerin deyim iyle::
Bi ne kadar gecikirse, ters fik ir akmlar o iin yerine ge
tirilmesini o nispette gletirmektedir. Bunu Trkiyede yapa
bileceksek kuvvet ise ... trl izm ve yz altndaki kriptolardan
syrlm bir CHPd ir
Demek, CHP, iktidara geldii zaman izmleriru gelimesini
engelleyecektir. nk :bunlar,Trkiyenin dengesini bozmak
tadr. Oysa CHPnin takbih ettii gelimeler,; asl brokrasinin
dengesini bozmaktadr. Feryat ve kfr bunun iindir.
13 Mays 1969/Anf

82

l . S u n i ta ra fla r:

Hemen syleyeliih, Trkiyenin yukardan ve dardan gelmi

dediimiz demokrasisinde, son olaylarda Amerika iki taraf d
tutmaktadr. Bu suni traflr yle grnyor:
Taraflardan biri, nn ve CHPsi, dieri de Cevdet Sunay,
generaller ve Demireldir.
Bizim demokrasimiz, Osmanl ve Cumhuriyet dnemleri da
hil, yukardan ve dardans sfatlarn .tayacaktr. Trkiye
demokrasisi, emperyalist koullar iinde, daha ok dardan
(Batdan) getirilip Trkiye toprana dikilen yabanc bir bitki gi
bidir. Tarih yapsyla Trkiyede demokrasi imdiki bir biimde
iek aabilirdi.
CHP, Osmanl brokratik^ geleneinin iktidar nimetlerini
devirip eitli snflardan gelen adamlarna datrken, halkn
karsna dmtr. Kendi ifadeleriyle festen utandklarn
dan apka giyecek brokratlar Bat" kapitalist ideolojisi iinde
politik, hukuki, vs. kuramlaryla Bat emperyalizmiyle ibirlii
yapma yollarn ak tutmulardr. k dikkat edilsin, bu ideo
loji iinde sermayenin smrc nitelii gzden uzak tutulmak
tadr. Gerek parti, gerek devlet ynetiminde halktan kopuk b
rokrasinin hiyerarik dzeni ilemitir. Bu dzen hibir anlam
da demokratik olamazd; sonradan kullanlmak istenen demok
ratik ekiller dhi, brokratik ynetimin arac haline getirilirdi;
getirildi de. Soralm: CHP ynetimi yle deil mi hlen?

Sivil Toplum Yazlan

Fakat seim kazanamayan CHP hem Laik-Batc brokrasi

nin temsilcisi olarak kalacak ve bu arada sras geldike brok
ratik iktidar iin sivil ve asker kurulular kullanacak ve hem de
seim mekanizmas iinde halkn oyunu alacakt! Bu byk bir
elikidir.
Merulatrmak endiesi ile halkn oyuna sunulan 1961
Anayasas, aadan gelen bir halk anayasas deil, brokrasi
nin zellikle zabitlerin anayasasdr. Bu dahi, elikiyi, brokrathalk elikisini byk lde gstermiyor mu?
Nitekim Sleyman Demirel, imdi rahata CHP+Ordu =
ktidar propagandas yaplm... CHP Ordu vastasyla halk
korkutmann btn yollarn kullanm... demektedir.
Eskiye gitmeye ne lzum var. 5 Mays tarihli Milliyet gazete
sinde Metin Toker de bunu yazmyor muydu? Demek ki,
a) CHP, brokrasinin devlet aralarn iktidar iin devaml
kullanacak ve,
b) Hem de seime girecek.
Bu elikiyi Paa ve Ecevit yeni yeni grmeye baladlar.
Fakat Bat ideolojisi iindeki Paa, yani sermayenin smrc
ln kabul etmeyen Paa eserinin brokratik demokrasisini
Bat ile tamamlatrmak istemektedir. Bu ona, nce de dein
diimiz gibi, Amerikann kapsn aldrmaktadr. Amerika da
artk Paann gcn ve niyetini bilerek Paanm kapsn al
maktadr.
Bu durumun aklanmas zerine Paanm hiddetli ve bi
raz da ocuka grlen tepkisini bir yana brakp kendisini ol
gun meyve aacna benzeten eli Komerle gitmeden nce han
gi konular konutuunu dnmeye alyoruz. Bize gre Paa,
Amerika ile anlamakszm istediine ulaamaz.
2. Amerika Trkiyede neyi grmek ister.
a)

Ortadouda petrol blgesinde kilit noktasnda bulunan

Trkiyede dengesizlii deil dengeyi ister. Bunun iin de,

84

dris Kiikmer

b) Batc-Laik ideoloji iindeki brokrasinin (sivil-asker), ka

pitalist kesim ile koalisyon olanaklarnn ne dereceye vardn
grmek ve bunu tevik etmek ister.
Bayar olay, subay holdingi vs. bu tamamlama sreci iin
de yerine konabilir.
c) Son are olarak, imkn bulursa kullanmay denemek ze
re, zabitlerin emri kumanda zincirinde olup olmadn grmek
ister! phesiz bunun NATO iinde salanmasna taraftar olur.
Seim kazanamayan, deimeyen, balangcndan beri or
tann solunda olduunu syleyen son brokrat Paa, szn
ettiimiz bir koalisyon yoluyla kendi kontrolnde bir hk
met kurdurabilmek ve hatta partiler st bir mevkie gelebil
mek iin bir frsat yakalamtr. Blent Ecevitin halka inmek,
halka dnmek diye szn ettii yolda bu bir iyi balang sa
ylmaktadr. Balang Celal Bayar meselesinin zmndedir.
Verilen bu frsat, kullanlrken, son derece ilgin iki olay birlik
te olumutur.
a)

Sz konusu koalisyon iin AP oylan blnmelidir. Bunun

iin bir ara olarak kullanlan Celal Bayar Meselesinde brokra

tik saflarda elikiler ortaya kmtr. Paa iine itildii bu me
selede brokratik tutumla hareket ederken baz brokratlan, hi
yerarik de olsa, haberdar etmemitir. Aslnda etmemesi sahne
ye konan ve sonra dm zlecek olan oyunun kural olarak
gerekli idi de Kald ki Paanm kaybedecek zaman olmadn
da en yakn aklamt.
Dier bir brokratik eliki, Paanm koalisyon oyunu, Paay
partilerst hale getirebilecekti. Bu ise, halen Cumhurbakan
bulunan Sunay son derece tedirgin ederdi. Vaktiyle rahmetli
Cemal Grseli tedirgin ettii gibi... Bu da, Cevdet Sunay ve ona
yakn evreleri Demirelle ayn paralele koyacakt. Nitekim koy
mu da grnyor.

85

Sivil Tjoplum Yazlan

b)

te burada birden, Amerikann ok m erakedeceini

sandmz bi gelime gzleniyor. Zabitlerin emir kumanda zin

cirinde olup olmadnn yukardan kontrol. Ve tuhaf bir ey,
cumhurbakan ve generallerin vetosuna ramen Paa da rahat,
Demirel de rahat... Bu rahatlk nereden geliyor? kisinin.de ayn
d dostlara dayanabilecei sonucu kanlmaz olarak ortaya
kyor.
Ayrca Paa, gayetkti bir ifade ile bir kaza olursa ksa za
mandabunun dzeltileceini de zerine basarak sylyor.
Bazlar ieride de ayn glere mi dayanyorlar?
Demek ki d dostlar Amerika bakmndan Cevdet Sunay,
baz generaller, 'Sleyman Demirel, Cell Bayar ve
Paa ok
farkl bir yerde deillerdir. ^Kapitalist Bat ideolojisi iinde
T rkiyelin kapitalist lemle tamlamasm salamann gre
vi iindedirler. Bu grn ile asl krl kan, Korner marife
tiyle Amerikadr.

3 Kendilerini solcu sananlara devrim yobazlarna gelince,

bu'deyimler bir aydan beri Paa ve Ecevit tarafndan kullanlmak
tadr. Kendini solcu sanandeyiminiPaanm gayet bilinle kul
landna kaiiim. Brokratlarn 1969 dnya koullar altnda
hl akl baida olmayan an bir kanad vardr. Bunlar kendile
rini, bugnk hkm et; bakanlarnn k stnde grrler.
Bunlarda halk drida halkta slenmeden politik bir sava ka
zanarak iktidara gelebilecekleri kanaati var gzkyor. Bunlar
da aslnda Trkiyeyi kapitalist lemle tamamlatracak baz re
formlar ilericilik kabul etmektedirler. (CHPyi bunun iin tutar
grnyorlar). Ki bu reformlar 1920lerden sonra bizzat kapita
list lkelerde en- ar ekilleriyle yaplmtr. Oysa dny kapita
lizmi 1920'lerin koullarn ok geride brakmtr. Kapitalizmi
hl 1920lerde sanarak syledikleri geni, cepheyi kurmak bize

86

dris Kkmer

gre topist ve romantik bir tutumdur. Paa, Ecevit, SBF re

tim yesi Haluk lman, bunlara devleti kapmak isteyen, bunun
iin de CHPy i kullanmaya alan, demokrasiyi reddeden ar
brokratlar olarak bakyorlar. Biz ise, 1969da onlarn iyi niyet
lerine romantik brokratlar diyebiliriz; aka bakan olmak
tan sz edenlere de rastlad iin romantik ve oportnist brokratlar demeyi ye buluyoruz.
Ecevitin bunlar iin neler syledii Ulus gazetesi 22.5.1969
tarihli saysnda tam metin yaymlanmtr (Bu konuma Arifin
son sayfasmdadr). Bu szlere gre, bir sonuca varmak g.
Fakat u kadar belki sylenebilir: Ecevit romantik brokratlara
gre daha ileride olma gayreti iindedir. Ecevitin bu son derece
nemli demecini gelecek hafta ele alp bize gre doru ve yanl
yanlarm eletirmeye alacaz.

4.TP Yneticileri ise:

TPin bugnk yneticileri ve parlamenterleri, gerek cenaze
olaynda ve yksek hkimlerin yrynde, gerekse generalle
rin Anayasay sadece biz deitirebiliriz dev gzken son. tu
tumu karsnda hangi anayasay;, hangi eit devrimi savunu
yorlar? Bize gre iki brokratn reyini kazanrken kitleleri kay
bediyorlar. Sonu:
Aslnda btn bu byk aptaki oyun iinde gzetilen iki
ama var. Trkiyeyi kapitalist lemle tamamlatran bir den
genin iine btn unsurlaryla koymak ve halkla ilintili sa da
solu da tasfiye etmek. Solu ynetenler bunun farknda m?
27 Mays 1969/Ant

87

C.H.P. KENDSNE KARI MI?

f
Ortann Solu denen hareketin bana getirilen Ecevitten nce,
Paa kendini solcu sananlar ifadesini kullanmt. Bunu,
kendileri ile Geni Cephe kurarak, szde, brokratik devlet
glerini ele geirme taktii gden gruba kar sylemiti. Tarih
yerlerini tayin etmemi olanlar, son olaylarn btn iinde bir
birine dm gzkyorlar. Birbirine denler, politik yapda
ki brokratik Osmanl ve Cumhuriyet geleneini anlamadan,
eksik-ematik ve dogmatik aklamalar yapmaya alan ken
dilerine solcu denen grup (ki biz bunlara romantik brokratlar
diyoruz) ile bunlarn ele geirmek iddiasnda olduklar gerek
ten de brokratik fonksiyon ve hiyerarisi ile CHP ve Paadr.
Bu gruplarn birbirine dmesinde, bize gre alnacak tarih
nemli bir ders vardr. Bu ders, romantik dostlara yerlerini, bel
ki de hadlerini bildiren bir ders olursa yararl olur. Bunun iin
Paanm ynetimi iinde Ecevitin CHPliler toplantsnda verdi
i demecinden hareket edeceiz.
. Ecevitin Trkiye iin Marx yorumu:
...bizde oyu pek nemsemeyen, garip bir demokrasi tr
bekleyen baz aydnlarmz vardr. Bir ksm aydnlarmz
eski Osmanl alkanl ile halktan kopmu insanlardr.
Marx Trkiyede dosayd snr ayrmn proleter ve bur
juva diye deil, halk ve aydn diye yapard. Biz o biim
de aydnlardan ayrlarak gerek aydn olmaya kararlyz.

Sivil Toplum Yazlan

Halktan kopmu ayr bir smf aydnlarla demokratik dev

let idaresi yrtlemez n.
Gerekten de, Ecevitin dedii gibi,.Marx, Trkiyede dosayd brokrat (sivil-asker) yneticilerin halkla ters dme halinin
tarih sre iinde olumasn aklamak isteyebilirdi.
a. Fakat bunu yaparken, kapitalist retim ilikileri iinde
sz konusu olan proleter ve burjuva ayrm yapmazd denemez.
nk bugn uluslararas nitelikteki retim ilikileri iinde,
yani uluslararas kapitalizm iinde Trkiyenin yerini tayin et
mek isterdi. Ve bu arada Trkiyede burjuvazi gibi bir snf varsa,
onun yerini zellikle uluslararas ilikilere gre belirtmeye zel
bir itina gsterebilirdi. Ve Trkiye proletaryasn da ylece yeri
ne koyabilirdi.
b. Yukardaki hususlar yapmas, phesiz, defalarca syle
diimiz Ecevitin de imdi syledii halktan kopuk brokrat ay
dn ile halk arasndaki ilikileri, daha dorusu elikiyi orta
ya koymaya almasna engel deildi. Aksine zorunlu grnr
de. Yalnz bu elikinin tespitinde brokratlar karsnda yer
alan kitleleri, snfsal, ya da toplumsal yaplarna bakmaks
zn herhalde sadece halk diye ele almazd. Ve ayrca, tarih b
rokratik yapy zamanla, zellikle 19. yzyl bandan itibaren
Kapitalizme ve srasnda emperyalizme olan ekonomik ve ideo
lojik balar ile de yerine kordu. Tarih brokratik-politik yapya
dayanan CHP uzun deney ve gzlemleriyle halkn byk kitlele
rine, bu arada zellikle emeki kitlelerine kar dtn gr
mtr. Bunu herkesten iyi grm olmas gerekir. Paa zaman
zaman bundan ok yakmmtr da. CHP, hibir seim kazana
mad gibi oylar genel olarak da azalma eilimi gstermekte
dir. Fakat hem brokratik gelenei, hem de onun Trkiyeye ge
tirdii kapitalist Bat ideoloji kuramlarn temsil ediniz ve hem
71

90

Ulus gazetesi, 22.5.1969.

dris Kkmer

de belirmeye balayan snf ayrmlarn dikkate almadan oy pe

inde devrim den sz ediniz. Bu ak bir elikidir. Bu yolda bir
ortann solculuu Trkiye halk iin Batllama kadar mistik
bir solculuktur. Snf meselelerini gzden, uzak tutan bir fonk
siyonla, eskiden olduu gibi brokrasinin nceden yapt gibi
halkn blnmesine ve Trkiyenin emperyalizmle tamamla
masna yardm eder. Nitekim Ecevitin yorumlamaya alt
Marx, brokratik-politik yapnn glenmesini, devletin yoz
lamas olarak grr. Politik mcadeleyi yrtebilmek, politik
yap farklarn anlamay gerektirir. Politik yap farklarn anla
yabilmek ise, brokrasinin fonksiyon ve hiyerarisinin cesame
tini anlamaya baldr.
Bu mekanizma byyp yayldka, devrim olanaklar aza
lr. Ayrca brokratik devletin otonomisine, sosyal tabakalarn
gelierek snflar haline gelemedii toplumlarda rastlanr, den
mektedir. Alman deolojisinde yle sylenmektedir: Bir zm
re (sosyal tabaka) deil de; bir snf olmasndan trk burju
vazi, kendisini mahalli planda deil, millet- plannda organize
etmek ve (fertlerinin) ortak menfaatlerine genel bir form (e
kil) vermek zorundadr. zel mlkiyetin topluluktan kopmas
(syrlmas) dolaysyla, devlet sivil toplumun dnda ve yann
da yer alan zel bir varlk haline gelmitir. Ama bu devlet, bur
juvalarn hem ierde hem de darda, mlkiyetlerini ve menfa
atlerini karlkl olarak korumalar ve garanti altna almalar
amac ile kabul ettikleri (ortaya koyduklar) bir organizasyon
eklinden baka bir ey deildir: Devletin bamszlna sade
ce zmrelerin (sosyal tabakalarn) gelierek snflar haline gel
medikleri lkelerde rastlanmaktadr, bugn. Yani, teki geli
mi lkelerde ortadan kalkm olan zmrelerin hl bir rol oy
nayabildikleri, yani karma bir dzenin hkm srd ve hal
knn belli bir blnn teki blkler zerinde hkimiyet ku
ramam olduu lkelerde rastlanmaktadr. Almanyann du

91

Sivil Toplum Yazlan

rumu zellikle bu arlattmz ekildedir. En modern devlet r

nei ise, Kuzey Am erikada grlmektedir. Fransz, ngiliz ve
Amerikan yazarlarnn hepside, devletin, sadece zel mlkiye
ti korumak iin mevcut olduunu ileri srmektedirler ve bylece, bu kanaat, herkesin kafasna yerlemi bulunmaktadr72.
Yine Louis Bonapartem Hkmet Darbesi adl eserinde
Marx unlar da sylemektedir: uras hemen anlalr ki, y
rtme gcnn yarm milyondan fazla kiiden kurulu bir me
mur ordusuna sahip olduu ve dolaysyla, byk lde men
faat ve hayat srekli olarak el altnda bulundurduu devletin,
en geni hayat belirtilerinden en kk davranlarna kadar
sivil toplumu kapsad, denetledii, dzene soktuu, gzetledi
i ve vesayeti altnda tuttuu, bu asalak yapnn, en grlme
dik bir merkeziyetilikle, daha abuk bir hareket yetenei ve et
kinlik kazand Fransa gibi bir lkede, Millet Meclisi, -devlet
ynetimini basitletirmedii, memur ordusunu mmkn oldu
u kadar azaltmad ve nihayet sivil topluma ve kamuoyuna,
hkmet gcne bal olmakszn, kendi rgtlerini kurma ola
na vermedii iin- bakanlklar elinde bulundurma hakkm
yitirdii gibi, tm gerek itibarn da yitiriyordu. Fakat Fransz
burjuvazisinin maddi yarar, bu geni ve kark hkmet d
zeninin ayakta durmasna skca bal idi. Burjuvazi, ie yara
maz adamlarn bu hkmete yerletiriyor ve bylece, menfa
at, gelir, onursal cret ad altnda veremediklerini, aylk ad al
tnda tamamlyor. te yandan, politik kar onu, gnden gne
basky artrmaya ve dolaysyla, hkmetin ara ve personeli
ni artrmaya zorluyordu73.
Osmanl retim ilikileri kendi iinden byk lde kapita
list ilikilere dnememiti. Artan nfus ve isizlerin bir ksm
72

Alman deolojisi (Birinci blm), M arx ve Engels, S. Hilav tercmesi, Sosyal Yayn

lar, s.109-110.
73

92

Louis Bonapartem Darbesi, Marx, A.Acar tercmesi, zlem Yaynlar, s. 59-60.

dris Kkmer

m devlet istihdam edici olmak zorundayd. Ve eitli zmreler

den gelen kimseler de, brokrasi iinde bir fonksiyon sahibi ola
bilmek iin devlet kapsnda kullua namzet oluyorlard.
2. CHPnin romantik brokratlardan ayrlma abas:
a.Bugn aka halka kar dm gzken brokratik ya
py tarih kklerinden ve bu kklere dayanarak halen toplayageldii nimetlerden ayrmak kabil midir? Bu tarih brokrasinin
devrimcilii ne olabilir? Bu mesele snfsal adan bakmadan
zlebilir mi?
b.Sm f meselelerini gzden rak tutturucu Batc laik ideoloji
ile artlanm bir brokrasiye dahil olanlar ya da olmak isteyen
ler devrimci olabilirler mi?
Bu iki soruyu hem Paa ve Ecevite soruyoruz ve hem de
Ecevitin kendisini solcu sanan dedii, CHPyi, daha dorusu
brokratik mekanizmay ele geirmekle devrimcilik yapacan
sanan eksik-ematik ve dogmatik Geni Cephecilere soruyoruz.
Bu sonunculara, ite bunun iindir ti romantik brokratlar
diyoruz.
Yine Ecevitin demecine dnelim:
CHP ile beraber olmayp da onu kendi amalar iin kul
lanmak isteyen bizim dmzda baz sol evreler, birka
aydr bize kar byk bir krgnlk iindeydiler. nk
akllarnca geni cephe stratejisi iinde bizi kullanp sonra
kozlarn paylaacaklarn sanyorlard. Bu oyuna gelme
yeceimizi anladlar. Yaymladmz bildirilerle bu oyu
na gelmeyeceimizi gsterdik. Biliyorduk. Bunu hazmedemeyeceklerdir. Ama o vesile ile karmza kamayacak
lard. Baka vesilelerle karmza kacaklard. imdi ve
sile buldular. Aslnda kendilerini bizden i\eri sol sayyor
lar. Aslnda solcu da deildirler. Gerek solcu halkn iin
de olan, halktan yana olanlardr. Bunlarn hepsi halka
en saygsz ve gvensiz kiilerdir... Halka inanamadkla93

Sivil Toplum Yazlan

r veya halkn ayana gitmeye katlanamadklar iin, bir

aydnlar idaresi, aydnlar demokrasisi hevesine kaplan
ve bu idaredeki yerlerini hayal eden bazlaryla aramzda
iten ie bir kaynama vard.
Yine bu dava aydn-brokrat egemenliine veya gerek
halk egemenliine taraftar olanlar arasndaki mcadele
dir. Gidenler aydn-brokrat egemenliinden yana olan
lar, kalanlar halktan yana olanlardr. Bylelikle CHP
imdi gerek yerine, her yn ile halk zeminine oturmu
olmaktadr. CHP ile ibirlii yapacaklar, bizim artlarm
za uymak zorundadrlar. Biz onlarn artlarna uy amayz.
Bizim omzumuza basarak bizi kendi pelerine srkleye
mezler.
Bizim ektiimiz, halktan kopmu aydnlardandr. Biz o
trl aydn davranlarndan ayrlyoruz- Halk zeminine
oturuyoruz. Bu sarsnt, halk zeminine sapasalam otur
ma abamzdan geliyor.
Bunlar gayet ak ifadelerdir. Kimlere hitap ediyorsa, onlar
tarafndan cevaplandrlmaldr. Ve bu ifadelere gre, devrim
yobazl tashih edilmi olmaktadr. Aksine, anlayanlar iin,
zerine daha fazla baslmaktadr.
Yalnz Paa ve Eeevite daha nce kitabmzda sorduumuz
sorulardan birini tekrar soracaz:
Bu halkln gerekletirilmesinin ak seik aralar ne
dir? Partileri aralar niteler nk. Bu aralar, amalarla tu
tarl bir biimde CHPde yoktur. Bunun da sebebi, Trkiyenin
kurtuluu meselesini snfsal adan ortaya koymamaktan
dr. Bize gre kapitalist lemde CHPnin fonksiyonu bu karan
l yaratmak ve yaatmaktr. CHP b karanlktan kurtulabilir
se, devrimcilie ynelebilir. Bu ise; kkleriyle bal olduu b
rokrasiye kar kmakla olur. Yoksa sadece, kendilerinin ar
brokratdedii, bizim de romantik dediimiz gruba kar k
makla olm az!.
94

dris Kkmer

Brokratlar, dikkat! Tarih olarak yer tayinini yapnz. Bu

yer tayin edilmeden ilen gidilebilir mi? Yer tayini yapmayanlar
romantik olarak kalacaklardr. Sol adna bu yolda direnme, s
nf meselelerinin gerekte gzden karlmasna sebep olacaktr.
Mtemadiyen Mustafa Kemal sayklamaynz. Ya da sayk
lar gzkmeyiniz. Mustafa Kemali artk tarih iindeki yerine b
raknz. Devrimcilik adama tapnma ile olmaz. Hemen soralm:
Taktik bazen almaz stratejik duvarlar, tuzaklar yaratlmasna
yol amaz m beyler?
3 Haziran 1969/Anf

95

TRK- Y SOKAA DKEMEZ!

f

1.

Bat kapitalizminin (Japonya dahil), ulusal endstriyel

birimler halinde gelitii tarih bir gerektir. amzda
azgelimi diye bilinen lkelerin, kapitalizmin bugnk
tarih koullar altnda, ulusal kapitalist birimler halin
de gelime olana yoktur.

2. Gelime, sanayileme ile zdetir. Tarih (zaman) ve yer

asndan istatistikler bunu gstermitir. Fakat bu, tar
m ihmal anlam tamaz.
3. Oysa bizim gibi lkelerde sanayici olmayan burjuvazi
nin emrine geebilecek bir birikim (bankalardaki dahil)
yeterince sanayiye aktarlmamtr. Fakat ithal yoluyla
smrmede, bu snf (komprador snf) araclyla de
vam edemezdi. Artan nfus ve bunun gibi eitli etken
lerle cumhuriyet brokrasisi devletilik yoluyla anlam
l bir ilkel birikime yol am, bununla giderek bir eit
sanayilemeye imkn veren birikim salanmtr. Bu sa
nayileme Bat kapitalizminin vard seviyede onunla
tamamlamak zorundadr. Bilindii gibi, sanayilemede
altyap yatrmlar denilen yol, kpr, baraj, elektriklen
dirme vs. yatrmlar yaplrken, bir yandan da imalat sa
nayii gelitirilmek istenmektedir. Emperyalist koullar
altnda, bu imalat sanayiinin ana kesimi, montaj kesimi
olmutur. Bakas olamazd. phesiz bu sanayi modeli

Sivil Toplum Yazlan

kurulurken bir yandan da ii snf bymeye devam et

mitir.
4. Burada Trkiyede zellikle cumhuriyet dnemi sendika
clnn ne ynde gelime olana olduu aratrlmaya
deer.
Tarih brokrasi, cumhuriyet dneminde byk lde kapi
talist ilikilere giren eraf ile egemenliini ortaklaa yrtmek
zorunda kalmt.
Osmanllarda yenieri ocann kaldrlmasndan beri b
rokrasi egemenlii artarken, kapitalist bir snfn yaratlmasn
dan nce Batdan, kapitalist mlkiyet ilikilerinin biimlendir
dii eitli hukuki kurum lan alagelmiti. Bu al, devrim adna
Cumhuriyet dneminde zirve noktasna varmt. Burada kar
mza u meseleler kmaktadr:
a.Snfsz bir toplum yaratma meselesi: Brokrasi iinde ya
ad ada, sivil Bat toplumuna zenirken ya da zendirilirken, Bat toplumundaki snflar ve snf meselelerini Trkiye
toplumunda grememitir. Bu durumu gzleyen ynetici brok
rasi, Trk toplumunun snfsz bir toplum olduu tezini ne s
recektir. phesiz, snflarn Batdaki gibi aka ortaya kma
d bir tarih sre iinde dahi Trkiye toplumu snfszdr de
nemezdi.
b.Snf

smrsnn reddi meselesi: Yukarda sylenildii

gibi, istenildii halde, emperyalistkoullar altnda yeterince kapi

talist bir dzene geilemez iken, Batdan alnan mlkiyet ilikile
ri (zellikle medeni kanun) sermaye ile emek arasnda bir ayrm
yapmamtr; sermayenin smrc bir nitelii olabileceini ka
bul etmemitir. Bylece hukuki, politikveeitime aitve bunungibi
Bat kurumlan ile aslnda kapitalist ideoloji alnrken, herhalde
bilmeyerek, tarih gelime sreci gzlenemeyerekbir eit modern
kapitlasyonlar kabul edilmiti. Bu yoldan sermaye ile emek sa

98

dris Kkmer

dece birer retim arac olarak ele alnnca ve sermayenin sm

rc nitelii yok kabul edilince, bu kanunlar ve kurumlar, snfsz
toplum hikyesiyle birbirine tamamen uyuyordu. Yeterince sana
yileip ii snf byyemeyince, sermaye-emek elikisi rahata
gzden rak tutulacakt. Bu koullar altnda niversitelerde oku
nan iktisadn, hukukun ve politikann ne biim olaca kolay
ca tahmin edilebilir. Ve bunun yannda nasl bir sendikacln
kurulacan tahmin etmek de g olmayacaktr.
5. Yine bilindii gibi mill mcadeleden bu yana politika ya
hut devlet ynetimi, balangta brokrat-eraf egemen
lii ile yaplrken, yukarda sylendii gibi, devletilik ile
byyen, ilkel birikim ve devrim adna gelen kapitalist
mlkiyet ilikileri iinde, yani stn kapitalist Batya
ak mlkiyet ilikileri iinde, kinci Dnya Savandan
sonra, yabanc sermayenin gelii, ikili anlamalar, NATO
ve bu yoldan zamanla sanayileme, emperyalizm ile
Trkiyeyi tamamlama srecine iyice sokmutur. Ve bu
yolda brokrasi Trkiye politikasnda arlndan ks
men kaybetmitir. Arlk, tarih brokrasi karsnda
kurulmu Doucuslamc cepheye dayanarak, onu kul
lanarak rey salayabilen sermayedar ve byk toprak sa
hibi snflara kaymtr.
Yukarda izilen zet tabloya gre, snfsz bir toplum olma
hikyesi ve sermaye ile emek arasnda bir eliki deil, retim
de sadece tamamlama olduu iddias karsnda, politika da,
ii snf dnda brokrasinin (zamanla arl azalsa dahi),
byk toprak sahiplerinin ve yerli-yabanc sermayenin oyu
nu olarak kalacaktr. Yani, devlet bunlara ait olacaktr. Bu du
rumda kurulacak sendikalarn nitelii de ak seik ortaya
kar. Balangta brokrasi, kk de olsa, ii snfn kont
rol altnda tutmaya alr. Snfsz denilen Trkiye toplumun-

99

Sivil Toplum Yazlan

da, bu smfszlktan dolay snf elikileri de, snf hkimiyeti

de olamayaca iin ve alman kanunlarda sermaye ile ekmek
arasnda bir ayrm yaplmad ve eitim de buna bal oldu
u iin, sendikalara ait mehur Amerikan ilkesi ortaya ka
caktr. Bu, sendikalarn politika dnda kalmas ilkesidir. Bu
ilke, Paanm ve Ecevitin artk iileri ve sendikalar, CHPde
szm ona devrimci ilkeler ile politikaya armasna kadar,
Trk-in genel ilkesiydi. Bu ilkenin bilimsel olduu, aksini id
dia edenlerin ideolojik iddia sahibi kimseler olduu sylenegeldi. Aslnda bu iddialarnn kendisi, ii snfnn haklarn ara
mak, smry nlemek, lkesinin bamszln salamak
zere yapaca hareketlere engel olucu bir ideolojiyi temsil edi
yordu. Ksaca sendikalar politika dnda ya da stnde gibi
iddialar, bunu tayan sendikaclarn, aslnda kendilerinin de
bildii zere, politikann tamamen iinde, hem de uluslararas
bir politikann iinde olduunu gstermektedir. Trk-, seya
hatinden eitimine, lks binalarna kadar yabanc sermaye ile
birlik olmutur. Tpk brokratlarn yabanc sermaye ile gere
inde birlik olduu, tpk daha sonra Doucu-slamc cephenin
reylerini kullanarak ibana gelen DP ve AP gibi yabanc ser
maye ile ibirlii yapt gibi...
Politikadaki, aslnda yukardan ve dardan ynetimde g
zken gelimeyi, aynen Trk- bnyesinde de grmekteyiz.
deolojik olarak, ekonomik olarak, politik olarak bu ynetim,
kapitalizmin istedii ereve dna kamamtr. phesiz bu
hususta dalgalanmalar olmutur, fakat yine de emperyalist iz
gi iinde kalnmtr. Sendikaclk eitli usullerle bu yrnge
de geliirken, elbette yrngenin karma uygun olarak ii sn
f Avrupada gzlenen sendikaclk geliim izgisinin dnda tu
tulacakt. Sendikalarn politika dnda tutulmas ilkesine se
nelerdir kar kan kimselerin maruz brakld bask, tehdit
ve tasfiyeler herkesin malumudur. phesiz bu bask ve tehdit

100

dris Kkmer

leri yapanlar, bunun mkfatn, Trk-in devaml surette ba

nda kalarak ve onun getirdii olanaklardan yararlanarak al
maktadrlar. Trk-te veya herhangi bir sendikada deimez
lider kadrosunun varolmas, aadan yukarya ciddi bir geli
menin olmadnn, yani sendika iinde brokratik bir oligar
inin yukarda ortaya atlan ilkeyi yrtmek fonksiyonunu ba
ardnn kesin delilidir. Bu ilkeyi kabul etmeyen Devrimci i
Sendikalar Konfederasyonu dahi, maalesef, emperyalizmin
tehditleri altnda byk lde brokratik bir ynetime kaym
tr. Onlar da artk aadan yukarya bir gelimenin gereki yol
larn bulmak zorundadrlar.
Trk-in tarih snfsz toplum hikyesi, sermaye ve emek
arasnda bir eliki bulunmad, yani birbirini tamamlad
hikyesi, bylece snf mcadelesinin gereksizlii iddiasna
varmaktadr ve bu ereve iinde sendikalarn politikann d
nda kalmas olarak zetleyebileceimiz genel ilkesiyle, Trk yneticileri, Trkiye ii snfnn yerli ve yabanclar tarafn
dan smrlme-sinden, Trkiyede sosyal maliyeti son derece
yksek emperyalist montaj sanayiinin kurulmasndan, bizim
hesapladmz zere isizliin gittike artmasndan, imalat
kesiminde alan iilerin nispi fakirlemesinden hatta baz
kesimlerde mutlak fakirlemeden tarih nnde sorumludurlar.
Bugnk dzen iinde Trk-in Bakan ve Genel Sekreteri,
brokratlarn temsilcisi sendikaclar olarak kol krlr yen
iinde kalr sloganyla yerli ve yabanc sermayenin istedii y
rngede kalmlar ve bylece politikann dnda kaldklarn
sanmlardr. Fakat bundan ksa bir sre nce Paa ve Ecevit
kendilerini, sanki iinde deillermi gibi, partilerine ve politi
kaya arrken buna neden kar kmadlar? imdi CHP pa
ralelinde sokaa dklmekten sz etmek neye? Trk-te u an
bir koalisyon mevcuttur. Bu CHP ve AP taraftan sendikaclar
koalisyonudur. Bu koalisyon bizim bir sreden beri szn et

101

Sivil Toplum Yazlan

tiimiz ekonomide mevcut, politikada da imdi kurulmaya a

llan koalisyondan ok nce teekkl etmitir.
Sleyman Demirel ve Seyfi ztrk endie etmesinler. Trkin bugnk ibirliki yneticileri iileri sokaa dkemez.
Dkerse de, bu bir CHP tertibinden ibaret kalr. i snf so
kaa dklrse, kendi devrimci eylemi iinde ve tarih sorum
luluklar ak olan ibirliki sendikaclar bertaraf ederek d
klr!
17 Haziran 1969/Ant

102

STRATEJK KRDM VE CHP

f
Bugn Trkiyede srarla iten ve dtan rlen bir krdm
vardr. Bu, snf mcadelelerinin karmakark edilmesiyle rlmektedir. Bilindii gibi, Frigya Devletinin kurucusu olarak ka
bul edilen Gordiusun, araba oku ile boyunduruu balayan ka
rk bir dm yaptna ve efsaneye gre bu dm zenin
Asyann fatihi olacana inanlrd. Yine bilindii gibi, skender
dm zememi ancak bir kl darbesiyle kesmiti.
Trkiyedeki krdm, tarih olarak belirmi bunda
emperyalizmin byk rol olmutur. Bu ekonomik statleri, s
nf yaplar ve ideolojileriyle birbirlerinin yannda olmalar g
gzken grup veya snflar tarafndan ve Trkiyeye has ters bir
gelime iinde elbirlii ile gerekletirilmitir. Elbette bu d
mn tam zm bir devrimle olabilecektir. Fakat bu, devaml
bir mcadeleyi gerektirir; yoksa zm, klc elinde bir skender
darbesinde deildir.
Durumu aklayabilmek iin, CHP tarafndan ileri atlan ve
birbirleriyle ilk bakta uyumaz gzken iddialar hareket nok
tas olarak almakta yarar vardr:
. Aslnda smet Paamn kaleme aldrdndan phemiz
bulunmayan bir yaz 5 Mays 1969 tarihinde Milliyet gazetesin
de Metin Toker imzasyla kmtr. Son derece nemli olan bu
yaznn balangcn tekrar hatrlatalm:

Sivil Toplum Yazlan

Trkiyede kudret manasndaki iktidarm gerek sahibi

tartma konusu saylsa yeridir. Cumhuriyetsin kuruluun
dan bu yana... Trkiyeyi idare eden salam kuvvetler, hep
CHP tarafndan temsil edilmitir.
Bu ifade, gerekten, tarih olarak doru gzken temel bir
varsaymdr. Sz edilen salam kuvvetlerin durumuna, Antta
daha nce deinmitik. Bu glerin en stnde aka brokra
tik ynetici klik ya da ebeke yer almaktadr. Daha aada ise,
kk burjuva kategorisine sokulacak memurlar byk lde
yer alr, hatta rencilerin nemli bir ksm da buraya girerdi.
Aslnda salam g denilen hiyerarik, karmak ve tarih g,
esas gtr. Ve CHP, byk lde ite bu gc ve onun ideoloji
sini temsil etmektedir.
2. a) Fakat bunun yannda, yukardaki ifadelerle uyumaz
gzken, yeni bir rol vardr. Bu, Paanm genel sekreter Ecevite
verdii bir roldr. Nitekim Blent Ecevit, srarla hem aydn-halk
ya da brokrat-halk elikisini kabul edip bu elikinin halen de
vam ettiini sylemekte, hem de sk sk smrden sz etmekte
dir. Mevcut dzeni de smr dzeni kabul ederek bu smr
dzenini deitireceklerini ilave etmektedir.
b)

Bize gre, salam gleri temsil ile daha da uyumaz

gzken ifadeleri, son zamanlarda CHPnin yayn organ Ulusta

kan iddial yazlarda bulabiliriz. Htarsz da olsa, bu yazlarda
Marksist terimler de kullanlmaktadr. Nitekim 13 Temmuz 1969
tarihli Ulus bayazsnda:
Batl sol u partilerin akmlarn nderleri ciddi adamlar
dr. Genel Marks-Leninci retiden esinlenmekle bera
ber, hibir zaman yaadklar lkelerin gereklerini gz
den karmayan adamlardr. Birka yz rencinin bir iki
ehirde kardklar karklkla iktidara gelemeyecekleri
ni, gelseler bile bir snfa dayanmadan bu iktidar yrtemeyeceklerini bilen adamlardr. Hele hele, yaplar icab
104

dris Kkmer

sada olan baz glere mit balamay, akllarnn kena

rndan geirmeyen adamlardr.
Kendilerini solda sandklar halde styap kurumlarmm
korunmasn devrim olarak nitelendirmekte; altyap de
iikliini savunanlar, bunun iin gerekli yollar amaya
alanlar kar-devrimcilikle sulamaktadrlar. Bunun
adna radikal sol deil, ocukluk ve cahillik denir. Hem de,
sonunda zarar btn Trkiye ye dokunacak bir ocuk
luk ve cahillik. Elmalarla, armutlar, Leninin retileriyle
Marcuse samalklarm, devrimle kar-devrimi, vatanse
verlikle satlmh birbirine kartrmamalar iin, artk
biraz okuyup da bymek zamanlar gelmemi midir? de
nilmektedir.
15 Temmuz tarihli Ulusta, ise, Maskelilerin, iki amac da
gereklemeyecektir! adl ereve iindeki yazda ise:
Trkiye, sanki 1940larn inidir ve Japon igaline ben
zer bir Amerikan igali altndadr. Sanki Maonun yapt
gibi, nce igalciye kar savamak zorundadr denil
mektedir.
Fakat ayn yazda, CHPnin snf partisi olmad, geni halk
kitleleri partisi olduu da aklanr. Yukarda 1 ve 2. maddelerde
yer alan ifadelerin uyumazlnn sebebi nedir? Paa, CHPnin
hibir zaman seim kazanamadn ya da oylarnn orannn
dtn bilir. Hay atnca gzledii bu gerei 1969da artk
iyice dikkate almak ister. CHP, Trkiye toplumunu eliik ola
rak burjuva ideolojisi iinde snfsz bir toplum olarak grmek is
ter. Fakat bunun byle olmad da artk anlalr hale gelmekte
dir. Aslnda CHPnin, szde devrimlerinden ok eskiden beri ta
viz vermesinin sebebi, kendilerinin temsil ettii brokrat klik ile
halk elikisini grm olmasndandr.
Osmanl brokrasisinin Tanzimattan sonra Jn Trk hare
ketiyle kapitalist ideoloji aktarmalarna devam ederken, bir yan
105

Sivil Toplum Yazlan

dan da burjuvazi yaratmak istedii artk bilinmektedir. leride

bu yeni snf, komprador olarak ya da sanayilemede emperya
list lkelerle tamamlaarak brokrasiye kar arln gittike
artrabilecekti. Yeteri derecede egemen i snflar olamaynca,
Osmanl brokrasisi, gvur ideolojisi yannda otokrasiyi de tem
sil eder olmutur. Burada tarih krdmn sklatn g
ryoruz. Brokrasi, bir yandan tarih otokrasiyi, bir yandan da
Batllama ya da yabanclamay temsil yolunda iken, fakirleen
retim arac sahipleri, fakir kyller, bilindii gibi, slami deer
ler sistemi iinde toplanmt. Bu kitleler, kimin yannda, kimin
karsnda olabilirdi? Byle bir safhada, henz yeterli bir bilinle
yerli ve yabanc sermayeye ve byk toprak sahiplerine kar ola
mayacakt, ite burada mehur sz hatrlayalm:
iler, rgtlenmemi kitleler halinde iken... Proletarya
kendi dmanna kar deil, fakat dmanna kar deil,
fakat dmannn dmanna kar dvr....
Yani, endstriyel burjuvaziye kar deil de, onunla elien
mutlak monarinin kalntlarna byk toprak sahiplerine, en
dstriyel olmayan burjuvaziye, kk burjuvaziye kar dv
r. Bugn Trkiyede mevcut proletarya, fakir kyller ve yar
proleterler, tarih gelimenin sonucu, kendilerini nce tarih b
rokrat otarisi karsnda buldular. Terakkiperver Frka, Serbest
Frka, Demokrat Parti gibi kurulular rgtleyen brokratlar,
bu gerei deerlendirebilmilerdi.
Trkiye brokrasisi, gelenei icab gvurlukla zde d
rlmeye aktr. deoloji olarak aktarlan Bat kanunlar, z ge
rei giderek emperyalistlerle ibirlii yapmaya, tamamlamaya
mecbur yerli sermayedar snfn, toprak aalarnn iine daha
ok yaramtr. Nitekim brokrasinin yitirdii sendikaclk, ge
nel olarak sar sendikaclk olmutur. phesiz btn bunlara
ramen proletaryada, fakir kyllerde yer yer meydana kan k

106

dris Kkmer

prdanmalar, temel elikilerin bilincine gtrecek anlamda ia

retlerdir. Sol kurulular bu olaylara ncelik vermelidir. Bugn
paralanm grnen solu ancak bu gelimeler birletirecektir.
te bu gelime ortamnda, ilk elimeyi, yani brokrat-halk
elikisini Paa daha iyi grmesin, mmkn deildir. Bu eliki
yi ele alan Ecevit partinin szde halklk ilkesine sarlmaktadr.
te burada smrden sz edilmekte, yukarya aldmz ifade
ler kullanlmaktadr. Fakat hemen gzlenecei gibi, bunlar mis
tik, metafizik sloganlar halindedir. Yoksa:
a) Paaya da Ecevit- o halde, szn ettikleri smry
tanmlamal, buna bir l bulmaldrlar;
b) Bu smry kaldrmak iin tutarl aralar aklamal
drlar;
c) Ecevit, asl kendilerinin devrimci olduunu sylyor. CHP,
devrim yapmad. Sadece szde devrim yapt. Aksi iddia ediliyor
sa devrimi tanmlamaldr;
d) Ulus bayazsnda ifade edilen altyap ve styap ne de
mektir? Bunlar arasnda nasl balant vardr? Belirtilmelidir.
Hem bunlardan sz edin, hem de biz snf partisi deiliz deyin.
Bu bir oyun deilse, CHPnin perianlnn iaretidir. Eer yu
kardaki ifadelerde samimi iseler;
Smrlmeyi salayan retim ilikileri tarih olarak deiti
rilmeye ak bir olgunlua varm mdr? Bu deitirmeyi gerek
letirecek devrim kimler tarafndan yaplabilecektir? Ya da s
mrlen snflarn Trkiyedeki durumu nedir? Belirtilmelidir.
ktidara ortak brokrasinin bir kanadnda yer alanlar k
l diye kullanmak isteyen, kendilerini skender sanan eksik e
matik ezberciler ile CHP arasnda bir dalama var gzkyor.
Aslnda CHPnin temsil ettii brokrasinin olaylar deerlendi
remeyen aceleci bir kanad, CHP ile bir metot tartmas yapar
gzkmektedir. Aslnda ideolojileri ve gelenekleriyle bunlar ara-

107

Sivil Toplum Yazlan

smda biz fark grmyoruz. Brokrasi ahtapotu aynada fazla oy

nak bir kolunu grmekte, onu hizaya getirmeye almaktadr.
ktidara ortak bu gler, ne metodu kullanrlarsa kullansnlar,
mayalar ayndr. ktidar paylar haldedirler. Paa bunu biliyor.
Amerika da, Rusya da biliyor. Fakat hkmeti de paylamak isti
yorlar. Brokrasi hkmeti kaybetmiti. Bunu geri istiyor. Paa
bu geri almada kendi usuln anlamayan aceleci evlatlarn o
cuk gibi azarlyor. Durum bu olunca, aceleci ya da sabrl olanlar,
krdm sklatrma fonksiyonunu grp grmedikleri soru
sunu kendilerine sormallar, Bu bir...
Amerika ne istiyor? Onu da kendi kendilerine sormallar, bu
da iki.
22 Haziran 1969/Ant

108

KAYSER'DEK OYUN
VE OYUNCULAR!
f

Bir yldr, tekrar ve tekrar anlatmaya altk. Artk ortada gayet

ak belirlenmi tarih bir oyun var. Bu oyun Trkiye halkn b
lc ve birbirine drc niteliktedir. Bu oyun, uzun sredir,
Emperyalist kapitalistler iin Trkiyede bir strateji uygulamas
dr. Emperyalistler bakmndan gereki ve baarl da yrtl
mektedir: Mesele udur:
1. Emperyalist

merkezlerin

merkezi

Amerika

Birleik

Devletlerinde, byk tekelci merkezileme, sadece byk ve ileri

teknolojisi ile ekonomik alanda deildir. Onunla tamamlamak
zere asker ve politik alanda da olmaktadr. Yani bu alan
da alman ve yrtlen kararlar, byk lde Amerika Birleik
Devletlerine ait merkezlerde alnmaktadr. Bu eilim, Marksist
adan gayet rahatlkla gzlenebilir. Her alan karlkl iliki
lerle birbirine baldr. Ve bu tamamlama, dnya yznde ya
ylmaya, trmanmaya devam etmektedir. Fakat aka gzlen
dii gibi, bu yaylma gittike byyen kendi hastaln da birlik
te getirip bytmektedir.
2. stanbulda geenlerde toplanan Dnya Ticaret Odalar
temsilcilerinden Mr. Watson, emperyalizmin beynelmilelci, ulus
tanmayan gereini meydan okurcasna aklamt. Bu sade
ce dier kapitalist lkelere deil, azgelimi bizim gibi lkele

Sivil Toplum Yazlan

re de hitap eden, meydan okuyan bir sesti. Sesin hrn tonu,

kapitalizmin byyen hastalndan ileri gelse gerekti.
3. phesiz, azgelimi dier kapitalist lkeler yannda,
Trkiye gibileri de daha fazla bal klmak iin, kar kan ve
potansiyel olarak kabilecek gleri blmek gerekecektir.
4. Trkiyede tarih ve aresiz bir blnme olmutur. Artk
rne el koyabilen brokratik (sivil asker) otokrasi ile halk ara
snda geni lde blnme olmutur. eride retim arac sa
hibi olan ya da olmayan bir snfn arlyla brokrasiyi tama
men emrine alabilen bir ekonomik ve politik gelime olamam
t. Osmanl ve Cumhuriyet dneminde artk rn masseden ik
tidar, zaman zaman arlklar deien ortaklklar (koalisyon
lar) ile yrtlmtr. imdi artk brokrasi, hem ideolojik ve
politik olarak, hem ekonomik, hem de asker olarak retim ara
c sahipleriyle (i ve d) tamamlamakta, hatta bir ksm kapi
talist snfa dahil olma eilimini ortaya koymaktadr. Sz konu
su tamamlama, phesiz, karmak (kompleks) bir biimdedir.
te burada, bizdeki brokrasinin tanmlayc nemdeki ta
rafn ortaya koymak istiyoruz. Osmanl ve Cumhuriyet brok
rasisi:
a. Toplumda mevcut btn snflara ak, yukar seviyede
ynetici bir kliktir. Yani aadan kyl, ii, memur, byk top
rak sahibi vb., snf ya da gruplardan brokratik klie girmek ka
bildir.
b. Bu debdebeli, merasimli, adeta Barok grnl klie gi
rince, halktan, gelinen snflardan genel olarak kopulmaktadr.
c. yleyse kk memur (sivil-asker) kadrolar, bu ynetici
ve tarih zellikleri olan brokratik otokrasiye girme olanaklar
ok ak olmakla beraber bu brokratik otokrasiye dahil sayma
yacaz. Fakat hiyerarik brokrat yneticiler tarafndan kulla
nlmalar da ok kolaydr. nk,

110

dris Kkmer

d.

Memurlara eitim yoluyla verilen ideoloji, ana hatlary

la Batc-Laik, kapitalist ideolojidir. Ve bu, Trkiyeye tamamen

yukardan ve Emperyalist zorlamalarla ayn zamanda dardan
gelmitir. Ekonomik taban deimedii, hatta zaman zaman ge
riye doru bir gidi gsterdii iin bu yukardan ve dardan
gelen ideolojik (hukuku ve politikasyla) deiim, halka yaban
c dm, bir yabanc gibi ondan alc, istismarc gzkm ve
halk kitlelerince yle deerlendirilmitir.
Geri bu ideoloji iinde dahi temel elikileri aklama ola
na veren baz ak kaplar bulunabilir. Fakat nesnel (objektif)
koullar, tarih ters d tevik edici durumdadr maalesef.
Batc-Laik ideoloji ile devrimcilik adna yola kldnda, ters
dmeyi tevik edici bir mcadeleye giriliyor ve emperyalistle
rin istedii blnme daha da keskinleme eilimi getiriyor. Bu
yoldan meselelerin zm iin ileri mutlak bir adm atlabilir
belki ama acaba dnya seviyesinde nispi olarak geri gidilmiyor
mu? te soru!
Geri bu mcadele, Emperyalist koullar altnda kmazdaki
ekonomiyi daha da kmaza sokabilir. Bu arlaan kmaz, snf
meselelerinin ortaya kmasna yarayabilir. Fakat bir yandan da
kmazn sebebi, laik, Batc-ileri devrimbaz hareketlere kolayca yklenebilir. Bunda bir gerek pay da vardr. Ki bunu, emper
yalistler, slmc-Doucu deerler sistemine snm halk nezdinde baaryla yrtmektedirler. te yandan da, emperyalistle
rin, deien dnya koullar altnda imdi kendi paralelinde olan
ve olabilecek koalisyonlar Menderesin durumuna da getirme
mek isteyecekleri rahata dnlebilir.
Temel elikilerin aklanmasn ve bunun mcadelesinin
yaplmasn engelleyen bir koalisyonu younlatrma abalar
halen mevcuttur. Celal Bayarm politikada % 97lik koalisyonu
byk lde kurulmutur. ABDnin ilk istedii, brokratik kli
in arl ile katld bu koalisyondur, bu tamamlamadr.

111

Sivil Toplum Yazlan

te bu arada tarih blnmeyi tevik etmeye ve hem de

gvurun en gvuru olarak sosyalistleri gsterip onlar tecrit et
meye dnen oyun, Kayseride de ftursuzca apak oynanm
tr. TSn toplant yeri olarak setii Kayseri, Orta Anadolunun
sanayi ve tccar ehridir. Kk esnaf ve sanayicinin gelimek
te olduu, ileriye ait mitlerinin youn bulunduu bir yerdir
Kayseri; yani sz edilen blnmeye uygun bir yer.
smet Paa, niversite rencilerinin snavlarnn Eyllde
yaplmasn seim iin sakncal bulur, fakat seim sonras
Trkiye ok mu rahat olacak? Paa iin nemli olan, APyi b
lerek salanacak koalisyonlu iktidar Ekimde gereklemezse,
1970de yeni seim iin Trkiyeyi kendinden baka bir hakemin
ynetemeyeceini ortaya koymaktr.
Trkiyede halen bir cunta hareketi iin ortam katiyen
yoktur.
Fakat koalisyon kurulursa, bu Demirel ekibinin tasfiyesi,
hatta Reisicumhur C. Sunaym nfuzunun azalmas demek ola
caktr. Ve Kayseride olay kabileceinin iktidarda olanlar ya da
yakn olanlarca bilinmesi gerekir. yleyse istenen nedir?
Paa, Demirel ynetiminin amura battn ispatlamak is
ter. Demirel de blnen reyleri toplamak ister. Fakat en gze
li, laik-ilerici ile slamc blnmesini Amerikann istemesi ola
caktr.
Bu kadar ak ve basit tertip nasl olur diye sormak gerek
sizdir. nk olayn bu kadar basit seviyede srtmasna olma
s, bundan emperyalist ereve iinde olan btn glerin ya
rarlanaca hesabnda olmalardr.
Halen, kark hesap ve korku ile bazlar, sanki bamszm
gibi, bir ksm brokratlarn halktan kopuk bir nitelikte bir hare
ket kampna katlrlar! Bylece blnme iini tevik etmi olur
lar. Hem de devrimciyiz diye diye...

112

dris Kkmer

Yalnz, byk emeki kitleler

yanl

bilinlendirme

(Engels) iine atlnca, bu egemen snflar (i ve d) da yanlt

c olmayacak m?
Trkiyede elbette, nesnel koullar nasl ve ne kadar geli
ecektir. sorusu btn olarak sorulup cevaplandrlamaz Fakat
mevcut saptanabilir ve yakn gelecek tahmin edilebilir. Politika
gerek devrim iin bir aratan ibarettir. Bu arac Trkiyede
emperyalistler byk lde doru kullanyor. Ters den ken
dini gerek sol sanan ve kolay yolu seen oportnistlerdir bize
gre...
15 Temmuz 1969/Ant

113

BAYAR, ANAYASA VE
ORDU MESELES
f

C. Bayar geen hafta szn ettiimiz yazsnda, kendilerine

kar dm ve devlete ortak olmu iki grubu ortaya koymakta
dr: Ordu ve aydn. Bunlarn yerini: a) Osmanl politik yapsn
da, b) 1924 Anayasasnda, c) 1961 Anayasasnda belirtmektedir.
DP lideri doru gzken birok hususu kendi alarndan ak
lamaktadr. Her ne kadar Celal Bayar DPtin savunmasn yap
myorum diyorsa da, gerekte bu aklamann birbiri iinde iki
zellii vardr: Biri, 1969 Trkiyesinin politik koullar ve bilgi
leri iinde DP gemiinin yeniden deerlendirilmesidir. kincisi
de, bu deerlendirmeye dayanarak, DPnin savunulmasdr.
Yalnz bu ii yaparken, Trkiye toplum dzeni sanki statik imi
gibi alnmakta, zellikle ekonomideki gelime sreci hesaba ka
tlmamaktadr. Celal Bayar eer retim glerinin Trkiyedeki
gelime srecini ve bu arada gelime ile insanlar arasndaki i
ve d ilikileri dikkate alarak analizini yrtebilse idi, geree
yaklama olanan daha da artrabilirdi. nk retim gle
rinin gelimesi ile politik yap arasndaki balantlar, karlk
l ilikileri aklamak, geree inmek iin kanlmazd. Bu ya
plmaynca, analiz eksik, bir bakma soyut kalr. Nitekim Bayar
bunu yapmad iin gerei ksmen aklam olmaktadr. Bu
sebeple bizim eletirimiz sz konusu ettiimiz balant asn
dan olacaktr. Bununla beraber Bayarm yazs, tekrar edelim,
son derece ilgintir.

Sivil Toplum Yazlan

C. Bayar, fiili durum dedii 27 Mays hareketinde,

Demokrat Parti ye kar dm ve devlete ortak olmu iki
grup vardr der. Bunlar ordu ve aydn gruplardr. Ordu ve ay
dn u ksmlara ayrmaktadr:
Anayasann karakterine bakarak bu yeni ortaklan ORDU
ve AYDIN diye niteleyebiliriz. Ordu, Mill Gvenlik Kurulu
ile Aydn, Anayasa Mahkemesi, niversite, TRT, Planlama
ve hatta Senatonun seim d gelen yeleriyle devlet or
taklna girmektedir. Bu ise bir bakma bin yllk devlet
ynetimi geleneimize de uygundur, denilebilir.
Bu yazda, devlet ynetimine halkn yannda ortak olan
Ordunun yeri zerinde Bayar asndan duracaz. Gelecek ya
zda niversite meselesini ele alacaz.
C. Bayar, politik meseleyi Osmanllar dnemi iin yle or
taya koymaktadr:
Mademki 1961 Anayasas, Devletin bin yllk geleneine
uygun grlebilen bir dzen getirmitir, nasl oluyor da
on yllk iktidarnz zamannda bu messeseleri iine ala
cak bir anayasaya kar ktnz? Cevap vereyim: Ben,
Adnan Menderes ve teki arkadalarmz, Osmanldaki
Saray, Medrese ve Ordu lsnn, Devleti eklen yne
tir grndne, gerekte Ordu ve Medresenin, taban
dan gelen ynetiminin temsilcileri olduuna inanyoruz.
Ne Yenieri, ne onun yerine gelen Nizam- Cedit, Sekban-
Cedit ve Osmanl ordusu, bir snf ordusu deildi. Medrese
de bir snfn elinde tekellememiti. nk Trk toplumunda Bat anlamyla snf yoktur. Ordu ve Medrese, hal
kn iinden gelen, bilgiye ve savaa elverili kimseler top
luluudur. Ordu ve Medrese, biat etmeden bir padiah tah
ta kamayacana gre, bunlar bir eit Mntehib-i saniler, ikinci seicilerdir.

11 6

dris Kkmer

Atatrk, bu temel gerei grm ve 924 Anayasasn bu

gerein tefekkr stne oturtmutur. Yani Orduyu ve
aydn devlet ortaklndan karm, bu grevi Halk Tefekkrnn mmessilleri saylabilecek mntehib-i sanilere
ikinci seicilere kaydrmtr. Atatrk Anayasasnn en
derin zellii budur!... Sarayn kanun yapma ve yrt
me yetkisini Byk Millet Meclisine vermi, Ordunun ve
Medresenin denetim gcn seim mekanizmasna ba
layarak ikinci seicilere kaydrm, bylece devleti, en ksa
yoldan halka gtrmtr.
Halk tefekkrne aracsz dayanan ynetim biimi, bu
gn de btn insanlarn varmak istedii merhaledir. Bat
toplumlar, snflara dayanan bnyelerinin icab olarak
henz buna ulaamamladr... Biz, bu noktaya devrim
yolu ile gelmi bulunuyorduk.
Bizim grmz budur! Yani, Devlet aacn kaytsz
artsz milletin hkimiyeti ile alayan ve bu hkimiyetin
kullanlmasn, Trkiye Byk Millet Meclisine veren
Atatrktr.
Ve Bayar, DPnin Tahkikat Komisyonnun, egemenliin ka
ytsz artsz millete ait olduunu kabul etmi, 1924 Anayasas
iinde kurulmu olduunu varsaymaktadr. Oysa meclisin azn
lk kanad, komisyonu ve yetkilerini Anayasa ihlali olarak de
erlendirmiti. Bunun zerine:
Bilfiil ynetim dnda, fakat bilkuvve ynetim iinde bu
lunan niversite ve ordu gleri derhal harekete gemi
tir. Bu glerin, i924Anayasasyla ynetim ortaklndan
karlmas srasnda, Atatrkn ahsna duyulan byk
gven sebebiyle buna itiraz etmedikleri, ynetim hakla
rm tekrar ele geirmek abasna girmedikleri, fakat sos
yal bir miras olarak haklarn nefislerinde muhafaza et
tikleri aka grlyor.

117

Sivil Toplum Yazlan

imdi bunlar eletirelim:

a) nce Osmanllarda egemenliin saray, ordu, medre
se arasnda bllr gzktne katlmamak mmkn de
il. Burada medrese ile ulema ve rencileri kastediliyor olma
ldr. Fakat bu blme ayn zamanda hiyerarik bir niteliktedir.
Bunlar egemenliin hiyerari iinde ortaklardr. Sarayn kapusu
kullardr. Osmanl sarayndan birine biat etmek zorundadr. Bu
bakmdan ikinci semen gibi grlmezler. Belki, Birinci Millet
Meclisi seimini hari tutarsak, sonraki seimlerin Ankara ya da
Cumhuriyet Halk. Frkas yneticilerince yukardan belirtilme
leri ile bir benzerlikleri bulunur. Yoksa bu tarz seimi halk ege
menliini salayabilir bir mekanizme olarak gremeyiz.
b) Osmanl Ordusu iinde Yenieriler, on yedinci yzyldan
beri esnaflamt. O zaman sanayi gelimemi ya da nemsiz
kaldndan sanayici deil de esnaf haline gelmeleri, mevcut ti
caretten hara almalar kendilerine ak bir yoldu. Bu niteliin
kazanlmas ile yenieri-esnaf-ulema cephesi saray ve onun y
netici kullarna kar kabilmiti.
c) Yenieri-esnaf-ulema cephesine, yenilik, slahat ad altn
da snfsz devleti kurtarma abalar kar dmtr. Bu kar
dn birbiriyle ilikili iki grnts vardr. Biri ideolojik
grnt, ki slm ideolojisine gre yenilik gvurlama sayld.
Bunun baland kincisi, ekonomik statlerin, karlarn yeni
liklerle elimesidir. Bu bakmdan, yenieri-esnaf-ulema cephe
si (ki b slmc cephenin ekirdeidir) saraya ve onun yneti
ci brokrat liderler kliine kar dmt. Yenierilik kaldr
lnca, militer-brokratik mekanizma btnleti. Bu btnleme,
bugne kadar ana hatlaryla sregeldi.
d)Mustafa Kemal, Osmanllarn son dneminde zabit
lerin birbiri ne kar kavgac iki gruba ayrldn grm
t. ttihatlar bir ara dier bir zabit grubu olan Halaskar
Zabitanlar tarafndan iktidardan drlmt ve sui
118

dris Kiikmer

kastlar olmutu. Bunun gibi olaylar gzlemi olan Mustafa

Kemal, Osmanldan gelen militer-brokratik devlet ynetimi
ni 1924 Anayasas ile ikinci seicilere kaydrmamtr. Militerbrokratik ynetimin ordu ve medrese kanadn emri kuman
da hiyerarisinde arkasna almtr. Muzaffer olduu iin de bu
hiyerariyi zaferden sonra kolayca kurabilmitir. Eitim, bir
yabanclama olarak, halka slami ideolojiden de daha mistik
gelen Batllama ideolojisi iinde koullanmtr. Bu ideoloji
ile halk tefekkr arasnda balant deil, kesiklik vard. Bunu
bugn ok ak olarak anlyoruz.
Ksaca, 1924 Anayasas ile Osmanl Saray bir tarafa itilmi
olarak, brokratik-militer mekanizma hiyerarik dzenini tam
bulmutur. Bu mekanizma ile gerek bir devrim olabileceini
gerek solcular bugn dnemez artk. Bu politik gcn ne
mini inkr anlamna gelmez elbette. Nitekim bugnn CHPsi
de bu gerei grm, bunu itiraf etmitir. CHP, henz kendisi
iin var olan ve kendisi iin mcadele eden snflarn yeterince
yokluunda sadece halk denilen kitleler ile iaret ettiimiz b
rokratik (sivil-asker) aydn arasndaki elikiyi aka kabul et
mektedir. Ve CHP liderleri ve organ Ulus gazetesinde yaz ya
zanlar halksz, snfsz devrimin olamayacan da 1969da ka
bul etmektedirler.
e)

Liberal Devlet teorisinden gelen, doal hukuk doktrinin

den gelen aznlk haklar, tarih geliim sreci iinde, zellikle,

burjuvalar iin istenen haklar olmutur. Ksaca burjuva ideolo
jisi iinde bir blm olmutur. Bu aznlk haklar, serbest ticaret
ve burjuvalarn mallarna mutlak monarik krallar ve hl di
li kalm feodal baz lordlar tarafndan el konmamasn sala
yacak ve bylece sermaye birikimini kolaylatracak haklard. J.
Lockeda tepe noktasnda grdmz mlkiyet hakk, bu bur
juva aznlk haklarnn zetidir.
Demek ki,
119

Sivil Toplum Yazlan

a) Batda burjuva ile birlikte gelen yeni retim ilikilerine

dayanan mlkiyet ilikilerinin, dzenin, aznlk haklarnn kay
na, sermaye birikimidir.
b) Oysa bizde, 1924 Anayasasnda, Hkimiyet kaytsz
artsz milletindir ilkesine ramen, muzaffer Mustafa Kemal,
brokratik-militer mekanizmann lideri idi. O zamanki retim
gleri seviyesinde Mustafa Kemal ve arkadalar, kanun koyu
cu olarak kendilerini aznlk haline dtklerinde koruyacak,
Celal Bayarm Batda rnekleri olduu gibi muhtar kurulula
ra ihtiya duyamazd. Brokrasi ideolojisi ile ayan kalntlar,
erafn karlar byk lde atmyordu. Eraf byk lde
CH. Frkas iinde idi. Halka kar karlarn, stteki brokratik
karlarla onun hiyerarisine dayanarak savunuyordu.
c) Ne zaman ki devletilik ve harp iindeki enflasyonla bir
likte ilkel birikim geliti. Bu birikimin, daha da gelimek iin
kendi yollarn amas, temizlemesi gerekiyordu. Kendisinin
bymesine yardm eden brokratik mekanizma ile artk at
r hale gelmiti. Bilindii gibi DP, bu birikimin partisi olacak
ve brokrat-militer mekanizmann tarih olarak karsna d
m, eski reayadan gelen halk kitlelerini, onlarn slami ideo
lojisini de kullanacakt. Demek ki DP, iki yere dayanacakt. Biri
yeni sermaye evreleri, dieri slami cephe. Bu gelime, zellikle
kinci Dnya Sava sonunda tekelci kapitalizmin gelime izgi
sine tam uygun bir biimde olacakt. CHP, devletilii de tenkid
ederek ayn yola saparken bu hususta yaya kalacakt.
DP, 1950nin 14 Maysmda seimi kazannca, devletin h
kmetini kurmak anlamnda bir iktidar oldu. Ve dayand iki
aya dikkate alan DP, CHPye gre sol bir parti idi. DP hk
meti ya da idaresi, kanlmaz olarak tarih brokratik-militer
mekanizma ile atacakt. DP hareketini, sermaye birikiminin
Trkiyede izledii seyirden ayramayz... Celal Bayar da ayrma
maya alrsa, geree yaklaacaktr. te bu noktada Osmanl
ve Trkiye retim biiminin Bat retim biimleri gelimesine
ters dt bir noktay ok ak olarak gryoruz. Nitekim:
120

dris Kkmer

d)

Yukarda iaret ettik ki, Batda aznlk haklar, burju

valar tarafndan kendi ideolojileri iinde istenmi ve gelitiril

mitir. Ve giderek, ii snf ortaya politik bir g olarak
knca, verilen mcadelelerle, Celal Bayarm deindii ve bizde
1961 Anayasasnda yer alan dier denge kurum lan domutu.
artc olan odur ki, bizde durum tamamen tersinedir. 195060 arasnda aznlk haklarn garantilemek zere teklif edilen
tedbirler, gelien burjuvalarn aznlk haklar olarak istedikleri
tedbirler deildir. Onlarn, genel olarak DPden ikyeti yoktur.
Onlarn ideolojisi, Tanzimat ricalinden beri merutiyet ve Halk
Frkas ricai brokratlarca salanm gzkyordu. 1950-60
arasnda aznlk haklarn isteyen brokratik-militer mekaniz
may byk lde temsil eden CHP idi, ite bizde tarih bu nok
tada da Batya gre terstir. Trkiyenin klasik Batc Anayasa
uzmanlan, bu noktalara eilmeli ve Batl uzmanlarn etkile
rinden kmaldrlar. Tpk, Marksistlerin baka gerek koul
lara ait baz emalar kullanmamalar gerektii gibi! Bu d
nemde, byk lde horlanan brokrasiye ait baz evreler
di. Ve bu arada brokratik-militer evrelerin ekonomik kar
lar, zellikle M. Kemal dnemine gre byk lde daralm
t. Denilebilir ki, bu gruplarda sadece nispi deil, mutlak fakir
leme grlmtr.
Demek ki, aznlk haklar sermayeye kar brokrasinin ken
dini savunma haklar olarak teklif edilmitir. Bu hususta ii s
nfnn 1950-60 arasnda anlaml bir rol olmamtr; mev
cut koullarda olamazd da... Fakat brokrasinin zellikle militer kanad, 27 Maystan sonra sermaye (i ve d) ile anlama
ya itilmitir. Bu grup, mutlak ve nispi fakirlemeden kurtulma
nn yolunu bulmutur. Bunu, Ordu Yardmlama Kurumu ya da
subay holdingi ile salamak istemektedir {Ant, say 136). Bu yol
dan, Osmanlda yenierinin esnaflamasnm 1960lardaki ben
zerini, subaylarn her yl byyerek devleen kapitalist sanayici
kurumu ile gryoruz.
121

Sivil Toplum Yazlan

Celal Bayar, 1961 Anayasasnda brokratik glerin ila

ve haklar elde etmelerini, bu yoldan halk egemenliine ortak
olularn, 1924 Anayasasna gre Osmanlya geri dn ola
rak kabul etmektedir. Bir bakma bu iddiaya katlmamak g
tr. Bize gre de, 1961 Anayasas brokrasiyi glendirmitir.
Brokrasiyi glendirme, politik yabanclamay arttrmakta
dr. Kanaatimize gre, 1961 Anayasas sosyal adaleti denge ku
rucu bir anayasa olarak uygulandnda, gelime daha da yavalayacaktr. Brokrasinin glenmesi, DPnin ve APnin izle
dii kapitalist gelime srecine bir almak (alternatif) deildir.
Aksine, onu yavalatc, engelleyicidir. Bunun iindir ki, emper
yalist koullar altnda gelitirilmek istenen retim gleri geli
mesi yavalaynca, bu defa dzeni yamama, slah etme areleri
Batl ideoloji iinde daha bilinli olanlarn elbirliiyle aranmak
tadr. te koalisyon ve af meseleleri bundan domaktadr.
retim glerinin yeterince geliememesiyle, dier bir ha
reket de u vermitir. Bu da, gelime alanlar byk ehir ia
damlarna gre daha da daralan, Anadolu esnaf ve sanayicile
rinin slmi cephe iinde, ehir iadamlaryla elikisini ortaya
koymasdr. Birbirine kii olarak yakn olmasalar da, ErbakanBilgi gruplar bu hareketi temsil etmek istemektedirler.
Brokratik mekanizma, 1961 Anayasas ile glendiril
mi olmakla beraber, kapitalist yolda geliim sreci iinde b
yk lde kapitalistlerle tamamlamaya yneltilmitir. Bu tamamlamaya brokraside bir kar kma grlmemektedir (C.
Madanolu hari). te bu arada, af meselesine ordu kar k
m deildir. Bu yukar seviyede kiisel iktidar oyunundan iba
ret gzkmektedir. Ayrca, romantik baz brokratlar, affa kar
olarak kullanlmlardr Onun iindir ki, Celal Bayar, gayet an
laml olarak ordunun affa kar olduunu sanmyorum diye
bilmitir.
23 Eyll 1969/Anf
122

DEVLET ve HKMET BRLNE

DORU...

