Sinema Nedir?

Andre BAZIN

SNEMA
NEDR?

ZDM YAYINLARI
KTAP LSTES
1. Dn Tankl
2. Bir Filozofun Gezi Gnl
3. Yzyln Davas
4. Bilimsel Devrim
5. Felsefenin yks - 1. Cilt
-Yunan ve Ortaa Felsefesi
6. Felsefenin yks - L Cilt
-ada Felsefe
7. Grnmez Kral Tanr
8. Belgesel Sinema
9. Bilim Tarihi Yazlan
10. Yaamn Anlam ve Deeri
11. Sinemann yks
12. Yaamn Kavran
13. Sinema Nedir?
14. Piramitler Gerei
15. Newton ve Newtonculuk Kltr
16. Byk Film Kuramlar
17. Einstein ve Dnyamz
18. Doann Saylar
19. Zaman ve Takvimler
20. Dnyalar Sava
21. Kendime Dnceler
22. Bilimsel Bulularn ykleri

Andre BAZIN

SNEMA
NEDR?
eviren: brahim ener

doruk

DORUK YAYINLARI - STANBUL

Sinema Nedir
Tm HaJlan SaMdu. teinsin alnt yaplamaz.
Orijinal Ad:
SVhai s cinem?
Yazan:
Andrt Bazn
eviren;

brahim ener
ISBN:
978-975-553-5*12-5
Bask:
Har ran 2011
Bask Cilt;
Ban Matbiui'Mucclli
Davupaa Cad Gven Sanayi Silesi
C Blok. No: 291 Topkap / Istanbul
Tel: (0212) 674 85 26
Sayfa vt? Kapak Tasarm;
Doruk Yay m a lk

doruk
Himaye-i Etfal Sokak No: 6/2 Cagaloglu/ISTANBUL
Tel: (0212) 514 61 57 -(0 2 1 2 ) 514 61 58
e-posta: dusu myay@gmnil.com
www.dorukyayimalik.com

NDEKLER

nsz, Jean Renoir 3

nsz, Franois Truffaut 5
Tantm, Hugh Gray 7
Fotorafik Grnt Ontolojisi 15
Tm Sinema Miti 23
Sinema Dilinin Evrimi 31
Sesin Oluumu Sonras Kurgulama Evrimi 43
Montajn Snrlar ve Nitelikleri 55
Kark Sinemann Savunulmas 63
Tiyatro ve Sinema 83
Blm 1- 83
Blm 2- 99

Le Journal d'un Cure de Campane ve

Robert Bresson'un Stili 117
Charlie Chaplin 133
Sinema ve Aratrma 145
Resim ve Sinema 155
Yer Sarslyor 163

Sinema Nedir?

Bisiklet Hrsz 169

De Sica: Metteur en Scene 183
Sinema Gerekilii ve talyan zgrlk Okulu 195
Umberto D: Byk Bir alma 2 li
Cabiria: Yeni Gerekiliin Sonuna Yolculuk 215
Rossellini'nin Savunulmas 223
Monsieur Verdoux Efsanesi 231
Limelight, ya da Moliere'in lm 259
Sahne Iklarnn Bykl 263
Western, ya da Amerikan Par Excellence Filmi 279
Westernin Evrimi 287
Kapak Kz Entomolojisi 295
Jean Gabin'in Kaderi *299
Dizin 302

NSZ
Jean Renoir
Krallarn kral olduu, yoksullarn ayaklarn ykad ve yal
nzca nlerinden geip gitmekle sraca hastalna tutulanlar yi
letirdii gnlerde, bu krallarn byklklerine olan inanlarn dile
getiren ozanlar vard. O zamanlar ezgisinin nesnesinden daha b
yk olan arkclarn says hi de az deildi. te sinema atannda
Bazin'in konumu budur. Ancak yknn bu blm sadece ileriki
konular ile ilgilidir. imdi yaplacak olan yalnzca eldeki zdei bir
araya getirmektir Uygarlk insanolunu amansz bir elekten gei
rir. Geriye sadece iyiler kalr. Sanrm, Villon'un yaad dnemde
Seine nehri kylarnda ozandan bol bir ey yoktu. imdi nerededir
onlar? Kimlerdi? Kimse bilmiyor. Fakat Villon, yaam kadar byk
olarak, hl oradadr.
ocuklarmz ve torunlarmz, gemiten arta kalanlar ka
rtrp dururken, deeri llmez bir kaynaa sahip olacaklardr.
Baularnda Bazin bulunacak. nk gnmzn kral olan sine
mann da bir ozan vardr. Alakgnll bir dost olan Bazin, hasta
l nedeniyle yava yava ve vaktinden nce lrken, gemiin ozanlarmn krallarn talandrd gibi, o da sinemaya saltanat pa
yesini verdi. Zaferin tacn banda tayan bu kral, kendi kaftann
onun karsnda karma bykln gsterecektir.nsanlk, ken
di saln ortaya koyarak, sinema konusundaki yanl inanlar
ortadan kaldran bu soylu kiilie ok ey borlu olacaktr. te bu
anda, onlar da ozanlarn kefedeceklerdir. O, arksnn nesnesi
nin ok zerine kabilen az saydaki ozanlardan biridir.
Bazin'in etkisinin yllar boyunca hi eskimeden sreceine
hi kuku yoktur. Sinema yok olsa bile, onun yazlar yaayacaktr.
Kim bilir, belki de gelecek nesiller sinemay yalnzca onun ya
dlarndan renebilecekler. Onun yazlar nda insanolu, kafa
snda drtnala koan atlar, gzel bir yldzn yakn ekimini ya da
3

Sinema Nedir?

len bir kahramann kmldayan gzn, bir perde zerinde hayal

etmeyi ve kendilerine gre yorumlamay deneyeceklerdir. Onlarn
zerinde birleecekleri belki de tek eyr 1Sinema Nedir?* kitabnn
yksek dzeyi olacaktr. Onun sayfalar, sinema sanat yok olsa
bile kendini enkaz olmaktan kurtaracak ve arkeolojik kalntlar
gibi, bizim hayal gcmz aan sanat bayaptlarn gn na
karacaktr.
Bazin'e, tm insanlk adna, en derin sevgilerimi sunuyo
rum.

NSZ
Franois Truffaut
Andre Bazin AvrupalI sinema yazarlarnn en iyisidir. Onunla
tantm 1948 ylnda, onun manevi olu oldum. Yaantm bo
yunca yapabildiim ne varsa, hepsini ona borluyum.
O, bana sinema zerine yazmay retti, ilk makalelerimin
dzeltmesini yapt ve benim ynetmen olmama yardm etti. Ben
ilk gn ekimlerimi yaptktan yalnzca birka saat sonra hayata
gzlerini kapad. Arkada Pere Leger tarafndan gnderildiim
Nogentteki evine ulatmda byk bir ac iinde konuamadan
bana bakyordu. Bir nceki gece televizyonda l e Crime de Monsi
eur Lange' (Bay Lange'nin Cinayeti) filmini seyretmi ve hazrlad
Jean Renoir hakkndaki kitab iin notlar almt.
Benden Andre Bazin'in resmini izmemi isteseler aklma
gelen ilk ey, bir Amerikan gazetesinin manetindeki yaz olacak
tr: Karlalabilecek En Unutulmaz Karakter."
Andre Bazin, Giraudoux'un oyunlarndaki karakterler gibi,
lk Gnah'tan nceki zamana ait bir yaratktr. O, iyi ve drst bir
insandr. Onunla konumak, Hintliler iin Ganj nehrinde ykanmak
ile ayn anlamdadr.
Kocaman yreinin yan sra mantn da n planda tutma
sn bilmitir. Kekeleyerek konumasna karn her tartmadan
galip olarak ayrlmasn bilmitir. Kar tarafn ortaya koyduu tez
leri, onlar syleyenden daha ustaca gelitirir ve kuvvetli bir man
tk ile rtrd. Yalnzca Bazin'in hayranlk duyduu Sartre'n ma
kaleleri onun entelektel drstl ve zekasyla boy lebilir.
Onun kronik fiziksel rahatszl artc bir moral gc ile
Paralellik tamaktadr. Yksek sesle bor alr ve fsldayarak bunu
geri derdi. Onun varlnda, her ey daha basit, daha sade ve da
ha anlalr duruma gelmektedir. Drt koltuu bulunan arabay tek
5

Sinema Nedir?

bana igal etmekten rahatszlk duyduu iin Nogent'tekl otobs

duranda bekleyenleri alarak Paris'e yolculuunu bu ekilde sr
drrd.
Sinemay seviyordu fakat ondan daha fazla olarak yaam,
insanlar, hayvanlan, bilimleri ve sanat dallarn seviyordu; l
mnden ok ksa bir sre nce Fransa'daki Roma stilinde yapl
m az bilinen kiliseler zerine ksa bir film gerekletirmeyi planl
yordu. ok sayda hayvan besliyordu. Bunlar arasnda, evcil hay
vanlar, bir bukalemun, bir papaan, sincaplar, kaplumbaalar, bir
timsah ve isimlerinin nasl telaffuz edildiini bilmediim iin bura
da sralayamayacam dier yaratklar bulunuyordu.
Bazin tm yaamn srekli olarak daha iyiye ve daha do
ruya ulama abas iinde olarak deerlendirmitir. Kendisini tan
ma ansna ermi herkes, onun hakknda olumlu dncelerini
syleyecektir. Onunla yalnzca bir kez konumu olan biri bile "en
iyi arkadam" yaktrmas yapmaktan geri durmayabilecektir.
Drstl ile karlat herkesi derinden etkilemeyi bilmekte
dir.
Andre Bazin'in scak kiilii nedeniyle onun hl aramzda
olduunu sylemekte zorluk ekmeyiz. Onun ldne inanmak
gerekten ok gtr. Andre Bazin, onu sevenlerin gnllerinde
yaamaya devam etmektedir. Bunu srdrmek iin yaplmas ge
reken ey onu tekrar tekrar okumaktr.
Bir sre nce onun eletirel yaklamn yanstan ok ilgi e
kici bir mektup almtm; Seninle Sinematekte Mizoguchi'nin
filmlerini yeniden grme olana bulamadm iin zlyorum.
Ben onu Kurosawadan daha fazla beeniyorum. Gece olmasa,
gndzn daha iyi olduunu bilebilir miydik? Mizoguchi'yi seven
birisinin Kurosavva'dan holanmamasn anlamakta glk ekiyo
rum. Tartmasz olarak Kurosawa'yi tercih eden biri kr olmaldr
fakat biri yalnzca Mizoguchi'yi seviyorsa bu da onun tek gzl ol
duunu gsterir. Sanat davurumcu damarlarda olduu kadar,
dnceye dalm ve mistik damarlar boyunca da ilerlemektedir."
6

TANITIM
Hugh Gray
Andre Bazin'in lmnn zerinden uzun seneler gemesi
ne ramen, onun eletiri yazlar hl nemini korumaktadr. Ya
am boyunca sinema sanat zerinde oluturduu sentezler tm
scakl ile konuyla ilgilenenlere rnek, olmaya devam etmektedir.
Bazin'in dncesi, ada bilimin zerine oturtulmu ve yapmc
nn karlat tm problemleri bir yapda gelimitir. Onun ilgi aian sadece edebiyat, iir, felsefe ve din konularyla snrl kalma
m, kimya, jeoloji, psikoloji ve fizik gibi bilim dallarn da kapsa
mtr.
Andre Bazin 18 Nisan 1918 tarihinde Angers, Fransa'da
dodu. lk eitimini La Rochelle'de ald. 1938'de St. Cloud'daki Ecole normale superieure'de eitimine devam etti. Snavlarda ok
yksek notlar almasna ramen kekemelii yznden retmenli
e kabul edilmedi.
Sinemaya olan tutkusu orduya arld 1939 ylndan iti
baren artmaya balad. Onun ordudaki arkadalarndan biri olan
Guy Leger, Bazin'in sinemann sadece tarihi ve sosyal grnmleri
He yetinmeyip, sinematografik grnt zerine kapsaml alma
lar yaptn belirtmitir.
Dier bir arkada eletirmen P. A. Touchard onun eletirile
rindeki iirse! duyarlla dikkat ekerek yorum kapasitesini v
mektedir. Konuurken kekeleyen bu adamn bilimsel, felsefi ve
soyut terimleri ylesine yerli yerinde kullanarak dinleyenlerin fan
tastik itahlarn doyurduunu belirten Touchard, Bazin'in bunu ya
parken kulland alakgnll sluba olan hayranln saklayarnamtr.
Sava srasnda, savatan etkilenen gen askerlerin psiko
lojik danmanl grevini yrten Bazin, ksa zaman sonra politik
7

Sinema Nedir?

nedenlerle kapatlacak olan bir sinema kulb kurmutur. Onun

sinemaya olan tutkusu, kltre ve geree olan tutkusundan kay
naklanyordu. Her zaman iin mistik bir havaya brnen Bazin iin
Sinemann Aristo'su demek hi de yanl olmaz.
Buradaki grevinin sona ermesinden sonra Le Parisien Libere'de film eletirileri yazmaya balad. Baarl olmasndaki en
byk etken her seviyede insann anlayabilecei ekilde yazyor
olmasyd. On yl iinde Fransz film eletirmenlerinin en nls olacakt. Cahiers du Cinema onun nemli nderlii ile dnya sine
ma yaynlar iinde hakl yerine kavutu.
Ayn zamanda sinema ile ilgili dier bir grevi Institut des
Haute Etudes Cinematographiques'in kltr servisi ynetmenliiy
di. Sonunda okula kabul edilmiti. Jean Louis Tellenay o zamanlar
var olmayan fiimoloji szcnn Bazin tarafndan oluturulduu
nu ve onun kiisel abalarla bir sinema kltr yarattn syle
mektedir.
Kuramc, entelektel ve idealist olarak n yapan Andre Ba
zin, Alexandre Astruc'un gzlemlerine gre alrken kendini b
tn dnyadan soyutlard. Franois Truffaut ise onunla olan anla
ryla ilgili olarak "Hibir zaman benim ne kadar yanl olduumu
sylemezdi, sadece kendisinin ne kadar doru olduunu sylerdi,"
diyor.
Robert Bresson ise "Doruya ulamak iin yanllar orta*
dan kaldrmak gibi ilgin bir alma yntemi vard" diyerek onun
alma disiplininden sz ediyor. Eric Rohmer, onun 'Quest-ce que
le CinemaT kitabnn ilk cildinde konunun "Fotorafik Grntnn
Ontolojisi" makalesiyle baladna iaret ederek, Bazin'in olutur
duu kuramn temellerinin salam atld ve kronolojik sraya nem verildii zerinde duruyor. Her bir blmn kendi iinde m
kemmel bir matematiksel kuram rnei olduunu syleyen Roh
mer, Bazin'in almasnn tpk geometrinin doru izgileri kendi
sine konu edinmesi gibi sinemay merkez alarak, belirli bir plan
dahilinde sistemli bir ekilde ilerlediini belirtmektedir. ahmala8

Tantm

rn estetiin temel ilkeleri dorultusunda yrten Bazin, kendi g

rlerini sanat tanmlaryla kaynatrmasn bilmitir. Varolan b
tn yanl kanlar ortadan kaldrmaya alan Andre Bazin, kkl
deiiklikler oluturma abasn byk bir kararllkla gstermitir.
Birok insan Bazin'in sessiz sinemann sona ermesiyle onun artk sanat olmaktan kt grn paylatn dnr.
Oysa durum byle deildir. Ona gre ses sinemay ykmam, aksi
ne onun vasiyetini tamamlamtr.
Zaman zaman yaratcln herkesin kabul ettii Bazin'in fi
kirlerine ok ters den eletirmenler kmtr. Bunlardan en bili
neni Esthetlque et psychotogie du cfnema (Sinema Estetii ve Psi
kolojisi) kitabyla tannan, Film Tarihisi ve Estetiki Jean Mtry'dir.
Bazin kitabnda kar grlere yant nitelii tayan tmcelerle
kendi kuramn daha salam temeller zerine oturtmaya al
maktadr. Kitapta fotorafn nitelikleri hakknda nemli bilgilerin
bulunmasnn yan sra kamerann kullanl ve montajla ilgili ok
sayda bilgi de mevcuttur,
Bazin, "Sinema Dilinin Evrimi" blmnde, grntnn ger
eklie yeni bir ey katmas ile deil, onun aklamas ile deer
lendirilmesi gerektiini anlatmaktadr. Mitry'ye gre ise kamera
nn kendisinde gereklik bulunmaz, yaplan i dnya ile ilgili yeni
bir grnm oluturmaktr. Bu, kamerann uzayda fark yakalama
sdr.
Henri Gouhier, Bazin'in sinema kuramn tiyatrodan fark asndan da inceleyerek aktrn fiziksel varln sinemada deiik
amalarla kullandn ortaya koyduunu belirtmektedir. Bu tart
malarn doal sonucu olarak Bazin, sinematik grntnn bir re
prodksiyondan ok fazla bir ey olduunu kantlamaya almak
tadr.
Bana onun yazlar hakknda en arpc film eletirisinin
hangisi olduunu sorsalard, hi tereddt etmeden Robert Bres
son un stili zerine yazlan makaleyi sylerdim. Bu, bana gre, ro
9

Sinema Nedir?

mann ekrana uyarlanmasnn unutulmaz bir zetidir. Bresson'un

*Les Dames du Bols de Boulogne romanndan kotard 'Jacques
le fataliste' filmi hakknda Bazin, "Racinein diyaloglarna dnen
Diderot sayfasna kar bir silecek sesi" tanmlamasn kullanm
tr. Bazin, benzer tanmlamalar Charlie Chaplin iin de yinelemi
tir.
Andre Bazinin katklar sayesinde sinema, nemli bir al
ma sahas haline gelmitir. Tm dnyada sinema bir ka yolu ol
maktan karak bize hayatn gereklerini sunabilecek bir ara ol
ma yolunda ilerlemitir. Artk grdmz ekran, yaamn buna
lmlarndan bir sre iin uzaklamay deil, bize o yaama kar
daha hazrlkl olma yntemini reten bir konuma girme amacn
dadr. Onun grevi insanlar dnmekten uzaklatrmak yerine,
onlara felsefe yapmasn retmektir. Sinemann bunu yapabile
cek kapasitesi vardr. Bu gerei bize Andre Bazin retmitir. B
tn bu dnceler nda Bazin, "Sinema Nedir? sorusuna yant
lar aramtr.
Yant, tarih, felsefe, edebiyat, psikoloji, sosyoloji ve dier bi
limlerin, aratrmalarn sonularna bal olarak insanlk boyutunu
gzler nne sermektir.
Jean Renoir, Andre Bazin'in etkisinin yllar boyu sreceini
sylemitir. Onun ismi film eletiri almalarnda gitgide artan bir
hzla tm dnya tarafndan tannmaktadr. Hatta baz Marksist
film eletirmenlerinin onun kuramlarna saldrmalarna karn, o
nn pekitirmesini bilmitir.
Eer onun yaantsn konu alan bir film yaplacak olsa, ge
leneksel Fransz Katolikliinin tutuculuuna nasl kar koyduu
nun vurgulanmas gerekmektedir. Onun zihni teolojik devrimin fi
kirleri ile dolup tam ve bunun gereklemesi iin sinemay bir
ara olarak kullanmtr. retmen olmak iin eitim grd St.
Cloud okulunda pek ok felsefi, teolojik ve sosyolojik tartmalara
katlm, soyut terminolojinin yenilmez tutkusunu da bu yllarda edinmitir. Onu en ok etkileyen dnr Emmanuel Mounier
10

Tantm

(1905-1950) olmutur. Onun nceli se Rus filozof yeni Tomac

Jacques Maritainin rencisi Berdiaeff ve Bergson olmutur. An
cak ondan sonra daha fazla etkisi altnda kalaca kii Charles Peguy (1873-1914) olacaktr.
1932 ylnda Mounier, Esprit (Umut) adl yazsnda o dnemin iinde bulunduu durumu yle zetlemektedir; "Biz Bergson
ve Peguy, Maritain ve Berdiaeff, Prudhon ve de Mann'n dnce
leri arasnda kamplara blnm grnmekteyiz." Bu yllarda ni
versiteler henz Kierkegaard, Marx ve Jasper'in almalarndan
yeterince haberdar deildiler. Buna karn Mounier yazsn Kierke
gaard ve Marx'm peinden gitmek yerine ondokuzuncu yzyln
Sokrat felsefesine uygun bir devrimin yaplmas gerektiini savun
makla srdrmtr. Bu dnce bireysellik olarak kapitalizm ve
komnizm arasnda "nc kuvvet" olarak ortaya kmtr.
Mounier, Hristiyan retisini evrensel bir bak asyla d
zenleyen Teilhard de Chardine hayranlk duymaktadr. Bu dn
ce varoluuluk ile ilintilidir. O, bireysellik ile varoluuluun siste
me kar mcadele etme konusunda ortak bir dal olduunu syle
mektedir. Bu felsefe Bazin'in kitabnn eitli yerlerinde, rnein
Yenigerekilik makalesinde, karmza kmaktadr. Kapitalizm,
Mounier'in ana hedeflerinden birisiydi. Peguy ile ayn fikirde ola
rak Burjuvazinin lmcl bir hastalk gibi insanlar iin iin yiyip bi
tirdiini dnmekteydi. Bernanos gibi, toplumun her seviyesinde
bulunan ana sorunun bu olduunu gzlemlemiti.
Bazin sinemay tm sanat dallar iinde ayr bir yere koy
maktadr. Ona gre sinema dier sanat dallarndan daha fazla
sevgi ile balantldr.
Andre Bazinin zellikle film kuram konusundaki nemi git
gide daha geni evrelerce anlalmakta ve deerlendirilmektedir.
Her ne kadar, baz evreler onun dncelerine kar sava am
grnyorsa da, kurduu mantn salaml hemen hemen her
kes tarafndan kabul edilmektedir.

11

Sinema Nedir?

Onun btn almalar sevgi zerine dayanmaktadr. Fran

ois Truffaut, bununla ilgili olarak onun sinemay sevdiini fakat
sinemadan daha fazla olarak yaam, insanlar, hayvanlar, bilim
ve sanatlar sevdiini belirtmitir.
Truffaut ayrca Cahiers du Cinema dergisinde yaynlanan bir
yazsnda onun Aziz Francis'in yce zelliklerine sahip biri olduu
nu syler. Btn resmi ve resmi olmayan engellere karn Gney
Amerika'daki bir film festivalinden dnerken, yannda bir papaan
getirmesi onun hakknda ok eyler anlatmaktadr.
Kitabn bir blmnde erotizm, western ve Gabin konusunu
ele alan paralar, orijinal Franszca kitabn nc cildinde "Sine
ma ve Sosyoloji" bal altnda yer almaktadr. Western filmleri
nin konu edildii blm Batl kovboylar ile Fransz edebiyatndaki
valyeler arasnda bulunan benzerlikler ilgi ekici bir ekilde gz
ler nne serilmektedir. Franszlarn idealletirilmi kadn tipleme
sinin yerini yeni Batda sosyal koullarn gcne kar dayankl
kadn modelleri alacaktr.
1Umellht (Sahne Iklar) ve Monsieur Verdoux' zmle
meleri daha nce lLes Temps Modernes' dergisinde yaynlanm
tr. Bu yazlar, ayn derginin birka say ncesinde Natalie Moffat
imzal yazya yant nitelii tamaktadr.
Bazin, Verdoux ile ilgili yazsnda, Chaplin ile Verdoux ara
sndaki materyalist ilikiyi ortaya koymaktadr. Halka gre, tek
mit Charlie mitidir. Bu mit kendini bilet gieleri nnde gster
mektedir. Limelight ve Verdoux birer baarszlktr. Oysa Bazin, ay
kr bir gze sahip olarak Chaplin - Verdoux ilikisini gzler nne
serecektir.
Bazinin yazlarnda yeri geldike kat Katoliklie kar d
nceler olduu anlalmaktadr. O, bu dncesini Hristiyan d
neminden beyz yl geriye dayandrr. Xenophanes, "Her ey bir
dir" karmna ulamak iin ok uzun bir sre boyunca alma ve
gzlemlemelerde bulunmutur. Parmenides de, evrende, srekli
12

Tantm

olarak bu btn grmtr. Sinema alannda da pekala Par

m enides ile Herakleltos okullar arasnda yaanan tartmalara
benzer oluumlar meydana gelebilir. Bunlar evreni ya da "gerekli
i" bir btn olarak grm ilk filozoflardr. Platon'a gre, O, bir
btn olarak oluturulmutur. Paralar ise sevginin gc le birarada bulunmaktadr. Bazin'in yrekten baland Sallustius, Platon'un bir sylemini kullanarak "Her ey, iinde bulunan yilik ne
deniyle vardr. Her eyin ilk nedeni yiliktir," demitir.
lik

Son olarak Jean Mitry'nin Estetique du Cinema kitabnda

yer alan bir ifadeyi belirtelim; "Eer sinema bir sanat ise, o sanat
zerindeki tm snrlamalar ile yaratlm bir sanattr. Sanat, as
lnda gei in bir yol ilevi grmektedir. Bu, zgrle doru gi
den bir yoldur. Bunu yalnzca sinema gerekletirebilir. Onun birin
ci unsuru ise yaamn kendisidir!

13

N tr A d m jic

fU q iw <*( Papins lhnu>frnphiqae&

A. LUNIRE & tC8 FL8

* f r ut

Tun

rrfln o n * V f l ^ u r
tu n

.t n w

L V Q .V * M 0 .\ P L A / 8 /
u n

( f tr> h

m lu i

1ST O T I O E

LE CINEMATOGRAPHE
Auouvn

I.on*. I.U M IL R k

FOTORAFK GRNT ONTOLOJS

Eer plastik sanatlar psikanaliz ile ncelenseydi, lnn

mumyalanmas onun yaratmnn temel faktr olarak karmza
kard. Resim ve yontu sanatnda, varln devam ettirilmesi amalanmtr. Geen sre insan psikolojik olarak tatmin ettii
halde zafer yine zamann olmutur. Vcudun grnm, onun kuv
vetine yenik dmektedir. Yine de insanolunun abas bu ynde
devam etmektedir. Mumyalar sodyum iinde talatrlrken pira
mitler ve labirent koridorlar nihai rmeye kar kesin bir garanti
salayamamtr.
Dier bir nlem olarak korunakl lahitler dnlmtr ve
buralara asl vcudun rmesi durumunda yedek olarak kullanl
mak zere mumyalar yerletirilmitir. Bu dinsel tarz balangta
mevcut olan hayatn varlnn onun temsili grnmnn yaratl
masna allmas esasna dayanmaktadr. Benzer olarak bir ba
ka kar koyu tarih ncesi devirlerde maaralarda, baarl bir av
sonras yakalanan hayvanlarn bir ksmnn kil ile rtlerek korun
maya allmas abalardr. Sanat ve uygarlk zaman iinde geli
tike onun sihirli rol daha da artacaktr. 15. Louls kendisini
mumyalatmak yerine Le Brun!a portresini yaptrmay tercih ede
cektir. Uygarlk tabii ki zamann gcn yok etmeye yetmeyecek
tir. O, ancak aklc dnme seviyesinin ykselmesini salayacak
tr. Artk hi kimse bir modelin veya bir grntnn aynlna inan
mamaktadr. Grntler sadece bizim maddeleri hatrlamamza
yaramaktadr. Onlar bizi lmden koruyamazlar. Bugn grnt oluturulmasnn bu tr amalar yoktur. lmden sonra yaam ko
nusu tartma d kald iin imdilerde grntler gerein ben
zerlii olarak deal bir dnya yaratm amacn gtmektedir. Eer
plastik sanatlar tarihine bakarsanz k noktasnn estetik kayg
lardan ok, psikolojik isteklerden kaynaklandn grrsnz. Bu,
benzerliin yksdr ve isterseniz siz buna gerekliin yks
15

Sinema Nedir?

diyebilirsiniz.
, Fotorafn ve sinemann sosyolojik perspektifine bakt
mzda bunun geen yzyln ortalarnda modern resim alannda
meydana gelen ruhsal ve teknik krizin doal bir sonucu olduu g
rlmektedir. Andre Malraux sinemay plastik gerekliin ileri evri
mi olarak tanmlamtr. Balang noktas olarak da Barok resmi
ni ve rnesans dnemini almtr.
Resim sanatnn semboller ve gereklik arasnda bir yerde
dengede durduu yaygn olarak kabul gren bir gerektir 15. yz
yldan itibaren bat resimi d dnyann yan sra yava yava ruh
sal ifadeleri de kullanmaya balamtr. Perspektifin bir sistem olarak ortaya kyla birlikte sanatlar artk nc boyutu yaka
lama yolunda nemli bir adm atmlardr. Bu, gzmzn grd
dnyann resmedilmesidir.
Hemen sonra resim sanat iki nemli dala ayrlma eilimi iine girmitir. Bunlarn birincisi estetik kayglarla ruhsal gerekli
in modele yanstlmas; dieri ise d dnyann psikolojik adan
tekrar edilmesidir. Bu durum para para kendini tm plastik sa
natlarda gstermeye balamtr. Bunun yannda perspektif sade
ce biim sorunlarn zebildii, hareket sorunlarn ise zemedii
iin aratrmalar fiziin drdnc boyutu olan hareketlilik zerine
younluk kazanmtr.
Doaldr kif byk sanatlar bu iki byk ynelimi birletir
me yeteneine sahip kiilerdir. Bunu belli bir hiyerarik dzen iin
de yaparlar. Buna karn gerek her zaman iin iki ayr fenomen olarak karmza kar. Bunun iin yaplacak nesnel eletiriler resim
sanatnn evrimini daha iyi anlamamz salayacaktr. 16. yzyl
dan itibaren resim sanat bu tr skntlar yaamtr. Bu tama
men zihin He ilgili bir gereksinimden ortaya kmtr.
Sanatta gerekilik zerine tartma estetik ile psikoloji
kavramlar arasndaki karkln yanl yorumlanmasndan orta
ya kmtr. Doru gerekilik dnyann somut bir ekilde ifade e16

Fotorafik Grnt Ontolojisi

I
I

| Pfcasso, Kemanh ldoa. 1912. New York, Museum of Modern Art.

17

S/nema Nedir?

dilmesi, sahte gerekilik ise sadece gz aldanmasdr. Ortaa

sanat bu krizden kendini kurtarmtr. Daha sonra teknik gelime
lerin nda gerekilik ve ruhsal yapnn yanstlmas ynnde nemli admlar atlmtr. Perspektif bat resminin ilk gnah olma
zelliini tamaktadr.
Niepce ve Lumiere bu gnahtan kurtulmulardr. Barok sa
natn baarsna karlk, fotoraf, plastik sanatlarn benzerlik d
ncesinden kendisini kurtarmtr. Resim, grnt oluturmaya
zorlanmtr ve bu grntler sanat haline getirilmitir. Dier taraf
tan fotoraf ve sinema ise gerekilik dncesini salayan icat
lar olarak karmza kar.
Ressam ne kadar yetenekli olursa olsun, ortaya koyduu i
belli bir snrn tesine geemeyecektir. nsan elinin iin iine gir
mesi grnt zerinde eitli bozulmalara neden olmaktadr. n
sanolunun hibir rol oynamad mekanik yeniden retim bizim
itahmz bambaka bir ekilde doyuracak nitelie sahip olacak
tr. zm baar sonucunda deil, baarmann yolunda bulunur.
ada fenomen ile ilgili stil ve benzerliin atmasnn
kayna budur. Ondokuzuncu yzyl bu krizin gerek balangcn
grebilmitir. Bunun mitsel kayna Picasso olmutur. Plastik sa
natlarn varl ve onun sosyolojik kkleri daha ayrntl bir ekilde
irdelenmeye balanmtr. 'Temsili kompleksken kurtulan ada
ressam fotorafn veremeyecei kavramlar resmetmeye bala
mtr.
Fotorafn gc resimden fark nesneleri olduu gibi gste
ren mercekten kaynaklanmaktadr. lk kez rn ile onu reten
nesne cansz varlklardan olumaktadr. Artk olaya insann yarat
c mdahalesi sz konusu deildir. Fotorafnn kiilii yalnzca
ekecei nesnelerin seiminde ve amacnda etkili olmaktadr. Her
ne kadar sonu onun kiiliini yanstyor olsa da, bu, ressamn
yapt ile ayn ey deildir. Btn sanatlar insann varl ile hayat
bulmaktadr. Bunun istisnas fotoraftr. Fotoraf bizi tpk doa
daki bir fenomen gibi etkiler. Bir iein veya bir kar tanesinin g18

Fotorafik Grnt Ontolojisi

2. Cezanne, Sainte Victoire dann Bellevue'den grn. 1885 dolayla

r. Merion, Pennslvania, Barnes Foundation.

zelliin byk lde yaayabiliriz.

Gzel bir resim bize belki model hakknda ok ey syleye
bilir fakat fotoraf sanatnn brakt etkiyi salamas olanakl de
ildir.
Bunun yannda resim benzerliin yaratlmasdr. Sadece fo
toraf, nesnesinin yerine geebilecek kadar duyarl bir yaklama
ulaabilir. Fotorafik grnt nesnenin kendisidir. Nesne zaman
dan ve uzaydan soyutlanmtr. Onun belgesel deeri ne olursa ol
sun zerinde bir oluumun niteliini tamaktadr. Bu, artk yeni
den retim olmaktan ok, modelin kendisidir.
19

Sinema Nedir?

Aile albmlerindeki fotoraflarda gri ve mavi glgeler gr

rz. Bunlar ounlukla anlalmaz eylerdir Geleneksel aile port
releri zaman yakalamtr ve varln srdrmektedir Mekanik
bir oluum olan bu sanat bize sonsuzluk yaratamaz kesinlikle. 0nun yapt sadece zaman mumyalamaktr. rmeye byle kar
koyar
Bu adan baktmzda, sinema zamann tarafszldr. O
artk nesneleri korumaz. lk kez olarak nesnelerin grntleri on
larn srekliliinin grntleridir. Onu resimden ayran en byk zellik, iin iine zaman boyutunun katlm olmasdr.
Fotorafn estetik kalitesi gerekliin plak gcn gster
mektedir Bunlar dnyann nesnel grnmleridir. Bir kaldrmn
nemlilii, bir ocuun yzndeki ifade hep d dnyadan olduu gi
bi alnm oluumlardr. Bu g sayesinde fotoraf doann taklit
edilmesinden daha fazla zellikleri iinde barndrabiiir.
Fotoraf yaratc gcn baskn olduu bir sanattr. Bir ressa
mn estetik dnyas gerek dnyadan ok farkl olabilir Onun s
nrlar belli bir yerde kstrlm olacaktr. Fotoraf ise ortak olu
umlar paylar. Bir nesnenin yerine yedeini koymaktansa, o
nesnenin kendisini betimleyebilir. Gerekstcler fotoraf yze
yinde bylesine bir farkllk sezmilerdir. Onlar estetik ama gt
mezler ve mekanik etkiyi gzard ederler Onlara gre hayal rn
olan ile gerek olan arasndaki mantksal farkllk ortadan kalkma
eilimindedir Her grnt, nesne gibi grnr ve tersi olarak her
nesne bir grnt gibidir. Bu yzden fotoraf gerekstc yarat
cln ana malzemesinden biri olmutur Srrealist resimlere titiz
likle bakldnda ayrntlarda grsel bir yanlmann olduu grl
mektedir.
Bu nedenle fotoraf plastik sanatlar tarihinin en nemli ica
ddr. Bu, ayn zamanda Bat resminin yeni bir boyut kazanmasna
neden olmutur. zlenimci gerekilik gz aldanmasnn dier u
noktasndadr. Taklit deeri gitgide azalmtr. Bu biim sonradan
Cezanne'in kiiliinde perspektifin geometrik yansmalar olarak
20

Fotorafik Grnt Ontolojisi

tuale aktarlmtr. Resim, mekanik grnt retimine kar barok

yknmenin tesine ulamaya alarak yaam mcadelesine gi
rimitir. Pascal bizim kendi gzlerimizle grmeyi baaramadkla
rmz bize ulatrd iin hem resime, hem de fotorafa minnet
tarlk duymaktadr. nsanolu sevginin duyumuna byle varabilmitir.
Dier taraftan sinemann bir dil olduu unutulmamaldr.

21

TM SNEMA MT

Georges Sadoulun sinemann k noktas konusunda yaz

d kitab, bunun ekonomik ve teknik evrimin doai bir sonucu ol
duu grn savunan Marksist yazarlardan olduka farkldr. O,
bunun nedenselliinin tarihi srasnn bir ters evrimi olduu iddia
sndadr. Ona gre basit teknik icatlar ans eseri ortaya kabil
mektedir. Sinema idealistik bir fenomendir. Nitelikli insanlar be
yinlerindeki dnceler ile donatlmlardr. Bunlar teknolojinin
yardm olmadan hayata geirilebiien fikirlerdir.
Bunun yannda sinema bilimsel ruha ok ey borludur. 0nun yaKatrclar, hi kuku yok ki, bilginlerdir. Bu tr ilerlemeler ise
byk lde belli bir sistem iinde olmann yan sra Edison gibi
kendi kendini yetitiren ve bamsz aratrmalar yapan mucitlerin
sayesinde meydana gelmitir. Niepce, Muybridge, Leroy, Joly, Denemy ve hatta Louis Lumiere bile kendi igdlerine ynelik ola
rak almalar yapm olan kiilerdir. Bu tr almalar sabit fikirli
olmakla badamayan bir yapya sahiptir. Sinemada teknik ilerle
melerin salad olanaklar kstldr. Bunun tersi olarak, salam
bir fikrin yaklak olarak ya da mkemmel bir ekilde grselleti
rilmesi ancak endstriyel icatlar sayesinde olabilmektedir. Bu fi
kirlerin pratik hayata geirilebilmesinin arac bu tr oluumlar ile
mmkn olur. Artk gnmzde bir sahnenin istenen grnm
nn alnabilmesi iin ok eitli teknik donanmlara gereksinim
duyulduu herkes tarafndan kabul edilen bir gerektir. Sinemann
ilk k yllarnda elbette ki bu yeni sanat btn bunlardan yok
sundu. 1877 ve 1880 yllarnda Muybridge, hemen hemen tek ba
na oluturduu byk ve karmak bir aletle bir atn devingenli
ini kaydederek ilk sinematografik almay gerekletirmi oldu.
Bunu baarabilmek iin cam tabakann yzeyine nemli kolodyum
maddesi koymutu. Bu, mutlaka gerekli olan eyden yalnzca
biriydi. Dier iki ey ise kuru emlsiyon ve sabit bir tavan olutu23

Sinema Nedir?

3. Drtnala Koan Atlar. 1872'de Edward Muybridge tarafndan ekilen

fotoraf,

rulmasyd. Sonraki yllarda hzla daha modern modelleri yapla

cak olan kamera ilk kez byle ilkel bir grnm iinde kullanlmaya baland. Selloz eritlerinin bu i iin uygun olduu anlalnca
Lumiere kat film ile ayn eyi yapmay baaracakt.
imdi fotorafik sinemann daha ileri bir aamasna gz atalm. Platoda yaplan basit hareketlerin bilimsel almalarnn
ondokuzuncu yzyln endstriyel ve ekonomik gelimelerini bek
lemeye ihtiyac yoktur. Henz phenakistoskop ve zeotrope bulun
madan nce akllca yaplan almalar sonucunda zor koullarda
pek ok kaliteli ekimler yaplabilmitir. Sinema alanndaki baa
rl almalarn pek ounun yaplabilmesi gerekten ilgi ekici bir
zelliktir. Sinema sanatnn bu tr icatlar bekleyecek vakti yoktur.
24

Tm Sinema Miti

4. Georges Melies, Le Meomane, 1903.

nemli ekimlerin bir an nce yaplmas gerekmektedir. Platonun

daha nitelikli olarak kullanlmas Nicephore Niepce'ye rastlamtr.
Grntnn otomatik olarak sabitlenmesi iin gerekli donanmlar
sayesinde ok sayda nitelikli grnt elde edilmeye balanmtr.
Bu alandaki bilimsel, ekonomik ve endstriyel deimelerin
tamamen tarihi tesadfler sonucu olduu hi kimse tarafndan id
dia edilemeyeceinin bir kez daha vurgulanmas gerekmektedir.
Fotorafik sinemann ortaya kaca tarihe kapsaml bir bir ekil
de gz atldnda onaltncr yzyldan itibaren ngrlebilecek bir
olay olduu yaygn olarak kabul edilir. eitli gelimelerin salana
mamas nedeniyle bu sanatn lerlemesi yzyllar boyunca gecik
meye uramtr. Tarihsel gelime insanolunun yzyllardr gere
in aray iinde olduunu gstermektedir. Bunun elde edilmesi,
25

Sinema Nedir?

5. Edison'un 1893te kurduu ilk stdyo. Her yan katrania svand iin
"Kara Maria" ad veren bu tik, dner bir taban zerindeydi ve gne nlarnn ge ynne doru evriiebiiiyordu.

kaydedilmesi ve istenildii zaman tekrar kullanlabilmesi arayn

da olan uygarlk tarihinin sinemay eninde sonunda yarataca bel
liydi. Nitekim gelimeler bu ynde olmutur.
Film tarihisi olan P. Potoniee sinema sanatnn kaynann
sanld gibi fotorafn icad sayesinde deil, stereoskopun icad
sayesinde olduunu sylemektedir. Aratrmaclarn bu ite bir ge
lecek olduunun farkna varmalar iin gzlerini aan olay bu ol
mutur. Sinemann bir pazar olabilmesi buna baldr. Uzaydaki
devingensizlii gren insanlar fotoraf karelerinin birletirilerek
hayatn kendisinin yeni batan yaratlabilecei gereine ulaa
caklarn grmlerdir. Bu, doann olaanst bir taklidi olacak
tr. Grntnn hareketlilii iinde sesin ve rlyefin (resmin) birle
tirilmesinin tek bir mucidi yoktur. Edison kinetoskopunu fonografa
balamtr. Demenay konuan portreler retmitir. Nadar ise Chevreul ile birlikte yapt ilk fotorafik grmede "Benim haya
lim kayt cihaz fotoraf, fonograf ise onun konumasn alrken
26

Tm Sinema Miti

6.1950terde bir Hollywood stdyosu (Warner Bros). Bu stdyolarn teme

lini yan yana sralanm kapal dzlkler oluturur.

konumacyla yzyze grmektir" ifadesini kaydederek bu yol

da nemli bir adm atmtr (ubat 1887). Rengin hl ortaya k
mamasnn nedeni renkli oluumlarn ilerlemesinin ok yava
olmasndan kaynaklanyordu. E. Reynaud birka motifi renklendir
meye alrken, Melies ilk filmlerini kalplar halinde renklendirme
yoluna gitmiti.
Gerekliin teknik ve mekaniksel yeniden retimi ondokuzuncu yzyldan itibaren sinema ile gerekletirilmeye balanm
tr. Fotoraf ve fonografn birletirilmesi tam bir gerekliin sa
lanmasn beraberinde getirmi ve zamann geriye evrilmezlii almaya allmtr.
Eer sanatn k noktas doann iinde bulunanlar ortaya
karmaksa teknik gelimelerin sonucunda doada bulunan sesin
saklanmas, bu "mitMin gerekletirilmesi yolunda mesafe kayde27

Sinema Nedir?

7. Aya Gezi. M ellesin aya ulaan bitinierl bu kez uykularnda baka ge

zeenleri dlyorlar.

dildiini gstermektedir. Bu ifadenin nda sessiz filmin balca

mkemmellik olmad ve ses ve renk gerekliklerinin salanma
dan byle bir iddiada bulunulmasnn sama olduu aktr. Sessiz
ekrana kar duyulan nostalji, yedinci sanat olan sinemann doruk
noktasnn onun emekleme dnemindeki sessiz filmler olmasn
gerektirmez. Ondokuzuncu yzylda sadece birka adamn hayal
glerinin yardmyla ortaya kan ilk sinematik rnekler, doann
tam bir yknmesi olamaz. Sinemaya eklenen her yeni gelime onur paradoksal olarak k noktasna biraz daha yaklatracaktr.
Ksacas, sinema henz kefedilmemitir.
Bu adan baknca bilimsel bulularn ve endstriyel teknik
lerin sinemann kefi kaynandaki nedenselliin somut sras iin
iyimser olmak, en azndan psikolojik olarak, biraz zordur. ki en
dstri adam olan Edison ve Lumiere bile sinemann gelecei ko
nusunda olumsuz fikirlere sahipti. Edison sadece kinetoskop yap
makla yetindi ve eer Lumiere bunun patentini Melies'e satmay
28

Tm Sinema Miti

salt kskanlk nedeniyle reddetmemi olsayd kukusuz kendisi

ok kr edecekti fakat halkn ksa zamanda bu yeni icattan bka
can tahmin etmiti. Marey gibi gerek bilginler sinemann sade
ce dolayl asistanlaryd. Onlarn kafasnda ideal bir dnce vard
ve tek amalar bunu gerekletirebilmekti. Bernard Palissy gibi
mobilyalarn birka ilgin grnt elde edebilmek amacyla hi te
reddt etmeden yakacak kadar sinema lgn otan kiilerin ise bu
sanata ok fazla ey katt sylenemez. Buna karn sinemann
bu gibi tutkular sonucu gelitiini sylemek yanl olmaz. Benzer
olarak retinadaki grntnn srekliliinin optik ilkesi nedeniyle
hareket sentezinin devaml oluumu sinemann hep fotoraf sana
t ile birlikte anlmasna neden olmutur. Her biri yzyln hayal g
c sayesinde hayat bulmulardr. Kukusuz tarih iinde birbirine
ok paralel olan icatlar meydana gelmitir fakat bu fotoraf ve si
nemann durumu ile kartrlmamaldr.
Sinema miti, fotorafla birlikte mekanik sanatlarn ortaya
k olarak yzylmza damgasn vurmutur.

29

SNEMA Dl NN EVRM

1928 ylnda sessiz film sanatsal adan doruk noktasna ulat. Birtakm kiilerce bur onun sanatsal ilevinin sonu olarak de
erlendirilse de sinema estetik yolunda hzla ilerlemeye devam et
ti ve sesin gerekilie yaklamas baz kolaylklarn yannda bu
konuda bir kaosun yaanmasna da sebep oldu. Bu adan bakn
ca sesin, sinemann Eski Ahit'ini ykmad, aksine tamamlad
anlalacaktr. Sesin teknik geliiminin estetik evrim ile ayn ey olup olmad tartma konusudur. Dier bir deyile 1928 ile 1930
yllar arasnda yeni bir sinemann doup domad sorusunun so
rulmas gerekmektedir. Tarih, sessiz sinema ile sesli sinema ara
snda meydana gelen boluu tam olarak gzler nne sermemektedir. Buna karn 1925 ile 1935 yllar ynetmenleri arasn
daki ayrm kolaylkla farkedilebilmektedir. 1940'h ve 1950'li ylla
ra geildiinde ise bu fark ok daha belirgin olarak grlmeye
balanr. rnein Erich von Stroheim ve Jean Renoir veya Orson
Welles, ya da Theodore Dreyer ve Robert Bresson ok deiik ya
pya sahip film ynetmenleridir. Bunun yannda 1920li yllar ile
1930'lu yllar arasnda eitli kprler kurulabilmekte ve filmlerin
sinema deerleri arasnda sessiz filmlerden sesli filmlere tanabllmektedir. Bu durum iki oluumdaki ok farkl yaplara ramen
oluturulmaya allmtr.
Bu konuda almann zorluklar ve snrlarnn ok dar oldu
unun bilincinde olarak bir varsaym oluturmaktan ok, nesnel ifadeler kullanmaya dikkat ederek sinemay 1920 ve 1940 arasn
da ayrmay deneyeceim. Bu zaman aralnda birbirinin taban
tabana zdd denebilecek eilimler olumutur. Ynetmenlerin bir
ksm tm benliini grntnn zerinde younlatrrken, dier
bir grup ynetmen gerekliin peinde komutur. Burada "grn
t" szcnn yaygn olarak kullanld zere temsil edilen nes
nelerin ekran zerine den grnmleri anlamnda olduunu ha31

Sinema Nedir?

8. Orson Welles'ln *Lady From Shanhai'nda aynalar koridoru.

trlatmam gerekiyor. Kark bir yapya sahip bu szck imajiarn

plastik zeiiikieriyie ilgili olabildii gibi montaj kaynaklar sonra
snda meydana getirilen grnmler iin de kullanlmaktadr.
"Plastik" szc burada makyajdan performansa kadar
geni bir alan iermektedir. Buna kadraj ve klandrmay da ek
leyebiliriz. Bilindii gibi montaj Griffith'in ortaya koyduu bir olay
dr. Malraux'un "Sinema Psikolojisi" (psychologie de cinema) kita
bndan rendiimize gre daha nce bilinsiz olarak yaplan
montajn sanat haline dnmesi ve bylece bir dil yaratlmas bu
usta ynetmen sayesinde olmutur.
Montajn kullanm "grnmez"dir ve genel olarak Ameri
kan ekrann sava ncesi rnlerinde boy gsterir. Buradaki ama
tek sahnenin zdeksel ve dramatik mantna uygun olarak bl
mn analizinin yaplabilmesidir. Bu sayede izleyici, amlamasn
ynetmenin bak asna gre yapacaktr.
32

Sfnema Dilinin Evrimi

9. Nanookun Glmseyen Nyras.

Bu "grnmez" kurgulama montajn tam potansiyelinin kul

lanma sokulmasn engellemektedir. Dier taraftan bu potansiyel
ler genel olarak paralel montaj olarak bilinen oluumdur. Para
lel montaj yaratmnda Griffith, ekimlerin her birini birletirerek
belli bir corafik iki hareketin esremll duyusunun oluturulma
snda baarl olmutur. Abel Gance, 'La Roue' (Tekerlek) filminde
hz kullanm olmadan bir lokomotifin srekli artan sratinin gr
nmn yaratmtr (gerekte tekerlek sabit olarak dnmektedir).
Bunu azalan uzakln katl ekimleri sayesinde yapmtr.
"Atraksiyonlu montajMn en nemli kullancs ise S. M. Eisensteindr. Dierlerinden farkl olarak bu ayn blm iinde ge
rekli olmad halde baka bir grntnn kurgulanmasdr. rnek
olarak The General ne' filminden bir boa grntsn, bir yan
gn almasnn takip etmesini verebiliriz. Bu ekstrem montaj
33

Sinema Nedir?

10. F. W. Murnau, 'Sonuncu Adam (Der Letzte Mann, 1924).

eklinde ok deiik diziler oluturulabilir. H. G. Clouzot'un JQuai

des orfevres (Altn Rhtm) filminde bir orabn yatan yanndaki
sandalyenin zerine frlatlmasn, bir stn dklnn izlemesi
ikinci bir rnek olarak verilebilir.
Montajn kullanlma amac, duyularn veya anlamlarn yara
tmdr. Bu, grntlerin birletirilmesi sayesinde olur. Bunun en iyi
deneyi ise Kuleov'un Mozhukhin ekimidir. Bir glmsemenin ta
kip eden grntlerde ald farkl ekiller montajn zelliklerini
mkemmel bir ekilde zetler.
Kuleov, Eisenstein ve Gancen kullandklar montajlar bize
bir olay gsteremez; sadece ima eder. Kuku yok ki, onlar gerek
liin seilmi elemanlarn kurguluyorlard. Kiisel gerekilik g
rnts Du ilgiden yola klarak oluturulmutur. Mozhukhin art
l ocuk eittir acma bu soyut bir sonutur. Bu sonu ncellerin
hi birinde bulunmaz; gen kzlar art iek aan elma aalar e34

Sinema Difinin Evrimi

11. Sava ncesi gerekilik: Von Stroheim'in 'Greed*filminden bir sahne.

ittir umut. Bu tr birleimler sonsuzdur. Ancak bu amlamann

yaplabilmesi iin fikirlerin birleimi veya metaforlarn anlamlar
dncesi ortak bir kavram yaratmaldr. Bu ekilde dzenlenen
senaryolarn estetik bir "gnderim" gc vardr. Anlam grntde
deil, izleyicinin zihnine ilikin olarak kurgulanm grnt glgesindedir.
zetleyelim. Montaj kayna olarak grntlere yklenen
anlamlar, izleyicilerin belli zmlemeler yapmalarn gerektire
cek ekilde ortaya konulmulardr. Sessiz film dneminin sonunda
bu ama daha kapsaml olarak gerekletirilebiliyordu. Bir tarafta
Sovyet sinemas montajn teorik ve pratik snrlarn zorlarken, di
er yandan Alman sinemas k ve dekor zerinde younlaarak
daha nitelikli grntler elde etme abas iine girmiti. Dier l
kelerin sinemalarnda da ufak tefek kprdanmalar grnmesine
35

Sinema Nedir?

12. Dreyer'in *La Passion de Jeanne d Arc'mda Falconetti

karn, Fransa, sve ve ABD gibi lkeler biie henz bir sinema dili
oluturmaktan yoksundurlar.
Sinema sanat plastik ve montaj gibi gereklie eklenen
ses, sadece ikinci ve tamamlayc bir rol oynayabilir: Merkez nokta
grsel imajdr. Fakat gereklie yaklaabilmek iin sesin gz ard
edilmeyecei de aklda tutulmaldr.
Daha sonra incelenmesi gereken konu sinemada davu
rumcu montajdr. Bunun sessiz sinema dnemindeki temsilcileri
Erich von Stroheim, F. W. Murnau ve Robert Flaherty'dir. Onlarn
filmlerinde gereklik fazlasyla bulunduu in, bir eleme yapma
nn sakncalar nedeniyle, montaj nemli bir rol oynamaz. Kamera
ayn anda her eyi gremez fakat seilen ksmndan hibir ey ka
rmaz. Faherty'nin filminde Nanook, bir fok baln avlamak iste
mektedir. Hayvan ile Nanook arasnda bir ilgi vardr. Bir bekleme
periyodu geer. Montaj bu zaman farkn birbirine balar. Flaherty
36

Sinema Dilinin Evrimi

gerek bekleme zamann gstermeyi amalar: Avn uzunluunu,

olduu gibi vermeye alr. Bu nedenle filmde bu blm tek e
kimde gerekletirilir.

13. Marx Kardeler

Murnau, dramatik uzamn gerekliindeki zaman He bu ka

dar ilgilenmez. Montaj, 'Nosferatu'da, 'Sunrise1da olduundan da
ha fazla bir rol oynamaz. Bu nedenle onun grntlerinin davu
rumcu olduu dnlebilir. Fakat bu yzeysel bir gr olacaktr.
Onun grntlerinin kompozisyonu resimseldir (pictorial). Geree
hibir ey katmaz, onu deitirmez, onun yapsal derinliini boz
maya almaz. rnek olarak Tabu'da ekrann solundan bir gemi
nin gelii izleyenlerin ani bir kader duygusu hissetmelerine yol a*
ar. Murnau filmin gerekiliini deitirmek istemez. Bu tama
men doal bir sahnedir.
Stroheim filmlerinin ounda fotorafik davurumculuk ve
montaj hileleri hissedilir. Onun filmlerinde gereklik tm plakl
37

Sinema Nedir?

14. Fritz Lang, 'Metropolis (1926).

ile gzler nnde bulunmaktadr. Ynetmenlik iin basit bir kural

vardr. Dnyaya yakn ekim yapar. Bunu yaparken de onun tm
zalimliini ve irkinliini ortaya koymay amalar. Strohelm'in her
hangi bir filmini seyredenler, onun ok uzun tek ekimlerden ve
yakn planl grntlerden olutuunu hemen farkedecektir. Bu
ynetmen, frsatlar boa harcamazlar. Griffithde bile montajn rol
oynamad davurumcu olmayan dier elemanlarn almas
bulunabilir. Ancak bu rnekler aklama iin yeterli olacaktr. Ses
siz filmlerde, sinematografik sanat "cinema par excellence" (s
tn sinema) olarak adlandrlmtr. ekimlerde semantik ve sz
dizini birimleri mevcuttur, burada grnt gereklie katt ey ile
deil, gerekilii aklamas ynnden deerlendirilir. Sessiz ek
rann daha sonraki sanat rnleri gerekliin elemanlarndan yok
sundur. Dreyerin !Jeanne d'Arc 11 gibi 'Greed' bir konuma filmidir.
Grntnn plastik kompozisyonu ve montaj, sinema dilinin temel
38

Sinema Dilinin Evrimi

zellikleri olmaktadr. Ses, yedinci sanatn iki radikal grn bir

birinden ayran estetik uurum olacaktr. Sinema artk kelimenin
tam anlamyla "Sinema olmutur.

15. Therese Raqun\ Yn: Jacques Feyder. Oyn: Gina Manes, Hans von
Schlettow (Fransa, 1927).

imdi iki byk eilim iindeki sessiz filmin estetik birimle

rini ortaya koymak amacyla sinema tarihine yle bir gz atalm.
1930'dan 1940'a kadar sinema dilinin ortak biimi geni olarak Amerika Birleik Devletleri'nden gelime gstermitir. Bu,
Hollywood'un zaferidir. Bunun balca rneklerini ise trlerine gre
yle sralayabiliriz.
1- Amerikan Komedisi (Mr. Smith Goes to Washington,
1936); 2- Burlesque Filmi, talama (The Marx Brothers); 3- Dans
ve Vodvil Filmi (Fred Astaire-Ginger Rogers. Ziegfield Follies); 439

Sinema Nedir?

16. 'La Passion de Jeanne D'arc' (Jeanne DArc1m Tutkusu). Ynetmen:

Cari Th. Dreyer (Fransa, 1928).

Polisiye ve Gangster filmi (Scarface, I am a Fugitive from a Chain

Gang, The Informer); 5- Psikolojik ve Sosyal Drama (Back Street,
Jezebel); 6- Korku ve Fantastik Film (Dr. Jeckyl and Mr. Hyde, Frankesteln); 7- Western (Stagecoach, 1939). Bu zaman iinde do
al olarak Fransz sinemasnda da ilerleme grlmtr. Kaba
Gerekilik ve iirsel Gerekilik eilimleri iindeki sinemada drt
isim ne kmtr. Bunlar Jacques Feyder, Jean Renoir, Marcel
Carne ve Julien Duvivier'dir. Benim amacm, burada dl datr
gibi bir sralama yapmak deildir. Bu zaman zarfnda Sovyet, ngi
liz, Alman ve talyan sinemalar iinde de gsterili rnler ortaya
kmtr. Ancak bunlar Amerikan ve Fransz filmleriyle boy l
mekten uzak yapmlar olmutur. Bu sinemalarda sesli film, kinci
Dnya Sava ncesi dnemde damgasn vuracaktr.
lk olarak ierik bakmndan byk yapmlar, belli bir elit ta
bakaya olduu kadar tm dnya halkna hitap eder nitelik kaza
40

Sinema Diiinin Evrimi

narak sinemaya olan ilginin artmasna neden olmutur.

kinci olarak biim gelmektedir. yi dzenlenmi grnt ve
kurgulama stilleri, konusunun mkemmel bir ekilde uyarlanma
s, grnt ve sesin uyumluluu William Wyler'in 'Jezebel', John
Fordun 'Stagecoach' (Posta Arabas) veya Marcel Carne'in l e Jour
se Leve' (Gn Douyor) filmleri ok sonraki yllarda seyredildikle
rinde bile zerlerinde tadklar mkemmellik gze arpmaktadr.
Bunlar ksaca klasik sanatn tm olgunluunu ilerinde barndrr
lar.
1938 ylndan itibaren zellikle talyan ve ngiliz sinemalar
nn ulusal okullar sayesinde Hollywood sinemasndan kopu ya
anmtr. 1940-1950 yllar ise sinemaya taze kann geldiine de
in gerek fenomenler ortaya kmtr. Bu yllarda tam bir devri
min yaandn sylemek abart olmaz.
Amacmz biimin, ierie olan zaferini kutsamak deildir.
"Sanat iin Sanat" dncesi sinemada dier sanatlardan daha
fazla olarak reddedilmi bir grtr. Dier taraftan yeni bir biim
aray iine girildii tartmasz bir gerektir. Artk filmin ne anlat
mak istedii dncesi, yerini bunu nasl anlatt sorusuna brak
maktadr.
1938
ve 1939 yllarnda sesli filmler zellikle Fransa ve
ABD'de klasik mkemmelliin seviyesine ulamtr. 1930'lu yllar
sesli ve renkli filmlerin boy gstermeye balad yllar olmutur.
Tabii ki stdyo aralar hi durmadan gelime gstermektedir.
Bunlarn bazlar ynetmene radikal olanaklar salayabilmektedir.
1940 ylndan itibaren eskisine oranla ok daha duyarl olan foto
raf filmleri kullanlmaya balanr. Stdyoda ekim olanaklarnn
artmas yeni dnceleri de beraberinde getirecektir. zellikle
Jean Renoir'nn almalarnda derin odaklama teknii oka kul
lanlmaya balanacaktr. D ekimlerde de bir hayli yol katedllir.
Artk teknik sorunlar bir bir ortadan kalkmaktadr.
1930lardan itibaren zlmeye balayan teknik problemle
41

Sinema Nedir?

ri gz nnde bulundurarak film dilinin evriminin incelenmesi ge

rekmektedir. Bunu yaparken konularn nitelikleri ile onun ifade et
me stilinin iyice bilinmesi zorunluluu vardr.
1939
ylnda sinema denge durumuna ulamtr. Artk den
ge noktasndaki bu nehirin az ile dier blmleri ayn seviyede
dir. Sular belirli bir ekilde ve hzda akmaktadr. Ar dalgalanma
lar meydana gelmemektedir. Fakat baz jeolojik hareketler sonu
cunda erozyon seviyesinin ykselmesi sonrasnda derinlik artacak
ve su yeni bir denge noktasna ulaabilmek iin konumunu dei
tirme yoluna gidecektir.

42

SESN OLUUMU SONRASI

KURGULAMA EVRM

1938 ylnda kurgulama konusunda hemen hemen evren

sel olan bir standart vard. Eer grntnn plastikleri temeline
dayanan sessiz filmi 'davurumcu" ve "sembolistik" diye ayryor
sak bu yeni yk anlatma biimini de "analitik" ve "dramatik" ola
rak adlandrmamz yerinde olur. Bunu yiyecek dolu bir masa ve a
bir serserinin malzeme olarak kullanld Kuleovun deneylerin
den birini inceleyerek grelim. 1936 ylnda kurgulama aadaki
gibi olur;
1 -Aktrn ve masann tm ekimi.
2 -aknlk ve istek ifadesi olan yze yakn ekim.
3 -Yiyeceklere yakn ekim dizisi.
4- Kameraya doru yavaa hareket eden kiiye tam ekim.
5- Bir tavuun kanadn tutan aktre eyreklik ekim.
Deiik ekimler yaplabilecei halde genel olarak benzer
ekimler kullanlacaktr.
1) Aktrn durumu belirlenerek uzamn geree benzetil
mesi salanr. Bu ilem dekorun geri planda kalacak olmasna
karn yaplr.
2) Kesmenin ama ve etkinlikleri dramatik ve psikolojik olarak gz nnde bulundurulur.
Dier bir deyile ekimler ayn anlama yklenecektir. Ka
mera tarafndan salanan gr asndaki deiiklik buna hibir
ey eklemeyecektir. Gereklik mmkn olduu kadar iyi bir gr
le ve vurgulama ile betimlenecektir.
43

S,/nema Nedir?

44

Sesin Oluumu Sonras Kurgulama Evrimi

Film ynetmeninin olduu gibi sahne ynetmeninin de gre

vinin snrlar vardr. Dekorun, olayn mantna uygun olarak d
zenlenmesi gerekmektedir. imdi bunun tersi olarak 'Potemkin
Zrhls' filmindeki ta aslanlarn montajn ele alalm. Bir grup as
lan heykelinin baarl bir eklinde yan yana yerletirilmesi sonu
cunda tek bir aslann ayaklar zerinde durduu ekilde bir grn
t elde edilmitir. Bu, uyanan ynlar temsil etmektedir. Bu baa
rl bulu 1932 ylndan sonraki herhangi bir film iin dnleme
yecek bir eydir. Fritz Lang, 'Fury' (fke) filminde iftlikte gdakla
yan tavuklarnn bir dizi ekimi ile skandal yaratan kadnlarn du
rumu arasnda benzerlik kurmaya almtr (1935).

18. Orson Welles, Yurtta Kane'de (Citizen Kane, 1940) Orson Welles ve
Ruth Warrick.

Montajn kalnts zaman iinde deiime uram ve sonra

ki filmler bu durumdan etkilenmitir. rnek olarak Marcel Carnenin 'Qual des Brumes' (Sisler Rhtm) ve ' Le Jour se Leve* (Gn Do45

Sinema Nedir?

19.Quat des Brumes ,Yn: Marcel Carne. Oyn. Jean Gabin (Fransa, 1938).

uyor) filmlerinde gerekilik seviyesinde kurgulama kalntlar

gsterilebilir. Buna bakmann tek uygun yolu vardr. Bu optimal et
kinliklerin hemen hemen hepsinin yok olduunu varsaymaktr. Ti
pik Amerikan komedilerinde ynetmen, karakterleri dizlerin s
tnde yaplan ekimlerde kullanr. Bunun izleyicinin istemsiz dik
katini yakalamann en iyi yolu olduu dnlr.
Gerekte montajn kullanmnn k noktas sessiz filmler
dir. Bunu ncelikle Griffith'in filmlerine indirgemek pek de yanl
olmaz. 'Broken Blossoms' (Krk Tomurcuklar) filminin yan sra In
tolerance' (Hogrszlk) montajn sentetik kapsamnn kullanl
d yapmlardr. Bu ilem Sovyet sinemas tarafndan youn bir
ekilde kullanlmtr. Ses imajnn, grsel montajdan daha az krl
gan olduu, kabul edilen bir gerektir. Bu nedenle montaj, grn
tler arasndaki hem plastik davurumculuu, hem de sembolik
ilgiyi eleyerek gereklii salamaktadr.
46

Sesin Oluumu Sonras Kurgulama Evrimi

20. l e Jour se Leve (Gn Douyor), Yn: Marcel Came (Fransa, 1939).

1938 yl dolaylarnda filmler istisnasz olarak ayn ilkeye

gre kurgulanrd. Kural olarak yk yaklak 600 ekimin birleti
rilmesinden oluturulurdu. Her konuma belli esaslara sadk kal
narak gerekletirilirdi.
1930 ile 1939 yllar arasnda moda olmu bir kurgulama
teknii Orson Welles ve William Wylern varl ile sarsntya ura
maya balamtr. Yurtta Kane' {Citizen Kane) filmi abartlmamtr. Hareketsiz kalan kameraya derinlik yeni bir dramatik etki salamtr. Bu, daha nce montajn sabit bir ereve iinde oyuncula
rn hareketleri ile yaratlmaya allan etkidir. Griffith, yakn eki
mi kefetmedii gibi, Welles de derinlik ekimini ilk kefeden kii
olmamtr. Btn ncleri onu iyi amalarla kullanmtr. Bu sen
tezler iinde grnt kullanm teknik zellikleriyle snrl kalma
maktadr. Ynetmen verilen zamana hareket kazandrmamak47

Sinema Nedir?

21. O. VV. Griffith, 'Hogrszlk' (The intolerance, 1916) nl Babfl blm.

tadr. Gemiin yumuak odaklamas montajn etkisini kuvvetlen

dirir. Bu, hikaye anlatmnn temel zellii haline gelmektedir. Je
an Renoir 1938 ylnda l a Bete Humaine' (Hayvanlaan nsan) ve
Ta Grande Illusion' (Byk Aldan) filmlerini yapmasnn ertesin
de la Regle du je u ' (Oyunun Kural) filminin hemen ncesinde bu
dgrumun farkna varmtr. Orson Welles'in habercisi Louis Lumie
re veya Zecca deil, Jean Renordir.
Welles tarafndan ahane Ambersonlar' filminde ayn er
eve iinde bir hareketin tek ekimli dizisi yaplmtr. Onun hare
ketin kesilmesine tepkisi zaman iinde dramatik olan analizi olu
turma isteine yneliktir. Bunun klasik "kesme ilerinden daha
nitelikli bir teknik olduunu dnr.
lk ereve ekiminin derinlik farkn anlayabilmek iin
1910 ylnda yaplan ekim ile Wyler ya da Welles'in yapt e48

Sesin Oiuumu Sonras Kurgulama Evrimi

22. Byk Aldan' Yn: Jean Renoirt (La Grande Illusion, 1937) Pierre
Fresnay ve Jean Gabin.

kimleri karlatrmak yeterli olacaktr. 1910 ylndaki erevele

mede bu ilem bir tiyatro sahnesinin olmayan drdnc duvar ye
rine kullanlr gibidir. Hareketin bak as, k, kamera gr gi
bi unsurlar ona farkl amlamalar kazandracaktr. Ynetmen ve
kameraman sahneyi en ince ayrntsna kadar planlamtr. Bunun
en belirgin rneklerinden biri The Little Foxes' filminde yaratlan
mizansendir (Barok yn nedeniyle Wellesin sahnelerini analiz et
mek daha zordur). Burada objeler ve karakterlerin sahnenin belir
ginlii sayesinde izleyicilerin gznden kamas mmkn deildir.
Ayn sonucun montajla salanabilmesi iin ok ayrntl bir e
kimler dizisine gereksinim vardr.
Wellesin veya Wyler'in anlatt ykler hi de John Fordun
anlattklarndan daha az anlalr deildir. Onlarn avantaj uzam

49

Sinema Nedir?

sal etkinin uzay ve zaman iinde grnt biriminin salanmasn

dan kaynaklanmaktadr. Tabii ki montajn film dilinin oluuna yap
t etkiyi inkar etmek ok sama olacaktr. Buna karn dier de
erlere de gereken nemin verilmesi gerekmektedir.
Alan derinlii kameramann filtre kullanm ve k etkisi ile
yaratlr. Bu yntemin gelimesi basamak basamak olmutur.
Film dilinin oluum tarihinde bu diyalektik basamaklarn dikkatli
ce incelenmesinde yarar vardr.
Direkt ekim ekonomik ve basit bir ilemdir. Film dilinin ya
psna etkisinin yan sra izleyicilerin beyinlerinin grnty algla
masna etkide bulunur.
Bu konumun eitli ynlerinden estetik analizi yaplabilir.
Buna karn burada sadece genel terimlerin aklanmasyla yetinilecektir.
1) Odak derinlii izleyiciye grntnn daha yakn grn
mesini salayaca iin gereklie daha ok yaklalr. Grnt
nn kapsam yapsnn bu sayede daha gereki olduu aktr.
2) zleyici bu yntemle pasif olmaktan syrlarak olayn kat
lmcs durumuna sokulur. Analitik montaj onu srekli rehberini iz
lemek zorunda brakmasna karn bu yntemde grlmez haline
gelmektedir.
3) nceki iki durum psikolojik koullar ile ilgiliyken, ncs metafizikseldir. Gerekliin analizinde, montaj dramatik olayn
anlamnn biriminin doasn betimler. Kukusuz baka analiz bi
imleri de mevcuttur, fakat bu onun baka bir film haline gelmesi
ne yol aacaktr. Ksaca, montaj doal kurallara bal olarak bir ifade belirsizliine sahiptir. Kuleovun deneyi yze verilen deiik
anlamlarla bunun doruluunu kantlamaktadr.
Dier taraftan, odaklatrma derinlii grnt yapsndaki
belirsizlii ortaya koymaktadr. Wyler'in filmleri hibir zaman belir
siz deildir. 1Yurtta Kane' filminin derinlik asndan nemli oldu50

Sesin Oluumu Sonras Kurgulama Evrimi

23. t a Bete Humaine\ Yn: Jean Renoir, Oyn:Jean Gabin, (Fransa, 1938).

unu tekrar etmek gereksizdir. Kendimizde bulduumuz belirsiz

likler filmin amnda ruhsal bir anahtar veya yorum grevi grece
i iin grnt tasarmnn oluturulmasna katkda bulunacaktr.
Welles, montajn davurumcu oluumlarn zaman zaman
kullandn inkar etmez. ki tek ekim dizisi arasnda derinliin
yeni bir anlam yaratm iin bu yntemi kullanmtr. Daha nce
montaj sinemann ana maddelerinden biri, senaryonun bir para
syd. Yurtta Kane'de hikaye anlatmnn soyut yolu tercih edil
mitir. vmeli montaj sayesinde zaman ve uzam iinde eitli hile
ler yaplmasna karn, Wellesin bunlar yapmaktaki amac bizi
kandrmak deildir; O bize ztl sunar, zaman ksaltr.
Sinemaya getirmi olduu yenilik asndan Orson Welles
yeni bir dnemin balamasnda nayak olmutur. Yurtta Kane'
ekran dili iin bir evrim nitelii tamaktadr.
51

Sinema Nedir?

24. *Potemkin Zrhls'. Devrim sinemas, devrimin hizmetinde, sinemada

devrim yaparken (S. M. Eisenstein, Bronenosetz Potyemkin, 1925, SSCB).

Ayn ey talyan sinemas iin de geerlidir. Roberto Rossellini'nin 'Paisa1ve 'Allemania Anno Zero' (Almanya Sfr Yl) ve Vit
torio de Sica'nn Ladri di Bicfclette' (Bisiklet Hrszlar) filmleri tal
yan Yeni Gerekiliinin montajn etkisine kar bir bakaldrdr.
Wellesin filmlerinde olduu gibi, stil almalarna ramen Yeni
Gerekilik sinemaya gerekliin belirsizlii duygusunu kazandr
maktadr. Rossellininin 'Allemania Anno Zero' filminde bir ocu
un yzndeki zihin meguliyeti, Kuleov'un Mozhukhin yakn e
kimiyle ztlk tamaktadr. Rosselini gizemlilii korumay amala
maktadr. Rosellini ve Sica'nn kullandklar yollar gerekliin de
vamnn salanmasna yneliktir. Zavattini'nin ryas, bana hi
bir ey gelmeyen bir adamn doksan dakikalk yaam yksn
anlatmakt. Yeni Gerekilerin en fazla estetikMolanlarndan Luc
hino Visconti, l a Terra Trema' (Yer Sarslyor) filminde, Welles'in
ynetmenlik sanatnn temel amalar gibi sadece temiz bir resim
52

Sesin Oluumu Sonras Kurgulama Evrimi

vermeyi amalar. Bu film tek ekimlik diziden oluturulmutur ve

dnen ekimler ile derin odaklama hareketlerinin tmn kapsa
maktadr.
Buna karn 1940 ylndan beri film dilindeki evrimin daha
geni bir zmlemesinin yaplmas gerekmektedir. imdi bu ko
nu zerindeki bilinenlerden bir sentez oluturulmaya allacaktr,
1940 ile 1950 arasndaki on yllk sre iinde film dilinin
geliiminde aldatc bir ilerleme olmutur. 1930'lu yllarda Stro
heim, F. W. Murnau, Robert Flaherty ve Dreyer sessiz filmlerin y
neliminin sahip olduu ilgiyi kaybetmekten etkilendiler. Onu tehdit
eden konumal filmler deil, tam tersi montajdr. Daha sonra do
al geliim olarak ses ortaya kt. 1930-1940 yllar arasnda
Jean Renoir hari sesli filmin baarsna ynelik bir hareket yoktu.
la Regle du Jeu' (Oyunun Kural) filmi onu montajla salanan im
kanlarn tesinde araylara itti. Bylece kk fragmanlarla her
eyin anlatlabilecei gerei grld. nsanlar ve nesnelerin iin
deki gizli anlam onlarn doal birlii bozulmadan kk paralar
halinde betimlenebiliyordu.
1940'l yllar diyalektik tasarnn oluturulmas abalaryla
gemitir Kukusuz bu almalar film dilinin estetik bir boyut ka
zanmasn amalyordu. Bu yaplrken gerekliin elden karlma
s kaygs yaanyordu. Sesin, hareketin dramatik analizin ve s
reksiz tanmlamalarn uyum almalar bu yllarda gerekletiril
mitir. Grnt bir metafora ya da sembole dnmek ynnde oluum kazanmaya balamtr. Montajda davurumculuk 1937 y
l civarnda kaybolmaya balar. Bylece zamann gerekliinin rol
oynamad kurgulama biiminin erevesi iindeki Amerikan ko
medileri zirveye ulamtr. Onun etkilerinin mantna bal ola
rak, vodvil ve szck zerine kurulu oyunlar sosyolojik bir kapsa
ma ulamtr.
Kukusuz 1930 ile 1940 yllarndaki eilimlere Stroheim ve
Murnau yn vermilerdir. Fakat bu eilimi canl tutmak sanld
kadar kolay olmamtr. yk anlatmnda gerekiliin yeniden
53

Sinema Nedir?

yaratm ve hareket sreci iinde gerek zamann oluturulmas

nn srlar ortaya konulmaya allmtr. Dier taraftan bu yeni
den doan gerekilik bir anlam ve referans noktas salayacak
tr. Bur montajn soyutluluunu destekleyen grntnn artan ger
ekiliidir. rnein Hitchcock gibi bir ynetmenin meslek birikimi
temel dokmanlardaki potansiyel g olarak ekil bulur. Fakat
Hichcock'un yakn ekimleri C. B de Mille'in The Cheat' (Kandr
ma, 1945) filmindeki yakn ekimler gibi deildir. Onlar dierleri
arasnda onun stilinin figrnn bir eididir. Dier bir deyile, ses
siz gnlerde montaj ynetmenin sylemek istediklerini aklna geti
rirdi; 1938in kurgulamasnda onu betimlemeye balamtr. Son
ralar ynetmen filmi yazmaya balamtr. Grntnn dzeltile
bilir bir gereklii vardr. Film yapmcs artk ressamn ya da oyu
nun yazarnn rakibi deildir. O sonunda romancya eit bir duru
ma gelmitir.

