Amerikan Basnnda Dou syanlar 1925-1938

The Eastern Rebellions on American Press 1925-1938

Esra Sarkoyuncu Deerli*

zet
Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra Milli Mcadele dneminde olduu gibi Krt faaliyetlerin tehdidi ile kar karya kalnd grlmektedir. Bilindii gibi, bu tehditlerin ilki ve en
by eyh Sait syan (13 ubat15 Nisan 1925) olmutur. Musulu ngiliz mandaterlii altndaki Iraka balamak maksadyla kkrtlan ve ksa srede Bingl, Mu, Diyarbakr, Tunceli, Elaz,
Ergani, Silvan, Siirt ve Urfa gibi geni bir alana yaylan isyan hareketi her ne kadar 15 Nisanda bastrlmsa da blgede huzursuzluk drt yl daha devam etmitir. Mays 1926da Yusuf Tao ve etesinin ran snrn geip Beyazd kylerinden hayvan alarak Ar yaylalarna snmas Cumhuriyet tarihimizde Ar isyanlar denilen ve 1930a kadar devam eden bir seri olaylarn balamasna sebep olmutur. 21 Mart 1937 tarihinde de Tunceli-Erzincan yolundaki bir kprnn Haydaran ve Demanan airetleri tarafndan yaklmasyla balayan Dersim isyan, 1938e kadar devam etmitir. Dou isyanlar btn dnyada byk ilgi ve merak uyandrmtr. syanlarn ilgiyle takip edildii lkelerden
biri de Amerika Birleik Devletleridir. almamzda Amerikan basnnda Dou isyanlarnn nasl algland ortaya konmaya allacaktr.
Anahtar Kelimeler: eyh Sait syan, Ar syanlar, Dersim syan, Amerikan Basn,
Trkiye.
Abstract
It could be observed that Turkish Republic in its early stage of foundation was faced with the
threat of Kurdish activities. As is known, the first and the biggest Kurdish rebellion was the Sheik Sait
Rebellion (13 February- 15 April 1925). Even though the rebellion that was incited for the aim of annexation of Musul to the then English mandate, Iraq, and that expanded over a vast geography in a rather short time was suppressed, the unease in the territory kept going on for the next four years. The hiding of Yusuf ato and his band in the Ar uplands in May 1926 after crossing the Iran border and
stealing the animals of the villages in Beyazd led to the outbreak of a series of events known as Ar
rebellions that continued until the 1930s. The Dersim Rebellion that started with the demolition of a
bridge on Tunceli-Erzincan road by Haydaran and Demanan tribes on 21 March 1937 went on until 1938. The rebellions in the east of Turkey aroused great interest throughout the world. One of the countries that paid attention to the rebellions and followed up the matter closely was the United States of
America. In this study, how the Eastern Rebellions were perceived and interpreted by the press of the US
will be strived to examine.
Key Words: eyh Sait Rebellion, Ar Rebellions, Dersim Rebellion, American Press, Turkey.

Yrd. Do. Dr, Dumlupnar niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm retim yesi,
e-mail: esradegerli@gmail.com

Akademik
Bak
97

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Esra Sarkoyuncu Deerli

Giri
Osmanl Devletinde k belirtilerinin grlmeye balanmas ile ark Meselesi yeni bir ekil ve mana kazanm, Avrupallar nazarnda Osmanlnn mirasnn paylalmas halini almtr. Bu amalar dorultusunda stratejik ve ekonomik deeri olan Osmanl topraklar zerinde, kendilerine bal kk devletlerin kuruluunu desteklemeye balamlardr. Bu politika uyarnca blgeye misyonerler, diplomatlar, uzmanlar ve din adamlar gndermilerdir. Bu grevlilerin yardm ile nce siyasi Krtln teorik alt yaps oluturulmu,
1878 Berlin Antlamas sonrasnda ise lkeyi paralamak iin Krtlk, siyasi bir ara olarak kullanlmaya balanmtr. Bu balamda Ermeniler, Araplar
ve Krtler gibi bamszlk peinde koan gruplara Osmanl hanedanlnn basit bir Anadolu emirlii haline gelmeden tam anlamyla barn salanamayaca fikri alanmtr.
Birinci Dnya Sava ncesinde Ermeni ve Rum faaliyetlerinin tamamen
arlk Rusyann kontrol altna girmesi de zellikle ngiltereyi Dou Anadolu Mslman halk zerindeki faaliyetlerini artrmaya itmitir. ngiliz hkmetinin destei ile de Krdistan Azmi Kavmi, Krt Teavn ve Terakki, Hewi/
Hiva gibi cemiyetler kurularak Osmanl topraklarnda blclk faaliyetlerinde bulunmulardr1. Birinci Dnya Savandan Almanyann mttefiki olarak
yenik kan Osmanl Devletine Mondros Atekesinin (30 Ekim 1918) imzalatlmasyla da mitlenen bu zmreler tekrar harekete gemiler, lkenin paralanmas yolunda azami aba sarf etmilerdir.

Akademik
Bak
98

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Mondros Atekesi sonrasnda tilaf gleri Mezopotamyada kendi himayeleri altnda bir Arap devleti ve Dou Anadoluda bir Ermeni devleti kurmak ve gvenliini salamak iin Dou Anadoluda zerk bir Krdistan vaadiyle Krtleri de Trk kart harekete dhil etme abalarn arttrdklar grlmektedir2. Birinci Dnya Sava galipleri olan ngiltere, Fransa ve talya, Osmanlya
Mondros Atekesinden sonra 10 Austos 1920de Sevr Bar Antlamasn imzalatmlardr. Bu antlamann maddelerinden biri de Gneydou Anadoluda
zerk bir Krdistan kurulmas idi. Avrupann bu plan Kurtulu Sava ile
bozulmutur. Bununla birlikte TBMM, bu dnemde tilaf devletlerinin yan
sra, Batl devletlerin kanatlar altnda faaliyet gsteren Krt teekkllerin
Anadolunun eitli yerlerinde kardklar isyan hareketleriyle de mcadele etmek zorunda kalmtr.
Cumhuriyetin ilanndan sonra da Krt faaliyetlerin tehdidi ile kar
karya kalnmtr. Her ne kadar 24 Temmuz 1924 tarihinde imzalan Lozan Bar Antlamas ile Anadolunun paralanmasnn nne geilmise de zellikle
ngiltere ve Fransa Krtlk politikalarn srdrmlerdir3.Bilindii gibi, bu
1
2
3

Abdlhaluk Mehmet ay, Her Ynyle Krt Dosyas, Ankara, 1996, s. 300307.
hsan erif Kaymaz, Emperyalizmin Krt Kart, Akademik Bak, C. I, Say: 1 (K 2007), s.
159160.
Ayrntl bilgi iin bkz. Bilal N. imir, Krtlk II (1924-1999), Bilgi y., stanbul, 2009.

