Turk Sanatinda Ve Edebiyatinda SU

GELENEKSEL TRK SANATINDA VE
EDEBYATIMIZDA SU
ANKARA, 2013
ANKARA BYKEHR BELEDYES
ASK GENEL MDRL YAYINLARI
YAYIN NO: 8
ANADOLUDA SU MEDENYET DZS: 5
GELENEKSEL TRK SANATINDA

VE EDEBYATIMIZDA SU
Editr: Prof. Dr. Nurettin Demir
Hacettepe niversitesi
ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm retim yesi
Minyatrler: Cihangir Aurov (zbek minyatr sanats)
ISBN
978-9944-473-63-7
EDTRYAL YAPIM
TASARIM & BASKI
SFN Televizyon Tantm Tasarm Yaynclk Ltd. ti.

Cevizlidere Cad. 1237. Sok. No: 1/17 Balgat/ANKARA
Tel: 0312 472 37 73
www.sfn.com.tr
ASK Genel Mdrlnn kltr hizmetidir. Parayla satlmaz.
NDEKLER
N SZ . Melih GKEK................................................................................................................................................................................................................................................................... 4
SUNU rfan KAYA.................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 6
EDTRDEN Prof. Dr. Nurettin DEMR........................................................................................................................................................................................................................ 9
Yer, yer deilken; su, su idi (Her ey suydu).............................................................................................................................................................................................. 13
Prof. Dr. Fikret TRKMEN
Gemiten Gnmze Trklerde Su Klt...................................................................................................................................................................................................... 23
Ceyhun FC
Su; Saysz Yz Olan Bir Sevgili Gibi...................................................................................................................................................................................................................... 31
Dr. idem USTA
Kltrmzde ve Edebiyatmzda Su............................................................................................................................................................................................................................. 37
Yrd. Do. Dr. Aye BYKYILDIRIM
Divan iirinde Su ve Suyla lgili Unsurlar............................................................................................................................................................................................................... 43
Prof. Dr. H. Dilek BATSLAM
Klasik iirde Akarsu ile lgili nanlar ve Kalplam fadeler...................................................................... 63
Yrd. Do. Dr. Esma AHN
Fuzl ve Su Kasidesi.......................................................................................................................................................................................................................................................................................... 71
Do. Dr. zkan ZTEKTEN
Fuzlnin Su Kasidesinde Su Redifini Semesinin Sebepleri................................................................................................................................... 77
Prof. Dr. Emine YENTERZ
Kaygusuz Abdaln Eserlerinde Su Motifi.......................................................................................................................................................................................................... 89
Prof. Dr. Abdurrahman GZEL
01
Yahya Kemalin iirlerinde Su........................................................................................................................................................................................................................................................ 1
Yrd. Do. Dr. mmhan BLGN TOPU
13
Sularn Ahmet Hamdi Tanpnara Sylettiklerinden..................................................................................................................................................................... 1
Do. Dr. Nezahat ZCAN
29
Sezai Karakoun Hzrla Krk Saat iirinde Hzr ve b- Hayat....................................................................................................................... 1
Yrd. Do. Dr. Ahmet DEMR
39
Cemal Safinin iirlerinde Su.......................................................................................................................................................................................................................................................... 1
Yrd. Do. Dr. Mehmet SOUKMEROULLARI
47
Gygl iiri ya da Suyun Esrarl Hafzasndan Trk Tarihi........................................................................................................................................ 1
Prof. Dr. Nesrin T. KARACA
Deyimlerimizde Su............................................................................................................................................................................................................................................................................................... 155

Yrd. Do. Dr. Sema ASLAN DEMR
59
Rya Tbirnmelerinde Su................................................................................................................................................................................................................................................................. 1
Yusuf Turan GNAYDIN
65
Su ile Baklan Fallar.............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 1
Yrd. Do. Dr. Aye DUVARCI
69
Anadolu ncesi Trklerde Su Klt ve Gnmzdeki Yansmalar............................................................................................................ 1
Atila TRKYILMAZ
N SZ
Sudan balayan, su iinde serpilen, su ile devam

eden, sudan mahrum kalnca sona eren, ksacas
su etrafnda ekillenen bir hayattr insannki.
Anadoluda kurulan btn medeniyetlere ev
sahiplii yapan su hakknda tarih kitaplarnn
yapraklar; medeniyetlerin kurulmas, gelimesi
ve hatta bazen de yok olmasnda suyun ok
nemli bir rol oynadn yazmaktadr.
Uygarlklarn beii kabul edilen Anadolu
topraklar zerinde tarih sahnesinden gemi
pek ok medeniyet, su ile yorulan Anadolu
ehirlerine ok sayda eser brakmtr. Bu
nedenledir ki, gerek bir su medeniyeti olan
Anadoluya kulak verdiimizde duyduumuz
ilk ses suyun sesi olur. Btn dinlerde ve
felsefelerde hayatn en temel vazgeilmezi olarak
alglanan ve bir medeniyet olarak kabul edilen
su ile ilgili bilinenler, bilinmeyenlere nispetle
olduka dktr. zellikle Anadoluda
geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su
. MELH GKEK / ANKARA BYKEHR BELEDYE BAKANI
su medeniyeti ile ilgili belgelere dayal,

daha detayl almalara byk ihtiya
vardr.
Bu balamda, su medeniyetimizi
anlamay ve tantmay amalayan ve
6 kitaptan oluan Anadoluda Su
Medeniyeti kitap serisi, bu konuda
hazrlanacak birok eserin oluumuna
da zemin hazrlayacaktr.
Hayat kaynan yaatan bir kurum
olma vizyonu, modern ynetim
anlayn benimseyen kurum olma
misyonu dorultusunda hzla ilerleyen
ASK Genel Mdrlmz, gelecek
nesillere bilimsel eserler brakmak
amacyla yayn faaliyetlerine de byk
nem vermektedir.
Sahasnda nemli bir boluu

dolduracana inandmz bu kitap
serisinin, akademik almalar bata
olmak zere ilgili kurum ve kurulular
ile halkmza faydal olmasn temenni
ediyorum.
Mill kltrmze ve eitim
dnyamza kazandrlan bu seriyi
yayna hazrlayan aratrmac, yazar ve
ilim adamlarmza; basmnda emei
geen herkese ve ehrimizin tantm
iin emek veren dier gnll kurulu
ve kiilere teekkr ediyor, bu deerli
eserlerin Ankarallara hayrl olmasn
diliyorum.
SUNU
Su, hayatn devam etmesi iin insanoluna bahedilen en

byk nimetlerden biri...
Trk kltrnn temel miraslarndan birisini su kltr
oluturmaktadr. Trkler, hem yazl, hem de szl
kaynaklarnda suya nemli bir kutsiyet atfetmiler, byk
sayg gstermiler ve suya olan sayglarn gnmze
kadar devam ettirmilerdir. Suya deer vermiler, onu
aziz bilmi, onun hayat iin ne kadar gerekli olduunun
farknda olmu bir medeniyet kurmulardr.
Su; ehirler, lkeler ve ktalar arasnda yol alrken akp
getii yerlerdeki kltrleri, insanlar ve medeniyetleri
birbirine tar ve yaknlatrr. nsanolu sular vadilerden
geirmek iin su kemerleri ve kanallar, suyun basncn
dengelemek iin su terazileri, dzenli datm iin
maksemler, suyu biriktirmek iin havuzlar, kuyular,
sarnlar ve bendler ina etmilerdir.
Suya olan sevgiyi, saygy ve ona verilen kutsall
Anadolunun birok yerinde ortaya kan kalntlardan
anlamanz mmkn. Yol kenarlarna yaplm emelerde
de grebilirsiniz, ince ilemeli bir ibriin, bakracn, tasn,
taban zerinde de. Bir marapann kulpunda ya da bir
ifa tasnda da grmeniz mmkn. Suyun dokunduu
hangi eya olsa o da deerli grlm. Suyu btn
RFAN KAYA / ASK GENEL MDR
canllarn temel ihtiyac olarak bilmek,

ortak bir nimet olarak grmek ne kadar
gzelse, paylamak da o kadar gzel
addedilmi.
Anadolu Topraklar stnde, son
drtbin yl boyunca gerekletirilmi
olan su mhendislii eserleri,
Trkiyeyi tarih su yaplar asndan
dnyann en zengin ve ilgi ekici
Akhava mzelerinden biri
klmaktadr.
Gnmz dnyasnda, hizmet
anlaylar, ynetim sistemleri,
teknolojik aralar, beklenti dzeyleri
ve kalite standartlar hzl biimde
deimektedir. Bu deiim ve
dnmn gerisinde kalmadan
gelecekte var olabilmek ve sahip
olunan kaynaklar en rasyonel
biimde kullanabilmek her kurum
iin kanlmaz bir gerekliliktir. Genel
Mdrlmz bu anlaytan hareketle
gemiin gzelliklerinden esinlenerek
gelecei kurgulamakta ve bugn en
iyi deerlendirebilmenin gayretini

yaamaktadr.
Bakentimiz Ankarann temiz ve atk su
ilemlerini yrten bir kurum olarak,
yaptmz iin bizler iin bir vn
kayna olduunun ve stlendiimiz
sorumluluun byklnn
farkndayz.
Gemii hatrlayarak gelecee k
tutmak amacyla Anadoluda Su
Medeniyeti bal altnda Anadolu
ehrinin Su Yaplar, Ankara
Hamamlar ve Kaplcalar, Anadolu
ehrinin Gnlk Hayatnda Su
Kltr, Anadoluda Suyun zi,
Geleneksel Trk Sanatnda ve
Edebiyatmzda Su ile Ankarada Su
Altyaps balklaryla alt kitaptan
oluan bir dizi kitap serisi hazrlattk.
Kitaplarn yayn dnyasna, konuyla
ilgilenen akademisyenler bata olmak
zere, belediyeler ile tm resm ve zel
kurumlara faydal olmas dileklerimle
EDTRDEN
Hayatmzn en vazgeilmez kayna
olan su, herkesin ilgisini ekebilecek bir
konu. Anadoluda Su Medeniyeti dizisi
erevesinde Geleneksel Trk Sanatnda
ve Edebiyatmzda Su balyla bir
kitap hazrlanma teklifi, ilgimi ekmesi
bir yana, ayn zamanda uzun zamandr
aklmda olan, ancak denemek iin uygun
frsat bulamadm bir i iin de ok iyi
bir imkn sunuyordu: Akademisyenlerin
tandklaryla, yakn evresindekilerle,
ortak bir dil konutuklaryla birlikte yayn
yapmalar allmtr. eitli ehirlerde,
bu alara giremeyen, girme imkn
olmayan meslektalarmdan zaman zaman
yaplan ilere dahil edilmedikleri ynnde
ikayetler duymaktaydm. Bu nedenle
acaba yakn temasta olmadmz, farkl
alanlardan uzmanlarla gnll katlm
esasna dayanan ortak alma yapabilir
miydik? Teklif, bunu denemek iin ok iyi
bir frsatt.
yesi olduum gruplarda ve sosyal
medyada dilimizde, edebiyatmzda,
kltrmzde, sanatmzda su hakknda
almas olan arkadalar projeye
katlmaya davet eden bir duyuru yazdm.
Gnderilecek yazlarda genel okuyucuya

hitap edecek bir slubun tercih edilmesini,
ama yine de belli bir akademik seviyenin
tutturulmasn belirttim. Bunu yaparken
amacm, rneklerine zaman zaman
rastladmz trden bilimsel temeli
olmayan popler grler yn bir
yaynn ortaya kabilecei ynndeki
endiemdi.
Duyuruya kmsenemeyecek sayda
katk geldi. Katkda bulunanlar arasnda,
alanlarnn sekin uzmanlar olduu
gibi ekinerek ansn deneyen gen
meslektalarm da vard. Hepsine hem
duyuruma cevap verdikleri hem de projeye
gvendikleri iin ok teekkr ederim.
Sonucun sadece onlar deil, okuyucuyu da
memnun edeceini umuyorum.
Prof. Dr. Nurettin Demir

Hacettepe niversitesi
ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm
retim yesi
10
ANADOLUDA SU MEDENiYETi
Ol sanem ki
su yakasnda per dik olturur;
Gayet-i nzkligindin
su bile yutsa bolur.
At Dvn
11
Minyatr: Cihangir Aurov

Eser Ad: Deniz Korkusu
mrnde derya-deniz grmeyen birisi bir gemiye biner, gemi denizin ortasna geldiinde korkudan
durmakszn barmaya balar. Kimse onu avutamaz, ondan rahatsz olsalar da o barmaya devam eder.
Gemidekilerden lim birinin nerisiyle onu denize atarlar. Bir sre denizde kaldktan sonra gemiye geri
alrlar. Adam sakin bir ekilde oturmaya balar. Anlamtr ki gemi denize gre gvenli ve rahattr. imdi
gemide olduu iin hep krediyor.
12
Yer, yer deilken; su, su idi1

(Her ey suydu)
Prof. Dr. FKRET TRKMEN
Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits Mdr
Hinduizmin ilk metinlerinde suyun ilk madde olduu byle belirtilir.2 Yani henz bir ey yaratlmamken, su vard anlamndaki bu cmle, aslnda suyun btn yaratklarn menba, (orijini)
olduunu gstermektedir. Buna Materia Prima ya da Hinduizmde Prakriti de denmektedir.
Su, btn kltrlerde temel olarak sembolik anlam ifade etmektedir. Bunlar:
1. Hayatn kayna
2. Arnma ve temizlenme vastas

3. Yenilenme vastas
Hayatn kayna olarak su, potansiyel gc, imknlarn sonsuzluunu da temsil eder. ekilsizlii,
kaynaklarn kayna olmas, btn umutlarn onda toplanmasnn semboldr.
Suyun zerinde kalmak, kaynaa geri dnmek, muazzam bir haznede btnlemek, kaynamak
ve oradan yeni bir g almak demektir.
Farkllamam kitle hlindeki su, mesela buz, eridii zaman veya buharlat zaman, dalmay
ve ortadan kalkmay da iaret eder. Bu bir anlamda yukarda szn ettiimiz sembolik anlamn tersini ifade etmektedir ki buna dalizm diyebiliriz. Yani var oluun zdd olan yok oluu
ihtiva eden bir anlamdadr.
1
2
Bu alma TBTAK tarafndan desteklenen 106K076 numaral proje kapsamnda hazrlanmtr.

Chevalier, Jean-Alen Gheerbrant, Dictunnaire des Symboles T. 3. Paris, 1973 (IEau Maddesi)
13
Suyun sv hli, dalma eilimini; homojen hli ise bir arada tutma ve btnletirme eilimini
gsterir.
Asyada eski din ve kltrlerde su, Materia Prima yani ilk maddedir. Hindu metinlerinde her
ey suydu, Taoizmde geni sularn kylar yoktu, Brahmanizmde ise Dnyann yumurtas
sularn yzeyinde saklyd, Tanrnn nefesi, ruhu, sularn yzeyinde sakl bulunur. derken, inliler suyun doruksuzluk, kaos ve belirsizlik olduuna inanmlardr.
Btn Avustralya ve Asya halklarnda kozmik gcn suda olduuna inanlmaktadr. Suya dalp
yzeye bir para toprak karan yaban domuzu, Hint mitolojisinde ekil oluumunun (embriyonun) gn na knn sembol olarak alglanmaktadr. Ayn durum Trk yaratl kozmogonisinde de yer alr. Erliki cezalandrarak sularn dibine gnderen Tanr lgen, sonunda onu
affeder ve sularn dibinden aznda biraz toprakla suyun yzne kmasna izin verir. Syleneni
yapan Erlik, su yzeyine knca Tanr, topraa bymesi emrini verir. Toprak byr, Erlik boulmak zeredir. Tanr tkr diye emir verir. Erlikin tkrmesiyle yeryz oluur.3
Kltrlerde ortak alegori olarak su, ayn zamanda gkyznn bir ltfudur. slami dncede
rahmet olarak alglanr. Dolaysyla verimlilik ve dourganlk semboldr.
Su, ritel bir arnma aracdr. Japonyadan Mslman lkelere, Taoist Fuuei trenlerinden Hristiyanlarn kutsal su serpmelerine kadar, su serpme, abdest alma, ykanma gibi temel ritellerde su
karmza kar. Su, Taoizme gre hem bilgeliin semboldr hem de zgrdr. Hibir balants
yoktur. O, ayn zamanda ayarlaycdr, ldr. Mesela ikilere su kartrlarak iilir hle getirilir.
Musevi ve Hristiyan geleneinde su, yaratln kkenidir. branilerde Men hassas suyu sembolize eder. O, her eyin kaynadr. Hem yaratc hem de yok edicidir. Su, eskiyi siler ve yeni
bir duruma sokar. Suya dalma, sann topraa konmasyla rttrlr. sa, topran barnda
yeniden dirilir. Vaftiz suyu aka hem arnma hem de yeniden doma semboldr.
nanlar su kaynaklarnn etrafnda toplanmtr. Yer ve gk ikiliin, fakat birbirlerini tamamlayan dikotomik ikiliin semboldr. Yamur sular saftr, deniz sular tuzludur. Nehirler hayrl
akntlar olabildikleri gibi canavarlara da barnak olurlar, cokun sular, frtnal denizler, kargaay, ktl ifade ederler.
Okyanusun ac sular kalbin acsn ifade eder.
slam geleneinde de su pek ok gerei sembolize eder. Kuran- Kerimde gkten yaan su, ilah
iaretlerden biri saylmtr. Cennet bahelerinde kaynak sular ve rmaklar vardr.
Mevlna Celleddin Rmide su, daha metafizik bir anlam kazanr. Evrenin ilahi temelini bir
okyanusla sembolize eder. Bu okyanusun suyu ilahi zdr. Onun dalgalar varlklardr. Divan-
14
Mustafa Necati Sepetiolu, Yaradl ve Treyi Destan, stanbul, 1969.
Kebirde, yumurtaya benzer bir inci cotu, eridi, deniz doldu; deniz kprd, kpnden yer
oldu, buusundan gk 4 der.
Topran ve toprakta yaayan her eyin dllenme arac sudur. Eski sembollerden onun ruhu
dllenme kayna olarak, rmak, nehir, gl ve denizler, insann ve varln akn, arzu ve duygularnn dalgalann temsil eder. Toprak ve su sembolizminden yzey genilii ve derinlikler
ayrt edilmelidir. Mitik veya epik kahramanlarn denizde veya karada dolamalar, onlarn hayatn
tehlikelerine kar ak olduklar anlamna gelir. Bu yzden mitik anlatmalarda bu suyun derinliklerinden kan canavarlar tasavvur edilmitir. Denizlerin derinlikleri bylece bilinalt sembol
olmutur.
Su, bilinmeyen enerjinin, ruhun lsz glerinin, gizli motivasyonlarn semboldr. Bu yzden su, btn dinlerde, btn beeri tasavvur ve inanlarda cevherdir. Hayatn zdr.
Jean Chevalier ve Alain Geerbrantn editrln yaparak hazrladklar Dictionnaire des
Symboles isimli drt ciltlik eserde LEean=Su maddesinden geni lde faydalanarak sunduumuz bu zet bilgiden sonra, Trk kltrnde su, rmak ve denizler hakkndaki inanlara ve
bunlarn temel metinlere zellikle su ile ilgili olarak Prof. Dr. Bahaeddin gelin Trk Mitolojisi
isimli eserinde5 geni bir inceleme mevcuttur. Elbette edebiyat anlamnda da derin izler brakan
Su, Deniz ve Gl ilenmitir. Ancak biz su hakknda Trk geleneindeki bilgileri aktarp
ksa yorumlar yapacaz.
Trkn hayatnda geleneksel olarak su, her eyi tutan temeldir. Bilinen en eski kaynaklarda Yersub yani yer ve sular, Gktrk dneminden itibaren kutsal olarak tannmlar ve daha da nemlisi, kiiletirmilerdir (antropomorfizm). Yer-su anlay ve inanc, ayn zamanda vatan kavramn
da ifade etmektedir. Gktrk kitabelerinde Tanr Trkn yeri ve suyu sahipsiz kalmasn diye
kaanlar getirip tahta oturtuyordu.6
slami dnemde bu inancn slamize edilerek devam ettiini biliyoruz. Yar Mslman amanlarn (bakslar) dualarnn birinde;
Su aya Er Korkut, bakslarn piri diyor ve devamnda da su banda Sleyman, su ayanda
Er Korkut, arnca gel, kaygu ve hastal bul diyerek dilek diliyorlard.7 Suyun banda Otaki
Sleyman Da ile suyun ayanda da Er Korkut mezar kastediliyordu. Dolaysyla iki ulu kii su
vastasyla birletiriyor, su, bu iki kutlu kiinin sanki bekiliine braklyor.
4
5
6
7
Mevlna Celleddin, (Haz. Abdlbaki Glpnarl), Dvn- Kebr C:I, Ankara 1992, s.252.
Bahaeddin el, Trk Mitolojisi 2, Ankara 2003, s. 315-421.
Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, stanbul 2000, s.37.
Abdlkadir nan, Kitab- Dede Korkut Hakknda, Makaleler ve ncelemeler, Ankara, 1968; Tarihte ve Bugn
amanizm Materyaller ve Aratrmalar, Ankara, 2000, s. 135.
15
Bu inan sistemi ile ev ve halkn su kavramlar arasnda hlen baz Trk boylarnda, koca evine
gelen geline, kocann ailesine ait akarsular ve kaynaklar gsterilmektedir.8
Su, Trklerde iyi ruhlarn bulunduu yerler olarak da kutsal saylm ve suyu kirletmemek suretiyle bu kutsalla sayg gsterilmitir. Dede Korkut Kitabndaki ar sudan abdest almak sz,
bu konuda bize nemli ipular vermektedir. Yine Dede Korkutta geen kanl kanl sular geit
versin duas, byk ve geit vermeyen sulardan gemek, ancak izinli, ermi kiilere nasip
olduunu anlatmaktadr.
Krmda bir seyahatimiz srasnda, Karlga Kalesine yakn bir yerde deniz kenarnda bir kaynak
suyu hakknda anlatlan efsanede, bu motifin tipik bir rneine rastladk. Bu efsaneyi yle anlattlar:
ok gzel ve temiz bir kaynaktan su fkrmaktadr. Bir deli de her gn o suyun kenarnda yuvarlanmakta, garip sesler kararak bir eyler sylemektedir.
Bir Trk gemisi o pnardan su almak zere kyya demirler. Bu delinin yaptklarn gren kaptan,
ne yaptn sorunca, deli, ibadet ettiini syler. Kaptan sevap olur midiyle deliye hlas ve
Fatihay retir ve artk sadece bunlar okuyarak ibadet et diye tembih ederek ayrlr. Gemi birka mil uzaklanca, geminin arkasndan denizin zerinde seirterek gelen birini grrler. Kaptan
gverteye kar ve denizin zerinde batmadan yryebilen deliyi grr. Deli Fatihann sonunu
unuttum, nasld, onu sormaya geldim deyince kaptan, delinin ermi, izinli biri olduunu anlar ve sen bildiin ibadetten ama, Fatihay da bildiin gibi oku der.
Bu efsanede de su zerinde yrme motifi, suyun bouculuk zelliini ortadan kaldrmaktadr.
Trklerde su inanc ile ilgili Kagarl Mahmuttan gnmze kadar pek ok eserde, atasznden
kssaya kadar edebi ve plastik sanatlarda ilenmi malzeme mevcuttur.
Kagarl Mahmutta derlenen szlerin kayna halk olduu iin, bu szlerin ok daha eski dnemlere ait olduunu syleyebiliriz. Halkn yzlerce yllk gemiinden gnmze kadarki dnya
grn ve tecrbesini aksettirmektedir. Bunlardan birka rnek verecek olursak;
-Suw krmegince, etuk tartma.vb
Suyu grmeyince paay svama karlndaki bu sz gnmzde de aynen kullanlmaktadr.9
-Usukmka sakg kamug suj krnr.
Susama serap, bsbtn su grnr
-Balk suvda, gz tatn.
Balk suda, gz dardadr.
8
9
16
gel, age., s.316.

Kagarl Mahmut (ev. Besim Atalay), Divan Lgat-it Trk, C. III, Ankara, 1999, s. 426.
-Kudhugda suv bar, it burn tegmez.

kuyuda su var, fakat itin burnu yetimez.
-Ol keiini suv iletti.
Geit yerini su gtrd.
-Bugday katnda sarka savalr.
Budayn yannda karamuk da sulanr.
-Suv irmezke, st ver.
Su vermeyene sen st ver.
-Eyek ayur, bam bolsa sundrda suv igeymen.
Eek, bam esen olsa denizden su ierim.
-Buzdan suv tamar (Buzdan su damlar).
Huyu babasna benzer demektir.
-Oglan suv tker, ulug yan snur.
ocuk su dker, byn aya kayp bir yan krlr.10
Yerleik medeniyetin rn olan Kutadgu Biligde de su ile ilgili pek ok deyim ve atasz yer
almaktadr. Bugn de kullandmz yz suyu tabiri, ayn ekilde eref, itibar, hatr anlamlarn
ihtiva etmektedir.
Gktrk metinlerinde geen Yeil Irmak anlamndaki Yal-gz sz Kutadgu Biligde, yeil
su, yaz yer ve yeil iekler birlikte gemektedir.
Yaz yer ile yeil su, yarap uyutular.11
Yeil su ise, kzl atee konuk olmaz.12
Tanr kime utanma ve gz suyu vermise
Ona erefle, yz suyu ve devlet de verir.13
Yzn sulu, onurlu tutmak istersen eer
Dilini syletme yalan szle, sen bundan sakn.14
Bahaeddin gelin Trk Mitolojisi adl eserinin ikinci cildinde 315-422. sayfalar arasnda su ve
sular incelenmektedir. Yukardaki rnekleri de buradan aktardk. Ancak Trk mitolojisinde deniz
ve okyanus konusuna gemeden nce, ya kelimesi zerinde ksa bir bilgi vermek istiyorum.
Ya kelimesi szlklerde, taze, slak, yeil, mrdeki her bir yl, hayat gibi anlamlara gelmektedir.
10
11
12
13
14
el, age., s. 392.

Yusuf Has Hacip (ev. Reit Rahmeti Arat), Kutadgu Bilig I, Ankara, 2007. Beyit, 3212.
Arat, age., beyit 2250.
17
Ya kelimesi ayn zamanda hayatn z, cevheri anlamlarn da vermektedir. Bu kelime XIII. yzylda Yunus Emrede:
u dnyada tek nesneye
Yanar iim, goyner zm
Gen yanda lenlere
Ya ekini bimi gibi
eklinde geer.15 Ya kelimesi burada taze, yeil anlamndadr. Ayn ekilde gz yandaki ya
ise sudur. Gzden akan su demektir. Ka yandasnz? diye sorduumuz zaman, siz ka defa
tabiatn yeerdiini grdnz? sorusunu soruyoruz anlamnda kullanlr.
Btn bu anlamlarda su, hayatn z olarak karmza kmaktadr.
Trk kltrnde, zellikle de mitolojisinde su hakknda daha ok bilgi verilebilir. Ancak sremizi dikkate alnca bir noktada konuyu kesmemiz gerekiyor. Mitolojimizde deniz kavram olduka
farkl alglanmtr. Divan Lgati-t Trk ve Kutadgu Biligdeki bilgiler bize Trklerin okyanus
veya deniz kavram hakknda net bir fikirlerinin olmadn gstermektedir. nk Trkler
deniz ve derya kelimelerini daha ok nehir ve gller iin kullanmlardr.
Kk blge rmaklar da gz olarak isimlendirilmitir. Geitsiz sular ve rmaklara derya
denmitir, Srderya, Amuderya gibi. rti Irma hakknda Bilge Tonyukuk yaztnda, rti gzg
keigsizin kedimiz16 yani geit vermeyen rti rman getik eklinde bir cmle bulunmaktadr. gz kelimesi ve su kelimesi Kktrklerde kullanlmaktadr. Uygurlarda da ayn anlamda
kullanlmaya devam edilmi, ancak Karahanllar dneminde daha seyrek kullanlr olmutur.
Genel olarak atalarmz akan sularda gizli bir g vehmetmiler ve korkmulardr. Su ve seller iin
kann rmak gibi akmas17, savata dman yenip denize dkmek, yok etmek anlamyla hlen
kullanlmaktadr. Tonyukuk Abidesinde Tengri yarlkad yanydmz. gzke tti18 Tanr lutfetti dattk, nehre dt eklindeki ifade ile denize dkmek ifadesi ayn kaynakldr.
Dede Korkut Kitabnda bu anlay iyice nettir. Her ilin, her yurdun bir rma bir ay vardr.
Souk souk sularm, sana iit olsun
Kar yatan kara da arar olsan
Aam Beyrein yaylas idi..
Souk souk sular arar olsan
15
16
17
18
18
Mustafa Tat, Yunus Emre Divan, Ankara, 1991, s.257.

Muharrem Ergin, age., s.74.
Muharrem Ergin, age., s.41.
Muharrem Ergin, age., s. 68.
Aam Beyrein iidiydi.

Aam Beyrek gideli ienim yok19
Yine Dede Korkutta su ile haberleme ve suyun iduk (kutsal) saylmas ile ilgili baka kaytlar
da bulunmaktadr.
anam anam kayalardan kan su!
Aa gemileri oynatan su!
Hasan ile Hseyinin hasreti su!
Ordumun haberin bitirmesin diil mana

Kara bam, kurban olsun suyum sana!20
Ayn kutsallk slamiletirilerek devam ettirilmitir. Kazan Han Su, Allahn didrn grmtr
demekte ve suyun haberleme unsuru olarak da kullanld yine Dede Korkut Kitabnda grlmektedir.
Kanl kanl sulardan haber gee
Kaln Ouz iline haber vara.
Kanl Koca olu Kan Tural,
Netmi diyeler.21
Trk halk hikyelerinde, masallarda, destanlarda, rmaklara sandk veya bir sepette atlan ocuk
motifi, ocuu tehlikelerden korumak iin suya emanet etme inancyla ilgilidir. 22
Derin sz de rmak ve derya ile ilgili olup eski hliyle tering eklinde idi. Bu sz hem engin,
hem ok, hem de ulu anlamnda kullanlmtr. Bilgin ve ok ey bilen kiilere, zellikle de din
bilgileri ok olan kimselere derin hoca denilmektedir ki kayna yine su ile ilgilidir. Kutadgu
Biligde deniz bilgili sz ok ak kullanlmtr.23
Kagarlda grdmz eitli sular eitli ekilde isimlendirmeyi, Kutadgu Biligde sembolik ya
da metafizik anlamlar yklenmi olarak grrz. Irmaklar gibi bilgili sz de en sk grdmz
kullanmlardandr.
19 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab I, Ankara, 1997, s. 139.

20 Ergin, age., s. 101.
21 Ergin, age., s. 191.
22 Bkz. Fikret Trkmen, Tahir ile Zhre, Ankara, 1998. ncelemesini yaptmz bu hikayenin muhtelif yerlerinde
inanla ilgili rnekler bulunmaktadr.
23 Bk. Arat, age., 4698, 4813, 4868, 5199 numaral beyitler.
19
Bilgisi rmak gibi, ne diyor dinle

Bilgi ile gnller, gsle aydnlanr.24
Ayrca bilgi denize, akl rmaa benzetilmitir.
Senden iitmek gerek, ne sz var ise
Bilgide denizsin sen, aklda rmak.25
Grld gibi Trkenin temel eserlerinde rmak, derya ve deniz kelimeleri bilgili, ok akll
gibi sfat olarak da kullanlmtr.
Trklerde deniz anlay, yukarda da temas ettiimiz gibi, Kktrk ve Uygurlarda ok net deildir. Okyanus ve deniz iin taluy sznn kullanld daha sonra Buda dininin etkisiyle
okyanusu tanm olduklar anlalmaktadr. Buda inancnda sonsuz bir okyanus anlay vardr.
Bu sonsuz deniz hem iyilik, hem de ok korkun tehlikeleri barndran bir su olarak dnlmtr.26
Kktrk yaztlarnda;
lger antung yazka tegi sledim, taluyka kiig tegmedim.27, Douda antung ovasna kadar
ordu sevkettim, denize ulamama az kald eklinde, okyanus iin taluy sz gemektedir.
Daha sonra bu kelime Moolcadaki dalay sznn etkisiyle talay olmutur. Bu kelime eitli
Trk boylarnda tufan anlamnda da kullanlr olmutur.
Suya verilen nem, mezar talarna da eitli ekillerde yansmtr. lnn defninden sonra
mezarn stne bir testiyle su konulmas, mezarlarn stnde kurdun kuun imesi iin bir
suluun bulunmas, Trk mezar kltnde yaygn ekilde grlmektedir. Btn bunlarn her
halkrda lye faydal olacana inanlmaktadr.
Anadoluda yaygn olarak grlen bu inanlar Azerbaycann defin geleneklerinde ve mezar talarnda da uygulanmtr. Aada bunlardan birka rnek grlecektir.
Azerbaycandaki eski mezar sandukalarnn zerine kk oyuklar bulunmaktadr. Bunlarn says genellikle drttr. Bunlar, yamur yanca burada biriken suyu kurdun kuun imesi iin
yaplmtr. nana gre, onlarn itii bu su l iin bir sadakadr ve onun ahirette kurtuluuna
yardm edecektir, kendisine sevap yazlacaktr.
kinci olarak, eski mezar talarnda su ibrii tasvirlerine ok sk rastlanmaktadr. Bunun mezar
talar zerinde tasvir unsuru olarak grlmesinin bir sebebi suyun temizleyici, arndrma zellii ile aklanabilir. Fakat bundan baka, l mezara gmldkten sonra stne konulmu olan
24 Arat, age., beyit 2243.

25 Arat, age., beyit 2949.
26 el, age., s. 404.
27 Muharrem Ergin, age., s.2.
20
testi veya ibrik, bu ekilde kalc hle getirilmitir. Baka bir deyile, onun ahirette susuzluunu
giderecek su gibi dnlmtr. Mezar ta stnde su ibrii tasviri, ayn zamanda lnn dindarlna, hayatta iken abdestinde-namaznda bir Mslman olduuna iarettir.
Bunlardan baka, Bak eriehirde Pazar Yeri denilen tarihi mekanda bulunan 1459 tarihli eyh
Behll olu Emir Tahmursa ait mezar ta sandukasnn st yznde yazlm olan bir hadis dikkat ekicidir: Klen-Nebiyy sallallhu aleyhi ve sellem / innel-kabra evvel menzilin min menzililhira / el-mevt kesn ve kll nsin ribuh / el-kabru bbun ve kll nsin dhiluh. Burada
yle denilmektedir: Peygamber-selam ve dua Ona olsun buyurdu ki: phesiz kabir hiret
yolundaki duraklarn birincisidir. lm bir ksedir, insanlarn hepsi onu iecektir. Kabir bir
kapdr, herkes oraya girecektir. st ortasnda bir suluu olan bu sandukada lmn sembol
olarak bir kse izilmi olmas, bu eski inancn resmedilmesinden baka bir ey deildir.
Grld gibi su, Trk inan sisteminde olaanst bir neme sahiptir. Gerek gnlk hayatta
gerekse br dnya ile ilgili inan ve pratiklerde su, daima n planda, gerek ve metafor olarak
hayatmz etkilemitir.
21

Eser Ad: Kuu Hayvanlarn Selamlamas
Yam yirmiye geldi, ben atm makam,

kr Allaha pir hizmetini ettim tamam,
Dnyadaki kurtlar kular etti selam,
O yzden Tanrya yakn oldum ite
Hoca Ahmet Yesevi / Divan- Hikmet
Gemiten Gnmze
Trklerde Su Klt
CEYHUN FC
zel Maya Lisesi
Su klt, insanlk tarihi kadar gemii olan bir olgudur. Dnyada, tarih gemii olan milletlerin,
bata destanlar olmak zere kltr ve edebiyatlarnda nemli bir yeri vardr. Farkl kltrlere
mensup toplumlarda grlen bir inan olan su klt, Trkler arasnda ortak bir klt unsuru olarak grlmektedir. Trklerde su kltnn iyi anlalabilmesi iin mitolojiye deinmek ve yer-su
ilikisini aklamak faydal olacaktr. Trk toplumunda su klt, mitolojiden itibaren eitli ekillerde ilenmitir. Suyun canllk sembolyle anlmasnn kkeni mitolojiye kadar yansmaktadr.
zellikle yer-su ve ruh-su ilikisi, mitolojik unsurlarda gze arpmaktadr.
Gktrk Kitabelerinde Su Motifi
Gktrkler tarafndan yazlm olan ve Trklerin ilk alfabesi olarak kabul edilen bu yaptlar, M.S.
8. yzyln balarna kadar dayanmaktadr. Trk kltrn ve tarihini bize bir hitabet iinde
anlatan bu yaztn nemi byktr.
Evreni oluturan drt temel eden birisi olan su, kitabelerde insanlk tarihinin vazgeilmez unsuru olarak aklanmtr ve kutsal kabul edilmitir. Kitabelerde suyun bereket salamaktaki rol
iyi bilindii iin hayatn kaynaklar arasnda gsterilmitir. Yer-su inan erevesinde toprak ve
su yan yana anlatlmtr. Yaztta u cmle bulunmaktadr; Trk milleti, yerinden ve suyundan
ayrlmazsan iyilik greceksin.
Yer-su terimiyle ifade edilen tabiat klt, zamanla gelierek vatan klt hline gelmitir. Tonyukuk yaztnda, Gktrk vatanna saldran dmanlar, Tanr Umay ve yer-su ruhlarnn yardmyla
gafil avlanarak baslmlardr. Yine bu yaztta, Iduk Da ve Iduk suyu ifadeleri gemektedir. Gktrk Kitabelerinde ifade dilen mukaddes yer-sub, vatan klt olan yer-sudur. Bat Gktrkleri
de ate ve havann yan sra suyu takdis edip topraa byk nem vermilerdir (nan, s. 31, 491).
23
Genel olarak bakldnda, yer-su ilikisi ve suyun kutsall kitabelerde ilenmitir. Suyun nemine vurgu yaplrken, toprak ve su, bir ortak g unsuru olarak belirtilmitir. Toprak, canllar
iinde barndran ve besleyen, koruyucu olandr. Su ise kutsaldr ve yaam kaynadr.
Tonyukuk yaztnda geen bir cmle u ekildedir: Tonyukuk artk ordusunu ileriye gtremeyecei zaman, Tengri ile duk yer-subun onun zerinde bask yapt dncesindedir. J.P. Rouxa
gre in imparatoru, Trk halkn ortadan kaldrmak istediinde, yukarda Trklerin Tengrisi ile
aada Trklerin yer-subu yle demektedir: Trk halk bir hi hline gelmesin. Bir halk hline
gelsin ve bir halk olsun (Roux, s.111). Burada geen cmlelerden anlalaca zere, Gktrk
devletinde ordudan halka, yneticilerden komutanlara kadar uzanan geni bir kitlede suyun kutsiyeti bilinmekte ve buna bal olarak eitli riteller yaplmaktadr. Roux burada, tpk gklerin
yldzlar gibi dnyann ayrcalkl ksm olan yer-subun, tek veya oul olarak, tehlikeli anlarda,
halk galeyana getirmek gerektiinde veya ulusal birlii gerekletirme ihtiyac olduu zaman, yaztlarda belirtildii gibi, Tengri ile birlikte harekete getiini, fakat Tengri olmadan hibir zaman
mdahale etmediini anlatmaktadr (s.111).
Trk Destan ve Efsanelerinde Geen Su Motifi
Su klt, destanlarmzda ve tarihimizde geni bir havzaya sahiptir. Su hayattr ve her koluyla
hayatmzn bir parasdr (Olgun, s.1)
Yaradl Destanndaki u cmlelerde su motifi ilenmektedir: Yer gk hi bir ey yokken dnya
usuz bucaksz sulardan ibaretti. Tanr lgen bu usuz bucaksz dnyada durmadan uuyordu.
Gklerden gelen bir ses Tanr lgene denizden kan ta tutmasn syledi. Gn emri ile oturacak yer bulan Tanr lgen, artk yaratma zaman geldi diye dnerek yle dedi: Bir dnya
istiyorum, bir soyla yarataym. Bu dnya nasl olsun, ne boyla yarataym? Bunun aresi nedir, ne
yolla yarataym? Su iinde yaayan Ak Ana, su yznde grnd. Bu cmlelerde geen su motifi
ok nemlidir. Suyun kutsalln ve su-yer ilikisini aklamaktadr. Ayn ekilde Treyi destannda da u cmleler yer almaktadr: Uygurlarn yurdunda Hulin isimli bir da vard. Bu dadan
Tula ve Selenge isimli iki rmak kard. Bir gece oradaki bir aacn zerine gkten ilhi bir k
indi. ki rmak arasnda yaayan halk bunu dikkatle izlediler. Bu iki destanda geen cmlelerden
hareketle, hibir ey yokken suyun varl, onun nemini, nceliini ve kutsiyetini ortaya koymaktadr. Yaratl ve Treyi destanlar; Yer yer deilken, su su idi eklinde balamaktadr.
Burada su motifi, her eyin balangc, var oluun timsali olarak anlatlmaktadr. Suyun hayat
kayna olma motifi bu iki destanda ilenmitir.
Krolu destannda ise suyun b- hayat rol ve iyiletirici zellii anlatlmaktadr. Bir gn Ali
kii, olunu yanna ararak buradaki dalarn birinde bir pnar olduunu, yedi ylda bir Cuma
akam, dou ve bat tarafndan birer yldzn doarak bu pnarn zerinde arptn ve nur
dkldn syler. Bu pnarn kpnde ykanann gl bir yiit, suyundan ieninde k
olduunu ve gidip o pnar bulmasn, gelirken de bir kap su getirmesini ister. Burada geen anlatmda su motifi ok ak bir biimde irdelenmektedir. Suyun iildii takdirde iyiletirici olaca,
ykanldnda ise kutsal kuvvet verecei anlatlmaktadr. Trk kltrnde var olan su kltnn
izlerini burada grmek mmkndr.
24
Trk destanlarndaki nl motiflerden bir dieri ise, sudan kan atlardr. Her yl ilkbaharda
zlen buzlarn kard ses, sudan kan atlarn kineme sesi olarak kabul edilmi ve buna bir
kutsallk verilmitir. At, gln kpkl sularndan karak dier bir atla iftleir ve tekrar gln
kpkl sular arasnda kaybolur (Krzolu, Ahmet. Aygr Gl).
Trk kltrndeki su motifi, efsanelerimizde de ska ele alnmtr. zellikle hayat suyuyla
alakal simgeler, ok sayda efsanede yer bulmutur. Trklerde kutsallna inanlan bu sularn
lmszlk verdii ve her trl hastala ifa olduu, efsanelerde anlatlmaktadr. Efsane kahraman bu sudan ier ve lmszle eriebilir, hibir ey ona zarar veremez yahut suyu ien hasta
veya yaral kahraman iyileir, eskisinden ok daha kuvvetli bir duruma gelir.
Dede Korkut Hikyelerinde Su Motifi
Trk kltrnde su, kutsaldr. rti rma ve Issk gl, baz Trk boylar tarafndan takdis edilirken, Sirderya ve Amuderya civarnda yaayan Trklerde de suda lmek bir eref saylmtr.
Dede Korkut, efsaneye gre elinde kopuzuyla lm, Sirderya zerine serdii seccadede beklemitir (Olgun, s.3).
Dede Korkut kitabnda, Salur Kazann Evinin Yamaland Boyu isimli ykde Salur Kazan
unlar sylemektedir; Kazann nne bir su geldi. Kazan, su hak dizarn grmtr, ben bu
suyla haberleeyim dedi. Grelim nice haberleti?
nam nam kayalardan kan su
Byk byk aa gemileri oynatan su
Hasan ile Hseyinin hasreti su
Ba ve bostann zneti su
Aye ile Fatmann nikh su
ahbaz atlarn itii su
Ak koyunlarn gelip evresinde yatt su
Kzl develerin gelip getii su
Ordumun haberini bilir misin, desene bana
Kara bam kurban olsun, suyum sana
Yoksa kar veririm imdi sana (Orhan aik Gkyay, D.K. Hikyeleri, s. 55-56)
Burada geen Hak su dzarn grmtr motifi, slam dininden belki de tasavvuftan gelen
inanlarn rndr. Kendisini besleyen, barndran, hayat ve ifa veren suyla konuma ve bilinmezlii suya sorup onda grme istei, bu ykde aktarlmtr. Burada Hasan ile Hseyine
telmih yaplmtr.
Dede Korkut Kitabnda pnarlar ve bu pnardan kan periler de ilenmitir. uzun pnar denmekle mehur bir pnar var idi. O pnara periler konmutu eklindeki ifadelerle kutsal pnarn
perili olduu vurgulanmaktadr (gel, s.140).
25
Buna ek olarak, Basatn Tepegz ldrmesi yksnde de su motifi peri-pnar sembolyle

aktarlmtr. Uzun pnar demekle nl bir pnar vard. O pnara periler konmulard. Birden koyun rkt. oban erkee kzd, ileri yrd. Grdk periler kanat kanata balamlar. oban,
peri kznn birini tuttu. Tamah edip onunla iftleti. Peri kz kanat vurup utu. (Gkyay, aik.
S. 174-175). Eski Trk kltrnde pnar tanralar ou kez bitki tanrlarnn sevgilileriydiler.
Ayn zamanda yer alt su kaynaklar, kuyular, ilerinde su kan maaralarn tanrlarn ve ruhlarn
dnyaya ktklar geitler olduuna inanrlard (kse, s.45).
Dede Korkut Hikyelerinde su motifi ok eitli ekilde anlatlmtr. Trk kltrnde suyun ne
kadar farkl bir nemi olduunu, su etrafnda saysz ritellerin yapldn, gerek ve gerekst
motiflerin vurguland bu destan, amanizmden slmiyete uzanan inan ve kltrel deimelerin su zerindeki yansmasn bize gstermektedir.
Halk Hikyelerinde Su Motifi ve b- Hayat Rol
Su klt, halk hikyelerinde ok sk olarak anlatlmtr. Halkn realistik bir izgide anlatt ve zaman zaman efsaneletirdii hikye ve kahramanlar iin su klt, byk bir sembol konumundadr.
Halk hikyelerinde su kltn sembolize eden ana kavram b- Hayat olmutur. Bu sebepten tr,
halk hikyelerinde suyun sonsuzluk ve lmszlk etkisi, eitli ekillerde ele alnmtr.
Trk kltr ve inan sistemine baktmzda, suyun lmszlk verme zellii bengisu kelimesiyle karmza kmaktadr. Daha sonralar ise slam kltr dairesi ile oluturulan sentez
sonucu ab- hayat ifadesi ayn anlamda kullanlmtr (Gen, s.2). Trk kltrnde ok eskiden
beri devam etmekte olan su klt, halk hikyelerinde genelde bir kutsiyet ve sonsuzluk erevesinde ortaya kmaktadr.
Trkler her ada suya ayr bir nem vermi olup, ona baz deerler ve semboller atfetmitir.
Bunlardan en dikkat ekeni ise, kukusuz suyun sonsuzluk ile ayn noktada kesimesidir. Nitekim akp giden su veya su ayann sonsuzlua gittiine, Trkler de inanyordu (gel, s.327).
b- Hayat suyu, ien kiiye lmszlk kazandracana inanlan sudur. Mitolojiden itibaren
Trk kltrnde srekli ilenen bir kavram olmutur. Onaya gre b- Hayat, kayna karanlklar demek olan zulmat, zulumat, zulmet denilen ve menba mehul diyarda bulunan sudur ki,
ien lmez, dnya durduka yaarm (Onay, s.7). b- Hayat ifadesi, slami ierikle de yorumlanmtr. Tasavvufta b- hayat, vahdet srrna ermek olarak kabul edilir.
Suyun sonsuzluk iyesi halk hikyelerinde anlatlrken, zellikle Hzr-lyas olayna da deinilmektedir. b- Hayat suyunu ilk olarak bu iki peygamberin itii bilinmektedir. Ocaka gre
Hzr, itii hayat suyuyla ahsnda hayatn cevherine sahip olmutur (s. 126). Hz. Hzr, Musa
peygamber zamannda yaad bilinen hikmet ve ilim sahibi bir peygamberdir. Kuran- Kerimde
direk olarak olmasa da, Kehf sresinde (60-82. ayet) Hz. Musa ile ilgili kssada geen ahsn Hzr
olduu anlalmaktadr. Hzr, Allahn bir ltfu olarak, kendisine ilim bahedilip Hz. Musaya hakikatn bilgisini sunmakla grevlendirilmi olduu bilinmektedir. Ancak halk arasnda, bir kimse
zor bir durumla karlatnda imdada yetitiine inanlan bir vel kii olarak anlmaktadr. Hi
lmediine ve her an her yerde bulunma kabiliyetine sahip olduu anlatlr.
26
Ahmet Ocaka gre Hzr ile b- hayat arasndaki iliki, u szlerden daha iyi anlalmaktadr:
Hzrla buluacaklar o kayann dibinde bir kaynak vard ki, buna hayat kayna denilirdi, hibir ey yoktu ki, suyundan isabet etsin de dirilmesin. Bala da bu sudan isabet etmiti (Ocak,
s.48, 2007). Trk mitolojisinde de sonsuzluk suyunun nerede bulunduuna dair cmleler, halk
hikyelerinde pek ok kez aktarlmtr: Gn on ikinci katna kadar ykselen bir dan stnde bir kayn aac vard. b- Hayat suyu da bu aacn altndaki kutsal bir ukurda bulunurdu
(gel, s.107).
Bunlarn dnda halk hikyelerinde su, ayn zamanda parlak gelecein simgesi olarak gsterilmektedir. Hikyenin kahramanlar, zellikle ryada su ierler ve bu iilen suyun hayatta aydnlk
bir gelecek vereceine inanrlar. Hikyelerde korkmu kiilere su iirilir ve ardndan su ifa verir,
tm korkunu alr gtrr denilir. Suyun ifa verici zellii de bu anlatlarda gemektedir. Baz
hikyelerde su motifinin anlatld deyimler kullanlmtr. Halk asndan su, pakln simgesidir. And olsun suyun paklna, Son arambadaki suyun temizlii hakk gibi ifadeler, Trk
halk inanlar ierisinde zel bir yer tutmaktadr.
Halk hikyelerinde su, zor durumda olann aresi olarak da sunulmaktadr. Suya muhta olma
deyimi, bu noktadan hareketle hikyelerde sk olarak geer. Su klt, halk hikyelerinde slamla
i ie bir biimde sunulmaktadr. slami motif ile su sembolleri bir araya getirilerek hikyelerde,
su etrafnda yapay dini ritellerin olumas salanmtr.
Anadoluda Su Etrafnda Oluan Dua ve Riteller
Anadolu, tarih gemiiyle, kltrel zenginliiyle ve gemiten gnmze kadar bir ok Trk
devletine vatan olma zelliiyle bambaka bir corafyadr. Bu topraklarda su, her zaman en
nemli yaam kayna olmutur. Suyun bu kadar ncelik arz etmesi sonucunda, su etrafnda
saysz ritel ve inanlar olumutur. Sudan beklenen eyler, ihtiyalar dorultusunda ortaya
km, bu beklentilerin gereklemesi iin ise farkl uygulamalara gidilmitir.
ncelikli olarak suyun etrafnda oluturulan kutsallk kavramna deinmek gerekir. Kutsal
meknla temas genellikle su, aa ve toprakla salanmaktadr. Su kltne bal olarak kutsalla
btnleme ve koruma salama, ou zaman iilen veya vcuda srlen su ile gerekletirilir.
Anadoluda bir ok yerde nehirler, rmaklar ve onlarn kaynaklar ile ilgili kutsallk balamnda
riteller yaplmaktadr (Oymak, s.44). Buradaki kutsallk, suyun eitli hastalklar iyiletirdiine inanlmas, ifa kayna olmas, insanlar zerinde olumlu etki yaratmas, iyilik timsali olmas,
gnahlardan arndrmas gibi kavramlar iermektedir. Farkl meknlarda su etrafnda oluturulmu kltlerden rnekler verildiinde, konunun daha iyi anlalmas salanacaktr; Anadoluda
su klt erevesinde varln srdren yerler olduka fazladr. Malatyada Akada ilesindeki
barajn yannda bulunan nar aacnn hemen arkasnda su pnar bulunmaktadr. Buradaki nar aacnn kutsal olduuna ve suyunun hastalklara ifa verdiine inanlr (Aa-su birliktelii
eskiden beri Trk kltrnde yer alm bir olgudur). te bu suyun evresinde de farkl ritel ve
uygulamalar yaplmaktadr.
27
Anadoluda su etrafnda saysz dilekte bulunulmakta ve dualar yaplmaktadr. Dilek amacyla su

kaynaklarna metal para atlmas, yiyecek salmas yaygn bir davrantr. Bunun yannda Hdrellez gnnde insanlarn Allaha dileke yazp suya attklar grlmtr (nan, s.493). Suyun
bedensel hastalklar iin zel bir takm yntemlerle kullanld da belirlenmitir. Kullanlacak su,
zel tekniklerle vcuda srlr, ykanlr yahut iilir. Dualar eliinde yaplan bu uygulamadan
sonra hastal olan kiinin iyileeceine kesin gzyle baklmaktadr. Dinsel bir motifte eklenen
bu ritel, gnmze kadar gelmitir. Ayn zamanda suyun olumlu etkisi, gnahlar ykamaktadr. Hem saflatrc hem de canlandrc olmaktadr (Eliade, s.109).
Bir dier su motifi de kullanlan suyun gelecekte ksmet aaca, gl klaca, bereket verecei
zerinde olumutur. smet Eybolu bu noktada unlar belirtir: Gece gizlice ay nda ykanan
kimselerin ay gibi parlak olacaklarna, bu inanca uymayan kimselerin, periler tarafndan karlacana inanlr (s. 62). Ksmet amak iin suya yzk atlmas, kt ryann suya anlatlmas,
suyun bereketli olmas iin kurban kesilmesi gibi farkl uygulamalar, Anadoluda uygulanmaya
devam edilmektedir. Tm bu uygulamalar saf ve temiz bir suda yaplmas gereklilii vardr. Kirlenmi bir sudan hayr kmayaca ve iyiliklere sebep olamayaca anlatlmaktadr. J. P. Roux,
Trk devletlerinde, gemiten itibaren suyun kirletilmesinin, kann temiz bir suda ykanlmasnn
yasaklanm olduunu belirtmitir (1994, s. 114).
nsanlar balarna herhangi bir darlk ve sknt geldiinde su kltne bal olarak eitli riteller
sergilemektedirler. Trklerde yer-su inanlar erevesinde da, tepe ve aa gibi, su kaynaklar
da dua ve dilek meknlar olarak kabul edilmektedir (Oymak, s.45).
Kutsal Sular
Trk kltrnde her zaman var olan suyun kutsall, gemiten itibaren din ile i ie bir ekilde gelimitir. Trk inanlarnda kutsal su kavram iine, akntl olan btn sular, rmaklar,
dereler ve pnarlar girmektedirler. Gerek efsanelerde gerekse gerek hayatta din dncenin ve
ibadetin vazgeilmez unsurlar olarak grlen birok byk nehir de vardr. Su, evrendeki drt
elementten biridir ve kutsal su, btn dnya mitolojilerinin en nemli motifi olmutur (rnek,
s.103-104). Trkler su klt balamnda din ritellerle birlikte bir kutsallk oluturmulardr.
ifa verme zellii, suyun kutsallamasnda en nemli etkendir. Farkl bir olay sonucunda bulunmu olan ve bir ynyle fayda salam olan su veya vel bir zat ile ilikilendirilmi olan su, kutsal
olarak kabul edilmektedir.
Hun devleti dnemindeki kaytlara bakldnda kutsal suyun halk nezdinde kabul edildii grlmektedir. Hunlar, yalnz sulara ve aalara kurbanlar verirlerdi (obanolu, s.288). Kurban
adanan bu sular, kutsal kabul edilirdi. Bu suyun, lleri ve hastalar iyiletirdiine, genlik iksiri
olduuna inanlrd.
Yatrlarda ve vel kiilerin adyla din bir ierikte yaylarak kutsiyet kazanm olan sular mevcuttur. Pirlerin kutsal sular olduu gibi bizzat kendisi pir olarak bilinen sular vardr. ifa kayna
olarak bilinen kutsal sular da vardr. Tunceli blgesi, kutsal su klt asndan Anadoluda birinci
28
srada gelmektedir. Bu blgede, kutsal kabul edilen sularn yannda gezmek, tuvalet ihtiyac gidermek, grlt yapmak gibi aktiviteler yasaklanmtr. Oymaka gre, kutsiyet atfedilen sular,
dier kutsal unsurlar gibi halk tarafndan amalarnn dnda kullanmlar yasak ve tehlikeli grlmekte, sularn da buna msaade etmedii ifade edilmektedir (Oymak, s.48).
Kutsal su konusunda, zemzem suyuna deinmek gerekmektedir. Trk kltrnde ok byk
neme sahip olan zemzem; Kbenin yannda bulunan kuyudan karlan suya verilen ad olmutur. Kuranda zemzemle ilgili bir ayet bulunmamaktadr. Rivayetlerden nasl olutuu anlalmaktadr. Zemzem suyu, slam dininde mukaddes kabul edilen bir sudur. Kaynann hi tkenmeyecei sylenir. Binlerce yldan beri l scaklarnda kavrulan insanlara ifa olarak verilen bu
suyun kayna hi kurumamtr. Kayna, yaplan aratrmalarda bulunamamtr ve zerinde
hibir kimyasal ilem uygulanmadan iilmektedir. Yaar Kalafat, yapt aratrmalarda, zemzem
suyunun Ar, Nahcvan, Tebriz gibi blgelerde kaynan cennetten aldna inanldn tespit
etmitir. Anadoluda kutsall sebebiyle zemzem suyunun korunmas esastr. A olan kiinin bu
suyu ierek doyacana, susuz kiinin bu suyu itiinde bir daha ok ge susayacana inanlmaktadr. Yeryznn en hayrl suyu olduu inanc, Anadoluda hlen mevcuttur.
.......
Trklerde su klt, mitolojiden gnmze kadar canlln yitirmeden gelmitir. Su, tm yaayan varlklar iin hayattr ve ondan yoksun kalmak dnlemez. nemi bu kadar byk
olan bir maddenin etrafnda saysz motiflerin ve ritellerin olumas da kanlmaz olmutur.
Besleyen, koruyan ve bereket kayna konumunda bulunan su, dier kltrlerde olduu gibi
Trk kltrnde de ortak bir klt unsurudur. slam ncesi inanlarda yer-su, ruh-su balamnda oluturulan motif, slamn geliiyle birlikte zengin bir din ierik kazanmtr. Her dnemde
yenilikler kazanan bu inanlar, bnyelerinde corafi, kltrel, ekonomik ve din zelliklerini
barndrmlardr. Bu sebeple farkl su motifleri ortaya kmtr. slam dininin kabul edilmesiyle
birlikte su motifi, insanlarn manevi dnyalarn daha ok etkilemeye balam ve slami motiflerle de birleerek zamanla vazgeilmez inanlar olarak geleneklerde yer etmilerdir. zelikle vel
kiilerin, evliyalarn, yatrlarn, trbelerin, zemzem suyu gibi kutsiyet atfedilen motiflerin su ile
ilikilendirilmesi, bunun en byk rnei olmutur. Bir dier nokta ise bu motiflerin, suyun kt kaynakla da dolayl olarak gelimesidir. Suyun kayna, su kltnn olumasnda bir temel
tekil etmektedir.
Su kltnn olumasnda Trklerin zengin bir kltre sahip olmalar, farkl kltrlerle etkileim
iinde olmalar, farkl dinlere mensubiyetleri gibi etmenler belirleyici olmutur. Bu zengin kltrel eitlilik ve farkl corafyalar iinde bulunulmas, su etrafnda oluan motiflerin de artmasna
sebep olmutur. Tabiatta oluan bir takm nesnelere deiik anlamlar yklenmi ve bunlarn
bazlar da su kltyle ilikilendirilmitir. Gemiten itibaren Tanr ile gl bir ba kurma, cezalandrlmaktan saknma, ltfa mahzar olma gibi istekleri neticesinde insanlar, doada bulunun
baz nesneleri zel bir gce sahip olarak kabul etmi ve bu nesnelere kutsiyet yklemitir. slamiyetle beraber bu uygulamalar devam edecektir. Su etrafnda oluturulan bu motiflerin de benzer
29
sebeplerden kaynaklandn grmek mmkndr. slamn istenildii derecede anlalamamas

da gnmzde bu tr uygulamalarn hlen devam etmesinin en nemli sebebi olmutur.
Sonu olarak su, var olduu srece, etrafnda oluturulan kltler de varlklarn devam ettireceklerdir. nsann doasnda var olan bilinmeyene ynelme olgusu, su kltnn devam ettirilmesindeki nemli bir etkendir. nk insan, bilinmeyen bir durum ve ba edemedii bir sorun
karsnda farkl araylara gitmektedir. Su klt ve bu klt etrafnda oluan motiflerin temelinde
de bu durum yatmaktadr.
KAYNAKLAR:
Artun, Erman. Adana Yamur Yadrma Trenlerinde omal Gelin. http://turkoloji.cu.edu.tr.
Boratav, Pertel Naili. 100 Soruda Trk Folkloru, stanbul 1994.
obanolu, zkul. Trk Kltr Tarihinde Su Klt, Trk Kltr 361, 1993.
Eliade, Mircea. Kutsal ve Din D, Ankara 1991.
Esin, Emel. slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, stanbul 1978.
Eybolu, smet. Anadolu nanlar I, stanbul 1998.
Gen, Kksal. Alevi-Bektai iir Dnyasndan Ab- Hayata Bir Bak. http://turkoloji.cu.edu.tr.
Gkalp, Ziya. Trk Uygarl Tarihi, stanbul 1991.
Gkyay, Orhan aik. Dede Korkut Hikyeleri, stanbul 2006.
Gltekin, Ahmet Kerim. Tuncelide Kutsal Mekan Klt, Ankara 2004.
nan, Abdlkadir. Eski Trk Dini Tarihi, Ankara 1976.
Kafesolu, brahim. Eski Trk Dini, Ankara 1980.
Kalafat, Yaar. Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, Ankara 1990.
Ocak, Ahmet Yaar. Ab-I Hayat, stanbul 2004, slam Ans. 2. Cilt, stanbul 2004, s.89-106.
Ocak, Ahmet Yaar. Hzr-lyas Klt, stanbul 2007.
gel, Bahattin. Trk Mitolojisi 1, Ankara 1971.
kse, Tuba. Yamur Yadrma Trenleri, bilig 36, 2006.
Onay, Ahmet. Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar ve zah (Hz. Cemal Kurnaz), Ankara 2013.
rnek, Sedat. lkellerde Din, By, Sanat, Efsane. stanbul 1995.
Radloff, Wilheim. Sibiryadan Semeler, stanbul 1976.
Roux, Paul, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, stanbul 2002.
Rudhardt, Jean. Su, (ev. Adem Ko), Milli Folklor 70.
Turan, Osman. Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, tken Neriyat, stanbul 2006.
30
Su; Saysz Yz Olan

