Türk Siyasal Tarihi - Rıdvan Akin

TRK SYASAL TARH 1908-2000
RIDVAN AKIN
YAYIN NO: ?
TRK SYASAL TARH 1908-2000
Rdvan Akn
ISBN ?
?. BASKI - STANBUL, AY? YIL?
ON K LEVHA YAYINCILIK A. .
Adres : Abide-i Hrriyet C. 259/A3 Akman Merkezi K: 7 ili / STANBUL
Telefon : (212) 343 09 02
Faks
: (212) 230 35 65
Web
: www.onikilevha.com.tr
E-Posta : bilgi@onikilevha.com.tr
Bask
Yazn Basn Yayn Matbaaclk Turizm Tic. Ltd. ti.

Maltepe Mh. iftehavuzlar Cd. Prestij Merkezi No:27/806
Zeytinburnu / stanbul
Tel: (212) 565 01 22
Sertifika No: 12028
RIDVAN AKIN
Do. Dr.
TRK SYASAL TARH

1908-2000
Rdvan Akn
Do. Dr. Rdvan Akn 1959da stanbulda dodu . stanbul Siyasal Bilgiler
Fakltesi Kamu Ynetimi blmnden mezun oldu (1984). Boazii niversitesi Tarih Blmnde yksek lisans renimi (1988); stanbul niversitesinde Kamu Hukuku doktoras yapt (2000). Atatrk nklaplar ve
Trkiye Cumhuriyeti Tarihi alannda doent oldu (2004). 1986dan 2009
ylna kadar Boazii niversitesinde alt. Halen Galatasaray niversitesi Hukuk Fakltesinde retim yesi olan Rdvan Aknn TBMM
Devleti Birinci Meclis Dneminde Devlet Erkleri ve dare 1920-1923 (stanbul, letiim Yaynlar, 2001); Osmanl mparatorluunun Dalma Devri
ve Trklk Hareketi (stanbul, Der Kitabevi, 2002); Gaziden Gnmze
Cumhurbakanl 1923-2007 (stanbul, Kltr Yaynlar, 2009) balkl
kitab ve Trk siyasal tarihi ile ilgili eitli dergilerde yaynlanm makaleleri bulunmaktadr.
Nura ...
NSZ
niversitelerin siyasal bilimler, hukuk ve tarih alanlarnda Trkiye
tarihi ile ilgili zorunlu veya seimlik dersler vardr; Trk Siyasal Hayat,
Trk Demokrasi Tarihi, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Trk Devrim Tarihi
gibi. Bu derslerde retim yeleri genellikle yirminci yzylda Trkiyenin
siyasal gelimeleri balamnda konular ele alma eilimindedirler. Derslerde ele alnan konu ve temalarla ilgili ok sayda yayn bulunmakla
birlikte, btn dnemi kapsayan toparlayc bir yayn bulmak zordur.
Ben de akademik hayata baladm 1987den beri derslerimde temel bir kaynak kitab nerme skntsn hep hissetmiimdir. Bu nedenle
rencilerim iin bir ders kitab yaynlama fikri aklmn bir kesinde her
zaman vard. Bu duygu ve dncelerle yirmi yl boyunca oluturduum
btn ders notlarm kullanarak bu kitab kaleme aldm. Yararl olmas
dileiyle.
Rdvan Akn
28 Eyll 2010,
Galatasaray niversitesi
NDEKLER
NSZ .................................................................................................................. vii
NDEKLER ......................................................................................................ix
GR .........................................................................................................................1
Birinci Blm
KNC MERUTYET VE TTHAT VE

TERAKK
1.1. Hrriyetin lan ve Parlamentonun Toplanmas ...............................13
1.2. kinci Merutiyet Devrinde Mebusan Meclisi Seimleri ve
Meclislerin Yaps ......................................................................................14
1.3. ttihat ve Terakkinin Kadrosu ve deolojisi ........................................17
1.4. kinci Merutiyetin Anayasal Dzeni ................................................. 20
1.5. 1909 Anayasa Deiiklikleri ................................................................. 23
1.6. 1914 Sonrasndaki Anayasa Deiiklikleri ........................................ 25
kinci Blm
KNC MERUTYET DEVRNN

HKMETLER
2.1. Kk Sait Paann Sadareti ..................................................................27
2.2. Kbrsl Mehmet Kamil Paann Sadrazamla Atanmas ............. 28
2.3. Bulgaristan ve Bosna Hersekin Kayb .................................................29
2.4.
2.5.
2.6.
2.7.
2.8.
2.9.
2.10.
2.11.
2.12.
2.13.
2.14.
2.15.
2.16.
2.17.
2.18.
Kamil Paa ttihat Meclisle Kar Karya ...................................... 30

Hseyin Hilmi Paa Hkmeti .............................................................31
Siyasal ve Toplumsal Kargaa Ortam .................................................31
31 Mart Olay .............................................................................................33
II. Abdlhamitin Tahttan ndirilii .....................................................35
Hseyin Hilmi Paa Dneminin Siyasal Sorunlar ..........................37
brahim Hakk Paa Hkmeti ............................................................ 38
Trablusgarp Sava ................................................................................... 40
Kk Sait Paa Kerhen Sadrazam ...................................................... 40
Mir Gazi Ahmet Muhtar Paann Byk Kabinesi ......................43
Balkan Savalar ve Kamil Paa Hkmeti .........................................45
Babali Baskn ve Mahmut evket Paann Sadrazaml ............ 48
Mahmut evket Paaya Suikast ............................................................51
Sait Halim Paann Hkmeti Kurmas .............................................51
Talat Paann Sadareti Almas ...............................................................55
nc Blm
BRNC DNYA SAVAI VE

MPARATORLUUN DAILMASI
3.1.
3.2.
3.3.
3.4.
3.5.
3.6.
3.7.
3.8.
3.9.
3.10.
Orduda Reform ve Gen Kadrolarn ne k ..............................57

Birinci Dnya Savann Nedenleri ......................................................59
Osmanl -Alman ttifak Anlamas ......................................................62
Birinci Dnya Savanda Cepheler ...................................................... 63
Osmanl Ordularnn Baz Baarlar .................................................. 66
Birinci Dnya Savanda Osmanl Donanmas ................................ 68
anakkale Savalar ................................................................................. 69
Topyekn Sava Kavram - Savan Toplumsal Hayata Etkisi ...... 72
ttihat ve Terakkinin Paramiliter rgtleri .......................................74
Sava Dneminde Reform abalar .....................................................75
xi
3.11. Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluu ile

likilerin Artmas ....................................................................................78
3.12. ttihat ve Terakkinin zel Harekat rgt: Tekilat-
Mahsusa ..................................................................................................... 80
3.13. Osmanl Ordularnn k ...............................................................81
Drdnc Blm
MTAREKE DNEM
4.1.
4.2.
4.3.
4.4.
4.5.
Mir Ahmet zzet Paa Hkmeti ve Mtareke Dnemine

Giri ..............................................................................................................85
Mondros Mtarekesinin Hkmleri .................................................. 86
tilaf Donanmasnn stanbula Gelmesi ve ehrin gal
Altna Alnmas ........................................................................................ 87
Mtareke stanbulunda Siyasal Dinamikler .................................... 90
zmirin gal Altna Alnmas ...............................................................93
Beinci Blm
TRKYE BYK MLLET MECLSNN

KURULUU
5.1.
5.2.
5.3.
5.4.
5.5.
5.6.
5.7.
Mustafa Kemal Paann Anadoluda Grevlendirilmesi ve

Kongreler Sreci ....................................................................................... 97
Drdnc Dnem Osmanl Mebusan Meclisinden Ankara
Meclisine Gei Koullar....................................................................... 99
TBMMnin Al ................................................................................. 104
Birinci Meclisin ye Kompozisyonu ................................................. 106
deolojik Ayrmalar: Muhafazakarlk, nklaplk,
Boleviklik ............................................................................................... 107
Mdafaa-y Hukuk Birinci Grubunun Kuruluu ........................... 112
Mdafaa-y Hukuk kinci Grubunun Kuruluu ............................. 113
xii
5.8. TBMM Kararyla Milletvekillii ile Badaan Grevler .............. 115

5.9. stanbul Meclisi Mebusan yelerinin ve Saruhan Mebusu
erkes Reit ile Tokat Mebusu Nazm Beyin Mebusluk
Sfatlarnn Drlmesi .......................................................................116
Altnc Blm
TRKYE BYK MLLET MECLS

HKMET
6.1.
6.2.
6.3.
6.4.
6.5.
6.6.
6.7.
6.8.
lk Yrtme Organ (Geici cra Encmeni) ....................................117

cra Vekillerinin Sureti ntihabna Dair Kanun ...............................119
Namzetlik Usulne Gei .................................................................... 122
Yrtmenin zerkleme Sreci .......................................................... 123
Mustafa Kemal Paann Eletirisi ...................................................... 126
244 Sayl cra Vekilleri Kanununun Son Aamas ........................ 128
cra Vekilleri Heyeti Seim Usulnde Uzlama .............................. 129
Bavekaletin Douu ............................................................................ 131
Yedinci Blm
MLL MCADELEDE ANAYASAL DZEN

VE SYASAL REJM
7.1.
7.2.
7.3.
7.4.
7.5.
7.6.
7.7.
ki Anayasallk Sorunu......................................................................... 133

Meclis Bakannn Fiili Devlet Bakanl ....................................... 134
Tekilat Esasiye Kanunu ...................................................................... 135
Siyasal Temsil Sorunlar ....................................................................... 140
TBMM ve Konvansiyon Rejimi ......................................................... 142
Konvansiyon Kuramnn Uygulanabilirlii .................................... 144
Meclis stnl lkesine Ramen Kemalist ounluk
Hkmeti ................................................................................................. 146
xiii
Sekizinci Blm
MLL MCADELE DNEMNDE

GVENLK SORUNLARI
8.1.
8.2.
8.3.
8.4.
8.5.
8.6.
8.7.
8.8.
8.9.
8.10.
8.11.
Ankara Hkmetinin Kurulu Evresinde Gvenlik

Sorunlar .................................................................................................. 149
Sava ve Kar Devrimci Glerin Bastrlmas ......................... 150
Askeri Polis (A.P.) Tekilatnn Kuruluu ve Casusluk
Faaliyetleri ................................................................................................ 151
Krsal Gvenlik (Jandarma) rgtnn Yenilenmesi .................. 153
Krt Airetlerinin kard Asayi Sorunlar ................................ 154
Kogiri syan ve TBMMnin Olaya El Koymas ............................ 156
Ekyalk ve Alnan nlemler.............................................................. 157
G Sorunlar ..................................................................................... 159
Pontus Rum Ayrlkl ...................................................................... 159
Pontus Rumlarnn Tehciri ve Sorunun zlmesi ........................161
Ermeni Tehcirinin Brakt Sorunlar .............................................. 164
Dokuzuncu Blm
REJM SULARI VE STKLAL

MAHKEMELER
9.1.
9.2.
9.3.
9.4.
9.5.
9.6.
Hyanet-i Vataniye Kanunu .................................................................. 167

stiklal Mahkemelerinin Kuruluu .................................................... 168
stiklal Mahkemelerinin Grev Blgeleri ve Uygulamalar .........170
stiklal Mahkemeleri Kanununda Deiiklik ................................. 172
stiklal Mahkemeleri yeleri ve Uygulanan Cezalar .....................174
stiklal Mahkemelerinin Siyasi Tarihimizdeki Yeri .......................176
xiv
Onuncu Blm
MLL ORDUNUN KURULUU VE DARES

10.1.
10.2.
10.3.
10.4.
10.5.
10.6.
10.7.
Mtarekeye Girerken Ordunun Durumu ......................................... 177

Milli Orduda Askeri Hiyerarinin Kurulmas ................................. 179
Ordunun Kurulu Glkleri ve Firarlar .......................................... 182
Ordunun ae, Donatlma ve Salk Sorunlar ................................ 183
Ordunun Silah Kaynaklar ve Sevkiyat Sorunlar .......................... 184
Ordunun Bakomutan Tarafndan Sevk ve daresi ......................... 187
Olaanst Ykmllkler ve Tekalif-i Milliye Emirleri ............. 192
On Birinci Blm
TRK BAIMSIZLIK SAVAI

11.1.
11.2.
11.3.
11.4.
11.5.
11.6.
11.7.
Cephelerin Kurulmas ve lk Muharebeler ...................................... 195

Bat Cephesinde lk Savunma Savalar ............................................ 197
Byk Yunan Saldrs .......................................................................... 198
Ordunun Geri ekilmesi ve Sakarya Meydan Muharebesi ......... 199
Byk Trk Taaruzuna Hazrlk ........................................................ 203
Byk Taarruz ve Zafer ........................................................................ 205
Kurtulutan Sonra Baz Takn Hareketler .....................................209
On kinci Blm
MLL MCADELEDE TRK DI

POLTKASI
12.1.
12.2.
12.3.
12.4.
12.5.
Ankara Hkmetinin lk D Temaslar ...........................................211

Sovyet Rusya ile likilerin Balamas .............................................. 212
San Remo, Spa Konferanslar ve Sevr Antlamas ..........................214
Londra Konferans...................................................................................216
Mttefik Politikalarnda Deiim Sreci ..........................................217
xv
12.6. Mudanya Atekesi .................................................................................. 219

On nc Blm
LOZAN DELEGELERNN
GREVLENDRLMES
13.1.
13.2.
13.3.
13.4.
Delegelerin Atanmas ........................................................................... 221

Delegelerin Masraflar........................................................................... 225
Delegelere Verilecek Siyasi Vehe Sorunu ....................................... 225
Grmelerin Kesilmesi ve Misak Milliden Taviz
Tartmas .................................................................................................226
On Drdnc Blm
LOZAN BARIININ TEMEL HKMLER

14.1. Arazi (Snr) Sorunlar ve Mttefiklerin Krtleri ne
Srmesi ..................................................................................................... 229
14.2. Musul-Kerkk, Adalar, Kbrs, Dou ve Bat Trakya ve Hatay ... 231
14.3. Dyun-u Umumiye ve Reji daresi Sorunu ...................................... 236
14.4. Adli ve Mali Kapitlasyonlar ile mtiyazlarn Kaldrlmas ........ 239
14.5. Sahil Gvenlik ve Karantina daresinin Trkiyeye Verilmesi ... 241
On Beinci Blm
LOZAN BARIININ DER HKMLER

15.1.
15.2.
15.3.
15.4.
15.5.
Ahali Mbadelesi Anlamas ............................................................... 243

Nfus Mbadelesi Protokol ve Etablis Sorunu .............................. 245
Aznlk Hukuku ve Rum Ortodoks Patrikhanesinin Stats .....248
Sava Esirlerinin Mbadelesi ............................................................... 250
Lozan Bar Antlamasnn Deerlendirilmesi .............................. 254
xvi
15.6. stanbulun Teslim Alnmas ve Yzellilikler Meselesi ................. 257

On Altnc Blm
ESK REJMN TASFYES

16.1.
16.2.
16.3.
16.4.
16.5.
stanbul Hkmetinin lemlerinin Geersiz Saylmas ............. 259

Osmanl Hanedan ve Saltanatn Sonu ............................................. 262
TBMMnin Hilafete Bak .................................................................264
Abdlmecit Efendinin Saltanatsz Hilafeti .....................................266
Hilafetin Lav ve Hanedann Snrd Edilmesi .........................268
On Yedinci Blm
1923 SEM VE SYASAL SONULARI

17.1. Seim Kararnn Alnmas: Madde-i Mzeyyelenin
Kaldrlmas ............................................................................................ 271
17.2. Seim Kanununda Yaplan Deiiklikler ......................................... 271
17.3. 1923 Seimlerinin zellikleri ............................................................ 274
17.4. Seimlere Hyanet-i Vataniye Kanununda Deiiklik ile
Gidilmesi .................................................................................................. 276
17.5. Mustafa Kemal Paa Karizmasnn Seim Sonularn
Belirlemesi ................................................................................................ 277
17.6. 1923 Seiminde Mebus Seilen Komutanlarn Durumu ............. 279
On Sekizinci Blm
CUMHURYET DEVRM VE TEK PART

REJM
18.1. Trkiye Cumhuriyetinin Douu ..................................................... 281
18.2. Hilafet-i slamiyeye Kar Hakimiyet-i Milliye ............................. 282
18.3. Cumhuriyet Devrimi ve Gazi Mustafa Kemal Reisicumhur........ 283
xvii
18.4. Yeni Rejimin Kendini Savunmas: stanbul stiklal

Mahkemesi ..............................................................................................284
18.5. 1924 Anayasasna Gre Mustafa Kemal Paann Yetkileri ......... 286
18.6. Muhalefetin Terakkiperver Partide Bulumas ............................. 287
18.7. 1926 zmir Suikasti ve Rejimin Tek Partililie Ynelmesi ........... 290
18.8. Atatrk Devrimleri ve Kemalizm ...................................................... 291
18.9. Tek Parti Dneminin Gvenlik Sorunlar .................................. 295
18.10. Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Bavekil smet Paaya
Kar ........................................................................................................... 298
18.11. Atatrkn Celal Bayar Bavekalete Atamas ...............................300
18.12. smet nnnn Siyasi nziva Hayat ve Atatrk Sonras
Senaryolar ................................................................................................ 305
On Dokuzuncu Blm
ATATRKTEN SONRA TRKYE

19.1.
19.2.
19.3.
19.4.
19.5.
19.6.
19.7.
smet Paa Cumhurbakan ve Milli ef ........................................... 307

nn ktidarnn Pekimesi: Siyasette Yeni Gelimeler .............. 313
1939 Genel Seimleri ve Dr. Refik Saydamn Babakanl .........317
CHPnin 1939 ve 1943 Kurultaylar ...................................................318
Ky Enstitlerinin Kuruluu .............................................................. 320
Bavekil Dr.Refik Saydamn Ani lm ve 1943 Seimleri ....... 321
kinci Dnya Savann Trkiyeye Etkileri: Olaanst
Dzenlemeler ........................................................................................... 323
19.8. kinci Dnya Sava Dneminin Baz Uygulamalar .................... 327
Yirminci Blm
OK PARTL DEMOKRASYE GE
DNEM (1946-1950)
20.1. ok Partililie Gei Dinamikleri ..................................................... 331
xviii
20.2.
20.3.
20.4.
20.5.
Savan Son Dneminde nemli Siyasal Gelimeler ..................... 333

Tek Parti Rejiminin Sonu .................................................................... 335
Demokrat Partinin Kuruluu ve CHPde Siyaset Deiiklii .... 338
Demokrat Partinin Muhalefet Stratejisi ........................................... 343
Yirmi Birinci Blm
DEMOKRAT PART KTDARI DNEM

(1950-1960)
21.1.
21.2.
21.3.
21.4.
Demokratlar ktidarda .......................................................................... 349

DPde Blnme ve 1957 Seimleri .................................................... 355
Bayarn Cumhurbakanlnn Anlam ........................................... 358
DP Devrinin Sonu .................................................................................360
Yirmi kinci Blm
27 MAYIS HTLAL VE 1961

DEMOKRASS
22.1. 27 Mays htilali ve DP nderlerinin Tutuklanmas .................... 363
22.2. 27 Mays 1960 Mdahalesinin Kadrosu ve Dnceleri ..............364
22.3. 27 Maysn Hukuki Zemine Oturtulmas ve 1961
Anayasasnn Hazrlanmas ................................................................ 365
22.4. 1961 Anayasasnn Getirdii Yeni Kurumlar ................................. 367
22.5. nklap Tasarruflar: Yassada Yksek Adalet Divannn
Kurulmas, Emekli nklap Subaylar , 147likler Olaylar ve
14lerin Tasfiyesi ..................................................................................... 369
22.6. Milli Birlik Komitesinin Ordu zerindeki Denetimini
Kaybetmesi: -Silahl Kuvvetler Birlii ve 21 Ekim Protokol...... 371
22.7. Cemal Grselin Cumhurbakan Seilmesi ................................... 372
22.8. Grselin Cumhurbakanl Dneminin Sorunlar ..................... 375
22.9. Talat Aydemirin Baarsz Darbe Giriimleri ................................ 377
xix
22.10. nn Hkmetinin Drlmesi ve Adalet Partisinin

ktidar Almas ........................................................................................ 378
22.11. Adalet Partisi Hkmetleri Devrinin Siyasal Gerilimleri ........... 383
Yirmi nc Blm
12 MARTTAN 12 EYLLE TRKYE

23.1.
23.2.
23.3.
23.4.
23.5.
23.6.
12 Mart Ara Rejimi ............................................................................... 389

Emekli Amiral Fahri Korutrk ankayada .................................... 390
Ara Rejimin Sonu ve 1973 Seimleri ................................................ 394
Milliyeti Cephenin Kuruluu ........................................................... 398
MCnin Ykl Ecevitin Baarsz Babakanl ...........................402
Adalet Partisi Aznlk Hkmeti ve Ordunun Uyar
Mektubu ................................................................................................... 405
23.7. hsan Sabri alayangilin ankayadaki Vekaleti .........................407
Yirmi Drdnc Blm
12 EYLLDEN SONRA TRKYE: MLL

GVENLK KONSEY REJM
24.1.
24.2.
24.3.
24.4.
24.5.
12 Eyll 1980 Darbesi ve Milli Gvenlik Konseyi ..........................411

Danma Meclisinin Kuruluu ve Yeni Anayasa almalar ......414
1982 Anayasasnn zellikleri ............................................................416
1982 Anayasasna Gre Cumhurbakanl ....................................417
Siyasi Tarihimizde Bir Sui Generis: Kenan Evren...........................419
xx
Yirmi Beinci Blm
DEMOKRASYE GDML DN VE
ANAVATAN PARTS KTDARI
25.1.
25.2.
25.3.
25.4.
ok Partili Siyasal Hayata Gdml Dn .................................... 423

ANAP ktidar ve Deien Muhalefet .............................................. 425
Siyaset Yasaklarnn Kaldrlmas ...................................................... 427
1987 Seimi ve Siyasi Parametrelerin Deimesi ........................... 430
Yirmi Altnc Blm
TURGUT ZALIN TARTIMALI

CUMHURBAKANLII DEVR (1989-1993)
26.1. Turgut zal ankayada ...................................................................... 433
26.2. Turgut zal Bakanlk Rejimi Araynda ....................................... 434
26.3. 1991 Seimleri ve ANAPn ktidardan Dmesi .......................... 441
Yirmi Yedinci Blm
SLEYMAN DEMREL ANKAYADA

(1993-2000)
27.1.
27.2.
27.3.
27.4.
27.5.
27.6.
27.7.
Demirelin Cumhurbakanl ve Siyasette Yeni Dengeler ......... 445

DEPli Milletvekillerinin Yasama Dokunulmazl Sorunu .......449
1995 Genel Seimleri ............................................................................ 452
Necmettin Erbakan Nihayet Babakan ............................................ 454
Blent Ecevit Yirmi Yl Sonra Tekrar Babakan ............................. 459
1999 Genel Seiminin Siyasal Sonular .......................................... 461
Sleyman Demirel Devrinin Sonu .................................................... 462
SONULAR ....................................................................................................... 467

KAYNAKA ...................................................................................................... 479
KAVRAM DZN ............................................................................................ 515
GR
Bu alma, Trk siyasi tarihinin yirminci yzylda geirdii evrimi
inceleme amacn tamaktadr. Aratrma Merutiyet Devrimi ile balamakta, 2000 Nisannda sona ermektedir. Kitabn balang ve sonu
blmleri siyasal tarihimizin iki nemli krlma noktasna tekabl etmektedir: Jn Trk Devrimi ve Demirel Devrinin sonu.
Btn bu tarihi sre yirmi yedi ayrmda ele alnm olmakla birlikte, ncelikle iki genel balk altnda dnmek doru olur; Osmanl
Devleti ve Trkiye Cumhuriyeti Devleti. Mondros Mtarekesinden eski
rejimin tasfiyesine kadar olan siyasal sre ise iki devri birbirinden ayran
gei dnemidir.
Kitabn kapsad yzyln banda Osmanl Devleti varln srdyordu. Hatta bu devlet hala bir imparatorluktu. Kuzey Afrika, Arap
vilayetleri, Balkan topraklar ve Anadolu ile geni bir egemenlik alanna
sahipti. Merutiyetin iade edildii 1908 Temmuzundan 1918 Ekimine
kadar geen on yl iinde Osmanl mparatorluu dald; Trkler dalan imparatorluun kllerinden modern bir ulus devlet yarattlar. Bu
kitap, yklmaya yz tutmu mparatorluk Devri ile Trkiye Cumhuriyeti
siyasal tarihini anlaml temalara ayrarak ele almaktadr.
Kitabn I. blm Jn Trk Devrimi ve ttihat ve Terakki ile balamaktadr. Jn Trkler ikinci kuak Yeni Osmanllar hareketinin genel
addr. Harekete damgasn vuran siyasal rgt ttihat ve Terakki Cemiyetidir. Anlaml bir ekilde Fransz htilalinin yznc yldnmnde kurulan bu rgt, byk lde II. Abdlhamit rejimine kar bir muhalefet
Trk Siyasal Tarihi 1908-2000
hareketi olarak gelimitir. Jn Trkler, aydnlanma ann ve burjuva

demokratik devrimlerinin etkisi altnda kalm Osmanl vatanperverleri
idiler. Jn Trklerin mensup olduklar snf askeri ve mlki kanatlaryla
brokrasi snfyd. Bu snf kapkulu snfnn ideolojik ve politik mirassyd. On dokuzuncu yzyl boyunca gerekletirilen Babali reformlar
bu snfn niteliklerini radikal deiikliklere uratmt.
Yeni Osmanllarla balayan reform dncesi Jn Trklerle birlikte
anayasal devlet ve parlamenter rejim idealinde somutlat. 1876 Kanunu
Esasisi ve Birinci Merutiyet (1876-78) bu ynde atlm en nemli admd. Mithat Paa hizbinin Abdlhamite kabul ettirdii ilkeler erevesinde
kurulan Osmanl parlamentarizmi 1878de halife sultann grd lzum
zerine askya alnm, bu tarihten sonra II. Abdlhamit, atas Sultan II.
Mahmutun yolunu tercih etmiti. Bu yol, iktidarn paylalmamas, btn yetkenin kendi kimliinde temerkz etmesi anlamna geliyordu.
Jn Trklerin otuz yl bulan yeralt ve yurtd muhalefeti dneminde ilenen ana tema Yldz monarisinin gittike artan istibdat rejimiydi.
10 Temmuz nklab, Jn Trkleri iktidara tayacak olan sreci
balatm oldu. Otuz yl aradan sonra merutiyet rejimi kesintiye urad noktadan tekrar almaya balad. 1876 Anayasasnn kurumlar
Yldzdan sadr olan iradelerle pepee almaya baladlar.
Bu nedenle mparatorluun 1909dan Mtarekeye kadar olan tarihi
ttihat ve Terakkinin iktidara yerlemesi karsnda ona anti tez olarak
gelien evreler arasnda geen iddetli iktidar mcadelesi ve mparatorluun dalma srecine tekabl eder.
ttihat ve Terakki, mparatorluun son on ylnda yaplan Mebusan
Meclisi seimini byk bir ounlukla kazand. ttihatlar, Merutiyetten
sonra, meclis stnln garantiye alma ynnde deiiklie giderken,
tekelci iktidarlar dneminde yrtmeyi ne karan anayasa deiiklikleri yaptlar. Yrtme gcnn stnl modeli Birinci Dnya Sava
yllarnda daha da pekiti ve parti nderlerinin hegemonyasna dnt.
Giri
ttihatlk ideolojisi geirilen siyasal travmalara gre bir evrim

geirdi; Osmanl vatanperverlii ve merutiyetilik ile balayan hareket,
Trklk hatta Turancla dnt.
II. Blm kinci Merutiyet Dneminin hkmetlerine ayrlmtr.
nemli i politik gelimelere sahne olan bu son on ylda greve gelen
hkmetlerin says bile yeterince anlamldr.
Hrriyetin lannndan sonra kurulan Kamil Paa hkmeti ile
alan yeni dnem Talat Paann Birinci Dnya Savann sonuna kadar
srdrd sadaret ile son erecektir.
III. blmde Birinci Dnya Sava yllarnda uygulanan politikalar
ve savan toplum zerinde yaratt etkilere deinilmitir. Osmanl ordularnn cephelerde verdii mcadele, Almanya ve Avusturya-Macaristan
mparatorluu ile yaplan ittifak anlamalar, ttihat ve Terakkinin paramiliter zel harekat rgtleri ve ordularn k bu blmde incelenmitir.
Mondros Mtarekesi ve onu takip eden siyasal gelimeler IV. blmde ele alnmtr. Mtareke Dneminin yakn tarihimizin ekilenmesinde son derece byk nemi vardr. Talat Paa hkmetinin grevden
ekilmesi ve atekes talebiyle balayan bu dnem, bar masasnda Osmanl mparatorluunun tasfiyesi temelinde bir mzakere srecinin yaanmasna yol am; igaller mdafaa- hukuk ideolojisinin domasna
ve Mustafa Kemal Paann Anadoluya geerek dank durumdaki milli
bamszlk gleri biraraya getirmesine olanak salamtr.
V. blm TBMMnin kurulu koullarna ayrlmtr. TBMMnin
temelinde mdafaa- hukuk ideolojisi vardr. Mebuslarn temsil taban,
snfsal nitelikleri, meclisin alndan sonraki ideolojik ayrmalar bu
blmn ana ilgi alann oluturmaktadr. Mustafa Kemal Paaya bal
Birinci Grup ile onun rakibi durumundaki kinci Grup arasndaki ilikiler bu blmn dier nemli ayrmlarn oluturmaktadr.
VI. ve VII. blmlerde Milli Mcadele Dneminin hkmet etme
anlay ve anayasa dzeni ile uygulanan siyasal rejim incelenmektedir.
Birinci Meclisin ortaya koyduu meclis stnl ve kuvvetler birlii ilkelerinin yaratt konvansiyon rejimi Cumhuriyet Devrimine giden yolda en nemli merhaleleri tekil etmitir. cra Vekilleri Heyetinin geirdii
evrim yakn gelecein rejmini belirlemitir. Bu srete Nisab- Mzakere
Kanunu, cra Vekillerinin Sureti ntihab Hakknda Kanun ve Tekilat-
Esasiye Kanunu en nemli dzenlemeler olmutur.
Milli Mcadele Dneminin nemli boyutlarndan biri i gvenlik
sorunlardr. VIII. blm bunlarla ilgilidir. Kar devrimci glerin yaratt i sava ortam, Anadolu hareketini blmek ve etkisiz klmak iin
yrtlen casusluk faaliyetleri Kogiri, Pontus ve adi ekavet gibi milli
kurtulu hareketini sekteye uratabilecek giriimler bu blmde ele alnmtr.
Gnmzde de tartma konusu olan stiklal Mahkemeleri iin zel
bir blm tahsis edilmi, Milli Mcadele Dneminde hiyaneti vataniye
sular, istiklal mahkemelerinin kurulu nedenleri ve alma biimi,
yelerinin nitelii ve rejim sularn kovuturmada uygulad tutumlar
Rejim Sular ve stiklal Mahkemeleri bal altnda IX. blm olarak
sunulmutur.
Modern Trk Devletinin temelinde Bamszlk Sava vardr. Bu
sava Birinci Dnya Savann sonunda ortaya kan koullarda verilmitir. Trk Bamszlk Sava mdafaa- hukuk dncesine dayanr. Bu savan verilii birbirini takip eden iki blmde incelenmitir. X. blmde
Mondros Mtarekesinden sonra km ve datlm bulunan Osmanl
kalnts ordunun ayaa kaldrlarak TBMM emrinde bir milli orduya
dntrlmesi ele alnmtr. Bu blmde milli ordunun emir komuta
zinciri ve hiyerarik yaps, rgtlenmesi ve bakomutan tarafndan sevk
ve idaresi gzlem altna alnmtr.
XI. blm ise tamamen Trk Bamszlk Savana tahsis edilmitir.
Kuvay Milliye gleriyle balayan milli direni hareketi dzenli ordunun
kurulmasna zaman ve imkan salamtr. Trk ordusu Bat cephesinde
verilen ilk savunma savalarndan Sakarya Savana kadar byk Yunan
gc karsnda savunmada kalm, ancak ordunun iyice tahkim edilmesinden sonra taarruz ve meydan muharebesini gze alabilmitir. Byk
Giri
Taarruzun zafere ulatrlmas ile Bamszlk Sava sona ermi; Trkler

bu baar ile tam bamsz bir devlet kurma yolunda en nemli aamay
tamamlamlardr.
XII. blmde Mudanya Atekesine kadar milli mcadele dneminin
d politik gelimeleri ele alnmtr. Bu erevede Anadolu Hkmetinin
kuruluundan itibaren gerekletirdii diplomatik temaslar, itilaf devletlerinin kendi aralarnda yaptklar San Remo benzeri mzakereler ve
Anadolu Hkmetinin itilaf devletleri tarafndan ilk defa muhatap olarak
Kabul edildii Londra Konferans ve Sakarya Savandan sonra deien
mttefik politikalar irdelenmitir.
XIII ve XIV. blmler Lozan Bar Konferans ve Lozan Bar Antlamas ile ilgilidir. XIII. blmde Lozana gnderilecek delegasyonun
seilmesi, gnderilen heyetin mzakerelerde taknaca tutum, kendilerine TBMMnin verdii siyasi vehe ve grmelerde Misak- Milliden
taviz verildii tartmalarna deinilmitir. XIV. blmde Lozan Bar
Anlamasnn ierii ele alnmtr. Bu blmde Anlamann temel hkmleri, arazi ve snr sorunlar, Musul-Kerkk, Kbrs, Bat Trakya ve
Hatayn ele aln ve karara balanma sreci balca konulardr. Dyun-u
Umumiye ve Reji idarelerinin tasfiyesi konusunda taknlan kararl tutum, adli ve mali kapitlasyonlarn kaldrlmas ile Trkiye karasularnda
uygulanacak olan seyrsefer gvenlii gibi balklar bu blmde irdelenmitir.
XV. blmde ise Lozan Barnn ikincil hkmleri incelenmitir.
Bunlarn banda Trk ve Yunan hkmetleri arasnda aktedilen nfus
mbadelesi protokolu gelir. Bu protokol ile Trkiye ve Yunanistann,
stanbul ve Bat Trakya istisnasyla homojen ulus devlet kimlii kazandklar ileri srlebilir. Lozanda ortaya kan sorunlardan bir bakas ise,
bata Rum Ortodoks cemaaati olmak zere mbadeleden istisna edilen
gayrimslimlerin haklar olmutur. Patrikhanenin stats, etablis sorunu
bu kapsamda ele alnmtr. Bu blmn sonunda yine Lozanda konuulan sava esirleri meselesi ile Lozan Bar Anlamas gerei ilan edilen
genel affa istisna tekil eden Yzellilikler meselesine deinilmitir.
Ankara Hkmetinin kurulmasndan hemen sonra balayan stanbul Hkmetinin meruiyeti sorunu eski rejimin tasfiyesi bal
altnda incelenmitir. XVI. blm bal altnda ele alnan bu ayrmda,
Milli Mcadelenin bandan itibaren ortaya kan siyasal otorite sorunu,
hilafet ve saltanat kurumlarna kar taknlan tutum ve bunlarla ilgili
tartmalara dikkat ekilmitir. Zaferden sonra bar srecinde mzakere
yetkisinin kimde olaca sorunu Saltanatn sonunu hazrlamtr. Milli
Mcadele dneminde saltanatn uram olduu erezyon ve padiahn
milli kurtulu hareketi karsndaki ibirliki tutumu saltanatn lavn
kolaylatrmtr. TBMMnin, ulusal egemenlik ilkesi gerei saltanat
kaldrrken gsterdii itiyak hilafet iin sz konusu olamamtr. Hilafet
korunmaya devam edilmitir. Milli Mcadele boyunca Ankara rejimi ile
diyaloga hazr grnen Veliaht Abdlmecit Efendi TBMM tarafndan hilafet makamna seilmi; bylece 1 Kasm 1922 tarihinden 4 Mart 1924e
kadar siyasi yetkilerinden arndrlm bir hilafet yaanmtr. Daha da
ilginci 29 Ekim 1923te cumhuriyetin ilanndan sonra da hilafet ve cumhuriyet ayn anda varlklarn devam ettirebilmilerdir. 4 Mart 1924te
hilafetin lav ve Osmanl Hanedannn yurtdna gnderilmesine dair
yasa ile birlikte eski rejimin btn kurumlar yeni Trk Devleti tarafndan
tasfiye edilmitir.
Milli Mcadelenin zafere ulatrlmasndan sonra Trkiyenin
siyasal rejimini belirleyecek olan en nemli gelime 1923 seimleridir.
Bu seimler ve sonular XVII. blmn ilgi alann oluturmutur. 23
Nisan 1920de toplanan birinci dnem TBMM, seimlerin yenilenmesi
karar alarak Lozan bar grmelerinden sonra ortaya kacak tabloyu
mzakere edecek yeni bir meclise yerini brakmtr. Fakat bu meclisin
kompozisyonu byk lde Mustafa Kemal Paa karizmas altnda
belirlenmitir. Trk stiklal Savann baarya ulamas bunun balca
nedenidir. 1923 seimlerinde Milli Mcadele Devrinin muhalif kinci
Grubu tasfiye olmu, Kemalist hizip byk bir ounluk elde etmitir.
Bu seimlerle ortaya kan Meclisin ilk ii Lozan Bar Antlamasn
onaylamak olmutur.
Cumhuriyet Devrimi ve Tek Parti rejiminin ykselii XVIII. Blm
bal altnda incelenmitir. Bu blm kinci Meclisin toplanmasndan
Giri
sonra ortaya kan siyasal dinamiklerle balatlmtr. Meclis stnl ve

gler birlii ilkesine dayanan Ankara rejimi Tekilat Esasiye Kanununda
yaplan bir deiiklikle Trkiye Devletinin hkmet eklini cumhuriyete dntrmtr. Bylece Byk Millet Meclisi adyla balayan milli
kurtulu hareketi nce TBMMye, sonra Trkiye Devletine ve nihayet
Trkiye Cumhuriyeti Devletine dnmtr. Cumhuriyetin ilan ve
TBMM Bakan Mustafa Kemal Paann cumhurbakan seilmesi ile
balayan sre hilafetin kaldrlmasndan sonra 1924 Anayasas ile talanmtr. Bu yeni rejimin yere daha salam basmas anlamna gelecektir.
Cumhuriyet idaresine geii ilerine sindiremeyen eski rejim temsilcilerinin muhalefeti ise stiklal Mahkemeleri tarafndan bastrlmtr.
Bu blmde, cumhuriyeti kuran Halk Frkas iindeki muhalif hizbin Terakkiperver Frkaya dnmesi, Douda patlak veren eyh Sait
syan nedeniyle ilan edilen Takriri Skun Kararlarna deinilmitir.
Takriri Skun Kararlar Mustafa Kemal nderliindeki Cumhuriyet Halk
Frkasna nemli frsatlar sunmutur. Gnmz Trkiyesinin hukuki temelini bu dnemde gerekletirilen devrimler oluturmaktadr. Bunlarn
banda hukukun laiklemesi gelir. Gerekletirilen bir dizi kkl deiiklik Osmanl-Trk modernleme tarihi boyunca srekli ikircikli kalm bir
ok alann radikal bir ekilde tanzimine yaramtr. Bugn Atatrk Devrimleri adyla andmz bu deiiklikler Bat uygarlnn Aydnlanma
a ile elde etttii kazanmlarn yasal yollarla Trkiyeye iktibas edilmi
hali olarak yorumlanabilir.
Cumhuriyet Halk Frkas nderi ve cumhurbakan sfatyla partinin ikinci byk kurultaynda okuduu Byk Nutuk Mustafa Kemalin
kendi siyasi kariyerinin kendi kaleminden ortaya konuluu idi. Nutukun
okunuu ile Trk siyasal hayatnda nemli bir dneme geilmi oldu.
Bu blmde ele alnan bir baka nemli sorun Tek Parti Dnemine
damgasn vuran Krt ayaklanmalardr. Osmanl Dneminde hilafet
otoritesine balanarak airet ilikilerinde serbest braklan Krt nderleri
cumhuriyetin kurumlarn ve cumhuriyetin yurtta devlet ilikisini redde dayal bir tutum gelitirdiler. 1925-1937 arasnda meydana gelen bir
ok ayaklanmann temelinde bu gerek yatar. Trkiye Cumhuriyetinin
kendisine meydan okuyan bu giriimlere verdii yant isyan hareketlerinin iddialarna kout olmutur.
Mustafa Kemal Trk Devriminin nderi ve Trkiye Cumhuriyetinin kurucusudur. Bu bakmdan 1938deki vefatna kadar tek parti rejiminin tays, bunun yansra rejimin otoriter grnmden kurtulmasn
salayacak atlmlarn da ncs olmutur. Hi kukusuz Atatrk, kar
devrimci glerin iktidar alamayaca oulcu bir rejime ilke olarak kar
olmamtr. Ancak bu almn snrn devriminin motoru olarak grd partisinin iktidardan drlmesi olasl belirlemitir.
1924 Anayasas Atatrkn cumhurbakan olarak yetkilerinin
snrlarn izmekle birlikte, fiilen elinde tuttuu g hi kuku yok ki
bunun tesindeydi. Bu durum Babakan smet nn ile zaman zaman
atmalar yaamasna neden olmutu. Bununla birlikte devrimin nderi
ile nn arasndaki gr ayrlklar ounlukla tatlya balanrd. Fakat
kkeni Milli Kurtulu Savana dayanan ilikileri 1937 Eyllnde ciddi
bir srtme yaad. nnnn babakanlktan aff ile balayan siyasi inziva hayat Atatrkn lmne kadar srd. Atatrkn gittike arlaan
hastalna tekabl eden bu dnemde Trkiyeyi Celal Bayar ynetti.
Atatrkn vefat ile Trkiye yeni bir dneme girdi. Artk yeni Trkiye kurucu nderin yokluunda yoluna devam edecekti.
Parti ve devlet basz kalmt. Kesine ekilmi bulunan nnnn
devletin bana geirilmesi srpriz saylmazd. Devleti, cumhuriyetin bandan itibaren Mustafa Kemal adna o ynetmiti. XIX. blm Atatrkten
Sonra Trkiye bal altnda ok partili siyasal hayatn balangna kadar
olan dnemi incelenmitir. Bu blmde, smet Paann merkezinde kendisinin bulunduu bir nderlik yaps ina etmesi ve kinci Dnya Sava
yllarnn zor koullarnda Trkiyeyi ynetmesi dikkate alnmtr. Sava
yllarnda yrrle konulan olaanst uygulamalar ve ortaya kan tepkiler de bu blmn ilgi alanlarndan birini oluturmaktadrlar.
XX. blm Trkiye tarihinin en nemli dnm noktalarndan biri
ile ilgilidir: ok partili siyasal hayata gei. Bu dnem 1946 ile 1950
yllar arasn kapsamaktadr. kinci Dnya Savandan sonra uluslararas
Giri
konjonktrn deimesi i siyasal dengeleri deitirmi, o zamana kadar

CHP iinde greli oydama iinde bulunan eilimler snf temelinde
ayrmaya balamtr. Rejimin tepesinden bu siyasal farkllamay merulatran onayn verilmesi Trk demokrasi tarihi asndan nemli bir
dnm noktas olmutur.
Demokrat Partinin kuruluu ve ak rejim koullarnda siyasal mcadeleye balamas smet Paann verdii gvence ile mmkn olabilmitir. DP, bundan sonra 1950ye kadar srecek olan iktidar yryn
iktidarn altndaki zemini ypratma stratejisine oturtacaktr.
Demokrat Partinin iktidara gelii Trk siyasi tarihinin nemli dnm
noktalarndan birini oluturur. XXI. blm Demokrat Parti Dnemine
ayrlmtr. Bu parti ilki 1950de olmak zere, kez seim kazanarak
siyasi tarihimize gemitir. 50li yllar siyasi partiler arasnda sert mcadele ile gemi; iktidar partisinin ounluku anlay bu mcadeleyi
keskinletirmitir. Basit ounluk sistemine dayanan seim yasas iktidar
partisinin ezici bir ounlukla mecliste temsil edilmesine ve muhalefet
zerinde gittike artan dzeyde bask kurmasna neden olmutur. Yasal
muhalefeti iktidar karsnda koruyacak emniyet subaplarnn ngrlmemi olmas lkeyi 27 Mays htilaline srklemitir.
27 Mays 1960 htilali yakn dnem Trk siyasi hayatnn bir baka
nemli parametresidir. Bu olay Ordunun daha sonraki mdahalelerinin
nn amas bakmndan anlamldr. XXII. Blm 27 Mays htilali ve
1961 demokrasisi devrine tahsis edilmitir. Yassada Yksek Adalet Divan, Eminsu ve 147likler olaylar, Kurucu Meclis ve 1961 Anayasasnn
hazrlan bu dnemin nemli gelimeleridir. Bunu yansra, 27 Mays
ihtilalcileri 1961 demokrasisinin kurucular olmulardr. lk kez bu dnemde askeri bir cunta liderliinden cumhurbakanlna gei olay gereklemitir. Cemal Grsel Milli Birlik Komitesi rejiminin badr, ama
ayn zamanda, 1961 demokrasisinin ilk cumhurbakandr.
1960larn ilk yars genel oydan kan irade ile, 27 Mays ideolojisi
arasnda ortaya kan atmalarla gemitir. Trkiye tarihinde ilk kez bu
dnemde koalisyon hkmetleri kurulmu, temsilde adalet ilkesi ne
kmtr. Talat Aydemirin baarsz darbe giriimleri ve Adalet Partisinin
10
iktidar yry bu dnemde gereklemi; 1965 ve 1969 seimlerini

Adalet Partisi kazanm, TPin ykselii ile ilk kez bu dnemde sol sesini duyurmaya balamtr. Bu dnemde radikal sol akmlar etkili olmu;
Sleyman Demirelin bir muhtra ile grevinden uzaklatrlmas ile bu
alt dnem kapanmtr.
XXIII. blmde yakn tarihimizde gereklemi bulunan iki askeri
mdahale arasndaki siyasal gelimeler incelenmitir: Bu iki krlma noktas 12 Mart 1971 ve 12 Eyll 1980 mdahaleleridir.
Trkiye bu iki tarih arasnda bir ara rejim, iki seim ve siyasal terr
srecinden gemitir. 12 Mart ara rejimi Parlamentonun eklen varln, koruduu ancak siyasal srelere Milli Gvenlik Kurulunun askeri
kanadnn hakim olduu bir dnemdir. Bu dnem 1973 genel seimi ve
Fahri Korutrkn cumhurbakan seilmesi ile sona ermi, istikrarsz
koalisyon hkmetleri devri balamtr. zellikle 1975ten sonra ortaya
kan siyasal iddet ve istikrasz hkmetler ve ar ekonomik bunalm
1961 demokrasisini sona erdiren belli bal deikenler olmutur.
XXIV. blmde 12 Eyll ara rejiminin dinamikleri ele alnmtr. 12
Eyll Dnemi sonular itibariyle en ar askeri rejim olarak tarihimize
gemitir. Btn siyasal partiler kapatlm, toplum ve siyaset yeniden
tanmlanarak ok partili siyasal hayata gdml bir dn sz konusu olmutur. Demokrasinin yeniden ina srecinde merulatrc bir
kurumdan yararlanlmtr: Danma Meclisi. Bu ara rejim dneminin
temel belirleyicileri Milli Gvenlik Konseyi ve Kenan Evren olmutur.
Dnemin rn olan 1982 Anayasas devleti toplum ve bireyin nne
koymu, siyaset kurumlarna kuku ile yaklamtr. Bu Anayasann kabul ile Kenan Evren cumhurbakan olmu, demokrasiye dnn ana
aktr olmutur.
1983 genel seimi ve TBMMnin toplanmas ile birlikte balayan demokrasiye gdml dn takvimi iletilmeye baland. Milli Gvenlik
Konseyinin sivil rejime geiin btn aktrlerini belirledii bu seimin
galibi ANAP oldu. lerde seim sonular zerinde meruiyet tartmas
yaratacak temel sorun MGKnn adaylar ve siyasal partiler zerinde uygulad veto mekanizmas olmutur. MGK seim yarna sadece kendi-
Giri
11
sinin makbul grd parti ve adaylar sokmutur. Bu seim Trk siyasi

tarihinin en az sayda siyasi parti ile yaplan seimi olacaktr. XXV. Blmde bu gdml gei ve Anavatan Partisi iktidar devri incelenmitir.
Bu dnem Turgut zaln cumhurbakan seilerek ankayaya kaca
1989 ylna kadar devam edecektir.
Turgut zaln tartmal cumhurbakanl XXVI. blmde ele alnmtr. Bu blm, zaln muhalefetin boykot ettii bir ortamda iktidar
grubu tarafndan cumhurbakanl makamna seilmesi ile balamaktadr. zaln cumhurbakanl tartmal olmu, muhalef tarafndan meru
cumhurbakan olarak tannmamtr. zaln kendisini ankayaya karan ANAP ile de sorunlu bir ilikisi olmu, partinin fiili genel bakan gibi
davranmaya devam etmitir. zal anayasal dzenle elien bu tutumunu
ANAPn iktidardan dt 1991 seimlerine kadar srdrmtr.
ANAPn iktidardan dt 1991 genel seimlerinden bir koalisyon hkmeti km, Sleyman Demirelin DYPsi ile Erdal nnnn
SHPsi birlikte hkmet olmulardr. zaln bundan sonraki tutumu
ankayadaki iktidarn, hkmete kar tahkim etmek olmutur. Neticede 1993deki ani lmne kadar zal, muhalefet partilerinden, kendisini
cumhurbakanl makamna karan partisinden, sivil toplum kurulularndan, ii konferedarsyonlarndan ald tepkilere aldr etmeksizin
kendi merebince davranmaya devam etmitir.
zaln ani lm Trk siyasetindeki btn talar yerinden oynatm
oldu. 1965ten beri siyasetin en nemli aktrlerinden biri olan Sleyman
Demirel tarihi hasm SHPnin kendisini desteklemesi sonucunda cumhurbakanl makamna oturdu. Bu almada, Demirelin ankayada
bulunduu 1993-2000 arasndaki dnemin siyasal gelimeleri XXVII.
blm olarak ele alnmtr. Bu dnemin birinci nemli gelimesi siyasetin duayeni Demirelin ankayaya kmas ve Babakan Yardmcs Erdal
nnnn de siyasal hayattan ekilmesidir. Bu iki nemli aktrn gnlk
siyasetten ekilmesi merkez sa ve solda yeni nderlik yaplarnn kurulmasn zorunlu klm, bu srecin sonunda Tansu iller DYPye lider
olurken, CHP yeniden tzel kiilik kazanarak siyasal hayata dnmtr.
12
Demirelin ankayada bulunduu dnemde ayrlk Krt hareketi ivme kazanm, PKKnin eylemlerine kar olaanst tedbirlere bavurulmutur. Bu dnemin Trk siyasetine getirdii bir baka
gereklik ise siyasal merkezin kmesi ve islamc san ykseliidir.
Necmettin Erbakan bakanlnda iktidara gelen islamc sa nderliinde kurulan koalisyon hkmeti 28 ubat mdahalesi sonucu istifa
etmi; Demirelin inisiyatifi ile Parlamentodaki kar cephe iktidar
almtr. Bu sre, sonunda Blent Ecevitin babakanl ile noktalanmtr. Demirelin ankayadaki son yllarnda Ecevitin bakanlnda
MHP ve ANAPn katld koalisyon hkmeti kurulmutur. Trkiye
2000li yllara ularken, Demirelin grev sresi dolmu, Ecevitin
Demirelin grev sresini uzatmaya ynelik anayasa deiiklii giriimi baarszla uram, Trk siyaseti baka bir seenee ynelmitir.
Birinci Blm
KNC MERUTYET VE
TTHAT VE TERAKK
1.1. Hrriyetin lan ve Parlamentonun Toplanmas

1908 Temmuzunda Rus ar Nikola ile Britanya Kral George
Reval Mlakatnda Dou sorununu kendilerince zdler. Bu zm
ngilterenin 1856dan beri devam eden Osmanlnn toprak btnln garanti etme politikasna son veriyordu. Bu anlama ngiltere ve
Rusyann Dou Akdenizde yzyl devam eden mcadelesini bitiriyor,
Osmanl Devletini nfuz alanlarna ayryordu. Manastrda bu projeye
tepkiyle balayan olaylar,
1889dan beri Sultan Hamit mutlakiyetine kar yeralt ve yurtd
muhalefetini srdren ttihat ve Terakki Cemiyetinin basksn arttrmasna olanak salad.
Firzovikteki Arnavut Kurultay ve btn Rumeliyi saran Ya Kanunu Esasi Ya lm sloganlar Abdlhamiti tedbirler almaya sevketti.
Fakat eylemleri bastrmak zere Manastra gnderilen emsi Paann bir
suikaste kurban gitmesi Sultan 1895ten beri iyice pekitirdii monarik
rejimini gzden geirmeye zorlad. Yldz Sarayndan neredilen iki padiah iradesi 1878de kesintiye urayan rejimi 1908 Temmuzunda yeniden
kurmu oldu. Bunlardan birincisi, Meclis-i Mebusann toplantya arlmasna dair irade-i seniye, ikincisi de Kanunu Esasinin Meriyeti Hakknda
Sadr Olan 1 Austos 1908 Tarihli Hatt Hmayundur. Bu srece Trk
siyasi tarihinde 10 Temmuz nklab veya Hrriyetin lan denir.
14
Birinci Merutiyet Meclis-i Mebusan bir seim yasas hazrlam

ve bu yasa Ayan Meclisinden de gemiti. Ancak padiah bu metni
onaylamadan Meclisi tatile gndermi, tasla onaylamamt. Bu taslak
aradan otuz yl getikten sonra bir irade ile ntihab- Mebusan Kanunu
(milletvekili seimi kanunu) olarak yrrle girdi.1 Meclis-i Mebusan
17 Aralk 1908de yine Sultan II. Abdlhamitin huzurunda yaplan bir
trenle almalarna balad.2
1.2. kinci Merutiyet Devrinde Mebusan Meclisi

Seimleri ve Meclislerin Yaps
1908 Mebusan seimleri 121 sancakta gerekletirilmi, ayrcalkl
konumdaki Sisam ve Cebel-i Lbnanda seim yaplmamtr. Tuna
zerinde bulunan Adakale hibir yerle snr bulunmadndan stanbul
seimlerinde bir ikinci semenle temsil edilmiti.3
Seimlerden bir yl nce, 1907de, bir genel nfus saym yaplmt.
Rakamlar temsil tabann aklar mahiyette idi: Bu sayma gre Osmanl
Devletinde 15.508.753 Mslman , 2.852.812 Rum, 1.120.000 Ermeni,
253.435 Yahudi, 761.530 Bulgar yayordu.4 Seimlerde bu nfus temsil
edilecekti.
Payitahtta seimler 11 Aralkta yapld. Heyet-i Teftiiyenin aklamasna gre birinci semenleri (mntehib-i evvel) oluturan erkek nfus
dalm yleydi: 268.458 Mslman. 75.776 Rum, 29.042 Ermeni,
10.649 Musevi, 792 Katolik, 227 Sryani olmak zere toplam 385.039.
Bu saylar gerei stanbulun 10 mebus karaca akland. stanbulda
512 ikinci semen vard.5
2
3
4
5
ntihab- Mebusan Kanun-u Muvakkati Takvim-i Vekayinin 15-24 Eyll 1324 tarihli saysnda yaynlanarak yrlre girmiti. Tekin, ifti, Parlamento, s..37.
Bke, Son Gnler, s.31.
Eraslan, Olgun, Merutiyet, ss. 73-74.
Eraslan, Olgun, Merutiyet s.76.
Eraslan, Olgun, Merutiyet s.78.
kinci Merutiyet ve ttihat ve Terakki
15
1877de Ayana ye olarak atanan 38 kiiden 1908e kadar sadece

sa kalm, devlet protokolndeki yerlerini korumulard. Sait Paa, Abraham Paa ve Lagofet Beyden oluan bu kalnt heyetin yanna Sultan
Abdlhamit yeni atamalar yapt. Bylece Parlamentonun Heyet-i Ayan
kanad da almaya balad.6
Seimin galibi tahmin edilecei zere ttihat ve Terakki Cemiyeti
oldu. Osmanl merutiyetinin ikinci dneminde gze arpan ilk zellik,
milli hakimiyet (ulusal egemenlik) fikrine yaplan vurgudur. Ahmet Rza
Bey gibi Jn Trk hareketinin timsali olmu, otuz yllk bir Abdlhamit
muhalifinin Mebusan Meclisi Bakanlna getirilmesi merutiyet rzgarnn ne kadar gl estiini kantlar. Ahmet Rza Bey, Mebusann reisi sfatyla yapt ilk konumada hakimiyeti milliyenin kaviyen teesssnden
bahsederek yeni rejimin ideolojik temellerine iaret etmi oluyordu.
Son Osmanl Meclisi Mebusann dahil edersek 12 yl sren kinci
Merutiyet dneminde drt yasama dnemi (devre-i teriiye) gereklemi, 1908, 1912, 1914 ve 1919da seimler yaplm, Trablusgarp, Balkan,
Dnya Sava ve Mtareke Dnemlerinde meclissiz dnemler yaanmtr. Tatil ve fesihler nedeniyle yasama faaliyetinin toplam sresi 4.5 yldan
daha fazla olamamtr.
1912deki ilk feshi mteakip yaplan Mebusan seimlerinde
1908den daha byk bir ttihat ekseriyeti ortaya kmtr. Bu seim
yaygn basklar nedeniyle tarihimizde sopal seim (dayakl seim)
olarak bilinmektedir. 270 milletvekilinden sadece 15i muhalif siyasi
partilere mensuptur. Fakat byk ounluk ttihatlar iin faydal olmam, kart siyasal gler harekete geerek Halaskar Zabitan Muhtras
verilmi, Kk Sait Paann istifas ile boalan sadaret makamna geen
Mir Gazi Ahmet Muhtar Paa, Mebusan, Ayandan salad bir tefsir
karar ile feshetmitir. Fesih 4 Temmuz 1912 tarihinde gereklemi, araya Balkan Sava ve Babali Baskn girmi; 1914 baharna kadar bir daha
parlamento toplanamamtr. Bu Meclis de, Mondros Mtarekesinden
sonra 21 Aralk 1918te Sultan Mehmet Vahidettin tarafndan feshedilecektir.
6
klem, Mebusan, s.41.
16
1908 sonrasnda da meclisler olduka kozmopolit bir yap gstermilerdir. mparatorluun ok uluslu yaps bunu zorunlu klmtr. Ancak
Devletin dalma srecine girmesi, vahdet-i anasr ilkesini ilevsiz klarak Mslman unsur dndaki geler mpartorluktan kopmutur. 1917
Arap bamszlk hareketi ile de Osmanl Devleti ve onun parlamentosu
sadece Trk-slam gelere indirgenmitir.7
Mebusan Meclisleri iinde 1908 meclisi en kozmopolit yapda olandr. Bu mecliste 147 Trk, 60 Arap, 27 Arnavut, 26 Rum, 14 Ermeni, 4
Musevi, 10 Slav mebus vardr. Boo, Vartkes, Kirkor ve Zhrap efendiler
Meclisteki gayrimslim temsilinin renkli simalar olmulardr. Hatta
Meclis bakanvekillerinden ikisi Rum (Aristidi ve Emanuelidi Efendiler)
biri Ermenidir (Hallayan Efendi). Drt Arap kkenli milletvekili de
yllar iinde bakanvekillii grevinde bulunmulardr.
Mebusan Meclisi bakanl olduka nemli bir mevkidir. lk dnemde Mebusann bakann gsterilen adaylar arasndan, Ayan Meclisinin bakann ise dorudan doruya padiah atamaktayd. Sultan
Abdlhamitin ilk yasama dneminde bakanla Jn Trk hareketinin
ideologu Ahmet Rza Beyi getirmesi anlamldr. Ahmet Rza, 1895 sonras yurtdnda ykselen ttihat muhalefetinin sembol ismidir. Otuz yl
boyunca Avrupada yaam ve Sultan Hamit rejimine en sert eletirileri
Meverette yaymlamt.8
7
Yl
Toplam
Trk
Arap
Arnavut
Rum
Ermeni
Musevi
Slav
1908
288
147
60
27
26
14
10
1912
284
157
68
18
15
13
1914
259
144
84
13
14
Feroz Ahmadn yukardaki tabloda ortaya koyduu zere, Merutiyet Devriminden itibaren Rum ve Arnavut mebus saysnn azalmasna karlk Ermeni ve Musevi mebus saysnn aa yukar sabit kald Arap mebus saysnn ise tedricen artt dikkat ekmektedir. 1914 Meclisinde artk Slav ve Arnavut mebus yoktur. Bunun nedeni Balkan Sava
ile Rumeli topraklarnn yitirilmesi ve Arnavutlukun bamszlk ilandr. nc Dnem Mecliste, 12.5 milyon Trk 144 mebus ile temsil edilirken, 5.338.000 Arap 84 mebus ile temsil edilmitir. Buna ramen 1917de Arap vilayetleri de Osmanl Devletinden
kopacaktr. Ahmad, ttihat, s.229
Ahmet Rza Bey kimlii ilgintir. Uzun sre Jn Trk hareketinin fiili lideri korumunu
17
Merutiyetin iadesi ile birlikte, hareketin ideologu Abdlhamit tarafndan Mebusan reisliine atanarak yaanan siyasal olgunun Jn Trk
Devrimi olduu teyit edilmi oluyordu. Ahmet Rza Beyin ttihatlardan
hzla kopuu zerine, parti rgt iinden Meclis bakanlna Halil Beyi
(Mentee) aday gstermitir. Hac Adil Bey, merutiyet meclislerinde
birinci bakanlk grevi yapm, Taninin nl bayazar Hseyin Cahit
Bey (Yaln) de reis vekillii grevinde bulunmutur.
1.3. ttihat ve Terakkinin Kadrosu ve deolojisi

ttihat ve Terakki hareketi, ikinci kuak Jn Trklerin genel addr.
Ana dorultusu merutiyetilik, k noktas Osmanl vatanseverliidir.
Sultan Abdlhamitin saltanat dneminde temel nitelii brokrasinin
kimi kesimlerinden destek bulan bir yeralt rgt olmasyd. 1902
Kongresine kadar, eitli blnmelerle yurtdndan yrtlen muhalefet
hareketi Abdlhamitin devrilmesi paydasnda buluuyordu. Bu kongreden sonra reform projeleri iki ana dorultuda ayrt: Prens Sabahattinin
adem-i merkeziyeti, federatif devleti artran izgisine kar brokratik elitizmin pozitivist-merkeziyeti izgisi. Bu sonuncusu Ahmet Rza
Bey tarafndan temsil olunuyordu. Ancak, model ne olursa olsun hedef
aynyd: mparatorluun azametinin iadesi.9
ttihat ve Terakki, bir siyasal cemiyet olarak merutiyet dneminde
ciddi deiiklikler geirmitir. ktidarda bulunma, kamu kaynaklarn
ynlendirme gc, partinin kadrolar arasnda srtme ve atmalar
dourmutur.
srdren Ahmet Rza, Devrim sonras lkeye dner ve mebus seilir. Hatta Abdlhamit
tarafndan 26 Aralk 1908de Meclis-i Mebusan reisliine tayin edilir. Fakat 31 Marttan
sonra ttihat evrelerle hzla aras bozulur. ttihatlar onu Yldz Yamasnn sorumlularndan ilan ederler. Daha sonraki dnemlerde milletvekili seilemez. 24 Ocak 1912de
Ayana ye olarak atanr. Dnya Sava yllarnda Ayanda tek kiilik muhalefet partisi gibi
alr. Mtarekede Sultan Vahidettin tarafndan Ayan Meclisi Reisliine getirilir. Daha
sonra Milli Kongre yesi olan Ahmet Rza Milli Mcadele dneminde Avrupadadr.
Anadolu ihtilali baarya ulanca tekrar lkeye dner, fakat Cumhuriyet Devriminden
sonra kendisi hibir aktif siyasal greve getirilmeyecektir.
Luke, Making, s.148
18
ttihat ve Terakki birbirinden olduka farkl karakterleri bir araya

getirmi bir rgtt. rnein Rahmi Bey, Kara Kemal Bey, smail Hakk
Bey gibi isimlerin parti iindeki ilevleri ile Cavit Bey gibi liberallerin durumu birbirinden olduka farklyd. Bunun dnda, bir de partinin askeri
kanad vard. Enver ve Cemal Paalar bu kanadn zaman zaman birbiri ile
rekabet halinde olan hiziplerini temsil etmekteydiler.
Bunun yansra, ttihatlarn btn kadrosu ile birlikte peinden
gittii bir ideolojik dorultudan da sz etmek zordur. deolojik vurgular
zaman iinde deiiklikler gstermitir. te yandan ttihat ve Terakkinin, hareketi srkleyen tek bir lideri bulunmuyordu.10 nderlik yaps
kollektifti.
Bir baka vurgulanmas gereken nokta ise, ttihat ve Terakki Cemiyetinin yasal bir siyasi parti niteliine kavutuktan sonra bile eski
komitaclk gnlerinin eilimlerini srdrm olduudur. Esas itibariyle,
cemiyetin ekirdeini Makedonya ve Selanik kollar oluturmu; parti
genel merkez faaliyetlerini stanbula getirmemekle sulanmtr. 1913
Kongresi Partinin kimlik deiimi ile sona ermi, Talat Paa bu kongreden sonra Partinin fiili nderliini stlenmitir.11 Bir sonraki kongre ise
1916da yaplabilmitir. Sadrazam Sait Halim Paann bakanlnda alan Kongre, erif Hseyin ayaklanmas ve Ermeni sorunu gibi konular
tartmtr.12
ttihat ve Terakki Partisinin geirmi olduu ideolojik evrim, byk
lde mparatorluun son eyreinin siyasal alkantlarnn izlerini tar. Hatta, Jn Trk hareketinin Trkle varm olmas artc bile
saylabilir. Bu kadrolar, Osmanlclk ile yola kp, sonunda Trklk
fikrine ulamlardr.
Merutiyetin iadesinden sonra, yasal bir siyasal parti haline gelen ttihat ve Terakki, lke gelecei hakknda yeni bir siyasi program gelitirmek
zorunluluu ile kar karya kald. Bu zorunluluk, Partinin blnmesine
10
11
12
Kurat, Alman Generaller, s.40.

Trklk uunu, Yllk Kongre, ss. 876-880.
Trklk uunu, 1332 Kongresi, s.3189.
19
yol at. Partideki maksimalistler Turancl savunurlarken, dierleri Srf

Trklk esas zerine kurulmu bir frka-i siyasiye tekilini menfaat- vatan
ile kabil-i telif grmyordu. Osmanl yurttal temelinde, ittihad- anasr
ilkesine dayal bir siyasal anlayn yeterli olaca kansnda idiler. 13 Austos 1328 (1912) tarihli Tanin bu ayrmaya dikkat ekmektedir.13
ttihat ve Terakki, deneme iktidar dneminden sonra (1908-1912),
Babali Baskn ile iktidar dorudan kullanacak gce eriti.14 1913 sonras, hem Partinin ideolojik dorultusu hem de lkenin yazgs asndan
olduka nemli bir dnemece girildiini gsteriyordu.
ttihatlar kendi ilerinde bir ideolojik ayrma dnemi yaamlardr. Bu gelime Osmanlclk siyasetinden uzaklama ile noktalanmtr.
Manastrl smail Hakk Efendinin sadece uhuvvet-i slamiye (slam birlii) yetmez; uhuvveti vataniyye de gerekir szlerinde kendini gsteren
Osmanlclk dalma srecinde en clz ses olmutur. Dier bir ideolojik
dorultu olan slamcla gre ise mparatorluun paralanma sebeplerinin banda Baty taklit etmek, ekonomik gerilik ve kapitlasyonlarn
yol at iktisadi esaret geliyordu.15
Balangta Osmanl yurtseverliini temel alan merutiyeti bir rgt grnm veren ttihat ve Terakkiyi koullar ksa srede deitirdi.
Partinin hem kadrosunda hem de ideolojisinde zaman iinde deiiklikler gndeme geldi. 1911den sonra Arnavut Ayaklanmas, Libya Sava
umutlar krd. Balkan hezimeti Trklk duygusunun tahrikine neden
oldu. Yusuf Akura, Ahmet Aaolu, Hseyinzade Ali Turan, Resulzade
Mehmet Emin ve Diyarbakrl Ziya Gkalp Trklk temasn ilemeye
baladlar.
nl dnr Ziya Gkalp ttihat ve Terakki Partisinin ideolojik
dorultusu asndan son derece nemli bir kimlik olmutur. Gkalpin
Durheim sosyolojisine dayanan Trklk kuram positivist-ilerlemeci,
organik toplum kurgulu milliyetilik olarak algland. Kuramn Trkle13
14
15
Trk Aleminde, s.663-664.

Tunay, Sol Akmlar, s.45.
Tunaya, slamclk, ss.21-23.
20
mek, slamlamak, Muasrlamak ilkelerine dayandrd. Gkalpin slamlamak dedii sre ibadet dilini Trkeletirmek ve Arap unsurunun tasfiye edildii bir corafyada milli bir din oluturmakt. Gkalp toplumsal
dokuya din harcn milli nitelii ile oturtmak istiyordu.
Gkapin etkilendii solidarizm, III. Cumhuriyet Fransasnn
resmi ideolojisiydi. Solidarizm gerekte, Radikal Partinin benimsedii
bir retiydi. Dayanmac nderler 19. yzyl ekonomist retilerinin
toplumsal sorunlara tutarl zmler getiremediini ileri srmlerdi.
Bu reti Birinci Dnya Savann kargaa ortamnda ttihat ve Terakki
nderlerini etkilemekte gecikmedi. ttihatlarn yar resmi yayn organ
Yeni Mecmua tesantlk ad altnda solidarizme meyletti.16 Solidarist
arml Gkalp Halkl, ilk kez Yeni Mecmuann 14 ubat 1918
tarihli 32. saysnda gndeme getirilmiti.17
Gkalpin halklk ve milletilik kavramlar msavat mefkuresinin
yansmalaryd. Bu nedenle halklk, sosyal snf farkllklarn kaldrarak
toplumu mesleki zmrelere indirgeme eilimindeydi. Bu yzden Gkalpin
milli-devlet projesi zmrelere dayanr. Korporasyonlara dayanan milli
devletin styaps ise Trkln Esaslarnda aklanmtr.18
Gkalp solidarizmi itimai halklk olarak ele alm, demokrasinin
siyaset dzeyinde gerekletirdii eitlii, iktisadi dzeyde gerekletirmeye almtr. Solidarizmi sosyal devlete ynelik geler olarak
yorumlayan Gkalp iin liberal devlet yetersizdir.19 Gkalpin devleti
mdahaleci, tanzim edici bir devlettir.
1.4. kinci Merutiyetin Anayasal Dzeni

1 Austos 1908 tarihli Kanunu Esasinin Meriyeti Hakknda Sadr
olan Hatt Hmayun, 1876 Anayasasnn yrrlkte olduunu ilan ediyordu. Sultan Abdlhamit tarafndan 23 Aralk 1876 tarihinde bir ferman
16
17
18
19
Toprak, Toplumbilim, ss.314-315.

Toprak, Toplumbilim, s.322
Toprak, Solidarizm, ss.324-325.
Toprak, Solidarizm, ss. 377-378
21
ile ilan edilen Anayasa meruti bir monari kurmutu.20 Sistem 1878de
kald yerden devam edecek, Osmanl merutiyetinin kurumlar almaya balayacakt.
Kanunu Esasinin kurduu siyasal sisteme gre, egemenlik millette
veya onun temsilcilerinde deil dorudan padiahta idi. Dier kurumlar
meruiyetlerini onun varlndan alyorlard. Bylece padiah beeriletirdii bu dzende devletin en asli organ haline geliyordu. Kanunu Esasi
Osmanl hanedann, mal, mlk ve denek haklar ile anayasal gvence
altna alyor; Sultan I. Ahmetten beri uygulanan seniorat kuraln stn
bir hukuk metnine balyordu (md.3). Padiah, hem devletin hem de hkmetin ba olarak tanmlanyordu. Anayasaya gre Padiah, Vkelann
btn yelerini nasp ve azle (atama ve grevden uzaklatrma) yetkili
olacakt (md. 7,27).
1876daki haliyle Anayasaya gre, Vkela (Bakanlar Kurulu), padiahtan zerk siyaset belirleyecek bir heyet deildi. Meclislerle gvenoylamasna dayanan bir ilikisi de yoktu. Vkela siyaseten padiaha kar
sorumluydu. Birinci Merutiyetin Bakanlar Kurulunun (Heyet-i Vkela)
meclislerin toplant halinde olmad dnemde padiah onay ile (ba iradeyi seniye) muvakkaten kanun kuvvetinde kararname yaynlama yetkisi
vard. Bu geici yasalar organik ynden yrtme, maddi ynden yasama
ilemi niteliindeydi (md.36).
Merutiyet, devlet bakan ve yrtmenin ba olarak padiah siyaseten sorumsuz bir mevkide grmekteydi. Sorumlu olan sadrazam ve
nazrlard. Padiah devlet sistemi iinde merkezi konumunu eskiden rf
ve siyasal gten alrken, merutiyetin padiah anayasadan almaktayd.
Milletvekilleri (mebuslar) bu sistemde anayasaya deil padiaha sadakatle ykml klnmlard. Padiah asndan ise anayasaya sadakat yemini
sz konusu edilmemiti. Padiahn sadakat yemini 1909 deiiklikleri
ile anayasaya girecektir. Yrtme bu ekilde padiah etrafnda somutla20
Kanunu Esasi 14 Aralk 1876da nce Babalide ilan edildi. Bakatip Sait Beyin getirdii Hatt Hmayunu Mithat Paa ald ve Amedi-i Divan- Hmayun bakatibi Mahmut
Celaleddin Beye (Paa) yksek sesle okumas iin verdi. Kanun-u Esasi nce ahaliye
okunarak duyurulmutu. klem, Mebusan, S.29.
22
rken, yasamann gc kukuluydu. Meclisler Heyet-i Ayan ve Meclis-i

Mebusan ad altnda Meclis-i Umumiyi oluturuyorlard. Bu iki kamaral
bir sistem demekti. Heyet-i Ayan Osmanl Senatosuydu. Bu kamara padiah tarafndan kayd hayat (yaam boyu) atanm yelerden oluuyordu.
Anayasa, Ayan Mebusann stnde bir yere koymaktayd.21 Toplam ye
says hibir zaman Mebusann te birini amayacak olan Ayann bakann padiah dorudan kendisi greve getiriyordu. Bu, sistemin dorudan
padiahn iradesinden kan organn temsili kanattan daha gvenilir ve
stn bulmasndan kaynaklanmaktayd.
Meclis-i Mebusan btn kstlayc hkmlere ramen OsmanlTrk tarihinin ilk temsili yasama organdr. Osmanl kurumlar iinde
seimle gelen tek organ Mebusan Meclisidir. Bu ilerde olduka nemli
deiiklere neden olacak, Meclisin semen ile kurduu vekalet ilikisi
milli hakimiyete giden yolu aacaktr (md.71).
Her iki meclis Kasm banda irade-i seniye (padiah beyannamesi)
ile alr ve Mart banda irade-i seniye ile kapanr; yasama sresinin uzatlmas, ksaltlmas ve Mebusann feshi hukuk-u mukaddese-i padiahi
(padiahn kutsal haklar) arasndadr.
Mebusann yasama yetkisi snrl ve padiahn iznine tabidir. Anayasa, yasama yetkisini vazife-i muayyene ile snrlamtr. Ancak, vazife-i
muayyenenin ne olduu tam olarak aklanmamt. Mebus, kanun teklif
ettiinde, makam- sadaret vastas ile taraf- ahaneden istizan olunarak,
irade-i seniye mteallik buyrulur ise... nergesi uray Devlete (Dantay) gnderilir; orada hukuk adamlar tarafndan kanun ekline getirilen
layiha meclislerde mzakere edilerek bir kanun metni haline gelirdi. Btn bu sre tamamlandktan sonra layiha, irade-i seniyeye sunulurdu.
Merutiyetin tek temsili kurumu olan Mebusan Meclisi, sistemin dier unsurlar tarafndan kuatlm durumdayd. Bu sistemin merkezinde
padiah oturmaktayd. Padiahn yanndaki dier unsurlar Vkela, Ayan
Meclisi ve uray Devlet, grece daha glydler. Bu haliyle ilk Osmanl
21
Ayan yelerinin yasama sorumsuzluu varsa da yasama dokunulmazlndan yararlanmadklar anlalyor. Heyet-i Ayan nizamname-i Dahiliyesi 68. maddesi bu konuda
Ayan Reisini yetkili klyordu. Demirci, Ayan, s.48.
23
Mebusan Meclisi istediini yasalatrabilen bir yasama organ deildi.

Mebuslarn dolayl olarak yasama srecine katlma dnda yetkili olduu
tek husus, bakanlara kar soru nergesi verme ve Divan- Aliye (Yce
Divan) sevkini salayacak giriimde bulunmakt.
1.5. 1909 Anayasa Deiiklikleri

31 Mart Olay merutiyet rejimini ciddi biimde sarsm, saltanatn
zayflamasna yol amtr. Rejim yaplan anayasa deiiklikleri ile ciddi
bir revizyona tabi tutulmutur. 3 Austos 1909 tarihi itibariyle, 1876 metninin 21 maddesi deitirilmitir. Anayasann bir maddesi lavedilirken,
madde eklenmi, Anayasa ferman anayasadan uzaklaarak misak
anayasa biimini almtr.
Bu anayasa deiikliinin gndeme gelmesinin sebebi 31 Mart
Olaydr.
1909 deiiklikleri ile monari gerekten snrlandrlm, iktidar yaps yeniden dzenlenmitir. Eski rejimde Mebusan, anayasal dzene deil, padiaha sadakat ykm altnda iken, 1909 rejimi padiah Meclis-i
Umumi nnde anayasaya ballk yemini eden bir devlet bakan
konumuna getirmitir (md. 3). Harcamalar hem kendisi hem hanedan
iin denek yasasna balanmtr (md. 6). Padiah, bu deiiklikler ile,
Bakanlar Kurulunun oluumu zerindeki etkisini byk lde yitirmitir. Sadece sadrazam ve eyhlislam atayarak son karar Mebusana
brakmak zorunda kalmtr (md.7).
Bu deiikliklerden sonra hkmetin kurulmas artk gvenoyuna
dayandndan padiah sadarete istedii kiiyi deil, Mebusandan gvenoyu alabilecek birini atamak zorunda kalacaktr. Bu parlamenter hkmet modelinin ok tipik bir kurumudur. Yetkileri sembolik dzeye indirgenmi devlet bakan (monark) parlamentodan gvenoyu alabilecek ve
bu gvenoyuna dayanarak hkmet edecek bir sadrazam (babakan) ile
almak zorunda kalacaktr.
1909 deiikliklerine kadar Mebusan ve Ayan reislerini gsterilen
adaylar arasndan padiah atarken, 1909 sonrasnda Mebusan artk kendi
bakann kendi seer hale gelmitir. Yasama yetkileri alannda padiahn
24
yetkileri genel olarak daraltlmtr. Uluslararas anlama yapma yetkisi

tamamen meclislerin ve hkmetin inisiyatifine terkedilmitir.
Kanunu Esasinin tadiller ncesi halinde bir yasama meclisi yesinin, yasa nerisinde bulunmas olduka dolambal yollarla mmkn
iken bu durum deitirilmitir. 1909 ncesinde mebusun yasa nermesi
padiahn ilgili konuda izin vermesine balyd. uray Devlette tasarnn
yasa formatn almas, Ayan Meclisinin, zat- ahanenin hukuku asndan
kanun teklifini incelemesi gibi nemli merhaleler sz konusuydu. Buna
bir de zat- ahanenin mutlak veto yetkisi eklenince, yasama srecinde,
Mebusann yetkisi pek kstl kalyordu. 1909 Anayasa deiikleri Ayan
ve Mebusan Meclisi yelerinin izinsiz kendi ihtiyarlar ile yasa nerme yetkisine kavumalar anlamna gelecektir (md. 53). Bu arada uray
Devlet (Dantay) yasama srecinden tamamen karlarak, yksek idare
mahkemesi konumuna getiriliyor; padiahn mutlak veto yetkisi geciktirici veto yetkisine dntrlerek zayflatlyordu (md. 54).
Ayan Meclisi grmelerinin aleni hale getirilmesi de rejim asndan nemli bir siyasal tercihti. nk bu Meclis, sistemin sekinler
meclisi idi. Dorudan padiah tarafndan greve getiriliyor ve kayd hayat
Senatonun yesi olarak kalyorlard. Grmelerin kamuya ak olmas,
bu meclisi demokratikletiren bir gelimeydi.
Anayasa deiikliklerini yrtme yetkileri bakmndan ele alrsak,
parlamenter hkmet sistemi, bakanlarn tek tek ve heyet halinde siyasal
sorumluluu, Osmanl kamu hukukuna girmi oluyordu (md. 30). 1909
deiikliklerinde, yrtmenin (Vkelann talebi zerine padiahn) fesih
yetkisi kstlanmtr. Bu daha sonra deiecektir. Bunun sebebi padiahn 1878 tarz bir bir yola sapma ihtimalini ortadan kaldrmakt. 1909
deiiklikleri ile yasama - yrtme arasnda yumuak kuvvetler ayrl
ilkesi, daha ziyade Mebusan Meclisini kollayacak ekilde gerekletirilmi, klasik parlamenter hkmetin unsurlar anayasa hukukuna girmitir.
15 Austos 1909 Heyet-i Ayan Kararnamesi ve bunu onaylayan irade-i
seniye ile merutiyet rejimi, yumuak kuvvetler ayr temelinde yeniden
tanmlanmtr. 1876 Anayasas, esinlendii sylenilen 1831 Belika
Anayasasna 1909 deiikleri ile yaknlamtr.
25
1.6. 1914 Sonrasndaki Anayasa Deiiklikleri

1909 deiiklikleri esas itibariyle yasama meclisini yrtme karsnda glendiren deiiklerdi. Bir anlamda parlamenter stnlk giriimi idi. Ancak bu ksa srd. Bundan sonra yaplan btn deiikler
yrtmenin elini kuvvetlendirmeye ynelik olacaktr. 1911de balatlan
Anayasa deiiklii giriimini hedefini Kanunu Esasinin 7. ve 35. maddeleri oluturmaktayd. stemin z, Mebusan fesih konusunda 1876
sistemine geri dnmekti. Mebusan Anayasa deiikliini reddedince,
ttihat ve Terakki Merkez Komitesi bir parlamento taktiini deneyerek,
Sadrazam Sait Paay istifa ettirmi, ona ikinci kez kabine kurdurmu,
Parlamento ikinci kez anayasa deiikliini reddedince, padiah iradesi
ile 18 Ocak 1912 tarihinde fesh edilmitir. Mebusann yeni yasama
dnemi 18 Nisan 1912 de balam ve tadil nerisi kolayca Mebusan
Meclisinden gemitir. Ancak Kanunu Esasi deiikliinin tamamlanmas iin Ayanda mzakere ve padiah onay gerekmekteydi. Bu siyasal
gelimeler nedeniyle yaplamamtr. Halaskar Zabitan Hareketi, Sait
Paann istifas ve Gazi Ahmet Muhtar Paann sadarete gelii gibi siyasal gelimeler anayasa deiikliinin beklemesini zorunlu klmtr.
Gazi Ahmet Muhtar Paann 5 Austos 1912de Meclisi feshi22, ttihat ve
Terakkiyi iktidardan drmtr. ttihat ve Terakkinin siyasal iktidar
tekrar elde etmesi, ancak 1913 Babali Baskn ile mmkn olmu, 1914
seimleri ile nc yasama dnemi alm, 1911 deiiklerine ilikin
sre bu suretle tamamlanabilmi, 7. ve 35. maddeler ancak bu suretle
deitirilebilmitir.
22
Bu fesih Ayan Meclisinin verdii bir tefsir karar ile olmutur. Ayann Kanun-u Esasiyi
tefsir (yorumlama) yetkisi hk. bkz. Demirci, Ayan, s.62.
kinci Blm
KNC MERUTYET DEVRNN

HKMETLER
2.1. Kk Sait Paann Sadareti

Sultan II. Abdlhamit 1876dan beri tahtta bulunuyordu. Otuz yldr lkesi ve tebasn rfi usullerle Yldz Sarayndan ynetmekteydi. Bu
sre iinde olduka sk bir istihbarat zinciriyle kendisine bal bir mlki
ve askeri sekinler topluluu yaratmt. Kanunu Esasiyi yrrle koyduu tarihten itibaren 23 kez sadarete grevlendirme yapmt. Bu say,
Abdlhamitin devlet ilerini gerekte kimseye emanet etmediini ve her
eyi uhdesinde topladn gsterir.
Sultan Hamit, 1908 Temmuzunda siyasal konjonktr deiince, saltanat boyunca defalarca yapt zere, 1903te greve getirdii Avlonyal
Ferit Paay sadaretten azletti. Balkanlarda ykselmekte olan olaylar
istiare etmek zere en ok gvendii iki vezirini Mabeynde kabul etti.1
Bunlar Kk Sait ve Kamil Paalard.2 Bu grmede, olaylarn bastrlmasnn her taraf sarm bulunan Hrriyet lannn kabul ile mmkn
olduu konusunda fikir birliine varld. Meclis-i Mebusan 1878de feshedilmi olmakla birlikte, her yl yaynlanan Devlet Salnamelerinde Kanun-
Esasi kat zerindeki varln srdrmekteydi. Sultan Jn Trk devrimcilerinden kurtaracak forml bulmak ok zor olmad: Zaten padiah ilke
olarak merutiyetiydi, lkenin karlat olaanst koullar nedeniyle
1
2
Sait Paann Anlar, s. 309.

Abdlhamidin Sadrazamlar, Bu almaya temel olan ana kaynaklar unlardr: Kamil
Paa, Hatrat; Sait Paa, Cevap; Kamil Paa, Cevap.
28
ii biraz sk tutmak zorunda kalmt. Uzun maarif reformlarndan sonra

teba artk siyasi ehliyete ulam bulunmaktayd. yleyse bunun gerei
yerine getirilebilirdi. Mebusan seimlerinin en ksa zamanda yaplmasn
irade buyurarak, Sait Paay sadarete getirdi.
2.2. Kbrsl Mehmet Kamil Paann Sadrazamla

Atanmas
lkeyi saran anarik hrriyet ortam tecrbeli Sait Paay ok rktm olmal ki, 6 Austos 1908de sadaretten ayrld. Padiah bu kez, artk
su yzne km bulunan ttihat ve Terakki Cemiyetinin hayr diyemeyecei bir baka ismi ne srd: Kbrsl Mehmet Kamil Paa. Kamil Paa
grevi aldnda merutiyet ilan edileli sadece 13 gn olmutu. Grev
kendisini nc kez buluyordu. 72 yanda kabinesini kurduunda siyasal koullarn tamamen farkl olduunun elbette bilincindeydi. Vkelaya
hepsi de devlet tecrbesi grm kiileri almay tercih etti. Kendisi de,
nazrlar da istibdat devrinin adamlarydlar. Tm siyasi birikimlerini kapal bir rejim altnda edinmilerdi. Kabinede sonradan sadrazam olacak
brahim Hakk Paa ve Hseyin Hilmi Paa da yerlerini aldlar.
Bir anlamda kinci Merutiyetin ilk sadrazam Kamil Paa olmutur
denebilir. Meruti siyasal rejimin temel kurumlar snrlandrlm monarik g ve esas itibariyle millet temsilcilerinden oluan yasama meclisleri
arasndaki gler ayrmna dayanr. 1909 anayasa deiikliklerine kadar
tam manasyla bu model yrrlkte olmasa da siyasal alg parlamenter
stnlk dorultusunda olmutur. Kamil Paa iki kez istibdatta sadrazam
olmu, uzun srelerle bu mevkide kalmt. imdi her ne kadar zat- ahane kendisini sadarete getirmise de, hesap verme durumunda olduu
siyasal g iki kanad bulunan Meclis-i Umumi idi.
Kamil Paann sadareti parlamenter usullerin ilk kez uygulanaca bir
dnem olacakt. Bu dneme ilikin i ve d politikada vurgulanmas gereken noktalar yle zetlenebilir: politikada dikkat eken ilk nokta, uzun
istibdat yllarndan sonra abartl bir hrriyet patlamasdr. Bu ylesine
bir noktaya vard ki, adeta her eyi yazabilme ve syleyebilme anlamna
gelmeye balad. Hkmet ksa sre sonra bu bin iek asn ortamn
kinci Merutiyet Devrinin Hkmetleri
29
yava yava zabt-u rapt altna almaya balad. nce gazete kapatma kararlar geldi: Hukuk-u Umumiye gazetesinin kapatlmas gibi. Arkasndan eski
gnlerin sklkla kullanlan bir cezas yrrle konuldu: Tebid (srgn).
ryanizade Cemil Molla ve Murat Beyler hukuken tartmal ekilde tebid (srgn) edildiler. erde, siyasi tansiyonu daha da arttracak bir baka
gelime ise Abdlhamitin yaveri ve hafiyelerinden smail Mahir Paann
ldrlmesi olaydr. Bu muhtemelen ttihat ve Terakki silahrlerinin
rvan cinayetlerinden ilkiydi. Bu cinayet zerinden Jurnal Dneminin aktrlerine korku salnmak istenmi olmaldr. Bu olayda on yllar boyu Yldz
Saray etrafnda kk salm hafiye rgtnn hedef alnd aikardr. Kamil
Paa, ncelikle byle bir hesaplamann tam ortasnda devlet dzeninden
sorumlu olan kii konumunda idi, olayn zerine giderse, Mebusandaki
ounluk frkas ttihat ve Terakki ile karya gelecek, gitmezse de hukukun
gereini yerine getirmemi olacakt.
2.3. Bulgaristan ve Bosna Hersekin Kayb

Merutiyetle birlikte, d politikada krizler pe pee birbirini izleyecektir. Berlin Barndan sonra hakimiyet-i siyasiye ilkesiyle elde tutulabilmi Osmanl topraklarnda ayrlk hareketler alevlenmeye balayacak,
Parlamentoda Arnavut, Arap, Ermeni, Rum mebuslar bu istemlerin yarresmi szclne soyunacaklardr. Osmanl mparatorluunun birliini
salad ileri srlen vahdet-i anasr dsturu atrdamaya daha Kamil
Paa devrinde balayacaktr. Bulgarlar, Berlin Bar ile elde ettikleri zerklik statsn bamsz devlete dntrmekte gecikmeyecekler; Bulgar
Prensliinin stanbuldaki kap kethdas Keof Efendinin stanbuldan
ayrl, Bulgar bamszl ile noktalanacaktr. ngiliz siyaseti gden
Kamil Paann, elbet bizi bir bartran bulunur szleri Bulgaristann
mparatorluktan kopmasna ihtimal vermediini gstermektedir; ama,
Merutiyetin daha ikinci ay dolmadan 22 Eyll 1908de Bulgaristan, Osmanl Devletinden bamszln ilan edecektir. Arnavutlar asndan ise
ayrlk saati Balkan Savalaryla gelecektir. Uzunca bir sre AvusturyaMacaristan mparatorluunun nfuzu altnda yaayan Bosna-Hersek 5
Ekim 1908de ilhak edilmi, Kamil Paa Hkmeti olay dvel-i muazzama nezdinde protesto etmekten baka bir ey yapamamtr. Bosnadaki
30
bu oldu bittiyi Osmanl Devleti 1909 Nisannda kabul etmek zorunda

kalacaktr. Bulunan gnl alma forml ilgintir: 2.5 milyon altnlk
emlak-i emiriye bedeli.
2.4. Kamil Paa ttihat Meclisle Kar Karya

Seim sreci tamamlanp Parlamento aldnda, Osmanl parlamentarizminin ilk babakan Kamil Paa olacaktr. Parlamentoda tatl
bir heyecan havas esmektedir. Mebuslar Sultann da parlamentoya gelip
merutiyet zerine yemin etmesi gerektiinde srar edince, Padiahn
1876da yemin ettiini, tekrarn talep etmenin doru olmadn ifade
edecektir. Yemin olayndan sonraki ilk Vkela-Mebusan karlamas ise
30 Aralk 1908de Hseyin Cahit (Yaln) Beyin verdii istizah nergesiyle gerekleecektir. nerge, meclisin almasndan 11 gn sonra verilmitir ve Girit sorunu dahil i ve d siyaset konularn iermekteydi. Paa
ertesi gn parlamentoya gelmi ve ksa bir konumadan sonra Ali Fuat
Trkgeldiye hkmet programn okutmutur. Oysa ki Kanunu Esasi
byle bir usul o tarih itibariyle ngrmemekteydi. Mzakerelerden sonra Kamil Paa oybirliine yakn bir gvenoyu alarak Meclisteki ttihat
ounlukla diyalog kurmu oldu.3 Ancak bu diyalog zayf bir temastan
teye gitmeyecekti. Bu yaklam ksa srede Meclisle arasnn almasna
neden olacaktr.
Merutiyet Devrimi sonras Rumeliden gelen Avc taburlarn
Yanyaya gndermesi, Msr Olaanst Komiserliine Ali Rza Paay
atamas, Bahriye ve Harbiye nazrlarn deitirmesi, Mebusanda aleyhinde ykselmekte olan cereyann gensoru ile sonulanmasna yol aacaktr.
Bu kez nergeye imza koyan mebus says olduka kabarktr: 102 kii.
Kamil Paa, statkonun adam olarak, iktidar zerindeki bu g
denemesinden elbette holanmad. Sygaya ekilme srecini uzatmaya
alt. nce bir mazeret yaratarak Parlamentoya gitmedi, sonra da mhlet istedi. Eer istei yerine getirilmezse mhr hmayunu padiaha
teslim etmekle (istifasn vermekle) tehdit etti. Bu Osmanl Parlamentosunun yrtme karsndaki ilk snavyd. Mebusan bir ay nce heyecanla
3
Bayur, Kamil Paa, ss.250-252.
31
sadaretine destek verdii Kamil Paay 198 gvensizlik oyu ile drd.
Oylamaya 262 mebus katlmt. Kbrsl Kamil Paa istifa etmek zorunda
kald. Parlamento kendisine meydan okuyan deil, uyumlu, hesap veren
bir babakan istiyordu. Bu sonu parlamenterler asndan da olduka
yeni bir durumdu. Koca sadrazam ellerini kaldrarak devirmilerdi. Kamil Paa, bu olaydan sonra ttihat ve Terakkinin hasm- can olacakt.
2.5. Hseyin Hilmi Paa Hkmeti

Kamil Paann istifas ttihat ve Terakki Partisinin onaylayaca
bir ismin sadarete getirilmesi gereini ortaya kard. Ortaya kan isim
Sultan Hamit devrinin yal yneticilerinden biri deildi. Merutiyet
Devrimini Rumeli Umumi Mfettii sfatyla karlam olan Hseyin
Hilmi Paayd. Kendisine sadrazamlk tevcih edildiinde 53 yandayd,
ttihat evreyle dorudan bir ilikisi olduu ileri srlemezdi. ttihat ve
Terakkinin Kamil Paa deneyiminden sonra kendilerini dikkate alacak
bir sadrazam aradna kuku yoktu. Hseyin Hilmi Paa isminin ne kmasnn muhtemel sebebi, Rumeli ihtilalcileri ile Yldz arasnda Kanunu
Esasinin yrrlk kararn aldracak srecin yumuatlmasna salad
katk olmaldr. Devlet ilerindeki sz edilir bir kii olmasn salayan ilk
siyasi olay 1902 Makedonya bunalm olmutu.
Kamil Paann drlmesinden bir gn sonra sadarete getirilen
Hseyin Hilmi Paa 31 Mart srecindeki kesinti dnemi hari yaklak
on ay sreyle bu grevde kalmtr. Kamil Paann tersine hkmet programn ahsen okuyarak, parlamenter teamllere uymu, Mebusan Meclisini iktidarn kayna olarak gren bir tutum sergileyerek ttihatlar
dikkate alacan ihsas etmitir. Birka ttihatya kabinesinde yer vererek
hkmet-parlamento dengesini kurmay nemsemitir. Parlamenterlerin
tenkitlerini ahsen yantlayarak olumlu intiba uyandrmtr.
2.6. Siyasal ve Toplumsal Kargaa Ortam

ttihatlar henz yarm yamalak iktidarda olmalarna ramen byk reform iddialar vard. Devlet ynetimindeki tecrbesizlikleri perva-
32
szlklar ile atba gidiyor, bir kalemde birok eyi halledebileceklerine

inanyorlard. Ancak toplumun deiik katmanlarndaki dengelere arptklarnda kendi anti-tezlerini yarattlar. El atlan her alan bir statkoyu
temsil ediyordu. Orduda reform adna alayl subaylarn tasfiye plan yrrle konuldu; 1400 alayl subayn kadro d brakl ilk byk honutsuzluk dalgasn yaratt. Orduda mektepli subay hakimiyeti Yenieri
Ocandan beri var olan aadan yukarya doru ykselme geleneinin
nn kesti. Modernleme alayl askerlerin bir gn kendisinin de paa
olabilecei umudunu sona erdirmi oluyordu. lk tepki bu kesimlerden
geldi. ttihatlar, ikinci olarak, ayrcalkl snflarn banda gelen ilmiyeyi, medrese talebelerini de askere alacaklarn (kanun nnde eitlik
ilkesinin bir gerei olarak) ilan ederek karlarna alacaklard. Bylece
statkonun olduka salam basan aya ile kar karya gelmi oldular. El
attklar her alan hassas bir kar dengesine dayanyordu. Netice itibariyle, yeni rejimin bidat olduu (dinde olmayan yenilik) noktasna gelmek
baz evreler asndan hi zor olmayacakt.
Bu arada Osmanl Payitaht baka gelimelere gebeydi. 6 Nisan
1909da mazul kaymakam akir Beyle birlikte Galata Kprsnde saldrya urayan Serbesti Bayazar Hasan Fehmi Bey hayatn kaybetti.
8 Nisan 1909 tarihli Serbestinin bal yleydi: Vatan bu hainlerin
pene-i istibdadndan kurtarlmaldr. stibdat bir merkezden kalkt,
merkez-i mteaddideye geti. Hasan Fehmi Beyin cenazesi 40 bin kiilik bir ttihat muhalifi gsteriye dnecekti.
Ertesi gn Mebusan Meclisinde buz gibi bir hava esiyordu. Kozmidi
Efendi, Rza Nur Bey, Zhrap Efendi konuya ilikin aratrma nergesi verdiler. Hseyin Cahit (Yaln) olayn siyasi bir cinayet olduunu
1930larda kard Fikir Hareketleri mecmuasnda ve Merutiyet Hatralarnda aklayacakt. Ne ilgintir ki ttihatlara ve muhalefete itidal
tavsiye edecek siyasi odak Tanaksutyun Partisi olacakt.
Bunun akabinde Kbrsl bir hafz olan Dervi Vahdeti muhalif bloun rgtlenmesine nclk etti. Vahdeti aslnda istibdat maduruydu.
1902de Dahiliye Nazr Memduh Paay jurnallemi ve Diyarbakra
srlmt. 11 Aralk 1908de yayn hayatna atlan Volkan gazetesinde
33
ngiliz yanls bir yayn siyaseti srdyordu. Gazetenin anti masonik ve

slamc sylemi Abdlhamitin houna gitmi olmal ki Enderunlu Ltfi
kanalyla Volkana kez yardmda bulunmutu. Volkann Saraydan destek grmesinin dier bir sebebi de ttihat muhalifi dier yayn organlar
Abdlhamite kar sert bir yayn politikas srdrrken, Volkan Sultan
dorudan hedef almyordu. Vahdetinin nclk ettii ttihad- Muhammedi Frkasnn kuruluu mnasebetiyle Ayasofyada 3 Nisan 1909da
okutulan mevluda olaanst ilgi gsterilmesi muhalefetin din eksenli
bir cephede toplandn kantlar gibiydi.
2.7. 31 Mart Olay

Tarihimizde 31 Mart Olaynn ele aln tarz sembolik siyasal nemi ile aklanabilir. Modernlemeci cephe asndan olay bir irtica eylemi
iken, tutucu kesim asndan olay, masonik rgt ttihat ve Terakkinin
Sultan Abdlhamiti tahtan indirme tertibidir. Halbuki olayn merkezinde dorudan iktidar atmas vardr. Ayaklanmada dini motiflerin
kullanlmas baskn niteliini aklamaya yetmez. Din yakn tarihimiz
boyunca her eit iktidar oyununun vazgeilmez malzemesi olduundan
burada da etkin bir ekilde kullanlmtr.
31 Mart 1325 (13 Nisan 1909) tarihli ayaklanmann geliim seyri
yle zetlenebilir: O sabah, ordudan tasfiye edilmi alayl subaylarn
ehzadeba Fevziye Kraathanesi ve Takladaki 4. Avc Taburundan
e zamanl olarak balayan ayaklanmas Ayasofyadaki Mebusan (eski
Adliye Nezareti) binasna ulat. syann hkmet kuvvetlerince bastrlmas yerine, nasihat ile vakit geirilince isyan byd. 1. Ordu Komutan
Mahmut Muhtar Paa gn boyunca isyan bastrma emrini bouna bekledi. syanc birlikler ilmiye talebesinden destek grerek4 Sadarete Kamil
Paann, Harbiye Nezaretine Nazm Paann, Meclis Bakanlna
smail Kemal Beyin getirilmesini istemilerdir.
stanbul sakinleri gibi ilmiye talebesinin yzyldr devam eden askere alnmama ayrcal kaldrlmt. Bu gerekte yurttalarn eitlii ilkesinin uygulanmasndan baka bir ey
deildi, ama derin bir honutsuzluk yaratacakt.
34
syanclar daha sonra saraya ynelmi, Yenieri ayaklanmalarn

artrr ekilde pepee istekler sralamaya balamlardr. syanclar
Sarayn balkonuna kan Abdlhamite kendilerini affettirerek dier hedeflere ynelmilerdir. Hareketin bunda sonra teskin olmas beklenirken,
genileyerek bymeye balad grlmtr. Harbiyeli birok subayn
yansra , Meclis bahesinde Hseyin Cahit (Yaln) sanlan Lazkiye Mebusu Aslan Bey ve Adliye Nazr Nazm Paa ldrlm; Abdlhamit bir
orta yol bularak, Ahmet Tevfik Paay (son Osmanl sadrazam) sadarete, Gazi Mir Ethem Paay Harbiye Nezaretine getirerek ortal teskin
etmeye almtr. stanbulda ksa bir sre molla-ihtilalci asker egemenlii yaanm; ttihat ve Terakki silinmitir.5 stanbula hakim olan bu
hava payitahtn yabancs olduu bir durum deildi. Aina bir koalisyon
stanbulda iktidar ele geirmiti. Ama devrik iktidarn, asl rgtl gc
Rumelide bulunmaktayd. ktidar bu gce dayanarak geri alacaktr.
ttihat ve Terakki, Selanikteki 3. Ordudan ayrlan mrettep frkadan Hareket Ordusu adyla anlacak olan bir ordu kurdu. Merutiyeti
Rumeliden gelecek bu birlikler kurtaracakt. Demiryolu ile sevk edilen
Mahmut evket Paa ynetimindeki birliklerin Kurmay Bakanln
Kolaas Mustafa Kemal Bey (Atatrk) yrtyordu. Fakat vatann
kurtarlmasndan kendini sorumlu gren Berlin Ataemiliteri Enver Bey
hzla harekete katlarak kurmay bakanl sorumluluunu ele alacakt.
Hareket Ordusu atalca snrna gelince, isyan karsnda sinen
Meclis Ayastefanosta (Yeilky) toplanmaya balad. Payitaht, 24 Nisan
1909da (13 Nisandan 11 gn sonra) merutiyeti gler tarafndan geri
alnd. Kar devrim bastrld. Beyolu, Taksim, Takla klalarnda
isyanclarn mukavemeti oldu. Dervi Vahdeti ttihad Muhammedi
Cemiyeti yelerinden ehzade Vahidettine snma talebinde bulundu.
Hareket Ordusu Komutan Mahmut evket Paa ehirde skynetim
ilan etti ve ihtilalcileri yarglamak zere bir Divan Harp kuruldu.6 Verilen
idam cezalar Karaky ve Sultanahmet meydanlarnda infaz edildi.
5
6
Danimend, Tevfik Paa, passim.

Harekat ihtilaliye ve irticaiyeyi ihzar zmnnda gizli cemiyet kurma suuyle Divan Harpte yarglanp idam edilen be kiinin arasnda Devlet uras yesi (Dantay) Tayyar Bey
gibi eski hafiye dzeninde sivrilmi simalar vard.
35
2.8. II. Abdlhamitin Tahttan ndirilii

Meclisin Hareket Ordusunun desteini aldktan sonraki tutumu
ilgintir. Orduyu karlamaya gidenler geri dnmeyince, dierleri onlar
takip etti ve Ayastefanosta toplanld. Meclis yeleri merutiyet rejimin
korunmas iin admlar atmaya baladlar. Osmanl Meclisi, Mebusan
Reisi Ahmet Rza Bey ile Ayan (Senato) Reisi Sait Paann nclnde
Yeilkyde bir toplant yaparak Meclis-i Umumi-i Milli ad altnda almaya balad. Sultann rejime sadakati tartld. Sultan hall karar alnd.
Dorusu 33 yllk istibdattan sonra, Abdlhamitin Kanun- Esasiye
yrekten bal olabilecei kukuluydu, iktidarn hibir zaman ne avam
ne de brokrasi ile paylamak istememiti. lkeyi doru bildii usullerle,
atalar Sultan Mahmut, Sultan Abdlmecit gibi ynetmeyi tercih etmiti.
htilalcilerin tenkili gerekletikten sonra, kendini hall akde yetkili
bulan Meclis-i Umumi Sultan tahttan feragate zorlamak veya halletmek
seeneklerinden ikincisinde karar kld. eyhlislam Mehmet Ziyaeddin
Efendiden isteksizliine ramen alnan hall fetvas ve Meclis-i Umumi
karar ile Abdlhamit oybirlii ile tahttan indirilerek, yine oybirlii ile
Hanedan- Ali Osmandan ekber ve eret evlat (Anayasadaki seniorat
kural uyarnca) Veliaht Mehmet Reat tahta karld. Hall tebli heyetinde Emanuel Karaso ve Aram Efendi gibi gayrimslimlerin bulunmas
ilerde tepki alacakt. Divan- Harbi rfinin Abdlhamiti yarglama talebi
rfe pek uygun dmyordu. Hakan- mahlu (devrik sultan) Selanikteki
Alatini Kkne Meclis karar ile nakledildi.
Burada 31 Mart ile ilgili iddialar zerinde durmak gerekir. Birinci iddia, diktatrlk kurmak isteyen ttihat ve Terakki olay kendi tertip etmi,
ancak ipin ucunu karmtr. Bu, geree ok uzak grnen abartl bir
komplo teorisi gibi grnmektedir. kinci iddia ise, Abdlhamit isyann
tevikisi deildir; ama, ttihatlarn gcn zayflatr diye isyana kar
aktif tutum almamtr. Bu anlamda merutiyetin savunucusu bir padiah
grnts verememitir. ncs ise, muhalefet cephesini oluturan
Kamil Paa, Sait Paa, Prens Sabahattin Bey, Said-i Krdi ve ilerde Arnavut bamszlk hareketinin lideri olacak smail Kemal gibi simalar
isyan tertiplemilerdir. Fakat, hepsi muhalif olmakla birlikte, ortak bir
platformlar, programlar olmadndan her odak dierlerini kullanarak
36
kendi iktidarn salamaya almtr. rnein Mevlanzade Rfat nklab Osmaniden Bir Yaprak Yahut 31 Mart 1325 Kyam balkl kitabnda
ayaklanmann Prens Sabahattin ve kendisinin dahil olduu muhalefetin
eseri olduunu aklamtr.7
31 Mart gn Adanada byk bir Ermeni ayaklanmasnn gereklemesi olayn arkasnda yabanc istihbarat rgtlerinin olma ihtimalini
arttrmaktadr.8 Selanik Bakonsolosu Lambin Mahmut evket Paay
stanbula yrmemesi konusunda uyarmas ve ayaklanma gn ngiliz Yzba Bettelheimin Ayasofya civarnda bulunmas gibi karineler
ngilterenin ayaklanmay desteklediini gstermektedir. Osmanl Donanma Komutan ngiliz Amiral Gamblen asayi salandktan sonra
sessiz sedasz azledilmesi bu balamda dikkate deer gzkyor.
Philippe Zarann Mustafa Kemal adl eserinde ngiliz istihbaratnn
parayla kkrtclk yaptn yazmas ve isyanc askerlerin zerlerinden
dikkat ekici miktarda para kmas olay karmak hale getiren bir baka boyuttur. Alman cephesine gelince, 1895de Kayser II. Wilhellmin
stanbula gelmesinden beri, Almanyann Osmanl Devleti zerindeki
karlar artmt. Bu yllarda Abdlhamitin Alman yanls siyaset izlemesi bir bakma kanlmazd. ngilterenin Rusya ile yaknlamas bunu
zorunlu klmt. Goltz Paa Hareket Ordusunun oluturulmas ile yakndan ilgilenmi, Almanya Ordunun masraflarna katkda bulunmutu. Her
ey olup bittikten sonra, isyann bastrlnn bir Alman zaferi ve ngiliz
hezimeti olarak deerlendirilmesi dikkate alnmas gereken bir olgudur.
Sonuta, her iki lke ekimenin iyice keskinletii Osmanl topraklar
zerine baz planlar hazrlamlar ve yeni dnemin siyasal kuvvetlerini
kendi yanlarna ekmee gayret etmilerdir.
Hseyin Hilmi Paa Dneminin merutiyet rejimi asndan en nemli
olay 31 Mart Ayaklanmasdr. htilalcilerin payitahta egemen olduklar d7
Hayatnda be kez hkmet darbesi teebbsne katlm olmakla birlikte Trkiyede liberalizmin kurucu babalarndan saylan Prens Sabahattin de Mesleimiz Hakknda nc ve Son zah risalesinde 31 Martla dolayl ilgisini belli eder. Divan Harp tarafndan
tutuklanan Prensin gn Harbiye Nezaretinde tutuklu kaldktan sonra ngilterenin
basks ile zr dilenerek salverilmesi anlamldr.
Avcolu, 31 Mart, passim.
37
nemde Hseyin Hilmi Paa grevden ekilmi, eski Londra Sefiri Ahmet
Tevfik Paa sadarete getirilmitir. htilal Rumeliden gelen Hareket Ordusu
tarafndan bastrldktan sonra II. Abdlhamit Meclis-i Umumi-i Milli tarafndan halledilmi9, Sultan Reat tahta karlm, Tevfik Paa istifasn
vererek Hseyin Hilmi Paa tekrar greve iade edilmitir.10
2.9. Hseyin Hilmi Paa Dneminin Siyasal

Sorunlar
Hseyin Hilmi Paann sadareti dneminde Parlamento iinde siyasal ayrma Ahrar frkasnn kurulmas ile yeni bir boyuta tanmtr. Artk
Parlamentoda ounluk partisi dnda baka muhalif eilimler de somutlamaya, Ermenilik, Rumluk, Araplk meseleleri gndemi igal etmeye
balamtr.
Mebusan Meclisinin hkmet zerinde stnln test ettii balca olaylar ise Lynch szlemesinin tasdiki meselesi ve spirtolar Kanunu
olmutur. Lynch meselesi Dicle ve Frat nehirlerinde seyrsefer imtiyaz
verilen yabanc sermayeli bir irkete tannan vergi muafiyeti ile ilgiliydi.
Baz parlamenterler mukavele Meclis-i Millinin tasdikine iktiran ettii
halde Hkmetin konuyu icrai bir mesele saydndan hareketle bir
istizah (gensoru) nergesinin konusu haline getirdiler. Ayandan Gazi
Ahmet Muhtar Paa da bu teze destek verdi. Maliye Nazr Cavit Beyin
Hkmet adna yapt tatmin edici aklamalar yaplan gven oylamasndan Hseyin Hilmi Paann baar ile kmasn salad. Sonu 168
gven oyu idi. Cavit, Hkmetin Lynch imtiyazna kadar 70den fazla
vergi muafiyeti dzenlemesi yaptn ve bu konunun yetkisi dahilinde
olduunu belirtmiti.11
9
10
11
Abdlhamit, Meclis-i Millinin 240 mebus ve 34 Ayan ile birlikte yapt birleik oturumda (toplam 274 ye) hall edilmitir. Sait Paann Anlar, s.328.
Tevfik Paa (1845-1936), son Osmanl sadrazam. 31 Martta ve Mtarekede birok kez
hkmet kurmutur. En sonuncusu, 1920 Eyllnde Damat Feritin i savata malup
olmas ve istifas zerine gereklemi, Tevfik Paa 1 Kasm 1922de saltanat kaldrlncaya kadar grevde kalmtr.
Tunaya, ttihat ve Terakki, ss. 59-63.
38
Hseyin Hilmi Paann sadareti dneminde Parlamentoyu epey

oyalayan bir baka konu da spirtolar Kanunu olmutur. 1861 Ticaret
Nizamnamesinden sonra karlan Mskirat Nizamnamesinin getirdii
serbestiye tepki duyan mebuslar ispirto ithalatn kstlamak istemilerdir.
Yasa hzla mzakere edilmi olmasna ramen ok ilgin bir ekilde Hariciye Nazr Rfat Paann ispirto ithal edilen lkelerin protestosunu ve
d ticaret serbestisi ile ilgili olarak 1838den beri yrrlkte bulunan ilkeleri hatrlatmas zerine yasa geri alnmtr. karlm bir yasann geri
alnmas Trk parlamento tarihi asndan ilgin bir olay olsa gerektir.
2.10. brahim Hakk Paa Hkmeti

Hseyin Hilmi Paa 28 Aralk 1909da istifa ederek (gvensizlikle drlmeksizin) grevinden ayrlan ilk sadrazam olmutur. Sait
Paa kabinesinde grev kabul etmemi, Ayana ye olarak atanmtr.12
Hseyin Hilmi Paann sadaretten ayrl, 1909 anayasa deiiklikleri
erevesinde yeni bir hkmetin kurulmasn zorunlu klmt. Hseyin
Hilminin dorudan bir parti adam olmamas, sadaret sresini brokratik yetenekleri ile snrlamt. imdi, ttihat ve Terakki iin iki seenek
vard. Ya merkez-i umumiden bir ismi Sultan Reatn nne koymak ya
da istibdat kariyeri olmayan ypranmam bir devlet adamnn hkmeti
kurmasna olanak salamak. kinci seenek gerekleti.
Bir Darlfnun hocas ve diplomat ismi ne kt: brahim Hakk
Paa. brahim Hakk, Berlin ve Romada bykelilik grevlerinde bulunmu, enkaz- istibdattan saylmayan, Osmanl elitlerinin daha ziyade
akademisyen olarak tandklar bir simayd. 1886-1908 yllar arasnda
Hukuk, Mlkiye Mektebi ve Yksek Ticaret Mektebinde hukuku esasiye
ve siyasiye hocas olarak tannmt. Rumeli vilayeti tefti heyeti yelii
yapm, Kamil Paa kabinesinde Maarif Nazrlna getirilmiti.13
12
13
Hseyin Hilmi Paa 1(855-1921) Gazi Ahmet Muhtar Paa bakanlnda 1912 yaznda
kurulan Byk Kabinede Adliye Nezaretini kabul etmi, en son yedi yl sreyle Viyana
Bykelilii yapmtr.
Tunaya, ttihat ve Terakki, s.74.
39
25 Ocak 1910da sadaret koltuuna oturduunda kinci Merutiyet ilan edileli henz 1.5 yl olmutu. Hkmetine Hseyin Hilmi Paa
Dneminin bir ok nazrn almay tercih etti. brahim Hakk Paann
grev sresi seleflerinden daha uzun oldu: 1 yl 9 ay. Programnda adl-
ihsandan sz eden brahim Hakk, 34 muhalife kar 187 oyla gvenoyu
alarak greve balamt.
brahim Hakk Paann hkmeti dnemi parlamenter etkinlik asndan youn saylmaldr. Hkmet hakknda on bein zerinde gensoru
nergesi verilmitir. Mebusanda Chester projesi, Arnavutluk sorunlar,
sosyalizm bile tartlm, Cavit-Zhrap atmas yaanmtr. Kendisine
yneltilen en byk eletiri, Osmanl Afrikasnn kayb ile sonulanan
olaylar kestirememi olmasdr. 1950lerde son dnem Osmanl sadrazamlar zerine geni bir alma yaynlayan nl tarihi bnlemin
Mahmut Kemal nal Onu iki vilayetin ebedi ziyandan sorumlu tutar:
Bingazi ve Trablusgarp. Oysa ki brahim Hakk, sadarete getirilmeden
Romada bykelilik yapmtr. Kendisinden talyanlarn Osmanl Kuzey Afrikasna ynelik smrgeci emellerini anlam olmas beklenirdi.
Hi kuku yok ki brahim Hakk, klasik istibdat devri paalarna gre
Baty bilen ve tanyan bir devlet adamyd. Birok ittihat gibi onun da
iktisadi ve siyasi konularda kafas karkt. Sosyalizme karyd. Ama emperyalizme kar nasl bir strateji gelitirmesi gerektiini kestiremiyordu.
Ekonomik bamszlk tezinin teorik ve pratik altyaps zayft.
Parlamentoya kar ak ve tartmacyd. Ynetimi ile ilgili iddialarn ayrntl aratrlmas iin kendisinin Yce Divana sevk edilmesini
isteyecek kadar effaf, yeri geldiinde isterseniz boynumu vurdurun
diyecek kadar Osmanlyd. Lebonda oturmas, Cadde-i Kebirde piyasa
etmesi nedeniyle eletirilen Paann istifasn vermesinin temel nedeni, d politikada karlat amazdr. 1910 banda stlendii sadaret
grevinden 1911 Eyllnde istifa etti. Ayana dnd.14 brahim Hakk
Paann sadareti i ve d siyasal olaylarn hzlanma eilimi gsterdii bir
dnem oldu.
14
brahim Hakk Paa (1863-1918) en son Berlin Bykelisiydi. Brest Litovsk grmelerinde Osmanl murahhas olarak bulunduktan sonra Berlinde 29 Temmuz 1918de
vefat etmitir.
40
2.11. Trablusgarp Sava

talyan emperyalizmi Habeistanda istedii sonucu alamadndan
beri Trablusgarb ve Bingaziye el koymak istiyordu. Sicilyayla birlikte
Afrika ve Dou Akdenize giri kapsn ele geirmek niyetindeydi. talya
Babaliye 28 Eyll 1911de verdii bir ltimatomla, uygarlktan uzak braklan Trablus ve Bingaziyi igal edeceini bildirdi. Osmanl Devletinin
verdii diplomatik yantn talyay tatmin etmesini kimse beklemiyordu.
29 Eyllde sava patlad. Osmanl Donanmas gsz olduundan deniz
yoluyla igalci talyaya mdahaleye olanak yoktu. Msr zerinden bir
mdahale iin de ngiltere engel tekil ediyordu. Buna ramen birok Trk
subay Msr zerinden gizlice Kuzey Afrikaya ulaarak mahalli glerle
bir direni cephesi oluturdular. talyanlar kylardan ok ieri blgelere
giremediler. Osmanl Devletini uzlamaya zorlamak iin Limni, Rodos
ve Oniki Adaya asker kardlar; Beyrutu bombaladlar. Bir yldan daha
fazla sren gerilla savalarnda sonu alamayan Osmanl Devleti talya
ile mzakereye mecbur kald.15 Trablusgarb, Gazi Ahmet Muhtar Paa
Hkmeti devrinde Ouchi Anlamas ile talyaya terkedilecekti.
2.12. Kk Sait Paa Kerhen Sadrazam

brahim Hakk Paann istifas, Osmanl Devletnin byk bir sorunla kar karya bulunduu bir zamana tesadf etmiti. Devlet, merutiyetin ilanndan beri Bulgar bamszl ve Bosna-Hersekin ilhakndan
sonra imdi de Kuzey Afrika topraklarn kaybetme tehlikesi ile kar
karya gelmiti. mparatorluu bu byk badireden karabilecek ehliyet
ve liyakate sahip biri aranyordu. Bulundu da: Kk Sait Paa.
Sait Paaya 29 Eyll 1911 tarihi itibariyle sadaret teklif edildiinde
isteksizdi. kinci Merutiyetin ilk gnlerinde 15 gnlne sadrazamlk
yapm, sonra kesine ekilerek Ayan Meclisi Bakanlna getirilmiti.16
Onu kaldrp atan ttihat ve Terakki imdi ona muhta duruma dmt. 1877de ilk kez sadrazam olduunda 39 yandayd. Abdlhamit onu
15
16
Sarca, Siyasal, s.236

Sait paann ayan reisliine tayini iin bkz. Abdlhamidin Sadrazamlar, s.335
41
1908e kadar yedi kez sadarete getirmiti. Btn siyasal kimliini Sultan
Hamit rejimi iinde edinmiti.
Merutiyetin ilk hummal gnlerinde bir ok saldrya uram,17
Kanun- Esasinin 113. maddesinin yazar olmakla itham edilmi, Ayan
Reisi olduu dnemde vergi karmakla sulanm, bir ksm mal haczedilmiti. Ayana bakanlk ettii dnemde ye Damat Ferit Paann
Ayan Meclisinin yetkilerinin ve seim usulnn deitirilmesine ilikin
nerisine kar kmt.18
Hkmeti kurmay kabul ettiinde Trablus Sava devam ediyordu
ve Arnavutluk sorunu genileme istidad gsteriyordu. 30 Eyll 1911de
kurduu ilk kabinesi karma nitelikli bir kabine olacakt. Harbiye Nezaretine Mahmut evket Paay, Maarife Emrullah Efendiyi getirdi. Sait
Paann 4.1.1912deki ilk istifas grevi kabul ederken gsterdii isteksizlii kantlar niteliktedir. Sadaret mhr kendisine tekrar tevcih edildiinde bu hayat boyunca kabul ettii dokuzuncu sadrazamlk olacak,
16.7.1912de istifas ile noktalanacakt.
Dneminde kendisini en ok megul eden konularn banda askerin siyasetten arndrlmas gelmekteydi. 31 Martn kudretli generali,
Harbiye Nazr Mahmut evket Paa Mebusan ve Ayanda Trablusgarp
Harbindeki baarszl ve skynetim uygulamalar nedeniyle iddetle
eletirilmitir.19 Bu iddialara faili mehul cinayetler de eklenmitir.20
Sait Paa, uzun istibdat yllar kariyerine ramen, merutiyet parlamentarizmine en iyi uyum salayan sadrazam olmutur. Soru ve gensoru
17
18
19
20
Sait Paa Mithat Paann muhakame edilmesi ile ilgili olarak da itham edilmiti.
Abdlhamidin Sadrazamlar, s.286.
Damat Ferit, yesi bulunduu Ayan Meclisini seimle gelen Mebusana gre yetkilerinin
arttrlmasn istemi, 1909 anayasa deiikliklerinin istikrarszlk getirdiini ileri srmt. Oysa ki ayn dnemde Mebusan Meclisi Ayann ya tamamen kaldrlmasn ya da
sadece 1/3 yesinin Padiah tarafndan dorudan atanmasn geri kalan yelerin seimle
gelmesini dnmekteydi. Damat Feritin kanunu esasi tadiline dair layihas iin bkz.
Demirci, Ayan, ss.429-432.
Sargl, Mahmut evket Paa, s.183.
rnein Gerenbe metropolitinin ldrlmesi gibi olaylar iin bkz Tunaya, ttihat ve Terakki, s. 98.
42
nergelerini ok salam argmanlarla karlam, Mebusan Meclisini daima tatmin edecek yantlar vermitir. Mahmut evket Paaya kar verilen
jurnallerin aklanmas ile ilgili gensoru nergesinde tutumu ilgintir.
Sait Paa u yorumu ile Meclisi akna evirmitir: Eer jurnaller yaynlanm olsayd, imdi hamiyet iddia eden adamlarn kimler olduunu
ok iyi anlardnz. Bu Merutiyetin bir ok siyasi aktrnn eski rejimde
jurnallere karm olduu anlamna gelen ders verici, ar bir ifade idi.
Parlamentoda yapt uzun ikna edici konumalarla, mebuslarn hrpalayamad bir sadrazam portresi izmitir.
Dneminde Trablusgarp sava devam etmi, 1912 bandan itibaren seimlerin yenilenmesi iin dalan 1908 Mebusannn almad
bir siyasal ortamda Arnavutlukta ayrlk hareketler hz kazanm, Orduda ittihat kart Halaskar Zabitan cuntas ortaya kmtr. Mebusan
seimlerinde ttihat ve Terakkinin ounluu salamas siyasal gerilimi
zmemi, tersine younlatrmtr.
Sadarette kerhen oturan yal Sait Paann Trablusgarp kurtarmak
iin son manevras, ngiltereyi devreye sokarak, bu eyaletlere Msr gibi
bir stat verilmesini salamak ynnde olmutur. Ancak ngilterenin
yaklam ok reticidir: Artk ok ge. Sait Paa, uygulad siyasetin
meclis tarafndan uygun grlp grlmediini snamak iin gvenoyu
istemi, 198 mebusun katld oylamada 194 lehte oy almasna ramen
ertesi gn istifasn vererek Babaliden ayrlm, bir daha da hibir grev
kabul etmemitir.
Sait Paa, kinci Merutiyet Dnemi sadrazamlar iinde tarih felsefesi olan, hatrat yazan, siyasi tarihe belli bir perspektif iinde bakabilen
bir sadrazamdr. Onun siyasal kimlii ile ilgili olarak ncelikle vurgulanmas gereken nokta, Sultan Hamit rejiminin iki temel kimliinden biri olmasna ramen, ttihatlarn ona muhta duruma dmeleridir. Sait Paa
asndan ilgin olan ise, parlamentarizme gsterdii olaanst uyumdur. Sultan Hamit devrinde yedi kez sadarete getirilmi biri olarak, Merutiyet Devrinin en parlamentarist sadrazam olmutur. Abdlhamitten
sonra, ittihatlarn da ondan vazgeememelerinin sebebi fikir adaml
yn olmaldr. Abdlhamit bile grev vermedii zamanlarda dahi Sait
43
Paadan layihalar istemi, grlerine daima nem vermi, onu kendi

devrinin Hseyin Avni Paas olarak nitelemitir.21 Paann merutiyete
uyumu bir tarafa, Abdlhamitin nimetlerinden ve onun otoritesinden
yararlanmay bilmesi de geleneksel Osmanl tarafn gsterir.22
2.13. Mir Gazi Ahmet Muhtar Paann Byk

Kabinesi
Sait Paann sadaretten ekilmesi, d politikada Arnavutluk isyan
ve Trablusgarp Savann devam ettii bir dneme tesadf eder. mparatorluk, ierde ve darda alkantlar iinde bocalamaktadr. Gazi Mir
Ahmet Muhtar Paann sadarete getirilmesi tam da bu olaylarn ortasnda gereklemitir. Muhtar Paa, Abdlhamit Devrinin byk mirinden (mareal) biridir.23 Dierleri Plevne Mdafii Gazi Osman Paa
ile Edhem Paadr.24 21 Temmuz 1912de sadarete Sait Paann tavsiyesi
zerine getirilmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Halit Ziya Uaklgilin
Saray ve tesindeki satrlar Gazi Ahmet Paann uzun sredir bu grevi
ihtirasla beklediini ok gzel aklar.25
Fakat ne ilgintir ki krk yllk sadrazamlk beklentisi, drt ay sonra
hayal krkl iinde istifa ile noktalanacaktr.26 Gazi Ahmet Paa kabinesi
tarihimizde Byk Kabine adyla bilinir.27 Bu biimde anlmasnn nedeni eski sadrazamn kabinede yer almasdr. Bu hkmette, Avlonyal
21
22
23
24
25
26
27
Sait Paa (doumu. 1838) 1 Mart 1914te vefat etmitir. Tunaya, ttihat ve Terakki,
s.104.
Sait Paann btn siyasi kariyerini hatratnda grmek mmkndr. bkz. Sait Paann
Hatrat. (toplam cilttir)
Gazi Ahmet Muhtar Paa 1885-1908 yllar arasnda Msr Fevkalade Komiserlii grevini yapm, merutiyetin ilanndan sonra stanbula dnm, Ayana atanm, nce
bakan vekili, 1911-1912 yllar arasnda da Ayan Reislii yapmtr. Uarol, Gazi Ahmet
Muhtar, ss.262-268, 292.
Paann askeri hatrat iin bkz. Gazi Ahmed Muhtar, Sergzet.
Uaklgil, Saray, s.595.
Mir Gazi Ahmet Muhtar Paa (1839-1919) 93 Osmanl - Rus Harbinin kahraman
generallerinden biridir. Mtareke Dneminin banda 21 Ocak 1919da vefat etti.
Byk kabine 21 Temmuz - 29 Ekim 1912 tarihleri arasnda grevde kalmtr. Uarol,
Gazi Ahmet Muhtar, s. 361.
44
Ferit Paa Dahiliye, Hseyin Hilmi Paa Adliye Nazrlna getirilirken,

Kamil Paa ura-y Devlet Reisi olmutur.28 Bu kabinede ilk kez hibir
ittihatya yer verilmemitir. Sadrazam bu durumu, hkmetinin bir frka
hkmeti olmamasna balamtr
Hkmetin ilan edilmesinden bir gn sonra Mebusan Meclisi Bakan Halil Beye Meclisin Fndkl Tiyatrosuna benzetildii Halaskar
Zabitan muhtrasnn verildii bir siyasal konjonktr ortaya kmtr.29
Muhtra, parlamentodaki ttihat ounluu tamamen tasfiyeye ynelik
bir hamleye benzemekteydi. 1912 seimlerinin tartmasz galibi ttihat
ve Terakki30 Gazi Ahmet Paa hkmetine kerhen gvenoyu vermek
durumunda kalmtr.31 Bu ksa hkmet dnemi merutiyette yasamayrtme ilikileri asndan incelenmeye deer zellikler gsterir. Parlamentonun temsilciler meclisi olan Meclis-i Mebusanda ttihat ve Terakki
ezici bir ounluk oluturmaktadr. Ancak, Hkmet (Vkela) her ne
kadar kendisini partiler st bir hkmet olarak tanmlyorsa da, kabine
iinde ittihat kart eilimler gl grnmektedir.
Gazi Ahmet Paa kendisini sadarete getiren siyasal bunalmn sebeplerini hkmet programnda u ekilde tartmtr: Seimlerde kamu
grevlileri partizanlk yapm, gemi dnemin atamalarnda liyakat ilkesine uyulmam, asker politize olmu ve Kanun- Esasiye aykr iler
yaplmtr. Yeni kabine partiler st bir anlayla kamusal ileri ele alacak, i ve d sorunlarn stesinden gelecektir. Ancak bu vaatlerin hibiri
gereklemeyecek, sadece Mebusan Meclisi feshedilecektir.
Aslna baklrsa, Gazi Ahmet Paa, greve geldii andan itibaren
Mebusan Meclisini fesih dncesinde olmutur. Ancak Anayasaya
gre, Mebusan ile bir ihtilaf olmadka fesih sz konusu olamayacandan, hkmet suni bir kriz yaratarak Parlamentoyu datmaya altka,
ttihat ve Terakki kendisine kerhen destek vermeye devam etmitir. Bu
yoldan feshi gerekletiremeyen Gazi Ahmet Paa Hkmeti, Kanun-
28
29
30
31
Bayur, Kamil Paa, s. 323.

Tunaya, ttihat ve Terakki, s.108.
Sadece 15 mebus ttihat deildir.
Oylamaya 167 mebus katlm, 113 lehte 45 aleyhte oy verilmitir.
45
Esasinin 7. maddesini tadile teebbs etmi; Ayanla istiare ederek sultana fesih yetkisi verilmesini salamaya almtr.32 Feshi engellemek iin
Cromwell, Mirabeau slubunda konumalar yaplmtr. Neticede Ayan
Meclisinin verdii anayasaya uygunluu tartmal bir tefsir karar ile,
Mebusann feshi hakknda irade-i seniye alnabilmitir.33 Bundan sonra
Osmanl toplumunu uzun sre parlamentosuz bir dnem bekleyecektir.
Byk mitlerle sadarete getirilen ihtiyar mir, Osmanl Kuzey Afrikasnn kaybna engel olamam, 18 Ekim 1912 tarihinde yaplan Ouchi
Anlamas ile Trablusgarp ve Bingazi vilayetleri zerk ynetim grnts
altnda talyanlara terkedilmek zorunda kalnmtr.34 Bunun yan sra Arnavutluk 28 Kasm 1912de bamszln ilan ederek mparatorluktan
kopmutur. Gazi Ahmet Paann istifasna yol aacak son gelime ise Balkan Savann patlamas olacaktr. Balkan balaklarnn ortak saldrs
Gazi Ahmet Paa Hkmetinin sonunu getirecektir.
2.14. Balkan Savalar ve Kamil Paa Hkmeti

XIX. yzyl dnyann pek ok blgesinde milli kimlie gei sreci
olarak yaanmtr. Balkanlarda da bu sre byle olmutur.35 Bu yzyl
Balkanlarn Osmanl Devletine bakaldr yzyl olmu;36 Osmanl Devleti isyanlar bastrmaya almtr.37
Bu yzylda gelien olaylar, 1774 Kk Kaynarca Anlamasndan
sonra ortaya kan statkoya dayanr. Bu anlamadan sonra, uzun Osman32
33
34
35
36
37
Ayann, Mebusann feshine muvafakat vermesi iin bkz. Demirci, Ayan, s. 304.
Fesih iradesi 22 Temmuz 1328de Mebusanda okunmutur. Ancak, Gazi Ahmet Muhtar,
Meclis 1914te tekrar toplannca Divan- Aliye verilmek istenmitir. Salah Cimcoz ve
Ubeydullah Efendilerin ortak nergeleri gerei Mebusan anayasaya aykr bir ekilde
feshettii gerekesiyle IV. ubeye davet edilmitir. Mir Paann 21 Temmuz 1914te
bu ekilde Divan- Aliye sevk edilmek istenince cevabi mahiyette Temmuz 1330da
Meclis-i Mebusanda geen Divan- Ali Bahislerine Bir Nazar bal ile bir risale yaynlamt. Uarol, Gazi Ahmet Muhtar, s. 414.
Uarol, Gazi Ahmet Muhtar, s. 361.
Stavrianos, The Balkans, s.5
Rogel, Monk, s.77
Davison, Nationalism, s.45
46
l gerileme asrlar, Balkanlarda nfuz mcadelesine tanklk edecektir.

Rusyann Gney Slavlar ve Ortodoks dnyasnn hamiliine soyunmas
Avusturya ile kar karya gelmesine neden olmutur. Rusya 1912 ylnda Balkan Liginin kurumasna nclk etmitir. Balkan Ligi Balkan
Savalarnn habercisi oldu. Rusya ve Srbistann Bosna olaylarna tepkisi Balkan savalarnn nedenleri arasnda saylabilir. Asl belirleyici neden
ise, 1911 den beri srmekte olan Osmanl-talyan Savann Ouchi Anlamas ile talyanlar lehine zlmesiydi.38
Osmanlnn sonusuz savalarla onur sorunu yapt Libyann
talyaya terkinden iki gn sonra Balkan Sava patlad. Bu srada
Arnavutluktaki bamszlk hareketleri ile uraan Hkmet, karsnda
birdenbire Bulgaristan, Srbistan, Karada ve Yunanistan koalisyonunu
buldu.
Gazi Ahmet Paann istifasna neden olan Balkan balaklarnn
ortak saldrs 8 Ekim 1912de balam, Meclisin mnfesih olduu bir
ortamda yeni bir hkmetin kurulmas zarureti ortaya kmt. Bylesi
bir taarruz altnda tecrbeli bir sadrazamn mparatorlukun Rumeli topraklarn kurtarabilecei sanlmtr. Bu isim yine Abdlhamit devrinin
siyasilerinden biri olacaktr: Kbrsl Mehmet Kamil Paa.
Kamil Paann merutiyetin ilan sonras ttihatlarla kt biten
ksa bir flrt dnemi olmu, bunun zerine Paa, yeminli bir ttihat
dman kesilmiti. Gl bir olaslkla sadarete getirilmesinin temel
nedeni ngiliz yanls olarak tannmas idi. Ondan beklenen ngilterenin
destei sayesinde Rumeli topraklarnn hi olmazsa bir ksmn kurtarabilmesiydi. Halaskar cuntas da onun sadarete getirilmesinde srarlyd.
D politikadaki ustal, rekabet-i dveliyeden yararlanmay bilmesi drdnc defa sadrazam olmasn salad. Ancak, mparatorlukun iinde
bulunduu durum, hibir diplomatik manevra ile kurtuluu salamaya
yetmeyecekti.
38
47
1912 Kasmna kadar hzla Komanova, Manastr, Kosova, kodra,

Yanya, Selanik hatta Edirne dahil yedi vilayet elden kt;39 Bulgar Ordusu
atalca hattna kadar dayand. stanbul camileri kendilerini can havliyle
Payitahta atm muhacirlerle doldu.
Balkan hezimeti iktidardan ksa bir sre uzaklatrlan ttihatlara,
Kamil Paay bir darbe ile devirme olana salad. Kamil Paa, Dou
Trakyay Bulgaristana terk ederek bar salamaya almaktayd.
Osmanlnn boaltt haritada kurulacak yeni statko konusunda kan atma ittifakn bozulmasna ve Srbistan ile Yunanistann
Bulgaristana saldrmasna yol at ttifakn bu zaafndan yararlanan Osmanl ynetimi ani bir taarruz ile daha nce kaybedilen Edirneyi geri
almay baard.40
Tekilat- Mahsusadan Sleyman Askerinin giriimi ile savan
ikinci dneminde Gmlcine, skee, Dedeaa kapsayacak ekilde
Garbi Trakya Hkmeti Muvakkatesi kuruldu. Sleyman Askeri ve Enver beylerin Bat Trakyay kaybetmemek iin kurduklar bu ynetim alt
ay kadar srm, sonra datlmak zorunda kalnmtr.41 Bu blge daha
sonra Bulgaristana verilmitir. Bulgaristan bylece tarihinde ilk ve son
defa Egeye kma olanana kavumutur. Yunanllar bu gelimeden hi
memnun olmazlar. Bu dnemde Trklerin Rumeliden tamamen atlmalarna dair Batda yaygn propangalar yaplr. Buna kar Pierre Loti ise,
Pariste toplantlar dzenleyerek bu nyargy engellemeye alacaktr.42
39
40
41
42
Balkan Savanda yedi vilayet ve Edirnenin iki sanca kaybedildi. Savalar bitip bar
anlamalar imza edildinide 167.312 km2 toprak, 6.5 milyon nfus kaybedildi. Kosova,
Manastr, kodra, Selanik, Yanya, Sisam, Cezair-i Bahr-i Sefid (Ege Adalar), Yanya , Girit toplam 33 sancak elden kt.
Balkan Savalarnda alnan ar yenilgilere ramen, Edirnenin geri aln btn Trk
Dnyasnda heyecanla izlenmitir. Hatta in trkistannda bile kutlamalar yaplmtr.
Azerbaycanl air Tokayef Enver Paaya ithafen bir iir yazmtr. Edirnenin stirdad,
s.911-912.
Trk Dostu Piyer Loti, s.783.
48
Hatta Avrupa kamuoyunu ikna etmek zere ehzade Abdlmecitin baz

tablolar Paris galerilerinde sergilenmitir.43
Osmanl Hkmeti Balkan uyumazln Austos 1913- Mart 1914
arasnda bir takvime yayarak zmtr. Srasyla, Bulgarlarla stanbul,
Yunanllarla Atina, Srplarla stanbul antlamalar yaplmak suretiyle yeni
statko kurulmutur.44
Ancak Balkanlarda kurulan yeni dengenin her an bozulmaya hazr
kararsz bir denge olduu anlalacaktr. Ksa sre sonra patlak verecek
Dnya Savan ateleyecek blge gene Balkanlar olacaktr.45 Bu savalar,
Osmanl Devleti asndan askeri bir hezimet ile bitmi, yakn tarihimizde Balkan facias olarak adlandrlmtr.
Sonuta, 1908 Devrimine kadar payitahta bal olan pek ok toprak hzl bir ekilde elden kmtr. Tm kayplar birlikte deerlendirdiimizde, 1914 ylna kadar mparatorluk, 3 milyon kilometre karelik
toprann 1 milyon kilometre karelik ksmn, demografik olarak ise
24 milyonluk nfusununun 5 milyonunu kaybederek Dnya Savan
karlayacaktr. Birinci Dnya Sava patladnda artk Osmanl Devleti,
Rumelide kalan ok kk bir toprak paras dnda Anadolu ve Arap
vilayetlerinden ibaret bir devlettir.46
2.15. Babali Baskn ve Mahmut evket Paann

Sadrazaml
Balkan Savann kritik bir aamasnda, Kamil Paann Dou
Trakyay Balkan balaklaryla mzakere etmesi mlk satyor eklinde sulanmasna neden oldu.47 Babali Basknna meruiyet kazandran
43
44
45
46
47
Pierre Loti , ehzade Abdlmecitin Bulgarlarn Trklere uygulad katliam konu alan
tablolarnn Pariste sergilenmesine gayret etmitir. Bkz. Trkln Yzn Aartan,
s.2110.
Balkan Savanda ordunun yenilgiden kurtulmasn salamak iin bir duann 4444 kere
okutulmas hakknda mekteplere tamim karlmtr. Tunaya, slamclk s.100.
Stavrianos, The Balkans, s.118.
Ycekk, Parlamento, s.34
Edirnenin alktan teslim olmak zorunda kal 26 Mart 1913 tarihlidir. kr Paa, pa-
49
bu tutumu oldu. Baskn 23 Ocak 1913te kanl bir ekilde gerekletirildi.

Harbiye Nazr Nazm Paa ldrld. Kamil Paa istifaya zorland.48 Bu
tarihten sonra ttihat ve Terakkinin tam iktidar dnemi balam oldu.
Darbe ile Kamil Paa hkmetini deviren ttihat ve Terakki Cemiyeti adna Sultan Reatn karsna kan Enver Bey, Kamilin silah zoruyla
alnm istifasyla birlikte, milletin Mahmut evket Paann sadarete
getirilmesini talep ettiini sylyordu.49 Burada milletten kast herhalde
ttihat ve Terakkinin Merkez-i Umumisi olmalyd. Mahmut evket Paa
ttihat deildi. Hatta Sait Paa Hkmetinde rfi idare uygulamalar
nedeniyle Mebusanda taarruza uram, hakknda gensoru nergesi verilmi, epey hrpalanm, sonunda Harbiye Nezaretinden istifa etmek zorunda kalmt. ttihatlarn Mahmut evket Paa ismini ne srmeleri,
zerinde tartmaya deer bir konudur. Ama ak olan udur ki Mahmut
evket Paann sadareti dnemi mnfesih Mebusann kapal olduu ve
yeni bir seimin yaplamad bir dnemdir.
Mahmut evket Paa Dnemi, 23 Ocak 1913te bir hkmet darbesi ile balam, 12 Haziran 1913te bir suikastle kapanm bir dnemdir.
Balkan Sava olanca hummas ile devam etmi, Yanya, kodra ve Edirne
kaleleri dm, Edirne, Balkan balaklarnn birbirine dt kinci
Balkan Sava srasnda ounlukla Enver Beye mal edilen bir inisiyatifle
geri alnabilmitir.
Mahmut evket Paa, Harbiye Nezaretinden ayrldktan sonra Ayan
Meclisine ye olarak atanmt. Mebusann ikinci kez feshi dneminde
Ayan yesiydi.50 Hrriyet ilan edildiinde ise Kosova valisi olarak bulunuyordu. Asl hretini Hareket Ordusu kumandan olarak Merutiyeti
kurtaran general sfatyla kazanmt.
48
49
50
yitahtn bu kadar yaknndaki bir vilayette 5 ay 5 gn hibir yardm alamadan kuatmaya

direnmi, sonunda teslim olmak zorunda kalmtr.
Kamil Paa istifa ettikten sonra Kbrsa yerlemek zorunda kald ve 14 Kasm 1913te
burada vefat etti.
Soko, Mahmut evket, ss. 112-113.
Soko, Mahmut evket, s. 149.
50
Devam etmekte olan Balkan Sava, ttihat ve Terakkiyi byle bir tercihe zorlam olmaldr. Mahmut evket, politikac olmaktan ziyade bir
askerdi. Prusya Ordusunun yaplanmas onu en ok ilgilendiren konulardan biri olmutur. Siyasetin Orduya en ok bulat dnemde Ordunun
siyasetten arndrlmas abas dikkat ekici olmutur. Halaskar Zabitan
nderlerinden Miralay Sadk emekliye sevk etmi, subaylara siyasete
karmayacaklarna dair yemin trenleri dzenlemitir. Mdafaa-i Milliye
Cemiyetinin kuruluuna nclk etmi, ordu ve kolordu tekilatn deitirmi, Anadoludaki redifleri (yedekler) terhis etme karar almtr.51
Alman Bykelisi Wangenheimn Kayser Wilhellme gnderdii
istihbarat raporlar, Mahmut evket Paann dnce dnyasn tahlil
etmeye imkan salar. Elinin 23 Nisan 1913 tarihli raporunu Kayzer
ayrntl olarak incelemi ve zerine notlar dmtr. Bu raporlardan,
Paann idari konularda kafasnn olduka kark ve baz konularda da
hayalci olduu anlalyor. mparatorluun dalma srecine girdii bir
aamada, sorunlarn ademi merkeziyetilikle zlebileceini sanyor.
Anayasa deiikliinin gerekliliine inanyor. Genel olarak hkmet ve
padiahn Mebusan karsnda yetkilerinin arttrlmasn savunuyor.
Devlet ilerini yrtmekle grevli askeri ve mlki snfn yetersiz ve liyakatsiz olduunu dndnden dolay, Suriye iin talyadan jandarma,
Fransadan maliye ve haberleme uzman getirtmeyi dnen Mahmut
evket, Dou Anadolu reformunda ngiliz uzmanlara mracaat etmek
gerektiini dnyor. Bu nlemlerle sonu alnabileceini sanyor.52
Mahmut evket Paann bir suikastle noktalanacak olan ksa babakanl, Osmanl siyasetinde ttihat-tilaf elikisinin artt bir
dnemdir. Balkan Savalarn sonuca balayacak bar grmeleri ve
younlaan ttihat basks dneme damgasn vurmutur. Yanya ve
kodrann dmesi zerine, suikast olaynn arefesinde (30 Mays 1913)
Mahmut evket Hkmeti Londra Anlamasn imza etmek zorunda
kalmtr. Anlama daha sonra imzalanacak Bkre, Atina ve stanbul
Anlamalarnn ncsdr.
51
52
Mahmut evket Paa orduyu redif ve nizami kuvvetlerden oluan yedi ksma ayrmt.
Soko, Mahmut evket, ss. 91-128.
Tunaya, ttihat ve Terakki, s. 146.
51
2.16. Mahmut evket Paaya Suikast

Mahmut evket Paa, sadrazamlk ile birlikte uhdesinde bulunan
Harbiye Nezaretinden karken bir suikaste kurban gitmitir. Suikastin arkasnda Damat Salih Paaya ve Kamil Paaya bal bir ebekenin
bulunma olasl aratrlm, geni apl bir kovuturma yaplmtr.
Mahmut evket Paa Suikastinin somut sonucu, rejimi ttihat ve Terakki diktatrlne dntrecek siyasi bir ortam yaratm olmasdr.
Suikastten sonra, geni bir tutuklama ve srgn furyas yaanm, bir ok
nl muhalif tutuklanm, srlm, yarglanm, bazlar da lkeyi terke
zorlanmtr.53
Fakat ne ilgintir ki Cemal Paa ve Halil Mentee hatratlarnda olayn arkasnda ngiliz parma olduunu yazmlardr. Bu baskc ortam
Divan Harpte verilen idam kararlar ile pekimi, eski sadrazam Kamil
Paa bile payitaht terk ederek Kbrsa gitmek zorunda braklmtr. Neticede, 1913 yaznda Osmanl Devletini ynetenler, ar siyasi bunalm
otoriterizm dozunu arttrarak zmeyi denemilerdir.
Mahmut evket Paann, dramatik bir ekilde Hrriyet-i Ebediye
Tepesine54 defnedilmesinden sonra, lke ynetiminin kime teslim edilecei ok acil bir sorun olarak gndeme oturmutur.
2.17. Sait Halim Paann Hkmeti Kurmas

Sait Halim Paann sadarete atanmas, zerinde durulmaya deer
bir olgudur. Sait Halim, ura-y Devlette ve Ayan Meclisinde bulunduktan sonra, selefi Mahmut evket Paa kabinesinde Hariciye Nazr olarak
bulunmaktayd. Kavalal Mehmet Ali Paa soyundand; ttihatlkla
53
54
Soko, Mahmut evket, s. 244.

Hrriyet Tepesi Merutiyet Devriminin nemli sembollerinden biridir. 31 Martta lenlerin ansna bir ant yaplmak zere mimari proje yarmas dzenlenmi ve Mimar Muzaffer Beyin projesi uygunlanmtr. Tepeye nce 31 Martta atmalarda len 74 kii
defnedilmiti. Ant 23 Temmuz 1911de Mahmut evket Paann da katlm ile almt. ki yl sonra Mahmut evket Paa aln yapt bu tepeye defnedildi. Daha sonra
buiraya Talat Paann naa Berlinden 1943de, Mithat Paann naa Taif ten 1951de
ve Enver Paann naa Tacikistandan 1996da getirilerek defnedilmitir.
52
dorudan bir ilikisi olmamakla birlikte, sonradan temas artm, 1912

itibariyle Partinin genel sekreterliine getirilmiti.55
Sadarette 13 Haziran 1913ten 14 ubat 1917ye kadar kald. Sait
Halim, her eyden nce bir fikir adamdr. Siyasal rejimler zerine kafa
yormu, yazlar kaleme almtr.56 Bat ve Dou toplumlarn incelemi,
Dou despotizminin nedenlerini irdelemitir. zellikle Sultan Hamit
rejimi ile ilgili analizleri zerinde durulmaya deerdir.57 Ynetimi dneminde ttihat triumvira (Enver, Talat, Cemal) gittike daha fazla g
kazanmtr. Sadareti srasnda Balkan Sava bitmi, Bulgarlarla yaplan
stanbul anlamas ile Edirne ve Dimetoka Osmanl Devletinde kalm,
Bulgaristan bu savalardan sonra Rumelide Osmanl Devleti ile kara snr olan tek devlet haline gelmitir.
Sait Halim Devrinin en nemli olay hi kukusuz Osmanl
Devletinin Birinci Dnya Savana girmesidir. Bu sava mparatorlukun
sonunu getirecek olan son savatr. Sait Halim Paa, kinci Merutiyet
Dneminde sadarette en uzun sreyle kalan kiidir. Byle olmakla birlikte, savaa giri sreci, Almanya ile ittifak ve sava ynetimi konusunda
byk bir inisiyatif sahibi olduu ileri srlemez. Sava byk lde
nl triumvira tarafndan ynetilmitir.
Sait Halim Paann uzun sava yllar boyunca kerhen sadarette
kaldn sylemek yanl olmaz. Bu srete Devlet sava ynetimine (seferberlie) odaklandndan Enver ve Cemal Paalarn adlar ne geti.
Enver Paa58, Abdlmecitin torunu Naciye Sultan ile evlendikten son55
56
57
58
Sait Halim Paa 1863 Kahire doumludur. Kavalal Mehmet Ali Paann torunu, Abdlhalim Paann oludur. svirede siyasal bilimler eitimi grdkten sonra ura-y Devlet
yelii ile devlet hizmetine girmi, merutiyet devriminden sonra Ayan Meclisine ye
olarak atanmtr. Bu sfat uhdesinde braklarak 1912de ura-y Devletin bakanlna,
sonra da Hariciye Nezareti grevine getirilmitir. Mtarekede dier ttihatlarla birlikte
yarglanm, Maltaya srgn edilmi, Serbest brakldktan sonra Romada Ermeni tedhiileri tarafndan ldrlmtr. (6 Aralk 1921) Naa Sultan Mahmut trbesi haziresine defnedilmitir.
Seyhun, Sait Halim, ss.129-161.
Sait Halim, Buhranlarmz.
Enver Paa (1881-1922), Almanyaya katktan sonra Boleviklerle temas etmek iin
Rusyaya geti, Tacikistandaki Basmaclar rgtlerken Boleviklerce 4 Austos 1922de
ldrld. Naa 1996da Trkiyeye getirildi.
53
ra Harbiye Nazr, savaa dahil olduktan sonra da Bakumandan Vekili

oldu ve bu sfatla Sarkam Harekatn ynetti. Cemal Paa ise 1914ten
itibaren Sait Halim Kabinesinde Bahriye Nazrlnn yan sra Suriye
ve Filistindeki II. ve IV. Ordulara kumanda etti. ngiltereyi Msrdan
karmak iin gerekletirilen nl Kanal Seferinin mimar oldu. Talat
ise ttihat ve Terakkinin beyni sfatyla Sait Halim Kabinesinde Dahiliye
Nazryd. Talatn Dahiliye Nazrl sadareti iin bir staj oldu.
Burada, ttihat ve Terakkinin nder kadrosu ile aktif iliki iinde
olmayan Sait Halim Paann, grece uzun sadaret yllar tahlile muhta
grnyor: Bilindii gibi Jn Trk hareketi burjuva demokratik karakterinin yan sra, ayn zamanda bir alt-orta snflar hareketiydi. Dikkatle
aratrldnda, siyaset kadrosunun omurgasnn byle aktrlerden olutuu anlalr. Bu somut durum, Jn Trkleri, Osmanl aristokrasisi snf
ile almaya sevk etmitir. Osmanl aristokrasisi, Osmanlnn yneten
snfdr. Bu snf zellikle Tanzimattan sonra Batyla temas etmi, devleti ynetme tecrbesi olan snftr. Bu tercihin kant Talat Paa dnda
btn sadrazamlarn Osmanl Senatosundan (Ayan Meclisi) gelmi olmalardr. Sait Halim Paa da bu nitelikleri haiz biriydi. Seimin temel
nedeni budur.
Sait Halim, sadrazamlar iinde en ok Sait Paaya benzetilebilir. O
da Kk Sait Paa gibi lke sorunlar zerine yazm bir sadrazamdr. Sait
Halim Paann nl almas Buhranlarmz, mparatorluun son dneminde nasl biri tarafndan ynetildiini gsteren anlaml bir eserdir.
Buhranlarmzda Sait Halim Paa, Merutiyeti bir portre izmez.
Muhafazakar modernlemeci bir dnya grn yanstr. Sait Halim,
eserinin hibir yerinde bir Jn Trk heyecan iinde grnmez. DouBat medeniyeti farkllklar, Sultan Hamit rejiminin temelleri zerinde
dnceleri vardr.
Sait Halim Paann siyasal ve toplumsal dncelerinin ayrntlarna
girecek olursak 1908 Merutiyet Devriminin tecrbesiz ve mark bir
heyetin nderliinde gerekletirildiini, halkn cahil olmas nedeniyle
demokrasinin hazmedilemediini dnmekte olduunu grrz. stibdattan sonra girilen ar parlamenterizmin getirdii siyasi hrriyetler,
54
husumet ve rekabetin toplumun ftratna aykr kanunlarn karlmasna

neden olduunu ileri srmektedir. Bu nedenlerden dolay meclis-i merutann (merutiyet meclisi) mutedil ve makul sekinler topluluundan
yoksun olduu kansndadr. Osmanlda Batdaki gibi bir burjuvazi ve
aristokrasinin olmadn, egemen snfn memur snf olduunu dnen Sait Halim, Avrupann yapsna uygun bir hkmetin Osmanlda
ayn sonucu vermeyecei dncesindedir.
Sait Halim, Abdlhamit hakknda da farkl dnmektedir. Ona
gre, bir devir bir adamn iradesi ile aklanamaz. Bir neslin eseridir. Abdlhamit istibdada uygun bir vasat bulduu iin byle bir siyasal rejim
ortaya kmtr. Sait Halim Paa, tahlillerinde, Sultan Hamit Devrine
kar lml ve anlayldr.
Sait Halim Paann asl eletirisi aydnlara yneliktir. Aydnlarn
pek ounun ileri srd, geriliin kayna eriattr tezi, yanltr ve
Batllarn uydurmasdr. Eer din, gelimenin nnde bir engel olsayd
Japonlarn ilerleyememesi gerekirdi diye dnmektedir. Ona gre,
kendi lkesinin ahlakn renmeye tenezzl etmeyen Osmanl aydnnn farknda olmad ey, her milletin manevi vatannn onun ananesi
olduu gereidir.
Sait Halim Paa, zmlemelerinin sonunda, idarenin ehliyet,
liyakat ve takva sahibi yneticilerin elinde olmasyla toplumda insaf ve
adaletin tecelli edecei dncesine ular.59 Sait Halim Paa, her devrin
kendi ihtiyac olan sekin snf, kendi iinden karacan, genel olarak
sosyo-ekonomik dzeyi yksek snflarn demokrasiye, avamn ise aristokrasiye eilimli olduu kansndadr.
Yukarda grlerini zetlemeye altmz Sait Halim Paa kimliinde birinin, yl sreyle, Mebusan Meclisinin kesintili alt,
cephede savan srd bir dnemde sadaret makamnda tutulmu
olmas elikili grnmekle birlikte, Paay sadarete getiren koullar de59
Sait Halimin Devlet idaresine ve ynetici snfa ilikin birok gr Knalzade Alinin
Ahlak- Alaiyesini artryor. Hatrlanaca zere Knalzade eserinde llemrde adalet ve takva ilkelerine sadakat aramt.
55
vam etmi olmal ki, Sait Halim kerhen grevi devam ettirmi, sadaretten
ayrlmamtr.
Savan kaderi aa yukar belli olunca, Sait Halim Paa, Mahmut
evket Paa suikast zerine getirildii sadaretten 1917 ubatnda ayrlmtr. Bu karar, ttihatlarla kader ortakl etmi bulunan bir Osmanl
aristokratnn, Jn Trkleri kendi kaderleri ile ba baa brakmas anlamna gelmekteydi.
2.18. Talat Paann Sadareti Almas

kinci Merutiyetin son sadrazam Talat Paadr. Talat Paaya kadar
babakanlk grevine getirilmi bulunan herkes Ayan Meclisi (Senato)
yesiydi. Hepsi Abdlhamit ya da Sultan Reat tarafndan atanm kiilerdi. Talat Paa kimliinde Jn Trk Devrimini sembolize ediyordu.
1908den beri seilmi milletvekili ve Mebusan Meclisi yesiydi.60 Baskn
zellii, siyasetin en alt kademelerinden sadarete kadar ykselmesi olmutur. Selanikte posta telgraf memuru olarak balayan kariyeri Osmanl
Devletinde gelinebilecek en yksek mevki olan sadaret ile noktalanmas,
partisinin burjuva demokratik karakterini vurgular. Talat, her eyin tesinde bir politika adamyd. Sadareti ncesinde Posta Telgraf ve Dahiliye
Nazrlklarnda bulunmutu.
Talat Paann sadarete getirilii, ttihat ve Terakki Partisinin devlet
ynetimi ile ilgili btn siyasal sorumluluu stlendiini kantlar niteliktedir. Talat, komitac nitelikleri zellikle vurgulanmas gereken bir siyasetiydi. nl Ermeni Tehciri Kararnamesi onun Dahiliye Nazr olduu
dnemde yaymlanmt.61
Talat, 1917nin ubatndan Sultan Reatn vefatna kadar bu grevde kald. ttihatlara pek olumlu gzle bakmayan Veliaht Mehmet
Vahidettinin 4 Temmuz 1918de tahta kmas zerine, Bakanlar Kurulunun istifasn kendisine sundu. Vahidettinin, o gnk koullar itibariyle,
60
61
Osmanl tarihinde ilk defa halk tarafndan seilmi bir milletvekili vezaret rtbesiyle 22
Kanun- Sani 1332de sadarete getirildi. avdar, Talat Paa, s. 368.
Talat Paann Hatralar, ss.57-140.
56
iktidar elinde tutan ve Mebusan Meclisinde byk bir ekseriyete sahip

bulunan ttihat ve Terakkiye kar bir siyasi manevra alan yoktu. Bu olanaa Mtareke Dneminde kavuacaktr. Bu nedenle siyasi nezaket icab
istifasn sunmu bulunan Talat Paay yeniden sadarete getirmekten
baka bir seenei olamazd. Bu zorunlu seenei tercih etti.
Talat Paann imza att nemli bir olay, Brest Litovsk Bar
Anlamasdr. Bilindii gibi Dnya Savann sonuna doru Rusyada
i sava km ve arlk rejimi devrilmiti. Onun yerini alan Kerensky
bakanlnda zayf parlamenter hkmet gelimelere hakim olamad ve
yerini Boleviklere terk etmek zorunda kald. Bu durum, Osmanl Dou
cephesi asndan nemli bir gelimeydi; 1915ten sonra GmhaneMu izgisine kadar dayanan Rus Ordusunun dalmas ve Kafkas tesine ekilmesi anlamna geliyordu. Rusya ile 18 Aralk 1917de Erzincan
Mtarekesi imza edildi. Yeni Rus Hkmeti dier lkelerle de atekes
ilan etti. Rusya, Osmanl Devleti, Almanya, Avusturya-Macaristan ve
Bulgaristan ile bar masasna oturdu. Brest Litovsk Bar Grmelerine
Osmanl Devleti adna sadrazam Talat Paa bakanlnda bir heyet katld ve Alamaya Talat Paa imza koydu. Osmanl Devleti bu anlama ile
1878 Berlin Bar ile kaybettii Elviye-i Selaseyi (Kars, Ardahan, Batum)
plebisit koulu ile geri alacaktr. Talat Paann sadaretinin sonuna doru
bu blgede yaplan halkoylamasnda blge ahalisi Osmanl Devletine
iltihak karar alacak, bu karar Sultan VI. Mehmet Vahiddetin tarafndan
(Austos 1918) yaymlanan bir irade-i seniye ile kabul edilecektir.
Talat Paa devrinin sonunu, l ve Filistin cephelerinde alnan malubiyet getirdi. Talat, lkeyi mtarekeye gtrecek, yeni bir hkmetin
kurulabilmesine olanak salamak zere 8 Ekim 1918de istifa etti.62
62
Talat Paa, Berlinde bir Ermeni komitac tarafndan 15 Mart 1921de ldrld. Naa 22
ubat 1943de stanbula getirilerek Hrriyet-i Ebediye Tepesine defnedildi. Bkz. avdar,
Talat Paa, s. 538. O yl eski bir ttihat olan Hseyin Cahit (Yaln) Talatn siyasi kimliini ve karakterini konu edinen bir kitap yaynlad. Yaln, Talat Paa, ss.45-63.
nc Blm
BRNC DNYA SAVAI VE

MPARATORLUUN DAILMASI
3.1. Orduda Reform ve Gen Kadrolarn ne k

19. yzyl boyunca Osmanl Ordusu olduka nemli deiiklikler
geirmi bulunmaktayd. Kapkulu Ocann datlmas ve Ordunun
dzenli bir orduya dntrlmesi iin ok aba sarfedilmiti. Mekteb-i
Harbiyenin kuruluu sava bir bilim ve fen ii olarak alglamann sonucuydu. Mektepten yetime subaylar ile ordu yeniden rgtlenmeye
alld. 19. yzyln sonuna kadar ordunun toplumsal karakteri epeyce
deiti. Ayn ey sivil brokrasi (Babali) iin de geerliydi. 1870lerde
dnyada kapitalist sistemin bunalmlar yaanrken Osmanlda askeri
ve sivil brokrasi tabakalama srecini yayordu.1 Bu yzyln son eyreinde Abdlhamit Orduyu siyasallatrarak kendi kanlmaz sonunu
hazrlamtr. O ehliyete dayal liyakat sistemi yerine sadakati n plana
kararak, alayl paalar yksek mevkilere getirmi, Orduda blnmeyi
arttrmt. Bu da Prusya disiplinli mektepli profesyonellerin tepkisini
ekmitir. Orduyu dolduran Jn Trk eilimli subaylarn ou kken
itibariyle alt orta snflara mensuptu. ttihatlar iktidara gelince orduda
reform ad altnda temizlik operasyonuna giritiler.2
ttihat ve Terakki Merutiyet Devrimi ile iktidara geldiinde orduda
yabanc eitimci bulundurma gelenei devam ediyordu. Devrimden son1
2
Ahmad, Modernleen, s.12

58
ra Liman von Sanders Kara Ordusunda, ngiliz Amirali Limpus Donanmada istihdam edilmeye devam edildi. Ama Orduda reformu salamak
zere kendilerinden yararlanmakt.
31 Mart ncesinde alayl subaylar tasfiye ederek yerine mektepli
subaylar ne karma teebbs tepki alm, hatta kar devrim giriiminin etkenlerinden biri olmutu. Babali Baskn ile mutlak iktidar ele
geirecek olan ttihatlar devletin en hayati kurumlarndan biri olan
Orduyu tamamen denetimleri altna aldlar, Enver Paa Harbiye Nazr
olduktan sonra sk bir tasfiye politikas yrrle koydu. Ordu zaman
iinde Osmanl geleneinden koparak cumhuriyete yaklaacak ekilde
eitildi. Subaylar Sultann huzurunda bile nce kendi alay sancaklarn
selamlamakla ykml oldular. Bylece Halife Sultan ordunun asli sadakat sembolu olmaktan karlm oldu.3 6 Ocak 1914te iradeyi seniye
ile binden fazla yal subay ordudan karlarak Prusya modeli temelinde
yeni bir ordu kurma plan bir kez daha yrrle konuldu.
1908 htilalini yapan gen subaylar Balkan Savalarnn etkisi ile
aktif siyasete kolayca girdiler. Enver, Hafz Hakk, Fethi Bey rneklerinde
olduu gibi. Bunlar ilk tecrbelerini Paris, Berlin, Viyana gibi bakentlerde ataemiliter olarak edindiler. ttihat ve Terakkinin nemli simasndan (Enver, Talat, Cemal) biri olan Enverin bir Osmanl Prensesi ile
evlenmesi bile iktidar oyununun bir paras olarak dnlebilir. ou
orta-alt snflardan gelen Jn Trkler hanedan saraya damat girerek
ierden fethederken,4 te yandan siyasi mevkileri ihmal etmeyeceklerdir.
33 yanda Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili olan Damat Enver
Paann kariyeri byle balam, ttihat triumvirann mehur Cemal
Paas da stanbul Muhafzl, Badat ve Adana valilii, Bahriye Nazrl
yapmt.
ttihatlarn Ordu ile kurduklar sk balar yakn dnem siyasi
tarihimizde nemli sonulara yol amtr. Ordunun ttihatlatrlmas
Trkiye tarihine yn verecek dzeyde nemli, byk bir olaydr. Hkmet ve Ordu arasnda zaman zaman alevlenen eliki ortadan kaldrlnca
3
4

Birinci Dnya Sava ve mparatorluun Dalmas
59
bu iki kurum da ayn snfn yani Trk orta snfnn (kk burjuvazinin)
eline gemi oldu. Sonu itibariyle, Hkmet ve Ordu toplumu ellerinde
tuttuklar g sayesinde diledikleri ekilde devrimci bir srece tabi tutabilecek bir gce erimi oldular.5
3.2. Birinci Dnya Savann Nedenleri

19. yzyln ikinci yarsndan itibaren kapitalist dnyann temel
elikisi, ngiltere ile Almanya arasnda srp giden nfuz alanlar mcadelesiydi. Savan kmasna katkda bulunan yan eliki ise arlk
Rusyas ile Avusturya-Macaristan mparatorluu arasnda somutlaan
Cermen-Slav atmasdr.
Yirminci Yzyln banda Bat kapitalizmi buhar an ap iten
patlamal motorlar devrine geince petrole iddetle ihtiya duyulmaya
balanmt; bu nedenle ngiltere Dou Arap topraklarn (Mark) ele
geirmek istiyordu. Almanya nn da benzer projeleri vard. O da Anadolu
zerinden Mezopotamyaya ulamak niyetindeydi.
Savan patlak vermesine neden olan siyasal gelimeler yle bir
izgi izledi. Srp milliyetisi Karael rgt AvusturyaMacaristan
mparatorluunun ilhak ettii Bosna-Hersek topraklarnn Srbistana
katlmn gerekletirmek zere bir plan yapt. Plan Avusturya Veliaht
Ferdinanda Saraybosnada suikast tertip etmekti. Suikast baarl oldu.
Bir ay sonra Avusturya-Macaristan mparatorluu Srbistana sava ilan
etti. Almanyann Avusturya-Macaristan mparatorluunu desteklemesine Rusya Srbistana destek vererek karlk verince, cepheler kurulmu
oldu. Cepheleme ngiltere, Fransa ve Belikann da dahil olmasyla
daha da derinleti.
Birinci Dnya Savann ilk raundu Marneda 6-10 Eyll tarihleri
arasnda gerekleti. Almanlar Franszlar karsnda baarl olamadlar.
Daha sonra Osmanl Devletinin mttefiki olan Avusturya da Galiyada
Ruslara yenilecekti.
5
60
Dou sorunu ile Birinci Dnya Sava arasnda dorudan iliki

bulunduu genellikle kabul edilir. kinci Merutiyet aydnlar Dnya
Savann kn belirleyen etmenlerle ilgilenmi, eitli zmlemeler
yapmlardr. rnein Yusuf Akura Boazlar sorunu ile sava arasnda
iliki kurmutur. Akura, bir deerlendirme yazsnda, iktisadi, siyasi ve
corafi koullarn yansra Osmanl Asyasnn Avrupal gler arasnda
paylalma arzusunun kanlmaz olarak sava getirdiini belirtmitir.6
Jn Trk Devrimi ile birlikte Abdlhamitin Alman yanls politikasndan ayrlmak isteyen ttihatlar ngilizlerden yz bulamaynca
mecburen geleneksel Alman politikasna ark ettiler. Savan balangcnda Osmanl Hkmetinin devletler hukukuna sadakati ilgintir.7
Balangta Savaa katlma fikri, Balkan Savalar gibi bir deneyimden
sonra saknlmas gereken bir durum olarak dnlmt. Bununla birlikte, ufukta beliren gerekler, olaylarn ak Osmanl Devletini savaa
srklemitir.8
Sava, tilaf Msellese (l itilaf) kar bir iktisadi bamszlk
sava, Avrupann ekonomik hegemonyasndan kurtulmak iin iyi bir
frsat olarak deerlendirilmitir.9 Ayn zamanda Sava arlk Rusyann
egemenlii altnda yaayan Trk kkenli halklarn kurtuluu yolunda
karlmamas gereken bir frsat olarak grlmtr.
Bu dsncelerle, savaa katlma karar Trk ve slam Dnyas asndan bir yeniden uyan, bir intibah yolu olarak dnlecektir.10
Bir Batl yazarn gznden ise Birinci Dnya Sava, Pan-slamizm
ve Osmanlclk siyasetlerin nihai kne olanak salarken, te yandan
Trk milliyetiliinin ykseliine yol aacaktr.11 Bu balamda ttihat ve
Terakkinin Dnya Savana itirakinde hangi etmenlerin belirleyici olduunu gsteren u ifadelere gz atmak yararl olacaktr: Dnya savana
6
7
8
9
10
11
Akuraolu, 1330 Senesi, ss.2516-2517.