54

MONTAJIN SINIRLARI VE NTELKLER

A. Lamorissenin yaratc zgnl 'B/m, le Petit ne*(Bimt

Kk Eek) filminde aka grlr. 'B/m1 ve belki 'Crin Blanc
(Beyaz Yele) imdiye dek yaplan tek iki gerek ocuk filmleridir.
Tabii ki buna eklenebilecek filmler vardr fakat gen yataki insan
gruplarna uygunluu asndan bu iki rnek nemlidir. Sovyet si
nemas bu ynde nemli admlar atma abas iine girmitir ama
bana gre lo n e White Sails' (Uzaktaki Beyaz Yelkenli) gibi filmler
daha ok, gen yataki yetikinlere hitap etmektedir. J. Arthur
Rankm bu alanda zel rnler gerekletirme abalar hem este
tik hem de ticari adan baarsz olmutur. Gerekten de film k
tphanesine giderek bu eit film taramas yapacak kiiler birka
kk rnekten baka rn bulmada zorlanacaklardr. Mevcut
filmler ticari kayglarn n planda tutulduu baz macera yapmla
rnn tesine geememektedir. Ondrt yan altndakilerin zeka se
viyesine uygun olarak hazrlanm nitelikli rnlerin says bir elin
parmaklarn gememektedir. Bu genelleme Walt Disney animas
yonlar iin de geerlidir.
Bu eit rnlerin dier sanat rnleri iin de baka kesimlere oranla sayca az olduu bilinen bir gerektir. Henz Freud sah
nede yokken, J. J. Rousseau bu literatrn kusursuz olmadn
sylemitir. La Fontaine sinik bir ahlakdr. Segur kontesi eytani
sadomazoist bir bykannedir. Perrault Hikayeleri psikanaliz tar
tmalarna sebep olacak kadar yksek derecede tanmlamas zor
sembollerle doludur. Benzer olarak 1Alice in Wonderland' (Alice
Harikalar Diyarnda) ve Hans Christian Andersenin masals yk
lerindeki gzellik kayna psikanalistlerin aratrmalarna konu ol
mutur. Yazarlarnn bir ocuun hayal kurma kapasitesine eit
younlukta duyumsama yetenekleri vardr. Hayal dnyasnn ih
tiyac olan ey, bu ocuka duyulardr.

55

Sinema Nedir?

ocuk edebiyatnn dhi yazarlar genellikle eitimci deil

dirler... Jules Verne belki de bunun tek rneidir. Onlar ocuklarn
rya dalga boylar ile ayn frekans yakalama yetenei olan airler
dir daha ok.
Bu nedenle onlarn rnlerinin zararl olup olmad konu
sunda geni aratrmalar yaplmas gerekmektedir. Bu yapmlar
estetik boyuttan ok, pedagojik adan ele alnmaldr. Dier taraf
tan, bu rnlerin daha ok yetikinler tarafndan sevilmesi onlarn
gvenilirliklerinin ve deerinin kant olmaktadr. Ayn zamanda
ocuklar iin alan sanatlar evrensellik niteliine ulamakta
drlar.
l e Ballon Rouge' (Krmz Balon) ocuksu olmaktan ok en
telektel yan ar basan bir yapmdr. Semboller, mitin iinde aka grlmektedir. 'Une Fee pas comme les autres1(Bakalarna
Benzemeyen Bir Peri) ile karlatrldnda iirsellik ile arasnda
ki farka ramen hem ocuklar hem de yetikinler iin geerli zel
liklere sahip olduklar grlecektir.
Fakat benim burada tartmak istediim nokta bu deil. Bu
makale sanatsal niteliklerin eletirisi deildir. Benim niyetim sine
matik ifade ile ilgili olarak belirli montaj kurallarnn basit analizini
yapmaktr. Bu adan bakldnda l e Ballon Rouge' ile 'Une Fee
pas comme les autres'in benzerliklerinin nceden tasarland g
rlr. Bu iki yapm zt ynleriyle ele alndnda montajn snrlar
ve nitelikleri konusunda mkemmel deliller olmaktadr.
Jean Tourane'nin filmiyle ie balayarak Kuleov'un Mozukhin yakn ekimleriyle ilgili nl deneyinin olaanst bir rnek ol
duunu gstereceim. Bilindii gibi Jean Tourane'nin en byk ar
zusu canl hayvanlarla disney resimleri oluturmakt. Bizim hay
vanlarla ortak olan insanl duygular kendimizi daha iyi tanmam
za zemin hazrlayabilmektedir. nsan beynindeki bu mkemmel
doal eilimin bilim dnyasnda da etkilF olduunu aklmzda tut
malyz. Gerekten de bu konuda yaplan bilimsel aratrmalarla nemli sonular ortaya karlan arlarn kendi aralarnda kullandk56

Montajn Snrlar ve Nitelikleri

'lari dildir. Benzer bilgiler psikoloji alannda yaplan almalarda

da elde edilmektedir.
Tourane'nin hayvanlar evcil deildir, sadece uysaldrlar.
Yaptklar tek ey bir eyler yapyormu gibi grnmektir. Bunu ya
parken pek ok hile ie karmakta ve ekrana bu ekilde yans
maktadr. Tourane'nin tek yetenei ekim srasnda hayvanlar
yerletirdii pozisyonda tutabilmekten ibarettir. Bundan sonraki i
montaja kalmaktadr. Artk konu kahramanlarnn bir ey yapmas
gerekmez. Senaryoya gre saysz ilgi kurularak karakterler yerli
yerine oturtulacaktr. Bizim grdmz hareket ve anlam hi ol
mamtr. Her ey montajn sihiri sayesinde gerekletirilmitir. Bu
konuda biraz daha ileri giderek montajn byle bir film yapm iin
gerekli olan yollardan biri olmadn, tek yol olduunu syleyece
im. Eer Tourane'in hayvanlar tpk Rin-Tin-Tin gibi zeki ve eitil
mi olsalard filmin zellikleri tamamen deiik olurdu. zleyiciler
olarak biz filmin konusunu bir yana brakp, hayvanlarn hnerleri
ni seyretmeye koyulurduk. Dier bir deyile, olay hayal rn ol
maktan kp, geree dnrd. Kurgunun zevkine varmak yeri
ne iyi dzenlenmi bir gsterinin keyfini karabilirdik ancak. Mon
taj, izleyicinin talep ettii gereksizliin durumunu koruyan soyut
bir anlam yaratcsdr.
Bunun tersi l e Ballon Rouge1iin geerlidir. Bu benim gr
mdr ve ispat edeceim. Bu, montaja hibir ey borlu olmayan
bir filmdir. Lamorissenin krmz balonu bizim ekranda grd
mz, kamerann nndeki tm hareketleri gerekten yapmtr.
Tabii ki burada da eitli hileler vardr fakat bunlar sinemaya zg
hileler deildir. Grnm gerekliin kendisi tarafndan yaratl
maktadr. Ekranda izlediklerimiz montajn rn olarak bize sunu
lan grntler deildir.
Ne olursa olsun sonu ayndr diyebilirsiniz. Ekranda grd
mz balon da kk bir kpein sahibinin emirlerine uymas gi
bi bir kii tarafndan ynlendirilmesi sonucunda bu hareketleri ya
pabilmitir saptamasnda bulunmak olasdr.
57

Sinema Nedir?

Burada ksa bir sre iin konunun dna karak, doal

montajn, en azndan psikolojik olarak, kesin bir ey olmadna iaret edelim. nsanlar onun basit eklini ilk kez Lumiere'nin' filmi
nin lk gsteriminde Ciotat istasyonuna giren trenin kendilerine
doru geldiini sanarak yerlerinden kalkp, kamaya baladkla
rnda grme olana bulmulardr. Sinemaya gitme alkanln
kazanan insanlar, daha sonra gerek sahneler ile montajla yaratl
m olanlar arasndaki fark anlayacak yetenei kazanmlardr.
Lamorissenin balonunda da montajla ilgisi olmayan eitli hileler
kullanlmtr. l e Ballon Rouge filminde tamamen akln bir yarat
m olarak bir yk anlatlmaktadr, fakat burada nemli olan nok
ta bu yknn her eyini btnyle sinemaya borlu olmasdr.
'Le Ballon Rouge' filmini ebedi bir hikaye olarak grmek
ok kolaydr. Ancak ne kadar titizlikle yazlm olursa olsun kitap,
hibir zaman sinemann cazibesinin nne geemez. Her durum
da ekrandaki gerekliin ls kitapta olduundan daha fazla olacaktr. Lamorisse'nin montaj ska kullanmas veya baka bir
nedenle baarsz olduunu dnelim. Film yine de kare kare bir
hikayenin paralarndan oluacaktr. Bu tpk hikayenin tek tek
szcklerden olumas gibidir. Hikayenin resimleri hayal gcne
dayanan bir belgesellik nitelii tamaktadr.
Lamorissenin yapmaya altna benzerlikler tamasna
karn, ondan ok farkl zelliklere sahip olarak Cocteau'nun ya
ratt l e Sang d'un poete' (Bir Ozann Kan) filmini hayal veya di
er bir deyile rya zerine kurulu bir belgesel olarak tanmlayabi
liriz. Burada bir dizi paradoks iinde bulunuyoruz. Montajn sine
mann temel maddelerinden biri olduu sylendi. Tersi olarak da
uzamn birliinin dorudan fotorafik bir durumu vardr.
imdi analizimizi biraz daha teye gtrmeliyiz, l e Ballon
Rouge' filminin varln montaja borlu olmadn syledik. Lamorisse krmz balonlar iin 500.000 franklk bir masraf yapmtr.
Benzer olarak Crln Blanc* filmindeki at tek deildir. Biraz daha
vahi veya uysal, hepsi birbirine benzeyen ok sayda at, ekrana
58

Montajn Snrlar ve Nitelikleri

tek at olarak yansmtr. Bu gzlem bize film biiminin kanunlar

nn tanmlanmasndan daha fazla bilgi vermektedir.
Lamorissenin dier filmlerinden farkl olarak, rnein l e
Rideau Cramoisi' filmi katksz bir kurgulama almasdr. nanrl
l, onun belgesel deerine baldr. Gsterilen olaylar ksmen
dorudur. Camorgue kasabasnda at terbiyecileri ve balklarn
tekdze yaantlar 'Cr/n Bianc* filminin hikayesinin ana konusunu
oluturmaktadr. Bu film mit iin salam ve sarslmaz bir destek
salamaktadr. Fakat bu gerekilik stne hayal gc diyarna
ait diyalektik bir ballk sz konusudur. Bu durum 'Cr/n Blanc fil
minde iftlerin kullanm ile ilgin bir ekilde sembolize edilmitir.
Burada gerek bir at Camorguenin tozlu imenleri zerinde otla
makta ve bir rya at kk Folconun bir kenarnda ba sonu bel
li olmayan bir yerde yzmektedir. Onun sinematik gereklii, bel
gesel gerekliinden ayr olamaz, fakat eer hayal gcnn gere
i olmaya balarsa gerekliin kendisi lmek ve yeniden domak
zorundadr.
Hi kuku yok ki, filmin ekimleri farkl yetenekler sonucu
olarak ortaya karlmtr. Lamorisse'nin setii kk ocuk hi
bir zaman gerek bir ata yaklamamtr. Onun donanmsz bir ata
binmesinin retilmesi gerekmitir. Birok sahne hileye bavurul
makszn gerek tehlikelerin atlatlmas sonucu sonrasnda ekilebilmitir. Bir ann yansmas bize gerekliin gsterilmesi iin ye
terli olacaktr. O, kamerann nnde baarl bir ekilde yaratlm
tr. Filmin bir mit olarak varl sona ermeye mahkumdur. Yapl
mas dnlen hile almas hikayenin mantna uygun olmas
na zen gsterilerek hazrlanmaya allr. Burada hedef hilenin
eksiksiz olarak yerine getirilebilmesi gerekmektedir. Eer kame
rann talebini karlayacak olan tek vahi at sz konusu ise filmin
tamamnn buna bal olarak oluturulmasna allr. Burada be
yaz atn iyi eitilmesi ve oyuncunun ise tpk Tom Miks gibi yetiti
rilmi olmas gerekir.
Bizim bunu yaparken bir eyler kaybedeceimiz aktr.
59

Sinema Nedir?

Eer filmin estetik adan tam olarak baarl olmas isteniyorsa

bizim hile yapldn bilmemize karn gerekte nelerin olup bittiini anlamamz gerekir. Tabii kif izleyicinin gerekte ya da drt
atn kullanldn bilmesine gerek yoktur. Asl mesele seyircinin si
nemann gerekliine olan gveninin sarslmasdr. Sonu olarak
ekran, sularn ekilmesini ve yedek olarak planlanan gereklik zerine beslemi olduumuz hayal gcmzn akn yanstmakta
dr. Szn ksas, yk hayal gcnn ste kmasnn sonucu olan deneyimden domutur.
Buna karn ekrann zerindeki hayalin, gerekliin youn
luuna sahip olmas gerekmektedir. Bunun olmamas durumunda
montaj, belirli ksmlarn haricinde baarl bir ekilde kullanlmaz.
Bu durum sinematografik hikayenin konusunun tam olarak anla
lmasn tehlikeye sokacaktr. rnek olarak, bir ynetmen bir ha
reketin esremli iki grntnn gsterilmesindeki zorluk nede
niyle, byle ekimlerde ekim-ve-geri-ekim tekniini basit olarak
kullanma sahnesinde bunu anladn aka kantlamtr. At, o
cuk ve tavan ayn ekimde beraberdirler. Her naslsa, o, Crin
Blanc'n ele geirilmesi sahnesinde ocuun at tarafndan srk
lendii blmde bir hata yapar gibi olmutur. Biz uzun ekimde
Folconun srkleniini grrz. Lamorisse bylesine tehlikeli bir
ekimde ocuk iin 4doubling' yapmtr. ekimin sonunda at ya
valar ve sonra durur. Kamera bize bunu gstermez. Bu nedenle
bu konuda kuku duymaya balarz. At ve ocuk fiziksel olarak bir
birlerine yakndrlar. Bu, dner ekim ve kamerann geriye doru
alnmas sonucunda gerekletirilmitir. Bu basit emniyetli ekim,
her eyin nceden yalanlanmas sonrasnda oluturulabilmitir.
Folco'nun iki ayr ekiminin gsterilmesi iin hareketin aknn ke
silmesi yoluna gidilmitir.
Eer bu noktada sorunun tanmlanmas istenirse bunun aadaki estetik kurallarnn gz nnde tutularak yaplmas ge
rekmektedir. "Sahnenin varl, harekette iki ya da daha ok fak
trn esremli oluumuna ihtiya duyuyorsa, montajn kullanl
mas gerekmektedir. rnek olarak, Lamorisse bir atn bana ya-

60

Montajn Snrlar ve Nitelikleri

Kn ekim yaptrmtr. Bu noktada kamera yavaa ocuun bu

lunduu yne doru dner. Ancak bir sonraki ekimde ikisinin de
ayn ereve iinde bulunmalar gerekmektedir.
Orson Welles, The Magnificient Ambersons filminin baz
sahnelerinde lMr. Arkadin'de olduu gibi krk montaj kullanarak
tek ekimleri tercih etmitir. Bu durumun konu asndan hibir nemi yoktur. Yaplan sadece stil deiikliidir. Ayn eyi Hitchcock'un Rope1(p) filmi iin de sylemek mmkndr. ekimler klasik kesimlerle, sanatsal neminin doru ete alnmasna alla
rak gerekletirilmitir. Dier taraftan, *Nanook' filminin nl fok
batn avlama sahnesinde ayn ekim iinde avc, delik ve fok
bal bir arada kullanlmamtr. Bu durum olay anndaki uzamsal
boyutun gereklikle, hayal rn olma arasndaki ayrm sorununu
beraberinde getirmektedir. Flaherty kural olarak bunu bilmesine
karn bu tr bir ekimi tercih etmitir. Buz deliinin kenarndaki
Nanook'un fok baln avlama grnts, tm sinema tarihi
iinde ayr bir yeri olan bir ekim aheseridir. rLouisiana Story'
(Louisiana Hikayesi) filminde bir timsah ile yaplan mcadele sah
nesinde montaj yetersiz kalmtr. Dier taraftan, ayn filmde,
timsahn balkl kuunu yakalama sahnesi basit dnerekim
tekniinin kullanlmas sonucunda hayran olunacak bir grntye
dnmtr.
Buna ramen, kar gereklerin de doru olarak kabul edil
mesi gerekmektedir. Olaylarn dzenlenmi gereklii iin uygun
olarak seilen tek ekim yeterli olmaktadr. Montaj ile, ayrlan ele
manlar bir araya getirilir. Her ne kadar bunun yaplmas olduka
g bir alma gerektirse de konunun yerli yerine oturtulmas iin
bu mutlaka gereklidir. Bu durum zellikle tm belgesel filmler iin
geerlidir. Eer olay, olduu gibi kamerann nnde gerekletirili
yorsa, onun ilginlii engellenmi olacaktr. Belgesel filmlerin bir
haber nitelii tamalar nedeniyle bu durum ayrca nem kazan
maktadr. Sinemann ilk gnlerinde gerek olaylarn yeniden olu
turulmalar yaygn olarak kullanlan ve halk tarafndan kabul g
ren bir olgu olmutur.
61

Sinema Nedir?

Ayn kural didaktik belgesellere uygulanmamaktadr. Bun

larn amac haber vermek deil, bir olay aklamaktr. Doal ola
rak bunlarn da ilk eit belgeseller ile saysz benzerlikleri vardr.
rnek olarak byclk konusunda bir belgeseli ele alalm. Bu, bir
dizi bireysel ekimlerin sonucu olarak olaanst bir baarnn ge
rekli olduu bir ekim konusudur. Ancak burada kullanlan teknik
ve hilelerin aklanmas gerekmektedir.
Daha ilgin rnekler olarak 'Crin B/anc'n byl dnyasn
dan orta derecede romantik bir belgesel havas tayan 'Nanook'
tr kurgu filmlerini verebiliriz. Yukarda daha nce de sylendii
gibi bu kurgularn deeri, gerek ile hayai gc oluumlarnn b
tnlenmesi sonrasnda belirlenmektedir. Bu, gerekliin, kesme
sonucu oluturulan grnmdr.
Son olarak bir roman veya oyuna paralellik tayan konulu
filmlerin ele alnmasna gerek vardr. 'Citizen Kane1 ve 1Ambersons' filmlerinde montajn soyut zaman ile gerek zaman aral ifadesi arasndaki lintinin iyi incelenmesi gerekmektedir. Her ey
den nce baz belirgin durumlarn sinematografik olarak varolabilmeleri iin uzamsal boyutun oluturulmas gereklidir. zellikle ko
medi blmleri insanlar ile nesneler arasndaki byle bir iliki ze
rine kurulmutur. 'Le Ballon Rouge' filminde montaj hari her trl
hile kabul edilebilir nitelik tamaktadr.
lk komedilerde, zellikle Keaton'n ve Chaplin'in filmlerin
de, bunun gereklilii bize retilmektedir. Eer bu tr komediler,
Griffith ve Chaplin montajdan nce baarl oldularsa, bunun nede
nini onlarn gaglarnda (glt) aramak gerekir. Bunlar, Dnyay sa
ran insan ve nesne bants temeli zerine oturtulmaktadr.
rCircus' (Sirk) filminde Chaplin gerekten bir aslann kafesindedir
ve her ikisi ekrann erevesi iindedirler.

62

KARIIK SNEMANIN SAVUNULMASI

Sinemann gemiine yle bir gz attmzda karmza

kan en ilgi ekici ey onun edebiyat ve tiyatro dallarnn mirass
olduudur.
Gerekten de sinemann balang materyali, romanlara
veya yorumlara dayanmaktadr. Oysa daha sonra eilim farklla
mtr. 'Monte Cristo', lLes Miserables' (Sefiller), le s Trois Mousquetaries' ( Silahrler) romanlarnn uyarlamalar, 1Symphonie
pastorater (Pastoral Senfoni), Jacques le fataliste* (Kaderci Jac
ques), le s Dames du Bols de Boulogne' (Boulogne Ormannn Ka
dnlar), l e Diable au corps1(imizdeki eytan) veya l e Journal
dun cure de campagne9uyarlamalarndan ok farkldr. Alexandre
Dumas ve Victor Hugo yarattklar karakterle ve maceralaryla film
yapmclarna edebi erevelerinin geni bamszln sunmakta
dr. Javert veya DArtagnon romanlarnn dnda var olan mitoloji
nin bir paras durumuna gelmilerdir. zgn almalar artk yeni
bir boyut kazanmtr. Dier taraftan film yapmclar bazen ro
manlar birinci elden uyarlama yapmaya devam ederken, dier
baz romanlar ayrntl film snopsisi olarak kullanma yoluna git
milerdir. Yapmclar, romanclara karakter, anafikir, atmosfer ya
ratm rnek Simenon'un atmosferi veya Pierre Very'nin iirsel
atmosferi konularnda bavurmulardr. Burada bunun bir kitap
olduu gz ard edilerek, yazarn sadece ayrntlar belirten bir se
narist olduu fikrinin hakim olduu dnlebilir. Bu tan Ameri
kan polisiye romanlarnn pek ou iin dorudur. Bunlarn iki a^al olarak yazld yaygn olarak bilinen bir gerektir. Yazarlar
henz konuyu kafalarnda tasarlarken Hollywood uyarlamalarnn
bak asyla olaya yaklamaktadrlar. Yazarn zgrl elinden
binmitir. Buna kar koyma denemeleri de yok deildir. Ynet
ken Robert Bresson l e Journal d'un cure de campagne' filmini
yapmadan nce, kitab sayfa sayfa, hatta satr satr izleyeceini
63

Sinema Nedir?

sylemitir. Onun amac mkemmel bir almay deerinden hi

bir ey kaybetmeksizin ekrana tayabilmektir. Bir edebiyat rne
inin yap olarak kendisinden ok farkl bir bir sanat dalna uyar
lanmasnn getirecei saysz zorluklarn yannda grntlerin gn
lk hayatn gerekliine olan yaknlklarnn daha fazla olmas onun geerliliinin oalmasn salamaktadr.
Tiyatroda evrim daha belirgindir. Roman gibi dramatik ede
biyat her zaman iin sinemann kollarnda ac ekmeye mahkum
dur. Film yapmcsnn en byk gnah hazr olan tiyatro seyircisi
ni kapmaya almak olmutur. Bu bak asndan yola klarak
oluturulan filmlerin hali ortadadr. Bunlar iin "fllmletirilmi ti
yatro teriminin kullanlmas bouna deildir. Romann en azndan
bir yaratclk ls vardr. Bunun, sayfalardan ekrana geirilmesi
belki ho grnebilir. Tiyatro ise yanl seilmi bir arkadatr. Onun sinemaya benzer grnm kt sonu hazrlayan bir etken ol
mutur. Tiyatrodaki baz dramatik sahnelerin baarl bir film par
as olmasnn altnda yatan gerek neden, o blmlerin roman
dan tiyatroya ok iyi aktarabilmesinde yatmaktadr. Burada ka
rakterler ve anafikir byk bir nem tamaktadr. Oysa fenomen
radikal olarak yenidir ve tiyatral karakterler ayr bir yapda bulun
maktadr.
Byle oluturulan baz filmler kaideyi bozmayacak istisna
lar niteliindedir. Bu trden baarl almalar sinema tarihinde
hakl bir yer kazanabilmektedirler.
"a, c'est du cinema!" "te gerek sinema" Georges Altmann uzun yllar nce kitabnda sessiz filmin zaferini ilan etmitir.
nceki film eletirmenlerinin dogmalar ve umutlar Yedinci Sana
tn zerklii konusunda verdikleri mcadelede yanl tutumlar ta
knmalarna neden olmutur. Sinema acaba onlarn syledii gibi
ancak tiyatro ve edebiyatn desteiyle mi ayakta kalmay baara
bilmektedir? O, geleneksel sanatlarn zerinde yaplanm baml
bir sanat oluumu mudur?
Ortaya koyduumuz soru yeni deildir. ncelikle problem

64

S/nema Nedir?

sanatlarn karlkl olarak birbirlerini etkileme zelliklerinden kay

naklanmaktadr. Yaplan uyarlamalar genel olarak bu etkinin id
detlenmesine neden olmaktadr. Eer sinema ki ya da bin ya
nda olsayd, sanatlarn evrimlerinin genel kanunlarn kukusuz
daha iyi grebilme imkanna sahip olacaktk. Ancak sinemann
gemii o kadar eskilere dayanmamaktadr. Dolaysyla tarihsel
perspektif salkl bir sonuca varlmas iin yeterli olmamaktadr.
Sinemann evrenin dier sanatlaryla ada olmamas, in
celemenin konusunu gletirmektedir. Sinema gentir, fakat edebiyat, tiyatro ve mzik sanat dallar tarih kadar eskidirler. Bir
ocuun byklerini taklit ederek eitimine balamas gibi sine
mann da evrimi kutsal saylan dier sanatlarn evriminin belirleyi
cilerinin bir finali grnm iindedir. Onun bylesine bir estetik
kompleks rnei olmas belirgin sosyolojik faktrlerle daha kt
bir hale gelmesine sebep olmutur. Sinema ok ksa bir zaman iinde popler bir sanat dal eklini almtr. Oysa ki tiyatro, top
lumsal bir sanat olarak ayrcalkl kltrel aznla hitap etmekte
dir. Edebiyatta be yz yl iinde ulalan mesafe sinemada 20 yl
iinde katedllmeye allmtr. Bu bir sanat dal iin hi de uzun
bir zaman deildir. Ancak bir eletiri getirilebilmesi iin bu yans
malarn alannn daraltlmas gerekmektedir.
Her eyden nce ada eletirmenlerin genellikle olumsuz
bulduu uyarlamalarn sanat tarihi zellii olarak ele alnp ince
lenmesi gerekmektedir. Malraux, Rnesans resminin Gotik hey
kellerden esinlenerek ortaya kn iaret ederek nemli bir nok
taya parmak basmtr. Giotto byk bir inanla resimlerini yap
mtr. Michelangelo fresklerini olutururken yardm almay red
detmi ve resimlerini heykel sanatnn zerine oturtma abas iin
de olmutur. phesiz bu basamakla "saf resim" zgrlne var
mann yollarn aramlardr. Giotto'nun, Rembrandt'n iine girdii
pekala sylenebilir. Ancak bylesine bir hiyerarinin deeri nedir?
Fresklerin tam bir inanla yaplmasnn estetik olarak ve gelime
oluumu asndan gerekli bir basamak olduu inkar edilebilir mi?
Neden ta zerine oyulmu Bizans minyatrleri Katedral duvarlar
65

Sinema Nedir?

boyutlarnda geniletilmitir? Eer roman alanna geri dnersek,

pastoral romanlarn sahne iin uyarlanmas veya Madam La Fayette'nin Racinian dramaturjisi tarznda uyarlanmas preklasik tra
jedi asndan eletirilebilir mi? Ayn ekilde farkl ifade eitlerin
de doru temann oluturulmasnda kullanlacak doru teknoloji
nedir? Bu, onsekizinci yzyln edebiyat tarihinin buluma noktas
dr. Bu dnem iinde bir bakasnn eserinin kendininmi gibi gs
terilmesi olaylar ilk kez grlmeye balanmtr. Orta alarda,
byk Hristiyan temalar tiyatro, resim, vitray ve benzeri sanat
dallarnda olduu gibi kurulurdu.
Kukusuz sanatn evrimsel dairesi iinde sinema, uyarla
malar, alntlar ve taklitler gibi yntemlerin kullanlmasyla erken
dnem tiyatro sahnesinde rastlanlmayan bir yapya sahip olarak
dier sanat dallarna gre farkllk gstermitir. Tersine olarak, ifa
de aralarnn zerkikler ve konu malzemesinin zgnl hibir
zaman sinemann ilk yirmi veya otuz ylnda olduundan daha faz
la olmamtr. Bu yeni gelimekte olan sanat dalnn kendisinden
daha yal sanat dallarn taklit etmesi olarak alglanabilir. Bylece derece derece onun kendi kurallar belirlenecek ve sonunda
doru noktaya varlacaktr. Bylesine yabanc olan bir maddenin
kullanmnda tecrbenin gereklilii ortaya kacak ve yeni eyler
oluturmak kapasitesi, zaman iinde ifade etme gcne paralel olarak artacaktr. Bu noktadan itibaren bu paradoksal evrim bir dekadans (zl) biimi olacak fakat sesin eklenmesiyle yaplan eletirilerde bir nebze azalma grlecektir.
Ancak film tarihinin temel gerekleri genel olarak yanl an
lalmtr. Sinema romandan sonra ortaya kmtr ve tiyatro on
larn izgisinin arkasna dmektedir. Sinema geleneksel sanatla
rn varolularndan ok farkl bir sosyolojik durum iinde olumu
tur. Klasik koreografiden herhangi bir dans mzii karlabilir. lk
film yapmclar ncelikle bu sanat halka ulatrma abas iine
girmilerdir. Sirklerde, tara tiyatrolarnda, mzikhollerde ve ben
zeri yerlerde toplanan halkn beenisinin bu yne ekilmesi sa
lanmtr. Shakespeare'i kefeden herkes Zecca'dan haberdar ol

66

Kark Sinemann Savunulmas

maya balamtr. Zecca ve arkadalar artk edebiyatn etkisi al

tndan kurtulmaya balamlar, seyirciler de filmleri okumaktan
vazgemilerdir. Dier taraftan dnemlerinin popler edebiyatn
dan geni lde etkilenmeye devam etmiierdir. Film otantik ve
byk popler sanatlarnn oluumuna yeni bir hayat kazandrm
tr. Bu arada tiyatroya tam olarak yz evrildii de sylenemez. 0,
hl sinemann babas konumundadr. kisinin daha fazla uyum iinde olmas ynnde nemli abalar gsterilmesine karn, bun
lar byk lde baarsz olmulardr. 'Oedipus' ve 'Hamletin
ansszl onlarn sinemann henz emekleme dnemindeyken uyarlanmas olmutur. lk filmlerde mevcut ilginin korunmas ve
arttrlmas amacyla pagan ve naif yorumlara yol aacak bir tarz
gelimitir. Fransa-Holiywood kaynakl teknik ve Anglo-Sakson
personel le yaplan filmler estetik tartmalara yol amtr. Bu
dnemde gerek film eletirmenlerinin henz yetimemi olmas
tartmalarn dzeyinin dk olmasna neden olmutur. Dier sa
natlarn bir reenkarnasyonu (yeniden doumu) olarak ortaya kan
sinema insanlar zerinde sanld gibi ok byk bir ok etkisi b
rakmam ve dier sanat dallar nceleri bu yeni sanata kar ko
runma ihtiyac hissetmemilerdir.
Sinema, srekli olarak tiyatronun ayak izlerini takip etmeye
balad iin aralarnda salam bir bant olmutur. Bir ya da iki
yzyl iinde ortaya km olan dramatik biimler terkedilmeye
balanmtr. Tarihilerden rendiimize gre 1910 ile 1914 yl
lar arasnda Pathe ve Gaumont stdyolarnda, onaltnc yzyllar
da farslarda kullanlan temalar ilenmitir.
Roman alannda da ayn oluumun yaandn ispat etmek
olasdr. Seri halinde retilmeye balanan filmler, eski masal ve
yk biimlerinden popler bir teknik ve tarzda yeniden retim ni
telii tamaktadr. Ben, kiisel olarak Feuillade'nin Vampires1fil
mini seyrettiimde, buna bir kez daha tank oldum. Yanmda Fran
sz snematekin ynetmeni Henri Langiois vard. O gece iki projek
trden sadece birisi alyordu. Buna ek olarak grnt ok k
tyd ve Feuilladenin kendisinin bile katilleri semede zorluk ek67

Sinema Nedir?

tlini farketmitim. yi kiiler ile kt kiilerin tek belirleyicisi para

idi. nce hain grnml birisi daha sonra kurbanlardan birisi ol
mutu. Bu artlar altnda Feuillade'nin filmi cazibesini kaybetmi
ti. On dakikada bir k nedeniyle verilen aralarda seyircilerde b
yk bir hayal krkl gze arpyordu. zleyenlerin gizemi iinde
anlamlandrlan bir hikaye onun amlanmasnda bir farkllk yara*
tyordu. Gizemli bir el tarafndan filmin ak engelleniyordu. Seyir
ciler arasnda ba gstermeye balayan dayanlmaz gerginlik bir
sonraki blmlere tanyordu. FeuiIIade'nin kendisi bile aralarn
gemesini sinirli bir ekilde beklemeye balamt. Filmin deva
mnda ne olaca hakknda onun da pek bir bilgisi yoktu. Film sa
bahleyin gn aarmas gibi yava yava belirginlik kazanyordu.
Yazar ve seyirciler ayn artlar altndayd. Sinemadaki karanlkta
tekrarlanan aralar 1001 Gece Masallarma benzer bir durumu ya
atyordu. "Devam Edecek" yazs artk filmin dndan gelen bir
yaz olmaktan kmt. Yazar, ehrazat konumunda, seyirciler ise
Kral konumundayd. Eer ehrazat bir oturumda her eyi sylemi
olsayd, herhangi bir film seyircisi gibi zalim olan Kral, afakta onu
idam ettirebilirdi. Hikayeyi syleyen ve film, her ikisi de verilen aralar aracl ile sihirlerinin gcn test ediyorlard. Burada ulal
mak istenen ama, gnlk hayatn yerini tutan yknn devam
nn beklendii anda hissedilen bktrc duygularn niteliini l
mek, ryann srekliliinin kesilmesinin sonularn deerlendir
mekti. O da buna kendi tarzyla boyun emiti. Onu etkileyen tek
nik ve sosyolojik sentezin bak asndan yaplabilecek tek ey
buydu.
Tabii ki ilk dnemin filmleri, uyarlamann gerek biiminin
oluturulmasna yeterli olacak seviyede deildiler. lk yaplan film
lerin saf sinema rnekleri olduklar eklindeki gre kar olarak
balatlan tartma gnmzde de devam etmektedir. Daha sonra
oluturulan rnler daha katksz bir yapya sahip olacaklardr. Fa
kat erken dnemin filmleri, bir grsel len nitelii tadklar iin
sinema tarihi iinde zel bir yere sahiptir. Sonraki rnler canlla
rn yaam olduu evrime benzer bir sreten geerek, zaman i
68

Kark Sinemann Savunulmas

tinde farkl yaplara ulamlardr. Bu devrede dier rnlerden et

lenmemeleri olanakszdr. Bu konuda Michelangelo'nun radikal
jzgn sanatn oluturmadan nce Rafael ve Leonardo da Vinlnin mimari heykellerinin dorudan etkisi altnda olduu unutul
mamaldr.
Detayl bir tartmann yaplmas halinde konu hakknda e
itli kart grler ortaya kacaktr. Oluturulan biimlerin bir di
erinin devam olmad eklindeki grn de byk lde hak
llk pay vardr. Ancak sanat tarihinin otonom bir tarz iinde geli
im halinde olduunun mutlaka gz nnde tutulmas gerekmek
tedir. Saf sanat, saf iir, resim, vb. ieriklerinin anlamdan yoksun
olduunu iddia etmek akl d olur. Onun estetik gereklik asn
dan tanmlanmasnn daha zor olduunu sylemek doru ifade olacaktr. Sanatlarn belli karmlarnn uygunluk durumu olasdr.
Bunun olmas iin mutlaka belli karmlarn gereklemesi gerek
memektedir. Meyvalardaki apraz remeye benzer bir oluum
meydana gelebilmektedir. Sonuta ekinik ve ksr olan melez rnler azndan ate pskren mitolojik bir canavar figrnn ss
leme sanatnda kullanlmas eklinde kendilerini gstereceklerdir.
imdilik sinemann k aamasyla ilgili oluumlar bir yana bra
karak gnmzde karmza kabilen sorunlara deinelim.
Eletirmenler sinemann, edebiyat alanndan alntlar yap
masna hogr ile bakmalarnn sonucu olarak ortaya inkar edile
meyecek baka sorunlar kmaktadr. Gnmz romannn zellik
le Amerikan romannn, sinemann belirgin bir ekilde etkisi altn
da olduu herkes tarafndan kabul edilen bir gerektir. Raymond
Queneau'nun 1Loin de Rueit' (RueiPden Uzakta) kitab gibi direkt
bir etki altnda olan romanlar bir kenara braksak bile Dos Passos, Caldwell, Hemingway veya Malraux gibi yazarlarn oluturduk
lar sanatlarn sinema tekniinin bir sonucu olarak ortaya kt
eklindeki gr, zerinde uzun uzadya tartlmas gereken bir
olgu olarak karmza kmaktadr. Doruyu sylemek gerekirse,
nsan bir an iin bunlarn gerek olduunu dnmeye cesaret edemiyor. Kukusuz, uyarlanan her romann ekranda bambaka bir
69

Sinema Nedir?

rn olarak boy gsterdii dncesinin bunda byk bir pay var

dr. Nesnelerin yakn ekimde veya montaj yaplmasndan sonra
grmenin gerek roman ile byk farkllklar vardr. Romanc de
iik bir teknik aletie almaktadr. Ancak sinema tekniklerinin
geliimi yazarn kendi zel dnyasn kurmasnda ona eitli kolay
lklar salayacaktr. Roman artk sinemann estetik adan yere
kimi kuvvetinin etkisi altna girmitir. Bu yeni sanatn gc getii
miz yzylda edebiyatn tiyatro zerindeki gcnden fazla deildir.
Dier sanatlar zerindeki baskn komunun etkisinin muhtemelen
sabit bir kanunu vardr. Graham Greene'in almas buna inkar edilemez bir kant nitelii tamaktadr. Ancak olaya biraz daha ay
rntl bir ekilde baktmzda onun film tekniinin onun yllarca
film eletirmeni olarak altnn unutulmamas gerekir sine
mada hibir zaman kullanlmad grlr. Burada ortaya kan
soru bir yazarn slubu olarak "Grselleme" tekniidir. Malraux'un 'L'Espoir' (Umut) filmi sinema tarafndan "etkilenmi" romann
rnei olarak mevcut kapasite hakknda insanlara bir fikir verebil
mektedir. Bundan nasl bir sonu karabiliriz? Yapmamz gereken
ey film yapmclar zerindeki ada edebiyatn etkisinin al
malar ve teorisini tersine evirmektir.
"Sinema" derken gnmz kavram olarak ne anlatmak is
tiyoruz? Eer klasik roman tarzndaki analizin ve gzlem kaynak
larnn sonucu olarak d dnyann grnm, grntlerin kayde
dilmesi araclyla gereki bir temsil etme olarak ifade modu an
latlmak isteniyorsa, ngiliz romanclarnn byle bir tekniin psiko
lojik hakl karm olarak davranl kefettiklerini syleyebili
riz. Fakat sinemann doru doasnn oluturulmasnda baarsz
olunmasnda edebiyat eletirmenlerinin de byk lde suu ol
duunu belirtmemiz gerekir. Onlar sinemay gerekliin yzeysel
tanmlamas zerine kurmulardr. Onun temel maddesinin foto
raf olmas nedeniyle yedinci sanat, davran psikolojisi ve gr
nm diyalektiine dayanmamaktadr. Bunun doru olarak kabul
edilmesi grnmde binlerce farkl hareket, iki anlama gelebile
cek durumlarn olmamas; sadece bir i gerekliin olmasn ge
70

Kark Sinemann Savunulmas

rektirir. Bu doru, klasik analiz romann veya tiyatronun psikoloji

sine uygun grntlerle ekrana aktarlabilir.
Sinemann anlalmas montajn aktarcl ve kamera du
rumunun deiimine uygun olarak ekillenir. Dos Passos veya
Malraux'un romanlar, Fromentin veya Paul Bourget'in romanlarndan sinemaya uyarlanm rnlerden fazla farkl deildir. Gerek
ten de Amerikan roman, sinema ile tam bir paralellik gstermez.
Sinema, dnyann belli bir grnmnn yansmasdr ve insano
lunun teknik uygarl ile dorudan ilgili olarak gelimektedir.
Buna karn sinema, roman ile umulmadk benzer zellikle
re sahiptir ve Hollywood sinemas Victorian edebiyatna el atarak
baarl uyarlamalar retebilmektedir. Hemingwayin almalar,
rnein To r Whom the Bells Tool?' (anlar Kimin in alyor?) ro
mannn kitaba sadk kalabilen uyarlamas sinemann geleneksel
tarznn her macera yksne uyum gsterdiini kantlamaktadr.
Olaylarn geliimi sinemann, romandan yaklak elli sene
geride olduunu gstermektedir. Sinemann roman etkilemesinin
ayn ekilde devam edeceini varsayarsak ortaya eletiri byteci
arkasndan bakacamz bir sorun kar. Var olmayan bir sinema
nn etkisi hakknda konutuumuzun farkna varrz. Bu romanc
nn eer film yapmcs olsayd yapaca ideal bir sinemadr; yani
bizim.hl beklediimiz hayali bir sanat.
Ve Tanr bilir ki, ortaya atlan bu varsaymlar grnd ka
dar budalaca deildir. Onlar nemsemeden bir kenara atmak ye
rine doru olabilecek yanlarn dikkatle gzden geirmemiz daha
yararl olacaktr. Bu ekildeki bir yaklamn sorunun zmn
kolaylatracan dnyorum.
Sinemann, roman zerinde grlen ak etkisi zihinlerde
yanl anlamalara sebep olabilmektedir. Bunun balca nedeni ro
mancnn deiik anlatm teknikleri kullanmaya balamas, doru
larn evrim standartlarn kabul etmesidir. Bu "eilim sinemadan
dorudan doruya dn alnmtr. ki dal arasndaki belirgin es
71

Sinema Nedir?

tetik yaklam ifadenin baz ada biimlerinin olumasna yol

amtr. Meydana gelen etkilenmeler mantksal bir benzerlik iin
de gereklemektedir. Artk roman da mantn kullanm teknii
ne paralel olarak zamann tersine dnm yolunu ska tercih edebilmektedir. Bunlarn tesinde roman aynadakine benzer bir ob
jektifliin gvenilir matematiksel grnm seviyesine ulamann
yollarn kefetmitir. Albert Camusnun VEtranger' (Yabanc) ro
mannn kahramannn bilinlilii olarak kamera eitli balar or
taya karacaktr. Sinema olmadan 'Manhattan Transfer1veya l a
Condition humalne'in ne kadar farkl olabileceklerini kestirmek
g fakat bunun tersine James Joyce ve Dos Passos olmasayd
Thomas Garner ve 'Citizen Kane'in hibir zaman ortaya kmam
olaca kesindir. Avant-garde'n vard noktadan bakldnda film
yapmann romana benzer bir tarz kullanarak hayat bulmasn
ultrasinematografik olarak tanmlayabiliriz. Bu adan bakmak so
runun ikinci derecede bir neme sahip olma grnmn gerekti
rir. Aklmzda kalan byk filmler romanlardan yaplan uyarlama
lar deildir. 'Pa/s', Hemingway'e ok ey borlu deildir. Sam
Wood*un 'For Whom the Bells Tool? filmi ise zgn bir almadr.
Bunun tersine olarak, Malraux'un filmi VEspoir* (Umut) ile ayn b
lmleri ierebilmektedir, ve ngiliz filmlerinin en iyileri Graham
Greenein uyarlamalardr. Bizim grmze gre ok mtevaz
bir ekilde oluturulan Brington Rock John Ford'un dikkatinden
kamtr. imdi de varln romanclara borlu olduumuz en iyi
filmlere yle bir gz atalm. Burada akla gelen ilk film 'Ladri di f/clclette'dir. 'Bisiklet Hrszlar' filmi, sinema oluumunun temel
talarndan birisi olma grevini stlenmitir.Buna karlk bu duru
mun sadece modern romanlar iin geerli olduu ddiasnda bulu
nabilirsiniz. Gide ve Stendhal iin ayn eyin Proust veya hatta Ma
dame de La Fayette iin sylenmemesinin nedeni nedir acaba?
Jacques Bourgeois l a Revue du Cinema' (Sinemann Gz
den Geirimi) adl makalesinde 'A La Recherche du temps perdu'
(Yitik Zamann Peinde) ile sinematik ifade biimleri arasndaki eilimlerin baarl bir analizini yapmtr. Gerekten de bu tr uyar
72

Kark Sinemann Savunulmas

lamalarn teorilerinin tartlmasnda kar karya kalnan asi problem estetik oluum ile ilgili deildir Sinema bir sanat biimin
den ok, sosyolojik ve endstriyel bir olgudur Uyarlamalarn dra
m, poplerlemenin dramdr Biz bazen doruyu, Stendhah hi okumam bir film tccarndan renebiliriz. Edebi bir almann
ekran zerine deerinden hibir ey kaybetmeden gelmesini bek
lemek yanl olur Buna karn zgn metnin btnlnn bozul
masna ynelik hatalarn yaplmamas, sinema iin byk bir ka
zantr. Filmin izlenmesi sonrasnda seyircide iki eit duygu olu
abilir Birincisi filmden honut olmak; kincisi ise filmin orijinalini
okuma isteidir Bu ikinci istek edebiyatn zaferi saylabilir. Kamu
oyu istatistikleri, ekrana aktarlan kitaplarn satnda ok belirgin
bir art olduunu ortaya koymaktadr. Sonu olarak uyarlama giri
imlerinin edebiyata veya genel olarak kltr birikimine hibir za
rar olmadn sylemek mmkndr
Romanlarn karakterleri ekrana gre ok karmak psikolo
jik yapya sahip insanlardr. Yaznn kiilik zelliklerini, insanlarn
i dnyalarn aktarmada sahip olduu avantaj bylesi bir farkll
n ortaya kmasna sebep olmaktadr. Bu karakter yaplar ou
zaman ekrana uygun dmez. Romann uyarlamas stnde al
an senarist ve ynetmenin nnde iki seenek vardr. Birincisi aradaki seviye farknn zgn almann sanatsal prestiji gz nn
de bulundurularak grmezlikten gelinmesidir Buna rnek olarak
'Carmen't t a Chartreuse de Parme1(Parma Manastr) ve VldioV
(Budala) filmleri verilebilir kinci zm yolu ise film yapmcsnn
drste, filmi zgn almann seviyesine ulatrma abasna gi
rimesidir. Buna rnek olarak da l a Symphonie p a s t o r a l e l e
Diable au c o r p s The Fallen Idol' (Meum Kadn) veya l e Journal
d'un cure de campagne' filmleri gsterilebilir Uyarlamay basitle
tiren grnt yapmclarna hakszlk etmemeliyiz. Daha nce sy
lediimiz gibi bu durumda edebiyatn herhangi bir kayb olmamak
tadr. Aksine, yaplan sinemann gelecei iin bir umuttur Ancak
seviye farknn ok fazla olmas dzeltilmesi ok zor sonulara se
bep olabilir fMadame Bovary'nin Hollyvvood'da yaplmas sonrasn
73

Sinema Nedir?

da Flaubertin almas ile ortalama Amerikan filmlerinin arala

rndaki belirgin estetik farkllk, eitli yanllklar da beraberinde
getirecektir. Filmin ismi yine 'Madame Bovary1olacaktr ancak o
artk kocaman bir sinema endstrisinin rn haline gelmitir. Si
nema ok byk bir seviye ayarlaycsdr. Dier taraftan bu kitap,
konfeksiyon olarak seri halinde retilen senaryolardan farkl bir
yapya sahip olduu iin sinema edebiyatn seviyesine yaklam
gsterecektir. rnek olarak Madame Bovary ve Jean Renoir'in
Vne Partie de campagne' (Bir Kr Elencesi) filmini verebiliriz. Re
noir zgn metine bal kalmadan nemli rnler ortaya koyabilen bir film ynetmenidir. Onun dehas en az Flaubert veya Mau
passant kadar fazladr. Burada karlatrma yapabileceimiz ba
ka bir rnek olarak Edgar Allan Poe'nun, Baudelaire ile olan ban
verebiliriz.

25. l e Diabie au corps', Ynetmen: Claude Autant-Lara. Oyn: Micheline

Presle, Gerard Phltipe (Fransa, 1947).

74

Kark Sinemann Savunulmas

Tabii ki, en ideali btn ynetmenlerin deha olmasdr. By

le olsayd uyarlama konusunda hibir sorun kalmazd. Bunun so
nucu olarak eletirmenlere fazla i dmezdi. Tezimizi bu olgu zerine kurmaya kalktmzda hi kimse bizi 'Le Diable au corps'
filminin Jean Vigo tarafndan ynetildii dn grmekten alko
yamazd. Bu byle olmasa dav en azndan uyarlamann Claude
Autant-Lara tarafndan yapld iin kendimizi ansl olarak kabul
etmeliyiz. Radiguet'in almas senaristlere bize ilgin ve komp
leks karakterler sunmalar iin zorlama yapmakla kalmaz. Onlar
ayn zamanda sinemann ahlaki birliini salamak konusunda te
vik eder. Bunun beraberinde getirdii riskler vardr fakat toplum
nyarglarndan kimse sorumlu tutulamaz. Seyircilerin entelektel
ve ahlaki ufuklar geniletilmi ve dier filmin kalitesine hazrlatl
mtr. Hepsi bu deil, dahas var; yabanc bir estetie negatif bir
kleletirmenin gerekli olduu durumlarda doruluu ortaya koy
mak yanl olabilir. Kukusuz romann kendi bana bir anlam var
dr. Onun soyutlanm okuyucu zerinde brakt dolayl etkisi, bir
filmin karanlk bir sinemadaki kalabalk zerinde brakaca etki
den farkl olacaktr fakat bu sebeplerle estetik yapdaki farkllk aratrmalarn daha kapsaml yaplmas gerektiini ortaya koymak
tadr. Byle bir ie girien film yapmcsnn daha fazla hayal gc
ne ve yaratcla sahip olmas gerekmektedir. Dilin ve sinematik
yaratm biiminin zgn metine sadk kalnmasnda doru orantl
olduu savunulabilir. Ancak kelime kelime aktarm da, en az ar
derecede serbest bir aktarm kadar yanl olacaktr: yi bir uyarla
ma olayn z ve ruhun dzenlenmesi sonrasnda elde edilecektir.
Bunun iin gerekli olan unsur ise dil oluumunun iyi kullanlabil
mesidir. rnek olarak Andre Gide'in ok bilinen geni zamanl ifa
deleri onun biemine edebi bir nitelik kazandrmasna ramen bu
nun sinemaya aktarm mmkn deildir. Symphonie pastorale'
(Pastoral Senfoni) kitabndaki Delannoy tam olarak yanstlmaz. inde ok amal bir sembolizm barndran kar taneleri beyaz per
deye aynen aktaramayacaktr. Yazarn zamanlarn uygun kullan
m iin yapt aratrmalar sonucu ortaya kan unsurlarn sinema
iin fazla bir deeri olmayacaktr. Karda ruhsal bir macera etrafn75

Sinema Nedir?

26. 'Zero de Conduite' (Hal ve Gidi Sfr). Yn: Jean Vigo, (Fransa, 1933)

daki fikir ve bir kenar kasabasnn yaz grnm tamamen sine

matografik grntlerdir. Ancak bunlar ynetmenin metni ok iyi
anlamas sonrasnda ortaya kartlabilen olgulardr. Buna rnek
olarak Bresson'un 'Le Journal d'un cure de campagne* filmini vere
biliriz. Alfred Beguin, Barnanos'un iddet karakterinin kesinlikle edebiyatta ve sinemada ayn gce sahip olmayacana aret et
mitir.
Ekran, iddeti, devalue edilmi para gibi geleneksel bir mo
da olarak kullanmaktadr. Onun yazda kullanm ise farkl olacak
tr. Bernanos'un hiperbolnn gerek denklii Robert Bresson'un
kurgusundaki elipsler iinde uzanmaktadr. almann edebi kali
tesi ne kadar nemli ve belirgin ise uyarlama dengesini o derece
de bozar. Bylece yeni bir denge noktas oluturulmas iin yarat
c bir yetenee gereksinim duyulur. Sinemay roman uyarlamala
rndan kurtarmak iin 'Pure Cinema*(Saf Sinema) kuram ortaya
76

Kark Sinemann Savunulmas

atlmtr. Bu dnce btn uyarlamalar kaliteden yoksun sayar.

Bunlarn hem edebiyat, hem de sinemaya kar yaplan bir ayp ol
duu ileri srlr.
Cocteau veya Wyler'in etkileyici sadakati, geriye atlm bir
admn kant deildir. Tersine, bu sinematografik zekann gelii
minin bir gstergesidir, le s Parents terribles' (Korkun Ana-baba)
yazarnn artc derecede bir kamera hareketliliine uygun tarz
vardr. Wyler, kurgusunda bunu estetik olarak ok iyi deerlendir
mitir. Sabit kamera ve derin odaklamann da kullanmyla onun
almas olaanst bir baarya ulamtr. Bunun tesinde onun ifade yaratmnn kant tiyatronun pasifliinin tam tersidir. Ti
yatroyu gsterebilmek iin onu fotoraflamak yeterli olmaz. Her
hangi bir deerdeki tiyatronun yaratm, sinemann yaratmndan
daha zordur. Bu durum uyarlamaclarn zerinde altklar bir so
rundur.
The Little Foxes' veya 'Macbeth'in sabit bir ekiminden yz
lerce kere daha deerli saylabilecek d hareketli ekimler vardr.
Bunlar corafik egzotizm iindeki doal oluumlarn grntleri
dir. Ekran bunu ustalkla kullanarak bize sahneyi unutturmaya
almaktadr. zln bir iaretinden uzak olarak tiyatronun bi
rikimi, sinemaya bir olgunluk kazandrmtr. Ksacas, uyarlama
ona kar bir ihanet deil, aksine saygnn ifadesidir. imdi mater
yal dzeni iindeki koullarn karlatrdm ele alalm. Estetik
balln bu yksek seviyesine ulamak iin optik alannda kar
latrma oluumlarnn gereklemesinin salanmas amacyla si
nematografik ifade biiminin oluturulmas gereklidir. Hamlecin
'film d'arttan ayrc fark, bir fenerin ilkel kondansatryle mo
dern mercein aralarndaki fark kadar byktr. Bir tiyatro eseri
nin ekrana uyarlanmas srecinde estetik seviyenin korunmas iin kamera operatrnn fotografik olgu konusunda bilimsel bilgi
lerin altnda kalnarak bamlln salanmas gerekmekte
dir. Bu yeniden doumun balangcdr. Eer sinema, bir roman ve
ya tiyatro alanna bu kadar kolay girebiliyorsa bunun altnda yatan
neden onun sahip olduu oluumlar ok iyi deerlendirmesidir.
77

Sinema Nedir?

27. 'Potemkin Zrhls' f//m/nc/en bir sahne.

Estetik yapnn salanabilmesi iin bu ynde almalarn youn

latrlmasna gerek vardr. Edebiyat uyarlamalarnn oalmas
yedinci sanatn saflna glge drecek bir olgu deildir.
Aksine, bu durum onun oluumunun garantisi saylabilir. Si
nema hakknda onun gerekli olup olmadn renmek iin "y
leyse neden" diye balayan bir soru sorulabilir. Uyarlamalar insanolunu ne kadar tatmin ederse etsin, onlarn dijital kitaptan daha
deerli olmayaca tartmasz dorudur. yleyse bireyler bu ki
taplar okumak yerine neden onun taklidini seyretmeyi tercih et
sinler? Bunlarn zellikle sinematografik bir tema zerine kurulu
sanatsal bir kalitesi var mdr acaba? l e Diable au corps\ The
Fallen Idol', le s Parents terrlbles' ve 'Hamlet'i rnek olarak gste
rebilirsiniz. Kabul, ancak ben de size 'The Gold Rush\ 'Potemkin\
'Broken Blossoms', 'Scarface'Stagecoach' ve hatta 'Citizen Kane'
filmlerini gstereceim. Btn bu bayaptlar sinema olmadan var
78

Kark Sinemann Savunulmas

olamazlard. Bunlar sanatn mirasna eklenen yeri deitirilemez

eserlerdir. En kt uyarlamalar, dhi yeteneklerin bouna kullan
m deildir. Sinema oluumu olarak yaplan her uyarlama edebi
yata bir ek unsur olarak ortaya kmaktadr. Tiyatro ve romann
sahip olduklar hl geerlidlr, bunu gz ard edemeyiz ancak si
nemann da bu iki sanat koluna kattklar olumluluklarn varln
kabul etmek zorundayz.
Eer tarihsel ball yle bir gzden geirirsek teorideki
son tirazn tam evrim iinde sanatn bir unsur olarak dnlme
sinde geerli olduu grlr. zgn senaryonun uyarlamadan da
ha fazla tercih edilir olduu dorudur. Hi kimse buna kar kma
maktadr. Charlie Chaplini, sinemann Moliere'i olarak kabul ede
bilirsiniz. Fakat Monsieur Verdoux'u, l e Misanthrope'nin (Yaam
dan Kaan) uyarlamas olarak kutsayamazsmz. Bir an iin bunun
le Jour se Leve\ 'La Regie du je u 1veya 'The Best Years of Our Li
ves filmleri iin mmkn olduunu dnelim. Ancak bunlar pla
tonik isteklerdir. Sinemann gerek evrimi iinde bu tr dncele
re yer yoktur. Eer sinema edebiyata imdi olduundan daha fazla
yaklam olsayd, bunu anlamak kolaylaabilirdi fakat tarihsel
gelime byle olmamtr. Dier sanatlarla karlatrmal bir ince
leme yapldnda evrimin tketiciden bamsz bir ekilde birey
sel bir kullanm eklinde meydana geldiini gryoruz. Lautreamont ve Van Gogh yaratc rnlerini adalarnn kendilerini yan
l anlad veya nemsemedii bir ortam iinde meydana getir
milerdir. Oysa sinema, seyirciye gbek ba ile baldr. Film ya
pmcs seyircinin kendisini yanl anlama olasl olan filmlere ya
trm yapmak istemez. Onlar bir gn nasl olsa benim deerimi
anlayacaklardr* eklindeki bir yaklam sinema iin neredeyse olanakszdr. Bunun karlatr mimari ile yaplabilir. Gnmzde
evler nadiren barnma amac dnda ina edilmektedir. Onlarn
kullanm deeri sanatsal deerinden ok fazladr. Sinema da ilev
sel bir sanattr. Eer biz baka bir noktay kendimize baz olarak
kabul edersek onun kendi varlnn nne gemi oluruz. Eletiri
de k noktasnn bu olduu kabul edilmelidir. Tarihe baktmz
79

Sinema Nedir?

da, geliimin dorulanmasnn gerekliin tesine getiini gr

rz. Bu durum yarglama deerini ynlendirmektedir. lk ortaya
ktnda sesli filme iddetle kar klmasna ramen o, zaman
iinde sessiz filmin yerini almtr.
Bu pragmatik olgu okuyucuya yeterli grnmese bile, sine*ma evriminin gstergelerine saduyu sahibi olarak bakldnda
bunun doru olduu grlr. Bu erevede, aklamann yeterli ol
duu dncesindeyim. Bize geleneksel olarak, gerek sinema r
nei olarak sunulan bayaptlarsinema tiyatroya veya edebiyata
hibir ey borlu deildir nk onun temas ve dilini kefedecek
kapasitesi vardr muhtemelen taklit edilemez nitelii tamakta
dr. Sovyet sinemas, bize 'Potemkin1i verirken, Hollywood 'Sun
rise\ 'H a lle lu ja h 'Scarface', t Happened One Night' (Bir Gecede
Oldu) ve hatta 'Stagecoach' (Posta Arabas) filmlerini retmitir.
Bunun nedeni yeni nesil ynetmenlerinin eskilerden pek farkl ol
mamalardr. Onlar byk lde ayn yapdaki kiilerdir. retim
srecindeki ekonomik ve siyasi unsurlar yapy belirlemektedir.
Ynetmenin yetenei ve dehas tarihsel koullar iin fazla bir fark
llk yaratmamaktadr. Her trl trajik duyudan yoksun bir zemin iinde hazrlanan Voltaire'in tiyatral baarszl buna bal olarak
aklanabilir. Racinian trajedisi iin yaplan bir teebbs nesnele
rin doalarna kar bir eliki ortaya karacaktr. 1740 ylnda ya
zlan Phedre'nin yazarn biz Racine olarak zihnimize yerletirmiizdir. Sinemaya komik gelenei kazandran Mack Sennett iin de
ayn eyi sylemek mmkndr. Mack Sennett komedilerini ret
tii zaman, dnemi iin olanaksz olan baarmtr. Aslnda Mack
Sennett rnlerinin kalitesi kendisi lmeden yok olmutur, ama onun gzbebeklerindeki parlt hl canlln korumaktadr. Harold
Lloyd ve Buster Keaton ayn kategoriye sokabiliriz. Sadece Chap
lin esiz dehas sayesinde daha uzun mrl olmay baarabilmi
tir. Bir yazar hem madde, hem de biim olarak kendini yarm asr
dan fazla bir sre tekrar edebilmektedir. Bir film yapmcs iin ise
bu sre be ya da on seneden fazla olamamaktadr. Deh, daha
az deiken ve daha az bilinli kiilerin ortama ayak uydurma ye

80

Kark Sinemann Savunulmas

teneinden yoksun olmalar nedeniyle olaanst baarszlklara

uramalarnn altnda yatan neden budur. rnek olarak Stroheim,
Abel Gance ve Pudovkin'i verebiliriz. Sanat iie onun sanat ara
sndaki uyumun olumamas neticesinde ortaya tutkular ve yarar
sz megalomaniler toplamndan daha fazla bir ey kmamakta
dr. Bu konuda daha fazla ey sylenebilecei halde bu olgunun
tam bir analizini yapmayacaz. Burada sadece bizim amacmza
dorudan doruya bal olan bir unsuru ele alacaz.
1938 ylna kadar siyah-beyaz sinema devaml bir geliim iindeydi. nceleri bu teknik bir olgu olarak kendini gsteriyordu
yapay klandrma, pankromatik (btn renklere duyarl olan) emilim, hareketli ekimler, ses ifade aralar da zenginleiyordu
yakn ekim, montaj, paralel montajPelipsler, tekrar ereveleme,
vb. Adm adm bu gelimeler olurken, film yapmcs bu yeni sana
tn kapsamndaki zgn temann ne olduunu kefetti. Sonralar
bu yeni teknik ile mesaj gnderimi konusunda mkemmel bir uyum oluturuldu. Bu fenomen birok farkl biimleri de beraberin
de getirdi: Yldz, epik'in yeniden douu, 'Commedia d e ll'A rte vb.
Ancak bunlar direkt olarak teknik oluumlara baldrlar. Otuz yl
boyunca, sinematografik tekniin tarihi, senaryonun geliimine
bal olarak deiim gstermitir. Byk ynetmenler, biimin ye
ni yaratclarnn ilkleridir; onlara anlatm sanatlar diyebilirsiniz.
Onlar "sanat, sanat iindir teorisinden destek bulmulardr.
Sinemann ksa gemiine gz attmzda, baz belirgin
film tepkilerinin ksa zamanda yok olduklarn gryoruz. Buna
karn baz oyuncularn her zaman iin halk nezdinde ticari baar
kazanabilecek konumda olmas ilgintir. Rudolph Valentino ve
Greta Garbo buna rnek gsterilebilir. Sinematik temalar alan tkenebilmektedir. Bu durum teknie bal bir deiim olarak kar*
miza kar. nsanlarn duygularn verebilmek iin artk hzl kesim
veya fotorafn yeni stili yeterli olmamaktadr. Sinema bir senaryo
ana girmitir. Bu, madde ile biimin aralarndaki ilginin geriye
evrimidir. Artk biim, farkszln maddesi olmamaktadr. O, hi
bir zaman kapsam tarafndan daha insafszca belirlenmemitir.
81

Sinema Nedir?

Bu bilgiler biimin deiimine yol amtr. Bu durum bir nehrin

denge noktasna ulancaya dek geirdii evrelere benzetilebilir.
Yedinci sanatn layk olduu "Sinema yapm" iin gerekli gnler
geride kalmtr. Rengi ve stereoskopu beklerken ncelik biimin
oluturulmasna verilmitir. Sinemann yzeyi artk fethedilmeye
uygun deildir. Sinemann yeniden dirilme dnemi romandan ve
tiyatrodan bamsz olarak gerekleecektir. Fakat artk romanlar
dorudan doruya sinema iin yazlmaktadr. Onu dzenleyecek
sanat, tarihin diyalektiini beklerken sinema yeni kaynaklarn ara
y iinde olacaktr. Sinemann yeniden kefedilmesi iin byle bir
yaplanmaya gereksinim vardr.
Btn bunlar olurken, sinema herhangi bir eyin yedei ol
maktan kendini uzak tutacaktr. Filmletirilmi tiyatronun baar
s, edebiyatn amacna hizmet eklinde roman uyarlamalarn oluturduu tiyatroya yardmc olacaktr. Hamlet'in ekrandaki baa
rs Shakespeare hayranlarn arttracak ve bu kiiler tiyatroya gi
derek onu bir de sahnede izleme ihtiyac hissedeceklerdir. Robert
Bressonun l e Journai d'un cure de campagne* filmi, Bernanosun
okuyucusunu on kat arttrmtr. Gerek olan ey, ortada bir yar
mann veya birbirinin yerine gemenin olmaddr. Sinema sanata
yeni bir boyutun eklenmesidir.
Bundan kim ikayeti olabilir ki?

82

TYATRO VE SNEMA
Birinci Botum

Eletirmenler sinema ile roman arasndaki benzerliklere iaret ederken, "tmletirilmi tiyatro" hl gz ard edilmektedir.
Bu tre rnek vermek istenince akla ilk gelen Marcel Pagnolun oyunlar olmaktadr. Sava zaman ok beenilen bir oyun olan l e
Voyageur sans baggagesln (Valizsiz Yolcu) ekran uyarlamasnn
baarszl tmletirilmi tiyatroya kart bir dncenin oluma
sna neden olsa da, sonra elde edilen baarlar bunun sinematik
olarak uygun olduunu gstermitir. 7he Little Foxes"tan 7Wacbeth'e, 'Henry V', 'Hamlet* ve le s Parents terribles'e kadar gerek
letirilen pek ok uyarlama, sinemann dramatik almalarn ge
ni bir alan iin geerli bir ortam olduunu kantlamtr.
Fmletirilmi tiyatrolara kar zaman iinde pek ok nyar
g olumutur. Film tarihine bakldnda bu konuda yaplan birok
olumsuz eletirinin yanl gerekelere dayandrld grlr. Ya
plmas gereken ey filmin balna bakma yerine onun yapsnn
ve ynetiminin dramatik temellerinin incelenmesidir.

Ksa Bir Tarihsel Not

Eletirmenler fmletirilmi tiyatrolara kar lanetler yad
rrken belki de farknda olmadan sinema biiminin drama sanat
olarak yakn analizini yapyorlard. Anlalmas g olarak "saf si
nemacn eitli sinematografik rnekleri Amerikan komedileri le
balamaktadr. Bunlara dikkatle baktnzda greceiniz ey, on
larn Broadway oyunlarndan pek farkl olmadklardr. Diyalog ve
durum komedisi zerinde ina edilmi olan sahnelerin ou i a
kmalardr ve kurgu teknii olarak ekim-ve-geri-ekim teknii
kullanlmtr. Sosyolojik gelimelerin nda Amerikan komedisi
83

Sinema Nedir?

parlak bir gelime gstermitir. Bunda etkin olan olgu, tiyatro ve

sinemann yapsal benzerlikleridir. Bu oyunlarm yazarlarnn bunla
r dorudan doruya ekrana satmak gibi bir ihtiyalar yoktu. An
cak bu durum tamamen ans eseri tarihsel bir fenomen olarak
sosyolojik ve ekonomik artlarn gerektirdii ekilde byle bir ge
lime gstermitir. Bu tarzda Broadway komedilerinden tmletiri
len ok sayda sinema rn baarl bir seviyeye ulamtr.
Psikolojik tiyatro oyunu konusunda Wyler hibir tereddt
duymadan Lillian Hellmann rThe Little Foxes' oyununu ekrana
yanstma giriiminde bulunmutur. Aslnda Amerika Birleik Dev
letlerinde filmletirilmi tiyatrolara kar herhangi bir nyarg yok
tur. Ancak Hollywood'daki retim koullar en azndan 1940'a ka
dar Avrupa'da olduundan farkl bir yapda gelimitir. Sinematog
rafik tiyatrolar baz belirgin tarzlarla snrlandrlmtr. zellikle se
sin ortaya kt ilk on ylda sahneden mmkn olduunca az ey
dn alnmas benimsenmitir. Hollywood'daki mevcut krizin
kaynann tiyatro iin yazlan oyunlar olduu dnlmtr. Fa
kat Amerikan komedisi her zaman iin bu dnceden kendisini
kurtarmasn bilmitir.
Avrupa, Amerikan komedilerine kar bir alternatif olutur
mamtr. Marcel Pagnol'un zel durumu hari tutulursa bulvar ko
medileri ekranda yeterli baarlar salayamamtr.
Filmletirilmi tiyatrolar ses ile balamaz. Biraz daha geri
giderek Tlm d'art* dnemini dnelim. Bu, sinemay temel ola
rak tiyatronun arndrlmasndan baka bir ey olarak grmeyen
Melies'in en gzde olduu dnemdir. Ona gre zel efektler by
nn ileri bir durumuydu. Fransz ve Amerikan komedilerinin byk
blm mzikhollerden veya bulvar tiyatrolarndan esinlenerek retilirdi. Max Linder'e ksa bir gz atmak onun tiyatro deneyimine
neler borlu olduunu anlamak iin yeterlidir. O, devrinin pek ok
komii gibi dorudan doruya seyirciye dnk oynamaktadr. On
lara gz krpar ve onlar kendisine tanklk yapmaya arr. Char
lie Chaplin'in bykl ise onun yeteneklerini ortaya karan si
84

Tiyatro ve Sinema

nemadan kaynaklanmaktadr. Burada sinema, ona tiyatrodan da

ha fazla olanak tanmaktadr. Gaglarn (glt) ls sahne ife se
yirci arasndaki uzakla gre belirlenmektedir. Bu durum sahne
oyuncularn abart yapmaya zorlar. Sadece ekran Chaplin'e mini
mum zaman iinde maksimum etkisini salayabilecei jestlerin
ve koullarn matematiksel mkemmellii olana verir.
Eski slapstick filmlerine, rnein 'Boireau' veya fOnesime'
dizilerine baktmzda sadece roln tiyatroya ait olmakla kalma
dn, ayn zamanda hikayenin yapsnn da buna gre ekillendi
ini gryoruz. Sinema, zaman ve uzam olarak snrlanan tiyatro
ya kar baz avantajlara sahiptir. Sinema yeni bir dramatik doru
lar topluluu oluturma olanan iyi bir ekilde kullanarak olgun
lua ulama yolunda nemli mesafeler katetmektedir. Meksika'
da kendi kendini yeniden retebilen bir eit kertenkele vardr. Bilimadamlar ona eitli hormonlar enjekte ederek onun olgunlua
ulamasn salamaktadrlar. Benzer olarak hayvanlarn evrimi bi
ze sinemann geirdii ve geirmekte olduu evreler hakknda
temsili bilgiler verebilmektedir. Tiyatronun belli tipleri dramatik
durumlar zerine kurulmutur. Bunlar sinemann grnmnde
doutan olan oluumlardr.
Karakterlerin, durumlarn ve klasik fars yollarnn tarihini in
celediimizde slapstick sinemann ani ve gz kamatrc bir ekil
de yeniden doumuna ahit oluyoruz. O zamana kadar sadece
sirklerde ve baz mzikhollerde rastlanan onyedinci yzyla zg
hiciv artk sinemada yeniden yaama olana bulmutur. Holly
wood yapmclar oyuncularn zelliine gre bu tr filmler retme
yoluna gitmilerdir. Bu ortam iinde bir Max Linder, bir Buster
Keaton, bir Laurel ve Hardy, bir Charlie Chaplin ortaya kmtr.
1903 ile 1920 yllar arasnda bu tr filmler tarihinin doruk
noktasna ulamlardr.

Metin! Metin!
Tiyatro ile sinema arasnda gemiten elde edilen baz veri
lerin toplanmas sonucunda bir ba oluturularak "fmletirilmi
85

Sinema Nedir?

tiyatro" olgusuna eriilmitir. Dorudan doruya tiyatrodan aln

mam olan filmlerde de tiyatronun onun zerindeki etkisi ou
zaman aka grlmektedir.