f
Celal Bayar ve smet Paa, son bulumalar zerine birbiri ar
dndan beyanat verdiler. Celal Bayar, Trkiye iin asl tehlike
nin ar sol olduunu bildirdi; . Paa da ar ular dedii ha
reketleri tekrar knad. Bu beyanlarn dayana daha nce iki
si arasnda yaplan bir anlama, bir belgedir; iki tecrbeli politi
kacnn arasndaki eski ve devaml atmann bir bakma artk
nemi kalmadnn bir belgesidir. Tarih sre iinde bu iki in
san, artk aralarndaki devlet gr farkna ramen, birbirleri
ne kar dvmeyecekler, fakat zellikle am dedikleri sola kar
ayn cephede yer alacaklardr. Aslnda bu iki politikacy bir
araya gelmeye iten (i ve d) sebepler vard. Bunu genel seviye
de ylece ifade edebiliriz:
Trkiyede Emperyalist ereve ya da kska iindeki re
tim glerinin gelimesi yine yavalamaya, hatta duraklama
ya doru gitmektedir. Bu glerin gelimesine, mevcut birta
km gruplar, messeseler engel olmaktadr, ksaca mevcut re
tim ilikileri retim glerini gelitirici bir uyumluluk iinde de
ildir. Emperyalist ereve iinde kapitalist retim biimine uy
gun bir gelimede bu uyumluluu bulmak esasen gtr. Gtr
ve memleketin anahtarlarm Batl kapitalistlere teslim eden bir
sre izlemektedir. Sosyalist mcadele ise baka bir retim bii
mi getirme mcadelesidir. Ve bu yoldan retim gleri ayn za

Sivil Toplum Yazlan

manda mill nitelik de kazanacaktr. Szn ettiimiz uyumsuz

luk, mevcut dzeni sarsmaktadr. inde bulunduumuz buhra
nn esas da budur. te bunun iin baz tedbirlerin alnmas ge
rekmektedir.
Bu tedbirler a) hem reform ad altnda dzeni tamir edici, b)
hem de zellikle an denen solu blc, onu kendi iine dnk
bir mcadele ile tahrip edici tedbirler olacaktr. Kapitalist metro
pollerle ekonomik olarak tamamlamaya ynelmi ya da ynel
tilmi Trkiye ekonomisindeki bu gelime, politik alanda dei
meyi zorunlu klmaktadr. te bu zorunluk Paa ile Bayar bir
araya itmitir. Paa temsil ettii dzeni kurtarmak ve devlet
le hkmeti bir araya getiren" bir iktidar olmak zere davran
maktadr. Bununla birlikte, iki yal politikacnn Trkiyedeki
gelimenin ne derece de bilincinde olduklar bilinemez (yalnz
Celal Bayarn ksmen doru gzken ilgin grleri var, bunu
tartacaz). Tarih gelime szn ettiimiz birlemeyi mm
kn klmaktadr. Ksaca devlet ile seimle gelen parlamentolar
dan kurulan hkmetler arasnda srp gelen bir iktidar bl
m ve atmas vardr. Bunun iin Adnan Menderes sk sk
hkmet bizde iktidar Paad a der dururdu. imdi Trkiyede
gzlediimiz tarih gelime iinde, Paanm byk lde temsil
ettii ve devlet iktidarn halen nemli bir derecede elinde tutan
brokratik glerle hkmetin birlemeye itildii gzlenmekte
dir ve bu itilme yava yava Trkiye Devletinin snf yapsnda
yeni gzken bir aamaya yol aacaktr.
zel ellerde birikimin gelimesi, Osmanl brokratik gele
neini temsil eden CHP ile DP ya da A P nin (ahslar dnda)
koalisyonuna yol amaktadr. Baka deyimle, Osmanldan gelen
devlette halen snflardan ayr bir arl olan brokratik gler
ile kapitalist biimde gelien snflarn ekonomik, politik, asker
alanda i ve d ortakl zorunlu olmaktadr.
Devletin imdiye kadar gelien ve bundan sonra geliecek s
nfsal yapsnn doru anlalmas, bizi doru devrim stratejisi
124

dris Kkmer

ne getirecektir. Trkiyenin somut artlarm doru grmek ve

bundan somut analiz yapmak zorundayz. Aksi takdirde, meta
fizik bir yol tutmu oluruz.
te bu gelimeyi anlayabilmek iin smet Paa ile Celal Bayar
arasndaki anlamay ve bu anlamann ortaya koyduu devlet
grlerini grmek gerekir. Sz konusu anlamann psikolojik,
vb. sebepleri bir yna braklabilir. Fakat anlamann ilk art
son derece nemlidir. Bu husus olaylarn yaratt aknlk iin
de gzden kartabilir. Klasik anayasa uzmanlarmz buna de
inmek iktidarn kendilerinde bulamamlardr dahi. Ve bylece nemli bir gerek kamuoyundan adeta saklanm, tarihin bel
geleri arasna terkedilmi bulunuyor. Biz bu yazda anlamann
ilk artn ortaya koyacaz. Aslnda iki lider tarafndan syle
nenleri tekrarlayacaz. Gelecek yazda ise C. Bayarm, Mustafa
Kemal, Ordu, niversite (Bayarm deyimi ile bugnk medrese)
meseleleri zerine grlerini tartacaz.
Bu hususta elimizde iki canl kaynak var. Bunlardan biri .
Paann, af meselesi ile ilgili olarak CHP ortak grubunda yapt
tarih diyeceimiz konumasnn tam metnidir. Bu 16 Mays
1969 tarihli Ulus gazetesinde yaymlanmtr. Dier kaynak da
C. Bayarn (Bavekilim A.Menderes) yaz serisinin balang
cnda devlet grn 27 Maysn ne olduunu, niversitenin
yerini aklayan son derece ilgin bulduumuz bir yazsdr. Bu
yaz Hrriyet gazetesinin 29 Haziran 1969 tarihli saysndadr.
Bizc&bu da tarih bir belgedir. te bu iki yazy yan yana getirdi
imizde, iki liderin anlat ilk art rahata grmekteyiz.
Anlamada . Paa unu kabul ediyordu: Demokrat Parti
1924 Anayasasna aykr hareket etmemitir, yle ise, Celal
Bayar ve arkadalar anayasaya gre susuz idiler. yle ise ^as
lanlar haksz yere aslmlard. Bu yle iseler zincirini devam
ettirebiliriz. Hatta diyebilirler ki, 27 Mays hareketi, Mustafa
Kemal anayasasn ihlaldir!
125

Sivil Toplum Yazlan

imdi Paanm konumasnn bize gre en nemli ksmn

birlikte okuyalm:
Biz, eski Anayasa ile, Tekilat Esasiye Kanunu ile, bir
Anayasa dzeni iinde idik. O Anayasa dzeni. Meclisten
kacak kanunlarn Anayasaya uygun olmas lazmdr,
kaydn koymutu. Herkes bu kayda riayet edecektir; ama
Meclisten kan bir kanunun Anayasaya uygun olup olma
dna da gene Meclis karar verecektir. Masum bir hkm
dr bu... nk, biz, o zaman Anadolu htilalini yapt
mz zaman, Vahdeti kuvva taraftarydk. Btn dnya
ya ilan etmitik. yle kazai hkim karar ayrdr, icra ay
rdr, yle ey olmaz; millet vardr, seilmi Meclis var
dr; karar onundur; btn hak onundur; o ne derse do
rudur... Bylece inandk, ihtilali yaptk, geti... O zaman
ben hatrlarm, Lozan da da mtefekkirlerle, filozof poli
tikaclarla grtm zaman, bizim vahdeti kuvva nazariyemizle, yar akaya getirerek alay ederlerdi; grr
snz, grrsnz, derlerdi bana... Neyi grrz, imdiye
kadar mkemmelen tatbik ettik, bundan sonra da ederiz,
diye dnrdk...
Tekilat Esasiye Kanunu na gre, eski Anayasaya gre,
anayasa hkmleri dahilinde hareket edecek mutlak sala
hiyetli devirlerin neler yaptklar anlalmtr.
laveye lzum yok. Durum gayet aktr. Demek ki Celal
Bayarm Mustafa Kemal Anayasas dedii 1924 Anayasasna
gre kuvveti de kendinde toplayan Meclis, ayn anayasaya
gre mehur tahkikat komisyonunu da kurabilirdi. Ald kara
rn anayasaya aykrlna kendi karar verirdi nk. yleyse, o
anayasay ihlal etmi olmak da sz konusu deildi.
imdi de Celal Bayarm sylediklerinin bir ksmn okuya
lm: Trkiyede demokrasi Hkimiyet kaytsz artsz milletin
dir ve bunu millet bizzat kullanr ilkesinden hareket edilerek mi

126

dris Kkmer

uygulanacak, yoksa Batda rnekleri olduu gibi muhtar ku

rululara ve kurullara dayanan yumuak bir halk hkimiyeti
esasna bal olarak m yrtlecektir?... Demokrat Parti ikti
dar birinci fikre, nn ikinci fikre sahip kmtr. nn de,
biz de demokrasiyi bin yllk geleneimizin iinden gelen dev
let anlaynn temellerine oturtmak dncesindeydik. 1961
Anayasas, Sayn nnnn 1950den bu yana aktan savurdu
u fikirleri ihtiva eder. yle ise, bu anayasann genel karakteri
ne bakarak nnnn Trk demokrasisine bakn deerlendir
mek mmkn olacaktr.
Atatrk Anayasasna gre: Hkimiyet kaytsz artsz mil
letindir. Trkiye Byk Millet Meclisi milletin yegne ve ha
kiki mmessili olup, millet namna hakta hkimiyeti istimal
eder. 1961 Anayasasnda hkimiyet kaytsz artsz millete b
raklmtr. Ama kullan biimi deitirilmitir. Yani anaya
saya gre: Millet Egemenliini anayasann koyduu esasla
ra gre, yetkili organlar eliyle kullanr. Demek oluyor ki 1961
Anayasas, ulusal egemenliin kullanlna, yeni ortaklar getir
mektedir. Vatanda 0501nun kuraca Millet Meclisinin bu ege
menlii iyi kullanabilecei noktasnda kuku vardr. Bu ulusal
egemenliin kullanln gvenle yerine getirmek iin messese
ler ihdas edilmitir. Senato, Anayasa Mahkemesi, Mill Gvenlik
Kurulu, Muhtar niversite, Muhtar TRT, planlama vb.
Esasen nemli olan bu deildir! nemli olan, devle
tin gerek sahibi olan milletin yanma getirilen, yeni or
taklardr! Anayasann karakterine bakarak bu yeni or
taklar Ordu ve Aydn diye niteleyebiliriz. Ordu,
Mill Gvenlik Kurulu ile Aydn, Anayasa Mahkemesi,
niversite, TRT, Planlama ve hatta Senatonun seim d
gelen yeleriyle devlet ortaklna girmektedir. Bu ise bir
bakma bin yllk devlet ynetimi geleneimize de uygun
dur, denilebilir.

127

Sivil Toplum Yazlan

1924 Anayasasmn, glerin birletirilmesi esasna da

yanmasnn sebebi de budur. En doru tefekkrn, halk
tefekkr kaynandan gelecei dncesinden hareket
edilerek, messeselere itibar edilmemi ve btn kuvvet,
Byk Millet Meclisinin ahsnda toplanmtr.
Fakat ne hazin bir ihmaldir ki, 10 yl boyunca ne Sayn
nn, Devlete getirmek istedii ortaklarn aklam, ne
de biz, Devlet ynetimi ortaklndan kardmz sos
yal messeselerin, neden ynetim d kalmas gerektii
nin gerekesini syleyebilmiizdir. Biz, Atatrk Anayasas
ilkeleri iinde bulunmay bu grmzn izah saydk.
Sayn nn ve arkadalar da ift meclis, muhtar idare
ler istekleriyle ortaklarn aklam saylacaklar kans
n benimsemi olacaktr.
Bu tehisten karlacak sonu udur: 1924 Atatrk Anaya
sas, Ordu ve aydnn devlet ynetimi ortaklm reddeder.
1924ten 1960 ylna kadar da bu ortaklk bilfiil ileme
mitir. Fakat bil- fiil ilemedii halde, bil kuvve yaad
ortaya kmaktadr. Nitekim Byk Millet Meclisinin bir
Tahkikat Komisyonu kurmast ve buna baz yetkiler tan
mas, Parlamentonun aznlk kanad tarafndan Anayasa
htilali olarak deerlendirilince, bil-fiil ynetim dn
da, fakat bilkuvve ynetim iinde bulunan niversite ve
Ordu gleri derhal harekete gemitir. Bu glerin 1924
Anayasasyla ynetim ortaklndan karlmas srasn
da, Atatrkn ahsna duyulan byk gven sebebiyle
buna itiraz etmedikleri, ynetim haklarn tekrar ele ge
irmek abasna girmedikleri, fakat sosyal bir miras ola
rak haklarn nefislerinde muhafaza ettikleri aka gr
lyor.
Baka bir deyimle, Hkmet ve iktidar, Anayasa da yaz
l dev ve grevlerim yapmad iin deil, Anayasada ya
zl olmayan, fakat var saylm birtakm dev ve grevle128

dris Kkmer

rini yapmad iin sulanmaktadr! Bu szlerimin hibiri

ni, 27 Maysta sona eren Demokrat Parti iktidarn savun
mak iin sylemiyorum. Byle bir savunma sz konusu de
ildir. Benim iyice belirtmek istediim, g24Anayasasnn
Devlet ynetimi ortaklndan kard niversitenin, bil
fiil ynetime katlmamakla beraber, bil-kuvve ynetime
katld ve bu medreseden elde ettii miras, 27 Maysta
bil-fiil kullanmaa baladdr.
Ve Bayarm itham:
Bayar, brokratik glerin halk egemenliine Osmanl bii
minde yeniden ortak edilmesini bir geri dn olarak nitelemek
tedir. Yani, 1961 Anayasas halkn egemenliini brokratik g
lerle kstlayan bir geri dn anayasas olmutu. Nitekim bunu
Celal Bayar yazsnda aka yle belirtiyor:
1924 Anayasas, bir devrim Anayasasdr. Referandumla
deil, iktidar gc ile yrrle girdii iin Devlet yneti
mini zlenen yere getirip koymutur. Fakat toplumun te
mel gleri, 36 yllk bir zamana ramen, bu snra kadar
ulaamam ve Osmanl Devletinin ayakl ynetimine
yumuak halk egemenlii demokratik sistemi ile dnlmtr. 1961 Anayasas da ite bu karakteri tamaktadr.
Celal Bayarm sylediklerini gelecek yazda eletireceiz.
Fakat aka grlen bir nokta var ki, o da, nn ile kendisi ara
sndaki devlet gr farkn ortaya koyarken, kendilerinin su
suzluunun kabulnde nn ile anlatklardr. Ayrca, vaktiy
le kar karya gelmi olan brokratik gler ve onun dnda
ki glerin, byk bir lde politik bir koalisyonla ksmen an
saa ve zellikle an sola kar dzeni yamamak zere bir cephe
kurmaya gittikleri de anlalmaktadr.
16 Eyll 1969/Anf

129

YEN GNDEM
YAZILARI

Dem okratik Misak'a Gerekeler 1

LBERAL DEL, SVL TOPLUM

"Zincirin en tehlikeli halkas itaattir".2

lkemizde tartsz terazi ile yola kanlar yadrgamamak gerek

li; olaan ve normal olan budur. Size sylemediklerini syletme
leri iten bile deildir. Kritik akl nce kendini, rnn srekli
karsna almakla, kendisiyle diyaloga girmekle iler. Kimsenin
elinde btn zamanlar lecek bir zaman terazi yoktur. Yani b
tn zamanlarn dnda kalarak zaman lecek bir terazi yok
tur (phesiz dinler hari). Byle bir terazinin varolma koulu,
leinde nihai zaman da kapsamasdr! Zamanlarn deii
mi (metamorfozlar) kendisi iin deimeksizin aklayan mut
lak kapsaml nihai terazi. yle sanyorum ki lojik olarak eli
ki de buradadr. Geen yzyllarn aksine amz doa bilimleri
byle bir lekli teraziden uzak dt.
Bu yazy neden yazmak istedim? Daha nce yazdklar
m biraz daha vurgulam ak iin; bir sre nce SODEP skdar
lesinde sivil toplum konulu bir konferansmda parti dn
dan gelmi gruplarn at tartmada l grememi oldu
um iin.
1

Demokratik M isaka Gerekeler adl yaz dizisinin ilk makalesidir.

The Dialectics o f Liberation Kongresi nde 15-30 Haziran 1967, Londra, zikreden
Dr. R. Laing.

Sivil Toplum Yazlan

FELSEFESZ TOPLUM
Felsefesiz bir toplum, sivil toplumun yokluunun hi deilse
nemsizliinin bir gstergesidir. Geri her toplumun, her kl
trn kendine gre bir dnce dzeyi elbette vardr. Ancak
Greklerden itibaren Batnm klasiklemi ve 17. yzylda modern
denilen an am felsefe (ilimle birlikte) Dou dnyasnda
genel olarak yoktur. Bu arada slma bakabildiimizde, belli bir
dnemde, slm dncesinin baz kesitlerinin Bat felsefesi ile
organik bir ba iinde olduunu gzlyoruz. Bu zellikle mesai
grubu iin dorudur. Daha nce bir yazmda deindiim gibi ba
n sonu ve en nemli halkas bni Rdtedir. Bu konuda ileride
yayn yapacam. lkemizde, corafyasndan gelen kltr mi
ras ile eski felsefelerden etkilenme elbette olmutur. Bu arada
Grek felsefesi etkisi de olmutur. Tek-tanrl dnem koullarn
da bu etkilerin din formlarda hayatn heretik olarak srdregeldiini biliyoruz. Fatih devrinde bni Rd tekrar haksz bu
lunmutu. Bunun nedenini anlamak bizim iin g deil. Ve 15.
yzyl, felsefenin yasakland yzyldr. stanbulun fethi byk
bir tarih olgu. Fakat bizde felsefe dnce retimi iin yeni bir
boyut ya da imkn getirmez. stelik bizde hep sylenegelmitir: stanbulun fethi, dnyann yeni alarn balatan olgudur
diye! Kimin yeni a? Burada tarihin bir ironisi mi var yoksa?
Aksiyonlar inanca dayal, zaman (nceyi ve sonray) aan
dinler klasik anlamyla felsefe deil. Bu arada Tasavvuf insa
nn arnmayla bir ycelme yoludur; kiiyi ulvi katlara vardrabilir. Ama toplum ve dnya dna kma, tecrit yolunun ar
lyla (bir ka m, bir zikir ve rza yolu mu?) Evrenle vahde
tin huzurunda, lke ii saldr nlenmek istenir. Fakat bu hu
zur ideolojik kullanmda, kulun kulluunda vahdete dnebi
lir. Kaynaklarn tekrar blm olarak politika buradan yrr;
kltrn otonom yan rtlr, ideolojik kullanm arlk kaza
nr. Aydnn kulluk koullar bylece geliir.
134

dris Kkmer

Fatih dnemi, kulluk ve zellikle devirme sisteminin zir

veye trmand dnemdir. Bir tr Osmanl Shoguru gibi olan
eski Trk ailelerinin (andarl vb.) tasfiyesi yapld bu dnem
de; yirm i bin kadar ky ve mezrann saraya balanmas ger
ekletirildi yine bu dnemde. Bu gelimenin getirdii iki yn
l sonu vard: Madalyonun bir yznde i saldry yasaklayan
bir i sulhun olanaklardr. Bu i sulh topak bir g oluturur.
Bu ise fethin n kouludur. Bu bapta Lord Actonn bir szn
hatrlatmalym.
Der ki Acton: Modern Avrupa devletlerinin kuruluu
Trklerin Baty vurmas ile balar!.
Gerekten de Avrupada mill devletlerin kuruluu ile feoda
litenin zl balamldr. Fakat madalyonun te yannda da
zafiyet unsurunu gryoruz. Dncenin dayanabilecei denge
glerinin yokluudur bu zafiyet. Bunu aada aklamaya a
lacaz.
Toplumlar ideolojisiz yaayamazlar. Ama ideolojileri de der
leyip toplayacak, birini bryle ikame edebilecek, st dzeyde
bir ideoloji olarak, felsefe gelenei gerekli deil mi? st dzey
de genel ilkeler reten akl rn felsefenin varl ya da yoklu
u nemli bir gstergedir. Belli bir felsefi dnce dzeyi yap
lama ile srebilir. limler felsefeden otonomi kazanmlarsa da
felsefe onlarla ban koparabiliyor mu? ada doal bilim ku
rucular, bildiim kadaryla, felsefenin dnda grmezler kendi
lerini; zaman zaman ortak toplantlarna felsefeci de arrlar.
Felsefe ilim dnda kalamyor, onunla epistemolojik seviyeler
de ban srdryor en son. Filozoflar yorumcu kabul ede
bilirsiniz. Deitirmeci gr de felsefe dzeyinin bir halkas
dr. Unutmayalm ki deitirmeci grn sadece bir yorumcu
su olarak kalmak da var. te bu hal imknlar (ki hrlk kou
ludur imknlar) reddettirecek kertede bir tuza, dogmaya ba
ll da iinde tar.
135

Sivil Toplum Yazlan

Dncenin deiimi olmadan, toplum deimi olur mu?

Toplumu deitirelim de dncesi sonradan m gelsin! Bizde
felsefe gelenei yok dedim ve ilave ettim ki bu yokluk sivil toplu
mun yokluunun da bir gstergesidir. imdi buradan sivil olann
ekirdeindeki yapsal bir zellii izole etmeye alalm. Geri
normal olarak insan hayvandan ayran zellik, insann eylem
den nce gdlerini aarak dnce srecini araya koymasdr.
Bu aralk koyma giderek evreye uyum srecinde bir deiken
olan kltr yaratacaktr. Bilindii gibi hayvanlarda kltr ya
ratma yok (ar ve karnca toplumu salt genetik programlanma
dr, deimez). Sivilli has yapsal bir aralk vardr ki farkl bir ni
telikte belirir. te bunu politik toplumun trne bakarak ak
layabiliriz. Politik toplum, hkim olanlarn kendilerini, maddi
koullaryla birlikte srekli yeniden retebilmek zere gerekti
inde zor kullanabilen, kararlar alan toplumdur. phesiz ikti
dar bu topluma aittir. Ancak bu politik toplumun bir Populs
(halk) niteliinde olup olmad nemli bir ayratr. Populs
eitlerin ya da birbirinin emsali olanlarn oluturduu bir top
lum trdr. z site devlette belirlidir. Burada maddi koullar
la hayatn srekli yeniden-retimi eitler aras araln ve otono
milerin sistematik bir tarzda korunmasna dayanr. -Bana gre
Aristogil Oikos kavramnn yeri burasdr-, Greko-Romen dn
yasnn yurtta (Cives) bu aralk tr ile varlm korur re
tir. Halk meclislerinde yerini alr, iktidarn bir blmne o da
sahiptir. Dorudan demokrasi insanlararas hayat ilikilerinin
dorudan bu insanlar tarafndan dzenlenmesi iin gerekli bir
kouldur3. nsanlararas dzen koyma, yukardan bir otoritenin
ya da Tanrdan inen kaidelerle dzenleme deildir. Yurttalar,
politik toplumun iktidarn somutlatran zor ve varlklarn oto
nom olarak dzenleyen kaideler (hukuk) ile kendilerini korurlar
demitim. Dardan buraya katlmaya iddetle kar karlar.
3

spartann Militer Politik yapsnda, Plato nun devletine ramen daralm da olsa
sivil aralk vardr.

136

dris Kkmer

Aksi halde politik iktidarla baml olan maddi koullarn

yeniden blm sahneye gelir. Yeni katlma giriiminin anla
m eski Grek ve Roma site devletlerinde politik mcadele olarak
iktidarn genilemesi ya da snrlanmas mcadelesidir ve onun
la paralel olarak hayatn her trl maddi retim koullarnn ye
niden blm mcadelesidir (benim kabul ettiim gr ha
len budur). Yurtta otonomisinin koulu olan sivil araln ko
runmas populs meclislerinde kabul edilen kaidelerle formlar. nsanlararas ilikileri yanstarak dzenleyen insan yaps
hukuk (Greko-Romen hukuk) Dou dnyasnda yoktu. Sivil ara
lklaryla populse dahil olan eitler, aralklar iinde birbirini
dengeleyen glerin sahibidir. ktidarn blnmln ve so
rumluluun kartln simgeler bu gler dengesi. Srekli ha
yat ve eylem plannda bu tr bir politik toplumu daraltma ve ge
niletme iin zorlayan i ve d glere gre deiegelir bu den
geler; ama blnmlk dzeyi deise de dengeler sregelir.
te bu blnmlk ve onun aral diyalogun aresiz koulu
dur. yle ki diyalogu geni anlamyla kabul ediyoruz, hem poli
tik toplumda diyalog hem de dnce dzeyinde diyalogdur sz
konusu olan. Her iki yerde de diyalog kartlarn, aykrlklarn
fiilen varlklarn ve onlarn temsilcilerinin varln varsayar.
Aksi, diyalogun yokluudur. Kartlar yoksa fark yoksa bilgi de
remez; fark bilgidir, tekrar bilgi deildir. Bilgi birikimi farkla
rn birikimidir. Temelli farklardr ki bilginin strktrn dei
tirir (asl ilerleme). Yani aykr gler aykr dnceyi barmdrabilir; ztlardan birlik kurabilecek, utlardan olumlamalara ya
da senteze gidebilecek yol onlarn varlna bal deil midir?
Sivil arala dayal otonomiyi anlamaya baladmz
da Greko-Romen yurtlar tipolojisini ve ondan amza inen
miras-salt kalnt (residue) deil, yaanan miras anlayabiliriz.
Sz konusu aralk bize segmanter bir toplum strktrn verir.
Sivil aralk politik toplumda kral (Rex), magistra (diktatr, kon

137

Sivil Toplum Yazlan

sl, vb.) gibi ileri kan liderler emsalleri (eitler) arasnda bi

rinci olanlardr (primus irter p a res). Blnmeye ak yapda,
yle gzkyor ki, zmn (virtuel) olarak varolan bir e, anar
ik edir.
te bu blnml segmanter nitelii anlamadan paralel
bir dzeyde, Greko-Romen dnyasnn tanrlarnda anlayama
yz; Tragedyay4 sanrm anlamak oradan balar. Blnmlk
ve otonomi Grek tanrlar dzeyinde de gzlenemiyor mu?
nsanlar gibi davranan, kavga eden, saldran, sevien Grek tan
rlar benzersizdir. Evrendeki btnlkten ok ayrkl ser
giler; onlarn dzeni Grek insanna has zellikleri ile tanr
larn hem kendi ve hem de lmller aras ilikilerde oynay
tarz zerinde durur. Tragedya. Ve Douda Tragedya yoktur.
Tragedyada tanrlara ramen kar duran, kar kan gler
var; belli sonlan kendileri baka iradelerle birlikte hazrlar. Grek
dini Zeusun paternal grntsne ramen segmanter bir din
karr karmza. Sonuca gidie has hiyerari, simetrik (yarma
c) glerin giriimi ile rn olur. Burada kullandm simetri
yi G.Batesorigil5 anlamda kullanyorum. Olimpik bir simetridir.
Arlk simetrik glerde, tamamlayclkta deil; Douda tersi
ne bir arlk! Hemen syleyelim ki krizlerde muhtemel zm,
arlklarn grece deitirilebilme sanatmdadr (Tarihin kv
rm noktalar?).
Burada, nceki yazlarmda da belirttiim birinci alma
hipotezini tekrarlamalym: Greko-Romen ve ondan kaynakla
nan (genesis) Bat dnyasnda iktidarlar eitli dzeylerde dai
ma blnmtr; blnmeye aktr (segmanter). Virtuel anar
ik esi ile. Blnmlk derin strktrdedir, tarih devinse de,

nsann bu oynak acm asz tanrsal yaama tepkisi, bir yandan Neo-Platonculuka
te yandan tragedyann Grek dnyasnda bitime, aslnda Greklerin tarih sahnesin
de yaayan insanlar olarak ekiliine giri gibi.

138

Sibernetik kurucusu antropolog, biyoiog.

dris Kkmer

asl olan budur. Douda tersinedir; blnmlk strktrel de

il geicidir; asl olan eilim iktidarda tekliktir! Simetri yok, ta
mamlayc organik btn var6 ideolojik, dnsel dzeyler bu
nunla balam iinde7. Ksaca, politik toplum ok dar ya da tek ki
iden oluur; sivil aralk alamaz; ya da clzdr yetmez, bunun
ideolojisi kltrn zerine abanr.
Konumuza bir gsterge olarak felsefenin yokluundan gir
dik. Gerekte onaydr (consensus) asl sorun. Dnce seviye
sinde kabulden geer deitirme; yoksa yukarda da sylediim
gibi nce deitir dnce seviyesinde, onay sonradan gelsin (ki
gemiimizdeki karmaa buradan geliyor) diyemeyiz. Onaysz
deiimle hayat iin a iine giri (bir tr metamorfoz) para
doksaldr. nk gemite yer alm bu gibi deneylerde tamam
layc asl ilikiler de zlr; stelik simetrik olana gireme
den; bugne bakn. Seen de, seilen de gerekten sahipler ola
rak iktidar blm oluyorlar m?
te burada; ikinci alma hipotezimizi tekrarlayaym;
Toplumlar hayatn retiminin maddi koullarn, onlarn koy
duu snrlamalar iinde, yapsal eilimlerine gre rgtlerler.
Hegel, Dousal hkmdarlklarda bir kii hrdr der; h
kmdardr bu, benim anladm hrriyet deildir bu hrriyet;
bakalar ile aralkl otonomilerle tanmlanabilir, yani bakala
rnn simetrik varl ile. te burada yeni bir iddia ve tanma gi
riyoruz.
zgrlk=eitlik
Bir zdelik tanm bir ideal grnts tayabilir; bir erek
yn bulunabilir. Oysa sivil aral ile politik toplumlarda ge
mite yaanan budur. Grek ve Roma dnyasnda politika, mca
dele eitlik s zgrlk izgisinin stnde ve altnda srmtr.
6

bn-i Haldunu burada yerine koyabiliriz.

Biyosferde eko-sistem iinde genetik somatik-mental ilikiler btnnde belirle

nimleri aklama burada gerekli deildir.

139

Sivil Toplum Yazlan

Orada eitlerin zgrl iindeki mcadelesi izgi altnda ka

lan esirlerin, yeni politik topluma dahil olmayanlarn da mca
delesi ile karr. Romamn zellii pleblerin izgi stne kma
mcadelesi ile anlamldr. izgi amz iin de geerli; hem l
keler ii ve hem de lkeler aras dzeylerde.

Roma Hukuku nun nemi ve Kltr Miras

Ksmen tekrar olacaksa da. Bat insannn derin temeldeki iz
gisini bugne tayan, Batnm soyut portre ya da soyut desenini
veren mirasn aktarlma ksaca deinelim.
Zora dayal politik toplum kime kardr sorusunu tekrar so
ralm; politik toplumdakilerin hkim snf olduunu sylemitik.
Sivil toplumun yurttalarndan (eitlerden) oluurdu bu top
lum. Sivil zellik nce kendi aralarnda kendilerini yeniden re
tim olanaklarn dzenlemede yansr. Bu, sivil hukukun kuru
luudur.
Kamu hukuku ise bu sivil hukuk temeli stnde ykselti
lir. Yeniden retim maddi koullar ierisinde yer alan ou kez
dorudan reticiler ise bir nesne (mal) gibidir. zne yurtta de
il. Esirlerin durumu budur; yani Greko-Romen Batmn sivil
kavram, esaret kurumu ile elimez. Bat tarih geliimi iin
de, daha sonraki sertlerin ve endstri devrimi ile beliren cret
li iinin politik ve sivil toplumun karsndaki yeri farkllaa
caktr. Libere olma yolundaki deiim yeni tarihlerin al say
falardr.
Romallarn Civitas (Greklerin Polys) klasik site devletidir.
Sivil ve politik toplumun i ielii ile ekonomi bunlara ait aralk
lar iinde iler; buradaki politik mcadele zgrlk eitlik zde
lii izgisinin st ve altnda olmak zere yanl srer:
A-Yurttalar arasndaki mesafeyi (yeniden-retim koulu
dur) korumak;

140

dris Kkmer

B-Politik toplum dnda kalan, site iinde ya da duvarlar

dnda biriken ve esir olmayan ynlarn politik topluma girme
giriimleri. Yani Roma Poplsne dahil olma; yani seme ve
seilme, dolaysyla savala elde edilen topraklardan, kamu ara
zisinden pay salanan;
C- Esir olanlarn da libere olma mcadelesidir. Roma plebleri bu zorlu mcadeleyi patrisyenlere kar dayata dayata ka
zandlar; bylece halk meclislerine ve senatoya girme, magistra
(konsl ve bunun gibi) olabilme ve bunlarn koulu olarak top
rak sahibi olma haklarn aldlar. Bu mcadelenin 5. yzyldaki
nl rn, Teamlleri de dikkate alarak 12 Levha Kanunudur.
Roma teaml ve hukuku Romann kuruluundan itibaren (M
754) laik karakterdedir. Roma hukuku laik karakteri Jus ivi
le olarak yanstr. Sistematik genel prensipleri ile insanlarn ya
ratt hukuk.
Pleblerin yurtta olmalar, Roma poplsne girme mca
delelerine paralel olarak toprak edinmeleri, Romann saldrgan
militer yaylmasnn gerekesini oluturur ki Greklerin baara
mad budur. MakedonyalI skenderin yapt Romann yapt
nn benzeri deildir.
Romada Magistralarm

seimi, grev sreleri, adedi,

yarglanmalar gibi (hesap vermeleri) zelliklere eildiimizde,

kanunlarn yapl tarzna baktmzda, dorudan demokrasiyi
buluyoruz karmzda. Roma bydke, hkimiyeti altna gi
ren blgelerde Roma modeline benzer otonom ynetimler ku
ruldu ya da kabul edildi. Otonom eyaletler, krallklar belediye
leri ile ehirler gibi. Bunlarn kendi meclisleri de olutu. Bunlar
Romayafoedus ba ile balfoederati devletler topluluu olu
turuyordu, yani Romamn mttefikleri ve yardmclar olan top
lumlar. 500 yl sren Cumhuriyetten sonra meclislerin bir kst
lama iine girmi olmalarna ramen znde Roma sivil hukuku
geliti. Hatta nl zalim Caligula, Roma yurttaln btn im
141

Sivil Toplum Yazlan

paratorluk ahalisine yayd. Roma hukukunda yansyan sivil ve

politik ilikiler segmanter nitelii ile uzun yzyllar sregelmi
Roma hkimiyetiyle ya da Roma sulhyle, Batnn hayat tarz
n temelde ereveleyecektir; ona ait embriyolojik karakter daha
sonra Avrupa orta ve yeni ama miras kalacaktr. Embriyolojik
devamllk deiimlerle geliir; Batnm bu soyut portre ve dese
ni ortaan parlamentolar, etajanar olan, otonom lonca ve e
hir meclisleri gkten zembille inmedi. Roma sregeliyordu ve
Roma hukuku ortaada Jus communedm. . yzyl Avrupa
niversitelerinde Roma Hukuku aratrmalar geliir.
Burada zenle dikkat edilecek iliki udur: Ortaam bam
sz meclisleri ile bamsz ehirleri, feodal lordlardan biri olarak
kral ya da imparatorluun yineprim us inter p a res karakterinin
gzlenebilmesi, Hristiyanln kiliselemesi ile (yani Hristiyan
ln Romaya giriini salayan St. Paulun deyimiyle Sezarm
hakkn Sezara verme ilkesi dnerek Hristiyanlk kiliselemi bylece Papalk politik toplumda Sezarlar snrlayan bir yer
almtr, Hannah Arendt). Bir Avrupa senatosu hviyetindeki
papal, ksaca aristokratik anarisiyle blnm iktidaryla,
onlarn dengesini anlamadan sadece ve sadece Batya has feoda
liteyi anlamak mmkn m? arpc bir rnek verelim: Bu den
geler iindedir ki gl papa, Wycliffei Oxford niversitesinden
yarglamak iin koparp alamamtr (1370ler). O Wycliffe ki,
14. yzylda btn Avrupay saran kyl isyanlarnn nde ge
len doktrincisi olarak kabul ediliyordu. Ve yine bu blnmlk
teki dengeleri anlamadan Kopernikusun Gnei sistemin mer
kezi varsayan, yani gzlemci Gnee yerletiren iddiasnn or
taya km anlayamayz; yine bu dengeleri anlamadan slm
dnyas iin bir lm ve bir kmaz sokak, Bat iinse balang
noktas kabul edilen bni Rd felsefesinin Batda dramatik ol
gularla kabuln anlayamayz ve yine bu dengeleri anlamadan
Batnm felsefede ve onunla bal olarak ilmin yapaca modern

142

dris Kkmer

sramay (kopmay) anlamak, ksaca Descartes ve Galileo gibi

leri anlamak mmkn m? Bu srayla paralel olarak Batda
politik ve sivil toplumun modern grntsn anlamamz gere
kiyor. Sz konusu kavranlan Hobbes, Locke, Rousseau, Kant,
Hegel, Marx, Gramsci gibilerinin ele allarn, lkemizin politik
kltr miras karsnda yerine koymamz zorunlu. Bunu, a
da uyumu, varlmz, retim ve zayf halkamz tehis etmek
zere yapmalyz. Metamorfozun kaynan belirlemeliyiz.
Hemen altn izmeliyim ki, Bat dncesi sivil araln
iinde ve onun rn olduu halde onu analiz etmez bildiim
kadar ile onu aikrl iinde zmni olarak varsayar. Oysa bi
zim iin bir ayna oluturur o zellik. Sanyorum aydnlarmz
bu zmni kavrama rastlamadklar iin onu aktarmam gz
kyorlar. Aikr olduu halde gzkmeyen bu aynada kendimi
ze iyi bakalm.
1-15 Mays 1984/ Yeni Gndem

143

Trkiye'de Sol Liberal Olabilir mi?