Akuraolu, 1330 Senesi, s.2517.
Akuraolu, 1330 senesi, 2519
Luke, Making, ,s.157
61
katlmamz milli idealimizi gerekletirmek iindir. Devlet ve miletimizin

lks Moskof dmanmzn ortadan kaldrlmas ve bu suretle rkmzn btn kollarn kapsayacak doal snrlara ulamaktadr.12 Bu ifade
olduka aklayc mahiyette olsa gerektir.
Keza yaplan yaynlardan Osmanl Devletinin savaa itirakinin
ayrntl bir ekilde tartld grlyor. rnein, Alman Maliye Bakan
Profesr Helferih tarafndan kaleme alnan ve Reit Saffet Beyin Trkeye evirdii tilaf- Mselles Devletlerinin Neriyatna Nazaran Harb-
Umuminin Meneleri balkl alma ilgintir. Bu kk risaleye Dahiliye
Nazr Talat Paann nsz yazmas nemsenmelidir.13
Yusuf Akurann bu yazya yazd kritiinde iki nemli nokta dikkat ekiyor: Bunlardan birincisinde sava, slam Dnyas zerinde byk
nfuzu olan Batl glerin hegemonyasna kar direnme harekat olarak
ele alnmakta;14 ikincisi ise, Rusyann Japonya karsnda ald malubiyetten sonra hedeflerini deitirdii, Orta Avrupa ve Balkanlar zerinde
egemenlik davas peine dt savdr.15
Akuraya gre, Osmanl, Habsburg monarisi ve ran asndan tek
ortak dman Rusyadr. Uzun yzyllar Balkan hakimiyeti nedeniyle
atlan Avusturya-Macaristan mparatorluu ile bu kez ayn cephede
savalmaktadr. Osmanl ordularnn, Galiyada yaratt kahramanlk
ykleri vlmektedir.16 Benzer bir vg Alman-Trk ittifak iin de geerlidir. Sava boyunca, Osmanl Ordularnn bir taraftan Galiyay, te
yandan Krm ve Kafkaslar kurtarmaya alt propagandasna sk sk
bavurulacaktr.17
Dnemin literatrnden Trablusgarp ve Balkan Savalarndan
sonra Osmanl Devletinin baka seenei kalmad, savan statkoyu
12
13
14
15
16
17
Luke, Making, s.161

Akuraolu, Neriyat, s.2659.
Akuraolu, Neriyat, s.2661
Akuraolu, Neriyat, s.2661
Neme ve ran, s.3139.
Neme ve ran, s.3140.
62
deitirecek bir frsat olarak algland anlalmaktadr.18 Almanya ve

Avusturya-Macaristan mparatorluklarnn mttefiki bir Osmanlnn
kendi karlar asndan doru olduunu savunulacaktr.19
3.3. Osmanl -Alman ttifak Anlamas

2 Austos 1914 tarihinde Almanyann stanbul Bykelisi Wangenheim ile ttihat ve Terakki Hkmeti yneticileri Sadrazam Sait Halim
Paann Yenikydeki yalsnda Rus tehdidine kar savunmaya ynelik
(tedafi) bir anlama imzaladlar. Sekiz maddelik bu anlama ay iinde
savaa girilmesine neden olacaktr. Oysa ki Bulgaristan bile ancak bir yl
sonra Dou Makedonya ve Dobrucay topraklarna katmak kouluyla ittifaka katlacaktr. Maliye Bakan Cavit Bey ve Meclis Bakan Halil Mentee
ittifak karsnda tedirgin oldular. Hatta Cavit Bey istifa etmeye teebbs
etti. 9 Eyll 1914te ttihat Hkmet kapitlasyonlar kaldrma karar alr;
ama mttefikleri bile bu karardan pek memnun olmazlar.
Savaa 1915 ilkbaharna kadar girilmeyecei tahmin edilirken,
Alman Akdeniz filosu komutan Amiral Souchon Osmanl Donanmas
Komutanlna getirildikten sonra savaa giri srecini hzlandrmtr.
Souchon komutasndaki Osmanl Donanmas ttihat eflerin onayn
alarak, 29 Ekim 1914te Rusyann Sivastapol, Kefe, Odesa, Novorosisk
limanlarn bombalad; sava ilan edilmeksizin yaplan bu taarruza kar
Rusya 1 Kasm 1914 tarihinde Kafkas snrndan Osmanl topraklarna
girerek yant verdi. Osmanl Devleti bylece savaa girmi oldu. Rusyann
mttefiki ngiltere ise Akabe ve Urla (zmir) limanlarn bombalad. anakkale Boazna ilk taciz harekatlar gerekletirildi. Gelimeler karsnda Sait Halim Paa ve Cavit Beyin istifalar zor durduruldu. Bu kiiler
savaa hazr olunmadn dnyorlard. 2-5 Kasm aras ngiltere ve
Fransa Osmanl Devletine resmen sava ilan ettiler. Kbrs ngilizlerce
hemen ilhak edildi. ngiliz himayesindeki Msr bamszln (gya)
ilan ederek Osmanl Devletinden koptu. Tam anlamyla ngiliz smrgesi oldu. Buna karlk ttihat efler sava balaynca Dyunu Umumiye
18
19
Siyaset ve Askerlik Yl, s.2951.

Siyaset ve Askerlik Yl, s.2952.
63
demelerini durdurma karar aldlar. Bu karar ksmi bir rahatlama salayacakt, ama, sava giderleri arttka etkisi azald.
3.4. Birinci Dnya Savanda Cepheler

Osmanl Devletinin savaa girmesi ile birlikte ttihat ve Terakki
Hkmeti sava durumuna gre yeniden rgtlendi. Nazrlk grevleri
uhdelerinde kalmak kaydyla Enver Paa Kafkas Cephesi, Cemal Paa
Suriye Cephesi komutanlklarna getirildiler; Enver Paa Harbiye Nazrlnn yansra Bakumandan Vekilliine getirildi. Cemal Paa ise Bahriye
Nazrl grevini srdrecekti.20
Alman karargahnn planlarna gre, Osmanl kuvvetlerinin
Karadenizde Ruslara, Sveyte ngilizlere saldrs sayesinde cephe blnecekti. Buna karlk Almanya Osmanl Devletine Balkan savalarnda
kaybettii Ege adalar ve Bat Trakyay taahht ediyordu. Bu arada baz
Alman generaller Osmanl Ordusunda nemli grevlere getirildiler. Genelkurmay Bakanlna Von Seeckt, Birinci Ordu Komutanlna nce
Liman Von Sanders sonra Goltz Paa; Filistin Cephesi Komutanlna
Von Falkenhayn, Sina cephesi Komutanlna Von Kresstein atand.21
Askeri olaylarn geliim seyrine gelince, 1914 yl bitmeden ngilizler Basra vilayetini ele geirdiler. 1877-78 Osmanl Rus savalar Elviye-i
Selasenin kayb ile sonulanmt. Dnya Savana giri, ttihat ynetim
asndan kaybedilen Kars, Ardahan ve Batum livalarnn geri alnmas ve
Kafkaslar zerinden Turana ulama frsat olarak deerlendirilmiti. Bu
maksatla Enver Paann 1915 banda balatt Sarkam Harekat felaketle sonuland. Enver Paann ynetimini bizzat stlendii III. Ordu,
Sarkam zerinden arlk ordularna taarruzda bulundu, ok ar bir
yenilgi ald. Yaklak 100.000 asker Allahekber Dalarnda yitirildi. Enver Paa gizlice stanbula dnd, III. Ordudan geriye sadece % 10unun
kald haberi kamuoyundan gizlenmeye alld.
20
21
Tunay, Siyasi Tarih, ss.41-51.

Osmanl ordusunda grev alan Alman komutanlar iin bkz. Ortayl, Alman Nfuzu,
ss.71-80.
64
1915 ylnn Ocak-ubat aylarnda 80.000 mevcutlu IV. Ordunun

VIII. Kolordusu Cemal Paann komutasnda Sina ln aarak Svey
Kanaln gemeyi denedi. Devrik Hidiv Abbas Hilmi Paann, Osmanl
kuvvetlerinin Kanala dayandn grnce, ngilizlere kar ayaklanaca
sanlyordu. Bu hayal gereklemedi. Osmanl kuvvetlerine Msr geri almak deil Kanal amak bile nasip olmad. Irak cephesine gelince, ngiliz
General Townsand Kutelamareyi ele geirdi, Badata yneldi. Osmanl
kuvvetlerince Selmani Pakta durduruldu.
Sarkam Harekatnda alnan ar hezimet blgedeki Ermeni
ayrlkln tahrik etti. arlk ordularnn baarlar Ermeni Devleti
hayalini hayata geirme frsat olarak deerlendirildi. zellikle Van Gl
evresinde rgtlenen Ermeni milisleri dorudan orduya saldrmak yerine, sivil halka ynelik yldrma eylemleri yapmaya baladlar.22 Ayn yl
Ruslar Oltu-Horasan-Tahirgeidi hattnda ilerlemeyi baardlar, Osmanl
ordularnn Dou Anadoluda tutunamamas Vilayat- Sitte Ermenilerinin ayaklanmasn tahrik etti. Ermeniler Malazgirt ve Vanda ayaklandlar. Hkmet Tehcir Kararnamesini yaynlayarak ordu komutanlarn
stratejik blgelerde yaayan Ermenileri tehcir etmeye yetkili kld. Dou
Anadoluda yaayan Ermeniler Kuzey Iraka, Kilikyada (ukurova, Kahramanmara) yaayanlar Suriyeye grld.
1916 ylnn askeri olaylarna gelince, Ruslar ubat-Nisan aylar
arasnda Erzurum, Rize, spir, Bitlis, Mu ve Trabzonu igal ettiler. Yaz
banda Tirebolu-Kelkit-Erzincan-K-Mu-Van Gl hattn tuttular.
Cemal Paann komutasndaki ordu Svey Kanaln geip, ngilizleri
Msrdan karmak zere bir harekat daha denedi, baarl olunamad.
stisnai bir baar haberi Irak cephesinden geldi. Bu yln Nisan aynda
Kutelamarada General Townsand komutasndaki ngiliz ordusu sarlarak teslim alnd. Douda Ruslar ran zerinden Badata yrdler.
XIII. Dou Kolordusu onlar geri atp Kirmanaha girmeyi baard. Bu
yl iinde Osmanl ordular Avrupa cephelerinde kolordu dzeyinde
kuvvetlerle savalara katldlar. Mttefiklerin yardm talebi zerine, 1916
22
Vann stirdad, s.2726.
65
yaznda XV. Kolordu Galiyaya, VI. Kolordu Romanyaya, XX. Kolordu

Makedonyaya gnderilerek buralarda bir yl sreyle mcadele ettiler.23
ngilizler 1916 ubatnda Kutu geri almlar, Badata girmilerdi.
Bylece tm Irak Musul hari ngilizlerin egemenlii altna girmi oldu.
ngilizler, ayn yl Necd Emiri Abdlaziz bn Suudu pasifize ettiler. 1917de
ise Hicaz Emiri erif Hseyini Osmanlya kar ayaklandrdlar.24 Arap
milisleri Osmanl Ordusuna vurka eylemleriyle ar zayiat verdirdiler.
syanc Araplara gre Hilafet Araplarn elinden Osmanlnn gaspettii
bir messeseydi. Oysa ki Halife mutlaka Kurey kabilesinden olmalyd.
Hilafeti gasp etmi olan Trkn kan helaldi. 1917 Sonbaharnda Osmanl
Yldrm Ordular Grubu geri ekilmek zorunda kald; Birssebi, Akka,
Yafa, Kuds kaybedildi.25
1917 yl Ruslar ok ar koullarla kar karya getirmi, arlk
rejimi kntye girmiti. K artlar Rus Kafkas ordusunda 100.000
kiinin lme yol amt. Bu tabloya ramen arlk generalleri Musul
ve Halepi drebileceklerine inanyorlard. Martta Kerensky bakanlnda kurulan Geici Devrim Hkmeti kendi iinde birok elikiyi
barndryordu. Gerekletirilen devrim Rus aristokrasisine kar bir burjuva demokratik devrimi olarak yorumland. Kurulan hkmet deiik
sol gruplarn da desteini alan bir koalisyona dayanmaktayd. nceki
dnemden devralnan devasa sorunlar daha da etrefilleerek hkmeti
zor durumda brakt. Orduda firarlar artt ve zlme balad. Bolevikler
konjontr iyi deerlendirip 25.000 kiiden fazla olmayan bir partizan
23
24
25
Pomiankowski, k, s.205
Enver Paa yaklamakta olan Arap isyanna kar bir tedbir olarak sadakatinden phe
duyduu Arap eyhlerinin ocuklarn Tekilat Mahsusa ajanlar aracl ile stanbula
getirterek, Mekteb-i Sultaniye kaydederek, bir eit rehin almt. Her ne kadar Cihad Ekber ilanndan olumlu sonu alnamamsa da Trablusgarp direniinin dini nderi
eyh Ahmet el Sunusi bir Alman denizalt ile stanbula getirilmi, Bursada kendisinin
ikametine bir yer ayrlmtr. Yenilgiden sonra Sunusinin Anadolu hareketinin nderlii
ile iliki kurduunu, Kahire Ezher niversitesinden bir ksm ulemann gizlice karlarak Dalaman iftliklerinde konuk edildiklerini biliyoruz. Bkz. Avcolu, Milli Kurtulu,
ss.517-555
Arap bakaldrs iin bkz. Yerasimos, Milliyetler, s.136
66
grubu ile iktidar ele geirerek XX. Yzyln en byk atmasnn (kapitalizm/sosyalizm) temellerini attlar.
Leninin nderliinde gerekletirilen Ekim Devriminden sonra Rus
kuvvetleri ile Erzincanda mtareke yapld. Osmanl-Rus Mtarekesini
Brest-Litovsk Bar takip etti. Rusyada i savan kmas ile Kafkaslarda
siyasi otorite boluu dodu. arln yzyllardr boyunduruu altnda yaayan milletler 1918de Kafkasya Konfederasyonunu kurdular.
Maveray Kafkas Birlii ad verilecek bu konfederasyonun kurucu devletleri Azerbeycan, Ermenistan ve Grcistan oldu. Bir sre sonra ngilizlerin kkrtmas ile bu gevek birlik dald. Grcistanda Menevik,
Ermenistanda Tanak, Azerbaycanda ngiliz yanls Msavat Partisinin
hakimiyetinde hkmetler kuruldu. ngilizler Bolevik Devrim sonras
ortaya kan i sava koullarndan yararlanarak 1918 yaznda Baky
igal etmilerdi; ama, Halil ve Nuri Paalarn (Enver Paann amcas ve
kardei) slam Ordusu Baky ald, Bat Hazere kadar ilerlemeyi baard. Ama bu baarlarn arlk Hkmetinin devrilmesinin yaratt zel
konjonktrn rn olduu ksa srede ortaya kacakt; nk, Osmanl
Devleti asndan mtarekeyi zorunlu klacak ngiliz cephesindeki byk
yenilgi hi uzak deildi.
3.5. Osmanl Ordularnn Baz Baarlar

Sava Osmanl Devletini ayn anda birok cephede mcadeleye itmiti. Bu cephelerden bazlar mttefiklerine destek amacyla almtr, rnein Romanya ve Galiyada Osmanl ordular bu sebeple bulunmulardr.
Kutel Amaradan Tur- Sinaya, Sveyten Kafkaslara hatta Kirmanaha
kadar yaylan geni bir corafiyada harekatlar yrtlmtr.
1916 Nisannda General Townsand komutasndaki ngiliz kuvvetleri
Kut-el Amarada ablukaya alnarak teslim alnmtr. Ayn yl Badat ele
geirmek iin harekete geen 13.000 kiilik bir ngiliz birlii de Osmanl
kuvvetlerine esir decektir.26 Irak cephesinde ve Sina lnde salanan
26
Mstevli ngilizler, s.3014.
67
ksmi baarlar kamuoyunda byk heyecanla karlanm, Osmanl ordularnn bir ka yzyl nce kazand savalara benzetilmitir.27
Bu arada anakkale savalarnda elde edilen baz baarlar kamuoyunu heyecanlandrmtr. Bunlar iinde zellikle Lord Kithchener destroyerinin batrlmas byk bir sevin yaratm, u szlerle karlanmtr:
asrlardan beri ademin ve alelhusus mmed-i Muhammedin kann emen
pek byk Britanyann denizlere ve karalara smayan gururu ... eski Nemrutlarn azametleri gibi artk gayretullaha dokunmu olsa gerektir. Dier
baz deniz muharebeleri ile birlikte ngiliz filosuna 99.640 ton (19 sava
gemisi) kayp verdirildii rapor edilmitir.28
Avrupa sava Romanya blgesinde younlanca Osmanl kuvvetleri, Avusturya- Macaristan ve Alman mttefiklerine yardma komu; Beserabya, Moldavya ve Galiyada atmalara katlmtr. Mttefik Alman,
Osmanl, Macar ve Bulgar ordular Bkrei ele geirmeyi baarmlardr.29
Buna kout olarak, ran ve Azerbaycana yakn blgelerde baz baarlar
elde edilmi, Kasr- irin ve Kirmanaha giren Osmanl ordularnn baarlar ilgiyle karlanmt.30 Rus cephesinde elde edilen ksmi baarlar,
Rus Ordusunun ana kuvvetlerinin taaruz alan dnda kalan blgelerde
gerekletirildi. rnein savan banda bin kiilik bir Rus kuvveti ele
geirildi.31
Orta Avrupada devam eden savan ana cephesi Galiya idi. Bu
blgede Rus ordularna olduka ar kayplar verdirildi. stanbul basnnda Rusyann yarm milyon asker kaybettii gibi abartl haberler
yayld.32 Bunlara ek olarak, arlk Donanmas ile Osmanl Donanmasnn Karadenizde attklar ve Alman Akdeniz filosundan devralnan
Midillinin (Breslau) birka Rus muhribini batrd ne srld.33
27
28
29
30
31
32
33
Sina Cephesi, s.3405.

Harbin Sene-i Devriyesi, s.2806; Kitchenerin Batmas, s.3078.
Bkrein Zabt, s.3278.
Cihan Harbinin Tesirleri, s.2574.
Karpatlarda Muvaffakiyetler s. 2590.
Trklk uunu, 1331, s.2742.
anakkale Cenkleri, s.2646.
68
3.6. Birinci Dnya Savanda Osmanl Donanmas

Sultan II. Abdlhamit, Sultan Aziz gibi tahttan bir donanma darbesi
ile devrilebileceinin vehmi iindeydi. Bu kukunun donanmay Halie
kapatp, rmesine sebep olduu hep iddia edilir. Belki bu nedenle belki de Abdlhamitin Osmanly bir kara devleti olarak dndnden
ttihatlar ynetime geldiklerinde ciddi bir donanma yoktu. Bunun
zerine 1909 Temmuzunda Donanma-y Osmani Muavenet-i Milliye
Cemiyetinin kurulmasna nayak olundu. Cemiyet adna baarl saylabilecek bir kampanya dzenlendi. Tanin, Tercman- Hakikat gazeteleri
yardm kampanyasna katldlar. Hkmet de cemiyeti kamu yararna
alan dernek statsne ald. Fitre, zekat, kurban derisi toplama yetkisi
ve baz tekeller verilerek glenmesine katkda bulundu. Devrik padiah
Abdlhamitin mcevherleri satlarak dernee teslim edildi. Bu paralarla
Yadigar- Millet, Gayret-i Vataniyye, Numune-i Hamiyet, Muavenet-i
Milliye adl muhripler ile Barbaros, Turgut Reis, Mithat Paa, Giresun
gemileri satn alnd.
1895 Osmanl-Yunan Savandan beri iyice iddetlenen Helen dmanl, armatr Averof un kendi adn tayan bir sava gemisini Yunan
Donanmasna hediye etmesi zerine daha da alevlendi. Daha gl bir
donanma kurmak iin kampanya hzlandrld. ngiliz Vickers-Armstrong
irketine Readiye ve Sultan Osman I (daha nce Rio de Janerio adyla
Brezilya hkmeti iin ina edilmeye balanmt) gemileri ipari edildi.
Gemiler tam teslim alnacak iken ngiliz Amirallik Birinci Lordu Winston
Churchill, paras denmi olmasna ramen Alman cephesine dahil olmamz ihtimaline dayanarak iki gemiye el koydurdu. Gemiler HMS Erin
(Readiye) ve HMS Agincourt (Sultan Osman) adlaryla ngiliz Donanmasnn hizmetine girdiler. Bu tavr Osmanl kamuoyunda byk tepkiye
sebep oldu. Ama diplomatik giriimler sonu vermedi.
Buna karlk, 10 Austos 1914 sabah anakkaleden Osmanl sularna giren Goeben (Yavuz) ve Breslau (Midilli) gemilerinin 80 milyon
marka satn alnd senaryosuyla, Donanma hem Alman komutanlara
69
kavutu hem de bir nebze daha glendi.34 Osmanl Donanmas bu koullarla Birinci Dnya Savan karlyordu.
3.7. anakkale Savalar

anakkale Savalar genellikle, Balkan Savalarnda alnan ar
yenilginin rvan olarak alglanr. Bu tanmlama abartl saylmamaldr.
Osmanl Devleti anakkale Boazna kar giriilecek olas bir taaruza
kar ilk tedbirleri seferberlik ilanndan sonra almt. Boazn 14 Ekim
1914de resmen kapatlmasndan sonra mroz-Limni hattnda hafif bir
filonun grevlendirilmesi ile ie baland. Mstahkem Mevki Komutanlna Cevat Paa (obanl) Boazlar Komutanlna Alman zedum Paa
getirildi.35
anakkale Boazna mttefiklerin ilk bombardman, 3 Kasm
1914 gn gereklemi,36 18 Mart 1915 saldrs ncesinde hastalanarak
Maltaya gtren mttefik Amirali Kardenin yerine Amiral De Robek
grevlendirilmiti. Queen Elizabeth, Prince George, Lord Nelson, Inflexable, Agamemnon gibi zamann en byk zrhl gemileri bu saldrlarda
rol almlard. Tabyalarda kullanlan Alman Krupp toplarnn yaratt
byk ate gc sayesinde 18 Mart 1915 muharebeleri byk bir baar
ile sona ermi, Golliat, Triumph ve Magestic gemileri batrlmtr.37
Yaplan savalar sonucunda, mttefik komuta heyeti sadece denizden
yaplacak saldrlarla Trk tabyalarnn drlmesinin olanakszln
anlad. Bu yzden ngiliz Sava Bakan Lord Kitchener anakkale Boaz
34
35
36
37
anakkale savalarndan sonra mttefik donanmasnn bir ksm Limni ve mroz (Gkeada) civarnda konulandrlmaya devam ediyordu. Zayf bir filo olan bu kuvveti oradan skp atmak iin 20 Ocak 1918de Kefalo ve Kuzu limannda demirlemi mttefik
donanmasna Yavuz, Middili, Muavenet-i Milliye, Numune-i Hamiyyet, Basra ve Samsun gemilerinden oluan Osmanl filosu taarruz etmi, bu karlamada Yavuz ar bir
yara alm, Midilli ise mayna arparak batmtr.
Bu n hazrlklardan sonra 26 subay ve 432 erden oluan bir Alman grubu gelerek anakkale savunmasnda yer almlardr
lk taarruzu Indefaticable, Inflexable gibi ngiliz, Sufren ve Drite gibi Fransz zrhllar 14
kilometre mesafeden yaptklar atlarla balatmlard.
anakkale Cenkleri, s.2646; Trklk uunu, 1331/8, s.2628.
70
civarndaki adalarda toplad kuvvetlerle bir karma yapmay planlad.

Bu harekatn komutanlna General Ian Hamiltonu getirdi.38
karma harekatyla balayan kara savalarnn en iddetli dnemi
25 Nisan 1915ten Austos sonuna kadar olan dnemdir.39 Bu savalarda
Gelibolu Yarmadas XX. yzyln ilk eyreinin en kanl boumalarna
sahne oldu. Ne ilgintir ki, Osmanl Ordusunun karsna kan askerlerin bir ksm mazlum milletlerin mttefik ordusunda arpmak zorunda
braklm insanlaryd.
unu vurgulama gerekir ki Liman Von Sanders Paann komutasnda Gelibolu Muharebelerine srlen Osmanl ktalar nemli lde
baka cephelerde ypranm birliklerdi. Taraflarn kayplar hakknda
bir ey ylemek gerekirse, savalar boyunca ngilizlerin toplam insan
kayb 214.000 iken Osmanllarn kayb 120.000 kii olmu; Winston
Churchillin planlar baarsz olunca grevinden affedildi. Mttefikler
yarmadada tutunduklar dar koridoru 1916nn Ocaknda tahliye etmek
zorunda kaldlar.
1915 yaz boyunca devam eden arpmalar srasnda, Osmanl kuvvetlerinin Gelibolu Yarmadasnda iae ve ikmali son derece zor artlarda
gereklemiti. Trakyada her trl kaynak son derece ktt. Bu nedenle
askerin beslenmesi iin zahire ve canl hayvan ounlukla Anadoludan
Biga, Bandrma ve Mudanya iskelelerine getiriliyor, bu mahallerden
cephe gerisinde gvenli ikmal iskelelerine geiriliyordu. Gelibolu
Yarmadasnda konulanm bulunan orduyu besleyecek bir karayolu
38
39
General Hamilton bakomutanlnda toplanan bu birliklerde 60.000i ngiliz, 17.000i

Franszlardan oluan erat dnda 110 top bulunuyordu. Bu orduda General Birdwood
komutasnda Avustralya ve Yeni Zelanda tmenlerinden oluan 25.000 kiilik ANZAK
kolordusu ve Yedi Alaydan oluan Atl Piyade Tugay ile General Perry komutasnda
Royal Naval Tmeni de bulunuyordu. Daha mtevazi kuvvetlerle koalisyona katlan
Franszlar da General Amad komutasnda Birinci Tmen, General Vaydenberg komutasnda Anavatan Tugay, arlkl olarak Senegalli taburlardan oluturulan General Masnu komutasnda Smrgeler Tugayn sevk etmilerdi. Hamilton, Diary, passim.
Liman Von Sanders Paa komutasndaki Osmanl V. Ordusu ile General Hamilton
komutasndaki mttefik kuvvetleri arasndaki vurumalar Gelibolu yarmadas gibi
4.5/20 kmlik (en dar ve en geni yerleri) doal bir gen arazide gereklemitir. Bkz.
Wilkinson, Dardanelles, passim; History of the Great War,; Mansfield, Gallipoli.
71
vard. Bu yol stanbul/Edirne demiryolu hattndan ayrlarak Yarmadaya

ulayordu. Yol ok bozuk ve ksmen kyy takip ettiinden, Saros Krfezi tarafndan mttefik donanmasnn, Marmara Denizi tarafndan da
mttefik denizaltlarnn tehditi altndayd. Nakil vastalarnn zayfl
ve ikmalin daha ziyade denizyolu ile mmkn olmas mttefik denizalt
faaliyetlerinin younlamasna neden oldu.40
Anafartalar ve Arburnu direnileri devam ederken, Osmanl Ordusunun elde ettii baarlar nihai zafer umutlarnn ykselmesine neden
olmu, aydnlardan oluan eitli komiteler muharebeleri yerinde izlemek zere blgeye hareket etmilerdir. anakkale cephesine airler, eletirmenler ve gazetecilerden oluan geni bir grup, Haziran ve Temmuz
aylarnda ziyaretler gerekletirmilerdir.41
Muharebeler olanca iddetiyle devam ederken ordunun moralini
ykseltmek amacyla, Trk Ocaklar baz oyunlar tertiplemi, elde edilen gelirin yars Gazilere, dier yars da Mdafaa- Milliye Cemiyetine
verilmitir.42 anakkalede gerekletirilen direniin ne kadar byk bir
anlam ifade ettiini anlamak iin u olay aktarmak olduka yararl olacaktr. Haydarpaa Askeri Hastanesinde, yarallar ziyaret etmekte olan
Kadn Efendi ile (Osmanl Sultannn Hanm) bir gazi arasnda geen
konuma, Balkan Savalarnda alnan ar yenilginin verdii utancn,
Geliboluda verilen milli direni sayesinde silindiini gstermektedir.43
Netice itibariyle, anakkale Savalarnn, Birinci Dnya Sava
zerinde ok ynl tesirleri olmutur. arlk Rusyasnn askeri kne
paralel olarak, Osmanl ordularnn kazand ksmi baarlar Savan uza40
41
42
43
Nurlbahir Gambotu arky nlerinde, Pelenkiderya gemisi Samatya aklarnda, Nara

Vapuru Gelibolu aklarnda, Bandrma Vapuru Silivri aklarnda, Halep Vapuru Akba
iskelesinde, Biga Vapuru Mudanya iskelesinde E-7, E-11, E-12, E-14 tipi ngiliz denialtlar tarafndan batrldlar. Hatta istanbul Limanna kadar sokularak Galata, Sirkeci ve
Tophanede asker yklemekte olan gemilere, Zeytinburnundaki askeri fabrikalara denizalt saldrdrlar gerekletirildi. ngiliz denizaltlar Gebze civarnda sahile ok yakn
geen tren yoluna saldrp, gemekte olan bir konvoyu denizden bombaladlar. Bkz.
Perk, anakkale, passim, Shankland, Hunter, Dardanelles, passim.
Heyet-i Edebiye, s.2693.
Trklk uunu, 1331/8, s.2629.
Kadn Efendi Hazretlerinin, s.2617.
72
masna neden olmutur. Sava, btn kaynaklarn tkenmesine yol aarken, taraflarn beeri unsurunun byk darbe almas ile noktalanmtr.44
3.8. Topyekn Sava Kavram - Savan Toplumsal

Hayata Etkisi
Dnya tarihinde ilk defa olmak zere Birinci Dnya Savanda
kullanlan silahlarn nitelii ve ate gc radikal deiiklikle geirmitir.
lk kez bu byk savata, cephe gerisi ve lojistik destek kavramlar ortaya
km, cephenin cephe gerisi tarafndan desteklenmesi son derece nem
kazanm; sava ordular aras bir atma olmaktan karak, hem corafi
hem de beeri anlamda kitlesellemi, topyekun bir hal almtr. Bu byk sava, bir lke halknn cepheyi topyekun desteklemek iin seferber
edildii ve cephedeki gelimelerin de srekli cephe gerisini etkiledii
yeni bir dnemi balatacaktr. Silah teknolojisinin nceki dnemlere gre
gelimi olmas, vurucu gcn etki alannn yzlerce mile var, sadece
ordular deil halklar da kar karya getirmitir.
Sava olanca hzyla devam ederken, bilim adamlar da dmann
ate gcne stnlk salayacak aratrmalar yapmaya tevik edilmilerdir. Bilimden nihai zaferi salayacak aratrmalar yapmas ve sava teknolojisini daha stn hale getirmesi beklenmitir.45
Savan btn halk ilgilendiren bir seferberlik haline gelii ordunun
silah ve tehizat itibariyle zenginletirilmesi, olanaklarnn gelitirilmesi
iin halk eitli kampanyalarla tevik edilmitir. rnein Donanmann
yenilenmesi iin Osmanl Donanma Cemiyeti ve tibar Milli Bankas
kampanyalar dzenlemi, halkn desteiyle vurucu gc yksek, byk
bir donanma kurulmaya allmtr.46
Kadnn sosyal hayattaki yeri sava koullar dolaysyla deimeye
balam, kadn emei pek ok alanda kullanlmaya balanmtr. Emek
ktl ve cephelerin desteklenmesi bu olguya katkda bulunmutur. Kadn
44
45
46
Kurat, Alman Generaller, s.60

stolman, Mttefiklerimiz, s.3185.
Donanma Cemiyeti Piyangosu, s.3453.
73
kamu hayatna girmeye, eitli alanlarda istihdam edilmeye balamtr.

Sahneye konulan oyunlar bu deiiklii destekleyen temalar iermitir.47
Savan patlamasyla birlikte basn yayn hayatnda nemli deiiklikler grlmeye balamtr. Sava, kitap ve risalelere konu olmu,
Harp Neriyat adyla anlan zel bir yayn biimi gelimitir. Fransa ve
Almanyada yaynlarn yzde doksan savala ilgili hale gelmi, siyasi, iktisadi, hatta felsefi yaynlar sava kavram etrafnda younlamtr.
Benzer eilimler Osmanl lkesinde de ortaya kmtr. Gazete ve
mecmualarn sava temas ile dolu olmasnn yan sra dorudan sava
yayncl yapan mecmualar da kmaya balamtr. Editrln Ziya
Gkalp ve Ahmet Aaolunun yapt Harp Mecmuas bunlarn ilk
rneidir. Dergi, Trklerin ve slam Aleminin Kurtuluu logosu ile yayn
hayatna balamtr.48
Bu dnemde cihad- mukaddes sk sk vurgulanan bir kavram olmutur. Hseyin Fehmi Efendinin Cihat Hakknda, Ehl-i slama, Krsi-i
slamdan Bir Hitap risalesi buna rnek olarak verilebilir. Sava yayncl
cephelere kadar sirayet etmitir. Cepheler kendi adlarna yayn yapmaya
balamlardr.49 Bunlar ok uzun mrl yaynlar olmamakla birlikte
gene de ilgin giriimlerdir. Musavver l Mecmuas bunlardan biridir.50
Hatta yabanc dilde yaynclk giriimleri de olmutur. Franszca yaynlanan Le Pensee Turque Mdafaa- Milliye Cemiyetinin nclnde yayn
hayatna girecektir.51 Gazete Halid Raid Carm Beyin idaresinde yaynlanacaktr. Revue Oriental ve Journal De Socit Finno-Ougriennein baarl
yayn hayatlar Trklerin milli davalar zerine olmutur.52
47
48
49
50
51
52
Donanma Cemiyeti Piyangosu, s.3453.

Sin, Osmanl Mellifleri, s.2837.
Sin, Krsi-i slamdan, s.3188.
Sin, Musavver l, s.3277.
Sin, Le Pensee Turque, s.3322.
Sin, Le Pensee Turque, s.3323.
74
3.9. ttihat ve Terakkinin Paramiliter rgtleri

ttihat ve Terakkinin otoriter eilimlerine kout olarak militarist eilimler de sz olmu, Dnya Sava yllarnda bu eilim daha da pekimitir. Bu eilimler kamu yararna kurulan cemiyetler eliyle yaygnlamtr.
Bunlardan biri 31 Ocak 1913 tarihi itibariyle kurulan Mdafaa- Milliye
Cemiyetidir. Nizamnamesinin 1. maddesine gre Cemiyet, bir yandan
insanlar savaa hazrlayacak (beden terbiyesi verecek eitim) ve milletin refah ve saadetine elinden geldiince yardm edecektir. Trablusgarp
savalar srasnda kurulan Mzaheret-i Milliye Cemiyeti isim deiiklii
ile Mdafaa- Milliyeye dntrlmtr. Cemiyete milli bir nitelik
kazandrlarak sosyal yardm kuruluu haline getirilmi, uray Devlet
tarafndan menafi-i umumiye hadim ( kamu yararna alan) dernek sfat
verilmitir. Cemiyetin muamelat ve sarfiyatnn ordunun ihtiyalarna
gre dzenlenecei bir irade-i seniye ile ilan edilmitir.53
Mdafaa- Milliye Cemiyetini izcilik tekilat takip etmitir.54
1910da Ragp Nurettin, Baden Powelldan ilham alarak, Say ve Tetebbu
Mecmuasnda ilk kez izcilik kavramndan sz etmitir. Ertesi yl, Ahmet ve
Abdurrahman Robenson kardeler izcilik faaliyetlerine balamlardr.55
Mekteb-i Sultani ve Darafakada balayan izcilik faaliyetleri, Trk
Gc Cemiyetinin kuruluu ile hz kazanm, genlik iinde para militer
eilimler hz kazanmaya balamtr. Bu arada Enver Paa 1914 ylnda,
Belika zci Federasyonu Bakan M. Parfitzeyi istanbula davet etmitir.
Davetin amac, birbirinden bamsz faaliyette bulunan izci beklerini,
Osmanl G Dernekleri ad altnda bir araya getirmek olmutur.56 Bu
dernekler savala birlikte, Harbiye Nezaretinin himayesinde gen milis
glerine dntrlecektir.57 Osmanl G Dernekleri iki gruba ayrlmlardr. Dernekler, 12-17 ya aras Grbz Dernekleri, daha st ya
53
54
55
56
57
Tunaya, ttihat ve Terakki, ss.293-295.

Trk zcilii, s.2208; Enver Paa zci Babuu, s.2208.
Toprak, Paramiliter, s.95.
Toprak, Paramiliter, s.96.
Toprak, Paramiliter, ,s.97.
75
gruplar iin Din Dernekleri ad altnda rgtleneceklerdir.58 Daha etkin

bir tekilat kurmak amacyla, Selim Srr Bey ve Von Hoff G Derneklerinin bana getirilmilerdir.59
Bu dnemde Gen ve G derneklerinin faaliyetlerini konu alan
kitap ve risaleler yaynlanmtr. Baz rnekler vermek gerekirse, Osmanl
Gen Derneklerinin Ehemmiyeti ve Maksad- Tarz- Mesaisi, Osmanl Gen
Dernekleri Hfzsshha Kavaidi, Silah Altna Alnacak Dinlerin cra Edilecek
mtihanlarna Mahsus Talimatname bunlar arasndadr.60
zcilik faaliyetleri ile ie koyulan G Dernekleri zaman iinde milis
kuvvetlerine dnrken, ideolojik olarak Sosyal Darwinist eilimler
bagstermeye balamtr.61 Eitim ve retim, beden terbiyesi zerine
temalar etrafnda yeniden rgtlenmitir. Vcudun salkl ve gl olmas srekli vurgulanm, yer yer saldrganlk vlmtr.62 Trk Gc
14 ayda 26 ube am, Okmeydan idman sahas olarak kullanlmaya balanm, Trk Gc Turann akncs olarak yorumlanmaya balanmtr.63
Paramiliter tara faaliyetleri de olduka ilgi ekicidir. Bunlar iinde
Konya ve Eskiehirin en etkili merkezler olduu sylenebilir.64 rnein
Karacahisar gazetesi Eskiehirde kurulan Yiit Trkler Ocandan sz
etmektedir.65
3.10. Sava Dneminde Reform abalar

ttihat ve Terakki hkmetleri kinci Merutiyet boyunca birok
alanda reform abalarn srdrdler. 1913de dare-i Umumiye-i Vilayat
58
59
60
61
62
63
64
65
G Dernekleri, s.2336.
Gen Dernekleri, s.3141.
Yeni Eserler, 1333/13, s.3597.
u ifadeler olduka anlamldr: Zamanmz hayatta pek ve salam olmayanlara insafszdr, kyar. yeryznde benim, bizim diyebileceimiz topramz, malmz olmasn istersek,
pek etin ve salam olmalyz. Yarta Trklk, s.2112.
Trk Gc Hereye Yeter. mottosu konumalarda sklkla kullanlan bir klie haline gelecektir. Trk Gc, 1329/3, ss.337-343.
Trk Gc, 1329/4, ss.430-432; Trk Gc, 1330/6, ss.2194-2198.
Yiit Trkler Oca, s.2917.
Karacahisar Gazetesindeki haber iin bkz. Atl zciler, s.2997.
76
Kanunu ve Belediyeler Kanunu yenilenmiti. Sava dneminde eri Mahkemelerin Adliye Nezaretine balanmalar yarg birliine doru atlm
bir adm oldu. eyhlislamlk kurumunun hkmet dna karlmas,
kadnnn sosyal hayata girii, 1917 Hukuk-u Aile Kararnamesi gereince
medeni evlenme boanma kuralnn getirilmesi, takvim deiiklii bu
dnemde yaplan nemli giriimlerdi.
ttihatlarn medrese reformu Tevhid-i Tedrisat yolunda nemli
bir admd. ttihatlar dini eitim yapan mektepleri Maarif Nezaretine
baladlar. 1910da medreseleri slaha baladklarnda, varolan 2490
medresenin pek ou imparatorluk tarihi boyunca vakflarca kurulmu ve
eitim kurumu olma nitelikleri tartlr nitelikteydi. 27 Eyll 1330 tarihli
nizamnameye gre bu kurumlar niteliklerine gre drt ksma ayrlarak
modern usullerle tedrisata geildi. Medreselerin yksek ksm Dar-l
Hikmet-i slamiye de 1918de kurularak eitime balad.66
ttihatlarn toplumsal hayata ynelik reform giriimleri muhafazakar evrelerden tepkiler ald. rnein, Hukuku Aile Kararnamesi ile yaplan deiikliin, eriat ahkamna aykr olduu, Hukuk-u Aile ve Usul-
Muhakemat- eriye bal ile yaynlanan bir yazda iddia edilmitir.67
Oysa ki Dnya Sava yllarnda, kadn istihdam -erkekler cephede olduklarndan- eitliki ilikilerin domasna ve kadnlarn prestijinin artmasna neden olmutu. Bu kararname ilke olarak tek elilii getirdiinden
Hkmet eriata aykr i yapmakla sulanmt. Aka grld gibi,
kaynan dinde bulmayan toplumsal kurallarn koyulmas baz evrelerin
tepkisini ekmiti.
Gebelerin yerleik yaama geirilmesi (iskan siyaseti) ttihatlarn nemsedii konulardan biri olmutu. Anadolunun eitli yerlerinde
gebe-airet dzeninde yaayan topluluklar yerleik hayata geirmek iin bir kampanya balatlm, bu konuda destekleyici makaleler
yaynlamtr.68
66
67
68
Tunaya, ttihat ve Terakki, s.93

Sadrettin imzas ile Sebil-l-Readda yaynlanmtr. Bkz. 23 Ekim 1335, Cilt 18, no.445. .
Kazm Nami, zmir Mektuplar, s.1133.
77
Gndelik hayatn Batllamas ynnde bir adm da takvim alannda atlmt. Parlamentonun 29 Ocak 1916 tarihli mzakerelerinde
Gregoryen takvimin kullanlmasna ve 1 Mart 1917 tarihinin 16 ubat
1332 tarihi ile eitlenmesine karar verildi; o gnden itibaren, eski ve yeni
takvimler arasndaki 13 gnlk fark kaldrld.69
Dier kayda deer konulara gelince, Maarif (eitim), ttihatlarn ok
nemsedii konulardan biri olarak dikkat ekmekteydi. Eitim reformu,
toplumsal dnmn ana duraklarndan biri olarak deerlendirilmekte
idi. Bu balamda, yksek retim konusuna (Darlfnun reformu) zel
nem atfedilmitir.70 1915 sonras yllarda Darlfnun Ziya Gkalpin
giriimleri ile bir niversite tzel kiilii altnda birletirilerek, zerk
bir kamu kurumuna dntrlmeye allacaktr. Mlkiye ve Maliye
Mekteplerinin de bu tzel kiilik bnyesine alnmas dnlm, sonra
vazgeilmitir.71
nem verilen bir baka konu savan neden olduu sosyal yaralar
sarma dncesidir. Bir taraftan dknlere baz olanaklar sunulmaya
allrken, dier taraftan ksz ve yetimler iin darleytamlar kurulmu,
ocuklar koruma altna alnmlardr. Mdafaa- Milliye Cemiyeti ve Maarif Nezareti, zmir, Beyrut, stanbul ve amda bu eit giriimlerde bulunmu, aevleri ve darleytamlar almtr.72 Bakm altna alnan ocuk
says fazla olmamakla birlikte, babas ehit olmu ocuklara ncelikle
baklmaya allmtr. Tara darleytamlarnda gvence altna alnan
6150 ocuun dnda, stanbulda 2200 ocua baklmakta, bunun dnda ttihat ve Terakki Cemiyetinin hayr ii olarak rgtledii ocuk
bakmevleri de bulunmaktadr.73 rnein Bursada ttihat ve Terakki
Cemiyetinin himayesinde bir bakmevi almtr.74
69
70
71
72
73
74
Takvimi Garbi, s.3342.

Sin Ayn, Maarif Yl, , s.2961.
Sin Ayn, Maarif Yl, s.2962.
Fakirler in, s.3325.
Sin Ayn, Maarif Yl, s.2962.
Bir Darleytam Daha, s.2758.
78
3.11. Almanya ve Avusturya-Macaristan

mparatorluu ile likilerin Artmas
Sava boyunca Osmanl Devleti ve mttefikleri karlkl dostluk
gsterilerinde bulunmular, birbirlerine jest yapmakta adeta yarmlardr. rnein Almanlar, savan en youn dneminde, arkiyat Martin
Hartmannn nclnde Berlinde bir dostluk dernei amlardr.
stanbulda mukabil bir Trk- Alman Derneinin 2 Ocak 1915 tarihinde
aldn gryoruz. Meclis Bakan Halil Menteeden, Talat ve Enver
Paaya kadar olduka geni bir topluluun katld al treni Tokatlyan Otelinde gerekletirilmi, kamuoyunda ilgi ile karlanmtr.75 ki
devletin dostluuna niane olarak, bir ant ina edilmesine karar verilmi
ve temel atma treni iin Enver Paa Almanyaya davet edilmitir.76
Kayser Wilhelm II likilerin daha da gelitirilmesi iin stanbula
gelmitir.77 lk ziyaretini 1895 ylnda yapan Kayser bylece Osmanl
Devletini nc kez ziyaret etmi oldu.78 Almanlar bir baka jest olarak, ngiliz, Fransz ve Rus ordusunda savarken esir dm mslman
askerler iin ayr esir kamplar dzenlemiler ve onlara ihtimam gstermilerdir. Hilal Ordugahlar ad verilen bu kamplara Osmanl yetkilileri
davet edilmi, heyetler halinde ziyaretler yaplm, mslman esirler
Trk- Alman cephesinden zel ilgi grmlerdir.79
Mehur Alman yaynevi Otto Harrasowitsin Trkiyat katalogunu yaynlamasndan balayarak, Yakn Dou zerine birok yayn
75
76
77
78
79
Trk Alman Dostluk Yurdu, 1331, s.2789.

Trk Alman Dostluk Yurdu, 1333, s.3438.
Kayserin Osmanl lkesine gezileri iin bkz. Ortayl, Alman Nfuzu, s.64, 71-80,
Alman mparatorunun bu gezisi byk bir heyecanla karlanmt. Btn gnlk gazeteler sayfalarnda mparatorun ziyaretine byk yer verdiler. 2 Kasm 1889 (21 Terinievvel 1305), 19 Ekim 1898 (6 Terinievvel 1314) ziyaretlerinden sonra II. Wilhellmin
Osmanl lkesine nc resmi ziyaretini yapt mjdelenecekti. Alman mparatoru,
s.3644
arlk Ordusu iinde arpmak zorunda kalan Rusya Trkleri, Almanlara esir dtklerinde olduka iyi koullarda tutulmulardr; Hilal Ordugahlar denilen bu tutsak kamplarnda Trk-slam kimliinin gereklerinin yerine getirilmesine nem verilmi, Trk
esirlere Almanlar her trl imkan salamaya zen gstermilerdir. Ayn Elif, Mslman
Esir, s.3507.
79
gereklemi;80 Halide Edip Hanmn Yeni Turan roman Almanca

yaynlanmtr.81 Berlinde yllar iinde birikmi eserlerden oluan Trkiyat Ktphanesi Osmanl Hanedanna hediye edilmitir. Berlindeki
Trk- Alman Derneinin giriimi ile gerekleen Kitaplar Mze-i Hmayun Ktphanesine balanmtr.82
Trk Alman kltrel ilikilerinin gelimesi, Trk-Tatar rencilerin zel ilgi grmesine neden olmutur. 23 Nisan 1918de Berlin Trk
Kulb almtr. Kulbn alna Abdrreit brahim Efendi davet
edilmitir.83
Buna kout olarak, Osmanl-Macar ilikilerinde samimi bir devir
almtr.84 Bunlarn banda stanbulun nemli caddelerinden birine
Macar Kardeler Caddesi ad verilmitir. Macarlar da Budapetenin nemli bir caddesine Sultan Mehmet Caddesi adn vereceklerdir. Bunun yansra stanbul Darlfnnunda Macar Dili ve Edebiyat blm alm,
Macar Kzlha stanbula gelmi, Trk Kzlayna katkda bulunmutur.
apa Darlmuallimat bu komitenin kullanlmna almtr.85 stanbul
Darlfnunu Macar Dili ve Edebiyat Profesr Mesaroun bir makalesi, Macar Turan Dernei yayn organ Turanda, Trk Yurdu ile ayn anda
yaynlanmtr.86 Bu arada Altn Ordu takm ile Macarlar arasnda futbol
karlamas tertip edilmitir.87
Bunlarn yansra, Budapete niversitesi Enver Paaya fahri doktora nvan tevcih etmi, Osmanl Ordusunun Galiya cephesinde savamasna karlk, sembolik Macar birliklerinin Irak cephesinde Osmanl
ordusunda grev aldklarn biliyoruz.88
80
81
82
83
84
85
86
87
88
Sin, Yeni Katalog, s.3420.

Almanyada Trk Edebiyat, s.2934.
Sultan Mehmed-i Hamis, s.3373.
Rusyal slam akirdleri, s.4303.
Macarlarn kendi tarihlerini kefi iin bkz. Eren, Gemiine Bakan Yalnz Ulus, s.332341; Glen, Jasa, ss.260-263; David, Macaristan, ss.303-305.
Trk Macar Kardeler, s.2982.
Dr. Mesaro, Turan Mecmuas, s.3464.
Trklk uunu, 1330/6, s.2176.
Trklk uunu, 1333/13, s.3566.
80
stanbul Darlfnununa, karlatrmal Ural-Altay Dilleri okutmak zere bir ziyareti profesr davet edilmitir. Gize Bey adyla anlan
bu bilim adam derslerin yansra Trk Ocaklarnda konferanslar vermitir. Avar Yula Aver adl bir Macar dilbilimcinin, Dostluk Yurdunda
at Macarca kurslar, Trk-Macar dostluuna bir baka rnek olarak
gsterilebilir.89 Buna ek olarak, ziraat, iktisat, inaat ve mimarlk alannda
yksek renim grmek zere Macaristana renci gnderilmitir.90
zetle, Merutiyet devrimi ile balayan, Dnya sava yllarnda yaplan
ittifakla gelien ve anakkalede Macar bataryalarnn grev almasyla
ilikiler91 zirveye ulamtr.
3.12. ttihat ve Terakkinin zel Harekat rgt:

Tekilat- Mahsusa
ttihat ve Terakki Cemiyeti iktidar kullanrken olaan dzen iinde
varl kabul edilemeyecek rgtler kurmu, ve bu rgtleri siyasi hedeflerini gerekletirmek iin kullanmtr. Tekilat- Mahsusa bunlarn
banda gelir. rgtn kuruluu hakknda deiik yorumlar vardr. Bunlardan birincisi, talyan igali altndaki Trablusgarbda yerel milisleri rgtlemek zere grevlendirilen simalar bu rgt kurmulardr. kincisi
ise, yine rgtn Garbi Trakya Hkmet-i Muvakkatesinin kuruluunda
etkin rol ald, Harbiye Nazr Enver Paaya ube-i Mahsus adyla dorudan bal olduu, Tevfik Byklolu tarafndan iddia edilmitir. Sonu
itibariyle, tekilatn Harbiye Nezareti bnyesinde Enver Paaya ahsen
bal ve harcamalar byk olaslkla tahsisat mestureden karlanan bir
zel harekat birimi olduu anlalmaktadr.
rgt Dnya Sava ylllarnda yer alt faaliyetlerinin yansra
Kafkasya ve randa faaliyetlerde bulunmutur.92 ttihatlar bir kanun-
muvakkat kararak gnll mahkumlar cepheye sevketmi, bunlarn
oluturduu birliklere Tekilat- Mahsusa taburlar ad verilmitir. Mebu89
90
91
92
Trklk uunu, 1333/13, s.3565.

Dr. Mesaro, Turan Mecmuas, s.3465.
Pomiankowski, k, s.111
Kutay, Hayber, ss.20-22
81
san Meclisinde tereddtsz onaylanan neriye Ayan Meclisinde sadece

Ahmet Rza Beyin muhalefeti sz konusu olmutur.
Bilindii gibi Mtarekede ttihat ve Terakkinin btn eylemleri
yarglanmtr. Bunlarn banda Ermeni Tehciri davas ve Tekilat-
Mahsusa faaliyetleri gelir. Partinin sorumlular Nemrut (Krt) Mustafa
Paa Divan- Harbinde Tekilat Mahsusann eylemlerinden dolay da
yarglanmlardr. Bir istihbarat olan Hsamettin Ertrk, hatralarnda
Enver Paann yurtdna katktan sonra tekilat Umum Alem-i slam
htilal Tekilat ad altnda ayakta tutmaya altndan sz etmektedir.93
Tekilat Mahsusann kadrolar Karakol Cemiyeti ad altnda Ankarann
emrine girmilerdir.
3.13. Osmanl Ordularnn k

1917 ylnda Alman Kurmay heyetinden Von Bronsart Paann gizli
kaydyla dzenledii rapor Osmanl Devletinin askeri gcnn kmekte
olduunu gstermekteydi. Gereki bir slupla kaleme alnd belli olan
rapor, Osmanl Devletinin tecrbesiz yneticilerin elinde bulunduunu,
moral bozukluu iindeki ordularn birbirleriyle iletiimsizlik iinde olduunu, devletin byk bir kemeke iinde idare edilmeye alldn
genel durumun umutsuzluk verici olduunu belirtmekteydi.94
Ayn rapor, Osmanl Devletinin en nemli zaafn, milli kaynaklar
etkin bir ekilde kullanamama olarak gryordu. Rapor ttihat ve Terakki
ynetimini, halk ve kaynaklar seferber etme yeteneinden yoksun olarak tanmlyordu.95 Enver Paann ynetimindeki Harbiye Nezareti, lke
ii tm olanaklar tketmiti.96 90.000 kiinin lmyle sonulanacak
olan Sarkam Harekat Enver Paann fikri idi.97 Bu genel baarszlk
durumuna ramen zaman zaman umut verici haberler geliyordu. 1916
93
94
95
96
97
Criss, gal Altnda, s.148.

82
ylnn ikinci yarsnda II. Ordu Erzurumun baz blgelerini geri almay
baarmt.98
Ayn rapor, byk maddi skntlarla inas gerekletirilen Sivas
Demiryolunun askeri bakmdan deersiz olduunu belirtiyordu. Btn
bunlarn dnda kmr nakil ve satnda grlen byk suistimaller
lkenin iktisadi ve toplumsal kn hzlandryordu.99
Bu arada ttihat ve Terakki iinden kanlmaz sonun yaklamakta olduunu sezen bir grup, (Yakup Cemil ve Tekilat- Mahsusadan bir hizip)
Osmanl Devletini mttefiklerinden kopararak ayr bar (mnferit sulh)
yapmak istedi. Bunu gerekletirmek iin bir darbe yapmalar gerekiyordu.
Hkmeti devirip lkeyi daha fazla ypratmadan savatan ekilmeyi dnyorlard, ancak darbe teebbs akim kalnca kuruna dizildiler.
Osmanl Ordularnn Filistin ve Badattan ekilmesi, Dou
Anadoluda arlk karsnda alnan yenilgiler kanlmaz sonun yaklamakta olduunun emareleriydi. Ordu sadece erat olarak deil subay
kadrosu asndan da tkenmiti. Ordunun tensikata urad dnemde emekliye sevk edilerek tasfiye edilmi subaylar dahi ktalara
arldlar. Maddi kaynaklar, ulam olanaklar bitme snrna dayanm
bulunuyordu. 1500 kilometrelik Badat-Haydarpaa hattnda sadece 50
lokomotif kalmt. Byk Ekim Devrimi ile Boleviklerin iktidara gelmesi ve arkasndan Rusyada i savan kmas, Dou cephesinde hayali
bir zafer salad. 18 Aralk 1917de Ruslar, Erzincan Mtarekesi ile Dou
Anadoluyu boaltmak zorunda kaldlar. 3 Mart 1918de gerekletirilen
Brest-Litovsk Bar ile Elviye-i Selase (1878 Osmanl Rus savanda
kaybedilen Kars, Ardahan, Batum livalar) Osmanl Devletine plebisit
koulu ile terkedildi. Halil Paa sadece dank Grc ve Ermeni eteleri
ile atarak 15 Eyllde Bakye girdi.
Sava bitirecek olan cephe gneydeki Filistin (ngiliz) cephesiydi.
Mtareke talebini kanlmaz klan son muharebeler bu cephede (l
Cephesi) gerekleti. 1918 yl sonbaharnda Filistinin Kuzey izgisini
98
99
Kurat, Alman Generaller, s. 79.

Kurat, Alman Generaller, s.44
83
tutan Osmanl Ordusu, Liman Von Sanders Paa komutasnda Yldrm

Ordular grubunu oluturuyordu. Cevat obanlnn VIII. Ordusu, Mustafa Kemalin VII. Ordusu, Mersinli Cemal Paann IV. Ordusu, Yldrm
Ordular Grubunun kollar idiler. Mustafa Kemal Paann iki kolordusunu
smet (nn) ve Ali Fuat (Cebesoy) Beyler ynetiyorlard.
Kuds zaptedip Suriyeye dayanm bulunan ngilizler byk
saldry General Allenby komutasnda balattlar. Allenbynin 400.000
kiilik iyi tehiz edilmi ordusuna karlk cepheyi tutan Osmanl ordusunda 100.000 er mevcudu vard. Ordu firarlarla iyice zayflamt.
General Allenbynin harekat ile Balkanlarda Fransz Generali Franche
Despereyin Selanik zerinden saldrs ayn zamanda balatld. Bylece
Dnya Savann finaline varld. 19 Eyll-26 Ekim 1918 arasnda geen
1.5 aylk arpmalar neticesinde Osmanl Ordusu iyice dald. Liman
Paann Grup komutanlndan ekilmesiyle komutay devralan Mustafa
Kemal Paann baars, ordu artklarndan muharebe alannn gerisinde
yeni bir cephe tutabilmesiydi. Son bozgunun Yldrm Ordular Grubuna
maliyeti 75.000 esir, 360 toptan oluuyordu. Sonu olduka kesindi: Osmanl Devleti ar bir yenilgiye uramt.100
Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savandaki kayplarn ifade
etmek gerekirse; Devlet, drt yl sren bu byk mcadelede 2.850.000
kiiyi silah altna alarak, o gne dein grlmemi bir mali ykn altna
girmiti. Sadece anakkalede 55.000i sava alannda olmak zere101
kayp miktar toplam 250.000dir. Savan sonuna ulaldnda toplam
kayp (ehit, hasta, yaral ve esir olmak zere) 1.5 milyona yaklamtr.
Birinci Dnya Sava birok bakmdan ilk olma zellii gsteriyordu.
ncelikle yokettii beeri ve maddi kaynaklar dnldnde devasa
bir tablo ortaya kmt. Sava boyunca tilaf ve ttifak cephelerinde toplam 25 milyon insan hayatn kaybetti. Dnya tarihinde bir sava ilk defa
bylesine bir kym ile sonulanyordu. Savan sonunda kan spanyol
gribi insan kaybn ksa srede ikiye katlad.
100
101
Selek, htilal, s.31

Selek, htilal, s.17
84
Ekonomiler, sadece maluplar kesiminde deil galipler kesiminde

de ar darbe ald. Galipler maluplara savan maliyetini fatura etmek
istiyorlard. Demokrat Bakan Wilsonun ilhaksz, tazminatsz uluslarn
eitlii ve kendi kaderlerini tayin hakkna dayal yeni dnya dzeni sylemi ksa srede geerliliini yitirdi. ABDde Cumhuriyetiler iktidara geldi
ve Bakan Monroenun izolasyonizm politikasna dnld. Diplomasi
Avrupann reel-politik kurtlarnn eline kald.
Sava, galipler dnyasnda yeni ideolojik araylara yol at. lk defa
ngilterede i Partisi, Fransada Sol Kartel seimleri kazand. Savan
acsn eken yoksul kitleler muhafazakar politikalara tepki duymaya baladlar. Avrupaya sosyal politika arlkl siyasal grler hakim olmaya
balad.
Genel bir deerlendirme yapmak gerekirse, Osmanl Devletinin setii taraf salt Turanclk ile aklamak pek anlaml saylmaz. Osmanlnn
iinde bulunduu mihver cephesi aslnda XIX. Yzylda ngiltere tarafndan kurulan uluslararas statkoyu deitirmek isteyenlerin oluturduu
revizyonist bloktu. Uluslararas dzen, bu cephenin galibiyeti halinde
siyasi, corafi, iktisadi veheleriyle ok ciddi bir revizyona tabi tutulacakt. Osmanlnn gen yneticileri bu riski aldlar. Eer Almanyann
nclndeki bu blok sava kazansa idi; son yzyln statkosu alt st
olacakt. Ancak bu revizyonist hamle baarsz oldu. Prusya, AvusturyaMacaristan ve Osmanl mparatorluklar tarihe kart.
Drdnc Blm
MTAREKE DNEM
4.1. Mir Ahmet zzet Paa Hkmeti ve Mtareke

Dnemine Giri
30 Eyll 1918 tarihinde Osmanl ordusu Suriye cephesinde neredeyse dalma noktasna gelmi bulunuyordu. Bolevik Devrimi
ncesinde arlk Rusya Erzincan snrlarna ulam, Vilayat- Sittenin
neredeyse tamam Rusyann eline gemiti. Gneyde ise ngiliz ordusu
Irak cephesinde Musula 60 km kadar yaklamt. Bulgaristann General
Desperey ordusuna yenilmesi ve 28 Eyllde mtareke talebi, malubiyet
izgisindeki Osmanl Devletini de mtarekeye zorlad. spanya Hkmetini ve ABDyi araya koyarak savaa son verme giriimimize hemen
yant alamaynca, 1915 Kut Savanda teslim olmak zorunda kalan ngiliz
Generali Townshand, gzetim altnda tutulduu Bykadadan alnarak
mtarekeye araclk etmek zere Midilliye gnderildi.
Talat Paann istifas zerine Sultan Vahidettin lml devlet adam
nitelikleriyle tannan Ahmet Tevfik Paay sadarete getirmek istedi. Tevfik Paann bir baka zellii de Vahdettinin dnr olmasyd. Mstafi
sadrazam Talat Paa ile Tevfik Paa arasnda yeni hkmetin oluum biimi konusunda anlamazlk kt. Talat Paa, arkasnda ttihat nitelii
ar basan bir kabineye grevi devretmek istiyordu. Bu bir art kabine
denemesiydi.1 Bu durum, kabinede Harbiye Nazr olarak dnlen
Mir Ahmet zzet Paann sadarete getirilmesine yol at.
1
Arif Cemil, ttihat efler, s.15.
86
Ahmet zzet Paa Hkmeti genellikle Mtareke Dnemi hkmetlerinin ilki olarak siyasi tarihimizde yer alr. Bu hkmeti kinci Merutiyetin son hkmeti olarak da deerlendirmek mmkndr. Sadece
45 gn grevde kalarak mtarekeyi imzalama misyonunu yerine getiren
zzet Paay kinci Dnya Savandan sonra Almanya adna mtarekeyi
imzalayan Feldmareal Wilhelm Gustav Keitele veya Japonya adna atekese imza koyan Mamoru Shigemitsuya benzetmek mmkndr. Geri
zzet Paa Hkmetinin Mondrosa gnderdii mtareke heyeti onlar
kadar ar bir teslim olma halet-i ruhiyesi iinde belgeye imza koymu
deillerdir; ama, yine de olgu tamamen ayndr. Bir tarafta yenenler, bir
tarafta yenilenler. Mir Ahmet zzet Paa Hkmetinin tarihi rol yenilgiye imza koymak olmutur.
4.2. Mondros Mtarekesinin Hkmleri

Mtarekeyi mzakereye zzet Paa Hkmetinin Bahriye Nazr
Rauf Bey (Orbay) ve Hariciye Nezaretinden Reat Hikmet Bey yetkili
klndlar. Townshand aracl ile mtareke talebine olumlu yant alan
Osmanl Hkmeti, temsilcilerini Zafer Torpidosu ile Midilliye gnderdi. Orada kendilerini bekliyen bir ngiliz gemisi Osmanl delegasyonunu Limninin Mondros Limannda bekleyen Agamemnona gtrd.
Mtareke grmeleri burada gerekleti. Atekes grmelerinde itilaf
cephesini Akdeniz filosu komutan Amiral Sir Arthur Calthorpe temsil
etti.
Mondros Atekes Anlamas kaytsz ve artsz bir teslim anlamas
izlenimi veriyordu. Anlamann belli bal hkmleri unlardr: Trk
Boazlarnn almas ve tahkimatlarn tilaf gleri tarafndan igali ile
itilaf donanmasnn Karadenize kmas (m.1), i gvenlii salayacak
miktarn dnda Osmanl Ordusunun terhisi (m.5), Osmanl Donanmasnn limanlarda muhafaza altna alnmas ( m.6), tilaf devletlerine kendi
gvenliklerini tehdit eden yerleri igal altna alabilme yetkisi (m.7); Arap
topraklarna demiryolu ile ulamay olanakl klan Toros Tnellerinin
igal altna alnmas ( m.10), Osmanl ordusunun Kafkasyada sava
ncesi snrlara ekilmesi (m.11); Hicaz, Yemen, Asir, Suriye, Irak, Bingazi ve Trablus dahil ordunun teslim olmas (m.16,17) Vilayat- Sittede
Mtareke Dnemi
87
(Doudaki alt vilayet) karklk kmas halinde tilafn blgeyi igal

hakk (m.24).
4.3. tilaf Donanmasnn stanbula Gelmesi ve

ehrin gal Altna Alnmas
Mtareke 30 Ekim 1918de imza edilerek ertesi gn yrrle girdi.
Atekes Anlamasnn ilk uygulamas anakkale ve stanbul Boazlarnn
galipler cephesi donanmasna almas olacakt. Trk Boazlarndaki
tahkimatlar tilaf ynetimine terkedildi.
Mondros Mtarekesinin imzasn takip eden 1-2 Kasm 1918 gecesi, ttihat nderler Almanlarn yardm ile lkeyi terk ettiler.2 Bu olay
kinci Merutiyet Devrinin sona eriine iaret etmekteydi.3
tilaf Devletleri Donanmas mtareke hkmleri gerei 13 Kasm
1918de stanbula geldi. stanbul, o tarihten itibaren Osmanl Mebusan
Meclisinin basld 16 Mart 1920ye kadar fiilen (de facto), o gnden 6
Ekim 1923e kadar da resmen (de jure) igal altnda kalmtr.4
Balangta 2600 ngiliz, 540 Fransz, 470 talyandan oluan mttefik gc tedricen artt. Mttefiklerin stanbul temsilcileri Calthorpe,
Kont Sforza, temsilcilikten yksek komiserlik sfatna ykseltilirken,
Amiral Bristol ABD Yksek Komiseri ilan edildi.5 Bu ekibe bir de Japon
Uchida dahil olacaktr. gal ynetimi adeta bir galipler koalisyonundan
4
5
Bir Alman deniz kurmay yzbas olan Herman Baltzerin hatratna gre, o gece kk bir gezinti gemisi (Mu) ile nce Moda koyundan Talat Paa ile birlikte stanbul
ve Beyrut Valileri alndktan sonra, Arnavutkyden Enver Paa ve en sonra Boazdaki
yalsndan Cemal Paa alnarak 2 Kasm Cumartesi sabaha kar Karadenize klarak
grup nce bir R-1 torpidosuna alndlar. Sonra bir denizalt ile Romanyann Kstence
limanna karldlar.
ttihatlarn Divan- Harb-i rfi ve Divan- Alide yarglanmalar ile ilgili olarak bkz.
Talat Paann Hatralar, s.149, 155.
Criss, gal Altnda, s. 14.
Criss, gal Altnda, s.104
88
oluuyordu. ngilizler ounlukla Galata Kulesi, Arapyan Han, Sansaryan Han, Hotel Kroecker, ahin Paa Otelinde konulandlar.6
Mttefikler, igalin arlamasna paralel olarak bir igal brokrasisi
kurdular. Stratejik noktalar, askeri bakmdan nemi haiz olan klalar
denetim altna aldlar. Bunlar, Takla, Gmsuyu, Taksim Klas,
Selimiye gibi nemli noktalar oluturuyorlard. Maka Silahhanesi ve
Zeytinburnu depolar ise terhis edilen ordunun silahlarnn topland
merkezler olacakt. Buralarda Osmanl askeri de bulunmakla birlikte,
ynetim sorumluluu ngilizlerin elindeydi. Mttefik brokrasisi galip
devletlerin geici ortak ynetimi olarak tanmlanabilirdi. ehir birok
sorumluluk blgesine ayrlmt. Haydarpaa ve Sirkeci garlar, telgrafhaneler ve seyrsefer tamamen mttefik denetimine gemiti. Kuramsal
olarak, bu durum geici olacak ve bar anlamasnn imza edilmesi ile
yeni statkoya geilecekti.
Bar masasna verilen Osmanl istatistiklerine gre,7 kentte 560 bin
Mslman, 380 bin Rum, 118 bin Ermeni, 45 bin Yahudi olmak zere
toplam 1.2 milyon kadar insan yaamaktayd.8 Bu nfus daha sonra Bolevikler karsnda malup olan arist Beyaz Ruslarn kenti doldurmalaryla daha da artacaktr.
Kentin, Trklerde kalaca ile Yunanistana terkedilecei arasnda
gidip gelen speklasyonlarla, zellikle ABDnin ban ektii MidyeEnez hatt ile Sakarya Nehri arasnda Hong-Kong benzeri bir ynetim
kurulaca iddias zerinde en ok konuulan hususlard.
Aznlk gazetelerinde ehrin gayrimslim unsurlarnn tarihsel
haklarn temel alan youn bir propaganda balatld. zellikle Ermeni
Kulub, Franszca Renaisanse gazetesi ile Rumlarn yayn organ olan
6
7
Criss, gal Altnda, ss. 111-114

Dahiliye Nezareti Sicilli Nfus dare-i Umumiyesi Mdriyetince yaynlanan Memalik-i
Osmaniyenin 1330(1914) senesi Nfus istatistii 14 Nisan 1919da stanbul Hkmetince Sulh Konferansna verilen momeranduma esas tekil ediyordu. Erdeha, Valiler,
ss.18-19
Criss, gal Altnda, s. .50.
Mtareke Dnemi
89
Bosphore gazetesi ve Neologos, Proiya ve Kiriks gazeteleri dzenli bir

Trk kart propagandaya baladlar.
Her bir mttefik gcn kendi hesab olduundan karlarna uygun bir yanda kamuoyu yaratma abas vard. Union Franaisede ve
Amerikan Yksek komiserliinde verilen resepsiyonlara ok rabet ediliyordu. Mdavimler ounlukla Osmanl aydnlar ve aristokratlardan
oluuyordu.9
ngilizlerin igalci tutumlar gittike sertleecekti. Bunda ngilterenin
stanbul zerinde en ok sz sahibi olacak devlet olma vurgusunun katks
olmaldr. Bu bir yandan da zellikle Franszlara bir mesajd. ABD Yksek
Komiseri Amiral Bristole gre, ngilizler fazlasyla serttiler; Erkan Harp
Reisi Cevat Paay ve Esat Paay Maltaya srgne gtrrken pijamalaryla, dverek gzaltna almalar dikkat ekmiti.
talyanlar daha ziyade kelerinden olaylar izlemeyi tercih ettiler.
ehrin kilit noktalarn ngilizler igal altnda tutarken, grece nemsiz
Boaz kylerinde talyanlar karargah kurdular.
Mttefiklerin birbirinden kopmalar zor olmad. zellikle talyanlar,
ittifakn pratik olarak kendilerine bir kar salamad kansndaydlar.
talyan tezine gre, ngiltere, Dou Akdenizde talyan ykseliini engellemek iin Yunanistan kullanmaya balamt. Daha sonra Kilikyann
tahliyesi ve Ankara tilafnamesi Fransann ngilizleri yalnz brakt
anlamna gelecekti.
Bu noktada, stanbulun Mtareke Dneminde hangi demografik
koullarda bulunduunu ncelikle incelemek gerekir: stanbul Balkan
Savalarndan beri Rumeliden g alyordu. 1920de Wrangel ordusunun yenilgisinden sonra Boleviklerin nnden kaan onbinlerce Rus
aristokrat tarafndan dolduruldu. Bunlarn says 135.000i buldu.10 Mlteciler arasnda Beyaz Ruslar, Don Kazanlar, Kuban Kazaklar vard.
9
10
Mufty-Zade, The Turks, s.105; Bu kitabn zgn basks Boazii niversitesi Ktphanesi Yakn Dou Blmnde bulunmaktadr. Bkz. Mufty- zade K. Zia Bey, Speaking of the
Turks, New York, Duffield & Company, 1922.
Mufty-Zade, The Turks, ss.43-44, 73.
90
4.4. Mtareke stanbulunda Siyasal Dinamikler

Siyasal duruma gelince, ncelikle, Talat Paann sadaretten istifasndan, 1 Kasm 1922de Osmanl Devletinin son bulduuna dair TBMM
karar alnncaya kadar greve gelmi hkmetlere mtareke kabineleri
denir. Bunlar, ttihat ve Terakkinin art hkmetleri, Anadolu hareketini bastrmaya alan ibirliki hkmetler ve Milli Mcadeleyi meru
bulmakla birlikte geleneksel Osmanl mant ile dnen hkmetler
eklinde e ayrmak mmkndr.11
ttihat ve Terakki nderleri Almanyaya kanca, iktidar alannda bir
siyasi vakum dodu. Savala birlikte kesintiye urayan iktidar mcadelesi
bir devrin hesaplamasna dnecekti.12 Bunu izleyen siyasal gelimeler
yakn tarihimizde Harp Kabinelerinin sticvab olarak bilinmektedir.13
Hrriyet ve tilaf Partisi Damat Feritin sadareti ile iktidara geldi.
Mtareke stanbulu Hrriyet ve tilafn dnda birok siyasal partinin
rgtlendii ve farkl davalar peinde kotuu bir dnemdi. Bunlarn
banda ayrlk rgtler gelir.
11
12
13
Bu hkmetleri kronolojik olarak ele almak gerekirse, Talat Paann istifasndan sonra
Mondrosu imzalayan zzet Paa Hkmeti 14 Ekim-8 Kasm 1918; Abdlhamid dneminden beri her kriz annda greve arlan eski Londra sefiri lml Tevfik Paa Hkmeti 11 Kasm 1918-3 Mart 1919; ttihat ve Terakki kalntlarn siyasetten silmeye
yeminli Hrriyet ve tilaf Cephesi adna iktidara gelen Damat Ferit Hkmeti, 4 Mart
-30 Eyll 1919: Mdafaa- Hukuk hareketinin ciddilii karsnda Anadolu ile ibirlii yollar arayp Mebuslar Meclisi seimine raz olan Ali Rza Paa Hkmeti, 12 Ekim
1919-3 Mart 1920; Salih Paaya baka seenek kalmadndan kurdurulan hkmet,
8 Mart -2 Nisan 1920; Anadolunun ayr bir hkmet kurma teebbs karsnda askeri tedbirlere bavuran Damat Ferit Paann kurduu 5 Nisan-17 Ekim 1920 tarihleri
arasnda grevde kalan hkmeti ve onun baarszl karsnda, Osmanl Devletinin
son sadrazam Ahmet Tevfik Paann 21 Ekim 1920- 4 Kasm 1922 arasnda grevde
kalarak zmnen Anadoluyu destekledii hkmeti olarak zetlenebilir.
Amiral Calthrope yarglananlar yle tasnif eder : 1- Atekese direnenler 2- ngiliz sava
esirlerine kt davrananlar 3- Ermeni tehcirine ad karm olanlar. Mtareke hkmlerini uygulamayarak direnen komutanlarn ou sonradan Maltaya srgn edilmitir.
Bunlardan en nlleri Medine mdafii Fahrettin Paa (Trkkan) , Ali hsan Sabis, Nihat
Anlm, Yakup evki Subadr.
sticvab, passim.
Mtareke Dnemi
91
Bunlardan biri Krdistan Teali Cemiyetidir. Bu cemiyetin yeleri

arasnda 1925te ark stiklal Mahkemesi tarafndan idam edilecek olan
Seyyit Abdlkadir vardr. Harekete Babanzadeler de ilgi gstermektedirler. Ermeni Danak ve Hnak partilerinin mttefik himayesinde legal
parti gibi rgtlendiklerini ifade etmek gerekir. stanbul Rumlarnn
Mavri Mira (Kara Baht), Etniki Eterya (Milli Cemiyet), Kordos, Rum
Mdafaa- Milliye Cemiyeti, Rum Muhacirin Cemiyeti, Nea Zoi (Yeni
Hayat), Asyay Sugra Cemiyeti gibi cemiyetler oluturduklarn ve
stanbulun Yunanistana ilhakn salayacak almalar iinde olduklarn
biliyoruz.
Batyla iyi geinerek, diplomasi yoluyla sonu alnabileceini dnen Osmanl aydnlar Wilson Prensipleri Cemiyetini kurmulard.
Bundan sonra .ngiliz Muhipleri Cemiyeti gelir. Cemiyet uray Devlet
eski yesi Sait Molla ve Rahip Frew tarafndan kurulmutur.
Bunlarn dnda, milli davaya hizmet eden siyasal oluumlar da yok
deildi. rnein, Milli Kongre bunlardan biridir. Ayan yesi Abdurrrahman eref, Gz Tabibi Esat Ik Paa bunlarn banda gelir. Esat Paa,
nc Damat Ferit kabinesi devrinde nce Ktahyaya srgn edilmi,
sonra da Maltaya gtrlmtr.
Bir bakas Ahmet Rza Beyin Vahdeti Milliye Heyetidir. Ahmet
Rza ve Baro Bakan Celalettin Arif Beyin nderliinde kurulmutur.
Ahmet Rza Damat Ferite sadrazamlkta rakip olmu, ancak Ayan Reisliine atanmt. King-Crane komisyonu stanbula geldiinde Amerikan
mandas meselesini heyetle tartmtr.
Piyerloti Cemiyeti bir baka ilgin rnektir. 1920de kurulmutur.
Fahri Bakan Veliaht Abdlmecit Efendidir. Yahya Kemal, Ebuzziya Velit, Abdlhak Hamit, Hamdullah Suphi, Sleyman Nazif ve Yakup Kadri
de cemiyetin iinde yer almtr. Bu cemiyetin tavassutu ile Claud Farer
1922de stanbula gelecek ve Ankara ile temas salayacaktr.
Versailles Bar konferansna katlan ABD, stanbul Hkmeti tarafndan nemsenmi, zellikle ngiliz ve Franszlara kar bir denge unsuru
olabilecei sanlmtr.
92
ABD Senatosu Osmanl topraklarnn gelecei ile ilgili raporlar hazrlamak zere iki komisyon grevlendirmitir. Bunlardan biri
ABD yakndou temsilcilii ile grevli King-Krane,14 ikincisi Harbord
Heyetidir.15 General Harbord Anadoluda incelemelerde bulunmu ve
manda ynetiminin maliyetini tahlil ederek raporunu Senatoya sunmutur. Harbourd Erzurumda Kazm Karabekir ile Sivasta Mustafa Kemal
ile grecektir.16
ABD de Demokratlarn iktidardan d, 1920den itibaren ABD
siyasetini deiiklie uratmtr. Wilsonun tezleri etkinliini yitirerek
ABD ie kapanmtr.17 Cemiyeti Akvam Misak ve Versailles Antlamas
Amerikan Senatosunda reddedilecektir.18 Bu nedenle ABDnin etkin konumu gittike zayflayacaktr.
gal, Hrriyet ve tilaf Hkmetlerinin desteinde byk bir ngiliz
basksna dnecektir. Bunun ilk tezahr Harp Kabinelerinin sticvab
diye bilinen 5. ube soruturmalardr.
Mtareke ile birlikte, Ermeni iddialarn yerinde incelemek zere bir
komisyon kurularak 10 blgeye gnderilmitir. Mebusan Meclisinde bulunan am, Asir ve Kuds mebuslar 12 Aralk 1918de bir nerge vererek
14
15
16
17
18
avdar, Smrge, ss.166-167

Harbord Heyeti nce stanbulda temaslarda bulundu. Heyet, 1 Austos 1919da Milli
Ahrar, Sulh ve Selamet-i Osmaniye, Hrriyet ve tilaf, Vahdet-i Milliye, Milli Kongre,
Vilayat- arkiyye Cemiyetleri murahhaslarn kabul ederek bar grt. Sonra Trabzon yoluyla Erzurum ve Sivasa gitti. Mtareke Vesikalar, ss.6-7
Akgn, Harbord, passim.
Demokrat Wilsonun iktidardan dmesinde sonra, 1920-1933 arasnda Cumhuriyetiler iktidara geeceklerdir. Dnem New Deal Policy ile tanmlacamz bir baka Demokrat Roosveltin Beyaz Saraya seilmesine kadar devam edecektir. Bu dneme kadar
yaanan yeni bir izolosyonizm dnemidir. Bakan Warren G. Harding nce Amerikay
kurtarmak, nce Amerikay dnmek, nce Amerikay hereyden stn tutmak slogann benimseyecektir.
ABD Anayasasna gre anlamalarn onaylanabilmesi iin Senatoda 2/3 oya gerek vardr. 19 Mart 1920 tarihli son oylamada 49 evet 35 hayr oyu ile- 7 oy salanamadndan
-kabul edilmemitir. Sarca, Bar Kurma, ss.117-119
Mtareke Dnemi
93
Aliye Divan- Harbi rfisinin icraatna dair neredilen rapor inceletilmi;

ve sava dnemi sular kovuturulmaya balanmtr.19
ddialar temel olarak Ermeni Tehciri ile ilgiliydi. ttihat ve Terakki
yneticileri Ermeni soykrm ile sulandlar. Sait Halim Paadan balamak zere birok ttihat tutukland. Tutuklular daha sonra Bekir Aa
blne tandlar. Divan Harpler kuruldu. Boazlyan Kaymakam
Kemal Bey ile Urfa Mutasarrf Nusret Beyin idamna karar verildi.20
Mttefik igali, esas itibariyle ehrin askeri bakmdan denetim altna
alnmas anlamna geliyordu. Anadolunun her tarafndan mtareke hkmleri gerei el konulan silahlar Zeytinburnu ve Maka silahhanelerinde depolanyordu. ngilizler, Pera, Galata, stanbul liman ve seyrsefer
gvenliini mttefikleri ile paylamadlar. Byk klalarn denetimi
ngilizlerin elinde idi. Ancak, 20. yzyln banda dnyann nc en
byk ehri olan stanbulun denetim altnda tutulmas byk bir sorun
tekil ediyordu. ehirde bulunan mttefik askeri saysnn tam bir denetim kurmaya elverili olmadn syleyebiliriz. Berlin-Badat hattnn
denetimini nemseyen ngilizler Selimiye ve Haydarpaa Garnn sorumluluunu stlendiler; skdar ve Kadiky sahilleri talyan ve Fransz
askeri polisinin denetimine verildi.
4.5. zmirin gal Altna Alnmas

30 Ekim 1918de Mtarekenin yrrle girmesinden sonra Osmanl kamuoyuna hakim olan iyimser hava, 13 Kasmda mttefik donanmasnn stanbul limanna girii ile kukulu bir bekleyie dnecektir.
Ocak 1919da ABD Bakan Wilsonun sylevi ile almalarna balayan
Paris Bar Konferans Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluklarnn kalntlar ile youn bir ekilde megul olduundan Dou sorununu grmeyi en sona brakmay tercih edecek, Trk bar smen altnda
srasn bekleyecekti.
19
20
Kutay, Trkiye stiklal, ss.10730-31

Urfa Mutasarrf Nusret Bey Hurit Paa Divan- harbinde muhakeme edilmi ve beraat
etmiti. Alt ay sonra Nemrut Mustafa Paa Divan tarafndan ayn isnadlarla tekrar tutuklanm ve idam edilmitir. Kutay, Trkiye stiklal, ss.10701-3
94
30 Aralk 1918de Konferans nezdinde bulunan Venizelosun Drt

Byklere verdii muhtrada, Marmara Denizi kysndan itibaren,
Kurunlu-Uak-Sarayky-Mula dousu ile Akdeniz kysnda Kalkan
izgisinin batsnda kalan topraklarn tarihi olarak Rumlara ait olduu
ileri srm olmas, Dou sorununun hangi temelde zlmek istendiinin iaretlerinden biriydi. Yunan Babakan bu blgede yaayan halkn
ounlukla Rum olduunu ileri srmt.
1919 Bahar, Ermeni, Yunan, Pontus ve bir ksm Krt temsilcinin
Bar Konferansndan kendi lehlerine sonular karmak zere yaptklar
bir dizi giriimlerle gemi, Osmanl Hkmeti bar masasna davet
edilmemitir.
Mtarekenin mulak hkmleri, hibir konuda tam dirayet sahibi
olmayan Damat Ferit Hkmetinin akn baklar arasnda zmirin
igal altna alnmasn salad. zmirin igali, pan-elenizmin nihai
amalar yolunda sadece bir balang idi. galin resmi gerekesi, Aydn
vilayetinde byk bir ounluk oluturan Rumlarn Osmanl ynetimi
tarafndan zulme uratlmas olarak ifade edilmiti. gal, vilayet ynetiminin diplomatik bir oyunla aldatlmas sayesinde gerekletirilmiti.
zmir Valiliini vekaleten yrtmekte olan Nurettin Paann muhtemel
direniini nlemek zere mttefik ynetimi onun grevden alnmasn
istedi. Bar grmeleri balamak zere iken, galipler cephesi ile srtmek istemeyen Osmanl Hkmeti zmir Valiliine zzet Beyi getirerek
bu istei karlam oldu.
Ege Rumlarn Osmanl zulmnden koruma gerekesine dayanan
igal, galip devletler masasnn ortak kararyla balatld. On alt gemiye
bindirilmi olan igal tmeni, Eleftron ve Mavros limanlarndan 13 Mays saat 10.00da hareket ettirildi. 14 Mays gecesi Midillide geirildi. te
yandan zmirde bulunan Amiral Calthrope, Fransz, Amerikan ve Yunan
filo komutanlarn toplayarak civardaki mstahkem mevkilere karmay
kolaylatrmak ve uyruklarn korumak zere tedbir almalarn istedi.
Daha sonra, 7 Ekim 1919da Uluslararas Tahkik Kurulunun verdii
rapora gre de, hibir meru ve hakl gerekeye dayanmayan igal, ngiliz
Genelkurmay Bakan Henry Wilsona gnlk defterine, Btn bunlar
Mtareke Dnemi
95
deliliktir, ktlktr, satrlarn yazdracak kadar byk bir Yunan zulmne yol at. Yazar S. Baker olay , ren bir entrika, olarak tanmlayacakt.
zmirin igali, Bar Konferansnda Trklerin de hukukunun korunacan sanan Osmanl ynetici snfnda ok etkisi uyandrd. gal,
Anadoluda milli mcadele fikrinin alevlenmesine yol at. Gerekte, ilk
direni Drtyolun Karakse kyllerinin 19 Aralk 1918de kurduu
barikatlarla yapt savunma olarak tarihe gemiti. Direni, buradan balayarak dalga dalga btn yurda dalacak ve bir milli kurtulu cephesine
dnecektir.
Mustafa Kemal Paann Pontus meselesinin zme ulatrlmas
resmi greviyle Anadoluya getii gnlerde, Yunan igaline kar koyarak
Bat cephesinin temellerini atan komutanlar Ali Fuat Paa (Cebesoy), Albay efik (Aker), Albay Bekir Sami (Gnsav) ve Albay Kzm (zalp) olmutur. Batda ilk anlaml direni fikrini gelitiren komutanlar bunlardr.
Bu arada Dnya Savann bitiminde Ordunun durumunu ele almak
gerekir. Terhis edilen asker evine dnmek iin byk zorluklarla karlaacakt. Mtareke ile birlikte, mevsim ka yaklamt. Yurtlarna dnmek
isteyen byk insan kitleleri be parasz demiryolu istasyonlarnda ve
iskelelerde, kendilerini alacak trenleri ve vapurlar bekliyorlard. Terhis
edilen ordunun yedek subay ve subay kadrosu asndan da durum pek
farkl deildi. Muvazzaf subaylarn ou Mtareke gerei birlikleri kaldrldndan stanbula dolumulard. Bunlar da yeni atamalar beklerken
maasz veya snrl bir gelirle bakentin Mtareke ortamna uyum salamaya alyorlard.
Beinci Blm
TRKYE BYK MLLET

MECLSNN KURULUU
5.1. Mustafa Kemal Paann Anadoluda

Grevlendirilmesi ve Kongreler Sreci
Mustafa Kemal Paa, 13 Kasm 1918de stanbula geldikten sonra,
askeri ve siyasi evrelerle uzun temaslarda bulundu. Hkmete girmeye
teebbs etti. Baarl olamad. stanbuldaki ikametinin resmi gerekesi,
kumanda edecek kta bulunamayan ok sayda generalden birisi olmasyd. Nihayet bekledii inisiyatifi alma frsat, biraz da kendi gayreti
ile nc Ordu Mfettiliine atanmas salad. Hkmet kendisine
askeri yetkilerinin yansra mlki yetkilerde salayacakt. Bu yetkiler bir
tr olaanst hal valilii yetkileriydi. Mustafa Kemal Paann bylesine
geni yetkilerle donatlmasnn arkasnda yatan sebep Pontusu glerin,
Samsundan Batuma kadar yaylan Karadeniz sahillerinde ayr bir devlet
yaratma emelleriydi. Siyasal konjonktr buna uygun grnyordu.
Mustafa Kemal Paa, eline geirdii bu olaanst yetkileri Havzadan
itibaren kuvay milliyeyi amil irade-i milliyeyi hakim klmak ilkesi dorultusunda kullanmaya balad. Bu aamada Amasya Bildirgesi Anadolunun
stanbul Hkmetinden zerkleme srecine iaret ederken, bir taraftan
da vatan tehlikede uyarsyd. Amasya Bildirgesinin imzaclar arasnda
Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy ve Refet Bele vard. Belgeye Erzurumdaki
15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir Paa ile karargah Konyada
bulunan 2. Ordu Mfettii Mersinli Cemal Paa da telgrafla itirak edeceklerdi.
98
Trk Siyasi tarihinde Amasya Tamimi olarak bilinen bildirge, zaten

balam bulunan Mdafaa- Hukuk rgtlenmesini daha da alevlendirdi. Toplanma tarihlerine gre balca kongreleri yle sralayabiliriz:
Erzurum (23 Temmuz 1919), 1. Balkesir (31 Temmuz 1919), Nazilli
(7 Austos 1919), Alaehir (16 Austos 1919), Sivas (4 Eyll 1919), 2.
Balkesir (22 Eyll 1919), Lleburgaz (31 Mart 1920), Edirne (9 Mays
1920). Bu kongreler, self-determinasyon ilkesini (uluslarn kendi kaderlerini tayin hakk) kabul etmi, mevcut yasalar erevesinde gerekletirilmi, meruiyeti giriimlerdi. Btn kongrelerin ana fikri Trklerin
hukukunu uluslararas platformda mdafaa olarak zetlenebilir.
Mustafa Kemal Paann Mdafaa- Hukuk Hareketinin ve Anadolu
htilalinin nderliini ele almas Erzurum ve Sivas Kongreleri srecinde
gerekleti. 7-8 Temmuz gecesi Yldz Saray ile makine banda geen
bir muhaberattan sonra Mustafa Kemal, artk tamamen sine-i millette bir
ferd-i milllet idi.
Mustafa Kemalin bakanlna getirildii Erzurum Kongresi, 23
Temmuzda topland. Baz valilerin stanbul Hkmetinin talimatlar
dorultusunda tavr almalar sonucu Diyarbakr ve Elaz illerinin dndan katlan 54 delege ile almalarna balad. Kongrenin temsil taban
Vilayat- arkiyye ve Trabzon Vilayeti idi. 7 Austos 1919da yaynlanan
Kongre kapan bildirisi ve kararlar yle zetlenebilir:
1. Dou Anadolu, Osmanl topluluundan ayrlmaz bir btndr.
2. Ulusun btnl, yurdun bamszl, padiah ve halifenin
korunmas iin, ulusal iradeyi egemen ve ulusal kuvvetleri etmen klmak
gereklidir.
3. Rumluk ve Ermenilii koruma anlamna alnacak her trl igal
ve mdahaleye kar birlikte savunma ve direnme yaplacak ve Hristiyan
elere onur krc yeni ayrcalklar tannmayacaktr.
Bu kongreyi, btn Mdafaa- Hukuk rgtlerini birletiren Sivas
Kongresi izledi. Baslma ve datlma riski altnda almalarn srdren
Kongre, Anadolu ile btn balarn keserek Damat Ferit Hkmetini
Trkiye Byk Millet Meclisinin Kuruluu
99
istifaya zorlad ve Anadolunun ykselen sesi ile diyalog kurma yanls

Ali Rza Paa Hkmetinin kurulmasn salamann yansra parlamento seimlerinin yaplmas srecini hzlandrd. Sivas Kongresi Heyeti
Temsiliyesi ile stanbul Hkmetinin Bahriye Nazr Salih Paa arasnda
gerekleyen Amasya Mlakat ve alnan kararlar yeni bir dnemin habercisiydi. Payitaht, Mdafaa- Hukuku dikkate almakszn bir ey yaplamayacan anlamt.
5.2. Drdnc Dnem Osmanl Mebusan

Meclisinden Ankara Meclisine Gei Koullar
1914 seimleri ile greve gelen Osmanl Meclisi 1876 Anayasasnn
69. maddesini seilen mebuslarn seim sreleri harp halinde uzatlabilir biiminde deitirerek kendi yasama vekaletini uzatmt.1 Bu meclis
savan malubiyetle bitmesi, ttihat ve Terakkinin lke ynetiminden
uzaklatrlmasndan sonra 21 Aralk 1918de Sultan Mehmet Vahidettin
tarafndan feshedilmiti.
stanbul hkmetlerinin kendilerine anlayl davranacaklarn
dnd batl glerin, Trkleri Anadolunun iine hapsedilmi, yar
smrge bir kyl devletine mahkum edecekleri anlalnca2 TBMMnin
kuruluuna nclk edecek Mdafaa- Hukuk hareketi balad.
Yerel iktidar odaklarn, genel ve milli bir yap bnyesinde birletirme dncesi Amasya Tamiminde somutllaacak, Sivas Kongresi ile
hayata geirilecekti.3
Sivas vilayetine 11 Eyll 1919da Cemiyetler Kanununa gre
kurulu beyannamesi verilen Anadolu ve Rumeli Mdafaa- Hukuk Cemiyeti4 ve onun yrtme organ Heyeti Temsiliye TBMMnin alna
1
2
3
4
Abadan, Trk Siyasi, ss.180-181.

Tanr, Kurtulu, s.59.
Tanr, Kurtulu, ss.95-105
Akun, Sivas, ss.138-139.
100
kadar Anadoluda fiili iktidar elinde tutacaktr.5 Sonu olarak, TBMM

Mdafaa-y Hukuk Hareketinden ve Heyet-i Temsiliyeden domutur.6
Drdnc dnem Osmanl Parlamentosunun toplanmasn salayan Mdafaa- Hukuk Hareketidir. Mustafa Kemal Paa, Mdafaa- Hukuk nderi sfatyla bu seimde Erzurum merkez livasndan milletvekili
seildi.
Siyasi tarih literatrmzde Meclisin Ankarada toplanmasn salayacak en nemli siyasal gelimelerden biri olan 1919 Mebuslar Meclisi seimi genellikle az irdelenmitir. Halbuki yalnzca yaplabilmesi ile
deil, sonular itibaryla da bu seimler, Anadoluda ykselmekte olan
Mdafaa- Hukuk Hareketinin stanbula hakim olmas anlamna gelmekteydi.
Ali Rza Paa Hkmetinin Bahriye Nazr Salih Paa ile Anadolunun
fiili hkmeti olan Heyet-i Temsiliye adna Amasyada grerek kopmu
olan ilikiyi siyasi protokole balayan Mustafa Kemal, meclislerini olaanst koullar nedeniyle 1871de Versaya tayan Franszlar, meclislerini
Weimarda toplayan Almanlar rnek gstererek7 1919 seim sonular
kesinletikten sonra Meclisin Anadoluda toplanmas tezini ilemi, fakat
taraftar bulamamtr.
Ali Rza Paa Hkmeti 9 Ekim 1919 tarihli ntihap Kararnamesi
ile iki dereceli seim srecini Aralkta balatm; bylece, 1876dan balayarak 1877, 1908, 1912, 1914, tarihlerinde yaplanlarla birlikte Osmanl
lkesi altnc kez milletvekili genel seimi ortamna girmiti.8
5
6
7
8
Savc, Rejim, s.67.

Frey., Leadership, ss.93-94.
Tunay, Tek Parti, ss. 37-38.
10 yllk kinci Merutiyet srecinin ancak drt buuk ylnda dorudan parlamenter
bir hayatn var olduu sylenebilir. Bu dnemde Temsilciler Meclisi (Heyeti Mebusan)
drdnc dneme gelinceye kadar kez feshedilmitir. Birinci dnem 18.1.1912de
ttihat ve Terakki, ikinci dnem 4.7.1912de Gazi Ahmet Muhtar Paa, 10.10.1918de
fevkalade sre ile birlikte 5. yasama ylna balayan 3. dnem, 29 toplant (itima) sonunda 21.12.1918 tarihinde Vahidettin tarafndan feshedilmitir. Tunaya, ttihat ve Terakki, s.170.
101
Olaanst koullara ramen seimler tamamlanm, igal altndaki

vilayetler iin zel usuller benimsenmitir. rnein, zmir yerine demi
ve Kuadasnda seimler yaplm ve seim mazbatalar belirlenmitir.
Adana vilayetinin seimlerini stanbuldaki Kilikyallar Cemiyeti gizli
oyla yapmtr. Mebuslar Meclisi toplandktan sonra zmir ve Adana vilayetlerinin seim mazbatalar kabul edilerek onaylamtr. 4. Dnem Osmanl Meclisinde genel olarak Mdafaa-y Hukuku izgide bir ounluk
olumutur.
Mustafa Kemal Paa bu meclise Erzurum mebusu olarak seilmi
fakat stanbula gitmemitir. Mustafa Kemalin Erzurum merkez livas
mebusluuna 268 oy ile seilmi olduu 2 ubat 1336 tarihinde Birinci
ube tarafndan kabul ve Mebusan Meclisi tarafndan da 9 ubat 1336da
tasdik edilmitir.9
Bu meclisin, Kanun-u Muvakkat uygulamasna son verilmesi10, Damat Ferit Hkmetinin Divan- Aliye (Yce Divana) sevki giriimi ve iki
geici bte kanunu yapmak gibi etkinlikleri olmutur. Bu etkinliklerin
dnda Meclisin almasn salayan Ali Rza Paa kabinesine 108 mebustan 104nn gvenoyu vermesi Anadolu kkenli mebuslarn oybirliki
tutumunu gstermektedir.11
Btn bunlarn tesinde Mtareke dnemi iinde doan Misak-
Milli belgesi bu meclisin rndr.12 Tanrn ifadesiyle sylersek,
feodal-mmeti kltrden ulusal-laik siyasal deerler sistemine gei
salayacak ve ideolojik zerkleme sreci yaayacak olan13 milli mcadele
9
10
11
12
13
Mustafa Kemal 15 ubat 1336da iltihab- kilye ve huveyza- eyser tehisi ile rapor alarak stanbul Meclisine gelmemitir. Bkz. Ezherli, Trkiye Byk Millet Meclisi, s.13, 15,
17. TBMMde bulunan Osmanl Meclis-i Mebusan Sicil defterinde Rumuz: II-2-d.1,
s.56da Mustafa Kemal Paa ile ilgili sayfa mevcuttur.
Kuzu, Kararname, s. 241; ayrca bkz. kinci Merutiyet dneminin 1061 kanun-
muvakkatinden Gazi Ahmet Muhtar Paa ve Kamil Paalar dneminde karlan 70i
istisna edilirse, ttihat ve Terakki yaklak 1000 kanun- muvakkat karmtr. Tunaya,
Siyasi Partiler, s.113.
Tunaya, Devrim Hareketleri, s.189.
Tanr, Kurtulu, s.152
102
nderlii, eitli aamalardan geerek bu noktaya ulaacaktr.14 88 kiilik

bir grup olan Felah- Vatan ttifaknn kuruluundan nce15 meclisin 28
Ocak 1920 tarihli gayrresmi oturumda oybirlii ile kabul ve ilan edilen
Misak- Milli, Mebusan Meclisini Trkiye Byk Millet Meclisine balayan en nemli ideolojik kprdr.16
Bu metnin omurgasn self-determinasyon ilkesi oluturmaktadr.
znde uluslarn kendi kaderlerini tayin hakkn savunan bu ilke, Wilson Prensipleri erevesinde ilhaksz ve tazminatsz yeni dnya dzenine
gndermede bulunan meruiyeti, barl, bir talep olarak dikkat ekmektedir.
Metnin birinci maddesinde mnhasran Arap ounluuyla meskun blgelerde egemenlik iddiasndan vazgeildii beyan edilmekte,
Osmanl-slam ounluk (Trkiye) iin de kendi kaderini belirleme
hakknn doal olduu vurgulanmaktadr. 2 ve 3. maddelerle Bat Trakya
ve Brest-Litovsk Bar ile Rusyann iade ettii Elviye-i Selase (Kars, Ardahan, Batum) iin plebisit talep edilmektedir.
zetle, bu metnin Osmanl Meclisince kabul ile, eyalat- mmtazede hkmranlk hakkndan feragat edildii aka belirtilmi oldu.
Sonu itibariyle Erzurum ve Sivas Kongre kararlarndan szlp gelen
14
15
16
Bu aamalar ematik bir ekilde izah etmek gerekirse, 1- Devlet merkezinden siyasal
zerkleme: kendini milletin seilmi temsilcisi (mntehap mmessili) sayma. 2- stanbul kabinelerinde Anadolu hareketinin meruluuna inanan Harbiye Nazr Cemal Paa
gibi kimliklerle sesini duyurmaya ve davasn siyasal karar alma srelerine kabul ettirme
teebbs 3- Heyet-i Temsiliyenin hkmet merkeziyle muhaberat kesme gc dahil
aama aama idari zerklemeyi Anadoludaki askeri ve sivil brokrasiyi ele geirip Dou
vilayetlerinden balayarak Batya doru yeni bir idari-brokratik cihaz kurmas eklinde
zetlenebilir. Tanr, Kurtulu, s. 128.
Felah- Vatan grubu bir Mdafaa-y Hukuk partisi grnmnde olmama isteinin yan
sra, biraz da baka bir ehirden ynetilmeyi, ttihat ve Terakkinin Selanikten payitaht
ynetmesini artrd iin ho bulmamtr. Ama yine de ideolojik devamll yakalamak mmkndr.
Belgenin uluslararas kamuoyuna deklare edilmesi Mebusan Meclisinin 17 ubat 1920
tarihli olaanst toplantsnda gereklemitir. Hamdullah Suphi Tanrverin Da Yolu
balkl kitabnda Mustafa Kemalin Meclis Genel Kurulunda kabulun istedii metni
gizlice Hsrev Geredeye (Trabzon) gnderdiine iaret edilir. Ama bunun ne lde
tashihe urad belli deildir. Bkz. Hamdullah Suphi, Da Yolu, s. 243.
103
kuva-y milliyeyi amil irade-yi milliyeyi hakim klmak ilkesi bildiriye

damgasn vurmu oldu.17 Osmanl Kanunu Esasisi gerei, Mustafa Kemal
Paann ekincelerine ramen, stanbulda almalarna balayan Mebusan Meclisi, ksa bir sre sonra, ngiliz igal kuvvetleri tarafndan basld
ve baz millici milletvekilleri Maltaya srgn edildiler. Ancak bu gzda
verme eylemi iktidarn Anadoluya geiine meruiyet kazandrd.Bunu
izleyen gelime Mehmet Vahidettinin Parlamentoyu feshetmesiydi. Bu,
Mustafa Kemal Paaya, fevkalade salahiyeti haiz bir meclis-i messisan
teekkl iin ok iyi bir imkan salad. Payitaht, igal altna alnmt ve
milleti ancak, yine kendi azm- karar kurtaracakt.
Meclis 18 Mart 1920 tarihli oturumda Erzurum Mebusu Hseyin
Avni Ula, Sinop Mebusu Rza Nur, Bolu Mebusu Tunal Hilmi Bey ve
arkadalarnn nergelerini kabul etti. Bu nergeler meclis almalarnn durdurulmas ve toplantlarn ertelenmesi anlamna gelecekti. Bu
erteleme karar stanbul Hkmetini devlet iktidarn kullanamaz
hale getirecektir.18 Bu karara Heyet-i Temsiliyenin Ankarada toplanma
ars eklenince, Padiahn Kanun- Esasinin 73. maddesi uyarnca yaynlayaca fesih iradesi bir anlam ifade etmeyecektir.19
Bu ok kritik gelimelerin hemen ertesinde Ankara Konvansiyonu
toplanacaktr. Daha sonra TBMM adn alacak olan Konvansiyon Sivas
17
18
19
Beyannameye Erzurum mebusu Ziya Beyin Harbi Umumiden meclisin alna kadar,
basiretsizlii ile devletin ve milletin menafii-i aliyesini inta eden heyeti vkelann tecziyesini ieren ek bir madde de eklenmitir. Tunaya, Devrim Hareketleri, s.191
Karaibrahimolu, Trkiye, ss.24-25. Bu karar Meclisi Mebusann baslmas zerine toplantlarn tehirini talep eden takrir zerine alnmtr. nerge sahipleri unlard. Osman
Nuri (Lazistan), Celal (Gen), Zeki (Sinop), Tahsin (Mara), Dr. Rza Nur (Sinop), Tunal Hilmi (Bolu), Ali (el), Hali (Erzincan), Hsrev (Trabzon), Zeki (Gmhane),
Ali (zmit), Kamil (stanbul), Hseyin Avni (Erzurum), lyas (Bursa), Ahmet (Tokat),
evki (Tokat), Fazl (Karahisar arki).
Meclis-i Mebusann feshi hakknda irade-i seniye yledir: Kanun-u Esasinin yedinci
maddesinin... mucibince...Heyet-i mebusann feshi, hukuk-u ahanemizin cmlesinden
bulunmasna binaen Meclis-i mezkurun, bermucibi kanun drt ay zarfnda yeniden bila
intibak itima etmek zere bugnden itibaren bermucibi kanun feshini irade eyledim.
11 Nisan 1920de 3826 sayl Takvim-i Vekayide yaynlanan fesih iradesi iin bkz. Jaschke, Kronoloji, s. 98.
104
Kongresinin geniletilmi bir biimi olarak deerlendirilebilir.20 Meclis

hi kukusuz nc Merutiyet grnts ile toplanmtr; ancak, bu
sonuncusu I. ile II.sinden nitelik asndan farkl olmutur.21
5.3. TBMMnin Al
Osmanl Mebusannda alnan birleimleri sresiz erteleme karar,
baka koullarda toplanabilmeyi salayacak bir hukuki kpr oluturmutu. Damat Ferit Hkmeti bu olana kaldrmak iin Vahidettine
Meclisi fesih iradesi yaynlatm fakat irade ilevsiz kalmt.22
Mustafa Kemal Paa ortadan kaldrmak istedii dzenin styap kurumlarn ihtilalin kotarlmas aamasnda son derece akllca kullanmtr. nk meruiyeti belli bir dzene dayandrmak zorunluluu vard.
Kazanlan meruiyet ilerde, Padiahn dinsel-geleneksel otoritesine kar,
Mustafa Kemalin halka dayal otoritesinin kabul edilmesi srecinde
nemli bir grev yapacakt.
Birinci Meclis anayasa tarihinde grlmemi bir ekilde iki seimle, 9 Ekim 1919 ve 19 Mart 1920 seimleri ile kurulmutur.23 17 Mart
1920de Mustafa Kemal Paa Heyet-i Temsiliye adna bir meclisi messisan kurulacan telgrafla livalara bildirmi; Kazm Karabekirin meclis-i
messisan ifadesine itiraz zerine, 19 Mart tarihli ikinci tamim yaynlanarak Ankarada salahiyeti fevkalayi malik bir meclis(in), umur-u milleti
tedvir ve murakabe etmek zere itima edecei duyurulmu ve seim
srecine girilmitir.24
Heyet-i Temsiliyenin bildirisi seimi gerekletirecek ikinci semenlerin kimlerden oluacan maddeler halinde saymtr. Bunlar; 1. kazalardan
arlacak ikinci semenler, 2. liva merkezlerindeki ikinci semenler, 3. liva
idare meclisi ve belediye meclisi yeleri, 4. liva mdafaa-y hukuk idare he20
21
22
23
24

Akin, stanbul, s. 602.
Tanr, Osmanl, s.191.
Karabekir, stiklal, ss.513-516, Ayrca bkz. Tunaya, Siyasi Karakter, ss.209-210.
105
yeti yeleri, 5. vilayet merkez heyeti yeleri, vilayet idare meclisi yeleri ve
belediye meclisi yeleri, 6. vilayet, merkez kazas ve merkeze bal kazalarn
ikinci semenleri olarak belirlenmitir.25
Seimler igal koullarnda bir lkede yaplm olmasna ramen
Dersim, Malatya, Elaziz, Konya, Diyarbekir, Trabzon dndaki yerlerde
resa-y memurin-i mlkiyenin gayretleri ile olaysz gereklemi26, her
liva Ankara Konvansiyonuna yeni temsilcilerini semitir; bu meclise
nfus fark gzetilmeksizin btn livalarn (seim blgeleri) be temsilci
gndermeleri az nfuslu ve iktisaden geri blgelerin temsil gcn arttran demokratik ve eitliki bir dzenleme olmutur.27
TBMMnin ilk icraat Trkiye Byk Millet Meclisinin Sureti Teekkl Hakknda Heyeti Umumiye Karardr.28 Bu karar fiili konvansiyonu
TBMMne dntrecek en nemli hukuki admdr. Birinci Meclisin
toplanna dinsel meruiyet29 Ankara Mfts Brekizade Rfat Efendi
ve 152 yerel mftnn verdii fetva ile Halifenin esareti halinde icma-
mmetin idareyi stlenmesi tezi ile kazandrlmtr.30
Tasarm ve inas Mimar smail Hasif Bey tarafndan 1915-1919 yllar arasnda tamamlanm olan ttihat ve Terakki Kulub binas31 Ankara
Mdafaa- Hukuk Cemiyeti tarafndan Meclis olarak kullanma hazr hale
getirilmitir.32
25
26
27
28
29
30
31
32
Kongar, Devrim Tarihi, s.259; seimlerin liva esasna dayanmas hakknda bkz. apolyo,
Tarihe, ss.11-12.
Kongar, Devrim Tarihi, s.260.
Dstur III, s.1.
Meclisin i dekorasyonu yaplrken mehur hattatlardan Hulusi efendinin yazd Hakimiyet milletindir ve Sure-i ura levhalarnn Bakanlk divannn arkasna konmas
bu abalarn bir yansma idi. Bkz. apolyo, Tarihe, s.22.
Karpat, Transition, s.36.
Karaibrahimolu, Trkiye, s.39.
TBMM binas 15 Ekim 1925te CHP Genel Merkezi haline evrilecektir. Daha sonra
Adliye Mektebine dershane olarak verilecektir. Bina, 15 Haziran 1952 tarihinde 15179
sayl kararla Milli Eitim Bakanlna devredilmitir; mzeye evrilmesi 1 Mart 1957
tarihinde kararlatrlan Birinci Meclis binas 23 Nisan 1961den itibaren bu ilevi grmektedir. Onaran, Klavuz, s.8; Sakall , Ankara, s.369.
106
Baz mebuslar Meclise Kurultay, dierleri Meclis-i Kebir-i Milli adn

vermek istemilerse de33 Fransz htilali terminolojisinin etkisiyle Byk
Millet Meclisi ad benimsenmitir.
5.4. Birinci Meclisin ye Kompozisyonu

Birinci Meclise 66 seim blgesinden 337 mebus geldii genel
kabul grmektedir. Bu bilgi Veysel Genyann Tunayaya verdii bilgilere dayanmaktadr.34 Mebus says konusunda en yetkili az Meclisin
bakan Mustafa Kemal Paa olmaldr. Atatrk, nc yasama ylna
347 ye ile balandndan sz etmekte yenin kayb, yedi yenin sair
sebeplerle ayrl, seimle drt yeni yenin meclise katlmas olgularn
hesaba katarak drdnc yasama ylna (1923) 341 ye ile balandn
belirtmektedir.35
F. oker bakanlnda oluturulan Trk Parlamento Tarihi Aratrma Grubunun yapt aratrma ise mebus saysn 63 seim evresi ile
birlikte Brest-Litovsk Anlamasndan sonra anavatana katlan Ardahan,
Batum ve Kars (elviye-i selase) livalarn ekleyerek hesaplamtr. Buna
gre, Birinci Meclise 362 kii mebus seilmitir. Bunlardan 14 birden
fazla seim evresinden seildii iin, bu say 348 kiiye inmitir. Bu kaynaa gre, Osmanl Mebusan Meclisinin dalmasndan sonra TBMMye
iltihak eden ye says 88dir.36
Bu farkl rakamlarn ortaya k nedeni Meclisin oluum koullardr. Baz mebuslar seilmelerine ramen Meclise katlmamlar, bazlar
Nisab- Mzakere Kanunundan sonra mebusluu terkederek memuriyeti tercih etmilerdir.
Meclis yeleri iinde ilk defa ulusal dzeyde iktidar sahibi olan
birok yerel elit, eyh ve hoca bulunmakta idi. Bu da ister istemez koyu
33
34
35
36
Nadi, lk Gnler, s.72; Sofuolu, BMM, s.404, 434.

Genya, Albm, passim.
Atatrk A, s.118.
oker, Parlamento, ss.13-14
107
blgecilik, hizipilik gibi gelimelere yol aacak eitli siyasal kamplar

ortaya kacaktr.37
Mecliste iki toplumsal siyasal gcn varlndan sz edilebilir. Birincisi, asker sivil brokrasi ve ehirli snflar ile ynetici snfn elitleri, ikincisi ekonomik gc elinde bulunduran evrenin elitleri ki tara aristokrasisi ve mtegallibesi.38 Mebuslar kkenleri itibariyle, birincisi IV. Dnem
Osmanl Meclisi Mebusanndan gelen yeler, ikincisi biri Yunanistandan
dierleri Maltadan gelen yeler, ncs seim blgelerinden, yaplan
yeni seimle gelen yeler eklinde gruba ayrabiliriz.39
E. B. apolyo Meclis ald tarihte ilk toplantya katlan ye saysn 115 olarak gstermekte, Maysta 62 ye, Maystan sonra 27 ye, 1921
Ocak ayndan sonra 3 yenin daha meclise iltihak ettiini yazmaktadr.40
Mebuslarn renim durumunun olduka yksek olduu sylenilmelidir. yelerin yaklak drtte lise veya yksek retim mezunuydular. TBMM Hkmetinin yeleri yzde doksan orannda yksek
renimliydi.41 Bu durum kinci Meclis ve onu takip eden devrelerde de
devam etmitir.42
5.5. deolojik Ayrmalar: Muhafazakarlk,

nklaplk, Boleviklik
TBMM mdafaa-y hukuku yap ve zelliini daima muhafaza etmitir. Ayn ekilde cra Vekilleri Heyetinin Heyeti Temsiliyenin devam
olduu ileri srlebilir.43
37
38
39
40
41
42
43
Ycekk, Parlamento, ss.218-219.

Karpat, Transition, s.297.
Sofuolu, BMM, s.435; Birinci Meclisteki milletvekillerinin tam listesi iin bkz. Kutay,
Trkiye stiklal, ss.10982-10986.
apolyo, Tarihe, s.25
Steinhaus , Atatrk Devrimi, s.84.
Kratl, 1924, s.153
Tunaya, Devrim Hareketleri, ss.219-220.
108
Mdafaay Hukuk hareketi ttihat partizanla tepki olarak Sivas

Kongresinde frkacl reddetmiti.44 Milli kurtulu hareketine partiler
st nitelik vermek iin bu tutum benimsenmitir. Kongre Sonu Bildirgesinin 9. maddesi her trl frkaclk cereyanlarndan arnmlk
ilkesini vurgulamt.45
Buna ramen Birinci Meclisin olduka karmak yaps ideolojik
atmalara zemin hazrlamtr. E.B. apolyo TBMMnin birinci dnem
mebuslarn kabaca inklaplar ve muhafazakarlar olarak ikiye ayrmakta; bunlar da kendi ilerinde milliyetiler ve sosyalistler ile mfritler
ve mutediller olarak iki alt grupta tarif etmektedir.46
Birinci Meclis 1920 Nisan ile 1921 Mays aras dnemde bolevizmden de etkilenmitir. Birinci Dnya Sava, ideolojik hareketleri hzlandrm bir olaydr. Rus htilali birinci yln idrak ederken mdafaay hukuk hareketi balamtr. Daha Sivas Kongresi almalarn srdrrken ierin
Trk ii ve kyllerine seslenen bir bildiri yaynlamt. Rusyada Bolevik
ordularn sktran gler henz susturulamam, Kuzeyde Petrograd
tehdit eden Yudeni, Douda Kolak, Gneyde Denikin gibi arist generaller savamaktaydlar.47
Bu koullar altnda Sovyet Rusya Trkleri ii ve kyllere dayal
bir Sovyet sistemi kurmaya davet etmitir. Bildiriye gre, Sovyet Trkiye
Byk Dou Federasyonunun bir paras olacakt. kinci ve nc Kominternler gelien milli bamszlk yanls hareketlerle temas taktiini uygulamaya koymulard. Bu taktik 1920 Bak Dou Milletleri Kurultaynda
alnan kararlarn da temeli olmutu. Bu Kongreye Komnist Partisi Merkez
Yrtme Komitesini temsilen gelen delegeler Zinoviev, Radek, Pavlovi
ve Bela Kun Mdafaa-y Hukuk hareketine bu ilkeleri uygulamaktan sz
ettiler. Sovyet yneticilerin Enver Paay teebbslerinde bir sre desteklemelerinin sebebi bu olmaldr.48
44
45
46
47
48
Savc, Mnasebet, s.57.

Tezi , Partiler, s.225
apolyo, Tarihe, s.33.
Bayur, Genel Sava, s.125.
109
Bu balamda, meclis ii sosyalizm akmnn drt safhasndan sz

etmek mmkndr:
1. Yeil Ordu Hareketi
2. Trkiye Komnist Partisi
3. TKPnin legal vehesi olan Halk tirakiyyun Frkas
4. Resmi (muvazaal) Trkiye Komnist Partisi
Yeil Ordu hakknda bilgiler son derece mulaktr. Hareket Enver
Paa partizanlarnca balatlmtr. Kesin olan nokta udur ki Milli Kurtulu Savann nderliini Mustafa Kemal Paann elinden almak ve
oturduu siyasal yrngeyi deitirmek niyetindedir. Hareket 1920 Maysndan itibaren Cemiyet adn alacaktr. Yeil Ordunun Meclis iindeki
uzants olan Halk Zmresini etkisiz hale getirmek iin Mustafa Kemal
Halklk programn meclis gndemine getirecektir.49
Ankarada rgtlenmi bulunan gizli Komnist Partisi 14 Temmuz
1920de Sovyetlerin gayriresmi temsilcisi erif Manatov (Bakr) tarafndan kurdurulmutur. Meclisteki Halk Zmresi yeleri (bata Nazm Bey
olmak zere) partiyle temas halinde olmular, bu evre daha sonra Halk
tirakiyyun Frkasn rgtlemitir.50
Bu faaliyetler iinde etkileri itibariyle en fazla zerinde durulmas
gereken Halk tirakiyyun Frkas, kurulu bildirgesinden anlaldna
gre Trkiyede sosyalizmi yerletirmek zere III. Enternasyonele bal
bir rgttr. Salih Zeki, Arif Oru, Baytar Binba Salih, Tokat Mebusu
Nazm, erif Manatov, Ziynetullah Niurevan gibi kurucular bulunan
Halk tirakiyyun Frkas, Yeil Ordu ve Gizli Komnist Partisi mensuplarn da ksmen ieriyordu.51
18 Ekim 1920de Mustafa Kemalin kurdurduu Resmi Komnist
Frkas, meclis iindeki Halk Zmresi taraftarlarnn, Trkiye Halk ti49
50
51
Tezi, Partiler, ss.226-228; GCZ ,C.I, 22.1.1337, s.342.

Tezi, Partiler, ss. 229-230.
Saylgan, Sol, ss.126-129.
110
rakiyyun Frkasn 7 Aralk 1920de resmen kurmalarna neden olacaktr.

Bu giriim Gizli Komnist Partisinin legale geme teebbs olarak yorumlanmaldr.
Bu partinin nderleri (Tokat Mebusu Nazm Bey, Ziynetullah Nuirevan ve Arif Oru) erkes Ethem ile ibirlii yaparak Hkmeti devirmeye teebbs suundan, 9 Mays 1921de Ankara stiklal Mahkemesinde
mahkum olacaklardr. Bu kadro 13 Eyll 1921 tarihli Af Kanunu ile serbest kalacak, Sovyetlerle kurulan iyi ilikilerin anlama ile sonulanmas
zerine, 15 Austos 1922de Partiyi tekrar canlandrmak isteyeceklerdir.
Bu gelimeler zerine, Ankarada toplanmak istenen Kongre yabanclarn
katlmas ihtimali ne srlerek, Hkmete yasaklanmtr.52
nc Enternasyonele (Komintern) bal Trkiye Komnist
Partisi ise53, Bakde Mustafa Suphi nderliinde kurulmutur. Mustafa
Suphi Kominterne bizzat katlmtr.54 TKP, Erzurum, Trabzon, stanbul
ve Ankarada rgtlenmeye, Milli Mcadelenin ideolojik renginin tam
belirlenemedii aamada Ankara Hkmeti ve aray iindeki mebuslar
etkilemeye almtr. Mustafa Suphi ve dier TKP nderlerinin birlikte
Anadoluya geileri55 TBMMde olduka ayrntl tartlmtr.56
Meclisin al dnemindeki sosyalizme kar bilinsiz sempati, hzl
bir ekilde antipatiye, hatta dmanla dnmekte gecikmeyecektir.
TKP nderlerinin 1921 knda tasfiyesine kadar Meclis iinde boleviklik taraftar bulabilmekte hatta bu eilimde bulunan baz mebuslar stiklal
Mahkemesi yesi seilebilmektedirler.
Diyarbakr stiklal Mahkemesi yesi eyh Servet Efendinin (Bursa)
grev yerine giderken Sivasta komnizm propagandas yapt A.P. tekilat tarafndan ihbar edilir.
52
53
54
55
56
Tezi, Partiler, ss.230-231.

Bayur, Mustafa Suphi, ss.587-654.
Mustafa Suphi Kominternin 1919 Martnda yaplan ilk toplantsnda bir tebli vermitir.
kinci toplantsnda (21 Temmuz-6 Austos 1920) smrgeler ve geri kalm lkelerle
ilgili Leninin 11 ve 12. tezleri tartlmtr. Bayur, Mustafa Suphi, s.591, 600.
Bayur, Akmlar, ss.638-640.
GCZ, C.II., 11.4.1337, ss.34; GCZ , C.I, 22.1.1337, s.331.
111
Bu bilgileri deerlendiren Meclis, eyh Servet Efendinin (Bursa)

stiklal Mahkemesine sevki ve mebusluktan skat edilmesi talebini grr.
Hasan Basri antay (Karesi) eyh Servet Efendiyi boleviklik
ile Mslmanl kendi kafasnda gya mezc etmekle sulayacaktr.
antaya gre byle bir sentez asla mmkn deildir.57 Dou vilayetleri
temsilcilerinin ykselen antikomnist dalgasna Erzurum mebusu Mustafa Durak Beyin -servet dmanl temelinde- demagojik bir slupla
katld grlecektir:
Bak Kongresine katlm Gmrde, Karsta Rusyadan avdet eden
pek ok kii grdm. Boleviklik dinsizlik, milliyetsizlik, vatanszlktr.
Boleviklerin yzde 95 i Yahudidir, boleviklikte herkes memurdur. Bakkal memurdur. ifti oban herkes memurdur.58
Btn bu tartmalar srp giderken Ankara Hkmetinin bolevizm karsndaki resmi tutumu zel bir anlam kazanmaktadr. Hakimiyeti Milliyede yaynlanan bir makale Ankarann yaklamn aklkla
ortaya koymaktadr:
phesiz dnya cereyan mtemadiyen sadan sola gidiyor. Bizim
de tevecch edeceimiz istikamet bu olacaktr. talyada 1921de yaplan
yerel ve genel seimlerde 3.000i akn belediyeden 1.200n komnistler
kazanmtr. Bizim iin mfrit bir sosyalizm idaresine imkan yoktur. Sosyalizmin pek ok esaslarn milli idaremizi bozmadan alr, tatbik ederiz.
Tabiri mahsusuyla bir nevi devlet sosyalisti oluruz. Fakat hakiki vasfmz
Avrupa matbuatnn koyduu isimdir: Milliyetperver Ankara hkmeti.59
TBMMnin kuruluundan 1921 yl knda TKP nderlerinin tasfiyesi ve Halk tirakiyyun Frkas mensuplarnn etkisizletirilmesine kadar
hzl bir sollama dalgas Anadoluyu sarmtr.60 Bu ideolojik araylar
57
58
59
60
GCZ , C.I, 22.1.1337, s.325, 326.

GCZ, C.II, 11.4.1337, ss.28-4.
Hseyin Ragp, Sadan Sola, 8 Mart 1337
Avcolu, Milli Kurtulu, ss.459-473.
112
iinde TBMM, arka tetkikat ilmiyede bulunmak (sosyalizmi incelemek) zere bir heyet gnderilmesini karar altna alacaktr.61
TBMMnin birinci dnemine damgasn vuran sol arml Halklk dncesi Rus Narodnik hareketinin merutiyet akmlarn etkilemesine kadar gtrlebilir.62
Byk lde konjonktrel nedenlere balayabileceimiz bir eilim
derin etdlere dayanmamaktadr. Mahmut Esat Bozkurt, Hakk Behi
Bayi gibi entellektel nitelikli mebuslar dnda sosyalizm gerekte bilinmemekte, kulaktan dolma bilgilerle tartmalar yrtlmektedir.63
5.6. Mdafaa-y Hukuk Birinci Grubunun Kuruluu

Mdafaa-y Hukukun temel dorultusunu temsil etmek zere bir
ounluk partisini oluturmak iin Mustafa Kemal 1921 balarnda harekete gemi,64 10 Mays 1921 tarihi itibariyle Mdafaa-y Hukuk Grubunun kurulduu Hakimiyet-i Milliye aracl ile duyurulmutur.65
Mustafa Kemal Paa ncelikle Grup Bakan olmasn Meclis Bakanl ile telif etme sorunuyla kar karya kalmtr. Mustafa Kemal
Paa, kendisine frkalar st kalmasn tleyen Kazm Karabekire, icrai
bir meclisin bakan olduu iin ounluk frkasnn bakan bulunmasnn doalln izah etmi, Grubun Bakanlndan ayrlmaya niyeti ol61
62
63
64
65
Hariciye Vekilinin talebi zerine arka Tetkikat lmiyede Bulunmak zere Gnderilecek Heyetin Tahsisat Maktuasna Dair 53 Sayl Kanun karlacaktr. Bu Heyetin Tevfik
Rt Bey (Mentee), Fuat Bey (zmir), Erkan- Harp Kaymakam Seyfi Beyden olutuu anlalmaktadr. ZC, C.5, 20.11. 1336, ss.418-419.
Timur , Trk Devrimi, ss.40-44
rnein Hakk Behi Rus Devriminden etkilenmi Marks felsefeyi ciddi ekilde tetkik
etmi bir ka kiiden biri idi. Trk Hukuk Devriminin nclerinden Adliye Vekili Mahmut Esat Bozkurt Lozan niversitesinde hukuk doktoras yapm nitelikli bir ahst,
Anadolu hareketini Marksist perspektiften deerlendiren biri olmakla beraber Mustafa Kemale balyd. Hakk Behi Bey Mustafa Kemal ekibinden uzaklarken, Mahmut
Esat Bozkurt Kemalist nderlik iinde sol bir yorum olarak kalm, Trk Devriminin
yorumcularndan biri olmutur. Bkz. Smith , Turkey, s.64.
Finefrock , Sultanate, s.21.
apolyo, Tarihe, s. 57
113
madn belirterek Grubun aslnda bir frka (parti) olduunu syleyerek

Sivas Kongresi ilkeleriyle elimeyi gze almtr.66
Mdafaa-y Hukuk Birinci Grubunun kuruluuna kar ilk tepki
Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyetinin kurulmas olmutur.67 Erzurum
Mdafaa-y Hukuk Cemiyeti Bakan ve Heyeti Temsiliye yesi Erzurum
Mebusu Hoca Raif Efendinin bakanlnda kurulan Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti, parlamento dnda kurulmu hkmete muhalif ilk
siyasal frka rneidir.68
Partileme yolunda ilk admlarn atan Grup, 1921 Yl Grup
Nizamname-i Dahilisini tartarak kabul ve ilan edecektir.69 1922 ylnda da Anadolu ve Rumeli Mdafaa-y Hukuk Grubu Nizamname-i
Dahilisini yaymlamtr.70
5.7. Mdafaa-y Hukuk kinci Grubunun Kuruluu

Son derece hzl ve etkin kararlar alnmas gereken bir sava dneminde, heterojen yaps ile TBMM, karar alma srecinde nemli bir
ayak ba olabilirdi. Bunun iin btn koullar hazrd. Birok ye Mustafa Kemalin ahsna muarz olmaktan balayarak, dmann yurttan
karlma yntemi konusunda marjinal nerilere kadar deiik tutumlar
benimsiyorlard. Yerel destekle Ankara Meclisine ulam bulunan birok
egosantrik kimliin, iktidar karsnda saf tutmas pek zor olmayacakt.
Bunlarn pek ou ilerleyen zaman iinde kinci Grupta kendilerine yer
edineceklerdir.71 kinci Grup yelerinin ortak paydas Mustafa Kemal ve
ekibine muhalefetti.72 Kadrosuna gelince, liberal entellektellerden, tutu-
66
67
68
69
70
71
72
Kongar, Devrim Tarihi, s. 270.

Kuran, nklap, s. 836.
Tezi, Partiler, ss.233-234.
Unat, Mdafaa- Hukuk, ss.12-15.
Bu Nizamname Ankara Yenign matbaasnda baslmtr. Bkz. Unat, Mdafaa-y Hukuk,
ss.9-12
Kongar, Devrim Tarihi, s.268.
Giritliolu , Halk Partisi, ss. 42-49.
114
cu saltanat taraftarlarna kadar geni bir panorama izilebilir.73 Bu Grup

iinde kiisel olarak Kemalist ekipten hazzetmeyen kariyeristler de eksik
deildi.74
kinci Grubun yrtt muhalefet izgisi devlet mekanizmas,
otoritesi ve cra Vekilleri Heyetinin yetkileri evresinde odaklanmakta
idi. Grup mensuplarnn kkenleri incelendiinde, Karadeniz ve Dou
Anadolu temsilcilerinden olutuu gzlemlenmektedir. kinci Grup mensuplar temel olarak siyasal merkezin deil tarann temsilcileriydiler.75
Sosyo-ekonomik kkenleri genelde Anadolunun eraf veya mtegallibesi olan yeni siyasal aktrlerdi.76
Abdlkadir Kemali Beyin Masuniyet-i ahsiye Kanun Teklifinin
TBMMce kabul edilii kinci Grubun baars olarak yorumlanmaldr.77
Grubun bir baka baars da Erzurum mebusu Hseyin Avni Beyin
Meclis Birinci Bakan Vekilliine seilmesidir.78
kinci Grubun bir baka g gsterisi 9 Aralk 1922de Meclis Bakan Vekili Dr. Adnan Advarn, Refet Paann yerine stanbula Ankara
Hkmetinin temsilcisi sfatyla gitmek zere grevinden ayrlmas ile
balamtr. ki grup (parti) arasndaki atma bu seimde kendini gstermitir. Birinci Grubun aday Ali Fuat Paa 192 oydan 117sini alm;
dier 64 oy Kazm Karabekire verilmitir. Seilmi olmasna ramen
Cebesoy, Karabekire verilen oylarn okluu karsnda grevi kabul
etmek istememi, Karabekir ise blnme var grntsne yol amamak
iin kendisinin askeri grevine devam etmek istediini belirtmitir. ki
gn sonra yaplan 204 kiinin katld oylamada Ali Fuat Paa bir nceki
oylamadan sadece bir oy fazla almay baarabilmitir. kinci Grup bu kez
73
74
75
76
77
78
Heper, Brokratik Ynetim , s.99.

Rza Nur hatralarnda kinci Grubu syle tanmlamaktadr: Mustafa Kemal ne derse
iyi veya kt reddediyorlar. Mesela Yunan cephesini brakp radikal bir hkmet olmak
zere ngilizleri Irakta vurmak lazmdr diye tutturuyorlard. Rza Nur, Lozan, ss.205207.
Abadan, Trk Siyasi, s.184
Smith, Turkey, s.62.
Abadan, Trk Siyasi, s.184.
Arkolu, Birinci Meclis, s.140,151.
115
Eski Hariciye Vekili Yusuf Kemal Tengireke oy vermi, Yusuf Kemal

Beye 81 oy kmtr.79
Lozan grmelerinin seyri kinci Grubun gcn arttrmasna ve
Mustafa Kemal Paann kendi grubunun kontroln elinden yava yava
karmaya balamasna neden olmutur. Bu konjonktrde Hseyin Avni
Ula Meclis Birinci Bakan Vekilliine 145 oyla yeniden seilmitir; bu
durum Birinci Grubun parti dayanmasnn, Mustafa Kemal Paa faktrne ramen gittike zayfladn gstermektedir.80
5.8. TBMM Kararyla Milletvekillii ile Badaan

Grevler
Btn dnya parlamentolarnda kabul edildii zere TBMM de ilke
olarak milletvekillii ile memuriyetin birlikte itima etmemesini kabul
etmiti. Konuyla ilgili olarak karlan Nisab- Mzakere Kanununun 4.
maddesi gereince BMM yelii memuriyetle bir zat uhdesinde itima
edemez genel kural getirilmi olmakla birlikte, TBMMnin onay ile
sefirlik, ordu ve kolordu komutanl memuriyetlerinin meclis yelii ile
badamas istisnaen kabul edilmitir.81 Bir sre sonra baz mebuslarn
serbest mesleklerle itigalleri yasama meclisi yellii asndan saknca
dourmaya balam ve TBMM yelerinin avukatlk ve mteahhitlik
yapamayacaklarna dair TBMM kararlar pepee alnmtr.82
79
80
81
82
Finefrock, Sultanate, s.101.

Ali hsan Sabisin hatralarnda, Mecliste 110 Birinci Grup, 73 kinci Grup yanls mebusun yansra 78 kadar bamsz yeden sz etmektedir. bkz. Sabis, Harp, s.361.
5 Eyll 1336 tarihli Nisab- Mzakere Kanunu iin bkz. ZC, C.3, 5.9. 1336, ss.552-603.
Meclis-i Milli Azasnn Dava Vekaletiyle tigal Edemeyeceine Dair 232 Sayl TBMM
Karar iin bkz. 18 ubat 1338, Dstur III Cilt. II, s.221; Meclisi Milli Azasnn Mteahhitlik Yapamayacaklarna Dair 235 Sayl TBMM Karar iin bkz. 23 ubat 1338, Dstur
III, Cilt. II, s.224.
116
5.9. stanbul Meclisi Mebusan yelerinin ve Saruhan

Mebusu erkes Reit ile Tokat Mebusu Nazm
Beyin Mebusluk Sfatlarnn Drlmesi
stanbul Meclisine ye seilip Anadolunun davetine makul bir sre
iinde katlmayan yelerin mebusluktan azilleri TBMMnin gndemine
gelir. Ankaraya iltihak etmemi vekiller hakknda bir heyet kanun layihas
hazrlarlar.83 27 Ekim 1920 tarihli 61 sayl TBMM kararyla stanbuldan
gelecek yeni yelerin artk Ankara Meclisine kabul edilmeyecekleri kesinlemi olacaktr.84
Ethem Kuvvetlerinin isyan ve kardei Saruhan Milletvekili Reit
Beyle birlikte erkes Ethemin Yunan igal kuvvetlerine iltica etmesi
karsnda Mustafa Kemal Paa erkes Reitin mebusluktan skatn
TBMMye nermi, Meclis Genel kurulu erkes Reiti, vatan hainlii gerekesi ile 8.1.1921 tarihinde TBMM Karar ile mebusluktan azletmitir85
Yine TBMM, Hkmeti devirme crmnden Ankara stiklal
Mahkemesinde 15 yl hapse mahkum olan Tokat Mebusu Nazm Beyin
mebusluunu, 12. 5. 1921 tarihli kararyla drerek, yelik sfatn sona
erdirmitir.86
83
84
85
86
GCZ, C.I, 9.5.1336, s.12.

stanbul Meclisi Mebusan Azalar Hakknda Heyeti Umumiye Karar, Karar no.61, 27
Terinievvel 1336, Dstur, III, C.I, s.108.
ZC, C.7, 8.1.1337, s.228.
ZC, C.10, 12.5.1337, ss.285-286, oker, Parlamento, s.987
Altnc Blm
TRKYE BYK MLLET

MECLS HKMET
6.1. lk Yrtme Organ (Geici cra Encmeni)

TBMMnin ilk oturumunda Mustafa Kemal Paa, yrtmenin hangi
esaslara istinat etmesi gerektii konusunda uzun bir konuma yapmtr.
Milli Mcadele Dneminde uygulanacak hkmet biimini byk
lde belirleyecek olan bu konumada Mustafa Kemal Paa, Meclisin
yetkilerinin sadece snrl bir yasama yetkisi ile (vazifei teriiye) kaytlanamayacan, Meclisin stnde bir kuvvetin artk mevcut olmadn
syleyecektir.1
Konuma sonrasnda Mustafa Kemal bir nerge verecektir. zetle
aadaki noktalar ieren nerge hkmet ilerinin temel izgisini ortaya
koyar.2
1. Devlet ileri mercisiz kalmtr.
2. Tarihsel tecrbeler ve anayasa hukuku ilkeleri milli gc merkezi
bir tekilatta birletirmeyi zorunlu klmaktadr.
3. Bizzat Meclis bir hukukilik ve meruiyet ifadesidir.
4. Meclis hkmeti (icra heyetini) salt kontrolle yetinecek murakp
ve mdekkik bir yasama organ deil, kaffe-i umuru millete dorudan doruya vazylyed olacak bir meclis olmaldr.
1
2
ZC, C.1, 24.4. 1336, s.32

118
5. Seilecek yrtme ilerinden sorumlu vekillerin teker teker ve

topluca (mnferiden ve mtereken) Meclise kar sorumlu olmalar
gerekmektedir.
6. Meclis Bakan, hem Meclisi temsil etmeli fakat ayn zamanda cra
Heyetinin de Bakan olmaldr. Bakan dier vekiller gibi Meclise kar
sorumlu olmaldr (1876nn ngrd Sultann sorumsuzluu ilkesine
kar k var).
7. Kurulacak hkmet bakansz bir hkmet olmaldr. Padiah
kaymakaml (vekillii) kurumu oluturmak yanltr.
Bu tespitler erevesinde, mercisiz kalan devlete TBMM el koymu ve btn devlet erklerinin kendisinde tecelli ettii dncesinden
hareketle ncelikle bir yrtme kuvveti yaratmtr. Yrtme organnn
hukuki kayna 5 sayl kuvve-i icraiye tekiline dair TBMM karardr.3
lk teklif edilecek hkmet tarzlarndan biri lke idaresinin Meclis
iinden seilecek encmenler vastasyla gerekletirilmesi olacaktr; her
bir icrai alann ilgili encmen reisine tevdi edilmesi ne srlecektir.4
Ankaradaki siyasal oluumun geici olduunu dnen mebuslardan biri olarak Muhittin Baha Bey (Bursa) yle demektedir: Bizim
hkmetimiz Osmanl Hkmetidir. Bir hkmet tekil ediyor deiliz.
Bu geicilik kanaatine Krehir Mebusu Mfit Efendi de hkmet istihlas
edinceye kadar muvakkat bir idare kurulmasn nererek katlacaktr. Genel kan byle olmakla birlikte, fiili durum yrtme ilerinin ele alnmasn zorunlu klar.5 Sonunda Mustafa Kemal Paann dorudan sorumlu
vekillerin seimini isteyen nerisi kabul edilir.6
Bu ilkeler erevesinde TBMM ilk grev ayrmn iki encmen teekkl ettirerek gerekletirmitir. Bunlardan birincisi daha sonra hkmet haline dntrlecek, ikincisi ise layiha encmeni olacaktr. Netice
itibariyle, Meclis toplanp ynetime el koyduktan sonra en nemli siyasi
3
4
5
6
Dstur III,, Cilt.I, s.2.

Giritliolu, Halk Partisi, s.16.
Tunaya, Devrim Hareketleri, ss.52-57
ZC, C.1, 25.4. 1336, ss.52-55,57.
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti
119
tasarrufu cra Encmeni ve Layiha Encmeni eklinde iki heyet semek

olmutur.7
Kuvve-i icraiye tekiline dair karardan sonra Muvakkat cra Encmeni
ad altnda Meclis Bakannn doal bakanlnda bir heyet seilmesine
karar verilmitir.8
Yrtme ilerini geici olarak stlenecek olan Encmen seiminden
hemen sonu alnmam, ancak nc turda seim tamamlanmtr.
lk oylamaya 107 kii katlmtr. Bu turda Celalettin Arif 71, Cami Bey
(Baykut) 66, Bekir Sami Bey (Kunduh) 58, smet Bey (nn) 42, Hakk
Behi (Bayi) 33, Dr. Adnan (Advar) 27, eyh Servet Efendi 26, Ferit
Bey 24, Hamdullah Suphi (Tanrver) 23 oy almtr.
kinci turda oylamaya 103 kii katlmtr. Yeterli oyun 52 olduu
bu turda sadece Fevzi Paa 58 oyla izgiyi geerken, Hamdullah Suphi
45, eyh Servet 37, Ferit Bey 26, Dr. Adnan 25 oya ulamtr. nc
tur greceli ounluk esasna gre yapldndan dierleri son turda
seilebilmilerdir.9
6.2. cra Vekillerinin Sureti ntihabna Dair Kanun

Hkmetin oluturulmas konusunda gr ayrlklar devletin temel
emasnn on idare alanna blnmesi karar ile giderilmi olmakla birlikte
vekil seiminde farkl gr ortaya atlmtr.10
Bunlar srasyla BMM Reisinin icra vekillerini semesi, ikincisi,
encmenlerin vekaletlere aday gstermesi ve Meclis Reisinin bunlardan
birini semesi, sonuncu yntem ise Meclis Bakannn her vekalet iin
7
8
9
10
Sofuolu, BMM, s.437, ZC, C.1, 1.5.1336, ss.198-203.

Unat, Vesikalar, s.403.
ZC, C.1, 25.4.1336, s.59, 61.
Bu Encmenler eriye ve Evkaf, Shhye ve Muavenet-i timaiye, ktisat,Ticaret, Ziraat, Orman, Maadin), Adliye ve Mezahip, ktisat, Maarif, Maliye ve Rsumat, Nafa,
Dahiliye(Emniyeti Umumumiye, Posta ve Telgraf), Mdafaa-i Milliye ve Hariciye Encmenleri olarak kurulmutur. ZC, C.1, 1.5.1336, ss.156-157.
120
aday gstererek bu adaylar ierisinden birinin Genel Kurul tarafndan

seilmesidir.11
Encmenlerle vekiller arasndaki ilikiler balangta ok nemsenmitir. Layihadaki vekil mensup olduu encmenin rey-i istiarisini alabilir ifadesi, bakanlarla ihtisas komisyonlar arasnda siyasi iliki kurma
dncesini gstermektedir. Hkmetin tedrici olarak Meclisin stnde
bir kuvvet olarak belirmesini kuku ile karlayacak mebuslar, Meclisin
tevkil ettii vekillerin Osmanl Devletinin nazrlar ile bir ilikileri olmadn srarla vurgulayacaklardr.
Bir neriye gre, eer Bakanlk Divan, cra Vekilleri ve Encmenler
arasnda ihtilaf szkonusu olursa, cra Vekilleri Heyeti, Divan- Riyaset ve
Encmenlerin Bakanlarndan bir st kurul oluturulmak suretiyle mzakere yoluna gidilecek; eer yine sonu alnamaz ise, Meclis Genel Kurulunda konu grlp sonuca balanacaktr. Fakat bu neri itibar grmez.12
Meclisin gven ve gvensizlik oylar (itimat ve adem-i itimat) ile
vekilleri denetlemesinin dnda vekillerin vazifeleri ile ilgili siyasi ve idari crmleri bahis konusu olursa Meclisin Divan Aliye dntrlmesi
Meclis kinci Bakan Celalettin Arif Bey tarafndan nerilecek, fakat bu
gr de taraftar bulamayacaktr.13
cra Vekillerinin Sureti ntihabna Dair Kanun nce Layiha Encmenince ele alnm, tartlarak kabul edilmitir.14 Byk Millet Meclisi cra
Vekillerinin Sureti ntihabna Dair Kanunun sradan bir kanun olarak grlemeyecei ne srlm, anayasa deiiklii yapld gerekesiyle
Refik evket Bey kanunun bir kavanin-i adiye gibi ele alnamayacan
11
12
13
14
Hamdullah Suphi Bey (Antalya) vekillerin reis tarafndan seilmesini, Muhittin Baha
Bey (Bursa) encmenlerden aday gsterilmesini, Ferit Bey (orum) Reisin vekaletler
iin aday gstermesini, Ali kr Bey (Trabzon) ise ngiltere benzeri bir kabine sistemine geilmesini, Meclis Bakannn oluturaca Bakanlar Kuruluna gvenoyu veya
gvensizlik oyu verilmesini nerecektir. ZC, C.1, 1.5. 1336, ss.70-171.
Bu gr Tunal Hilmi Beye (Bolu) ait olup Meclis tarafndan kabul edilmeyecektir.
ZC, C.1, 1.5.1336, s.176 ayrca bkz. Dstur III, Cilt. I, s.6.
ZC, C.l., 1.5.1336, s.157.
Layihann orijinali bkz. Unat, Vesikalar, ss.405-406.
121
ancak te iki ounluk ve ak oylama ile kabul edilebileceini savunmutur.

Buna karlk, Meclis kinci Bakan Celalettin Arif Bey, Fransz
nc Cumhuriyetinin ekseriyet oyuyla kurulduunu, peygamberin
ekseriyeti takip ediniz hadisi ile, aznln ounlua uymasn emrettiini aklaynca, salt ounluun yeterli olduu hususunda meclis ikna
olmutur.15 Sonu itibariyle, Layiha Encmeninin 11 kiilik cra Vekilleri
Heyeti oluturulmas ve bunlarn Encmenlere istinat ettirilmesi ynndeki gr kabul edilmitir.16
Byk Millet Meclisi cra Vekilleri Heyetinin Suret-i ntihabna Dair
Kanun17, uyarnca yaplan ve 137 milletvekilinin katld seimde mutlak ounluk 69 olarak dikkate alnm ve ilk hkmeti oluturan vekiller
u oylar almlardr.18
Mustafa Fehmi Efendi (eriye, 80), Cami Bey (Dahiliye, 90), Celaleddin Arif Bey (Adliye, 83), smail Fazl Paa (Nafa, 79), Bekir Sami
Bey (Hariciye, 121), Dr. Adnan Bey (Shhiye, 127), Yusuf Kemal Bey
(ktisat, 99), Fevzi Paa (Mdafaay Milliye, 118), smet Bey (Erkan-
Harbiyeyi Umumiye, 129)
lk tur neticesinde Maliye ve Maarif Vekillikleri iin yeterli ounluk
elde edilememitir. kinci tur oylama da 127 milletvekili seime katlm
mutlak ounluun 64 olduu bu oylamada Dr. Rza Nur 65 oyla Maarif
Vekaletine, Hakk Behi Bey ise Maliye Vekaletine seilmilerdir. Dr.
Rza Nur kendisine verilen oylar az bularak vekillikten ekilmek istemi,
15
16
17
18
ZC, C.1, 1.5.1336, s.159.

Kanunun oylamasnda ilk turda sonu alnamamtr. Tayini esami ile yaplan ikinci oylamaya 130 ye katlm ve bunlardan 110 ye kabul, 15 ye ret, 5 ye de ekimser oy
kullanmlardr. Ret oyu veren baz mebuslarn isimlerini vermek anlaml olabilir. Hac
Tahir Efendi (Isparta), Abdullah Efendi (Bolu), Hakk Hami Bey (Sinop), Sabri Bey
(Kastamonu), Mehmet kr Bey (Karahisar Sahip), Refik evket Bey (Saruhan). ZC,
C.1, 2.5.1336, s.182, ss.185-186.
2.5. 1920 tarihli 3 nolu BMM cra Vekillerinin Sureti ntihabna Dair Kanun Dstur III,
s.6
ZC, C.1,3.5.1336, s. 198.
122
ancak Meclis el kaldrmak suretiyle kendisine gvenini beyan edince

istifasn geri almtr.19
6.3. Namzetlik Usulne Gei

cra Vekilleri Heyetinde belli bir uyumun salanamamas, daha
nemlisi Mustafa Kemal Paaya ters debilecek insanlarn da Hkmete girebilme olanann olmas (rnein, Dahiliye ye Nazm Resmorun
seilmesi gibi) vekillerin seim ynteminde deiiklii kanlmaz olarak
gndeme getirmitir.20
Bir grup mebus cra Vekillerini TBMM Reisinin gsterecei adaylar
arasndan seilmesini ahenkli bir hkmet oluturulmasnn n koulu
sayarken, bu yntem kabul edilirse, halklk ilkesinin ve milli hakimiyetin zarar greceini ne sren mebuslar da olacaktr.21
Sonuta, baz mebuslarn direniine ramen, 4 Kasm 1920 Tarihli
cra Vekilleri Kanununun kinci Maddesini Muaddil 47 Sayl Kanunun
2. maddesi ile, cra Vekilleri BMM Reisinin Meclis azalarndan gsterecei namzetler meyanndan ekseriyeti mutlaka ile intihab olunur eklinde
bir deiiklik kabul edilerek yrtme alannda ok nemli bir adm
atlmtr.22
Kanun mzakere edilirken Tunal Hilmi Bey (Bolu) kabine sistemine benzer bir yntemi Heyet-i Vekile azalar BMM Reisi tarafndan
19
20
21
22
ZC, C.1, 4.5.1336, s.203, 217.

Tacettin Karaer , Trkiyede Ynetimin Anayasal Geliim Sreci, Trk dare Dergisi, Yl 60,
say:378, (Mart 1988), s.113. Cebelibereket mebusu hsan Beyin Heyeti Vekilenin efalinin ahenktar ve netice-i mesaisinin de mspet olmas iin, hepimiz itiraf ederiz ki azas
arasnda bir tesand- tam bulunmas lazmdr. Aksi takdirde bir herc mercdir gidiyor
szleri iin bkz. ZC, C.5, 4.11.1336, ss.260-62.
nerilen liste usulnn hakimiyeti milliyeyi tecezzi ve inksama urataca fikrinde
olan Hasan Basri Bey gibi mebuslar ise Halklk demek, milletin hakimiyetine dorudan doruya ve fiilen hakim olmas demektir. ntihap, bu hakimiyetin ilk tecellisidir...
Madem ki meclisle hkmet birdir, byle namzetler iin listeye hacet yoktur diyerek
neriye kar kacaklardr. ZC, C.5, 4.11. 1336, s.259, ss. 264-265.
Dstur III, c. I; s.123.
123
intihap olunur; fakat, Meclis tarafndan itimat veya adem-i itimat reyi
beyan edilir ierikli nergesi reddedilmitir.23
cra Vekilleri Heyetinin almalarnda siyasi uyum iinde olmas
her zaman hedeflenmi olmakla birlikte, zaman zaman ortaya kan gr
ayrlklar Mustafa Kemal Paann kiisel inisiyatifi ile zlmtr.
Hkmetin iinde srtmeler artnca, 5 Kanunusani 1338 (1922)
tarihli cra Vekilleri Heyeti Arasnda kacak htilafn Sureti Halli Hakknda Kararname karlmtr.
Kararnameye gre, cra Vekilleri bir konuyu mzakere ederken
ilerinden biri uygulamaya muhalif kalrsa prensip olarak konu Meclise
havale edilecektir. Muhalefet edilen konu Meclisce halledilmeden uygulamaya konulmayacaktr; ancak Kararname uyarnca aznlkta kalan
vekil konunun Meclise havalesini istemez ise ounlua uyarak Hkmet
uygulamasn imza edeceklerdir.24 Anlalaca zere ortada parlamenter
bir hkmet olmamasna ramen yrtme alannda bu ynde emareler
grlmektedir.
6.4. Yrtmenin zerkleme Sreci

1921 Anayasas karldktan sonra yaplan seimle Heyeti Vekilenin
Vazife ve Mesuliyetine Dair Kanun zerinde almalar yapmak zere bir
zel komisyon kurulmutu.25
Selahattin Kseolunun (Mersin) bu encmene mazbata muharriri
olarak seilmesi; Karahisar arki mebusu Mustafa Atayn Meclis Ba23
24
25
ZC, C.5, 4.11.1336, s.262.

1294 sayl cra Vekilleri Heyeti kararnamesi ile anlamazlk durumu bir usule balanm
oluyordu. Kararnamenin birinci maddesi yledir: ...ittihaz mukarrerata ihtilaf vukuunda muhalif kalan vekiller diledikleri takdirde kanunu mahsus mucibince halli mesele
iin maddeyi mebhusu anhann Meclise sevkini talep edebilirler ve o takdirde erbab
muhalefetlerini imzalar altna yazarlar. Meclisten karar kati istihsaline dein madde-i
muhtelefunfiha icra olunmaz Kararnamenin Ocak 1922 tarihi itibariyle karld gznne alnrsa hkmet iinde sorunlar olduu dnlebilir. Dstur III, Cilt.II, 5 Kanunusani 1338, no.1294, s.201.
ZC, C.7, 30.1.1337, s.438.
124
kanlk Divannda grev alanlarn cra Vekilleri Heyetinde grevlendirilmemeleri ynnde kanun teklifi gibi gelimeler muhalefetin siyasi bir
atak gelitirmekte olduu biiminde yorumlanabilir.26
cra Vekilleri ile ilgili yeni dzenlemeyi hazrlamak zere 1921 ubatnda greve balayan Encmeni Mahsus (zel Komisyon) 24 Kasm
tarihinde Genel Kurulda mazbatasn savunmaya balamtr.27
Komisyon sanki Osmanl dzeni devam ediyormucasna Kanun-
Esasinin 1-7. maddeleri arasnda dzenlenmi olan saltanat haklarna referans veren 18 maddelik bir mazbata hazrlaynca Meclis Genel
Kurulunda gerilimli bir hava domutur. Bu mazbata Mustafa Kemal
Paa ile Selahattin Bey arasnda bir sz dellosuna yol aacaktr. Tepki
alan mazbatann, kabine sistemine benzer bir yap oluturmaya, Meclis Bakanln siyaseten sorumsuz bir mevkiye getirmeye alt
gzlemlenmektedir.28
Encmen-i Mahsus devletin bir maksada gre sevk ve idaresinin
gerektii noktasnda birlemektedirler. Bu da siyaseten sorumlu Babakan modeline doru bir aray simgelemektedir.
Encmen-i Mahsus raporunda Meclis ilk toplandnda devlet erkini Mecliste merkeziletirmenin bir zorunluluk olarak ortaya ktn
26
27
28
ZC, C.8, 3.2.1337, s.69,133; ZC, C.9, 14.3. 1337, ss.102-103.

Demirel , kinci Grup, s.234.
Encmen-i Mahsusun benimsedii mazbataya gre saltanat hukuku millet hukuk ve
hakimiyeti asliyesini bizatihi istimale mecburiyet ve strar grm ve hukuk-u aliye-i hilafet ve saltanat intihap ettii Byk Millet Meclisinin ahsiyet-i maneviyesinde istimale
karar vermitir ifadesinde zorunluluktan doan bir siyasal durumdan sz edilmektedir.
Meclis Bakannn siyasetten uzaklatrlmas anlamna gelecek olan mesul icra amiri
deil... murakp ifadesi dikkat ekicidir. Teklifin 5. maddesi ile de Meclis Bakan bunun
dnda Heyet-i Vekile kararlarn Meclis adna tasdik edecek ve tasdik 48 saat ierisinde
gereklemez ise kararlar kendiliinden yrrle girecektir. 10. madde ise Heyeti Vekile Reisi ve eriye Vekili seimini dorudan doruya Meclise vermekte onun dndaki
vekilleri ise Heyeti Vekile Reisinin atamasna ve meclisin gvenoyuna balamaktadr.
Encmen bunu hkmet uygulamalar karar, kararname, talimatnameler ile mesuliyet-i
mteselsileyi ittihaz eder eklinde deerlendirerek, Meclisin seecei ve gvenoyu verecei bir cra Vekilleri Reisi devlet makinasn daha uyumlu iletebilecektir grn
savunmaktadr. Sonu itibariyle Meclis Bakanlna atfedilen fonksiyon icrai olmaktan
tamamen kmaktadr. ZC, C.14, 24.11.1337, ss.321-326.
125
fakat kuvvetler birlii (tevhid-i kuva) ilkesinin olduu her yerde istibdada
doru bir eilim olduunu ileri srmektedir.29
Parlemantarizmi neren mazbata, vekillerin siyasi ve cezai sorumluu meselesini Divan Ali benzeri bir kurum teekkl ettirerek zmeye almtr. Mazbatann nerdii bu kurum kabul grmeyecektir.30
Kuvvetler ayrln savunan mebuslar, hkmetin birbirinden bamsz
vekillerden olumasnda saknca grmektedirler. Vekiller arasnda salkl siyasal balarn olmamas, biri hakknda verilen gensoruya dier
vekillerin hatta Heyet-i Vekile Reisinin dahi gelmemesine yol amaktadr. Tartmac mebuslara gre bu durum ancak bir sistem deiiklii ile
zlebilir, yani ad ve ierii belirlenmi ortak bir siyasal sorumluluk
zemini istenmektedir.31
zel komisyonunun nerisi bu merkezdedir. Hatta vekilin siyasi,
mali, cezai sorumluluu komisyon nerisinde dzenlenmitir. Vekilin
cezai sorumluluu ise Divan- Alide yaplacak yarglama ve su isnad ile
mmkn olabilecektir. Mazbatadaki biimi ile Divan- Alinin teekkl
tarz ve yarglama yntemi stiklal Mahkemelerine benzetilebilir.32
Aleyhte grler temel olarak kuvvetler birliinden ve meclis stnlnden vazgemek istemeyen kanadn grleridir.33 Parlamenter
29
30
31
32
33
ZC, C.14, 26.11.1337, s.338.

Kabul grmeyecek neriye gre meclis ye tamsaysnn 2/3 ounluu ile hakknda su
isnat edilen Vekili Divan Aliye sevk karar alacaktr. Drt ubeden seilen drder ye
ile 16 kiiden oluan bir Divan Ali vcuda getirilecektir. Bu Yksek Yarglama Kurulu da
ilgili vekil hakknda 2/3 ounlukla karar verecektir. Bkz. Encmen Mazbatas md.14-18
iin ZC, C.14, 24.11.1337, s.324.
Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey hkmet kavramn deitirmek gerektiine inanmaktadr.
...Trkiyedeki ekal-i idare, cihann ekal-i idaresine uymuyor ... meclisin karsnda mesul bir heyetin olmamas bir eksikliktir. Btn cihan meclislerinde, yasama meclisleri iki
noktaya istinat etmektedir. Biri kanaat-i esasiye ikincisi ise programdr. Umur-u idarenin
ebekelerini tanzim edip murakabe edecek esaslardr. Hkmet bir kl halinde teekkl
edip, mesuliyet bir noktada, salahiyet bir noktada toplanr. Oradaki vesait programdr.
Salahiyet-i kamileyi mesuliyet-i siyasiyeyi haiz bir heyete tevdii gereklidir. ZC, C.14,
29.11.1337, s.398-9.
Meclisin iinden kacak bir yarglama konseyine devredilecek yarglama yetkisi ile Encmen bunun baarlabilecei dncesindedir. ZC, C.14, 29.11.1337, ss.408-409.
ZC, C.14, 26.11.1337, s.357-359.
126
istibdadn (yasama stnl) icra kudretinin istibdadna gre ayan

tercih olduu gerek Fransz Konvansiyonu gerekse ngiliz uzun parlamentolarnn lkelerini kaostan kurtardklarn savunmakta olan gr,
layihann nermi olduu parlamento sisteminin aslnda bir parti hkmeti sistemi olduu ve ngiliz Parlamentarizmine yknd grndedir. Bu sistemin iyi alabilmesi iin son derece tekemml etmi bir
toplumsal yap ve hkmetin bir ekseriyet partisine istinat etmesi gerekli
grlmektedir. Meclis genellikle tefrik-i kuvann devlet kuvvetlerini
zaafa gtreceini dnmektedir.34
6.5. Mustafa Kemal Paann Eletirisi

Mustafa Kemal Paann sz alp layiha aleyhinde konumas,
Mecliste ortaya kan layiha aleyhtar havay daha da glendirecektir.35
Mustafa Kemal Paa layihann temel kusurlarn u szlerle eletirecektir;
teklif edilen layiha ile TBMM Bakanl makam Heyet-i Vekilenin alm
olduu kararlar tasdik makamna indirgenmektedir. Ayrca ngrlen
kabine sistemine kar da tam bir gven duyulmad anlalmaktadr;
yrtmeyle ilgili derin kukular beslenildiinden Meclisin toplanma ve
dalma zaman, lzumu halinde fesih gibi hususlarda suiistimale msait
dzenlemeler yaplmtr. Bununla birlikte, Saltanat ve Hilafetin mahfuz
hukukundan bahsetmek ve Kanun- Esasinin yrrlkte olduunu savunmak TBMMnin kurulu ve varolu iradesi ile elikilidir ve ileride
sorun yaratc olacaktr.36
34
35
36
Yrtmenin kuvvetli olmas endie sebebidir. O bakmdan ayr bir kabine fikri olumlu
grlmemektedir. Dnyann ikayet ettii haksz ihtilaller Parlamento istibdadndan
ileri gelmemitir. Hep cra kuvvetlerinin tegallbnden ve darbesinden neet etmitir.
Misali bugnk bizim feci vaziyetimizdir. Efendiler Saray son darbeyi indirdi. Heyet-i
craiyenin hareketini Kanun-u Esasi ile telif ederek Trk milletini dmana terk etti.
Machievelli nin milletlerin hakkn gasp edebilmek iin onlar tefrikaya drnz dsturu uyarnca bir milleti zayf drecek sistemin herhalde Tefrik-i Kuva olacan, oysa
Trkiyenin Burjuva Avrupann bile nail olamad bir devlet kurduu Mahmut Esat
Bey tarafndan iddia edilecektir. ZC, C.14, 28.11.1337, s.381.
ZC, C.14, 28.11. 1337, s.395.
Mustafa Kemal Paa Herhangi bir cism-i siyasinin hududunu geemeyecei bir gaye-i kuvann varl, cihanmul, hayalperest amalar ittihazna engel tekil eder, Enver Paa byle
bir hayalin peinden gitmekle, imparatorluumuzun izmihlaline sebep olmutur szleriyle,
127
Mustafa Kemal Paa bu konumasnda, kuvvetler birlii ve ayrl ilkeleri karsnda Anadolu Hkmetini tartmay ihmal etmemitir. Ona
gre, merutiyet kuvvetler ayrl yani tefrik-i kuvadr; oysa hakikatte
taksim-i kuva deil tevhid-i kuva (kuvvetler ayrl deil birlii) asldr.
Merutiyetin iki kuvvet arasndaki iktidar mcadelesinden ktn,
siyasi kuvvetler arasnda denge kurabilmek iin byle bir idare tarzna
geildiini dnmektedir.
Tekilat- Esasiye Kanununa gre gerekte yasama ve yrtmenin
TBMM olduu fikrinden hareket eden Mustafa Kemal Paa, bu konumasnda, vekillerin teker teker Meclis Genel Kurulundan seilmesini
savunmutur. Mustafa Kemal Paa, Trkiye Byk Millet Meclisi rejimini Kartaca, Roma, Isparta, Atina site devletlerinde mevcut olan idareye, btn yetkileri bnyelerinde toplamalar, kanun yapmalar, memur
atamalar, yarglama ve cezalandrma yetkilerini haiz olmalar itibariyle
yakn bulmaktadr.37
Sonuta, layihann tm hakknda Mustafa Kemal Paann olumsuz
gr belirtmesi zerine yeni bir kanun layihas hazrlanmak zere mazbata
Anayasa Komisyonuna iade edilir. Bylece kuvvetler ayrl ilkesine gre
Anadolu Hkmetini yeniden oluturma giriimi baarszla urar.38
37
38
hem stanbul Hkmetinin yokluuna iaret etmekte hem de Enver Paay itham etmektedir. ZC, C.14, 1.12.1337, ss. 424-430.
Meruti ynetimin kaynan tahlil eden Mustafa Kemal Paa irade-i asliye-i milliye ve
kuvve-i mstebidenin kar karya gelmesi sonucunda bir taksim-i kuvay devlet ortaya
kmtr. Bu gayr tabii durumu her iki taraf da bozmaya ve karlkl tazyiklerle kendi konumlarn gelitirmeye almlardr. ifadesi ile merutiyette aristokrasi ve halk temsilcileri elikisinin yaandna iaret etmek istemektedir. ZC, C.14, 1.12.1337, ss.437-440.
Mustafa Kemal Paann konumasnda geen artk Kanun-u Esasinin yrrlkte olmadn belirten ifadelere itirazlar olacaktr. Lazistan mebusu Osman Bey bunlardan
biridir. Encmen layihasnn reddini isteyen 30 imzal nerge nisab- ekseriyet (karar
yeter says) bulunmadndan kabul edilmez ve bir sonraki oturuma konu ertelenir. Bir
sonraki oturumda da (3.2.1337) Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnca verilen yeni bir
kanun layihas hazrlanmas nerisi oy okluu ile kabul edilecektir. lgin olan nokta bu
kadar hararetli tartmalara neden olan cra Vekilleri Kanunu Meclis gndemine yedi ay
sonra gelebilecektir. ZC, C.15, 3.12.1337, ss.4-5.
128
6.6. 244 Sayl cra Vekilleri Kanununun Son

Aamas
Layiha 1922 Temmuzunda geri dnm iktidar ve muhalefet
bloklar arasndaki tartma bu kez uzlamayla sonulanarak, 244 Sayl
Kanun karlabilmitir. Bu arada Hseyin Avni Ulan vekil seiminde
namzetlik usulnn kaldrlmasn ieren nergesi, konu zerinde almakta olan Komisyona havale edilmitir.39 Hseyin Avni Beyin bu
nergesi, layiha bir kez daha genel kurula indiinde grlm ve kabul
edilmitir. Ancak bu kanun, muhalifleri tam manasyla tatmin edecek bir
kanun olmayacaktr.
Encmende hazrlanan mazbata ilk bakta, karlatrmal siyasal
rejimler tartmas aarak TBMMye bu modeller iinde bir yer arama
abas iinde grnmektedir. Sert ve yumuak kuvvetler ayrl rejimlerine yani ABD ve Fransa rneklerine ve parlamento karsnda siyasi sorumlu kabine anlayna gei srecini akademik bir slupla inceledikten
sonra yrrlkte olan TBMM sisteminin neden iyi bir sistem olduunu
tartlmtr.40
Hseyin Avni Beye (Erzurum) gre her vekile ayr ayr vehe verildiine gre hkmette tesant aramak Tekilat- Esasiye Kanununun ruhuna
aykr olup, Kabine yaratmak olacaktr. Meclis tesand halinde bir hkmet
kurmak isteseydi; Tekilat- Esasiye Kanununu karrken kabine sistemini
ihdas etmekten ekinmezdi. Byle bir irade sz konusu olmadna gre
hkmet ilerinde daha nce karlm olan Anayasa snrlar iinde davranlmak durumundadr. O halde, Bakann seerken snr kabul etmeyen
Meclis, kendi semi olduu Bakann iradesi altna girmemelidir. Fikirler
arasnda teedddn domasndan endie duymak yersizdir, asl zarar
Meclisin snrlandrlmasndan (takyid) domaktadr.41
Ziya Hurit (Lazistan) ise dnyann merutiyetle idare olunan
memleketlerinde Devlet Bakan herhangi bir kimsenin bakanlk veya
39
40
41
ZC, C.19, 29.4. 1338, s.444.

ZC, C.21, 6.7.1338, s.279.
ZC, C.21, 6.7. 1338, s.288.
129
babakanla getirilmesinde Meclisi herhangi bir karar onaylamaya

zorlayamayacan belirterek, Trkiye Devleti ki idaresi Meruti idareyi
geen bir tarzdadr. Kemal-i serbesti ile oy verilmesi arttr, Mebusa usul
gsterilemeyecei gibi mebus manda kabul etmez, byle esasl bir konuda
hibir kimseye, kurula, rhan hakk verilmesi kabul edilemez szleriyle
yeni layihann tercihlerini eletirecektir.42
Mahmut Esat (Bozkurt) Polonyann siyasi tarihini rnek gstererek
bu lkede Meclisin hakimiyet kuram yznden lkeyi ynetecek hkmeti karamad tespitiyle u analizi yapar: Polonya en sonunda arlk
ynetimine boyun emek durumunda kalmtr. Trkiye Byk Millet
Meclisinde frka olmadndan partilere dayanan meclisler gibi vekil semek kolay deildir. Parti disiplini dolaysyla o tr meclislerde vekillerin
seilmesi fevkalade kolaydr.
Mahmut Esat Bey Meclisi siyasi teorilere deil siyaset pratiinin
gereklerine dayanmaya davet edecektir. Eer TBMM namzetlik sistemini benimsemez ise memleket hkmetsiz kalma tehlikesine mahkum
olacaktr.43 Besim Atalaya gre ise, salahiyeti bir kiinin eline vermek
de, tamamiyle Meclise verip ufak tefek cereyanlara kaplmak da yanltr.
O halde idareyi alkantlardan koruyacak ilke Heyet usul olup tahdit
ortaya karmayaca gibi itidali salayacaktr.
6.7. cra Vekilleri Heyeti Seim Usulnde Uzlama

Namzetlik usulnn (TBMM Bakannn gsterecei adaylar arasndan vekil seimi) lav kabul edilmitir. Encmenin teklif ettii Muhtelit
Heyet (Adaylar Belirleyici Karma Komisyon) usuln kabul grmemi,
kanundan karlmtr.44
Yrtme alanna ilikin deiikliklerin (biri hkmet kararnamesi
olmak zere) bu sonuncusu cra Vekillerinin Sureti ntihabna Dair Kanun
baln tamaktadr. zetlemek gerekirse, Geici cra Encmeninden cra
42
43
44
ZC, C.21, 6.7. 1338, ss.291-293.

Soyut milli hakimiyet tezinin peinden komann sonularnn iyi olmayaca Teeddt
ve tesantszlk hkmetsizlik meselesidir. Memleketin en badireli gnlerinde hkmetsizlie tahamml yoktur denilecektir. ZC, C.21, 6.7. 1338, 8. 7.1338, s.304, 323.
ZC, C.21, 6.7. 1338, s.307.
130
Vekilleri Heyetine gei 3, 47 ve 244 sayl kanunlarla gerekletirilmitir.45

Kanunun 1. maddesine gre cra Vekilleri Reisinin de dier vekiller gibi
gizli oyla ve mutlak ounlukla seilecei hkme balanmtr.
Sivas Mebusu Vasf, Erzurum Mebusu Hseyin Avni, Lazistan Mebusu Ziya Hurit Beylerin kabul gren nergelerine gre vekil ve bavekili
seen oylamalarda mutlak ounluun (ekseriyet-i mutlaka) kesin olarak
salanmas gerekecektir, daha nceki uygulamada nc turda greceli
ounluk (rey-i izafi) yeterli kabul edilmekteydi.46
Kanunun 3 ve 4. maddeleri vekalet vekilleri konusunda sregelen
tartmaya son veren hkmler iermektedir. Bu konuda sregelen temel
itiraz yle zetlenebilir: Vekil TBMM tarafndan seildiine gre kendisine vekil tayin edemez. Yetki ve sorumluluk Meclisin kendisindedir.
Tartma sadece vekillere vekalet deil cra Vekilleri Heyeti Reisliine vekalet konusunda da kmtr. Yetki tartmas cra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paann 1921 Nisannda cepheye giderken yerine eriye
Vekili Mustafa Fehmi Efendiyi (Gereker) vekil tayin ettii tarihe kadar
uzanmaktadr. Fevzi Paa yerine vekil braktn bir babakanlk tezkeresi ile Meclise bildirdiinde durum honutsuzlukla karlanmt.47 kinci
kez vekil tayin edildiinde uygulama Hseyin Avni Bey tarafndan Vekil
yerine kimseyi tevkil edemez. Tedrici surette meclisin salahiyetine tecavz
olunuyor beyan ile eletirilmiti.48
Sonu itibariyle yaplan kanun bu deiiklikle, vekilin vekaletine
mteferri bir vazifeden dolay ... vazifesi bandan muvakkat ayrl halinde
cra Vekilleri Heyeti, vekillerden birine vekil vekili grevi verebilir derken,
grev mahallinden uzun sreli ayrlmalar sz konusu olursa, TBMM, vekil grevine dnnceye kadar bir vekil-i muvakkat (geici vekil) seimini
zorunlu klmakta idi.
nemli bir baka nokta ise, cra Vekillerinin Sureti ntihab Hakknda Kanun, Tekilat Esasiye Kanununun cra vekilleri kendi aralarndan
45
46
47
48
zer, Bat Demokrasilerinde, ss.49-54, 56-57.

ZC, C.21, 8.7.1338, ss. 325-326.
ZC, C.10, 21.4.1337, s.53.
ZC, C.16, 11.2. 1338, ss.272-273.
131
birini reislie getirirler eklindeki 9. madde hkm ile elimektedir.