'28. 'Henry V'

86

Tiyatro ve Sinema

Ancak oyunun uyarlamas sorunu beraberinde eitli farkl

lklar getirmektedir. Bu konuyu incelemeye balarken nce tiyat
roya zg olan gereklik iie dramatik gereklik arasndaki ayrm iyi yapmamz gerekir.
Drama, tiyatronun ruhudur fakat bu ruh bazen baka vcut
lara yerleebilmektedir. Bir sone, bir La Fontaine fabl, bir roman,
bir film, Henri Gouhier'in deyimiyle "dramatik kategoriler" iinde
saylabilmektedir. Bu adan bakldnda onun sadece tiyatro iin
var olduunu iddia etmenin olanakszl anlalr. Buna ters bir
eyler de sylemek olanakldr. Nasl ki bir roman dramatik olamayabiliyorsa, bir oyun da dramatik olmayabilir. 'Of Mice and
Men' (Fareler ve nsaniar) ayn zamanda hem bir roman, hem de trajedi rneidir. Dier taraftan, 'Swann's VVay'in tiyatroya uyarlan
mas ok zor olacaktr. Roman benzeri bir oyun vgye deer bu
lunmazken, hareketin yapsn oluturabilen bir romanc tebrik edi
lecektir.
Bunun yannda sinemann da benzer bir etkiye maruz kal
mas kanlmazdr. Ancak sinema bu etkinin en az dzeye indiri
lebilmesi iin eitli yollara bavuracaktr. Tiyatronun yeniden ha
yat bulma konusundaki ortaya kan sorun oyuncu ile ilgili deil,
metin ile ilgilidir.
Phedre', oynanmak iin yazlmtr. Ancak bir alma ve
trajedi olarak renciler iin de yaratlmtr. "Koltuk Tiyatrosu" sa
dece hayal gcnn rndr ve bir tiyatronun zelliklerine sahip
olmaktan uzak olsa da hl bir tiyatrodur.
Eer Phedremn sadece basit bir hareketini ele alp, onu ro
man veya sinema diyalogunun gereklerine uygun olarak yeniden
oluturursak daha nce yaptmz tiyatronun dramatik olguyu azaltt eklindeki varsaymmza geri dnm oluruz. Metafizik otarak bunu nleyecek hibir ey yoktur. Bu konuda ok sayda ta
rihsel ve pratik tartmalar yaplmtr. Bunlarn bir tanesi yazar l
dkten sonra onun metin zerinde sahip olduu haklarn kullanm
ekli ile ilgilidir. Dier bir deyile, sadece Racine'in Phedre'yi uyar
87

Sinema Nedir?

lama hakk vardr. Ancak bunun da sonucun baarl olaca konu

sunda garantisi yoktur (Anoilh, fLe Voyageur sans baggages'! ken
disi uyarlad halde baarl olmamtr).
Yazarn yaad dnem iinde uyarlama yapmak ona al
may tekrar gzden geirmek ve gerekirse yeniden oluturma fr
sat verecei iin kabul edilebilir bir durumdur. Andre Gide, 'Les
Caves du Vatican' (Vatikan Mahzenleri) romann ekrana uyarlar
ken, byle bir yol kullanlmtr.
Daha iyi bir inceleme estetik adan yarglama hakkna y
nelik olacaktr. Gerekten de ayn yazarn almas olsa bile z
gn metin ile uyarlamann ayn seviyede olaca eklinde bir ey
sylemek mmkn deildir. Bunun tesinde ada bir oyunun fil
minin yaplmasnn nedeni, genellikle onun ticari baar kazanma
olaslnn fazla olmasdr.
Son olarak, almann dramatik kalitesinin bykl on
lar tiyatroya zg elerden ayrmann zorluu nedeniyle tartla
bilir. Romanlarn nadiren tiyatro eserlerinden uyarlanmasna ra
men genellikle dramatize edilmeleri ok ilgintir. Tiyatro sanki es
tetik arnmann geri evrilmez oluumunun sonunda duruyor gibi
dir.
Bu noktada rMadame Bovary' ve 1Karamazov kardeler1ro
manlarnn tiyatroya uyarlanmas hakknda konumak yerinde ola
caktr. Kolayca tahmin edilecei zere eer bunlar nce tiyatro oyunu olarak yazlm olsalard, daha sonra edebiyata uyarlanmala
r olanaksz olurdu. Dier bir deyile, oyun romandan ok uzak ol
duu iin onun iinden alnp oluturulmas mmkn olmayacak
tr. Roman, sanat iinde ancak saf ve basite yeni bir yaratmn
sonucu olabilir. Tiyatro oyunu ile karlatrldnda, roman basit
dramatik elerden ortaya karlabilecek olas pek ok sentez
den sadece biri olabilecektir.
u an srekli olarak tiyatro iie roman karlatryor olma
ma karn, yazlan her tmcenin sinema le dorudan ilgisi vardr.
88

Tiyatro ve Sinema

Artk aralarnda seim yapabileceimiz iki ey vardr. Film iin "fo

toraflatrlm oyun" demek olanakldr ya da en iyisi daha nce
birok kez kullandm gibi "filmletirilmi tiyatro" deyimi ile ifade
etmeye devam edelim. Bunun gerekletirilmeye allmas ok
sayda sorunu beraberinde getirir. Jean Renoir Rene Fuchois'in
'Boudu sauve des eaux' oyununu mkemmel bir ekilde beyazper
deye aktarm ve ortaya kan rn orijinalini aan bir bayapt ol
mutur. Ancak bunun kaideyi bozmayan bir istisna olduunu ekle
mek zorundayz.
ster klasik, ister modern olsun, bir oyun doruluundan
phe edilmez bir ekilde kendi metini tarafndan korunmaktadr.
Onun, yeniden dzenlenmeden ve baz blmleri deitirilmeden
uyarlanmas olanakszdr. Her ne kadar bu yaplrken daha iyi bir
rnn ortaya kma ihtimali olsa da, sonu olarak elimizdeki ar
tk oyunun asl deildir. Bu durum pratik olarak ikinci snf yazarla
ra olan ihtiya azalsa da ortada hl zmlenmemi nemli so
runlar vardr.
Eer filmletirilmi tiyatrolar belli bir estetik seviyeyi tutturabllmilerse bunu klasikler iinde 'Hamlet', 'Henry V ve 'Macbeth'
gibi filmlere, modern almalar iinde de The Little Foxes', 'Les
Parents terrib/es\ 'Occupe-toi d'Ameiie' (Amelie ile lgilen), 'Rope1
gibi filmlere borludurlar. Jean Cocteau, 'Les Parents terribles'in uyariamasm sava ncesinde yazmtr. Bu proje 1946 ylnda tek
rar ele alndnda zgn metine bavurulmasna karar verilmitir.
Ksa bir sre sonra da tamamen zgn sahne dzeniyle sunulmu
tur. Hem klasikler hem de ada oyunlar ister Amerika Birleik
Devletlerinde, ister ngiltere'de, isterse Fransa'da oynanm olsun,
filmletirilmi tiyatrolarn evrimi hep ayn ekilde olmaktadr. Her
yerde zgn metine tam olarak ballk aranmaktadr.
Film yapmcsnn yapmak istedii ilk ey, rnn tiyatro
kaynakl olduunu saklamaya almaktr. Bu havay sinema r
nnn iinde eritebilmeyi amalar. Buna karn, bu konuda tam
bir baar salanmas ok zor olduu iin tiyatroya zg karakter
89

Sinema Nedir?

lerin film iinde srtmas kanlmaz olmaktadr. Bu durum, bu tr

yapmlarda kar karya kalnan en nemli sorundur.
Klasik tiyatrodan dn alnan bir rnek iddiann doru ol
duunu greceiz: 'Le Medecin malgre lui'. Bu, edebiyatn sinema
zerindeki etkileri konusunda aratrma yapan tamamen iyi niyet
li bir Fransz retim grevlisinin yardmyla, ismini aklamayaca
mz bir ynetmen tarafndan ekrana uyarlanan bir romann ismi
dir. Yaplan film, okulun profesrleri ve dier retim yelerince
vgye layk grlmtr. Gerekte ise Moliere'in kendisinin hibir
ey sylemedii, tiyatrovari olan ve pek ok hatalarn toplamndan
baka bir ey olmayan bir filmdi bu. Birinci sahne gerek bir orma
nn iinde ok sayda hareketli ekim yaplarak oluturulmutu.
ekimler allarn arasnda gerekletirilmiti. Bylece gne
nn etkisi ok belirgin bir ekilde duyumsatlyordu.
Sonra, ortaya sahne kostmleri iinde mantar toplayan,
soytar klkl iki karakter geldi. Film boyunca mmkn olduunca
ok sayda gerek dekor kullanlmaya allmt. Sganarelle'nin
gelmesi bize onyedinci yzyla ait kk bir kr evini grme olana salamt. Peki kurgu nasld? lk sahnede, o ortamdan tam-ekimden, tam-ekime her bir diyalog parasn keserek hareket ediyordu. Ynetmenin bu yndeki isteine ramen Abel Gance ile
buluma sahnesinin kurgulanmasnda diyalog ak film uzunluu
boyunca devam etmemiti. Yakn planda ekim-ve-geri-ekim tek
nii kullanlarak rencilerin, oyuncularnn mimiklerini karma
malar salanmt.
Sinemada uzam asndan byk bir hareket serbestlii
vardr. Benzer bir olana tiyatro sahnesi iinde bulmak olanakl
deildir. Sinemada salanan bu derinliin uzants olarak izleyici oturduu yerden oyunculuk kalitesinin eklendii ok eitli ekimle
ri izleme ans elde edecektir.
Bu eit retimle kar karya kalndnda, fmletirilmi
tiyatro iin yaplan tartmalarn geerli olduu aklda tutulmaldr.
Ancak sorun sadece yapm ile ilgili deildir. Gerekte yaplan i
90

Tiyatro ve Sinema

,,sinema"nm gcnn tiyatro zerine enjekte edilmesidir. Sahne

deki ve ekrandaki hareket sresi ayn deildir. Szcn dramatik
ncelii kamerann kurguya ekledii dramatizasyon nedeniyle
merkeze kaymtr. Son olarak ve hepsinden nemlisi dekorun oluturulmasndaki abartdr. Bu durum sinemann z olan gerek
lie taban tabana zt bir unsurdur. Moliere'in metini sadece or
manda anlam bulmaktadr. Ayn ey oyunculuk iin de geerlidir.
Yapay klar, sonbahar gneinden ok farkldr.
Bu baarszlk, fmletirilmi tiyatronun karlat sorun
lara iyi bir rnek tekil etmektedir. Buna karn baarl oyun uyar
lamalarna hakszlk edilmemelidir. Eer hareket Cte DAzur'da
meydana geliyorsa, aklar bir barn kuytu bir kesinde gevezelik
etmek yerine, arka planda Cap d'Antibes kayalklarnn grnd
Corniche boyunca seyahat ettikleri bir Amerikan arabasnda pmelidirler.
Bunun yannda halkn beklentileri film yapmclarn etkile
mektedir. Genel olarak insanlar sinema hakknda fazla dn
mezler. Onlara gre, sinema tiyatrodan daha fazla savurgan ol
mak zorundadr. Filmin etrafmzda grdmz gnlk anlamlar
yumanda izler tamas gerekir. Byk bir dekor, d ekimler ve
bol bol hareket filmde mutlaka olmas gereken eylerdir. Halkn
nyarglarna kar mcadele etme isteinde olan ynetmen veya
yapmcnn cesaretli olmas arttr. Onlarn yaptklar i konusunda
salam bir inanca sahip olmalar durumunda fmletirilmi tiyat
ronun, sadece tiyatro olmakla kurtarlmad ve kkenindeki ar
pkln belirginletii grlr. Sinema, bu durumda tiyatroya kar
olan kompleksinden kurtulmamtr. Bu, daha eski ve daha edebi
sanatlarn varlna kar duyulan bir komplekstir. Teknii ile m
kemmellii fazlasyla yakalayabilen sinema, estetik mkemmelli
e ulamann abas iindedir.
Yaplan bu tr hatalar grmek ister misiniz? ki baarl
fm olan 1Henry V' ve *Les Parents terribles bu ii mkemmel bir
ekilde yapacaktr.
91

Sinema Nedir?

Le Medecin malgre uf'nin ynetmeni ai sahnesini or

mandaki hareketli bir ekim ile yaptnda bu bize gerekliin k
k bir kesitini gsterme amac tayan naif ve belki de bilinsiz
bir umudun uzantsyd. Onun kabaca oluturulmu hileleri, ne ya
zk ki ters tepkiye yol aacakt. Sonu olarak hem karakterlerin
hem de metinin gereksizlii ortaya kmt.
imdi Laurence Olivierin sinematik gerekilik ile tiyatro
dzeni arasndaki diyalektikte nasl baarl olduunu grelim. 0nun filmi de hareketli br ekim ile balar ancak onun amac bizi
Elizabeth dnemi bir hann avlusuna, tiyatro sahnesine bir yere
daldrmaktr. 0 f bize tiyatronun varln unutturmak istemez. Aksi
ne onu daha ok vurgulamay amalar. Bu bir 'Henry V* oyunu de
ildir ama her annda o oyunun performansn duyumsarz. Tiyatro
oyununun bize verdiklerinin hepsini filmden de alabilme olanana
sahibizdir. zleyiciler Shakespeare'in yaad dnemin atmosferi
ni ilerinde hissederler. Film, seyircileri olayn yaand yerin iine
eker. Ancak bunun bir film olduu da asla unutturulmaz. Biz artk
bir oyunda deil, Elizabeth dneminin tiyatrosunun yaand ta
rihsel bir film iindeyizdir. Bizim aldmz keif oyunun neesin
den deil, tarihi bir belgeseli yayor olmamzdan kaynaklanr. Bu
zevkin en byk dayana Shakespearee zg performansn sa
lanabilmi olmasdr. Baka bir deyile, Laurence Olivier'in estetik
stratejisi "perdenin mucizesinden kala salanabilmitir.
Bir oyundan uyarlanan bu film bize tiyatroya zg unsurla
rn saklanmaya allmasnn bouna bir ura olduunun, tiyatro
ile sinemann dman kardeler olmadn kantlamaktadr. Ayn
psikolojik dayanak noktasndan hareketle, Olivier Agincourt Sava
n resimsel bir tarz kullararak mkemmel bir ekilde betimleme
sini bilmitir. Shakespeare, izleyicileri hayal glerini zorlamaya
davet etmektedir. Filmler, oyunun bir yeniden retim olduu d
nldnde aradaki dengelemenin zorluunu gz nne aldnda
Olivier, oyunu kendi iinde dengeleme yolunu semitir. Bunu ya
parken sinemann mevcut kaynaklarn fazlasyla kullanmtr. Bu
rada renk unsuruna zellikle dikkat ekmek gerekir. Bu, Agincourt
92

Tiyatro ve Sinema

gereki yeniden oluturumu aamasnda karmza

kan gerek olmayan bir edir. 'Henry V'in hibir an tam olarak
fmletirilmi tiyatro saylmaz. Film sahnenin nnde ve arkasn
da tiyatroya zg sunumlarn kullanld bir ara grnmnde
dir. Hem Shakespeare, hem de tiyatro her ynden sinema tarafn
dan kskvrak yakalanm olan mahkumlardr.
Sava'nn

Bulvar tiyatrosunda, tiyatro dzeninin kullanm bu kadar

belirgin deildir. "Theatre Libre" (zgr Tiyatro) ve Antoinenin teo
rileri bir zamanlar, bir eit sinema ncesi durumda "gereki" ti
yatronun var olduuna inanmamz gerektirir. [Burada Antoinein
teorileri konusunda biraz bilgi vermek yararl olacaktr. ncelikle
tiyatronun meyvas olarak melodramlarn ve dramlarnn gereki
devrimi harekete geirdiini unutmamalyz. deal bir Stendhal se
yircisi oyunda tabancann haine ate etmesinin beklentisi iinde
dir (Orson Welles, Broadwayde bunun tersini yaparak makineli t
fei izleyici ynne, orkestrann bulunduu yere dorultmutur).
Yzlerce yl sonra Antoine gereki mise-en-scene (mizansen) yo
luyla geree uygun bir metinin sahneye konulmasnn uran
vermitir. Eer Antoine bunun ardndan film yapsayd, bu hi de
tesadf olmazd. Tarih iinde biraz geriye dndmzde "tiyatrosinema" giriiminin, "sinema-tiyatro" olaynn ncln yaptn
gryoruz. Antoine, Marcel Pagnolun mjdecisi konumundadr. Si
nemann varlnn byk yardmyla Antoine tiyatroda bir rnesansn yaanmasna nayak olmutur. Onun gerekilik teorileri,
sembolizme kar etkili bir reaksiyon olmutur]. Bu, artk hi kim
senin kanmad bir gz boyamadr. Eer tiyatroda daha az ak
bir dzenleme varsa, bu mevcut olann mutlak olarak verileme
mesi anlamna gelir. Bu tiyatroda, "hayat dilimi"nden eser yoktur.
Oysa zleyiciler sanki bir dkkann vitrinini seyrediyorlarm gibi
sahneyi gnlk hayatn gereklerini grebilme amacyla kullana
bilmelidirler. 0, doal dzenin bir paras olmaldr.
Antoine sahneye gerek et paralar yerletirerek bir dzen
im e yapabilirdi, ancak sinemann sahip olduu olanaklarn aksikoskoca bir koyun srsnn ilerlemesi olaynn canl olarak
93

Sinema Nedir?

gereklemesini salayamazd. Eer sahnede bir aa oimasn is

tiyorsa olanaklarn zorlayarak bunu yapabilirdi fakat bunu bir or
man iin dnmenin olanakszlnn farknda idi. Ayrca bu tek aacm Elizabeth dnemine ait olduunun belirtilmesi iin gereke
cek unsurlar da cabas. Bir klasik oyunun filmletirilmesi yerine
'Les Parents terribles' gibi bir melodramn filmletirilmesi hi ku
ku yok ki biraz farkl problemleri beraberinde getirecektir. Burada
gerekilik diye adlandrdmz tiyatro oyununda olduundan de
iik bir yapya sahiptir. Ksaca sylemek gerekirse, metini ve onun sonucu olarak rn yneten sistem balang seviyesindedir.
Trajedinin oluumu, garip grnl eyalarn ve bize u an ilgin
gelebilecek msralarnn bulunmasnn yan sra tiyatroda temel
unsurlar vurgulamak zere sadece eskiden varolan maskelerin
veya sandaletlerin kullanm ile salanr.
Cocteau, le s Parents terribles1filmini yaparken bu durumu
ok iyi biliyordu. Oyun gereki unsurlara sahip olduu iin Coc
teau ona hibir ey eklememesi gerektiini anlamt. Sinema olayiarnm saysn arttrmak yerine onun iddetini oaltmalyd...
Eer oyundaki oda, filmde bir apartman dairesi oluyorsa ekrana
ve kameraya sahnedeki odann vurgulanmasn salad iin te
ekkr etmek gerekirdi. Bu durum geree yaknl salard. G
ne nn tek bir n bile elektrik lambas ile oluturulan aydn
lktan daha byk bir scaklk salayacaktr. Kalabalk bir otob
sn Paris'in kenar mahallelerine doru yol almas iin de ayn eyi
sylemek mmkn. Buradan Madeleinein evine dnelim. Biz bir
kapnn yamndayken, dier bir kapy kefetmek olasdr. Yaplan
ey klasik kurgu kesimi deil, bir ynn pozitif parasdr. Sinema
tiyatronun pahal olanaklarna el verirken Cocteauya fazla yk ol
mamaktadr. Bunun tesinde snrlandrlm olmak, sanat tketi
cisi zerinde ayn etkiye yol amayacaktr. Kamera tarafndan sa
lanan bu tr yzlerce kurgulama rnei, kurgunun etkisini arttra
caktr. Sinema, tiyatronun yaad onca skntnn kolayca ste
sinden gelebilmektedir. Her bir oday baartyln grntleyebilmek,
kukusuz ok nemli bir olanaktr. Bu durum, varln, gerek za
94

Tiyatro ve Sinema

man ve yer birimi salayan kameraya borludur. Tiyatro, sinema

nn oluumundan nce de sylemek stediini zgrce ifade ede
bilmek iin byle bir yapya ihtiya duyuyordu, le s Parents terribles' filminde ak braklan kapnn arkasnda, yatakta kendi ken
dine konuan birisi araclyla bir trajedi salanmaktadr. Cocteau
iini hibir zaman geitirmez. Mkemmele ulaabilmek iin ge
rekli olan her eyin var olmas ve gereksiz olanlarn bulunmamas
konusunda ok titiz davranmtr. Tiyatroda gerekletiremeyece
i titiz olma lksn, ona sinema salamtr.
Dekor sorununun zlmesi, iin en zor blmnn hallol
mas anlamna gelmesine karn, nemli bir sorun hl varln
devam ettirmektedir. Bu kurgulamadr. Burada Cocteau'nun esiz
hayal gc ve dehas devreye girecektir. Artk ekim" aamas so
na ermitir. Geriye, gerekliin kristalletirilmi eklinin ereve
lenmesi kalmtr. Cocteau, dncelerini 16 mm'lik film ile anlat
may sevmektedir. Oysa onu 35 mm'lik filmden daha az bir boyut
ta anlatmas zor olacaktr. Burada nemli olan seyircinin srege
len olay iindeki duygularn hissedebilmesidir. Grntnn ba
dndrc hz araclyla salanan odaklanma derinlii, dikkatin
saf bir ritminin salanmasna olanak verecektir. Kukusuz, btn
kurgu almalarnda bu durum gz nnde bulundurulmaktadr.
ekim-geri-ekin'in geleneksel aleti karlkl konumay, ilginin
temel sentaksna gre blecektir. Ackl bir anda alan telefona
yaplan yakn ekim dikkatin bu ynde toplanmasn salar. Nor
mal kurgulama ilemi gerekliin analiz edilmesi iin mmkn olan yol arasndaki uzlamann sonucu olarak ortaya kar.
1) Saf olarak mantksal ve tanmlayc analiz (cinayette kul
lanlan silahn cesedin yannda bulunmas). 2) Filmin iindeki psi
kolojik analiz. Bu durum olay kahramannn ruhsal yapsnn yans
d sahneler aracl ile gerekletirilir. Buna rnek olarak 'No
torous' filminde byk bir ihtimalle zehir katlm olan st imek
*runda kalan Ingrid Bergman'n davranlar gsterilebilir. 3) SeV,rcrin ilgisinin bak asndan psikolojik analiz. Buna rnek olarak ise yalnz olduunu dnen bir sulunun gremedii bir kap
95

Sinema Nedir?

nn kolunun hareket etmesini verebiliriz.

Bu gr as, ou filmde sinematografik olayn sente
zinin oluturulmas iin birletirilerek kullanlr. Bu, psikolojik heterojenlii ve maddesel sreksizlii ifade eder. Bu durum geleneksel
romanclar iin de geerlidir. Orson Welles veya William Wyler'in
filmlerindeki sabit kamera veya odak derinliinin nemi, anlalr
bir biimde olduu iin seyircinin grnt zerinde kendi seimini
yapabilmesini salamasnda yatmaktadr. Kesmenin klasik rnek
lerine de bal kalmasna karn onun filmleri ara zerindeki ok
sayda ekimi kapsarCocteau bunu kullanarak zel bir grnm
elde eder. Yukarda sz edilen ekim trn de tutarl bir e
kilde yerli yerine koymay bilir. Mantksal ve tanmlayc analizde
oyuncunun gr noktas hemen hemen gz ard edilmitir. Sade
ce onun tankl sz konusudur. Sonu olarak sbjektif kamera,
gereklii oluturmaktadr. Ancak bunu 1The Lady in the Lake'
(Gldeki Kadn) filminde olduu gibi zt duygu ile yapar. Bir kame
ra hilesi aracl ile izleyici kameradan baka bir ey deildir. Dram bir kez daha grlmeye deerdir. Cocteau sinemann, olaylar
bir anahtar deliinden gsterdiini sylemektedir. Burada anahtar
delii tanmlamasnn mahremiyetin igalini vurgulamak iin kul
lanldn tekrar belirtmek gerekiyor. Seyirci olarak biz olaylarn
dnda bir konumda bulunmaktayz. Yvonne de Bray bizi kendi odasna doru ekerek mutlu Madeleine'in etrafnda onu izleyen bir
grup insann olmasn salar. Kamera onunla bulumak iin geriye
doru gelir. Ancak kamerann hareketi hibir zaman "Sophie,,nin
sbjektif gr asyla karmaz. Eer biz aktristin yerinde olsay
dk ve olay onun gzlerinden izliyor olsaydk hareketli ekimin a
rtc etkisi ok daha iddetli olurdu. Fakat Cocteau, bu yanllk
tan kurtulmasn bilmitir. O, Yvonne de Bray' bir ara olarak d
nmtr. Kameray onun arkasna doru biraz geriye ekmesi o
nun bakyor olduunu gstermek deil, gerekte onun bakyor ol
masn grmek amacn tamaktadr. Bunun, onun omuzlar ze
rinden salanmas sinemann sahip olduu ayrcalktan kaynak*
lanmaktadrCocteau tiyatronun yeniden biim almasn hzlandk
96

Tiyatro ve Sinema

maktadr.
O, izleyici-sahne ilikilerinin ilkelerine dn yapar. Sinema
ona dram birok deiik adan gsterme olana verdii iin izle
yicinin gr asna uygun bir seimi nceden dnerek yapar.
Bylece Cocteau oyunun gerekli olan tiyatro karakterlerinin
varlna izin verir. Dier biroklar gibi bunu sinemann iinde
zmlemek yerine, tersine olarak, kamerann olanaklarn bu nok
taya iaret etmek iin kullanr. Bu sayede sahnenin yaps ve kii
lerin psikolojik durumlar kuvvetlendirilmi olur. Burada sinema, ti
yatroya zel bir yardmda bulunmutur.
Sonu olarak, Laurence Olivier, Orson Welles, Wyler ve Dud
ley Nichols'un grubuna katlr. Bu 'Macbeth, Hamlet, 'The Little
Foxes've 1Mourning Electra'nin analizinin yan sra Olivier'in 1Henry
Vde yapt ile karlatrlacak ekilde Claude Autant-Lara'nn oy
nad Occupe-toi d'Amelie* filmi sayesinde olmutur. Bunlar ok
baarl film rnekleridir. Bunlar bir uyarlama olmann tesinde,
bir oyunun sinema araclyla sahnelenmesidir. imdiye kadar
gemiteki baarlarn sonucu olarak hayatn yeni bir grnm zerinde durduk. Bunun nasl olduunu gstermeye altk. imdi
ise daha zor bir soru ile kar karyayz. Acaba bunun nedenini
bulmak mmkn olacak mdr?

97

TYATRO VE SNEMA
kinci Blm

Bir tekerleme gibi tekrar ettiimiz fmletirilmi tiyatro ko

nusundaki tartmalar oyuncunun durumunu gndeme getirmek
tedir. Henri Gouhier, 'The Essence of Theater (Tiyatronun z) ya
zsnda tiyatronun zelliinin ne olduu sorusunu sormaktadr. Bu
na bulduu yant ise oyuncunun ve hareketin birbirinden ayrlmaz
bir btn oluturduudur. Sahnenin bu varlktan baka btn ya
nlsamalara ak olduunu syler. Oyuncu sahnede bulunmasa da
ruhu ve sesiyle oradaki var oluunu devam ettirmektedir. te yan
dan sinema, her gerekliin her biimini birbiriyle uyumlu hale ge
tirir. Tiyatroda insan ete kemie brnm haldedir. Capcanl ola
rak karnzda durmaktadr. Sinemada ise onun yansmas ile kar
larz. Gerek insann yerini bir glge almtr. Bu durum sonu
gelmez tartmalarn nedeni olmaktadr. Ancak Laurence Olivier,
Orson Welles ve Cocteau gibi usta ynetmenler bu durumla mca
dele etme cesaretini kendilerinde bulabilmektedirler.

Varln Kapsam
"Varlk kapsam fotorafn ortaya kndan itibaren bir
sorun olarak daha ciddi bir ekilde ele alnmaya balanm ve si
nemann geliimi sonrasnda nemini arttrmtr.
Bir fotorafik grntnn, zellikle sinematografik bir g
rntnn gerek objenin varlyla ayn ekilde deerlendirilmesi
mmkn mdr acaba? Varlk, doal olarak zaman ve uzay terim
leri ile ifade edilir. Birisinin varlnn iinde olmak" onu btn du
yularla tanmak anlamna gelir Sinemada tanma ilemi grnt
aracl ile, radyoda ise duyma aracl le gerekleir. Fotoraf
ve sonrasnda sinemann ortaya kndan nce, plastik sanatlar
99

Sinema Nedir?

(zellikle resim) gerek fiziksel varlk ile yokiuk arasnda bulunan

bir konuma sahipti. Onlar hayal gcn harekete geirip, hafzay
canlandrmaya yararlard. Ancak fotorafta i biraz deimektedir.
Bur artk objenin veya insann kendi grntsdr. Otomatik bir
ruh onu yeniden retim tekniklerinden ayrmaktadr. Fotorafn oiuumu mercekler aracl ile n geirilmesi ile olur. Fotoraf,
zamann bir kesitini donduran teknik bir ilemdir. Sinemada bylesi bir paradoks grlmez. 0, nesnenin zaman iindeki normal
varln yanstr. Objeler sre iinde nasl bir deiime urayabiliyorsa onu sinema iinde de paralel bir ekilde grebilmekteyiz.
Ondokuzuncu yzylda, grnt ve sesin yeniden retiminin
objektif tekniklerinin ortaya kyla grntnn yeni bir kategori
si elde edilmi oldu. Her ne kadar bu dnemde yeni oluum ile ilgi
li ortaya kan estetik sorunlarn felsefi aklamalar tatmin edici
bir ekilde yaplmasa da eski estetik sorunlara yeni bir fenomenin
eklendii kesindir. Bu duruma belki de en iyi felsefi aklamay ge
tirecek olan, oyuncunun varlnn olguya katt anlamn belirlen
mesidir. Sokaktaki adam iin "varlk" szc neyi ifade ediyorsa,
bu sinema anda o anlamda kullanlmaktadr. Artk varlk ile
yokluk kavramlar arasnda bir orta sahne mevcut deildir. Bu du
rum sinemann etkinliinin ontolojik seviyesini gsterir. Ekrann bi
ze oyuncunun varln hissettirmede yetersiz kaldn sylemek
yanl olacaktr. Bu aynadaki oluumla benzerlik tamaktadr. Bir
insan aynann karsnda iken kendi grntsnn yansmasn
grme imkanna sahip olmasna karn, aynann ince bir almin
yumun bir cama yaptrlmasndan baka bir ey olmadn d
ndmzde sinema ile olan benzerliini daha iyi anlayabiliriz.
[Bu arada televizyonun sahte varlklar (pseudopresences) olu
turmann yeni bir yntemi olduunu da eklemek gerekir. Bu, fo
torafn bilimsel tekniklerle yeniden retilmesinden baka bir ey
deildir. Canl televizyon yaynnda kk ekrandaki oyuncu ger
ekte uzayda ve zaman inde varln devam ettirmektedir. An
cak karlkl olarak oyuncu-izleyici ilikisi ortaya kmaz. zleyici,
kendisi grlmeden, oyuncuyu seyreder. Burada geriye dn ol

Tiyatro ve Sinema

mayan bir ak vardr. Televizyona uyarlanm tiyatroda, hem tiyat

ro, hem de sinemadan eler vardr: Tiyatrodan eler vardr n
k oyuncu, izleyiciye grnmektedir. Sinemadan eler vardr n
k izleyici, oyuncu tarafndan grnmemektedir. Sonu olarak bu
durum ne varlk, ne de yokluktur. Televizyon oyuncusu, bir elektro
nik kamera aracl ile milyonlarca insann grebildii ve duyabil
dii bir konuma ulamaktadr]. Molierenin bir tiyatro oyununda bir
oyuncu sahnede lm numaras yapabilir. Biz aktrn biyolojik olarak yayor olduunu biliriz. Bir filmde ise, rnein nl bir mata
dorun arena iinde gerekten bir boa tarafndan ldrlmesine
tank olabilmemize karn bizim duygularmz bu olay annda are
nada bulunanlarn hissettikleri kadar derin olmayacaktr. Fotorafik geniletme aracl ile oluturulan yapay yaknlk bizim doru
dan doruya olayn iinde yaamamz iin yeterli olmamaktadr.
Zaman-uzay boyutlar iinde yer alan her ey varln tanmlamas
n oluturmaktadr. Sinema bize ancak zel bir sre lm vere
bilir.

Ztlk ve zdeletirme
Sinema ve tiyatro arasnda yaplacak drst bir deerlendir
me eitli zorluklar beraberinde getirmektedir. Sinemann, tiyat
rodan tretilen bir sanat dal olduu dnlrse en iyi filmlerde
bile eksik kalan bir eylerin var olduunu sylemek mmkn ola
bilir. Bu voltajn kanlmaz bir ekilde azaltlmasna benzer. Gi
zemli, estetik bir ksa devre aracl ile sinemann gerilimi, tiyatro
nun belirli paras halindedir. Bu fark ne kadar kk olursa olsun,
varl inkar edilemez. Bunu en kt tiyatro rnlerinde olduu ka
dar Laurence Olivier'in en parlak film uyarlamalarnda da grmek
olasdr. Tiyatro, sinemann ortaya kndan sonra da varln de
vam ettirmektedir ve gelecekte de bu byle olacaktr. Marcel Pagnolun bu yndeki karm bile bunun iin yeterli bir kant olarak
karmzda bulunmaktadr. Filmin ortaya knn bysnn yok
oluuyla, izleyicinin olayda arka plana itilme oluumu kolayca g
101

Sinema Nedir?

rlmektedir. Rosenkrantz 1937 ylnda yazd VEspriV adl maka

lesinde ekrandaki karakterlerin doal olarak belirlenim nesneleri
olduunu ve bunlarn sahne zerindeyken daha ok zihinsel ztlk
larn nesnesi durumuna dntklerini yazmtr. nk onlarn
gerek varl onlara objektif bir gereklik salamaktadr, ve izleyi
ciyi hayal dnyasnn tesine tar. Tiyatrodan sinemaya gei, fi
ziksel gereklikten soyutlamaya geitir. Bir film seyircisi kendini
film kahramannn psikolojik oluumu ile zdeletirmek eilimin
dedir. Bunun sonucu olarak izleyici bir Mkitle*'ye dnr. Bir za
man sonra tek duygu ile karlk vermeye balar. Matematikte iki
saynn ncye eit olmas durumu her bir saynn birbirine eit
olmas doal sonucunu getirir. Sahnedeki ve ekrandaki koro kzla
rn karlatralm. Ekranda onlar bilinsiz bir seksel arzu yaratr
lar ve bir kahraman onlara katld zaman kendilerini bu kahra
manla zdeletiren zleyiciler tatmin edilmi olur. Sahnede ise
kzlar tpk gerek hayatta olduu gibi izleyicilerin karsnda bu
lunmaktadr. Bunun sonucu olarak kahraman ile zdelik kurma
ilemi gereklemez. Bu duygunun yerini kskanlk ve gpta etme
alacaktr. Dier bir deile, Tarzan, sadece ekranda oluumu
mmkn olan bir olgudur. Sinema izleyiciyi sakinletirir. Tiyatro ise bunun tersine olarak heyecanlandrr. Sinemada yaratm, kitle
psikolojisine uygun olarak gelime gstermektedir. [Ancak bunu
kalabalk bir bireyin birbirinin zt oluumu olarak grmemek gere
kir. Film izleyicileri de tek tek bireylerden meydana gelmitir. Ka
labalk terimi bu konu iinde serbeste hareket eden organik top
lumun tersi olarak alglanmaldr]. Psikolojik duygular asndan
kolektif bir temsil etme durumu sz konusudur. Tiyatro aktif, bi
reysel bir bilin gerektirirken, film iin pasif bir katlm yeterli ol
maktadr.
Burada oyuncu problemine yeni bir k tutulmu olur. Oyun
cunun konumu ontolojik seviyeden psikolojik dzeye gei yap
mtr. Bunun nedeni sinemada, tiyatronun tersine olarak, kahra
man ile bir zdelemenin yaratlm olmasndan kaynaklanmak
tadr. Sorun artk basite zlebilir olmaktan kmtr. Dier bir
102

Tiyatro ve Sinema

deyile sylersek, izleyicinin durumu iin iine girmeye balam

tr. Tiyatro, izleyici ile oyuncular arasndaki psikolojik gerilimi azaltabilme olanana sahiptir. Bylece tiyatro ile sinemann arasnda
bu noktada kpr kurulmaz bir hendek olumutur.
Birbirine yakn sanat dallarnn incelenmesi sonucu tiyatro
nun sadece sinemadan deil, ayn zamanda romandan da benzer
farkllklara sahip olduu grlmektedir. Roman okuyucusu, psiko
lojik olarak tpk karanlk bir sinema salonundaki birey gibi yalnz
dr. Kendisini kitap kahraman ile eit tutar. Kitabn okunmasn
dan bir zaman sonra okuyucunun kendisini bir sarholuk duygusu
iinde hissetmesinin nedeni budur. Sinema ve romanda bir kendi
kendine tatmin olgusu sz konusudur. Birey sosyal sorumlulukla
rndan syrlm olarak, yalnzlk iinde bulunmaktadr.
Bu fenomenin analizi, olaya psikoanaliz gr asndan
bakmay gerektirir. Psikiyatristler, Aristotelesin 1catharsis' (Sana
tn hisleri durulatrmadaki etkisi) terimleriyle olay aklamakla
yetinmektedir. Psikodrama zerinde yaplan modern pedagojik aratrmalar olgu iin yeni grler getirmektedir. Burada bir ocu
un zihnindeki oyun ile gerek arasndaki belirsizlie benzer bir
durum yaanmaktadr. Tiyatrodaki bu bulanklk iinde oyuncu,
kendi seyircisi durumuna gelebilmektedir. Ancak bizi sahneden ayran bir sansr olgusunun varlndan sz etmek olanakldr. Ara
mzda ateten bir duvar vardr bu fantezi ile gereklik arasndaki
bir snrdr. Atein te tarafndaki canavardan bu sayede korunabi
liriz. Bu kutsal hayvan snrn bu tarafna gemekte baarl olma
yacaktr. Var olma durumunu kendimize esas alarak tiyatronun ve
sinemann temelde bir atma iinde olduunu sylemek yanl
tr. Bu sanat dallar iki ayr psikolojik tarzn rnleridir sadece. Ti
yatro, oyuncu ile izleyici varlnn karlkl haberdar olunmas ze
rine temellendiriimitir. Karlkl katlm gerektirir. Sinema iin ise
bunun tersi dorudur. zleyici karanlk bir yerde, tek bana, yar aik gzlerle bizim varlmzdan habersiz olarak olaylar izlemekte
dir. Dnyann bizim nmzde hareket ettii eklinde bir karm
yapmamak neredeyse olanakszdr. Artk fiziksel olarak var olan o
103

Sinema Nedir?

yuncu fenomeni yoktur. Tiyatrodaki gibi aktif katlm sz konusu

deildir. Bundan sonra yaplmas gereken oyuncu varlnn dekor
ile olan ilikisini saptamaktr.

Dekorun Arkasnda
Tiyatronun en nemli esi insandr. Ekrandaki dram ise oyuncu olmadan da yaratlabilir. Bir kapnn arpmas, rzgarda
savrulan bir yaprak, sahile vuran dalgalar dramatik etkiyi yksel
ten olgular olabilir. Baz film bayaptlarnda insan sadece bir yar
dmc e olarak kullanlr. Buna karlk doa barole sahiptir.
Nanook' ve '/Wan of Aran1 (Aran'l Adam) filmlerinin konusu insan
olunun doaya kar yapt mcadeledir. Bunun tiyatrodaki ha
reketlilik ile karlatrlmas olanakszdr. Hareketin ana temas
insan deil doadr. Konu ile ilgili olarak Jean Paul Sartre tiyatro
nun aktr zerine kurulu olmasna karn, sinemann dekor zeri
ne oluturulmu olduunu sylemitir. Dramatik ak mizansenin
z ile balantldr. Burada fotorafik gereklik sz konusudur.
uras muhakkak ki, eer sinema doay kullanyorsa bunun ne
deni bunu yapabilmesidir. Kamera, ynetmenin direktiflerine uy
gun olarak bir teleskop ve mikroskop ilevi grr. Kamera gzne
gre dramatik etki ve oluumlarnn hibir snr yoktur. Dram ka
meradan bamsz olarak zaman ve uzam iinde gerekleir. An
cak dramatik gcn bu olaan bamszl sadece ikincil bir este
tik unsur olarak karmza kmaktadr. Bu, oyuncu ile dekor ara
sndaki deerin tersine dnmn aklamak iin yeterli deil
dir. Sinema bazen d doann kurgulanmas aracl ile oluturu
lur Bunun mkemmel bir rnei le s Parents terribles' filmidir
tiyatro ise izleyicilere eitli duyumlar vermek iin ok kark bir
dzenleme yapmak zorundadr. Cari Dreyer'in ynettii la Pas
sion de Jeanne d'Arc fiimi btn olarak yakn ekimlerle gerek
letirilmitir le s Dames aux cameiias' (Kamelyal Kadn) filmin
deki oda sahnesinin sanat ynetmeninin baarl almas saye
sinde bir film mi yoksa bir tiyatro sahnesi mi olduu belli deildir.
104

Tiyatro ve Sinema

Kukusuz filmlerde saysz yakn plan ekimleri yaplmaktadr.

le s Parents terribles' filmindeki btn yakm ekimler bizim dik
katimizin tamamen soyutlanaca ekilde dorudan doruya tiyat
rodan alnmtr. Eer film ynetimi, tiyatro ynetimine gre farkl
lk gsteriyorsa, bu durum sahne dekorlar konusunu daha yakn
dan incelememizi gerektirir. Pagnol'un konusunun peygamberi ol
duunu dnmekte srar etmenin gerei yoktur. Sorun dekorun
kendisinde deil, onun doas ve ilevindedir.
Mimari olmadan tiyatronun varlndan sz edilemez. Bir
katedral alan, Nimes arenas, Papa Saray tarih boyunca tiyatro
almalar iin mekan oluturmutur. Kostm, maske, makyaj,
konuma tarz, klandrma gibi unsurlar tiyatronun olmazsa ol
maz paralardr. Doann yapsna gre tiyatro alanlar da zaman
iinde eitli deiiklikler gstermitir. taraf duvarlarla kapl,
bir yz izleyicilerin bulunduu tarafa doru alan blmde, yani
sahnede kullanlacak dekorun oyuna ok byk bir etkisi vardr.
Dekorun arkasndan oyuncunun aralarda dinlenecei ve makyajn
tazeleyecei soyunma odalar gizli birer labirentten geilerek ula
labilen biimde oluturulmutur. Bu yapnn tiyatronun atmosfe
rine giren izleyicileri bu zevkten yoksun brakmayacak ekilde e
killendirilmesi gerekmektedir. Her eyin seyircilerin hayal gcn
ayakta tutacak ekilde ayarlanm olmas gerekir.
Oluturulan dekor ve sahne ilikisi ynnden en ideal tarih
sel, tiyatro mimarisi rnei olaanst bir yapya sahip Vicenza 0Hmpik Tiyatrosudur. 1590 ylnda yapm tamamlanan tiyatro bina
s, dneminin btn estetik kurallarna uygun olarak ina edilmi
tir. Benzer yaplarn da sahip olduu ortak zellik, evremizde gr
dmz doadan ok farkl bir grnme sahip olmalardr. Do
ann en mkemmel rnekleri toplanarak yapay bir olaanstlk
yaratlmtr.
Ayn eyi sinema iin syleyemeyiz. Onun mevcut yaps ne
deniyle temel prensipleri ok farkldr. Ekran bir resim gibi ere
velidir. Her ne kadar zerinde hareket eden objeler grebilsek de
105

Sinema Nedir?

bu tiyatrodaki hareketlilikten eitli farkllklar gsterecektir. Ek

ran tiyatro sahnesi gibi boyutlu deil, iki boyutludur. Sahnenin
tersine, ekran merkezka bir yapya sahiptir. Tiyatroda oyuncu bir
uzam iine kapatlmtr. O, konkav (ibkey) bir aynann iinde gi
bidir. Dekor ile izleyici arasna skm olan oyuncu kendini lo bir
k altnda bulur. inde yanan tutku ateini her bir seyirciye akta
racaktr. Tpk okyanustaki bir deniz kabuu gibi insan kalbinin iniltisi ve arplar tiyatro sahnesinin kapal duvarlarnda yankla
nacaktr. nsan zndeki dramaturjinin nedeni budur. nsanolu
hem neden, hem de znedir. Ekrandaki insan artk dramn oda
deildir, ancak evrenin merkezi konumuna bile gelebilir. Onu sarp
sarmalayan dekor, dnyann katlnn bir parasdr. 6u nedenle
oyuncu ortadan kaldrlabilir. Onun dramn ana noktas olmas iin
hibir sebep yoktur. Dreyer'in 1Jeanne d'Arc*filmi buna rnek ola
rak verilebilir. Burada tiyatro ve sinema arasnda bir g ekime
si sz konusu olabilir. Phedre veya 'Kral Leardaki hareket tiyatral
olmaktan ok sinematografiktir, l a Regie du Jeu (Oyunun Kural)
filmindeki tavann lm bizi Agnesin kk kedisinin lmn
den daha derinden etkileyecektir.
Ancak Racine, Shakespeare veya Moliere, sinemaya tan
m olmasayd hareket ve diyalog tarznda kamerann byk bir
eksiklik hissedecei kesindir. Filmletirilmi tiyatronun yaad
en byk problem klasiklerin hareketi sahneden ekrana aktarma
da eitli handikaplara sahip olmasndan kaynaklanmaktadr.
Salanmak istenen etkinin yazl metine bal olmas dramaturjik
sistemin bir oluumudur. Bir tiyatro oyunundaki hareketin, film uyarlamasnda da aynen yer almas her zaman gerekli deildir. An
cak bunun tesinde estetik kayglar ve kltrel nyarglarn gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. Baudelaire 'Tiyatro kristal
bir silindirdir" demektedir. Bu kristal benzeri obje, toplayarak
onu paralara ayracaktr. Buna karlk olarak sinemay yer gste
ren kiinin el fenerine benzetebiliriz. O, bizim uykulu gzlerle gece
leyin gkyzne baktmzda grdmz belli belirsiz kuyruklu
yldz gibidir. Ekran biimsiz ve snrsz bir yapya sahiptir.
106

Tiyatro ve Sinema

Ekran ve Uzam Gereklii

Sinema gerekilii fotorafik doa ile dorudan ilintilidir
Ekrann zerindeki grnt gereklii baz mucize veya fantastik
eyler ile ilgili deildir. Sinemadaki illzyon, tiyatrodaki gibi genel
halk tarafndan yazl olmayan bir uzlama temeline dayanmamaktadr.Ekranda btn hileler mkemmel bir ekilde ilemek zo
rundadr. "Grnmeyen Adam pijama giymeli ve sigara imelidir.
Bunu sinemann doal gereklii olmasa bile, en azndan
akln kabul edecei gereklii izleyicinin bildii doa ile zdele
tirmesi gerektii eklinde zetleyebilir miyiz? Alman davurumcu
luunun baarszl bu varsaym kuvvetlendirmektedir 'Caiigarf'
tiyatro ve resim sanatlarnn etkisi altndaki gereki dekordan bir
uzaklama giriimi idi. Ancak bu tr bir yaklam soruna ok basit
ve kurnaz bir aklama getirmekten teye gidememektedir. Biz,
ekran araclyla bize, yaadmz dnya ile sinematografik g
rnt arasnda ortak bir paydann bulunduu, yapay bir dnya oluturulduuna inandrlmzdr. Bizim uzam deneyimimiz evrenin
bizim iin olan kapsamnn yapsal temelidir Burada Henri
Gouhier'in "Sahne bize gerekliin illzyonu hari her illzyonu su
nar" eklindeki forml dnmek yerinde olacaktr. Bunu sine
maya uyarlarsak "Sinematografik grnt, uzam gerekliinden
baka dier btn gereklikleri nemsemez," diyebiliriz.
Burada "btn gereklikleri" ifadesi belki abartl olabilir
nk doa iinde uzamn yeniden oluturulmasn tasarlamak
zordur. Ekrann dnyas ile bizim dnyamz ayn kefeye konula
maz. Evrenin kapsam uzamsaldr. Bir an iin, bir film evrendir,
dnyadr ve doadr. Film, yapay bir dnya ve doann yerine ge
en bir olgudur. Caliari ve V ie Nibeiungen1filmlerinin baarsz
olmasna tezat olarak 'Nosferatu' ve l a Passion de Jeanne d'Arc'
filmlerinin tartmasz baarsn nasl aklayabiliriz? Bu filmlerin
hepsi ayn ynetim metotlar ile kotarlmtr. Drt film de gerek
ilikten uzak ekilde davurumcu olarak nitelendirilebilir. Ancak
bu filmleri daha yakndan incelediimizde aralarnda baz temel
107

Sinema Nedir?

farkllklarn olduunu grrz. Bu durum R. Weine ve Murnau in

aktr. 'Nosferatu\ doal oluumlar karsnda oynarken, 'Caligari'
k ve dekorun biimsizliinden kmaktadr. Dreyerin !Jeanne
d'Arc* daha fazla hilelidir nk ilk grte doa varolmayan bir
rol stlenmitir. Daha ak sylemek gerekirse, Jean Hugo tara
fndan oluturulan dekor 'Calfari'nin dekorundan daha az yapay
ve tiyatral deildir; yakn ekimlerin ve srad alarn sistematik
kullanm uzam duyusunu yok etmek iin iyi bir ekilde hesaplan
mtr. Dzenli sinema seyircileri Falconettinin salarnn gerekte
nasl kesildiinin nl hikayesini bilirler. Aktrler makyaj yapmaz
lar. Tarih iindeki bu tr bilgilerin sradan bir dedikodudan farkl
deerleri vardr. Onlar filmin estetik gizemini ilerinde barndrr
lar. Dreyerin tiyatro ile, baka bir deyile insanolu ile, sahip oldu
u ortak bir zemin vardr. O, nsan ifade ederek onun doasnn iinde yer alr. Kocaman insan ba fresklerinin bir aktr filminin
tam tersi olduu konusunda phe yoktur. Bu, yzlerin bir belge
selidir. Rahip Cauhonun yznn zerinde iek hastalnn izleri,
Jean dArc'n yznde krmz lekeler varken aktrn roln nasl
oynadnn nemi yoktur. Doann btnn mikroskop altnda
incelediinizde her gzenein altndaki hzl kalp arplarn farkedersinlz. Szn ksas, Dreyerin sinema konusundaki bykl,
meslektalar stdyo inde ekim yaparken, onun d ekimleri
tercih etmesinde yatmaktadr. Kurulan dekor minyatr ve tiyatro
nun Ortaa hissini vermektedir. Hibir ey bir mezarlkta olutu
rulan sahneden daha az gereki deildir fakat her ey gne
ile aydnlanmtr ve mezar kazcs bir krek dolusu gerek dnya
atmaktadr.
Sinemann paradoksu somut olan ile soyut olann diyalek
tik durumlarndan kaynaklanmaktadr. Bir filmin, duygular yok eden doal gerekilik zerine kurulmas her eyden nemli olmak
tadr. Dier taraftan bu ayrnt ynndan kartlan gereklik duy
gusunun alg eksiklii tartma konusudur, le s Dames du Bois de
Boulogne' filminin gereki bir film olup olmadn tartmak
mmkndr. Onun hakkndaki her ey stilize olmutur. Araba sile108

Tiyatro ve Sinema

zar zor duyulan sesi, elalenin hafif rlts ve krlan bir

saksdan dalan kumun kard belli belirsiz ses hari her ey
gerekliin garantisi olarak seilmitir
ce|inin

Sinema, Doann tiyatrosudur. Evrenin paras konumunda

ki ak uzayn kurgulanmas olmadan sinema olmaz. Belirgin do
allklar olmadan ekran bize uzamn bir duyu illzyonunu vermez.
1Die Nibelungen' filminin somut orman bize sonsuz bir ge
nilik sunuyormu gibi grnr. Buna inanmak g olsa da rzgar
da sadece bir daln titremesi ve gne burann bize dnyann
btn ormanlarn andrmas iin yeterli olmaktadr.
Eer bu analiz iyi oluturulursa, biz fmletirilmi tiyatronun
temel estetik probleminin gerekten de dekor olduunu grebili
riz. Ynetmen bu kozu yi kullanarak sinemann dnyaya alan bir
pencere konumuna ulamasn salayabilir. Tiyatro oyunu i bo
yutta gerekleiyor olsa bile bu durum onun darya almasna
engel deildir.
Laurence Olivier'in Hamletinde metinin gereksiz grlmesi
olas deildir ve onun gcnn Wellesin 'Macbeth'inin ynetim oluumlarndan daha snrl olduu sylenemez. Bu durum sahne zerinde sinematografik uzam yaratan Gaston Batynin sahne rn
leri ile karttr. Hi kimse tiyatro iin en gerekli eyin metin oldu
unu inkar edemez. Uzay, bizim iin bir cam paras gibi saydam
dr ve bize oluum nedenlerini gz ard etmeden doann lem
lerini sunar. Burada fiim reticisinin karlat sorun doal ger
ekiliin yanstlmas olgusudur.

Rol Benzerlii
Fmletirilmi tiyatro varln ontolojik kategorisi zerinde
deil, onun "psikolojisi" zerinde ele alnmaldr. Bu durum mutiaklktan, grecelilie gei olarak kabul edilebilir. Sinema, tiyatro
nun yapt gibi izleyicilere bir topluluk duygusu veremedii iin,
109

Sinema Nedir?

metinin gc ve onun anlam daha fazla nem kazanmaktadr. Ti

yatro metninin, sinemann dekoruna gerektii ekilde uygulanma
s bugn artk ynetmenlerin baaryla yapabildikleri bir yntem
haline gelmitir. Tiyatrodaki "oyun" sinemada sahne mimarisi ile
sembolize edilmektedir. Ancak bunun sinema psikolojisini azalt
mak gibi bir etkisi vardr.
Sinema ryas ve miti artk rnn sadece bir ynn olu
turmaktadr. nsanlar gz ard edilmez psikolojik unsurlar ile birlik
te tarihsel ve sosyal olgular da filmin iinde grmek istemektedir
ler. Bu adan baknca Tarzan ile Bresson'un papazn ayn kefeye
koymak olanakszdr. Aralarndaki tek ortak payda ikisinin de ger
ek yaamda var olan kahramanlar olduuna inanlmasdr. Evre
nin iinde onlarla beraber yaayp, onlarn maceralarna karmak
olas grnmektedir. Her ne kadar onlarn evreni metaforik ve fi
gratif (mecazi ve biimsel) olsa da uzamsal balamda gerei
simgelemektedirler. Bu faktrler her kahraman iin geerli deil
dir. VEspoir've 'Citizen Kane' gibi filmler seyircinin baz konularda
dikkatli ve bilinli olmasn gerektirir. Bu sinematografik grnt
lerin psikolojisi kahramann sosyolojik yapsnn pasif bir ekilde
belirlenmesi ile karakterize edilir. Her ne kadar tiyatronun ada
alanlar tiyatronun iindeki gereklik olgusunu azaltma abas
iinde grnseler de tam anlamyla bunu baarabildikleri sylene
mez. Filmde ze! bir bilin blgesi yaratlr. Filmletrilmi tiyatro
artk oyunun bir minyatr olmaktan kmtr. O, izleyicilerin do
aya kar bir bilinci durumuna gelmitir. Ekrandaki 'Hamlet' ve
fLes Parents terrlbles1 filmleri kendilerini sinematik alglamann
yasalarndan kurtaramazlar. Elsinore ve "La Roulotte" gerekten
vardrlar fakat bizim iin artk bir d konumuna ulamlardr.
Entelektel bilgilenme ile psikolojik tanmlama birbirine ka
rtrlmamaldr. Sahne ile ekran konusunda yaplan yanllklar
dan en nemlisi budur. Bir film belli abalarn sonucu olarak bana
ular ve ben de onu anlar ve bundan zevk duyarm. Bu durum onun varlnn benim zerimdeki etkisinden kaynaklanmaz. Sine
mada olan bilgilenme snrlar tiyatronun salad haz ile benzer
110

Tiyatro ve Sinema

bir yapya sahiptir. Oyunun belirgin sanatsal deerleri vardr. Film,

onun yerini tamamen dolduramaz. Geerli bir sanatsal varla sa
hip tiyatro oyununun bir fonograf deil, sadece onun gnderildii
dalgalar olduu anlalr.

Ahlaki Yn
Fmletirilmi tiyatronun gemiteki baarszlklarnn se
beplerinden biri, tiyatro oyunlarnda herhangi bir yenilik getirme
abas iinde olunmamasdr. Fiim uyarlamalarnn sanatsal kayg
lar tamadan yaplmaya allmas, ortaya fm mi yoksa tiyatro
mu belli olmayan, fmletirilmi tiyatrolar karmaktadr.
Dramatik unsurlarn ekrana yanstlmamasnn sonucu ola
rak uyarlamann deeri, onun deerinin seviyesine ulamaz. Uyar
lamann konusu, oyunun konusu deil, onun sahnesel varlndan
esinlenerek oluturulur. Son zamanlarda grlmeye balanan bu
gerek balangta yaanan paradokslar ortadan kaldracaktr.

Tiyatronun Sinemaya Yardm

Baz kesimlerce her ne kadar tiyatronun, sinemann gelii
mini baltalad iddia edilse de, fmletirilmi tiyatrolar, bu dn
cenin tersine olarak, sinemann zenginlemesini ve ycelmesini
salamtr. Ne yazk ki sinemann ilk dnemlerinde filmlerin sevi
yesi ok dkt. Sinemann, kkl bir gemiin mirasn zerinde
barndran tiyatrodan etkilenmesi kanlmazd. Onyedinci yzylda
Racine ve Moliere'in yaptn imdi Charlie Chaplin yapmaya al
yordu. Sinema yeni senaristlerle kendini riske atmamak iin
Shakespeare ve Feydeau'nun yeteneinden yararlanmak zorun
dayd. Bu konu zerinde biraz daha duralm. Sinema kendi yasala
r ve kendi dili olan byk bir sanat daldr. Kendisini dier sanat
dallarnn yasalarna ve diline teslim etmesi sz konusu deildir.
Bu olgunun tartlabilmesi iin genel olarak sanat etkisinin este-

Sinema Nedir?

tik tarihinin erevesi bilinmelidir. Farkl sanatlarn teknik adan

aralarnda belirgin alverilerin olduu bilinmektedir. "Saf Sanat
hakknda nyargmz k noktasna gre greceliliin eletirel
geliimini belirlemektedir. Ancak ynetmenlik sanat, teorik varsa
ymlarn tesinde sinematografik dilin kullanm hakknda en azn
dan tiyatro ile eit bilgi birikimini gerektirir. Eer Olivier ve Cocteau'nun baarl olduu alanda 1Film d'art (Sanat Sinemas) baa
rsz oluyorsa, daha gelimi ifade aralarna ihtiya duyulduu
belki sylenebilir ancak o, bir oyunu basamak basamak izleyerek
oluturulduu iin aslnda bir sinema rn deildir. Marcel Pagnol'un Topazesi sinema deildir nk artk bir tiyatro rn hali
ne dnmtr. 'Henry V uyarlamas zgn metnin yzde doksa
nn iinde barndrmaktadr.
Ancak aklda tutufmas gereken nemli bir nokta sinema
ne kadar tiyatroya zg aralara sadk kalrsa, o kadar ok, kendi
dilini oluturma iin daha derin aratrmalar yapma gerekliliini
hissedecektir. ki dil arasndaki teklifsiz dostluk, her iki dilin de gi
zeminin daha kolay zlmesini salayacaktr.

Sinema Tiyatroyu Koruyacak

Sinema, balangta tiyatrodan ald deerleri daha sonra
ki yllarda ona geri vermeye balamtr. Fmletirilmi tiyatrolarn
baars, diyalektik oluum iinde sinematik biimin meydana ge
tirilmesini salamtr. ki sanat arasnda karlkl bir deer arttr
ma ilikisi vardr. Marcel Pagnol'un sinemann zaman iinde tiyat
ronun yerine geecei eklindeki dncesi tamamen yanltr.
Ekran, piyanonun, klavsenin ayan kaydrp yerine gemesi gibi
sahnenin yerini almayacaktr. Peki tiyatro kimlerin destei ile var
olacaktr? Filme giden halk kitlesi zaten uzun zaman nce tiyatro
yu terk etmiti. Kltrl ve zengin, sekin bir aznlk tiyatro izleyici
si olarak onun ayakta kalmasn salayabilir mi? Bunu tahmin et
mek zor ama oyuncunun yeri doldurulamaz var olma deeri her
zaman iin gz nnde bulundurulmaldr. Halktan nemli bir ke112

Tiyatro ve Sinema

sim sinemaya kar tiyatroyu tercih etmekte ve ikisinin insana ver

dii haziar birbirine kartrmadan her iki sanat daln da izlemek
tedir. Tiyatronun mevcut izleyici potansiyelini kaybetmemek iin,
devrini doldurmu biimler yerine popler tarzlara brnmeye
balad da unutulmamaldr. Ayrca halkn unutmaya yz tutuu
tiyatro atmosferini yaama duygusunu bir nebze olsun hatrlatt
jin, sinema tiyatroya olan borcunu deme yoluna gitmektedir.
Kapal bir alana sktrlm tiyatronun diyar diyar dolaan
baka gsterilerden yapsal olarak farkllklar vardr. Marcel Pag
nol, 1Topaze' filmini yaparken Paris'in en nl oyuncularn, bir si
nema koltuu fiyatna geni halk kitlelerine sunmay amalam
tr. Onun bulvar tiyatrosundan pek br fark olmayacan dn
yordu. Oyunu grme olana bulamayanlar iin filmin datm ok
yararl olacaktr. Tam bu srada Bakret Gezici Gsterisi ikinci snf
oyunculardan oluan kadrosuyla daha yksek fiyatla gsteriler d
zenliyordu. lk dnemde Pagnoiun dnd olay gereklemi
gibi gzkse de birka yl sonra her ey eskiye dnecek ve yol oyuncular eski yerlerini alacakt. Halk daha yetenekli oyuncularn
yerine, canl gsterileri tercih ediyordu.
Buna karn gezgin gsteri gruplarnn durumunun kt ko
tarlm filmletirilmi tiyatro rnlerinden kaynakland da savu
nulabilir. Belki de halk tiyatrolara geri dndren unsur bu kt
film rneklerinin insanlar zerinde yol at mide arsyd.
Benzer bir durum daha nce fotoraf ile resim sanat dallar
arasnda yaanmtr. Resim, sonunda estetik adan kendini fo
toraftan syrmasn bilmitir. Fotorafn ok dk maliyeti ve
sahip olduu yksek standart, resmin kendi iinde bir evrim gei
rerek, yeni bir yapya brnmesine yol amtr. Bu durum iki sa
nat dalnn beraberce var olmasnn salad yararlarn sonu de
lildir. Fotoraflar ressamlara, yalnzca onlarn birer klesi olarak
hizmet etmekle kalmamlar, ayn zamanda ressamlarn kendile
rinden pek ok eyi renmelerini salamlardr. Renoir ve Ma
net, Degas ve Toulouse-Lautrec'den fotorafik fenomenin doas
113

Sinema Nedir?

nn, sinematografik fenomen olarak nasl kullanlabileceini

renmilerdir. Fotoraf, diyalektik olarak sadece resimsel tekniin
gelitirilmesi deildir. Onlar, bu yeni grnt tekniinin yasalarn
fotoraflardan daha iyi anlamlardr, ve filmlerin oluumunda
bu bilgilere bavurulmutur.
Her ne kadar fotoraf, sadece plastik sanatlara hizmet su
nan bir oluum olarak grlyorsa da onun ok daha belirgin i
lemleri vardr. Otomatik olarak grnt oaltlmas ve bizim re
simsel grnt hakkndaki bilgilerimizin tazelenmesi bunlar ara
sndadr. Malraux, fotorafa olan gereksinimi u ekilde belirtmek
tedir. Resim en fazla bireysel olan, sanatnn ilevinin en fazla bu
lunduu sanat dal olma zelliini tamasna ramen, en ar ak
sak yol alan da odur. Ona ivme kazandran fotoraf sanatna te
ekkr etmek gerekir.
Ayn oluum tiyatro iin de geerlidir; kt tiyatro rnekleri
onun kendi yasalarndan haberdar olmasn salamtr. Sinema,
tiyatro rnnn bu yeni ierie sahip olmasnda nemli katklar
da bulunmutur. Bunun sonucunda tiyatro daha salam bir ekil
de gelimitir. Ancak bunlarn hepsinden daha nemli bir sonu
vardr ki, o da iyi retilmi bir filmletirilmi tiyatronun halkn ge
neli tarafndan tiyatronun daha iyi anlalmasn salamasdr. r
nek olarak 'Hen/y V' filmini verebiliriz. Bu filmi grmeden nce de
hemen herkes Shakespeare hakknda bir eyler biliyordu veya en
azndan onun ismini duymutu. Ancak Shakespeare'in dramatik
iirselliinin farkna varabilmek iin bu filmi seyretmek bir sebep
tekil edecektir. Onun oyununun uyarlanmas, Shakespeare hay
ranlarn birdenbire byk lde oaltt. Ayn durum roman uyar
lamalar iin de geerlidir. Bylece halk ynlar sahne oyunu ile
kar karya kalmadan nce bu ekilde ona altrlm olur. La
urence Olivier'in 'Hamlet* uyarlamas Jean-Louls Berraultun 'Ham/et'inin seyirci saysn arttracaktr. ngiliz rencileri nasl ki a
da bir reprodksiyon, zgn resimin verecei hazz salamazsa,
gerek tiyatro eseri ile bu eserin yeniden yapm niteliinde olan
filmletirilmi tiyatronun arasndaki uurumun alamayacan id
114

Tiyatro ve Sinema

dia etmektedirler. Ancak tiyatronun gerek hayatn bir yansmas

konumuna gelmesi ok nemli miktarlarda aba gerektirir. Filmletlrilmi tiyatronun se bunu yapmada eitli kolaylklar vardr.
le s Parents terribles' asla izleyicisini yanl ynlendirmemektedir.
Onun sahnedeki karlndan ok daha byk lde bir etkinlii
vardr. Bu sayede bize gereklikleri alglamann tarif edilmez tatla
rn yaatabilir. Bu nedenle fmletirilmi tiyatrolar hakknda eit
li nyarglara sahip olan kiiler, onun baz yanl anlamlara sebep
olduunu dnenler bence tiyatro ile sinemann tutarl kardelii
konusunda hatal bilgilendirilmilerdir.

Fmletirilmi Tiyatrodan Sinematografik Tiyatroya

Bu konudaki son grm sanrm en serti olacaktr. nsan
larn byk bir ounluu tiyatroyu estetik bir mutlaklk olarak ka
bul ederken, sinemann az ok tatmin edici bir moda olduunu d
nmektedirler. Sadece btn olumlu koullarn salanmas duru
munda belki yararl bir ilev kazanabileceini dnen kiilerin sa
ys hi de az deildir. almamzn daha nceki bir blmnde dramatik biimlerin slapstick komedi ile birlikte yeniden doduu
nu ifade etmitim. Bu biimler Vommedia de//7\rter ve fars ile pra
tik olarak yok olmulardr. Gerek dramatik durumlar, gerek tek
nikler, sinema iinde, hayatta kalmas iin gerekli sosyolojik bes
leme sayesinde daha iyi olarak tekrar yaratlmtr. Olay kahrama
nn uzamn dna almakla ekran farsn ruhuna ihanet etmi ol
maz. Yapt ey, basit olarak btn evreni kapsayan gerek bo
yutlar iinde ona metafiziksel bir anlam katmaktr. Slapstick, nes
nelerin ikinciliinin dramatik bir ekilde ifade edilmesinin ilk ve en
nemli yoludur. Keaton'n ve bunun tesinde Chaplin'in yapt ey
Nesnelerin trajedilerini yaratmakt. Ancak fmletirilmi tiyatrola
rn tarihinde komedi biimleri yaratmak iin zel problemlerle kar
lald da gerektir. Bunun nedeni byk bir ihtimalle glne
cek eyin, izleyicilerin kendi varlklarndan haberdar olmalarna
neden olmasdr. Bu, oyuncu ile izleyici arasnda bir kartlk yara
115

Sinema Nedir?

tan tiyatronun yapsndan farkl bir oluumdur.

Dorusu ne olursa olsun, yaplmas gereken sinema ile ko
medi tiyatrosu arasndaki ibirliinin saf bir sinema rn yaratla
na kadar srdrlmesidir
Artk ekran komedinin yan sra dier tiyatro trlerini de, on
lar ihanet etmeden bnyesinde barndrabilmektedir. Bu, sahne
nin yeni tekniklerle donatlmasn gerektirecek bir durum deildir.
Film, tiyatro rnne paradoksal gereklilikler getiremez ya da en
azndan getirmemesi gerekir. Ancak sahne yapsnn kendine zg
bir nemi vardr ve Julius Caesar'n Nmes arenasnda oynanmas
ile bir stdyonun iinde oynanmas arasnda ok byk farkllklar
vardr. Bu bakmdan Mounet-Sully'lerin ve Sarah Bernhardt'larn
yer ald geleneksel tiyatrolardan, gnmze kadar geen zaman
iinde ok sayda deiiklik yaanmtr. Sinema, kendi kemikleri
ni korumak amacyla 'film d'art*i fosilletirmitir. Bu durumun iki
nemli nedeni vardr. Birincisi estetik, dieri sosyolojiktir. Ekran bi
zim geree benzeyi konusundaki anlaymzda eitli deiiklik
lere neden olmutur. Bernhardtn veya Bargy'nin kk filmlerin
den birini izlemek oyuncuyu anlamak iin yeterli olmaktadr. Fa
kat onlar gzya iindeyken kamera yakn ekim yaptnda,
makyajlar iinde basit olarak glme elerini barndrmaktadr.
ok kt bir grlt kartan mikrofon gln olabilmektedir. Do
alla alm olan izleyici, bu geree benzeyii yeterli bulma
mtr. ok saydaki konservatuvarlarn artk daha baka Sarah
Bernhardt'lar yetitirmemesi ortamn koullan ile ilgilidir. Bu yete
nekli oyuncularn gzden dmesi onlarn kendilerini yenileyeme
meleri ile ilgili deil, koullarn deimi olmas ile ilgili bir durum
dur.
Sinemann, sahip olduu bu estetik ve sosyolojik avantajlar
iyi deerlendirmesi gerekir. Ancak bunu yaparken tiyatronun zarar
grmemesini de gzetmelidir. Ekrann var olma unsurunun trajedi
leri yorumlama biimi olduu akldan kartlmamaldr. Bu neden
le tiyatro ruhuna sadk kalnmas gerekir.
116

LE JOURNAL D'UN CURE DE CAMPAGNIE

VE ROBERT BRESSONfUN STL

E e r'Bir Tara Papaznn Gnl filmi biizi derinden etkili

yorsa, bizim zerimizde tarif olunamaz tesirler (brakyorsa bunun
nedeni onun, gcn zekadan deil, duygulardan alyor olmasn
dan kaynaklanmaktadr. Gerekten de bu film iiin en yksek de
recede bir duygusallk sz konusudur. 'Les Dames du Bois Bou
logne' (Boulogne Orman Kadnlar) ise tam tersi bir nedenle insan
larn beenisini kazanabilmektedir. Bu film, eer biz onu analiz et
mek iin youn bir aba harcamazsak bizi bylesine derinden etki
leyemez.
Robert Bresson'un l e Journal d'un cure de campagne' (Bir
Tara Papaznn Gnl) filmi izleyenleri nce heyecanlandrr
ken, bir sre sonra iinde barndrd ar geresklik nedeniyle kz
drmaya balamaktadr. Seyirci, belirgin duygusalln yan sra en
telektel bir bakireliin kendisini sarp sarmaladm hissetmeye
balar. Filmin bu yann anlamayanlar onu sevemeyeceklerdir.
Bu bakmdan eletirel alann iki u gruba blndn g
ryoruz. Bir tarafta filmi anlayan ve neden olduunu bilmese de
ondan holananlar bulunurken, dier tarafta filimden farkl eyler
bekleyen, onu sevmeyen ve anlamakta da baarsz olan bir grup
vardr. Bu son grup sinemaya uzak olanlar kapsamaktadr. Onlar
kendi zihinlerindeki nyarglar nedeniyle, Robert Bresson'n zihnin
deki dnceleri alglamada zorluk eken insanlardr.
Bresson karsna kan engelleri ama konusunda takdire
deer bir baar gstermitir. Filmin ilk anndan itibaren zgn
metine byk bir sadakatlilik ile bal kalm ve kitab szck sz
ck izlemitir. Dramalarnda yeni bir biim dengesi kurarak, onu
ekrann farkl optik asyla grme abas iinde olan Aurence ve
117

Sinema Nedir?

Bost'un aksine Bresson l e Diable au corps' fiimindeki aile bireyle

ri gibi kk karakterler kurma yerine, onlar gz ard etmitir. 0,
gereksiz ayrntlar budayarak artk hibir blm atlmayacak de
recede yaln bir yapm ortaya koymutur. Bernanos'un kendi ro
mann yazarken sahip olduu zgrln senaryo yazmnda da
aynen korunduunu sylersek hi de abartm olmayz.
Her ne kadar Bresson'u romana ball nedeniyle vgye
deer buluyorsak da, bu son derece sinsi bir ballktr. Bu, yaratc
bir yetenein sadakati olarak karmza kar. Doal olarak hi
kimse baz deiikliklere gitmeden uyarlama yapamaz. Bresson,
Bernanos'un estetik saduyusunu baz alarak yeni bir sanat rn
ortaya karmtr. Zaten ekrandaki karakterler ile romann karak
terlerinin tpatp ayn olmasn beklemek hatal bir tutum olur.
Valery, filmde geen "ay saat bete olacak tmcesini ge
reksiz bulmaktadr. Ona gre bu ancak romann iinde bulunabile
cek bir ifadedir. Filmde ise oyuncular herhangi bir ey sylemeden
masada grntlenmelidlr. Uyarlamac, metin ile karakterleri y
k dengesinin fiziksel oluumuna uygun ekilde kullanmaldr. Si
nema yapmcs grsellik ile aktaramad olgular diyaloglar ek
linde verme yoluna gitmelidir. Bu diyaloglar romandan aynen al
nabilecei gibi baz deiikliklere urayarak da ekrana aktarlabi
lirler.
te burada l e Journal cure de campagne' filminin metinse!
balln paradoksal etkilerini grmekteyiz.
Kitapta okuyucuya sunulan karakterler onlara yksek dere
cede bir i rahatlamas, bir honutluk duygusu hissettirirken Ambricourt papaznn kalem ile yazlan oluumu bize hibir zaman,
herhangi bir noktada hedefine ulamam, bouna uralm, var
ln snrlar belirlenememi hissini yaratmaz. Bresson ise kendi
karakterlerini yaratrken bu olguyu gzden karm gibidir. Ro
mancnn somut olarak zihninde canlandrabildii karakteri ekra
na aktarrken ancak geliimi tam olarak salanmam daha fakir
grntler ortaya karabilmitir.
118

Robert Bresson'un Still

Bernanosun roman, resimsel tanmlamalar, kat somutluk

lar ve gze arpan grsellik bakmndan zengindir. rnek vermek
gerekirse u blm aktarabiliriz: Kont dar kt-yamurla kar
lat. Att her admda sular, uzun botlarndan aa szyordu.
ldrlm olan ya da drt tavan, kanl amur iinde korkun
grnl bir yn oluturacak ekilde torbann iinde bir kenara
atlmlard. O, torbay duvara asarken gzlerini bana dikip
konumaya balad. Berrak bir sesi ve sevecen bir bak vard.

29.*'B/r Tara Papaznn Gnl1

119

Sinema Nedir?