PROGRAM LKELER
"Bizim muhtemelen akllar, mizalar ve eilimlerden
oluan bir bileime ihtiyacmz var. Fakat unu di
yeceim ki, en tehlikeli politika yapcs cevab nce
den bilen kimsedir, nk o, cevab teorisinden harfi
harfine karabilecei anlayndadr".

John H. Williams

Olmal diye bir norm nermek bana gre g deil. Htt neri,
tarih brokratik-politik mirasn zm ya da reddine dayandrlrsa, demokratik misak ars olabilir. Bu birinci ilkedir.
kinci ilke, sz konusu zmn alan eitli snflarn sivil bir
toplum kurma ya da gelitirme sreciyle, kendi sivil yurttalk
larn oluturma srecini birlikte yrtmeleridir. ncyse, ilk
iki (metot) ilkeye bal olarak, deiim ve yeniliklerle bir kopma
belirlenecekse, bundan sonras iin ilkeleri (sistemi) imdiden
btnyle teleolojik biimde ortaya atmamaktadr. Dier deyile
gayeyi imdiden sebep haline getirmemektir.

ki nsan Tipi: ki Lojik Dzey

Bu derginin nc saysnda yer alan konumamda politik
kltr mirasmzn tanmn yapmtm. Bu miras, politik ili
kiler dzeyinin retime ait ilikiler dzeyiyle akmasdr.

Sivil Toplum Yazlan

Yani politik ilikilerin styap deil altyap olarak belirdiidir.

Konumamda retim ilikileri iin somut kriterler de vermitim.
Burada politik mirasn nasl bir btnlk oluturduunu yete
rince vurgulamalyz. Sz konusu st ste gelile uyumlu ideo
lojik balayc normlar dier, ksmen otonom, kltr alanlarna
salglanm ve din dahi bu balam iinde deerlendirilip kullanlabilmitir. Burada brokrasiyi tanmlayalm: Bana gre, b
rokrasi bizim trden bir toplumda szn ettiim mirasta ze
tini bulur; iki iliki trnn st ste geliinin (ayrmamlnn) oluturduu btncl yap ya da sistemdir. phesiz gayrahsidir. Bu btnlk dier kltr kurum lan iindeki ideolojik
salglaryla geliir. Bugn biz dahi brokrasiyi iimizde benlii
mizde bulabiliriz. Farknda olmasak da yaantmzda ona uya
rz ya da uydururlar bizi. Bunda bir tr ayin nitelii de vardr.
Bylece snflar saydamlar. Brokrasinin gc de, zaafyeti
de bir bakma buralardadr. Basit deyimiyle kulluktur bu. Kime
kulluk? lk sahipin yerini alm bir kulluk; devlete kulluk ad
na insanlara kulluk. Her tr devlet, toplumun yaantsndan do
ar, fertleri aar. Bununla beraber ayrk iktidar sahiplerinin
birbirleriyle denge sistemleri stnde kurulu Batl bir devletle,
ayrk iktidarlar ilke olarak dlam bir devlet farkl trlerdir.
kinci tr devletle iktidar, nl deyimiyle tecezzi etmez, ksaca
ayrmaz8. Bu devlet, yaps ve tanm gerei omnipotentdir: Her
eyi bilebilir ve yapabilir. Burada ulema da devletindir, profesr
de devletin profesrdr. Herkes mevcut ideolojiye (daima tek
tir) biat etmeye zorlanr. Btncl ideoloji daima ortodokstur,
kartl (heterodoksluu) reddeder. Yeni sentezlere kardr.
Kendisiyle olan yeniye evet der. Gcn kendini tekrarlatmak
tan, retmekten alr. Tekrara dayal politik toplumda, dnce,
yaama ve gelime olana bulamaz. Tarihi, olgularn geici izni
olsa da tekrar tarihsizlemedir, silinmedir. Bu nitelikleriyle bel
8

146

Montesquieu, B atya has iktidar ayrklnn sadece bir aam asna iaret etmitir.

dris Kkmer

li bir tarih kesitinde omnipotent gibi gzken devlet gerekte, gi

derek bu grnty de kaybeder.
slm dncesindeki gelime, antik ve Bat felsefesi iinde
ki organik bayla olumutur. Bu gelime Felsefenin lyle
ruhum lyor diyen bni Rdn lmnde sadece durmad,
gmld de. Gmlen slmn akl adr9. Osmanlda 15. yz
ylda felsefe yasaklandysa, bu politik yap gereiydi. Felsefeyle
akl gerekler ve dolaysyla ilim de giderek engellenmitir. Akl
diyalog hem insanlar arasnda, hem de dnrn kendisiyle,
rettii dnce arasndadr. te bu diyalog erimitir gemi
te. Biz Cumhuriyet nesli, byle bir miras devralm bir ortam
da doduk. Bu mirasn belirledii bir ereve (ontext) vardr.
Toplum ve fert buna gre bir mana tar. Bunun kendi iinde tu
tarl bir dzey oluturduunu tartmyorum. Oysa yaps ayr
kla dayanan, btnl ayrklarn birliinde oluabilen di
er bir lojik dzeydeki anlam ve yaam tarz farkldr. Bylece iki
lojik dzeyin insanlarnn tutumu da onca farkldr.

Politik ve Sivil Toplum likileri

Bu ilikilere girmekte yarar var. Politik toplum, politikann ya
plp retildii toplumdur. Sivil toplum10 en basit tanmyla ih
tiyalarn giderildii toplumdur. Am a nasl? Ancak, politik top
lum ayrmyla anlalabilir. htiyalarn giderilmesi iin yaplan
retim ve blm olduunca mbadelede varolan retim ni
telerindeki btn insanlar politik toplumda yer almazlar. Ancak,
Grek-Roma Cumhuriyet ve mparatorluk dnemlerinde bu ni
telerde (otonom) yer alan toprak sahibi iftiler yurtta olarak
politik topluma dahil oldular. ifti yurttalarn (citizen) arala
9

Eer yeni, aklc bir slm dncesi balayacaksa bn-i Rd yeniden deerlendi
rilmelidir. Tehaft Meselesi zlmelidir. Ben kendi hesabma bir zm ne
rebiliyorum..

10

Salt militer kart anlamnda deil.

147

Sivil Toplum Yazlan

rnda ve toprakla onun rnleriyle ilikileriyle ilgili hkmler

sivil ya da zel hukukun, insanlar tarafndan yaplan hukukun
temelidir. lke ya da kamu ynetimi bu sivil taban zerine kuru
ludur. Gelime, yurttalk statsnn daralp genilemesi bii
minde olmutur. Batda snflarn, gruplarn bilinen gemi po
litik mcadeleleri bunu gstermektedir. Gerek yurtta politik
toplumda yer alr. Bu znde iktidarn ayrmldr. Burada
Roma hukukunun oluumu ve amzda da sregelii hatr
lanmaldr. Onda Batya has iktidar blnml iinde, poli
tik ve sivil toplum ilikilerinin normlara dnm izdmleri
gzlenebilir. Modern sivil toplum srecinde, dnce dzeyinde
iki nl ayrtrc olarak Descartes ve Locke yerini bulur. Locke
dncesinde beliren, toplum iinde politik ve sivil toplumun ayrtrlmasdr11. ki toplumun ayrkl madalyonun bir yan
dr, br yan da burjuvazinin yurttal ya da iktidara ortakl
nn belirlenmesidir. nce Hegel Devlet gryle, ondan sonra
Marx, bu ikiyzl madalyona kar karlar, eletirirler. phesiz
farkl gerekelerle12. kisinde de sivil toplum, ihtiyalarn gideril
dii piyasa sistemine dayal toplumdur. Dncelerinde piyasa
sistemi veridir. Onun zerine kurarlar dncelerini. Genellikle
Dou toplumlarnda13yukarki anlamda, ayrk anlamda iktidar
(konsey ve parlamentolar...) olumadndan, sivil-politik top
lum ayrm olmamtr. Bizde zellikle!
Bundan 16 yl nce, Dzenin Yabanclamas adl eseri
mizde14 sivil toplumun kurulamadn belirtmitik. O zaman
dan beri, bana gre en nemli sorun, insan sorunu oldu. Genel
olarak Doulu-Batl insan ayrmnn kriterlerini aradm15.
11

lk m odem ayrma ngilterededir ve ilk sanayi devrimi de ngilterede olmutur.

12
13

Hegel m politik yazlarnda sivil toplumun savunulduu da grlr.

14

Japon Adasnn Kapitalist ilikiler ncesi ok istisnai bir durumu vardr (ogun, Daimyo, Samuray gibi kurumlaryla).
Yeni kitabmzla birlikte yaymlanacak, ne tuhaftr ki kitabn ism ini koyan rahmetli
Kamil Krkoluyu..

15

148

ster istemez biyoloji iinde de cevap aradm.

dris Kkmer

Brokratik-politik mirasmz iinde doal ve lojik olarak politik

toplum daima dar kalmtr. Bizde ilgin ve doal olan, politik
toplumun darlnn sivil toplumun da darl olmasdr. Dier
deyile otonom ihtiya toplumu yoksa ya da ok snrlysa, politik
toplum da dardr. Yani, sivil toplumun yokluu btn toplumun
politik toplum olduunu gstermez. Demokrat yurttalk gele
nei hemen hi olumam, btn Dou toplumlarmda durum
budur. Burada apaktr ki devletin bilgi dzeyini, halknn bilgi
dzeyinden soyutlayanlayz. Devlet ve birlik adna almaksz
lk boyutsuzlua dnebilir; her eyi byle deerlendiren top
lumun bilgili omnipotent devleti, szde omripotenttiv. Osmanl
mparatorluu byle kt16. Deerlendirme, bilgi ve almak se
viyeleriyle doru orantldr; irade de o zaman sz konusudur.
Tek boyutla irade ve seim olamaz. radenin yokluunda sorum
luluk da yoktur. Demokratik merutiyet buradan irdelenebilir.
Brokratik Ortodoksluk karsnda kiilerin, gruplarn, snfla
rn salksz ve ok defa gerekd almaklara yatknlklar ya
drganmamaldr.
Bizde Batd aki anlamda bir sivil toplum hibir zaman olu
mad ve onun eitli tarih kategoriyle balaml ayrk politik
toplumu da belirmediyse, ondan yararlanarak bir dzenleme ve
deitirmeye girebilmek iin kendimizle onun arasndaki fark
lar iyi bilmek zorundayz. Ayr lojik tarih kategorileri birbirine
indirgeyemeyiz. Batya ait kuramlarn indirgenebilecei ortak
unsurlar bulunsa dahi, farkl bir kltr reddedip ona indirge
mek nasl bir gerekiliktir? Osmanl Baty etkilemi17ve ondan
etkilenmitir. Am a szn ettiim politik btncl miras zn
de deimemitir. Onun iindir ki btn dzenlemeler, Tanzimat
ve sonras, yzeysel kalmtr. Onun iindir ki Osmanlda i kav16

Belli bir dnemde Osmanl sulhnn varolduunu reddetmiyoruz.

17

Tarihi Lord Acton yle der: Modem Bat tarihi Trklerin, Baty istilsyla ba
lar .

149

Sivil Toplum Yazlan

galarm gerei, dar ve ayrmaz brokratik iktidara kar, dini

formlaryla birlikte, eitli seviyelerde halk tabakalarnn mca
delelerinde aranmaldr. Demokrat Parti bu mcadelelerin bir
tr mirassdr. Byk yanllar ve dolaysyla 1946 Ruhunu
redde varan tutumuysa, ayrmaz brokratik miras karsnda,
iktidar olabilmek iin her evreye verdii tavizlerin kayganlmdandr. Ne demiti rahmetli Menderes: Biz hibir zaman devle
te hkim olamadk.

Bu Balamda Ksaca Kimlikler

deolojik zdeletirme kriteri: Dou ve Batmn ayr karak
terlerini ayrt edemeyenler, bunlarla baml hatalara derler.
Toplum hayatmzn aclar yannda, baz sevimli grntler de
buradan kaynaklanr. Politikaclarn ve sanatlarn byk o
unluu bu yanlg iindeydiler. Halen de yledir. Ayrkln
asl olduu dzeyin rn kurumlan, tek boyutlu btncll
n zerine monte ederek ada bir sivil toplum kuramazsnz.
Dzenin Yabanclamasnda anlatmak istediim bu yanlgy
d. Yakup Kadrinin Yaban1, Anadolu halknn gerek bakn
ve iki yanl garipliini sergiler, Falih Rfknm Zeytin Danda
brokratik ttihatlarm mparatorluk ve Anadolu halkna bak
n iir dolu yakmlarla verii beni duygulandran, dnme
ye de ynelten ilgili rnlerdir. Sonra, ankaya, Ankara ... Ve
Demokrat Parti, bu yanlgnn sisini datmak isterken kendi
ni datan parti!
adamlarfmz, Devletin trettii rantiyelerdir18. Burjuva
demek yanlgdr. Japon kapitalistine de burjuva diyemezsiniz.
Burjuva Avrupaya hastr (niktir). 24 Ocak Kararlarn alan za
18

Son on be yl iin bir rant hesab yapmak istesek; yle ki sadecc dvizlerin sana
yicilere gerek deerlerinin altnda satlyla, tahvillerin anaparasnn ve faizlerin
anmasyla, bankalardan alnan kredilerin bedava faizleri ana kredinin anmasyla
salanan rantlar bulsak, acaba kurulu sanayiin deerinden az m kar?

150

dris Kkmer

mann Babakan; biz artk piyasa sistemine gemeliyiz, buna

mecburuz dememi miydi? Demek ki bizimkisi piyasa sistemi
deilmi. Esasen zal da biz kuracaz demiyor mu? Olmayan
piyasann i adamna burjuvalk nereden gelsin ki! Bizim i
adamlar ve onu tutan yazarlar bir ideoloji retemezler. Olsa olsa
gemiin kltrn ideolojik amala kullanmak isterler, yazktr
bu kltre. leminin karlarn mill karlar diye gstermek
ne demektir ki? lemimiz ideoloji retemez; ama buna ihtiya
lar da yok. Neden mi? undan: Onlara gerek olmadan Batdaki
her tr kltr ve haberleme araclyla ve ustalkla, her seviye
de (ilimde sanatta vb.) kapitalist ideolojik a rlyor (amz
haber reten a). Bununla zet olarak, krn savunuluu mill
bir savunu nitelii kazanyor. deolojik zdeleme budur ite.
Bugn Trkiyede alman tedbirlerin ounluu zyle krn ko
tarlmasna yneliktir. Bu doal gzkyor. Bu doalln arp
c bir rneini vereceim imdi: ANAP Hkmetinin ald ka
rarlardan en ok yararlanan komisyoncu bir firma var (sermaye
irketi diyorlar imdi de), bunun kurucu yesi firmadaki kar
larndan soyunmam bir Bakandr. Hem de Maliye ve Gmrk
Bakan! zdeleme o kadar etkili ki, muhalefete de bu doal ge
liyor! Politik moral seviyemiz bu ite!
Sendikalar, Devlet sendikalardr. Gemite kart gr
nm vermi sendikalar da vard. Ama otoriter, brokratik, anti
demokratik sendikalard. Bunu ok iyi bildiimi sanyorum.
Soldaki politikac ve dnrler, bunlarn katl yanlg
s var. Yanlg birbirine balaml olarak iki katldr. Birinci ya
nlg, brokratik akmay yokmu saymaktan, kincisiyse, in
san sorunundan kaynaklanr. Brokratik akmay kabul et
meyenler sanki sivil toplum kurulmu mu sayyorlard. Szde
ileri Ortodoks Soldan, Sosyal Demokrata kadar politikacla
r gryoruz burada. Bunlar arasnda Ankarann (havas, suyu
vs.) politik ekolojisi iinde olanlar bata geliyor. Onlar daima
151

Sivil Toplum Yazlan

Devletidirler. Kendileri akmann rn olduklarndan, Sol

adna bu Devletilik ileridir, halk yararnadr, sosyal adalete uy
gundur diye kabul ederler. Bana gre bu bir tr tutuculuktur.
Plancdrlar. Planlama, mevcut akma iinde kalarak bir tr
rasyonelliktir. Bunlar H. Williamsm deindii, cevab nceden
bilenlerdendir (kartlar T. zal gibi). Bunlara Ankaral iktisat
politikaclar diyorum.
kinci grup Sol, sivil toplum gereine yakndr. Fakat Bat
kltrn tek dnya kltr alan ve oradaki Sosyal Demokratlar
model kabul edip onlara ait kitap retisini aktaranlardr. Bunlar
sendikalarn, iilerin sosyal demokrat partilerde kurucu vs. ol
malarn nerirler. stanbullu diyelim bunlara da.
Her iki grubun ikinci yanlgs, insan zerine, Anadolu in
san zerinedir. Her iki grup da ANAP politikasnda insann
yeri olmadn iddia edebilirler. Etmediler mi? akma iinde
yer alan insan, brokrat dahil, ne tr insandr acaba? Alelade
Lamarklkla ya da Pavlovculukla insanlarn ekonomik koul
larn deitirdiimizde, bu insanlar deiecekler mi? Binlerce
ylda olumu kltr yok sayma eilimi, insan dikkate alan
bir davran mdr? Modern geneticin, ethologynin (sosyobiyoloji) vb. anlamaya alt insan nedir ki? Yoksa Anadolu
insan iin hep yabancsnz ve hep aznlksnz. Hkmet olsa
nz da. Formller insan adna insanszdr. Tpk halk adna hal
ka ramende olduu gibi. kinci grup iin de Williamsn sz
n hatrlyorum. Ve bir soru soruyorum: Varsayalm ki ekonomi
byd, isizlik biraz azald, enflasyon aalara ekildi; yurdu
muz insannn varolma sorununa k getirilmi olur mu? Yoksa
her krizde bir Baba aray yazgs deiir mi?19.
Osmanlnm Kzl Elmas darda deil, kendi iimizdedir.
Onu, yani kendimizi fethedelim.

19

152

Freudgil bir regresyon.

dris Kkmer

Sol Parti Program lkeleri

Birinci ilke: Demokratik Misak oluturma ilkesidir. Metot
zerine anlamadr bu. Bu, devleti tarih miras brokratik
andan kartmadr. Politik ilikilerin ekonomik ilikilerle a
kmasn zmek iindir. Bu basite kanunla ikisinin ayrt
rlmas demek deildir. kisini gerekten birbirinden mmkn
olduunca libere etmektir. Sadece KTleri politik etkiler d
nda tutalm demek bir ey deildir. Her naslsa varlkl ol
mu snflarn arlk koyduu bir politik toplumla da bu ola
maz. Politik toplumun gerekten de demokratik genilemesi
salanmaldr. Tekrar ediyorum; enternasyonal ideolojik z
deletirmeden kurtulm a olana salanmaldr. Yoksa halk
karar verir demek, szde ve mekk bir deyim. Burada libe
re etmek sorunu, zel ve kamu mlkiyeti sorunun stndedir.
Demokratik Misak, akmadan kma szlemesi ya da and
dr. Gelecekte mill bir koalisyon olacaksa, o buna dayandrlabilir. Dnk partilerden ve bugnklerden demokratik zlem
tayanlar buna katlacaklardr. Bunu yeni bir yol araynda
olan SODEP de kabul etmelidir; programnda ireti ve tanm
sz duran sivil toplum kavramna aklk getirmelidir. Yoksa
bana gre, gerekten demokratik yol dnda kalr.
kinci ilke: Birinci ilke, kinciyi belirlemekte bir ara olacak
tr. akmadan libere olmak, belli bir kii, grup ya da snfn
ipoteinde olamaz. Ama zellikle emek sarfeden snflarn d
nda da olamaz. Emek sarfeden (alan) grup ve snflarn sivil
toplumu kurma srecini, kendi kiiliklerine gerek bir yurtta
kazandrma sreci olarak yrtmeleriyle gerekleebilir. te,
onlara ait rgtlerin demokratiklik ilkesi bu olmaldr. Yoksa
evrisel dng tekrarlanr, bakalarna ait trkler kendilerine
kolay retilir. Unutmayalm ki bu grup ya da snflar nfusun
ounluunu oluturur. KTlerin ve politikann genel olarak li
bere oluunun gerek yolu budur. Bana gre, modern sivil top
153

Sivil Toplum Yazlan

lum bu arlkla kurulurken getirilmek istenen piyasa sisteminin

snrlar ve onun al biimi ancak byle belirlenir.
nc ilke: Bir bakma Anadolu insanna yneliktir ilk iki
ilke. Bu birinci ve ikinci ilkeye uyularak toplum durumuna gre
deitirilip, salkl dnm mekanizmalar retilebilir. Eer
bu yaplacaksa nc ilke u olur: Gelecee ait nerileri im
diden btnleyip (nihailetirip), teleolojik biimde ortaya atma
mak. Dier bir deyile, gayeyi yaantnn btnne salglayp,
sonucu imdiden sebep haline getirmemek . Gemiin yanlg
larndaki tutsaklktan kurtulma, gelecee ipotek koyan yeni bir
demir kozay rmemeye baldr. Akla ihtiyacmz var.
Bitirirken, bugnn bir gereini son bir sz olarak vurgu
lamak istiyorum. Buna dayanarak gelecek zerine bir tablo i
zebiliriz. Bugn, mutlak yoksul eylerde milyonlarca ocuun
sinirli, hrn, problemli yetitii bir lkedeyiz. Ben gelecee o
evlerden de bakmaya alyorum. Siz bakmyor musunuz? Ve
Yakup Kadri stadn Sodom ve Gomoresini tekrar okumaya gi
diyorum.

154

Politika nedir?
Politika, kaynaklarn yeniden blm n
salayan karardr, eylemdir. Ve,

GNDEMDEK PLATFORM POLTKTR

"...dogmac kii, bir varsaym, olgular akla
yabildii srece elde tutacana, varsaymna uy
gun olgular ister".
"Eer yasann hesaba katmam olduu bir ta
kmyeni olgular ortaya karsa, bu durumda de
itirilmesi gereken ey olgular deil,yasadr".

Aragon20

r
ki hipotez:
- Politik likilerle retim likilerinin akabilirlii
2- Kltrn Otonomisi.
Trkiyede politik dnce ve eylem boyutlarn grebilmek
ve deerlendirebilmek zere politik platformu belirlemeliyiz; n
celik buradadr bana gre.
Bugn iinden gemie, bir dereceye kadar da gelecee ba
kabiliriz. Burada aratrcnn yaklam dnden bugne sre
gelmi benzerlii eer varsa fark, izole etmek ve bylece tanm
lamak olabilir. Dnden bugne sregelen ilikiler yap birlii
20

amzn Sanal, Gerek Yaynevi.

Sivil Toplum Yazlan

ni, fark ise ayrln gsterir. Fark yaratmayan srekli btn

cl uyarllk, lmcl niteliktedir. Dne ait ilikiler bugn, s
nrlayarak, koullayarak belirlemise bir yandan da sregelmi
tir de. Bununla beraber bugn, dnden belli deildir, yarnn bu
gnden belli olmad gibi21. Burada iki sreci birbirinden ayr
malyz. yle ki: Dnk insanlarn bugn, bugnklerin yar
n ilmi olarak bilemezliklerine karn biz, bugne gelmi veriler
le geriye bakarak ilmi bilgi kurabiliriz. Yarnkilerin de, bugn ve
dnler iin yapabilecekleri gibi; yalnz bunlar farkl grler (hi
potezler) olarak; nk gelecekte hipotezler olacak. te yandan
toplumda bugnden, gelecee ait tahmin ve sezgilere ilmidir di
yemeyiz; onlar gerek diye alamayz, snamada geliebilir ili
kiler gelecektedir nk; onlar btnyle biz programlayanla
yz. Bugnn verileriyle programlama yarnn verileriyle prog
ramlamadan ok farkl deil mi? Biyolojik tarih iin olduu ka
dar, toplumsal tarih iin de yle gzkyor. Bilimsel veriler ze
rine gelecee ait karsamalar (tekil ya da almaklar halinde)
oluturulabilir. Bunlar tahmin ya da sezgidir, onlar gerek diye
kabul yanltr. lmen bilinemez gelecekteki gerei, bugne in
dirgemek galiba kimsenin haddi deil! Bununla beraber, snf ve
gruplar kendi karlar, ideolojileri ile ve opinionlar ile sonu al
mak zere politik platformda eylemde bulunabilirler. Sonu n
ceden belli mi?

1AKIMA
Bu dergide daha nce verdiim tanmlar ve retim ilikileriy
le politik ilikilerin akabilirliini tekrar ele alalm ve sonu
larn irdeleyelim. Bu yoldan, Trkiyede politik platformun tr
ve nerede olduu belirlenebilecektir. retim ilikileriyle re
timde smflararas hkimiyet ilikileri belirir denilir. Bu balca
21

Rastlantsal (Random) unsur ile stoechastic nitelikte srete snrlayclk stnde

fark yaratr.

156

dris Kkmer

retim arac ya da gc etrafnda oluur. Hkimiyete gre rn

bltrlr. oklukla artk hkim snflara gider. Bunun iin
retim ve hkimiyetin somut kriterlerini, rnek olarak kapita
list piyasa sisteminde verelim. Kapitalist firma krn belirleye
bilmek ve birikimi arttrmak iin retimde hangi emtiay, han
gi metotla ve ne miktarda reteceini kararlatrabilme iktida
rnda olmak ister.
Gerekten de Amerikada iverenlerin, ii sendikalarna,
bu iktidardan hi bir tavize raz olmadklarn biliyoruz. Ayrca
ekonomik iktidar, politik iktidarla blmezler; onlarn yukar
da saylan kararlara karmalarn istemezler. retimdeki bu
hkimiyeti Batllar hr giriimin asli koulu sayarlar. Pek ak
tr ki, retimdeki hkimiyet politik ve hukuksal ilikilerle eli
mesin istenir. Btnlk buradan, ideolojileri buradan kaynakla
nr. Byle bir sistemde bltrme nasl olabilir? Piyasada belir
lenen fiyatlara gre mi? Ksmen evet, ksmen hayr. Bu tr top
lumda birey ve snflarn geliri bir yandan nceden belirlenmi
verili retim aralar miktar ve niteliine, dier yandan da piya
sada belirlenen fiyatlara gre olaca kabul edilir. retim ara
larnn nceden blm sorunu, politik dzeyin sorunudur.
Politikann genel tanm da burada karmza kar. Balangta
sivil toplumda (burada piyasa) yer ald halde, piyasa sistemi
iinde, birikiminin artabilmesi iin baka glerin birikim s
recini engellememesi zorunludur. Sermayeye snrsz bir birikim
ortam, salanmaldr. Kapitalizmde kapital asndan bunun
ad Liberalizmdir. Bu nedenle sanayi devriminde sermaye ili
kileri politik ilikilere girip iktidara nce ortak olmak istemi
ti; oldu da. Nedir bununla salayaca politik platform? Balca
kaynan kendisinde birikimi ve bu yoldan kaynaklarn yeniden
blmn salamak. Nedir politika? Politika, kaynaklarn
yeniden blmn salayan karar ve eylem. Platform bunla
rn olutuu sre. Kaynaklar, ister sava ya da istil ile isterse

157

Sivil Toplum Yazlan

piyasa sisteminde kapitalist birikimi engellememesi ile devam

l yeniden bllr. Genel olarak iki yanl grnm var poli
tikann; a) var olan kaynak blmn srdrerek artrmak,
b) deitirmek. Bunlarn ikisi birlikte srdrme ve deitirme
elikili btndr. kisi arasndaki ilikilerin younluk ve dina
mizmi aradaki elikilerin derecesini yanstr. Milyonlarca yl
rgtl avc topluluklarnda kaynaklarn (gda, alet-silah, elbi
se, soy-sop retimi iin kadnlar) yeniden blm dzeyidir
politika. Bu genel tanmn altnda, tarih-kltrel alt kategori
leri var politikann. Bat tarihinde site devletten beri gelien po
litik iliki ve kavramlar, Doud a yoktur. Benim sorunum da bu
farktan kaynaklanyor.
Eer kapitalist piyasa sisteminin hesap sistemi iinde: Neyin
retilecei, nasl retilecei ve ne miktarda retilecei firma
lar tarafndan kararlanyorsa, ve buna bal olarak fiyatlar pi
yasa hesap sisteminde kararlanyorsa, politik ilikilerle, retime
ait ilikiler ayrm saylr; aralarnda dolayl balama ramen.
Yok, eer yukarki kararlar dorudan politik platformda almyor
sa yani ikisi akyorsa (st ste geliyorsa) eitli sonular bir
den gzleriz:
a) Szde piyasada (arda) hesap sistemi yoktur ya da ok
snrldr,
b) Srekli rant datan yeniden blm vardr. burada
kalmamaktadr, kart (Feedback) lerle baka boyutlara
ular,
c) akma ile uyumlu dnce sistemi, ideoloji ve insan
tipi belirir.
Benim brokrasi dediim, bunlarn akmasnn zaman
la oluturduu sistemdir; daha nceki yazmda da tanmlad
m gibi. akmann bana gre bir anlam iki ilikinin gerek
te tek dzeye indirgenmesidir. 18. yzylda Batda klasik sivil
158

dris Kkmer

toplum tartmasnda iktidar blm arka planda verilidir

(Ki bu Batda siteden beri hep vard, bana gre). Tartmada
nce ekonomik dzey-politik dzey ayrlna dayanan sivil
toplum-politik toplum, sonra da sivil toplumda yer alanlarn
politik toplumda da yer alyla zdelemesi22; hatrlataym iki
dzey ayrktr bu zdeletirmeye ramen. Bat literatrn
de politik dzey styapda, retim ilikileriyle onunla rgt
l retim gleri altyapda yer alr. Sebebi yukarda akland
gibi ayrkla ve hkimiyete dayanr. Peki, iki dzeyde a
kma olursa ne diyeceiz? Politika altyap mdr yoksa stya
p m ya da tersi? akma varsa politika altyapdr ya da poli
tik retimli tek dzey.
Oysa bir tr hesap sistemi olarak piyasa sistemini eitli
seviyelerde i blm iinde onunla gelien finans sistemi var
dr ki, bunun bir yannda para piyasas ve bankaclk, teki ya
nnda sistemin kalbi durumunda olan sermaye piyasas yer alr;
hassas hesaplamann zetlenme ve yn belirleme yeridir bu pi
yasa. Dou toplumlarnda gemite Bat anlamnda piyasa sis
temi ve onun sermaye piyasas hemen de hi olmamtr (Bat
kolonileri ve etki evreleri dnda). Politik kurumlar olmad
gibi. Douda ister nomadik23 ister byk nehir yataklar ev
resinde gelimi yerleik (eski dnya uygarlklar) toplumlarda,
politik dzey merkezi-hiyerarik biimlerde rgtlenmitir; ay
rk (segmanter) niteler geici eilimdir, sistemlememitir hi
(Bunun sebeplerini aklamann yeri buras deil). Fakat hemen
belirteyim ki, btncl merkezi politik yap ile piyasa sistemi
nin gelimemesi yakn balant iindedir. deolojiler, eitim sis
temi bu balamda olup genellikle topyekn (total), holistik ni
teliktedirler. Merkezi hiyerarik mekanizmann gelimesi ile
22

Batda sivil toplumun douunu (genesis) aklamann yeri buras deil.

23

Nomadic toplumlarda iblm tarz esir kullanmayla badamaz; bu sebeple bu

nomadic orijinli toplumlarda Batdaki anlamda esaret kurumu olumamtr.

159

Sivil Toplum Yazlan

yukarda tanmladm anlamda brokrasi, iki ne kan belir

gin karakter kazanr, a) Sistem insanszlar (inhumari), insan
duyu ve davranlarndan soyunmutur. Ofis ya da makam var
dr, brokraside hizmet insana ya da halka deil makama, ofi
sedir, bizdeki deyimiyle devlete hizmett\r: Ve bununla insan
cl girikenlik (inisiyatif) ve sorumluluk kalkar, Bat anlamnda
giriime kart bir davran belirir, b) nsanszlkla balaml di
er karakter bir tr kltr olarak brokrasinin otonomi kazan
mas. Burada sivil toplum ilikileri aramaynz. Bizde devlet hal
kn dnda otonom deil mi hl! Resmen yle saylmyor mu?
Bu balamda nomadik orijinden miras Ordu Millet deyimini
de hatrlayalm.
Tekrar hatrlataym ki, bende brokrasi salt merkezi hiye
rarik sistemi deil, iki dzeyin almasyla beliren sistemdir.
Bunn insansz, otonom karakteri bunda yer alan kiilerin ini
siyatifini tamamen yok etmezse de snrlar anti-birey eilimdir
bu. Burada karlatrmal bir rnek vereceim: Batda 14. yz
ylda nemi byk bir tarm devrimi oldu. Nedir olan? Ksaca
nadasn kalkmas, topraklarn l, drtl, hatta beli dilimlere,
ayrtrlarak eitli rnler arasnda devaml rotasyonun sa
lanmasdr bu devrim; sonu byk rn artdr. Bu ise mba
dele iin fazlanm yaratlmasdr24.
Osmanl Devletine baktmzda, gerek tmarl sistem ve
gerekse ondan sonraki malikne sistemi inisiyatif vermekten
uzakt, retimin nevini, metodunu deitirmek mmkn deil
di. Bunlar ve fiyatlar emirle politik hiyerarinin iinde belirlen
miti; piyasa sistemine kart mekanizmalar. 24 Ocak karar
lar ile piyasa sistemine geiyoruz slogan nemli bir gerei
yanstmyor mu? Cumhuriyette de ekonomik kararlarn, fiyat
lar dahil byk lde politik dzeyde kararland doru de
24

niversitede derslerimde bunu ok sk vurgulann. Oysa nadasa kar tutum son yl

larda ortaya kt! Arada alt yzyl var.

16 0

dris Kkmer

il mi? Bu ilikilere iktisat politikas deil, dorudan politika de

mek yedir25.
Soyut anlatmda akmann ve ayrkln varlna karn
pratikte atma arlkl, ayrk arlkl haller olabilir.

2 - KLTRN OTONOMS
Geni anlamda kltr, eitli bilgi birikimini massetmitir; tek
nik, ideolojik, sanatsal ve ilmi bilgilerde birikimdir bu. Politik
Miras, hukuki, ideolojik mirasla iiedir, verili teknik seviyeler
de retimde hkimiyet ilikilerinin rgtlenme tarz oluur. Bu
rgtlenme tarznn belirlenmesi politik-hukuksal mirasla balamldr. Konumuz asndan politik miras yannda ok nem
li bir miras daha vardr. Epistemolojik miras diyorum buna.
Ksaca, nasl renip nasl dndmze ve nasl karar verdi
imize baknca (ki epistemolojinin konusu budur) bu tr mira
s aka grrz.
bni Rdden itibaren slmda felsefe durdu mu durmad
m? Ve 15. yyzldan itibaren felsefe yasakland, bu yasaklan
mad m? Yani akli gereklerle urama, retme ba koptu mu,
kopmad m?26 Cumhuriyette de belli dnemler dnda da bu
srd m srmedi mi? Ksaca bu lkede yukars dnr bi
lir, aas karmaz! Aasn dndrmeyen bir eitim sis
temi (niversiteler dahil) yukarsn da dndrmez. Srekli
gzlenegelen bir olgu deil mi bu? Yukarnn, varsa ideolojisi
renilmeli rehber olmal! Brokratik ideoloji resmen bu; insan
insanlktan soyunduran insana deil, makama hizmet ettirir.

25

Anlattm anlam da brokrasinin orijininden beri geen, deil yzyllar binlerce yl

dr. Bunun genetic nfus haznesine katks olup olmad ayr bir sorudur. Lamarkgil
yanlgya girmeden.

26

Akli gerek kouldur, onsuz olunmaz, kavramsal dnme srecinde akl geliir,
ama yetmez, onlarn testinin gereklilii sonraki sorundur. Akln snrlan imdilerde
bir sorun.