Tekilat- Esasiye Kanununu anayasa kabul edersek, byle bir deiiklik
anayasal dzen deiiklii anlamna gelmektedir. Anayasa deiiklii anlamna gelen bu yenilie, hangi ounlukla karar verilebilecei tartmas
kacaktr. Nitelikli ounluk gerekli midir deil midir?
Tekilat- Esasiye Kanununun nisab- mzakerenin 86 olduu bir
zamanda yasalat, slusan- ekseriyet (te iki ounluk) aranmadna
dikkat ekilmitir.49 zetle, Tekilat- Esasiye Kanunu basit ounluk ile
kabul edildiine gre, onu ksmen deitiren cra Vekilleri Kanununda
mevsuf ounluk aramaya gerek yoktur. O halde Anayasa deiiklii anlamndaki cra Vekilleri Heyeti Reisi seim yntemi deiiklii de basit
ounlukla kabul edilebilir.50
Kanun knca cra Vekilleri Heyeti yeleri, heyetin yenilenmesine
olanak salamak zere 10.7.1922 tarihinde istifa ederler.51 Eski vekillerden ou grevlerine yeniden seilirler. 204 kiinin katld oylamada
197 kiinin oyunu alan Rauf Bey (Orbay) cra Vekilleri Heyeti Reisliine
getirilir.52
6.8. Bavekaletin Douu

1876 Anayasasndan itibaren herhangi bir dnemde Vkelann (Bakanlar Kurulunun) yetkilerini tam manasyla belirleyen bir yasa karlmadndan yrtmenin snrlar izilmemitir.53 Heyeti Vekilenin nasl
49
50
51
52
53
Hseyin Avni Bey Meclis eer bu kanun iin 2/3 art koymak isterse Tekilat- Esasiye Kanununun varl ve vcudu muhal olur grn savunur. ZC, C.16, 11.2.1338,
ss.335-336, 341-342.
Kanun layihas TBMMye 7 Terinisani 1337 tarihinde sunulmu, 8 Temmuz 1338 tarihinde kanunlamtr. bkz. ZC, C.14, 24.11.1337, ss.307-434; ZC, C.15, 3.12. 1337,
ss.1-3, ZC, C.21, 6.7. 1338, ss.283-348; Dstur. III, C.3, s.99.
ZC, C.21, 10.7. 1338, ss.349-50.
ZC, Cilt.21, 12.7. 1338, s.359; ayrca bkz. Dal, Aktrk, Hkmetler, s.8.
Kuramsal olarak TBMM btn iktidarlarn kayna olduuna gre vekalet kavram Meclis stnl sisteminin mantna uygun bir ifadeydi; vekil ile Meclis arasnda bir vekalet
ilikisi vard. Siyasal pratie geirilmemi olsa da Meclis vekili belli bir alanda tevkil ettiine gre siyasi vehe verme hakkn haizdi. Uygulama ise vekillerin kabine iinde bakan
gibi davrandklar grlmekteydi. 244 sayl kanun dahil bu ynetim mant devam etti.
132
seildii kadar salahiyetlerinin ne olduu da aklk kazanmaldr diyen

Tevfik Rt Bey, bu ihtiyac Meclisin dikkatine sunacaktr.54
cra Vekillerinin Suret-i ntihabn yeni bir usule balayan kanundan
sonra Vazife ve Salahiyet Kanunu zel bir komisyona havale edilmi ancak
Komisyonun teklifi sadece bir kez Meclis gndemine gelebilmi, kadk
olmutur.55
Vekaletlerin yetki alanlar kanunu, Cumhuriyet meclisleri tarafndan
da karlamamtr. Ancak 1924 Anayasasnda 48. madde ile bakanlklarn kuruluu zel kanuna balamtr. 5.2.1937 tarihli Bakanlklarn Kurulmas Hakknda Kanun, 29.11.1937 tarihli Devlet Dairelerinin Vekaletlere Ayrlmas Hakknda Kanunlar bu erevede karlan kanunlardr.56
Birinci Meclisin son gnlerinde Saruhan Mebusu Reat Beyin verdii nerge dorultusunda kabul edilen Heyeti Vekile Reisinin Vazife ve
Mesuliyeti Hakknda 384 Sayl TBMM Karar, ierii itibariyle son derece
nemlidir. Karar Heyeti Vekile Reisinin icra Vekilleri Heyeti ile BMM
arasnda vasta ve vekillerin mercii istiarisi olduu vezaifi mtereken,
reisin vekillerle birlikte siyaseten sorumlu bulunduuna iaret etmektedir.
Bu tanmlamalar nda, artk bu makamn ad konmam Babakanlk
olduuna hkmedebiliriz.57
54
55
56
57
Ancak Tekilat- Easiye Kanununu Tavzihan Tadil ederek Cumhuriyete gei ortak siyasal sorumluluu olan bakanlar kurulu ve bakan kavramn getirecektir. 1924 Anayasas
bu yndeki gelimeyi pekitirmitir. Nihayet, 5.2.1937 tarihli 3117 sayl Bakanlklarn
kurulmas Hakknda Kanun ile onu tamamlayan 29.11.1937 tarihli 3271 sayl Devlet
dairelerinin Vekaletlere Ayrlmas Hakknda kanunlar ile yrtme konusunda ayrmlar
salanm oldu. Bylece 1920de balayan ve ierii tam doldurulamayan bakanlk kavram mulaklktan ksmen de olsa kurtarlacaktr. Karaer, Anayasal Geliim, s.117.
ZC, C.21, 8.7. 1338, s.324.
Layiha 15.7.1338 tarihli toplantda mzakere edilmitir. cra Vekilleri Heyetinin yetkileri hakknda Encmenin teklif ettii layihann ana hatlar ayrmdan oluuyordu: 1.
Vazife 2. Mesuliyet 3. Suret-i Tahkikat ve Muhakeme. Layihann en nemli maddeleri ise
3. ve 4. maddelerde grnyor.Bu maddelerde Vekillerin neyi yapabilecekleri saylm,
devlet ileri grlrken hangi konularn meclise arz edilecei hangilerinin Bakanlk veya
Bavekalet tarafndan kendiliinden yrtlecei saylmaktadr. zellikle rade-i Milliyeye iktiran ettirilmesi lazm gelen atamalarda vekilin teklifi, Bavekilin uygun grmesi
ve Meclisi Reisinin tasdik etmesi sreci gerekli klnmtr. ZC, C.21, 15.7. 1338, s.389.
Karaer, Anayasal Geliim, s.117.
Dstur III, Cilt III, Karar No.384, s.75; ZC, C.29, 14.4.1339, s.129.
Yedinci Blm
MLL MCADELEDE ANAYASAL

DZEN VE SYASAL REJM
7.1. ki Anayasallk Sorunu
Balangta, TBMMnin kuruluu bir ihtilal olmakla birlikte, Ankara
Meclisinin geici olduu ve bir Kanunu Esasi varolduuna gre yeni bir
anayasaya gerek olmad kanaatinde olan mebus says azmsanmayacak
lde idi.1 Ankara rejiminin anayasal niteliklerinin aydnlatlmas bir zorunluluktu. Bu erevede, 1876 Anayasasnn yrrlkte olup olmad
zaman zaman tartlmtr.2
Ankarada toplanan meclisin bir Kanunu Esasi Meclisi olmad,
stanbul Hkmetinin Kanunu Esasi Hkmeti olduu vurgulanarak
stanbuldan idari, siyasi ve ideolojik kopu tescil edilmitir.3 Ancak
Kanun- Esasinin ksmen yrrlkte olduu eitli vesilelerle ortaya
kar; rnein Bakumandanlk Kanununun 1. maddesinde mebuslarn
yasama dokunulmazl vezaifinden her birinin Kanunu Esasi ve Tekilat Esasiye Kanunu ile hukuk ve masuniyeti teriiyesi tabiatyla mahfuz
ibaresiyle belirtilme gerei duyulmu, Kanunun her yenilenmesinde bu
hkm sakl tutulmutur.4
1
2
3
Velidedeolu, Devirden, ss.58-61.

ZC, C.5, 4.11.1336, ss.266-267
Mazhar Mfit Bey htilal Hkmetinin Kanunu Esasisinin olmadna iaret ederek stanbul Hkmetinden kopuu ifade edecektir. Doal olarak bu kopu Osmanl
Devletinden yeni Trk Devletine geiin mesajlarn verecektir. Halklk program ile
balayacak anayasal sisteme ad koyma abalar Tekilat Esasiye Kanunu ile sonulanacaktr. ZC, C.5, 4.11. 1336, s.267
Tunaya, 1876, ss.27-39. s.39.
134
Tekilat- Esasiye Kanununa kadar anayasal rejimin esaslarn Mustafa Kemal Paann 24 Nisan 1920 tarihli nergesinde bulabiliriz.5 Buna
paralel olarak, 1921 Anayasasnda olmayan kamu haklar, ve benzeri
konularda TBMM, ya 1876 hkmlerini geerli saym veya yeni durum
yaratan meclis kararlar retmitir.6
1921 Anayasasnn kabulnden sonra da iki anayasal bir dnemin
varlndan sz edilmelidir.7 Asl anayasa Tekilat Esasiye Kanunudur;
ama, bunun deitirmedii hkmleri bakmndan Kanun- Esasi yrrlktedir. Bu ikilik 1924 Anayasasnn 104. maddesi gerei Kanun- Esasinin
yrrlkten kaldrld aka ilan edilene kadar devam edecektir.8
7.2. Meclis Bakannn Fiili Devlet Bakanl

Milli Mcadele devrinde Devlet Bakanl ihdas edilmemitir.9
Zaten saf meclis hkmeti sistemi devlet bakanl kurumu ngrmez.
Bu sistemde Devlet Bakan yerine btn iktidarlar kendinde toplayan
Meclisin bakan vardr.10 Bu bakansz devleti Mustafa Kemal Meclisin
ilk oturumlarnda yle tanmlamakta idi:
Anadoluda muvakkat kaydyla dahi olsa bir hkmet reisi tanmak
veya bir padiah kaymakam ihdas etmek hibir suretle kabil-i cevaz deildir.
u halde reissiz bir hkmet vcuda getirmek zarureti iindeyiz.11
Yukardaki szlerden aka anlald gibi, bu dnemde parlamenter rejim anlamnda devlet bakan yoktur; ama, TBMM Bakannn
meclis namna vaz imza yetkisi gerekte devletin temsili anlamna
gelmekte, Vekiller Heyetinin kararlarn tasdik edii ise devlet bakan
yetkilerine denk dmektedir.
5
6
7
8
9
10
11
Turan, Trk Devrim, ss.137-138, s.253.

Tunaya, Bamsz, ss.27-28
Memi, ki Anayasal, ss.217-241.
Tanr, Osmanl s.222
Aldkat, Demokrasilerde, s.21.
Turhan, ,Meclis Hkmeti, s.456
Atatrk, Sylev, s.62.
Milli Mcadelede Anayasal Dzen ve Siyasal Rejim
135
Birinci Mecliste devlet bakanl sorununu iki devreye ayrarak ele

alabiliriz: Birincisi, 23 Nisan 1920 ile 1 Kasm 1922 aras dnem, ikincisi 1 Kasm 1922 ile Cumhuriyetin lan arasndaki dnem. Saltanatn
lavna ilikin TBMM kararndan sonra artk hukuken boaltlm devlet
bakanl makam 29 Ekim 1923 tarihine kadar doldurulmamtr.12
Mustafa Kemal Paann Heyeti Vekileye reislik ettii dnemde
Dahiliye Vekili Nazm Bey ve Hariciye Vekili Bekir Sami Beyi istifaya
zorlamas fiilen cra Vekilleri Heyetinin banda olduunu gstermektedir. Bu durum, yrtmenin parlemantarizmde olduu gibi dalist (ikili)
grnmn belirlemektedir.13
Genel bir deerlendirme yapmak gerekirse, TBMM rejimi 4 Kasm
1920 tarihli Namzetlik Kanunundan itibaren parlamentarizme doru
adm adm yaklamtr. Birinci Meclisin fiili devlet bakanl ile parlamenter devlet bakanl arasndaki en nemli fark, bakann birincisinde
siyaseten sorumlu ikincisinde sorumsuz bir mevkide olmasdr.14
Mustafa Kemal Paa rejimin bu ad konmam durumunu Nutukta
yle tanmlamaktadr: Devlet bakanlndan bahsetmeksizin onun grevini fiilen meclis bakanna yaptryorduk. Fiiliyatta, Meclis bakan ikinci
bakand.15
7.3. Tekilat Esasiye Kanunu

Milli Mcadele Dnemi ada Trk devletinin temellerinin
atld son derece nemli tarihsel kararlarn verildii bir siyasal kesit
olmutur.16 Cumhuriyete gidiin ana duraklarn, Nisab- Mzakere Ka12
13
14
15
16
zer, Bat Demokrasilerinde, ss.54-56

2 Mays 1920 tarihli cra Vekillerinin Sureti ntihab Hakknda Kanun Meclis Reisini
Hkmetin doal bakan sayyordu; Tekilat Esasiye Kanunu kabul edildikten sonra
bu durum deimitir. Fevzi Paann cra Vekilleri Heyeti Reisliine seilii iin bkz.
ZC, C.8, 31.1.1337, s.27.
zbudun, 1921, s.67
Atatrk, Nutuk, s.567.
zbudun, 1921, s.1.
136
nunu, Tekilat Esasiye Kanunu ve cra Vekilleri Heyeti ile ilgili kanunlar
oluturmaktadr.17
ncelikle, 1921 Tekilat- Esasiye Kanunu Osmanl anayasaclndan Trk anayasaclna geiin en nemli belgesidir.18 Bu belge, devlet
iktidarn temel organ zerinde somutlatrmaktadr: 1. TBMM, 2.
TBMM Riyaseti, 3. cra Vekilleri Heyeti.19
Tekilat- Esasiye Kanununun mzakeresi srasnda atlan admlar
zetlenmek gerekirse, 15 Mays 1920de kurulan Anayasa Komisyonu
(Kanunu Esasi Encmeni) 18 Austosta Byk Millet Meclisinin ekil
ve Mahiyetine Dair Kanun bal ile 8 maddelik bir kanun teklifini genel
kuruluna indirmi; bu teklif 22 Austosta tmyle reddedilmiti.20
5 Eyll 1920 de Tekilat- Esasiye Kanununa zemin hazrlayan
Nisab- Mzakere Kanunu kabul edilmi, Tekilat Esasiye Kanunu 18
Eyll gn Hkmet tarafndan gnderilmi bir layiha olarak tartlmaya balanmtr. 31 maddelik layiha zerinde 25 Eyllde ilgili encmende allmaya balanmtr. cra Vekilleri Heyetinin layihas daha ziyade
Halklk Program olarak bilinmektedir. Bu layihann bir kanun tasars
m yoksa hkmet program m olduu ncelikle tartlmtr.21 Bu program 1921 Anayasasna dnmtr.
Encmen Hkmet layihasnda Maksat ve Meslek bal ile ngrlm olan ilk drt maddeyi TBMM Beyannamesi haline dntrmtr.22
Bu Beyannamede vurgulanmas gereken iki nokta vardr. Beyanname bir
taraftan emperyalizm ve kapitalizm zulmnden kurtulmak amacn ilan
ederken,23 te yandan, ordunun emir ve kumanda salahiyeti TBMMnin
ahsiyeti maneviyesindedir ifadesi dikkat ekmektedir. Beyanname,
17
18
19
20
21
22
23
Sevi, 23 Nisan, ss.1-72.

Tanr, Tekilat- Esasiye, s.75
Ahmet Mithat, Trkiye Cumhuriyetinde, s.15.
Byklolu, htilalci, ss.20-22.
zbudun, 1921, s.19.
zbudun, 1921, ss.22-23.
Tunaya , Gei, ss.373-94
137
Orduyu TBMM Ordusu olarak tanmlamakta, onu demokratik, sivil bir

otoritenin denetimi altna almaktadr.24
Layihann milli egemenlik ve kuvvetler birlii prensiplerini ieren 1 ve 2. maddeleri tartmasz kabul edilmitir. Egemenlik anlay
saltanat ve hilafet hukuku ile aka eliki yaratmasna ramen bu sorun bir madde-i mnferide ile (iktidar ve muhalefet bloklarnn rtl
konsenss ile) geitirilmitir. Bu geici madde ise Nisab- Mzakere
Kanununun 1. maddesine gndermede bulunarak hilafet ve saltanat
konusuna iliilmemitir.25
Tekilat Esasiye Kanunu taslanda Trkiye Halk Hkmeti
ifadesinin kullanlmas zerinde durulmaya deer bir siyasi tercih olmaldr. Hi kuku yoktur ki Halklk (kkenleri Rus Narodnizmine kadar
gitmektedir) TBMMnin kendisini tanmlad ideolojidir. Halklk
tartmas etrafnda ortaya kan ideolojik farkllamalar ana kategori
etrafnda izlemek mmkn grnmektedir. Bunlardan birincisi, Milli
Mcadeleyi burjuvaziye ve kapitalizme kar bir ayaklanma biiminde
tanmlayan bolevizm tesiri altndaki grup; ikincisi, bir nevi sendikalist
program erevesinde toplanarak mesleki temsil esasn kabul ettirmeye
alan tesand birlikiler (solidarist korporatizm); ncs, Mahmut Esat Bozkurtun szleriyle, yeni Trkiyenin manasn mstahsillere
(emekiler, reticiler) dayandran tezdir.26
Halklktan ne anlald siyasi konjonktre gre deimitir. Doan
Avcolu bu durumu Sovyet etkisi altnda sollama olarak niteleyecektir.27
Bu sollamann snrn Bakde kurulan Trkiye Komnist Partisinin tasfiyesi ve Halk tirakiyyun Frkas nderlerinin Ankarada yarglanmas
izecektir.
Sonu itibariyle, Vekiller Heyeti Tasarnn 3. maddesinde geen
Trkiye Halk Hkmeti BMM tarafndan idare olunur ve TBMM H24
25
26
27

zbudun, 1921, ss.24-26.
Sencer, Sosyal Temeller, ss.91-95.
Avcolu, Milli Kurtulu, ss.473-476.
138
kmeti nvann tar ibaresi Trkiye Devleti BMM tarafndan idare

olunur eklinde deitirilmitir.28
Trkiye Devletinin bir Halk Hkmeti tarafndan idare edildii
ifadesinin metinden karlmasna daha sonra Ankara stiklal Mahkemesince hkmeti devirmeye teebbs suundan yarglanacak olan eyh
Servet Efendinin itiraz olduka anlaml olmaldr.29
Anayasal kymeti haiz bir dzenlemenin hangi ounlukla grlp karara balanaca Meclisin ilk gnlerinden itibaren tartma konusu
olmutur.
Bu kapsamda, cra Vekillerinin Sureti ntihab Hakknda Kanun,
kabul edilme usul itibariyle nc zellikler tamaktadr. Tasarnn
grlmesi srasnda baz yeler, konunun anayasa deiiklii nitelii
tad, dolaysyla salt ounlukla deil zel (mevsuf) ve ad okunarak
oylanp kabul edilmesi gerektiini savunmulard. nerge benimsenmi
ama oylamada yetersay lt bakmndan farkl bir yol tutulmutu.
Oylamaya katlanlarn salt ounluu karar iin yeterli saylmamakla
birlikte, ye tam saysnn 2/3 oyu yerine oylamada bulunanlarn te
ikisinin oyu yeterli bulunmutu.30
1920nin 18 Kasmdan balayarak iki ay sren grmeler sonunda
20 Ocak 1921de Tekilat- Esasiye Kanununun mzakeresi bittiinde31
Ankarada anayasay nitelikli ounlukla kabul edecek bir ounluk
bulunmuyordu. Eer te iki ounlukla kabul gerekli klnsa idi. 244
yenin olumlu oyu gerekirdi ki bu neredeyse imkanszd.32
Btn bu faktrler dikkate alndnda, 1921 Anayasasnn, grme
ve kabul usul itibariyle, Trk anayasa tarihinin tek yumuak anayasas
olduuna hkmedebiliriz.33
28
29
30
31
32
33
ZC, 18.11.1336, ss.372-373.

ZC, 18.11.1336, s.373.
zbudun, 1921, s.9, 48; Tanr, Osmanl, s.198.
Velidedeolu, Devirden, ss.58-61.
zbudun, 1921, ss.47-48.
139
1921 Tekilat- Esasiye Kanununun yumuak bir anayasa olduu

kendisini deitiren yasalar sz konusu edildiinde daha belirginleir.
rnein, cra Vekillerinin Sureti ntihabna Dair Kanun Vekiller Heyeti Reisinin TBMM tarafndan gizli oyla seilmesini hkme balarken,
1921 Anayasasnn cra Vekilleri Heyeti Riyaseti ile ilgili maddesini
basit ounlukla deitirmi oluyordu. Yine madde-i mnferidenin kaldrlmas ve seim karar alnmas TEKin yumuak anayasa olmasna
balanmaldr.34
1921 Tekilat- Esasiye Kanunu yerel ynetime en fazla arlk veren
anayasadr. Bu zel nem halklk ilkesi ile aklanabilir.35 Bu Anayasada
merkeziyet usul snrl, hatta istisnai, yerinden ynetim asli ve geneldir.36
24 maddelik bir metin olan Tekilat- Esasiye Kanunu 14 maddesini, yani
yardan ounu tara ynetimine zelikle yerinden ynetim ilkelerine
ayrmtr.37
Seimle oluan organlar ve zerklik, bunun kurumsal aralar olarak
tasavvur edilmiti. Kurulmas dnlen sistem, nahiye ynetiminden
(komn idaresi) balayarak mahalli idareleri mali hatta yargsal yetkilerle
donatmak ve seimle oluan organlara zerklik vermek istemekteydi.38
Sonu itibariyle, Tekilat- Esasiye Kanunu Trk idare geleneinden
ok farkl bir siyasal felsefeye dayanm, Anadolunun merkeze (periferinin siyasal merkeze) duyduu tepkinin bir yansmas olarak yasalamtr.
Fakat 1924 Anayasas ve devrim hareketleri konjonktr merkeziyeti
eilimleri pekitirmitir.39
Tekilat Esasiye Kanunu, demokratik hayatmzn ilk hukuki vesikas olarak nitelenebilir.40 Bu yasa gerek bir regime dassemble kurmu,
lkenin gelecekteki idaresinin ne olacana ilikin bir giriim olarak
34
35
36
37
38
39
40
Tunaya, Bamsz, s.28

zbudun, 1921, s.43.
Akn, Nevahi, s.40.
Yayla, Tevsi-i Mezuniyet , s.126,130.
Akn, Tekilat- Esasiye, s.357
Okandan , Hakimiyet, s.24.
140
tarihte yerini almtr.41 1921 Anayasasnn ilk dokuz maddesindeki

cumhuriyeti ruh, gelecek rejimin habercisi olmutur.42
7.4. Siyasal Temsil Sorunlar

Merutiyet hukuku temsil konusunda demokratik esaslar getirme
gibi bir endie iinde olmamt.43 1908-1919 arasnda 1908 sonbahar,
1912 sonu, 1914 Mays ve 1919 Aralk aynda toplam drt genel seim
yaplmt.44 1908, 1912, ve 1914 seimleri ile toplanan Meclis-i Mebusan ye saylar srasyla 288, 275, 259 olarak gerekleirken etnik dalm
olduka anlamldr.
mparatorluun dalma srecine paralel olarak, temsilde Trkleme ykselmitir. rnein Rum mebus says ilk dnemin sonunda
26den 13e dm, Ermeniler 13-14 mebus ile temsil edilirken, Slavlar
sadece 1908-12 meclislerinde 9-10 kii olarak temsil bulundurmulardr.
Arnavutlar 1908 Meclisinde 27 kii iken 1912de 18e dm; Museviler
her dnemde de 4 kii ile parlamentoda varlklarn srdrmlerdir.
Nihayet Arap Bamszlk Hareketi ile Osmanl Mebuslar Meclisi fiilen
Trk-slam unsurdan oluur hale gelmitir.45
BMMnin nn aan Osmanl Devletinin altnc genel seimi 1919
tarihlidir; Bu seim 9 Ekim 1919 tarihli ntihap Kararnamesi uyarnca
Aralk ayn iinde iki dereceli nispi ounluk esasna gre yaplmtr.46
28 Ekim 1876 tarihli Meclisi Mebusan Azasnn Sureti ntihab ve
Tayinine Dair Talimat Muvakkate ile konulan usuller47 ksmi deiiklerle
kinci Merutiyet Parlamentosunda ntihab Mebusan Kanunu adyla ya41
42
43
44
45
46
47
Karpat, Transition, s.37, Frey, Leadership, ss.94-95.

Smith, 1924, s.106.
Devereux, Ottoman, s.124,127; Karamustafaolu, Demokratik, ss.101-103.
Tunaya, Siyasi Partiler, ss.164-165.
1908, 1912, 1914 meclislerinde Arap/Trk mebus oranlar yle olmutur; 60/147,
68/157, 84/144 bkz. Ahmad, ttihat, s.229.
Ahmad, Rustow, Merutiyet, s.247.
Seim Sistemleri, s.70.
141
ynlanm, 1908den 1942 ylna kadar eitli deiiklerle uygulanmtr.48

Heyet-i Temsiliyenin 19 Mart tarihli tamimi ile Ankarada salahiyeti fevkaladeyi malik bir meclis olarak tanmlad TBMMyi oluturan seimlerin temel hkmleri yukarda anlan devamlla iaret etmektedir.49
Seim ve temsilin temel ilkeleri bundan sonra Tekilat- Esasiye
Kanunu ile 1923 seim kanunu mzakerelerinde gndeme gelecektir. Bu
tartmalarn odanda mesleki temsil ve bir dereceli seim vardr.
Mesleki temsil usuln rejimin demokratik temeli haline getirme
nerisi, brokrasinin halka tahakkmn nleyecek tlsml bir forml
olarak grlmesindendir. Birinci Meclise hakim dnce olan halkln, halk brokrasinin egemenliinden kurtarmak, memur otokrasisine
engel olmak anlamna geldii unutulmamaldr.50
Daha Tekilat- Esasiye Kanunu Encmende iken mesleki temsil sisteminin hararetle desteklendii, Encmen gerekesinde bu usul sayesinde hem halkn bir dereceli seime gemesi hem de emeki snflarn (say
ve amel erbabnn) tamamiyle temsil edilmesi mmkn grlmt.51
Mesleki temsil esasna dayanan tek dereceli seime ilikin madde
zerinde tartmalar uzayp gidince zmit Mebusu Hamdi Beyin bugn
iin uygulanma olana bulunmayan bu maddenin tasardan karlmas
nergesi oya konarak kabul edilmi, bu suretle iki dereceli seim sistemi
yrrln korumutur.52
Batda burjuva demokrasileri yetersiz kalnca, devletin mesleki
snf esasna dayanan bir ekilde yeniden rgtlenmesinin mmkn
olduu dncesi Avrupada reva bulmu ve rejim deiikliklerine yol
amt.53 Bu balamda mesleki temsil, Osmanl-Trk siyasal dncesine
48
49
50
51
52
53
Seim Sistemleri, s.76.

Karabekir, stiklal, ss.513-516.
Timur, Trk Devrimi, ss.40-44, Gne, Birinci, ss.165-166.
Sencer, Sosyal Temeller, ss.91-95
Velidedeolu, Devirden, s.65.
rnein talyada 1934 tarihinde Due korporasyonlar bizzat tesis ayn zamanda korporasyonlarn milli meclisi temsil etmeleri dncesi etrafnda bir yapsal deiiklik yaplmt. Leibholz, Mesleki, ss.650-660
142
korporatist-solidarist beklentilerin ykseldii Avrupa dncesinden sirayet etmitir. Birinci Mecliste geni bir kesimce desteklenmesine ramen
lke koullarnn olanak tanmamas nedeniyle bu dnceden vazgeilmiti. Bunun dnda bir de Bolu Mebusu Tunal Hilmi Beyin uradan
uraya seim sistemi tartlm kabul grmemitir. uradan uraya seim
sistemi Troki tarafndan yaynlanan bir kitapta ele alnm, ve Bolevik
Devrim sonras Rusyada hayata geirilmitir.54.
7.5. TBMM ve Konvansiyon Rejimi

Konvansiyon kavram ilk kez 24 Haziran 1793 Fransz Anayasasnda
gemesi nedeniyle meclis hkmeti gouvernement conventionelle olarak
tanmlanmaktadr. 1793 Montagnarde Anayasasndan baka, 1848 Anayasas, 1871 Anayasas ve IV. Cumhuriyet Anayasas meclis hkmeti
sistemini ngrmekteydi.
Bu sistemin Birinci Dnya Savandan sonra Polonya, Litvanya,
Estonya, Avusturya, ve Letonyada deien srelerle denendii de belirtilmelidir.55
Trkiyeye gelince, lhan Arsel Ankara Konvansiyonunu tam bir
meclis hkmeti rejimi olarak nitelerken56, Tark Zafer Tunaya , Fransz
Konvansiyonu ile karlatrarak, trnn en uzun sreli rneklerinden
biri olarak tanmlamaktadr.57
Bu arada, Meclise katlan mebuslarn yaplan ihtilalin bir konvansiyon
olduunun bilincinde olduklar yaplan konumalardan anlalmaktadr.
Sleyman Srr Bey (Yozgat) kendi seim blgesinde TBMM rejiminin halk
arasnda kongreciler (konvansiyon) olarak tanmlandndan sz ederken58
Lazistan Mebusu Abidin Bey de Konvansiyon tarihine bakarsanz bizim
54
55
56
57
58
ZC, C.7, 17.1.1337, s.300.

zer, Bat Demokrasilerinde, ss..34-35.
Arsel, Trk Anayasa, s.66.
Tunaya,Siyasal Kurumlar, s.393.
GCZ, C.I, 3.7.1336, s.63.
143
meclisimizden fazla bir ey deildir. demektedir.59 Bu gr pekitirmek

zere Tevfik Rt Beyin (Aras) BMMnin konumunu tanmlarken setii terminoloji konvansiyon bilincini akca ortaya koymaktadr: Bizim
karmzda bir hkmet olmad gibi, bizde Meclisi Mebusan deiliz.
Karmzda bir programla km, bizden hari bir heyeti icraiye yoktur.
Binaenaleyh program itibariyle itimat, adem-i itimat olamaz.60
Bu dnemde kanunlarn Meclis tarafndan yrtlecei vurgusu ok
nemsenmi, btn kanunlarn sonuna ibu kanunun icrasna BMM
memurdur ibaresi eksiksiz konulmutur.61 Buradan karlacak sonu,
cra Vekilleri Heyetinin, yrtme ilerinde stn iradenin sadece vekili
olduunun her kanun vesilesiyle hatrlatlmakta olduudur.62 Konvansiyon sisteminin ayrdedici zelliklerinden bir bakas da meclisin srekli
toplant halinde (istimrar ilkesi) olmasdr.63
TBMM Bakan Mustafa Kemal Paaya gelince, Kurtulu Savann
sonuna kadar meclis stnl ilkesini savunmutur. N. Ycekk, bu
ilkedeki srara yeni kurulacak dzene elverili bir basamak oluturmasn gstermektedir. Bu sistemin gerei olarak, btn yetkiler Mecliste
toplandndan kurtulutan sonra Sultan da Babaliyi de Meclise dayanarak tasfiye etmek kolaylaacaktr.64 Bu sistem Osmanl Monarisinin
yklna hukuksal bir ara olmutur.65 Mustafa Kemal TBMMyi ilk a
konumasnda siyasi kudretin blnemez, yasama ve yrtme (icrai ve
terii) diye ikiye ayrlamaz olduunu belirtmitir.66 Mustafa Kemal, doada bile kuvvetlerin blnmesine dair bir ey olmadn (tefrik-i kuva
deil tevhid-i kuva var) kuvvetler ayrlnn meruti idarenin ikili karakterinden doduuna deinecektir.67
59
60
61
62
63
64
65
66
67
GCZ, C.II, 5.8.1337, s.167.

ZC, C.4, 14.9.1336, s.135.
zer, Bat Demokrasilerinde, ss.56-57.
Arsel, Teokratik, s.567.
Tezi, Anayasa, s.398.
Ycekk, Parlamento, s.99.
Turhan, Meclis Hkmeti, s.459.
Aydemir , Tek Adam, s.258.
Atatrk, Sylev, s.209.
144
Meclis Hkmeti sisteminde, konvansiyonun yrtme zerindeki

dorudan egemenliinin bir sonucu olarak, meclisin yrtmenin btn
ajanlarn teker teker seerek vekalet verdii unutulmamaldr.
Bu hkmet etme biimde meclisi fesih yetkisini haiz yrtme
yoktur; o da meclisin kendi kendine karar vermesi ile olabilir.68 Konvansiyonda yrtme grevi delege edilmi organ meclis zerinde etkili
olabilecek hibir hukuki araca sahip deildir.69
Genel olarak, meclis hkmetinin ilk akla gelen zellikleri kollektif ve anonim bir hkmet fikri, temsili rejim, yrtmenin kendini
savunma imkanlarndan yoksunluu, istimrar ilkesi, devlet bakannn
yokluudur.70
7.6. Konvansiyon Kuramnn Uygulanabilirlii

Bu sistem kuramsal olarak yrtmeyi basit bir vekalet ilikisi ile
kendine balarken, realitede tam tersi bir durum ortaya kabilir. Karl
Loewenstein yle yazmaktadr: Meclis hi bir zaman ynetemez. En
fazla yapabildii bir elit grubunu iktidar koltuuna oturtmaktr. Meclis
hkmeti ylesine nazik bir platform zerindedir ki, bu platform stnde bir kiinin, komitenin veya bir partinin otokratik ynetimi kabilir.71
Fransz Konvansiyonunda iktidarn Kamu Selameti Komitesinde
topland ve iktidarn giderek Robespierrein eline getii unutulmamaldr. Kuvvetler birlii ilkesi gerei balangta baz mebuslar yrtme
ilerinin komisyonlar tarafndan stlenilmesini nermilerdir ki belki
meclis hkmetinin ruhuna en uygun zm buydu.72 Ancak zaman
iinde siyasal pratik adm adm icra ile yetkilendirilmi heyetin lehine
geliecek, siyasi hayata, yrtme hakim olacaktr.73
68
69
70
71
72
73
Markesinis, Dissolution, s.32.

zbudun, 1921, s.55.
zer, Bat Demokrasilerinde, ss,.38-41.
Loewenstein, Political, s.83.
zbudun, 1921, s.63.
Savc, Mnasebet, s.59.
145
Bu dnem boyunca, mebuslarn vekillerin tm hakknda gensoru

verdii (bu hkmete gvensizlik talebi demektir) ve sonuta gene cra
Vekilleri Heyetinin tmne gvenoyu verildii olmutur.74 cra Vekillerinin ortak bir politikas olmad ve hkmet iinde dayanmann mevcut
bulunmad iddialarnn hukuki dayana yoktur.75 lk cra Vekilleri Heyetinin teekklnden hemen sonra, sanki parlamenter bir hkmet imi
gibi Maarif Vekili Dr. Rza Nur tarafndan TBMM nnde programnn
okunmas cra Vekilleri Heyetinin kendisini batan itibaren yrtme
kuvveti olarak grdne iaret etmektedir.
Somut olgular konvansiyon kuramndan nemli sapmalar iinde
bulunulduunu kantlamaktadr. Meclis baz ileri muamele-i icraiyeden
sayp bu konularda ilem yapmay reddetmi, baz atama ve azillerde
icrann yetkili olduunu belirtmi, d ilikilerde ve diplomatik temsilci gndermede Vekiller Heyetine insiyatif ve sorumluluk vermekten
kanmamtr. Meclisin kuruluunda ok nemsenen vekillere siyasi
vehe verilmesi ilkesi aa yukar hi uygulanmamtr. Vekiller bakan
gibi davranmlardr. Bu itibarla uygulama parlamenterizmden pek farkl
olmamtr.76
Baz genel mdrlerin greve getirilmesinde, cra Vekilleri Heyetinin atama iradesine TBMMnin tasdik iradesinin eklenmesi nerisi icra
reisinden mesuliyeti almak gerekesiyle reddedilmitir. Keza Sivasta kurulan Muvakkat Temyiz Heyetinin (Geici Yargtay) hkmet tarafndan
atanan bakan, ye ve savclarnn Meclise tasdik edilmesi nerisi kabul
edilmemitir.77
Buna ilaveten TBMM terii mahiyet grmedii ve idare teamlleri
iinde varolduu iin cra Vekillerinin nizamname yapmasna msaade
etmitir. Bu dzenlemeler, TBMM Reisi tarafndan tasdik ve imza edilmek suretiyle yrrlk kazanmlardr.78
74
75
76
77
78
ZC, C.2, 12.7.1336, ss.270-280.

zbudun, 1921, s.71
zbudun, 1921, ss.63-74.
zbudun, 1921, s.64.
Bagil, Nizamname, s.48,50.
146
Trabzon Mebusu Ali kr Beyin u szleri konvansiyon kuram ile

pratik arasnda yaanmakta olan elikiyi dile getirmesi itibariyle anlamldr: Btn illet bir noktadr o da meclisimiz icrai ve terii salahiyeti haiz
bir meclistir. Fakat hkmetimiz adeta kabine usul ile siyaset tedvir etmek
istiyor. Bu da bir siyasettir ama maalesef meclisimizin bugnk vaziyetiyle
kabili telif deildir.79
Birinci dnem boyunca srecek bu krize, daha Meclisin ilk aylarnda
zm nerisi Bolu Mebusu Tunal Hilmi Bey tarafndan getirilecektir.
Tunal, aka parlamenter hkmet modeline benzer bir hkmetin
gereine u szlerle deinecektir: Kabine sistemine geilsin. Meclis reisi
(hkmeti) intihap etsin (hkmet) meclisten gvenoyu alsn.80
ktidar zeminin yrtme lehine kaydn saysal veriler de kantlamaktadr. E. zbudunun hesaplamalarna gre, 23 Nisan 1920-28 ubat
1921 arasnda kan yasalarn (104 adettir) 83 (%79.8i) cra Vekilleri
tasars, gerisi %20.2si yani 21 adedi TBMM yeleri tarafndan verilen
kanun teklifleridir.81 Netice itibariyle, TBMM Hkmetinin hukuksal
nitelii tersini amir olsa da, uygulamada meclis hkmeti sisteminin yrtmenin stnlne dntn sylemek yanl olmayacaktr.82
7.7. Meclis stnl lkesine Ramen Kemalist

ounluk Hkmeti
E. zbudun siyasal nderlik ve otoriteyi bir grubun ele geirmesi ve
vekillerin bireysel ve ortak sorumluluklarnn kabul edilmesiyle meclis
hkmeti sisteminin ruhundan ayrlndn dnmektedir.83
79
80
81
82
83
GCZ, C.IV, 3.3.1339, s.36.

ZC, C.5, 4.11.1336, s.262.
zbudun, 1921, s.72.
T. B. Balta konuya ilikin tatbikatta parti mekanizmas sayesinde parlamentonun stnl prensibinin tam tersi gerekle(tiini)...Birinci meclis(in) pek tecanssz terekkbne ramen, yrtme organnn istikrar ve messirlii, meclisteki bu gruplama
sayesinde temin edilmitir yorumunda bulunacaktr. Bkz. Balta, ncelemeler, s.3; Ona B.
Savc Trkiye tarihinde siyasi realite(nin) kuvvetli icra organlar mihveri zerine oturmutur. ifadesi ile katlacaktr. Savc, Mnasebet, s.59.
zbudun, Hukuki, ss.475-503.
147
Bu durumu ortaya karan siyasal gelime, 23 Mays 1921de

Mdafaa- Hukuk Birinci Grubunun kurulmasdr. Bu grup sayesinde
yrtme, Kemalist partiye bal bir ounluk hkmeti haline gelirken,
fiilen de parlamenter yapya yaklalmtr.84
Dnemin hkmet sistemi ile ilgili deiikliklerinin geliimi izlendiinde siyasal gelimenin evrimi daha ak anlalr. Bu deime ve
dnmlerin eksenini cra Vekilleri Heyeti ve Bakannn konumu ile
Meclis Bakannn stat ve yetkileri oluturmaktadr.
84
Ycekk, Parlamento, ss.101-102.
Sekizinci Blm
MLL MCADELE DNEMNDE

GVENLK SORUNLARI
8.1. Ankara Hkmetinin Kurulu Evresinde

Gvenlik Sorunlar
cra Vekilleri Heyetinin yapt ilk icraatlar genelde siyasi otoritenin
pekitirilmesi, gvenlik tedbirlerinin en geni biimde salanmasna ynelik olmutur. Alnan tedbirler balklar halinde incelenirse,
1. Yeni mlki ve askeri rgtlenme
2. Yeni ceza yasalarnn karlmas ve uygulayacak mahkemelerin
kurulmas
3. Propaganda ve kar casusluk rgtnn kurulmas ve etkin ileyii olarak zetlenebilir.1
1920 yaz boyunca alnan tedbirler yle bir seyir izlemitir. ncelikle Hkmet stanbul ile haberlemeyi resmen kesmitir.2 Seyyar Jandarma Birliklerinin Kurulmas Hakknda Kanun kabul edilmi, 3. ve 12.
Kolordular ile 56. ve 61. frkalarn grev alannda bulunan tertipler silah
altna alnmlardr.3
1
2
Gne, Birinci, s.208.

stanbul Hkmetiyle Resmi Muhaberatn Memnuiyeti Hakknda Kararname iin bkz.
Dstur III, Cilt.I, 6 Mays 1336, no.2, s.7
Dstur III Cilt.I, 25 Haziran 1336, no.36, s.25.
150
Haziranda Divan- Harpler kurulmu, Temmuzda Mdafaa- Hukuk

Cemiyetlerinin, bulunduklar yerin en byk mlki amirinin emrine girmeleri, silahl yerel glerin de (Kuva-y Milliye) yredeki jandarma komutannn emir ve kumandas altna girmeleri tamim edilmitir.4 Casusluk ve
benzeri faaliyetleri engellemek iin seyahat zgrl kstlanmtr.5
8.2. Sava ve Kar Devrimci Glerin Bastrlmas

Milli Mcadelenin siyasal boyutu, Ankara Konvansiyonunun toplanmas ile byk lde almt. Fakat, Anadolu ile stanbul Hkmeti
arasnda devam eden i sava 1921 bana kadar devam edecekti.
Kurtulu Sava boyunca ortaya kan kardevrimci hareketler, byk nem tayordu. Bunlar iinde balca 18 ayaklanma, Nisan 1919dan
1921e kadar srd. En youn dnemi Nisan 1920-Ocak 1921 arasnda
yaand. Bu bakmdan milli kurtulu nderlerinin kar devrimi bastrmak iin harcadklar aba igal kuvvetleri ile sava kadar nemlidir.
ounluu Batda gerekleen bu ayaklanmalarn, balcalar unlard:
1919 ylnda: Ali Bat (11 Mays/18 Austos), Birinci Bozkr (27
Eyll/4 Ekim), kinci Bozkr (20.10/4.11), eyh Eref (25.10/25.12),
Birinci Anzavur (1.10/25.11); 1920 ylnda: kinci Anzavur (16.2./16.4),
Birinci Dzce (13.4/ 31.5), Zile (25.5/21.6). Birinci Yozgat (15.5/27.7),
Milli (1.6/ 8.9), Cemil eto (20.5/7.6), negl (20.7/20.8), kinci Dzce (8.8/23.9), kinci Yozgat (5.9./30.12), Konya (12.10/22.11), Demirci Mehmet Efe (6.12./23.12), erkez Ethem (17.12.1920/23.1.1923);
1921 ylnda ise; 18. Kokiri (6.3/17.6.1921). Ancak, bu kar devrim
hareketi bastrldktan sonra, Anadolu Hkmeti, btn gcn igal
glerine yneltebilme olanana kavuabildi.6
4
5
Sofuolu, BMM, s.439.

Memaliki Osmaniye Dahilinde Seyr- Seyahat Edenlerin Seyahat Varakas Almalar
Mecburi Olduu Hakknda Kararname iin bkz. Dstur III, Cilt.I, 7 Terinievvel 1920,
Kararname no.260, ss.66-68.
Akin, Ksa Trkiye, ss.150-151.
Milli Mcadele Dneminde Gvenlik Sorunlar
151
Bu kar devrim giriimleri bastrldktan sonra hkmetin Pontus

sorunu dnda i gvenlii salad ne srlebilir.
8.3. Askeri Polis (A.P.) Tekilatnn Kuruluu ve

Casusluk Faaliyetleri
Ankara Hkmeti kurulduktan sonra, Anadoluya giri kaplar saylan nebolu, Akaehir, Ereli, Bartn, zmit, Sinop, Samsun, Trabzon,
Antalya ve Mersin limanlar olaanst nem kazanmtr. Bu limanlardan Anadoluya giriler denetim altnda alnmtr.
gvenlik Dahiliye Vekaletine bal polis birimlerinden ziyade A.P.
ve jandarma tarafndan salanmtr.7 lke sathnda A.P. tekilat dnda,
onunla ibirlii halinde alan stihbarat Zabitlikleri, Hat Komiserlikleri,
Sansr Mdriyetleri bulunmaktadr.8 Yaplan yazmalardan Askeri Polis
tekilatndan kar casusluk rgt olarak faydalanld anlalmaktadr.9
A.P. tekilat 1 Nisan 1921 tarihinde yerine Tetkik Heyeti Amirlikleri
kurulmutur.10
Casuslarn, halk Milli Mcadele aleyhine tahrik ettii bilindiinden,
Hkmet A.P. tekilat aracl ile sahillerde ok sk tedbirler almtr.11
Hatta Karakol Cemiyeti ve Mim Mim Grubu tarafndan Anadoluya gnderilenler iinde bile casuslar tespit edilmitir. Bu ekilde ele geirilen casuslarn Kastamonu stiklal Mahkemesinde idam cezasna arptrlmas
youn bir casusluk faaliyeti srdn gstermektedir.12
Casusluu nlemek iin stanbul Harbiye Nezaretinde bulunan subay sicil defterlerinin Ankaraya getirtildii ve Anadoluya davet edilecek
7
8
9
10
11
12
Aydn, Giri k, s.42.

Aydn, Giri k, ss.26-27.
ZC, C.8, 15.2. 1337, ss.239-243.
Pehlivanl, Askeri Polis, ss.179-182.
Sofuolu, BMM, s.443.
Aydn, Giri k, s.119.
152
subaylarn teker teker incelendii anlalmaktadr.13 cra Vekilleri Heyeti

casusluk faaliyetlerini nleyebilmek iin ciddi nlemler almtr.14
Casuslar iinde en mahir olanlar ngiliz casuslardr. Ankara stiklal
Mahkemesi tarafndan Mustafa Kemal Paaya suikast tertip etmek suuyla idama mahkum edilen Mustafa Sagir olay bunlarn en nlsdr.15
ngiliz istihbaratnn TBMM gizli celselerine bile ulat kesindir.
ylesine ki Le Temps ve Times gazetelerinde bile Meclis gizli celseleri
haber olabilmitir. Meclisin gizli celselerini ngilizlere rapor eden ajanlar bulunduu Mustafa Kemal Paa tarafndan dorulanm, sorunun
Meclisin kendi i denetimi ile zlebilecei belirtilmitir. Gerekten de
Salahi Sonyelin almalarndan anlalaca zere, TBMMnin daha ilk
oturumundan itibaren gizli celse tutanaklar ngiliz istihbaratnn eline
gemitir.16
Bu kapsamda, i gvenlii tehdit eden casusluk faaliyetlerinin nlenmesi iin sansr uygulanacaktr. Bu konuda bir cra Vekilleri Kararnamesi karlacaktr.17
Sansr lke apnda deil, daha ziyade Pontus krizinin youn yaand Amasya, Tokat, orum, Samsun sancaklarnda nemsenmi, mebus
muhaberatna sansr uygulanmamas ilke olarak kabul edilmitir.18 Mebus mektuplarnn denetiminin dnml olarak mebuslardan oluan
bir komisyon tarafndan yaplmasna dair karar alnmtr.19
13
14
15
16
17
18
19

Dstur III, Cilt.I, 13 Terinievvel 1336, no.344, s.126.
GCZ, C.II, 27.6.1337, s.95; GCZ, C.II, 12.12.1337, s.457; Kandemir, Bozguncular,
ss.142-149.
Sonyel, Eline Geen, ss.215-301.
Sansr Talimatnamesine Mzeyyel 16 Austos 1336 Tarihli 164 numaral Kararname;
Dstur, III, Cilt.I, s.46.
Sansr Vaz Hakknda 77 Sayl TBMM Karar; Dstur, III, Cilt.I, 2 Kanunuevvel 1336,
s.155.
Dstur, III, Cilt.I, Karar no. 19, 4 Haziran 1336, s.11.
153
8.4. Krsal Gvenlik (Jandarma) rgtnn

Yenilenmesi
Meclisin ald ilk dnemde zellikle krsal gvenlii salamak
ve ekyala son vermek zere Jandarma Mfrezeleri Tekili Hakknda
Kanun karlmtr.20
1921 yl Martnda karlan bir baka kanunla Jandarma Svari Tekilat lavedilmi yerine Jandarma Svari Alaylar kurulmutur.21
Bu ihtiya Mamurat-el Aziz Vilayeti Erzincan ve Mu livalarnda
istihdam edilecek 1000 kiilik Jandarma Svari Alaynn teekklnden
kaynaklanmtr.22 Hkmet toplam yedi bin kiilik bir jandarma kuvveti
dnmektedir.
Bu arada Jandarma rgtnn halka kar tutum ve davranlar
olumsuz deerlendirmelere yol amaktadr. Maalar az olan jandarma
kylnn geim kaynaklarn suiistimal etmektedir23
Kaynaklarn youn olarak Milli Mdafaa Vekaletine aktlmas,
jandarma kadrolarnn snrlandrlmas, bir sre sonra Yozgat, Erzincan,
Tokat, Canik sancaklarnda asayi sorununun tekrar patlamasna neden
olacaktr.24
1921 ylnn sonlarna doru Franszlarla varlan anlama gerei
Kilikyann boaltlmas, dman igalinden kurtarlm arazide (Vilayat-
Mstahlasa) ehir merkezlerinde polis, krda jandarmann yeniden rgtlenmesini gerektirmektedir. Franszlarn Kilikyay tahliyesinden sonra Adana, Mersin, Cebelibereket livalarn kapsayarak yeniden kurulan
Adana vilayetine (Merkezi liva Kozan) polis tayin edilmitir.25
20
21
22
23
24
25
Dstur, III, cilt I, s.13; ZC, C.2, 7.6. 1336, ss.88-99, 100-107, 111-113.
ZC, C.9, 10.3. 1337, ss.52-53, 64.
Erzincan, Sivas, Divrii, Zara ve Mamuret-el Azizde skynetim ilan eden cra Vekilleri
Heyetinin 727 sayl Kararnamesi zerine bu tedbir alnmtr. Dstur III, Cilt.II, 10 Mart
1921, s.4-5.
GCZ, C.II.,11.8.1337, s.202.
GCZ, C.II,4.10.1337, ss.262-265.
ZC, C. 15, 19.12.1337, ss.142-149, s.154, 162, 166, 186.
154
ehir merkezleri iin dnlen tedbirlerin yan sra, kurtarlm

Adana vilayetinde jandarma tekilatnn kuruluu salanm,26 Bu havaliye bin kiilik bir jandarma alay getirilmitir.27
Jandarma Genel Komutan Miralay Galip Beyin verdii rakama gre
Anadoluda yaklak 2500 jandarma karakolu bulunmaktadr.28 Maliye
Vekili Hasan Fehmi Bey devletin bir jandarma erine harcad parann
orduya nazaran iki kat olduunu belirterek hkmetin i gvenlie verdii zel nemi vurgulamtr.29
8.5. Krt Airetlerinin kard Asayi Sorunlar

Krt airetleri, Anadoluyu Arap vilayetlerine balayan Badat yolunda Birinci Dnya Sava boyunca gvenlik sorunlarna neden olmulard.30
Hkmet bu sorunlar zmek zere bir dizi teebbste bulunmutur.
Dou Anadolu vilayetlerinde asayiin salanmas iin TBMMden bir
heyet Dersim mtegallibesi ile grmtr. Grme mahalli Erzincan
olmutur. Blge egemenlerinin yzlerce silahl adamn refakatinde katld toplantda, 22 airet reisi 30-40 aa hazr bulunmutur. Bir anlamda
devlet mtegallibe ile i gvenlik mukavelesi yapmtr.31
Asayisizlie kar klasik Osmanl zm airet reisleri ile anlap
vergil, ve askerlikten baklk salayarak blge gvenliini mahalli otoritenin yardm ile salamak olmutur. Ankara Hkmeti de ayn yntemi
benimseyecektir. Elcezire Cephesi Komutan Nihat Paann sorumluluk
alanna giren 150 kilometre apnda bir blgede devletin gvenlii salayamad anlalmaktadr.32
26
27
28
29
30
31
32
ZC, C.15, 19.12.1337, ss.149-151, 156-157.

ZC, C.27, 31.1.1339, 3.2.1339, 7.2.1339, ss.84-98, 142-158, 200-204, 207, 218-219.
ZC, C.27, 3.2. 1339, s.203.
ZC, C.27, 31.1. 1339, s.89.
ZC, C.10, 30.4.1337, ss.186-187.
GCZ, C.II, 11.8.1337, s.204.
GCZ, C.II, 11.8. 1337, s.204.
155
Bu arada ngilizler, Musulda Nasturi liderlerini kendi lehlerine kazanmaya almaktadrlar. Nasturi nderlerinden Aa Patros ngilizlerin
adam olarak anlmaktadr. Franszlara gelince, Antepte Derizori aireti
ile Habur vadisi airetlerini elde etmeye almaktadrlar.33
Bakomutanlk, Vezaif-i mhimme-i vataniye ile Van, Mu, Siverek,
Bitlis, Diyarbakr, Siirt mebuslarndan oluan yedi kiilik bir heyeti grevlendirdiini Meclise bildirmitir. Olay, TBMM tutanaklarnda geen
Krdistana Bakomutanlka Heyet gnderilmesi olarak gemektedir.34
Heyet 15.000 sava karabilecek durumda bir mahalli otorite olan
Simko Aa ile grmeler yapm, ondan Trkiye yaarsa ben yaarm
szn almtr.35
Elcezire Cephesi (Diyarbakr) Krt airetlerinin sorunlar kard
ilgin bir blgedir. Cephe Komutan Nihat Paa, blgede iki yzyl evvelki
hayatn devam ettiini, Mem, Mekin, Sason, Kulp, Garzan, Beiri, Eruh,
Biradi, Cezire, Midyat, Savur, Dersim, Hakkari, Siverek ve Malatya sancaklarnda olaan dnemlerde dahi hkmet nfuzunun eksikliini Meclise
bildirmitir.36 Nihat Paa Krt airetlerinden Semmer, eyhlmeayihi As
bni Ferhan Paa, Aneze Aireti Resas Mvzidi bin Kaii, Cebve aireti,
eyhlmeahiyi Muslih Paalar Osmanl usulyle silah, hilat ve sancak
vermek suretiyle Ankara Hkmetine baladn bildirmitir.37
Bakomutan Mustafa Kemal Paann Elcezire Cephesi Komutanna gnderdii talimatta dare-i mahalliyeler ihdas dahili idare
siyasetimiz asndan gereklidir, Tedricen mahalli bir idare ihdasn
iltizam etmekteyiz. Buna karlk Krtler TBMM idaresinde yaamaya
talip olduklarn ilan etmelidirler demektedir.38 Baz mebuslar da bu
tespitler dorultusunda Krdistan vilayetlerinin kat tedbirlerle deil
ancak pek afif memurlar eliyle hkmeti milliyeye snabilecekleri
33
34
35
36
37
38
GCZ, C.I, 14.2.1337, s.425.

GCZ, C.III, 6.3.1338, ss.7-8, 40-41.
GCZ, C.II, 13.12.1337, ss.477-479.
GCZ, C.III, 22.7.1338, s.562.
GCZ, C.III, 22.7.1338, s.554.
GCZ, C.III, 22.7. 1338, s.551.
156
dnmektedirler.39 Btn bu olgulardan Ankara rejiminin blgede

gerek bir hkmet otoritesi kuramad anlalmaktadr.
8.6. Kogiri syan ve TBMMnin Olaya El Koymas

Kogiri syan Milli Mcadele Dneminin nemli olaylarndan biridir. Sivasn ounlukla Krt airetleri ile meskun mranl (mraniye)
kazasnda kan isyan, Sakall Nurettin Paa tarafndan bastrlmtr.40
Harekat Muhafz Alay Komutan Topal Osman ve Nurettin Paa tarafndan gerekletirilmitir.
Merkez Ordusunun isyanc 14 Krt aireti yerine, 180den fazla ky
tenkil ettiinin anlalmas zerine Meclis olay incelemek zere blgeye
bir aratrma komisyonu gndermitir.41
Aratrma Komisyonu raporu tenkilin milletin sinesinde kanayan
bir facia douracak kadar iddetli olduunu tespit etmitir. Kogiri
Tahkik ve Dersim Tetkik Heyeti bakan Yusuf zzet Paa operasyon esnasnda iki bin evin yklm, emval ve eyasnn kaybolmu olduunu
aklamtr. Dersim Mebusu Hayri Bey Ermenilere bile yaplmayan
fecayiin Krtlere yapldn42 ifade etmitir.
Nurettin Paa Pontus harekatnda ibirlii yapt Topal Osman
kuvvetlerini bu kez isyanc airetlere kar Hkmetin bilgi ve denetimi
dnda kullanmtr.43.
Nurettin Paa konusunda Bakomutan Mustafa Kemal Paann tutumunun ilgin olduu sylenebilir. Bir taraftan kendisi bir komutandr
ve azli benim insiyatifimdedir derken,44 te yandan Nurettin Paay
TBMM karar ile azlettirmemek iin Bakomutanlk tarafndan aa
alndn ve askeri mahkemeye verileceini aklamtr.45
39
40
41
42
43
44
45
GCZ, C:III, 22.7. 1338, s.559.

Tunaya, Mtareke, s.202.
GCZ, C.II, 5.10.1337, ss.272-280; GCZ, C.II, 29.10.1337, s.405.
GCZ, C.II, 4.10.1337, s.270.
GCZ, C.II, 5.10.1337, s.269,275.
GCZ, C.II, 29.10.1337, ss.403-409.
GCZ, C.II, 4.10.1337, ss.262-263, 265, 269-270; GCZ, C.17, 25.2.1338, ss.129-133.
157
Bu ar tahribattan sonra devlet blge halkn kazanmak iin tedbir

almaya ynelecektir. Tekalifi milliye ambarlarnda bulunan iki bin ton
zahirenin halka datlmas gndeme gelecek ve Kogiri Hadisesinde
Duar Sefalet Olanlara Verilecek Tohumluk ve Yemeklik Hakknda Kanun ile blge ahalisinin yaralar sarlmaya allacaktr.46
8.7. Ekyalk ve Alnan nlemler

Ankara Hkmetini Krt airetlerinin yaratt sorunlar dnda iki
konu daha megul etmitir. Bunlar; adi ekyalk ve Rum Pontus ayrlkldr.
Ekyalk Anadolunun her yerinde yaygndr. rnein 1920 sonbaharnda Yozgat, Tokat, orum, Amasya livalarnda Kara Mustafa, Vanl
Durak, erkes Hasan, Hac Kkaa, Deli Kkaa gibi byklkleri
deien etelerin yaptklar soygunlar rapor edilmitir. Hatta baz mebuslarn dahi ekya tarafndan soyulduu olaylardan sz edilmektedir.47
Pontus ayrlklnn hemen gneyinde Zile civarnda Aynacolu, Krbekirolu gibi isimlerin nderliinde 1500-2000 kiilik ekya gruplarnn varl bilinmektedir. Ekya etelerinin rgt kapasitesinin, Kuvay
Milliye milislerinin stne bile ktn sylenebilir.48
Bat Anadoluda ise genelde erkes ve Abazalarn kartklar ekyalk olaylar vardr. kr Bey (Bolu) Adapazar ve Bolu civarnda Mokren
ve Daryeri boazlarn tutarak asayi sorunlar yaratan Abaza ve erkez
topluluunun blge gvenliini salamak zere, baka yerlere nakillerini
Dahiliye Vekaletinden isteyecektir.49
Ekyaln bir baka nedeni de Birinci Dnya Sava srasnda ttihat ve Terakkinin kard bir kanundur. ttihatlar Darlharbe Gidecek
Ehas Hakknda Takibat ve Mcazatn Teciline Dair Kanun cephede yararlk gstermek artyla af vaadetmiti. Mtareke dnemine girildiinde,
46
47
48
49
ZC, C.17, 25.2. 1338, 26.2. 1338, ss.129-133, 145, 159-160.

GCZ, C.I, 15.11.1920, ss.232-234.
ZC, C.8, 10.2.1337, s.167.
GCZ, C.III, 20.1.1338, ss.1216-1217.
158
mahkumlara hsn hizmet berat verecek otorite bulunamadndan

aflar salanamamtr. Savata yararlk gstermi eski mahkumlar hayal
krkl ile dalara km, ekyala balamtr. Bir ksm ise infaz iin
cezaevine dnmek zorunda kalmtr. Karesi Mebusu Hasan Basri Bey,
Manyas ve Gnen civarnda bu nedenle ekyala balayanlarn listesini
TBMMye sunmutur.50 Toparlamak gerekirse, ceza infaz kurumlarndan
darlharbe gidenler hakknda af kmaynca, af umuduyla cepheye giden
ve devletin verdii sz tutmamas karsnda ekyala balayanlarn
olduu grlmektedir.
Bunun zerine, Hkmet bir kanun tasars hazrlayarak seferberlikte cepheye sevk edilmi olup da Mtarekeye kadar silah altnda bulunan
mahkumlarn aff iin harekete gemitir.51
Devletin Pontusularla bann belada olduunu bilen ekya
devlete iltica ederek affn salamak istemektedir. Hkmete bu ynde
adm atma cesaretini veren ekyann slah olmak iin devlete mracaat
etmesi olmutur.
Bunlar iinde bir rnek ok ilgi ekicidir: Yozgat, orum ve Boazlyan civarnda mehur olan ete reisi lyas yzlerce silahl adam ile
Sungurlu Jandarma Karakolunu basarak, Karakol Komutanna TBMM
hkmetine ulatrlmak zere bir istiaman (devletten aman dileme)
dilekesi brakmtr.52
Hkmetin Pontusu Rumlarla etkin bir ekilde mcadele edebilmek iin Mslman ekiyaya aff yararl grd anlalmaktadr.53
TBMM gndemine gelen af , hkmet kuvvetlerine teslim olan btn
ekya iin Tecil-i Takibat Hakknda Kanuna dnmtr.54
50
51
52
53
54
Darlharpte Hsn Hizmet ve Yararllk braz Eden Mahkuminin Affna Dair Kanun,
ZC, C.11, 14.7.1337, ss.261-274.
ZC, C.11, 14.7.1337, ss.262-265.
GCZ, C.II, 19.1.1338, s.640.
GCZ, C.II, 19.1.1338, ss.634-641.
ZC, C.16, 21.1.1338, ss.110-112.
159
8.8. G Sorunlar
Birinci Dnya Savanda boyunca Dou Cephesinde yaananlar
ve Ermeni etecilik faaliyetleri, Ermeni- Mslman atmalar Dou
Anadoluyu nfus gel-git dalgalarnn oda haline getirmi, Rus ordusunun Erzincana kadar ilerlemesi ahalide panik yaratmt.
Elviye-i Selasede yzlerce ky Ermeni faaliyetleri nedeniyle yaad topraklar terketmi; Konya, Krehir ve Amasya livalarna kadar i g
sz konusu olmutu.55 arlk rejiminin devrilii ve Kafkaslarn Bolevik
idaresine geiinden sonra eenler, Lezgiler, Asetinler, Hamaklar ve
Azeriler Elviye-i Selaseye ynelmilerdir.
Kaba bir dkmle, Vilayat- Sittenin 24 livas ksmen veya tamamen
harap olmu, stanbul Hkmeti Mtarekeden sonra bu blgelerin imar
iin bteye tahsisat ayrm fakat hibir ey yaplamamtr.56 Ankara
Hkmeti memleketlerine dnmek isteyen muhacirler iin57 Havali-i
arkiyye Muhacirlerinin adesi Hakknda Kanunu karlmtr.58
8.9. Pontus Rum Ayrlkl

1840lardan itibaren Dou Karadeniz sahillerinde (Canik sancandan Lazistana kadar) Rum Pontus Devleti kurma abalar genilemiti. Hatta Pontus devletinin Yunanistann ikiz kardei olacandan
bahsediliyordu.59 Hareketi baarya ulatracak altyapnn siyasi ve demografik temelleri gzard edilemeyecek kadar glyd.60
55
56
57
58
59
60
ZC, C. 12, 11.8. 1337, ss.60-62.

ZC, C.28, 1.4.1339, s.297.
ZC, C.28, 31.3.1339, s.274.
ZC, C.28, 31.3.1339, 1.4.1339, ss.252-279, 295-301, 321, 322, 350, 351.
Yazc, Pontos, s.36.
Karadeniz Rumlarnn kurduklar cemiyetlerden ikisi udur: 1. Rum Muhacirin Cemiyeti 2. Mukaddes Rum Anadolu Cemiyeti; Kordus Komitesinin Merzifon Amerikan
Koleji ve Paris Surpant Soka no 24de merkezleri, Batum, Paris, New York, Londra,
Marsilyada gl rgt balantlar olduu bilinmekteydi. Yazc, Pontos, s.38-39, 43-45;
GCZ, C.III, 10.6.1338, s.398,407.
160
Dnya Sava srerken blge, Samsundan balayarak Tokata kadar

arlk Ordular tarafndan igal edilmitir. Osmanl Ordusundan firar
eden Rumlara silah vererek Karadeniz Rum Devletinin temelleri atlmaya
allmtr.61 Mtarekeden sonra bir ngiliz mfrezesi Samsuna knca,
yerli Rumlar Pontus Hkmetini ilan etmilerdi.62
Rumlar Amasya livasnda Ladik, Tokatta Erbaa, Merzifon, Gmhacky, Havza, Kpr, Hafik, Darende, Tenos ve Divriide yaygn eylemlerle, uluslararas kamuoyunun, o arada srmekte olan Paris
Konferansnn dikkatini ekerek, Pontusda bamszlk verilecek kadar
geni bir Rum kitlesinin var olduunu kantlamaya almlardr. Pontus
Cemiyeti Reisi Vesiliso, Yovanidis dnda, Atana, Kosti, Lefter, Havzal
Adriya, Arsadoklu lya, Karlok kynden Pavlos gibi ete reisleri yaptklar eylemlerle Pontosuluk davasn ykseltmeye almaktadrlar.63
Mustafa Kemal Paann Anadoluya ordu mfettii sfatyla gnderilmesinin resmi gerekesi Pontus sorunudur.64
Pontus ayrlkln zmek zere Mecliste eitli grler ortaya
atlmtr.65 rnein, askerlik yana gelen Rumlardan bedel alnmas,
Rum mtegallibenin tehcir edilmesi, silahlarn toplanmas gibi tedbirler
dnlm, nerilmitir. uras ifade edilmelidir ki TBMM Batya kar
gayrimslimlerin hukuk d bir muameleye tabi tutulmadn, hkmetin gayri kanuni giriimlere kar tedbir aldn kantlamaya almtr.66
Bu balamda, 9 Aralk 1920 tarihinde Merkez Ordusu esas itibariyle
Pontus sorununu halletmek iin karargah Amasyada olmak zere bir
Hkmet Kararnamesi ile kurulmutur. Ordu Komutanlna seferde
ordu komutan salahiyeti ile Nurettin Paa getirilmitir.67
61
62
63
64
65
66
67
GCZ, C.III, 10.6.1338, s.386.

GCZ, C.II, 22.11.1337, s.441.
Reit Paa, Hatralar, ss.16-17.
Unat, Mfetti, ss.401-409.
GCZ, C.III, 26.8.1338, ss.730-731.
GCZ, C.II, 8.8.1337, s.193.
Balcolu, Asayi, s.261
161
8.10. Pontus Rumlarnn Tehciri ve Sorunun

zlmesi
Osmanl Ordusunda grev alm Alman komutanlardan biri olan
Liman Von Sanders daha Birinci Dnya Sava yllarnda ky gvenlii
asndan Rum tehcirinin zorunluluuna iaret etmiti.68 Pontus sorunu
alevlenince, Ankara Hkmeti 50-15 ya aras eli silah tutan Rum erkek
nfusu tehcir etmeye karar vermitir.69
Pontus gerillalarnn otuz kadar Mslman kye saldrarak katliam
yapmalar zerine Merkez Ordusu Komutan Nurettin Paa Rum kylerine misilleme yapmtr.70
Nurettin Paa Pontus tehcir harekatn Giresun Alay Komutan
Topal Osmanla ibirlii halinde gerekletirmitir. Topal Osmann Rum
kylerine yapt basknlar Pontusu faaliyetleri tahrik etmi, Rum eteler Mslman kylere saldrmlardr. Misilleme misillemeye neden
olmu, Samsunun Rum mahallesi atee verilmek istenmitir.71
Sinop Mebusu Hakk Hami Bey, tehcirin kt yapldn, Rum
yarallarn resimleri ekilerek d basna yanstldn dile getirmi, uygulamalarn TBMMnin meru taleplerini zedelediini bildirilmitir.72
Bat basn tarafndan Amerikan ttn kumpanyas direktrnn
gz nnde Rumlarn ldrld rapor edilmitir.73 Times Ankara
hkmetinin 90.000 Rumu katlettii haberini Batya duyurmutur.74
Olaylarn TBMMye intikal etmesiyle, Merkez Ordusu Komutannn yerli Rum ve Mslman ahaliye gayri kanuni muamele ettii gerekesiyle ilgili bakan hakknda gensoru vermitir.75
68
69
70
71
72
73
74
75
Hfz Erim, Ayvalk Tarihi, ss.60-62e atfta bulunan Ylmaz, Vilayat- Mstahlasa, s.4.
Pontus, s.387.
GCZ, C.II, 29.10.1337, s.405.
GCZ, C.II, 29.10.1337, ss.406-407.
GCZ, C.III, 26.8.1338, s.722.
GCZ, C.II, 29.10.1337, ss.406-407.
GCZ, C.III, 10.6.1338, s.382.
GCZ, C.II, 29.10.1337, ss.403-409.
162
Nurettin Paa ald sert tedbirleri merulatrmak maksadyla, elindeki belgelere dayanarak Pontus rgtnn Samsundan Sivas Akda Madenine kadar kk saldn, sertlik politikas dnda seenek olmadn
ispatlamaya almtr. Sivas vilayetine bal Amasya, Tokat, Karahisar
arki livalarnda, Pontusuluun yaygnl sebebiyle tavizsiz nlemler
alnmas gereine iaret etmitir.76
Sonuta, 1922 ubatnda uzun ve sert tartmalardan sonra, Nurettin Paann grevden alnarak Merkez Ordusunun lav edilmesine,
Pontus ayrlklna kar mcadelenin Dahiliye Vekaleti tarafndan
yrtlmesine karar verilmitir.
Bu karar sonrasnda Pontus harekatn srdrme grevi sadece X.
Frkann uhdesinde kalmtr.77 Bu yeni rgtlenme erevesinde, Pontus
tenkili ile grevli kuvvet says 20.000e karlmtr.78 Dahiliye Vekaletinin Erkan Harbiyeye gnderdii 13 ubat 1922 tarihli yazda Canik
Sancanda konulanm kuvvetlerin arambada, Amasya kuvvetlerinin Ladikte, Tokat kuvvetlerinin Erbaada toplattrlmas, tenkil harekat sresince Canik sancanda 1884 (1300) doumlulardan tertip
aasnn silah altna alnmas kararlatrlmtr. Bu miktar bile yeterli
grlmediinden Ordu sancandan ayn doumlu mkelleflerin Canik
sancanda kullanlmak zere silah altna alnd grlmektedir.79
Samsun livasnda eli silah tutan 85.00080 Giresun ve Ordu livalarnda 45.000 Rumun tehcir kapsamnda deerlendirildii Meclise
aklanmtr.81 Dahiliye Vekili Fethi Bey, Pontus eylemlerini ayrntl
bir ekilde aklamtr. Bu bilgilere gre, 1921 Ekim ayna kadar (1337
Terinievveli) 3.303 bina yanm, 1700 kii katledilmitir. Daa karlan
says 1037 iken, Merkez Ordusunun yetkili olduu dnemde 15 Mays
1922ye 3330 bina yanmtr. Pontus ayrlklar ile kan atmalarda
76
77
78
79
80
81
Nurettin Paa, ss.225-226.

Yazc, Pontos, s.99,105.
Kutlu, Gvenlik, s.105.
Yazc, Pontos, s.98-99.
GCZ, C.III, 10.6.1338, ss.368-412.
GCZ, C.III, 10.6.1338, s.400.
163
15.000 kii canl veya l ele geirilmitir. Bu saylar neredeyse bir meydan muharebesine tekabl etmektedir.82 TBMM gizli celselerinde Pontus
sorunu bir ka kez uzun uzun ele alnmtr.83
Pontus ayrlklar Amasya stiklal Mahkemesinde yarglanmlardr. Mahkeme 300 kiinin idamna hkmetmitir. Hatta zahiri varlndan sz edilen Pontus Hkmeti Bakanl iddiasndaki Hrsantos
Trabzonda idam edilmitir.84 1922de Ankara stiklal Mahkemesi Pontus
eylemcilerine destek verdii gerekesiyle Ankara Metropoliti opurolu
statyosun Erzurumda zorunlu ikametine (srgn) karar vermitir.85
Mersin Mebusu Selahaddin Bey Hersek, Girit, Mora, Epir ile Pontus
meselesinin ayn kkenden geldiini belirtmi,86 cra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey Pontusuluu rlanda meselesine benzetimitir.87 Gemite
100.000 kiilik ordunun Rumeliyi kaybetmemek iin ekya ile mcadele
ettiini, buna ramen baarl olunamad hatrlatmtr.88
Uzun takip operasyonlarna ramen Pontusulua kesin bir hal aresi bulunamamas zerine yeni neriler gelecektir. lk neri 3.000 yeni
jandarma kadrosu tahsisi olacaktr.89 Bir bakas olaanst yetkilerle
donanm kiilik bir heyet seilmesi veya blge genel valilii ihdas
olmutur.90
Sonu olarak, Amasya ve Havalisinde bir stiklal Mahkemesi tekiline dair cra Vekilleri Tezkeresi TBMMde ele alnm ve mzakere
edilmitir.91 stiklal Mahkemesi kurmak yerine blgede skynetim (rfi
idare) ilannn daha doru olaca ne srlm, bu neriye Heyeti Ve82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
GCZ, C.III, 10.6.1338, s.373.

Sonyel, Eline Geen, s.280-282.
GCZ, C.II, 22.11.1337, s.436.
Ankara, Son Papaz, ss.105-106.
GCZ, C.III, 26.8.1338, ss.730-731.
GCZ, C.III, 26.8. 1338, s.735.
GCZ, CIII, 26.8.1338, s.715.
GCZ, C.III, 19.8.1338, s.656,670.
GCZ, C.III, 21.8.1338, s. 689, 692, 705.
GCZ, C.III, 26.7.1338, ss.606-632.
164
kile Reisi Rauf Bey Meclisin skynetim ve Divan Harp istemedii szleriyle karlk vermitir.92 Mzakereler sonunda stiklal Mahkemesinin
kuruluu kesinlik kazanmtr.93
Pontus eylemleri Byk Zafere kadar devam etmitir. 6 ubat 1923e
kadar tenkil harekat devam etmi, Milli Mcadele boyunca 11.188 Pontusu l ele geirilmi, 10.886 eteci zararsz duruma getirilmitir. Pontusu direniin sonunu Hseyin Avni Bey (Ula) u szlerle ilan etmitir:
Yunan ordusu bitmitir, Pontus meselesi kalmamtr.94
Mbadele Anlamas Anadolu Rumlarn Yunanistana gndererek
sorunun sivil desteini ortadan kaldrm, Pontusuluk tarihe mal olmutur. Buna ramen, anlama imza edildikten sonra bile tek tk eylemler
devam etmitir.
8.11. Ermeni Tehcirinin Brakt Sorunlar

ttihat ve Terakki Hkmeti 27 Mays 1915 (14 Mays 1331) tarihinde bir kararname ile i gvenlik asndan sakncal grd Ermenileri stratejik blgelerden i ksmlara doru uzaklatrma karar almt.95
Tehcir Kararnamesinin demografik sonular Milli Mcadeleyi
byk lde belirlemitir. Tehcir, Ermeni ayrlkln byk lde
tasfiye etmitir.
Osmanl topraklarnda yaayan Ermeni nfus konusunda eliik bilgiler sz konusudur. Ermeni yanls almalar zellikle Adana, Urfa, Halep gibi vilayetlerin en mhim nfus unsurunu Ermenilerin tekil ettiini
iddia ediyorlard. Zeytun ve Sasonda ekseriyetin Ermenilerde olduunu
bir Osmanl nazr hatralarnda kabul ettii dikkate alnrsa, en azndan
baz blgeler iin iddia ciddiye alnmaldr. Ayn Nazr Abdlhamitin
Ermenileri kasten az gsterdiini, Ermenilerin ise saylar abarttn
syleyecektir.96
92
93
94
95
96
GCZ, s.617.
GCZ, C.III, 27.7.1338, s.626,634.
GCZ, C.III, 30.9.1338, s.856.
Akgn, Harbord, ss.26-29, Yazc, Pontos, s.101.
Kadri, Balkanlardan Hicaza, ss.132-134.
165
Osmanl Devletinin askeri knt iinde Mtarekeye girii, Ermeni krm iddialarna canllk kazandrmtr. Paris Bar Konferansnda
Vilayat Sittede Ermenistan kurulmas tezine kar Milli Kongre platformunda birleen Osmanl aydnlar demografik verilerle zenginletirilmi
bir kar tez yaynlamlardr. Bu alma blge nfusunun 1914de 2.3
milyon iken sonrasnda g ve kayplarla birlikte 1.2 milyona dtn
gstermektedir.97
Ankara Hkmetinin kuruluu ertesinde, ukurova (Kilikya), Kars,
Ardahan ve Sarkamtan Erivan Ermeni Cumhuriyetine 300.000 kiinin
g ettii iddia edilmitir.98 Bu siyasi ve demografik tablo Anadoluda Ermeni hareketinin temellerinin byk lde yok olduunu gstermektedir.
Ankara Hkmeti stanbul Hkmetlerinin Ermeniler lehine
yrrle koyduu uygulamalar kaldrd gibi tehcir yarglamalarnn
tutuksuz yaplmasna karar vermitir.99 Osmanl Hkmetinin madur
Ermenilerin hukukunu iade grnts altnda yapt uygulamalar meru
bulunmam tehcir suu ithamyla idam edilen Urfa Mutasarrf Nusrat
Bey ile100 Boazlyan Kaymakam Kemal Beyin ailelerine TBMM vatani
hizmet tertibinden maa balamtr.101
97
98
99
100
101
Bkz. Turco-Armenian, s.157. Bu alma vilayetlere gre dalm yle gstermekteydi.

Vilayet Sava ncesi 1919 g Kayp
Erzurum 704.573 215.366 282.202 207.105
Bitlis 1 108.486 144.647 108.484
Trabzon 1.100.624 746.482 130.999 223.143
Van 308.000 100.000 100.000 108.000
Erzincan 148.642 79.238 15.000 54.434
Toplam 2.295.619 1.249.470 499.034 579.824
Williams, s. 422.
Kararnamede geen ..Bir takm masuminin maduriyetine de mahal olmamak, (iin) tehcir dolaysyla vukuu iddia olunan ceraimden mevkuf bulunanlarn tahliyeleri ve gayri mevkuf
olarak muhakemelerinin icras.. ifadelerinden anlalaca zere Ankara Hkmeti Mtarekedeki yarglamalar bir maduriyet olarak anlamaktadr. Bkz. Dstur, III, Cilt.I, 8
Mays 1336, no.5, s.8.
Urfa Mutasarrf- Sabk Nusret Beyin Ailesine Maa Tahsisine Dair Kanun iin bkz.
ZC, C.7, 25.12. 1336, ss.7-9, 10, 27.
Boazlyan Kaymakam Esbak Kemal Beyin Ailesine Vatani Hizmet Tertibinden Maa
Tahsisine Dair Kanun iin bkz. ZC, C.23, 14.10.1338, ss.404-408, 416-417.
Dokuzuncu Blm
REJM SULARI VE STKLAL

MAHKEMELER
9.1. Hyanet-i Vataniye Kanunu
Vatana ihanet bir kimsenin vatandalk ba ile bal olduu devlete
kar sadakat borcuna aykr hareket etmesini ifade eder. Bu yzden de
milli gvenlie kar en ar fiillerden birini oluturur.1
Dnya Sava yllarnda Divan- Harplerin yetki alanna giren casusluk ve benzeri sular iin karlm olan Hyanet-i Harbiye Kanunu
benzeri bir dzenlemeye Milli Mcadele Dneminde acil ihtiya duyulduu vurgulanarak konu meclise getirilmitir. Hiyanet-i Vataniye Kanunu ile TBMMnin otoritesine kar isyan halinde bulunanlarn tenkilini
ve BMMnin meruiyetine kavlen ve fiilen muhalefeti cezalandrmay
amalamtr.2
Adliye mahkemeleri yoluyla hyanet-i vataniye sularnn kouturulmas ve zanllarn cezalandrlmas baarl olamaynca stiklal Mahkemeleri kurulacak ve bu sular dahil her eit rejim yargs bu mahkemeler
eliyle yrtlecektir.
Kurtulutan sonra, 1 Kasm 1922 tarihli Saltanatn Kaldrlmas
Hakknda TBMM Karar aleyhine yaynda bulunma eylemi de hyaneti
1
2
Tezcan,Vatana hanet, s.55.

Kanun incelendiinde hyaneti vataniye kavramnn ne olduu, sua aslen veya feran
itirak edenlere verilecek cezalar iin iki ayrm bulunduu dikkat ekmektedir. Kanun
sulularn yakalanmasnda ihmali grlen tm askeri ve mlki personeli sulu konumuna drmekte ve yerel yarglara grev yklemektedir. ZC, C.1, 26.4. 1336, s.81.
168
vataniye kapsamna alnmtr.3 Hi kuku yok ki bu deiiklik, halifenin

devlet bakanl rolne soyunmas ve eski rejim yanllarnn muhtemel
tahrikleri karsnda kendini korumak iin Meclisin alaca bir dizi nlemden birincisi olacaktr.
9.2. stiklal Mahkemelerinin Kuruluu

stiklal Mahkemelerinin ilk kurulu gerekesi firariler olmutur. Birinci Dnya Sava yllarnda firari her on askerden biri kuruna dizilerek
cephelerin k engellenmeye allmt.4 Buna ramen Mtarekeye
girerken 300.000 civarnda firari askerin bulunduu ileri srlmekteydi.
Firariler Ankara Hkmetinin de ok urat bir konu olmutur.
Meclis kurulduktan sonra ancak sert tedbirlerle firarlarn nlenebilecei
anlaldndan, 11 Eyll 1920 tarihinde Firariler Hakknda Kanun (stiklal Mahkemeleri Kanunu) karlmtr.5
Genelkurmay Bakanl 14 blgede stiklal Mahkemesi kurulmasn
istemitir. Bu blgeler srasyla, 1. Bolu livas dahil Kastamonu 2. Eskiehir,
Bilecik, Ktahya livalar 3. Isparta 4. orum ve Yozgat 5. Ankara 6. Kayseri
7. Sivas (Canik-Tokat livalar) 8. Mara (Kozan) 9. Mamuretel Aziz. 10.
Diyarbakr 11. Bitlis, 12. Refahiye mntkas (Giresun, K. arki, Erzincan,
Gmhane) 13. Erzurum (Trabzon ve Bayezid dahil) 14. Van ve Hakkari
olarak sralanabilir.6 Ancak, Meclis blge saysn sekize indirmitir.7
stiklal Mahkemeleri kanunla tarif edilen sularn yan sra hrszlk,
ekavet, gasp gibi can ve mal gvenlii ve kamu dzenini ilgilendiren
sulara bakm ve cezalar vermitir. Basn yoluyla ilenen sulara stiklal
Mahkemelerinin bakaca bir TBMM karar ile hkme balanmtr.8
3
4
5
6
7
Hyaneti Vataniye Kanununun Birinci Maddesinin Tadili Hakknda 334 Sayl Kanunun
mzakeresi iin bkz. ZC, C.29., 11.4. 1339, 12.4. 1339, 15.4. 1339, ss.31-32, 65, 175-190.
Aybars, stiklal, s.40.
Velidedeolu, Lise, ss.218-231.
Aybars, stiklal, s,40,44.
Dstur III, Cilt. I, 18 Eyll 1336, stiklal Mahkemelerinin Tekili hakknda 45 sayl Heyeti Umumiye Karar, s.65.
Neriyata Mteallik Mesuliyet, Mcrimiyet ve Mahkumiyet Dereceleri Hakknda Karar
Rejim Sular ve stiklal Mahkemeleri
169
stiklal Mahkemeleri iinde, Ankara stiklal Mahkemesi, dierlerine

nispetle kesintisiz alan mahkeme olmutur. 7 Ekim 1920den 31 Temmuz 1921e kadar siyasi arlk tayan nemli davalara bakan mahkeme,
Damat Ferit Paa ile birlikte Sevri imza eden Hadi Paa, Rza Tevfik,
Reat Halisi gyaplarnda lm cezasna arptrmtr.9 Yeil Ordu ve
Mustafa Sagir olaylarn hkme balayan yine bu mahkeme olmutur.10
Casusluk sularna da Ankara stiklal Mahkemesi bakmtr. Bu
mahkemelerin verdii idam kararlarndan baz rnekler vermek gerekirse, Birinci Dnya Savanda ngiliz casusluu yapt iddia edilen bir
di tabibi Antalya limanna gemiyle Msrdan giri yapm, Rza Nurun
teyidi zerine aslmtr. Benzer ekilde, Kadky inzibat subay ngilizler
hesabna casusluk yapt gerekesiyle idam edilmitir.11 Casusluk olaylar iinde en dikkate ayan olay ise Mustafa Sagir olaydr. Mustafa Sagir
Ankara stiklal Mahkemesinde yarglanm ve idam edilmitir.12
Mahkemelerin firarilere kar ald tedbirler kanuni olmaktan
ziyade rfi olmutur. Vukuatsz kaaklara en sk verilen ceza dayak cezasyd. Askeri Ceza Kanununa gre kuruna dizilmesi gerekse de dayak
en yaygn uygulama idi.13 Askerler zellikle silahsz kaarak, msellahan
kamadklar iin kuruna dizilmekten kurtuluyorlard.14
9
10
11
12
13
14
no.64, Dstur III, Cilt. I, 30 Terinievvel 1336, s.115.

Kandemir, Bozguncular, ss.20-21.
Alkan,stiklal, ss.30-31.
Kastamonu stiklal Mahkemesi Hilafet ordusuna kar savamamak iin topluca birliini
terk eden 200 kiiyi yarglamtr. Mustafa Necatinin bakanlndaki yarglama heyeti
Trk stiklal Harbinin sebeplerini uzun uzun akladktan sonra bir daha kap kamayacaklarn kez tutuklu askerlere sormu, askerlerden olumlu cevap alamamtr. Bunun zerine mahkeme iki yz erin idamna hkmetmitir. Hkm tesis edildikten sonra
usul gereince, mahkum askerlerin ertesi sabah kuruna dizilmeleri gerekirken, yre ileri gelenlerinin araya girmesi neticesinde askerler, kamayacaz diye yemin ettirilip
altmar denek cezas ile cepheye gnderilmilerdir. stiklal Mahkemeleri herhangi bir
askerin vatana ihaneti sabit olmadka idamna hkmetmemitir. Aybars, stiklal, s.144.
170
9.3. stiklal Mahkemelerinin Grev Blgeleri ve

Uygulamalar
stiklal Mahkemeleri kesintili alm mahkemelerdir. htiya duyulduka TBMM tarafndan grevlendirilmilerdir. Ankara stiklal Mahkemesi 1.10 1920 tarihinde kurulmu ve 31.7.1922 tarihinde kaldrlmtr.
Bakanln hsan Bey (Cebel-i Bereket) yapm, Kl Ali (Antep), Hseyin Bey (Elaziz) ve Cevdet Bey (Ktahya) ye olarak grev yapmtr.
Eskiehir stiklal Mahkemesi 5.10.1920 tarihinde kurulmu 19.2.1921de
kaldrlmtr. Bakan Yusuf Bey (Denizli), yeler Rasih Efendi (Antalya),
Muhittin Baha Bey (Bursa), Haydar Beyden (Ktahya) olumutur.
Konya stiklal Mahkemesi 1.10.1920 - 18.2.1921 tarihleri arasnda
alm, Mahkemenin Bakan Osman Nuri Bey (Bursa), yeleri Tevfik
Efendi (Kangr), Hac Tahir Efendi (Isparta) olmutur. Isparta stiklal
Mahkemesi 9.10.1920 - 23.3.1921 tarihleri arasnda almtr. Bakan
Hamit Bey (Biga), yeler Hamdi Bey (Biga), Hsrev Sami Bey (Eskiehir), Tahsin Bey (Mara) olmutur. Sivas stiklal Mahkemesi 20.10.1920
- 15.3.1921 arasnda grev yapmtr. Bakanln Emin Bey (Canik)
yrtm, Mustafa Necati Bey (Saruhan), Necati Bey (Bursa), Mustafa
Zeki Bey (Dersim) ye olarak grev yapmtr.
Kastamonu stiklal Mahkemesi 10.1.1921-17.2.1921 tarihleri arasnda Necip Bey (Mardin) bakanlnda, yeler Refik evket Bey (Saruhan), Dr. Fikret Bey (Kozan), Yusuf Ziya Bey (Bitlis) den oluan bir
heyettir. Pozant stiklal Mahkemesi (alma aral belli deil) Kastamonu mebusu Abdlkadir Kemali Beyin bakanlnda, Atf Bey (Bayezit), evki Bey (el), Srr Bey (Ergani)den olumutur.15 Birinci dnem
mahkemeler almalarna baladktan sonra Diyarbakr ve Pozantda
TBMM karar ile iki stiklal Mahkemesi daha kurulmutur.16
Pontus ayrlklnn etkin olduu blgede alan Amasya stiklal
Mahkemesinin faaliyetlerine burada zel bir nem verilmelidir. Mah15
16
Ezherli, Trkiye Byk Millet Meclisi, ss.63-65.

Dstur,III, Cilt. I, 9 Terinisani 1336, karar no. 68, s.125; Dstur III, Cilt. I, 15 Terinisani
1336, karar no.73, s.126.
171
keme aslnda Sivas stiklal Mahkemesidir. Fakat ounlukla Amasyada

alm ve o adla anlmtr. Asker kaaklarnn yan sra 160 davaya
bakmtr. Bunlar konularna gre casusluk, pheli ahslar, altn kaakl ve ekiyalktr. 1921de Samsun Metropoliti Eftimos ve Bapapaz
Platon Matnoz Heyeti Vekile Karar ile Amasya stiklal Mahkemesinde
yarglanmlardr.17
Bu mahkeme, Bakomutanlk Kanunundan sonra Samsun stiklal
Mahkemesi olarak almtr. 17 Austos 1921de almalarna balayan
mahkeme Sivas, Tokat, Amasya, Samsun, Ordu, Giresun blgelerinde
yetkili klnm, almalarn yine daha ziyade Amasyada srdrmtr.
Pontus ayrlklnn bastrlmasna ynelik mcadelede bu mahkemenin zel bir yeri olmutur. Mahkeme 174 Rum olmak zere 177 kiinin
idamna hkmetmitir.18
Balangta stiklal Mahkemelerinin ye says tr. Bu say toplanma ve karar verme sorunlarna yol anca, ye says bir yedek ye ile
drde karlm, Mahkemenin grev mahallindeki yarglardan yararlanmas nerisi tepkiyle karlanm, Meclis, rejim yargs iktidarn Adliye
ile paylamak istememi, stiklal Mahkemesi yarglarnn TBMM yesi
olmasnda tavizsiz davranmtr.19
stiklal Mahkemelerinin birinci dnem faaliyetlerine son vermesi 17
ubat 1921de gereklemitir. Birinci Dnem stiklal Mahkemelerinin
faaliyetleri bir cra Vekilleri Heyeti Kararnamesi ile durdurulmutur.20
Ankara stiklal Mahkemesi bu kararn dnda braklarak, dier mahkemelerde grev yapan mebuslar meclise davet edilmilerdir.21 stiklal
Mahkemelerinin faaliyetine son verilmesi ve 1 Numaral stiklal Mahkemesi (Ankara) dnda evrakn adli yargya veya divan harplere devrine
dair Meclis karar yaynlanmtr.22
17
18
19
20
21
22
Yazc, Pontos, s.99.

Aybars, stiklal, ss.86-87.
ZC, C.6, 28.11. 1336, ss.79-81.
Dstur III, C.1, karar 427, s.165.
Alkan, stiklal s.35,50.
Dstur III, Cilt. I, 17 ubat 1337, karar no.97, s.217.
172
1921 Temmuzunda asker kaaklarnn says 39.809e ulap

Ankarann dme tehlikesi ortaya knca Bakomutanlk talimatyla
24.8.1921 tarihi itibariyle Konya, Kastamonu, Samsun ve Yozgatta yeni
stiklal Mahkemeleri kurulmutur.23
Kurtulu Sava boyunca stiklal Mahkemelerinin lehinde ve aleyhinde grler mcadele halinde olmutur. rnein Trabzon Mebusu
Ali kr Bey stiklal Mahkemelerinin halkn tevecchn kazandn,
asmak kesmek olduu halde halkn adaleti tevzi ettii iin Mahkemelerin faaliyetinden memnun olduunu ifade etmektedir.24 stiklal
Mahkemeleri lehinde mecliste geni bir oydama olduu anlalmakla
birlikte Mahkemelerin olaanst yarg yeri olmas nedeniyle lav sk
sk gndeme gelmitir.
9.4. stiklal Mahkemeleri Kanununda Deiiklik

Sakaryada dman ilerleyiinin durdurulmasndan sonra Mahkemelerin faaliyetleri olduka tavsam, hatta airetleri TBMMnin otoritesi
altna almak iin Elcezire Cephesinde stiklal Mahkemesi kurma nerisi
kabul edilmemitir.25
stiklal Mahkemelerinin yetkilerini yeniden dzenlemek ile grevlendirilen zel Komisyon yrrlkteki kanunu deitirerek, gecikmesinde saknca bulunan hallerde idam hkmlerinin infazna Meclis tasdiki
olmakszn izin verilebilir haline getirmeyi savunmutur.26
Grmelerde, stiklal Mahkemeleri yelerinin hukuka vakf insanlar olmalar, savclarn ise Meclis yeleri dndan seilmeleri istenecektir.
Bu grmelerde ayrca olaanst mahkemelerin kuruluunun hukuka
aykr bulunduu yarglkla mebusluun badamad ne srlmtr.
23
24
25
26
Aybars, stiklal, s.98-102.

GCZ, C.II, 23.7.1337, s.109.
GCZ, C.III, 20.1.1338, s.1201, 1203, 1208, 1209.
ZC, C.22, 29.7.1338, s.35.
173
Erzurum mebusu Durak Beyin Yapm olduumuz fevkalade bir

mahkemedir. Adli olmaktan ziyade idaridir szleri Mahkemenin kuruluundaki sakncay belirtmektedir.27
Karahisar Sahip Mebusu Mehmet kr Bey fevkalade zamanlarda zarar am iin zarar hasn ihtiyar olunabileceini savunmaktadr;
bu olaanst durumlarda kamu yarar iin kii hak ve zgrlkleri ihlal
edilebilir anlamna gelmektedir. Hatalar yaplsa bile stiklal Mahkemelerini TBMM rejiminin tartmasz hakimiyetinin en belirleyici unsurlarndan saymaktadr.28 Mehmet kr Bey, stiklal Mahkemelerinin yksek
kudretini Meclis yelerinden kurulmasnda grmektedir.29
Bu arada yarglama alannn olduka geni olduu hatrlanmaldr.
rnein, Anadoluda tedavlde bulunan Rus altnlarn toplayp stanbul
piyasalarna sevketme suundan, Rum ve Ermeni etelerinin ihanetine,
Anadoluda casusluk iin dolaanlara, gmrklerdeki ihtilas davalarna
kadar bir ok olay stiklal Mahkemelerinin yarglama yetkisi dahilinde
saylmtr.30
Yeni dzenlemeye gre, stiklal Mahkemelerinin savclar sadece yetki snrlarnn kontrol asndan Meclise iptal bavurusu ile
gelebileceklerdir.31
Yeni dzenlemenin getirdii en mhim deiiklik idam cezalarnn
mutlaka Meclis tasdikinden gemesi idi. Bylece acele infaz devri kapanm oldu. Bir bakas ise heyetin iine savc (mdde-i umumi) konuldu.
htilaf sz konusu olduunda konu adeta bir temyiz mercii gibi Meclise
aksettirilecek ve orada karara balanacakt.32
stiklal Mahkemelerince verilen idam cezalar ilke olarak kesin deildi. Ancak Meclis lzum grrse tasdik edilmeksizin idam hkmlerini
27
28
29
30
31
32
ZC, C.22, 29.7. 1338, s.44.

ZC, C.22, 31.7.1338, ss. 82-3.
ZC, C.22, 29.7. 1338,s.43,63.
ZC, C.22, 29.7. 1338, s.53.
ZC, C.22, 31.7. 1338, s.84,86.
Alkan, stiklal, s.47.
174
tenfize mezuniyet verebiliyordu. Nitekim tasdiksiz infaz yetkisi 117, 164,

168, 247 sayl Meclis Kararlar ile stiklal Mahkemelerine verilmiti.33
9.5. stiklal Mahkemeleri yeleri ve Uygulanan

Cezalar
Gler birlii ilkesinin bir sonucu olarak stiklal Mahkemelerinin
yarglama heyeti mebuslardan olumutur. lgin baz isimlerden rnekler vermek gerekirse, Kl Ali Ankara, Hoca Rasih Efendi Eskiehir,
Konya ve Isparta, Mustafa Necati Sivas, Refik evket nce ve Yusuf Ziya
Bey (maslup) Kastamonu, A. Kadir Kemali t Pozant, eyh Servet
Efendi Diyarbakr stiklal Mahkemelerinde grev yapmlardr.34
lgin bir nokta, bu simalardan bazlar Mustafa Kemale muhaliftir.
Sadece bu nitelii bile Mahkemelerin Mustafa Kemalin emirlerini infaz
eden kurumlar olmadn gstermektedir. Bu Mahkemeler Ankara rejiminin bekileri olmulardr.
stiklal mahkemesi yelerine icraat ve kararlarndan dolay eitli sebeplerle ithamlar sz konusu olmutur. rnein, yeleri evket (Sinop),
Sleyman Srr (Yozgat), Hseyin Necati Beylerden (Bursa) oluan,
Amasya stiklal Mahkemesi hakkndaki isnatlar TBMM Genel Kurulunda ele alnm, mahkeme yeleri sulanmtr. lgili komisyon, Amasya
stiklal Mahkemesini kanuna mugayir hkm verdii isnadyla kusurlu
bulmu, hatal kararlar Meclise bildirilmitir.
Mahkemenin verdii hukuku ahsiye (kiinin hukukuna ilikin)
kararlar bir TBMM karar ile iptal edilmitir.35
stiklal Mahkemeleri ile ilgili pek ok itiraz TBMMye intikal etmitir. Bu gibi durumlarda, kura ile belirlenen bir ube (komisyon) grevlendirilmekte ve mahkeme yelerinin savunmalar alnmaktadr. Bu ekilde
33
34
35
Daver, Fevkalede Hal, s.120.

GCZ, C.III, 20.3.1338, ss.101-113.
175
birikmi 25 tomar kadar evrakn varlndan sz edilmesi olaylarn hacmi

konusunda yeterince bilgi vermektedir.36
Bu Mahkemelerin srekli iddet uyguladklar tezi doru deildir.
in dorusu Mahkemeler, durumun vahameti lsnde sertlemi,
dman tehlikesi uzaklatka yumuamtr.37 Bir karlatrma yapmak
gerekirse, Fransz Devriminde sadece 1793 ylnda giyotine gnderilenlerin says 17.000 olduuna gre, Anadolu ihtilalinin iddet dozu hafif
saylmaldr.38
stiklal Mahkemelerinin temel hedefi dman ibirlikileri, ekya,
Pontusular, kamu grevini suiistimal eden memur ve subaylar olmulardr.
rnein Kayseri Mfts, Yozgat stiklal Mahkemesinden ok
memnun olduklarn belirten bir mektubu TBMM Bakanlna gndermitir. Bu memnuniyetin temel sebebi ekyaln ok yaygn olduu bir
blgede devlet otoritesinin hissedilmi olmasdr.39
Bu mahkemelerde 1920 Ekiminden 1921 ubatna kadar, 31 bin
zanldan %5i beraat ederken, %8i gyaben veya vicahen idam cezasna,
%87si hafif cezalara arptrlmak suretiyle mahkum olmulardr. Milli
Mcadele boyunca, btn mahkemelere 59.164 dosya intikal etmi, bunlardan 11.744 beraatle sonulanmtr. 1054 kiiye idam, 2827 kiiye
meccelen idam cezas verilmi; 243 kii gyaben idam, 1786 kiiye krek
ve kalebentlik gibi eitli cezalar verilmi, geriye kalan 41.678 kiiye ise
hafif cezalar uygulanmtr.40
36
37
38
39
40
GCZ, C.II, 19.1.1338, s.647-48.

GCZ, C.II, 14.1.1338, s.617.
Aybars, stiklal, s.155; GCZ, C.III, 12.4.1338, s.238.
176
9.6. stiklal Mahkemelerinin Siyasi Tarihimizdeki

Yeri
stiklal Mahkemeleri, Ankarada yeni tesis edilen hkmetin otoritesini kabul ettirmek, cephede arpmakta olan orduyu zaafa dmekten
kurtarmak ve asayii salamak iin kurulmulardr.41 uras vurgulanmaldr ki, bu mahkemeler lzum hissettikleri her davaya bakarak hkm
vermilerdir. stiklal Mahkemesinin el koyduu davalarda sank savunmasn kendi bana yapmak durumunda kalm, stiklal Mahkemeleri
rejim mahkemesi gibi almlardr.42
1 Austos 1922 tarihli stiklal Mehakimi Hakknda Kanun uyarnca
faaliyetleri tatil edilmi, almalarn en son durduran mahkeme, Pontus
direniinin devam ettii blgede grevli olan Amasya stiklal Mahkemesi
olmutur.43
Cumhuriyet Dneminde faaliyet gsteren Mahkemeler rejim
mahkemesi olma niteliini devam ettirmilerdir. ok partili demokratik
siyasal hayata geerken 1949 ylnda stiklal Mahkemelerini lga Eden
Kanun karlarak, kanunun gerekesinde ifade edildii zere, faydalar
ve mahzurlaryla ile birlikte Trk devrim tarihine mal olmulardr.44
41
42
43
44
GCZ, C.I, 8.1.1337, s.309; GCZ, C.III, 30.9.1338, s.841.

Alkan, stiklal, ss.29-30,31.
Yazc, Pontos, ss.109-111.
Daver, Fevkalade Hal, s.121.
Onuncu Blm
MLL ORDUNUN KURULUU VE DARES
10.1. Mtarekeye Girerken Ordunun Durumu

Mondros Mtarekesi kaytsz artsz bir teslim anlamas izlenimi veriyordu. Askeri bilanoya gelince, 1. ve 4. Ordu lavedilmi, stanbuldaki
3. Ordu Trakyann emniyetini salamakla grevlendirilmiti. Kafkas
cephesinde dknt durumda Bak slam Ordusu ile Kars 9. Ordusu
bulunuyordu. Gneye bakldnda, Musuldaki Ali hsan Sabisin 6.
Ordusu, Karargah Adanada bulunan Yldrm Ordular Grubuna bal 2.
Ordu ve Racodaki 7. Ordularn kalntlar hala mevcuttu. Arabistann
blgesinde Yldrm Ordular Grubuna bal Medine Muhafz Fahrettin
Paa (Trkkan) komutasndaki Hicaz Kuvve-i Seferiyesi, Asirde Muhittin Paa komutasnda bir tmen, ve Yemende Tevfik Paa komutasnda
7. Kolordu bulunuyordu.1 Bu birlikler haberleme glkleri nedeniyle
Mtareke ilanndan 2-3 ay sonra teslim oldular. Bunlar dnda haberlemenin son derece snrl olduu Trablusgarp ve Bingazide Afrika Gruplarna bal zayf kuvvetler vard.2
Mtarekeden alt ay sonra elde kalan arazide dokuz kolordu blgesi
ayrlarak mfettiliklere ayrld. Mtareke gerei baz ordu birlikleri lavedilmi bazlar zayflatlmt. Bunlar iinde grece askeri gc bulunan
Ali Fuat Paann ynetimindeki, karargah Ankarada bulunan (Uak,
Ktahya, Afyon, ve Orta Karadeniz kys dahil birlikleri bulunan) 20.
1
2
Aydemir, Tek Adam, ss.400-401.

Nihat Anlm, Yakup evki Suba, Fahrettin Paa, Ali hsan Sabis Mtareke hkmlerine bir sre direnmilerdir. Bkz. Criss, gal Altnda, s.15.
178
Kolordu ile; Kazm Karabekirin, karargah Erzurumda bulunan Trabzon, Erzincan, Ar, Van, Hakkari dahil terk edilen Elviye-i Selaseden
sorumlu 15. Kolordu vard3.
Bu askeri varlk iinde, milli kurtulu hareketinin emrine giren dokuz kolordudan sadece drd ie yarar durumda idi. Bunlardan 3. ve 15.
Kolordular 9. Ordu Mfettiliinin, 2. ve 20. Kolordular 2. Ordu Mfettiliinin (Mersinli Cemal Paann)emrinde idiler. Ne var ki btn bu
rgtllk zahiri bir grntden ibaretti. nk 15. Kolordu istisnasyla
toplam askeri g 5.000in stnde deildi. Orduyu yeniden kurmak
lazmd.4
Milli direni Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri emrinde gerilla sava
(gayri nizam harp) eklinde Kuvay Milliye tarafndan balatlmtr.5 23
Temmuz 1920 tarihinde TBMM, Mdafaay Milliye Tekilatnn kuruluunu ve amalarn ilan etmitir.6
Mdafaa- Milliye Tekilatn vurucu gc olan Kuvay Milliye, dzenli ordu teekkl edinceye kadar yararl ilev grmekle birlikte zerk
bir askeri kuvvet alma eiliminden vazgememi, nderleri TBMM ve
Hkmetin otoritesini hafife almlardr. Bu kuvvetlerin zabt rabta alnmas ciddi sorunlar yaratmtr.7
TBMM Hkmeti kuruluundan itibaren dzenli ordu kurma hedefi
gtm fakat yeterli alt yapnn kurulmas zaman almtr. Vekaletlerin teekklnden sonra Fevzi Paa Mdafaay Milliye Vekili sfatyla8 TBMM
Ordusunun (Anadolu Byk Millet Meclisi Ordusu) kurulduunu ilan
etmitir. Bu szler dzenli orduya geiin ilk sinyalleridir9
Selek, htilal, s.107.
Milli Ordu, ss.3-9.

Sonyel, Eline Geen, ss229-232.
Kuvay Milliye Efrad Tarafndan ka Olunan Sularn Mercii Muhakemesi Hakknda 30
Haziran 1336 Tarihli 51 Numaral Kararname, Dstur, III, Cilt .I, s.30.
GCZ, C.I, 9.8.1336, s.123.
GCZ, C.I, 9.12.1336, s.255.
6
7
8
9
Milli Ordunun Kuruluu ve daresi
179
Seyyar kuvvetlerin dzenli orduda istihdam ynnde ilk admlar,

Tevhid-i Mubayaat Komisyonlar kurularak atlmtr.10 Bu balamda,
Kuvay Seyyare Komutan erkes Ethem Bat Cephesi komutan smet
Paa tarafndan hizmetinizle mtenasip bir askeri niforma iinde sizi
grmek isterim szleriyle dzenli orduya davet edilmitir.11 Bu davete
Ethem kuvvetleriyle birlikte isyan ederek karlk vermi, Meclis Bakanlna mtecaviz telgraflar gndermi,12 isyan bastrlm, Ethem Yunan
kuvvetlerine snmak zorunda kalmtr.
10.2. Milli Orduda Askeri Hiyerarinin Kurulmas

Milli Mcadelenin komuta kademesi Balkan Savandan sonra Von
Sanders bakanlndaki Alman askeri heyetinden eitim alm; Birinci
Dnya Savann etin artlarnda ar bir snavdan gemi greli gen bir
kadrodur. Osmanl ordusunda alm bulunan Von Kress hatralarnda
bu kadroyu Yalar henz otuza basm, tmen ve alaylara kumanda etmi, Harp Akademisinden yetimi, sava tecrbesi olan zeki, enerjik, ve
alkan genler olarak tanmlamaktadr. Bu kuan kurmay snf 35-40
yalarnda miralay, mirliva rtbelerinde bulunmaktayd. Feriklik (generallik) rtbesi istisnaiydi13. Kurtulu Sava banda milli ordunun emrine giren general rtbesinde pek az kadro vard. smet Paa, Refet Paa,
Kazm zalp TBMM tarafndan generallie ykseltilmilerdi. Mustafa
Kemal Paa ordu mfettii sfatyla Anadoluya getiinde rtbesi sadece
mirliva (tugeneral) idi.
TBMM Ordusunda Sakaryaya kadar bir mir, bir birinci ferik ve
drt ferik vard.14 Askeri kadrolarn yeniden ele alnmasndan sonra bu
36 liva, 10 ferik ve 5 birinci ferik oldu15. Birou yarbay ve albay rtbesin-
10
11
12
13
14
15
ZC, C.7, 26.1.1337, ss.393-397.

erkes Ethem, , s.132.
GCZ, C.I, 27.12. 1336, s.270.
ZC, C.18, 11.3.1338, ss.159-167
GCZ, C.II.,16.2.1338, s.789.
ZC, C.10, 25.4.1337, ss.99-100.
180
de olup tmen komutan (tmgeneral sorumluluu ile) sfatyla savaa

itirak etmi kumandanlar bile vardr.16
Milli Mcadelenin yksek komuta kademesi iinde hiyerari kadar
kiisel srtmeler de zaman zaman nem kazanmtr. Milli Kurtulu
savana katlmada ncelik sonralk ilikisi rtbelerin kazanlmasnda
nemli olmutur. Rtbe krizine iyi bir rnek Malta srgn Ali hsan
Paa ile smet Paa arasnda olandr. Ali hsan Paa Osmanl ordusunda
Mustafa Kemal ve smet Paann rtbece nnde bulunmaktayd. Malta
dnnde Ali hsan Paa smet Paay Cephe komutan olarak bulur,
onun emrine girmek istemez. Geici zmlere ramen Ali hsan Paa
srtmeyi srdrnce Byk taarruz ncesinde ordu komutanlndan
el ektirilir.17
Bir baka hiyerarik kriz yaratan kii, Merkez Ordusu ve Birinci Ordu
Kumandan Sakall Nurettin Paadr. Milli Kurtulu Sava baladnda
vekaleten zmir Valisi olan Nurettin Paa tereddtlerle Mdafaa- Hukuk
emrine girmiti; askeri yetenekleri Nutukta yerilen Paa, kurtulutan
sonra muhalefete geecektir.
TBMM Ordusunun subay kadrosunun kuruluu da olduka meakkatli olmutur 70-80 bin kiilik orduyu idare edecek yetenekli subay
bulmakta -en azndan ordunun kuruluu aamasnda- glk ekilmitir.
Anadolu Ordusunun, komutan kayna Osmanl Ordusudur. Milli Orduya katlmak zere Anadoluya geen subaylar genel olarak grupta
deerlendirilebiliriz:18
16
17
18
stiklal Harbinin komuta kademesi kabaca yledir. Birinci Ordu kumandan Sakall
Nurettin Paa , kinci Ordu komutan Yakup evki Suba, Birinci Kolordu Komutan
zzettin allar, kinci Kolordu komutan A.H. Ayerdim, nc Kolordu Komutan
kr Naili Gkberk, Drdnc Kolordu Komutan Kemalettin Sami Paa (Gke),
Beinci Kolordu (Svari) Fahrettin Altay Paa, Altnc Kolordu Komutan Kazm nan
Paadan ibarettir. Daha aa rtbede olup tmen komutan olarak savaa itirak etmi
kumandanlar ise unlardr: Naci Tnaz, mer Halis Byktay, ehit Reat iiltepe, all
Ethem Bey, Dervi Paa, Osman Koptagel, Mrsel Bak, Kazm Orbay, Salih Omurtak,
Nafiz Grman, Air Atl, Naci Eldeniz, Deli Halit Paa. stiklal Harbinin cephelere gre
tam kadrosu iin bkz Grgl, Kadro, ss.197-287.
GCZ, C.III, 22.6.1338, ss.484-485.
Aydn, Giri k, ss.120-121
181
1. Kendi arzusu ile Anadoluya geenler

2. Gizli gruplar tarafndan Anadoluya gnderilenler
3. Ankaradan ismen talep edilenler
Hemen belirtilmelidir ki Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyaseti kt
imkanlarla nitelikli (sava tecrbesi olan) subay getirme abas gstermitir
17 Nisan 1921de stanbul Harbiye Nezaretinden gizlice getirilen
subaylara ait Muamelat Zatiye Dosyalar zerinde alma tamamlandktan sonra istihdam ilkeleri kesinlemitir. Sevk edilecek zabitann
tercihen umumi harpte kta banda hidamatyla temeyyz etmi bulunmas ve evvelemirde haklarnda stanbul Muamelat zatiye Dairesinden
tahkikat mkemmele icras, Anadolu Ordusunda istihdam edilmenin
n art saylmtr.19
Subay kayna olarak stanbuldan ilk elde 3.500 kiinin Anadolu
ordusuna geii salanmtr. stanbuldan gelerek Milli Orduya katlan
subaylar nebolu ve Ankarada oluturulan Askeri Polis Tekilatnda gvenlik soruturmasna tabi tutulmulardr.20
Subay kaynaklarndan bir bakas ihtiyat zabitleri (yedeksubay) olmutur. Orduda istihdam edilen yedeksubaylarn sayca muvazzaf subaya
yakn olduu anlalmaktadr.21
Bunun dnda bir baka kaynak ise, Anadoluya geen zabit namzedi Harbiye rencileridir.22 Milli Mdafaa Vekaleti ve Erkan- Harbiye-i
Umumiye Riyaseti erken dnem kaytlar Byk Taarruz ncesinde
subay says (ihtiyat zabitleri ve destek snflar dahil) 16.000e bali
olmaktadr.23
19
20
21
22
23

GCZ, C.I, 5.7.1336, s.88.
GCZ, C.III, 16.10.1338, s.960.
Dstur III, CiltI, s.91
GCZ, C.III, 11.9.1338, s.761.
182
Kurtulutan sonra (arya ramen) stanbulda kalarak Milli Mcadeleye katlmayan ordu mensuplar aa alnm, stanbul Kumandanl
ve Merkez Kumandanlnda kadrosu Anadolu Ordusunda bulunanlarn
grev yapmalarna izin verilmitir.24 stanbulda bu durumda 5-6 bin subay
var olduu anlalmaktadr. Hayret Paa, Nemrut Mustafa Paa, Nazm
Paa Divan Harplerinde grev alanlar, Anadoludan arlp gelmeyen
kk rtbeli subaylar Divan- Harbe karlp cezalandrlmlardr.25
10.3. Ordunun Kurulu Glkleri ve Firarlar

Milli Kurtulu Sava boyunca, silah altna alma ve ktaya sevk esnasnda pek ok sorun yaanmtr. Mevzuat yetersizlii ve kaynak ktl nedeniyle karavanaszlk ve hastalktan asker kayb yaygndr. Resmi
aklamalara gre ordu sava meydannda %1 sevk srasnda %5 zayiat
vermitir.
Birinci Dnya Sava yllarndan itibaren ordunun en temel sorunu
firar olmutur. ttihatlar firari her 10 askerden birinin idam uygulamasn yrrle koyarak cephelerin k engellemeye almlard.26 Milli
Mcadelenin ilk evresinde ordunun kurulmas kadar ayakta tutulmas da
nemli bir ura olmutur. Savalardan ylgn olan asker seferberlik yllarndaki gibi firar etmitir. rnein Eskiehir-Ktahya Savalarnda firari
er says 30.700dr. Bu say neredeyse Bat cephesinin yarsna tekabl
etmektedir.27
stiklal Mahkemelerinin ilk kurulu gerekesi firarilerdir. 11 Eyll
1920 tarihinde yrrle giren 21 Sayl Firariler Hakknda Kanun dzenli bir ordunun kurulmasnda son derece etkili olmutur.28
Yaygn firarlar nedeniyle Eskiehir-Ktahya Savalar ncesinde
72.000e varan TBMM ordusu zlm 28.000e kadar inmitir. Refet
24
25
26
27
28
ZC, C.26, 10.1.1339, s.268, 254.

ZC, C.26, 10.1.1339, , s.280 ,281.
A. Artu, Byk, s.304.
Dstur, 3, Cilt I, s.61.
183
Paa Milli Mdafaa Vekillii grevini stlendiinde en az 30.000 kiinin

firarda olduunu aklamtr.29 Ordunun k snrna geldii noktada
Bakomutanlk Kanununun verdii yetki ile ordu toparlanabilmitir
Milli Mcadelenin banda genel seferberlik ilan edilmemitir.
Bu kararn nedeni ok basittir. Orduyu besleyecek imkan ve kaynaklar
son derece snrldr. Genel seferberlik Sakarya Savandan sonra ilan
edilmitir.30 TBMM Hkmetini besleyebilecek en verimli vergi ve retim kaynaklar olan Bursa, Aydn, Eskiehir gibi vilayetler igal altna dm, nder kadro Milli Mcadeleyi en az harcama ile baarmak zorunda
kalmtr.
Orduya insan kayna temin etmek iin zellikle Toroslarda yaayan
ve geleneksel olarak askere alnmayan airetlerden, reislerinin Milli Mcadele hususunda aydnlatlmas ile yararlanlabilecei dnlmtr.31
Bu dnce Meclisten heyetler gndermek suretiyle hayata geirilmi,
ciddi baar salanmtr. rnein, Harput Airet Alay32 ile Milli Aireti
birliklerinin orduda kullanld kaytlardan anlalmaktadr.33
10.4. Ordunun ae, Donatlma ve Salk Sorunlar

Silah altna alnm askerin gnlk iaesi, kaynaklar rasyonel kullanmak zorunda bulunan ynetim asndan hayati nemi haiz olmutur.
Ordunun karnnn tok olmas iin srekli allmtr.
Ordunun insan ve hayvan kadrosunun ihtiyalarnn giderilmesi
iin geni bir sevk zinciri kurulmutur. Akehir ve Konya merkezli olmak
zere erat iin buday, hayvanlar iin arpa stou yaplmakta,34 buday
levazm ambarlarnda stok edilmektedir.35 Eskiehir fabrikalarndan ek29
30
31
32
33
34
35
GCZ, C.II, 29.10.1337, ss.396-397,398.

Tra, Kkrer, s.17.
GCZ, C.II, 3.10.1337, s.254.
GCZ, C.III, 26.8.1338, s.740.
Dstur, 3, Cilt I, ss.257-259.
GCZ, C.II, 27.10.1337, s.377, 378.
GCZ, C.II, 27.10.1337, s.384.
184
meklik un temin edildiinden ehrin dman igaline d ordunun iaesinde sknt yaratmtr.36 Levazmat- Umumiye daresi askerin ekmek
ihtiyacn karlamak zere Kprkyde 14, Yahihanda 16, Keskinde 6
frn amtr.37 Ordunun tkettii otuz ton ttnn bedelini hkmet
karlamaktadr38.
Giyim meselesine gelince, Garp Cephesinde sadece yedide bir
nispetinde kaput vardr. Dier cephelerde askerin bete birine elbise verilebilmitir.39 stanbul ile yeralt ilikisi salandktan sonra
niformalarn dikilecei kumalar Anadoluya aktarma giriimleri
balatlmtr. Ordunun elbisesinin be milyona mal olaca tahmin
edilmektedir. Koullar dzelince erata 160.000 ekmek torbas, 76.000
kaput salanabilmitir.40 Bir Bulgar mteahhide ayak (asker bal)
getirtilmitir.41 talyanlardan Antalyaya teslim alnmak zere elbise ve
adr alm gerekletirilmitir.42
Milli Mcadele dneminde salk koullar ordunun etkinliini
byk lde belirlemitir. stiklal Sava boyunca hastalktan lenlerin
says sava meydanlarnda lenlerin yaklak iki kat olmutur. Cephede
zatrreden lm olaylar rapor edilmitir.43 5 Nisan 1921 tarihi itibariyle
Milli Mdafaa Vekaleti Shhiye Dairesi 360 tabip, 20 operatr, 25 muhtelif uzman doktor, 10 bakteriyolog ihtiyac bulunduunu duyurmutur.44
10.5. Ordunun Silah Kaynaklar ve Sevkiyat Sorunlar

Sosyalist devrim sonras Rusya, TBMM Hkmetine silah ve para
yardmnda bulunmutur. Bununla birlikte Bolevik Rusyann Ankaraya
36
37
38
39
40
41
42
43
44
GCZ, C.II, 11.21338,s.736

GCZ, C.II, 29.10.1337, s.395.
GCZ, C.II, 3.8.1337, s.148
GCZ, C.I, 21.10.1336, s.190
GCZ, C.II, 26.12.1337, ss.530-542, s.547
GCZ, C.II, 27.10.1337, s.375.
GCZ, C.II, 27.101337, s.382.
GCZ, C.II, 26.12.1337, ss.530-547.
185
yardm mahiyet itibaryla tartmaldr. Ruslarla ilk temas salamak

iin gnderilen Yusuf Kemal Tengirek (Kastamonu) Moskovadan bir
milyon altn ruble ve bir vagon mavzer fiei ile dnmtr. Sekiz vagon
makineli tfek ve mermisi arkadan gnderilmek zere Moskova stasyonunda hazrlanmtr. Alt bin ngiliz mavzeri ve sekiz ngiliz topu Rostov
limanndan Anadoluya gnderilmitir.45
Ancak, Rus yardmnn ierii konusunda Buhara Cumhurbakan Osman Kocaolunun aklamalar olaya farkl bir boyut
kazandrmaktadr.46 Rus yardm Kafkas limanlarndan en yakn Anadolu
limanna gnderilmektedir. Sakarya Sava ncesinde Samsun ve Batum
yoluyla tehizat ve cephane cepheye ulatrlmtr.47 Ruslar silah yardm
konusunda fazla eli ak davranmamlar, gelimelere gre davranmlardr48.
Bu arada Avrupadan silah salamak iin eitli lkelere heyetler
gnderilmitir. Berline giden ekip 1.5 milyon deerinde alm yapmtr.49
Almanyadan salanan silahlar ngilizlerin mdahalesi karsnda Danimarka sahillerine karlm, Rusya zerinden Novorosiske getirilmitir.50
Avrupal silah kaaklar ile temasa geilmitir.
45
46
47
48
49
50
Tengirek hatrlarnda 500.000 Rus altnndan sz etmekte, bu meblan 100.000ni

Moskova Ataemiliteri Saffet Arkana Almanyadan askeri malzeme alm iin verildiini, geri kalan 400.000 bin altn yanna alarak Karsa kadar geldiini belirtmektedir. Bkz.
Milli Mcadelede Ruslarla, ss.97-100; ayrca Bkz. GCZ, C.I, 11.10.1336, s.152.
Buhara Cumhuriyeti Devlet Bakan Osman Kocaolu Lenin ve Milli Meclis Bakan
Abdlkadir Mirzaolu ile grerek Buhara hazinelerindeki altnlarn parlamento karar ile Ankaraya yetitirilmek zere Rus hazinesine teslim edildiinden ve bu karar
Buhara Meclisinde bulunan Milli Birlik, Kurtulu ve Ahrar Partilerinin oybirlii ile aldklarndan sz etmektedir. Yani Rus yardm gerekte Buharallarn yardmdr Bkz. Rus
Yardm, ss.292-293
GCZ, C.II, 29.10.1337, s.397,399.
Rusya ile ilk silah balantlarn kuran Osman Bey (Lazistan), Ruslarn stanbulda Tevfik Paa Hkmeti ibana geldikten sonra iki hkmet birbirine yaklar dncesi ile
34 vagon mermi ve topu daha sonra bir bahane ile vermediklerinden sz etmitir bkz.
GCZ, C.II, 12.12.1337, s.461.
GCZ, C.II, 12.121337, s.460.
GCZ, C.III, 17.7.1338, s.506.
186
Karesi Mebusu Vehbi Beyin gvencesiyle bir tccar silah temin

etmek iin Fransaya gizlice gnderilmitir.51 Bu yollarla salanan silahlarn Mersin limanndan lkeye sokulmasna gayret edilmise de Akdeniz
Yunan Filosu, abalarn sonusuz kalmasna neden olmutur. Yunanllar
phelendikleri Fransz gemilerinin yklerini msadere etmilerdir.
Bunun zerine Anadoluya silah sevkinde Samsun ve Sinop limanlar
kullanlmak zorunda kalnacaktr.52
Savalarda kullanlan kaynaklardan bir bakas Osmanl ordusunun
silahlardr. Bu silahlar Mondros Mtarekesi hkmlerine ramen mttefik gzlemcilerinin dikkatinden karlmlardr.53 te bu en byk silah
kaynan Ankara adna hareket eden yeralt gruplar Anadoluya transfer
edeceklerdir. Bu gruplar askeri personel kadar mhimmatn da gizlice
Anadoluya geirilmesinde etkili olmulardr.54 Bunlardan en nemlileri
Karakol Cemiyeti ve Mim Mim Grubudur.
Deniz gcne gelince, silah tama ilerinde Aydn Reis, Preveze,
Alemdar, Abranosyan irketinden msadere edilmi ahin gemisi, Enosis
(Sonra Trabzon) Vapuru, Rsmat Drt Numara, Filya Gemisi (Pontusulardan Topal Osman tarafndan msadere edildi), Yunan Uramiya
ilebi (sonra Samsun), Ayyldz, Dana, Batum, Tecrbe, Keaf, Sakarya,
Bahri Cedid, Glnihal, Demirta, Giresun, Krm (Kalkavanzade Rzaya
ait), Fransz bandral Hantalzadelerin Progress gemisi, Sadkzadelerin
Yeni Dnya, Fransz Lankr ve La Valett gemileri, Pake-Fransez kumpanyas Gemileri, Srp-Hrvat-Slovenya Krall gemisi Vesta, Lloyd
Triestino irketi vapurlar Kampo Doglio, Jan gibi gemiler kullanlmlardr. Silahlarn Anadoluya ulatrlmas iin nebolu balants dnda
Grcistann Kuzeyindeki Tuapse ve Novorosiski limanlaryla dzenli
irtibat salanmtr.55
51
52
53
54
55
GCZ, C.II, 27.10.1337, s.382.

GCZ, C.III, 14.3.1338, ss.68-69.
GCZ, C.II, 14.12.1337, s.499.
Bu gruplar hakknda bkz. Zrcher, The Unionist, ss.48,86-88, 112-114, 118-122.
Bayar, stiklal Savanda passim.
187
Bu arada askeri malzemenin nakli son derece nemli olmutur. Malzeme sevkinde ana menzil hatt kullanlmtr. Bunlardan ilki Sivas Kayseri-Ulukla, ikincisi Samsun - orum - Yahihan, ncs nebolu
- Ankara hattdr.56
Birinci Dnya savann finali l cephesinde yaanm, bu cephenin malzeme enkazn Elcezire cephesi devralmtr. nebolu-Antalya
izgisinde deve kollar tekiline karar verilmitir.57 Tehizatn sevki iin
7.500 deveye ihtiya duyulmaktadr, ama 3.000 deve salanabilmitir.58
Demiryolu olan blgelerde birliklerin sevk ncelii veya orduya
zahire tanmas demiryolu iletmesinin elindeki vagonlarn orduya tahsisi, sivil sevkiyat aksamtr. Asker nakliyat iin Eskiehir ve Konyada
orduya tahsisli zel tren (tren-i mahsus) bekletilmektedir.59
10.6. Ordunun Bakomutan Tarafndan Sevk ve daresi

Eskiehir-Ktahya Savalar orduyu dalma noktasna getirmi,
Ankarann dahi boaltlmas ihtimali TBMMyi Bakomutanlk Kanunu
ile noktalanacak mzakerelere itmitir.
Geri ekilmenin Anadolunun ilerine kadar olmas halinde orduyu
ayakta tutacak iktisadi bakmdan gl livalarn elden kmas ihtimali
panik yaratmtr.60 Paradoksal bir ekilde Bakumandanlk Kanunu nerisi muhalefet unsurlarndan gelmitir. Mersin mebusu Selahattin Beyin
zaferi istihsale mvekkil (...) bir zat bakumandan vekili istiyoruz Bakumandanlk vekaletine vaziyl yed olacak (ve) ...bu harbi idare (edecek
biri) ifadeleri Mustafa Kemal Paaya inisiyatif alma teklifi saylmaldr.61
Mustafa Kemal Paa nne kadar gelen bu frsat geri evirmemitir.
56
57
58
59
60
61
GCZ, C.II, 13.12.1337, ss.479.

ZC, C.7, 26.1.1337, s.393-397.
GCZ, C.II, 14.12.1337, s.495.
ZC, C.7, 24.1.1337, s.356.
GCZ, C.II, 4.8.1337, s.161.
GCZ, C.II, 4.81337, s.159.
188
Eskiehir Mebusu Emin Bey Papulas bamzda orba piireceine

Paa hazretlerinin aya altnda kalmaya razym. Bu meclise rehber olan
ve toplayan kendileridir. Kuvveti bizzat Meclisten almtr. Meclis kendi
reisini kumandan yapacaktr demi, TBMMyi kendi bakan etrafnda
kenetlemeye davet etmitir.62
Mustafa Kemal Paa ncelikle vekil sfatyla bakumandanl almak
istemediini belirtmitir. Bir delegasyon yaplacaksa bunu tam istemi,
verdii iki nergeyle Meclisin kukularn datmay baarmtr.63
Kanun, Bakumandanln gerekte TBMMnin manevi ahsiyetine
ait olduu, mebuslarn her birinin Kanun- Esasi ve Tekilat- Esasiye kanunlaryla garanti altna alnm yasama dokunulmazlklar bulunduunu
tanmladktan sonra, TBMMnin kendi bakanna bakumandanlk fiili
yetkisini verdiini vurgulamtr.64 Bakumandanlk Kanunu 5.8.1921
tarihi itibariyle TBMMden gemitir.65
TBMM, Bakomutanlk yetkisi ile Sakarya Savan yneterek orduyu zafere ulatran Mustafa Kemal Paaya Gazilik ve Mirlik unvanlar
tevcih etmitir. Bylece Mustafa Kemal Paann hem Ordu hem Meclis
iindeki pozisyonu daha glenmitir.66
Mustafa Kemal Paa Sakarya Zaferi ile kritik bir durumda tartmaya
alma olasl yksek olan nderliini pekitirmitir, inisiyatifi bir daha
asla kaptrmamtr.67
62
63
64
65
66
67
Yaman, Bakumandanlk, s.85, 93.

GCZ, C.II, 5.8.1337, s.164.
zgn ifadeler yledir: Millet ve memleketin mukadderatna bilfiil vaziyl yed yegane
kuvveti aliye olan ve azasndan her birinin kanunu esasi ve tekilat esasiye kanunlaryla
hukuk ve masuniyeti teriiyesi tabiatyla mahfuz ve ahsiyeti maneviyesi bakumandanl ait bulunan TBMM kuyudu atiye ile bakumandanlk vazifei fiiliyesini kendi reisi
Mustafa Kemal Paay memur etmitir. GCZ, C.II, 5.8.1337, s.177.
Kanun aleni celsede 185 oyla ve ittifakla kabul edilmitir. Gizli celsede 13 mebus kanunun aleyhinde oy kullanmtr., ZC, C.12, 5.81337, ss.18-22.
19 Eyll 1337 Tarihli Mustafa Kemal Paaya Gazilik ve Mirlik Tevcihi Hakknda 153
sayl Kanunun grmelerinde sz konusu edilmitir. ZC, C.12, 19.9.1337, ss.254262.
Sonyel, Conflict, ss.511-512.
189
Kanun TBMM Bakan Mustafa Kemal Paaya ay sreyle Bakumandanlk yetkisi vermekteydi. 5 Terinisani (Kasm) 1921den itibaren
kanunun ay uzatlmas gndeme geldiinde tartma kmtr.68 Hseyin Avni Bey (Ula) Kral Konstantinin yenildiini, bakumandanlk
sresinin uzatma ihtiyacnn ortadan kalktn, siyaseten sorumlu mevkiin
(hkmet) inisiyatif almas gerektiini ileri srmtr.69
Salahi Sonyel Bakomutanlk Yasasnn uzatlmasna direnenlerin, ya
tasfiye edilmekte olan Enverist partizanlar ya da onlarla taktik nedenlerle
ibirlii yapan muhafazakarlar olduunu sylemektedir. Muhalif kanat
Sakarya Zaferinden sonra ngilizlerle varlan uzlama uyarnca Cevat,
Yakup evki ve Ali Sait Paalarn Maltadan dnlerini Mustafa Kemalin
nderliini zayflatmaya ynelik bir frsat olarak deerlendirmilerdir.70
Muhalefet Bakomutan srekli snrlama eilimi iinde olmu, eitli
kurul ve komisyon nerileri ile Mustafa Kemal Paann iktidarn ablukaya almaya gayret almlardr. Bu balamda Fevkalade Harp Encmeni
fikri Bakumandanlk Kanununun yrrle girdii tarihten bir ka gn
sonra ileri srlmtr.71 Muhalifler, Ordunun bir komisyon (Murakabe
Heyeti) eliyle denetlenmesini Sovyet Kzl Ordusu rneine dayanarak
merulatrmak istemiler, bu giriim baarya ulaamamtr72
Bakumandanlk Kanununun her uzatmasnda heyetler marifetiyle Mustafa Kemalin ykselen gcn krmak, delege edilen yetkiyi
sulandrmak iin benzer neriler gelmitir.73 Komisyon kanalyla Orduyu (aslnda Bakumandan) denetleme giriimleri 1922 ylna kadar
sarkmtr. Kar gr tavizsiz bir ekilde Refet Paa dile getirecektir:
Harp komisyonla idare edilmez, bir demir el tarafndan idare edilir.74
Bu ekime zafere kadar devam edecektir.
68
69
70
71
72
73
74
GCZ, C.II., 31.10.1337, ss.412-415.

GCZ, C.II, 31.101337, ss.421-422.
Sonyel, Eline Geen, s.266.
ZC, C.II, 11.8.1337, s.207-208.
GCZ, C.II.,11.8.1337, s.207.
GCZ, C.II., 14.12.1337, s.504.
GCZ, C.II, 9.1.1338, s.603.
190
Bakumandan Mustafa Kemal Paann Bakumandanlk grevinin

ikinci kez uzatlmasn dzenleyen Kanun iin bir aleni bir gizli celse
yaplmtr75.
6.5.1922 tarihinden itibaren nc uzatmay salayacak mzakerelerde ise muhalifler, aleni celsede srarl grndler. Buna karlk Mustafa Kemale yakn isimlerin bulunduu on be kiinin verdii nerge gizli
celse talep edecektir.76 Ak celse kabul edilmez. Gizli oturuma geilir.77
Muhalifler, Kanunun uzatlmamas iin eitli gerekeler ileri sreceklerdir. Bakumandanlk Kanunundan sonra, Meclisin denetim yetkisinin fiilen ortadan kaldrld, hkmet aleyhine tetkik edilemezlik
oldu bittisi yaratld, yasama meclisi yelerinin el uzatt her konunun
bakumandanlk salahiyetidir gerekesiyle geri evrildii iddias ortaya
atlmtr. Selahaddin Bey lkeyi yneten gerek gcn TBMM olmaktan karldn syleyecektir.78
Bu arada on be kiilik bir muhalif grup, Bakumandanlk
Kanununun 2. maddesinin meclisin yasama yetkisini snrlandrc mahiyette bulunduu gerekesi ile metinden karlmasn nerirler.79 Bu
giriimlere Mustafa Kemal Paann tepkisi ok sert olmutur.80
75
76
77
78
79
80
ZC, C.16, 4.2.1338, ss.201-204.

Karahisar Sahip Mebusu Mehmet kr Bey Kanunu hafi celsede mzakere ediyoruz
Aleni celsede tayini esami ile kabul ediyoruz. Aleni celsede bir komedya oynuyoruz. Komedyadan vazgemeliyiz. derken, Salih Efendi, ona Milletin bana yapacamz bir
ameliyat cerrahiyenin hafi surette yapmak muzrdr szleriyle katlacaktr. GCZ, C.III,
4.51338, ss.310-315.
GCZ, C.III, 4.5.1338, ss.315-331.
GCZ, C.III, 4.51338, s323.
Bakumandanlk Kanununun ikinci maddesi Meclisi Alinin salahiyeti teriiyesini tenkis etmekte olduundan lavn muciptir ifadesi bulunan nergeye imza koyan mebuslar unlardr. Selahaddin (Mersin), Ziya Hurit (Lazistan), Mustafa (Dersim), Ltfi
(Siverek), Vasf (Sivas), Mehmet Ragp (Amasya), Srr (Ergani), Ahmet Hilmi (Kayseri), Hseyin Avni (Erzurum), Hulusi (karahisar sahip), Bahri (Yozgat), Mehmet kr
(Karahisar sahip), Feyyaz Ali (Yozgat), Ziyaeddin (Sivas), Besim (Kastamonu), Ali Vasf (Gen) GCZ, C.III, 4.51338, s.328.
Gizli celse zabtlarnda yaklak yirmi sayfa tutan oturumda siyasal atma dzeyi nezaket snrlarn amtr. Mustafa Kemal Paa kinci Grubu hedef alan ok sert bir konuma yapmtr. 6.5.1922 gnl oturum Mustafa Kemal ile kinci Grup nderleri arasnda
191
Mustafa Kemal Paa, Bakumandanlk Kanunuyla yasama yetkisinin tamamyla devredilmediini (Meclis) salahiyet-i teriiyesinin heyeti
umumiyesini Bakumandana terk etmi deildir. Kanun yapmak iin
Bakumandana mezuniyet verilmemitir ifadesiyle aklamaktadr
Mustafa Kemal Paa bu nemli konumasnda muhaliflere ok yklenmitir. Bu sert tutum karsnda muhalefet bu kez, Bakumandanl
cephe gerisine hakim olmayan zayf bir yetkiye indirmeye almtr.
Bakumandanl uzatma mzakereleri devam ederken nceki uzatmann
sresi dolar, Mustafa Kemal orduya iki gn sreyle gayri kanuni olarak
kumanda ettiini, fakat buna mecbur olduunu ifade eder81.
Kanunun oylamasna geilince nisab mzakerenin (grme yeter
says) olmad anlalm, Kanun kabul edilememitir. Bu turda 162
olmas gereken say 144 olarak gerekletiinden iki gn fiili bakumandanlk sz konusu olmu, son oylamaya 203 kii katlm, 177 kabul oyu
verilmitir.82
Son olarak 20.7.1922 tarihli uzatma sre kaydn kaldracaktr. Bir
nceki sre uzatmada hayli skntl geen mzakereler, bu kez daha
yumuak bir havada geecektir. Mustafa Kemal Paa Bakumandanlk
yetkisinin uzatlmasna bu kez istekli grnmez. ay nce askeri gerekelerle Bakumandanl brakmayacan belirtmi olmasna ramen,
bu kez hem de byk taarruz ncesinde, artk ordunun yeterince kuvvetlendiini, byle bir salahiyete ihtiya olmadn, zaten Bakumandanlk
yetkisinin TBMMnin manevi ahsiyetinde mndemi bulunduunu
belirtmitir. Bu konumasnda Mustafa Kemal Paann vatann kurtulu-
81
82
adeta bir meydan muhaberesi olmutur. Bakomutan muhaliflere kar ekli tarafszln bozarak, tamamen kprleri atm, elindeki btn kozlar, sonuna kadar oynamtr.
GCZ, C.III, 6.5.1922, ss.334-354.
Bu tezahrat muhalefet beni iki gnden beri gayri kanuni bakumandanlk yapmaya
sevk etmitirGCZ, C.III, 6.5.1922,s.341.
Ret oyu verenlerin listesi yledir: Ziya Hurit (Lazistan), mer Ltfi (Krehir), Sleyman Bey (Canik), Dursun Bey (orum), Mustafa Lutfi Bey (Siverek), Hseyin Avni
(Erzurum), Hasan Basri (Karesi), smail Bey (Erzurum). Mzakereler gizli celsede gemesine ramen bu kez muhalif oylarnn ak celse tutananda yer ald grlyor.
BkzZC C.19, 6.51338, ss.519-522, 526-530; ayrca bkz Kuran, nklap, s.838.
192
undan sonra sine-i millete dneceine dair baz ihsaslarda bulunduu

dikkat ekmektedir. Sine-i millette serbest bir ferd-i millet ifadesi bunu
gstermektedir. Hi kuku yok ki bu tavr muhaliflere kar siyasi manevradan baka bir ama tamamaktadr.
zetlemek gerekirse, Bakumandanlk Kanunu kt andan zafere kadar hararetli tartmalara neden olmutur. ktidar ve muhalefet
bloklar Mustafa Kemal Paa kimlii etrafnda geni bir mcadeleye
girimilerdir.83 Kanun 31 Ekim 1921, 4 ubat 1922 ve 6 Mays 1922de
ay sreyle, 20 Temmuz 1922den itibaren ise sresiz uzatlmtr.84
10.7. Olaanst Ykmllkler ve Tekalif-i Milliye

Emirleri
Milli Kurtulu Sava boyunca, yurttalara olaanst ykmllkler getirilecektir. Nakil vastalar ile ilgili ilk mkellefiyet Birinci Dnya
Sava yllarnda getirilmitir. Hkmet canl cansz btn nakil vastalarnn cephe emrinde kullanlmasn salayacak bir dzenleme getirerek
hzla sevkiyatn gerekletirilmesini salamaya almtr.85
Kadnlarn nakilde kullanlmalar ve hayvanlarn toplandktan sonra
bakmszlktan lmeleri dikkat ekmektedir. Ayrca cepheyi besleyen
alanda meskun kylere ar ykmllkler getirilirken geri blgelerde
ykmllklerin hafif kalmas rahatszlk yaratmtr
Bu skntlar gidermek zere Vesait-i Nakliye-i Askeriye mkellefiyeti balangta nakdi bir vergi eklinde tasarlanmtr. Kanun koyucu,
nakil vastas sahiplerinin hayvanlar ile birlikte seferber edilerek ayda
100 kilometrelik (yaklak 20-30 saat) askeri malzeme tama zorunluluu getirmitir
Bunun dnda, Milli Kurtulu Sava boyunca devlet halka yeni mali
ykmllkler getirmek zorunda kalmtr. Bakomutanlka yaynlanan
Tekalif-i Milliye Emirleri bunlardandr. Tekalif-i Milliye Emirlerinde
83
84
85
klem, Gizli, , ss.31-134.

Yaman, Bakumandanlk, s.85, 93, 110.
Dstur, III, Cilt.1, s.208.
193
genel uygulama halka devletten alacakl olduunu gsteren bir mazbata verilme olmutur. Devlet ilke olarak lke kurtulup, iktisadi ve siyasi
artlar normale dndnde mazbatalarda belirtilen borcunu halka geri
deyeceini taahht etmitir.
Olaanst koullar olaan d nlemler alnmasn zorunlu klmtr. Dnya Sava yllarnda ttihat ve Terakki Hkmeti Tekalif-i
Harbiye Hakknda Kanunu kararak yurttalara ek maddi klfetler
getirmiti.86 Bakomutanlk Kanunu yrrle girdikten sonra Mustafa
Kemal Paann yaynlad Tekalif-i Milliye Emirleri bu yntemin devam olarak yorumlanabilir. Bu emirler uyarnca ahalinin elindeki nakil
vastalarnn drtte birine, hayvanlarn da bete birine mazbata karl
el konulmutur.87
Uygulamay her kasabada kurulan Tekalif-i Milliye Komisyonlar
gerekletirmitir. Kasabalarda kurulan komisyonlar, aar mltezimlerinin elindeki rnn yzde krkna Tekalif-i Milliye Emri gerei el koymutur88. Tekalif-i Milliye borlarnn tasfiyesine ynelik yasal dzenleme ile
devlet, millete olan borlarn deme iyi niyetini gstermitir. lke olarak
Tekalif-i Milliye devletin halka borcudur. Bakomutanln yaynlad
Tekalif-i Milliye Emirleri nedeniyle ortaya kan miktar 6.361.634 liradr. Bunun yan sra vesait-i nakliye mazbatalar bedeli, Aar %40 diye
el konulan iki milyon deerinde zahire ile birlikte devletin yurtalara
toplam borcu 10 milyon liraya kmaktadr.
Bu kapsamda olmak zere Kayseri milletvekili Osman Bey,
Dyunat- Askeriyenin Suret-i tas bal ile bir kanun teklifi verir.89
Hkmet elinde tekalif-i harbiye ve vesait-i nakliye bedeli olarak yz
liraya kadar mazbata bulunanlarn alacaklarn hemen, fazla olanlarn alacaklarnn %25ini nakden, gerisini taksitle demeyi taahht edecektir.90
86
87
88
89
90
GCZ, C.II, 16.21338, ss.814-15.

ZC, C.15, 5.1.1338, ss.327-329.
GCZ, C.II, 16.21338, s.811.
Dyunat Sabkann Sureti Tediyesine Dair Kanun, ZC, C.28, 22.3.1339, ss.121-130.
ZC, C.29, 12.4.1339, s.95.
On Birinci Blm
TRK BAIMSIZLIK SAVAI
11.1. Cephelerin Kurulmas ve lk Muharebeler

TBMM ald gn bamszlk glerin mcadele etmek zorunda
olduu 38.000 ngiliz, 59.000 Fransz 17.000 talyann yan sra, 90.000
kiilik Yunan ordusu Trk topraklarnda bulunuyordu. Yunan kuvvetleri
nce 110 bine, tedricen yerli Rumlarn katks ile neredeyse katna
ulamtr.1 Bunlarn yansra Ankara Hkmeti, Douda Ermenistan
kurmak isteyen etelere kar sava vermek, Fransz igali altndaki Kilikya, Antep, Mara, Urfa blgesinde 10.000 silahl Ermeni ile atmak,
te yandan Karadeniz blgesinde, kk ancak Byk Taarruzdan sonra
kaznabilecek 20.000den fazla Pontus etecisine kar mcadele vermek
zorunda kalnacakt.2
Buna karlk, Osmanl bakiyesi silahl gcn 1 Kasm 1919 tarihi
itibariyle dalm yleydi: 4648 subay ve 48 707 er. Gerisi terhis edilmiti. Bunlarn bir cephede toplanmasna askeri ve siyasi durum elverili
deildi. Batda ordunun gc zayft. Sivas Kongresi Heyet-i Temsiliyesi
karar ile Ali Fuat Paa Umum Kuvay Milliye Komutanlna getirilmiti.
Bat cephesindeki btn kuvvetler Ali Fuat Paann emri altna verildiler.
Bu durum Gediz Basknna kadar devam etti. Btn mevcudu on bine
varan buradaki kuvvetler, cephe halinde genellikle General George
Milnenin izdii hat (Milne Hatt) boyunca savunma halindeydiler.
1
2
GCZ, C.I, 1.5.1336, s.5.

Aybars, stiklal, ss.11-12.
196
Albay Kzm (zalp), Ayvalk ile Gediz rma kuzeyindeki cepheyi

tutuyordu. Bu, 2500 insan mevcutlu 61inci Tmen ile iki bin civarnda
kuvay milliye mfrezelerinden oluan bir cepheydi. Bu cephe zmir Kuzey Cephesi adyla anlyordu. zmir Dou Cephesi ise, Kuvay Seyyare
komutan erkes Ethemin komutasndayd. 68inci Alaydan 500 insan
ile balca 200 tfekli erkes Ethem ve Sar Efe mfrezelerini kapsyordu.
zmirin gney blgesi ise, Demirci Mehmet Efe ynetimi altnda,
biri Gediz-Kk Menderes arasnda, teki Kk Menderes ve Byk
Menderes kuzeyi arasnda ve ncs Byk Menderesten Skeye
kadar uzanmak zere grup halinde bulunmaktaydlar. Kuvveti, 2500
mevcutlu 57nci Tmen ile 2100 tfekli kuvay milliye mfrezelerinden
ibaretti.
1920 balarnda, Milne Hattnn gerisindeki General Miliatis komutasndaki Yunan igal kuvvetleri, zmir Kolordusunun Adalar Tmeni
Ayvalk ile Krkaa arasnda konulanmt. 2nci Kolordusunun 2nci
Tmeni Gediz-Kk Menderes rmaklar arasnda, 1inci Tmeni ise
Adagide-Ske kesiminde bulunmaktayd. zmir Tmeni ve bal birlikler
zmir ve dolaynda bulunuyordu. Yunan igal ordusu, bu tarih itibariyle,
2400 subay, 62. 743 er mevcuduna ulam durumdayd.
Kuvay Nizamiye (dzenli ordu) kuruluncaya kadar, Batda igale
direni, temelde kuvay milliye mfzeleri eliyle yrtlmtr. Buna,
mttefik glerin dikkatini ekmeden birka alay ve tmen destek verebilmitir. Ethem ve Demirci kuvvetlerinin kuvay nizamiyeye (Milli Mdafaa Vekaleti emrine alnmalar) balanmalar gerilla sava anlaynn
terki ile zaferin ancak dzenli bir ordu ile kazanlabilecei dncesini
hakim klmt.
Dou cephesinde, balang itibariyle durum daha iyiydi.
Karabekirin 15. Kolordusu, Mtarekeye girite en dolgun mevcutlu ve
iae olanaklar en iyi durumda olan birliklerden oluuyordu. Karabekir,
1422 subay, 17. 069 er (14. 268i tfekli ve 427si kll), 204 makineli
tfek, 75 top ve alr durumda 2 ua bulunan kolordusunu, bolevik
ordularn tehditi altndaki Kafkaslara srd. Doru bir zamanlama ile
Trk Bamszlk Sava
197
elviye-i selaseyi (Doudaki liva) ksmen igal altnda bulunduran

Tanaksutyun kalnts Ermeni ordusunu malup ederek mtarekeye zorlad. 1878 Savanda kaybedilen Kars ve Ardahann son kez geri aln
bu sayede oldu. Batum ise, temsilcileri Ankara Hkmetine iltihak etmi
olmalarna ramen, Sovyet Rusyayla varlan anlama gerei, Tiflisin denize almasn salamak zere Grc Hkmetine terkedilecekti.
11.2. Bat Cephesinde lk Savunma Savalar

nn Savalar, Bat Cephesinde dzenli ordunun ilk baar iaretlerini verdi. stelik, bu baar Ethemin kuvay seyyaresine kar verilen
bir i sava ortamnda gerekleecekti. Trk dzenli ordusu, Yunan ordusunu, Bilecik- Eskiehir demiryolu zerindeki doal bir boaz olan nn
blgesinde durdurarak geri pskrtt.
Bu Trk stiklal Harbindeki en nemli dnm noktalarndan biridir. Baz yazarlar, nndeki muharebeyi kmseme eilimindedirler.
Elbette nnde byk bir meydan muhaberesi verilmemitir, ama Trk
ordusu, silah ve sayca kendinden stn olan dman, kendi belirledii
yerde (nn mevzilerinde) muharebeyi kabule zorlam ve geri atmtr.
Yunan ordusu asndan Birinci nn, Trk ordusunun kolayca sklp
atlamayacak kadar nitelikli olduunu ortaya karm oldu. Yunanl generaller, karlarnda artk bir gerilla gc deil, dzenli bir ordu bulunduunu anladlar.
Yunan ordusu ikinci kez daha iyi tehiz edilmi olarak, 23 Mart 1921
sabahndan itibaren Bursa ve Uak kesimlerinden ilerlemeye balad. Direnme izgisi Bilecik-Pazaryeri-negl olan Trk rtme birlikleri (Albay
Kemalettin Sam emrindeki birlikler) dzenli olarak, Yunanllar 25 Mart
akamna dek oyalayarak 26 Mart sabah mevzilerinin gerisine ekildiler.
En etin muharebeler gene nn mevzileri civarnda olduu iin bu
savalar kinci nn adyla anlmaktadr. 31 Mart 1921 gn, Yunan ordusu bir kez daha Trk direniini aamayacan anlaynca geri ekilmeye
balamtr. Bu kez ilk kez olmak zere, dman ekilmesi takip edildi.
Bu sonu, silah stnl salanrsa, TBMM ordusunun igal glerini
yenebileceine iaret etmekteydi.
198
kinci nn Muharebelerinde Trk kayplarnn genel toplam,

156 subay (44 ehit, 102 yaral, 4 tutsak, 2 kayp ve 4 kaak) ile 4794
er (637 ehit, 1720 yaral, 2 tutsak, 1359 kayp ve 1076 kaak) olarak
4950 olmutur. Sava yrten 3nc Yunan Kolordusunun kayplar
ise, General Kondilise gre, 722 l, 2627 yaral, 403 kayp olarak 3752
insand.
nn Savalarn, Refet Paann ynetimi altnda Bat-Gney
cephesindeki Aslhanlar ve Dumlupnar Savunmalar izledi. Refet Paa,
Uak-Afyon dorultusunda balayan Yunan taarruzunu durduramad.
Yunanllar, Birinci ve kinci nn Savalarndan sonra umutlarn yitirmemiler, Aslhanlar muharebelerinden elde ettikleri inisiyatifi baarya
dntrmek istiyorlard. 23 ubat 1921de Londrada mttefiklerin
kendilerine verdikleri grevi baararak Anadolu topraklar zerinde daha
geni haklar elde etmek iin gayret sarfediyorlard.
11.3. Byk Yunan Saldrs

Tahtna yeniden kavuan Yunan Kral Konstantin stratejik bir saldr
iin hrsl, Albay Saryanis ve Albay Pallis gibi danmanlarnn etkisiyle
baardan emindi. Kral, saldry bizzat ynetmek ve Ankaray drmek
iin ordusunun banda bulunmak istedi. Byk trenlerle zmire geldi.
Yunan ordusu, nn Savalarndaki yanlglarn bu kez tekrarlamayarak znik-Afyon arasndan saldrya geti. Asl saldr cephesi Altnta,
Der arasnda seilecek ve Altnta, Seyitgazi genel dorultusunda Trk
ordusunun byk kesimi kuatlarak Ankaraya ulalacakt. Bu amala
ana kuvvetler 10 Temmuz 1921de ilerlemeye balayarak, Altnta, Ktahya ve Bursa, Orhaneli, Tavanl dorultularndan Yunan Taarruzu
balad.
ki byk grup halindeki Yunan ordusu, General Papulasn verdii
emirle 170 kilometre tutan St-Afyonkarahisar arasndan Trk cephesine doru ilerlemeye balad. Beyce Mfrezesi Yunan kolunun BursaOrhaneli-Tavanl dorultusunda geliini bildirdi. Tehlikeyi nlemek
zere Bat Cephesi Komutan Eskiehirde yedekte tuttuu 15inci Pi-
Trk Bamszlk Sava
199
yade ve 14nc Svari Tmenlerini Yeilda-Ktahya arasna srd. Bu

blgeye varan birliklere Albay Fahrettin Altay komuta ediyordu. nc
Svari Tmeni ile Meclis Muhafz Taburu da bu gruba dahil edildi.
11.4. Ordunun Geri ekilmesi ve Sakarya Meydan

Muharebesi
11 Temmuzda artk dmann stratejik yayl anlalmt.
Eskiehir-Ktahya savalar olarak bilinen bu evre byk Yunan gc
karsnda, Trk ordusunun gerilemesi ile sonuland. Ordu bozgunun
snrndan dnd.
Bu tablo karsnda TBMMnin Kayseriye tanma ihtimali tartlmaya baland. Heyeti Vekile Konya ve Adanaya yaknl ve otomobil
yollar zerinde olmas gerekesi ile Kayseriyi uygun grmt.3 Buna
ramen Meclis uzun ve hararetli tartmalardan sonra Ankaray terk etmeme karar ald. Rza Nur Ankaray terk etmenin yanlln Ankaray
terk edersek elimizde zayf ark vilayetleri kalr. Mdafaa imkanlar daha
da daralr. Ankara terk edilirse Anadoluyu besleyecek vilayet olarak Kastamonu Sivas, Erzurum kalr, menabiimiz kurursa ordu ker szleriyle
karlad.4
Meclis Bakan Mustafa Kemal Paa durumun vahametini grnce
ie mdahale etme gereini duydu. 17 Temmuz gn ge saatlerde, imdi yola karak sizinle grmek istiyorum. Sknt verir miyim? satrlaryla ifade ettii nazik tel yazsna cephe komutanndan istekli bir karlk
aldktan sonra cepheye hareket etti. 18 Temmuz 1921 sabah saat 05.00te
Eskiehirde smet Paa tarafndan karland. Karacahisardaki cephe karargahnda kendisine anlatlanlar dinledikten sonra Muharebeyi zaten
yitirmiiz; deil mi? diye sordu. smet nn, yle grnyor, yant
verdi. Durum gerekten kayg vericiydi. 15 gn sren Ktahya-Eskiehir
Savalar ordunun dalmann eiine gelmesi ile sona ermiti. Ordunun
kayplar: 1643 ehit, 4981 yaral ve 374 tutsakt. Yunan sava kayplar
3
4
GCZ, C.II, 23.7.1337, s.102.