Btn bunlar daha nce bir yerierde grdnz hissetti

niz mi? Nerede olduunu bouna dnmeyin. Byk bir olaslkla
Renoir'in bir filmindedir. imdi bu ikisi arasnda bir karlatrma
yapalm. Her ikisi de bize ortak duygular hissettirmektedir.
Eer Bresson kitaba tamamen sadk kalsayd, ortaya bam
baka bir film kard. Onun zgn metini, ona hi dokunmadan
grselletirmeye altn varsayarak, izleyicide tam tersi bir etki
douracak bir rnn ortaya kma olasl bir hayli fazla olurdu.
ki sanat dalnn, dillerinin farkl olmas uyarlamalarda ayn etkiyi
brakacak farkl yntemler izlenmesini gerekli klmaktadr.
Metine bavurmak bu konu iin aklayc olacaktr. Roman
yazar byk lde diyalogdan kanmtr. Papaz, gnln
yazmaya, konumalar dz tmceye evirerek balar. Bernanos,
papazn duyduu her eyi aynen rapor gibi yazd ekilde bir yol
izlemitir. Bresson'un kafasndaki sunma ekli de zel karakterle
rin, nesnel grntler ile verilmesi tarznda olmutur. Romann
metinde bulunan gerek diyaloglarn denge ve ritimleri, ekrana
aktarlmalar esnasnda, bir monotonlua sebep olma olaslna
kar atlm veya deitirilerek kullanlmtr.
Les Dames du Bois de Boulogne1uyarlamas iin ok say
da olumlu eletiriler yaplmtr. Eletirmenler, filmin zgn bir se
naryodan yola klarak gerekletirildiini dnerek konuyu ele
almlardr. Diyaloglarn gze arpc kalitesi, n byle bir vgy
gerektiren Cocteau'ya mal edilmemitir. Bunun byle olmas, ele
tirmenlerin 'Jacques le fatallste' romann tekrar okum am alarn
dan kaynaklanmaktadr. Bu metinin tamamnda szck szck
benzer bir slup sezilebilmektedir. Bresson da yksn, olayn
getii onsekizinci yzyln tm lezzetini izleyiciye aksettirecek e
kilde ada bir tarz kullanarak anlatmaktadr. zgn metine ba
l kalmak ile bal kalmamak arasndaki oluum fark, bu iki filmin
daha detayl bir ekilde incelenmesi sonucu, daha bilimsel olarak
ortaya konulabilecektir.
'Les Dames du Bois de Boulogne' filmine yneltilen eletiri*
120

Robert Bresson'un Stili

lerden biri karakterlerin, yaadklar zamann toplum yapsndan

uzak olmalar neceniyle yanl anlalmalara sebep olmasdr.
Doru, Diderot'un romannda intikamn seimi ve onun etkinlii
dengede tutulmutur. Gerekten de modern izleyici iin ayn inti
kam ekli ad v/e deneyimlerin tesinde gzkmektedir. Doal
olarak, bu noktada karakterlerin toplumsal olarak hakl gsteril
mesi bouna yaplm bir aba olarak karmza kmaktadr. Bu
na karn romanda gsterilen fahielik ve kadn satcl, gn
mzde de geerlilii koruyan toplumsal bir ollgu olarak karmza
kmaktadr. Ancak bu olgular filmde, o dnemde bu konu zerin
de mevcut bask nedeniyle st kapal olarak geitirilmekte ve
herhangi bir ekilde hakl gsterme yoluna gidilmemektedir. Ken
disine sadk kalmad iin yaralad kadn, sevgilisi olan kabare
danssyla evlenmeye zorlamas, bir intikam eidi olarak gn
mzde gln karlanr. Uyarlama yaplrken deien sosyolojik
yapnn gz nnde bulundurulmas gerekir. Bresson, bize karak
terler hakknda da ha fazla bilgi verme isteinde olmasna karn,
bunu yapamaz. Bunun tersi olarak Racine, karakterlerin dinlen
dikleri odann duvarlarnn rengi hakknda hibir ey yazmamtr.
Klasik trajedinin tam bir gerekilie gereksinimi yoktur. Tiyatro ile sinema arasndaki temel farkllklardan birisi budur. Bresson, episodlardan sinematografik bir soyutlama gerekletirirken, duru
mun gerekliini kendi istedii gibi kurgulamaktadr, le s Dames
du Bois de Boulognef filminde Bresson, gereki bir hikayeyi ba
ka bir kapsama dntrme riskini gze almaktadr. Gerekliin
bu iki rneinin sonucu, birinin dierini iptal etmesidir. Diderot'un
sayfalarna doru esen silecek sesi, bu kez Racine'vari diyaloglar
ekline dnmtr. Bressonun mutlak bir gereklii amalama
d bellidir. Dier taraftan, saf bir boyut sembolizm aray iinde
de deildir. Daha ok soyut ile somutun yapsal bileimini sunma
peindedir. Yamur, elalenin rlts, krlan bir saksdan dklen
kumun sesi, bir atn kaldrm tan iftelemesi, dramatik karsavlar olmayan ve dekorda karl bulunmayan olgulardr. Bunlar
somut bir btn soyutlamalardr. Onlar saydamln zerinde izi
len izgiler gibi, bir elmasn berrakln etkileyen toz zerrecikleri
121

Sinema Nedir?

gibi safln iindeki saf-olmaylardr. Ben le s Dames du Bois de

Boulogne1ve l e Journal d'un cure de campane' filmlerini, uyarlamalarn mekaniklikleri arasndaki benzerliklere dikkat ekmek iin setim.
l e Journal d'un cure de campane filmi daha sistematik
bir aratrma gerektirir. 0, ok eitli teknik oluum altnda kota
rlmtr. Ancak her bir durumun temel olarak ayn yapda olduu
nu grmekteyiz. Her ki filmde de aslolan, dramn ya da yknn
kalbine ulaarak, gerekilik ve edebiyatn karlkl etkileimi ile
oluan davurumculuktan kanarak estetik soyutlamann en yet
kin biimine ulamaktr. Bresson'n metine ball bu ekilde ele
alnmaldr. Eer Bresson metine sadk kalyorsa bunun tek nede
ni, yarar olmayan zgrl kullanmann amacna hizmet etme
yeceini bilmesidir.
Bresson, metinin klesi ve efendisi konumundadr. Bu iki ol
gu arasndaki kartlk onun etki gcn arttrr. Henri Agel, onun
filmini tanmlarken romann Victor Hugo tarafndan yeniden yazl
m ekli ifadesini kullanmtr. imdi de l e Journal dun cure de
campane (Bir Tara Papaznn Gnl) filmini daha yakndan in
celeyelim. Her ne kadar Bresson'n bu filmi baz zayflklar ierse
de, filmi onun stilinin belirgin bir paras olarak nitelendirebiliriz.
Genel olarak oyunculuk, her zaman iin, Laydu ve bazen Ni
cole Lamiral hari tutulursa, zayftr. Ancak bu durum filmin genel
yaps iinde gz ard edilebilecek bir noksanlk olarak kabul edile
bilir. Gerek olan filmin oyunculuk alannda sradan kalplarn d
na tama abasdr. Oyuncu kadrosunun tamamen amatrlerden
kurulu olduu unutulmamaldr, l e Journal filmi, Ladri di Bicicletter (Bisiklet Hrszlar) filminden 1LEntree des artistes filmine ka
dar pek ok yapm ile yaknlklar tad dnlse de aslnda sa
dece Cari Dreyerin !Jeanne dArc' filmine benzetilebilir. Oyuncu
kadrosundan metini oynamalar ya da onu yaamalar istenme
mitir. stenen tek ey metini sylemeleridir. Bu nedenledir ki ek
randaki karakterlerin syledikleri konuma olmleri ile ekran d*
122

Robert Bresson'un Stili

konuma blmleri mkemmel bir uyum iindedir. Ne vurgula

mada, ne de stilde temel bir farkllk vardr. Oyuncularn dramatik
yorumlama kurallarna uymalar ya da psikolojik unsurlar gz nnde bulundurmalar sz konusu deildir. Onlardan szcklerin
anlamlarnn yzlerine yansmas istenmemitir.
Bylesine kt oynanm bir film bizi, ifadeleri dierlerin
den farkl olmayan pek ok portrenin bulunduu bir resim galeri
sindeymiiz gibi duygular hissetmeye yneltir. Siyahlara brn
m, glgeler iindeki Nicole Lamiral, bir grnp bir kaybolan,
yar aydnlk, yar glge iinde bulunan kenarlar bulanklam
balmumu zerine batrlan bir mhr gibi karmza kmaktadr.

30. 'B/r Tara Papaznn Gnl*

123

Sinema Nedir?

Bresson da, tpk Dreyer gibi ruhun en grnen ekline b

rnm olan kanl canl insanlar oyuncu olarak kullanmaktadr.
Ancak onun ilgilendii varln psikolojisi deil, fizyolojisidir. Oyun
cularn yava temposu, hareketlerin isteksizce yaplmas, baz dav
ran kalplarnn srarla tekrar edilmesi izleyenlere yava hareket
eden bir rya yaatr. Bu insanlarn yaptklar hibir ey ans eseri
olmu deildirher biri hayatn kendine zg ilerlemesini gster
mektedir.
Karakterlerde hibir geltim yoktur. atmalar kesinlikle
darya yanstlmaz. Onun yerine, biz ac ekmenin, ocuk dour
ma sancsnn ya da bir ylann kabuunu atarken hissettii stra
bn karmn duyumsarz. Bu nedenle Bresson'un karakterleri p
laklatrdn sylemek yanl olmaz.
Psikolojik analizlerin tesinde, filmin sradan dramatik ka
tegorileri konu d tutulmutur. Olaylarn oluumu, ruh tatmininin
en yksek noktasna doru ileyen tutkular altndaki dramaturjilerin olaan yasalarna uygun olarak yaplmamtr. Olaylar birbirle
rini gerekil sraya gre izler. Ancak tesadflere de yer verilir. Ser
best hareket ve gereklilik beraber gitmektedir. Filmin her annn,
her ekiminin zgrlk ve gereklilik ls vardr. Bunlar ayn yn
de hareket ederler ama mknatsn yzeyine gelindiinde demir
tozlar gibi ayrlrlar. Bernanos-Bresson saydaml tesadflerin b
yk rol oynad kaderin saydamlndan farkldr. Bu her birimizin
kabul etmekte serbest olduu bir saydamlktr.
Olaylarn ve karakterlerin etkinliinin sralan, geleneksel
dramatik yap gibi sarslmaz bir konum iinde bulunmaktadr. Bu
durum kehanetin bir dzenine (ya da buna Kierkegaard'a zg
"tekrarlama" diyebilirsiniz) uygundur.
Filmin trajik kurgusu iinde her bir sralamann bir istasyo
nu vardr. ki papaz arasnda kulbede geen konuma bize bu ko
nu hakknda ipucu verir. Ambricourt papaz Mouth of Olives'den
ruhsal olarak etkilendiini aklar. "Efendim beni sonsuzluk hak
knda yeterince bilgilendirmedii iin ben onun kutsal tutkusunun
124

Robert Bresson un Stili

esiri idim/' der.

!m bize nceden takdir edilmi bir son deiidir. O, sade
ce bir sonu ve teslimiyettir. Bunun tanrsal bir kural olduunu bili
riz. Ac ekmesindeki ruhsal ritim, ona dardan gelen bir olgudur
Filmin sonuna doru kolayca gzden kaabilecek gndermeler ya
plmtr. amurun iine dme, kan ve arap kusma gibi. Hristi
yanln k ve Tutkunun Kann simgeleyen benzetmelerdir
bunlar. Hepsi bu deil. Veronica'nn peesi, bize Seraphita'nn giy
sisini hatrlatr; tavan arasndaki son lm, Golgathay anmsatr.
imdi, bu karlatrmalar bir kenara brakalm ve konuyu
teolojik deerlerden syrp estetik dzleme tayalm. Bresson da,
tpk Bernanos gibi, Incil'deki belirgin paralellie karn sembolik imalar kullanmaktan kanr. Her bir benzetmenin kendine zg bi
yografik ve bireysal anlam vardr. Onun Hristiyanla gnderme
eklindeki anlam ikinci srada gelmektedir Ambricourt papaznn
hayatnn tanrsal modelin taklidi olarak belirlendiinden kuku
muz yoktur Ancak bu tekrarlama hayatn daha ileri ekilde resmedilmesidir.
Bylece, belki de ilk kez, sinema bize iinde dahiyane kaza
larn ve ruhun hayat olarak alglanabilir hareketin filmini sunmak
tadr. Bununla da kalmayp bizim nmze yeni bir dramatik bi
im getirir Bu, dinsel, teolojik bir biimdir
Bresson, psikolojik unsurlar en aza indirerek, saf gerekli
in iki yzne srt evirmitir. Bir yanda daha nce grdmz gi
bi, oyuncular btn sembolik ifadelerden syrlmlardr. Dier ger
eklii ise "yazl gereklik" olarak adlandrabiliriz. Bunu yapmak
yerine Bresson'n Bernanos'un metnine olan ball onun edebi
karakterlerini vurgulama eklinde olmutur. Onun kurgulama seimi ve oyuncularn ynetimi nceden belirlenmitir Bresson, roma
na kar da, oyunculara davrand gibi davranr. Roman, souk,
sert ve gereki bir yapya sahiptir Onun istenildii gibi ynlendi
rm esi olduka zordur Bresson, metini younlatrmak yerine onu
ksaltr Bylece ortaya kan ey, orijinal metnin sade bir paras
125

Sinema Nedir?

dr. Ta ocandan kan mermer gibi, filmin szckleri de roma*

nm sadece bir blmn oluturacaktr. Tabii ki, onun edebi ka
rakterlerinin vurgulanmas sanatsal tarznn aratrlmas yapldk
tan sonra meydana getirilecektir. Bu gerekiliin tam tersi ola
caktr. Gerekilik durumu, tanmlayc bir kapsam deildir. Sah
nedeki gerekliin romanda ortadan kaldrld ve kamerann bu
nu dorudan doruya ele ald bellidir. Bunun tersine olarak, on
larn birleiminin etkisi aralarndaki farklarn tekrar ortaya konma
s anlamna gelecektir. Her biri kendi blmn oynar. Bunu kendi
kurgu ve kendi stillerinin nda gerekletirirler. Ancak kuku
yok ki, onlarn bu ekilde ayrlmalar, birbirlerini temsil etmeleri
nedeniyle beraber grnmelerini engelleyemeyecektir. Bresson,
kaza eseri olan ne varsa onlar elemeye alr. Olaylarn iki sras
arasndaki ontolojik atma, ekran zerinde tek bir ortak l ile
ortaya konulmalarn gerektirecektirbu l ruhtur.
Her oyuncu ayn eyi sylyor olmalarna karn, her birinin
ifadeleri arasnda ok belirgin farkllk olacaktr. Onlarn tarzlar, oyuncunun metine kar olan ilgisi, szck ve grnt gibi faktrler
bu ayrlklar belirleyecektir. Bu hibir dudan ifade edemeyecei,
ruhtan kopup gelen bir dildir.
Papaz ile Kontes arasnda geen madalyon sahnesi, tm Fransz sinemas iinde, hatta belki tm Fransz edebiyat iinde en
youn gzellikleri iinde tayan sahnedir. Onun gzellii, diyalog
larn psikolojik ve dramatik deerlerinin olduu oyunculuktan kay
naklanmad gibi, onun gerek anlamndan da kaynaklanma
maktadr. Gerek diyalog kendinden gemi olan din adam ile onun znt iindeki ruhu arasnda meydana gelen atmadr. On
larn ruhlar arasnda geen kl sava bizi onlardan karr. Arala
rndaki konuma normal seyrinde devam ederken, diyaloun sert
lii artmaya balar, gerilim ykselir. Bu durum bizim de sakinlii
mizi bozacaktr. Onlar arasndaki szckler gitgide iddetlenmi
ken, bir an iin bir sessizlik yanks meydana gelir. te iki ruh ara
snda geen gerek diyalog budur; bu onlarn tm srlarn ortaya
koyar; bu tanrsal grnmdr. Daha sonra papaz kontesin mek126

Robert Bresson'un Stili

31. Dr. Caligari'nin Odas' (Das Kabinett des Dr. Callgari, 1920)
Ynetmen: Robert Wiene, Oyn: Werner Krauss.

tubu ile ilgili savunmaya gemeyi reddeder. 8u alakgnlllk ya

da ak acs deildir. Bunun nedeni, onun elle tutulur, iddiasn ge
erli klan bir kantn olmamasdr. Kontesin kant da, papaznkinden daha fazla kabul edilebilir cinsten deildir. Hibirisinin Tanr
nn tankln istemeye haklar yoktur.
Bresson'un ynetmenlik teknii onun estetik amacnn sevi
yesi gz nnde bulundurulmadan deerlendirilemez. Onun filmle
rinin artc paradokslar sonraki yllarda daha ak hale gelmi
tir. Onun grntnn zerine metini yerletirme ayrksl, ilk kez
'Silence de la merT (Denizin Sessizlii) filminde olmutur. Bunun
hedeni, metine sadk kalma istei idi. Ancak Vercorsun kitabnn
Vaps ok sradyd. Bu deneyiminin, ok daha baarl bir ekil
de l e Journal d'un cure de campane' (Bir Tara Papaznn Gnl) filminde yapldn gryoruz.
127

Sinema Nedir?

Acaba 1Le Journal' filmi sesli balklar olan bir sessiz film
midir? Grdnz gibi szckler gerek bir sentez olarak hibir
zaman grntye girmezler. Her ne kadar bu szckler bir karak
ter tarafndan sylenmi olsa da bu bir operann ezber ksmndan
teye gemez. Film, metinin ksaltlmas ve resimletirilmesi ek
linde yaplmtr ve grnt onun yerini hibir zaman iine almaz.
Btn bu sylenenlerin hibiri grnmemektedir. Grnenler ise
tekrar sylenmektedirler Daha da kts baz eletirmenler Bressonun romannn grntl radyofonik montaj olarak nitelendirebilmektedir.
unu hemen belirtmek gerekir ki, Bresson her ne kadar fil
minde ok sayda yakn ekim kullanmsa da, bu onun sessiz si
nema dnemine geri dndn gstermez. Onun, bunu yapmak
taki amac tiyatro davurumculuu ile ba kurabilmekti. Ona bu
nu yaptran etken Stroheim ve Dreyer tarafndan anlalan insan
yznn deerini yeniden kefetme isteiydi. Onun filmini sessiz
filmler kategorisine sokmak hatal olacaktr. Sessiz film iin yap
lacak nostalji grsel sembolizme duyulan iyi niyetli bir geriye d
nten ibaret olacaktr. G reed','Nosferatu' veya la Passion de Je
anne dArc' fillmlerinin sound track'lerinin olmay, 'Caligarl', Die
Nibelungen veya 'Eldorado'rtun sessizliinden farkl bir yapya sa
hiptir. Bu bir ifade biimi oluumu deil, olmaytr. Eski filmler
ses olmad iin deil, sesin olmamasna ramen var olmulardr.
Sesin icat edilmesi, bilimsel bir rastlant fenomenidir. Onu bazlar
nn dnd gibi estetik bir evrim olarak kabul etmek olanak
ddr. Filmin dili, Aesop'un dili ile ayn temele dayanmaktadr. Si
nema tarihi iinde, 1928'den nce ve sonra kesintiye uramam
bir sreklilik vardr. Bu, davurumculuk ile gereklik arasndaki ilikilerin yksdr. Ses, bir sre iin davurumculuu parala
m ve gerekiliin geliiminin srmesini kolaylatrmtr.
Bresson'un alglama biimi, Stroheim ve Renoirin alma
lar ile yakndlan ilintilidir. Ses ve grntnn ayrlmas, sesin iin
deki gerekilik estetiinin aratrmadan anlalamayaca olgu
sunu ortaya Koyar. Metinde, grntnn bir yansmas vardr. On
128

Robert Bresson'un Stili

larn paralellii, bizim duyularmza sunulan blmleri beslemek

tedir. Bresson'n diyalektii, soyutluk ile gereklik arasnda srp
gitmektedir. Sonunda tek bir gereklie ulalr. Bu, insan ruhunun
gerekliidir. Dier taraftan, o gereklii yeniden retebilmek iin,
onun bileenlerinden birini hari tutmaktadr. Bu ses bileenidir.
Grntden paral olarak bamsz klnr. Metin ikinci gereklik
tir. Onun gereklii, onun stilidir. Grntnn stili, onun gereklii
iken, filmin stili, bu ikisi arasndaki atmadan ortaya kar.
Bresson, grnt ve sesin hibir zaman rtmemesi ge
rektiini sylemektedir. Filmdeki en hareketli anlar metin ile g
rntnn her biri kendi tarznda, ayn eyleri syledikleri anlardr.
Ses, zaten grmekte olduumuz eyi tekrarlamamaldr. Onu g
lendirmeli ve nasl ki bir gitarn tellerinin titreimleri, bu sesin gita
rn iinde yanklanmas sonucu iddetleniyorsa ve sesi katlanarak
artyorsa, gerekliklerden biri de, dieri iin ayn etkiyi yapmaldr.
Film tamamen bu tr bir iliki zerine kurulmutur. Plastik kom
pozisyonun noksanl ve oyuncularn rollerinin hakkn vermeme
leri tm filmin deerinin anlalmamasma sebep olabilir. Bunun tesinde etkinliin artmas, kurgulamaya bal deildir. Grntnn
deeri, onun nnde gelen ve ondan sonraki grnt ile ilintili de
ildir. Onun statik bir enerjisi vardr. Bununla sound track'in este
tik potansiyeli arasnda iddetli bir gerilim vardr. Bu durum nokta
sna doru hareket eden grnt-metin ilikisidir. Film, bu ekilde
boyun edirici bir mantk ile de gerekletirilebilir. Seyirci, basa
mak basamak karanlk ekran zerinde ufak bir k sayesinde ge
ce olduu duygusuna doru ynlendirilir.
Grntnn kaybolmas ve onun yerini romann metninin
almas yksek seviyede gerekliin gstergesidir. Burada tart
masz bir saf sinema sz konusudur. Mallarmenin bo sayfas ve
Rimbaud'un sessizlii bu dilin en yksek noktaya ulamasdr.
Bylece ekran grntlerden kurtulmu olarak sinematografik
gerekliin zaferine ular.
l e Journal d'un Cure de Campane' filmi He sinematografik
129

Sinema Nedir?

uyarlama yeni bir konuma ular. imdiye kadar fiImT estetik ba

lamda bir dilden tekine gei kisvesi altnda romann yerini tut
ma eilimi iinde olan bir olgu idi. Sadakat, romann ruhuna bal
olmak anlamna geliyordu. Ancak o, ayn zamanda gerekli unsur
larn aratrlmas aamasn da kapsyordu. Yani tiyatronun dra
matik gerekleri sinematografik grntnn dorudan etkinliini
arttrmas kapsam dahilinde tutulmalyd. Bu almalarn sonu
cunda baz genel kurallar ortaya kyordu, l e Diable au corps* ve
'La Symphonie pastoralef uyarlamalar bu kurallarn nda ger
ekletirilerek baarl olmulardr. ok sayda film eletirmeni bu
filmlerin en az rnek aldklar kitaplar kadar iyi olduklarn dn
mektedirler.
Bu formln dna karak kitaplarn serbest uyarlamala
rndan sz etmeliyiz. Renoirin gerekletirdii 'ne Partie de campagne' ve 'Madame Bovary*filmlerini buna rnek olarak verebiliriz.
Burada sorun baka bir yolla zlmtr. zgn metin sadece
hayat bulma kaynadr. Film yapmcs ile romanc arasndaki
ballk derin bir sempatik anlama dayanmaktadr. Film, bu tr uy
gulamada kitabn yedei olma amacnn tesine geerek, onun
yerini alma gayesi gtmektedir. Bunun baarl bir rnei olarak
Renoirin 'The River (Nehir) filmini gsterebiliriz.
l e Journal d'un cure de campane1filmi bir kez daha farkl
lk gstermektedir. Onun diyalektii, sadakat ile yaratm arasnda
gidip gelmektedir. Burada, edebiyat eserini, sinema rnne d
ntrme ilevi bir sorun olarak karmza kmamaktadr. Roman
baz alnarak, kincil derecede bir alma oluturulmaya allr.
Film, yeni bir estetik yaratm olmutur artk. Filmin, roman ile kar
latrlmasna gerek yoktur.
Karlatrma yaplabilecek tek oluum resim konulu film
lerdir. Emmer ve Alain Resnais, zgn almaya sadk kalarak
hammaddelerini yksek derecede bir ressam almas haline d
ntrmlerdir; onlarn ilgilendikleri gerek, resmin konusu deil,
resmin kendisidir. Bresson'un gereklii de benzer olarak romann
130

Robert Bressonun Stili

32. Erich von Stroheim, T utku'da (The Greed, 1923) Zasu Pitts.

metni zerinde younlamtr. Fakat Alain Resnaisin Van Gogh'a

olan sadakati sinema ile resim sanatnn ortak yaantlarnn n
cs durumunda olacaktr.
Resim filmleri iin yaplan bu karlatrma tamamen ge
erli deildir nk bu tr filmler estetik almalarn ok kk
bir ann kapsamaktadr. Onlar sadece resmin varlna bir eyler
katarlar ve asla resimlerin kendilerinin yerine geme iddiasn ta
mazlar. Alain Resnais'in Van Goh' filmi byk bir almay ay
rntl bir ekilde aklayan, kk bir bayapt niteliindedir. Onun
yerine gemesi sz konusu deildir. Bu belirgin snrlamann ki
nedeni vardr. lk olarak, fotorafik reprodksiyon, izdm iinde
zerkliini temel alr. Resimler, uzayda ve zamann dnda vardr
lar. Sinema, bir sanat dal olarak, uzayda ve zamann iinde yer al
mas nedeniyle resimden ayrlr.
131

Sinema Nedir?

Oysa roman ile film arasnda byle bir ayrm yoktur. Her ikisi de anlatm sanatlardr. Filmin, sinematik grntlerle anlatt
konu, romanda yazl szcklerle anlatlr. Bu durumda aralarn
da bir farkllk kurulabilir fakat sorun buradan kaynaklanmamak
tadr. Romanc, film yapmcs gibi gerek dnyay gzler nne
serme amacndadr. Bunu esas nokta olarak aldmzda filmin zerine bir roman yazmak kavram sama olmaktan kacaktr. An
cak l e Journal d'un cure de campagne* filmi benzemeler zerin
de deil, farkllklar zerinde dnmenin daha doru olduunu
kantlamtr. Romann varl, film tarafndan onaylanr, onun iin
de znmez. Bresson'un filminden estetik bir haz almamz Bernanos'un dehasnn sinemann prizmasndan geerek gkkua
nn yedi rengine ayrlmasndan kaynaklanmaktadr.

132

CHARLIE CHAPLIN

Charlie Mitsel Bir Karakterdir

Charlie her trl macerada boy gstermi olan mitsel bir fi
grdr. nsanlarn ou onun bir insan olarak 'Easy Street' (arlo
Polis) ve 'The Pilgrim1(arlo Hac) filminden nce ve sonra var ol
duunu dnr. Bu gezegen zerinde yaayan milyonlarca kii iin o Ulysses veya Roland gibi bir kahramandr ancak aralarnda
nemli bir fark vardr, biz eski kahramanlarn edebi kiiliklerinin
hepsi iin geerli olmak zere belirli bir ekil aldn ve oluumu
nu tamamladklarn biliyoruz. Charlie ise her zaman iin bir sonra
ki filminde ne olaca belli olmayan bir karakter olarak karmza
kmtr.

Charlie'yi Bu Seviyeye karan Nedir?

Charlienin estetik varlnn devamll ve tutarll onun
sinema tarihi iinde apayr bir yer edinmesini salamtr. Halk, onu giyiminden deil, kk ikizkenar yamuk byndan ve paytak
paytak yrmesinden tanmaktadr, T he Pilgrim1filminde onu bir
mahkum ve bir rahip klnda grmekteyiz. Birok filminde smo
kin veya ancak ok zenginlerin giyebilecei k bir takm elbise gi
yer. Bu fiziksel "iaretler" karakterin i dnyasnn yapsn yanst
maktadr. Bunlar tarif ve ifade etmek olduka zordur. zel durum
larda bu nitelikler ortaya kmaktadr. rnein onun inatln an
lamak iin dier tm insanlarn ona bir ey yaptrmaya almasn
beklemek zorundayz. Byle durumlarda o, sorunu zmek yerine
iyice gletirme yoluna gitmektedir. The Pilgrim* filminde rafn zerindeki bir ie stn arkasna bir oklava koyar. Biraz sonra st
aldnda doal olarak oklava kafasna decektir. Geici zm
ler her zaman iin onu tatmin ediyor gzkse de meydana gelen
133

Sinema Nedir?

33. ' The Gold Rush' (Altna Hcum)

134

Charlie Chaplin

ani durumlar onun inanimaz yaratcln ortaya koyacaktr. Onun

dnya zerindeki her trl sorun iin mutlaka bir zm vardr.

Charlie ve Nesneler
Nesnelerin faydal ilevleri insanolunun onlara olan bam
llklarn arttrmtr. Bu aletler ister yle, ister byle olsunlar,
hepsinin zel birer kullanm amac vardr. Ancak her naslsa onlar
Charlie'ye bize hizmet ettikleri gibi hizmet etmezler. O, ne kadar
bu nesneleri toplumun kabul ettii dorultuda kullanmaya alr
sa alsn, her zaman bir sakarlk yapacak ve insanlar tarafndan
yanl anlalacaktr. 'A Days Pleasure1(Bir Elence Gn) filmin
de o, her kapy atnda eski Ford otomobilin motoru duracaktr.
Gece yarsndan sonra onun yata uyumasn engelleyecek ekil
de hareket etmeye balayacaktr.'Pawnshop' (arlo Tefeci) filmin
de alarml saati bir trl olmas gerektii gibi almayacaktr.
'Easy Street1filmindeki sokak lambas komunun boulma
s iin bir anestetist maskesi ilevi grecektir. 'The Adventurer'
(arlo Firari) filminde kr bir adam lambann altnda durarak
polisin kendisini grmesinden kurtulacaktr. 'S/nnys/cte'da (Krda
Ak) bir gmlek masa rts olarak kullanlacaktr. Kollarnn hav
lu olarak, vb. kullanlmas da cabas. Ot sanki toplumun kanksan
m deerlerine bakaldryormuasna saf bir marjinallik kompo
zisyonu izecektir.
imdi dier bir karakteristik glt (gag) ele alalm. 'The
Adventurer' filminde Charlie kendisini izleyen gardiyanlara kar
bir uurumun tepesinden talar frlatmaktadr. Gardiyanlar yere
yatarak onun talarndan kurtulmaya alrlar. Charlie bunu frsat
bilip onlardan uzaa kamak yerine ta atmay bir oyuna dnt
rr ve bundan keyif almaya balar. O, bunu yaparken gardiyanlar
dan birinin onun arkasnda durarak onu izlediini farketmeyecektir. Baka bir ta almak iin elini uzattnda, gardiyann ayakkab
sna dokunur Onun buradaki tepkisi grlmeye deerdir. Yararsz135

Sinema Nedir?

34. Sessiz sinemann byk komedyeni Charlie Chaplin.

136

Charlie Chaplin

l belli olan kamaya almak yerine ayakkaby kum ile rtme

ye balayacaktr. Siz ve yannzdaki kii buna glersiniz. Bu ba
langta ayn kahkahadr. Ancak bu grlty farkl salonlarda en
az yirmi kez dinledim ve entelektellerin, rnein rencilerin
farkl bir ekilde ikinci kez kahkaha attklarna ahit oldum. Bu s
rada salonda ilk kahkahann yan sra bir seri yank vardr. kinci
kahkaha dalgas bir uurumun grlmeyen duvarlarna arpar gibi
seyircilerin beyinlerinden yansmaktayd. Bu yank etkisi her za
man iin duyulmayabilir. Charlie'nin gltleri ksa aralklarla p ^ i
peine geldii iin izleyici bunlar alglamada glk ekebilir.
Charlie'nin glt teknii burada yeterince incelememize im
kan olmayan, bal bana bir alma konusudur. Onun trnn
en yksek seviyesine ulatn ve mkemmelliini yakaladn
sylemek sanrz yeterli olur. Charlie'yi sadece dhi bir ynetmen
olarak anmak ona kar byk bir hakszlk olacaktr. O, komediyi
sirklerin ve mzikhollerin seviyesinden kurtarp estetik bir dzeye
ulatrmtr. Charlienin htiya duyduu sinema medyumu sahne
ve sirk arenalarnn dnda, uzam snrlarndan uzak bir ortamda
komedi yapabilmekti. Bunu da baaryla gerekletirmitir.
Bu konuda kameraya teekkr etmek gerekir. Komedi un
surunun evrimi onun sayesinde olmutur. Byk bir berraklk ile
izleyiciye ulatrd grntler, komedinin deerini ykseltmitir.
Charlienin en iyi filmlerinin hibir ilgi kayb olmadan defa
larca izlenebilecei herkes tarafndan kabul edilen bir gerektir.
Baz gltlerin bylesine tkenmez bir yapya sahip olmas onun
yaratmlarnn srpriz etkiye hibir ey borlu olmadn ve deeri
ni biim ve estetik dzlemden aldn kantlamaktadr.

Charlie ve Zaman
Charlienin gltlerinin izleyicide bir ok etkisi yapt bilin
mektedir. Seyirci byle ani klar hemen idrak edemeyebilir. Gltn olumasndan hemen sonra izleyicilerin amlama zamanla137

Sinema Nedir?

138

Charlie Chaplin

r\ farkl olabilecei iin bir kahkaha dalgas meydana gelir. Charlie

temel prensip olarak olaylarn gerek uzunluklarnn tesinde ab
srd uzunluklar tercih eder. O, iki gardiyandan kurtulunca, tehlike
geer gemez yeni bir taktik bulmak iin yeterli zamana kavua
caktr. Ancak bu her zaman ylesine zor bir zamandr ki Charlie
hemencecik bir zm bulmada zorlanabilecektir. Baz anlarda
geici zmler ile yetinecektir. Onun bu davran devekuunun
kafasn kuma gmerek saklanmasndan baka bir ey deildir.
Ancak Charlie bazen bizi yalanlayacaktr. O, tehlike annda snrsz
bir hayal gc ile karmza kar.
Tehlikelerden ok kolay syrlma Charlie'nin en belirgin zel
liklerinden biridir. 'Shoulder Arms (arlo Asker) filminde bir aa
eklinde kamuflaj yaparak tehlikeyi atlatacaktr. Aslnda kamuf
laj szc tam olarak doru deildir. Bu bir eit taklitiliktir.
Buna zamann, uzay tarafndan yeniden emilimi srasnda Charlie'nin savunma yansmalar demek de olasdr. Korkun ve kar ko
nulmaz bir tehlike nedeniyle keye skan Charlie, kendisini ku
ma gmen bir yenge gibi saklanmasn bilecektir. Bu bir metafor
deildir. The Adventurer' filminin banda sakland kumun iin
den kan bir mahkumu grrz. Tehlike yeniden belirince mah
kum kendisini tekrar kumun iine gmecektir.
Orman aalar iinde, bir bezin boyanmas ile oluturulan
aa Charlie iin bir halsinasyon (sanr) ilevi grecektir. Aacn
dal kmelerinde, farkna varlmas ok zor olan kk bceklerin
yan sra ipek bceklerinin bile farkna varamadklar iin kenarla
rn kemirmeye baladklar yaprak grnm alan Hindistan ha
ereleri bulunmaktadr. Aa grnmndeki Charlie'nin hareket
sizlii l taklidi yapan bir bcek grnm almasna sebep olur.
'The Adventurer filminin bir baka gltyse bekinin tfeinden
kan kurun tarafndan ldrlm numaras yapmasdr. Ancak
Charlieyi bcekten ayran en byk zellik onun hareket etmeye
her zaman iin hazr bir durumda olmasdr. Onun iindeki aacn
hareketsizlii, geici bir durumdur ve onun "dallarfmn hareketi Al
man askerlerine gereken dersi verecektir.
139

Sinema Nedir?

36. arlo Asker

Ani Tekme Onun Karakterini Gsterir

Charlie bizim iine atlm olduumuz dnyaya olan tepkisi
ni srad bir ifade tarz ile gsterir. Bu rol arkadalarnn pek o
unun bir trl hmndan kurtulamadklar tekmedir. En skntl,
en zorda olduu durumlarda bile rakibinin arkasna bir tekme at
maktan geri durmaz. Charlie hibir zaman dorudan doruya tek
me atmaya kalkmaz. Bunu rakibi baka bir tarafa bakarken ger
ekletirir. Her ne kadar filmlerinin birinde bir oyuncu bu durumu
onun anormal byklkteki ayakkablarna balam olsa da bu140

Charlie Chaplin

nun bylesine yzeysel bir gerekilik ile ilgili olduunu sanmyo

rum. Onun arkaya tekme atma olayn ok kiisel olarak kullanm
nesnelere ok biyolojik, hayat devam ettirici bir tarzda yaklama
snn yansmasdr. 0, bunu rakibi arkasn dnd zaman yap
may tercih eder. nk Charlie yaamdaki hibir sorunu onu kar
sna alarak zme yoluna gitmez. Gemite kendisine yaplm
olan ktlklerin intikamn bylece mkemmel bir ekilde ala
caktr. Bu hayranlk uyandrc davran "Artk zgrm" dercesine
kar tarafa iletilecektir.

Tekrarlama Gnah
Charlie'nin mekaniklii kullanmas, olayn normal seyrinden
baka gelimelere neden olabilecek bir yapdr. Onun iin nesnele
rin gelecei yoktur. Bir eyi sona erdirme planlamasn onda gre
meyiz. Olaylarn ilerlemesi srasnda mekanik bir kramp meydana
gelecek ve iin yaplmasnn ilk nedeni unutulup, bir kenara brak
lacaktr. Bu talihsiz eilim, her zaman iin ona en iyi ekilde hiz
met edecektir. 'Modern Times' (Asri Zamanlar) filminin nl gltnn temelinde bu yatmaktadr. Charlie bir montaj platformunda
alrken, var olmayan cvatalar sktrmaya devam edecektir.
Buf onun iin mekaniklefni bir harekettir; 'Easy Street' filminde
ayn eyi ok daha kurnaz bir biimde grrz. Yatan etrafndan
kendisini kovalayan birisine kar Charlie, yata iter. Bunu bir dizi
aldatmaca izler. Bir sre sonra, devam eden tehlikeye ramen, Charlie geici savunma taktiini kullanmaya karar verir. Dmannn hareketlerine kar dorudan doruya savunmay srdrmek
yerine, aa yukar komay brakr ve tehlike sanki sonsuza dek
geitirilmi gibi davranr. Dier kiinin ne kadar aptal olduunu
bir yana brakrsak, mevcut ritmin bozulmas sorunu zmek iin
yeterli olmutur. Charlie'nin filmlerinde, mekanik hareketin onun
iin kt bir ekilde bitmesine rastlamak olas deildir. Dier bir
deyile, hareketin mekaniklii Charlie'nin ilk gnahdr. Onun nes
nelerden ve olaylardan bamszl ilk balatma kuvveti sonrasn
141

Sinema Nedir?

da sregelen mekanik bir hareketlilik eklinde grlmektedir.

Gerekten de Charlie'nin en byk gnah tekrarlama" olgusu
dur.
Bu tekrarlama gnahnn Charlienin gereklik dzeni iinde
ok bilinen gltlerinin kategorisi halinde ele alnmas gerektiini
dnyorum. Buna rnek olarak Modern Times' filminin nl glt Charlie'nin ykanmak istemesi nedeniyle nehire girmesi ve
nehirin sadece bir ayak boyunda olduunu farketmesi gsterilebi
lir. Easy Street filminde odada yrrken yzst merdivenin ze
rine dmesi benzer bir zellik tamaktadr. Charlie bize gelece
in, gemiin bir uzants olduunu, onu temsil etme zelliine sa
hip olduunu anlatmak ister gibidir. Bizi toplum tarafndan oyna
nan bir oyuna katlmaya zorlar. Bu gelecein ina edilmesi iin oluturulmu ahlaki, sosyal ve politik bir mekanikliktir.

Kutsal lkenin tesinde Bir Adam

Toplumun taleplerine kar Charlienin zgrlnn karak
teristik grnmlerinden biri onun kutsal kabul edilen deerlere
kar bamsz bir tavr almasdr. Burada kutsal szcn doal
olarak dinsel hayatn eitli sosyal grnmleri anlamnda kullan
yorum. Charlienin pek ok filmi Amerika Birleik Devletlerinde
puriten toplumun hogr gsteremeyecei tarzda, ruhban snf
na kar olan unsurlar iinde barndrmaktadr. The Pilgrim' filmi,
diyakozlarn (kilisede gnll olarak papaza yardm eden kii),
banaz kadnlarn, vakur papazlarn ve keskin yzl keilerin ina
nlmaz yz ifadeleri ile doludur. Dindarlarn dnyas, Charlie Chaplin'in elinde bir sosyal karikatr malzemesi olmutur. Ancak bu
portrenin, temel gcn ruhbanla kar saldrda bulunmaktan
aldn sylemek yanl olur. 0f radikal bir deiim taraftar olma
d iin onun filmleri kabul edilebilirlik snrlar iinde kalmay ba
armtr. Kutsal deerlere bir saygszlk niyeti sz konusu deil
dir. Charlienin papazlarla bir alp veremedii yoktur. Ancak bura
da yaplan inanlar ile yaptklar taban tabana zt olan insanlara
142

Charlie Chaplin

bir tepkidir. Charlie onlara mutlak olarak kar deildir. Hatta Pa

zar ayinlerine gider gibi yapp, peindeki polisin phesini ekme
mek iin verilen vaazlar byk bir keyif alyorcasna dinler. lk ba
kta yaplan dini tren sama sapan bir dnya grnm iinde
bize sunuluyormu gibi olsa da onun glnl gitgide azalr. Charlie dinsel olaylar hakkndaki dncesini bazen glmseyerek
bazen kalarn atarak belli edecektir. Vaaz bittikten sonra tpk
bir vodvil aktr gibi birka kez seyirciye dnerek onlar selamlar.
Dinsel trenlerin yan sra baka riteller de vardr. Toplum,
zaman iinde saysz kabul edilir ve kabul edilmez davran biimi
gelitirmitir. Charlie, bir trl bak ve atal kullanmasn becere
mez. Dirseini taban iine sokmasndan tutun da, orba kasesi
ni tepesine dikmesine kadar grg kurallarn hie sayan ok say
da hareket yapar. Bu durum en belirgin olarak kendisinin bir gar
son rolnde olduu The Rlnk' filminde grlr. Dinsel olsun ya da
olmasn, toplum hayat inde her yerde kutsal kabul edilen eitli
deerler vardr. likilerinde, toplu tamaclkta, yemek yemede, vs. herkes iin bu tr hareketler balaycdr. Bu ballk, toplu
mun bir manyetik alan gibidir. Farknda olmadan, yaantmzn
her annda bu ereveye uygun davranrz. Ancak Charlie bu kalba
girmek istemez. Bu kutsalln hibir kategorisi onun iin var deil
dir.
Charlienin komedilerinin en iyi blmleri, bizi taklit ettii
blmlerdir. Kendisini kibar yemek yemee zorlad veya elbise
sine dokunuta yapmacklk gsterdii blmlerde bunu ok belir
gin olarak grrz.

143

SNEMA VE ARATIRMA

Jean Thevenot, *Le Cinema au long cours' (Uzun Soluklu Si

nema) adl kk kitabnda 1928 civarndaki baarl film alma
larn balang noktas alarak film geliimini anlatmtr. Onun a
lmalar 1930 ile 1940 arasndaki sinema olaylarnn yan sra kinci Dnya Sava'ndan sonra sinemann yeniden dou yllarn
da ele alr.Birincl Dnya Savandan ksa bir sre sonra 1920 y
lndan itibaren keif filmleri sinema tarihi iinde gze batmakta
dr. Gney Buz Kutbuna yaplan geziyi konu alan 'With Scott to
South Pole' belge filmi 1922 ylnda grkemli bir film dizisi baar
s gsterecek Flahertynin 'Nanook' filmine nclk etmitir. Buz
Kutbunda ekilen filmlerin baars sonrasnda tropikal ve ekva
toral diye nitelendirebileceimiz trde filmler ekilmeye balan
mtr. Afrikada ekilen bu filmlerin en ok bilinenleri Leon
Poirierln gerekletirdii La Crosiere Noire' (Kara Gezi), ,CimboT
ve Congorilla'dir. lk film 1926 tarihlidir, son ikisi 1923 ve 1927
tarihleri arasnda gerekletirilmitir ve izleyici karsna ancak
1928 tarihinde kabilmitir. Bu belgesel nitelikli seyahat filmle
rinde otantik bir iirsellik kalitesi hakimdir. Ancak bu iirsellik, zellikle Gney Denizlerinde ekilen filmlerde egzotik bir duyarlla
dnmektedir. Etnografik bir nitelik tayan 7Woana'dan, Tabu
ve White Shadows' (Beyaz Glgeler) filmlerine kadar derece dere
ce mitolojik bir oluumun farkna varrz.Fransz edebiyat iinde
Paul Morand, Mac Orlan ve Blaise Cendrars yeni bir iletiim med
yas tarafndan egzotizmin mistiine yeni bir hayat kazandrmlar
dr. Ses olgusunun sinemaya katld ilk yllarda bu yeni sanat bi
iminin ilk baarl rneklerinden birisi Walther Ruttmann tarafn
dan yaplan Melodle der Welt (Dnya Melodisi) filmi olmutur.
Birka ilgi ekici istisna dnda egzotik filmler izleyenleri
hayretler iinde brakacak ve deiik duyular hissetmelerine ne
den olacak grntlerle doludur. Aslan av sonras bir aslann ken145

Sinema Nedir?

37. 'Moana (1925), Robert Flaherty

146

Sinema ve Aratrma

diini talayan kiiyi paralamas, bunun rneklerinden biridir.

'L'Afrique vous parle' (Afrika Konuuyor) filminde bir zenci, timsah
tarafndan yenir. 'Trader Horn'da bir zenci bir gergedann dehet
verici saldrsna urar. Btn bu sahneler filmlerde ak bir ekil
de yer almaktadr. Bylece Afrika tm dnyada kaba ve vahi bir
kta olarak tannmaya balar. Tarzan ve King Solomon's Mines
(Tarzan ve Kral Sleyman'n Hzineleri) filmi bu gr pekitire
cektir.
kinci Dnya Sava'ndan itibaren belgesel otantiklie belir
gin bir dn yaanr. Egzotizm dairesi, absrdlnn doruk nok
tasna ulamtr. Bu nedenle daha sonraki yllarda halkn beklen
tisi inandrcl daha fazla olan radyo, kitap ve gnlk basn gibi
aralardan bu tr bilgileri aimak dorultusunda gelimitir.
Aratrmaya dayanan filmin yeniden douu, aratrmaya olan ilginin artmasyla olmutur. Bu, keif gezileri iin yeni bir ba
lang noktas oluturmutur Ynetim ve stil bakmndan baz
farkllklar grlmeye balanmtr. Bu aratrmalar bilimsel ve an
tropolojik unsurlar tamaktadr. Artk sansasyonel grnt kayg
s, kefin nesnel belgeselliini ikinci plana atacak kadar gl de
ildir. Sonu olarak bu tr grntler devrini doldurmaya bala
mtr. Ancak kamera hl kefin en tehlikeli anlarna ahitlik yap
maya devam etmektedir Buna karlk psikolojik durum ve insan
unsuru daha n plana kmaya balamaktadr. zellikle doru olan iki durum vardr. Birincisi keif yelerinin davranlar ve onla
rn birer kaif olarak grevlerini yaparken gsterdikleri tepkiler
maceraperestin deneysel psikolojik durumuna benzemektedir kinci olarak alma kapsam dahilindeki insan unsurunun nemi
nin boyutlarnn daha iyi anlalmasn salamaktadr.
Bunun tesinde film, artk bir kefin gereklerini halkn gz
leri nne sermenin tek temel amac deildir Gnmzde bu, pek
ok farkl yol ile yaplabilmektedir. Radyo ve televizyon, bu konuda
sinemann nne gemilerdir eitli ekonomik yaplarn sonucu
olarak film kefin maliyetini karlayamaz olmutur
147

Sinema Nedir?

Yeniden oluturularak yaplan belgesel filmin artk son bul

maya yz tuttuunu gsteren filmleren biri, bir ngiliz yapm olan
'Scott of the Antarctictlr. Bu, Kaptan Scott'un 1911 ve 1912 ylla
rnda yapt keif gezilerinin hikayesinin yeniden anlatm niteli
inde olan bir filmdir. 'W/tt Scott to the South Poie' filmi ile byk
benzerlikler tamaktadr.
ncelikle filmin hareketli ve kahramanca davranan karak
terlerinden sz edelim. Scott, Gney Buz Kutbu'nu devrimci bir
tarzda fakat yetersiz arala fethetme yoluna gitmitir; birka k
zak, birka midilli ve kpekler onun ekipmann oluturuyordu. lk
olarak makineler onlar yolda brakt. Bunu midillilerin nemli bir
ksmnn yorgunluktan lmeleri izledi. Kefin ihtiyalarn karla
mak iin yeterli sayda kpek olmad iin malzeme kzan be
kii yaklak 1250 mil boyunca tamak zorunda kaldlar. Onlar Amundsenin Norve bayran diktii yere ok yaklatlar. Dn
yolculuu ise daha strapl bir abay gerektiriyordu. kii tente
lerinin iinde donarak lmt. ay sonra ekip arkadalar onlar
geri getirecek ve grntler iin onlara teekkr edeceklerdi.
Her ne kadar saysz ansszlklarla dolu olsa da Kaptan Scott'un bu denemesi modern bilimsel keiflere nclk etmitir.
Amundsenin baarsna karlk Scott baarsz olmutur nk o
ok byk bir teknik donanmla kutup kefine kmtr. Kutup
kefinde ilk grntleri ekme nvanna sahip olan kameraman
Ponting, -30 derecelik bir soukta eldivensiz olarak bu ekimleri
yapabilme fedakarln ve baarsn gstermitir.
ngiltere, hakl olarak Kaptan Scott le gurur duymaktadr.
Ancak ben kendi adma sylemek zorundaym k, 4Scott of the Antarctic' filminden daha skc ve gln bir film grmedim. Savur
ganlk nedeniyle ilk keiften ok daha pahalya mal olmutur.
1947-1948 yllar arasnda stdyo almalar sayesinde daha iyi
bir grnme kavumutur. Ancak doada sadece bir kez meyda
na gelen olaylar yeniden oluturmaya almak, taklit edilmezi
taklit etmeye abalamaktan baka ne ie yarar? Senaryo, artk
148

Sinema ve Aratrma

nemini kaybetmitir. Scott'un hayat ve lm bilgilik taslayan

bir formellik ile defalarca anlatlmtr. Ben burada hikayenin ahla
ki ynne deinmeyeceim. Filmin baarszlnn nedeni burada
yatmaktadr. Modas gemi teknik kullanm yannda iki neden
filmin baarszlnda rol oynamaktadr.
Birincisi filmin kutup kefi ile ilgili bilimsel bilgiden yoksun
olmasdr. Artk sokaktaki adam bile kutuplar hakknda daha fazla
bilgiye sahiptir. Gazete, radyo ve televizyon sradan insanlara bu
tr bilgileri ulatrmaktadr. Eitim terimleri ile bir karlatrma
yapmak gerekirse bu film ilkokul seviyesinde iken bugn bilim lise
seviyesinde bulunmaktadr. Bu durumda Scott'un kefi artk bir aratrma olmaktan kmtr. Bu nedenle yapmclar, izleyicilere
bu macerann psikolojik kapsamndan uzun uzun sz etmek zo
runda kalmaktadrlar. Marcel Ichac ve Languepin tarafndan ger
ekletirilen Greenland filmini seyredenler Scotta deer verme
yeceklerdir. kinci olarak ve daha nemlisi, kinci Dnya Sava
sonrasnda savala ilgili olarak halka sunulan grntler, iinde
romantizm ve egzotizm barndran filmlerden eski tad almay en
gellemektedir. Pontingin keif filmi, Kon-Tiki* ve Greenland film
lerinin atas niteliindedir. Ancak zaman koullarnn getirdii ye
tersizlikler onun nemini azaltmtr.
'With Scott to the South Pole keif filmi, Marcel Ichac ve
Languepinin 'Greenland belgeseli ile karlatrldnda eitli zellikler bakmndan birbirinin taban tabana zdd iki filmin farkl
lklarn inceleme frsat buluruz. Scottun filminde Paul Emile Vic
tor tarafndan binbir glkle yaplan almalar ve gze alnan
riskler, her aktivitesi gnbegn planlanan, modern donanmla ya
plan keif yolculuu ile tezat oluturmaktadr.
Thor Heyerdahl ynetiminde gerekletirilen Kon-Tiki' filmi
ise bambaka bir keif almas rneini oluturmaktadr. Bize,
artk varln srdrmeyen binalarn ve heykellerin yeniden oluu
munu sunan, henz bitmemi bir yaratmn ryasn grdren yo
sun kapl talar gibidir Kon Tiki. Aklayalm. Pek ok kii gen
149

Sinema Nedir?

Norveli ya da sveli bilim adamlarndan oluan kk bir grubun

yaad olaanst maceralar bilir. Bunlar, genellikle yaygn ola
rak kabul edilen teorilerin aksini ispat etmek zere yaplan gezi
lerdir. Polinezya'nn Peru kylarnn baz blmlerinde yaayan ki
ilerin buraya gmesi ile olutuu sylenir. Bu durumu ispat et
menin en iyi yolu binlerce yl nce meydana gelen hareketlilii
tekrar yaamaktr. Bizim amatr denizcilerimiz eldeki en eski bel
gesel bilgilere dayanarak bir eit basit bir sal oluturacaklar ve
bununla yerlilerin yntemini kullanarak yolculua kacaklardr
Herhangi bir ekilde ynetilmeyen sal, bir enkaz gibi rzgarlarla
tanarak Polinezya mercan adasnn yaklak 4500 mil uzanda
ki bir yere varmtr. Bu inanlmaz keif ay boyunca yaklak ya
rm dzine frtna atlatlarak gerekletirilmitir. Bu, gnmz iin
bir mucizedir Bize Melville ve Conrad hatrlatmaktadr. Kaifler
seyahatten geriye ok ilgi toplayacak bir kitap ve ok sayda izim
ile dnmlerdir Bu arkadalarmzn da bir kameras vardr. Fa
kat onlar amatrdrler. Onlarn kameray nasl tutmalar gerektii
hakkmdaki bilgileri sizinkinden ya da benimkinden fazla deildi.
Bunun yannda filmlerini ticari kullanm alanna sokmak gibi bir
niyetleri yoktu. rnein kameralarn sessiz olarak kullanmlardr.
Bu saniyede 16 kare demektir Oysa sesli ekimlerde saniyede 24
kare geer Bunun sonucu olarak grntler st ste binmi ve
film 1910'lu yllardaki sinemann seviyesine decek ekilde sar
sntl kmtr. Bunun tesinde 35 mmlik kalitesi hatalar rtme
ye yetmemitir.
Bunun basit bir giriim olduunu dnerek iyimser olmak
olas ise de bu durum ekimlerin bundan daha kt olmayaca
gereini deitirmez. Burada kastettiim deniz seviyesindeki sa
ln kenarnda yatarak ekim yapan kameramann sudaki sarsnt
nedeniyle baarsz olmas, hibir hareketli ya da sabit ekimin ya
plmamas daha da nemlisi frtna srasnda sal mrettebatnn
sal ile megul olmasnn sonucunda amatr filmcilerimizin ok sa
yda film makarasn evcil papaanlarn grnts ile harcamalar
dr. Bunun neticesi olarak en heyecanl an geldiinde, bir balina
150

Sinema ve Aratrma

38. Kon-Tiki

sah savurduunda kalan filmin yetersizlii yznden, elde edilen

grntlerin bu olaya ait olduunu kavrayabilmek iin filmi en az
on kere seyretmek zorunda kalrsnz.
'Kon-Tiki* hayranlk uyandrc ve ok gl bir filmdir. Ne
den? nk onun yapm hareket olgusuna dayanmaktadr; nk
o macerann bir grnmdr. Bu akan grntler bir dramdaki
aktrleri anmsatrlar. Katil balinann su iindeki krlan grnts
bizim ilgimizi eker nk bu alk olmadmz bir eydir. Ya bi
raz sonra balinann dehet uyandran kuyruk hareketi ile suyun di
bini boylayan kameramann bu esnada ektii, daha dorusu ister
istemez film eridine yansyan grntlere ne demeli? Neden ok
basit. Bizim ilgimizi eken balinann grnts deil, tehlikenin fo
torafdr. Buna karn biz tamamlanamayan filmin erken doum
(premature) kalntlarndan bir trl tatmin olamayz. Flaherty'nin
151

Sinema Nedir?

39. 'Aranl Adam' (1934). Flaherty bir baka evrenin insanlarn doal
evreleri iinde grntlyor.

filmlerinde ise fotorafik bir debdebenin iinde buluruz kendimizi.

*Man of Aran (Aranl Adam) filmindeki, rlanda sularnda gne
lenmek iin suyun zerine kp, uyuuk uyuuk gezinen kpekba
lklar ekimlerini dnn bir kez. Ancak biraz daha dikkatlice
baktmzda kendimizi iinden klmaz bir kilemin ortasnda buluruz. 35 mmlik bir filmin tutarl bir ekilde kurgulanabilmesi iin
uygun koullar yaratlmamtr. Pasifik Okyanusunun o esiz do
allna hi de uygun olmayan motoru ve pervanesi ile keif gezi
sine yapmacklk katan deniz arac bir deniz cennetinin, bilim tara
fndan yok ediliini simgelemektedir adeta! Bir olayn sinematog
rafik tankl, ancak olayn meydana gelme annda yakalanan
film grntleri ile gerekletirilebilir. Modern deniz motorunun
grntlere yansyan hareketi, keif filminin inandrcln azalt
maktadr.
152

Sinema ve Aratrma

Marcel Ichac tarafndan kotarlan *Annapurna' belge filmin

de ok sayda eksiklikler vardr. zellikle Herzog, Lachemal ve Lio
nel Terray tarafndan ekilen ve ilginin dorukta tutulmas gerekli
olan final blmnde bu noksanlk daha da belirgindir. Herzogun
alindeki kamerann iyi kullanlmamasnn sonucu olarak kinci
Kamptan ayrlan adamn grntlerini karrz. Onlar sisin ii
ne dalarlar ve ancak hikayede 36 saatlik bir zaman getikten son
ra bulut kmelerinden syrlarak ortaya karlar. Modern Orfeus'un
;(ald mzikle aalar ve kayalar harakete geirdii ve canavar
lar yattrd varsaylan mitolojik bir kahraman) buz cehennemi
ne k ise kamerann grme alanna girememitir. Sonra Herzog
ve Lachemal tarafndan ekilen ini maceras balar. Bu kez ka
mera ac eken bir insann yzne kapatlan bir tln arkasndan
ekim yapar gibidir. Kaydedilip saklanabilmeleri filmlerin en nemli zelliidir. Ancak bize sonsuz bir oluum sunacak olan bu
objektif grnt ile kaydedilenler arasndaki fark grmek kimin
grevidir acaba?

153

RESM VE SNEMA

Resim Sanat konusunda yaplan filmler hem ressamlarn,

hem de eletirmenlerin ortaklaa tepkisine yol amaktadr. Bu du
rum Emmer'in ksa filmleri Alain Resnais; R. Hessens ve Gaston
Diehl'in Van Goh'u; Pierre Kastn Goya's; ve Resnais ve Hessensin 'Guernica's iin de geerlidir. lk azdan duyduum kar
kmalar, bu tr filmlerin resim sanat olgusunu doru olarak yan
stmad eklindedir. Onlarn dramatik ve mantksal birimi zamansal olarak yanl ve hayali verilere dayand biimde ikayet
ler yaplmaktadr. Emmer, 'Guerrieri* filminde konunun ok dna
karak deiik ressamlarn almalarn kapsayan bir rn orta
ya karmtr. Kast, Goyann 'Caprices' blmlerinde olumsuz eletiriyi hak eder bir baarszlk gstermitir. Ayn ey, Picassonun geliim dnemini hatal olarak aktaran Resnais iin de geer
lidir.
Her ne kadar film yapmcs sanat tarihinin gerekleri sap
trma gibi bir istee sahip olmasa da, rnnde dorularn ve ge
rekli estetiin mevcut olmas arttr. Kiisel birikim ile yeni bir sen
tez oluturma, eer ressamlarn gerek hayat ile eliiyorsa ok
yanl bir tutum olacaktr.
Burada, bu birletirmenin nasl yaplmas gerektii sorusu
gndeme gelmektedir. Ressama kar yaplan bir yanlln, re
sim sanatna kar yapld akldan karlmamaldr. zleyici ek
randa grd resimin doru resim olduuna inanacaktr. Bu du
rum ilk siyahbeyaz almalar iin de geerlidir. Ancak rengin
ortaya kyla sorun biraz daha arlamaktadr. Hi kimse rengi
yeniden retemez. Burada anlatlmak istenen tam olarak ayn ka
rmn tekrar elde edilmesinin olanakszldr. Dier taraftan film,
ona bir birliktelik kazandrmaktadr. Ancak resmin derinliinin
kaybolmadn kimse iddia edemez. Gerekten de resimin iinde
155

Sinema Nedir?

40. Van Goh Kendi Portresi'.

barndrd atmosfer, ekran tarafndan yok edilmektedir. Iklan

drma ve sahne onu gerek dnyadan koparp almaktadr. Resmi,
epeevre saran ereve resmin gerekliinden ok eyin yitip git
mesine sebep olacaktr. Resim erevesini dekoratif ve retorik bir
156

Resim ve Sinema

fonksiyon olarak grmek hataldr. 0, resmin kompozisyonal kali

tesini vurgulayan, ikincil neme sahip bir olgudur. evrenin asl ro
l, doa! dnyann makro yaps ile mikro yaps arasndaki farkn
vurgulanmasdr. Bu, grevi geometrik olarak kurgulanamaz olan
eyleri oluturmak olan geleneksel ereve anlay iindeki barok
sanatnn kark yapsn aklamaktadr. Bir duvar ile bir resim arasndaki sreksizlik, resim ile gereklik arasndaki farktr.
Baka bir deyile, resim erevesi, bize uzay baka bir a
dan gsterir. Doal uzayn tersine, bize aktif deneyimlerimiz ve onun d snrlarn sunar.
Teknik bir olgu olarak ele aldmzda, ekrann d kenarlar
nn, film grntsn erevesi niteliinde olmadn anlarz. On
lar, gerekliin sadece bir blmn iine alan kenarlardr. Resim
erevesi uzay ie doru kutuplatrr. Tersine olarak, ekran bize
evrenin iine uzatlan belirsizliin bir parasn sunar. ereve
merkezcil (centripetal), ekran ise merkezkatr (centrifugal). Eer
resimsel oluumu tersine evirirsek ve ekran, resim erevesinin
iine yerletirirsek, bylece resmin bir blmn, ekrann zerin
de gstermi oluruz. Bu durumda resimin uzay k noktasn ve
snrlarn kaybetmemesi durumunda sinemann uzamsal oluu
mu iinde yer alr ve resmedilebilir dnyann bir paras haline
gelir. Luciano Emmerin fantastik ve estetik yeniden oluum teme
li zerinde duran olgu, bu sanatn var olan filmlerini kendilerine
balang noktas olarak almlardr. Burada ynetmen sanatla
rn birikimlerinin tmn ele ald iin kameray, tpk sradan bir
belgesel ekiyormuasna serbeste hareket ettirmitir. Rue
d,Arles"den Van Goghun evinin penceresine trmanr ve doruca
onun rdek tynden yaplm krmz yorganl yatana dalarz.
Resnais, eve giren HollandalI yal kyl kadn ters ekim kullana
rak kaydetme riskini bile gze almtr.
Aktr ki, oluturulan bu tr rnler her ne kadar birka ye
ni Van Gogh hayran ortaya karacak olsa bile, resmin doasna
ve zne aykrdr. Ksaca, kltrel dalmann bu garip yntemi
157

Sinema Nedir?

sahip olduu nesnenin ykm zerine temeilendirilmitir. Bu ka

ramsar gr, soruna estetik dziemde baklmas nedeniyle orta
ya kmaktadr.
Sinemann resim sanatn gerekten olduu gibi yanstmad ekilde yaknmalarda bulunmak yerine sanat dnyasnn hzi
nelerini 'al susam al' diyerek ynlara ulatrmak daha doru
bir yaklam deil midir acaba? Gerei sylemek gerekirse resim
eitimi almadan, resimden estetik bir haz duymak olanakl deil
dir. zleyicilerin soyutlama abalar sonucunda boyanm bir yze
yin varlnn modu ile bizi saran dnya arasndaki fark ak bir e
kilde ayrlabilecektir.
Ondokuzuncu yzyla dek devam eden hatal doktrin, resim
sanatnn basit olarak dmzdaki dnyann yeniden retiminin bir
yolu eklinde olduuydu. Bugn artk bunun byle olmadn bili
yoruz. Bu anlayta, Luciano Emmer, Henri Storck, Alain Resnais,

41. Van Gogh, Safntes-Mariesden grn. 1888*.

158

Resim ve Sinema

Pierre Kast ve dierlerinin sinematografik abalarna ok ey

borluyuz. Onlarn, sanat gndelik hayatn iine tamalar insan
larda bu konu ile daha fazla ilgilenme ihtiyacn da beraberinde
getirmitir. Bylece resim, zorunlu olarak filmin yapsal biimi ile
zihine aktarlan doadaki bir fenomen haline gelmitir. Popleriemenin bu yn ynetmenin sanat biiminin kapsam ile her
hangi bir elikisi yoktur. Brakalm ressamlar istedikleri gibi re
sim yapsnlar. Film yapmclarnn aktivitesi bunun dnda, daha
gereki olarak kalacaktr. Btn ressamlar buna aldrmadan, bu
byk icattan mutluluk duymaldr. Gerekilik zaten bir kez orta
dan kalkm ve yerini soyut resime brakmtr. Sinemaya, ekrann
psikolojik unsurlarna teekkr etmek gerekir. Sembolizm ve so
yutluluk, kat bir maden cevherinin gerekliinin yerini almtr.
Bundan sonra yaplmas gereken ey onun, dier sanat dallarnn
gerek doalarn yok etmeden uzak duracak ekilde saflatrl
mas, billurlatrlmasdr. Ressam ve halk, dier sanatlardan fazla
olarak birbirinden ayrdr. Resmin kitleler iin ak bir kitap ekline
dnmesi ve tm kltre yaygnlamasn beklemek bouna za
man kayb olacaktr.
Peki ya saf estetik konusunda yaplan bu eletiriler neyin
nesi oluyor? Bu sorunun, pedagojik grnmnden uzaklap film
yapmcsnn zihnindeki baz yanl anlamlarn bir sonucu olarak
ortaya ktn dnmek gerekir. Gerekten de, Van Goh' ve
Goya' filmleri iki ressamn almalarn tam olarak yanstan ya
pmlar deildirler. Burada sinemann rol bir albmdeki veya bir
konferansn paras olarak kullanlan fotoraflar gibi didaktik ve
yerine geebilecek seviyede olmas deildir. Bu filmler, kendi do
rular ynnde hareket ederler. Onlarn kendi kaynatrma yasala
r vardr. Onlar, resimlerle veya yeni doan estetik oluumlarla
karlatrmak yanl bir yaklam olacaktr. Benim daha nce or
taya koyduum eletiriler bu yndedir. Sinemann ilevi, resime
hizmet etmek ya da onu baltalamak deildir. Bunun yerine, onun
varlna yeni bir boyut kazandrr. Resmin filmi ise, resim ile ekra
nn estetik dzlemde deniz yosunu likeni ile mantarda olduu gibi
159

Resim ve Sinema

ortak bir yaant srmesidir.

Bunun tersi sinema ile mziin karmn opera diye adlan
drmak kadar gln olacaktr. Resim filmleri, animasyon filmleri
deildir. Onlar zgn almaya yeni bir k tutan rnler olarak
belirlemek en dorusu olacaktr. Sinema bir btnlk almas
dr. Konusu resim olsa dahi bunu salt resimi ele alarak deil, ok
sayda baka olgular inceleyerek yapar.
Resim konusundaki film almalar, bu sanat dalma en tu
tarl eletirileri getirmekle ykmldr. Onu paralayarak, bileim
lerine ayracak ve onun iinde bulunan gizli gc ortaya karacak
tr. Resnaisin filmini seyretmeden nce bunu biliyor muyduk aca
ba? Peki ya Van Gogh'un sar renklerine imdi olduu gibi bakyor
muyduk? Ancak Emmerin filmlerini gz nne alarak bunun ne
kadar riskli bir i olduunu ve yanl anlalma tehlikesini berabe
rinde getirdiini tekrar hatrlamakta yarar var. Yapay ve mekanik

42. Sanatnn Arlestek odas, 1889.

160

Resim ve Sinema

oluum resmin bize anlatmak istediklerini arptabilir. Resmin an

lalmasnn byk lde ynetmenin yeteneine bal olduunu
kabul etmek gerekir.

161

YER SARSILIYOR

*La Terra Trema filminin konusu savaa hibir ey borlu

deildir: Kk bir Sicilya kynde yaayan bir balknn balk tc
carlarna kar yapt ekonomik mcadeleyi konu alr. Bu balk
lar zerine yaplm sper-Farrebique bir ykdr. Rouquierin fil
miyle ok sayda paralellik tamaktadr: lk olarak onun belgesel
gerekilik benzeri olmas sylenebilir. Daha sonra egzotizm gelir;
filmde insan corafyas sunulmaktadr. (SicilyalI aile iin tccar
larn smrsnden kurtulma istei Farrebique ailesi iin de ge
erlidir). Her ne kadar La Terra Trema' bir komnist filmi olsa da,
btn ky hayat yk iinde basit leklerle anlatlmtr. yk
nn evrensel boyutlarla dnlmesi eitli zorluklar beraberinde
getirmektedir. Visconti, Rouquier gibi profesyonel oyuncular kul
lanmak istememitir. Onun balklar gerek hayatta da balk
drlar. Ynetmenin yapt tek ey yknn kurgulanmasdr. yk,
konusunu gerek hayattan almaktadr. Ancak 'Farrebique filmi ile
baz slup farkllklar tamaktadr.
Visconti, Rouquier gibi gerekliin ve estetiin paradoksal
sentezini oluturmay amalam, fakat Farrebiquein iirsellii
montaj ile elde edilmitir. rnek olarak k ve bahar sekanslarn
verebiliriz. Onun filmindeki bu sekans yakalamak iin, Visconti g
rntlerin yan yana konulmasndan elde edilen etkiyi kulland
gz nnde bulundurulmaldr. Her grntnn kendi iinde bir ifa
de btnl vardr. Bu nedenle l a Terra Trema' filmi ile 1920rli
yllarn ikinci yarsndaki Sovyet sinemas arasnda ba kurmak
zor olmaktadr. Burada grntsel sembollerin byk nem tad
n eklememiz gerekir. Burada kastedilen Eisenstein ve Rouqu
ierin sembolizmidir. Grntlerin estetik zellikleri her zaman iin
plastiktir; epik tarza eilimden kanr. Balk tekneleri limandan
ayrlrken onlar hl kye ait balk tekneleri grnmndedirler.
'Potemkin Zrhlsnda olduu gibi farkl ilevler kazanamazlar.
163

Ancak gerekiliin neden byiesine soyut olarak ele alnd

sorusu akla gelebilir. Bu fotorafik kalite ile ilgili bir durumdur.
Bizden biri olan Aldo, bu filmindeki almasndan nce sadece bir
stdyo kameraman olarak grev yapmaktadr. Darda yaplan
ekim onun iin yeni bir alma durumudur.
Aklamam ksa tutmak iin 1946 ylnda talyan sinemas
zerine yazlan bir makaleden faydalanarak film gerekiliinin
baz grnmlerinden bahsetmek istiyorum. Farrebique' ile 1Citi
zen Kane' (Yurtta Kane) filmlerinin ekim teknikleri iki u nokta
zerine kurulmutur. 'Farrebique' filminin gerekiliinin kendin
den kaynaklanyor olmasna karn, 'Citizen Kane' filminin yaps
eitli yknmeler aracl ile oluturulmutur. Pa/sa' filmi, Farrebique'ye daha yakn olarak bu iki filmin ekim tekniklerinin ara
snda bir konumda bulunmaktadr.

164

Yer Sarslyor

44. Yer Sarslyor

'La Terra Trema' filmi, Farrebique* filminin belgesel gerek

ilii ve 'Citizen Kaner filminin estetik gerekiliinden dn al
nan bir yap ile oluturulmutur. lk kez olarak odaklanma derinlii
stdyonun dnda gerekletirilmitir. Yamur yaarken ve gece
nin karanlnda balklarn evinin dnda gerek hayatn dekoru
ile bu ekimler salanmtr. Ynetmen Visconti tarafndan kulla
nlan bu teknik, montaj tekniini reddetmemekte, yalnzca ona ye
ni bir ekim teknii eklemektedir. Onun ekimleri normalin dn
da bir uzunlua sahiptir bazlar ya da drt dakika srmekte
dir. Her birinde birka hareket ayn anda meydana gelmektedir
Visconti bu sistematik ierisinde olayn grntsnn kendi yaps
zerinde biimlenmesini ama edinmitir Eer balk bir sigara
saryorsa bizimle hibir ey paylamamaktadr. Biz sadece tm olay grrz. Montajn sebep olduu dramatik veya sembolik an
lamda herhangi bir azalma olmaz. ekimler genellikle sabit ere
ve iinde olmaktadr. Bylece insanlar ve nesneler ereve iine
girerek kendi yerlerini alabilmektedirler Ancak Visconti ok yava
165

Sinema Nedir?

45. Yer Sarslyor

ve ok geni bir adan yaplan hareketli ekimleri de uygulamak

tan geri kalmamtr.
Bu yapdaki duraanlk plastik dengenin oluturulmasn olas klmaktadr. Ik ve ekim konusundaki zorluklar gerek i
mekan ekimlerine izin vermez. D ekimlerde oluturulan kurgu
filmin belli bir denge noktas zerinde yaplanmasn salar. Bura
da ilk kez olarak tm film boyunca i ve d mekan ekimler ara
snda ekim kalitesi olarak byk bir farkllk yoktur. Bunun baa
rlmas Visconti'nin yetenei sayesinde olmutur. Balklarn evi
nin yoksul grnmne karn usta ynetmen olaanst bir iir
sellik ile i mekanlar sunmasn bilmitir.
Visconti'nin filminin oyuncularn tebrik etmek gerekir. Sine
ma tarihi iin amatr oyuncularn kullanld egzotik filmler ha
166

Yer Sarslyor

ri tutulursa ilk filmdir bu. Buna karn oyuncular filme nemli

bir estetik boyut katabiimilerdlr. Rouquier, kamerann bilincinde
olmadan aileyi nasl ynlendirebileceini hibir zaman bilmedi. La
Terra Trema filminde ise oyuncu bazen dakikalarca kamera kar
snda hareket etti, konutu ve rol yapt. Bunu yaparken tam bir do
allk iindeydi. Visconti, tiyatrodan sinemaya geen bir ynet
mendir. Belki de bu nedenle La Terra Trema1filminin profesyonel
olmayan oyuncular ile iletiim kurabilmesi kolay olmutur. Eer
Venedik Festivali Jrileri farkl olsayd, belki de en iyi oyuncu d
ln 'La Terra Trema1filminin balklar kazanrd.
Visconti bize 1946 talyan Yenigerekiliinin kaplarn a
mtr. Sanat dallar arasnda hiyerari sz konusu deildir. Fakat
sinema sanat henz yeni bir sanat dal olduu iin byk deiim
lere aktr. Sinemadaki be sene, tm bir edebiyat gemiine
denk gelebilmektedir. Visconti daha sonraki filmlerinde estetik
unsurlar daha iyi kullanmay bilecektir. Ben La Terra Trema'nm
'Paisdan ve La Caccia traica filmlerinden daha iyi olduunu
kesin olarak syleyemem ama bu filmin sinema tarihi iinde ok
nemli bir yere sahip olduu tartmasz bir gerektir.
'La Terra Trema* filminin estetii iinden klmaz bir krd
m olsa da, bizim umutlarmz iinde barndryor olmas asn
dan ok nemlidir.
Bu umutlarn gerekletii anlamna gelir mi? Hayr, ne ya
zk ki, gelmez. Ancak Visconti daha sonra yapt filmlerde bu yn
de olumlu admlar atacaktr. La Terra Tremaf halk skar. Snrl
hareketlerle ekilmi, saatlik bir filmdir bu. Buna bir de filmde
kullanlan Sicilya diyalektiinin anlalmazln eklerseniz ortaya talyanlarn bile anlamakta zorluk ektii bir film kar. Bu film bir
elence arac olmaktan ok uzak olduu iin ticari bir gelecee
sahip deildir. 'La Terra Trema\ Visconti'nin yapaca lemenin
ilk halkasdr. Film, ahlakn genel beenisini kazanmada sinema
yapmlar iinde nemli bir kilometre tadr.
Bu durumun baka bir aklamas, Viscontinin estetik kay167

Sinema Nedir?

gitardan ok kendi komnist kiiliinin etkisinde oiarak filmini oluturmas olabilir.