Amerikan Basnnda Dou syanlar 1925-1938

tehditlerin ilki ve en by 13 ubat15 Nisan 1925 tarihleri arasnda cereyan

eden eyh Sait syan olmutur. Ksa srede Bingl, Mu, Diyarbakr, Tunceli, Elaz, Ergani, Silvan, Siirt ve Urfa gibi geni bir alana yaylan isyan hareketi her ne kadar 15 Nisanda bastrlmsa da blgede huzursuzluk drt yl daha
devam etmitir4. Bu huzursuzluk yllarnda ngiliz casusu Albay Lawrencein
Trkiye, Irak, ran ve Suriyede genel bir Krt ayaklanmasn planlamak iin gizlice bu blgeye gnderildii ve Krt Teali Cemiyeti, Vilayeti Sitte Krt Cemiyeti gibi kurulular yeniden organize ettii bilinmektedir5.
Mays 1926da Yusuf Tao ve etesinin ran snrn geip Beyazd kylerinden hayvan alarak Ar yaylalarna snmas Cumhuriyet tarihimizde Ar
isyanlar denilen ve 1930a kadar devam eden bir seri olaylarn balamasna sebep olmutur6. Bu isyann bastrlmasndan sonra Trk hkmeti Dou
ve Gneydou Anadolu blgelerini imar etmek iin almalara balamtr.
Bu erevede 25 Aralk 1935 tarihinde Tunceli Vilayetinin daresi Hakknda Kanun
adn tayan yasa ile Dersim ismi Tunceli olarak deitirilmitir. Blge halkn eyh ve aalarn tahakkmnden kurtarmak, blgeyi ekonomik sosyal ve
kltrel olarak gelitirmek iin almalara balanmtr. Ancak blgedeki almalarn kendi otoritelerini sarsacandan endielenen airet reisleri, yeni
bir isyan hazrlna girimilerdir. 21 Mart 1937 tarihinde Tunceli-Erzincan yolundaki bir kprnn Haydaran ve Demanan airetleri tarafndan yaklmasyla
balayan Dersim isyan, 1938e kadar devam etmitir7.
Yukarda ksaca sz edilen Dou isyanlar8 btn dnyada byk ilgi
ve merak uyandrmtr. syanlarn ilgiyle takip edildii lkelerden biri de Amerika Birleik Devletleridir. almamzda Amerikan basnnda Dou isyanlarnn nasl algland ortaya konmaya allacaktr. syanlar ile ilgili olarak basn incelenirken, The Centralia Washington Daily Chronicle, The New York Times ve The Independent gibi byk ulusal gazetelerin yan sra, Oakland Tribune, El Paso Herald-Post, Appleton Post-Crescent gibi yerel gazeteler de incelenmitir.
eyh Said syan
eyh Said syan, 13 ubat 1925 tarihinde alt asker kaan yakalamakla grevli Temen Mustafa ve Temen Hasan Hsn komutasndaki Diyarbakrn
4
5
6
7
8

eyh Sait syan hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Ahmet Sreyya rgeevren, eyh Sait syan ve
ark stiklal Mahkemesi, Temel Yay., stanbul, 2002.
brahim Ethem Grsel, Krtlk Gerei, Ankara, 1977, s. 56-57.
Esra Sarkoyuncu Deerli, Ar syanlarnda Yabanc Parma (1926-1930), Sleyman Demirel
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 18 (Aralk 2008), s. 107120.
Dersim syan hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Suat Akgl, Yakn Tarihimizde Dersim syanlar ve
Gerekler, Boazii Yay., 1992.
Dou syanlar olarak isimlendirdiimiz eyh Sait, Ar ve Dersim syanlar, Abdlhaluk Mehmet ay, Bilal N. imir, Suat Akgl gibi kimi aratrmaclar tarafndan Krt syanlar olarak tanmlanrken, Ergn Aybars, Cemal Bardak, Abdlhadi Toplu gibi kimi aratrmaclar tarafndan da Anadolu syanlar olarak ifade edilmektedir.

Akademik
Bak
99

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Esra Sarkoyuncu Deerli

Eil nahiyesine bal Piran kynde arama yapan jandarma mfrezesinin eyh
Saidin kardei eyh Abdurrahimden kaaklar teslim etmesi isteine atele
karlk verilmesi nedeniyle patlak vermitir9. 16 ubatta eyh Said, Gen vilayetinin merkez kazas Darahiniyi basarak valiyi ve teki grevlileri de esir
alm, Cibranllar, Haydaranllar, Hasenanllar, Mistan ve Botan airetlerinin
desteini aldktan sonra da Maden, Siverek ve Erganiyi ele geirmitir. Ayaklanmaclar durdurmak zerine gnderilen ordu birlikleri ise K Ovasnda
eyh Said kuvvetleri karsnda tutunamayarak, 23 ubatta Diyarbakra ekilmek zorunda kalmtr10. Gelimeler zerine hkmet, 23 ubatta dou vilayetlerinde skynetim ilan etmi, Hyanet-i Vataniyye Kanununda da deiiklik yapmtr11. te ancak bu tarihten sonra, 25 ubat 1925 tarihinden itibaren
Amerikan basnnn bu isyan hareketi ile ilgilenmeye balad grlmektedir.
Grne baklrsa isyann gittike yaylmaya balamas Amerikan basnnn ilgisini ekmitir. Bununla birlikte basnda isyann nasl baladna ilikin her
hangi bir bilgiye yer verilmezken, isyann balama sebepleri zerinde etraflca
durulmutur.
The Tyrone Daily Herald Gazetesinin 25 ubat 1925 tarihli haberine
gre, isyann k sebebi zaten eyh Said tarafndan aka ortaya konmutur. Gazeteye gre, Krt lideri eyh Said bir deklerasyon yaynlayarak Krdistan bamsz devletini kurmak istediklerini ve Sultan Abdlhamitin en byk
olu olan ve o sralar Beyrutta yaayan Mehmet Selim Efendiyi tahta karacaklarn ilan etmitir12.
Yine San Antonio Express Gazetesine gre de bu isyann itici gc, Ankara hkmetinin yalnzca Trklere dayanan dar bir ulusuluk program yrtmesidir. Gazetenin iddiasna gre, rani bir dil olarak tanmlanan Aryan dili
kullanan ve Trklerden ok nce Suriye ve Irak arasna ve Ermenistann gney
ve kuzeyine yerleen Krtler, hibir zaman Trk ynetiminden honut kalmam, hatta daimi olarak ynetimin kararlarna itaatsizlik etmilerdir. Yazar bu
iddialarn tarihi bir takm bilgiler vererek temellendirmeye almtr13.
Akademik
Bak
100

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Yazara gre, Trkler Asyaya gelmeden nce Krtler olduka gl idi.

nl Selahattinin emri altnda isyan ederek, 1171de Msr almlar ve yl
burada hkm srmlerdir. Filistinin hkimiyeti meselesi nedeniyle ngiliz
Kral I. Richard ile kar karya gelmiler ve bu savata (11911192) ne kadar
cesur olduklarn gstermilerdir. syanlar ve Selahattinin soyundan gelenler
9
10
11

12
13

Yaar Kalafat, Bir Ayaklanmann Anatomisi eyh Sait, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi Yay.,
Ankara, 2003, s. 126-130.
Yaar Kalafat, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, Ankara,
1992, s. 134-151; Behet Cemal, eyh Said syan, stanbul, 1955, s. 27-28.
smet nn, Hatralar, Bilgi Yay., Ankara, 2006, s. 461; Kazm Karabekir, Krt Meselesi, Emre
Yay., stanbul, 2004, s. 1-35; Ergun Aybars, Yakn Tarihimizde Anadolu Ayaklanmalar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay., stanbul, 1988, s. 40-41.
The Tyrone Daily Herald, 25 ubat 1925, s. 2.
San Antonio Express, 27 ubat 1925, s.3.