GCZ, C.II.,2.8.1337, s.136; Eskiehirin igalinden sonra lkenin iyi kaynak salayan
arazisinin yzde krk igal altnda kalmtr. Bkz GCZ, C.II, 29.10.1337, s.391.
200
da aa yukar bu kadar olmakla birlikte inisiyatifi elinde tutan Yunan ordusuydu. Muharebe d sayabileceimiz kaak says bu kez btn savalarda olduundan oktu; 30. 122 er silahyla ve 687 er silahsz olarak firar
etmi; ordunun gc hemen hemen yarya inmiti, yeni kurulan ve kt
kaynaklarla tehiz edilen kuvay nizamiye dalmann eiine gelmiti.
O halde, yaplabilecek tek ey, askerlik noktasndan en emin saylabilecek izgiye kadar orduyu geri ekmek ve tekrar mevzilenerek savunma durumuna geirmekti. Bu hat Sakarya Nehri olacakt. Mustafa Kemal
Paa, Meclisten ykselecek olas muhalef riskini gze alarak orduyu,
msademenin kabul edilebilecei en emin izgiye kadar geri ekti. Artk
Yunan generalleri bu son savunma hattn aabilmek iin son glerini
kullanacak, Trk taraf ise sonuna kadar direnecekti. 5 Austos 1921
tarihli Bakomutanlk Yasas bylesi kritik koullarda mzakere ve kabul
edildi.
Yasaya gre, bakomutanlk TBMMnin manevi ahsiyetinde mndemi saylyor; Meclis, kendi bakan Mustafa Kemal Paaya sadece
askeri yetkilerini delege ediyordu. Bakomutan Mustafa Kemal Paann
ilk ii, Orduya ve Millete bir bildiri yaynlamak oldu. Bu teblide, dmann, vatann harim-i ismetinde boulaca duyuruluyordu.
Sakarya nehrine kadar dayanm bulunan Yunan igal gcn durdurmak ve orduyu olabilecek en ksa zamanda toparlamak, firarlar durdurmak zorunluydu. Ordunun sayca savunmaya yeterli sayya karlmas kadar iae, ibade ve giydirilmesi de hayati nemdeydi. Tekalif-i Milliye
emirleri bu ihtiyatan dodu. 7-8 Austos 1921 tarihlerinde yaynlanan
emirlerin toplam adedi 10 idi. Emirler, Anadolu halk iin olaanst bir
salma niteliini tamaktayd.
Trk ordusu 25 Temmuz 1921 gn tamamiyle Sakarya rmann
dousuna ekilmiti. Sakarya vadisinin genilii su kenarnda rtme kuvvetleri barndrmay, 1200-1500 metre uzakta ykselen srtlardan etkili
ate altna almay, mdafaada bulunan taraf iin gletiriyordu. Sakarya
Nehri ve vadisi geii basknla yaplmas dnda olanaksz klyordu.
Arazi toporafyas, Yunan ordusu iin ky deitirme hareketini olduka
zorlatrc idi.
Trk Bamszlk Sava
201
Yunan ordusu Trk ordusunu nce kuatmay denedi. 18-23 Austos

arasnda kayma hareketlerini bitirerek 2nci Kolordusu ile Savatl-Mangal
da gneyini; 1inci Kolordusu ile Mangal da-Ilca arasndaki blgeyi;
3nc Kolordu ile Ilca-Yldztepe izgisini tuttu. Kuatma hareketi ile
sonu alnamayacan gren Yunan komuta heyeti, hedef deitirerek,
Haymana batsndaki al Dana yneldi. Ayn anda kuzey ynne de
bir tmenini kaydrd. 29 Austostan itibaren Yunan saldrs iddetini
daha da arttrd.
Fakat Yunan ordusunun zayf bir noktas vard. ncelikle, bir igal
gcyd. kmal ve lojistik destek noktalarndan gittike daha fazla uzaklamt. Bu gze alnabilir bir riskti; ancak, muharebe edilen gleri
makul bir srede malup etmek kouluyla. Savunmadaki Trk ordusu
mevzilerinden sklp atlamad gibi, baskn ihtilmali karsnda Yunan komuta konseyi geri ekilme karar ald.
2 Eylle kadar devam eden kanl atmalarda sonu alnamadn
gren General Papulas Ankara hedefinden vazgeti. Kolordularna iki
gnlk bir dinlenme verdi. Bundan sonra da ekilme hazrlklar balad.
4 Eyllde 10 gndr ikmal gl ekildiini, artk sava srdrmenin
yarar olmadn Savunma Bakanna bildirdi. 5 Eyllde Yunan saldrs
son noktasna varmt. Trk yksek komuta kademesi, Yunan ordusu
zerinde stnlk saladnn farkndayd. Bat Cephesi emirlerinde o
gne kadar, Ordu, bulunduu mevzii kesin olarak savunacaktr, denirken; artk Bundan byle her den nokta, kar saldryla geri alnacaktr, deniliyordu.
7 ve 8 Eyllde Yunan ordusu Ilcaznn iki yanndaki baz birliklerini ekerken yaplan Trk taarruzu ile ilerleme saland ve daha nce
kaybedilmi bulunan al Da geri alnd. Yunan ordusu 11 Eyllde ekilmeye balam ve 13 Eylln ilk saatlerinde Sakarya dousunda hibir
birlii kalmamt. Daha nce, Porsuk ay kuzeyine kaydrd birlikler
ve Sakarya rma dousunda brakt son birliklerin korumasnda
kolordusunu Porsuk vadisine ve demiryoluna doru yaklatrarak geri
ekilme stratejisi izlemeye balad. Artk inisiyatif Trk tarafna gemiti.
202
Yunan ordusuna en byk vuru, Sakarya rmann gerisindeki yar l

blgeyi gemeden indirilebilirdi.
Aslnda Sakarya sava Ktahya-Eskiehir muharebeleriyle balayan
Yunan stratejik harektnn son safhas idi. lkinde Trk taraf, ikincisinde Yunan ordusu yenildi. Sakarya muharebelerinde kayplarn dalm
zerinde durmak gerekir. Trk Ordusunda 5639 kaak ve 8630 kayp grlrse de, ehitlerin 277si, yarallarn 1058i subayd; bu da 5201 subay
mevcudunun bete birinden fazlas demektir. Bu nedenle Sakarya sava
Trkler iin subay sava olmutur.
Sakarya Savanda Trk ordusunun mevcudu, insan says bakmndan Anadoludaki Yunan kuvvetlerinin yars kadard. Bu bir savata ok
nemli beeri bir etmendir. Yunan ordusunun drtte biri kadar makineli
tfek ve yar top saysyla meydan muharebesi kazanlmt. Asl nemlisi, muharebeye srlen Yunan Ordusunun, 75. 900 mevcudunun yars
kaybedilmi oldu. Bu askeri adan ok ar bir sonutu. Dmana daha
ar bir darbe indirilememesinin nedeni Yunanllarn Sakarya tesine
gemesinden nce, stratejik kuzey kanattan daha erken ve daha atak bir
saldrnn yaplamamasndan ileri gelmitir.
Zaferin kazanlmasnda en byk pay kukusuz Bakomutanndr.
Koyduu savunma sistemi zaferin temel belirleyicisi olmutur. Nutukta
Hatt mdafaa yoktur. Sath mdafaa vardr... diye zikredilen sava
ilkesini 27 Austos emri ile yaymlayarak savunma izgisine ve arazi yksekliine bal kalmakszn nokta nokta savunma yaplmasn istemiti ki
baar byk lde buna bal olmutur.
Bylece 21 gn ve 21 gece sren meydan muharebesi 100 kilometre
lik cephede 20 kilometre derinlikle tek bir mevzide verilmi, igal ordusu
nce durdurulmu, sonra malup edilmitir. Mustafa Kemal Paa daha
sonra bu meydan savan, Sakarya melhame-i kbras olarak tanmlayacaktr. Malup igal ordusunu, daha kesin bir yenilgiye uratmak iin
gerekli olan takip harekatnn zayf kalmasnn nedeni ise muzaffer ama
ypranm ordunun riske atlmamasyd.
Trk Bamszlk Sava
203
Sakaryadan sonra, cephe yeniden tutulmu, ordu bu kez taarruz

mantna gre yeniden rgtlenmitir.
11.5. Byk Trk Taaruzuna Hazrlk

Yunanllar, Anadolu hkmetini bara zorlamak grevini yerine
getirememiler; Sakaryadan yenilerek ekilmilerdi. 18 Eyll 1921den
itibaren Yunan ordusu Eskiehir-Seyitgazi izgisininin batsna yerlemi;
Trk birliklerinin Afyonu drmeleri ise kuvvet kaydrmak suretiyle
nlenebilmiti.
22 Ekim 1921de kuzeyden gneye doru Bat Cephesi yle bir
manzara almt.: Kocaeli Grubu (Mrettep Tmen ve mlhak kuvay milliye mfrezeleri); 3nc, 4nc ve 1inci kolordular ile, 14 Ekim 1921de
kurulmu olan 1inci Ordu ise (2nci kolordu, 6nc, 8inci Tmenler, 5inci
Svari Kolordusu ve Menderes Mfrezesi) Gemlik-znik-Bilecik-StBeylikahr (Alpunun 25 km dousunda) Kaymaz-hsaniye-Bayat-ay
Hamidiyesi- Karaaslan- Sandklnn 30 km kuzeyinde Savran-ivril genel
izgisinde Yunan ordusu ile temas halinde bulunuyordu. Trk kuvvetleri
15 piyade, 4 svari ve Menderes Mfrezesiyle 139. 708 kiiye ularken,
artk savunmaya gemi bulunan Yunan ordusu 12 piyade tmeni, 2 svari
tugay ve 6 bamsz piyade alay olarak 147. 837 kiiden oluuyordu.
Sakarya Savann kazanlmas, Ankara Hkmetinin ittifak blokunda at gedii bytm, Fransa ve talya, ngiltereden tamamen uzaklaarak, ayr bar yoluna girmitir. Bu durum, Anadolu Hkmetinin
btn gcn ngiltere himayesindeki Yunan igal ordusuna yneltmesi
olanan salad. Bir sre sonra ngiltere Trk-Yunan savanda tarafszln ilan edecekti.
ngiliz politikasndaki bu deiiklik, Malta srgnleri ile Anadoluda
enterne edilmi bulunan ngiliz subaylarnn mbadele edilmesinin yolunu at. Mbadele Kzlay Bakan Hamit Beyin tavassut ve denetimi
altnda neboluda gerekleecekti. Mbadele, Anadolu hareketini kadro
ynnden glendirdi, maneviyatn ykseltti. Ali hsan Paa (Sabis)nn
dn ve 1. Ordu komutanlna atanmas, Yakup evki Paa (Suba)nn
204
2.Ordu komutanlna getirilmesi ilk akla gelenlerdir. Bu arada, Fethi Bey

(Okyar) ve Rauf Bey (Orbay) de Maltadan geri dnenler arasndayd.
Sakarya savandan zaferle klmasndan sonra, ricat halindeki
Yunan ordusuna, hayati bir darbe indirilmesi nerisi, ordunun riske
atlmamas gerei yznden ertelenmek zorunda kalnmt. Fakat plan
zerinde Sad Taarruz Plan adyla allmaya devam edildi.
Gz saldrsnda netice alnp alnamayacan anlayabilmek iin,
baz taktik hareketlere giriildi. Yunanllarn Afyon batsndaki tepelere
kaymas zerine 6nc Tmen 10 ve 11 Ekim 1921de Krcaslan beline,
Svari Kolordusu 17 ve 18 Ekimde iiltepe-ivril hattnda keif taarruzu yaptlar. 1inci Kolordu ay, Eridir Gl arasna, 4nc Kolordu
Eber Gl kuzey ve gneyine kaydrld (Ekim 1921 sonu). Bu manevra
hareketleri, ordunun henz netice alc bir taarruz olgunluuna erimedii gereini ortaya kard.
Sadda ortaya atlan taarruz dncesi en erken ilkbahara kalm oldu.
10 Aralk 1921de Bakomutana yapt sunuta Cephe komutan smet
Paa, emrindeki 16 piyade ve 4 svari tmeninin menzille birlikte mevcudunun 150 bine ulatn ve bunun 20 doumdan (askerlik devresi) elde
edilmi olduunu belirtmiti (Nfusu 4,5 milyon olan Yunanistann ise o
tarih itibariyle Trk topraklarnda bulundurduu asker mevcudu 162 bin
civarndayd). 536 hafif ve 582 ar makineli tfek ve 228 top mevcudu
vard. Trk Ordusunun bekledii tehizatn henz yars salanabilmiti.
Sovyetlerden ve artk sulh salanm bulunan Dou cephesinden kuvvet
ve silah kaydrmann sonucu beklenmek durumundayd. Silah ve malzeme nakli uzun zaman alyordu.
Cephane az, ordunun demiryolu son durandan uzaklama yetenei
40 kilometreden teye gitmiyordu. Baka nakil vastalaryla desteklenecek bir saldr baarya ulaamayabilirdi. Ordunun taaruza kalkabilmesi
iin 2000 tonluk kaldrma gc salayacak nakil vastasna, yiyecek ve
maa iin ise iki milyon liraya daha ihtiya vard.
Bu arada, Trkiye byk bir diplomatik ataa kalkt. Dileri Bakan Yusuf Kemal Bey (Tengirenk) ve ileri Bakan Fethi Bey (Okyar)
Trk Bamszlk Sava
205
Avrupa bakentlerini dolaarak Trklerin bar isteyen taraf olduunu

kantlamaya ve Bat kamuoyunda Yunanistan yalnz brakmaya altlar.
Zaten, 1921 Ekim aynda Fransa, Sovyet Rusya ve Kafkas Sovyet
hkmetleriyle yaplan antlamalar sonucunda Pontus meselesi dnda
yalnz Bat Cephesinde harp durumu devam ediyordu. Mustafa Kemal
23 Ocak 1922de Petit Parisien gazetesi muhabirine galip devletlerin
Yunanistana Anadoluyu boalttrmalar kouluyla bara varlacan
sylemiti. Buradan u sonu kyordu. Eer, mttefikler Yunan ordusunu Anadoludan karrlarsa, Trkler bar masasna oturacaklard.
Bu arada, Yunan tarafnda, Sakarya hezimetinden sonra yeni askeri ve
siyasi gelimeler olmaktayd. 1920 sonbaharndan itibaren Yunanistanda
Venizelosularla Stratosun Reformist Partisi, meclis iinde ve dnda
muhalefete devam ediyorlard. Bu muhalefet zellikle bar konularnda
younlamt. 1921 Yunan Yaz Saldrs, Sakaryada baarszlkla sonulannca Atinaya dnen Yunan Kral souk karlanmt. Hele ilk ilan
edilen saylarn tersine bu saldrlardaki kayplarn okluu (37 binden
fazla) Yunan halk zerinde byk znt yaratmt. Kral Kostantine
kar Avrupa bakentlerinde beslenen duygular yznden, Babakan
Gunarisin Ekim 1921 ve ubat 1922de Roma, Paris ve Londraya yapt
geziler yararl bir sonu vermemi, Yunanistan, yalnz kalmt.
11.6. Byk Taarruz ve Zafer

Trk ordusu 1877 Plevne Savandan beri savunma savalar vermiti. Balkan, Edirne, anakkale direnileri savunma savalaryd.5 Sonu
alc bir saldrnn gerekletirilmesi askeri bakmdan g grnmekteydi.
Bu artlar altnda, iki ynl taarruz basksndan sz edilebilir. Bunlardan
ilki, taarruzun yaplamayacan dnen ve bu suretle Bakomutan
ypratmak isteyen evrelerden geliyordu. kincisi ise, taaaruzun bir an
evvel yaplarak Mustafa Kemal Paann daha fazla g kazanmasn
engellemek isteyen franksiyondu. Ama, her ikisinin de birletii nokta
5
Atay, ankaya, s.196.
206
Mustafa Kemal Paann gittike artan karizmasn krmakt. 1921 sonbaharndan itibaren Mustafa Kemale kar muhalefet artm, Hkmetin
Pontus ayaklanmasna kar taknd sert tutum zerine saflar daha da
netlemiti. Muhalefet, Bakomutan taarruza veya siyasal konumunu
deitirmeye zorluyordu.
Bakomutann taarruz konusunda hibir tereddt yoktu. Ancak,
zamanlamas yanl yaplm ve kesin sonu alnamayacak bir saldr kendi
durumunu fevkalade zayflatacakt. Yunan igal gc, artk saldrya deil,
savunmaya gemiti. Trk ordusunun kendilerini Anadoludan skp atacak gte olmadndan emin olarak sadece tahkimatn glendirmeye
odaklanmt. Ancak, Yunan generalleri tahkimat yaparken baz hatalar
yapmlard. Yunanllarn tuttuklar mevziin byk bir eksii vard. Bu da
zellikle Akaray gneyindeki kesimin nne bir genel ileri karakol izisi
kurulmam olmasyd. Der-Resulbaba (Afyon kuzeyinde)-Bakrc tepeleri (Dumlupnar dousunda)- Toklusivrisi izgisinde bir yedek mevzi
hazrlamakla yetinmilerdi.
Ordunun Byk Taarruz ncesindeki cephe durumu yle zetlenebilir: Karargah Akehirde bulunan Bat Cephesi komutan smet
Paann emrinde iki ordu, bir svari kolordusu ve Kocaeli Grubu bulunmaktadr. Kocaeli Grubunu, Halit Karsalan karargah Geyveden ynetmektedir. Sakall Nurettin Paa, karargah aydan Birinci Orduya, Yakup
evki Paa (Suba) Bolvadinden kinci Orduya, Fahrettin Paa (Altay)
Karargah Ilgndan Svari kolordusuna komuta etmektedir. zetle, taarruz ncesinde Trk Ordusunun toplam gc 18 piyade tmeni, 5 svari
tmeni ve bir tugaydan olumaktadr.6
Afyonkarahisar gneyinden taaruza geecek olan Trk ordusu bakmndan Yunan cephe zaaaflar sonu alc olacakt. rnein, 4nc
Tmenle cephede olan 1inci Kolordu, savunmasn derinlikte yapmak
imknndan bu mevzilenme hatalar yznden yoksun bulunuyordu.
Hacanestiyi bu kararlar almaya iten sebep, iki kolorduya emir verme
durumundaki General Trikupisi, kendisinden daha ok yetkiye sahip
6
Artu, Bakomutan, s.63.
Trk Bamszlk Sava
207
grmesiydi. Trk Bakomutannn verdii talimatlarla son ekli verilen

Byk Taarruz, yarma ile balayacak, kuatmaya dnecekti
Trk karargah, Kaleciksivrisi ile Tnaztepe arasn yarma blgesi
olarak semiti. 13 km olan bu kesimde bir alayla pekitirilmi bir Yunan
tmenine (15 bin insan) kar yedektekilerle birlikte yedi Trk tmeni
(90 bin insan, Bat Cephesi kuvvet ve silahnn hemen hemen yars) ayrlmt. Kuvvet oran bire kar alt idi. Trk yksek komutanl, ilk anda
inisiyatifi ele geirmek iin byle bir kuvvet yma taktii uygulamt.
Demiryolu ile iiltepe arasndaki 40 kmlik asl taarruz cephesinde
alayla pekitirilmi iki Yunan tmenine (35 bine yakn) kar 11 piyade ve svari tmeni (115 bin insana yakn) yerletirilmiti. Oran bire
kar idi. Buraya ylm Trk kuvvetini 1. Ordu oluturuyordu. Bu
ordunun takribi kuvveti ise, 97. 464 insan (4864 subay), 47 342 tfek,
480 ar makineli, 379 hafif makineli, 165 toptan ibaretti.
Asl kuvvetler iin muhabere alan, Murat bayaylasnn Afyonkarahisar, Altnta, Dumlupnar geni olarak seilmitir. kmal iini malzeme darlnn yansra silah eidi de gletiriyordu. Toplarn tr 24
idi. 8 tr ar makineli, 4 tr hafif makineli bulunuyordu. Kolordu tama
kollarna kadar ikmal kanalnda tfek bana 150, hafif makineli bana
1000, ar makineli bana 5000, hafif top bana 200 ve ar top bana
100 atmlk mermi tanyordu. Saldrnn ilk gn kullanlacak cephane
silahlarn yanna braklm idi.
26 Austos 1922de balayan taarruz harekat Afyonkarahisar, Altnta, Dumlupnar arasnda byk bir meydan sava halinde be gn ve
be gece srd. Meydan savalarnn banda kuvvet stnlne sahip
olmayan Bakomutan asl kuvvetlerini bir blgeye kar tek dorultuda
(Sandkl-Sincanl-Altnta) kullanmt.
Mustafa Kemal, 20 Austos 1922de Akehire, 24 Austosta uhuta,
26 Austos sabah Kocatepeye, ertesi gn Afyonkarahisara ve sonunda da
Zafertepeye gelerek sava fiilen sevk ve idare etmitir.
208
Trk plannda baskn, alnacak askeri sonu asndan ok zel bir

nem tayordu. 40 kilometrelik bir cephe derinliinde, Svari kolordusu
dnda 11 tmenin (yaklak 105 bin kii ) ynak yapmas hayati nemi
haizdi. Taarruz ncesinde amacn ve birlik intikallerinin gizlenmesi ilk
darbe asndan ok nemliydi.
Byk Taarruz Gemlik Krfezinden Byk Menderes rma azna
kadar yaklak 650 kilometrelik bir cephede balad. Bu muharebelerin
arlk merkezi Afyonkarahisar, Altnta, Dumlupnar arasnda oluan
Bakomutan Meydan Muharebesidir. Bu muharebeler sonucunda, Mustafa Kemal Paa, byk lde beeri temeldeki 207. 942 kiilik bir ordu
ile motorlu aralara dayanan 225. 000 kiilik Yunan ordusu zerinde kesin
bir zafere ulamtr. Bu sonuta Trk Bakomutannn askeri dehas kadar
Yunan ordusunun kt ynetimi ve General Hacanestinin beceriksizlii
belirleyici rol oynamtr. Mustafa Kemal Paa, yaplan hatalardan azami
yararlanmay baarrken, Yunan komutanlar ordularn iyi sevk ve idare
edememilerdir.
Trk stiklal Savan zafere ulatran bu muharebelerde, Yunanllarn sava d kalan genel kayplar 73. 000i geer. Bu, ordularnn %
33 orannda ar bir kayptr. Bunun yannda 213 top, 900 ar makineli
ve 1000 kadar hafif makineli tfek sava alannda terkedilmitir. yle ki
sonradan Yunanllar Anadoludaki 12 tmen ve 9 bamsz alaydan ellerinde kalan silahlarla ancak 4 tmen kurabilmilerdir.
Bylece, Yunanllarn ilhak amacyla 15 Mays 1919da zmire k
tarihini balang olarak aldmz Trk Kurtulu Sava fiilen 3 yl 4 ay
srmtr. Genel bir deerlendirme yapmak gerekirse, Milli Kurtulu
Savann askeri bilanosu siyasi sonular ile karlatrldnda kabili
kyas deildir. Toplam kayp 3282si Sakarya, 2542si Byk Taarruz olmak zere 9167 (subay ve er ehit) kiidir. 31.153 kii yaral olarak sava
alann terk etmitir.7 Buna mukabil hastalklardan lenler bu saynn iki
katdr. Milli Mcadelede toplam olarak 980 subay, 36.239 er kaybedilmitir. Bunun 8505i er ve 662si subay olmak zere 9167si muharebe
meydannda kaybedilirken geri kalanlar hastalk, yaralanma veya sevk
7
Trk Bamszlk Sava
209
esnasnda sair sebeplerle kaybedilmitir. Sava sresince, her on ere

karlk bir subay kaybedilmi, bu rakam Sakarya savanda sekizde bire
kmtr.8
11.7. Kurtulutan Sonra Baz Takn Hareketler

Kurtulutan sonra iki lin olay olmutur. lk olay zmir Metropoliti
Hrisostomosn lin edilmesidir. Gl bir olaslkla, 9 Eyllde Sakall
Nurettin Paa tarafndan halka lin ettirilmitir. Bilindii gibi Nurettin
Paa igal ncesinde zmir Valisiydi. Hrisostomos Efendi ise igal gn
Yunan ordusunu karlayan ve komutan Zafiriuyu takdis eden metropolitti. Kendisi iddetli Trk dmanl ile tannyordu.
kinci olay ise eski bakan ve gazeteci Ali Kemalin lin edilmesidir.
kinci Merutiyet Dnemi gazeteci yazarlarndan Ali Kemal iddetli bir
ttihat ve Terakki dmanyd. Damat Ferit kabinelerinde ileri Bakan
olarak grev alan Ali Kemal Vakit Bayazar Ahmet Emin Yalman ve leri
gazetesi bayazar Celal Nuriyi (leri) srgne gndermitir. Bu srgnler listesine daha sonra Milli Kongre Bakan Gz Tabibi Esat Paa da
katlmtr. Mustafa Kemali gazetesinin 13 Nisan 1920 tarihli saysnda
sergerdelerin milliyetleri balkl yazsnda hrsndan, ihtirasndan, zevkinden baka bir dnce bilmez bir Selanik yadigar olarak niteyen Ali
Kemal, bu tutumunu milli mcadelenin sonuna kadar srdrmtr.9
Ali Kemal 1 Kasm 1922de saltanatn kaldrlmasndan sonra Tneldeki Zeki Paa Apartmannda dier Anadolu muhalifleriyle birlikte
bir toplant tertip etmi ancak bir sonu alamamtr. Buradan ayrlp
Serkl Doryana giderken Ankarann ajanlar tarafndan karlmtr. Bir
deniz motoruyla yarglanmak zere gnderilecei Ankara trenine bindirilecei zmit tren istasyonunda bekletilirken halka lin ettirilmitir. Nurettin Paann bu olayla da ilikisi bulunduu ileri srlr. Ali Kemalin
zmitte lin edilmesi Milli Mcadele aleyhtarlarnda byk bir panie
sebep olmutur. Geri stanbulda mttefik igali devam etmektedir ama,
artk bu ileri Trklerin kendi i meseleleri olarak grmektedirler.
8
9

Mazc, Atatrk Dneminde, s.105
210
Ankara muhalifleri, ngiliz igal kuvvetlerinden can gvenliklerinin

salamasn isterler. 180 kiiye ulaan bu grubu mttefikler Taklada
gvence altna alrlar. 10 gn sonra bir ksm Romanyaya dier bir ksm
da ngilterenin salad bir gemi ile nce Yunanistann Pire limanna
sonra da skenderiyeye gittiler. Artk onlar iin Gurbet Cehennemi
balamtr.10
10
Mazc, Atatrk Dneminde, s.139
On kinci Blm
MLL MCADELEDE
TRK DI POLTKASI
12.1. Ankara Hkmetinin lk D Temaslar

TBMM Hkmetinin ilk diplomatik ilikisi Fransa ile olmutu.
Gney Cephesi iin Ankaraya gelen Franszlarla 30 Mays 1920de atekes ilan ederek balamtr. Fransada birbirini takip eden Clemenceau,
Millran, Leyguesin babakanlklarndan sonra 16 Ocak 1921de bar
Briand babakan olmutu. Sakarya savandan 37 gn sonra Franszlar
Ankarann anlalmas gereken g olduunu anladlar. Franklen Boillon
Ankaraya gelerek Gazi Mustafa Kemal ile istasyondaki ofisinde grt. 1922 Martnda ise Yusuf Kemal Tengirek (Hariciye Vekili) atekes
salamak zere Londraya giderken Briand (ekilmi babakan) kendi
kynde ziyaret etmi, Dnnde de Poincare (zamann babakan) ile
grmtr. Btn bu ilikiler Anadolu Hkmetinin Fransay mttefiklerinden ayr mtalaa ettiini gstermektedir.
talya da ittifakn ok sadk bir yesi saylmazd. siyasal sorunlar ile bouan talyada 20 Haziran 1920 Nitti kabinesi dt, Giolette
Babakan, Kont Sforza Dileri Bakan oldu. Kont uzak grl bir
politikac olarak 1921de smrgelerin gelecei hakknda Galip Kemali
Sylemezoluna yle diyordu; milletler artk uyanmaktadr. Tahmin
ediyorum ki yirmi sene sonra Afrikallar hepimizi kap dar edecekler.
talya Ankara ile anlaarak Akdeniz sahillerindeki igalini sembolik dzeye indirerek Trk- Yunan savanda Ankara lehine bir izgi izlemeye ba-
212
lad. talyann bu politika deiikliine temel nedeni ngilizlerin Dou

Akdenizde Yunan politikas gtmeleriydi.
12.2. Sovyet Rusya ile likilerin Balamas

Bolevikler meneviklerin arlkl olduu zayf koalisyonu 25
Ekimde (Miladi 7 Kasm 1917) devirerek Byk Ekim Devrimini gerekletirmilerdi. Rus Sosyal Demokrat i Partisinin nderliinde
gerekletirilen devrimin ilk etkisi Rusyann sava d kalmas olmutu.
Brest-Litovsk Bar sosyalist ynetimin Birinci Dnya Savan emperyalist paylam sava olarak deerlendirdiinin bir kant oldu. ok tarafl
bir anlama olan bu Anlamaya Osmanl Hkmeti adna Talat Paa imza
koyacakt. ktidara gelen Komnistler 13 Ocak 1918de yayn organlar
Pravdada Lenin ve Stalin imzal 13 nolu kararname ile Rusyann arlk dneminde ezilen btn halklarna self determinasyon vaadettiler.1
Devrimin baka lkelere yaylmadka Kapitalist dnya karsnda baarszla mahkum olaca gr hakim iken Alman Komnistlerinin
balattklar Spartakist hareketi 1918 Kasmnda Karl Liebknecht ve
Rosa Lksemburgun nderliinde baarsz olunca, Stalinin tek lkede
sosyalizm tezi taraftar bulmaya balad.2
Devrim sonrasnda kar devrim abalarn boa karmaya alan
Rusyada bir ksm Trk bulunuyordu. Bunlarn ou Dnya Savanda
arlk ordularna esir dm Trklerdi. Bu esirlerin bir ksm Bolevik
htilali ve Brest Litovsk Barndan sonra iki grup olarak serbest brakldlar; binbir meakkatle Kafkaslar zerinden yurda dndler.
Mondros Mtarekesi imza edildiinde Almanyaya kaan ttihat
nderler, Talat, Enver ve Cemal Paalar en az mtareke stanbulu kadar
kark bir manzara arz eden Berlinde Spartakistlerle temas kurarak Radek ile grtler. Bu ttihatlarn yeni bir ideolojik aray idi.3 Enver ve
Cemal Paalar Rusyaya geecek, Talat Berlinde kalacaktr.
1
2
3
Grn, Trk-Sovyet, s.3

Milli Mcadelede Trk D Politikas
213
Milli Mcadele Anadolusuna gelince, Sovyet Rusya ile ilk temas Dr.
mer Ltfi Bey, (Bakye) ve Dr. Fuat Sabit Bey (Moskovaya) gnderilerek kurulmutur. Bu tarihte Bolevikler henz Kafkaslara nfuz edememi durumdaydlar ve Grcistanda Menevikler, Azerbaycanda ise Bat
yanls Msavat Partisi (ngilizci) Ermenistanda milliyeti Tanak Partisi
hkmeti vard. Trkiye Komnist Partisi (TKP) Baknn komnistlerin eline gemesinden sonra merkezini bu ehre tad.4 stanbul Bekiraa
Blnde (Bugn stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Binas)
tutuklu bulunan Enver Paann amcas Halil Paa ile Batumda tutuklu
bulunan kardei Nuri Paa 8/9 Eyll 1919 gecesi (Tekilat- Mahsusa
veya Karakol cemiyeti tarafndan) karlmlard.5
Rus Bolevik Hkmetinin Anadoludaki gelimelere ilgisi Mdafaa-
Hukuk devrine kadar gider. 13 Eyll 1919da ierin ve Neriman Nerimanov (Azerbaycann Komnist lideri) ortak imza ile Trkiye i ve
Kyllerine hitaben bir bildiri yaynlamlard.
Mustafa Kemal Lenin mektuplamasndan sonra, Ankara Hkmeti Sovyet Rusya ile 16 Mart 1921de Moskovada bir anlama imzalad.
Yusuf Kemal Tengirek, Rza Nur, Ali Fuat Cebesoyun imza koyduu
antlamada Sovyet Hkmetini ierin ve Celal Korkmazov temsil etti,
TBMM bu antlamay 21 Temmuz 1921de onaylad. Bu antlamaya
gre Boazlarn kesin stats Karadenize sahili bulunan lkelerin katlaca uluslararas bir konferans ile kararlatrlacakt. Anti emperyalizm,
kapitlasyonlarn ilgas, arlk dnemine ait her trl ykmllklerin
kalkmas bu anlamann temelini oluturuyordu. Sovyet Rus Hkmeti
bu anlamaya gre Trk barnn salanmasnda destek olacakt.
Kzl ordunun Kafkaslarda hakimiyeti salamasndan sonra Karabekir, TBMM adna Ermenistan, Azerbeycan ve Grcistan temsilcileri
ile 13 Ekim 1921de Moskova Anlamasndaki ilkeleri tekrarlayan bir
anlama imza etti. 2 Ocak 1922de Sosyalist Ukraynann temsilcisi Miel
Frunze ile Ankarada bir anlama imza edildi. Sovyet Rusya Ankara nezdine Aralovu ve Ukrayna ise Frunzeyi bykeli olarak tayin etti. Sos4
5
Grn, Trk-Sovyet, ss. 16-17

214
yalist Azerbaycann temsilcisi Abilov ile birlikte bu l milli kurtulu

Ankarasnn renkli simalar oldular.
12.3. San Remo, Spa Konferanslar ve Sevr Antlamas

tilaf Devletleri, Paris Konferansnda Osmanl barnn hkmleri
zerine gr birliine varamamlard. gallerin yaygnlamasna kar
milli direniin artmas karnda mttefikler almalarn hzlandrma
karar aldlar. 19-26 Nisan 1920 tarihleri arasnda San Remo Konferans
yapld. Trkler konferansn sonunda alnan kararlarn tebli edilmesi
iin arlacaklard. Mttefikler sava ganimetini paylama havasndaydlar. Lloyd George ve Venizelos Trklerin artk stanbuldan kartlma
vaktinin geldiini kibirli bir ekilde ifade ederken, Trk yetkililerin nfus
istatistikleri vererek, Trkiyeden ayrlmak istenen zmir, Adana, Trabzon,
Erzurum, Trakya ve Dou Anadoluda Trklerin ounlukta olduklarn
kantlamaya almalar Konferansn egemen gleri zerinde hibir
etki yaratmyordu. Sonunda mttefikler 11 Mays 1920de anlamaya
vardlar.6 Osmanl Hkmetine imza edilmesini bekledikleri bar plann bildirdiler. Osmanl Temsilcisi Tevfik Paaya bar projesi yazl olarak
tebli edildi. Tevfik Paa, anlama maddelerinin Osmanl Devletinin
dalmas anlamna geldiini stanbula bildirdi. Bu srada TBMM kurulmu ve milli hkmet almalarna balam bulunmaktayd. Sultan
Vahdettin byle bir bar imzalama sorumluluunu stlenmemek iin
ura-y Saltanat bir kez daha toplamaya karar verdi.7 stanbul Hkmeti
bar plannda birtakm tashihler talep eden bir yant verdi. Mttefikler
Spa Konferansnda bu isteklere olumsuz yant verdiler. Mttefiklerin diplomasi ile kaybedecek vakitleri yoktu. 22 Haziranda Milne Hatt alarak
Byk Yunan saldrs balad. Dou Trakya, Balkesir ve Bursa dt.
Osmanl Hkmeti 22 Temmuzda bu ar basklar karsnda nerilen
bar projesini kabul etmeye karar verdi.
6
7
Balcolu, Direnen Millet, ss. 207-211

Saltanat uralarnn birincisi 26 Mays 1919da kinci 22 Temmuz 1920de Yldz Saraynda toplanmtr.
215
stanbul Hkmeti bar imzaya Maarif Nazr Hadi Paa, ura-y

Devlet Bakan Rza Tevfik ve Bern bykelisi Reat Halisten oluan
bir heyeti memur etti. Bar Antlamas 10 Austos 1920de Sevrde imzaland. Osmanl Devletinin karsnda yer alan imzac devletler unlard:
ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Ermenistan, Belika, Yunanistan, Hicaz,
Polonya, Romanya, Srp-Hrvat-Sloven Devleti ve ekoslovakya.
433 maddeden oluan Sevr Bar Antlamasna gre, Osmanl
Devletinden geriye, yabanc glerin denetiminde olmak kaydyla
Bakenti stanbul ve evresi ile i Anadolu ve Bat Karadeniz topraklar
kalyordu. Antlama maddelerine gre, Dou Trakya atalyaya kadar
Yunanistana veriliyordu. zmir, Krkaa, Akhisar, demi, Tire ve Ske
dahil Ege Blgesi imdilik Yunan ynetimine braklyordu. Blgenin
gelecei be yl sonra yaplacak halkoylamas ile belirlenecekti. Dou
Anadoluda bir Ermeni Devleti kurulacak, bu devletin snrlarn ABD belirleyecekti. Dou Anadoluda bir de zerk Krt Devleti kurulacakt. Bu
devlet Milletler Cemiyetinin onay ile bamszln elde edebilecekti.8
Anadolunun gney blgeleri , Antakya, Antep, Mara, Urfa, Mardin
Fransaya kalacakt. stanbul ve anakkale Boazlar savata ve barta
btn ticaret ve sava gemilerine ak tutulacak, seyrsefer gvenlii
mttefik temsilcilerinden oluan bir komisyon eliyle balanacakt.
Mttefikler boazlarda askeri g bulundurabileceklerdi. stanbulda
Padiah koruyan muhafz alay ve bir jandarma alay dnda Trk askeri
bulunmayacakt.
Adli, kltrel ve iktisadi kapitlasyonlarn devamnn yansra, Osmanl maliyesini denetim altnda tutacak bir mttefik mali komisyonu
kurulacakt. Trk askeri gc 50.700den fazla olmayacak, deniz gc
yedi kk, alt byk sava gemisi ile snrl olacakt. Osmanl Devleti
denizalt ve hava kuvveti bulunduramayacakt. Osmanl Devleti snrlar
iinde arkeolojik kazlar serbeste yaplabilecekti.
Sevr Bar Antlamas zetle bu hkmleri tayordu. Antlamann
maddeleri Fransa ve talyay fazla tatmin etmemiti. Bunun zerine n8
Erikan, Kurtulu Sava, ss.133-136
216
giltere, Fransa ve talya arasnda, antlamay pekitiren l bir szleme

yapld. Sevri tamamlayan bu szlemeye gre, Silifke, Ulukla, Nide,
Aksaray, Akehir, Tavanl, Afyon ve Balkesir talyan nfuz blgesi; Diyarbakr, Elaz, Sivas Fransz nfuz blgesi olarak tanmlanyordu.
Antlamann imza edilmesi Payitahtta aresizlik ve suskunlukla,
yolunu stanbuldan ayrm bulunan Anadoluda ise nefretle karland.
Sevr Antlamas Osmanl Monarisinin mttefiklere kaytsz artsz teslimi ve artk hibir siyasi gcnn kalmadn tescil ederken, Anadoluda
yeni bir Trk Devletinin kuruluuna yol aacakt.
12.4. Londra Konferans

TBMM, milli kurtulu savan ngiltereye kar yrttnn
bilincindeydi. Bu durum ngilterenin ok yakndan takip edilmesini
gerektirmitir.9
ngiliz Hkmeti balangta Ankara Hkmetini asi kuvvetler
olarak deerlendirmi, ezmeye almtr. Bu sert tutum zaman iinde
deimitir. Yunan ordusu karsnda kazanlan her baar, ngiltereyi
Anadolu Hkmetiyle ilgili yaklamn gzden geirmeye zorlayacaktr.
Bunun ilk adm Milne Hatt olmutur. kinci adm Birinci nn Sava
sonrasnda Londra Konferansna dolayl olarak davet edilmesiydi.
25 Ocak 1921de Pariste toplanan mttefikler Dou meselesini zmek zere 21 ubatta Londrada toplanmaya karar vermilerdi. Ankara
ile Tevfik Paa Hkmeti arasnda yazmalar yapld. Bekir Sami bakanlndaki Ankara Heyeti konferansa davet edilmeksizin Kont Sforzann
inisiyatifi ile Romaya kadar gelmiti. talyanlarn mttefikler nezdindeki
tavassutu ile Anadolu Hkmetinin de resmen Konferansa itirakine
karar verildi. 27 ubat-12 Mart 1921 tarihleri arasnda ilk kez Anadolu
grmelere taraf oldu.
Bu davet diplomatik adan yarm yamalak bir tanma anlamna
gelmekte idi. Buna ramen, TBMMde kendi temsilcilerinin Londra
9
Wortham, Mustapha Kemal, ss.106-107.
217
grmelerine daveti olumlu karlanm, Hkmet Bekir Sami, Yusuf

zzet, Muhtar, Cami Bey, Nafa Mstear Muvaffak Bey, Adanal Niyazi
Bey, Dyunu Umumiye Mfettii Rza Bey, Mnir Bey, Mahmut Esat
Bozkurttan oluan bir heyet teekkl ettirmi, Heyete Hariciye Vekili
Bekir Sami Bey bakanlk etmitir.10
Bekir Sami 11 Martta Briand ile grerek, Franszlara Elaz, Sivas,
Diyarbakr illerinde iktisadi kolaylklar ve Ergani madenlerini iletme
vaad eden bir anlama imza etti. Bir gn sonra da talya temsilcisi Sforza
ile; talyann Bat Trakya ve zmirde Trkiyeyi destekleme szne karlk Antalya, Burdur, Afyon, Ktahya, Aydn, Konya sancaklarnda iktisadi
imtiyazlar ve Ereli madenlerinin iletilmesinde olanaklar salanmas
eklinde geleneksel Osmanl diplomasisi tarznda baz tavizler verdi.
Hariciye Vekili Bekir Sami Beyin Fransz temsilci Briand ve talyan
temsilcisi Sforza ile yaplan itilafname ifre ile Ankaraya bildirildiinde,
Meclis tarafndan red edildi.11 Bunun zerine Vekil Bekir Sami Bey, 8
Mays 1921de istifa ederek durumu Meclis Bakanlna bildirmitir.12
Trkler asndan Londra Konferansnn en byk kazanc Ankara
Hkmetinin tasdiki olmutur.13
12.5. Mttefik Politikalarnda Deiim Sreci

Yunanistann Anadolu direniini kramayaca aklk kazannca, ngilizlerin Trk politikasnda atlaklar meydana gelmeye balamtr. Lord
Curzon 30 Mart 1922de Anadolunun Yunanllardan tahliyesini Avam
Kamarasna am, ngiliz karlarn zedelemeyecek bir ara forml bulmaya almtr.14 Keza stanbuldaki Yksek Komiser General Harrington
neboluya iki ngilizi gndererek Mustafa Kemal ile dorudan temas yolunu arayacaktr.15 Kutta Osmanl ordularna esir den General Townsand
10
11
12
13
14
15
GCZ, C.I, 4.2.1337, ss.366-379.

World of Nations,ss. 677-679.
GCZ, C.II, 12.5.1337, s.73.
GCZ, C:II, 12.5.1337, ss.76-77.
GCZ, C.III, 22.4.1338, s.275.
ZC, C.27, 6.1337, s.95.
218
Muhafazakar Partiden Avam kamarasna seildikten sonra Ankaray ziyaret

etmi, TBMM Hkmetiyle ara buluculuk giriiminde bulunmutur.16
Dnya Savann geride brakt siyasi ve mali koullar ngiltereyi
Dou Sorununa bir hal aresi bulmaya zorlamtr. Anadoluda Milli Kurtulu Sava srerken Gladstone tipi bir politikac olan LLoyd George,
rlanda sava ile uramaktayd.17 te yandan, 1921 iin harcama btesinin 721 milyon pound olarak gerekletii haberi ngiliz evrelerinde
aknlk yaratacak, Trkiye barnn bir an evvel gerekletirilmesi iin
basklar artacaktr. Bu tablodan Byk Britanya mparatorluunun da bara son derece ihtiyac olduu apak ortaya kmaktadr.18 ngiltere Sevri
tashih edecek bir anlamay mzakere etmeyi kabul eder grnmtr.
TBMM Hkmeti ise bir taraftan askeri gcn pekitirirken, te
yandan meruiyeti-bar bir izgi izlemi, hakkaniyete uygun her adm
olumlu karlayacan uluslararas kamuoyuna duyurmutur. TBMM,
sava isteyen taraf olmadn, Anadolu hareketinin bir meru mdafaa
hali olduunu srekli vurgulamtr.
Byk Taarruz ncesinde Dahiliye Vekili Fethi Bey ve Hariciye
Vekili Yusuf Kemal Bey Avrupa hkmetleri nezdinde son diplomatik
ataklar gerekletirmilerdir. Bu giriimleri Fransz hkmeti desteklemi, hatta Yusuf Kemal Avrupaya stanbul zerinden bir Fransz sava
gemisi ile gitmitir.
zzet Paann tavassutu ile Vahidettine bir kez daha TBMM ve Hkmetini tanma frsat salad. Ankarann Dileri Bakan Yusuf Kemal
Bey stanbul yoluyla Avrupaya gidecekti. stanbul Hkmetinin Dileri Bakan zzet Paa sanki Ankara Hkmeti Vahidettinden randevu
istemi gibi yaparak Yusuf Kemali Saraya karm, Yusuf Kemalin bu
ziyaretleri TBMMde uzun uzun tartlm, hatta bir gensoruya konu
olmutu.19 Yusuf Kemal Bey Avrupadan dnmeden itilaf kuvvetleri 22
Mart 1922de Trkiyeye atekes talebinde bulundular. Sevrde birtakm
16
17
18
19
GCZ, C.III, 31.7.1338, ss.640-642.

Atay, ankaya, s.149.
Wedgewood, Parliament, ss.713-720.
GCZ, C.II, 2.2.1338, ss.672-674; GCZ, C.III, 4.4.1338, ss.172-173.
219
yumuatmalar yapmay nerdiler. Bat Trakya ve barta bulundurulacak

ordunun miktar konusunda yeni nerilerde bulundular. Trkiye ilke
olarak atekesi kabul etti. Fakat Anadolunun tahliyesini art kotu. 4 ay
iinde Anadolu boaltlacak ve bar masasna oturulacakt.
12.6. Mudanya Atekesi

Byk Zaferden sonra Fransz komiseri Pelle zmire gelerek Bakomutan Mustafa Kemal ile grt. Ksa bir sre sonra Franklen Boillon da bir sava gemisi ile Fransadan zmire geldi ve Mustafa Kemal
ile grt. Bu arada ngiltere ile Tarafsz Blge (Chanak Affairs) sorunu
kt. ngilizler Mondros Mtarakesi ve Milne Hatt uyarnca Boazlarn
tarafsz blge olduunu ve Trk askerlerinin anakkale Boaz blgesine
girmemelerini istediler. Ankara Hkmeti kendilerinin resmen tand
bir tarafsz blge olmadn ilan ederek ngiliz istihkamlarna kadar orduyu srd; fakat silahl bir atmadan kand. General Harringtonun
itidalli tutumu sayesinde ngiliz istihkamlarndan da ate almad.
Trkiye Yunan kuvvetleri Edirneden Merie kadar ekilmedike bar
yaplamayacan tekrarlad.
Byk Taarruz, Mudanya Konferansnn toplanmasn salam20
Hkmet smet Paay mtarekeyi mzakere ve protokol imza yetkisi
vermitir.21 Trk zaferi ve mtareke hkmleri ngilterede i siyasi dengeleri deitirmitir. Siyasi tarih literatrnde Chanak Affairs diye bilinen
olay22 Lloyd Georgeun babakanlktan istifas ve koalisyon hkmetinin
bozulmasna yol amtr.23
Mudanya Konferans mttefiklerin daveti zerine 3 Ekim 1922de
ald. Ksa bir kesintiden sonra 9 Ekimde mzakere iin tekrar toplanld. 11 Ekim 1922de atekes imza edildi.
20
21
22
23
Loch, Constantinople, ss.25-34; GCZ, C.III, 7.10.1338, ss.896-907.

GCZ, C.III, 10.10.1338, ss.932-944.
Armstrong, Turkey in Travail, ss.240-248.
1918 seimlerinde %13.5 oy alan Llyod Georgeun Liberal Partisi ile %32.5 oya sahip
muhafazakarlar ve %1.5 oya sahip bulunan i Partisinin oluturduu bu ilgin koalisyon Trk zaferi ile sona ermi, Bonar Lawun kurduu hkmet 1922 Kasmnda
ngiltereyi seime gtrm, Law tekrar hkmet kurmutur. Bkz. Aybars, Mudanya,
s.74; Bonar Law, s.333.
220
11 Ekim tarihinde sona eren grmeler sonunda Mudanya Mtarekesi ngiltere adna General Harrington; talya adna General Montbelli, Fransa adna General Charpy, Yunanistan adna General Mazarakis
tarafndan imza edildi. Yunan temsilci Mtarekeyi imzaya mttefiklerce
zorland. Sonunda Mtareke yrrle girdi.24
Mtarekenin temel noktas Dou Trakyann Yunanistan tarafndan
tahliyesiydi. Trakyann tahliyesi ii, mttefikler aras heyetlerin idaresi altnda yaplacakt. Yunanistan 22 Haziran 1920den beri igali altnda tuttuu Trakyay mttefiklere teslim edecekti. Bundan sonra yedi taburdan
kurulu mttefik gc gvenliin salanmasndan 30 gn sre ile sorumlu
olacakt. Eer Trk olmayan halkn gvenliinin salandna kanaat getirilirse 30 gnlk bu sre daha ksa srebilecekti. TBMM Hkmetinin
blgeye gnderecei jandarma kuvveti 8000den fazla olmayacakt. Mtareke gerei Refet Paa Trakyay teslim almaya ve idareyi TBMM adna
tesise memur edildi.
Buna karlk, Mttefikler bar anlamas imza edilene kadar
igal blgelerinde kalacaklar; TBMM Hkmeti buna riayet edecek,
anakkaledeki ingiliz istihkamlarna ve zmit, ile, Darca hattna belli
bir kilometre mesafeden daha fazla yaklamayacaklard. Bu rejim Lozan
Barna kadar devam etti.25
Mtareke hkmleri gerei Dou Trakyann tahliyesi ile Ankarann
istekleri tatmin edilmi, bara bir adm daha yaklalmtr. Her ne kadar
Ziya Hurit (Lazistan) Biz galip olduumuza gre Yunan ordusunun
tahliyesine biz nezaret etmeliyiz nerisinde bulunmusa da26 Trakyann
boaltlmas mttefikler gzetiminde gerekletirilmitir.27 Mttefikler
galip Trkiye ile malup Yunanistan arasnda bara geii salayan tarafsz blok imaj vermeye almlardr.
24
25
26
27
Tunay, Siyasi Tarih, s.76.

GCZ, C.III, 10.10.1338, ss.941-942.
Price, From Empire, s.122.
On nc Blm
LOZAN DELEGELERNN
GREVLENDRLMES
13.1. Delegelerin Atanmas

TBMM Hkmeti Mtarekeden sonra bar masasna davet edilmi,
konferansn yeri konusunda epey speklasyon yaplmtr.1
Mecliste, Bar Konferansnda Trkiyeyi Rauf Beyin temsil etmesi
ynnde bir eilim ortaya kmtr. Bu tez zellikle muhalif unsurlar
tarafndan desteklenmitir.2
lerinde Mehmet kr Bey (K. Sahip), Vasf Bey (Sivas), Hakk
Hami Bey (Sinop), Selahattin Bey (Mersin) gibi muhalif simalarn bulunduu 15 mebus gizli celse istemiler, henz daha nerede toplanaca
belli olmayan Bar Konferansnda Trkiyeyi temsil edecek murahhaslara vehe verilmesi hususunda nerge vermilerdir.3
Hseyin Avni Ula, ngilizlerin Trkiye sorunu ile ilgili 500 kiilik
alma grubu oluturarak, ciddi aratrmalar yaptklarn konferans
Londrada toplamak istediklerini, Rusya, talya ve Fransann da karlarn en kuvvetli ekilde savunacak heyetler halinde hazrlandklarn belirtmitir. Tevfik Rt Aras ise Meclisin birinci sorununun delegasyon
1
2
3
279 Sayl Sulh Heyeti Murahhasas Masarifine Dair Kanunun mzakereleri iin bkz.
ZC, C.24, 3.11.1338, ss.326-334, 377-387, GCZ, C.III, 18.10.1338, 2.11.1338, ss.972977, 980-1006.
Okyar, Devirde, s.331, Baytok, ngiliz Kaynaklarnda, ss.161-162.
GCZ, C.III, 18.10.1338, s.972.
222
tekili, brnn de Trkiyeyi uruna kan dkt istiklaline ulatrmak

olduunu syleyecektir.4
Gizli celse Rauf Beyin nerisiyle konferansn yeri kesinletikten
sonraya ertelenir.5 Konferansn yeri kesinleince, TBMMyi kimin temsil
edecei tartlr. Milletleraras hukuk uygulamas genelde, grme safhasnn yrtme organnn yetkileri arasnda bulunduunu gstermektedir. Konferansn Lozanda yaplaca kesinletikten sonra yaplan ilk
gizli celsede delegasyonu grevlendirme yetkisinin Hkmette mi yoksa
Mecliste mi olduu tartlr.
Ayn Moskova Konferansna Yusuf Kemalin gnderilmesinde olduu gibi, Hkmetin akti yapmasnda bir saknca grmeyen cra Vekilleri
Heyeti Reisi Rauf Bey, murahhaslarn yetki ve sorumluluunun iradeyi
milliyeye iktiran ettirilmemesini istemitir. Rauf Beyin bu talebi delegasyonun TBMM tarafndan seilmesine gerek yok anlamna gelmektedir. cra Vekilleri Heyeti Reisi, delegasyonun Hkmetin mesuliyetinde
olmas halinde, yaplan antlamann Meclis tarafndan gerekirse reddinin
mmkn olabileceini ne srecektir.6 mer Ltfi Beyin Rauf Beyin
Mondrosa giderken irade-i seniye ile vekil edilmeyip Hkmet Kararnamesi ile gnderildiini belirtmesi ie yaramam, tartma bymtr.7
Muhalefet ise Trkiyeyi Lozanda temsil edecek heyetin TBMM tarafndan seilmesinde epey srarl olmutur.
Muhalefet nderlerinden H. Avni Bey, meruti idarede padiah,
kabine, meclisten oluan l irade olduunu, TBMMnin n de
uhdesinde barndrdn ne srmtr.8 Onun, Osmanl Hkmeti
dneminde irade-i seniyeye iktiran eden her eyin irade-i milliye tarafndan yerine getirilmesi gerektii dncesine, Salahaddin Bey Hkmetin
tayin yetkisi yok diyerek katlacaktr.9 Daha nce mzakereye gnderilen
4
5
6
7
8
9
GCZ, C.III, 18.10.1338, s.973, 975.

GCZ, C.III, 18.10.1338, s.977.
GCZ, C.III, 18.10.1338,s.981.
GCZ, C.III, 18.10.1338, s.987.
GCZ, C.III, 2.11.1338, s.993,999.
ZC, C.24, 3.11.1338, ss.326-334, 377-387.
Lozan Delegelerinin Grevlendirilmesi
223
fakat yapt antlama beenilmeyip azledilen vekiller olduunu hatrlatan (Bekir Sami Beyi kastediyor) Hseyin Avni Bey, Hkmet ok srarl
ise delegelere Meclis karar olmakszn salahiyet vermesini isteyecektir.10
Srr Bey, murahhaslarn Mustafa Kemal kadar selis, Abdlkadir
Kemali kadar vakur, Mazhar Mfit kadar veciz, Hamdullah Suphi kadar
sehhar olmas (gerektiini)...yedi asrdan beri birikmi meseleleri grecek bir konferansa milletin mmessillerinden vekalet alnarak gidilmesinin art olduuna inanmaktadr.11
dnp dolap Osmanl Hkmetinin mali, diplomatik ve brokratik kadrolarndan ne lde yararlanlaca noktasna gelir.12 Konferansta mavirlerin yan sra, lkeyi temsil etmi tecrbeli kiilerden
yararlanlmas dncesi g kazanr.
Operatr Emin Beyin murahhas ve mavirlerin tek tek oya konmasna dair nergesinin yan sra, toplam murahhas adedinin dokuz ve
birbiriyle eit hak ve yetkiye sahip yelerden olumasna, mavirlerin
dahi Meclisin onayndan gemesine dair kinci Grup teklifi tartlr, her
ikisi de kabul edilmez.13
Bu tartmalar boyunca durum Mondros Grmelerine Rauf
Beyin gnderilmesi ile karlatrlr.14 Yaplan oylamada delegelerin Hkmete tayini gr ar basar.15 Osmanl hariciye brokrasisinden ne
lde yararlanlaca sorunu, smet Paann seimi ertesinde zlm
olur; stanbul Hariciye Nezareti memurlarndan faydalanlaca kesinlik
kazanr.16 Bu arada abartl neriler de grlr. Murahhaslar murakabe
edecek ayr bir komisyon kurulmas bunlardan biridir; lyas Sami Bey
10
11
12
13
14
15
16
GCZ, C.III, 2.11.1338, s.993, 994.

GCZ, C.III, 2.11.1338, s.989, 990.
GCZ, C.III, 2.11.1338, s.989.
GCZ, C.III, 2.11.1338, s.1001, 1002.
GCZ, C.III, 2.11.1338, s.987.
sim belirterek (tayini esami) ile yaplan oylamaya 190 kii katlmtr. 61 kiinin ret verirken, 121 kii murahhaslarn Hkmet tarafndan seilmesi lehinde oy vermitir, geri
kalan 8 oy ekimserdir.
GCZ, C.III, 2.11.1338, s.1000.
224
(Mu) olay, Fevkalade Harp Encmeni kurmaya benzeterek, Heyeti

Vekile varken yetkilerde ikilik karacak bu eit nerilere itibar edilmemesini ister.17 tiraz noktalarndan biri de alt askeri personelin Lozana
gidecekler arasnda yer almasdr. Rauf Bey, bu kiilerin gizli evrak kuryelii yapacaklarn syleyerek kukular giderecektir. Ankara ile haberleme telgraf ifreleri zldnden zaman zaman askeri kuryeler aracl
ile salanacaktr.18
Sonu itibariyle, Hkmet, Meclis Bakanlna bir tezkere gndererek murahhaslar grevlendirmi ve mezuniyet verilmesi iin talepte
bulunmutur. Tezkerede, Hariciye Vekili smet Paann ba murahhasla,
Shhiye Vekili Rza Nur Bey ve eski ktisat Vekili Hasan Beyin murahhaslklara atandklar, Zekai Bey (Adana), Celal Bey (Saruhan), Zlf Bey
(Diyarbakr), Veli Bey (Burdur)in de Heyeti Mavereye alnmasnn
kararlatrld Meclise bildirilmektedir. Hkmet ad geen mebuslara
mezuniyet verilmesini -ama gerekte kendisine gvenoyu- talep etmektedir. Bylece Hkmet hem atama inisiyatifini elinden karmam hem
de Meclisten onay alm olacaktr.19
Sonuta Hkmetin istei dorultusunda sadece badelege smet
Paa iin sembolik bir oylama yaplr. Dierleri iin oylamalar yaplr.
smet Paann ba delegelii yeterince gl olsun diye ittifakla kabul
edilir; ancak dierleri iin epey uzun bir muamele takip edilir.20 Delegelerin oylanmas iktidar ve muhalefet gruplarnn g denemesi zemininde
geer.21
17
18
19
20
21
GCZ, C.III, 2.11.1338, ss.996-997.

ZC, C.24, 3.11.1338, ss.326-334, 377-387.
ZC, C.24, 3.11.1338, s.335.
Uzun oylamalardan sonra verilen oylarn dalm yledir: Rza Nur iin 122 kabul 54
ret 189 itirak; Hasan Saka iin 152 kabul 30 ret 188 itirak vardr. Mavirler iin yaplan oylamalarda; Zekai Bey iin ikinci turda sonu alnmtr. 122 kabul 32 ret 8 ekimser, toplam katlan 164 kii; Celal Bey 163 kii arasndan 87 kabul 61 ret oyu almtr.
Zlf Bey iin 168 kii oylamaya katlr, 134 kabul 27 ret oyu kar. Veli Bey ise 168
kiiden 22sinin ret 143nn kabul oyunu alr. Ibid., ss.337-345. Verilen oylarn tayini
esami listesi iin bkz. ZC, C.24, 3.11.1338, ss.377-387.
Rza Nur, Lozan, s.24, Baytok, ngiliz Kaynaklarnda, ss.161-162.
225
13.2. Delegelerin Masraflar

Rauf Beyin ifadelerinden Hkmetin, Meclisten Bar Delegasyonu masraflar iin 300 bin lira talep ettii anlalmaktadr. Ba delegeye
gnlk on, delegelere sekiz, mavirlere be, katiplere , dier yardmclara ikier ngiliz sterlini yevmiye verilmesi istenmitir.22 Masraflar iin
300.000 liralk tahsisat kabul edilir. Bir sre sonra grmelerin uzayaca
anlalr. Hkmet Lozan Konferansnn ubata kadar devam edebileceini ngrm, delegelerin Londra ve Parise gitme ihtimallerini gz
nnde bulundurarak Hariciye Vekaleti btesine 100 bin lira ek denek
konulmasn istemitir. Bu istek de kabul edilecektir.23
TBMM, delegelerin giysilerinin bedelleri ve slubunu ok ciddi bir
ekilde tartmtr. Basit grnen bu sorun ok nemli bir siyasi sembole
dnmtr:
Murahhaslarn, kuklavari (iyi giyindirilmeleri yerine).. yeni
Trkiyenin kyafetini tayarak oraya gitmeleri, konferansta dima ve zekalar ile hareket etmelerini isteyen Lazistan Mebusu Necati Efendinin
tepkisi anlamldr. Bu konumada Osmanlnn gsterili diplomasi
tarzna, Hariciye Nezareti geleneklerine tepki apaktr. smet Paann
mzakerelerdeki giysisi dikkate alnrsa bu tavrn sembolik ama siyasi bir
taraf olduu anlalmaktadr.24
13.3. Delegelere Verilecek Siyasi Vehe Sorunu

Mzakerelerde ilk sz alan Ziya Hurit, Anadolunun tesinde
Trk kalmayacak bir bar antlamas istemitir. Trkiyenin artk aznlk
22
23
24
Hariciye Btesine Sulh Konferans Mesarifi balyla tahsisat konulmak gerekecektir; Hkmet 3 svire frangnn 1 Osmanl lirasna eit olduu varsaym ile hesabn
yaparken Encmen Bakan Ali Cenani Beyin Hkmetin teklifini kstlayan hesabna
gre, 1 ngiliz poundu 22 svire frangna eit olmaldr. Bu hesaba gre en yksek konumdaki Delegasyon Bakanna gnlk 10 pound karl 220 frank tahsis edilmi, dier kademedekiler daha az yevmiye almlardr. GCZ, C.III, 2.11. 1338, ss. 1004-1005.
Heyeti Sulhiye-i Murahhasa Masarifat in Tahsisat Munzama lavesine Dair 294 Sayl Kanunun mzakeresine 162 kii katlm, 154 kabul 4 ret oyu kmtr. ZC, C.26,
27.12.1338, ss.55-58, 60, 80-81
ZC, C.26, 27.12.1338, s.331.
226
haklar diye bir konuyu kabul etmemesi gerektiini ifade etmi, Polonya
kendi tebasndan bir Alman veya Slovaka ne kadar hak veriyorsa, Trkiye
de gayrimslimlere o kadar hak vermelidir grn savunmu, himaye siyasetinin, adli ve mali kapitlasyonlarn asla kabul edilmeyeceini
vurgulamtr.25
Sinop Mebusu Hakk Hami Bey ise, bar art olarak genel af ilanna
kardr. Trkiyenin karsna toplam 14 delegasyon kacandan ve bu
durumun Anadolu temsilcilerinin ablukaya alnmas ile sonulanacandan tedirginlik duyan Hakk Hami Bey, Konferansta ekalliyetler hukuku
diye bir eye rza gsterilmemesini zellikle isteyecektir.26 Btn bu nerilerin nda bir savunma izgisi tespit edilecek; Lozan Delegasyonu
yola karken taviz verilmeyecek noktalarda talimat alacaktr.27
13.4. Grmelerin Kesilmesi ve Misak Milliden

Taviz Tartmas
Mttefiklerle anlama salanamaynca delegasyon geri dnme karar alr, Ankaraya varldnda Badelege smet Paa Meclise mzakereler
hakknda detayl aklamalar yapm, uzun ve sert tartmalar olmutur.
Muhalefet delegasyonu vatana ihanetle sulamtr.28
kinci Grup mebuslarnca delegasyonun yenilenmesi gerektii
savunulmutur. Hseyin Avni Bey heyeti murahhasann sfat buraya
geldiklerine gre lav olmutur29 yorumunda bulunmu, Vasf Bey ve
60 arkada verdii nerge ile delegasyonun resmi bir sfatnn kalmad
ne srlmtr.30 Ali kr Bey Heyeti Murahhasann yenilenmesini
nerirken,31 Durak Bey smet Paann orduya dnmesini istemektedir.32
25
26
27
28
29
30
31
32
ZC, C.24, 3.11. 1338, s.340.

GCZ, C.III, 2.11.1338, s.982.
Heyeti Vekilenin Heyeti Murahhasaya verdii talimat hakknda bkz. pz, Lozana Gidenler, ss.21-22.
Glasgow, The Lausanne, ss.373-388.
GCZ, C.III, 27.2.1338, s.1307.
GCZ, C.IV, 6.3.1339, s.183.
GCZ, C.IV, 5.3.1339, s.139.
GCZ, C.IV, 6.3.1339, s.159.
227
TBMMnin 27 ubat-6 Mart 1923 gizli oturumlarnda sz alan

Mustafa Kemal Paa Heyeti Murahhasann Heyeti Vekileye, Heyeti
Vekilenin Heyeti Umumiyeye kar sorumlu olduunu belirterek, delegelerin arkasna hkmetin gcn koymutur.33
Konferans kesintiye uradnda, zellikle batl sosyalist partilerin
Trkiye barnn bir an nce salanmasn destekledikleri anlalmaktadr. Tevfik Rt Aras bu durumu, Trkiyenin hakkn tanmakta en
ok n ayak olanlar sosyalistlerdir ifadesiyle duyuracaktr.34 Barn gereklemesi iin smet Paaya gelip gren ngiliz sendikaclarn olduu
burada belirtilmek gerekir.35
Bu arada, delegelerin grmeleri keserek Ankaraya dnmeleri
Misak- Milliden taviz tartmasn alevlendirmitir. z itibariyle
bakldnda bu tez, Bakan Wilsonun self-determinasyon gr ile
balantldr.36 Delegelerin dnnde zellikle toprak tavizi verilecei
sinyalleri ok iddetli tepki almtr. Daha Byk Taarruz gereklemeden Lazistan Mebusu Ziya Huritin Misak Milli diplomasi yoluyla m
yoksa sava yoluyla m idrak olunacak sorusuyla balayan tartma, Lozan
Grmeleri kmaza girince tekrar alevlenmitir.37
Kesinti dnemi tartmalarnda Lazistan Mebusu Necati Bey son derece hiddetlidir: Misak Milliden taviz verecek Heyeti Vekilenin ipi boynuna dolarz szleriyle tehditte bulunurken38 Burdur Mebusu Soysallolu
smail Bey ve Erturul Mebusu A. Hilmi gibi isimler de ordunun harekete
gemesini isteyeceklerdir. Anlamann salanamamas, taviz verilecei
dncesi TBMMyi gerilime sokmutur.39 Bundan sonra Batya kar izlenecek strateji konusunda st ste gizli celseler gndeme gelecektir.40
33
34
35
36
37
38
39
40
Meray, Trk Anayasa, s.75, 79, 81.

GCZ, C.III, 24.3.1338, s.135.
GCZ, C.III, 25.1.1338, s.1223.
The Frontiers, s.317; Kaymaz, Misak- Milli, ss.2-5, Tunay, Misak- Milli, ss.12-16.
GCZ, C.III, 18.6.1338, s.458.
GCZ, C.III, 28.1.1338, s.1252.
GCZ, C.III, 25.12.1338, ss.1161-1163.
1,2,3 Ocak 1923 tarihli TBMM gizli oturumlarnda smet Paann bar konferansna
ilikin verdii bilgiler ngilizlerin eline gemitir. Bkz. Sonyel, Eline Geen, ss.285-286.
228
Bu grmelerde Hseyin Avni Bey, mttefiklerin teklif ettii maddelerin Mondrostan fark olmadn beyan etmi;41 ona anlama taslann bir Yeni Sevr olduu szleriyle Ali kr Bey katmtr, bu grler
muhalif Tan gazetesinde yaynlanmtr.42
Delegasyon bu ekilde ar bir taarruz altnda kalnca, Gazi Mustafa
Kemal Paa sz almak zorunda kalr: Bir haftadr sylyorsunuz. Memleketi zarardide ediyorsunuz ifadesiyle delegasyona arka kar.43 Sonunda gndem hkmete gven noktasna gelir dayanr, gven oylamas
yaplmas iin Saruhan Mebusu Reat Bey ve 129 arkadann Birinci
Grup adna verdii nerge oylanarak Hkmete ve Delegasyona gven
tazelenmi olur. Muhalefet ne Hkmeti devirmeye ne de Delegasyonu
grevden almaya muktedir olmadn bir kez daha grm olur. Bar
grmelerinde egemenliin Mustafa Kemal, Hkmet ve onun arkasndaki Birinci Grupta olduu kesinleir.44
41
42
43
44
GCZ, C.IV, 3.3.1339, s.31.

GCZ, C.IV, 6.3.1339, s.176.
Oylamaya 191 kii katlm, 170 lehte oy verilmitir. GCZ, C.IV, 6.3.1339, ss.181-191.
On Drdnc Blm
LOZAN BARIININ TEMEL HKMLER

14.1. Arazi (Snr) Sorunlar ve Mttefiklerin Krtleri
ne Srmesi
Trkiye Delegasyonu toprak konusunda kat bir tutum izlememitir.
Self determinasyon temel hedef olarak belirlenmi, TBMM ordularnn
kurtard arazide uluslararas camiann tand milli bir devlet kurmak
amalanmtr.
Lozan bar masas Dou Sorununu btnsel olarak ele ald iin
baz ar talepler sz konusu olmutur; rnein, Morning Post gazetesinin haberine gre Keldani ve Asuriler hatta erkesler bile self determinasyon hakk ve yurt talebinde bulunmulardr. Morning Post Gazetesi,
erkeslerin mzakere masasna oturmak istediklerini yaynlaynca, Tunal Hilmi Bey, Anzavur hadisesinin arkasnda erkeslerin bulunduunu
ve ngilizlerin bu ii kamak istediklerini ileri srm; Hkmeti ngiliz
oyunlarna kar uyarmtr.1
Bu arada, ngiliz delegeleri Krt unsurunu ne srmek isteyeceklerdir. lk defa Londra Konferansnda Krdistan sorunu masaya getirildiinde, Anadoluda yaayan Krt airet reisleri Krt-Trk sorunu
yoktur mesajn Konferansa gndermi ve TBMMye ballklarn
bildirmilerdi.2 Lozan sreci balaynca Mecliste Dou vilayetleri temsil1
GCZ, C.IV, 2.3.1339, ss.16-21; ZC, C.24, 3.11. 1338, s.354,359. Tunal Hilmi Bey konumasn yle bitirir: Trkiyede erkesistan diye bir yer yoktur. erkeslik davasna denler Yunanllarn elinde alet olanlardr.
ZC, C.9, 17.3.1337, s.133.
230
cilerinin, benzer bir ngiliz provokasyonuna kar TBMM Hkmetine

ballk mesajlarn tekrarladklar grlecektir. Meclise genel olarak,
ngilizlerin masada mahir olduklarna ilikin bir kukunun hakim olduunu sylemek abartl olmayacaktr. rnein, zmit Mebusu Srr Bey
ngilterenin Musulda bir Krt Hkmeti tasarladn ne srerek uyank davranlmasn isteyecektir.3
Mebuslar Krtlerin, Trkiyenin bir aznlk (ekalliyet) unsuru olmadklarn srarla vurgulama ihtiyac hissederler.4 Mecliste konunun ele
alnd bir oturumda Dersim Mebusu Diyab Aann Ne Trklk ne
Krtlk davas vardr beyanna, Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey gayemiz
hr ve mstakil bir devlet tekil etmektir. Krtler Trkiyenin en byk
aznl deildir. Byk aabeyleri Trklerin selametini isterler diyerek
destek verecektir.5
Krtlerin Trkiye Devletine sadakati Yusuf Ziya Beyin baka bir
konumasnda bir kere daha u szlerle vurgulanmtr: Ben Krdm;
fakat Trkiyenin tealisini Trkiyenin erefini Trkiyenin terakkisini temenni eden Krtlerdenim.6 Bu aklamalar ve TBMM idaresine ballk
mesajlar Erzurum Mebusu Hseyin Avni Beyin Krtlerin Trk hars
iinde olduklar tezi ile pekitirilmeye allr.7 Mecliste Krt-Trk kardelii havas esmektedir.
Sleyman Necati Bey, Prof. Zein almalarndan alntlar yaparak,
tarihte Krt-Trk ve Ermeni varlnn nasl i ie girdiini, iktisadi bakmdan Trkler ve Krtlerin gayr-i kabili tefrik olduklarn belirterek
dier mebuslar destekleyecektir. Necati Bey konumasn yle balar:
Akrabalk ilikileriyle de Trkler ve Krtler birbirlerine karmlardr.
Avrupallar entrika ile aramzda ayrlk karmaya almaktadrlar.8
3
4
5
6
7
8
GCZ, C.IV, 5.3.1339, ss.112-113.

GCZ, C.III, 25.12.1338, s.1153.
ZC, C.24, 3.11.1338, s.347.
TBMMGCZ, C.IV, 6.3.1339, s.163.
GCZ, C.IV, 4.3.1139, s.94.
ZC, C.24, 3.11.1338, s.351.
Lozan Barnn Temel Hkmleri
231
Mtarekede igal grmeyen teorik Osmanl topraklarnn mirassnn Anadolu hkmeti olduu dnlmektedir. rnein Yemenin
durumu byledir. Yemende iktidarda bulunan mam Yahya Osmanl memurlar ile hkmet etmeye devam etmektedir.9 Baz mebuslar ngilizlerle ibirlii yapp isyan etmediine gre Yemeni TBMM Hkmetinin
topra saymaktadrlar. Hatta Ali kr Bey daha ileri giderek, Yemen
bizim nammza icray hkmet eden bir vilayettir diyecektir.10
Osmanl miras topraklarn sonuncusu igal grmeyen bir yer daha
vardr: Adakale. Avrupann ortasnda Tuna nehri zerinde bir tahkimattan baka bir ey olmayan bu yer iki yzyllk geri ekilmenin eziklii iindeki mebuslarn duygularna hitap etmektedir.11 Egemenlik iddiasnda
bulunulan bu sembolik topraklar TBMM yelerinin yreklerine Cihan
mparatorluundan kalma ho duygular vermekten te bir mana ifade
etmeyecektir.
14.2. Musul-Kerkk, Adalar, Kbrs, Dou ve Bat

Trakya ve Hatay
Musul 15 Kasm 1918de ngilizler tarafndan igal edilmi, Irak ngiliz manda ynetimine sokulmutu. Elcezire Cephesi Komutan Nihat
Paa Sleymaniyede Ankaraya yakn bir idare teekkln salam,
Revandiziyi bir mfreze ile igal ettirmi ve Musul vilayetinin Faysal
Hkmetine tabiyetini engellemiti.12
Birinci Dnya Savann sonunda ngiltere Musul Petrollerini elinden karmak istemiyordu. Lord Curzona gre Britanya ordular Trk
ordularn yenmi Musulu ve btn Irak ele geirmitir. ngiltere bu lkeler zerinde fetih hakkna dayanarak iddia sahibi olmaldr. Bu sylem
hi kukusuz savaa son veren Wilson prensiplerine temelden aykr idi.
Bakan Wilsonun yeni dnya dzeni ilhaksz ve tazminatsz bar ilkesine
dayanyordu.
9
10
11
12
CZ, C.II, 16.10.1337, s.349.

GCZ, C.IV, 5.3.1339, s.137.
GCZ, C.III, 11.11.1338, s.1029.
GCZ, C.III, 22.7.1338, ss.563-564.
232
Lord Curzon bu aklamas ile fetihi bir slup benimsiyor, devletler

hukuku normlarndan uzak bir noktaya dyordu. Buna karlk Trkiye
delegeleri grmelerde daima meruiyeti bir zeminde kalmay tercih
edeceklerdi. Uluslarn kendi kaderlerini tayin hakk sk skya balanlan
bir ilke olarak sonuna kadar savunulacaktr. Bu teorik erevenin doal
sonucu Musul- Kerkkn Trkiye topra saylmasyd. Bu vilayette
Arap unsur bulunsa da ounluk Trk ve Krtlerden olumaktayd. Bu
unsurlar da kader birlii ederek Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetini kurmu, Batya kar bamszlk sava vermekteydiler.
Milli Kurtulu Sava boyunca, Musul Vilayetinin Trkiyenin doal
bir paras olduu dncesi epey yaygnd.13 Blgedeki ngiliz varl
Musulun geleceine ilikin grmelerin etin olacan gstermekteydi.
Lozan sreci balar balamaz Musul Kerkkn akbeti hakknda endieler balad. Hac Ahmet Efendi, Zamir Bey (Adana) Misak- Milliye dahil
olmasna ramen Musulun ngiliz igali altnda bulunduunu; snrn
tesinde kalan 500 bin Trkn akbetinden endie duyduklarn ifade
etmilerdi.14
Van Mebusu Haydar Bey blgeyi iyi tanmaktadr. Aklamalara gre,
Musulun 16 kazas ya Trk ya da Krttr, buna karlk sadece biri Araptr. Toplam alt bin kyden lemerik, emdinan ve Gevar kazalarnda
yerlemi alt yz ise Keldani ve Nasturidir.15 Bu veriler blge zerinde
egemenlik hakknn Trkiyeye verilmesini salamaya yneliktir. Btn
bunlara ramen, Musulun terki ihtimali ortaya knca Mecliste uzun ve
sert tartmalar olur.16 Muhalefet grubu bu olasl byk tepki ile karlar. Bursa Mebusu Operatr Emin Bey Musulu verirsek snr Erzurumdur. derken Erzurum Mebusu Mustafa Durak Bey Musulu kaybetmek
arkta yerimizin kalmamas demektir diyecektir.17
13
14
15
16
17
GCZ, C.III, 22.7.1338, ss.563-564

ZC, C.24, 3.11.1338, s.344,349.
GCZ, C.IV, 6.3.1339, ss.177-178.
ZC, C.24, 3.11.1338, s.351.
GCZ, C.III, 27.2.1338, ss.1307-1309.
233
TBMM Bakan ve Bakomutan Mustafa Kemal ise konuya bambaka bir perspektiften yaklar: Misak- Millide kesin snr yoktur; Musulu
vermemekte direnirsek savaa dahil oluruz, Musulu sava uzatma pahasna bugn savala alrz ama bar uzar. yorumunu yapar.18
Musul Sorunu Lozanda halledilemez, Cemiyeti Akvamn hakemliinde braklr. Sorunun dokuz ay sonra toplanacak ayr bir konferansa
havale edilmesine karar verilir. Siirt Mebusu Necmettin Bey Musul
meselesini Cemiyet-i Akvama vermek ngilizlere vermek demektir
diyecektir. Bar Anlamas karlkl onaylanarak yrrle girdikten
sonra 19 Mays-5 Haziran 1924 arasnda Hali Konferansnda konu ele
alnr. Fethi Okyar Konferansta Trkiyeyi temsil eder, TBMM Hkmeti
blgede plebisit nerir. ngiltere blge ahalisinin cehaleti gerekesi ile
neriyi reddeder.
Grmeler kmaza girince, 20 Eyll 1924te Milletler Cemiyeti
Konseyi konuyu ele alr. Cemiyeti Akvamn yrtme organ 24 Ekim
1924te geici bir snr ilan eder. Sonuta, Yrtme Konseyi Musulun
Irak topra olduuna hkmeder; ama, Byk Britanya manda ynetimi
ile Irak 25 yllk bir sre iinde kendini ynetebilir hale getirecektir. Trkiye bu kez Konseyin balayc karar alamayacan ileri srer. Konsey,
sorunu Milletleraras Daimi Adalet Divanna gtrr. 21 Kasm 1925
tarihli Adalet Divannn verdii kararla Trkiyenin Musulu kaybettii
kesinleir; Siirt Mebusu Necmettin Beyin tezi dorulanr.
Musul Sorunun yaratt gerginlii gidermek ve yeni Trkiyenin
gnln almak iin, ngiliz Hkmeti kk bir jestte bulunmu, Irakta
petrol karan irketlerin (ki bu irketler BP gibi ngiliz irketleri idi)
gelirlerinden %10unun Trkiyeye 25 sene mddetle denmesi kararlatrlmtr. Kaynan ve hesaplarn mulak olmas, demeleri dzensiz
klm, Trkiye Hkmeti bu hakkndan 500.000 ngiliz poundu karl
vazgemitir. Musul sorunu bu ekilde kapanmtr.
Meclis, Adalar, Kbrs, Dou ve Bat Trakya ve Hataya yeterince
sahip klmadn dnmektedir. Bu topraklarn terkedilecei husu18
GCZ, C.III, 27.2.1338, ss.1314, 1318-1319.
234
sunda endie vardr. zmit Mebusu Srr Beyin Adalar, Kbrs konusunda
hassasiyet gsterilmesini zellikle gndeme getirmi, Kbrsn Dnya
Harbine kadar Osmanl topra sayldnn unutulmamasn, bu tezin
masaya getirilmesini savunmutur.19 Dou Trakyada ounluun hangi
unsurdan meydana geldiini tespit etmek zere Cemiyeti Akvam nfus
saymna bavurabileceini, Rumlarn ounluu salamak iin dardan
nfus getirme ihtimallerini dile getirerek, Hkmeti uyarmtr.20
Adalarn Trkiyeye verilmeyecei anlalnca Srr Bey, adalarn Misak- Millide zikredilmemi olmas bir ey ifade etmez bunlar
Anadolunun czdr diyerek smet Paay yeterince dirayetli olmamakla itham edecektir.21 smet Paa adalar istediklerini fakat alamadklarn; bunun zerine Limni, Midilli, Sakz ve Sisamn zerk ynetim
kurmalarn ve Yunanistandan ayrlmalarn istediklerini belirtecektir.
Delegasyon sadece adalarn askerden arndrlmasn kabul ettirebildiklerini aklamtr. Badelege smet Paa, Balkan Savandan sonra 10 yldr
Yunan igalinde kalm, Bozcaada ve Gkeada gibi ahalisi mnhasran
Rum olan iki aday askeri tahkimat iin Trkiye topraklarna kattklarn,
bunun bir baar olduunu szlerine ekleyecektir.22
Oniki Adann stats ele alndnda fiili bir durumla kar
karya kalnd ortaya kacaktr; Ouchy Anlamas Osmanlnn
Trablusgarbtan ekilmesi karlnda talyanlarn Adalar terketmelerini
hkme balamtr.23 Balkan Sava devam ederken Yunanistann Adalarda gz olduunu bir kez daha anlalnca Yunan igalini engellemek iin
adalar bir sre daha talyann elinde bulundurmasna rza gsterilmitir.24
Lozana ulaldnda Trkiye taraf talyan desteini kaybetmemek zere
Oniki Ada iin fazla diplomatik bir savam vermemi, fiili durum resmilemitir.
19
20
21
22
23
24
ZC, C.24, 3.11.1338, s.351.

ZC, C.24, 3.11.1338, s.363, 372.
GCZ, C.IV, 5.3.1339, s.113.
GCZ, C.IV, 4.3.1339, s.78.
GCZ, C.IV, 5.3.1139, ss.113-123.
Sarca, Siyasal, s.237.
235
Hatay sancann durumuna gelince, bar grmelerinin Lozanda

yaplacann kesinlik kazanmas zerine Antakya kaynakl telgraflar
Ankaraya ulamaya balamtr. Telgraflar blge ahalisinin Trkiye
idaresinden ayrlmak istemediklerini gstermektedir. Reyhaniye, Byksalmanl, Beylan Trkleri, Melekzadeler, Miskinzadeler, Iskifzadeler
gibi eraf, blge ahalisine nderlik etmektedir. Hepsinin ortak noktas,
temsilci setikleri Mustafa Paa oullarndan Tayfur Ata Bey (Skmen)
aracl ile, bamsz sancak skenderunun Trkiyeden ayrln kabul
etmeyecekleridir.25 Bunu uluslararas kamuoyuna ilan ederler ve TBMM
Bakanlna bavurarak, Trkiyeden ayrlma tehlikesine kar birlik mesaj verirler.26
Sonuta, Lozanda 220.000 nfuslu skenderun sanca Fransz
mandas altndaki Suriyeye braklmtr.27 Lozan 1921 Ankara tilafnamesinin Suriye snrna ilikin hkmlerini byk lde tekrarlamtr.
Mandater devlet Fransa 1936da Suriye zerindeki manday kaldracan
aklaynca, Hatayn Trkiyeye iltihak bir dizi diplomatik hamleyle
gerekletirilmitir.28
Trkiye nce, Fransann Suriye topraklar iinde tarihi olarak zerk
bir blge olarak kabul edilen Lbnana ayr bir stat vermek istemesinden yararlanmtr Trkiye bu konjonktrde Lbnana verilen statnn
bir benzerinin skenderun sancana da tannmasn istemi, bunda
baarl olmutur. Konu Milletler Cemiyetine gitmi; Cemiyet Hatayn
Suriyenin iinde zerk blge olarak tannmasn kabul etmitir. Karara
gre, Hatayn lke btnl Trkiye ve Fransa tarafndan salanacaktr.
25
26
27
28
Antakyal Tayfur, Rasim ve Samih Azmi Beyler bu mzakereler yaplp Trk delegasyonu Lozana doru yola karken Ankarada bulunduklar ve son grmeleri meclis
dinleyici locasndan izledikleri anlalyor. ZC, C.24, 3.11.1338, s.376.
ZC, C.24, 3.11.1338, ss.370-371.
Satloff, Prelude, ss.149-150, 153-155.
1936da Trkiye nce Lbnana verilen statnn benzerinin skenderun sancana da
verilmesini istemiti. Milletler Cemiyeti Hatayn Suriyenin iinde zerk blge olarak
tannmasn kabul etti. Hatayn lke btnl Trkiye ve Fransa tarafndan salanacakt. 1937de iilerinde tamamen bamsz dilerinde Suriye hkmetine bal Hatay
zerk Devleti kuruldu. Seimlerden sonra Hatay Meclisi kuruldu. Hatay Meclisi 2 Eyll
1938de bamszlk, bir yl sonra anavatana iltihak karar ald.
236
1937de iilerinde tamamen bamsz, dilerinde Suriye Hkmetine

bal Hatay zerk Devleti kuruldu. Fakat Hatay seimlerinin kimin denetiminde yaplaca tartmas kt. Sonuta, eit sayda Fransz ve Trk
askerinin seim gvenliini salad ortamda Hatay Meclisi kuruldu. 2
Eyll 1938de zerk Hatay Devleti bamszln ilan etti. 1 yl sonra Hatay Meclisi anavatana iltihak karar ald. 1939 milletvekili seimlerinde
Hatay ilk defa TBMMde be milletvekili ile temsil edildi.
14.3. Dyun-u Umumiye ve Reji daresi Sorunu

Ankara Hkmeti kurulduktan sonra Dyun-u Umumiye daresine
el konulmu, bor demeleri bara ertelenmitir.29 Hkmet, Dyun-u
Umumiye brokrasisine el koyarak kendi adna altrmaya balamtr.
Dyun-u Umumiye daresi Osmanl Hkmeti dneminde ylesine
yerli bir kurum haline gelmiti ki baz harcama kalemlerinin Dyun-u
Umumiye btesinden denmesi usul benimsenmiti.30
Anam ve aar vergilerinden aktarlan belli oranda bir ksm Dyun-u
Umumiye gelirlerinin temelini tekil etmekteydi. Damga, tuz, sayd- berri
ve bahri vergileri (kara ve deniz avcl vergileri) bu idarece toplanm
ve varidat belli bir nispette idareye, geri kalan maliye adna tahakkuk
ettirilmekteydi.31 Kaytlar idarenin yllk gelirinin 10 milyondan fazla
olduunu gstermekteydi.32
Maliye vekillerinden Hasan Beyin ifadesiyle bir idare-i dahiliye
haline gelen Dyun-u Umumiye, adeta resmi bir devlet dairesi muamelesi grmekteydi.33 rnein, 1921 ylnda karlan 81 Sayl Avans Kanununda Dyun-u Umumiye bir idare olarak gsterilmi, 1.3 milyon liralk
gider tahakkuku yaplmtr.34
29
30
31
32
33
34
ZC, C.8, 27.2.1337, ss.502-503.

Madurin-i siyasiye maaat, muhtacin maaat, hidemat vataniye mukabili maaat,
mtekaidi-i mlkiye ve askeriye eytam ve eramil maaat Dyun-u Umumiye idaresi
btesi harcamalarnda grnmektedir. Dstur, III, Cilt I, ss.300-307.
GCZ, C.III, 20.9.1338, s.801.
GCZ, C.III, 11.4.1338, s.208.
GCZ, C.IV, 3.3.1339, s.46.
ZC, C.7, 29.12.1336, ss.72-73.
237
Lozan sreci baladnda 1854de balayan borlanma yksnn tam bir muhasebesi yaplmak zorunda kalnacaktr. Baz mebuslar
Dyun-u Umumiye, Dyunu Umumiye-i Osmaniyedir, Trkiye Devletinin borcu deildir, demeyelim knda bulunurlar, ancak byle
bir savunma stratejisi Batyla bar yapmak isteyen Hkmet tarafndan
benimsenmeyecektir.35
Ankara Hkmeti Osmanl Devletinin mirass olduunu kabul
etmi, fakat tarihe intikal eden bu devletin tek mirass olmadn
savunmutur. Osmanlnn baka miraslar olduuna gre, borlar
da miraslar arasnda hakkaniyete uygun bir ekilde bllmelidir.
TBMM ynetimi hakkaniyet kavramn borlarn oransallk ilkesine gre
bllmesi olarak anlamtr. Osmanl kamu borlarnn reddedilmeyeceine dair ilk sinyaller, 1921 yl bte kanununda Maliye Vekili tarafndan rtl olarak verilmitir: Vekil, deme kudretimiz vardr, yeter ki
mstakil olarak muhatap olalm diyerek Batya iyi niyetli borlu mesaj
gndermitir.36
Grmelerde Trkiye taraf yle bir savunma izgisi benimsemitir. Birinci Dnya Savan noktalayan Saint Germen Anlamas, tarihe
karan Avusturya-Macaristan mparatorluundan drt devlet karm,
yklan devletin borlar paylatrlmtr; bu ilkeler Dou bar iin de
uygulanmaldr. Osmanl Devletinden Suriye, Filistin, Irak, rdn ve
Trkiye olmak zere be hkmet kmtr. Trkiye Hazrlk Komisyonunda borlarn muhtelit esasa gre (karma blme esas) tasfiyesini
savunmu, basit blme esas kabul edilmitir.37 Neticede Lozan Bar
imzalandnda, Osmanl kamu borlarnn mparatorluun sava ncesi
topraklar arasnda oransal dalm ilke olarak benimsenmitir.38
35
36
37
38
ZC, C.24, 2.11.1338, s.357.

Vekilin o zaman ki hesabna gre bor toplam 162.121.625 ana para ve 9.000.652 lira
faiz olarak hesaplanmtr. oransallk ilkesi uygulanp imparatorluktan ayrlan dier paralarn pay dtnde 72 milyon altn lira TBMM Hkmetine bor olarak tahakkuk
edecektir. ZC, C.7, 4.1. 1337, s.144.
GCZ, C.IV, 6.3.1339, s.169,170.
Pelin, Arazi Terk ve lhak, s. 358.
238
Konferansn toprak sorunlarnn konuulduu ilk alt haftasnda

Fransa Trkiyeyi desteklemi, Boazlar ve Musul sorunlarnda Lord
Curzona kar Ankaray desteklemitir. Fakat kendi bakanlnda
toplanan Mali ve ktisadi Sorunlar Komisyonunda Osmanl borlar ve
imtiyazlar konusunda ok kat davranmlardr.39 Trk Delegasyonunun mavirleri arasnda yer alan Ali Cenani Bey bu durumu lehimize
gibi grnen Franszlar mali konularda aleyhimizdedirler szleriyle
TBMMye aklama ihtiyacn hissetmitir.40
Dyun-u Umumiye-i Osmaniyenin tasfiyesi uzun hatta Lozan
platformunun dna taan bir takvimle halledilmitir.41 Faizi ile birlikte
159 milyon altn tutan Osmanl borlarnn geri deme plan 37 yla
yaylm;42 bartan sonra borlarn tasfiyesine ilikin ayrntl hesaplar
yaplmtr. 1928de Cemiyeti Akvam (Milletler Cemiyeti) gzetiminde
varlan anlamaya gre, Osmanl borlarndan -1912 ncesi iin %62si,
sonras iin ise %79u Trkiyeye kalmtr. Grmeler 1933 ylna kadar
srmtr. Sonuta Trkiyenin Dyunu Umumiye iin 8 milyon altn
lira karl ylda 700.000 liralk taksitlerle demesi kararlatrlmtr.
Trkiye bu borlar ancak 1954te tasfiye edecektir. Grmelerde Trkiye, Yunanistan Hkmetinden 4 milyar frank veya 176 milyon altn lira
sava tazminat istemitir, deme kudreti olmayan malup Yunanistan
sava tazminat olarak Karaaa Trkiyeye terk etmitir.43
Bir baka nemli sorun, Reji daresinin tasfiyesi olmutur. Milli
Mcadele dneminde Ankara Hkmeti Reji daresine btnyle el
koymam, mali sistemin bir paras olarak deerlendirmitir.44 Maliye
Vekili Ferit Bey Reji ve Dyun-u Umumiye idarelerini... maliyenin aksam idariyesi dahiline (almak) ..bilhassa mnasebat- mstakbele-i siya-
39
40
41
42
43
44
Earle, Badat Demiryolu, ss.353-355.

GCZ, C.III, 4.10.1338, s.864.
GCZ, C.III, 1.1.1339, s.1175.
Bu kabaca senelik 6430 kilo altn karl 900.000 altn lira yapmaktadr. GCZ, C.IV,
3.3.1339, s.50,62.
GCZ, C.III, 1.1.1339, s.1180.
ZC, C.7, 4.1.1337, ss.171-172.
239
siyeyi dnerek zerk konumda brakmak zaruretini dile getirmitir.45

Reji daresinin devlet dairesi muamelesi grmesi Osmanldan kalma
maliye rgtnn devam ettirilme zorunluluundan kaynaklanmtr.
1922 Martndan itibaren idare mlhak bte statsne konularak reji
memurlar devlet memuru gibi muamele edilmeye balanmlardr.46
darenin Osmanl mali sistemi iinde ok esasl bir yeri olduuna
kuku yoktur. darenin, Dyun-u Umumiye ve Osmanl Bankas ile birlikte uluslararas kapitalizmin nc ayan oluturduu apaktr.47
Reji, nhisar Duhan Kanunu gereince ttn zerinde geni tasarruflar
gerekletirebiliyor,48 Osmanl ttn tarmn kapitalizmin merkez lkelerine entegre ediyordu. dare, kendisine ttn monopol verildii 19.
yzyl sonundan itibaren, bu alanda, byk bir sermaye birikimi gerekletirmi bulunmaktayd. Kurtulutan sonra Ankara Hkmeti Bat
sermayesini rktmeksizin Reji daresiyle bir itilafname yaparak idareyi
tamamen devralmak iin harekete geti. Hkmet adna Maliye Vekili
Hasan Saka, Reji adna Ernest Weil arasnda yaplan anlama Osmanl
dneminde Reji daresi kanalyla yaplm olan szleme ve borlanmalarn tasfiye usuln kesin esaslara balamtr.49 Hkmet itilafnamenin
arkasndan 14 Haziran 1339 da 2510 numara ile itilafnameyi onaylayan
bir kararname yaynlamtr.50 dare borlarn tasfiyesinden sonra milliletirilmitir.
14.4. Adli ve Mali Kapitlasyonlar ile mtiyazlarn

Kaldrlmas
Kapitlasyonlar ttihat ve Terakki ynetiminin kurtulmak istedii
ayrcalklard. Alman cephesinden Dnya Savana katlma, bir yerde
iktisadi bamszl salamak iin emperyalizmin nc lkelerine kar
45
46
47
48
49
50
ZC, C.8, 1.2.1337, ss.42-43.

ZC, C.17, 28.2.1338, ss.173-190, 191-192, s.194.
ZC, C.26, 4.1.1339, s.240.
GCZ, C.III, 20.9.1338, s.803.
Dstur III, Cilt IV, ss.102-105.
Dstur III ,C.IV, s.106.
240
mttefik arama giriimi olarak da deerlendirilebilir. ttihatlar, daha

savaa girmeden 28 Eyll 1914de kapitlasyonlar ilga etmi ve yabanc
postaneleri kapatmt.51 Ancak malubiyet ttihat milliyetiliin sonunu getirecekti. Mttefikler, eski rejimin temel direklerinden biri olan
kapitlasyon sisteminin iadesini salamakta gecikmeyeceklerdi.
Milli bamszli tehdit eden kapitlasyon sisteminin kaldrlmas
Kurtulu Savann hedeflerinden birini tekil etmekte idi. Sava emperyalist kurumlarn en eskisi olan kapitlasyonlarn ilgas iin de verilmiti.
Lozan Konferansna bu bilinle giden Trk Delegasyonu, Sevrde iade
edilen kapitlasyonlar rejimi dayatmasna sonuna kadar direnmitir.
Konferans boyunca Trk taraf sadece mali ve siyasi kapitlasyonlarn
deil, ayn zamanda yarg alanna ilikin kapitlasyon taleplerini de gslemek zorunda kalmtr.
Grmeler kesintiye uradnda smet Paa Trkiyeye dnm,
TBMMyi mttefiklerin kapitlasyon talepleri ile ilgili ayrntl olarak bilgilendirmitir. Mttefikler, eski alkanlklar ile, Bursa zmir ve
stanbulda yabanc yargl mahkemeler istemiler; mahkemelerde adli
kapitlasyon (kapitler justica) isteminde direnmiler, eski karma mahkemelerin (muhtelit mahkemelerin) devamn istemilerdir.52
Adli sahada tam bamszlk grmelerin balangcndan kesintiye
kadar ihtilaf halinde olunan konularn banda gelmitir.53 Kapitlasyon
istemi Trkiye delegasyonunun nne Trk kanunlarnn ahkam eriyeden alnd tezine dayandrlarak getirilmitir. Bu talep Yusuf Kemalin
Hariciye Vekili olduu dnemde (1922) Daily Telegraph gazetesi muhabiri tarafndan siz teokratik devletsinizbiiminde bahis konusu edilmi,
TBMM Hkmeti Hariciye Vekili bunu reddederek, Trk messeselerinin dini deil milli esasl olduu cevabn vermiti.54 ddialar Lozanda da
devam edecek, TBMM temsilcileri yargnn milli ve bamsz olmasn
salamak iin epey mcadele edeceklerdir.
51
52
53
54
Tengirek, Trk nklab, s.23.

GCZ, C.III, 21.2.1339, s.1294.
GCZ, C.III, 1.1.1339, s.1175.
GCZ, C.IV, 4.4.1339, s.175,184.
241
Kesinti dnemi tartmalarnda sz alan Hakk Hami Bey, Adliye

ilerinde yabanc hukukuyu kabul edersek adliyenin rkln kabul
etmi oluruz demitir.55 Lozan grmelerinde Ceza Hukuku, Medeni
Hukuk, Usul Hukuku, Ticaret Hukuku alanlarnn eri esaslara dayanmad noktasnda bir savunma izlenmi ve talepler geri evrilmitir.56 Yabanc yarg ve mahkeme Lozanda reddedilmi olmakla birlikte, yabanc adli
mavirlerden bir sre iin yararlanlmas istemi kabul edilmi, burada
adli egemenlii snrlayan bir yan grlmemitir.57 Merutiyet yllarnda
sene mddetle layihalarndan istifade edilen Hukuku Kont Ostrorog
hatrlanm, zmit Mebusu Srr Beyin konumas adli mavirlik hizmeti
alnmas nndeki engelinin almasn salamtr.58
Yabanclara verilmi kamu hizmeti imtiyazlar tartma konularndan bir bakas olmutur. Fenerler imtiyaz, stanbul liman, rhtm, dok
ve antrepo imtiyaz, zmir Liman imtiyaz, Beyrut Liman imtiyaz,
Selanik Liman imtiyaz, Derince ve Haydarpaa Liman imtiyazlar,
stanbul tramvaylar imtiyaz, su ve elektrik imtiyazlar bu alann nde
gelen rneklerindendir.59 Ankara rejimi cumhuriyete dntkten sonra
bu imtiyazlar satn alarak milli kurumlar haline getirecektir.
14.5. Sahil Gvenlik ve Karantina daresinin

Trkiyeye Verilmesi
Denizlerde seyrsefer gvenlii ve ky sal Trkiye delegeleri
tarafndan ok nemsenmitir. Bu tutumun bir nedeni tepkici hakimiyet
anlaydr. Osmanl devrinde yabanc gemiler ve yolcular iin ayrcalkl
uygulamalar mevcuttu. Hatta yabanc gemiyle limana giri yapanla, bir
Trk gemisi ile ayn limana giri yapan yolcular arasnda rsum asndan
farkllklar sz konusu olmakta ve bu durum eletirilmekteydi.60
55
56
57
58
59
60
GCZ, C.III, 1.1.1339, s.1193.

GCZ, C.III, 1.1.1339, s.1190.
Taner, Kapitlasyonlar, s. 651.
GCZ, C.III, 1.1.1339, s.1194.
Tan, Osmanl mparatorluunda, ss.285-325.
Hudut Shhiye daresiyle Tekad Sandna Ait Rsumun Tezyidi Hakknda Kanunun
mzakerelerinde gndeme gelmitir. bkz. ZC, C.11, 16.7.1337, ss.280-285.
242
Hudut Shhiye ve Karantina daresi bar grmelerine davetin

sz konusu olmad dnemde dikkatle ele alnm, sahillerde TBMM
Hkmetinin tam egemenliinin salanmas yolunda atlacak admlar
son derece nemsenmitir.61 Lozan Bar Anlamasnda hudut, shhiye,
karantina ileri baln tayan alt blmn 114 ve 117. maddeleri sahil
shhi kapitlasyonlarn kaldrm, yeni hkmler getirmitir. 114. madde
ile, stanbul Meclis-i Ali-i Shhisi lavolup, Trkiye savahil ve hududunun tekilat shhiyesiyle Trk idaresi vazifedar olduu; 117. madde ile
Trkiye ile Mekke-i Mkerreme haccna ve Kuds- erif ziyaretine ve
Hicaz imendiferine nezaret etmekle alakadar devletlerin (tekil edecei) komisyonda Trkiyenin temsiline dair hkmler konmutur.62 Yeni
Trkiye Devleti bu hkmlerle sahil egemenliini salam olacaktr.
61
62
ZC, C.5, 28.11. 1336, ss.85-88, 111-112.

Uluda, Son Kapitlasyonlar, ss.464-465.
On Beinci Blm
LOZAN BARIININ DER HKMLER
15.1. Ahali Mbadelesi Anlamas

Resmi kaynaklara gre, Osmanl Devletinin gelimi Bat vilayetlerinde geni bir Rum varl olduu kesindir. 1895 Aydn Salnamesi
zmir merkez nfusunun ounluunu gayrimslim olarak gstermektedir. Ayrca, Urla, eme, Alaat ve Foada Rum ounluk arln
hissettirmekteydi.1 1919da Paris Bar Konferans aldnda Osmanl
resmi tezi, Rumlar yer yer ounlukta olsalar bile genelde bir aznlk
olarak tanmlamaktayd. Ege vilayetleri dnda Rum nfusun en youn
olarak yaad yer hi kukusuz stanbul idi. Bunun dnda btn Milli Mcadele tarihi boyunca ciddi asayi sorunu karan Pontus blgesi
Rumlarn bir baka iskan blgesi idi.
Rum sorunu TBMM ynetimi asndan hassas bir konu olmu,
Bat kamuoyunun Rum aznln hukukuna ilikin hassasiyeti karsnda
Hkmet ve Meclis daima meru bir zeminde kalmaya itina gstermitir.
Pontus sorunu nedeniyle Hkmet kararnamesini aan tehcir uygulamalar ile Nurettin Paa geni tepki alm, hakknda meclis tahkikat almtr. ngiltere, TBMM ynetiminin aznlklara mezalim uyguladna
dair iddialarda bulunmu, Chemberlain Avam Kamarasnda konuyla ilgili aklamalar yapmtr.2 ngilterenin uluslararas aratrma komisyonu
nerisi tepkiyle karlanmtr.
1
2
Taalan, Egede, s.61.

GCZ, C.III, 18.6.1338, s.404.
244
TBMM Hkmeti iddialar reddetmi, sistematik mezalimin igal

blgesinde Yunanllarca gerekletirildiine dair aklamalarda bulunulmutur. Hariciye Encmenince hazrlanan bir mazbata, 3 Haziran 1922
tarihli oturumda Egede uygulanan Yunan mezalimini Bat parlamentolarna duyurmak zere kabul edilmi, mezalim protesto edilmitir.3 Bu
mazbatada, gal kuvvetlerinin sivil ahaliye tecavzleriyle Lahey Sulh
Konferansnn 46, 48, 51, 52, 56 sayl kararlarn ihlal ettikleri, sava hukukuna ilikin Brksel Beyannamesinin 38, 39, 40, 41, 42. maddelerine
aykr davranlar sergiledikleri belirtilmi, savan devletten devlete bir
hareket olduu ihtar edilmitir.4 TBMMnin hkmranlk alannda aznlklara kt muamelede bulunulmad, hatta, Ankara ve Sivrihisarda
kiliselerin ayine devam ettikleri beyan edilmitir.5
te yandan zaferden sonra Rum aznlk byk bir panie dm,
Mecliste de Anadoludan kaanlarn Trakyaya yerletirilmek suretiyle ounluk oluturacaklar endiesi yaanmtr.6 Eer Trk Ordusu
stanbulu almak iin harekata balarsa,7 40.000 Rumun ordu kurma
teebbs iinde olduu speklasyonlar yaplmtr. Burdur Mebusu
Soysallolu smail Suphi Bey, Rumlarn, Ermenilerin ve Patrikhanenin
vatana ihanet ettiini, bu suu ileyen bir aznln artk vatandalk hukukunu ileri sremeyeceklerini vurgulamtr.8 Aydn Mebusu Tahsin
Bey daha da ileri giderek, yerli Rumlarn vapur vapur kamalarna izin
verilmemesini, garnizonlarda rehin tutulmasn ve bir siyasi koz olarak
kullanlmasn nermitir.9
Devletler Hukuku ile yakndan ilgili mebuslarn ise daha temkinli
olduu grlmektedir. Burdur Mebusu Veli Bey, Bat kamuoyunun Egede Rumlarn ounlukta olduunu sandklarn belirterek,10 aznlklar
3
4
5
6
7
8
9
10
GCZ, C.III, 18.6.1338, s.472.

GCZ, C.III, 18.6.1338, s.473.
GCZ, C.III, 18.6.1338, s.453.
GCZ, C.III, 18.9.1338, s.798.
GCZ, C.III, 27.9.1338, s.835.
GCZ, C.III, 4.10.1338, s.868.
GCZ, C.III, 7.10.1338, s.904.
GCZ, C.III, 4.4.1338, s.186.
Lozan Barnn Dier Hkmleri
245
sorunun Avrupa ve Trkiyeyi tatmin edecek bir sonuca ulatrlmas

gereine iaret etmitir.11
smet Paadan nce uzun bir sre Hariciye Vekillii yapan Yusuf
Kemal Tengirek, sorunun aznlklara ayr hukuk verilerek deil yerinden
ynetim (adem-i merkeziyet) ile zleceini, eer gerekten bir yerde
Rum ounluk varsa yerinden ynetim esasna gre kendi kendilerini
idare edeceklerini tartmal Avrupa seyahatinde Batya anlatmtr.12
15.2. Nfus Mbadelesi Protokol ve Etablis Sorunu

Mbadelenin ideolojik altyapsnn nasl olutuuna dair ipularn Mahmut Esat Bozkurtun 18 Kasm 1920 tarihli konumas bize
salamaktadr. TBMM aldktan bir ka ay sonra Mahmut Esat Beyin
yapt konumann temel temas yakn gelecekte olacaklar haber vermekteydi: Belki Osmanl Mebusan Meclisinde Hristiyanlar aleyhinde
sylemek doru olmazd. Fakat kendimi eski manada Osmanl Mebusan
Meclisinde farzetmiyorum ve memlekette Hristiyan tabakasnn hibir
hakk olmadna inanm bir adam sfatyla sylyorum...onlar emperyalizmin casuslardr ve vatann hain ocuklardr. Onlarn bu Mecliste
ii yoktur.13
Gayrimslimlere hi bir ekilde gvenilmemektedir. Bununla birlikte Bat kamuoyunun Hristiyan unsura hassasiyeti eitli dzeylerde
nemsenmitir. Anadolunun hi bir yerinde Hristiyan (zellikle Rum)
unsurun ounlukta olmadn iddia eden resmi Trk tezinin demografik dayanan ortadan kaldrmak iin Yunanistan igal ettii blgeye
Rum muhacir getirmi, ilerde kendisine iltihak edecek bir Ege Devletinin
temellerini atmaya almtr.
1921 Ocak aynda Yunan Babakan Gunarisin Lord Curzona, toplam 126.000 Yunanl gmenin Egeye getirilip yerletirildiini bildirmesi
11
12
13
GCZ, C.III, 26.8.1338, s.726,728.

GCZ, C.III, 4.4.1338, ss.176-177.
Aaolu, Kuvay Milliye, ss.97-98.
246
bu politkann ispatdr.14 Yunanistan bununla kalmayp Bat Anadoluda

uydu bir sivil idare kurmaya aba gstermi, Aristidis Stergiadis bakanlnda bir fevkalade komiserlik kurulmu, hatta bir yonya niversitesi
kurmak zere Gttingen niversitesinden Karatheodoris getirilmitir.15
Sevr Anlamas baz hkmleri itibariyle, Yunanistan bu giriimlere sevk ve tahrik etmitir. Anlama Trakya ve Ege Adalarn Yunanistana
verirken, zmir ve evresinin kaderini be yllk Yunan ynetiminden
sonra yaplacak plebisite balamtr.16 Yunanistan bu be yllk srenin
sonunda Egeyi tamamen ilhak edeceini sanmaktadr.
Byk Taarruz aznlklarn kaderine noktay koyacak son merhale
olacaktr. Gayrimslimlerin igalci glerin ibirlikisi olduklar yargs
kendilerine kar duyulan fkeyi zirveye ulamtr. birlikilik iddiasn
dorulayan mttefik raporlar dahi mevcuttur.17 Mebuslarn ounda ibirliki Rumlarn vatandalk hukukundan skat ve lkeyi terke mecbur
edilmeleri dncesi hakimdir.18
Burdur Mebusu Soysallolu smail Suphi Beyin u szleri fkeyi
anlatmaya yeterlidir: Ne Ermeni ne Rum istiyoruz. Bunlar grmeye
artk tahamml edemeyiz. Patrikhane karlsn. Sryani, Katolik, Ortodoks tm gitsin demektedir.19 ona Yahudilerin dahi yurtdna karlmalar talep ederek katlanlar olacaktr.20
Trkiye asndan asrlardan beri yabanc devletler karsnda siyasi
zaaf sebebi olan bu unsurlardan kurtulmak gerekmekteydi. lkeyi gerekten Trk yapmak radikal bir kararn alnmasn zorunlu klmaktayd.21
14
15
16
17
18
19
20
21
imir, ngiliz Belgeleriyle, s.16.

Su, Sevr Anlamas, s.8; 14 Temmuz 1920 tarihli 2251 sayl yasa Yunan Resmi Gazetesi
say 1347e atfta bulunan Smith, Anadolu zerindeki, s.107.
Robinson, The First Turkish, , s.73, Halide Edip, Turkey, ss.176-177.
Mttefik Yksek Komiserliinin ve Kzlha temsilcilerinin verdii raporlar, igalci Yunallarla yerli Rum etelerin ibirliini delillendirmektedir. bkz. Toynbee, Great Britain, s.27.
GCZ, C.III, 26.8.1338, s.741.
GCZ, C.III, 25.12.1338, s.1155.
GCZ, C.IV, 2.3.1339, s.9, Rza Nur 30.000 Yahudinin Trkiyeye siyasi sorun karmadn belirtecektir.
Rza Nur, Lozan,s.99.
247
Yunan bamszlndan sonra (1830) geen bir asrn muhasebesi,

gayrimslim Rum ahali ile bir arada yaama koullarnn ortadan kalktn gstermekteydi. Mbadele artk bir zorunluluk olarak gndeme oturacakt. Fakat ne ilgintir ki mbadeleyi nce Yunanistan teklif etmitir.
Venizelos sonradan olayn gerek boyutunu farkedince nerisinden vazgemek istemise de Trkiye mbadelenin mecburi esase balanmasnda
srarl olmu, mbadele kesinlemitir.22
Grmeler Nfus Mbadelesi Alt Komisyonunda 17-24 Ocak
1923 arasnda gerekletirilmi, Norveli Nansenin teklif ettii forml
kabul edilmitir. Trk ve Yunan hkmetleri arasnda aktedilen 30 Ocak
1923 tarihli Szleme ve Protokol Trkiyede yaayan Rum Ortodoks
dini mensuplaryla Yunanistanda yaayan Mslmanlarn mecburi mbadeleye tabi tutulmas anlamna gelmekteydi.23
Konya havalisinde yaayan Trk Ortodokslar dahi mbadele
kapsamnda deerlendirilmilerdir. Balangta bunlarn mbadeleden
istisna edilmeleri dnlm, sonra bundan vazgeilmitir. Ankara
Hkmeti Anadoluda Ortodoks hi kimse brakmama konusunda srarl
olmutur.24
Mbadele anlamas Bat Trakya Trklerine karlk stanbul Rumlarn kapsam d brakmtr. Anlama, 30 Ekim 1918 itibariyle, stanbul
Belediyesi snrlar (1912 ylnda izilen) iinde oturan Rum Ortodoks
ahaliyi mbadele kapsam dnda tutmutur.25 Trk Hkmeti kavram
daraltmak isterken Lahey Daimi Adalet Divan 30 Ekim 1918 tarihine
kadar stanbula her ne sebeple olursa olsun gelen btn Rumlar kapsam dahiline almak istemekteydi. Halbuki Milli Mcadele dneminde
Anadoludan ok sayda Rum stanbula gelmiti. Bu yorum son derece
22
23
24
25
GCZ, C.III, 1.1.1338, s.1173.

apa, Lozanda ngrlen, s.241.
Delegasyon ubat kesintisinde Trkiyeye dndnde Bolu Mebusu Tunal Hilmi
Bey Trk Ortodokslarnn mbadele kapsamna alnp alnmadklarn Dr. Rza Nura
sormutur. Rza Nur mbadele ahkamnda Trk ortodokslar haritir diye bir hkm
yok. ster kapsam harici brakrsnz ister dahil eklinde cevap verecektir. GCZ, C.IV,
2.3.1339, s.12.
GCZ, C.III, 25.12.1338, ss.1146-1148.
248
geni bir Rum kesimin mbadele d kalmasna yol aacakt. Oysa ki

Trkiye asndan, Ortodoks Patriinin dahi mbadele kapsamnda
olmas gerekiyordu. Mbadele Komisyonu da Trk grn benimseyince Patrik istifa etti, yerine bakas seildi. Mbadele sorununun tam
zm 10 Haziran 1930 tarihli Ankara Anlamasnn imzasna kadar
sarkacaktr.
Mbadele ilemleri muhacir ve mlteci komisyonlarnca yrtlmtr. Anlamann 26. maddesi mbadeleyle gelecek muhacirlerin
emvali metrukede (terk edilmi Rum mallar) iskanlarn, 30. maddesi
ise ncelikle kylere yerletirilmelerini ngrmekteydi.26
Mbadele sonunda, Anadoluda yaayan 1.350.000 Rum Ortodoks Trkiyeyi terk ederek Yunanistana gitmitir, stanbulda kalan
45.000 Ermeni ve 80.000 Rum dnda Hristiyan unsur kalmamtr.
Mbadele Anadoluyu demografik olarak boaltmtr. Bu radikal ve
dramatik kopula birlikte, Anadolu topraklarna Yunanistandan 1924-27
arasnda 220.000 erkek 212.000 kadn gmen gelerek Rum mallarna
yerletirilmitir.27
Bu nfusun 300-400 bininin Karadeniz blgesine, 100-150 bin kadarnn Orta Anadoluda (Tokata kadar) iskan ettirildii, gerisinin Egede
bulunduu anlalmaktadr.28 Mbadeleyi Trkiye tarafnda Mbadele ve
skan Vekaleti yrtmtr.29
15.3. Aznlk Hukuku ve Rum Ortodoks

Patrikhanesinin Stats
Trkiye delegasyonu Lozanda dil ve rk aznl kavramlarn kabul
etmemitir. Hristiyanlara bedel ve askerlikten muafiyet nerisi de ret
26
27
28
29
30 Kanunusani 1923 Tarihinde Lozanda Yunan Murahhaslaryla Yaplan Mukavele Mucibince Tanzim Olunan Talimatnamenin Meriyete Vaz Hakknda Kararname, Dstur
III, Cilt. IV, 17 Temmuz 1339, no.2600, ss.135-142.
Kruger, Kemalist, s.28.
GCZ, C.I, 22.1.1337, s.320.
apa, Lozanda ngrlen, s.243.
249
edilmitir.30 Delegasyon, aznlk haklar konusunda hkmetin verdii

siyasi veheyi takip etmi ve homojen bir devlet kurmann siyasi altyaps
olan aznlk tanmama, himaye siyaseti, adli ve mali kapitlasyon giriimleri karsnda sonuna kadar direnmitir.31
On dokuzuncu yzyl boyunca sren gayrimslimleri himaye
siyaseti Osmanl Devletini tavizler vermek zorunda brakm, Islahat
Ferman dinsel topluluklara i rgtlenme zerklii salamt. Reform
sreci Rum Ortodoks cemaatinin Milli Meclis ad altnda bir komisyon
oluturmasna olanak salamt. Bu komisyon bir nizamname tasla hazrlayarak Hkmete sevk etmi ve bu neri 1862de onaylanarak Rum
Patriklii Nizamat adyla yrrle girmiti.32 Nizamname Patrikhaneyi
siyasi, adli, idari yetkileri olan bir kurum olarak tanmlayp, iki meclis kurma olana tanmakta idi. Bunlardan birincisi, 12 metropolitten oluan
cismani Sen Sinod Meclisi, ikincisi Ruhani Meclisti.33 Ortodoks Kilisesi
11.3.1870 Ferman ile blnm, Bulgarlar Eksarhlk ad ile bamsz
kilise sahibi olmulardr. Ahmet Cevdet Paa 1890 ylnda ilk kez Adliye
ve Mezahip Nazr olunca Rum Ortodoks Kilisesine daha nce salanm
bulunan imtiyazlar ortadan kaldrmaya teebbs etmi; Rum Ortodoks
ayrcalklarna son verme giriimi Bat basks nedeniyle akim kalmt.34
kinci Merutiyet ve Balkan Savalar dneminde Patrikhanenin devlete
ihanet ettii gr gitike pekiecek, Milli Mcadelenin zaferle sona
ermesi Lozanda Patrikhane statsnn ele alnmasn kanlmaz klacaktr.
Mustafa Kemal Paa 25 Aralk 1922 tarihli Le Journal Muhabiri
Paul Herriota verdii mlakatta Patrikhanenin bir fesat oca olduunu,
Yunanistana gitmesi gerektiini belirtmitir.35 Lozan mzakerelerinde
Trk temsilcilerinin tutumu Mustafa Kemal Paann dorultusunda ol30
31
32
33
34
35
Yunan delegesi Venizelos askerlik ana gelen Trk tebasndan gayrimslimlerden ayr
birlikler kurulmasn nermi, iddetle reddedilmitir. bkz. GCZ, C.IV, 2.3.1339, s.6.
ZC, C.24, 3.11.1338, s.335.
Nalbant, niter, s.152.
GCZ, C.IV, 2.3.1339 ,ss.6-7, s.11.
Bayur, Trk nklab, ss.38-39.
Fethi Naci, Atatrk, s.128.
250
mutur. Rza Nurun belirttii gibi Lozanda nce Patrikhanenin blc

siyasi faaliyetlerin oda olduu gr ile tamamen Trkiye snrlar
dna kmas istenmitir.36
Patrikhane sorunu ilgili komisyonda yirmi oturumu igal etmi,
uzlamaya varlamaynca, konu Arazi ve Askerlik Komisyonuna havale
edilmitir. Din ve devlet ileri ayrldna ve saltanat kaldrldna gre,
halk egemenliine dayal bir rejimde cemaat reislerinin dini sfatlarndan
baka imtiyazlar kalamayaca ne srlmtr.
Lozanda Anadolu Rumlarnn mbadelesi kesinletiinden cismani
Meclisin temsili altyaps zaten kalmamtr. Rum Ortodokslarn Sen
Sinod Meclisi ve mezhep imtiyazlar tamamen kalkmtr. Patrikhanenin
eski stats szl aklamalar ve taahhtlerle sona ermi, bar metninde
herhangi bir suretle yer almamtr. Patrikhanenin siyasi ve idari grevlerinin sona erdii bu mzakerelerde verilmi szlerle snrl kalmtr.37
Anlama uyarnca Trkiye Patrik seimini denetlemeye balamtr.38
Bu kapsamda olmak zere ilk kez stanbul Valilii 6 Aralk 1923 de Dini
Meclise gnderdii yaz ile Patrik adaynn Trk vatanda olmas gereini
duyurmu ve Rum Ortodoks Patrikliine Kadky Metropoliti Grigoris
seilmitir.39 Hukuk devriminden sonra Rum Ortodoks dininden yurttalar tm dier yurttalar gibi Medeni Kanuna (Kavanin-i Medeniyeye)
tabi klnmlardr.40
15.4. Sava Esirlerinin Mbadelesi

Sava esirlerinin karlkl iadesi Birinci Dnya Savan bitiren
Mtareke sreci ile balamtr. Osmanl Hkmeti dneminde bala36
37
38
39
40
GCZ, C.IV, 2.3.1339, ss.6-7, s.11.

Erylmaz, Osmanl Devletinde, ss.98-100.
Bilge, Fener Rum, 1997.
pz, Lozana Gidenler, s.76; Lozanda aznlklarn hukuku ile ilgili mzakereler II. komisyonda yaplm ve Trkiyeyi Dr. Rza Nur temsil etmitir. Anlarnda Rza Nur dncelerini u szlerle ifade etmektedir: Patrikhanenin stanbuldan gitmesi bizim zararmzadr, nk bu ylan yuvas penemiz altnda tutulmaldr...yi bir koz fakat tehlikeli
bir oyun.
GCZ, C.III, 1.1.1338, s.1173.
251
tlan almalar Milli Mcadele ile sekteye uram, Ankara Hkmeti

Bat dnyasnda diplomatik meruiyet kazandktan sonra, karlkl iade
tedricen artmtr. Sava esirleri sorunu Lozanda kesin zme kavuturulmutur.
Kaytlar, mtarekeden 1921 ubatna kadar toplam 8326 subay,
122.701 askerin mttefikler tarafndan Trkiyeye teslim edildiini
gstermektedir.41 Trk sava esirlerinin Kafkas ve Sarkam cephesinden
balayarak Dnya Sava boyunca Danimarka snrndaki Selzvig Holstein
kampndan Japonyaya kadar yaygn bir alana dald anlalmaktadr.42
Milli Mdafaa Vekaleti btesine esirlerin geri getirilmesi iin 100.000
lira ek tahsisat konulmutur.43
Milli Mcadelenin banda Rusya ile esir mbadelesi ok kolay gerekleti. Bolevik ihtilali patladnda Rusyann elinde Dnya Sava yllarndan kalma 50.000 den fazla Trk sava esiri olduu bilinmekteydi.44
Trkiye ile Rusya arasndaki esir mbadelesi anlamasn TBMM
Hkmeti adna Seyfi, Saffet ve Mithat Beyler Rus taraf adna Yakobivi,
Sapan, Lastrebov imza etmilerdir.45 Anlama, 16 Mart 1921den itibaren
3-6 aylk bir zaman zarfnda esirlerin karlkl teslim edileceini hkme
balamaktayd. Szleme TBMM tarafndan ksa bir mzakereden sonra
tasdik edilmitir.46
Ancak Bolevik Devrim Rusyadaki koullar deitirmi, esaret
koullar ortadan kalkmtr. Trk sava esirlerinden Bolevik saflarda
atmalara katlm, Rus devrimine katkda bulunanlardan szedilmesi
olduka ilgintir.47 arlk Rusya ykldktan sonra esir kamplar kapatlm, Lehistandan Ukrayna ve Rusya ilerine kadar Trkler dalmtr.
41
42
43
44
45
46
47
ngiltere 762 subay, 102. 950 Trk sava esirini iade etmitir. bkz. zdemir, Sava Esirleri,
s.322.
GCZ, C.III, 11.5.1338, s.360, ZC, C.8, 8.2.1337, s.133.
ZC, C.8, 8.2.1337, s.135.
Hovannisian, Armenia, s.131.
ZC, C.11, 21.7.1337, ss.335-337.
ZC, C.11, 21.7.1337, ss.328-334
GCZ, C.I, 16.10.1336, s.169.
252
Evlenip oluk ocua karanlar ve geri dnmek istemeyen Trklerin varl Ruslar tarafndan telaffuz edilmitir. Bu durumda olanlarn Esir Kayt
Brolar aracl ile dnmeme iradeleri hakknda bilgi verilecei teyit
edilmitir.48 Mbadele noktalar Rusyada Novorosisk, Batum, Gmr,
Tuapse limanlar, Trkiyede nebolu, Trabzon olarak kabul edilmitir.49
ngiliz Hkmeti ile sava esirlerinin karlkl mbadelesi fikri ilk
kez Londra Konferansnda gndeme gelmi, ngiltere Malta srgnlerini vermek istemeyince anlama ancak Sakarya zaferinden sonra
salanmtr.50
Mecliste, Trk sava esirlerinin zelikle Msr Seydbeir Esir Kampnda dozomi denilen kimyasal bir maddeyle ikence grdklerine dair
yaygn bir kan vardr. Bu esirlerden bazlar mtarekenin banda Osmanl Hkmetine teslim edilmilerdir.51
23 Ekim 1921de ngiliz hkmeti adna Rumbold, TBMM hkmeti adna Hamit Bey arasnda 51 Trke karlk 17 Britanyalnn iadesi
hakknda szleme stanbulda imza edilmitir.52 ngilizler nce Ermeni
meselesi dolaysyla enterne edilenleri istisna etmek istemilerse de
sonunda btn sava esirlerinin koulsuz tesliminde anlalmtr.53 1
Kasm 1921 de, 29 ngilize kar, 13 milletvekili, 13 mlki memur,
25 asker ve 8 sivil Malta srgn neboluda mbadele edilmitir.54 Malta
tutuklularndan bazlar neboluya gitmeyerek stanbulda mbadele
gemisinden inmilerdir.55
48
49
50
51
52
53
54
55
ZC, C.11, 21.7.1337, ss.334-335.

Silah getirmek iin Rusyaya zel grevle gnderilen Lazistan Mebusu Osman Bey 500
kiilik bir Trk esir grubunu Anadoluya nakletmitir. Bkz. GCZ, C.II, 28.1.1338, s.659.
Londra Konferans sonunda Bekir Sami ile Robert Vansittart arasnda 16 Mart 1921
de imza edilen madde ve zeyli olan anlama Trk ve ngiliz tutuklularn listesini
belirlemekte idi.
ZC, C.22, 23.8.1338, s.301; GCZ, C.II, 29.9.1337, s.244.
Jaesche, ngiliz Belgeleri, s.183, ss.186-194.
Gulzar Ahmad, Rebirth, s.127.
zdemir, Sava Esirleri, s.325.
Aaolu, Bir mr Byle, ss.26-27.
253
O arada ngiliz General Townsandin Kut Savanda Osmanl ordusuna esir dt, Mtarekede Trkiye lehine giriimlerde bulunduu,
Ankaraya giderek Mustafa Kemal Paa ile grt belirtilmelidir.56
Yunanistan ile sava esirlerinin karlkl iadesi grmeleri Lozan
ncesine gitmektedir. Yunan ordusuna esir den Edirne Mebusu Cafer
Tayyar Paann bir kolordu kumandan ile mbadele edilmesi bahis konusu edilmi; ancak, taraflar arasnda anlama salanamamtr.57
Yunan Hkmeti Anadoludan gtrlen sivil rehineleri uzun
sre saklamaya alm, yanltc bilgiler vermitir. Karesi livasndan
Yunanistana gtrlen on bine yakn sivil rehineyi bin kii olarak
bildirmitir. Blge mebuslarnn almalar sayesinde gerek sayya
ulalmtr.58
Trk ve Yunan delegeleri Lozan Antlamasna ek bir antlama ile
ellerindeki sava esirlerinin iadesini karara balayp bunu bir szlemeye
dntrmler, szleme ertesinde Yunan Hkmeti elindeki esirleri
Trkiyeye iadeye balamtr. Trkiye tarafnn daha ge davranmasnn
sebebi olduka basittir. Yunanl askerlerin pek ou igal blgesinde sivillere kar sava hukukuna aykr davranmlardr. Daha Trk Delegasyonu
Lozana gnderilirken TBMMde bunlarn ilerde muhtemel iade anlamas dnda tutulmas istenmitir. Esas itibariyle sava sulular yaptklar zel hukuk ihlallerinin sonularna katlanmaldr diye dnlrken,
bu hassasiyet daha sonra kalkar, btn sava esirlerinin iadesi hakknda
kanun kabul edilir.59
Lozanda Yunan Hkmeti ile esir mbadelesi sorunlar ayrntl grlm ve anlama salanmtr. Trkiye sava suu ileyen esirleri iade
etmek istemezken, Yunanistan, igal dneminde vurka eylemi yapan
300 kadar Kuvay Milliye mensubunu kayt d gstererek iade etmek
56
57
58
59
GCZ, C.III, 28.1.1338, s.1258.

GCZ, C.III, 27.9.1338, s.835.
GCZ, C.III, 29.1.1338, s.1269; GCZ, C.IV, 2.3.1339, s.16.
Mahkum Askeri ve Sivil sera Hakknda Aff Umumi lanna Dair 318 Sayl Kanun iin
ZC, C.28, 31.3.1339, ss.244-246.
254
istememitir.60 Neticede 31.3.1923 tarihinden itibaren zmir limanna ilk

Trk esir kafilesi gelmi, bunu dierleri takip etmitir.61
Kurtulutan sonra Ankara Hkmeti dmann tahrip ettii yerlerde
ka kadar mesken inasnda sava esirlerinden azami yararlanmak zere
30.12.1922 tarihli 6670 sayl genelge ile sera Taburlar kurmutur.
Uygulamada titizlik salamak iin 1.2.1339 tarihi itibariyle bir de sera
Talimatnamesi yaynlanmtr.
Kurtarlm vilayetlerde (memaliki mstahlasa) imar ve inaat faaliyeti esir asker altrlarak yrtlmtr.62 TBMM Hkmeti esir askerlerin altrlmasnda La Hey Konferans kararlarna uyma konusunda
azami dikkat gstermi, esirlere yevmiye verilmitir. Sava esiri iilerin
hkmete ay iin 600.000 liraya mal olaca tahmin edilmitir.63
Trkiye Bar Konferansnda madur olmamak iin esir kaytlar
hususunda olaanst duyarl davranmtr. sera kayt defteri, knye
defteri, sera ve mlteciler kayt defterleri gibi eitli teyid edici kaytlar
tutulmu, merkezi Manisada olmak zere sera Taburlar Mfettilii
kurulmutur.64
15.5. Lozan Bar Antlamasnn Deerlendirilmesi

Lozan Bar Antlamas 24 Temmuz 1923te imzaland. Antlamay
Trkiye adna Badelege ve Hariciye Vekili smet Paa imza ederken;
ngiltere adna Sir Horace George Montagu Rumbold, Fransa adna General Maurice Pelle, talya adna Marquis Camille Garroni ve M. Jules
60
61
62
63
64
ZC, C.28, 31.3.1339, s.244.

Trk esirleri Preveze, Patras, Pire, Selanik, Gulos gibi kamplarda tutulmulardr. lk kafilede biri kolordu komutan, 353 subay olmak zere toplam 8599 kii Trkiyeye teslim
edilmitir. zdemir, Sava Esirleri, s.330.
267 Sayl Dmandan stihlas Edilmi ve Edilecek Mahallere Muavenet Hakknda 31
Terinievvel 1337 Tarihli Kanuna Mzeyyel 267 Sayl Kanun. ZC, C.23, 25.9.1338,
ss.171-180, 181-182.
stilazedelere Tavizen Verilecek Tohumluk Bedeli Hakknda 281 Sayl Kanun. ZC,
C.24, 13.11.1338, s.492.
zdemir, Sava Esirleri, ss.131-135.
255
Cesar Montagna, Yunanistan adna M.E.K. Venizelos, M. D. Caclamos

imzalamlardr. Ayrca iki Romen ve bir Japon murahhas da anlamaya
imza koymutur.65
Lozan Bar Konferans alt yzyllk Osmanl Devletinin tasfiye
grmelerinden baka bir ey deildi. smet Paaya verilen direktif bamsz bir Trk Devletini bar masasnda kabul ettirmekten ibaretti.
Konferansn birinci dneminde (20 Kasm 1922-4 ubat 1923)
Musul ve Karaaa dnda snrlar ilgilendiren konular zmlenmiti.
Franszlarla bir yl nce imzaladmz Ankara Antlamas ve gney snrlarmz yeniden tescil edildi. Dou snrmz daha nce Rusya ve Kafkas
Cumhuriyetleri ile yaplan Moskova ve Kars antlamalar ile belli olmutu. Grmelerin kesintiye uramasnn temel nedeni, adli, idari ve siyasi
kapitlasyonlarn devam hususunda ortaya konan srarl tutumdu. Oysa
ki Ankara Hkmeti asl bu konuda taviz vermeyecekti. Bu kararlln
arkasnda Osmanl Devletiin son iki yz yllk tasfiye sreci ve emperyalizm yatmaktayd.
Trklerin tavizsiz tutumu ve Batl devletlerin de 1914ten beri
devam eden sava durumuna son vermek zorunda olmalar, 23 Nisan
1923te ikinci dnem grmelerin yine Lozanda balamasn salad.
Bu kez kar tarafta mzakereciler deimiti. ngiltereyi Rumbold,
Fransay General Pll ve talyay Montagna temsil ediyorlard. Toplam
ay daha allarak bara ulald.
Bar Konferans sresince, ana sorunlarda ilgin tartmalar olmu;
Boazlar, Patrikhane, Musul, Mbadele, sava tazminat konular ele
alnmt. Sorunlarn ou Trkler lehine zmlendi. Boazlardan gei
rejimi uluslararas bir kurulun ynetimine (Montr Antlamasna kadar)
65
Unat, Lozan Bar Andlamas, ss.9-14. Tutanaklar toplam be cilt tutmu Franszcas
1821 sayfa Trke basm 2255 sayfadr. TBMM Anlamann Trkeye tercme edilmesi ile Cemil Bilsel, Orhan emsettin ve Ahmet Reit Turnagilden oluan bilim kurulunun nezareti altnda niversite retim yeleri ve Hariciye Vekaleti ibirlii ile Trkeye evrilmesini salamtr. mzadan sonra Toynbeenin Lozanla ilgili yorumu iin Bkz.
Toynbee, The New Status, ss.282-289.
256
terkedilirken, Musul sorununun zm, hkmetler aras grmelere,

anlamaya varlamazsa, Cemiyet-i Akvama gidilmesi karara baland.
Lozanda Trk taraf btn istediklerini elde edemedi. Misak- Milli
tam manasyla tahakkuk ettirilemedi. Ama, Trk ve Rum ahalinin mbadele edilmesi, silahl kuvvetlere bir ksnt konulmamas, elde edilen
en nemli baarlard. Yunanllarn Anadoluda yaptklar tahribat iin
istenilen 4 milyar franklk sava tazminatnda hakllmz mttefiklere
kabul ettirdik. Fakat, Yunanistann iktisadi durumu buna elverili deildi. Karaaa tazminat olarak Trkiyeye brakld.
Burada sklkla sorulan bir soruyu yantlamakta yarar var: Trkiye
Lozanda daha iyi koullarla bir bar anlamas iin dayatabilir miydi?
Buna askeri ve siyasi gc yeter miydi?
Sanrm bu sorulara olumlu yant vermek gtr. Bir kere, barn
imzasn geciktirmek siyaseten doru deildi. Anadolu halk, 12 yldr
silahn brakmamt. Yoksul bir haldeydi. Yunanllarn, ekilirken Bat
Anadoluyu yakp ykmalar yoksulluu bir kat daha artrmt. 1923
baharndan itibaren ordunun beslenmesi glemiti. Hayvan yiyecei
yar yarya drld halde kaynaklar daralm ve rnein demiryolu
kprlerinin atlmas yznden stanbul ili snrlarndaki 3nc Kolordunun iaesi zmir zerinden denizden tama ile yaplr hale gelmiti.
Daha byk kazanlar salamamz iin zaman geirmek deil, yeni
bir askeri baar elde etmemiz gerekirdi. Trakya ve stanbula geirdiimiz
8 bin jandarmaya ek olarak stanbuldaki milli kuvvetleri gelitirmek ve
belki ngiltere ile sava gre almak gerekirdi. Btn bunlar denemeye deer miydi? Trkler, vatanlarn kurtarm ve yeni devletlerini uluslararas
arenada kabul ettirmilerdi. Daha fazlas iin mcadale etmek rasyonel
deildi. Belki de bylesi bir tutum, yoksul Anadolu halknn azgn emperyalizmle daha etin bir mcadeleye girimek zorunda kalmasna neden
olabilirdi. Kazanlan bar, o koullarda en iyi bart.
257
15.6. stanbulun Teslim Alnmas ve Yzellilikler

Meselesi
Lozan mzakereleri srasnda, stanbul ynetimi Ankara Hkmetine iltihak etmekle birlikte, bara kadar mttefik varl devam etmitir.66
Fakat bu varlk tamamiyle mahiyet deitirmitir. stanbul, Ankara adna
nce, Refet Paa sonra Adnan Advar tarafndan ynetilmitir. Mttefik
varl misafirliine dnmtr.67
TBMMnin Lozan Barn tasdikinden sonra antlama hkmleri
uyarnca stanbul, mttefik ynetimi tarafndan TBMM Hkmetine teslim edilmitir. Kentin teslim alnmas iini Selahattin Adil Paa gerekletirecektir. Barn tasdikinden sonra, 25 Austos 1923te Mttefik yksek
komiserleri Harrington, Charpy ve Montbelli ile bir teslim belgesi tanzim
edilmi, 2 Ekimde tilaf kuvvetleri Dolmabahede dzenlenen trenle
ehri terketmilerdir.68 Bunu takiben kr Naili Paa (Gkberk)nn komutasndaki nc kolordu 6 Ekim 1923 gn Sarayburnundan ehre
girerek kurtuluu gerekletirmitir.69
Lozan Bar Antlamas Trkiye Hkmeti asndan genel af ilann
iermektedir. Ancak affn istisnas vardr. Bunlar Milli Mcadeleye bandan sonuna kadar muhalefet eden ve meclis karar ile hain ilan edilmi
olan yzelli kiidir. Yzellilikler 22-23 Nisan 1924 tarihinde Heyeti Vekile Karar ile Trk yurttalndan ebediyyen karldlar. Kesin liste 1
Haziran 1924te ilan edildi.70
Yzelliliklerin kimliklerine gelince, Birinci srada Damat Ferit Paa
gelir. Damat Ferit, Byk Zafer ncesinde Fransaya gitmitir. Byk
Taaruzdan sonra gizlice stanbula gelerek karsn ve malvarln yanna
alarak Nicee kamtr. kinci nemli isim Trke stanbul Gazetesi sahibi Sait Molladr. Sait Molla ngiliz Muhipler Cemiyetini kurmu ve onlar
66
67
68
69
70
Demirci, Strategies, ss.183-186.

Criss, gal Altnda, s.119
zsoy, Kurtulu Savann, ss.501-502
Erginer, emsipaa Facias, ss.43-46.
Bu kiiler hakknda 26 Haziran 1938de af karlacak, birou dnecektir. Mazc, Atatrk Dneminde, s.141
258
hesabna almtr. Mudanya Atekesinden hemen sonra ailesini alarak

Romanyaya kamtr. Daha sonra Sevr Antlamasn imza edenler gelir.
Bern Elisi Reat Halis, Ayan yesi ve uray Devlet Reisi Rza Tevfik
(Blkba) bu kapsamdadr. Rza Tevfik, srgn yllarnda rdn Hkmeti nezdinde memuriyet yapm, aftan yararlananarak stanbula
dndnde Sabah gazetesinde almtr; dier Sevr imzaclar Maarif
Nazr Rumbeyolu Fahreddin, Ticaret ve Ziraat Nazr Remzi ve Mahmut evket Paann kaynbiraderi Eski Kosova Valilerinden Maarif Nazr
Hadidir. lgin bir Yzellilik, Kuvay nzibatiye kumandanlarndan Tark
Mmtaz Gztepedir. Aftan sonra yurda dnnde, Osmanoularnn
Son Hakan Sultan Vahideddin Mtareke Gayyasnda ve Sultan Vahidettin
Gubret Cehenneminde balkl kitaplar yazmtr. Daha sonra Kr Kad
adl bir gazete kararak Demokrat Partiyi desteklemitir. Hrriyet ve
tilaf nderlerinden Miralay Sadk Bey de Yzellilik olmutur. Sadk,
Romanyaya kam dnnden sonra hemen lmtr. Malatya Mutasarrf Bedirhani Rahmi, Harput Valisi Ali Galip (Romanyaya kam
ve celeplik yapmtr) Bursa Valisi Gmlcineli smail, Divan Harp
Reisi Krt (Nemrut) Mustafa Paa, Dahiliye Nazr ve Ayan yesi Adil,
1924te Viyanada lm ve ailesi Hkmetten izin alarak lkeye cenazesini getirmitir. Bir grup erkes de Yzellilik olmutur. erkes Ethem
ve kardeleri Reit, Tevfik ve onlara yakn simalar; Tekilat- Mahsusa
yeleri Kuuba Eref ve Hac Sami ve ekibi; Serbesti gazetesi sahibi tilaf Mevlanzade Rfat, son olarak Aydede Dergisi sahibi ve Posta Telgraf
Mdr Refik Halit Karay, Alemdar Gazetesi sahibi Refii Cevat Ulunay
da Yzellilik olmu; aftan sonra lkeye dnmlerdir.71
71
Mazc, Atatrk Dneminde, ss.142-153
On Altnc Blm
ESK REJMN TASFYES
16.1. stanbul Hkmetinin lemlerinin Geersiz

Saylmas
stanbul Hkmetinin Anadoludaki siyasi oluumlara kar sert nlemler almaya almas anlalabilir bir tutumdu. Drrizade-Brekizade
fetvalar sava bile bu erevede ele alnabilir.1 Ancak Ankara- stanbul
ilikisinin sertlii Damat Ferit hkmetleri ile snrldr. Ahmet Tevfik
Paa sadarete getirildikten sonra, stanbul Hkmetinin Ankaraya kar
tutumu yumuamtr. Hatta bir yazar stanbul ile Ankara hkmeti arasnda ilikilerin Sakarya zaferinden sonra Anadolu partizanl haline geldiini iddia etmektedir.2 Tevfik Paann sadareti dneminde stanbulun
Ankaraya rtl destei eitli veheler kazanarak devam etmitir.
stanbul hkmet asndan isyanc bir general olan Mustafa Kemal
Paaya kar istikrarl bir tutum taknamamtr; Balangta stanbul
Hkmeti Mustafa Kemal Paay ordudan skat ederek lm cezasna
arptrmt. Fakat Damat Ferit dneminin kapanmasndan sonra durum
deimitir. Mustafa Kemal Paann askerlikten karlmas ve nianlarnn geri alnmas hakknda Sultan Vahidettinin iradesi Harbiye Nazrnn
yazl talebiyle deitirilerek, Mustafa Kemal Paa askerlikten istifa etmi
saylarak nianlar geri verilmitir.3
1
2
3
Tahtakl, Dn Olmayan, ss.26-27.

Tunay, Anadolu, ss.249-252.
Aktepe, Baz Belgeler, Aktepe, s.445.
260
Ankara Hkmeti kurulduktan sonra zzet ve Salih Paalar, eski Sefir Cevat, Ziraat Nazr Hseyin Kazm (Kadri), Hukuk Maviri Mnir
(Ertegn), Hoca Fatin Efendiden oluan stanbul Heyetiyle yaplan Bilecik Mlakat, stanbuldan Ankaraya ynelik bir yaknlama abasyd.4
Bununla birlikte, TBMM stanbul Hkmetine kar tavizsiz davranmtr. rnek vermek gerekirse, New York Herald Tribune gazetesi ile Sivas
t gazetelerinden anlald zere Damat Ferit Paann sadareti dneminde ngilizlerle birtakm gizli antlamalar yaplmt.. Durum ortaya
knca, baz mebuslar stanbul Hkmetinin her trl tasarrufunun hukuk
d saylmas ynnde bir kanun teklifini TBMM gndemine getirdiler.5
stanbul Hkmetinin hangi andan itibaren gayrimeru ilan edilecei tartmas bize TBMMnin Osmanl Devletinin ban terk ederek
btn gvdesini devraldn kantlamaktadr.
Meclis, daha ilk gnden devletin devamll ilkesine bal olduunu ortaya koymutur.6 Konu ayrntl bir ekilde Hkmet tarafndan
incelenmi, tekrar Meclis gndemine geldiinde Hkmet adna Adliye
Vekili Celaleddin Arif Bey sz alarak devletin devamllna ilikin ilkeleri
aklamtr.
Sonuta 16 Mart 1336 (1920) tarihinden itibaren stanbul Hkmetince Aktedilen Bilcmle Mukavelat, Uhudat ve Sairenin Keenlemyekun
Addi Hakknda 7 Sayl Kanun karlmtr. Kanun, bu tarih ncesindeki
dzenlemelerin Ankaray balayacan gstermektedir. Ankara, kendisini 16 Mart 1920den sonra tek meru otorite olarak grmektedir.7
4
5
6
7
GCZ, C.III, 6.3.1338, s.30; Gngr, Kafa Tutanlar, s.106.

New York Herald Tribune gazetesinde aklanan Damat Ferit Paann aktettii gizli antlamalarla Ergani madenleri Franszlara, askeri levazm dairesince iletilen Zonguldak
ocaklarnn Fransz ve talyanlara verilmi olduu anlalm; bunlarn yan sra igal
kuvvetlerinin ltimatomlarnda gsterilen sadece zmir ve hinterlandnn igal altna
alnaca ibaresine ramen igali 260 kilometreye kadar genileten yetkiyi mttefiklere
tanyan kararlarn hepsinin geersiz saylmas ynnde karar alnmas savunulmutur.
Bkz. ZC, C.1, 29.4.1336, 4.5.1336, 17.5.1336, s.145, 206, 328.
ZC, C.1, 4.5.1336, 6.5.1336, s.208, 228.
Bundan da kan anlam udur ki dier mevzuat ve hkmet tasarruflar Ankara tarafndan kabul edilmitir. ki maddelik kanunun metni incelendiinde ..Byk Millet
Eski Rejimin Tasfiyesi
261
Bu kanunu Damat Ferit Paa ve Rfekas Hakknda 16 Sayl8 stanbul Hkmetince Yaplan Terfilerin Keenlemyekun Olduuna Dair 17
Sayl Heyeti Umumiye Karar9 ile uray Saltanatta Sevr Anlamasnn
mzas Ynnde Oy Kullananlarn Hiyaneti Vataniye Suu ile tham
Olunmasna ve Gyablarnda Hkm Verilmesi Hakknda TBMM Karar
takip edecektir.10
Sonu itibariyle, bu erevede verilen TBMM kararlarnn stanbul Hkmetinin snmeye yz tutmu iktidarn tamamen yok ederek
Ankaray tek iktidar oda yapma iradesi olduu besbellidir.
Kurtulutan sonra ise , stanbul ile ilgili karmak duygular tezahr
eder. Ankarann geici devlet merkezi olduu, bar antlamas kesinletikten sonra stanbulun tekrar bakent olacan ima eden duygusal
konumalar yaplr.11
Meclisin kurulmasndan sonra yaanan isyan teebbslerine katlanlardan bazlar TBMM nezdinde aklanr. Milli dava konusunda yeterince
aydnlatlmam olduklar iin hilafet ordusuna girmi herkesin hain
olmadn dnen Salih Efendi; Kuvay nzibatiyeden birounun
sonradan milli davaya kazanldn hatrlatr. Ayn konuda benzer bir gr ise Operatr Emin Beyden gelir; Tevfik Paa hkmeti hain deildir.
tehisinde bulunur.12 Sonu itibariyle, stanbul hakknda siyasi sylem
karmak duygularn etkisi altndadr.
8
9
10
11
12
Meclisinin tasvibi haricinde stanbulca aktedilmi... imtiyazat ve maadin fera ve intikalat ..keenlemyekundur. ifadesi bunu gstermektedir. Bkz. Dstur III, Cilt.1, 7 Haziran
1336, s.16.
ZC, C.1, 19.5.1336, ss.342-344.
Dstur III, Cilt.I, 24 Mays 1336, s.10.
uray Saltanat ve Sevr Muahedesi Hakknda Heyeti Umumiye Karar, Dstur III, Cilt I,
19 Austos 1336, s.48.
Salahattin Bey (Mersin) Vatan- pakimiz stanbuldan; Yasin Bey (Antep) Trkiye payitaht stanbuldan sz ederler. ZC, C.25, 6.12.1338, 9.12.1338, s.220.
ZC, C.25, 7.12.1338, s.236, 246
262
16.2. Osmanl Hanedan ve Saltanatn Sonu

Trk stiklal Sava, saltanata kar milli otoritenin dini otorite ile
birlemesi stratejisi ile balamt. Buna gre siyasi kudreti temsil eden
Meclis, ayn zamanda hilafeti kendi bnyesinde toplamalyd. Bu meclis,
meclis-i mebusan- mukaddes olmal ve bir encmen-i ura olarak devleti
idare etmeli idi.13 Hilafet ve saltanatn zde olarak algland bu dnem
bir sre sonra alacaktr.
Hanedan ve saltanat rejimi hakknda olumsuz grler, birden bire
ve sadece milli kurtulu sava konjonktr ile ortaya km deildir.
Batdan Douya doru yrmekte olan Fransz Devriminin cumhuriyeti idealleri, telaffuz edilmeksizin en muhafazakar mebuslar bile merutiyetten itibaren etkilemitir.
Buna ilaveten, monarinin etkisizletirilmesi konusunda ttihat ve
Terakki hkmetlerinin ald tedbirlerin azmsanmamas gerekir. Bu
balamda hanedan mallarnn geirdii evrim Osmanl monarisinin
adm adm ykl yksn anlatmaktadr. Merutiyetten beri parlamenterlik yapan Doktor Rza Nurun hanedan mallarna ilikin konumas
saltanatn nasl sallandn gstermektedir: Rza Nur, Abdlhamitin
hallinden sonra Servet-i ahane ve Hakk- Millet baln tayan bir
kitap yazmtr; bu kitapta ttihat ve Terakkinin hanedan mallarndan bir
ksmn hazine-i hassadan( hanedann hazinesi) hazine-i maliyeye (kamu
mal) intikal ettirmesi anlatlmaktadr. Bu, hanedan mallarnn millete
intikal etmesi anlamna gelmektedir.14
Damat Ferit Paa ttihatlarn dnden sonra bu mallar tekrar
hazine-i hassaya iade edecek, Sultan Vahdettin Refik Halit Karaya emir
vererek bu emlakin bir ksmn Defteri Hakaniye (Tapu Sicili) ahsi malvarl olarak kaydettirecektir.15
Hanedann bu karc tutumu tepkilerin younlamasna neden olmu, milli mcadele srerken mali kaynak skntsnn had safhada oldu13
14
15
zek, Laiklik, ss.100-101.

GCZ, C.III, 6.3.1338, s.35.
GCZ, C.III, 6.3. 1338, s.35
263
u dnemde Anadoludaki hanedan iftliklerinin satlarak millete intikal

ettirilmesi gndeme gelmitir.
Bu tartmalardan birinde mebuslar halklk gereince Hazine-i
hassasn kendine ait mlk olmasn doru bulmadklarn aka
belirteceklerdir.16
Osmanoullar hanedannn sonunun yaklat, daha saltanat kaldrlmadan mallarna vesayet rejimi uygulanmaya balanmas ile iyice
belirginlemitir. Hanedan mallar 46 Sayl Kanun ile ayrntl dzenlemitir. Meclis, iinde binlerce kylnn yaad, yzbinlerce dnmlk
Eskiehir ifteler Haras, ukurova, Aziziye Haras, Malatya Sultansuyu
gibi hanedan iftliklerinin idaresine el koymutur.17
Buna ramen baz tereddtler de yok deildir. Hanedan mallarnn
idaresinin niyabeten mi? muvakkaten mi? yrtlecei tartma konusu olmutur. Hkmet, hazine-i hassa tarafndan idare edilen iftlikleri
hazine-i hassaya niyabeten dorudan tasarrufta bulunma ifadesi ile dzenlemek istemise de, kanun, muamelat tasarrufiye ve idariyenin hakk
istimali muvakkaten hazine-i maliyeye verilmitir biiminde kmtr.18
Bu vesayet rejimi bte kanunlarnda hanedan mallar blm ad
altnda varln srdrmtr. rnein ifteler iftlii Haras ve Aziziye Haras gelir ve giderleri ile veliaht, ehzade, selatin maalarna atf
(karl mnakale edilmek zere) bte kanunlarnda grlmektedir.19
Daha Osmanl mparatorluunun resmen varlnn srd bir tarihte, Tekilat- Esasiye Kanunu, Trkiye Devleti BMM tarafndan idare
olunur derken, bu devletin topraklarnda yeni bir devletin douunu ilan
etmekte idi. Ancak bunun tam tescili 307 ve 308 Sayl TBMM Kararlar
ile gerekleecektir.20
16
17
18
19
20
ZC, C.5, 1.11.1336, s.240.

ZC, C.21, 2.7.1338, ss.213-224.
ZC, C.5, 1.11.1336, ss.234-240.
ZC, C.8, 26.2.1337, ss.435-436.
264
Kurtulutan sonra Refet Paann Ankara Hkmetinin olaanst temsilcisi sfatyla stanbula gelii ve ilerinde Veliaht Abdlmecit
Efendinin yaveri Binba Remzi Beyin de bulunduu bir heyet tarafndan
hararetle karlanmasndan sonra 29 Ekim 1922 de Refet Paa21, Sultan
Vahidettin ile 4 saat grerek tahttan feragatini ve stanbul Hkmetinin istifasn talep etmiti.22 Lozana davet sreci saltanatn kaldrlmasn
hzlandrm23, TBMM yukarda anlan iki kararla saltanat ve stanbul
Hkmetini tarihe intikal ettirmitir.
Saltanatn kaldrlmasn isteyen nergeler, biri ilerinde Mustafa
Kemalin bulunduu 80 imzal Birinci Grup nergesi olmak zere
grup halinde verilmitir.24
Osmanl mparatorluunun nkraz bulup Trkiye Byk Millet
Meclisi Hkmeti Teekkl Ettiine Dair 307 Sayl TBMM Karar25 ile
308 Sayl Trkiye Byk Millet Meclisinin Hukuku Hakimiyet ve Hkmraninin Mmessili Hakikisi Olduuna Dair TBMM Karar Osmanl
saltanatn sona erdiren kararlardr.26
16.3. TBMMnin Hilafete Bak

Dnya Sava yllarnda hilafet makam olduka ypranmt. ttihat
ve Terakkinin Sultan Reata ilan ettirdii cihat- ekber, halifeye kuramsal
olarak biat etmi olan slam aleminden hibir ses getirmedii gibi, savan
bitiminde ngiliz yanls erif Hseyin sava srasnda Medineden getirilen emaneti mukaddeseyi Osmanl Hkmetinden geri istemiti.27
21
22
23
24
25
26
27
Unat, Refet Paa, ss.377-378, Refet Paa, ss.257-260; Nutku, Genlik , s.261.
Jaschke, Kronoloji, s.246.
Loch, Constantinople, ss.31-32; Finefrock, Sultanate, ss.62-79.
Oylar 132 kabul 2 red 2 ekimser olduundan karar nisab olumam, mzakere bir
sonraki celseye braklmtr. Bkz. zek, Laiklik, ss.114-117.
Dstur III, Cilt.III, 30 Terinievvel 1338, no.307, s.149; ZC, C.24, 30.10.1338, ss.269-296,
s.298.
Dstur III,Cilt.III, 1-2 Terinisani 1338, no.308, ss.152-153; ZC, C.24, 1.11.1338, ss. 304315.
GCZ, C.III, 28.1.1338, ss.1236
265
Hilafet makamnn TBMMnin kuruluundan drt yl sonra kaldrlm olmas Anadolu hareketinin siyasal evrimini de aklamaktadr.28
Meclis yeni kurulduunda halife ile ilikisi ikirciklidir. Mustafa Kemal
Paa gizli celselerde halife-i mukaddesemiz efendimiz hazretleri eday salat iin camiye gittikleri zaman kendilerini muhafaza eden ktaat askeriye
islam askeri deildir. ngiliz askeridir. szleri ile esir sultan argmanna
dayanmay tercih ederken,29 TBMM Genel Kurulu da Antalya Mebusu
Hamdullah Suphi Beyin kaleme ald Halife ve Hakanmz Efendimiz
hitab ile balayan beyannameyi kabul etmitir. Bu beyannamede halife
milli mcadeleyi desteklemeye davet edilmitir.30
Hilafet makamn Ankaraya meruiyet kazandrmak iin kullanma
abalar, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyin 1922 knda Avrupaya yapaca geziye stanbuldan kmas srasnda gndeme gelmitir.
Bu seyahatinde Ankara Hkmetinin Hariciye Vekili, gayri resmi
olarak Tevfik Paa Hkmeti ve Vahidettin ile grm, cra Vekillerinden ald talimata tevfikan taraf ahanelerinin BMM Hkmetini
tannmasnistemitir. Bu talep, hilafet otoritesini Ankaraya balama
teebbs olarak yorumlanabilir.31
Hkmetin bu giriimi Mecliste frtnalar kopmasna ve bir gensoru
nergesi verilmesine neden olmutur. lgintir ki 6 Mart 1922 tarihli gizli
oturumda Mustafa Kemal Paa Hariciye Vekilinin stanbuldaki temaslarn hilafet makamn tanyoruz gerekesi ile savunmutur.32
Ankarada genel hava makama sayg duyulduu ama makam igal
edenin tutumunun onaylanmad ynndedir. Vahidettin dnda Veliaht Abdlmecit Efendi ve hanedann dier yelerinin, TBMMye kar
tutumu yumuaktr. Hatta askeri baarlara paralel olarak bu tutumun ak
destee dntn bile syleyebiliriz. Mustafa Kemal Paa tarafndan
saltanat ihtiras ile itham edilen Veliaht Abdlmecit Efendi, Ankara Hk28
29
30
31
32
Tahtinen, The Role, s.28.

GCZ, C.I, 24.4.1336, s.9.
Velidedeolu, Devirden, s.25.
Bayur, Hariciye , s.628.
Bayur, Hariciye, ss.640-647.
266
meti ile iyi ilikiler kurmaya almtr.33 Veliahtn TBMM Bakanlna

gnderdii bir mektupta Ankara meclisini Meclis-i Kebir-i Milli ifadesini
kullanarak merulatrc bir yaklam benimsedii gzlemlenmitir.34
Bu arada, milli mcadelenin banda Veliaht Abdlmecitin
Ankaraya davetinin Heyeti Vekilede tartld daha sonra Mustafa
Kemal Paa tarafndan teyid edilecektir.35 Besim Atalaya gre de veliaht
zaferin yaklatn grdke kiisel menfaat temin etmek iin meclisle
temas halinde olmak istemitir.36
Hanedann dier mensuplarna gelince, Vahidettinin milli mcadeleye kar yrtt tutuma ramen lmldr. Hatta Mu Mebusu lyas
Sami Bey, ehzadelerin Ankaraya davetlerini istemi ve destek bulmutur; fakat, Hkmet siyasi bir karkla meydan vermemek gerekesiyle neboluya kadar gelen Abdlmecitin olu ehzade mer Faruk
Efendiyi stanbula iade etmitir.37
16.4. Abdlmecit Efendinin Saltanatsz Hilafeti

Yakn dnem tarihimizin cevab zor verilecek sorularndan biri saltanat elinden alnm Vahidettinin ngilizlere snana kadar neden TBMM
tarafndan halledilmedii olmaldr.38 Mustafa Kemal Paa stanbuldaki
temsilci Refet Paaya gnderdii bir yazda Vahidettin Efendinin meclisce usul dairesinde halledilmemi olduundan sz etmektedir.39
Saltanatsz Halife Vahideddin Efendinin halli islam hukuku zeminine oturtulmutur. lmiye kkenli Kangr Mebusu Tevfik Efendinin
Kafiri veli ittihaz eden bir adam mmine halife olamaz mahludur yorumu hilafet teorisinin temellerine gndermede bulunurken,40 eriye Vekili
33
34
35
36
37
38
39
40
GCZ, C.II, 24.12.1337, ss.525-526.

GCZ, C.II, 24.12. 1337, ss.522-527.
Rza Nur, Hatratm, ss.673-674.
GCZ, C.II, 24.12.1337, s.523.
Kocatrk, Kronoloji, s.176.
GCZ, C.III, 18.11.1338, ss.1042-1065.
GCZ, C.III, 18.11.1338, s.1043.
GCZ, C.III, 18.11.1338, s.1045.
267
Mehmet Vehbi Efendinin Meclis Bakanlk Divanndan okutulan fetvasnda geen halifenin hal ve aktine memur olan meclisi alinizdir ifadesi
islami devlet modelinin meclisli fiili bir cumhuriyete nasl dntne
iaret olmas asndan son derece nemlidir.41
Netice itibariyle, Vahidettinin halli bir TBMM karar ile
gereklemitir.42 Meclis kendini eriye Vekilinin fetvasnda belirttii
zere ehli hall vel akte yetkili bulmu,43 halledilen Vahidettinin yerine
18 Aralk 1922de 148 oyla Abdlmecit Efendiyi halife semitir. TBMM
kararlar ile saltanatn kaldrlmasn takip eden hilafet tartmas rejim
asndan anlamldr. nk halife slam hukukuna gre devlet bakandr. Bu ilgin bir seimdir. TBMM gizli oylama ile ehzadeler arasnda
bir seim yapm, Abdlmecit Efendiyi halife-i mslimin semitir.44 Bu
Mslman Trklerin halifesi deil btn Mslmanlarn halifesi anlamna gelen bir ifadedir.
Abdlmeciti halife seen TBMM, bu kez yapt seimin siyasi
anlamn zmlemeye alacaktr. Karahisar arki Mebusu Mustafa
Beyin Hilafet makamna Ankarada Meclisin topland gn Gaziyi
semeliydik szleriyle balatt tartma ve sorduu soru ok zel bir
nem tamaktadr: imdi reis-i hkmet Gazi mi? Abdlmecit Efendi mi
oluyor?45
O arada hilafet teorisi zerinde ilmiye kkenli iki mebus, Hac Mustafa Efendi (Ankara) ile smail kr Efendi (Karahisar Sahip) arasnda
sert bir tartma kar. Bu kez tartma biat trenine ilikin ekil artlar
zemininde yaplmaya balanr.
Bu arada Bolu Mebusu Tunal Hilmi Beyin seilmi halifeyi
Ankaraya kadar gelerek Meclis nnde yemine davet edii zahiri devlet
41
42
43
44
45
GCZ, C.III, 18.11.1338, 1046, 1053.

Dstur III, Cilt III, 18 Terinisani 1338, no.313, s.164.
Hatemi, slam Hukukunda, ss.101-104.
18 Kasm 1922de yaplan oylamaya 163 milletvekili katlm, 148 oy Abdlmecid
Efendiye, 3 oy Selim Efendiye ve 3 oy Abdlhalim Efendiye verilmi, 9 kii bo oy
kullanmtr. Dodd, Politics, 21.
GCZ, C.IV, 5.3.1339, ss.144-145.
268
bakanl imajna denk den bir neri olarak dikkat ekmektedir.46 Bu

nergeye destek kinci Grup mebuslarndan Kara Vasf, Ziya Hurit,
Hakk Hami, Salahaddin beylerin ortak bir nerge ile Halife seilecek
kiinin muvakkaten Ankaraya gelerek igalden kurtuluncaya kadar
Ankarada kalmasn istemeleriyle balayan tartma47 Tunal Hilmi Bey
ile Salahaddin Bey arasnda saak pme kavgasna dnecektir.48 Bu
kavgada geen karlkl ithamlar gerekte egemenlii eline alan gcn
gemile kprleri atma skntsn yanstmaktadr.
Sonuta Meclis, Halifenin Ankaraya arlmas yerine Abdlmecit
Efendi Nezdine Bir Heyet zamna Dair 314 sayl TBMM Karar ile
tartmaya son verir.49 Bu karardan sonra TBMM Hkmeti bir bildiriyle
yeni halifeye hkmdarlkla ilgili hibir yetkisinin kalmadn, bundan
byle Mslmanlarn halifesi nvann kullanacan hatrlatmas devlet
bakanln ikileme riskinden kaynaklanmaktadr.50
16.5. Hilafetin Lav ve Hanedann Snrd Edilmesi

Abdlmecitin saltanatsz hilafet makamna seildii 18 Kasm 1922
tarihinden 4 Mart 1924te Hilafetin lav edilerek, Osmanl Hanedann
Trkiye Cumhuriyeti snrlar dna karan 430 Sayl Yasaya kadar
TBMM rejimi ile eski rejim kalntsiktidarsz halifenin ezamanl varl
irdelenmeye deer bir konudur. Halife seimi srasnda Meclis halifenin,
halife meclisindir ifadesinde anlamn bulan siyasal tavr onu TBMM,
TBMM Bakan ve TBMM Hkmeti stnde meru bir otorite sayma
giriimi olarak yorumlanmaldr.
Hilafetin kaldrlmasnda etkili rol oynayacak olan Adliye Vekili
Seyit Beyin hakknda fevkal hkmet bir makam siyaset deildir dedii
46
47
48
49
50
GCZ, C.III, 18.11.1338, s.1048.

GCZ, C.III, 18.11.1338, s.1059.
Tunalnn saak pmek mi istiyorsunuz eklindeki kmseyici sorusuna Salahaddin
Bey tepki gsterir: saa siz pmsnz. Saak yz grmedim ben. GCZ, C.III,
18.11.1338, s.1057.
Dstur III, Cilt III, 20 Terinisani 1338, no.314, s.166, ZC, C.25, 20.11.1338, ss.12-17.
Erman, Trk Devlet, s.158
269
hilafet, saltanat kaldrldktan sonra zaten ii boaltlm bir kurum haline

dnmt. Gerekte, meclisin halifeyi seerken btn yetkileri fiilen
TBMM Bakanlnda toplanm olan devlet bakanlnn stanbulda
kalan hayaletini oylamaktan baka bir ey yapmad ne srlebilir.
Vahidettinin stanbulu terkinden ve yeni halife seildikten sonra
Hilafet kadrosu diye bir kavram ortaya atlmtr. Bu hanedandan kimlerin ne kadar maa alacann tespit edilmesi demektir. Sultan kamtr,
ama hanedan stanbuldadr, Meclisin onu tarihi bir emanet olarak alglamaya devam edecei anlalmaktadr.51
Birinci Meclisin son dneminde iktidar ve muhalefet ilikilerinin
bir boyutunu Lozan sreci, dierini halife kimlii etrafnda bir muhalefet
oda yaratma abalar oluturmaktadr.
Afyon Mebusu Hoca kr Efendinin Hilafeti Meclisin stnde
gsteren risalesi ile somutlaan bu giriim,52 TBMMnin ikinci dneminde
zelikle stanbul mebuslarnn Mustafa Kemale kar halife etrafnda siyasi
bir arlk merkezi yaratma gayretleri erevesinde devam edecektir.
Kaldrlm saltanata ramen hilafetin yetkilerinden arndrlm
olarak korunmasnn bir manasnn olmad daha halifenin seildii oturumda ortaya kmtr. rnein, Lazistan Mebusu Ziya Huritin Reis
Bey, ben kendi hesabma halife filan istemiyorum. itiraz, Bitlis Mebusu
Yusuf Ziya Beyin slamiyette saltanat yoktur. slamiyet cumhuru halk
zerine messes bir mecmuai hakimiyettir.53 ifadeleri ile birlikte deerlendirildiinde kinci Grubun ekirdek kadrolarnn azndan daha o
zaman cumhuriyet ilan edilmi oluyordu.
Bylece Trkiye Devleti bir sre daha dnyevi yetkisi olmayan zahiri devlet bakan halife ile TBMM Bakann ayn zaman dilimi iinde
yaatmtr. Cumhuriyetin ilan, Mustafa Kemal Paann fiili devlet bakanln parlamenter devlet bakanlna yaklatrmtr. Ankarada Tr51
52
53
ZC, C.25, 6.12.1338, 9.12.1338, s.236.

Hoca .kr Efendinin 38 sayfalk risalesi, Bedir Yaynlar tarafndan yeni harflerle 1993
ylnda tekrar yaynlamtr.
GCZ, C.III, 18.11.1338, ss.1050-51.
270
kiye Cumhuriyetinin cumhurbakan, stanbulda muhalefetin etrafnda

kenetlenmeye alt hilafetin varl, gittike eyann tabiatna aykr
bir durum arz etmeye balamtr.
Nihayet, 4 Mart 1924 tarihinde, Adliye Vekili Seyit Bey ve eyh Saffet Efendi (Yetkin) ile arkadalarnn nerisi zerine 431 Sayl Hilafetin
lgasna ve Hanedan- Osmaninin Trkiye Cumhuriyeti Memaliki Haricine karlmasna Dair Kanun ile Hanedann yurtdna karlma iradesi
kesinlemitir. Hkmet 36 erkek 48 kadn 60 ocuk 144 kiiden oluan
hanedan kanunun ngrd ncelikler erevesinde Trkiye Cumhuriyeti snrlar dna karmtr. Kanunun 8. ve 9. maddeleri padiahlarn
kiisel mallarn kamulatrm, saltanattan kalan btn emval-i metruke
millete intikal etmitir.
Osmanl Hanedannn srgn yks yaklak elli yl srm 11 Eyll 1939 tarihli 3662 sayl yasa ile balayan af sreci, 23 Haziran 1952de
Demokrat Parti tarafndan karlan 5958 sayl yasa ile devam ettirilmi,
nihayet 1973 ylnda karlan 1803 sayl yasa Osmanoullar hanedann af ederek Trk vatandalna geilerine olanak salamtr.54
54
Neticede bir srgn olan bu uygulama kadnlar iin 28 yl erkekler iin 50 yl srmtr;
Enver Paann hanedandan olma ocuklar Trkan, Ali ve Rana ile son Osmanl sadrazam Tevfik Paann torunu Hmeyra 1939da lkeye ilk dnenler olmulardr. Bunu
hanedan kadnlarnn dnmelerine olanak veren 1952 yasas takip etmi, En son gelime
ise cumhuriyetin ellinci yl mnasebetiyle karlan 1803 sayl af kanunudur. Bu kanun
Osmanoullar hanedann yeniden Trk yurttalna kabul ederek kamu haklarn iade
etmitir. Bkz. Bardak, Son Osmanllar, s.7.
On Yedinci Blm
1923 SEM VE SYASAL SONULARI
17.1. Seim Kararnn Alnmas: Madde-i

Mzeyyelenin Kaldrlmas
29 Mart 1923de muhalif Ali kr Beyin (Trabzon) kayboluu
akabinde ok hzl siyasal gelimeler olmutur.1 31 Mart 1923 gn cra
Vekilleri Heyeti Rauf Beyin bakanlnda yapt toplantda seimlerin
yenilenmesi dncesini mzakere etmi, Aydn mebusu Gmlcineli
Esat Efendi ve 120 Birinci Grup mebusu tarafndan imza edilen seim
nergesi TBMM Bakanlna verilmitir.
nerge, kinci Gruptan tepki veya direni grmemitir; tersine, kendilerinin seimden kamadklar grntsn vermeye almlardr.2
Sonuta, Tekilat Esasiye Kanununun Madde-i Mzeyyelesinin lgasna ve Tecdidi ntihabata Dair 369 sayl TBMM Karar ile seime
gidilmitir.3
17.2. Seim Kanununda Yaplan Deiiklikler

kinci Grup , daha seim karar alnmadan, 25 Kasm 1922de 18
maddelik ntihab Mebusan Kanun-u Muvakatini Muaddil Mevadd-
Kanuniye nerisi ile seim mevzuatn deitirmek istemiti.4 Bu neride
1
2
3
4

Dstur III, Cilt IV, 1 Nisan 1339 tarihli 369 Sayl karar, s.15.
ntihab Mebusan Kanun-u Muvakkatinin Baz Mevaddn Muaddil 320 Sayl Kanunun
272
kinci Grup, mebus seimini hkmet d bir i olarak ortaya koymutu.

neri, seimi ynetmek zere tm liva ve kazalarda tefti heyetleri kurulmasn ngryordu.5
kinci Grup, ikinci dnem seimleri iin adayl snrlama teebbsnde bulunmutur. kinci Grubun Meclis Bakanlna verdii nerge,
seme ve seilme hakkn ikametgah ve etnik kken itibariyle snrlandrmaya ynelik olmutur. nergenin iskan artn iermesi Meclis Bakanlna ok sayda protesto telgraf gelmesine yol amtr.6
Seim usulleri konusunda tartma bu tarihten itibaren deiik biimler alm, nihayet seimin yenilenmesi kararndan sonra tekrar gndeme gelmitir. Teklife gre, hkmet yerine seim srecini ynetmek
zere livalarda 13 kazalarda 7 kiiden oluan Heyet-i Teftiiyeler, yani
seim kurullar belirlenecektir. Ziraat, sanayii, ticaret, serbest meslek
mensuplar belediye tarafndan seim kurullarn oluturmak zere davet
edileceklerdir. Aleniyeti salamak zere, belediyeler bir meslek esami
defteri dzenleyerek ilan edecek, askdaki liste itiraza ak olacaktr. Yetkili kurullar seim sonularna ait mazbatalarn bir suretini TBMMye,
bir suretini mlki idareye, bir suretini de seilenlere verecekler, asli evrak
her ihtimale kar belediyelerde saklanacaktr.
Seimlere gidilmesi kesinleince, kinci Grup seimlerin hkmet tarafndan yrtlmesini engellemeye almtr. Hatta, Sleyman Necati
Bey ve Selahattin Bey tarafndan verilen kanun teklifi, siyasi otoriteyi seim srecinin tamamen dna karmaya ynelik olmutur. Verilen teklif
5
6
mzakeresi; ZC, C.28, 3.4.1339, ss. 322-349.

Gne, Seim, s.256.
nerge adayl Trkiyenin bugnk hudutlar dahilindeki mahaller ahalisinden olmak veya mebus seilecek yerde 5 yl sreyle oturma hkmne ek olarak, Muhacereten gelenlerden Trk ve Krdler tarihi iskanlarndan itibaren be sene mrur etmi ise
intihap olunabilirler. Dier bilumum anasrn Trkiyede domu evlatlar bu hukuktan
mstefit olurlar ifadeleri ile snrlandrmaktayd.Bir baka syleyile yeni Trkiyenin
Trk ve Krtten gayr unsurlar, yani Balkanlardan gm Bonaklar, Arnavutlar, Makedonlar ile Kafkasyallar iin seme ve seilme yasa sz konusu olacakt; Trkiyede
domu ikinci kuaktan itibaren seme ve seilme hakk doacakt. Birinci fkrann kabul halinde Mustafa Kemal Paann doum yeri Trkiye snrlar dnda kald iin
adayl bile sz konusu olamayacakt. ZC, C.28, 3.4.1339, ss.322-324.
1923 Seimi ve Siyasal Sonular
273
1876dan itibaren uygulanan ntihab- Mebusan Kanun- Muvakkatinin

Tekilat Esasiye Kanununa aykrl iddiasna dayandrlmtr.
kinci Grubun seim kurullar forml, Kanun- Esasi Encmeni
Bakan (Anayasa Komisyonu) Yunus Nadi Bey tarafndan afaki bulunmu; buna karlk muhalefet btn gcyle hkmeti seim srecinin
dnda tutmaya almtr. Dahiliye Vekilinin seimden uzak kalmas
gerektiini srarla vurgulayan Hseyin Avni Bey, btn seim srecine
Hkmetin deil TBMMnin hakim olmasn, rejimin konvansiyonel
niteliinin doal bir sonucu olarak deerlendirecektir.7 Sonuta, seim
ilerini hkmetin yrtmesi kabul edilecektir.8
1922 Kasmnda mebus adayln iskan artna balamak isteyen
ve tepkiyle karlanan kinci Grup artk bu konuda sessizdir. Sonuta,
adaylk iin yurttalk art yeterli grlr. Yunus Nadi Bey gmenleri
kastederek bu kadar elim zulmlere uram bir halk siyasal haklardan
mahrum brakmann ok ayp olacan, Trkiye halkndan herkesin
aday olabileceini savunacaktr. Yunus Nadi Bey, Dr. Tevfik Rt Bey
(Aras)in Trkiyede herkes yerlidir. szleriyle desteklenecektir. Sonu
itibariyle, mebus seilme yeterlilii Trkiye Devleti Halkndan olan
kiiler ifadesiyle tanmlanmtr.9
Seim sreci ile ilgili bir baka boyut ordu faktrdr. Muhalif
milletvekilleri ordunun seim sonularn etkilemesinden endielidirler.
Hakk Hami Bey (Sinop)in itiraz ordu kumandanlarnn aday olmamalarn ynndedir.10 Hseyin Avni Bey(Erzurum) merutiyetteki sopal
seimleri; polis ve jandarma basks ile toplanan oylar hatrlatarak orduya frkacln girmemesi konusunda meclisi uyaracaktr.11 Gerekte
7
8
9
10
11
ZC, C.28, 3.4.1339, s.344.

Seim ilerinin yrtlmesine cra Vekilleri Heyetinin memur edilmesi teklifi isim belirterek oylamaya konmutur. 186 kiiden 114 lehte, 67 aleyhte oy kmtr.Bu sonutan
kabaca iktidar ve muhalef gruplarnn saysal dengesi anlalabilir., ZC, C.28, 3.4. 1339,
s.348-9.
ZC, C.28, 3.4. 1339,s.343.
ZC, C.28, 3.4. 1339,s.336.
Kanunda, hkmete atanm btn memurlara aday olabilmeleri iin iki ay ncesinden istifa etmi olma art getirilirken, ordu, kolordu, frka kumandanlar ve tm ordu
274
asker kiilerin aday olma hakk (seilme) olmakla birlikte oy verme hakk
(seme) ikinci merutiyetten itibaren yoktur.12
17.3. 1923 Seimlerinin zellikleri

1876dan beri seimler iki dereceli olarak yaplmaktayd. Tek dereceli seim, Tekilat- Esasiye Kanunu grmelerinde olduu gibi yine
gndeme geldi. . Besim Atalay, lkenin siyasi rtn ancak tek dereceli
seimle kantlayabileceini ileri sryordu. .13 Tek dereceli seime yasama dneminden sonra geilebilecei nerilerinin yansra, Durak Bey
(Erzurum) gibi, milletin siyasi rtn ispatladn, dorudan seime
hak kazandn dnmekte olan mebuslar da vard.14 Haydar Bey (Van)
milletin seviye-i itimaiye ve terbiye-i siyasiyesinin dzeyine kinci
Meclisin karar vermesini talep etti.15
Osmanldan kalma seim mevzuatna gre, oy verme ilemlerinde
pusula sistemi uygulanmaktayd. Bu sistem, okuma yazma orannn ok
dk olmas nedeniyle, eitli hilelere neden oluyordu. Buna zm olmak zere, her aday iin ayr sandk konmas ve oylarn yuvarlak usul
ile verilmesi nerilecektir.16
Hseyin Avni Bey mebuslarn ekseriyet-i izafiye (greceli ounluk) ile seilmelerini ok sakncal bulmakta, btn mebuslarn ikinci
semenlerin en az yardan bir fazlasnn oyunu almalar gerektiini savunmaktadr. Fakat Kanun- Esasi Encmeni, demokrasi kuram ile pek
12
13
14
15
16
mensuplar iin ise aktif olarak grev yaptklar vilayetten seilememe art koyulacaktr.
Bylece milli mcadelenin asker kadrosu grevlerinden ekilmeksizin aday olabileceklerdir. ZC, C.28, 3.4. 1339,.327, 331.
Askerin siyasetten arndrlmas konusundaki ilk giriim Gazi Ahmet Muhtar Paann
25 eyll 1328 Kanun-u Muvakkati ile gereklemi ve asker kiilerin seme hakk kaldrlmtr. 25 Eyll 1914de karlan maddelik Asker Kiilerin Seme Hakkn Kullanmamalar Hakknda karlan Muvakkat Kanun ordu hizmetinde bulunduka birinci ve ikinci semen olamayacaklarn hkme balyordu. bkz. Erdem, Seim Kanunlar,
s.153,159; ayrca Bkz. Seim Sistemleri, s.80.
ZC, C.28, 3.4.1339; s.340.
ZC, C.28, 3.4.1339, s. 333.
ZC, C.28, 3.4.1339, s.342.
ZC, C.28, 3.4.1339, s.340, 342.
275
ilgilenir gzkmemektedir.17 1876dan 306 sayl Milletvekili Seimi

Kanununa kadar tek turlu basit ounluk sistemi uygulanacaktr.18
Genel oy ilkesi tartlrken kadnlara seme ve seilme hakk verilmesi
gndeme gelir. Tunal Hilmi Bey (Bolu), kadnlara seme ve seilme hakknn verilmesi gereini dile getirecektir. Tunal, muhafakazakar mebuslarca
eriata davet edilerek, kendisine nisaiyyun!, feminist! diye satalacaktr.
Mecliste geni bir kesim kadnlarn eriat gerei oy vermemesi gerektii grndedir. Tunal Hilmi Beyin srarl klar daha sert tepki almasndan
baka bir ie yaramayacak, neri iddetle reddedilecektir.19
ki dereceli seimin zorunlu olarak kabulnden sonra, her 300 semen iin bir, 301den yukar semeni olan yerleimlerde her iki yz semen iin bir ikinci semen seilmesi dnda, sayma balanabilmesi iin
ikinci semenlerin onda sekizinin sandk banda bulunma20zorunluluu
gibi gvenlik nlemleri ile 1923 seimi gerekletirilmitir.
1923 Seim Kanunu temsil leini deitirmitir. Bu seimde
20.000 erkek yurttan bir mebus tarafndan temsili temel alnmtr.21
Kanun TBMM ye tam saysn belirlememitir. lk ve ikinci semen
olmak iin vergi mkellefiyeti kayd aranmam, semen ya 18 olarak
dzenlenmitir.
1923 Seim Kanununun ngrm olduu Nfus Defterleri (semen
ktkleri) ehirlerde belediye meclisi reislerinin, kylerde nahiye meclisi
reisinin sorumluluuna verilmitir. Semen ktnn salkl tutulup
tutulmad tefti heyetleri tarafndan denetlenmitir.22 Bu sistemde, Liva
Tefti Heyeti, seim mazbatalarn oluturacak yetkili kurum olarak
belirlenmitir.23 Seim Kanunu 3 Nisan 1923 tarihinde kabul edilmitir.24
17
18
19
20
21
22
23
24
ZC, C.28, 3.4.1339, s.327.

Arasl, Trkiyede, ss.9-10.
ZC, C.28, 3.4.1339, s.329,341.
Gne, Seim, s. 263.
Karpat, Transition, s. 42.
Gne, Seim, s.260.
Gne, Seim, s.264.
Dstur III, Cilt IV, s.17.
276
17.4. Seimlere Hyanet-i Vataniye Kanununda

Deiiklik ile Gidilmesi
Trabzon Mebusu Ali krnn gaipliinin resmen ilan edildii 29
Mart gn, Meclis gndemine milli mcadeleye ve onun felsefesine kar
direnen kadrolar cezalandrmaya ynelik sradan bir tasarnn gndeme
geldii grlmtr. lk bakta tasar, Adliye Encmeninde acelesi olmayan bir konu gibi grnmekteydi. Yasama dneminin sonuna gelindii
iin olaan koullarda kadk olmas gerekirken, ivedilikle ele alnmas
iin tasar Adliye Encmeninden genel kurula indirilmitir.
kinci Grubun Hseyin Avni Ulan bakan vekillii dneminde
Mustafa Kemalin mebus seilmesini engelleyecek seim kanunu tasarsn gndeme almasna benzer bir mekanizma bu kez tersine alacak,
Birinci Grup Bakan Vekillii koltuunda Ali Fuat Paann oturmas
sayesinde gndeme hakim olacaktr. Birinci Meclis dneminin son iki
kanunundan biri, Hiyaneti Vataniye Kanununun Birinci Maddesini Deitiren Kanundur.25
Hyaneti Vataniye Kanununda yaplan deiiklik 1923 seim sonular zerinde etkili olacaktr; 1925de eyh Sait isyannda uygulanan madde
budur. Hilafetin kanlmaz sonu bu maddenin salam olduu siyasal
koullarda gerekletirilmitir. Cebesoy tarafndan deerlendirildii zere
yedi ay sonra Cumhuriyetin lan da bu yasann salam olduu koullarda mmkn olmutur.26 kinci Grup yanllar 2 Temmuz tarihinde, seim
kampanyas dneminde Hiyaneti Vataniye Kanunu uygulamalarn ele
almak zere meclisi toplamak istemilerse de gayretleri boa kmtr.27
25
26
27
Finefrock Sultanate, s.192.

Bu konuya -Hiyaneti Vataniye kanununun deiikliine-gerekli nemi veren ilk kii
ngiliz Bykelisi Sir Horace Rumbold olmutur. Onun dnda birgn yurduna dnebileceini dnen Mehmet Vahidettin de kanunun zndeki cumhuriyeti gidii
kavram olmal ki Kahirede yaynlanan El-Ahram gazetesine verdii demete Mustafa
Kemali Boleviklerle bir tutarak gerek amacnn bu kanun ile ortaya ktn belirtmitir. Birinci Grup iinde olup da aslnda meruti monari yanls olan Rauf, Refet, Kazm
Karabekire kar da bu kanun kullanlacaktr. Bkz. Finefock, Sultanate, ss.200-202; ayrca
bak. Cebesoy,Siyasi Hatralar, s.316.
277
17.5. Mustafa Kemal Paa Karizmasnn Seim

Sonularn Belirlemesi
Mustafa Kemal Paa 1923 Ocak aynda stanbul basn ile yapt
zmit toplantsnda ve hafta sonra Balkesir Paa Camii minberinden
verdii hutbede seimlerden sonra Halk Frkas adyla bir siyasal parti
kuracan ilk kez aklamt. Mustafa Kemal bu konumalarnda, kuraca frkann snf esasna istinat etmeyecei, btn halk temsil edeceini
belirtmiti. TBMM seim karar alnca, Mdafaa- Hukuk Grubu, Dokuz
Umdeyi ilan etti. Dokuz Umde, Halk Frkasna dnecek Mdafaa-
Hukuk Grubunun seim programyd ve unlar iermekteydi:
1. Ulusal egemenliin vazgeilmezlii ; Bakanlar Kurulunun yetkilerinin 1921 Anayasasna gre kesinletirilmesi.
2. Saltanatn kaldrlmas kararnn deimezlii, Hilafetin Mslmanlar aras yksek bir makam olduu ancak TBMMye dayand.
3. gvenliin ve aayiin salanmas
4. Mahkemelerin hzl ilemesi :yeni yasalar yaplmas
5. On madde halinde iktisadi ve toplumsal nlemler , aarn dzeltilmesi, ttn ticaretinin desteklenmesi, tarm ve ticaretin desteklenmesi,
Ziraat Bankas sermayesinin arttrlmas, endrstrinin teviki, ilkokul
retiminin birletirilmesi, genel saln dzeltilmesi, ormanclk, madencilik ve hayvancln gelitirilmesi
6. Ordu mensuplarnn durumlarnn dzeltilmesi (Balkan savandan beri ordu mensuplarnn zlk haklar iyi deildi.) ve zorunlu askerlik
sresinin ksaltlmas
7.Yedeksubaylara, mall gazilere, emekli. dul ve yetimlere yardm
8. Brokrasinin dzeltilmesi
9. Bayndrlk iin ortaklklar kurulmas
Dokuz Umdenin 3, 4, 5 ve 9. maddeleri zmir iktisat Kongresinde
temsil edilen gruplarn taleplerine denk dmekteydi. Dier maddeleri
incelendiinde programn zgn bir ynnn olmad sylenebilir.
278
Bu seimlerden sonra Mdafaa- Hukuk Birinci Grubu Halk Frkasna

dnm;28 Alt Ok 1931 Kongresinde kabul edilmitir.29
8 Nisanda Bavekalet konutunda (Ankara tren istasyonu) Rauf,
Karabekir, Ali Fethi, Fevzi Paa, Yunus Nadi ve Mustafa Kemal Paadan
oluan ekip Dokuz Umde zerinde almak zere bir araya gelmi, ayn
gn Birinci Grup Ankara Muallim Mektebinde toplantya arlmtr.
Mustafa Kemal Paa burada seim ilerine bakacak bir komite seilmesini nermitir.
1923 seimleri Mustafa Kemal Paa karizmasnn glgesinde gemitir. Seimlerin ilk haftasnda 8.000 civarnda aday km, Mustafa
Kemal, stanbul semenlerine hitaben bir bildiri yaynlam, hala igal
altnda bulunan stanbulun kendi listesi altnda birlikten yana tavr almasn istemitir.30
Ankaradaki Amerikan Konsolos Vekili Maynard Barnesa dedii
gibi, en fazla aday karabilmeyi baaran grup seimleri kazanm, ve bu
da Mustafa Kemalin ekibinden bakas olamamtr.31 Bir Amerikal yazar, Trkiyede btn siyasal gcn Mustafa Kemalin karizmas etrafnda
toplanm olduunu belirtecektir.32 Bu seimlerde Birinci Grubun 197
yesinden % 58i kinci Meclise tekrar seilmitir.
F. Freyin 40 kiilik ekirdek kadrosu dnda, 118 kiilik bir grup
olarak gsterdii kinci Grubun %3nn kinci Meclise girdii iddias
sonularla eliir gzkmektedir.33
Birinci Meclisten kinci Meclise geite nemle vurgulanmas gereken olgulardan biri ilmiye snfnn arlnn ciddi bir ekilde azalm
olmasdr. Birinci Mecliste toplam 63 mebus ilmiye kkenli iken ikinci
28
29
30
31
32
33
Onulduran, Political, s.53.