La Terra Trema' i ateten yoksundur. Byk Rnesans res
samlar gibi kendi i atmalarnn rn olarak deil, hrlstiyanla gnlden bal ressamlarn fresklerine benzer bir rn ortaya
karmtr. Viscontinin komnizm dncesinin itenlii zerinde
durmayacam. Ancak nedir bu itenlik? Ak olarak proleteryann
bask idaresi anlamna gelmemekte midir? Bask bir burjuva feno
menidir. Oysa Visconti aristokrattr. Bu durum tarih iindeki este
tik kaltm ile nasl badatrlabiiir. 'Potemkin' veya 'The End of
Saint Petersburg' (Saint Petersburgun Sonu) veya 'Piscator' film
lerindeki tema ayr olmasna karn eitli farkllklar tamakta
dr. Kukusuz film propaganda deerine sahip deildir, ancak bu
deer nesneldiir; filmde gzel anlatmdan ok belgesellik n plandadr. Viscontinin amac da budur zaten. Ayrntl olarak aklan
masyla film ekici hale gelmektedir.

168

BSKLET HIRSIZI

talyan sinemas zerine yaplan estetik aklamalar iin

den klmaz bir haldedir. 1946 ve 1947 yllarnn gz kamatrc
etkisi yok olmaya yz tutmutu ve talyan estetiine kar bir tepki
olumas korkusu yaanyordu. Sinema teknik estetizmden en ok
etkilenen dal olmu, iyi belgeseller ve romantik rportajlar sine
mann konumunu sarsmaya balamt. 1Roma Cltt Aperta' (Ro
ma Ak ehir), 'Paisa ve 'Sciusci' filmlerinin baars sinema sa
natna getirdii yenilik ve yaanan devrimin bir sonucu olarak ka
bul ediliyordu. Malraux ve Hemingway'in baz kitaplarndaki gaze
tecilik stilinin kristallemi yaps Rossellini ve De Sica'nn filmleri
iin bir kaynak olmu ve bu ynetmenler byk almalarn, ba
yaptlarn bu yap zerinde ekillendirmilerdir. talyan Yenigerekiliinin kalntlar, koullarn tm zorlamasna karn gele
neksel konularda bir deiiklii gzler nne seriyordu: Polisiye
ykler, psikolojik dramlar, sosyal deerler. Sokaktaki kamerann
uluslararas yldzlarn dnyasndan syrlarak profesyonel olmayan
kiilerin grntlerini kaydetmesi devri yaanmaktayd. Bu estetik
karamsarln genelletirilmi ismi ise "gerekilik idi: Gerekilik
sanat iindeki diyalektik konumunu korumasn bilmiti. Geriye,
yaplacak i olarak onun varln ispat etmek kalmt. talyanlar
kendi Yenigerekiliknlerinin deerini dnen son millet deildir.
Sanrm en fazla yenigereki olanlar da dahil olmak zere tek bir
talyan ynetmen yok ki, ondan uzaklamak zorunda kald konu
sunda srar etmesin.
Yenigerekilik var olma belirtilerini erkenden gstermitir.
Kendine zg bir yapya sahip olan komediler'Quattro passi fra ie
nuvoie' veya Vivere in Pace' forml ekranda yerlerini almlardr.
Ancak hepsinden kts dekorun gnlk hayattan alnmas nede
niyle Sc/p/o Africanus' filmindeki fillerin sebep olduu durumdur.
Yenigereki bir film, akademik yapya sahip olma dnda tm
169

Sinema Nedir?

hatalar bnyesinde barndrabilmektedir. Lulgi Chiarini tarafndan

ynetilen 7/ Patto cof diavolo' Venedikte krsal kesimde yaanan
bir ak yksn anlatmaktadr ve obanlar ile ormanclar arasn
da yaanan atmann yksn ada bir yap iinde verirken
eitli skntlar yaanmtr. Pek ok ynden iyi yaplm bir film
olmasna karn '/n nome della lege benzer eletirilerden kendini
kurtaramamtr. Bu fki rnekten yenigerekiliin kendisine mal
zeme olarak krsal kesimin sorunlarn setii dnlebilir.

46. Vittoria de Sica, Bisiklet Hrszlan' (Ladri d Biciclette, 1949).

Yeni talyan Okulu, yeni gerekiliin estetiinin kendini

tekrar etmesini engellemek iin uzun abalara girmitir. Bu tarz,
polisiye, western, vb. gibi film trlerinin normal karlanmasna
karn, yenigerekilik iin kabul edilmez bir durumdur. Gerekili
in meyvas olarak sinemann yeniden douu iin ngiltere bir
mekan grevi grmtr; bu sava ncesi ve sava srasndaki d
nemde sosyal ve teknik gereklerin kaynaklan kullanlarak elde e
170

Bisiklet Hrsz

dilen belgesel film almalardr. 'Brief Encounter gibi bir filmin

on yllk bir hazrlk almas olmadan John Grierson, Alberto Ca
valcanti veya Paul Rotha tarafndan gerekletirilmesi olanaksz
dr. Ancak ngilizle Avrupa ve Amerikan sinemasnn teknik ve ta
rihini yok etmeden mutlak gerekiliin ncl ile estetizmin
yksek seviyedeki bir karmn salamay baarmlardr. Hibir
film, 'Brief Encounter' filminden daha salam yapda ve daha dik
katlice hazrlanmi olamaz. ngiliz tarznn ve psikolojisinin gerek
i portresini daha iyi gsterebilecek bir film yoktur. Cannes Film
Festivalinde gsterilen David Lean'in ikinci bir 'Br/ef Encounter
denemesi olan T he Passionate Friends' filmi de bu snflamaya
dahildir.

47. David Lean>*Ksa Karlamalar' (The Brief Encounter, 1945).

Sanrm yeterince uzun bir sre eytann avukatln yap

tm. imdi bir itirafta bulunmak istiyorum; aslnda benim talyan
sinemas hakkndaki kukularm bu kadar derin deildir. Ancak, zellikle talyadaki entelektel insanlar arasnda geen tartmalar
171

Sinema Nedir?

benim konuya bylesine kukucu yaklamama neden olmaktadr.

Dier taraftan Vittoria de Sica'nn 'Ladri di Bicictette' (Bisik
let Hrszlar) filmi yenigerekilik akmnn nde gelen filmlerin
den biri olarak karmza kmaktadr. Bu film yenigerekilik ak
mnn estetiinin tm unsurlarn iinde barndrmaktadr.
la d ri di Biciclette' filmi konusunu alt tabaka insanndan alan, halk bir filmin; bir iinin gndelik hayatndaki bir kazay ko
nu edinir. Filmde hibir olaand olay meydana gelmez. Hibir
ak cinayeti yoktur, hibir dedektiflik esine rastlanmaz. Olaylar
bir proleteryann egzotik dnyas iinde cereyan etmektedir. Bir i
i, Romann caddelerinde btn gnn aldrd bir bisikleti ay
lak aylak arayarak geirmektedir. Bisiklet iinin bir parasdr, ve
eer onu bulamazsa yine isiz kalacaktr. Sonu vermeyen aba
lardan sonra, gnn ge saatlerinde o da baka bir bisitlet alma
y deneyecektir. Bundan sonra, ok fakir olduu iin bu ii yapmak
zorunda kalmasna karn, bir hrszn dzeyine dm olmann
utancn yaamaya balar.
Burada bir haber oluturan tm unsurlar mevcut deildir;
yknn tamamn byle iki satrda vermek hatal olacaktr. Bu
nun Prevert veya James Cain tarzndaki gereki trajedi ile kart
rlmamas gerekir. Onlar haberi eytani tuzaklar hazrlayarak ver
mektedirler. Olayn kendisinin dramatik bir deeri yoktur. Durum
sosyal olarak (psikolojik ya da estetik deil) bir anlam tamakta
dr. 1948 talyan toplumundaki isizliin ruhunun yakalanmad
takdirde, film sradan bir macera yapmna dnecektir. Filmin anahtar nesnesi olarak seilen bisiklet hem talya'nn krsal yaan
tsn, hem de mekanik ulam aralarnn hl nadir olarak bulun
duunu ve pahal olduunu vurgulamak iin kullanlmaktadr. Bu
nun dnda senaryo ile gerek yaant arasnda kurulmu olan
yzlerce dier anlaml ayrntnn zerinde ok fazla durulmasna
artk gerek kalmayacaktr.
Mise en scene teknii yenigerekiliin tm zelliklerini
tam olarak yerine getirecek ekilde ortaya konmutur. Hibir sah172

Bisiklet Hrsz

48. *Bisiklet Hrszlar'

173

Sinema Nedir?

ne stdyoda ekilmemitir. Filmdeki her ey sokaklarda kaydedil

mitir. Oyuncularn hibirinin sinema veya tiyatro ile uzaktan ya
kndan ilgisi yoktur. i Breda fabrikasndan getirilmi; annesi ga
zete satcs olan ocuk sokakta oynarken bulunmutur.
Btn bunlar durumun gerekliini ortaya koymaktadr. On
lar Quattro passi fra ie nuvole, V/vere in Pace' veya Sciusci9
filmlerinin yenigerekilik duyumu artracak ekilde ortaya
konmad bellidir. Ancak film zmlenirken uyank olmann say
sz yarar vardr. Hikayenin kt taraf, talyan yklerinin en tart
mal grnmne doru eilim gstermesidir; ktye olan d
knlk, iren ayrntlarnn sistematik incelemesi.
E e r'Ladri di Biciclette gerekten bir bayaptsa Paismn
katl ile karlatrlabilir nitelikte olmaldr. Mizansenin tekniin
den, senaryonun temel blmlerine kadar her konuda bu film ile
baa kabilecek bir yapda olmas gerekmektedir.
Senaryo, yap bakmndan ok zekice hazrlanmtr; birbiri
pei sra meydana gelen olaylardan balayarak tm ynlerdeki dramatik uygunluun sistemlerinin kullanlna kadar, 'Ladri di Biciciette' sosyal grnmnden soyutland zaman bile anlamn
dan bir ey kaybetmeyen, kinci Dnya Sava sonras geerli tek
komnist filmdir. Onun sosyal mesaj filme ilitirilmi deildir, ola
yn tamamnda her an mevcuttur. Bu ylesine belirgindir ki hi
kimse onu gzden karamaz. Ortaya atlan tez artc derecede
basittir: bu iinin yaad dnyada, yoksullar hayatta kalabilmek
iin birbirlerinden bir eyler almak zorundadr. Fakat bu sav hi
bir zaman tam olarak ortaya konmaz (Ynetmen kalkp sizi skt
m iin zr dilerim diyebilirdi; biz aslnda onun bisikletini hi bu
lamayacan dnmtk, ama o buldu, her ey yolunda, onun
herhangi bir sknts yok, film bitti, klar yakabilirsiniz). Dier bir
deyile, bir propaganda filmi iinin bisikletini bulamayacan is
pat etmeyi deneyebilirdi, onu yoksulluunun dar emberi iine s
ktrabilirdi. De Sica, iinin bisikletini bulamayacan ve bunun
sonucu olarak yine isiz kalacan gstermede kendini snrlam
174

Bisiklet Hrsz

tr. Hi kimse tezin gerekliliini ortaya koyan metinin hatal doa

sn gz ard edemez, bir propaganda filminin senaryosundaki olaylarn gereklilii konusundaki en ufak bir kuku bile eitli tart
malara sebep olacaktr.
Her ne kadar iinin ansszlna kar hibir alternatifimiz
olmasa da, bir adam ile onun ii arasndaki belirgin bir ilikinin, in
sanlar ve olaylar kesinlikle bir ekonomik ve politik Manikeizmin
(M. S. 3. ve 5. yzyllar arasnda benimsenen ve Zerdtlk mez
hebinden esinlenip hem Allah'a, hem de eytana inanan bir mez
hep) bir paras olarak gsterilemez. Filmde gerekliin arptl
mas ynnde herhangi bir aba yoktur. Her eyin fenomonolojik
bir btnlk iinde verilmesi amalanmtr. Ka ksmnn orta
snda kk ocuun aniden ii gelecektir. Bunu yapmaktan geri
kalmaz. Yine ka srasnda baba ve oul bir yere saklanrlar. D
arda hareketlilik srmektedir, ancak biz sndklar yerde sakin
ce frtnann sona ermesini beklemek durumunda kalrz. Olaylar
bir gerekliliin iaretleri deildirler. i sokakta bal bulunduu i
birliinden soyutlanacaktr. nk bu birliin grevleri arasnda
kayp bisikletleri bulmak yoktur. Ona kayp eyasn bulana kadar
geici olarak bir oda verilecektir ancak proletarya snfna ait oda
arkadalar burjuva davran biiminden farkl davranmayarak onun bisikletini bulmasna yardm etmeyeceklerdir.Onun zel ans
szlnn yan sra kilisede poster asmak ile grevli birlik yesi adamn yalnzln grrz. ki kii arasnda ok sayda paralellik
kurulmaktadr. birliinin hakl gsterildii yerler vardr. nk bu
birlik hayrseverlik amacyla deil, adaleti salamak amacyla ku
rulmutur. Katolik kardelerin0 ataerkil bir yapya uygun olarak
davranmalar ise gitgide dayanlmaz bir hal almaya balar. Kiisel
trajedilere kar gzleri kapal olduu iin, bu gibi durumlarda dn
yay birazck olsun deitirme konusunda hibir ey yapmayacak
lardr. Bu dnceyi destekleyen en baarl sahne, baba ve oul
sundurmann altnda dardaki karmaann sona ermesini bekler
ken bir grup AvusturyalI seminercinin grld sahnedir. Bizim
onlar, bylesine fazla gevezelik etmeleri ve bunun ok az bir ks175

Sinema Nedir?

49. 'Ladri di /c/c/ette'

minin Almanca olmas konusunda sulamamz iin geerli bir se

bep yoktur. Ancak bundan daha nesnel olarak ruhban snfna kar
bir sahne yaratlmas ok zordur.
Olaylar ve insanlarn sosyal tezi destekler bir ekilde ortaya
konulmadn kantlayacak en az yirmi tane rnek ekleyebilirim.
stelik bunlar aksi iddia edilemez rnekler olacaktr. Ancak De Sicafnn filmine sadece bu adan yaklamann ona kar hakszlk
olaca kansndaym.
Filmin teknii, talyan filmleri iinde tamamen yeni deildir.
'Pais ve *Ailemanla Anno Zero* (Almanya Sfr Yl) filmlerinde
benzer oluumlar vardr. Bu iki film sava ya da direnme temasn
kendilerine konu olarak almlardr. 'Ladri d Bidelere' ise benzer
konulardan nesnel olarak birtakm deiimlerin yaanmasnn ola
s olduunu iddia eden ilk gze arpc rnek olarak karmza k
176

Bisiklet Hrsz

maktadr. De Sica ve Zavattini Devrimin Direncini yenigerekille

tamlardr.
Filmin temas, nesnel bir sosyal gerekiliin arkasna sak
lanmtr. Filmin kendi iinde bir dengede olmas iin ise ahlaki ve
psikolojik unsurlar eklenmitir. ocuun dikkat ekici dehasnn
senaryodan m kaynakland, yoksa ynetim sonucu mu olduu
belli deildir. Ancak bunun artk hibir nemi yoktur. ocuk iinin
giritii maceraya ahlaki bir boyut kazandrma ilevi tamaktadr.
Bu bireysel ahlaki tutum olmasayd, film sadece sosyal bir yap zerine kurulmu olurdu. ocuu filmden ekip karrsak yk ay
n ekilde kalr. Gerekten de ayrntda ok byk bir deiiklik ol
mayacaktr. ocuk film boyunca, babasnn yannda komaktan
baka bir ey yapmaz. Ancak o, yaanan trajedinin vazgeilmez
tandr. Baba ile oulun su ortakl ylesine ustaca verilmitir
ki, ahlaki hayatn en st noktasna ulalr. ocuun babasna kar
olan hayranl ve babann bilmeden onun trajik sonunu hazrla
mas ok iyi bir ekilde kurgulanmtr. inin halkn iinde yaa
d utan ve sululuk duygusu, olu tarafndan gzlenecektir. 0nun bisikleti alma teebbs srasndaki, kk ocuun sessiz
varl, babasnn yapt eye kar dndklerini ortaya koy
maktadr. Olundan bir taksi armasn ve bir apartmann altn
da bir saat beklemesini sylemesi iinin bu durumdan kurtulma
abasn yanstmaktadr. Sadece en iyi Chaplin filmlerinde bylesine baarl bir dengeleme sz konusudur.
Bununla balantl olarak, kk ocuun final blmnde
elini babasna uzatmas genellikle yanl yorumlanmaktadr. Bu,
seyircinin duygularn kabul etme deeri tamaktadr. Eer De Si
ca, onlara bunu veriyorsa, bunun nedeni dramn mantksal bir par
as olmasdr. Bu grnt, ocuun olgunlua ulatn gster
mek amacyla deil, bir baba ile oul arasndaki dostluun iletil
mesi amacyla vardr. O ana kadar baba, oul iin Tanr niteliin
dedir; ona hayranlk ile baldr. Bu hareket ile baba, oluyla ayn
seviyeye gelir. Yan yana yrrken gzlerden akan yalar ve kolla
rn omuza atlmas kaybedilen cennetin zntsn hissettirmek
177

Sinema Nedir?

tedir. Fakat ocuk sevecenlikle babasna doru dner. Onu bir in

san olarak her zaman iin sevecektir. Onun kayan eli, affetmenin
veya teselli etmenin bir sembol deildir. O, bir baba ile onun o
lunun aralarndaki arkadal vurgulayan bir harakettir; bu hare
ket onlar eit klar.
ocuun filmdeki ok saydaki ikincil ilevlerini saymak uzun zaman alacaktr. Gerekten de onun yknn yaps ve mizan
senin oluumunda saysz katks vardr. Ancak bunlardan en belir
gin olan ocuun filmin ortasnda ses tonunun deimesidir. o
cuk derece derece babasnn yazgsna ortak olmaya balar ve onun boularak lm babann kendi talihsizliini oluna da yaat
tn bir kez daha anlamasna sebep olur. De Sica, zel olarak bu
ocuu setiinde ona rol yaptrmam, sadece yrtmekle yetin
mitir. Onun yrmesindeki uyum, filmin bir btn olarak yapsna
uygun olmaldr. 'Ladri di Brc/c/ette'nin bir baba ile olunun Roma
boyunca yrmelerinin filmi olduunu sylemek abart olmaya
caktr. Babasnn nnde, arkasnda, yannda yrmesi, somurt
mas, oyalanmas bunlarn hibiri anlam olmayan haraketler de
ildir. Tam tersine senaryonun gerei olarak filmde yer alan davra
nlardr.
Profesyonel olmayan oyunculara bunlar yaptrmak De Sica
iin zor olmutur. Profesyonel oyuncularn olmamas yeni deildir.
Ancak *Ladri di Biciciette' burada da kendinden nceki filmlerden
teye gememektedir. Oyuncularn sinematik saflklar yetenek,
ans veya konuya uyumlar sayesinde ortaya kmamtr. Genel
olarak ahlak faktrne ok nem verilmitir. talyaniar da, tpk
Ruslar gibi doal olarak tiyatral kiilerdir. talya'da kk bir so
kaktaki yaramaz ocuk Jackie Coogan gibi davranr ve hayat
JCommed/a deliarte' gibidir. Sanrm bu yetenek en ok Milanolu,
Napoli'li, Po Ovas kylleri ve Sicilya balklar arasnda vardr.
Irksal farkllklar bir kenara brakrsak onlar, tarih, dil, ekonomik
ve sosyal durumlarndaki kartlklar talyan insannn doal olarak
rol yapma yeteneine sahip olmalarn salamtr. Pek ok farkl
ynleri bulunmasna karn 'Pa/s\ 'Ladri d Biciciette\ 'La Terra T178

Bisiklet Htrstzt

rema ve hatta '// C/e/o sulla Palude' filmleri yksek derecedeki oyunculuk unsurunu ilerinde barndrmalar asndan ortak bir ozeilie sahiptirler. Krsal kesimde yaayan talyanlar doal olarak
byle bir yetenee sahiptirler. Ancak 'C/e/o sulla Paiudenin kyl
leri, 4Farrebique'r\\r\ iftileri yannda maara adam gibi ilkel kalr
lar. 'Farrebique'de diyaloglarn yars dublajldr nk filmin ynet
meni Rouquier konuma annda kylleri gldrmeyi baarama
mtr. C/e/o sulla Palude'e Genina, 'La Terra Tremaf6a Visconti,
kylleri veya balklar dzinelerle oynatarak onlara kart roller
vermi ve Amerikan stdyolarnda olduu gibi kamera onlarn y
znden etrafnda ekim yaparken ezberledikleri uzun konumalar
sylemelerini salamtr. Bu geici oyuncularn iyi ve hatta m
kemmel olduunu sylemek gerekleri olduundan farkl olarak ifade etmek olacaktr. Bu filmlerde oyuncunun, performansn, ka
rakterinin kapsamnn herhangi bir anlam yoktur. Oyuncusuz sine
ma m? Kukusuz. Ancak formln ilk anlam artk zaman d ol
mutur. Gnmzde bir oyuncunun nasl iyi performans gsterebi
lecei konusundan daha nemli olarak bir filmin oyuncusuz ola
rak nasl gerekletirilebilecei sorunu daha fazla zerinde durul
mas gereken bir konudur.
'Ladri di Biciclette'eo ok fazla uzaklam deiliz. De Si
ca, oyuncu kadrosunu uzun aratrmalarn sonucu olarak belirleyebilmitir. Karar aamasna ulamak iin saysz deneme yap
mak zorunda kalmtr. Ancak sonucun bir mucize olduunu syle
mek iin herhangi bir neden yoktur. inin ve onun olunun gs
termi olduklar performansn mkemmel olmas ilk kez yaanan
bir durum deildir. Tm estetik ema onlarn rollerine olan uyum
larndan kaynaklanmaktadr. De Sica, filmin finansman iin ya
pmc ararken byle birini bulmutu ama o kiinin yapmcl st
lenmesi iin ii rolnn Cary Grant tarafndan oynanmas gereki
yordu. Bunun samal konusunda pek fazla konumaya gerek
yok. Aslnda Cary Grant byle bir rol mkemmel bir ekilde oyna
yabilirdi fakat sorun bu deil, izleyicide ayn etkinin braklamaya
cadr. i, ancak isimsiz biri olduu zaman mkemmellie ula
179

Sinema Nedir?

mak mmkn olabilirdi.

Filmde oyuncunun ilevi, dier filmlerde olduundan daha
az "sanatsal" deildir. inin performans ynlendirebilmek kapa
sitesinden ok, onun vcudunun ve zihninin yi kullanlmas sayesinde olmutur. imdiye kadar 'Tabu','Thunder Over Mexico, Ana
(Mat) gibi filmler tamamen veya ksmen oyuncusuz olarak gerek
letirilip, baar elde edilmiti. yleyse De Sica'nn 'Ladri di Bicic
iette gibi bir film yapmamas iin hibir neden yoktu. Artk profes
yonel oyuncu kullanlmadan da iyi film yapiabilineceini biliyoruz.
Ancak bu, sinemann gelecekte artk oyuncu kullanmayaca anla
mna gelmez. Profesyonel olmayan oyuncu kullanm ise talyan
Yenigerekilik akmnn geliiminde nemli bir basamak olarak
tarihe geecektir.
Oyuncunun filmden karlmas, filmin gerek hayat ile olan
balantsn kuvvetlendirirken, kurgulamann nemi azalma gs
termektedir. De Sicann filminin hazrlk aamas uzun zaman al
mtr. Her ey bir stdyo sper yapm niteliinde en ince ayrnts
na kadar dikkatlice ayarlanmtr. Ancak buna karn ben drama
tik etkinin var olduu bir tek ekim bile hatrlamyorum. Oysa bu
tr bir yap Chaplinin filmlerinde ok doaldr. ekimlerin numa
ralar ve balklarn arasnda byk ayrmlar mevcut deildir. Bu adan *Ladri di Biciciette' dier sradan filmlerden ayr bir yapya
sahip deildir. Ancak onlarn seimi stilden uzaklama indeksi mi
nimum seviyede tutulurken olayn berraklnn maksimum sevi
yeye kartlmas eklinde yaplmtr.
Bu nesnellik, Rossellininin 'Pais' filminde olduundan bi
raz farkldr fakat o ayn estetik ekoluna aittir. O, Gide ve Martin
du Garde gibi romantik adan eletiri getiren zeminde incelenebi
lir bu saydamln en doal eidinin ynne doru bir eilim gs
termek zorundadr. Oyuncunun filmden kaybolmaya yz tutmas,
performansn stilinin n plana kma sonucunu douracaktr, ben
zer olarak mizansenin kaybolmas, yknn stilindeki diyalektik oluumunun meyvesini meydana getirecektir. Eer olay kamera a
180

Bisiklet Hrsz

lar aracl ile oluturulan daha fazla ktan korunmadan yok

sunsa, elde edilen mkemmel parlaklk doann maskesinin orta
dan kaldrlarak sanatn oluumunu mmkn klmaktadr, la d ri
di Biciclette'm bizim zerimizde brakt gerein farkl olarak
yanstlmas izleniminin nedeni budur.
Zaman getike daha tehlikeli olarak gzlemlenen olaylarn
uyandrd yce doallk estetiin grnmez sisteminin her za
man iin mevcut olan bir sonucudur. Bunun meydana gelmesini
salayan senaryonun belirgin ncldr. Oyuncunun ortadan
kalkmas acaba mizansenin ortadan kalkmas anlamna m gel
mektedir? Bu tartmasz byledir, ancak 'Ladri di Biciclettem ilk
prensibi yknn ortadan kalkmasdr.
Terim farkl anlamlara gelebilir. Bir yknn mevcut oldu
unu tabii ki biliyorum ancak bu bizim ekranda grdmzden
daha farkl bir eydir. De Sica'nn filmini finanse etmesi iin ya
pmc bulamamasnn temel nedeni de budur. Roger Leenhardt,
yllar nce kehanet gibi eletirel bir ifadeyle sinematik anlatmn
romans yapsyla dramatik sinemann kartln ortaya koymu
tur. Eski filmler, tiyatrodan gizli dnler almlardr. Sinema te
mel olarak klasik tiyatroya benzer bir yap iinde gelimitir. Fil
min baz blmleri bir tiyatro oyununu andrmaktadr. Ancak dier
taraftan onun gerekilii, estetik olarak insanolu ve doa ile olan bantsn roman ile aklayarak ortaya koymaktadr.
Romann teorisine fazla dalmadan bu, tartmaya ak bir
konudur romann anlatm biimi ve tiyatrodan ayrt edilen zel
likleri zerinde duralm. Tiyatrodaki 'yleyse kavramna karlk
olarak romanda o zaman vardr. Bu durum, beyinin iki farkl a
lma tarzn belirler. Okuyucularn ve seyircilerin dnme tarzlar
birbirinden farkldr. Proust, bizi madeieine iinde kaybedilebilir fa
kat bir oyun yazar bunu yapmada baarsz olacaktr. Tiyatro oyu
nunda her eyin kesin bir uyum iinde birbiriyle balantl olmas
gerekir. Roman, datlp, daha sonra tekrar toplanabilir. Ancak bir
oyunu paralara ayrmak olanakl deildir. Grselliin toplam birli
181

Sinema Nedir?

i. onun zdr. Bu aklamay daha fazla geniletmek iin grsel

liin fiziksel gereksinimini gz nnde bulunduralm. Sinema, gr
selliin, psikolojik yasalarndan kendini kurtaramaz ve ayn za
manda romann tm kaynaklarnn dzenine sahiptir. Hi kuku
yok ki, sinema doutan melezdir. Kartlklar iinde barndrmak
tadr. Bunun yannda sinema oluumu romans potansiyelin art
mas ynnde eilim gstermektedir. Filmletirilmi tiyatrolarn
karsnda deiliz ancak eer ekrann tiyatroyu gelitirme ve ona
yeni bir boyut kazandrma gc varsa bunun yerine getirilmesi ge
rekir. Romann yaamak iin sinemaya ihtiyac yoktur. Ancak fil
min, romann zayf ve geici bir versiyonu olduu dnlebilir.
Sinema tarihinde ilk kez olarak talyan sinemas izleyici
beklentilerini bir kenara koyma cesaretini gstermitir. La Terra
Trema', 'C/e/o sulla Palude* iinde "hareket" olmayan filmlerdir.
Filmde, dramatik heyecan arttrmak iin hibir e bulunmaz. 0laylar ilerler fakat bunlarn her birinin arl hemen hemen ayn
dr, olaylarn meydana gelmesinde bir denge vardr. Sadece geriye
dnlerde anlam dierlerine gre daha ykldr. Biz "yleyse" ve
o zaman' kavramlarn kullanmakta zgrz. zellikle La Terra Trema' neredeyse ticari baarszln salanmas iin yaplmtr.
Bu filmler De Sica ve Zavattini'nin kiisel yeteneklerini orta
ya koyar. Onlarn birer Ladri di Biciciette9olan filmleri bir trajedi
kalb iinde salam bir ekilde yaplandrlmtr. iddetle drama
tik tayf zerinde bir dzen iinde ayarlanmtr. Hrszlar blm olaanstdr. i tarafndan takip edilen adamn gerekte bisik
let hrsz olduundan emin olamayz. Buradaki hareketlilik roman
s bir atmosfer iinde dnldnde anlamdan yoksun kalr.
Hareket heyecan" yaratan terimlerle deil, olaylarn zet
lenmesi aracl ile oluturulmaktadr. Ladri di Biciciette' dramn
matematiksel elemanlar zerine kurulmamtr. Hareket bir z
olarak bulunmaz. O, anlatmn varln takip eder. Gerekliin b
tnl budur. De Sicann byk baars burada yatmaktadr.
'Ladri d Biciciette' saf sinemann ilk rneklerinden biridir.
182

DE SICA: METTEUR EN SCENE

tiraf etmeliyim ki, De Sicay tam olarak anlatamamak en

diesiyle elim bir trl kalemime gitmiyor.
ncelikle bir Franszn, byk bir talyan ustann sinemasn
genel oJarak anlatabilmesi ok g bir grev. De Sica, Fransa'da
daha ok 'Ladri di B ic lc le tte Sciuscl" ve I Bamb/nj ci uardano'
filmleriyle tannmaktadr. Ynetmenin melodrama olan dknl
nn yannda, anlatmdaki iirsel klk yaygn olarak bilinir. n
sanlarn ynetmenin kiisel slubuna henz alk olmadklar bir
dnemdeyiz. Onun bu ynden en nemli sinema yapt'Ladri di Bicicletted ir.
Ancak bir ynetmeni tek film ile tanmak mmkn mdr?
Bu film, De Sicann dehasnn en byk kantdr. Fakat bu, deha
nn tmyle anlalmasna olanak vermez. Benzerlikleri vermek
yerine biz 'Ladri di Bicfclette ile *Miracoio Milano' (Milanoda
Mucize) filmlerinin farkl ynleri zerinde duracaz. Her iki film de
kendi iinde mkemmellie sahiptir, ancak bu filmlerin ayrt edici
pek ok zellikleri vardr.
Bu ynetmenin filmlerini aklarken Rossellininin 'Roma Citt Aperta (Roma Ak ehir) ve 'Pais' filmlerinin genel zellikle
rini kendimize baz alacaz. Rossellininin slubu baka bir estetik
aileye aittir. Onun estetiinin kurallar gz alclktan uzaktr. O,
dnyay dolaysz olarak bir mizansen iinde ereveye aktarmak
tadr. Rossellininin slubunu "grme olarak kabul edersek, Sica1nn slubu iin hissetme" terimini kullanmak doru olacaktr. 0nun yaklam, dnya ile olan ilikilerimizin metafizikse! grn
m eklindedir. Bu ifadelerin daha iyi anlalabilmesi iin Allema
nia Anno Zero' (Almanya Sfr Yl), 'Sc/usc/a' ve Ladri di Biciclette'
filmlerindeki ocuun durumunun daha ayrntl olarak belirlenme
si gerekir.
183

Sinema Nedir?

Rossellininin oluturduu karakterlere olan sevgisi onlar

birbiriyle iletiim kurmaktan yoksun brakr. Bunun tersi olarak De
Sicann sevgisi insanlarn birbirine doru n yaymalarn gerekti
rir. Onlar, ne iseler odurlar. Bu durumu, Rossellini'nin ynetiminde
madde ile bizim aramzda yapay bir engelden te, arada kpr ku
rulamaz varlksal bir uzakln konulmas izler. Bu, insanolunun
doutan sahip olduu bir zayflktr. Uzamn, biiminin ve mizan
senin yapsnn terimleriyle, estetik olarak kendisini ifade edemez.
Tersi olarak De Sicann filmlerinde mizansen, yaanan du
rum iinde doal bir biimdir: Bunu farkl duyarllkla yapmasna
karn Jacques Feyder, ayn ynetmenler ailesinin bir yesidir. Do
allk, filmi daha basit klyor grnmektedir fakat bu zellik filmin
zmlenmesinde herhangi bir kolaylk salamamaktadr.
Bir Rossellini filminin mizanseni, kulland grntlerden
kolayca belirlenebilir. Buna karn De Sica'nm mizansenini anla
mak iin bir zorlamaya gereksinim vardr.
Son olarak ve hepsinden nemlisi, De Sica, Zavattini, Mar
cel Carne ve Jacques Prevert grubunun ayrlmaz bir yesidir. Sine*
ma tarihi iinde ynetmen We yazarn ortak yaamlarnn daha
mkemmel bir rnei yoktur. De Sica, Zavattiniyi en iyi anlayan
ynetmendir. De Sica olmadan Zavattini'nin kendi bana ektii
ok nemli almalar vardr fakat Zavattini olmadan De Sica'y
dnmek mmkn deildir.
De Sica, gereklii bir iirsellik iinde ele almtr. Btn
gerekliin kaynann sanat olduunu kabul eder. Ancak burada
estetik bir paradoks vardr. Gerekliin yeniden retimi sanat de
ildir. Daha nce defalarca sylediimiz gibi bir seme ve yorum
lama ileminin gereklemesi gerekir. Dier sanatlarda olduu gi
bi sinemada da gereklii yakalama ynnde bir eilim vardr. Bu
rada gerekliin ls, soyut amalar tamaktadr. Fransa'da
natralizm (doalclk) bir tez olarak romanlarn ve oyunlarn art
masyla elden ele dolamaya, yaygnlamaya balamtr. talyan
yenigerekliinin kayna Sovyet sinemasnn durumuyla karla
184

De Sica: Metteur En Scene

trlarak ortaya konabilir. Dziga-Vertovun "Kino-eye" (Sinema-gz)

teorisi gnlk olaylarn vahi gereklii zerine kurulmutur. By
lece montajn diyalektik tayf zerinde olaylar oluturulur. Bir ba
ka adan baktmzda tiyatro (hatta gereki tiyatro) gereklii dramatik ve gze ho gelen bir yap iinde sunmaktadr. Gereki
likten dn alnan dramatik hareket, ahlaki dnce ve fikirsel
tezler saydam gereksinimlerin yerini tutmaktadr. Yenigerekiliin bildii tek ey var olmaktr.
Bir ifade arac olarak, yenigereklik grnmn gelenek
sel kategorilerine kar kan, Tiyatronun miras olarak, bu ilevin
klasik anlay oyuncunun bir eyleri vurgulamas, ifade etmesidir.
Bu bir duygu, bir tutku, bir arzu veya bir fikir olabilir. Bu durumdan
yola karak seyirciler oyuncunun mimiklerinden, ak bir kitap okuyormuasna belli ifadeleri anlayabilmektedir. Bu bak asn
dan, izleyici ile oyuncu arasnda ayn psikolojik sebeplerin rettii,
ayn fiziksel etkilenme vardr.
Mizansenin yaplar bu durumu daha da arttrr; dekor, k,
ekim alar ve ereveleme oyuncunun davranna gre daha az
veya daha fazla davurumcu olacaktr. Hareketin anlamn kuv
vetlendirici bir unsurdur. Son olarak, sahnelerin ekimlerle bln
mesi olaylarn yapay ve soyut srete yeniden oluturulmas iin
deki davurumculua denk dmektedir.
Oyuncu ncelikle kendini ifade etmektedir. Profesyonel oyuncu normal olarak kendisini ifade etmek yerine sokaktaki sra
dan bir insan yerine gemelidir. Tiyatro teknikleri hakknda bildik
lerini tamamen unutmas, geleneksel oyunculuk fadelerinden
kendisini soyutlamas gerekir. De Sica iin, Bruno bir siluet, bir
yz, bir yrme biiminden ibarettir.
Kurgulama ileminde yapay kurgu yerine, doal kurgunun
oluturulmas gerekir. Yapay stdyo yla bile olsa bu etkinin
yaratlabilmesi iin tm olanaklarn kullanlmas gerekmektedir.
Ancak olaslkla, zellikle anlatmn yapsnda kkten dei
185

Sinema Nedir?

iklikler meydana gelebilmektedir. Olayn gerek uzunluunun gz

nnde bulundurulmas gerekir. Sadece mantn kabul edebile
cei kesimlerde bulunulmaldr. Filmin montajna gerekten var ol
mayan bir ey kesinlikle eklenmemelidir. Rossellinl'nin filmlerinde
bu tr blmler olmas, blmler arasndaki byk uurumlara
neden olabilmektedir. Ancak verilmeyen blmler somut doada
olduu gibidir: Bina yaplarak kaybolan ta hayatta olduu gibidir.
Biz dierlerine olan her eyi bilemeyiz. Klasik montaj iindeki elipsler, kullanlan slubun etkisidir. Rossellininin filmlerinde, bu,
gerekliin iindeki bir boluktur, veya buna snrl doasnda bildi
imiz bilgilerin iindeki boluk diyebiliriz.
Bylece yenigerekiliin estetik konumdan ok varlkbilimsel (ontolojik) konuma sahip olduunu syleyebiliriz. Bu nedenle
onun tekniinin bir reete gibi ortaya konulmas mmkn olma
maktadr. Bunu Amerikan yenigerekilii kantlamtr. talya'da
oyuncusuz tm filmler haber paralarna bal olarak oluturulma
mtr. Tersine Michelangelo Antonioninin ynettii'Cronaca di un
Amore gibi bir film profesyonel oyunculara, konunun dedektif
yklerine benzer bir yapda olmasna, pahal kurgulara ve kahra
mann barok giysisine ramen yenigereki bir film olarak kabul
edilir, nk ynetmen karakterlerini davurumcu bir tarzda kul
lanmamtr; o, temasn onlarn yaam tarzna gre oluturmu
tur. Onlar bir labirente konulan kobaylar gibi kullanlmaktadr.
En iyi talyan ynetmenler arasndaki slup farkll bir kar
t tartma konusu olarak ortaya konabilir. Onlar yenigereki
szcn benimsememektedir. Bu nvan utan duymadan ken
disine yaktran tek ynetmen Zavattinidir. Yeni talyan gereki
lik okulu, byk bir protestoya sebep olmutur. Fakat bu yaratc
nn eletiriye kar refleks tepkisidir. Sanat olarak ynetmen
temsil ettiklerinden daha farkl olduunun bilincindedir. Yenigerekilik szc, sava sonras talyan sinemasnn zerine atlm
bir balk a gibidir ve her bir ynetmen iinde bulunduu bu tu
zaktan kurtulabilmek iin ellerinden geleni yapmtr.

186

Oe Sica: Metteur En Scene

Yenigerekilik iin yaptm ksa tanm, yzeysel kalmak

tadr. Bu tarzn iyice anlalabilmesi iin Lattuadann almalar,
De Santis'in romantik szleri, Viscontinin tiyatrovari duyarll opera veya klasik trajedi sahnesindeki gibi dnya gereklii zerine
oluturulmu kompozisyonlarn dikkatli bir ekilde incelenmesi
gerekir. Bu terimler zet olarak ve tartlabilir bir ekilde ortaya
konmutur. Bunun yannda iinde baka uyumazlklarn olmas olasdr. Birbirinden farkl sluba sahip bu ynetmen, ortak k
noktalarn De Sicann bieminden almlardr. Bu k noktas zerine Amerikan, Fransz ve Sovyet sinemasnn birikimini koyarak
yeni birer bak as yakalamlardr.
Yenigerekilik, tamamen saf bir durumda bulunmaktadr.
Kaynan baz estetik eilimlerden almaktadr. Biyologlar, genetik
olarak farkl anne-babalardan alnan karakterler iin baskn bir
faktr tanmlamasn kullanmaktadr. Ayn ey yenigerekilik iin
de geerlidir. Malaparte'nin 4Cristo Proibitoda kulland vurgulu
tiyatro slubu Alman davurumculuuna pek ok ey borludur,
ancak film yenigereki deildir. Fritz Lang'n gereki davurum
culuundan temel farkllklara sahiptir.

De Sicadan ok uzaklatk. O, yenigerekiliin en saf bii

mini temsil etmektedir. 'Ladri di Biciclette dier byk ynetmen
lerin almalar ve onun kendi yrngesi iin ideal bir merkez
noktasdr. Bu durum onun ifade edilmesini olanaksz klmaktadr.
Onun, gerekleri grlmeye deer hale sokmas niyetini tamamla
masna karn, gereklii hayran olunacak bir ekilde dntre
bilmesi bir paradokstur; yolda yryen bir adam ve onun yrme
sindeki gzellii hayranlkla gzleyen bir seyirci.
Zavattininin bir insann hayatndaki doksan dakikay hi
kesmeden grntleme ryas, yenigerekilik iin hi kukusuz
sonsuz bir ifade ekli olmaktadr.
Bu mizansenin, kendisini reddetmeyi amalamasna karn,
187

Sinema Nedir?

gereklik iin saydam bir yapda olmas, onun safln ortaya koy
maktadr. ok az film bu amala yola klarak gerekletirilmitir.
Fakat De Sica'nn tm almalarnda bu gzetilmitir. Bunun so
nucu olarak henz tam anlamyla ortaya konulmam olan karak
ter iin gerekli olan dramatik unsurlar salanm olur. Daha da iyi
si, o dramatik beklenmedik olaylar, dramn ana unsuru olmasn
gerekletirebilmitir. 'Ladri di B/c/c/ette'de, gerekte olmayacak
hibir ey yer almaz. i, filmin ortasnda bisikletini deitirebilir,
gsterim salonunun kesilebilir ve De Sica bu durum nedeniyle
zr dileyebilir, btn bunlarn tesinde biz, iinin ilerinin iyi git
mesinden mutluluk duyarz. Bu, filmin en mkemmel estetik paradoksu, ans eseri olanlar hari, hibir trajedi kalitesinin kat kural
larna bal olmamasdr. Kart deerlerin diyalektik sentezi, sa
natsal dzenin ve gerekliin biimsiz dzensizliinin, onun zgn
ln ortaya karr nitelikte olmas durumunu gsterir. Anlamla
yklenmi olan tek grnt yoktur. nsanlara akldan karlmaz
ahlaki gereklii ok kesin bir ekilde empoze etme amac ta
mamaktadr. Byle bir tutum, gerekliin varlksal belirsizliine
ters decektir. Filmde verilen hibir hareket, hibir olay veya hi
bir nesne, ynetmeninin ideolojisini n plana karc deildir.
Eer onlar, sosyal trajedinin spektrumunda inkar edilemez
bir berraklkla belli bir dzen iinde kurulmu olmasayd bu duru
mun sonucu olarak hibir eyin gerekli olmad bir sanat dene
mesi ortaya kacaktr. Yazar, senarist ya da yapmcnn zihinleri
nin bir kesinde sakladklar fikirleri ortaya dkyor olarak, filme
kendilerinden bir eyler katmalar artc bir durum deildir. Su
yun iine tuz koyup, sonra s ile suyun buharlamasn salarsa
nz, sonuta koyduunuz tuzu elde edersiniz. Fakat eer tuz doru
dan doruya suya verilmise, bu doal olarak tuzlu bir sudur. i
Bruno, bir piyango kazanr gibi bisikletini bulabilirdi yoksul insan
lar da piyangoda ikramiye kazanabilir ancak bu bizi zavall dos
tumuzun ok gsz olduunu dnmeye sevkederdi. Byle ol
sayd, bu byk ans toplumun lanetini kazanrd. Bylesi karlk
sz mucizeler insann doal mutluluunu salayacak nitelikte ola188

De Sica: Metteur En Scene

rak kabul edilmezler.

Yenigerekiliin, gereklie dokunmayan resmi bir yk
den ne kadar farkl olduu ortadadr. 'Ladri di Biciclette filmi de
teknik olarak profesyonel olmayan oyuncular ile sokakta ekil
mitir. Ancak bu filmin gerek deeri baka bir zelliinde yat
maktadr; bu filmde, nesnelerin zlerine ihanet edilmemektedir.
Her ey kendi deerine uygun olarak vardr. Bu filmde tekil bir bi
reysellie kar sevgi vardr. De Sica Benim kk kzkardeimin
gereklii der ve onu Aziz Fransisin etrafndaki kularn yapt
gibi sarar. Dierleri onu bir kafese koyar ve ona konumay re
tir, fakat De Sica onunla konuur ve duyduumuz ey, gerekliin
gerek dilidir. Szckler inkar edilmez, sadece sevgi konuur.
De Sicay aklamak iin, onun sanatnn kaynana, baka
bir deyile onun sevgisine geri dnmeliyiz. Ortak olarak JMiracolo
Milano' (Milano'da Mucize) ve 'Ladri di Biciclette' (Bisiklet Hrsz
lar) filmlerinde onun yaratt karakterlerin sonu gelmez tutkusu
nu grrz.'Miracolo a Milano'da kt insanlarn hibiri, kibirli ve
ya gvenilmez olsalar bile, antipatik deildir. Ortaklarnn eyasn
Mobbiye satan Judas bile izleyiciyi rahatsz etmez.
Bunun yan sra *Ladri di Biciclette filmindeki temel karak
terlerden hibiri antisempatik deildir. Hrsz bile. Bruno, sonuta
onu elleriyle yakalam olsa bile, halk onun lin edilmesine gz
yummayacaktr. Ancak filmin iindeki deha adaletin salanmam
olmasnda yatmaktadr.
'Miracolo Milano*filmindeki tek sempatik olmayan karak
terler Mobbi ve arkadalardr, ancak temel olarak onlar var olma
maktadr. Onlar basmakalp imgelerdir. De Sicann, onlar bize
gsterdii anlarda iimizde belli belirsiz bir merak uyanr. "Zavall
zengin insanlar" diye dnrz. Onlar ne kadar da kandrlm
lardr. Sevginin politii ve etii en kt inanlar tarafndan sorguanmaktadr. Bu adan baknca, De Sica, yarattklarn onlarn sor
gulamasn ister. Bunda ekinilecek bir ey yoktur. zgr bir c
mertlik sunulmutur ve karl istenmemektedir. Ac duyan her
189

Sinema Nedir?

insan iin ayn ekilde olur nk ac her insann bilincinde gizlen

mi ortak duygudur.
De Sca'nn ok zel bir slubu vardr. Bu nedenle ahlaki,
dinsel ve politik oluumlara kolaylkla bal tutulmaz. 'Miracolo
Milano*ve 4Ladri di Biciciette' filmleri hem Hristiyan demokratlar,
hem de komnistler tarafndan kendi amalar dorultusunda kul
lanlmtr. Gerekten, her iki grup da kendi alarndan hakldr.
De Sicann nc teolojik faziletten daha byk bir deere sahip
olduunu sylemek pek de yanl olmayacaktr ( teolojik fazilet,
inan, umut ve merhamettir). Ancak onun durumunun mutlak bir
sanatsal avantajdan kaynaklandn dnyorum. Sevgi, kiisel
veya etik bir oluumdan ok, ahlaki bir sorundur. Bu, Neopolitan
atmosfer inde oluan mutlu durumun terimleriyle aklanabilir.
Ancak bu psikolojik kkler partizanca fikirlerle beslenen daha de
rin tabakalara eriirler. Ahlaki ve politik snflandrmalar yapmak
yerine De Sicann Neopolitan cazibesinin sinema iin bir ans ol
duunu dnmek gerekir. 0, Chaplinden bu yana sevgi temasn
en youn ekilde ilemesini bilmi bir ynetmendir.
Bunun nemi hakknda aklnda en ufak bir kuku olanlar Iin, partizan eletirilerin ok abuk olarak nasl ortaya konduunu
bilmek yeterlidir Hangi parti sevgiyi bir dierine brakma gcne
sahip olabilir? Gnmzde artk katksz ak kalmamtr. Ancak
her grup akla yatkn ekilde ona sahiptir. Otantik ve naif sevgi l
t sayesinde baz sosyal teoriler ve ideolojiler aiabilmektedir.
Aslnda Zavattininin ve De Sicanm durumlarnn belirsizlii
nedeniyle buna kar teekkr etmeliyizve Don Camillonun lkesindeki entelektel kurnazl gz ard etmememiz gerekiyor. Sansr ynetiminin uygulamalar ona tamamen olumsuz bir etki kat
mtr. Bunun tersi olarak, iirsellikten sonra o olumlu bir yapya
sahiptir, ak bir insann yaad elikiler, kendini iinde bulun
duu zamann metaforlaryla ifade etmesi herkesin gnlnde fark
l kaplar aacaktr. 'Miracolo Milano' filmine kar politik bir aklama ve yorumlama yapma isteinin bu denli fazla olmasnn
190

De Sica: Metteur En Scene

nedeni Zavattininin sosyal simgeli yklere olan dknlne

balanabilir. Bunlar sembolizmin son rnekleri deildir. Bu sem
boller sevginin simgeli yksn vermektedir. Psikanalistlerin aklamalarna gre bizim ryalarmz, grntlerin serbest aklar
nn ok zdddr. Bunlar baz temel igdleri ifade etmektedir. Ki
inin sakl sper egosunun ortaya kdr. Bu durum iki kez sem
bolizm terimleriyle aklanr; biri genel olarak, dieri bireysel ola
rak. Ancak bu sansrleme ilemi olumsuz bir ey deildir. O olma
dan, hayal gcnn ona kar direnci olmadan ryalar olumaz.
Miracolo a Milano'yu bir film ryas seviyesinde dnme
nin tek yolu vardr. Bu ada talyann sosyal sembolizmi ile aklanabilir. Vittoria de Sicann kalbi bu uurda atmtr. Bu du
rum, bu ilgin filmin tuhafln ve inorganikliini aklayacaktr; bu
yaplmazsa filmin dramatik sreklilii ile onun tm anlatm mant
na kar olan farkll arasndaki derin uurumun anlalabilme
si sz konusu olmayacaktr.
Sinemann canl karakterler yaratmada sevgiye neler bor
lu olduu konusu zerinde durulabilir. nceki duygulanmann, d
ncelerini, dnya grlerini, tutkularn bilmeden Flaherty, Re
noir, Vigo ve zellikle Chaplinin sanatlarn tam olarak anlamak olanakl deildir. Benim dnceme gre sinema, sevgi ile daha
fazla bal olduu in, dier sanat dallarndan daha fazlasna sa
hiptir. Bir romanc, bu ilikiyi kurarken, sevgiden ok, zekaya ge
reksinim kurar. Eer Chaplinin almalar edebiyata uyarlanacak
olsayd, duyusal olarak bir boluk ortaya kacakt.
Her sanatta ve her sanatn geliiminin her evresinde zel
deer ltleri vardr. Renoirin hayranlk uyandrc duygusall,
Vigonun daha fazla kalbini skp alc duyarll ekrana, baka
bir ifade aracnn veremeyecei lde bir nitelik kazandrmakta
dr. Bu duygular ve sinema arasnda gizemli bir benzeme vardr.
Kimse Chaplinin baarsna, De Sica'dan daha fazla yaklama
mtr. Daha nce onun bir oyuncu olarak bir varlk niteliine sahip
olduunu sylemitik. Oyuncunun senaryo ve dier oyuncularla u
191

Sfnema Nedir?

yumlu bir tavr iinde olmas gerekmektedir. Fransa'da Camerini nin filmlerinde grlen gze arpc bir oyuncu yoktur. O, halkn il
gisini ektikten sonra bir ynetmen olarak nl olmak zorunda
kalmtr. Ancak bir sre sonra fiziksel olarak genliini srdrme
mesine karn cazibesini korumasn bilmi ve daha fazla ilgi ek
meye balamtr. Her ne kadar o, dier ynetmenlerin filmlerinde
basit bir oyuncu olarak gzkse de, De Sica, varlyla filmi etkile
yen ve onun tarzn deitirebilen bir oyuncu olarak n plana k
mtr. Chaplin, filmlerinde kendini younlatrr ve kendi dnyas
nn dna kar; 'Monsieur Verdoux'ta ok belirgin bir ekilde gr
dmz gibi o, sevginin diyalektik ve gerekli oluunu ortaya ko
yar. Chaplin, kendini dnyann stne koyan bir varlktr. Her eyi
sevmeye hazrdr, fakat dnya her zaman kendisine karlk ver
mez. Dier taraftan De Sica, oyuncularn sevmeye zorlamasna
karn onda oyuncu olarak sevgi zaten vardr. Chaplin oyuncu kad
rosunu ok dikkatli seer. Fakat her zaman iin karakterlerini da
ha iyi oluturmak iin tetiktedir. De Sica'da Chaplinin insancll
n grrz, bu btn dnya ile paylalan bir nsancllktr. De Sica
bunu ifade edebilmek iin tm olanaklarn kullanr. Ricci (Ladri di
Biciciette), Toto (Miracoio Mitano) ve Umberto D, onu Chaplinden ayrsa da ikisi hakknda ortak olarak pek ok ey dnmemi
zi salar.
De Sicann bizi istedii gibi dnmeye sevketti kansna
kaplmak yanl olur. Eer biri ktyse, bu durum olduu gibi gz
ler nne serilir. Ricci, hrsz yakalad zaman, biz ktln bir
insann kalbinde deil, dnyann kendi iinde var olduunu d
nrz. Bu, toplum iinde olan bir durumdur. 4Ladri di Bi&clette\
'Miracoio Milano' ve 'Umberto D devrimci doaya kar birer
sulamadr. Eer isizlik varsa, birisinin bisikletinin alnmas bir trajediye dnecektir. Bu durumun politik aklamas, dram rtpas etmez. De Sica, tpk Kafkamn almalarnda olduu gibi.
'Ladri di Biciciette* filminde karlatrmalar yaparak mevcut duru
mu protesto eder. Onun kahraman, metafizik olarak deil, top
lumsal olarak yabanclamtr. Kafka'nn yaratt mitlerde tanr
192

De Sica: Metteur En Soene

dan gelen baz kusurlar vardr. Joseph K. bylesine kusurlu bir var
lk olarak karmza kar. Dier taraftan, dram tanrnn olmamas
durumu iinde yatar. Bu durumdan gnmz dnyasnn trajedisi
iin baz karmlarda bulunabiliriz.
Brunonun ve Umberto Dnin varlklarnda zmlenmez psi
kolojik yaplar ve maddesel kartlklar bulunmaktadr. Doa pozi
tif ve toplumsal bir oluumu iinde barndrmaktadr fakat onun iinde her zaman baz samalklar ve zorunluluklar bulunduu da
bir gerektir. Kendi dncem olarak filmin zenginliinin ve b
yklnn buradan kaynaklandn syleyebilirim. Adalet siste
minin farkl yaplar vardr; bir taraftan proletaryann iinde bulun
duu durum sz konusuyken, dier taraftan insann gereksinimle
rinin fazlal nedeniyle meydana gelen oluum ok arpc olarak
gzler nnde durmaktadr. Yoksullar, yaantlarn srdrebilmek
iin zenginlerden almak zorundadr (polis sadece zenginleri ok iyi korumaktadr) ancak mevcut toplumsal organizasyon gerei bu
gereklememekte ve insanlarn mutluluu engellenmektedir. Di
er taraftan sve'te bisikletler bir yana motorsikler gece gndz
sokak ortasnda braklabilmektedir. De Sica insanolunu severf
tm insanlar onun kardeidir. Onlarn mutluluunu engelleyen
herhangi bir ey hemen ortadan kaldrlmaldr. nsanlar eit art
lar altnda bulunmayan bir toplumda kiileraras bir nefret toplu
ma hakim olacaktr. De Sica'nn dnyasnda tam olarak ortaya ko
nulmam bir ktmserlik vardr. Ancak her zaman iin insanln
kurtulu yolunu bulaca inanc olduunu da eklemek gerekir.
imdiye kadar hep sevgi szcn kullandm. Bunun yeri
ne iirsellii tercih edebilirdim. Bunlar en azndan gnmz iin
ayn anlama gelmektedir. iirsellik sevginin aktif ve yaratc bir bi
imidir. O, dnyaya kar bir korunmadr. Toplumsal yapnn r
mlne karn ocuksu masumiyet hl nemlidir.

193

SNEMA GEREKL VE
TALYAN ZGRLK OKULU

Rossellini'nin 'Pa/s' adl filminin tarihsel nemi, hakl ola

rak, sinemann birok bayaptnn nemiyle karlatrlr. Geor
ges Sadoul, *Nosferatu'yu, 'Nlbelunen'l ya da Tufku'yu ne sr
mekte tereddt etmedi. Alman davurumculuundan dem vur
ma, pek tabii, sz konusu estetiklerin derin niteliine deil de bir
byklk lsne uygun dtnden, kendi hesabma bu vg
ye ben de tamamyla katlyorum. Daha yerinde bir davranla
1925te Potemkin Zrhls'nm ortaya k da ne srlecektir.
Zaten talyan filmlerinin gerekilii sk sk Amerikan, biraz da Fransz yapmnn estetikiliine kar karlmtr. Eisenstein'n,
Pudovkin'in ya da Dovenkonun Rus filmleri, hem Alman davu
rumculuuna hem de Hollywood yldzlarnn yavan tapntlma
kar karak her eyden nce gerekilik istekleriyle siyasette ol
duu kadar sanatta da devrimci olmadlar m? 'Potemkin Zrhls'
gibi *Pa/s', Sciusci - Kaldrm o c u k la rRoma Citt Aperta Roma Ak ehir' perdede gerekilik ile estetikiliin artk gele
neksellemi kartlnn yeni bir dnemini gerekletirirler. Ama
tarih tekerrr etmez; karlmas nemli olan bir nokta, bu estetik
atmann bugn ald zel biim talyan gerekiliinin 1947de
zaferini borlu olduu yeni zmlerdir.

ncler
talyan yapmnn zgrl nnde ve aknln getirdii
heyecan iinde belki de bu yeniden douun nedenlerini derinle
tirmek gz ard edildi; bunun yerine, faizmin ve savan rm
cesedinden tpk bir ar srs gibi, kendiliinden ortaya kan bir
kua grmek tercih edildi. zgrln ve bunun talyada ald
195

Sinema Nedir?

toplumsal, tresel ve ekonomik biimlerin, sinema yapmnda be

lirleyici bir rol oynad phe gtrmez. Buna yeniden dnme fr
sat bulacaz. Ancak hazrlanmam bir mucizenin kandrc yanl
samasn bize ancak talyan sinemas konusunda bilgisizliimiz
getirebilir.
Sinema yaynlarnn nem ve niteliine bakarak yargya va
rlrsa, talya bugn sinema zekasnn en keskin olduu lke say
labilir. Roma'dakI *Centro Sperimentale di Clnematorafia (De
neysel Sinema Merkezi), Fransz 'instltut des Hautes Etudes Cinematographiques (Yksek Sinema ncelemeleri Enstits) kurumundan yllarca nce kurulmutu. zellikle kurumsal dnceler
talyada bizde olduu gibi ynetim zerinde etkisiz kalmamtr. talyan sinemasnda eletirme ile ynetim arasndaki kesin ayrlk
artk yoktur, tpk Fransz edebiyatnda olduu gibi.
te yandan, faizm, sanat okuluunun belli bir lde de
olsa srp gitmesine gz yumdu, zellikle sinemayla ilgilendi. Ve
nedik Festivali ile Duenin siyasal karlar arasndaki ilikiler ze
rinde istenildii kadar ekimser dnceler ne srlebilir; ama
bu uluslararas festival dncesinin o zamandan beri baar ka
zand inkar edilmez ve bu baar bugn drt be Avrupa lkesi
nin bu festival kalntlarnn ele geirmeye allmasyla llebi
lir. Faistlerin kapitalizmi ve smrgecilii hi olmazsa talyay
modern stdyolarla donatt. Bu stdyolar talyaya budalaca, melodramatik ve babo filmlerin yapmna mal olduysa da, baz zek
(ve rejime taviz vermeksizin gnlk konular ele alan senaryolar
evirecek kadar becerikli) adamlarn, imdiki yaptlarnn ncs
olan deerli yaptlar evirmelerine de engel olmad. Sava srasn
da nyarglara kaplmasaydk, Rossellininin 'Uominl sui Fondo'
(Deniz Altnda nsanlar) ya da 'La Nave biancar (Beyaz Gemi) gibi
filmleri dikkatimizi biraz daha ekecekti. Zaten kapitalizmin ya da
siyasetin budalal sinemacy en ar lde ticari yapma zorlad zaman bile, zeka, kltr ve deneysel aratrma yaynlar ile ilgi
eken, sinema arivi yneticisi olan 'II Bandito' (Haydut Istrab) fil
minin ynetmeni Lattuada 1941 ylnda 'Sava Tutsaklar^n ke
196

Sinema Gereki/ii ve Itayan zgrlk Okulu

sintisiz evrimini gstermeye kalktnda neredeyse hapse d

yordu.
Bununla birlikte talyan sinemasnn tarihi iyi bilinmemektedir. Daha yeni ve unutulmaz olan La Corona di ferro' (Demir Ta)
filminde szde ulusal niteliklerin srekliliinin yeterince dorulan
dn kabul ederek Cabiria' ile 'Quo Vadiste kalyoruz: dekor ala
nndaki beeni ve beenmeme; yldza hayranlk; oyunun ocuka
abartlmas; 'bel canto ile operann geleneksel aralarnn sokuturulmas; dram, romantik melodram ve tefrika romanlar iin kah
ramanl masallardan etkilenmi ablon senaryolar. talyan yapm
nn pek ounun bu karikatr dorulamaya alt, en iyi ynet
menlerden ounun kendilerini bu ticari gereklere (bazen de ken
di kendileriyle alay edercesine) feda ettikleri dorudur. Ama, Sc/p/o Africanusf (Afrikal Scipio) trnden yz milyon lirettik byk
yapmlar, darya ihra edilenlerin ilkiydi. Bununla birlikte hemen
hemen tamamyla ulusal pazara ayrlm bir sanat dal da vard.
Bugn Scipio'nun fillerinin hcuma kalk uzaklarda kalan bir
grltyken Quattro passi fra le nuvo/e' (Bulutlarda Drt Adm) fil
minin belli belirsiz fakat tatl grltsne daha iyi kulak kabartabi
liriz.
Okuyucu, hi olmazsa bu son filmi grm olan okuyucu, in
ce bir duyarll olan iir dolu ve arl olmayan toplumsal ger
ekilii, dorudan doruya son talyan sinemasna yaklaan bu
gldrnn 1942'de Demir Ta'tan iki yl sonra ve ayn ynetmen,
yani Blasetti tarafndan yapldn rendiinde kukusuz en az
bizim kadar aracaktr. Blasettiye yine ayn ada Unawentura
di Salvator Rosa' (Salvator Rosanm Bir Serveni) ve daha yakn
larda da 'Un Giorno nella vita (Yaamda Bir Gn) filmini de borlu
yuz. O gzel Kaldrm ocuklar9nn yaratcs Vittoria de Sica gibi
ynetmenler son derece insancl, duyarl ve gerekilikle dolup ta
an gldrler evirmekten hi geri kalmamlardr. Bunlar arasn
da 1942 ylnda 7 Bambini ci uardano' (ocuuna Kyma) filmi
bulunmaktadr. Bir Camerini filmi olan ve 1932 ylndan balaya
rak konusu Roma Ak ehir' gibi bakent sokaklarnda geen
197

Sinema Nedir?

'G// uomini che mascalzoni (Erkekler Ne Kabadr) filmini yapyor

du; 'Piccolo Mondo Antico' (Kk Eski Dnya) filminin zellikleri
de daha az deildi.
Zaten imdiki talyan ynetiminde pek fazla yeni ad yoktur
Rossellini gibi en genleri savan banda film evirmeye bala
mlard. Blasetti ya da Mario Soldati gibi eskiler ise sesli sinema
nn daha ilk yllarnda n kazanmlard.
Ancak, ifrattan tefrite giderek, "yeni" talyan okulunun ol
mad sonucuna varmamak gerekir. Gereki eilim, yergili ve
toplumsal itenlilik, duyarl ve ozanca doruculuk, savan balan
gcna kadar, ynetimin dev sekoyalarnn dibinde biten ufak tefek
menekelerden, kk apta yaptlardan baka bir ey deildi.
Bununla birlikte, savan balangcndan beri bu kartonpiyerden
ormann seyrelmeye balad grlmektedir. 'Demir 7af filminde
bu tr kendi kendini alaya alr gibidir. Rossellini, Lattuada, Blasetti
daha o zamanlar uluslararas apta bir gerekilie erime aba
sndadrlar. Bununla birlikte bu estetik niyetleri btnyle kurtar
mak, yeni koullar iinde serpilmelerini salamak zgrln iiy
di; te yandan bu yeni koullar bu estetik niyetlerin anlam ve ne
mini duyulur lde deitirmekten de geri kalmayacakt.

zgrlk, Kopu ve Yeniden Dou

Demek ki gen talyan okulunun birok esi zgrlkten
nce de vard: nsanlar, teknikler, estetik eilimler. Ancak tarihsel,
toplumsal ve ekonomik durum birdenbire bir senteze yol at; te
yandan bu senteze yeni eler katld.
1. Direnme ve Kurtulu, u son iki yln belli bal temalarn
salamtr. Ancak Avrupa filmleri demeyelim de, Fransz filmlerin
den farkl olarak talyan filmleri dorudan doruya Direnme hare
ketlerini izmekle yetinmez. Bizde Direnme hareketi hemen efsa
nelemiti; zaman iinde ne kadar yakn olursa olsun, Direnme
hareketi kurtulu ertesinde artk tarihten baka bir ey deildi. Al198

Sinema Gerekilii ve talyan zgrlk Okulu

manlarm ekilii ile birlikte yaam yeniden balyordu. talya'day

sa, tersine olarak zgrlk yakn bir gemiteki bir zgrle d
n anlamna deil, siyasal devrim, mttefik igali, ekonomik ve
toplumsal sarsnt anlamna geliyordu. Nihayet zgrlk yava ya
va sonu gelmez aylar boyunca gereklemiti. Kurtulu, lkenin
ekonomik, toplumsal ve trel yaamn derinden derine etkilemi
ti. yle ki, talya'da Direnme ve Kurtulu hibir zaman Paris ayak
lanmas gibi tarih szckleri ile ifade edilmemitir. Rossellini Pais'y, senaryosunun henz gnlk gerek olduu bir ada evir
miti. *Haydut Istrab fuhu ve karaborsann ordunun gerilerinde
nasl gelitiini, d krkl ve isizliin, zgrlne kavumu
bir sava tutsan gangesterlie nasl ynelttiini gsterir. 'Vivere
in Pace (Yaama Arzusu) ya da 7/ Sole Sore AncoraT(Gne Yine
Doar) gibi "Direni filmi olduklar su gtrmez birka yaptn d
nda talyan sinemas zellikle gnn gereklerine ballyla ni
telenir. Fransz sinema eletirmecilii, Carne'nin son filminde (Les
Porfes de la nuitGecenin Limanlan) belirtmek istedii, sava
sonrasyla ilgili birka ak imay, kutlama ya da ayplama iin, ele
almaktan geri kalmam, fakat bunu hep gze arpan bir akn
lkla yapmt. Ynetmen ile senarist bize bunu anlatmak iin ken
dilerini o kadar skntya sokmularsa, bunun nedeni, yirmi Fransz
filminden ondokuzunun on yldan daha eski olmamasdr. Tersine
senaryonun temeli gndelik gerekten an kopard zaman bile
talyan filmleri her eyden nce yeniden kurulmu rportajlardr. talyan filmlerinin olgusu, Amerikan, Fransz ya da ngiliz sinemala
rnn sk sk eitli derecelerde olduu gibi tarih ynnden yansz,
tragedya dekorlar gibi hemen hemen soyut herhangi bir toplum
sal erevede gemez.
Bundan kan sonu da udur: talyan filmleri olaanst
bir belge deeri tar; senaryonun kk sald btn toplumsal ala
n da birlikte srklemeden senaryoyu bundan ayrmak mmkn
deildir.
Gnlk geree bu tam ve doal kenetlenme, i yap bak
mndan aa tinsel bir kenetlenme ile aklanr ve kendini hakl k
199

Sinema Nedir?

lar. Kukusuz, yakn zamanlar kalyasnn tarihi geri dndrlmez.

Sava, bu tarih iinde bir parantez olarak deil, bir sonu olarak ele alnmtr; bir an sonu saylmtr. Bir bakma talya ancak
yandadr. Fakat ayn nedenler baka etkiler dourabilir. talyan
sinemasnn hayranlk uyandrmaktan geri kalmamasn ve ona
Bat uluslarnda ok geni bir seyirci kitlesini salayan ey, gnlk
gerein izilmesinin bu sinemada kazand anlamdr. Kendisini
hl ylg ve kine kaptrm bir dnyada talyan sinemas hi ku
kusuz, dorudan doruya kendi izdii an iinde devrimci bir
hmanizmay kurtaran tek sinemadr.

Gerek Sevgisi ve Gereklie Ret

Son talyan filmleri hi olmazsa devrim-ncesi niteliktedir;
hepsi, ak ya da kapal olarak, mizahla, yergiyle, ya da iirle, hiz
metinde olduu toplumsal gerei reddeden, fakat yine hepsi, en
ak durum taknmalarna kadar bu gerei hibir zaman bir vas
ta olarak ilememeyi bilir. Knamak, mutlaka kt niyetli olmaya
zorlamaz. talyan filmleri dnyann knanabilir olmadan nce, sa
dece var olduunu unutmaz. Bu aptalca bir eydir, belki de Beaumarchaisin melodramnn gzyan vmesi kadar safadr; fakat
bir talyan filmini seyretmekten karken kendinizi daha iyi hisse
dip hissetmediinizi, dnyann dzenini deitirmek isteine kap
lp kaplmadnz; bunu hi olmazsa szden anlayan ve ancak
krln, nyargnn ya da talihsizliin kendi cinsinden olanlara
ktlk yapmaya ynelttii insanlar inandrarak yapmay d
np dnmediinizi bana syleyin.
Birok talyan filminin senaryosunun zet biiminde okun
duunda kendini glnlkten kurtaramamas da bundandr. Bu
senaryolar entrikalarna indirgendiklerinde ok kez ahiak dersi ve
ren melodramlardan baka bir ey deildi Ancak filmlerde kiile
rin hepsi insan sarsan bir dorulukta vardrlar. Kiilerden hibiri
eya ya da simge durumuna geirilmemitir; bu da daha nce bu
kiilerin insanlndaki ikirciklii amakszn bunlardan rahata

200

Sinema Gerekilii ve talyan zgrlk Okulu

nefret etmeyi salamaktadr.

imdiki talyan filmlerinin hmanizmasnda ben bunlarn znn balca deerini grmekteyim. Bu bulac cmertlik altnda
gizlendiinde kuku olmayan az ok bilinli siyasal becerikliliin
paynn farkndaym. Roma Atk ehir'deki rahip yarn eski kom
nist direnme harekat yesiyle artk bu kadar iyi anlaamayabilir.
Dorudan doruya talyan sinemas da yaknda siyasal ve partizan
nitelik kazanabilir. ok ustaca Amerikan yanls olan Pa/sa H
ristiyan demokratlarla komnistler tarafndan meydana getirilmi
tir Ama bu yaptta bulunan almak, aldatmak deil, akllca dav
ranmaktr. imdilik talyan sinemas siyasal olmaktan ok toplum
bilimseldir Yoksulluk, karaborsa, ynetim, fuhu, isizlik kadar so
mut gereklerin, seyircinin bilincinde henz nsel siyasal deerle
re yerini brakmadn sylemek istiyorum. talyan filmleri ne y
netimin yesi bulunduu parti ne de vmek istedii parti konusun
da bize hemen hemen hibir ey retmez. Bu durum kukusuz
etkin yaratltan ileri geliyor, ama ayn zamanda talyan siyasal
durumunun ve yarmadadaki komnist partinin niteliinin de bun
da rol var.

Oyuncular Karm
Doal olarak seyircinin dikkatine ilk arpan oyuncularn
mkemmelliidir Dnya sinemas 'Roma Ak ehir'le birinci snf
bir kadn oyuncu kazand. Unutulmaz gen hamile kadn Anna
Magnani, rahip Fabrizzi, direnme hareketi yesi Pagliero ve br
leri, belleimizde sinemann en heyecan verici oyunlaryla boy l
mekte glk ekmemektedirler Yksek tirajl basnda kan
haber ve rportajlar bize 'Kaldrm oc/k/an'nm sahici sokak o
cuklaryla meydana getirildiini, Rossellininin filmini dorudan
doruya konunun getii yerden geliigzel toplad figranlarla
evirdiini; 'Pa/s'nin ilk yksndeki kahramann rhtmda bulu
nan okuma yazma bilmeyen bir kz olduunu retmekten geri
kalmamtr. Anna Magnaniye gelince, kukusuz o meslekten bir

201

S/nema Nedir?

oyuncuydu fakat ikili gazinodan gelmekteydi; Maria Michi de si

nemada bir yer gsterici olarak alan gen bir kzdan baka bir
ey deildi.
Her ne kadar oyuncularn bu yolla salan, sinemann al
lagelen yol yordamna aykrysa da, tamamyla yeni bir yntem
de deildi. Tersine olarak, belki de Louis Lumiereden beri sinema
nn btn gereki biimlerindeki sreklilii bunu tamamyla si
nemaya zg bir kanun klna sokmaktadr; talyan sinemas da
bu kanunu sadece dorulamakta ve gvenle ortaya atmay sala
maktadr. Bir zamanlar Rus sinemasnn da, kendi gnlk yaam
larn perdede canlandrmak iin oyunculara bavurmaktaki nyar
gs hayranlk uyandryordu. Gerekte Rus filmi evresinde bir ef
sane yaratlmtr. Sovyet sinema okullarndan bazlarnda tiyatro
nun etkisi ok bykt. Eisensteinn ilk filmlerinde meslekten oyuncu bulunmuyorsa da 'Putyouka vJlh n (Yaam Yolu) kadar ger
eki bir yaptta bile tiyatronun meslekten oyuncular yer almlar
d ve o zamandan beri de Sovyet filmlerindeki oyun yeniden baka
lkelerdeki kadar profesyonellemitir. 1925 ile imdiki talyan si
nemas arasnda hibir byk sinema okulu, oyuncu yokluuyla vnmeyecektir, fakat zaman zaman olaand bir film bunun ne
mini hatrlatacaktr. Bu da her vakit toplumsal rportaja yakn bir
yap olacaktr. Buradan iki rnek verelim: 'Umut' ile La Derniere
Chance' (Son mit). Bu filmlerin, evresinde de bir efsane yaratl
mtr. Malraux'un filminin kahramanlarnn hepsi geici olarak
gnlk yaamlarnn kiisini oynamakla grevli rasgele oyuncular
deildi. lerinden ou yledir ama, balca kiiler yle deildir. zellikle kyl, Madrid'de ok tannm bir gldr oyuncusuydu.
Son mit'e gelince, her ne kadar mttefik askerleri svireye d
en uaklarn gerek pilotlarysa da rnein yahudi kadn bir tiyat
ro oyuncusudur. Meslekten hibir oyuncuyu bulamamak iin Ta
bu' gibi filmlere bavurmak gerekiyordu; ancak burada tpk ocuk
filmlerindeki gibi, meslekten oyuncunun yer almas dnleme
yecek kadar zel bir tr sz konusudur. Daha yakn zamanlarda
Rouquier 'Farrebique' filminde ayn eyi sonuna kadar uygulad.