Amerikan Basnnda Dou syanlar 1925-1938

arasndaki taht kavgalar nedeniyle Selahattinin lmnden ksa bir sre sonra da Krt saltanat kmtr14.
Yazarn Krt Saltanat olarak niteledii devlet, Fatmiler Devletinin
eski komutan ve veziri olan Selahaddin Eyyubinin Msrda kurduu Eyybiler Devletidir. Yazar Eyybiler Devletinin bir Krt Devleti olduundan o kadar
emindir ki, Trk sultanlarnn byk ounluunu bu saltanatta Krtlerin rolnn az olduu ve kendilerinin asl faktr olduu ve Ktlerin kendilerinin tebaas olduunu ifade etmeleri sebebiyle eletirmektedir15. Bununla birlikte yazar, Krtlerin hibir zaman Trk ynetiminden honut kalmadklar grn
19. yzyl boyunca byk Krt ayaklanmas grldn ifade ederek desteklemek istemitir. zellikle eyh beydullah syan zerinde duran yazara
gre, bu isyan 18801881 tarihleri arasnda hem Trkiyeyi hem de ran endielendirmilerdir. nk bu isyan, Selahattinin ykseliini anmsatm ve
Trkiyenin Van ilinde ikamet eden beydullah tarafndan Trk ve ran Krtlerini birletirerek bir Krt krall kurmak iin balatt isyan Tahran ve stanbulu
tedirgin etmitir. Yazar, Ankara hkmetinin ayn amala balatlm olan eyh
Said syanndan da bu nedenle tedirgin olduu kanaatindedir16.
Indiana Evening Gazetesine gre, isyann iki nemli sebebi vardr. Bunlardan ilki Cumhuriyetin ilk yllarnda uygulanan politikalar ve zellikle 3 Mart
1924te Hilafetin kaldrlmas ile Dou Anadoluda hkmete kar memnuniyetsizliin artmasdr. Gazeteye gre, bu tepkiden yararlanan eyh Said, halk slam dini adna ayaklanmaya aran bir bildiri yaynlayarak, hareketi tek
bir merkez altnda toplamaya almtr. Bu bildiride Emirl-Mcahidin Muhammed Said Nakibendi (din uruna savaanlarn lideri) anlamna gelen
mhrn kullanarak, herkesi din uruna savaa armtr. Amac da Sultan
Abdlhamitin en byk olu olan ve o sralar Beyrutta yaayan Mehmet Selim
Efendiyi baa geirerek saltanat ve hilafeti yeniden kurmaktr17.
Gazeteye gre ikinci sebep ise, petroldr. Yazar, bu olduka nemsiz hadisenin Londra tarafndan dikkatle takip edilmesinin baka bir anlam olamayacan iddia etmektedir. Aslnda burada hi petrol olmadn belirten yazar, Musula yakn olmas nedeniyle Musul petrolleri konusundaki ngiliz-Trk
uyumazlnn bu isyann knn temelinde yattna inanmaktadr. Ayrca, Trkiyedeki yaayan ve savamak iin bir nedene ihtiya duymayan Krtler
arasndaki huzursuzluu da buna balamaktadr. Krtlerin bamszlk istei
Trkiyeye pahalya mal olacak yorumunu yapan yazar, btn bu olanlarn Trk
hkmetinde Musul konusunda ngilizlerle anlamak iin istek yarattn da
kaydetmektedir. Buna ek olarak makale, Trkiyenin isyann ngiliz Dileri ta14
15
16
17

San Antonio Express, 27 ubat 1925, s.3.

San Antonio Express, 27 ubat 1925, s.3.
San Antonio Express, 27 ubat 1925, s.3. Ayrca bkz. EK I.
Indiana Evening Gazete, 9 Mart 1925, s. 5.

Akademik
Bak
101

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Esra Sarkoyuncu Deerli

rafndan desteklendiinin farknda olduunun da altn izmitir18. Dakland Tribune Gazetesi de bu isyan hareketinin petrol sebebiyle ortaya kt kanaatindedir. Bir buuk milyon Trkiyede, yarm milyon da Musulda Krt yaamakta olduunun belirtildii yazda, Trk hkmetinin, ngilterenin Trkiyeye kar Krt ulusal hareketini ynlendirmesinden korktuu ifadesine yer verilmitir. Gazete, bu isyan hareketinden ngilterenin karl kaca ve Trk hkmetine bir miktar para vererek Musul petrollerine sahip olaca da iddia etmitir19.
San Antonio Express Gazetesi de bu isyan Musul meselesi ile ilikilendirmektedir. Gazeteye gre, ngiltere ile alt ay sren grmeler sonrasnda Trkiye,
Milletler Cemiyeti tarafndan belirlenen Brksel hattn kabul etmitir. Her ne
kadar Trkiye, prensip olarak geni Krt nfusunu Irak kontrolne brakmamak
iin mcadele etmise de Krt syan blge halkn hkmete kar souttuu
iin bu karar kabul etmek zorunda kalmtr20.

Akademik
Bak
102

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Grlecei zere Amerikan basn isyann k sebebi olarak en ok Musul meselesi zerinde durmutur. ngilterenin eyh Said syannda etkin bir
rol stlendii dnen yayn organnn says bir hayli fazladr. kinci olarak
Amerikan basnnda Krtlerin bamsz bir devlet kurma talepleri vurgulanmtr. syann knda etkisi olan dini sebepler zerinde ise neredeyse hi durulmam olduu tespit edilmitir. Basna yansyan dier haberler isyann geliimi ile ilgilidir. The Lma News Gazetesinin 25 ubat 1925 tarihli haberinde isyana katlan Krt airetlerinden yaklak 7.000 isyanc saysnn 30.000i bulduu bildirilmektedir. Mustafa Kemal Paann isyan blgesine askeri operasyon
dzenleneceini akladnn da ifade edildii yazda, kar ve kt hava koullarnn hkmetin operasyonunu zorlatraca yorumu yaplmtr21. Yine The
Tyrone Daily Herald Gazetesi de isyanc saysnn 30.000e ykseldiini bildirirken hkmetin Trabzondan stanbula kadar kuatmaya karar verdiini aklamaktadr. Ayrca hkmetin Diyarbakrn 25 km. ilerisine askeri operasyon dzenleneceini aklamas da gazetede yer almtr22. The New York Times ve Sioux City Gazetelerinin 26 ubat 1925 tarihli haberlerinde isyanclarn Krtler
Harput, Diyarbakr ve Dersimi ele geirdiklerini ve Abdlhamitin oullarndan
Selimin Krdistann kral olduunu ilan ettikleri bildirilmektedir. Ayrca isyan
knca, San Remoda bulunan son padiah Vahideddin, bir Fransz gazetesine verdii demete memnuniyetini belirterek, isyanclara baar dilemi olduu da hatrlatlarak, devrik Sultan Abdlhamitin isyanclarn yannda olduu
iddia edilmitir23.
18
19
20
21
22
23

Indiana Evening Gazete, 9 Mart 1925, s. 5. Ayrca bkz. EK II.

Dakland Tribune, 23 Kasm 1925, s. 6.
San Antonio Express, 10 Haziran 1926, s. 3.
The Lma News, 25 ubat 1925, s. 3.
The Tyrone Daily Herald 25 ubat 1925, s. 2.
The New York Times, 26 ubat 1925, s. 2; Sioux City, 26 ubat 1925, s. 3.