Finefrock, Sultanate, s.177, 179, 184; Giritliolu, Halk Partisi, ss.30-33; Karpat, Transition,
s.42.
Armstrong, Turkey, s.435.
Frey, Leadership, s.113.
279
dnemde say sadece 10 dur. Bu isimler Ali Rza zdarende (Amasya), Hac Mustafa Efendi (Ankara) Rasih Kaplan (Antalya), Esat leri
(Aydn), Abdullah Azmi Torun (Eskiehir), Hafz brahim Demiralay
(Isparta) Hseyin Hsn zdamar(Isparta), Ali Sururi Tnk (Karahisar arki), eyh Seyfi Aydn (Ktahya), Halil Hulki Aydn (Siirt)dan
olumaktadr.34
Finefrok, tara adaynn (yerel mtegallibe), srasyla Ali Rza Darendeli (Amasya), Mehmet Ezineli (Biga), Ali Rza Ulusoy (Krehir)un
Birinci Grup listelerinden bamsz seilmeyi baardndan sz etmektedir.
Buna Zeki Kadirbeyolu (Amasya) da eklenmelidir. Sonuta 1923 seimlerini 285 mebusluk gibi ezici bir ounlukla Birinci Grup kazanmtr.35
Mustafa Kemal nderliindeki partinin (Birinci Grup) seim zaferi bir
sonraki dnemde Trkiyenin siyasal rejimini belirleyecektir.
17.6. 1923 Seiminde Mebus Seilen Komutanlarn

Durumu
Milli Mcadele dneminde ordu ve kolordu komutanlarnn ayn zamanda mebusluk sfatlarn srdrmeleri Nisab- Mzakere Kanununun
istisna hkmleri erevesinde gereklemiti. Bu istisna hkmlerinden
kimlerin yararlanacana TBMM karar vermiti.
1923 milletvekili seimi bu mevzuata gre yapld. II. dnem Meclisinin toplanmas ile birlikte konu tekrar gndeme geldi. Meclis 385 ve
429 sayl yasalar kard. 385 sayl yasa TBMM ye ntihap Edilen ve
Edilecek Olan Bilumum Mensubini Askeriyenin Tabi Olacaklar erait
Hakknda Kanun baln tayordu.36 Kanun, z itibariyle II. Meclis
dneminde milletvekilliine seilmi olan komutanlarn hukuk-u
mktesebe-i askeriyeleri ve kdemleri mebusluk mddetince dahi mahfuz tutuyordu; ancak kanunun 3. maddesinde Asker mebuslar vazifeleri
uhdelerinde bulunduka meclis mzakerelerine katlamazlar. hkm
34
35
36
Sarkoyuncu, Din Adamlar, ss. 58-70.

Abadan, Trk Siyasi, s.185
Erdem,Seim Kanunlar, s.153,159.
280
konulmutur. III. dnemden (1927 Meclisi) itibaren artk bu durum sz

konusu olmayacakt. 1927 seimine itirak iin istifa art getirilmitir.
Ayn dnemde karlan 429 sayl yasa ise Genelkurmay Bakanlnn
kabine dna kartlmasn dzenlemektedir.
Trk stiklal Savan zafere ulatrp cumhuriyeti kuran sekinlerin
ordudan tedricen ayrlmalar yle gereklemitir: rnein, Mustafa
Kemal 30 Haziran 1927de ordudan emekli olmutur. Mustafa Kemal 5
Austos 1921 tarihli Bakumandanlk Kanununa kadar askerlikten tard
edilmi eski bir generaldi. Verilen Bakumandanlk yetkisi de zaten TBMM
adna olduundan askeri bir rtbe de saylmaz. Ordu ile yeniden ilikisinin
kurulmas, Sakarya Savandan sonra hi feriklik (orgenerallik) yapmadan
TBMM tarafndan mir (mareal) ve gazi nvan verilmesi sayesinde olmutur. Yani, Atatrk uhdesinde mareallik rtbesi ile Ankara milletvekili
ve Reisicumhur olmu, bu sfatlar 1927 ylna kadar tamtr.
smet innye gelince, babakan iken 1. feriklie (orgeneral) ykseltilmitir. Tabii bu rtbeler aktif olarak orduda grev ald anlamna gelmemektedir. Refet Bele ise, kurtulutan sonra stanbul komutanl yapt.
TBMMnin II. dneminde stanbul milletvekili seildi. 1926da ordudan
ayrld. Dier bir sima; Kemalettin Sami Paa 1924te Berlin Bykelisi
oldu. Mebusluktan istifa etti ama askerlikten ayrlmad; gayrresmi olarak
eyh Sait ayaklanmasn bastrd ; bykeli iken 1926 yl 30 Austosunda ferik (orgeneral) oldu. Dier askerlere gelince, 1924 Ekiminde Mareal Fevzi Paa ve be general mebusluktan istifa edip komutan kalmay
tercih etttiler. rnein, Kazm Dirik, Kazm nan paalar gibi. II. ordu
komutan Bursa Mebusu Ali Hikmet Ayerdem, milletvekilliinden 1924
Ekiminde istifa ederek orduya dnd. Muhalif paalar ise ordudan ayrlp
meclise katldlar. Bu durum ordu yksek komuta kademesinin Mustafa
Kemal yanllarnn egemenliine gemesine yol at.
On Sekizinci Blm
CUMHURYET DEVRM VE
TEK PART REJM
18.1. Trkiye Cumhuriyetinin Douu

Cumhuriyet rejimi, aydnlanma felsefesi ve burjuva demokratik
devrimleri ann rndr. rnein, Fransada 1792de monari devrilmi, Konvansiyon ynetime el koymutur. Fransz birinci cumhuriyeti
24 Temmuz 1793 tarihlidir. Avrupada cumhuriyetilik fikrinin nderi
Fransa iken; Atlantik tesinde , 1776 bildirisi ile bamszln ilan eden
13 koloni, 1787 Anayasas ile federal bir cumhuriyet kurmutur.
19. yzyln demokratlama dalgas, Birinci Dnya Savandan sonra, klasik monarilerin devrilii ile sonulanmtr. Bu srecin sonunda
byk monari dalm, Hohenzollern, Habsburg ve Osmanl monarileri yklm, yerine yeni devletler kurulmutur. Birinci Dnya Savann
kllerinden doan yeni cumhuriyetlerden biri Alman Weimar Cumhuriyeti, teki de Trkiye Cumhuriyetidir.
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu birka nitelii ile adalarndan
ayrlr. ncelikle, imparatorluk bakiyesi bir toplumsal yapdan domutur.
Yeni Trkiye, Tanzimat ve Merutiyet deneyimlerine ramen rf ve din
temelini sonuna kadar koruyan Osmanl Devletinin kllerinden domutur. Trkiye Cumhuriyeti, meruiyetini hilafet ve saltanattan alan bir rejimi
ykarak kurulmutur. Osmanl kurumlarndan kopu Ankarada milli bir
konvansiyon kurularak balam, Byk Millet Meclisi adyla kendisini
tanmlayan bu otorite milli irade ile zdeletirilmitir. Milli Kurtulu Sa-
282
va, Trk demokratik devrimi sreci ile atba gitmi, eski rejimin btn
kurumlar tasfiye edilerek cumhuriyet devrimi gereklemitir.
18.2. Hilafet-i slamiyeye Kar Hakimiyet-i Milliye

1923 ylnn hemen banda Trkiyenin yakn tarihini belirleyecek
bir dizi hesaplama gereklemitir. rnein, Afyon Mebusu smail kr Efendi (elikalay) 15 Ocakta yaynlad Hilafet-i slamiye ve BMM
balkl risalesini yaynlamtr. Byk Nutukta ok yerilen bu risalede
Hoca kr Efendi hilafet ve saltanatn birbirinden ayrlamayacan
savunmaktadr. Mustafa Kemal Paa, Hoca kr Efendiyi mrteci bir
hizbin szcln yapmakla sular. Mustafa Kemal, risalede ileri srlen Halife meclisin meclis halifenindir. tezinin TBMMyi halifenin
meclis-i mevereti yerine koymak anlamna geldiini belirtmektedir.
Hiyanet-i Vataniye Kanununun ek maddeleri gerei savclk Hoca
krnn dokunulmazlnn kaldrlmasn isteyecek, fakat bu istek
mecliste mzakere edilmeyecektir. Ancak Mdafaa- Hukuk Grubu bir
kar risale ile Hoca Efendiyi yantlar: Bu risale Hilafet ve milli hakimiyet balkl bir derlemedir. Derlemede 5 ayr blm gzkmektedir.
Birinci blm hilafetin manas ve vazifeleri ile ilgilidir; Ziya Gkalp,
Ahmet Aaolu, Hoca Rasih Efendi, Hoca Abdullah Efendi tarafndan
yazlmtr. kinci blm hilafetin saltanattan tefriki ve saltanatn ilgas
ile ; nc ve drdrnc blmler teorik tartmalar; beinci blm ise
Halifenin, Mustafa Kemalin, smet ve Refet Paalarn, ve eyh Sunusinin
(Trablusgarp direniinin dini nderi, Anadoluya gelmiti) milli hakimiyet hakkndaki grleri ile ilgilidir.
Bu tartma srecinde, Mustafa Kemal yanls ilmiyeli mebuslar
dikkat ekicidir. mebus, Hakimiyeti milliye ve hilafeti islamiye:
Karahisar- Sahip mebusu Hoca smail kr Efendinin bu meseleye dair
Nerettii Risaleye Reddiyedir. balkl bir kar risale yazarak Mustafa
Kemale dini ynden destek olmulardr.1
1
Daha sonraki dnemlerde srekli milletvekili seilecek olan ilmiyeli mebuslar unlardr:
1. Antalya mebusu Hoca Rasih Kaplan: 2. Mu mebusu lyas Sami Efendi 3. Siird mebusu Halil Hulki Efendi
Cumhuriyet Devrimi ve Tek Parti Rejimi
283
18.3. Cumhuriyet Devrimi ve Gazi Mustafa Kemal

Reisicumhur
Mustafa Kemal Atatrk, Trkiye Cumhuriyetinin kurucu nderi
ve ilk cumhurbakandr. Trk tarihinin en byk devrimcisinin eski
rejimin tasfiyesinden sonra byle bir konuma ykselmesi doal bir gelimedir. Buna benzer gelimeler baka lkelerde de yaanmtr. Cromwell,
1651de Lord Protector ilan edilmi, Koloni ordular bakomutan olarak
Amerikan bamszlk savana damgasn vuran George Washington
1787de Birleik Devletlere Bakan seilmitir. Keza arlk rejimini deviren Bolevik lider Lenin, 1917 Ekiminde Devlet ve Hkmet Bakanl
grevine getirilmitir. Ho Shi Minh 1946da Vietnamn , Mao Tse Tung
1949da in Halk Cumhuriyetinin bana gemitir. Apak grlyor
ki, kurtuluu salayan milli kahramanlar, kurulu dneminde ykselen
yeni rejimin liderlik makamna getirilmitir.2
Literatrde ounlukla, Cumhuriyet Devrimini kuvvetler birlii
ilkesinin yaratt sorunlarla ilikilendirme eilimi vardr. Bu ilke, siyaseten uyumlu bir hkmet karmay zorlatrmaktayd. 1923 Austosundan itibaren Halk Frkas Mecliste ounluktayd; ama uyumlu bir
hkmet kurulamamt. Gerekten de cumhuriyeti ilan eden Anayasa
deiiklii, cumhuriyeti bir ekl-i hkmet olarak takdim etmitir.
Tekilat- Esasiye Kanununu Tavzihan Tadil Eden Kanun rejimi Trkiye Devletinin ekl-i hkmeti cumhuriyettir biiminde tanmlamtr.3
Bu ifadenin yan sra, kanun Trkiye Devletine bir ba tanmlamaktadr.
Bu Trkiye Reisicumhurudur. Trkiye Cumhurbakandr. Tekilat
Esasiye Kanununun Baz Mevaddn Tavzihan Tadil Eden 364 Sayl yasa
Anayasann alt maddesini deitirmitir. 364 Sayl Kanun Tekilat Esasiye Kanununun 1. maddesini yle deitirmekteydi. Hkimiyet, bil
kayd art Milletindir. dare usl halkn mukadderatn bizzat ve bilfiil
idare etmesi esasna mstenittir. Trkiye Devletinin ekl-i Hkmeti, Cumhuriyettir. Buradan karlmas gereken birinci sonu, anayasa koyucu
asndan cumhuriyetin bir hkmet ekli olarak algland gereidir.
2
3
zdemir, Cumhurbakanl, s.62.

29 Ekim 1923 gn yaplan 43. birleime gelen encmen layihasn yelerden 8i imzalam, 7si imzalamamt. zdemir, Cumhurbakanl, s.21.
284
Cumhurbakanl makamn ihdas eden 10 ve 11. maddeler, Trkiye

Reisicumhurunu, Devlet Bakan olarak tanmlamaktadr. 11. maddenin
tanmlad Devlet Bakan, bu sfatla lzum grdke Meclise ve Hkmete bakanlk edebilecek bir mevkidedir.4
Bu maddelerden karlmas gereken bir baka sonu ise, Trkiye
Cumhurbakannn yasama ve yrtme erkleri ve onlarn bakanlarnn
stnde bir yere konumland gereidir. Bu zmlemede Devlet Bakan hem yasama meclisinin hem Bakanlar Kurulunun doal bakan gibidir. Bu sfatla lzum grdke ifadesinin anlam budur. yle grnyor
ki, 1924 Nisannda Trkiye Cumhuriyeti Anayasas yeni koullara uygun
hale getirilinceye kadar, TBMM Bakanl ile Devlet Bakanl arasnda
tam bir ayrma sz konusu olmamtr. 29 Ekim 1923- 20 Nisan 1924
arasnda TBMM Bakan, sanki Birinci Bakanvekili gibidir. Ayn ey, icra
organ asndan da geerlidir. Devlet Bakan lzum grdke Heyeti
Vekileye bakanlk edebileceine gre, Bavekilin durumu gl bir icrai
konum olarak tanmlanamaz. Bu arada TBMMnin kendi yeleri arasndan
Trkiye Cumhurbakanlna setii yenin milletvekillii statsn kaybettii ileri srlemez. 1924 Anayasasndaki madde buna karinedir.5
18.4. Yeni Rejimin Kendini Savunmas: stanbul

stiklal Mahkemesi
Cumhuriyetin ilanndan sonra, halifeye yeniden siyasi ilev kazandracak manevralarn artna yeni rejim stiklal Mahkemeleri ile yant
vermitir. 1922 Maysnda faaliyetlerini durduran mahkemeler kinci
dnem TBMMde Aa Han mektubu olay zerine tekrar kurulmutur. 8
Aralk 1923de yetki alan stanbul vilayeti ile snrl olmak zere stanbul
kurulan stiklal Mahkemesi yeleri Bakan ihsan (Cebelibereket), Vasf
(Saruhan), Refik (Konya), Asaf (Hakkari), Cevdet (Ktahya) Beylerden oluuyordu. Mahkemeyi kuran TBMM kararnn ekimser oylarn
4
Tekilat Esasiye Kanunun Baz Mevaddnn Tavzihan Tadiline Dair 364 Sayl Kanun,
29 Terinievvel 1339, Bkz. Tanilli, Anayasalar, s.66
1924 Anayasasna gre Cumhurbakannn meclis yeliinin devam ettiine ilikin bir
gr iin bkz. Kuzu, Parlamenter Rejim s.19.
285
glgesi altnda (22 ekimsere karn 156 oylamaya katlan) kurulmas

anlamldr. Mahkemenin yapt yarglamalar ve ald kararlar unlardr;
1. Matbuat Davas : Aa Han mektubunu yaynlayanlar beraat ettirilmitir. 2. Ltfi Fikri Bey Davas: Ltfi Fikri stanbul Barosu reisidir. Taninde
(Hseyin Cahit Yalnn gazetesi) yaynlad Halife Hazretlerine ak
ariza balkl yazs ile saltanatlk yapt iddia edilmi, be yla mahkum olmutur, stanbul aydnlar tarafndan desteklenmi, Cumhurbakan tarafndan bakiye cezas affedilmi, alt ay sonra gene baro bakan
seilmitir.
stanbul stiklal Mahkemesinin basn davalarnda yarglad kiilerden biri de Velit Ebuzziyadr. Yalnz Velit Ebuzziyann muhalefeti
dierlerinden ayrlmaldr. Velit Bey, stanbulda kalp Anadolu hareketini destekleyen ender gazetecilerden biridir. Dier gazetelerin ou
Anadolu hareketini desteklememilerdir. Velit Bey ise, Anadoluya Mim
Mim grubu aracl ile silah kaaklnda aktif rol oynamtr. Ancak
zaferden sonra Ankarann devrimci hzna ayak uyduramam, hilafet
ve cumhuriyet konusunda Ankara rejimi ve Kemalist nderlik ile aras
almtr. Ebuzziya muhalefetini srdrnce gazetesi Tasvir-i Efkar kapatlm, yerine srasyla Tesvir-i Efkar, o da kapatlnca Tesfir-i Efkar
yaynlamtr. 9 ubat 1924 tarihli gazetesinde stanbulda almaya
balayan stiklal Mahkemesine ulaan 800 civarndaki ihbar Abdlhamit
dneminin jurnallerine benzetmi ve yazsnda Bir Ahlakszlk baln
kullanmtr. Akam gazetesinin cumhuriyetin ilanndan sonra hilafetin
de kaldrlmas gerektiini yazmas zerine 13 Kasm 1923 tarihinde
Hilafet Meselesi balkl bir bayaz yaynlamtr. Bu yazda saltanatn
kaldrlmasnn yerinde olduunu ancak hilafetin kaldrlmasna kar
bulunduunu beyan eden Ebuzziyann ba Takriri Skun dneminde
bir kez daha derde girecektir.6
Bu davalarn dnda stanbul stiklal Mahkemesinde beraatle sonulanacak olan dava daha grlmtr. Yeni rejimin stanbul gazetecilerini beraat ettirmesi basnla uzlama teebbs olarak yorumlanabilir.
Mustafa Kemal, zmirde stanbul basnyla (Velit Ebuzziya hari) gr6
Mazc, Atatrk Dneminde, ss.100-102.
286
m, onlar yeni rejime kazanmaya almtr. Ayn ey niversite iin de

geerlidir. stanbul Darlfnunu temsilcileri hkmetle grmek zere
Ankaraya gitmiler; smail Hakk Baltacolu, Fuat Kprl, Aynizade
Tahsin, Dr. Vasetden oluan niversite delegasyonu Bavekil smet Paa
tarafndan Cumhurbakan ile grmeye zmire gtrlmlerdir.
18.5. 1924 Anayasasna Gre Mustafa Kemal Paann

Yetkileri
491 Sayl Kanun ile 24.4. 1924 tarihinde yrrle giren, Cumhuriyet Anayasas nc faslnda cumhurbakanl makamnn yetkileri daha ayrntl bir ekilde tanmlanmtr.7 1924 Tekilat Esasiye
Kanununun 31-44. maddeleri tamamiyle cumhurbakanl ile ilgilidir.8
Bir ok yazarn cumhuriyetin ilan ile birlikte kuvvetler birlii prensibinden uzaklalarak parlamentarizme doru kuvvetli bir adm atld sav
tam doru saylamaz. Bununla beraber, parlamenter hkmet ynnde
gelime dorudur. Bu Anayasada cumhurbakan, meclis ve hkmet
arasndaki ilikiler daha dikkatle tanmlanmtr.9 Anayasann 32. maddesi yledir:
Reisicumhr Devletin Reisidir. Bu sfatla mersim-i mahssada
Meclise ve lzm grdke cr Vekilleri Heyetine riyset eder.
Reisicumhr Riyseticumhr makamnda bulunduka Meclis mnkat
ve mzkertna itirk edemez ve rey veremez. Burada Meclis grmelerine bakanlk merasimi mahsusaya indirgenirken, yani yasama
meclisi Devlet Bakan karsnda mzakere zerkliini kazanrken,
Anayasa cumhurbakann, hkmetle olan ilikilerinde kendi ihtiyarna
brakmtr.
7
Anayasa deiiklii layihas Meclise geldiinde, cumhurbakannn grev sresi (4 veya

7 yl) ile milletvekillii sfatnn devam edip etmeyecei tartlmt. zdemir, Cumhurbakanl, s.22.
Anayasa deiikliinin zgn layihasnn 25. maddesinde cumhurbakanna parlamentoyu fesih (tecdidi intihabat) yetkisi veriliyor, ve yine layihann 31. maddesi gerei cumhurbakanl 7 yllk bir grev oluyordu. Bkz. Gzbyk, Sezgin, 1924 Anayasas, s. 13, 14
akan, Trk Parlamento, ss. 174-176.
287
1924 Anayasasnda, Cumhurbakannn milletvekillii statsn

kaybetmediini gsteren bir hkm vardr. Yukarda anlan maddenin son
fkras: ...Reisicumhr Riyseticumhr makamnda bulunduka Meclis
mnkat ve mzkertna itirk edemez ve rey veremez. ifadesi ile son
bulmaktadr. Buradan u sonu kar. Eer Cumhurbakanl makamnda bulunan kii istifa ile makam boaltrsa, o zaman, uhdesinde bulunan
milletvekillii sfat tekrar aktif hale geer. Buradan Devlet Bakanlna
seilen milletvekilinin TBMM ile ilikisinin tamamen kopmadn ve
Cumhurbakan seilen kiinin mzakere ve mnakaa tarafszlnn
oylamaya katlmama ile salandn ileri srebiliriz.
1924 Anayasasnn yrrlkte olduu dnemde TBMM ye tam
says belirlenmemitir. Tersine artan semen saysna kout olarak
TBMM ye tam says deimitir. Dolaysyla Cumhurbakann seecek
ounluk da deimitir. Tahmin edilecei zere, Atatrk ve nnnn
cumhurbakan olmasn salayan seimler oybirliki seimlerdir. Oybirliki tutum 1946da sona erecektir.
Mustafa Kemali Cumhurbakanlna karan drt seimden en
dikkat ekici olan birincisidir. Bu tarih itibariyle TBMM ye tam says
287dir. Mustafa Kemal oylamaya katlan 158 yenin tamamnn oyunu
almtr. Bu kukusuz oybirliki bir seim olarak alglanabilir. Ancak bu
seim 129 milletvekilinin bulunmad bir toplantda gereklemitir. Bu
tablo acaba bir protesto davran olarak yorumlanabilir mi? Eer olay
gnmz Trkiyesinde gereklemi olsayd tereddtsz evet denilmek
gerekirdi. Ancak kinci Meclis 11 Austos 1923 itibariyle yeni yasama dnemine balam olmakla birlikte birok milletvekilinin henz Ankarada
bulunmad kesindir. Buna, cumhuriyet muhalifi stanbul milletvekillerinin istisna tekil ettii gzden karlmakszn, ka milletvekilinin
Ankarada bulunmasna ramen toplantya gelmedii aratrmaya deer
bir konudur.
18.6. Muhalefetin Terakkiperver Partide Bulumas

TBMMnin II. dnem 1. yasama ylnda ortaya kan kaynama 20
Ekim 1924de Mbadele Vekili Refet Paa (Bele)nn beceriksizlik ve
288
yolsuzlukla sulanmas ile balam, Halk Frkasnda ayrma sreci ile

devam etmitir. Sulanan vekil hakknda gensoru verilmi, ilgin bir tesadfle ayn gn Kazm Karabekir askerlikten istifa ederek Meclise katlmtr. 30 Ekim 1924de Ali Fuat Paa onu izleyecektir. Mustafa Kemalin
Nutukta paalar komplosu olarak tanmlad olay bulur. Reisicumhur ve
Halk Frkas nderi Mustafa Kemal Paa, ordudaki grevlerini terk ederek
Meclise katlan paalarn hamlesine kar, mebus seilmi sadk adamlarn meclisten ekerek orduya dnmelerini ister. Bu muhalif paalarn
Meclise girmesi, Kemalist paalarn orduya dnmesi anlamna gelir.
Mbadele Vekili Refet Paa 148 oyla gvenoyu alm; fakat, 41 kii
de oylamaya katlmamtr. Bu gelimeden hemen sonra, Adnan (Advar), Rauf (Orbay), Feridun Fikri (Dnsel) , Rt Paa, Refet Paa
(Bele) Muhtar, Sabit ve Faik Beyler Halk Frkasndan istifa ederler. Daha
sonra Terakkiperver Cumhuriyet Frkas adn alacak olan bu oluumun
kadrosu yle zetlenebilir: Bakan Kazm Karabekir, kinci Bakan Dr.
Adnan Advar, Genel Sekreter Ali Fuat Paa(Cebesoy) , Genel merkez
yeleri. Muhtar Bey , smail Canbulat, Halis Turgut, kr, Necati ve
Faik Beyler ve Rt Paadr. Bu 11 kiilik ekirdek kadroya sonra 18
mebus daha katlacaktr.
Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn programna gelince, partinin
syleminin liberalizm olduunu gsteren 2. maddede Hrriyetperverlik (liberalizm) ve halkn hakimiyeti(demokrasi) frkann mesleki esasisidir. denmektedir. Dier ilgin noktalar ise unlardr, Meclisteki Kemalist
ounluun anayasay (TEK) bir kez daha deitirecei endiesi ile
seimlerden sonra anayasa deiikliini neren 5. madde Tekilat Esasiye Kanunu milletten vekaleti sariha alnmadka tadil edilemeyecektir.
ifadesini iermekte, Md.7de ise , klasik liberalizmin devlet-yurtta ilikisi
ok gzel aklanmaktadr, burada Hi kimse kanunun emretmedii eyi
icraya icbar ve nehyetmediini srardan menolunamaz dsturu idarede
mabettatbik bir esas olacaktr. denilmektedir. Siyasal katlm eit, genel
tek dereceli seimle gerekletirme isteini ieren 8. madde Mebusann
intihabnda bir dereceli reyi am kabul edilecek ve her kazann bir daireyi
289
intihabiye olmas esas mdafaa olunacaktr. demektedir.10 Bu ifadelerden partinin Halk Frkasn zgrlk bulmad ona kar liberal bir
muhalefet partisi sav ile ortaya kld anlalmaktadr.
Terakkiperver Partinin kuruluu Bavekaletten smet Paann ayrlarak Fethi Beyin bu greve atanmasna yol amtr. 22 Kasm 1924te
Bavekalete atana Fethi Bey, 3.3. 1925te istifasn vermi, hkmeti
kurma grevi tekrar smet Paaya tevcih edilmitir. Bu hzl gelimenin
sebebi eyh Sait Ayaklamasdr. Bu ayaklanma Trkiyeyi Takrir-i Skun
dnemi denilen bir olaan st hal rejimine sokmu ve Terakkiperver
Partinin tara rgtnn isyanla ilikili olduu isnadyla parti Bakanlar
Kurulu Karar ile 1925 Austosunda kapatlmtr.
Takriri Skun dnemi adyla anlan olaanst hal rejmi 1927 ylna
kadar srm ve bu dnemde Trk Devriminin simgesel yasalarndan bir
ou uygulamaya konulmutur. rnein apka ktisas Hakknda Kanun 1925 Kasmnda yrrle girmi, Tekke ve Zaviyelerle Trbelerin
Seddine ve Birtakm nvanlarn Menine Dair Kanun da bu ortamda
karlmtr. Dier temel yasalarn da bu olaanst dnemin rn
olduunu syleyebiliriz. Medeni Kanun, Trk Ceza Kanunu, Borlar
Kanunu gibi.
Sonu itibariyle, Halk Frkasn iktidardan indirmek iin yola kan
bu kadronun siyasi kariyeleri II. Dnem Meclisin sonunda bitmitir. Parti
kurucu nderlerinden alts zmir suikast sulamasnda idam edilmidi;
13nn ise ikinci dnemin sonunda siyasi hayatlar bitmitir. ki Terakkiperver kurucusu General Refet Bele ve Ali Fuat Cebesoy, Atatrk tarafndan V. dnemde tekrar meclise sokulmulardr. Yedisini Atatrkn
lmnden sonra nn tekrar siyasete alarak mebus yapmtr. Bunlar:
Feridun Fikri Dnsel , Halet Sarolu, Mnir Hsrev Gle, Dr. Adnan
Advar, Kazm Karabekir ve Rauf Orbaydr. TCFnn bir mebusu ok
partili hayata geildikten sonra (VIII. dnem parlamentosunda) milletvekili seilmitir.
10
Zrcher, Terakkiperver, s.170.
290
18.7. 1926 zmir Suikasti ve Rejimin Tek Partililie

Ynelmesi
eyh Sait isyan Terakkiperver Partinin tasfiyesine olanak salayan
siyasal bir ortam yaratmt. Reisicumhur Mustafa Kemal Paaya suikast
giriimi ise btn muhalefetin silinmesine yol aacakt.
zmir suikast davas kurtulutan beri Kemalist elitle rtl bir rekabete girien eski ttihatlarn sonunu hazrlad. Mustafa Kemalin devrilmesini planlayan bu grup siyaset sahnesinden tasfiye edildi. Suikasti
gl bir olaslkla Tekilat- Mahsusac bir hizip tertip etmi olmaldr.
Buna Milli Mcadelenin bandan beri Mustafa Kemale ahsen muarz
olanlar da dahil olmutur. Suikast deifre edildi. TBMM I. Dnem Lazistan mebusu Ziya Hurit ve arkadalar suikast tertiplemek suuyla
17 Haziran 1926da ihbar edildiler. Zanllar yarglamak zere bir stiklal
Mahkemesi kuruldu.
Bu suretle balayan tasfiye sreci, Terakkiperver Cumhuriyet
Frkas nderleri ve eski ttihatlar hedef ald. stiklal Mahkemesi,
Kazm Karabekiri tutuklad. Mahkeme, karara kar kan Babakan
smet Paay da tutuklamaya kalkt. Meclis adna siyasal yarglama
yapan mahkemenin kuramsal olarak buna yetkisi vard. ttihatlardan
Kara Kemal ve Abdlkadir vicahen (gyabnda) toplam 15 kii idam
cezasna arptrldlar. opur Hilmi, Sar Efe Edip (Kuvay Milliye eski
nderlerinden),Laz smail, Eski Trabzon Mebusu Hafz Mehmet, Ziya
Hurit, Eskiehir Mebusu Ayc Arif (Atatrkn eski arkadalarndan),
zmit Mebusu kr, Saruhan Mebusu Abidin, Erzurum Mebusu Rt Paa, stanbul Mebusu smail Canbulat, Sivas Mebusu Halis Turgut
idam edildiler; bunun dnda kalan Karabekir, Ali Fuat, Cafer Tayyar,
Mersinli Cemal Paalar ise beraat ettiler. Bu yarglamalar zmirde yapld.
Mahkeme yarglamalara Ankarada devam etti. Eski Babakan Rauf Bey
(Orbay)in 10 yla mahkumiyeti ile birlikte ( 26 Austos 1926 tarihinde
) ilerinde eski ttihat Maliye Nazr Cavit Beyin de bulunduu 4 idam
karar daha verildi. Amerikal yazar Ward Price, Mustafa Kemal gcn
pekitirip devrim hareketlerinin nn amak iin baka bir k yolu
grmedii iin bu yola sapt ifadesini kullanmtr.
291
III. Dnem TBMM iin yaplan iki dereceli seimler 1927 Eyllnde tamamland. nc dnemde Mustafa Kemal hakimiyetini pekitirdi, ttihat kalntlar ve Terakkiperver muhalefeti siyaset sahnesinden
tamamen silindi. 1927 Ekim aynn son haftasnda toplanan CHP ikinci
kongresinde gnde alt saatten fazla sren Nutuk ile Mustafa Kemal, gcn dorua ulatrm oldu. Kongre yaklak bir hafta srd. Partinin yeni
nizamnamesine gre Mustafa Kemal partinin Deimez Genel Bakan
ve Parti Byk Kongresinin, CHF Meclis Grubunun ,Genel Bakanlk
Divannn ve Genel Ynetim Kurulunun doal bakan oluyordu.
Bu arada, 1927ye kadar srecek olan Takriri Skun dnemi devrimlere olanak salad. III. Dnem Meclisten itibaren Kemalist nderlik ile
atacak, onunla rekabet edebilecek tm siyasal odaklar tasfiye edildii
iin 1927, 1931, 1935 Meclisleri iin tam Kemalist meclisler diyebiliriz.
Bu Meclisler, Mustafa Kemal Atatrkn seiciliinden gemi onun
onay ile milletvekili olmu kadrolardan olumutur. 1930daki Serbest
Frka deneyimi Trk siyasal sisteminin oulculua geiine olanak salamad. Bu nedenle 1946ya kadar greve gelecek olan meclisler parlamenter hayatn ok sesliliini tamazlar. Hatta Tunayann deyimiyle l
Genel Meclisi havasnda kuru Meclislerdir.
18.8. Atatrk Devrimleri ve Kemalizm

Kemal Atatrkn nderlik ettii Trk Devrimi bir sivil toplum yaratma projesi olarak yorumlanabilir. Onun eitli sylevlerinde dile getirdii muasr medeniyet, asri sosyete dedii bundan baka bir ey deildir.
Kemal Atatrk, burjuvazinin fevkalade zayf olduu bir toplumda kk
burjuva elitle birlikte bir burjuva demokratik devrimi gerekletirmitir.
Bu devrim Orta Dounun ilk ve tek demokratik devrimidir. K. Steinhause, Trkiyede burjuva devletin burjuva toplumdan nce doduunu ne
srmektedir.11 Bu tez zerinde durmaya deer grnyor.
Trk Devrimi, Aydnlanma ann miraslarndandr. Demokratik
yn anti monarik niteliinden kaynaklanr. Kemalizm cumhuriyetilii
11
Steinhaus, Atatrk Devrimi, ,s.127.
292
temel alan bir ideolojidir. Atatrkn Trk devlet ve toplum hayatna soktuu laiklik ilkesini, Osmanl mirass Orta Dou lkelerinde uygulayan
baka bir lke daha yoktur. Trk Devriminin temelinde laiklik vardr.
Kemal Atatrkn en byk baars laikliktir. Atatrk, toplumsal
ilerlemenin temelinde, bir Bat rn olan laiklii grm, Trk ulusunu
hukuk devrimleri yoluyla buna adapte etmeye almtr. 30larn sonuna gelindiinde Trklerin sivil toplum alann dzenleyen tm yasalar
tamamiyle batl hale getirilmitir. Bugn de nklap Kanunlar bal
altnda anayasal koruma altnda bulunan yasal deiikler eitim ve retim birlii, apka iktisas, tekke ve zaviyelerin kapatlmas, medeni nikah,
uluslaras rakamlarn ve latin alfabesinin kabul ve baz nvanlarn ve dini
kisvelerin kamusal alanda kulanlma yasa ile ilgilidirler.12
Kemalizmin en etkili ideolojik rakibi dinsel deerler sistemi olmutur. Din kurumu ve onun sembolleri arzulanan toplumsal yeniliklerin
gerekletirilmesi asndan almas gereken engeller olarak deerlendirilmitir. Kemalizmin Jntrk pozitivizminden tevars ettii temalardan
biri budur. Dolaysyla Kemalizm siyasal, kltrel program erevesinde
halkn duygu ve dn biimi ile atmaya girme potansiyelini srekli
tamtr. Bu atmann almas inklaplk ilkesi ile salanmtr.13
Trkiyede Kemalist ina dnemi Avrupada otoriter rejimlerin
ortaya kmas ile zamansal olarak rtmtr. 1922de talyada Mussolini, 1933te Almanyada Hitler, 1936da spanyada Franko rejimleri
kurulmutu. Buna Polonyada Mareal Pilsudski, Macaristanda Amiral
12
13
Bu kanunlar srasyla 1. 3 Mart 1340 tarihli ve 430 sayl Tevhidi Tedrisat Kanunu;; 2. 25
Terinisni 1341 tarihli ve 671 sayl apka ktiss Hakknda Kanun; 3. 30 Terinisni
1341 tarihli ve 677 sayl Tekke ve Zaviyelerle Trbelerin Seddine ve Trbedarlklar ile
Bir Takm Unvanlarn Men ve lgasna Dair Kanun; 4. 17 ubat 1926 tarihli ve 743 sayl
Trk Kanunu Medenisiyle kabul edilen, evlenme akdinin evlendirme memuru nnde yaplacana dair meden nikh esas ile ayn kanunun 110 uncu maddesi hkm;
5. 20 Mays 1928 tarihli ve 1288 sayl Beynelmilel Erkamn Kabul Hakknda Kanun;
6. 1 Terinisni 1928 tarihli ve 1353 sayl Trk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakknda
Kanun;7. 26 Terinisni 1934 tarihli ve 2590 sayl Efendi, Bey, Paa Gibi Lkap ve Unvanlarn Kaldrldna Dair Kanun; 8. 3 Knunuevvel 1934 tarihli ve 2596 sayl Baz
Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair Kanundan olumaktadr.
Kker, Modernleme, s.89.
293
Horti, Romanyada Kadol, Yugoslavyada Aleksandr, Bulgaristanda ar

Boris rejimlerinin kurulmas elik etti.14 Ancak bunlarn hi birinin mene asndan 30larn Kemal Atatrk rejimi ile ilgisi yoktur. Bunun nemli
kantlarndan biri Hitler faizminden kaan 142 bilim adamnn 1933
niversite Reformunun akabinde Trkiye Cumhuriyetine snm
olmasdr.15
Atatrkn siyasal hayatndaki en nemli merhalelerden biri Cumhurbakan seilmesidir. Milli kurtulu nderinin oybirliiyle cumhurbakan seilmesi tarihsel olgularla rten doal bir sonu olarak grlebilir. Atatrk bundan sonra vefatna kadar yaplan 1927, 1931 ve 1935
seimlerinde de tartmasz tek aday olmutur.
1923ten 1938e kadar 15 yl sreyle cumhurbakanl grevini srdren Gazi Mustafa Kemalin iktidar dnemi (1934ten sonra Atatrk)
Atatrk Devrimleri dnemi olarak tanmlanabilir. Bu srete Atatrkn
siyasal gc gittike artarak tartmasz hale gelmitir. Kemal Atatrk rejimi, krsal Trkiyede radikal deiiklikler getirememi olmakla birlikte,
tarm ve ticaret burjuvazisi, kk burjuva aydnlar ve ynetici sekinler
snfnda ciddi bir dnme yol amtr.
Kemalizmin en temel savlarndan biri ilericiliktir. Bu argman gericilie kar mcadele temasyla birlikte ilenir. lericilik mottosu, Avrupai
kurumlardan esinlenmedir.16 Gerekten de Trkiye paradoksal biimde
Batya en uzak olduu 1923-1929 dneminde en fazla batllama abasn gstermitir.17
Bu abalar, Batya kucak amak isteyen Meiji ya da Byk Petro
reformlaryla ayn dzeyde ele alanlar da vardr.18 Celal Nuri leri, Trk
Devrimini tarihte ilk defa olmak zere Hristiyan olmayan bir milletin Av-
14
15
16
17
18
Akin, Trkiyenin , s.1011, 104

Akin, Trkiyenin , s.97.
Carretto, 1930larda Kemalizm, s.346.
Ward, Turkey, s. 331.
Carretto, 1930larda Kemalizm, s.345.
294
rupa medeniyetini kabul ve Asyal bir milletin kendisini o ktann itimai

ve tarihi mukadderatndan ayrmas olarak yorumlamaktadr.19
Kemalizmin ykseli dneminde Trk Devriminin en kuvvetli
esas20 veya netice-i zaferinin21 Trk milliyetilii olduuna iaret etmek
gerekir. Tekin Alpe gre, Cumhuriyet Halk Partisinin alt ilkesinden her
biri nasl bir tepki sonucunda ortaya kmsa, Trk milliyetilii de en
karakteristik yanyla akslamel milliciliidir.22
Bu balamda 1930larda Trk dili ve tarihi zerine almalar younlat. Trk Dil Kurumu ve Trk Tarih Kurumu oluturuldu. Kkeni
Osmanl ncesine giden milli bir dil ve tarih tezi yaratlmaya alld.
Birinci Trk Dil Kurultaynda lk uygarl kuran Trkler olduu gibi ilk
uygarlk dilinin de Trke olduundan kuku kalmad sav ne srld.
Macar dilci Kvergiin Gne Dil Teorisi byk ilgi grd.23
Bu yllarn tarih tezinde slam ve Osmanl ncesi Trklk ne karld. Teze gre slamiyeti kabul eden Trkler znden uzaklatrlm,
uyuturulmutu. 1931de toplanan ilk Trk Tarih Kongresine sunduu
tebliinde Eugene Pittard, Anadoluyu tm uygarlklarn kkeni olan
kutsal bir toprak olarak ilan ediyor, Anadolu Trkln Smerlere,
Hititlere kadar giden bir sentezin rn olarak tanmlyordu. Bu tez yeni
Trkiyenin kendisine bitii tarihi role ve milliyeti ihtiyalarna denk
dyordu.24
Halklk, sylemi itibariyle halk egemenliinin glendirilmesi gibi
burjuva-cumhuriyeti ilkeleri kapsamasna ramen, bunlarn yorum ve
uygulannda devleti grler arlkl olmutur. Bu nedenle halklk
ilkesi sosyal gelime felsefesi25 olmaktan ziyade bir yntemdir. CHPnin
1931 Kurultaynda ierii resmen doldurulan halklk , tarihsel ve ideo19
20
21
22
23
24
25
Celal Nuri, Trk nklab, s.130.

Engin, Kemalizm nklabnn, s.10.
Celal Nuri, Trk nklab, s.92.
Tekin Alp, Kemalizm, s.296.
Birinci Trk Tarih Kongresi, ss.99-123
Timur, Osmanl Kimlii, ss.120-132, 144-150
Steinhaus, Atatrk Devrimi, s. 161.
295
lojik kaynaklar bakmndan eitlik ilkesine dayanr. Halklk, Kemalist devrimi ierik asndan demokratik devrimlere yaklatrmaktadr.26
rnein Tekin Alp, Yeni Trkiyenin halk ve sosyal msavat taraftar
olduunu vurgulamaktadr. Buradaki msavattan kastn kanun nnde
eitlik kavram olduu tartma gtrmez bir gerektir.27
na edilen devletin nitelikleri Kemal Atatrkn Medeni Bilgilerde
ortaya koyduu dnce sistematiinden karsanabilir; bu devlet yasa
nnde eitlik ilkesine dayanan, stat ayrcalklarn men eden bir devlete iaret etmektedir.28
30lar Avrupasnda genilemekte olan Fhrer Prinzip salgn
Trkiyeyi etkilemitir. R. Pekerin nklap Dersleri kitab29 ef sylemiyle
rtmekle birlikte, Kemalist dzenin ierii hakknda zorluklar iinde
grlr. Kemalist literatrde kapitalizm, siyasi ve iktisadi liberalizm eitli yazarlarca mahkum edilmi, fakat demokrasi kavram yadsnmamtr.
Bu zel tavrn arkasnda demokrasiyi milli egemenlik ile zdeletirme
yaklam vardr.
Sonu itibariyle, Kemalizm, Fransz htilalinin simgeledii burjuva
demokratik devriminin emperyalizm anda, geri kalm bir lkede30 hayata geirilen bir versiyonudur. Bu hareket doduu andan itibaren drt
temele oturmutur: Milliyetilik, Cumhuriyetilik, Halklk, Laiklik.31
CHPin 1931 Kurultay ile kesinletirilen dier ilkeler ise ncekilerden
km trev ilkelerdir.
18.9. Tek Parti Dneminin Gvenlik Sorunlar

Trkiye tarihinde 30lu yllarda ciddi bir i gvenlik sorunu ile kar
karya kalmt: Krt ayrlklk faaliyetleri ve ayaklanmalar. Bu ayak26
27
28
29
30
31
Perinek, Osmanldan Bugne, s.155.

Kker, Modernleme, s.82.
296
lanmalar, i politikada yaratt sonular itibariyle Kurtulu Sava kadar

etkili olmulardr. Konuyu ele alan Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi
Dairesi Bakanl 1972 ylnda Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar
(1924-1938) baln tayan yaynnda 17 ayaklanma giriimini kronolojik sraya gre yle ele alnmaktadr: 1924 (Eyll) Nasturi, 1925
(ubat-Mays) eyh Sait, 1925 (Austos) Rakotan ve Raman Tedip
harekat, 1925-37 arasnda tekrarlanan Sason ayaklanma giriimleri,
1926 (Mays-Haziran) Birinci Ar, 1926 (Ekim-Kasm) Koua,
1927(Mays-Austos) Mutki, 1927 (Eyll) 2. Ar, 1927(Ekim-Kasm)
Bicar tenkil harekat, 1929 (Mays-Austos) Asi Resul, 1929 (Eyll)
tendrk, 1930(Mays-Haziran) Savur Tenkil harekat, 1930(haziranEyll) Zeylan, 1930 (Temmuz-Ekim) Oramar, 1930 (Eyll) 3. Ar,
1930 (Ekim-Kasm) Plmr harekat, 1937-38 Dersim tedip harekat
olarak tanmlamaktadr.32
Trkiye Cumhuriyeti tarihinde ilk byk Krt ayaklanma eyh
Sait olaydr. Ayaklanma 13 ubat 1925de Bingln Gen ilesi Eil
buca Piran kynde haklarnda ekiyalk gerekesiyle tutuklama karar
bulunan eyh Saitin adamlarndan onunun jandarmaya mukavemeti
ile balamtr. Olaylar hafta boyunca ayaklanmaclar lehine gelimi,
eyh Sait kuvvetleri 7 Martta Diyarbakr kuatm, bu arada ordu birlikleri dalmtr. Palu ilesi ve Elaz il merkezi dmtr. 15 Nisanda
eyh Sait ve arkadalar ele geirilmi, tenkil harekat Mays sonuna kadar
srmtr.33
Bir ksm yazar, Musul sorunu ile eyh Sait ayaklanmasn ilikilendirmektedirler. Ayaklanma, Fethi Beyin Babakanlktan istifasna ve
smet Paann yeni hkmeti kurmasna yol amtr. Kemalettin Sami
Paa Berlin sefaretinden izinli gelerek olay zmekle grevlendirilmitir.
eyh Sait olay Takriri Skun kararlarnn alnmasna neden olmu, blgede skynetim 23 Kasm 1927ye kadar srmtr. syanclar yarglamak zere ark stiklal Mahkemesi kurulmu ve 1925 Nisanndan Eyll
ayna kadar almtr. syan mntkasnda grevli stiklal Mahkemesinin
Bakanlna Mazhar Mfit Kansu (sonra Hacim Muhittin arkl), ye32
33
Tunay, Tek Parti, ss.127-128

Tunay, Tek Parti, s.128
297
liklere Ali Saip Ursava ve Ltfi Mfit, yedek yelie Avni Doan, savclk
grevine Sreyya zgeevren getirilmitir.
Ankara stiklal Mahkemesi de isyan ile ilgili dier iddialar kouturmutur. Ankara mahkemesi Ali etinkayann bakanlnda, Savc Necip
Ali Kka (sonra Mustafa Necati), yeler Kl Ali, Ali Zrh, yedek ye
Dr. Reit Galipden olumutur.
Bu yarglamalardan sonra Terakkiperver Parti kapatlmtr, Hseyin
Cahit Yaln oruma srgn edilmi, Cevat akir Kabaaal (Halikarnas Balks) , Zekeriye Sertel ve Ata elebi srgn ve hapis cezalarna
arptrlmlardr. Abdlkadir Kemali t, Velit Ebuzziya, Fevzi
Ltf Karaosmanolu, Ahmet Emin Yalman ve smail Mtak Mayakon
gibi nl isimler tutuklanmlardr. Ayaklanma dneminde basna sansr
uygulanmtr.34
Takriri Skn dnemi rejimin kapanmasna yol amtr. Ayrlk
eyh Sait kuvvvetleri karsnda hkmet gleri kurtulu savandan
daha fazla kayp vermi, aylarca sren atmalarda 20.000 den fazla kii
lm, 60 milyon liralk harcama yaplmtr.35 Hkmet stanbulda
yaynlanan Orak eki, Sebirrrreat, Aydnlk, Son Telgraf, Tevhidi
Efkar gibi gazeteleri ve bir ay sonra da Tanin gazetesini huzur ve skunu
salamak gibi bir gereke ile kapatm ve muhalefeti bu olay vesilesi ile
susturmutur. Terakkiperver Frkann kapatlmas da Takriri Skun dneminde gerekletirilmitir.
eyh Sait ayaklanmas sonunda Dou vilayetleri iin ayr bir mlki
idare tekilat kurulma ihtiyac hissedildi. 26 Haziran 1927 tarihinde
1164 sayl yasa ile Elaz, Urfa, Bitlis, Hakkari, Diyarbakr, Siirt, Mardin
ve Van illerini kapsayacak ekilde Umumi Mfettilik Tekilat kuruldu.
17 Haziranda Baz Ehasn ark Menatndan Garp Vilayetlerine Nakillerine Dair Kanun karlmtr. Bu kanun ile Douda asayi sorunu ka34
35
Kocatrk, Kronoloji, s.278-284; Edgar OBalance Ghassemloouya atfta bulunarak hkmet kuvvetlerinin 35.000 asker ile tedip ve tenkil harekatn yrttklerini yazacaktr. OBalance, The Kurdish, s.27; Kuzey Mezopotamyann koullar iin ayrca Bkz. Edmonds, Kurds& Turks, ss.2-21
Tunay, Tek Parti, s.136.
298
ran airetler hkmet tarafndan Orta ve Bat Anadoluda iskan edildiler.

1935 Tunceli Kanunu da byle bir dzenleme yapacaktr.
kinci byk ayaklanma 1930da Arda kmtr. ki kolordu ve
sava uaklaryla gerekletirilen tenkil harekatnda kendine Vali ve
General nvann veren ve Ar Dan kendine karargah seen Yzba
hsan Nuri kuvvetleri ile atlmtr. Tenkil harekatn bu kez de eyh
Sait isyan srasnda greve arlan Berlin Bykelisi Kemalettin Sami
Paa yrtecektir.36
Son byk isyan 1937 ylnda Tuncelide (Dersim) kmtr. Kendisine Dersim generali sann veren Seyit Rzann nderliinde kan isyan
ay srd. Seyit Rza 10 Eyllde yakaland, yargland. Genelkurmay
yaynlarna gre iinde Muhafz Alaynn da bulunduu 50-60.000in zerindeki tenkil ktalar grevini tamamladnda atmalarda 4.000den az
olmamak zere insan zayiat olduu anlalmaktadr. Olaylarn bastrlmasndan sonra Bakanlar Kurulu Tunceli Halkndan ve Yasak Blgelerin inden ve dndan 7 Bin kiinin Bat llerine Nakli ve skanna karar
verecektir.37
18.10. Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Bavekil smet

Paaya Kar
Mustafa Kemal Atatrkn zellikle son dnemlerinde ortaya kan
siyasi atmalar ankaya-Babakanlk gerilimleri ele alnmakszn tam
manasyla anlalamaz. Kurucu nderin siyaset ve idare slubu, st ste
seilmesinden daha ilgin bir konu tekil eder. Gazi Mustafa Kemalin
Milli Mcadele ve Cumhuriyet rejiminin kurulu ve pekitirilme srecinde Erkan Harp Bakanl, Vekillik, Bavekillik grevlerini verdii nn
ile anlamazlk noktalarn birka balk altnda zetlemek olanakldr:
Atatrk-nn atmasnda ncelikle vurgulanmas gereken yn,
hkmet etme ilerinde ankayann bakanlarn belirlenmesi ve grevden alnmasna varan mdahalecilik eilimi olmutur. Bunun yansra
36
37
Tunay, Tek Parti, s.241

Nokta Dergisi, ss.12-13
299
uluslararas konjonktrn Trkiye lehine olduu bir dnemde Hatayn

anavatana iltihaknn hzlandrlabileceine inanan Atatrkn dinamik
talepleri karsnda Babakan nnnn daha temkinli ve zm zamana yayan politikalar tercih etmesi dikkat ekicidir. Sonuncu boyut
Kemalist ekonomi politiin bir eit devlet kapitalizmine mi yoksa zel
teebbsn desteklenmesine mi dayand konusudur.
Btn bu boyutlara somut rnekler vermek faydal olacaktr:
rnein, 1932de dnemin Maarif Vekili ve Mustafa Kemalin eski
hocas Esat Sagay ile Parti Genel Ynetim Kurulu yelerinden Dr.Reit
Galip arasnda geen milli eitim politikalar hakknda sert bir tartma
olur. Tartma Dolmabahe Saraynda ve Mustafa Kemalin huzurunda
cereyan etmi ; partinin yeniliki kanadnn nderlerinden Halkevleri
yneticisi Reit Galipin Bakanla nerilmesiyle noktalanmtr. Fakat
gelimelerin seyri Bavekil ankaya ilikisinin gerilimini ok gzel
yanstmaktadr. stanbulda kendisini dil ve tarih almalarna vermi
bulunan Cumhurbakan Mustafa Kemal bu elikiyi kendince zm,
Genel Sekreteri Hasan Rza Soyak aracl ile yeni vekilin kim olmas
gerektiini Hkmete bildirmitir. Devlet Bakannn bu yaklam,
nnnn olduka iddetli bir tepki gstermesine sebep olur.
Vurgulanmas gerekli bir nokta ise , iktisadi alandaki ayrmadr. z
kaynaklar byk lde sanayi d retim alanlarna dayanan Trkiye,
Lozan Antlamas gerei 1916 Gmrk Rejiminin grece serbesti artlarn uygulamak zorundayd. 1930lar dnldnde Serbest Cumhuriyet
Frkas deneyim ve baarszl yaanmt. Bu gelimeye kout olarak
ekillenen iktisadi ve siyasi yapdaki huzursuzluk ve honutsuzluk parti
kurmaylar ve sekinlerinde yeni araylara sebep olmutur.
Devletin piyasalara mutlak anlamda hakim olamad 1923-29 dneminde, zel sermaye birikimi ynnde baz tedbirler rettii grlmtr. artlarn zorlamasyla 1930-32 alt dneminde alnmaya balanlan
himayeci nlemler, 1932 sonrasnda artk devletilik diyebileceimiz
belirgin bir tercihe dnecektir. Hemen belirtmekte yarar var: Devlet
mdahalesi - serbest piyasa ekonomisi ikilemi, Tek Parti dnemine has
bir tartma olarak deerlendirilmemelidir. Bu iin kkenlerine inildiin-
300
de, Merutiyetin siyasi ve iktisadi fikir atmalarnda da benzer diyaloglarn bulunduunu syleyebiliriz.
1930larda , Kemalizme ideolojik bir ierik ve elle tutulabilir iktisadi
bir vehe araynn sonularndan biri de Kadro Dergisi olmutur. Her
ne kadar politikalar belirleyici olmasa da, smet nnnn dnemin Babakan sfatyla, derginin ilk saysna yaz vermesi yeterince anlamldr.
Bu balamda, 1932 yl iktisat politikalarndaki temel ayrmalarn
yzeye vurduu bir yl olacaktr. Olayn merkezinde dnemin ktisat
Vekili Mustafa eref zkan ile 1924ten itibaren Gazinin desteini her
zaman yannda bulmu Bankas grubu vardr. Kat sanayiinin bir
kamu yatrm m yoksa zel sektr yatrm m olaca noktasnda kan
ztlama, Bankas evresinin Celal Bayar bakanlnda ortaya koyduu
inisiyatifin stnl ile sonulanmtr. nk kat sanayiinin Bankas evresindeki mteebbisler eliyle kurulmayaca; bir kamu yatrm
olarak gerekleecei kesinleince, mteebbislere engel karan ktisat
Vekili, Yalovada Cumhurbakan ile tartmasnn akabinde grevinden
alnmtr. Bu hesaplamann ertesinde Celal Bayar nn kabinesine
girmitir. Bu azil ve atamann rtl bir uzlama olduu hemen grlebiliyor. Atatrkn istemedii bakan grevden alnarak yerine Bayar
getirilirken, hkmet politikalarnda bir yalpalamaya meydan verilmemitir. Atatrk ile yeni Vekil Bayar arasnda geen tebrik ve teekkr telgraflarnn ierikleri incelendiinde Devlet Bakannn yksek beklentileri
aka grlr.
18.11.
Atatrkn Celal Bayar Bavekalete Atamas
Atatrkn Trkiye Byk Millet Meclisini a konumalarnda,

nnnn hkmet programlarnda, Tanzimat, borlanma, Dyun-u
Umumiye tecrbeleri ve Lozan sendromu kendisini gsterir. Bu konumalarda smrgeci amalarndan kukulanlan yabanc sermayeye kar,
temkinli bir tavr sergilendii grlmektedir. Tek parti yllarnda genellikle smet Paann d ticaret a olmayan, kendi yayla kavrulan, denk
bteci politikalar desteklenmekle birlikte; Atatrkn birok alanda
rnek mteebbis roln oynamaya alt malumdur. Bununla bir-
301
likte, gerek 1929 Dnya ekonomik bunalmna kadar olan alt dnemde
ve gerekse sonrasndaki devlet teebbs arlkl, otarik, grece kapal
politikalarn uyguland srete iktisadi kalknma alannda katedilen
mesafe tatmin edici bulunmamaktadr. Bu balamda lkenin kstl olanaklarna ramen, dikkat eken birok teebbs gerekletiren Bayarn
resmi devletilik doktrininin ykselite olduu bir konjonktrde greve
getirilii ilgintir. nn dneminin baz yazarlarnca affairiste (zmni
anlam karc) olarak nitelenen, siyasi nfuzlaryla ticaret yapan evrelerle birok defalar ztlamasna ramen, Bayar kimlii, toplumun rettii
yeni bir sosyo-ekonomik dinamiin alttan alta gelimekte oluuna iaret
etmekteydi.
1932 Eyllnden 1937 Eyllne kadar nn kabinelerinde alan
Bayarn bu be yllk sre iinde temel iktisadi konularda gr ayrl
iinde bulunduu bir babakan ile nasl ve hangi koullarda alm olduu incelenmesi gereken bir konudur. Elbette nn ve Bayarn hatralarndan baz sonular kartmak mmkndr. Bu belgelerden anlald
kadaryla Bayarn mesafeli, dikkatli ve dengeli tavr sayesinde, tartmal
konularda Atatrk faktr sayesinde kabine ii denge tutturulmutur.
Siyasi, iktisadi gelimeler sonucu ankayadan Bayar lehine gsterilen tevecch, nnnn bavekaletten ekilmesinden sonra parti ii hiyeraride daha nde olmalarna ramen Dahiliye Vekili kr Kaya veya
Hariciye Vekili Tevfik Rt Arastan birinin Bavekalete atanmamas
Kemal Atatrkn kafasndaki temel drtnn, parti ii kurmaylar aras
bir dzenlemeden ziyade, devletin iktisat siyasetini deitirmeye ynelik
bir operasyon olduu ileri srlebilir.
Bunun dnda bir de nnnn her zaman ikayeti olduu zevat-
mutena meselesi vardr. Falih Rfk Atayn ankayada, evket Sreyya
Aydemirin kinci Adamda deindii, Atatrkn sofra ilikilerinden faydalanan bir evrenin Atatrk nnye kar tahrik etmeye altklar
gereidir. nn iktidarnn karlat sorunlardan biri de bu olmutur. nn, Kemal Atatrkn son dnemlerini tahlil ederken, salnn
giderek bozulmasnn serinkanllk yeteneini azalttna hkmetmitir.
302
Atatrkn son zamanlarndaki birok davrann gittike arlaan hastalna balamtr.

Atatrk ile nn arasndaki eitli ihtilaflarn dorua ulaarak,
nce bir sre izinli saylmasna sonra da Bayarn Bavekalet Vekilliine
getirilmesiyle sonulanacak olan sre yle gelimitir: 1937 yaznda
seyrsefer gvenlii iyiden iyiye sarslm bulunan Akdenizde birok
geminin batrlmasnda Mussolini rejiminin parma olduuna dair ciddi
kukular bulunuyordu. talya, Akdenizde teden beri arzu ettii hakimiyet kurma sevdasyla yeni bir aamay yrrle koymu grnmekteydi.
Akdeniz ticaret gvenliini sarsacak bir baka sorun ise, spanya i savann olanca iddetiyle devam ettii gereidir. Trkiyenin de iinde
bulunduu bir grup lke 10 Eyll 1937 tarihinde toplanarak saldrlara
kar alnacak tedbirleri tartma karar almlard. Bu toplantlarda Trkiye Cumhuriyetinin, Hariciye Vekili Tevfik Rt Aras tarafndan temsil
edilmesine karar verilmitir. Shhi nedenlerle artk tamamen stanbulda
bulunan Atatrk, nny devreden kararak Arasa ahsen talimatlar
vermeye balamtr. Hariciye Vekili gelimeleri nnden saklamaya almasna ramen bir sre sonra durum ortaya kar. Olayn aydnlanmas
ve yetki krizinin almas srasnda, stanbul Florya Deniz Kknde kalmakta olan Atatrke Ankaradan telefonla ulamaya alan nnnn
Cumhurbakanl Genel Sekreteri tarafndan engellenmesi iplerin kopma noktasna gelmesine sebep olacaktr.
Bu arada, 17 Eyllde Atatrkn Ankara dn ncesinde imza
edilmi bulunan Nyon Antlamas, Mecliste tasdik aamasna gelmi bulunmaktayd. nn, Cumhurbakann, Atatrk Orman iftlii istasyonunda karlamtr. Atatrk, Orman iftlii Bira Fabrikasnn stanbul
Bomonti Bira Fabrikas karsnda gelitirilmesini ngren projelerini
nny bir kez daha devreden kararak, gayr resmi usullerle ahsen
soruturur. Sonulardan tatmin olmaz, Ziraat Vekilinin istifasn ister;
milli mcadelenin en skntl zamanlarnda birbirine sk skya yaslanan
iki arkada, bakanlar kurulunun dier yeleri nnde teklifsizce tartrlar. Bu olay smet Paa devrinin bavekalette kapandnn habercisidir.38
38
Soyak, Hatralar, ss. 657-715
303
Nyon Anlamasnn tasdikinden sonra, nn ve Atatrk birlikte

stanbula doru trenle hareket ederler. O gece Ankara-stanbul seferi,
Atatrk ile nn arasnda tarihi dnm noktas olan konumalarn yaplmasna tanklk edecektir. Tren Haydarpaaya vardnda nnnn
bavekaleti devri fiilen kapanmtr.39 nn izin isteyerek birlikte indikleri Haydarpaadan ayrlarak Heybeliadadaki evine ekilir. Dolmabahe
Saraynda almalarna balayan kinci Trk Tarih Kurultaynn alnda artk nn Gazinin yannda deildir. Tek Parti dneminin en nemli
deiikliklerinden biri olan nnnn Bavekaletten azli ve Bayarn bu
greve getirilii yumuak bir slupla gerekletirilir. Cumhuriyet tarihinde ilk defa bavekil bir buuk ay sreyle izinli saylr. ktisat Vekili Celal
Bayar Bavekalet Vekilliine getirilir. Hemen asaleten atamas yaplmaz.
Atatrk belki de idarenin sarsntsz bir ekilde yeni babakana almasn salamaya alrken te yandan hkmet etme ilerini emanet ettii
yeni babakann vekaleten denemektedir.
20 Eyll 1937 tarihinde Bavekalet grevinden affedilen (Resmi istifa 25 Ekim 1937) smet nn yerine Celal Bayarn getirilmesi olduka
anlaml bir gelimedir. Tarihi bir yargda bulunmak gerekirse, Bankas
Genel Mdrlnde dikkat eken Celal Bayar, partiye ve lidere sadakatinden kuku duyulmayan alternatif bir politikann uygulaycs olarak bu
greve getirilmitir.
Bu grev deiiklii ile, Cumhuriyetin kuruluu ve rejimin pekitirilmesi dneminde, devlet ilerinin teslim edildii smet nn, rejimin byk lde pekitii, fakat ekonomik gstergelerin tatmin edici bir ykseli
gstermedii bir dnemde, yllarn ypranml gz nne alndnda
Devlet Bakan nezdinde tarihi misyonunu tamamlam olmaldr.
Babakan nnnn istifas ile, partinin rgt yaps devlet ile aa
yukar zde olduundan, Parti Genel Bakan Vekillii (Umum Reis
Vekillii) de otomatik olarak boalm; Bavekalet Vekili Celal Bayarn
Bavekalete getirilmesiyle, yeni Hkmet Bakan tarafndan doldurulmutur.
39
Arcayrek, ankayaya Gelenler, s.37
304
Bayar Hkmetinde Dr. Refik Saydam dnda btn bakanlar

yerlerini korumulardr. Yani Saraolu kr Bey, Kazm zalp, Tevfik
Rt Aras, Ali etinkaya, kr Kaya gibi Milli Mcadele dneminden
beri nemli siyasi mevkilerde bulunmu olan isimler yeni kabinede grev
almlardr.
1937 yl banda yaplan Anayasa deiiklii ile birlikte kurulan siyasi mstearlklara da yeni bir atama yaplmamtr. Burada bu kurumdan
bahsetmekte fayda var. Tek partili ve yasama yrtme ilikilerinin nerede balayp nerede bittii belli olmayan siyasi yap , kuramsal denetim
mekanizmalar gelitirmeye almtr. Bu sistem, hkmet ilerini takip
edecek, siyasi mstearln yerine getirdii vekalete ileride atanabilecek yetenekli, dinamik gen parlamenteri hkmet ilerinde yetitirmeye
ynelik bir teebbst. Atatrkn gnlszce kabul ettii bu dzenleme
daha sonra kaldrlacaktr.
Trkiye Byk Millet Meclisinin 1 Kasm 1937de yeni yasama dneminin alnda Cumhurbakan Atatrkn yapt konumada temel
vurgunun ekonomik dzey olmas dikkat ekicidir. Bir hafta sonra yeni
hkmetin program okunur ve gvenoyu alr. O dnemde TBMM ye
tam says 399dur. Bayar Hkmeti Meclis genel kuruluna gelen ve oylamaya katlan btn milletvekillerinden, yani 364nden gvenoyu almak
suretiyle hkmet etme yetkisini devralr.
Atatrkn hastalnn younlaarak artt bir dnemle rten
Bayarn Babakanl, radikal kadro ve politika deiiklikleri getirmez.
Oysa ki yerli ve yabanc basnda bu ynde geni bir beklenti vardr. Uygulamada ise kukusuz baz deiiklikler olacaktr. imdi bunlarn bazlarna
gz atalm:
lk deiiklik siyasi dzeyde gereklemi, siyasi mstearlklar
kaldrlmtr. Bununla ilgili Anayasa deiiklii hemen yaplmtr. Bu
dnemde kamulatrma faaliyetleri snrl kalm ve stanbul Elektrik
irketi, zmir Telefon irketi gibi baz kk ve iddiasz kamulatrmalar
gerekletirilmitir. Hakknda etraflca bahsedilmesi gereken operasyon
Denizbank Kanunu erevesinde gerekletirilmitir. Cumhuriyetin
kurulmasndan sonra, yabanc sermayenin tasfiyesi projesi erevesin-
305
de milli armatrlk ve gemi iletmecilii zendirilmitir. Bir yandan da

Seyri Sefain daresi ad altnda kamu iletmecilii yaplmaktadr. Bayarn
nn kabinesine ktisat Vekili olarak girdii 1932 ylndan 1936 ylna
dein limanlara ve deniz iletmeciliine ilikin ok sayda mevzuat karlm, stanbul, zmir ve dier limanlar ile Van Gl letmesi hukuki bir
statye kavuturulmutur. Bayarn Bavekaletinin daha ilk zamanlarnda
Denizbank Kanunu tasars TBMMye sevkedilmitir. Denizbank Umum
Mdrlne Bankas ileri gelenlerinden Yusuf Ziya ni getirilmitir.
Bu dnem Celal Bayarn Bankas birikiminden Bavekalette yararlanmaya alt bir dnem olarak yorumlanabilir. Dikkat eken bir baka
olgu ise, Bayar dneminde brokraside radikal atama yaplmamtr.
18.12. smet nnnn Siyasi nziva Hayat ve Atatrk

Sonras Senaryolar
Osmanl devri siyasi kltrnden szlp gelen bir sezgi ile, nn
de azledilen sadrazamn hayatn tehlikede hissetmesi gibi siyasi hasmlar
tarafndan ortadan kaldrlabileceini, hatta bizzat Atatrkn bu ynde
tahrik edilebileceini dnm olabilir. Buna iyi bir rnek , Yakup Kadri
Karaosmanolunun Prag dn izlenimleridir. Zoraki Diplomat ta
Karaosmanolu, smet Paada bir gz hapsinde tutulma ifadesi gzlemlemitir. nn, mlki ve askeri evrelerden kendisine yaplan ziyaretlerin
Devletin yksek makamlarnda iyi karlanmadn hissediyor, siyasi
havadan bir komplo geriliminin yaand anlalyordu.
Ancak btn bunlardan Atatrk-nn ilikisinin tamamiyle koptuu sonucu karlmamaldr. Artk milletvekilliinden baka hibir resmi
grevi olmamasna ramen, Cumhurbakan hakkndaki salk raporlarnn bir kopyasnn yine Atatrkn emriyle nnye verilmesi ilgintir.40
te yandan dnemin Babakan Bayar, stanbuldan Ankaraya her
dnnde smet Paaya mutlaka uruyordu. Bir ara Atatrk kendisini
tedavi etmek zere Almanyadan davet edilen Prof. Fissengeri nny
de tedavi etmesi iin Ankaraya gndermitir.
40
Durumunun gittike arlatn anlayan Atatrk, 5.9. 1938, pazartesi gn kendi el yazs ile vasiyetini yazmtr. Cumhurbakanl Tarihi, s.98.
306
19-24 Mays 1937 tarihleri arasnda Hatay Sorununu halletmek iin

yapt geziden sonra hastalnn seyri iddetlenen Atatrkten sonra lke
idaresinde kimin sz sahibi olaca devlet ve hkmet evrelerinde gizliden gizliye konuulmaya balanmt. Hariciye Vekili Tevfik Rt Aras,
bu gei srecinde nny Amerika Birleik Devletlerine sefir olarak
gndererek lkeden uzaklatrmaya alrken, kr Kaya, Ali etinkaya, Salih Bozok, Kl Ali gibi simalar nn nn Atatrkn halefi olma
potansiyelini dnerek eitli siyasi kombinezonlarla nn kesmeye
alyorlard. Cumhurbakanl iin nn kartlarnn ne srebilecekleri aday saysnn son derece snrl ve speklatif kalmaya mahkum olduu gelimelerin seyri ile ortaya kacaktr. Bu alternatif adlarn banda
Londra Bykelisi Fethi Okyar geliyordu.41 Bunun yansra ordunun da
kabul edebilecei Fevzi akmak, hatta Meclis Bakan Abdlhalik Renda
isminin tartldn eitli hatralardan anlamaktayz.
Bir dnem Genelkurmay kinci Bakanln da yapan Asm
Gndzn anlarna gre akmakn Cumhurbakan olmas Ordunun
baz kesimlerinde destek bulmakla birlikte Mareal bu greve pek istekli
deildi. Hereyden nemlisi bu ahslardan hibiri milletvekili deildi ve
1924 Anayasas Cumhurbakanlna TBMM tarafndan seilecek kiinin Meclis yesi olmasn zorunlu klyordu.
Ortaya yle bir siyasi gereklik kt: nnye kar kanlarn gl bir ekilde destekleyebilecekleri ortak bir aday yoktu ve bu anlamda
iktidar mcadelesi kran krana gemedi. Atatrkn lmnn hemen
arefesinde 8 Kasmda yaplan Bakanlar Kurulu toplantsna akmak
ve nn de davetli olarak katldlar. Buradan da kartlabilecek sonu
uydu ki Trkiyenin kinci Cumhurbakan olacak nn siyasi hayatnn
inziva ksmnda dahi Cumhuriyet Halk Partisi rgt ve kadrolar asndan vazgeilmez bir isim olarak karmza kyordu. Bu durum hi kuku
yok ki rejimin kurulu devrinin nn faktr zerine bina edilmesi ile
ilgilidir.
41
17 Ekim 1938 tarihli L Epoque gazetesinde Yves Laroche imzasyla yer alan bir yorumda, Atatrkn Arkada Bay Fethi yarn Trkiyenin lideri Olacak m? balkl yazs ile
bu olasl irdelemitir. zdemir, Cumhurbakanl, s.106.
On Dokuzuncu Blm
ATATRKTEN SONRA TRKYE
19.1. smet Paa Cumhurbakan ve Milli ef

Atatrkn hastal dneminde Trkiye Celal Bayar tarafndan
ynetilmitir. smet Paa 1937 Eyllnden 11 Kasm 1938 tarihine kadar siyasi bir inziva hayat yaamtr. Burada merak edilen nokta smet
Paann, kurucu nder tarafndan azledilmi olmasna ramen hangi
mlahazalarla devlet bakanlna getirilmi olduudur. Bunda smet
Paann 1925 Mart ile 1937 Eyll arasndaki kariyeri belirleyici etmen
olmaldr. lkeyi bu tarihler arasnda nn ynetmitir. Btn devlet
brokrasisinin fiilen temas ettii iktidar smet Paann iktidardr. Bu
dnemde karizmatik nder gnlk siyaset ve idare ile ilgili deildir. Bu
hem Anayasa gerei, hem de nderin siyaset slubu gerei byledir. Mustafa Kemal bu dnemde bir eit seilmi monarktr. Gnlk idare onun
greve getirdii bir yeddiemin (smet nn) tarafndan yrtlmtr. Bu
iliki inili kl ve zaman zaman gerginlikler yaam olsa da, bylece
devam etmitir.
Atatrkn vefat ile cumhurbakanl makam boalm oldu.1
Bu cumhuriyet tarihi asndan olduka nemli bir dnm noktasdr.2
1
16-19 Kasm aras gn sreyle stanbulda katafalkta kalan Atatrkn cenazesi,

Dolmabaheden alnarak Sarayburnuna kadar top arabasnda gtrld. Buradan Zafer
torpidosu ile Yavuza nakledildi. Atatrkn naa, Gebze Diliskelesinden trene alnd.
Atatrk, 20 Kasm sabah Ankara garnda, devlet erkan tarafndan karland. Turan,
nn, s.144
Atatrkn tahnit edilmi bedeni uzun yllar Etnorafya Mzesinde Antkabirin tamamlanmasn bekledi. 10 Kasm 1953 gn, Atatrk, Bayarn yapt bir konuma ile,
308
nnnn cumhurbakanlna tereddtsz seilmesi Kemalist devletin,

nderin fiziki varlndan zerk olarak cumhuriyet esaslarnda pekitiini kantlar niteliktedir. nnnn cumhurbakan seilmi olmas,
parti, devlet ve brokrasinin, yerleik dzeni, statkoyu, kurucu nderin
yokluunda en iyi nnnn devam ettireceine inanmasndan kaynaklanmtr. Kemalist elit nn ismi zerinde oydamaya vararak dzeni
sarsntya uratmadan srdrecek bir kimlii onaylamtr.
Bir baka irdelenmesi gereken husus ise, geiin sarsntsz, Anayasa
ve hukuk dzenine son derece uygun salanm olmasdr. Oysa ki nderin lm, parti, devlet ve rejimi bir krize pekala srkleyebilirdi. Tarih
bunun saysz rnekleriyle doludur. Hizipler arasnda hesaplamalar ve
nderlik mcadelesi yaanabilirdi. Tek partili devlet yaplar bu tip srelerin ortaya kmasna msait yaplardr. Hatta nderlik mcadeleleri
kanl atmalara bile neden olabilir. Ancak Atatrkn lmnden sonra
bunlarn hibiri yaanmamtr. Bunu siyasal tansiyonun dk olmasna
balyabiliriz. Siyasal tansiyonun dkl ise Devletin 1931-1937 arasnda bir tek parti devleti olma yolundaki geirdii evrim ile aklanabilir.
nn, Atatrk ile gr ayrlna derek bavekaletten ayrlm
olsa da nderin yokluunda partinin ideolojik, politik birliini salayabilecek en uygun isimdi. nnnn bu greve getirilmesi partinin ortak aklnn gerei idi. Kukusuz nnnn cumhurbakan mevkiine gelmesini
istemeyenler yok deildi. Ancak bunlarn hibiri baarl olamad. Bayar
hkmetinin ileri Bakan kr Kaya ile Dleri Bakan Tevfik Rt
Aras, nnye muhaliftiler. Bu tavrlar nnnn Atatrk tarafndan
bavekaletten uzaklatrmasndan sonra ok daha belirgin bir hal almt.
Hatta nnnn Washington sefareti grevi ile yurtdna gnderilmesi
gndeme getirilmiti. nny etkisiz hale getirmek iin bulunan bu forml hayata geirilemedi. nnnn siyasi inziva hayat cumhurbakan
seilmesi ile sonuland.
Antkabire defnedildi. Trende eski Genelkurmay Bakan, ulusal kurtulu sava komutanlarndan Salih Omurtak da hazr bulundu. Mozole altndaki topraa verili treninde
ise sadece cumhurbakan, babakan, ve TBMM Bakan ile, smet Paa, eski babakan
ve eski meclis bakan hazr bulundular. Cumhurbakanl Tarihi, s.162.
Atatrkten Sonra Trkiye
309
nnye alternatif olarak, Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi

akmaktan balayarak birok isim ne srlebilirdi. Ali Fethi Okyar,
Meclis Bakan Abdlhalik Renda, Ali Fuat Cebesoy, Kazm Karabekir,
Rauf Orbay gibi isimler akla gelebilirlerdi.3 Bu isimlerden bir ksm Kemalist elit nezdinde, sadakatsiz isimlerdi. Bazlarnn devrim ve cumhuriyete, hatta Kemal Atatrke sadakati kukuluydu. Fevzi Paa ismi stnde
bir nebze durmakta yarar var. Fevzi Paann cumhurbakan olmasna
hukuken olanak yoktu. Cumhurbakan adaylarnn TBMM yeleri iinden olmas gerekiyordu. Ama bu o devirde zlemez bir sorun deildi.
Bu engeli amak ve nn adnn ne kmasn engellemek iin, daha
Atatrkn salnda Fevzi Paay bir ara seimle milletvekili yapmak
istediler. Hatta Atatrkn kendisinden sonra Fevzi Paann riyasete
getirilmesini isteyen bir vasiyeti olduu, bunun cumhurbakanl evrak
iinde bulunduu speklasyonu vardr. Bu iddiaya gre Kenan Evren,
cumhurbakanl dneminde bu vesika ortaya knca, belgeyi imha ettirmitir. Bu iddialarn ounlukla nn kart odaklar tarafndan ortaya
atldn tahmin etmek herhalde zor deildir.
Marealin askeri kariyeri ve 1944te ya haddinden emekliye sevk
edilmesinden sonra gelitirdii tutum Onun Atatrkn boluunu dolduracak bir vizyona sahip olmadn kantlar niteliktedir. Marealin tutucu bir asker olarak Sunaydan sonra Genelkurmay Bakanlna getirilen
Orgeneral Cemal Turaln savrulmalarna benzer tutumlar sergilediini
gryoruz. Fevzi Paa, 1924ten 1944e kadar ordunun banda tutulmu
olmasna ramen, ordunun iinde ve dnda onu ankayaya karacak
kudrette bir siyasi hizbin lideri deildi. Fevzi Paa gerekte apolitik bir
insand. Atatrk tarafndan ordunun banda tutulmasn baka hasletleri
ile aklamak gerekir. Fevzi Paann ordu tarafndan dayatlmas sz konusu olamazd. 1930larn ordusu bir siyasi parti gibi davranma, siyaset
zerinde arln koyma nitelii olan bir ordu deildi. Ordu gerekte
depolitize edilmi bir orduydu. Orduyu yeniden politize eden Demokrat
Parti iktidar ve Menderes oldu. Bu bakmdan Fevzi Paa seenei gerekleme olasl en dk seenekti.
3
Arcayrek, ankayaya Gelenler, s. 29.
310
Kanmca isim zerinde daha ciddiyetle durulmaldr. Bunlar srasyla Abdlhalik Renda, Kazm zalp ve Fethi Okyardr. lk ikisi TBMM
Bakanl yapm isimlerdir. Renda, Atatrkn lmnde TBMM
Bakanyd.4 TBMMyi Tekilat Esasiye Kanununa gre Reisicumhur
semek zere davet eden oydu. Kazm zalp da Rendadan nce uzun
yllar Meclis Bakanl yapmt. Renda mlki idare amirliinden geliyordu. zalp ise ordu kkenliydi. Her ikisi de Mili Mcadelenin bandan itibaren Kemalist kadronun iinde yer almlard. kisinin de ayrt
edici zellii Parti-Devlet karsnda gszlemi III., IV., V. Dnem
Meclislerine bakanlk etmi olmalaryd. Bu Meclisler siyaset reten deil, onaylayan meclislerdi. Bu iki isimden birinin Reisicumhur seilmesi,
cumhur riyasetini, siyaset st parlamenter devlet bakan konumuna
getirirdi ki buna olanak yoktu. Tek parti devletinde siyaset st deil,
siyaset alannn tmn kapsama iddia ve kudretinde olan birinin bu
makama gelmesi gerekirdi.
Atatrkn boluunu byle biri dolduramazd. Rejim doas gerei
buna msait deildi. Bu iki ismin tartlmamasnn olas nedeni budur.
Bu nedenlerle nn dnda en gl olaslk Fethi Okyard. nnye
muhalefet cephesinin arkasnda durabilecei tek salam aday o olabilirdi.
Ksmen oldu da. Tevfik Rt Aras ve kr Kaya bu ismi parti evrelerinde sufle ettiler. Buna ramen, Fethi Beyin arkasndaki tahkimatn zayf
kalmasn birka nedene balayabiliriz. ncelikle, Fethi Bey son derece
tannm biri olmakla birlikte i siyasette aktif pozisyon almamay tercih
etmiti. Kemalist nderlie sorun karmadan, uygulanan siyasetlere
muhalefet edebilecek bir mesafede durmay bilmiti. ounlukla d
grevler almas, nn ile kar karya gelmeme dncesinden kaynaklanyor olabilirdi. deolojik/politik pozisyonu Halk Frkasnn arlkl
4
Tevfik Rt Aras ve kr Kaya, TBMM Bakan Abdlhalik Renday Atatrkn ilk

komaya girdii gnlerde, stanbula davet ettiler. Haydarpaada Devlet Reisi gibi karland. O srada Bern sefaretinden izinli gelen, Yakup Kadri Karaosmanoluda, vekil arkadalarnn davetine uyarak, bu karlamaya katlmt. Rendaya, Perapalasta,
Atatrkten boalacak Riyasete kendisini mnasip grdklerini belirterek, muvafakat
istediler. Meclisi buna gre hazrlamaya dair teminat verdiler. Fakat bir devlet adamndan ziyade brokrat bir ekil adam olan ve hibir zaman bu erevenin dna kamayan
Abdlhalik Rendann cevab kesin bir ret ve itiraz eklinde oldu. Aydemir, kinci Adam,
II, s.21.
311
eilimine uymuyordu. 1937de Devletilii Anayasa ilkesi yapm Frkann, partiyi ve devleti byle birine emanet etmesi sz konusu olamazd.
Sonuta, Fethi Bey yeterince emin biri saylmazd.
Btn bu mlahazalardan sonra, Bavekil ve Parti Genel Bakan
vekili Bayarn Parti Meclis Grubunda gizli oylama ile eilim yoklamas yaptnda nn adnn neredeyse ittifakla km olmas artc
saylmamaldr.5 Parti nny seerek kendi hegemonyasn yeniden
retecek statkoyu semitir.
Burada Bayarn tutumu biraz irdelenmeye muhta grnyor. Bayar,
Atatrk tarafndan bavekalete getirilmitir. Bununla birlikte Bayar, Atatrk yaad srece onun gcne dayanarak idare mevkiinde olabilirdi.
Bayar her ne kadar Atatrk ldnde lkeyi yneten kii ise de Devletin
btn askeri ve mlki katmanlar nezdinde onun boluunu dolduracak
biri deildi. Bayar siyasal elit iinde nderin gvenini kazanm, becerikli
bir iktisat adam grnts iziyordu. Vekilharc olmak baka eydi. nderin boluunu tartmasz ekilde doldurabilecek bir isim olmak baka
eydi. Bu bakmdan Bayarn neden kendi konumunu pekitirecek bir
manevra yapamad veya yapmad sorusunun yant bu politik durumda sakldr. Celal Bayar, Meclisin, Atatrkn iar zerine bavekilliine
rza gsterilebilecei; ama, onun yokluunda nderliine onay verecei
arlkta bir siyasi porte deildi. Bu eksikliin yanna Bayarn CHPnin
brokratik-devleti genel izgisi ile uyum iinde grler tamad gerei de eklenmelidir. Netice itibariyle, bu koullar altnda Bavekil Celal
Bayara, kurucu nderin aradan ekilmesi sonrasnda, Devleti, Devleti
elinde bulunduran partinin karaca adaya teslim etme misyonu dnda bir grev kalmamaktayd. Bayarn yapt da bu olmutur.
10 Kasm 1938 gecesi stanbuldan Bakente gelen Bavekil Celal Bayar, TBMM Bakan ve Cumhurbakan Vekili Abdlhalik Renda tarafndan karland. Renda 11 Kasm gn cumhurbakann seme gndemi
ile Meclisi toplantya ard6. Ertesi gn Meclis genel kurulu yaplmadan
5
6
zdemir, Cumhurbakanl, s. 119.

TBMM, cumhurbakan seimini tamamladktan sonra ilk i olarak, Atatrkn cenaze
treni iin bir yasal dzenleme yapt. Bkz. Atatrkn cenaze treni iin yaplacak sarfiya-
312
parti grubunda yaplan gizli oylamada 323 oyla smet nnnn ad kt. smet Paa Pembe Kkte bulunuyordu. Ne grup toplantsna ne de
riyaseti cumhur seimine katlmad. TBMM 11 Kasm 1938 gn le
zerine Trkiyenin yeni reisicumhurunu seti. nn genel kuruldaki
oylamada 348 oy alacakt. 1 oy Celal Bayara verilmiti. Yusuf Hikmet
Bayur o tek oyu kendisinin verdiini ifade etmitir.7
Bundan sonra Trkiyenin siyasal rejimi nnnn tutumuna gre
ekillenecekti. Ama uras da unutulmamaldr ki nn Atatrk deildi.8
Cumhuriyet eliti iinden bir rekabet ile karlamas ihtimal dahilindeydi. Bunun yan sra 1924-1927 hesaplamasnda tasfiye edilmi bulunan
kadro hayattayd. Onlardan smet Paaya ynelik bir hamle gelebilirdi.
Bu hamle ncelikle Terakkiperver Cumhuriyet Frkas hareketinin ekirdek kadrosundan gelebilirdi. Terakkiperver hareketi Kemalist devrime,
devrimin ykseli dnemindeki en byk meydan okumayd. Bu hareket
baarl olsayd Trkiyenin tarihi farkl yazlrd. Bu hareketin ncleri
milli kurtulu savann kadrosunda yer almlard. kinci Meclise Kemalist parti listesinden girmilerdi. Ama 1924 Kasmnda nderin arkasndan ayrlmlar, bazlarnn ad zmir Suikast davasna karm, bazlar
aklanm, bazlar mahkum olmutu. 1927 CHP Kurultaynda okunan
Byk Nutuk, bu kadroyu kar devrimcilikle itham ediyor ve tasfiyesini merulatryordu. Bu kadro, 1927 Ekiminde toplanan III. Dnem
TBMM sonrasnda uzun sreli bir siyasi inzivaya mecbur olacakt. Rauf
Orbay mahkum olmu, Karabekir ve Cebesoy Paalar pasifize edilmiti.
Atatrkn lmne yakn tarihlerde Refet Bele ve Ali Fuat Paann buruk duygularla dnlerine msaade edilmesi dnda btn muhalefet
odaklar sistem d braklmt. Bunlar bir muhalefet partisi rgtleyebilirlerdi. Bu durumda nn rejimi ya daha otoriter bir vehe kazanacak
ta dair kanun 14.11.1938 tarihli, 3540 sayl kanundur. Cumhurbakanl Tarihi, ss.101105.
nnnn Trkiyenin ikinci cumhurreisliine seilmesini bir ocuk olarak, radyonun
canl yaynnda heyecanla dinleyen Altan ymen hatralarnda yeminin ieriinden ziyade, sesin derinden gelir gibi biraz bouk ktn, bir iki kere de ksrdn hatrlyor. ymen, Bir Dnem, s.92.
smail Hsrev Tkin, smet Paann dnya ve cemiyet grn noktada zetliyor:
tesant, terakki ve halklk, Tkin, smet nn, ss.21-31.
313
ya da serbestiyi arttrarak kendi sonunu hazrlayacak gelimelere gz

yumacakt.
CHPnin Atatrk sonrasndaki ilk kurultay, yeni dnemi ina etmek
zere 1938 Aralk aynda topland. Bu toplantda kan kararlar srpriz
deildi. Parti ebediyete intikal eden nderini, dnemin siyasi atmosferine uygun olarak, Ebedi ef ilan ederken, geride kalan kadro, saflarda
bir tereddde mahal brakmayan siyaset anlayna uygun bir analojiyle
yeni lideri Milli ef konumuna ykseltecekti. Bu kurultaydan sonra smet
nn partinin yeni Deimez Genel Bakan olacaktr. nnye Devlet
Bakanl san dnda salanan bu iki unvan rejimin doasn tanmlarken olas savrulmalara kar parti ii tahkimat pekitiriyordu. Artk
Atatrk yoktu; ama, dzeni yeniden retecek emin bir isim parti adna
ankayadan devlet gemisini yrtecekti.
1939da TBMM seimi yenilendi. Yeni Meclis Anayasa gerei smet
nny bu kez bir yasama dnemi sresiyle yeniden cumhurbakanlna getirdi. 1924 Anayasas cumhurbakanl sresini TBMMnin yasama
dnemi ile snrladndan nn, 11 kasm 1938 seiminde, 1935 parlamentosunun sonuna kadar srecek bir zaman dilimi iin Cumhurbakan
olmutu.
19.2. nn ktidarnn Pekimesi: Siyasette Yeni

Gelimeler
smet nnnn ankayaya kndan sonra ilk nemli icraat
tasfiyeye uram eski kskn kadrolarla temasa gemek oldu. Bu balamda nce stanbulda mnzevi bir hayat sren Milli Mcadelenin ark
Cephesi Kumandan Kazm Karabekir 18 Aralkta ankaya Kknde
resmen kabul edildi, 29 Aralkta mebus oldu.
kinci nemli sima Merutiyet dneminin nl polemiki yazar
Hseyin Cahit Yaln idi. Hseyin Cahitin ttihatlk ile mall olmas ve
Takriri Skun dneminde Ankara rejimine muhalif bir siyaset izlemesi
stiklal Mahkemesinde yarglanmasna, srgn ve hapis cezas almasna
314
sebep olmu ve Atatrk dneminin siyasal sekinleri arasnda yer alamamt. O da ankrdan mebus yapld.
nn, nce parti iinde kendi siyasal gcn pekitirecek nlemler
ald. Dardan gelebilecek olas muhalefete kar Atatrk devri madurlarnn gnln ald. Bunun ilk gstergesi, Dolmabahe Saraynda byk
bir resepsiyon dzenlemesi olacakt. Binin stnde davetlinin katld
bir ay partisi ile nn, Atatrk sonras dnemin siyaset ve idare anlaynn esaslarn belirlemi oldu.9 Bu resepsiyona Rauf Orbay, Halide Edip
ve Adnan Advar, Kazm Karabekir, Ali Fuat Paa gibi devrim hareketleri
srecinde muhalefete gemi simalarn yan sra, smet Paann Milli
Mcadele yllarndan beri hasm olmu sabk Birinci Ordu Komutan Ali
hsan Sabis gibi simalar da davet edildiler. smet nn bar politikas
gerei kendini madur hisseden herkesi yeni sisteme entegre etmeye
alt. rnein 1926 zmir Suikast davas mahkumu eski Babakan
Rauf Orbay nce Kastamonudan mebus sonra Londraya bykeli
yapt. Advar ailesi stanbul niversitesinde profesr olarak istihdam
edildiler. Karabekir, Cebesoy, Bele tekrar parlamenter oldular. Kazm
Karabekir 1948de ldnde CHP milletvekili ve TBMM Bakan
idi. Yerine seilen Bakan da Ali Fuat Paa olacakt. Doal olarak btn
bunlar Trkiyenin tek partisi CHP kimlii altnda gerekleti. Bu tarz-
siyasetle, eski muhalifler, kar ktklar kurucu nderin partisinde,
nnnn tartlmaz genel bakanl altnda bulumu oluyorlard. Bu
toparlayc yeni nder profilinden sadece, nny siyasetten tamamen
tasfiye etmeye ynelik giriimde bulunanlar yararlanamad. Bunlar Kl
Ali, Tevfik Rt Aras ve kr Kaya gibi Atatrkn yakn evresinde
bulunup da nnye ahsen muhalif olan kiilerdi.
nnnn bu politikas kendi gcn pekitirmeye yarad. Bu
pekime, 1939 Nisannda gerekleecek TBMM seimleri ve 29 Mays
1939 kurultaynda alnan kararlarla kesinleti. 1927 Meclisi (III.Meclis)
9
smet Paann siyasi krgnlar giderme giriimini, kardevrimin ilk adm olarak deerlendiren etin Yetkin, iddial almasnn daha ilk sayfalarnda yle der: Tevfik Rt
Aras ve kr Kayay devre d brakt. Atatrkn yaknlarn saf d brakrken, onun
dmanlarn, yldzlar onunla hi barmam olan kiileri, eski saltanat ve hilafeti ve
mandaclar, devrim kartlarn batac etmitir Yetkin, Kardevrim, s.40.
315
nasl Mustafa Kemal Paa tarafndan belirlenmise , 1939 Meclisi de -o

lde- nnnn belirledii adaylardan oluan bir meclisti. Bylece
nn, birinci evrede muhtemel muhaliflerini sisteme dahil ederek, ikinci evrede de parti-devlet ve Meclis zerindeki hakimiyetini pekitirerek
gcn tahkim etmi oldu. Artk nn devri balamt.
Seim dneminde eski ksknlerle grme ve kazanma politikasna hz verildi. Dolmabahe resepsiyonuna eski Sadrazam Salih Paa,
Malta srgn Ali hsan Sabis Paa, Trakyada Milli Mcadele yrtlrken Yunanllara esir den ve Atatrkn Nutukta yerdii Cafer Tayyar
Eilmez Paa davet edilmi, mazinin artk unutulmas gereine iaret
edilmiti. nn ynetimi, aa yukar btn potansiyel muhaliflerin
gnln almay baarmt. Atatrke suikast ve komplo giriimlerine ei
Dr.Adnan Advar ile birlikte ad karan Halide Edip de uzun yllardr
yaad Paristen yurda dnm, stanbul niversitesinde ngiliz Dili ve
Edebiyat profesr yaplmt.
Siyasette ve devlet ynetiminde yeni bir dnemin balatldnn
belirtilerinden biri olarak, Lozan Bar Antlamasnn Trkiye murahhaslarndan, 1925 sonrasnn iddetli muhalifi Dr. Rza Nurun Msrdan
lkeye dnmesine sessiz kalnd. Hatta kendisine milletvekillii teklif
edilecei basnda yer ald.
te yandan, Trk stiklal Harbinin askeri nderlerinden, sonradan
Terakkiperver hareketinin iinde yer alp Mustafa Kemalle yollar ayrlan
Ali Fuat Cebesoy ve Refet Bele, Atatrk dneminin sonlarna doru sistemin sekinleri arasna davet ve kabul edilmilerdi. Rauf Orbay da kendisi
hakknda stiklal Mahkemesi tarafndan verilmi hapis cezasnn yok
hkmnde ilan ile dn yapacaktr.1938 ara seimi ncesinde nn
kendisini davet ederek adaylk teklif etmi, ancak Rauf Orbay balangta
bunu kabul etmemitir. Orbay, Babakanlktan bugn iade-i muhakeme
olsa, mahkum olmazd eklinde bir tamim yaynlannca o zaman neriyi
kabul etmi, ve 1939 Ekiminde Kastamonudan mebus seilmitir. kinci
Dnya Savann en hummal zamanlarnda Rauf Orbay Trkiyenin
Londra Bykelisi olarak greceiz. Burada ilgin olan nokta, bizzat
316
smet Paann stiklal Mahkemesi kararlar zerinde tartma balatacak

bir yolu am olmasdr.
Siyasi dargnlklarn sona erdirilmesi, ksknlerin iade-i itibar
edilmeleri ile ezamanl olarak baz tasfiye hareketlerinin gndeme
geldiini gryoruz. Bunlar, stanbul Valisi ve Belediye Bakan Muhittin stndan sonunda beraatle sonulanacak suiistimal isnad ile
yarglanmas ve yerine Dr. Ltfi Krdarn Valilie getirilmesi; mpeks,
Denizbank, Satie kurumlarnn adlarnn kart yolsuzluk dosyalar10
ve bunlarla ilgili olarak baz emekliye sevk hadiseleri ilk akla gelebilecek
rneklerdendir.
Bir baka yolsuzluk hadisesi ise uluslararas apta olmutur. Celal
Bayar Hkmeti halen grevdedir. ddiaya gre, Dileri Bakanl mhrleri taklit edilerek spanya Hkmeti adna Kanadadan uak satn
alma teebbsnde bulunulduu anlalmtr. Olay, kamuoyu ve basnda
bir hayli ilgi uyandrr. ddialarn merkezinde Trk stihbarat Tekilatnda
grevli Ekrem Hayri Bakan adnda biri grnmektedir. Bakan, 1927de
Divan- Aliye sevk edilen Topu hsan Eryavuz davasnda da ad gemi
bir ahstr. Bu konuyla ilgili olarak alan dava siyasi tarihimize Knig
Davas olarak gemitir.
Mebuslarn devlet nezdinde i takibi ile itigal etmeleri, komisyonculuk yapmalar nnnn her zaman kar kt ve bu yzden dman
kazand bir vaka idi. Salt bu tavrndan dolay karsnda daima bir kar
klii bulmu ve Atatrk zamannda bunlarla epey uramt. Bayar Hkmetlerinde ktisat Vekillii yapan akir Kesebirin Hkmetten ayrlnn arkasnda bu tr bir yknn yattn tahmin etmek zor deildir.
Btn bu gelimelerin sonucunda, grlen lzum zerine Bavekalete
getirilmi olan Celal Bayar Hkmeti 25 Ocak 1939 tarihinde istifa
etti.11
10
11
Koak, Milli ef, s.408.

nnnn Cumhurbakanl makamna seilmesinden sonra istifasn sunan Bayar, Bakanlar Kurulunu yeniden tekile memur edilmi, ve 16 Kasm tarihinde 342 oyla gvenoyu almt. Turan, nn, ss.142 ,144.
317
19.3. 1939 Genel Seimleri ve Dr. Refik Saydamn

Babakanl
nn, Dr. Saydam Bavekalete getirerek uyum iinde alabilecei
bir Bakanlar Kurulu oluturduktan ve btn siyasi dengeleri yeniden kurduktan sonra, Pembe Kkten ayrlarak ankaya Kkne geti. Bunu
takip eden gelime, nnnn 6 Mart 1939da stanbul niversitesinde
yapt konumada12 ok partili siyasal sisteme geileceine ilikin szleri
olacaktr. 1939 ylna girildiinde, yasama-yrtme ilikileri balamnda,
Meclisin Hkmet zerindeki denetimi, CHPnin hkmete hakimiyeti
yerine devletin partiye hakimiyeti sz konusu olmaya balamt. nn
bu duruma zm bulmaya ve yeni baz denetim mekanizmalar gelitirmeye aba gsterecektir.
Merutiyetten 1946 ylna kadar Trkiyede seimler iki dereceli ve
idare denetiminde yaplyordu. Ayn sistemle yaplan 1939 seimlerinin
birinci aamas olan, mntehibi sani seimi (kinci Semenlerin Belirlendii Seim) 15-21 Mart tarihleri arasnda gereklemi, 41 bin ikinci
semen bu tur neticesinde ortaya km ve CHP tarihinde ilk defa 28
ilden gelen ikinci semenler Ankarada mebus adaylarn tartmlar, bu
yolla bir eit parti ii demokrasi denenmitir.
Bu Meclise, Fransa ile yaplan Antlama ve Hatay Devletinde
yaplan referandum ve Hatay Meclisinin yapt oylamayla Trkiye
Cumhuriyetine iltihak karar neticesinde yaplan seimlerle yeni Hatay
mebuslar da katlmlardr. Hatay Devleti T.C. nin bir vilayetine dnm ve yaplan seim sonucunda be mebus Trkiye Byk Millet
Meclisine iltihak etmitir. Fakat bu seimler , nnnn inziva devrinde
kendisini tamamiyle tasfiye etmek isteyen Hasan Rza Soyak, Kl Ali ve
kr Kayann parlamenter hayatlarnn sona ermesine vesile olacaktr.
Bu seimlerde ilk defa, aznlklardan drt gayrmuslim-Afyondan
Ber Trker, Ankaradan Dr. Taptas, Eskiehirden stamat zdamar,
Nideden Abravaya Marmaral- mebus seilmilerdir. Aznlklardan
sembolik sayda milletvekili aday gstermek ve Meclise sokmak teaml
12
318
Demokrat Partinin iktidar (1950-1960) dneminde de uygulanacak bir

politika olmutur.
Bu seimlerle smet nn baz yeni isimleri Meclise sokarken bazlarn tasfiye etme yoluna gitmitir. Hkmet-Parti ayrmasn salamak
ynndeki abalarn bir rn olarak Parti Genel Sekreterlii ile Dahiliye
Vekaleti birbirinden ayrlmtr.
6 Nisan 1939da ilk toplantsn yapan VI. Dnem TBMM
A.Renday ittifakla Meclis Reisliine, Cumhurbakanlna da yine
ittifakla nny semitir. Tekilat Esasiye Kanunu uyarnca istifasn
sunan Dr.Refik Saydam, Hkmetini 10 Nisanda yenileyerek Meclisten
gvenoyu istemitir.
Seim sonrasnn nemli bir gelimesi de Cumhuriyet ilanndan
sonra Osmanoullar Hanedanna kar yrtlen tutumun bir lde
yumuatlmas olmutur. Bilindii zere Hanedan ile birlikte Osmanoullarnn kzlar ve onlardan olan ocuklar radikal bir kararla yurtdna
karlmlard. 1938 Genel Affn tamamlayan 150liklerin lkeye dnlerine iznin verilmesi, Enver Paann Naciye Sultandan (Abdlmecitin
torunu) olma ocuklar Ali, Mahpeyker ve Trkann yurda dnlerine
izin verilmesinin yansra, son Sadrazam Ahmet Tevfik Paann Saraya
damat olmu ocuklarndan smail Hakknn kz Hmeyrann da dnne izin veren kanunlar TBMM Genel Kurulunda tartmasz kabul
edilmitir.
Bununla birlikte Atatrk dneminde yaplan uygulamalarn eletirisi byk tepki almtr. Kazm Karabekir milletvekilliinin ilk gnlerinde
Atatrk Tan Gazetesine verdii mlakatta eletirince CHP Meclis
Grubunda sygaya ekilmi; geri adm atmak zorunda kalmtr. Karabekir, maksadn aan bir ekilde anlaldn ifade etmi; bundan sonra ,
gemie ilikin deerlendirmelerinde daha dikkatli davranmtr.
19.4. CHPnin 1939 ve 1943 Kurultaylar

CHP 1939 Kurultaynda yeni bir program ve nizamname kabul
ederek kendisini yenilemeye almtr. Bu balamda en nemli gelime,
319
Parlamentoda CHP Grubu dnda grece bamsz bir eletiri oda

yaratmak zere kurulan 21 kiilik Parti Mstakil Grubudur.
Mstakil Grup Bakan Vekili ile CHP Grup Bakan Vekili statleri itibariyle birbirine eit kabul edilmitir; ikisinin de doal bakan
nndr. Bu kararla, bir eit majestelerinin hkmeti karsnda majestelerinin muhalefeti durumu yaratlmaya allmtr. Mstakil Grubun
yeleri CHP Kurultay tarafndan seilmilerdir. Bunun akabinde nn
rejimin btn iplerini elinde tuttuu iin Ali Rana Tarhan Grup Bakan
Vekilliine atamtr. Tarhan, parti iinde son derece gvenilen bir sima
olup daha nce nn ve Bayar hkmetlerinde Gmrk ve nhisarlar
Vekaleti grevi de yapmt. Ancak ayn siyasi mstearlk giriiminde olduu gibi gdml saylabilecek bu kurum, kendinden beklenen fayday
gsterememitir. Bu kurultay sonrasnda, Devlet ve CHP tekilat, CHP
Genel Sekreterliinden yaplan aklama ile kuramsal olarak birbirinden
tamamen ayrld. Parti yaplanmasnda bir deiiklik ile, 20 Parti Mfettilii kuruldu. Adnan Menderes de Aydn Milletvekili olarak Afyon
Mfettilii grevine getirildi. Partinin geni krsal kitlelerle, kuruluundan itibaren temsil ve diyalog temelinde sorunlar vard. Bu kopukluu
gidermek amacyla, Halk Odalar alarak kylnn partiye kazanlmasna gayret sarfedildi. CHP bunda baarl olamad. leride Demokrat
Parti ynlarn tepkisini arkasna alarak bu diyalogu kuracak ve kendisini
iktidara tayacaktr.
CHPnin 1943 Kurultay ise 8 Haziranda Ankara Dil ve Tarih Corafya Fakltesinde toplanm, bir hafta sreyle devam etmitir. Bu kurultayda, A.Renda ve Hasan Saka CHP Genel Sekreteri Esendaln nerisi
zerine Kurultay Bakanvekilliklerine getirildiler. Bakanlk Divannda
Adnan Menderes gibi gelecein ilgin simalar da grevlendirilmiti. Bu
Kurultayda parti ii denetim mekanizmalarnn arttrlmas ve seim ilerinin daha yarmac bir hale getirilmesi zerinde durulmutur. Kurultayda sz alan emekli General Kazm Sevktekin CHPnin , Cumhuriyetin
ilanndan bu yana epey bir sre gemesine ve lke dzeyinde rgtl tek
parti olmasna ramen baz Dou illerinde parti rgtnn bulunmamasn eletirecektir. Bu eletiri zerinde durulmas gereken bir konuya
iaret etmektedir.
320
19.5. Ky Enstitlerinin Kuruluu

Ky Enstitlerinin kuruluu ile ilgili kanun layihas 1940 Nisannda
grlmeye baland. Kanunun resmi gerekesi, Trkiyede 1935 saymna gre erkeklerin sadece % 23nn, kadnlarn ise % 9unun okuma
yazma biliyor olmas ve krsal kesimde toplumsal deiimi salayacak
nderlere ihtiya duyulmasdr. Yine resmi verilere gre, 31 bin kyde
okul yoktur ve okullamann tabana yaylabilmesi iin 20 bin retmene
ihtiya vardr. Taradan ve zellikle ky kkenli ocuklar bu kurumlarda
eitildikten sonra kyde eitim ve kalknmay salamak zere grevlendirileceklerdir. nklap Misyonerlerini kendi kaynaklarna gnderme
amacn gden proje, sadece kylerden renci almay, mezunlar mecburi hizmete tabi tutmay hedeflemitir. Hkmetin planna gre 15
ylda 16 enstit kurulacak ve ihtiya byk oranda giderilecekti.
Enstitler tarma elverili arazilerde kurulacak, renim sresi be
yl olacak ve mezunlar iin 20 yl mecburi hizmet konulacak , her bir
mezuna tarmsal retim iin 60 lira sermaye ve tarmda nderlik yapmak
zere zirai aralar devlet tarafndan parasz verilecek, Anadolu kylsnn makus talihi bu suretle yenilecekti. Ne ilgintir ki kendisi bir toprak
aas olan Eskiehir Milletvekili Emin Sazak layihay desteklerken, Kazm Karabekir, ky-kent ayrmnn keskinleeceini ileri srerek neriye
olumlu yaklamamtr. Maarif Vekili Hasan Ali Ycel, Bulgaristan ve
Meksikada uygulamann daha nce baarl olduunu belirterek destek
istemitir. Gerekte hkmet kt kaynaklarla tarmda reformun alt yapsn oluturmaya almaktadr. Teklif, Meclis Genel Kurulunda 278 oyla
kabul edilir, ancak 148 kiinin oylamaya katlmamas rtl muhalefeti
ya da baz milletvekillerinin konuya kuku ile yaklatklarn gsterir.
Bu proje kararl bir koalisyon oluturan lkretim Umum Mdr
smail Hakk Tongu ve Hasan Ali Ycel tarafndan gerekletirilmitir.
Halk Odalar ve Ky Enstitleri ile 200 bin tarmc retmen, kyl kitlelerine nderlik edecek konuma getirilecekti. Enstitler, yurt dzeyinde
yle bir dalm gsteriyordu; Erzurum Pulur, Ankara Hasanolan,
Konya vriz, Sivas Yldzeli, Kars Cilavuz, Balkesir Savatepe, Trabzon
Vakfkebir, Samsun Ladik, Seyhan Dzii, Malatya Akada, Kayseri
321
Pazarren, Kocaeli Arifiye, Isparta Gven, Antalya Aksu, Kastamonu

Glky, Krklareli Kepirtepe, Eskiehir ifteler, zmir Kzlullu balangta ald, bunlara daha sonra Aydn Ortaklar, Van Erci, Diyarbakr
Erganide alacak yeni Estitler eklenecekti. Okullar ve dier yaplarn
kyllerce yaplmas, Osmanldan Cumhuriyete sren angarya ynteminin bir devam olarak algland. Uygulamalar brokratik devlet geleneinin cumhuriyetteki uzants olarak deerlendirilmi, daha batan yre
halkyla enstitler arasnda bir kopukluk meydana gelmitir. 945e doru enstit atei snmeye yz tutacak, 1954te Demokrat Parti tarafndan
dier retmen okullar kapsamna alnarak kapatlacaklardr.
19.6. Bavekil Dr.Refik Saydamn Ani lm ve 1943

Seimleri
Dr.Refik Saydam iae sorunlarn yerinde incelemek ve baz denetlemeler yapmak zere bulunduu stanbulda 7 Temmuz 1942de aniden
ld. nn, Hariciye Vekili kr Saraolunu Bavekalet grevine getirdi. Bu srpriz bir grevlendirme deildi. Saydamn zamannda da gerektiinde Bavekalet Vekaleti Saraoluna braklyordu.Saraolunun
hkmet ilerini devralmasndan sonra, ktisat ve Ticaret Vekilliklerinde
deiiklik yaplm, Srr Day ve Behet Uza grev verilmitir. Parti iinde
ise hibir deiiklik yaplmayarak, Memduh evket Esendal Parti Genel
Sekreterliini srdrmtr.
Dahiliye Vekili Fikri Tuzerin lm zerine, vekalete 30larn ikinci
yarsndan itibaren parti ii hiyeraride gerilere den, demokrasiye gei
srecinde bu kez Babakan olarak karlalacamz Recep Peker getirilecektir. Burada tespit edilmesi gereken bir nokta var: smet nn, sertlik
rzgarlarna ihtiyac duyduu zamanlarda Recep Pekere grev vermi,
konjonktr deiince, Pekeri grevden alarak, daha lml yneticileri
ibana getirmitir.
Recep Peker parti iinde otoriterizmi temsil eden kanadn temscilcilerinden biri olarak anlr. Avrupada ve btn Dnyada demokrasilerin
gzden dt bir dnemde partinin ideologlar iinde, en kat rejimi
savunanlar arasndayd. Pekerin 1931den 1936ya kadar Parti Genel
322
Sekreterliinde bulunduu yllarda stanbul niversitesi ve Ankaradaki

yksek retim kurumlarnda verdii nklap Dersleri nin ierii tahlil
edilirse kafasndaki devlet ve toplum modeli daha ak anlalabilir. Peker
parti ii kaydrmalarla bir sre iin sessizlie gmlecektir.
Pekerin Dahiliye Vekillii srasnda Hac Bayram Meydannn ad
kentin Roma gemiinin vurgulanmas amacyla Belediye tarafndan
Ogst (Avgustus) Meydan olarak deitirilmitir. Belediye Meclisi karar
Antalya Milletvekili Hoca Rasih Kaplan ve arkadalarnn sert eletirileri
karsnda kaldrlmak zorunda kalnm, bu srete, Peker Cumhurbakan ve Babakan tarafndan yanlz braklmtr.
1943 Milletvekili Genel Seimi ncesinde, ilk kez derli toplu bir Milletvekili Seimi Kanunu karlarak seim mevzuat gncelletirilmitir.
1942de karlan bu kanunun mzakereleri srasnda Kazm Karabekirin
yabanc uyruklu biriyle evli olmann milletvekili seilme yeterliliine
engel tekil etmesi gereine dair itiraz olumlu karlanmamtr. Yeni
Milletvekili Seimi Kanununa Emin Sazak, Kazm Karabekir, Srr z,
Nihal Boztepe ret oyu vermilerdir.
kinci semenleri (mntehibi sani) belirleyecek nseim 15-20 ubat 1943 tarihleri arasnda tamamlanmtr. Tek partili sistem iinde bir
oulculuk gstergesi olarak misli aday gsterilmi, Ahmet Emin Yalman tek dereceli genel oy ilkesini savunmutur. Gayrmslim aznlklardan parti listesinden belli oranlarda mebus seilmitir. Tarih almalar
ile tannan Avram Galanti Bodrumlu, Nideden milletvekili olmutur.
Bu yasama dneminde Meclise seilmi baz nl simalardan rnek
vermek gerekirse, smail Hakk Baltacolu, Yavuz Abadan, Cemil Sait
Barlas, Mehmet Emin Yurdakul, Milli Mcadele dnemi komutanlarndan Mrsel Bak, nl edebiyat Ahmet Hamdi Tanpnar, Suut Kemal
Yetkin, mehur dare Hukuku Profesr Tahsin Bekir Balta, Blent
Ecevitin babas ve Adli Tp Profesr Fahri Ecevit, 70lerin partiler st
Babakan Prof.Dr. Sadi Irmak, daha sonra CGPde greceimiz Dr.Kemal Satr, ktisat Profesr Hazm Atf Kuyucak, Ahmet Kutsi Tecer gibi
isimler dikkat ekmektedir.
323
8 Mart 1943te ilk toplantsn yapan VII.Dnem TBMM, A.Renday

427 oyla TBMM Bakanlna, nny de 435 oyla Cumhurbakanlna seerek yeni yasama dnemini balatmtr. stifasn veren Saraolu
tekrar hkmeti kurmakla grevlendirilmi, Bu hkmete Suat Hayri
rgpl-1965 Seimleri ncesi kurulan hkmetin Babakan - Gmrk
ve nhisarlar Vekili olarak girecektir.13
19.7. kinci Dnya Savann Trkiyeye Etkileri:

Olaanst Dzenlemeler
Bu dzenlemelerin banda Milli Korunma Kanunu gelir. kinci
Dnya Sava daha ufukta grnrken, Sanayii Tetkik Heyeti Reisi evket
Sreyya Aydemir, Hkmete 23 maddeden oluan bir ekonomik savunma raporu hazrlayp sunmutu. Ortaya kan metnin gayesi, muhtemel
bir savata Trkiyenin tm kaynaklarn en etkin bir ekilde kullanmak
iin bavurulabilecek yntemlerin aratrlmasyd. zgn metne gre,
Hkmet ekonominin her alannda dzenleyici tedbirler alma hakkn
haiz olacakt. Bir eit ekonomik olaanst haller rejimi tarif eden proje, byle bir yetkinin Anayasaya uygun olup olmad tartmasna yol
aacakt. Piyasalara, mdahale anlamndaki bu tez baz evrelerde tepki
ile karlanmasna ramen, Recep Peker bakanlnda bir komisyon 70
maddelik geni bir kanun teklifi ile projeyi Meclise getirdi.14
Kanun, 18 Ocak 1940 tarihinde Meclisten geti. Siyasi tarihimizde
pek ok tartmaya sebep olacak bu dzenleme znde, sava koullar
dolaysyla, Hkmete geni yetkiler veriyor, btn iktisadi teebbsler
az veya ok devlet denetimi altna alnyordu. Saydam Hkmeti zamannda Milli Korunma Kanunu kez elden geirilerek, Yasann 72 maddesinden 51i yani te ikisi deitirildi.
19 ubat 1940tan itibaren yrrle giren kanun gereince bir eit
Yksek Koordinasyon Kurulu oluturuldu. Bu st kurul Bakanlklar aras
bir ilev grmek zere planlanmt. Alnan kararlar incelendiinde; re13
14
rgplnn babas ttihat ve Terakki hkmetlerinin eyhlislam Hayri Efendidir.

324
tim, tketim, kaynaklarn dalm, retici glerin yeniden rgtlenmesi

gibi konularda toplam 359 dzenleyici ilemin yapld grlmektedir.
Speklatif kazanlara engel olmak ve karaborsann nne gemek
iin, birok retim kalemlerinde bedeli Devlete denmek artyla elkoyma kararlar verilebiliyor, komisyonlarda belirlenen bedeller taksitle
deniyordu. Fiyat Tespit Komisyonlarnn alma tarz, Milli Mcadele
dnemindeki Tekalif-i Milliye komisyonlarnn alma tarzna benziyordu. Ayrca, artan speklatif eilimleri denetlemek zere Fiyat Murakabe
Komisyonlar teekkl ettirildi.
Yine retim, tketim ve datm Devlet eliyle yrtmek zere
1941de ae Mstearl, Petrol Ofisi ve Ticaret Ofisi kuruldu.Zaruri ihtiya maddelerinin datmnda yetkili olacak Datma Ofisleri, halk datma birlikleri, byk illerde ae Mdrlkleri kuruldu. Baz iyerlerine
ihtiyatan dolay kamu ve zel sektr fark gzetmeksizin fazla alma ve
retimi hzlandrma ykmll, zel nakil aralarna kamu mallarn
tama zorunluluu konuldu. Ancak bunlar istisnai olaylard.
Ekonomik parametrelerin deimesi, sanayi, madencilik sektrlerinde gerileme, tarm retiminde, rekolte dkl beklenmeyen bir ey
deildi; piyasalarda karaborsa giriimleri daha savan banda balad.
Altn fiyatlar artt. Parann reel alm gc derek sabit gelirli kesimlerde
skntlar balad. Devletin yksek kademelerini igal eden kiiler hakknda ihtikar sylentileri sradan olaylar haline geldi. Mstakil Grup ihtikara
kar cezalarn arttrlmasn nerdi.
Savaa girilmemi olmasna ramen, sava ekonomisi artlarna uygun tedbirler alnd. Kar karya bulunulan iki seenek grnyordu;
ya halkn ve ordunun iae ihtiyacn gidermek iin ekonomi, piyasa st
dzenlemelerle devlete denetlenecekti; ya da piyasalara mdahale edilmeyerek fiyatlarn ykselmesine gz yumulacakt. Mdahalecilik eilimi
ar bast. Hatta Ticaret Vekaleti baz alanlarda Osmanl devrini hatrlatan
narh uygulamalar balatt.
Buna ramen ticaret zerindeki devlet denetimi hi de beklenen
sonular vermedi. Rahatszlk ve skntlar artt. ehirlerde karne ile gda
325
datm, krsal kesimden hkmetin tespit ettii fiyatlarla yaplan hububat almlar sayesinde salanabildi; ama ekonomi brokrasisinin ald
btn tedbirlere ramen suiistimaller yaygnlat. Hkmet, kamuoyu
honutsuzluunu geleneksel idare mant ile amay baaramad.
Babakan Dr. Saydam, 25 Mays 1942de Mstakil Grup Bakanvekili Ali Rana Tarhann eletirisine samimiyetle cevap verirken, memlekette
Adan Zye kadar hereyin bozuk olduunu, ihtiyalara cevap verebilecek
dinamik ve kabiliyetli insanlarn istihdam edildii etkin bir devlet tekilatna ihtiya duyulduunu belirtecektir.
Bir baka dzenleme ise Varlk Vergisi Kanunudur.15 Sava yllarnda
fiyatlar zerinde devlet denetiminin baarszla uramas byk servetlerin ortaya kmasna neden olmutu. Bu servetlerin vergilendirilmesi
fikri, Birinci Dnya Sava ve Milli Mcadele dneminde Harp Kazanlar Vergisi eklinde uygulanmt. Bu sayede ar kazan elde edenler
vergilendirilmi, bte aklar kapatlmt. Hkmet yine benzer bir
operasyonla, kamu aklarnn bir ksmn gidermek ve emisyon hacmini
azaltmak imkann aratryordu. Buna benzer uygulamalar kinci Dnya
Sava yllarnn olaanst koullarnda ekonomik ykm ile karlaan
Batl lkelerde yrrle konulmutu. Varlk Vergisi sadece Trkiyede
bavurulmu bir yntem deildi.
Saraolu tarafndan ortaya atlan olaanst vergi koyma fikri
Maliye Bakan Fuat Aral, Bakanlk Mstear Esat Tekeli ve ilgili teknisyenler tarafndan gelitirilmiti. 1942 Kasmnda TBMM Bakanlna
verilen Varlk Vergisi Kanun Layihas ciddi bir parlamento direnii ile
karlamadan yasalat. Saraolu, mzakere esnasnda, bir mali devrim
yapma imkan ile kar karya olduklarn, ekonominin iplerini ellerinde
bulunduran unsurlar tasfiye ederek, piyasalara hakim olacaklarn ifade
etti. te yandan, dier bir ok konuda olduu gibi, Mecliste ciddi bir
muhalefetin olmamas yasann mutlak destek grd anlamna gelmemekte idi. Btn Tek Parti Dnemi deerlendirilirken, CHPnin, deiik
g odaklarnn geni bir koalisyonu olduu gzden karlmamaldr.
15
326
Dikkatli bir gzlemci, verginin kaldrlmas iin aba gsterenlerin belli

bir snfsal tercihi olduunu daha sonraki gelimelerden anlayacaktr.
Yaklak birbuuk yl sonra tamamen kaldrlacak olan Varlk Vergisi, tarh ve tahsilinde uygulanan yntem ve suiistimaller, tartmas
hala devam eden olaylardandr. Uygulama 1944 Martnda tamamen
kaldrldnda arkasnda buruk, ac duygular brakmt. Hkmet balangta byk servet birikimini ve harbin ortaya kard dengesizlikleri
gidermeye alm iken birok yerde vergiyi tarh eden komisyonlar yerel
kar ilikilerinin etkisi altnda kalmlardr. Bu nedenle vergilendirme
kararlarna glge dmtr. Varlk Vergisi uygulamasnda, dier vergilerde olduu gibi Vergi Tahkim ve Temyiz kurullarnn olmamas ve
Takdir Komisyonlarnn yetkilerini kullanrken adaletli davranmaktan
ziyade nfuz ve mahalli g balantlarn gzetmeleri; sonu itibariyle,
bazlarnn lehine bazlarnn aleyhine sonular yaratm, hakkaniyetten
uzaklalmtr.
Varlk Vergisi uygulamas genel olarak deerlendirildiinde, gayri
mslim yurttalar zerine tarh edilen verginin daha ar olduu grlr.
Bu uygulamada taral tccarn arl olduu konusunda ciddi veriler
mevcuttur. kinci Merutiyette ttihat ve Terakkinin uygulamaya koyduu gayrimslim aznlklarn ticari hayatta elde ettikleri gc krmaya
ynelik Milli ktisat politikasn artran bu uygulamaya hkmetin
rtl destek verdiini syleyebiliriz.
Aritmetik arlklar incelendiinde, toplam Varlk Vergisi tahakkukunun % 65inin gayrimslimler zerine ykld, oysa ki bu kesimin
toplam nfus ierisinde ok czi bir oranda olduu dikkatten kamamaldr. te yandan vergi tahsilatn hzlandrmak, direnen mkellefleri
demeye zorlamak iin Akaleye srgn yrrle konulmu, ounluu gayrimslimlerden oluan kamp sakinlerine kar yrtlen politika
eletirilere hedef olmutur.
Olaanst ve bir kereliine konulan Varlk Vergisinin kurum ve
gerek kii dzeyinde tahsil edilmesi ve Trkiyede i yapan yabanc irket
ve iadamlarna da mkellefiyet getirilmesi Amerikan ve ngiliz sefaretlerinin Trkiyede i yapan kendi yurttalarna tahakkuk ettirilen miktarlar
327
komisyonlarla tarttklarn biliyoruz. Sefaretlerin araya girerek birok

mkellefi kurtardklar veya en azndan vergi borlarn drdkleri
iddia edilmitir.
Dier dikkat eken bir nokta ise , Alman stnlnn devam ettii
bir ortamda bu verginin konulmas ve ilerinde musevi asll mkelleflerin bulunduu gayrmslimlere byk oranda yklenilmesi, antisemitik
dalgann ykselii ile e zamanl olmasdr.
nc bir vergilendirme ise Toprak Mahsulleri Vergisi adyla tarma
ynelik oldu. Varlk vergisi ile kentli sermaye snflarndan bteye kaynak
aktarm salanrken, benzer bir transferi tarm sektrnden yapmann
yolu Toprak Mahsulleri Vergisiydi.16 Mays 1943 itibariyle, tarm sektrn vergilendiren yasa km ve 1946 ylna kadar uygulamada kalmtr.
Devlet bu vergiden umduu fayday salayamam , tahsilat beklentilerin
altnda tahakkuk etmitir. Baz yazar ve siyaset adamlar bu vergiyi, cumhuriyetin kuruluu ile kaldrlan aar vergisine benzetmilerdir.
19.8. kinci Dnya Sava Dneminin Baz

Uygulamalar
nnnn Bayardan sonra greve getirdii Saydam Hkmeti bir
dizi yabanc irketi milliletirme ile ie balamt. stanbul Tramvay irketi,
Tnel irketi satn alnm, Hkmet bu irketleri stanbul Belediyesine
devretmitir. Baka llerde de benzer uygulamalar olmu, Bursa, Adana,
Mersin ve Ankarada Elektrik ve Havagaz irketleri devletletirilmitir.17
Trkiye, kinci Dnya Savann banda ekonomik olarak Almanlara siyasi olarak mttefiklere yakn bulunuyordu. Bu durum epey bir sre,
kara ve demiryolu ticareti eklinde srdrld. Savan balamasndan
sonra, Trkiyenin tarm rnleri ihracat artt, fakat Avrupa sanayi sektrnn tamamen sava sanayiine dnmesi ve her lkenin kendini koruma
ncelii ortaya knca ithalat son derece azald.
16
17

328
Ekonomik durum lke ii maddi ve beeri kaynaklarn bir yansmasdr. Silah altna alnan insan saysnn ekonomisi tarma dayal
olan Trkiyeyi nasl etkileyecei aktr. 1924ten itibaren savunma
giderlerinin drlmesi iin askerlik 1.5 yla indirilmiti. Orduda silah
altnda bulunan er says hibir zaman 120 binden fazla olmamt, ama
kinci Dnya Savann patlamas ile ilan edilmemi bir seferberlik balaynca bir milyon kii silah altna alnmak zorunda kalnmtr. Savan
Trkiyeyi de girdabna ekebilecei kritik dnemlerde bu miktarn 1.5
milyona kadar kt rapor edilmitir; beslenme ve barnma ihtiyalar
hkmete karlanmas gereken milyonun zerinde asker ortaya knca
ekonominin dengesinin bozulmas hi de zor olmamtr.18
Trkiyenin kendi gelitirdii bir sava sanayii yoktu. Silah ithalatna
baml bir lke olarak harp nakil vastalarnnn yakt ihtiyacn karlayacak depolarn toplam kapasitesi 100 bin ton/ haftadan daha fazla
deildi. Bir baka ifade ile bu , Trkiyenin olas bir savata ordularn
hzla mobilize etme imkanndan byk lde yoksun bulunduunu
gsteriyordu. Ordu, Trk stiklal Savandan sonra radikal bir ekilde
ele alnmamt. Birinci Dnya Savana gre ok daha karmak silahlarn, motorize zrhl birliklerin kullanld bir savata Trkiyenin ar
bir darbe almas kanlmazd. Ordu malzeme bakmndan o denli derme
atma bir grnt arz ediyordu ki rnein 28 eit askeri kamyon vard.
Dnya Savann gittike daha iddetlenmesi ve Trkiye snrlarna kadar
yaknlamas savunma harcamalarn hzla ykseltiyordu. Bu harcamalar,
1938de % 31, 1939da % 44 iken; 1940da % 54, 1941de % 56 olmutu.19
Bu rakamlar, Cumhuriyetin bandan beri titizlikle korunan denk bte
politikasn tamamen bozacakt.
Daha endie verici bir olaslk da, bir sava halinde stanbul, Zonguldak ve evresinde younlam bulunan clz sanayiin kmesiydi. Bu
durum kanlmaz olarak, piyasalar denetlemekte zorlanan hkmeti
bsbtn acze drd. Onun iin Trkiyeyi yneten kadrolar, bata
ankaya olmak zere bu badireyi Mttefik/Mihver cepheleri arasnda e18
19
Koak, Milli ef, s. 247.

Koak, Milli ef, s. 247.
329
itli manevralarla kazasz belasz atlatmaya altlar. nk Trkiyenin,

sebebi ne olursa olsun yeni bir ykm kaldracak gc yoktu.
Saydamn lm ile greve gelen Saraolu Hkmeti de benzer
politikalar uygulamtr. Saydam zamannda olduu gibi Milli Korunma
Kanunu birok kez deiiklie uramtr. 1942-45 aras dnemde Hkmet 235 karar alm, kanunun 94 maddesi deitirilmitir. Kanunun
uygulamas srasnda Eski Babakan, ve birok milletvekili, speklasyonla
sulanmtr.
Saydam ve Saraolu Hkmetleri zamannda Milli Korunma
Kanununa dayanlarak baz retim aralarna, bina ve fabrikalara el
konulmutur. ktisadi artlar ve sektrel retim ihtiyac dolaysyla fazla
mesai yapma zorunluluu getirilen iyeri says arttrlmtr.
Saracolu Hkmeti, sermaye faaliyetlerini daha etkili bir ekilde
denetleyebilmek iin Ticaret ve Sanayi Odalar ile benzer kurulular
Ticaret Bakanlnn vesayeti altna almak istemitir.20 Bu plann devlet
dndaki tm g odaklarnn gzetim altnda tutmay seven kukucu
siyaset anlay ile ilikisi olmaldr. Bu gruplar, tzel kiilik (hkmi ahsiyet) verilmek suretiyle denetim altna alnmak istenmitir. Hi kukusuz,
zel sektrn siyasi otorite tarafndan vesayet altnda tutulma gerekesi
zerkleme eilimlerinin en youn olarak yaand byle bir konjonktrde, burjuvazi tarafndan ho karlanmamtr.
Bu dnemde yaanan ekonomik skntlar, kamu eliyle piyasalarn
denetim altna alnmasna yol amt. Ekonominin vesayet altna alnmasna gsterilen tepkilere yant olarak devlet denetiminin kaldrlmas
speklatif kazanlar arttrm, altn fiyatlar , gda maddeleri indeksi
yaklak drt kat artmt.
Savunma harcamalar, sava riskinin artmas nedeniyle, 1943 yl
iin bir milyar liray gemitir, bu 1942de 885 milyon olarak tahakkuk
etmiti. An giderilmesi iin klasik maliye politikalarna bavurulmu,
para arznn arttrlmas ile ksa erimli zmler bulunmutur. Tedavl20
330
deki para miktarnn artmas enflasyona eilimli ortam daha da tahrik

etmitir.
Bu dnemin dier deikenleri incelendiinde, tarmsal rn alm
satm ile itigal eden byk tccar, hububat fiyatlarndaki oynamalar
sayesinde hayli kazan sahibi olmay baarmt. Tarm sektrnde ciddi
bir sermaye birikimi ortaya knca stanbul merkezli ticaret ve sanayi
burjuvazisini tehdit etmeye balad.
kinci Dnya Savann sonuna doru, planlama almalarna hz
verildi. 1929 bunalm sonras alt dnemde, planl kalknma temel tercih olarak kabul edildikten sonra Dnya Savann patlamas Trkiyeyi
ynetenlerin dncelerini, mmkn olan en az ekonomik gerileme ile
dze kma hedefi ile snrlamt. Sava yllarnda denk bte geleneinden savunma harcamalarnn artmas nedeniyle uzaklalmtr. Para
basarak emisyon arttrlmak zorunda kalnmt. Bu nedenle sava ncesi
yaklak 200 milyon lira olan tedavldeki para miktar milyar bulmutu;
bu da enflasyonist bir ortamn geliimine yol amtr.
Sava yllar boyunca uygulanan politikalar aa yukar hibir kesimi tatmin etmemi, CHPnin, burjuvazi ile olan rtl ittifak dalmaya
yz tutmutu; bu durum sava sonras yeni gelimelere neden olacaktr.
Atatrk zamannda altn devirlerini yaam olan memurlarn -ki devlet
bir anlamda memur devleti idi- piyasalarn allak bullak olmas sonucu,
hkmetlerden ikayeti olduklarn ve sosyal statlerinin hayli sarsldn ilk kez bu dnemde gzlemliyoruz. Rejimin, Partinin, Hkmetin en
nemli destekisi olan ve devlet arkn dndren memurlar, toplumdan
ayrarak, sava ekonomisinin kamu grevlileri zerinde yaratt olumsuz
sonular minimize edilmeye allm, ancak, bu gayretler anti brokratik tepkilerin artmasna neden olmutur. zellikle sknts ekilen baz
tketim maddelerini memurlara tahsisli datma yanlgsna dlmesi
halk-brokrasi, toplum-devlet ztlamasn daha da etin hale getirmekten te bir eye yaramamtr.
Yirminci Blm
OK PARTL DEMOKRASYE
GE DNEM (1946-1950)
20.1. ok Partililie Gei Dinamikleri

Tek parti rejiminin sona erme nedenleri tartmaldr.1 atan
tezlerden biri, CHPnin ok partili rejimi, siyasal gelimenin ulalmas
gereken hedefi olarak grd savdr. Dieri ise, Trkiyenin ulat
toplumsal siyasal gelimilik dzeyinin CHPnin brokratik sulta ynetimini, kendi isteksizliine ramen, adm adm gerileterek demokratik
bir devrim gerekletirdii dncesidir. Trkiyede her siyasal gelenein
kendi demokrasiye gei modeli vardr denilebilir.
Siyasal bilim literatrnde demokrasiye gei modelleri reform, zor
kullanma ve uzlama (szleme) olarak e ayrlmaktadr. Trkiye rnek
olaynda iktidarn sistemi reforme ettii, yasallam muhalefetin ise iktidar devralrken uzlat sylenebilir.2 Bu arada 45de balayan 50de
iktidarn devri ile tamamlanan srecin sivil karakterli olduuna iaret
edilmelidir. Geiin sivil siyasal unsurlar aras bir uzlama zemininde
1
rnein nl sosyalistlerimizden Mehmet Ali Aybar, tek parti dneminin kapann

yle tahlil ediyor: Savan sonu yaklatka, tek partili Milli ef rejimimin son gnlerini yaad da anlalyordu. Trkiyeyi sava dnda tutmay baaran nn, belki de bu
baarsndan dolay, mttefiklerin gznde, makbul bir kii saylmyordu. Geri smet
Paa, Almanya ve Japonya ile diplomatik ilikilerini kesmi, hatta son anda sava bile
ilan etmiti, ama bu jesti Paann demokrasi cephesine hizmet akyla yanp tututuuna
mttefikleri inandramamt. Bkz. Aybar, i Partisi, s.26.
zbudun, Contemporary, s.18.
332
gerekletii, TSKnin onay veren ya da tavr koyan bir g olarak grlmedii belirtilmelidir.3
nce somut, ampirik olgular ele alalm. CHP, yirminci yzyl siyasi tarihinde hibir tek parti iktidarnn yapmad bir ekilde, kendisini
iktidardan uzaklatracak bir srecin ba aktr olmutur. Siyaset bilimi
literatrnde Trk tek parti modelinin bir vesayet partisi rejimi olduu
genel kabul grmektedir. CHP hibir zaman otoriter meruiyet doktrinine sahip olmam, demokratik meruiyeti daima ideal olarak sunmutur.
O halde, tek parti idaresinin ok partili rekabeti bir rejime evrilmesi doasna aykr deildir. Ancak bu gei kendiliinden olmam, iinde bulunulan nesnel konjonktr znel bir mdahale ile tamamlanmtr. Cumhurbakan nn, gei kararn, kadrolarn ve sreci belirlemitir.4
kinci Dnya Savandan sonra siyasi ve ekonomik liberallemeyi
tahrik eden etmenlerin banda Almanya, talya ve Japonya gibi totaliter rejimlerin yenilmesi gelir. Bu zel konjonktr kinci Demokratlama
dalgasnn ykseliine neden olmu,5 Trkiyeyi idare edenleri rejimi
reforme etmeye zorlamtr. Bunlara, savan galipler cephesinin temelde
Bat demokrasileri olmas ve Sovyetlerin jeopolitii yeniden kurma ynndeki istekleri eklenmelidir.
Trk demokratiklemesine d etken parametresinin ne lde
katkda bulunduu tartmasna gelince, konjonktrn deiiklikler iin
elverili ortam yaratma dnda derin bir etkisinin olmad sylenilebilir. ABD Bakan Trumann 1946 da Senatoda verdii sylevde Harp
tehlikesinin henz zail olmad bir srada, Trkiyenin i idaresini harp
politikasna gre yrtmesi gerekirken, ok partili hayata girimesini ,
zamansz bir icraat eklinde vasflandryoruz. ifadesinden, Birleik Devletlerin Trk Hkmetini siyasal rejimini gzden geirmeye zorlamad
sonucunu karabiliriz. Denilebilir ki Trkiye ABD den ald iaret zerine demokrasiye gememitir.6
3
4
5
6
Tanr, Osmanl, ss.284-285.

Ahmad, Demokrasi Srecinde, s.24.
ok Partili Demokrasiye Gei Dnemi (1946-1950)
333
CHP rejimi greli bir ittifak temsil ediyordu. Bu ittifak barnda snfsal bir gerilimi tamaktayd. ttifaka gnlden bal olanlar olduu gibi
ynetici gler koalisyonunun iinde artlar gerei yer alm olanlar da vard. Bu ittifak snfsal dengelere ilimeksizin devlet yapsn modernize etme
olana tanyan rtl bir oydamaya dayanmakta idi; iktisadi alana devlet
mdahalesinin snrlar, gerilimin temel eksenini oluturmaktayd.7
Cumhuriyet Trkiyesi, sava artlar altnda gerekleen bir dnmn rn idi. Eski rejimden sosyo ekonomik dzeyde devrimci bir
koputan sz etmek olduka gt. Trk Burjuvazisi ekonomi zerindeki
brokratik kontrolden hayal krklna uram, yeterli gelime dzeyine
eriince korporatist resmi tutum karsnda piyasa ilkelerine dayanmay
tercih etmiti.8
Kemalist elitin jakoben kanad yukardan aaya yntemlerle reform
srarn srdrmekteydi. Bu yaklama gre, rekabeti politika (ok partili
dzen) doru deildi; adalama sekteye urayacakt. Devrimci parti
daha grevini tamamlamamt.
Partinin dayand greli ittifakn zlmesi, dayand snf ve mlkiyet ilikileri ekseninde gerekleecekti. Bu srete, 11 Haziran 1945
Tarihli iftiyi Topraklandrma Kanunu kopuun ana duraklarndan birini oluturacakt. Kanun tasarsna eletiriler temelde iki ynl olmutu:
Mlkiyet hakknn inenmesi ve kapitalist gelime yerine prekapitalist
retim ilikilerinin canlanmasn tahrik etmesi. ddiaya gre, eer kanun
kabul edilirse, Trkiye kk kylln (geimlik ekonominin) egemen
olduu bir tarm lkesi olmaya mahkum olacakt.9
20.2. Savan Son Dneminde nemli Siyasal Gelimeler

kinci Dnya Savann sonuna doru yaklalrken, Tan ve Vatan
gazetelerinde deiik bir slup grlmeye balamt.10 Hi kukusuz
7
8
9
10
Ahmad, Demokrasi Srecinde, ss.20-22.

Keyder, Snflar, s.97.
Koak, Siyasal Tarih, s.131.
334
bunda yeni bir devrin alacana dair sezgilerin katks vardr. Niyazi
Berkesin Faist deolojisi ve Propagandas, Sabiha Sertelin Demokraside Halkn Murakabesi arttr gibi makalelerine Ahmet Emin Yalmann
iktidar fazla hrpalamadan yazd siyasal oulculuk yanls yazlar elik
ediyordu. Dil ve Tarih Corafya Fakltesi retim yeleri Behice Boran,
Pertev Naili Boratav, Yurt ve Dnya ve Admlar dergilerinde yazlar yaynlyorlard. Btn bunlar uzun yllardr, Tek Parti yaps iine skp kalan
siyaset ve dnce dinamiklerinin yeni bir mecra aray iinde olduunu
gsteriyordu. Balangta hkmet bu gelimeleri sessiz bir ekilde izlemeyi tercih etti. En azndan bir sre iin uzun sava yllarnn sansrl
veya oto-sansrl basn yayn hayatndan sonra serbesti ortamna geiin
tadna varlyordu.
Bu gelimelere paralel olarak, 1939da Babakanlktan ayrldktan
sonra sessiz kalmay tercih eden Celal Bayarn Varlk Vergisi uygulamalar hakknda CHP Parti Meclis Grubunda Maliye Bakan Fuat Aral aleyhinde bir nerge vermesi ile balayan siyasi kprdanma hz kazanmaya
balad.
Bu arada, nnnn ankayaya k srecinde aktif politikadan
uzaklatrlan Tevfik Rt Arasn Vatan ve Tanda hayli uzun sren eletirel yazlar ve Tan gazetesinin Sovyetler ile daha iyi ilikiler kurulmasn
talep eden siyasi tavr dikkat ekiciydi.
kinci Dnya Sava nihai aamasna girerken, Varlk Vergisi konulan
yabanc ve gayrimslimlerle ilgili youn diplomatik mdahaleler olmu
ve baz istisna ve muafiyetler salandktan sonra, Varlk Vergisinin kaldrlmas gndeme gelmiti. Dr. Saydamn lm ile Bavekalete getirilen
Saraolunun ekonomik politikalar Meclis Grubunda uzun tartmalara
konu olmu, Tek parti rejimi kendi iinden eletirilmitir. Konu hkmete gven sorununa dntnden, Babakan Saraolunun istei
zerine gvenoylamas gizli yaplm, oylama 251 kabul 57 ret oyu ile
sonulanmt11. CHPnin kendi hkmetine ierden bu kadar olumsuz
oy verilmesi cumhuriyet tarihinde ilk kez gereklemiti. Siyasi rejim
dzeyinde bir baka krlma noktasn, 1944 Bte mzakereleri tekil
11
Koak, Siyasal Tarih, s.133.
335
etmitir. Potansiyel muhalefet partisi nderlerinin, mensubu olduklar

parti ve hkmeti alenen eletirileri daha hz kazanm, Feridun Fikri Dnsel, Hikmet Bayur ve Kazm Karabekir de bu gruba dahil olmulard.
Bu ykselen parti ii muhalefet dalgasnda, gelecein Cumhurbakan Celal Bayar en ciddi eletirilerini yaparken bile koruduu itidalli
tavryla dikkat ekmi, duygularla deil, olaylara hakim devlet adam
kimlii ile iyi bir portre izmitir. Bte yasas, Parti Grubundan Meclis
Genel Kuruluna gelip oylandnda, Bayarn tek bana ret oyu kulland grlmtr.
Siyasi hayattaki gelimelerin bir baka boyutunu 1944 Maysnda
Irklk-Turanclk Davas sanklarnn yarglanmalar oluturdu. in aslna baklrsa, Hkmet sava Sovyetler aleyhine devam ettii srece Alman
desteini ayakta tutmak dncesiyle Turanclk akmna gz yummutu.
lerinde Alparslan Trke ve birok nl Turancnn bulunduu bu yarglamalardan sonra Hkmet, bir dengeleme politikasyla, solcu dergileri
de kapatmaya balad. Admlar, Yurt ve Dnya, Yry, Bar Dnyas
bu furyada kapatld. Sistem hzl tehdit altnda kalnca, kapanma tepkisi
gstererek, bir duraklama, gerileme hatta tereddt dnemi yaandn
syleyebiliriz.
20.3. Tek Parti Rejiminin Sonu

smet nn devrini iki alt dnemde ele almak doru olur: 19381946 ve 1946-1950 dnemleri. Birinci dnemde nn, devlet gemisini
sava badiresine sokmamaya alan, omuzlarnda ulus ve lke btnln koruma sorumluluu bulunan, partinin Deimez Genel Bakan,
Milli ef rolndedir. Bu fevkalade zor dnemde onun otoritesine kar
kmak muhaliflerin gze alabilecekleri bir risk deildir. Bu bakmdan
kinci Dnya Sava yllar i siyasal etkinliin en az olduu yllardr. Siyaset, parlamentodan ziyade ankaya etrafnda ekillenmektedir. 1939
ve 1943 Meclisleri parti nderi ve Devlet Bakannn politika nerilerini
tartan deil onaylayan meclislerdir. Bu dnemin muhalefeti teknik ve
brokratiktir. Snrl eletiriler devletin zirvesine ynelik olmaktan ziyade
336
hkmetedir. 50li yllarn iktidarn douracak gler CHP iinde temsil

edilmektedirler. Ama bu temsil sessiz bir temsildir.
Bu dnemde nnnn babakanlk ile grevlendirdii kiilerin
kimlikleri ve hkmetle kurduu ilikinin ieriine gelince, nnnn,
cumhurbakanlna seilmesinden sonra kendisine istifasn sunan Celal
Bayar yeniden hkmeti kurmaya memur etmesi bir jest olarak anlalmaldr. Bu hkmet Bayarn Atatrkn hastal devrindeki hkmetle-iki
istisna ile- hemen hemen ayndr. stisnalar tahmin edilecei gibi Dileri
Bakan Tevfik Rt Aras ve ileri Bakan kr Kayadr. Bayarn bu
nezaket hkmeti uzun srmemitir. Bayar 25.1. 1939da istifa etmitir.
Bayara 1939 kurultayndan sonra Mstakil Grup Bakanl nerilmise
de bunu kabul etmemitir. Bayar bunu muhtemelen kendi siyasi kariyeri
asndan uygun grmemitir. Celal Bayar bundan sonra uzun bir siyasi
inziva dneminde gryoruz. Bayar sessizliini sava yllarnn sonunda
1944 bte grmelerinde bozacaktr. Bayar, etkili ve doyurucu bir eletiriden sonra hkmetin btesine ret oyu verecektir.
Bu dnemde nnnn hkmet etmekle grevlendirdii insanlar
Atatrk devrinden beri devlet hizmetinde olan tecrbeli insanlardr.
Birou Milli Kurtulu Savanda ve Trk devrim hareketleri srecinde
Kemalist elit iinde bulunmu simalardr. Bu dnemin bakanlklar siyasal olmaktan ziyade idari kurumlardr. Bakanlar da ounlukla ehliyet
ve liyakatleriyle gz doldurmu yksek brokratlardr. Hkmet formel
olarak TBMMnin gvenoyuna dayanarak greve gelse de fiilen Cumhurbakannn mutemet adamlarndan olumaktadr.
nn, Dr. Refik Saydamn lm ile 9.7.1942 tarihinde boalan
babakanla ayn hkmette Dileri Bakanl yapmakta olan kr
Saraolunu getirmitir. Babakanlk grevi verilen Saraolu, nn ve
Bayar Hkmetlerinde Milli Eitim ve Adalet Bakanl yapm, tecrbeli bir devlet adam idi. Saraolunun 1946 demokrasisinin kurulmasna
kadar devam eden iki babakanlk dnemi iktidar ve siyaset ilikileri asndan herhangi bir yenilik iermez. nn, Trkiyeyi 1939dan 1946ya
kadar Dr. Refik Saydam ve kr Saraolu Hkmetleriyle getirmitir.
337
nnnn 19 Mays 1945 konumas Trk siyasal sistemi asndan

bir dnm noktasna iaret eder. nnnn bu konumas 1 Kasm 1939
stanbul niversitesi konumasn artrmaktadr. Ana tema ayndr.
Sistemin en byk eksikliinin bir murakabe frkas olduu gereidir.
Murakabe frkasndan kast yasal muhalefet partisidir. Bu dnemde siyasal iktidar asndan muhalefet sorunu rejime sadakat kavram ile iiedir.
ktidar asndan rejime, devlete ve devrime sadakatle bal olmayan
hibir siyasal eilim meru deildi. 1939 kurultaynda oluturulan parti
mstakil grubu, CHPye dardan yaplamayacak muhalefeti ierden
gerekletirmek iin tasarlanm, eski Gmrk ve Tekel Bakan Ali Rana
Tarhan bu grubun bana getirilmiti; Grup Bakan Vekili olarak. Grubun doal bakan, CHPnin Deimez Genel Bakanyd. Bylece nn
parti ii iktidar ve muhalefet kanatlarnn bakanln srdrmeye devam
edecekti. Siyaset mant asndan dnldnde olduka tuhaf bir
oyun. Bu herhalde eksiklii duyulan bir eylere kar demokrasi oyunu
olmalyd. Ancak bu oyun efin vesayeti altnda oynanacakt. artc
olmayan bir ekilde, Mstakil Grup, ok gvenilir adamlardan oluturulduu iin sahici bir muhalefet oda olamad. Devletin ali menfaatleri
hep galebe ald.
Tek Parti dneminin en nemli gstergelerinden biri, her eit
eletiri CHP Meclis Grubunda yapldktan, hkmet eletirildikten
sonra Meclis Genel Kurulunda tesant havas bozulmadan gndemdeki
yasann karlmas gelenei olmutur. Siyasi mekanizma genelde byle
almaktayd. Bayarn 1944 btesine ret oyu vermesi bu anlamda sistemde ciddi bir gedik am, 1945 Ocaknda irketi Hayriyenin devlet
iletmesine dntrlmesi ile ilgili yasann oylamasna ok sayda milletvekili katlmam, 7 kii ret oyu vermiti. Bu gelimelere paralel olarak,
iftiyi Topraklandrma Kanununun mzakeresi devletin kuruluuna
omuz veren snflarn artk tek parti rejimini tayamaz lde gelitiklerini ve kendilerine yeni bir yol izmeye hazr olduklarn gstermiti.
1945 bte kanunu mzakeresi ve hemen akabinde Saraolu Hkmetine kan yedi ret oyunun alts Demokrat Partinin ekirdek kadrosunu
oluturacak isimlerdi: Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan,
Fuat Kprl, Hikmet Bayur, Emin Sazak.
338
Cumhurbakan nnnn 19 Mays 1945 tarihinde yapt konumada rejimin demokratikleeceine12 dair aklamalar, parti ii muhalefetin siyasi tarihimizdeki adyla Drtl Takriri gndeme getirmesi,
oulculua giden yolda muhalefin CHPden ayrma srecinin nemli
dnemelerinden birini oluturmutur. Bayar, Menderes, Kprl ve
Koraltann imzalarn tayan ve CHP Meclis Grubuna verilen nerge
siyasal liberalleme zamannn geldiine iaret eden bir nergeydi. nergenin partinin muhafazakar unsurlar tarafndan iddetle reddedilmesi,
muhalif kanadn kopma noktasna gelmesini hzlandrmtr.
Ancak uras unutulmamaldr ki Bayar, Kprl, Koraltan ve Menderes Tek Parti dneminde CHP iinde alm, grevler alm insanlard; onlarn kopuu bir rejim tehdidi olarak alglanmyordu. Hatta gvenilir adamlarla alternatif bir ekip kurmak isteniyor bile olabilirdi. te bu
bakmdan Demokrat Partinin bu isimlerle kuruluu balangta Serbest
Frka deneyiminde olduu gibi, muvazaa partisi kukusu yaratlmasna
sebep oldu; daha sonra partinin ad etrafndaki bu hava dald.
20.4. Demokrat Partinin Kuruluu ve CHPde Siyaset

Deiiklii
Demokrat Partinin nc kadrosu, gerekli siyasi irade salandktan
ve Terakkiperver Cumhuriyet Partisi gibi bir talihe uramayacana dair
ciddi garantiler aldktan sonra 7 Ocak 1946ta partilerinin kuruluunu
resmen ilan ettiler.13 Her ne kadar 1945 Temmuzunda Nuri Demiran
12
13
nn demokratikleme ynndeki tutumunu 1 Kasm 1945 tarihli 7. dnem 3. yasama yl konumas ile pekitirecekti: demokratik karakter btn cumhuriyet devrinde
prensip olarak muhafaza olun(mu) , diktatrlk prensip olarak hibir zaman kabul
olunma(mtr).Tek dereceli olmasn dilediimiz 1947 seiminde,milletin oklukla verecei oylar gelecek iktidar tayin edecektir....O zamana kadar kar bir siyasi partinin
kendiliinden kurulabilip kurulamayacan ve kurulursa, Bunun Meclis iinde mi, Meclis dnda m ilk eklini gstereceini bilemeyiz. Szleri ile DPnin kuruluuna onay
verdiini aklam oluyor, Meclis iindeki muhalifleri ayr parti kurmaya tevik ediyordu. nnnn Konumalar, s. 60, 63
Celal Bayar, Yeniehir Smer Sokakta bulunan DP merkezinde genel bakan sfatyla
verdii ilk beyanatta, devlet telakkinizi aklaynz? sorusuna Anayasa prensipleri
dahilinde kalacaz. Bence Kemalizm Anayasada tam kemalini bulmutur. Anayasamz
339
Milli Kalknma Partisi (Kurucular arasnda Birinci Meclisin nl muhaliflerinden Erzurum Mebusu Hseyin Avni Ula da var.) kurulmusa
da, bunun kronolojik bir ncelikten te siyasi bir anlam olmad ksa
srede anlalacaktr.
Trk tek parti rejimini ayakta tutan tek bir eyin kaldrlmas, Atatrk cumhuriyetini ok partili demokrasi yapmaya yeterliydi. Hukuk
dzeninde ok partililii engelleyen yasal hibir ey yoktu. Hkmetin
yasalardan kaynaklanan tek bir yetkisi, Trk tek parti rejiminin temelini
oluturuyordu. Kkeni merutiyet yllarna dayanan ve en son 1938de
deiikliklere urayan Cemiyetler Kanunu. Bu kanun siyasi maksatla
cemiyet teekkln hkmet iznine tabi tutuyordu. Hkmet izin vermedike devlet partisi CHP karsnda siyasi maksatla rgtlenilemezdi.
nnnn 1 Kasm 1939 konumasndan itibaren CHP, bunu istediini
aka beyan etmiti. nnnn azndan telaffuz edilen ey, kar devrimci odaklarn hakimiyetine girmeyecek, cumhuriyeti, laik, Kemalist
devrime ve cumhuriyete sadk demokratik bir partner yaratlmasyd.
Bu ancak nnnn yerinde ve zamannda ataca dengeli admlarla gerekletirilebilecek bir siyasal proje olabilirdi. Bu bakmdan 1945-1950
arasndaki dnem Trk demokrasi tarihi asndan nemlidir.
smet nn bu dnemde birka rol birden oynamtr. CHP, iktidarn halktan ald gerek vekalete dayandrmay denemitir. nn
bu dnemde nce rejimin muhafz, ama ayn zamanda meru muhalefetin snrlarn izen ve gerektiinde himaye eden bir tutum taknmtr.
Muhalefetin kazanmasna deilse de yasal olarak yaamasna almtr.
nn bu dnemde tarafl cumhurbakandr. nk tarafszlk CHP Genel Bakanlndan ayrlmasn gerektirirdi. Bu da siyaset yapma platformunu kaybetmesi manasna gelirdi. Devletin tepesindeki CHPli kimlii
ise muhalefete sempatik gelmiyordu. Demokrat Parti, btn muhalefet
yllarnda, smet Paay kendi partisinden uzaklatrarak muhalefet ile
eit mesafede bir noktaya ekmeye uramtr. Bunun yolu nny
Demokrat Partinin de aday gstermesi olacakt. nerilen modele gre
geni bir demokrasi ruhiyle tanzim edilmitir. Serbest Frka da muvazaa deildi. Demitir. Bayar, Halk Partisinin sanda m solunda m olduunu sorusunu reddetmi, snf
mcadelesinin zaruri olduu nazariyesini kabul etmemitir. Bayar, Hitabe, ss.101-102.
340
nn, CHPnin aday gsterecei seim blgesinden DP tarafndan da birinci srada aday gsterilecekti. nerinin ne kadar samimi olduu elbette
tahmin edilemez. Belki de DPnin CHP nderliini atlatmaya ynelik
taktik bir hamlesiydi. Fakat, bu bile smet Paaya telaffuz edilmemi bir
gveni gsterir.
Sonuta, smet Paann ok partili dnemdeki devlet bakanl
pratii, muhalefeti tam manasyla tatmin etmese de, att admlar muhalefetin meruiyeti ve siyasal sistemin vazgeilmez bir paras olduu anlayn pekitirmi, bu ynde salam gvenceler vermitir. Demokrat Parti
bu sayede ksa srede muvazaa partisi imajn silmi; partinin kapsna
Serbest Frka deneyiminde olduu gibi kilit aslmayaca netlemitir.
Bunu salayan nnnn itidalli yaklamdr.
CHPnin ak rejim koullarnda yaraca ve sonunda karsnda
kaybedecei rakip Demokrat Parti olacaktr. DP, 7 Ocak 1946da kurulmu; daha doru bir ifadeyle kurulmasna msaade edilmitir. Trk
siyasi literatrnde aibeli seim iddialar olsa da 21 Temmuz 1946
seimlerinin yaplabilmi olmas bal bana anlamldr. Bu seimlerde,
Cumhurbakan nnnn bakanlndaki devlet partisi ile ondan koparak kurulan Demokrat Parti genel, eit, ak oy koullarnda yarmtr.
1946 seimlerinde ilk kez tek dereceli genel oy ilkesi uygulanmtr. Bu
Trk demokrasi tarihindeki en nemli merhalelerden biridir. Oylamann
ak oy ilkesi ile yaplmas meruiyeti glgelemek iin planlanm bir
tertip deildir. Bu cumhuriyet devrinin modern anlamda demokratik ilk
seimidir. Eksiklii oylamann ak yaplmas deil yarg gvencesinde
olmamasdr. Seim srecinin idare tarafndan yrtlm olmasdr.
1924 Anayasas uyarnca, 1946 Meclisi yeni yasama dneminin
cumhurbakann semitir. Bu seim ok partili demokrasi koullarnda
gerekleen ilk cumhurbakan seimi olmutur. Atatrk ve nn devirlerinde, seilecek adayla rekabet edecek bir aday karma gnn artlar
gerei sz konusu olmamt. lk kez bu seimde ounluk partisinin
dnda bir muhalefet aday gndeme gelmiti. Demokrat Partinin smet
Paann karsna karaca aday stanbul Milletvekili Fevzi akmak
olacakt. Fevzi Paa, DP listesinden bamsz aday olarak seilmiti. 12
341
Ocak 1944 tarihli askeri ve mlki emeklilik yasas uyarnca ya haddinden emekliye sevk edildiinden beri CHP ynetimine souktu.14 DP,
Fevzi Paay listesine koyduu stanbulda seimi kazanmt. smet Paa
5 Austos gn TBMMnin almasyla birlikte 388 oyla cumhurbakanl makamna tekrar seilirken 50 oy da Fevzi akmaka verilecekti.
CHPnin TBMM Bakanlna aday gsterdii Kazm Karabekir 379
oyla seilirken DP aday Yusuf Kemal Tengirenkin 50 oy alarak yara
katlmas Trkiyede yeni bir dnemin baladna iaret etmekteydi.
smet nnnn 6.8. 1946dan sonraki cumhurbakanl artk farkl
olmak zorundayd. 1924 Anayasas Cumhurbakann tarafsz bir kimlik
olarak grmemiti. Tersine iktidar elinde bulunduran partinin nderi
ayn zamanda devletin banda bulunuyordu. Milli ef devrinde durum
deimemiti. Oysa durum imdi ok farklyd.
smet nn ncelikle kendi partisi iinde iktidar zeminini elden
karmamak durumundayd. Partisine, parti ii dizginleri kaybetmeyecek kadar yakn, ama muhalefeti tahrik etmeyecek kadar uzak olmalyd.
Demokrat Parti hemen ilk azda iki ey isteyecekti: brokrasinin ve
cumhurbakannn tarafszl. Kamu ynetiminin objektif kamu hizmeti
verir hale getirilmesi gerekte sorun saylmazd. Ama sistemin kilit noktasndaki cumhurbakannn tarafszlk misyonu ile siyaset d bir noktaya getirilmesi bir sonraki yasama dneminde nnnn siyasi hayatnn
sona ermesi anlamna gelebilirdi. Bunun nedeni 1924 Anayasasnn
cumhurbakannn grev sresini yasama dnemi ile snrlam olmasyd. Partisi ile siyaset ilikisini devam ettirmeyen cumhurbakannn tekrar
seilmesi olanakl deildi. 1924 Anayasas modelinde cumhurbakannn
siyasetin bir esi olmas kanlmazd.
CHP, 10 Mays 1946 Kurultaynda Deimez Genel Bakanlk messesesini kaldrarak; drt yllna seilen genel bakanl benimsedi.15.
14
15
68 yanda resen emekliye sevkedilen Mareale, bizzat Saraolu ve CHP Genel Sekreteri tarafndan be kez milletvekillii teklif edilmi, hatta kendisinin TBMM Bakanl
iin dnld sylenilmiti. Fakat Fevzi Paa CHPnin bu nerilerini istirahat ve
ibadet kararnda olduu gerekesiyle reddetmitir. Aydemir, kinci Adam, II, s. 449,452.
CHPnin 10 Mays 1946 da toplanan ikinci olaanst kurultaynda yaplan tzk deiikliklerine gre, Mstakil Grup ve Deimez Genel Bakanlk kaldrlyor, Parti prog-
342
nn bu tarihten itibaren parti genel bakanlndan istifa ettii 5 Mays

1972 tarihine kadar kurultaylarda seilerek genel bakan olacaktr. 1946
kurultaynda nnnn cumhurbakanl ve partisi ile olan ilikisi yeniden dzenlenmitir.
Bir sonraki byk kurultay 17 Kasm 1947da topland. 19 gn
sren kurultayda nemli kararlar alnmtr. Kurultay, Cumhurbakan
nnnn 12 Temmuz 1947 beyannamesinden sonra toplanmt. Genel Bakanlk Divan kaldrlarak yerine kurultayca seilen 40 yeli Parti
Divan getirildi. Genel Ynetim Kurulunun Parti Divan yeleri arasndan seilmesi uygulamasna gidildi. Cumhurbakanl ile CHP Genel
Bakanlnn ayn kiide birlemesi durumuna yeni bir forml retildi;
Parti Genel Bakan Cumhurbakan kald srece, bakan olarak btn
yetkileri kurultay tarafndan seilen Genel Bakanvekili kullanacakt; bu
hkm tze eklendi. Bu kurultayda nn ilk kez oybirlii olmakszn Genel Bakanla seildi. Baz yeler nnye oy vermemiti.
Cumhurbakan nny bir siyaset adam olarak, parti iinde eitli riskler beklemekteydi. 1947 kurultay gstermiti ki artk nderlii
tartlmaz deildi. Parti kurultay karar gereince Genel Bakan adna
Genel Bakanvekili Hilmi Uran tarafndan ynetiliyordu. Cumhurbakan nn kendi partisi iindeki hizipleri belli bir mesafeden dengeli
bir tarzda ynetmek zorundayd. Bununla birlikte parti politikasna
belli bir dozun zerindeki angajman muhalefetin tepkisini ekebilirdi.
1946 seimlerinin galibi CHPnin 1950ye kadar drt hkmet kurmas
parti ii dinamiklerin dingin olmadna iaret eder. nn bu dnemde
nce ok partili ynetim konusunda kukular olan Recep Pekere hkmeti kurma grevi vermitir. Sertlik yanls eilimleri ile tannan Peker
7.8.1946 ile 10.9.1947 tarihleri arasnda babakanlkta kalm ve Nihat
Erimin nderlik ettii 35ler hareketinin tavr nedeniyle hkmetten ayrlmtr. Burada ilgin olan nokta smet Paann ok partili siyasal hayata
geerken neden Recep Peker gibi bir ismi babakanlk grevine getirmi
olduudur. Kanmca bu byk lde zabt-u zapt dncesiyle alnm
ramndaki genel seimlerle ilgili 4. madde kaldrlarak tek dereceli seim taaht ediliyor,
22. madde kaldrlarak snf temelli siyasal rgtlenmenin n alyordu. Kili, CHP,
s.96.
343
bir karardr. nn, dnemin banda en sert, sonunda ise en lml siyasal aktrn sahaya srmtr. Cumhurbakan nn bu alt dnemde
Hasan Sakay iki kez babakanlk grevine getirdikten sonra (10.9.194716.1.1949) emsettin Gnaltay gibi partinin en lml kanadndan birini
babakanlkla grevlendirecektir. (16.1.1949-22.5.1950)
nnnn ok partili dnemde babakan tercihleri gl isimler
deildir. Bu isimler gelecekte nnnn genel bakanlna alternatif
olmaktan uzak isimlerdir. Bunlar iinde belki Recep Peker nn ile
atabilecek biriydi. Babakanlktan istifasndan sonra da parti ii muhalif hizbin nderi olabilecek konumdayd. Bunu ksmen denemitir de.
nnnn bu dnemde uygulad politikalar esas itibariyle demokratik pekimeyi salamaya dnk admlardr. nn, Nihat Erim ve Fuat
Kprly iktidar ve muhalefet arasnda denge unsuru olarak kullanm,
yurt gezilerine muhalefet partisi milletvekillerini de katarak muhalefeti
merulatrmaya gayret gstermitir.
smet nnnn, CHP Bakan olarak Trk demokrasi tarihine en
byk katks 14 Mays 1950 seimleridir. nn muhalifleri onun ok
partili demokrasinin kuruluundaki roln genellikle kmserler. Oysa
ki nn kendi partisindeki sertlik yanls kanad frenleyerek Demokrat
Partinin iktidar mcadelesinin merulamasn salamtr. Seimin CHP
tarafndan kaybedildii kesinleince sonucun iptal edilmesi ve iktidarn
verilmemesi nerilerini ciddiye almam, Celal Bayarla yumuak geiin
ve devir teslimin koullarn mzakere etmeyi tercih etmitir. Bir manada
smet Paa devleti Celal Bayara teslim etmitir. nnnn cumhurbakanl makamndaki son ilevi demokratiklemeyi pekitirmek ynnde
olmutur.
20.5. Demokrat Partinin Muhalefet Stratejisi

Demokrat Parti tezlerinin zn siyasi iktidarn halktan alnan vekalete dayanmas, iktidara kar yurtta hak ve zgrlklerinin gvence
altna alnmas oluturmutur.16
16
344
DP programnn ilk blmnde ne srlen siyasal temalar liberalizm ve demokrasi zerinde younlayordu. Programn 1. maddesinde
Demokrat Partinin demokrasinin geni ve ileri bir anlayla gereklemesine ve umumi siyasetin demokratik bir zihniyetle yrtlmesine hizmet
maksadyla kurulduu belirtilirken, 9 ve 10. maddeler bunun gerekleme yolu olarak tek dereceli serbest seimleri gstermekteydi.17
DP nderleri 1924 Anayasas ile demokratikleme arasnda zorunlu
bir iliki kuruyorlard. Celal Bayara gre, Atatrk devriminin hrriyet ve
demokrasi ile tamamlanmas kanlmazd. Menderes de 1945 Birlemi
Milletler Kurulu Senedi ile 1924 Anayasas arasnda tam bir uyumdan
sz ederek, Anayasay hayata geirecek eyin ok partililik olduunu
vurgulayacakt.18
DP nderlii asndan 1924 Tekilat- Esasiye Kanunu ile, dnyann
belki en demokratik anayasas meydana getirilmi, bu sayede gerek ferdi
hrriyetleri, gerek milli murakabeyi en geni surette salamak imkan ortaya km olmasna ramen siyasal pratik buna olanak salamamt.19
DPnin kurucu nderi Celal Bayarn eitli yerlerde dile getirdii
grler partinin ideolojik dorultusu hakknda fikir sahibi olmamz
salamaktadr. Bayar 1948 Martnda Erzincanda yapt konumada
Bugnn medeni dnyas, en iyi idare ekli olarak, demokrasiyi bulmu
ve onda karar klmtr. leri medeniyet dnyasnn gzlerimizi kamatran
ve gpta ile seyrettiimiz eserleri demokrasi sayesinde vcuda gelmitir.
phe yok ki insan haysiyetine en uygun idare demokrasidir. Bu ise vatanda hak ve hrriyetlerini esas alarak, millet iradesinin hakim klnmas
demektir diyerek, Bat uygarl ile demokrasi arasnda dorudan bir
iliki kurmutur.20 Bayarn Taksim Nutkunda kulland u szler Partinin Fransz Devriminin burjuva deerlerine yneldiini gstermektedir:
Hukuk-u Beer Beyannamesinin (nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi)
altnda ta Tanzimat devrinden beri hak ve hrriyet davasnn peinde
17
18
19
20
Eroul, Demokrat Parti, s.13.

Vatan, 11 Eyll 1945.
DP Genel Bakan Bayarn Erzincan Konumas, Vatan, 25 Mart 1948.
345
komaktayz. Buradan 46 demokrasisinin siyasal gelimeler tarihinin

son merhalesi olarak grld anlalmaktadr.21
DP, kuruluundan sonra girebilecei ilk mahalli idare seimlerini
mevzuat anti demokratik bularak boykot etmi, iktidar meruiyet sorunu ile ba baa brakmtr. Bunu takiben, Trkiye tarihinin ilk tek dereceli, ak oy, gizli tasnif ve basit ounluk ilkelerine gre yaplan seimi 21
Temmuz 1946 tarihinde gereklemi ve TBMMde ye dalm yle
olmutur. 390 CHP, 65 DP, 7 bamsz.22 Gizli tasnifin getirdii karklklar seime glge drmse de bu seim, Trk siyasi tarihinde genel
oy ve sandk meruiyeti asndan byk nem tamaktadr.23 Trkiyede
devleti kuran ve iktidar elinde tutan parti kendisi ile sandkta yarlmasna msaade etmi, bunun sonularna katlanacan ilan etmitir.
te bu noktada, Trk demokrasi tarihi asndan son derece nemli
bir dneme girilmi, CHP muhalefetsiz geen uzun yllarn rehavetinden
syrlmakta ve yeni duruma uyum salamakta glk ekmitir. 21 Temmuz 1946 seimleri ile nnnn 12 Temmuz 1947 tarihli beyannamesi
arasndaki dnem Trkiyede ok partililiin kurumsallamas asndan
ok nemli bir kesit olmutur.24 Bu iki tarih arasnda 1930 Serbest Frka
tecrbesi tekrarlanabilir, rejim tekrar kapanabilirdi.
Seimlerin hemen ertesinde yeniden, ama bu kez Demokrat Partinin
aday gsterdii Fevzi Paa ile yararak cumhurbakanlna seilen smet
Paa, babakanlk grevini Recep Pekere verdi. Peker, 7 Eyll kararlar ile
iktisadi sahada liberalizasyon salamaya alt; ancak kararlar ithalatn
artmas ile sonulanacak, muhalefetin iddetli eletirilerine muhatap olacakt. Babakan Peker, Menderesin bte eletirisini psikopat bir ruhun
ifadesi olarak deerlendirince Demokratlar, Meclisi sekiz gn boykot ettiler. ktidar geri adm atmak zorunda kald. Demokratlar, iktidar boykot
silah ile yalnz brakarak, her defasnda netice aldlar.
21
22
23
24
Vatan, 17 Mays 1948.