202

Sinema Gerekilii ve talyan zgrlk Okulu

Rouquierin baarsn teslim etmekle birlikte, bunun hemen he

men tek rnek olduunu ve kyl filmleri sorununun, oyun ynn
den egzotik filmlerinden pek farkl olmadn belirtelim. Farreblque' yklenilecek bir rnekten ok, karm kanunu diye adland
racam kural bozmayan snrl bir durumdur. Sinemada toplum
sal gerekilii ya da imdiki talyan okulunu niteleyebilecek olan
ey, meslekten oyuncuya her zamanki iini yklememektir; yani
yaratt kiiyle olan likisi seyirciye hibir nyarg yklememendlr. Umut'takl kylnn tiyatroda alan bir gldr oyuncusu,
Anna Magnani'nin gerekte bir arkc, Fabrizzinin bir vodvil palya
osu olmas anlamldr. Meslek bir engel deildir; tersine, meslek
oyuncunun ynetim gereklerine uymasna, canlandrd kiiyi da
ha derinlemesine anlamasna yardm eden yararl bir esneklie
varr. Gerek oyuncular doal olarak oynayacaklar role uygunluk
larndan dolay seilirler; bu fiziksel ya da yaamsal ynden uygun
luklaryla ilgilidir. Karm baarya eritii zaman yalnz deneyim
gstermitir ki bu baar ancak senaryonun bir eit "trel" koul
larn bir araya geldii zaman salanabilir imdiki talyan filmleri
nin getirdikleri o olaanst doruluk izlenimi elde edilir. yle g
rnyor ki oyuncularn derinden derine duyduklar ve kendilerin
den dramatik yalan en kk lde isteyen bir senaryoya toplu
ca balanlar, aralarnda bir eit geiin kayna olur. Bazlar
nn teknik tecrbesizlii, brlerinin tecrbesinden yararlanmak
ta, bu sonuncular da tm gerekiliin yararn grmekteler.
Sinema sanatna bu kadar yararl olan bir yntem ancak arada bir kullanlyorsa bunun nedeni ne yazk ki bu ynetimin ken
di yok oluunu da kendinde tamasdr. Karmn kimyasal den
gesi ister istemez kararszdr; bu denge, geici olarak zd es
tetik iklimi yeniden kuruncaya kadar geliir. Bu iklim de udur: Yl
dz klelii ve oyuncusuz belgesel film. Bu zmler ocuk filmle
rinde ya da yerli filmlerde byk bir aklk ve abuka kavranabi
lir: Tabu'nun kk Rarisi sonunda Polonya'da fahie olmutur;
ilk filmleriyle yldzla ulaan ocuklarn ne olduu da bilinme
mektedir. En iyi ihtimalle, mkemmel gen oyuncular olmaktadr
203

Sinema Nedir?

lar, fakat bu bambaka bir eydir. Tecrbesizlik ve safln kanl

maz etkenler olduu lde, bunlarn kullanlmaya dayanamaya
caklar aktr. Burada yok olmann nedeni seyircidir. nl yldz,
kiisini kendisiyle birlikte srkledii zaman, filmin baars ayn
zamanda oyuncuyu canlandrd rolde tantmak tehlikesini de ta
r. Yapmclar, seyircinin sevdikleri oyuncular tandk rollerde ye
niden grmek eklindeki ok iyi bilinen beenilerinden yararlana
rak bu ilk baary tekrarlamaktan byk bir memnunluk duyarlar.
Oyuncu kendisinin tek bir role hapsedilmesinden kanacak kadar
akll olduu zaman bile, yz, oyuncunun baz deimeyen ynleri
herkese bilindiinden, bunlar onun meslekten olmayan oyuncu
larla karm meydana getirmesini kesinlikle nleyecektir.

Estetikilik, Gerekilik ve Gerek

Bununla birlikte senaryonun gnlk gereklere uymas oyuncunun doruluu talyan filminin estetiinin yine de henz
hammaddesidir.
Estetik incelii, gerei gstermekle yetinen bir gerekili
in bilmem hangi iliine, bilmem hangi etkililiine kar kar
maktan saknmak gerekir. Bana kalrsa, sanatta nce adamakll
estetik'* olmayan bir gerekilik" olmadn bir kez daha hatr
latm olmas talyan sinemasnn en kk meziyeti deildir. Bu
nun byle olduu akla gelmiyor deildir, ne var ki bugn bazlar
nn 'sanat sanat iindir eytanyla anlama yaptklarndan phe
lendikleri baz sanatlara atklar byclk davalarnn yanklan
iinde bunun unutulmas eilimi vardr. Gerek de tpk d gibi,
sanatta yalnzca sanatnndr; gerein eti ve kann edebiyatn ya
da sinemann anda tutup yakalamak, dn en ucuz fantezilerinl yakalamaktan daha kolay deildir. Baka bir deyile, biimlerin
aprakl ve yaradl artk dorudan doruya yaptn zne da
yanmad zaman bile, bunlar aralarn etkililiinde ar basmak
tan geri kalmazlar. te Sovyet sinemas bunu biraz fazla unuttuundandr ki, yirmi ylda byk ulusal yapmlarn birinci srasndan

204

Sinema Gerekilii ve talyan zgrlk Okulu

sonuncu srasna gemitir. 'Potemkin' sinemay altst etmise

de, bu yalnzca siyasal mesajndan dolay deildir. Hatta stdyo
nun al dekorlar yerine gerek dekorlar, yldzn yerine bilinme
yen kitleyi geirmesinden de deildir; bunun nedeni Elsenstein'n
zamannn en byk kurgu kuramcs olmas, en iyi grnt ynet
meni Tisse ile almas, Rusyann meydana getirdii gereki"
filmlerin Alman davurumculuunun en yapmack yaptlarndaki
dekor aydnlatma ve oyundakilerin daha ok estetik bilim tama
syd.
Bugn talyan sinemas iin de ayn ey sz konusudur. tal
yan sinemasnn gerekilii hibir zaman bir estetik gerilemeye
yol amaz. Tam tersine anlatmda bir ilerlemeye, sinema dilini fet
heden bir evrime, sinema deyiinin genilemesine yol aar.
Her eyden nce bugn sinemann nerede olduunu iyice
grmek gerekmektedir. Davurumcu sapkln sona ermesinden,
zellikle sesli sinemadan beri, denebilir ki sinema, gerekilie y
nelmeye hi ara vermedi. Bununla anlatmak istediimiz kabaca
udur. Sinema seyirciye sinema hikayesinin mantkl gerekleri ve
tekniin imdiki snrlaryla badaabilecei lde, gerein el
den geldiince tam bir grntsn vermek ister. Sinema bu nok
tada iire, resime, tiyatroya aka karttr ve gittike romana
yaklamaktadr. Burada modern sinemann bu temel estetik tasa
rsnn, teknik ruhbilimsel, ekonomik nedenleriyle doruluunu
gstermek niyetinde deilim. Bu defalk, bu evrimin i deerini, ya
da bunun kesin niteliini zedelemeksizin bunu dorulanm bir
gerek olarak ne srmem balansn. Ne var ki, sanatta gerek
ilik, hi kukusuz ancak yapmacklklarla salanabilir. Her estetik
kurtarlmaya, kaybedilmeye ya da reddedilmeye deer olan ara
snda ister istemez bir seme yapar; ancak sinemann yapt gibi
bu estetik her eyden nce gerein grntsn yaratmak iste
yince, bu seim onun ayn zamanda hem zorunlu hem de kabul edilmez nitelikteki temel elimesini meydana getirir. Zorunludur,
nk sanat ancak bu seimle var olabilir. Tm sinemann
(cinema total) daha bugnden teknik ynden mmkn olduunu
205

S/nema Nedir?

varsayalm, bu seim olmazsa yeniden salt geree dnm olu

ruz. Kabul edilmez nk bu seim eninde sonunda, sinemann
tam olarak yeniden kurmak istedii gerein zararna yaplmakta
dr. Sinemada gerekilii arttrmak amacn gden btn yeni
teknik ilerlemelere ses, renk, boyut kar kmak da bunun
iin bounadr. Gerekte sinema sanatH bu elimeyle beslenir,
perdenin sresel snrlarnn getirdii soyutlama ve simge olanak
larn en iyi ekilde kullanr. Fakat tekniin brakt kaytlamalar
tortusunun bu kullanl gerekiliin yararna ya da zararna ola
bilir; bu kullan alcnn yakalad gerek elerin etkinliini art
rabilir ya da etkisiz klabilir. Sinema deyileri, ortaya koyduklar
gerein kazanlarna gre, deer srasna dizilmese bile snflan
drlabilir. Bundan dolay bize perdede gerei en ok gstermeye
ynelen btn anlatm dizgelerini, btn ilemleri gereki diye
adlandracaz. Tabiatyla Gerek bir nitelik olarak anlalmama
ldr. Ayn olay, ayn nesne farkl yollardan ortaya konabilir. Bu yol
lardan her biri nesneyi perdede tanmamz salayan niteliklerden
birkan brakr ve kurtarr; bu yollardan her biri asl nesnenin t
myle kalmasna meydan brakmayan az ya da ok andrc so
yutlamalar, retici ya da estetik amalarla sokuturur.
Bu kanlmaz ve zorunlu kimyann sonunda lk gerein
yerine bir soyutlama karmaklndan (siyah ve beyaz, dz yzey),
kaytlamalardan (rnein kurgu yasalar) ve asl gerekten yaplan
bir gerek yanlsamadr, ancak bu yanlsama seyircinin zihninde
sinema anlatmyla zdeleen gerein kendisiyle ilgili bilincin
abucak yitmesine yol aar. Sinemacya gelince, seyircinin bu bilind su ortakln salar salamaz, gerei gittike daha ok
ihmale doru byk bir eilim gsterir. Alkanln ve tembelliin
de yardmyla sinemac artk yalanlarnn nerede balayp nerede
bittiini kendisi de aka ayrt edemez olur. Sinemacy yalan sy
lemekle knamak sz konusu olmaz, nk sanatn meydana ge
tiren ey bu yalandr; fakat bu yalana artk hakim olamamas, bu
yalanla kendi kendini aldatmas ve bylelikle gerek zerinde yeni
fetihlerde bulunmasnn engellenmesi knanabilir.

206

Sinema Gerekilii ve talyan zgrlk Okulu

Yurtta Kaneden Farrebique"e

Son yllar, sinemann estetiini gerekilie doru byk l
de ilerletmiti. Bu noktadan bakld zaman sinema tarihinin
1940rdan bu yana hi kukusuz en nemli iki olay unlardr:'Yurt
ta Kane' ile Palsa9. Her ikisi de gerekilie kesin bir ilerleyi
salad, ama ok deiik yollardan. talyan filmlerinin yapsn
zmlemeden nce Orson Wellesin filminden sz ayorsam bu
nun nedeni bu yapnn anlamn daha iyi belirtmeye yaramasndandr. Orson Welles sinematik yanlsamaya, gerein temel bir
niteliini yeniden kazandrmt. Bu nitelik de gerein srekliliiy
di. Griffithden gelen klasik kurgulama, gerei birbiri ardna sra
lanan ekimlere blyordu. Bu ekimler, olay zerinde mantkl ya
da znel bir gr noktalar dizisinden baka bir ey deildi. Bir odaya kapatlm bir kii, celladnn gelip kendisini bulmasn bek
ler. Baklarn kaygyla kapya diker. Cellat ieriye girecei srada
ynetmen kap tokmann yava yava dnn gsteren bir omuz ekimi evirmekten geri kalmayacaktr. imdiki sinema dilini
meydana getiren ey, srekli bir gerein allm zmlemesi olan bu ekimler dizisidir.
Demek ki kurgulama, geree ak bir soyutlama getiriyor.
imdi iyice altmz zere, soyutlama artk bu yolla anlalma
maktadr. Orson Wellesin yapt btn devrim, allmam bir alan derinliinin sistemli kullanlndan yola kmaktadr. Klasik alcnn mercei birbiri ardndan sahnenin farkl yerlerine evrildii
halde Orson Wellesin alcsnn mercei dramatik alanda bulunan
btn grsel alan ayn seicilikle kapsar. Artk, herhangi bir nes
neye nsel bir anlam vererek, greceimiz nesneyi bizim iin se
en kurgulama deildir; perdeyi kesit olarak alan srekli gerein
paralel yznde sahneye zg dramatik tayf semek zorunda ka
lan seyircinin zihnidir. u halde Yurtta Kane1gerekiliini, belirli
bir ilerleyiin zekice kullanlna borludur. Orson Welles, merce
in alan derinlii sayesinde geree, duyulabilir srekliliini yeni
den kazandrmtr. Sinemann gerein hangi elerinden zengin
letiini iyice gryoruz; ama baka ynlerden de sinemann ger
207

Sinema Nedir?

ekten uzaklat ya da hi olmazsa geree klasik estetikten da

ha ok yaklamad aktr. Tekniin apraklyla zellikle i
lenmemi geree, yani doal dekora, darda evirime, gne na, meslekten olmayan oyuncularn oyununa bavurmay ken
di kendine yasaklamakla Orson Welles ayn zamanda gerek bel
genin yklenmesi olanaksz niteliklerinden de birden vazgemi
oluyordu. Oysa, bunlar da geree dahil olduklarndan, bir ger
ekilik"! bunlar da kurabilirdi. zin verilirse *Yurtta Kane'e kart
olarak Farrebique*i koyacaz. Bu filmde doal hammaddeden
baka bir eyi kullanmamak yolundaki sistemli dnce Rouquierl teknik olgunluk alannda gerilemeye yneltti.
Bylece btn sanatlarn en gerekisi yine de ortak kaderi
paylar. Sinema, gerei btnyle yakalayamaz, gerek ister is
temez bir kydan kaar. Kukusuz teknik bir ilerleme iyi kullanld
zaman an ilmiklerini sklatrabilir, fakat yine de u ya da bu
gerek arasnda iyi kt bir seim yapmak gerekir. Alc da bir
ynden tpk a tabaka duyarlln andrr. Renk ile k iddetini
kaydeden sinir ular hibir zaman ayn deildir, ncekilerin youn
luu genellikle brlerinin tam tersidir; geceleyin, avlarnn biimi
ni ayrt edebilen hayvanlar renge kar hemen hemen krdrler.
'Farrebique' iie Yurtta Kanein birbirine kart ama eit l
de ar gerekileri arasnda bir sr alamlara yer vardr. ste
lik her eit "gereki nyargda yer alan gerek yitiminin pay sa
natya, bo braklan yere sokabilecei estetik kaytlar sayesinde,
seilen gerein etkisini oaltmak olanan sk sk salar. Son talyan sinemasyla bunun ok gzel bir rnei vardr. Ynetmenler
teknik donanmlarn eksikliinden dolay ses ile konumalar ev
rimden sonra kaydetmek zorunda kaldlar ki, bu bir gereklik yiti
miydi. Fakat alcy mikrofona bal kalmakszn hareket ettirmek
te serbest kalnca, bunu alcnn alma ve hareket alann geni
letmekte kullandlar, bu da hemen gerein katsaysn arttrd.
Gerein br zelliklerini rnein renk ile boyutu ele ge
irmeyi salayacak teknik olgunlamalar zaten bugn tamamyla
208

Sinema Gerekilii ve talyan zgrlk Okulu

'Farrebique ile *Yurtta Kanein yresinde yer alan iki gereki

kutbu birbirinden uzaklatrmaktan baka bir sonu vermez. Ger
ekten de stdyoda evrimin kalitesi aprak, ince ve hantal bir
aygta gitgide daha ok bal olacaktr. Geree gerekten her za
man bir eyler feda etmek gerekecektir.

209

UMBERTO D: BYK BR ALIMA

'Miracolo Mllanor (Milano'da Mucize) filmi yalnzca bir uyumsuzluk yaratmtr. 'Ladri d Biciclette' (Bisiklet Hrszlar) fil
minde senaryodan kaynaklanan heyecan bu filmde grmek ola
nakl deildir.
'Umberto D' filminde ise somutkan bir hava sezilmektedir.
Film sessiz bir yergi yaps tamaktadr. Bu yapm son dnemde
gerekletirilen en devrimci ve cesaretli filmlerden biri olarak ka
bul etmek olanakldr bu yalnzca talyan sinemas iin geerli sa
ylabilecek bir deerlendirmedir. Film?sinema tarihi iinde bir ba
yapt olma onuruna sahiptir. Ancak buna karn, sebebi anlal
maz bir ekilde, bu filmin gz ard edildii grlmektedir. Sinema
severler, bu filme nedense gereken dikkati gstermemilerdir.
Eer Adorables creatures' veya l e Fruit defendu' gibi film
lerin gsterildii sinema salonlarnn nnde uzun kuyruklar oluu
yorsa bunun en byk nedenlerinden biri genelevlerin kapatlm
olmasdr. Parisdeki onbinlerce insan bu tr filmlere, keyif almak
iin gitmektedir.
Vmberto D9filminin bu ekilde yanl anlalmasnn temel
nedenlerinden biri, onun 'Ladri di Biciclette1filmi ile karlatrl
m olmasdr. Bunda da bazlar De Sicann yenigerekilie geri
dndn sylemektedirler. JMilano'da Mucize' filminin onlara
gre yalnzca iirsel gereklik biiminde yapld dorudur ancak
o bir ara verme filmidir. Bu, filmin iirsel gereklik tarznda yaplan
bir ara verme deil, 1Bisiklet Hrszlan* filminin mkemmelliine
eklenen bir yapttr. Vmberto D* filmi bize filmin hl klasik dramaturjisinin bir kabullenii niteliinde 4Bisiklet Hrszlar' gerekli
i iinde anlalmas gerektiini anmsatr. Sonu olarak, Vmberto
D geleneksel film grnmyle olan herhangi bir ilikiyi reddet
mektedir.
211

Sinema Nedir?

Doal olarak yalnzca filmin konusunu ele alrsak, onu top

lumsal ierikli, "poplist" bir melodrama ndirgeyebiliriz. ntihar et
mek zere olan bir adamn, kendini ldrmeden nce, kpeine
bakacak ya da onu ldrebilecek birisi bulamamasnn sknts iinde olduunu grrz. Bu sonu blm, dramatik olaylar dizisi
ynnde hareket etmemektedir. "Oluumdun klasik ierii gz nnde bulundurulduunda De Sica'nn aktard olaylar sekansn
dramatik yap ile bir ilgisi olmad ve bir gereklilik arz etmedii
grlmektedir. Umberto D'nin zararsz bir anjine tutulmas, einin
sokakta ona dnp bakmas ve onun intihar etmeyi dnmesi arasnda ne tr bir nedensel liki kurulabilir? Anjinin hibir nemi
olmadn sylemek olanakl deildir Anjin ars iki ey arasnda
mantksal ve dokunakl bir iliki kuracaktr. Burada tersine olarak,
hastanede geen dnem, Umberto D'nin salk durumunu yargla
yan bir evre olarak kabul edilecektir; ona mutsuzluu nedeniyle acmamz m gerekmektedir? 'Umberto Dyi zntye boan ey
yoksulluk deildir. Bunun asl nedeni, bize derece derece gsteril
mi olan yalnzldr. Yalnzca birka insan ile balantsnn bulurtmas onu insanlara kar gvensiz yapmtr. Bir orta snf yesi ol
masna karn, filmde gizemli bir sefalet sezilmektedir. Onun, ye
si olduu toplumdan yava yava koptuuna tanklk ederiz. Kah
ramanmz, basamak basamak yalnzla doru ilerlemektedir; ona en yakn olan kii de onun zayfln gstermek iin vardr bu,
einin kk hizmetisidir; ancak onun kibarl ve iyi niyeti bile olaylar zmeye yetmemektedir. Bir zaman sonra, onun arkadal
da bir znt kayna olacaktr.
Burada, geleneksel eletiri kavramlarndan syrlarak, filmin
k noktas zerinde durmann daha yararl olacan dnyo
rum.
Eer, ykden biraz uzaklar ve dramatik karakterdeki ba
z genel gelimeler, tamamlayc olaylardaki basit, genel eilim zerinde younlarsak yeni bulgular elde etmeye balarz. Anlatm
birimi yalnzca bir blm olay, olaylarn birdenbire deimesi ya
da olay kahramannn karakteri deildir; O, yaamn somut anlar
212

Umberto D: Byk Br alma

nn ilerlemesidir. Hi kimse, herhangi bir eyin dierinden daha nemli olduunu syleyemez. Dramn her temelinde bir eitlik sz
konusudur. Filmin en yksek noktalarndan biri olarak kalacak
mkemmel bir sekans, bu yaklamn anlatma ve bylece yneti
me olan mkemmel bir betimlemesidir; hizmeti kzn uyand
sahneden bahsediyorum. Kamera, onu evin ufak tefek ilerini ya
parken grntler; yar uykulu bir ekilde mutfaktadr. Lavaboyu
istila etmi karncalar suyla boar, kahve tr. Buradaki sine
ma elips (eksilti) sanatf'nn tam olarak kart olarak alglanabilir.
Eksiiti, bir anlatm oluumudur; doa iindeki mantksal yapsnn
yan sra soyut bir yaps da bulunmaktadr; zmleme ve see
nek gerektiren dorular, genel dramatik ynetim ile bir uyum iin
de dzenler. De Sica ve Zavattini, bunun tersine olarak, olaylarn,
daha kk olaylara blme ve bu kk olaylar da yine daha k
k olaylara blme giriiminde bulunmaktadr. Bu ilemi, zaman iinde alglama yapabileceimiz u snrlara kadar srdrrler.
Bylece klasik filmdeki birim olay, hizmeti kzn yataktan kalk
mas" olacaktr; iki ya da ksa ekim ile bu gsterilir. De Sica,
bu anlatm birimini bir daha kk" olaylar dizisi ile yer deitirir;
kz uyanr; koridordan geer; karncalar boar, ve benzeri eyler.
Ancak bunlardan yalnzca bir tanesini inceleyelim. Kahveyi, ba
msz hareketler dizisi ile ne ekilde ttn grrz. rnein
kz kapy ayak parmaklarnn yardmyla kapatr: Kamera onun zerinde ilerlerken, grntnn sonuta, kapnn yzeyini hisseden
ayak parmaklarnn zerinde younlat grntye ulamak iin
bacann hareketini izler. Zavattini'nin hibir ey olmadan, bir adamn yaantsndaki doksan dakikay btn bir film olarak tasar
ladndan bahsetmi miydim? Ona gre yenigerekilik" tam olarak budur. Umberto D' filmindeki iki ya da sekans bize byle
bir filmdeki grntlerin tmnden daha fazlasn verebilecektir;
ekimi yaplan ey onun paralardr. Ancak burada anlam ve de
er gerekilii zerinde hata yapmayalm. De Sica ve Zavattini si
nemay, gerekiliin sonumaz yapmakla ilgilidirler (sonumaz:
asymtote Sonu olmayan bir erinin yaknnda izilmi bir doru
olup, uzatldka eriye yaklar fakat hibir zaman ona tam ola213

Sinema Nedir?

rak kavuamaz). Ancak yaamn kendisi sonsuz bir ekilde bir g

rnme ulamaldr. Bylesine mkemmel bir aynada yaam g
rlebilir bir iir durumuna ulaabilir.

214

CABIRIA: YEN GEREKLN

SONUNA YOLCULUK

Bu makaleyi yazmak iin masann bana oturduumda

Fellini'nin en son filminin nasl karlanaca konusunda en ufak
bir fikre sahip deildim. Onun mmkn olduu kadar fazla heye
can ile karlanmasn dilemekle beraber, izleyiciler arasnda iki
farkl grn ortaya kacan biliyorum. lk gr, yknn me*
lodramatik arlk iinde olduu inanc olacaktr. Genel halkn gr
bu dorultuda belirir. kinci gr ise elit" tabakaya aittir ve
Fellininin grlerini destekler nitelie sahip olacaktr, l a Strada9
(Sonsuz Topraklar) ve 7/ Bidone' (Kalpazanlar etesi) filmlerine
hayran olan kesim l e Notti di Cabiria1(Cabiria Geceleri) filmini de
ok beenecektir. Bu, pratik adan hibir eyin ansa braklmad
bir filmdir. Zeka dolu ve sanatsal bir biimde retilmitir. lk kar
klar bir kenara brakalm; bu yalnzca gie geliri asndan nemli saylabilecek bir durumdur. Asl nemli olan dier dn
tarzdr.
l e Notti di Cabiria9filmi hakkndaki artc bir baka ey
Fellininin gizemli bir senaryoyu grntye dntrmede ilk kez
bu filmde baarl olmaddr, l a Strada' ve 7/ Bidone' filmlerinde
de benzer bir yap ile karlalmaktadr. Doal olarak, l o Sce/cco
bianco9(Beyaz eyh) ve 7 Vlteiloni9(Aylaklar) filmlerinde yaplan
mann rastgele oluturulmaddr. Bu yapmlar, birer Fellini filmle
ri olduklarn belli ederler. Geleneksel senaryoya bal olarak veril
mek istenenler bir ereve iinde ifade edilmektedir. Fellini bu d
ncesini oyuncularla destekleyecektir, l a Strada' filminde bunu
ok belirgin olarak grrz; yalnzca bir plandan ibaret deildir;
burada belit" (action) hakknda konumann uygunluu konusun
da bile kukularm var, ayn ey 7/ Bidone* filmi iin de geerlidir.
Fellini, daha nceki filmlerinde dram trnn ok fazla ma
215

Sinema Nedir?

liyetli olduu bahanesine geri dnmeyi dnmemektedir. Bunun

tam tersi geerlidir. 'Le Notti di Cabiriar (Cabiria Geceleri) filmi, 7/
/done' yapmndan bile daha teye gemektedir. Ancak burada
yazarn konusunun dikeylii ve anlatmn gereklerinin yataylf
olarak adlandrdm olgular arasnda kartlk bulunmaktadr.
imdi Fellininin kaynaklarndan biri, kendisini birazck kandrmasidir: 0, artc bir etkiye sahip Franois Perier tarafndan canlan
drlan karakteri hesaba katmamaktadr. Dram"n bile askda
kalan" herhangi bir etkisinin Felllni sistemine yabanc olduu belli
dir. Onun, soyut ve dinamik bir destek olarak hizmet grmesi ola
nakszdrbu anlatmn yapsnn priori (nsel) bir erevesi olarak
bulunmaktadr. '// Bidone' filminde olduu gibi 'La Strada*yap
mnda da, zaman, edebi gereklilik sonularna karn, kahraman
larn kaderi zerinde etkide bulunan rastlantsal olaylar tarafndan
deitirilen ekilsiz bir ereveden farkl deildir. Fellininin dnya
snda olaylar meydana gelmez"; onlar, kahramanlarn bana ge
lirler"; yani onlar, yatay" nedensellik kanunlarna bal olarak de
il, dikey" yerekiminin bir etkisi olarak olumaktadr. Karakterle
rin kendilerine bal olarak, onlar yalnzca zamann ar sel trleri
ne bal olarak var olurlar ve deiirler. imdi ruhlatrma" szc
gibi belirsiz terimlerden kanalm. Karakterlerin dnmnn
ruh" seviyesinde meydana geldiini sylemeyelim. Ancak, onlarn
bilinli bir ekilde oluum derinliine ulamalar gerekmektedir.
Bu, bilinsizlik veya alt bilinlilik sevgisinin de olduu anlamna
gelmemektedir. Bunun yerine Jean-Paul Sartre'n adlandrd gibi
temel proje tanmlamas daha uygun olacaktr. Bu, ontoloji sevi
yesini gstermektedir. Bylece Fellini karakterlerini iermez; o ol
gunlar ya da deiime urar.

Sahte Melodram
imdi bir sre in kendimizi bir taslak yaps iine hapsede
lim. 'La Notti di Cabiria' filminde bir dolandrc karmza kmak
tadr. Fellini, Franois Perier'e koyu renk gzlkler kullandrrken
216

Cabiria: Yeni Gerekiliin Sonuna Yolculuk

ne yaptn iyi bilmektedir. Fellini 7/ Bidone' filminde kulland te

mel unsurlar burada da yineleyecektir.
Fellini, filmlerinde trajedinin sertliini ve gerilimi iyi yanstabilen bir ynetmendir. Basit ruhu umut ykl, kk bir fahie olan Cabiria, melodramn bir karakteri deildir nk onun ekip
gitme arzusu burjuva ahlak idealleri veya kat burjuva sosyolojisi
tarafndan belirlenmitir. 0, iini kk grmektedir. Kadn satc
lar. onun gece aktiviteleri ile gizemli umutlar arasnda bir uyum
suzluk grmemesi durumunu kullanmaktadrlar. O, ak yalnzca
yaamn bir inanc olarak deerlendirmektedir. Ac aldanlar, onun mutluluunun en byk anlar olmaktadr. Bir gn nl bir
film yldz ile karlar. kili olan yldz, kz ok gsterili bir ekil
de denmi olan dairesine gtrecektir. Bu, alma arkadalar
nn kskanlktan lecekleri bir durumdur! Ancak kz iin durum
hi de byle deildir. nk orada yaananlarn onda brakaca
tek iz koskoca bir hayal krkldr. Bu yaamdan kap kurtulmak
iin bilinli ya da bilinsiz bir ekilde hissettii duygularn hepsi bir
anda uup gitmitir. inde bulunduu durum, tipik bir burjuva me
lodramna dnmtr artk.
'Le Notti di Cabiria' filmi, tpk Ta Strada\ 7/ Bidone' ve 7 V/telloni' filminde olduu gibi bir kurtulutan vazgeme yksdr.
Oluumun gzellii ve katl zamann mkemmel bir ekilde kul
lanm ile salanmtr. Mutlak gereklilii olmayan hibir ey film
de yer almamaktadr. Kz, bir umuttan dierine srarken, ihane
tin, hor grlmenin ve yoksulluun derinliine doru yol almakta
dr.
Fellininin filmlerinde vermek istedii mesaj burada yinele
mek gereksiz olacaktr. O, bir ynetmen olarak yaptlarna imzas
n en belirgin ekilde atmasn bilmektedir. Onun l e Notti di Cabiria (Cabiria Geceleri) adl son bayapt Fellini'nin bieminin znde bulunan a biraz daha fazla yaklamak iin bir giriim ni
telii tamaktadr.

217

Sinema Nedir?

Grnmlerin Bir Gerekilii

Felninin yenigerekiler arasnda bir konuma sahip oldu
unu nkar etmek sama ve hatta akl almaz bir eydir. Byle bir
yarglama, yalnzca ideolojik bir dzlemde yaplabilir. Fellini'nin
gerekilii, niyet asndan toplumsal deil, k noktas asn
dan toplumsaldr. Bu, Anton ehovun ve Dostoyevskinin bireysel
dncesiyle benzerlikler tamaktadr. Gerekilik sonularn te
rimleriyle deil, aralarn terimleriyle ifade edilmekte, yenigerekilik ise aralarn sonularla olan zel bir tr likiyi tanmlamakta
dr. De Sicann Rossellini ve Fellini ite ortak olarak sahip olduu
ey filmlerindeki derin anlam deil, dramatik yapnn geniletilme
sinde gerekliin sunumunda ortak bir dzlemdir. Daha kesin ola
rak sylemek gerekirse talyan sinemas, romanlardaki doalclk
tan ortaya kan bir yap deiiklii ile kar karya kalmtr. An
lam ve grnm arasndaki ilikide, grnm her zaman iin, biri
cik keif olarak sunulmaktadr. Bu gerekleirken neredeyse bel
gesel bir aklama tarzna sahip, ayrnt ve canllk iinde bulunul
ma durumu sz konusudur. Ynetmenin sanat olaylarn anlamn
aklama yeteneinde yatmaktadr. Yenigerekilik, herhangi bir ideolojinin ya da herhangi bir eyin tesinde bulunmaktadr.
Fellini, bir ynetmen olarak, yenigereki estetiin tesine
geebilmi bir sinema adamdr. Fellininin karakterlerinin yalnzca
birer karakter" olarak ifade edilmesi ona kar byk bir hakszlk
olacaktr. Bu tutum dnyasndan umutsuzca saknrm nk onun anlam ar derecede snrlanmtr; insanlarn davran ekil
leri sahip olunabilen bilgiler iinde yalnzca bir unsuru oluturabil
mektedir. Biz, yalnzca yzleri ile deil, hareket ekilleri ile de di
er anlamlarn pek ounu elde edebiliriz. Her ey insan ile dnya
arasndaki snrda olup bitmektedir.

Nesnelerin Dier Ynleri

Fellini, gerekilik snrna ulat zaman, buras ile yetin
mi ve daha ilerisine gemek iin aba gstermeye balamtr.
218

Cabiria: Yeni Gerekiliin Sonuna Yolculuk

Biz, nesneler arasnda artk karakterleri gremeyiz. Ancak onlar

neredeyse saydam bir yapya brnmlerdir ve onlarn iinden
grlme salanabilmektedir. Bununla anlatmak istediim ey,
dikkatimizi dnya zerinde younlatrmadan anlamdan sekiye
ve daha sonra sekiden doast belirlemelere doru hareketin
anlamnn alglanamayacadr. Birden fazla anlama gelebilen do
ast szc iin zr dilemek; okuyucu, onu gizli uyumu boz
mayacak ekilde istedii ifadelerle deitirebilir bu "iirsel" veya
gerekst" veya "by olabilir.
Dierleri arasnda ayn neme sahip bu doast hale ge
tirme" oluumu zerine bir rnek verelim. Fellini ilk filmlerinden itibaren karakterlerini melekletirme hastalna tutulmutur. zel
likle 7 Vite/loni' (Aylaklar) filminde bu ok belirgin olarak grl
mektedir: Sordi, karnaval iin koruyucu melek kostmne br
nr; ksa bir sre sonra Fabrizi, ans eseri olarak tahtadan oyula
rak yaplm bir melek heykeli alacaktr. Ancak bu oluumlar,
dorudan doruya ve somut olarak gerekletirilmitir. Bundan
daha ilgin olan bir keiin, srtnda aa dal paralaryla ykl olarak grntlendii ekimdir. Bu ayrnt, bizim iin ho bir "ger
eki dokunu deildir. Belki Fellininin kendisi iin de byle de
ildir. 7/ Bidone (Kalpazanlar etesi) filminin sonunda Antonioyu
yolun kenarnda lrken grrz; afak vaktinin aydnlnda o
cuklarn ve srtlarnda bohalar bulunan kadnlarn geiini gr
rz: Melekler gemektedir! Ayn filmde Picassonun hzl hzl bir
caddenin karsna getiini ve yamurluunun alt ksmlarnn ha
reketinin kk kanatlar anmsattnn da eklenmesi gerekmek
tedir. Ayn ekilde, Richard Basehart, Gelsominann nnde, yk
sek tel zerinde, spot klarnn altnda, gz kamatrc bir ekil
de hibir arla sahip deilmi gibi grlmektedir.
Fellininin sembolizminin sonu yoktur. Tek bir bak asyla
inceleyerek, onun almalarnn btnlne ulamak olas g
rnmemektedir. Yaplmas gereken ey, yenigerekiliin mant
nn kapsam iinde onun almalarnn basit olarak yerletirilme
sidir. Fellininin evreni, yalnzca gerekliin deer ve neminden
219

Sinema Nedir?

kaynaklanmaz. Felllnlnln gerekilie kar olduunu sylemek

hatal olacaktr. 0, yalnzca yenigerekille daha yakn grn
mektedir. Dnyann iirsel bir ekilde yeniden dzenlenebilmesi
iin buna gereksinim duyduunu hissetmektedir.

Anlatmda Bir Devrim

Fellini, anlatm seviyesinde de benzer bir devrim yaratm
tr. Bu bak asyla grld zaman, yenigerekilik de, ierii
etkileyen biim konusunda bir devrimdir. rnein, o da De Sica ve
Zavattini gibi en sradan olaylarda bile var olan younlua dikkat
ekmesini bilmektedir. Betimlenen olaylar, psikolojik, dramatik ya
da ideolojik yaplara uygun olarak hiyerarik bir sralama iinde
bulunmaktadr. Doal olarak, bu ynetmenin bize gsterecekleri
konusunda mutlak ans bulunduu anlamna gelmez. Ancak artk
seeneklerini, nceden var olan dramatik dzenlemeyi mutlak e
kilde belirleme ansna sahip deildir. Bu yeni bak asyla, gele
neksel grnt standartlarna gre deerlendirildiinde baz se
kanslarn hibir amaca hizmet etmedii dnlebilecektir.
'Umberto D'nin bu yeni dramaturjisinin deneylendirme snr
larn temsil ettiini sylemek olanak dahilindedir. Filmin devimi
grlmez bir tehdidi iermektedir. Fellini, yeni bir senaryo tr or
taya koyarak yenigereki devrimi bu mkemmellik noktasna ta
maktadr. Bu senaryo herhangi bir dramatik balantdan yoksun
dur ve karakterlerin fenomonolojik betimleme zerine temellenmitir. Fellininin filmlerinde sahneler mantksal bantlar ile ku
rulmaktadr. Dramatik dzenlemenin balca noktalar sayesinde
sreklilik balar oluturulmaktadr. 7 Vitelloni' (Aylaklar) filminde
sahildeki gece yrylerinde bu durum belirgin olarak grlmek
tedir; lLa Strada' (Sonsuz Topraklar) filminde ise gece kulbnde
ve yeni yl kutlamalarnda bu durum grlr. Fellini'nin karakterle
ri kendilerini izleyicilere ok iyi aklamaktadr.
Eer Fellini'nin filmlerinde dram ve trajediye ilikin gerilim
220

Cabiria: Yeni Gerekiliin Sonuna Yolculuk

ve doruk noktalar hl bulunuyorsa, bunun nedeni geleneksel dramatik nedenselliin bulunmamasdr. Onun filmlerindeki benzer
lik ve yank etkilerinin gelimi olmas bunun bir baka nedenidir.
Fellininin (kendilerini ykan ve koruyan) final krizine ulamayacaklardr. nk onu etkileyen koullar, vcuttaki titrek enerji gibi,
kendi iinde olumaktadr. O gelimez; o dntrlmez ve gvde
si, grlmeyen bir ekilde bulunan buzda gibi tersine evrilemez.

Gze Gz
Sonu olarak, l e Notti di Cabiria' (Cabiria Geceleri) filmi, iz
leyicileri etkileyici zelliklere sahiptir. Beni derinden etkileyen bu
filmin final ekimi, Fellininin tm almalar iinde en gl anla
tma sahip ekim olarak kabul edilebilir. Cabiria, her eyini kay
betmektedir parasn, akn, inancn. Umutsuz bir ekilde yola
kar. Kzl erkekli bir grup onun etrafn saracak ve ark syleyip
dans edeceklerdir. Cabiriamn hiliinin derinlii yava yava yaa
ma geri dnmektedir; yeniden glmeye balar; hemen sonra dans
da edecektir. Bu sona eriin ne denli yzeysel ve sembolik olduu
nu tasarlamak kolaydr. Btn geree benzeyi tirazlarna kar
n, Fellini ynetim aamasnda, en kk ayrntlar dahi, daha
yksek bir dzleme tamay baarmtr. Onun dehas, bizim kah
ramanla kendimizi zdetirmemize neden olacaktr, l a Strada' ile
balantl olarak Chaplinin ismi anlabilmektedir. Ancak ben hi
bir zaman Geisomina ve Charlie arasnda karlatrma yapldn
duymadm. lk ekimlerde bylesine bir benzerlik bulunmamasna
karn l e Notti di Cabiria filminin final ekimleri Chaplin'in sevi
yesini anmsatmaktadr. Kzn son ekimdeki glmsemesi iimi
ze ileyecektir. Chaplin sinema tarihi iinde mimik ve jestlerin sis
tematik kullanmnda en baarl olmu kiidir. Cabiriann gzleri
ne baktnzda, sonsuz bir gereklik ile kar karya gelirsiniz. Cabiria'nn glmsemesi birka kez kamerann zerine der ve da
ha sonra klar bu belirsizlik mucizesi zerinde ykselir. Kukusuz
Cabiria, hl nmzde yaam olduu maceralarn kahramam221

Sinema Nedir?

dr. Ve ekrann arkasnda bir yerlerde bulunmaktadr, fakat imdi

artk bizi davet etmektedir. Glmsemesi onun dneceine iaret
eder. Bu drst ve namuslu olma davetidir. Cabiria, izleyicilerden
byle bir role sahip olmalarn istemektedir.

222

ROSSELLNNN SAVUNULMASI

CNEMA NUVO (YEN SNEMA) Baeditr,

Guido Aristarcoya bir mektup.

Sevgili Aristarco,
Bu satrlar yazarken sorunun ve onun yol at sonularn
farkndaym. Yeterli kuramsal hazrlktan yoksun olduumu biliyo
rum. zellikle yaamn yenigerekilik dncesine adam olan
talyan eletirmenleriyle karlatrldmda benim hazrlkszlm
daha da belirgin olmaktadr. Fransada yenigerekilik dnce
siyle ilk kez karlatm zaman, bu akmdan bir anda ok etki
lenmitim. talyan kltr tarihi iinde, buna rakip olacak baka bir
dncenin var olduunu sanmyorum.'Cinema Nouvo (Yeni Sine
ma) dergisinin sayfalarnda tartmaya alan bu konu btn bo
yutlaryla ele alnmas gereken bir dnce akmdr.
Bu tartmann ana hatlarn izmeden nce, ulusal farkllk
lara bal olarak ortaya kan gr ayrlklarnn aklda tutulmas
gerektiini anmsatmak istiyorum. rnein 4Cahiers du Cinema ve
'Sight and Sound' dergilerinde buna benzer durumlara ska rastlanmaktadr. Bir yabancnn deerlendirmesinin bazen yanl yola
girme eiliminde olduu dorudur. Bu, filmin ortaya kndaki
tm unsurlar bilememekten kaynaklanmaktadr. rnein Duvivier
veya Pagnol'un filmlerinin yurt dndaki baars bir yanl anla
mann sonucudur. Yabanc eletirmenler bu filmleri mkemmel
derecede zgn bulduklar iin, onlara kar hayranlk duymakta
drlar. Bu filmlerin, film olarak deeri belirlenirken bu egzotizm"
n planda tutulabilmektedir. talyan filmlerinin bazlarnn yurt d
nda kazandklar baar deerlendirilirken bu durumun da gz nnde bulundurulmas gerekmektedir.
223

Sinema Nedir?

talyan sinemasnn gnmzdeki kar konulmaz zaferi zerinde yargda bulunurken Fransz eletirmenlerin yanl yapma
yacaklar nyargsndan syrlm olunmas gerekmektedir. Ben, i*
talyan sinemasnn yeniden douu ile her zaman iin balantl olan birka Fransz eletirmenden birisi olduum iin kendimle v
nyorum. lk bakta anlamsz bir terim gibi grnebilecek yeni
gerekilik ifadesi talyan sinemasnn yeniden douunu mjde
lemitir. Bu terim, gnmzde de talyan sinemasnn en iyi ve en
yaratc filmlerini nitelendirmek iin kullanlabilmektedir.
Sevgili Aristarco, Cinema Nouve'ln yenigerekilik iindeki
baz eilimlere kar tutumunu nyargl ve aceleci bir tavr olarak
deerlendiriyorum. Bylesi canl ve zengin bir yapya sahip olan si
nemanza acmasz bak darbeleri indirmenizin nedenini anlaya
bilmi deilim. talyan sinemasna hayranlk duyma konusunda
eklektik bir dnce yapsna sahibim. Ancak sizin sert klarnz
beni yenigerekilik akmn daha fazla savunmaya itmektedir: Siz
bir talyansnz, 'Pane, Amore e Fantasie' filmlerinin Fransa'daki
baarsnn cannz skma nedenini anlayabiliyorum; sizin tepkiniz,
benim Pariste Duvivierin filmlerine duyduum tepkiye benze
mektedir. Ancak, dier taraftan, Gelsomlna'nn karmakark sa
larndaki bitleri grdnz zaman ya da Rossellini'nin son filmin
deki canl ve etkileyici eleri fark ettiiniz zaman yenigerekiliin ne demek olduunu daha iyi anlarsnz.
Bana, Paris'te grdnz Viagio in itaiiar filminin baar
sna hayran olduunuzu sylemitiniz. Fransz eletirmenleri de si
zinle ayn fikirleri paylamaktadr. *La Strada1(Sonsuz Topraklar
filminin baarsn da biliyorsunuz. Bu iki film, yalnzca genel hal
kn beenisini kazanmas asndan deil, ayn zamanda entelek
tellerin holarna gitmesi asndan talyan sinemasna ekid
zen vermesi iin ayn anda ortaya konmulardrtalyan sinemas
nn son yllarda bir duraklama dnemi geirdii ok bilinen bir ger
ektir. Ancak onlarn baars farkl ekillerde olmutur. Onlar
dorudan doruya talyan Okulunu bilgilendiren ruhtan kaynakla
nan yaratc bir bulu hissini bize vermektedir. Bunun nedenini c
224

Rossellininin Savunulmas

klamaya alacam.
Ancak, daha nce, var olan grnmlerin yalnzca birisi ze
rinde temellenmi olan yenigerekilik fikrine kar gl bir ho
nutsuzluk beslediimi itiraf etmek istiyorum. Bunun nedenlerin
den birisi belki de yeterince kuramsal bilgiye sahip olmamdr. Bu
oluumun a priori snrlamalara sahip olduunu dnyorum. Sa
natn doal zgrlne olanak tannmasn tercih ettiim iin
byle dnyor olabilirim. Baz dnemlerde, kuram, zmleme
yapabilmek iin ok verimli olan koullar ancak bu sayede olu
mutur. talyan sinemasnn son on ylna baktnzda var olan her
eyin belli bir kuram zerine oturduunu grrsnz. Bu oluum
lar, ticari kayglardan ok uzak bir yap iinde gelime olana bul
mulardr. Yenigerekilik kavramlar kiiden kiiye deiebilmek
tedir. Bu filmlerin ilkinde, film en azndan iki yldz oyuncu temeli
zerinde oluturulmuken, kincisi estetik yarglar dnlmeden
gerekletirilmitir.
Rossellini'ye gelince, eer lGiovanna d'Arco al rogo' ya da
'La Paurar filmlerinden ok 'Stazione Termini1veya *Umberto D' gi
bi bir eyler yapabiliyorsanz, bu konuda sululuk duymanz gerek
sizdir. Ben *Europa 51' filminin yazarn, Lattauda veya De Sica pa
hasna savunma niyetinde deilim; ancak bu noktada onlarn poli
tikalar savunulabilir bir durumdadr; burada onu ifade etmeye a
lacam fakat Rosseilini'nir almas konusundaki bamszl,
biem ve ahlaki birlik drstl oluturmaktadr. Bu, sinema ala
nnda ender olarak grlen bir durumdur.
Bu, Rosselliniyi savunmay umduum bir bilimsel dzlem
deildir. Bunun yerine, tartmann temel noktalan zerinde dur
may tercih edeceim. Rossellini acaba gerekten bir yenigereki
olmu mudur? Yenigerekiliin k noktas ve geliiminde 'Ro
ma Citt Aperta' (Roma Ak ehir) ve Pais filmlerinin oynadk
lar rol tartmaya aktr. Ancak 'Allemania Anno Zero' (Almanya
Sfr Yl) filminin bir "geriye ekilme olduu su gtrmez bir ger
ektir. Stromboli ve I Fioretti di San Francisco* bunun yanltc
225

Sinema Nedir?

balangc olarak grlmektedir.

Bu estetik yolculuun iinde bulunan z nedir? Gndelik ya
antnn gzler nne serildii sosyal gereklie olan ilgi art gs
termektedir. Artan derecedeki ahlaki mesajlarn ansna, kt ni
yet derecelerine bal olan eilimler talyan politikas iinde etkin
liklerini hissettirmektedir. Ancak tartmay belirsiz bir seviyeye ta
mak istemiyorum. Rossellininin bile Hristiyan-Demokrat bir
dnya gr vardr (bunun kesin kant olmamakla beraber, ben
yle olduunu biliyorum). Bu bile onu yenigereki bir sanat ol
ma olaslndan uzak tutacak a priori bir durum deildir. talya'da
temelleri yenigerekilie bu denli dayal baka bir ynetmen bul
mak olanakl deildir.
Burada gereklie olan "btnlk" nem tamaktadr. Amedee Ayfrenin Cahiers du Cinema dergisinin 17. saysnda yer
alan yazsyla yenigerekiliin tanmn yapalm. Yenigerekilik,
nesnelerin bir btn olarak grlmesi iin bir bilinlilikle bir btn
olarak alglanan gereklik betimlemesidir. Yenigerekilik, kendi
sinden nce gelen gerekilik estetii ile kartlklara sahip bulun
maktadr. zellikle doalclk' (naturalizm) ve verism (sanat ve edebiyatta gerekilik) dncesiyle karlatrldnda bu kartlk
lar daha da belirgin hale gelmektedir. Bu ekilde ele alman ger
ekilik de, nesneler belli bir ekilde olarak, konu seimi ile ilintili
deildir.
Baka bir ekilde sylemek gerekirse, yenigerekilik ka
rakterlerinin ve onlarn hareketlerinin politik, ahlaki, psikolojik,
mantksal ve sosyal adan zmlemeleri reddetmektedir. Ger
eklie bir btn olarak yaklar. Onu, birbirinden ayrlmaz bir b
tn olarak kabul eder. Bu yeni bir bak eklidir. Bu dnce ak
mna yenigerekilik denmesinin temel nedeni budur. Sahnedeki
karakterlerin psikolojik zmleme paralar deil, onlarn duyum
lar bir btn olarak ele alnr.
Bu, yenigerekiliin, tanm yaplmaz bir "belgeselcilie"
gre snrland anlamna gelmemektedir. Rossellini, sevginin yal
226

Rossellininin Savunulmas

nzca karakterlerine deil, ayn zamanda gerek dnyaya kar da

duyuiabildiini sylemektedir. Bu sevgi, gerekliin paralanmas
n nlemektedir. yleyse yenigerekilik dnya ile kar karya
bulunulan bir durum deildir. Bu, her zaman iin bir zihin etkinlii
nin gerekli olduu bir oluumdur; bu, her zaman iin sanat arac
l iie grlebilen bir gerekliktir. Onun bilinci tarafndan ortaya
konmutur. Burada bilinlilik bir btn olarak ele alnr ve birbirin
den ayrlmayan unsurlar birarada incelenir. Bunu biraz aklaya
lm: Geleneksel gereki sanat rnein Emile Zola gereklii
paralar halinde zmleyecek ve daha sonra bir senteze ulaa
caktr. Yenigereki ynetmen bilinliliinde ise gereklik filtreden
geirilir. Kukusuz onun bilinliliinde gereklik mutlak bir btn
olmayacaktr. Ancak zmleme psikolojik ya da mantksal a
dan deil, varlkbilimsel dzlem asndan grlecektir. Siyah be
yaz fotoraf renkten yoksun olduu iin" bir gereklik grnm
deildir. Nesne ile onun fotorafik grnts arasnda ontolojik bir
zdeleme vardr.
Viaio in Italia* filminden rnek vererek bu durumu daha
iyi aklayabiliriz. Burada halk, Napoli kentini eksik olarak tasvir
ettii gerekesiyle aka hayal krklklarn aa vurabilmekte
dirler. Bu gereklik, gsterilebilecek gerekliin yalnzca kk bir
parasdr. Ancak mzedeki heykelleri, hamile kadn, Pompei'deki kazy, Aziz Januarius'un eyalarn ok az kii grebilmektedir.
Bunlar grebilmek iin btnlk niteliine sahip bir bak as ge
rekmektedir. Bu, kahramann bilinci aracl ile "filtreden geiril
mi" bir Napolidir. Eer grnm plak ve kuatlmsa, bunun
nedeni sradan bir kentin bilinliliinin byk bir ruhsal yoksunluk
nedeniyle ac ekmesidir. Kukusuz, filmdeki Napoli sahte deildir
(Hatta bu Napoli, saatlik bir belgeselin konusu olabilir). Ancak
dorudan fotorafn nesnellii ve saf kiisel bilinliliin znellii arasnda, zihinsel bir alan bulunmaktadr. Artk Rossellninin karak
terlerini ve onlarn coraflk ve sosyal alglarna ynelik tutumunun
gerekelerini daha iyi anlayabiliriz. Onun kahramannn Napoliye
kar tutumu pek ok eyi aa karabilmektedir.
227

Sinema Nedir?

Bu eretileme (metafor) yntemi nedeniyle zr dilerim fa

kat ben bir filozof deilim ve anlatmak istediklerimi bundan daha
dorudan aktaramam. Bir karlatrma giriiminde daha buluna
cam. Sanatn klasik biimleri ve geleneksel gerekilik zerinde
duracam. Onlar evler gibi tulalarla ya da kesilmi talarla ina
edilmektedir. Konumuz bu evlerin faydas ya da gzellie sahip olup olmamas deil, ya da tulalarn evlerin ina edilmesi asn
dan uyumlu olup olmadndan bahsetmiyoruz. Tulann gerekli
i, onun biimi ve gc, iinde bulunan dzenlemede yatmaktadr.
O, zihninize bir toprak paras eklinde tanmlanm olarak girme
yecektir; onun belirli mineral dzenleme maddesi bulunmaktadr.
Doru boyutlara sahip olmas gerekmektedir. Bir tula bir evin te
mel birimidir. Kprleri oluturan talar iin de ayn ey sylenebi
lir. Onlar bir yay oluturmak iin mkemmel bir ekilde bulunan
byk kayalar, yalnzca bir kaya olmann tesinde bir anlama sa
hip olmayacaklardr. Onlar ancak birbiri pei sra dzenli bir ekil
de yerletirilmeleri ile bir etkinlik kazanacaklardr ve insanlar kp
rnn zerinden geerken onlar kullanm olacaktr. Dzenleme
olanaklarnn yaratc bir ekilde kullanlmas ile kpr rneinde
olduu gibi, baz oluumlarda farkllklar yaratlm olacaktr. Be
nim ortaya koyduum eylem, doay ve onlarn grnmlerini de
itirmemi, onlara fayda ve artl bir anlam kazandrmtr. Yeni
gereki filmin de ayn ekilde bir anlam vardr. Ancak bu a poste
riori (sonsal) bir anlamdr ve bir dorudan dierine hareket ederek
bizim bilincimizin genilemesine olanak tanr. Gerekliin bir par
asndan dierine geilecek, klasik sanatsal anlam dzenlemesin
de a priori (nsel) bir durum oluturulur; tulann iinde halihazr
da ev bulunmaktadr.
Eer benim zmlemem doruysa, yenigerekilik terimi
nin hibir zaman bir isim olarak kullanlmamas gerekmektedir.
Bunun istisnas bir btn olarak yenigereki ynetmenler iin
kullanlan ifadedir. Byle bir yenigerekilik mevcut deildir. Onlar
ister materyalist, ister Hristiyan, isterse komnist ya da baka bir
ey olsunlar, yalnz yenigereki ynetmenler vardr. Visconti, top

228

Rosselllni'nln Savunulmas

lumsal bakaldrya bir ar niteliinde olan l a Terra Trema' (Yer

Sarslyor) filminde yenigerekidir ve Rossellini, saf ruhsal ger
ekliin gzler nne serildii bir film olan 7 Fioretti' yaptnda ye
nigerekidir. Yenigereki ynetmenler paralara ayrlm ger
eklii bir araya getirme abas iindedirler.
Benim dnceme gre, 'Viaio in Italia' filmi yenigerek
idir bu rnein LOro di Napoli' filminde olduundan daha fazla
olarak byledir. L'Oro di Napoli' filmine byk bir hayranlk duya
rm fakat onun gerekilii temel olarak psikolojik ve tiyatral bir
yapdr. Bizi iine alan ok saydaki gereki dokunulara karn
bu filmin byle bir yaps vardr.
Daha leri giderek, btn talyan ynetmenleri arasnda
Rossellininin yenigereki estetiin snrlarn en fazla genileten
sanat adam olduu iddiasnda bulunacam. Saf yenigerekilik
diye bir eyin olmadn sylemitim. Yenigereki tutum, daha
byk ve daha kk derecelere yaklalabilecek bir idealdir. Ye
nigereki olarak ifade edilen tm filmlerde, hl geleneksel ger
ekilikten izler bulunmaktadrzellikle dramatik ve psikolojik alanda. Onlarn her biri aadaki bileenlere ayrlabilir: belgesel
gereklilik art baka bir ey. Bu baka bir ey grntnn sanat
sal gzellii, toplumsal doyumu veya iirsellii, vb. olgular olabilir.
Olaylarn ayrmlar ve amalarn etkisini anlayabilmek iin bou
bouna Rossellininin almalarn inceleyip durabilirsiniz. Onun
almalarnda edebiyata veya iire ve hatta kelimenin basit anla
mnda bile gzelliin" herhangi bir izine ait hibir ey yoktur. Ros
sellini gerekleri ynetmitir. Karakterleri bir eytani eylemi ile ya
kalam gibidir. Aziz Fransis'in kk din takipileri, Tanry ycelt
mek iin, yar dzenlemekten daha iyi bir yol bulamam gibi g
zkmektedirler. Ya, Aliemania Anno Zero' (Almanya Sfr Yl) fil
minde kk bir denizkestanesinin lme sebep vermesine ne de
meli? Rossellini'ye gre, jest deiiklik ve fiziksel hareket, insan
gerekiliinin zn oluturmaktadr.
Rossellininin dnyas bir saf oyunculuk dnyasdr. Kendi i
229

S/nema Nedir?

inde nemsizdir fakat onlarn anlamnn birdenbire, gz kamatrc bir ekildte aklanmasnda (Sanki Tanrnn kendisi de bilmiyormuasna) bir ekilde hazrlanlmaktadr. Bylece Viaggio in
Italia9filminin mucizesi ortaya kar; nde gelen iki karakter tara
fndan grlmeyen ve herhangi bir belirsiz durumda (Rossellini bu
nun bir mucize olduu iddiasnda deil, ona gre bu, insanlarn
mucize olarak adlandrma alkanl iinde grlt ve kalabalk
eylemleridir yalnzca. Karakterlerin bilinlerinin bir sonucu olarak
onlarn sevgisini beklenmedik br ekilde birbirine yneltmektedir.
Benim dnceme gre 'Europa 51 'in yazarndan daha faz
la olarak, olaylarn ynetiminde daha uygun br ekilde gc, b
tnl ve geirgenlii olan bir dizi iinde, estetik yap yaratmn
da daha baarl olmamtr; bu, Rossellininin, izleyicilerin hibir
ey grmedi fakat olgularn ekilsiz ve kristalize olmu bir du
rumda var olduklarm hatrlatmaktadr. Rossellininin sanat, onla
rn en dayankl ve en k biimlerde bulduklar yap iinde ortaya
kmaktadr. Bu, en zarif deil fakat izgileri en keskin, en doru
dan ve en etkili biimdir. Yenigerekilik, Rossellini ile biem ve
soyutlama Kaynaklarn kefetmitir. Gereklik, grnmlerin st
ste ylmas anlamna gelmemektedir. Tam tersine, mutlak ge
rekli olmayan grnmlerin ayklanmas ve onun basitlii iinde
btnle ulalmas gerekmektedir. Rossellininin sanat doru
sal (linear) ve melodiktir. Onun filmlerinin bazlarnn bir tasarm
dncesinde olduu dorudur; ancak tasvirjerden daha belirgin
olarak hatlarda bir kesinlik bulunmaktadr. Ancak bunun bir bulu
mu yoksa bir tembellik rnei mi olduu nasl ortaya konabilir?
Ayn ey Matisse iin sylenebilir mi? Rossellini ressam olmaktan
ok, bir ksa yk yazardr. Ancak trler arasnda hiyerari yoktur.
Byle bir sralandrma yalnzca sanatlar arasnda yaplabilir.
Seni ikna edebildiimi umarm, Sevgili Aristarco. Eer bun
dan sonrakii yazlarnda Rossellini iin bir hayranlk belirtisi hisse
dersem, semi ikna ettiim sonucuna varacam. Hibir durumda,
tartmann tek bir kazanan yoktur. Yalnzca, biri dierinden daha
fazla ikna edici olabilir.
230

MONSIEUR VERDOUX EFSANES

Esrarengiz bir halk efsanesinin Sire de Gambais nvann

verdii Landru'nun sulanmasna ve mahkum olmasna yol aan
tek aleyhte ipucunun bir not defteri olduu bilinmektedir. Landru,
bu deftere, tm harcamalarn byk bir titizlikle ve eksiksiz ola
rak kaydedermi. Kk ve sakin ve bir Norman kasabasnda bir
krevi bulunan Landru, eleriyle oraya yapt her yolculuu not eder, tren biletlerinin ederini yazarm. Biri kendininki, yani gididn, dieriyse yalnzca gidi! Zaten her ey bylelikle anlalm
ve olayn daha nceden tasarlanm olduu ortaya kmtr. Lan
dru'nun ba bu yanl adm nedeniyle yanmtr. Bir an gelir, yn
tem ve sistem kendi yaratcsn tehlikeye atar. Landruyu lme
gtren ise soukkanll olmutur. ledii sua, temizleyicisi ve
ya bakkal iin tuttuu herhangi bir nottan biraz daha fazla deer
vermi olsayd, cinayetlerine ilikin kk harcamalar belki de
gizli bir deftere kaydederdi. Bu psikolojik mkemmellik, cinayetin
de nemsiz gibi grnen bir eksiklie yol aacaktr. Aslnda byle
sine titizlikle kaydettii genel harcamalar ya kaydetmekten vaz
gemesi ya da dn biletini de alarak bu paray gzden karma
s gerekirdi! Gerek u ki, duyarllktan ve hayal gcnden yoksun
biridir Landru... Oysa byle bir nitelik, zanaatn i rahatlyla y
rtmesine olanak verirdi!
Yalnzca bu kk detay bile Landruyu Verdoux ile ayn tut
mamaya yeter. Onun defter tutma meraknn biraz da dargrllkten ileri geldiini gryoruz. Verdoux ise daha esnek bir zekaya
sahiptir. Cinayetlerin tasarlanndaki titizlik, onu ele gemez kl
maktadr. Yine de bu drt drtlk plan, onun yapsnda var olan
macera ve fantezi dknlne engel olmamtr.
Nitekim borsa oyunu oynamaktadr: Onu kellesinden ede
cek olan, not defterine dncesizce alnan notlar deil, byk bir
231

Sinema Nedir?

finans olaydr. Wall Streetin flasyla ve devalasyonla neredeyse

her eyini yitiren Verdoux, sabit gelirleriyle yaamlarn srdren
yoksul insanlarn durumuna der. Verdoux birok mahrumiyet
pahasna da olsa eski gsterili yaamn srdrebilecekken, bir
akam her ey canna tak eder ve kararn verir. Polis onu tu tu la
mayacaktr, o kendisi teslim olacaktr! Nedenlerini ve nasllarn
daha sonra greceiz...
*Msy Verdoux*ya yaplacak eletirileri kestirmek zor deil
dir. Bu konuda, Temps Modernes dergisinde olduka kapsaml bir
yaz kmtr. Burada konuya ilikin yanl yorumlarn tmn bul
mak mmkndr. Eletirmen, Chaplinin son filminden byk bir
d krklna uradn aka ifade etmektedir. nk film, ide
olojik, psikolojik ve estetik adan tutarsz grnmtr ona...
Verdouxun iledii cinayetler ne savunma ne de hakszlklar onarma ihtiyacndan, ne byk bir hrsn ne de evresindeki unsur
lar daha iyiye gtrme isteinden domutur... Hibir ey kantlayamadan bunca enerji harcam olmak, bir komedi ya da tam ter
sine sosyal ierikli bir film ortaya karmayp sorunlar iinde en nemli olan karanlkta brakm olmak zcdr.
te Msy Verdoux'yu toplumun drtte nn gznde
anlalmaz klan mthi yanl yorum budur! Bir komedi mi, yoksa
bir akademik film midir sz konusu olan? Bir eyi kantlamak ve
ya bir eye aklk getirmek midir amalanan? Marksistler zaten
filmdeki karamsarl knamakta, Chaplin'in *Asri Zamanlar*dan
beri kendilerine borlu olduu toplumsal ierikli mesajn ak se
ik formle edilmemi olmasn eletirmektedirler.
Bylece, yaznsal saptrma, politik saptrmaya ortak bir yan
lta birlemitir. Psikolojik temele dayal klasik dramatik sanat
taraftarlar, Verdouxun efsane olma zorunluluunu grmeme nok
tasnda politikaclarla birlemilerdir.
Verdouxyu Chaplinesk mitolojideki yerine oturttuumuzda
her ey aklk kazanr, yeril yerini bulur ve berraklar. Bir "kiilik
kazanmadan ve dramaturglarn, roman yazarlarnn Yazg diye ta232

Monsieur Verdoux Efsanesi

mmfadklar o bir tr tutarl ve son bulmu biyografiyi edinmeden

nce arlo sadece arlo'dur. Ortakromatiin gm tuzlarnda yer
etmi, siyah-beyaz bir biimdir. Bu biim, bizleri bir sempati ve ilgi
ama drecek kadar insani izgiler tar. Ayrca grnmdeki ve
davranlarndaki tutarllk ontolojisini yaratmaya ve tartmal da
olsa kii" olarak adlandrlan eyin zerk yapsna kavumaya ye
tecek boyuttadr. Tartmal da olsa dememin nedeni, bu szc
n bir roman kiisi iin de geerli olmasdr. Ancak arlo bir Cleves Prensesi deildir. arlo ve kattettii mesafe"yi Molierein geli
im izgisiyle yaplan kyaslamalardan ve yanl yorumlardan bir
gn arndrmak gerekecektir (ki bu kyaslamayla arlo'nun onur
landrd dnlmektedir). Bir romann veya bir tiyatro eserinin
kahraman, kitabn snrlar iinde yazgsn sonuna kadar gtrr
(ok ciltli romanlar bizleri yanltmamaldr; ne de olsa bu, sadece
bir kapsam sorusudur), arlo ise tersine, iinde yer ald filmleri
daima amaktadr.
Andre Malraux, arlo'nun en harika filmleri hakknda bilgi
verecek olan 'Tartuffe' ve Misanthropetan ok, 'M/k/' ya da 4Fe//xle-Chattr. Gerek u ki, gldr trleri, mzikholler, sirk ya da
'Commedia dell'artee olduu gibi sinemann da belirli grnm
de biimlenmi kahramanlar ve halkn hep ayn kii etrafnda
gemesine ramen yeni yeni servenlerini haftalar boyu izlemek
ten mutluluk duyduu deiik tiplemeleri vardr. Ama yle sanyo
rum ki, yzeysel ve yersiz benzetmelerden de kanmak gerekir.
Geriye kalan, oluumun biim ve sralamasnda birtakm hiyerari
ler belirlemek olacaktr. Aslnda oyun kahraman belli lde kav
ranp yaygnlamamken bir mitten sz etmek mmkn deildir.
Geri arlo, Mack Sennettin komedilerinden gelmiti ve bu film
lerde Fatty'den daha nemsiz rolleri vard. Ancak o zamandan ola
anst zll, ayrcalkl inandrcl, davranlarnda psikolo
jiye ya da fiziki grnme asia baml olmayan tutarll, evre
sindeki kuklalardan onu farkl klan baklarndaki o byl prlt,
kendisine ok zel bir gelecek vaat etmekteydi. Onbe yldan da
ha az bir zaman iinde gln frak, fra by, bastonu ve melon
233

Sinema Nedir?

apkasyla bu kk adam, insanlarn belleklerinde yer etmeye

balamt bile... Dnya, varolduundan bu yana bir mite bylesine
evrensel bir kabullenile kucak amamt.
Burada mitosu zmlemeye girimek gibi bir merakm
yok. Byle bir yoruma girseydim, Charles Spencer Chaplin'in kii
sel psikanalizinden balayp evrensel simgeselliine kadar uza
nan, bu arada Juda mitolojisinden tutun, ada uygarlk zerine
eitli varsaymsal grleri de kapsayan cesaret krc bir ie gi
rimi olurdum. arlo filmleri belli lde eskimeden, yani bu film
lere belli bir tarihsel mesafeden bakmadan, arlo hakknda tutarl
ve genel bir dnceye sahip olabileceimiz konusunda kukulu
yum. arlonun bnyesinde had safhada bir toplumsal duygu ve
kolektif bilinalt i ie gemiti. Ve olaslkla, bu durum birinden
brne gizli ve gl geilere, olaanst mitolojik aktarmlara,
arkeip dnmelere ve henz kavranmas g anlam deiiklikle
rine yol aar. Ancak kanmca arloda asgari bir deimezlik veya
tam tersine asgari bir biim deiiklii ayrtrmak gerekir Kiili
inde katettii belli yollar izlemek ve btn kaplar aacak bir
maymuncuun yokluunda, genelde benimsenen drt srele
kar karya olduumuzu asla gzden rak tutmamaya ve tabii eletirimi de bu ekilde srdrmeye zellikle aba gstereceim.
Eer Verdouxnun bir anlam varsa, neden onu herhangi
bir moral, politik veya toplumsal ideoloji nda arayalm? Hatta
neden onu romanlarmzda veya piyeslerimizdeki karakterlerde"
grmeye alk olduumuz psikolojik kategoriler asndan ele ala
lm? Oysa bunu arlonun bizzat kendisinden bulup karmak yle
sine kolaydr ki! Yukarda szn ettiim eletiride, bu kez Chap
lin'in getirdii yorum sulanarak, onun eski kahramannn gldr
izgisinden tmyle kurtulmay baarmad ve Verdoux rolnn
gerektirdii gereki oyunla klasik arlo tr arasnda bir seim
yapmayp kararszlk gsterdii ileri srlmektedir. Gerekilik bu
rada kesinlikle yanltr insan. arlo Msy Verdouxda bir bindir
me yaplm gibi varln srdrmektedir. nk Verdoux, ar
lonun ta kendisidir! Bir an gelmeli ve halk onu aka tanyabil234

Monsieur Verdoux Efsanesi

meliydi. te bu muhteem an, filmin sonunda kendini gsterir.

Verdoux, bir baka deyile arlo, bu sahnede stnde tek bir gm
lekle, cellatlar arasnda uzaklap gitmektedir Verdoux ya da ken
di zddyla ekil deitirmi bir arlo! nk dikkat edilecek olursa
bu, ayn bir eldivenin ters evrilmesi gibi eski karakterin yeni bir
anlatm biimidir ncelikle giysisi: Artk ne gln frak, delik me
lon apkas, o kocaman postallar, ne de bambu bastonu vardr!
Aksine, iki dirhem bir ekirdek giysisi, gri ipekten bir kravat, gzel
bir ftr apkas, altn topuzlu hazeran bastonu vardr. Kk fra
by, ki son derece ayrt edici bir zelliidir, yoktur artk! Sosyal
konumu da tmden farkldr: arlo bir milyoner de olsa, ebedi bir
dilencilie mahkumdur sanki. Verdoux ise zengindir! arlo evlen
meye kalktnda, bu kadnlar ou kez onu dehete dren kor
kun cadalozlar olmakta ve parasn son meteliine kadar zorla elinden almaktadrlar. okelilii yeleyen Verdoux ise karlarnn
hepsini aldatmakta, onlar adeta bylemekte, sonra da ldrp
paralaryla yaamn srdrmektedir (sakat gen kadn ile zehirle
mekten vazgetii kz haricinde: ancak bu istisnalarn ne anlam
na geldiine daha sonra deineceim).
Zaten arlo, kar cinse kar bariz bir aalk kompleksi
duymakta, Verdoux ise adeta Don Juan' oynamakta ve bunu da
baarmaktadr. Altna Hcumdaki arlo, sevecen ve naiftir; Ver
doux ise sinik! arloda toplanabilecek zellikler arasnda Verdouxda zddn bulmayacamz hibir zellik yoktur
Tm bu nitelikleri tek bir noktada toplarsak: arlo doas
gerei topluma uyum salayamaz; Verdoux ise olaanst uyum
ludur. Karakterin tam tersine dnmesiyle birlikte bir anda tm Chaplin dnyas alt st olmutur. arlonun ve filmlerinin deimez
ana temas olan toplumla ve kadnlarla ilikileri burada btnyle
nitelik deitirmitir
rnein, arloyu rkten polis, Verdoux tarafndan kolay
lkla atlatlmaktadr. Polislerden kamaz fakat gene de ellerinden
hep kurtulur Bu oyun yeterince uzadnda da ilerinden birine
235

Sinema Nedir?

50. 'Monsieur Verdoux' Yn: Charles Chaplin (ABD, 1946-1947)

teslim olur; artk korkuya kaplan polis olacaktr. Anlatmaya deer

bir sahnedir bu: Yalanm ve flas etmi olan Verdoux, bir akam
ok nceleri cann balad, hatta iine dt g durumdan
kurtard gen kadnla karlar Onu tanyan kadn, Verdouxya
yardm etmek ister ve onu bir kulbe davet eder. Kadn artk ok
zengindir, silah ticareti yapan ("ama ok kibar!") bir adamla evli
dir. Son hayal krklndan m, bkknlktan m, yoksa her eye bir
son verme zamannn geldiine inandndan m bilinmez, Verdo
ux, kendisine yaplan yardm kabul ediyormu gibi grnr. Ancak
gen kadndan ayrldktan sonra biraz nce karken kurbanlarn
dan birinin akrabalarn grd o kulbe geri dner. Onun kim ol
duunu anlamlardr. Verdoux onlarn polise telefon ettiinin ve
polislerin birka dakika iinde geleceklerini bilmektedir. Bir taksi
ye iaret edip durdurmak varken sakin bir ekilde geri dner ve
kendini hasmlaryla (evde kalm kz ve yeeni) yan yana bulur.
236

Monsieur Verdoux Efsanesi

Bir numarayla onlar vestiyerin yanndaki odaya kilitlemeyi baa

rr. Polis gelmi, ardndan barlarn geldii kilitli kapnn nnde
kalabalk birikmitir. Alk alk gezinen polislerin arasndaki Verdouxnun kimseye farkettirmeden oradan kamas hl mmkn
dr. Fakat hayr, o orada kalacaktr. Son derece kaytsz ve merak
l bir tavrla! Kap alr, fakat tabii ki sulu ieride deildir. Dehet
iindeki yal kadn yar sersemlemi bir haldedir. Ancak ardndan
akl bana gelince, hemen orada duran Verdouxu tanr. Heyecan
n yenen yal kadn onu parmayla iaret eder. aknlktan do
nakalan polis, inanamayarak sorar: Siz Verdoux musunuz?...",
Hizmetinizdeyim!" diye yantlar dieri, yerlere kadar eilerek. Ke
lepeleri eline geirmeden nce, grevli bir an bocalar, kararsz
kalr. Baylmasna ramak kalmtr.
Okuyucu bir an iin kendini onun yerine koysun. arlo varol
duundan bu yana (ama onun varoluu belli bir zaman dilimiyle
nasl snrlanabilir?) toplum onu barndan atmak iin polisini g
revlendirmitir. Polisler onu sokak kelerinde, ssz rhtmlarda
bulmaya almlardr. Acele ve beceriksiz kalar, kendini ele ve
ren belli belirsiz bir sululuun gstergesi olmutur. Polisin beyaz
sopas yeterdi bu suu cezalandrmaya. Dorusu yar bu paytak y
ryt kk adam, polislere pek sorun kartmyordu. Aslnda
yapt muziplikler ve kurnazlklar, onu zararsz intikamlarn veya
geinmesi iin gerekli olan nemsiz hrszlklarn tesine asla itmemiti. arlo, polislerin elinden hep son dakikada kaan ama
sulu rolnden de hi vazgemeyen uysal bir kurband. Ve imdi
arlo yok olup gidiyor! Ne arlo var artk, ne de sulu! Toplum tu
haf bir sknt iinde: fakat uras muhakkak ki, bu sknt ne sulu
luk duyma sras kendisine geldii iin ne de en azndan bunu ken
di kendine itiraf ettii iin (byle bir ey hi grlmemitir. Top
lum, doas gerei ancak sulamay bilir). Artk, toplumun kendi
bnyesinde her zaman cezalandrd dzensizlik ortamndan ok
daha ciddi bir ekilde onu kayglandran anormal bir eyler olmak
tadr. Kaybolan kadnlar ve akln ermeyecei kadar canavarca
lenmi cinayetleri engellemekte ve cezalandrmakta yetersiz kal237

Sinema Nedir?