Amerikan Basnnda Dou syanlar 1925-1938

San Antonio Express Gazetesinin 27 ubat 1925 tarihli haberinde

Trkiyenin ciddi bir isyan hareketi ile yz yze geldii vurgulanarak, aksi takdirde Ankara hkmetinin blgede skynetim ilan etmeyecei savunulmutur. Ayrca iki milyon Krtn, Trk ynetimini ykmak iin Suriye ve Irak snrnda yer alan vilayette harekete getii bildirilmektedir. Diyarbakrn isyann
merkezi olduu kaydedilen gazetede, Trklerin Diyarbakra byk bir garnizon
gnderdii ancak komu dalarn isyanclara snak grevi grd iin hkmetin iinin zor olduu yorumu yaplmtr24. Dakland Tribune Gazetesinin
10 Mart 1925 tarihli haberinde isyann bastrlamamasnn hkmet deiikliine neden olduu ve yeni hkmetin smet nn tarafndan kurulduu bildirilmektedir. Meclisin Takrir-i Skun Kanununu kabul ederek yeni hkmete
olaanst hal yetkileri tanndnn da belirtildii yazda, isyann bastrlmas
iin ordunun kuvvetlendirildii belirtilmektedir. Gazeteye gre, hkmetin byk ounluu iyi eitimli ve donatml 150.000 subay vardr. Eer bu askerler
blgeye sevk edilirse isyan bastrlabilir25. The Lma News Gazetesinin 30 Mart
1925 tarihli haberinde geni apl bir askeri sevkyatn ardndan balatlan bir
bastrma harektyla ayaklananlarn ounu teslime zorland ve baz airet
reisleri ile birlikte eyh Saidin de ele geirildiini bildirmektedir. Ayrca gazetede ayaklanmay destekleyen Krt Teali Cemiyeti reisi Seyit Abdlkadir ve 12
arkada stanbulda tutuklanarak yarglanmak zere Diyarbakra getirildikleri
belirtilerek bir defa daha Krtler baarsz oldu yorumu yaplmtr.26 30 Haziran tarihli The New York Times Gazetesinde de Mays aynda Seyit Abdlkadir
ve 5 arkadann idamndan sonra 29 Haziranda da eyh Said ve 47 ayaklanma
yneticisinin idam edildii duyurulmutur.27 Amerikan gazetelerinde isyann
bastrlmaya baland Mart aynn sonundan itibaren isyanla ilgili yorumsuz
haberler iletilmekle yetinilmitir. Nitekim isyann bastrlmas ve idam cezalar ile ilgili de haberler genellikle yorumsuz geilmitir.
Ar syanlar
eyh Sait syan sonrasnda 16 Mays 1926da Yusuf Tao ve etesinin ran
snrn geip Beyazd kylerinden hayvan alarak Ar yaylalarna snmas
ile balayan Ar syanlar 25 Eyll 1930 tarihine kadar devam etmitir. Yusuf
Taonun sebebiyet verdii ve Bro Haso Tellinin elebalk yapt birinci Ar
olaylar 16-Mays17 Haziran 1926 tarihleri arasnda gereklemitir. 16 Mays
1926da Soanl, Kzlbaolu, Cilkanl, Bilhanl ve Cinganl airetleri; Ardaki
Brosonlu brahim ve adamlar ile birleerek ayaklanmlardr. randaki Yusuf
Tao ile beraber 1.000 kadar atlnn ran snrn geip Brosonlunun yardmna
gelmesi zerine ayaklanma bymtr. Bunun zerine balatlan askeri harekat nedeniyle isyanclar rana kamtr. Her ne kadar ran hkmetinden snr24
25
26
27

San Antonio Express, 27 ubat 1925, s. 3.

Dakland Tribune, 10 Mart 1925, s. 4.
The Lma News, 30 Mart 1925, s. 2.
The New York Times, 30 Haziran 1925, s. 3.

Akademik
Bak
103

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Esra Sarkoyuncu Deerli

da gerekli nlemleri almas ve geileri nlemesi istenmise de ran el altndan

bu asilere destek vermi, bu nedenle 1320 Eyll tarihleri arasnda ikinci Ar
harekt dzenlenmitir.28
Bu gelimelere ramen, Ar syanlar ancak Aralk 1926dan sonra Amerikan basnna yansmaya balamtr. lk haberler ilk isyan hareketi sonrasnda uygulanan lm cezalar ile ilgilidir. The Lethbridge Herald Gazetesinde
Cumhuriyete kar isyan eden Krtlerden 1.000 kiinin yakaland, daha sonra da randan Krtlerin gelmesinin yasakland bildirilmektedir. Ayrca isyanda Sovyet Ermenilerinin etkisi olduu da kaydedilmektedir29. The New York Times Gazetesinin 30 Aralk 1926 tarihli haberinde de 8 isyancnn asld belirtilmi ancak bunun isyan tamamen ortadan kaldrmaya yetmeyecei ve yeni
isyan dalgalarnn beklendii yorumu yaplmtr.30 Nitekim Ar blgesinde
planlanm olan asl byk ayaklanmay desteklemek, devletin dikkatini eitli blgelere ekmek suretiyle Arya mmkn olduu kadar az kuvvet gnderilmesine sebep olmak ve bylece Arda balatlmas dnlen isyan baarl klmak amacyla Dou ve Gneydou Anadolunun eitli yerlerinde bir takm ayaklanmalar, 1929 ylnda patlak vermitir. 22 Mays 1929 tarihinde balayan Jilyan Aireti Reisi Ali Resuln kard ayaklanma 3 Austos 1929 tarihinde bastrlmtr. 14 Eyll 1929 tarihinde balayan Tendrk olaylar ise 27
Eyll 1929da bastrlm, ranl airet reisi eyh Abdlkadir ve mahiyeti rana
kamtr31. te Amerikan basn bu isyan hareketi ile bu tarihten sonra ilgilenmeye balamtr.

Akademik
Bak
104

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

eyh Said syannda olduu gibi Amerikan basn isyann nasl baladndan ziyade isyann k sebepleri zerinde durmutur. Hamilton Daily
News Gazetesine gre, Mustafa Kemal Paa, btn mezheplere kar harekt
balatmtr. Yazara gre, Menemende 27 Mslman ve 1 Yahudinin aslmas ve 300 kiinin Nakibend Dervilerin hazrlad komploda yer almalar nedeniyle tutuklanmas bunun gstergesidir. Mustafa Kemal, btn tekkeleri kapatm, Konyadaki dervi tekkesini ise mzeye evirmitir. Buradaki avizeler ve
Bektai kyafetleri Ankaradaki ulusal mzede sergilenmek zere Ankaraya gtrlmtr. Gazi bylece Trkiyeyi modernize etme asndan bir zafer kazanmtr. Ancak derviler son derece fanatik ve cahil halk kullanmlardr. Menemenden hemen sonra ayn dinsel sebeplerle Ar evresinde yaayan sava Krtler, derviliin kaldrlmasna kar ayaklanmlardr32. Yine San Antonio
Express Gazetesinde de isyan, dini sebeplere ve laiklik ynnde gerekletirilen devrim hareketlerine balanmtr. Gazeteye gre, dalk blgelerde ikamet eden inat Krtler, Osmanl dzene sk skya baldr. Bu Krtlerin byk
28
29
30
31
32

Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), Genelkurmay Bakanl Yay., Ankara, 1972, s.

168-213; smet Bozda, Krt syanlar, Truva Yay., stanbul, 2004, s. 75-83.
The Lethbridge Herald, 23 Aralk 1926, s. 4.
The New York Times,30 Aralk 1926, s. 1.
Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), s. 249-270.
Hamilton Daily News, 15 Austos 1931, s. 3. Ayrca bkz. EK III.