161

Sivil Toplum Yazlar

Brokratik iktidarlarn geliimi ile soyut dncenin snrlan

mas arasndaki gl ba inkr edebilir miyiz? Epistemolojik
miras, politik miras iinde yerine korsak ilgin bir grnt kar
mza kar; politikada nasl rendiimiz, dndmz ye
nasl karar verdiimiz de akla kavuur. sterseniz buna poli
tik epistemolojimiz diyelim. Bu miras iinde doan nesiller,
rendiklerine eletirel bir yaklam iinde olamazlar. Belki
renmeye ackmlklarmdan her rendiklerinde var olan ger
ei evrensel sanma eilimindedirler; inanlr renilenen mili
tan gibi. Bana gre bu sorun ele alman teori ya da formln yan
ll ya da bunlar iin aranan materyalin dogmatik seiminden
nce gelir. Bizde bir yanllk vardr; yle de diyebilirim, bizde
eletirisel dnceyi becerememek dogmatizmin bir n koulu
deil midir? Ki mirastr o!
Batnm kltr miras iinde politik ve hukuki mirasn do
ru anlamaya alalm. Daha nce de deinmitim. Bat kltr
rn olarak iktidarlar, kleci toplumlardan bugne kadar hep
blnmtr. lke iktidar bu blnmlk dengesini yanstr.
Site devletin agorasndan Roma curias, senatosu, parlamento
lar, otonom ehir meclisleri ve bunun gibi kuramlarla bu yansr.
Bunlarn Batda geliimi gruplarn, snflarn mcadele
si iindedir elbette. Roma Hukuku Greklerden kaynaklanp
Romada snf mcadeleleri iinde kurulunca, klelikten Orta
aa (Common Lav) modern denen alara kadar gelmi ve
hl yaamaktadr. Politik kurumlar, kamu hukuku, Roma zel
hukuku zerine kuruludur. zdeki model (pattern) embriyolojik olarak hep sregelmitir. Farkllama, gelime ve dnme
lerle olumutur. z iliki form olarak da sreklidir; politik ik
tidarn blnml gibi. Bu hukuk insanlar tarafndan yapl
m bir hukuktur. Sregelen, yaayan ilikiler, bir kltr biriki
midir de demitim. Bunda asli bir zellik, onlarn zamanla ka

162

dris Kkmer

zand otonomidir; yani beliri sebepleri ortadan kalksa da on

lar yaayagelir, allr, kabul edilir, sembolleir. Yarnn ihtiya
larnda veri alnr. Ama ideolojiler bu tr miras kendi btnl
iin kullanr. Otonom miras, retim ilikileri ve glerinin
rgtlenme tarznda da yansr. Benim iddiam budur. Batnm
zgn karakteri, kimlii bu otonom kltr kurum lan ile insan
larn onlarla balamlarnda belirir. Sivil toplumun geliim bii
mi bu otonomilerle belirir. Kapitalizm onun bir tr rndr.
Ona katkdr; ama Bat demek daha somut deyile Avrupa de
mek kapitalist ilikiler demek deildir. Bu tr ilikiler de dei
ebilir. Avrupa miras deiimlerle srer; eskinin yeni balam.
Miras topyekn reddeden (?) soyut dncede bir uygulama,
Avrupaya kimliini yitirtir.
imdi yol ayrmn belirleyen iki soruya geliyorum. Birinci
soru: Kltr mirasnda otonomiyi kabul ediyor musunuz, et
miyor musunuz? kinci soru: Batya zg politik ve hukuki mi
ras ile styapnn altyapyla balam tarzlarn, gemite, Dou
dnyasnda bu arada slm dnyasnda bulabiliyor musunuz?
Neden? Nasl styaplardr ki bir dnyada varolagelmi dierin
de yoktur, nasl altyaplardr ki bu derece byk farklarla rgt
lenmi.
Bu sorular sormadmzda, kapitalizmin neden Asya yeri
ne Avrupada ktn aklayanlayz. Batya has feodaliteyi an
layamayz. Bu sorular ciddi olarak sormadan sol burjuvazinin
alannda, sivil toplum burjuvazi tarafndan da istenir (aca
ba?), snf mcadelesi nerede, Kapitalizmle tamamlaan sol
gibi yaftalar ortaya kar. Baka tr politik kltr miras iin
de, kapitalist benzeri ilikilere girmek insan burjuva yapmaz.
Burjuva Avrupaldr, onun bir kategorisidir, yani Avrupa mira
s kapitalisttir.
Gndemdeki platform politiktir, yani kaynaklarn bir yeni
den blm srecidir, insansz akmann zm ile balar
163

Sivil Toplum Yazlan

bu sre, libere etmek budur, yoksa kapitalist snrsz birikim

iin lessez-faire deildir. Bunda anlama ile demokratik misak yaplr. Bununla toplum ve devlet yeniden kurulur, brok
ratik insansz znden arndrlr; bu btn halkn gndemi
ne getirilebilecei gibi kaynaklarn bugnk tarzda blm
n deitirmek zere alan snflarn politik platforma geti
rilebilir. Onlarn nesnel ve znel koullarnda bizim tarih mi
rasmz vardr.
16-31 Ekim 1984/ Yeni Gndem

164

Hitler Ne Kadar Sosyalist diyse

zal da 0 Kadar Liberaldir
BABAKAN PARAYI ANLADI MI?

f
I
Artk klasikleen parac grn, gelimi Bat dnyasna has
tarih-ekonomik yap iinde olutuu unutulmamaldr. u
varsaymlara bir bakalm. Birer deiken olarak para miktar
ile faiz haddinin dier ekonomik deikenlerle (fiyatlar, mill ge
lir, retim vb.) balants iin denilir ki, para miktar ile bu de
ikenler arasndaki ba, faiz haddi ile olandan daha gldr,
yani para miktar ile iktisadi deikenler arasndaki iliki ne
alnr. Para miktar fiyatlarn srekli ykseldii (enflasyon) hal
lerde azaltlrsa, azalan parann ekonomide daha aklc kulla
nlabilecei varsaylr. Ama bu da belli bir iblm seviyesin
de para, sermaye ve emtia piyasalarna, birbiriyle balantlar
na, piyasalarda akkanlk ve fiyatlarn deiebilirliine (esnek
liine) dayanr. Ancak bu balantlar iindedir ki, para piyasa
s esas olarak bankalar sistemi iindedir ve bankalarn ekono
minin btnyle sk balan normaldir. Bu sebeple, bankalar
sisteminin konsolide bilanolaryla para arz hesab yaplabilir.
Genellikle ders kitaplarndaki tanm ve hesap buna dayanr. Sz
konusu balar eksik, kopuk ise para arz iin ciddi bir hesapla
ma sorunu vardr. Batda sermaye piyasasnn yeri ise bankalar
sistemi deil, menkul deerler borsasdr (hisse senedi ve ikincil

Sivil Toplum Yazlan

olarak da tahvillerin alnp satld borsa) ki bizde l dodu

dediim piyasadr bu. ki piyasa iblm ile ayrktr, fakat ya
plan ilemlerle baldrlar da. Sermaye piyasas zellikle ekono
mide alternatif kaynak kullanm alanlarnn etkinliini belirtir
ve bunun iin, hesaplamalarn yapld, yanlglarn cezaland
rld, temel piyasadr; genel piyasa sisteminin kalbi orada atar;
belli seviyede rekabetin asl yeridir de oras.
Dier bir varsaym, doal isizlik seviyesi kabuldr.
Keynesilikte analiz bir tm kullanm seviyesi kavram etra
fnda yaplrken, burada doal isizlik seviyesi sanki mihver ol
maktadr. Buna bizim koullarmz altnda modern tun kanu
nu da diyebiliriz. Bu kabullerden sonra para kavramna yaklaa
lm. Parann ne olduu belli olmadan Trkiyed eki sk para poli
tikas deyimini anlayamayz, deerlendirenleyiz.

PARAYA AT LKLER VE BR ANI

1959- 6o ders yl, Londrada LSEde Profesr Lionel Robinsin
iktisat semineri; hasbel kader ben de oradaym. Chicago eko
l belirmi; ngiliz politika sahnesinde o gnlerde enflasyon
tartlyor; enflasyonun ierden mi, yoksa dardan m kaynak
land zerine iddialar var. Bu seminerlerden birinde bir ara,
para kavramna ait iki ilikiye gre para arznn boyutlar konu
oldu. Sz konusu parasal ilikiler tamamlama ve ikame iliki
leriydi. Ksaca, piyasaya parann knda, k tamamlayc
aralar nelerdi ve neler onun yerini alarak onu ikame edebilirdi
(ksmen ya da tamamen)? Bu ikinci halde para miktaryla ilgili
yeni unsurlar beliriyordu elbette. Bylece para arz kavramnn
boyutlarna aklk geliyordu. Bu arada Thomas Tookeun sz
geti. O gnk seminerden sonra ktphaneye indim. Tookeun
kitabn aldm. Grdm ki para analizi, deinilen iki ilikiy
le balyor. Gerekten de iki kavrama dayanmadan somut ola
rak para arz kavramn ve miktarn belirlemek nasl olabilirdi
166

dris Kkmer

ki? Tooke 19. yzyl balarnda ngiliz sanayi devrimi iinde ya

am bir iktisat (Ricardo, Malthus gibi). Benim bu seminer
den aldm dersi ada koullara rnek ile uygularsak; piya
saya banknotlarn knda, diyelim ki reeskont srecinde, onu
tamamlayan deerli katlar (senetler, bonolar gibi), yine para
olarak vadesiz mevduatn dolamnm salayacak ekler vb. gibi
aralar tamamlaycdrlar. Sorun bunlarn dnerek para ilevi
grmesi halindedir. Bu nasl olabilir? Para iktisadi deiken ola
rak sistemin iindedir, yoksa sisteme dtan verili bamsz de
iken deildir. Burada gerek para-fazla para ayrm k
yor karmza. Gerek para, retim ve retilenin mbadelesin
de rasyonel bir ilev ile doar, oalr, azalr. te buna dayanma
yan fazla paradr. retim ve mbadele iin yeterli para yoksa, fi
yatlarn dmesinden nce (belki onun yannda) ekonomi ken
disi para ya da kredi yaratr. Bunun a) Bankalar sistemini zor
layarak, b) Bankalar sistemi dnda olmak zere iki yolu vardr.
Trkiyenin kendi koullarna has szde piyasa sistemi iinde bu
nun renkli rneklerine aada deineceim. Tekrar ediyorum,
para retimin fonksiyonudur, ekonomi iinde baml deiken
dir, sterilize edilemez; zellikle uzun dnemde. Piyasalarda et
kinlik ve seyyaliyet yetersizse, retim iin gerekli para akmyorsa* retim, giderek yatrm hz azalabilir. Henz parann ta
nmna girmedim.

PARANIN TANIMI VE HKMYET

LKS OLARAK PARA
Bizde para, ders kitaplarnda, genellikle neo-klasiklerden akta
rlarak mbadele arac diye tanmlanr. Keynesci retiye ra
men bu tanm deimemitir. Maln mal ile mbadelesi (takas)
aamasndan, parann tarih bir kurum olarak belirmesiyle
kldnda, emtia mbadelesinde araya parann ara olarak gir
mesi, parann asl ilevi gibi ne alnr. Gerekten de para ara
167

Sivil Toplum Yazlan

olarak mbadelede hesap yapma, deerlendirme kolayl salar.

Bu ilevde parann yararl, objektif bir ara grnts vardr.
Evet, bu dorudur; ama ksm ve eksiktir. Parann bu grnm
gerisinde, onun her trl mal ve deerler zerinde bir hkimiyet
ilikisini temsil eden yan vardr. Bu iliki, her tr emtia bu ara
da emek gc zerinde hak iddia edebilmeyi daha dorusu on
lara kumanda edebilmeyi temsil eder. Bundan zorunlu olarak
daha ok para birikimi gzetilir, amalanr. Bu adan enflas
yonla mcadelede, parann kimlerin elinde biriktiinin anlal
masnda yarar vardr. Birikim sistemin motorudur, yani zorun
ludur, ama ne tr bir birikimdir bu? Enflasyon ayn zamanda
rant avcl rejimidir. Paraya sahip olan kii asndan para,
sermaye ilikisidir; ama onu ne yolda kullanaca ayrca zerin
de durulmaya deer. Burada fazla parann nerelerde olduunun
tehisi gerekir. Byk banka ubelerindeki mevduatn nemli
blmnn az sayda kimseye ait olduunu grebilirsiniz.
imdi, Trkiyede paray ikame eden davran ve ara tr
lerine bir gz atalm. Yalnz nceden bir kural hatrlatalm.
leminde ilemler (harcamalar) iin talep edilen (tutulan) para
(banknot ya da mevduat) miktar, kredi kolaylklar varsa aza
lr. Bu kaidedir. Trkiyede, dnyada emsali olmayan protestoya
bakl senet dolanm gelenei, vadeli ekler ve bankalar sis
temi dnda oluan kredi yollar (vadeli satlarn nemli bl
m) aralar, ikame aracdr. Bize has dayanma gelenei piya
sada ve politikada ok kt olarak kullanlmtr. Piyasada da
yanma ve birbirini kollama, piyasa sisteminin z ile (hesap
lama ve sorumluluk ile) aka eliir. 1950lerden beri protes
to olan senetler sorunu vardr ve sreklidir. Bunlarn oran ok
yksektir de, ama ciddi bir meyyidesi yoktur; protesto kalkn
ca itibar geri gelir (!?). te bu hal bize hastr. leminin ge
nel olarak protestoyu ciddiye almamas ve bankalarn da (istis
na var) bunun stne gidememesi olaandr. Deil skonto, rees

168

dris Kkmer

kont ilemindeki senetler, tahsile verilen ya da verilmeyen senet

ler srekli yenileme ilemine tabi tutulabilmektedir. te bu yol
dan para gibi deme ilevi srer gider. Bir bakma srekli kredi
dir bu. Ayrca bankalar sistemini de kredi yaratmaya srkler
durur bu mekanizma.
Vadeli ekler. Son yllarda nemi artmtr, bunlar bir tr
para emisyonu rol oynamaktadr (bankalar istemine girsin,
girmesin). Piyasada mal alm satm iin bunlarn dolanm art
maktadr. Soru udur burada: Vadeli ek neye dayanr? Vadeli
eki eken, varsa menkul deerlerine, vadeli mevduatna, dvi
zine, gelecekte lke ii ve dndan beklentilerine, gelecek rn
lerine, hatta eline geen bakalarnca ekilmi vadeli eklere vs.
dayanabilir. Ayrca bunlarn vadelerinde yenilenmesi ya da yeni
bir zmn bulmak dayanma iinde zor deildir, lkemizde.
te yandan tekelci pratiindeki sanayiin satlarnda 15-20 ay
lk vadeli satlarn varl (baz gazetelerin de imdilerde bu em
tiann sanki bayileridir) ve ounun bankalar sisteminin dn
da olumas kredi ya da deme arac yaratlmas, parann ika
mesi ilemlerin-dendir. Sk para politikas ile uzun vadeli sat
lar, yani daha az para talebi ile daha ok demelerin yaplabilir
lii ylesine eliir ki. Burada dolanm sorunlarna ayrca girmi
yorum. Bu koullarda Batda yapld gibi bankalar sisteminin
konsolide bilanolarna dayanarak para arz hesab yapamaz
snz. Yani Merkez Bankas banknotu ya da kredisiyle vadesiz
mevduatlara dayanarak arz hesab yetersiz kalr. Para arz ola
rak bu bilanolarda uluslararas rezervler ile bilanodaki yurtii
krediler toplamn arz olarak alamazsnz, yetmez. Ksaca, LMF
reetelerine genellikle uymayan fakat ekonominin yaratt ken
dine has para ya krediler vardr, bankalar sistemini aar bu. Bu
derginin nc saysnda benimle yaplan rportajda para arz
ile para taban arasnda gayet gevek olan baa deinmi, bunu
IMFnin de anlamas zordur demitim. blm eksiklii, piya

169

Sivil Toplum Yazlan

salar balantsnn gelimemilii ya da kopukluunda Merkez

Bankas kredileri ve mevduat karlk oranlar ile oynamakla
sk para politikas uygulanamaz. Hatta bu aralar da yeterin
ce kullanlamaz. Nitekim hkmetin iddialarnn aksi gerek
Trkiyede. Biri yerli dieri yabancya ait olmak zere aada
ki iki iddiaya baknz: nemli bir holdingin (Ercan Holdingin)
banda bulunan ve kendisini iktisat olarak tantan kimsenin,
Tercman gazetesinde (15 Aralk 1984) yaplan bir syleide sy
lediklerine baklrsa; Trkiyede sk para politikas var diye
mem. Sk para politikas olsayd enflasyon olmazd. Sonra da
nezaket ve ballkla Ben makro seviyede hkmetin politika
s ile yzde yz hemfikirim diyebiliyor. ok uluslu bir firmann
Trkiye temsilcisi olan Holding Bakan daha sonra nemli ola
rak baknz neler de sylyor: Otomotiv sanayiinde ithalat de
vam etmeli, yoksa biz smrc oluruz. Yani gemite otomo
tiv sanayii smrc idi demek ki; ok uluslularn gmrk du
varlarn, yerli temsilcilerle amasyla (klsik mekanizmadr) bu
smr biter mi? Ar gmrk vergileri ayrca fon uygulamala
r ile korunan i retim, smrc niteliini yitirir mi? te bu
nun ad serbestidir Babakanm literatrnde. Belki sadece bir
st taban koyar bu smrye.
Para politikas zerine imdi de bir yabancnn grne
bakalm: 10 Ekim 1984 tarihli Cumhuriyet gazetesinde OECD
Konsorsiyum Bakan Dr. R Gebert ile para politikamz zeri
ne bir sylei vard. Daha ok isize allmasn salk veren bu
Bakan da ilgin eyler sylyor:
lkenizde sk para politikas yeterince uygulanyor.
Ancak ortada para yerine dolaan ekler, senetler ve dier
kt paralar vardr ki, dnyann baka bir yerinde bun
lara rastlayamazsnz. Ayrca menkul kymetler borsas gibi
piyasadaki paray annda ekecek kurulularnz yok.

170

dris Kkmer

Bu bakann doru tehisi yannda yabanclara has eliki

leri de ortada deil mi? Para yerine ikame edilen ekler, senet
ler ve dier kt paralarnn tehisi ve bunlarn dnyann ba
ka yerinde bulunmad dorudur; dorudur da, yleyse, yete
rince sk para politikas uygulanyor demenin mant ne oluyor
ki? Nasl bir sk ve yeterli para politikasdr ki, para yerine ika
me edilen bu ktlar dikkate almyor, daha dorusu alamyor?
Uluslararas kurulularn para politikas dzeyi anlaydr ser
gilenen, yleyse bizdeki para politikas: a) ya gerek bir para po
litikas deildir, eksiktir; b) ya da gzettii amalar iin yetersiz
dir, parasal olmayan aralara gereksinim vardr. Burada paray
zorlayan etkenlerin roln anlamak gerek. Para politikas, Bat
ekonomilerinin geliim dzeyleri ve onlara has kurumlaryla an
lamn bulur demitim. Bu dzey ve kurumlar yoksa politikann
kapsam deiir. Yoksa salt bankalar sistemine ait kredi yollar
ile parasal deikenlerle bir yandan da srekli devalasyonlar
la enflasyonu gerekten zme olana yoktur. Enflasyona kar
para politikas gereki para politikas deilse, eksii giderilebi
lir mi? Yukarda deindiim para ikame eden aralara kar bir
uygulama byk lde ANAP hkmetinin gc dndadr. Bu
arada hele ar korunan tekel pratiindeki sanayiinin (reklm
rekabeti sadece fiyatlar arttrr) uzun dnemli kredili satlar
n durdurmak kimin haddine. OECD Konsorsiyum Bakammn
daha fazla isize allmas nerisi doal isizlik kavram iin
de yerini bulur. Yani bizim iin Hn Kanunu. Paray ikame eden
aralarla uramaya hkmetin gc yetmezse de bu soruna
mutlak el atlmas gerekir; ama i burada bitmiyor, sorun para
nn anlalmas ve enflasyonun zm iin salt parasal olma
yan ve paray zorlayan mekanizmalara, balantlara dikkat ge
rekiyor. Grnm o ki, bu a daha nemlidir. Burada bir gr
anmsayarak altn izelim; yle ki, Merkez Bankas kredileriy
le fiyatlar arasnda bir korelasyon bulunmas bize sebep-sonu

171

Sivil Toplum Yazlan

diye bir ilikisi tr veren korelasyon deildir; birliktelii gste

rebilir. imdi geliyoruz paray zorlayan mekanizmalara, ekono
mideki dar boazlar sarmalna ancak bundan sonradr ki para
nn koullarna yaklaabiliriz.

Yapsal Darboazlar Sarmal, Toplumsal

Hastalklar ve akma Tezi
nce, toplumsal hayatmzdaki temel sornlarn kayna diye
kabul ettiim akma tezimizi yeniden zetleyelim: Trkiyede
ada seviyede var olma sorununun boyutlar nerelerdedir?
yle sorabilirdik: Deiime, ada bir toplum oluturmaya en
gel nereden kaynaklanyordu? Bu, toplum yapmzn derin teme
lindeki ana etken, politik ilikilerle, retim ilikilerinin st ste
gelmesi yani akmasndan kaynaklanr. Bu akmaya da
yanan sistemik btn brokrasi diye tanmlamtm. nceki
yazlarm okuyanlar bunu anmsayacak. Bu akma, toplum
da her seviyede gereki hesap yapma, hesap sorma, en nemli
si aklc dnme mekanizmalarna aykrdr. Gelien koullar
da, bu, duyarszlk, sorumsuzluk biiminde karakterlemitir;
anti-demokratik sreleri ierir; hatta yeni dnce yeni g,
yeni toplum oluturmaya kar kar. Bunun ekonomik adan
byk zaafiyeti, szde piyasa denilen sistem ile (hesapszl, etkinsizlii nedeniyle) eitli rantlar yaratmasdr. te bu rant
lar smrden baka bir ey deildir. Toprak rantlarn bunla
ra kattmzda Trkiyede son on be yirmi ylda emsali grl
memi bir biimde katlanarak biriken kiisel zenginlikleri anla
mak kolaylar. Sz konusu rantlar hibir ciddi iktisat savu
namaz, bunlar smr deildir diyemez. Sorun phesiz kii
sel deildir. Dertlerin kayna olan, tanmladm anlamda b
rokrasi Trkiyede zm srecine girmeden ne piyasa sistemi,
ne etkin bir ekonomi, ne de piyasa sisteminin yetersizlii anla
lr; ne de demokrasi olabilir; ne etkin bir bte. Basn dahi bu
172

dris Kkmer

akmann bir bakma karambol iinde yerini almtr. Bana

gre, politik tarih miras dediim akmay zmektedir esas
zm. Sivil topluma gei bu zmle olabilir. zmlemeye
karar Demokratik Misaktr, halkn ve partilerinin dtan ve
yukardan ynetimi reddetmesidir. ANAP iktidar baz szleri
ne, ksm adan baz dorularna ramen gerekten liberal bir
davranla, bu akmay zmek, yardmc olmak yerine, tam
merkeziyeti arl ile, zme kar direnmektedir. imdi geli
yoruz akmann gnde sonular olarak ekonomideki dar bo
azlara ve hastalklara. Sorunlarmzn anlalabilirlii, onlar
kapsaml bir sarmal iinde grebilmeyi gerektiriyor. Byle kap
saml bir bak olmadnda toplumda bir snfn, bir grubun i
lerinin yolunda olmas, sanki btn lkenin ilerinin yolunda ol
duu grntsn verebilir. Ve bu snf ideolojik olarak daha da
ileri gidip kendi karlar etrafnda mill birlik arsnda bulu
nabilir; halen olduu gibi.

Darboazlarn Paray Zorlamas

Yapsal zelliklerimizin ekonomik ilikilerimizde darboazlar
da yansdn gzleriz. Bunlar hemen sayalm; birbirine kenet
li balca dar boazlar unlardr:
a) 26 Milyar dolar civarndaki bor ve faizler (art eilimli)
srekli mill gelir erozyonu.
b) Srekli demeler bilanosu aklar (genel eilim).
c) Likiditesini ya da ilerliini yitirmi, etkin olmayan ban
kalar sistemi ve onlarla yapk firmalarn, holdinglerin birlik
te ekonomik ve teknolojik etkinlie kapal shhatsiz durumlar.
d) Szde piyasa sistemi yapsnda sanayi iin oto finansmantekelci pratiin kanlmazl (srekli fiyat art) ve bununla
balaml olarak cret gelirlerinin toplumsal minimum seviye
de tutulma zorunluluu (T\n Kanunu); hatta ellerinden geldi

173

Sivil Toplum Yazlan

i iin bir sreden beri gzlendii gibi, bu minimum seviyesinde,

altma itme gc (srekli fakirleme).
e) Srekli bte aklan.

Bu darboazlar birbirine kenetli kskalardr; her biri die

rinin hem sebebi, hem de sonucudur. Ksaca, onlar birbirini kar
lkl olarak besleyen (feedback) bir sarmal sre iendedirler.
Trkiyede 1984 yl enflasyonunu (DE. % 56) bu normal sre
ten ayramazsnz. Yani meseleyi salt para miktaryla oynayarak
zemezsiniz. yle ki, parasal deikene (bu sarmal iinde) ye
terince hkim olamazsnz. Sarmal, paray ve enflasyonu zorlar.
Bu sarmal kabul edip etmemekte hr deilsiniz; yani bunlar
gerek zmde birbirinden ayramazsnz. Yalnz ksm analiz
iin birbirinden ayr olarak (balarn izole ederek) bir inceleme
yapabilirsiniz, teorik almada bu yaplabilir; bu bir eydir, ken
dine gre bir mantk dzeyi de vardr. Fakat yetmez bu, orada
kalarak politika nerirseniz yanlrsnz. Asl koul, onlarn birbiriyle balants ile birbirini besleyiine dayanan mekanizmas
nn zmne giden mant bulmaktr. Politikann sanat yn
dr bu. Oysa bu mantk darboazlarnn her birinin kendi man
tk dzeylerinden farkl ve st dzeyde bir mantktr. Onun iin
alt seviyede bir darboaza uygun gzken nlem, dierlerince
bozulabilir. Hatta kart sonular dourabilir. Bizde gzlenen de
o deil mi; enflasyondaki inat, faizlerin drlmezlii vb. Oysa
yabanc deerlendirmelerde okluk olduu gibi, holding sahip
lerinin de tutumu ayrcdr (birok iktisat hocasnn ve gazete
cilerin deerlendirmesinde bu durum vardr); yani baar denilenlerle baarszlklar birbirinden ayrma eilimidirler. Bu hol
ding sahipleri hkmetin bir yllk politikasn deerlendirirken,
genel olarak hkmet vlmekte, fakat basanlar yannda, ayra
rak baz baarszlklara da deinilmektedir. Baarlar deyince
ihracat art, kur politikas (srekli devalasyon), ithalatn li174

dris Kkmer

bere edilmesi (?!) (baz gda maddeleri ithalat gibi). Baarszlk

alanlar arasnda enflasyon ve isizlik politikas saylmaktadr.
te burada duralm ve dnelim. Baarszlk politikas, ba
ta enflasyon politikas dier politikalarla bir btnlk iinde de
il midir? hracat art (srekli devalasyon) ile enflasyon, bt
e aklan ve dierlerini nasl ayrabilirsiniz? Yoksa denizalt ile
bal kartrrsnz. Oysa holding sahipleri, kendi mantk d
zeyleri iinde kendi durumlar ile lkenin durumunu zdeleti
riyorlar. Daha st mantk dzeyine kendi kendilere kmalar da
beklenmez onlardan. Ancak, baka grup ve snflarn da eit
li otonom rgt ve partileriyle var olmalar ve bunlara ait man
tk dzeyleri oluturulmas ve dierlerine dayatmas sreci ile
st dzeye klabilir. Aksi, tek boyutluluktur. Ya da imdiden
toplumumuza dar gelip yrtlmaya balam dar ceketli ideolojik
tercihtir. Anayasa, toplu szleme ve grev gibi yasalarda d
len tuzaklar bu tercihten kaynaklanr.
Keye sktrlm alan snflar ve aciz devlet sendikac
lna taklan at gzlkleri bu tercihten kaynaklanr.
Anlalyor ki ANAP bu tercihin dnlm bir rndr;
onun iinden kmadr: a) Srekli bor deme tekrar borlan
ma emberiyle uluslararas finans sistemine balanma, b) te
kel pratiine (iddialar aksine) mahkmiyet; bunun dna k- ,
ma hkmet deiikliine giritir. Bu ilikilerin rasyonelle
tirilmesi, kolay sanlan ynetim tarz merkeziyeti pratiktir.
Ayrnt, szde liberal propaganda bir yana konursa, bu bana bi
raz tarih Fransz Merkantilizminin kurucusu Colberti anmsa
tyor. Colbert, Merkantilizm ile sanayileme politikasn merkezi
saysz kararnamelerle yrtmek istemiti; Adam Smithse siste
mini kurarken, Colbertizmin eletirisine arlk verir.
Sadece anlatm kolayl iin (yoksa karlatrma yersiz b
ytme olur) unu diyebilirim: Hitler ne kadar Sosyalist idi isedev
zal da o kadar Liberaldir; keke liberal olabilseydi!

- .-=
?

175

Sivil Toplum Yazlan

imdi ihracat baarsn ve enflasyon konusu irdeleyerek,

zm politikas srecinde vergi-demokrasi-devlet balamn gr
meliyiz. phesiz buradan verginin konmas, uygulamas, sarf
tarz ne kar ve ANAPn konsolide etmeye alt haksz ka
zan rantlar teklif eden servet vergisi.
3-15 Ocak 1985/ Yeni Gndem

176

BABAKAN PARAYI
ANLAYABLD M?
Petrole st ste %3 'n biraz altnda zam yapl
mas eletirildiinde, ANAP Hkmetinden ilgi
li bakan yle karlk verir: "Biz petrolcler de
sermaye birikimi yapyoruz".

Bakan Bykba

II
Politika kaynaklarn yeniden blmdr tarzndaki tan
m daha nceki yazlarmdan birinde vermitim. Gruplan, s
nflar ve onlarn partilerini, bu blm lt alarak yerleri
ne koyabilirsiniz. Bir politik eylem ya da parti, lke kaynaklarn
bir grup ya da snf lehine bltrerek tercihini yapmtr; bu
nun iin zorunlu koullar hazrlamak ya da kurmak zere pratik
iindedir; dieri de bu blm tersine evirmek, yeni koul
lar kurmak, gelitirmek zere yapmtr tercihini; bir dieri de
bunlar dengelemeye alr vs. Gelir blm temelde kaynak
blmnn bir trevidir. Pratikte ikisini i ie grdmz
de armamak gerekir. Ksaca, son kertede politika, kaynakla
rn yeniden blmne indirgenebilir. Kaynan (i, d) kap
samna gre politikann kapsam da daralp geniler (savan da
baka aralarla yaplan bir politika tr olduunu hatrlatalm).
deolojinin ak grevi, bu politikann btn lke karyla
zdeletirilmesidir ve ideolojik eylem, bunu (ideolojiyi) toplu
mun her kesitinde, her trl dnce ve eylem biimi iin kabu

Sivil Toplum Yazlan

l lazm gelen koul haline getirmek ister (kltrn her dal ve

trnde).
lkemizde birikim ad altnda olgu, ncelikle gerekte kay
naklarn belli snflara aktarlmas bir gereke diye sunulu
yor. Neyin mi gerekesi? Trkiyenin ekonomik toplumsal so
runlarnn zmnn gerekesi. te tercih buradadr. Bakan
Bykbam yukarya aldm sz, daha balangta iktidarn
ve onun kadar da sermayeci snfn seviye ve karakterinin de bir
gstergesidir. Bu sz sanmyorum dnyann baka bir yerinde
bylece sylenebilsin; hatta sermayedar snf bile bunun byle
sylenmesine izin vermez; eer tutarl bir ideolojisi varsa by
le bir konumay engeller. Bu, bylesine paldr kldr sylenebiliyorsa, ncelikle sermayeci snflarn kltr dzeyini bize gs
terir.
imdi konumuzu darboazlar sarmal iinde belirgin bir d
mle aklayalm. Baar diye gsterilen ihracat ve gereki kur
denilen srekli devalasyonun gereine, nasl bir speklasyon
konusu olduuna yaklaalm. hracat, enflasyon, bte, faiz ara
snda birbirini besleyen srece k tutan bir dmde birikim
ya da kaynak aktarma tarzm da anlarz.
ANAP, otonom birimleri oluturmaya kart den merkezi
kararlarla yrtyor ilerini. Politikalarn da nce deindiim
iki ama gdlyor:
a) Srekli d bor deme, tekrar bor alma ve tekrar deme,
b) te sermayeci tekel pratiine katk. Bu dorultuda y
rmek, koullarn bir blmnn soyutlanmasn gerektirir.
ANAP soyutlamas yok saymaktan ibarettir.
Darboazlar zmek zere gereki kur, srekli devalas
yon yapamazsnz. nk darboazlar sizi devalasyona zor
larken, srekli devalasyon bizdeki haliyle darboazlar bes
ler. ok sayda birbirine bal deikenin oluturduu koulla

178

dris Kiikmer

r dikkate almakszn sorunlarla ba edemezsiniz. Sre para

y zorlayan niteliktedir. Bilginin, koullu bilgi olduunu bile
lim nce. Yoksa bilginin politika teknii olarak kullanlmasna
olanak yoktur. zal ve mhendis ekibi, ne kullanmak istedikleri
bilginin ve ne de Trkiyenin gereki koullarn anlam gz
kyor. Nitekim syledikleri ile eylemleri ve sonular arasndaki
ba onlar asndan ben bulamadm. Tek deerlendirme lm
eylemleridir. Yukarda sylediim dm somut ihra ve ithal
olgusuna bakarak anlatalm. Burada kural var: Biri ihracat
teviki, kincisi 50 milyon dolar izgisinin st ve altnda tevikin
farkllatrlmas; ncs srekli devalasyon. Hemen orta
da bir gerek var: 50 milyon dolarn altndakiler ile stnde ih
racatlarn szde aracl ile yksek tevik pastasn (primini)
paylamalar gerei. Bunu, konuyla ilgili herkes biliyor. yle ki
devalasyon dnda ihracat tevik primlerine, piyasay arpt
t gerekesiyle, IMF bile kardr. Bu paylama ile ne olmakta
dr; zellikle byk ihracat suni bir byme iindedir gerekte;
50 milyon snr altndakiler, ihracatn fiilen btn finansman
ve ilemlerini yrtmekte, pul parasna kadar zerlerine alarak
demekte; fakat yksek tevik priminin bir blmn bunda hi
bir rol olmayan szde byk ihracat sermaye irketiyle payla
maktadr; byk, szde daha byk olmaktadr. kinci olarak bu
blm, hayali ihracat iin karambol yaratr. okluk d tica
ret sermaye irketleri hayali ihracat kk ihracatlarn yapt
n ileri srer; burada karlkl bir ilikiyi reddetmek imknsz.
Hayali ihracat, ilgililerin belirttii gibi yaygndr. Getiimiz yl
vergi iadesi yllk miktarnn 300 milyar ve bunun 100 milyar
nn hayali ihracat iin dendii basnda aka yer alyor. Burada
u sorunlar akla geliyor:
Gerek fiziki ihracat nemli oranda daha az olduuna gre,
gerek ihracat gelirleri resmen aklanann ok altnda deil mi?
Hayali ihracat karl geldii saylan dvizler, ithalat ya da d

179

Sivil Toplum Yazlan

bor demeleri iin kullanlabilir mi? Ve bu dvizler nasl finan

se edilmektedir? Fizik olarak dar kmam emtia adna d
ardan dviz nasl gelmektedir? Yani darya gerek mal gn
dermekten daha kazanl mekanizma nasl iler. te burada ya
plan bir tr speklasyondur, ama speklatif krdr. Gerekli
kaynak nce Tahtakale, darda bulundurulan (ki bunun yollar
bilinir ve oktur) dvizler, bu arada ihracatnn darda kanu
nen brakabilecei dvizler ve hatta yurda getirmek zorunda ol
duu dvizlerin getirilmesine tannan sreden doar. Yalnz ba
na gereki kur, srekli devalasyon, tevikle birlikte bu sre
ci besler; bu tedbirler ksm doru mantk dzeyleri ile dar bo
az sarmaln zemez. Srekli devalasyon ve tevik fiyatlar
besler, bte aklarn besler; ilem iin para talebini her sevi
yede besler, faizleri aa indirtmez vs. Ksaca paray zorlar du
rur. Tuhaftr ki, dvizler iin salanan serbesti bu speklatif ile
ri kolaylatrr. te bu olanaklar da tevik primi ile dvizin ma
liyeti arasndaki fark elde etmek zere hayali ihracat yaplr ve
bununla ierde ve darda dviz dolanm artar. Bunlar bt
nyle d deme olana (dispanible) olarak kabul etmek yanl
tcdr. Hayali ihracatta kullanlan fonlar, speklatif karakterde
dir; gerek dviz arz oluturur mu? Bugn ierde, yarn dar
dadrlar. Buradan kan nemli sonucu hemen vurgulayalm: Bu
ylki ihracat gelirini 7 milyar dolarn olduka altnda kabul ge
rekmez mi? Ya da demeler bilanosunu tekrar analiz zorunlu
olmaz m?
Ksaca bir yandan ihracat tevik adna bir tr ihracat ran
t ve speklatif kr salar bu firmalar; te yandan enflasyonu
azaltmaz. Dmn bir yan bu. Bizdeki ihracat tevik meka
nizmasndan sermaye irketleri ve ihracat finansman mekaniz
masnn Japon rneine hi bir benzerlii yoktur. Bizde byk
ihracat onu byk yapan kkler asndan bir bakma pa
ravan gibidir. hracat finansmannda sermayenin byk bl

180

dris Kkmer

m byklere ait deildir. Japonyada byle mi? Oysa bizimkiler

bundan dolay da madalya alrlar. te yandan zmirli bir i ada
m da Hayali ihracat dviz getirdii iin alklanmallar di
yebilmektedir! (Sanyorum Ticaret gazetesi).
thalata baktmzda da benzer bir mekanizma ile kar
karyayz. hracat sermaye irketleri suni bymeleri ile
haksz olarak fazla ithal hakk sahibi olmaktadrlar (yukarda
ki mekanizma iinde). Kendilerine Dou Bloundan ithal teke
li verildiinden ithalden hara diyebileceimiz bir komisyon al
maktadrlar. yle ki, ANAP d ticaret rejiminden nce, Dou
Blokundan ithalatta uzmanlam firmalar halen fiilen bu itha
lat yrtmekteler; yle ki, ithalatn finansman puluna kadar
bunlarca yaplmakta, ama byk denilen sermaye irketlerinin
adna. Ksaca eski ithalat mekanizmas stne byk ve koru
nan sermaye irketi tekeli oturtulmaktadr. Ve bunun iin de bir
komisyon ya da hara balanmaktadr; yani fiyatlar ykselmek
tedir bu oranda. Oysa gereke ne idi? Byk sermaye irketle
rinin darda pazarlk gcnn yksek olaca idi. Bunda yine
Japon modeline bir yanyla benzetme zentisi var. Uygulama ile
gereke arasnda bir ba var m? Byk ihracatda haksz biri
kim var.
Sadece ihra ve ithalde yukarda anlattm kararlarn aln
masn anlamak iin kabine yelerinin bu sermaye irketleri ile
ban aramak gerek. rnek, nceki Maliye Bakan bir numara
l d ticaret sermaye irketinin kurucu yesidir (Gmrk olay
bize daha byk bir parantez iinde gzkyor). Maliye Bakam
olarak bu kurucu ye ile sz konusu d ticaret kararlar arasn
da hi mi bir ba yok?
Srekli devalasyon ve teviklerle yabanclar iin ucuzlatlagelen emtia sat bir tr dampingdir; ama otonom ihracat
firmann maliyetini stlendii trden bir gerek damping de
il. Bizde bunu ihracat firma yklenmiyor, ona madalya veri
181

Sivil Toplum Yazlan

liyor, kim dyor maliyeti? Bunun sr olacak yan yok. Halkn

iinde, gelirleri en az enflasyon orannda artmayanlar dyor;
daha ok alan snflar dyor. Bu maliyeti hukuki-siyasi bas
klarla yklenmek zorunda braklyor bu snflar. Mutlak olarak
fakirleiyorlar; el konan onlarn reel gelirleri, son kertede kan
ve canlardr; ihra edilen bunlardr. te bu maliyet iktidarn
tercihini ve ncelikle hazrlan koullar belli olan Anayasann
ereveledii tercihi bize sergilemektedir. IMF bu maliyetin
sorumluluuna ortak olmamak iin kamaktadr imdilerde.
Kamaktadr, nk Trkiyed eki enflasyon nedenlerini anlaya
mamtr. 26 milyar dolar civarndaki d bor ve faizlerin s
rekli denebilirlii ncelik tar. Bu IMF iin uluslararas ekono
mik entegrasyonun ilk maddesidir. Bu srekli demelerin benim
iin ilk anlam lkeme ait mill gelirin (bir bakma mill arzn) o
kadar azalmas demektir. Yoksa yabanc finans evrelerinin on
larn propaganda ann komisyoncularnn dzd vgler,
banketlerdeki nutuklar bize baar belgesi diye sunulamaz. Hele
devlet gelirine dayal spesifik bir tahvil olan son (Kpr- Keban
tahvili) satlarn baar diye gsteren Wall Street Journalm
yzeysel propagandas.