Bir Sevgili Gibi
Dr. DEM USTA

Rize Fener Lisesi
lmn hkmdarlna glge dren, lmszln habercisi bir okyanus. Paray pul, zalimi
kul eden huzur beii bir deniz. Yamur damlasndan byyen ve yine yamur olan, bende
bizi bizde beni bulan bir gl. Gezgin, yarenler has bir nehir. lgn, gz pek, azalrken
oalan bir elale. Mtevaz, semazen akl, yolunun yolcusu bir dere.
nsanolu ezelden beri suyu bir k gibi sever. ok candan, iten, tutkun bir k gibi Suyun
can veren, var eden nefesini grp onun kutsallna kni olur. Onun dhil olduu mucizeler anlatp dinler. Su, mucizelerin ba tacdr. Hz. Musann Kzldenizi yarndadr. Cebrailin zemzemi karnda... Nuhun inananla inanmayan ayrnda... Hz. Peygamberin susuzluktan krlan
mmetine are oluunda... Su hep oradadr, kendine ayrlan kutsal yerde
nsanolu kalu beladan bu yana suyun var ediini sever. Can suyu diye bir ifade vardr ki bu
var edii anlatr. Suyun esas olduunu bilir. Su olmazsa yaam olmaz. Su yokken insan yoktur.
nsan yokken su vardr. Su, yaratln zdr, esasdr. Bunu grr. Altay Trkleri yaratl efsanesine gre, balangta Dnya yalnz sudan ibarettir. Yer, sudan gelmitir. nsan suyla karan
topraktan, balktan yaratlmtr. Dnyay koruyan, kollayan, dzenini salayansa yine onun
nimetleri balklardr.
Dnya bir deniz idi, ne gk vard, ne bir yer,
Usuz, bucaksz, sonsuz, sular ireydi her yer
(Tanr) lgen yere bakarak: Yaratlsn yer! demi.
Bu istek zerine denizden yer tremi
Bu dnyann yanna yaratlm balk
31
Bu byk balklarn stne dnya konmu

Bir toprak parac sularda yzyordu
Topran zerinde bir de kil duruyordu
Toprak stndeki ey dedi nedir acaba
nsanolu bu olsun insana olsun baba.
Grnmee balad insan gibi bir ekil
Birden insan olmutu toprak stndeki kil (gel 1993: 432-435).
Bakurt Trklerinin destan Ural Batr da balangta her yerin sudan ibaret olduunu anlatan
msralarla balar. Onun ncelerin ncesinde olduuna ahitlik eder.
ncelerin ncesinde
Henz insan olmamken
Gelip ayak basmamken
(O taraflarda kuru yer
Varln hi kimse bilmemiken)
Drt taraf denizle sarlm
Varm, de, bir yer (Kara Dzgn 2007: 266)
nsanolu, f tarihinden bu yana suyun bkiliini, fnilie kaytszln sever. Sadk bir k gibi sever.
lmszlk veren varlk sfatn ona layk grr. Dou ve Batnn, tabii Trklerin de lmszlk
suyundan bahseden nice anlats vardr. Altay Trklerinin efsanelerine gre Dnya Dann zerinde gn on ikinci katndan ykselen bir kayn aac vardr. Kayn aacnn altndaki kutsal
ukurda ise hayat suyu sakldr. Bu suyu ien byk hayale kavuur, lmsz olur:
Byk bir da ykselir, on iki gk katndan
Dada bir kayn vard, yapraklar altndan
Kaynn altndaysa kk bir ukur vard
Bir kar bile deil, o kadar yzlek dard
Bu ukur hep doluydu kutsal hayat suyuyla
en lmez olurdu, ebedi bir duyuyla (gel 1993: 107)
Efsaneler, hayat suyunu arayan kahramanlarla doludur. Trk kltrnde ok ilenen bir dou
anlatsna gre, skender-i Zlkarneyn, ordusuyla geldii bir memlekette b- Hayatn (hayat
suyu) yerini renir. b- Hayat, yakndaki bir denizin ardnda, Karanlklar lkesindedir. skender, lyas ve veziri Hzr alarak oraya gider. skender tek bana, dierleri birlikte suyu arayacaktr. Bulan bulmayana haber verecektir. skender, karanlklar aydnlatan iki mcevherden birini
lyas ve Hzra verir. Yolculuk balar. Hzr ve lyas epey aradktan sonra yorulurlar ve bir pnarn
bana otururlar. Yemek yemeye balarlar. Hzrn elindeki pimi bala pnardan birka damla
32
su damlar. Balk canlanr. Anlarlar ki bu su, b- Hayattr. kisi de iip lmsz olur. Ancak gelen
ilah emirle skendere suyu bulduklarn sylemezler (Pala 2000: 12-13).
Bakurt Trklerine ait Ural Batr destannda da suyun sonsuzluk verebildiine inanlmtr. Ural,
insan ve hayvanlar lmszle kavuturmak iin Tirihv (hayat suyu) aramaya kar. Trl
mcadelelerden sonra Tirihva ular ama cinler-periler suyu iip bitirmitir. Zaman at durmadan, soluklanmadan, yorulmadan koar. Aradan yllar geer. lm vakti gelir. Ural Batr, lm
deindeyken bir er kp gelir ve Tirihvn tamamen kurumadn, bu yzden yedi gece yedi
gndz orada kalp damlalar biriktirdiini ve bir boynuzluk su getirdiini syler. Suyu imesi
iin Ural Batra verir. Ural Batr suyu reddeder. Destann bu ksm insann olmayan olduran,
mucizeler kayna suyun gcne iman ediinin en gzel ifadeleridir:
O zaman Ural Batr, yavaa dorulup kalkm, Tirihvn son damlalar konulan boynuzu sa eliyle
alp sonra halka ba eip teekkr etmi de boynuzdaki suyu azna alm. Lakin suyun bir damlasn da yutmayp bir nne, bir arkasna dnp, bir saa bir sola bakp btn etrafna pskrtm.
Sonra kendisi:
-Ben, bir kiiyim, siz ok kii. Ben deil, yer-su lmsz olsun; yerde insanlar at, rahat yaasn (der).
Ural Batr, byle deyip szn bitirir bitirmez, etraf zgerip parlam. Ayak altna yemyeil ot denmi, aalar yeni yaprak karm. Yer stnde eit eit iekler, aata trl trl meyveler
kzarp pimi. Gller, iek ap gz kamatrmakta, kular gelip sayramaya balam. rldayan
pnarlar akm, koyu kamla kaplanm, yuvarlak gller meydana gelmi. Bu gllerde yle Akidile,
Yayka, Hakmara gelip koulan yeni nehirlerde bu zamana dein gzkmeyen akkular tp
yzmekte, ba stnde ak martlar tp umaya balam (Ergun-brahimov 2000: 80).
nsanolu bir anne kucana verildiinden bu yana suyun kol kanat geriini, efkatini sever. Vefal bir
k gibi sever. Eski Trkler tabiat anann kymet bilir ocuklardr. Derya ire deryay bilenlerdendir. Suyu damla damla zp anlarlar. Afetlerden koruyan, insanlara yardmc olan su
iyeleri dedikleri su ruhlar olduuna inanrlar. Gktrkler savalarda onlara yardm eden bylesi
ruhlara, Yer-Su der. Bu ruhlar, sarp sarmalar. Kendilerini bileni, deer vereni koruyan ruhlardr.
Gktrkler yaztlara onlarn yceliini naketmitir. Bylece suya minnettarlklarn devlet katnda resmiletirmitir.
Tengri Umay duk Yer Sub basa berti erin (Tekin 1995: 90).
Tanr Umay, kutsal Yer ve Su (dmanla mcadelemizde) yardmc oluverdi phesiz.
Bugn de bu inann izleri grlmektedir. Tatar Trklerinde su iyesi inanc, eme iyesinde
devam etmektedir. Tatar kylerinde da eteinde doal olarak oluan su kaynaklarnda eme
iyelerinin yaadna inanlr. Gelin olup baka kye giden kzlar dnden sonra eme iyesinin
merhametini isteyip suya gm para atar (Zaripova etin 2007: 27).
Su engindir, bolluktur, berekettir. Cmerttir. nsanlar suyun cmertliini karanlk zamanlardan
bu yana sever. Hasretlerine kavuturmas iin ondan medet umar. Yrine kavuamayan klar,
yre kavumak iin suyun yardmna bavurur. Yeri gelir, su, sevgilinin tatan gnln delen
33
gzya olur. Yeri gelir, gl bahesi olan sevgilinin gzelliini sulayan bir rmak olur (Pala 2000:
12). Yeri gelir Rize trksndeki gibi a sevdiine gtrecek bir dere olur.
Dere akayi dere
ki kyi bi yere
Al getr beni dere
Yarin olduu yere
nsanolu iyiyi var eden suyun kty de yok etmesini sever. Su, hastalklar yok eden bir sihirbazdr.
ifa veren, derde derman olan lokman hekimdir. Trkiyede ifal olduuna ve eitli rahatszlklar
iyiletirdiine inanlan pek ok kaynak vardr. ifal sularn kimi fiziksel zellikleri nedeniyle
kimi ise manevi ynden nemlidir. Etrafnda bir inan, efsane, menkbe gelimitir. Tarsusta yer
alan St. Paul kuyu suyu, bu kutsal sulardan sadece biridir. Aziz Paul, Hristiyanln yaylmasnda
rol oynayan en nemli isimdir. St. Paul kuyusu, Aziz Paulun yaadna inanlan evin bahesindedir. Hristiyanlar tarafndan kutsal saylr ve suyundan iilir.
Siirtteki Yeil Su da mukaddes sulardan biri kabul edilir. Yrede anlatlan efsaneye gre smail
Fakirullah Hazretleri, bir gece taziyeye giderken susuz bir kuyuya der. gn kuyuda kalr.
gnn sonunda onu bulan evliyalar tarafndan kuyudan karlr. Kuyu birden suyla dolar.
smail Fakirullah Hazretleri eve dnmez, orada kendine bir yer yaptrr. Sekiz sene boyunca burada kuru zmle beslenir ve ibadet eder. Bugn ocuu olmayan kadnlar bu suyu ier ve suyla
ykanr (Karaka 2012: 2154).
amuruyla mehur Sandkl Hdai Kaplcalar iin anlatlan efsane de suyun etrafnda gelien
gizem halkasna bir yenisini eklemitir.
Yllar nce kralln birinde kral ve gzel kz mutlu bir yaam srerlermi. Taa ki bu gzel kz
hasta olana dek bu mutluluk srm. Kz hastalanm ve vcudunun her yerinde yaralar km.
Kral, kznn hastalnn gnden gne artmasna ve kznn aclar iinde kvranmasna dayanamaz olmu. Kral, bir gn askerlerini arm ve kzn kimselerin yaamad bir yere tm ihtiyalarn karlatarak braktrm. Kz, yemyeil, scak su akan bu derenin kenarnda yaamaya
balam. Zamanla burada yaayan hayvanlarla arkadalk kurmu. Bir gn aya krlan bir kpein, krlan ayan derenin kenarnda amurlara batrarak tedavi ettiini gzlemi. Kpek ksa
bir sre ierisinde iyilemi. Buradaki scak amurun faydal olduunu gren kz ayn amuru
tm vcuduna srm. Kzn hi iyilemeyen yaralar ksa bir srede iyilemi (Yardmc 2013).
Su, ezelden gelip ebede uzanan bir yolcudur. Sevinlerin, gamlarn, srlarn tandr. Binlerce
hikayeye, deiik kahramanlarla milyonlarca kez ahit olmutur. Bu yzden bilgedir, riftir.
nsanolu suyun bilgeliini sever. Onu gemiten gelecekten haberci tutar.
nsanolu, bilinmeyen zamanlardan beri suyun berrakln, effafln sever. Su temizdir. Yalnz kirlenen bedenleri deil, ruhlar da temizleyendir. Tvbeye kap aandr. Umudu aran, kara gnn kararp kalmadn gsterendir. Eref-i mahlkat olarak yaamak iin bir ans verendir.
Trklerde bakasnn kskanlyla, kt bakyla kirlenen bahtn suya dklen kurunla temiz-
34
lenmesi yani kurun dkme gemiten gelen yaygn bir riteldir. Yine lousa kadnlarn doum
zorluunun skntsn krk tas suyla ykamas; gnahkar insanlarn gnahlarndan krklanarak
arnmas nemli geleneklerdendir.
Su, saysz yz olan bir sevgili gibi Yokluu kemlik, varl enlik bir sevgili Gnein imrenip bulutlara hapsettii Yerin kskanp kuyulara saklad Btn zindanlardan kaan, damla
damla gkten inen, zerre zerre yukar kan, asi zlemleri bitiren, hasretlere kavuturan, cmert Srlarn amayan, srlar aan, haberci Duayla, adakla, hasretle beklenen Aziz, ad
gibi aziz, su gibi aziz bir sevgili
KAYNAKLAR:
Akman, E. (2002). Trk ve Dnya Kltrndeki Su Klt zerine Dnceler. Kastamonu Eitim Dergisi 10 (1): 1-10.
Ergin, M. (1994). Dede Korkut Kitab. stanbul: Bayrak Yaynclk.
Ergun, M., Gaynislam slamov (2000). Bakurt Halk Destanlar. Ankara: Trksoy.
Kalafat, Y. (1990). Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri. Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits
Yaynlar.
Kara Dzgn, . (2007). Bakurt Destanlarnn Tipolojisi. Yaymlanmam Doktora Tezi. Gazi niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits. Ankara.
Karaka, R. (2012). Siirt Halk Kltrnn ifa Datclar: Kutsal Sular. Turkish Studies 7 (4). 2149-2161.
Kyak, A. (2013). Geleneksel Trk nanlarndaki Su Klt ve Elazdaki zleri. Gmhane niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi. 2 (4): 22-39.
gel, B. (1993). Trk Mitolojisi I. Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi.
Pala, . (2000). Ansiklopedik Divan iiri Szl. stanbul: tken Yaynlar.
Smbll, Y. Z. (2010). Fal ve Falclk Kavram Ekseninde Trk Kltr Tarihinde Fal ve Kehnet. A. . Trkiyat
Aratrmalar Enstits Dergisi. S. 43: 55-72.
Tekin, T. (1995). Orhon Yaztlar. stanbul: Simurg.
Yardmc, M. (2013). Toplumsal levleri Asndan Sandkl Efsanelerinin Dier Trk Efsaneleriyle Mukayesesi.
http://turkoloji.cu.edu.tr/pdf/mehmet_yardimci_sandikli_efsaneleri.pdf (Eriim Tarihi: 17. 08. 2013)
Zaripova etin, . (2007). Tatar Trklerinde Mitolojik Varlklarla lgili Mitler ve nanlar. bilig 43: 1-32.
35
Kltrmzde ve
Edebiyatmzda Su
Yrd. Do. Dr. AYE BYKYILDIRIM

Balkesir niversitesi Necatibey Eitim Fakltesi TDE Eitimi Blm
Edebiyatmzda, b, m, zll ekilleriyle de kullanlan su, birok ynlerden ele alnm, eitli
gzlem ve inanlara konu olmutur. Suda her eyden nce bir hayat vericilik zellii vardr.
Geliip bymeye zemin hazrlar. Ykclk, bouculuk zellikleriyle tehlike; temizleyicilik, gzelletiricilik zellikleriyle de vazgeilmez bir unsur olarak insan hayatnda yer alr. b- hayt ise;
lmezlik suyu, damlalar sonsuz hayat balayan tatl ve lezzetli su, bengisu anlamlarna gelir.
b- hayvn, b- bek, b- cvid, b- cvidn, b- zindegn, b- skender, b- hurit, eme-i hayt,
eme-i hayvn, aynl-hayat, b- Hzr ifadeleri de b- hayat yerine kullanlmtr. Bu suyun
bulunduu zulmat lkesini brahim Hakk, alt ay gece, alt ay gndz olan Kuzey Kutbu olarak
belirler. Taber ise Azerbaycann kuzeyinde bir yer olarak gsterir.
b- hayat efsanesi, halk hikayelerine ve folklormze de girmitir. Bingl ad, eskiden b- hayat
kaynann orada bulunmu ve gnn birinde paralanp bin tane gl meydana getirmi olmas
ile aklanr. Krolu destannda anlatldna gre Krolu, avlad kuu glde ykarken ku
canlanr. Bunu haber vermeye gider. Geri dndnde ise gl bin paraya blnm ve Bingl
olmutur.
Bir anlatmaya gre de Krolunun bir adam orada ku avlam, onu bir kaynan sularnda
ykarken ku canlanvermi; kanadndan damlayan sular bin tane gle dnm. Bu efsanenin
baka anlatmalar da vardr. Bunlardan biri de Evliya elebinin Seyahatnamesindedir. Krolu
hikyelerinde bir motif olarak rastlanan ve iene yiitlik, airlik, vcut sal kazandran her biri
ayr yerde kpk, baz Anadolu anlatmalarna gre Bingllerden inen sularn zerinde y-
37
zermi. Anadolu Karaayllar ise b- hayatn Alburuz Danda bulunduuna inanrlar. Kuzgun
onun kaynandan imi, bu nedenle uzun yaarm. Suyun halk inanlar erevesinde iyiletirici, olaanst gleri olan, kutsal bir yeri vardr.
Ayrca Trklerde kuts pnar anlaynn ok yaygn olduu da bilinmektedir. Su kayna kutsaldr. Bu konuyla ilgili olarak Dede Korkut kitabndan alnan u rnei verebiliriz: Uzun bnar
dimek ile mehur bir bnar var idi. Ol bnara periler konmu idi. oban yine bu bnara geldi.
Grd kim bir ynak yatur, yldr yldr yldrar..( Ergin 1999: 69) Dou ve Bat dnyasnda
ok eskiden beri varlna inanlan b- hayat, Trkenin eski ve yeni edebiyat eserlerinde, zengin
anlamlar artracak ekilde sk sk karmza kar.
Su, akclk zelliiyle mre, devamll ile sevgilinin sana benzetilir. Genel olarak doay seven ve
bu sevgiyi edebi eserlerde de geleneksellemi bir yap ierisinde yzyllar boyu devam ettirmeyi ihmal
etmeyen Trk duyarll, bazen sevgisini derya, gzyan rmak, bahar mevsimindeki rmaklar, yaama arzusuna da karlk gelen bir metafor ile lmle taban tabana zt genlik eklinde ifade etmitir.
Grleyen aylarn umman anda,
Oyanr dalar oyadan insan.
nsaf m baharn olan anda
Gz yumup,
K etsin dnyadan insan?..
Kuranda, Ve canl olan her eyi sudan yarattk. (Enbiy sresi 21/30). ayetiyle hayatn kaynann su olduu belirtilir. Su sevgisinin dikkat ekici biimde ilendii bir tr de destanlardr.
Yaratl destannda da evvelce ancak su vard (Sakaolu, Duymaz 2000: 168) ifadesiyle Tanr
(Kuday)ya yaratma ilhamn veren unsurun su olduu anlatlr. Yaratl srasna gre ikinci srada
yer bulunmaktadr. Yaratlta hayat balayan dl biiminde takdim edilen suyun bir baka
destanda Trkler iin susuzluk ekme biiminde cezaya dnverdiine de tank oluruz. Yer-su
klt sekizinci yzyldan itibaren Trklerde grlmektedir. rti rman ulu sayan Kimekler
Su Kimeklerin Tanrsdr derler. Iskgl klt de Barshanllarn su kltlerinden biridir. Salur
Kazann hikayesinde ilahiye benzeyen bir syleyile su kutsallatrlr, ban bostann ss, Hasan ile Hseyinin zlemi olur.
Hava, toprak, su ve atele birlikte yaamn kayna drt unsurdan (ansr- Erbaa) biri olan su,
insan tabiatna, temizlik (saf), cmertlik (seh), kavuma (visl), iyilik gibi zellikleri kazandrmtr. Yunus Emre bu durumu Risletn-Nushiyyesinde yle anlatr:
Suyla geldi bile drt drl hal
Ol safdur hem seh lutf u visl
38
Edeb eserlerde su, grnm, rengi dolaysyla da genellikle temizliin, safln bir sembol
olarak kullanlagelmitir. Zaman zaman da insan bomas, akcl gibi nedenlerle mr iin
benzetme unsuru olur. Olduka zengin bir mecaz rgsyle evrelenmi dilimiz sanatkrlarn
kaleminde rmaklar bile alatacak bir duygu younluuna ular. Nitekim dilimizin usta airlerinden Faruk Nafizin kaleminde su, oban emesi iiriyle eski yaamlar sorgulayan sitem
dolu bir kimlikle karmza kar.
Ne air ya dker ne k alar
Tarihe kart eski sevdalar
Beyhde seslenir beyhde alar
Bir saa bir sola oban emesi.
16. yzyln byk airi Fuzlinin kaleminde ise Dicle nehri, sevdiini aramaya km, ban
tatan taa vuran bir insan kimliine brnmtr. Sesli bir iirdir bu. Hemen her beytinde suya
farkl anlamlar ykleyen Fuzl, suyun aresizlik, sitem, coku, keder, krlganlk, kskanlk gibi
insana zg duygularla kiiletirilerek btn bir kaside boyunca akn ve en byk sevgiliyi
arayn okuyucuya adeta duyurur. Bana gre iirin asl nemli taraf bu yksek sesinde, mziinde ve ritmindedir. Hayatn kayna olan su, herhalde ok az iirde Fzlnin Su Kasidesindeki
kadar can bulmu ve msra msra, hareketini okuyucusuna bu kadar net duyurabilmitir. Kk
bir rnek:
Hk-i pyne yetem der mrlerdir muttasl,
Ban tatan taa urup gezer vre su
Yukardaki alntda, bir yere yetimek iin acele etmek, koturmak, ban tatan taa vurmak, bir
nevi aresizlik veya sevgiliye ulamak iin her eye raz olma; ama asla vazgememe hli, avare
dolama fiilleri, mrlerdir gibi sreklilik bildiren kelimeler bir araya gelerek su merkezli iirsel
ve olduka duyarl bir air dokunuunun btn bir edebiyat tarihine mal olmu unutulmaz ve
ebed sesi olurlar.
Kerbelann strapl toprandan yanklanan bu ebedi su sesi asrlar sonra Trk vatannda mermer adrvanda akrdayan su biiminde Tanpnarn kalemiyle buluacak ve byk Trk duyarln iinde barndran bir estetik yapyla gr akn devam ettirecektir:
Bursada bir eski cami avlusu
Kk adrvanda akrdayan su
Orhan zamannda kalma bir duvar
Onunla ayn yata ihtiyar nar.
39
Yahya Kemalsiz bir su edebiyat dnlebilir mi? Divan irinin zirvesi eyh Glibin Bir lesi
var ki em-i cnn / Fnsuna smaz sumnn beytinde en yksek tanmn bulmu olan ruh,
Yahya Kemalin iirinde sk sk denizle yan yana getirilir; ruh, hi konmadan uan kysz bir
denizdir. Ak Deniz iirinde gurbet duygularyla birlikte snd bir limandr. Yahya Kemal
okuyucusunu su ilhaml bir nostalji vapuruna bindirir ve onu sonsuzluk, gurbet, umut, zlem
duygularnn iine ekerek liman liman dolatrr.
ekvn dinledim ezel muztarip deniz!
Duydum ki ruhumuzla bu gurbette sendeniz.
.
Umakta konmadan kysz bir denizde ruh
Ufkunda bir dakika grnmeksizin kara

Hr gkte, hr denizde uar hr ufuklara.
Kandilli yzerken uykularda

Mehtb srkledik sularda.
Fazl Hsn Dalarca da su ilhamyla gzel dilimizi telere akan arnm bir ses rma olarak
bayraklatrr ve bizi ok ulu bir yerde, Trke katnda yaatr:
Seslenir seni bana ovam dam.
Nere gitsem bulur beni arnm,
Bir a ki akar telere,
Trkem benim ses bayram.
Hayli Beyin iirinde de su, kymeti bilinmeyen bir deerler hazinesi olarak derya eklinde
karmza kar.
Cihn-r cihn iindedir ry bilmezler
O mhler ki dery iredir deryy bilmezler
(Cihan ssleyen cihann iindedir, ssleyeni bilmezler/O balklar ki denizin iindedir, denizi bilmezler.)
Zt Divannn gzel beyitlerinden birinde su kimsesizlik vurgusu yapmak iin malzeme olur.
Kimsesiz olan air iin bulutlar su koymu, yamur da onu ykamtr.
u denli b-kes olmutur ki Zt licek an
Bulutlar su koyup brn yuyup yeller gtrm
40
Ayn duygu iinde su vurgusunu Yunus Emrede de gryoruz:

Bir garb lm diyeler
gnden sonra duyalar
Sovuk su ile yuyalar
yle garb bencileyin
...
Su, Trk kltr ve edebiyatnn her dneminde nemli bir yer tutmu, zaman zaman kutsal kabul
edilmi, daha ok da olumlu ynleri ile kullanlagelmitir. Edebiyatmzda su kavramnn ounlukla yaamn kayna, temelli anlamlar iinde kullanldna tank oluruz. lmszlk, hayat
vericilik, vefa duygusu, sreklilik, aray, drt unsurdan biri oluu, temizlik, deer temsili gibi
benzetmeler hep ayn temele bal olarak iirlerde yer almaktadr.
Tasavvuf dnyasnda da ok sevilip kullanlan su, umman marifetiyle mutasavvfn ayrlyla
snand Bir i, Tanry temsil eder.
Su ile ilgili daha geni almalar yaplmasnn, dilimizin anlam ve mecazlar dnyasnn geniliinin, sanatkrlarn duygu ve dnce dnyasnn ve sanatsal ynnn ortaya konmas bakmndan olduka nemli olduunu da belirtelim.
KAYNAKLAR:
Ergin, Muharrem (1999). Dede Korkut Kitab, stanbul: Boazii Yaynlar.
Sakaolu, Saim, Ali Duymaz (2002). slamiyet ncesi Trk Destanlar, Ankara: tken Neriyat.
41
42
Divan iirinde Su ve
Suyla lgili Unsurlar
Prof. Dr. H. DLEK BATSLAM

ukurova niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi TDE Blm
nsan hayatnn en nemli unsurlarndan biri olarak kabul edilen su, hayata dair hemen her eyde
varln gstermitir. Sadece edeb metinlerde deil, din ve tasavvuf kltrnde, Osmanl dneminde, dier dinlerde ve kendi kltr ve medeniyetimizde de eitli ynleriyle nem kazanmtr.
Kuran- Kerimde su anlamna gelen m birok kez zikredilmitir. Hadislerde de suyun nemi,
korunmas, paylam, kaynaklar ve kullanmyla ilgili ayrntl aklamalara yer verilmitir (Kutlu 1998: 47; Gnay 2009: 432-436). Tasavvuf terminolojisi iinde de su, bilinenin dnda yeni
mecaz anlamlar kazanmtr (Uluda 1996: 11, 15-17; Kutlu 1998: 47). Osmanl dneminde
suyla ilgili kararlarn alnmasnda slam hukukunun kurallar uygulanmtr. Ayrca Osmanllar,
slam hukukundaki su kullanmna ait dzenlemelerin yan sra fethettikleri yerlerde karlatklar sorunlarn zm iin yeni yasalar karm ya da baz dzenlemeler yapmlardr (nalck
2009: 437-440).
slam dini dndaki dier dinlerde de su nemli kabul edilmi, suya farkl kltr ve inanlara
gre eitli anlam ve grevler yklenmitir (Kutlu 1998: 47; Grkan 2009: 440-442). Birok medeniyette olduu gibi bizim medeniyetimizde de drt temel unsurdan biri olarak nemsenen su,
tarih boyunca insan dncesini etkilemi, mitolojik ve efsanev anlatmlardan bilimsel tahlillere
varncaya kadar pek ok alanda eitli fikirlerin retilmesine vesile olmutur. nemli yerleim
yerlerinin suya bal olmas, suyun mevsimlere gre farkl grnmleri, insann suya ulama abalar ve bu uurdaki mcadeleleri suya bak asnn ekillenmesinde etkili olmutur. Su, hem
olumlu hem de olumsuz zellikleriyle insan hayat iinde vazgeilmez bir yer tutmutur (Pala
2009: 442-443).
Divan iirinde de su, eitli ynleriyle ok sk ele alnmtr. Kelimenin e anlamllar Farsa b,
Arapa m ve zll de divan iirinde kullanlmtr. Su ve suyla ilgili unsurlar, divan airinin hayal
43
dnyas iinde zellikle eitli benzetmelere konu olmutur. Ayrca bu benzetmelerin yan sra
divan airleri, iirlerinde su ile ilgili ataszlerine ve deyimlere, telmih unsurlarna, baz inan ve
detlere de yer vermilerdir. Su datmak, Kbeye su gtrmek, eme ve sebil yaptrmak vb.
hayr ileri ya da suyu ilgilendiren eitli imar faaliyetleri sebebiyle yazlan, tarih dlen iirlerde
de sudan sz edilmitir (Kutlu 1998: 48).
Divan iirinde n gz eme, gzya ise bu emeden akan bir sudur. b- revn (akarsu)
tamlamas da sevgilinin boyunu ifade eder. k sevgilinin ta yreini eritmek iin devaml akan
gzya suyunu kullanr. Sevgilinin mahallesini gzyayla sulayp sprr. Kbe olan sevgilinin
eiine gzya suyunu gtrmekle sevaba girer (Pala 1989: 13).
Hayat verici olmasyla su, sevgilinin dudana, kesilmeden devam nedeniyle sevgilinin sana
benzetilir. Ayrca sevgilinin yana ve yzyle de su arasnda benzerlik ilikisi kurulur. n ak
ile yanan gnl ateini sndrmek iin su, srekli akar. Ancak bu ate kolayca snmez. Susuzluu gideren su, vuslat simgeler (Pala 1989: 13).
Su, akcl sebebiyle iire de benzetilir. Bu amala ir-i b-dr, nazm- b-dr vb. tamlamalardan yararlanlr. n sevgilinin oklarn (kirpik) ve hanerini (gamze) arzulamas, bu silahlarn eliinde bulunan sudan dolaydr. Kl veya hanere su verilmesi sebebiyle sz konusu
edilir. Demire su verilip elik hline getirilir. Sz konusu zellii ifade etmek iin b- t veya
t- b-dr tamlamalar kullanlr. Rengi, parlakl ve temizleyicilii nedeniyle su aynaya, gme benzetilir. Gerek ve mecaz anlamda kurulan tamlamalarla eitli hayallere konu olur (Ar
2001: 1).
Su, bir yerde durmamas, srekli akmas, saray ve kk kenarlarnda ya da servi aacnn diplerinde dolamas, comas, inlemesi nedeniyle kla ilgili benzetmelerde de yer alr. Benzetmelerde
incinin su iinde olmas da ok ilenen bir unsurdur. Baz beyitlerde de su zerinde yrmek
kerametinden sz edilir (Kutlu 1998: 48).
Canllarn hayatn srdrebilmesi iin en nemli unsurlardan biri sudur. nsann yapsn meydana getirdii dnlen drt temel unsurdan ansr- erbaadan biridir. Suyun en nemli zellii hayat vericiliidir. Tahrip edici, boucu ve batrc olma zellii nedeniyle tehlikeli; temizleyici, gzelletirici ve gelitirici olmas ynyle de nimet olarak kabul edilir. Su, ekmekle birlikte
cmertlik sembol olarak kullanlr. Akclk zelliiyle mre benzetilir. Yzn yerden kaldrmad iin tevazu semboldr (Pala 1989: 13).
Su, divan iirinde ok yararlanlan bir benzetme ve hayal unsuru olmas nedeniyle divan tahlili
almalarnn ounda su ve suyla ilgili unsurlar ayr balklar altnda ele alnmtr. Divanlarda
suya dair hangi unsurlarn nasl kullanldna dair baz tespitlerde bulunulmutur (Kurnaz 1987:
483-493; Seferciolu 1990: 365-374; avuolu 2001: 269-272; Tolasa 2001: 435-443).
Divan iirinde su sz konusu olduunda ilk akla gelen iirlerden biri, phesiz Fuzlnin Peygamber Hz. Muhammed (s.a.s.) iin yazd su redifli nat kasidesidir (Akyz-Beken vd. 1990:3133). ok okunan, bilinen ve birok erhleri yaplan (alkan 1992; Akar 1994; Pala 2004) bu
iir dnda baka su redifli ok sayda iir vardr. Su redifli iirler arasnda Ahmet Paann b
44
redifli iki kasidesi (1992: 99 104) ile Nectnin b redifli kasidesini (1992: 57-59), Haylnin
su redifli gazellerini de (1992: 249-250) saymak gerekir. Daha ok gazellerde kullanlan su
redifine 50 airin 62 gazelinde rastlanmtr. Redif olarak kullanlmasnn dnda bir motif olarak
baka iirlerdeki beyitlerde sklkla suya yer verilmitir (zgr 2000: 239-248). Nectnin;
Cennete dnm durur elkssa yrn kaplca
Ol periler mecma- ser-eme-i cn kaplca
beytiyle balayan 11 beyitlik Bursa kaplcasnn vgsn yapt kaplca redifli gazeli ile (1992:
361) Nevnin;
Saf virp dile b u havas kaplcanun
Keder komad giderdi safs kaplcanun
beytiyle balayan 5 beyitlik kaplucanun redifli gazeli (Tulum-Tanyeri 1977: 388) de su iirleri
arasnda yer alan dikkat ekici rneklerdendir.
Su redifli iirlerde dorudan su ile ilgili unsurlar ve divan iirinde kullanlan suya dayal mazmun ve benzetmeler yer alr. Ancak dier iirlerdeki beyitlerde de zellikle gazel ve kasidelerde,
su yaplarna drlen tarihlerde sk sk su ve suyla ilgili eitli unsurlara rastlanr. Su redifli
iirler dnda suyla ilgili hangi unsurlarn kullanldn gstermek amacyla farkl yzyllarda yaam divan airlerinin iirlerinden setiimiz rnekleri aada veriyoruz. Bu rnekler yardmyla
divan iiri-su ilgisinin hangi kavramlar etrafnda gelitirildiini gstermeye alacaz. Bk,
rzn b- nbdr gy
Zekann bir habbdr gy (Bk G. 14/1-109)1
Yanan sanki saf su, ene ukurun ise o suyun iindeki bir su kabarc gibidir beytinde air,
sevgilinin yanan saf suya, ene ukurunu da su zerindeki hava kabarcna benzetmi, su ile
sudaki hava kabarcndan benzetme unsuru olarak yararlanmtr.
Yzne benzerem dese nola su
Kpkl bir delidir nolsa syler (Hayal G. 187/3-153)
Su yzne benzerim derse ne olur? Ne olsa syler, kpkl bir delidir beytinde air, suyu kpkl deliye benzetir. Deli her eyi syleyebileceine gre, deli olan suyun da sevgilinin yzne
benzediini sylemesine armamak gerektiini belirtir.
rznda ol iki zlf-i girih-grin senin
Suya konmu iki garr tze smbldr bana (Bk G. 12/2-109)
Yanandaki o iki dolak zlfn, bana suya konmu iki taze smbldr beytinde de air, sevgilinin yanan suya, yanan iki yanndan aaya doru sarkan kvrck zlfleri de su iindeki iki
Beyitlerin sonunda bulunan iir, beyit ve sayfa numaralar divanlarn kaynakada verilen basklarna aittir.
45
smble benzetmitir. Beyitte yanan suya benzetilmesi ve san da bu suya konmu iki smbl
olarak hayal edilmesi dikkat ekicidir.
Budur tze oldu yumla ryun
Olcak deste-i gl suda solmaz (Ayn G. 208/5-457)
Gzyamla yznn taze olmas, gl destesinin suda olunca solmamasndandr beytinde air,
sevgilinin yznn gzyayla sland iin taze kaldn syler. Bu durumu gl destesinin suda
solmamasyla aklar. Gl destesiyle sevgilinin yz, gzyayla su arasnda benzerlik ilikisi kurar.
ki tlibdr egilmiler kitb- hsnne
Y iki mhye dnmi suya tlib kalarun (Nev G. 246/2-376)
Kalarn gzellik kitabna eilmi iki talip ya da suya ulamak isteyen iki bala dnm beytinde air, sevgilinin kalarn onun gzellik kitab zerine eilmi iki talip (renci) ya da su isteyen
iki bala benzetmitir. Kan iki renci ya da suya ynelmi, su isteyen iki bala benzetilmesi
ok sk rastlanmayan benzetmelerdendir. Beyitte sevgilinin yz suya benzetilirken iki ka da
suya eilmi, su iinde hareket eden iki balk olarak hayal edilmitir.
Ayn- dilden c edip gzden akar yam benim
Su terzisi oluptur glib kam benim (Hayal G. 7/1-273)
Benim gzyam gnl pnarndan coarak gzmden akar. Galiba benim kam su terazisi olmutur beytinde de ka su terazisine benzetilmitir.
Nz b etmi de bir fevvre resm etmi hayl
te ol sudur atlm kmetin olmu senin (Nedm G. 72/2-311)
Naz su olarak kabul etmi bir de fskiye resmi hayal etmi, ite o fskiyeden atlan su senin boyun olmu beytinde Nedim, sevgilinin nazn suya, boyunu da o suyun fskiyeden akan hline
benzetmitir. Fskiye ve suyu benzetme unsuru olarak kullanmtr.
Kadeh fskyye mey su halka-i rindn anun havz
Sary- sevka adrvan olupdur Bky meclis (Bk G. 208/5-228)
Ey Bk, kadeh fskiye, iki su, rintlerin halkas onun havuzu meclis, evk saraynn adrvan
olmutur beytinde air, meclisi evk saraynn adrvan olarak hayal etmi, meclisi meydana
getiren unsurlar (kadeh-mey-rintlerin halkas) da adrvann bir paras durumundaki fskiye,
su ve havuza benzetmitir. Suyla ilgili farkl unsurlar bir araya getirerek ilgi ekici bir benzetme
yapmtr.
Drt unsur (ansr- erba); ate, su, hava, toprak, her eyin temeli saylmaktadr. Dolaysyla
bu unsurlar divan iirinde de sklkla sz konusu edilmitir. Bunlarla ilgili mitolojik ve efsanev
anlatmlara da telmih unsuru olarak eitli kaynaklarda yer verilmitir (Pala 2012). Su drt temel
unsurdan biri olmas nedeniyle baz beyitlerde dier unsurla ya da unsurdan biriyle birlikte
kullanlmtr.
46
Aks-i ryun suya salm sye zlfn topraa

Anber etmi topran adn suyun ismin gl-b (Fuzl G. 27/3-143)
Yznn aksi suya, san topraa glge salm, topran ismini amber, suyun adn gl suyu
yapm beytinde, air sevgilinin yznn glgesi suya dnce o suyun gl suyuna dntn, sann topraa den glgesinin de topra ambere dntrdn syleyerek ansr-
erbadan su ve topra bir arada kullanmtr. Yz-su-gl suyu, sa-toprak-amber ilgisiyle benzetme yapmtr.
Bata bel v ehrede toprak avuta yel
Cnda cef v sne pr-te gzm pr-b (eyh K.12/14-61)
Bamda bel, yzmde toprak, avucumda rzgr, canmda cefa ve sinem ate, gzm su dolu
beytinde; eyh iinde bulunduu durumu anlatrken drt unsurdan (Toprak, yel (hava), ate ve
su) yararlanmtr. Ayn zamanda beyitteki anlatm asndan bir paralellik yakalamtr. Su, bu
beyitte ansr- erbaadan olmas sebebiyle sz konusu edilmitir.
Lalinn zikri ile dilde yanar te-i k
rzun fikri ile gzden akar b- zll (Ayn G. 306/3-532)
Dudan anmakla gnlde ak atei yanar. Yanann dncesiyle gzden b- zlal akar beytinde air beyti simetrik, paralel bir anlatmla kurmu, gzyan da b- zlale benzetmitir. Drt
unsurdan ate ve suyu bir arada kullanmtr.
yne oldu bir nigeh-i hayretinle b
Billh ne saht te-i szansn ey gnl (Nedm G. 78/ 6-315)
Bir hayret baknla su ayna oldu. Ey gnl billahi ne kat yakc atesin beytinde gnln ok
yakc, gl atei bir bakyla suyu aynaya evirmitir. Beyitte anlatm etkili hle getirmek iin
ayna-su ilgisi ile ate-su tezadndan yararlanlmtr.
Bkye b- vaslun irmez ise
te-i hecr ile yanar kl olur (Bk G. 156/5-199)
Bkye kavuma suyun ulamazsa, ayrlk ateiyle yanar kl olur beytinde air, b- vasl, te-i hicr
tezadndan yararlanmtr. Ayrlk-kavuma, ate-su tezad araclyla anlam glendirilmitir.
Bilmezz nie idesin Ayn dev neyleyesin
Gzde akan b u y dilde yanan nra aceb (Ayn G. 53/7-339)
Ayn gzden akan su veya gnlde yanan atee acaba ne yaparsn, nasl are bulursun bilmeyiz
beytinde, su-ate tezadndan yararlanlmtr. Gzden su gibi akan gzyayla gnlde yanan
atein hangi areyle ortadan kaldrlacann bilinmedii ifade edilmitir.
Divan airleri bazen kendi iirlerinin gzelliini ve deerli olduunu anlatrken, fahriye yaparken
de su ve suyla ilgili unsurlardan yararlanmlardr.
47
Dostum nazm- Nectden nazar men itme kim

Gnl aar bir akar sudur bizim ermz (Nect G.241/7-259)
Dostum Nectnin iirinden bak esirgeme, yasaklama, bizim iirlerimiz gnl aan bir akarsudur beytinde Nect, kendi iirini verken iirinin akar su gibi gnl acln syleyerek fahriye yapar. Akarsuyun gnl acl ile iirinin gnl acl arasnda bir benzerlik ilikisi kurar.
Ayn irnde durur imdi senn b- hayt
Nieler az suyn akdur erun in (Ayn G. 394/7-597)
Ayn, imdi b- hayt senin iirindedir. Niceleri senin iirlerin iin aznn suyunu aktr beytinde Ayn, iirinde b- hayat olduunu, bu nedenle de ou kiinin iirleri iin aznn suyunu
akttn syleyerek vnr.
Erum ire vaf- leb-i yr gyiy
b- zll iinde yatur lal-predr (Bk G. 92/ 4-157)
iirlerimde (anlattm) sevgilinin dudann zellikleri sanki b- zlal iinde yatan lal parasdr
beytinde Bk, iirlerini b- zlale, sevgilinin dudan da bu su iindeki lal parasna benzetir.
Nola meyl itseler eruna erbb- saf
Bky ir degldr bu bir akar sudur (Bk G. 46/6-129)
Ey Bk saf erbab iirine meyletseler ne olur? Bu iir deil bir akarsudur beytinde air, iirinin
beenilmesinin nedenini iirinin akarsu gibi olmasyla aklar. iirini ferahlk verici akarsuya
benzetir.
Divan iirinde genellikle n sevgili iin dkt gzyann okluu anlatlrken de suyla ilgili
mbalaalara bavurulmutur. n gzya ile akarsu eitleri ya da deniz arasnda bir benzerlik ilikisi kurmulardr.
Kyun yolunda dne dne akt gz ya
Seyl-b- dde Dicle-i Badd olup gider (Bk G.141/3-189)
Senin bulunduun yerin yolunda gzya(m) dne dne akt. Gzden sel gibi akan yalar
Badatn Diclesi olup gider beytinde Bk, sevgilinin bulunduu yere ulamak isteyen gzyalarnn Dicle nehri gibi olduunu syleyerek mbalaa yapmtr.
Dker pnar u denizler kaan ki gzlerime
Hayl-i serv-i hrmn kmetin grnr (eyh G.73/5-169)
Her ne zaman ki salnan servinin (servi gibi boyunun) hayali gzlerime grnse (gzm) pnar
ve deniz (gibi gzya) dker beytinde eyh, sevgilinin servi boyunun hayali gznn nne
geldiinde dkt gzyann ne kadar fazla olduunu anlatmak iin suyla ilgili deniz ve pnar
mbalaasndan yararlanmtr.
48
Serv-i tek gelse kyma her kaan ol h- gl

Gzlerm ya olur ol dem benm b- revn (Muhibb C. II, G. 599/4-346)
O gl dal her ne zaman servi gibi ayakta dursa o anda benim gzlerimin ya akarsu olur beytinde hem servi-su ilgisine dikkat ekilmi hem de n gzya mbalaa edilerek akarsuya
benzetilmitir.
Kaddine kar gzm nicesi ya dkmeye kim
Demi ol serv-i revn b- revn severim (Ahmet Paa G.222/3-225)
Boyuna kar nasl gzmden ya dkmeyeyim ki o servi boylu sevgili akarsuyu severim demi
beytinde, sevgilinin servi boyu karsnda n akarsu gibi gzya dkmesinin kanlmaz olduu servi-su ilgisiyle aklanmtr. Servi suyu sever, akarsu kenarnda olur. Servi boylu sevgili
de n akarsuya dnen gzyan ister ve n gzyayla sulanr.
Gzlerm ya Muhibb yine c oldu akar
Benzer ol rz gl serv-i hrmn grinr (Muhibb C. I, G.195/5-137)
Muhibb gzlerimin ya yine rmak oldu akar. O yana gl sevgili salnan serviye benzer grnr beytinde gzya rmaa, sevgilinin boyu da salnan serviye benzetilmitir. Yukardaki
rneklerde olduu gibi bu beyitte de servi-su ilgisinden yararlanlmtr.
Divan iirinde kullanlan suyla ilgili telmihler arasnda b- hayat, Zemzem ve Kevser nemli bir
yer tutar. b- hayatn divan iirindeki kullanmlar ve zellikleri konusunda yaplm bir alma
da vardr (Gler 2007).
Tatl szler kim gelir rn lebinden dilberin
b- hayvndr sanasn eme-i cndan tamar (Ahmet Paa K.43/5-114)
Dilberin (sevgilinin) tatl dudandan dklen szler sanki can emesinden damlayan
b- hayat gibidir beytinde, sevgilinin szleri, can emesinden akan b- hayata benzetilmitir.
Der-i cnn koyup cihn gzeden
b- hayvn kor serba gider (eyh G.48/6-144)
Sevgilinin kapsn brakp dnya ilerinin peine den b- hayat, lmszl brakp hayale
kaplm gibi olur beytinde sevgilinin kapsnda olmak b- hayat, o kapy terk etmek ise, dnya
ilerine dalmak, hayale kaplmak olarak deerlendirilmitir.
Dyim mstarakuz bahr-i hayl-i valsna
Hzrve biz lmezz n b- hayvn bulmuz (Ayn G. 205/6-455)
Daima sevgiliye kavuma hayalinin denizine dalm durumdayz. Biz, Hzr gibi lmeyiz nk
lmszlk suyu bulmuuz beytinde Hzr ve b- hayata telmih yaplmtr.
te-i kunda yanm cnlara
Leblerndr b- hayvndan azz (Ayn G. 212/6-460)
49
Aknn ateinde yanm canlara dudaklarn lmszlk suyundan daha azizdir beytinde,
klar iin sevgilinin dudann lmszlk suyundan daha stn olduu vurgulanmtr.
Eiin ile yam hemdemdir
Meer ol Kabedir bu zemzemdir (Nect G.66/1-179)
Eiin ile gzyam dost, arkadatr. nk senin eiin Kabe benim gzyam ise zemzemdir
diyen Nect, kendisinin gzyayla sevgilinin eiini birbirinden ayr dnlemez iki dosta benzetir. Bu ikisi arasndaki yaknlkla Kabe ile zemzem arasnda bir benzerlik ilgisi kurar. Sevgilinin
eii k iin Kbe, gzya ise zemzemdir.
Lebinden cradur cennetde Kevser
Hayt b dehnndan nindur (Ayn G. 197/2-448)
Cennetteki Kevser dudandan (bir) yudumdur, hayat suyu azndan iarettir beytinde, air
sevgilinin dudan Kevser, azn da b- hayat belirtisi olarak kabul etmitir. Kutsal ve olaanst zellikteki sularla benzerlik ilikisi kurarak sevgilinin azn ve dudan vmtr.
Bihit-i cvidndr cemln ol dehen gy
Leb--leb b- Kevserle tolu bir lalden kze (Bk G. 417/3-357)
Yzn ebedilik cennetidir. O azn sanki azna kadar Kevser suyuyla dolu lal tandan bir su
testisi(dir) beytinde air, sevgilinin yz gzelliini cennete, azn da Kevserle doldurulmu, lal
tandan su testisine benzetmitir.
Su, divan iirinde eitli inanlar dolaysyla da sz konusu edilmitir.
Gzmde aglamakdan kalmad ya
licek agzuma kim tamzurur su (Mesh G.199/3-245)
Gzmde alamaktan ya kalmad. lnce azma kim su damlatr beytinde, halk arasnda yaygn olan bir inanca iaret edilmektedir. Bu inanca gre eytan lmek zere olan insann imanna
karlk ona su verir. Bu inan dolaysyla lmek zere olan kimsenin azna su ya da zemzem
damlatlarak eytann su karl kiinin imann almas engellenmi olur.
Gznden yle bimr oldu nergis
Ki ebr azna pembeyle skar su (Nect G.441/5-347)
Sevgilinin gznden nergis ylesine hasta oldu ki bulut azna pamukla su skar beytinde halk
arasnda uygulanan hastann azna pamukla su verme deti hatrlatlmtr. Nectnin,
lrem hecr ile gster rzn kim ho deil
Hastadan rhlet deminde suyu pinhn eylemek (Nect G. 315/4-292)
Ayrlk yznden lrm yanan gster. nk lmek zere olan hastadan suyu esirgemek
ho olmaz beytinde, sevgilinin yana suya benzetilmi, lmek zere olan ktan tpk lm-
50
cl hastadan su esirgenmeyecei gibi sevgilinin yanan uzak tutmamas gerektii belirtilmitir.

Ayrca bu benzerlikten yola klarak lmek zere olan kimseye su verilmesi gerektii inancna
telmih yaplmtr.
Ey tabb-i dil can ko lebn psn Nev
Men iderler mi sudan h lecek bmr (Nev G. 535/5-544)
Ey can ve gnl tabibi (sevgili) brak Nev dudan psn. Hi lecek hastaya su yasaklanr m?
beytinde de sevgilinin duda suya benzetilmitir. lmek zere olan hastay susuz brakmamak
gerektii gibi n da sevgilinin dudandan mahrum kalmaya dayanamayaca vurgulanmtr.
Rhunda hl-i fettnn grelden
Bilindi bu ki batmaz suya cd (Nect G. 441/4-347)
Yanandaki fettan benini grdmden beri (onun) suya batmayan bir cad olduu bilindi beytinde
sevgilinin yana suya, yanak zerindeki fettan beni cadya benzetilmi, suya benzeyen yanan zerindeki siyah benin (cadnn) hli, cadlarn suya batmama zelliklerine telmih yaplarak izah edilmitir.
Ne gnl kodu ne gz hl-i ruh u rz- dost
Oda yanmaz suya batmaz nice cddur bu (Nect G. 442/2-347)
Sevgilinin yana ve yanandaki beni ne gnl ne de gz koydu. Bu (sevgili) atete yanmaz suya
batmaz nasl bir caddr? beytinde de yukardaki rnekte olduu gibi cadlarn suya batmad ve
atete yanmad inanc hatrlatlmtr.
Grp zlfn izrun zre bildm
Mukarrer batmaz imi suya cdu (Bk G. 398/ 2-345)
Yanann zerindeki siyah zlfn grp bildim, karar verdim cad suya batmazm beytinde
de yanak su, zerindeki siyah zlf de suya batmayan cad olarak hayal edilmitir.
n eme v pnar perler duradr
emimden ey nigr per-vr kama gel (Ahmet Paa G.174/3-203)
Ey resim gibi gzel sevgili gzmn nnden peri gibi kama gel. nk eme ve pnar, perilerin durduu yerdir beytinde Ahmet Paa, perilerin su balarnda bulunduu inancna (Onay
1992: 105) gnderme yapar. n gz eme ve pnar gibi su, gzya aktt iin periye benzeyen sevgili de bu su bandan uzak olmamaldr.
Gemite yaya olarak uzun yoldan gelenler, yorgunluklarn karmak iin ayaklarn ykar ya da
ayaklarna su dktrrlerdi. Bu nedenle misafirin ayana su dkmek de misafiri arlamak ona
itibar etmek anlamna gelirdi. Ayrca yolculuk iin evden kan kimsenin arkasndan ayna zerine
su dkme deti de vard (Onay 1992: 49). Nect;
Hayli serv-kaddinin dile gelmedi hayldan
Ayana su dkmeli olupdur em-i pr nemden (Necti G.392/5-325)
51
Uzun zamandr servi gibi boyunun hayli gnlme gelmedi. Yal gzlerimden ayana su dklmesi gereken, beklenilen yolcu oldu beytinde sevgilinin hayali uzun zamandr gnlne gelmedii iin, eer gelirse hrmeten gzyayla ayana su dkeceini syleyerek ayaa su dkme
detini hatrlatr.
Ger rzna kar murz gelirse su
Gz yan ayana dker kendiden gider (eyh G.53/3-149)
Su eer senin yanana kar gelirse (onunla boy lmeye kalkarsa) ayana gz yan dkp
kendinden geer beytinde de eyh, suyun sevgilinin yanayla yaramayacan, sevgilinin yanann daha stn olduunu vurgulamtr. Suyu kiiletirerek sevgilinin yanann gzellii
karsnda gzyan onun ayana dkp (bu yolla sevgiliye hrmet eden) kendinden geen a
benzetmitir. Bu beyitte de yukardaki rnekte olduu gibi dolayl olarak itibar etme, sayg iareti
olan ayaa su dkme detine gnderme yaplmtr.
Bostn- cna gelmeyeli hayl dem durur
Su dkmelidir ol gl-i handn ayagna (Hayal G. 91/3-388)
Can bostanna gelmeyeli hayli zaman olmutur. O glen gln (sevgilinin) ayana su dkmelidir beytinde de uzun sre ortada grnmeyen sevgiliyi grnce onun ayana su dkmek gerektii sylenmitir. Bylece sevgiliye duyulan sayg ve sevgi gsterilmi olacaktr.
Hk-i kyun var iken cennet anlmak sanem
una benzer ki teyemmm edeler su olcak (Necti G.278/3-275)
Ey put gibi gzel (sevgili) senin mahallenin (bulunduun yerin) topra varken cennetten sz
etmek, su olduu halde teyemmm etmeye benzer beytinde sevgilinin bulunduu yerin topra
cennetle kyaslanm ve cennetten daha stn tutulmu, bu durum su varken toprakla teyemmm etmeye benzetilmitir. Su bulunan yerde teyemmm edilemez, toprakla abdest alnamazsa,
sevgilinin bulunduu yerin topra da cennetle kyaslanamaz denilmitir.
Suyla ilgili tabiat olaylarna dair gzlemler de divan iirinde dile getirilmitir.
Bahr eyym geldi tze klk zamndur
Sular c itdgi demdr bulanklk zamndur (Bk G. 181/1-212)
Bahar gnleri geldi yeniden k olma zamandr. Sularn coup buland zamandr beytinde
bahar gnlerinin klk ve sularn coup buland zamanlar olduuna dikkat ekilmitir.
Gl ruhlarnn evki yam kana boyad
Olur bahr erse sularda bulanklk (Necti G.280/4-276)
Gl yanaklarnn cokusu gzyam kana boyad. nk bahar gelirse sular bulanr beytinde
sevgilinin gl yanann cokusu bahara, bu gl yanak karsnda aktlan kanl gzya da bahar
mevsiminin bulank akan sularna benzetilmi ve baharda sularn bulank akt belirtilmitir.
52
Dem-i vaslun irise em-i kda bk artar

Sular tugyn ider evvel bahr olduka m artar (Bk G. 64/1-139)
Kavuma zaman geldiinde n gzndeki ya ve alamas artar. Bu (durum) ilkbahar geldiinde sularn coup artmasna benzer beytinde sevgiliye kavuma zaman ilkbahara, kavuma heyecanyla n alayp gzyann artmas da ilkbaharda sularn coup tamasna benzetilmitir.
Hurrem olsa gam degl ek-i revnum grse yr
deti tefrh-i ruh itmekdr akar sularun (Bk, G. 253/4-257)
Sevgili akan gzyam grp sevinse, mutlu olsa gam deil. Akarsularn deti ruhu ferahlatmaktr beytinde, n gzyalarnn sevgiliyi mutlu etmesine armamak gerektii belirtilmitir.
Akarsu ruhu, n gzya da sevgiliyi ferahlatr denilerek akarsu-gzya arasnda ferahlatc
olmak bakmndan benzerlik ilikisi kurulmutur.
Zb fer virmek in ry- ars- emene
Ysemen ne sab mta b yine-dr (Bk, K. 18/15-40)
imen gelinin yzne gzellik ve parlaklk vermek iin, yasemin tarak, sab gelin ssleyici kadn, su ise ayna tutan(berber)(oldu) beytinde su-ayna ilgisine yer verilmitir.
Ruhsr- zerdm zre aktma ek-i emm
hum hazer gerekdr fasl- hazn suyundan (eyhlislm Yahy G. 299/4-323)
Ey ahm (sevgilim) sararm yzmn stne gzyam aktma sonbahar suyundan ekinmek
gerekir beytinde, n sararm yz ile sonbahar arasnda benzerlik ilikisi kurulmu, sonbahar suyundan ekinilmesi gerektii, bu suyun tehlikeli olduu hatrlatlmtr.
Su gibi zencirler tutmaz dil-i dvneyi
Hsl vralk vakti bahr eyymdur (Bk, G. 123/4-177)
Deli gnl su gibi zincirler tutmaz. Hasl avarelik vakti bahar gnleridir beytinde, bahar gnleri
sularn tamasyla birlikte deli gnln de kontrol edilemeyecei belirtilmi, deli akan suyla deli
gnln zincirlenemeyecei sylenmitir.
Gzime aks-i ruhun dmek ile yanmada gnlm
Hev-y dil kat germ old cemre ba delden (eyhlislm Yahy G. 283/2-307)
Gnlm yanann aksi gzme dtnden beri yanmada. Suya cemre dtnden beri gnldeki heves de ok snd beytinde air, cemrenin suya dmesiyle suyun ssnn arttna
dikkat ekmitir. Kendi gnlnn sevgilinin atee benzeyen yanann aksi gzne dnce yanmasyla; suya cemre dmesi arasnda bir benzerlik ilikisi kurmutur.
Nola glse gl yzn ben aladuka rz u eb
Her tarvet glsitna b u brndan gelr (Ayn G. 142/2-407)
53
Ben gece gndz aladka gl yzn glerse ne olur? Gl bahesine her tazelik yamur ve sudan gelir beytinde, k sevgilinin gl yznn onun gzyalaryla gzelleeceini sylemi, bu
durumu gl bahesinin tazeliinin, gzelliinin su ve yamurla mmkn olmasna benzetmitir.
Suyun hayat verici, gzelletirici ve tazeleyici ynn vurgulamtr.
Kyna girye ile vsl olursak ne aceb
Bga gelmez mi akar suyile Yahy nie has (eyhlislm Yahy G. 156/5-102)
Yahya sevgilinin bulunduu yere gzya ile ularsak buna almaz (nk) ou zaman er
p baa akarsu ile gelmez mi? beytinde, akarsuyun baa kk nesneleri tamas gibi gzyann da sevgilinin bulunduu yere ulatraca belirtilmitir. Akarsuyun kk nesneleri
tama zelliine dikkat ekilmitir.
Girdb sanma b- revn zre Neviy
Eyler hev-y rz- yr ile b raks (Nev G. 207/5-353)
Ey Nev akarsu zerindekini girdap sanma, su sevgilinin yanann hevesiyle raks eder beytinde
air, akarsu zerindeki girdabn sevgilinin yanann hevesiyle suyun raks etmesi sonucu ortaya
ktn belirtmi, girdab hsn-i talil yaparak aklam, ayrca suyu da kiiletirmitir.
Suyla ilgili beyitlerde kimi zaman da divan iirinin ok bilinen hikyelerine telmih yaplmtr.
Gunu sar eyledi ebnem suyu gln
Feryd- blbl ermese tan m kulana (Hayal G.1/2-343)
Gln kulan ebnem suyu sar etti. Blbln feryad kulana ulamazsa buna alr m?
beytinde gl-blbl hikyesi hatrlatlm, gln blbln feryadn duymamas ebnemin gln
kulan sar etmesiyle izah edilerek hsn-i talil yaplmtr.
Grd sen Leyl-izr oldu Mecnn serv-i ba
Bbn zencr-i b ayana etti ba (Hayal, G.239/1-171)
Sen Leyla yanakly grd Mecnun ba servisi oldu. Baban su zincirini ayana ba yapt beytinde Leyla ve Mecnun hikyesine telmih yaplm, ba servisi olan Mecnunun aya su zinciriyle
balanmtr. Mecnun-zincir ve servi-su ilgisine yer verilen beyitte eskiden delilerin zincirle
balanmas da hatrlatlmtr.
Ta barl olmasayd b-stn Ferht iin
Su yerine gzlerinden aktrd seyl-i hn (Fuzl G. 230/3-242)
B-stn ta barl olmasayd gzlerinden Ferhat iin su yerine kan seli aktrd beytinde de
Ferhat ile irinin hikyesine gnderme yaplm, da kiiletirilmitir.
Divan iirinin sevilmeyen tiplerinden rakiple ilgili beyitlerde de suyun farkl kullanmlarna rastlamak mmkndr. Bu tr rneklerde zellikle olumsuz zellikleriyle bilinen rakibin temizlenmesi iin suyun ya da su ile ykamann yeterli olmayacana dair dncelere yer verilmitir.
54
Ayn yaun dkme pk olmaz rakb