51. Chapfin ve ocuk

238

Monsieur Verdoux Efsanesi

deil, ayn zamanda ve zellikle bu cinayetlerin kendisi iin an

lalmayacak kadar esrarl olmasdr. Toplum, bilinaltnn allak
bullak olduunu gsteren olaanst bir hiddet ve duygusallkla
tepki gstermektedir.
Aslnda toplum sulu olduunu bilmekte, ama bunu kabul
etmemektedir. Verdoux sank sandalyesinden, yaptnn toplum
sal likilerdeki ana kural, yani modern an i, itir!" mantn
sonuna kadar uygulamaktan ibaret olduunu akladnda, top
lum gayet tabi bunu grmezden gelecek ve bunun bir skandal ol
duunu haykracaktr... Hem de Verdoux'un vurgulam olduun
dan da kuvvetli bir biimde! Verdoux'daki toplumsal parodi unsu
runu ve onun kendi oyununun kurallarn absrde vardrdn gr
mek istemediinden iyice yklenecektir Verdouxya. Dava'daki
Bay K. (arloyla benzer yanlar vardr) aksine Verdoux, varlyla
tek bana toplumu sulu klmtr. Toplum nedenini tam olarak
bilmese de, bu utan unsuru barnda var olduka dnya salksz
ve huzursuz kalacaktr... Ne var ki Verdoux, oyunun kurallarn o
kadar iyi bilmektedir ki, bunlar kendini yakalanamaz klmakta
kullanr. yle ki, cretini kendini arayan polisin omuzu stnden,
merakla bakmaya kadar vardrr. Zavall memurun, ban evirdi
i an, dt dehet aka grlr.
Ve tabii, toplum onu lme mahkum eder: Bylelikle Ver
doux gibi kt rnek olacak bir lekeyi kolayca silip att ve iin iinden syrldn zannetmektedir. Ancak gremedii udur: Eer
arlo kendini yarglarn eline brakma ltfunda bulunduysa bu,
verilecek kararn artk ona dokunmayacan bilmesindendir. Da
has, toplum sulad kiiyle aslnda kendisini vurmaktadr. Tutuk
land andan itibaren Verdoux, yazgsn byk bir kaytszlkla
karlayacaktr. Bir gazeteci ve rahip onu hapishanede ziyaret et
tiklerinde, rahibe alayc bir tavrla sorar: "Size nasl yardmc olabi
lirim? Sonraki btn sahneler tanmlanamayacak kadar gzeldir
ve bu, biimdeki dramatik stnlkten ok, zellikle ba karakte
rin ve durumun etkisinden ileri gelmektedir. Verdoux son anlarn
da ayn Sokrates gibi kendinden emindi. Yalnzca ondan daha az
239

Sinema Nedir?

konumakta, varlyla tek bana toplumu g duruma dr

mektedir. Toplum se son kurallarn yerine getirecektir: Bir bardak
rom ve sigara! Ancak Verdoux ne sigara ier ne de iki. Kendisine
gsterilen bu rahatsz edici ilgiyi, istemd bir el hareketiyle geri
evirir. Ve ite, arlonun en muhteem gaglarndan birine daha
tank oluruz. Dahiyane bir bulutur bu: Verdoux fikir deitirir! "Hi
rom imemitim!" der ve merakla ikinin tadna bakar. Hemen ar
dndan, Verdoux'un o bir anlk byleyici baknda lmn bilinci
parlar. Korku deildir, cesaret ya da boyun ei de deil! bunlar
anlamak kolay olurdu! o ann tm ciddiyetini ilgisizliin ve nem
sememenin tesinde hatta intikamn tesinde diyebileceim bir
takm eylerle belirletiren adeta bir pasif irade, kendilerini neyin
beklediini bir tek o uzun zamandr bilmektedir. Brakr toplum di
lediini yapsn. Artk her ey tamamdr.
Bir hapishane avlusunda, afak vakti, cellatlar arasnda uzaklap giden Verdouxyu grrz. Bu ufak tefek adam stnde
gmlei, elleri arkadan balanm, idam sehpasna doru sekerek
yrmektedir. Sra, zellikle belirtilmese de son derece ak olan
ve tm filmi zen o mthi gaga gelir: Verdoux oydul arloyu gi
yotine gtryor/ar. Budalalar onu tanyamamlard! Toplumu bu
zm olmayan gaf ilemek zorunda brakmak iin arlo kendi
ne taban tabana zt bir grnme girmiti. Kelimenin mitolojik ve
kesin anlamyla Verdoux, arlonun bir dnmmden baka bir
ey deildi. Asl, hatta denebilirse ilki! Dolaysyla *Msy Verdoux*
Chaplin evrenine yeni bir k getirmi, onu dzene sokmu ve ona
anlam kazandrmtr. Bastonlu kk adamn bir filmden dierine
tekrar tekrar izledii ve hibir yere gtrmeyen yolun, kimine gre
gezgin Yahudinin, kimine greyse umudun yolu olan bu yolun, bu
gn nerede bittiini biliyoruz. Yolun sonu, sabahn ilk serinliinde
giyotinin gln siluetini ssledii bir hapishane avlusudur.
Filmin Amerikada yol at skandal, ba oyuncunun sergi
ledii karakterin ahlaka aykr olduu bahanesine balanmakta
dr. Gerek olan, toplumun tepki gstermesidir; toplum bu lmn
soukkanllnda tehdide benzer bir acmaszlk sezmektedir. K240

Monsieur Verdoux Efsanesi

saas toplum arlonun hem galip geldiini hem de elinden kap

kurtulduunu ve bylece, kendisini onulmaz bir sululuk iinde b
raktn anlamaktadr. nk yolun giyotinde bittiini sylemek
yeterli deildir: Zaten Chaplln en gzel elipslerinden birini kullana
rak sonu gstermekten kanmasn bilmitir. Satr sadece bu g
rnty kesecektir. lm mahkumunun ikinci ehresini kefet
mek bize kalmt: Uzun beyaz gmlek iindeki arlo; *Kidf (Yumur
cak) filminin d sahnesinde giydii tyl kanatlar ve gln giysi
siyle, cellatlarn farkna bile varmadan ortadan kaybolmaktadr.
Henz, bir ironik olayn gereklemesinden ok nce, bu dnya
dan gm gibidir!
arlonun canlandrd son karakteri yle bir son serven
iinde dnmek hep houma gitmitir. Aziz Pierrele son hesap
lama! Tanrnn yerinde olsaydrm, Aziz Verdouxyu kabul etmekte
pek o kadar da rahat davranmazdm dorusu!
Msy Verdoux, Chaplinin bayaptlarnn yeni bir rneidir.
ncekiler Altna Hcum' ve *Sirkfle son bulmutur. Arada Chaplin
efsanesi, bana karmak, belirsiz ve oturmam geliyor. Gldr
unsurlar ve gagiar, gitgide bunlar daha seyrek kullansa da, hl
onun iin nemini korumaktadrr. 'Diktatr' filmi bu adan anlam
ldr.
Bu film kt bir yapya sahiptir. Farkl ve yumuak unsurlar
dan olumutur. Sadece Hitlerle hesaplamasnda parlak ve rast
lantsal bir saptama yerini bulmutur. Hitler, arlonun byn kul
lanmakla ve kendini Tanr seviyesine karm olmakla ifte bir
kstahlk yapm olduu iin bunu hak etmitir de! Chaplin, Hitlerin byn yeniden arlo mitine sokarak diktatr mitini yok etmi
oluyordu. Salt kafasn rahatlatmak, her eyi yerli yerine oturtmak
iin de olsa bu filmi yapmalyd. Ancak kahramann servenle
rinde grmeye alk olmadmz bir saptamayd bu. Zaten Dikta
tr filminde bakarakterdeki ayrm ok ak bir biimde farkedilmektedir. zellikle de dramatik adan kt, efsanevi zellii
bakmndan ise gzel olan o son sahnedeki hitap blmne dein241

Sinema Nedir?

52. Asri Zamanlar (Modern Times), Ynetmen: Charies Chaplin. Oyn:

Paulette Goddard, Charlie Chaplin (ABD, 1936).

mek istiyorum: Aslnda uzun, ama bana gre ok ksa olan o sah
neden aklmda kalan, bir sesin byleyici tns ve metamorfozla
rn en arpc olandr. arlo'nun k saan ehresi, byk ekran
teleskopunun etkisini glendiren kamera yaklamyla bozulur.
Pankromatik nanslarla anarak yava yava kaybolup gider.
Ayn indirmede olduu gibi alttan, ac dolu krklklar, yer yer
beyazlanm salaryla km bir adamn yz belirir. Charles
Spencer Chaplinin yzdr bu. arlo'nun yapt bu bir tr
fotorafik psikanaliz. Hi kuku yok ki, dnya sinemasnn en st
dzeyini simgeleyen anlardan biri olarak kalacaktr.
yle ya da byle, bu fotorafik psikanaliz kendi iindeki g
zelliiyle bile mitteki bir bozulmay ve bakarakterin onu tmyle
yok etmedike srp gidecek tehlikeli hastaln aa vurmakta
dr. Ayrca birka benzetmeden yola karak Msy Verdouxda sa242

Monsieur Verdoux Efsanesi

dece aktr, kukusuz olaanst ama neticede bir aktr olan Charles S. Chaplin'i bulacamz sanabilirdik. Ancak hi de yle de
il. Bu, deri deiimlerinden ve bakalamlardan nce grlen
hastalkt sadece. arlo, kendini bir deiime hazrlamaktayd. Ay
n dnya stnde kt oyunlarn birini oynayan Jpiter gibi bize ta
nnmayacak kadar deimi grnecek ve topluma bir daha hi unutamayaca bir ocuk yaratacakt!
Verdoux rneinde ilgin olan eyt onun servenlerinin Alt
na Hcum' filminde arlonun bandan geenlerden ok daha de
rin anlamlar iermesidir, tamamen kart ynde olduklar halde!
Gerekten de arlo tiplemesi, Keystonedaki ilk filmlerden Altna
Hcum*a ve 'Sirk'e kadar uzanan srede, psikolojik ve ahlaksal bir
deiim geirmitir. lk filmlerindeki arlo, ok daha haar dene
bilecek ve ba oyuncularn klarna tekmeler indirip duran bir tip
ti. Genellikle de bunu, ayn eyi kendisine yapamayacaklar du
rumda olduklarnda yapard. 'arlo Yar Pistinde' filminde, onu,
yannda oturan fazla merakl bir adamn burnunu aniden srverirken izleriz. Canlandrd tip gitgide olumlu ynde geliir. Ancak
daha uzun bir sre ikili tabiatn koruyacaktr. 4Kid' (Yumurcak) fil
mindeki analk ve evlat edinme igdsn yaayncaya kadar
(unu belirtmeliyiz ki, arlo kk Jackie Coogan evlat edinmeye
ancak ondan kurtulmann mmkn olmayacan grdkten son
ra karar verir) arlo ocuklara kar pek az sempati gstermitir.
A Day's Pleasure*filminde evrede hibir tank olmamasndan ya
rarlanarak gemideki gen mionun ona verdii naneli ekerleri ve
mayho bonbonlar, srrn yalnzca kendisinin bildii, o geriye do
ru att tekmelerle etrafa savuracaktr. Bu onun allm tavrlarndandr zaten! zellikle de ondan tarafa baklmad zamanlar
da, yapmaktan asla kanmad kk eytanlklardr bunlar. Pek
de zararsz saylamayacak trden kurnazlklar yapmakta, numara
lar evirmektedir. arlo'yu her ynyle iyi bir insan olarak dn
mek yanl olur. Sadece ak onu yle klmakta ve o zaman c
mertlii ve cesareti snr tanmamaktadr. 'ar/o Polis'te ve hatta
'arlo Hac'da, bu trden eytanlklarna birok rnek bulunabilir.
243

Sinema Nedir?

unu hemen belirtmeliyim: Bu kusurlar onun kiiliine duyulan il

giyi kesinlikle yok etmez, ona duyduumuz sempatiyi de! Tam ter
sine... Bu szckleri st kapal ahlaki deer yarglarndan kopart
may bilmek gerekir. Neyse ki bir efsane kahramann benimse
memiz, ondan yana ve onunla birlik oluumuz, sadece simgeledii
ahlak kategorilerine bal deildir. Ancak halkla bir alveri ieri
sinde yaamlarn srdren kimselerin geliim izgisini belirleyen
ortak yasa uyarnca bu kiiler, ahlaki bir stnlk ve byk bir
psikolojik tutarllkla bizlerin sempatisini kazanmaya alrlar. Ay
n eri, Pierrot'un kiiliinde de gzlenmektedir. Ayn ekilde, 'Alt
na Hcumda da arlo tmyle iyi bir insan olmutur. Bana ge
len tersliklerden tr asla ahlaki adan mahkum edilmedii gibi,
tersine bunlardan madur duruma dmekte ve yer yer sempati
nin tesinde acma duygusu yaratmaktadr. arlo burada bir geli
imin sonuna varmtr, bu geliimin filmlerinin en iyisini temsil et
tii sylenemese de, ben kendi adma, 'arlo Hac'dakl ki anlaml
zenginlii yelerim. Burada sanat, ahlaki ve psikolojik kayglarla
henz bozulmam ve zayflamamtr. Ne olursa olsun, 'Altna H
cum' kahramana vgy u noktaya vardrmakta ve arlonun
yazgsna kar iimizde aka insan duygusu uyandrmaktadr.
'Yumurcak 'taki, 'Sirk*teki ve 'Altna Hcum'daki ermi Azize
arlonun diyalektik yant, gnmzn Aziz Verdoux'sudur... An
cak arlo'nun dmanlarnn sulamas ve kahramann savunusu
daha da inandrcdr; nk bunlar psikolojik kantlara dayanamamaktadr. Biz Verdoux ile birlikteyiz ve ondan yanayz. Fakat bu
sempatimiz nasl ahlaki bir deerlendirme stne kurulabilir? Bu
adan izleyicinin bizzat kendisi de Verdouxnun sinizmini mah
kum etmekten baka ne yapabilir? Oysa biz onu, olduu gibi ka
bul ediyoruz, sevdiimiz onun kiiliidir; iyi veya kt nitelikleri de
il! Halkn Verdouxya duyduu sempati, efsaneye yneliktir, onun
ahlaki bakmdan tad anlama deil! Bunun iin, yani izleyici
onunla birlik olduundan, Verdoux toplum tarafndan mahkum edildiinde bile zaferinden iki kez emin olur. Zira izleyici "bizzat"
toplum tarafndan mahkum edilen bir adamn bu mahkumiyetine
244

Monsieur Verdoux Efsanesi

mahkum edilmektedir! Toplumun artk zleyicinin vicdanna sesle

necek, onu duygulandracak hali kalmamtr Bir paradokstur
'Msy Verdoux\ bir ustalk gsterisidir! 'Altna Hcum' hedefe
dorudan yaklamaktayd; Msy Verdoux ise toplumu ayn bir bu
merang gibi ele almtr. Galibiyetini, etikten medet uman kolayc
ve saf olmayan zmlere borlu deildir Mit olgusu bal bana
yeterli kalmakta, mant tek bana inandrc olmaktadr. Geo
metride, ancak aksi kantlandnda tam anlamyla dorulanan te
oremler bulunur. Chapline de filmlerini tamamlamak ve noktala
mak iin Msy Verdoux gerekiyordu. Altna Hcum'un mutsuz ve
mahcup a ile yan alm Don Juan arasnda toplum mit diya
lektiine tmyle tutsak olmutur Bundan kurtulmak iin ihtiyat
szlkla gsterdii tepki ise onu tuzaa dren son adm olutu
rur Kendi vicdanna ve adaletine gvenen toplum, 'Asri Zaman/arfn saf grevcisini hapse atmakla yetinmiken, bu defa Mavi Sa
kal mahkum ettiini sanarak aslnda arloyu ldrmtr.

53. Asri Zamanlar*(Modem Times, 1936)

245

Sinema Nedir?

Artk sra arlonun topluma bu cretkar meydan okuyuun

da neden zel olarak kadnlar hedef setiini aklamaya geldi!
u ana kadar, olduka zel bir yaamyksn sergilediine inan
dm efsanenin bu ynne deinmedim.
zellikle Verdoux'un iki kadna hi ilimediini vurgulamak
isterim: Bu i bitirici, okeli adam aslda gizli bir sevecenlii mas
kelemektedir. Bir kars, bir ocuu, bir yuvas vardr. Durmakszn
dolaarak habire birilerini zehirlemesi, byk apta onlarn sakin
ve rahat bir yaam iinde geimlerini ve gereksinimlerini sala
mak iindir. Gerek ve ilk kars olan bu kadn, zrldr. Yumu
ak ve hassastr. Filmin sonunda, polise teslim olmasndan bir iki
dakika nce artk yalanm olan Verdouxnun azndan hem kar
snn hem de ocuunun ldn reniriz. Gerei kabul etmek
gerekirse, onlar da zehirlemediine ilikin hibir kant yoktur orta
da. Hatta yle olduunu bile dnebiliriz. Verdouxnun "orada da
ha mutlu olduklarn sylerkenki halinden karrz bunu. Yani,
sevdii kadn paras iin deil de sevdii iin ldrrken ona daha
zel davranm olmaz myd? lm sz konusu olduunda Ver
doux nyargsz davranmaktadr. Orada iyi olan yan bilir ve eer
makulse, lm semekte tereddt etmez. Belki de iflas ettii,
mcadeleden yld, sevdii kadna layk olduu sakin ve mutlu
yaam salayamayaca ya da sal iyi olmayan karsnn st
raplarnn zmsz olduunu bildii iin Verdoux onu irkinlikleri
ne kar artk koruyamayaca bu dnyadan tatllkla ekip kurtar
mtr.
kinci istisna ise sokakta rastlad gen bir kadndr: Ayn
akam, karmn yeni hazrlad bir zehirin ilk denemesini yap
mak dncesiyle onu eve gtrr. Gen kadn onun iyiliine ka
nar ve sorunlarnn hepsini ona aar. Sevdii erkein yardmna
komak istemekte, yaama inanmaktadr. nk iindeki sevgiye
inanc tamdr. Onu kurtarmak iin tm gcyle umutsuzlua kar
mcadele etmitir. Verdouxyu bu durum duygulandrr. lal ikiyi
bir bardak Bourgogne arabyla deitirir, zavall kzn eline bir
miktar para sktrr. Filmin sonunda, onunla yeniden karlat-

246

Monsieur Verdoux Efsanesi

mda, bu kz onun iin belki de etkili bir kurtulu midi ya

ratabilirdi. Ama o an iin Verdouxnun gereksinim duyduu, artk
ne maddi bir yardm ne de sevgiydi! efkat ve tatllk yeterli olabi
lecekti onun iin, ama her eyden nce bu gen kadnn gerekten
mutlu olduuna inanmas gerekiyordu. Oysa, o an rendiine g
re, onu bylesine mutlu eden koca nihayetinde bir silah kaaksyd. Biroklar gibi! Eer o akam, gerekten drst tek bir na
muslu kiiyle, mutluluunu haketmi tek bir kadnla karlam
olsayd belki de toplumu balayacak ve onun adaletine teslim
olmaktan vazgeecekti.
lk somut rneinin ansna "Edna Purviance Kompleksi" olarak nitelenebilecek kiisel kadn mitini arlo, Mavi Sakal Ver
doux grnm altnda burada da srdryor ve tamamlyor. Bir
varsaym ne sreceim; bu varsaym asla kusursuzdur demiyo
rum, fakat en azndan Verdoux karakterine hem arlo hem de Chaplinle ilikileri asndan k tutuyor diye dnyorum. Chaplinin simgesel olarak arlo araclyla tek ve ayn kadn mitini iz
lediini aka grmek iin psikanaliz alannda ince ayrntlara gir
meye gerek yoktur. 'ehir klan'ndaki kr gen kz, tatl ve yu
muak Edna Purviance ile Verdouxdaki sakat kadn arasnda, Verdouxun bu sonuncusuyla evli olmas dnda, elle tutulur hibir
fark yoktur. Hepsi de arlo gibi mutsuz ve topluma ayak uydura
mam, toplumsal yaam iinde fiziksel ya da manavi adan sa
kat kiilerdir. arloyu batan karan ite bu ar kadnslktr, yl
drm ak onun aniden toplum ve ahlak kurallarn benimsemesi
ne neden olur. arlo Potis'ln banda inansz kiiyi, erdemli bir in
san haline getiren ey, papazn vaaz deil, kznn tatl tebess
mdr! Tek u istisna dnda: Yumurcaktaki babalk sevgisi, saf,
temiz gen kza duyulan sevginin yerini almtr. Eer bu kadn
kahramanlarnn simgesel anlamlarn iyi yorumlarsak, arlonun
tm eserlerinin, onu toplumla ve ayn zamanda kendisiyle uzlatrabilecek yetenekte bir kadnn tekrar tekrar aranmas olduunu
grrz. arlonun sadece iyiliini ve inceliini belleinde tutan
halk, aslnda onu sadece k haliyle hatrlamaktadr! Gen g
247

S/nema Nedir?

men kza turn kazancn veren arloTnun bu paray oyunda hile ya

parak kazandn halk unutur. Asri Zamanlarca youn gemi
bir gnn i huzuruyla akamn dlemektedir. Kk burjuva yu
vasnda sevdii kadn evde akam yemeini hazrlarken bulacak
tr. Sadece ak onda topluma uyum salama, hatta manevi haya
ta ve psikolojik zgrle kavuma istei (kukusuz beceriksizce
ve baka nedenlerden tr gl de olsa) yaratacaktr. arlo, Ed
na Purviance uruna bir kiilik ve bir yazg stlenmeyi, bir insan ol
ma mitini gze alabilecek gte hissetmektedir kendini.
Hemen tm ario filmlerinde izlenen bu genel yap asn
dan bakldnda da Verdoux anlaml bir gelimeyi simgelemekte
dir. Duruma gre filmler ya arlo Hacda olduu gibi temiz akn
baarszlyla ya da 'Altna Hcum' ve 'Immigrant'da (Gmen)
olduu gibi evlilikle son bulmaktayd! Aslnda mutlu son pek ciddi
ye alnmamaldr. Bu duruma mite yabanc olan dramatik bir ref
leks yol amtr (bu adan Moliere'in komedileriyle kyaslamak
mmkndr). Gerek son, izleyicinin de farknda olmadan kafasn
da yeniden oluturduu ve 4Sunnyside*ile Asri Zamanlarda yer alan finaldir; hatta bu sonusuzluk,'ario Hac* ye 'Sirk filmlerinde
ki hsranla sonulanan aklarn yimser bir geliimi olarak deer
lendirilebilir.
Edna Purviancela evliliinden sonra arloyu ilk kez 'Msy
Verdoux'da gryoruz. Belki de en azndan efsane mantna uy
gun olarak, arlo bu ak dnemecini getii iin Verdouxya dnebilmitir ya da bunun iin Verdoux'nun Edna Purviance ile evlen
mi olmas gerekiyordu. Her ne olursa olsun gryoruz ki, topiumla uzlamasa bile, en azndan artk onu kullanmay baarabiliyor.
Yine biliyoruz ki ve bu nokta nemlidir. ocuk-kadn mitine sayg
duymaya devam etmekte, ama artk kurtuluu ondan beklememektedir. Hatta belki de cinayeti benimsersek, ortaya yle bir
tablo kacaktr: ocuk-kadn mitine, Edna Purviance'i zehirlemeyi
gze alabilecek kadar sayg duymakta, bylece de bu ii yaamn
ve toplumun yerine getirmesine engel olmu olmaktadr.

248

Monsieur Verdoux Efsanesi

54. Monsieur Verdoux'(1947)

yi davrand ikinci gen kadn, belki de kendini lme tes

lim etmeyen daha canl bir Edna Purviance simgeler. Ama bu ka
dn da farknda olmadan barikatn dier yanna geecektir.
Geriye kalyor dier kadnlar: Yani zehirlenebilir olanlar. An
cak bazen de aralarndan buna meydan vermeyenler kar. Nite
kim filmin nemli karakteri de Verdoux'nun ldrmeyi baarama
d kadndr. Son filmleri gz nne alrsak, yetenekli oyuncular
dan giderek daha ok rkmesini knayabileceimiz arlo, ne mut
lu ki bu rol iin Martha Raye' semitir. Martha Raye, birok Ame
rikan komedisinde insann yakasn brakmayan ve szlerle anla
tlmayacak kadar gln cadaloz kadn tipini canlandrm bir oyuncudur. Bylesine deimez bir yolla tanm ve benimsenmi
bir aktriste replik vermekle Chaplln, bilinli ya da bilinsiz olarak
Verdoux'nun karsna bir oyuncudan ok, bir kiilii karmak is
249

Sinema Nedir?

ter. Hollywoodun insan canndan bezdiren 1 numaral ba belas

Martha Raye; kuzuyu bile ileden karabilen, bir dzine mavi sa
kaln aklanmasn hakl karabilecek bu kadn, Verdouxnun bir
trl ini bitiremedii, lmek bilmez tek karsdr. Chaplin'in kendisininkine yabanc bir mitolojiye bavurmakta duraksamamas ve
o zamana kadar kendisine hibir ey borlu olmayan ama giderek
ona her eyini borlu olacak bir karaktere sahip kmas houma
gidiyor.
Verdouxnun halkn gznde aklanmasn salayan Martha
Rayedir. Chaplinin byk bir hnerle, uzun uzadya planlad tek
cinayet bir cadalozu ldrmeye yneliktir ve zaten baarl da ol
mamtr. Bu baarsz zehirleme giriimi filmin ortasna btnyle
hakim olan gln ve anlaml mthi bir gagdr... Dierleri Chaplin
teknii uyarnca ustalkla batan savlmtr. yle ki, duygularmz
ustalkla ynlendirildiinden Verdouxnun eylemine kar hibir tik
sinti duymayz. Hatta, acdmz kii, daha ziyade Mavi Sakal ola
caktr! Bylece szmona madur roln hep koruyarak kadnlar
dan intikam almasn becermitir!
nk, hi kuku yok ki, burada da bir intikam alma duygu
sudur sz konusu olan: Msy Verdoux saf Edna Purviance aknn
o ana kadar tamamlanmam efsanesini srdrmekte ve amak
tadr; ancak Chaplin Verdouxyu dier kadnlardan intikam almak
la grevlendirmitir. Aslnda arlonun ideal kadn tipinin az ok
bilinli olarak bizzat Chaplinin ideal kadn tipinin yanstt d
nlebilir. Bunun bir gstergesi olarak da filmlerinde yeni sevgilile
rini kullanmas, efsaneyi canlandrmada Edna Purviance mirasn
sevilen son kadnn devralmas rahatlkla ileri srlebilir. Ancak
gerek, pratikte, zel yaamda mitolojik idealletirme ve tabii ki
uzlamamaktr. Burada kadnn veya Chaplinin nesnel hatlarnn
irdelenmesi pek nemli deildi. Bu hatlarn, akndan ta bandan
beri varolan kanlmaz ayrlmay, bir kez bilinli olarak dorulaya
bilmek iin ortaya atldn dnebiliriz. Chaplin kadnn deil de,
bir kadnn efsanesinin peindedir, nk hibir kadn onu mutlu
edememektedir; nk yeni sevgiliyi kafasnda onnc de olsa
250

Monsieur Verdoux Efsanesi

daima ilk sevgiii olan ideal sevgiliyle zdeletirecek kadar billur

latrm bir balang daha byk bir hayal krklna yol aar.
Terkedilen kadn sadece artk sevilmeyen kadn deildir;
mitin dna atlmtr. Chaplin-arloya gre (arlo burada Chaplinin bilinaltdr), Edna Purviancenin bir yansmasn grd bu
kadn, Edna'ya ihanet etmitir. (u halde tm kadnlar suludur,
daha sonra onlara katlacak olan hari!) Don Juan miti, burada
Mavi Sakal mitiyle karmtr. Verdouxnun ldrd kadnlar, Chaplin'in eski elerinin simgesi olarak grebiliriz, ki bu kadnlar
perdede de arlo'nun kadnlar olmulardr. Ayrldktan sonra birer
Martha Raye kesilen birok Edna Purviancenm Amerikan ka
nunlarnn ve Amerikan kamuoyunun da desteiyle kendisinden
nakit olarak ald nafakalar Chaplin, Verdoux araclyla, simge
sel olarak geri almaktadr sanki...
nk kamuoyu Chaplin'i henz Msy Verdoux tipini yarat
madan nce bir Mavi Sakal olarak grmekteydi. 'A Woman of Pa
ris'in (ParisT Kadn) yaratcs, oktandr iine hapsolduu miti g
slemekle yetinmi; bu miti tamamlayp simgesel olarak aklaya
rak ondan kurtulmaya almtr. Chaplinin kadn dmanl on
larn hem cellad, hem de yargc olarak, Verdoux'da yerini bul
mutur: Hepsi de ldrlmeyi haketmilerdir! nk hepsi de bi
raz fazla biraz eksik, Edna Purvianceta btnleen bir umuda iha
net ettikleri iin suludurlar.

Eer eserin gereklii benim de burada gstermeye alt

m gibi ba kahramannn ve iinde bulunduu durumun simge
selliinde yatyorsa ynetimdeki ve anlatmdaki biimsel estetik
sorunlar ne ifade edebilir ki? Sinematografik dramaturjinin all
m ltlerini ona uygulayamamamz ok doal olacaktr. Hi
kuku yok ki, Chaplin yknn konusunu bir senaryo taslandan,
soyut bir dramatik (hatta trajik) dzenlemeden yola karak yarat
mamtr: Filmlerinin analizinde d krklna yol aan ve yanl
tan ey ite budur. Bu filmler, her biri bir durumu derinlemesine i251

Sinema Nedir?

55. Altna Hcum' (The Gold Rush, 1925)

leyen, az ok birbirinden bamsz sahnelerin ard ardna gelme

sinden olumutur. arlo'ya ilikin belleinizde kalanlar toparla
maya aln: Ynla sahnenin hepsi de sizi, kahramann grnt
s kadar net anlara gtrecektir. 'arlo Polis'teki sokak lambas,
David ve Goliat'la ilgili vaaz, 1arlo Asker1in yapma aac, kk
ekmeklerin dans, Diktatr*de kaldrmn kenarnda sersemlemi
bir halde aklabanlk yapmas, yumurcak*taki d sahnesi ve da
ha birou... Tm de kusursuz bir ekilde kendi kendine yeten
dopdolu parlak sahnelerdir bunlar. Bir filmden dierine, bunlar
genelletirmek mmkndr. Ama tabii ki, Chaplin'in btn filmle
rini ayn kefeye koymak arya kaar. rnein; 'arlo Hac/'nn dra
matik geliim izgisi hayranlk vericidir; 'arlo Po//s'inki ok ho
bir duruluk ierir. Ama arlo Asker' dramatik olarak birbirinden
bamsz kk filmlerden oluan ve birbirinden tamamen farkl
252

Monsieur Verdoux Efsanesi

blme ayrlmtr. Aslnda en iyi kotarlm filmlerinde bile "ya

pya ilikin" zellikler dta kalmakta, eserin mkemmelliine faz
la bir ey katmamaktadr. Eer Chaplin bir yknn dramatik geli
imini onu oluturan olaylarn dramatik geliimiyle badatrabil
irmi olsayd, tabii ki daha iyi olurdu. Ama bizce, olaylarn ak ve ilikileri asndan gerekli olan bu dzenden daha nemlisi, bir gag kavrama ve gelitirmedeki gizil dzen, zellikle de sahnelere,
hem de o kadar ksa sren sahnelere zihinsel younluk, zgn bir
efsane ve gldr arl kazandran o gizemli yapdr. Olaylarn
rtl simgeselliindeki uyumsuzluklar, anlatm biimlerindeki tu
tarszlklar, sahnelerin stil btnl; bir arlo filmine biim a
sndan ynelinecek ciddi eletiri sadece bunlardr. Bu bakmdan,
*Altna Hcumdan itibaren Chaplin'in rnlerinde bir d oldu
u kesindir. inde yer alan nefis sahnelere ramen, 'Asri aman
lar filmi bile, gaglar arasndaki birlik yoksunluundan nasibini al
mtr. 'Diktatre gelince; birbirinden tmyle farkl sahnelerin bir
araya gelmesinden olumutur. lerindeki otobs sahnesi gibi
Keystone'un terkedilmi vasat sahnelerini artran sahneler de
vardr. El bombas gag bir 'ar/o Asker filminde yerini daha iyi bu
labilirdi. Kendi adma, iki diktatrn karlama sahnesini de hi
beenmem; bu sahne, arlo'nun oturup da evinin yann seyretti
ine tank olduumuz planlar gibi alabildiine ar bir dramatik ge
rilim ieren sahnelerin bulunduu bir film, son derece yavan bir
gldr esi katmaktadr. arlonun evinin yann seyrettii
sahnede, umutsuzluun pandomimini ve acnn kareografisi, tpk
J. L. Barraultnun da belirttii gibi, en gzel ifadesini hareketsizlik
te bulmutur.
Chaplinin sondan nceki filmlerinin kalitesindeki d, o
u kez ideolojinin etkisine balanmaktadr. Chaplin'in toplumsal
felsefe konusunda baz savlar olduu bilinmektedir; bu dnce
leri sempatik, ama ayn zamanda da skc bulmak, sanatya ha
karet olarak grlmemeli, 4arlo Polis' hatta 'Altna Hcum' her
hangi bir eyi kantlamak amacnda deildir... Oysa Diktatr, 'As
ri Zamanlar ve 'Msy Verdouxda savlarn ve tezlerin" varl a
253

Sinema Nedir?

ka grlmektedir. Bu sorun zerinde fazla durmayabilirdik; an

cak bunlara verilen nemin ne lde doru olduunu saptamak
gerek. Herhangi bir tez ba karaktere canllk verdii lde mitin
yerini almakta ve onu deitirmeye ynelmektedir. Kahramann
ontolojisi ykma uramtr. Ama neyse ki, bu yokolu beklendii
kadar kanlmaz olmayacaktr. Mit, Chaplinin fikirleriyle zorlanr,
rahatsz olur ama direnir. Yine Chaplinin dehasnda bunlardan bir
ka yolu bularak, bir baka yerde yeniden ortaya kar. Hatta ya
ratcsnn kendisi bile farknda olmakszn! Ama ba karakterin
simgesellii daha karmaktr. Bu simgesellii sadece kiinin ve olayiarn ilikisinde deil, kiinin tezle ilikisinde de bulmak gerekir.
ou zaman bir davran, beklenmedik bir ipucu bize, arlonun
sonunda fikrin kendisini de bir nesneymi gibi oyuna katmay ba
ardn gsterir. 'Diktatr*deki dnya kresi buna iyi bir rnektir:
1916 ylnn arlosunun gldr anlaynda bulabileceimiz bir
yaklamda, olabildiince simgesel bir dncenin, kareografik bir
unsura dnmn izleriz. Dncelerle ustaca oynayp hokka
bazlk yapmak, onun trdr; bunlar yurtta Chaplinin dncele
ri olsa bile!
Msy Verdoux'nun bu trden dorulamalara bile htiyac
yoktur. Bir filmi olutururken, Chaplinin ideolojik amacnn ne ol
duunu karmak zordu; ama bu ama kahramann iini hi gletirmemitir. nk onun olaylar iindeki davranlar, kusursuz
luk dzeyinde tutarl, anlaml ve kendine zgdr. Dolaysyla Charles Spencer Chaplinin senaryolarnn da ideolojik etkinin art
masndan ok, 'Altna Hcum' filminden bu yana mitin etkisini
kaybetmesine hayflanmak daha doru olacaktr. arlo kiiliini,
geliimin honut kalnan bir aamasnda keyfi olarak durdurup,
geriye dnk olarak srdrme hayali ve umudu anlamsz olurdu.
Chaplinin yaratt kahraman farkl, farkl olduu kadar da kesin
birok unsura balyd. Ortakromatikten pankroya gei bile tek
bana gerek bir morfolojik bozulmaya yol aacakt; belki de, ses
li sinemann ortaya knkinden daha ciddi boyutlarda. Bu bozul
ma, aktrn yalanmasn aa kararak kahraman ypratt.

254

Monsieur Verdoux Efsanesi

' ' 'r

;vy, 1

:'.fr 7

56. Varis'ii Kadn' (A Woman of Paris), Yn: Chariie Chapiin, Oyn: Adotphie Menjour Edna Purviance (ABD, 1923),

Ancak keza, sinemann gemi tarihi, tekniin geliimi, halkn du

yarll, zellikle de arlo'nun biyografisi sz konusuydu. Biz, bu
biyografinin, kahramannn mitolojisine yabanc dmediimizi bi
liyoruz. Sonu olarak tam tersine, arlonun Verdouxya dn
mnden sevin duyabiliriz. Hele bu deiim, onun ideolojik anti
toksinleri yeniden retmesini salayabilecek miti, uurumun ke
narndan dndrme zemini hazrlyorsa...
Msy Verdoux kt yaplm" olmann ok tesinde, tersi
ne kahramann yeniden kazand g ve mitin trdelii sayesin
de, bence Chapiinin en iyi kotarlm" filmlerinden biridir. Jean
Renoir bu konuda yanlmtr. Hi kuku yok ki, tmyle isel ve
neredeyse sanatsal olan bu yapy, Hollywoodda ondan baka de
erlendirebilecek pek kimse yoktu. Sonu olarak o da Chaplininkilere benzer nedenlerle bir senaryo "yaplandrmaya" kesin
255

Sinema Nedir?

likle muktedir olmamtr. Tek bana yk, karakterlerin ve bu

karakterlerin dile geldii olaylarn yaratlmasndan her zaman da
ha az ilgisini ekmitir onun da. 'La Regle du jeu' (Oyunun Kural)
aka gsterdii gibi Renoirnn da bir mitolojisi vardr (tabii ki bu
birok farkl karakter zerinde kurulmu ok daha yaygn bir mito
lojidir). Ay postunun, aktr-yazara dledii ruh g olanan
salamaktan baka bir varlk nedeni yoktur. Bunun stesinden
gelmek de senaryoya dmektedir! Renoirnn durumunda, yanl
yoruma yol aacak bir kyaslamay ne srmek istemeksizin (ki
burada, baka estetik elikiler iin iine girer...) denebilir ki, 'La
Partie de campagne' (Krda Bir Elence) filminin ynetmeninin
kendisi de her zaman iin, sz konusu karakterden kaynaklana
rak onun evresinde olumu konular ieren film arayndadr.
l a Regle du Jeu*de, her sahne kendi iinde zm bulur. Her
sahnenin kendisini, bir bakasn andrmayan zel bir durum ola
rak ynetmene kabul ettirdii hissedilir. Renoir bunu ayn bir bah
vann gl fidelerine yapt gibi, otonom bir organizma olarak ele
alr. 'Msy Verdoux' ve 'Journal dune Femme de Chambre' (Bir 0da Hizmetisinin Gnl) filmlerinde, glleriyle birlikte bir bah
eyle karlamak ok houma gider. Bunlar asla rastlantsal g
rntler deildir. nk Renoir filmini o ayn neeli acmaszlkla
yanstmtr.
Buradan, Chaplinin filmlerinde hibir biimsel yap, hibir
yk kuruluu sergilenmedii sonucunu karmamak gerekir. Si
nematografik ynetimin sadece *Parisli Kadn' filmine deil, ge
nelde tm arlolara borlu olduunu anmsatarak, aslnda sra
dan bir ey sylemi olacam. Msy Verdoux' tam olarak Chap
lin tarafndan ynetilen nl psikolojik filmle, arlonun yer ald
filmier arasnda bir eit sentez yaratmann zgnln simgele
mektedir. Burada 'Parisli Kadn'da belirleyici bir estetik ipucu oluturan arm ve elips tekniinin, kahramann doal yapsnda
varolduu aka izlenir. Chaplin'de ynetim, arlo'nun oyununun
kamera, kesim ve kurgudaki uzantsndan baka bir ey deildir.
Ancak Chaplin'in elipsi, ister zamana ister mekana uygulansn se256

Monsieur Verdoux Efsanesi

naryo denilen eyi pek ilgilendirmez. Elips olay durumun yaps iinde, aktr ve sahnenin bir anlk ilikisi dzeyinde konuyu etkile
mektedir. z" ile biim" arasnda bylesine sk ba ya da daha
dorusu, bylesine mkemmel bir i ie gemilik dnlmez. Elips, Chaplin'in filmlerindeki estetik billurlamay ortaya koymak
tadr. Bu adan bakldnda ise, hi kuku yok ki, 'Msy Ver
doux' en billurlam filmlerden biridir. arlo filmlerinin birouna,
ortalama yetkinlie sahip fakat grece oiarak dzensiz sahneler
dizisinden ibaret olduu eletirisi yaplabilir. Oysa 'Msy Verdouxnun yapsnda birbirinden ayrtm planlar en kk elips biri
minde homotetiktir... Bunlarn birbirinden bamszl gerek de
il, grnmdedir. Bu dramatik kristaller, birbirlerine yaktrlp
benzerlik kurulduunda, tm i ie geer. 'Msy Verdoux\ bilin
dii gibi, Chaplin'in en gzel elipslerinden birkan iermektedir.
Grlmeyen giyotin sahnesinden daha nce sz etmitim. Frn ve
gl fidanln siyah duman gsteren planda veya Verdouxun sa
dece yatak odasna girip kmasyla karsn ldrd dncesi
ni uyandran sahnede buna tank oluruz. Ancak aktrn ve sahne
nin dzeyinde olan bu elipsler, sekanslar ayran byk boluklar
dan g almaktadr. Bir sonraki blmn getii yeri ve yl belir
ten aklayc yazlarla bir sekanstan dierine gemek, Shakespe
are tiyatrosundaki ayn trden durumlarda kullanlan aklayc pa
no kadar normaldir, szmona beceriksizlik gibi gzkse de! Bir
ok sekansn bandaki, tpk bir laytmotif gibi film iinde ritim ya
ratan lokomotif planlarna gelince, bu sahneler, tek bir grntyle
olaylar ve geen zaman zetleyen bir soyutlamay salamtr.
'Msy Verdoux*un biimsel nitelikleri konusunda bizi yanl
tabilecek ve ok daha mkemmel olduu halde, rnein 4Aitna
Hcum'dan daha az zenle yapld kansn uyandracak ey, izle
yici asndan ok doal da olsa, gldr younluu ile mitin birbi
rine karmasdr. arlo akla geldiinde onun kiilii, halkn gnl
n fethetmesini salayan komik bululardan ayr dnlmez. 'Al
tna Hcum'dan bu yana, komik imgeleme gcnn younluu asndan Chaplinin eserleri farkedilir bir d gstermitir. 'ar/o
257

Sinema Nedir?

Hacnn yz metresinde, Chaplinin son drt filminden ok daha

fazla gag ve bulu vardtr. Bu kutlanacak bir durum deildir tabii.
Ancak bu adan ne Chaplin'e yaknmada bulunabilir, ne de olay
estetik bakmdan bir ksrlama olarak yorumlayabiliriz. Msy
Verdoux'da her ey yle bir geliir ki, adeta komik dehann bu yad
snmaz tkenii, efsanenin gelimesinin bir bedelidir (belki de ne
deni). Filmin ortasndaki korkun gag, ierdii gl gldr unsu
ruyla en eski arlolarn corafyasna uygundur. Ama o rom barda
, zellikle de filmin son sahnesi, tm Chaplin filmlerinde ancak
-drt rneine rastlayabileceimiz trden bir incelik, duruluk ve
stnlk sergilemektedir. Chaplin'in gldr dehasndaki bu k
n (ya da anmann) mitin zenginlemesiyle telafi edilip edil
mediini dnmeye gerek yoktur sanrm. Bunlar btnlkleri iinde kyaslanmayacak iki estetik deerdir. Burada gizemli bir es
tetik zorunluluk olduunu varsaymak ve madem ki corafi grn
tlere daldk, efsanenin denize hibir engelle karlamadan ve
kendiliinden ulaan bir rmak gibi ardnda sadece altn tozundan
bir ince rt brakt, bu dengeli katman kesitine en yakn eser olarak deerlendirmek bana daha makul gelmektedir.

258

LIMELIGHT, YA DA MOLEREN LM

1Limelight' (Sahne Iklar) filmi hakknda yaz yazmak pro*

fesyonel eletirmenin monoton gnlk veya haftalk yaz yazma
grevinden ok farkl bir eydir. Aadaki yorumlar 'Limelight' ad
verilen olay zerindeki dnceleri iermektedir.
Ben bu yazy, filmi halka ak sinema salonunda yeniden
grmeden nce yazyorum. Bu film tm Fransz sinema dnyas
tarafndan Moliere'in lm anlamna gelebilecek bir yapm ola
rak kabul edilmitir. Bunu sylerken abart yapmyorum*. Iklar
yand zaman drt yz kadar ynetmen, senaryo yazar ve eletir
men gzleri kpkrmz olmu bir ekilde heyecandan nefeslerini
tutuyorlard. Film iin sylenebilecek tek ey vardtek kelimeyle
mkemmel.
Bu yaz hi kukusuz Sahne Iklan' filminin bir n alma
s olma niyeti tamaktadr. Chaplin'in film zerindeki varl, yap
mn btn zerinde hissedilmektedir. zleyici, her zamankinden
daha ilgili ve daha fazla zmseyici bir durumdadr. Her ey byk
bir effaflk iinde gereklemektedir.
Chaplin'in ilk gsterimde onur konuu olarak bulunmas
da, AvrupalI sinemaseverler iin ilgi ekici bir olay olarak hatrlan
maktadr. Onun hi azalmayan poplerlii gsterime bir kat daha
heyecan katmtr. Ancak filme olan younluk ve duyumsal tepki
Limelight' filmi zerinde dnmeye balamadan nce btn
bunlarn aklda tutulmas gerekmektedir. Calveronun yksn,
Chaplin efsanesinden ayrmak olanakl deildir. ykde yer alan
otobiyografik unsurlarn birincil derecede nemli ve ilk nce ele alnmas gereken olgular olduu iddiasnda deilim. Film, bir ngiliz
eletirmenin syledii gibi bir sanatnn kendi portresini izmesi"
nitelii tamaktadr ancak daha temel uyumlar asndan yakla
ldnda bu efsanenin, yazar tarafndan zeletiriye tabi tutuldu

259

Sinema Nedir?

u grlmektedir. Verdoux'filmi iin de ayn anlam geerlidir; dul

kadnlarn katili olan Charlie toplum iinde bunun kart bir konu
ma sahiptir. 'Umeliht' (Sahne Iklar) filminde ise oyuncu ile ka
rakter arasnda bir balant sz konusudur. Calvero bir zamanlar
nl olmu bir gsteri adamdr fakat artk yalanmtr. kinin de
etkisiyle kendisine duyulan ilgi tamamen sona ermitir. Birka yl
iinde, halk Calvero'nun ismini ve hatta grnmn bile tama
men unutmutur. Sahnelere dnmesi iin kendisine alakgnll
bir frsat tannd zaman sahte bir isim kullanmay tercih edecek
tir. Bu bir hatadr nk halk belki de Calveroya az da olsa bir ilgi
gsterecekken, hi tannmayan, yal bir palyao ile hi ilgilenme
yecektir.
Calvero'nun ismi bilinmeyen bir sokak arkcs olarak sah
neye kma karar Chaplini mi anmsatmaktadr? Eer onun Char
lie olma zaferi olmasayd ne olurdu? Onun efsanesi ortadan kald
rld zaman, acaba yalanmaya bu denli kolay katlanabilir miy
di?
'Limelight filmi her eyin tesinde bir otobiyografik al
madr. Calveronun gzden d, halkn vefaszl, sevginin ya
l palyaoyu terk etmesi, akta ve meslek yaamnda baarlar ve
zaferler kazanm olan Chaplin'in arkasndaki glgelerdir Psika
naliz almas biraz daha ileri gtrlerek iki nedeniyle sesini
kaybeden bir arkc olan Chaplinin babasnn baarszl ile ba
lant kurulabilir Filmdeki Londra, Chaplinin yoksul ocukluunun
getii Londradr.
Ancak bu kadar yeter! *Sahne Iklar filminin ruhsal
zmlemesini yapmak onun deerine hibir ey katmamaktadr.
Her ey, yazarnn aklamalarna baldr. Bunun tesinde, bu ba
mllk, psikolojik olarak deil, varhkbllimsel (ontological) olarak
adlandrlabilir. Sahne Iklar1 dorudan doruya Chaplinin o
cukluunu anmsatmaktadr. Bu anmsatma oyuncu ile onun oy
nad karakterin balants yerine geer Filmde ortaya konan asl
konu udur: Acaba Charlie lebilir mi? Charlie yalanabilir mi?

260

Limelight, ya da Molierein lm

Chaplin bu iki soruyu gndeme getirerek, ikiz kardei kadar kendi

sine benzeyen bir adamn nn kaybetmesi ve yalanmas yk
snden kurtulmaya almaktadr.
Biarritz'deki fiim gsteriminde, koullarn etkin bir bileimi
ortaya konmutur. Fransa'nn her blgesinden gelen drt yz kii
lik izleyici topluluu Charlie efsanesini grebilmek iin orada bu
lunmaktadrve Chaplin oradadr! Buf karakteri olan olaans
t bir dramdr; izleyici, film ve Chaplin Moliere'in lmnden bah
sederken abartma yapmyorum. Moliere de, Calvero gibi sahnede
lmtr. Bu srada hastal ve lm bandan defedebilmek Iin doktorlarla alay etmeye abalad bir farsda oynamaktadr.

57. D. W. Griffith ve Charlie Chaplin. United Artists yapmevini kurduklar

1919da Douglas Fairbanks ve Mary Pickford le birlikte.

Bylece, Chaplin'in lmn grnmndeki varln gr

m olduk. O, capcanl bir ekilde karmzda bulunmaktadr. Ik
lar yand zaman mavi gzleri dolu dolu olmu bir ekilde bize g
261

Sinema Nedir?

lmsediini grrz. Gm rengindeki salar parlamaktadr.

Film yalnzca kt bir ryadan ibarettir. Ancak bu gereklik kadar
doru olan bir ryadr. O, en gzel rolnde, bizim kendisine kar
olan sevgimizi lmektedir. Tiyatronun balangcndan itibaren
kim, hangi oyun yazar veya oyuncu, sanatnda, kendi trajedisinin
nesnesi olma paradoksal konumuna dmtr? Kukusuz ok
sayda yazar, kendini az ya da ok almasnn iine katmtr. An
cak btn buniar halkn bilgisi dnda gerekleen durumlardr.
Sahne Iktan* bir 'Le Misanthrope' ya da * clef' oyunu deil ve Chaplin de Sacha Guitry deildir. Onun efsanesini baka bir ekilde
deerlendirmek zorundayz. Kukusuz yalnzca sinema a, oyun
cusuna, bu kapsam karakteriyle birletirme olana tanmaktadr.
Sofokles ve Oedipus; Goethe ve Faust; Cervantes ve Don Kiot bu
ekilde kaynamlardr.
Moliere ldnde yannda yalnzca birka arkada vard
ve o, meale yla gmlmt. Bizim Moliere'lmizin kendi l
mn ortaya koyarken filmlerin en gzelini gerekletirme olana
bulabildii iin sinemaya minnettarlk duymalyz.

262

SAHNE IIKLARININ BYKL

Filmin Paristeki ilk gsterimi srasnda ald olumlu eleti

rilerin yaratt bir eit terr sonucu, bazlar 'Sahne Iklarna ilikin duygularnda kendilerini huzursuz hissetmi olabilirler. Ms
y Verdoux filmi, bu ltufkar nyarglardan nasibini alamad! Ele
tirmenler bu konuda kavgasz grltsz blnmlerdi. Halk da
hi benimsememitir filmi! Ne var ki o zaman Chaplin, filminin pa
zarlamasn yapmak zere kalkp buralara gelmemiti. Bizzat var
l mthi bir yanl yoruma neden oldu. Yaratcsnn kiiliinden
kaynaklanan merak ve sempati, filmin stnde younlat. Filmle
ilgili baz kukular tamak sanki ahsna gsterilen saygy snrla
mak olacakt. Chaplinin 'Sahne lklarn\ ynetmenlere ve Fransz
sinema yazarlarna tantt o tarihi gsterimde bu karmaa son
haddine varmtr. Yaratcsnn kendi dnn ve lmnn dramn sergiledii, paradoksal bir yzlemeydi bu... Sinemann er
demleriyle, Molierein lm 'Hastalk Hastas*nn drdnc per
desini oluturuyordu. Iklar yandnda tm salon gzyalar iin
de, biraz nce perdede gzlerini kapayan o ayn ehreye baktn
da, kendisini yeniden hayatta grmenin aknln ve sevincini
yaamt. Bu hem korkun, hem de harika bir ryadan uyanmaya
benziyordu... Bu doyumsuz tedirginliin bitiminde, hissettiimiz o
rahatlamayla kark hayranln ne olduunu ayrt edebilmemiz
artk zordur. Ancak bu korkuyu iimizden silip att iin de ona
minnettarlk duymuuzdur.
Bu tr heyecanlarn ilk bata eserin kendisine yabanc kal
d, gereksiz ve rahatsz edici grnd bir gerektir. 4Sahne /klarr hakknda abartl vgler yadranlardan bir ksm belki de
kamuoyundan etkilenmi olsalard, filmi son derece bezdirici bula
caklard. Film baz eletirmenlerde veya sadece dierlerinden bi
raz daha bilinli olan ok sayda izleyicide blnm duygular ya
ratmt. Filmi o veya bu ynyle sevmiler, ama bir baka adan
263

Sinema Nedir?

da hayal krklna uramlard. Ayn kiiler, kendilerine yaplan

manevi baskdan ve o katksz hayranlk antajndan fkeye kapl
mlard. lk bakta haklydlar da! Ancak Sahne Iklarnm ilk
gsterimini drt bir yandan saran o artc snobizm olayn, ben
yine de aklamak istiyorum.
Chaplin'in filminin Avrupadaki gsteriminde bulunmasnn
altnda piyasaya kn garanti altna alma istei yatt kuku
gtrmez. Amerika'daki boykot yznden *Msy Verdoux' filmi,
Avrupa'da souk bir fiyaskoyla sonulanmt. 'Sahne klar' ok
daha ksa bir srede (sadece birka hafta!) ekilmi olduu halde,
baarsnn yapmc-ynetmen iin yaamsal bir zorunluluk olduu
nu dnebiliriz. Orada bulunmasnn en iyi reklam yolu olacan
dnrken yanlmyordu. Olaylar onun tedbirliliini hakl kara
cak nitelikteydi. Hi kuku yok ki, 'Sahne Iklan' Pariste olaan
st bir i yapt fakat yine de haslat beklenilen dzeyde deildi.
Datmcs szlemedeki minimum 500,000 kiilik izleyici kitlesi
ne zorlukla ulaabildi. Oysa iletmeciler, byk bir rakam olmas
na karn bunu daha kolay salayacaklarn ummulard. Chaplin
in yolculuunun basn tarafndan grlmedik ekilde tantm arac
yapld ve bylece filmin evresinde koullu bir sempati yaratld
halde filmin nemiyle kyaslandnda bariz bir baarszla u
rad rahatlkla ileri srlebilir.
Bu baarszlk hi de artc gelmemeli. Sahne Iklarnda, "bir arlo filmi" grmeye giden izleyicilerin keyfini karacak
birok eyin varl daha ilk bakta aka grlmektedir; hatta
gldr unsurlarnn yer ald Msy Verdoux'dan da ok. yk
nn melodramatik yan da insanlarn houna gidecek trden de
ildi nk inandrc olmaktan uzakt. Sahne Iklar' gerek bir
melodram deildir. Bir melodram, ncelikle karakterlerin anlalrlyla tanmlanr, oysa Calvero anlalmazln ta kendisidir. Dra
matik adan da bir melodram, dmn nasl gelieceini izleyi
ciye nceden kolaylkla kestirme olana salamaldr. Sahne Iklan ise hemen hibir noktann beklendii gibi gelimedii bir film
dir. Senaryosu, olabilecek en zgr imgeleme gcnn bir rn

264

Sahne Iklarnn Bykl

dr. Oysa izleyici, bu tr ak gsteren melodramiardan sanld

kadar holanmamaktadr (parodiler bunu kantlyor); Margot'ya
kendini akll bulduunda gzya dkmesini salayacak asgari bir
kamuflaj gerekir... Melodram nitelii gsteren, gerekten zekice
yaplm filmlere izleyicinin tepkisi bir hayli olumsuz olmaktadr)
rnein, Jean Gremillon'un 'La clel est vous' filminde yle olmu
tur). 4Sahne Iklar'nda da bu adan olumsuz artlanmann doruk
noktasna ulalmtr; zira gz yaartan kaba bir melodramn b
tn yzeysel grntleri tamakla birlikte, izleyicileri duygusal ba
kmdan srekli olarak artmaktadr. Hem de allm bir tarzn,
aydnca bir yaklamn gstergesi olabilecek en ufak bir parodi ya
da ironi izi tamamasna ramen (Chaplin, Cocteau'nun 'Les Pa
rents terribles filminde yapt gibi meiodramatik kalplar saptr
mak yoluna gitmemitir; tam tersine kimse kendini onun kadar
ciddiye almamtr). Sadece bataki klasik durumlar tam bir z
grlk iinde kullanlm, allagelmi kullanmlara uygun dme
kaygsna kaplnmamtr. Sonu olarak 'Sahne Iklar' geni izle
yici kitlesinin takdirini ona nceden garanti edebilecek hibir nite
lik tamamaktadr. Bu artlarda, sanatnn filmin kn psikolo
jik olarak hazrlama kaygsn yadrgamamak gerekir; ayrca bana
yle geliyor ki, gazeteciler ilk kez byle bir olaya byk bir gnl
rahatlyla katkda bulunmulardr.
Daha da ileri gideceim. Estetikten ok manevi nitelikteki
bu d nedene, bence ok daha nemli, can alc bir kant daha ek
leniyor, nsanlar, hi kuku yok ki, bayaptlar tmyle onaylama
ma, Racinede Theramenenin konumasn, Moliere'in sonu b
lmlerini, Corneille'in kurallarla ilikisini beenmeme hakkna sa
hiptirler. Asla 'Bu eletiriler yanl ya da gereksizdir,1demiyorum,
fakat sanatsal yaratnn kalitesi belli bir noktay atnda ve her
halkarda dehann tartlmazl karsnda, kar taraf da zo
runlu olarak daha verimli olmak durumundadr. Demek istiyorum
ki, eserden szde kusurlu yerleri karmay dnmektense, olumlu nyargyla yaklaarak bunlar henz srrn zemediimiz
deerler olarak ele almak daha iyi olur. Kabul ediyorum, kiinin

265

Sinema Nedir?

58. Altna Hcum* (The Goid Rush), Ynetmen: Charlie Chaplin. Oyn:
Georgia Ha/e, Charlie Chaplin (ABD, 1925).

elindeki malzemeyle ilgili kukusu varsa bir eit bahsi de berabe

rinde getiren, sama bir eletiri tavr olur bu. Sahne Iklarmn avukatln tam anlamyla stlenmek iin 1Sahne Iklar*na "inan
mak" gerek ve ona inanmak iin birok neden yok. Bu nedenlerin
herkese ayn aklkta grlmemesi, Nicole VedresMn Cahiers du
Cinemada yazd gibi sadece unu kantlar: Eer onu herkes beenseydir bu ok ge geldiinin gstergesi olurdu."
Abartyor da olabilirim. Bu vgc eletiri, muhakkak ki b
tn bayaptlar iin geerli deildir; hatta yaratclarna deha paye
si verilebilse bile... Bu, dnlm" veya kotarlm" olmaktan
ok tasarlanm diye niteleyeceim ve iinde gSahne klanan da
bulunduu trden eserlere uygulanabilir ancak. Szn ettiklerim,
gerekten kendilerinden baka referans olmayan ve i dzeni iti
266

Sahne Iklarnn Bykl

baryla bir z etrafnda tabakalam kristalleri andran eserlerdir.

Bu eserlerin tam olarak anlalmas ancak bu zden hareket edi
lirse mmkndr. Bunlar ierden kavramay kabul ettiimizde,
grnrdeki danklk, hatta tutarszlklar bile, gerekli ve mkem
mel bir dzeni yanstacaktr bize. Bu trden sanatsal yaratclkla
ilgili olarak, denebilir ki, yanlan kii asla sanat deildir; bir ku
surdun gerekliliini kavramada geciken eletirmendir.
Nitekim bu dncelerimin doruluu, Comedie Franaisedeki, Tanrlarn Don Juan ile Chaplini biraraya getirdikleri o sua
rede de kantlam oldu. Molierein traji-komedisinin, eserleri ara
sndaki en zengin ama ayn zamanda en "kt kotarlm eser ol
duu kim bilir ka kez yazlm ya da sylenmitir. ok ksa sre
de yazldndan, iin iin kaynayan dzensizlik, danklk, para
lanma ve tondaki kopukluklar, ok doal bir sonu olarak ortaya
kar. Kukusuz kusurlarnda sevimli bir yan bulmaya ve hatta
bunlar balamaya her zaman hazr olmamza karn, varlklar
konusunda hi kukumuz olmamtr. Oysa Jean Meyer'in mizan
senindeki byk ustalk sayesinde Don Juan1ok hzl bir tempo
da ve perde aras olmadan oynanm ve bylece ilk kez eserin dramatik dzenlemesindeki mkemmellik ortaya kmtr. Tpk
gzmzn sentezini yapmakta yetersiz kald baz hareketleri
hzlandrlm sinematografik deviniminin harika bir uyumla grn
tlemesi gibi... Don Juandan ok dank ve ar tempoda olan 'Skapinin Dolaplar'dr.

Karlatrmak uygun derse, Sahne Iklar1ile Molierein

bayapt arasndaki benzerlik ok derindir. Ayn Don Juan gibi
1Sahne klar' da sanatnn yreinin en gizli yann dile getiren,
belki de farknda olmakszn uzun sredir iinde tad fakat az
ok dzeltme ve deitirme gerektiren bir srede da yansyan
ok abuk tasarlanm ve yazlm bir eserdir. (Oysa Chaplinin
filmleri iin harcad zaman ou kez aylar hatta bazen tm bir
yl bulurdu) Yapmdaki bu hzllk ya da daha dorusu grnen son

267

Sinema Nedir?

evresindeki bu lzllk, zayflklara ya da kusurlara neden olmak

bir yana tmyle bilinaltndan kaynakland iin esere kesin bir
uyum katmtr. Yanl anlalsn istemem; burada romantik ilha
mn savunuculujunu yapmyorum. Tam tersine dehay, derin d
nceyi ve uygumada son ana gelen kendiliindencilii birarada
ieren yaratma psikolojisini savunuyorum. Kanmca 'Sahne kla
rnda tm bu kcullar, tartmasz bir biimde biraraya toplanm
lardr.
te bunn iin, belli bir hayranlkla taraf tutmak, bana bu
konuda en verinli, en ihtiyatl eletiri yntemi olarak grnyor;
fakat"larla dolubir eletiriden daha da emin diyebilirim... Herkes
ya da hemen hemen herkes, ikinci blmn uzunluundan ve di
yalog arlkl sahnelerin okluundan yaknmaktadr. Oysa, eer
filmin son sekse dakikas gerekten duyarllkla izlenmise, i i
ten getikten sora, ilk blm baka trl dnmek mmkn
deilmi gibi gelyor bana. Duyulan skntnn bile anlalmaz bir bi
imde, btn u'um iindeki yerini ald aldka grlyor. Hem
zaten sknt srzc burada hangi anlama gelmektedir? Sahne
Iklar filmini fam kez grdm ve her seferinde de skldm/'
kabul ediyorum.ama hep ayn yerlerde deil. Yine de bu skntnn
sresinin ksalnasn asla dilemediimi de biliyorum. Bu daha
ok, zihnimi kinen rahatlatp deiik dncelere dalmam sa
layan bir dikkatdalmasyd; grntler zerine bir tr de dal.
Gsterim srasnda zaman duygusunun yok oluuna birok kez
kez tank olmuamdur. Gerekten de uzun (2 saat 20 dakika) ve
ar tempolu ohn film, bende olduu gibi birok izleyicide de za
man kavramnunutturmutur. Benim geici skntnrfn son dere
ce kendine zg tabiatyla bu olay arasnda ortak bir neden gr
yorum. yle dyebilirim. 4Sahne Iklarnn aslnda dramatik ol
maktan ok, mzikal bir yaps vardr. Bunun kantn, filmin ngiliz
ce basn bltennde de bulabiliriz. Drtte filmin mziine ayrl
mtr; ayrca, Chaplinin mzie verdii nem anlatlmakta, birok
ilgin ayrntya deinilmektedir. rnein Chaplin bir sahnesinin provasn yapmaian nce, mzikal ieriine iyice hakim olabilmek

268

Sahne Iklarnn Bykl

iin, o sahne ile ilgili partisyonu aldrrm. u halde 'Sahne Iklar/'nda zaman unsuru dramadaki zaman unsurundan olduka fark
ldr ve mzikten kaynaklanan ok daha dsel bir zellik gsterir;
hem zihnimizi sk skya kavrar, hem de kendisini besleyen grn
tlerden bamsz olarak dnmemizi salar. Bu, adeta zerine
nak ileyebileceimiz bir zaman unsurudur.

59. 'Yumurcak' (The Kid)

269

Sinema Nedir?

u muhakkak ki, 'Sahne Iklar' stne yaplabilecek tat

minkar bir eletirinin karsna dikilecek en nemli glk, filmin
temelde birden fazla anlama ekilebilir olmasdr. Hi kuku yok
ki, bu sahte melodramn senaryosunda ana unsurlar incelendikle
rinde kesin anlam tartmasna yol aacak niteliktedir. rnein,
Calvero'nun kiiliini ele alalm: Bu karakterin arlo'yla doal ola
rak benzerliini dnmek gibi bir eilimimiz olduundan ilk gr
nmnde onun, byk baarlar kazand gnlerde nn hak et
mi dahi bir palyao olduu kuku gtrmeyecektir. Oysa durum
hi de sanld gibi deildir! Chaplin'in ele ald esas konu, yanl
l ve halkn nankrl nedeniyle bir palyaonun gzden d
deil, daha ince bir yaklamla sanatnn deeriyle halkn deer
yarglar arasndaki ilikilerdir. Filmde hibir ey Calvero'ya tart
masz bir yetenek ile kkl ve geleneksel bir meslek yaktrmay
dndrecek nitelikte deildir. Hibir numaras zgn deildir
(hatta Grock ve bakalar tarafndan da yaplan ksa bacak numa
ras bile). Zaten iki kez yinelemesi de repertuvarnn ok zengin ol
madn gstermektedir. Ayrca, gerekten komik midir bu numa
ralar? Film gemite yle olduunu dorulamakta, fakat halkn
desteinden bamsz ve tarafsz bir gzle yle olmadn gster
mektedir. in ana noktas budur ite! Calvero'nun deeri, yetene
i ya da dehas, farkl yazglardan etkilenmi objektif bir gerek
deildir; bal bana baaryla snrl bir olgudur. Caivero, bir pal
yao olarak sadece bakalar iin varolmutur. Aynas seyircidir,
kendini ancak bu aynaya bakarak anlar. Bundan Chaplin'in deeri
anlalm byk sanatlarn varln yadsd, tiyatronun tek
gereinin baar ya da baarszlk olduunu iddia ettii sonucu
karlmamaldr. Chaplin sadece, seyircisi olmayan sanatdaki
eksiklie dikkat ekmekte, seyircinin beenisinin bir toplama
karma ilemi gibi deerlendirilmeyeceini ve bu beeninin tiyatro
cu kiiliini oluturan bir unsur olduunu ileri srmektedir. Calveronun gerekten bir yetenek olup olmadn asla bilemeyeceiz.
Kendisi de bizim kadar bilmektedir zaten! Onu anmsayan dostla
rnca gklere kartlmas neyi kantlar ki? Bu olay, Chaplin'in yap
t yolculuk sayesinde *Sahne Iklar*nn yaratt o kolektif co

270

Sahne Iklarnn Bykl

kuyu andrmyor mu? Byle bir olumlu nyargnn bedeli nedir?

Halkn sevgisi olmadnda alkol deil midir? Palyaonun bir oyun
cu olarak yreinde tad kendine ynelik bu duyguyu Calvero
hem reddetmekte hem de yrekten dilemektedir. Der ki: nsan
yalandka, saygnl zler oluyor!" Palyao tam bir insan deil
dir; madem ki, kendini anlamak iin bakalarna gereksinim duyu
yor, madem ki, her seferinde onlarn ltfuna snyor... Yalan
makta olan Calveronun bilgelii baarnn da baarszln da bir
dinginlie eriilmesi ve bunu da sanat yadsmadan yapmasdr...
Hayatn, yaln bir yaamn en byk servet olduunu, ancak sana
tn etkisine girmi bir kiinin de sanattan vazgeemeyeceini bil
mektedir ve bunu dorular. "Tiyatroyu sevmiyorum, der Calvero,
ama damarlarmdaki akan kan grmeye da tahammlm yok.
Tiyatro ile tm anlamazl iinde az ok kavranan yaam
temas Fausttakl yallk temas ile birleiyor. Calvero'yu mahve
den alkoldr ama, onun mtevaz bir ekilde de olsa yeniden sah
neye kmasn engelleyen yalldr! 4Sahne Iklar' tam anla
myla bir palyaonun d yks olarak deerlendirilemeyecei
gibi Calvero ile Theresann ilikileri de, yalln genlik karsn
daki boyun eiine indirgenemez. Bir kere, Theresann Calveroyu
gerekten sevdii kuku gtrr. Ayrca bu duygunun akl almazl konusunda onu ikna eden yine Calverodur. kisi arasnda, ne olursa olsun, yrei en zgn olan kendisidir ve bu ayrlktan daha
az ac ekmitir. Yallk asl gszlk deildir ve o durumunda
bile Theresa'mn gen halinden ok daha gldr ve hayata olan
inanc ok daha fazladr. Calvero bir anti-Fausttur: Yalanmasn
kabullenen ve ilerlemi yann cezbettii Marguerite'den vazge
mesini bilen bir insandr!... Bununla birlikte fSahne Iklar' yallk
trajedilerinin en dokunaklsdr da... Dnyann tm bezginliinin
stnde okunduu bu halsiz dm ehreyi grntleyen o enfes
sahneleri hatrlamak yeter: Soyunma odasnda makyajn kartt
sahne veya sahnede sren dans srasnda kuliste kayg iinde
dolap duran yal palyaonun ehresini izlediimiz sahne gibi...
Eer imdi Calveroyu Chaplinin kendisiyle karlatrrsak,
271

Sinema Nedir?

filmin konusunun da bizleri srkleyecei gibi eserin anlam belir

sizlii ikinci planda kalacaktr. nk sonu olarak Calvero, hem
Chaplindir hem de onun kartdr! Her eyden nce, yzlerdeki
yadsnmayacak benzerlikten dolay byiedir... Chaplinin ilk kez olarak bu filmde kendi yzyle oynamas ve bizlere yalanmakta olan bir palyaonun yksn anlatmas bir rastlant olamaz. An
cak te yandan Chaplinin gerei Calveronun baarszlnn tam
zdddr; Chaplin hem yaamnda hem de sanatnda gerileme gs
termeyen efsanevi ne sahipT 60 yandayken Theresa'ya ok
benzeyen 18 yanda bir gen kzla evlenmi ve ondan be gzel
ocuu olmu bir Calverodur! Bununla birlikte Calveronun mut
suzluklarndaki Sokratesvari bilgelik, baardan ve aktan fazla
syla nasibini alm Chaplinin bilgeliinden pek farkl olmayacak
tr Eer baar tm zamanlarn en nl sinema adamna srt evir
mi olsayd (rnein Keatonn bana geldii gibi), ona da kendin
den daha az emin olarak, Theresa gibi aknn gl bir acma
duygusundan ibaret olduuna karar verseydi, Calvero tiplemesin
de Chaplini grmek pek zor olmazd. Ancak ayn zamanda kabul
etmek gerekir ki, Chaplin sahip olduu mutlulukla Calveronun
yazgsna katlanmasn salayacak bilgelii kafasnda oluturabil
meyi baarmtr; aksi takdirde, yine de unu hesaba katmak ge
rekir ki, bu olaslk Chaplini rktmekte, gece gndz kafasn
kurcalamaktadr; yoksa 'Sahne Iklar*n neden evirmi olsun ki?
nk bu film,yaratcsnn yazgsn belalardan koruyacak
by gibi bir eydir Calvero, hem Chaplinin korkulu d hem de
bu korkuya kar kazand zaferdir Bir anlamda ifte zafer! n
k, baarszlk kabusu, bu filmde, bizzat musallat olduu kii tara
fndan somutlatrlp nesnellik kazanmtr kincisi de filmin gz
den dm sanats, dinginliini bulma konusunda gl km
tr; bu onun servenini srdrecek olan baka bir gen varln ba
arsnda kendini kantlama duygusunun verdii dinginliktir Ka
merann, kuliste len Calverodan uzaklap yreindeki acya ra
men dans eden balerine kayarkenki hareketi, ruhlarn yer deii
mini izler gibidir: Tiyatro ve yaam devam etmektedir!

272

Sahne Iklarnn Bykl

Biz burada; 'Sahne Iklarnn temelindeki zgnle, yani

onun "itiraf" ya da sanatnn portresi" olma zelliine deiniyo
ruz, ki baz kiiler buna ok kzmaktadrlar. Bununla birlikte, konu
nun edebiyatta yer al eskilere dayanmaktadr! Sadece edebi
gazetelerden" sz etmiyorum. Bunlarn ierikleri bellidir... Benim
deinmek istediim, yazarn biyografisinin az ya da ok, iinde bir
ekilde yer ald pek ok roman trnde eserin varldr. Ve za
ten kiisellikten en uzak eserlerin her zaman en az uygunsuz eser
ler olduu sylenemez. LoDuca, Cahiers du Cinema dergisinde,
1Sahne Iklar ile ilgili olarak, Conversazione in Sicilia"nn ns
znden alnma, Vittorininin u tmcesini anmsatr bizlere: Her
eser, her zaman iin bir otobiyografidir... inde Cengiz Handan ya
da New Orleans mezarlndan sz edilse bile!" Flaubert de yle
syler: Nladame Bovary, benim!" Ancak sinema sz konusu oldu
unda bu olgu insanlar artmaktadr ve bu aknln iki akla
mas vardr.
lkin, rnein bir Stroheimin veya Fransa'dan Jean Vigo'nun
eseri de her ne kadar srekli olarak manevi itiraf nitelii gsterse
de greceli olarak tad clgu yenidir. Geri onlarda likinin ayn
derecede ak olmad dorudur. Ancak Chaplinin srlarn aar
ken daha kiisel davranmas bir ilerlemeyi ortaya koymakta, sa
natndaki olgunluu kantlamaktadr. arlo moral deerlerin bir
yansmas, sembollerin olaanst bir bileimiydi: tmyle metafi
zik varl olan bir efsaneydi. Msy Verdoux' ise mit ile arlo bi
linci... Bunun tesinde Chaplinin yapaca, maskesini karmak
ve plak ehresiyle bizlerle yzyze konumaktan ibaretti. Zaten
unu herkes kabul ederek, 'Sahne Iklarn seyrederken Chaplin
ve arlo hakknda bildiklerimizi, gz nnde bulundurmamaya olanak yoktur. Ancak ncelikle bu bilgimiz, bayaptlar hakknda
tm ada eletirmenlerin yaklamndan temelde farkl deildir.
nk bu eletiriler sanatlarn yaamykleri hakknda daha da
derin bilgi sahibi olmamz salayarak hayranlmzn artmasna
yol amaktadr. Bu durum sz konusu biyografinin kendi iinde bir
amac olmasndan ok, eserin anlamn zenginletiren ve akla
273

Sinema Nedir?