Tekel Pratii ve Otofinansman

Likitesi kalmam bankalar sistemiyle firma ilikileri zerine
biraz eilelim. Buradan sanayideki tekel pratiine onu zorlayan
otofinansman gerekesine yaklaalm. Yani balca piyasalarn
yaplarna gz atalm. Bankalar sistemimiz, iki piyasann ile
mini zerine alarak onlar birbirine kartrm ve bugnk so
nuca gelmitir. Bankalar sistemi hem ksa dnemli piyasa olarak
para piyasas ilevini ve hem de uzun dnemli sermaye piyasa
s ilemini stlendi. Bunlarn iblmne dayal ayrk geliimi
olamad. Sisteme giren fonlar, para piyasas ve sermaye piyasas
nn birbirine karmasyla dondu, ilerliini yitirdi. Byle bir ge
182

dris Kkmer

liim gerek ve ayr bir sermaye piyasas ya da menkul deerler

borsasnm geliimini elbette engellerdi. Donmu krediler firma
ya da holdingler iin d kaynak olmas gerekirken, sanki onlarn
i kaynaklar oldu; geri denmemek zere! Zaman zaman faiz
demek geri deme deildir. Bu kaynaklar alternatif kullanm
lar iin hi de seyyar deildi. Gazete haberlerine baklrsa, im
dilerde fiilen el konmu bu mevduatn bir blmnn (trilyona
yakn bir blmnn) resmen balanmas yolu aranyor, anla
lan. Byle bir ortamda para sermaye ve mal piyasalar arasnda
etkin bir ba nasl kurulsundu? Bunlar gemiteki gelime tar
znn maliyeti olarak grlyorsa da son kertede asl sebep hep
iddia ettiim gibi politik ilikilerle retim ilikilerinin akma
sdr. Bunun dourduu kiisel olmayan hesapszlk, sorumsuz
luk, duyarszlktr. 24 Ocaka bundan gelindi, yoksa iddia edildi
i gibi an hrriyetlerden deil; daha nemlisi 12 Eylle de bun
dan gelindi.
12

Eyll sonrasnn gndeminde gelen nedir? unlar

Liberallik iddialar ile birlikte ve gya onun ideolojisi adna ge

mite elde edilmi eitli rantlarn merulatrlmas, zellikle sa
nayinin korunmas, zorunlu olarak da d borlarn denmesi, sa
nayi daha fazla nasl korunurdu. Yeni koullarda likidite soru
nu bym olan sanayi kesimi iin kaynak gerekli idi. Para ve
sermaye piyasasn birbirine kartrm bankalar sistemi ve s
rekli enflasyon menkul deerler borsasm gelitirmedi; enflas
yon muhasebesi olmayan holdinglerle yeniden deerlendirme fi
yaskodan baka bir ey olamad (belki Ereli Demir elik gibi is
tisnalar var). Mevcut politik tercihte, pratikte tek yol var sayld
o da srekli fiy a t artlar ile otofinansman, ksaca tekel pratii.
Bunlarn ilkel maddeleri ve gereksindikleri yan mamuldeki gm
rkleri indireceksin ve mamulleri yksek gmrk vergileriyle ve
fonlarla koruyacaksn ve bir yandan da biz her trl tekele kar
yz diyebileceksin! Azlarla uygulamalar nasl farkl. Holdingler

183

Sivil Toplum Yazlan

1983 krlarndan memnun idiler. 1984te daha da sevinli olacak

lar. Tekel ve kartellere kar kanun karlaca syleniyor; ka
cak kanunun kapsamn ve uygulanabilirliini henz bilmiyoruz;
ama karlmasnda her eye ramen yarar vardr; belki baka ik
tidarlar uygular. Piyasann bu tekelci pratiinin zorunluluu kar
lnda madalyonun br tarafna bakalm.

Emek Piyasas Yaps: Tun Kanunu

alanlar, emek sarfedenler piyasasna bakalm. Tekel pratii ile
otofinansmanm olabilmesi ve ihracatn artabilmesi iin srekli
devalasyon ve ihracat rantlar yannda cretleri minimum se
viyede tutmak, hatta imdilerde olduu gibi, minimumun da al
tna indirerek alanlar mutlak fakirletirmek de bu politika
ya gre zorunlu. Yani Trkiyedeki tekel pratii emek piyasasnn
nasl olacan da belirliyor. Anayasada toplu szleme, grev ko
nusundaki tuzak bu zorunluluktan domutu. Gereke hazrd.
Gemiteki sendikaclk! Hayrettir ki o sendikacln demokra
tik olmad, dolaysyla gszl iinde, kullanld gerek
deil mi? Sylediim akmanm otonom olamayan rnleriy
di o sendikalar. Yukarki kanunlarla gerekte yaplan, gemiteki
rantlarn, smrnn merulatrlmas ortamn hazrlamakt.
Bununla birlikte emek-piyasa yapsnn nasl belirlendiini anla
mak kolaylayor.
Emek piyasasnn halen tek yanl belirlenii darboazla
r zmeye yetiyor mu, yoksa sorunlar artryor mu? cretler
enflasyonun sebebi diye balayan trkler nerelerde syleniyor
imdi. cretler artnca sanayicinin tekel pratii iinde fiyatla
r arttrrsa da cret artlar hep geriden gelir, den gelirle
ri dzeltmek zere. Oysa imdilerde geriden de gelmiyor, reel
olarak (mutlak) azalma iinde. Be senedir byk boyutlardaki
smr-rant vs. merulatrlmas. Servet bildirimlerinin kald
rlmas ve bunun benzeri aflarla beliren bir iktidar trnde, b
184

dris Kkmer

yk adaletsizlik zerine birlik-beraberlik ars ile ideolojik al

rtemezsiniz.

Vergi-Demokrasi-Devlet
Bizdeki devlet tr zerine dndklerimi daha nce yaz
dm. zmn istediim akma tezindeki politik miras de
diim gelenek ve kurumlar, ada seviyede uyum salayama
d. Politik miras bir kltr mirasdr; Cumhuriyetle de sregel
mitir (YK27bunun somuta km rnei). Bunu ada koul
lara gre deitirmek zorunludur. Bu miras iinde, ona kar du
ran bir politik eylem, boyut ve koullar anlayamadndan ye
nik dmt gemite.
Batdaki devlet, bana gre ta Grek ve Romallardan beri ik
tidarn blnml iinde ilemi ve gelimitir; Dounun
tersine. Modern Bat devletinde iktidarn olumas, blnm
ln yaygnlama olgusu ile birlikte gidiyor. Batdaki imdi
ki devleti Bat kltr miras iinde aldmdan, ona salt burjuva
devleti de diyemiyorum, orada politik devrimler ve iktidar belir
lenii ncelikle verginin konmas, uygulanmas ve sarf zerin
deki elikilerle baldr; vergi konma kararma, onun uygulan
masnn ve sarfnn kontrol (hesap sormaya) katlma kavgas
dr. Somutta ciddi bir bte olaydr bir yerde. Ksaca vergi koy
ma gc, iktidarla zdeleir. Bunun lkesine gre farkllaan
alt seviyeleri vardr; az ya da ok otonom yerel idareleridir. Bizde
vergi deyenlerin grup ya da snflar olarak politik seviyede ikti
dar arl oldu mu, halen var m?
Bte, gelirleri elde edili ve sarf tarz iktidar pratiini gs
terir.
27

Y K n temel zellii, btn niversiteleri tek bir mtevelli heyet kontrolnde top
lamasdr, emsali yoktur. Onun birbiriyle yanabilen her niversiteye ait ayr mte
velli heyetlerle bir benzerlii yoktur. Tam kartdr, benzerlik iddialar, en azndan
bir aldatmacadr. Bunu baka bir yazda ele alacam.

185

Sivil Toplum Yazlan

Verginin salt kanun koyma sorunu olmad ak. Yukarda

sz edilen tekelci pratikte sanayi yapsnda, onlara konabilen
vergilerin byk lde yanstlmas olgusu gerek deil mi? Her
yansma az ya da ok fiyatlar ve paray zorlar (elastikler sorunu
ikincildir). ANAPta, devletin gelir salanmasna kart bir du
rum gzleniyor, bu arada salad geliri de etkin olarak kullana
mayaca varsaym var. Balangta olumlu bir arm yaptrabiliyordu. Ancak bu koulludur. Bte a ok nemli bir dar
boazdr bizde, ok ciddi bir gstergedir. Devletin savruk harca
malarnn hesab sorulmad bizde. Sorabilecekler nerede, rgt
lenip iktidara ortak olabiliyor mu? Bunun iin bte gelir ve gi
der tahminleri genellikle gerekilikten uzaktr.
Srekli enflasyonda bte denklii ne demektir? Firmalarda
olmayan enflasyon muhasebesini Maliye Bakanlndan m
bekleyelim! Mal varlnn gereki bir hesab var m devletin?
Koullu arm dedim eer devlet etkin deildir deniyor
sa onu kim etkin hale getirebilir? Hesap sorma buradadr, he
sap soran hesap vermeye de hazr olandr! Eer zel btele
ri (tekellerin) arttrmak, kamusal bteleri azaltmak (ki ANAP
buna mecbur) koulu ile de sonu deimez. Mevcut parametre
lerle bte daima ak verir, yani paray zorlar. Demek ki, ciddi
bte iktidar sorunu ile i iedir. Ciddi bteyi, iktidarn apaul temsilcileri hazrlayp uygulayamaz. Gelir vergisini uygula
ma dzeyi KDV uygulama dzeyini belirler. Son verginin konu
tarz istim sonradan gelsini hatrlatyor. Bu sadece yetersizlie
bal cesaret deil, Yaptm gitti pratiidir de, i bitirme paramet
resi. Bu ve benzeri tarzda devirilen iktidar temsilcilii ile ciddi
bte olmaz. Batya has politik ortam olumamsa, onlara ben
zer bte yapmanz bekleyen kim ki?
Bizde ciddi bte ve vergileyip uygulama sarf kontrol, de
mokrasi seviyemizle baml. Gerekli yoldan hesap soracak,
nl deyimle Devr-i Sbk yaratacak politik seviyenin geli
186

dris Kkmer

mesi ile baml. Karambol demokrasisinde, yanl hesap sorma

olana daima byktr. nsan olarak her seviyedeki haklarn
isteyecek, bunun iin dayatacak otonom grup ve snf rgtle
ri zorunlu.
Denk olmayan geleneksel btelerin aklar klasik borlan
ma (i ve d) yolu ile kapatlr? Bunlarda ciddiyet her zaman tar
tma konusudur.
Baknz Babakan zalm borlanma tarzna: kamusal ge
lirlerin (Kpr ve Kebann) bir blmn satmak. Ne iin a
kapamak? Yani borcu demek iin bor (darda olduu gibi)
(ierde ubat sonuna kadar 250 milyar lira denecek). Bu ger
ek anlamda ak kapama deildir (sreklilik). te burada du
runuz. Japon rnei ile bu bakmdan da hibir benzerlik yoktur.
Bu yzyl balarnda uygulanan Japon tarz, retim nitelerini
yapp satmaktayd; onlar KT olsun diye kurulmamt. Japon finans sistemi ise bizimkinin tersiydi. Japon tarihi ve dn ve bu
gn zerine gerekli incelemeyi yaptm sanyorum. Onlarn ko
ul ve aralar, Osmanllar ve sonra Cumhuriyetinkilerine hi
bir biimde benzememektedir (bunu bir yaz konusu yapacam).
nl Wall Street Journal ne diyormu? Sra KITlere geldi
diyormu. lk sray da THY alyormu! En aklc etkin yol bunu
Amerikan Hava Yollarndan birine devirdir. aka ve propagan
da bir yana, stratejik gerekeler dnda KITlere ierden ve d
ardan alc kmaz.

Bte ve Servet Vergisi

Bte sorunu, demokrasi sorunu seviyesine gelince, bteyi ok
hafife almann anlam da ak-seik ortaya kar. Kurnazla da
yal ANAP beceriklilii, (Kpr ve Keban gibi) devlet tahvili sa
t ile de belgelidir. Trkiyede kaynaklarn dalm tarz ve ona
bal gelir blm seviyesi zerine adeta ak-gizli bir itiraf

187

Sivil Toplum Yazlan

var. Dnya Bankas gelir blm hesaplar da bu itirafn iinde;

saklanacak ne kald ki!
ANAP hkmet olur olmaz, gemiin smr ve rantlarn
konsolide ederek merulatrmaya ve bunun iin de eitli af
lar karma yolunu tutmutu. Oysa bir yllk iktidar temsilcilii
ile ANAP, parlamento ii ve d eylemleriyle adaletsizlii gide
rek arttrmtr. Adaletsizliin bu politika tr ile daha da art,
gerekte meruiyet sorununu gndeme getirir.
Devlet, vergi potansiyelini eyyamc bir iktidar gzy
le deerlendirirse, yarn deil bugn de tehlikeye sokabilir.
Smr ve rantlarn retim d varlklarn vergileyecek yerde,
onlara tahvil satarak ad ne olursa olsun, banka faizleri stnde
bir faizle (reel faiz?) bor almaktadr.
Ciddi bir vergi, daha dorusu bte politikas kazanlma
m kazanlarn yollarm kaparken, onlar vergi konusu olarak
teklif eder, kazanlmam kazanlar (zellikle rantlar) savuna
cak gelmi gemi iktisat yoktur; bunlar vergi d brakma
y salk verecek iktisat olmad gibi. Bunlar (adaletsizlikleri
iinde) vergilemek, meruiyet taban aramaktr da; benim hk
mm bu. Bunlar vergileyecek iktidar oluturulamyor lkemiz
de. Kendimizi aldatmayalm. Bte sorunu en nemli darboaz
kilididir. Bte iin gerek bir vergi oku gerekli: Bir defada, ya
da taksitli servet vergisi. Eer kaynaklar yeniden bltrlmek
isteniyorsa. Gemi bte uygulamalarna dayanan yeni bir d
zenleme znde yetersiz kalr; yine paray ve enflasyonu zorlar.
Grlmemi, adaletsizlii artran bir politik eylem ile kar
karyayz. Bu eylemde, amalar iinde kendi kendisiyle eli
en uygulamalar gzlyoruz. Adaletsizlik ve baarszlk iinde
dnya ve evre koullarn da bahane ederek mill birlik ye be
raberlikle ideolojik ar, mill samalktr. Bu boyutlara varan
adaletsizlik, byk kitleleri sanki yok saymak, d tehlikeyi art
trmyor mu?
188

dris Rkmer

ANAPm eylemlerinden anladm kadaryla, iktidarnn

son kertede balanmak istedii kaynaklar belli. Buradan sz ve
eylem elikisi domaktadr. Bu, lkemiz de zirvelerde gvenil
mez politikac tipinin gnde rneklerini sergiliyor nmze.
Gvenilirlik salt kiisel bir erdem deildir; hesap sorma ve so
rumluluk sistemi iinde hesap verebilmeye aklk; yani bir ku
rum, toplumsal bir olgu, bir seviyedir.
16-31 Ocak 1985/ Yeni Gndem

189

DEK YAZILAR

Bu yaz Harun Karadeniz'in Yaammdan Ac

Dilimler kitabnn nsz olarak kaleme alnmtr.

NSZ
Harun Karadeniz 15 Austos 1975te stanbulda ld. 1942
ylnda Giresunun Alucra ilesinin bir kynde domu
tu. Onun doduu yl savan bsbtn younlat yl
d. ehirli, zellikle memur kitlesi ile kyller (ounlukta
olan yoksul kyller) arasnda byk bir uurum aka
grlyordu. Kyller deil eker, gaz, msr dahi bulamaz
olmulard. Oysa memurlara bunlardan kumaa kadar
ayn yardm yaplyordu. Ayn yl Giresun Parknda pa
rasz blmdeydik. Vali, parka ak lokantann nnde ha
sr bir koltukta oturuyordu. Bir anda bararak kalabalk
bir kyl kadnlar grubu parka girdi ve valiye Saldrdlar:
Az diyorlard. nk frnlar onlara ekmek satmyor
du. Kyllere ekmek karnesi verilmiyordu. Sanyorum bir
ka gn sonra idi, bir kyl alktan vilayet kona nn
deki uuruma atlayarak intihar etmitir. Sonra DP iktida
ra gelince iinde bulunan koullarda msr da kylerine
kadar gnderdi. Ben burada bir genelleme yapmyorum.
Genel olarak bilinen duruma sadece somut bir rnek ve
riyorum. Harunun doduu yldan. Ya ile gen, 12 Mart
1971 manevrasndan nce ve sonraki youn yaants ile
olgun Harunu anlamak bir bakma 12 Mart manevrasn
ya da deneyini anlamak ve Trkiyede sregelmi devrim
ci geleneine biraz aklk kazandrmaktr.

Sivil Toplum Yazlan

nsan ile doa zdelii ya da btnsellii tezi genel bir

dn ve eylem ilkesidir. yle ki doa iinde retken bir varlk
olarak insan tr doay etkileyerek retirken kendisi de doa ve
ondaki zgl nesneler ile etkilenir. te bu karlkl etki ilikileri
iinde varlk ile dnn (idenin) karlkl etkisini de birbirini
snrlaym anlayabiliriz. Burada alt tekrar tekrar izilecek iki
e vardr: a) nsan retken varlk olarak hem dier insanlarla
hem de doa ile ilikiye girerken kendisi de doann bir paras
dr; b) insan dier varlklardan farkllatran znellii (spesifiklii) dnen doal canl olmasdr. Doal koullar altnda d
nen, hipotez, teori kuran, model yaratan doal varlktr insan.
Bundan pheniz var m? Bylece genel izgiler ile insan-doa
birlii ya da zdeliinden madde ve tarih balants ya da ayrl
mazl belirir.
Dnen insan ne istediini bilerek davranr. Dnrken
de eylem yaparken de balangta istediini bilmektedir. deleri,
amalar- olan insann bunlar pratikte gerekletirme zorunlu
luuna bal bir iradesi vardr. Ve teori kurarken de ayn tr zo
runlulukla iradesi vardr. Marx yle der: Emein rn yle
bir eydir ki, retim sreci baladnda alann imajinasyonunda ideal form da vardr, znenin idelerini gerekletirmesi
dolaysyla kendini retmesi sadece doal nesnelerde bir biim
deiimini getirmez; ayn zamanda kendi dnda var olan doa
da kendi amacn gerekletirmesidir; yle ama ki, znenin a
balarnn kuraln verir ve bu amaca znenin iradesini balama
s gerekir (Kapital). te yandan Feuerbach zerine II. Tezde
.nsan kendi dncesinin gerekletiini, kudretini pratikte
ispat etmelidir. Pratikten kopmu bir dncenin gerek olup ol
madn tartmak salt skolastik bir sorundur der. nsan ken
dini teori ve pratikteki rn ile dsar, fakat dsamadaki nesneleme kart etkisi ile zneleecektir. Bu teoride ve pratikte
karlkl etkilerle retim ve yeniden retimdir.

194

dris Kiikmer

Grundrisede apak aydnlk bir kap vardr. Orada retim

ve tketimin birbirini etkileyii aklanrken yle denilmekte
dir:
a)

Tketim retimi yaratr. nk tketim, kendi etki

siyle oluan i-imajn (ihtiyacn) basks ile beliren ideal formla

retimi zorlar, retimi rettirir yani tketim retimin nes
nesini znel biimde oluturur ihtiya yoksa retim de yoktur.
Bununla beraber tketim ihtiyac yeniden retir.
b) retim ise nesnesiyle tketimi oluturur, nesnesiz t
ketim olmaz (burada rnei biz verelim) at arabas, tren, oto
mobil, uak ile seyahat farkl tketici tipi yaratr. Bunun ya
nnda daha da nemlisi retim yeni nesnelerle yeni ihtiyalar
yaratr (Bunun rnekleri amzda somut olarak grlmekte
dir, T V gibi). Herhangi bir rn gibi sanat nesneleri de este
tik deerlendirme ve honutlua uygun bir halk kesimi yaratr.
retim bylece sadece zneler iin nesne retmez, keza nesne
iin bir zne de retir. Son cmle gerekten de apaktr. Doa
ile insan zdelii ya da btnln, varlk ile idenin karlk
l ilikisini gzler nne serer. radenin ba da aklk kazanr.
Maddeci tarih gr de buradadr. Nitekim Engels yle tanm
lar: Maddeci tarih grne gre belirleyici eleman (moment),
nihai olarak gerek hayatn retim ve yemden retimidir. Bu
salt ekonomik bir belirlenme deildir. Bu arada Marxta yeniden
retim kavramnn tanmna bakalm: Kapitalist retim, s
rekli balantl bir sre olma zellii ile bir yeniden retim s
reci olarak ne sadece emtia ne de sadece artk deer retir; bun
larla birlikte bir yannda kapitalisti, dier yannda cretli ii
si ile kapitalist ilikiyi retir ve yeniden retir (Kapital). Ksaca
snfsal bir egemenliin ilikiler an yeniden retir, srdrr,
gvenceye alr. Gvenceye alrken zgl politik, hukuki, militer,
eitimsel, kltrel ilikilerini yani ideolojisini de yeniden re
tir. te bu btnsellik, elikilere ramen belirir; kendi varl
195

Sivil Toplum Yazlan

iin kart ideolojiyi, fikirleri, politikay yok etmek ister ulusal ve

uluslararas seviyede, teoride ve pratikte. Tekelci kapitalist yeni
den retim btnsellii iinde ne istediini gittike daha iyi bi
lir. Burjuva snf kendi egemenlii ile kendini retirken (cretliii .ile elikili ilikileri iinde) burjuva tarihini de yapar; tarih
rer. Kapitalist ilikiler yeniden retilirken, sz konusu btn
selliin srdrlmesi amalanr. Kapitalist ilikilerin z ite bu
btnselliktedir. Bu tez kabul edildiinde, emperyalizmin tan
m verilebilir ve baarl bir anti-emperyalist mcadelenin kri
terleri de rahata ortaya konur.

EMPERYALZM VE MCADELE KRTERLER

Tarih bir kategori olarak emperyalizm, kapitalizmin elikile
rini zmek ve dzenlemek zere tekelleirken z btnselli
inde olan ilikilerini uluslararas seviyede yaygnlatrmas
dr. te bu btnsellik balar ya da alar iinde yaygnlama,
eitli seviyede zamanla dier lkelerde rn verecek nesnelle
ecek ve giderek zneleecektir. Bu phesiz uluslararas sevi
yede koullara gre olacaktr. rnek verirsek; kk meta re
timinin nemli olduu bir lkeye kapitalist ilikileri ideolojik
kalplar ile ihra edebilir (hukuk, kltr, ihtiya kalplar gibi).
Bunlara zorlayabilir. Nitekim Osmanllara Dou Sorunu
zmnde (ki aslnda Osmanl mparatorluunun paylalma
s sorunudur) Bat, devaml olarak bu ynde bask yapmtr.
zellikle Hristiyan ve farkl etnik gruplar gya bu yoldan ko
rumutur. Kltr, politik, eitim kurum lan kapitalist ilikilere
ak hale getirilmitir. Demek ki sermaye ilikilerini salt ekono
mik olarak ele almayacaz. Tekelci sermayenin, finans merkez
lerinin kendini yeniden retmesinin eitli koullarn btn
sellii ile dneceiz. z btnselliinde olan ilikilerin z
ne kart olmayan, yani anti-kapitalist nitelii de bulunmayan
mcadele anti-emperyalist olarak srmez, adna yle de den

196

dris Kkmer

se bile! Strateji ve taktik sorunlar lkenin spesifik durumuna

gre bundan sonra saptanr. Kapitalizm ile znde atmayan
Kapitalizmi de korumak iin kapitalist ideolojiyi ithal eden ya
da tayan kk burjuva nderliindeki hareket aslnda znde
kapitalist ilikilerle ilintilidir; onunla eninde sonunda ak b
tnsellik ilikilerine girecektir. Yani kapitalist olmayan yola gi
remeyecek stelik o yollar kapamann arelerini arayacaktr,
aramak zorunda idi Trkiyede bir avu Jn Trk.
te burada baarl anti-emperyalist mcadelenin ilk krite
rini vermi olduk. Bu kriter olmaynca mill bir hareket, serma
ye ilikileri ile uzlar.
kinci kriter birinciden tretilir, sermaye ilikilerine znde
kim kardr? Bata cretli-iiler olmak zere emeki snflar.
yle ise onlarn demokratik organik ya da demokratik merke
ziyeti partisi bata olacaktr; brokratik merkeziyeti yani aa
dan yukar etkili olmayan bir kk burjuva brokrat partisi
deil. ttifaklar demokratik merkeziyeti parti etrafnda olua
bilir. Baarl anti-emperyalist mcadelenin birinciyi salayacak
ikinci kriteri demokratikliktir.
Nitekim tekelci Kapitalizm kendini retmek isterken asl bu
iki kritere rgt ve eylemlere kar durur. Birinci kriteri kabul
etmemi bir rgt demokratik de olsa sermaye ilikileri ile uzla
abilir deil, znde ona uymutur da.
te bu iki kriterle Kurtulu Savalaryla gerekten baarl
anti-emperyalist savalar birbirinden ayrabiliriz.

KURTULU SAVAI ANT-EMPERYALST M D?

Yukarki iki kritere gre baktmzda hayr diyoruz... 1908
Devrimi ile 1922den sonraki devrim denilen gelimeler J. Trk
hareketleridir. Bunlar, pre-kapitalist bir toplumdan burju
va toplumuna gemek isteyen ve bunun iin burjuva ideolojisi

197

Sivil Toplum Yazlan

ni kabul eden radikal grntl kk burjuvalar olarak nite

lenir; Osmanl brokrasi geleneini de srdren brokratlar
dr. Marxn deyimi ile varlklar elikidir,aftm orfaczdrlar.
Batda, tarih olduu halde stnlkleri Jn Trklerce mut
lak kabul edilen burjuva ideolojisini model alan bu brokrat
lar, kk meta retiminin yaygn olduu i koullarda ken
di egemenliklerini de devaml retebileceklerini varsayyorlar
d. Scak savata kimlikleri aa kacak, belirecekti. Nitekim
Kurtulu Savanda: a) Kapitalist ilikilerin btnselliindeki
ze kar deillerdi. Sava srasnda sylenmi diplomatik antiemperyalist szler nemli deildir. Ayinesi itir kiinin. Daha
nemlisi, anti-emperyalist nitelikte bir rgtlenmeye gidecek
ideolojileri ile emeki kitlelerle iliki gelitirmek isteyen rgt ya
da hareketler I. nn Savandan nce tasfiye edildiler. Ve iler
de bu eit demokratik rgtlenmelere hibir zaman olanak tan
madlar. stelik bu nitelii bulunan (ve pre-kapitalist ideolojinin
istismar ile balayan i ayaklanmalarn bastrlmasnda nem
li rol oynayan) daha demokratik bir g de I. nn Savandan
nce yok edildi, b) Demokratik deil, merkezi brokrat idiler.
Anadolu yer yer igal edilirken halkn nemli bir blm el
bette savaa girecekti. Kurtulu Sava I. Dnya Emperyalist
Savanm bitiminden ok sonra balad. Emperyalist sava me
seleleri zeceine elikileri bsbtn artrmt. Galipler anla
amyor, her metropol elikilerle alkalanyor, sava sonu kriz
ve isizlikler sregeliyor, grevler oluyor. stelik ok en nemli
olay olarak Sovyetler Birlii kurulmutu. Trkiye ile sulh daha
sonraya kalmt. Trkiyenin taksimi iin artk potansiyel kal
mamt; I. nn Savandan nce Kuva-i Milliyenin egemen
olan kanad (I.Grup) Bat ile uzlaan politik ilikileri younla
trd. Bu, onlar iin bir zaferdi. Asker zafer de, g olmakla be
raber Sakarya Meydan Savanda daha nce yalnz braklan
Yunanllara kar kazanld. Bence, kapitalist Bat ile uzlama ile

198

dris Kkmer

Sakarya Zaferi, Trkiyenin gelecek sosyal sistemini belirlemi

oldu. Kapitalist yoldu bu. Tarihin 12 Mart 1971deki gelimi bii
mi ile youn gncellii bize bunu ispatlamtr da.
Burada sorun udur: Jn Trk hareketi devrimci mi idi?
retim glerini burjuva ideolojisi ile gelitirmek istemeleri ve
pre-kapitalist ideolojiyi zorlayarak kapitalist gelimeye yol a
maya almalar devrimcilik olarak kabul edilebilir. Fakat, ka
pitalist yetitirirken bavurulan zorlama emeki kitlelerin istis
mar ve ezilmeleri ile olmu, onlarn demokratik rgtlenmeleri
ne olanak verilmemitir. Kapitalistleri kendi aralarnda zorla ye
titirmeleri asndan faizan nitelii de olan bir dzendi bu ayn
zamanda. Daha nemle bilinen bir yeri vardr: Demokratik ol
mayan merkezi brokrasi burjuva ideolojisini ithal etmiti. Oysa
daha ileri ideoloji de tanabilirdi, zincirleme bir gei art de
ildi. J. Trklerin tarih koullar ya da misyonlar, daha ileri
ye kar, hatta onu kapamaya ynelikti; o koullarda isteseler de
demokratik olamazlard. Bundan kan sonu; devrimcilik diye
Laisizm ve devletilik yaplacakt. Birincisi, devrim adna tam
bir kltr kaltm reddine gidecek; kincisi de ilkel burjuva biri
kiminin kayna olacakt ve halen devletilik, byk lde ar
tk transfer aracdr da. Buna Devlet Kapitalizm! demek g
tr. Kk burjuva devrimcileri uzun yllar bu Laisizm ve dev
letilii devrimcilik olarak nitelediler. Eitim sistemi ona gre
iledi; tarih ona gre yazld; hatta byle eitilenlerin bir blm
kendilerine Marksist bir biim de uydurdu.
te 12 Marta byle bir devrimcilikle gelindi. Herhalde bu,
nasl bir devrimci olduklarn, iinde yetitikleri Trkiyeyi ta
nmamak idi.
Fakat burjuvalar gelitike iktidar isteyeceklerdi. Gelien
burjuva, II. Dnya Savandan sonra 1950 Maysmda, prekapitalist ideolojiyi de kullanarak emeki kitleleri (ii-kyl) de
arkalarna alarak iktidar oldu. Emeki kitleler dman ile d
19 9

Sivil Toplum Yazlan

mann dmanna kar ittifak yapmt. J. Trk iktidar bit

ti; ksaca J. Trkler tarih sahnesinden tasfiye edildiler; kalnt
ideoloji sregeldi, klk deitirdi. DP ile retim gleri daha bir
coku ile geliecekti. Burjuvalar artk brokratik merkeziyeti^
lerin himayesinden ktlar ve uluslararas sermaye ilikilerinin
iine dolayl deil aka dorudan oturdular: Emperyalist ili
kilerdi bunlar. Fakat bu adan CHP de farkl deildi. Bunun i
ve d koullarn onlar hazrlamtr. 1946-1950 arasnda em
peryalistlerle ak ilikiye . nn girmiti. Missourinin gel
mesi bir simge idi. Harun son gnlerinde srekli Hoca konua
lm diyordu. Bu konular konumak zere kararl olduum gn
Harun ld.
ok yakndan tandm Harun, yoksul kyl ocuu,
devrimcilikteki yanl ya da eksik yan sezip, tartmalarla an
layan sonra da ortaya koyanlardan biri idi. Bu onun bir eit ta
lihsizlii oldu da.
Dnen, dnmesini bilen bir insand. Somut gzlem
leri, ocukluundan beri olan yaam, onu nceden retilen
baz kavramlardan phe etmeye, sonra da dnmeye ynelt
ti. Yoksul ve kzgn kyl ocuu mhendis olacakt. Matematik,
lojik yntem olarak onu pusatlandracakt. niversitelerdeki
reti ile hayattaki toplumsal ilikilerin uyumazln anlad.
Somut nerilerini lider olarak uygulamaya geti. nl yry
ler ve mitinglerdi bunlar. Giderek renci eylemlerinden iiler
iine karmann ye olduunu kabul etti ve yle eyledi. renci
eylemleri iinde hastalanmt. Harun anti-emperyalist kavga
nn anti-kapitalist nitelikte olmasn kabul etmiti. Aramzdaki
tartmalarda bu aka beliriyordu. Bunun iindir ki, birok ar
kada ile yol ayrmna geldi. zerindeki yk artmt artk, iki
li bir urat bu. 12 Mart manevras sonularyla Harun doru
lanm; fakat dorulanma lmne sebep olmutu. Gelimede
baz noktalar:

200

dris Kkmer

a) Burjuva hmisi son J.Trk . nn 1968lerde TP bizim

asl dmanmz demiti (Bu sz yeni deildi; J. Trkler benzer
szleri ok sylemiti nceleri).
b) Gelien burjuvazinin nnde gelime srecinde snfsal
engeller kmaya balamt. Trkiyede bunun almas gereki
yordu; stelik ulusal ve uluslararas seviyede sermaye ilikileri
iin bu gerekiyor. Vietnam Savan Emperyalist dnya kaybet
me savama girmiti (giderek Nixon doktrini gelecekti). Bunun
uzants olarak, bugn daha ak grld gibi, kapitalist ili
kilerin uluslararas seviyede gvenceye alm gittike yaygnla
an Faist yntemleri getirecekti.
Bilindii gibi, sava politikann baka aralarla yaplmas
dr. Emperyalist politika ilke olarak nce szn ettiimiz ser
maye ilikilerinin btnselliini salamak amac ile yaplr. Bu
bazen scak, bazen souk sava olur; bazen de manevra seviye
sinde sonu alabilir.
Tekelci Kapitalizm az merkezli olduka, bu politika eit
leri, adeta laboratuarda deney nitelii kazanmtr (eskiden
Kapitalizmin bu nitelii yoktu). Oysa burjuva yntem teorileri
anlatlrken denirdi ki toplumsal olaylarda deney yaplamaz.
te 12 Mart 1971den nce ve sonra gelien olaylar sermaye
ilikilerini srdrmek, gvenceye almak isteyenlerin Trkiye
Laboratuarndaki bir deneyidir de. phesiz deney deneycileri
ve laboratuar da etkilemitir.
12

Martlarm uluslararas koullarda iktidarlarn istedik

leri gibi srdrme olana yoktu. Onun iin N. Erim Ben de ar

kamdakileri gl sanyordum diyebilmitir.
Harun ulat yer itibariyle bu deney alanna girmedi; la
boratuar dnda kald. Hastalnn ilerlemesinde bu tutumu
asl rol oynad. Nitekim bu kitapta okuyacanz gibi, Harun
Elromun ldrleceini Hkmet nceden biliyordu demek

201

Sivil Toplum Yazlan

tedir. Harunun anlattklar dnda o olay ncesi meydana ge

len bir zengin ocuun karlmasyla ilgili dava vardr ki (son
radan kapatlmtr) o davann konusu Harunun iddiasn des
teklemektedir.
Nitekim Harun ylece sonuca geliyor:
stanbula geldikten sonra reniyorum ki, ben ierdeyken
karm stanbul Skynetim Adli Maviri Turgut Akan a
km ve kocam hangi sula tutuyorsunuz? Sal iyi de
il, hayati tehlike sz konusu. Salk kurullar ve klinik ra
porlar bu durumu belirtiyor demi. Adli Mavirin ceva
b ise benim Ankara ykmn iyzn aklamaya yeter
de artar bile: lsn istiyoruz demi Adli Mavir. O eline
silah almad, eer eline silah alsayd iini bitirmek ok ko
layd. O bizim iin eline silah alanlardan daha tehlikeli ve
onun iin de lsn istiyoruz. Bu szler 1972 Sonbaharnda
sylendi. u an yl 1975 ve aylardan ubat, benim sa ko
lum kesildi, fakat lmedim .
ld gn gzel yz kl bir gl iinde idi.
ektii aclarla arlam gz kapaklarna ramen bilinci,
yzndeki tatl, rahat gle dnmt. Sanki mit et
tii gelecek zafer imdiden simgelemi, nesnelemiti y
znde.
Sen kalplerdeki nurlar iindesin!