Amerikan Basnnda Dou syanlar 1925-1938

ounluu Trk topraklarnda, ancak baz kabileler de Kuzey Bat ran ve Kuzey
Irakta yaamaktadr. Bu Krtler fanatik ekilde Ortodoks Muhammedanizme
(Hanefi mezhebine) mensupturlar. Kesinlikle Mustafa Kemal tarafndan balatlan batllatrma hareketini reddetmektedirler. 6 yl nce Ankara hkmeti tarafndan halifelik kaldrlp devletin laik olaca aklandnda buradaki
Krtler bir hayli kzmlardr. Bu nedenle Krt Kabileleri monariyi yeniden getirmek iin ayaklanmlardr. Bu isyann ncleri Sovyet Rusya ve randan gelmilerdir. Yazya gre, Mustafa Kemal bu blgeleri modernletirmek, eski slam kanunlarn deitirerek Avrupa hukukunu getirmek istemektedir. Krtler
Mustafa Kemalin yeniliklerini inanlarn ve airet yaplar iin bir tehdit olarak grmler ve Ar da evresinde yeni dzene bakaldrmlardr33. The
Sunday Times Gazetesi de Mustafa Kemalin kadnlar da iine alan modern reformlar Krt airetleri tarafndan isyanla karland yorumu yaplmaktadr34.
Ar syanlarn dini sebeplere balayan bir baka gazete de The Coshocton Tribune olmutur. Bu gazetenin iddiasna gre, Mustafa Kemal Paann emriyle Trk hkmeti faist izgide yeniden ekillenmektedir. Yazar, bu deiimin
karakterden ziyade ekilde olacana inanmaktadr. Pek ok dier ulusal devletlerin siyasi tarihlerinde grld gibi, monari kiisel diktatrlkle yerinden edilmitir. Mustafa Kemal, kart grl partileri en az Abdlhamit kadar
sert ekilde bastrmtr. Gerekletirilen devrimden sonra da Avrupann hasta
adam yerini gelimekte olan gen Cumhuriyete brakmtr. Bu balamda din
ve devletin birbirinden ayrlmas baaryla gerekletirilmitir. Ancak bu trajedisiz gereklememitir. Yazar bu grn desteklemek iin Menemen hadisesinden bahsederek, burada 28 kiinin idam edildiini vurgulamaktadr. Yazara gre, Kemalist rejimin isyanlarla ba derttedir. Krt isyannn k sebebi
de devrime olan tepkidir. Trkiye salad geliim hamlelerine ramen, tepkiler nedeniyle istedii modernizme asla ulaamayacaktr35.
The Billings Gazetede 27 Ocak 1929 tarihinde Hindistandaki eski Amerikan Ticaret Komisyonu yesi Charles C. Batchelder tarafndan kaleme alnan
yazya gre ise isyann sebebi Birinci Dnya Sava sonunda Trkiyeye imzalatlan Sevrin gereklememesidir. Batcheldere gre, kendilerini ihanete uram hisseden Mslmanlar Mezopotamyada, Suriyede ve Trkiyeye kar savamaktadr. nk Mustafa Kemal Paa fesi kaldrm ve kadnlarn peesini amtr. zellikle Krtler, Mustafa Kemalin programndan ve sert nlemlerinden son derece rahatszdr, isyann sebebi de budur36. The Lethbridge Herald Gazetesi de Charles C. Batcheldern grlerini paylamaktadr. Gazeteye
gre, Mslman Krtler, Osmanl mparatorluu dneminde imzalanan Sevr
Antlamas ile zerk bir yap kazanmlard. Ancak bu gereklememitir. O zamandan beri Trklerle Krtler atma halindedirler37.
33
34
35
36
37

San Antonio Express,16 Austos 1930, s. 1.

The Sunday Times, 21 Eyll 1930, s. 2.
The Coshocton Tribune,7 Nisan 1931, s. 6.
The Billings Gazette, 27 Ocak 1929, s. 8. Ayrca bkz. EK IV.
The Lethbridge Herald, 12 Temmuz 1930, s. 2.

Akademik
Bak
105

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Esra Sarkoyuncu Deerli

Syracuse Herald Gazetesi de isyann sebebi Krtlk hareketidir. eyh

Said asldktan sonra kuvvetli bir askeri g ile blgede skynetim uygulanmtr. Daha sonra blgeyi imar etmek iin yollar yaplm, Krt ulusuluuna kar propaganda yapmak zere Krt blgelerine Trk retmenler gnderilmitir. Bylece Ankara hkmeti blge halkn airet liderlerinin etkisinden
kurtarmaya almtr. Ancak bu almalar Krtl ortadan kaldrmaya
yetmemi ve Krtler yeni bir isyan hazrlna girimilerdir38.
The Helena Daily Independent Gazetesi de benzer gr paylamaktadr. Buna gre, blgede yaayan bir buuk milyon Krt, haritay deitirerek
bugnk Trk, ran, Irak topraklarnda devlet kurmak istemektedir. Muhtemelen bu Krtlerin yarsndan fazlas Trkiyenin dou blgesinde faaliyet gstermektedir. Bu blgenin snrlar Ermenistan, ran, Irak ve Suriyeye dayanmaktadr. Krtler, Asyada yaayan dier kabileler gibi Bakan Wilsonun yaynlad ilkelerle umutlanmlardr. Krtler hala bu umudun peinden komaktadr39.

Akademik
Bak
106

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

The Havre Daily News Gazetesine gre ise isyann k sebebi, Trk hkmetinin be sene nce eyh Salahaddinin olu eyh Saidi idam ettirmesidir40. Yine San Antonio Express Gazetesine gre de, Krt airetleri Trk hkmetinin eyh Said syann bastrmasndan sonra uyanmtr. Bu gazetede
Trk basnnda kan isyanla ilgili yorumlara da deinilmitir. Buna gre, Trk
gazeteleri Sultan Abdlhamiti sulamaktadr. Abdlhamit, blgedeki fanatik
dindar olan airet liderlerine ve eyhlere snrsz g vermitir. Bu nedenle airetler Abdlhamitten sonra otoriteye hibir zaman dinlememilerdir. syann
sebebi de Krtlerin zerk yaplarn korunmas isteidir. Ayrca Trk gazetelerinde rana kar bir tepkinin de olutuunun belirtildii yazda, rnek olarak
da Vakit Gazetesinde Bu airetlerin silahlanmasnda rann hibir ilgisi olmamas ifadesine glyoruz. manetli yazya dikkat ekilmitir41. Yine Kingsport ve The Sunday Avalanche-Journal Gazeteleri de Trk gazetelerinde isyanla ilgili kan haberlere dikkat ekmektedir. Trk gazetelerinin isyan eyh Saidin idamna baladklarna deinilmektedir. Bu gr bu gazeteler tarafndan da benimsenmi
gibidir. eyh Said ve 9 yardmcsnn bamsz Krdistan kurma teebbsleri
nedeniyle asldklar belirtilen yazda, yeni isyann sebebi de bir nceki ile tamamen ayndr. Ayrca isyanda yer alanlarn pek ou Anadolu Krtleri ile akrabalk ba bulunan ran Krtleri olduuna da dikkat ekilerek, Trk hkmetinin bu Krtleri tekilatlandrd iin ran suladna ve bugn Tahrana bir
nota gnderildiine deinilmitir. Gazeteler ayrca isyanclarn silahlar Sovyet
Ermenilerinden edindikleri ve Sovyet ve Ermeni askerlerinin bu isyana nclk
ettikleri ve para harcadklar grne de katlmaktadr42.
38
39
40
41
42

Syracuse Herald, 6 Temmuz 1930, s. 9.

The Helena Daily Independent, 31 Mays 1932, s. 4.
The Havre Daily News, 7 Temmuz 1930, s. 6.
San Antonio Express,7 Temmuz 1930, s. 3.
Kingsport, 6 Temmuz 1930, s. 4; The Sunday Avalanche-Journal, 6 Temmuz 1930, s. 11.