60. A Dog's Life'

274

Sahne Iklarnn Bykl

kavuturan yeni yeni ilikilerin ortaya kmasn salar. Chaplin r

neinde geliim sreci bunun tam tersidir.Yaratcsnn ve daha
nceki eserlerinin olaanst poplaritesi, ada izleyiciyi gele
cek kuaklarn yararlanmayaca ayrcalkl bir konuma yerletir
mitir. Daha imdiden, yalan onbe ile yirmi arasndaki birok
gen, bizim kaynaklarmza artk sahip deiller ve Calveroyu anla
rnda, Chaplinesk mitolojiyle karlatrmazlar. Bu Sahne Iklar/Yn sadece Chaplin ve arloya ilikin bir deeri oiduu ve ne
minin zamanla kaybolaca anlamna m gelmektedir? Asla! Oto
biyografik nitelikte edebi eserler de derin edebiyat tarihi bilgisini
gerektirmezler. Villon'un 'Ballade des Pendus's (Aslmlarn Ba
lad) Rousseau'nun Confess/ons'u (tiraflar) klavuz kitap olmaks
zn da okunabilirler. nemli ierii olan birok roman ya da piyes
unutulmutur. nk nemleri ilginliklerinden ve lszlklerin
den gelmektedir. Ama yazarn kendi yoksunluuna, insani bir ger
ek katabildii deerli eserlerle aralarndaki farkllk da budur za
ten! Yz yl sonra 'Sahne Iklar'n seyrettiimizde, Chaplin'den ve
eserlerinden baka bir iz kalmasa bile, o derin melankolik bak
lar, o ehre, lmn de tesinde bir adamn kendisinden sz etti
ini ve bizleri bizzat kendi yaamna ortak ettiini grmek iin ye
tecektir. nk bu?ayn zamanda faizlerin de yaamdr... Birbiriyle
bu denli ak bir ekilde btnlemi bir otobiyografi rneinin si
nemadan henz kmam olmas, zellikle iki geree dayanr: l
ki u; gerek yaratclar sinemaya ender gelmektedir. Film gerekletirenlerin byk bir ounluu, hatta aralarndan en bykleri
bile, yazarln zgn yaratclndan hl yoksundurlar. Sinema
adam, bizzat kendisi senarist olsa da, ncelikle ve de zellikle
ynetmen" olarak kalmaktadr, yani nesnel unsurlar rgtleyen
bir ef! Bu alma koullar, sanatsal yaraty kantlamak ve stil oluturmak iin yeterlidir; ancak dier sanat dallarnda genellikle
ortaya kan organik iielikten ve tam bir btnlemeden henz
yoksundur. te Van Gogh ve resimleri ya da Kafka ve romanlar...
Claude Mauriac, Chaplinin sinemay kullandn, oysa dierlerinin
sinemaya sadece hizmet ettiklerini yazarken son derece hakldr.
Chaplin, kelimenin en gl anlamyla bir sanatdr ve sanat"la

275

Sinema Nedir?

ilikisini eit koullarda srdrmektedir. Anlatmak istediklerini si

nemayla anlatmas, yetenei ve becerisi itibaryla rnei edebiyat
tan ok, sinemaya yatkn olduu, dolaysyla da bu anlatm biimi
ne zel bir eilim gsterdii iin deildir kesinlikle. Bunun sebebi
sanat dallar iinde, onun iletecei mesaj asndan en etkili sanat
dalnn sinema olmasdr. Onaltnc yzyl soniarnn byk sanat
lar, her eyden nce ressamlar ve mimarlard. Zira, resim ve mi
marlk o dnemin sanat dallaryd. Ancak bu belirli bir sanat dal
na hizmet etmenin deil, sanat olmann en iyi yoluydu. Bununla
birlikte, sanat karsnda deil fakat sanatn bugn artk iyice be
lirlenmi uzmanlk dallar karsnda bu tr bir bamlln olmay
sayesindedir ki, o stn Rnesans sanat, resmi kastediyorum,
bunca geliim gsterebilmitir. Vinci ressam deildir, Mikelanj da
heykeltra! Sadece sanatdr onlar... Chaplinin beste yapmas,
felsefeyle yle byle uramas, hatta biraz resimle ilgilenmesi;
vasat bir mzisyen, sradan bir filozof olsa da vakit geirmek iin
resim izse de, hi nemli deildir Temel nokta, Chaplinin sine
madan yana yapt seimin objektif zgrl deil; daha ok,
yirminci yzyln o stn sanatyla olan ilikilerdekiyani filmi kas
tediyorum sbjektif zgrlktr. Chaplin, kendini teknikle snrla
ma kaygsna dmeden, sylemek durumunda hissettii eylerin
tmn, sinemay tamamen kendine baml klarak aktaran ve
bugne kadar belki de ei olmayan bir yaratclk rnei vermitir
bizlere.
Ancak edebiyatta sr aklama olayn dile dayal bir gnah
karma olduu iin kabul eden, ancak herkesin gz nnde ya
plan bir itiraf uygunsuz bulan baz kimselerin Chaplinde eletir
dikleri de budur. Bir gsteri sanat olan sinema, grntlerin hem
yaknmzdaki o devasa biimlenii ve o abartl canlandtryla ger
ekten de her eyden nce sanat dallar iinde en namahrem ola
ndr. Ve bundan dolay da azami bir mahremiyet gerektirmekte
dir; maske ve grnm deitirme... stilde, konuda ya da mak
yajda. Chaplin Sahne Iklar*nda ilk ikisinden yar yarya, ncsnden ise tmyle syrlmasn bilmitir: Ecco homo!

276

Sahne Iklarnn Bykl

Anlamn Chaplinesk mitin poplaritesinden alan ve dolay

syla balangta bir kibir ve lszlk riski de tayan giriimi be
nimsetmek ve bunda baarl olmak iin en azndan Chaplin gibi
bir deha gerekirdi... Fransada, Sacha Guitryde bunun bir karika
trn bulmaktayz. Milyonlarca kiiye bylesine bir inan ve cid
diyetle kendinden sz edebilmesi iin, halkn sevgisinden emin ol
mas gerekiyordu; sevilmesini salayan bu maskeyi kartabilmek
iin de tabii kendisinden emin olmas... Ancak asl olaanst sa
ylmas gereken, 'Sahne Iktannn kiisel kaynaklardan hareketle
bizi bylesine etkileyen ve bylesine yaln bir eser olmas deildir;
hayranlk uyandran ey, mesajdaki stnln cisimleerek ar
lamak bir yana, tam tersine bu cisimlemeyle gcnn doruuna
varm olmasdr. 'Sahne Iklar'nm bykl burada bal ba
na sinemann byklyle karmaktadr; ve sinemann somutlama yoluyla soyutlama olan znn en arpc biimde sergilenme
sidir. Kukusuz, Chaplinin sadece benzersiz bir konumu, yaratt
mitteki canllk ve evrensellik (unutmayalm ki, kendisi komnist
ve Bat lkelerinde bugn bile hl benimsenmektedir) sinemann
diyalektik deerini ortaya koyma frsatn vermitir. Yirminci yzy
ln Sokratesi olan Chaplin-Calvero, halkn nnde baldran imek
tedir! Ancak lmndeki bilgelik, szcklere indirgenemez; her
eyden nce ve zellikle sergiledii tablonun iindedir ve sinema
sal grntnn plak belirsizliine dayanma yrekliliini gster
mitir: Grn ve anlayn!
Burada uygunsuzluktan sz etmek samadr. Tersine sine
mann ltf ve Chaplinin dehas sayesinde en yaln ve derin ger
ein bir ehrede, hem de kt bir aktrn deil de (stelik ne ak
tr!) hepimizin tand ve sevdii bir insann ehresinde, yrekle
rin ve bilinmezliin derinliklerinde, bizimle yz yze, ahsen konu
an bir ehrede ifadesini bulmas hayranlk uyandrmaldr.
Chaplin, sinema tarihinde 40 yl kat eden tek film ynetme
nidir. lk admn att ve baarl olduu burlesk komedi tr,
henz sesli sinemann ortaya kmasndan nce, belli bir gerileme
iindeydi. Sesli sinema olay Buster Keaton ve Harry Langdonun

277

Sinema Nedir?

varlklarn sona erdirirdi, ki bunlar, yeteneklerini gsterdikleri tr

de de gerekten kalc olmamlard. Bir ynetmen olarak Stroheim'n yaam be yln tesine gememitir. Zaten sinema ala
nndaki dehann ortalama mr be ile onbe yl arasnda dei
mektedir. Daha uzun sre ayakta kalabilenler, dehadan ok, bece
riden ve aklclktan kaynaklanan ince bir anlaya borludurlar bu
nu. Sadece Chaplin filmin geliimine ayak uydurdu demek istemi
yorum, sinema olayn srdrmeyi beceren tek kii o olmutur
'Asri Zamanlar'dan bu yana, ki bu film Mack Sennettin ilkel trde
ki oyunundan direkt olarak kan yapmlarn, keza sessiz filmlerin
sonuncusudur, Chaplin, bilinmezlik iinde ilerleme, kendine gre
bir sinema yaratma konusunda dur durak bilmemitir. 'Sahne Iklari'nn yannda btn dier filmlerinin, hatta en hayranlk duyduk
larmzn bile, allm ve kurala uygun olduklar sylenebilir; bu
filmler yaratclarn yanstyor olsa da, kiisel bir stilden kaynakla
nyor olsa da, zgnlkleri yine de ksmi kalmaktadr. Her eye
karn bu zgnlk sinemasn baz geleneklere uymaya, kar
karak da olsa, kendini mevcut kurallara gre tanmlamaktadr.
1Sahne Iklar' baka hibir eye benzemez.
64 yandaki bu adamn, sinemann 'Javant-garde"nda kal
dn sylemek, az bile olacaktr. Bir hamlede herkesin nne
gemitir; sanat dallar iinde en az zgr olan sinema dalnda,
yaratc zgrln modeli ve simgesi olmaya devam etmektedir

278

WESTERN, YA DA AMERKAN
PAR EXCELLENCE FLM

Western, yalnzca k noktalar sinemasnn kendisiyle z

de olan bir tr deil, ayn zamanda uzun yllar boyunca aralksz
baarlar kazanm bir film biimi olarak karmza kmaktadr.
Otuzlu ylardan itibaren edinilen gz alc ticari baarlar bu trn
salkl bir yap zerine kurulduunu gstermektedir. Kukusuz
westernler cinayet romanlar, dedektiflik ykleri ve yaanan g
nn toplumsal sorunlar gibi pek ok d etken tarafndan da belir
lenmitir Onun basitlii ve keskin formu, piyasalarda kolayca yer
edinmesine olanak tanmtr. Tm etkiler, westernler zerinde bir
a ilevi grmtr Bylece mikrop zehirliliini kaybetmektedir
Amerikan komedisinin kaynaklarn tketmi olmas westernin
ykseliine zemin hazrlamtr. 'Underworld (1927) ve 'Scarface'
(1932) gibi gangster filmleri de geliim alanlarn tamamlamlar
dr. Dedektif yklerinin senaryolar tek bana yetmemekte ve
baka olgularla destek grmesi gerekmektedir Edebiyat ise, wes
tern zerinde etkin bir g olarak varln hl srdrmektedir
Yaplan tarihsel aratrmalar westernlerin Araplar, Hintliler,
Latinler, Almanlar ve Anglo-Saxonlar arasnda aralksz baarlarn
srdrdklerini gstermitir. Amerika Birleik Devletlerimin dou
oluumu; Buffalo Bill ve Kzlderililer arasndaki mcadele, trenyolu raylarnn denmesi ve Sava hl ilgi ekmeye devam et
mektedir
Westernin genlik iksirine benzer bir gizemi vardr. Bu, si
nemann zne likin bir srdr.
Sinema bir eylem olduu in westernin de 'par excellence
(stn) sinema olduunu sylemek olanakldr Onun bileenleri arasnda drtnala koan atlar ve kavgalar olduu dorudur Ancak

279

Sinema Nedir?

bu durum westernin basit bir macera film tr olarak deerlendi*

rilmesini gerektirmez. Karakterlerin srekli bir hareket halinde ol
malar bir cokunluk oluumudur. Btn bunlar Amerikan yaant
snn geleneksel yaps iinde bulunan eylerdir. Yre halknn ift
ilik ve hayvanclk ileriyle megul olmas, bu durumun kaynakla
rndan biridir. Bylece ortaya koullarn sradan olmayan bileimi
ne bal bir baar kacaktr.
Westernin zn ok basit bir iki nedene indirgeme girii
mi, umutsuz bir aba olacak. Onun bileenleri belki her yerde bu
lunabilen olgulardr fakat bunlarn ayn ilevi grmesi dnlmez.
Western, biiminin tesinde bir deere sahiptir.
Western, gerekliin ve efsanenin sembollerini ve gsterge
lerini iinde barndrmaktadr. Western, mitoloji ile ifade anlamlar
arasnda yaama ans bulmutur; sinemann varlndan nce ba
tnn destanlar edebiyat ve folklor biimlerinde kendini gstermi
tir. Ancak bat ykleri izleyiciler arasnda ortak bir lme sahip
deildir.
Bu kitap [J. -L. Rieupeyrout'un La Grande adventure du
western' 1894-1964, Batnn Serveni kitab, Bazin bu yazsn ki
taba nsz olarak kaleme almaktadr) westernin az bilinen gr
nmlerini vurgulamaktadr; western, tarihe olan bir inanllktr. O,
derin kklere sahiptir. Bu tr, psikolojik, tarihsel ve hatta zdeksel
geree benzeyilerin tesinde bir yapya sahiptir. Yalnzca ok az
westernin tarihsel gerekleri yanstt dorudur. Ancak deerli olan tek eyin bu olmad da dorudur. Tom Miks karakterlerini
yarglamak sama olacaktr. William Hart ve Douglas Fairbanks ile yaam bulan bu karakter bir byye sahiptir.
Her eyin tesinde, westernlerin ou onurlu bir ekilde ayakta durmaktadr. 'Beyond the Great Divine\ Ye//ow Sky' ve
'High Moon' bunlarn yalnzca birka tanesidir. Tarihsel dorular ile
westernler arasndaki ilikiler dorudan ve anlk deil, diyalektik
bir yapdadr. Tom Miks, Abraham Lincolnun tersidir. Benzer ola
rak westernler en romantik ve naif biimiyle tarihsel yeniden olu280

Western, ya da Amerikan Par Excellence Filmi

umn tersidir. Hopalong Cassidy ve Tarzan arasnda, kostmleri

hari olmak zere hibir fark bulunmamaktadr. D grnm bu
rada byk bir nem tamaktadr. Efsane kadn gzellii ile ta
mamlanacaktr.
yi grnml bir kovboy gen bir kzla karlar bu iyi ve
gl bir kzdr. Kovboy ona ak olacaktr. Kz, iffetini korumay
srdrerek bu sevgiyi paylaacaktr. Ancak nlerine pek ok engel
kar, engellerin ou ailelerden kaynaklanmaktadr. rnein kzn
aabeyi uursuz ve hain bir yaradla sahiptir ve iyi kalpli kovboy
la erkek erkee, toplum nnde kozlarn paylamak isteyecektir.
Kahramanmz bir dizi nanlmaz mahkeme ile kar karya kalr.
Ancak sonunda btn tehlikeleri aarak gelinine kavuacaktr. Ki
ilii, nitelikleri ve ans ona yardm edecektir. Mutlu bir yuva ku
rulacak ve kk hanm kendisi iin byk fedakarlklar yapm olan ei iin ok sayda ocuk douracaktr.
Bu noktaya ulalncaya kadar binlerce farkl yk anlatlabilir. rnein Savata yaanan kzlderili korkusu, hayvan hrsz
lar yky tamamlayc unsurlar olarak kullanlabilir. Ortaa ro
mantizmi iinde yaanan aklar iin pek ok deiik fon olutu
rulabilecektir.
Genellikle paradoksal bir karakter olarak bir bar kz da ay
n kovboya sevgi besler. Ayrca senaryo yazarnn isteine bal olarak bu kzlarn says artabilmektedir. Karmaay, bazen altn
kalpli bir fahie nleyecektir Bu da kovboya umutsuz bir sevgiyle
balanan biridir ve yalnzca onun mutluluunu istemektedir
Filmlerde, iyi ve kt karakterler ok belirgin bir ekilde ay
rlmaktadr. Kadnlar altl stl olarak, toplumsal sralamada yer
lerini almaktadrlar. yi olsun, kt olsun, yaplan her ey filmin so
nunda karln bulacaktr. Gnahkarlarn iledikleri sular yanla
rnda kr olarak kalmayacaktr. Maupassantm 'Boule de Suif' ro
mannn temsili olarak Stagecoach' (Posta Arabas) filminde bu
temel unsurlar grlebilmektedir yi kalpli kovboy ile onu seven
bayan kahramann evlilii genellikle mmkn olabilmektedir.
281

Sinema Nedir?

Bunun tesinde, bat dnyasnda kadnlarn iyi oiduu ve er

keklerin kt olduklar eklinde bir genelleme yapma eilimi bu
lunmaktadr. Bu kt erkekler iledikleri gnahn bedelini mutla
ka deyeceklerdir. Eden bahesinde Havva'nn Adem'i gnaha
tevik etmesi tersine evrilmitir. Incildeki belirlenimler, tarihsel
koullarn basklar altnda deiiklik gstermektedir. Kadnn ha
ta yapmas, ancak erkein arzusunun sonucu olarak gerekle
mektedir. B j , kentsel kltr yapsndan ok farkl bir oluumdur.
Ailenin bayan yeleri ze! bir koruma altndadr.

61. Posta Arabas' (The Stagecoach, 1939), Yn: John Ford.

Bu dnya zerinde yaam olan kzlderililer uygar olarak

tanmlanan insanolunun koyduu kanunlara uyma konusunda
eitli zorluklar yaamtr. Onlar pagan vahiliinin izlerini zerle
rinde tamaktadrlar. Beyaz Hristiyanlar ise bunun tersine olarak
yeni dnyann fatihleri eklinde grlmektedir. Onlarn atlarnn
getii yerlerde imenler yeermektedir. Onlar ayn zamanda ah
laki ve teknik dzenlerini de dayatmaktadr. Posta arabalarnn fi282

Western, ya da Amerikan Par Excellence FilmI

ziksel gvenlii federal birlikler tarafndan salanmaktadr. Byk

demiryollarnn kurulmas, adaletin yerletirilmesinden daha az nemlidir. Gen Birlemi Devletler, ahlak ve%kanun arasnda bu
lunma durumundadrlar. Yalnzca gl, kat ve cesur kiiler bu
bakir topraklar uysallatrabileceklerdir. Korkunun ecele faydas
yoktur. Polisler ve yarglar, zayflara yardm edeceklerdir. Kanun
lar ile iyilerin dzenlenmesi ve dzenin iyilii salanacaktr.
Ancak kanunlar ahlakl bir toplum yaratmnda yetersiz ka
labilmektedir. Adaleti salayan kiilerin de, en az sulular kadar
cesaretli olmalar gerekmektedir. erif, her zaman iin, asm ol
duu kiiden daha iyi biri deildir. Bu oluum, eitli elikileri iinde barndrmaktadr. Kanuna aykr davranan kii ile kanunlara
uyan kii arasnda genel olarak ok kk bir farkllk bulunmak
tadr. erifin gsne takt yldz hl adaletin bir simgesi olarak
kabul edilmektedir. Ancak insanlar ynetim alannda ona bu de
er yklenmemitir. Bu birinci elikiye, bir kincisinin eklenmesi
gerekmektedir. Etkin bir adalet isteniyorsa, adalet ynetiminin
hzl ve adil olmas gerekmektedir.
Buna karn, kanuna olan gereksinim, hibir zaman ahlaka
olan gereksinim kadar gl olmamtr. Ayn zamanda karlkl
dmanlk da hibir zaman bu denli belirgin ve somut olmamtr.
Charlie'nin Pilgrim' (arlo Hac) filminde bir mizah erevesi iin
de, kahramann atn iyi ile ktnn arasnda srd bir temel zerinde bu yap gzler nne serilmektedir.
John Fordun Stagecoach' (Posta arabas) filminde, araba
da seyahat eden bir fahie, darkafalt kiilerden daha fazla saygya
deer olarak gsterilmektedir. Kumarbaz mrn aristokrat bir
ekilde tamamlamann yollarn aramaktadr; alkolik doktor ise
mesleki yeteneini kaybediyor olmasnn zntsn yaamakta
dr; bunun dnda borlarn deyebilmenin arelerini aratrr.
Bu filmde, destann ve hatta trajedinin trebilimsel western
kaynaklarn buluruz. Western destans snflandrma iindedir
nk kahramanlar ve efsane kiilikler, birer stn insan seviye

283

Sinema Nedir?

sinde olarak sunulmaktadr. Billy the Kid, tpk Ail' gibi hi yara
almamaktadr ve onun silah hi hata yapmaz. Kovboy valye gibi
silahlanmtr. Mise en scene biemi, kahramann karakteri ile be
lirlenmitir. ekimler ile bir destana dnm yaanr. nsanolu ile doa arasndaki eliki ortaya konur. Westernde yakn ekim
kullanlmamaktadr. Bunun yerine hareketli ekimi tercih eder.
ereve izginin snrlanmasn reddetmektedir.
Ancak bu destans biemr yalnzca ahlaklln belirlendii
ve deerlendirildii gerek anlam iinde ortaya kar. Bu, toplum
sal iyinin ve ktnn iinde bulunduu bir ahlakllk dnyasdr.
Buna karn, doasnda iyilik olan bir durum, ilkel ve kaba bir ka
nun eklinde yaam bulabilir. Destan trajediye dnr. Sosyal adalet ile ahlaki adaletin bireysel karakterlerinin geii arasnda ilk
atma grnmleri ortaya kmaktadr.
Western senaryolarnn Corneille-benzeri basitlii, sk sk alay konusu olmaktadr. Westernler ile l e C/d' metini arasnda bir
benzerlik grmek kolaydr; sevgi ve grev arasnda da ayn eliki
vardr. Akl banda bir gen kz, ailesinin beklentilerine uygun dav
ranacaktr; sevgi kavram, yerini bazen toplum kanunlarna brak
maktadr. Ancak bu karlatrma ift ynldr: western!, Corneille
ile karlatrarak onunla alay etmektedir. ocuksulua yakn ol
ma, iirsellie yakn olmas nedeniyle byklk olarak nitelendiri
lebilir.
Bunun hakknda hibir kukunun olmamas gerekir. Bu naif
byklk, batnn herhangi bir yresindeki basit insanlar aracl
ile ortaya konur. Epik ve trajik kahraman, evrensel bir karakterdir.
sava, ondokuzuncu yzyl tarihinin bir parasdr. Western, Truva savalarnn en moderni olarak kabul edilebilecek bir savaa
*

Ail (Achitles): Topuu hari olmak zere vcudunun tamam efsunlan

m olan ve bu nedenle topuu dnda hibir yerinden yara almayan mi
toloji kahraman (.n.).

284

Western, ya da Amerikan Par Exceiience Filmi

ynelmitir. Yolculuk, batya g eklinde srmektedir.

Sinema tarihi iinde genel olarak epik (destans) sinema ve
tarihse! sinema ayrm yaplr. Bizim buradaki amacmz Ameri
kan filmi ve Ruslardaki epik biimlerini karlatrmak deildir.
Onlarn biimsel zmlemeleri ancak ve ancak, her iki lkede ye
niden oluturulan olayiarn tarihsel anlamlar zerindeki n et
kinlii ile gerekletirilebilir. Amacmz onlarn dorulara yaknl
n saptamak deildir. Sovyet devrimi de tpk batnn kefedilmesi
gibiT yeni bir dzenin ve yeni bir uygarln douunu iaret eden
tarihsel olaylarn bir toplamdr. Tarihin oluumu iin gerekli mitos
lar bulunacak ve nfusun yerlemesinden nce yaayan kaynak
lar yeniden kefedilecektir. Sinema belki de bunu ifade etme ye
terliliine sahip olan tek dildir. Her eyin tesinde o olaylara ve ol
gulara estetik bir boyut katmaktadr. Sinemay ortadan kaldrd
nzda western yks, ok snk bir oluum olarak kalacaktr.
Yalnzca sayca ok az olan edebiyat rnleri, onun grnmlerini
gzler nne sermeye yetmeyecektir. Kurulan Sovyetler Birlii,
kendi bykln resim ya da roman aracl ile gstermemitir.
Bu byklk destans bir sanat olarak sinema ile gerekletiril
mitir.

285

W ESTERNIN EVRM

Western, sava ncesinde bir mkemmellik dzeyine ula

mtr. 1940 ylnda, geliimi drt sene gecikecek olan bir yaplan
ma srecine girilecektir. 'Stagecoach* (Posta Arabas) klasik m
kemmelliin gerekletirildii bir sosyal efsane, tarihsel yeniden
oluum, psikolojik gerekler ve western mizanseninin geleneksel
temas arasnda ideal bir denge oluturulmutur. Bu unsurlarn
hibiri daha baskn deildir. 'Stagecoach' tpk bir tekerlek gibi ek
senin ortasnda bulunmakta ve her konumda dengeyi salamak
tadr. imdi 1939-40 aras yaplan baz filmlerin listesini verelim:
King Vidor, *Nortwest Passage' (1940); Michael Curtiz, 'The Santa
Fe Trail (1940), Virginia City (1940); Fritz Lang, T he Return of
Frank James* (1940), *Western Union' (1940); William Wyler, T he
Westerner' (1940); George Marshall, Marlene Dietrich ile birlikte
Vestry Again (1939).
Bu ilgi ekici bir listedir. Meslek yaantlarna yaklak yirmi
yl nce western dizileriyle balam olan ynetmenler westerne
dn yapmlardr. Bu fenomen 1937 ve 1940 yllar arasnda
halkn westerne byk ilgi duymasyla aklanabilir. Bu, belki de
Roosevelt dneminden kaynaklanan bir durumdur. Ancak biz bu
nun kklerinin dorudan veya dolayl olarak Amerikan ulusunun
tarihsel zelliklerinden kaynaklandn dnyoruz.
Ne olursa olsun, bu dnem J. Rieupeyroutun westernin ta
rihsel gerekilii tartmasn desteklemektedir/
Ancak ortada bir paradoksun olduu da su gtrmez bir
gerektir. Western, sava yllarnda Hollywood repertuvarndan ne
redeyse tamamen silinmitir. Bu yansma artc deildir. Dier
* Le Western ou le cinema americain par excellence, Collection Septeme
Art, editions du Cerf, Paris, 1953.
287

Sinema Nedir?

macera filmleri ve sava filmleri westerne olan ilginin azalmasna

neden olmutur.
Savan kazanlmas ve barn birlikte gelmesiyle birlikte
western de yeniden ortaya km ve geni kitlelerin ilgisini ek
meye balamtr. Ancak onun tarihinin bu aamasnn daha dik
katli bir ekilde incelenmesi gerekmektedir.
Mkemmellie ulalabilmesi iin yeni unsurlara gereksi
nim vardr. Her eyin estetik kanunlarla aklanmas olanakl de
ildir. John Ford'un sonraki dnem filmlerini ele alalm. *My Dar
ling Clementine' (1946) ve To rt Apache' (1948) Stagecoach un klasikliinin barok sslemesi yapld rneklerdir. Buna teknik bi
imcilii de eklemeliyiz. Bu karmak evrim konusunda daha fazla
deerlendirme yapmayacam. Bu evrimin 1940ta ulalan m
kemmellik seviyesi ile 1941-1945 arasndaki olaylar balantldr.
Sava sonras westerni spe^estenV olarak adlandralm.
Bu szck sayesinde karlatrma daha kolay bir ekilde yaplabi
lir. Sper westerni, estetik, sosyolojik, ahlaki, psikolojik, politik ve
erotik adan ele alalm. ncelikle 1944ten sonra westernin ev
rim geirmesinde savan etkisi zerinde duralm. Sperwesternler farkl bir ierie sahiptirler. Savan etkisi, savan sona erme
sinden sonra da srecektir. Bu alandaki byk filmler, doal ola
rak 1945 ylndan sonra ortaya kmtr. zellikle 1Fort Apache'
filmi ile birlikte politik dnceler bu filmlerde daha fazla olarak
yer almaya balamtr. Bunu ok sayda film izleyecektir. Delmer
Daves'in Broken Arrow* (Krk Ok, 1950) ve 1Bronco Apache bu
nun rnekleridir. Sava sonras politik unsurlarn yan sra gele
neki sosyal ve ahlaki yap da korunmaktadr. Bunun k noktas
1943te gerekletirilen William Wellmanin 4Oxbow Incident ve
'High Moon1filmlerine dein uzanmaktadr.
Savan dolayl sonularndan biri olarak erotizm de bu film
lerde yer almaya balamtr. Kapak kzlarnn ykselme dnemi
balamtr. Howard Hughesin 'The Outlaw' (Kanun Kaa, 1943)
filminde bu belirgin olarak yer alacaktr. Daha nce westerne ya288

Westernin Evrimi

62. John Ford, 'Gazap zmleri1.

banc olan ak unsuru bu tr filmlerde yer almaya balamtr.

1Shane ve 1Duel In the Sun (King Vidor, 1946) filmlerinde de bu
unsur kullanlacaktr.
'High N oon've Shane1filmleri byle bir deiimin balang
noktalan olarak kabul edilebilir. Fred Zinnemann ereveleme es
tetii ile dram unsurlarnn etkisini bir arada kullanmasn bilen bir
ynetmendir. Ben High Moon' filmine burun kvranlardan biri de
ilim. Bunun iyi bir film olduunu dnyorum ve Stevensin film
lerine tercih ederim. Shane filmi sperwesterne geiin nemli
bir rndr. George Stevens, westerni western le yarglama giri
iminde bulunmutur. Shane* filminin konusu bir efsanedir. Ste
vens, onu iki ya da temel western temas ile birletirmitir. Ste
vens oyuncularna beyaz giysiler giydirmitir. Beyaz giysiler ve be
yaz atlar, batnn Manikeizm dnyasna uygunluk tamaktadr.
Tom Miksin iyiliin ve cesaretin gstergesi olarak giydii nifor
maya kar olarak Alan Ladd da byle bir giysiye brnecektir.
289

Sinema Nedir?

63. yi ve kt kovboylar. Randolph Scott ve Jack La Rue, Henry Hathaway'in To the Last Man' filminde.

Bylece bir tam daireye ulam oluruz. Dnya yuvarlaktr. Sperwestern Rocky dalarnda kendisini bulabilmek iin, kendi tesine
gemektedir.
Eer western kaybolmaya yz tutmusa, sperwestern onun zlnn ve son knn mkemmel bir ifadesi olacak
tr. Ancak western, Amerikan komedisi ya da polisiye filmlerinden
daha salam bir yapya sahiptir. Onun ini klar, varln ok
fazla etkilememektedir. Onun kkleri Hollywood toprann altnda
yaylmaya devam etmektedir.
imdi sperwesterierin srad yapmlarn incelemeye ba
layalm. Bu speryapmlarn yeni nesiller tarafndan kabul grmesi
onlarn daha sonraki baarlarnn bir garantisi olacaktr. Bunlarn
yan sra dk bteli yapmlar da yok deildir. Biz bu filmler ze
rinde durmayacaz. Yalnzca nitelikli yapmlar konumuzu olu290

Westernin Evrimi

turacaktir. Henry King tarafndan ynetilen ve Gregory Peck'in o

nad The Gunfighter (1950) filmi ilgi ekici bir yapm tr oh
rak karmza kmaktadr. Burada bir katilin klasik temas verili
ken konu dramatik bir ereve iinde ele alnmaktadr. Barol
de Clark Gable'n oynad William Wellman'in ynettii 7\cro<
the Wide Missouri (1951) ve ayn ynetmenin Westward the W
men (1951) filminin de zerinde durulmas gerekmektedir.

John Ford, Rio Grande' (1951) filminde yar dizi formatr

ak bir ekilde geri dnmtr. Sava dnemindeki McCarthyc
lik olaynn youn basks, sava sonrasnda sona ermi ve yeni t
malar ilenmeye balanmtr.
Westernin evrimini aklarken, yazarlarn bu tr zerinde
etkilerinin gz nnde tutulmas gerekmektedir. Onlar, pek c
durumda belirleyici unsur olarak karmza kmaktadr. Bu yazc
lar, geleneksel yapy derece derece sarsmaya balayacaklard
Howard Hawks dahiyane bir western yapmnn, ancak eski dr
matik temalarn temeli zerinde kurulabileceini sylemitir. R(
River*(Kzl Nehir, 1948) ve The Big Sky (Byk Gkyz, 195
filmleri, ilerinde barok unsurlar ve zl bulunmayan weste
bayaptlardr.
Roul Walsh da ayn fikirdedir. Onun 'Saskachwan' (195
filmi Amerikan tarihinden dn alnan klasik bir rnektir. Anc;
dier filmleri iin ayn eyleri sylemek olanakl deildir; 'Colara
Territory' (1949), Pursued' (1947) ve Along the Great Divic
(1951) B-seviyesinin zerindeki westernlere iyi birer rnek olut
maktadr. Bu filmler geleneki dramatik unsurlar gz nnde t
lundurularak gerekletirilmitir. Bundan ortaya bir sav atlarr
maktadr. Western temasyla ilgili olarak savlarn ortaya konrr
mas konuyla ilgili sinema adamlarnn almalar zerinde ]
unlamamamz zorunlu klmaktadr.
Aslnda ellili yllarn westernleri zerinde deerlendirme
bulunmak hi de kolay deildir. "Duygu", duyarllk", "lirizm" g
szcklerin bu yapmlarn deerlendirilmesinde kullanlmas ge
291

Sinema Nedir?

64."Piay the Guitar, My Johnny, Nicholas Ray, 4Johnny Guitar', B. Cooper,

Joan Crawford ve Scott Brady.

kebilmektedir. Btn bunlar kapsayacak baka bir szck iten

liktir. Joan Crawfordun nn kullanarak *Johnny Guitar' (1954)
filmini yapan Niclolas Ray bunun ne anlama geldiini ok iyi bil
mektedir. Deien mitolojiye ayak uydurulmas gerekmektedir.
Westernler hakknda sylediim bu kadar olumlu eyden
sonra, baz yergilerimi de aktarmak istiyorum. Onlar, zerlerinde
romansa!" unsurlar barndrmaktadr. Karakterlerin zgnl
dahilinde yapmlar gerekletirilmesine karn bu, daha ok gele292

Western 7n Evrimi

neksel temalarn zenginletirilmesi eklinde olmaktadr. Filmlerin

karakterleri, roman karakterlerinden tamamen kurtulamamtr.
Eer 'Stagecoach' filminin psikolojik zenginliinden bahsediyor
sak, bunun nedeni, iinde barndrd roman kiilii unsurlardr;
bir bankac, dar grl bir kadn, iyi kalpli bir fahie, k bir ku
marbaz, vb. karakterler bunun bir sonucudur. 'Run for Cover'
(1955) filminde ise yine baka bir ey vardr. Durum ve karakter
ler, gelenek zerine kurulmu farkl oluumlardr fakat kiilerin
genel zellikleri yerine, onlarn ayrt edici zellikleri n planda tu
tulur. Nicholas Rayin konusunu her zaman iin yetikinliin iddet
ve gizemine gre ele aldn biliyoruz. Westernin romanlatrlm asf nn en iyi rnei Edward Dmytrkin Broken Lance' (1954) fil
midir. Mankewiezin House of Strangers' filmi iin de ayn tanm
lama yaplabilir. Elia Kazan da Sea of Grass' (1947) filminde kla
sik temellerin zerine psikolojik bir yap oluturmutur.
4

Geleneki yapy izleyenlerin en klasii olarak da Anthony

Mann kabul edilebilir. The Naked Spur filminin ynetmeni, he
men her filminde westerne ynelik kibar bir tavr iinde olmutur.
Karakterlerin ortaya konmasnda gzle grnr bir itenlik vardr.
Gerek westernin ne olduunu bilmek isteyenler Robert Taylorl
Devil Doorway' (1950), 'Bend of the River' (1952) ve 'The Far
Country (1954) filmlerini grmelidir. Eer bunlarn hibirini bilmi
yorsa, bunlardan daha yi olan The Naked Spur1 (1953) filmini
mutlaka izlemelidir. Bu filmler, western ruhunu ilerinde barn
drr. Bu filmlerde, insanolu ile doa biraraya getirilmektedir.
Yukardaki rnekler yeni bir biemin ve yeni bir neslin ayn
anda varolduunu gstermektedir. Romanc western, sava sonra
s film yapm dnyasna giren gen sinemaclar tarafndan gerekletirilmektedir. Ancak *The Westerner', The Red River've The Big
Sky gibi filmler bu konuda istisna oluturmaktadr. Fritz Langn
'Rancho Notorious (1952) filminin de unutulmamas gereklidir.
King Vidor'un Man Without A Star' (1945) filminin de ayn bak as iinde deerlendirilmesi gerekir. Her eye karn, western hem
klasik hem de romanc yap zerinde geliimini srdrmektedir;
293

Sinema Nedir?

Robert Aldrichin Apache' (1954) ve zellikle Vera Cruz' (1954)

filmleri bunun en gze arpan rnekleridir.

294

KAPAK KIZI ENTOMOLOJS

NCELKLE, kapak kz tanmlamasnn, gemite ska ya

pld gibi pornografik ya da erotik bir ifade olarak ele alnmama
s gerektiini HATIRLATMAK STYORUM. Kapak kz, hem biim hem
de ilev olarak farkl br olgudur.

Tanmlama ve Morfoloji
Sava dneminde, Amerikan askerleri dnyann drt bir ta
rafn dolap durmaktan yorulmulardr. Byle bir ortamda kapak
kz, endstriyel bir rn haline geldi. Onun iklet veya margarin
den fazla bir fark olduunu dnlmyordu. Bu durum rksal,
corafik, toplumsal ve dinsel etkilere bal olarak deiik yaplar
da ortaya kacaktr.
Bu Amerikan Vens fiziksel olarak uzun boylu ve diri bir
vcut yapsna sahipti. Daha ksa bacakl ve kilolu gvdeli kadnla
rn benimsendii Yunan idealinden farkl olarak yeni bir AvrupalI
Vens tiplemesi ortaya karlmtr. Kapak kzlar, dar kalalary
la, annelii anmsatmazlar. Amerikan erotizmi son dnemde b
yk bir deiim yaamtr.
Matematiksel olarak mkemmel hatlar olan bacaklaryla
Marlene Dietrich, Rita Hayworthm baars, Howard Hugles'in The
Outlaw' (Kanun Kaa) filminde Jane Russellin kazand baar
bu deiimi kantlamaktadr. Cinsel cazibe gitgide daha fazla ola
rak n plana kmaya balamtr. Hollywood'da artk daha fazla
sayda kadn, gslerini dolgun gstermek iin sutyenlerinin iine
pamuk doldurmaktadr.
Ancak dzgn bir fizik, gen ve diri bir vcut, dolgun gs
ler, kapak kzn tanmlamak iin yeterli olmamaktadr. Bir de o295

Sinema Nedir?

nun sansre taklmayacak lde gdklayc bir ekilde giydiril

mesi gerekmektedir.
Kapak kznn kendine zg giysisi iki paral deniz kyafeti
dir. Onun hatlar genel olarak son dnem modasna gre belirle
nir. Kapak kz iki ayr yne birden hizmet etmek durumundadr;
bir yandan Protestan lkelerin toplumsal sansr anlayna uysal
olmaldr. Bunun yaplmamas durumunda onlarn endstriyel ha
yatta yaama anslar olmayacaktr; dier taraftan kendilerini bu
sansr anlayndan syrarak insanlarn cinsel igdlerine hitap
etmek zorundadrlar. ki gereklilik arasnda bir denge korunmal
ve maksimum fayda salanmaldr. Ancak bu ekilde erotik ve
pornografik kartpostallardan ayrt edilebileceklerdir.
Soyunma sralarnn biimleri konusunda farkl uygulamalar
yaanmtr: Rita Hayworthun yalnzca eldivenlerini karmas bile
btn Amerikallarn slk almalarna yol aacak ekilde ilgi eke
bilmektedir.

Kapak Kznn Biim Deitirmesi

Gnmzde kapak kz anlaynn deimi olmas sanat
larn ve fotoraflarn sunumu farkllatrma anlayndan kaynak
lanmaktadr. Bir kz deniz giysisiyle gstermenin binlerce yolu var
dr fakat bu amac yerine getirecek yzbinlerce farkl gz bula
mazsnz. Bu gereksinim kapak kz anlaynn deiimine yol aa
caktr.
Bir sava arac gibi, sava dneminin bir rn olan kapak
kz barn gelmesiyle birlikte varlk nedenini kaybetmiti. Bu sa
va dnemi mitinin yeniden yaatlmas oluumu iinde erotizm
ve ahlak dnceleri etkili olacaktr. Kapak kzlar bir yandan seks
objesi olma eiliminde olmakta; dier yandan ahlaki nitelikler n
plana kmaktadr. Bunun tesinde, Amerika Birleik Devletlerim
de kapak annesi" ve kapak bebei" gibi yarmalar bile dzen
lenmektedir. Ve sonu olarak, iecek, iklet ve sigara reklamclar
296

Kapak Kz Entomolojisi

65. Mavi Melek' (Der Blaue Engel), Ynetmen: Joseph von Sternberg, Oyn:
Merlene Dietrich.

bu rn bar dneminin erkeklerine uygun olarak pazarlamaya

balayacaklardr. Kapak kzlar durum neyi gerektiriyorsa o ekil
de pazarlanmaktadr.

Kapak Kz Felsefesi
Genel erotizm tarihi ve erotizmin sinema ile olan balants
tarihi incelendiinde, kapak kznn gelecein cinsel ideali olaca
sonucu karlabilir. Aldous Huxley Brave New World' (Cesur Yeni
Dnya) adl kitabnda ocuklarn tp bebek yntemi ile yaplmaya
balanmasndan beri kadn erkek likilerinin boyut deitirmeye
baladn sylemektedir. Huxley gzellik ve diil cinsel ekicilik
idealinin farkllatn belirtir.

297

Sinema Nedir?

Kapak Kz ve Sinema
imdiye kadar olan blmde sinemadan ok az bahsettim,
nk kapak kz k noktas olarak sinemann bir paras deil
dir. Kapak kz dncesi ekranda deil, dergi kapaklarnda do
mutur. Bunun ertesinde sinema bu oluumu kullanma yoluna git
mitir.
Ekran, bu alanda kat bir gelenee sahipti. Georges Melies'in kadnlar daha kapal giysiler iinde grlrd. Bir dnem sonra,
Amerikada Mark Sennett, yava yava kadn ekiciliini ortaya
koyan grntler oluturma olgusuna ynelecektir.
Bu tr bir sinemasal erotizme ok fazla deer vermiyorum.
zel tarihsel koullarn gerei olarak, kapak kz tanmlamas ya
pay ve gelip geici bir yapya dnmtr. Savan yaratt sos
yolojik durum bu oluuma neden olmutur. Kadnlar bir retim platformunda belli standartlara uygun olarak retilmektedir. Btn
bunlar, Broken Blossoms' (Krk Tomurcuklar) filmindeki Lillian
Gish, *Mavi Melek' filmindeki Marlene Dietrich ve Garbo ve Ingrid
Bergman'dan ve zellikle Rita Hayworthdan ok farkldr.

298

Sinema Nedir?

JEAN G ABN N KADER

Film yldz yalnzca bir oyuncu deildir. O, bir efsanenin ya

da trajedinin kahraman olarak halk tarafndan sevilmektedir Se
naristlerin ve ynetmenlerin bu noktay her zaman iin gz nn
de bulundurmalar gerekmektedir. Eer bu yaplmazsa oyuncu ile
halk arasndaki etkileim sona erecektir. Oyuncularn filmlerde
canlandrdklar rollerin farkllklar bizi yanltmasn. Onlar srekli
olarak kendilerini yeniledikleri iin yeni olgular kefediyorlard. Chaplinde bu durum ok belirgin bir ekilde grlmektedir. Jean
Gabin gibi yldzlarda bu durum daha gizemli olarak grlr.
Gabinin neredeyse tm filmlerinde, en azndan l a Bete
Humaine* filminden *Au-dele des grilles filmine kadar, onu iddet
dolu bir sonun beklediini grmekteyiz. Bu genellikle intihar ek
linde ortaya kmaktadr. Filmin, Molierein komedilerinde olduu
gibi, yapay bir ekilde mutlu sonla bitmesi ticaret kanununa kar
n bu durum popler ve sempatik oyuncularn tm iin geerli
deildir. Oysa herkes onlardan mutlu bir evlilik yapmalarn ve ok
sayda ocua sahip olmalarn beklemektedir.
Gabini bir aile babas olarak dnebiliyor musunuz? 'Qual
des Brumes (Sisler Rhtm) filminin mutlu bir sonla bitmesini kim
bekleyebilir? Peki ya l e Jourse Leve' (Gn Douyor) filmindeki umudun gereklemesi'
Hayr, bu olanakszdr. Halk ok sevdii Jean Gabin iin
mutlu sonu ok grmektedir.
Bu paradoks nasl aklanabilir? Sinema, iinde eitli eli
kileri barndrmaktadr. Jean Gabinden, dierlerinden farkl ola
rak, yalnzca bir tr yk beklenmektedir. Bu, Oedipus ya da Pha
edra ykleri gibi, sonu mutsuz olan bir ykdr. Gabin, ada si
nemann trajik kahramandr. O, her yeni filminde, kendisine uy299

Sinema Nedir?

gun grnen kaderi yeniden yaayacaktr. l e Jour se Leve1(Gn

Douyor) filminde olduu gibi, anlaml saatin ironik ve vahi sesi,
onun lm saatinin geldiini haber verecektir.
imdi bunun nereden kaynaklandn grelim. Gabinin sa
vatan nce yapt film szlemesinde bu tr iddet sahnelerinin
yer almas zorunluluu bulunduu sylenir. Gabin bu konuda srar
l davranmtr. Acaba bu bir oyuncu kaprisi cnidir? Belki de kendi
ni beenmiliin ok tesinde bir istektir bu. Gabin, kendisi iin
kt kader yaratmakta ve lmne sebep olacak bu kader tuza
na dmektedir. Bunun yannda, eski dnem trajedi ve destanlar
da, iddet souk du alnarak yattrlmas gereken psikolojik bir
durum deildir; bu ze! bir durumdur, tanrsal bir zelliktir, tanr
nn, kaderini almak amacyla insanlk dnyasna girmesidir. The
bes yolundaki Oedipus'un fkeli davranlar, tanmad sava arabas srcsn (babasn) ldrmesine yol aacaktr. Thebes
yresinde egemen olan modern tanrlar, fabrika Olimposlar ve e
lik canavarlaryla Gabln'i kader kavanda beklemektedirler.
Gabin'in sava ncesinde l a Bete Humaine' (Hayvanlaan
nsan) ve l e Jour se Levef (Gn Douyor) filmindeki niteliinden
bahsetmitim. Jean Gabin o zamandan beri deimitir; daha ya
ldr ve daha nce sar olan salar krlamtr, yz de daha i
mandr. Sinemadaki kaderi yzne de yansmaktadr, yz sahip
olduu kadere aklk getirecektir. Gabin, sonsuza dek ayn kal
mayacaktr; ok kat bir ekilde oluturulmu olan mitolojiden ka
yolu yoktur.
1Pepe le Moko filminin son ekiminde, Gabin Cezayir Limam'nda demir parmaklklara sk skya tutunmu olarak lmekte
dir. Btn umutlarn alp gtren geminin gidiini seyretmektedir.
Rene Clementin filmi, Duvivler'in sona erdii yerde balar. Onun
bal yle olabilirdi, "Gabine bir ans daha verildiini farzedn,
o gemiyi yakalayabilirdi; o artk parmaklklarn dier tarafndadr."
Film, basit olarak Gabin'in kaderinin deimesidir. Tanrlarn ve
di arlarnn gazab sona ermi, sevgi ve mutluluk yaamn en

300

Jean Gabinin Kaderi

gl oluumlar haline gelmitir.

'La Marie du Port filminde kaderin gc yumuatlmtr.
Gabin, yine, yalnzca bir oyuncu olmutur. lk kez evlenir, fakat acaba mutlu olabilecek midir? Marcel Carne, yal efsanesine hak
kn demekten kanmayacaktr. Gabin zengindir, "baarl bir ki
idir. Film boyunca limandaki bir gemiden sz edilir, fakat bu ge
mi hibir zaman yola kamayacaktr. Gabinin eski ryas hi ger
eklemez. Sonu belirsiz bir mutluluk gze arpar fakat bu bir ba
arszlk kabulieniinden farkl bir ey deildir. Tanrlar, artk kah
ramanlk peinde olmayanlara kar efkatlidirler.
Geriye sosyologlarn ve ahlak bilimi uzmanlarnn, Gabin gi
bi bir oyuncunun poplerlii aracl ile milyonlarca adamzn
kendilerini yeniden kefettikleri bir mitolojinin derin anlamn yan
stmalar gerei kalmtr. Belki de, Tanrsz bir dnya, tanrlarn ve
kaderlerin datld bir dnya olurdu.

301

Sinema Nedir?

Dizin

Ballade des Pendus - 275

Barok sanat - 16,18
Basehart, Richard - 219
Bakalarna Benzemeyen Bir
Peri - 56
Baudelaire - 74
Bay Lange'm Cinayeti - 5
Begun, Alfred - 76
Bend of the River - 293
Berdiaeff - 10
Bergman, Ingrid - 95
Bergson, Henri - 11
Bernanos, Georges - 11, 76,
82,118,124,125
Bernhardt, Sarah - 116
Berrault, Jean-Louis - 114, 253
Best Years of Our Lives - 79
Beyaz Gemi -1 9 6
Beyaz Glgeler -145
Beyaz eyh - 215
Beyaz Yele - 55
Beyond the Great Divine - 280
Big Sky, The-291, 293
Bim, Kk eek - 55
Bim, le Petit ne - 55
Bir Elence Gn - 135
Bir Kr Elencesi - 74
Bir Ozann Kant - 58
Bir Tara Papaznn Gnl 117s
Bisiklet Hrszlar - 52, 72,122,
169s, 187,189,192, 211
Boudu sauve des eaux - 89
Boule de Suf - 281
Boulogne Orman Kadnlar 63,117
Boungeois, Jacques - 72

A
A Day's Pleasure - 135, 243
A Dog's Life - 274
A Woman of Paris - 251, 255,
256
Adventurer, The - 135,139
Afrikal Scipio -1 9 7
Agel, Henri - 122
Aldrich, Robert - 294
Allemania Anno Zero - 52,176t
183, 225, 229
Alman davurumculuu - 195
Along the Great Divide - 291
Altn Rhtm - 34
Atma Hcum - 235, 241, 243,
244, 248,266
Altmann, Georges - 64
Amelle ile lgilen - 89
Amerikan komedisi - 39
Amundsen - 148
Ana -1 8 0
Andersen, Hans Christian - 55
Annapurna - 153
Antonioni, Mchelengelo - 186
Aran'lt Adam - 104,152
Aristarco, Guido - 223
Aristoteles - 103
Aslmlarn Balad -2 7 5
Asri Zamanlar - 141, 242, 245,
248, 253
Astaire, Fred - 39
Astruc, Alexandre - 8
Autant-Lara, Claude - 74, 75
Aylaklar - 215, 217, 219, 220
302

Dizin

Circus - 62
Citizen Kane - 62, 72, 78,110,
164

Bourget, Paul - 71
Brave New World -2 9 7
Bresson, Robert - 8, 9,10, 31,
63, 76, 8 2 ,110f 117s

Clement, Rene - 300

Clouzot, H. G. - 34
Cocteau, Jean - 58, 77, 89, 94,
96, 99,112, 265

Brief Encounter - 171

Brington Rock - 72

Broken Arrow - 288

Broken Blossoms - 46, 78, 298
Broken Lance - 293
Bronenosetz Potyemkin - 52
Bulutlarda Drt Adm - 197

Commedia dellArte - 81,178

Confessions - 275
Congorilla - 145

Byk Aldan - 48f 49

Byk Gkyz - 291

Coogan, Jackie - 178

Corona di ferro -1 9 7
Crawford, Joan - 292
Crin Blanc - 55, 58, 59, 60, 62

QS

Cronaca dl un Amaro - 186

anlar Kimin in alyor - 71

Cahiers du Cinema - 8,12,

223r 224, 273

ehov, Antov - 218

ekim-ve-geri-ekim - 60, 83,
90

Burlesque film - 39

Cain, Prevert - 172

Camus, Albert - 72
Came, Marcel - 40, 41, 45, 46,
47,184, 301
Cavalcanti, Alberto - 171
Cendrar, Blaise - 145
Cervantes - 262
Cezanne - 19, 20
Chaplin, Charles Spencer - 10,
12, 62, 80, 84, 85, 111, 115,
133s, 177, 180, 190,191,192,
231s, 234, 241, 242, 243, 251,
254, 259s, 299
Chardin, Teilhatd - 11
Cheat, The - 54
Chiarin, Luigi - 170

Daves, Delmer - 288

Degas - 113
Demir Ta -1 9 7
Denemy - 23

Denizin Sessizlii -127

Der Blaue Engel - 297
Der Letzte Mann - 34
Destry Again - 287
Davurumculuk - 37,128
Diderot, Denis - 10,121
Diehl, Gaston - 155
Dietrich, Marlene - 295, 297
Diktatr - 241, 252, 254
Dmytrk, Edward - 293
Doalclk - 226
Dos Passos - 69, 71, 72
Dostoyevski - 218

Cielo Sulla Palude - 183

Clmbo - 145
Cinema Nouve - 223
Cinema total - 205
303

Sinema Nedir?

For Whom the Bells Tool? - 71,

72
Ford, John - 41, 49, 283, 284
Fort Apache - 288
Fouchois, Rene - 89
Frankestein - 40
Fury - 45

Dovenko - 195
Dr. Caigarrnln Odas - 107,
108,127
Dr. Jeckyl and Mr. Hyde - 40
Dreyer, C. Theodore - 31,104,
106
Duel in the Sun - 289
Dumas, Alexandre - 63
Duvivier, Julien - 40
Dziga-Vertov - 185
Easy Street - 133,135,141
Edison, Thomas - 23, 26, 28
Eisenstein, S. M. - 33, 34, 52,
163, 202, 205
Emmer, Luciano - 130,155,
157,158,160
End of Saint Petersburgt The 168
Erkekler Ne Kabadr - 198
Europa 51 - 225, 230

G
Gabin, Jean - 299s
Gance, Abel - 33, 34, 81, 90
Garbo, Greta - 81, 298
Garner, Thomas - 72
Gaumont - 67
Gazap zmleri - 289
General Line - 33,128,169,
204, 208
Gide, Andre - 72, 75, 88
Giotto - 65
Giovanna d'Arco al rogo - 225
Giraudoux - 5
Gish, Lillian - 298
Goethe - 262
Gold Rush, The - 78,134
Gouhier, Henri - 9, 87, 99,107
Goya - 159
Gmen - 248
Gldeki Kadn - 96
Grant, Gary - 179
Gray, Hugh - 7
Greed - 35, 38,128,131
Greene, Graham - 70
Greenland -149
Gremillon, Jean - 265
Grierson, John -171
Griffith, D. W. - 32, 33, 46, 48,
62
Gn Do|uyor - 299, 300

F
Fairbanks, Douglas - 280
Fallen Idol. The - 73, 78
Fareler ve nsanlar - 87
Farrebique - 163,164, 203,
207, 208,209
Fellini, Federico - 216, 218,
220

Feuillade - 67, 68
Feydeau - 111
Feyder, Jacques - 39, 40,184
Film dart - 84,112
Fmletirilmi tiyatro - 83, 85,
89
Flaherty, Robert - 36, 61,145,
151,191
Flaubert - 73, 74, 273
304

Dizin

H, I, .J

zlenimci gerekilik - 20
Jacques le fataliste - 10, 63,
120
Jezebel - 41
Johnny Guitar - 292
Journal d'une Femme de
Chambre - 256
Joyce, James - 72

Hal ve Gidi Sfr - 76

Hamlet - 67, 83, 89, 97,110
Hareketli ekim - 81
Hart, William - 280

Hayvanlaan nsan - 48, 51,

300
Hayworth, Rita - 295, 298
Helman, Lillian - 84
Hemingway, Ernest - 69, 71,
72,169

K JL

Kaba gerekilik - 40
Kafka, Franz - 192
Kaldrm ocuktan - 195,197,
201
Kalpazanlar etesi - 215, 219
Kamelyal Kadn - 104
Kanun Kaa - 288, 295
Kara Maria - 26
Karamazov Kardeler - 88
Kast, Perre - 155,159
Kazan, Ella - 293
Keaton, Buster - 80, 85, 277
Krda Ak -135
Krda Bir Elence - 256
Krk Tomurcuklar - 46, 298
Krmz Balon - 56, 57, 58
Kzl Nehir - 291
Kid, The - 243, 261
Kierkegaard - 11
Kineteskop - 26
King, Henry - 291
Kino-eye - 185
Kon-Tiki - 149,153
Korkun Ana-baba - 77, 78
Kral Lear - 106
Kuleov - 34, 43, 50, 52, 56
Kurosawa, Akira - 6
Kk Eski Dnya - 198

Henry V - 83, 86, 89, 91, 92,

93,112,114
Herakieitos - 13

High Moon - 280, 288, 289

Hitchcock, Alfred - 54, 61
Hollywood - 41, 73, 84,195,
250, 295

Hogrszlk - 46, 48
Hughes, Howard - 288
Hugo, Victor - 63,122
Huxley, Aldous - 297

I Bambini ci guardano - 183,

197

I Floretti d San Francisco - 225

I Vitelloni - 215, 217, 219, 220
Ichac, Marcel - 149,153

II Bandlto - 196
II Bidone - 215, 216, 217,219
If Cielo sulla Palude - 179
II Patto coi diavofo - 170
Immigrant, The - 248
In nome della legge - 170
Informer, The - 40
Intolerane - 46, 48
It Happened One Night - 80
imizdeki eytan - 63
tiraflar - 275
305

Sinema Nedir?

Le Crime de Monsieur Lange -

L'Afrique Konuuyor -1 4 7
L'Entree des artistes - 122
UEspoir - 70, 72, 110
LEtranger - 72
LOro di Napoli - 229
La Bete Humaine - 48, 51,
299, 300
La Caccia tragica - 167
La Chartreuse de Parme - 73
La ciel est vous - 265
La Condition humaine - 72
La Crosiere Noire - 145
La Fontaine - 55
La Grande Illusion - 48, 49
La Marie du Port - 301
La nave biance - 196
La Partie de campagne -2 5 6
La Passion de Jeanne d 'Arc 36, 40,104, 107, 128
La Regle du jeu - 48, 53, 78,
79,106, 256
La Roue - 33
La Strada - 215, 217, 220,
221, 224
La Terra Trema - 52,163s, 229
Ladri di Biciclette - 52, 72,
122,169s, 187,189, 211,
Lady From Shanghai - 32
Lady in the Lake - 96

5
Le Diable au corps - 63, 73, 74,

75,118,130
Le Fruit defendu - 211
Le Jour se Leve - 41, 45, 47,
79, 299
Le Journal d'un cure de
campagne - 63, 73, 82,117s
Le Medicln malgre lul - 90, 92
Le Melomane - 25
Le Misanthrope - 79, 262
Le Notti d Cabiria - 197, 215s
Le Parisien Libere - 8
Le Rideau Cramoisi -5 9
Le Sang dun poete - 58
Le Voyageur sans baggages 83
Lean, David - 171
Leenhardt, Roger - 181
Leger, Pere - 5
Leger, Guy - 7

Les Caves du Vatican - 88

Les Dames aux camelias -104
Les Dames du Bois de Boulogne
- 10, 63,117, 120,121,122
Les Miserables - 63
Les Parent terribles - 77, 78,
83, 89, 91, 94,104,105,110,
115, 265
Les temps Modernes - 12
Les trols Mousquetaries - 63
Letzte Chance, die - 202

Lamorisse, A. - 55, 57
Lang, Fritz - 38, 45,187
Langdon, Harry - 277
Langlois, Henri - 67
Lattuada - 187,196,198, 225
Le Ballon Rouge - 56, 57, 58,
62
Le Brun - 15

Limelight - 11, 259s

Linder, Max - 84, 85
Little Foxes - 49, 77, 83, 84, 89
Lloyd, Harold - 80

Le Cinema au long cours - 145

Loin de Ruell - 69
306

Dizin

Lone White Saiis - 55

Moffat, Nataiie - 12
Moliere - 90, 91,106, 233,
248, 259, 261, 262, 263, 267,
299

Lumiere, Louis - 18, 23, 24, 28,

48, 58, 202

Mj_N

Monsieur Verdoux - 12,192,

231s

Macbeth - 83, 89, 97

Madame Bovary - 73, 74, 88,

Morand, Paul - 145

Mounler, Emmanuel - 10,11
Mr. Arkadin - 61
Murnau, F. W. - 34, 36, 37, 53,
108
Muybridge, Edward - 23, 24
My Darling Clementine - 288
Naked Spur - 293

130
Magnani, Anna - 203

Magnificient Ambersons -4 8 ,
61
Mallerme - 129
Malraux, Andre - 16, 32, 65,
69, 70, 71, 114,169, 202, 233
Man of Aran - 104,152
Man Without A Star - 293
Manet - 113
Mat - 180
Matisse - 230
Maupassant - 74, 281
Mavi Melek - 297, 298
Melies, Georges - 25, 27, 28,
84
Meiodie der We/t - 145
Meum Kadn - 73
Metropolis - 38
Michelangelo - 65, 69, 276

Nanook - 61, 62,104,145

Naturalizm - 226

Nibelungen, die - 109, 128,

195
Nichols, Dudley - 97
Niepce, Nicephore - 18, 23, 25

Nosferatu - 37,107,108, 128,

195
Notorious - 95
0, , P

Occupe-toi d'Ameiie - 89
Oedipus - 67
Of Mice and Men - 87

Milano'da Mucize - 183,189,

1 9 0 .1 9 1 . 192, 211

Olivier, Laurence - 92, 97,101,

109
Orlan, Mac - 145

Mille, C. B. De - 54
Miracolo a Milano - 1 8 3 , 189,
190. 1 9 1 . 192, 211
Mitry, Jean - 9,13
Mizoguchi - 6

Outlaw - 288
Oxbow Incident - 288
Oyunun Kural - 48, 53,106,
256

Moana - 145,146
Modern Times - 141, 142, 242,
245, 248

zgr Tiyatro - 93
Pagnol, Marcel 83, 84, 93,
101, 105,112

Mise en scene - 284

307

Sinema Nedir?

Racine - 10, 80, 87,121

Rafael - 69
Ray, Nicholas - 292, 293
Raye, Martha - 249, 250
Red River - 291, 293
Rembrandt - 65
Renoir, Jean - 3, 5,10, 31, 40,
41, 48, 51, 74, 89,113,120,
128,130,191, 255
Resnais, Alain - 130,155
Reynaud, E. - 27
Riepeyrout, J. L. - 280, 287
Rimbaud - 129
Rink, The -143
River, The - 130
Rohmer, Eric - 8
Roma Ak ehir - 169,195,
197, 201, 225
Roma Citt Aperta - 169,187,
195, 225
Rope, The - 61, 89
Rossellini, Roberto - 52,183,
184,186,195,198,199, 218,
223s, 224
Rotha, Paul - 171
Rouquier - 163,167, 202, 203,
208
Rousseau, J. J. - 55, 275
Rnesans - 16
Rueirden Uzakta - 69
Russell, Jane - 295

Pais - 52, 72,164,176,180,

183.195.195, 207, 225
Par excellence - 279s
Parma Manastn - 73
Parmenides - 12,13
Pascal, Blaise - 21
Pastoral Senfoni - 75
Pathe - 67
Pawnshop -13 5
Peguy, Charles - 11
Perier, Franois - 216
Perspektif - 16,18
Phedre - 80, 87,106
Phenakistoskop - 24
Picasso, Pablo - 17,18,155,
219
Picolo Mondo Antico - 198
Pilgrim, The - 133,142, 283
Platon - 13
Poe, Edgar Allan - 74
Poirier, Leon - 145
Posta Arabas - 41, 281, 282t
283, 287
Potemkin Zrhls - 45, 52,78,
80.163.168.195, 205
Potoiee, P. - 26
Proust - 72,181
Pudovkin - 81,195
Purviance, Edna - 247, 248,
251

QJ8
Quo Vadls - 197
Qua/ des Brumes - 45, 46, 299
Quai des orfevres - 34
Quattro passI fra le nuvole 169,174,197

Sadoul, Georges - 23
Saf Sinema - 76
Sahne Iklar -1 2
Saint Petersburg'un Sonu - 168
Santa Fe Trail - 287
308

Dizin
Sartre, Jean-Paul - 5f 104, 216
Scarface - 40, 78, 80, 279
Scipio Africanus - 1 6 9 , 197

36, 53,131

Stromboli -2 2 5
Sunnyside -135
Sunrise - 37, 80
Swann's Way - 87
Smyphonie pastorale-63, 73, 75
ahane Ambersonlar - 48
arlo Asker - 139,140, 252
arlo Hac - 244, 248, 283
arlo Polis - 252
arlo Tefeci -135
arlo Yar Pistinde - 243

Sciusci - 169, 183,195

Scott of the Antarctic - 148
Sea of Grass - 293
Sefiller - 63
Sennett, Mack - 80, 233, 278,
298
Shakespeare, W. - 66, 82, 92,
93, 106, 111, 114
Shane - 289
Shoulder Arms -1 3 9
Sica, Vittoria de - 52,170,172,
177,191,193, 213, 218, 220,
225,

iirsel gerekilik - 40
L_U
Tabu - 37,180, 203
Tartuffe - 223
Tellenay, Jean Louis - 8
Theatre Libre - 93
Therese Raquin - 39
Thevenot, Jean - 145

Sight and Sound - 223

Silence de la mer -1 2 7
Simenon - 63

Sinema-gz - 185
Sirk - 241, 243, 244, 248
Sisler Rhtm - 299

Thunder Over Mexico - 180

Sofokles - 262
Sokrates - 272, 277
Soldati, Mario - 198
Sonsuz Topraklar - 220, 221,

Tisse - 205

To the Last Man - 290

Topaze - 112,113
Touchard, P. A. - 7
Tourane, Jean - 56, 57

224
Sonuncu Adam - 34

Trader Horn -1 4 7

Sovyet Sinemas - 46, 55, 80,

204
Stagecoach - 40, 41, 78, 281,

Truffaut, Franois - 5, 8,12

Tutku - 131,195
Ulysses -1 3 3
Umberto D - 192, 211s, 225
Umut - 202
Un giorno nella vita - 197
Underworld - 279
Une Fee pas comme les autres
- 56
Une Partle de campagne-74,130

282, 283,287, 293

Stazione Termini - 225
Stendhal - 72
Stevens, George - 289
Storck, Henri - 158
Stretestkop - 26
Stroheim, Erich von - 31, 35,
309

Sinema Nedir?

Westerner - 287, 293

White Shadows -145

Uomini sul Fondo - 196

Uzaktaki Beyaz Yelkenli - 55

Wiene, Robert - 108,127

With Scott to South Pole - 145,

148

V. W

Viagio in Italia - 224, 228,

230

Wood, Sam - 72
Wyler, William - 41, 47, 48, 50,
77, 84, 96, 97, 287

Valentino, Rudolph - 81

Valizsiz Yolcu - 83
Vampires -6 7
Van Gogh, Vincent - 79,131,
157, 158,159
Vatican Mahzenleri - 88
Vera Cruz - 294
verism - 226
Verne, Jules - 56
Very, Pierre - 63
Victor, Paul Emile - 149
Vidor King - 287, 293
Vigo, Jean - 75, 76,191
Villon - 3
Vinci, Leonardo da - 69, 276
Visconti, Luchino - 52,163,
165,166,167,168, 228

Xenophanes - 12
Yabanc - 72

Yaam Yolu - 202

Yaamda Bir Gn - 197
Yaamdan Kaan - 79
Yenigerekilik - 11, 52,167,
169,170, 172,177,180,185,
186,187, 213, 218, 223, 225,
227, 229

Yer Sarslyor - 52,163s, 229

Yumurcak - 243, 244, 247t
269
Yurtta Kane - 45,47, 50, 51,
207f 208, 209

Vivere in Pace - 169,174

Walsh, Roul - 291
Walt Disney - 55
Welles, Orson - 31, 32, 45, 47,
48. 51, 52, 96, 97, 99, 109,
207
Wellman, William - 291
Western - 170, 279, 287s

Zavattini - 52,177, 184,186,

190, 213
Zecca - 48, 66, 67
Zeotrope - 24
Zero de Conduite - 76
Zola, Emile - 227

310

nc Dnya
Sinemas ve Bat
Roy ARM ES

T >

Uuncu Dnya
Sinemas ve Bat
t

Roy Armes
eviren: Zahit A am
Yllardr, tek kit^p formal nda hibir alma nc Dnya Sinemasna genel
bir giri yapma grevini yerine getiremiyordu. Roy Armes'n nc Oinya
Sinemas ve Bat adl eseri ilk nce bu boluu doldurdu ye sonra byk bir
ayb kapatt. nk varlklannt u ya da bu nedenle reddettiklerimizin sesini
bize duyurabildi. Bu kitap nc Dnyaya kar elerel olmadan nce, onla
ra derin bir sevgi besleyerek, kapsaml bir tarih almas yapmtr, bastrlm
ve telenmi lkelerin tarihini, corafyasn, direniini ve ln birbirine
kartrarak ok nemli bir tarih kesitini gn na karmtr.1
Robert Stam, Gncmtc
Doruk - Sinem a
612 sayja

Sinemada Zaman
Ritmik T asarm;
Turblans ve Ak
Yvctte Bir o

Sinemada Zaman
Yvette Biro
ev iren : A nl C eren A ltu n k an at
Yvette Biro nun yeni kitab, Sinemada Zaman film kuramcl hakknda m
kemmel bir zamanlamayla yazlm, titiz bir alm adr. New York niversitesi.
Graduate Sinema Okulunda saygn bir profesr, senaryo yazan ve denemeci
olan Biro. bu kitapla, modem sinema estetiine ve kuramna son derece kap
saml ve paha biilmez bir katkda bulunmutur. Dahas, Sinemada Zaman t
yazarn modem sinemada zaman sorununa hem bir senaryo yazan hem de
derinlikli bir incelemeci olarak yaklamyla zenginlemi bir almadr
arpc sonucunda Biro, grsel ve televizyon kaynakl bilginin gnlk, kresel
rejimiyle altst olmuken, yavalamann estetik, kltrel ve varolusal yararla-

nn kavramann tam zaman olduunu ne srer."

John Conomos. Sidney niversitesi, Sanat Ofeufu
D o ruf* - Sinem a
276

sayfa

Sinemada
Ynetmenlik,
Oyunculuk, Kurgu
Edward DMYTRYK
Jean Porter DMYTRYK

s in e m a d a y n e t m e n l ik ,

OYUNCULUK, KURGU
Edward Dmytryk
Jean Porter Dmytryk
eviren: brahim ener
Edward Dmytryk, yirminci yzyln neredeyse tamamna uzanan yaamn sine
maya adam biri, yk anlatcs. Ancak, Dmytryk yalnzca anlatmakla yetin
memi, ayn zamanda nasl anlatlaca sorusu zerine tm yaptlan boyunca
kafa yormu, dahas bu yorucu ura gerek yaamsal gerekse sinemasal bir ilke
ye dntrm bir ynelmen. Elimizdeki kitap, ite bu uran rn. Bu ki
tapta Dmytryk, kurgucu ve ynetmen atarak sahip olduu 50 yllk sinema de
neyiminden, yaklak 30 yllk akademik gemiinden szlerek edindii biriki
mi bizlerle paylayor.
Sohbet eden birini dinler gibi okuyacanz bu kitapta bir filmin oluum evrele
rini bizler iin zeLiyor.
Doruk Sinem a
4 2 4 sdy/a

Trk Sinemas Tarihi

1X96-1960
Nijat Z.N

r p

nn

Turk Sinemas Tarihi

1896-1960
Nijat zn

Eger TrfeSmcmas Tri/l'ni okursanz, bu kitabn bir yandan Osmanldan ba

layarak Cumhuriyetin tarihini anlattn, bu tarihlere karlk gelen sinema ta
rihini paralel bir biimde incelediini greceksiniz Ayn zamanda Trkiye'nin
gemiten getirdii geleneksel sanatlarn nasl bir deiim szgecinden geerek
tekrar tekrar sinemamzda yeniden nasl ortaya ktklarn da grrsnz. Ha*
len Trk Sinemas Tarihi konuyla ilgilenen herkes iin, aradan geen 50 yla
ragmen klasik ve vazgeilmez bir eser olmaya devam etmektedir Kitabn diline
gelince. znn dilinin o zamanki yeniliine karn, gnmzde nasl yerle
mi olduunu da farkedeceksniz.
Doruk - Sinema
MS say [o

Sinema Kuramlar
J. Dudley ANDREW

BYK
SNEMA KURAMLARI
J. Dudley Andrew
eviren: Zahit Atam
Byk Sinema Kummtan kitab her biri sinema tarihinde hem sinema hem de
sanat felsefesi yapan ve genel olarak dier sanatlann iinde sinemann yerini
aratran kuramclar ele alr
Dikkat edilirse, byk kuramclarn tamam Avrupa kkenliydi. 1970'lerden iti
baren kuram tarihilii almalarnda Amerikal pek ok yazar gndeme girdi
almalar da byk oranda Avrupal kuramclar zerinde younlayordu.
Buyuh Sinema Karam/an bir anlamda 20. yzyln kuram almalarn inccleycn,
onlan tantan, birbiriyle karlatrarak kuramn kendisini tartan, gnmzde
artk klasiklemi bir Teori Tarihi denemesidir.
Dontl* Sinema

377 sayjt

doruk
DORUK YAYIMCILIK
Himaye-i Etfal Sokak No: 6/2 Caaloglu/STANBUL
Tel* (0212) 514 61 57 - (0212) 514 61 58
e-posta: izdusumyay@gmail.com
www.dorukyayinlari.com

Sinema Nedir?
Andre BAZIN
Andre Bazin, sinema kuram denince akla gelen ilk isim, bir film
filozofu. Bugn film almalar diye bamsz bir disiplinden,
entelektel bir uratan bahsedebiliyorsak, bu byk lde
Bazinin sayesinde. Fransz Yeni Dalga akm nn ve auteur
kuramnn fikir babas, sinema tarihindeki en etkili yayn olan
Cahiers du Cinema'mn kumcusu ve editr, talyan Yeni Gereki
akmnn en nemli kuramclarndan olan Bazin, Godardn
Sinema hayattr dsturunu krk yllk ksa yaamyla zetlemi
biri.
Bazin, film eker gibi, kare kare rd yazlarnda, sinema nedir
sorusunun yantn; sinemann elerinde, film dilinde, sinemann
dier sanaarla olan ilikilerinde, Chaplin, Bresson, De Sica gibi
byk ynetmenlerde, Yer S a rsly o r, Sahne I k la n " gibi
bayaptlarda aryor. Sinema almalarnda temel metin kabul
edilen Sinem a Nedir?, Renoirm syledii gibi, bir gn sinema
yok olsa da yaamaya devam edecek bir alma.

Doruk Sinema