Cfe hergiz su ile olmaz nazf (Ayn G. 262/7-498)
Ayn rakip iin gzya dkme, le asla su ile temiz olmaz beytinde air, divan iirinin geleneksel tiplerinden rakibe deinmi, rakip iin gzya dkmenin faydasz olduunu syleyerek, lein
suyla ykanarak asla temizlenemeyecei dncesinden yola kmtr.
Ol rakbi it in yaum akar b-fyide
Tonuz bin kerre yusan ar olmaz suyla (Ayn, G. 429/5-623)
O kpek rakip iin gzyam faydasz akar. Domuzu bin kere suyla ykasan temiz olmaz beytinde de yine rakibe duyulan nefret ifade edilmitir. Rakip kpek ve domuza benzetilmi, gzya ve
suyun rakibi temizlemeye hibir zaman yetmeyecei belirtilmitir.
Kesici aletler yapldktan sonra sertlik salamak iin yaplan ileme su vermek denir (Onay
1992: 379). Suyla ilgili baz beyitlerde de kl ve hanere su verilmesinden sz edilmitir. Sevgilinin bak su verilmi, elikten yaplm kl ve hanere benzetilmitir.
Su verir her subh-dem gz ya t-i hma
ok beni incitme t-i b-drmdan sakn (Fuzl, G. 223/2-239)
Her sabah vakti gzya hmn klcna su verir. Beni ok incitme su verilmi klcmdan sakn
beytinde, n ah klcna gzya ile su verildii, dolaysyla iyi su verilmi bu kltan korkulmas gerektii sylenmitir. Ayrca klca su verilmesine telmih yaplmtr.
Dil bir iim su istedi eme-i lal-i yrdan
b- zll-i hanerin gsterp ite m didi (Bk, G. 528/3-428)
Gnl sevgilinin lal emesinden (krmz dudandan) bir iim su istedi. (Sevgili) Bak hanerinin b- zlalini (iimi ho suyunu) gsterip ite su dedi beytinde; sevgilinin bir iim
su istedii krmz dudandan mahrum brakt anlatlrken, bir iim su, eme, b- zll ve
mdan yararlanlmtr. Haner-su ilgisine de gnderme yaplmtr.
Gyetde tene idi gnl b- vasluna
Suszlgn kesdi o emr-i b-dr (Bk, G. 48/2-130)
Gnl (sevgilinin) kavuma suyuna ok susamt. (Gnl sevgiliye kavumay ok istiyordu)
(ancak) o su verilmi kl (gamze, yan bak) susuzluunu azaltt beytinde, sevgiliye kavumaya
susayan n, sevgilinin su verilmi kl kadar keskin baklar karsnda susuzluunu unutmak zorunda kalmas anlatlmtr.
Suya dayal baz kerametler de divan iiri rneklerinde sz konusu edilmitir. Ayn,
Zhid su zre yridgn satmagl kim ol
rif katnda mertebe-i hr u has ola (Ayn G. 24/6-317)
55
Zahit su stnde yrdnden sz etme ki rifler katnda su zerinde yrmek al rp mertebesidir (kk nesneler de su zerinde durur) beytinde, zahit keramet gsterip su zerinde
yrdn sylese de rifler iin bunun ok sradan bir durum olduuna dikkat eker. Keramet
gstermenin de zahidin mertebesini yceltmeye yetmeyeceini syleyerek zahidi eletirir.
enre mrid-i bd- bahr el virdi
Mrd-i b- revna enr el verdi (eyhlislm Yahy G. 450/1-477)
Bahar rzgar mridi nara el verdi. Akarsu mridine (de) nar el verdi beytinde bahar
rzgr nara el veren mrit, nar ise akarsuya el veren mrit olarak hayal edilmitir. Tasavvuf
kltrnde nemli yer tutan mrit, mrit ve el vermek kavramlar ile bd- bahar, b- revn,
nar arasnda benzerlik ilikisi kurulmutur.
Fuzl dehrden km almak olmaz olmadan giryn
Sadef su almaynca ebr-i nsandan gher vermez (Fuzl, G. 117/ 7-187)
Fuzl alamadan dnyadan kam almak olmaz. Sedef de iine nisan bulutundan su almaynca
gher (inci) vermez beytinde air, her eyin sebep-sonu ilikisi iinde gerekletiine dikkat
ekmitir. Nisan yamurunun sedefin iine dnce inci tanesine dnt inancn da hatrlatmtr (Onay 1992:320).
Su yaplar olarak deerlendirebileceimiz eme, sebil, hamam, maksem, suyolu vb. yaplar iin
drlen tarihlerde de suyla ilgili unsurlara yer verilmitir. zellikle imar faaliyetlerinin ok youn
olduu Lale Devri airlerinin divanlarnn ounda su yaplaryla ilgili tarih rneklerine rastlanr.
rnein; Nedim Divannda stanbulun eitli semtleriyle, zellikle dnemin sadrazam Nevehirli
Damat brahim Paann Nevehirde yaptrd eme ve sebillerle ilgili ok sayda tarih ktas vardr.
Bunlar arasnda; Sultan Ahmet, ehzade Sultan Bayezid, Bakadn ve Hatice Sultann skdarda
yaptrdklar emelere yazlan tarihler (Macit 1997: 139-140,150, 164), Kaptan Mustafa Paann
skdardaki emesi (Macit 1997: 185), Sadrazam brahim Paann skdarda yaptrd maksem, bir eme ve sebil, Nevehirdeki dokuz kubbeli hamam, rgpteki eme (Macit 1997:151151, 155,188) ile Drs-sade Aas Beir Aann yaptrd emenin (Macit 1997: 177) tarihleri
vb. saylabilir. Nedim, Tarih Ber-y Tecdd-i eme-i brahim Paa Der-skdar balkl skdardaki bir emenin brahim Paa tarafndan yenilenmesi, tamir edilmesi nedeniyle yazd tarihte:
Her vezire arz edip derdin lisn- hl ile
b- ryun sarf edip ihsnn mmd eyledi (Macit 1997: 158)
Her vezire hal diliyle derdini anlatp yzsuyu dkp yardmn umdu beytinde ve devamnda
emeyi kiiletirip konuturarak, bandan geenleri ve nasl tamir edildiini anlatmtr. Bu
beyitte b- ry sarfetmek (yzsuyu dkmek) deyimini kulland gibi dier beyitlerde de su ve
suyla ilgili baka unsurlara yer vermitir.
56
Zih ser-eme-i dil-cy- pk-i rh-perver kim

Anun rekiyle tedir dernu b- hayvnn
Zih ml-hayt- can fez kim akd yerde
inden gl kar te yerine seng-i harnn
Bu b- tbn grdke anun derd-i hasretle
Gznden b akar ser-eme-i mihr-i drahnn (Macit 1997: 151)
beyitleriyle balayan brahim Paann yaptrd emelerden biri iin yazd baka bir tarihte de
su ve suyla ilgili b, ser-eme, b- hayvn, cy, ml-hayt, b- tb vb. unsurlardan yararlanmtr. Bu tr rneklerin says kolayca arttrlabilir.
Dilimizde suyla dorudan ya da dolayl yoldan ilgili ok sayda atasz ve deyim de bulunur.
Ataszlerinin en bilinenleri arasnda; Su akarken testiyi doldurmal; su akt yere yine akar; su
bandan (bendinden) kesilir; su bulanmaynca durulmaz; su bulununca (grlnce) teyemmm
bozulur; su iene ylan bile dokunmaz; su kn, sofra (sz) byn; su testisi su yolunda
krlr; su uyur dman uyumaz; su yatan bulur; suyu getiren de bir testiyi kran da; suyun
yava akanndan insann yere bakanndan kork (sakn) vb. saylabilir (Aksoy 1984: 351-352;
Trke Szlk 2009: 1812-1813 ). Suyla balantl deyimler arasnda da su almak, su basmak,
su gibi akmak, su gibi bilmek (veya okumak), su gibi ezberlemek, (bir ey) su gibi gitmek, su
katlmam, su koyuvermek, sular kararmak, su vermek, su yzne kmak, suya dmek, suya
gtrp susuz getirmek, suya salmak, suya vermek vb. rnekler (Aksoy 1984: 883-885; Trke
Szlk 2009: 1812-1813) vardr. Bu ataszleri ve deyimlerden bazlarn divan airleri de iirlerinde kullanmlardr (Tanyeri 1999: 225-226).
Ddesi havf- rakb ile olup ek-efn
Su uyur dman uyur haste-i hicrn uyumaz (eyh Galip G. 116/5-316)
Su uyur, dman uyur, gz rakip korkusuyla gzya dken ayrlk hastas uyumaz beytinde
air, dmana kar her zaman uyank davranmak gerekir anlamndaki Su uyur dman uyumaz ataszne farkl bir balamda yer vermitir.
Gel gzm yana bak bir bse vir
n meseldr eylik eyle suya at (Cem Sultan G.23/3-56)
beytinde yilik yap denize at, balk bilmezse Hlik bilir atasz ksaltlarak kullanlmtr.
Kapunda ok revn old dah ok seyl olur yaum
Meseldr akdug yirde dimiler yine akar su (Bk G.402/3-348)
Yam kapnda ok akt, daha ok sel olur. Meseldir su akt yerde yine akar demiler beytinde Bk, sevgilinin kapsnda gzya rmann srekli akacan sylerken; Su akt yere yine
akar atasznden yararlanmtr.
Sar saman altnda su yrtmede mhir
Hakk ki hazn fasl da kall- cihndur (eyhlislm Yahy, G. 83/4-107)
57
Sar saman altnda su yrtmede usta, dorusu (gerekten) sonbahar mevsimi dnyann kalleidir beytinde air, sonbahar mevsiminin zelliini hi belli etmeden i evirmek, ortal kartrmak anlamna gelen saman altndan su yrtmek deyimi ile kiiletirme yaparak aklamtr.
Ol boyu servin Hayl gzlemekden yollarn
Lle-i sahralarn indi gzne kara su (Hayal, G. 457/7-248)
Hayl o boyu servinin yollarn gzlemekten sahra lalelerinin gzne kara su indi beytinde de
karasu hastal yznden gz grmez olmak, gelmesini ok istedii kimsenin uzun sre yolunu gzlemek anlamlarna gelen gzne kara su inmek deyimine yer verilmitir.
Agzum suy akar gricek ekkern lebn
Sun bri laln agzuma hurm-y ter gibi (Cem Sultan G.328/5-223)
Tatl, ekerli dudan grnce azmn suyu akar. Bari taze hurma gibi dudan azma sun beytinde Cem Sultan ok beenip imrenmek anlamndaki aznn suyu akmak deyimine yer vermitir.
Yz suyun kyunda ister dke kara yerlere
Gnlm anda eken ya suyu ya topradr (Hayal, G. 183/3-152)
Yz suyunu senin bulunduun yerde kara yerlere dkmek ister. Orada gnlm eken ya suyu
ya topradr beytinde air, yzsuyu dkmek deyimi ile su ya da topran gnl ekmesi
ifadelerinden yararlanarak sevgilinin bulunduu yere ulama isteinin nedenini aklamaya almtr.
Bin cevr edersen alamazam senden ey felek
Ol gl-ruh ile nk su szmaz aramza (Necti G.489/4-368)
Ey felek bin trl eziyet etsen de senin yznden alamam. (nk) o gl yanakl sevgili ile
aramza su szamaz beytinde air, kla sevgili arasndaki yaknln hibir ekilde bozulmayacan, ne kadar birbirlerine yakn olduklarn anlatmak iin aralarndan su szmayacan syler.
Ba- hsnnde eh bir doru hizmetkrdr
Turmaile indi servn ayana kara su (Muhibb C.II, G. 660/3-375)
Ey padiah gibi olan sevgili, gzelliinin banda servi doru bir hizmetkrdr. Senin huzurunda
durmakla ayana kara sular indi beytinde sevgilinin gzellii bir baa, dzgn, doru servi de
onun huzurunda emir bekleyen hizmetkra benzetilmitir. Sevgilinin karsnda onun emirlerini
yerine getirmek iin bekleyen servinin ayana yorgunluktan karasu inmitir. Beyitte ayana
kara su inmek deyimine yer verilmitir.
Ben muallimden dah doru elif renmedim
Serv-kaddin vasfn ezber okurdum su gibi (Necti G.560/4-400)
Ben retmenden dahi doru elif renmedim (ama) sevgilinin servi boyunun zelliklerini su
gibi ezberden okudum beytinde su gibi ezber okumak deyimi kullanlmtr.
58
Frkat susuzlarn kandr zll-i vasla

nkim geer bilirsin su gibi hsn a (Necti G.574/6-406)
Ayrlnn susuzlarn kavumann iimi ho suyuna kandr. Bilirsin gzellik a su gibi geer
beytinde air, sevgiliye klarna ilgi gstermesini gzelliinin su gibi geici olduunu syleyerek
onu uyarmtr. Beyitte frkat-vasl, susuzluk-zlale kanmak tezatlarndan yararlanlmtr.
Sanavber ayan pmee Tub gibi ba emi
Su gibi bir kez ey serv-i revn sahn- emenden ge (Necti G.42/5-168)
Ey servi boylu sevgili bir kez olsun su gibi imenlikten ge. Sanavber ayan pmek iin Tub
gibi ba emi beytinde, sevgilinin su gibi bir kez olsun imenden gemesi istenmitir. nk
imenlikteki aalar sevgilinin gzellii karsnda onun ayan pp ba emeye hazr, nlerinden su gibi akp gemesini beklemektedirler.
Gevher-i ekm eriyp su gibi aksa nola
Byledr ahvli her kim k- ddrdur (Bk G. 110/4-169)
Gzya cevherim eriyip su gibi aksa ne olur. Her kim sevgilinin yzne ktr onun hli byledir beytinde, n gzya cevherinin eriyip su gibi akt sylenmitir.
Grdiler hanernn zahm virr cana hayt
k- tene-cigerler bir iim su didiler (Bk, G. 184/5-214)
Cieri susam klar hanerinin (baknn) yaras(nn) cana hayat verdiini grdler, bir iim
su dediler beytinde, klar iin sevgilinin baknn at yarann hayat veren bir iim su kadar
kymetli olduu belirtilmitir.
Sonu
Sonu olarak; su ve suyla ilgili unsurlar yardmyla divan airleri geni hayal dnyalar iinde
zengin anlatm yollar oluturmulardr. Su, divan iirinde tebih, mbalaa, tezat, tehis, telmih,
irsal-i mesel vb. edeb sanatlar araclyla yaygn ve ok eitli ekillerde kullanm alan bulmutur diyebiliriz.
Suyla ilgili benzetmeler arasnda yanak, yz-su benzerliine dayanan beyitler en sk rastlanan
rneklerdendir. Ayrca su-gzya-b- revn (akarsu), su-zincir-deli, su-fskiye-boy, su-ayna, sumey, su-vasl, su-iek, su-servi, su-emen, su-girdap, su-kl, su-haner, su-rakip, su-mrit, sutoprak, su-ate, ka-mh (balk), ka-su terazisi vb. yan sra baka ilgilere dayal benzetmelere
de beyitlerde yer verilmitir. Gzya-su ilgisi mbalaaya konu olduunda zellikle gzyann
pnar, ay, rmak ya da deniz kadar fazla olduu belirtilmitir. Benzetme ilgilerinin kurulmasnda
suda bulunan effaflk, parlaklk, temizlik, hayat vericilik vb. gibi temel zellikler etkili olmutur.
Su, drt temel unsurdan biri olmas nedeniyle de suyla ilgili beyitlerde sz konusu edilmitir.
Dier unsur ate, hava, toprak ya da bunlardan zdd olduu iin daha ok atele birlikte kullanlmtr. Baz beyitlerde bu unsurlarla ilgili telmihlere de yer verilmitir.
59
Suyun tabiattaki yerini ve nemini aklayan, mevsimlere gre suda grlen deiiklikleri anlatan
bilgiler de kimi beyitlerde bulunmaktadr. Bunlar arasnda suyun bahar mevsiminde takn ve
bulank akmas, insana ferahlk vermesi, tabiatn canlanmasndaki rol, cemrenin suya dmesi,
yamur suyunun zellikleri vb. saylabilir.
Divan airleri iirlerinde eitli durumlar ifade ederken suyla ilgili inan, det ve geleneklerden
de sklkla sz etmilerdir. lmek zere olan kimseye su vermek, teyemmm, su-peri, su-cad
ilgisine dayal inanlar, ayaa su dkme, lmcl hastann azna pamukla su damlatma deti,
su zerinde yrme kerameti bunlardandr.
Zemzem, Kevser, b- hayat, b- zll gibi farkl zelliklere sahip sular da beyitlerde yer almtr. Sevgilinin duda b- hayat, yana b- zll olarak kabul edilmitir. Ayrca b- hayat, Hzr,
Zemzem ve Kevser telmih unsuru olarak da iirlerde kullanlmtr. Divan iirinde sk kullanlan
telmihlerden ift kahramanl ak hikyeleri de suyla ilgili beyitlerde yer almlardr. Gl-blbl,
Leyla-Mecnun, Ferhat-irin vb. gibi.
Kimi zaman da divan airleri kendi iirlerinin vgsnde su ve suyla ilgili benzetmelerden yararlanmlardr. iirlerini akarsu ya da b- hayata benzeterek vnmlerdir.
eme, sebil, suyolu, maksem, hamam, kpr vb. su yaplarna drlen tarihlerde de suyla ilgili bilgi ve kavramlara yer verilmitir. zellikle imar faaliyetlerinin youn olduu Lale Devrinde
ve bu dnem airlerinin iirlerinde sz konusu rneklerle daha fazla karlalr. Bu airlerden biri
de Nedimdir.
Suyla ilgili ataszleri ve deyimlerin divan iiri rneklerinde kullanm da yaygndr. Setiimiz
rneklerde iyilik yap denize at, su uyur dman uyumaz, ataszleriyle saman altndan su yrtmek, yzsuyu dkmek, aznn suyu akmak, aralarndan su szmamak, ayana kara su inmek,
su gibi gemek, su gibi ezber okumak, su gibi akmak, bir iim su vb. deyimler kullanlmtr.
rneklerden yola karak atasz ve deyimlerin ne kadar zamandan beri ve hangi deiikliklere
urayarak gnmze ulatn tespit etmek mmkndr. Bu nedenle suyla ilgili atasz ve deyimlerin kullanm zelliklerini belirlemeye ynelik rnekler nemlidir.
Deiik yzyllardan seilmi divan airlerinin divanlarndaki iirlerden alnan beyitlerden de anlalaca gibi su redifli iirlerin dndaki rneklerde de su olumlu ve olumsuz zellikleriyle bir
kltr ve yaam unsuru olarak, ok ynl ele alnmtr. Edeb sanatlar, benzetmeler, telmihler,
mbalaalar bata olmak zere, det ve inanlar, ataszleri ve deyimler, suyun zellikleri, kutsal sular, suyun tabiattaki yeri ve nemi, su yaplaryla ilgili tarihler vb. gibi toplum yaamnda
karlalabilecek suya dair hemen her eye divan iirinde de farkl biimlerde yer verilmitir. Bu
balamda suyun kltr ve edebiyatmzdaki yerinin tespitinde divan iiri rneklerinin de ayrntl
olarak incelenip deerlendirilmesi yararl olacaktr.
60
KAYNAKLAR:
Ahmed Paa Divan (1992). Haz. Ali Nihat Tarlan. Ankara: Aka Yaynlar.
Akar, Metin (1994). Su Kasidesi erhi. Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar.
Aksoy, mer Asm (1984). Ataszleri ve Deyimler Szl, Ataszleri Szl, Deyimler Szl. C.I-II. 4. Bask.
Ankara: TDK Yay.
Ar, Ahmet (2001). b mad.. Trk Dnyas Ortak Edebiyat, Trk Dnyas Edebiyat Kavramlar ve Terimleri Ansiklopedik Szl. C. I. Ankara: AKM. Yay.
Bk Divan. Tenkitli Basm (1994). Haz. Sabahattin Kk. Ankara: TDK Yay.
Cem Sultann Trke Divan (1989). Haz. . Halil Ersoylu. Ankara: TDK. Yay.
alkan, Adem (1992). Fuzlnin Su Kasidesi ve erhi, Ankara: Diyanet leri Bakanl Yay.
avuolu, Mehmet (2001). Nect Bey Divannn Tahlili, stanbul: Kitabevi Yaynlar.
Divan- Muhibbi (1980).H az. Vahit abuk. stanbul: Tercman 1001 Temel Eser, C.1-2-3.
Fuzl Divan (1990). Haz. Kenan Akyz vd. Ankara: Aka Yay.
Gler, Zlfi (2007). Divan iirinde b- Hayat. Elaz: zserhat Yay.
Gnay, Hac Mehmet (2009). Su. DA. C.37. stanbul: TDV Yayn. 432-437.
Grkan, Saime Leyla (2009). Su (Dier Dinlerde). DA. C. 37. stanbul: TDV Yayn. 440-442.
Hayl Divan (1992). Haz. Ali Nihat Tarlan. Ankara: Aka Yay.
nalck, Halil (2009). Su (Osmanllarda). DA. C. 37. stanbul: TDV Yayn. 437-440.
Karamanl Ayn Divan (1997). Haz. Ahmet Mermer. Ankara: Aka Yay.
Kurnaz, Cemal (1987). Hayali Bey Divan Tahlili. Ankara: KTB Yay.
Kutlu, Mustafa (1998). Su. TDEA. C. 8. stanbul: Dergh Yay. 47-48.
Mesh Divan (1995). Haz. Mine Mengi. Ankara: AKM Yay.
Nect Divan (1992). Haz. Ali Nihat Tarlan. Ankara: Aka Yay.
Nedim Divan (1997). Haz. Muhsin Macit. Ankara: Aka Yay.
Nev Divan (1977). Haz. Mertol Tulum-M. Ali Tanyeri. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay.
Onay, Ahmet Talat (1992). Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar ve zah. Haz. Ceml Kurnaz. Ankara: TDV Yay.
Pala, skender (2009). Su (Kltr ve Medeniyet). DA. C. 37. stanbul: TDV Yay. 442-443.
Pala, skender (1989), Ansiklopedik Divan iiri Szl. C.1-2. Ankara: Aka Yay.
Pala, skender (2004). Su Kasidesi. stanbul: Kap Yay.
Pala, skender (2012), Drt Gzeller: Toprak, Su, Hava, Ate. stanbul: Kap Yay.
Seferciolu, Nejat (1990). Nevi Divan Tahlili. Ankara: Kltr Bakanl Yay.
eyh Glip Divan (1994). Haz. Muhsin Kalkm. Ankara: Aka Yay.
eyh Divan (1990). Haz. Mustafa sen-Cemal Kurnaz. Ankara: Aka Yay.
eyhlislam Yahya Divan (2001). Haz. Hasan Kavruk. Ankara: MEB Yay.
Tanyeri, M. Ali (1999). rnekleriyle Divan iirinde Deyimler. Ankara: Aka Yay.
Tolasa, Harun (2001), Ahmet Paann iir Dnyas, 2. Bask, Ankara: Aka Yay.
Trke Szlk (2009). Haz. Komisyon. 10. Baskdan Yaplan Tpkbasm. TDK Yay. Ankara.
Uluda, Sleyman (1996). Tasavvuf Terimleri Szl. 2. Basm. stanbul. Marifet Yay.
zgr, Tahir (2000). Su Redifli iirler ve Fuzlnin Su Kasidesinin Kompozisyonuna Dair. lmi Aratrmalar 9.
stanbul. 239-248.
61
62
Klasik iirde Akarsu ile lgili

nanlar ve Kalplam fadeler
Yrd. Do. Dr. ESMA AHN

Mardin Artuklu niversitesi Edebiyat Fakltesi TDE Blm
Gnmz insanna kyasla tabiatla i ie yaayan eski insanlarn tabiat unsurlar hakkndaki gzlem ve hayalleri, en gzel hliyle iirde kendini gstermitir. Akarsular hem suyundan istifade
edilmesi hem de kysna giderek ruhu rahatlatma ve dinlenme imkn salamas, kimi zaman
elence ve iret meclislerine mekn olmas bakmndan eski insanlarn yaantsnda nemli bir
yer tamaktayd. iirde zellikle bahe tasvirlerinin ounda yer alan akarsu, nemli lde eski
bahe peyzajnn vazgeilmezlerinden biri olan servi imajyla birlikte ok eitli benzetme ve
hayallere konu edilmitir. airler yaygn olarak kendi gnllerini daima sevgiliye meyilli olmas
bakmndan akarsuya, sevgiliyi ise serviye benzeterek gzel syleyiler yakalamtr. Bunlarn en
mehurlarndan biri olan O gnl eken endama gnlm gzyam gibi akt hlde neden o
salnan servi akarsuya meyletmez anlamndaki Bknin u beytidir:
Gl akd gzm ya gibi ol kadd-i dil-cya
Nin meyl itmez ol serv-i hrmnum akar suya (g.458/1)
Akarsu ve servi imajnn birliktelii, akarsuyun servinin su ihtiyacn karlamas ve bahelerde
servilerin genellikle akarsu kenarlarnda bulunmas ile ilgilidir. Bu ayrlmaz birliktelii Ahmed,
sevgilinin boyunun hayalinin, n yalar akan gzlerini mesken etmesini aklar biimde Nerede servi olsa orada rmak bulunur szleriyle aka ortaya koymutur:
Kadd hayli dutd gzmde vatan bel
Her kanda serv ola yiri cy-br olur (g.164/5)
63
Dier yandan akarsu eski iirde, durmakszn akmas nedeniyle geiciliin ve bilhassa mrn
geiciliinin semboldr. Bkye ait u beyitte akarsu, tefekkrle seyredildiinde mrn nasl
sratle getiini insana gsteren bir unsur olarak ele alnmtr:
Gel bga tem ide gr b- revn
Seyr eyle nedr srat-i mr-i gzern (g.545/1)
Baz beyitlerde gzelliin geici olmas da yine akarsu ile ifade edilmitir. Mrekkepi Envernin
sevgiliye hitaben Gzelliinin devrinde Envernin gzyana dn bir bak. Bir gn olur akarsu
gibi senin de gzellik zamann gelir geer dedii beyti buna rnek gsterilebilir:
Devr-i hsnde nazar kl Envernn yana
Bir gn olur kim akar su gibi devrnun geer (g.64/5)
Yerde srnerek akmas bakmndan akarsu alak gnlll de temsil eder. Yahya Beyin sevgilinin cemaline gnl saflyla erimek niyetinde olanlara akarsu gibi alak gnll olarak yrmeyi tledii beyti buna rnektir:
Ddra irmek ise saf ile niyyet
Alak gnlli ol yri b- revn gibi (mus.4-III/4)
Ayn k noktasndan hareketle akarsu yere yz srmenin de semboldr. Bu balamda Beyn,
o servi boylu sevgilinin ayana yz srmek isteyen kiinin dnya gl bahesinde gzyalarn
rmak gibi aktmasn syler:
steyen ol serv-kadd pyna yz srmegi
Glen-i lemde ekin cy-br etmek gerek (g.428/4)
Akarken yatanda ne varsa silip sprmesi ve suyunun her an yenilenmesi bakmndan akarsu
ayn zamanda safl ve temizlii temsil eder. Bu bakmdan Prizrenli em btn akarsular sdedil ve sf-mereb olarak nitelendirmitir:
Kamu b- revnlar sde-dildr sf-merebdr
Drer-br oldug budur sehbu pk-gevherdr (k.10/8)
Bu ve benzeri pek ok hayal ve imajlarda sembolik olarak yer etmenin yannda iirde akarsu
hakknda gelitirilen baz kalplam tabir ve inanlar da dikkati ekmektedir. Mesela, safln
ve temizliin sembol olmas balamnda akarsu iin yolunu pk etmek tabiri ska kullanlr.
Mecmaun-nezirde Fakr mahlasl bir aire ait Gzyalarm gnlmde zerre kadar toz brakmad. Akarsu daima kendi yolunu temizler manasndaki beyti buna gzel bir rnektir:
Ek-i emm komad zerrece glmde gubr
Dyim b- revn kend yoln pk eyler (g.1450/3)
Ayn ekilde Zt, tvbe suyuyla gnah kirini gnlden ykayp gidermeyi akarsular gibi yolunu
temizlemeye benzetir:
b- tevbe ile gneh irkini dilden yuyalum
Dstlar yolumuz akar su gibi pk idelm (g.902/2)
64
Zt, bu tabiri en ok kullanan airlerden biri olarak bir baka beytinde sfye hitaben sevgilinin cemalini
pk olarak grebilenlerin yolunu akarsu gibi temizleyenler olduunu ifade eder. Burada klsik iirdeki
kzhit/sf atmasndan hareketle daima riya ile sulanan sfye inceden inceye deta Senin yolun
temiz ve pk olmad iin sevgilinin cemalini grmen mmkn deil mesaj verilmeye allmaktadr:
Sfy sf grr dil-drnu ddrn
Dim b- revn gibi yoln pk eyleyen (g.1008/3)
Suyun insan ruhu zerindeki rahatlatc etkisi bugn de bilinen bir gerektir. Bu gerekten hareketle akarsuyun gerek sesi ve gerekse akp giden grntsyle seyredenlerin gnlne ferahlk
verdii ve ruhunu rahatlatt eski iirde en ok ilenen konulardan biridir. Bu bakmdan Akarsu
gnl ferahlatr/sknty def eder sz deta bir mesel haline gelmitir. Medhnin:
Benm gnlm gzm bir dem almaz ek-i emmden
Mellet def ider dirler meseldr geri akar su (g.435/2)
eklindeki beyti bunu aka gstermektedir. n gzyalarn grdnde sevgilinin sevinmesini, akarsularn ruhu rahatlatmasna balayan Bknin aadaki beyti de buna rnek verilebilir.
Kolayca anlalabilecei gibi beyitte n gzyalar akarsuya benzetilmitir:
Hurrem olsa gam degl ek-i revnum grse yr
deti tefrh-i ruh itmekdr akar sularun (g.253/4)
16. yzyl airlerinden Nevnin aadaki beyti de ayn hayalin baka szcklerle ifadesidir:
Ekm revne oldugna yr d olur
Def-i mell ider nitekim seyr-i cybr (g.84/4)
Seh Beye gre ise akan gzyalar, sevgiliyi sevindirirken n yzn gldrmemitir. air,
akarsularn gnl at halde kendisinin bir trl glemeyiini deta hayretle karlar:
Beni gldrmedi gz ya bir dem
Gl aar egeri kim akar su (g.195/2)
Baz beyitlerde akarsuyu seyretmenin eski tpta sevd ad verilen melankoliye de iyi geldii
sylenir. iirlerinde Muhibb mahlasn kullanan Kanun Sultan Sleyman ak derdine dtnden beri gzlerinin durmakszn ya dkmesini, rman sevday tedavi etmek iin iyi bir ila
olmasna balar. Yani airin ektii ak strabnn eseri olan gzyalar ayn zamanda bu derdin
ilac durumundadr:
Gnlmi eyd klaldan turmaz aglar gzlerm
Cybr ile olur n def-i sevdya ilc (g.285/3)
Baharda rmak sularnn artp tamas ve bulanmas airlerin ska dikkat ektikleri ve eitli
benzetmelere konu ettikleri bir tabiat olaydr. yle ki bu tabiat hadisesi iir dilinde lkbaharda
akarsular bulanr eklinde deta kalplam bir ifade olarak pek ok beyitte karmza ktndan burada da deinmek yerinde olacaktr. Kadn airlerden Leyl Hanma ait u beyitte bunun
rneini grmek mmkndr:
65
Verd-i ruhsr aup kana sirikim boyanur

Nev-bahr olsa meseldr ki akar su bulanur (g.36/1)
Akarsuyun kaynandan karak ayn yatak iinde srekli akmasndan hareketle gelitirildii anlalan su akt yere/yerde akar sz de, akarsu ile ilgili sk kullanlan tabirlerdendir. Bk,
gzyalarnn sevgilinin kapsnda oka aktn ve byle daha ok akp giderek ortal sele
vereceini bu szle dile getirmitir. airin ifadelerine baklrsa bu tabir allagelmi durumlarn
deimedii/deimeyecei anlamn tamaktadr:
Kapuda ok revn old dah ok seyl olur yaum
Meseldr akdug yirde dimiler yine akar su (g.402/3)
Emr sevgilinin klcn bir kez daha gsnde grmeyi umduunu sylerken bu tabiri su akdug
yire gir akar eklinde kullanmtr. Olumsuz da olsa bir ynyle ilgilenme anlam tadndan
klarn sevgiliden cefa grmeyi dahi makbul saymalar sebebiyle air, onun yaralayc klcn
bir kez daha sinesinde grme ve bunun deimez bir kural olarak tekrarlanmas isteini bu szle
glendirerek ifade etmitir. Beyitte kl ve su arasnda benzerlik ilgisi kurulmakla birlikte kl
mecazi olarak sevgilinin yaralayc baklardr. retim aamasnda klcn keskinlii ve parlakln artrmak iin elie su verilmesi, iirde kl ve su arasnda daima ilgi kurulmasna sebep
olmutur:
Umaram tgu bir kez dahi snemde grem
Bu meseldr ki su akdug yire gir akar (g.131/2)
brahim b. Blnin Hikmet-nmesinde yer alan bir beyitte bu tabir Su akt arka akar eklinde
karmza kar:
Tutar issine devlet kbet r
Ki dirler akdug arga akar su (b.9327)
Muhy ve Sheylnin beyitlerinde ise bu tabirin Su aka geldii yere akar, Su akagelen yerlere
geri akar ekilleri mevcuttur:
Irmasun ol serv ayagndan yaum
Akar aka geldgi yire su (g.517/5)
Gam yime gitdiyse ger nakd-i sirik
Akagelen yirlere gir akar su (g.285/4)
Suyun daima yksekten alaa doru akmasndan hareketle gelitirilen Akarsuyun meyli aayadr/alaadr eklindeki tabir de akarsu hakknda ska kullanlr. Mecmaun-nezirde mecmuay tertipleyen Edirneli Nzmnin kendisine ait bir beyitte sevgilinin yana akarsuya, gnl
de aalara benzetilerek Senin yanann hayali srekli gnlden geiyorsa buna almaz. nk akarsuyun meyli alaadr denilerek bu sze yer verilmitir:
66
rzu fikri revn dilden geerse dem-be-dem

Nola cn meyli n b- revnu pestedr (g.1084/4)
Baz airlerin beyitlerinde akarsuyu sihirle durdurmak eklinde yaplan bir by eidi dikkati
eker. Prizrenli emnin sevgilinin gzlerini, etkileyicilii bakmndan bycye benzettii bir
beytinde Ey gl yanakl servi! Gzn geri akarsuyu sihirle durdurur, fakat gzlerimin yan
durdurmad diyerek byclerin sihirle akarsular durdurma zelliine gnderme yapmtr:
Didrmedi gzm yan ey serv-i gl-izr
Geri gz akar suy sihr-ile turgurur (g.52/3)
Zt ise sevgilinin gzlerini anlatan iirler yazarak gnln elendirdiini sylerken arka planda
gnln akarsuya, iirlerini ise etkileyicilii bakmndan byye benzeterek iirlerinin akarsuyu
sihirle durdurduunu ifade eder. Yani airin ak derdiyle dur durak bilmeyen gnl ancak szn
bysyle dizginlenebilmitir:
Evsf- em-i dil-ber ile gnlm eglerem
irm benm akar suy sihr ile turkurur (g.208/2)
Gnmzde de kullanlan yanlsz bir ekilde hafzaya alp taklmadan tekrar etmek anlamndaki su gibi ezberlemek deyimi eski iirde kimi zaman akarsu gibi ezberlemek eklinde de
geer. skpl shak elebinin aadaki beyti buna rnek gsterilebilir:
Yaznsun gl bu nazm defter itsn
Akar su gibi blbl ezber itsn (ehr.1/58)
Yine bugn yaygn olarak yilik yap denize at eklinde kullanlan atasznn baz beyitlerde
yilik yap akarsuya at eklinde getii dikkat ekmektedir. Nect Beyin Ey ho salnl servi!
Gzmn yana meyl et. [Zira] derler ki iyilik yap akarsuya at anlamndaki beyti buna rnektir:
Meyl it gzm yana ey serv-i ho-hrm
Dirler ki eyle iylgi b- revna at (g.33/4)
Baz beyitlerden anlaldna gre Kadir gecesinde akarsularn aknn durduuna dair bir inan
mevcuttur. Zt gece sevgilinin san seyretmekle gnln oyalamasn, akarsularn Kadir gecesi durmasna benzetmitir. Anlald gibi beyitte salar siyahlk bakmndan Kadir gecesine, gnl de ak
duygusundan kaynaklanan cokunluk ynyle akarsuya benzetilmitir. Sevgilinin salarn seyretmekle megul olan gnl bir an iin tpk Kadir gecesinde rmaklarn akmamas gibi durulmutur:
Bu gice seyr-i zlf ile glm eglenr
Eyler akar sular eb-i Kadr olcak karr (g.452/3)
Ayn inann dile getirildii benzeri bir tablo Azm-zde Hletnin aadaki beytinde grlmektedir:
Vard zlfinde karr itdi gl gerekmi
eb-i Kadr ire turur dirler idi b- revn (g.624/2)
67
Akarsularla ilgili Beynnin bir beytinde karmza kan farkl bir inan da talara arpa arpa akan
rman suyunun lezzetli olmasdr. air, sevgiliden grd eziyetlerle aktt gzyalarnn eker kam bitirdiini sylerken eziyetleri taa, gzyalarn da bu talara arparak akan rmaa
benzetmi ve talara arpa arpa akan rman suyunun lezzetli olduunu ifade etmitir:
Seng-i cevr-ile akan yaum bitrdi ney-eker
Talarla dginen b- revn olur lezz (g.82/4)
Nebznin bir emeye tarih drmek zere kaleme ald iirinin bir beytinde ise akarsuyun
mr artrdna dair bir inantan sz edilir. airin ifadelerine gre sz konusu emeyi gelip
grenler, gnl neeyle dolarak Akarsu kiinin mrn artrr derler:
Gelp her kim nazar eyler srr-ld olup sadr
Kiin mrni efzn ider b- revn dirler (k.13/4)
Eski iirden su kltrne katkda bulunmak zere pek ok bilgi devirmek mmkndr. Bu yazmzda sadece akarsular ile ilgili baz inanlara ve ifade kalplarna yer vermeye altk. Suyun
ve suya dair btn alt balklarn taranp ieriklerinin tespit edilmesiyle daha eitli ve zengin
bilgilere ulalaca muhakkaktr. Su unsuruna iirde oka yer verilmesi en bata iirin ve szn
kendisinin duruluk ve akclk itibariyle suya/akarsuya benzetilmesiyle kendisini gsterir. Buna
dair pek ok rnek vermek mmkn olmakla birlikte szn byk ustalarndan Bknin kendi
iirini vmek zere kaleme ald u beyti enfestir:
Nola meyl itseler erua erbb- saf
Bky ir degldr bu bir akar sudur (g.46/6)
68
KAYNAKLAR:
Akdoan, Yaar, Ahmed Divan ve Dil Hususiyetleri, Doktora Tezi, stanbul niversitesi, 1979.
Arslan, Mustafa, Muhy, Hayat, Edeb Kiilii ve Divan, Doktora Tezi, Ankara niversitesi, 2007.
Azm-zde Hlet Dvn: Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri ve Dvnnn Tenkidli Metni, haz. Bayram Ali Kaya, [Harvard], Harvard niversitesi, 2003.
Bk Dvn: Tenkitli Basm, haz. Sabahattin Kk, Ankara, TDK, 1994.
Beyn, Dvn: nceleme-Metin, haz. Fatih Bapnar, (evrimii) http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1275461/h/beyani-a.pdf, 30 Eyll 2013.
Edirneli Nazmi, Mecmaun-nezir: nceleme-Tenkitli Metin, haz. M. Fatih Kksal, (evrimii) http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-292688/h/edirneli-nazmi-mecmaun-nezair.pdf, 30 Eyll 2013.
Emr Divan, haz. M. A. Yekta Sara, stanbul, Eren, 2002.
Karaveliolu, Murat Ali, On Altnc Yzyl airlerinden Prizrenli emnin Divannn Edisyon Kritii ve ncelenmesi, Doktora Tezi, Marmara niversitesi, 2005.
Kurnaz, Cemal Mustafa Tatc, mm Divan airleri ve Enver Divan, Ankara, MEB, 2001.
Leyl Hanm Divan, haz. Mehmet Arslan stanbul, Kitabevi, 2003.
Muhibb Divan, zahl Metin, haz. Cokun Ak, Ankara, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1987.
Necat Beg Divan, haz. Ali Nihat Tarlan, stanbul, MEB Yay., 1963.
Nev, Divan, haz. Mertol Tulum M. Ali Tanyeri, stanbul, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1977.
Okumu, Sait, Nebz Divan: nceleme-Metin, Doktora Tezi, Seluk niversitesi, 2007.
Seh Bey Dvn, haz. Hakan Yekba, stanbul, Kitabevi, 2010.
Seyhan, Nezihe, Medh Divan: nceleme-Transkripsiyonlu Metin, 2 cilt, Doktora Tezi, Marmara niversitesi,
2000.
Sheyl, Divan, haz. M. Esat Harmanc, Ankara, Aka, 2007.
eylan, Ali, brhm bn-i Bl Hikmet-nme: nceleme-Metin-Szlk-Dizin (149a-300a), 2 cilt, Doktora Tezi,
stanbul niversitesi, 2003.
Talcal Yahya, Divan: Tenkidli Basm, haz. Mehmet avuolu, stanbul, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Yaynlar, 1977.
skbl shk elebi, Divan-Tenkidli Basm, haz. Mehmed avuolu M. Ali Tanyeri, stanbul, Mimar Sinan
niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1989.
Zat Divan, haz. Ali Nihat Tarlan,stanbul, EF Yay., 1970.
69
70
Fuzl ve Su Kasidesi
Do. Dr. ZKAN ZTEKTEN

Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi TDE Blm
Klasik Trk edebiyatnn en nemli ahsiyetlerinden olan ve Azerbaycan Trkesi sahasnda yetimi XVI. yzyl airi Fuzlnin gerek ad Mehmeddir. Fuzli, onun mahlasdr. Irak corafyasnda
doduu ve yaad bilinen Sleyman olu Mehmed Fuzlnin doum yeri hakknda ak bir bilgi
olmasa da Trke ve Farsa divanlarnn mukaddimelerine gre Kerbel doumlu olduu arlk
kazanmtr. Tezkirelerde Fuzl-i Badad, yani Badatl olarak anlmas hem Badat evresinde
yetimi olmasndan hem de Kerbelnn idar olarak Badata bal olmasndandr. Doum tarihi
de kesin olmayan Fuzlnin, 1480li yllarda doduu tahmin edilmektedir (Mazolu 1997: 9-10).
Yukarda ad geen ehir, Fuzlnin ald iyi eitimin de merkezleridir. Gerek Trke gerekse
Farsa divanlarnn mukaddimelerinde dneminin btn bilimlerini rendiini, nakl ve akl
bilimlerde kendini gelitirmek iin mr boyunca abaladn syler. Ayrca Arapa ve Farsay
olduka iyi bilir. Sadece Trke deil, bu dillerle de eserler vermitir (Mazolu 1997: 11).
Trke olarak yazd eserleri; Dvn, Leyl ve Mecnn, Beng Bde, Hads-i Erban, HadkatsSed ve 5 mektuptur. Farsa eserleri ise; Dvn, Rind Zhid, Shhat Maraz, Heft Cm (Sknme) ve Risle-i Muammdr. Arapa eserleri de Matlaul-itikd fi Marifetil-mebde vel-Mead ve
11 kasidedir (Mazolu 1997: 35-54).
Fuzlnin Hz. Muhammede (s.a.s.) vg olarak yazd ve orijinal bal Kaside Der-Nat-
Hazret-i Nebev olan 32 beyitlik iirin redifi su olduu iin yaygn olarak Su Kasidesi diye bilinir.
Daha nce yaptmz bir incelemenin (ztekten 2007) sonularna gre kaside metninde toplam
81 cmle yer almaktadr. Bunlarn 68i fiil cmlesidir. Bu durum da kasidenin balca istiaresi olan
suyun akcln kuvvetlendirircesine metinde hareketin n planda olduunu gstermektedir.
71
Cmlelerin 64 nc ahsta ve 36s geni zamanda ekimlenmitir. Bu oranlar, Hz. Muhammed iin yazlm bir iir iin anlamldr: air, onu geni zamanlara, yani alara anlatmaktadr.
Kasidede en sk kullanlan sz, elbette, sudur. Su anlamndaki ya da armndaki dier szlerle birlikte kullanm skl % 17lik deere ulamaktadr. kinci en yksek sklk ise gl szndedir. Bu da gln Hz. Muhammedin sembol olmas (bk. Kortantamer 1993a) bakmndan
anlamldr.
Kasidenin en arpc zellii, kullanlan szlerdeki seslerinin oran incelendiinde ortaya kmaktadr. Toplam olarak 2247 sesin yer ald iirde en ok kullanlan ilk nsz srasyla r (172),
n (125) ve m (118) nszleridir. Bu oranlar ise yle bir ilgi ekici sonucu ortaya karmtr:
Trkeye Arapadan alntlanm ve gzel ve alak sesle ark syleme anlamndaki terennm
sz, Arapada ranama kknden tretilmitir. Benzer anlaml ama daha kaba sesler karma
iin Arapada kullanlan nara sz iin bir szlkte yaplan aklamada su dolab (Rajki 2002)
anlamnn verilmi olmas da dikkat ekicidir.
O halde Fuzlnin bu kasidesinde bilerek bu seslerin bulunduu szleri ska kulland, bu sayede de bir ark yaratt dnlebilir. nk bir iir, yazld dilin ses sisteminden alnma
sesler zerine kurulur ve onlarn yardm ile iletilir ses dzenlemelerinde nl nsz ilikileri,
eitli tekrar tipleri, kafiye, redif, msra, paralellikler, vezin, ritim gibi ses aralarndan nasl yararlanyorsa, anlam-ses balantlarnn dilde oluturduu yerlemi ses balantlarndan da yle
yararlanr. (Kortantamer 1993b: 277-278).
Btn bu sonulara gre; Hz. Muhammed (s.a.s.) iin yazlm bu vg iirinin, ieriine uygun
olarak onu ycelterek btn alara anlatan hareketli bir terennm; yani ilahi olduu sylenebilir.
72
Kasde Der-Nat-
Hazret-i Nebev
Trkiye Trkesi
Karl
1. Sama ey gz ekden glmdeki odlara su
1. Ey gz, bu kadar tutumu atelere su are olmayaca iin gnlmdeki atelere gzyandan su sama.
Kim bu del dutuan odlara klmaz re su

2. b-gndur gnbed-i devvr rengi bilmezem
Y muht olm gzmden gnbed-i devvra su
3. Zevk-i tgudan aceb yoh olsa glm k k
Kim mrr ilen bragur rahneler dvra su
4. Vehm ilen syler dil-i mecrh peyknu szin
htiyt ilen ier her kimde olsa yara su
5. Suya virsn bg-bn gl-zr zahmet ekmesn
Bir gl almaz yz tek virse mi gl-zra su
6. Ohadabilmez gubrn muharrir hattua
Hme tek bahmahdan inse gzlerine kara su
7. rzu ydyla nem-nk olsa mjgnum nola
Zyi olmaz gl temennsyla virmek hra su
8. Gam(m) gni itme dil-i bmrdan tgu dirg
Hayrdur virmek karau gicede bmra su
9. ste peyknn gl hecrinde evkm skin it
Susuzam bir gez bu sahrda menmn ara su
10. Men leb mtkyam zhhd Kevser tlibi
Nite kim meste mey imek h gelr h-yra su
2. Gkyznn rengi (gerekte de) mavi (~ su rengi)

midir, yoksa gzmden (akan) su mu onu evrelemitir, bilmem.
3. Suyun nfuz edip duvarda yarklar brakmas gibi,
gnlm (de) klcnn (~ baknn) zevkiyle, para para (~ akr ukur) olsa artc deildir.
4. Yaral gnl (senin) temreninden (~ bakndan)
korkuyla sz eder; (nk) her kimde yara varsa, (o
kimse) saknarak su ier.
5. Bahvan zahmet etmesin, gl bahesini suya versin
(~ yok etsin); (nk) bin gl bahesini sulasa (da) yzn gibi bir gl almaz.
6. Baka baka kalem gibi, gzlerine kara su inse (de)
yazc, (yazdnn) zerresini (senin yznn) izgisine benzetemez.
7. Yanann hatrasyla kirpiim nemlense nolur?
Gl niyetiyle, dikene su vermek boa gitmez.
8. Gamlyken hasta gnlden klcn (~ bakn) esirgeme! Karanlk gecede hastaya su vermek hayrdr.
9. (Ey) gnl, (onun) ayrlnda, temrenini (~ bakn) iste (de) arzumu sakinletir. Susuzum, bir dola bu
lde benim iin su ara.
10 Ben dudak zlyorum; kuru sofularsa, Kevser talibidirler. Nitekim kendinden gemie iki, akl banda
olana da su imek gzel gelir.
73
11. Ravza-i kyna her dem durmayup eyler gzr

k olm glib ol serv-i h-reftra su
12. Su yoln ol kydan toprag olup dutsam gerek
n rakbmdr dah ol kya koyma vara su
13. Dest-bs rzsyla ger lsem dstlar
Kze eyle topragum sunu anula yra su
14. Serv ser-kelk klur kumr niyzndan meger
Dmenin duta ayagna de yalvara su
15. mek ister blbl kann meger b (bu) reng ile
Gl budagnu mizcna gire kurtara su
16. Tynet-i pkini ren klm ehl-i leme
ktid klm tark-i Ahmed-i muhtra su
17. Seyyid-i nev-i beer dery-y drr-i stf
Kim seppdr mucizt te-i erra su
18. Klmag in tze gl-zr- nbvvet revnkn
Mucizinden eylemi izhr seng-i hre su
19. Mucizi bir bahr-i b-pyn imi lemde kim
Yetmi andan mi mi te-hne-i kffra su
20. Hayret ilen barmagn diler kim itse istim
Barmagndan virdgin iddet gni ensra su
21. Dst ger zehr-i mr ise olur b- hayt
Hasm su ise dner elbette zehr-i mra su
22. Eylemi her katreden mi bahr-i rahmet mevc-hz
El sunup urga vuz in gl-i ruhsra su
74
11. Su, her zaman durmadan evresindeki baheye geer. Galiba o ho yryl serviye (~ sevgiliye) ak olmu.
12. O evreden toprak olup su(yun) yolunu kesmeliyim. Benim rakibim olduu iin, suyun o kye ulamasna izin vermeyin.
13. (Ey) dostlar, eer el pme arzusuyla lrsem, topram testi yapn (ve) sevgiliye onunla su verin.
14. Servi, kumrunun yalvarmasndan dik ballk ediyor. Su onun eteini tutsun, ayana dsn, yalvarsn.
15. Bir hile ile blbln kann imek istiyor; su, (o) gl
dalnn bnyesine girsin (de) blbl kurtarsn.
16. Su, temiz yaradln lem ehline aydnlk (~ berrak) klm (ve) Hazreti Muhammedin yoluna uymutur.
17. (Ey) mucizeleri, en fesat atee su serpen insan trnn efendisi (ve) sekinlik incisinin denizi
18. Mermer ta, (onun) peygamberlik bahesinin parlakln tazelemek iin, (onun) mucizelerinden (olarak) su(yu) ortaya karm.
19. (Onun) mucizeleri, lemde, binlerce kfir Mecusi
tapnana su yetitirmi sonsuz bir denizdir.
20. Kim iddet gn Ensara parmandan su verdiini
iitse, hayretle parman srr.
21. (Eer) dostu, ylan zehri ierse hayat suyu olur. Elbette
dman (da) su ierse ylan zehrine dner.
22. (O) abdest almak iin el uzatp yanan glne su
serpince, her damlada bin rahmet denizi dalga vurmutur.
23. Hk-i pyna yetem dir mrlerdr muttasl

Ban dadan daa urup gezer vre su
24. Zerre zerre hk-i der-ghna ister sala nr
Dnmez ol der-ghdan ger olsa pre pre su
25. Zikr-i natin virdini dermn bilr ehl-i hat
Eyle kim def-i humr in ier mey-h re su
v
26. Y Habballh y Hayrel-beer mtkuam

Eyle kim leb-teneler yanup diler hem-vre su
27. Sense ol bahr-i kermet kim eb-i Mircda
eb-nem-i feyz yetrmi sbit seyyra su
28. eme-i hrdden her dem zll-i feyz iner
Hcet olsa merkad tecdd iden mimra su
29. Bm-i dzah nr- gamm salm dil-i sznuma
Var mdm ebr-i ihsnu sepe ol nra su
30. Ymn-i natden gher olm Fuzl szleri
Ebr-i nsndan dnen tek ll-i eh-vra su
31. Hvb- gafletden olup bdr olanda rz- har
Ek-i hasretden tkende dde-i bdre su
32. Umdugum oldur ki mahrm olmayam ddrdan
eme-i vaslu vire men tene-i ddra su
23. Su, durmadan mrler boyu (onun) ayann toprana erieyim der; ban tatan taa vurarak avare
avare gezer.
24. Su (onun) eiinin zerre zerre toprana k samak
ister. Para para olsa bile o eikten dnmez.
25. Ayyan sarholuktan kurtulmak iin su imesi
gibi, hata sahibi de senin vgn ve (seni) tekrarlamay derman bilir.
26. Ey Allahn sevgilisi, ey insanln hayr; susayanlarn yanp daima su diledikleri gibi sana hasretim.
27. Mira gecesi, bereketinin gece nemi durana ve gezene su yetitirmi o keramet denizi sensin.
28. Mezarn yenileyen mimara su gerekirse, gnein
pnarndan her an bereketin saf suyu iner.
29. Cehennem korkusu yank gnlme keder atei
salm, (senin) ihsan bulutun o atee su serpsin (diye)
umudum var.
30. (Senin) vgnn uuruyla Fuzulinin szleri, nisan yamurundan suyun iri inciye dnmesi gibi (birer)
mcevher olmu.
31. Aktan tutumu gz, maher gn geldiinde gaflet uykusundan uyanp hasret gzyandan su dkerken,
32. Ben (senin) vuslat pnarnn, yz(n)e susama su vermesinden mahrum olmayaym; umduum budur.
75
KAYNAKLAR:
Akar, Metin (1994), Su Kasidesi erhi, Ankara.
Akyz, Kenan; vd. (1958), Fuzl-Trke Divan, Ankara.
Caferov, Nizam (2006), Fuzlnin Dili, Fuzl Kitab, stanbul, 159-161.
alkan, Adem (1992), Fuzlnin Su Kasidesi ve erhi, Ankara.
Develliolu, Ferit (1990), Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara.
Dilin, Cem (1992), Fuzulnin Bir Gazelinin erhi ve Yapsal Ynden ncelenmesi, Trkoloji Dergisi, IX/1, 44.-98.
Dilin, Cem (1995) Fuzulnin iirlerinde kilemelerin Oluturduu Ses, Sz ve Anlam Dzeni, In Memoriam Abdlbaki Glpnarl Hatra Says I, Journal Of Turkish Studies / Trklk Bilgisi Aratrmalar 19, 157.-202.
Dilin, Cem (2000), Su Kasidesinin Bir Beytindeki Yaygn Yanl zerine, Trkoloji Dergisi XIII/1, 145.-166.
Dilin, Cem (2001), Fuzul Divan zerine Notlar, Harvard niversitesi, Yakndou Dilleri Ve Medeniyetleri Blm.
Doan, Muhammed Nur (1996), Fuzlinin Poetikas, lm Aratrmalar 2. stanbul, 47.-72.
Glpnarl, Abdlbki (?), Fuzl Dvan, 3. Bask, stanbul.
pekten, Halk (1973), Fuzul Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri ve Baz iirlerinin Aklamalar, Ankara.
Karahan, Abdlkadir (1989), Fuzul Muhiti, Hayat ve ahsiyeti, Ankara.
Kortantamer, Tunca (1993a), Gl Kasidesi, Eski Trk Edebiyat-Makaleler, Ankara.
Kortantamer, Tunca (1993b), Trk iirinde Ses Konusunda ve Ses Gelimesinin Devamll zerine Genel Baz
Dnceler I, Eski Trk Edebiyat-Makaleler, Ankara, 273.-275.
Mazolu, Hasibe (1997), Fuzl zerine Makaleler, Ankara.
Mutal, Serdar (1995), Arapa-Trke Szlk, stanbul.
Olcay, Selahattin (1956), Fuzulde Trke Fiil Tasrifleri, Fuzulnin Dili Hakknda Notlar, Ankara, 32.-49.
ztekten, zkan (2007), Su Kasidesinin Dili zerine, Tunca Kortantamer in, zmir, 491-526.
Pala, skender (2004), Su Kasidesi, stanbul.
Rajk, Andras (2002), Arabic Etymological Dictionary. Http://Etymological.freeweb.hu/Aedweb.htm
emseddin Sami (1989), Kmus- Trk, stanbul.
ener, H. brahim (1995), Kaside-i Brde Kaside- Bre ve Su Kasidesi, zmir.
Trke Szlk (2005), Trk Dil Kurumu Yay., Ankara.
zgr, Tahir (1996), Su Kasidesinin Metni ve Okunuuna Dair, lm Aratrmalar 2. 151.-158.
zgr, Tahir (2000), Su Redifli iirler ve Fuzlnin Su Kasidesinin Kompozisyonuna Dair, lm Aratrmalar 9.
239.-248.
Yeniterzi, Emine (1993), Trk Edebiyatnda Natlar (Antoloji), Ankara.
76
Fuzlnin Su Kasidesinde Su
Redifini Semesinin Sebepleri1
Prof. Dr. EMNE YENTERZ
stanbul Medeniyet niversitesi Edebiyat Fakltesi TDE Blm
nemli bir ihtiya maddesi olan su, hayatn ve medeniyetin sembol; edebiyat, felsefe, gzel sanatlar ve ilim dallar iin bir konu; bilim adamlar ve sanatlar iin de zengin bir ilham kaynadr.
On altnc yzylda yaam byk air Fuzlnin su redifini kulland iin Su Kasidesi olarak
adlandrlan iiri de klasik edebiyatmzn en ok hret kazanan manzumesidir. Otuz iki beyitten
oluan kaside, Hz. Peygamberin vgsn, Ona duyulan sayg ve sevgiyi dile getiren bir nattir.
Bu natte Peygamber sevgisi ile Fuzlnin dehas bir araya gelmi, esiz bir abide ortaya kmtr.
Su redifi, daha nce birka air tarafndan kullanlm, Fuzlnin kasidesinden sonra su redifli iirlerin saysnda art olmu ve tespitlere gre Fuzl dhil 57 air 68 iirinde bu redifi kullanmtr.2
Fuzl neden su redifini semitir sorusuyla iiri incelemeye balaynca nce bir aknlk yaarz:
Sama ey gz ekden gnlmdeki odlara su
Kim bu denl dutuan odlara klmaz re su (1)
Ey gz! Gnlmdeki atelere gzyamdan su sama. Zira bu denli byk atelere su fayda etmez anlamn tayan ilk beyitte Fuzl adeta Su are deildir! diyerek suyu dlar. airin dier
iirleri gz nne alnd zaman bu dncede herhangi bir eliki olmad fark edilir. Zira:
Ak derdiyle hoem el ek ilcmdan tabb
Klma dermn kim helkim zehri dermnndadr
msralarnda aka belirttii gibi Fuzl, ak derdiyle yanmay tercih eden samimi bir ktr.
Konya Bykehir Belediyesi, KOSK ve Trkiye Yazarlar Birliinin dzenledii Su Medeniyeti Sempozyumunda
bildiri olarak sunulmutur.
2 Tahir zgr, Su Redifli iirler ve Fuzlnin Su Kasidesinin Kompozisyonuna Dir, lm Aratrmalar-DilEdebiyat-Tarih ncelemeleri, S. 9, stanbul 2000: 239248.
77
Kasideyi okumaya devam ederiz:

ste peyknn gnl hicrinde evkim skin it
Susuzam bir kez bu sahrda menm-n ara su (9)
eklindeki dokuzuncu beyitte air; Ey gnl, sevgilinin ok temrenine benzeyen kirpiklerini iste,
bylece onun yokluunda hararetimi sndr (zlemimi gider). Susuzum, bu lde bir defa da
benim iin su ara. diyerek suya olan ihtiyacn dile getirir; kirpik-ok-demire su verme ilgisiyle
sevgilinin baklarn/ilgisini suya; sevgiliden ayr olmann strabn da lde susuz kalmaya benzetir, suyun nemini airane bir syleyile ifade eder.
Kasidenin nesib (giri) blm olan ilk on be beyitte air suyla deta oynar ve suyun zengin bir
ilham kayna olmasnn btn avantajlarn kullanr. Methiyeye geii salad girizgh beytinde ise Fuzl asl gayesini aklar:
Tynet-i pkini ren klm ehl-i leme
ktid klm tark-i Ahmed-i Muhtra su (16)
Su, Hz. Muhammedin (s.a.s.) yoluna uymu ve btn dnyaya temiz yaratln aka gstermitir.
Bu beyitte air, suyun zelliklerine dair vurgular yapmaktadr: Suyun; tynetindeki (yaratl, miza, tabiat) temizlik, iktid (tbi olma, uyma) kabiliyeti, btn dnya ile ren (ak, net)
ilgisi ve Hz. Peygamberin yolunda (srt- mstakm) olmas.
Bu vurgulardan hareketle, Fuzlnin kasidesinde su redifini tercih etmesinin sebeplerini tahmin etmek mmkndr. air, k noktasnn su ve Hz. Peygamber arasndaki benzer veya ortak
zelliklere dayanan armlar olduunu aka bildirmektedir. ncelikle suyun; beyitte iaret
edilen iktid zellii ilgin bir tespittir. Zira iine konulduu kabn rengine ve ekline brnen
suyun terbiye kabul eden bir yaratl vardr. nsan da su ve topran karmdr (tyn/tn), vcudumuzun %70i sudur. nsan; terbiyeye, eitime kabiliyetli olduu iin peygamberler gnderilmitir. te yandan peygamberler de Cenab- Hakkn terbiyesiyle olgunlam sekin insanlardr.
Bu beyitten hareketle su ve Hz. Peygamber arasndaki benzer veya ortak ynlere gemeden nce;
suyun hayatmzda, kltrmzde ve inanlarmzdaki nem ve yerine ksaca iaret etmek gerekirse;
bu konuyu en gzel ifade eden ibare; Su gibi aziz ol duasdr. Dier yandan rnek/model insanlarn
elinden su iilir, yolculua kanlar su gibi gidip su gibi gelmeleri iin arkalarndan su dklerek
uurlanr, korkulu ryalar suya anlatlr, ruh sknts olanlar su atlarsa iyileir, by-sihir maddeleri
ve hdrellezde dilek mektuplar suya atlr, lmek zere olan insanlara son nefeste su verilir. te yandan Fuzlnin btn hayat boyunca hi ayrlmad Irak corafyas da scan hkm srd, suya
ihtiyacn artt, Dicle ve Fratn da grl grl akarak airlere ilham kayna olduu bir blgedir.
Gnlk hayatn vazgeilmez unsuru su ile Hz. Peygamber arasndaki ilgileri u ekilde sralamak
mmkndr:
78
Su - Hayatn Balangc
Kuran- Kerimde suyun, hayatn balangc, deta canllarn ham maddesi olduu bildirilir: nkr
edenler, gklerle yer bitiik bir hlde iken bizim, onlar birbirinden ayrdmz ve canl olan her
eyi sudan yarattmz grp dnmediler mi? Yine de inanmazlar m? (Enbiy, 21/30)
Dier taraftan; Ben gizli bir hazine idim, bilinmek istedim ve halk (varlk lemlerini ve insan)
yarattm kuds hadisinde belirtildii gibi Evvel ve Ezel olan Cenab- Hak, kendisinden baka
hi bir ey yokken, birliini ve gzelliini adeta bir aynadan seyretmek iin Hz. Peygamberin
nurunu yaratmtr. Yaratlan ilk cevher olan bu nura, Nr- Muhammed denir. Sonra da Nr-
Muhammedden Levh-i Mahfz, kalem, cennet, cehennem, gkler, yeryz, dalar, denizler,
bitkiler, hayvanlar ve son olarak da insan yaratmtr. Dolaysyla Hz. Peygamberin nuru btn
kinatn mayas olmu, btn varlklar varln o nurdan almtr.
Hayatn balangc ve kinatn yaratlmas ile su ve Hz. Peygamber konusunda airane bir husus da
Sen olmasan, sen olmasan gkleri yaratmazdm kuds hadisine gre kinatn Hz. Peygamberin
yz suyu hrmetine yaratlmasdr:
Vechi var tene-i b- keremin olsa cihn
Ki yzn suyuna halk oldu senin kevn mekn (Hayl)
Su - Hayatn Devam-Devamllk
Su, hayatn devam iin elzemdir. Su olmasa hayat olmaz. Klasik iirimizde akarsularn devamlln
sembol olarak kullanlmasnn sebeplerinden biri budur. Son peygamber Hz. Muhammed SAV
de tebli ettii din ve en byk mucizesi olan Kuran- Kerimle hep canldr, peygamberlik grevi
ebediyen srecektir, gnllerdeki saltanat daimdir. Onun hayatiyeti nat trne verilen isimde de
aka grlr. nsanlarn vefatndan sonra kaleme alnan vg amal iirlere at, mersiye/res gibi
isimler verilirken, Hz. Peygamber iin yazlan manzumelere nat/medhiye gibi isimlerin verilmesi;
Yce Peygamberin daima hayatla balantl, daima diri olduu telakkisini vurgulayan bir inceliktir.
Su - Rahmet
Kltrmzde yamura rahmet denir. Suyun rahmet zellii btn dnyaya yneliktir. Hz. Peygamber de; Biz seni ancak lemlere rahmet olarak gnderdik. (Enbiy, 21/107) ayetinde belirtildii gibi
btn lemlere rahmet olarak yaratlm ve gnderilmitir. Onun peygamberlii btn kinat iine
alr. Tebli ettii slam dini; akl sahibi btn varlklara, insanlara hidayet vesilesi olmutur. Kyamette
de efaati ile inananlar Allahn merhametine, affna kavuturacak olan Odur. Kendisinden nce ve
sonra gelen btn varlklar iin rahmet olmasndan dolay; Reslr-Rahmet, Nebiyyr-Rahme, Rahmet
ve Rahm adlarnn sahibidir. (DH, 60b, 74b-75b, 137b, 254b).3 Talcal Yahynn aadaki beytinde bu hususlara armla Hz. Peygamber, rahmet, su, susuzluk ve saka bir araya getirilir:
Anda memin hazretine tene iriser
Rahmet suyuna zt- erfin ola sakk (Yahy Bey, Divan)
3 DH: Kara Dvdzde Mehmed, Tevfku Muvaffkl-Hayrt li-Neylil-Berekt f-Hdmeti Menbas-Sadet