Ahmad, Demokrasi Srecinde, ss.33-34.
Demokratlar 1946 seiminde 39 vilayetin seim mazbatasna itiraz ettiler Erim, Gnlkler, s.62.
Karpat, Trk Demokrasi, ss.166-167.
346
DP muhalefette iken iki Byk Kongre toplamtr. 7 Ocak 1947de

toplanan Birinci Kongrede tam bir zgrlk havas estirilmitir. Orhan Metenin Birinci Byk Kongre brornde anlatt Samet
Aaolunun bizi buraya hrriyet hasreti toplad szleri tek partili yllarn nasl bir birikim yarattn gstermektedir.25 Birinci Byk Kongre,
seimin idare deil bamsz yarg denetiminde yaplmas, Cumhurbakannn tarafszl, antidemokratik yasalarn temizlenmesi taleplerini
Hrriyet Misak ad altnda yaynlayacaktr.26
20-24 Haziran 1949 tarihleri arasnda toplanan kinci Byk Kongre
iki noktay vurgulamtr: lk nokta 21 Haziranda yaynlanan GK raporunda seim dnda herhangi bir yolun gayrimeru olduu drt yldan
beri mtemadiyen kanun dairesinde mcadele edildii ve hukuk devleti
prensibinin tahakkukunun buna bal olduu vurgulanm, muhalefetin
iktidardan talepleri Milli Teminat And bal altnda yaynlanmtr.
CHP Hkmetinin muhalefeti rejim dna tamakla sulayan aklamalarna karn, 11 Temmuz 1947 akam Peker Hkmetinin politikalarn onaylamayan Cumhurbakanl bildirisinin radyoda yaynlanmas
Babakan g duruma drd. 12 Temmuz gn basnda geni yer alan
Cumhurbakanl Beyannamesi muhalefetin hkmet karsnda kayrlmas anlamna gelmekteydi.27 26 Austos gn sadece Otuzbelerin
gvensizlik oyuna ramen Peker Hkmeti istifa etmek zorunda kald.
Pekere kar kan bu grup partinin liberal kanadn oluturmaktayd.28
Pekerin istifas ile Hasan Saka babakanlk grevine getirildi. Kendisi ktisat, Ticaret ve Dileri Bakanlklar yapm, Trkiyeyi Lozan ve
San Fransisco Konferanslarnda temsil etmi tecrbeli bir devlet adam
idi. nnnn , iktidar ve muhalefet arasnda eit mesafede durduu
mesajn vermek zere 14 Eyllde balayan gezisine bir DPli de davet
25
26
27
28
Ayn Tarihi, Ocak 1947

DP, ilk kongresinde yaynlanan Hrriyet Misaknda talep edilen hususlar tahakkuk etmezse Meclisten ayrlacakt. Akin, Ana izgileriyle, s.227, 229
nn, 12 Temmuz Beyannamesini 3 Temmuz gn Nihat Erime dikte ettirmiti. Ltem, Mektuplar, s.19.
347
edildi. nn artk gittii her yerde idare amirlerine muhalefete eit davranmalarn tlyordu.29
Demokrat Parti rgt muhalefette uygulanacak politika konusunda gr ayrlna dm, iktidara yry farkl taktik ve stratejilerin
ortaya kmasna neden olmutu. Acele iktidar arayclarndan sertlik
yanls stanbul l Bakan Kenan ner 1948 banda istifa etti. Martta
11 milletvekili partiden ihra edildi. DP, balangta ihralarla saysal
olarak kld ama belli bir dorultu tutarll ve kadro disiplini salad.
hra edilen ve ayrlanlarn oluturduu Mstakil Demokratlar Grubu 10
Maysta partilerini kurduklarn ilan ettiler, 20 Temmuzda ise Demokratlardan kopan baka bir hizip Millet Partisini kuracak30, sonra bu ikisi
birleecekti.31
29
30
31

20 Temmuz 1948de kurulu ilemlerini tamamlayan Millet Partisi Marealin partisi
olarak tannyordu. ymen, Deiim, s.141.
Partinin yeterince sert bir muhalefet izgisi izlemedii kansnda olan, Enis Akaygen,
Sadk Aldoan, Yusuf Kemal Tengirenk, Ahmet Tahtakl gibi baz DP milletvekileri
ayrlarak Mstakil Demokratlar Grubunu 18 Mays 1948 tarihli teblile kamuoyuna duyurmulardr. Bu vekiller daha sonra Millet Partisinin kuruluuna nclk edeceklerdir.
Bkz. Aaolu, Siyasi Gnlk, s.181, 586.
Yirmi Birinci Blm
DEMOKRAT PART KTDARI

DNEM (1950-1960)
21.1. Demokratlar ktidarda

14 Mays 1950de yaplan, Cumhuriyet tarihinin ilk tek dereceli,
genel ve eit oy, gizli oy, yarg denetiminde ak tasnif, basit ounluk
kurallar ile yaplan seimde Trk Halk Demokrat Partiyi iktidara
tamtr.1 ktidarn devri konusunda ksa sren bir tereddt evresinden
sonra, nn, Bayar ankaya Kkne davet etmi; iktidarn sandktan
kan partiye devrinin koullarn grmtr. nn-Bayar ikilisinin
itidalli davranlar gei gerilimini azaltmtr.2
Siyasi iktidar sandktan kan partiye devredilmitir.3 Yeni Meclis Cumhurbakanlna Celal Bayar getirince, Demokrat Partililer
1
Bu seimde nnnn Ankara ve Malatyadan , yani ayn anda iki seim blgesinden
aday gsterildii anlalyor. Bu usul merutiyetten beri vard. Adayn iki seim blgesinde kazanmas halinde birini tercih etme imkan vard. CHP, Ankarada kaybedince,
nn zorunlu olarak Malatya milletvekili olacaktr. Erim, Gnlkler, s.448.
17 Mays 1950 gn DP Genel Merkezinden neredilen beyannamede Demokrat sistemin memlekette tesisini gaye edinen partimiz ... ifadesi ile siyasal hedefini tanmlarken,
seim koullarnn demokratik ve meru olduunu 1950 seimleri milli iradenin serbeste tecelli etmesini temin edecek artlarda gemitir. fadesi ile ilan etmi; ktidar
kaybeden CHPnin gnln almay ihmal etmeyerek Halk Partisinin nihayet kaderini
millet iradesine terketmi olmasnn ayrca mhim tesiri bulunduuna iaret etmitir.
Bayar, Hitabe, s..424.
nn, 21 Mays saat 17.30 da 12 yl oturduu Cumhurbakanl Kkn terketti.
Cumhurbakanl Tarihi, s.140.
350
Genel Bakanlk ve parti nderlii sorunu ile ba baa kalmlar, Fuat

Kprlnn babakanlk beklentisi sonusuz kalm, Bayar babakanlk
grevine hitabet ve belagati ile gz dolduran Adnan Menderesi getirmitir.
Birinci Menderes Hkmeti 29 Maysta programn Meclise sunmutur.
Hkmet 192 ekimser oya kar gvenoyu alarak, grevine balamtr.4
ktidarn ilk eylemi, askeri brokrasiye kar olmu, 6 Haziranda Genelkurmay Bakan dahil yksek komuta kademesi deitirilmitir.5
DP kurulduu 1946 ylndan devrildii 1960 ylna kadar kendisini milli irade ile zdeletirmi, CHPyi brokratik elitin partisi olarak
takdim etmeye almtr. DP, sava sonrasnn olumlu ve bymeyi kolaylatran konjonktrnden, Dnya Bankas, IMF gibi uluslararas kredi
kurumlarnn olanaklarndan yararlanmtr. Kuzey Atlantik ttifakna giri abalar Kore deneyiminden sonra sonu vermi, Trkiye 1951 ylnda
NATOya kabul edilmitir. lkenin bu ittifak sistemine dahil oluu, siyasi
ve iktisadi yeni anganjmanlar gndeme getirmi, souk sava rzgarlar
ile Dnyann yeniden yapland bir dnemde Amerikan faktr Trk
d politikasnn en nemli parametresi olmutur.6
DP iktidar Mc Cartizm dzeyinde anti komnist bir siyaset izlemi,
1951de TCKnn 141-142. maddeleri arlatrlm, her eit sol dnce kamu dzeni sorunu saylmtr.7 lkeyi genel oya dayal bir iktidarn
ynetmeye balamas ile, Tek Parti dneminin laiklik anlay yumuam;
parti tara rgtlerinden gelen baz merkezka eilimler DP nderliini
zor durumda brakmtr. rnein Samsun Milletvekili Fehmi Ustaolu
Milletin Atatrk nklabna Medyun Olduu Asla Doru Deildir balkl
makalesini 14 Ekim 1952 tarihli Byk Cihat gazetesinde yaynlaynca
4
5
6
Adnan Menderes, Konumalar, s.7.

Hale, Turkish Politics, s.93.
1954 ylnda Cumhurbakan Bayar ABDye bir resmi ziyarette bulunmutur. Bayar, Trk
kamuoyunu uzun sre megul eden gezi sresince bir ok temaslarda bulunmutur. Bayar, 29 Ocak 1954te Kongrenin mterek oturumuna hitap etmi, 1 ubatta Colombia
niversitesi kendisine fahri doktora tevcih etmi, Bakan Eisenhower ve Bakanyardmcs Nixon tarafndan arlanm, 19 ubatta stanbul zerinden Trkiyeye dnmtr.
Demokrat Parti Albm, ss.4-9, 30-31.
Eroul, Demokrat Parti, s.108.
Demokrat Parti ktidar Dnemi (1950-1960)
351
iddetli tepki alm, Demokrat yneticiler olay rtbas etmeye almlardr.

DP, iktidar boyunca ounluku bir demokrasi anlayn benimsemitir. Muhalefetin dozu ykseldike iktidar otoritesini milli irade ile zdeletirdii parlamenter ounlukla telif etmeye almtr. Demokrat
nderlerden Samet Aaolunun demokrasi bir say rejimidir bu rejimde
ynlar ne derse o olur. Biz iktidar mesulleri sfatyla bir avu aydnnn
tenkidi ve grltsne deil halk ynlarnn isteklerine uymak zorundayz. ifadesi bu yaklam ok gzel aklamaktadr.
Ana muhalefet partisini gszletimek iin 14.12.1953 tarih ve
6195 Sayl CHPnin Haksz ktisaplarnn Hazineye Devri Hakknda
Kanun yrrle konularak8 CHP mali bakmdan iktidar karsnda
zayflamtr.9 Kanunla CHPnin Tek Parti dneminde edindii btn
mallar msadere edilmitir.
DP, 10 yllk iktidar boyunca smet Paa faktr karsnda kendini
gvensiz hissetmi, nny ypratmak iin gemii siyasal gndemin
ana maddelerinden biri haline getirilmitir.10 Bunlardan ou demagojik
mahiyettetir. thamlar zetlemek gerekirse, Kayalbay Dosyas bunlarn banda gelir. Demokrat evrelerde rabet gren iddiaya gre smet
Paann olu mer nn bir adam ldrme suuna karmtr.11
nnnn ahs ile ilikilendirilen dier konular Atatrkn hastalnda satn alnan Savarona Yat, nnnn yurt seyahatlerinde kulland Beyaz Vagon, Maka Talktaki evin arsasnn edinilme biimi ile ilgili
speklasyonlardr.12 nnnn malvarl ile ilgili iddialara DP listesinden
Meclise giren eski stanbul Valisi Ltfi Krdar 28.6.1950 tarihinde aklk
getirmitir. smet Paa, malvarl ile ilgili iddialara yant vermek zorunda
8
9
10
11
12
Zrcher, Modernleen Trkiye, s.324.

14 Aralk 1953 tarihli CHPnin Haksz iktisaplarnn Millete adesi balkl 6195 sayl
kanun AYM K.63/243 sayl karar ile iptal edilecektir. Kili, CHP, s.118.
Giritliolu, Halk Partisi II, ss.345-46.
Giritliolu, Halk Partisi II, s.369.
352
kalmtr.13 1950 Temmuzunda karlan Genel Af Yasas rvet, irtikap,

ihtilas sularn kapsam d brakmasna karn CHPyi thmet altnda
brakan abalar kesintisiz devam etmitir.14
Tek parti dnemi uygulamalar uzun Demokrat Partinin uzun iktidar yllarnda mahkum edilecektir. rnein 1929da karlan Kprler
ve oseler Kanunu gerei yurttalara getirilen bedeni mkellefiyet ve
yol vergisi uygulamalar,15 kinci Dnya Sava yllarnda konulan ve ounlukla gayr mslim yurttalar zerinde skntlara neden olan Varlk
Vergisi16, Trakyada tahliye senelerinde alktan vuku bulduu sz konusu
edilen lm vakalar, Toprak Mahsulleri Ofisi aracl ile toplanan hububatn kt depolama koullar nedeniyle rtlmesi,17 Saydam Hkmeti dneminde eker piyasasnda meydana gelen speklasyon,18 4274
Sayl Kanunla kurulan Ky Enstitlerinin eitim ve retim slubu19,
13.12.1925 tarihli 677 sayl yasa ile padiah mezarlarnn ziyaretinin
yasaklanmas20, Turanclk Davas zanllarna stanbul Emniyet Mdrlnde yapld iddia edilen ikenceler21 ve Orgeneral Mustafa Mulal
Vakas22 Demokrat Parti iktidar tarafndan CHP aleyhinde kullanlan i
politika malzemelerinin belli ballardr.
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
Giritliolu, Halk Partisi II, s. 348, 358.

Giritliolu, Halk Partisi II, s.359, 361.
Mulal vakas ksaca yle cereyan etmitir. Vann zalp kazasnda randan kaaklk yaptklar sav ile 32 yurttan Alay Komutan tarafndan kuruna dizilmesi olaydr.
Olaydan sa kurtulan Milanengiz kynden brahim zay tarafndan ortaya karlmtr. 20.12.1943 tarihinde bu kiinin Meclis Dileke Komisyonuna bavurmas ile
balayan sre 17.12.1948de hzlandrlm ve 19.1.1949da Kayseri Millletvekili Fikri
Apaydn tarafndan gndeme getirilmitir. Alan kamu davasnda Milli Mcadele kahramanlarndan eski 3. Ordu Komutan Orgeneral Mustafa Mulal nce idam sonra mebbet hapis cezasna arptrlm, rtbe ve nianlar ile emeklilik haklar geri alnmtr.
Mahkum general bir yl sonra cezasn ektii cezaevinde lmtr. in asli faillerine
ilikin almalar 1957e kadar devam etmi, olayn btn failleri ile aydnlatlmas 19
353
DP askeri ve sivil brokrasiyi CHPnin doal mttefiki saym, iktidarna sadk brokratik bir yap kurmak iin olduka hrn davranmtr.
CHP, brokrasinin domakta olan kapitalist topluma intibaknda evrimci
bir dnmden yana iken DP kendi ekonomik programnn bu kesimler zerinde yarataca etkileri hesaplayamam, ya da nemsememitir.
Demokrat Parti sivil ve askeri brokrasiyi nceki dnemin kalnts saydndan sert davranmtr.23
Emekli Sand Kanununda yaplan deiiklik, DP iktidarnn brokrasiyi denetim altna almaya ynelik operasyonlarnn ilki olmutur. 9
Temmuz 1953 tarihli 6122 Sayl Kanunla gerekletirilen deiiklik uyarnca grlen lzum zerine resen emekliye sevk kararlarna kar adli ve
idari yarg yolu kapatlm, btn Dantay, Yargtay, Saytay, niversite
ve ordu mensuplar 6422 sayl kanunla uygulama kapsamna alnmtr.24
1954 de karlan 6435 Sayl Kanun, Hkmete kamu grevlilerini kolayca Bakanlk emrine alma yetkisi salamtr. Bakanlk emrine alnan
mstear, vali, ve genel mdrler, alt ay iinde grevlerine iade edilmez
ise emekliye sevk ediliyor, emeklilik sresi gelmemi olan kamu grevlilerinin ise memuriyet ile ilikisi kesiliyordu.25 Seim Kanunu deitirilerek
devlet memurlarnn milletvekilliine adaylk iin alt ay nceden istifa
zorunluluu getirilerek memurlarn muhalefet listesinden aday olmalar
nlenmeye allmtr.
23
24
25
Austos 1963e kadar sarkmtr.

DP devrinde, devlet memurlar yasasnn 39. maddesi b. fkras gerei , eer memur
grlen lzum zerine emekliye sevk ediliyorsa, idari yarg yolu kapalyd. Bu nedenle
Dantaya mracaat sz konusu olamazd. Bu yarg mensuplar asndan da byleydi.
Hatta yksek yarglar da bu kapsamdayd. 1956da 3. Ceza Dairesi Bakan ile 5. Hukuk
Dairesi bakan Sakp Gran hkmet tarafndan bu maddeye dayanarak emekliye sevk
edilmilerdi. Btn Yargtay ayaktayd. Hkmete kar byk bir infial domutu. Bakan Bedri Kker, btn daire bakanlar ve yelerle Yargtay Genel Kurulunu toplad.
Yargtay mensuplar, cbbeleri ile yryerek Adalet Bakanl ve Babakanlka gittiler.
Menderes grubu, lojman vs vaadlerle teskin etti. Hatta kendilerinden daha nce verilen
emekliye sevk kararlarnn tamamiyle kanuna uygun olduuna dair imzal beyanlarn
ald. Yksek yarglarn beyanlar Anadolu Ajansnda yaynland. Birka gn sonra, yrye katlan btn yarglar, ayn kanuna gre emekliye sevkedildiler. Balum, Anpolitik, s.128-130.
Bu iki kanun 1963 Martnda Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmitir.
354
ktidara yry srecinde akademik camiada youn olarak desteklenen DP, bu destek yitirilip niversite bir muhalefet oda haline
gelince 21.7.1953 tarihli 6185 sayl Kanun ile retim yelerinin siyaset
ile itigallerini yasaklad26; 5.7.1954 tarihli 6435 sayl Kanun karlarak
retim yelerinin Milli Eitim Bakanl emrine alnma yolu ald.
Kanun niversite retim yelerini iktidar karsnda pasifize etmeye
ynelikti.27 Oysa ki Demokratlar, muhalefet dnemlerinde, 1946 niversiteler Yasasn yeterince zgrlk bulmamlar, eletirmilerdi.
Menderes bilimin politikaya k tutamayaca kansndayd. 1957den
sonra bu ztlama daha da artacakt.
15 Temmuz 1950 tarihli liberal Basn Kanunu fazla mrl olmayacakt. 1951 de karlan Resmi lanlar Kanunu ile yanda gazeteler
dllendirilirken muhalifler cezalandrld.28 1954 yl bandan seimlerin yaplaca Mays ayna kadar DP, iktidar kaybetmemek, basnn
muhalefetle yaknlamasn engelleyebilmek iin, 8 Mart 1954te Basn
Kanununu deitirerek devletin siyasi ve mali prestijini sarsan yayn
ad altnda yeni bir su ihdas etmi, muhalifleri sindirecek yeni formller bulmutur.29 Menderes 1954 seim baars ertesinde Ahmet Emin
Yalmana verdii mlakatta uyguladklar politikay halkn desteklediini
belirterek, benimsedikleri ounluku demokrasi anlayn srdreceklerinin iaretlerini vermitir.30
26
27
28
29
30
Burak, On Yl, ss.157-166.

Burhan Belge, Mmtaz Faik Fenik, Bahadr Dlger, Zht Hilmi Velibeey gibi bayazarlar DPyi destekliyorlard. Arzk, pe Gtrenler, s.88.
Bu yllarda Ankara Toplu Basn Mahkemesi muhalif gazetecilere verdii mahkumiyet
kararlar ile mehur olmutu. nl yazar ve siyaset adam Hseyin Cahit Yaln da bu
mahkeme tarafndan mahkum edilmiti. Yaln, bildiinden amaz, drst, hibir eyden korkmaz yaradlta bir kalemdi. Ulusta hkmet aleyhinde yazd bir yaz nedeniyle mahkum olmutu. O yllarda, Yargtay 3. Ceza Dairesi Bakan Baha Arkand. Arkan, CHP dnemi Milli Eitim Bakanlarndan Saffet Arkann kardeiydi. Mahkumiyet
karar onayland. Cumhurbakan Bayar, zr dilerse, affederim diye haber gnderdi.
Hseyin Cahit, mrm cezaevinde geiririm de, zr dilemem. dedi ve hapse girdi.
Balum, Anpolitik, s.131.
Menderesin bu grmede ileri srd dikkat ekici gr u idi: Seimler vatandalarn benim tuttuum yolu ne kadar beendiini aa vurdu. imdiye kadar ben siz gazetecilere danmaya deer veriyordum. Asaba ila diye asprin mi yoksa optalidon mu
355
DP iktidar Trk halknn desteini, basna, niversiteye, yargya

ynelik her eit kstlamaya ramen korumutur. Radyo devletin grlerini dile getiren bir ara saylarak salt hkmete hizmet eden bir organa
dntrlmtr.31 DP, muhalefetin g kazanmasn engellemek iin
siyasal partiler dzenine birok kstlamalar getirecektir. 1954de partilerin karma liste yapma olana kaldrlrken, 1957de muhalefetin g
birlii yapma ihtimaline kar Seim Kanunu deitirilmitir.
DPnin bavurduu uygulamalardan bir bakas da seim blgeleri
ile oynama (gerrymandering) olmutur. rnein, srekli smet Paay
seen Malatya Vilayeti 1954de ikiye ayrlarak, Adyaman ilesi il merkezi
yaplm; CHPnin kazanmasnn bu ekilde nne geilecei umulmutur. Bir baka rnek ise Krehirdir. Bu seim blgesi srekli Osman
Blkbay seiyordu, iktidar Krehiri ile merkezine dntrme
karar verdi. Hkmet, yl sonra Blkbann mahkumiyeti sonucu
kan olaylar teskin etmek iin 12.6. 1957de ehri tekrar il merkezi yapmak zorunda kalacakt.32
21.2. DPde Blnme ve 1957 Seimleri

DPnin klasik liberal izgiden uzaklatn savunan parti ii muhalefet,
kamu ynetimine ynelik isnatlarda Cevap ve Dzeltme Hakknn idareye
braklmas, ispat hakk33 tannmakszn basna kar hkmetin kayrlmas
gibi dzenlemelere kar karak Hrriyet Partisini kurmutur.34 6-7 Eyll
31
32
33
34
kullanmak mnasiptir diye fikrinizi soruyordum. Halkn cokun gveni imdi unu belli
ediyor ki byle bir danmaya ihtiya yoktur. Ben kendi kendime son karar vereceim
dilersem asprin, dilersem optalidon kullanacam. Ahmad, Demokrasi Srecinde, s.64.
Gzbyk, The Democrat Party, passim.
lk kez 1947de Hasan Ali Ycel-Kenan ner davas ile gndeme gelen ispat hakk tartmasnn z udur: Bu davada, Kenan ner, TCK 481. maddeye gre, ispat hakk istemiti. Ancak Yargtay, Bakanlarn memur saylamayaca gerekesiyle, Bu hakkn davalya tannamayacana hkmetmiti. DP iktidara gelince, bu itihad, kendi siyasi karlar
dorultusunda kulland. Hrriyet Partisinin 20 Nisan 1956da verdii ispat hakknn
tannmas hakknda yasa nergesi reddedildi. Turan, nn, s.357.
spat hakk tartmas ve Hrriyet Partisinin kurulmas hakknda bkz. Toker, DP Yoku
Aa, s.104.
356
1955te gayrimslim yurttalarmza kar ynelen ve iki gn sren yama

hareketi, ispat hakk nedeniyle kopma noktasna gelen parti ii muhalefetin
kprleri atmasna yol aacak, Hrriyet Partisi doacaktr.35
Zamanla, liberal akademisyenler partiden uzaklatlar. Fethi elikba, Feridun Ergin, Turan Gne, Turhan Feyziolu gibi isimler zgrlk bir dnce platformu olan Forum dergisinde yazmaya baladlar ve
DPden koptular. 25 Aralk 1955te kurulan Hrriyet Partisi bu platform
ile organik iliki halinde olacakt.
1957 milletvekili genel seimleri bir erken seimdi. 27 Haziran
1956da karlan siyasi toplantlara ilikin yasann 12. maddesinin glgesinde geen 1957 seimleri36 olduka demagojik bir siyasi ortamda gerekleti. Anti komnizm DPnin kulland ana malzemeydi. Hkmet
4 Eyllde erken seim karar ald; 27 Ekimde genel seimi yapt. Devlet
Radyosunun sadece DP adna propaganda yapt bu seimlere37 CHP
dndaki partiler, Blkbann CMPsi ve rgtsz Hrriyet Partisi de
katlacakt.38
DP bu seimlerde ilk kez semen dzeyinde ounluunu kaybetti, DPnin yzde 48lik oyunu sadece alt puan geriden CHP izliyordu.
Genelde muhalefetin, zelde CHPnin kendisine zgveni ok artmt.
Eer seimlerde basit ounluk sistemi deil nispi temsil sistemi uygulansa idi, DP bu seimi kaybedebilir, muhalefet bir koalisyon hkmeti
oluturabilirdi.39 DP seim sistemini basit ounluktan nispi temsile evirme nerilerini srekli reddetti. nde gelen bir DPli, Rfk Salim Bur35
36
37
38
39
Zrcher, Modernleen Trkiye, ss. 322-323.

Her nerede olursa olsun tezahrat veya gsteri veya protesto maksadyla ya da maksad-
mahsusa mstenid olarak toplanlmas veya byle bir toplantya sebebiyet verilmesi ... sutur.
hkmn tayan yasa, muhalefetin zellikle ak hava toplantlar tertip etmesini engellemeye ynelikti.
Ahmad., Demokrasi Srecinde, s.78.
Tek listeli basit ounluk sistemi sayesinde DP 50, 54, 57de srasyla 408, 503, 424
milletvekillii salarken, CHP ise, 69, 31 ve 178 milletvekillii ile ald oy nispetinden
eksik temsil edilmitir. ayrnt iin bkz. akmak, Trkiyede 1950li Yllarda; akmak,
1950li Seimler, ss.280-285.
Ahmad, Demokrasi Srecinde, s. 78.
357
ak, Zaferde yaynlad makalesinde Nispi temsil sistemi bizim memleketimizin bnyesine katiyen uygun deildir. fadesini kullanacakt.40
Bu seimlerde tek listeli basit ounluk sistemi oylarn %48ini alan
iktidar partisinin TBMMdeki sandalye saysnn %75ini elde etmesine,
buna karlk %52 oy alan muhalefet partilerinin % 25 te kalmasna yol
aacakt. Meclisteki ezici ounluk ve lider hegemonyas, anayasal meclis
stnl sistemini fiilen yrtmenin stnlne ve parti oligarisinin
egemenliine dntrecekti.
Toplanan yeni dnem parlamento, 27 Aralk 1957de TBMM tzn deitirerek muhaletin Mecliste sesini duyurma olanan daha
da snrlandrd.41 Deiikliin Anayasaya aykr olduunu ileri sren
stanbul Hukuk Fakltesi Anayasa Hukuku profesr Nail Kubal , 1
ubat 1958de vekalet emrine alnarak grevinden uzaklatrld.42 1946
Demokrasisi iktidar muhalefet dengeleri gzetilmeksizin kurulmu bir
demokrasi idi. DP kurucularnn tek ikayet ettikleri husus, mevzuatn
ok partili yarmac bir siyasal dzeni ngrmemi olmasyd. DP asndan anayasal dzen sorunu yoktu. Oysa ki 1924 Tekilat Esasiye Kanunu
iktidar snrlandrmamt. oulcu-zgrlk-katlmc demokrasi
ngrsne gre deil tek parti yapsna gre 1931, 1935 ve 1937de
deiikliklere uramt.
Celal Bayarn u szleri yeterince anlamldr: Trkiyede atlan
ve fakat bir trl ifade edilemeyen fikir u idi: Trkiyede demokrasi hakimiyet kaytsz artsz milletindir ve millet bunu bizzat kullanr ilkesinden
hareket edilerek mi yoksa batda rnekleri olduu gibi muhtar kurululara
40
41
42
Burak, Nispi Temsil, 3 Austos 1954.

Parlamento ii denetim ve demokrasinin klavuzu itzktr. tzklere sessiz anayasa
denmesinin nedeni budur. 1927 tarihli TBMM Dahili Nizamnamesi tek parti dneminin rn olduundan ounluk-aznlk (iktidar/muhalefet) eksenli bir usul belirlememiti. 1947de yaplan deiiklikler partileri meclis organlar arasnda saym ama meclis
ii parti diktatoryasn nlemekten uzak kalmt. 28.12.1957 karlan ve RG. 6.1.1958
yaynlanarak yrrle giren itzk deiiklii 1961 Anayasasnn geici nc maddesi ile yrrlkten kaldrlmtr.
Milli Eitim Bakan Celal Yardmc, stanbul Hukuk Fakltesi Anayasa Hukuku profesr Hseyin Nail Kubaly Senatonun oybirlii ile verdii olumsuz mtalaaya ramen
bakanlk emrine ald. Burak, On Yl, s.538.
358
dayanan yumuak bir halk hakimiyeti esasna bal olarak m yrtlecek?

Demokrat Parti birinci fikre, nn ikinci fikre sahip kmtr.43 Bayarn
muhtar (zerk) messeselerden kast daha sonra 1961 Anayasasnda
yer alan iktidar paylac unsurlar olacaktr. ounluk iktidarn daraltan, kurumlar demokrasisini, DP kabul etmiyor, devlet aacn kaytsz
artsz millet hakimiyetine, ve bunun kullanlmasn TBMMye veren
Atatrktr. denilerek ynetimini meclis stnl ilkesine balayan bir
yaklam benimseniyordu.44
DPnin Anayasann kendisine salad olanaklarla bir sorunu yoktu. Anayasann stnl ve iktidarn Anayasa Yargs ile snrlandrlmas nerisi muhalefet partilerinden gelecekti. Cumhuriyeti Millet Partisi
1954 seim bildirisinde yeni bir anayasann tedvinini savundu. Anayasa
Mahkemesinin kurulmas gerei 1957de CHP tarafndan , bu mahkemenin Yce Divan grevini stlenmesi 1959da Cumhuriyeti Kyl
Millet Partisi tarafndan ortaya atld. Yarg bamszl ve gvencesi,
Yksek Hakimlik urasnn kurulmas, temel hak ve zgrlklerin ak ve
gvenceli bir biimde Anayasada yer almas gibi konular 1957 seimleri
ncesinde muhalefetin ortak bildirisinde yer ald.
Siyasal partilerin anayasal statye kavuturularak, gvence altna
alnmalar ve yargsal denetimleri Hrriyet Partisi tarafndan ortaya atld.
Cumhurbakannn siyasal tarafszlnn salanmas dnemin bir baka
anayasal sorununu oluturuyordu. Trkiye Byk Millet Meclisinin iki
kamaral bir yapya kavuturulmas ve bir Cumhuriyet Senatosu kurulmas yine 50li yllarn ortasnda CHP tarafndan ne srlen grler
arasnda olacakt.
21.3. Bayarn Cumhurbakanlnn Anlam

14 Mays 1950 seimlerinin galibi Demokrat Partinin Celal Bayar
ankayaya karmas anlamldr.45 Bayar Atatrk ve nnden sonra
43
44
45
Bayar, Bavekilim, s.10.

1946 cumhurbakan seiminde smet nn iin ayaa kalkmayan DPliler, 1950de de
tutarl davranmlar ve milleti ve mahalli hakimiyeti temsil eden milletvekillerinin cum-
359
ankayann nc sahibi olmutur. Eer Bayar DP genel bakanlnda kalmay tercih edip, babakan olarak hareketin nderliini devam
ettirseydi. Trk siyasal sistemi yumuak kuvvetler ayrl ynnde bir
gelimeye sahne olabilirdi.46 DP, pekala Ali Fuat Cebesoy, Fuat Kprl
veya Tevfik Rt Aras Devlet Bakanlna seebilirdi. rnein Ali
Fuat Cebesoy, ankayay doldurabilecek bir isimdi. TCFye kadar giden
muhalif tavr 1930larda sona ermi, Mustafa Kemal tarafndan tekrar
CHPye alnmt. smet Paa devrinde bakan ve hatta Kazm Karabekirin
lmnden sonra TBMM Bakan olmutu. 1950de Demokrat Parti listesinden millletvekili seilmiti.47 Fuat Kprl veya Tevfik Rt Aras
da cumhurbakanl yapabilecek nitelikte birikimli kiilerdi.48 Eer bu
yol denense idi. ankaya yumuak kuvvetler ayrl prensibine uygun
parlamenter rejm yoluna girmi olurdu. Celal Bayar, ankayaya karak smet Paann 1950ye kadar oynad rol stlenmi oluyordu. Bu
devlet idaresinde tek parti dncesinin devam ettiini gsteren kuvvetli
bir delildir. DP devleti genel oy meruiyeti dnda tek parti esprisi ile
ynetmitir. Bayarn cumhurbakanlnda geirdii seim dnemi ve
siyaset pratii bunun saysz kant ile doludur.
Demokrat Parti kez seimi kazand. Bu baar Trkiye tarihinde bir kez daha tekrarlanmamtr. DP, her seim baarsndan sonra
Cumhurbakanl makamna Celal Bayar, TBMM Bakanlna Refik
Koraltan karmtr. 10 yllk iktidar devrinde Adnan Menderes be kez
hkmet kurmutur.
46
47
48
hurbakanna mecliste ayaa kalkmamalar kararn oybirlii ile kabul etmitir. Prof.
Rfk Salim Burakn aktardna gre, Celal Bayarn yeni cumhurbakan olarak meclise girmesi srasnda DPliler oturduklar yerden alklayarak, CHPliler ayakta, fakat
alklamadan karlamlardr. zdemir, Cumhurbakanl, s.138.
1950 cumhurbakan seiminde Anayasa Hukuku asndan sorunun zn kavrayarak
sistemi tartma konusu yapan tek kii Dr. Adnan Advardr. Bayarn ankayaya k
ile ilgili olarak Ord. Prof. Vasfi Rait Seviin u yorumu anlamldr:Celal Bayar dahil,
DP nderlii ilk ciddi yanl, Trk anayasa dzeninde cumhurbakan ile babakann
konum ve yetkilerini ayramadklar iin DPnin en gl adamn cumhurbakanl
makamna setirerek yapmlardr. zdemir, Cumhurbakanl, s. 131, 135
Ali Fuat Paann cumhurbakanl konusundaki isteklilii iin bkz. Ylmaz, ankaya,
s.86
Bayar yerine Cebesoy dnda Mukbil zyrk de nerilmitir. ymen, Deiim, s.439
360
DP, 1950de seimi kazanp, Celal Bayar cumhurbakan olunca,

smet nnnn 1946 sonras CHP ile kurduu ilikiye benzer bir ilikinin Bayar ile DP arasnda resmen varolmas DPnin muhalefet yllarnda
taknd tutum ile badamazd. smet Paa, cumhurbakan seildikten
sonra partisini ve parti genel bakanln brakmad. Sadece 1947 Kurultay kararlar dorultusunda partiyi fiilen ynetmek zere Genel Bakanvekillii kurumu ihdas edildi. Celal Bayar ise cumhurbakan seilince DP
Genel Bakanlndan ayrld. Fakat nnnn CHPliliinden ok daha
fazla kendisini ankayaya karan DP ounluu ile organik ilikisini korudu. 1954 ve 1957de Demokrat Parti listesinden milletvekilliine aday
oldu. Demokrat Partiden milletvekili seildi. 1924 Anayasasnn tarafl
Devlet Bakanlna olanak salayan yaps iktidar partisinde honutsuzluk yaratmad gibi kendisini alabildiine hkmran hissetmesine yol
at. Bayar, cumhurbakanl sresince iktidar elinden karmak istemeyen ounluk partisinin genel bakan tablosu izdi. zellikle 1957
seimlerinden sonra daha dengeli bir devlet bakanl yapabilse, 1946
sonrasnda nnnn uygulad kendi partisini snrlama politikasn
dstur edinebilmi olsayd, 27 Mays 1960 kesintisi olmayabilirdi. Celal
Bayarn cumhurbakanl dneminde kendi parti politikasna ar angaje oluu, 1961 Anayasasnn tepki temelinde inasna neden olmutur.
21.4. DP Devrinin Sonu

Genel bir deerlendirme yapmak gerekirse, Trk demokrasisi
kinci Dnya Savandan sonra kurulmu yeni bir demokrasi idi. Trk
Devrimi ve devletin kurulu koullarndan doan pek ok farkl zellii
vard. Bunlarn banda laiklik geliyordu. Yeniden kurulan bat demokrasilerinin pek ou ar sada, faist ve anti laik rgtlenmeleri kstlayan
anayasal dzenler ina etmi, talya ve Almanyada militan demokrasiler
kurulmutu.49
Demokrat Parti iktidar hi kuku yok ki Trk toplumunu youn bir
ekilde dinamize etti. Sava sonu demokratlama dalgasn arkasna alan
DP, bu siyasal konjonktrde geliti, hatta TKP bile DPnin ykseliini
49
361
destekledi. DP iktidar dneminde toplumsal mobilizasyon son derece

artarak drt byk ehrin nfusu %75 orannda katland.50 DPnin iktisadi alanda dnceleri ise, Atatrkn serbest giriime dayal kapitalist bir
sistem iinde batllama yanls olduu iddiasna dayanmaktayd.51
Truman Doktrini ve Marshall yardm ile balayan liberalleme rzgar Mc Cartism dalgas ile Trkiyeyi souk sava cephe sistemine dahil
etmiti.52 Sol kanad budanarak tanmlanan yeni siyasal dzen, DPnin
laiklik pratii ile sada din faktrnn snrn belirleyecektir. DPnin
Kemalist militan laiklik anlaya son vererek dinin restorasyonu dnemini amas, kar devrimci hareketlerin hz kazanmasna neden oldu.
rnein DP Konya tekilat araf giyme, Arap harflerini kullanma, fes
takma hakk istedi, DP st ynetimi bu neriyi reddetti. slamc yayn yapan Byk Dou, Sebir-l-Reat, slamiyet gibi dergiler kovuturulmak
zorunda kalnd. DP 25 Temmuz 1951de Atatrk Koruma Kanununu
kartmak zorunda kalacakt.53
Irakta bat kart 4 Temmuz 1958 ihtilali, bir yandan Menderesin
korkularn arttrrken, te yandan ABD ve ngiltere karsndaki siyasal
konumunu biraz daha glendirdi. 17 ubat 1959da Gatwickte bir uak
kazasna urayan Babakann 14 kiinin ld kazadan sa kurtulmas
Menderes kltn bir mitosa dntrecekti.54
Menderesi Trk demokratikleme hareketinin simgelerinden sayan
literatrn tersini savunan batl yazarlar da vardr. Bunlar arasnda dikkat
eken biri S.P. Huntingtondur. Huntington, Adnan Menderesi seim
sistemiyle iktidara gelen, daha sonra bu sistemi baltalamaya balayan demokratik deerlere ve uygulamalara ok az ball olan bir lider olarak
tanmlamaktadr. Bu tanmlamay pekitiren bir yorum ise, Menderesin
ok yakn bir arkadandan gelmitir. Cevdet Aykan, Byk sorunlarn
50
51
52
53
54
Keyder, Snflar, s.98.

Zrcher, Modernleen Trkiye, s. 326.
Ahmad., Demokrasi Srecinde, s.46.
25.7. 1951 tarihli 5816 sayl Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakkknda Kanun iin
Bkz. Ylmaz, ankaya, s.91; Toker, Altn Yllar, s.131.
Tunay, Siyasal Tarih 1950-1960, s.186.
362
kavgalarn insan deildi. Devlet ynetimi tecrbesi yoktu. Mizac istikrarsz bir insand. Ayrca, liberal demokrasi onun eitiminin bir yn
olmamt. diyecektir.55
ktidar irtifa kaybettike, CHP, CKMP ve HPden oluan muhalefet
bloku, iktidar ilk seimde drebilmenin heyecan ile yeni taktikler
gelitirirken, DPlilerin gerilimi artm, muhalefetin sesini duyurmasn
engellemek zere fiili bir sansr rejimi kurulmutur. 1958den sonra
nnnn konumalar yaynlanmamaya allm, yargnn verdii takipsizlik kararlar duyurulmamtr. CHP yanls Ulus ve Vakit gazeteleri
resmi ilanlardan mahrum klnmlardr.56
DPnin 27 Mays ncesi son otoriter giriimi 28 Nisan 1960da 7468
sayl kanunla Tahkikat Komisyonlarnn kurulmas olmutur. nnnn
tasar aleyhinde olduka sert bir konuma yapm olmasna ramen57 354
DPlinin itiraki ve katlanlarn oybirlii ile komisyonunun kurulmasna
olanak veren yasa karlm,58 yasann verdii yetkileri kullanmak zere
komisyon almalarna balamtr. Bakanln Denizli Milletvekili
Hamdi Sancarn yapt Tahkikat Komisyonu ilk i olarak siyasi faaliyetleri yasaklam, basna yayn yasa koymutur.59 Bylece Trk demokrasisi siyasal faaliyetlerin yasakland bir rejim haline getirilmitir.
Sonu olarak, toplumu kendi varln ispat edecei bir alan ya da
ara gibi gren bir devlet anlayndan60 uzaklaarak egemenliin gerek
kayna haline getirmek iddiasnda bulunan Demokratlar uzun iktidar
yllarnda bu noktadan epey uzaa savrulmulardr.
55
56
57
58
59
60
Aykan, Demokratik, s 405, 406.

Alemdar, Demokrat Parti, ss.275-279.
Tahkikat Komisyonu kurulmas hakknda Dr. Baha Akit ve Mazlum Kayalarn nergelerinin okunmasndan sonra, smet Paa sz alarak iinde nl artlar tamam olduu
zaman, milletler iin ihtilal meru bir haktr. Szleri geen konumasn yapmtr. Aydemir, kinci Adam, III,. s.397, 400
Bu komisyonun kuruluu Yksek Adalet Divannda Anayasay ihlal suu olarak deerlendirilecek, ve 15 kiiden oluan komisyon yeleri iin idam cezas talep edilecektir.
Giritliolu, Halk Partisi, ss.32-33; 35; 37-38.
Giritliolu,Halk Partisi, s.583.
Aral, Sosyal Demokrasi, s.2.
Yirmi kinci Blm
27 MAYIS HTLAL VE
1961 DEMOKRASS
22.1. 27 Mays htilali ve DP nderlerinin
Tutuklanmas
27 Mays 1960 gn sabaha kar 03.30da ihtilal giriimi kesinleince, Bayar, Yaveri Mustafa Tayyara meru Cumhurbakan olarak ihtilalcilere direneceini belirtmi, ancak Muhafz Alay komutan Osman
Kksal Bayara kamay telkin etmitir. Bilindii gibi Kksal, bir Milli
Birlikiydi. Burhanettin Ulu Paa bakanlndaki darbeyi tebli heyeti
geldiinde Bayar sol cebinde saklad revolveri, nce darbecilere, sonra
kendine yneltti. Mdahale edilerek silah elinden alnd.1 Bayar tutuklama tutana, daha sonra zmir Valisi olan Tugeneral Burhanettin Ulu,
Kur. Alb Selim imer, ve Kur. Alb. smet zbudak ve dier drt subay
tarafndan imza edilerek ihtilal ynetimine sunuldu.2
htilalin baarya ulamas ile birlikte, kabine yeleri dnda, 15 kiiden oluan Meclis Tahkikat Komisyonu yeleri, komisyonun tekilini
teklif eden milletvekilleri, General ahap Mete, General Hilmi Giray,
General Kemal akn, General efik lter, Hakim General Arif Onat,
Anadolu Ajans Genel Mdr Fruzan Tekil, Altemur Kl, Emniyet
Genel Mdr Cemal Grtan ve Milli Emniyet Bakan (Milli stihbarat
Tekilat Bakan) da tutuklandlar.3
1
2
Arcayrek, htilal, s.93.

Bu tutanak, Sakt Cumhurbakan Celal Bayar Nezaret Altna Alan Heyetin Raporu,
bal altnda Mumcu, nklap, ss. 207-214de yaynlanmtr.
Aydemir, htilalin Mant, ss.362-365.
364
Ankarada bu gelimeler olurken, Babakan Menderes, bir gn nce,

yannda 20-25 DPli milletvekili ile birlikte Eskiehire gelmi, eker
fabrikasnda verilen akam yemeinde btn askeri ve mlki erkan hazr
bulunmulard. Bunlarn iinde ihtilalci gruptan Agasi en ve Yarbay Kaymakl da vard.4 Muhsin Batur ve arkadalar, sabaha kar 04.30 da Ankara Radyosundan Dikkat le balayan anonsu duyunca harekete getiler.
Anons ihtilalin baarya ulat anlamna geliyordu. Bu arada Menderes
ihtilali haber alm ve Eskiehirden ayrlmt. htilalciler Menderesin
Konyaya snmasn tehlikeli grdklerinden dolay, Eskiehir Hava
ssne bal uaklar devrik babakan aramaya ktlar. Ktahya yolunda
farkedilen Menderes tutukland. Ankaradan bir C-47 kendisini almaya
gnderildi. Devrik babakan getiren heyette daha sonra MHP Genel
Sekreteri olacak olan Necati Gltekin de vard. Tutuklananlarn arasnda
Kore Tugaynn ilk komutan DP milletvekili Tahsin Yazc da vardr.
Menderesi Ankaraya getiren uak Ankara semalarna yaklanca, ini
isteyen bir baka uak belirdi. Bu ihtilalin liderliine getirilen Cemal
Grseli zmirden getiren uakt.5
22.2. 27 Mays 1960 Mdahalesinin Kadrosu ve

Dnceleri
Bir askeri darbe ile devrilme olasl Demokratlar iktidara geldikleri andan itibaren tedirgin etmiti. Askeri brokrasinin CHP ile zdeletirilmesi DPnin orduyu hrpalamasna neden olmutu. 17 Ocak 1958de
patlak veren Dokuz Subay Olay 27 Maysn habercisiydi. Yaplan soruturma darbe tertibini aa karamad.6 Buna karlk DP, iktidar yanls
4
5
6
Batur, Anlar, ss.79-80.

Batur, Anlar, ss.83-86
Bu tarihte Binba Samet Kuu ve Milli Savunma Bakanlndan emi Ergin Namk
Gedike orduda, Msrdaki gibi Arap sosyalizmi yanls bir ihtilal rgtlenmesi olduunu ihbar etmilerdi. Soruturma bir dava ile sonuland. Yarg General Arif Onatn sorgu hakimliini yapt davada, Cemal Tural mahkeme heyetine bakanlk etmi, Cemal
Yldrm, Faruk Gventrk, lhami Barut gibi subaylar yarglanm, delil yetersizliinden
beraat etmilerdir. Muhbir subay Kuu iftira sulamas ile mahkum olmutur. Arcayrek, htilal, ss.261-263.
27 Mays htilali ve 1961 Demokrasisi
365
bir ordu st kademesi kurarak ve baz generalleri milletvekili setirerek

orduyu denetim altnda tutmaya alyordu.
Cumhuriyet tarihimizin ilk askeri mdahalesi olan 27 Mays dierlerinden yntem itibariyle ayrmak gerekir. Bir kere askeri hiyerari d
gerekletirilen mdahalenin kadrosu iinde Orgeneral Cemal Grsel,
Orgeneral Fahri zdilek, Tmgeneral Cemal Madanolu, Tugeneral
rfan Batu, Tugeneral Stk Ulay dnda general yoktu. Milli Birlik
Komitesinin dier yeleri albay, yarbay. ve daha alt rtbelerde bulunan
subaylard.7 Komite, darbeye fiilen katlmam olmakla birlikte, Kara
Kuvvetleri Komutan Cemal Grseli bakanlk konumuna getirerek kendi hiyerarisini kurmutur.8 Daha sonra komiteden karlacak olan rfan
Solmazerin generalleri devrimin sembolik misafirleri olarak nitelemesi
eylemin bir alt orta kademe subaylar ii olduunu ortaya koymaktadr.
27 Mayslarn kadrosu kadar dnce dnyalar da nemlidir.9 27
Mays subaylar inceleyen bir alma komite yelerinin kendilerini nasl grdklerini ispatlamaktadr. 27 Mays yapan komite kendini halkn
kurtarcs olarak gryordu.10
22.3. 27 Maysn Hukuki Zemine Oturtulmas ve 1961

Anayasasnn Hazrlanmas
27 Mays hareketinin dikkat eken ilk zellii askeri mdahalenin
meru bir zemine oturtulma abasdr. DP iktidarnn meclis stnl
ilkesine dayanarak muhalefeti susturmas, Tahkikat Komisyonu kurmas, ana muhalefet partisini bir komisyon marifetiyle cezalandrmaya
7
8
10
zdemir, Siyasal Tarih, s.196.

evket Sreyya MBK Bakann yle analiz ediyor: Orgeneral Cemal Grsel orduda, ...
ihtilal tarafls bir kumandan saylmazd. Yumuak huylu, babacan dedikleri bir tip olarak
populer bir insand. Zaten orduda kendisinin Cemal Aga gibi tevazu ifade eden bir
lakapla anl da bunu gsterir. Bkz. Aydemir, htilalin Mant, ss.362-365
Dr. Hikmet Kvlcmlnn u analizi zerinde durmaya deer; 27 Mays bir kk burjuva grubu tarafndan yaplmt. (...) Snf pusulas bulunmayan kk burjuvazinin,
pusulas bulunan burjuvaziye alt oluunun kant 14ler olaydr. Kvlcml, 27 Mays, ss.
194,299.
Vaner, Ordu, ss.263-5
366
kalkmas, temel hak ve zgrlkleri askya almas karsnda, stanbul

Hukuk Fakltesi retim yeleri Sddk Sami Onar, Hfz Veldet Velidedeolu , Hseyin Nail Kubal, Tark Zafer Tunaya, Ragp Sarca ve smet
Giritliden oluan bilim kurulu iinde bulunulan durum adi bir hkmet
darbesi saylamaz raporu verdiler.11
zmirden getirilerek Milli Birlik Komitesinin bana geirilen Kara
Kuvvetleri Komutan Orgeneral Cemal Grsel, Devlet Bakan ve ayn
zamanda, Hkmet Bakan olarak btn icrai yetkileri uhdesine ald.12
lk Grsel Hkmeti 30 Mays 1960da greve balad, hkmet program ise, 11.7.1960da Komite tarafndan onayland.13
MBK, 30 Mays 1960da 13 sayl teblii ile stanbul ve Ankara hukuk fakltelerinin retim yelerinden bir bilim kurulu oluturdu. Kurulun grevi bir anayasa tasla yapmakt. Bu almalara bir sre sonra
Ankara Siyasal Bilgiler Fakltesi de bir komisyonla katlacaktr. neriler
temelde, mesleki temsile dayanan korporatif bir ikinci meclis, yardmc
devlet kurullar, zerk messeseler, siyaseten sorumsuz ama yetkili Devlet Bakanl temelinde bir siyasal model ngrmekteydi.14
MBK, 12 Haziran 1960 tarihli ve 1 Sayl Kanunla 491 Sayl Tekilat
Esasiye Kanununun baz maddelerini deitirerek fiili durumunu hukukiletirmi oldu.15 Bundan sonra 157 sayl Kurucu Meclis Oluturulmas
Hakknda Kanun16 ve 158 sayl Temsilciler Meclisi kanunlar karlm,
yeni anayasay yapm sreci balatlmtr. Kanuna gre Kurucu Mecliste
23 MBK yesi dnda, 49 CHPli , 25 CKMPli ve Devlet Bakannca se11
12
13
14
15
16
Soysal, Anayasann, s.17.

Eskiehir ve Sakarya muharebelerine muvazzaf subay olarak katlan Cemal Grsel, 1929
ylnda Harp Akademisinden mezun olmutu. MBK karar ile, Devlet Bakanl dnda, bavekil sfatyla hkmete bakanlk etti.. Atalay, Cemal Grsel, s.15, 19, 25.
Milli Birlik, ss.2-8, Dal, Aktrk, Hkmetler II, ss.1-12
MBKnin, 1924 tarih ve 491 sayl Tekilat Esasiye Kanunun baz hkmlerinin kaldrlmas
ve baz hkmlerinin deitirilmesi hakknda yaynlad 12.6.1960 tarihli, 1 Sayl Kanunu,
16.6. 1960 tarihinde 3 say numaras ile, Yksek Adalet Divannn Muhakeme Usulne ait
Geici Kanunun yansra, 28.6. 1960 tarihinde 6 Sayl nklabn Korunmasna Dair Geici
Kanun yaynlanarak yrrle korulmutur. Bkz. nklap Mevzuat, s.24, 33, 38
Kili, CHP, s.165.
367
ilen 10 yenin yansra, 6 baro yesi, 6 sendika temsilcisi, 12 yarg temsilcisi ve vilayetler halkndan 75 temsilci vard. Genliin de sembolik 1
temsilci ile (Hseyin Onur) Kurucu Meclise katlmasna izin verildi. Bu
tablodan da anlalaca zere, devrik DP dnda tm toplumsal kesimlerin mecliste temsiline gayret edilmiti.17 1961 Anayasas 4.5 ayda Kurucu
Meclis tarafndan hazrland.18 Temsilciler Meclisi aldktan bir ay sonra
siyasi parti faaliyetlerine izin verildi. Anayasa 9 Temmuz tarihinde halk
oyuna sunularak kabul edildi.19
22.4. 1961 Anayasasnn Getirdii Yeni Kurumlar

1961 Anayasas ile, genel olarak seilmi organlar, atanmlar karsnda gszletirilmitir; yrtme, idari yarg; yasama, anayasa yargs
ile denetim altna alnmtr. Anayasa siyasal iktidardan zerk kamu otoriteleri oluturmutur.20
1961 Anayasasnn baskn zellii genel oydan kan organlara gvensizliktir. Bu anayasada yrtmeyi yasamadan tremi bir grev olarak
(yetki deil) gryoruz. Bu tercihin yumuak gler ayrl ilkesi ile ne
lde badat tartmal bir konudur. ki kamaral olarak dzenlenen
TBMMnin Millet Meclisi kanad 4 ylda bir yaplacak genel seimle oluurken, Cumhuriyet Senatosunun genel oyla seilen yeleri alt ylda bir
seilecek; bu yelerin te biri her iki ylda bir yenilenecektir. Senatonun
tabii yelerini eski cumhurbakanlar ve MBK yeleri oluturacakt.21
17
18
19
20
21
Kili, CHP, s.165

T.C. tarihinin ilk halkoylamas 9 Temmuz 1961 tarihinde yapld. Sonulara gre
6.348.191 (%61.7) evet, 3.934.370 (%38.3) hayr oyu verildii anlald. Buna gre
1961 Anayasas halkoyuyla kabul edilmi oldu. Yksek Seim Kurulu 20 Temmuz 1961
tarihinde 106 sayl karar ile sonular resmen ilan etti.
Hikmet zdemir de yle diyor: 1961 ihtilali sonras, anayasay yapma ideolojisine
genel oy ve serbest seimlerin rn parlamentoyu kmseme rzgar hakimdi. zdemir, Cumhurbakanl, s.26.
mit zda, 1961 Anayasasnn Milli Birlikilere Tabii Senatrlk olana salamasn
siyasi rvet olarak tanmlyor. Bkz. mit zda, Menderes Dneminde Ordu-Siyaset likileri ve 27 Mays htilali, stanbul, Boyut Kitaplar, 1997.S.349; ihtilalin en kuvvetli simalarndan biri olan Cemal Madanolu Tabii Senatrlk kurumuna karyd. Bu nedenle
MBKnin feshi ve TBMMnin toplanmas ile birlikte 25 ekim 1961de Tabii Senatrlk-
368
Anayasa koyucu Cumhuriyet Senatosunu korporatif bir meclis olarak

dnmt.
Parlamenter sistemlerin nemli kurumlarndan biri olan yrtmenin yasamay feshi 1961 Anayasasnda gereki hkmlere balanmamt. niversite ve dier zerk kurulularn anayasal dzeyde kurulmas
ve korunmas bu Anayasa ile gerekletirildi.22
1961in kurduu siyasal sistem parlamenter ounlua kar gvensizlik esasna dayanyordu. 1961 de kurulan siyasal model ile gerek gler ayrln salayacak kadar yetki yrtmeye tannmamtr. Yrtme
erki siyasal iktidar olarak zayflarken , devletin brokratik iktidar olarak
glenmitir. Bir baka ifade ile iktidarn siyasi kanad zayf idari kanad
kuvvetli olarak tasarlanmtr. 1961 Anayasasnda Milli Gvenlik Kurulu
siyasi parti hkmeti ile askeri brokrasi arasnda irtibat salayan ortak
karar alma kurumu olarak dnlmtr.23
1961 Anayasas zgrl temel kabul etmitir. Bu dnemde en ok
tartlan konu temel hak ve zgrlkleri snrlamann snrlar olmutur.24
Anayasalarmz iinde sadece 1961 Anayasasnda halkn meruiyetini
kaybetmi bir siyasi iktidara kar direnme hakkndan sz edilmitir.
Hatrlanaca zere 4 Temmuz 1776 tarihli Amerikan Bamszlk Bildirisinde de halkn ynetime kendi kendine karar verecei ve adil olmayan
ynetime direnebilecei dncesi savunulmutu.25
1924 Anayasasnda adli ve idari yargnn (Yargtay ve Dantay) genel kurulllarndan seilen yelerle teekkl eden Yce Divan yetkisi 1961
Anayasasnda Anayasa Mahkemesine devredildi.
1961 Anayasas cumhurbakann tarafszlatrmtr. 1961 Anayasasnn 95. maddesi ile cumhurbakan partiler st bir konum kazanmtr.
22
23
24
25
ten istifa etti. Madanolu, 7 Haziran 1966da Sunay tarafndan Kontenjan Senatrlne
atanacaktr. Trk Parlamento Tarihi II, s.756.
Soysal, Anayasann, ss.20-21.
Parla, Siyasal Rejim, s.19, 30.
369
1961 Anayasas cumhurbakann siyasal konumu itibariyle Meclis dna

tam, yasama meclisi ile organik ban kesmitir.26 1961 Anayasas
cumhurbakann bir defalna ve yedi yllna setirirken kendisini bu
makama karan parlamento ounluu ile ban tamamen koparmtr.
kinci defa seilme yasa cumhurbakann siyasal beklentisi olmayan
bir konuma getirmitir.
1961 Anayasasnn Cumhurbakan yetkileri itibariyle 1924
Anayasasndan farkl deildir. Cumhuriyet Senatosu ve Millet Meclisinden oluan TBMMnin birleik oturumunda tercihen 2/3lik bir nitelikli
ounlukla, eer byle bir ounluk elde edilemiyorsa 3. turdan itibaren
salt ounlukla seilen cumhurbakan, neredeyse kullanlmas imkansz
TBMM seimlerini yenileme yetkisi dnda aa yukar 1924 Anayasasndaki yetkileri sahiptir. Farkl olan, seildii yasama dnemi ile ilikisinin otomatik olarak kesilmesi, sonrasnda da hi kurulmamasdr.
22.5. nklap Tasarruflar: Yassada Yksek Adalet

Divannn Kurulmas, Emekli nklap Subaylar ,
147likler Olaylar ve 14lerin Tasfiyesi
MBKnin en nemli inklap tasarrufu Yksek Adalet Divannn kuruluudur. Bu kararn arkasnda iki ama vardr: 27 Mays ihtilalini merulatrmak ve devrik iktidar tehir ederek cezalandrmak. Komite, Yksek
Adalet Divannn kuruluunu bir yasa ile gerekletirmitir. Mahkeme
adli, askeri ve idari yarg kesimlerinden yksek yarglardan oluuyordu.
Bakanln Salim Baol, basavcln mer Altay Egeselin yrtt
sekiz asil ve alt yedek yenin grev yapt Yksek Adalet Divan 11 Ekim
1960dan 15 Eyll 1961e kadar 11 ay sren yarglamalarda 592 kiiyi yarglad. Divan yarglardan oluan bir heyet olmakla birlikte doal yarg
ilkesine aykr bir ekilde kurulmu, olaanst bir ihtilal mahkemesiydi.
26
1961 Anayasas grmelerinde, cumhurbakannn meclis yeleri arasndan, bir baka deyile kendi iinden seilmesi iin srar eden ve dardan adaylk yolunu kapatmak
eilimi gsteren Temsilciler Meclisi yelerinin, Cumhuriyet Senatosundaki Kontenjan
Senatrl messesesinin bu amala kullanlabileceini dnememi olmalarn ise
tarihin akas diye anlamak gerekiyor. zdemir, Cumhurbakanl, s. 34.
370
Mahkemede grlen genel hava buna kant saylabilir.27 27 Mays rejimi

devrinde Yassada Yksek Adalet Divan dnda, stiklal Mahkemelerini
artran , inklap mahkemeleri fikrinin ortaya atld anlalyor.28
Yassada Yksek Adalet Divan yarglamalar sonucunda 123 kii hakknda beraat karar verilirken, 418 kii 6 ay ile 20 yl arasnda deien hapis
cezasna arptrld. Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan, Hasan
Polatkan, Fatin Rt Zorlu,Emin Kalafat, Aah Erozan, Ahmet Hamdi
Sancar, Nusret Kiriolu, Bahadr Dlger, Ibrahim Kirazolu, Osman
Kavrakolu, Zeki Ataman ve eski Genelkurmay Bakan Zeki Erdelhun29
lm cezasna arptrldlar.30 Bu kararlar zerine nn, 13 Eyll 1961
gn Komite ve Devlet Bakan Cemal Grsele mektupla mracaat etmi,
Yassadada verilen idam cezalarnn MBK tarafndan onaylanmamasn
istemitir.31 Ancak Komite, idam cezalarndan n oy okluu ile onaylayarak dierlerini mebbet hapse evirme karar almtr.
Milli Birlik Komitesinin bir baka icraat ordu zerinde olmutu.
Ordunun yenilenmesi gereke gsterilerek 3 Austos 1960 tarihinde 42
sayl yasa karlmtr. Bu yasa ile, geni bir tasfiye gerekletirilmi ve
ordu hiyerarisi zerinde g gsterisi yaplmt. Buna gre, hkmetin
darbe ile devrilmesine kar kmayan ama Komiteye de sempati gstermeyen 25 fiili yln doldurmu subaylar resen emekliye sevkedildi.
Yasa, Genelkurmay Bakan Ragp Gmpala ile birlikte 235 general,
5000 e yakn subay ordudan uzaklard. Bu nedenle olay tarihimizde
27
28
29
30
31
Devrik DP nderleri Divandan sert muamele grm, Bakan Salim Baol ve Basavc
mer Altay Egesel tarafndan zaman zaman aalanmlardr. Bunun yansra Yassada
irtibat brosu komutan Tark Gryay tarafndan bir mizansen eklinde ektirilen Dkler Yassadada filmini haysiyet krc bulan Bayar intihara teebbs etmitir. Bayar,
Kayseri, s.204.
3 Mart 1961 tarihli Grsel- nn grmesi bunu gsteriyor. nnnn bu grmede,
Yassadada yarglarn idam cezalar verebileceklerini, fakat hkmlerin verilmesinin
adaleti, infaz edilip edilmemelerinin ihtilal idaresini ilgilendirdiini syledii ,seimlerin
yarglamalar sona ermeden yaplmas olasl zerinde de durulduu anlalyor. Toker,
Yar Silahl, s.263-264.
Yassadada lm cezas arptrlan Genelkurmay Bakan Rt Erdelhun 10 Kasm
1983de ld. Burak, On Yl, s.700.
zdemir, Siyasal Tarih, s.199
smet nn, Defterler, s.838.
371
Emekli nklap Subaylar (EMNSU) olarak anlr. MBK, bu tasfiye operasyonundan sonra Cevdet Sunay Genelkurmaya, rfan Tanseli Hava
Kuvvetleri Komutanlna getirdi.32
Ordudaki bu operasyonu niversitedeki tasfiye izledi. 1960 Ekiminde 147 retim yesi akademik liyakatsizlik, tembellik ve reform
dmanl gibi gerekelerle niversiteden uzaklatrldlar. lerinde
Ali Fuat Bagil, Recai Galip Okandan, Tark Zafer Tunaya, Sabahattin
Eybolu, Yavuz Abadan, Memduh Yaa, smet Giritli, Mukbil zyrk,
Haldun Taner, zer Ozankaya, Emin Bilgi,Takiyettin Mengolu, hsan nlerin de bulunduu bu kadronun niversiteden uzaklatrlmas
tepkiye neden oldu. Ankara ve stanbuldaki niversitelerin rektrleri,
Turhan Feyziolu, Sddk Sami Onar, Suut Kemal Yetkin, Fikret Narter
grevlerinden istifa ettiler.33
Cunta 13 Kasm 1960da blnm, bir i darbe ile radikal kanat
komiteden karlm, MBK yeniden kurulmutur.34 Komitede, arlar
diye bilinen 14ler yurt d grevlerle srgne gnderilmi, ok partili
demokrasiye dn yanls kanat dierlerini tasfiye etmitir.35
22.6. Milli Birlik Komitesinin Ordu zerindeki

Denetimini Kaybetmesi: -Silahl Kuvvetler
Birlii ve 21 Ekim Protokol
Bu gelimelere paralel olarak MBK, ordu iinde g kaybetme
srecine girmi oldu. Komite yesi olmayan askerler Silahl Kuvvetler
Birlii ad altnda bir kar cunta kurdular. Bu orduda baka bir iktidar
32
33
34
35

147likler 28 Mart 1962de smet nn Hkmetinin kard bir yasa ile grevlerine
dnebildiler.
14lerin tasfiyesi ve MBKnin yeniden kuruluu iin Bkz.zda, 27 Mays, s.269
Tasfiye edilen 14 ler grubu, farkl yerlere atanmlarsa da, Bordeaux, Madrid ve Romada
toplantlar yaptklar ve hatta Pariste bir basn toplants dzenledikleri anlalyor. nderlik konusunda kan tartmadan sonra, 14ler hareketi blnyor. Bazlarnn Silahl
Kuvvetler Birlii iindeki baz gruplarla temas halinde olduu anlalyor. Esin, Devrim ve
Demokrasi, ss.211-215.
372
odann u vermesi anlamna geliyordu. SKB, MBKye kar Hava Kuvvetleri Komutan rfan Tanselin tasfiyesini engelleyerek ordu iindeki
gcn pekitirdi. Birlik, bir taraftan Komiteye kar bir iktidar oda
olutururken, te yandan Grsel ve nnye ramen Yassada kararlarnn uygulanmas iin bask uyguluyordu. dam cezalarnn infazna ilikin
kararn oy okluu ile alnmas Komite zerinde farkl ynde basklarn
olduunu kantlar niteliktedir.
te yandan, 27 Mays mdahalesini yapan Komitenin baz yeleri ve bir ksm asker asndan demokratik siyasal hayat ksr bir iktidar
kavgasndan te bir mana tamyordu. Bu, siyasal olguyu kavraytaki
slktan ziyade tek parti devrinden kalma bir ideolojik tutum olarak
tahlil edilebilir.36 Bu dnya gr, 1965e kadar srekli bir gei dnemi
problematii yaanmasna neden olmutur. Bu dnemde, siyasete ynelik, sindirme ve dayatmaclk tutumlar ok baskn ve etkili olmutur.37
Ankara ve stanbul cuntalarn birletiren Silahl Kuvvetler Birlii
adndaki gevek koalisyonun bir kanadn oluturan 10 general ve 28
Albay stanbul Harp Akademilerinde, 21 Ekimde (Meclisin almasndan gn nce) bir protokol imzalayarak TBMMnin alndan evvel
siyasi partileri kapatarak, Milli Birlik Komitesinin feshini planlamlard.
Protokola imza koyanlarn iinde Faruk Grler, Faruk Gventrk, Vecihi
Akn, Bedrettin Demirel, Suat Aktolga, Recai Baturalp gibi sonradan
Genelkurmay Bakanl veya Kuvvet Komutanl yapacak olan bir ok
sima vard. Zamann Genelkurmay Bakan Cevdet Sunayn inisiyatifi
ile bu mdahale baarlamam, ankaya Protokolu Meclisin almasn
salamt.
22.7. Cemal Grselin Cumhurbakan Seilmesi

27 Mays 1960 darbesi demokratik rejimi kesintiye uratt gibi cumhurbakanl makamn da boaltmtr. 27 Mays 1960 tarihinde karlan
1 Sayl Kanun ile MBK yasama ve yrtme erklerine el koymu; Cemal
36
37
Sakallolu, AP, s.53.

Sakallolu, AP, ss.47-48
373
Grsel Babakanlk ve Devlet Bakanl yetkilerini kuanmtr. Cemal

Grsel 26 Ekim 1961de TBMM tarafndan Trkiye Cumhuriyetinin 4.
Cumhurbakan seilinceye kadar Devlet Bakan sfatn kullanmtr.
Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbakanl seimleri 26.10.1961 tarihinden balayarak tartmalara konu olmu, ordu bir ok kez belirleyici
bir etmen olmutur. Son krk yldr cumhurbakanl seimi sz konusu
olduunda, ya ordunun iaret ettii aday seilmek zorunda kalnm ya
da ordunun hayr diyemeyecei biri ankayaya karlmtr. Bu sre
1961 demokrasisinin kurulu skntlar iinde balamtr. Anayasann
Kurucu Meclis tarafndan hazrlanp 9 Temmuz 1961de halkoylamas ile
kabul edilerek yrrle girmesinden sonra 15 Ekim 1961de milletvekili ve Cumhuriyet Senatosu seimleri38 birlikte yaplmtr. 50li yllarn
ounluku demokrasi anlayna tepki olarak yrrle konulmu bulunan nispi temsile dayal seim sistemi, siyasi partilerin adil temsiline
olanak salam ancak bir iktidar karamamtr. Bunun tesinde devrik
DP iktidarnn boluunu doldurmak isteyen eski ve yeni siyasi partilerin
ounlukta olduklar ortaya kmtr. Bu koullar altnda TBMMnin
almas ile CHP dndaki siyasi partilerin koalisyon yaparak iktidar
MBK ynetiminden devralmalarnn aritmetik olarak mmkn olduu
anlalmtr. Milli Birlik Komitesi ve ordu iinde yeni bir iktidar oda ve
potansiyel bir cunta olan Silahl Kuvvetler Birlii Demokrat Parti dneminin devam mahiyetinde bir iktidar oluumuna asla izin vermeyeceini
ihsas etmi, parlamento bu parametreler altnda almtr. Seimlerle ortaya kan siyasal tabloya kerhen raz olma ancak belli koullarla mmkn
olabilmitir. Bunlar srasyla Devlet ve MBK Bakan Orgeneral Cemal
Grselin parlamentonun al ile birlikte cumhurbakan seilmesi, iki
byk partinin CHP Genel Bakan smet nn bakanlnda koalisyon
kurmalar, DP yneticilerine af giriiminde bulunulmamas olacaktr.
Bu koullar ieren bir metin ordu komutanlar ve Milli Birlik Komitesi
yelerinin hazr bulunduu bir yuvarlak masa toplantsnda, parti genel
bakanlar tarafndan ankaya Protokol adyla kabul ve imza edilmitir.
38
15 Ekim 1961 Senato seiminde 301 sayl yasa ile basit ounluk esas benimsenmiti.
Daha sonra bu usul terkedilecektir. Kili, CHP, s.177
374
ktidarn sivillere devri koullarnn mzakeresi Yksek Adalet

Divan kararlar ncesine tesadf eder. Milli Birlik Komitesi ve siyasal
partiler arasnda yaplan grmeler ankaya Protokol ile somutlam,
5 Eyllde kamuoyuna duyurulan bildiri siyasal partilerin ortak duruunu
aklamtr. Buna gre MBK ynetimine ilikin bir devri sabk giriimde bulunulmayacaktr. 15 Ekim 1961 seimleri ertesinde Cemal Grsel
memleketi bu artlar altnda brakmam doru olmaz beyannda bulunarak parlamentonun almasn kendi cumhurbakanlna balamtr.39
Bu koullar altnda DPli tabana dayanan bir adayn ankayaya
seilmesi 27 Mays htilalinden rvan almak anlamna gelecekti. Byle
bir aday karma Adalet Partisi asndan byk bir risk almak anlamna
geliyordu. Fakat gene de, Ragp Gmpalann partiler aras mutabakata
koyduu imzay dikkate almayan baz Adalet Partililer Samsun Senatr Ord. Prof. Ali Fuat Bagili cumhurbakanlna aday gstermek
istediler.40 Bagilin 27 Mays ynetimi ile ilikisi sorunlu olmutur. Bu
nedenle Bagil, 1960 Austosunda, ale Kknde Cemal Grselle
grmeye davet edilmitir. Bagil, o srada, Yeni Sabah gazetesinde
makaleler yazmaktadr. Bu grmede, Bagil, Anayasaya aykr kanun
yapma ve byle bir kanuna rey verme ile, Anayasay ineme tamamiyle
ayr iki fiildir. szleriyle askeri ynetimin nderini uyarmtr. htilalci
subaylarn devrik DP yanls olarak niteledikleri Bagil, stanbul 1. Ordu
Komutannn emri ile tutuklanm, Balmumcuda bir sre tutuklu kalm,
yarglanm, isnat edilen sulardan beraat etmiti.41
Ord. Prof. Bagil Adalet Partisi listesinden senatr seildiinde
sviredeydi. Son Havadis gazetesi evresi ve AP kurucularndan Mehmet Yorgancolu, Bagilin cumhurbakan adayln rgtledi; fakat
cumhurbakanl seimi ncesinde Bagil babakanlk binasnda yaplan
bir grmeyle adaylktan ekilmeye ikna edildi.42 Bagil bask grd ve
39
40
41
42
Cemal Grsel TBMMnin al trenine orgeneral niformas ile gelmi ve o ekilde

yemin etmekte de bir saknca grmemiti. zdemir, Cumhurbakanl, s..179
125e yakn APli Bagili aday gstermeye niyetliydi. Bask gren Bagil 23 Ekim gn
kald Barkan Otelden ayrlmtr. Arcayrek, ankayaya Gelenler, s. 143.
Bagil, Hatralar, ss.11-15, 63.
Ali Fuat Bagil, Lizbona bir konferansa gitmi, Cenevre zerinden geri dnmt. Ada-
375
senatrlkten istifa etti. Bu konuda MBK yeleri Fahri zdilek ve Stk

Ulayn adlar gemektedir.43
24 Ekimde siyasi parti liderleri, MBK yeleri ve kuvvet komutanlar
Grselin cumhurbakanlnda anlamlar ve parti liderleri komutanlar
nnde protokol imzalamlard. TBMMnin toplanmas ile askeri rejimin Devlet Bakan Grsel oylamaya katlan 607 kiiden 434nn oyunu alarak Trkiyenin 4. Cumhurbakan seildi. Trk siyasi tarihinin bu
ilk krizli cumhurbakanl seiminde 156 oy bo kt. Bu oylar Bagile
gitmesi muhtemel protesto oylar olmalyd.
Cumhurbakan Cemal Grseli zor koullar bekliyordu. Bir yandan
27 Mays htilalinin lideriydi. te yandan yeni oulcu dnemin ilk
cumhurbakanyd. Cumhurbakannn ikili nitelii yeni rejim zerinde
ihtilal dneminin vesayeti anlamna geliyordu.
22.8. Grselin Cumhurbakanl Dneminin

Sorunlar
Grseli bekleyen birinci sorun hkmet sorunuydu. Milli Birlik
Komitesinin beklentilerine uygun bir seim sonucu alnamamt. lk
kez uygulanan nispi temsil sistemi siyasal glerin parlamentoya adil
bir ekilde yansmasn salam; fakat hkmeti tek bana kuracak bir
ounluk olumamt. 27 Mays rejiminin karsnda yer alan siyasal
partiler yan yana geldiklerinde hkmet kurabilecek ounlua ulayorlard. Parlamentoda 27 Maysa sahip kabilecek kesimler eski Milli Bir-
43
let Partisi Samsun l Tekilatnn srarlar ile Senatr seilmiti. AP Samsun Milletvekili
Ali Fuat Alian, tekilat adna, kendisini cumhurbakanlna aday gstermek istediklerini aklamt. stanbula dnnde yaplan gsteriler rfi dare Komutanl tarafndan olumlu karlanmam, stanbul AP tekilatndan Muhittin Gven, skynetim
komutanlna arlarak dikkati ekilmiti. Samsun Senatr Bagil, Ankarada babakanla davet edildiinde, yannda Tahsin Demiray, Fethi Tevetolu, Ali Fuat Alian ve
Sadi Pehlivanolu gibi yeni seilmi APliler de vard. Bagil, Hatralar, ss.90-97.
Grmede, Stk Ulay ve Fahri zdilek, adaylnn ordu nezdinde ho karlanmad,
Grsel dnda bir adayn Komite ve Silahl Kuvvetler Birliince kabul edilmeyeceini, srar halinde hayatn garanti edemeyeceklerini belirtmilerdir. Bu adaylktan ekil uyarsyd.
Bagil, Hatralar, ss.99-103.
376
liki tabii senatrler ve CHPden ibaretti. Bunun dndaki partiler iinde

zellikle Adalet Partisi, kapatlan Demokrat Partinin tara kadrolarna ve
semenine dayanyordu. Partinin ynetim kadrosu ordu ile kar karya
gelmemek iin dikkatli bir siyaset izlerken , mfrit partizanlar dizginleme sorunu ile kar karya kaldlar. te yandan, Yeni Trkiye Partisi, eski
bir Demokrat Partili olan Ekrem Alican tarafndan ynetiliyordu. Alican,
Fuat Kprl gibi liberal dncelerle Demokrat Partiden ayrlm,
hatta Cemal Grsel bakanlnda kurulan ihtilal hkmetinde bakan
olmay kabul etmiti. Alicann durduu siyasal pozisyon ikircikliydi.
DPli semen asndan askeri rejimle ibirlii yapmt. Bir baka siyasal
g Osman Blkbann Cumhuriyeti Kyl Millet Partisiydi. Bu parti
Demokrat Partiden daha radikal CHP kart bir siyasi hareketti. Blkba ylesine nn muhalifi idi ki onun babakanln engellemek iin
partisinden ayrlacakt. 1957 seimleri ncesinde CKMPnin Hrriyet
Partisi ile birlikte CHPyle g birlii yapmas, Blkba asndan sadece DPyi devirmeye ynelik taktik bir hamleydi. Yoksa CHPyi herhangi
bir dnemde kendisinin samimi bir mttefiki olarak grmemiti. Hatta
1948de smet Paaya suikast teebbsnden hakknda kovuturma yaplmt. Bu koullar altnda 27 Mays ihtilalinin kurumlarnn hayatiyet
bulmas neredeyse olanakszd. Anayasay kabul ve smet nnnn
bakanlnda CHP- AP koalisyonu kerhen gerekleti. Adalet Partisinin
bu koalisyona girmesi neredeyse zorunlu klnmt.
Cemal Grselin grevi 1965 Martnda komaya girerek TBMM tarafndan makamn boaldna ilikin karar verildii tarihe kadar devam
etti. Cumhurbakanl sresince Cemal Grsel, hem sivil dinamikleri
dikkate almak hem de orduyu kollamak zorundayd. Bu dnemde, smet
Paann tarihi kimlii olmasayd Trkiye Latin Amerika gibi birbirini
kovalayan darbelere sahne olabilirdi. Yeni rejimin birinci sorunu orduda
komuta hiyerarisinin yeniden kurulmas olacakt. 27 Mays 1960 mdahalesini gerekletiren Komitenin iinde deiik rtbeden subaylar vard.
Cunta arlkl olarak orta-alt rtbeli subaylardan oluuyordu. Komite,
Austos 1960da orduda geni bir temizlik operasyonu gerekletirerek
(EMNSU) ok sayda general ve subay ordudan tasfiye etti. Bu operasyon potansiyel 27 Mays muhaliflerini ordudan uzaklatrm oldu.
377
Bu hareketin yaratt ordu ii muvazenesizlik Cemal Turaln 1966da

Genelkurmay Bakanlna getiriliine kadar devam etti. Ordunun geri
kalan kesimi 27 Maysn meruiyetini sorgulamyordu. Ancak MBKnin
tasarruflaryla ilgili ekinceleri vard: stekleri tutucuydu. Orduya dokunulmamasn istiyorlard. te yandan devrik DP ynetimine kar sertlik
politikasn savunuyorlard. Komite, iktidarnn sonuna doru ordu
zerindeki egemenliini neredeyse tamamen kaybetti. Hava Kuvvetleri
Komutan rfan Tanseli bir d grevle pasifize etme giriimi akim kald.
Komite kararnamesini geri almak zorunda kald. Ordu zerinde iktidar
kalmayan MBKne iktidar sivillere devredecek kadar bir manevra alan
kalm oldu.
Bylece 1961 sonbaharndan itibaren Trk siyasetinin aktrleri yle belirlenmi oluyordu: DP iktidarn devirmi, yeni rejimi kurmu ama
TSK karsnda iktidarn kaybetmi MBK, 27 Mays rejimi karsnda oydama salayamayan siyasal partiler, kurum d mdahaleler karsnda
ketum ama kendi iinde hiyerarik dzenini tam olarak yerletirememi
ordu. Bu sonuncusu birbirine alternatif cunta gruplamalarn ieriyordu.
Askeri terimlerle sylersek orduda tam bir emir komuta zinciri yoktu. Bu
iin kayna da paradoksal bir ekilde 27 Mays 1960 ihtilalinin yaplma
biimi ve kadrolaryd.
22.9. Talat Aydemirin Baarsz Darbe Giriimleri

TBMMnin alm olmasna ve Grselin Cumhurbakan seilmesine ramen ordu iinde farkl mdahale odaklar belirmeye balad.
27 Mays olaynn dnda kalm cuntalar bu odaklar oluturuyorlard.
Kurmay Albay Talat Aydemir, bunlar iinde en etkin cuntann bayd. Aydemir, DPnin devrilmesi plannn iinde yeralmt; fakat 1960da Kore
Trk Tugaynda grevli olduu iin 27 Mays ihtilaline katlamamt.
Aydemir, dnnde Harp Okulu komutanlna atanm, ve 14lerin
yurda dnmesinden sonra siyasi faaliyetlerini hzlandrmt. Aydemirin
dnceleri komiteden karlan kanada daha yaknd.
1962 ubatnda Aydemir baarsz bir darbe teebbsnde bulundu.
nn Hkmeti darbe giriimini kansz bir ekilde bastrd. 500 subay
378
ve 8 bin asker ile hkmeti devirmek iin Aydemirin nderliinde harekete geen birlikler, nnnn verdii af sz zerine kan dklmeden
hkmet kuvvetlerine teslim oldular. 22 ubat 1962 darbe giriiminde
Aydemir ve 69 ihtilalci subay ordudan ihra edildi. Aydemirin ikinci
darbe giriimi 1963de oldu. Kurmay Albay Talat Aydemir ordudan
uzaklatrlmasna ramen ordu ii ilikilerini devam ettiriyordu. Orduda geni bir sempatizan kesimine nderlik ediyordu. 20-21 Mays 1963
darbe giriiminin arkasnda byle bir dinamik vard. Bu kez olaylar tamamen farkl bir seyir izledi. Darbe bu kez kanl bir ekilde bastrlabildi.
Olaylarda, 1 hava albay, 1 binba, 2 harp okulu rencisi ve 4 er ld.
Birok yksek rtbeli subay, toplam 26 kii yaraland. nn Hkmeti
duruma hakim olduktan sonra Albay Talat Aydemir ve Binba Fethi
Grcan idam cezasna arptrldlar. Olaya karan Harp Okulunun btn
rencileri (62 ve 63 devresi) ordudan karldlar. Hkmete kar isyan
tertip etmekten yarglandklar davada 1293 beraat etti. Darbe giriimi
iinde aktif grev alanlara 3 ay ile 4 yl arasnda cezalar verilerek ordu ile
ilikileri kesildi.
Cemal Grsel, 1961 Anayasas ile ina edilen yeni demokrasinin tepesinde, rejimin ahenk iinde almasn salayacak bir konumdayd. Ancak
bunu sivil mttefiklerle baarabilirdi. Fakat siyasal aktrlerin en iyimser
tahminle en az yars, 27 Maysn meruiyetine inanmayan sinmi siyasal
glerdi. Rejimin ayakta kalmasn salayacak en nemli siyasal aktr nn ve CHP idi. Ordu iinden nnye, Atatrk inklabna sadakatsizlik tezi
ile darbe giriimi olanakl deildi. Talat Aydemirin 22 ubat 1962 ve 20-21
Mays 1963 darbe giriimleri Babakann nn olmas sayesinde savuturulabildi. Aydemir olaynn bastrlmas hem sivil otoritenin stnln
kantlyor hem de orduda Genelkurmaydan aaya doru emir komuta
zincirinin yeniden tesis edildiini simgeliyordu.
22.10. nn Hkmetinin Drlmesi ve Adalet

Partisinin ktidar Almas
Ordu 1961 ubatnda kurulan Adalet Partisini Demokrat Partinin
devam olarak gryordu ve bu tehis doruydu. 27 Mays ideolojisinin
379
genel oyla devrilmesi ihtimali bu partiye kar kukular arttryordu.

Cumhurbakan Grseli ve Babakan nny 1965 ylna kadar megul
edecek ana konulardan biri DPlilerin aff meselesi oldu. CHP ynetimi
27 Maysn tevikisi olma gibi bir thmet altnda bulunduundan aff
savunuyordu. Ancak af 27 Mays hareketinin meruiyetinin sorgulanmasna yol aabilirdi. Demokratlar, Yassada Yksek Adalet Divannda kamu
haklarndan kstlanmlard. Bunun yan sra Anayasadan kaynaklanan
seilme yasaklar da vard. Adalet Partisinin af konusundaki aceleci tavr
Birinci nn kabinesinin sonu oldu.44 Bu Adalet Partisini kerhen girdii
koalisyon bandan kurtararak 27 Mays kart pozisyonunu daha da
glendirmesine olanak salad. Senatoda ounluu elinde bulunduran
APnin hkmetten ekilmesi, nny 1965 ylna kadar CKMP, YTP
ve bamszlarla zayf koalisyonlar yapmaya mecbur etti.
Bu arada Cemal Grsel 1961 Anayasasnn sosyalizme ak m yoksa kapal m olduu tartmasnn iine ekildi. Cumhurbakan Grsel,
Adalet Partisinin Trkiye i Partisini sistem d parti saydrma tavrna
dolayl destek salam oldu. Grsel, siyasi parti temsilcilerini toplad
ankaya toplantlarna hibir zaman TPi armad.45 Cemal Grsel sol
kart cepheye ilgin bir katkda daha bulundu. Btn partilerden yeleri bulunan ve ban AP Samsun Senatr Fethi Tevetolunun ektii
Komnizmle Mcadele Derneinin fahri bakanln stlendi.
te yandan Cemal Grsel cumhuriyetin ilk partilerst cumhurbakanyd. Eer vefat etmeseydi 26 Ekim 1968 tarihine kadar grevde
kalacak ve 1965 parlamentosu yeni bir cumhurbakan seecekti. 1961
Anayasasnn ngrd tarafsz, partiler st cumhurbakan modelinin pratii nce Cemal Grsel ile yaanmtr. Kukusuz darbe gemii
onu zorunlu olarak tarafl yapyordu: kurulan dzenin taraf. Ordu ve ar44
45
Toker, Son Babakanlk, s.90.

Emek temelinde bir siyasi parti kurma fikrinin DPli yllara kadar geri gittiini Aybardan
reniyoruz: 1955-1956 yllarnda Gzelce, Trkler, Nebiolu, aban Yldz bir i
Partisi kurulmas konusunu aralarnda tartyorlar. ... Bir sonuca varamyorlar. ... Nebiolu, 27 Maystan sonra Kendi Partimizi kuralm diyor. Toplantlar Mskirat Federasyonu Genel Merkezinde yaplyor. TP 13 ubat 1961 Pazartesi gn stanbul Valiliine
verilen beyanname ile kurulmu oluyor. Partinin ilk genel merkez binas, Avukat Sedat
Eribilin Nuruosmaniye Caddesindeki yazhanesi olmutur. Aybar, i Partisi, s.197.
380
tk her biri tabii senatr olmu eski Milli Birlik Komitesi yelerinin taraf.
Cemal Grselin grev sresi boyunca hakem rolnden ziyade katalizr
rol oynayabildiini ileri srebiliriz. Ordu ve siyaset arasnda olaan ilikilerin yeniden tesisinde Grselden ziyade nn ve Genelkurmay Bakan Cevdet Sunayn etkin olduu anlalyor. Ordunun bundan sonraki
dura zellikle Adalet Partisi iktidarna kar souk tarafszl olacaktr.
Eski Demokratlar meselesi bu dnemin en vurucu konularndan
biri olmutur. Celal Bayar hala Kayseri Cezaevinde bulunuyordu. Cumhurbakan Cemal Grsel ve Babakan nn, Bayar ve eski DPli bakanlar affetmek niyetindeydiler. Grsel bunu yapabilirdi. Adalet Partililerin
takn hareketleri her defasnda geri adm atlmasna neden oldu. Affn
birinci adm tahliye edilmeleriydi. Siyasi haklarn iadesi daha sonraki bir
adm olabilirdi.46 Bayar, Grsel dneminde salk nedenleriyle Ankaraya
getirildi. Daha sonra da Cevdet Sunay tarafndan affedildi. Bayarn aff
talebi Adalet Partili hkmetten gelecekti.47
Bu gei dneminde 27 Mays ideolojisi kendisini, Anayasa Nizamn, Milli Gvenlik ve Huzuru Bozan Fiiller Hakkndaki Tedbirler Kanunu
ile savundu.48 27 Mays Hrriyet ve Anayasa Bayram ilan edildi. Adalet
Partililer bu giriimlere kerhen de olsa katlmak zorunda kaldlar. Bu arada
Cumhurbakan Grsel yumuak kuvvetler ayrlna dayal parlamenter
rejimin ilk cumhurbakan olarak bir ilke imza att. 7 ubat 1963de 168
sayl yasay veto etti. Yasa X ve XI. Dnemde Ziraat Bankasndan kredi
46
47
48
Bayar, siyasi haklarna 1803 sayl Af Yasas ile kavutu. Yasann yrrle girmesinden
sonra Senato Bakan Tekin Arburun eski cumhurbakan sfatyla Bayar Senatoda tabii yelie davet etti. Bayar daveti nazik bir dille reddetti. Levi, ankaya, s.92
Cevdet Sunayn Bayar aff, kalan cezasn kaldrma ilemiydi. Siyasal kstlamalar
kaldrmyordu. Bayar ve eski demokratlarn kamu haklarnn iadesini salayacak yasa 6
Kasm 1969da Cumhuriyet Senatosunda kabul edildi. Cumhurbakan tarafndan onayland. TP, Senatodaki oylamann usule aykr yapld gerekesiyle iptal davas at. 16
Haziran 1970 tarihinde, Anayasa Mahkemesi bavuruyu kabul ve yasay iptal etti. Siyasal
af, 4 Nisan 1974te kan yasa ile mmkn olabildi. Bayar, Kayseri, ss.8-9
7 Mart 1962de Tedbirler Kanunu TBMMde kabul edildi. Kanunun amac, 27 Maysn
ve Anayasann meruiyetini korumakt. Kanun, Demokrat Partiyi vme suu ihdas etmiti. Bayar, Kayseri, s.24
381
alm eski DPli milletvekillerinin borlarn affediyordu. Bylece Grsel

cumhuriyet tarihinde bir yasay veto eden ilk cumhurbakan oldu.49
1961-65 dnemi Adalet Partisinin YTP ile aralarnda dalm bulunan DP oylarn toplayarak iktidara yry olarak yorumlanabilir. Bu
dnm noktasna kadar, nnnn ikinci ve nc koalisyon hkmetleri parlamento aritmetii itibariyle gittike zayflam, arkasndaki saysal destek 200e kadar dmt. nn Hkmetinin drlememesi
alternatif bir hkmet modelinin ortada bulunmamasndan kaynaklanyordu. 1963 mahalli idare seimleri, ve 1964 Senato te bir yenileme
seimleri CHPnin gerilediini gsteriyordu. 1964 Kbrs bunalm zayf
nn Hkmetini daha zor durumda brakt. AP Genel Bakan Ragp
Gmpalann lm ve DPye yaknl ile bilinen eski DS Genel Mdr Sleyman Demirelin50 partiye genel bakan seilmesi51 alternatif
hkmet seeneini berraklatrd. Bu, CHP dndaki btn partilerin
katlaca bir koalisyon hkmeti olacakt. nnnn Bte Kanunu
tasars 13 ubat 1965te 225 ret oyu alnca hkmet istifa etti. Bylece
1961in bandan beri Adalet Partisine hkmeti kurdurmayan siyasal
konjonktr deiti. Cumhurbakan Grsel, AP listesinden Kayseri bamsz senatr seilen Suat Hayri rgply Babakanla atad. Bu
hkmette APnin yeni genel bakan Demirel de Babakan Yardmcs
olarak grev alacakt. 1965 seimi milli bakiye sistemine52 ramen Adalet
49
50
51
52
Cemal Grsel tarafndan veto edilen ilk yasa iin bkz. Cumhurbakanl Tarihi, ss.179191.
Demirelin Yksek Mhendis Mektebi (T) renciliinin ok mazbut getii anlalyor. Balangta, Makine ubesine giren Demirel, naat (su mhendislii) blmne
geti. Demirel, 1948 ylnda mezun oldu. Ancak, niversite ynetimi, bir boykot olayna kartklar gerekesiyle, bir ksm rencinin (o arada Demirelin) diplomasn 1949
ubatnda verecekti. Demirelin rencilik yllarnda, 500 metre ilerdeki Beyoluna
kmayan bir tara ocuu profili izdii anlalyor. Mezuniyet yllnda, Demirelin,
snfndaki birok rencinin aksine yabanc dil renmeye gayret ettii, Berlitz dil kurslarna devam ettii not edilmi. Aykan, Demokratik, s.436.
Turgut, Siyasetten Portreler, s.233.
Milli Bakiye sistemini kabul eden kanun tasarsn Adalet Partisi ve Millet Partisi, Millet
Meclisi ve Senatoda, genel kuruldan karak engellemeye almt. Kanun 23.1.1965
tarihinde Millet Meclisinde kabul edilmiti. Bkz. Ahmad, Kronoloji, s.284;Milli bakiyeyi esas alan seim kanunu, Senatoda grldkten sonra son eklini alarak, 14.7.1965
tarihinde 656 say numaras ile, Seimlerle lgili Kanunlarn Baz Hkmlerinin De-
382
Partisi iin tam bir zaferdi. Siyaset kendi doasnda aknca semen Adalet
Partisini %50nn stnde oyla iktidara tamt.53
1965 seimi, 27 Mays dinamiklerinin ankayaya kard Cemal
Grseli, 27 Mays kart bir partiye hkmet etme grevi vermesi anlamna gelecekti. Adalet Partisinin tek bana hkmeti kurabilecek ounluu
elde etmesi, Parlamento Hkmet ve Devlet Bakan arasndaki ilikilere
yeni bir vehe kazandracakt: Seimi kazanan Adalet Partisi, Demokrat
Partinin, Cumhurbakan ise 27 Mays ihtilalinin mirassyd.
Demirelin %52 oy ve 240 milletvekili ile kurduu AP ounluk
hkmeti 27 Ekim 1965te onayland. Meruiyeti AP tarafndan tartma
konusu yaplan TP dahil parlamentoya 7 parti girmiti. CHP 1961e
gre gerilemi, CKMP ikiye blnm, Osman Blkba Millet Partisini yeniden kurmu ve 31 kiilik bir grupla eski partisi CKMPnin nnde
Meclise girmiti. Onu srasyla CKMP 11, YTP 19, TP 15 milletvekili
ile takip ediyordu. Tablo aslnda 1961 Anayasann dledii siyaset
anlayna denk dyordu. Parlamentoda 50li yllarn tersine tam bir
oulculuk vard ve bir parti de hkmeti kuracak ounluu kazanmt.
Sandktan AP iktidarnn kmas dnda herey 27 Maysn kurgusuna
uygundu.
AP orduyu, eski Milli Birlikileri, Cumhurbakan Grseli , iktidar
karsnda ntralize etmek iin tarafszlatrarak yaknlama siyaseti izlemeye balad.54 Orduyu 27 Mays hareketinden bamsz alglyor imaj
vermeye alt. Bunun en arpc rnei Askeri Personel Kanununun
deitirilmesidir. AP, Grselin cumhurbakanl dneminde ordu
mensuplarnn maddi olanaklarn arttrarak, 27 Mays ideolojisinden
53
54
iitirilmesi ve Bu Kanunlara Baz Hkmler Eklenmesi Hakknda Kanun bal ile

yaynland. Bkz. Erdem,Seim Kanunlar, ss.364-369.
1965 seimlerinde APnin kazanmas Doan Avcolu tarafndan Ynde yle deerlendirilmiti: Halk ktleleri, tutucu glerin ideolojik ve ekonomik egemenlii altndadr. i ve kyl, kydeki ufak aa ile kasaba erafndan (komprador araclyla) Wall
Streete ve Washingtona kadar uzanan tutucu bir ember iindedir. Avcolu, tutucu
gler koalisyonunun egemenlii altndaki semenin hibir zaman sol bir partiyi iktidara getiremeyecei kansndayd. Bkz. zdemir, Kalknmada, s.116
383
ve kadrolarndan koparmaya alt. Bu DPnin 1950lerde uygulad

askeri brokrasiyi nemsizletirme siyasetinin tam tersi bir uygulamayd.
Demirelin politikas orduyu tatmin etme politikas olacakt.
22.11. Adalet Partisi Hkmetleri Devrinin Siyasal

Gerilimleri
Cemal Grsel, AP Hkmetinin ilk aylarnda fel geirdi. Trkiyede
yaplan tedavi sonu vermeyince, ABDye gtrld. Grsel, 9 ubat
1966da komaya girdi.55 Cumhuriyet Senatosu Bakan brahim evki
Atasagun komadaki Cumhurbakanna vekalet etmeye balad. Grselin
durumunun umutsuz olduu tbben kesinleince, Anayasann iaret ettii makamn boalm saylmas hali iletildi.56
Grsel 24 Mart 1966da Trkiyeye getirildi. Babakan Demirelin
TBMM Bakanlna sunduu tezkere gereince GATAda Cemal
Grsele konsltasyon yapld. Yaplan muayene neticesinde 37 kiilik
salk kurulu raporu ile Grselin Devlet Bakanl grevine dnemeyeceine tbben karar verildi.57 Verilen rapor zerine TBMM Cumhurbakanl makamnn boaldna karar verdi. 15 Martta emekliliini
talep ederek Cumhurbakan Vekili tarafndan Kontenjan Senatrlne
atanan Genelkurmay Bakan Cevdet Sunay, 28 Martta TBMMnin birleik oturumda Trkiyenin 5. Cumhurbakan seildi. Yaplan oylamaya
532 ye katlm, Cevdet Sunaya 461 oy verilmiti.58
55
56
57
58
Grsel, 220 gn komada kaldktan sonra 14 Eyll 1966da ld. Ahmad, Kronoloji,
s.317.
Grsel, 2 ubat 1966da Bakan Johnsonun zel ua ile, Washington Walter Reed
Askeri Hastanesine nakledildi. 9 ubatta komaya girdi. Durumu arlanca 24 Martta
Ankaraya getirildi. Beyin lm sz konusu olduundan 37 kiilik bir heyetin verdii
raporla, 28 Mart 1966da cumhurbakanl boalm sayldna dair TBMM karar oybirlii ile alnd. Levi. ankaya, ss.94, 98-99
Grsel hakkndaki salk kurulu raporu iin bkz. Cumhurbakanl Tarihi, s.193; mterek salk kurulu raporununun mecliste oylanmas iin ayrca Bkz. Ylmaz, ankaya,
ss.131-132
1966 oylamasnn sonucunda, Sunay 461, Trke 11, Ali Fuat Bagil Hoca 1, smet Paa
1, Kasm Glek 1 oy alrken, 5 oy devrik cumhurbakan Bayara verilmi, 47 oy da bo
kmt. Trkiye Cumhuriyetinin Beinci, s.9; ayrca Bkz. Gevgilili, Ykseli, D, s. 333
384
Cevdet Sunayn seimi TBMM tarihinde en sorunsuz cumhurbakanl seimi olmutur. ncelikle kendi Senato ve Meclis gruplarndan
pekala bir cumhurbakan aday karabilecek olan iktidar partisinin tercihi zerinde durulmaldr. AP iktidar Devlet Bakanln Genelkurmay
Bakanna sunarken orduyu 27 Maystan koparmaya almtr. Demirel APnin tercihini yllar sonra milletin ordu ile kucaklamas olarak
yorumlamtr.
Adalet Partisi tarafndan ankayaya karlan Cevdet Sunayn
kimlii zerinde biraz durulmaldr. Sunay, Ragp Gmpalann MBK
tarafndan emekliye sevk edilmesi zerine, 4 Austos 1960 tarihinde Genelkurmay Bakanlna getirilmiti. 16 Mart 1966da ordudan emekliye
ayrlarak kontenjan senatrlne59 atand tarihe kadar sivil rejime
sadk kalm, 1961 seimlerinden sonra parlamentonun daha almadan
feshini hedefleyen 21 Ekim Harp Akademileri Protokolnden balayarak, 21 ubat 1962, 21-23 Mays 1963 darbe giriimlerinin hepsinde
demokratik parlamenter rejimden yana tavr almtr. Babakan smet
nn ile birlikte Talat Aydemirin darbe giriimlerinin bastrlmasnda
samimiyetle rejime sahip kmtr. Hatta Hava Kuvvetlerini ihtilalcilerin
bastrlmasnda kullanmtr. Bu ynyle 27 Maystan sonra ordu iinde
bozulan emir komuta hiyerarisini yeniden kurduunu syleyebiliriz. Ordunun tartmasz komutan olduu gibi, siyasal partilere eit mesafede
davranmaya zen gsteriyor, zellikle ykselmekte olan Adalet Partisine
27 Mays radikalizmi erevesinde davranmyordu. Ordunun alt kesimlerinde sz konusu olan Adalet Partisi antipatisi yksek komuta kademesi
iin kesin bir tavr deildi. Hatta Adalet Partisinde ordunun 27 Mays
olmayan kesimlerine kar scak bir yaklam sz konusuydu. zellikle
Demirelin AP Genel Bakan olmasndan sonra birok emekli general
APye girmiti.
Demirelin Cevdet Sunay , nn ile anlaarak cumhurbakan
setirmesi, orduyu tatmin ederek iktidarn pekitirme manevras olarak
yorumlanmtr.60 Bu yorum herhalde yanl deildir. Sunay Cumhur59
60
Cevdet Sunay, 14 Mart 1966de senatoya seilmi, 28 Mart 1966da cumhurbakan seilince yelii sona ermitir. Trk Parlamento Tarihi II, s. 751.
385
bakanl makamna ktktan sonra Demirel ve AP hkmeti ok daha

kolay alma olanana kavumutur. Sunay, Demirelin yrtme alanna
ilikin tasarruflarnda, atamalarda ciddi bir sorun karmamtr. 12 Mart
dnemine kadar sembolik Devlet Bakanl yetkilerini kullanan, resmi
trenlerde, allarda, Babakanla birlikte devlet ve lke btnln
temsil eden bir grnm izmitir. Sunayn cumhurbakanl 1961
Anayasasnn sorumsuz Devlet Bakan modeli ile rtmtr.
Ama, Trkiyenin siyasal dinamikleri bununla snrl deildi. 1965 ve
1969da APnin st ste gerekletirdii seim baarlar, Trkiye solunu
deiik araylarna itti. Sol, Trk halknn iktidara getirdii seenekten
memnun deildi. 1961 Anayasasnn salad grece zgrlk ortam
sol dncenin eitlenmesine olanak salad.
Devrim ve Yn dergileri nc Dnyac antikapitalist ideolojik
izgileri ile ordunun gen kadrolar tarafndan dikkatle izleniyordu. rnein Milli Demokratik Devrim grn benimseyen evrelere gre
Trkiyede sandktan tutucu gler koalisyonundan baka bir seenek
kamazd. MDD tezi Trkiyenin zinde kuvvetlerince gerekletirilecek
ve aydnlar tarafndan desteklenecek sol bir darbeye scak bakyordu. Bu
tez ordunun gen kadrolarnda mayalanmaya balad. Bu konjonktrde,
TPnin parlamentoda yrtt yasal sol muhalefeti yetersiz bulan Parlamento D Muhalefet iktidar iddet eylemleriyle drmeye kalkt.
Aslnda bu Vietnam Sava sonras btn dnyay saran anti-Amerikan
ve anti-emperyalist dalgann Trkiyeye ulaan ksmyd. Adalet Partisi
Hkmetlerinin yasal sosyalist muhalefete dahi tahamml edememesi,
radikal unsurlar daha fazla tahrik etmekten baka bir ie yaramayacakt.
1960larn sonuna gelindiinde Trkiyede siyasal gler yle bir
dalm gsteriyordu. Solun her eidine tahammlsz Trk egemen
snflarnn temsilcisi AP iktidar, 1961 seimlerinden beri gerileyen,
bu nedenle, ideolojik kimlik aray iindeki CHP, srekli taarruz altnda konumunu korumaya alan yasal sosyalist muhalefet Trkiye i
Partisi, TPin legalist izgisini yetersiz bulan radikal sol unsurlar. Buna
1960larn ortasndan itibaren Trk MHP ve 1970lerin bandan
386
itibaren bamsz bir siyasal partide, Milli Nizam Partisinde rgtlenen

slamc evreler ilave edilmelidir.
1965ten sonra muhalefet asndan dnemin temel siyasal sorunu,
Adalet Partisi iktidarnn Anayasaya sadakatte samimiyetsiz ve devrik
Demokrat Partinin devam oluu, iktidar asndan ise anayasal dzenin
yrtmeyi gsz ve yetkisiz kld idi.
Demirelin babakanl devrinde laiklik tartmas DP devrinden
farkl bir ierik kazanmaya balamtr. DP her ne kadar Trk halknn
dinsel duygularn okayan populist bir tutum taknmsa da, bata Babakan Menderes olmak zere , DP sekinleri dini ritellere katlmazlard. Adalet Partisinin iktidar dneminde, hkmet yelerinin zellikle
Cuma namazna katlmalar brokratik elit nezdinde tepkiyle karland.
Dileri Bakan hsan Sabri alayangilin slam Konferans Bakan
ile Sultanahmet Camiinde namaz klmas bu evrelerce devletin laiklik
ilkesine aykr bulunacakt. Din kavram zerinden iktidar-muhalefet
arasndaki gerilimin bir baka simgesel rnei 1969da gerekleti. Yorumlaryla tutucu evrelerin tepkilerini zerine eken Yargtay 1. Bakan
mran ktemin cenaze treninde gerekleen olaylar slamc ykselie
iaret etti. Bu gelime, AP iktidar ile devletin kurucu ilkelerinden laiklik
zerinde farkl itihada sahip olan ana muhalefet partisi CHP arasnda
derin bir uurum bulunduunu ortaya kard. AP iktidar, ana muhalefet
tarafndan gerici evrelere taviz vermekle sulanacakt. Bu DP devrinden beri devam eden laiklik vurgusunun daha da artmas demekti. Bu
dnemde gericilii himaye ettii, en azndan gz yumduu itham ile
karlaan AP hkmetlerinin, Cumhurbakan Cevdet Sunay tarafndan
dikkatinin ekildiine tank olmuyoruz. Sunay bu tartmada taraf olmak
istememitir.
1970lere yaklalrken, Trk siyasetine yeni mdahillerin ortaya
kmasyla eski dengeler bozulmaya balamtr. nce siyasetin legal unsurlarnda bir paralanma grlmtr. APnin dnya kapitalizmi ile entegrasyonist siyaset izlenmesini savunan komprador burjuva kanad tara
sermayesi ile atmaya balam, buradan Demokratik Parti domutur.
Demokratik Partinin bu snfsal ayrmann dnda, Demirelin AP genel
387
bakanlna itiraz olan hizipten beslendiini syleyebiliriz. Demokratik

Partinin APden Meclis Bakan seilen Ferruh Bozbeyli bakanlnda
kuruluu Demirelin parti ii otoritesini sarst ve babakanln tartmaya at. Demokratik Parti snfsal taban olarak tara tarm ve ticaret
burjuvazisini temsil etme iddiasndayd. Bu durum APyi tekelci byk
burjuvazinin populist sa partisi konumuna getirecekti.
TBMMde aritmetik olarak zayflayan AP iktidar, parlamento d
sol muhalefet tarafndan da taciz ediliyordu. Buna ordu iinden ideolojik
ierii tam belli olmayan darbeci eilimler de katld. Bu ideolojik mulaklk, Kemal Atatrkn mirasn yorumlama farkndan kaynaklanyordu.
Kk rtbeli subaylar arasnda taraftar bulan bir yoruma gre Kemalizm
bir eit nc dnya sosyalizmi idi. Yksek rtbeli generallerin arlkl
siyasal eilimi ise Atatrklk olarak tanmladklar bir eit brokratik stabilizasyon ideolojisiydi. Bu sonuncularn yaklam daha ziyade
CHPnin 18. kurultayndan sonra ortann soluna itiraz olan sivil evreleri artryordu. deolojik/politik durular daha ok Prof. Turhan
Feyziolunun Gven Partisine yakn grnyordu.
Orduda 27 Mays sonrasnda emir komuta zincirinin tekrar kurulmas kolay olmamt. Cevdet Sunayn Genelkurmay Bakanl dnemi
esas itibariyle bunun mcadelesi ile gemiti. Sunay, Orgeneral Cemal
Tural ordunun banda brakarak cumhurbakan olmutu. Babakan Demirele Cemal Tural neren Cevdet Sunayd. Cemal Turaln
antikomnist sylemi iktidar partisi ile rtmekle birlikte, seilmi
sivil otoriteyi dikkate almayan genelkurmay bakanl anlay iktidar
ve muhalefet evrelerinde honutsuzluk yaratt. Cemal Turaln sivil baz
kurum ve kurulular denetlemeye kalkmas barda taran son damla
oldu. Cumhurbakan Cevdet Sunayn onay ile hkmet 16 Mart
1969da Tural grevden alarak yerine Orgeneral Memduh Tama Genelkurmay Bakanlna getirdi. Turaln emekliye sev edilmesi mmkn
iken bir yumuak gei forml uyguland. Kendisi Yksek Askeri ura
yeliine getirilerek Genelkurmay Bakanlndan uzaklatrlm oldu.
Bylece Ordu-AP iktidar ve Cumhurbakan Cevdet Sunay arasnda
olaan gen tekrar kurulmu oldu. Ancak hkmetin parlamento ii gcnn zayflamas, yaygn iddet eylemleri, orduda darbeci eilimlere hz
388
kazandrd. Milli Birlik Komitesinin Cemal Madanolu gibi baz eski yeleri, Yn ve Devrim dergileri etrafnda toplanmt. Milli Devrimci Kalknma Yolu tezini benimseyen evreler sol eilimli muvazzaf subaylarn
oluturduu hiziple temas halindeydiler. Daha sonra 9 Martlar olarak
anlacak olan cuntann ban Tugeneral Celil Grkan ekiyordu. Eer
bu sol darbe gereklemi olsayd; ordunun hiyerarisi bir kez daha alt
st olacakt. Fakat, ordunun yksek komuta kademesi hkmete olumlu
yaklamamakla birlikte solu iktidara alternatif olarak grmyordu. 12
Mart Muhtrasndan hemen sonra bu hizip ordudan tasfiye edilecektir.
Bu tasfiyede Faruk Grler ve Muhsin Batur gibi komutanlarn pozisyon
deitirmeleri etkili olacaktr.
Yirmi nc Blm
12 MARTTAN 12 EYLLE TRKYE
23.1. 12 Mart Ara Rejimi

12 Mart Muhtras, Demirelin deyimiyle TBMMden gvenoyu
alarak greve gelmi, AP Hkmetine ynelik anayasayla kabili telif olmayan bir darbeydi. Bu krizde, Cevdet Sunay, Milli Gvenlik Kurulunun
askeri kanadnn Parlamento ve Hkmeti hedef alan tutumu karsnda
sivil otoriteden yana bir tutum taknmad. Muhtrann dorultusu ile
uyumlu bir pozisyon almay tercih etti. Parlamentonun datlmamasn kuvvetli ve inandrc partilerst Atatrk izgide bir hkmet
kurulmasna balyan ordu yksek komuta kademesinin istekleri dorultusunda davrand.1 Bir Devletler Hukuku profesr olan Nihat Erimi
babakanlk grevine getirdi.2 Erim 1940lardan itibaren temayz etmi
bir CHPliydi. smet Paadan sonra partinin genel bakan adaylarndan
saylrd.3 Nihat Erimin kurduu iki karma hkmet askeri vesayet altnda grevini srdrd. Partisinden istifa ederek bamsz milletvekili
kimlii ile babakanla atanan Erim, partiler stln pekitirmek
iin milletvekilliinden de istifa etti ve 14.10.1971de Sunay tarafndan
1
12 Mart Muhtrasn izleyen gnlerde, nnnn babakanlk beklentisi iinde olduuna dair baz iddialar mevcuttur. Bkz. Arcayrek, ankayaya Giden Yol, s.72de bunu
zikrediyor. Eski bir CHPli olan Orhan Birgit de hani bekler gibi bir hali vard ifadesini
kullanyor. Ltem, Mektuplar, ss.100-101.
Birinci Erim Hkmeti 7 Nisan 1971 gn yaplan gveoylamasnda 321 oyla gveoyu
ald. Nihat Erim, bu sonucu 1961den beri hibir hkmet bu kadar oy alamad biiminde yorumlayacaktr. Erim, Gnlkler, s.968.
Nihat Erim, 1946-50 aras CHPsinin parlak bir simasyd. Eer, 1950 seimlerini CHP
kazansayd. Erimin babakan olacana kesin gzle baklyordu. Ltem, Mektuplar, s.101.
390
Kontenjan Senatrlne getirildi. kinci hkmetini bu yeni kimlii ile

kurdu. Erimin reform iddias, ilgintir; ksa srede Atatrkln tutucu bir versiyonuna dnt. Ynetim krizi askeri vesayet altnda skynetim ve anayasa deiiklikleri ile almaya alld. CHP Ecevit hizbinin
arln hissettirmesi ile ara rejim hkmetlerinden koparken, Erimin
izgisi daha tutucu bir hal ald. Hkmeti de CGP arlkl oldu. Oysa
ki CGP, ortann solu hareketine CHP iinde muhalefet eden tutucudevleti fraksiyonun partisi olarak domutu. CGP, ilki 1968, ikincisi
1972de CHPden kopmu siyasilerin oluturduu kk bir siyasi partiydi. Bu ideolojik grnm Ferit Melenin 22.5.1972de babakanlk
grevine getirilmesi ile daha berrak bir hal ald.4 Ferit Melen CGPliydi.
Bu, tutucu bir merkez partisinin Cuntann dayatmas ile hkmet etme
konumuna gelmesi demekti. Ecevitin genel bakan olmasyla CHP ara
rejim hkmetlerine kerhen destek olma politikasna son verdi.5 Bylece
muhtrac ordu, grevden uzaklatrd ama parlamentoda ounluu
elinde bulunduran Adalet Partisi, parlamentodaki arl sahip olduu
milletvekili saysnn ok stnde Cumhuriyeti Gven Partisi ile ba
baa kald. 12 Mart rejiminin bu son dnemecinde muhtrac generallerin
manevra alan ok daralmt. Ya Parlamentoyu kapatacaklar ya da grevden uzaklatrdklar AP ile ibirlii yapacaklard. Sonunda Muhtrann
glgesindeki ara rejim CGPyi ynetime getirirken, te yandan APnin
lehine bir konjonktr yaratm oldu. Demirelin 1965ten beri ikayet
ettii, yrtmeyi etkisizletiren 1961 Anayasas bir dizi deiiklie uratld. Sonunda 12 Martn reform sylemi havada kald. Mdahalenin alt
oyularak, son tahlilde Demirelin iine yarad.
23.2. Emekli Amiral Fahri Korutrk ankayada

28 Mart 1973 tarihinde Cevdet Sunayn grev sresi bitiyordu.
Trkiyenin 6. cumhurbakanl seimi 12 Mart rejimi koullarnda ger4
5
Gevgilili, Ykseli, D, s.551

1972 Maysnda yaplan CHP Kurultaynda, smet nn Bakanlk Divan seimlerini Ecevitilerin kazanmas zerine Genel Bakanlndan 8 Maysta ekildi. 10 Maysta
Yalova Termal Otelde dinlenmeye ekildi. Blent Ecevit ise 14 Mays Pazar gn genel
bakanla geldi. smet nn, Defterler, ss.1191, 1192.
12 Marttan 12 Eylle Trkiye
391
ekleecekti. Bu arada ordu yksek komuta kademesinde bir deiiklik

olmu, Genelkurmay Bakan Memduh Tama emekliye ayrlm, onun
yerine Muhtraya Kara Kuvvetleri Komutan olarak imza koymu olan
Faruk Grler getirilmi, orduda talar ksmen deimiti. 1972 Maysnda muhtrac generallerin destei ile babakanla getirilen CGPli Ferit
Melen, Cevdet Sunay ankayaya karan 1966 formlnn bir kez daha
uygulanabilecei kansndayd. Melen, Faruk Grlerin cumhurbakanlna aday olabilmesini salamak maksadyla kontenjan senatr olarak
atanmasn salad.6 Ordunun bana Semih Sancar getirildi.
Faruk Grlerin bu artlarda cumhurbakan seilmesinin rejim
zerindeki askeri vesayetin tescili anlamna gelecei aikard. 1973 Cumhurbakanl seimi sreci askeri destekli Ferit Melen Hkmeti, devrik
Adalet Partisi ounluu, 14 Mays 1972 Kurultaynda smet Paann
yerine geen Blent Ecevitin yeni CHPsi, Faruk Grleri destekleyen
ordu ii hizip, Grlerin Genelkurmaydan ayrlmasndan sonra greve
gelen Semih Sancarn emir ve komutasndaki grece politize olmam
hiyerarik ordu, grev sresinin sonuna gelmi bulunan Cumhurbakan
Sunay arasndaki hamlelerle sonuca ulaacakt. Bu ayr zamanda devletin
tepesine ynelik bir iktidar oyunuydu.
Cevdet Sunay, Grleri kontenjan senatrlne atayarak plan
desteklediini ima etmi oldu. Bu bir yerde halefine iaret eden selef
manasna geliyordu. TBMMye bask yaparak sonu alnabileceini
inanan ordudaki Grler hizbi parlamenterlerle tek tek grerek yeterli
say desteine ulat kanaatine vard. Parlamentodaki iki byk partinin
genel bakanlarnn onayn almakszn bir oldu bitti yaratlmak istendii
anlalyordu. Bu ekilde gndeme gelen Grlerin cumhurbakanlna
seilmesi ilk bakta kolayca halledilecek gibi grnyordu. Ama siyasetin
farkl dinamikleri vard. Grler 1966 formln, 1961 slubuyla, 1973
Trkiyesinde gerekletirme hevesine kapld. Oysaki koullar bamba6
stifa ederek Faruk Grlere Senatoda yer aan Milli Savunma Bakan Mehmet zmendir.
zmen, 1961-1966 aras Giresun senatr olarak grev yapmt. Korutrk cumhurbakan seilince, bu kez ondan boalan kontenjan yeliine, 18 Nisan 1973de yeni cumhurbakan tarafndan seildi. 6 Haziran 1974de grev sresi sona erdi. Trk Parlamento
Tarihi I, ss. 237-238.
392
kayd. Bir kere Parlamento iki yldr askeri vesayet altnda alyordu.
Parlamenterler, alternatifi Meclisin cunta tarafndan datlmas olan
bir seenekle kar karya braklmlar, mdahaleyi veri alarak siyaset
oyununa devam etmilerdi. Btn parametreler bir yana, parlamenterlerde sivil rvan refleksi yksekti. Grleri CGPliler, askerlere yakn baz
CHPliler, rktlm baz APliler, Cumhuriyet Senatosu Kontenjan
Grubu, Milli Birlik Grubunun bir ksm ve eski cumhurbakan sfatyla
Tabii Senatr smet nn destekleyebilirdi. lk turda alnan sonu da
aa yukar bunu gsterdi.
Kapal kaplar ardnda yrtlen pazarlklarda Demirel ve Ecevitin
ikna edilememi olmas sonu asndan nemli bir veriydi. Adalet Partisi
1970de Senato Bakanlna seilmi olan Emekli Hava Orgeneral Tekin
Arburunun adayln ne srd. Tekin Arburun 27 Mays sonrasnda
Eminsu tasfiyesinin madurlarndan biriydi. 1961de Senatoya AP listesinden girmi, Prof. brahim evki Atasagundan sonra Cumhuriyet Senatosu Bakanlna seilmiti. AP, Arburun ile Grlerin adayln dengeliyordu. Demokratik Partililer kendi genel bakanlar Ferruh Bozbeyliye
oy vereceklerini aklamlard.
TBMMnin etrafnda alnan tertibat 26 Ekim 1961 gnn artryordu. Dinleyici localarnda yerini alm 52 generalin varl sahneyi tamamlyordu. Fakat muhtrac General Muhsin Baturun ortada olmamas
ve localarda hava kuvvetlerinden hibir temsilci bulunmamas cuntada
atla gsteriyordu. lk tur 1973 cumhurbakanl seiminde neyin
olamayacan gsterdi: Tekin Arburun 292, Faruk Grler 175, Ferruh
Bozbeyli 45 oy almt.
13 Martta yaplan bu ilk tur oylama ile Fahri Korutrkn seildii
6 Nisan 1973 tarihleri arasndaki gelimeleri yle bir seyir izledi. 20
Marta kadar yaplan turlarda bir netice alnamaynca Grler7 ve Arburun adaylktan ekildi. Siyasal partiler bir aday zerinde gr birliine
varamaynca Cevdet Sunayn grev sresini bir Anayasa deiiklii ile
7
Faruk Grler, istifa ile boalan Kontenjan Senatrlne, 6 Mart 1973te getirilmiti.
Grler, Senatoda, mstafi senatrn grev sresini doldurduundan sadece, 7 Haziran
1974 tarihine kadar kalabildi. Trk Parlamento Tarihi II, s. 796.
393
uzatmaya teebbs ettiler. neri CHPnin yeni genel bakan Ecevitten

geldi. 21 Martta anayasa deiiklii nergesi TBMMnin Millet Meclisi
kanadnda te iki nitelikli ounluk olan 300 oyu salayamad. lgin
olan evet oylarnn 299a ulamasyd. Millet Meclisinde yeterli ounluu salayamayan Anayasa deiiklii, anayasal prosedre aykr olduu
itirazlarna ramen Senatoda ele alnd.8 Burada da Tabii Senatr smet
nnnn iddetli muhalefeti ile karlaan nerge kadk oldu.9 Bunun
zerine Ecevit baka bir ad nerdi: Anayasa Mahkemesi Bakan Muhittin Taylan. AP de neriyi olumlu karlad. Ancak Taylann aday gsterilmesi iin TBMM yesi olmas gerekiyordu. Bu da Cevdet Sunayn
Taylan kontenjan senatr atamas ile mmknd. Sunay, Taylan
senatoya atamayarak, TBMMini Grleri semek veya kendi grev sresini uzatmak seeneklerine zorlad. TBMM Sunayn bu hamlesi karsnda gerilemedi. Bu arada 28 Martta grev sresi dolan Sunay ankaya
Kknden ayrld.10 Cumhurbakanl makam artk fiilen boalmt.
Anayasaya gre Cumhuriyet Senatosu Bakan Tekin Arburun cumhurbakanlna vekalet etmeye balad.
zm krizin 25. gnnde geldi. Bu kez Demirel nerdi: Cumhuriyet Senatosu Kontenjan Grubu Bakan Fahri Korutrk.11 Korutrk
de Tekin Arburun gibi 27 Maysn dnda kalm bir askerdi. Eminsu
tasfiyesinde Deniz Kuvvetleri Komutanlndan emekliye sevk edilmi,
daha sonra Moskova ve Madrid bykeliliklerinde bulunmu, 1968de
Kontenjan Senatrlne atanmt. Siyasal partiler arasnda kesin bir
angajman yoktu. Partilere eit mesafede duran bir denge adam izlenimi veriyordu. Korutrke neri hsan Sabri alayangil aracl ile
8
10
11
Cevdet Sunayn grev sresini uzatmaya, Milli Birlik Grubuna mensup Tabii Senatrler
de kar ktlar. Bu formle kar kanlar arasnda TP eski Genel Bakan Mehmet Ali
Aybar ile Tabii Senatr smet nn de vardr. zdemir, Cumhurbakanl, ss. 229, 254.
Cevdet Aykann hatralarnda, nnnn Senatodaki yelii yle tasvir edilir: nn,
Senatoda, ba dik, vakur, kurumsuz, sknetinde bir reti ve ihtiam vard. Senato
Bakanlk Divannn AP lehine deitirilmesi ve Sunayn grev sresinin uzatlmas
aleyhindeki konumalar dikkat ekmiti. Aykan, Demokratik, s.414.
Sunay, eski cumhurbakan sfatyla 29 Mart 1973te Cumhuriyet Senatosunun doal
yesi oldu. Bkz. smet nn, Defterler, s.1223.
Atatrkn Korutrke, Ankara Karpi Lokantasnda Korutrk soyadn verii iin bkz.
Cumhurbakanl Tarihi, s.220.
394
iletildiinde stanbul Modadayd. neri Korutrke gece yars yapld;

ertesi gn AP, CHP ve CGPnin oylaryla cumhurbakan oldu. Korutrk
kendisine adaylk nerisi getirenlere bir art ileri srmt: Tek turda
seilmek. yle de oldu. 6.4.1973de Korutrk 365 oyla Trkiyenin 6.
Cumhurbakan seildi. TBMM cumhurbakanl seimini 15. turda
yine bir askeri, bu kez emekli bir amirali ankayaya kararak zd.
Korutrk ordunun da itiraz edemeyecei bir isimdi.
23.3. Ara Rejimin Sonu ve 1973 Seimleri

12 Mart ara rejiminden k, merkezinde cumhurbakanl seiminin bulunduu siyasal gler mcadelesi eklinde tezahr etmitir.
Parlamento kendisine dikte edilmek istenen aday semeyerek muhtra
vesayetini geriletmi, Korutrk ankayaya kararak ara rejimi kapatmtr. Ara rejim 14 Ekim 1973 seimleri ile sona ermitir.
imdi, Korutrkn seimi sonras koullar, ve siyasal glerin pozisyonlarn ele almakta yarar var. ncelikle orduyu ele alalm. Muhtra
rejiminin komuta kademesi 1972 yaznda ksmen deimiti. Genelkurmay Bakan Memduh Taman emekli olmas zerine, Kara Kuvvetleri
Komutan Faruk Grler nce Genelkurmay Bakan; sonra cumhurbakan seilebilmek iin Kontenjan Senatr olmutu. Boalan makam
Semih Sancar tarafndan doldurulmutu. Sancar 1972de Kara Kuvvetleri
Komutanlna, cumhurbakanl seimi arifesinde (7.3.1973), Genelkurmay Bakanlna atand. Kara Kuvvetlerinin bana Orgeneral Eref
Aknc, Deniz Kuvvetlerinin bana Eyiceolunun emekliliini mteakip
1972 Austosunda Oramiral Kemal Kayacan getirildi. Bu tablo, Muhsin
Batur dnda ordu yksek komuta kademesinde 12 Mart Muhtrasna
imza koyan general kalmadn gstermekteydi. O da Grleri seim
srasnda yalnz brakmt. Batur da 1973 Austosunda yerini Orgeneral
Emin Alpkayaya brakt. zetle 1973 baharndan itibaren yeni bir yksek
komuta kademesi ortaya kmt. Yeni komutanlar, TBMMye muhtra
mirass gibi davranmadlar. Apak anlalyordu ki kprlerin altndan
ok sular akm, devir deimiti.
395
Hkmete gelince, Ferit Melen, Grleri cumhurbakan yapmak

iin ok uramt. Korutrk seilince istifasn sunmak zorunda kald.
Yeni Cumhurbakan i evrelerinin gven duyduu eski Merkez Bankas
dare Meclisi Bakan Kontenjan Senatr Naim Taluya hkmeti kurma grevini verdi. Talu, AP ve CGPnin destei ile Trkiyeyi 14 Ekim
1973 seimlerine tayacakt. CHP Talu Hkmetine bakan vermeyerek
bu srecin dnda kald. Ecevitin yeni CHPsi kendisini ara rejimin herhangi bir hkmeti ile zdeletirmek istemiyordu.
1973 seimleri bu koullar altnda yapld. Bu seimlerin sadaki
aktr saysn arttrma ynnde bir ilevi oldu. 1970de AP paralanm,
Demirel kartlar Demokratik Partiyi kurmulard. Dinci sa nce Milli
Nizam Partisi adyla sahneye km, Anayasa Mahkemesi tarafndan
kapatlnca Milli Selamet Partisine dnmt. AP 1969 seimine gre
gerilemi, 149 milletvekillii kazanmt. Olaslkla kaybettii oylar 45
milletvekillii kazanan DP ve 48 milletvekillii kazanan MSPye gitmiti.
Cumhuriyeti Parti ile birleen Gven Partisi 1969a gre gerileyerek
13 milletvekilliine dmt. MHP anlaml bir baar gsterememi 3
milletvekili ile Mecliste temsil edilmeye hak kazanmt. Sadaki bu danklktan yararlanarak ne geen parti CHP oldu. Ecevit Ortann Solu
politikasna ivme kazandrm, %33 oy ile beklenmeyen bir baar elde
etmiti. Bu baar CHPye Ecevit ile iktidara ulama umudu verecekti.
Trk siyasetinde bundan sonra alabildiine gergin bir platform ortaya kt. Geri Trkiyede, siyasal aktrler aras atma ve ayrmalar
sk rastlanan bir durumdu. Bu ayrma, 50lerde Demokrat Parti iktidar
karsnda CHP ve balaklar, 60larda 27 Mays blok karsnda en
lmlsndan en sertine kadar rvanist cephe olarak somutlayordu.
1973 seimleri yeni pozisyon almalarla gelien Trk siyasetini, daha
kaotik bir noktaya srkleyecekti. Siyasal gleri tahlil etmek gerekirse,
ncelikle merkez sa dinci saa doru bir ufalanma srecine girmiti.
Bunun dnda Demokratik Parti, kkeni 1965 Kurultaynda Demirelin
Sadettin Bilgi karsnda genel bakan seilmesi ile balayan Demirel
kartlar fraksiyonuna dayanyordu. DP, 1970de Ferruh Bozbeylinin
nderliinde partilemiti. APnin arlkl kadrolar komprador byk
kent burjuvazisi temelinde dnya kapitalizmi ile entegrasyonist bir
396
izgi izlerken, Demokratik Partide somutlaan tarann tarm ve ticaret

burjuvazisinin zlemleriydi. Kapitalist mantkla dnlrse DP, daha
tutucu bir partiydi. Dinci sa ise ilk kez kendi partisi ile parlamentoda
temsil ediliyordu. 1950den itibaren iktidara kysndan kesinden,
devletin geleneksel sahiplerinden biraz da tedirgin bir ekilde ilimeye
alrlarken, imdi kendi adlarna, sadece ideolojik deil ayn zamanda
sosyo-ekonomik temeli olan bir evreyi temsil etme iddiasndaydlar.
Dinci san partisi MSP, %10un zerinde oy almt. CGP ise ayrt edici
nitelii ortann soluna kar mevzilenme olan Atatrkln tutucu versiyonunu temsil ediyordu. Bu ierik ve nitelikteki siyasal glerden nasl
bir hkmet karlabilirdi. Ecevitin yeni CHPsi koalisyonla AP veya DP
veya MSP ile hkmet olabilirdi. AP ve CHPnin iki byk rakip olarak
biraya gelmesi Trk siyaset mantna aykr grnyordu. DP, CHPli
bir hkmete muhtemelen APden daha ok karyd. Tarihsel olarak Demirel kartlna dayanan bir siyasi parti olarak DPnin uzlamaz tutumu
hkmet olaslklarn AP, CHP, MSP, CGP parametreleri arasnda bir
kombinezona indirgiyordu.
Cumhurbakan Korutrkn parlamenter teamller gerei Ecevit
ve Demireli srayla hkmeti kurmakla grevlendirmesi neyin olamayacan grme turlaryd. Ecevit ve Demirel hkmeti kurma grevini
iade ettiler. Demirel partisi dndaki siyasal gleri seeneksiz brakmak
iin daha sert bir tutum taknd; millet bize muhalefet grevi verdi
diyerek bir keye ekildi. Olaslkla Demirelin bu tutumunun ardnda
yaklaan ar ekonomik sorunlar bir koalisyonla gslememe dncesi olmalyd. Bu koullar altnda Ecevitin yeni CHPsi ile zerindeki
rejim kartl kukularn datmak zorunda olan MSP hkmete gelme
konusunda daha istekli grndler. Birbirlerinden baka seenekleri olmadn gren CHP ve MSP 25 Ocak 1974de ortak hkmet kurdular.
Ecevitin bakanlnda kurulan Trkiyenin 37. hkmeti her manada
ilkleri bir araya getiriyordu. Kendini solda tanmlayan, dzeni deitirme iddiasndaki bir parti, dinsel eilimleri gl, devletin kurucu ilkesi
laiklikle sorunu olan bir partiyle bir araya geliyordu. MSPden ziyade
devleti kuran CHPnin koalisyonu aklamakta zorlanmas gerekirdi.
Ecevit koalisyonu tahminlerden daha kolay bir formlle aklad: Devleti
397
kuran partinin dindarlar rejime kazandrma giriimi. CHP ve MSPyi

bir araya getiren faktrler ne kadar gl ise Hkmeti hzla dalmaya
iten faktrler de o kadar gl oldu. Ecevit 17 Eyll 1974te istifasn
verdiinde iki partinin doku uyumazl kesinlemiti. ki parti hibir
konuda anlaamamlard. Kbrs, haha ekimi sorunu, genel af gibi
esasl konularda yaklam farkll koalisyonunun sonunu getirdi. Kbrs
Bar Harekatnn yaratt mspet havadan yararlanmak isteyen Ecevit,
Parlamentoyu erken bir genel seime zorlayarak tek bana CHP iktidar
yakalayabileceine inanyordu. Ancak koullar Ecevitin projeksiyonuna hi uymayacakt. Korutrk 30 Eyll 1974de parlamenter teamller
gerei hkmeti kurma grevini bu kez ikinci byk siyasal parti olan
APnin genel bakan Sleyman Demirele verecekti. 4 Ekime kadar DP ve
MSPyle kendi bakanlnda hkmet kurmaya alan Demirel, DPnin
Demirelsiz koalisyon artn aamad. Korutrke grevi iade etmek zorunda kald. Korutrk 8 Ekimde siyasi parti liderleri ile bir dizi grme
yaptktan sonra, CHP Genel Bakan Ecevite aznlk hkmeti kurma
giriimi dahil olmak zere bir kez daha ans verdi. Demirelin Korutrke
ilk byk muhalefeti bu nedenle gndeme gelecekti. Demirel parlamentonun aznlk hkmetini tasvibe arlmas cumhurbakannn
yetkilerini aar szleriyle Korutrk eletirdi. Aznlk hkmeti konusunda AP, DP ve CGPden iddetli tepki alan Ecevit 7 Kasmda hkmeti
kurma grevini iade etti. CHP Genel Bakannn bir aya yaylan temaslar
sonusuz kalnca Korutrk 12 Kasm 1974te Kontenjan Senatr Prof.
Sadi Irmak hkmeti kurmakla grevlendirdi. Bu grevlendirme, 12
Martn Atatrk inklaplarna bal, kuvvetli ve inandrc ve partilerst
anlaya sahip ara rejim hkmetlerini artryordu. Sadi Irmak hkmetine, artc olmayan bir biimde siyasal parti gruplarndan sadece
CGP bakan vermeyi kabul etti. Dier bakanlar TBMM dndan partisiz
teknokratlar veya kontenjan grubuna mensup senatrlerdi. 16 Kasmda
Cumhurbakan tarafndan onaylanarak greve balayan 38. Cumhuriyet
Hkmeti siyasal tarihimize en az gvenoyu ile en uzun sre grevde
kalan hkmet olarak geti. 29 Kasmda sadece 17 gvenoyuna karlk
358 gvensizlik oyu alan Sadi Irmak Hkmeti istifasn sunmasna ramen uzun sre grevde kalacakt.
398
CHPyi darda brakarak tm sa partileri kendi babakanlnda

bir araya getirme giriimi, Demirelin 4 Aralk mektubu ile somut bir belgeye dnt. Demirel sa parti liderlerine CHP d glerin bir araya
gelmesi zorunluluundan sz ediyordu. MHPye yaknl ile bilinen
Ortadou gazetesinin Ankara brosunda 11 Aralkta yaplan Milliyeti
Cephe partileri platformu olumlu sonulanmakla birlikte, CGP, MSP ve
MHPnin AP nderliinde bulumas gvenoyu alabilecek bir hkmetin kurulmasn olanakl klmyordu.
23.4. Milliyeti Cephenin Kuruluu

14 Ekim 1973 seimlerinden sonra geen 1 yl iinde 9 kez hkmeti kurma grevi verilmi; ancak gvenoyu alabilmi bir tek hkmet
kurulabilmiti. Bu arada gvenoyu alamam bir hkmetin (Sadi Irmak
Hkmeti) greve devam etmekte oluu sadaki saflarn sklamasna neden olacakt. Aralk ortasndan itibaren fiili bir blok oluturan drt parti
lehine, yeminli Demirel dman Demokratik Partiden kopmalar balad; bu yeni bir oluumun habercisiydi. 1960n devrik Cumhurbakan
Celal Bayar, bir dnem mitinglerine katlarak destek verdii Demokratik
Partiyi Demirel lehine feragate zorlad. DPden 9 milletvekilinin Milliyeti Cephe lehine kopuu aylardan beri devam eden hkmet bunalmn zd. Demirel bir kez daha hkmeti kurmakla grevlendirildi. Drt
parti bir araya gelmesine ramen iktidar ounluu elde edemeyen sa
partiler ittifak dokuz mstafi Demokratik Partilinin gvenoyu vermesi
ile iktidar olma ansn elde etti. 31 Mart 1975te onaylanan Sleyman
Demirel bakanlndaki 39. Cumhuriyet Hkmeti siyasal tarihimizin
en gerilimli gven oylamas ile 12 Nisanda 222e kar 218 oyla gvenoyu
almay baard.
Bu gven oylamas yeni bir Demirel dneminin balangcdr. Ancak burada Demirelin misyonu 1965 ve 1969dan farkldr. Demirel her
ikisinde de seimi tek bana kazanm bir partinin nderi ve ounluk
partisi hkmetinin babakandr. 1975te ise drt partinin, stelik dardan destekle bak srt gvenoyu alm sol kart blokun babakandr.
Gc de gszl de bu yeni kimliinden kaynaklanacaktr.
399
MC hkmeti dnemi hem ekonomik hem de siyasal bunalmn giderek younlat bir zaman dilimi olacaktr. Dnemin cumhurbakan
Korutrk, selefleri Grsel ve Sunay ile karlatrldnda, ordu iinden
bir sylemle siyasete bulam biri deildir. Milli Birlik Komitesinin Deniz Kuvvetleri Komutanlndan emekliye sevk ettii biri olarak, ordunun
siyasete mesafeli durmas gerektiine inanyordu.
Korutrkn Demirel bakanlndaki Birinci Milliyeti Cephe Hkmeti ile eitli sorunlar olmutur. Korutrk genel olarak iktidarn siyasetine kar saknmac bir tutum benimsemitir. Zorunlu kalmadka
hkmetin atamalarna mdahalede bulunmamtr. Buna birka istisna
vardr. Birincisi, TRT Genel Mdr smail Cemin grevden alnmas ve
sonrasndaki idari yarg srecidir. Demirel Hkmetinin ilk icraatlarndan
biri Ecevit tarafndan TRT Genel Mdrlne getirilen smail Cemin
grevden alnmas olmutur. Balangta Korutrk Hkmetin grevden
alma kararnamesini onaylamak istememiti. Ertesi gn Babakan Demirel Cumhurbakann iki saat sreyle grevden alma gerekesiyle ilgili
olarak bilgilendirmi; kararname bundan sonra onaylanm, Prof. Nevzat
Yalnta TRT Genel Mdrlne getirilmitir. Grevden alnan smail
Cem Kararnamenin iptali ve yrtmeyi durdurma talebiyle Dantaya
bavurdu. Dantaydan yrtmeyi durdurma karar alan smail Cem,
hkmet tarafndan TRT Genel Mdrl binasna sokulmad. Bunun
zerine smail Cem Babakan hakknda su duyurusunda bulundu. dari
yarg karar karsnda Nevzat Yalnta istifasn vererek makam boaltmak istedi. Ancak Demirel yarg kararn uygulama konusunda pek istekli
grnmyordu. 1 Temmuz 1975te Dantay Dava Daireleri Kuruluna 25
sayfalk bir dileke sundu. Demirelin adeta layihay andran dilekesinde smail Cemin greve iadesinin milli gvenlik asndan sakncalar
ifade ediliyordu. Sonunda Hkmet nce vekaleten sonra asaleten Prof.
aban Karata TRT Genel Mdrlne atad. Hkmet ve smail Cem
arasndaki hukuk mcadelesi MC hkmetinin sonuna kadar srd. Dantay 3 Mart 1977de Prof. Karatan TRT mdr olmadna karar
verdi. Karata hakknda kamu davas ald ve TRT Genel Mdrln
igalden yargland. Bu arada Babakan Demirel de 1978 Ekiminde yarg
400
kararn yerine getirmedii iin madur smail Ceme 405.000 lira tazminat demeye mahkum oldu.
Korutrkn TRT Genel Mdrl sorununda mdahaleden
saknm olmas, CHPden tepki almasna neden oldu. Korutrk Hkmetin yarg kararn uygulamamasn ktidarn siyasal sorumluluk
alan iinde mtalaa ediyordu. Buna karlk ana muhalefet partisi Cumhurbakann Anayasann demokratik hukuk devleti ilkesini dikkate
almamakla sulad. Korutrk kendisini grev sresi iinde sk sk yapt
zere yetkisizlikle savundu. Oysa ki hkmeti yrtmeyi durdurma
kararnn gereini yerine getirme hususunda uyarabilir, yeni atama kararnamesini imzalamayabilirdi. Bu noktada Korutrkn yaklam yetkilerinin gerisinde ar saknmac olarak yorumlanmaldr.
Bu olaydan baka, MC hkmeti yksek askeri brokrasiye yapt
atamalarda TSKnn yerleik teamllerini dikkate almak istemedi. 1976
Temmuzunda Orgeneral rfan zaydnly Hava Kuvvetleri Komutanlna atamad. Hava Korgeneral Cemal Engin, kuvvet komutanlna
getirdi. Askeri Yksek dare Mahkemesi ilemi iptal edince bir baka
orgenerali Yksek Askeri ura yeliinden alarak bu greve getirdi. Korutrk bu konuda siyasi iktidar yarg ve muhalefetle babaa brakt.
Bununla birlikte Korutrkn baz abartl atamalar onaylamad
grld. rnein 1975 Kasmnda hayali ihracaat yoluyla vergi iadesi
alarak devleti zarara sokan Babakan Demirelin yeeni Yahya Demirel
olayn deifre eden bakanlk mstear Durugnln Diyarbakra srgn olarak atanmasn onaylamad.
Korutrkn MC hkmetine ynelik mdahalelerinden biri koalisyon orta MHPnin Milli Eitim Bakanlndaki kadrolamasna ynelik oldu. MHP Bakanla bal Eitim Enstitleri ve Yksek retmen
Okullarnda youn bir kadrolamaya girimiti. Bakanlk Adalet Partisinin elinde olmasna ramen MHP eitim retim kurumlarnda egemen
olmutu. Eitim Enstits snavlarnda Babu Trkele ilgili sorular
sorulmas partizanln boyutlarn gsteriyordu. Cumhurbakan bizzat
Bakana talimat vererek snavlar iptal ettirdi ve tekrarlatt. Fakat tuhaf
bir ekilde, Yksek retmen Okullar Genel Mdr Ayvaz Gkdemir
401
Cumhurbakan ve Bakann iradesine ramen snavlar yenilememek iin

uzun sre ayak diredi.
Korutrkn koalisyon partilerinden MSP ve MHPye kukuyla
yaklat sylenebilir. Adalet Partisine ynelik byle bir tutumu olmamtr. Babakan ile zaman zaman kar karya gelmekle birlikte rejim
temelinde bu partiye olumsuz bir yaklam sz konusu deildi. Bu bir
bakma doaldr da. Unutulmamaldr ki Korutrk ankayaya karan,
ismini neren Demirel, kabul eden Ecevit olmutur. MC Hkmetinin
kurulmasndan bir sre sonra dinin siyasete alet edilmesi yaknmalar
balamtr. Bununla hedef ald kesim MSP ve Babakan Yardmcs
Necmettin Erbakandr. Korutrk, Erbakana giderek daha fazla souk
davranmtr. Korutrk, Erbakann 1977 ubatnda tertip ettii ar sanayi brifingine katlmamtr. lgintir ki bu toplantya koalisyon orta
CGPliler de katlmamtr. Bu brifinge TSK yksek komuta kademesinden hi kimsenin katlmamas da anlamldr.
Korutrkn Alparslan Trke ve MHPye de mesafeli davrandn
gryoruz. ankayadan yaynlanan beyannamelerde dinsel gericilik ve
marksist solun yan sra Turancln da mahkum edilmesi ve bu yaklamn Atatrk milliyetilii ile badamaz bulunmas MHPlilerin tepkisini
ekmiti. Baka bir olay daha anlamldr: Parlamentoda sadece 3 milletvekillii bulunmasna ramen sola kar militan mcadelede son derece
etkili olan MHP liderine 19 Mays trenlerinde, Cumhurbakannn huzurunda partizanlarnca Babu Trke biiminde uzun sre tezahrat
yaplmtr. 1930lar Almanyasnda gen bir deniz ataesi olarak grev
yapm olan Korutrk Trklerin Fhrerinden duyduu rahatszl
hissettirmek iin stadyumu terk etmitir.
Korutrkn MC partilerinden sadece CGP ile bir sorunu olmamtr. Bunda Prof. Turhan Feyziolunun kimlii ve siyasal duruunun
katks olduu kukusuzdur. Turhan Feyziolunun CGPsinin MC partileri iinde yer almas gerekte berrak bir siyasal tercihe dayanmyordu.
CGPnin bu koalisyonda yer almasnn tek nedeni Ecevit faktr idi.
Ecevit CHPyi sol bir parti haline getirmi olmasa CGPlilerin yeri CHP
olurdu. Ancak MC iinde pozisyon al CGPnin biraz daha klmesine
402
yol aacakt. Bunun yan sra Korutrkn Atatrklk anlay byk

lde CGP ile rtyordu.
23.5. MCnin Ykl Ecevitin Baarsz Babakanl

Trkiyede 1946 ve 1957de erken genel seim yaplmt. Her ikisinin de temel nedeni muhalefeti hazrlksz yakalamak olmutu. 1977
milletvekili genel seimi de bir erken genel seimdir. Demirel bu manevray sadaki nderliini pekitirmek ve koalisyonun iki kk ortan
gszletirmek amacyla gerekletirdi.
1977 seimleri gittike arlaan kamu dzeni sorunlar, yaygn iddet eylemleri, 1 Maysta Taksim Meydannda yaanan provokasyonun
yaratt ar siyasal gerilim altnda yapld. Demirel sada dalan oylar
AP lehine toparlamaya alrken, solda CHPnin 1973ten beri sren
ykselii devam ediyordu. CHP ok partili siyasi hayata geildikten
sonraki en byk baarsn Ecevit ile yakalad. CHP, %42 oy ve 213 milletvekillii ile Trkiyenin birinci partisi oldu. Bu CHPnin 1957den bu
yana elde ettii en byk baaryd. Demirelin saa ynelik plan byk
lde tuttu. MC partilerinden CGP ve MSP klrken, MHP oyunu
ve milletvekillii saysn arttrd. AP, 1973teki baarszlna neden olan
Demokratik Parti olgusunu byk lde tasfiye ederek ikinci parti olmay baard. Genel bir bilano yapldnda bir nceki seime gre CHP,
AP, MHP oylarn arttrrken, MSP dikkate deer lde oy kaybetti.
CGP ve DP siyaset sahnesinden silinme derecesine indiler. Fakat iktidar
bir kez daha ortada kald. Hibir siyasi parti tek bana iktidar olamamt.
Trk byk burjuvazisinin rgt TSADn merkez sa-sol partiler
arasnda koalisyon nerisi bir kez daha havada kald.
MC Hkmetinin yaratt ar siyasal gerginliin datlmas talebi
ve kamuoyu destei, Trk sermaye snfnn ihtiyatl olumlu tavr ile birleince, CHP aznlk hkmeti kurmay denedi. Ecevit oldukca hayalci bir
ekilde yeni seilmi APli milletvekillerinden bazlarnn parti disiplinini
bozarak kuraca hkmete gvenoyu vereceklerini sanmt. Korutrk
bu genel havadan etkilenmi olmal ki Ecevitin kurduu aznlk hkmetini onaylad. MC partileri Cumhurbakannn bu tasarrufunu iddetle
403
eletirdiler. 21 Haziran 1977 tarihinde onaylanan Ecevit bakanlndaki

40. Cumhuriyet Hkmeti 3 Temmuzda gvenoyu alamayarak istifasn
vermek zorunda kald. TBMM 213 milletvekili bulunan CHP Hkmetine partili milletvekileri dnda sadece 4 ye destek vermiti. MC
partileri fire vermeksizin 229 ret oyu ile hkmeti drdler. Korutrk
gvenoyu alamayaca aritmetik olarak belli olan bir hkmeti onaylamayabilirdi. nk Trk siyasal sistemi Cumhurbakanna hkmeti
kurdurma yetkisini vermekle birlikte, hkmetin greve devam Meclisten alaca gvene bal olduundan gvenoyu alabilecek bir hkmeti
onaylamas doru olurdu. Korutrk MC partilerinin iddetli itirazna
ramen Ecevite bu ans verdi. Ecevitin drlmesini salayan 229
milletvekilinden oluan blok siyasi iktidar bir kez daha elde etti. CGP
firesi ile kinci Milliyeti Cephe dnemi balad. Demirel bu kez yanna
sadece Erbakan ve Trkei alabilmiti.
Fakat CHPnin iktidara bu kadar yaklam olmasna ramen hkmet olamamas byk bir gerilim yaratt. Adalet Partisi iinde MC
hkmetini tekrarlamann yanll telaffuz edilmeye baland. Ecevitin
Adalet Partisinde Temmuzda bekledii kopmalar Aralk aynda gerekleti. Ve APden kopan 11 milletvekilinin destei ile CHP Demirel
Hkmetini 31 Aralk 1977de drd: Bu kez denge tersine dnmt. 228 gvensizlik oyuna karlk 218 gven oyu. Korutrk bir kez daha
hkmeti dren bloka hkmeti kurma grevini verdi. Bu defa pozisyonlar deimiti.
1 Ocak 1978de hkmeti kurmakla grevlendirilen Ecevit, kendi
partisi CHPnin yanna, Adalet Partisinden ayrlan 11 bamsz milletvekili ile birlikte milletvekillii bulunan Feyziolunun CGPsini ve
seimlerde sadece Dr. Faruk Skan Konyadan Parlamentoya sokabilen
DPyi katarak bir kar cephe hkmeti kurdu. 17 Ocak 1978de gvenoyu alan nc Ecevit Hkmeti ok parall ve partilerinden istifa
eden Adalet Partili milletvekillerinin hepsinin bakan yaplmas nedeniyle
ikin bir kabine grnmndeydi. Tahmin edilecei gibi sadan gelen
iddetli ithamlar sadece hkmeti deil, kurulu biimini de mahkum
ediyordu.
404
Blent Ecevit bakanlnda kurulan bu hkmet 22 ay srecektir.

Ereti bir ekilde koalisyona giren CGPin 18 eyll 1978de hkmetten
ekilmesi ile zayflayan Ecevit Hkmeti, iktidar sresince siyasal tedhi
olaylarna hakim olamad gibi, ekonomik sorunlar karsnda da ciddi
bir baar gsteremedi. 1979 sonbaharnda yaplan ara milletvekillii ve
te bir Senato seimlerinde ar bir yenilgi alarak ekilmek zorunda
kald.12
Korutrkn Ecevit hkmeti ile ilikilerini incelemek gerekirse,
genel olarak olumlu olduunu syleyebiliriz. Balangta MC hkmeti
dneminde grevden alnan ve Dantay karar ile grevine iade edilmesine ramen Demirel tarafndan yeniden atanmayan smail Cemin TRT
Genel Mdrlne iadesi gndeme gelmi; Korutrk buna direnmiti.
Gerekesi ise u olmutu: smail Cem Politikada yazd yazlarla tarafszln tamamen yitirmitir. Bu nedenle greve iadesi siyasal sakncalar
tamaktadr. Ecevit hkmeti bu itiraz karsnda yle bir zm buldu:
smail Cemin TRTnin yasal genel mdr olduuna dair 16.2.1978
tarihli Dantay kararnn gerei hkmet tarafndan yerine getirilerek,
smail Cem TRT Genel Mdrlne iade edilmi ancak Korutrkn
ekincesi gerei hkmete istifasn sunmutur.
Bunun dnda Korutrk bir de ad bir skandala karan Hasan Fehmi Gnein istifas ile boalan ileri Bakanlna Ceza Hukuku Profesr Uur Alacakaptann getirilmesine kar kmtr. 1979 Ekiminde
gerekleen bu olay Ecevit hkmetinin son dnemine rastlamaktadr.
Korutrkn bu kararnda Alacakaptann 12 Mart dnemindeki kimlii
etkili olmaldr.
Bakan atamas ile ilgili bir baka olay ise , Devlet Bakanlndan istifa
eden Enver Akovann yerine mstafi AP milletvekili Hasan Korkutun
getirilmesi zerine, Korutrk, AP tarafndan, hkmetin bana alet
12
Demirel, 1978 banda, gvensizlik oyuyla dlerek Ecevitin hkmet kurmas zerine, devir teslim iin Babakanla gelmemiti. Fakat 1979 ara seimlerinden sonra,
Ecevitin istifas sonras kurulan Demirel aznlk hkmeti iin Ecevit, kapsaml bir
devir teslim gerekletirdi. 13 Kasm 1979 gn, 10:00-14.30 aras yaplan toplantya
Ecevit ve Demirel dnda, Hikmet etin, Gndz kn, Ekrem Ceyhun ve Hayrettin
Erkmen katlmlard. Arcayrek, Mdahalenin, s.321.
405
olmakla sulanmtr. Bunun zerine Korutrk ulusa hitaben yaynlad mesajda grevimi tarafszlkla srdrdm kanaatindeyim. Meclis
tarafl olduuma inanyorsa ekilirim. aklamasnda bulunmutur. 1979
Hazirannda yaynlanan bu mesaj zerine TBMM Bakan Cahit Karaka
Korutrke bir mektup yazarak Meclisin Cumhurbakannn tarafszl
konusunda bir kayg tamadn bildirilmitir.
23.6. Adalet Partisi Aznlk Hkmeti ve Ordunun

Uyar Mektubu
1979 Ekiminde yaplan ksmi seim Ecevit Hkmetinin sonunu
getirdi. Milletvekillii Ara Seimi ile Cumhuriyet Senatosu te bir yenileme seimlerinin birlikte yapld bu seimin tartmasz galibi Adalet
Partisiydi. AP milletvekilliklerinin tamamn kazanrken, 50 Senato yelii iin yaplan seimlerde de 33 senatrlk kazand.
Bu sonula Adalet Partisi 1973te dalan oylarn tekrar toparlam
oluyordu. Ecevit, CHPnin milletin itimadn kaybettii dncesiyle
cumhurbakanna istifasn sundu. Ve seimin galibi Adalet Partisine
iki seenek nerdi. AP-CHP koalisyonu veya AP aznlk hkmetine
dardan CHP destei. Demirelin CHP destei ile hkmet kurmas eyann tabiatna aykryd CHPnin desteini kabul etmeyerek MHP ve
MSPnin verdii oylarla aznlk hkmeti kurdu. Demirel bakanlnda
kurulan AP aznlk hkmeti cumhuriyet tarihinde gvenoyu alm ilk
aznlk hkmetiydi. 25 Kasm 1979da 229a kar 208 oyla gvenoyu
alarak greve balad.13
Demirel ve Adalet Partisi, CHPnin koalisyonla iktidarda bulunduu dnemde Cumhurbakan ile birka kez kar karya gelmiti. Grev
13
Demirel, 1979 Kasmnda kurulan Adalet Partisi aznlk hkmetini kurarken, Turgut
zaldan yararlanmak istedi. zal, Demirele siyasal ve ekonomik bir deerlendirme
raporu hazrlayp sundu. Bu raporda sadece, ara seim sonucu oluan siyasal denge deil, lkenin kar karya bulunduu ekonomik skntlar da ele alnyordu. Demirel ve
zaln ilikileri olduka eskiye dayanyordu. Askerlik grevlerini, 27 Maystan sonra
yeni kurulan Devlet Planlama Tekilatnda birlikte tamamladlar. Planlamada duyulan
youn uzman ihtiyac, Milli Birlik Komitesini byle bir istihdama yneltmiti. laan,
24 Ocak, ss..41, 288-299.
406
sresinin sonuna doru Korutrk zellikle yaplan atamalarda daha

saknmac bir tutum taknd. Hkmetin valiler, emniyet mdrleri,
mstearlar, KT genel mdrleri dzeyinde yapt geni apl atamalara
karmad ve kararnamelere sorun karmad.
1979 yl sonuna doru ordunun grece yumuak muhtras gndeme geldi.14 12 Mart rejiminden k AP ve CHPnin Korutrk ad zerinde anlamas ile gereklemi; aradan geen zaman zarfnda ordunun
siyaset alanna dorudan bir mdahalesi sz konusu olmamt.
Korutrkn bir sre kamuoyundan, Hkmetten ve TBMMden
gizledii olay yle gelimiti. TSK yksek komuta kademesi Cumhurbakan Korutrk 27 Aralk 1979da ziyaret etmi ve kendisine bir
uyar mektubu vermiti. Mektup Silahl Kuvvetlerin endielerini dile
getiriyordu. Olay ilk bakta 12 Mart muhtrasn artryordu. 12 Mart
muhtrasnda Parlamento ve Hkmet ordu tarafndan sert bir ekilde
uyarlmt. Muhtra siyasal aktrleri greve aryor; eer partiler st,
kuvvetli ve inandrc bir hkmet kurulmaz ise ordunun idareyi dorudan doruya zerine alaca gibi bir ifade ile bitiyordu. Bu parlamento ve
hkmetin fesih edilecei, ak bir darbe tehdidi idi. lgili blmde belirtildii gibi Babakan Demirel muhtray Anayasa ile kabili telif olmayan
bir hareket olarak yorumlayp istifa etmiti.
Bu defa komutanlar farkl bir yntem izlemilerdi. Demirel daha Kasmda aznlk hkmeti kurmutu. Askerler bu defa, dorudan hkmeti
muhatap almak yerine, devlet otoritesinin teesss konusunda zellikle
byk kitle partilerini greve aryorlar; ankayay arac yapyorlard.
Mektup, gerekte 12 Eyll Darbesinin habercisiydi. Korutrkn uyar
mektubunu veren komutanlarla rejim tartmas yapp yapmad bilinemez. Ancak mektubu birka gn bekletip 2 Ocak 1980de Demirel
ve Eceviti birlikte kabul ederek, mektubun birer kopyasn kendilerine
vermesi ilgintir.15 Ecevit uyar mektubuna lml yaklarken, Demirel
mektubun muhatabnn hkmeti olmad yorumunda bulundu. So14
15
zdemir, Cumhurbakanl, s.272.

Arcayrek, ankayaya Gelenler, s.205.
407
nuta mektup muhatap ynnden ortada kald. Mektubun muhatabnn rejimin btn kurumlar olduu 12 Eyll 1980 sabah anlalacakt.
Demirel hkmeti bir yandan ald 24 Ocak kararlar ile ekonomik
krizi amaya alrken te yandan skynetim ile siyasal iddete hakim
olmaya, kamu dzenini kurmaya alyordu. Bir aznlk hkmeti olan
Demirel kabinesinin dardan destekisi MSP ile ilikisi siyasal etik
asndan anlalmaz boyutlardayd. MSP, AP hkmetine gvenoyu
vermi olmasna ramen bakanlar teker teker gvensizlik nergeleri ile
dryordu. MSP bu yntemle AP iktidarn, sorumlu, zayf ve baarsz
konumda tutmay amalyordu.
23.7. hsan Sabri alayangilin ankayadaki

Vekaleti
Korutrkn grev sresi 6 Nisan 1980de bitecekti. TBMMde
temsil edilen siyasi partilerden hibirinin tek bana cumhurbakan seebilecek ounluu yoktu. 1965 parlamentosu 1966da Cevdet Sunay,
1969 parlamentosu da 1973te Fahri Korutrk cumhurbakanl makamna getirmiti. Her ikisi de Adalet Partisinin hakim olduu meclislerdi. imdi ise parlamento aritmetii ok dankt. Ne AP ne de CHP tek
bana bir aday karp setirebilecek ounlua sahip deillerdi. Demirel
1973 krizinde Ecevit ile ibirliine yanam, Korutrk byle seilmiti.
1980 Nisannda Demirel babakand. Bir aznlk hkmetinin banda
bulunuyordu. Ve CHP ile bir isim zerinde mzakereye bile yanamak
istemiyordu. Anayasa cumhurbakan seilememesi durumunda grev
sresi dolan cumhurbakannn izlemesi gereken hukuki tutumu netletirmemiti. Korutrk Anayasann lafzna uygun bir yorumla, grev sresi
sona ermesi ile birlikte ankayay boaltt. Korutrkn dncesi yle
olmalyd: 6 Nisan 1973te greve baladna gre 6 Nisan 1980de grev
sresi sona eriyordu. yleyse Anayasada ngrlmemi bir ekilde yeni
cumhurbakannn seilmesini beklemek doru olmazd. Korutrk Devlet Bakanl makamn boaltt. Trkiye Cumhuriyetinin banda artk
bir vekil Devlet Bakan olacakt: Cumhuriyet Senatosu Bakan hsan
Sabri alayangil. alayangil, Anayasa gerei yeni cumhurbakan se-
408
ilinceye kadar cumhurbakanlna vekalet edecekti. 7. Cumhurbakan

seilemedi; Trkiye 12 Eylle geldi.16
alayangilin vekaleten ankayada oturmas Demirel asndan
kazanlm bir mevzi olarak dnlm olabilir. Demirelin mutemet
adam olarak alayangil gerek bir cumhurbakan gibi yetkiliydi.
rnein Senatoya kontenjan senatr atamak, l kararnameleri onaylamak gibi. APli aznlk hkmeti asndan ankayada APli bir vekil
cumhurbakan ile yakn gelecekte kazanlacak bir seime kadar idare
edilebilirdi.
12 Eylle kadar, Adalet Partisi nce Sadettin Bilgii, Sonra 12
Mart dneminin nl 1. Ordu Komutan Faik Trn aday gsterdi.
CHPnin aday da bir 12 Mart generali idi: Muhsin Batur. Muhsin Batur,
Korutrk tarafndan 1974 Hazirannda Kontenjan senatr seilmiti.17
Batur daha sonra CHPye katld. 1980 cumhurbakanl seimi turlar
devam ederken, CHP mterek grubunda yaplan gizli oylamada emekli
Deniz Kuvvetleri Komutan Kemal Kayacan ve eski Senato Bakan Srr
Atalayn adlar gemekle birlikte Batur ad ar bast.18 8 Haziran 1974de
Cumhurbakanl kontenjanndan Senatoya giren Muhsin Baturun grev sresi 8 Haziran 1980de sona erdiinden adayl devre d kald.19
Ne ilgintir ki Trkiyenin iki byk partisi lkenin byk bir badireden
getii bir ortamda iki ara rejim generalinden daha fazlasn aday olarak
gsteremiyorlard. Hatta CHP aday Batur 93. turda seilme ounluu
olan 318 oya ok yaklat: 303 oy. Batur bu oyla, salt ounlua 15 oy yaklama baarsn gstermiti. Baturun senatrlk sresi dolunca adayl
dt. CHP bunun zerine Millet Meclisi Bakan Cahit Karaka aday
16
17
18
19
Korutrkn, 6 Nisan 1980 tarihinde ankayadan ayrlmasndan sonra, Senato Bakan

sfatyla, cumhurbakanlna vekalet eden hsan Sabri alayangil, 11 Eyll Perembe
gn, 12 saat sonra, ynetime el koyacak olan MGKnn lideri Evrenle, cumhurbakan vekili sfatyla haftalk olaan grmesini yapmt. Bu grme uzun ve samimi bir
havada gemi ve Evren darbeye ilikin hi renk vermemiti. Daha sonra, alayangil
de Zincirbozan listesine dahil edilecek, Evrene uzun bir insan haklar manifestoyu gnderecekti. Clzolu, alayangil, s.235.
Batur, Anlar, s. 456.
Batur, Anlar, ss. 509, 512.
Trk Parlamento Tarihi II, s.799.
409
gstermek istedi. Karaka eski bir APli idi. Belki baz APlilerden oy alabilir diye dnlm olmaldr. Ancak Karakan adayl fazla srmedi.
Ve CHP yine bir emekli askeri aday olarak ne srd: Oramiral Kemal
Kayacan. Bylece CHP Kayacan, AP Trn desteklemeye balad.
Ancak Austos ayndan itibaren cumhurbakanl seimi turlar hararetini tamamen yitirdi, hatta gayri ciddi bir hal almaya balad. Oylamaya
katlan ye saysnda da ciddi azalmalar oldu. Sanki cumhurbakanl
seimi bir baka bahara ertelenmi durumdayd.
12 Eyll byle bir ortamda gerekleti. Trkiyenin kaderine
yl sreyle el koyacak olan Milli Gvenlik Konseyi darbeyi iki temelde
merulatrd. Birincisi sivil otoritenin terrizmi nleyememesi, ikincisi
TBMMnin devletin bana bir cumhurbakan semekten aciz olmas.
Yirmi Drdnc Blm
12 EYLLDEN SONRA TRKYE:

MLL GVENLK KONSEY REJM
24.1. 12 Eyll 1980 Darbesi ve Milli Gvenlik Konseyi

12 Eyll rejimi Latin Amerikay artran bir adla anlmay tercih
etti: Milli Gvenlik Konseyi. Parlamento ve hkmeti datarak devlete
el koyan cuntann Genel Sekreterliine Orgeneral Haydar Saltk getirildi.
General Saltk, Konsey adna idareden sorumlu olacakt.1 Balangta,
parlamento ve hkmet feshedilmi olmasna ramen siyasal partiler iin
byle bir karar alnmamt. Oysa ki darbecilerin sivil danmanlar Adnan Baer Kafaolu ve Cokun Krca, 12 Eyll bildirisine siyasi partilerin
de parlamento ve hkmet ile birlikte feshedildii ibaresini koydurmak
istemilerdi.2
Devrik Babakan Demirel ve Ana Muhalefet Lideri Ecevitten herhangi bir direni sz konusu olmazken, MHP lideri Alparslan Trke
Konseyin teslim ol arsna iki gn sonra MGKnn 13 nolu bildirisinden sonra uyacakt. Trke, Erbakann zorunlu ikamete tabi tutulduu
zmir Uzunadaya gtrld. Askeri rejim, devrik Babakan Demirel ve
1
Milli Gvenlik Konseyi, buzdann sadece suyun zerinde grnen ucuydu. Gzden
kaan ama byk bir etki yaratan g, lkenin gnlk hayatn fiilen yneten skynetim komutanlaryd. Birinci Ordu ve stanbul Skynetim Komutan General Necdet
r byle bir sima idi. Yksek komuta kademesi iinde kan anlamazlklar pek bilinmese de lmllar ve arlar olarak betimlenebilecek balca iki hizbin varl genellikle kabul edilir. Ahmad, Modern, ss.255-256.
Doan, Dar Sokakta, ss.42-44.
412
CHP Genel Bakan Ecevite kar farkl bir tutum taknd. Bu iki parti
nderinin Hamzakoyda TSKnn gvencesi altnda olduu bildirildi.
Bir aylk bir fiili gzalt rejiminden sonra Demirel ve Ecevitin Ankaraya
dnlerine beyanat yasana uymak kouluyla msaade edilirken3 Erbakan ve Trke, haklarnda alan kamu davalar nedeniyle srasyla 1 ve
4.5 yl tutuklu kalacaklard.
Konsey, bir askeri cunta olmasna ramen, parlamenter usul ve ritelleri tuhaf bir ekilde benimsedi. 18 Eyllde Konsey yeleri TBMMde
and itiler.4 Tarihin garip bir cilvesi protokol gerei kendilerini ilk kutlayan Anayasa Mahkemesi Bakan olacakt. Kutlanlan ynetim, anayasal
dzeni ilga etmi olmasna ramen. Bu trensellik itinasnn bir baka
rnei de Babakanlk grevine getirilecek olan emekli Amiral Blent
Ulusu5 kabinesinin be kiilik yasama meclisi (Milli Gvenlik Konseyi) nnde programn okumas ve bunun TVden yaynlanmas idi.
Konseyin Ulusu Hkmetine oybirlii ile gvenoyu verdii toplant
Cumhuriyet Senatosu Salonunda gerekletirildi.6
Yeni rejimin kendi hukukunu yaratmas konusunda ilk nemli belge
Trkiye Cumhuriyeti Milli Gvenlik Konseyi Yasama Grevleri tz
bal altnda 25.9.1980 de karlacak, bunu askeri rejiminin geici anayasas olan 2324 Sayl Anayasa Dzeni Hakknda Kanun ile 12 Aralk 1980
tarihli 2356 sayl Milli Gvenlik Konseyi Hakknda Kanun takip edecekti.
MGK ynetimi ok hzl bir yasama faaliyetine giriti. Askeri rejimin altnc
aynda 123, dokuzuncu aynda 175, 1981 sonuna varldnda 51i yeni yasa
olmak zere toplam 238 yasa yrrle konulmu oldu.7
3
4
6
7
Arcayrek, Aklyor, ss.380-381.

Konsey yeleri TBMM Genel Kurul Salonunda 18 Eyllde and itiler. Evren, Anlar 2,
s.65.
12 Eyll ynetiminin aklna gelen ilk babakan ad CGP Genel Bakan Prof. Turhan
Feyziolu idi. Ekonomi alannda kendisine grev verilecei bildirilen zal, Milli Gvenlik Konseyinin babakanla Turhan Feyziolunu getirmesi halinde grev kabul etmeyeceini, ama ordunun kendi iinden bir askeri babakanla getirmesi halinde, grevi
kabul edeceini belirtti. zaln Blent Ulusu ismi ortaya atlmadan nce, ne srd
isim Necdet ru idi. laan, 12 Eyll, s.66.
Evren, Anlar 2, ss.73-74, 78.
Cumhuriyet, 1981, 1982,1983.
12 Eyllden Sonra Trkiye Milli Gvenlik Konseyi Rejimi
413
Konsey, sivil toplum alanna iddetli mdahalelerde bulunacakt. 12

Eyll 1980 gn devam etmekte olan grev ve lokavtlar kaldrlarak toplu
i szlemesi grmesi yapan btn iyerlerinde %70 zamla, alanlara
iba zorunluluu getirildi.
Ynetime el koyan Milli Gvenlik Konseyi, 24 Ocak Kararlar ile
balatlan ekonomi politikasnn aynen uygulanmaya devam edeceine
dair bir bildiri yaynlad. Bildiri 17 Eyll tarihinde yaynland. Bu dokman, IMF Sekreteryas tarafndan Members of Executive Boarda rapor
edildi.8
Konsey, ii konfederasyonlarndan sadece Trk-in faaliyetine
izin verdi. DSK, MSK, Hak- gibi konfederasyonlarn almalar durduruldu, mal varlklar bloke edildi. Trk Hava Kurumu, ocuk Esirgeme
Kurumu ve Kzlay dndaki tm dernek ve sivil toplum kurulularnn
ve siyasi partilerin faaliyetleri yasakland. Pek ounun yneticileri gzaltna alnd. Mnfesih TBMMnin 50 eski yesi de gzaltna alnanlar
arasndayd.9 Seilerek greve gelen btn belediye bakanlar grevden
alnd, belediye meclisleri ve il genel meclisleri feshedildi. Grevden alnan belediye bakanlar yerine ounlukla muvazzaf veya emekli subaylar
atand.10
Hukuk alannda hzl ve radikal deiiklikler yapld. Ceza Kanunu
ve Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu birok deiiklie urad. CMUK
deiiklii ile reddi hakim zorlatrlrken, gyapta yarglama ve mahkumiyet kolaylatrld. Skynetim Mahkemeleri Tekilat Kanunu, Vatandalk Kanunu, Pasaport Kanunu, Milli stihbarat Tekilat Kanunlarnda
nemli deiikler yapld. Askeri yargnn etkinlik alan giderek daha fazla
sivilleri ierecek biimde geniletildi. 1964den beri (12 Mart dnemi
istisna) fiilen uygulanmayan idam cezalar infaz edilmeye baland. 3 yldan daha az hapis cezalar iin temyiz yolu kapatld. 12 Eyll sonrasnda
7000 kiinin idam istendi. Askeri Yargtay 124 idam cezasn onaylad.
50 kii idam edildi. Askeri ynetim boyunca, hapishanelerde, doal ol8
9
10
laan, 12 Eyll, s.263.

Tanr, Siyasal Tarih, s.29.
Tanr,Siyasal Tarih, s.32.
414
mayan lm says 229 oldu. nsan Haklar Derneinin kaytlarna gre

12 Eyll Dneminde 650 bin kii gzaltna alnd. 230 bin kii yargland.
1 milyon kii filendi. 141, 142 ve 163. maddelerden 71 bin kii, yasad
rgt yesi olma iddiasyla da 98.404 kii yargland.
Birok kamu grevlisi, ordu, yarg mensubu, akademisyen ve retmenin herhangi bir yarg karar olmakszn sadece skynetim komutanlklarnn verdii kararlarla bir daha kamu hizmetinde altrlmamak
zere grevlerine son verildi. Bu ekilde ilerinden uzaklatrlan kamu
personeli saysnn 10.000 in zerinde olduu ileri srlecekti.
Ara rejim dneminden aklda kalan ilgin bir sre, yurttalarn
askeri ynetimle iliki kurma biimiydi. Vatandalar Osmanl tebal
devrinde sahip olunan biricik kendini ifade etme biimi, dileke hakkn
ok yaygn bir ekilde kullanmaya baladlar. Yurttalar, devletlu snfna her konuda dileke ile bavurmaktan ekinmiyorlard. Sanki Devr-i
Hamidi yeniden balamt. Askeri rejimin yedinci aynda MGK Genel
Sekreterliine ulaan dileke says 59.318 olmutu.11
24.2. Danma Meclisinin Kuruluu ve Yeni Anayasa

almalar
MGK, temkinli ve zamana yaylan bir demokrasiye dn program
uygulad. nce, 2485 sayl 29.6.1981 tarihli Kurucu Meclis Hakknda
Kanun karld. Meclis, iki kamaradan oluacak ve TBMMnin teekklne kadar yasama yetkisini kullanacakt. Danma Meclisi ad verilen
kamara Milli Gvenlik Konseyinin altndayd. Kamaralar arasnda eitlik
deil alt st ilikisi vard. Danma Meclisi yeleri MGK tarafndan karlan yasann ngrd bir usulle greve gelmilerdi.12
Konsey, 160 yelik bu Meclisin 120 yesini vilayetler halkndan valilerin nerdii kat aday arasndan seerken, 40 yeyi dorudan atad.
Bavurular bir eit memuriyet snavna bavuru biiminde valiliklere
11
12
Cumhuriyet, 21.5.1981.
Kurucu Meclis Hakknda 2485 Sayl 29.6.1981 sayl Kanun iin bkz. Tanr,Siyasal Tarih, ss.137-146; Altu, Parlamento Hukuku, s.52.
415
ahsen yaplyordu. Askeri ynetime danmanlk etme dnda bir yetkisi bulunmayan bu meclise ye olmak iin yaplan bavuru says 6.000
civarndayd. Meclis almalarna baladnda yelerin %50sinin devlet
memuru, %20sinin asker kkenli olduu anlalacakt.13
MGK, Danma Meclisi yelerini eski siyasi kadrolardan tamamen tecrit etmek istiyordu. Meclisin toplanmasndan birka gn
nce, 16.11.1981de, Siyasi Partilerin Feshine Dair 2533 Sayl Kanun
yaynland.14 Meclis, kstl bir alanda yetkili olmak zere Ord. Prof. Sadi
Irmak bakanlnda almalarna balad.15 Bu kstl misyon son sz
Konsey sylemek artyla, yeni anayasa, seim kanunu ve siyasi partiler
kanunlarn hazrlamak olacakt.
Danma Meclisi 15 kiiden oluan bir anayasa komisyonu seti. Komisyon bakanlna, stanbul Hukuk Fakltesi Anayasa Hukuku Krss
retim yesi Prof. Orhan Aldkat, szclne Medeni Hukuku Prof.
ener Akyol getirildi. Anayasa tasla 17.7.1982de kamuoyuna akland.
Taslak ar eletirilere maruz kald. Milli Gvenlik Konseyi eletirileri
maksatl bulduunu bir bildiri ile kamuoyuna duyurdu. Bildiri eletirilerde fazla ileri gidilmemesi gerektii konusunda bir uyaryd. Taslak, Danma Meclisinde yaplan nihai mzakerelerden sonra 120 kabul 7 ret oyu
ile MGKye gnderildi. Konsey, taslak zerinde alarak Anayasaya son
eklini verdi. Trk halknn Anayasa metninin iyi olduuna, Trkiyenin
ihtiyalarna denk dtne ikna edilmesi devini ahsen Kenan Evren
stlendi. Bu etkinliin resmi ad Devlet Bakan Kenan Evrenin Devlet
Adna Anayasay Tantm idi. Anayasann lehinde propaganda serbest braklrken aleyhinde bulunmak zmnen yasaklanmt. 2707 sayl 24 Eyll
1982 tarihli Anayasann Halkoyuna Sunulmas Hakknda Kanun, referandumu ayn zamanda cumhurbakanl plebisitine dntryordu.16
13
14
15
16
Soydan, Danma Meclisi, passim.