Amerikan Basnnda Dou syanlar 1925-1938

The Sun Herals, ve The Ironwood Times Gazetelerinin 29 Austos 1930

tarihli haberlerine gre, Krtler kt koullarda bir odal evlerde yaayan, says drt olan karlarn slam hukukuna gre satn alan, fanatik dindar, bir hayli
medeniyetten uzak, sava bir topluluktur. Trk-ran snrlar yaknndaki Ar
danda ayaklanan ve ok sayda Trk askeri tarafndan operasyon dzenlenen Krtler, Trkler Asyada hkimiyet kurduundan beri dzenli olarak savamaktadr. zgrlk da insan olan Krtler zerinde Trkler hibir zaman
hkimiyet kuramamtr. Bu gazetelere gre isyann sebebi de budur43. Fairbanks, The Centralia Washington Daily Chronicle Gazetelerinde de ayn gr savunulmaktadr. Buna gre, Osmanl hanedannn Krtlere liderlik etme
istei eyh Said syannda anlalmtr. Mevcut isyann da amac, Sultan
Abdlhamitin olu Selimin liderliinde bamsz bir Krdistan kurmaktr44.
Amerikan basnnda, Ar isyanlarnn geliimi konusu ise, isyan sebepleri kadar ayrntl deerlendirilmemitir. syanla ilgili haberlerin yzeysellii basnda yer alan haberin hangi isyan dalgasna ait olduunu anlama konusunda sknt yaratmaktadr. syann geliimi ile ilgili ise ilk habere 30 Nisan 1930
tarihli Appleton Post ve Mason City Globeda rastlanmaktadr. Burada yazarn
nl ngiliz Asya aratrmacs olarak tanmlad Albay Lawrencen Iran ve Irak
arsndaki Trk snrna yakn Ravanduzda bulunduu bildirilmektedir. Albay
Lawrencen bu blgede olmasnn Trk gazetelerinde speklasyonlara neden
olduuna deinilen yazda, Trk basnnda konu ile ilgili Acaba randa m yoksa
Trkiyede mi isyan planlyor? eklinde korkulu manetler att kaydedilmektedir45.
Nitekim bu haberden ksa bir sre sonra, 22 Mays 1929 tarihinde, Jilyan Aireti Reisi Ali Resul tarafndan bir isyan balatlmtr46. Kingsport ve The
Sunday Avalanche-Journal Gazetelerinin 6 Temmuz 1930 tarihli haberlerinde,
Ar dalk arazisine Trk hkmeti tarafndan operasyon dzenlendii kaydedilmektedir. Ancak bu gazetelerin ortak gr, airetlerin dadaki maaralarda saklanabilmesinin Trk ordunun iini zorlatrd ynndedir. Ayrca, hkmetin Jilyan Krtlerini Arya girmesini engellemek iin nce piyadelerini
kulland ancak daha sonra uaklarla da etekleri bombalamaya balad bildirilmektedir47. The Havre Daily News Gazetesinin 7 Temmuz 1930 tarihli haberinde de Ardaki Krt isyannn gittike byd bildirilmektedir. Ayn haberde isyana katlmak iin 15.000i silahl 30.000 Krtn Dou Trkistandan
Anadoluya getii de ifade edilmektedir. Gazeteye gre, bu isyanclara kar
Trk hkmeti piyade basknlarnn yan sra uaklarla da dadaki isyanclarn
sakland maaralar da bombalamaktadr48.
43
44
45
46
47
48

The Sun Herals, 27 Austos 1930, s. 5; The Ironwood Times, 29 Austos 1930, s. 2. Ayrca bkz. EK V.
Fairbanks, 9 Mart 1931, s. 2; The Centralia Washington Daily Chronicle, 26 Mart 1931,s.6.
Appleton Post, 30 Nisan 1930, s. 24; Mason City Globe Gazette, 30 Nisan 1930, s. 10.
Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), s. 168-213.
Kingsport, 6 Temmuz 1930, s. 4; The Sunday Avalanche-Journal, 6 Temmuz 1930, s. 11.
The Havre Daily News, 7Temmuz 1930, s. 6.

Akademik
Bak
107

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Esra Sarkoyuncu Deerli

San Antonio Express Gazetesinde ise, Trk hkmetinin isyanclar

Arda sktrd bildirilmektedir. syanc kabileler lmle yz yze gelmitir. Bir taraftan Trk uaklar bombardman ederken, dier yandan ulusal ordunun sktrmas ile isyanclarn rana kamas imknsz hale gelmitir. Trk
hkmetinin dn Tahrana bir nota gndererek Krt airetlerine rann yataklk etmesini knandnn da belirtildii yazda, Trkiyenin dzenledii operasyonun (ran topraklarna geii) sadece Trk topraklarnda huzuru salamak olduunu iddia ettii ancak snrn bozukluu dnlnce Trk hkmetinin snr deitirmek istedii aikrdr denilmektedir49. The Morning Herald Gazetesinde de Krt isyanclarn Ermeni blgesi olan Erzuruma katklar ancak burada da Trk uaklar tarafndan bombalandklar ve bu bombardman uaklarndan birinin isyanclar tarafndan drld iddia edilmektedir50. The New York Times Gazetesi ise, Trk ordusunun baarl olduu ve isyanclar kstrd ynndeki haberlerinin aksine, Krtlerle Trkler arasndaki
arpmann iki haftadr ayn ekilde devam ettiini iddia etmektedir. Gazetenin yorumuna gre, iki taraf da kesin zafer kazanmamasna ramen Trkler isyan bastrdklarn iddia etmektedir51.

Akademik
Bak
108

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

The Sun Herals, ve The Ironwood Times Gazetelerinin 29 Austos 1930

tarihli haberlerine gre, 3 Austos 1929 tarihinde bastrlmtr. Ayrca yazda,
Krtlerin yaadklar corafi koullardan yararlanarak, daima savarken gerilla taktii uygulamalar nedeniyle her ne kadar 1925 ve 1929da Krt isyanlar bastrldysa da yeni isyanlar kapda olduuna dikkat ekilmitir52. Gazetede de vurguland gibi 14 Eyll 1929 tarihinde Tendrk olaylar balamtr53. Amerikan gazetelerinde bu olaylarn geliimi ile ilgili deil de isyann bastrlmas ile ilgili bilgilere yer verildii dikkat ekmektedir. The Sunday Times
Gazetesinde Tendrk olaylar esnasnda Krt airet mensuplarndan yzlercesinin ldrld, 200 kyn yakld ve Trkiyenin bu eylemde ran da
hedef ald iddia edilmektedir54. The Centralia Washington, Daily Chronicle
ve Appleton Post-Crescent Gazetelerinde de Trkiyedeki son isyan hareketinin merkezinin Sleymaniye olduu ifade edilmektedir. Ayrca Iraktaki eyh
Barzaninin Molla Hseyin erif idaresinde 500 kiilik bir grubu Irak snrn
aarak at Dana55 sevk etmitir. Ankara hkmeti burada harekt balatm,
Molla Hseyin erif etesi tekrar Iraka snmak zorunda kalmtr. Ayrca Appleton Post-Crescent Gazetesi, son isyann da bastrldn ve isyanc liderleri49
50
51
52
53
54
55

San Antonio Express,7 Temmuz 1930, s. 1.

The Morning Herald, 17 Temmuz 1930, s. 4.
The New York Times, 27 Temmuz 1930 s. 17.
The Sun Herals, 27 Austos 1930, s. 5; The Ironwood Times, 29 Austos 1930, s. 2.
Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), s. 249-270.
The Sunday Times, 21 Eyll 1930, s. 3.
at Da, Hakkarinin Yksekova ilesi krsalnda, Irak snrna yakn olan Oramarn 15 km. dousundadr.