(Delil-i Hayrt erhi), Mevlna Mzesi Kt. Nu: 4914.
79
Su - Nimet
Su, byk bir nimettir. Bunu susaynca veya sularmz kesilince daha iyi anlarz. Hz. Peygamberin
bir ad da Nimetullhtr. (DH, 139a). Cenab- Hak, Hz. Peygambere iman edip emirlerine uyan,
yasakladklarndan da kananlar dnyada ve ahirette trl nimetlerle mkfatlandracaktr. Bu
nimetlere ulamak Hz. Muhammed (s.a.s.) ile mmkn olduu iin Ona Nimetullh denmitir:4
Onunn nm oldu Nimetullh
Cihna rahmet-i Mevldr ol h (Hasb, Drretl-Esm)
Su Yeri Doldurulamayan Tek Olmak
Su, yerini alabilecek baka bir madde olmayan, ok nemli bir ihtiyacmzdr. Hz. Peygamber
de yerine baka hi bir varln geemeyecei tekliin sahibi, esizliin rneidir. Bu husus
kelime-i tevhitte aka ilan edilir. Cenab- Hakkn adyla birlikte ad anlan tek varlk/insan Hz.
Peygamberdir. Nitekim Hz. Peygamber, Nr- Muhammed dolaysyla yaratlndan balayarak;
ilim, ahlak, fazilet, Allaha yaknlk gibi konularda herkesten farkl ve stn olduu iin esiz
anlamnda Vahd isminin sahibidir (DH, 50a-50b).
Su - Medeniyet
Susuz medeniyet olmaz. Bu yzden btn yerleim merkezleri su kaynaklarnn bulunduu yerlerde kurulmutur. Hz. Peygamber de cahiliye karanl iindeki insanla medeniyeti getirmitir.
Gemite ad Yesrib olan Medine, Hz. Peygamberin hicretinden sonra medenilemeye balad
iin ehrin ad Medine (-i Mnevvere) olarak deimitir. Bu mspet deiimi, medenlemeyi
vurgulamak iin ehre 97 farkl isim verilmitir.5
Su - Maneviyat
Tasavvuf kltrmzde kan maddiyatn, su ise maneviyatn semboldr. Kad Burhaneddinin;
Ak kimyas gnlmdeki kan su, gzmn yan kan, benzimin gmn de altn eder manasn tayan beytinde bu hususu airane bir ifadeyle belirtir:
Kan gnlde su ve gzmn yan kan
Benzim gmn altn eder kmy-y ak
Maneviyatn kayna ise din ve inantr. Hz. Peygamber, maddiyata deer vermeyip insanlar i
dnyalarnda zenginlemeye tevik etmitir. nantan kaynaklanan maneviyat insanlar gl,
kararl, azimli, alkan, mitli, sabrl, merhametli, hogrl ve sevgi dolu bir hle getirir. Bylesine engin gnll insanlar, Hz. Peygamberin ahlakna brnenlerdir.
Su - Temizlik
Su, temizliin semboldr. Allah sizi temizlemek iin zerinize gkten su indiriyordu. (Enfl,
8/11) ve Biz l topraa can vermek, yarattmz nice hayvanlara ve insanlara su vermek iin
gkten tertemiz su indirdik. (Furkn, 25/48) ayetlerinin iaret ettii gibi su, hem temizdir hem
4
5
80
Mfessirler Kuran- Kerimde ayette (brhm, 14/28, 34; Nahl, 16/83) yer alan bu ibare ile Hz. Peygamberin
kastedildiini belirtirler.
Nebi Bozkurt-Mustafa Sabri Kka, Medine, TDV slm Ansiklopedisi, C. 28, Ankara 2003: 305306. 305311.
de en nemli temizleme ve temizlenme aracdr. effaf ve berraktr, ii ve d temizdir, iindeki

yabanc cismi grmek mmkndr.
Hz. Peygamber de zhir ve btin btn gnahlardan, madd ve manev btn kirlerden uzak;
bedenen ve ruhen tertemiz olduu iin Mutahhar ve Thir isimlerinin sahibidir. Thir ismi Onun
zhir, Mutahhar ismi de manev temizliine iaret eder (DH, 53a-54b).
Birer ismi olup Thir Mutahhar
Msemm oldu onlarla Peyamber (Hasb, Drretl-Esm)
Ey Mutahhar geldiin dem kim vcda anadan
Kfirin deyri ykld titredi Lt u Ment (Nesm, Divan)
Su Hayr (Hayr)
Yunus Emrenin;
Bir hastaya vardn ise bir yudum su verdin ise
Yarn anda kar gele Hak arbn imi gibi
beytinde ifade ettii gibi susayanlara, zellikle de hastalara su vermek Cenab- Hak tarafndan
mkfatlandrlma sebebidir.
Gam gn etme dil-i bmrdan tgin dir
Hayrdr vermek karanu gecede bmra su (8)
beytinde de Fuzl; enfeksiyona bal hastalklarda gece ate ykselmesinin su kaybna sebep olduunu, bu yzden hastalarn suya itiyak ve ihtiyacnn arttn; gece hastann banda bekleyip
ona moral vermenin hem de bir takm isteklerini yerine getirmenin insana sevap kazandrdn
edeb bir ifadeyle ele alr.
En stn sadaka, su vermektir (Nes) ve Sa`d bnu Ubadenin, Reslullha (s.a.s.): Senin houna giden sadaka hangisidir? sorusuna Su! cevabn verdii hadisleri, ihtiyac olana su vermenin sadaka olduunu bildirir. Dier yandan canllarn su ihtiyacn gideren daim bir su kayna
(eme, kuyu, sebil) oluturmak, sadaka-i cariye cinsinden hayr hasenata ynelik amellerin en
makbullerinden, en hayrllarndandr: u yedi eyi yapan, ldkten sonra da devaml sevap kazanr: lm bir eser yazan, eme yapan, su kuyusu aan, meyveli aa diken, cami yapan, Mushaf
yazan, arkasnda slih bir evlat brakan. (Ebu Davud)
Fuzlnin Su Kasdesi bu gzle deerlendirilirse, Peygamber sevgisini dile getiren bu aheser iir
de Peygamber klarnn yank gnllerine su serpen bir sevgi pnar; air Fuzlnin daim bir
sevap kaynadr.
Ayrca Hz. Peygamber; btn insanlarn, peygamberlerin ve kullarn en hayrls kabul edilir,
bu yzden Hayrl-beer, Hayrl-Mrseln ve Hayrl-ibd isimleriyle anlr. Fuzl de iirinde
Hayrl-beer ismine yer verir:
81
Y Habballh y Hayrel-beer mtknam

Eyle kim leb-teneler yanp diler hem-vre su (26)
Su Sevgi / Gzya Hasret
Yukardaki beyitte Fuzl; Ey Allahn sevgilisi! Ey insanlarn en hayrls! Susuzluktan duda
kuruyanlar nasl yanarak su isterse, ben de seni yle zlyorum derken Hz. Peygambere olan
hasret ve sevgisini dile getirir. air; susuzluktan duda atlayan, cieri yanan bir insann suya
olan ihtiyacyla bu sevgiyi ifade ederken;
Hb- gafletten olan bdr olanda rz- har
Ek-i hasretten tkende dde-i bdra su (31)
beytinde; su-gzya-hasret ve sevgi ilgilerini verir. Dolaysyla su, sevginin de semboldr, Hz.
Peygamber de hem Allahn (Habbullh), hem de insanlarn (Habb-i bd) sevgilisi, en ok sevilmeye layk esiz insandr.
Su - Mucize
llerle kapl Arabistan yarmadasnda su ok kymetlidir. Rahmet Peygamberi olan Hz.
Muhammedin (s.a.s.) suyla ilgili mucizeleri byk nem tar. Bu yzden Fuzl, Hz. Peygamberin
suya dair mucizelerine alt beyitte yer verir:
Seyyid-i nev-i beer dery-y drr-i stf
Kim sepipdir mucizt te-i erra su (17)
Klma iin tze gl-zr nbvvet revnakn
Mucizinden eylemi izhr seng-i hra su (18)
Mucizi bir bahr- b-pyn imi lemde kim
Yetmi andan bin bin te-hne-i kffra su (19)
Hayret ilen parman diler kim etse istim
Parmandan verdiin iddet gn Ensra su (20)
Dostu ger zehr-i mr ise olur b- hayt
Hasm su ise dner elbette zehr-i mra su (21)
Eylemi her katreden min bahr- rahmet mevc-hz
El sunup urga vuz in gl-i ruhsra su (22)
Bu msralarda da belirtildii gibi, eitli vesilelerle, muhtelif zaman ve meknlarda Hz.
Peygamberin su ile ilgili birok mucizesi vardr. Henz doumu esnasnda Sve Glnn sular
ekilmi, tamamen kurumu;6 susuzluk anlarnda parmaklarndan sular akm, az sular oaltm, susuz kuyuyu suyla doldurmu, ac suyu tatl suya evirmi, kayadan su karmtr.7
6
7
82
Bu olay mucize deil, irhstr.

Emine Yeniterzi, Divan iirinde Nat, Ankara 1993, s. 293.
Su - Kutsiyet
Hayat suya bal olduu iin tarih boyunca btn din ve kltrlerde suya byk nem verilmi,
kutsiyet izafe edilmitir. Ebedliin srr b- haytta aranm, zemzem ifa kayna kabul edilmi,
cennette Kevser suyundan imek inananlarn midi olmutur. Bu yzden airler Hz. Peygamberi,
Kevserin sksi veya b- hayatn kayna olarak tasvir ederler:
Sensin ef-i maher sni-i sun- ekber
Sk-i havz- Kevser ey lillh y Muhammed (eyyd Hamza)
Ey menba- mrvvet ml-hayt- feyz
Ey shib-i efat hem kevser fitb (Cezm)
eh bu milket-i dr- fenda
Bu gn ser-eme-i b- beksn (Tczde Cafer elebi, Divan)
Su - Ate
Su atei sndrr. En byk ate ise insanlarn en byk korkusu olan cehennem ateidir. Cehennem ateini sndrecek olan da Hz. Peygamberin efaatidir. Fuzl;
Bm-i dzah nr- gam salm dil-i sznma
Var mdim ebr-i ihsnn sepe ol nra su (29)
Cehennem korkusu, yanan gnlme gam atei salm ama senin ihsan bulutunun o atee su
serpeceinden mitliyim derken; Hz. Peygamberin maherde ortaya kacak olan efaatini hatrlatr. air, yce Peygamberin yaratlndaki rahmetten o kadar emindir ki; kulun gnahn arz
etmesinin Hz. Peygamberin efaatinin ortaya kmas iin bir vesile olduunu iddia eder:
Ol kadar zevk-i efat cevher-i ztnda var
Kim gelir arz- hat manda bir ihsn sana
Bu syleyi Fuzlnin dehasna yakr biimde, gnahkrlna airane bir mazerettir. Nitekim:
Ger bende ola tamm- tat
zhr neden bulur efat
Ya Resulallah! Eer benim ibadetlerim tam olup da hi gnahm olmazsa, senin efaatin nasl
ortaya kacak? ifadesi de, dier peygamberlerin Nefsim diyecei etin maher gnnde; mmetim diyecek olan Makm- Mahmdun sahibi Hz. Peygamberin efaat yetkisini ve stnln, Cenab- Hakkn Habibine verdii deeri belirten airane tarzna uygundur.
Su - Bereket, Zenginlik
Su bereketin sebebidir. Bizzat suyun kendisi bu bereketi aksettirir; okyanus, deniz, gl, akarsular,
buhar, buz, yamur, kar, i gibi tezahrler suyun zenginlik ve bereketin sembol olduuna ia-
83
ret eder. [Resulm!] Kukusuz biz sana Kevseri verdik. (Kevser, 108/1) ayeti de lah bir nimet
olarak Hz. Peygambere bolluun, bereketin, okluun veya zenginliin verildiini belirtir.8
Su lim
Su ilmin semboldr. Gemite derin ilmi, engin bilgisi olan insanlara mtebahhir denirdi. lim
anlamna gelen feyz kelimesinin de asl anlam suyun tamasdr. Nerede feyz varsa, orada su
vardr. Nitekim airin Trke Divanndaki bir dier natte:
Cn verir lalin temennsnda bin b- hayt
Feyzine leb-tene yz Hzr u Meshdr senin
beyti feyz-su ilgisine ak bir delildir. Hz. Peygamber de; hi bir renim grmediini ve okuma yazma
bilmediini belirten mm ad yannda; btn ilimlere vkf manasna gelen lim isminin de sahibidir:
nsn bu esrr- nihn eyledi hayrn
mmdir adn olmu iken lim Dn (Yahy Bey, Divan)
Fuzl, bir dier nat iirinde de mm olmasna ramen insanl cahiliye karanlndan kurtaran
yce Peygamberin lah bir ltuf ve mucize olan ilmine iaret eder:
Hn-i dav-y nbvvet mdde ilzmna
Chil iken il senin ilmin yeter brhn sana
lim ile su/deniz benzerlii konusunda Hz. Peygamberin ilim denizi olarak nitelendirildii aadaki beyit gzel bir rnektir:
lm bahri v fezyil mecma
Lutf kn v fevzl menba (Ahmed, skender-nme)
Su - G
Su g ve enerji kaynadr. Gnmzde enerji retimi iin hidroelektrik santraller kurulmakta;
okyanuslarda dalgalar, denizlerde gelgitler ve akarsulardaki akntlar kullanlmaktadr. Gemite
arklar (su dolab) ve su deirmenleri ayn amala kullanlyordu. Suyun ilgin bir zellii de ok
aznn bile gce sahip olmas veya gsz grnrken gl olmasdr. rnein damlalar ok
zayf, ok nahiftir ama srekli damlalar mermeri deler. Hz. Peygamber de; asker, siyas, iktisad
ve iktidar gc yokken; btn bu glere sahip mrikleri malubiyete uratmtr. Madd gc
yoktur ama kudret sahibi Allahn yardm, ltfu Onunladr. Kendisine verilen her grevde baarl olmu, her iini mkemmellikle yapm, yenilgiye dmemitir. Bu yzden Kav, Z-Meknet
ve Z-Kuvvet gibi adlarla isimlendirilmitir (DH, 133b, 136a).
Onun bir ismi de Z-Kuvvet oldu
Ona kuvvet her emre kudret oldu (Hasb, Drretl-Esm)
8 Su Kasidesinin: Men lebin mtkyam zhhd kevser tlibi / Nitekim meste mey imek ho gelir h-yra su
eklindeki 10. beytinde Kevser farkl anlamda kullanld iin bu beyit yukarda verilmemitir.
84
Su - Hareket
Su, daim hareketin, dinamizmin semboldr. Zira durgun su kirlenir, bozulur, kokar veya yok
olurken akarsular her zaman temizdir, canldr:
Ey fikri balanm, ayan zlmemitir,
Hareketin de sr olduunu, grdn hir!
Hareketle; sknt, feraha dner yakn;
Kaynak olsun, rmak olsun su, akp arnr! (Mevlna)
Hz. Peygamber de; ki gn birbirine eit olan ziyandadr hadisiyle daim hareketi, faal olmay
tavsiye etmi; tembellii, bo durmay asla tasvip etmemitir.
Su - ifa
Su, ayn zamanda bir ifa kaynadr. Kaplca ve imecelerin tedavi amal yaygn kullanm malumdur. Gemite akl ve ruh hastalarnn tedavisinde; su kenarlarnda suyun sesini dinleme, suyun akn seyretme gibi teskin yntemleri kullanlr; stresten kurtulmak iin ak havaya klr,
bahelerde gezilir, subalarnda oturulurdu:
Hurrem olsa gam deil ek-i revnm grse yr
deti tefrh-i rh etmektir akarsularn (Bk, Divan)
Vcuttaki btn hcrelerin suya ihtiyac vardr. Gnde 1,52 litre su imek bu ihtiyac giderir,
ayrca bedendeki toksinleri atmaya yardmc olur. Ani korkularda su imek, fkelenince de abdest almak faydaldr, hadisle de tavsiye edilir: fke eytandandr, eytan ateten yaratlmtr.
Ate ancak su ile sndrlr, o hlde fkelendiiniz zaman onu yenmek iin abdest alnz. (Eb
Dvd)
Hz. Peygamber de; insanlardaki kfr, cehalet ve kt huy hastalklarn tedavi eden bir tabibe benzetilirken; bedensel ve ruhsal hastalklara, delilere, czamllara elini srerek ifa verdii iin bir ad da fdir.
(DH, 155b) Bu yzden edebiyatmzda if, dev, dermn, merhem, tabb gibi benzetmelerle ele alnr:
Hazret-i Hakka ol if-y kulb
Hem habb oldu hem dahi mahbb (Yahy Bey, h u Ged)
Yarar sana dersem cn tabbi
Ki zahma merhem derde devsn (Tc-zde Cafer elebi, Divan)
Senin akn kamu derde devdr y Reslallh
Senin katnda hcetler revdr y Reslallh (eyyd Hamza)
Su - fet
Su asl olarak rahmettir ama Cenab- Hakkn lutuf (Latf) ve kahr (Kahhr) sahibi olmas gibi; sel
veya tufan olarak insanlar helak eden afete dnebilir. Hz. Peygamber de kendisine itaat edenleri, lah emirleri yerine getirenleri ve Cenab- Hakkn yasaklarndan uzak duranlar rahmetle
mjdeledii iin mjdeleyici anlamnda Ber ve Mbeir isimlerinin sahibidir. Dier yandan
85
Nezr ve Mnzir adlar da Onundur. (DH, 79a-80a) Uyarc, korkutucu manasn tayan bu
isimler, mmetinden Cenab- Hakkn emirlerini terk edenleri, yasaklad fiilleri ileyenleri ve
kendisine isyan edenleri ilah ceza ile ikaz ettii, korkuttuu iin verilmitir:
Ber-i rahmet-i Rahmn Muhammed
Nezr-i hiddet-i nrn Muhammed (eyholu Mustafa, Hurd-nme)
Kuran- Kerimde bu isimler; Biz seni hakikaten bir hid, Mbeir ve Nezr olarak gnderdik
(Ahzb, 33/45) ayetiyle verilir:
Cmle lem milkine hid Mbeir hem Nezr
Eyledi Hak nkim erselnk ey Fahr-i Cihn (Kvm, Fetih-nme-i Sultn Mehmed)
Su - Gzellik
Su bulunduu yeri gzelletirir. Tabiatta susuz gzellik yoktur. Hz. Peygamber de; Biz insan en gzel biimde yarattk (Tn, 95/4) ayetine mazhar olan; madd ve manev, fizik ve
ahlak gzelliin zirvesindeki esiz insandr.9 Onun gzelliini Kanun (Muhibb) u msralarla anlatr:
n ezel ressm- kudret yazd hsnn ber-keml
Sun- nakdr erimez ona h vehm hayl
Hz. Peygamberin gzellii henz kinat yaratlmadan nce Cenab- Hakkn sanatkr kudretiyle
en mkemmel biimde resmedilen ylesine lah bir naktr ki insanln bu gzellii hayal etmesi dahi mmkn deildir.
Su - Ayna
Su ayna vazifesi grr. airler, insanln z olan Hz. Peygamberi Cenab- Hakkn sfatlarn,
gzelliini/Cemlullah aksettiren bir aynaya benzetirler. Aadaki beyitte eskiden gm aynalarn okside olmamas iin mahfazaya konmasndan hareketle; Hz. Peygamberin Allahn mutlak
gzelliine bir ayna, btn insanln da bu aynaya klf olduu anlatlr:
Dnyda kadrini kaan idrk ede bu halk
Konlar niym oldu sen yne-i Hud (Ahmed Paa, Divan)
Kltrmzde gnl de aynaya benzetilir. Hz. Peygamberin temiz gnl asla tozlanmayan, kirlenmeyen, cilaya ihtiyac olmayan, her an lah tecellilerin aksettii prl prl bir aynaya benzer:
Gevher durur ki saykala h ihtiyc yok
ynalkda tab- mnri Muhammedin (Cem Sultan, Divan)
Su - Deniz, Bulut, Pnar
Suyun airler iin zengin bir ilham kayna olmasnn sebeplerinden biri de deniz (bahr, dery,
kulzm, lcce, ummn), bulut (ebr, sehb), pnar (ser-eme, menba), i (eb-nem, jle), damla
86
Bu konuda ayrca; Ben Araplarn en gzeliyim mealindeki hadis hatrlanabilir.
(katre-katart), yamur (brn) gibi eitli tezahrlerle ortaya kmasdr. airler suya dair btn
bu unsurlar Hz. Peygamberle bir araya getirmi, airane tebihlerde kullanmlardr:
Sensin ol bahr- kermet kim eb-i Mircda
eb-nem-i feyzin yetirmi sbit seyyra su (27)
Mnteh erine edyn- tamm-i rsl
Bahrsen sir-i erbb- rislet emvc (Fuzl, Divan)
Sehb- rahmet oldu ge ad
Hakn ihsn brn gibi yad (Yahy Bey, Ysuf u Zleyh)
Men etme teneden katart- terahhumu
n menba- keremsin ser-eme-i seh (eyh, Hsrev rn)
Mefharsn kintn mmkintn efdali
Bahr-i cdundan senin bir katredir ummn u Nl (Kvm, Fetih-nme-i Sultn Mehmed)
Sonu
Klasik Trk edebiyatnn esiz bir rnei olan Su Kasdesi, yine bu edebiyatn dh airi Fuzlnin
din ve edeb kltr bir araya getirdii abide bir eserdir. Fuzl, bu iirde tefekkr, tahasss ve
tahayyln btn imknlarn kullanm; su redifiyle, lemlere rahmet olarak gnderilen Hz.
Peygamber arasnda ok zengin balar kurmu; suyun hayatmzdaki, Yce Peygamberin de inananlarn gnllerindeki yerini airane slubuyla dile getirmitir. air, adeta susuz hayat olmad
gibi, Hz. Muhammed (s.a.s.)siz sevgi ve inan olmayacan kasidesinde tekrar tekrar vurgular.
Fuzl, su redifini seerken bunlar dnm mdr? sorusu akla gelebilir. Kanaatimizce air,
burada belirtilen hususlarn ok daha fazlasn dnmtr. Ancak dnmemi olsa bile, bize
btn bu yorumlar yapma imkn tand, iirinde bu denli genilik ve derinlie yer verdii iin
Fuzl byk bir airdir, bir dhdir.
KAYNAKLAR:
Akar, Metin, Su Kasdesi erhi, Ankara 1994.
Akyz, Kenan ve di., Fuzl, Trke Divan, Ankara 1958.
Bozkurt, Nebi-Kka, Mustafa Sabri, Medine, TDV slm Ansiklopedisi, C. 28, Ankara 2003: 305311.
alkan, Adem, Fuzlnin Su Kasidesi ve erhi, Ankara 1992.
Dilin, Cem, Su Kasidesinin Bir Beytindeki Yaygn Yanl zerine, Trkoloji Dergisi, C. XIII, S. 1, Ankara 2000:
145166.
Kara Dvdzde Mehmed, Tevfku Muvaffkl-Hayrt li-Neylil-Berekt f-Hdmeti Menbas-Sadet (Delil-i
Hayrt erhi), Mevlna Mzesi Kt. Nu: 4914.
Pala, skender, Su Kasidesi, stanbul 2008.
afak, Yakup-Sevgi, Ahmet, Veled elebinin Fuzlnin Su Kasdesine Yazd erh, Yzak-Kutlu Doum zel
Says, S. 14, Nisan 2006: 2430.
zgr, Tahir, Su Redifli iirler ve Fuzlnin Su Kasdesinin Kompozisyonuna Dir, lm Aratrmalar-DilEdebiyat-Tarih ncelemeleri, S. 9, stanbul 2000: 239248.
Yeniterzi, Emine, Divan iirinde Nat, Ankara 1993.
87
88
Kaygusuz Abdaln Eserlerinde

Su Motifi
Prof. Dr. ABDURRAHMAN GZEL

Bakent niversitesi Eitim Fakltesi
Kaygusuz Abdaln eserlerinde su; b, m, rahmet, merhamet, yamur, mevc, deniz, balk, bulut,
hasret, gzya, if, katre, nutfe, umman gibi mefhumlarla ifde edilmektedir. Bu cmleden olarak
onun eserlerinde geen bu su ile ilgili mefhumlar u noktalar ile snrlamak mmkndr:
A.
B.
C.
D.
nsan Vcudunun Teekklndeki Su,

Kaside-i Dolabnme deki Su,
Balk-kz (Deniz-Kara) Tebihindeki Su,
Ataszleri ve Deyimlerde fade Edilen Su vb.
imdi bunlar Kaygusuz Abdaln eserlerinde geen metinlerin nda ksaca ele almaya alalm.
A. nsan Vcdunun Teekklndeki Su
Kaygusuz Abdal, Divannda insann Bir katre meniden, Mesnevsinde Bir katre sudan,
Vctnmesinde nutfe ve kan phtsndan yaratldn ifde eder (Divan, Mr., v. 318a; Birinci
Mesnev, Mar., v. 77a; Vcdnme, v. 3a-b.). Bu tezini Kurandan yetler getirerek delillendirmeye
alr.
Demek oluyor ki, insanolunun yaradlnda var olan su, Kaygusuzda; meni, su, nutfe, kan
phts ile ifade edilmektedir. Zira Allah, Biz her eyi sudan halkettik demiyor mu? yle ise
insann yaradl su ile balar ve devam eder. Nasl ki yeryznn su ise, insan vcdunun
da 2/3 sudan ibarettir.
89
Kaygusuz Abdal, Vcdnme adl eserinin banda insann yaradln, ana rahmine den nutfeden itibaren ele alarak, Mmin Sresinin 12-14 yetlerini de delil olarak getirir:
-And olsun biz insan, amurdan (szlm) bir hlasadan yarattk. Sonra onu sarp ve metin
bir kararghta bir nutfe yaptk. Sonra o nutfeyi bir kan phts hline getirdik, derken o kan
phtsn bir inem et yaptk; o bir inem eti de kemiklere, bilahare onu baka yaradlla ina
ettik. Sret yapanlarn en gzeli olan Allahn n bak ne ycedir.
Kaygusuz Abdal, ana rahmine den bu nutfenin yedi seyyre tarafndan nasl terbiye ediliini ve
vcuda geliini, ayrca bu insan vcudunun ansr- erba ile olan alkasn detayl bir ekilde
anlatr. yle ise ksaca konumuzla ilgisi bakmndan ansr- erbann (toprak, su, yel, ate)
getii metinleri vermeye alalm:
Sen nesn yle mcerred sylegil
Nitelnden bize erh eylegil
Sen heman od u yil toprak su msn
Dah nesnen var m heman bu msn (Glistan, Mar., v. 89b.)
Ten toprag-la su od u yil dr
Yokdur ebti gl ki misldr (Mesnevi, Mar., v. 131b.)
Bu suret tertibine yokdur sebt
Bu ki degl ab u ate hak u bd (Glistan, Mar., v. 180a.)
Yukarda da grld gibi Kaygusuz Abdaln eserlerinde (manzum+mensur) ansr- erba,
nemli ekliyle gemektedir. nsan bedeni bu drt unsurdan vcd bulmutur. Yine Kaygusuz
Abdal bu durumu Mesnevisinde yle anlatr.
demn vcd bir ehirdr. Drt trl (toprak-su-ate-yel) cevherden bnyd olmdr. Bu vcd 9
drl cevherden mteekkildr. O da; kemk, sinr, damar ve deri bu dr ata canibindendr. Amma
ilk, kan yag ve kl ise ana canibindendr. Ve bu ehrn 12 burc u bedeni ve 12 kapus vardur. Bu kapular bzan alur, bzan da kapanur. demn vcudunda tamam 777 mahallesi vardur ki sinirlerdr.
yz altm alt ars vardur ki kemiklerdr. 444 ars yaz-k akar, damarlardur, kesilmez. Bu
ehrn ortasnda bir punar vardur ki bu ehrn cmle yerine su oradan gider ki o da yrek ve cierdr.
Kaygusuz bu hususu manzm olarak da yle ifade eder:
Grrem bu ulu ehr-i muazzam
Ona nisbet degl ne Msru ne am
Yidi yz yitmi yididr mahallesi
leme tolm ol ehrn kavgs
yz altmalt arudur bzr
Her neki vardur cihanda anda var (Mesnev, Mar., v. 79b-80a.).
90
Kaygusuzun eserlerinde ansr- erbaa ile ilgili olarak pek ok atfa rastlamak mmkndr.nk O, Vcdname adl eserinde, nsan vcdunun teekklndeki ansr- erbaay da yle
anlatr (bk. Mar., v. 169a-b, 141a, 173a, 182b, 198a, 131b). Onlar da:
Her dem anadan doar, kuvvet bulur, deme kuvvet anadandr.
Birincisi: Yiitlkdr ki, Kudret eline gelr suya tbidr.
kincisi: Olanlkdur ki kuvvet ayana gelr, hke tbidr.
ncs: Civanlkdur ki kuvvet beynine (belne) gelr ki tee tbidr.
Drdncs: Pirlkdr ki kuvvet lisnuna gelr, yile tbidr. (Vcdnme, st. niv. Ktp., nu:
6817, v. 5b; Gzel, A., Vcdnme, s. 139).
demn huyu topraa benzeye, erlii suya benziye, evk kzgnl oda benziye, yel gibi de cmleye yol bula. (Saraynme, Mar., v. 64b ). demdeki ruhlar ise:
Birincisi ruh; Nebtdur ki suya tbidr.
kinci ruh; Hayvndur ki yemek yemeye trba tbidr
nc ruh; nsandr ki ka, k ise suya, atee tbidr.
Drdnc ruh; Melekdr ki kudret-i Hakka yele tbidr (Vcdnme, v. 4b).
Kaygusuz Dilga adl eserinde de Sular damarm, yer vcudum (Dilga, Mar., v. 230a-b;
Gzel,A., Dilg, s.19) demek sretiyle de ansr- erbaaya temas etmektedir.
B. Kaside-i Dolabnmedeki Su Motifi
Buradaki dolap tbiri, su dolabdr. Bundan dolay da ad Dolabnme olmutur. Burada su
dolabnn aadan yukarya su ekerken iniltisi, Hakkn nimetini Hakkdan alp, halka veri
sesidir. Allahn verdii nimetlere kr sesidir. Devml su ekerken durmayan dolabn iniltisi,
hasta kiinin Rabbndan ifa dileyiinin; dum kabl eyle Yrab! deyiidir.
Dolabn dn, onun rabbna kar olan kulluk grevini if ederken gece-gndz demeden,
hem dnya, hem de ahiret iin alan mrid-i kmilin ibdetidir.
Dolap, burada yerden ald suyu herkese eit olarak datr, meyveleri, sebzeleri, kular, kurtlar
vb. btn canllar sular, onlara yeni bir hayt verir.
Dolap da, susuz dnmez. nk onun vazifesi su datmaktr. Suyun ise, Dini-Tasavvufi Trk
edebiyatnda nemli yeri vardr. Su temizleyici, yaatc, can verici, kuatc, saflk ynleriyle bilinir.
Dolapla ilgili olarak bu bilim dalnda nemli manzum ve mensur eserlere rastlyoruz. Bilhassa
Ynus Emrenin Dertli Dolab ile Kaygusuz Abdaln Kaside-i Dolabnmesi; iyi bir Mslmann,
yni insan- kmil olabilmenin, zahmetini, ilesini, sabrn, zerafetini ve zaferini dile getirirler.
Dertli Dolabda Ynus Emre, su dolabna Niin inilersin? diye sorar. Dolap da ona yle cevap verir:
Benim derdim vardr, o derdim de Mevlya olan akmdr. te onun iin ve Allhn emri byle olduu
iin, hem hizmetimi-ibadetimi yaparm, hem de inilerim-krederim. Ben dada bir aa idim. Bir gn
bir ahs geldi, beni bu dada buldu, dalm budam krd ve beni dolaba layk grd. Sonra dlgerler
91
beni yondu, her zm yerli yerine koydu ve ben bylece dolab oldum. Suyu alaktan alp yukar ekerim, dnp yukardan aa dkerim. Grdnz gibi ben, gece-gndz durmadan neler ekerim. Bir
dan aac olmama, alaklardan su alp ykseklere dkmeme ve btn aclarma ramen hi ikyeti
deilim. Bilkis Mevlmn beni byle bir hizmete lyk grdnden dolay da ona duacym.
Dervi Ynus, neticede Allha olan akn ve gnahlarnn aff iin dkt gzyalarn dile
getirir ve onun iin inlediini ve bu iniltinin bir ac iniltisi olmadn, bilkis krne tesbihi
olduunu syler. te Yunusun Dertli Dolab:
Dolab nin inilersin derdm vardr inilerem
Ben Mevlya k oldum anun in inilerem
Benm adum dertl dolab suyum akar yalap yalap
Byle emreylemi alab anun in inilerem
Beni bir dada buldlar kolum kanadum krdlar
Dolaba lyk grdiler anun in inilerem
Dlgerler beni yond her zm yirine kond
Bu inildm Hakkdan geldi anun in inilerem
Suyum alakdan ekerem dnp yksekden dkerem
Grn u ben ne ekerem anun in inilerem
Ben bir daun aacyam ne tatluyam ne acyam
Ben Mevlya duacyam anun in inilerem
Dervi Ynus eydr ah gzya dker gnah
Hakka kam vallahi anun in inilerem1
kincisi Kaygusuz Abdaln Kaside-i Dolabnmesidir. Menkbnmeye gre Kaygusuz Abdal, bu
kasideyi Hacdan dn esnasnda si Suyu zerinde kurulu bulunan, fakat dndrlemeyen
Su Dolab iin sylemitir.
Kaygusuz Abdal, 40 dervii ile Hac farizasn if ettikten sonra, Anadoluya eyhi Abdal Msya
gelmek zere yola kar. ama gelir. ehre girmezler. Halid bin Veld ve Baba Amr orada yatard. Ziyaret ederler. Oradan Kala- Humusa gelirler. si Suyu zerine konup otururlar. si
Suyundan Humus Kalesine su karlacakt. Humus kalesi ise yksekti. Bu bakmdan su karmak iin byk ve ar bir dolap yapmlard. Dolab yaplr, si Nehri zerine konur, fakat Dolab
dnmez. Meer ki bu dolab yapan kii Nasran imi. Usta, Dolabn dnmeyiinden dolay ok
zlmtr. Bu sebeple Dolabn dn ekli Menkbnmede getii ekliyle yledir:
92
Timurta, F. K.,Yunus Emre Divan, st., 1972, 175.
s b. Meryem, Ms Kelimetullah ve Hz. Davud hrmetine dnmesi iin Dolaba and verilir:,
Ya Dolab! Hz. s hrmetine dn! Dolab dnmez, bu sefer,
Ya Dolab! Hz. Ms hrmetine dn! Dolab yine dnmez. Nihayet,
Ya Dolap! Hz. Muhammed hrmetine dn derler ve Dolap hemen durduu yerden hareket edip, su
zerinde dnmeye balar, Bunu gren Hristiyan usta, slmiyetin byk bir din olduunu kabul
ederek Mslman olur. Bu yzden de dolap; Muhammed Dolab adn alr. Haber etrfa yaylnca,
herkes bu dolab grmeye gelirler. Grenlerin kalbinde dolabn iniltisi baka bir tesir brakyordu. Dolabnmedeki bu serveni Kaygusuz, bir su dolabnn iniltisinin meydana getirdii tesiri
de yle dile getiriyordu.
Niin yzn dima suya srdn, barnn niin delik ve gzlerinin niin yala dolu olduunu, bu kadar zahmeti niin ektiini sorar. Dolap yle cevap verir:
Ben yce bir dada ulu bir aa idim. Dallarm gklere ulard. Kular, kumrular budaklarmda
yuva yapard. Birgn bir ahs gelip naca sald. Barma kemend takdlar, sokak sokak dolatrdlar. O zamanda beri ben dost! diye inilerim. Felek bal tattrd herkese sonunda zehir sunmam mdr? Sleyman, skender, Kayser, Kisra, Sam sonunda yok olmadlar m?
Kaygusuz, neticede insann ancak Allahn fazlna dayanmas gerektiini syliyerek iiri bitirir.
Kaygusuzun bu Dolap kasidesi; kfiyeleri ayr, sualli-cevapl iki kasideden mteekkildir. Biri
11, dieri 28 beyittir. Vezni mefln/mefln/ felndr. mlesi pek oktur.
Birinci Kaside, Kaygusuzun Dolaba hitab eklindedir. kinci Kaside ise, Dolabn Kaygusuza cevabdr.
Bu eser, dini-tasavvufi Trk edebiyatnda ayn zamanda bir Dolabnme trn de beraberinde
getirmitir. Bu sebeple bunun ayr bir deeri vardr. Ayrca bu eser, bir aacn devriyye tarz, bandan geenleri ihtiva eden bir ser-gzet haytdr. iir son derece irne ve hakimnedir. Eseri
aynen vermeye alalm:
Kasde-i Dolab
Sual itdm bugn ben bir dolaba
Didm nin srersn yz bu ba
Neden bagrun delkdr gzlern ya
Sebeb nedr satadun bu tba
Karrun yok gice gndz dnersn
Dkersn derdl gzlerden hn-ba
Elif kaddn bklmi enge dnmi
nildni dzeltmisn rebba
93
Gzn ya revn old seher-gh

Giceler varmadun bir lahza hba
Nin feryd-ile zr klursun
Meger derdn senn gelmez hisba
nildnden delindi derdl bagrun
Figanundan ciger dndi kebba
Nice virdi haber sana bu devran
Ki derdn defteri sgmaz kitba
Ne cevr itdi sana bu arh- gaddr
Ki devr ire dbsen bu tba
Duhnundan boyand gge gkler
Firkundan kara yirler trba
Sual itdm dolabu dndginden
Dnben n dolab geldi cevba
Cevb dden-i dolb Baba Kaygusuz Sultan
Dolab eydr ey emm er
itmege cevabum a kula
Benm budur sorarsan ser-gzetim
Ki ben yaylar idm bir yce tag
rimezdi boyuma altm arun
Belme dah on dem kucag (kua)
Germidm serdan gklermi
Sreyyya yitrmidm bud
Tokuz ay derneb bin drl kular
Budagumda tutarlard otag
terdi Tti v Kumri v Drrc
Gerdm bir zaman (ben) nie a
Hev Murg- kebter bagun gezerken
rilmi mr kuunun tuza
94
Kaz irdi meger dest-i kaderden

Ki bir ahs irib ald ba
Yklup yatdum ol dem yzm zre
Krld kalmad budum budag
Delp boynuma takdlar kemendi
Srdiler dolandum her sokag
Nice mddet sokaklarda yzime
Gelb gien basarlard ayag
Yidi Eyyb-ve bagrum kurtlar
Ciger-knun dker emm kapag
Zekerriy gibi bib belmden
Dolab in dzetdiler yarag
Temr mhlar dokunub yregme
Kaz dest-i ile arhun omag
Dolab oldum gice gndz dnerem
Su stinde tutar oldum otag
nilerm dn () gn dost diyben
Gzm ya sular bustn ba
Kime dost old devrn bu cihnda
Ki sonra olmad anunla bag
Felek kime tadurd bir kauk bal
Ki sunucu sunar tas-la agu
Sleymnun srerdi tahtna yil
Kara topraga koymdur yatag
Sikender kim cihn Kf ber-Kf
Tutub hkmine srerdi yasag
Girp zulmetde ister b u hayvn
Dolu zehr ile sundlar bayag (b u hayvn)
Cihanda varlg badan baa hep
Fen yurd durur mihnet ocag
95
Kan Rstem kan Husrev kan Sm

Belrmez birnn uc bucag
Bek yurd degldr ki bakasun
Fen ehli tutar bunda otag
Bu dny bir bytul-ankebtdur
Pes ol old megeslern duzg
Olublar (Ali) Gayb bunda tekye klan
Hakun fazl durur ancak tayag
Sabr seccdesn ki altna salm
Tevekklde kuanmdur kuag
Szini Kaygusuz rife syle
Ne bilsn ekkeri tana buza2*
Kaygusuzun bu kasidesinde; hem Kaygusuz hem Gayb hem de asl adnn ksaltlm ekli olan
Ala gemektedir. Bizim kanaatimize gre Ala (Aly) kelimesi Alaaddinin ksaltlm eklidir.
Seyfeddin, emseddin, Bedreddin gibi isimlerin Seyf, ems, Bedr olarak ksaltlmas gibi, Alaaddin de Al (Aly) olarak kslatlmtr. Ayrca kafiye ve veznin de bu ksaltmada mil olduu
ikardr. Buna gre Kaygusuz Abdaln asl ad. Alaaddin Gaybdir.
Bu kaside, Kaygusuz, Gayb ve Al imzalarn birarada tamas itibariyle, bylece kendisinin asl
ismini de bildirmi olmas bakmndan bizim iin son derece nemlidir.
C. Balk-kz Tebihinde Su
Kaygusuz Abdal; balk ve kz, deniz ve kara (su toprak) olarak vasflandrr. O, Glistan adl
manzm eserinin banda dnyann yaradln ksaca yle anlatr:
yle bir zaman idi ki kinat yoktu. Her sfat zt iinde gizliydi. nsan vcdu da yoktu. lem ve insan hepsi birdi. kilik yoktu; her ey, yer ve gk hazine iinde bir su idi. Allh, nce Mustafay yaratt.
Onun cn, canlarn ilkidir. Cihn Mustafann cannda sr idi. Allh (Mustafnn Cnnda) bu cevhere
baknca, cevher dirildi ve btn cihn meydana geldi. nce su oldu, akt; denizler ve karalar meydana
geldi. Denizin buusundan felekler ve feleklerin iinde melekler yaratld. Cihn istikmet tuttu ve her
mekn yerli yerinde dzeldi Dnya nce denizle doluydu. Bu hl elli bin yl devm etti eklinde
devm eder.
Dnyann yaradln etraflca anlatr. te burada Kaygusuzun eserlerinde kzn Karay,
balkn da Suyu temsil ettini grrz.. Toprak suyun zerindedir. Balk da su iindedir. Haliyle
topran da altnda madenler, pnarlar, lavlar vb.vardr. Ayrca yeryznn her yerinde sulara
96
Menkbnme, AG.Nshas,s.36-39; Gzel, A., Menakbnme, s. 124-127..
rastlamak mmkndr. Ancak yerine gre biraz fazla kazmak gerekir. Bu sebeple Kaygusuz,
kz-balk tebihlerini manzm olarak;
Aas ferdr kzdr balk
Dnyadur yildr hemn budur sefluk3
demek suretiyle vecizeletirir. Ayrca Miglatenme4 ve Budalanme5 de de;
Dervi yerlerin tabakasna bakt. 7 kat yeri grd. Fere bakt kz-bal grd. Denizden aa
bakt yeli grd Ucu-buca yoktu. 9 felek ar- mecd, 7 tabaka yerleri ol fer stne komu. Feri kz
stne, kz balk stne, denizi yel stne komu. Yeli tutmu bir ie gibi yine dzm, kudret-i
Hakk min kll pergl iinde hli teferr eyledi.
Grd ki, arh, yel deirmeninin okuna benzer. Yel dokunur, bu kubbe-i brigh yelin heybetinden
dner olmu dedikleri yer, yldzlardr ki ad Gnetir. Dolab olup dner. Varp yine gelince adn irte
gice koymular. Adem oullar z akllarnca ad vermiler. Gne aa iner yerin glgesi yukar
der gice olur. Gne yirden yukar kar lem renlk olur. rte oldu dirler.6 Kaygusuzun bu
ifadesiyle iki husus ortaya kyor.
Bunlardan birincisi; Dnya, sar kzn boynuzu zerinde duruyor. Yorulunca dier boynuzuna deitirirken deprem oluyor veya kulana sinek konuyor da, o sinei kovmak iin kuyruunu sallarken
deprem oluyor. derlerdi.
Yukarda da ifade ettiimiz gibi; balk suyu, kz ise karay temsil etmektedir. Kaygusuzda,
bu balk ve kz tebihleri ile dnyann 1/4nn su, 1/4nn ise kara olmas sebebiyle, toprak
altndaki svlarn kaynamas, bu kaynama esnasnda, yer altndaki ufak adacklarn, lavlarn yer
altnda birbirleriyle arpmas neticesinde, yukardaki kara paralarnda bir hareketlilik olmaktadr. te bu harekete toplumumuz deprem adn vermektedir. Hatta yle ki;
Yer altnda sar kz, yz ondrt bin yandadr,
Sar kz ifte kosan, hesap onun eindedir
kz ise bzelek peindedir.
eklinde de halk deyileri vardr. Buradaki yz on drt bin yan ne anlama geldiini ilgili bilim
adamlarnn ayrca deerlendirmesi gerekmektedir.
Bilindii gibi burada ne bir madd kz, ne de maddi bir balk kasdedilmitir. Bu hususun gerekten dzeltilmesi ve Jeologlarn msbet ilim erevesinde bu konuyu tekrar bu ynyle de
incelemesi her bakmdan faydal olur..
3
4
5
6
Mesnev, Mar., v. 79b.

Migltenme, s. 191-192,
Budalanme, s. 25.
Miglatenme, s. 190-192; Mar., v. 217a-218a.
97
kincisi de; dnyann kendi ekseni etrafnda dnne it ilk bilgilerdir. Aslnda bugnk bilgilerimize gre bu konunun ilk nce XVI. asrda Galileo ile balad ifade edilir. Hlbuki, Dnyann
kendi ekseni etrafnda dn ilk nce Kuran- Kerimde;
Gne, kendisi iin belirlenen yerde akar (dner). te bu, aziz ve alm olan Allahn takdiridir.
Ay iin de birtakm menziller (yrngeler) tayin ettik. Nihayet o, eri hurma dal gibi (hill) olur da
geri dner.
Ne gne aya yetiebilir, ne de gece gndz geebilir. Her biri bir yrngede yzerler (birbirlerine)
demezler7 ekliyle verilmitir.
Ayrca XV. asrda byk Trk bilgini Ulu Beyin Semerkant Rasathanesindeki bilimsel almalar sonucu ortaya kan dnyann kendi ekseni etrafnda dn teorisi bu durumu Galileden
nce ortaya koyuudur.
Ayrca dini-tasavvufi Trk edebiyat mahsullerinde, dnyann kendi ekseni etrafnda dn,
XIII.asrdan buyana devaml olarak ilenmektedir. Demek oluyor ki, Dnyann kendi ekseni etrafnda dn Galile ile balamam, ilknce Kuran- Kerimin verdii bilgiler erevesinde Trkslm bilginlerinin hummal almalar ve yeni yeni bulular ile balamtr.
D. Ataszleri ve Deyimlerde fade Edilen Su
Kaygusuz Abdal eserlerinde su ile igili Ataszleri ve deyimlerini bol bol kullanmaktadr. Bylece Kaygusuz, halk diliyle de konumakta, eserlerini halkn rahata anlyabilecei bir ekilde
sylemi olmaktadr. Bilhass nasihat yoluyla anlatma srasnda Kaygusuzun su ile ilgili atasz ve
deyimlere sk sk bavurduu grlmektedir. Bunlardan birka rnek vermeye alalm:
Su gremden etegn emrenrsin
Meer sen blbli leglek sanursn8
...
Devenn nesine gerekdr hamam
Her in zge hli var iy dem9
...
Ne baluk var ne su var tor salarsn
Bal tutmadn barmagun yalarsn10
...
7
8
9
10
98
Ysin Sresi, a. 38-40.

kinci Mesnevi, Mar., v. 119a.
Glistan, Mar., v. 185a.
kinci Mesnevi, Mar., v. 114a.
Su gibi alakda ola meskeni

Ganimet gre sreti insan11
...
Kanda baksa Allh hzr gre
Kend deniz gibi alakda dura12
...
Meskenet suy-la yusn yzini
Veznile mzana tartsn szini13
...
Nice bu iret temaum hay u hay
Sel gider yirinde kalur ay u ay14
...
Bir im su yok hakkn bil Hakk budur
Hak ki dirler hakikat- mutlak budur15
...
Kend aybun koyub zgiye bakma
Nagehn sel gibi her yana akma
...
Del gibi her yana taglma
Su stinde sen susz aslma
...
Sen cansn zini ten bilrsin
Katunda su var susz lrsin
...
Yolun gzet kuyuya dme
Kpryi gierken suya dme
...
Sel gebdr meger kim bauna
Annn su sdurgsun ege ine
11
12
13
14
15
Saraynme, Mar., v. 13b.

Mesnevi, Mar., v. 93a.
Mesnevi, Mar., v. 102a.
99
...
Hasta isen su ok karpuz gerek
Yregn yanarsa sana tuz gerek
...
Hasta isen sana ok perhiz gerek
Yren yansa sana karpuz gerek
Netice olarak diyebiliriz ki; Kaygusuz Abdaln eserlerinde su motifi ile; biz her eyi sudan yarattk yeti esas alnarak, ana rahmine den bir nutfeden, insann vcd buluu, mezra kadar
ki madd ve manev hayat zerindeki tesirler, feyzler, bereketler anlatlmaktadr. Zira su, aklen
de temizliin, imnn, hayatn ve feyzin kaynadr. en temiz iecekler size rabbnz tarafndan
ihsn edilmitir yetindeki temiz ieceklerden olan su; edeb tasavvuf mnlarnn yannda btn canllar iin hayat verici, rahmet, merhmet, if, ayna, vahdet-i vcd gibi mefhumlar asndan son derece nemli bir unsurdur.
Su; bugnk kimyasal forml iinde H2Onun molekl arl 18dir. Oksijenin atom arl 16,
hidrojenin atom arl 1dir. Toplam 18dir. Bu da 18 bin leme tekbl etmektedir.
Trk Milleti; Trk-slm ruhunun fskiyeletirdii suyun azizliini, yceliini, rahmet ve bereket oluunu, Su gibi azz olasn. veciz szyle dnden bugne btn hayat boyunca
ebedletirmitir. Trkler: Su ikram ediniz emri karsnda, su hizmetini, sebiller, emeler kuyular ve pnarlarla gerekletirerek hizmet yarnda bulunmulardr. Dnk nesilden bugnk
nesile bu hizmet nineleri olan emeler, Avrupada sadece bir ss olarak kalrken bizde hem bir
sanat eseri, hem de sosyal bir hizmet sembol olarak bugne kadar gelmitir.
100
Yahya Kemalin iirlerinde Su
Yrd. Do. Dr. MMHAN BLGN TOPU

Bakent niversitesi Eitim Fakltesi Orta retim Sosyal Alanlar Eitimi Blm
Yahya Kemal, hem ifade ettikleri hem de ifade edi biimleriyle Trk iirinde istikamet belirleyici
airlerden biridir. iirlerinde tarih, vatan, milliyet, ak, din, musk, sonsuzluk ve lm gibi temalar yeniden yorumlamtr. Aslnda ou sanatnn yapt bu yeni yorumdur; Yahya Kemali
burada nemli klan, bu balklarn hemen hepsinde ok farkl alar yakalayabilmesi ve bu yorumlarn kendinden sonrakiler zerinde derin izler brakmasdr.
Yahya Kemal de ou sanat gibi somuttan soyuta uzanr. Somut kavramlarn ounlukla iinde bulunduu mekndan seer. Daha zelde, airin byk oranda ilham kayna stanbuldur.
iirlerinde stanbulun semtlerini ayr ayr anlatt gibi tarihi anlatrken, dili anlatrken, ak
anlatrken de onu kullanr. stanbul bir deniz saltanatdr ve bu yn Yahya Kemalin iirlerinde
ne kar. Onun iirlerinde deniz meknn nemli bir unsuru olmann tesinde anlam kazanr.
Bu almada, bata deniz olmak zere Yahya Kemalde deniz ve suyun kazand anlamlar zerinde durulacaktr. iirleri esas alnd iin Kendi Gk Kubbemiz ve Eski iirin Rzgryle kitaplar
zerinden deerlendirme yaplmtr.
Kendi Gk Kubbemiz kitabnda Yahya Kemalin mstakil deniz iiri vardr: Ak Deniz, Deniz
Trks, Deniz. Deerlendirmede eksen olarak bu iirler kullanlacaktr.
Ak Deniz, metaforik bir yk iirdir. Bu msralarn giriinde ocukluu Rakofa krlarnda geen air, hrriyet fikriyle aknclar arasnda bir ba kurar. Kendi cetleri bu aknclardr. Onlarn
her yaz imale uzanan kousunu hatrlar; bunu barnda kalm uultulu bir akis olarak hisseder. Barna, iine ilemi bir uultulu yansma aire iiri yazdran, ruhuna ilemi bu uultudur. iiri anlamak iin zlmesi gereken, bu uultunun kaynadr.
101
Yahya Kemal ok gizemli bir air deildir. Devam eden msralarda bu koularn onda neden
bu kadar etki braktn sezdirir; o, k yllarnn Osmanlsnda yaar. Ordu, malup btn
vatan yasldr. te bu atmosferde barna ileyen o uultular, ryalarna her gece (baka) bir
fatihane zan olarak yansr. Ruhunda hissettii uultu, bilin hlindeki bir tezahr; fatihane zan
uyku hlindeki tezahrdr. Her ikisinin de sebebi, asrlarca kuzeye koan galip ordularn yerini
malup ordularn almasdr. air, mevcut artlarn kendisinden ald bu anlar, artk ryalarnda
tecrbe etmektedir.
Yahya Kemalin bu duygularn tetikleyen bir baka unsur da hicret/ g olgusudur. Sebebi ne
olursa olsun hicretlerin bakiyesi/ gten arta kalan, hicranl duygulardr. air g iki farkl boyutuyla yaar. lkinde doup serpildii ocukluunun ehrini kendi terk eder; stanbula
gelir. Bununla da yetinmez, bir sre sonra Parise gider. Bu gurbet duygusunun bir tarafnda,
inalardan uzaklamann verdii bu ayrlk pratii vardr. Ancak airin bu iirinde ikinci boyut daha etkilidir. O boyut, ata topraklarnn hkimiyetinin kaybedilmesi; o beldelerin artk
vatan snrlarnn dnda kalmasdr (Doan 2012 906). Hudutlarn mahzun hudutlar olarak
nitelendirilmesinin sebebi budur. Sadece insan deil corafya da yaar ve hisseder. Osmanl
hkimiyetinden kan topraklarn insanlar gibi corafyas da ksz kalmtr. airin duyarlln
artran da doaya sinen bu havay alglamasdr. Mahzun hudutlarn tesinden akan sular, daha
nce ifade edilen uultuyla beraber aldar. Burada da ak deil aldamak fiili zellikle kullanlr; bylece bir ses deil, lk ifade edilmeye allr.
Mahzun hudutlarn tesinden akan sular
Gnlmde hep o zanla beraber aldad,
Bildim nedir ufuktaki sonsuzluun tad
Bu idrak noktasdr. Pek ok bilgi insan zihnine farkl kaynaklardan akar; ancak bir bilin onlar
zerinde durup dnrse idrak oluur. Bu idrak sonras evre ncekinden farkl, daha derin bir
anlam ifade etmeye balar. te deniz iirde idrak sonras devreye girer:
Bir gn dedim ki istemem artk ne yer ne yr!
ktm srekli gurbete, gezdim diyar diyar;
Gittim o son diyra ki serhaddidir yerin,
Hl dilimdedir tuzu engin denizlerin!
lerleyen msralarda bir tasvir yaplr; ancak air allmadk bir benzetmeyle bir masal canls olan
ejder metaforu zerinden denizi anlatr. drak, nesnelerin arkasndaki gereklie uzanma kabiliyetidir. Bu soyut gerekliin anlatlabilmesi iin yeniden somut olarak ifadesi gerekir. Metaforlar
ite bu noktada devreye girer.
Garbn ucunda, son kydan en grltl
Bir med zamn, gkyz kurunla rtl,
Grdm deniz dedikleri bin bal ejderi;
Grdm gzel vcdunu zmrtliyen deri
Keskin bir rperile kmldad anbean;
102
Bir med zamandr; deniz ykselmektedir. Okyanuslarda metreleri bulan bu ykselmenin on iki
saatte bir tekrarland ve ykselmenin alt saat srd bilinmektedir. iirin btnnden airin
bu med zamann batan sona gzlemledii anlalr. nk bir uyan annda, yelken vapur ne
varsa limana snmalarna sebep olacak bir kkreyiten
dolayl olarak dev dalgalardan sz edilmektedir.
Baktm ve anladm ki o ejderdi canlanan.
Sonsuz ufuktan h o ne cokun geliti o!
Birden nasl toparlanarak kkremiti o!
Yelken, vapur ne varsa kam limanlara,
Yalnz onundu koskoca meydan ve manzara!
Yahya Kemalin ejderhas ok da yerli deildir. Destanlardan itibaren Trk anlat geleneinde canavara olumlu anlam yklenmez. air bu imgeyi her sonesi zerinde aylarca altn syledii
Herediadan alm grnmektedir. air, Herediann derli toplu eserine balanmann hayatnn
en esasl bir tlihi olduunu itiraf eder ve iirlerine Herediadan buna benzer pek ok motif yansr. Burada nemli olan airin bu motiflere ykledii anlamdr. Sonsuz ufuklardan cokuyla gelip
yeryzn alma ihtirasyla kylar dven bin bal ejder olarak tasavvur edilen ak deniz, aknc
cedlerin peinden imale koan Osmanl Devletidir. Bu msralarda toparlanarak kkreme, hli
deil maziyi ifade eden bir arzu ifadesidir Btn meydana hkim olma arzusunun balangc
Ancak iirdeki bu dirili bir tezat ierir; g gsterisine ramen bir gven deil bir hzn barndrr. nk deniz bu ykseliin bir de ekilmesi olacan bilir; uzun uzun yaral bir hayvan gibi
ulur. Bu alamadr, ikyet ieren bir alama Yazgdan, dngden bir ikyettir. Bilmek airde
ezel bir strap oluturur.
Yalnz o kalm ortada, s ve bar hn,
Bin mara az am, ulurken uzun uzun,
Sezdim bir in gibi, heybetli hznn!
Rhunla kar karya kaldm o med gn,
ekvn dinledim, ezel muztarip deniz!
Asrlarca imale koan bir neslin, ekilme evresindeki torunu, denizin ykselme annda bile bir
hzn sezmesi ve onunla arasnda bir ainalk hissetmesi, Duydum ki ruhumuzla bu gurbette
sendeniz demesi, bundandr. Dikkat ekmesi gereken nokta, airin bir cezir ann deil de ryasnda med ann grmesidir. Cezir ierisinde yaad andr; onu fiilen yaar. Rya ise arzularn
hayat bulduu yerdir. Orada denizin ykseliini grr. Ancak buna ramen her iki durumun da
mukadder olduunu bilmenin verdii bir bilin sz konusudur, onun iin de coku uyandrmaz.
Yahya Kemalin gnlnde aldayan bu sular, daha sonraki msralarda yer alan Bin mara az
am gibi uzun uzun uluyan denizle ayn hzn ierisindedir. Mahzun hudutlarn tesinden
akan sular, sadece Yahya Kemalde ilenmez. Necip Fazl, Sakarya Destannda Nerede kardelerin cmert Nil, yeil Tuna/ Giden anl aknc ne gn dner yurduna ifadesinde burada kastedilen sularn neler olduunu ismen aklar. Necip Fazlda da ayn yakc zlemin olmas, tesadf
deildir. Bu, hli ve mziyi benzer llerle tartan mterek bir dnya grnn yansmasdr.
103
ekvan dinledim ezel mustarip deniz!