13 Ekim 1981 Siyasi Partilerin Feshine Dair Kanun. Arcayrek, ankayaya Gelenler, s.
220.
Evrenin Anayasa ile Cumhurbakanl oylamasnn ayr sandklarda ve ok adayl olmasn istedii ancak Konsey yelerinin buna kar ktklar iddias iin Bkz. Doan, Dar
Sokakta, s.10.
416
Halkoylamasnn asl nemli taraf, Anayasann reddi halinde ne

olacann belli olmamas idi. Oysa ki 1961de Milli Birlik Komitesi,
Anayasa metni ile kendisini zdeletirmemi, reddi halini bir seenek
olarak kabul etmi, bu durumda yeni bir Anayasa tasla hazrlanacan
belirtmiti. Trkiye Cumhuriyeti tarihinde katlmann zorunlu olduu
ilk oylama 1982 halkoylamasdr. Zorunluluk, para cezas ve bir sonraki
seimlerde oy kullanma hakkndan mahrumiyetle meyyidelendirilmiti.
Gizli oy kurallarnn titizlikle korunmad, tedirgin bir ortamda yaplan
oylamaya 20 milyonun zerindeki kaytl semenin %91.2 si katld. Askeri rejim asndan sonular gven vericiydi: %91,37 kabul, %8,63 ret.
24.3. 1982 Anayasasnn zellikleri

Btn anayasalarda iki tr dzenleme vardr. Bunlar devletin temel
kuruluu ve devlet- birey ilikileridir. Bu dzenlemelerin toplam ise, demokratik teorinin snand alanlar meydana getirir.17
1961 Anayasas yrtmeye kuku ile yaklamt. 1982 Anayasas ise
yasama yrtme ilikilerine denklik getirdi. Bu Anayasa ile, genel olarak
yrtme zel olarak cumhurbakannn olaanst hallerle ilgili etkinlik alan artt. Yarg yrtme karsnda geriledi, hakim ve savclar ayn
statye kondu. dari yarg ve anayasa yargs snrlandrld. Olaanst
hal kanun hkmnde kararnameleri, MGK dnemi kanun ve KHKleri
denetim dnda brakld.
1961 Anayasas dneminde Yksek Hakimler Kurulu, Askeri Yargtay, niversite, Yargtay, Dantay ve Parlamentoda tek yeli bir siyasi
partinin bile Anayasa Mahkemesi nezdinde dava hakk varken, 1982 ile
bu hak, cumhurbakan, ana muhalefet partisi ve nitelikli sayda milletvekilinin ortak dilekesi ile snrlandrld.
1982 Anayasasnn bilanosu yapldnda, en karl kan kurum yrtme en zararl kan ise yarg oldu. 1961 Anayasasnda ise yarg en karl
kan kurum olmutu. Bu anayasa ile, yasama yrtmeye kar, yrtme
17
417
iinde Cumhurbakan Hkmete kar, idare iinde merkeziyetilik,

yerel ynetimler ve zerklie kar glenmitir.
Yeni Anayasada iki eilim dikkat ekiyordu: merkeziyetiliin artmas, Cumhurbakanlnn glendirilmesi. Cumhurbakanl teorik ve
pratik adan glendirilerek, 1958 Fransz V. Cumhuriyet Anayasasn
artran hkmler konuldu. Devlet Bakannn tek bana imzalad
kararlar ile yksek brokrasi ve yargya yapt atamalar yarg denetimi
dna karld. Cumhurbakan milli gvenlik ve olaanst haller ynetim usulleri asnda sistemin en st ve anahtar kiisi haline getirildi.18
1982 Anayasas, rasyonelletirilmi parlamentarizm ilkelerini
benimsedi. Hzl karar alma mekanizmalar ve meyyideler koydu.
ncelikle, cumhurbakanl seimini toplam drt tura indirdi. lk iki
turda te iki mevsuf ounluk bulunamazsa 3. ve 4. turda salt ounlukla cumhurbakann seemeyen Meclis yenilenecekti. Yeni Anayasa,
TBMMnin toplanma ve karar yeter saylarn deitirdi. Meclis artk,
1961 Anayasas dneminde olduu gibi salt ounlukla deil, ye tam
saysnn te biri ile toplanabilecek, ye tam saysnn drtte birinin bir
fazlas ile karar verebilecekti.19
1982 Anayasas genel olarak Devlet aygtn glendirilmitir. Kriz
ynetimi olaanst hal ve skynetim olarak ikiye ayrlm; Bakanlar
Kurulu Cumhurbakan bakanlnda toplanarak Kanun Hkmnde
Kararname karma yetkisi ile donatlmtr.
24.4. 1982 Anayasasna Gre Cumhurbakanl

1982 Anayasas Cumhurbakanl makamna zel ilgi gstermitir.20
1961 Anayasas ounluklu demokrasi anlayna sahip Demokrat Parti
iktidarnn bir askeri cunta tarafndan devrilmesi zerine Kurucu Meclis
18
19
20

1982 Anayasas md. 102, md. 96.
Kenan Evren 18.4.1981 tarihinde Financial Times muhabirine verdii mlakatta, ne biim bir anayasa planlyorsunuz sorusunu Cumhurbakannn sorumluluklar arttrlacak biiminde yantlamtr. Kuzu, Parlamenter Rejim, s.37.
418
tarafndan yaplmt. 1950-60 dnemi muhalefetinin siyasal zlemlerini

byk lde tatmin eden bu Anayasa, yrtmeyi bir devlet erki olmaktan karm bir grev konumuna indirmi, parlamentoyu, olas bir tek
parti iktidarna kar iki kamaraya blm, egemenliin kullanmn datmtr. Genel oya kar kukucu davranrken, yarg erkini dier devlet
erkleri karsnda ne karmt. Bu niteliklerinin yan sra Anayasa yedi
yllk bir sre iin bir kez seilebilecek tarafsz cumhurbakan profili
ile Trk siyasal yaamna olduka nemli bir yenilik getirmekteydi.
1961 Anayasasnn cumhurbakan yumuak kuvvetler ayrl ilkesine
gre rgtlenmi bir devlet yapsnn parlamenter tipte cumhurbakan
idi. 1961 Anayasasnda cumhurbakanl dahil hibir kurum devlet
iktidarn kriz zme inisiyatifi ile kullanma yetkisi ile donatlmamt.
Her kurum baka bir kurum tarafndan dengelenmi, yarg erki yrtme
ve yasama karsnda glendirilmiti. 1961 Anayasasnn yrrlkte
olduu dnemde greve gelen Grsel, Sunay, Korutrk siyasal gler
arasnda hakemlik edebilecek yetkiye sahip deillerdi. 1961 Anayasas
cumhurbakann siyaset alannn dnda ve stnde bir yerde konumlamt. Bu stnde olma durumu daha ziyade dnda olma anlamna
geliyordu. 12 Eyll ynetiminin en ok ikayeti olduu konulardan biri
ankayann yetkisizlii idi. Milli Gvenlik Konseyi anayasay hazrlamak
zere Danma Meclisini topladnda, Anayasa Komisyonunun dikkati
zellikle bu noktaya ekildi.21 1982 Anayasas Milli Gvenlik Konseyi tarafndan gzden geirip, halkoyuna sunulmak zere son ekli verildiinde
Trkiyenin siyasal rejimi radikal deiikliklere uram, Trk anayasa paradigmas tersine evrilmiti. Artk yurtta haklar deil devlet iktidar ve
kamu dzeni birincil nem tayordu. Hkmetin hareket serbestisi artrlm, karar verme ve icra etme yetkileri ile geniletilmiti. Bundan byle
Trkiyede hibir siyasi iktidar yetkisizlikten ikayeti olamayacakt. En
ok gerileyen kurum yargyd. ktidarn yasama ve yrtme ayaklarn
denetleyen idari yarg ve anayasa yargs gszletirilmi, cumhurbakannn tek bana yapt ilemler ile Yksek Askeri ura kararlar yarg
denetimi dna karlmt.
21
Danma Meclisinde mzakare edilen ilk metinde, Anayasa Komisyonu, cumhurbakanna babakan azil yetkisi tanyan bir madde kabul etmiti. Bu haliyle Anayasa gemi
olsayd. Herhalde yeni dnemde ilgin gelimeler olurdu. Kuzu, Parlamenter Rejim, s.39
419
24.5. Siyasi Tarihimizde Bir Sui Generis: Kenan Evren

12 Eyll cuntas Devlet ynetimini yeni esaslara balad. Mnfesih
TBMMnin yetkileri Milli Gvenlik Konseyi tarafndan stlenildi. MGK
Bakan ayn zamanda Devlet Bakanl sfatn tayacak ve cumhurbakannn yetkilerini kullanacakt. Bylece darbenin lideri Orgeneral
Evren, Genelkurmay Bakan sfatnn yan sra, MGKnn ba olarak yasama erkinin, Devlet Bakan sfatyla da yrtme erkinin bana gelmi
oluyordu.22
Daha sonra Trkiyenin 7. Cumhurbakan olacak olan Kenan Evren yakn dnem Trk siyasal hayatna damgasn vurmu kimliklerden
biridir.23 ncelikle 12 Eyll 1980 ile balayan Milli Gvenlik Konseyi dneminin Devlet Bakandr. Bu unvann 6 Kasm 1982de halkoylamas
ile cumhurbakan sfatn kazanmasna kadar devam ettirmitir. Cumhurbakanl sfatn kazandktan sonra da bir sre daha Genelkurmay
Bakanl grevini deruhte etmitir. Evren bu grevi rejimin sivillemesi
arifesinde MGK yesi Nurettin Ersine devredecektir. Ancak bu devir
teslim siyasal partilerin kurulmasna izin verildii, yeni Anayasann para
para yrrle girdii bir dneme tekabl edecektir. Yani Kenan Evren,
cumhuriyet tarihimizde, cumhurbakanl ve genelkurmay bakanl sfatlarn ayn anda tayan tek kiidir. te yandan 1982 Anayasasnn geici 1. maddesi ile cumhurbakan sfatn kazandktan sonra da Trkiyede
askeri rejim devam ettiine gre Evren, III. Cumhuriyet dneminin
kurucu cumhurbakan saylmaldr. Kenan Evrenin cumhurbakanl
sresinin bir ksm askeri rejim altnda gemi, 6 Kasm 1983 seimleri
22
23
Ersin Kalaycolu 1980 rejimini neo-hamidiyenizm olarak yorumlarken: Bkz. Kalaycolu, 1960 Sonras, ss.111-113; Genay aylan Bonapartizm olarak deerlendirecektir.
aylan, Bonapartizm, ss.449-459.
Kenan Evren, Milli Birlik Komitesi yesi Osman Kksaln Harp Okulundan snf arkadadr. kisi de 1938 mezunudur. Osman Kksaln manevra sand iinden kan
mektup Kenan Evren imzasn tamaktadr. Mektuplardan biri Kore kdemi, dieri
orluya grevli gidii, sonuncusu ise emeklilik talebi ile ilgilidir. Evren bu son mektubunda, ksm amiri gibi almaktan, daktilo yazmaktan ve muamele takip etmekten,
eit eit kaprisli kiilerden ikayet etmektedir. Osman Kksal, her asker gibi gericilie kar olma dnda herhangi bir siyasi eilimi olmayan bu snf arkadan korur ve
emekli edilmesine izin vermez. Mumcu, nklap, ss.133-138
420
ile 18. Dnem TBMM toplanp Bakanlk Divan teekkl ettikten sonra
Milli Gvenlik Konseyi dnemi yasal olarak son bulmu, Konsey yeleri
Anayasa gerei Cumhurbakanl Konseyi yesi sfat kazanarak ara rejim sona ermitir. Bundan sonraki dnemde Kenan Evrenin rol tedricen
deimitir.
Bu tedrici deiiklikleri zetlemek gerekirse, Kenan Evren, her
eyden nce, 12 Eyll ynetiminin lideridir. Askeri ynetimin lideri sfatyla tm yetkileri zerinde toplamtr. Yksek yarg hari tm devlet
erkleri Kenan Evren kimliinde somutlamtr. MGK kamunun nne
Evren kimlii ile kmtr. Askeri ynetimin dier yeleri kamuoyu ile
dorudan temas kurmamlardr. 12 Eyll rejimi grnmde bir Kenan
Evren devri olarak gemitir. Trk halk Evrenin devlet bakanln
patrimoniyal saiklerle kolayca benimsemi, desteklemitir. Kenan Evren kimliinde somutlaan devleti kutsamtr. 1982 Anayasasnn %92
oran ile onaylanmasn salt rejmin baskc nlemleri ile aklamak doru
olmaz. Bu byk oranda Trk halknn rfi idare eiliminin katks unutulmamaldr. Evrenin bundan sonraki rol yeni rejimi kurmak olmutur.
Yeni rejimden kast 1982 Anayasasnn kurumlarnn oluturulmas
ve ilev grmeye balamasdr. Evrenin son siyasal rol ise, Anavatan
Partisi iktidar, parlamento, muhalefet ve basn karsnda Anayasann
gerektirdii tarafsz, hakem devlet bakanldr. Evren bu rollerin her
birine uyum salanmakta zorlanmamtr. Bunda Evrenin maslahata
uygun davranmaya msait kiiliinin de katks unutulmamaldr. Evren
bir askeri cuntann lideri olarak, ANAPa devleti teslim etmekte direnmi
saylmaz.
Kamu Hukukular 1982 Anayasasnda, kurucu siyasi iktidarn,
devletin temel organlarn cumhurbakan eksenli rgtledii konusunda
hemfikirdirler. Gerekten de Anayasann 104. maddesi ile cumhurbakan anayasann uygulanmas ve devlet organlarnn dzenli ve uyumlu
almasnn gzetilmesi ile devlendirilmitir
Btn bu yeni yetkilerin ilk pratii Kenan Evren ile yaanmtr.
Evrenin 1982 Anayasas devrinin ilk cumhurbakan olmas sfat dnda
baka zellikleri vardr. Bunlardan birincisi, cumhuriyet tarihi boyunca
421
greve gelmi dier cumhurbakanlarndan fark, TBMM tarafndan seilmi olmamasdr. Evren Anayasann geici 1. maddesi gerei Anayasann
halkoylamas ile kabul sonucu otomatik olarak cumhurbakan
sfatn kazanmtr24. Evrenin bir baka zellii cumhurbakanl yemini etmemi olmasdr. 18 Eyll 1980 tarihli Devlet Bakanl And
cumhurbakanl and ile ikame edilmitir. Bu anlamda Evren gei
dnemi cumhurbakan olarak anlabilir. nk Yksek Seim Kurulu
Bakanlnn halk oylamas sonularn resmen ilan ettii 9.11.1982de
cumhurbakan sfatn kazanm25 olmasna ramen askeri rejim 6 Kasm
1983 milletvekili seimlerine kadar devam etmitir. Evrenin bu sfat kazanmas ile ANAP iktidara getirecek olan 1983 seimlerine kadar olan
dnem zel koullar tar.
Evrenin cumhurbakanln anlamann yolu ncelikle Milli Gvenlik Konseyi ynetiminin yeni rejimi ina koullarn tahlil etmekten
geer. Askeri rejim mant ile bakldnda 12 Eyll ynetimi 27 Mays
ihtilalcilerinin dt hatalar tekrarlamamtr. Hi kuku yok ki bunun
yolu iktidar hibir ekilde sivillerle paylamamaktan geiyordu. 27
Maysta, Milli Birlikiler iktidar Kurucu Meclisle paylamlard. Kurucu
Mecliste siyasi partiler vard: CHP ve CKMP. 12 Eyll ise btn siyasal
partileri karsna ald iin, kk bir grupla yapt istiari diyalog dnda sivillerle temasa kapalyd. Bu grup esas itibariyle merkezinde CGP,
Feyziolu, Pakst, Cokun Krca, Adnan Baerin bulunduu muhafazakar Atatrk bir kesimden oluuyordu. Askeri rejimin siyasi ve idari
tasarruflarnn mutfa saylan Milli Gvenlik Konseyi Genel Sekreterlii
sadece bu evre ile snrl bir temas halindeydi. MGK ynetiminin partisiz bir tabula rasa ile balatt Danma Meclisi dnemi yasama ve yrtme iktidarnn paylalmas fikrine ok uzakt. Kapatlm partilerden
hibirine yakn olmamalarna zen gsterilerek atanm Danma Meclisi yeleri, yasama meclisi yesi olmaktan ziyade askeri rejimin maviri
saylabilirlerdi. Konsey anayasann yapm srecini bsbtn militarist
grnmden kurtarmak, sivil bir meruiyet zemini yaratmak iin byle
24
25
Ylmaz, ankaya, s.175.

Evren 12 Kasm Cuma gn resmen cumhurbakanl grevine balad. Evren, Anlar 3,
s. 361, 380.
422
bir heyet kurmu olmaldr. Anayasann balang metnindeki zorlamal

meruiyet aray bunu ok berrak bir ekilde yanstmaktadr.
Trk toplumu kendisi iin biilmi anayasay tartamam, sadece
onaylamasna izin verilmitir. Siyasetin yasak, partilerin kapatlm olduu bir ortamda sivil toplum kurulularnn dnceleri bile askeri rejim
tarafndan kukuyla karlanmtr. MGK tarafndan son ekli verilerek
anayasa taslana dnen metnin sadece kabul ynnde propaganda
makbul saylmtr. Anayasay MGK Bakan ve Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evren Devlet Adna Tantma gezileri tertip etmi, Anayasay
Trk halkna kendisi tantm, kendisi kefil olmutur.
Yirmi Beinci Blm
DEMOKRASYE GDML DN
VE ANAVATAN PARTS KTDARI
25.1. ok Partili Siyasal Hayata Gdml Dn

MGKnin siyasi parti faaliyetlerini 24.4.1983 tarihinde 76 Sayl
Kararla serbest brakmas ile siyasal hayata gdml dn balad. Ancak bu serbesti geni ve dokunulmaz bir haklar manzumesini iermiyordu. 1983 seiminde adaylk siyasal partiler ve adaylar ynnden MGK
onay kouluna balanmt. Kapatlan Adalet Partisini canlandrma teebbs olarak grlen Byk Trkiye Partisi Milli Gvenlik Konseyinin
79 Sayl Karar ile 31.5. 1983de kapatlm, steril siyaset alanna szmaya
alan bir ksm eski siyasi Zincirbozan srgnne gnderilmitir.1
MGK, 1983 Parlamentosunun przsz bir tablo ile ortaya kmasna ynelik olarak iki veto mekanizmas gelitirdi. Bunlar siyasal partiler
kanunu ile milletvekili seimi kanunundan doan vetolard. Yani MGK,
hem seime girecek siyasi partileri hem de adaylar denetime tabi tutarak
uygun grmediklerini yar d brakt.2
MGK, 1983 23 Hazirannda Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP)
Kurucu Genel Bakan Erdal nn ve 20 SODEPliyi veto etti.3 MGKya
1
2
3
MGKnin 79 Sayl Karar ile ilerinde Demirel, Mentee, Cindoruk, alayangil, Deniz
Baykal ve Sadettin Bilgiin bulunduu 16 eski siyaseti anakkalede zorunlu ikamete
tabi tutuldular.
Erdal nn, Anlar 2, s.339.
424
bildirilen 37 yeni kurucu ye de vetodan kurtulamad. Bunun zerine

Eski Vali Cezmi Kartay SODEP bakanlna getirildi. nn, 20 Austos
1983te Milli Gvenlik Konseyinin 76 Nolu Bildirisine ve 1402 Sayl
Skynetim Yasasna aykr davranmaktan Ankara Skynetim Komutanl Askeri Mahkemesi Savclna davet edildi. Hakknda dava ald.
nn, bu davadan 9 Aralkta beraat etti.
Bu tasarruflar, askeri rejimin iktidar ancak itimat edecei, mutemet
bir kadroya teslim etmeye niyetli olduunu gsteriyordu. Bu bakmdan
1983 seimi askeri rejimin katlmasna izin verdii siyasal partiler arasnda geen, aktrleri snrlandrlm bir yartr. Bu nedenle demokratik
meruiyeti olduka tartmaldr.
Sonuta, 26.7.1983 tarihine kadar en az 30 kurucusu bulunmayan
siyasi partilerin seimlere giremeyecei MGKnin 99 Nolu Karar ile
kesinleti. Karar netlemiti. Seim yarna sadece uygun grlen
parti girebilecekti: Bunlar Milliyeti Demokrasi Partisi, Anavatan Partisi
ve Halk Partiydi. Siyasi partilerin rgtlenmesine izin verildii 1983
ilkbaharndan seimlerin yapld sonbahara kadar 10un zerinde siyasal parti kurulmutur. Siyasi partilere ilk seime girme koulu olarak,
Kurucular Kurulunun en az 30 yesine MGKdan onay alma zorunluluu
getirilerek, seime girecek siyasi parti says ile snrlandrlmtr.
Partiler ynnden konan filtreyi, bu kez adaylar ynnden konan
ikinci bir bariyer takip etti. MGK, Genel Sekreterlii aracl ile ilk azda 1683 adaydan 672sini veto etti. Bunlar iinde siyaset yasa olmayan
101 eski parlamenter ve be Danma Meclisi yesi de vard.4 Milletvekili
adaylar olas rakiplerinin nn kesmek iin birbirini MGKya ihbar
etmeye baladlar. Yksek Seim Kurulu Bakan bile bunu dile getirme
ihtiyac duydu.5
He ne kadar bu durum 1983 seimlerinin demokratik meruiyetini
glgelemise de; Emekli Orgeneral Turgut Sunalpin bakanlnda rgtlenmi bulunan MDPnin merkez sa, muhafazakar Atatrk duruu
4
5
Veto Yiyenler Partisi yazs iin bkz. Donat, Buyruklu Demokrasi, s.422.
Cumhuriyet 17.9. 1983.
Demokrasiye Gdmle Dn ve Anavatan Partisi ktidar
425
MGK tarafndan desteklendi. Bu konumuyla devlet partisi grnm

veren MDPnin Kenan Evrenin de destei ile iktidara gelecei umuluyordu. Turgut zalin piyasay nemseyen liberal kapitalist ANAP yedekte
tutuluyordu. Cumhurbakan Kenan Evrenin seimlerden hemen nce
yapt MDPyi kayran ANAP yeren TV konumasna ramen, Trk
halk sivil iktidar olarak Evrenin iaret ettii partiyi semedi. Turgut
zaln bireysel giriim, rekabet ve piyasa vurgulu tam kapitalist ANAP
seimi kazand. Seimlerde Anavatan Partisi, % 45, Halk Parti % 30 Milliyeti Demokrasi Partisi % 23 oy ald. Milletvekili dalm da yleydi:
ANAP 211, HP 117, MDP 71 milletvekillii.6
Seimin nc aktr kapatlan Cumhuriyet Halk Partisi tabanna
seslenen Halk Partiydi. HP beklenmedik bir baar ile %30 oy alarak
seimden ikinci parti olarak kt. Bu sonu unu kantlyordu: CHP
semeni ara rejim travmasna ramen yerinde duruyor, baka partilere
dalmyordu.
25.2. ANAP ktidar ve Deien Muhalefet

zaln seim baars MGKda honutsuzluk yaratmakla birlikte, iktidarn sivil otoriteye devri konusunda 1961deki benzer kritik eikler sz
konusu olmad. Burada kilit aktr yine Kenan Evrendi. Onun konumunda bir deiiklik olmuyor, sadece rejim askeri niteliini kaybediyordu.
Bu artlar altnda TBMMnin faaliyete gemesi bir sorun oluturmad.
17. Dnem TBMM, eski Milli Birliki, yeni Halk Parti milletvekili
Fahri zdilekin bakanlnda ald.7 zdilek, Meclisin en yal yesiydi. TBMM Bakanlk Divan hzla teekkl etti. Trabzon milletvekili
Necmettin Karaduman ikinci turda 292 oyla Meclis Bakan oldu. Cumhurbakan Evren 13.12.1983 de zal kabinesini onaylad ve Hkmet
greve balad. Sivilleme eklen tamamlanmt.
Turgut zaln pragmatik ve kurnaz kiilii Kenan Evren ile iyi bir
diyalog gelitirmesini mmkn kld. zal kimlii askeri evreler asn6
7
Resmi Gazete, 14.11.1983.

6 Aralk 1983 tarihinde TBMM alnca, Milli Gvenlik Konseyinin hukuki varl sona
erdi. Evren, Anlar 4, s.456.
426
dan kukuluydu. MSPden 1977 seimlerinde aday olmu ancak seilememiti. Nakibendi tarikatna yakn olduu biliniyordu. Byle olmakla
birlikte MESS bakanl yapm olmas ve 24 Ocak kararlarndaki kilit
rol 12 Eyllden sonra ekonomi zerindeki konumunu deitirmemiti.
MGK, siyasal eilimlerinden kuku duysa da ona ilimemek zorunda
kalm, Ulusu Hkmetinde babakan yardmcl yapmt. zal, ara
rejimin sonuna doru grevinden istifa ederek askeri otorite ile belli bir
mesafe yaratmay tercih etmiti.
Turgut zal , bir aya ara rejimde olan Kenan Evrenin cumhurbakanl otoritesini dikkate ald. Atamalarda Evrenin olmazsa olmazlarn, krmz izgilerini nemsedi. Ama buna karlk ondan yararlanmasn
da bildi. zellikle ykselen muhalefete kar Kenan Evrenin arkasnda
mevzilendi. Muhalefetin 12 Eyll ile hesaplamasn kenardan izledi.
zal, askeri rejim dneminden hesap sorma giriimlerinin nn
kesmeyi bir parti politikas olarak benimsedi. ANAP sabk rejimi koruma
kalkan altna ald. Eski Hava Kuvvetleri Komutan Tahsin ahinkaya
hakknda ortaya atlan yolsuzluk iddialar hakknda Cneyt Canverin
verdii aratrma nergesi, 25.11.1986 tarihinde reddedildi. Gereke
Anayasann geici 15. maddesi olarak gsterildi. zal, statkodan kendisinin sorumlu olmadn ima etti, ama mevcut statkoyu deitirmek
iin hibir aba harcamad. Kenan Evrenin ANAP iktidar ile ciddi bir
atmas olmad. Evren, birka bakan atamas dnda ANAP iktidaryla
kar karya gelmedi. zal, Evrenin uyarlarn dikkate alarak ya bakanlarn istifa ettirdi ya da grev alann deitirdi.
Evrenin asl atmay muhalefet partileri ile yaad sylenilmelidir. MGKnn vetolar ile seime sokulmayan Sosyal Demokrasi Partisi
ve Doru Yol Partisinin izacet verilen MDP ve HPden daha gl
olduklar 1984 mahalli idare seimleri ile ortaya kt.8 Bunun ilk etkisi
oy oranlar %10un altna den bu partilerin parlamento gruplarnda grld. MDP grubu zld. HP parlamento dnda braklm bulunan
Erdal nnnn bakanlndaki SODEP ile birleme yollarn aramaya
8
1984 mahali idare seimlerinde HP ve MDPnin eriyerek SODEP in ikinci parti olmas
iin bkz. Erdal nn, Anlar 2, s. 441
427
balad. Bu konuda ciddi bir engel vard: Anayasann 84. maddesi. 1982
Anayasas bu maddesi ile parti deitiren milletvekilinin parlamenterlik
statsn dryordu. Necdet Calpin HP Genel Bakanlndan drlmesinden sonra partinin bana gelen Aydn Gven Grkan iki partinin
birlemesi iin youn aba harcad. 84. madde engelini amak iin parlamento dndaki SODEP kendini feshederek HP tzel kiiliine katld.9
Birleme ve tzk deiiklii adyla toplanan Byk Kurultayda Grkan,
nnye kar aday olmad. ki parti yeni bir tzkle Sosyal Demokrat
Halk Parti ad altnda birleti; Erdal nn genel bakan seildi.10
Soldaki birleme srecinin Cumhurbakan Evren ile ilikisi yle
bir evrim izleyecekti. Evren kuku verici bulduu sol parti SODEP ve
kurucu genel bakan Erdal nny veto ederek parlamentoya sokmamt. 84. maddeyi delen bu srecin sonunda sol, 12 Eyll rejiminin veto
ettii bir genel bakanla ana muhalefet partisi olarak Evrenin karsna
kyordu.11 Bir sre sonra Erdal nn yaplacak ara milletvekillii seimi sonucunda zmirden Parlamentoya girecektir. Bylece, demokrasiye
dnn nc ylnda, MGKnn icazeti ile kurulmu olan partilerin
tamam (iktidar hari) km, siyasete, reel-politik hakim olmu, DYP,
SHP, DSP parlamentodaki yerini almt.
25.3. Siyaset Yasaklarnn Kaldrlmas

Kenan Evren, steril hale getirdii siyaset alanna yasakl liderlerin
tekrar geri dnme giriimlerini tepki ile karlad. Anayasann geici 4.
maddesi geni bir yasakllk listesi karyor, Demirel, Ecevit, Erbakan
ve Trkein yansra mnfesih siyasi partilerin ynetim kadrolarna
ve milletvekillerine 10 ile 5 yllk siyaset yasaklar getiriyordu. Ancak
siyaset yasann seilme yasa dnda pratik olarak uygulanabilme
olana yoktu. Savclarn eski siyasilerin beyanlarna ilikin at davalar
demokrasi ile kabil-i telif deildi. SHP ve Demirel ile organik ilikisi
9
10
11
Erdal nn, Anlar 1, ss.319-331.

Erdal nn, Anlar 3, s.309.
Erdal nn, SHP Genel Bakan olduktan sonra 4 haziran aramba gn, ana muhalefet partisinin, parlamento yesi olmayan genel bakan sfatyla, cumhurbakan Evren
tarafndan kabul edildi. Evren, Anlar 5, s.423.
428
apak olan DYP yasakllk durumunu meru grmediklerini akladlar. Anayasann zgrlk bir mantkla yeniden dzenlenmesini ve
demokrasi ile badamayan yasaklarn kaldrlmasn talep ettiler. Bu
yaklamn doal muhatab iktidar partisi olmak lazmd. ANAP, kendisiyle rekabet edebilecek glerin yasakl olmasndan yararland iin
statkodan memnundu. Sorun kendisi ile ilgili deilmi gibi bir tutum
taknd. Cumhurbakan Evrenin arkasnda mevzilendi. Evren kendisini
anayasal dzenin kurucusu saydndan durumdan vazife kararak savunmaya geti. 12 Eyll gnlerini hatrlatrcasna ak hava toplantlar
tertip etmeye ve yasakl siyasileri sulayan konumalar yapmaya balad.
Kendi cumhurbakanl dnemi ile snrl ar zorlatrlm anayasa
deiiklii yetersaysn hatrlatt: Bu TBMM ye tamsaysnn idi.
Fakat koullar tamamen deimiti. Artk TBMM grevdeydi, yasal siyasal partiler vard. Dahas kendisi ne bir siyasal partinin ne de askeri bir
ynetimin lideriydi; cumhurbakanyd. Bu sfatla, tarafsz, partiler st,
siyasal glere kar eit mesafede olmak durumundayd.
ki seenei vard: Ya tamamen siyasete angaje olacak ya da ankaya
snrlarna geri ekilecekti. Evren, yasakl Demirelin arkasnda tahkimatn glendiren DYP karsnda gerilemek zorunda kald. Ecevit de
tartmaya katlnca pozisyonunu tamamen deitirdi. Bu tutum deiiklii Evrenin cumhurbakanl anlay asndan nemli bir deiiklikti.
Demokratik siyasetin doasna aykr yasaklara dayanan hukuk dzeni
fiili durumla rtmyordu. Askeri idarenin kapatt eski siyasal partiler
emaneti genel bakanlar ve Siyasi Partiler Kanununu by-pass eden
baka ad ve amblemlerle yeniden domulard. 12 Eyll n siyaseti kalba sokma teebbs baarsz oldu. De facto durum de jure durumla
atma halindeydi. DYP, MP, DSP, RPnin yasal genel bakanlar ile fiili
nderleri bakayd.
Trk siyasetini yeni aktrler ve partilerle kurma senaryosu baarl
olamaynca, Turgut zal hzl bir manevra ile, yeni bir hamle yapt: Anayasann deitirilmesini dzenleyen 175. madde ile, yasaklar dzenleyen
geici 4. maddeyi deitirmeyi teklif etti. Evren bu ie karmayacan
aklamak zorunda kald. Siyasi iktidarn bu teklifini parlamento ii ve
d muhalefet hararetle destekledi.
429
ANAP, siyasi yasaklar kaldracak anayasa deiikliini geni bir

perspektifle ele ald. neriye gre, milletvekili says 450ye karlyor,
anayasay deitirme usul kolaylatrlyor ve siyasal yasaklar kaldrlyordu. neri 17.5.1986 tarihinde TBMMden geti. Yaplan anayasa
deiiklii iki ana maddeden oluuyordu. Birincisi anayasay deitirme
yetersays 2/3 ile 3/5 arasnda bir ounlua indiriliyordu. kincisi ise
geici 4. madde kaldrlyor, eski siyasiler haklarna kavuuyorlard. Bu
ikincisinde Babakan zal ve Cumhurbakan Evren ittifak halinde halkoylamasn art olarak ne srdler. Oysa ki TBMMnin kendi yapt
Anayasa deiikliini ayrca halkoyuna gtrme yetkisi yoktu. Bu Anayasaya aykryd. zellikle zal halkoylamasnda hayr kmasnn hesabn yapyordu. Oysa ki geici 4. madde eski 175. madde hkmlerine
gre deitirilmiti. Bu madde TBMMne kendi yapt anayasa deiikliini halkoylamasna gtrme yetkisi tanmyordu. Anayasa deiiklii
usulun dzenleyen 175. maddenin eski hali, deiiklik yasasn belli
koullarla halkoylamasna gtrme yetkisini sadece cumhurbakanna
vermiti. SHP, gerekletirilmi bir anayasa deiikliinin halkoylamasna gtrlemeyecei gerekesi ile iptal davas at. Anayasa Mahkemesi
bu bavuruyu yetkisizlik gerekesi ile reddetti.
Gerekten de 1982 Anayasasna gre, Anayasa Mahkemesi, 1961
Anayasasnn tersine anayasa deiikliklerini sadece usul ynnden denetleyebiliyordu. Bu da TBMMin anayasa deiikliini ivedilikle grme yasa ile iki kez grme ve oylama zorunluluuna uyulup uyulmadnn denetlenmesinden ibaretti. Bylece apak anayasaya aykr bir
halkoylamas yapld. ANAP evet oyunu savunmad. Tersine el altndan
hayr seeneini propaganda etti. zal, referandumdan km bir hayr
oyunun eski siyasilerin yeni siyasete girme giriimini kesin ve radikal
bir ekilde engelleyeceini tasarlyordu. Oysa ki bu hem insan haklarna
hem de demokratik teoriye aykryd.
Bu gelimeler zerine 6 Eyll 1987de halkoylamas yapld. Sonu:
11.593.040 ret oyuna karlk 11.682.291 kabul oyuyla siyasi yasaklar
dzenleyen geici 4. madde yrrlkten kalkt.12 zaln eski ustasna
12
430
oynad oyun %1den az oyla tutmad. Bu deiiklikle, eski siyasilerin

yeni partilerde siyaset yapmalarnn n alyordu.13 Ancak kapatlm
siyasi partilere ynelik kurumsal yasak 1992ye kadar devam edecekti.
25.4. 1987 Seimi ve Siyasi Parametrelerin Deimesi

Bylece, MGK ynetiminin 1983 Kasmnda ngrd az aktrl,
snrl siyaset dzeni ksa srede kt. ANAP iktidarnn ve Cumhurbakan Evrenin karsnda bir ksm parlamentonun iinde bir ksm
dnda fkeli ve muhalif bir kitle vard. Bu blok gittike byyordu.
zal akllca bir manevra ile bir baskn erken seim yapmay doru buldu. Muhalefet, zellikle Demirelli DYP, kendini toparlayamadan iktidar
ar kayran bir milletvekili seimi kanunu kard ve 1987 knda seimi
yeniledi. Bylece 1988de muhtemelen kaybedecei tek parti ounluunu DYPye kaptrmam oldu.
zal, daha referandum sonular kesinlemeden siyasetin eski
kurtlarn hazrlksz bir ekilde vurabilmek iin erken seim ilan etti. Bu
gerekte erken deil bir baskn seimdi. nk, halkoylamas sonucu
hayr karsa bunun siyasi rant zerinden iktidarn pekitirecek, evet
karsa, eskiler kendi kadrolarn kurana kadar seim olup bitecekti. Plan
tam bir ark kurnazl kokuyordu.
ncelikle, yasaklar kalkan eski liderlerin, emaneti genel bakanlarn yerini almas zaman gerektiriyordu. Hepsinin olaanst kurultay
yapmas ve yeni bir nderlik yaps kurmalarna ihtiya vard. zal, kurnazca, hem erken seim ilan etti. Hem de seim kanununu birinci partiyi
kayracak ekilde deitirdi. 1 Kasm 1987de yaplacak olan baskn erken
seim 3403 Sayl Yasa hkmlerine gre yaplacakt. Yasa milletvekili
adaylarn belirlerken siyasi partilere n seim yasa getiriyor ve ounluk partisini kayran st barajlar ngryordu.
zaln bu oldu bitti tavr zerine, Ana Muhalefet Partisi SHP,
yasann baz maddelerinin anayasaya aykr olduu iddas ile Anayasa
Mahkemesinde iptal davas at. Mahkeme, propaganda sresinin 21
gnden 10 gne indirilmesini, 6 milletvekillii olan blgelerde barajn
13
88.251 oy farkla referandumdan evet kt. Evren, Anlar 3, s.159.
431
yzde yirmi olmasn anayasa uygun bulurken, nseim yasan Anayasaya aykr bularak iptal etti. Karar 6 ya kar 5 oyla verilmiti. Bu arada
Babakan zal, Trk hukuk tarihine geecek bir olaya imzasn att. Salt
ounluk kavram hukukta yary aan ounluk anlamna gelirken zal
bunun yardan bir fazla yani 7 olmas gerektii kansndayd.14 Hukuk
evrelerinde tebessmle karlanan bu yoruma ramen zal, Mahkeme
kararnn Resmi Gazetede yaynn durdurarak, salt ounluk kavramnn
ne olduunu Anayasa Mahkemesine sordu.15 Bununla mahkeme kararnn seim srecini etkilememesini salamaya alyordu.
Buna karn Yksek Seim Kurulu seimleri balatmak iin Anayasa
Mahkemesinin gerekeli kararn bekleyeceini aklad. zal, Anayasa
Mahkemesi ve YSK kararlar karsnda geriledi. TBMM tekrar toplanarak seim tarihini n seim yaplabilecek kadar ileri bir tarihe almak
zorunda kald. Seim, zaln istedii tarihte deil, 29 Kasm 1987de
yapld. Temsil adaleti asndan cumhuriyet tarihinin en gayri adil sonu
veren iki seiminden biri olan 1987 seimlerinde, bir nceki seime gre
oy oran gerileyen ANAPn elde ettii milletvekillii says anayasay
neredeyse referandumsuz deitirme ounluuna (2/3) eriiyordu.
24.603.541 semenin oy kulland 1987 seiminde, ANAP % 36 oy
ile 292 millevekillii kazanrken, SHP %25 ile 99 milletvekillii, Demirelin
nderliindeki DYP %20lik bir oy oran ile 59 milletvekillii kazanyordu.
2.044.576 oy alan DSP (%8.5) ve 1.717.425 oy alan RP (%7.5) Meclise
temsilci gnderemediler16 Bu seim, temsil adaleti asndan ylesine arpk bir sonu verdi ki, rnein, Her 30.000 ANAP oyu 1 milletvekiline
dnrken, 60.000 SHP oyu bir milletvekillii kazanyor; her 78.000
DYP oyu parlamentoya 1 ye gnderebiliyordu.
12 Eyllden 7 yl sonra yaplan bu seimin sonular birok adan
anlamldr. 1983de ar sol unsurlarn bulunduu dncesi ile seime
sokulmayan SODEP ve Erdal nn, SHP kimlii altnda ikinci parti
olarak Meclise girmeyi baarmt. SHPyi 12 Eyll 1980 sabahnn
devrik babakan Sleyman Demirelin bakanlndaki DYP izliyordu.
14
15
16
Tanr, Siyasal Tarih, s.72 .

Dinkol, Trkiyede Parlamento, ss.147-148.
432
Eer MGK icad %10 lke baraj olmasa %8.5 oy alan Ecevitin DSPsi ve
%7.5 oy alan Erbakann RPsi de meclise girerdi. Bu sonu Evrenin cumhurbakanl otoritesini bsbtn zayflatt. Eski gnler geride kalmt.
Kendisinden istifade etme oportnizmini elden brakmayan Babakan
zal dnda mttefiki kalmamt.
Evren asndan nemli bir olay 1987 Parlamentosunun al esnasnda oldu. Cumhurbakannn TBMMyi a konumasna gelii ok
nemli bir siyasal gsteriye sahne oldu. DYP Grubu Cumhurbakan
Evrene ayaa kalkmad. Konumasn alklamad, Bakanlk Divannn
Cumhurbakann karlamasna da uurlamasna da kaytsz davrand.
Bu eylem DYPnin sessiz ama ok ar bir darbesiydi. DYP, Cumhurbakan Evrenden 12 Eyll ve sonrasnn rvann bir milli irade gsterisi
ile almt. Evren parlamento ve muhalefet karsnda alann daha da
daraltmak zorunda kald. 1988 ve 1989 yasama yl allarna gelmedi,
konuma yapmad.
zal altndan kayan iktidar zeminini kaybetmemek iin mahalli
idare seimlerini ne almak istedi. Ama karsnda anayasa engeli vard.
1987 halkoylamasnda anayasay deitirme ounluu deimiti. ANAP
ounluu referandum artyla anayasay deitirmeye yetiyordu. ktidar
Mecliste anayasay deitirme ounluuna ulat. Fakat mahalli idare
seimlerini ne almak iin bavurduu referandum %65 oyla reddedildi.
Bu ANAP asndan iktidar zeminin kaymakta olduunun habercisiydi. Bu
baarszl 1989 mahali idare seimlerinde iktidarn oy orannn %21e
dmesi izledi. Muhalefet iktidarn temsil tabann ve ynetme meruiyetini yitirdiini ileri srerek geni bir erken seim kampanyas at.
1989 yl yeni cumhurbakannn kim olaca tartmalar ile geti.
1982 Anayasasnn cumhurbakan seimi ile ilgili maddesi ilk kez uygulanacakt. Evren her ne kadar 1982 Anayasas dneminin ilk cumhurbakan ise de, geici 1. madde hkm gerei bu sfat kazanmt. Bu nedenle
TBMM ilk kez cumhurbakan seecekti.
Yirmi Altnc Blm
TURGUT ZALIN TARTIMALI

CUMHURBAKANLII DEVR (1989-1993)
26.1. Turgut zal ankayada

1961 demokrasisi dneminin cumhurbakan da asker kkenliydi. Biri 27 Mays htilalinin nderiydi, ikincisi Demirel tarafndan
orduyu tatmin etmek, ncs de 12 Mart ara rejiminin dayatt aday
semeyen TBMMnin, yine ordunun hayr diyemeyecei bir emekli
amiral zerinde vard uzlama ile ankayaya kmlard. Her durumda da temel deikenler, ordu, meclis ve siyasi iktidard. Ordu her
seim srecinde ya aday kartan veya adaya onay vermesi beklenen fiili
partner olmutu. Evrenin seimi ise tamamen sui generis bir durumdu.
Cumhuriyet tarihinde bir benzeri grlmemiti. zal, 1987 Temmuzunda, ordu yksek komuta kademesinin, Orgeneral Necdet ru sonras
plann boa kararak Necdet ztorun yerine Necip Torumtay Genelkurmay Bakanlna getirmiti. Bu hamle ile zal, ordunun muhtemel
ankaya adaynn nn kesmi oluyordu. 1988 referandumu ve 1989
seim baarszlklar olmasa ounluk partisi ANAPn cumhurbakan
aday karmas veya setirmesi bir meruiyet tartmasn beraberinde
getirmezdi. zal, seim takvimi yaklatka eitli taktikler denedi. nce
Kenan Evrene sresini uzatmak gibi, gerek niyetini gizleyen bir neride
bulundu. Muhalefetin buna onay vermesi sz konusu olamazd. Kenan
Evren zerinden orduyu pasifize etmi oldu.
Muhalefet, zellikle Demirel, zaln kesin olarak aday olacan,
semen destei bete bire kadar dm bir siyasi partinin ilk genel se-
434
imde iktidardan decek genel bakan olmak yerine, 1988de elde ettii
saysal stnle dayanarak ankayaya kmay deneyeceini sylyordu. SHP ve DYP sine-i millete dnme tehdidi dahil, zaln adayln
engellemeye ynelik her trl giriimde bulundular. Gerekten de zaln
ankayaya kmasn muhalefetin parlamentoyu boaltmas dnda bir
seenek engelleyemezdi.1 zellikle SHP bu seenee yeni demokrasiyi
tkezletme gerekesiyle olumlu yaklamad.
zal, kendi grubunda yapt anketle2 merulatrd cumhurbakanl adayln iddetli tepki grmesine ramen, muhalefetin katlmad oylamalarn nc turunda Trkiyenin 8. Cumhurbakan seilerek
tamamlad. ANAP Grubunun sonuna kadar Genel Bakannn arkasnda
durmasn salayan ey ise muhalefetin sine-i millet kozunu oynayamamas idi. Neticede ANAPtan Burdur milletvekili Prof. Fethi elikban,
zaln adayln merulatran adayl sayesinde, Turgut zal 31 Ekim
1989da 263 oyla cumhurbakanl makamna seildi. Sadece ANAPl
285 milletvekilinin katld oylamalarda dier oylar Fethi elikbaa verilmiti. Bylece zal, ok adayl bir seimde ve cumhurbakan sfatn
kazanm oluyordu.3
26.2. Turgut zal Bakanlk Rejimi Araynda

zaln cumhurbakanl batan sona olayl olmutur. zal oy
orann Atatrkn 158 oyu ile karlatrm, durumunu hakllatrmaya
almtr. zaln cumhurbakan seilii birok bakmdan cumhuriyet
tarihimizde ilkleri bir araya getirmitir. ncelikle zal, TBMM Genel
Kurulunda muhalefet partilerinin bulunmad ve adayln meru bulmadklar bir ortamda seildi. te yandan zal, 1982 Anayasasnn n
1
25 Eyll 1989 gn, SHP Parti Meclisi yesi ve zmir Milletvekili Kemal Anadolun
zaln cumhurbakan seilmesini engellemek iin 98 SHP milletvekilinin Meclisten
ayrlma nerisi yer almtr. zdemir, Cumhurbakanl, s.360.
zaln anketinde soru vard: 1. cumhurbakan olmam ister misiniz? 2. Bizim partiden baka birinin aday gsterilmesini ister misiniz? 3. benim tayin edeceim bir babakan destekler misiniz? zdemir, Cumhurbakanl, s.370; ayrca bkz. Ylmaz, ankaya,
s.202.
Evren, Anlar 6, s.507.
Turgut zaln Tartmal Cumhurbakanl Devri (1989-1993)
435
grd seim usulyle seilmi ilk cumhurbakandr. Celal Bayardan

sonraki ilk sivil cumhurbakandr. Bayar ile ortak yan udur: kisi de
parti kurmu ve partilerini iktidara tam siyasilerdir. Bayar Demokrat
Partinin kurucu nderidir. DP, 14 Mays 1950 seimleriyle iktidara gelince partinin liderini cumhurbakanlna getirmitir. Turgut zal da,
1983te parti kurmu, partisini tek bana iktidara getirmi, ve tpk Bayar
gibi kendi ounluk partisinin oylaryla cumhurbakanlna seilmitir.
1961 demokrasisi devri cumhurbakanlarndan hibirinin siyasi gemii
yoktur. Parti politikasndan gelmemilerdir. zal da tpk Celal Bayar
gibi siyasetten gelmi, taraf olmu bir kimliktir. Bu nedenle, zaln cumhurbakanl devri krizli gemitir. Bunda seim slubu kadar, zaln
cumhurbakan seildikten sonraki tutumu da etkili olmutur.
zal bekleyen birinci sorun, bata ana muhalefet partisi SHP ve
ANAPn rakibi DYPnin cumhurbakanln tanmamas olmutur. Muhalefet ilk seimden sonra zal onursuzca ankayadan indireceini beyan etmitir. Parlamento ii ve d muhalefet partileri (MP hari) resmi
devlet trenlerini boykot etmi, zaln cumhurbakanln merulatracak protokollere bile katlmamlardr. Muhalefet salt cumhurbakannn arkasnda durmamak iin bayramlarda bile, Atatrkn huzuruna
ayr km, ayr trenler dzenlemitir. zaln bu konudaki yaklam
zamanla alrlar biiminde olmutur. ki olay, zaln cumhurbakanlnn toplumu nasl bir gerilime soktuunu ok gzel aklar: Bunlardan
birincisi, Topu Temen Murat eref Babann alamadm telgrafdr.
Temen, bir sre psikiyatri tetkikinden sonra, askeri mahkemeye sevk
edilmi ve ordudan karlmtr. kincisi, anakkale Belediye Bakan
smail zayn, zala ayaa kalkmamasdr. smail zay, olaydan hemen
sonra ileri Bakan tarafndan grevden alnm, 15 aylk bir idari yarg
srecinden sonra grevine iade edilmitir.
Turgut zaln kendisini ankayaya karan partisi ile ilikisi
de gerilim olmutur. zal, cumhurbakan seilince, Anayasaya gre,
milletvekillii stats sona ermi, partisi ile ilikisi kesilmitir. Bu noktada bir kamu hukuku sorunu kmtr. zal, cumhurbakan seilince
babakanl sona ermitir. Ancak, cumhurbakanl and ile grevi 7.
Cumhurbakan Kenan Evrenden devralp resmen greve balayncaya
436
kadar hkmet ileri kimin tarafndan hangi yetkiyle srdrlecektir?

te sorun buydu. zala kadar cumhuriyet tarihinde hi kimse babakanlk grevindeyken cumhurbakan seilmemiti. Boalan babakanlk
makamna, Dantayn olumlu mtalaas ile Prof. Ali Bozerin vekalet
etmesi kararlatrld.
Muhalefet Turgut zaln cumhurbakanl and trenine katlmad.
zal 9.11.1989da TBMMinde yemin etti ve Evrenden grevi devrald.
Genel bakansz ANAPta talarn yeniden dizilmesi gerekiyordu. Turgut
zal TBMM Bakan Yldrm Akbulutu babakanlk ile grevlendirdi.
Bu grevlendirmenin demokratik teamller asndan durumu kukuluydu. nk Akbulut ounluk partisinin genel bakan deildi. zal
bu atama ile, geride brakt partisine, boalan genel bakanlk iin bir
mesaj vermi oluyordu. Akbulut, zal asndan ok iyi bir isimdi. Btn
siyasi kariyerini zala borluydu. 1983te zal tarafndan siyasete sokulmu, bakan ve TBMM Bakanl grevlerine getirilmiti. Bylece zal
ankayadan, geride brakt partisi ile ban koparmayacann ilk iaretlerini vermi oldu. zaln babakanla getirdii eski TBMM Bakan
Yldrm Akbuluta kar ANAPa genel bakan olmak isteyen birok siyasi
oldu. Ancak bunlarn hepsi zal engeline apt. zal, zel bir karizmas
olmayan, kendisinden zerk bir siyaset izleme ihtimali olmayan Akbulut
ile cumhurbakanl makamn fiili babakanlk durumuna getirmek
istedi. Bu ynde ciddi giriimlerde bulundu. Oysa ki sistem parlamenter
hkmet modelini benimsemiti. Sistem kriz ve olaanst haller rejimi dnda babakan merkezli almak zorundayd. Cumhurbakanl
siyaseten sorumsuz makam olarak dzenlenmiti. zal sistemi bir eit
yar-bakanlk sistemi olarak yorumluyordu. Muhalefetin artan tepkisine
aldrmadan, partisini ve hkmeti fiilen idare etmeye devam etti. Byle olmasnn nedeni, zaldan sonra partide gerek bir genel bakann,
bir parti nderinin olmamas idi. zaln bu yar-bakanlk anlay eski
partisinden zaman iinde tepki grd. Anlalaca zere zal, zayf babakanlk modeli ile, fiili bakanlk sistemini gerekletirmi oluyordu.4
zaln bu anayasa d tutumunu ancak ANAPn iinden kacak
gerek bir genel bakan engelleyebilirdi. Kendisinde byle bir potansiyel
4
Tanr, Siyasal Tarih, s.83,86.
437
gren baz hevesliler yok deildi. Ancak zal tarafndan tasfiye edilecekleri endiesi ile genel bakan adaylnda ok atak grnmediler. Hasan
Celal Gzel buna istisnadr. Yldrm Akbulutun babakanlnn sadece
zal asndan yararl olduu ortaya knca, parti iinde destei hzla
azald. Bir ara parti genel bakanlna Semra zaln aday olaca ileri
srld. Bu speklasyon Yldrm Akbulutun parti genel bakanl koltuunu dolduramad gereini yanstyordu.
zaln, Anayasaya aykr bir ekilde, eski partisine ilgisi il kongreleri
dzeyinde bile devam etti. zaln ei olayl bir kongreden sonra stanbul
l Bakanlna seildi. Bu Kongre srasnda Turgut zal, einin il bakan
seilmesini salamak iin ile bakanlar ile tertip edilen bir yemee itirak ederek parti politikasna iyice angaje oldu. Semra zaln adaylna
kar kan Savunma Bakan Hsn Doan, Cumhurbakan tarafndan
grevinden azledildi. Oysa ki 1982 Anayasas yeni bir kurum olarak,
bakan azlini, babakann isteine ve siyasal bir gerekeye dayal olarak
dzenlemiti. zal, bakan azline ilikin anayasa hkmn parlamenter
hkmet modelinin mantna aykr olarak kulland. zal bu tutumu ile
bakan azleden ABD Bakan gibi davranmt.
zal, btn atamalarnda kendi iktidarn salama alma siyaseti uygulad. rnein, babakanl devrinde, emekli Kara Kuvvetleri Komutan
Kemal Yamak Babakanlk Danmanl grevine getirerek, cumhurbakanl adaylna ordu iinden ykselebilecek muhalefetin nn kesti.
Muhalefet zaln cumhurbakanln tartmaya aarken, Kemal Yamak
Cumhurbakanl Genel Sekreterliine getirildi. Bu tasarrufu ile orduyu tartma d brakmay amalyordu. Byk lde de baarl oldu.
zaln cumhurbakan sfatyla Anayasa Mahkemesine yapt atamalar
da kendi siyasal konumunu tahkime ynelik oldu. zal, ncelikle, cumhuriyetin laiklik ilkesini, dier yarglara gre farkl yorumlayacak olan
kiileri Saytay ve yksek retim kurumlar kontenjanndan Anayasa
Mahkemesine ye olarak atad. zal yapt atamalardan birinde Anayasa
Mahkemesi Bakan Yekta Gngr zden ile kar karya geldi. zal, fiilen 15 yl retim yelii yapmam birini mahkemeye ye olarak atamt.
Mahkeme Bakan, yeni atanm yenin Anayasada gsterilen nitelikleri
haiz olmad gerekesiyle yemin ettirmemi, greve balatmamt. Bu-
438
nun zerine zal, yeni bir ye atamak zorunda kalmt. zaln Anayasa
Mahkemesine yapt bir baka atama da ilgintir. zal, cumhurbakan
seildikten sonra, babakanla getirdii Yldrm Akbulutun ei Samia
Akbulutu Anayasa Mahkemesi yedek yeliine getirdi. zal, babakanl
dneminde de birok kez Anayasa Mahkemesi ile kar karya gelmiti.
Bunlar iinde en ilgin olan 1987 Milletvekili seim yasasnda nseim
yasa getiren deiiklii Anayasann demokratik devlet ilkesine 5/6
oyla aykr bulan Mahkemeye karar nisabn sormas olmutur. zaln
yapt atamalarda liyakatten ziyade, atad kiilerin kendisi ile olan kiisel
ilikisini dikkate almas muhalefetten tepki grmesine neden oldu.
zaln Anayasay bakanlk modeli erevesinde yorumlamas
d politika ve ekonomi alanna da sirayet etti. Yrtmenin siyaseten sorumsuz ba rol yerine, yetkili ve sorumlu gibi davranmaya devam etti.
zaln siyasal iktidar tarafndan snrlandrlamamasnn nedeni iktidar
partisinin, geride brakt kendi partisi olmasyd. zaln anayasal bakmdan kukulu tutum ve davranlar bir sre sonra ANAPtan da tepki
almaya balad. Tepkilerin kamuoyuna yansmas zaman alacakt. Babakan Yldrm Akbulut kendi slubunca zal snrlamaya alrken,
ANAPta siyasetin ankayadan zerk yaplmas gerektiini dnenlerin tasfiye edilmekten ekindikleri iin zala ramen siyasetini da
vurmalar kolay olmad.
zaln cumhurbakanln, sert kuvvetler ayrl modelinin bakan olarak yorumlamas zellikle iki alanda somutlat: d politika ve
ekonomi. Ekonomi alannda politika belirlemeye kadar hkmet ilerine
mdahale eden zal, yksek brokratlarn kimler olacandan, uygulanacak politikalara dein kapsaml mdahalelerde bulunmaktan kanmad.
zaln d politika alanna ilikin yaklam ise daha byk grlt
kopmasna neden oldu. zal, Babakan ve Dileri Bakann tamamen
devre d brakan angajmanlara giriti. D politikay tamamen hkmetin elinden ald. 1991 Krfez Krizi, zaln cumhurbakanl anlayn
da vurma asndan iyi bir gsterge oldu. Krfez Krizi Irakn Kuveyt
Emirliini igali ile balad. Hatrlanaca gibi Irak Kuveyti ilhak etmiti. Irakn tezine gre, Kuveyt, Basra vilayetinin bir nahiyesiydi. Irakn
439
ayrlmaz bir parasyd. ngilizler, tarihsel olarak Iraka ait olan bir toprak
parasn suni bir ekilde paralamlar ve bana ibirliki bir monark
atamlard. Sava ABD nclnde bir koalisyonun Birlemi Milletler
artna aykr olarak ilhak edilen Kuveytin kurtarlmas tezine dayanarak
balatld. zal, Bat tarafndan abluka altna alnm Irakn dize getirilmesinde ABD ile ittifakn tarihi bir frsat olduunu dnd. 1925te Milletler Cemiyeti karar ile Irak hkmetine (o tarihte fiilen ngiltere) braklm olan Kerkk vilayetinin malup ve muhtemelen dalm Iraktan
ayrlarak Trkiyeye verilecei dncesiyle ABDyle ok yakn temasa
geti. D politikada sorumluluk ve karar yetkisi teamllerini dikkate
almayarak, Babakan, Dileri Bakan, Savunma Bakan ve Genelkurmay
Bakann, Cumhurbakan tarafndan ilkeleri belirlenmi d politikay
uygulayan memurlar durumuna indirgedi. Ordunun konulandrlmas
ve muhtemel askeri harekatlar konusunda dizginleri ele ald. zal bu
inisiyatifini Anayasada zikredilmi bulunan bakomutanl ile aklyordu. Oysa ki Bakomutanlk Birinci Meclisten itibaren TBMMnin
manevi ahsiyetinde mndemiti ve cumhurbakan tarafndan temsil
edilmekteydi. zal, Bakomutanl fiilen orduyu ynetme olarak anlad.
D politikada hkmete hibir alan brakmayan zal, Genelkurmay
Bakan Necip Torumtay ile ters dt. zaln politikalarn uygun grmeyen Torumtay grevinden istifa etti. Bu cumhuriyet tarihinde bir ilkti;
Cumhurbakan ile ters den Genelkurmay Bakan grevinden ayrld.
zal, istifay, cumhurbakanl anlay ile ilgili bir zeletiri ihtiyac
olarak deerlendirmek yerine, vizyonuna ayak uyduramayan eski kafa
askeri anlayn tasfiyesi olarak yorumlad. Torumtay 3 Aralk 1990da
grevinden ayrld. Yerine Orgeneral Doan Gre getirildi.
Turgut zaln ulus devlet ve lkenin blnmez btnl konusundaki gr ve nerileri de irdelenmeye muhta grnyor. Olaslkla
zal, yetki genilii ve adem-i merkeziyet ilkesini (yerinden ynetim)
bir eit federal devlet rgtlenmesi gibi anlyordu. Mahalli demokrasiyi,
valileri (ABDde olduu gibi) seimle greve gelecek eyalet ynetimi
olarak tasarlyordu. Baz yazarlara gre zal, eer 1987 mahalli idare
seimlerinde baarl olsayd. Bir Anayasa deiiklii ile bakanlk veya
yar-bakanlk modeline geecek; ve idareyi federal manta gre yeniden
440
biimlendirecekti. Hatta baz speklasyonlara gre, Irakn ABD tarafndan datlmasndan sonra, Irak Trkmenlerinin yaad Musul-Kerkk
vilayeti ile Irak Krtlerini de ieren bir byk Trk-Krt federasyonu
kurmay tasarlyordu. Yine bir baka speklasyona gre zal, Trkiyede
1984te patlak veren Krt ayrlkln, btn Krtleri Trkiye emsiyesi
altnda federasyona alarak zlebileceine inanyordu.5 Baka bir ifade
ile ABDnin tm Krtleri Trkiyenin vesayetine vereceini sanmaktayd.
Bu speklatif dncelerin pek ou kuku gtrmez ekilde Anayasaya
aykryd. Ancak zal Anayasa ile bal devlet dncesine pek yatkn
deildi. Pek ok rnek olayda somut olarak yaand zere zaln siyasetinde hukuk, bal olunmas gereken bir ilke olmaktan ziyade, hedefe
ulalmasnda sorun karmas halinde alabilir bir engeldi.
zaln siyaset anlayn aklayan ok iyi bir rnek kmr iileri
grevine ynelik tutumudur. 1990 Kasmnda, Zonguldak Ereli havzalarnda TTK ve MTA iletmelerinde alan iiler, blge tarihinde ilk
kez 48.000 iiyi kapsayan bir greve ktlar. ANAP Hkmeti ile Genel
Maden- arasnda grmeler srerken, Turgut zal, iletmelerin verimsizliinden ve kapatlmas gereinden sz etti. Bir ehrin geim kaps
olan kmr iletmelerinin kapatlmasnn ankayadan savunulmas
ok iddetli tepki ald. Gerilim bir anda Hkmet, alma Bakanl
ve i Sendikas arasnda bir sorun olmaktan karak, ankayann taraf
olduu bir noktaya trmand. Sendika Bakan emsi Denizerin rgtledii 100.000 kiilik bir kitle gsterisine dnen byk Ankara yry
tamamen zal hedef alan sloganlarla 4-8 Ocak 1991 tarihleri arasnda
devam etti. Yry Boluya ulatnda ileri Bakanl tarafndan durduruldu. Sonra da Milli Gvenlik Kurulu karar ile grev ertelendi. Toplu
Szlemesi Krfez Krizinin had safhada olduu bir aamada kerhen
imzaland. Burada vurgulanmas gereken nokta, zaln, ii snfn karsna alacan bile bile, eski MESS bakanl gnlerini hatrlatrcasna
tahriki bir slup benimseyebilmi olmasyd. Herhalde tm cumhuriyet
tarihi boyunca, zal dnda hibir cumhurbakan aleyhine meydanlara
yansyan bir kamuoyu olumu deildi. zal bu konuda da cumhuriyet
tarihinin ilk ve tek rnei olmutur.
5
Kker, Turgut zal, ss.203-206; Arcayrek, ankayaya Gelenler, s. 296.
441
zetle, Turgut zal, babakan grevlendirmesinden, bakan azline,

yksek brokrat ve Anayasa Mahkemesi yesi atamaya kadar her alanda
kendi-merkezli taraf olmaktan saknmam, parlamento ii ve d tm
siyasi partilerle, hatta ii snf ile kar karya gelmi, tarafsz devlet
bakan olmaktan ziyade toplumun nemli kesimlerinden husumet alan
bir siyasi olmutur.
26.3. 1991 Seimleri ve ANAPn ktidardan Dmesi

Mesut Ylmaz 1991 kurultaynda Anavatan Partisine genel bakan
seildi. Ylmazn gerek bir lider olabilmesi, partide kendi kadrosunu
kurmas ile mmkn grnyordu. Bunun yolu da seimdi. Mesut
Ylmaz muhalefetle anlaarak erken seime gitti. Eer Anavatan Partisi
Mesut Ylmazla nc kez seim kazanm olsayd. zaln, seim kazanm Mesut Ylmaz karsndaki gc herhalde gerilemi olacakt. Mesut Ylmaz 1991de genel seim ilan ederek siyasi iktidar ve babakanl
Demirel ve DYP karsnda kaybetti; ama, ANAPn zaldan sonraki
gerek genel bakan oldu.
Mesut Ylmazn, ANAP 8. Kongresinde genel bakan seilmesi dengeleri deitirdi. Mesut Ylmaz, hkmet ile cumhurbakanl arasnda
olmas gereken anayasal mesafeyi yeniden ina etme dnemini balatt.
Yeni Babakann, Anayasada gsterilen iktidar alann zala kar tahkim etmesi, lkeyi kimin ynetecei sorusunu sanda gtrme sonucunu dourdu. Eer bu seimden Mesut Ylmazl ANAP iktidar olarak
ksayd. Mesut Ylmazn, Turgut zal karsndaki hkmet etme gc
herhalde Yldrm Akbulut dnemini artrmayacakt.
Yukarda deinildii zere Mesut Ylmaz, zaln fiili bakan olduu dnemi geride brakp gerek babakan olabilmek amacyla, DYP ve
SHP ile anlaarak 1991 sonbaharnda erken genel seime gitti. Bu seim,
ANAP iktidarnn sonu oldu. 12 Eyllden sonra parlamento ilk kez ok
renkli bir hale geldi. Ara rejimin devirdii Sleyman Demirel babakan
oldu. Veto edilerek 1983 parlamentosuna sokulmayan Erdal nn,
babakan yardmcs sfatyla hkmete girdi. Ecevitin DSPsi kk
442
bir grupla, Trke ve Aykut Edibali, Erbakann RPsi ile yaptklar seim
ittifak sayesinde parlamentoya girmeyi baardlar.
Bu gelimeler neticesinde, siyasal konjonktr tamamen deiti. Sleyman Demirel, Erdal nn ile koalisyon hkmeti kurarak babakan
oldu. ounluk zaln hasmlarnn eline gemi, hkmet etme konumuna gelmilerdi. ktidar evrelerinde, samimiyet derecesi tam belli
olmayan ksa sreli bir zal ankayadan indirme senaryosu tartld.
Projenin tek bana iktidara gelmi bir ounluk tarafndan bile hayata
geirilmesi zordu. Bir kere en nemli engel Anayasayd. Seilmi bir
cumhurbakannn azli sz konusu olamazd. 1982 Anayasas, dier
cumhuriyet anayasalarndaki gelenei takip ederek, cumhurbakannn
sadece vatana ihanet sulamas ile Yce Divana sevkini ngrmt.
Burada iki zorluk vard. lki neyin vatana ihanet olduu herhangi bir yasada tanmlanmamt. kincisi de sevk kararnn ancak nitelikli ounlulukla alnabilmesiydi. zal indirmek, btn talar yerinden oynatmak
anlamna geliyordu. nn ve Ecevitin olumsuz tutumu bu projenin
rafa kaldrlmasna neden oldu. Babakan Demirel daha geriden yeni bir
mevzi oluturmaya karar verdi: zal ankayada abluka altna alnacak,
yetkileri trplenecekti.
zal, pozisyonunu yeni dnemde salam tutabilmek iin geri ekilmedi. Tersine yetkilerinin tmn kullanan cumhurbakan roln oynamaya balad. Demirel Hkmetinin brokrat atamalarna yerindelik
denetimi yapmaya kalkt. Atamalar ya ardan alarak onaylad. Ya da
onaylamad. Demirel Hkmeti bunun zerine, zal by-pass edecek bir
yasa deiikliini TBMMne getirdi.6 Yasa, cumhurbakannn imzasn
da gerektiren l kararnameleri, salt hkmet tasarrufu ile gerekleir
hale getiriyordu. Sra imdi zaldayd. Yetkilerini trpanlayan yasay nce
veto etti. Sonra Anayasa Mahkemesinde iptal davas at. Anayasa Mahkemesi ilk kez zal ile ayn izgide bir karar verdi: Atama kararnamelerinde
cumhurbakann devreden karan yasa Anayasaya aykryd. zal, bu
defa hukuk yoluyla kazanmt. zaln Demirel Hkmeti ile baka bir
ekime alan uluslararas anlamalarn kimin tarafndan imza edilecei
6
Bakc, By-Pass, ss.194-195.
443
konusu oldu. zal yetkinin Devlet Bakannda, Demirel ise Babakanda

olduunu dnyorlard. Bu anlay fark Karadeniz Blgesi lkelerinin
Ekonomik birliini konu alan bir anlamann imza treninde bir uluslararas fiyaskoya dnt.
Sonu itibariyle, Turgut zal, Demirel bakanlndaki hkmetle,
lm tarihi olan 17 Nisan 1993e kadar bir ok alanda att. ankayadaki
konumunu bir iktidar alan olarak tahkim etmeye devam etti. Cumhurbakanl anlay ve ani lm ile siyasi tarihimize geen Turgut zaln,
grev sresinin sonuna doru, cumhurbakanlndan ekilerek yeni bir
siyasi parti kurma dncesi iinde olduuna dair iddialar vardr.
Yirmi Yedinci Blm
SLEYMAN DEMREL
ANKAYADA (1993-2000)
27.1. Demirelin Cumhurbakanl ve Siyasette Yeni

Dengeler
zal, grevde vefat eden ikinci cumhurbakandr. zaln lm
DYP-SHP koalisyon hkmetini nemli bir eie getirdi: ankayaya
kimin kaca sorunu. Parlamento aritmetii ile baklrsa Demirelin
nne cumhurbakanlna aday olma frsat 1966da gelmiti. Fakat
genel bakan olduu Adalet Partisi yeni iktidara gelmiti. TBMMnin
her iki meclisinde de ounluu elde bulunduruyordu. Fakat Demirel,
ordu ile kar karya gelecek bir adm atmaktansa, orduyu tatmin edecek
bir forml daha rasyonel buldu. Cevdet Sunayn cumhurbakanlna
seilii Adalet Partisine rahat iktidar olma olana salad.
imdi, tm koullar deiikti. zal ldnde, Demirel Trk siyasetinin duayeni konumundayd. Defalarca babakan olmu, darbe ile
devrilmi, siyasetten men edilmi olmasna ramen, mcadelesine devam
etmi, Anayasann geici 4. maddesinin kaldrlmasna nclk etmi,
partisini 1991 seimleri ile iktidara tamt. Saysal olarak 1966daki
kadar gl deildi. Ancak arkasnda eyrek asrlk bir siyasi mcadele
ve tarihi bir meruiyet vard.1 23 Nisan 1993de Demirel cumhurbakanlna adayln ilan etti. Demirelin koalisyon orta SHPnin destei olmakszn ankayaya kmas pek mmkn grnmyordu. Demirel tm
1
Fincancolu, Demirel, ss.156-157.
446
siyasal kariyerini CHP kartlna dayandrmt. Bu siyasal gelenekle, 12

Eyll ara rejiminden sonra yaknlam, DYP-SHP koalisyonu bu koullarda gereklemiti. Koalisyon hkmeti daha iki yln doldurmamt
ve Demirelin cumhurbakan seilmesi halinde Doru Yol Partisinde
nderlik krizi kabilirdi.
1960larda Menderesten boalan nderlii, 1990lara kadar Demirel
doldurmutu. Kendi partisinde kacak sorunlarn yan sra Demirelin
adayl koalisyon orta SHP asndan da tereddtsz kabul edilebilecek
gibi grnmyordu. 1961den beri yan yana gelmeyen iki parti, 12 Eyll
tecrbesinden sonra, 30 yllk bir gecikmeyle bir koalisyon hkmetinde
bulumulard. Ancak, birlikte hkmet etmekle, Demireli ankayaya
karmak zde deildi. Partinin siyasal gelenekleri ve tarihi ortann
sandan kacak bir cumhurbakan adayn desteklemeye uygun grnmyordu. SHPli 10 milletvekili Demirelin adaylna ekincelerini
bildirdiler. Demirelin adaylnn kk koalisyon orta tarafndan desteklenmemesi hkmeti riske atard. SHPden ykselen muhalif seslere
karn, parti ynetimi, bata Genel Bakan Erdal nn, Babakan Sleyman Demirelin adayln temkinli ama olaan karladlar. 8-16 Mays
1993 tarihleri arasnda TBMMde Trkiyenin 9. cumhurbakanl
seimi yapld. Demirel nc turda Anayasann istedii salt ounluu
salayarak Trkiyenin 9. Cumhurbakan oldu. Talihin/tarihin garip bir
tecellisi olarak, Demirel, tm siyasal kariyeri boyunca kar olduu bir
gelenein (CHP) oylaryla ankayaya km oldu.
Demirelin adayl ve ankayaya k biraz daha irdelenmesi
gereken bir olgudur. Demirel, 12 Mart ve 12 Eyllde, askeri darbe ile
devrilmi bir siyasal aktrdr. Cumhurbakanlna seilmesi Trk siyasetinin aktrleri asndan nemli bir gelimedir. Demirelin ankayaya
k siyaset zerinde askeri vesayetin geriledii bir konjonktre tekabl
etmitir. Ordu zaln tartmal seiminde olduu gibi Demirelin seiminde de srece mdahil olmamtr. Hatta 7. Cumhurbakan Kenan
Evren, Demirelin ankaya adayln olaan karlamtr.2
2
Demirelin adayln ilk kutlayan, onu Hamzakoy ve Zincirbozanda zorunlu ikamete

tabi tutan 7. Cumhurbakan Evren oldu. zdemir, Cumhurbakanl, s.396.
Sleyman Demirel ankayada (1993-2000)
447
Demirelin ankayaya knn iki sonucu olmutur. Biri geride

brakt partisinin dieri ise kendisini ankayaya karan koalisyonun
gelecei. Birinci sorun DYPde nderlik ve babakanlk sorunu anlamna geliyordu. Dier sorunun cevab ise DYPnin yeni genel bakannn
taknaca tutuma balyd. Hatrlanaca zere zal, cumhurbakan
olduktan sonra, anayasal snrlar epey tartmal pek ok uygulamaya imzasn atmt. Onun grevde bulunduu dnemde ankaya Celal Bayar
Devrinden daha fazla tepki ald. zellikle, cumhurbakan seildii anda
hukuken ilikisinin kesildii eski partisi ANAPa ynelik ilgisi, muhalefet
kadar iktidarn da tepkisini almt. zal, ANAPn fiili genel bakan roln oynamak istemi, Demirel tarafndan iddetle eletirilmiti. imdi
Demirel ayn konumdayd.
nce hkmetin hukuki durumunu aydnlatmakta yarar var.
zaln seiminde olduu gibi, Demirelin ankayaya k da, babakanlk makamn boaltm oldu. Dantayn olumlu mtalaas ile yeni
babakan atanncaya kadar, eskisi fiilen babakanlk yapamayacana
gre, Babakan Yardmcs Prof. Erdal nnnn babakanla vekalet
etmesi kararlatrld. Siyasal iktidarn gelecei DYP Genel Bakanlnda dmleniyordu. Cumhurbakan Demirel ilk snavn eski partisine
ilgisi zerinden verecekti. Mehmet Glhan Byk Kurultaya kadar geici
genel bakanlk grevini stlendi. Beklentiler Demirelin en azndan bir
halef iaret edecei ynndeydi. Daha ziyade, partinin eski emaneti
genel bakan ve TBMM Bakan Hsamettin Cindorukun ismi ne kyordu. Demirelin ak bir angajmana girmemesi Cindorukun adaylk
konusunda istekli davranmamasna yol at. Bunun zerine Demirelin
1960lardan beri birlikte olduu kurmaylar smet Sezgini ne kardlar.
Eski stanbul Belediye Bakan Bedrettin Dalan ve Kksal Toptan da aday
olabileceklerini ileri srdler. Fakat sonunda Demirelin 1991 seimlerine girerken parti vitrinine ANAP karsnda tara partisi grntsn silmek iin ald Boazii niversitesi retim yesi, ktisat Prof. Tansu
iller DYP Kongresinde genel bakanlk koltuuna oturdu.
Tansu illerin , ABD doktoral, burjuva formasyonu ile gerekte
Demirel gibi bir siyasal aktr retmi bulunan DYP tabanna ne ifade
ettii kukuluydu. Olaslkla ANAP karsnda gl olabilmenin bir
448
yolu olarak iller ismi ne kmtr. illerin DYPnin liderlik koltuuna

oturmas, son tahlilde, Demirel devrinden kalma, eski kadro sorununu
gndeme getirecekti. Bu kadro ikircikli bir kopma srecinden sonra Demokrat Trkiye Partisi emsiyesi altnda toplanacaktr.
Tansu iller 13 Haziranda DYP genel bakanl koltuuna oturunca Demirel tarafndan babakanlk grevi tevcih edildi. SHP ile koalisyonu yenileyen Babakan iller, kendi kadrosunu kuracana dair ilk iareti
DYPli btn bakanlar deitirerek verdi. Erdal nnnn SHPnin ilk
kongresinde aday olmayacan ilan etmesi ise Trk siyasetinde bir baka
gelimenin habercisi oldu. DYPden sonra SHP de nderliini yenileme
gndemi ile kar karya geldi.
Demireli zaldan farkl bir siyasal ortam bekliyordu. Bu dnemde,
geride brakt partisinde ve SHPde nderlik yar ve yeniden yaplanma sreleri siyasetin ana konular oldu. zellikle DYP asndan bakldnda, Demirelin partisi nitelik deitirdi. Demirelin kadrosu zaman
iinde partiden koptu.
Demirelin ankayaya kt 1993 Maysndan 1995 Aralnda
gerekletirilecek olan milletvekili genel seimlerine kadar, siyasetteki temel deiken koalisyonun kk orta Sosyal Demokrat Halk Partinin
kimlik ve nder deiiklikleri oldu. Erdal nn faktrnn ekilmesi ve
12 Eyll Dneminde kapatlan CHPnin tekrar tzel kiilik kazanarak, 6
Kasm 1994 birleme protokol gerei SHP ile birlemesi, parlamento
ii solda dalma ve birleme dalgalanmalarn gndeme tad. Murat
Karayalnn SHPye genel bakan seilmesi ile balayan bu sre, SHPCHP birleme kurultaynda Hikmet etinin genel bakan olmas ile bir
denge durumuna ulam grnrse de, Deniz Baykaln CHP Genel
Bakan seildii 1995 sonbaharna kadar parti ii mcadele devam etti.
Bunun koalisyon hkmeti bakmndan anlam ise, hkmetin sol kanadnda srekli bir kadro deiiklii olacakt. iller Hkmeti bu deiikliklerden sonra DYP-CHP koalisyonuna dnmt.
Deniz Baykaln CHPye genel bakan seilmesi, 1991 seimleri
sonucu Demirel bakanlnda DYP-SHP adyla kurulan, Demirelin
ankayaya kmasndan sonra iller bakanlnda devam ettirilen
449
koalisyonu dalma noktasna getirdi. 1995 Eyllnde CHP koalisyondan ekildi; Babakan Tansu iller, Cumhurbakan Demirele istifasn
verdi. Hibir partinin koalisyon yapmaya yanamad Tansu iller, bu
kez aznlk hkmeti kurmay denedi. Hkmeti 230 olumsuz oyla drlen iller, Baykaln erken genel seim koullu koalisyon ortakln
kabul etmek zorunda kald. Bylece 5 Kasm 1995te son kez DYP-CHP
koalisyonu kurulmu oldu.
27.2. DEPli Milletvekillerinin Yasama

Dokunulmazl Sorunu
Trk siyasetinde dalgalanma sreci Demirelin ankayaya kt
1993 Maysndan, erken genel seimin yapld tarihe kadar devam etti
Bu dnemde i siyaset asndan en nemli olay, DEP milletvekillerinin
durumudur. 1991 seimlerine SHP, baraj ama ihtimali bulunmayan
HEP ile seim ittifak yaparak girmiti. SHP nderlii bu ittifak ile, ayrlk PKK terrizmine kar, Krt duyarllna temsil meruiyeti kazandrarak, ayrlkla are olacan dnmt. Ancak tersi bir durum
gerekleti. SHP kimlii altnda temsil olanana kavumu Krt duyarll, PKKya kar siyasal sisteme entegrasyonu salayacak bir alm salayacak yerde, ayrlk Krt hareketinin Parlamentodaki uzants olarak
hareket etmeye balad. SHP, HEP alt kimlikli milletvekillerini Paris Krt
Konferansna katldklar gerekesiyle ihra etmek zorunda kald.3 Yasama sorumsuzluu ve dokunulmazl korumas altndaki HEP (sonraki
adyla DEP) milletvekilleri siyasal tutum ve davranlar ile kamuoyunda
tepki ile karlanyorlard. Anayasa Mahkemesinin HEPi kanunsuz
siyasi faaliyetlerin mihrak haline geldii gerekesiyle kapatmasndan
nce, bir ksm HEPli tarafndan yedek parti olarak kurulan DEPin
12 Aralk 1993te yapt 1. Olaanst Kongresinde genel bakanla
seilen Diyarbakr Milletvekili Hatip Diclenin Trkiye Cumhuriyeti ve
PKKy savaan taraflar olarak tanmlamas ve PKK terrist deildir. Bir
siyasal partidir. Trkiyede gerekli yasal koullar bulamad iin iddet
yolunu semi bir siyasal partidir. szleri ile Tuzla tren istasyonunda
3
Erdal nn, Anlar 1, ss.271-274.
450
Piyade Okulu yedeksubay rencilerine ynelik saldry sava hali

olarak nitelemesi DEP ile PKK arasnda organik ba bulunduu iddiasn
kuvvetlendirdi.
DGM Ankara Savclnn haklarnda yasama dokunulmazlklarnn
kaldrlmas ve yargya sevk talebinde bulunduu Hatip Dicle, Orhan
Doan, Leyla Zana, Ahmet Trk, Srr Sakk, Selim Sadak ve bamsz
milletvekili Mahmut Alnakn dokunulmazlklar TBMM tarafndan kaldrld. DEPli milletvekillerinin dokunulmazlklarnn kaldrlmasndan
sonra emniyet yetkililerinin taknd tutum Trk parlamento hukuku
asndan tartmal olmutur. Cumhurbakan Demirelin k olmad
biimde deerlendirdii ey, milletvekillerinin TBMMnin kapsnda
gzaltna alnmalar olaydr. Haklarnda TBMM Bakanlna ulam
yasama dokunulmazlnn kaldrlmas fezlekesi bulunan milletvekilleri hakknda verilen dokunulmazln kaldrlmas karar ANAP,
DYP, MHP ve RPlilerin oylaryla alnmt. T.C. Anayasas ve TBMM
tzne gre, haklarnda dokunulmazlklarnn kaldrlmas karar
alnm milletvekillerinin Anayasa Mahkemesi nezdinde TBMM kararnn iptalini talep etmeye haklar vard. Parlamento hukuku bakmndan
bir kararn yrrl, Resmi Gazetede yaynlanmas anndan sonra
olduuna gre, usul hukuku bakmndan, haklarndaki isnatlar ne kadar
ciddi olursa olsun, parlamenterlerin milletvekillii hukuku tamamen
ortadan kalkm muamelesi grmemeleri gerekliydi.4 Emniyet grevlilerinin DEP milletvekillerini Meclis knda gzaltna alma sluplar ve
ierden kmayan ve TBMM binasnda geceleyen milletvekillerinin de
ablukaya alnmas Trk parlamento tarihi asndan ho manzaralar olmad. Demirelin gvenlik grevlilerinin gsterdii aculiyeti, k bulmamas siyasal etik olarak hakl, parlamento hukuku asndan doruydu.
Bu arada Krt ayrlk terr hzn arttrd. PKK, 25 Mays 1993te
Bingl-Elaz yolunu keserek, izne gnderilen 33 eri kuruna dizerek
katletti. 1991 seimleri sonunda babakan olduunda, Krt realitesini
tanyoruz ifadesini kullanan Demirel, bu realite karsnda arm olmaldr. Yasama dokunulmazl kaldrlan ve yarg nne karlan DEP
4
Sevin, Milletvekili Dokunulmazl, ss.240-245.
451
milletvekilleri mahkum oldular. Bu arada 1994 Hazirannda Anayasa

Mahkemesi DEPi kapatma karar ald. Gereke tahmin edilecei gibi
HEPin kapatma gerekesiyle aynyd: Yasad blc faaliyetlere odak
olmak.
Bu arada Krt ayrlk hareketinin iddet eylemleri ve buna kar
devletin verdii mcadele hz kazanyordu. Ancak, zal dneminde
PKK lehine olan inisiyatif, yava yava gvenlik glerinin eline geti.
Devlet, eylemlere gayri nizami harp usulleri ile mukabelede bulunmaya
balad. Devletin inisiyatif stnl, rgt lideri Abdullah calann
1999 banda ele geiriliine kadar srecektir.
1991 seimlerinden sonra Meclis aritmetiinde nemli oynamalar
oldu. SHP listesinden parlamentoya giren HEPliler ayrlnca, koalisyon
hkmetinin destei zaten azalmt. SHPnin CHPye dnm srecinde Hkmetin saysal destei salam bir tabana dayanmamaya balad. DEPin Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatlmas, tutuklu bulunan
DEPlilerin milletvekili statsn kaybetmesine yol at. Parlamentoda
21 yelik bir boalma sz konusu oldu. Eer boalan yelik says bir
fazla olsayd, Anayasa gerei milletvekillii ara seiminin hemen yaplmas gerekecekti. Cumhurbakan Demirelden bu dnemde yetkilerinin
arttrlmas ynnde baz talepler gelmeye balad. Bunlar, esas itibariyle
yar bakanlk bir sisteme uygun taleplerdi. Bunlardan biri, cumhurbakanna Meclisi fesih yetkisi verilmesiydi. Demirel, Meclisin kilitlenmesi durumunda, devlet bakanl makamna daha geni bir takdir
alan verilmesini gndeme getirdi. Fakat siyasal konjonktr bu almn
tartlmasna elverili deildi.
1994 yl Trkiye iin byk bir ekonomik bunalm yl oldu. Yakn
tarihimizde 5 Nisan Kararlar olarak hatrladmz bu sre, durgunluk,
istihdam daralmas, yurttalarn alm gcnn azalmas, vergilerin arttrlmas, Dnya Sava yllarnda bavurulmu olaanst vergilendirmeleri
artran nlemlerle gndeme geldi. Trk ticaret ve sanayi burjuvazisi
ekonomik olaanst hal ilan edilmesini talep etti. Geri anayasada olaanst hal ilan gerekelerinden biri olarak byk ekonomik kriz durumu da
gsterilmiti. Fakat bu istem iktidar evrelerinden onay grmedi.
452
27.3. 1995 Genel Seimleri

1994 Martnda yaplan mahalli idare seimleri Trkiyenin siyasal tercihlerinin deimekte olduunun ilk sinyallerini verdi. 1991de
seim ittifak ile Meclise giren Refah Partisi dikkat ekici bir ekilde
ykseliteydi. Refah Partisinin Ankara ve stanbul gibi bykehir belediye bakanlklarn kazanmas laik evrelerde endie yaratt. DYP ve
CHPnin yenilenen nderlii gcn henz sandkta test etmemiti. 24
Aralk 1995te yaplacak erken seim, Tansu iller ve Deniz Baykala nderliklerini snama ve kendi kadrolarn kurma ansn verecekti. Burada
alacaklar sonu siyasal kariyerlerini byk lde belirleyecekti.
1995 genel seimi Trk demokrasinin nemli bir dnmn eiinde olduunu gsterdi. 1950den beri Trk semeni arlkl olarak
Demokrat Parti ve ardl partileri oylam, CHPyi ise ana muhalefet
konumunda tutmutu. Siyasal tercihler aa yukar bu erevede gerekleiyordu. lk kez 1995 seimleri bu eilimi deitirdi. deolojik ve
politik merkezin kukuyla karlad siyasal slam birinci parti oldu.
Geleneksel orta san partileri gerilemeye devam ederek ikinci ve nc
sraya yerletiler. 12 Eyllden beri CHPye srarla mesafeli davranan Demokratik Sol Parti, bu kez solda oylar blen deil , solun byk partisi
olarak parlamentoya girerken, Deniz Baykaln CHPsi ulusal baraj kl
pay geerek beinci parti olabildi.
Ortaya kan tablo hibir siyasal partinin seimi kazanamadn
gsteriyordu. Hkmeti kurma grevi kime verilecekti? Parlamenter
teamller, gvenoyu alabilecek bir hkmeti kurabilecek birine grevin tevcihini gerektiriyordu. Prof. Necmettin Erbakann Refah Partisi,
iktidar bir koalisyon hkmeti ile almaya ok istekli grnyordu.
Erbakann siyasi gemii, TSKnin kendisi hakkndaki gr ve dnceleri malumdu. Erbakan, Atatrk Devrimi ve Cumhuriyetle sorunlu bir
siyasal gelenekten geliyordu. Btn siyasi partiler, balangta seimin
birinci partisine ortak hkmet sorumluluu iin yaklamadlar. Erbakan sadece DYP veya ANAP ile koalisyon yapabilir grnyordu. Ancak,
her iki parti de gericileri iktidara tayan parti konumuna dmemek
iin istekli grnmediler. Demirel, demokratik teamlleri dikkate alarak,
453
Erbakana hkmeti kurma grevini verdi. Onun hkmeti kuramayarak

grevi iade etmesi zerine srasyla dier siyasi parti genel bakanlar grevlendirildiler. Ortada aritmetik olarak, birka seenek vard: Ya ANAP
veya DYPnin RP ile yapaca bir koalisyon veya ANAP-DYP-DSP veya
CHP arasnda bir koalisyon mmkn grnyordu. Refah Partisi ideolojik olarak dlanan parti konumundayd. Bu durum 70lerde ykselite
olmasna ramen Fransz ve talyan komnist partilerinin hkmete alnmamalarna benziyordu. Rejimin merkez partileri, rejim d ilan ettikleri
bu partilerle ortakla yanamama karar almlard. Bu partiler ne kadar
byrlerse bysn, dzen partileri asndan meru partiler olarak
grlmyorlard. Erbakan ve kadrosunun 1995 seimlerinden sonraki
durumu byle yorumlanabilirdi. Ancak Trk orta sa partilerinin kendi
i elikileri ksa srede bu zahiri ittifak datacakt.
Refah Partisini iktidara tayan parti olmama parametresi , ANAP
ve DYPnin Ecevitin DSPsinin dardan ekimser oyla destekleyecei
bir hkmetin kurulmasna olanak salad. Trkiyenin 53. Hkmeti
ANAP Genel Bakan Mesut Ylmazn bakanlnda, DYP ile kuruldu.
Hkmet seimlerden ay sonra 12 Mart 1996da 257 oyla gvenoyu
ald. Tansu iller Hkmete girmemiti. ki parti arasnda yaplan centilmenlik anlamasna gre, bir sre sonra Mesut Ylmaz babakanlktan
ekilecek yerine Tansu iller getirilecekti. Fakat Trk siyasetinde her
eyin su stne yazld gerei ksa srede ortaya kt.
Refah Partisi, kysna kadar geldii, ama uzanamad iktidar almak
iin koalisyonun zayf noktalarna yklendi. Eski Babakan iler hakknda TEDA ve TOFA yolsuzluklar ve rtl denei kendi siyasi karlar iin suiistimal ettii iddialarn gndeme getirdi. RP, eski babakann
Yce Divana sevkini istiyordu. Babakan Mesut Ylmazn oylamada
ANAP grubunu serbest brakmas, Cumhurbakan Demirelin de eski
babakann rtl denein kullanlmas ile ilgili olarak kendisini bilgilendirmesi gerektiini beyan etmesi illeri bsbtn zor durumda brakt. Yce Divana sevk talebi 373 oyla TBMMnin gndemine alnd. Bu
karar koalisyonun sonunu getirecekti. Refah Partisinin bundan sonraki
hamlesi, Mesut Ylmaza ynelik olacakt. Bu defa RPnin taktik mttefiki
DYP oldu. Mesut Ylmaz hakkndaki yolsuzluk dosyalar Yce Divana
454
sevk talebiyle Meclis gndemine alnd. Bylece zaten kerhen bir araya
gelmi iki parti arasnda ciddi bir gven bunalm dodu. Refah Partisinin
koalisyonu bitirecek son hamlesi 53. Hkmetin gven oylamasnda kullanlan beyaz oylarn oranna ynelik olacakt. Hkmetin kurulmasn
kolaylatrmak iin ekimser oy veren DSP grubunun verdii oylar nisap
d tutularak hkmet gvenoyu alm saylmt. RP, TBMM tz
ve Anayasay gereke gstererek Mesut Ylmaz Hkmetinin gvenoyu
aldna dair TBMM kararnn iptali istemiyle Anayasa Mahkemesinde
dava at. Yksek Mahkeme RPyi bavurusunda hakl buldu. 53. Hkmet TBMM de yaplan gven oylamasnda 257 kabul 207 ret ve 80
ekimser oy alarak da greve balamt. Anayasa Mahkemesi kararnda
gvenoyu saysnn toplantya katlan ye saysnn salt ounluu olduuna hkmetti. Bu da 273 saysna tekabl ediyordu. Bu hesaba gre
Mesut Ylmaz Hkmeti ekimser oylar nedeniyle gvenoyu alm saylmyordu. Zaten dava bu ekilde sonulanmam olsayd bile, DYPnin
koalisyondan ekildiini aklamas Mesut Ylmaz hkmetini yolun
sonuna getirmiti. Bylece cumhuriyet tarihinin en ksa mrl hkmeti tarihteki yerini ald. Mesut Ylmaz bakanlnda 6.3.1996 tarihinde
kurulan 53. Cumhuriyet Hkmeti istifa etti.
27.4. Necmettin Erbakan Nihayet Babakan

Mesut Ylmazn ekilii, alternatif bir hkmetin yolda olduu
anlamna gelmiyordu. Fakat 35 ylllk siyasi kariyerinde ilk kez iktidara
bu kadar yaklam olan Necmettin Erbakan sa partilerden biriyle
koalisyon yaparak babakanlk yolunu amaya kararlyd. Bu Anavatan
Partisi veya Doru Yol Partisi olabilirdi. Son kertede, DYPnin bu ittifaka
yaklamasnn temel nedeni illerin Yce Divan tehdidi altnda olmasyd. lgin bir ekilde, ortak hkmet kurarak bir araya gelen Erbakan
ve iller mahkemelikti. Erbakann iller aleyhinde at bir dava daha
sonra tazminatla sonulanacakt. Bu etik sorunun yan sra, DYP iinde
laiklik duyarll yksek kesimin hkmete gvenoyu vermeyebilecei
gibi bir risk vard.
455
DYP ile RP arasnda kurulacak muhtemel koalisyonun temelini iki

siyasi partinin liderlerinin kiisel konumlar mmkn kld. Erbakan, artlar sonuna kadar zorlayarak iktidar olmak istiyordu. illerin hesab ise
ikiliydi. nce Yce Divana sevk edilmekten kurtulmak. Sonra da Refah
Partisini koalisyonda geri iterek babakan olmak.
Sonunda koalisyon birok duyarll dikkate alarak kuruldu. Ordunun ve laik evrelerin ekinceleri gzetilerek kritik bakanlklar Refah
Partisine verilmedi. l Kararname ile yaplacak btn atamalar Babakan Yardmcs Tansu illerin de imza koymas ile drtl kararnameye
dntrlecekti. Bu konuda bir yasal dzenleme yapld. Dzenlemeye
ilikin yaplan iptal bavurusu Anayasa Mahkemesi tarafndan reddedildi.
Yksek Mahkemeye gre drtl kararnameler Anayasaya aykr deildi.
Refah Partisinin sistemden dlanmamas, bir sreliine denenmesi
gibi merulatrc faktrlerin desteinde hkmet kuruldu. Cumhurbakan Demirel, Prof. Necmettin Erbakan bakanlndaki 54. Cumhuriyet
Hkmetini 28 Haziran 1996da onaylad. Koalisyon protokolne gre,
bir yl sonra babakanlk Doru Yol Partisine geecekti. Gene de bu hkmetin gvenoyu almas iin nc bir partinin desteine ihtiya vard.
Bu parti ideolojik ve politik konumu itibariyle Byk Birlik Partisinden
bakas olamazd. BBP, ANAP ile yapt seim ittifak sayesinde parlamentoya girebilmiti. Bu parti MHPden kopan slamc-Trk evreyi
temsil ediyordu. ANAPn bu partiye, semenlerinin oylar karlnda,
7 milletvekillii kontenjan ayrmas Tansu iller tarafndan katilleri
Meclise tayorsunuz diye iddetle eletirilmiti. Bu ithamn nedeni BBP
Genel Bakan Muhsin Yazcolu ve bir ksm partilinin 12 Eyll dneminde GD ve MHP davalarnda yarglanmalaryd. Fakat tarihin garip
bir tecellisi olarak RP-DYP koalisyonu, illerin katiller diye sulad
BBPlilerin verdii olumlu oylarla gvenoyu alabilecekti.
Anlald kadaryla BBP, koalisyona en kk ortak olarak girmeyi
arzu etmi grnyordu. Bununla birlikte BBPyi darda brakarak desteini alacak baka formller gndeme gelmi olmaldr. BBP Genel Bakannn, gven oylamasndan sonra mslmanlarn iktidarn engelleyen
parti olamazdk szleri, son tahlilde ideolojik kken ile aklanabilir.
456
Gerekte, daha sonra Refahyol olarak anlacak olan koalisyon hkmeti

ANAP listesinden Parlamentoya tanan BBPnin bak srt oylar ile gvenoyu almt. 8 Temmuzda yaplan gven oylamasnda hkmete 265
krmz 278 beyaz oy verilmiti; DYP stanbul Milletvekili Cefi Kamhi
ise ekimser oy kullanmt. Grld gibi BBP, ret oyu vermi olsayd,
Erbakan Hkmeti gvenoyu alamazd.
Bu gven oylamas zerinde biraz daha durmak gerekir. Oylama
atmosferi 1. Milliyeti Cephe Hkmetinin gven oylamasn artrmaktayd. O zaman da bak srt bir ounluk ile gven oyu alnabilmi,
Sleyman Demirel 12 Mart sonras ilk babakanlna bu suretle kavumutu. Refah-Yol oylamasnda ise, DYPli 10 milletvekili ret oyu verdi. Bu
milletvekilleri dinci sa ile DYP misyonunu badatramayan kiilerdi.
Bu milletvekilleri daha sonra DYPden koptular. Burada ilgin olan, RP
iktidara gelirse darbe olur diyen DYP Kilis Milletvekili Eski Genelkurmay Bakan Doan Grein yalpalayan tutumudur. Emekli General
sonunda genel bakannn emrine itaat etmek zorunda kald. DYPden
kopan milletvekilleri 1997 banda, eski TBMM Bakan Hsamettin
Cindoruk bakanlnda Demokrat Trkiye Partisi oluumuna katldlar.
Refah-Yol koalisyonu yaklak bir yl srmtr. RPli baz marjinal
milletvekillerinin tahrik edici beyanlar koalisyonu daha ilk gnlerden
tehdit etmeye balamtr. Jandarma Genel Komutan Eref Bitlisin kukulu lm, Susurluk Olay, Mercmek Dosyas, Erbakann olayl Libya
ziyareti ve tarikat eyhlerinin Babakanlk Konutunda arlanmalar
koalisyona ynelik tepkileri arttrd. Yakn dnem tarihimizde 28 ubat
denilen bir sre yaand.5 Srece daha sonra post-modern darbe adn
verenler oldu. Ordu yksek komuta kademesi ve iktidarn temsil edildii
Milli Gvenlik Kurulunda 28 ubat 1997 tarihli 406 sayl kararn ierii
bu sreci aklar niteliktedir. Bahis konusu karar rejim aleyhtar irticai
faaliyetlere kar alnmas gereken tedbirler baln tamaktadr. Bu
kararlarla, kendisi rtl olarak irtican mevviki saylan RPye irticai
faaliyetler ikrar ve itiraf ettirilmi, Babakan Erbakan kararlar kabul ve
imzaya mecbur olmu, Refahyol Hkmetini tazyike ynelik genelkur5
Akin, Siyasal Tarih, s.173.
457
may brifingleri, askeri brokrasinin siyasi otoriteyi dikkate almayan,

iktidar aleyhine etkinlik alann genileten bir seyir izlemitir. Bu srecin
sonunda, cumhuriyet tarihinde bir ilk gerekleti: Yargtay Cumhuriyet
Basavcs 21.5.1997de iktidarda bulunan Refah Partisi hakknda kapatma istemiyle dava at.
18 Haziranda Erbakann, babakanl DYPye terk ederek koalisyonu kurtarmak amacyla istifasna kadar, Ordunun siyaset alanna gittike
dozu artan mdahalesi yasal erevede telife alld: TSK Hizmet
Kanununda gsterilen cumhuriyeti korumak devi. 1965ten 1993te
kadar, siyasal kariyeri boyunca eitli biimlerde Ordu ile kar karya
gelen Demirel, ykselmekte olan askeri dalgay teskin etmeye alt. Orduyu eklen anayasal snrlar iinde tutarak siyasetin yeni bir hkmet
karmasna imkan salad. Erbakann istifas sonrasnda iktidar kar
cepheye kaptrmak istemeyen RP-DYP-BBP ittifakn bozulmadn
aklad. ttifak, parlamento ounluunu elde tuttuklar gerekesiyle
hkmeti kurma grevini istedi. ttifakn illerin babakanln talep
eden bildirisini dikkate almayan Cumhurbakan Demirel, ANAP Genel
Bakan Mesut Ylmaza hkmeti kurma grevi vererek ordunun istemedii seenei devre d brakt. Siyasi literatrmzde ANA-SOL-D
koalisyonu olarak anlan 55. Hkmet, Mesut Ylmazn bakanlnda bu
koullarda kurulmutur. Bu hkmete Anavatan Partisi dnda, Demokratik Sol Parti, DYPden kopanlarn oluturduu DTP katlm, CHP ise
dardan destek vermitir. Bylece alternatifi ak askeri mdahale olan,
sivil bir hkmet Parlamentodan gvenoyu alarak rejimde bir kesintiye
meydan verilmemitir. Demirel, bu srete Ordunun isteklerinin tatmin
etme ynnde bir siyaset izlemitir. Doal olarak bu politika, artk bir
Tansu iller partisi haline gelen eski partisi DYP ile kar karya gelmesine neden olmutur. Demirel, Tansu illeri siyasete sokan kii olmakla
birlikte, kendi arkasndan genel bakanla oturduktan sonra slubunu
herhalde onaylamamtr. Turgut zal gibi, arkada brakt partisinin
iilerine mdahale etmek, ankaya ile mttefik bir DYP nderlii
yaratmak abas iinde olmamtr. DYPde Demirel devrinin aktrleri,
Cindoruk bakanlnda Demokrat Trkiye Partisinde toplanmaya balamlardr.
458
Mesut Ylmazn babakanlnn en nemli gelimesi sekiz yllk

kesintisiz ilkretim yasas oldu. Milli Eitim Temel Yasasn deitiren
16.8.1997 tarihli 4306 sayl yasa, ortaretimde imam hatipleme dalgasnn nn kesmeye ynelikti. Yasa, imam hatip okullarnn islamc san
arka bahesi olma ilevini ortadan kaldrmay hedefliyordu. Gerekten
de Demirelin ilk babakanl devirlerinden balayarak gittike ykselen
imam hatip okulu ama furyas rejimi tehdit edecek boyutlara ulamt.
Bu okullar, resmi kurulu amac olan imam hatip yetitiren meslek lisesi
olmaktan karak, laik milli eitime alternatif bir eitim nitelii kazanmt. Bu okullar islamc partilerin ideolojik, politik tahkimatna hizmet
etmeye ve kadrolarn geniletmeye yaryordu. mam hatipli kimlii,
cumhuriyeti-laik kimlie alternatif bir kimlik oluturuyordu. 28 ubat
sreci ve Mesut Ylmaz Hkmetinin gvenoyu alarak greve balamas,
islamc kimlii ne karan akm sekteye uratt.
Askeri mdahale eiinden dnen Trkiyeyi, yeni gelimeler
bekliyordu. 1994 mahalli idare seimleri ile balayan islamc ykseli,
Refah Partisinin 18 Ocak 1998te kapatlmas ile nemli bir darboaza
girdi. Bunun siyasal anlam uydu: Trk halknn en son genel seimde
oylaryla birinci parti yapt Refah Partisi, Anayasa Mahkemesi tarafndan rejim aleyhtar olduu gerekesi ile kapatlmt. Eer, 1995 yaznda
yaplan anayasa deiikliiyle milletvekillii statsn kaybetme sz
ve eylemleri ile partisinin temelli kapatlmasna sebep olan milletvekili
ile snrlanmam olsayd, RP grubunun tamam milletvekilliini kaybederdi. Bu da Trk demokrasi tarihi asndan ilgin ve aklanmas zor
bir durum yaratrd. Oysa ki Anayasa Mahkemesinin gerekeli karar,
Necmettin Erbakan, Ahmet Tekdal dahil olmak zere toplam alt kiinin
milletvekilliinin drlmesi ile sonuland. Bu karar islamc sada yeni
bir araya neden olacakt.
1995 seimleri ile ortaya kan parlamento aritmetii ok paral
bir yapdayd. Orta sa iki partinin iddetli rekabeti koalisyonu imkansz klyordu. 1998de RPnin kapatlmas, yerine kurulan FP kadrolarnn dahil olaca bir koalisyon seeneini imkansz klyordu. Mesut
Ylmaz Hkmeti ise rejim kayglarn gidermeye ynelik bir manevra
gibi grnyordu. Ara rejim endiesi, DSPnin hkmette yer almasna
459
ramen CHP tarafndan desteklenmesine neden olmutu. Mesut Ylmaz

Hkmeti bir rejim alarm hkmetiydi. Ylmaz, bu hkmeti, Ecevit
ve Demirelin eski adamlaryla ve CHPnin dardan verdii destekle
kurabilmiti. Hkmet, aritmetik olarak zayf bir destee dayanyor, bir
eit alternatifsizlik siyaseti zerinden iktidarn srdryordu. Bu hkmetin sonunu, TBMM Bakan Mustafa Kalemlinin adnn kart
suiisitimal ile Trkbank ihalesi soruturmas getirdi. Hkmet aleyhinde
verilen gensoruya CHP grubu da destek verince, 55. Hkmet 25 Kasm
1998de drlm oldu.
27.5. Blent Ecevit Yirmi Yl Sonra Tekrar Babakan

Mesut Ylmazn istifasndan sonra, 1995 seimleri ile oluan Parlamentodan baka bir hkmet karmak g grnyordu. Demirelin
elinde, Parlamento 45 gn iinde hkmet karamaz ise Trkiyeyi erken seime gtrme yetkisi vard. Cumhurbakan bu kez Tansu illere
muhalefeti yznden DYPden kopmu Vanl bir sanayici olan bamsz
milletvekili Yalm Erezi hkmeti kurmaya memur etti.
Cumhurbakan, Yalm Erez ismi ile Trkiyenin sanayi ve ticaret
evrelerinin yadrgamayaca bir isme hkmet kurdurmay deniyordu.
Erez eski stanbul Ticaret Odas Bakanyd. Fakat, bu seenek 12 Mart
ara rejiminin Erim, Melen, Talu hkmetlerinin kuruluunu artryordu. Erez, hibir partinin yesi deildi. Sadece Trk burjuvazisine
sempatik gelebilecek bir isimdi. Demirel, bu deneme ile belki de Meclisi
feshetmenin koullarn aryordu. Hkmeti kurmakla grevlendirilen
Erez, 43 gn sonra grevi iade etti. Bu abartl alma sresi herhalde
cumhuriyet tarihinin tek rnei olmaldr. Erezin hkmeti kuramamas, Demirelin elini glendirmi oldu. XX. Dnem TBMM, eer bir
hkmet karamaz ise erken seime gtrlme ihtimalinin kysna
kadar gelmiti. Geri Trk parlamento tarihinde bunun rnei yoktu.
Hatta Trk kamu hukuku gelenei, tam tersi bir ina srecinden gemi
olma nedeniyle, Parlamentonun datlamazl ilkesine dayanmaktayd.
Dahas Demirelin elinde olan, tam bir fesih yetkisi deildi. Demirel,
Fransz cumhurbakan gibi, 45 gn iinde seimleri yenilemek ar-
460
tyla parlamentoyu fesih yetkisine sahip deildi. 1982 Anayasas, 1961

Anayasasnda neredeyse kullanlamaz bir ekilde dzenlenmi bulunan
cumhurbakannn Meclisi seime gtrme yetkisini biraz daha somutlatrm, sre kaytlar koymutu. Ayrca, cumhurbakannn bu yetkiyi
kullanmas zorunlu deil ihtiyari idi. Karar, cumhurbakannn takdirine
braklmt. ster cumhurbakannn inisiyatifi ile, ister TBMM karar
ile olsun seim kanlmaz grnyordu. imdi Trkiyeyi kimin seime
gtrecei anahtar soru haline gelmiti. Sorunun cevab eski bir adamd:
Blent Ecevit. ANAP ve DYP, kar cepheye Trkiyeyi seime gtrme
avantajn kaptrmak istemediklerinden, 1995 seimlerinin 4. partisi DSP,
Blent Ecevit bakanlnda bir seim hkmetine raz oldular. Ecevit bir
aznlk hkmeti kurarak lkeyi 1999 seimlerine gtrecekti. Bylece
Ecevit, 1979 Aralknda brakt babakanlk koltuuna 20 yl sonra
tekrar oturmu oldu. Burada ilgin olan, 12 Eyll ara rejimi ncesinde,
birbirinin iddetli hasm olan iki liderden birinin cumhurbakanl makamnda olmas ve dierinin de onun tarafndan babakanla atanmasdr.
Yukarda da deinildii gibi, 1999 banda Ecevite babakanlk
koltuunu sunan konjonktr, orta san iki partisi arasndaki iddetli rekabetti. Ecevit bakanlndaki DSP aznlk hkmeti 354 oyla gvenoyu
ald. Bu say, 1961 sonras demokrasi tarihinde ulalan en yksek gvenoyu olmaldr. Bylece Demirelin cumhurbakan, Ecevitin babakan
olduu yeni bir dneme girilmi oluyordu. Bu sonu, 12 Eylln yeni
siyasal elit yaratma programnn iflas anlamna geliyordu. Milli Gvenlik
Konseyi, partileri fesih ettikten sonra siyaset yasa getirmiti; ama, eski
siyasi aktrler yeniden en nemli mevkilere ulamlard.
1999 Nisannda yaplacak seimlere kadar grevde kalacak olan
DSP aznlk hkmeti dneminin en nemli olay hi kukusuz Abdullah calann Kenyada yakalanarak Trkiyeye getirilmesidir. calann
lideri olduu PKK, bir Krt ayrlk rgt olarak 1984 Eruh baskn
ile dikkatleri zerine ekmiti. 15 yl sren gayri nizami harp, PKKnn
Trkiye snrlar dndan idare edilmesi yznden tam baarya ulatrlamamt. Hafz Esat rejimi, PKK kadrolarnn Suriyede barnmalarna
gz yummu, hatta el altndan desteklemiti. Sovyet sisteminin k
461
ile uluslararas alanda mttefiki kalmayan Esat rejimi Trkiyenin basklar karsnda calan lke dna karma karar almak zorunda kald.
Moskova ve Roma serveninden sonra calan, Yunanistan ve Kbrs
Rum Kesiminin pasaport ve himayesi sayesinde Afrikada izini kaybettirmeye alt. Ancak, gl bir olaslkla ABD istihbarat servisinin destei
ile Trk emniyeti tarafndan ele geirildi. Ecevit aznlk hkmetinin
kamuoyu nezdindeki prestiji bu yakalama operasyonu sonrasnda dikkat
ekici bir ekilde ykseldi.
27.6. 1999 Genel Seiminin Siyasal Sonular

18 Nisan 1999 milletvekili seimi birok yenilii beraberinde getirdi. ncelikle, kapatlan Refah Partisi taban tarafndan kurulan Fazilet
Partisi nc olabildi. Bu, islamc san bir travma dneminden getiine iaret ediyordu. ANAP ve DYPnin temsil ettii merkez saa gelince,
bu iki parti klmeye devam ediyordu. 1995 seiminde baraj kl pay
geen CHP, cumhuriyet tarihinde ilk defa %9 oyla parlamento d kald.
12 Eyll sonras eski kadrosu ile ideolojik, politik btn kprleri atan
Ecevitin DSPsi ilk kez 1991 seimleri ile parlamentoya yedi milletvekili
sokmay baarmt. 1995 seimlerinde CHPnin nne geen DSP, bu
kez CHPnin baraj geemedii bir seimde sosyal demokrasinin tek temsilcisi oluyordu. DSP, bunun yan sra oylarn ar dalmas sayesinde
sadece %20nin biraz stnde bir oyla birinci parti konumuna ykseliyordu. Bunun yan sra seimin bir baka srprizi MHPnin yapt oy
patlamasyd. Trkein lmnden sonra parti genel bakanlna getirilen Devlet Baheli MHPyi, ikinci byk parti yapmay baarmt.
Bir genel deerlendirme yapmak gerekirse, bu seimler, islamc
sa iin duraklama dnemine iaret ederken, orta san gerileyerek zlmekte olduu sonucunu gsterdi. Parlamentoya giren partiler iinde
seimi kazanma psikolojisine sahip sadece iki parti vard: DSP ve MHP.
Byle bir parlamento aritmetii ile nasl bir hkmet kurulabilirdi?
inde Fazilet Partisinin yer alaca bir hkmet, btn partiler asndan
ekince olduuna gre, hkmet, seimin iki galibi tarafndan kurulmak
zorundayd. Burada Trkiye tarihi bir zorlukla kar karya geldi. MHP,
462
DSP taban tarafndan antipatik bulunan bir partiydi. Bu parti gemite

faizan eilimleri ile sulanmt. Rahan Ecevit MHPden, koalisyon
grmeleri ncesi eski devrin zeletirisini yapmalarn istemise
de, iki parti iktidar iin birbirine muhtatlar. Her iki partinin taban da
iktidar olmaya istekliydi. Parlamento aritmetii l koalisyonu zorunlu
kldndan, hkmete ya ANAP ya da DYPnin alnmas gerekiyordu.
DYP, 28 ubat srecinde aforoz edildiinden, Ecevitin gittike gerileyen
eski mttefiki ANAP, hkmette kalma avantajn devam ettirmek iin
koalisyona girmeyi kabul etti. 57. Hkmet bu suretle olutu. 28 ubat
srecinin iki hedef kadrosu bir kez daha iktidar d kalmt.
27.7. Sleyman Demirel Devrinin Sonu

Cumhurbakan Demirel, eski siyasi hasm Ecevit ile ok uyumlu
alt. kili, 1973-1980 arasnda ok iddetli polemiklere girmilerdi.
Hatta Demirelin ancak sava durumunda biraraya gelebilecekleri sz
hatrlardadr. Yaklak 20 yl sonra gerekleen, bu ar uyumun sebepleri
zerinde dnlmelidir. 2000 Maysna yaklarken, bu ar uyum ilgin
bir neri ile noktaland. 1973 cumhurbakanl seimi krizinde Cevdet
Sunay iin dnlen grev sresini uzatma forml bu kez Ecevit tarafndan Cumhurbakan Demirel iin gndeme getirilecekti.
Babakan Ecevitin 6 Ocak 2000 gn, Cumhurbakan Demirel ile
yapt grmeden sonra verdii beyanat Ecevitin bu talebi gndeme
getirme gerekesini aklar mahiyettir:
Sayn Cumhurbakanmz ziyaretimde cumhurbakanl sorununu ilk defa dile getirdim, daha dorusu Sayn Cumhurbakanna ilk defa
sundum. Sayn Sleyman Demirelin cumhurbakanl sresinin bir
dnem daha uzatlabilmesi iin gerekli anayasa deiikliinin yaplmas
konusundaki dncemi kendilerine de arz ettim.
Biliyorsunuz ben bu konuyu Trkiyede ilk kez gndeme getirmitim. nk Sayn Sleyman Demirelin cumhurbakanl dneminde
engin devlet deneyimi ile ok yararl hizmetler vermekte olduunu
grmtm. Hkmet iinde ve banda yer aldm dnemlerde Sayn
463
Demirelin devletimize gerek yurtiinde, gerek yurtdnda deerli hizmetlerini bizzat daha yakndan grme olanan buldum.
Trkiyede topluma byk gven veren, darda saygnlmz arttran bir istikrar dnemi yayoruz. Tabi her istikrarn birtakm hassas
dengeleri vardr. Sayn Sleyman Demirelin cumhurbakanl sresi
eer bir dnem daha uzatlabilirse bu istikrarn glenerek devam edecei
kansndaym. Tabi bunun iin bildiiniz gibi bir anayasa deiiklii daha
dorusu Anayasada iki kelimelik bir deiikliin yaplmas gerekiyor. Bu
konuda giriimde bulunmak istediimi Sayn Cumhurbakanna arz ettim. Bildiiniz gibi bu konuda Sayn Sleyman Demirelden herhangi bir
istek ima yoluyla bile gelmi deildir.
Bu beyann Trk siyasal tarihi asndan anlam byktr. Ecevit,
bu ifadelerle, eski rakibi Demireli vmekte, engin devlet tecrbesinden
bahsetmekte ve bir anayasa deiiklii ile sresinin uzatlmas halinde,
Demirelin ankayadaki varlnn, siyasi istikrara katkda bulunacandan sz etmektedir.
Babakan Ecevit bu giriimi ile, 1999 seimlerinden sonra kurulan
statkoyu yerinden oynatacak, yeni aday bulma ve kabul ettirme yerine
hkmetine varolan dengeyi devam ettirme nerisi getirmi bulunuyordu. Ecevitin neriyi koalisyon ortaklarna amasndan sonra, MHP ve
ANAP kesimlerinde nasl deerlendirilmi olabilecei zerinde biraz
speklasyon yapmak gerekirse; MHP, kendi adayn karma ve setirme
gc olmadnn bilincindeydi. ANAP ise MHPnin bu zayflndan
yararlanarak, bir ANAPly ankayaya karma dncesi iinde olabilirdi. En azndan Mesut Ylmazn kendisi iin byle bir beklenti iinde
olduu tahmin edilebilir. Ama, siyasette esas, nce neyin olamayacan
gstermektedir. Mesut Ylmaz koalisyonu riske atmamak iin Babakann
arzusu ile uyumlu davranm, teorik bir tartma amamtr.
Ancak, Trkiyede Anayasa deiiklii yapmak hi kolay bir i deildir. Bir kere, saysal olarak 3/5 ile 2/3 arasnda bir parlamento ounluu
halkoylamasn zorunlu klar. Halkoylamas koulu ile Anayasa deiiklii siyasi iktidar risk almak demektir. nk eer halkoylamas ret ile
sonulanrsa iktidar asndan demokratik temsil yeteneini kaybeder.
464
Demirelin ankayada sresini uzatmaya ynelik bu teebbs sonuca ulam olsayd. Atatrk ve nn devirlerini bir tarafa koyarsak, Trk
demokrasi tarihinde Bayardan sonra ankayada bir dnemden fazla
kalan ikinci cumhurbakan Sleyman Demirel olacakt. Mesut Ylmazn
gnlsz onay ile balayan anayasa deiiklii srecine, DYP ve FP de
dahil oldu. DYP, cumhurbakannn halkoyu ile seilmesi temelinde bir
sylem benimserken, FP, Anayasann siyasi parti kapatma rejimi ile ilgili
maddelerini de kapsayan bir deiiklik neriyordu. Deiiklik paketi
Anayasann 101, 69 ve 85. maddelerini kapsayacak ekilde geniletildi.
neriye gre, 1961den beri devam eden cumhurbakanl seimine
ilikin bir defalna seilme kural deiiyor, iki kez beer yllk srelerle cumhurbakanl makamna seilme mmkn klnyordu. Anayasa
deiikliine imza koyan milletvekili says deiikliin kolayca geecei
gibi yanltc bir intiba brakyordu. Ama, TBMM tarihinde iki oylama
vardr ki iinde daima srpriz eler tar: Biri cumhurbakanl seimi,
dieri anayasa deiiklii. Bu iki oylama gizli oy usul ile yapldndan
taahht edilen ile gerekleen rtmeyebilir. Bunun en iyi rnei Faruk
Grlerin cumhurbakanl adayl sreci olmutur.
Gerekten bu defa da, anayasa deiiklii teklifine imza koyan milletvekili saysnn ok altnda bir ounlua ulalmtr. 29 Mart gn
yaplan ilk tur oylamada 3/5 ounluk olan 330a ulalamam, 303
kabul oyuna karlk 202 ret oyu kmt. Bu sonu zerine TBMM
Genel Kurulunda, anayasa deiiklii nerisinin maddelerine geilmesi
zerinde usul tartmas almtr. Bir gre gre, deiiklik nerisinde
maddelere geilebilmesi iin nitelikli ounlua ulalmas gerekliydi.
1995 deiiklik paketinde bu usul benimsenmiti. TBMM Bakan Yldrm Akbulutun bakanlnda Bakanlk Divannn yapt toplant neticesinde maddelerin mzakeresi iin ilk turda salt ounluun yeterli
olduu sonucuna varld.
Maddelerin mzakeresinden sonra yaplan ikinci tur oylamada,
Fazilet Partisinin 101. madde deiiklii iin ne srd 69. madde
deiiklii oylamasnda sonu olumsuz kt. Deiiklik siyasi partilerin
Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatlma gerekelerini snrlandryor
ve kapatma karar iin nitelikli ounluk gerektiriyordu. TBMMde bu
465
neriye sadece 253 oyluk bir destek bulunabildi. 207 milletvekili ise
aleyhte oy kulland. Cumhurbakannn seim usuln belirleyen 101.
madde deiiklii ile ilgili olarak yaplan nihai oylamada 177 ret oyuna
karlk 303 kabul oyu verildi. Bylece Anayasa deiiklii nerisi, 3/5lik
ounluun altnda kaldndan reddedilmi oldu.6
Burada, anayasa deiiklii oylamasnda usul ynnden yaplan
ciddi bir sakatl tarihe not dmekte yarar var: Birinci tur oylamada
istedii ounluun kmadn gren Babakan Ecevit, Anayasa ve
TBMM tznn amir hkm olan gizli oy ilkesini ihlal eden
bir tutum sergiledi. Oy verme kabininden, zarfa koyduu oyun rengini
gstererek, partisinin milletvekillerini kendisini izlemeye dolayl olarak
zorlad. zellikle ANAPllarn sadakatinden kukulanan MHPliler de
Eceviti izlediler. Bu apak anayasa ihlali idi. Oylamay yneten Bakanlk Divannn bu gstererek oy verme eylemini durdurmas gerekirdi.
Hatta daha da ileri giderek yle bir iddiada bile bulunabiliriz: Anayasa
deiiklii oylamalarnda gizlilik esasa messir usul hkmdr. Oylamada bu ilkenin ihlali Anayasa Mahkemesinin ekil ynnden bozmasn
gerektirir. Yani, anayasa deiiklii bu usul sakatl ile geseydi bile, Anayasa Mahkemesi nezdinde yaplacak bir bavuru gl bir olaslkla iptal
karar ile sonulanacakt. Bu tutum Ecevitin kariyerini glgeleyen bir
eylem olarak Trk siyasi tarihine gemi oldu.
5 Nisan 2000 tarihinde yaplan son oylama ankayada yeni bir
Demirel dneminin olamayacana iaret ediyordu. ktidarn arkasnda
Anayasay deitirecek ounluk olmasna ramen milletvekilleri gizli
oylamada taahhtlerini yerine getirmemilerdi. Bu sonu parti liderlerinin Demirel konusunda gruplarna hakim olamadklarn gsteriyordu.
zdemir, Cumhurbakanl, s. 445; Ylmaz, ankaya, s.290.
SONULAR
XX. yzyla girerken Osmanl mparatorluu hala byk bir devletti. Banda II. Abdlhamitin bulunduu bu devlet, XIX. yzyln son
eyreinde ksa sreli bir anayasal monari giriiminde bulunmu, sonra
bu yoldan vazgeilmiti. Sultann Parlamentoyu datt 1878den Hrriyetin ilan edildii 1908 Temmuzuna kadar Jn Trkler Abdlhamite
kar sert bir muhalefet yrttler. Ancak bu duru Osmanl kamuoyu
tarafndan desteklenmiyordu. Sorun ynetimde sz sahibi olmak isteyen
brokratik snflarla, lkeyi atalarndan grd gibi ynetmek isteyen
Halife Sultan arasndayd.
Abdlhamitin Yldz Sarayndan otuz yl aan bir sreyle devam
ettirdii mutlakiyet yllarnda Jn Trkler temel olarak yurtdndan
muhalefetlerini srdrdler. Batda ilerici liberaller olarak hogr ve
destekle karlanan Jn Trkler bir siyasal partide bulutular. Bu ttihat
ve Terakki Cemiyeti idi.
ttihat ve Terakki kendi iinde Sultana kar yrtlecek strateji konusunda blnme ve birlemeler yaad. Bu srecin sonunda parti yeni
bir mttefik buldu: Gen subaylar. 1908 Jn Trk Devrimi byk lde
asker ve sivil kanatlaryla bu ittifakn rndr. Devrimin snfsal temeli
de kk burjuva aydnlara dayanyordu. Bu aydnlar modern bir eitim
grmler ve ideolojik olarak Byk Fransz Devriminin etkisi altnda
bulunuyorlard.
Bu devrimden sonra girilen kinci Merutiyet Devrinin siyasal
sorumluluu ttihat ve Terakkiye aittir. mparatorluun son on ylnda
468
ttihatlar gittike artan bir oranda ynetimde sz sahibi oldular ve

lkelerinin geleceini belirlediler. Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dnya
Savalar bu ksack dneme sd. Osmanl toplumunun temel ajandasn
bu mcadeleler oluturdu. Merutiyetle birlikte gndeme gelen Bulgar
bamszln, Osmanl Kuzey Afrikasnn kayb, Arnavutluk isyan ve
Rumelinin kayb izledi. mparatorluun dalmas ile noktalanacak olan
Birinci Dnya Savana giri bu tabloyu daha da arlatrd.
Sava ttihat yneticiler asndan, Tanzimattan beri devam eden
bamllama srecinde ve emperyalizm zincirinden kurtulmak iin karlmamas gereken bir frsatt. Ancak bu frsat btn ok uluslu imparatorluklarla birlikte Osmanl Devletinin de sonu oldu.
Birinci Dnya Sava, XIX. yzylda kurulan uluslararas statkoyu
radikal bir ekilde deiiklie uratt. Bu deiiklikler iinde en nemlisi
siyaset bilimcilerin ikinci demokratlama dalgas olarak yorumladklar
gelimedir. Savan sonunda drt ok uluslu monari ykld. Yerine bir
ok yeni cumhuriyet kuruldu. Almanyada Hohenzollern, AvusturyaMacaristan mparatorluunda Habsburg; arlk Rusyada Romanov ve
Osmanl mparatorluunda ise Osmanl hanedan yklan devletlerle
birlikte tarihe kartlar.
Mondros Mtarekesi, Bakan Wilsonun ilan ettii uluslarn kendi
kaderlerini tayin hakk ve ilhaksz tazminatsz bar ilkelerinin yaratt
olumlu hava iinde karland. Sava yllarndaki siyasal tutumlar nedeniyle balatlan ttihat av glgesinde yrtlen bar grmelerinde
Trkler iin en kk bir msahamann bile sz konusu olamayaca ksa
srede ortaya kacakt.
13 Kasm 1918de ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan mterek donanmasnn stanbula gelii ile balayan igal, Kilikya ve Suriyede Franszlar,
Kuadasndan balayarak Antalya-Mersin izgine kadar talyanlar tarafndan geniletilerek Trk kamuoyunda hayal krklna yol at. Gene
de Trkler tevekklle Paris Bar Konferansndan kendileri iin adil bir
bar anlamas kaca beklentisi iindeydiler. Barda taran damla,
zmirden balayarak -Bat Anadolunun, Yunan ordusu tarafndan igal
altna alnmasyd. gal, artc olmayan bir ekilde blgesel direnie
Sonular
469
yol at. 7 Ekim 1919 tarihli mttefikler aras tahkik heyetinin sunduu
rapor, igalin hibir meru gerekesinin bulunmadn teyit etmekteydi.
Trkler bu haksz eyleme Kuvay Milliye ile yant verdiler.
Mustafa Kemal Mtareke Dnemine girilirken 300 Osmanl generalinden sadece biriydi. Mirliva (Tugeneral) rtbesindeydi. Mesleki
gemii olduka parlak, lke ynetiminde sz sahibi olmak isteyen atak
yaratlta gen bir generaldi. Osmanl kamuoyu kendisini anakkale
savalar srasnda Anafartalar kahraman olarak tanmt. O zaman itibariyle, yetenekli ve baarl bir general olmak dnda dikkat eken bir
yn yoktu. Mustafa Kemal, Mondros Atekesinin gvenlik maddelerini
bahane ederek stanbula gelen mttefik donanmas ile ayn gn, uzun bir
tren yolculuundan sonra Haydarpaa istasyonuna inmiti. En son grevi
General Allenbynin Suriye-Filistin cephesinde balatt ngiliz saldrsna kar koymakla devli 7. Orduya komuta etmek olmutu.
Mtarekeye giri koullar Mustafa Kemal Paa asndan da zel
nem tayordu. Parlak askeri kariyerine karlk, hibir siyasal grev almam, daha dorusu verilmemiti. Mustafa Kemal bu konuda istekliydi.
imdi btn siyasal konjonktr deimi, iktidar alan tamamen boalm bulunmaktayd. Babakanla getirilen Ahmet zzet Paa saygn biri
olmakla birlikte siyasal kvrakl olmayan bir marealdi. Mustafa Kemal,
bir zamanlar IV. Orduda emrinde alm bulunduu bu yal generalin
kendisini Harbiye Nezaretine atamasn bekliyordu. Hatta Mareale gnderdii bir tel mesaj ile talebini akca dile getirdi. Fakat bu talep erken
bulunmu olmal ki kabul grmedi.
Bu an itibariyle, iktidar ele alarak lkeyi selamete karlabilecek bir
elit grnmyordu. Tersine eski elite ynelik bir cad av balatlmt.
ktidar talep eden Hrriyet ve tilaf Partisi nderleri lkenin gerek
meselelerinden bihaber ilkel ve rvanist dncelerin esiri olmu,
mttefiklerle yaknlamann Trkiyeyi kurtaracak tek forml olduunu
sanyorlard.
Fakat ne yazk ki, galiplerin gerek gndeminin Osmanl Devletini
tamamen budamak ve Trklere Orta Anadoluda Arap emirliklerine benzeyen feodal ve baml bir devlet brakmak olduu Paris Bar Konferan-
470
snda anlald. Bu arada Osmanl Meclisi ve Divan Harpler sava dnemini sorgulamaya odaklanmlard. Bir ok Osmanl yneticisi asndan
Ermeni Tehciri zanllarn cezalandrmak mttefiklere irin grnmenin
bir yolu olarak grlyordu.
Mtareke sonras greve gelen btn hkmetler beceriksiz km,
iktidar en son Vahiddetinin enitesi Damat Ferit Paann elinde kalmt.
Ayan Meclisi yesi olan Ferit Paann siyasi hrs vizyonu ile mtenasip
deildi. Pariste anlatt Trk tezi alayl bir tebessmle karlanm, Osmanl babakan olarak gittii Pariste bir smrge temsilcisi gibi azarlanarak geri gnderilmiti. Mttefikler Trkiyenin geleceine kendileri
karar vereceklerdi. Parlamentoya yansm demokratik bir temsil belki
sorunlara zm getirebilirdi. Ancak bu yol da Sultan Vahidettin tarafndan kapatlmt. Parlamento padiah iradesi ile feshedilmi, Anayasaya
gre yaplmas gereken seim de igal koullar nedeniyle yaplamamt.
Padiah hem parlamentonun toplanmasndan ekiniyor hem de bar anlamasn onaylama sorumluluunu zerine alacak bir platform aryordu.
Bu oluum derme atma bir kurul olan ura-y Saltanat olacakt.
Ortada pek ok siyasal proje ve speklasyon mevcuttu. Planlardan
bazlar unlard: stanbul ve Dou Trakya Rumlara veriliyor, Ayasofya
yeniden Hristiyanln simgesi haline getiriliyor, Ege blgesi Yunanistana
balanarak pan elenizm ryas gerekletiriliyor; Boazlar ABDnin gdmnde bir serbest blgeye dntrlyordu. Trk Sultannn Bursa
veya Konyaya nakledilmesi ve hilafet makamnn ngiliz himayesinde
devam konuuluyordu. Batllarn Ermeni vilayetleri olarak andklar,
Vilayat- Sittede ABDnin himayesinde bir Ermeni Devleti kurulaca
kesin gibiydi. Pariste Bogos Nubar ve Ermeni mahfeli mstakbel Ermenistan, Krt erif Paa, Krdistan kurma hayalleri iindeydiler. Buna
Dou Karadeniz Rumlarnn, Pontus Devleti kurma dnceleri ekleniyordu. Anadoluda asayisizlik kol geziyordu.
Buna ilaveten, Mttefikler, Dou Karadeniz blgesindeki kamu
gvenlii sorunlarn Hristiyan halkn Trkler tarafndan ezilmesi olarak
yorumladlar. Trk ynetimi eer bir are bulmazsa Mtareke hkmleri
gerei bu blgenin de igal altna alnabilecei konusunda uyarld. Tela
Sonular
471
iindeki hkmet yetkilileri blgede skuneti salayabilecek dirayette bir

ynetici aramaya baladlar. Mustafa Kemal arad tarihi frsat bylece
yakalam oldu. Dahiliye Nazr ve Harbiye Nazr zm yolu olarak
gvenilir bir generali olaanst hal valilii gibi bir grevle ile blgeye
gndermeye karar verdiler. Bulunan hukuki forml nc Ordu mfettilii idi.
Mustafa Kemalin eline imdi, ok nemli bir koz gemiti.
Anadoluda bulunan iki ordudan birinin mfettii yaplm, hkmet
kararnamesi ile olaanst yetkilerle donatlmt. Karargah Konyada
bulunan II. Ordu aslnda zayft. Silah, mhimmat ve erzak stoku ynnden diri kalm sadece iki kolordu vard. Karargah Ankarada bulunan
20. Kolordu ile karargah Erzurumda bulunan 15. Kolordu. imdi bu
kolordular onun emri altna girecekti.
Damat Ferit Hkmeti, Mustafa Kemale Anadoluda kamu dzenini
tesis etmek maksadyla nemli yetkiler vermiti. Yani kendi anti tezini kendi yaratmt. Mustafa Kemal karargah ile birlikte deniz yoluyla Samsuna
gitti. Ancak stanbul Hkmetine kar ihtilal fikri herhalde sadece kendi
kafasnda mevcuttu. Samsuna vardnda halk kendisini yakn gelecekte
balayacak bir ihtilalin lideri olarak deil, Pontus belasndan kurtaracak
dirayetli bir devlet adam olarak karlad. zmirin Yunanllar tarafndan
igal altna alnmas btn Anadoluda infilal yaratmt. Mustafa Kemal,
nce mevcut hkmetin meruiyetini sarsan tamimlerle halk uyard.
Anadoludaki mlki ve askeri yneticileri milli meseleler zerinde uyank davranmaya davet etti. Arkasnda milli iradeyle seilmi bir meclisin
gveni olmayan bir heyetin millet adna bar mzakere edemeyeceini
vurgulad.
Amasya Tamimi Anadolu htilalinin kadrosu ve ideolojik ynelimi
bakmndan nem tar. 22 Haziran 1919 tarihli bildirgeye imza koyanlar
Mustafa Kemalin ihtilal liderliini kabul etmi olanlardr. Tamimin vurucu noktalar, Hkmetin demokratik temsile dayanmad grnn
yan sra, atekesin teslimiyeti hkmlerine riayet edilmemesi, silahlarn
mttefiklere teslim edilmemesi biiminde zetlenebilirdi.
472
Mustafa Kemal ve arkadalarnn eylemlerini bir meruiyet zeminine

oturtmaya ihtiyaclar vard. Erzurumda Vilayat- arkiyenin Ermenistan
yaplaca endiesiyle balatlan Mdafaa- Hukuk hareketi, Mustafa
Kemalin Anadoluyu stanbuldan koparmasna olanak salayacakt;
burada elde edecei Heyet-i Temsiliye reislii, Anadolunun tam ortasnda, Sivasta, btn Anadolu ve Rumeliyi kapsayacak bir konvansiyonu
toplamasn mmkn kld. Atatrk, bununla stanbul karsnda temsil
meruiyeti sorununu zmeyi baard. Mustafa Kemalin bunu baarmasn salayan ey, Anadoludaki kolordu komutanlarn siyasal eylemine
katm olmasyd.
30 Eyllde Damat Feritin istifas Anadoludan ykselen Mdafaa-
Hukuk hareketinin meru bir ses olarak kabul edilmesi anlamna geliyordu. Bundan sonra Mustafa Kemal asi bir general deil, pazarln te
ucundaki gc temsil edecekti.
Sivasta yaplan Heyet-i Temsiliye-kolordu komutanlar toplants
iktidarn fiilen Anadoluya getiini gsteriyordu. Parlamentonun feshinden yaklak bir yl sonra igallerin glgesinde gerekletirilen Mebusan
Meclisi seimleri Mustafa Kemal Paann iktidar ele geirme ynnde
elde ettii en nemli merhalelerinden birini oluturdu. Birka ay ncesinin ihtilalci generali Mustafa Kemal bu seimlerde Erzurum merkez
livasndan mebus seilerek Mdafaa- Hukuk Partisinin nderliini pekitirmi oldu.
Yakn tarih asndan anlaml krlma noktalarnda biri de seimde
ounluu eden Mdafaa- Hukuk Partisi nderi Mustafa Kemalin 27
Aralk 1919da Sivastan Ankaraya gelmesidir. Bu kk ama stratejik
Orta Anadolu ehrine gelerek Mustafa Kemal, stratejik bir noktadan Parlamentoyu denetim altna almak istemitir.
IV. Dnem Osmanl Mebusan Meclisinin nglizler tarafndan baslarak Anadolu yanls milletvekillerinin tutuklanmas ve Maltaya srlmeleri Ankarada toplanacak bir Kurucu Meclis fikrini merulatrmtr.
Modern Trkiyenin temelinde Byk Millet Meclisi adyla anlan
bu meclis vardr. Mustafa Kemal bundan sonraki siyasal eylemini bu mec-
Sonular
473
lise dayanarak yrtmtr. Bu Meclis toplanma ekli itibariyle Fransz

Konvansiyon Meclisine benzetilir. Kurulduu andan itibaren kendini
ulusal egemenliin tecelli ve temerkz etttii tek stn otorite sayan,
karar, kanun ve uygulamalar temyiz edilemez tek meru g bu meclis
olmutur. Orduyu bu meclis kurmu, Trk stiklal Savan bu meclisin
ordusu zafere ulatrmtr. Bu sreci yneten bu meclisin bakan ve
Bakomutan Mustafa Kemaldir.
Trkler 1922 Kasmnda Lozanda dzenlenen Bar Konferansna
davet edildiler. Bar grmelerinde smet Paa bakanlndaki Trk
Delegasyonu elbette, btn istediklerini elde edemedi. Mustafa Kemal
optimum noktaya ulaldn anlaynca smet Paaya bar imzalamas
talimatn verdi. Antlama Trkler asndan byk bir diplomatik zaferdi. Fakat gnmz Trkiyesinin anti Kemalistleri Lozan bir zafer deil
hezimet olarak tanmlarlar. Oysa ki bu sulamann rasyonel bir temeli
yoktur. Trk temsil heyeti bar masadan ayrlrken Batya ibirlii yaplabilir, ada bir ynetim imaj vermeyi ihmal etmemi; btn davasnn
Trklerin kendi kaderlerini tayin hakk ve medeni milletler camiasnn
eit bir yesi saylmaktan ibaret olduu vurgulamtr. Trkiyede tutucu
tarih yazmclnn Lozan zmlemesi Osmanl asrlarnn ftuhat
nostaljisinin derin izlerini tar. Oysa ki Trkler Lozan Bar masasna
Osmanl ftuhat ideolojisinin mirass olarak deil, onurlu, egemen
bir milli devlet kurmak iin oturmulard. Trkler, Mustafa Kemalin
nderliinde vatanlarn kurtarm ve yeni devletlerini uluslararas camiaya Lozanda kabul ettirmilerdi. Bu noktaya ulatktan sonra, daha
fazla toprak iin mcadele etmek akllca deildi. Yoksul Anadolu halkn
smrgeci glerle daha etin bir mcadeleye sevketmek doru deildi.
Kazanlan bar, o koullarda en iyi bart.
Barn TBMM tarafndan onaylanmasndan sonra Mustafa Kemal
muhaliflerinin elmelerine aldrmakszn kafasndaki siyasal projeyi
hayata geirmeye koyuldu. Siyasal eyleminde sonuna kadar hukukimeruiyeti bir tutum benimsedi. TBMMyi siyasal ve toplumsal btn
atlmlarnda temel meruiyet kayna yapt.
474
Atatrk byk zaferi muhalif bir kuatma altnda baarya ulatrm, ulus nezdinde byk bir karizma elde etmiti. Bu gc siyasal gce
dntrmek niyetindeydi. Bunda baarl oldu da. Bu baar Trk Devriminden baka bir ey deildir. Devrimin temel ynelimi de toplumu
ada, demokratik ve laik nitelie kavuturmak olmutur.
Kemal Atatrk burjuvazinin fevkalade clz olduu bir toplumsal
ortamda, kk burjuva aydnlarn nderliinde, bir burjuva demokratik
devrimi gerekletirmitir. Bu belki de Orta Dounun ilk ve tek demokratik devrimidir. Trk Devrimi Aydnlanma ann miraslarndan
biridir. Demokratik yn anti monarik znden kaynaklanr. Kemalizm
cumhuriyetilii temel alan bir ideolojidir. Gnmzde Atatrk Devriminin muarzlar, onu, Trkleri bin yldr ait olduklar medeniyet dairesinden kararak baka bir medeniyet dairesine soktuu iin knarlar.
Mustafa Kemal ynetimde bulunduu 15 yl boyunca Trkiyeyi
modern bir devlet haline dntrd. Hukuku tamamen laik bir temele
oturttu. Byk ounluu yoksulluk iinde kylerde oturan halkn teba
olmaktan karp yurtta olmalarn salad. 1938 Kasmnda hayata veda
ettiinde, fakir ama onurlu bir cumhuriyet brakmt. Bu cumhuriyetin
yz Batya dnkt.
Yerine gelen smet Paa devleti ve partisini omuzladnda onun
kadar gl bir siyasi deildi. Hakkndaki btn olumsuz sylemlere
ramen smet Paa Trkiyeyi ok partili demokratik siyasal hayata altrmak gibi nemli bir misyonun ncs oldu. Trkiyeyi kinci Dnya
Sava badiresine sokmad. Atatrk Dneminin babakan ve onun vefatndan sonraki cumhurbakan olarak smet nn 1950ye kadar yaplan
btn siyasi tasarruflarn fatura edildii bir siyasi figr olsa da Trkiye
Cumhuriyetinin temelinde yatan ikinci adamdr. 1930lar dnyasnda
Trkiyeyi otoriter bir ekilde ynetmise de, ok partili siyasi hayat
daima bir hedef olarak gstermi ve sonunda da bunu hayata geirmitir.
Kukusuz bu baarda Atatrkn son babakan olma niteliini haiz olan
Celal Bayarn da katks vardr. Neticede Atatrkn iki babakan birbiri
ile bir ok konuda farkl dncede olmalarna ramen Trkiyeyi 14
Mays 1950ye getirmeyi baarmlardr.
Sonular
475
smet Paann en byk baars kendi partisinin iktidardan ekilmesi sonucunu yaratacak olan siyasal rekabeti balatmak olmutur. nn en byk zaferini kendi yenilgisini hazrlayarak kazanm ve iktidar
Demokrat Partiye devretmitir.
Demokrat Partinin nder kadrosunun neredeyse tamam Tek Parti
Devrinin siyasal elitleriydiler. rnein Celal Bayar, Emin Sazak, Refik
Koraltan birinci Meclisten beri milletvekiliydi. Adnan Menderes, Atatrk tarafndan kefedilmi 1931, 1935, 1939, 1943 seimlerinde CHP
listesinden milletvekili seilmiti. Fuat Kprl de V. dnemden itibaren
tek parti meclislerinde ye olarak bulunmutu. DPnin ekirdek kadrosu
tek parti tecrbesi iinde yetimi; byk bir snfsal ittifak olan CHPde
temsil edilmilerdi. Atatrk devrimleriyle ilkesel bir sorunlar yoktu.
tiraz ettikleri en nemli nokta ekonomi zerinde uygulanan vesayet
rejimiydi. Devletiliin ekonomiyi atalete srklediini dnyorlard.
Bir baka syleyile serbest piyasa ekonomisine inanyordu. Tpk Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Serbest Frka rneklerinde olduu
gibi. DP nderleri tarm ve ticaret burjuvazisi ve tara mtegallibesinin
desteini ksa srede salayarak iktidar yryne balad. 27 yl sren
tek parti rejiminin yaratt bkknlktan yararlanarak bu yrye halkn
geni kesimlerini katma becerisini de gsterdiler. Sonu olarak 1950de,
ideolojisi Kemalizm olan brokratik kk burjuva iktidar gitti; yerine
burjuvazi ve mtegallibenin iktidar geldi.
50ler Trkiyesinde temel olarak, ykselen tarm ve ticaret burjuvazisinin partisi, sa populist Demokrat Parti ile brokratik elitin partisi
Cumhuriyet Halk Partisi arasnda bir ayrma sz konusuydu. 27 Mays,
devletin kurucu ideolojisinin kaybettii mevziyi geri almasyd. 1961
Anayasas genel oydan kan siyasal iradeyi yarg ve elitist kurumlarla
dengeledi. Devlet yapsn yrtmeye gvensizlik temelinde yeniden
rgtledi.
1960lara kadar Trkiye, ahalisi byk bir ounlukla kylerde yaayan, demokrasisi gen, siyasi ve iktisadi kurumlar zayf bir lke grnm veriyordu. 1960lardan 80lere bu toplumsalsiyasal yap nemli lde krld. Trkiye kent arlkl bir toplum olma yolunda deiikliklere
476
urad. 50lerde Trkiye karmak bir sosyo-politik yap sergilemez iken,

60lardan sonra ok partili siyasal hayat zengin bir eitlilik gstermeye
balad.
27 Mays 1960dan 12 Eyll 1980e kadar olan dnem, 12 Mart
1971 ara rejimi tarafndan tam ortadan ikiye blnd. 12 Mart vesayet
rejminden kan Trkiye, hzl kentleme, arpk kapitalistleme ve buna
kout olarak siyasal ve toplumsal oulculuun artt yeni bir dneme
girdi. Bu yeni dnem marksist sol, ar milliyeti ve islamc san geliip
serpildii yeni bir Trkiyeyi gndeme getiriyordu. Bu siyasal eilimlerin
kimisi yasal siyasal partiler olarak rgtlenme ve gelime olanana kavutu; kimisi de marjinal hareketler olarak Parlamento dnda kaldlar.
Parlamentoda irili ufakl pek ok siyasal parti temsil edilme olanana kavutu. Hatta baz kk radikal partiler, temsil tabanlarnn ok stnde
bir siyasal etkinlie sahip oldular.
50lerden 70lerin ortasna kadar Trkiye, sert ini klarna ramen, hkmet etme sorunu olmayan, dar anlamda istikrarl bir lkeydi.
70lerden sonra siyasal cephelemeler ok youn bir ekilde yaanmaya
balad. Bu durum ynetme krizi ve siyasal istikrarszlk anlamna geliyordu. Ksa mrl ve zayf koalisyonlar, artan iddet eylemleri ve iktisadi
bunalm, Trkiyeyi i sava ortamna ve 12 Eylle getirdi.
12 Eyll rejimi, 27 Mays ve 12 Marttan ok daha derin izler brakt.
Bu dnem iin ar totaliter kapal bir rejim dnemi tanmlamas herhalde yanl olmaz. Trkiye 2000li yllara kadar, bu ara rejimin kurgulad
siyasal ablonla ynetildi. 1982 Anayasas, 12 Eyll askeri rejimi tarafndan yaptrlm ve Trk halkna kabul ettirilmi bir anayasayd.
12 Eyll ynetiminin ngrd siyasal model aslnda tutmutu.
Fakat iktidar, ok uzak olmayan bir gelecekte kurucu iktidarn tahmin
edemeyecei siyasal glerin eline geecekti.
Trkiye 60lardan 2000lere -kesintili de olsa- demokratik parlamenter bir rejimle ynetilmitir. Btn aksaklklarna ramen gnmz
Trkiyesi demokratik bir hukuk devletidir.
Sonular
477
Trk halk ok partili siyasal yaama getiimiz gnden bu yana iktidar ounlukla sa partilerden birine tek bana veya koalisyonla vermitir. Bu srete sol gerek manada hibir zaman iktidara gelmemitir.
Bu, Trkiyenin toplumsal yapsnn doal bir sonucudur. Buradan Trk
halknn siyaseten muhafazakar olduu sonucu karlabilir; ancak, her
toplum deiim ve dnm denilen diyalektik bir srecin etkisi altndadr. Trkiye XXI. yzyln banda salt i siyasal gerilimlerin deil, global
srelerin de youn etkisi altna girmitir. 60lardaki uluslararas statko
tamamiyle deimi, ok daha karmak karlar sz konusu olmutur.
Yeni dnya dzeni Trkiyeyi birok apraz etki altna almtr. Hatta,
souk sava dnemi mttefiklerinin Trkiyenin ulusal btnln savunduklar bile kukuludur.
te yandan Trkiyenin toplumsal siyasal dengeleri byk lde deimi, yenilenmi, yeni snfsal ilikiler kk salmtr. Gnmz
Trkiyesinin egemen gleri 60lardaki gler deildir. Trk burjuvazisi
yapsal ve niteliksel deiikliklere uramtr. Emeki snflar 70lerin tersine san etki alanna girmitir. Bu durum evrensel olarak bir paradoksa
iaret eder. Trk ii snf, kyllk deer ve balarn kent varolarnda
srdren atipik bir proleterya rnei oluturmaktadr.
Trkiye, kinci Dnya Savandan sonraki dnemde ideolojisi Kemalizm olan, bir kk burjuva cumhuriyeti olmaktan karak uluslararas
sermayeye kendine has zel koullarla eklemlenen bir lke olma profiline
ulamtr. Bu srete, ok partili siyasal hayat greli olarak kklemekle
birlikte, ideolojik polarizasyon ok gl olmutur. Siyasal ayrma gittike derinleerek devam etmektedir. zellikle rejimin kurucu ilkeleri
zerinde konsenssn varl hala kukuludur.
KAYNAKA
Abadan, Trk Siyasi, Abadan, Yavuz, Trk Siyasi Partiler Kanunu,
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Cilt
XXI, no.3, (1966).
Abdlhamidin Sadrazamlar, II. Abdlhamidin Sadrazamlar Kamil
Paa ve Sait Paann Anlar, Polemikleri, Yayna hazrlayan:
Gl aal Gven, stanbul, Arba, 1991.
Adnan Menderes, Konumalar, Adnan Menderesin Konumalar, Cilt
1, stanbul, Ekicil Matbaas, 1957.
Aaolu, Bir mr Byle, Aaolu, Sreyya, Bir mr Byle Geti
(stanbul: shak Basmevi, 1975), ss.26-27.
Aaolu, Kuvay Milliye, Aaolu, Samet, Kuvay Miliye Ruhu, Birinci
Byk Millet Meclisi (stanbul: Aaolu Yaynlar, 1964),
3. Bask, ss.97-98.
Aaolu, Siyasi Gnlk, Aaolu, Samet, Siyasi Gnlk: Demokrat
Partinin Kuruluu, stanbul, letiim Yaynlar, 1992.
Ahmad, Demokrasi Srecinde,Ahmad, Feroz, Demokrasi Srecinde
Trkiye, 1945-1980, stanbul, Hil Yaynlar, 1994.
Ahmad, ttihat, Ahmad, Feroz, ttihat ve Terakki, 1908-1914,
ev:Nuran lken, (stanbul: Sander Yaynlar, 1971
Ahmad, Kronoloji, Ahmad, Feroz, Ahmad, Bedia Turgay, Trkiyede
ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi, 1945-1971,
stanbul, Bilgi Yaynlar, 1976.
Ahmad, Modern, Ahmad, Feroz, Modern Trkiyenin Oluumu, Trkesi: Yavuz Alagon, (stanbul: Sarmal Yaynlar, 1995), s.12
480
Ahmad, Rustow, Merutiyet, Ahmad, Feroz, Rustow, Dankward A,

Merutiyet Dneminde Meclisler 1908-1918, Gneydou
Avrupa Aratrmalar Dergisi, say:4-5, (stanbul: Edebiyat
Fakltesi Basmevi, 1976).
Ahmet Mithat, Trkiye Cumhuriyetinde, Ahmet Mithat, Trkiye
Cumhuriyetinde Hukuk-u Esasiye Harekat (1920-1929),
stanbul, Sanayi-i Nefise Matbaas, 1929.
Akuraolu, 1330 Senesi, Akuraolu Yusuf, Geen Yl: 1330 Senesi
Trk Yurdu, Cilt 8, no. 1, 1331, ss.2516-2517.
Akuraolu, Neriyat, Akuraolu Yusuf, Yeni Eserler: tilaf- Mselles Devletlerinin Neriyatna Nazaran Harbi Umuminin
Meneleri, Trk Yurdu, Cilt 8, no. 8, 1331,s.2659.
Akgn, Harbord, Akgn, Seil, General Harbordun Anadolu Gezisi ve
Ermeni meselesine dair Raporu (stanbul:1981).
Akn, Nevahi, Akn, Rdvan, 1920ler Anadolusunda Yerel Demokrasi
Giriimi: dare-i Kura ve Nevahi Kanunu Layihas, Toplumsal Tarih, Say:32, (Austos 1996).
Akn, Tekilat- Esasiye, Akn, Rdvan, Birinci Trkiye Byk Millet
Meclisinin Tekilat- Esasiye Kanun Layihasn Mzakeresi, Tark Zafer Tunayaya Armaan, (stanbul: stanbul
Barosu Yayn, 1992).
Akin, Ana izgileriyle, Akin, Sina, Ana izgileriyle Trkiyenin Yakn Tarihi, Ankara, maj yaynclk, 2001.
Akin, stanbul, Akin, Sina, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele,
(stanbul: Cem Yaynevi, 1976).
Akin, Ksa Trkiye, Akin, Sina, Ksa Trkiye Tarihi, stanbul,Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, 2007.
Akin, Siyasal Tarih,Akin, Sina, Siyasal Tarih (1995-2003), Trkiye
Tarihi, Bugnk Trkiye 1980-2003 (editr: Sina Akin),
Cilt 5, stanbul, Cem Yaynevi, 2005.
Akin, Trkiyenin , Akin, Sina, Trkiyenin nndeki Model,
Ankara, Telos Yaynlar. 1996.
Kaynaka
481
Aktepe, Baz Belgeler, Aktepe, Mnir, Atatrke Ait Baz Belgeler,

Belleten, Cilt. XXXII, Say: 127, (Temmuz 1968), ss.441457.
Aldkat, Demokrasilerde, Aldkat, Orhan, Demokrasilerde ve
Trkiyede Devlet Bakanl (stanbul: 1960).
Alemdar, Demokrat Parti, Alemdar, Korkmaz, Demokrat Parti ve
Basn, Tarih ve Toplum, Mays 1988.
Alkan,stiklal, Alkan, A.Turan, stiklal Mahkemeleri (stanbul: Aa
Yaynclk, 1993).
Alman mparatoru, Alman mparatoru II. Wilhellm Hazretlerinin stanbul Ziyaretleri, Trk Yurdu, Cilt 13, no6, 1333, s.3644.
Almanyada Trk Edebiyat, Trklk uunu: Almanyada Trk Edebiyat, Trk Yurdu, Cilt 9, no. 12, 1331, s.2934.
Altu, Parlamento Hukuku, Altu, Ylmaz, Parlamento Hukuku, stanbul, alayan Kitabevi, 2003.
Ankara, Son Papaz, Ankarann Son Papaz, Yakn Tarihimiz, Cilt.2
(stanbul: Vatan Matbaas, 1962), ss.105-106.
Aral, Sosyal Demokrasi, Aral, Fahri, Sosyal Demokrasi ve Klasik Devleti izgi, Yeni Gndem, say:36, Aralk :1985.
Arasl, Trkiyede, Arasl, Oya, Trkiyede Seim Sistemlerinin Getirdikleri, Blent Nuri Esene Armaan (Ankara: A.. Huk.
Fak. Yayn, 1977), ss.7-27.
Arcayrek, Aklyor, Arcayrek, Cneyt, Aklyor, Ankara, Bilgi Yaynlar, 1996.
Arcayrek, ankayaya Gelenler, Arcayrek, Cneyt, ankaya Gelenler
Gidenler, stanbul, Detay yaynclk, 2007. s.37.
Arcayrek, ankayaya Giden Yol, Cneyt Arcayrek, ankayaya
Giden Yol, (1971-73), Ankara, Bilgi Yaynevi, 1985.
Arcayrek, htilal, Arcayrek, Cneyt, Bir iktidar, Bir ihtilal, Ankara,
Bilgi Yaynevi, 1984.
Arcayrek, Mdahalenin, Arcayrek, Cneyt, Aklyor-8, Mdahalenin Ayak Sesleri, 1978-1979, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1985.
482
Arkolu, Birinci Meclis, Birinci Meclisten Notlar, (Anlatan: Eski

Adana Milletvekili Damar Arkolu) Yakn Tarihimiz,
Cilt.1, (stanbul: Vatan Matbaas, 1962).
Arif Cemil , ttihat efler, Arif Cemil (Denker), ttihat eflerin Gurbet Maceralar, Hazrlayan: Ycel Demirel, stanbul, Arma
Yaynlar, 1982.
Armstrong, Turkey in Travail, Armstrong, Harold, Turkey in
Travail:Birth of a New Nation (London: John Lane The
Bodley Head Limited,1925), ss.240-248.
Armstrong, Turkey, Armstrong, Harold, Turkey, Journal of Central
Asian Society, Cilt.XV (1928), ss.420-439.
Arsel, Teokratik, Arsel, lhan, Teokratik Devlet anlandan Demokratik Devlet Anlayna (stanbul: 1993).
Arsel, Trk Anayasa, Arsel, lhan, Trk Anayasa Hukukunun Umumi
Esaslar (Ankara: 1962).
Artu, Bakomutan, Artu, brahim, Bakomutan Meydan Muharebesi (stanbul: Trk Savalar Belgeseli, 1986).
Artu, Byk, Artu, brahim, Byk Dneme: Sakarya Meydan Muharebesi (stanbul, Trk Savalar Belgeseli, 1985).
Arzk, pe Gtrenler, Arzk, Nimet, Menderesi pe Gtrenler, Ankara, Kurtulu Matbaas, 1966.
Akun, Sivas, Akun, Vehbi Cem, Sivas Kongresi (Sivas: Kamil Matbaas, 1945).
Atalay, Cemal Grsel, Atalay, Mustafa, Cemal Grsel ve Hayat, stanbul, Nurgk Matbaas, 1960.
Atatrk, Nutuk, Atatrk, Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt II, (19201927), (stanbul, Trk Devrim Tarihi Enstits, 1961).
Atatrk, A, Atatrkn TBMMsini A Konumalar, (Ankara:
TBMM Basmevi, 1987).
Atatrk, Sylev, Atatrkn Sylev ve Demeleri, C.I, Toplayan: Nimet Arsan, (Ankara, Trk nklap Tarihi Enstits Yayn,
1961).
Atay, ankaya, Atay, Falih Rfk, ankaya:Atatrk Devri Hatralar
Cilt.I, (stanbul: Dnya Yaynlar, 1958).
Kaynaka
483
Atl zciler, Karacahisar Gazetesindeki haber iin bkz. Trklk

uunu:Atl zciler, Trk Yurdu, Cilt 10, no.3, 1332, s.2997.
Avcolu, 31 Mart, Avcolu, Doan, 31 Martta Yabanc Parma,
(Ankara:Bilgi Yaynevi, 1969).
Avcolu, Milli Kurtulu, Avcolu, Doan, Milli Kurtulu Tarihi:
1838den 1995e Cilt. II, (stanbul: Tekin Yaynevi, 1980).
Aybar, i Partisi, Aybar, Mehmet Ali, Trkiye i Partisi Tarihi, stanbul, BDS Yaynlar, 1988.
Aybars, stiklal, Aybars, Ergn, stiklal Mahkemeleri, Cilt I-II (19201927) (zmir: Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar, 1988).
Aybars, Mudanya, Ergn Aybars, Mudanya Mtarekesinin ngiliz
Basnndaki Etkisi, 70. Ylnda Mudanya Mtarekesi ve
Uluslararas Sonular (Bursa, Uluda niversitesi Yaynlar, 1993), s.74.
Aydemir, htilalin Mant, Aydemir, evket Sreyya, htilalin Mant ve 27 Mays htilali, 7. Bask, stanbul, Remzi Kitabevi,
2000.
Aydemir, kinci Adam, II, Aydemir, evket Sreyya, kinci Adam,
1938-1950, Cilt II, stanbul, Remzi Kitabevi, 2000.
Aydemir, kinci Adam, III, Aydemir, evket Sreyya, kinci Adam,
1950-1964, Cilt III, 1938-1950, stanbul, Remzi Kitabevi,
2000.
Aydemir, Tek Adam, Aydemir, evket Sreyya, Tek Adam, C.II,
(stanbul:Remzi Kitabevi, 1999).
Aydn, Giri k, Aydn, Mesut, Milli Mcadele Dneminde Anadoluda Giri ve klar Kontrol Altnda Tutan Kurulular,
Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Dergisi,
Cilt.II, Say:5 (1990), ss.21-47.
Ayn Tarihi, Ankara, Bavekalet Basn Yayn Genel Mdrl Yaynlar, 1947.
Aykan, Demokratik, Aykan, Cevdet, Demokratik Sre ve Anlar
(1946-2000), Ankara, Grafiker Yaynlar, 2003.
484
Ayn Elif, Mslman Esir, Ayn, Elif, Almanyada Mslman Esir Ordugahnda Kurban Bayram, Trk Yurdu, Cilt 11, no.10, 1332,
s.3507.
Balum, Anpolitik, Balum, Kemal, Anpolitik, 1945-1960, Ankara,
Balcolu, Asayi, Balcolu, Mustafa, Milli Mcadele Srasnda Merkezi Anadoluda Asayii Salamak in Oluturulan Milis
Kurulular, Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Dergisi, Cilt.II, Say:5 (1990), ss. 261-274.
Balcolu, Direnen Millet, Mustafa Balcolu, Direnen Millet-Milli
Mcadele :Ya stiklal Ya lm, Blm IV, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi-I, Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, 2000, ss. 207-211.
Balta, ncelemeler, Balta, Tahsin Bekir, Trkiyede Yasama Yrtme
Mnasebeti, ncelemeler, (Ankara: A..S.B.F. Yaynlar,
1960), ss.1-55.
Bardak,Son Osmanllar, Bardak, Murat, Son Osmanllar: Osmanl
Hanedannn Srgn ve Miras yks (stanbul: Gri Yaynlar, 1991).
Bagil, Hatralar, Ord. Prof. Ali Fuat Bagilin Hatralar, stanbul,
1990.
Bagil, Nizamname, Bagil, Ali Fuat, Trkiye Tekilat Hukukunda
Nizamname Mefhumu ve Nizamnamelerin Mahiyeti ve
Tabi Olduklar Hukuki Rejim: Tekilat Esasiye Kanununun 52. Maddesi zerine Tarihi ve Tahlili Etd, Cemil
Bilsele Armaan: stanbul Hukuk Fakltesi Profesrleri ve
Doentleri Tarafndan (stanbul:Kenan Basmevi ve Klie
Matbaas,1939), ss.17-100.
Batur, Anlar, Batur, Muhsin, Anlar ve Grler: Dnemin Perde
Arkas, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1985.
Bayar, Bavekilim, Bayar, Celal, Derleyen: smet Bozda, Bavekilim
Menderes, (stanbul, Baha Matbaaas, tarihsiz.
Kaynaka
485
Bayar, Hitabe, Celal Bayar Diyor ki 1920-1950 Nutuk Hitabe Beyanat

Hasbhal (Toplayan ve Metni Hazrlayan Nazmi Sevgen),
stanbul, Tan Matbaas, 1951.
Bayar, Kayseri, Bayar, Celal, Kayseri Cezaevi Gnl (Hazrlayan:
Ycel A. Demirel), stanbul, YKY, 1999.
Bayar,stiklal Savanda, Bayar, Mehti, stiklal Savanda Trk Denizcileri, (stanbul: 1945).
Baytok, ngiliz Kaynaklarnda, Baytok, Taner, ngiliz Kaynaklarnda
Trk Kurtulu Sava (Ankara:1970), ss.161-162.
Bayur, Genel Sava, Bayur, Hikmet, Birinci Genel Savatan Sonra Yaplan Bar Antlamalarmz, Belleten, Cilt.XXX, say:117,
(Ocak: 1966).
Bayur, Hariciye, Bayur, Hikmet, TBMM Hkmeti Umur- Hariciye
Vekili Yusuf Kemal Tengirenkin 1922 Martnda Yapt
Avrupa Gezisiyle lgili Anlar, Belleten, Cilt.XL, say:160,
(Ekim 1976), ss.617-667.
Bayur, Kamil Paa, Bayur, Hilmi Kamil, Sadrazam Kamil Paa: Siyasi
Hayat, Ankara, Sanat Basmevi, 1954.
Bayur, Mustafa Suphi, Bayur, Hikmet, Mustafa Suphi ve Milli Mcadeleye El Koymaya alan Ba Darda Akmlar, Belleten, Cilt.XXXV, say: 140 (Ekim: 1971).
Bayur, Trk nklab, Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, Cilt
I, Ksm: I, (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1991),
ss.38-39.
Bakc, By-Pass, Bakc, Baskn, By-Pass: Bir Kriz Parodisi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 11, stanbul,
letiim Yaynlar, 1995, ss.194-195.
Byklolu, htilalci, Byklolu, Tevfik, Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin Yaps ve htilalci Karakteri, Belleten, Cilt.
XXIV, Say:95 (Ekim 1960).
Bilge, Fener Rum, Bilge, Suat, Fener Rum Patrikhanesi, Cumhuriyet,
6 Aralk 1997.
Bir Darleytam Daha, Trklk uunu: Bir Darleytam Daha, Trk
Yurdu, Cilt 9, no.1, 1331, s.2758.
486
Birinci Trk Tarih Kongresi, Birinci Trk Tarih Kongresi

(Konferanslar-Mnakaalar) (stanbul: Matbaaclk ve
Neriyat TA,1932).
Bonar Law, Bonar Law, Ana Britannica, Cilt.14, (stanbul:1989),
s.333.
Bke, Son Gnler, Bke, Pelin, Son Osmanl Meclisinin Son Gnleri,
stanbul, Doan Kitap, 2008.
Burak, Nispi Temsil, Burak, R. S, Nispi Temsil zerine, Zafer Gazetesi, 3 Austos 1954.
Burak, On Yl, Burak, Rfk Salim, On yln Anlar, (1950-1960),
Ankara, Nurol Matbaaclk, 1998.
Bkrein Zabt, Trklk uunu:Bkrein Zabt ve ttifakn Sulh Teklifi, Trk Yurdu, Cilt11, no.8, 1332, s.3278.
Carretto, 1930larda Kemalizm, Carretto, Ciacomo, 1930larda
Kemalizm-Faizm-Komnizm zerine Polemikler, Tarih
ve Toplum, Cilt.3, (stanbul:letiim yaynlar, 1985).
Cebesoy,Siyasi Hatralar, Cebesoy, Ali Fuat, Siyasi Hatralar, Cilt I,
(stanbul: Vatan Matbaas, 1957).
Celal Nuri, Trk nklab, (leri), Celal Nuri, Trk nklab, (stanbul:
Suhulet Ktphanesi, Ahmet Kemal Matbaas, 1926).
Clzolu, alayangil, Clzolu, Tanju, alayangilin Anlar, stanbul, Bke Yaynclk, 2000.
Cihan Harbinin Tesirleri, Trklk uunu: Cihan Harbinin Trk Dnyasndaki Tesirleri, Trk Yurdu, Cilt 8, no.4, 1331, s.2574.
Criss, gal Altnda, Criss, Bilge, gal Altnda stanbul, letiim Yaynlar, 1993.
Cumhurbakanl Tarihi, Cumhurbakanl Tarihi, 1923-2005, Ankara, 2005.
Cumhuriyet, 1981, 1982,1983, Cumhuriyet, 13.3.1981, 21.5.1981,
19.6.1981, 19.2.1982, 17.9. 1983
akan, Trk Parlamento, akan, Il, Trk Parlamento Tarihinde II.
Meclis, stanbul, ada Yaynlar, 1999.
Kaynaka
487
akmak, 1950li Seimler, akmak, Cem, 1950li Seimler ve Demokrat Parti, Tarih ve Toplum, Mays 1988.
akmak, Trkiyede 1950li Yllarda, akmak, Cem, Trkiyede
1950li yllardaki Genel Seimler zerine Bir Deneme,
ODT Gelime Dergisi, Vol.12, (3,4), 1985.
anakkale Cenkleri, Trklk uunu: anakkale Cenkleri, Trk Yurdu, Cilt 8, no.7, 1331, s.2646;
apa, Lozanda ngrlen, apa, Mesut, Lozanda ngrlen Trk
Ahali Mbadelesinin Uygulanmasnda Trkiye Kzlay
Cemiyetinin (Hilal-i Ahmer) Katklar, Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Dergisi ,Yl.I, say:2
(1988), s.241.
avdar, Smrge, avdar, Tevfik, Osmanllarn yar-Smrge Oluu,
(stanbul:Ant yaynlar, 1970).
avdar, Talat Paa, avdar, Tevfik, Talat Paa:Bir rgt Ustasnn
Yaam yks, stanbul, Dost Kitabevi, 1984,
erkes Ethem, erkes Ethemin Ele Geen Hatralar (stanbul: Gniz
Matbaas, 1962).
oker, Parlamento, oker, Fahri, Trk Parlamento Tarihi,: Milli Mcadele ve TBMM I. Dnem 1919-1923, Cilt.1, Cilt.3, ,(Ankara: TBMM Vakf Yaynlar no:4,6, tarihsiz )
laan, 12 Eyll, laan,Emin, 12 Eyll: zal Ekonomisinin Perde
Arkas, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1989.
laan, 24 Ocak, laan, Emin, 24 Ocak, Bir Dnemin Perde Arkas, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1983.
Dal, Aktrk, Hkmetler II, Dal, Nuran, Aktrk, Belma, (Hazrlayanlar) Hkmetler ve Programlar, Cilt II, Ankara,
TBMM Basmevi, 1988.
Dal, Aktrk, Hkmetler, Dal, Nuran, Aktrk, Belma. (Haz.)
Hkmetler ve Programlar, Cilt.1 (1920-1960) (Ankara:
1988).
Danimend, Tevfik Paa, Danimend, smail Hami, Sadrazam Tevfik
Paann Dosyasndaki Resmi ve Hususi Vesikalara Gre 31
Mart Vakas, (stanbul: stanbul Kitabevi, 1961).
488
Daver, Fevkalede Hal, Daver, Blent, cra Organnn stisnai Yetkileri

Bakmndan Fevkalade Hal Rejimleri: Trkiyede Yabanc
Memleketlerde (Ankara: Sevin Matbaas, 1961).
David, Macaristan, David, Geza, Aratrmalarn ilk Evreleriyle
Macaristanda Osmanl Tarihi, Tarih ve Toplum, Cilt 36,
Kasm 2001, s.303-305.
Davison, Nationalism, Davison, Roderic, Nationalism as an Ottoman
Problem and Ottoman Response, Nationalism in a nonNational State (Columbus:Ohio State University Press,
1977).
Demirci, Ayan, Demirci, H. Aliyar, kinci Merutiyette Ayan Meclisi
(1908-1912), stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar,
2006, s.48.
Demirci, Strategies, Demirci, Sevtap, Strategies and Struggles :British
Rethoric and Turkish Response, The Lausanne Conference
1922-1923, stanbul, The Isis Press, 2005, ss.183-186.
Demirel, ikinci Grup, Demirel, Ahmet, Birinci Mecliste Muhalefet:
kinci Grup, (stanbul: letiim Yaynlar, 1994).
Demokrat Parti Albm, Demokrat Parti Albm, 1954: Trkiye Reisi Cumhuru Celal Bayarn Amerika Seyahatine Ait zel
Nsha (hazrlayanlar: hsan dikut, Kemal Iklar), stanbul, Sulhi Garan Matbaas, 1954).
Devereux, Ottoman, Devereux, Robert, The First Ottoman Constitutional Period, A Study of Midhat Constitution and Parliament, (Baltimore: John Hopkins Press, 1963).
Dinkol, Trkiyede Parlamento, Dinkol, A, Trkiyede Parlamento
seimleri, Hukuk Aratrmalar, Marmara niversitesi
Hukuk Fakltesi, 1992-1993.
Dodd, Politics, Dodd, C.H. Politics and Government in Turkey (Manchester: University Press, 1969).
Doan, Dar Sokakta, Doan, Yaln, Dar Sokakta Siyaset, stanbul:
Tekin Yaynevi, 1986.
Donanma Cemiyeti Piyangosu, Trklk uunu:Donanma Cemiyeti
Piyangosu, Trk Yurdu, Cilt 12, no.7, 1333, s.3453.
Kaynaka
489
Donat, Buyruklu Demokrasi, Donat, Yavuz, Buyruklu Demokrasi, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1987,
Dr. Mesaro, Turan Mecmuas, Dr. Mesaro, Matbuat ve Yeni Eserler:
Yeni Douya Doru: Turan Mecmuas, Trk Yurdu, Cilt 12,
no.8, 1333, s.3464.
Dstur III, Dstr 3. Tertip, Cilt 1-4, Ankara, 1929.
Earle, Badat Demiryolu, Earle, Edward Mead, Badat Demiryolu
Sava, (Trkesi: Kasm Yargc) (stanbul: Milliyet Yaynlar, 1972), ss.353-355.
Edirnenin stirdad, Trklk uunu: Trkistan- inide Edirnenin
stirdad Bayram, Trk Yurdu, Cilt 5, no.2, 1329, s.911912.
Edmonds, Kurds& Turks, Edmonds, C. J. Kurds, Turks & Arabs: Politics, Travel & Research in North Eastern Iraq 1919-1925
(London: Oxford Univ. Press,1957), ss.2-21.
Engin, Kemalizm nklabnn, Engin, M.Saffet, Kemalizm nklabnn
Prensipleri, Cilt I-II, (stanbul: Cumhuriyet Matbaas,
1938).
Enver Paa zci Babuu, Trklk uunu:Enver Paann zci Babuu
Olmas, Trk Yurdu, Cilt 6, 1330, s.2208.
Eraslan, Olgun, Merutiyet, Eraslan, Cezmi; Olgun Kenan, Osmanl
Devletinde Merutiyet ve Parlamento, stanbul, 3F yaynevi, 2006.
Erdal nn, Anlar 1, nn, Erdal, Anlar ve Dnceler, Cilt 1, stanbul, dea Yaynclk, 1995.
Erdal nn, Anlar 2, Erdal nn, Anlar ve Dnceler, Cilt 2, stanbul,
dea Yaynclk, 1998.
Erdal nn, Anlar 3, nn, Erdal, Anlar ve Dnceler, Cilt 3, stanbul, Doan Kitap, 2001.
Erdeha, Valiler, Erdeha, Kamil, Milli Mcadelede Vilayetler ve Valiler,
stanbul, Remzi Kitabevi, 1975.
Erdem, Seim Kanunlar, Erdem, Tarhan, Anayasalar ve Seim Kanunlar 1876-1982 (stanbul: Milliyet Yaynlar, 1982).
490
Eren, Gemiine Bakan Yalnz Ulus, Hasan Eren, Gemiine Bakan

Yanlz Bir Ulus, Tarih ve Toplum, Cilt 36, Kasm 2001,
s.332-341.
Erginer, emsipaa Facias, Erginer, Suat, stanbulun En Byk Ant
ve emsipaa Facias, stanbul, Hsntabiat Matbaaas,
1975. ss.43-46.
Erikan, Kurtulu Sava, Erikan, Celal, Kurtulu Sava Tarihi , Hazrlayan: Rdvan Akn, stanbul, Bankas Kltr Yaynlar,
2008, ss.133-136.
Erim, Gnlkler,Erim, Nihat, Gnlkler, 1925-1979, Cilt I-II (hazrlayan: Ahmet Demirel) stanbul, YKY, 2005.
Erman,Trk Devlet, Erman, Eyp Sabri, Trk Devlet daresinde ve
Hukukunda Refom Hareketleri, Tahsin Bekir Baltaya
Armaan, (Ankara: 1984), ss.153-161.
Eroul, Demokrat Parti, Eroul, Cem, Demokrat Parti, Ankara, 1968.
Erylmaz, Osmanl Devletinde, Erylmaz, Bilal, Osmanl Devletinde
Millet Sistemi (stanbul: Aa Yaynclk, 1992), ss.98100.
Esin, Devrim ve Demokrasi, Esin, Numan, Devrim ve Demokrasi: Bir
27 Maysnn Anlar, stanbul, Doan Kitap, 2005.
Evren, Anlar 2, Kenan Evrenin Anlar, Cilt.2, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1991.
Evren, Anlar 3, Kenan Evrenin Anlar, cilt 3, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1991.
Evren, Anlar 4, Kenan Evrenin Anlar, Cilt 4, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1991.
Evren, Anlar 5, Kenan Evrenin Anlar, cilt 5, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1991.
Evren, Anlar 6, Kenan Evrenin Anlar, Cilt 6, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1992.
Ezherli, Trkiye Byk Millet Meclisi, Ezherli, hsan, Trkiye Byk
Millet Meclisi (1920-1986) (Ankara: 1987).
Fakirler in, Trklk uunu: Fakirler iin, Trk Yurdu, Cilt 11, no.11,
1332, s.3325.
Kaynaka
491
Fethi Naci, Atatrk, Naci, Fethi, Atatrkn Temel Grleri

(stanbul:Gerek Yaynevi,1970), s.128.
Fincancolu, Demirel, Fincancolu, Yurdakul, Demirel: Demokrasinin Duraklama Yllar, stanbul, Bke Yaynclk, 2000.
Finefrock, Sultanate, Finefrock, Michael Martin, From Sultanate to
Republic: Mustafa Kemal Atatrk and the Structure of Turkish Politics 1922-1924, Princeton University, Ph.Thesis,
(Michigan: Xerox University Microfilms, 1976).
Frey, Leadership, Frey, Frederick Ward, Political Leadership in Turkey: The Political Backgrounds of Deputies to the Grand
National Assembly 1920-1957, Ph.D. Thesis, (Michigan:
University Ficrofilms inc, Ann Arbor, 1963).
Gazi Ahmed Muhtar, Sergzet, Gazi Ahmet Muhtar Paa, Anlar: 2,
Sergzet-i Hayatmn Cild-i Sanisi, Eski Yazdan Aktaran:
Ycel Demirel, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1996.
GCZ, Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar, Devre 1, Cilt
1-4, (Ankara:Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1985).
Gen Dernekleri, Trklk uunu:Gen Dernekleri, Trk Yurdu, Cilt
10, no.12, 1332, s.3141.
Genya, Albm, Genya, Veysal, TBMMnin 25. Yldnm An Albm (Ankara: 1945).
Gevgilili, Ykseli, D, Gevgilili, Ali, Ykseli ve D, stanbul,
Balam, 1987.
Giritliolu, Halk Partisi II, Giritliolu, Fahir, Trk Siyasi Tarihinde
Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii, Cilt.II, Ankara, Ayyldz Matbaas, 1965.
Giritliolu, Halk Partisi, Giritliolu, Fahir, Trk Siyasi Tarihinde
Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii, Cilt.I, Ankara, Ayyldz Matbaas, 1965, ss. 42-49.
Glasgow, The Lausanne, Glasgow, George, The Lausanne Breakdown,
The Contemporary Review, Vol.123 (1923/I), ss.373-388.
Grgl, Kadro, Grgl, smet, On Yllk Harbin Kadrosu 1912-1922
(Balkan-Birinci Dnya ve stiklal Harbi (Ankara: 1993).
492
Gzbyk, Sezgin, 1924 Anayasas, Gzbyk, eref; Sezgin, Zekai, (hazrlayanlar) 1924 Anayasas Hakkndaki Meclis
Grmeleri, Ankara, 1957.
Gzbyk, The Democrat Party, Gzbyk, Nevra Ersar, The Democrat Party and The State Radio (1946-1960), Baslmam Doktora Tezi, Boazii niversitesi, stanbul, 1999.
Gulzar Ahmad, Rebirth, Ahmad, Gulzar, Turkey-Rebirth of a Nation
A Short History of the Turkish War of Independence (Karachi, Maaref Ltd, 1961), s.127.
G Dernekleri, Trklk uunu: G Dernekleri, Trk Yurdu, Cilt 6,
no.10, 1330, s.2336.
Glen, Jasa, Glen, Ylmaz, Csok Jasa!, Tarih ve Toplum, Cilt 36, Kasm 2001, s.260-263.
Glen, Jasa, Ylmaz Glen, Csok Jasa!, Tarih ve Toplum, Cilt 36, Kasm 2001, s.260-263.
Gne, Birinci, Gne, hsan, Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin
Dnsel Yaps (1920-1923) (Eskiehir: Anadolu niversitesi Yayn, 1985).
Gne, Seim, Gne, hsan, 1923 Seimlerinde Oylar Nasl Kullanld?, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi,
Prof.Dr. Muammer Aksoya Armaan, Cilt.46, no.1-2,
(1991), ss.255-264.
Gngr, Kafa Tutanlar, Gngr, S., Atatrke Kafa Tutanlar, (stanbul:
Hadise Matbaas, 1955).
Grn, Trk-Sovyet, Grn, Kamuran, Trk- Sovyet likileri (19201953) Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1991.
Hale, Turkish Politics, Hale, William, Turkish Politics and the Military, London, Routledge, 1994 .
Halide Edip, Turkey, Halide Edip, Turkey Faces West A Turkish View
of Recent Changes and Their Origin (New Haven: Yale
Univ Press, 1930), ss.176-177.
Hamdullah Suphi, Da Yolu, Suphi, Hamdullah, Da Yolu, (Ankara:
1928).
Kaynaka
493
Hamilton, Diary, Hamilton, Sir Ian, Gallipoli Diary Cilt1/2 , (London:1920).