202

ASIL SEBEP ERDEK

ENFLASYONDUR
Bu/az ANT dergisinin 24 Eyll 1968 tarihli nsha
snda "Devalasyon" iin yaplan soruturmaya ve
rilen cevaptr.

e
Devalasyon bir para oyunudur. Genellikle bu oyun yerli para
nn yabanc para ile resmi deiim orann yerli para aleyhine
deitirmek olarak tanmlanr. Aslnda % 20lik bir devalasyon
yaplmas ile sz edilen oran, ihracata eitli yollardan yzde
yirmi prim vermek ve ithalata yzde yirmi gmrk vergisi ar
t uygulamakla ayn eydir. Bu tanma gre hemen diyebiliriz
ki, son zamanlarda baz gmrk vergilerinin arttrlmas ve baz
ihra mallarna prim verilmesi suretiyle Trkiyede ksm deva
lasyon yaplmtr.
Devalasyon yaplmad ya da ihtiya yokturdiyenler bu
tanm karsnda yalancdr.
Parann yabanc para ile deiim orann deitirmek, daha
ok serbest piyasada yabanc paralarn ya da onlarla satn al
nacak senetlerin fiyatlarnn yerli paraya gre ykselmesi sonu
cunda yaplmak istenir. Bu olay yerli parann d deerinin fiilen
dmesi demektir. yle ise, yerli parann deerinin bu dmesi
nin sebebi nedir? Yabanc paralarn deer kazanmas gibi bir hu
susu ihmal etmek gerekir. Asl sebep ierdeki enflasyondur. Yani

Sivil Toplum Yazlan

fiyat artdr. Bilindii gibi bu basit bir anlatmla, lkedeki top

lam harcamalarn satn alnmak istenen mal ve hizmetleri as
masyla meydana gelir.
Kapitalist sistemin yeni para oyunu olan enflasyon niye ya
plr? Bu u sebeplerden ileri gelir: Kapitalist sistemde enflas
yon emekiler aleyhine vergi tahsili ya da kr orann arttrma
yoludur. Fiyatlar enflasyonla arttka, yani para deeri drl
dke para eklinde gelirlerini elde eden emekilerin fizik satn
alma gc dmekte ve krlar bu yoldan artrlmaktadr. Bu i
bilinle az ok belli bir seviyede devaml olarak yaplan bir i
lemdir. Ayrca, Tekelci Kapitalizmin egemen olduu amz
da, ekonomileri smrge ya da yar smrge olarak tekelci ka
pitalizme balam lkeler -ki bu yoldan politika ve savunmala
r da balanmtr- kendi kaynaklarn kontrol edemediklerin
den artlanm bir durumda gelime istediklerinden, hemen da
ima yatrm harcamalar, kullanlabilir tasarrufu ama eilimi,
bu arada mal ve hizmet ithal giderleri, ihra gelirlerini ama ei
limi gsterir.
Bylece enflasyonist bir yapda olan bizim gibi lkelerde
ekonomide devaml bir kararllk olana yok ise, bu artlar al
tnda ister tek resm kurlu devalasyon olsun, ister ok kurlu
bir devalasyon olsun, bu ilem i ve d kapitalistler lehine i
leyen mekanizmada neyi deitirir. ster tek kur ayarlamas, is
ter devaml deien esnek kur-ki mevcut artlar altnda bu fii
len devaml devalasyon olacaktr - emekiler lehine ne sala
yacaktr? Sosyalizm uygulamas yaplmad srece devalasyo
nun yararl olup olmadn tartmak byk halk kitleleri a
sndan beyhude bir abadr. Peki, sosyalizmde enflasyon olmaz
m? Olabilir, fakat bu ana hatlaryla bir snftan dier bir snf le
hine vergi tahsili olay deildir.

204

SHP'NN YER YA DA TEMSL ETT

POLTK MRAS
1986 ylnda, stanbul'un Adalar ilesinde yaymla
nacak yerel gazete iin hazrlanan iki blmlk bir
yaz dizisi.

f
I- Bu yaz dizisinde, tarihi de iinde tayan gncel politik sorun
lara bir yaklam getirmek istiyorum. Neden byle bir yerel gaze
teye yazyorum? eitli engel ve nedenler yannda, yerel politik
birimlere nem verdiimden.
ki tr, yazl olmayan, politik-toplumsal ilikileri dzenle
yen anayasa dnyorum. Birincisi, uzun gemiten tekrarla
narak gelen miras olarak insan-insan ilikileriyle, insan-devlet
ilikilerini derinden dzenleyen bir yapy; kincisi, iktidarn
blnm birimlerini oluturmak zere yaplnda halkn iin
de olaca ve ncelikle insan-insan ilikilerini dzenleyen, sonra
da onun zerinde bu ilikilerle devlet arasndaki ilikileri dzen
leyecek bir anayasay. Bu ikinci tr, halk anayasas, Trkiyede
yaplmamtr. Yaplabilirliin ilk koulu ise birinci tr anayasa
nn, yani yaplam miras olann anlalmasdr.
te bu adan konuya girebilmek iin somut bir aklama
dan yararlanacam. Aklama, merhum Celal Bayarm 19461960 arasnda gerek CHPnin, gerekse Demokrat Partinin dev

Sivil Toplum Yazlan

let kavramlarn seneler sonra nihai olarak deerlendirmesidir.

Aklama, Eyll 1986 balarnda Hrriyet gazetesinde kan bir
incelemenin odayd, inceleme sahibi Saym Mithat Perindi.
Sanyorum yaam ile bu incelemeye yetkili bir kiidir. Bin yl
lk kuvvetli devlet-kuvvetli hkmet geleneinden sz ediliyor ve
Demokrat Partinin devlet kavramnn bu gelenek zerine otur
tulmas gzetiliyor. yle ise, sz konusu iki partinin mcadelesi
ni, daha geni bir tarih asndan tarihsel politik yap aray ile
ele almakta yarr var.
Bunu yaparken iddiamz udur: ncelikle halen sregelen
politik olgularn iinde tarihi de yaayarak gelen eliki, hatta
amazlar sergilemek ve sonunda bugnn SHPsine varan iz
gi ya da eilimi aklamaktadr. Bir zamanlar Batnm modern
a devletlerinin kuruluunu d etken olarak etkilemi Osmanl
mparatorluu, politik ve ideolojik btnln zamanla kaybe
derek ykl srecine girmiti. 19. yzyl sonlarnda iki politik
model var Osmanlda:
a) Jn Trklerin merutiyet modeli. Bu, eyaletlerin etnik
gruplarnn blnmeden (dini otonomi vard) mparatorluk iin
de temsil edilmelerine dayal idi. Oysa tarihi tersine aktmak
Osmanlmn elinde deildi. nce buna ait hibir gelenek yoktur.
Ykl srecinde: Bir boyutu milliyetilik akmlar, dieri ise,
sanayi devrimini yapan lkelerin belirli, nne geilemez haya
ti kar kavgas olarak Emperyalist hesaplar birbirini tamamla
yan koullar oluturuyordu.
b) Sultan Abdlhamid ve zellikle ilgin tarihi dnr A.
Cevdet Paanm gemile tutarl, dine dayal otorite ile btn
lk arayan, ama artk dnyann var olan koullarnda, pratiin
de uygulamas ok g romantik nitelikli modeli ve iki modelin
arpmas; sonu iktidar ve otorite boluu ve knt
mparatorluun ykl hercmerci iinde yaayanlarn, y
kln derindeki balarn grebilme olana sanyorum yeterin

206

dris Kkmer

ce yoktu. Yklla birlikte iktidar ve otorite boluu esasen ka

nlmazd; aresiz yaanan bu olgu nedeni ile Cumhuriyet ncesi
ve Cumhuriyet tarih bir zlemi dile getiriyordu: Mill hkimiyet!
Ama diyaloglarla mill hkimiyet yerine monologa dayal mill
hkimiyet! te burada, hkimiyet ile zgrlk kavramlar ara
sndaki klasik elikinin trman iin deneysel, bir ortam beli
recekti. Esasen znde gemiin birikimi bu eilime destek ola
cakt. Aada yazl olmayan anayasay akladka bu daha iyi
belirecektir. Mill hkimiyet zlemi, zellikle da kar iktidar ve
otorite boluunu doldurabilmek iin lkenin kaderine, kendine
has deyile geleneksel Mlke yani p olitik olana hkimiyet zlemi
arlnda olacakt. Koullarn kanlmaz grnts ile bu mill
hkimiyet, ierde politik alan dar tutacak; yani mill hkimiyet
bu anlam ile zgrlk ve demokrasi ieriinden yoksun olacak
t. Byle bir arlkla Cumhuriyet ncesi ve Cumhuriyet tarihi (y
kl ve yeniden kurulu srecinde) kuvvetli devlet ile kuvvetli h
kmet, kuvvetli devlet ile kuvvetli iktidar, mill hkimiyet ile de
mokrasi, iktidar ile otoritenin birbirine kartrld bir tarihtir
de. Nitekim imdi hemen Celal Bayarm iki partinin devlet kav
ramlarn deerlendirmesindeki tanmlarn verelim:
Trkiyede demokrasi hkimiyet kaytsz artsz milletin
dir ve bunu Millet Meclisi bizzat kullanr ilkesinden hare
ket edilerek mi uygulanacak, yoksa baz yerlerde rnekle
ri olduu gibi, muhtar kurululara ve kurullara dayanan
yumuak bir halk hkimiyeti esasna bal kalarak m y
rtlecektir? Demokrat Parti iktidar birinci fikre, Halk
Partisi muhalefeti ikincifikre sahip kmtr.
Bu metinde doru grnen yanlar ile kavramlarn Batdaki
geliime bal olarak aldklar tarih-kategorik anlamlarnn ka
rtrld anlalmaktadr. Bunu daha ileride aklayacam.
imdi yazl olmayan anayasa dediim yapya gelelim. nk
bununla bir tr deerlendirme kriteri yakalayacaz.
207

Sivil Toplum Yazlan

Yazl Olmayan Anayasa

Batsal politik kavramlar ya da tarihi kategorileri, oradaki geli
im ve varglarndan soyutlayarak form olarak alp, reform diye
tamamen baka tarih ve yapdaki ve stelik o yapy yok sayarak,
stten monte etmek ne derece mmkn idi? Bunlar, Bat stn
l altnda ezilmi bir topluma, aresizlik iinde grnr are
diye uygulamaya kalkmak nasl sonu verebilirdi? Farkl bir b
tnln rnlerini, tamamen baka fakat btnl(slmipolitik) bozulmu bir toplumsal yaam tarz zerine oturtmak?
te bu toplumsal tarih deneyi bir laboratuar iinde imicesine
halen yayoruz. yle de diyebiliriz: Tarih ncesi yok saylan ya
da kendine ait olmayan bir tarih ncesi ile yeni bir tarih dzeyi
ne gei deneyi; kendi tarih ncesini yok sayarak deney; tari
hin gncelliini reddeden bir deney! olmaz m, olur ama gzet
tiinden, zlenenden farkl olur. Dnnz, uzun gemiinde
Batsal olgular hi yaamam Dousal bir toplum diline, Batsal
kavramlar evirme gl, onlar anlamann gln de
belirtmez mi? Hele uygulama? Biz ve onlar baka baka deniz
lerin balklarydk. Batda politik ilikiler tarihinde gelien poli
tik gelenek ve kurum lan Do lkeleri tarihinde asla gremeyiz.
Neden? Bunun nedeni hl gncel. Binlerce yllk Dou toplumlarmda politika (?) toplum yerine, halk yerine, toplum st bir
birimde yaplmtr da ondan. Bu st birimde, daha alt birimle
rin de blnm iktidar sahiplerinin dorudan ya da dolayl ka
tlaca karar organlar var olamamtr da ondan. Byle bir tr
politika, Batsal anlamda politika kavramna da yabancdr. kisi
birbirine yabanc. Douda genellikle iktidarn blnmemiliine dayal bir devlet vard. Orada eer bir blnme varsa bu geici
ve istisnaidir (Dousal blnmemilik J. J. Rousseaunun anla
d blnmemilik deildir). Batda ise tersidir. Batda en despotik saylan krallklarda dahi dikkate alnmas gereken eit
li dzeylerde otonom iktidar blmleri yine de vard. Eski kla
208

dris Kkmer

sik Yunan ve Romadan beri farkl dzeylerde de olsa blnm

iktidarlar politik karar birimlerini oluturagelmitir. Alt politik
iktidarlar, sanki bir szleme sonucu imi gibi, ortak karlarn
imentosunda birlemeleriyle devleti kurmulardr: Blmlerin
zorunlu kld birletirmeden doan devlettir bu. Ama blmler
arasnda mesafelerin az ok korunduu bir devlet. Hkim snf
lar iindeki bu blnme, Batda, giderek yeni ve farkl snflarn
mcadeleleri ile onlarn da iktidar blmleri oluturmasna do
ru eilmitir tarih. Batda politika sahnesinde yazlan tarih ik
tidar blnmlklerinin ini k tarihidir. Orada iktidar b
lnmlnn en dar a olan ortaada Roma Senatosu gibi
(otoritesiyle) Papalk, kral ve imparatorlar, vassal sistemi ile fe
odal lordlar eitli seviyelerde mcadelede, anlamada ve birbi
rini dengelemede iktidar odaklarydlar. Ta eski Yunan-Roma
yolu ile gnmze kadar deiimlerle birlikte gzlyoruz ki yerel
meclislerden, senatolardan, halk meclislerinden, konseylerden,
parlamentolardan oluan farkl dzeylerdeki bu iktidar odakla
r (stelik) ou birlikte, a) ya karar ve yaptrmc, b) ya da ka
rar ve yaptrmlar kontrol ile kstlayc organ niteliindedirler.
Bu tr karar ve yaptrm organlarnda yer alanlar politik ikti
darn dorudan ya da dolayl (temsili) ortaklaryd. Genel ola
rak Dou toplumlar tarihinde hi yerleri yoktur bu organlarn.
Neden? te mesele bu soruyu sormak (ki biz soruyoruz) ve onun
karln aramakla balar. Bu yaplmadan Trkiyede ne anaya
sa kitab yazlabilir; ne de ada demokratik iktidarn asl sahi
bi, kayna olarak halkn gereki bir halk anayasas yaplabilir.
yleyse imdi sras gelmiken politik iktidar kavramnn kabul
ettiimiz anahtar tanmn verelim. Bir koul:

ktidar ve Hrriyetin Birliktelii Koulu

ktidar doal olarak istek, irade beyan deildir; znde yapabil
me, yaptrabilme ile niteleyebiliriz onu. Bu z niteliktir ki, hal
209

Sivil Toplum Yazlan

ka ait iktidar nce tabanda ve dier seviyelerde pasif olmaktan

karr, reel-aktif hale getirir. Bu ise, kartlar kontrol ve den
geleme, iktidarn tekellemesini engelleme olanana yol aar ya
da ierir. Yapabilme iktidarn z iken, hrriyetin de yapabilme
ile bal olduunu biliyoruz.
Politik hrriyet, politika alannda yapabilme ile belirir. yle
ise, politik iktidar ile politik hrriyetin birliktelii apak orta
dadr. Politik hrriyet ile politik iktidarn birliktelii, demokra
sinin kouludur, ilkesidir. Tabanda bu anlamda politik hrriyet
ve iktidar bulunmadnda hkmet olarak iktidarda olmak de
mokratik anlamda iktidar olmay gstermeye yetmez. Partiler
gerekten parti olamaz ve parti ii demokratik seyyaliyet de ola
maz. Bu halde seim yeterli art deildir, yetmez. Yalnz kart
larn varl (bir adan iktidarn blnml) halinde hrri
yeti tanmlayabiliriz. Yani, Hegelin Dou toplumlarnda sadece
hkmdar hrd, deyii yerinde deildir: O halde, bir toplum
da, politik iktidar ve hrriyetin, bir zmrenin mi, bir snfn ini
ya da snflarn m olduuna bakarak politik rejim iin bir lt
(kriter) buluruz. Byle bir iktidar tanm ile politik karar ve yap
trmlarn, aznlktan ounlua doru uzanan yolda, sbjektif
liinden toplumsal bir tr objektiflie yol alabilir bir bakma.
yle ise bir Dou toplumunda eer: - Genel olarak binler
ce yl halk ya da halklar kapsayan toplumlar, toplum st bir
politik birim (hkmdar, vb.) tarafndan yukardan dzenlen
mise, 2 -Bu halklarn yaptrmc hrriyet ve iktidarlar olama
msa, politik alan dnda kalm, soyutlanmlarsa; yani poli
tik bir zne olamamlarsa, 3 - Din ve ideolojik reti ile bunu bir
btnln, ondaki sulhun koulu olarak grm ve doal ka
bul edilmise ve bunun srekliliinde bu dzenlemenin otorite
si de belirmise, ister istemez bir soru gndeme gelir: Byle bin
lerce yl srekli tekrarlayan bir toplumsal yaamn iinde (kii
ye gre farkl dzeylerde de olsa) ortak bir hafza, ortak ve ade

2 10

dris Kiikmer

ta gdsel bir davran strktr olumam mdr? Bunu gdsellik asndan modern bio-genetik grlere gre tartma
y yeri buras olmad iin bir yana braksak da, byle toplum
sal bir psikolojik hafza ya da motor (bir engramj belirlenmemi
midir? Byle bir ortak hafzatun madalyon gibi iki yz akla ge
lebilir: Birinci yz: Yukarya itaat kabiliyetinin yerlemesi ve
aaya tahakkm eilimi. Bunun bir sonucu tepede tek adam
ve karizma ortam yaratr ve tek adam geleneksel otoritenin g
rnr temsilcisi gibidir. Doal olarak antidemokratik bir eilim.
kinci yz, doal insan iin olumsuz olarak aadakilerin st
politik birimle olan elikilerine dayal eziklik ve aclar temsil
eder. Bu aadakilerin yukarya tepkilerinde potansiyel bir ne
den olacaktr. te bu davran strktrnde binlerce yllk bi
rikmi yazl olmayan bir anayasa vardr.
te bu anayasa bizde dnden bu gne taman tarih bu
strktrde yazldr; politik miras oradadr ki bizi halen sanki
o gdyor. Sanki iimizde, mayamzdadr o yap. phesiz kii
den kiiye deiir lde olsa da! imdi soruyorum: Trkiyede
hangi meselemizi, hangi kurumumuzu szn ettiim derin
yapnn etkisi dnda bulabilirsiniz? Bu derin yapda zellikle
insan-insan ilikisi olarak rgtlenme tarzmzn yasas yazl
dr. Yukarda verdiim iktidar kavramn hatrlayarak sendikala
ra baknz (DSK dahil, gemite yeterli gzlem ve deneyim var).
Ne tr sendikadr onlar? Belediyelere baknz, ta eski Yunand an
beri gelen, Batsal yerel politik birimler midir onlar? Gerekten
aadan yukarya rgtl yaptrmc (iktidar-hrriyet) demok
ratik mekanizmalarn olumamlmda parlamentomuzun sa
hibi kim? Halkn iktidarn ne yoldan temsil ettiler de gemite
on ylda bir asker giriime attlar? Olsun demekle parlamen
to olabildiler mi? Kendilerine sa diyenler de, sol diyenler de (de
mokrasi szn kullansalar da) iimizdeki, mayamzdaki yap
nn gds dna kamamlardr. Hafzamzda, iimizde ade

2 11

Sivil Toplum Yazlan

ta bizi hr klmayan bir ipotek var. Girdiimiz kapitalist ilikiler

de tarih yapsal rgtlenme tarzmzn damgas yok mu? Yok di
yebilir misiniz? lerde vereceim bize has brokrasi tanm po
litikadan ekonomiye kadar saran, uzanan rgtlenme tarzmz
da beliriyor.
Celal Bayarn CHP ve Demokrat Partinin devlet grle
rini aklayan deerlendirmesine gemeden nce, szn etti
im yap ile davranmz arasndaki ba bir ilke ile kurabili
riz: nsan evresi ve bugne taman tarihi ile diyalektik bir b
tnlk iine girer. nsanlar evrelerindeki objektif olanaklar
tarafndan etkilendii gibi, insanlar da evreyi etkiler, yapar.
nk objektif olanaklar, toplumdaki insanlar dnda veri
li deildir. te bu karlkl ban bizim nemle altn izdii
miz yan, objektif olanaklarn insanlarn akli ya da zihni yap
larna da bal olmasdr. Yoksa bunlar birbirinden ayrrsak,
tek ynl ister materyalist, ister idealist olsun mekanist yakla
ma (teori ve pratiine) yol alr. nsanlar bilinli ve bilinsiz
eitli davran dzeylerinde de olsalar zihni yaplarnn geri
sinde szn ettiim ortak hafzann farkl derecede de olsa etkisindedir.
Ortak hafza sanki toplumsal; bir tabiat gibidir. Ve bu yle
bir iki nesilde silinerek yeni bir yaplamaya kolayca ak deil
dir. Eitimle deiir deniyor! Nasl ve ne iin eitim? Gncel bir
konu ile yapsal etkiyi belirtelim. Gncel bir konu retim birli
i (Tevhid-i Tedrisat) zerinedir. Radikal Kemalistler renim
birliinin bozulduundan sz ediyorlar. Gemite medreseleri
kaldrp yalnz mektepleri (okul) brakan birlike gereke ola
rak ayn fikirde, ayn zihniyette fertlerden olumu millet yap
ma lks var (Cumhuriyet, 14 Kasm 1986, Sadiye Akayn ya
zs). Demek ki yeni diye ikame edilen okul sistemi de ayn fikir
de ve ayn zihniyette insan yetitirme amacndadr. te burada
yapnn sreklii belirmiyor mu?

2 12

dris Kiikmer

Dou hakknda baz dnr ve filozoflar (Montesquieu,

Hegel, Marx vb.) Dounun duraanl tezlerini birbirinden fark
l da olsa aklamak istemilerdi. Tekrara dayal duraanlktaki
gerek nedir? Nedenler ve nasl olduu bu yaznn deil hazrla
dmz kitabmzn konusudur.

Olanla Olmayan, Olmayanla Olan Bilmek:

Celal Bayar, Devlet ve Anayasa Kavram
II- Geen yazmzda, yazl olmayan anayasa ile nasl bir yap
anladmz aklamtk. Sz konusu yapnn adeta gdsel et
kilerini sergilemitik. Bu arada anahtar bir kavram olarak ik
tidar tanmlam ve iktidar ile hrriyetin yapabilme nitelikle
riyle birlikteliini de belirtmitik Eer aadan yukar iktidar
yaptrmclnn demokratik mekanizmalar yeterli lde ku
rulamamsa, yani iktidarn sahibi ya da kayna halk olama
msa, hkmet olmak anlamna iktidarda olmak aadan ger
eki, yeterli destein, onayn eksik olduunun gstergesidir. Bu
eksiklik, krizin bizdeki potansiyel kaynadr; kolaylkla akt
el hale gelebilir. Kriz sorunlarn ylp zmlenememesidir.
Bunun nemi, bizde politik rejimin on ylda bir girdii krizde
gzlenebilir. Gzlemedik mi? Gerekte potansiyel kriz daima
vardr.
Celal Bayar iin son ittihat diyen M. Perin, onun yz yl
lk deneyim ve gzlemleri sonunda vard devlet, anayasa ve de
mokrasi zerine grlerini zetliyor. Bayarm niha varglar ile
oluan zet ve yine onun yardmyla incelememizi srdrece
im. Bir bakma krizin belirlenmesi, eliki ve amazlar sanyo
rum nmze gelecek. Bun anlayamazsak ve zerinde dnp
pratiimizi dzenleyemezsek bizde demokrasi bir varsaymdan
teye geemez; dramatik sonularyla sadece bir oyun olarak ka
lr; eer oynatanlar varsa onlar iin de! Hem oyun bir lde oy

213

Sivil Toplum Yazlan

natanlara kar olan bir geliimin tohumlarn tamyor mu?

M. Perinin 1986 tarihli Hrriyet gazetesinde Beyaz htillden
Darbeye adl incelemesinin buna ait nemli bir blm var.
Konu, Celal Bayarn (dolaysyla Adnan Menderesin) kuv
vetli devlet ve kuvvetli hkmet anlaylar zerindedir. 1950
seimini Demokrat Partinin kazanmas zerine C. Bayarn
Reisicumhurluu ve Adnan Menderesin Babakanl belirle
nince, sorun Demokrat Parti Genel Bakanlnn kimde ola
cadr. Ancak Adnan Menderes, parti Genel Bakanlnn
Reisicumhurda kalamayacan, onun da kendisine verilmesini,
Babakanl kabul iin art komaktadr. M. Perin, tartma
uzun srer ve nihayet Menderesin talebi kabul olunur diyor.
Anlalan Celal Byar parti bakanln brakma eiliminde
deildi. Yine Sayn Perin, daha sonralar Bayar Babakan
Adnan Menderes ile mutabk kaldklar devlet kavram zerin
deki grn anlatrken Gl Devlet fikrini benimsedikle
rini sylyor diyor. Bayar, Bavekilim Adnan Menderes adl
kitabnda arkadalar ile kuvvetli hkmet prensibinde mu
tabk kaldklarn anlattktan sonra diyor ki: Babakanlk g
revini Adnan Menderese vermekle i bitmiyordu. Bin yllk
devlet gelenei zerine oturmutu. Parti bakanlnn ba
ka elde olmas, kuvvetli hkmet kurulmasna engeldi... siya
si kuvvetlerin bir elde toplanmasnda fayda vard. yle ise,
Demokrat Parti Bakanln da Adnan Menderese devret
mem gerekiyordu.
Siyasi kuvvetlerin bir elde toplanmas sreci snrl my
d? Nitekim Adnan Menderes daha sonralar devlete tamamen
hkim olamamaktan yakmacaktr. Bin yllk gl devlet ge
lenei iin kuvvetli hkmet art olunca, kuvvetli hkmet iin
siyasi kuvvetlerin ele geirilmesi ister istemez trmanma gs
termeyecek mi idi? Acaba 1950-60 arasnda bunun rnekleri
ni grmedik mi?
214

dris Kkmer

imdilik u kadarn syleyebiliriz: Demokrat Parti lider

lerinin zihinlerinde, imajlarnda st politik birim olarak topak
yukardan devlet kavram yayordu (Kimde yaamyordu ki?).
Bu politik ilikiler olarak onlar dnda vard, daha nce oldu
u gibi. imdi unutulmu gzken sfatlarla Ebedi ef ve Mill
e/dnemlerinde de vard. mparatorluun ykl hercmercinden, Kurtulu Sava ve sonrasnda yeni devletin kuruluunda,
saltanat ve hilfetin kaldrlmasnda, Cumhuriyet ilannda ve
yeni bir otoritenin ikamesi koullarnda radikal bir gei dne
mi olarak bu tr yukardan devlet o srede kanlmaz gzkebi
lir. Ama demokrasi deneyine girildiinde, bin yllk gl devlet
geleneine sarlmak halk hkimiyeti adna halka fazla gvenil
mediini de belirtmiyor mu? Ya da demokrasilerde devlet kavra
m mistiklemiyor mu? Nitekim DP ve Trkiye 27 Maysa do
ru srklenirken denge iin yanma alabilecei, demokratik s
recin kesilmesini engelleyici kurul ya da kurulularn tarih yok
luunu grmesi gerekirdi; yalnz kallarnn nedenini daha ge
ni bit adan anlamalyd, deil mi? Zannediliyordu ki, karla
rnda smet Paa ve eski devlet partisi olarak CHP vard. Bunlar
grntdr. Anlatacam, mesele bu grntnn altna inmek
tedir, zm yolu da buradadr.
Daha nce de syledim: Hrriyet ile hkimiyet (svereignty) aadan yukarya doru iktidar blnmlnn eit
li seviyelerde birbirine bal ileyiiyle zlebilirdi. Buna ait ge
lenek ve elikilere ramen kurumlar kurarak zlebilirdi. Ve
bylece halk iktidarna dayanan otorite de zaman srekliliinde
kurulurdu ki onun hakemliine ihtiya vardr. Geie ait yukar
da kiisel [ynetim]28 veya otorite, demokrasiye geile uyumlu
olduu ya da ona katks [olduu] srece savunulabilir.
Sz konusu zme deil sadece DP, acaba CHP ve de halk
ne lde hazr idi? Yatkn m idi? Bin yllk devlet geleneinde
28

Keli parantezler dris Kkmere ait deildir. -Y. Y.

215

Sivil Toplum Yazlan

st politik birimde ya da politik alanda halk yoktur, halk poli

tik karar ve yaptrm zneleri deildir. Byle bir halkta snfsal
nitelik aramayn, ona gre rgtlenme aramayn. yleyse yu
kardan devlete sarlmak, onu ele geirmek yerine yeni bir kuv
vetli ada devlet kurmak iin halk politik alana ekmek ve
bunun iin gerekli yollar amak gerekmiyor mu idi? phesiz
bu zordu. Demokrat Parti bu frsat ya da potansiyeli 1950 se
imiyle yakalad; fakat yeterli yoldan kullanamad, kullanma
sna yeterli frsat da verilmedi. Sz konusu potansiyel, Beyaz
htill niteliini tayan ekirdekte idi. Buna dneceim son
ra. nc yazda.
Halka gvenilse, aadan yukar iktidar mekanizmala
r pratikle giderek kurulup iletilmeye sokulabilse , zihniyet ve
pratik olarak bin yllk gl devlet geleneine sarlma da gide
rek gndem dna kard.

MUHALEFET YOK
Bin yllk kuvvetli devlet geleneine bal olarak siyasi gleri
toparlama trman iinde muhalefet nasl grlr? Bu soruyu
Demokrat Parti ileri gelenlerine sorunca somut olarak CHPnin
1950-60 aras tutumundan yaknabilirler. Ama bin yllk dev
let geleneinde esasen muhalefet yoktur k. Oysa tutarl demok
rasilerde muhalefet devletin bir paras kabul edilir. Tarih ol
gularla byle bir izgiye gelinmitir. Oysa bizim anladmz
Demokrat Parti bu izginin uzanda idi. Nasl olmasmd ki?
nk muhalefet ayn form iinde smet Paa ve onun CHPsi
idi. ki parti krizi gelitirmede birbirini tamamlayan kurulular
d. smet nn ve CHP seim kaybetmi olsa da 1950-60 ara
snda sanki hl bin yllk yukardan devletin hl devlet partisi
olarak sahiplerinden gibiydiler, yle davrandlar. Bu izgi ile 27
Mays harektna varlacakt. 27 Maysm neresindesiniz? diye
kendilerine sorulduunda ne demiti smet nn: Hem iin
216

dris Kkmer

deyiz, hem de dnda!. 27 Mays anayasas yine yukardan bir

anayasa olacakt! Cumhuriyet eski otoriteyi bertaraf etti. Ama
bir otorite kurabildi mi? Ciddi olarak dnn. Sloganlarla ce
vap aramayn.
Bin yllk gl devlet gelenei demokrasinin tarih nce
si olamazd. Biz halen kurmak istediimiz demokrasinin kendi
tarih ncesini yayoruz. Bu bizde olmayan olan zerine koy
ma ile sryor. Bana gre byle bir srete olumlu reti udur:
Olanla-olmayan anlamak; tersi olmayanla olan anlamak; bu
karlatrc (mukayese edici) araytr ki, yolumuzu aabilir.
Burada Sayn Sleyman Demirelin ok nemli bir szn
hatrlatacam: Demokrasinin birinci art ordunun hkme
tin emrinde olmasdr diyor Sayn Demirel. ardndan u soru
yu sormaldr: Ordu neden hkmetin emrinde olmayabiliyor?
Acaba bizdeki hkmet gerekten bir iktidar temsil edemiyor
olmasn? Burada seim sandndan kmann yetersizlii bir
gsterge. Biz iki partinin de demokratik srece birlikte ters d
lerini, krizi trmandrmakta birliktelikleri ile ters dlerini
daha ak hale getirmek iin Bayarn tanmlad iki devlet kav
ramna dnelim artk.
Sayn M. Perin Nasl Bir Demokrasi bal ile yle devam
ediyor: Demokrat Parti mill iradeye dayanan kuvvetli dev
let prensibine iktidarda bulunduu on yl srece bal kalm
tr. Boyar, CHP ile Demokrat Partinin bu sre iinde mcade
lesinin temelinde yatan ayrlklar ok sonra yle anlatmtr:
Halk Partisinin siyasi tefekkr ile Demokrat Partinin siyasi
tefekkr, on yl boyunca bir mcadele verdi. 27 Maysa bala
nan bu mcadelenin derin sebeplerini bugn iyice gryorum.
Bu mcadeleyi insan artan teferruattan syrp-temel at
malarn sebeplerine inince, apak grnyor ki, iki devlet gr
on be yl boyunca bir parann iki yz gibi aykr yne bak
m, fakat ayn deeri salamaya almtr.
217

Sivil Toplum Yazlan

stnde allan, fakat bir trl ifade edilemeyen fik ir u

dur: Trkiyede demokrasi Hkimiyet kaytsz artsz mille
tindir ve bunu Millet Meclisi bizzat kullanr ilkesinden hare
ket edilerek mi uygulanacak, yoksa baz yerlerde rnekleri ol
duu gibi, muhtar kurululara ve kurullara dayanan yumuak
bir halk hkimiyeti esasna bal kalarak m yrtlecektir?
Demokrat Parti iktidar birinci fikre, Halk Partisi muhalefeti
ikinci fikre sahip kmtr.
te bu son deerlendirmeyi ben tarih bir belge sayyorum.
Nedenini aada belirteceim. Ve Celal Bayarm bu son deer
lendirmesini Saym M. Perin u ilgin ilave ile tamamlyor: 1961
Anayasas yzde doksan CHPli ya da CHP eilimlilerin oun
lukta olduu bir Kurucu Meclis tarafndan yukarda Bayarm
akladmz izahna uygun biimde CHP anlayna gre olu
turuldu. 1982 Anayasas ise tamamyla tersi.... Yani Demokrat
Partinin anlayna gre bir anayasadr 1982 Anayasas. yleyse
soralm: Sayn M. Perin, nce 1982 Anayasasnn kabul ya da
Sayn Sleyman Demirelin syledii gibi tasdik ettirilme ko
ullarm dikkate almyorlar m? Herhalde dikkate alm olmal
lar. Sonra acaba 1982 Anayasasnn snfsal nitelii ile Merhum
Bayarm snfsal geliimini sergilemi olmuyorlar m? Daha ilgin
bir yarg kyor ortaya: Asker mdahaleleri reddeden Bayarm
kendilerinin kabul ettii bir anayasa getirmesiyle Bayarm bu tr
mdahalelerin yannda da olabilirlikleri vargs ilgin deil mi?
Oysa Bayar radikal Kemalistlerin savunduu 27 Mays hareketi
ni nasl deerlendiriyordu? Gerekte ikisinin (27 Mays, 12 Eyll)
de ortak yan yukardan militer niteliidir. Bayar sa olsayd bu
soruya ya da amaza ne derdi bilemem! Yukardan anayasala
r yel frp selin gtrdn grmedik mi? Bylece farkn
da olarak ya da olmayarak Bayar, 12 Eyll-Anayasa-ANAP em
beri iinde bir yer almyor mu? (emberin eitli ilikilerle r
l an geniletebiliriz de). Sanrm Sleyman Demirelin izgisi

218

dris KkJner

Celal Bayardan bu adan (asker mdahalelere kar tavr) ayr

lyor. Ne diyor Demirel? Burada denebilir ki 12 Eyll ncesini mi
savunuyorsunuz? Benim sorunsalm o deil, oraya nasl gelindi
idir. zet olarak tekrarlayaym; partiler, hkmet ve muhalefe
tiyle (eitli dier kurulularyla) devleti oluturacak gerek ik
tidar blmlerini belirtmiyorlard ki. Bana bunun aksini tarih
geliim sreci iinde kim ispat edebilir?