Duydum ki ruhumuzla bu gurbette sendeniz.
Dindirmez anladm bunu hibir gzel ky;
Bir bitmeyen susuzlua benzer bu ary.
iirde dikkati eken bir baka nokta airin sonda ifade ettii gurbet duygusudur. Ne kadar gzel
kylara eriirse erisin, bunun daim olmayacan bilen deniz; kendini gurbette hisseder. Ait
olamama, bir lnetli yazg gibidir ve bitmeyen bir susuzluk oluturur; Yahya Kemal bunu hem
bireysel hem mill lekte hisseder.
Deniz metaforu zerinden klmeyi, ekilmeyi de dngnn paras olarak grmek; bir gn
biteceine inanmak, bir arzu, bir snaktr. air, Ak Denizde ordusu malupken, btn vatan
yasl iken bu arzuya, bu ftihne zana snr.
Deniz Trks, airin denizi gzlemlerinden bir dierinin mahsuldr. Bu kez bir yelkenlinin
gznden denizi seyreder. Ancak bu iirde kendi sahillerinden uzaklaan gemi, daha tekil bir
zneye iaret eder:
Dolu rzgrla kp ufka giden yelkenli!
Gidiin setiin akam saatinden belli.
mrnn getii sahilden uzaklatka
Ve haylinde doan leme yaklatka,
Dalga kvrmlar ardnda byr tenhlk
Baka bir erevedir, git gide dny artk.
Daldn mihveri, gittike, sarar baka ziy;
Mvidir her taraf, stn gece, altn dery...
Yol da benzer hem uzun, hem de gzel bir masala
O saatler ki geer babaa yldzlarla.
Bir masal atmosferinde geminin yolculuu nihayet sona erer. Bu msralarda hayallerinin peinden
gidiin verdii gz karalk vardr.
Lkin az sonra lezz uyku bir encma varr;
Hilkatin grd ry biter, etrf aarr.
Som gmten sular stnde, giderken ileri
T uzaklarda afak bir bir aar perdeleri...
Msksiyle bir lem kesilir alkant;
Ve nihyet grnr gk ve deniz saltanat.
Gece, neeyi ykseltici bir sarholuk ierir, ayldnda ise boluu bir uurum gibi grr
ve dehete kaplr.
Saltanat, yalnz yolculuk yapan biri iin korkutucu bir imge olarak dnlebilir; nitekim air,
sorma sakn, ylma, duy, (geriye bakma), yr gibi emir bildiren szcklerle bu saltanatn karsnda bir diren oluturmaya; manzarann ilh telkini karsnda kendini zayf his-
104
sedeceini dnd kahramann yreklendirmeye alr. Ona, kendisinde de bir ilh sakl
bulunduunu kefeden ruhun yaayaca mutluluu anlatr.
Duy tabiatte biraz sen de ilh olduunu,
Ruh erer varlnn zevkine duymakla bunu
Msralarda asl telkin, varln zevkine ermek, bunu duymaktr; ancak bu iradi bir ey deil, Ak
Denizdeki gibi bir idrak meselesidir. Bunun iin air bir yolculuk tasarlar; bu yolculukta kahramann yalnz olmas, byk gereklikle yzlemesi ve duymas gerekir.
Mitik metinlerdeki kahraman anlatmlar zerine younlaan Campbell, insann yaad bu yolculuk pratiinin, ilk anlatlarda kahramana dnmedeki en nemli unsurlardan biri olduunu
syler. Tasavvufta da seyr-i slk, manev bir yolculuktur; bu yolculuk insann kinattaki yerini
anlamas ve mutlak varl idraki ile sonulanr. Her halkrda insann bu yolculua talip olmas
ve karsna kabilecek glkleri amas gerekir. Yahya Kemalin iirindeki toplumsal olmasa da bireysel dnnn eiindeki bir kahramandr; mrnn getii sahilden uzaklap
haylinde doan leme yaklamak arzusuyla yola kar. Giritii iin zorluu karsnda air onu
yreklendirmeye alr.
Bu iirin metaforu yelkenlidir. Rzgra gre rotasn dzenleyen ak denizlerde seyreden mtereddit bir gemi. iirde, batan son msraa kadar bu yelkenliden sz edilir; son bent ktn
yolda, bugn, yelken ak, yapayalnz derken ayn yelkenli sahnededir; ancak hemen sonraki
msrada air neden sz ettiini unutmu gibi;
Yr! Hr mviliin bittii son hadde kadar!..
nsan, lemde hayl ettii mddete yaar.
der. Yelkenli metaforu bylece air tarafndan izhar edilir; bu ekilde ynlendirildiine gre gen
birine iaret ediyor olmaldr. Deniz Trksnde deniz de btn iyi kt srprizleriyle hayat
sembolize eder. Verilen bir hayat dersidir. Denizi sevimli klansa hr mavilik ifadesidir. Mavilik,
denizi anlatr ve yine arzularn zeminidir. Gen insana arzularn peinden gitmeyi tleyen iir,
daha nce sylenen sen de biraz ilh olduunu hissetle birlikte dnldnde, burada Yahya
Kemalin aknlk araynn baka bir yansmasyla karlald sylenebilir.
Dalga kvrmlar, som gmten sular, alkantyla lemi mzie gark etmesi; estetize edilmi
denizin somut unsurlardr; saltanat ve hr mavilik ise denize dair daha belirsiz soyut bir ycelii
ifade eder.
Gemi, Yahya Kemalle zdeleen bir baka iirde de metafor olarak kullanlmtr.
Artk demir almak gn gelmise zamandan,
Mehule giden bir gemi kalkar bu limandan.
Hi yolcusu yokmu gibi sessizce alr yol;
Sallanmaz o kalkta ne mendil ne de bir kol.
Mehule giden bir gemiyle bir deniz yolculuu tasavvur edilse de bu iirde deniz, pasif bir unsurdur. Geri gelinmeyen lemlere yaplan bir yolculuun balangc, kabre yolculuk anlatlr:
105
Birok gidenin her biri memnun ki yerinden.

Birok seneler geti; dnen yok seferinden (Sessiz Gemi 89) msrayla iir biter.
Yahya Kemalin nc deniz iiri de bir yk iirdir; Deniz. An gibi balar:
Bir gn deniz lgnd bir oltayla balkta
Kular gibi yalnz, yapayalnzdm akta
Ancak hemen ardndan deniz yine bir masal atmosferi kurar:
ehrin eleminden bir uzak merhaledeydim
Fanileri gkten ayran perdeye dedim
Rzgarlara benzer bir uultuyla sulardan
Sesler geliyor sandm ilh kuulardan.
Her an daha cokun, daha yksek, daha gergin,
Binlerce azdan bir ilh gibi engin
Sesler denizin ufkunu utan uca sard,
zne, sonra gereklii alglar ve bu psikolojiden kamak ister:
Benzim, lmn iri yayldka sarard.
Kalbimse bu hengmede kular gibi rkek
Kalbim heyecandan dedi: Artk dnelim, ek!
Kfi!.. llerden gelen henge kaplma!
Ancak masal atmosferi onu brakmaz; birden sular yarlr ve dev gibi, munis ve yosun sal bir
deniz insan grnr. Masal kahraman, yine masallardaki gibi olaanst yeteneklere sahiptir
ve airin btn macerasn bilir, ona denizin ruhuna sr vermesinin ayrcaln kullanmasn
telkin eder:
Boynundan canan denilen o leyi silk, at
Kirpikleri szgn o ihanet dolu gzler.
Rikkatle bakarken bile bir frsat gzler
Aldanma ki sen bir susam ruh, o bir a;
Sen bir susam ruh, o btn ten ve biraz sa
Deniz adam, Deniz Trksndeki gibi genel bir eyden deil, zel bir ilikiden, kiiden sz eder
ve onu ktler gibidir. Ancak, ikisinin bildii bir ilikiden sz edilirken sz yine o dar varln
hendesesine getirilir ve evrenselletirilir:
Gel kurtul o dar varln hendesesinden!
Son zevkin eer ak ise ummana kar, tat
Ummana kar burada bugn beklediin yol,

At kalbini girdaba al engine, ruh ol.
106
nsan varl kk hesaplarn peinde znden uzaklar; bunlardan kurtulmad srece mutlu
olmas da kendi varlnn snrlarn kefetmesi de mmkn deildir. Burada sz edilen hesap
bir ak problemi olarak grlr.
Aldanma ki sen bir susam ruh, o bir a;
Sen bir susam ruh, o btn ten ve biraz sa
A olmakla susamay zt kavramlar gibi gsterir; a olmak dnyev, susamak mnev bir taleptir.
Susamay giderecek olan ise kana kana su imek deil ummana karmaktr ve iir yle son bulur:
Ummana kar burada bugn beklediin yol,
At kalbini girdaba, al engine ruh ol!
Biyografik bir okumayla, Celile Hanma duyduu byk akn kmaza girdii bir noktada bu
iirin yazld sylense (AYVAZOLU 2004 226 ) de Yahya Kemalde hr maviliklerde dolaabiliyor olmann, bunaldnda hr maviliklere snmann yeni ve belli bir hle mnhasr olmad
bellidir. Deniz adam; aire kendini kmaza srkleyen durumlarda btn balardan kurtulmasn, deniz adam olmasn nermektedir.
Susamak, susuzluk Yahya Kemalin sevdii kelimelerdir. Vuslat iirinde de beer arzunun giderek artan bir susuzluk oluturduunu anlatr:
Yldzlar, boydan boya domu gibi, varlk
Bir mucize halinde o gzlerdendir artk.
Kanmaz, en uzun buseye, ptke susuzdur
Zira, susatan zevk, o dudaklardaki tuzdur. (Vuslat 128)
Sen bir susam ruh, Ak Denizdeki bir bitmeyen susuzlukla birletirildiinde susuzluun/
susamann airin szlnde tatmin edilemeyen, mutsuz klan arzulara iaret ettii anlalr. lkinde daha mill bir eyden sz ediliyor olsa da manev bir yoksunluk hissinin somut ifadesidir
susuzluk. Derman ise yine kk dnmemek, varln amaktr.
Deniz, mstakil bu iirde tedavi edici bir rol stlenir. Mazi hl dengesini kuramamaktan, hayata rkek admlarla atlmaktan ve gvensizlikle bunaltan ok zel bir ilikiden snlacak liman
denizdir. O, aire akn gleriyle yol gsteren, ders veren, ufuk aan bir eitmendir.
Her iirde de deniz, aire bir masal atmosferi sunar: Ak Deniz, bir masal canls olan ejderle
airin empati kurmasn anlatr. Deniz Trksnde air, bir masal atmosferi sezer:Yol da benzer
hem uzun hem de gzel bir masala Deniz iirinde ise deniz adam denilen kudretli bir yaratkla airin karlap mahrem bir konuyu grmesi sz konusudur. Masal, gereklik algsnn
krlma isteinin rndr. Orada makuln snrlar kalkar, imknsz mmkn olur. airin iten
ie bekledii de bu olmaldr.
iirlerin hepsinde air, deniz karsnda pasif ve yalnzdr; gzler, dehete kaplr, nihayet denizin
bykln idrak ve kabul eder konumdadr. Yahya Kemalin denizi izleme, denizle ba baa
kalma arzusu baka iirlerinde de grlr:
107
Akam, gne artk deniz ufkunda silindi,

Hulya gibi yalnz gezinenler kye indi
Ben kaldm, uzaklarda gnn sesleri dindi,
Gnlmle, hayalet gibi, ben kaldm o yerde. (zleyen 151)
Deniz karsndaki yalnzlk, hayat karsndaki yalnzla benzer. Bu da biyografik bir deerlendirmeyi artrr; Yahya Kemal, parltl grnen hayatnda etrafnda birileri var grnse de yeri
yurdu belli olmayan bir yalnz olarak yaar. alkantl ak hayat da bu yalnzl ortadan kaldracak yerde daha da besler. Gnl krk air bazen denizde sevgilinin izlerini arar:
Krfezdeki dalgn suya bir bak, greceksin:
Gemi gecelerden biri durmakta derinde;
Mehtap ri gller Ve senin en gzel aksin
Velhsl o rya duruyor yerli yerinde. (Gemi Yaz 138)
veya
Dn kahkahalar ykseliyorken evinizden
Bendim geen ey sevgili sandalla denizden
Vaktki sular arklar inlerken aard

Bendim geen ey sevgili sandalla denizden (ark 121)
Cihanda olmad bir hisse-i versetimiz
Bebek koyunda tema-y bdan baka (Bebek Gazeli 23)
Sanat, bazen estetik dntrmeyle, hayatn elimizden aldn veya vermediini de dntrerek yeniden tecrbe alanna tama imkn salar. air, kendi vastalaryla kurduu bu dnyada
duygu ve dncelerini lmszletirir; bireysel olan insan olana tar, evrenselletirir.
Yahya Kemal iin yukarda grlen daha cokun, daha yksek olana akn olana ulama
arayna elik eden deniz imgesi baka iirlerde de kullanlr:
Onun iirinin en nemli vastalarndan biri de mskidir. ok insan anlayamaz eski msikmizden/
Ve ondan anlamayan bir ey anlamaz bizden(Eski Muski) diyen air iin mzik farkl bir dildir; eklemlendii nesnelere derinlik kazandrr. iirlerinde deniz ve suya da elik eden bir ses,
bir mski vardr. Eserlerinde su sesi, bazen somut alglanabilir bazen duyu aktarmasyla var
olmadan da hissedilir anlatlmakta, dntrlmektedir. Bu dnm, daima daha byk olana,
yceye bazen de gayba dorudur. Buna dair iirlerde pek ok rnek bulmak mmkndr:
T uzaklarda afak bir bir aar perdeleri
Mskiyle bir lem kesilir alkant;
Ve nihayet grnr gk ve deniz saltanat. (Deniz Trks 96)
Kint- gayb tel tel yoklayan mzrbdan
Vehleten dervze-i mz alm bdan (Mihrbd 119)
108
Durgunlap bir ayna kadar parlayan suda,

Dnya gzel grnd resimlemi uykuda (stinye 57)
Altnda gr deniz ki ezelden kpkldr.
alkantsnda dalgas bilmez nedir say;
Milyonca dalga srmede milyonca dalgay;
Hi durmayan grlts bir trkdr, geni,
Milyonca haykr dolu, milyonca sesleni
Yldzlar lkesinde aldka yksee
Balar halay edindii lem grnmee (Uu 98)
Rzgarlara benzer bir uultuyla sulardan
Sesler geliyor sandm ilh kuulardan.
Her an daha cokun, daha yksek, daha gergin,
Binlerce azdan bir ilh gibi engin
Sesler denizin ufkunu utan uca sard, (Deniz 133)
Bin yldan uzun bir gecenin bestesidir bu.
Bin yl srecek zannedilen kar sesidir bu. (Kar Mskileri 46)
Belki hala o besteler alnr
Gemiler gemeyen bir ummanda. (Itr 19)
Daldm coup giden denizin muskisine (Deniz ve Htra 116)
Bazen gnl dalar sularn muskisine (Madritte Kahvehane 172)
Deniz, bazen bir srdatr; srrn paylaacak kimsesi olmayanlar dinledii gibi srlarn da saklar.
Ses iirinde deniz, bir sevgilinin arksn barnda gizler; bazen de air bu paylamlarn izini
denizde arar ama bulamaz:
Da da o gzel ses btn etraf gezindi:
Grm ve geirmi denizin kalbine sindi. (Ses 132)
Bir tarafta Yakack mor dalar
Bir taraftan da deniz, uh adalar
Yine dn getim o yoldan;
Ky hep ayn ky
Ve deniz ayn deniz;
O glten bir eser yok yalnz. (Ak Hikyesi 143 144)
stanbulla deniz airde zdeleir; zleminin bir paras da deniz zlemidir. Varovada yazd
Kar Mskilerinde ryasnda Krfezde olduunu grr; zlem ryalarna kadar sirayet eder:
109
Sandm ki uzaklat yaan kar ve karanlk,

Uykumda btn bir gece Krfezdeyim artk! (Kar Mskleri 46)
Yahya Kemalin iirlerinde hkim unsur denizdir; ancak nehirler, gller ve kuyulardan az da olsa
sz edilir: Tam bir masal iir olarak kurgulad Mehlika Sultan iirinde atmosferinin en nemli
paras kr olmayan kuyudur. Ryalarna giren muamma gzeli bulmak iin Kaf dana gitmek zere gnlerce yol alan yedi gen, sonunda kr olmayan bir kuyunun bana gelir:
Mehlikann kara sevdallar
Vardlar kr yok bir kuyuya,
Mehlikann kara sevdallar
Baktlar korkulu gzlerle suya.
Grdler: Aynada bir gizli cihan.
Ufku epevre lm servileri...
Sandlar dodu iinden bir an
O, uzun gzl, uzun sal peri.
Bu hazin yolcularn en k
Bir zaman bakt o viran kuyuya.
Ve neden sonra gm bir yz
Parmandan syrp att suya.
Su ekilmi gibi rya oldu!..
Erdiler yolculuun son demine;
Bir hayal alemi peyda oldu
Gtler hep o hayal alemine. (Mehlika Sultan 122)
Masallarn vazgeilmez unsuru kuyular, esraryla bu atmosferi besler: Genlerin peinde kotuu meshr,
muamma gzelden izler tayan bir esrardr kuyununki; gizli geitleri olan ve insan iine eken iirdeki insanlar peinden koulsuz srkleyen muamma gzelin ak olduu dnlr. Bu esrarengiz havay
btnlemek iin uygun meknlardan biri kr olamayan, gayb lemine alan kuyudur.
lm Yahya Kemalde nemli bir kabuldr; onu korkutmaz. Mukadderatn hayatla kaynamasn, doalln anlatrken suyu da kullanr. Akp kaybolan su, lm mevcut kabullerin dnda
bir anlattr. Doal dngnn bir ifadesi olmann tesinde kaybolmakmehul fikrinde srar
da yanstr:
Yaprak nasl derse akp kaybolan suya
Ruh yle yollanr uyanlmaz uykuya (Sonbahar 86)
Buraya kadar suyun sembolik kullanmlarnn Yahya Kemalde nasl birbirini destekledii rneklendi. Su, onun iirlerinde bunlardan ibaret deildir; ssleyen unsur olarak da bolca kullanlr:
Som zmrt ortasnda, muzaffer, akp giden
Firuze nehri nerde? Bugn sakldr, neden?
110
Benzetmek olmasn sana dnyada bir yeri;

Eyll sonunda byledir svire glleri. (Siste Syleni 26)
Bu narlarda siyah servilerin glgesini;
Bu adrvanda suyun skin lednn sesini
Eski mimara nasl rahmet okunmaz burada (Ziyaret 32)
Hadkalarda nevdir iken adrvanlar
Somki kurnalarndan gm sular dklr
Ve hep civara serilmi kadife divanlar
inde bseden lm vcutlar bklr
Hadikalarda nevdir iken adrvanlar
Dalar huzz- rehvetle havzdan havza.

Gerer beyaz nazenin kuular boyunlarn (Sicilya Kzlar 165-166)
Bir mcevherde yalan bir cennet grnr:
alayanlar dklr yksekten
emelerden su akar rengrenk
Ge ser ekmi aalar ycelir (Fenerbahe 61)
Suyu rpertiyor kan rzgr,
imdi sahil boyunca Maltepeyi
Kpren mvi dalgalar yalyor (Maltepe 64)
Grm yine-i sfnda o serv-endm
Cy glende bu ryasn hl syler (Syler 84)
Firdevs bu ehrin eb-i rzunda yandr
Her emeden b- erefbd revandr
Bir cy- bahrn negamtyle dolar g
Dil farkna varmaz ki akan cuy-i zamandr (skdar Vasfnda Gazel 85)
Bir yandan mskiyle akar cybrlar
Her bd- subh m ile ecr sylenr (Derin Beste 87)
Makaam- pr-i mugandan akarken b- hayat
Cihanda tlie bhde b- r dklr (Hazan Gazeli 91)
Su, doumla, tazelik ve dourganlkla, evrensel rahimle balantl ve byk anann sembol olarak grlmtr. Carl Gustave Jung, insanln kolektif bilinaltndan gelen hazr duyarlklar,
baz semboller vastasyla yeniden rettiine inanr. Bu duyarlklarn ilk rnekleri arketiplerdir.
Anne arketipi, nemli bir arketiptir. Diinin sihirli otoritesini tama; akln ok tesinde bir bilgelik ve ruhsal ycelie sahip olma; bakp bytme, tama, bereket ve besin salama yannda
gerektiinde sihirli dnm ve yeniden dou salama gibi zellikleri vardr. Dierleri gibi anne
arketipi de sanat eserlerinde belli sembollerle somutlar: Deniz, akarsu, durgun su, gl bun-
111
lardandr. Jung daha ilgi ekici olarak ejderha, canavar da anne arketipi sembollerinden sayar.
Ona gre zihnindeki anne ihtiyalar, gerek annesi tarafndan karlanamayan bir kii, ileriki
yaamnda kilisede huzur aramaya, kendini anavatanyla zdeletirmeye ya da denizde yaam
semeye eilim duyacaktr (Jung 2012 22).
Buna gre sular amak, bir aamadan dier bir aamaya, bir varolu durumundan dier bir varolu durumuna geitir.
stanbulu ssleyen deniz ve sular saymazsak Jungun sembollerinin Yahya Kemalde bolca kullanld grlr. Annesini kaybeden ve ata toprandan ayrlan air, iirlerinde annelik vasflaryla
denizi oka kullanlr. Deniz her eyden nce yalnz air iin bir srdatr; hayatn gailesinden
bunaldnda denize snr. Deniz, onu her zaman teselli eder; doru tehis ve zmlerle aydnlatr Hayata dair bir okuldur deniz Ylan, yorulan aire umut alar. Yenilenme tazelenme imkn sunar; aknlk vaat eder. te yandan yaananlar muhafaza eden srda da odur.
Yahya Kemal iin Osmanl, mill aknln somut rneidir; bireysel ve toplumsal sonsuzluk
aray ounlukla onunla balantldr. Ksaca byk devlet aray ve tarihin o sayfalarndan g
alma fikri de anne arketipine balanabilir. Btn bu ynler Jungun anne arketipine dair bulgularn Yahya Kemal iirlerinde dorulandn gsterir.
iirlerde bireysel ve toplumsal olan anlatlrken deniz sembol, benzer armlaryla kullanlr.
Ak Denizde Osmanly sembolize eden deniz, Deniz Trksnde hayat; Denizde bir srda
ifade eder; buna ramen hepsi koruyucu ve esirgeyici ana imgesine balanabilir.
airin stanbul hayranl, deniz kavramnn ona bal gelitiini dndrse de byk iirde
anlatlan, ounlukla ak denizdir. Bu iirlerde sadece denizle meguldr, baka hibir ayrntya
yer vermez. Buna ramen stanbulun deniz konusunda onun iin ilham verici olduunu iddia
etmek, ok mesnetsiz olmayacaktr. Bu byk iirler dnda da deniz ve su onun iirlerinin hayat
kaynaklarndan biri kabul edilebilir. air, bu kabulleri dorulayacak ekilde baka pek ok iirinde suya dair imgelere yer verdii gibi sadece ssleyici bir unsur olarak da onu kullanr.
Yahya Kemal, yzeysel deil alt metinleri gl iirleriyle farkl okumalara imkn tanyan bir
airdir. Onda su demek, ounlukla deniz demektir ve deniz, somuttan ok airin bilinaltna
uzanan derin zlemlerin anlatm aracdr.
KAYNAKLAR:
Ayvazolu, Beir (2204), Bozgunda Fetih Ryas, tken Neriyat, stanbul.
Bayrak, zcan (2009), Yahya Kemalin iirinin Kaynaklar, Turkish Studies, 4/1-II, 1521-1541.
Beyatl, Yahya Kemal (1974), Eski iirin Rzgriyle, Yahya Kemal Enstits Yay., stanbul.
Beyatl, Yahya Kemal (1974), Kendi Gk Kubbemiz, Yahya Kemal Enstits Yay., stanbul.
Doan, Abide (2008), Yahya Kemalin stanbulu, Trkiyat Aratrmalar, 5(9), 165-182.
Doan, Mehmet Can (2012), Medd Cezrin Brakt Ar Mimari ya da Unutmakla Hatrlamak Geriliminde Yahya
Kemal iiri, Turkish Studies, 1(7), 903-913.
Jung, Carl Gustav (2012), Drt Arketip, ev.: Zehra Aksu Ylmazer, Metis Yay., stanbul.
Kaplan, Mehmet (1981), Ak Deniz, iir Tahlilleri I, Dergah Yay, stanbul.
Kaplan, Mehmet (1982), Tanpnarn iir Dnyas, Dergh Yay., stanbul.
zcan, Tark (2004), Denizin ars-Yahya Kemal ve Tanpnarn Deniz simli iirlerinin Sembolizm Asndan
zmlenmesi, Trk Dili, 632, 174-178.
Tanpnar, Ahmet Hamdi, Yahya Kemal, iirleri ve stanbul, Edebiyat zerine Makaleler, Dergah Yay., stanbul.
Tanpnar, Ahmet Hamdi (1995), Yahya Kemal, Dergh Yay., stanbul.
112
Sularn Ahmet Hamdi Tanpnara

Sylettiklerinden
Do. Dr. NEZAHAT ZCAN

Gazi niversitesi Edebiyat Fakltesi TDE Blm
Sanatkr, kinatta mevcut olan/mevcut olabileceini hayal ettii varlklardan konu ve malzemesi
dhilinde semeler yaparak eserlerinde iler. Sanata en fazla malzeme tekil eden su, bu varlklarn en eskilerindendir. Manzum mensur, ilm akademik eserleriyle Trk fikir ve edebiyatna
baarl eserler kazandrm olan Ahmet Hamdi Tanpnar (1901-1962) da su ve artrdklarna
eserlerinde sklkla yer verir, onlara zel anlamlar ykler.
Kar ya, Ergani Madenindeki kk Tanpnar byler, sanatkr mizacn suyun hllerinden
biri ile ilk temasdr bu. Byk suyun tecrbesi Sinopta yaanr. Bu ehirdeki en byk zevki,
sahilde oynamaktr. Kendi ifadesi ile denizle dostluk burada kurulur. Yedi sekiz yalarnda bir
gemi imalathanesinde gnll ii olarak alr. Sinopta byk kumlukta dalgalar seyre dalar:
Hibir ey, byk bir kumluk sahilde dalgalarn birbiri ardnca saflar hlinde gelii kadar gzel
olamaz. Geni, alkantl denizin birbirinden hz alan hareketlerine Tanpnarn kahramanlar da
dalp gider.
Mahiyeti Karadenizden ok farkl Akdenizin suyuyla Antalyada tanr. Denizin zellikle baz
grnmleri onu ldrtr: Kayalklardan sabah ve akam saatlerinde durgun denizin kla ve
dipteki ta ve yosunlarla ald manzara; sakin saatlerde kovuklara suyun dolup boalmas; le
saatlerinde gne vuran suyun elmas bir havuz gibi genilemesi gibi.
lk genlik yllarnn bir ksmn geirdii Musul, Tanpnar byk nehir ile tantrr:
Son ziyalar iner uyuyan nehre/()/Sularda alr fni iekler/()/ Dolar sahili, bir ar uyku;/
Uzaklarda kayar kederli sallar Musul Akamlar iirinde Diclenin elemli ak vardr. Dicle, ani bir hastalkla kaybedilen annenin hatrasn tar: Kimsesiz bir akam, ezelden yorgun/
Hznyle erirken Diclede sessiz. Dicle, Evin Sahibi hikyesinde, ekmein karld su olur.
113
Yatandan taan nehir, felaketle beraber rzk da getirir: yi havalarda bizim grltmze, sahilde amar ykayan kadnlarn, kirli amarlar tata dverlerken kardklar ses karrd.
Bazen bahar balanglarnda, Dicle kabarr, deta mektebe girecek kadar byrd, sonra sular
biraz ekilince amurlu arazide kendi kendine bir yn nergis aard. Btn derslerimiz bu nergislerin ar ve bayltc kokular arasnda geerdi. Bazen byk yamurlardan sonra terinden
sonra hemen sk sk sel gelirdi. Suya her zamanki kabarklndan fazla bir ey ilve etmezdi,
fakat dalardan skt bir yn ot, dall budakl kk aa paralar ve mevsimine gre son
bostan mahsulleri nehrin yzn deta kaplard. Byle zamanlarda fakir halk, suda yzen eyleri
kurtarmak iin, kyya rd.
air kimliini ne karan ve sk sk vurgu yapan Tanpnar, 1960l yllarda okurlarnn gzlerini
kamatracak bir iirin peindedir: iirin, mcevherin, elmasn bu muayyen noktalardan aydnlatlm ve bu aydnl kendi alkannda alp srklemi suyun, baz sisli sabahlarn verdii
uzaklklarn benzeri olmasn ister. Su ile aydnlk Tanpnarda ayrlmaz ikilidir: Suyun her bulunduu yerde insan ruhu ister istemez ifade sembollerini n oyununda arar. Kendisi de bu
otomatie balanmtr. Ahmet Haim hatrlanmadan okunamayan Karanlklarn Tad balkl
nefis denemesi, l ldr. Sisli ancak aydnlk su grnmn, iirlerine hkim klmak ister.
Bunda da baarl olur. Tanpnar iiri zerine yorum yapanlar, Onun iirlerinin aydnlk, seyyal
dnyasna dikkat eker. iir musluu her zaman arl arl akmaz. Bazen iir durdu, musluklar
tkand yine diyerek yaknr.
Tanpnar, aydnlk sz konusu olduunda sularn n hep grmek ister. teden seslendii Selam Olsun iirinde klarn, glgelerin hlen suda oynayp oynamadn sorar. Huzurda Mmtaz,
Nurann zerindeki k oyunlarna dalar, denizden gelen bu kk kvlcm yansmalar, gen
kadnn gzelliine gzellik katar. Kadn tasvirlerinde kla, aydnlkla beraber sudan gelen unsurlar arlktadr: () boynunun mehtapta kendiliinden kabaran sular andran gm yuvarla.
Tanpnar kadn ehresini, estetik olan pek ok eyle zdeletirilebilir. Bir kadn bann ahaptan
mamul heykelcii, Hi akmayan bir zaman nehrinin sularnda yzen tek su nergisi kadar gzeldir.
Bir baka iirde de sevgilinin mehtaptaki ehresi, billur bir kadeh gibi parltlar saar.
Antalyann denizine ithaf ettii Sonbahar iirinde bir varlk olarak denizle sohbet eder. Bu iirde
su, bir bedene, ruha, duygulara sahip canl bir varlktr. iire hkim duygu, elem ve almlardr:
Sahillerin yasda, ufkun btn sis;
Deniz, bu akam matemin mi var?
Sularnda soldu son aan nergis,
Yaza mersiye mi ufkunda aan rzgr?
()
Hayata srtan iskeletiyle
Son kalan dallar kryor eli
Sularda eriyen kan ve etiyle
114
Ufukta kerken yazn heykeli. Son drtlkte Ahmet Haimin iirlerinde olduu gibi denizvahet beraberlii dikkat eker. Bu iirde rtl, sisli bir narsisizmden sz edilebilir.
Tanpnarn ocukluk hatralarnda su etkilidir. Mustafa Nihat zne ithafl Hicret iirinde
kuatma altndaki Bayburt vardr:
Mermiler altnda geerek suyu
Kadn, erkek, ocuk bin bir aile
Mermiler altnda geerek suyu
Yollara dkld bahtsz kafile.
()
Tutuurken ufuk uzakta yer yer
Alalan akamla sular karard. iirde su olarak oruh dnda, beldeyi terk edenlerin gzyalar da vardr.
1921 ylnda tekrar Antalyaya dnd zaman Hastane yolunda iki evin arasndan gnele birlemi, gnein saray ve havuzu olmu Akdeniz ile bir kez daha karlar. Muhteem manzarann gzellii acayip bir lm dncesi arasndan gelir. Artk anne kaybedilmi, ocukluk geride
kalmtr. Antalyadaki Gvercinlik adl deniz maaras ile de ayn yl tanlr. Alp kapanan
aydnlyla gen Tanpnar byleyen maara, Huzura da tanr, Deniz maaras imajyla iirine de: Biliyorum glgede senin uyuduunu/ Bir deniz maaras kadar kuytu ve serin/Hazlarn
leminde yumulmu kirpiklerin/Yznde bir tebessm bu ar len sonu.
Tanpnar, Sinop, Antalya ve stanbulun sularn yakndan tanr. Suyun suya hcumunu, pek ok
kez izler, edeb ve fikr eserlerinde iler. iirlerinde durgun, masmavi zaman zaman yzeyde,
bazen de denizalt lemine dalarak su seyahatlerine kar. Baz kahramanlarn odalar, denizin
sabah vakitlerindeki olanca aydnln kucaklar, bazlar bu odalarda bir geceliine misafir edilmenin snrl zevki ile yetinir. Huzurda ve Sahnenin Dndakilerde stanbul beyefendisi Tevfik
Bey, Boaz sularn kendi zevkinin maliknesi addedecek kadar sahiplenir. Btn gl baheleri yamalansa da Boaz sularnn gzelliine hibir ey ilave edilemez. Bir deniz ehri olan
stanbulun saatleri ve mevsimleri, n oyunu, neesi, akisleri ve ilham ile her lahza yeniden
deiir. Empresyonizmin temelinde manzarann ve eyann kla deien farkl grnmlerinin
sanatkrda brakt izlenimleri sanata aktarabilmek yatar. Tanpnar, stanbul denizine bu noktada da sk sk dner.
Kahramanlarnn tekerlemelerinde su vardr: Saat hatunun sandnda/Sandk vapurun ambarnda/Vapur denizin ortasnda. Gzleri grmeyen yal bir adam yank sesi ile Benim adm dertli
dolap/Suyum akar yalap yalap ilahisini yank sesi ile okur. Kahramanlar dalgalara bazen gerek
anlamyla bazen musikinin armlaryla dalar. Baz ocuk kahramanlar yamur yaarken birbirinden ayrlr; yamur altnda tanmalar gerekleir, yamur yaarken bir ehirden gidilir. Yamurlu gnlerde kahraman bambaka bir adam olur: Olunu kaybetmi bir kahraman Bir Yol
hikyesinde on be yl boyunca ayn gzerghta her ay bir iki tren yolculuuna kar: Btn bir
mazi, en kt, en karanlk, en tamir edilmez taraflaryla iimde canlanr, hortlaklarmla ba baa
115
kalrm. Byle zamanlarda hayat sanki btn emelerini kapatr, yalnz bir tanesi, azap ve zntnn kayna kalr ve ben onun bulank aynasnda btn mrn en kt muhasebesini yapa
yapa kendimi seyrederim. Hikyelerinde saanak bir yaz yamurunun kvlcmlaryla balayan
aklar da ilenir. Yaz yamurlar, iirinde de yaar. Garip, gzel, sonra mahzun/Ikla yamur beraber,/Bir trk ki gaml, uzun. Eserlerinde yamura sklkla yer veren Tanpnar ilerleyen yalarnda zellikle Parisin yamurundan hazzetmez. Yamur sesi, uykusunu karr; uzun yamurlar
yarm ba arlarna yol aar. Suyun bir kaptan dier kaba boaltlarak seyri, ocuk kahraman iin
zevkli bir oyundur. Eski inanlarda ruhun tenash olarak kabul gren bu uygulama dikkate
alndnda metnin anlamlandrlmas kolaylar. Kahramanlarnn birou kendisi gibi denizin
dr. Bir kadn kahraman su benim asl unsurumdur, derinden gelen her eyi severim der.
Suyun seyri dardan gzeldir, oysa iinde insan ou zaman alarm hlindedir. Deniz insanolu
iin tekin deildir, onu bandan dman olarak ald iin su, mukavemet, mdafaa ve zafer
sevktabii ve ihtiyalarn uyandrr.
Kahramanlar arasnda suda gnll ve kazara lenler vardr. Huzurda ihtiyar balk lmnn
denizde olmasn ister, kayyla sulara alr. Evin Sahibinde ise anlatcnn ata ok iyi binen
babasnn eve bir hafta sonra cesedi getirilir. Kuru bir sel yatandan atyla geerken aniden bir su
ktlesinin hcumuna urayan baba, yanndakiler kurtulduu hlde boularak can verir.
Pariste bazen pusulasz, direksiz bir gemi gibi tesadfn sularnda yzer. Mimariyi (Notre Dame
Kilisesi), byk bir gemiye benzetir. Pariste hayat bir nehir gibi durmadan akar, kendisinin ancak ayaklarn slatabildiinden sz eder.
Balklara kar da zel bir dikkat vardr. Sahnenin Dndakilerde kk Cemal, etkilendii bir
kayk yolculuundan sonra okumazsa kayk da olabileceini, tulumbac olmasna sebep bulunmadn syler. Mesleklerde su ate kartlna dahi dikkat edilir.
Ophelia kompleksine eski stanbul trklerimizden karlk bulur: Gveyi sarayda sarn dzeltir/Gelin gelecek diye yollar gzetir/Gelinin salarn dalga dzeltir
stanbulun kenar talar krk, bakmsz Tanzimat havuzlarna eski gnlerden kalm izleri bulmak istercesine eilir. Haimin iirinden havalanp gelen altn renkli kuun aksi, Tanpnarn
glgesi ile birlikte ayn havuzun sularnda yzer.
nsanolunun cennetten ayrlma macerasn ileyen Ademle Havva da, halk edilmi btn tabiat unsurunun gzlerinin nnden deta resmigeit yapt gen ift, cokun dereleri, ar bal
byk nehirleri, kpre kpre akan selleri, frtnal havalarnda byk dalgalarn ge doru
kalkn, kk rpntlarn her trl hayal oyununa elverili kpklerini, dalgalarn sedef rengi
kumsularda ilerleyip gerileyiini, denizi ve onun deiik yzlerini hayretle seyreder. Hilkatin
yaratl diyerek sk sk atf yapt ilk gnde su unsuru da yerini alr.
Tanpnara gre sanatta suyu ilemek kadar susuzlua deinmek de nemlidir. Kimin hayalinde
mevcut? sorusu sorduran hikye kahramanlar, bir srahi suyu paylap da susuzluklarn gideremez: Fakat ne kadar susuzdu. Btn boaz ve vcudu yanyordu. Abdullah bu susuzluun
tesiri altnda, btn vcudunu, kzgn le gneinde kavrulan bir aa gibi, dal dal, yaprak
116
yaprak, rg rg, hcre hcre tutumu sanyordu. Bir bardak souk su olsa Ve boazndan
bu suyun aydnlk ve serin geiini, btn uzviyetine ar ve mahmul bir yaz lesinin sonunda
yamurun boanmas gibi tasavvur ediyordu. lm, yaayan btn bir kinat, gece yars byk
su seslerine doru bir lden koan hayvan srleri gibi orada, kurumu grtlanda toplanm,
bir damla suyun serin ifasn bekliyorlard ve Abdullah bu susuzluun tesiri altnda bzlm
damarlarn bir nevi kark kkl bir Tuba aac gibi gryordu.
Hayat ve gzellikleri, mahiyeti ne olduu belirtilmeyen mayi dolu bir altn tastr, Tanpnara gre
kimse bu tastan doya doya iemez. mitsiz yalvarlar hibir pnar serinletemez:
Varsn baucunda gezinsin dursun,
Zalim ivalar bir susuzluun
Btn pnarlardan isen ne kar?
Hep ayn boluu bize tekrarlar,
Dvlm altndan veya mcevher,
Birbirine benzer btn kadehler
Hayat emesinin banda bir yudum su bile imeden beyhude bekleyilere ok hayflanr. Tanpnar, pek az insann dnyada susuzluunu gidereceine inanr. Kendisini, suyun banda beklemeye mecbur olanlar arasnda grr. Bu noktada byk bir susuzluk iinde ok sevdii dnyadan ayrldn syleyebiliriz.
Birok insann yapt gibi hayatn ferd saadet duygusu zerine ina etmeye alan Tanpnar,
yallk yllarnda bu durumunu tenkit eder. mr boyunca mavi, masmavi bir k ortasnda
yzmenin verdii rehavet gibi bir huzur ve dinginliin peinden koar. Ancak idrak ettii asr,
iine doduu sosyo kltrel evre, Tanpnar dalgalarla boumaya mecbur brakr. Baucu
kitab Ulyseesin Trkede bir benzerini yazmay hayal eder. Bu eser, Aydaki Kadndr. Roman,
stanbul denizi ile balar, Leylann yal bahesinde yine Boazn sularyla biter. Msveddeler
ok kolay yazlmaz, Tanpnar su zerine d kuran Fransz filozoflardan da tekrar okumalar
yapar. Romanla ilgili olarak yazarnn dt u notlar nemlidir: Kar Karyada denizin
hkimiyetini, imajlarn hep denize, suya, dalgaya akis, kpk, frtna ve durgunlua gitmesi; hatralarn, zaman fikrinin med, cezir, frtnann dip tabakalar kmldatmas, eyann ve manzarann
deimesi gibi hallere balanmasna dikkat edilecek. Hlasa deniz iiri olmal. Su ve unsurlar,
btn eserlerinde mevcuttur ancak arlkl olarak Huzurda ve Aydaki Kadnda daha fazla ilenir.
Yazar tarafndan nihai btnlne ulatrlamayan Aydaki Kadnda iki karde deniz bir kazas
atlatr, ancak karadaki dalgalar genlerin hayatn alt st eder. Tanpnar, bir air olarak duygularn tezahrlerini ifade etmede eitlilik arar ve bulur: Deniz kazasndan kurtulmu olmann
verdii rperme de byle bir abann mahsul olarak sudan karlmtr.
Canl varlklar arasnda sonunu idrak bakmndan insann byk bir trajedi ile yaamak zorunda
olduunu vurgulayan Tanpnar, bir estet olarak hayat ve gzelliklerinin vurgunudur. lm sk
sk hatrlar: Bir veda gibi her nefes/Allm kylardan. Tanpnarn kylar, bazen sedeftendir.
117
ok sevdii kular arasnda olan gvercinlerin kanatlar, Onun gznde kpkten rpnlardr.
Uak gibi su ile balants zor kurulabilecek bir tat bile Tanpnar dikkati, suyla ilikilendirir:
lk uak seyahatinde kendisini Yunus balnn karnndaym gibi hisseder. Yurt ii ve yurt d
seyahatlerinde su, hep dikkatleri dhilindedir. zellikle Romann; Versailles saraynn fskiye
ve havuzlarna hayran kalr. Bilhassa Roma havuzlarnn musikisine kendini kaptrr: Her adm
banda bir eme var. eme yoksa bir saray vardr yahut saray harabesi yahut kilise yahut yine
onlardan birinin duvarnda hi olmazsa koltuunun altndaki tulumdan nndeki yala dolduran bir deniz ilah Ne ise eme sesi Defne kokusu. Yava yava kendimi ya kanatl bir mitoloji at yahut da kl bal zannedecek oluyorum. Pariste stanbulun denizini zlenir: Boaz
denizi iinizde bin ayna birden krlm gibi drt yannz parltya boar.
Sularn sesi, estet bir sanatkr olarak Tanpnarn kulak verdii, duymaktan holand sesler
arasndadr. Gne denmi bahar bahelerinde bu su sesleri mutlaka aldar. Sevilen kadnn
sesi, Sesin iirinde dere altsdr: Akan deremdir ben susuz/atlam dudaklarmla/Koarm
saf billruna. Su sesi, bazen dini mimarinin ayrlmaz bir parasdr. Bu durumda hatra gelen
ilk Tanpnar ehri, Bursadr: Bursada bir eski cami avlusu, Kk adrvanda akrdayan su.
Bursada yzlerce eme, evrelerine serinlik aktr. Bursa emelerinin serin hlyas zaman dinginletirir. Tanpnar, Bursada Zaman ve Be ehirin Bursasn su seslerinden rer.
Ancak su sesinin huzur vermedii zamanlar da vardr: Ac bir glle glgede sular/Byk ve
esrarl alyor dinle.
Bir iirinde Ka akam seyrettim bu sahilde ben diyen Tanpnar, akamn ve gecenin, mercan
dallar gibi suda olgunlaan ryalarn pek ok defa eserlerinde tasvir eder. Geceleyin bir tepeden
yldzlarn suya dklmesi, sevgili ile beraber seyredilir. zellikle Huzur ile Aydaki Kadn romanlarnda stanbul denizi, deien mevsim ve gnn farkl zaman dilimleriyle romann peyzajn
tamamlamaktan da te aktif bir figratif unsurdur.
Sudaki akis, Tanpnara daima cazip gelir: Ve ssz gece,/Suda tekrarland, ilhaml, engin,/Bir lem
kurulur gibi yeniden. Ancak Her eyin bitmez tkenmez aksi derelere daha net yansr, bu yzden
genlerden biri, bir kadn kahramana derenin yamurdan sonraki hlini srarla gstermek ister.
Tanpnara ayn , ak havada bir eme banda ykanmay da hatrlatr. Burada Fuzulinin
Leyla ile Mecnunundan, Yahya Kemalin Nazar iirinden etkiler de vardr: Kimdir ykananlar bu
lo emede/Tekrar doar gibi a ndan? Akam iirinde anbean ekil deitiren bir bulutun
maceras, Boaz sularnda son bulur:
Gelip yzecek yeniden
Tenha boaz sularnda
Klelenen, kenetlenen
Iklarn arasnda
Yldzlarn suya ak ifadesi de Tanpnarn gece ve deniz seyirlerinde bulduu bir ifadedir.
118
Tanpnar estet bir sanatkr olarak su ve tezahrlerini byk bir hayranlkla temaa eder. Zaman
Krntlar iirinde tedekilerin temsilcisi olarak yle seslenir:
Ve benim gzlerimle bakanlar gnee
Ancak tanr bizi
Mor emberlerin uutuu akam sularndan! ldkten sonra farkl bir mahiyette dnyada yeniden grnmek istedii yerlerden birinin akam sular olduunu syler. Hayran olduu Empresyonist tablolarn sularna adeta karmak ister.
Tanpnar sadece bulutlarn ekil deiikliinden ilhamla iir yazmaz, dalgalarda da ekiller,
hikyeler arar ve bulur. Denizde oluan bir anlk deiim, ona bir iirin ilk dizelerini getirir. Boazda Gece bir dalgann uyandrd intiba ile balar:
Bir kadn dodu bir lhzada
Bir dalgann sarsndan
Siyah, lciverd bir kadn
Kpk kpk salaryla
Yaad, sevdi, ld bir lhzada
Hazdan lklar atarak
Yaamann tesinde
Panta rei, onda Bilirim kimse iemez/st ste ayn pnardan dizelerine dnr. Zaman, susam bir ceylan gibidir. iire olan doluluunu, iinde alkanan sonsuz deniz ifadesi ile aktarr.
Dnya edebiyat terminolojisinde olduu gibi gemi; Onun iirinde de yer yer lmn semboldr: Dnmeyen gemiler olduk aktan. Tanpnar da imknsz sularda tutuan gemi de vardr,
mahur sularnda tutuan gemi de.
Asli fonksiyonunu kaybetmi rhtmdaki gemiye ince bir hzn hkimdir:
Rhtmda Uyuyan Gemi
Rhtmda uyuyan gemi
Hatrladn m engini,
Sert dalgalar, yosunu,
Sularn uultusunu
Nolur bir sabah saati
arsa bizi sonsuzluk,
Birden demir alsa gemi
Balasa gzel yolculuk.
119
Yrtlan yelkenler gibi

Enginle ba baa kalsak
Ve bir afak serinlii
inde uykuya dalsak.
Rhtmda uyuyan gemi
Hatrladn m engini,
Gidip de gelmeyenleri
Beyhude bekleyenleri
Tanpnar bahelerinin olmazsa olmazlarndan biri de aa (servi, nar) altndaki havuzdur. Bahede
masa zerinde bir srahi ve bardak, son scaklarn rehavetini biraz da olsa gidermek zere hazrdr.
Terk edilmi baheler, suya hasrettir: Mehtapta ykselen bir fskiyeyi/Beyhude dnr viran
bir bahe.
Sevgili ile beraber olunan tabiat kelerinden biri de gnlerce ba baa uzanlan slak imenli yaz
baheleridir.
Saatleri Ayarlama Enstits, Huzur ve Aydaki Kadnda mehtap sefalarna ounlukla musiki elik
eder, nadiren de sularda skt harelenir.
Tanpnar su ve dier mayilerin tadn bilir. Bir air olarak yudumlad soyut eyler de vardr: Ve
byle ierken yudum yudum ben,/Ydna kutsiyet veren bu hzn.
Havuz, sz konusu olduunda tabiidir ki durgunlua vurgu yapar: Durgun havuzlar ilesin, brak/ yapraklarn gne ve lm rengi. Durgun havuzlardaki suya sevgili, ten rengi bir iek gibi
akseder. Evin Sahibinde ocukluu Musulda geen anlatcnn ocukluk anlar arasnda havuz
da vardr. Yllar sonra evle birlikte bu havuz da ldresi bir hasretle anlr: Harem ksmnn avlusunda, kk bir havuzun banda, her yaz, yakut renkli ieklerini aan nar aac gzlerimin
nnde canland. Tekrar onun dibinde, onun havuzun berrak sularnda den glgesini seyrede
ede hlyalara dalmak istiyordum.
Durgun su, hatralar barndrr. Boaz, derin sularyla sevgilinin hayalinden parltlar aksettiren
bir aynadr:
Ayna
Derin sularnda bu ayna her an
Senden bir parlt aksettirecek
()
Hep bu aynadasn artk k ve yaz
Mavi sularyla arkanda Boaz
Kpren aydnlkta her tepeden
120
Havalar souduunda bombo deniz, yazn altn kahkahalarn hayal ettirir.

Tanpnar, uyku sularndan da sz eder. Bu benzetme uykuya dalarken hissedilenler ile suya dalma arasnda kurduu paralellikten kaynaklanr.
Uyku Sularnda
ekilen son dalgann eteinden
O masal maras alr birden,
Yarm aydnlkta tutuur, parlar
Uyku sularnda yzen balklar.
Tanpnar, Deniz iirinde olduu gibi bazen de suya diil unsurlar ykler.
Deniz
Saykladm deniz gurbet gecelerinde,
Sevinci, gr hiddeti iimde hi susmayan,
Bu akam yine geldin, glmsedin derinde
Bin elmas parlts ve mahrem mrltdan.
ok gzel bir uykudan uyanm gibi mahmur
Ve hl eiinde yarm kalm bir ryann;
Dndn, hatrladn, baklarn hlya nur,
Harap kovuklarnda yal rhtmlarnn.
Serptin, dattn btn gl ve zambaklarn
Topladn altn gzyalaryla geceden,
Kurdun yalnzlnn kat kat saraylarn
Karanlk sularnda rpnan her glgeden.
Deniz sz konusu olduunda Tanpnar, kanatl ya da solungal, suyla ve suda hayat bulan hayvanlar da ihmal etmez:
Bak martlar kanat rpyor sana
Bir ryadan kopmu gibi bembeyaz
Yelkovan kular yalyor suyu,
Sen ki baknda yumuak bir yaz
Glmser en yeil gecesinden
Ve sesin durmadan, durmadan rer,
Yldz yosunu bir uykuyu
Bak, martlar kanat rpyor sana. Zaman Krntlar
121
Tanpnarn birok iirinde su, sevilen kadnla birlikte bir yerlerden nehir, gl, adrvan, deniz
olarak rengini gsterir, sesini duyurur:
Szlen yelkenler var enginde,
Dalgalar var, gne var. Zaman Krntlar
k olunan kadnn elleriyle ekillendirilmi tabiat, baka bir gzel olacaktr, sularn ak yn
bile deiebilecektir:
Niin sen yaratmadn bu dnyay
Ellerinin mesut iaretlerinden
()
Sular baka trl akard
Sert kayalardan gklere doru
Byk mavi, aydnlk sular! Zaman Krntlar
Sevgili sz konusu edilmediinde su, bazen de umutsuzluun ifadesidir.
Duru Bir Su stnde Usuz Bucaksz
Duru bir su stnde usuz bucaksz
Kayalar vard sra sra dimdik
Kara yzleri vurmu
Duru suyun aynasna.
Bulutlar geti kara kara
Vurdu oynak biimleri
Duru suyun aynasna.
imek akt gk grledi
imek parlad ses kayboldu
Duru suyun aynasnda.
Duru su hep o usuz bucaksz
te bu suya bakyorum epeevre
Kayalarn eilmez balar vuruyor
imekler vuruyor iime geiyorum.
122
Kayalar kaldrsn balarn

Gtrsn bulutlar yamurlar
Parlayp gmlsn sulara imekler
Benim iim ap gitmek dalgadan dalgaya dalgadan

dalgaya dalgadan dalgaya.
Masal lemi gibi olan ehirlerin de tamamlayc unsuru, sudur. Isfahan ve Kereme iirlerinde
inilerin ve Aslhann aksettii sonsuz gl kokulu su, ad dizelerde anlmayan Zayende nehridir.
Raks iirinde ekilden ekle giren rakkase, izleyicinin zihninde bir yelkenli canlandrmasna da
vesile olur; enginlerde esiz ve lgn ykanan kulara da arm yaptrr.
niversitede mitoloji dersleri de veren Tanpnar, Yunan ve Latin mitolojisini ve unsurlarn iyi
bilir, eserlerinde yer yer atfta bulunur. Byle bir bilginin iire tanma rnei olarak aadaki
dizeler baarl, mizahi bir rnek tekil eder. Kendi arzusuyla birka gnlne insan olarak yeryzne inen Zeusun azndan yazlm nsanlar Arasnda iirinden:
te olum Kastorla, Polluks
nmden getiler... Grmediniz mi beyaz atlar stnde
Onlar hep byledir btn gece
Gemileri beklerler yol gstermek iin
Sonsuz mekn iinde
Galiba anneleri insan olduu
nsanlara acrlar
Tanpnar, suyun insana ok zel bir ekilde bahedilmi hli olan gzyayla da ilgilidir. Leylann
dkt yalar, Onun dizelerinde incileir.
Talih kelimesi etrafnda bir hayli dnce reten Tanpnar, me ilk yudumda zehirler seni/
Bahtn kadehine dkt arap diye seslenir. Tanpnar denizin hem aydnlk hem karanlk manzaralarn eserlerinde iler.
Su mucizev bir oyun aracdr. Mahur Beste romannda Refik, kendisinden on ya kk Atiyeyi kuyumculuk oynayalm diyerek Venedik fenerlerinin bulunduu bir odaya arr. Yaklan mumlar bir
tas dolusu byk bir suya damlatlr: Erimi mum damlalar souk suya deer demez garip ekillerle
birden bire alp dnyorlar; acayip, menevili kendisine mahsus , glgesi olan yapraklar, iekler,
mcevherler, hlsa tesadfn ve Refikin becerikli elleriyle yardm ettii grlmemi ekiller meydana
kyordu. Bu ekiller, Atiyeyi byler, onlarn her birine birer isim vermeye kalkr. Ancak oyun
uzun srmez, suda hayat bulan mum iekleri bir ocuun oyunca olacak kadar dayankl deillerdir.
Zaruretler, kahramanlarn su ve atein bulutuu icatlar yapmalarna vesile olur. Acbademdeki
Kk hikyesinde anlatcnn days, son eklini almas yl sren ve kazalara yol aan bir dulu
banyo icat eder.
123
Balklara hem mecazi hem gerek ifadelerle deinilir: Garip sessizlii insann iine yerleen bir
rya bal gibi insann iinde kmldanan gece, kahramanlarda ho duygular uyandrr. Balkla
ilgili dehet sahneleri de vardr. Be yanda bir ocuk misafir gittii bir evin balklarnn gzlerini parmaklar ile oyar, tekrar akvaryuma atarak can ekimelerini izler. Tanpnar metinlerinde
kurulan sofralarda mende zgara balk mutlaka vardr, genelde ak havada yenilen yemeklere
stanbul denizinin her an deien grnmleri elik eder. Alerjik bnyesi, kl balna da tepki
verince balklarn bile kendisine ihanet etmeye baladn syler. ekmece glnde kuu avlayan II. Mahmuda olan kzgnl, kuu evirmesinin lezzetini rendiinde geer.
Tanpnar, kahramanlarna youn sular da seyrettirir. Teslim hikyesinde Emin Bey, batakln
iirine dalar: Byk saz ynlarndan adacklar ve etrafnda uuan sinek kmeleriyle su, iyi
savatlanm bir gm ii gibi parlyordu. Birbiri ardna yrtlan bir yn sessizlik iinde kar
dalarn tepeleri, gar binas, btn manzara, para para, sebepsiz rperilerle suda hafif hafif
sallanyor, renk ve perde deitiriyorlard.
Bir krlang, gnete, sapanla frlatlm siyah bir akl tehdidiyle parlad. Yaklatka byd,
zarif kanatlarn at, hznn nnde genileyen sessizlie doru indi. Kk kanatlar bir lahza,
sanki bir Japon paravanasnda yerini aryormu gibi, suyu yaladlar; sonra glgesi kendi gagasndan ayni hzla uzaklat.
Su ve unsurlar, Tanpnarn orijinal syleyilerine vesile tekil eder. Kader kumsal, bu syleyilerden biridir: Sonra bende insanlar iinde/Bir insan olacam, kader kumsalnda saysz/
Kumlar iinde bir kum tanesi. nsanlar Arasnda Kendisine hitap edilen sevgilinin dnceli
gzleri, mehtapla hareli karanlk bir su gibidir. Bu durgun akam sular bak da sularn seyrinden karlm bir benzetmedir. Gen bir kzn sulardan serin gl vardr. Kk bir kz
ocuunun yzndeki tebessm, suda k oyunlar gibi gzel ve tatldr. Hiddetlenen roman
kahramanlarnn szleri bir sel gibi muhataplarn ykar geer. Avrupada geen eylerin dalgas,
Trkiyeye hemen gelir.
Boazda doup bym olmak Huzurda Mmtazn kadn gzelliinde mutlaka arad unsurdur. Aydaki Kadnn notlarnda deniz btn imajlar beslemeli ifadesi vardr. Kahramanlarna
ryalarnda balklar, gemiler grdren Tanpnar sular, korku, abes, imknsz, Mahur kelimeleri ile de vasflandrr.
Sanatn hangi dal olursa olsun, motif olarak su mevcutsa Tanpnar ona deinmeden gemez.
Andersen masallar arasndan denizalt lemine alanlara ncelik verilir. Mzik ve resim sanatna
ynelik atflarnda k ve su unsurlarnn yer ald eserler arlktadr. Turner, Boudin gibi su
ressamlar sevilir; suda son nefesini veren Opheliay resmedenler bilinir. Su kenarnda amar
ykayan kadnlar; yamur altnda yle byle sezilen Leylann portresi (Aydaki Kadn) gibi kendi
anlatt kurmaca tablolarda da hep su unsuru vardr. Yaldzl lacivert rengi, Fra Angelico tablolarndan miras bir dikkatin verimidir. Dufyy fras ifadesini, Boazn dalgalar iin kullanr.
XV. asr talyan tablolar, mcevher yamurudur. Mona Lisa tablosunda ilk bakta dikkat ekmeyen mavi su, gk ve maara ile birlikte bir Floransa peyzaj yapar ve tablonun btnlnde
ihmal edilemez. Abidin Dinonun sahil kavislerini keskin bulur. Muhayyile soyut resimde bile
124
(Hartung) bir gemi kazas, deniz yangn arar ve bulur. Yerli ve Batl musiki, ounlukla su eliinde yorumlanr. Musiki Hulyalar balkl yazsndan su ile ilgili ifadeler: vazo, gzya, ll
arab, yosun, cilal sath, yakamozlu su, parlamak, billur bir havuzda yzmek, durgun sularda
su nergisleri, byk nilferler, Ofelya, k gl, dalgalar, altn klarda batan gemi, zambak,
siyah dalgalar, ceylanlarn pnar balarnda dinlenmesi. Tanpnarda musiki, sulardan rl bir
lemdir. ok sevdii Empresyonist mzisyen Debussynin bir paras: Denizin dalga grltleri
arasnda kadn sesleri, beyaz, sadece dua ve alay, byk yelkenler gibi yrtlr. Musikinin
byleyen dnyas sz konusu olduunda da beyaz hlya kay, hemen sulara indirilir. Nhft
bestede, karanlk sular hkimdir. stanbulun souk ve hlyal mehtaplar, bazen Wagner operasna alr. Trk iirinde serv-i siminden ne zaman sz edilmeye baland, Osmanlnn ka yzyl
denizlerde savat, alaturka musikinin ka asr Boaz sularna aksedip sonra yerini Adalardan
bir yar gelir bizlere tarznda piyasa mziine brakt, denizin tam manasyla ilk hangi air tarafndan ilendii, resim sanatnda suyun ilk ne zaman grld gibi dikkatleri detay ancak
nemli tespitlerdir. Sevdii airlerin suyu nasl iledikleri hep hatrndadr. Seine nehrinden sz
ederken Baudelairein iirinde anlatt gibi aktn syler: Can sknts zaman zaman insan
onun duyduu gibi yokluyor. Pariste Mallarmnin evi airin yelkenlisi, kprs, suya kaplan
Valryi kurtarmas gibi anekdotlar eliinde gezilir. Barbaros abidesini, byk denizlerin ilhamyla tanmlar: Seyredenlerin alnn bir okyanus rzgrnn serinliiyle dolduran tuntan zafer
ryas. Sanatkrlarn suya yer vermeleri, suya ynelik dikkatlerinin varl Tanpnar iin nemli
ayrt edici bir unsurdur. Bunu bir tenkit kriteri olarak kullanr.
Su, can skntlar da yaatr. Terbiyeli Seine nehri, her aralktan bulank ve uslu sularn can skntsn tekrarlar. Paris snrlarnda nehri sevmez. Bir zaman gelir ki Tanpnar sudan bktn
syler: Deniz gzel ve bktrc.; Boazda deniz kenarnn skc bir taraf bulunduunu ben
oktan tattm. Akan suyun tatszl, ipnotizmaya benzeyen, hatta zaman zaman sizi de alp gtren tatszlk, bunu Kuzguncuktan bilirim. Son cmle, 59 Eyllnde yazlmtr. nsan doas
byledir. Hibir gzellik, asl kayna ile ilikilendirilmediinde insan sonsuza kadar beslemez,
mutmain etmez. Meyus yaratldna inanan Tanpnar, bir gz alarken br gzyle glmeye
alr. Ancak ocukluktan itibaren durgun sularn seyretmenin yaratt karamsarlktan zellikle
son yllarda kurtulamaz: Her ey btn hayat l bir dalga gibi ayaklarmzn ucunda krlyor
ve siz kirli bir suda bir yn aklta, yosun paralar arasnda yalnzlnz seyrediyorsunuz.
ocukluk yllarndan itibaren deiik corafyalarda, farkl mevsimlerin altnda gece ve gndz, su karsnda dler kurmu Tanpnar, bunun dourduu melankoliden hayat boyunca
kurtulamaz. Su ve unsurlar, Tanpnarn devingen metinler ina etmesinde en byk imajlarn
oluturur. Tanpnar, su ve artrdklarn eserlerinde hem gerek hem mecazi kullanmlaryla
iler. Suyu, arlkl olarak diil imgelerle ilemeyi seer. Sularda sonsuzluktan ok derinlik arar.
Tanpnarn hayallerine elik eden bir su imgesi daima vardr: Bugnn rzgrnda ykanan mazi
gl/ Dalr yaprak yaprak haylindeki suya. Tanpnar pek ok imajnda, dizesinde olduu gibi
burada da ahidi olduu ve kendisini etkileyen bir hadiseyi dizeletirmitir. Bir Gn cadiyede
iirinde geen yukardaki dizeler, Be ehirde yer verdii u hadise ile ilgili olmal: Bursada can
skntlar, lm kayglar arasnda gezinirken bir kr kahvesinde oturur. htiyar kahveci, kk
125
havuza muhteem bir krmz gl ok zevkli bir el hareketi ile frlatr. Suyla buluan krmz gl,
Tanpnara btn endielerini unutturur.
Su, Tanpnar metinlerinde hep ciddiyetle ilenen bir unsur olmamtr. Suyu ironik bir slupla
da anlatr. Hlen sregeldii gibi Anadoluda su etrafnda kavgalar hep yaana gelmitir. rn
iin su elzemdir. Su keii cinayetlere yol aar. Tanpnara gre Anadolunun i hayatn su
yapar. Aydaki Kadna dhil edilmeyen ancak notlar ksmnda mevcut bir su bahsi vardr. Aadaki alntda anlatc, mthi bir su edebiyat yapar. Roman kahramanlarndan birinin hayat,
ironik bir slupla yle verilir: uras var ki Mehmet Narlnn ahsiyeti mektep medreseden
ziyade Anadolunun i hayatn yapan suyun etrafnda teekkl eder. Yedi yandan orta mektebi
bitirdii on alt yana kadar uyku saatlerinin yarsn su evirmekle, suban beklemekle, su almakla, su iin dayak yemek, bu dayaktan kamakla geirir. Tahsilini bitirip de daysnn kzyla
evlenmek iin memlekete dnd zaman bu alma durmam, belki erevesini bytm
ve Mehmet Narl hakiki bir su politikas ve su buhran iinde yaamt. Btn bunlarn tesiriyle
olacak ki gerek Mecliste gerek Frkada yapt konumalarn en canl taraflarn suya ait tabirler,
benzetmeler, ataszleri yapar ve szn sonu daima su ile biterdi. Mehmet Narl hkmete, o
zaman suyu kesiversin, suyu yle bir evirirsin kabilinden en kestirme ve pratik yollar gsteren
nasihatler verirdi. ster i ister d politikada olsun Mehmet Narlnn bu iki t iin ok ameli
geen ocukluunun tecrbesinden kalma iki jesti vard. Filhakika btn konuma boyunca daima masann stnde rehin bir kanal gibi hareketsiz duran sa eli sz sonuna yaklar yaklamaz
ya bir sabun kalb keser gibi suyu ortasndan keser yahut baparmakla ahadet parma havada
geni ve ok manal bir evirme yapard. O zaman yznde yorucu gece faaliyetlerinin sabahnda
daysna hesap verirken parlayan sevinci grmemek imknszd. te Mehmet Narl drt senelik
mebusluunda sessiz sedasz bir yn ameliye ile btn sular kendi tarafna evirmee muvaffak olmutu. O kadar ki kasabann br iki mebusu onlarn etrafna ylm ksmet bekleyenler
1954te kendilerini btn bir oraklkta bulmulard. 1954te kasaba bu yzden btnyle muhalefete rey vermi, vilayetin oy muvazenesi tamamiyle alt st olmutu. Bununla beraber Mehmet Narl, 1954 tecrbesini kmsememi, sularn gittike bulanacan anlad iin maeri
hayatna derhal son vermi, kasabada nesi var nesi yok satarak stanbula gelmiti. imdi olduka
mhim birka suyun bandayd. Dnyaln bu suretle temin ettikten, suyu iyice kendi tarafna
evirdikten sonra bulunduu yksek mali vaziyetine layk tavrlar almaa balam, bir eit su
terazisi gibi bitaraf ve hakinas olmutu. Bu tarafszlk son intihapta kaynbiraderini hi grmedii ark vilayetlerinden birinde mebus yaptrmasna tabii mani olmamt. Bu seim birdenbire
yatandan kan bu bereketli suyu tekrar frkann havuzunda tutabilmek iin Demokrat Partinin
verdii ne ilk ne son tavizatt. (Ahmet Hamdi Tanpnar, Aydaki Kadn Ekler, Haz: Gler Gven,
Dergh Yaynlar, 2009, s. 268-269).
Su grubu insanlarndan olan Tanpnar, denize hayrandr. Sahilde alnm mayolu fotoraflarndan arkadalar ile bu hayranln yzerek de gidermeye alt anlalyor. Asl mavilie, i
doya doya/Denizin yaldzl lciverdini diyerek bunu bata Necmettin Halil Onan olmak zere
sesini duyurabildiklerine tavsiye de eder.
126
Tanpnar metinlerinde su ve ona bal unsurlar, u balklar altnda grlr: su (Dicle, Frat, Nil,
Tuna, Yeilrmak, Murat suyu, Botan suyu, Seine), su ehirleri (stanbul, Boazii, Bursa, Sinop,
Antalya, Venedik, Napoli, Roma), suba, l sular, durgun su, deniz (Karadeniz, Akdeniz), mehtap, serv-i simin, yakamoz, med-cezir, dalyan, deniz kokusu, denizalt lemi, denizalt saraylar,
deniz masal, deniz poemi, deniz tutmas, deniz kazas, deniz ordusu, kalyoncu eri, dalga, dalga
prts, lodos dalgalar, rmak, nehir, alayan, gl, dere, dere uultusu, bataklk, kaynak (pnar), eme, musluk, lle, emelerin ayna talar, ayna, tulumba, havuz, yer alt havuzu, fskiye,
sebil, adrvan, adrvan yala, adrvan kurnas, hamam, kpr, su kemeri, bent, deirmen,
kuyu, kar, dolu, i, yamur, yaz yamuru, sel, kar, dolu, susuzluk, su tatlar (Donanma, mum
donanmas, transatlantik, gemi, Nuhun gemisi, gemi kpetesi, gemi enkaz, dmen paralar,
pusula, direk, vapur, vapur ddkleri, vapur projektr, posta vapuru, kayk, kaykhane, saltanat kay, inlilerin kayk evleri, mavna, pazar kay, sandal, yelken, sal, taka, ilep, arpi,
motor, krek, gverte, tayfa), yal, rhtm, iskele, burun, koy, liman, krfez, kumsal, kum, amur, ma kt, su hayvanlar (Balk, balk av, lfer, kefal, levrek, uskumru, salamura balk,
yunus, kl bal, yelkovan kular, deniz krlanglar, pelikan, kuu, altn kuu, karabatak,
mart, mart yumurtas, ahtapot, mrekkep bal, stakoz, midye, istiridye, havyar, sinarit, timsah, deniz ejderleri, kurbaa, slk), akvaryum, a, voli, snger, su bitkileri (Nergis, yosun), inci,
okalipts, su insanlar (Kaptan, balk, korsan), denizkp, yosun, yosun kokusu, Posedion,
Afrodit, denizkz, su perisi, pnar cads, Ophelia, Ophelia kompleksi, saz(lk), kan, plaj, kabin,
ezlong, mayo, yzmek, boulmak, ykanmak, abdest, ay, st, alkol, kokteyl, kadeh, billur kadeh (piyale), billur srahi, tas, gm tas, testi, su terazisi, amandra, Deniz mzesi, emsiye,
amar ykamak, amar teknesi, amar ipi, dulu banyo, gzya, ter damlalar, sabun, lavabo,
havlu, l, petrol, kolonya.
Ate, hava, toprak unsurlarna da eserlerinde yer veren Tanpnar, bunlar arasnda en fazla suyu
iler. Tanpnar metinleri, mstakil bir antoloji oluturacak kadar su barndrr. Gzelliklerine
kendini daima teslim ettii su ve unsurlar, Tanpnar metinlerinden karldnda anlam daralmasyla birlikte parlt, cazibe ve seyyallik kaybolur.
127
128
Sezai Karakoun
Hzrla Krk Saat iirinde
Hzr ve b- Hayat
Yrd. Do. Dr. AHMET DEMR