Amerikan Basnnda Dou syanlar 1925-1938

nin ise rana katn kaydetmektedir 56. Fairbanks, The Centralia Washington
Daily Chronicle ve Appleton Post-Crescent Gazetelerinde ise Mustafa Kemal
Paann isyan sona erdikten sonra knn ortasnda iki ay sren bir yurt gezisine ktna dikkat ekilmektedir. Bu denetim gezide Mustafa Kemalin zellikle rahatszlk olan isyan blgeleri ziyaret ettiinin alt izilmitir. Gazeteler tarafndan Mustafa Kemal Paa, gezi esnasnda yapt konumalarnda bugnden deil gemiten bahsettii ve isyanlarn devrime kar bir tepki olduundan dahi bahsettirmedii iin eletirilmektedir. Gezi ile Mustafa Kemal ulusal
cepheye katlm salamaya almtr. Ancak gazeteler, bunun salanamad
ve zellikle isyan blgelerinde Amerikancln filizlendii fikrinde birlemektedir. Ayrca bu gazetelerde, Mustafa Kemalin dou ve bat Trkiyede yapt
denetim gezisinden sonra eski saltanatn ykntlar arasnda kalm huzursuz
gney ve dou blgelerini gelitirmeye btn dikkatini vermi olduunu ve bu
blgelerin imar edileceine de dikkat ekilmektedir57.
Ar syanlar ile ilgili son haberler ise isyanclara verilen cezalarla ilgilidir. The San Antonio Light Gazetesinde Cumhuriyet Savcs tarafndan isyanclarndan 150si iin idam cezas istendii ve Adanadaki mahkeme tarafndan da bu cezann onand bildirmektedir58. The Helena Daily Independent
Gazetesinde de iki yl nce meydana gelen Ar syanlar nedeniyle 500 kiinin
yargland ve 34 Krtn asld haberi verilmektedir. Trk sultanlar tarafndan Krtleri daima bask altnda tutulduu ve Mustafa Kemal rejiminde bu durumun aynen devam ettii da gazetenin iddialar arasndadr59.
Dersim syan
Ar syanlarnn bastrlmasndan sonra Trk hkmeti Dou ve Gneydou
Anadolu blgelerini imar etmek iin almalara balamtr. Ancak blgedeki
almalarn kendi otoritelerini sarsacandan endielenen airet reisleri, yeni
bir isyan hazrlna girimilerdir60. Dersim syan, eyh Hasan airetine mensup olan Abasan Aireti reisi Seyit Rza nderliinde, askere gitmek ve vergi
vermek istemeyen dier airetlerce de desteklenen bir grup tarafndan 20-21
Mart 1937 gecesi Harik kprsnn yklmas, kpryle Kahnut Buca arasndaki telefon hattnn kesilmesi ve blge askeriyesine dzenlenen saldr ile
balamtr61. Kpr ykldktan sonra blgedeki 9. Seyyar Jandarma Taburuna
da 26 Nisanda baskn dzenlenmi, birok askeri birlik baslarak askerler ldrlmtr. syanclar, eyh Hasan airetine mensup olan Abasan Aireti reisi
56
57
58
59
60
61

The Centralia Washington, 25 Eyll 1930, s. 1; Daily Chronicle, 25 Eyll 1930, s. 2; Appleton PostCrescent, 30 Eyll 1930, s. 4.
Fairbanks, 9 Mart 1931, s. 3; The Centralia Washington Daily Chronicle, 26 Mart 1931, s. 10; Appleton
Post-Crescent, 18 Nisan 1931, s. 11. Ayrca bkz. EK VI.
The San Antonio Light, 9 Mays 1932, s.1.
The Independent, 31 Mays 1932, s. 2.
imir, a.g.e., s. 391.
Akgl, a.g.e., s. 123-128.

Akademik
Bak
109

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Esra Sarkoyuncu Deerli

Seyit Rza nderliinde, askere gitmek ve vergi vermek istemeyen dier airetlerce de desteklenenince yaklak 6.000 kiilik bir grup isyanclara katlmtr62.

Akademik
Bak
110

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Amerikan basnnn dier iki isyan hareketinde olduu gibi bu isyan hareketinin balay ekli deil de k sebepleri zerinde durmutur. The New
York Times Gazetesi, kan Dersim syann Trkiye ile Suriyenin mandater
devleti Fransa arasnda skenderiye Sanca nedeniyle ortaya kan anlamazla balamaktadr. Gazetede Dou blgesinde yaayan huzursuzlukta da
Fransann etkisi olabilecei yorumu yaplmtr63. Fairbanks Gazetesinde ise
ncelikle blge halk hakknda ksaca bilgi verilmektedir. Buna gre, Dersim
aka kltrel olarak Krdistann parasdr. Bu blgenin 1930larn ortalarnda nfusu 65.00070.000 civarnda idi. Burada yaayan Krt airetlerin bir ksm mkemmel Krte konumakta olup, ounluun kulland dil Zazadr. Bu
blgede yaayan halkn tamam Alevi mezhebine mensuptur. Ancak gazeteye
gre, lkede baka blgelerde de alevi bulunmaktadr ancak Dersim halk dini
inanlar bakmndan bir hayli fakldr ve bu zellii ile dier Alevilerden ayrlrlar. Ayn ekilde lkede dier Krtlerin ounluu ise Snni mezhebe mensuptur. Bu adan da dier Krtlerden de farkldrlar. Yazara gre, 1930larn ortasna kadar Dersim, merkezi otorite tarafndan kontrol altna alnamamtr.
Dersimdeki airetleler kendi geleneksel airet yasalarn tanmayan hibir devlet otoritesine itaat etmemitir. Airet reislerinin halk zerinde ok ciddi bir etkisi vardr. Ayrca bu airet reisleri ekonomik olarak halk istismar etmektedir.
ou airet reisi blgeye atanan hkmet yetkilileri ile ikili temaslar kurarak
glerini daha da artrma yoluna gitmilerdir. Geleneksel olarak vergi demeyi daima reddetmilerdir. 1935den sonra hibir Dersimli gen Trk ordusunda
yer almamtr. Kan davas nedeniyle airetler arasnda daimi bir atma mevcuttur. Airet mensuplar komularna baskn yapmak iin silah tarlar. Krtlk airetler tarafndan kamlanr aileler tarafndan ocuklar bu ekilde yetitirilir. 1936da hkmet tarafndan blge imar edilmeye allmtr. Yollar,
kprler ve okullar yaplmtr. Ancak airet reisleri bu imar almalar nedeniyle eski glerini yitirdiklerini fark etmilerdir. Bu nedenle Seyyid Rza nderliinde 5 kabile modernleme programna kar kmtr64. Grlecei gibi
gazeteye gre, isyann k sebebi blgenin feodal yapsn devam ettirmektir.
El Paso Herald-Post Gazetesi de Fairbanks Gazetesi ile ayn fikirdedir. zellikle bu gazetede hkmetin zorunlu eitim uygulamasna blge halknn kar
kt vurgulanmaktadr. Ayrca gazetede 5000den fazla airet mensubu devrim kart Dersim isyanclarnn ldrldnn devlet tarafndan akland
bildirilmektedir. Yine gazetenin haberine gre, 25.000 Trk askeri Krt isyann
bastrmak iin kullanlmtr65. Oakland Tribune Gazetesi de El Paso Herald62
63
64
65

Cumhuriyet Ansiklopedisi 1923-2000, Cilt I (1923-1940), Yap Kredi Yay., stanbul, 2006, s. 277.
The New York Times, 8 Nisan 1937, s. 5.
Fairbanks, 9 Mays 1937, s. 3.
El Paso Herald-Post, 16 Haziran 1937, s. 12. Ayrca bkz. EK VII.