Harbin Sene-i Devriyesi, Trklk uunu: Harbin Sene-i Devriyesi,
Trk Yurdu, Cilt 9, no. 4, 1331, s.2806.
Hatemi, slam Hukukunda, Hatemi, Hseyin, slam Hukukunda Devlet Yaps (stanbul: Hareket Yaynlar, 1970).
Heper, Brokratik Ynetim, Heper, Metin, Brokratik Ynetim Gelenei (Ankara: ODT dari limler Fakltesi Yayn, 1974)
s.99.
Heyet-i Edebiye, Trklk uunu: anakkaleye Giden Heyet-i Edebiye,
Trk Yurdu, Cilt 8, no.10 1331, s.2693.
History of the Great War, History of the Great War: based On Official
Documents by Direction of the Historical Section Commitee of Imperial Defence: Military Operations :Gallipoli
Vol.2, maps & apperdices (London:1932).
Hovannisian, Armenia, Hovannisian, Richard G, Armenia and the
Caucasus in the Genesis of the Soviet-Turkish Entente,
International Journal of Middle East Studies, no.4 (1973),
s.131.
Hseyin Ragp, Sadan Sola, Hseyin Ragp, Sadan Sola Doru,
Hakimiyeti Milliye, no.127, 8 Mart 1337.
nklap Mevzuat, nklap Mevzuat, (der: R. mit Toker), stanbul,
Becid Basmevi, 1960.
nnnn Konumalar, smet nnnn TBMMdeki Konumalar,
1920-1973, Cilt II, Ankara, TBMM Basmevi, 1993.
smet nn, Defterler, smet nn, Defterler hazrlayan: Ahmet Demirel, (1919-1973), Cilt 2, stanbul, YKY, 2001, s.838.
sticvab, Harp Kabinelerinin sticvab, stanbul, Vakit Matbaas, 1933.
stolman, Mttefiklerimiz, Franz stolman, Mttefiklerimizin Dndkleri: Trkiye ve Arabistan, eviren ve yorumlayan: R. M.
Fuat, Trk Yurdu, Cilt 11, no.3, 1332, s.3185.
Jaesche, ngiliz Belgeleri, Jaeschke, Gottard, Kurtulu Sava le lgili
ngiliz Belgeleri (ev:Cemal Kprl) (Ankara: TTK Basmevi,1971) s.183, ss.186-194.
494
Jaschke, Kronoloji, Jaschke, Gottard, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, (Ankara: TTK Yaynlar, 1989).
Kadn Efendi Hazretlerinin, Trklk uunu: Kadn Efendi Hazretlerinin Asker Evlatlarna ltifat ve efkati, Trk Yurdu, Cilt 8,
no.6, 1331, s.2617.
Kadri,Balkanlardan Hicaza, Kadri, Hseyin Kazm, Balkanlardan
Hicaza mparatorluun Tasfiyesi (stanbul:Pnar Yaynlar,1992).
Kalaycolu, 1960 Sonras, Kalaycolu, Ersin, 1960 Sonras Trk Siyasal Hayatna Bir Bak: Demokrasi, Neo-Patrimonyalizm
ve stikrar, Tarih ve Demokrasi, Tark Zafer Tunayaya
Armaan, stanbul, Cem yaynevi, 1992.
Kamil Paa, Cevap, Kamil Paann Ayan Reisi Sait Paaya Cevaplar,
Matbaa-i Ebzziya, 1327.
Kamil Paa, Hatrat, Kamil Paann Siyasi Hatrat, Matbaa-i Ebuzziya, 1329.
Kandemir, Bozguncular, Kandemir, Feridun, stiklal Savanda Bozguncular ve Casuslar (stanbul: Yakn Tarihimiz Yaynlar,
1964).
Karabekir, stiklal, Karabekir, Kazm, stiklal Harbimiz, (stanbul:
Trkiye Basmevi, 1969).
Karaer, Anayasal Geliim, Karaer, Tacettin, Trkiyede Ynetimin
Anayasal Geliim Sreci, Trk dare Dergisi, Yl 60,
say:378, (Mart 1988).
Karaibrahimolu, Trkiye, Karaibrahimolu, Sacit, Trkiye Byk
Millet Meclisi (Ankara: Ege Matbaas, 1968).
Karamustafaolu, Demokratik, Karamustafaolu, Tuner, Seme
Hakknn Demokratik lkeleri, A..H. Fakltesi Yayn
No:262, (Ankara: Sevin Matbaas, 1970).
Karpat, Transition, Karpat, Kemal, Turkeys Politics: The Transition
to a Multy Party System (Princeton: Princeton Univ. Press,
1959).
Kaynaka
495
Karpat, Trk Demokrasi, Karpat, Kemal, Trk Demokrasi Tarihi,

Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temelleri, stanbul, stanbul
Matbaas, 1967.
Karpatlarda Muvaffakiyetler, Trklk uunu: Mttefiklerimizin Karpatlarda Muvaffakiyetleri, Trk Yurdu, Cilt 8, no.5, 1331,
s. 2590.
Kaymaz, Misak- Milli, Kaymaz Nejat, Misak- Milli zerinde Yaplan Tartmalar Hakknda, VIII. Trk Tarih Kongresi,
11-15 Ekim 1976 (Ankara:1977), ss.2-5.
Kazm Nami, zmir Mektuplar, Kazm Nami, zmir Mektuplar, Trk
Yurdu, Cilt 5, no. 9, 1329, s.1133.
Keyder, Snflar, Keyder, alar, Trkiyede Devlet ve Snflar, stanbul, letiim Yaynlar, 1989.
Kratl, 1924, Kratl, Metin, 1924 Anayasas Devrinde Trkiye Byk Millet Meclisinin Yaps zerinde Bir Deneme, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Cilt.XVI,
no.4, (Aralk 1961).
Kvlcml, 27 Mays, Kvlcml, Dr. Hikmet, 27 Mays ve Yn Hareketinin Snfsal Eletirisi, stanbul, Ant Yaynlar, 1970.
Kili, CHP, Kili, Suna, Cumhuriyet Halk Partisinde Gelimeler, stanbul, Boazii niversitesi yaynlar, 1976.
Kitchenerin Batmas, Trklk uunu:Kitchenerin Batmas, Trk Yurdu, Cilt 10, no.8, 1332, s.3078.
Kocatrk, Kronoloji, Kocatrk, Utkan, Atatrk ve Trk Devrimi Kronolojisi (Ankara: TTE Yaynlar, 1973).
Koak, Milli ef, Koak, Cemil, Trkiyede Milli ef Dnemi (19381945) Ankara, Yurt Yaynlar, 1986.
Koak, Siyasal Tarih, Koak, Cemil, Siyasal Tarih 1923-1950, ada Trkiye, 1908-1980, Cilt IV, stanbul, Cem Yaynevi,
1989.
Kongar, Devrim Tarihi, Kongar, Emre, Devrim Tarihi ve Toplumbilim
Asndan Atatrk (stanbul: Remzi Kitabevi, 1994).
Kker, Modernleme, Kker, Levent, Modernleme, Kemalizm ve Demokrasi, stanbul, letiim Yaynlar, 1990.
496
Kker, Turgut zal, Kker, Levent, Turgut zal: Siyasi deolojik Bir
Portre, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt
11, stanbul, iletiim Yaynlar, 1995, ss.203-206.
Kruger, Kemalist, K, Kruger, Kemalist Trkiye ve Ortadou (stanbul:
Altn Kitaplar Yaynevi, 1981).
Kuran, nklap, Kuran, Ahmet Bedevi, Osmanl mparatorluunda
nklap Hareketleri ve Milli Mcadele (stanbul: eltt
Matbaas, 1959).
Kurat, Alman Generaller, Kurat, Akdes Nimet, Birinci Dnya Sava
Srasnda Alman Generallerinin Raporlar (Ankara:Trk
Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, 1966).
Kutay, Hayber, Kutay, Cemal, Birinci Dnya Harbinde Hayberde Trk
Cengi, (stanbul:Ercan Matbaas, 1962).
Kutay, Trkiye stiklal, Kutay, Cemal, Trkiye stiklal ve Hrriyet
Mcadeleleri Tarihi, C.19,(Yayn Yeri yok, Ekim:1961)
Kutlu, Gvenlik, Kutlu, Cemil, Birinci Dnem Trkiye Byk Millet
Meclisinin Gvenlikle lgili kard Kanun ve Kararnameler (23 Nisan 1920-16 Nisan 1923), Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, (Erzurum, 1992).
Kuzu, Kararname, Kuzu, Burhan, Trk Anayasa Hukukunda Kanun
Hkmnde Kararnameler, stanbul, dal Neriyat, 1985.
Kuzu, Parlamenter Rejim Kuzu, Burhan, Parlamenter Rejimde Devlet
Bakannn Konumu ve 1961-1982 Anayasalarnda Durum,
stanbul, Bayrak Matbaaclk, 1989.
Kuzu, Parlamenter Rejim, Kuzu, Burhan, Parlamenter Rejimde Devlet
Bakannn Konumu ve 1961-1982 Anayasalarnda Durum,
stanbul, Bayrak Matbaaclk, 1989.
Leibholz, Mesleki, Leibholz, G, Mesleki Snf Esasna Dayanan Devlet Fikrinin Problematii, eviren: Orhan Mnir al,
stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, Cilt.4,
1938, ss.650-660.
Levi, ankaya,Levi, Nedim, ankaya Kknn Hisse Senetleri, stanbul, Gzlem, 2000.
Kaynaka
497
Loch, Constantinople, Loch, David H., Constantinople During The

Crisis, The Contemporary Review, Cilt. 123, 1923/I,
ss.25-34.
Loewenstein, Political, Loewenstein, Karl, Political Power and the
Governmental Process (Chicago Press: The University of
Chicago Press, 1965).
Luke, Making, Luke, Harry, The Making of Modern Turkey (London:1936).
Ltem, Mektuplar, Ltem, lhan, Ltem, Erimden Mektuplar, stanbul, 1992.
Mansfield, Gallipoli, Mansfield, John, Gallipoli (London:1918)
Markesinis, Dissolution, Markesinis, B.S, The Theory and Practice of
Dissolution of Parliament (Cambridge: University Press,
1972).
Mazc, Atatrk Dneminde, Mazc, Nuren, Belgelerle Atatrk Dneminde Muhalefet, stanbul, Dilmen yaynevi, 1984.
Memi, ki Anayasal, Memi, Emin, 1921 Tekilat- Esasiye Kanunu
zerine Doan lgin Bir ekil Sorunu Tartmas ve ki
Anayasal Rejim Olgusu, Lutfi Durana Armaan, HD,
say:1-3 yl:9, (1988).
Meray, Trk Anayasa, Meray, Seha, Trk Anayasa Sisteminde Andlamalarn Grlmesi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler
Fakltesi Dergisi, C.XIX, no.1 (1964), s.75, 79, 81.
Milli Birlik, Milli Birlik Komitesi Tutanak Dergisi: Cilt 1, Birleimi 2,
ss.2-8.
Milli Mcadelede Ruslarla, Milli Mcadelede Ruslarla lk Temasmz, (Anlatan:Yusuf Kemal Tengirek), Yakn Tarihimiz
Cilt.4, (stanbul: Vatan Matbaas, 1963), ss.97-100.
Milli Ordu, Milli Ordu Nasl Dodu Nasl Kazand?, Anlatan: Kemalettin Sami Paa Yakn Tarihimiz Cilt.3.(stanbul: Vatan
Matbaas, 1963), ss.7-9.
498
Mufty-Zade, The Turks, Mufty-Zade K. Zia Bey, Speaking of the Turks,

Trkler Hakknda, Osmanl Aristokratnn Mtareke Dnemi stanbulu ve Trkiyesine Dair zlenimleri, (eviren:
Kezban Acar), (Ankara, Nobel Yaynlar, 2004).
Mumcu, nklap, Mumcu, Uur, nklap Mektuplar, Ankara, um:ag,
1987.
Mstevli ngilizler, Trklk uunu: Osmanllarn slam Alemine Mstevli ngilizlere kinci Mhim Galebeleri, Trk Yurdu, Cilt
10, no. 4, 1332, s. 3014.
Mtareke Vesikalar, Mtareke Yllarndan Vesikalar, Ahmet Emin
Yalmann Mtareke Devrinde Yazdklar, Ankara, ankaya
Basmevi, 1943
Nadi, lk Gnler, Nadi, Yunus, Ankarann lk Gnleri (stanbul: Sel
Yaynlar, 1955).
Nalbant, niter, Nalbant, Atilla, niter Devlet Blgesellemeden Kresellemeye (stanbul:Yap Kredi Yaynlar, 1997), s.152.
Neme ve ran, Sin. Ayn, Trk Dnyasnda: Neme ve randa Osmanl
Ordular Trk Yurdu, Cilt 10, no.12, 1332, s.3139.
Neet Halil, nklap, Neet Halil, Byk Meclis ve nklap (Ankara:
TBMM Matbaas, 1933).
Nokta Dergisi, Nokta Dergisi 28 Haziran 1987, yl.5, no.25 ss.12-13.
Nurettin Paa, Nurettin Paa Pontusular Anlatyor, Yakn Tarihimiz, Cilt.2 (stanbul: Vatan Matbaas, 1963), ss.225-226.
Nutku,Genlik , Nutku, Seyfi, Genlik Anadolunun lk Temsilcisi
Refet Paay stanbulda nasl Karlad, Yakn Tarihimiz,
Cilt.3 (stanbul: Vatan Matbaas, 1963), ss.261-263.
OBalance, The Kurdish, OBalance, Edgar, The Kurdish Revolt 196170 (London: :Faber & Faber Ltd,1973) s.27.
Okandan, Hakimiyet, Okandan, Recai Galip, Milli Hakimiyet, Milli
rade Mefhumlarnn ve Kuvvetler Birlii Sisteminin Esas
Tekilat Hukukumuza Girii, stanbul niversitesi Hukuk
Fakltesi Mecmuas, C.XXVII, say.1-4, (1962).
Okyar, Devirde, Okyar, Fethi, Devirde Bir Adam (stanbul: Tercman Yaynlar, 1980), s.331.
Kaynaka
499
Onaran, Klavuz, Onaran, Rza, (Hazrlayan) Birinci Trkiye Byk

Millet Meclisi Klavuzu (Ankara: TTK Basmevi, 1965).
Onulduran, Political, Onulduran, Ersin, Political Development and
Political Parties in Turkey (Ankara: ASBF Yayn, 1974).
Ortayl, Alman Nfuzu, Ortayl, lber, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, stanbul, Kaynak yaynevi, 1983 , ss.71-80.
klem, Gizli, klem, Necdet, TBMM Gizli Oturumlarnda Bakomutanlk Kanunu ve Tartmalar (Ege niversitesi Rektrl
Yaynlar,no.3, 1986).
klem, Mebusan, klem, Necdet, 1877 Meclisi Mebusan, zmir, Ege
niversitesi Rektrl yaynlar, 1980.
pz, Lozana Gidenler, pz, Funda, smet Paa ile Lozana Gidenler
(zmir: Baslmam Yksek Lisans Tezi, 1998), ss.21-22.
ymen, Bir Dnem, ymen, Altan, Bir Dnem, Bir ocuk, stanbul,
Doan Kitap, 2002.
ymen, Deiim, ymen, Altan, Deiim yllar, stanbul, Doan Kitap, 2004.
zbudun, 1921, zbudun, Ergun, 1921 Anayasas (Ankara: ADTYK
Yayn, 1992).
zbudun, Contemporary, zbudun, Ergun, Contemporary Turkish Politics: Challenges To Democratic Consolidation,
London,Lynne Rienner Publishers, 2000.
zbudun, Hukuki, zbudun, Ergun, Trkiye Byk Millet Meclisi
Hkmetinin Hukuki Nitelii, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi (Mart 1985), ss.475-503.
zdemir, Cumhurbakanl, zdemir, Hikmet, Atatrkten Gnmze Cumhurbakanl seimleri, stanbul, Remzi Kitabevi, 2007.
zdemir, Kalknmada, zdemir, Hikmet, Kalknmada Bir Strateji
Aray: Yn Hareketi, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1986.
zdemir, Sava Esirleri, zdemir, Ahmet, Sava Esirlerinin Milli
Mcadeledeki Yeri, Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Dergisi Cilt.II, say. 6, (1990),s.322.
500
zdemir, Siyasal Tarih, zdemir, Hikmet, Siyasal Tarih 1960-1980,

ada Trkiye 1908-1980, stanbul Cem Yaynevi, 1989.
zek, Laiklik, zek, etin, Trk Anayasa Hukukunda Laiklik kural
ve Geliimi, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, Cilt.XXVII, say:1-4 (1962), ss.96-207.
zer, Bat Demokrasilerinde, zer, Attila, Bat Demokrasilerinde
ve Trkiyede Hkmetin Kurulu Yntemleri (Ankara:
1981).
zsoy, Kurtulu Savann, zsoy, Osman, Kurtulu Savann Perde
Arkas, stanbul, Aksoy Yaynclk, 1999, ss.501-502.
Parla, Siyasal Rejim, Parla, Taha, Trkiyenin Siyasal Rejimi stanbul,
Onur Yaynlar, 1986.
Pehlivanl, Askeri Polis, Pehlivanl, Hamit, Kurtulu Sava stihbaratnda Askeri Polis Tekilat (Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1992).
Pelin, Arazi Terk ve lhak, Pelin, Fazl, Arazi Terk ve lhaknda Devlet
Borlar ve Lozanda Osmanl Borlarnn Taksimi, Cemil
Bilsele Armaan (stanbul: Kenan Basmevi ve Klie fabrikas, 1939), s. 358.
Perinek, Osmanldan Bugne, Perinek, Dou, Osmanldan Bugne
Toplum ve Devlet, (stanbul:Kaynak Yaynlar, 1986)
Perk, anakkale, Perk, Kadri, anakkale Savalar Tarihi: Byk Harpte anakkale ( stanbul:Askeri Matbaa, 1940)
Pomiankowski, k, Pomiankowiski, Joseph, Osmanl mpartorlu
unun k: 1914-1918 I. Dnya Sava (eviren: Dr. Kemal Turan ) (stanbul Kayhan Yaynlar, 1990).
Pontus, Pontus Meselesi: TBMM Hkmeti Tarafndan Hazrlanmtr (Ankara: Matbuat ve stihbarat Matbaas, 1338).
Price, From Empire, Price, M. Philips, A History of Turkey: From Empire to Republic (London: George Arlen, 1956), s.122.
Refet Paa, Refet Paa stanbulda, Yakn Tarihimiz Cilt.3 (stanbul:
Vatan Matbaas, 1963), ss.257- 260.
Kaynaka
501
Reit Paa, Hatralar, Reit Paann Hatralar (Nereden: Cevdet R.

Yularkran), (stanbul: Muallim Ahmet Halit Matbaas,
1939).
Rza Nur, Hatratm, Dr. Rza Nur, Hayat ve Hatratm, Cilt.III, (stanbul: Altnda Yaynevi, 1968).
Rza Nur, Lozan, Dr.Rza Nurun Lozan Hatralar, laveli 3. basm
(stanbul: Boazii Yaynlar, 1992).
Robinson, The First Turkish, Robinson, Richard D, The First Turkish
Republic A Case Study in National Development (Massachusettes: Harvard Univ. Press,1963), s.73.
Rogel, Monk, Rogel, Carol, The Wondering Monk and the Balkan
Awakening W. Haddad &W Oshwenwald, Nationalism
in a non-National State (Columbus:Ohio State University
Press,1977).
Rus Yardm, Rus Yardmnn yz, (Anlatan: lk ve Son Buhara
Cumhurreisi Osman Kocaolu) Yakn Tarihimiz, Cilt.1,
(stanbul: Vatan Matbaas, 1962), ss.292-293.
Rusyal slam akirdleri, Rusyal slam akirdlerine Yardm Cemiyeti,
Trk Yurdu, Cilt 14, no. 10, 1334, s.4303.
Sabis, Harp, Sabis, Ali hsan, Harp Hatralarm, Cilt.5 (Ankara: Gne
Matbaas, 1951).
Sait Paann Hatrat, Sait Paann Hatrat, (toplam cilttir), Dersaadet, Babali Caddesi no. 7, 1328.
Sait Halim, Buhranlarmz, Sait Halim Paa, Toplumsal zlme: Buhranlarmz, Yayna Hazrlayan: N. Ahmet zalp, stanbul,
Burhan Yaynclk, 1983.
Sait Paa, Cevap, Sait Paann Kamil Paa Hatratna Cevaplar, stanbul, Tanin Matbaas, 1327.
Sait Paann Anlar, Sadrazam Sait Paann Anlar, Notlayarak Yayna Hazrlayan: emsettin Kutlu, stanbul, Hrriyet Yaynlar, 1977.
502
Sakall, Ankara, Sakall, Bayram, Ankarann Bakent Oluunda

Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyetinin Rol, Prof. Dr.
Abdurrahman aycya Armaan (Ankara: Hacettepe niversitesi ATE, 1995).
Sakallolu, AP,Sakallolu, mit Cizre, AP-Ordu likileri Bir kilemin Anatomisi, stanbul, letiim Yaynlar, 1993.
Sarca, Bar Kurma, Sarca, Murat, Birinci Dnya savandan Sonra
Avrupada bar Kurma ve Srdrme abalar (1919-29)
(st:SBF yay, 1982).
Sarca, Siyasal, Sarca, Murat, Siyasal Tarih, stanbul, Ar Basm Yaym,
1983.
Sargl, Mahmut evket Paa, Sargl, Adem, Harbiye Nazr ve Sadrazam Mahmut evket Paann Gnl, stanbul, IQ Kltr
Sanat Yaynlar, 2001.
Sarkoyuncu, Din Adamlar, Sarkoyuncu, Ali, Milli Mcadelede Din
Adamlar, Cilt.I, (Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 1997).
Satloff, Prelude, S. Satloff, Robert, Prelude to Conflict: Communal
Interdependence in the Sanjak of Alexandretta 1920-1936,
Middle East Studies, Vol.22, no.2 (April 1986), ss.149-150,
153-155.
Savc, Mnasebet, Savc, Bahri, Trkiyede Meclis Hkmet Mnasebetlerine Bir Bak, ncelemeler, (Ankara: A..S.B.F. Yay,
1960).
Savc, Rejim, Savc, Bahri, Yeni bir Anayasa Rejimine Doru Gelimeler, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi,
Cilt.XVI, no.1( Mart 1961).
Saylgan, Sol, Saylgan, Aclan, Solun Doksan Drt Yl, 1871-1965 (stanbul: 1967).
Seim Sistemleri, Seim Sistemleri ve Trkiyedeki Uygulamalar (Ankara: TBMM Ktphane ve Dkmantasyon Yay, 1982).
Seim Sistemleri, Seim Sistemleri ve Trkiyedeki Uygulamalar (Ankara: TBMM Ktphane ve Dkmantasyon Yay, 1982).
Kaynaka
503
Selek, htilal, Selek, Sabahattin, Anadolu htilali, Beinci bask, (stanbul: rgn Yaynevi, 1981).
Sencer, Sosyal Temeller, Sencer, Muzaffer, Trkiyede Siyasal Partilerin
Sosyal Temelleri, (stanbul: Gei Yaynlar, 1971).
Sevi, 23 Nisan, Sevi, Vasfi Rait, 23 Nisan 1920den 24 Nisan 1924e
Kadar Anayasa Hareketleri, Ankara niversitesi Hukuk
Fakltesi Dergisi Cilt.VIII, no.1-2, (1951),
Sevin, Milletvekili Dokunulmazl, Sevin, Murat, Trkiyede
Milletvekillerinin Dokunulmazlklar, Ankara, Krlang
Yaynevi, 2004.
Seyhun, Sait Halim, Seyhun, Ahmet, Sait Halim Pasha; Ottoman Stateman and Islamist Thinker, 1865-1921, sis, 2003.
Shankland, Hunter, Dardanelles, Shankland Peter & Hunter Antony,
Dardanelles Patrol (New York:1964).
Sin Ayn, Maarif Yl, Sin Ayn, Maarif Yl, Trk Yurdu, Cilt 10, no.1,
1332, s.2961.
Sin, Krsi-i slamdan, Sin, Yeni Eserler: Cihad Hakknda Ehl-i slama,
Asker-i slama, Krsi-i slamdan Bir Hitap, Trk Yurdu, Cilt
11, no.3, 1332,s.3188.
Sin, Le Pensee Turque, Sin, Yeni Eserler: Le Pensee Turque, Trk Yurdu,
Cilt 11, no.11, 1332, s.3322.
Sin, Musavver l, Sin, Yeni Eserler:Musavver l Mecmuas, Trk
Yurdu, Cilt 11, no.8, 1332, s.3277.
Sin, Osmanl Mellifleri, Sin, Yeni Eserler:Osmanl Mellifleri, Trk
Yurdu, Cilt 9, no.6, 1331, s.2837.
Sin, Yeni Katalog, Sin, Yeni Eserler: Yeni Bir Katalog, Trk Yurdu, Cilt
12, no.5, 1333, s.3420.
Sina Cephesi, Trklk uunu: Sina Cephesinde Muvaffakiyetler Trk
Yurdu, Cilt 12, no.4, 1333, s.3405.
Siyaset ve Askerlik Yl, Siyaset ve Askerlik Yl, Trk Yurdu, Cilt 10,
no.1, 1332, s.2951.
Smith, 1924, Smith, Edward C, 1924 Anayasas zerinde Meclis
Grmeleri, (ev: Mmtaz Soysal) Ankara niversitesi
Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, no.3, (1959), ss.106-130.
504
Smith, Anadolu zerindeki, Smith, Michael Llewellyn, Anadolu zerindeki Gz (ev:Halim nal), (stanbul: 1978), s.107.
Smith, Turkey, Smith, Elaine Diana, Turkey: Origins of the Kemalist
Movement and the Government of Grand National Assembly (1919-1923) (Washington: 1959).
Sofuolu, BMM, Sofuolu, Adnan, Genel Hatlaryla BMMnin Milli
Mcadeledeki Rol, Prof. Dr. Abdurrahman aycya Armaan, Hacettepe niversitesi ATE, (Ankara: 1995).
Soko, Mahmut evket, Soko, Ziya akir. Mahmut evket Paa, stanbul,
Ahmet Sait Matbaas, 1946.
Sonyel, Conflict, Sonyel, Salahi R. Mustafa Kemal and Enver in Conflict,
1919-1922, Middle Eastern Studies, Vol.25, no.4 (October
1989), ss.506-515.
Sonyel, Eline Geen, Sonyel, Salahi R, Kurtulu Sava Gnlerinde ngilizlerin Eline Geen Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Tutanaklar, Belleten, Cilt: XLV, Say: 179 (Temmuz 1981),
ss.215-301.
Soyak, Hatralar, Soyak, Hasan Rza, Atatrkten Hatralar, Cilt II,
stanbul, Yap Kredi, 1973.
Soydan, Danma Meclisi, Soydan, Aynur, Danma Meclisinde ye
Kompozisyonu, Edip elike Armaan, stanbul, Engin
Yaynlar, 1995.
Soysal, Anayasann, Soysal, Mmtaz, Anayasann Anlam, stanbul,
Gerek Yaynevi, 1986.
Stavrianos, The Balkans, Stavrianos, L.S., The Balkans 1815-1914,
(USA: Berkshire Studies in European History 1963).
Steinhaus, Atatrk Devrimi, Steinhaus, Kurt, Atatrk Devrimi Sosyolojisi (stanbul: Sander Yaynlar, 1971).
Su, Sevr Anlamas, Su, Kamil, Sevr Anlamas ve Aydn (zmir) Vilayeti (Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981).
Sultan Mehmed-i Hamis, Trklk uunu: Sultan Mehmed-i Hamis Ktphanesi, Trk Yurdu, Cilt 12, no.2, 1333, s.3373.
Kaynaka
505
apolyo, Tarihe, apolyo, Enver Behnan, Mustafa Kemal ve Birinci

Byk Millet Meclisi Tarihesi (Ankara: lkemiz Matbaas, 1969).
aylan, Bonapartizm, aylan, Gencay, Ordu ve Siyaset: Bonapartizmin Siyasal Kltr, Bahri Savcya Armaan, Mlkiyeliler
Birlii Vakf Yaynlar, no.7, Ankara, 1988, ss.449-459.
imir, ngiliz Belgeleriyle, imir, Bilal, ngiliz Belgeleriyle Sakaryadan zmire, 3. Bask (stanbul: Milliyet Yaynlar,1972),
s.16.
Taalan, Egede, Taalan, Nurdoan, Egede Kurtulu Sava Balarken,
(stanbul:1971), s.61.
Tahtakl, Dn Olmayan, Tahtakl, Ahmet, Dn Olmayan
Yol (Ankara: Akademi Matbaas, 1989).
Tahtinen,The Role, Tahtinen, Dale Rudolph, The Role of Single Party
in the Modernization Process of Five Middle Eastern States, Ph.D. Thesis (Michigan. Xerox University Microfilms,
An Arbor, 1974).
Takvimi Garbi, Trklk uunu: Takvimi Garbinin Parlamentoda Mzakeresi, Trk Yurdu, Cilt 11, no.12, 1332, s.3342.
Talat Paann Hatralar, Talat Paann Hatralar, Baskya Hazrlayan: Mehmet Kasm, stanbul, Say Yaynlar, 1986.
Tan, Osmanl mparatorluunda, Tan, Turgut, Osmanl mparatorluunda Yabanclara verilmi Kamu Hizmeti mtiyazlar,
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Cilt.
XXII, no.1 (Mart 1967), ss.285-325.
Taner, Kapitlasyonlar, Taner, Tahir, Kapitlasyonlar Nasl lga
edildi, Muammer Rait Sevie Armaan (stanbul: smail
Akgn Matbaas, 1956), s. 651.
Tanilli, Anayasalar, Tanilli, Server, Anayasalar ve Siyasal Belgeler (stanbul: Sulhi Garan Matbaas, 1976.
Tanr, Kurtulu, Tanr, Blent, Kurtulu zerine 10 Konferans, (Trkiye 1918-1923) (stanbul: Der yaynlar, 1995).
Tanr, Osmanl, Tanr, Blent, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri,
1789-1980, stanbul: Der Yaynlar, 2. bask, 1995.
506
Tanr, Siyasal Tarih, Tanr, Blent, Siyasal Tarih 1980-1995), Trkiye

Tarihi, Bugnk Trkiye 1980-2003 (editr: sina Akin),
Cilt 5, stanbul, Cem yaynevi, 2005.
Tanr, Tekilat- Esasiye, Tanr, Blent , Tekilat- Esasiye Kanunu,
Birinci Meclis (ed: Cemil Koak) (stanbul: Sabanc niversitesi Yaynlar, 1998).
Tekin Alp, Kemalizm, Tekin Alp, Kemalizm, (stanbul:Cumhuriyet
Gazete ve Matbaas, 1936).
Tekin, ifti, Parlamento, Tekin, Yusuf ifti, Sabri, 1877den Gnmze Trkiyede Parlamento, Ankara, Siyasal Kitabevi,
2007.
Tengirek, Trk nklab, Yusuf Kemal Tengirek, Trk nklab Dersleri: Ekonomik Deimeler (stanbul: Edebiyat Fakltesi
Talebe Cemiyeti Neriyatndan no.2, 1935), s.23.
Tezcan,Vatana hanet, Tezcan, Durmu, Trk Ceza kanunu n Tasarsna Gre Vatana hanet sular ve Milli Yararlara Aykr
Hareketler, Trk dare Dergisi, Yl:60, say:379, (Haziran
1988), ss.53-68.
Tezi, Anayasa, Tezi, Erdoan, Anayasa Hukuku: Genel Esaslar, 2.
bask, (stanbul: Beta Yaynlar, 1991).
Tezi, Partiler, Tezi, Erdoan, Siyasi Partiler (Partilerin Hukuki Rejimi ve Trkiyede Partiler) (stanbul: Gerek Yaynevi,
1976).
The Frontiers, The Frontiers of Asiatic Turkey, Journal of Central
Asian Society, Cilt.IX (1922), s.317.
Tra, Kkrer, Tra, Muzaffer, Kkrer; Zafer, (der.) 1920-1929 Bte
Kanunlar, (Ankara: Maliye Bakanl Tetkik Kurulu Yaynlar, 1979).
Timur , Osmanl Kimlii, Timur, Taner, Osmanl Kimlii stanbul:Hil
yaynlar, 1994).
Timur, Trk Devrimi, Timur, Taner, Trk Devrimi ve Sonras (19191946) (Ankara: Doan Yaynevi, 1971).
Kaynaka
507
Toker, Altn Yllar, Toker, Metin, Demokrasimizin smet Paal Yllar,

DPnin Altn Yllar, 1950-1954, stanbul, Bilgi Yaynevi,
1990.
Toker, DP Yoku Aa, Toker, Metin, Demokrasimizin smet Paal
Yllar, DP Yoku Aa, 1954-1957, istanbul Bilgi Yaynevi,
1991.
Toker, Son Babakanlk, Toker, Metin, Demokrasimizin smet Paal
Yllar, nnnn Son Babakanl, 1961-1965, stanbul,
Toker, Yar Silahl, Toker, Metin, Yar Silahl Yar Klahl Bir Ara Rejim 1960-1961, stanbul, Bilgi Yaynevi, 1991.
Toprak, Paramiliter, Toprak, Zafer, ttihat ve Terakkinin Para-militer
Genlik rgtleri, Boazii niversitesi Dergisi (stanbul,
1979).
Toprak, Solidarizm, Toprak, Zafer, Uluslamann Toplumsal Boyutu:
Solidarizm Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 2, (stanbul, 1985), ss.324-325.
Toprak, Toplumbilim, Toprak, Zafer, Osmanlda Toplumbilimin Douu, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Tanzimat ve
Merutiyetin Siyasi Birikimi, Cilt 1, (stanbul: letiim
Yaynlar, 2001).
Toynbee, Great Britain, Toynbee, Arnold J. Great Britain and France
in the East, The Contemporary Review, vol.121, (1922/1).
Toynbee, The New Status, Toynbee, Arnold J. The New Status of
Turkey, The Contemporary Review, Cilt.123, (1923/I),
ss.282-289.
Tkin, smet nn, Tkin, smail Hsrev, smet nn: ahsiyeti ve
lks, Ankara, lk Basmevi, 1946.
Tunaya, 1876, Tunaya, Tark Zafer, 1876 Kanun- Esasisi ve Trkiyede
Anayasa Gelenei Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye
Ansiklopedisi, Cilt.I, (stanbul: letiim Yaynlar, 1985),
ss.27-39.
508
Tunaya, Bamsz, Tunaya, Tark Zafer, Bamsz Trkiye Kurucusu

Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, Belgelerle Trk
Tarihi Dergisi, say: 3, (Nisan 1997), ss.20-32.
Tunaya, Devrim Hareketleri, Tunaya, Tark Zafer, Devrim Hareketleri
inde Atatrk ve Atatrklk, (Ankara: Turhan Kitabevi,
1981).
Tunaya, Gei, Tunaya, Tark Zafer, Osmanl mparatorluundan
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Rejimine Gei,
M. Rait Sevie Armaan, (stanbul: 1956).
Tunaya, slamclk, Tunaya Tark Zafer slamclk Cereyan, 2. bask,
(stanbul: Simavi Yaynlar, 1991).
Tunaya, ttihat ve Terakki, Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal
Partiler, ttihat ve Terakki, Cilt III, stanbul, Hrriyet Vakf
Yaynlar, 1989.
Tunaya, Mtareke, Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler,
Mtareke Dnemi, Cilt II, (stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar, 1986).
Tunaya, Siyasal Kurumlar, Tunaya, Tark Zafer, Siyasal Kurumlar ve
Anayasa Hukuku (stanbul, 1980).
Tunaya, Siyasi Karakter, Tunaya, Tark Zafer, Trkiye Byk Millet
Meclisi Hkmetinin Kuruluu ve Siyasi Karakteri, stanbul
Hukuk Fakltesi Mecmuas, XXIII, no.3-4, (1957).
Tunaya, Siyasi Partiler, Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasi Partiler
(1859-1952)kinci Bask, (stanbul: Arba Yaynlar, 1995).
Tunay, Anadolu, Tunay, Mete, Anadolu Hediyeleri, Tarih ve Toplum , Cilt.5, (Mays 1986), ss.249-252.
Tunay, Misak- Milli, Tunay, Mete, Misak- Millinin 1. Maddesi
zerine, Birikim, Cilt. III, Say:18 (Austos-Eyll 1976),
ss.12-16.
Tunay, Siyasal Tarih 1950-1960, Tunay, Mete, Siyasal Tarih 19501960, Trkiye Tarihi IV, ada Trkiye, 1908-1980,
(stanbul:Cem Yaynevi, 1989.
Kaynaka
509
Tunay, Siyasi Tarih, Tunay, Mete, Siyasi Tarih 1908-1923, ada Trkiye 1908-1980, Cilt IV, (stanbul:Cem Yaynevi,
1989).
Tunay, Sol Akmlar, Tunay, Mete, Trkiyede Sol Akmlar, (Ankara,
1967).
Tunay, Tek Parti, Tunay, Mete, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti
Ynetiminin Kurulmas (1923-1931) (Ankara: Yurt Yaynlar, 1981.
Turan, nn, Turan, erafettin, smet nn, Yaam, Dnemi ve Kiilii, Ankara, Bilgi Yaynevi, 2003.
Turan, Trk Devrim, Turan, erafettin, Trk Devrim Tarihi, Cilt.II
(Ankara: Bilgi Yaynlar, 1992).
Turco-Armenian, The Turco-Armenian Question: The Turkish Point
of View (Constantinople, 1919).
Turgut, Siyasetten Portreler, Turgut, Mehmet, Siyasetten Portreler,
stanbul, Doan Kitap, 2001.
Turhan, Meclis Hkmeti, Turhan, Mehmet, Meclis Hkmeti (Konvansiyon Kuram), Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler
Fakltesi Dergisi, Prof. Dr. Muammer Aksoya Armaan,
C.XLI, no. 1-2, (Ocak-Haziran: 1991).
Trk Aleminde, A.Y, Trk Aleminde, Trk Yurdu, Cilt 2, no.21, 1328,
s.663-664.
Trk Alman Dostluk Yurdu, 1331, Trklk uunu: Trk ve Alman
Dostluk Yurdu, Trk Yurdu, Cilt 9, no.3, 1331, s.2789.
Trk Alman Dostluk Yurdu, 1333, Trklk uunu: Trk- Alman Dostluk Yurdu, Trk Yurdu, Cilt 12, no, 1333, s.3438.
Trk Dostu Piyer Loti, Trklk uunu: Trk Dostu Piyer Loti Trk
Yurdu, Cilt 4, no.22, 1329, s.783.
Trk Gc, 1329/3, Trk Gc, Trk Yurdu, Cilt 3, no.11, 1329,
ss.337-343.
Trk Gc, 1329/4, Trk Gc, Trk Gcnn Ne Olduu, Trk Yurdu, Cilt 4, 1329, ss.430-432.
Trk Gc, 1330/6, Trk Gc, Trk Yurdu, Cilt.6, 1330, ss.21942198.
510
Trk zcilii, Trklk uunu: Trk zcilii ve Oymak Beylerinin Andimesi, Trk Yurdu, Cilt 6, 1330, s.2208.
Trk Macar Kardeler, Trklk uunu: Trk-Macar Kardeler, Trk
Yurdu, Cilt 10, no.2, 1332, s.2982.
Trk Parlamento Tarihi I, Trk Parlamento Tarihi, Cumhuriyet Senatosu yelerinin zgemileri Cilt I, 1961-1964. . yayna
hazrlayan: Fahri oker, Ankara, 1998.
Trk Parlamento Tarihi II, Trk Parlamento Tarihi, Cumhuriyet Senatosu yelerinin zgemileri II. Cilt, 1966-1980. yayna
hazrlayan: Fahri oker, Ankara, 1999.
Trkiye Cumhuriyetinin Beinci, Trkiye Cumhuriyetinin Beinci
Cumhurbakan Cevdet Sunayn Sylev ve Demeleri, (28
Mart 1966-28 Mart 1973), Ankara, Babakanlk Basmevi,
1978.
Trkln Yzn Aartan, Trklk uunu: Trkln Yzn Aartan ahane Bir Eser Trk Yurdu, Cilt 6, no.3, 1330, s.2110.
Trklk uunu, 1330/6, Trklk uunu, Trk Yurdu, Cilt 6, 1330,
s.2176.
Trklk uunu, 1331, Trklk uunu, Trk Yurdu, Cilt 8, no.13, 1331,
s.2742.
Trklk uunu, 1331/8, Trklk uunu, Trk Yurdu, Cilt 8, no.2,
1331, s.2628.
Trklk uunu, 1332 Kongresi, Trklk uunu: ttihat ve Terakki
Cemiyeti 1332 Senesi Kongresi, Trk Yurdu, Cilt 11, no.3,
1332, s.3189.
Trklk uunu, 1333/13, Trklk uunu, Trk Yurdu , Cilt 13, no.1,
1333, s.3566.
Trklk uunu, Yllk Kongre, Trklk uunu: ttihat ve Terakki Yllk
Kongresi, Trk Yurdu, Cilt 5, no.1, 1329, ss.876-880.
Uarol, Gazi Ahmet Muhtar, Uarol, Rfat, Gazi Ahmet Muhtar Paa,
(1839-1919) Askeri ve Siyasi Hayat, Gzden Geirilmi kinci
Bask, stanbul, Filiz Kitabevi, 1989.
Kaynaka
511
Uluda, Son Kapitlasyonlar, Uluda, Osman evki, Son Kapitlasyonlardan Biri: Karantina, Belleten, Cilt.II, (1938),
ss.464-465.
Unat, Lozan Bar Andlamas, Unat, Faik Reit, Lozan Bar Andlamasnn mzasna Ait Baz Vesikalar, Tarih Vesikalar
(Haziran 1942), say:7, Cilt:II, ss.9-14.
Unat, Mdafaa- Hukuk, Unat, Faik Reit, Trkiye Byk Millet Meclisinin Birinci Devresinde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-
Hukuk Grubunun almalarna Dair Baz Vesikalar,
Tarih Vesikalar, Cilt:III, Say:13, (Austos 1944).
Unat, Mfetti, Unat, Faik Reit, Mustafa Kemal Paaya Dokuzuncu
Ordu Ktaat Mfettii Sfatyla Verilen Vazife ve Salahiyetlere Dair Baz Vesikalar, Tarih Vesikalar, Cilt.II, say:12,
(Nisan 1943), ss. 401-409.
Unat, Refet Paa, Unat, Faik Reit, Anadolu Hkmetinin Temsilcisi
Refet Paa stanbulda, Yakn Tarihimiz, Cilt.4, (stanbul:
Vatan Matbaas, 1963), ss.377-378.
Unat, Vesikalar, Unat, Faik Reit, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin Kuruluuna Ait Baz Vesikalar, Tarih Vesikalar, Cilt. I, say:6, (Nisan 1942).
Uaklgil, Saray, Uaklgil, Halid Ziya, Saray ve tesi, Yayna Hazrlayan: Nur zmel Akn, stanbul, zgr Yaynlar, 2003.
Vann stirdad, Trklk uunu: Vann stirdad, Trk Yurdu, Cilt 8,
no.12, 1331, s.2726.
Vaner, Ordu, Vaner, Semih, Ordu, Gei Srecinde Trkiye, M. Ali
Aaoullar, derleyenler: Irvin Cemil Schick, Erturul Ahmet Tonak, stanbul, Belge Yaynlar, 1990.
Vatan, Vatan Gazetesi.
Velidedeolu, Devirden, Velidedeolu, Hfz Veldet, Devirden Devire,
Cilt I, (Ankara: Bilgi Yaynevi, 1974).
Velidedolu, Lise, Velidedeolu, Hfz Veldet, Bir Lise rencisinin
Milli Mcadele Anlar (stanbul: Varlk Yaynevi, 1971).
Ward, Turkey, Barbara Ward, Turkey (London:Oxford Univ. Press,
1942).
512
Wedgewood, Parliament, Wedgewood, Benn,Parliament and the

Years Supply: A New Geddes Commitee Suggested, The
Contemporary Review, vol.121 (1922/1), ss.713-720.
Wilkinson, Dardanelles, Wilkinson, Norman, The Dardanelles: Colour
Sketches from Gallipoli (Longmans Co,1915)
Williams, Williams, Aneurin, Armenia, British Pledges, and the Near
East, The Contemparary Review, vol.121, (1922/1), ss.418425.
World of Nations, World of Nations: Facts and Documents: FrancoTurkish Treaty, The Contemporary Review, London,
Cilt.119 (1921), ss.677-679.
Wortham, Mustapha Kemal, Wortham, H.E, Mustapha Kemal of Turkey (London: The Holme Press, 1930), ss.106-107.
Yaln, Talat Paa, Yaln, Hseyin Cahit, Talat Paa, stanbul, Yenign Neriyat, 1943.
Yaman, Bakumandanlk, Yaman, Ahmet Emin, Bakumandanlk
Kanunu, Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Dergisi, Cilt.III, say:9 (1992), ss.85-110.
Yarta Trklk, Trklk uunu:Yarta Trklk, Trk Yurdu, Cilt 6,
no.3, 1330, s.2112.
Yayla, Tevsi-i Mezuniyet , Yayla, Yldzhan, Anayasalarmzda Ynetim
lkeleri Tevsi-i Mezuniyet ve Tefriki Vezaif (stanbul: 1982)
s.126,130.
Yazc, Pontos, Yazc, Nuri, Milli Mcadelede Canik sancanda Pontosu Faaliyetler:1918-1922 (Ankara: 1989).
Yeni Eserler, 1333/13, Yeni Eserler, Trk Yurdu, Cilt 13, no.3, 1333,
s.3597.
Yerasimos, Milliyetler, Yerasimos, Stefanos, Milliyetler ve Snrlar, Balkanlar, Kafkasya ve Ortadou, 2. bask, (stanbul: letiim
Yaynlar, 1995).
Yetkin, Kardevrim, Yetkin, etin, Kardevrim, 1945-1950, ikinci
bask, stanbul, Otopsi Yaynlar, 2003.
Ylmaz, Vilayat- Mstahlasa, Ylmaz, Fahamettin, Vilayat- Mstahlasa, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, (Erzurum, 1990).
Kaynaka
513
Ylmaz, ankaya, Ylmaz, Ensar, ankaya Savalar, stanbul, Birey

yaynclk, 2007.
Yiit Trkler Oca, Trklk uunu: Yiit Trkler Oca, Trk Yurdu,
Cilt.9, no.11, 1331, s. 2917.
Ycekk, Parlamento, Ycekk, Ahmet N, Siyaset Sosyolojisi Asndan Trkiyede Parlamentonun Evrimi, (Ankara: ASBF
Yayn, 1983).
ZC, Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, Devre I, Cilt 1-29,
nc basl, 23 Nisan 1336-16 Nisan 1339, Ankara,
TBMM Matbaas, 1959-1961.
Zrcher, Modernleen Trkiye, Zrcher, Erik Jan, Modernleen
Trkiyenin Tarihi, stanbul: letiim Yaynlar, 3. bask,
1993.
Zrcher, Terakkiperver, Zrcher, Eric Jan, Terakkiperver Cumhuriyet
Frkas, Trkesi: Gl aal Gven, stanbul, Balam Yaynevi, 1992.
Zrcher, The Unionist, Zrcher, Eric Jan, The Unionist Factor, The
Role of The Committee of Union and Progress in The
Turkish National Movement 1905-1926 (Leiden: E.J. Brill,
1984).
KAVRAM DZN
Symbols
1. Milliyeti Cephe Hkmeti 456
1. Ordu Komutan Mahmut Muhtar
Paa 33
1. Ordu komutanl 203
Abdlhamit (kinci) 1, 2
2. Ordu Mfettii Mersinli Cemal
Paa 97
2. Ordu Mfettilii 178
3. Ordu 34, 177
4 Aralk mektubu 398
4. Dnem Osmanl Meclisi 101
5inci Svari Kolordusu 203
5 Nisan Kararlar 451
5. ube soruturmalar 92
6-7 Eyll 355
7. Kolordu 177
9 Martlar 388
9. Ordu 177
9. Ordu Mfettilii 178
10 Temmuz nklab 2, 13
12 Eyll 446
12 Eyll 1980 10, 476
12 Eyll ara rejimi 460
12 Eyll askeri rejimi 476
12 Eyll rejimi 420

12 Mart 446
12 Mart 1971 10, 476
12 Mart ara rejimi 10, 394, 433
12 Mart dnemi 413
12 Mart Muhtras 388, 389
12 Mart rejimi 390, 406
12 Temmuz 1947 tarihli beyanname
345
14ler hareketi 371
14lerin Tasfiyesi 369
15. Kolordu 178, 196, 471
18. Dnem TBMM 420
20. Kolordu 177, 471
21 Ekim 372
21 Ekim Protokol 371
24 Ocak kararlar 407
24 Ocak Kararlar 413
27 Mays 475
27 Mays 1960 476
27 Mays 1960 htilali 9, 377
27 Mays ideolojisi 9, 380
27 Mays ihtilalcileri 421
27 Mays htilali 9, 374, 375, 433
27 Mays rejimi 375
516
28 ubat mdahalesi 12
28 ubat sreci 458
31 Mart Ayaklanmas 36
31 Mart Olay 23, 33
54. Cumhuriyet Hkmeti 455
57nci Tmen 196
84. madde 427
147likler olaylar 9
147likler Olaylar 369
175. madde 429
1774 Kk Kaynarca Anlamas 45
1793 Fransz Anayasas 142
1793 Montagnarde Anayasas 142
1831 Belika Anayasas 24
1848 Anayasas 142
1871 Anayasas 142
1876 Anayasas 2, 131
1876 Kanunu Esasisi ve Birinci
Merutiyet (1876-78) 2
1902 Kongresi 17
1902 Makedonya bunalm 31
1908 Devrimi 48
1908 Jn Trk Devrimi 467
1908 Merutiyet Devrimi 53
1909 anayasa deiiklikleri 28
1913 Babali Baskn 25
1913 Kongresi 18
1914 seimleri 99
1916 Gmrk Rejimi 299
1920 Bak Dou Milletleri Kurultay
108
1921 Anayasas 123, 134, 138
1921 Tekilat- Esasiye Kanunu 139
1923 seimleri 6
1924 Anayasas 8, 134, 139, 341, 344,
360, 368
1924 Tekilat- Esasiye Kanunu 344
1924 Tekilat Esasiye Kanunu 357
1925te Milletler Cemiyeti karar 439
1926 zmir Suikast 314
1929 Dnya ekonomik bunalm 301
1931 Kongresi 278
1931 Kurultay 295
1935 Tunceli Kanunu 298
1944 bte grmeleri 336
1944 btesi 337
1946 seimleri 345
1946 niversiteler Yasas 354
1947 kurultay 342
1947 Kurultay 360
1958 Fransz V. Cumhuriyet
Anayasas 417
1961 Anayasas 9, 360, 368, 369, 390,
417, 460
1961 demokrasisi 9, 373
1964 Kbrs bunalm 381
1973 genel seimi 10
1982 Anayasas 10, 417, 418, 427,
460, 476
1984 Eruh baskn 460
1987 halkoylamas 432
1987 mahalli idare seimleri 439
1991 Krfez Krizi 438
A
Abaza 157
ABD 85, 128
Kavram Dizini
ABD Bakan Truman 332

ABD Bakan Wilson 93
ABD Senatosu 92
Abdullah Azmi Torun 279
Abdurrrahman eref 91
Abdlhak Hamit 91
Abdlhalik Renda 306, 309, 310, 311
Abdlhamit 13, 16, 17, 20, 164, 262,
285
Abdlhamit (kinci) 14
Abdlkadir Kemali Bey 114, 223
Abdlkadir Kemali t 297
Abdlmecit 6, 265, 267, 318
Abdrreit brahim Efendi 79
ABD Yksek Komiseri Amiral Bristol
89
Abilov 214
Abraham Paa 15
Abravaya Marmaral 317
Adakale 14, 231
Adalar Tmeni 196
Adalet Partisi 9, 374, 376, 378, 379,
382, 384, 403, 405, 407, 423, 445
Adana valilii 58
Adana vilayeti 153
Adem-i merkeziyet 17, 245, 439
Admlar 334, 335
Adyaman 355
Adliye Encmeni 276
Adliye Nezareti 76
Adliye Vekili Celaleddin Arif Bey 260
Adliye Vekili Seyit Bey 268, 270
Adliye ve Mezahip 119
517
Adliye ve Mezahip Nazr 249

Adnan (Advar) 288
Adnan Advar 257, 314
Affairiste 301
Af Kanunu 110
Afyon Mebusu Hoca kr Efendi
269
Afyon Mebusu smail kr Efendi
(elikalay) 282
Afyon Mfettilii 319
Agamemnon 69
Agasi en 364
Aa Han mektubu 284
Aah Erozan 370
Aa Patros 155
Ahlak- Alaiye 54
Ahmet Aaolu 19, 282
Ahmet (Birinci) 21
Ahmet Cevdet Paa 249
Ahmet Emin Yalman 297, 354
Ahmet Hamdi Sancar 370
Ahmet Hamdi Tanpnar 322
Ahmet zzet Paa 469
Ahmet Kutsi Tecer 322
Ahmet Rza Bey 15, 16, 17, 81, 91
Ahmet Tekdal 458
Ahmet Tevfik Paa 34, 37, 85, 318
Ahmet Trk 450
Ahmet ve Abdurrahman Robenson
kardeler 74
Akabe 62
A. Kadir Kemali t 174
Akaray 206
518
Akba iskelesi 71
Akaehir 151
Akdeniz filosu komutan Amiral Sir
Arthur Calthorpe 86
Ake-Fransez kumpanyas 186
Akka 65
Akehir 206, 207
Alaehir 98
Alatini Kk 35
Alayl paalar 57
Alayl subaylar 32
Albay Bekir Sami 95
Albay Fahrettin Altay 199
Albay Kzm (zalp) 95
Albay Pallis 198
Albay Saryanis 198
Albay efik 95
Albay Talat Aydemir 378
Alemdar Gazetesi 258
Ali 318
Ali Bat 150
Ali Cenani Bey 238
Ali etinkaya 297, 304
Ali Fuat Bagil 371
Ali Fuat (Cebesoy) 83
Ali Fuat Cebesoy 97, 213, 289, 309,
315, 359
Ali Fuat Paa 95, 114, 177, 195, 276,
288, 312, 314
Ali Fuat Paa(Cebesoy) 288
Ali Fuat Trkgeldi 30
Ali Hikmet Ayerdem 280
Ali hsan Paa 180
Ali hsan Paa (Sabis) 203

Ali hsan Sabis 90, 177, 314
Ali Kemal 209
Ali Rana Tarhan 319
Ali Rza Darendeli 279
Ali Rza zdarende 279
Ali Rza Paa 30
Ali Rza Paa Hkmeti 99
Ali Rza Ulusoy 279
Ali Saip Ursava 297
Ali Sait Paa 189
Ali Sururi Tnk 279
Ali kr Bey 231, 271
Aliye Divan- Harbi rfisi 93
Ali Zrh 297
Allahekber Dalar 63
Allenby 83
Alman Bykeli 50
Alman Komnistleri 212
Alman-Trk ittifak 61
Almanya 3, 52, 59, 73, 332
Alman yanls 60
Almanya ve Avusturya-Macaristan
mparatorluklar 93
Altemur Kl 363
Altn Ordu takm 79
Altnta 198, 207
Alt Ok 278
Alt Komisyon 247
Amasya 152
Amasya Bildirgesi 97
Amasya stiklal Mahkemesi 163, 170,
171, 174
Kavram Dizini
Amasya livas 160

Amasya Mlakat 99
Amasya Tamimi 99, 471
Amerika Birleik Devletleri 306
Amerikan Bamszlk Bildirisi 368
Amerikan mandas 91
Amerikan Senatosu 92
Amerikan Yksek komiserlii 89
Amiral Bristol 87
Amiral Calthrope 90, 94
Amiral De Robek 69
Amiral Horti 292
Amiral Karden 69
Amiral Souchon 62
Anadolu 59, 139
Anadolu Ajans 353
Anadolu Byk Millet Meclisi Ordusu 178
Anadolu Hkmeti 5, 127, 150
Anadolu ihtilali 175
Anadolu Rumlar 164
Anadolu ve Rumeli Mdafaa- Hukuk
Cemiyeti 99
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-y
Hukuk Grubu Nizamname-i
Dahilisi 113
Anafartalar 71
Anafartalar kahraman 469
Ana Muhalefet Partisi SHP 430
ANAP 10, 11, 12, 447
ANAP Genel Bakan Mesut Ylmaz
453
ANAP iktidar 430
ANA-SOL-D koalisyonu 457
519
Anavatan Partisi 424, 425, 441

Anavatan Partisi iktidar 11
Anayasa deiiklii 23
Anayasa deiiklii nerisi 465
Anayasa Dzeni Hakknda Kanun
412
Anayasa Hukuku profesr Nail
Kubal 357
Anayasa Komisyonu 127
Anayasa Komisyonu (Kanunu Esasi
Encmeni) 136
Anayasa Mahkemesi 368, 395, 429,
431, 437, 449, 455, 458
Anayasa Mahkemesi Bakan Muhittin Taylan 393
Anayasa Mahkemesi Bakan Yekta
Gngr zden 437
Anayasann geici 4. maddesi 445
Anayasaya sadakat yemini 21
Aneze Aireti Resas Mvzidi bin
Kaii 155
Antkabir 307
Ankara 6, 81, 110
Ankara Dil ve Tarih Corafya Fakltesi 319
Ankara Hkmeti 6, 165
Ankara stiklal Mahkemesi 110, 116,
152, 163, 169, 297
Ankara tilafnamesi 89
Ankara Konvansiyonu 103, 105, 142,
150
Ankara Metropoliti opurolu
statyos 163
Ankara Muallim Mektebi 278
Ankara Mdafaa- Hukuk Cemiyeti
520
105
Ankara Mfts Brekizade Rfat
Efendi 105
Ankara Radyosu 364
Ankara Skynetim Komutanl
Askeri Mahkemesi 424
Ankara Siyasal Bilgiler Fakltesi 366
Ankara Toplu Basn Mahkemesi 354
An Remo Konferans 214
Antalya 151, 169
Antalya Milletvekili Hoca Rasih
Kaplan 322
Anzavur 150, 229
AP aznlk hkmeti 405
APli aznlk hkmeti 408
AP Samsun Senatr Fethi Tevetolu
379
A.P. tekilat 110
Aralov 213
Aram Efendi 35
Arap 29
Arap bamszlk hareketi 16
Arap emirlikleri 469
Arapyan Han 88
Ardahan 165
A.Renda 319
Arburnu 71
Arifiye 321
Arif Oru 109
Aristidi 16
Aristidis Stergiadis 246
Armatr Averof 68
Arnavut 16, 29
Arnavut Ayaklanmas 19
Arnavut bamszlk hareketi 35
Arnavut Kurultay 13
Arnavutlar 29, 140
Arnavutluk isyan 43, 468
Arnavutluk sorunu 41
Asetinler 159
Asm Gndz 306
Asir 86, 92, 177
Askeri kuryeler 224
Askeri Personel Kanunu 382
Askeri Polis (A.P.) 151
Askeri Polis tekilat 151
Askeri Polis Tekilat 181
Askeri Yargtay 413, 416
Askeri Yksek dare Mahkemesi 400
Aslan Bey 34
Aslhanlar muharebeleri 198
Asuri 229
Asyay Sugra Cemiyeti 91
Air Atl 180
Ata elebi 297
Atatrk 464
Atatrk Devrimi 452, 474
Atatrk devrimleri 475
Atatrk inklab 378
Atatrk milliyetilii 401
Atatrk, Mustafa Kemal 3, 6, 7, 8, 34,
36, 83, 92, 95, 97, 98, 100, 101,
102, 103, 104, 106, 109, 112, 113,
114, 115, 116, 117, 118, 122, 123,
124, 126, 127, 134, 135, 143, 152,
155, 156, 160, 174, 179, 180, 187,
188, 189, 190, 191, 192, 193, 199,
521
Kavram Dizini
200, 202, 205, 206, 207, 208, 209,

211, 213, 217, 219, 223, 227, 228,
233, 249, 253, 259, 264, 265, 266,
269, 272, 276, 277, 278, 279, 280,
282, 283, 285, 286, 287, 288, 290,
291, 293, 298, 299, 307, 315, 359,
469, 471, 472, 473, 474
Atatrk Orman iftlii 302
Atatrk Koruma Kanunu 361
Atf Bey (Bayezit) 170
Atina 127
Atipik bir proleterya 477
Avam Kamaras 217, 243
Avar Yula Aver 80
Avc taburlar 30
Avc Taburu 33
Avlonyal Ferit Paa 27, 43
Avni Doan 297
Avram Galanti Bodrumlu 322
Avusturya 142
Avusturya- Macaristan 67
Avusturya-Macaristan 3, 56
Avusturya-Macaristan mparatorluu
29, 59
Ayan 38
Ayan Meclisi 14, 17, 24, 49, 470
Ayan Meclisi Bakanl 40
Ayan Meclisi Reislii 17
Ayan Meclisi (Senato) 55
Ayan Reisi 41
Ayan (Senato) Reisi Sait Paa 35
Ayasofya 33, 36
Ayastefanos 35
Aydede Dergisi 258
Aydemir, Talat 9
Aydn Gven Grkan 427
Aydnlanma a 291
Aydnlk 297
Aydn mebusu Gmlcineli Esat
Efendi 271
Aydn Mebusu Tahsin Bey 244
Aydn Salnamesi 243
Aydn vilayeti 94
Aykut Edibali 442
Aynacolu 157
Aynizade Tahsin 286
Ayrlk hareketler 42
Ayvaz Gkdemir 400
Azerbeycan 66
Aznlk hkmeti 397, 407
Aziziye Haras 263
B
Babanzadeler 91
Babali 57, 143
Babali Baskn 15, 19, 48, 58
Baden Powell 74
Badat 64, 65, 82
Badat-Haydarpaa hatt 82
Badat yolu 154
Bahadr Dlger 370
Bahriye Nazr Rauf Bey (Orbay) 86
Bahriye Nazr Salih Paa 99, 100
Bahriye Nazrl 53, 58, 63
Bakan azli 437, 441
Bakanlar Kurulu 417
Bak 66, 82
522
Bak slam Ordusu 177

Bak Kongresi 111
Balkesir 98
Balkesir Paa Camii 277
Balkan 15
Balkan hezimeti 19
Balkan Ligi 46
Balkan Savalar 15, 45, 58, 60, 234,
249, 468
Bandrma 70
Barbaros 68
Bar Delegasyonu 225
Bar Dnyas 335
Baro Bakan Celalettin Arif Bey 91
Bartn 151
Basn Kanunu 354
Basit ounluk 345, 349
Basra vilayeti 63, 438
Babakan Ecevit 465
Bakanlk Divan 120, 464
Bakanlk modeli 438
Bakanlk Rejimi 434
Bakan Monroe 84
Bakan Wilson 84, 468
Bakomutan 4, 200, 205, 219
Bakomutanlk 155, 439
Bakomutanlk Kanunu 183, 187
Bakomutanlk Yasas 200
Bakomutan Meydan Muharebesi
208
Bakomutan Mustafa Kemal Paa 155
Bakumandanlk Kanunu 188, 190,
192, 280
Bakumandan Vekili 53
Bapapaz Platon Matnoz 171
Bavekalet Vekillii 302
Bat cephesi 4, 195
Bat Cephesi 201, 207
Bat kapitalizmi 59
Bat Trakya 5, 102, 233
Bat uygarl 344
Batum 97, 213, 252
Bayar 311, 338, 344, 464
Bayar, Celal 8
Baytar Binba Salih 109
BBP 455
Bedrettin Demirel 372
Behet Uz 321
Bekiraa Bl 213
Bekir Aa bl 93
Bekir Sami 216
Bekir Sami Bey 119, 121, 135
Bela Kun Mdafaa-y Hukuk 108
Belika 59
Belika zci Federasyonu Bakan M.
Parfitze 74
Belediyeler Kanunu 76
Ber Trker 317
Berlin 38, 51, 78
Berlin Ataemiliteri Enver Bey 34
Berlin-Badat hatt 93
Berlin Bar 29
Berlin Bykelisi 280
Berlin Trk Kulb 79
Bern bykelisi Reat Halis 215
Beserabya 67
Kavram Dizini
Besim Atalay 129, 274

Beyaz Ruslar 88, 89
Beyaz Vagon 351
Beyrut 40, 77
Beyrut Liman imtiyaz 241
Bicar tenkil harekat 296
Bidat 32
Biga 70
Bilecik- Eskiehir demiryolu 197
Bilecik Mlakat 260
Binba Fethi Grcan 378
Bingazi 39, 40, 86, 177
Bingl 296
Bingl-Elaz yolu 450
Birinci Dnya Sava 2, 3, 4, 20, 48,
52, 69, 83, 108, 142, 154, 161,
182, 212, 250, 281, 325, 328, 468
Birinci ferik 179
Birinci Grup 228
Birinci nn 197
Birinci nn Sava 216
Birinci Meclis 108, 141, 439, 475
Birinci Menderes Hkmeti 350
Birinci Merutiyet 14
Birinci Milliyeti Cephe 399
Birinci Ordu 180
Birinci ube 101
Birinci Trk Dil Kurultay 294
Birlemi Milletler Kurulu Senedi
344
Birlemi Milletler art 439
Birssebi 65
Bitlis 64
523
Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey 125,

230, 269
Bogos Nubar 470
Boazii niversitesi retim yesi,
ktisat Prof. Tansu iller 447
Boazlyan 158
Boazlyan Kaymakam Kemal Bey
93, 165
Bolevik 108, 159, 184, 283
Bolevik Devrim 251
Bolevik Devrimi 85
Bolevik ihtilali 251
Bolevikler 65, 82, 88, 111, 212
Bolu Mebusu Tunal Hilmi Bey 103,
146, 267
Bolu Mebusu Tunal Hilmi Beyin
uradan uraya seim sistemi 142
Bomonti Bira Fabrikas 302
Borlar Kanunu 289
Bordeaux 371
Bosna-Hersek 29
Bosna-Hersekin ilhak 40
Bosphore gazetesi 89
Boo 16
Bozcaada 234
Brekizade 259
Breslau (Midilli) 68
Brest Litovsk 56
Brest-Litovsk Anlamas 106
Brest Litovsk Bar 212
Brest-Litovsk Bar 66, 82, 102, 212
Briand 211, 217
Britanya Kral George Reval Mlakat
13
524
Brksel Beyannamesi 244

Budapete 79
Budapete niversitesi 79
Buhara Cumhurbakan 185
Buhara Cumhuriyeti Devlet Bakan
Osman Kocaolu 185
Buhranlarmz 53
Bulgar 14
Bulgar bamszl 40
Bulgaristan 29, 56, 62
Bulgarlar 29
Bulgar Prenslii 29
Burdur Mebusu Soysallolu smail
Bey 227
Burdur Mebusu Soysallolu smail
Suphi Bey 244, 246
Burdur Mebusu Veli Bey 244
Burhanettin Ulu Paa 363
Burjuva demokratik devrimi 65
Burjuva demokratik karakteri 53
Bursa 77
Brokratik-devleti 311
Brokratik elitizm 17
Brokratik stabilizasyon 387
Bykada 85
Byk Britanya mparatorluu 218
Byk burjuvazi 387
Byk Cihat gazetesi 350
Byk Dou 361
Byk Ekim Devrimi 82, 212
Byk Fransz Devrimi 467
Byk Kabine 43
Byk Menderes 196
Byk Millet Meclisi 106, 472

Byk Millet Meclisi cra Vekillerinin
Sureti ntihabna Dair Kanun
120
Byk Nutuk 7, 312
Byk Petro 293
Byk Taarruz 4, 206, 207, 218, 227,
246
Byk Trkiye Partisi 423
By-pass 428, 442
C
Caclamos 255
Cadde-i Kebir 39
Cafer Tayyar 290
Cafer Tayyar Eilmez 315
Cahit Karaka 405, 408
Calthorpe 87
Cami Bey 119, 121, 217
Canik 153
Canik sanca 159, 162
Casusluk 150, 173
Cavit Bey 18, 37, 62
Cavit-Zhrap atmas 39
Cebelibereket 153
Cebel-i Lbnan 14
Cebve aireti 155
Cefi Kamhi 456
Celal Bayar 300, 307, 311, 334, 335,
336, 337, 343, 344, 349, 357, 359,
370, 435, 447, 474, 475
Celal Bey 224
Celaleddin Arif Bey 121
Celalettin Arif 119
Kavram Dizini
Celalettin Arif Bey 121

Celal Korkmazov 213
Celal Nuri leri 293
Cemal Aga 365
Cemal Grsel 364, 365, 373, 375,
378, 379, 380, 383
Cemal Madanolu 388
Cemal Paa 18, 51, 52, 63, 212
Cemal Tural 377
Cemil eto 150
Cemil Sait Barlas 322
Cemiyet-i Akvam 233, 256
Cemiyeti Akvam 233, 234, 238
Cemiyeti Akvam Misak 92
Cemiyetler Kanunu 99, 339
Cermen-Slav atmas 59
Cevat obanl 83
Cevat Paa (obanl) 69
Cevat akir Kabaaal 297
Cevdet Bey (Ktahya) 170
Cevdet Sunay 372, 380, 384, 387,
389, 391, 392, 407, 462
Ceza Hukuku Profesr Uur Alacakaptan 404
Ceza Kanunu 413
Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu
413
Cezire 155
Cezmi Kartay 424
CGP 421
Chanak Affairs 219
Charpy 257
Chemberlain 243
525
Chester projesi 39
CHP 9, 11, 449
CHP- AP koalisyonu 376
CHP aznlk hkmeti 402
CHP Genel Bakanl 339
Cihad Ekber 65
Claud Farer 91
Clemenceau 211
Cokun Krca 411, 421
Cromwell 45, 283
Cumhurbakan Cevdet Sunay 386
Cumhurbakan Demirel 447
Cumhurbakanl and 421
Cumhurbakanl Genel Sekreteri
302
Cumhuriyeti Gven Partisi 390
Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi
358
Cumhuriyeti-laik kimlik 458
Cumhuriyetiler 84
Cumhuriyetilik 295
Cumhuriyeti Millet Partisi 358
Cumhuriyeti Parti 395
Cumhuriyet Devrimi 4
Cumhuriyet Halk Frkas 7
Cumhuriyet Halk Partisi 294, 306,
425, 475
Cumhuriyet Senatosu 358, 367, 369,
373, 383, 393
Cumhuriyet Senatosu Bakan hsan
Sabri alayangil 407
Cumhuriyet Senatosu Bakanl 392
Cumhuriyet Senatosu Kontenjan
Grubu 392
526
Cumhuriyet Senatosu Salonu 412

Cumhuriyet Senatosu te bir
yenileme seimleri 405
Cneyt Canver 426
al Da 201
all Ethem Bey 180
anakkale 80
anakkale Belediye Bakan smail
zay 435
anakkale Boaz 62
anakkale savalar 469
ankaya 11, 298, 301, 313, 328, 334,
335, 349, 358, 359, 373, 374, 384,
407, 428, 433, 445, 464
ankaya Kk 317, 393
ankaya Protokolu 372
ankaya Protokol 373
ankr 314
apa Darlmuallimat 79
ar Boris 293
arlk Hkmeti 66
arlk Ordular 160
arlk rejimi 159, 283
arlk Rusya 60, 85, 251
arlk Rusyas 59
atalca 34
atalya 215
eenler 159
ekimser oy 454
erkes 157, 229
erkes Ethem 110, 116, 179, 196
erkes Reit 116
etin Yetkin 314

ierin 108, 213
iftiyi Topraklandrma Kanunu
333, 337
ifteler Haras 263
iiltepe 207
iller Hkmeti 448
iller, Tansu 11
in Halk Cumhuriyeti 283
ocuk Esirgeme Kurumu 413
ounluku demokrasi 373
ounluklu demokrasi 417
ounluk partisi 37
opur Hilmi 290
orum 152
l cephesi 187
l Cephesi 82
ukurova (Kilikya) 165
D
Dahiliye Nazr 471
Dahiliye Nazr Memduh Paa 32
Dahiliye Nezareti Sicilli Nfus dare-i
Umumiyesi Mdriyeti 88
Dahiliye Vekaleti 162
Dahiliye Vekili Fethi Bey 162, 218
Dahiliye Vekili Fikri Tuzer 321
Daily Telegraph gazetesi 240
Daimi Adalet Divan 233
Dalaman iftlikleri 65
Damat Ferit 90, 257
Damat Ferit Hkmeti 94, 98, 104,
471
Kavram Dizini
Damat Ferit Paa 41, 169, 257, 262,

470
Damat Salih Paa 51
Danma Meclisi 10, 414, 415, 418,
421, 424
Dantay 22, 353, 399, 416
Dantay Dava Daireleri Kurulu 399
Daryeri boaz 157
Darleytamlar 77
Darlfnun 38, 77
Dar-l Hikmet-i slamiye 76
Darafaka 74
Danak 91
Dedeaa 47
De facto 428
Defteri Hakaniye 262
Deimez Genel Bakan 291, 313,
335, 337
Deimez Genel Bakanlk 341
Deli Halit Paa 180
Demirci Mehmet Efe 150, 196
Demirel Hkmeti 403
Demirel, Sleyman 1, 10, 11, 12, 381,
382, 383, 384, 385, 386, 387, 389,
390, 392, 393, 395, 396, 397, 398,
399, 400, 401, 402, 403, 404, 405,
406, 407, 408, 411, 412, 423, 427,
428, 430, 431, 433, 441, 442, 443,
445, 446, 447, 448, 449, 450, 451,
452, 453, 455, 456, 457, 458, 459,
460, 462, 463, 464, 465
Demokratik devrim 291
Demokratik parlamenter bir rejim
476
Demokratik Parti 386, 387, 395, 398
527
Demokratik Sol Parti 452

Demokratik teori 416, 429
Demokratlama dalgas 360
Demokrat Parti 9, 258, 270, 318, 319,
337, 338, 339, 340, 341, 343, 349,
353, 358, 373, 376, 378, 382, 386,
395, 452, 475
Demokrat Parti iktidar 309
Demokrat Trkiye Partisi 448, 456,
457
Denikin 108
Denizbank 316
Denizbank Kanunu 304
Deniz Baykal 448, 452
Denizli Milletvekili Hamdi Sancar
362
Denk bteci politikalar 300
DEPi kapatma karar 451
DEPli milletvekilleri 450
DEPli Milletvekilleri 449
DEP milletvekilleri 450
Derizori aireti 155
Dersim 105, 155
Dersim generali 298
Dersim mtegallibesi 154
Dersim tedip harekat 296
Dervi Paa 180
Dervi Vahdeti 32, 34
Devlet aygt 417
Devlet Baheli 461
Devlet Bakan 128, 373, 422
Devlet Bakanl 134
Devlet Bakanl And 421
Devletilik 299
528
Devletilik doktrini 301

Devletler Hukuku 244, 389
Devlet Salnameleri 27
Devre-i teriiye 15
Devrim 385
Devrimin sembolik misafirleri 365
Dil ve Tarih Corafya Fakltesi 334
Dimetoka 52
Din Dernekleri 75
DSK 413
Divan- Ali 23, 87, 316
Divan Ali 120, 125
Divan- Ali (Yce Divan) 101
Divan- Harb-i rfi 87
Divan- Harbi rfi 35
Divan- Harp 167, 182
Divan Harp 34, 36, 51, 164
Divan- Harpler 150
Divan Harpler 470
Divan Harp Reisi Krt (Nemrut)
Mustafa Paa 258
Divan- Riyaset 120
Diyalektik 477
Diyarbakr 32, 170
Diyarbakr stiklal Mahkemesi 110,
174
Diyarbakrl Ziya Gkalp 19
Diyarbekir 105
Dobruca 62
Doan Avcolu 137
Doru Yol Partisi 426, 446, 454
Dou Akdeniz 40, 89
Dou Anadolu 82, 114
Dou Anadolu reformu 50

Dou cephesi 82
Dou Cephesi 159
Dou Makedonya 62
Dou sorunu 60, 93
Dou Sorunu 218, 229
Dou Trakya 47, 214, 215, 220, 234
Doktor Rza Nur 262
Dokuz Subay Olay 364
Dokuz Umde 277, 278
Dolmabahe 315
Dolmabahe Saray 299, 303, 314
Donanma-y Osmani Muavenet-i Milliye Cemiyeti 68
Don Kazanlar 89
Dozomi 252
Der 198
Drdnc dnem Osmanl Parlamentosu 100
Drt Bykler 94
Drtl Takrir 338
Drtyol 95
DP 9
DP Konya tekilat 361
Dr. Adnan 119
Dr. Adnan Advar 114, 288, 289
Dr.Adnan Advar 315
Dr. Adnan Bey 121
Dr. Faruk Skan 403
Dr. Fuat Sabit Bey 213
Dr. Hikmet Kvlcml 365
Dr.Kemal Satr 322
Dr. Ltfi Krdar 316
529
Kavram Dizini
Dr. mer Ltfi Bey 213

Dr. Refik Saydam 304, 336
Dr.Refik Saydam 318, 321
Dr. Reit Galip 297
Dr.Reit Galip 299
Dr. Rza Nur 121, 315
Dr. Tevfik Rt Bey (Aras) 273
Dr. Vaset 286
DS Genel Mdr Sleyman
Demirel 381
DSP 427, 428, 432, 441
DSP aznlk hkmeti 460
DSP grubu 454
Duayen 445
Dumlupnar 206, 207
Durak Bey 226, 274
Durheim sosyolojisi 19
Dnya Bankas 350
Dnya kapitalizmi 395
Dnya Sava 15, 60
Drrizade 259
Dvel-i muazzama 29
Dyun-u Umumiye 236
Dyunu Umumiye 62
Dyun-u Umumiye daresi 236
Dyun-u Umumiye-i Osmaniye 238
Dyunu Umumiye Mfettii Rza Bey
217
DYP 11, 427, 428
DYP-CHP koalisyonu 449
DYP Kilis Milletvekili Eski Genelkurmay Bakan Doan Gre 456
DYP-SHP koalisyon hkmeti 445
DYP-SHP koalisyonu 446
E
Ebedi ef 313
Ebuzziya Velit 91
Ecevit, Blent 12, 322, 390, 391, 392,
393, 395, 396, 397, 399, 401, 402,
403, 404, 405, 406, 407, 411, 412,
427, 428, 432, 441, 442, 453, 459,
460, 461, 462, 463, 465
Edhem Paa 43
Edirne 47, 49, 52
Edirne Mebusu Cafer Tayyar Paa
253
Eridir Gl 204
Ekalliyet 230
Ekalliyetler hukuku 226
Ekber ve eret evlat 35
Ekim Devrimi 66
Ekrem Alican 376
Ekrem Hayri Bakan 316
Ekseriyet-i izafiye 274
Ekseriyet-i mutlaka 130
Elaz 296
Elaziz 105
Elcezire cephesi 187
Elcezire Cephesi 172
Elcezire Cephesi (Diyarbakr) 155
Elcezire Cephesi Komutan Nihat
Paa 154, 231
Eleftron 94
Elviye-i selase 106
Elviye-i Selase 56, 63, 82, 102, 159,
178
530
Emaneti genel bakanlar 428

Emaneti mukaddese 264
Emanuelidi 16
Emanuel Karaso 35
Emekli Amiral Blent Ulusu 412
Emekli nklap Subaylar 369, 371
Emekli Sand Kanunu 353
Emin Bey (Canik) 170
Emin Bilgi 371
Emin Kalafat 370
Emin Sazak 322, 337, 475
Eminsu 9, 393
Emlak-i emiriye bedeli 30
Emniyet Genel Mdr Cemal Grtan 363
Emniyeti Umumumiye 119
Emperyalizm 39, 239, 256
Emrullah Efendi 41
Encmeni Mahsus 124
Enderunlu Ltfi 33
Enver Akova 404
Enver Bey 49
Enverist partizanlar 189
Enver paa 212
Enver Paa 18, 51, 52, 63, 74, 78, 79,
81, 108, 318
Enver, Talat, Cemal 52
Eodal-mmeti kltr 101
Erbakan 401, 403, 411, 412, 427,
432, 442, 452, 453, 454, 455, 456,
457, 458
Erbakan Hkmeti 456
Erbakan, Necmettin 12, 401, 454,
458
Erdal nn 423, 426, 427, 431, 442

Ereli 151
Ereli madenleri 217
Ergani 321
Ergani madenleri 217
Erivan Ermeni Cumhuriyeti 165
Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyaseti
181
Erkan Harp Reisi Cevat Paa 89
Ermeni 14, 29, 82
Ermeni ayrlkl 64
Ermeni etecilik faaliyetleri 159
Ermeni eteleri 173
Ermeni Devleti 215
Ermeni krm 165
Ermeni komitac 56
Ermeni Kulub 88
Ermeniler 140
Ermeni meselesi 252
Ermeni milisleri 64
Ermeni sorunu 18
Ermenistan 66, 195, 470
Ermeni tedhiileri 52
Ermeni Tehciri 93, 470
Ermeni Tehciri davas 81
Ermeni Tehciri Kararnamesi 55
Ern Elisi Reat Halis 258
Ernest Weil 239
Erturul Mebusu A. Hilmi 227
Erzincan 64, 66, 153, 159
Erzincan livas 153
Erzincan Mtarekesi 56, 82
Erzurum 64, 82, 98, 110
531
Kavram Dizini
Erzurum Kongresi 98
Erzurum mebusu 101
Erzurum mebusu Durak Bey 173
Erzurum Mebusu Hoca Raif Efendi
113
Erzurum Mebusu Hseyin Avni 130
Erzurum mebusu Hseyin Avni Bey
114
Erzurum Mebusu Hseyin Avni Bey
230
Erzurum Mebusu Hseyin Avni Ula
103, 339
Erzurum mebusu Mustafa Durak Bey
111
Erzurum Mebusu Rt Paa 290
Erzurum merkez livas 100, 472
Erzurum Mdafaa-y Hukuk Cemiyeti
Bakan 113
Esat leri 279
Esat Paa 89, 209
Esat Sagay 299
Eski Gmrk ve Tekel Bakan Ali
Rana Tarhan 337
Eski Hava Kuvvetleri Komutan
Tahsin ahinkaya 426
Eski stanbul Belediye Bakan Bedrettin Dalan 447
Eskiehir 75
Eskiehir Hava ss 364
Eskiehir-Ktahya savalar 199
Eskiehir-Ktahya Savalar 182, 187
Eskiehir Mebusu Ayc Arif 290
Eskiehir Mebusu Emin Bey 188
Eskiehir Milletvekili Emin 320
Eski TBMM Bakan Hsamettin

Cindoruk 456
Estonya 142
Eraf 114
Etablis 5
Etablis Sorunu 245
Ethem Kuvvetleri 116
Etniki Eterya 91
Etnorafya Mzesi 307
Eugene Pittard 294
Evket Sreyya Aydemir 301
Evren 428, 429, 430
Evren, Kenan 10
Eyiceolu 394
Eybolu, Sabahattin 371
F
Fahrettin Paa 206
Fahrettin Paa (Trkkan) 177
Fahri doktora 79
Fahri Ecevit 322
Fahri Korutrk 390, 392, 393, 407
Fahri zdilek 375, 425
Faik Trn 408
Faili mehul cinayetler 41
Falih Rfk Atay 301
Faruk Grler 372, 388, 391, 392, 394
Faruk Gventrk 372
Faizan eilimler 462
Fatin Rt Zorlu 370
Faysal Hkmeti 231
Fazilet Partisi 461, 464
Federal devlet 439
532
Federatif devlet 17
Feldmareal Wilhelm Gustav Keitel
86
Fenerler imtiyaz 241
Feodal 469
Feridun Ergin 356
Feridun Fikri (Dnsel) 288
Feridun Fikri Dnsel 289, 335
Feriklik (generallik) 179
Ferit Bey 119
Ferit Melen 390, 391, 395
Ferman anayasa 23
Ferruh Bozbeyli 387, 392, 395
Fesih 44
Fesih yetkisi 24, 144
Fethi Bey 58, 289, 311
Fethi Bey (Okyar) 204
Fethi elikba 356
Fethi Okyar 233, 309, 310
Fevkalade Harp Encmeni 189, 224
Fevzi akmak 306, 340, 341
Fevzi Ltf Karaosmanolu 297
Fevzi Paa 119, 121, 130, 178
Feyziolu 421
Fiili babakanlk 436
Fiili bakan 441
Fiili bakanlk sistemi 436
Fikir Hareketleri mecmuas 32
Fikret Bey (Kozan) 170
Fikret Narter 371
Filistin 82
Firariler Hakknda Kanun 168, 182
Firzovik 13
Fiyat Murakabe Komisyonu 324

Franche Desperey 83
Franklen Boillon 219
Franko 292
Fransa 50, 59, 73, 89, 128
Fransz askeri polisi 93
Fransz birinci cumhuriyeti 281
Fransz Devrimi 175, 262
Fransz htilali 1, 106
Fransz komiseri Pelle 219
Fransz Konvansiyon Meclisi 473
Fransz Konvansiyonu 126, 142, 144
Fransz mandas 235
Fransz nfuz blgesi 216
Fransz nc Cumhuriyeti 121
Fuat Aral 334
Fuat Kprl 286, 337, 343, 350,
359, 376, 475
Fhrer Prinzip 295
Ftuhat nostaljisi 473
G
Galata 93
Galata Kprs 32
Galata Kulesi 88
Galiya 59, 61, 65, 66, 67
Galiya cephesi 79
Galip Kemali Sylemezolu 211
Garbi Trakya Hkmet-i Muvakkatesi
80
Garbi Trakya Hkmeti Muvakkatesi
47
GATA 383
Kavram Dizini
Gatwick 361
Gayret-i Vataniyye 68
Gayrimslimler 160, 246
Gayri nizam harp 178
Gazi Ahmet Muhtar Paa 15, 25, 37
Gazi Ahmet Muhtar Paa Hkmeti
40
Gazi Mir Ahmet Muhtar Paa 43
Gazi Mir Ethem Paa 34
Gebze Diliskelesi 307
Geici 4. madde 429
Geici Devrim Hkmeti 65
Geici cra Encmeni 117
Gediz Baskn 195
Gelibolu Muharebesi 70
Gelibolu Yarmadas 70
Gemlik Krfezi 208
Genel Bakan Erdal nn 446
Genel Bakanlk Divan 342
Genelkurmay 439
Genelkurmay Bakan Cevdet Sunay
383
Genelkurmay Bakan Henry Wilson
94
Genelkurmay Bakan Memduh
Tama 394
Genelkurmay Bakan Ragp
Gmpala 370
Genelkurmay Bakan Zeki Erdelhun
370
Genelkurmay Bakanl 168, 419
Genel Maden- 440
Genel oy 418
Genel seferberlik 183
533
General Allenby 83, 469

General Charpy 220
General Desperey 85
General Hacanesti 208
General Harrington 217, 219, 220
General Hilmi Giray 363
General Ian Hamilton 70
General Kemal akn 363
General Kondilis 198
General Maurice Pelle 254
General Mazarakis 220
General Miliatis 196
General Papulas 198, 201
General Pll 255
General ahap Mete 363
General efik lter 363
General Townsand 64, 66, 217
General Trikupis 206
George Washington 283
Gerenbe metropoliti 41
Gerilla sava 178
Gerrymandering 355
Giolette 211
Giresun 68
Girit sorunu 30
Giyotin 175
Gize Bey 80
Gizli Komnist Partisi 109
Gizli oy 416, 464
gizli oy ilkesi 465
Gizli oylama 312, 465
Gladstone 218
Goeben (Yavuz) 68
534
Golliat 69
Goltz Paa 36, 63
Gebe-airet dzeni 76
Gkalp Halkl 20
Gkalp, Ziya 19, 77
Gkeada 234
Glky 321
Gnen 158
Gstererek oy verme 465
Gttingen niversitesi 246
Gz Tabibi Esat Ik Paa 91
Gregoryen takvim 77
Grup komutanl 83
Gunaris 205, 245
Gmr 111, 252
Gmrk ve nhisarlar Vekaleti 319
Gmrk ve nhisarlar Vekili 323
Gmlcine 47
Gmhane-Mu izgisi 56
Gmsuyu 88
Gne Dil Teorisi 294
Gney Slav 46
Grbz Dernekleri 74
Grcistan 66
Grc 82
Grsel, Cemal 9
Gven oylamas 454, 455
Gvenoyu 23
Gven Partisi 387, 395
Gvensizlik oyu 31
H
Habeistan 40
Habsburg 281, 468

Habsburg monarisi 61
Habur vadisi 155
Hac Adil Bey 17
Hacanesti 206
Hac Bayram Meydan 322
Hac Mustafa Efendi 267, 279
Hac Sami 258
Hac Tahir Efendi (Isparta) 170
Hacim Muhittin arkl 296
Hadi Paa 169
Hafz Esat rejimi 460
Hafz Hakk 58
Hafz brahim Demiralay 279
Hakan- mahlu 35
Hakim General Arif Onat 363
Hakimiyeti milliye 15
Hakimiyet-i Milliye 112
Hakimiyeti Milliye 111
Hakimiyet-i siyasiye 29
Hak- 413
Hakk Behi 119
Hakk Behi Bayi 112
Hakk Behi Bey 112, 121
Hakk Hami 268
Hakk Hami Bey 221, 241, 273
Halaskar Zabitan cuntas 42
Halaskar Zabitan Hareketi 25
Halaskar Zabitan muhtras 44
Halaskar Zabitan Muhtras 15
Haldun Taner 371
Halep 65, 164
Halet Sarolu 289
Kavram Dizini
Hali Konferans 233

Halide Edip 314, 315
Halide Edip Hanm 79
Halife-i mslimin 267
Halife Sultan 58
Halil Bey 17
Halil Hulki Aydn 279
Halil Mentee 51, 62
Halil Paa 213
Halis Turgut 288
Halit Karsalan 206
Halit Ziya Uaklgil 43
Halklk 112, 137, 294, 295
Halklk program 133
Halklk Program 136
Halk Parti 424, 425
Halk Frkas 7, 283, 288, 289
Halk Hkmeti 138
Halk tirakiyyun Frkas 111, 137
Halk Odalar 319
Halkoylamas 416, 429, 430, 463
Halk Zmresi 109
Hallayan Efendi 16
Hall fetvas 35
Hall karar 35
Hamaklar 159
Hamdi Bey (Biga) 170
Hamdullah Suphi 91, 119, 223
Hamdullah Suphi Bey 265
Hamit Bey 252
Hamit Bey (Biga) 170
Hamzakoy 412
Harbiye Nazr 58, 471
535
Harbiye Nazr Nazm Paa 49

Harbiye Nezareti 81, 151, 469
Harbiye Nezaretinin himayesi 74
Harbord Heyeti 92
Harekat Muhafz Alay Komutan
Topal Osman 156
Hareket Ordusu 34, 49
Hariciye Nazr Rfat Paa 38
Hariciye Vekili 265
Hariciye Vekili smet Paa 224
Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey 218
Harp Akademileri Protokol 384
Harp Akademisi 179
Harp Kabinelerinin sticvab 90, 92
Harp Kazanlar Vergisi 325
Harp Mecmuas 73
Harp Neriyat 73
Harp Okulu 378
Harp Okulu komutanl 377
Harp Tarihi Dairesi Bakanl 296
Harput Airet Alay 183
Harput Valisi Ali Galip 258
Harrington 257
Hasan Ali Ycel 320
Hasan Basri antay (Karesi) 111
Hasan Bey 236
Hasan Celal Gzel 437
Hasan Fehmi Gne 404
Hasan Korkut 404
Hasanolan 320
Hasan Polatkan 370
Hasan Rza Soyak 299, 317
Hasan Saka 319, 343, 346
536
Hatay 5, 233, 299, 317

Hatay mebuslar 317
Hatay Meclisi 236
Hatay zerk Devleti 236
Hatay sanca 235
Hatay Sorunu 306
Hatip Dicle 449, 450
Hatt Hmayun 13, 20
Hava Korgeneral Cemal Engin 400
Havza 97
Haydar Bey 274
Haydar Beyden (Ktahya) 170
Haydarpaa 88
Haydarpaa Askeri Hastanesi 71
Haydarpaa Gar 93
Haydarpaa Liman imtiyaz 241
Haymana 201
Hayret Paa 182
Hazm Atf Kuyucak 322
Hazrlk Komisyonu 237
Hazine-i hassa 263
Heyet-i Ayan 15, 22
Heyet-i Ayan Kararnamesi 24
Heyeti Murahhasa 227
Heyeti Mavere 224
Heyet-i Teftiiye 14
Heyet-i Temsiliye 104, 141, 472
Heyeti Temsiliye 99
Heyet-i Temsiliye-kolordu
komutanlar toplants 472
Heyet-i Vekile 126
Heyeti Vekile 135, 199
Heyeti Vekile Karar 257
Heyet-i Vekile Reisi 125

Heyet-i Vkela 21
Hfz Veldet Velidedeolu 366
Hnak 91
Hyanet-i Harbiye Kanunu 167
Hyanet-i Vataniye Kanunu 167
Hicaz 86, 215
Hicaz Emiri erif Hseyin 65
Hicaz Kuvve-i Seferiyesi 177
Hicaz imendiferi 242
Hidiv Abbas Hilmi Paa 64
Hikmet Bayur 335, 337
Hikmet etin 448
Hilafet 6, 65
Hilafet-i slamiye 282
Hilafetin lav 6
Hilafet kadrosu 269
Hilafet Meselesi 285
Hilafet ordusu 261
Hilal Ordugahlar 78
Hilmi Uran 342
Hititler 294
Hitler 292
Hiyanet-i Vataniye Kanunu 282
Hiyaneti Vataniye Kanunu 276
Hiyaneti Vataniye Suu 261
HMS Agincourt (Sultan Osman) 68
Hoca Abdullah Efendi 282
Hoca smail kr Efendi 282
Hoca Rasih Efendi 174, 282
Hohenzollern 281, 468
Hong-Kong 88
Ho Shi Minh 283
537
Kavram Dizini
Hotel Kroecker 88
Hrsantos 163
Hudut Shhiye ve Karantina daresi
242
Hukuku Kont Ostrorog 241
Hukuk-u Aile Kararnamesi 76
Hukuku Aile Kararnamesi 76
Hukuk-u Beer Beyannamesi 344
Hukuk-u mukaddese-i padiahi 22
Hukuk-u Umumiye gazetesi 29
Hkmet darbesi 49
Hkmeti milliye 155
Hkmet Kararnamesi 160
Hmeyra 318
Hrriyet 13
Hrriyet-i Ebediye Tepesi 51, 56
Hrriyet lan 27
Hrriyetin lan 3, 13
Hrriyet Misak 346
Hrriyet Partisi 355, 356, 376
hrriyet patlamas 28
Hrriyetperverlik (liberalizm) 288
Hrriyet ve tilaf 258
Hrriyet ve tilaf Hkmetleri 92
Hrriyet ve tilaf Partisi 90, 469
Hsamettin Cindoruk 447
Hsamettin Ertrk 81
Hseyin Avni Bey 130, 226, 273
Hseyin Avni Bey (Erzurum) 128
Hseyin Avni Bey (Ula) 164, 189
Hseyin Avni Paa 43
Hseyin Avni Ula 115, 128, 221,
276
Hseyin Cahit 17
Hseyin Cahit (Yaln) 32, 34
Hseyin Cahit Yaln 285, 297, 313,
354
Hseyin Cahit (Yaln) Bey 30
Hseyin Fehmi Efendi 73
Hseyin Hilmi Paa 28, 31, 36, 37
Hseyin Hsn zdamar 279
Hseyin Kazm (Kadri) 260
Hseyin Nail Kubal 366
Hseyin Onur 367
Hseyinzade Ali Turan 19
Hsrev Sami Bey (Eskiehir) 170
I
Iade-i itibar 316
Ibrahim Kirazolu 370
I sava ortam 476
II. Abdlhamit 27, 467
III. Cumhuriyet Fransas 20
III. Enternasyonel 109
III. Ordu 63
II. Ordu 82, 471
I stanbul Valisi Ltfi Krdar 351
Ilericilik 293
Ilcaz 201
Imam hatip okullar 458
IMF 350
Inflexable 69
Inop Mebusu Rza Nur 103
Iptal davas 430
Irade-i seniye 45, 222
Irak 86
538
Irak Krtleri 440

Irak Trkmenleri 440
Irklk-Turanclk Davas 335
Iskan siyaseti 76
Islamc sa 12, 476
Isparta 127
Isparta stiklal Mahkemesi 170
Ispat hakk 355
Istimrar ilkesi 143, 144
Istizah nergesi 30
Itimat ve adem-i itimat 120
IV. Cumhuriyet Anayasas 142
IV. Dnem Osmanl Mebusan Meclisi
472
IV. Ordu 64
Izcilik tekilat 74
Izolasyonizm politikas 84
ae Mstearl 324
bnlemin Mahmut Kemal nal 39
brahim Hakk Paa 28, 38
brahim evki Atasagun 383
cra Encmeni 119
cra Vekilleri 120, 138
cra Vekilleri Heyeti 4, 107, 136, 143,
152, 271
cra Vekilleri Heyeti Kararnamesi 171
cra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey
163, 222
cra Vekilleri Heyeti Riyaset 139
cra Vekilleri Kanunu 128
cra Vekillerinin Sureti ntihab
Hakknda Kanun 4
cra Vekillerinin Sureti ntihabna

Dair Kanun 129
ileri Bakan Fethi Bey (Okyar) 204
timai halklk 20
dare-i Umumiye-i Vilayat Kanunu
75
hsan Bey (Cebel-i Bereket) 170
hsan Sabri alayangil 386, 393
hsan nler 371
kinci Adam 301
kinci Balkan Sava 49
kinci Demokratlama dalgas 332
kinci Dnya Sava 8, 315, 325, 328,
330, 360, 474
kinci Grup 6, 114, 223, 226, 268,
271, 272, 273
kinci nn 198
kinci Meclis 274, 287
kinci Merutiyet 15
kinci Merutiyet Dnemi 42
kinci Trk Tarih Kurultay 303
ktisat Vekili Hasan Bey 224
leri gazetesi bayazar Celal
Nuri(leri) 209
l Genel Meclisi 291
lhan Arsel 142
lyas Sami Bey 223
mam hatipli kimlii 458
mam Yahya 231
mranl 156
nebolu 151, 217, 252
nebolu - Ankara 187
nebolu-Antalya izgisi 187
ngiliz Amiral Gamble 36
Kavram Dizini
ngiliz Amirali Limpus 58

ngiliz Muhipler Cemiyeti 257
ngiliz Muhipleri Cemiyeti 91
ngiliz Sava Bakan Lord Kitchener
69
ngiliz smrgesi 62
ngiliz uzun parlamentolar 126
ngiltere 13, 59
nhisar Duhan Kanunu 239
nklap Dersleri 295, 322
nklap Kanunlar 292
nklap Misyonerleri 320
nn 119, 199, 310, 442, 464
nn, Erdal 11
nn, smet 8
nn Savalar 197, 198
nsan Haklar Dernei 414
ntihab- Mebusan Kanunu 14
ntihab Mebusan Kanunu 140
ntihap Kararnamesi 100
rade-i seniye 13
rfan Solmazer 365
rfan Tansel 371, 377
rlanda sava 218
rlanda meselesi 163
skee 47
skenderiye 210
slamc 386
slamclk 19
slamc-Trk 455
slam Konferans Bakan 386
smail Canbulat 288
smail Cem 404
539
smail Fazl Paa 121

smail Hakk Baltacolu 286, 322
smail Hakk Bey 18
smail Hakk Tongu 320
smail Mahir Paa 29
smail Mtak Mayakon 297
smail kr Efendi 267
smet Bey 119, 121
smet Giritli 366, 371
smet (nn) 83
smet nn 300, 303, 305, 307, 312,
313, 314, 318, 321, 335, 339, 341,
343, 358, 360, 370, 371, 373, 376,
384, 390, 392, 393, 474
smet Paa 179, 180, 199, 204, 206,
219, 223, 224, 225, 226, 227, 234,
240, 245, 254, 255, 286, 289, 290,
296, 298, 300, 302, 305, 307, 308,
312, 314, 316, 331, 339, 340, 341,
342, 343, 345, 351, 355, 359, 360,
362, 376, 383, 389, 391, 473, 474,
475
smet Sezgin 447
spanya Hkmeti 85, 316
spanya i sava 302
spir 64
spirtolar Kanunu 37
stamat zdamar 317
stanbul 77, 110
stanbul Barosu 285
stanbul Belediyesi 327
stanbul Darlfnunu 286
stanbul Darlfnn 79
stanbul/Edirne demiryolu 71
stanbul Elektrik irketi 304
540
stanbul Florya Deniz Kk 302

stanbul Harp Akademileri 372
stanbul Hukuk Fakltesi 357, 366
stanbul Hukuk Fakltesi Anayasa
Hukuku Krss 415
stanbul Hkmeti 6
stanbul Hkmetleri 165
stanbul l Bakanl 437
stanbul stiklal Mahkemesi 284, 285
stanbul liman 93
stanbul Mebusu smail Canbulat
290
stanbul Muhafzl 58
stanbul Rumlar 91
stanbul Ticaret Odas 459
stanbul tramvaylar imtiyaz 241
stanbul Tramvay irketi 327
stanbul niversitesi 317
stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler
Fakltesi 213
stanbul Valilii 250
stibdat 53
stihbarat Zabitlikleri 151
stiklal Mahkemeleri 4, 7
stiklal Mahkemesi 110, 163, 164
Bankas grubu 300
i Partisi 84
kodra 47, 49
talya 50, 332
talyan 93
talyan emperyalizmi 40
talyan nfuz blgesi 216
tibar Milli Bankas 72
tilaf Msellese 60
ttifak cephesi 83
ttihad- anasr 19
ttihad Muhammedi Cemiyeti 34
ttihad- Muhammedi Frkas 33
ttihat-tilaf elikisi 50
ttihatlk 3
ttihat triumvira 52, 58
ttihat ve Terakki 1, 2, 31, 33, 34, 38,
40, 49, 74, 90, 99, 157, 164, 239,
262, 467
ttihat ve Terakki Cemiyeti 15, 17, 18,
19, 25, 28, 77
ttihat ve Terakki diktatrl 51
ttihat ve Terakki Kulub binas 105
ttihat ve Terakki Partisi 55
yonya niversitesi 246
zmir 77
zmir iktisat Kongresi 277
zmirin igal altna alnmas 94
zmir Kzlullu 321
zmir Liman imtiyaz 241
zmir Suikast 312
zmir Suikasti 290
zmir Telefon irketi 304
zmir Tmeni 196
zmir Uzunada 411
zmir Valisi 180
zmit 151
zmit Mebusu Hamdi Bey 141
zmit Mebusu Srr Bey 230
zmit Mebusu kr 290
zmit toplants 277
541
Kavram Dizini
zmit tren istasyonu 209

zzet Bey 94
zzet Paa 218
zzettin allar 180
J
Jandarma Genel Komutan Eref
Bitlis 456
Jandarma Genel Komutan Miralay
Galip Bey 154
Jandarma Mfrezeleri 153
Jandarma Svari Alaylar 153
Japonlar 54
Japonya 332
Journal De Socit Finno-Ougrienne
73
Jn Trk 53, 57
Jn Trk devrimcileri 27
Jn Trk Devrimi 1, 60
Jn Trk hareketi 53
Jn Trkler 2, 17, 58, 467
Jntrk pozitivizmi 292
Jurnaller 42
K
Kabine sistemi 122, 146
Kadky 169
Kadky Metropoliti Grigoris 250
Kadn Efendi 71
Kadiky 93
Kadro Dergisi 300
Kafaolu, Adnan Baer 411, 421
Kafkaslar 159
Kafkasya 86
Kafkasya Konfederasyonu 66
Kalebentlik 175
Kaleciksivrisi 207
Kamil Paa 3, 27, 28, 29, 30, 35
Kamu Selameti Komitesi 144
Kanal Seferi 53
Kangr Mebusu Tevfik Efendi 266
Kanun Hkmnde Kararname 417
Kanun- Esasi 44, 124
Kanun- Esasi Encmeni 273, 274
Kanun- Esasinin 113. maddesi 41
Kanun- muvakkat 80
Kanun- Muvakkat 273
Kanunu Esasi 13, 20, 21, 24, 25, 27,
30, 31, 133
Kanun-u Muvakkat 101
Kapkulu Oca 57
Kapitalist 59
Kapitalizm 137
Kapitlasyon 239
Kapitlasyonlar 5, 19
Kapitler justica 240
Karaaa 238, 256
Karabekir 178
Karabekir, Kazm 97
Karacahisar 199
Karacahisar gazetesi 75
Karadeniz 114
Karael rgt 59
Karahisar arki mebusu Mustafa
Atay 123
Kara Kemal Bey 18
Karakol cemiyeti 213
542
Karakol Cemiyeti 81, 151, 186

Karakse 95
Kara Kuvvetleri Komutan Kemal
Yamak 437
Karatheodoris 246
Kara Vasf 268
Karesi livas 253
Karesi Mebusu Hasan Basri Bey 158
Karesi Mebusu Vehbi Bey 186
Karl Liebknecht 212
Karl Loewenstein 144
Kars 111
Kars antlamalar 255
Kars, Ardahan, Batum 56
Kars Cilavuz 320
Kar devrim 4, 34
Kartaca 127
Kasr- irin 67
Kastamonu stiklal Mahkemesi 151,
170
Kastamonu mebusu Abdlkadir Kemali Bey 170
Katolik 14, 246
Kavalal Mehmet Ali Paa 51
Kayalbay Dosyas 351
Kayser II. Wilhellm 36
Kayseri 199
Kayseri Cezaevi 380
Kayseri milletvekili Osman Bey 193
Kayser Wilhellm 50
Kayser Wilhelm II 78
Kazm Dirik 280
Kazm nan 280
Kazm nan Paa 180

Kazm Karabekir 92, 112, 114, 288,
290, 309, 314, 322, 335, 341
Kazm Orbay 180
Kazm zalp 179, 304, 310
Kzm (zalp) 196
Kazm Sevktekin 319
Kefe 62
Keldani 229, 232
Kelkit 64
Kemalettin Sam 197
Kemalettin Sami Paa 180, 280, 296,
298
Kemalist 291
Kemalist ounluk 288
Kemalist devrim 339
Kemalist ekonomi politik 299
Kemalist elit 308, 309, 333, 336
Kemalist meclis 291
Kemalist parti 147
Kemalist paalar 288
Kemalizm 292, 295, 387, 474, 475,
477
Kemal Kayacan 408
Kenan Evren 309, 415, 419, 425, 426,
427, 433, 435, 446
Kenan ner 347
Kenya 460
Kepirtepe 321
Kerensky 56, 65
Kerkk vilayeti 439
Keskin 184
Keof Efendi 29
Kavram Dizini
Kbrs 5, 51, 234

Kbrs Bar Harekat 397
Kbrsl Mehmet Kamil Paa 28, 46
Kbrs Rum Kesimi 461
K 64
Kl Ali 174, 297, 306, 314, 317
Kl Ali (Antep) 170
Knalzade Ali 54
Krm 61
Krehir 355
Krehir Mebusu Mfit Efendi 118
Kzlay 413
Kzlay Bakan Hamit Bey 203
Kzl ordu 213
Kzl Ordu 189
Kilikya 64, 153
Kilikyallar Cemiyeti 101
Kilikyann tahliyesi 89
King-Crane komisyonu 91
King-Krane 92
Kiriks gazetesi 89
Kirkor 16
Kirmanah 64, 66, 67
KT 406
Koalisyon 455
Kocaeli Grubu 203, 206
Kocatepe 207
Kogiri 4
Kogiri Hadisesinde Duar Sefalet
Olanlara Verilecek Tohumluk ve
Yemeklik Hakknda Kanun 157
Kogiri syan 156
Kogiri Tahkik ve Dersim Tetkik
543
Heyeti bakan Yusuf zzet Paa

156
Kokiri 150
Kolaas Mustafa Kemal Bey
(Atatrk) 34
Kolak 108
Komanova 47
Kominternler 108
Komitac 18
Komnist Frkas 109
Komnistler 212
Komnist partiler 453
Komnist Partisi 108
Komnizmle Mcadele Dernei 379
Konsenss 477
Kontenjan senatrl 391
Kontenjan Senatrl 383, 390, 393
Kontenjan senatr 408
Kontenjan Senatr 394
Kontenjan Senatr Naim Talu 395
Kontenjan Senatr Prof. Sadi Irmak
397
Kont Sforza 87, 211, 216
Konvansiyon 142, 143, 281
Konvansiyon Kuram 144
Konya 75, 105, 150, 364
Konya stiklal Mahkemesi 170
Konya vriz 320
Koraltan 338
Kordos 91
Kore Tugay 364
Kore Trk Tugay 377
Korporasyonlar 20
544
Korporatif 368
Korporatist 333
Korporatist-solidarist 142
Korutrk 396, 397, 399, 405
Korutrk, Fahri 10
Kosova 47
Kosova valisi 49
Kozmidi Efendi 32
Kozmopolit 16
Kksal Toptan 447
Kmr iileri grevi 440
Knig Davas 316
Kprky 184
Kprler ve oseler Kanunu 352
Kprl 338
Krbekirolu 157
Krfez Krizi 440
Kr Kad 258
Kstence liman 87
Ky Enstitleri 320, 352
Kral Konstantin 189
Kral Kostantin 205
Kriz zme inisiyatifi 418
Kriz ynetimi 417
Krupp toplar 69
Kuban Kazaklar 89
Kuds 65, 83, 92
Kuds- erif 242
Kur. Alb. smet zbudak 363
Kurey kabilesi 65
Kurmay Albay Talat Aydemir 377,
378
Kurunlu-Uak-Sarayky-Mula
dousu 94
Kurtulu Sava 150
Kurucu iktidar 476
Kurucu Meclis 9, 366, 367, 373, 414,
417, 472
Kuadas 101
Kuuba Eref 258
Kut 65, 217
Kut-el Amara 66
Kutelamare 64
Kut Sava 85
Kuvay nzibatiye 261
Kuvay milliye 196
Kuva-y Milliye 150
Kuvay Milliye 4, 157, 178, 253, 469
Kuvay Nizamiye 196
Kuvay seyyare 197
Kuvay Seyyare 196
Kuvay Seyyare Komutan 179
Kuveyt Emirlii 438
Kuvvetler ayrl 125
Kuvvetler birlii 125, 144, 283
Kuzey Atlantik ttifak 350
Kk Sait 27
Kk Sait Paa 15, 27, 40
Krdistan 155
Krdistan Teali Cemiyeti 91
Krt airetleri 154, 155, 156
Krt airet reisleri 229
Krt ayrlk hareketi 451
Krt ayrlkl 440
Krt ayrlk terr 450
Krt Devleti 215
545
Kavram Dizini
Krt hareketi 12
Krt Hkmeti 230
Krtler 155, 230
Krt erif Paa 470
Kvergi 294
L
Lagofet Bey 15
Lahey Daimi Adalet Divan 247
La Hey Konferans 254
Lahey Sulh Konferans 244
Laiklik 292, 295, 386, 454
Lastrebov 251
Latin Amerika 376, 411
Layiha 120
Layiha Encmeni 119, 121
Laz smail 290
Lazistan 159
Lazistan Mebusu Abidin Bey 142
Lazistan Mebusu Necati Bey 227
Lazistan Mebusu Necati Efendi 225
Lazistan mebusu Ziya Hurit 290
Lazistan Mebusu Ziya Hurit 227,
269
Lazistan Mebusu Ziya Hurit Bey
130
Lazkiye 34
Lebon 39
Lehistan 251
Le Journal 249
Lenin 66, 212, 283
Le Pensee Turque 73
Le Temps 152
Letonya 142
Levazmat- Umumiye daresi 184
Leyla Zana 450
Lezgiler 159
Liberalizm 344
Liberal kapitalist 425
Libya Sava 19
Libya ziyareti 456
Liman Von Sander 70
Liman von Sanders 58
Liman Von Sanders 70
Liman Von Sanders 161
Liman Von Sanders Paa 83
Limni 40, 234
Litvanya 142
Liyakat ilkesi 44
Lloyd George 214, 219
LLoyd George 218
Lloyd Triestino irketi vapurlar 186
Londra Anlamas 50
Londra Bykelisi 315
Londra Bykelisi Fethi Okyar 306
Londra Konferans 5, 217, 252
Lord Curzon 217, 231, 238, 245
Lord Kithchener 67
Lord Nelson 69
Lord Protector 283
Lozan Antlamas 253, 299
Lozan Bar Antlamas 5, 254
Lozan bar grmeleri 6
Lozan Bar 237
Lozan Bar Konferans 5, 255
Lozan Bar masas 473
546
Lozan Delegasyonu 226

Lozan grmeleri 115
Lozan Konferans 225, 240
Lozan sendromu 300
Lozan niversitesi 112
Lbnan 235
Lleburgaz 98
Ltfi Fikri Bey Davas 285
Lynch szlemesi 37
M
Maarif Nazr Hadi 258
Maarif Nazr Hadi Paa 215
Maarif Nazrl 38
Maarif Nezareti 76, 77
Maarif Vekili Dr. Rza Nur 145
Maarif Vekili Hasan Ali Ycel 320
Macar bataryalar 80
Macarca kurslar 80
Macar Dili ve Edebiyat blm 79
Macar Dili ve Edebiyat Profesr
Mesaro 79
Macar Kardeler Caddesi 79
Macar Kzlha 79
Macar Turan Dernei 79
Maka Silahhanesi 88
Madde-i Mzeyye 271
Madrid 371
Madrid bykelilii 393
Magestic 69
Mahalli idare seimleri 432
Mahmut Alnak 450
Mahmut Esat Bey 126
Mahmut Esat (Bozkurt) 129

Mahmut Esat Bozkurt 112, 137, 217,
245
Mahmut (kinci) 2
Mahmut evket Paa 34, 36, 41, 42,
49, 51
Mahpeyker 318
Makedonya 18, 65
Maksimalistler 19
Malatya 105
Malatya Vilayeti 355
Malazgirt 64
Maliye Bakan Fuat Aral 325
Maliye Mektepleri 77
Maliye Nazr Cavit Bey 290
Maliye Vekili Ferit Bey 238
Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey 154
Maliye Vekili Hasan Saka 239
Maliye ve Rsumat 119
Malta 91, 103, 107, 189, 204, 472
Malta srgnleri 252
Malta srgn 180, 252
Malta srgn Ali hsan Sabis Paa
315
Mamoru Shigemits 86
Mamurat-el Aziz Vilayeti 153
Mamuretel Aziz 168
Manastr 13, 47
Manastrl smail Hakk Efendi 19
Manyas 158
Mao Tse Tung 283
Mareal Pilsudski 292
Marksist sol 401, 476
Kavram Dizini
Marmara Denizi 71, 94

Marne 59
Marquis Camille Garroni 254
Marshall yardm 361
Mark 59
Maveray Kafkas Birlii 66
Mavri Mira (Kara Baht) 91
Mavros 94
Mazhar Mfit 223
Mazhar Mfit Kansu 296
Mazul kaymakam akir Bey 32
Mc Cartism 361
Mc Cartizm 350
MC hkmeti 400
MC Hkmeti 402
MP 428
Mebusan Meclisi 14, 16, 22, 31, 44,
56, 87, 103
Mebusan Meclisi Bakan Halil Bey
44
Mebusan Meclisi Bakanl 15, 17
Mebusan Reisi Ahmet Rza Bey 35
Mebusan seimleri 14
Mebuslar 21
Mebuslar Meclisi 101
Mebus mektuplar 152
Meclis Bakan 62
Meclis Bakan Halil Mentee 78
Meclis hkmeti sistemi 142
Meclis Hkmeti sistemi 144
Meclis-i Kebir-i Milli 106, 266
Meclis kinci Bakan Celalettin Arif
Bey 120
547
Meclisi Mebusan Azasnn Sureti

ntihab ve Tayinine Dair Talimat
Muvakkate 140
Meclis-i meruta 54
Meclisi messisan 104
Meclis-i Umumi 22, 28
Meclis-i Umumi-i Milli 35, 37
Meclis Muhafz Taburu 199
Meclis tasdiki 172
Meclis stnl lkesi 146
Medeni Bilgiler 295
Medeni Hukuku Prof. ener Akyol
415
Medeni Kanun 250, 289
Medine 264
Medine mdafii Fahrettin Paa
(Trkkan) 90
Mehmet Emin Yurdakul 322
Mehmet Ezineli 279
Mehmet Glhan 447
Mehmet Reat 35
Mehmet kr Bey 173, 221
Mehmet Vahidettin 15, 103
Mehmet Yorgancolu 374
Meiji 293
Mekke 242
Meksika 320
Mekteb-i Harbiye 57
Mekteb-i Sultani 65, 74
Members of Executive Board 413
Memduh evket Esendal 321
Memduh Tama 391
Memduh Yaa 371
548
Menafi-i umumiye hadim 74

Menderes 309, 338, 361, 386
Menderes, Adnan 319, 337, 370, 475
Menevik 66
Menevikler 212, 213
Mentee 17
Mercmek Dosyas 456
Merkez Bankas 395
Merkez-i Umumi 49
Merkez Ordusu 156, 160, 161, 162,
180
Mersin 151
Mersinli Cemal Paa 178, 290
Mersin mebusu Selahattin Bey 187
Mesleki temsil 141
MESS bakanl 426, 440
Mesut Ylmaz 441, 454, 463
Merutiyet Hatralar 32
Meveret 16
Mevlanzade Rfat 258
Mevlanzade Rfat nklab Osmani
36
Mezopotamya 59
MHP 12
MHP Genel Sekreteri 364
Msr Olaanst Komiserlii 30
Msr Seydbeir Esir Kamp 252
Midilli 85, 86, 94, 234
Midilli (Breslau) 67
Midye-Enez hatt 88
Mihver cephesi 84, 328
Militan demokrasiler 360
Milletler Cemiyeti 215, 235
Milletler Cemiyeti Konseyi 233

Millet Meclisi 367, 369
Millet Partisi 347
Milletvekili seimi kanunu 430
Milletvekili Seimi Kanunu 322
Milletvekillii Ara Seimi 405
Milli Aireti birlikleri 183
Milli Birlik Grubu 392
Milli Birlik Komitesi 9, 366, 370, 372,
380, 399, 416
Milli Demokratik Devrim 385
Milli-devlet 20
Milli Devrimci Kalknma Yolu 388
Milli Eitim Temel Yasas 458
Milli Gvenlik Konseyi 10, 409, 411,
413, 414, 418, 419, 420, 421, 423,
460
Milli Gvenlik Konseyi Genel
Sekreterli 421
Milli Gvenlik Konseyi Hakknda
Kanun 412
Milli Gvenlik Konseyi Yasama
Grevleri tz 412
Milli Gvenlik Kurulu 10, 368, 389,
440, 456
Milli hakimiyet 22
Milli ktisat 326
Milli irade 350
Milli stihbarat Tekilat Bakan 363
Milli stihbarat Tekilat Kanunu 413
Milli Kalknma Partisi 339
Milli kimlie gei 45
Milli Kongre 17, 91, 165, 209
Milli Korunma Kanunu 323, 329
Kavram Dizini
Milli Meclis Bakan Abdlkadir

Mirzaolu 185
Milli Mcadele 243, 325
Milli Mdafaa Vekaleti 153
Milli Mdafaa Vekillii 183
Milli Nizam Partisi 386, 395
Milli ef 313, 335, 341
Milli Teminat And 346
Milliyeti Cephe 398
Milliyeti Demokrasi Partisi 424, 425
Milliyetilik 295
Millran 211
Milne Hatt 195, 214, 216, 219
Mimar smail Hasif Bey 105
Mim Mim grubu 285
Mim Mim Grubu 151, 186
Mirabeau 45
Miralay Sadk 50
Miralay Sadk Bey 258
Mirliva (Tugeneral) 179, 469
Misak anayasa 23
Misak- Milli 5, 227, 234, 256
Misak- Milli belgesi 101
Misak- Milliye 232
MSK 413
Miel Frunze 213
Mithat Paa 2, 51, 68
M. Jules Cesar Montagna 254
Moda 394
Moda koyu 87
Moldavya 67
Mondros 222, 228
Mondros Liman 86
549
Mondros Mtarekesi 1, 3, 4, 15, 177,

212, 468
Montagna 255
Montbelli 220, 257
Morning Post gazetesi 229
Moskof 61
Moskova 185
MTA 440
Muamelat Zatiye Dosyalar 181
Muavenet-i Milliye 68
Mudanya 70
Mudanya Atekesi 5, 258
Mudanya Konferans 219
Muhacir ve mlteci komisyonlar 248
Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti
113
Muhafazakar 477
Muhafazakar Atatrk 424
Muhafazakar Parti 218
Muhafz alay 215
Muhafz Alay 298
Muhafz Alay komutan Osman
Kksal 363
Muhittin Baha Bey 118
Muhittin Baha Bey (Bursa) 170
Muhittin Paa 177
Muhittin stnda 316
Muhsin Batur 364, 388, 392, 394,
408
Muhsin Yazcolu 455
Muhtar Bey 288
Muhtelit Heyet 129
Mukbil zyrk 371
550
Murahhas 225
Murakabe frkas 337
Murat Bey 29
Murat Karayaln 448
Musavver l Mecmuas 73
Mussolini 292, 302
Mustafa Fehmi Efendi 121
Mustafa Fehmi Efendi(Gereker)
130
Mustafa Necati 174, 297
Mustafa Necati Bey (Saruhan) 170
Mustafa Sagir 169
Mustafa Sagir olay 152
Mustafa Suphi 110
Mustafa eref zkan 300
Mustafa Tayyar 363
Mustafa Zeki Bey (Dersim) 170
Musul 65, 85, 155, 177, 231, 232
Musul Kerkk 232
Musul-Kerkk 5
Musul-Kerkk vilayeti 440
Musul Petrolleri 231
Mu 64
Mu livas 153
Mu Mebusu lyas Sami Bey 266
Mutlak veto yetkisi 24
Muvakkat cra Encmeni 119
Muvakkat Temyiz Heyeti 145
Mbadele 203, 248, 255
Mbadele anlamas 247
Mbadele Anlamas 164
Mbadele Komisyonu 248
Mbadele noktalar 252
Mbadele ve skan Vekaleti 248

Mbadele Vekili 287
Mbadele Vekili Refet Paa 288
Mdafaa- hukuk 3, 4
Mdafaa- Hukuk 98, 99, 180, 213,
472
Mdafaa- Hukuk Birinci Grubu 147
Mdafaa- Hukuk Cemiyetleri 150
Mdafaa- Hukuk Grubu 277
Mdafaa- Hukuk Partisi 472
Mdafaa- Milliye Cemiyeti 71, 73,
74, 77
Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri 178
Mdafaa-i Milliye 119
Mdafaa-i Milliye Cemiyeti 50
Mdafaa-y Hukuk 101
Mdafaa-y Hukuk Birinci Grubu
112, 113
Mdafaay Milliye Tekilat 178
Mlkiye 77
Mlkiye Mektebi 38
Mnir Bey 217
Mnir Hsrev Gle 289
Mntehib-i evvel 14
Mrsel Bak 180, 322
Msavat Partisi 66, 213
Mskirat Nizamnamesi 38
Mslman 14
Mstakil Demokratlar Grubu 347
Mstakil Grup 324, 336, 337
Mstakil Grup Bakanvekili Ali Rana
Tarhan 325
Mir Ahmet zzet Paa 85
551
Kavram Dizini
Mir (mareal) 280

Mtareke 56, 82, 95, 160, 470
Mtareke 81
Mtareke Dnemleri 15
Mtareke kabineleri 90
Mtegallibe 114
Mttefikler 240
Mzaheret-i Milliye Cemiyeti 74
Mze-i Hmayun Ktphanesi 79
N
Naci Eldeniz 180
Naci Tnaz 180
Naciye Sultan 52, 318
Nadolu Ajans Genel Mdr Fruzan Tekil 363
Nafa 119
Nafiz Grman 180
Nakibendi tarikat 426
Namzetlik usul 128, 129
Namzetlik Usul 122
Nasturi 155, 232
NATO 350
Nazm Bey 109, 116, 135
Nazm Paa 33, 34, 182
Nazm Resmor 122
Nazilli 98
Nea Zoi (Yeni Hayat) 91
Necati Bey (Bursa) 170
Necati Gltekin 364
Necd Emiri Abdlaziz bn Suud 65
Necdet Calp 427
Necdet ztorun 433
Necip Ali Kka 297

Necip Bey (Mardin) 170
Necip Torumtay 433, 439
Nemrut (Krt) Mustafa Paa Divan-
Harbi 81
Nemrut Mustafa Paa 182
Neologos 89
Neriman Nerimanov 213
New York Herald Tribune gazetesi
260
Nice 257
Nide 322
Nihal Boztepe 322
Nihat Anlm 90
Nihat Erim 342, 343, 389
Nihat Paa 155
Nisab- mzakere 131
Nisab mzakere 191
Nisab- Mzakere Kanunu 4, 106,
115, 135, 136, 279
Nispi temsil 356, 373
Nitti 211
Niyazi Berkes 334
Nizamname-i Dahilisi 113
Novorosisk 62, 185, 252
Novorosiski 186
Numune-i Hamiyet 68
Nurettin Ersin 419
Nurettin Paa 94, 156, 160, 161, 162,
243
Nuri Demira 338
Nuri Paa 66, 213
Nurlbahir Gambotu 71
552
Nusret Kiriolu 370

Nutuk 180, 202, 291, 315
Nfus mbadelesi 5
Nfus Mbadelesi 247
Nfus Mbadelesi Protokol 245
Nyon Anlamas 303
Nyon Antlamas 302
O
Odesa 62
Ogst (Avgustus) Meydan 322
Oniki Ada 40, 234
Operatr Emin Bey 223, 232, 261
Orak eki 297
Oramiral Kemal Kayacan 394, 409
Ord. Prof. Bagil 374
Ord. Prof. Sadi Irmak 415
Orduda reform 32
Ordu livas 162
Ordu mfettii 160
Ordunun siyasetten arndrlmas 50
Organik toplum 19
Orgeneral Cemal Tural 309, 387
Orgeneral Doan Gre 439
Orgeneral Emin Alpkaya 394
Orgeneral Eref Aknc 394
Orgeneral Fahri zdilek 365
Orgeneral Haydar Saltk 411
Orgeneral rfan zaydnl 400
Orgeneral Memduh Tama 387
Orgeneral Mustafa Mulal Vakas
352
Orgeneral Necdet ru 433
Orgeneral Turgut Sunalp 424

Orhan Doan 450
Orhan Mete 346
Orta Avrupa 61, 67
Ortann Solu 395
Orta sa partiler 453
Ortodoks 246
Ortodoks dnyas 46
Ortodoks Patrii 248
Osman Bey 185
Osman Blkba 355, 382
Osman Kavrakolu 370
Osman Kocaolu 185
Osman Koptagel 180
Osmanl 17
Osmanl Afrikasnn kayb 39
Osmanl aristokrasisi 53
Osmanl Bankas 239
Osmanlclk 18, 19, 60
Osmanl Devleti 13
Osmanl Donanma Cemiyeti 72
Osmanl G Dernekleri 74
Osmanl hanedan 21
Osmanl Hanedan 6, 262, 268, 270
Osmanl-talyan Sava 46
Osmanl Kanunu Esasisi 103
Osmanl Kuzey Afrikas 45, 468
Osmanl Meclisi 470
Osmanl Meclisi Mebusan 107
Osmanl monarisi 281
Osmanl Ordusu 70, 180
Osmanl Prensesi 58
Osmanl Senatosu 22
553
Kavram Dizini
Osmanl-Yunan Sava 68
Osman Nuri Bey (Bursa) 170
Osmanoullar hanedan 263
Osmanoullar Hanedan 318
Otto Harrasowits 78
Ouchi Anlamas 40
demi 101
mer Altay Egesel 369
mer Halis Byktay 180
mer nn 351
mer Ltfi Bey 222
n seim yasa 430
rfi idare 163
rnek mteebbis 300
rtl denek 453
zal kabinesi 425
zalp kazas 352
zal, Turgut 11, 405, 412, 425, 426,
428, 429, 430, 431, 432, 433, 434,
435, 436, 437, 438, 439, 440, 441,
442, 443, 445, 446, 447, 448, 451,
457
zedum Paa 69
zel Komisyon 124
zerklik stats 29
zer Ozankaya 371
P
Padiah 21
Padiah iradesi 470
Padiah kaymakaml 118
Pakst 421
Palu 296
Pan-elenizm 94
Papulas 188
Paramiliter 75
Paris 47, 48
Paris Bar Konferans 93, 165, 243,
468
Paris Konferans 160, 214
Paris Krt Konferans 449
Parlamentarizm 42, 126
Parlamenter hkmet modeli 146
Parlamenterizm 53
Parlamenter stnlk 25
Parlamento 42, 128
Parlamento D Muhalefet 385
Parti Genel Bakan Vekillii 303
Parti Genel Sekreterlii 321
Parti Mstakil Grubu 319
Partizanlk 44
Pasaport Kanunu 413
Paalar komplosu 288
Patrikhane 5, 244, 249, 255
Patrik seimi 250
Patrimoniyal 420
Paul Herriot 249
Pavlovi 108
Payitaht 14, 34, 99, 103
Peker Hkmeti 346
Pembe Kk 312, 317
Pera 93
Pertev Naili Boratav 334
Petit Parisien 205
Petrograd 108
554
Petrol Ofisi 324

Philippe Zara 36
Pierre Loti 48
Piran ky 296
Pire liman 210
Piyerloti Cemiyeti 91
PKK 12
PKK terrizmi 449
Plebisit 56, 246
Plevne Mdafii Gazi Osman Paa 43
Plevne Sava 205
Poincare 211
Polonya 129, 142, 226
Pontosuluk davas 160
Pontus 4, 94, 97, 160, 163, 164, 170,
195
Pontus ayaklanmas 206
Pontus ayrlklar 162
Pontus ayrlkl 157, 171
Pontus belas 471
Pontus blgesi 243
Pontus Cemiyeti Reisi Vesiliso 160
Pontusular 158, 175
Pontus Devleti 470
Pontus direnii 176
Pontus gerillalar 161
Pontus krizi 152
Pontus meselesi 95
Pontus rgt 162
Pontus sorunu 151, 161, 163
Pontus tehcir harekatn Giresun Alay
Komutan Topal Osman 161
Pontus tenkili 162
Porsuk ay 201
Posta telgraf memuru 55
Posta Telgraf ve Dahiliye Nazrlklar
55
Posta ve Telgraf 119
Post-modern darbe 456
Pozant 170
Pozant stiklal Mahkemesi 170
Pozitivist-merkeziyeti izgi 17
Prag 305
Pravda 212
Prens Sabahattin 17
Prens Sabahattin Bey 35
Prince George 69
Prof. Ali Bozer 436
Prof.Dr. Sadi Irmak 322
Prof. Erdal nn 447
Profesr Helferih 61
Prof. Fethi elikba 434
Prof. Fissenger 305
Prof. brahim evki Atasagun 392
Prof. Necmettin Erbakan 452, 455
Prof. Nevzat Yalnta 399
Prof. Orhan Aldkat 415
Prof. aban Karata 399
Prof. Turhan Feyziolu 387, 401
Progress gemisi 186
Proiya 89
Prusya 57
Prusya modeli 58
Plmr harekat 296
555
Kavram Dizini
Queen Elizabeth 69
R
Raco 177
Radek 108, 212
Radikal kanat 371
Radikal Parti 20
Radikal partiler 476
Ragp Gmpala 374, 384
Ragp Nurettin 74
Ragp Sarca 366
Rahip Frew 91
Rahmi Bey 18
Raman Tedip harekat 296
Rasih Efendi (Antalya) 170
Rasih Kaplan 279
Rauf Bey 164, 221, 271
Rauf Bey (Orbay) 131, 204
Rauf (Orbay) 288
Rauf Orbay 97, 289, 309, 312, 314
Recai Baturalp 372
Recai Galip Okandan 371
Recep Peker 321, 323
Refah Partisi 452, 453, 455, 457, 458,
461
Refahyol 456
Refahyol Hkmeti 456
Referandum 430
Refet Bele 97, 280, 289, 312, 315
Refet Paa 114, 179, 182, 198, 220,
257, 264
Refet Paa (Bele) 287, 288
Refii Cevat Ulunay 258
Refik Halit Karay 258, 262

Refik Koraltan 337, 359, 370, 475
Refik evket Bey 120
Refik evket Bey (Saruhan) 170
Reformist Partisi 205
Regime dassemble 139
Reisicumhur 284, 310
Reisicumhr 286, 287
Reji daresi 238
Renaisanse gazetesi 88
Resen emekliye sevk 353
Resmi Gazete 431, 450
Resmi (muvazaal) Trkiye Komnist
Partisi 109
Resulzade Mehmet Emin 19
Readiye 68
Reat Halis 169
Reat Hikmet Bey 86
Reit Saffet Bey 61
Revizyonist blok 84
Revue Oriental 73
Rey-i izafi 130
Rfk Salim Burak 356
Rza Nur 114, 169, 199, 213, 250
Rza Nur Bey 32
Rza Tevfik 169
Rza Tevfik (Blkba) 258
Rio de Janerio 68
Rize 64
Robespierre 144
Rodos 40
Roma 38, 127, 216, 371
Romanov 468
556
Romanya 65, 210

Rosa Lksemburg 212
Rostov liman 185
RP 428
RP-DYP-BBP ittifak 457
Ruhani Meclis 249
Rum 14, 29
Rum aznlk 244
Rumbold 252
Rumeli 30, 48
Rumeli Umumi Mfettii 31
Rum Muhacirin Cemiyeti 91
Rum Mdafaa- Milliye Cemiyeti 91
Rum Ortodoks 247
Rum Ortodoks cemaaati 5
Rum Ortodoks cemaati 249
Rum Ortodoks Kilisesi 249
Rum Patriklii Nizamat 249
Rum Pontus Devleti 159
Rum sorunu 243
Rum tehciri 161
Rus altnlar 173
Rus aristokrasisi 65
Rus cephesi 67
Rus ar Nikola 13
Rus htilali 108
Rus Kafkas ordusu 65
Rus Narodnik hareketi 112
Rus Narodnizmi 137
Rus ordusu 159
Rus Sosyal Demokrat i Partisi 212
Rusya 13, 46
Rt Paa 288
S
Sabiha Sertel 334
Sadettin Bilgi 395, 408
Sadi Irmak hkmeti 397
Sadi Irmak Hkmeti 397, 398
Sadrazam 21, 23
Sadrazam Sait Halim Paa 18, 62
Sadrazam Salih Paa 315
Sadrazam Sait Paa 25
Sad Taarruz Plan 204
Said-i Krdi 35
Saint Germen Anlamas 237
Sait Halim 54, 55
Sait Halim Paa 51, 62, 93
Sait Molla 91, 257
Sait Paa 15, 25, 28, 35
Sait Paa kabinesi 38
Sakall Nurettin Paa 156, 180, 206,
209
Sakarya Nehri 88, 200
Sakarya sava 209
Sakarya Sava 4, 183, 188, 202, 280
Sakz 234
Salahaddin bey 268
Salahaddin Bey 222, 268
Salahi Sonyel 152, 189
Salahiyeti fevkalade 141
Salih Bozok 306
Salih Efendi 261
Salih Omurtak 180, 308
Salih Paa 260
Salih Zeki 109
Salim Baol 369
Kavram Dizini
Saltanat 6, 135
Saltanatn Kaldrlmas 167
Saltanat ve hilafet hukuku 137
Samet Aaolu 346, 351
Samia Akbulut 438
Samsun 151, 152
Samsun - orum - Yahihan 187
Samsun Metropoliti Eftimos 171
Samsun Milletvekili Fehmi Ustaolu
350
Samsun Senatr Ord. Prof. Ali Fuat
Bagil 374
Sanayii Tetkik Heyeti Reisi evket
Sreyya Aydemir 323
Sancak 14
Sandkl 207
San Fransisco Konferans 346
San Remo 5, 214
Sansaryan Han 88
Sansr Mdriyetleri 151
Saraybosna 59
Saray ve tesi 43
Sar Efe Edip 290
Sarkam 165
Sarkam cephesi 251
Sarkam Harekat 53
Sarkam Harekat 63, 64, 81
Saros Krfezi 71
Saruhan Mebusu Abidin 290
Saruhan Mebusu Reat Bey 132, 228
Sason 164
Savarona Yat 351
Sava esirleri sorunu 251
557
Savunma Bakan Hsn Doan 437

Savur Tenkil harekat 296
Saydam Hkmeti 327
Saytay 353
Say ve Tetebbu Mecmuas 74
S. Baker olay 95
Sebirrrreat 297
Sebir-l-Reat 361
Seim kanunu 430
Seim Kanunu 353
Sekiz yllk kesintisiz ilkretim yasas
458
Selahaddin Bey 190
Selahattin Adil Paa 257
Selahattin Bey 124, 221, 272
Selahattin Kseolu 123
Selanik 18, 34, 47, 83
Selanik Bakonsolosu Lamb 36
Selanik Liman imtiyaz 241
Selatin maalar 263
Self determinasyon 212
Self determinasyon hakk 229
Selimiye 88, 93
Selim Sadak 450
Selim Srr Bey 75
Selmani Pak 64
Selzvig Holstein kamp 251
Semih Sancar 391, 394
Semmer 155
Semra zal 437
Senato 379
Senato Bakan Srr Atalay 408
Senato Bakanl 392
558
Senatonun yesi 24
Senato te bir yenileme seimleri
381
Seniorat kural 21
Sen Sinod Meclisi 249, 250
Serbest Cumhuriyet Frkas 299
Serbest Frka 475
Serbesti 32
Serbesti Bayazar Hasan Fehmi Bey
32
Serbesti gazetesi 258
Serbest piyasa ekonomisi 299
Serkl Doryan 209
Sertel, Zekeriye 297
Sert kuvvetler ayrl 438
Sevr 169, 214, 215, 228, 240
Sevr Anlamas 246
Sevr Bar Antlamas 215
Seyit Rza 298
Seyri Sefain daresi 305
Seyrsefer imtiyaz 37
Seyyar Jandarma 149
Seyyar kuvvetler 179
Seyyit Abdlkadir 91
Sforza 217
SHP 11, 427, 429
Sddk Sami Onar 366, 371
Shhiye Vekili Rza Nur Bey 224
Skynetim 164
Skynetim Mahkemeleri Tekilat
Kanunu 413
Srbistan 46
Srp-Hrvat-Sloven Devleti 215
Srp milliyetisi 59
Srr Bey 223
Srr Bey (Ergani) 170
Srr Day 321
Srr z 322
Srr Sakk 450
Stk Ulay 375
Sicil defterleri 151
Sicilya 40
Siirt Mebusu Necmettin Bey 233
Silahl Kuvvetler Birlii 371, 373
Simko Aa 155
Sina l 64, 66
Sincanl 207
Sine-i millet 434
Sinop 151
Sinop Mebusu Hakk Hami Bey 161,
226
Sir Horace George Montagu Rumbold 254
Sirkeci gar 88
Sisam 14, 234
Sistematik mezalim 244
Sivas 98
Sivas Demiryolu 82
Sivas stiklal Mahkemesi 170, 171
Sivas - Kayseri-Ulukla 187
Sivas Kongresi 98
Sivas Kongresi 98, 99, 108
Sivas Kongresi Heyet-i Temsiliyesi
195
Sivas Mebusu Halis Turgut 290
Sivas Mebusu Vasf 130
Kavram Dizini
Sivas t gazetesi 260

Sivastapol 62
Sivil brokrasi 57
Sivil cumhurbakan 435
Siyasal elit 311, 460
Siyasal slam 452
Siyasi Partiler Kanunu 428
Siyasi vehe verilmesi ilkesi 145
Slovaka 226
SODEP 427, 431
Solidarist 20
Solidarist korporatizm 137
Solidarizm 20
Sol Kartel 84
Son Telgraf 297
Sopal seim 15
Sosyal Darwinist 75
Sosyal Demokrasi Partisi 426
Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP)
423
Sosyal Demokrat Halk Parti 427,
448
Sosyalizm 39
Sovyet Rusya 108, 205, 213
Sovyet sistemi 108
Sovyet Trkiye Byk Dou Federasyonu 108
Spa 214
Spa Konferans 214
Spartakist hareketi 212
S.P. Huntington 361
Stalin 212
Stanbul Hariciye Nezareti 223
559
Statko 311, 477

Steinhause 291
Stratos 205
Suat Aktolga 372
Suat Hayri rgpl 323, 381
Sui Generis 419
Suikast 51
Sultan 143
Sultan Abdlhamit 33
Sultan Abdlmecit 35
Sultanahmet Camii 386
Sultan Aziz 68
Sultan Hamit mutlakiyeti 13
Sultan II. Abdlhamit 68
Sultan Mahmut 35
Sultan Mahmut trbesi 52
Sultan Mehmet Caddesi 79
Sultan Mehmet Vahidettin 99
Sultan Osman 68
Sultan Reat 37, 38, 49, 55
Sultansuyu 263
Sultan Vahidettin 85, 264, 470
Sultan VI. Mehmet Vahiddetin 56
Sungurlu Jandarma Karakolu 158
Sure-i ura 105
Suriye 50, 64, 83, 86
Suriye cephesi 85
Suriye Cephesi 63
Suriye-Filistin cephesi 469
Susurluk Olay 456
Suut Kemal Yetkin 322, 371
Sleyman Askeri 47
Sleymaniye 231
560
Sleyman Nazif 91
Sleyman Necati Bey 230, 272
Sleyman Srr 174
Sleyman Srr Bey (Yozgat) 142
Smerler 294
Sreyya zgeevren 297
Sryani 14, 246
Svari kolordusu 206, 208
Svari Kolordusu 204
Svari Tekilat 153
Svey 63
Svey Kanal 64
ahin Paa Oteli 88

akir Kesebir 316
ale Kk 374
am 77, 92
apka ktisas Hakknda Kanun 289
ark Cephesi Kumandan Kazm
Karabekir 313
ark stiklal Mahkemesi 91, 296
arkiyat Martin Hartmann 78
ehit Reat iiltepe 180
ehzade Abdlmecit 48
ehzade mer Faruk Efendi 266
ehzade Vahidettin 34
emsettin Gnaltay 343
emsi Denizer 440
emsi Paa 13
erif Hseyin 264
erif Hseyin ayaklanmas 18
erif Manatov 109
erif Manatov (Bakr) 109

evket 174
evki Bey (el) 170
eyh Ahmet el Sunusi 65
eyh Eref 150
eyh Saffet Efendi (Yetkin) 270
eyh Sait 296, 297
eyh Sait Ayaklamas 289
eyh Sait ayaklanmas 280
eyh Sait isyan 276, 290
eyh Sait syan 7
eyh Servet Efendi 110, 111, 119,
174
eyh Seyfi Aydn 279
eyh Sunusi 282
eyhlislam 23
eyhlislamlk 76
eyhlislam Mehmet Ziyaeddin
Efendi 35
eyhlmeahiyi Muslih Paa 155
eyhlmeayihi As bni Ferhan Paa
155
ile, Darca hatt 220
ube-i Mahsus 80
uhut 207
ura-y Devlet 51
uray Devlet 22, 24, 74, 91
ura-y Devlet Bakan Rza Tevfik
215
ura-y Devlet Reisi 44
ura-y Saltanat 214, 470
kr Bey (Bolu) 157
kr Kaya 301, 304, 308, 310, 314,
317, 336
561
Kavram Dizini
kr Naili Gkberk 180

kr Naili Paa (Gkberk) 257
kr Saraolu 321, 336
T
Tabii senatr 376
Tabii Senatr smet nn 393
Tabii Senatrlk 367
Tabula rasa 421
Tacikistan 51
Tahirgeidi 64
Tahkikat Komisyonlar 362
Tahkikat Komisyonu 362, 365
Tahsin Bekir Balta 322
Tahsin Bey (Mara) 170
Tahsin Yazc 364
Taif 51
Takdir Komisyonlar 326
Takiyettin Mengolu 371
Takrir-i Skun dnemi 289
Takriri Skun dnemi 285, 289, 291,
313
Takriri Skun kararlar 296
Takriri Skun Kararlar 7
Takriri Skn dnemi 297
Taksim-i kuva 127
Taksim Klas 88
Taksim Meydan 402
Taksim Nutku 344
Talat Aydemir 377, 384
Talat paa 212
Talat Paa 3, 18, 51, 55, 56, 61, 85,
90, 212
Tan 333, 334

Tan gazetesi 228
Tan Gazetesi 318
Tanin 19, 68, 285, 297
Tansu iller 447, 449, 452, 453, 455
Tanzimat 468
Tark Mmtaz Gztepe 258
Tark Zafer Tunaya 142, 366, 371
Tasvir-i Efkar 285
Takla 33, 34, 88, 210
Tanak 66
Tanaksutyun 197
Tanaksutyun Partisi 32
Tara aristokrasisi 107
Tayfur Ata Bey (Skmen) 235
TBMM 3, 4, 5, 6, 7, 10, 90, 99, 100,
103, 104, 105, 106, 107, 108, 110,
111, 112, 113, 114, 115, 116, 117,
118, 122, 126, 127, 128, 129, 130,
131, 132, 133, 134, 135, 136, 137,
139, 141, 142, 143, 145, 146, 152,
154, 155, 156, 158, 160, 161, 163,
165, 167, 168, 170, 171, 172, 173,
174, 175, 178, 179, 180, 182, 183,
184, 187, 188, 189, 190, 191, 195,
197, 199, 200, 211, 213, 214, 216,
218, 220, 221, 222, 225, 227, 229,
230, 231, 233, 235, 236, 237, 238,
240, 242, 243, 244, 245, 251, 252,
253, 254, 255, 257, 260, 261, 263,
264, 265, 266, 267, 268, 269, 271,
272, 273, 275, 277, 279, 280, 282,
284, 287, 290, 291, 304, 305, 306,
308, 309, 310, 311, 312, 313, 314,
318, 323, 325, 336, 341, 345, 357,
358, 359, 367, 369, 372, 373, 374,
562
375, 376, 377, 380, 383, 384, 387,

389, 391, 392, 393, 394, 397, 403,
405, 406, 407, 409, 412, 413, 414,
417, 419, 420, 421, 425, 428, 429,
431, 432, 433, 434, 436, 439, 442,
445, 446, 447, 450, 453, 454, 456,
459, 460, 464, 465, 473
TBMM Bakan Mustafa Kalemli 459
TBMM Bakan Yldrm Akbulut
464
TBMM Bakanl 126
TBMM Bakanlk Divan 425
TBMM Beyannamesi 136
TBMMde 101
TBMM tz 357
TBMM Ordusu 137
tebid (srgn) 29
Tecil-i Takibat Hakknda Kanun 158
TEDA ve TOFA yolsuzluklar 453
Tefrik-i kuva 127, 143
Tefrik-i kuvann 126
Tehcir 243
Tehcir Kararnamesi 64, 164
Tehcir yarglamalar 165
Tekalif-i Harbiye Hakknda Kanun
193
Tekalifi milliye ambarlar 157
Tekalif-i Milliye emirleri 200
Tekalif-i Milliye Emirleri 192
Tekalif-i Milliye komisyonu 324
Tek dereceli genel oy ilkesi 340
Tekin Alp 295
Tekin Arburun 392, 393
Tek parti 300
Tek Parti 334, 338

Tek Parti dnemi 299, 303, 337
Tek Parti Dnemi 325
Tek parti rejimi 331
Temsil adaleti 431
Temsilciler Meclisi 366, 367
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas
288, 312, 475
Terakkiperver Cumhuriyet Partisi
338
Terakkiperver Frka 7
Terakkiperver muhalefet 291
Terakkiperver Parti 289, 297
Tercman- Hakikat 68
Terrizm 409
Tesfir-i Efkar 285
Tesvir-i Efkar 285
Tekilat- Esasiye Kanunu 4, 127,
128, 131, 138, 263, 274, 283
Tekilat Esasiye Kanunu 7, 130, 133,
135, 273, 286, 288, 310, 318
Tekilat- Mahsusa 47, 80, 82, 213,
258, 290
Tekilat Mahsusa 65
Tetkik Heyeti Amirlikleri 151
Tevfik Byklolu 80
Tevfik Efendi (Kangr) 170
Tevfik Paa 177, 214, 216, 259
Tevfik Paa hkmeti 261
Tevfik Rt Aras 221, 227, 301, 302,
304, 306, 308, 310, 314, 334, 336,
359
Tevfik Rt Bey 132
Tevfik Rt Bey(Aras) 143
Kavram Dizini
Tevhidi Efkar 297

Tevhid-i kuva 125, 143
Tevhid-i Mubayaat Komisyonlar 179
Tevhid-i Tedrisat 76
Ticaret Ofisi 324
Ticaret ve Sanayi Odalar 329
Times 152, 161
TP 10, 382
Tirebolu 64
TKP 110, 360
TKP nderleri 110
Tokat 152, 153
Tokatlyan Oteli 78
Tokat Mebusu Nazm 109
Tokat Mebusu Nazm Bey 110, 116
Toklusivrisi 206
Topal Osman 186
Topu hsan Eryavuz 316
Topu Temen Murat eref Baba 435
Toprak Mahsulleri Ofisi 352
Toprak Mahsulleri Vergisi 327
Toroslar 183
Toros Tnelleri 86
Townsand 64, 253
Townshand 85
Trablusgarb 40, 80, 234
Trablusgarp 15, 39, 177, 468
Trablusgarp sava 42
Trablusgarp Sava 40, 43
Trabzon 64, 105, 110, 151, 163
Trabzon Mebusu Ali kr 276
Trabzon Mebusu Ali kr Bey 146,
172
563
Trabzon Mebusu Hafz Mehmet 290

Trabzon milletvekili Necmettin Karaduman 425
Trabzon Vilayeti 98
Trakya 70, 177
Triumph 69
TRT Genel Mdr smail Cem 399
Truman Doktrini 361
TSK Hizmet Kanunu 457
TTK 440
Tuapse 186, 252
Tugeneral Burhanettin Ulu 363
Tugeneral Celil Grkan 388
Tugeneral rfan Batu 365
Tugeneral Stk Ulay 365
Tuna 14
Tunal Hilmi Bey 122, 268, 275
Tunceli(Dersim) 298
Turanclk 3, 19, 84, 401
Turanclk Davas 352
Turan Gne 356
Turgut Reis 68
Turhan Feyziolu 356, 371, 412
Tur- Sina 66
Tutucu gler koalisyonu 385
Tmgeneral Cemal Madanolu 365
Tnel irketi 327
Trk 16
Trk- Alman Dernei 78
Trkan 318
Trk Bamszlk Sava 4
Trk bar 93
Trk burjuvazisi 459, 477
564
Trk Burjuvazisi 333

Trk Ceza Kanunu 289
Trke stanbul Gazetesi 257
Trkln Esaslar 20
Trklk 3, 18
Trklk kuram 19
Trk demokrasi tarihi 9, 458
Trk demokratik devrimi 282
Trk Devrimi 360, 474
Trke, Alparslan 335, 383, 400, 401,
403, 411, 412, 427, 442, 461
Trk Gc 75
Trk Gc Cemiyeti 74
Trk Hava Kurumu 413
Trk-slam 16
Trk stihbarat Tekilat 316
Trk stiklal Sava 6, 328, 473
Trkiyat katalogu 78
Trkiyat Ktphanesi 79
Trkiye Byk Millet Meclisi 102
Trkiye Cumhuriyeti 1
Trkiye Devleti 7, 129, 283
Trkiye Halk Hkmeti 137
Trkiye i Partisi 379, 385
Trkiye Komnist Partisi 109, 137,
213
Trk kamu hukuku 459
Trk-Krt federasyonu 440
Trklerin Fhreri 401
Trk Ocaklar 71
Trk Ortodokslar 247
Trk parlamento hukuku 450
Trk parlamento tarihi 38
Trk Parlamento Tarihi Aratrma

Grubu 106
Trk sermaye snf 402
Trk Tarih Kongresi 294
Trk ticaret ve sanayi burjuvazisi 451
Trk vatandal 270
Trk ve slam Dnyas 60
TSAD 402
Ttnn bedeli 184
U
Uchida 87
Uhuvvet-i slamiye 19
Ukrayna 251
Ulus 362
Ulusal baraj 452
Ulusal btnlk 477
Uluslararas Tahkik Kurulu 94
Umum Alem-i slam htilal Tekilat
81
Umumi Mfettilik Tekilat 297
Umum Kuvay Milliye Komutanl
195
Union Franaise 89
Ural-Altay Dilleri 80
Urfa Mutasarrf Nusrat Bey 165
Urfa Mutasarrf Nusret Bey 93
Urla 62
Uyar mektubu 406
l itilaf 60
l kararname 442
l Kararname 455
565
Kavram Dizini
l kararnameleri onaylamak 408

te bir Senato seimleri 404
nc Dnyac 385
nc Ecevit Hkmeti 403
nc Enternasyonel (Komintern)
110
nc Merutiyet 104
nc Ordu mfettilii 471
nc Ordu Mfettilii 97
nc Svari Tmeni 199
GD ve MHP davalar 455
ksek retmen Okullar 400
mit zda 367
ryanizade Cemil Molla 29
sera Taburlar 254
sera Taburlar Mfettilii 254
sera Talimatnamesi 254
skdar 93
V
Vahdet-i anasr 16, 29
Vahdeti Milliye Heyeti 91
Vahdettin 214
Vahiddetin 470
Vahideddin 258
Vahidettin 55, 104, 218, 265, 266
Vakfkebir 320
Vakit 362
Vakit Bayazar Ahmet Emin Yalman
209
Van 64
Van Gl 64
Van Gl letmesi 305
Van Mebusu Haydar Bey 232

Varlk Vergisi 325, 326, 334, 352
Varlk Vergisi Kanun Layihas 325
Varlk Vergisi Kanunu 325
Vartkes 16
Vasf Bey 221, 226
Vatan 333, 334
Vatandalk Kanunu 413
Vazife ve Salahiyet Kanunu 132
Vecihi Akn, 372
Veliaht Abdlmecit 264
Veliaht Abdlmecit Efendi 91, 265
Veliaht Ferdinand 59
Veliaht Mehmet Vahidettin 55
Veli Bey 224
Velit Ebuzziya 285, 297
Venizelos 94, 205, 214, 247
Venizelos, 255
Vergi Tahkim ve Temyiz kurullar
326
Versailles Antlamas 92
Versailles Bar konferans 91
Vesait-i Nakliye-i Askeriye mkellefiyeti 192
Veto 380, 381, 423, 441
Veto mekanizmas 10, 423
Veysel Genya 106
Vickers-Armstrong irketi 68
Vietnam 283
Vietnam Sava 385
Vilayat- Mstahlasa 153
Vilayat- Sitte 86, 470
Vilayat Sitte 165
566
Vilayat- Sitte Ermenilerinin

ayaklanmas 64
Vilayat- arkiye 472
Vilayat- arkiyye 98
Volkan gazetesi 32
Von Bronsart Paa 81
Von Falkenhayn 63
Von Hoff 75
Von Kress 179
Von Kresstein 63
Von Sanders 63, 179
Von Seeckt 63
Vkela 21, 28, 131
W
Walter Reed Askeri Hastanesi 383
Wangenheim 50, 62
Ward Price 290
Washington sefareti 308
Weimar 100
Weimar Cumhuriyeti 281
Wilson prensipleri 231
Wilson Prensipleri 102
Wilson Prensipleri Cemiyeti 91
Winston Churchill 68, 70
Wrangel ordusu 89
Y
Yadigar- Millet 68
Yafa 65
Yahihan 184
Yahudi 14
Yahya Demirel 400
Yahya Kemal 91
Yakobivi 251
Yakup Cemil 82
Yakup Kadri 91
Yakup Kadri Karaosmanolu 305
Yakup evki 189
Yakup evki Paa 206
Yakup evki Paa (Suba) 203
Yakup evki Suba 90, 180
Yalm Erez 459
Yalova 300
Yanya 30, 47, 49
Yargtay 353, 416
Yargtay 1. Bakan mran ktem 386
Yargtay Cumhuriyet Basavcs 457
Yar-bakanlk anlay 436
Yasama Dokunulmazl 449
Yasama organ 23
Yassada Yksek Adalet Divan 9, 369,
379
Yavuz 307
Yavuz Abadan 322, 371
Yedeksubay 277
Yemen 86, 177, 231
Yenieri ayaklanmalar 34
Yenieri Oca 32
Yeni dnya dzeni 477
Yenikydeki yal 62
Yeni Mecmua tesantlk 20
Yeni Sabah 374
Yeni Turan roman 79
Yeni Trkiye Partisi 376
Yerli Rumlar 160
567
Kavram Dizini
Yeilky 35
Yeil Ordu 169
Yeil Ordu Hareketi 109
Yldrm Akbulut 436, 437, 441
Yldrm Ordular Grubu 65, 83, 177
Yldz 2
Yldz monarisi 2
Yldz Saray 13, 27, 29, 98, 467
Yldz Yamas 17
Yiit Trkler Oca 75
Yozgat 153
Yozgat stiklal Mahkemesi 175
Yudeni 108
Yumuak kuvvetler ayrl 24, 418
Yunanistan 107, 164
Yunan Kral Konstantin 198
Yunan mezalimi 244
Yunan ordusu 195
Yunan Yaz Saldrs 205
Yunus Nadi 278
Yunus Nadi Bey 273
Yurt ve Dnya 334, 335
Yusuf Akura 19, 60
Yusuf Hikmet Bayur 312
Yusuf Kemal 222
Yusuf Kemal Bey 121, 265
Yusuf Kemal Bey (Tengirenk) 204
Yusuf Kemal Tengirek 115, 185,
211, 213, 245
Yusuf Kemal Tengirenk 341
Yusuf Ziya Bey 174
Yusuf Ziya Bey (Bitlis) 170
Yusuf Ziya ni 305
Yce Divan 23, 39, 358, 368, 442,

453, 454
Yksek Adalet Divan 369, 374
Yksek Askeri ura kararlar 418
Yksek Askeri ura yelii 387, 400
Yksek Hakimler Kurulu 416
Yksek Hakimlik uras 358
Yksek Koordinasyon Kurulu 323
Yksek Seim Kurulu 421, 424, 431
Yksek Ticaret Mektebi 38
Yry 335
Yzba Bettelheim 36
Yzba hsan Nuri 298
Yzellilikler 5, 257
Z
Zabit namzedi 181
Zafer 357
Zafertepe 207
Zafer torpidosu 86, 307
Zafiriu 209
Zatrre 184
Zayf babakanlk modeli 436
Zekai Bey 224
Zeki Ataman 370
Zeki Kadirbeyolu 279
Zeki Paa Apartman 209
Zeytinburnu depolar 88
Zeytun 164
Zincirbozan srgn 423
Zinoviev 108
Ziraat Bankas 277, 380
Ziya Gkalp 282
568
Ziya Hurit 220, 225, 268, 290

Ziya Hurit (Lazistan) 128
Ziynetullah Niurevan 109
Zmir Metropoliti Hrisostomos 209
Zonguldak Ereli havzalar 440
Zhrap Efendi 16, 32
Zlf Bey 224

Türk Siyasal Tarihi - Rıdvan Akin

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türk Siyasal Tarihi - Rıdvan Akin

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRK SYASAL TARH 1908-2000

Yazn Basn Yayn Matbaaclk Turizm Tic. Ltd. ti.

TRK SYASAL TARH

KNC MERUTYET VE TTHAT VE

KNC MERUTYET DEVRNN

Kamil Paa ttihat Meclisle Kar Karya ...................................... 30

BRNC DNYA SAVAI VE

Orduda Reform ve Gen Kadrolarn ne k ..............................57

3.11. Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluu ile

Mir Ahmet zzet Paa Hkmeti ve Mtareke Dnemine

TRKYE BYK MLLET MECLSNN

Mustafa Kemal Paann Anadoluda Grevlendirilmesi ve

5.8. TBMM Kararyla Milletvekillii ile Badaan Grevler .............. 115

TRKYE BYK MLLET MECLS

lk Yrtme Organ (Geici cra Encmeni) ....................................117

MLL MCADELEDE ANAYASAL DZEN

ki Anayasallk Sorunu......................................................................... 133

MLL MCADELE DNEMNDE

Ankara Hkmetinin Kurulu Evresinde Gvenlik

REJM SULARI VE STKLAL

Hyanet-i Vataniye Kanunu .................................................................. 167

MLL ORDUNUN KURULUU VE DARES

Mtarekeye Girerken Ordunun Durumu ......................................... 177

TRK BAIMSIZLIK SAVAI

Cephelerin Kurulmas ve lk Muharebeler ...................................... 195

MLL MCADELEDE TRK DI

Ankara Hkmetinin lk D Temaslar ...........................................211

12.6. Mudanya Atekesi .................................................................................. 219

Delegelerin Atanmas ........................................................................... 221

LOZAN BARIININ TEMEL HKMLER

LOZAN BARIININ DER HKMLER

Ahali Mbadelesi Anlamas ............................................................... 243

15.6. stanbulun Teslim Alnmas ve Yzellilikler Meselesi ................. 257

ESK REJMN TASFYES

stanbul Hkmetinin lemlerinin Geersiz Saylmas ............. 259

1923 SEM VE SYASAL SONULARI

CUMHURYET DEVRM VE TEK PART

18.4. Yeni Rejimin Kendini Savunmas: stanbul stiklal

ATATRKTEN SONRA TRKYE

smet Paa Cumhurbakan ve Milli ef ........................................... 307

Savan Son Dneminde nemli Siyasal Gelimeler ..................... 333

DEMOKRAT PART KTDARI DNEM

Demokratlar ktidarda .......................................................................... 349

27 MAYIS HTLAL VE 1961

22.10. nn Hkmetinin Drlmesi ve Adalet Partisinin

12 MARTTAN 12 EYLLE TRKYE

12 Mart Ara Rejimi ............................................................................... 389

12 EYLLDEN SONRA TRKYE: MLL

12 Eyll 1980 Darbesi ve Milli Gvenlik Konseyi ..........................411

Yirmi Beinci Blm

ok Partili Siyasal Hayata Gdml Dn .................................... 423

TURGUT ZALIN TARTIMALI

SLEYMAN DEMREL ANKAYADA

Demirelin Cumhurbakanl ve Siyasette Yeni Dengeler ......... 445

SONULAR ....................................................................................................... 467

Trk Siyasal Tarihi 1908-2000

hareketi olarak gelimitir. Jn Trkler, aydnlanma ann ve burjuva

ttihatlk ideolojisi geirilen siyasal travmalara gre bir evrim

Trk Siyasal Tarihi 1908-2000

Taarruzun zafere ulatrlmas ile Bamszlk Sava sona ermi; Trkler

Trk Siyasal Tarihi 1908-2000

sonra ortaya kan siyasal dinamiklerle balatlmtr. Meclis stnl ve

Trk Siyasal Tarihi 1908-2000

konjonktrn deimesi i siyasal dengeleri deitirmi, o zamana kadar