Bakent niversitesi Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm
Trk kltrnde szl-yazl-grsel kltr ortamna ait rnler zerinden yzyllar aarak gnmze kadar gelen balca motiflerden biri Hzr ve b- hayattr. Hzr, tarihsel sre ierisinde
sylence, halk hikyesi, masal gibi szl kltr metinlerinden roman, yk, tiyatro, iir gibi yazl
kltr ortamna ait metinlere geen; farkl metinsel balamlarda lmszlk, zor anlarda imdada
yetime gibi konularn temsilinde benzer imgelerle var olan bir figrdr. Hzrn adnn getii
her durumda onunla birlikte anlan gelerden biri de b- hayattr. Dolaysyla Hzr ile b- hayat;
birbirinden ayrlmaz bir birliktelikle konu edilir ve bu birliktelikten doan imgesel bir btnlk
oluturur. Cumhuriyet dnemi Trk edebiyatnda roman, yk, tiyatro, iir trnden pek ok metinde Hzr ve b- hayat; din, tasavvuf, sosyolojik, kltrel kkenli pek ok konu ve izlek (tema)
zerinden eserlere girmitir. Gelenekten yararlanma, dntrme-yeniden retme balamnda metinleraras ilikilerle Hzr ve b- hayat eksenli pek ok metin verilmitir. Bu rnlerden biri de
Sezai Karakoun Hzrla Krk Saat (1967) adl uzun-iir niteliindeki eseridir. Krk blmden oluan Hzrla Krk Saat, hayatn her alanna bakt gibi edebiyata da/iire de slam dn, duyu
erevesinde, din hassasiyetle bakan Sezai Karakoun; varoluu, yaam, insanlk tarihini, iman,
idrak, dnce merkezinde kavraynn, sorgulaynn ve yeniden yorumlaynn ifadesidir. Bu
nedenle Hzrla Krk Saatin k noktas da var noktas da Kurandr:
Bu lde bu uyumsuz evren tneinde
Er olan asker olan yalnz biziz
Bedirin ve Kurann askerleriyiz
Armaan gtrrz kentlere
Gk armaan Kuran
Aarz dnya nne bu sofray (Karako, 1969a: 111).
129
Bu bakmdan Hzrla Krk Saat, bu lde, bu uyumsuz evren tneinde varoluu, insanlarn eylemlerini, kentleri, tarihi, zaman, ksacas dnyay din-odakl bak asyla gzden geirmenin,
sorgulamann ve yeni bir ekle brndrme ereinin ifadesidir. Karako iin yalnzca mistik bir
sorun deildir din, dnyasal bir sorundur da. (Oktay, 2008: 527).
Hzrla Krk Saatte Sezai Karakoun din kaynakl bir medeniyet tezi olarak ne srd dirili
dncesinin; yaama baktaki din, mistik ierikli temel felsefesinin Hzr ve b- hayat zerinden
verildiini grmekteyiz. iirde, Hzr ve b- hayat zerinden insanla kurtulu iin Hz. Peygamber
ve slamiyet gsterilir. Hzrla yaplan alar aan yolculuk insanl, Hz. Peygambere ve slamiyete
ardr. Hzrla Krk Saatte, insanln iinde bulunduu karanlktan, hastalktan, bunalmdan kurtulmasnn yolu; her an hastalna, bunalmna ila olan nebev silsilenin son halkas Hz. Peygamberin yolu, bu yolun slamiyetin gtrd ilah kaynaktr. Tez aktr: nsanln ve an
kurtuluu Hz. Peygamberde slamiyette-, onun rehberlik ederek ulatraca ilah kaynaktadr.
slamiyetin dirilii, an iinde yeniden douu, dizayn edici bir uygarlk olarak yeniden yeermesi,
insan maddenin esaretinden kurtaracak, an karanlna, bunalmna, hastalna are olacaktr:
ek bizim iin de ileyi
Getir btn ylglara
Gzde ve iteki yaralara
elikten onar olan o ilk kelimeyi
Hirann minyatr
Bile en gl bir doktordur bize
Kalk ey
rtlere brnm peygamber
Bu stmayla iyi edeceksin
Tifolar vebalar
nsanl kt kt
Buruturan czzam
Sen kuracaksn
Seher ocuklarnn
Tek kentini
Sen bildireceksin
Dnya geldi geleli
En nemli haberi (Karako, 1969a: 105-107).
Peygamber izi, vahiy nian, insann yitirdii cennet iaretlerdir. Peygamber izi, kalbi diri tutan z olduu iin kalplerden ekilii onulmaz bir boluk, bir anlamszlk dourmaktadr ve bu
nedenle insan ruhu, arln, peygamber izinden ayrlmay pahal dyor (Karako, 1980: 37).
130
Karako iin, insan yaamnn cennete dn, insan hayatndaki anlamszln, boluun sona
erii yeniden vahiy niann, peygamber izini takip etmekten gemektedir. Vahiy niann, peygamber izini takip etmek, ilah kaynakta lmszle ulamak, Hzrla Krk Saatte Hzr ve b-
hayat zerinden ina edilen bir ierikle verilir.
Bu balamda ilk olarak Hzr ve b- hayatn Trk kltrndeki yeri ve anlamn ortaya koymak gerekir.
Tasavvuf telakkilerde ve halk inanlarna gre Hzrn fonksiyonlar mistik yola klavuzluk ve
mritlik, kiileri velayet mertebesine erdirme, tasavvuf gerekleri ve srlar retme, gerein
ortaya kmasna yardmc olma, felaketli ve g durumlarda imdada yetime, zor durumlarda ve
felaketlerde yardmclk, iyileri mkfatlandrp ktleri cezalandrma, bereket ve bollua kavuturma, savalarda yardm etme vb.dir (Ocak, 1999).
Trk kltrnde Boz Atl Yol yesi, slamiyetin kabulnden sonra darda kalann imdadna yetien Hzra dnr. Masal, sylence, halk hikyesi gibi anlatlarda kahramana yardma gelen
Hzr, nur yzl, aksakall, uzun boylu, merhametli, boz atldr ve deryalar stnden kp gelir.
Hzr, Nevruz (21 Mart) ve Hdrellez (6 Mays) gibi gnlerde de insanlara uur, bereket, bolluk
getirir (Kaya, 2010: 173). b- zindegi, b- cavidani, dirilik suyu, bengisu, hayat kayna, hayat
suyu, aynl-hayat, nehrl-hayat, b- Hzr, b- iskender gibi adlarla da anlan b- hayat,
ienin lmszle kavutuuna inanlan sudur (Cebeciolu, 2009). lmszlk suyunu (b-
hayat/bengisuyu) itii iin ebed hayata mazhar olan Hzr (Onay, 1993), slam kltrnde Allah tarafndan slamiyeti korumakla grevlendirilmitir. b- hayat ierek lmszle kavuan
Hzr, denizde, lyas da karada bu ii yerine getirmekle ykmldr (Kaya, 2010: 32, 173).
Hzrla Krk Saatte, Hzr ve b- hayat, slam motifler erevesinde insann, insanln, ruhun, an diriliini sembolize eder. Hzr ve b- hayat, lmszlk kavramn artrmas dolaysyla
slam uygarlnn diriliinin, yeniden douunun semboldr. Karako, Tarih, Kurandan gelen
kevserle, b- hayatla ykanacak ve dirilecek. nsanln stnde ruhun dirili lambas yeniden yanacak. (1969b: 62) eklindeki inancn Hzrla Krk Saatte Hzr ve b- hayat araclyla ortaya koyar.
iirde Hzrn ve b- hayatn balca geler olarak seiliinde iirin ieriksel kuruluu asndan
u husus nemlidir: Hzrda zamana hkmedebilme, zamanda tasarruf edebilme yetenei, zaman
ve mekn snr olmadan her anda ve her yerde bulunma; b- hayatta ise lmszle erdirme
sz konusudur. Karako, bilinli bir seimin yansmas olarak iirinin ieriini Hzrn ve b-
hayatn ne kan bu zelliklerinden yararlanarak kurmutur. iirde Hzrn zaman ve mekn
yolcuuna elik eden konuan-ben, Hzr sayesinde zaman yolculuu yapabilmekte, yzyllar
aarak farkl meknlara gidebilmekte ve ilk insandan an insanna kadar insanolunun macerasn verebilmektedir. iirde, Allahn yolu, srat- mstakim, peygamberler araclyla ilk insandan beri zamana ve mekna hkmetmektedir. iletisini vermek iin zaman yolculuuna klm
ve tarihin farkl dnemlerinden fotoraflar verilmi, olaylar dikkate sunulmutur. Ayrca Hzrla
Krk Saatte peygamberler tarihini iirsellik ierisinde veren bir form oluturmak adna da Hzr
gerekli bir figr olmutur. Hzrla Krk Saatte, Hz. Zlkfl, Hz. Nuh, Hz. Davut, Hz. Yakup, Hz.
Yusuf, Hz. Musa, Hz. sa ve Hz. Peygamber gibi pek ok nebinin/peygamberin dneminden bahisler, mucizelerden rnekler sz konusudur ve peygamber izini, vahiy niann (bk. Karako
131
1980: 34) dikkate sunmak; peygamberler tarihini, tarihe tanklk eden bir figr araclyla vermek amalandndan Hzr seilmitir. Hzrla yolculuk balamnda kurulan ierikte b- hayat
ise Hz. Peygamberin ve dolaysyla slamiyetin insanln iinde bulunduu hastala, aresizlie
ila olmasna, ilahi kaynaa ve bu kaynaa ulaan Mslmanlarn lmszle eritiine, iinde
bulunulan ada slamiyetin yeniden bir medeniyet olarak diriliine gndermelerle yer alr.
rnein; Hzrla Krk Saatin 15. blmnde Kehf sresinin 60-82 ayetlerindeki Hz. Musa ile
Hz. Hzr arasnda geen kssaya (Hzrn, Hz. Musaya ilah hikmeti, ilah srr rettiine) gndermelerde bulunularak Hzr, kendisinin birok peygamberin dnemine tankln ve onlara
yardm etmesini yle dile getirir:
Nuhun bir iisiydim
Gnlm biriktirdim tahta aralarnda
Ben brahimin sr ktibi
Yakubun dedektifi
Yusufun hapishane arkada
D yorumu retmeni
Ama grmedim yavuz bir renci
Aydn kllarn ellesi
Musa gibi
retmeseydim duvarn devirerek yoksulu kurtarmay
kartabilir miydi Musa
Msrdan sraili
Delmeseydim bir yoksulun vnc kayn
Geirebilir miydi Musa
Kzldenizden sraili
Bir vuruta on pnar
kartabilir miydi akmak kayalarndan
ldrmeseydim hi acmadan
Gznn nnde o ocuu
Btn susuz ocuklarn katili
Firavunu boar myd daha yeni kurumu bir deniz (Karako, 1969a: 34-35).
Bu yolla nebev silsilenin insan/insanl aydnla, kurtulua, dirilie gtrd iletisi, her aa
tanklk eden Hzr tarafndan dile getirilir, ortaya konur.
Sezai Karako iin varolutan sonsuzlua dek her peygamber bir dnem, bir dneme, bir simge, bir mucizedir (Su, 2003: 16). Bu balamda Karako, uygarln tesisi ve bekas ynnde Hz.
demle balayp dier peygamberlerle devam eden sreteki nebev olgunun altn izerek
132
peygamber eliyle insana ulaan ve sonu hep uygarlk dncesine balanan yaama bilgisinin
niteliklerini de verir (Lekesiz, 2003: 28).
iirde Hzr, konuan-benle ktklar yolculukta farkl kavramlar, kiileri, figrleri, deerleri sembolize edecek ekilde kullanlmsa da simgesel temsillerin tamam bireysel anlamda i yolculuu
ve tarihsel boyutta zaman yolculuunu ifade eder. Bu yolculuk bireysel ve tarihsel anlamda insan/
insanl, iman/inan noktasna gtrmenin, slam izgide diriliin, yeniden douun; tarihin ilk
dneminden iinde bulunulan aa kadar nebev silsileyle gerekletirilen insanla yaplan iman/
inan, maddeyi ama, teyi iselletirme, ilah kaynak arsnn simgesel, armsal ifadesidir.
Ksacas Hzrla Krk Saat, bir ardr: nsann peygamber izgisine bakarak, o aydnlkta kendini
tanmas yolundaki ar. Bu ar Hzr imgesine yklenerek verilmektedir (Erolu, 1981: 84).
Hzrla Krk Saatte de ortaya konulduu ekliyle peygamber izgisinin son halkas olan Hz. Peygamber ile birlikte nebev aydnlk, en kmil hlini almtr. Aslnda btn nebler/peygamberler,
Hz. Peygamberin iletisini tarih boyunca insanlara iletmi ve Hz. Peygamberi mutulamlardr. Bu
mutunun insanlara iletilmesinde Hzr da balca rol stlenmitir.
Hzrla Krk Saatte peygamberlerin izinden gitmek (bk. Karako, 1995a: 11) dncesinin iirin
dokusuna yerletirildiini grmekteyiz. Karako peygamberlerin izinden gitmek dncesini
yle aklar:
Hakikat, ilk insandan beri sancaktarlarn bulmutur. En byk sancaktarlar, hakikat sancaktarlar peygamberlerdir. Ben buna inanyorum. () Evet, biz dirili erleri, son peygamberin
sanca altna snyoruz. Bu sancan yere dmemesi grevimizdir, varolu hikmetimizdir.
Bu sancak, Allaha inanma sancadr. Bu sancak, insann putlarn nnde eilmemesi, onlar yerle bir etmesi, insann insan veya eya nnde ezgince ve alalarak ba emesine sebep olan klelii
ortadan kaldrc, insan gerek zgrle ve teslimiyete ulatrc hakikat sancadr. (1995a: 11).
Hzrla Krk Saatin aaya aldmz dizelerini Karakoun bu szleri nda deerlendirdiimizde peygamberlerin izinden gitmenin btn bir dnyay aydnla, sanclardan/skntlardan
kurtulua erdirecei dncesinin apak savunulduunu grrz:
Bir sancak kayglanyor
Sancsndan dnyann
Erleri yeni yeni yerleiyor yerlerine rafn
Iklar bir kez daha yanyor cennetteki davann (Karako, 1969a: 57).
Hzr, 8. blmde, Hz. Zlkflle konumasnda, Hz. Peygamberin insanlk iin geliini gl
imgesi etrafnda mjdeler ve btn nebler/peygamberler, aslnda o Gln gelii iindir. Dolaysyla nebev silsile Allaha inanma sancann elden ele aktarlmasn salamtr ve son sancaktar Hz. Peygamberdir:
Benim kitabm bu kadardr
Yaztm ksadr
133
Antm yoktur
Bahar senin ncn
Gz benim artm
Yaz sann
K Yahyann
Bahar yaz gz k
Ben sen sa ve Yahya
Bir gl yetitirmek iin
Yaratlmz
kr Tanrya (Karako, 1969a: 18).
Hzrla Krk Saatte Allaha inanma sancan tayan hakikat sancaktarlarnn Mira hadisesinin konu edildii dizelerde son hakikat sancaktar Hz. Peygamberin imamlnda namaz
kldklar ifade edilir ki bu durum, insanlk tarihi boyunca gelen nebilerin/peygamberlerin son
peygamber Hz. Peygamberin sancaktarlnda bulutuunu gstermektedir:
Peygamber imamd
Kldlar namaz
Melekler ve peygamberlerle
Mira gecesi
Kudste (Karako, 1969a: 92).
Hzr, gittii bir kentte iki ocuun konumalarna kulak konuu olur. ki ocuk Hzr tarif
ederken aslnda Hz. Peygamberi tarif ederler. Hzrla Krk Saatte, ar apak Hz. Peygamberin
arsdr ve Kuran kentlere sinmitir (Karako, 1969a: 100). Grnen Hz. Peygamberden bakas deildir:
Bugn iki ocuun konumasna kulak konuu oldum
Biri beni brne iziyordu
Hzrn izgileri derindir diyordu
Su ltsdr karanlkta gzleri
Sa kolunun izgisi parlasa
Tanda bir palmiye gibi
Sol kolu karanlk k gecesi
Ya hep altm
Yz yeni gelmi bir vahiy gibi
Gzlerinin nnde hep rahman sresi canlanr
Kalbi hep yasin okur
Kulanda ilk ayetlerin depremi
Ben Hzr grdm kardeim
Ermiler iin topluyordu zeytinleri
Konumas hint ilahisi
134
rknts ocuk ilesi

Genellikle da havasn tayan biri
Yemesi bir gln dirilii (Karako, 1969a: 15).
Yukardaki dizelerde Hzrn, en ideal insan tipi olan Kinatn Efendisine benzetilii, bir ocuk
muhayyilesiyle rnek ahsiyet olarak slam peygamberinin seilii, airin benimsedii ve tebliine, dorusu telkinine yneldii dnya grnn bir sonucudur (Karata, 1998: 248).
Hzr, Hz. Peygamberi, btn dnyaya, insanla mutulamay Hz. lyasla birlikte bir grev olarak zerine alr. Nebev silsilenin son halkas, Allaha inanma sancann son sancaktar Hz.
Peygamber dnya iin, insanlk iin yeniden douun, diriliin, baharn, kurtuluun habercisidir,
en kutlu mutudur:
len nsan
Al tutmu topra alklamadan
Biz yeilin yldnmn kutlayalm
Bahar mutulayalm
Enlemlere boylamlara
Sabr yatrna
Ad Mehmet olan ocua
Mthi bir ruhun tbb gibi (Karako, 1969a: 31).
Bireysel ve toplumsal yaamda Hz. Peygamberin yolunu takip etme, ilah kaynaa gitme, Allaha
ynelme, dolaysyla Allahla aradaki putlar devirerek manev oluum yolculuu gerekletirme; kentleri rahata, huzura, mutlulua erdirecek, kuruyan ehirler, Allahn rahmetiyle genleeceklerdir:
Kuruyan ehirler vardr
Hzr
Ay blnnden dklen
Tveyler tar onlara
Ve o kentler
Bir akam
Genleirler (31. blmden, Hzrla Krk Saat), (Karako 1969a: 84).
Diyebiliriz ki Hzrla Krk Saat, slamiyet, Allahla insan arasna ne konulmusa, engel olarak ne
dikilmise onu yktndan, devirdiinden; insann kafasna, kalbine ve ruhuna girip orada dikilmi putlar ortadan kaldrdndan insan huzura erdirir. (Karako, 1968: 36) inancn ortaya
koyarken insanla da mutluluk vaat eder.
Yukardaki dizelerde Hz. Peygamberin akkul Kamer (Ayn kiye Blnmesi) Mucizesinden bahseden Kamer Sresi (54)nin Kyamet saati yaklat, ay yarld. Bir mucize grseler hemen yz evirirler ve sregelen bir bydr derler. Yalanladlar, nefislerinin arzularna uydular. eklindeki ilk
135
yetine gndermelerde bulunularak Hz. Peygamber artrlmaktadr. Hz. Peygamberin inanmayanlar, peygamberliine ve dolaysyla Allaha inandrmak iin ay ikiye blmesi mucizesi antrlarak Hz.
Peygambere inanmann, Peygamber yoluna girmenin, Allaha ynelmenin bir kurtulu olduu iletisi
verilir. Dizelerde Hz. Peygambere inanan, dolaysyla Allaha ynelen insanlarn bana ayn blnnden ortaya kan tvey (iek tac) yaar ki bu da Allahn rahmeti olarak dllendirme imidir.
Hz. Peygamberle kuruyan ehirlerin yeniden canlanmas, kentlerin, insanlarn genlemesi eklindeki imgeler, b- hayatn armsallyla yaratlan kompozisyon ierisinde ortaya kar.
Sezai Karako, Hzrla Krk Saatte gndelik yaamn olumsuz eylemlerini Allahtan uzak kalmaya balar. an belirgin karakterini meydana getiren arpk zihniyet; kent yaam iinde kalpsizleen insanlar, vefaszl, acmaszl, zulm dourmutur. slamn ahlk anlaynn kalplerden, zihinlerden
atlmas kent yaamnda, toplumsal yapda insan ilikiler balamnda birtakm olumsuzluklar ortaya
karmtr. nan bunalm yaayan, Allah unutan a, ayn zamanda insanlktan da uzaktr:
Islak bir ortaa yolunu andran i sokaklar
Kir
Elden taarak yz oyarak salar kmrletirerek geen
oyun kiri
inde tayp da bir trl atamadn tara akrebi
Her gn bahesinden
Gl devirmek isteyen
Senin iin gle sabrszlaan
O anneyi
Annenin salk gnlerini
t it denizin dibine it
Gl yerine elinde bir belgeyle gelen
Henz atlarn kokusunu yitirmemi
Eski tavlalardan bozma
Hastahanelerin alt katlarn
Kule diplerini
En ok hava isterken
Havadan uzaklatrlm
Kalp hastalarnn yoksul cn
Onlarn sevgisini nce eviren genliin geiini
Btn sevgileri sen kendin kendin iin ce evirdin (Karako, 1969: 48-50).
Bu dizelerden yola karak Hzrla Krk Saatin tamamn dikkate aldmzda Karakoun gerek
manizmann insan insan leme ykselten hareket olduundan slam gerek manizma olarak grdn, slam dn/duyu tarznn stn insanla varma yolu olduunu, Tanrsz bir
manizmann, insancl olmayaca, gerek manizmann slamn insan Tanrya doru gtren,
onu gerek anlamda insan olmaya gtren Tanr yolu manizmas, hakikat manizmas olduu
(1986: 139-140) eklindeki dncelerinin Hzrla Krk Saate aksettiini grmekteyiz. Bu neden-
136
le, Karako, Hzrla Krk Saatte siyas bir tavr sergileyerek an kurtulu reetesi olarak slam
dn/duyu tarznn (topyekn slam uygarlnn) diriliinin tek are olduunu ve insanlk
tarihinde izler brakan ideolojilerin tkendiini, an insanna mutluluk getirmeyeceini (Maddeci zihniyetle hareket eden, metafizii dlayan, Allaha inanc inkr eden ideolojiler, insanlarn
yzyllardr yaad bunalmn, karanln esas sebebidirler.) aka ifade eder:
Evrim gnlk sularla
Devrim irinle kanla
Bizse dirilii gzlyoruz
Bengisu bengisu kayna ve ala (Karako, 1969a: 21).
Bu dizeler Karako iin dinin yalnzca mistik bir sorun olmadn, ayn zamanda dnyasal bir
sorun da olduunu (Oktay, 2008: 527) gstermesi bakmndan nemlidir. Ayrca slam dn/duyu tarznn (topyekn slam uygarlnn) diriliinin bengisunun (b- hayatn) kaynamas ve alamas eklinde ortaya konulmas, Karakoun Hzrla Krk Saatte Hzr ve b- hayat
(bengisu) kavramlarn, iirin anlam boyutuna ne kadar ilevsel tadn bir kez daha gstermesi
bakmndan da dikkate deerdir. slamiyetin iinde bulunulan ada bir medeniyet olarak yeniden dirilii, b- hayatn kaynamas, alamasdr. iirin temel tezi noktasnda ortaya konulan
dnce udur: slamiyetten kana kana ien insanlk; ilahi kaynaa, kurtulua, huzura erecek ve
lmszleecektir.
Sezai Karakoun nsanolu, ilk idrak basamaklarnda, kendi i yolculuuna, iman ihtiyac ve
amacyla balar. skender-i Zlkarneyn ile Hzrn karanlklar iinde yolculuklar yapp b- hayat
aramalaryla sembolize edilmiti klasik edebiyatta insann bu i yolculuu. (1995b: 36) eklindeki szleri, Hzrla Krk Saatte Hzr ve b- hayatn temsil ettii kavramlardan birinin de imana
erme, Allaha gitme adna yaplan isel yolculuk olduunu ortaya koyucu niteliktedir.
Hzrla Krk Saatin 9. blmnde Mslmanlarn Allaha iman noktasnda oluturduklar koro
bengisu korosudur ve Mslmanlarn, iman edenlerin hepsi isel yolculuun sonunda b- hayattan imitir, Allaha ulatklar iin lmszle ermilerdir. Bu balamda ileti aktr: Namaz,
oru gibi ibadetlerle yaplan kalb yolculuk insan Allaha gtrr. Dolaysyla slamiyet, kiiye
b- hayat sunar; onu, Hzr gibi diri ve lmsz klar:
Bengisu Korosu
Biz bir Hzrz ama belki bin Hzr gibi
Biliriz yeryznde bengisu illerini
Namazda yryoruz ldayan mealelerle
Oruta aydnlz sayla Meryemle
Kulamzda hep Zebur dnleri
Dmzde ncil lenleri
Ufkumuzda Tevrat lkeleri
Sina danda yapraklar
137
Ve Kuran ordusunu
Bakentlere gtren bir kumandan gibi
En soy arap atnn stnde
Dimdik duran bir bakan gibi
Bengisu alaynn nnde (Karako, 1969a: 20).
Zaten Karako, Hzrla Krk Saatte yol/yolculuk imgesiyle verdii Kuran, namaz, oru, peygamberlere iman gibi iman noktalaryla Allaha gtren isel yolculuu, Fiziktesi Asndan Ufuklar ve Daha
tesi I adl eserinde yle aklar: Yol, Allahn bizim iin Kendine doru izdii ve ektii yol. Yaratl, ruhun, snrl lem ve artl dnya ile ba ve iliki kurmas demek olduundan, Yolun ancak
aranarak bulunmas bir kural haline geldi. () Srtnda binici, atn, zerinde kousunu tamamlayaca yol, dosdoru yol, kldan ince kltan keskince yol, Allahn yolu, slam. (1995c: 16-17).
Karakoun, Dirili Mutusu adl eserinin Dirili Gecesi adl blmnde ortaya koyduu ekliyle
hem bireysel hem de toplumsal hayatta slam dn/duyu tarznn diriliine dair dileini,
Hzr ve b- hayat kavramlarnn anlamsal erevesi ierisinde vermesi, Hzrla Krk Saatte Hzr
ve b- hayat kavramlarnn simgesel anlamlarn, armsal deerlerini hangi dzlemde deerlendirmemiz gerektiine dair ipular vermesi bakmndan nemlidir: Duamz odur ki, bu b-
hayat yrynde (Dirili Gecesi yrynde) Hzr klavuzluk etsin (1985: 17).
Bu balamda Hzrla Krk Saatte Hzrn klavuzluunda gerekleen b- hayat yry eklindeki yolculuk imgesi; yaanlan ada Hz. Peygamberi klavuz edinme ve Onun klavuzluunda
slamiyetin topyekn bir medeniyet olarak yeniden diriliini gerekletirmeyi; Allaha, ilahi, kaynaa gidii temsil eder.
KAYNAKLAR:
Cebeciolu, Ethem (2009). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl. stanbul: Aa Kitabevi Yaynlar.
Erolu, Ebubekir (1981). Sezai Karakoun iiri. stanbul: Brde Yaynlar.
Karako, Sezai (1968). Kyamet As. stanbul: Dirili Yaynlar.
Karako, Sezai (1969a). Hzrla Krk Saat. stanbul: Fatih Yaynevi.
Karako, Sezai (1969b). Maara ve Ik. stanbul: Dirili Yaynlar.
Karako, Sezai (1980). nsanln Dirilii. stanbul: Dirili Yaynlar.
Karako, Sezai (1985). Dirili Mutusu, stanbul: Dirili Yaynlar.
Karako, Sezai (1986). Gnlk Yazlar IV: Gn Saati. stanbul: Dirili Yaynlar.
Karako, Sezai (1995a). Dirili Neslinin ments. stanbul: Dirili Yaynlar.
Karako, Sezai (1995b). Fiziktesi Asndan Ufuklar ve Daha tesi II. stanbul: Dirili Yaynlar.
Karako, Sezai (1995c). Fiziktesi Asndan Ufuklar ve Daha tesi I. stanbul: Dirili Yaynlar.
Karata, Turan (1998). Dounun Yedinci Olu Sezai Karako. stanbul: Kakns Yaynlar.
Kaya, Doan (2010). Trk Halk Edebiyat Terimleri Szl. Ankara: Aka Yaynlar.
Lekesiz, mer (2003). Dirili ve Uygarlk. Hece dergisi. Yl 7, S.73, Ocak 2003, s.20-39.
Ocak, Ahmet Yaar (1999). slam-Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr-lyas Klt. Ankara: Trk Kltrn Ar.
Enst. Yaynlar.
Oktay, Ahmet (2008). mknsz Poetika. stanbul: thaki Yaynlar.
Onay, Ahmet Talat (1993). Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar. Ankara: TDV Yaynlar.
Su, Hseyin (2003), Dirili Dncesi ve Yntemi. Hece dergisi. Yl 7, S.73, Ocak 2003, s.6-19.
138
Cemal Safinin iirlerinde Su
Yrd. Do. Dr. MEHMET SOUKMEROULLARI

Gaziantep niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi TDE Blm
Cemal Safi, 1938 ylnda Samsunda domutur. lk ve orta renimini Samsunda tamamlar ve
krk yana kadar iir kitaplarn yaymlamaz. 1978 ylndan sonra eitli evrelerce tannan Cemal Safi, bata ak olmak zere eitli konularda iir yazmaktadr. Birok iiri bestelenen Cemal
Safinin talamalar da vardr. iir kitaplar, Ya Evde Yoksan,1 Kyamete Krk Kala2, Vurgun3 ve Sende
Kalm4tr.
lk alardan modern alara gelinceye kadar insan muhayyilesinin d dnyay alglamasnda
nemli bir yere sahip olan semboller, varlklarla kurulan ok ynl balantlara zemin hazrlayan
fenomenlerdir. Sembollerin youn biimde yer ald alanlardan birisi de sanat ve edebiyattr.
Sanat ve edebiyatn ilk olutuu zamanlardan beri semboller, sanatkrn kendisini ifade etmede
kulland metotlardan biridir.5 Bu sembollerden su motifi, kadim zamanlardan gnmze gelinceye kadar hayatn merkezinde yer alr.
ran mitolojisinde tanr Hrmz evreni yaratrken, onun yarattklar arasnda nc srada su
yer alr. Dnyann balk zerinde durmas gibi su ile ilgili efsanelere de rastlanr. Ayrca Yakut Trklerinin Baykal Glne nem vermeleri de Trk mitolojisinde suyun nemini vurgulayan rneklerden birisidir. Trk mitolojisinde insan yaratlnda rol oynayan drt unsurdan biri
1
2
3
4
5
Yazmzda bu kitabn Polat Basmevinin 2011 ylnda karm olduu basm YEY ksaltmasyla kullanlacaktr.
Yazmzda bu kitabn Polat Basmevinin 2013 ylnda karm olduu basm KKK ksaltmasyla kullanlacaktr.
Yazmzda bu kitabn Polat Basmevinin 2013 ylnda karm olduu basm V ksaltmasyla kullanlacaktr.
Yazmzda bu kitabn Polat Basmevinin 2011 ylnda karm olduu basm SK ksaltmasyla kullanlacaktr.
Fatih And, Gnee Tutulan Ayna, Hat Yaynevi, stanbul 2010, s. 112-114.
139
sudur.6 Cemal Safinin iirlerinde su motifi/sembol/imgesi, sklkla yer alan unsurlardan biridir.
Sanatnn iirlerinde su, tabiattan insana ulaan bir eri ierisindedir. Tabiat unsuru olarak su,
rmak, deniz vs. ekliyle yer alrken; insana zg unsurlar dikkate alndnda gzya gibi kavramlar evresinde hayat bulur. Ancak Cemal Safi, iirinde gzya en ok kullanlan kelimelerden
biridir. Bazen su, din ierikli Kevser veya mitolojik ierikli b- hayat kisvesine brnr.
Tabiat unsuru olarak su
nsan hayatnda susuz bir yaamn dnlememesi dolaysyla yaamn merkezine su konmutur. Cemal Safinin iirlerinde deniz, rmak gibi tabiatta yer alan unsurlarn yan sra yamur, kar
gibi tabiat olaylarna da yer verilir.
iirlerde su; umman, derya, deniz, yelken, balk unsurlar evresinde kendine yer bulur. Yemin
Kefareti iirinde Cimrilik yakmyor asaleti ummana (KKK., s. 69) msrayla umman kelimesine yer verilirken, Ya Evde Yoksan iirinde deniz konu edilir. Denizin kelime olarak karl
olan ve Hicran Cehennemi iirinde sevgiliye balanlan bir nesne grnmndeki deryaya
da Yakm Sana iirinde de rastlanlr. Deniz, sz konusu olunca denizle ilgili yelken, kayk,
sandal ve balk, Cemal Safi iirinde kendine bulur. Sevdiim iirinde tehis sanatyla airin kendisini yelkene benzettii grlr. Er Kii Kadri iirinde Nice gzellik yapp denize atmz biz
/ Balk bilmese bile Halik bilir diyerek msralarnda deniz ve balk kelimelerini birlikte kullanr.
Ayrca ataszlerini iirletirmesi ynnden de metinlerarasln rneklerinden birini verir.
Irmak, Ouz Kaan Destannda yer alan Daha deniz daha mren ifadeleriyle denizle birlikte
kullanlr. Ancak Cemal Safi deniz ile rman yan yana gelmesinden farkl olarak Sen Bir Yana
Ben Bir Yana iirinde mbalaay daha zayf hle getirerek rmak ile gl kelimelerini bir arada
kullanr. Sevgilisi ve kendisi rmaktr, ancak glleri farkldr. Irmak olduk gzlerimiz ayrld (V.,
s. 138) msra, rman ayrlkla ilgili dier rneklerindendir.
Tabiat olaylarndan yamur, kar, buz, dolu ve bulut, Cemal Safi iirinde yer alr. Bunlardan
yamur Ya Evde Yoksan iirinde sevgili iin yamur ya demeden yollara dme eklinde gn
yzne kar. Yamurun iddetli olan hli saanaktr. Ben Cengizhan-Zdeyim iirinde Cengiz
Hann askerlerinin in Seddine saanak olup akmas eklinde tezahr eder. Bazen rahmet kelimesiyle birlikte geen yamurun ta yamas kisvesine brnd de olur. Kar ise, yamur gibi
sevgiliye ait zellikleri belirtmede bavurulan yollardan birisidir.
Sanatnn ak ateiyle yanan barn sndremeyen kar, Git iirinde, insann yrrken onda
iz brakmasn ifade ederken, sevgilinin karda izinin kalmasn istemediini bildirir. Karn dier
zellii, insana aktarm balamnda yall anlatarak salara kar dmesi eklinde vcut bulur. air Dner Diye Bekledim iirinde salarna kar dmek deyimini, mrme den kar
(YEY., s. 111) eklinde de kullanr. air, sevgili olmadan yatann souk olduunu Bilseydim
iirindeki Sensiz yatamn kar olduunu ( YEY., s. 119) msrayla anlatr. Dier taraftan sevgilisiyle olan ayrln Nerdesin Diye iirinde Aramzda erimeyen karlara (YEY., s. 127) ve Bu
140
Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, Trk Tarih Kurumu Yaynevi, Ankara 1998, s. 425, 439, 487.
Ak Sen Vurdun iirindeki Bu karl dalar sen vurdun (V., s. 108) msralaryla dile getirir. Kar
sz konusu olduunda, genellikle onunla birlikte dnlen, da metaforuyla da karlalr.
Yksek dalarn tepelerinde yer alan kar, Cemal Safinin Yr Olamadn iirinde Sen benim
dama kar olamadn (YEY., s. 224) msrayla sevgiliyle aralarndaki mesafeyi anlatr. Cemal Safi,
yalnzln, drt yannn karl dalarla evrili olmasyla okuyucuya sunar.
Yamur ve kardan sonra, nadir de olsa, Cemal Safi iirinde dolu, buz ve buluta yer verilir. Sahra iirinde dolu, rahmet ararken yakalanlan bir unsur konumundadr. Buz sevgilinin szlerini
anlatmada kullanlrken, bulut, Bana Alar uara iirinde afak batdan skt kapkara bulut
kt (KKK., s. 34) msrayla kendine yer bulur. Koum iirinde kara sevdalar gmen buluta
benzetilir:
O kara sevdalar gmen bulutmu
Yamaya yamaya ehri kurutmu
stanbul sevgiyi oktan unutmu
Aka akl ermez ermez be koum (SK., s. 51)
nsan zelliklerine Aktarlan Su
Aktarma, tabiattan bir olguyu insana ait zellikleri anlatmak amacyla kullanmaktr. Cemal Safi
iirinde suyun kullanmlarndan biri, airin kendisine ait olgular anlatmada onu bir vasta olarak
kullanmasdr. Mecbur iirinde iee bezendim sevdal suyla (YEY., s. 70) msra airin sevdasn anlatmak iin seilen kelimedir. Dinmeyen yamura yaa dndm ben (V., s. 197) msranda, ocuklarna efkat ve merhamet besleyen annenin dinmeyen yamura dnd anlatlr.
airin sevgilisi meleklerden stndr. Bundan dolay da gzel ellerine dkemez diye melekten
bile suyu esirgediini ifade eder (SK., s. 77).
Cemal Safinin iirlerinde kulland su motifi ilk olarak ate sndrclk zelliiyle vcut bulur. zellikle Su serp yanan sineme ifadeleri airin aktarma yoluyla sevgiliden istedii suyu
anlatmaya yneliktir. Ate ile suyun kar karya gelmesi l unsurunu da iirin ierisine kendiliinden dhil eder. Telefonda Sen iirinde geen lde rl rl akan su kadar (YEY., s.
44) msra l ile su arasndaki tezad okuyucuya anlatr. Ne Nilferi iirinde ise l imaj,
susuzluun bir sonucu olarak iein yetimeyecei eklinde ele alnr. Bu ynyle suyun hayatn
kayna olduu belirtilir. ln ana gesi olan susuzluk, Cemal Safinin Ak Uykusu iirinde
sevgilinin olmamas eklinde tezahr eder. Ancak bu susuzluk artk dayanlmaz deildir.
Vurgun iirinde mbalaa yoluyla Manavgat elalesinden akan suyun airin gzyandan durgun olduu vurgulanr. Allah Akna iirinde de pnar sevgilinin sesine benzetilir. Pnarn dier
bir kullanm ise, nsafsz iirinde sevgilinin ceylana ve onun ihtiyac olan pnarn gze benzetilmesiyle oluur. Farkl bir kullanm ise, Murat in iirinde Ak Ceylan pnarm, ak alayarak
(KKK, s. 45) eklindedir. Ayrca sevgilinin airin akyla alayan bir pnar olduuna da deinilir.
Su ile ilgili kelimelerden kar ise, sevgilinin beyaz tenini anlatmak iin kullanlr.
141
nsanda Yer Alan Su

Tabiattaki unsurlarn yan sra insanda yer alan su imgesi de mevcuttur. nsan vcudunun byk
bir blmnn su olmas ve sevgiliye ulaamama hlinde aktlan gzya, bu minvalde dnlmelidir. Gzyann gelenekle de ilgisi vardr, ancak bu blmde suyun tebih ve mecazlara konu
edilmeyen ksm rneklerle izah edilmeye allacaktr.
Cemal Safi iirinde gzya, genellikle ya sevgiliye akn anlatnca ya da sevgiliden ayr kalnca dklr.
Aklm kyor iirinde sevgilinin yannda utannca gznden yalar akar. Fakat gzyan dken sadece
Cemal Safi deildir. Baz durumlarda onun hlini gren sevgili de alar. Sana aka Geliyor iirinde Ve
seni perperian alarken ba ucumda (YEY., s. 116) ifadesi, sevgilinin gz ya dkt rneklerdendir.
Alamak fiilini Hak Ettin iirinde Kendi den alamazm sus artk; (V., s. 39) msranda ayn atasznden mlhem kullanr. Bazen sevgilisine gzyayla yazd adresini brakr bazen de sevgilinin tenine
gzyayla ismini yazar. Gzya bazen de gz nuru ekline brnerek Cemal Safi iirinde yer alr. Ancak,
Mesihin Olacam iirinde gzyann katresinin sevgilisine kr kalmayacan ibraz eder.
Alama unsuru evresinde at denilen bir tr de oluur. Cemal Safi, Hkrk Olsun iirinde
Resmime bakarken atlar yakan (KKK, s. 17) msrasnda sevgilisinin kendisinin ardndan duyduu znty dile getirir.
Gelenek Balamnda Su
Yeni Trk airleri iirlerini vcuda getirirken divan edebiyat geleneinden yararlanrlar. Ama bu
yararlan ekli malzemeyi olduu gibi almak deil, bilinen balamndan kopararak onu yeniden
retmek eklinde ortaya kar.7 Estetik erevede bu kavramla kastedilen ise halk ve divan iirinin
bize dnk yzleridir.8 Cemal Safi Ya Evde Yoksan iir kitabnn bana Tarzm balkl yazd
bir drtlkle kendi iir poetikasn aklar:
Tarzm
Gelenei yaatmak grevim kadar arzum
Aruz snneti arzm, hece vezniyse farzm
Zordan vazgeemedim, kolaya kaamadm
Ecdadma saygmdr iirde nazm tarzm.
Cemal Safi gelenekten beslendiini Ben Szn ehriyim iirindeki u drtlkle de anlatr:
Dadalolu, Kokrolu mertliim
Nefi, Neyzen, air Eref sertliim
Kh mizaha meydan okur drtlm
Kh ac sz dedikleri zehirim. (YEY., s. 257)
7
8
142
Nurullah etin, Yeni Trk iirinde Gelenein zleri, Aka Yaynlar, Ankara 2012, s. 22.
Muhsin Macit, Gelenek ve Modern iir, Eski Trk Edebiyat El Kitab, Grafiker Yaynlar, Ankara 2002, s. 320.
airin gelenekten beslendiini bu ifadelerle itiraf etmesine bal olarak su imgesinin, airde divan
edebiyatndan gelen etkiye bal olarak kullanldn rneklerle ifadeye geebiliriz. Divan edebiyatnda su birok ynlerden ele alnr ve eitli durumlara gre tebih ve mecazlara konu edilir.
Hayat vericilik, bouculuk, gelitiricilik, temizleyicilik ve gzelletiricilik zellikleri mevcuttur.
Ayrca, n gz eme, gzya ise kandr.9
Divan edebiyatnda, susuzluu giderici zeliiyle vuslat simgeleyen10 su, Cemal Safi iirinde hayat verici zellii olan sevgilinin bast yerlerden su kaynad vurgulanr. Benzer ekilde sevgilinin ellerinden iilen su da airin btn aclarnn dinmesine sebep olur. Cemal Safinin Gnl Nikh iirindeki
Kederli gzlerden billur taneler / Dkerken kylr gnl nikh (YEY., s. 61) msralarndaki billur
taneler ifadesi divan edebiyatndaki camn gz olarak alglanmasna yakn bir kullanmdr.
Eski edebiyatta ate gzde tutuur, gnlde alevlenir. k, gnlndeki atei sndrebilmek iin
gznden su aktr.11 Cemal Safinin Gnl iirinde geen Nereyi yakmad benim gzyam
(SK., s. 53) msra, divan edebiyatndaki gzde tutuan atein devamdr. Buharlayor iiri de
gzyalarnn ak ateinden buharlatn tasvir ederek yine ayn kullanma yaklar:
mrmn sonbahar mevsimi amma
zlemin gnbegn baharlayor
Sakn gzyalarm kurudu sanma
Ate-i aknla buharlayor (SK., s. 74).
Divan edebiyatnda sevgilinin kirpikleri ok olarak tahayyl edilir ve k, kalbine saplanan bu
oklar sevgilinin bir nianesi olarak saklar. Cemal Safinin ise hatra olarak alglad unsur gzyadr. Onun gzlerindeki yalar sevgiliden ayrln yadigrlardr. Bu msradaki ilgin durum ise
Bergsonun zaman fenomenine baldr. Onun eya zamandan haber verir. fikrine bal olarak,
iire gre sevgili giderken Cemal Safi alar ve her aladnda o zaman tekrar yaar. Bergsonun
zaman anlay Cemal Safinin Mstehak Grdn Bana iirinde de kendini hissettirir. iirde
resim unsurunun gemii hatrlatmas dolaysyla ayn felsefeye yaklalr. iire gre, Cemal Safi,
sevgilinin resmi karsnda gzya dker ve sevgilinin fotorafna baktka onu hatrlar.
Klasik edebiyatta sevgilinin istiare yoluyla kullanld kelimelerden biri bvefdr.12 Yani ksaca
sevgili vefaszdr. Cemal Safinin Zalimden te iirinde Vefasz akn dk gzlerimden (YEY.,
s. 148) msranda hem sevgilinin vefasz olduu vurgulanr hem de n / airin bu ak uruna gzya dkt ifade edilir. k ise bu vefasz sevgili uruna gzya dker. Cemal Safi de
sevgilinin ardndan gzya dker ve Eskici iirinde Kurusun kayna gzyalarmn (YEY., s.
184) msrayla alamaktan gz pnarlarnn kuruduunu ifade ederek eski edebiyat geleneine
yaklar. O kadar gl alar ki feryad ahrazlar alatr (KKK., s. 30). Divan edebiyatnda n
9
10
11
12
skender Pala, age. Aka Yaynlar, Ankara 1995, s. 13.

skender Pala, age. s. 13.
143
gzyalarnn sel olup akmasna benzer olarak Ey Garip Dostumun Eski Kars iirinde yreim
yanarda, gzyam seldi (YEY., s. 62) msrana rastlanlr. Benzer kullanm Gel iirinde Ya
sana dktm, ne dinmez yat / Cokun akn, takn selli oldu gel (YEY., s. 136) msralarnda
vardr. k o kadar ok alar ki gzlerinden ya yerine kan gelir. Divan edebiyatnda n gznn eme, gzyann kan olmas Cemal Safide sevgilinin yz glnce ieklerin kan alamas
eklinde vcut bulur. Cemal Safinin O Ne nce Oya iirinde Kanl gz yadr aka alamet (V.,
s. 33) msranda kanl gzya kullanm, divan edebiyatndaki n kanl gz ya dkmesine
delalet eder. Sevgilinin ayrlk acsyla kan kusan Cemal Safi, buna kzlck suyu der. Bu ynyle
suyun duyguyu ifade vastas olarak da kullanldn syleyebiliriz.
Genelde iek sz konusu olunca gl blbl hikyesinde alayan blbldr. Ancak Cemal
Safi, sevgilinin glnce ieklerin kan aladn ifade ederek mbalaa sanatn kullanr. Divan
edebiyatndan farkl olarak Cemal Safinin Alaca Karanlk iirindeki Ya olup gzmden akn
var ya (YEY., s. 92) msranda sevgili, gzyana benzetilir.
k-sevgili-rakip geninde divan edebiyatnda yer alan ak ierisinde rakip, dier kullanmyla
ayar, yabanclar veya sevgilinin dier klardr.13 Cemal Safi Allah Akna balkl iirinde sevgilinin kendisine yaptklarna ve hline dost deil, ayarn alamasn ister. Burada ayar sevgilinin dier klardr ki onlarn bile alamas mbalaann en st aamalarndan birini tekil eder.
Divan edebiyatna Nedimle birlikte yeni bir soluk getirilir. Buna ek olarak onun dncesinin temelinde
yaamak ve sevmek vardr.14 Nedimin sevgilisi gerek hayatta var olan bir zellie sahiptir. Cemal Safi
Ya Eimsin Ya Katilim iirinde Gzya dilersen gelme yanma ve Dn Olmayan Gidiin Olsun
iirinde Gzyan ismimi yazsn teninde, / Dn olmayan gidiin olsun msralarnda gzya eski
edebiyattan alnmtr. Sevgilinin gzya dileyerek airin yanna gelmesi ve airin bunu kabul etmemesi
anlay Cemal Safiyi divan edebiyatnn hayal sevgili anlayn ykan Nedime yaklatrd sylenebilir.
Felsef bir benzetme olarak su
Herakleitosun felsefesi srekli bir ak ifade eder. Srekli ak, bir deiimin ifadesidir. Ona
gre, her gn her ey yenidir. Gne her gn yeniden doar, ayn rmaa iki kez girilemez. Varlk,
zaman iinde srekli bir deiim geirir.15 Herakleitosa benzer olarak Cemal Safi, Ayen iirinde Genliim su gibi akt gitti de (YEY., s. 82) ifadesini kullanr. Cemal Safi ile Herakleitosun
fikri, genliin srekli deitii ve insan mrnn akt konusunda byk bir benzerlik gsterir.
Ayrca insan doasndaki deiim, suyun ak gibi durmadan vcut olur. Bu ynyle de Herakleitos ile Cemal Safinin sz konusu msra arasnda bir yaknlk kurmak mmkndr. Cemal
Safinin Satlr Diye iirinde Herakleitos felsefesindeki rman yerini eme alr. Genliin aksa
da mr emenden (YEY., s. 54) msranda genliin gemesini emeden akan su ile anlatr.
13 skender Pala, age. s. 22-23.

14 Hasibe Mazolu, Nedimin Divan iirine Getirdii Yenilikler, Aka Yaynlar, Ankara 1992, s. 35-42.
15 Orhan Hanerliolu, age. Remzi Kitabevi, stanbul 1975, s. 125-127.
144
slamiyette Su
slam dininde suyun hem yok edici hem hayat verici hem de temizleyicilik ynne vurgu yaplr. Onun yok edici zellii Kuran- Kerimde Nuh Tufan vesilesiyle geer. Cemal Safi Tufan
ncesi iirinde Nuhun gemisine beni de aln / Tufan ncesini sezenlerdenim (YEY. s. 20)
msrayla bu olaya telmihte bulunur. Dier taraftan Bizi zor ayrr Nuhun tufan (KKK., s. 110)
msrayla mbalaa unsuru olarak kullanlr. kinci yok edici unsur ise susuz braklarak lme
terk edilen mam Hseyinin ehit edildii Kerbel ile hatrlatlr. Cemal Safi, Mesela msn
iirinde Sen yoksa hayrsz Kerbela msn (YEY. s. 235) msrayla bu olaya gndermede bulunur.
lmlere neden olan susuzlua kar insanlar yamur duasna karlar. Cemal Safi, Velinimet
iirinde ruhunu yamur duasna karr. Buradaki ama dorudan su deil, sevgilinin yokluunda susuz kalma hlidir.
Cemal Safi, rahman deryasnda ykanmasyla kirlerinden ve gnahlarndan kurtulduunu ifade
eder. Bu ynyle Allahn rahmetinin bolluunu deryaya benzetir. Bazen akn rahmete benzetildii olur.
Kuran- Kerimde Kevser Sresi ile ilgili birok tefsir yaplr. Bunlara gre, Kevser suyu, stten
beyaz, baldan tatl, kardan souk, kaymaktan yumuaktr.16 air, Rengin Ad balkl iirinde
kendi de Kevseri tefsir eder:
Ne yaman iret ki gnl iksiri
Bir katre imeyle olduk esiri.
Vadolan kevserin budur tefsiri,
Ahiret gnn beklemek ihmal.
Sen bir iek, ben bir ar, sevgi bal (YEY, s. 94)
Cemal Safi Senden Sonras iirinde meyhane deil, Kevser sarhou olduunu beyan eder. Trbanlm iirinde divan iirinden gelen etkiyle sevgilinin duda Kevsere benzetilir.
slamiyette suyun temizleyicilik zellii abdestte grlr. Cemal Safinin Naat isimli iirinde
Peygamber efendimizin tekmil Enbiyaya abdest aldrd konu edilir:
Mirata Burak aha kaldrdn
Tekmil Enbiyaya abdest aldrdn
Hakkn huzurunda namaz kldrdn
mamlar sultan tayip Efendim
Mitolojik Su
Mitolojide lmszlk suyu olarak da bilinen b- hayat, Cemal Safinin iirinde kendine yer
bulur. air b- hayat yine sevgiliyle ilintili olarak kullanr. Sende Kalm iirinde Topran
16 skender Pala, age. s.324.
145
kadehine b- hayat dolduu (YEY., s. 161) msranda, suyun hayat vericilik zellii vurgulanr.
Ayrca toprak ve suyun ayn msra iinde yer almas varl oluturan drt unsur yani anasr
erbaadan ikisinin kullanldn gsterir. Dier taraftan air iin sevgili sebil deil b- hayattr.
Sonu
Cemal Safinin iirlerinde su, tabiat unsuru, insana aktarma, gelenek, din ve mitolojiyle balantl
bir ekilde kullanlr. Tabiat gesi olarak su, yamur, kar gibi tabiat olaylarndan ve rmak, deniz
gibi tabiat unsurlarndan hareketle Cemal Safi iirinde kendine yer bulur. Ancak bu unsurlar
ou defa tabiat anlatmak iin deil, sevgiliyi ifade vastas olarak geer. Bundan dolay su ile
ilgili unsurlar genellikle insana aktarlr. Su ile ilgili aktarlan durumlardan en dikkat ekici olan,
gzyadr. Cemal Safi iirinde en fazla kullanlan kelimelerden olan gzya, hem gerek anlamyla hem de gelenekten gelen etkiyle eitli mecazlar vesilesiyle iirlerde yer alr. Cemal Safi,
Nuh tufan, Kevser gibi suyun din kullanmlarna da atflarda bulunur. Ayn mitolojik kaynakl
b- hayat da iirlerinde yer alr.
KAYNAKLAR:
And, Fatih, Gnee Tutulan Ayna, Hat Yaynevi, stanbul 2010.
etin, Nurullah, Yeni Trk iirinde Gelenein zleri, Aka Yaynlar, Ankara 2012.
Hanerliolu, Orhan, Felsefe Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 1975.
Macit, Muhsin, Gelenek ve Modern iir, Eski Trk Edebiyat El Kitab, Grafiker Yaynlar, Ankara 2002, s. 319-327.
Mazolu, Hasibe, Nedimin Divan iirine Getirdii Yenilikler, Aka Yaynlar, Ankara 1992.
gel, Bahaeddin, Trk Mitolojisi, Trk Tarih Kurumu Yaynevi, Ankara 1998.
Pala, skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Aka Yaynlar, Ankara 1995.
Safi, Cemal, Kyamete Krk Kala, Polat Basmevi, Ankara 2013.
Safi, Cemal, Sende Kalm, Polat Basmevi, Ankara 2011.
Safi, Cemal, Vurgun, Polat Basmevi, Ankara 2013.
Safi, Cemal, Ya Evde Yoksan, Polat Basmevi, Ankara 2011.
146
Gygl iiri ya da
Suyun Esrarl Hafzasndan
Trk Tarihi
Prof. Dr. NESRN T. KARACA

Bakent niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi TDE Blm
GYGL
-air Ahmet Cevatn Aziz HatrasnaBir seher vaktinde vardk Gygle
Burada kzlar gl takyor kkle
Alev alev bir gl attm su yand
Sunam derin uykusundan uyand
Yava yava aralad perdeyi
Gnlm gle dm yaban rdei
Giyinip kuanmaya erinmi Gygl
pekten tllere brnm Gygl
Ne kadar zenmi hilkatin eli
Bir depremle doan yayla gzeli
Ninniler dinlemi deli rzgrdan
Gdasn alm yamurdan kardan
Sonra canlar yakan bir fet olmu
buradan su iiyor her sevdal ku
Sanki aynasn drm felek
Gyglden gerisi bir kirli glek
Gk mavi, gl mavi, her ey semvi
Ara kar Ateghn alevi
Buras Kafda tezatlar evi
147
kar her admda bir masal devi

Dalar deve olur bulut gvercin
Bir gm sakall kei olur cin
Yanlp Gygl su sanmasnlar
Bismillah demeden ykanmasnlar
Ece ipil ipil yldz elenir
Ay der gl hrelenir
Asrlardr sevda eken gnller
Ateghda yanar burada serinler
Gygl menbadr efsanelerin
Bu sulardan domu Hsrevle irin
Dedem Korkut bu dalara uram
Ackm suyuna ekmek doram
Bir sabah Gyglde peri kzlar
Ykanrken siper edip sazlar
stlerine gelmi bir deli oban
Kr papakl srt heybeli oban
Bakm ki gl ba peri tnei
Atm stlerine ak kepenei
Bir anlk gafletten domu Tepegz
Ouzu uykuda bomu Tepegz
Bir gece yars ay suya der
llerde bir ceylan pusuya der
Derinden derine hrelenir su
Sararken her yan barut kokusu
imenler stnde be damla kan
Gzn nefretle kapatr ceylan
rpnr aznda bir demet kekik
Kr avc her eye ekilmez tetik
imdi yaylalarn sonbahardr
Dalar kaplayan st buhardr
Yapayalnz kalm kuulu Gygl
Alayan gz gibi buulu Gygl
Uzar kysnda bir sar kam
Kendini seyreder sularda yaz k
imal kleiyle kar geliyor kar
Sunam tufandan koruyun dalar
Dedim doruklarda aan meneke
Dedi uabilsem ku olsam keke
148
Bilmem nasl sdm ben bu derbende

Merihin Zhrenin derdi var bende
Yzm yalarken yayla meltemi
Her gece ryamda bir beyaz gemi
Sularm yara yara gidiyor
zlediim bir diyara gidiyor
Han Kepez karr altn tacn
Her gn bu aynada tarar san
Krolu yol keser alr bacn
Kaak Nebi unutur mu cn
Deli poyraz doruklarda tar alar
Dal koparr, can aparr, nar alar
Uuan yapraklar turna telei
Bulutlar dalarn ipek yelei
Bir Nevruz sabah skerken afak
Bir ehzade gelip uyandracak
Nal sesleri duyacaksn derinden
pecek usulca gy gzlerinden
Ama duvan sr verme ele
u frtna dinsin, yaz gelsin hele
Uyu Natevanm yaralm uyu
Uyu baht kara maralm uyu
Bir ir braktm sana hediye
Bu garip yolcuyu unutma diye
ahidimiz olsun ulu narlar
Gn gelir okuyup bizi anarlar
nar fsldar pnara syler
Pnar da stadm Anara syler
Bu sayede elden ele duyulur
Bizim de admz air saylr
Mesnevi okuyup getim Genceden
ime bir sz dt inceden
Elveda balarda zm derenler
zm unutup hzn derenler
Elveda adn unutan ehir
Elveda akmay unutan nehir
Ata yadigr Gence elveda
Dalnda kuruyan gonca elveda!