OLMAYAN LE BLMEK
Celal Bayarm iki devlet gr ile iki partinin bana gelince;
Bayar btn o syledikleriyle tarih bir deerlendirmeye kaynak
vermektedir: a) Mill hkimiyete dayal kuvvetli hkmet ile kuv
vetli devlet fikrini kabul ediyorduk derken bir gelenei srdr
mek istediklerini aka belirtiyor; fakat mill hkimiyet ile de
mokrasi arasnda ba belirsiz. nk mill hkimiyet salama
nn koullar olmaldr. Ancak bu koullarla mill hkimiyetin ne
olduunu ancak tanmlayabiliriz. Tekrar ediyorum: Seim san
d yetmez. Her toplumda, bunun pratiinde seim sadece bir
kouldur, yetmez;. ncelikle bu tartma konusudur.
b)

Celal Bayarda kuvvetli halk hkimiyeti ve yumuak halk

hkimiyeti ayrm ile bunlarn demokrasilerin iki tr gibi gs

terilmesi yanltr; yani demokrasilerde bir ksm lkede biri
vardr; bazlarnda da dieri olur demek yanltr.
nk Bayarm yumuak halk hkimiyeti dedii, bugn
Batda genel olandr. Eski klsik Yunan-Roma dorudan de
mokrasileri ile Bat bugne gelen demokrasi, Bayarm syledi
i o Muhtar kurulu ve kurullar yaratarak, gelitirerek ile
mektedir. Aralarnda otonom kurulu ve kurullarn niteliin
de deil, niceliinde farklar olabilir. Yani ilerlii olan yerle
mi demokrasilerde Bayarm muhtar dedii otonom kurulu ve
kurullarm yle ya da byle tarih varlklarn buluruz. Orada

219

Sivil Toplum Yazlan

krizleri, asker mdahale zmez. stelik kuvvetli devlet ve kuv

vetli hkmet olmann o otonom kurulu ve kurullarla eliki
si de yoktur. Onlar var diye ne devlet ne de hkmetler zayftr.
rnek olarak ABDyi ele alalm. Otonom yerel idareler, valile
rin halk tarafndan seimi, otonom federe devletler, otonom ku
rul ve kurulular arasnda Amerika Yksek Mahkemesi gibi or
ganlar, Kongrenin iki kanad, parlamento, vb. vardr. Jri ile
yarglama, valilerin halk tarafndan seimi, daha saymaya ge
rek var m? Ve stelik bakan kongreden otonom, yani ona kar
sorumlu deildir. Bunlara ramen hkmeti zayf bir hkmet
mi? Ve Amerika Birleik Devletleri zayf bir devlet mi? Ne de
nebilir bu soruya? yle ki ABDde otoritenin yeri olarak Yksek
Mahkemenin gsterilmesi nasl aklanabilir? Bunlar Amerikan
demokrasisinin savunulmas iin deil, Bayarm verilerinin yan
llm belirtmek iin ileri srlmektedir. stelik Sayn Bayar,
Trkiyeyi kk Amerika yapmak dileinde idiler!
Burada noktay aklamann artk yeridir. Birincisi:
ngiltere ve J. Lockeun etkisindeki Montesquieu. Hem Ameri
kann bamszl ve anayasasn ve hem de Fransz htillini
grleriyle ynlendirmitir. nl iktidar ayrmas tezi
(yasama, yrtme, yarg ayrmas) balca ilke olmutur.
Montesquieunn tam etkisi Amerika devrim ve bamszl
zerindedir; Montesquieu, Fransz htillinden ok nce bir
eyalet parlamentosu olarak Bordeaux Parlamentosu Bakan idi.
Bir iktidarn trmannn tekellemesini dier bir iktidarn n
leyebileceini kabul ediyor: ktidar durduran (snrlayan) ik
tidardr, (pouvoir arrete pouvoir) diyordu. Benzer dnce
Aristoda da vardr. Ve halen demokratik anayasalarn nde ge
len ilkesidir bu iktidar ayrmas. Elbette yukardan bir anaya
sada yazl olsa da uygulamak bakadr. nk uygulama baka
yan koullarla ancak olabilir. Yukardan anayasa esasen bu ko
ullarn yokluunun da belgesidir.

220

dris Kkmer

Eer dikkat edilirse birinci yazida devaml olarak Batda

demokrasi seviyesi ne olursa olsun, hatta krallk ve imparator
luklarda iktidarn blnmln vurguladm. Oysa burada
Montesquieu dolaysyla sz konusu olan iktidar ayrmasdr
ki blnmlkten farkl bir dzeyi gsterir. Benim iddiam odur
ki iktidar blnml olmadan, iktidar ayrmas (separation ofpovers) bir anayasada her nasl yazlm olsa da gerek
leemez! Batl dnr ve filozoflar iki bin be yz yllk poli
tik gemilerinde artk yaplam iktidar blnmln ana
liz etmezler. Onlar iin doal bir veridir o blnmlk. Doulu
bizler iin, onu biz de, gemiimizde olmadn grmek ve anali
zi onun zerine kurmak zorunludur. Onunla bizde olmayan an
larz, nasl ki onlarda olmayan bizde olanla anlayabileceimiz
gibi (karlkl ayna). Evet, iddiamz odur ki, iktidar blnm
l bir nkoul olarak iktidar ayrmasnn alt tabannn yap
sal koulunu oluturur. Biri sonu olarak n koul zerine otu
rur. Akas n koul kincinin olmazsa olmaz kouludur.

221

ADA YANILGI ve DEMREL:

SOLUN AMAZI

f
Halk ne zaman anayasa yapt ki? Btn anayasalarmz yukar
dan verilidir. Tmnn ortak nitelii de, gemi yaam tarz
nn rn olan, halen sren, imdi ada gereklerle uyumsuz
bir aznlk tarafndan hazrlanm ve smarlanm olmasdr. Bu
noktada, anayasalarn hazrlanmasnda, entelektel bir uyan,
dou iin bir aydn drts yok mudur? diye sorulabilir. Genel
model asndan bu soru hakldr, ama sadece alternatif uyar ve
drtler seviyesinde, karar seviyesinde deil. nk, bilgi ile
bilginin kayna arasndaki zorunlu iliki bu soruyu hakl k
lar. Ama Trkiyede; bilgi ile bilginin kayna, bilginin oluu
mu, tarih dou artlar arasndaki zorunlu iliki kopmakta
dr. Bu kopu sonucunda, aydnn konumu, srekli yukardanlk,
tepedencilik emberi iinde kalmaktadr. Bu sebepledir ki aydn;
deiik boyutlu bir kltr ve dnce seviyesindeki bir topluma,
tarihinde srekli iktidar blnmln yaam toplumlarm
rn olan formlar aktararak asr olunacan sanmtr.
Bu formlarn ithal edilmesiyle Trkiyede ilerliinin ne olaca
n da hi bir zaman derinlemesine dnmemi, aratrmam
tr (Aydnn yenilgi tuza).
Anayasa rneinde olduu gibi belediyeler, sendikalar,
bunlarn da stnde olanparlamento gibi formlarn ilerlii
nedir? Bunlara meruiyetin kayna ve temeli gz ile baklabi
lir mi? Eer bu formlar, meruiyetin kayna ve temeli olsalard

Sivil Toplum Yazlan

her on ylda bir yaanan mdahale gerekleir miydi? Trkiyede

T

gemiin politik bir miras varsa, bu politik toplum yapsnda

dr. Bu miras, srekli olarak, kk bir aznln tekeline ak
tr (Karizma tuza). yle ise Hkimiyet Milletindir demek ne
oluyor? Her on ylda bir yaananlarn nda, hkimiyet ve
meruiyet kavramlarnn yeniden tartlmas gereklidir. Eer,
gerekten, fiili durumlarn esiri olan bir toplum olmak istenmi
yorsa, bu temel grev yerine getirilmelidir.
nk her yeni anayasa, hak ve salhiyetlerin kartrlma
s veya gaspyla, bir yasama niteliindedir (Expostfactum legislatiori).
Bu noktada, gndeme gelen baz sorular unlardr: Halk
politik toplumun iinde mi, dnda mdr? Bir aznlk yle ya
da byle halk kullanyor mu, kullanmyor mu? Eer lke iinde
eitli seviyelerde iktidar blnmlne ak yap ya da gele
nei yoksa hukuk nasl yaplr ve korunur? Anayasa nasl yap
lr ve korunur?
Bunlar Cumhuriyet ncesinden devralman temel sorunlar
dr. Bu sorunlara cevap, Cumhuriyet iinde de retilememitir,
verilememitir. Cum huriyetin devrald politik kltr mira
s, belki de Cumhuriyet iktidarlarnn da iini kolaylatrarak
devam edip gelmitir. Hukukun stnl bir form olarak kal
m, korunamamtr. ktidarn blnmesine, adalk ad
na hogr ile baklmamtr. Hukuk sisteminin, lkede iktida
r blen glerin eitli seviyelerdeki mcadelesiyle kuruldu
u, en bata ada formlar savunanlar (!) tarafndan anla
lamamtr. Baz kurum larn ksaca otonomi kazanmaya ba
lamas gze batm, ilk frsatta da yok edilmeleri planlanm
ve bu plan her on ylda bir de uygulanmtr. Hkimiyeti, yu
kardan temellk etmi aretipik sahiplerinden biri vermi, biri
alm, almaya hazr bir srs de srann kendisine gelmesini
beklemektedir...
224

dris Kkmer

Bu yollarla yaplan anayasalarn halkla balants yoktur.

Bu anayasalarn nitelikleri ne olursa olsun, sahibi bulunmaz.
Koruyan olmaz. Nitekim baz yazarlar 27 Mays Anayasasmn
ok iyi bir anayasa olduunu sylerler. Bu anayasa kimler iin
iyi ve ileri idi? Kimler yapt, kimler bozdu? Halk niin savun
mad? Millet nereye gitti? Sanrm iin z burada, bu sorular
dadr.
Bu gn hak ve salhiyetlerin sahibi ak ve net deildir.
Sorumluluk yoktur. Gasp diye nitelendirilebilecek bir karma
a ve belirsizlik bu ilikilere egemendir. zm; halkn hak ve
yetkilerinin temellkdr, eline geirmesidir, halkn etkinlii
nin (messiriyetinin) artmasdr. te burada 1982 Anayasas
gndeme gelir. nk bu anayasa yukardan bir form olarak an
tidemokratiktir. Halkn dnda yaplmtr. Ve sanki belli grup
ve snflarn dierleri zerinde hkimiyet kurmasnn karinesini
de tamaktadr. Bu anayasann znn deitirilmesi giriimi,
tarih politik mirasn reddi sreciyle de zdeletirilebilir. Bir bu
uk yl nce Yeni Gndem dergisinde teklif ettiim Demokratik
Misak da budur. ada meruiyet ve hkimiyetin ortaya k
mas bu giriimle mmkndr. Eer partiler,"hkimiyet mille
te ilkesini halka mal etmek, halkn tartmasn salamak ama
cyla bu ilkede birleebilir, anlaabilirlerse on ylda bir asker ke
sintilere, yeni anayasalarn yazlmasna meru bir engel yarat
m olurlar. Bu: bir praksistir. Halk bu gndem zerine hak ve
yetkilerinin temellk konusunda hazrlk yapabilir... Ve giderek
de bu hak ve yetkilerin sahibi olur. Bu sre ki bu srecin uzun
dnemlilii dikkatten karlmamaldr, iki nemli sonu orta
ya koyabilir:
a) Halk iin gerekli olan kurulularn gerekelerini halk g
rp anlayabilir, giriimleri yaplr.
b) Benim sivil disiplin dediim karlkl disiplin belirir
(Bizdeki tek yanl disiplinin aksine).
225

Sivil Toplum Yazlan

Sivil toplum iin, sivil disiplin, olmazsa olmaz kouldur.

nk toplumun eitli kesimleri arasnda mesafe oluturur.
Halkn kendi kendini hesaba katmasn salar, bunu retir, bu
bilinci yayar. Sonular politik madalyonun sorunlu iki yann be
lirginletirebilir. Madalyonun bir yznde cuntaclarn mda
hale iin gerekeleri, br yznde ise, partilerin mdahaleye
kar k gerekeleri herkesin gzleri nne serilir. Bunun se
bebi halkn etkinliinde (messiriyetinde)ki eksikliktir. Zaten
lkenin zafiyeti de buradadr. Bu zafiyeti ortadan kaldracak,
halkn etkinliini artracak her giriim, cuntaclarn mdahale
sini ve onlarn gerekelerini rtecektir. Bata partiler olmak
zere btn formlar, parlamento, sendikalar vb. glenecektir.
Bu zor bir uygulamadr, ama kanlmaz ve zorunlu bir uygula
madr. Bundan baka bir zm var m? Bu zorunluluu fark et
meyenler olabilir. Bunlar, Anayasada ksm deiiklikler nere
bilirler, Sayn Aydn Gven Grkan gibi (Cumhuriyet gazetesin
deki sylei) Ama o zaman, kuruluu bu anayasaya sk skya
bal olan bir partinin, birleme olay dahil btn kararlar ba
mllk, icazet, muvazaa olarak nitelendirilemez mi?
Bu srecin salkl ilemesinin stratejik nitelikli bir koulu
vardr. Bilgi alp verme, haberin ve haber kanallarnn demokra
tik ileyii... Yani tek tarafl ve yetersiz, saptrlm bilgi kaynak
ve kurumlarm reddedilmesi, bunlarn yerine demokratik ileyi
i olanlarn kurulmas koul olarak<gndeme gelir.
Bu art, katlm iin gerekli bir kouldur. Yani, halkn hak
ve yetkilerine sahip kmas ve tarih politik 'miras reddetme
ile yeni anayasa yapma giriimini zdeletirmesi katlmn ku
rumlamas iin zorunludur. Bu szcn sk sk kullanlmas,
iinin dolu olmasn gerektirmemektedir. Bence zgn, ierik
katlmn sivil disiplin koulu ile, kurulmas ile kazanlr. Ciddi
kavramlardan biri olan katlm kavramnn baz partilerin
programlarnda da bir ss bitkisi gibi durmas bu partilerde ka
226

dris Kkmer

tlm olduunu ve partilerin demokratikliini gstermez... Eer

byle bir ilerlik olsayd, demokratik misak zahiri bir gndem
maddesi olmaktan kar, Trkiye politikasnn gndeminin eh
bana otururdu. Bu fiil durum karsnda da cuntac, Jntrk
solcular tarihi kendi ninnileri ile ba baa kalrlard.
Btn bunlardan sonra Sayn Demirelin demokratl gn
deme geliyor. Demokratikliini tartmyorum. Yalnz bir beya
natna deineceim.
Bir de soru soracam. Benim senelerce sylemeye altm
bir hususu Sayn Demirel, bedelini yaamnda dedii iin, ben
den daha iyi syleyebilmitir. Sz konusu beyanat, 31 Maysta
Tercmanda kmtr: Atatrklk tek fikir olursa, oulcu
luk yrmez.
Bu beyanat Mustafa Kemal Paay bir yere oturtmaktr.
Yoksa her yere, her yerde hazr ve nazr olarak bulundurmak de
il... Ne omnipotent, ne de omnipresent... Bunlar tanrsal sfat
lardr.
Mustafa Kemal Paa ise Tanr deildir. Sayn Demirelin bu
anlaml szlerine hi bir tepki gelmemesi de o kadar anlamldr
ki, bu skt tek boyutlu cevap oluturmaktadr. Belki de szde
dmanlarn ittifakdr skt.
Bu konuya ncelikle, Demirelin demokratln tart
an Kemalist solcular cevap aramaldr. Tabii imdilerde
Kemalist kesilen Sayn Ecevit de... Bir hatrlatma yapyorum:
Nihat Erimin Hrriyette yaymlanan anlarndan reniyo
ruz ki, Sayn Demirelin bu konudaki grleri o zaman da de
iik deil... Sayn Demirele u soruyu sormann da tam sras:
Bu ii yalnz banza ne kadar ve nasl tayabilirsiniz?. Ama
Demokratik Misak daima gndemde kalacaktr.

227

DRS KKMER KAYNAKASI

f
Modern Kapital Teorilerinde Mnakaal Baz Problemler.
st. 1954. (Yaymlanmam Doktora Tezi)
Para Politikas Gayelerini Gerekletirmekte Neden Muvaf
fak Olmayabilir st. 1958. .. ktisat Fak. Yay. Ayr Basm.
10 s.
Enstits Konferanslar Drdnc seri Sene 1958 st. 1959
st. n. kt. Fak Yay. Sermet Matbaas.
Basnn Fonksiyon ve Ekonomisi, Yeni Basn - lan Kurumu
stanbul, Kasm 1961. Gazetecilik Enstits Dergisi - Yllk,
Say 2. 8 2 -9 3 .
Sosyal Kymet, ktisadi Refah, Sosyal Tercih ve Baz
Planlama Sebepler, st., 154 S.
(Yaymlanmam Do. Tezi.)
Trkiyede Temel Kararlar Kim Alr?.stanbul, 27 Haziran
1962. Yn 28..13-14.
1 - Planlama Trajedisi mi?, 2 - Uzmanlarn Plan Sosyalist

Plan m?.stanbul. 10 Ekim 1962. Yn 43.9.

Bizim Liberallerimiz! stanbul, 24 Ekim 1962. Yn 45. 20.
Irkln Kaynaklar ve Trkiye, (1) - Romantik Akm ve
Irk Politika. stanbul, 5 Aralk 1962. Yn 51.12.
Irkln Kaynaklar, (2) - Irk Milliyetilik ve Trkiye.
stanbul, 12 Aralk 1962. Yn 52.11.
Trkiyede Kendilerine Devlet Adam Denilen Kiilere, (1)
Vatanseverlie Sosyal ve Ekonomik Adan Bak. stanbul, 2
Ocak 1963. Yn 55. 6.

Sivil Toplum Yazlan

Kendilerine Devlet Adam Denen Kiilere, (2) -1. Politika

Nedir? 2. Kalpazanlar Demokrasisi Nedir? stanbul, 6 ubat
1963. Yn 60.11 -12.
Kendilerine Devlet Adam Denen Kiilere. (3)-Kapal
Rejimde Grev ve Toplu Szleme. stanbul 1963 ( ubat ya da
Mart ).Fn (60 ila 69 aras).
Sosyal Siyasetlerimiz ve nnnn Yeri. stanbul, 10 Nisan
1963. Yn 69.10.
Bizim Sendikalar ve Politika. Yeni Ufuklar Mart 1964. i
Sorunu zel says. 16- 22.
ktisat lkeleri zerine (1) - ktisada Giri. st. 1964, . Yay.
No: 142 Okay Yaynevi, st. 1965. .. Yay. N o : 1112 ktisat
Fak. No: 161, Hamle Matb.
Politikaclara sunulur (l)-Egemenliimiz ve Var Oluumuz,
stanbul, 2 Ekim 1964. Yn 79.12.
Politikaclara Sunulur (2) - Ereli, Demir - elik Kurumu ve
Egemenliimiz stanbul, 9 Ekim 1964. Yn 60.12-13.
Politikaclara Sunulur (3) - D Ticaret, Byk Soygun Yolu
(1) . st., 23 Ekim 1964. Fon 82.10.
Politikaclara Sunulur (4) - D Ticaret, Byk Soygun Yolu
(2), stanbul, 20 Kasm 1964. Yn 86..
Politikaclara Sunulur (5) - D Ticaret, Byk Soygun Yolu
(3) , st., 20 Kasm 1964. Yn.86..
Politikaclara Sunulur (6) Trkiyede ombeler. stanbul, 4
Aralk 1964. Yn 88.16.
Politikaclara Sunulur (7) - Trkiye Hukuk Hakim
Snflarnn Bir Arac mdr?, Hukuk Sosyalizasyonu.
stanbul, 29 Ocak 1965. Yn, Say 96, Gne Matb. TA., S. 11.
ktisat lkeleri zerine, (ktisada Giri), Kitap 11, st., 1965,
.. Yay. N o : 1131, ktisat Fak. No: 168, Hamle Matb., 216
s. st., 1967, .. Yay. No: 1238, ktisat Fak. No: 205, Hamle
Matb..
Trkiye Nereye Gidiyor? (1,2,3,4) - Bir Uyarka , stanbul,
22, 23, 24, 25, Aralk 1965. Akam. Akam Matb., S. 2.

230

dris Kiikmer

st., Haziran 1989, Alan Yay., Dzenin Yabanclamas

Batllama (kinci Basm) inde. 159-176.
Japon Kalknmas ve Trkiye (nsz). stanbul, ubat 1966
Gerek Yay., S (5 - 20).
Bamszlk Sorunu. (st.) Mart 1966. Tip stanbul l Yne
tim Kurulu Eitim Brosu, Tip Yay. 23 s.
Gelimi ve Azgelimi lkelerin likileri zerine - Politik
ktisada Dn Denemesi , stanbul, 1966, .. Yay. No: 1217,
ktisat Fak. No. 200., Hamle Matb
Snf Asndan 1966da Trk Ekonomisi. stanbul, 3.1.
1967.Anf.i1967 Trkiyesinde Enflasyon, sizlik, Devalasyon.
stanbul, 10.1.1967. Arcf 2..
Eitimde Uluslararas ereveye Doru. stanbul, 3.10.1967.
Ant 40.
Snfsal Adan Trk Eitim Vakf. stanbul, 17.10.1967. Ant
42.
Trkiye Batllaamaz. Akam. 14.10.1968.
Osmanllarda Kapitalist Dzene Neden Geilemedi?.

Akam. 15 .101968..
Ortann Solunda Paalar ve Abdlhamid. Akam..
16.10.1968.
Ortann Soluna Sorular. Akam.. 17.10.1968..

Batllama, Kapitalizm ve Sivil Toplum - Trkiye

Batllaamaz! Osmanllarda Kapitalist Dzene Neden
Geilemedi? Ortann Solunda Paalar ve Abdlhamid Ortann Soluna Sorular). st., Eyll 1987, ktisat Dergisi,
.. kt. Fak. Mez. Cem. Yay., Say: 274 dris Kkmerin
Ansna Armaan, zel Say s. 10 - 23.
Osmanllarda Kapitalist Dzene Geilememesi ve Brok
ratlar ile Ortann Solunun Geliimi :, stanbul, Ortak Yay.,
Asya TOB ve ktisat Fak. Talebe Cemiyeti Ortak Yay., Asya
Matb. st.,Haziran 1989, Alan Yay, Dzenin YabanclamasBatllama (kinci Basm) iinde. 177-235.
Amerika ve De Gaulle, st. 21 Mart 1966. Akam.

231

Sivil Toplum Yazlan

Dolar Krizi APyi Dou Bloku ile Yakn likilere tecektir

stanbul. 26.3.1968. Ant 65.
TP Olaan Kongre Konumas. Kasm 1968, TP. Tarihi
Cilt.3, M. A. Aybar. st., Temmuz, 1988. BDS, Yay. iinde. 246
- 253.
TPin Program Deimelidir., stanbul, 12.1.1968. Ant. 98.
Dzenin Yabanclamas. st. 1969. Ant Yay., Duran Ofset
Basmevi, 162 s. st. Haziran 1989. Alan Yay. 176.
Yeni Dengede CHPnin yeri. st., 1.4.1969. An8.
Paann ve Amerikann Oyunlar ., st. 22.4.1969. Ant 121.
Niin Bu Feryat ve Kfr. st.3.5.i969.Anti24.

Amerika Hangi Tarafta? , st. 27.5.1969. Ant.

CHP Kendisine Kar m ? st.3.6.1969. Ant I27.
Trk- iyi Sokaa Dkemez. st. 17.6.1969. Ant 129.

Stratejik Krdm ve CHP. st, 22.6.1969. Ant 134.

Dzenin Yabanclamas zerine. st. 29.7.1969. Ant 135.

Kayserideki Oyun ve Oyunlar. st. 15.7.1969. Ant 133.

Devlet ve Hkmet Birliine Doru, jst. 16.9.1969. Ant 142.

Bayar, Anayasa ve niversite. st., 30.9.1969. Ant 144..

1970 Btesinin Reddi ve Demirelin Gelecei. st. Milliyet

Gazetesi Yll70. (15 ubat 1970 Dnenlerin Forumu,

Yn, Ali Gevgilili.

4 Nisan 1970 Tarihli Grme
Trkiyede Soldaki Blnmeler. etin Yetkin Mays 1970
Toplum Yay. s. 74- 82,132,192-193.
1971 Trkiyesi ve Reformlar. st. Milliyet Gazetesi Yll.
Dnenlerin Forumu. Yn. Ali Gevgilili. 210- 216.
Trkiyenin Gerekleri ve Reformlar, jst. Milliyet Gazetesi
Yll71. Dnenlerin Forumu.Yn, Ali Gevgilili..216- 223.

Yeni Hkmet ve 1972 Trkiyesi. st. Milliyet Gazetesi

Yll. Dnenlerin Forumu. Yn, Ali Gevgilili. 38- 42.
ktisat lkelerine Yeniden Bak. stanbul, 1972. Sermet
Matb.
Cumhuriyetin 50. Yl (1). stanbul, 28.10.1973. Milliyet.
Dnenlerin Forumu. Yn, Ali Gevgilili.

232

dris Kkmer

Atatrklk ve Trk Toplumu (2). st. 4.11.1973. Milliyet.

Dnenlerin Forumu. Yn Ali Gevgilili..

Trkiye imdi Ne Yapmal? (3). stanbul, 12.11.1973.

Milliyet. Dnenlerin Forumu. Yn Ali Gevgilili.

(Cumhuriyetin lk Elli Yl zerine dris Kkmer

-Cumhuriyetin 50. Yl- Atatrklk ve Trk Toplumu
-Trkiye imdi Ne Yapmal?). st. 1987 ktisat Dergisi 274.
ktisat Fakltesi. Mezunlar Cemiyeti Yay.
dris Kkmerin Ansna Armaan, zel Say. .24- 34.
Yaammdan Ac Dilimler, Harun Karadeniz. (nsz) 2.
Basm, Mart 1977 (3.Basm 1979) st May Yay. s. 5-15. (s.513)Asyagil retim Biimi, Yeniden retim ve Toplum. st. Yaz
1977. Toplum ve Bilim. 3-30.
zal Balkla Denizalty Birbirine Kartryor. Seyfettin
Grsel ile Grme, st. 1-15 Haziran 1984. Yeni Gndem 3.
9-10.
Trkiye'de Sol Liberal Olabilir mi? Program lkeleri. st.
1-15 Temmuz 1984. Yeni Gndem 5. S. 12-13.
Gndemdeki, Platform Politiktir. stanbul, 16-31 Ekim
1984. Yeni Gndem 12. 20-31.
Babakan Paray Anlad m? (1) st. 3-15 Ocak 1985. Yeni
Gndem 13. 18-19.
Babakan Paray Anlayabidi mi? (2) st. 16-31 Ocak 1985.
Yeni Gndem 14. 28- 29.
Liberal Deil, Sivil Toplum - Demokratik Misaka Gerekler.
st. 1-15 Mays. Yeni Gndem 21.18-19.
Tarih ve Toplum st., Austos 1987. Say: 44, s. 16-80,1983.
letiim Yay.
Sivil Toplum, Brokrasi, Politika ve Aydnlar. st. Eyll
1987. ktisat Dergisi, .. Ikt. Fak. Mez, Cem. Yay. Say 274
(dris Kkmerin Ansna Armaan, zel Say).. 35-39,

SHPnin Yeri ya da Temsil Ettii Politik Miras (1) stanbul,

Eyll 1987. kt. Dergisi .. kt. Fak. Mez. Cem. Yay., Say 274
(dris Kkmerin Ansna Armaan, zel Say). 40-44.

233

Sivil Toplum Yazlan

Olanla Olmayan, Bilmek - Celal Bayar, Devlet ve Anayasa

Kavram (2).. st. Eyll 1987, ktisat Dergisi ., kt. Fak.
Mez. Cem. Yay. Say 274, (dris Kkmerin Ansna
Armaan, zel Say.44-49.
ada Yanlg ve Demirel - Solun Amaz st. Eyll 1987.
ktisat Dergisi, I.. kt. Fak. Mez. Cem.Yay., Say 274, (dri s
Kkmerin Ansna, zel Say). 50-52.
Batllamada Brokrasinin Yeri".Cumhuriyet Dnemi
*

Trkiye Ansiklopedisi. st., 28 Kasm 1983. Cilt 1 S. 248.

Japonya Tarihi ve Ekonomik artlar Farkl. st.
Cumhuriyet, Siyaset 85,19 Mays 1985, S. 72.

234

dris Kkmer

DRS KKMER ZERNE

YAZILANLAR KAYNAKASI

e
Yaln Kk. Empresyonist Bir Tablo. st. Ant. 22
Temmuz, 1969, Say 134, S. 10-11.
Osman Ulagay. Dzenin Yabanclamas zerine. st.

Temmuz I969, Aydnlk 9.218- 239.

Hilmi Yavz. Kkmer ve Bilim Felsefesi. st. Yeni
Ufuklar, S. 233, ubat 1973. st. Felsefe ve Ulusal Kltr,
inde, Eyll 1975, ada Yay. 118 -125
Nabi Avc, Zaman gazetesi
Doan Avcolu. Milli Kurtulu Tarihi (nsz ), st. 1974,

Cilt 1 s 12-16.
Can Ycel. drisin u ii (iir)
Gsteri. ok Bi ocuk inde
Murat Belge. zgn Dnce Yine Kaybetti. Yeni Gndem.
12-18 Temmuz 1987, Say 71, letiim Yay, s 56- 57.
Ayhan. Bir Beyi Olarak dris Kkmer. st., Gergedan
Austos 1987.6.4.
Divitiolu.dris Kkmer ya da Dupuit mi, Deli Dumrul
mu?. st. Eyll 1987, ktisat Dergisi, .. kt. Fak. Mez. Cem.
Yay., Say 274 (dris Kkmer Ansna Armaan, zel Say),
s. 3-4 Sava Akat. dris Kkmerin Miras (1). st. Eyll 1987.
ktisat Dergisi. .. kt. Fak. Mez. Cem. Yay. Say 274. (dris
Kkmerin Ansna Armaan, zel Say), S 5-9.
ktisat Dergisinden Okurlarna. st., Eyll 1987, ktisat
Dergisi, .. kt. Fak. Mez. Cem. Yay. Say 274. (dris
Kkmerin Ansna Armaan, zel Say).

235

Sivil Toplum Yazlan

Divitiolu. dris Kkmer. st. Kasm 1991, Balam

Yay. iinde, (dris Kkmer ya da Paa ve Bilim -dris
Kkmer ya da Dupuit mi Deli Dumrul mu? dris
Kkmer ya da bn Haldun Versus Locke), s 91-110.
Kaplan. Mohikanlarm Sonuncusu. Nokta, st. 17 Temmuz
1988, Say 28.
Sava Akat. Bu kadar Sivil Topluma, Bu kadar Bamsz
Aydn st. Nokta, 17 Temmuz 1998, Say 28 (Sefa Kaplan ile
Yaplan rportaj)

Akyol. dris niversiteden Nasl Atld?. st. Nokta, 17

Temmuz 1988 Say 28.
Divitiolu. dris Kkmer ya da bn Haldun Versus

Locke. st. Toplum ve Bilim, K 1988 Say 40.

Ahmet Gner Sayar. dris Kkmer Hocamza Dair

Dnceler ve Hatralar. st. Toplum ve Bilim, Bahar 1989

Say 45.
Alkin. Hayek, Popper, Kkmer. Milliyet, 23 Austos
1988.
Macari. Kkmere kinci Armaan. 2000e Doru, st. 6
Austos 1989, say 32.
Kim lerici, Kim Gerici. Nokta, st., 9 Temmuz 1989, Say
27.
Divitiolu. Tekerleklerine Ta Kondu. Nokta, st. 9
Temmuz 1989, Say 27.
Uzun. Halk Bir Sr m?. st, Saak, Mart 1985, Say 14.
Naci. Mnevverden EntePe. st. Yeni Dn.
Hsamettin amolu, Mir Kaya Canpolat, Ycel Yaman.
dris Kkmer-Bilmeyen Ne Bilsin Onu, Bilenlere Selam

236

Olsun, Dzenin Yabanclamas. st. Alan Yay. Haziran

1989. s. 4-6.
dris Kkmer. Ana Britannica. st., Cilt 14, s. 168 - 169.

DRS KKMER
SVL TOPLUM YAZILARI
Cumhuriyet tarihini, deiik fonksiyonlar ve zellikleri asndan numaralandrma
ilemini (2. Cumhuriyet gibi) ve Kurtulu S a v a nm anti-emperyalist olm ad
tezini 1973 ylnda otaya sren Kkm er, teden beri zgn dncelerinden
dolay am bargoluyd. Kim liine kar konulan bu am bargo yu kimler daha da
arlatrmak iin gizli/ak tavr alm ad, ittifaklara girmedi ki?
Bu am bargo ya ramen Kkmer, temel sorusuna cevap aramaya devam etti.
Ben doulu mu, yoksa batl m ym ? sorusuna cevap vermek mrn ald desek
doru olur. Dou toplumunda doan, B atdan etkilenen bir bilim adam olarak
dnmeyi yasaklam bir toplumda bugn sivil toplumu savunan birok kiinin
ilk esin kayna oldu. Onlar gerei belirtmese de, onlara yn ve hedef gsterdi.
Biz kim iz? Neyi deitirebiliriz? diye sonnutu.
Sivil Toplum Yazlar, K km er in sivillem e konusundaki fikirlerini ieren, sivil
toplumun ilevini analiz eden gerek bir kaynak.

12.50 TL