Ali AKBA (Ankara/ 1990)
149
ki yz elliyi akn irili ufakl gln yer ald Kuzey Azerbaycanda, efsaneye gre arkn byk airi Genceli Nizaminin doduu gece byk bir deprem olur. Gence yaknlarndaki Kepez
Dann zirvesi kopar ve yan bandaki byk dere yatann stne akar. Dan zirvesine yakn
blgede, bu vadi boyunca bir dizi gl oluur. Bunlardan ilki ve en gzeli olan Gygl, deniz
seviyesinden 1556 m. ykseklikte, yln hemen hemen tamamnda tl andran bir sisle kapl
olup ziyaretilerine nadiren yzn gsteren, etraf ormanlarla evrili ve ilk bakta insanda tarih
ncesi bir mekan duygusu uyandran byl-masals bir gzellie sahiptir.
Gygln bulunduu corafya, Orta-Asyann kaps, Kaf Dalarnn beldesi, Zerdtn eski
mekndr. Gemi iinde Trk tarihi, corafyas, tabiat ve insan ilikisi, bir corafi unsur ve tema
yolculuunda bu ssz da banda Gyglle halveti gze alabilenler, kendilerini bir anda cinlerin
perilerin rengrenk dn alaylarnn ortasnda bulabilirler. Dede Korkutun kopuzundan arkaik nameler dinleyebilir yahut anszn kopan bir frtnann ortasnda at kinemelerinin, kl akrtlarnn,
canhra feryatlarn doldurduu bir cenk meydanna debilirler ya da bilge ve dingin asrlarn havasn teneffs eder, Nizaminin kendi sesinden mesnevi dinleyebilirler. Burada destanlara konu olmu
aklarn gaml i ekilerini duyabilirsiniz. Hi biri olmasa, Gygl size, ben kimim, buras neresi,
imdi hangi yzyldayz?.. sorularn sordurabilir. Trk dnyasnda bilinen masallarn, destanlarn
ve efsanelerin kahramanlaryla randevulaabileceiniz bir yerdir Gygl O yle bir sihirli kredir
ki, Azerbaycann, bu tiryakilik yapan kltr corafyasnn btn serencamn ondan izleyebilirsiniz.
Biz, ailece bu bahtiyarl yaadk; btn bu hissiyat da, o gnlerden bugne ayn etki dairesinde
varln aynen srdrmekte... 1990 ylnn eyll aynda, Azerbaycana ayak basar basmaz tantmz Gygl beni byle byledi. Bu gzellii laykyla terennm edecek bir kalem kudretine
sahip olmadm yani air olmadm iin akar deil; durgun suyun, bir gln hafza kudreti ve
esrarn, eminim ki, onunla tanan, ona bir eyler sylemek, onun iin bir eyler sylemek ve
hepsinden nemlisi onun hal dilinden bir eyler sylemek ihtiyacn duymutur. Bu balamda
Gygl zerine pek ok iirin kaleme alnm olmas muhakkaktr.
Ayn syleyi gcne sahip olmamakla birlikte; duyguda, gnlda ve lkda iki airin, Ahmet
Cevatla Ali Akban ayn ismi tayan iirleri, gl formundaki suyun esrarndan nasl kadim
tarihlere ayna tutulduunu seyretme boyutuna baktmzda; bu iirlerin her ikisinin de Gygl
zerine yazlm olmasnn dnda, anlaml ve arpc bir ortak yan daha vardr: Azerbaycan
tarihinin XX. yzyl iindeki iki nemli krlma noktasnda kaleme alnmlar
Ahmet Cevatn Gygl Azerbaycann baht yldznn snd, ufuklarn kararmaya balad,
istiklalin elden gittii ve lkenin esaret karanlna gmld dneme tanklk eden Gygldr.
Ali Akban Gygl ise, Azerbaycann her kesinden ykselmeye balayan bamszlk atelerine, ay-yldzl bayran yeniden Azerbaycan semalarnda ykseliine, Azerbaycan Trklnn
yeniden kendi milli kimliine dnne tanklk eden Gygldr.
Ali Akban Azerbaycann Gence dalarna oyulmu ilgin corafi konumuyla etkileyici Gygl
/Mavi Gl zerine sylemi olduu Gyglde, edebiyatmzda gl temal tek byk iir rnei
olarak tabiat, insan, corafya, tarih, mitoloji, destan balamndaki iirde btn Altaik dnyann
adeta bir kltrel ve estetik manifestosu dile getirilmitir, denilebilir. 1988de yazlp, 1990da
yaynlanan Ali Akban uzun soluklu Gygl ise Azerbaycann her kesinden ykselme-
150
ye balayan bamszlk atelerine, renkli ay-yldzl bayran yeniden Azerbaycan semalarnda ykseliine ve Azerbaycan Trklnn yeniden kendi kimliine dnne tanklk eden
Gygldr.
Ali Akban epik-lirik karakterli bu iirini, Azerbaycann bu en byk sanat ehidine Ahmet
Cevata syletilmeyeni sylemek durumunda hissetmi ve ona ithaf etmitir. Bir baka ifadeyle,
Ahmet Cevatla Ali Akba el ele, gnl gnle yetmi be yldan fazla srm bir zulm devrini
Gygln berrak sularnda bomulardr.
Akban iiri bir gl iiri deil, bir Gygl iiridir. Anlatlan, Lamartineinki gibi alegorik anlatmlarla hayat, insan, fanilii, ac ve dnceyi anlatan herhangi bir gl deil, ad ve corafi konumu
belli bir gldr. Bu ynyle de Trk edebiyatnda tek rnektir. kinci dikkat ekici husus; airin
Gygl zerine sylemek niyeti ile, iirin muhtevas arasndaki mthi uyumdur. Denilebilir ki,
12 bendlik 96 msradan oluan bu uzun iirin herhangi bir msran Gygl dndaki herhangi
bir gle uyarlayamazsnz:
Gyglden gayrs bir kirli glek
msralaryla air zaten Gygl dnyadaki btn gllerden ayr bir konuma yerletirdiini ifade
etmitir.
Peki, acaba Gygl gerekten de dnyann en gzel gl mdr veya airin grd en gzel gl
mdr? Bu sorulara evet yledir demememiz ok zor O halde airi bylesine derin, bylesine
cokulu duygu ve heyecanlara ynelten nedir?
airin gznde Gygl; iki yzyla yakn bir esaret dneminde hrpalanm, rselenmi, kirletilmi bir kltr corafyasnn ortasnda bulabildii saf ve el dememi bir gzelliktir. Gygl, airin hayalindeki Azerbaycana, geni Trk tarihine, corafyasna ve topyasna alan penceredir:
Alev alev bir gl attm su yand
msralaryla air masals bir dnyann eiini atlar ve bizi de peinden srkler.
Yanlp Gygl su sanmasnlar
Bismillah demeden ykanmasnlar
airin de dedii gibi, besmelesiz adm atlmayacak kadar aziz ve mbarek bir dnyadr bu
Burdan su iiyor her sevdal ku
O nasl bir gldr ki, sevdal kularn susuzluu yalnzca orada giderilir ve o nasl bir sevda ateidir ki, Gygln suyundan gayrs bu harareti dindiremez. in srr buradadr ve ancak kendi
kltr kklerine doru kanat rpan sevdal kular bu srra vakf olabilirler.
Ali Akban iiri ancak Gygl penceresinden grlebilecek bir dnyann iiridir, bu doru ama
bu arada Gygln nesnel gzellii de grmezden gelinmi veya hamasete kurban edilmi deildir. airin, Trk iir geleneinin ve iir dilinin bilinen imknlarndan yararlanarak sergiledii,
151
bunlar kendi orijinal syleyi ve idrak ustalyla birletirerek oluturduu anlam katmanlar
arasna Gygln nesnel gzellii de ustaca yerletirilmitir:
Giyip kuanmaya erinmi Gygl
pekten tllere brnm Gygl.
.
.
Gk mavi, gl mavi, her ey semavi
.
Gece ipil ipil, yldz elenir
Ay der gl harelenir.
.
imdi yaylalarn sonbahardr
Dalar kaplayan st buhardr.
Yapayalnz kalm kuulu Gygl,
Alayan gz gibi buulu Gygl
.
Deli poyraz doruklarda tar alar
Dal koparr, can aparr nar alar.
Uuan yapraklar turna telei,
Bulutlar dalarn ipek yelei.
gibi msralarda air, dorudan tabiata ynelmi izlenimi verse de; bunlar iirin efsane, tarih, hal
ve gelecek boyutlarna geikenlii olan msralardr. Akban iiri esas itibariyle bu drt zamann
birinden dierine srayan, bazen birkan birden tek syleyite buluturabilen ok katmanl ve
alegorik bir zenginlie sahiptir.
derken, gln zerindeki sis perdesinin aralanmas kadar, iirin yazld tarihte Demirperdenin
aralanna da bir gnderme var
Bir anlk gafletten domu Tepegz
Ouzu uykuda bomu Tepegz
msralarnda da, hem Gygln arkaik bir mekan olduu yani Dede Korkut hikayelerinin getii
bir mekan olduu fikri zihnimizde iyice pekitirilirken, hem Azerbaycan Trklnn Ouz
kimliine vurgu yaplr, hem de Ouzu uykuda boan Tepegz motifiyle Rus istilas anlatlm
olur. Bir ifadeye sdrlm zaman ve mn airin bu iirde tekrar tekrar ve artc bir
baaryla ama asla kendini ele vermeden kulland bir yntemdir bu.
152
Uzar kysnda bir sar kam

msrasnda da bir yandan gln reel gzellii anlatlrken te yandan Trk tarihindeki Sarkam
faciasna gnderme yaplyor. Zira hemen arkasndan gelen:
imal kleiyle kar geliyor kar
Sunam tufandan koruyun dalar
msralar, airin reel bir durumla tarihi olaylar nasl rttrebildiinin gzel rneklerinden birini
tekil ediyor. Bir baka ifadeyle, nceki msrada geen sar kam kelimeleri asla tesadfi deildir.
Kafkaslara ynelik Rus istilas, Kuzeyden gelen ve ancak dalarn durdurabilecei bir tufan gibidir.
air, Gygl penceresinden masallar, efsaneleri, destanlar, yaanm bir tarihi, bugn ve yarna dair
umut ve beklentilerini armonik bir btnlk iinde ve ayn gereklik duygusuyla idrak eder ve yanstr:
Dedem Korkut bu dalara uram,
Ackm suyuna ekmek doram
syleyiindeki ustalk kadar inandrclk da Ali Akbaa mahsustur. nk o, bunun byle olduuna yrekten inanr. Tepegz hikayesindeki obann, ykanan peri kznn stne kepeneini
atarak yakalad gl kys olsa olsa burasdr, diye dnr. Sonra hikayeyi tarihle harmanlar ve
Dede Korkutu bir anlatc, retici ve yol gsterici olarak bu gne tar.
Btn bunlarn yannda, Gygl penceresinden idrak edilen kltr corafyas Azerbaycanla da
snrl tutulmaz:
Yzm yalarken yayla meltemi
Her gece ryamda bir beyaz gemi
Sularm yara yara gidiyor
zlediim bir diyara gidiyor
msralaryla, Krgz romanc Cengiz Aytmatovun Beyaz Gemi adl eserine gnderme yaplarak Issk
Glle Gygln kaderi zdeletirilir. Keza, iirde yer alan mitolojik-destani ve kltrel motiflerin
hemen hemen tamam (Gence, Kepez, Gygl, Ategh, Kaak Nebi, Natevan, Anar gibi blgeye ait;
Dede Korkut, Tepegz, Ouz, Hsrev ve irin, Nevruz, Krolu, Mesnevi, Kaf Da, Beyaz Gemi
gibi genel) sadece Azerbaycanda deil btn Trk dnyasnda bilinen ortak deerlerdir.
air byk bir cokuyla sk sk, mzraklaryla g tutan kahramanlarn arasna karsa da milli
bir hzn eteinden yakalar ve Onu 1988 Azerbaycannn kasvetli ortamna frlatr. Coku ve
hzn, mit ve karamsarlk, gven ve aresizlik, hasret ve vuslat i ie katmerlenerek, milli
romantik bir duyula iirin duygu yuman oluturur. Yine de o bir dava adamdr ve her eye
ramen gelecek kaygs tamaz:
Bir nevruz sabah skerken afak
Bir ehzade gelip uyandracak.
Nal sesleri duyacaksn derinden
pecek usulca gy gzlerinden.
air Akba, dnyann, hayatn ve Trkln kendisini yenileyecei o nevruz afana yrekten
inanmaktadr ama henz vakit o vakit deildir. yleyse kurtulu gn gelene kadar bu da
153
ceylann yaban ellerden, hoyrat ellerden saknmak gerekir. En iyisi, kem gzlerden rak bu da
koyanda uykuya dalmaktr:
Ama duvan sr verme ele
u frtna dinsin yaz gelsin hele
Uyu Natevanm yaralm uyu
Uyu baht kara maralm uyu
Ve nihayet ayrlk zaman gelmitir. airimiz, Gyglle girdii halvetten kar ve hlin kat ve yrek burkan gereine geri dner. Zaman, akmay unutan bir nehir gibidir. nk bu corafyada
zaman Azerbaycann kendisine ait deildir. Azerbaycanda zaman ve milli hayat Rus istilasyla
durmutur, donmutur. Bu donmuluk iinde Natevan Hanmn, Ahmet Cevatn vatan, kadim
Gence bile adn unutmu Kirovabad olmutur.
iir son derece dokunakl u msralarla biter:
Mesnevi okuyup getim Genceden
ime bir sz dt inceden.
Elveda balarda zm derenler,
zm unutup hzn derenler.
Elveda adn unutan ehir,
Elveda akmay unutan nehir.
Ata yadigar Gence elveda,
Dalnda kuruyan gonca elveda.
Buraya kadar rneklemeli olarak Ali Akban Gygl iirindeki anlamlar, mecazlar ve semboller
dnyasna bir kap aralamaya, airin Gygl penceresinden temaa ettii iirsel gereklie nfuz
etmeye altk. Edebiyatmzda gl temal bu tek byk iir rneinde; tabiat, insan, corafya,
tarih, mitoloji, masal ve destan balamnda btn bir Altaik dnyann adeta bir kltrel ve estetik
manifestosu dile getirilmitir, denilebilir.
Kelimeler, temel ve yan anlamlar dnda zel bir takm armlar ve hatrlamalar yoluyla elde
edilen bir duygu deeri kazanr ve dnceye bu duygu zerinden gidilir. Milli romantik duyu
tarz, bu duygu deerinin bireyselden toplumsala almas ve asl orada bir heyecana dnmesi
eklinde ortaya kar.
Ali Akban uzun Gygl iirinde; birbiri iine gemi birok yolculuk var: Birincisi, gln somut
gereklii iinde yaanan yolculuk ki, buna Gygl merkezli bir estetik derinleme de diyebiliriz;
ikincisi, gemile bugn ve gelecek arasnda gidi-gelilerden oluan uzak-yakn zaman ve tarih
yolculuu; ncs, Trk kltr ve uygarlna ait deerler ve katmanlar iinde bir derinleme
ve nihayet drdncs, kendini bu gidi-gelili zaman iinde, anlamaya ve anlamlandrmaya su
metaforunun anlam katmanlar iinden zenginleip, derinleen ve Gygl prizmasndan gerekletirilen ben ve biz perspektifli bir byk kolektif uura ulamaya ynelik bir i yolculuktur.
154
Deyimlerimizde Su
Yrd. Do. Dr. SEMA ASLAN DEMR

Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi TDE Blm
Su, canl yaam iin tartmasz ok nemli bir kaynaktr. Suyun btn organizmalarn yaamsal
etkinliklerini srdrmesinde baat rol oynamas, insan vcudunun % 70inin sudan olumas,
dier yandan artan dnya nfusuna karlk su kaynaklarnn azalmas suyu, zerinde ulusal ve
uluslararas politikalar gelitirecek lde kritik bir kaynak haline getirmektedir.
Canl yaamnn her alannda bu derece nemli olan su, beslenmeden temizlie, enerjiden tamacla, yaamsal hemen her etkinlikte tuttuu geni alanla, ciddi bir kavram alan ile arm
dnyasna da sahiptir ve bu ynyle dil ve edebiyata dair pek ok retimde de boy gstermitir.
Su, deyimler, ataszleri, halk hikyeleri, trkler, iir, roman, hikye vb. edebiyatn birok rnnde bir motif, bir dekor, etrafnda eitli kltrel davranlarn ve inanlarn gelitirildii bir
unsur olarak varlk bulmutur. Bu blmn konusunu dilimizde kullanlan suyla ilgili deyimler
oluturacaktr.
Deyimler iki ya da daha fazla szckle oluturulan, szlerin gerek ya da mecaz anlam alanlarndaki eitli grnmlerinden biriyle ortaya kabildii, anlam glendiren, tipikletiren,
zetleyen, alt metninde toplumsal bak as ve kltrel davranlarla ilgili ipular veren kalp
szlerdir. Kltrel davranlar, toplum tarafndan zerinde uzla salanan davranlar btndr ve toplumlar iin bir eit kolektif bilin oluturur. Bu nedenle deyimler, kltrel arkaplan
da yanstarak insanlarn kavray biimlerinin aynas olurlar.
Deyimler, hem oluma biimleri hem de yansttklar kltrel deerler ve bak as bakmndan
dil ve edebiyatla ilgili birok almaya da konu olmutur. Trke deyimler zerine hazrlanm
szlklere bakldnda (rn. Aksoy 1984, Parlatr 2008, Saraba 2010 vb.), su ile ilgili deyimlerin ciddi bir yekn tuttuu grlr. Bu deyimlerde su szcnn, iinde bulunduu eitli
balamlarda, hayati bir besin olmann yan sra akc/dinamik olmak, durgun olmak, sv olmak,
155
szabilmek, az ya da ok, scak ya da souk olmak, svlamak ve bozulmak, kar, yamur, frtna
vb. doa olaylarnn paras olmak, temizlik, bir eyin kayna olmak vb. birok armsal ynyle, yer yer ironik bir syleyile kullanldklar grlmektedir. Deyimlerde suyun olduka eitli bir arm alanyla ortaya kmasn salayan, yalnzca su szc deil, szn kullanld
balam, kltrel arka plan, deyimde anlatlmak istenen ana dnceye uygun olarak suya ait bir
dizi imajdan hangisinin seileceini belirleyen dilsel ihtiya vb.dir. rnein, birini kandrmak
iin aldatc szler sylemek, sebepler ileri srmek anlamnda olan bin dereden su getirmek deyiminde, su szc bahane kavramn artracak biimde kullanlrken bir iim su deyiminde
gzellik armyla kullanlmtr. Su szcnn bu iki deyimde, bambaka deerleri temsil
edecek ekilde yer alabilmesi, dildeki yaratcln, kavramlar belirli balamlarda belirli anlam
tasarmlaryla kullanma konusundaki saysz imknn bir gstergesidir.
Salkl dnemez olmak, zihni bulanklamak anlamndaki beyni sulanmak, konumann ciddiyetini bozmak anlamndaki laf sulandrmak, olmu bir ii bozmak anlamndaki pimi aa su
katmak, deerini, nemini yitirmek, oka sz edilir olmak anlamndaki suyu kmak, cvtmak,
verdii sz yerine getirmemek anlamndaki su koyuvermek, laubali olmak anlamndaki sululuk
etmek vb. deyimlerde, sulanmak, su katmak, suyu kmak, sululuk vb. szlerle, sulanan nesnenin
katln, kvamn kaybetmesi ynndeki fiziksel gereklik, davranlardaki, durumlardaki, hal
ve hareketlerdeki bozulmay artracak biimde kullanlmtr. Fiziksel olmayan, fiziksel olana
gre kavramlatrmak, bylece fiziksel olarak var olan durumlar, fiziksel olmayan durumlarla
ilikilendirerek daha somut bir kavramlar dizgesi hline getirmek, kavramlar sistemimizin ve
dnme mekanizmamzn genel ileyi eilimlerinden biridir. Aksan somutlatrmay, soyut,
anlatm g durumlarn, olaylarn, kavramlarn somut kavramlar araclyla rneklendirilerek
dile getirilmesi biiminde aklar (1998: 85). Somutlatrma, soyut olan fiziksel olana gre aklama, anlambilimin metafor, metonimi vb. birok basamanda saysz rnei bulunan bilisel bir
sretir (bk. Lakoff 2005).
Sv olan maddelerin szabilme, ince aralk ve gzeneklerden geebilme zellii, aralarndan su
szmamak deyiminde, samimiyetin ne derece ileri boyutlara tandn yanstmak zere, var olan
duygu durumunu grselletirme/somutlatrma yoluyla tipikletirerek kullanlm, bylece ok
yaknlar, samimiler vb. sradan bir ifadeden ok daha arpc bir ierik sunumu gerekletirilmitir. Samimi olmay karlayan bir baka deyim de itii su ayr gitmemektir.
Suyun farkl anlam tasarmlaryla kullanld birok deyim vardr. rnein saman altndan su yrtmek gizli iler evirmeyi, suya gtrp susuz getirmek kurnazlkla dierlerini kandrmay, suyu
bulandrmak ortal kartrmay, bir bardak suda frtnalar koparmak bir sorunu abartp gereinden fazla tepki gstermeyi, bir kak suda bomak birinin boazn skacak kadar fkelenmeyi ifade
etmektedir. Anlatlmak istenen duygu durumu ve davran biimini ksmen abartarak, mizah
katarak, farkl dnsel senaryolar ve idraki sreleri ileterek, senaryoya uygun olarak akabilme,
bulanabilme, frtna, yamur gibi doa olaylarna sahne olabilme vb. suya ait imajlardan birini seerek, dilsel bir dramatizasyon yaratlmaktadr. Deyimlerde temsil edilen durum ve davranlarn
alt metninde kltrel rntler olabilecei gibi, evrensel, btn insanlarn deneyimleyebilecei
ortak durum ve davranlardan da sz edilmektedir.
156
Su ile ilgili deyimlerin bir ksmnda suyun akp gitme, hareket hlinde olma zellii daha belirgin
bir biimde n plana kmaktadr. rnein bolca harcanmak anlamndaki su gibi gitmek, (zaman) hzla gemek anlamndaki su gibi akmak, bilginin zihinden kolayca akn bildirmek zere
kullanlan su gibi ezberlemek, yanlsz sylemek ve bilmek anlamndaki su gibi bilmek/sular seller
gibi bilmek deyimleri, suyun hareketli, akkan olma zellii aktarlarak tasarlanmtr.
Baz deyimlerimizde su szcnn karakter, huy, yaradl kavramlarn artracak biimde
kullanld da grlr. rnein huyunu suyunu deitirmek deyimi davranlarn, hl ve hareketlerini deitirmek, huyu huyuna suyu suyuna uygun olmak deyimi yaradl bakmndan birbirine
uygun olmak, suyuna gitmek deyimi ise bir kimseyi kzdrmadan, onunla geinecek ekilde davranmak anlamnda kullanlmaktadr.
Bandan aa kaynar sular dklmek, karlalan bir durum sonucu byk skntya dmek
anlamnda kullanlrken yreine su serpmek ferahlamak, kaygsn gidermek anlamna gelir. stne bir bardak souk su imek, bir olay ya da durumla ilgili midini yitirmek anlamna gelirken
planlar suya dmek, planlanan bir iin gerekleebilme ihtimalinin ortadan kalkmas durumunu
anlatr. abuk alnan, akaya gelemeyen insanlar iin onun pirinci ok su kaldrmaz denir. Ayaklarna kara sular inmek uzun sre yrmek ya da ayakta durmak sonucu ok yorulmak demektir.
Elini scak sudan souk suya sokmamak konfor ve rahatl, kendini zorlayacak iler yapmamay,
ekmek elden su glden almadan hazr kazan sahibi olmay anlatr. Olmayaca belli bir i iin
bo yere uralmasna havanda su dvmek, verimsiz bir ile uralmasna ise kalburla su tamak
deyimleri uygun der. Sakncal ilere bulamayanlar, kimsenin itiraz etmeyecei sakncasz bir
yol tutturanlar iin suya sabuna dokunmuyor; kabullenen, kar kmaktan vazgeenler, affedenler
iinse yelkenleri suya indirdi denir. Grld gibi, deyimlerdeki suyla ilgili tasarmlar olduka
geni bir anlam yelpazesine sahiptir.
Su szc baz deyimlerde, bir eyin kt yer, memba anlamndaki kaynak szn ve maddi
olanaklar artracak biimde kullanlmtr. rnein (bir eyin) suyu nereden geliyor deyimiyle
bir kazancn kayna sorgulanr, suyun ba ya da suyun ban tutmak deyimleri kazan salanacak
yerleri elinde bulunduranlar iin sylenir. Suyunu ekmek deyimi parasn ya da kazancn harcayarak tketenler iindir. Bir eyin ok ucuz, adeta bedava olmas durumunda ise onun sudan
ucuz olduu sylenir.
Tehlikeli ilere kalkanlara eceline susam ya da canna susam; ldrme hrs duyanlara ise kana
susam denir. Bu deyimlerde susamak mecazen, ok istemek anlamnda kullanlmtr. Suyu snmak, yapt i sonlanmak zere olanlar, suyu yokua srmek bir i iin olmayacak koullar ileri
srenler iindir. Yeni bir durum karsnda ne yapacan bilemeyip bocalayanlar iin sudan km
bala dnd, bir eyi bir daha ortaya kmayacak ekilde yok edenler iinse kkne kibrit suyu
dkt denir. Kvama gelmemi, iyi hazrlanmam, demini almam iecekler iin bulak suyu
gibi, apanolunun abdest suyu gibi, imamn abdest suyu gibi deyimleri kullanlr. Yiyecek ekmek
bulamayacak kadar yoksullamak a susuz kalmak, bireyi yemei ok istemek az sulanmak,
aznn suyu akmak deyimleriyle anlatlr. (Bir yerde) iecek suyu olmak ise, hi planda yokken bir
yere gitmenin ksmet olduu durumlarnda sylenir.
157
Birini adam akll dvme durumuna eek sunda gelinceye kadar dvmek denirken, bir gerei
anlayarak aklna bana gelenler iin ayaklar suya erdi deyimi kullanlr. Bir olay deer verilen
kimselerin hatrna gerekletiyse, (birinin) yz suyu hrmetine gereklemi olur. Bir kimseye bir
bilgi sezdirme yoluyla duyrulduunda kulana kar suyu karlr.
Bir yerde ses, hareket kalmazsa oras suyu kesilmi deirmene dner, etkili olmayan, geici bir i
yapan kii suya izgi ekmi olur, imknlarn ok az bir ksmndan yararlanma ve bir ii batan savma yapma durumunda ise suyuna tirit deyimi kullanlr. Karmak duygu durumlarnn, etrefilli
olaylarn, kiilik zelliklerinin bu kadar zet, bu kadar tipik, bu kadar arpc bir biimde ifade
edilebilmesi, dil konuurlarnn yaratclklarn, durumlar aktarmada, birbirine yaktrmadaki
becerilerini yanstmas bakmndan nemlidir. Btn bu deyimler, suyun fiziksel zelliklerinden
kaynaklanan birok imaj, konuurlarn gzlem szgecinden ve yaratc zeksndan geerek, yaamsal tecrbelerle yorulup ekillenerek, ilgili durumlara yaktrlp olaylar, durumlar, yaananlar, laf tam da gediine koyarak anlatma imkn sunmaktadrlar.
KAYNAKLAR:
Aksan, Doan (1998). Trkenin Gc. Ankara: Bilgi Yaynevi.
Saraba, Erturul (2010). rnekleriyle Byk Deyimler Szl. 2. Cilt. Ankara: YKY.
Aksoy, mer Asm (1984). Ataszleri ve Deyimler Szl. 2. Cilt Ankara: TDK.
Lakoff, George (2005). Metaforlar: Hayat, Anlam ve Dil. stanbul: Paradigma.
Parlatr, smail (2008). Ataszleri ve Deyimler Szl. 2. Cilt. Ankara: Yarg Yay.
158
Rya Tbirnmelerinde Su
YUSUF TURAN GNAYDIN

Trk Tarih Kurumu
Trkiyede en ok ilgi gren kitaplarn banda rya tbirnmeleri gelir belki de Filistinli nl
sf Nblsnin Tatrl-Enm f Tabril-Menm adl tbirnmesi Cumhuriyet dneminde Ali
Bayram-Sadi enli ikilisince tercme edildikten sonra ok popler olmutur. Bu eserin Osmanl dneminde de ilgi grdn Sleyman Hasb tercmesinden anlayabiliriz. Matb nshalarnn okluuna bakarak bn Arabye mal edilmi bir Tbirnme (-i bn Arab)nin ise Osmanl
dneminin popler tbirnmesi olduunu sylemek mmkndr. Btn ry tbirnmelerinin
ortak kayna ise bn Srnin Tercme-i Tbirnme-i bn-i Srn adyla Osmanl Trkesine de
evrilmi eseridir. Seyyid Sleyman el-Hseynnin Kenzl-Menm daha yakn dnemlerin
tbirnmelerdendir.
Btn bu kaynaklarn, bir de Cafer-i Sdka izafe edilen Fl-nme-i Cferdeki rya yorumlaryla
harmanlanm ve farkl kiilerce hazrlanm yeni basklar o kadar oktur ki, bn Srn, bn Arab,
Nbls ve Hseynnin eserlerini kapsad iddia edilen ve iinde bu zevatn yaad dnemde
bulunmayan nesneleri de sktrarak yaplm basmlar, hi de gven vermez.
Biz yazmzda, kendisinden ncekileri grd, sonrakilerce de olabildiince alntland iin
Nbls tbirnmesini (Bayram-enli tercmesi) esas alacaz.
Ryada Su Grmenin Dellet Ettii eyleri zmlemede Kullanlan Ayetler
1. Furkan Sresi, 54. ayet:
O, sudan bir beer yaratp da onu soy sop yapandr. Rabbin her eye kemliyle kdirdir.
Nbls bu ayeti iktibas ettikten sonra ryada su grmenin evlenmeye dellet ettiini syler. (s. 818).
2. Cin Sresi, 16. ayet:
Eer onlar o yol zerinde dosdoru gitselerdi elbette onlara bol su iirirdik.
159
Nbls, bn-i Srnden naklen bu ayet uyarnca ryada su grmenin dince fesada dellet
ettiini aktarr. (s. 818)
3. Bakara Sresi, 249. ayet:
phesiz Allah sizi bir rmakla imtihan edicidir.
Nbls yiner bn-i Srnden naklen bu ayetin de benzer bir biimde belya dellet ettini
vurgular.
4. Enbiy Sresi, 30. ayet:
Her diri eyi de sudan yarattmz, o kfr ve inkr edenler grmediler mi?
Nbls, ryada tatl su grmeyi yorumlarken bunun hell rzka ve kalb ilminin gzelliine dellet ettiini syleyerek yukardaki ayeti zikreder. Yalnz bu ayet ryda tatl su grmenin kapsamn geniletmektedir; sz konusu ayet, lme yaklaan bir hasta iin yeniden
hayata dellet etmektedir. (s. 820)
Suya Yklenen Olumlu Yorumlar
Nbls, suyu ncelikle ho bir hayat ve gzel bir rzk olarak niteler. Suyu evinde gren kimse
ise mutlulua, toplu bir miktar mala veya ganimete eriir. Ayrca yukarda melini verdiimiz
Furkan Sresi 54. ayet gereince de evlenmeye dellettir su.
Tatl su ayrca kalp gzelliine ve ilme, Enbiy Sresi 30. ayet gereince lme yakn bir hastann hayata dnmesine dellettir. Berrak ve temiz su grmek gzle ilgili bir rahatszln iyilemesine de yorulur.
Suyun berrakl nemli bir iarettir. ok temiz su bolluk ve adaletin yaylmasna dellettir.
Suyu endiesiz bir biimde imek ise dmandan kurtulua ve ien kimse iin o senenin ucuzluk
senesi olacana yorulur.
Berrak suyun olumlu yorumu sadece ime suyu iin deil, iinde girilebilecek miktardaki sular
iin de geerlidir. Byle berrak bir suyun iine atladn gren kimse tez zamanda sevince eriir.
Bulank su genelde olumsuz yorumlara konu edilse de Nblsye gre bulank suda gusleden
ve sonra sudan kan kimsenin sknt iindeyse kurtulacana. Hastaysa Allahn kendisine if
bahedeceine, hapisteyse kurtulacana iarettir.
Su bazen de ocukla yorumlanmaktadr. Ryasnda bir kimseye bir cam bardak iinde su verilmesi ocuu olacana iarettir. Ayrca bir bardakta bulunan berrak suyu itiini gren kimse ocuundan ve einden hayra ular. Nbls, burada ilgi ekici bir yorum yaparak camn
kadnlarn cevherlerinden olduunu. Dolaysyla cam bardak iindeki suyun ana karnndaki
ocua dellet olduunu syler.
Mras-su ilikisi ise Nblsde su kp ile sembolize edilir. Eer bir kimse evinde berrak suyla
dolu bir kp grrse vris olduu mala kavuur.
Su bazen de kiinin takvasna yorulur. Denizde veya nehirde su zerinde yrdn gren kimse, eer o esnada hikmetli szler de sarf ediyorsa imannn kuvvetine delidir. Bu gibi szler sarf
etmiyorsa, o kiinin pheye dt bir hususta pheden kurtuluuna delildir. Bazen de bu tr
bir rya gren kimse yolculuun meakkati karsnda Allaha tevekkl ederek yolculua kar.
160
Ryada grlen olumsuz eyler bazen paradoksal bir biimde olumlu yorumlanabilir. Bu durum
her husus ve nesnede olduu gibi su iin de geerlidir. Nbls buna rnek olarak ryada derin
bir suya dp de derinliine kavuamadn gren kimseyi rahatlatacak bir yorum yapar ve
bu kimsenin oka dnyala eriip zengin olacan syler. nk dnya derin bir denizdir. Ayn ryann bir dier yorumu da o kimsenin bir byk adamn yaknlna eriecei veya
hizmetine girecei eklindedir. Suya dmenin ilgili blmde deindiimiz olumsuz iaretleri
yannda sevince ve nimete nil olmak gibi olumlu yorumlar da vardr.
Suya bakmak, eski kltrmzde olumlu armlara shiptir. Bu durum ry yorumlarna da
yansmtr. Nblsye gre saf ve berrak suya baktn ve yznn sudaki aksinin gzel grndn gren kimse ailesine, komularna ve dostlarna iyilik eder.
Suyun kadn ve erkek ile ilikisi de ry tbri ilminin birbiriyle balantl grd hususlardandr. Her zaman olmasa da bazen su, bekr erkek iin bir hanma, bekr kz iinse kocaya dellet
eder. suyu hell bir kaptan ierse nikh sahh olur, aksi durumda nikh bozulur. Bir kuyudan su
karttn ve krba veya testilere boalttn gren kimse de bir kadnla nikhlanr.
Suyun cmertlikle de bir balants vardr. Ryada su imek bazen fakir kimselerin ieceklerine ve
cmert kimselerin balarna dellet eder.
Susayp su imek, iftinin ekininin canlanmasna ve kiinin kalbinin hidyet zere olmasna;
fakirlikten kurtularak zenginlemesine ve ailesiyle, oluk-ocuuyla bir araya gelmesine delildir.
Su ve bor ilikisi ise kendisine zarar gelmeyecek bir vakitte guslettiini gren kimse iin sz
konusudur. Byle bir rya gren kimse borcunu der.
Scak suyun zddna souk su ry tbrinde olumlu bir anlama sahiptir. Souk suyla gusletmek
tevbe, hastalktan if bulmak, hapisten kmak, borcunu demek ve korkudan emin olmak gibi
yorumlarla aklanr.
Su-mal ilikisi de ryda deinilen hususlardandr. Bir ksmna nceki paragraflarda deindik. Bir
kimsenin kuyudan su kardn ve bununla bahe veya ekin suladn grmesi, eline bir kadn
araclyla mal gemesine dellettir. Bahe veya tarla sulamann bir yorumu da erkein eiyle
cins mnasebette bulunmasdr.
Suyun Olumsuz lev Yklendii Durumlar
Ry yorumlarndaki genel mantk uyarnca en faydal ve cazip bir nesne bile zahmetle elde edildii,
hele ulalamad zaman olumsuz yorumlara konu olur. Su iin de bu durum sz konusudur.
Nbls, suyu normal bir biimde imeyip emerek yani zorlanarak imeyi sknt ve zahmete yorar. Suyu gndelik hayatta itiinden fazla imek veya su iip de bir trl kanamamak o
kimsenin einin kendisinden kamasna dellet eder. lgili blmckte deindiimiz gibi Cin
Sresi 16. yetle Bakara Sresi 249. yetler, ryada grlen suyun bazen belya yorulabileceini gsterir.
Bir kimse ryda scak su ierse bu da iddetli zntye iarettir. Yine bir kimse kendini btnyle su iinde grrse fitne, bel ve kedere yorulur. Scakl fazla su, gndz kullanlrsa azaba
161
ve iddete iaret eder. Yine geceleyin kullanlmas da iyiye iaret deildir. Ryasnda kuyudan scak su kardn gren kimsenin ise hayrsz bir kadnla evleneceine iaret vardr. Scak su bir
de her nedense cinlerin ferydna yorulmutur. stne scak su dkldn gren kimse
ise ya hapsedilir veya hastalanr. Bunlar olmazsa dklen su miktarnca znt ve kedere der.
Ryda su istemek ise her nedense yalancla ve dedikoduculua yorulmaktadr.
Bulank su haram mala; durgun su ise hapse iarettir. Byle bir suya dtn gren kimse ya
hapse, ya zntye der. Nbls burada, eserini kaleme alrken yararland baz tbircilerin
su birikintisini daha olumsuz yorumladklarn vurgular. Kokmu su ise skntl ve zahmetli bir
geimle tbr olunur. Yine ac su da ayn ekilde ac verici bir geimle yorumlanr. Skntl geime
dellet eden su eitlerinden biri de tuzlu sudur.
Suyun doal renginin dndaki bir renkte grlmesi de farkl yorumlara meydan vermi grnmektedir. Siyah su, ry shibinin evinin zarar grmesine, sar su hastala delildir. Siyah suyu
imek ise gzne bir zarar erimesi biiminde korkun bir kbete yorulur. Yeil su ise uzunca devam edecek bir hasala veya skntl bir geime iarettir. Renklerin rya yorumundaki belirleyici
rolne uygun olarak siyah ve sar rengin olumsuz yorumlara kap aralamas normal grlebilirse
de yeil rengin genelde olumlu yorumlara meydan vermesi sebebiyle yeil su hakkndaki son
yorum artc grnmektedir.
Su stnde yrdn grmek bir nceki blmckte deindiimiz gibi ncelikle olumlu
yorumlara sahipse de yerine gre tehlikeye dmeye de dellet edebilmektedir.
Suya dmek her zaman olumsuz yorumlanmazsa da nehre dp, sularn galip geldii kimse iddetli bir hastala yakalanr. Boulursa yakaland hastalktan lr. Zaten galip gelen su, o suyun
iddeti nispetinde znt, keder ve fitnedir.
Bu balamda ryada bir ehre veya kye su baskn olduu, hane halknn boulma tehlikesiyle
yz yze kald grlse, o ehir veya kyde fitne ve ihtilaf kar ve erli kimseler helk olur.
Su-mal ilikisinin olumsuz yorumlar da vardr. Bir yoruma gre suyu bo yere ve faydasz bir
biimde dken kii, dkt su miktarnca mal kaybeder. Yine kap iine su dktn gren
kimse ise bir kadna nafaka der.
Elbisenin suyla slanmas da ryada olumlu saylmamaktadr. Byle bir ry gren kimse yolculuk iin gittii yerde ikamet etmek zorunda kalr veya ok istedii bir eyden men edilir; maksadna eriemez.
Ry Tbrinde Suyla lintili Unsurlar
Nblsnin ry tbirnmesinde, suyun yan sra suyla ilgili birok unsur da saylmaktadr.
Bunlar yle sralayabiliriz:
1. Sucu: Bu figr byk oranda olumlu bir anlam tar. Ryada grlen sucu, takva ve iyilik
sahibi bir kimsedir. lim dolu bir gse, hikmetli bir kalbe, ifaya ve rzka da delildir. ok ndir
olarak er ve dmanla dellet eder.
162
2. Su Damlatan Kii: bu da byk oranda olumlu bir figrdr. Gzel yzl ve erefli kimselerin
ocuklar, rif ve hikmet ehli kimselerden renilecek ilim gibi eylere dellet eder.
3. Su Deirmeni: Buday tlen su deirmeni hak ile btln ayrld ilim merkezi veya
daletli bir mahkemeye dellet eder. Ayrca rzka ve kazanca, ucuzlua, hastalktan if bulmaya,
borlar demeye de yorulur. Deirmenin yenilmeyen eyleri ttn grmek ise ktlk ve pahalla yorulur. Su Dolab, maln koruyucusuna yorulur. Dolap dnyorsa yolculua, krlmsa
geim skntsna ve yolculuun iptline dellettir. Dolabn dnnden gzel sesler hsl olursa
iyi haberlere veya iitilecek Kurana iarettir. Bazen bu ses alamaya da dellet edebilir; zellikle
ztrap verici ise.
4. Su Dkc: Kusursuz Kuran okumak, zikir ve skntlardan kurtulmaya iarettir. Oylumsuz
durumlara dellet ettii de vkidir.
5. Su brii: Daha ok zhd, takv ve ibadete delildir.
6. Su Kovas: Hleyle halkn maln alan kimselere dellettir. Eer su kovasn olumlu ilerde kullanrsa ocua, hayrl ilere, dnyala, hapisten kurtulmaya ve rzka da dellet edebilir. Hmile
bir kimse kovasn suya sarkttn grrse erkek ocuu olur.
7. Su Kp: Kar-kocayla ilgili hususlara dellet eder.
8. Su Kp: Genelde faydal eylere iaretse de bazen faydasz mal elde etmeye yorulur.
9. Su Kuyusu: Bir erkek grrse gleryzl ve neeli bir kadna, kadn grrse gzel ahlkl bir
erkee dellettir. Kuyunun suyu taarsa o blgede kacak skntlara iarettir. Bulank su dolu bir
kuyuya den kimse sultann zlim adamlarndan birinin zulmne urar. Kuyunun suyu saf olursa
temiz bir insanla i yapar ve bundan memnun kalr. Kuyudan ktn gren kimse eer kuyu suyu
tatlysa mrnn uzun olacana, suyu yoksa leceine dellettir. Bir kuyunun banda durup temiz
suyundan imek ilim ve fazlete, gren fakirse zenginlemesine, bekrsa evliliine delildir.
10. Susuzluk: Dinde bozuklua delildir. Ayrca tccar ve iftilerin ilerindeki durgunlua ve
fakirlie irettir.
11. Su Terazisi: Yamura iarettir.
12. Su Tulumu: Yolculua delildir. Suyla dolu bir tulum, einin hmile olduunu da gsterir.
13. Su Yolu / Su Ark: Kadn, mal veya lime yorulur. Ark veya kanal han, dkkn, rzka yol
aacak yolculuk demektir. Su kanal ayrca bir yre halknn hayat bulmasna dellettir.
14. Sulu amur: Genelde znt, fitne ve meakkat gstergesidir.
15. Suya Kanmak: Ryda susuzluktan sonra suya kanmak zorluktan kolayla, ihtiyalarn
gidermeye, tevbeye, ifya ve dninin salamlna dellettir.
Tasavvuf Ehlinin Su Yorumu
Yazmza esas aldmz metnin mellifi Nbls de Filistinli nl bir sfdir. Fakat eserini
ummun istifadesi iin hazrlam grndnden tasavvuf ayrntlara girmemektedir.
163
Sfler ryda suyu daha ok yedinci nefs mertebesi olan nefs-i sfiye ile ilintilendirirler. eyh
Kurt Muhammed el-Halvet, suyla ilintili unsurlardan yamur, kar, dolu, rmak, eme, kuyu ve
okyanuslarn nefs-i sf sfatlar olduunu syler. Bu nefs mertebesindeki kimse yamur grse
Allahn rahmetine, kar grse rahmetin mbalaasna, rmak ve emelerin ihls sfatlarna ve
kalbin fens sfatna dellet etmektedir.
Niyz-i Msr akarsuyu ilm-i zhir, okyanus ise ilm-i btn olarak yorumlar.
Karaba Velye gre akc sular sf olursa ruh safs, bulank olursa nefs hevsdr. Okyanuslar ise
vahdete dellet eder; kenar grnmezse iyidir. Ryada abdest alrken su kesilirse veya bulanrsa
evvelki fiillerin dnmemi demektir.
Necmeddin Dye ise duru suyun insan kalbine dellet ettiini syler.
Son dnem sflerinden Abdullah Frk el-Mceddid bir sohbetinde, ryada grlen suyun
cokunluunu ve grln imann gl oluuyla yorumlamtr.
Grld zere sflerde suyun yorumu, dnyev hususlarla deil, daha ok mnev hususlarla ilgilidir.
Sonu
Ryada su ve suyla ilintili nesneler ok deiik ve birbiriyle uyumaz gzken eylere yorulmaktadr. Bunlardan olumlu anlam tayanlar; ho bir hayat, hell rzk, kalp temizlii, ilim, ocuk,
if, mal, evlilik, bolluk-bereket, ucuzluk, sevin, yolculuk, mras, hapisten kurtulu, takva, hikmet, zenginlik, byk insanlara yaknlk, dostlara iyilik, kadn, koca, nikh, fakirlikten kurtulu,
borcu eda, tevbe, korkudan emin olmak, cins mnasebet gibi ayrntlardr.
Olumsuz anlamda ise sknt, zahmet, bel, znt, haram mal, dedikoduculuk, yalanclk, zor
bir geim, hapis, azap, hastalk, evin harap olmas, gze bir zarar gelmesi, hayrsz bir e (kadn),
hkmdar ve devlet adamlarnn zlm, mal kayb, fitne ve ihtilf, dinden dnme (irtidat), lm,
cinlerin feryad, maksada eriememe gibi hususlar sz konusu edilmitir.
Elbette suyun evsaf, miktar, rengi, yol at fayda ve zararlar, iilmesi, soukluu-scakl, kullanld alanlar, fazlal-azl, deniz, nehir, kuyu sular, akcl-durgunluu ve suyla ilgili her
trl unsur, suyun ryada tbr edilmesinde etkili olmaktadr. Genelde olumlu evsaf ve kullanma sahip olduunda olumlu yorumlara, tersi durumlarda da olumsuz yorumlara yol aar. Bazen
de paradoksal olarak kt bir biimde grlen ryada su, olumlu yorumlara kap aralayabilir.
unu da bilmelidir ki tbirnmeler motamot ry yorumu yapmaz; sadece ryada grlen eylerin iaret edebilecei noktalar aydnla kavuturmaya alr.
KAYNAKLAR:
Abdlgan b. sml en-Nbls, slm Ry Tbirleri Ansiklopedisi / Tatrl-Enm f Tabril-Menm, ev. Ali
Bayram M. Sadi enli, Cmle Neriyat, stanbul 1989, s. 818-828, 836-841 ve 1046.
Annemarie Schimmel, Su ve Ate, Halifenin Ryalar / slamda Rya ve Rya Tabiri, ev. Tba Erkmen, Kabalc
Y., 1. b.b, stanbul 2005, s. 83-85.
Mustafa Tat Halil eltik, Trk Edebiyatnda Tasavvuf Rya Tabir-nmeleri, Burak Matb., Ankara 1995.
164
Su ile Baklan Fallar
Yrd. Do. Dr. AYE DUVARCI

Bakent niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi TDE Blm
Btn insanln ortak zelliklerinden birisi, bilinmeyeni ve gelecei renme merakdr. Bir iin
sonucunun iyi mi kt m olacan nceden bilmek, bir insann kaderini renmek, talihli olaca ileri sezebilmek, yaplmas gereken bir i iin uurlu bir zaman seebilmek gibi gelecekle
ilgili tasarmlar ynlendirmek, insanlar iin her zaman ok nemli olmutur. Baarszlk veya
bir iin olumsuz sonulanma korkusu, insann yapaca iler veya iinde bulunduu skntl
durumlar iin ok eitli varlklardan ve durumlardan anlam karmasna yol am, karlan bu
anlamlar o iin onaylanmas veya reddedilmesi eklinde yorumlanmtr.
Arapa bir kelime olan fal bugn; nsann gelecekte olabilecek olaylar hakknda bilgi sahibi
olmak ve rendiini zannettii kaderini istedii ynde deitirmek, ktlklere kar tedbir
almak, bylece merak, teselli ve mit duygularna cevap vermek veya sadece oyalanp vakit geirmek maksatlaryla eitli yollara bavurmas ve bunun sonunda elde ettii veriler anlamlarn
iine alacak ekilde kullanlmaktadr.
Fal ve falclk tarihine baktmzda antik ada Msrda, Babilde, inde, Kaldede eitli fal yntemlerinin uygulandn gsteren belgeler grmekteyiz. Antik a Yunan ve Romasnda da falclk,
hem dinin hem de hekimliin tamamlayc bir blm olarak rahipler tarafndan yrtlmtr.
Trkler ise rk kelimesini falclk olarak deerlenmiler, koyun, sr, at gibi hayvanlarn krek
kemiklerinden, koyun tezei, ta ve eitli tahl gibi tanelerden kahinlik yapmlardr. slamiyet
Kuran- Kerimde eitli ayetlerde fal yasaklamasna ramen nne geememi, Trk-slam dnyasnda pek ok fal eidi kullanlmtr. Bunlarn balcalar krek ve ak kemii ile baklan fallar,
41 tane ta, tezek, nohut gibi taneden meydana gelen kumalak fal, gk cisimlerini yorumlamaya
dayanan yldz fal, eitli kularn uma, yrme ve tmelerini yorumlayan zecr, yafet, tayr fallar,
tala fal amak olan kehanet, suya bakma fal olan rafet, vcuttaki organlarn hareketlerine dayanan
165
ihtilac, insann d grnn yorumlayan kyafet, eitli kitaplar rastgele amaya dayanan kitap
fal, Kuran fal, kura fal, kum zerine izilen ekilleri yorumlamak olan remil gibi fallardr.
Gnmzde ise kahve fal, tarot fal, su fal, bakla fal, el fal gibi pek ok gelecei bilme yntemi
ilgi grmektedir.
Su, mitik devirlerden gnmze kirlerden temizleyen, arndran zellii dolaysyla halk kltrnde kutsal kabul edilmektedir. Bu yzden ifa, bereket, arnma ve kehanet gibi bysel ilemlerde su olgusunun ok kullanldn grmekteyiz. Dualarn akarsuya atlmas, okunmu sularla
ykanma veya bunlar ime, ryalar suya syleme, trbe veya cami kenarlarndaki kutlu kabul
edilen kuyularda niyetini aramaya alma, kutsal rmaklarda yzme, derelerden, pnarlardan
ime hep insanolunu suyla buluturan bysel ilemlerdir.
Bir ok mitolojik sistemde evrenin yaratlnda en nemli rol stlenen, douun ve hayatn simgesi olan su; effafl, berrakl, hayat vermesi sebebiyle deta bir canl gibi alglanm, kendine
bakmasn bilen insanlara gelecei de syleyen bir varlk olarak dnlmtr.
Su ile fal bakma ok eski bir yntemdir. Bunun iki ekilde uygulandn grmekteyiz.
1) Su dolu bir tasa bakarak kehanette bulunma
Bunun iin falc, bakr veya emaye yani ii parlak olan bir tasa su doldurur. Fal baktracak kiiye
bir niyet tutmasn syleyerek parman suya daldrmasn ister. Bazen kalem veya ona benzeyen
bir ara ile su hareketlendirilir. Bakc suyun zerindeki dalgalanmalar ve oluan izgileri yorumlayarak konumaya balar. Bakclar ou kere iki kii olarak i grrler. Birisi suya bakan, suda
bir eyler grmeye alan dieri de ona telkinde bulunandr. Suya bakan kii genellikle telkine
uygun, kolay etki altnda kalabilen izoit bir kiilik olmaldr. Byle bir kii bulunamazsa bu grev kk bir ocua da yaptrlr. Halk arasnda bu tip kiiler cinli veye cinci olarak tannrlar.
Suya bakan kii kendisine retilen davet szlerini tekrarlayarak cinleri ardn iddia eder ve
onlara hastaln sebebi, tedavi yolu, kayp eyann yeri, eler arasnda anlamazln sebepleri
gibi gemile gelecekle ilgili pek ok bilgiyi sorar. Bakc sorularn karln verirken bunlar
suyun zerinde oluan izgiler ve yazlardan rendiini sylemektedir. Temelde suya dikkatle
bakma esasna dayal olan bu yntem iinde su bulundurulan kap veya baklan ortamda yaplan
deiikliklerle eitlendirilmektedir.
2) Niyet veya dilek kuyular ile fal bakma
lkemizin pek ok ehrinde kutsal kabul edilen baz kiilere ait kabirlerin yannda sularnn ifal
olduuna inanlan sular ile kuyular bulunmaktadr. Bunlar dilein veya niyetin olup olmayacann renildii dilek veya niyet kuyusu adyla bilinen mekanlardr. O ehir iin sosyal hayat iinde nemli bir yere sahip bu mekanlar kendilerine has zelliklere ve ziyaret usullerine sahiptir. Bazsnn suyundan iilir, bazsnn iine dualarla bir ta atlr veya bir dilek mektubu yazlp atlr ya
da iine baklarak grnen k glge oyunlarndan anlamlar karlr. Bu kuyulardan balcalar:
166
a) Niyet Kuyusu
stanbul Eypte Zeynep Hatun mahallesindeki kuyudur. Gnmzde Piyer Loti tepesindeki
kuyu, muhtemelen bu kuyudur. Bir zamanlar ziyaretilerinin ok bol olduu ve sra beklenerek
kuyuya bakld anlatlmaktadr. Can kuyusu adyla da bilinen bu kuyunun ziyaretileri hastalklar, kayp eya ve mallar, gelecekleri konusunda renmek istediklerini sorarlar kuyudan tiz
bir sesle cevap geldiine inanrlard. H.1048 ylnda Evliya elebi de bu kuyuyu ziyaret etmi ve
u bilgileri vermitir. Eybn imalinde mezaristan iinde birka hane vardr. Orada bir beyt-i
kadimde bir su kuyusu vardr. Birinin bir eyi kaybolsa evvela pak abdest alp kuyunun yanndaki musalla zerinde iki rekat namaz klar ve sonra bir fatiha okuyarak sevabn Hz. Yusuf aleyhisselamn ruhuna hediye eder, sonra da:
Ey sahib-i pir..Hz. Yusuf Sddk akn olsun, benim filan akrabam .veya eyam nice oldu
dey kuyunun azndan aa doru barr. Derhal sual ettii kimse hayatta m veya kaybolan
eya isim ve resmi ile nerede ise bildirir. nce bir seda zahir olur. Bu kuyu her neden sual edilse
haber verir. Lakin Kuran- Kerimde malum be bilinmeyenden sorulsa, alaydan baka cevap
kmaz. Bir kere kuyudan;
Osman daym hayatta mdr diye sordum.
Edincik ehrinde un alyor, yaknda gelir cevab zahir oldu. On gn sonra Osman daym gelince:
Mah ubatn yedinci Pazar gn nerede idiniz ve ne yapyordunuz diye sordum.
Edincik ehrinde un alyordum diye yemin etti. (Evliya elebi)
. Hakk Konyal da Niyet Kuyusunda Gaipten Haber balkl yazsnda, yannda kuyuya seslenerek piyangodan byk ikramiyeyi kazanp kazanmadn soran bir kadnn cevap alamadn
belirtir. Bu kuyunun suyunun l gzne benzediini, yosunlu olduunu, muhtemelen Bizanstan gnmze geldiini ifade eder.
b) Murat Kuyusu
zmirde eski zmir mevkiinde bulunur. Kuyunun yannda bir de aa vardr. Eskiden buras zellikle tatil gnlerinde bir piknik yerini andrrm. Herkes yiyecei, ieceiyle gelir, hem piknik yapar
hem de kuyuya bakarak suda grdkleri ekillerle niyetleri arasnda ba kurarak fal bakarlarm. Bu
kuyuda grlenler ve tutulan niyet gerekleirse yeniden gelip kurbanlar kesilir, fakirlere datlr.
c) Merkez Efendi klliyesindeki dilek kuyusu
Merkez Efendi dneminin ileri gelen sufi ve hekimlerindendir. Salnda bir mrit olarak halka
yardmc olmaya alan Merkez Efendiye lmnden sonra da stanbul halknn saygs ve ilgisi
devam etmi, trbe, ilehane ve niyet kuyusundan oluan klliyesi stanbulda Eyp Sultandan
sonra en ok ziyaret edilen olmutur.
Rivayete gre Merkez Efendi, kuyunun bulunduu bo arazide namaz klarken yer altnda Ya
eyh, ben yedi bin yldr yer altnda akan krmz renkli ve lezzetli bir pnarm. Senin emrinle
yeryzne kmaya memur edildim. Cenab-Hak beni hummaya tutulanlara deva klm, kim
167
ki bu sudan gn ise bu illetten kurtulur diye bir ses iitir. eyh hemen mritleriyle buray
kazarak bir kuyu aar. O gnden sonra bu kuyu zellikle stma hastas olanlar tarafndan ziyaret
edilmi, eitli tbbi amalar iin kullanlmtr. Ayrca ocuu olmayan kadnlarn, evlenmemi
kzlarn stne okuduklar ve niyetlerini syledikleri kk bir ta bu kuyuya atarak tatan bir
ses gelmesini bekledikleri, bu ses duyulursa niyetlerinin olacana inandklar anlatlmaktadr.
Bunlardan baka kuyuya eilip bakan kzlar, burada evlenecekleri erkein hayalini greceklerine
ve eitli niyetlerinin olup olmayacana dair belirtiler grdklerine inanrlarm. Bugn kuyu,
demir bir kapakla kapal olduundan buraya gelenler muradnn olup olmayacan anlamak
iin kuyunun stne kmakta ve bir fatiha ihlas okuyarak huu iinde beklemektedir. Eer
kuyunun stne kan kiinin niyeti gerekleecekse o kii hafife saa veya sola dnmektedir.
Dnmeyenler niyetlerinin olmayacana inanrlar.
rnekleri pek ok blgemizde bulunan bu tip kuyularn ziyaretleri ile dilek dilemek ve niyetinin
olup olmayacan anlamak amalar gdlmektedir. ounlukla kadnlar tarafndan yaplan bu
ilemler folklorik birer zenginlik olarak deerlendirilmektedir.
Bu uygulamalar edebiyata da yansm, kuyuya bakarak kayp bulma ii eletirilmitir. Bir rnek
olarak Saynur ztrkn Kuyu iirleri adl almasn gsterebiliriz.
Bouna kuyuya bakma Zleyha
Her kuyudan Yusuf kacak deil.
Eer yitiini bulmak istersen
Kuyudan nce kendi iine eil. (Saynur ztrk)
Su etrafnda younlaan fal gelenei, folklor olaylarnn dinamik glerinden birisidir. nsanlk
tarihi kadar eski olan bu gelenek, gemite sadece insanlar iin deil, devletler ve milletlerin hayatnda da byk rol oynam, kahinler ve mneccimler devletlerin hayatn etkileyen kararlar
alnmasnda eitli fal yntemlerin kullanmlardr. nsann i dnyasnn temel ileyi tarz, zihin
yaps, ihtiyalarnn deimez oluu ve yarnn bilinmezliini anlama ve zme gayreti, bu gelenei bizden sonraki kuaklara da tayacak birer faktrdr.
KAYNAKLAR:
Duvarc, Aye, Trkiyede Falclk Gelenei ile Bu Konuda ki Eser, Risale-i Falname li Cafer-i Sadk ve Tefelname, Kltr Bak.Yay. Ankara 1993.
Evliya elebi, Seyahatname, (Trkeletiren, Zuhuri Danman) Karde matbaas, st. 1969, C.11,s.99.
Konyal, .Hakk, Niyet Kuyusunda Gaipten Haber, Her Hafta .5 ubat 1949,C.VIII, s.84.
168
Anadolu ncesi Trklerde

Su Klt ve Gnmzdeki
Yansmalar
ATLA TRKYILMAZ
ASK Genel Mdrl, Tefti Kurulu Bakan
1. Giri
nsan, yaratl gerei, kendisine verilmi bir evreden dzenli bir dnya kurmaya yetenekli tek
varlktr. Bu bakmdan evreyi oluturan her fenomen ve evrende husule gelen her olay, onu derinden etkilemi ve dikkatini ekmitir (Korkmaz 1998: 91). nsanlarn dnce ve inanlarnda
suyun balangtan beri ok nemli bir yeri olduu phesizdir. Kendi deney ve gzlemleriyle insanlar, suyun hayatn devam edebilmesi iin zorunlu olduunun uuruna varnca, bunu inan ve
dncelerinde de canlandrmaya, efsaneler halinde ifade etmeye balamlardr (Akpnar 1999:
59). Bu yzden su kavram zerinde birtakm mitolojik zellikler atfetmi, suya olaanst bir
deer vermilerdir. Hemen tm eski kltrler ve dinlerde su, yaamn evrensel sembol olarak
grlm, su kaynaklar eski insanlar tarafndan kutsal yerler ilan edilmi, rmaklar, nehirler,
gller ve denizler tanrlarn yaad zel alanlar olarak grlmlerdir (Ulutrk 2010: 464).
2. Anadolu ncesi Trklerde Su Klt
2.1. Trk Mitolojisinde Su
Su kltn inceleyebilmek iin mitlere gitmek gereklidir. Verbitskiyin derledii Altay Yaratl
Destannda su u ekilde gemektedir (gel 1989: 432):
Dnya bir deniz idi, ne gk vard, ne bir yer,
Usuz, bucaksz, sonsuz, sular ireydi her yer!
Tanr lgen uuyor, yoktu bir yer konacak,
Uuyor, aryordu, kat bir yer, bir bucak.
169
Radlofun derledii Altay Yaratl Destannda ise su u ekilde gemektedir (gel 1989: 451):
Yerin yer olduunda, sularla kaplyd her yer,
Ne gk vard, ne de ay, ne gne, ne de bir yer.
Tanr uar dururdu, insanoluysa tekti,
O da uar, dururdu, sanki Tanryla eti.
Uar, hep uarlard, yer yoktu konmazlard.
imdi Bakurtlarn byk destan Ural Batrn ilk msralarn oluturan dnyann balangc ile
ilgili u msralara dikkat edelim (akt. Ouz 1998: 23):
ncelerin ncesinde
Kiiolunun olmad
Gelip ayak basmad
(O taraflarda kuru yerin
Varln hi kimsenin bilmedii)
Drt tarafn deniz sarm
Varm bir yer
Yaratlta, okyanus ile birlikte Ural dalarn da hesaba katan u gzel Vogul efsanesinin bir zetini de vermeden geemeyeceiz: ok nceleri dnya sularn yznde bir tabak gibi yzermi.
Toprak, su zerinde yzer mi? Bunun iin de topran bir ksm etrafa dalr ve bir ksm da
batarm. Tanr bakm ki olmayacak. Eline bir kuak alm ve topran kenarlarndan iyice sararak sktrm ve bir daha da dalmaz bir hale getirmi. Dnyann topraklarn sarp sktran
bu kuak da dnyay saran da sralar olmu. Bu da sralar da Ural dalarndan baka bir ey
deilmi. Bunun iin de Ural dalarna Dnyann kua denmi (akt. gel 1989: 471).
On dokuzuncu yzyln ikinci yarsndan itibaren Trkoloji sahasnda en deerli metinleri toplayan Radloff, Verbitskiy, Potanin ve dier Trkologlarn Altay, Yenisey, Yakut ve teki Trk boylarnn dnyann balangc hakkndaki bilgi ve kanaatlerini olduka bol miktardaki rnekle gnmze ulatrmalar Trkoloji almalar iin son derece nemli gelimelerin balangc olmutur.
Bu metinlerin elde edilmesinden sonra Trklerin dnyann yaratl hakkndaki kanaatlerine
dikkatlerini ynelten dier aratrclarn ulat sonu, balangtaki sonsuz su inancnn yaygnln ortaya koymutur (Oguz 1998: 22).
2.2. Yer-Su Klt
Su kelimesi, Eski Trke subdan gelir; sondaki b sesi, baz deimelere uram ve dmtr
(gel 2002: 317).
Eski Trklerin dini inanlarnn esasn Gk Tanr inan, atalar klt ile birlikte tabiat kuvvetlerine inan olutururdu. Eski Trkler, tabiatta gizli kuvvetlerin varlna inanrlard. Bu inan
sisteminde tabii objelerin bir gstergesi olarak zi / ye (yiye / eye) adn tayan koruyucu ruhlarn
ayr bir yeri vard (Memmedov 2002: 330). Her suyun bir iyesi olduuna inanlrd. Trkler suyu
170
kuvvet ve bereket kayna olarak kabul ettikleri gibi kahredici ve koruyucu tanr da sayarlard.
Su, onlara gre eski ve kutsal bir varlkt (Kalafat 1995: 53).
Btn tabiat, bugn ancak ruh diye ifade edebildiimiz gizli glerle doludur. Dalar, tepeler,
aalar ve kayalar hisseden, iiten, iyilik veya ktlk yapabilen varlklardr; daha dorusu bunlar yapan onlardaki gizli glerdir. Bundan dolaydr ki, eski Trkler bu varlklarn bizzat kendilerine deil, ite bu gizli glere takdis hissi beslemiler ve korku, minnettarlk, sayg karm
bir tavr taknmlardr (Ocak 1983: 28). nsanlarca suya verilen kymetin ve ona kar duyulan
saygnn ve ondan olan korkunun sonunda, suyun kutsal bir varlk olduu inanc domutur
(Akpnar 1999: 61).
Su klt, Trklerde ok eskilerden beri vardr. Bunun temelleri de Yer-Su inan ve anlayna
dayanyordu (gel 2002: 326). Eski Trklerde Yer-Sularn ayr ayr fonksiyonlarn tayin etmek
iin gerekli bilgilere sahip deilsek de, umumiyetle bu nevi halk inanlarnda maddi hayat artlarnn, ekonomik ve sosyal amillerin de rol oynad kabul edilmektedir (Kafesolu 1980: 43).
zerinde insanlarn yaad yer insanlara iyilik yapan bir ruhlar cemiyeti eklinde ahslandrlr
ve Yer-Su ad altnda takdis edilir. Ruhlar cemiyeti diyorum, nk Yer-Su deyince onyedi yksek
hann hepsi kastedilir; kaynaklar blgesinin btn bu hanlar, muazzam dalarn karl tepelerinde ve karalar sulayan nehirlerin membalarnda otururlar (Radloff 1956: 9). Altay dncesinde,
Talay-Han ve Yayk Han adl, iki Ruh vardr: Talay-Han, denizler ile okyanuslarn han idi. Gl
yer Tanrlar arasnda drdnc sray alyordu. Eski Trkede Taluy, Talay, okyanus demekti.
Yayk Han, taan ve kabaran sularn Tanrs ve Ruhu idi. Onyedi deniz (veya rman) birletii
yerde otururdu. Yeryzndeki btn sular, ona ait idi. Ural dalarndaki Yayk rmann adna
baklrsa bu Altay ruhu daha iyi anlalr (gel 2002: 382). Tam olarak Talay Hanla ayn niteliklere sahip olmasa da Yakutlarda, suyun temizliini, balklarn oalmasn salayan bir ruh vard
(oruhlu 2006: 38).
Yer-Su ruhlar insanlarla ilgili pek ok eyi dzenlerler (oruhlu 2006: 33-34). Hastalklara kt
ruhlarn sebep olmas yannda, iyiliki Yer-Su ruhlar memnun edilmedikleri, kendilerine yeterince kurban sunulmadnda da kiileri hasta ettiklerine inanlmtr (Bayat 2002: 452). Bereket
salamaktaki rol iyi bilinmektedir ve bu zellii kendisine hayatn kaynaklar arasnda yer aldrmaktadr. Her ne kadar sk sylenmese de su yeryz gibi anadr. Ayrca yamur eklinde iinden
geldii Gke baldr. Ancak Trklerin ve Moollarn dikkatini asl eken konu, suyun zellikle
saflk timsali oluudur (Roux 2002: 143).
Mitolojik inana gre, suya gidildii veya sudan atland zaman selam verilirdi. Aksi halde su
iyesi sinirlenip, beddua eder veya zarar verirdi. Kt kbuslar alp gitsin, iyi ryalar aydnlatsn
diye, her ikisi de akarsuya anlatlrd. Trkler, byk akarsuyu geen insanlarda sihirli bir gcn
olduuna inanrlard (Beydili 2005: 504). Trklerin yer ve sular, ayn zamanda Trklere yardm ediyorlard. aylar, rmaklar ve gller, canl ve yaayan eyler gibi kabul edilmilerdi. Bunlar, Tanr gibi insanlarn ok zerinde bulunan, mukaddes varlklar deillerdi. nsanlar, onlarla
iliki kurabilirlerdi (gel 2002: 322). Bu Yer-Su insana o kadar yakn ve tabiat icab insanla o
derecede bir akrabalk halindedir ki, insan ona korkmadan bavurabilir. Bu yzden her insan,
171
Yer-Suya olan teekkr ve hrmetini ifade iin ona dua eder ve hediyesini sunar. Herkes onu, bir
zarara duar olmadan iirlerde ve dini dualarda ver ve hrmet edebilir. Yolcu, her bir tehlikeli
da geidinde veya iddetli akan nehir geitlerinde o yerin Tanrsna olan teekkrlerini ifade
etmek zere, bu maksatla konmu olan talardan ibaret yna (obo) bir ta atar veya kutsal bir
aaca bir bez takar (Radloff 1956: 18). Gkteki Tanrlara beyaz, Yer-Su ruhlarna krmz, yeralt
Tanrlarna ve ruhlarna ise siyah beyaz paralar kullanlr, bu yolla, Tanrlara dilek ve isteklerin
iletildiine inanlrd (Erdoan 2007: 14).
Gktrkler, Yer-Su yani yer ve sular anlay ve inanna, byk bir deer vererek, onu kutsallatrm ve ona kiilik vermilerdir. Yer-Su inan, tam bir vatan anlaydr. Tanr, Trkn yeri
ve suyu sahipsiz kalmasn diye, Kaanlar, Trk milletinin zerine getirip koruyordu. yi vazife
grmeyen veya isyan edenleri ise, Yer-Sular cezalandryordu. Grlyor ki yerdeki sular, Trklerin yalnzca dinlerinde deil; devlet anlay ve inanlarnda da, byk bir rol oynamakta idiler
(gel 2002: 315). Vatann korunmasnda Yer-Su ruhlarnn rol Tonyukuk yaztnda pek ak
ifade edilmitir. Gktrk vatanna saldran dmanlar, tanr Umay ve Yer-Su ruhlarnn yardmyla gafil avlanarak baslmlardr. Bugnk amanist Trk boylarnda rastlanan da, su (rmak
gl pnar), aa-orman, kaya kltleri eski Trk yaztlarnda yer-sub ad altnda toplanmlardr.
Bununla beraber bu yaztlarda duk (yani mbarek, mukaddes) sfatiyle zikredilen Tamag, Iduk,
Iduk Ba gibi da, ormanlk yahut su adlar gemektedir (nan 2000: 48). Eski Trklerde duk,
yani mukaddes, Tanr tarafndan verilmi veya gnderilmi eydir. Bundan dolay eski Trklerde, yer ve sular, mukaddes idiler. Yerden kaynayan sular da, herhalde byle grmek gerekir
(gel 2002: 358).
Altay Trkleri Byk Gk Tanrs lgeni ve yeralt ruhu Erliki arrken, da ruhlar ile, yer ve
su ruhlarn arma da ihmal etmezlerdi. u dua, bu bakmdan ilgi ekicidir: Biz, sizin hepinizi, bizim yetmi damz, Yer ve Sularmz, herkesin atas Bay-lgeni, ayrca Erliki adlayarak
aryoruz! (gel 1989: 283)
Trk inan yumanda aka, Tengri merkez olmak zere, evreyi onun yaratt yardmc ve
koruyucu iyelerin ald grlmektedir. Bu konuda yazl kaynaklarn verdii bilgileri, XIX. ve
XX. Yzyllarda, Orta Asya ve Sibirya Trklerinden derlenen etnorafik bilgi ve malzemeyle birletirince, Tengri etrafnda var olan etraf veya evrenin tablosunu karmak ve unsurlarn grmek
nispeten mmkn olmaktadr. Bu malzemeler gzden geirildiinde, Tengrinin yeni adlar ve
sfatlar kazand da grlmektedir: Bay lgen, Tengere Kayra Kan, Kayra Kan gibi. Fakat bu
yce varlk da yine Tengri gibi btn iyelerin ve varlklarn zerindedir ve her ey onun idaresine tabidir. Btn iyeler onun hizmetindedir ve onun verdii emirler erevesinde grevlerini
yrtrler. Kamlarn dualarndan da, lgenin esas yaratc kudret olduu aka anlalmaktadr
(Kalafat 1995: 26).
Byk slam bilgini El Birn El-Asar-l-bakiye adl eserinde, Ouzlarn ok bereketli bir pnar
yanndaki kayaya taptklarn, secde ettiklerini yazmtr (nan 1976: 40). slam melliflerinden
Gerdiz de, rti boyunda yaayan Kimeklerde su klt bulunduunu yazmaktadr. Onun verdii
malumata Kimekler, rti rman byk sayarlar, ona taparlar ve secde ederler, Su, Kimeklerin
tanrsdr derler (nan 1998: 491). Var olan her ey gibi, sularn da hkim-sahipleri vardr, ancak
172
baz gzlemcilerin bunlarla ilgili olarak baz tapnmalardan sz etmelerine karn bu, bir su tanrsnn var olduu anlamna gelmez (Roux 2008: 144).
Trklerde Yunanllar ve Romallarda olduu gibi, tabiat kltleriyle ilgili birer tanr ve bunlarn
etrafnda efsaneler teekkl etmemitir. Bunun sebebi herhalde, Yer-Sularn bizatihi ilahi varlk
olarak dnlmemeleri yahut ta, baka bir ifadeyle, da, tepe, aa, ta, kaya, su vs. nin maddi
varlk olarak dorudan doruya takdis ve tapnma konusu olamamas olsa gerektir (Ocak 1983:
28). Bizans melliflerinden Theophylacyos Simocatta diyor ki: Trkler, atee, havaya ve suya
byk sayg gsterirler. Yere (yer ruhlarna, Yer-Suya) mnacatlar okurlar, (fakat) onlar yalnz
yer ve gkleri yaratm olan Tanrya ibadet ederler (Arsal 1947: 54).
Gerek anlamyla Trklerde ne ate, ne su ve ne de hava yahut rzgr dorudan doruya tapnma konusunu tekil etmemilerdir. Her halkarda Trklerde ate gibi suya da kutsal bir anlam
atfedilmi; bylece bir ksm sular, Trk din tarihinde duk kutsal saylmlardr (Gney vd.
2007: 78).
Bir kltn varlndan sz edilebilmesinin en nemli art herhalde klt konusu olan ve kutsal
saylan eye kurbanlar sunulmasdr. Eski Trklerde su-kltnn varl da eitli sulara (kaynak, rmak, gl) kurban veya kurban yerine geen eylerin temsili olarak sunulmasndan anlalmaktadr (Akpnar 1999: 67).
Yakutlar ilkbaharda balk avna balarken u iite su ruhuna henz buzalamam bir inek
kurban eder, ayrca balk ve iki sunarlar. Yakutlarn su ruhuna verdikleri dier bir ad ukulan
toyondur. Karagaslar sug ezi dedikleri su ruhuna sayg gsterir ve bol balk avlayabilmek iin
onun adna kydaki bir kayn aacna renkli bezler balar ve ayrca ay, ya, st dkerek kurban
sunarlar. Buryatlar su ruhuna uhun ecen derler (Bulu 2009: 163,164).
in kaynaklarna gre Hunlar her yln beinci aynda Lung-eng ehrinde toplanrlar, atalarna,
Gk Tanrya, Yer-Su ruhlarna kurban sunarlard. Hunlardan sonra Orta Asyada devlet kuran
muhtelif slalelerden bahseden in kaynaklar bunlarn da Gk-Tanrya, Yer-Suya, gnee ve
aya kurban sunduklarn yazmlardr (nan 1976: 3). Uygurlar da senede iki defa yere kurban
verirlerdi. K mevsimini de trenle kutlarlard. Kt ruhlar uzaklatrmak iin altn ve gm
kaplar iine koyduklar sular birbirlerine serperlerdi (akt. Kalafat 1995: 32).
Dede Korkut kitabndaki ikinci hikyede Salur Kazann rmaa hitaben syledii szler amanistlerin Yer-Su ruhlarna hitaben syledikleri ilhilere benzemektedir (nan 1998: 492).
anam anam kayalardan kan su!
Aa gemileri oynatan su!
Hasan ile Hseynin hasreti su!
Ba ve bostann hasreti su!
Aye ile Fatmann nigh su!
ehbaz atlar gelip itii su!
Kzl develer gelip getii su!
Ak koyunlar gelip evresinde yatt su!
173
Ordumun haberin bilir misin, deil bana!

Kara bam, kurban olsun suyum sana! (gel 2002: 343,344)
Trk inan sisteminde, akarsu, gl ve pnarlar doast glere sahip olduundan, tbb amalar
iin de kullanlmtr. Irmak ve gllerin ruhlarna zellikle ksrl giderici olarak bavurulmu,
kaynak sularn ime veya kaynaktan avucuyla ald nesneyi yutmayla hamile kalnacana inanlmtr (Bayat 2002: 452).
Mitolojik birikimdeki nce su vard sylemi biraz da ana rahminin suyla dolu oluuna gnderme yapar. Bilindii gibi bebek ana rahminde su iinde geliip hayat bulur. Buradan yola karak
eski Trk tresinde hayatn suda baladna inanlr ve bu yzden ksr kadnlar ocuklar olsun
diye tlsml sulardan (maaralarn tavanndaki damlalardan, nisan damlalarndan vb) ierek hamile kalmaya alrlar (Pala 2010: 73).
Eski Trklerde ocuksuz kadnlar, kurumu rmaklara sci/arap almak suretiyle o rmaklarn
iyelerini memnun etmeye alr, onlarn yardmyla ocuk sahibi olacaklarna inanrlard (Akman
2002: 5). Krgz ve Kazak Trkleri de, ksr olan kadnlar, sahrada bulunan tek aacn, pnarn
(veya kuyunun) veya suyun yannda geceletip, kurban kesiyorlard (gel 2002: 330).
Manas destannda Yakup Han karsna yle kyordu:
On drt yldr alal, anne dahi olmad,
Kutsal bir yere gidip, adm bile atmad,
Kutsal pnara gidip, yannda bir yatmad,
Bir elmann altna, giderek oynamad,
Ksrlktan kurtulup, kutlu yol bulamad!
Manas destanndaki bu szlerden anlalyor ki, ksrlktan kurtulup, ocuk sahibi olabilmek iin,
mukaddes varlklara kar, baz eyler yapmak gerekiyordu (gel 2002: 358).
Suyun ifa verici, arndrc gcne inan, Trk mit, efsane ve destanlarna da yansmtr. Kurt
ve Su mitinde Ouz olu ile karlaan kurt ona: Dn avclar kzmn kann parampara ettiler.
Sabah erkenden buz pnarnn suyundan alp, onun yarasna dksen iyileir diyor. Ouz olu su
getirerek kurdun kzn iyiletiriyor ve onunla evleniyor (Pirverdiolu 2002: 48).
Gller iinde efsanelerde en ok yer alm olan Is Gl dr. Milli destanlarmza gre, Trkler
her taraf dolatktan sonra bu gln kenarna gelmi, orada yerlemiler ve o civarlar Trk kahramanlarna uzun yllar yurt olmutur. Bu gln etraf ormanlar, otlak yerler, yksek tepelerle evrilmitir. Sular scak olduu iin bu gle Is (Isk) Gl denilmitir. Krgzlarda bu kutsal gln
etrafna yerlemilerdir. Bars Han da Trklerin ana yurdu olan Is Gl her yl trenle kutlard.
Baz dalarn banda bulunan volkanik gllere de Gk Gl derlerdi. Bunlar da kutsal saylr,
at ve deve kurban olarak gle atlrd. Sonralar bu hayvanlarn kttan yaplm heykelleri gle
atlmaya baland (Erdoan 2007: 171,172).
Orhan aik Gkyay, Zeki Velididen naklen, lleri suda gmmekle gnahlardan temizlenmek,
suda lmeyi erefli bir lm saymak, su ruhlarna inanmak eklinde Amuderya ve Srderya bl-
174
gesinde kuvvetle yaadn, hatta Korkut Atann Ouz menkbelerinde, Srderya zerinde, bir
seccade stnde, elinde kopuzuyla lm beklediini bildirmektedir (Akman 2002: 5).
Korkut Ata Suya lm gelmez buyurur. Trk mitolojisi suyu lmsz kabul etmekle kalmaz,
onu yaratc erkin baat aktr de sayar (Pala 2010: 72).
Suyun kutsallna olan bu inanlarn phesiz gnlk hayatta birtakm etkileri oluyordu. nk
kutsal eyler genellikle tabudur. Tabu olan eye gelii gzel yaklalamaz, ondan istenildii ekilde yararlanlamaz. Bu ancak belirli zaman ve artlarda, belirli bir merasime ve usule uyularak
mmkndr (Akpnar 1999: 66). Bir tabuya kar gelmek ya da ayinlerin muhafaza etmeye alt dzeni bozabilecek bir ey yapmak yasakt. Suya, atee saygl davranmak, onlar kirletmemek, doadan verebileceinden ok ey istememek, evreyi ve trleri yok etmemek, kazara bile
olsa sahip-efendilerine kar saygsz davranmamak gerekliydi (Roux 2008: 150).
Bakurtlar bir glde veya rmakta ilk defa ykanmak isterlerse, elbiselerinden veya kuaklarndan
bir iplik koparp suya atarlard. Bir kye yeni gelen geline su gsterme denilen ve kadnlar tarafndan bir merasim yaparlard. Bu merasim gelin geldii gnn ertesi sabah yaplrd. Kyn
kadnlar ve kzlar toplanp gelini kyn yaknndaki rmaa veya gle gtrrlerdi. htiyar bir
kadn gelini suya, suyu geline gsterdikten sonra babalardan kalan su, analardan kalan su diyerek bir eyler syler ve gelinin sslerinden bir gm para koparp suya atard (nan 998: 492).
Cengiz Yasasnda; suya ieyenin lme mahkm edildiini, suya el sokmann yasaklandn, su
almak iin bir kap kullanlmasnn emredildiini ve bir defa giyilmi, eskimi bir elbiseyi ykayp
tekrar giymenin yasaklandn gryoruz. Cengiz mparatorluu gayri Trk bir hanedan tarafndan Trk kanunlarna gre idare olunan, ordusundaki erlerin byk bir ksm Trklerden ibaret
olan, bir Trk-Mool mparatorluu olup, Cengiz Yasasnn ihtiva ettii hukuki esaslarn ou
Trk kavimlerinin ananevi hukuki esaslar idi (Arsal 1947: 168,171,365).
1253-1255 yllar arasnda Mool hakann, eli olarak ziyaret eden Wilhelm von Rubruk, Moollarn elbiselerini asla ykamadklarn, nk bunu yaparlarsa Tanrnn hiddetlenerek yldrm ve
gk grlts gndereceine inandklarn, ellerini ve balarn ykamak istedikleri zaman, suyu
azlarna alp sonradan yava yava ellerine pskrtmek suretiyle ykandklarn belirtir. Ne kadar dikkat ekicidir ki, Zeki Velidi Togan bize, bu ekilde ykanmann hale Bakrtlar ve Krgzlar
arasnda yaadn bildiriyor (akt. Akpnar 1999: 64).
Ouzlarda da su tam anlamyla kutsal saylan bir varlk idi. Bu yzden Ouzlar, suyu geliigzel
kullanmyorlard. Birok husus yasaklanmt. amarlarn ve vcutlarn ykamalar menedilmiti. Byk abdestten sonra su ile taharetlenemiyorlar ve suya girerek boy abdesti alamadklar
gibi, bunu yapanlar da ho karlamyorlard (akt. Akpnar 1999: 69).
bn Fadlan (X. Yzyl) ise Ouzlarla ilgili olarak; Dk ve sidik definden sonra temizlenmezler.
Cenabet olduktan sonra ya da dier kirlenmelerden sonra ykanmazlar. Suyla hi temaslar yoktur, zellikle k zaman demektedir (bn Fadlan 2005: 19).
Eski Ouzlarn ve Moollarn suya girmedikleri ve ykanmadklar hakkndaki mbalal haberler su klt ile ilgilidir. Bu detin slamiyetin yaylndan sonra yaamasna imkn yoktu.
175
Bununla beraber sudan ekinme detinin izleri baz gebe Mslmanlarn ananelerinden tamamyla kurtulamam olan oymaklarnda XIX. Yzyln ilk yarsnda bile mahede edilmitir. Bu
det, sanld gibi, temizlie riayet etmemek gibi basit bir tembelliin neticesi deil, fakat ar ve
kutlu bir ruh makam saylan suyu kirletmekten ekinme ve saknma icab idi. Suyu, ancak muayyen kaidelere ve merasime uygun bir ekilde kullanmak mmknd. Bu kaide ve merasimin
neden ibaret olduunu bilmiyoruz (nan 1998: 493-495).
Suyun kullanlmasndaki art ve tahditlerin, eitli Trk kavimlerine gre eni boyu ile tam bir
akla kavuturulmas ok zor grnmektedir. Kesin olarak sylenebilecek udur ki, suyun kullanlmasnda eitli yasaklar vardr ve byk tahditler vardr. Bu yasaklar, ksmen de olsa bugne
kadar uzanmaktadr (Akpnar 1999: 71).
Eski Trklerde halk ve hayvanlar, belirli snrlarla evrilmi, yurdun sularndan iebilirlerdi. Bu
sular rf ve hukuk bakmndan, Yurdun ve halkn iiti idi. Btn Trklerde, iilen su, mukaddes olup, suyu bulunmayanlara su verme, bir sebil ve bir hayratt. Her il ve her yurt, bir rmaa
veya aya dayanmaktayd. ok eskilerde de, imdi de iskn ve yerlemeler, sularn dzenlerine
gre yaplrd. Nitekim On Uygur oymann olumas, On rmak yata zerinde kurulmutu. Pnarlara ve sulara, sa1 yaplrd. Mool kavimlerinde and ime trenleri, akarsudan su
ime, yolu ile yaplyordu Kaynak suyu imek de, ayr bir zevkti. 11. Yzylda derlenmi eski
bir Trk iirinde, bir kaynak suyunu ime ile dmana kar zafer, yan yana getiriliyordu (gel
2002: 319, 326):
Geceleyin gelim, Yamar suyunu geelim;
Kaynak suyunu ielim, yufka dman ufalansn!
Uygurlarn Ouz destanna gre Ouz Kaan, Gkten inen gn kz ve yerdeki bir aa kovuundan kan, yerin kzlar ile evlenmi ve bu yolla soyunu meydana getirmiti (gel 1971: 61).
Ouz Han bir gn avlanrken, bir suya ve suyun ortasnda da bir adaca rastlyor. Bu adacn
ortasnda bulunan bir aa kovuunda, ikinci karsn oturur gryor. Bu kzn, artk dieri gibi
ne nurlar ve ne de klar vardr. nk onu veren veya gnderen, eski Trklerin Yer-Su dedikleri kutsal ruhlar idi. Bu kz da, Gk, Da ve Deniz Hanlar dourmu ve dnyann kuvvetleri de
bir araya gelmi oluyordu (gel 1989: 140).
Gl ve nehir kavaklarndaki adacklar, Trk Mitolojisinin ok nemli bir motifidir. Ouz destanndaki Kpak annesi, nehir ortasnda bulunan bir adack iinde bir aa kouunda dourmutu. Uygurlarn mene efsanesinde de Uygurlarn atas olan be prens, yine iki nehir kavann ortasnda bulunan bir adacktaki bir kayn aacnda domulard. Macarlarn atalar da,
geyii takip ederek bir denizi gemi ve bu denizin ortasndaki bataklk gibi bir yerde tremilerdi. Bu, Kutsal adalar, Altay ve Sibirya efsanelerinden de bol bol bulmak mmkndr (gel
1989: 141).
176
Sa: Eskiden muhtelif olaanst glere sahip olduuna inanlan iye ve ruhlara ve onlar adna, onlarn rzasn ve yardmn kazanmak iin datlan cansz nesnelere / yiyecek, iecek, bez gibi verilen addr. Sa giderek
sadaka ile aynilemitir (Kalafat 1995: 111).
Trklerde su, kutsal ve saygl tutulduu iin; kutsal sularda bulunmakla her trl istein yerine
geleceine inanlmtr. Hikyelerde de bu inancn yansmalar grlmtr. Bu hikyelerde kutsal sularn basnda bulunmakla kahramann doumu salanmakta, kahramann bu sudan abdest
almasyla g kazand grlmekte ve rmaa atldndaysa canlanmas salanmaktadr. Btn
bunlar yerine getiren de sularda yasadna inanlan iyi ruhlardr. Hikyelerde de sularn banda
ortaya kan pirlerin, iyi yer su ruhlar olduu sylenebilir. Bu ruhlara dualar edilerek, adaklar
adanarak dilenen eyin alnaca inanc hikyelerde de grlmtr. Ayrca mitolojide, hayat
suyu ve ocuklar tuluma koyup suya brakma motiflerinin de hikyelerde karlk bulduu grlmektedir (Aydoan 2006: 79). Trkler her ada kendilerine hayat veren topraklara, sulara ve
dalara sayg ile bakmlar ve onlar mukaddes saymlardr (gel 2002: 322).
Karmza hangi dinsel btn ierisinde karlarsa ksnlar, sular her zaman ilevlerini korumaktadrlar: biimleri zmekte, ilga etmekte, gnahlar ykamakta bylece hem saflatrc, hem
de yeniden hayat verici olmaktadrlar. Su ile yaplan ayinler parlatma ve saflatrmalarn amac,
yaradln meydana geldii zamand ann geici olarak gncelletirilmesidir; bunlar dnyalarn
veya yeni insann doumunun simgesel tekrarlardr (Eliade 1992: 182, 183).
2.3. Yamur Ta
Trk kavimlerinde ok eski devirlerden beri yaygn bir inanca gre, byk Trk tanrs Trklerin
ceddi lsna yad (yahut cada, yat) denilen bir sihirli ta armaan etmitir ki bununla istedii
zaman yamur, kar, dolu yadrr, frtna karrd. Bu ta her devirde Trk kamlarnn ve byk
Trk komutanlarnn ellerinde bulunmu, amanistlere gre, zamanmzda da byk kamlarn
ve yadaclarn ellerinde bulunmaktadr. slam kaynaklarnda Trklerin bu sihirli tana yamur
ta ve cada ta denilmektedir (nan 2000: 160, 161).
Byk kuraklk zamanlarnda, gln ve rman olmad veya kuruduu yerlerde suya kavuma
Yada Tayla olmutur. Gkte bulunan suyun yamur olarak yere aktlmas iin Yada Ta devreye sokulmutur. Yamur, kar ve dolu yadrdna inanlan bu ta sayesinde hem kuraklktan
ve susuzluktan kurtulunmu hem de ok fazla yamur yadrmak suretiyle de dmanlar helak
edilmitir. Yada Ta, hem ta klt hem de su klt ile ortak bir iliki de olmas mnasebetiyle
farkl bir deere sahiptir. Trk halklar, belli dnemlerde bu ta elde etmek iin mcadele vermitir. Hatta uzun ve kanl savalarn yapld kaydedilmektedir (Ayan 2002: 627, 628).
Kaarl Mahmut, Divanul Lugat-it Trk adl eserinde bu tatan sz etmitir. Yat adn verdii
bu tan, Yama lkesinde yaayan Trkler tarafndan yamur yadrma amal kullanldn
anlatan Kaarl Mahmut, bizzat kendisinin ahit olduu bir olay da anlatmtr. Scak bir yaz
gnnde Yama lkesinde yamur km ve Yat ta kullanlarak kar yadrlm bu sayede yangnn bymesi nlenmitir (Gezgin 2009: 75).
2.4. Hayat Suyu
len insanlarn her hangi bir suretle dirilmesi veya herkesin kendi hesabna bir lmszle erimesi, btn insanln istedii bir zlemdir. Altay ve Anadolu masallar lp de, kutsal ve sihirli bir
gle yeniden dirilenlerle doludur. Bu konu ok derin ve genitir. Eski Trkler de yeniden can ve-
177
ren bu suya hayat suyu derlerdi (gel 1989: 106). Eski Trklerin bengi su dedikleri ve daha sonralar ab- hayat ad verilen hayat suyu dnya mitolojilerinde de ok ilenen nemli bir motiftir.
Ural Batr destannda Ural Batr, lmszlk suyu olan Tirihw aramaya gider ve bu suya ulamak
iin ok eitli engellerle karlar. Engelleri amasna ramen bu suya kavuamaz. Destann sonuna
doru Ural Batr, susuzluktan krlmakta olan halkn susuzluunu gidermek iin atasndan yadigr
kalan elmas klcn bann stnde defa sallayp ayakaltndaki yere saplar oray suyun ba olarak
gsterir. Hemen sonra olu dili ararak, ona Git olum, ayann ektii yere git de halk arasnda
yr; yalnz byk bir nehre ulamadan arkana dnp bakma diye tembihler. Durup dinlenmeden
giden dil, sonunda ardna dnp bakm grse ki onun izinden geni bir rmak olumu geliyor. Bylelikle Akidil nehri meydana gelmi. Yine Ural Batrn oullarndan Hakmar ve Yayk, kendi isimlerinin nehirlere verilmesine sebep olmulardr. Ural Batrn lm yaklat zaman ona imesi iin getirilen ebedilik suyunu Ural imez ve etrafna dker, bylelikle Yer-Su lmsz olur (Akman 2002: 5).
Yakut Trklerinin bir nevi milli destan olan Er-Sogotoh Yaratl ve treyi efsanesine gre: ErSogotohun evinin dou tarafnda byk bir ayrlk varm. Tam evin nnde de byk bir aa
ykselirmi. Bu aaca Hakan-aa derlermi. Bu aa, yle byk, yle bykm ki ortadaki
dallar bile gkte mavi bir duman gibi grnrm. Zirvesi dokuz g bile delip geermi. Onun
dibinde de, insanla lmezlik srrn veren ebedi, Hayat Suyu kaynarm. htiyarlar, kuvvetten
dm inekler gelirler, bunun diplerinde gezerler, bu sudan itikten sonra, yine genleip kuvvetlenerek dnerlermi. Uan ve koan vahi hayvanlar, bu aacn dallarnda gezerler, koarlar ve
onun usarelerini emerek, kutsal bir kuvvete sahip olurlarm (gel 1989: 105).
ildii zaman lmszle kavuulacana inanlan bu suyla ilgili bir rivayet de Zlkarneyne
atfedilir. Bir gn Zlkarneyn byle ebedilik suyu olduunu duyar ve bunu aramaya karar verir.
Rivayete gre ise, Allah bunu Samn soyundan birine nasip edecektir. Zlkarneyn, halasnn olu
olup Hzr diye anlan Elyesa ile askerlerinin refakatinde yolculua balar. Hayat emesi karanlklar lkesindedir. Yolda bir frtna yznden Zlkarneyn ve Hzr askerlerden ayr derler, bir
mddet sonra karanlklar lkesine gelirler. Bu arada Hzr ilahi bir ses duyar ve bir nur grr ve
kendini eken bu sesin yanna gider ve hayat emesini bulur, suyundan ier ve ykanr. Bylece
hem ebedi hayata kavuur hem de insanst gler, kabiliyetler kazanr. Zlkarneyn ile karlanca olanlar anlatr ve sonra Zlkarneyn lr (Akman 2002: 6).
Minusinsk dolaylarnda derlenen Altay efsanesinin Hayat Suyu ile ilgili blm yledir (gel
1989: 107):
Byk bir da ykselir, on iki gk katndan
Dada bir kayn vard, yapraklar altndan
Kaynn altndaysa, kk bir ukur vard
Bir kar bile deil, o kadar yzlek dard
Bu ukur hep doluydu, kutsal hayat suyuyla
en lmez olurdu, ebedi bir duyuyla
Altn bir kse vard, bu suyun tam banda
Bir de beki konmutu, kim bilir ka yanda
178
Yalnz Hayat Suyunun da nevileri vardr. Baz masallarda Hayat Suyu yalnzca lleri veya hastalar iyiletirir. Baz efsanelerde ise ihtiyarlara genlik verir.
2.5. Suyla lgili Ataszleri
Ataszleri, Trk dnce ve gnlk hayatnn, temellerini oluturur. Hepsi de, dnce ve duygularla gelimi ve ycelmilerdir. Ancak bunlar, gnlk hayat; aile, topluluk disiplin ve dzenini, yola koyan ve pekitiren rfler ve emirlerdir (gel 2002: 411).
11. yzylda, Kagarl Mahmut tarafndan derlenen ve aklamas yaplan su, (rmak, deniz) ile
ilgili ataszleri aada sralanmtr (gel 2002: 331, 332, 368, 395, 411):
Suyu grmeyince pabu karma. Bu sz, kiilere ilerinde acele etmeyerek, ar bal davranmalar iin sylenir.
Susama serb, bsbtn su grnr. Bu sz, her eyi kendi iine yarar gibi gren yoksul
kimse iin sylenir.
Balk suda, gz ise dardadr. Bu sz, her eyin iinde bulunup da, bilmiyormu gibi grnen
kimse iin sylenir.
Kuyuda su var, fakat itin burnu (yetiip) demez. Bu sz, bir ii dileyip de, ona eriemeyen veya
bakasnn yemeine gz dikerek, onu ele geiremeyen iin sylenir.
Buday yannda, karamuk2 da sulanr. Budayn devleti ve bereketi yznden, karamuk da su bulur.
Geidi, (kpry?) su gtrd. Bu sz, gemi ve artk elde edilemez bir i iin sylenir.
Su bile iirmeyene, sen st ver. Sana ktlk edene, iyilik yap demektir.
Su vermeyene, sen st ver. Sana ktlk edene, sen iyilik et, nk iyiliin, onu sana kle yapar.
Eek, bam esen olsa, denizden su ierim, dermi. Bu sz, dileine erimek iin, uzun seneler
yaamak isteyen kimseler iin sylenir.
Buzdan su damlar. Bu sz, huylar babasnn huyuna benzeyenler iin sylenir.
ocuk, olan su dker; byk (kayp derek), bir yan krlr. Bu sz, kn yapt kt
bir iten, byklerin grdkleri zarar iin sylenir.
Kaynayan byk rmak, geitsiz olmaz.
Kementle da eilmez, kaykla deniz kapanmaz!
Birer birer bin olur, damlaya damlaya gl olur! Bu sz, az olsa bile bir eyi kabulden ekinmemesi emrolunan kiiler iin sylenir.
Kaz giderse, rdek gl benimser. Bu sz, bey gittikten sonra, halk zerinde byklenmeye
kalkan, dkn kimseler iin sylenir.
2 Karamuk: Karanfilgillerden, ekin tarlalarnda biten, yapraklar karlkl, iei pembe mor renkte, zararl bir
bitki. TDK Gncel Trke Szlk.
179
3. Yer-Su Kltnn Gnmzdeki Yansmalar

Su klt, eitli corafyalarda, farkl kltrlere mensup toplumlarda grlen bir inan olmakla
beraber Trk topluluklar arasnda ortak bir klt unsuru olarak grlmektedir. Anadoludaki su
klt, slam ncesi Trk kltrnde mevcut olan Yer-Su inanlarnn daha sonraki dnemlere yansyan biimleri olarak grlmektedir. Her dnemde bu inanlar farkl toplumlarn dini,
kltrel ve corafi zelliklerini kendi bnyesinde barndrmtr. slam ncesi Trk inanlar,
slam ile beraber Mslman Trk toplumunun manevi hayatnda etkisini devam ettirmitir. Baz
durumlarda bu inanlar islami motiflerle kendisine yer aram ve etkili olmutur (Oymak 2010:
53). Tabiatyla, Trk inan yuma iinde yer alan btn bu unsurlarn, eski yaplarn ve fonksiyonlarn koruyarak yaadklarn sylemek zordur. Bunlarn bir ksm, asli fonksiyonlar unutularak ekli harekete ve davranlara dnmtr. Kimi inanlar, yeni dinin renkleri altna saklanarak hayatiyetini korumutur. Bir ksm ise, elence karakteri kazanmtr (Kalafat 1995: 134).
Yzyllar boyu belli bir kltre sahip olmu ve onun iinde yorulmu, sonra bir takm sebeplerle
baka bir kltre gemi insan topluluklarnn, bu gei srasnda ve hatta ok uzun zaman sonra
bile, eski kltrle ilgilerini tamamen kesmedikleri, ona ait baz unsurlar olduu gibi, bazlar da
yeni kltrn kalplarna uydurarak muhafaza ettikleri bilinen sosyolojik bir vakadr. Eski Trk
inanlar iinde ok gl bir mevki igal eden bu kltlerin, slamiyet de dahil sonradan kabul
edilen btn dinlerin szgecinden geerek gnmze kadar gelebildikleri, zerinde dnmeye
deer bir vakadr. Bu o kadar gl bir baardr ki, gnmz Anadolusunun her hangi bir kynde, mesela Edremitin amc adndaki bir kynde nineler karn aryan torunlarnn karnn
ovarken yle dua edebilmektedirler: Dalar, talar, ulu kaba aalar, koca aylar! Gel, ocuumun karnnn arsn al!. Bu duada, sz konusu l kltn hatrasn grmemek kabil deildir.
Bugn Anadoluda nereye baklrsa baklsn, takdis olunan aalar, ya ykseke bir tepe zerinde
veya bir dan eteinde yahut bir su kaynann kenarnda bu l klt hatrlatr bir biimde
bulunmaktadr (Ocak 1983: 19, 91, 92).
Trklerin ve Moollarn dikkatini eken asl konu, suyun zellikle saflk timsali oluudur. Orta
Asya toplumlarnn ounda, Ouzlarda, Moollarda, Sibiryallarda, ada Altayllarda ve gnmz Trkiyedeki baz heterodoks topluluklarda suyun dkyla kirletilesi, bazen suda ykanlmas ve amarla kap kaan ykanmas da yasaklanmtr (Roux 2002: 144).
Anadolu Trkleri arasnda suyun temiz tutulmas inanc hala mevcuttur. Hava karardktan sonra
evin dna su dklmesi, suyun akp getii yerlere tkrlmemesi ve ienmemesi, bu tr kirletmeler yapldnda arplnaca inanc ve cezalandrlma korkusu, Trk inanlarnn yaayan
son biimleridir. diyen Yaar Kalafat aratrd Dou Anadolu yresinde, su ile ilgili bu trden
inanlara ve su ile ilgili muhtelif pratiklere ska rastlandn sylemektedir (Kalafat 1995: 54).
Koca evine gelen gelinlerin, aile yurdunun sularn, tarlalarn gezip grmeleri, Anadoluda yaygn
bir adettir. Anadoluda bu gezdirme, yalnzca su gstermek iin deil; evreyi grme ve elenme
iin yaptrlr (gel 2002: 326).
Gnmzde Anadoluda hala yaygn olarak kullanlmakta olan ve direk su ile ilgisi bulunan bir
pratik de nazara kar kurun dklmesidir Nazar dediine kanaat getirilen kiiye ya krklama
180
yaplr ya da kurun dklr. Krklama pratikleri arnma esasna dayanr. Burada arnma da su
yoluyla olmaktadr. Suyun ierisine nazar deen kimsenin bir eyasnn atlmasyla, hem nazar
deen ve hem nazar deen kimseler temizlenme ilemine tabi tutulmu olur. Kurun dklme
ileminde de durum farkl deildir. Kurun dkmekten maksat hastaln yani olumsuz durumun/kirlenmi ruhun veya bedenin temizlenmesi ile/ ortadan kalkmasdr. Bunun iin de yine
suyun temizleme kuvvetinden yararlanlr. Souk su ierisine kzgn kurunun atlmasyla yaplan
kurun dklmesi olaynda su ierisinde ekil alm kuruna baklr. Kurunda meydana gelen
kntlar, sivrilik derecelerine gre, nazar edenin gzn kararak nazar kudretini yok etmektir. Kurun dkmekten maksat, dmann gzn karacak sivrilikleri meydana getirmektir.
Kurun dkldkten sonra bu suyun iilmesi veya etrafa datlmas da su ile temasa gemek ve
suyun temizleyici kuvvet ve kudretinden yararlanmak iindir (Akman 2002: 7).
Bir de ifal olmasndan ziyade dini tesirinden dolay nemli bir mevki igal eden sular vardr.
Zemzem suyu gibi telakki edilen bu sular daha ok bir evliya trbesi etrafnda veya halkn kutsal
kabul ettii adak yerlerinde bulunur. Misal olarak buna Kastamonuda eyh aban- Veli trbesinin yanndaki suyu verebiliriz. Halk arasnda bu suyun ad Asa suyudur. Bu su ok yumuaktr
ve tadndan dolay zemzeme benzetilmektedir. Her hastala ifa dncesiyle trbeyi ziyarete
gelenlerce iilir. Bu suyun teekkl ile ilgili halk arasnda muhtelif rivayetler de vardr (Akman
2002: 8). Anadoluda da yatrlarn biroklar, su balarnda bulunur. Aranrsa, byk rmaklarn
yannda, kurban kesildii de grlebilir (gel 2002: 330).
Elaz, Sivas, Kilis, Tortum ve yrenin birok yerlerinde Nisan yamurlar ile ykanmann, bundan
imenin, yourt mayalamann, yemek piirmenin, amar ykamann, sirke yapmnda kullanmann, yiyeceklerin zerine serpmenin uur ve bereket getirecei inancna rastlanmaktadr. Zarada
ksmetlerinin almasn isteyen gen kzlar tkyurda blgesindeki Bahtiyaz Kuyusuna gider,
bu kuyunun suyundan ierler ve ierken de bahtm alsn diye defa tekrarlarlar. Divriide
ise ksmet almas, ocuk sahibi olmak ve krklanmak iin Alim Pnar, aml eme, Denekli Havuz gibi kutsal bilinen sulardan yararlanlr. Plmrn Doan pnar Kyndeki Bkl Ziyaretin suyundan saral hastalar, Divriideki Gz Pnar ziyaretinden de a ocuklar
iin ifa verecei inanc ile yararlanlr. Ar ve Karsta; ilkbaharda, ykanmak iin akarsuya ilk
defa girilirken, arlm, kirliliim, kelliim, keeliim bu suya diye sylenirse ve bu kez
tekrarlanrsa, o yln salk ve huzur iinde geeceine, Karsta, yedi ayr emeden su toplayp
sabah ezanndan sonra, bu su ile banyo yapan gen kzn ksmetinin alacana, Bitliste cenaze
kan evin btn sularnn o gn dar dklmesinin, l evinin hayrna olacana inanlr. Kars
ve evresinde rya, akan suya anlatlr. nanca gre, su skntlar alp gtrrm. Tuncelide de,
su kutsanr ve aziz telakki edilir. Munzur ay, Hercik suyuna kadar evrede yaayanlar tarafndan
kutsal saylr. Suyun kt gze banda halk toplanp kurban keser. Bu yrede, Zel Dann altndan geen Kutlu Deresi de mukaddes rmaklar arasnda saylr (Kalafat 1995: 54, 55, 56, 113).
Baz kaynaklardan su imek iin, epey bir yol alnr ve zahmet verilir (gel 2002: 320).
181
Akarsuya and ime gelenei Anadoluda ve Dede Korkut kitabnda da karg3 deyileriyle grlr. Bugn biz de, and etmek, yemin yapmak demiyoruz da; yemin imek diyoruz. Su
zerine yemin bugn Anadoluda yaygn olarak yaplr. zellikle banyo suyuna el sokmama,
bu gn evlerimizde zenle uyulan bir gelenektir. nk ar sudan abdest alma, bu gn de bir
arttr. Anadoluda aranrsa suya sayg gsterme bakmndan pek ok rnek bulunabilir (gel
2002: 315, 326).
Anadolunun birok yerlerinde hdrellez gnnde kadn ve kzlarn Tanrya dileke yazp suya
atma detleri tespit edilmitir. By yaplan biri denizi geerse bynn bozulacana stanbulda
bile inanan kadnlar vardr. Byk rmaklar gemi olan kimsede sihr bir kuvvetin bulunduuna eski Trklerin inandklar, folklor maddelerinin aratrlmasyla aka anlalmaktadr (nan
1998: 492, 493). Ayvalkta ifa iin yaplan A Bynn suyu ilgiliye iirilir. Kara By iin
yaplan muska ise denize atlr (Ulutrk 2010: 474).
Yine gnmzde Anadoluda dilek amacyla su kaynaklar veya havuzlara metal para atmak da
yaygndr. Birok ziyaret meknndaki havuz, gl ve kuyu gibi sulara dileklerinin kabul iin
para veya yiyecek salar yaplmaktadr. Bunlara rnek olarak Urfa Balkl gl, Somuncu Baba
derghndaki balkl havuz, Antalya Kurunlu elalesinin akt yer, Mersin-Silifkede bulunan
Cennet maarasnn bulunduu meknda kayann dip ksmnda kan su kayna, anakkaleGelibolu merkezinde Mehmed-i Bicann trbesinin bulunduu caminin iindeki kuyu ve ilehanenin yanndaki su kuyusu (vb. su kaynaklar) ifade edilebilir (Oymak 2010: 46).
Gnmz Yakut Trklerinin de, her rman, gln, pnarn ayr bir iyesi olduuna inandklar
bilinmektedir (Kalafat 1995: 53). Sibirya Trkleri arasnda hl yaamakta olan inanca gre, su
zellikle pnar balarnda yksek sesle konumak, kfretmek, evreyi ve suyu kirletmek yasaktr.
Burada av yaplmaz, aa kesilmez. Pnar banda mola verenler sudan biraz uzaa oturur ve
giderken de su iyesi iin yakn aalarn dallarna eitli renklerde alama (bez paras) balarlar
(akt. Pirverdiolu 2002: 48).
Su zerinden geeni by tutmayaca; yeni bir eve tanrken Kuran, ayna ve su gtrmenin
uur saylaca; doumunu kolaylatrmak iin, hmile bir kadnn kolay doum yapm birinin
avucundan su imesi; gece atee su dkenin bana bir felaket gelecei; gvey evine girerken gelinin bana su serpmenin uur getirecei; kirlendii varsaylan kii ve eyalarn krklama denen
krk tas su dklerek temizlenecei gibi halk kltrmzde ok yaygn inanlar vardr (eker
2010: 120). Hayat Sularn ise Anadolu masallarnda da grebiliyoruz (gel 1989: 107).
Gnmzde Trkler, yasadklar blgelerde herhangi bir sknt ve darlk durumunda su kltne
bal riteller sergilemektedirler. Anadoluda su klt erevesinde varln srdren meknlar
olduka fazla olup, Kutsiyet atfedilen su ve pnarlarn bir ksm veli, ehit gibi kiilerin mezar veya
trbesi ile yan yanadr (bk. Oymak 2010, Kalafat 1995). Bu Millet hl kendisine su verene, Su
gibi aziz ol demekle, dn olduu gibi bugn de suyu aziz saymaktadr (Akpnar 1999: 81).
182
Alkn kart olan karg Divan Lgatit-Trkte lanet, ilenme anlamlaryla yer almtr. (Dzgn 2002: 806)
Btn bu rnekler, bize su ile ilgili balangtaki Trk inan ve pratiklerinin eitli biimlerde,
gnmzde de halkmz arasnda yaadn gstermektedir (Kalafat 1995: 56).
Sonu
Anadolu ncesi Trklerin, dnyann yaradl ile ilgili efsanelerindeki en nemli unsurun balangtaki sonsuz su inanc olduu, her suyun bir iyesi olduu, Trklerin suyu kuvvet ve bereket
kayna olarak kabul ettikleri, kahredici ve koruyucu saydklar grlmektedir. Trklerde Yunanllar ve Romallarda olduu gibi, tabiat kltleriyle ilgili birer tanr ve bunlarn etrafnda efsaneler
teekkl etmemi ve suya dorudan doruya tapnma sz konusu olmamtr. Yer-Su anlay ve
inanna byk bir deer veren Gktrkler ise Yer-Su inanna kiilik vererek vatan anlayna
dntrmlerdir. Trkler, atee, havaya ve suya byk sayg gstermiler, Yer-Suya mnacaatlar okumular, fakat yalnz yer ve gkleri yaratm olan Tanrya ibadet etmilerdir. Trkler her
ada kendilerine hayat veren topraklara, sulara ve dalara sayg ile bakmlar ve onlar mukaddes saymlardr.
Su klt, Trk topluluklar arasnda ortak bir klt unsuru olarak grlm, suyun kutsallna
olan bu inancn ise phesiz gnlk hayatta birtakm etkileri olmutur. Orta Asya toplumlarnn
ounda, Ouzlarda, Moollarda, Sibiryallarda, ada Altayllarda ve lkemizdeki baz heterodoks topluluklarda suyun kullanlmamasyla ilgili ksmen bugn de olsa devam eden baz yasak
ve snrlandrmalar ar ve kutlu bir ruh makam saylan suyu kirletmekten ekinme ve saknma
olarak deerlendirilmesi gerekmektedir.
Anadoludaki su klt, slam ncesi Trk kltrnde mevcut olan Yer-Su inanlarnn daha
sonraki dnemlere yansyan biimleri olarak grlm, slam ile beraber Mslman Trk toplumunun manevi hayatnda etkisini devam ettirmitir. Ancak Yer-Su inannn eski yaplarn ve
fonksiyonlarn koruyarak yaadn sylemek zordur. Bunlarn bir ksm, asli fonksiyonlar unutularak ekli harekete ve davranlara dnm, bir ksm, yeni dinin renkleri altna saklanarak
hayatiyetini korumu, bir ksm ise, elence karakteri kazanmtr.
183
KAYNAKLAR:
Akman, Eyp (2002). Trk ve Dnya Kltrndeki Su Klt zerine Dnceler. Kastamonu Eitim Dergisi 10/1: 1-10.
Akpnar, Turgut (1999). Trklerin Din ve Hukuk Tarihi. stanbul: letiim Yaynlar.
Arsal, Sadri Maksudi (1947). Trk Tarihi Ve Hukuk. stanbul: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn.
Ayan, Ekrem (2002). Trk Mitolojisinde Su Klt ve Yada Ta. Trkler C.10. Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. 622-629.
Aydoan, Emine (2006). Anadolu Sahas Trk Halk Hikyelerinde Mitolojik Unsurlar. Ankara: Gazi niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi.
Bayat, Ali Haydar (2002). slam ncesi Orta Asya Trk Dnyasnda Tababet. Trkler C.3. Ankara: Yeni Trkiye
Yaynlar. 449-459.
Beydili, Celal (2005). Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk. Ankara: Yurt Kitap Yayn.
Bulu, Sadettin (2009). Trklk ve amanlk. (Wilhelm Radloff amanizm isimli kitabn 107-181. sayfalar).
stanbul: rgn Yaynevi.
oruhlu, Yaar (2006). Trk Mitolojisinin Anahatlar. stanbul: Kabalc Yaynevi.
Dzgn, Dilaver (2002). Dede Korkut Kitabnda Alklar v Karglar. Trkler C.3. Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. 806-810.
Eliade, Mircea (1992). mgeler Simgeler. Ankara: Gece Yaynlar.
Erdoan, Bayram (2007). Sorularla Trk Mitolojisi. stanbul: Pozitif Yaynlar.
Gezgin, Deniz (2009). Su Mitoslar. stanbul: Sel Yaynclk.
Gney, nver, Gngr, Harun (2007). Balangtan Gnmze Trklerin Din Tarihi. stanbul: Rabet Yaynlar.
bn Faldan (2005). Bin Yl nce Trkler ve tekiler. Trkesi Sadk aar. stanbul: stiklal Kitapevi.
nan, Abdulkadir (1976). Eski Trk Dini Tarihi. stanbul: Milli Eitim Basmevi.
nan, Abdulkadir (1998). Trklerde Su Klt le lgili Gelenekler. Makaleler ve ncelemeler, C. 1. Ankara: Trk Tarih
Kurumu.
nan, Abdulkadir (2000). Tarihte Ve Bugn amanizm Materyaller Ve Aratrmalar. Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Kafesolu, brahim (1980). Eski Trk Dini. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Kalafat, Yaar (1995). Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri. Ankara: Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek
Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Yayn.
Koca, Salim (2002). Eski Trklerde Bayram ve Festivaller. Trkler C. 3. Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. 51-57.
Korkmaz, Ramazan (1998). Dede Korkut Hikyelerindeki Su Kltnn Mitik Yorumu. Trk Kltr, S. 418.
Memmedov, Celal Beydili (2002). Eski Trklerde Gizli Tabiat Kuvvetlerine nanma (ye nanc). Trkler C.3. Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar.
Ocak, Ahmet Yaar (1983). Bekta Menkbnmelerinde slm ncesi nan Motifleri. stanbul: Enderun Kitabevi.
Ouz, M. cal (1998). Mitolojimizde ve Ural Batr Destannda Balangtaki Sonsuz Su. Ankara: Milli Folklor, S. 38.
gel, Bahaeddin (1971). Trk Mitolojisi C. I. stanbul: Milli Eitim Basmevi.
gel, Bahaeddin (1989). Trk Mitolojisi, Kaynaklar ve Aklamalar le Destanlar C. I. Ankara: Trk Tarih Kurumu.
gel, Bahaeddin (2002). Trk Mitolojisi, Kaynaklar ve Aklamalar le Destanlar C. II. Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Oymak, skender (2010). Anadoluda Su Kltnn zleri. Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 15/1: 35-55.
Pala, skender (2010). Drt Gzeller Toprak, Su, Hava, Ate. stanbul: Kap Yaynlar.
Pirverdiolu, Ahmet (2002). Trklerde Ylba Ve Bahar Gelenei, Trkler C.3. Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. 44-50.
Radloff, Wilhelm (1956). Sibiryadan C. II. stanbul: Maarif Basmevi.
Roux, Jean-Paul (2002). Trklerin ve Moollarn Eski Dini. stanbul: Kabalc Yaynevi.
Roux, Jean-Paul (2008). Trklerin Tarihi, Pasifikten Akdenize 2000 Yl. stanbul: Kabalc Yaynevi.
eker, Mehmet (2010). Trk Kltr ve Destanlarnda Su, Su Medeniyeti Sempozyumu. Konya: Konya Bykehir
Belediyesi.
Ulutrk, Muammer (2010). Dinlerde Su Tasavvurlar, Su Medeniyeti Sempozyumu. Konya: Konya Bykehir
Belediyesi.
184

Turk Sanatinda Ve Edebiyatinda SU

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Turk Sanatinda Ve Edebiyatinda SU

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GELENEKSEL TRK SANATINDA VE

ANKARA BYKEHR BELEDYES

ASK GENEL MDRL YAYINLARI

GELENEKSEL TRK SANATINDA

Minyatrler: Cihangir Aurov (zbek minyatr sanats)

SFN Televizyon Tantm Tasarm Yaynclk Ltd. ti.

ASK Genel Mdrlnn kltr hizmetidir. Parayla satlmaz.

Sudan balayan, su iinde serpilen, su ile devam

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

. MELH GKEK / ANKARA BYKEHR BELEDYE BAKANI

su medeniyeti ile ilgili belgelere dayal,

Sahasnda nemli bir boluu

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

Su, hayatn devam etmesi iin insanoluna bahedilen en

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

RFAN KAYA / ASK GENEL MDR

canllarn temel ihtiyac olarak bilmek,

iyi deerlendirebilmenin gayretini

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

Gnderilecek yazlarda genel okuyucuya

Prof. Dr. Nurettin Demir

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

Minyatr: Cihangir Aurov

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

Yer, yer deilken; su, su idi1

Prof. Dr. FKRET TRKMEN

Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits Mdr

2. Arnma ve temizlenme vastas

Bu alma TBTAK tarafndan desteklenen 106K076 numaral proje kapsamnda hazrlanmtr.

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

Mustafa Necati Sepetiolu, Yaradl ve Treyi Destan, stanbul, 1969.

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

gel, age., s.316.

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

-Kudhugda suv bar, it burn tegmez.

el, age., s. 392.

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

Mustafa Tat, Yunus Emre Divan, Ankara, 1991, s.257.

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

Aam Beyrein iidiydi.

Ordumun haberin bitirmesin diil mana

19 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab I, Ankara, 1997, s. 139.

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

Bilgisi rmak gibi, ne diyor dinle

24 Arat, age., beyit 2243.

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

Minyatr: Cihangir Aurov

Yam yirmiye geldi, ben atm makam,

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

Buna ek olarak, Basatn Tepegz ldrmesi yksnde de su motifi peri-pnar sembolyle

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

Anadoluda su etrafnda saysz dilekte bulunulmakta ve dualar yaplmaktadr. Dilek amacyla su

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

sebeplerden kaynaklandn grmek mmkndr. slamn istenildii derecede anlalamamas

geleneksel trk sanatnda ve edebiyatmzda su

Su; Saysz Yz Olan