Amerikan Basnnda Dou syanlar 1925-1938

Post Gazetesi ile benzer bilgileri verirken Habib Kjo ve olunun hala yakalanamadn kaydetmektedir66.
Basnda yer alan dier bilgiler, Genelkurmayn emri ile 3 Mays 1937de
Trk Hava Kuvvetlerine mensup uaklarla Keiseken kynn bombalanmas ile balatlan askeri harekt ile ilgilidir. The New York Times Gazetesinde
Dersime dzenlenen operasyonda gnll pilot olarak Atatrkn manevi kz
Sabiha Gkenin grev aldna dikkat ekilmektedir. Ayrca gazetede 30.000
Trk askerinin Dersime gnderildii ve isyann bastrlmaya baland belirtilmektedir. Gazete, hkmetin bu operasyonun Dersimden alnan bilgilere
gre, tarihteki en gizli askeri operasyonlardan biri olduunu savunmaktadr.
Bu nedenle de ancak 30.000 Trk askeri ve uak filolar ile isyan bastrmak iin
harekta baladnda, isyanla ilgili bilgilerin devlet tarafndan basna aklanmas ile bilgi edinilebildii belirtilmektedir67.
Gazetelerdeki dier haberler ise, isyan sonrasnda verilen cezalarla ilgilidir. Bilindii zere, syann elebalarndan Roznakl Kamer, Demenanl Cebrail, Yusufhanl Adatl Kamer, Kureyanl Hasso Seydo yakalanmtr. Ayaklanmann lideri Seyit Rza da 12 Eyllde teslim olmutur. syanclardan Seyit
Rza, Refik Hseyin (Seydo Hasso), Yusufhan aireti reisi Kamerin olu Fndk,
Dedeman aireti reisi Cebrailin olu Hasan ve Mirza olu Alinin olu Ali idam
cezasna arptrlrken, 33 kii ar hapis cezasna arptrlmtr. 14 kii de beraat etmitir68.
14 Eyll 1937 tarihli The New York Gazetesinde Trk hkmeti tarafndan sonlandrlana kadar halk tarafndan hibir bilgi edinilemeyen Dersim syan sonunda Krt isyanclarn teslim olduu ve Seyyid Rzann ise tutuklanarak Erzincanda isyann eleba olarak yargland bildirilmektedir69. The Kingston Daily Freeman ve The Paris News Gazetelerinde de 80 yandaki Krt lider
eyh Seyyid Rza ve iki olunun geen bahar kan isyan nedeniyle idam edildii bildirilmektedir70. Her iki gazetede de Trk hkmeti ok sert ekilde isyan bastrd iin eletirilmektedir.
Amerikan basnnda dier iki isyan hareketi ile ilgili kan haber says
ile Dersim syan ile ilgili kan haber says karlatrldnda, Dersimle ilgili
son derece az haberin basna yansd grlmektedir. Amerikan basn isyanla
ilgili yeterince bilgi edinemedii iin Trk hkmetini sulamaktadr. zellikle
The New York Gazetesinde isyanla ilgili haberlerin devlet eliyle isyan bastrlmaya baland tarihten sonra basna aksettirildii iddia edilmektedir.
66
67
68
69
70

Oakland Tribune,17 Haziran 1937, s. 2.

The New York Times, 17 Haziran 1937, s. 12.
imir, a.g.e., s. 411-412.
The New York Times, 14 Eyll 1937, s. 10.
The Kingston Daily Freeman ,15 Kasm 1937, s. 5; The Paris News, 15 Kasm 1937, s. 10.

Akademik
Bak
111

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Esra Sarkoyuncu Deerli

Sonu
Amerikan basn isyanlarla yakndan ilgilenmi, isyanlarn gidiatn ok ksa
sreli gecikmelerle kendi kamuoylarna aksettirmilerdir. Amerikan basnnda
isyanlarla ilgili haberler gazetelerin d politika sayfalarnda yer almakla birlikte, neredeyse tm bir sayfa ayrlarak, olaya k tutmaya allmtr.
Amerika Birleik Devletlerinin politik duruunu gazetelere de yansmtr. Bu nedenle isyanlarla ile ilgili haberler son derece yanl ekilde aksettirilmitir. rnein kullanlan terminoloji son derece dikkat ekicidir. Dou Anadolu blgesinden bahsedilirken Ermenistan, Gneydou Anadolu blgesinden
bahsedilirken ise Krdistan tabirleri kullanlmtr. Ayn ekilde Trk Devrimi
reform hareketi olarak nitelendirilirken, Mustafa Kemal Atatrk iin ise diktatr sfat srarla kullanlmtr.
Amerikan basnnn isyanlarla bu kadar yanndan ilgilenmesinin muhtemel sebebi, isyanlar hem siyasi Krtlk hem de Trk Devrimine tepki olarak alglamalarndan kaynaklanmaktadr. Bununla birlikte her isyanla ilgili
Amerikan basn tarafndan yaplan yorumlarda her iki etken de zikredilirken,
isyandan isyana kimi farkllk da grlmektedir. eyh Said syannn k sebebi daha ok Musul Meselesi nedeniyle ngiltere ile ilikilendirilirken, Halifeliin kaldrlmas dolaysyla Trk devrimine halkn tepkisi de sklkla dile getirilmitir. Ar syanlar ise dorudan Trk Devrimlerine kar halk tarafndan
gelitirilen tepki ile ilikilendirilmi ve zellikle kadnlarla ilgili gerekletirilen devrim hareketlerinin bu isyanda itici g olduu dncesi aksettirilmitir. Ayrca Trkiye ile snr problemleri nedeniyle rann ve Trkiyenin Batya
yaklamas nedeniyle de Sovyet Rusyann isyanla ilgisi olabilecei yorumu yaplmtr.

Akademik
Bak
112

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Dersim syan ise daha ok siyasi Krtlkle ilikilendirilmektedir. Bu

konuda Amerikan basn Krt isyanclar bamszlk mcadelesi veren birer
kahraman olarak gstermekten ekinmemitir. Hatta basn, Bakan Wilsonun
prensipleri kabul edilseydi blgeye bar olaca iddiasnda dahi bulunmaktadr. Ayrca blge halknn feodal yapsn devam ettirmek arzusunda olduu da
sklkla vurgulanmtr. Bunun yan sra Fransa, Trkiye ile aralarnda olan skenderiye Sanca meselesi nedeniyle bu isyan hareketi ile ilikilendirilmitir.
Dier iki isyanla ilgili kan haber says ile Dersim syan ile ilgili haber says
karlatrldnda, son isyanla ilgili son derece az haber yapld grlmektedir. Amerikan basn bunun sebebinin Trk hkmeti tarafndan blgeye gizli
bir operasyon dzenlendii ve isyanla ilgili bilgilerin ise devlet tarafndan basna yanstlan haberlerle snrland eklinde aklamaktadr. syanlarla ilgili ile Amerikan basnnn genel kanaati ise, her ne kadar Trk hkmeti tara-

Amerikan Basnnda Dou syanlar 1925-1938

fndan zikredilen isyanlar bastrlmsa da, yeni isyanlar kmaya devam edecei ynndedir.
Trk Devrim hareketinin deeri, doruluu ve kalcl konusundaki
grler pek i ac deildir. Amerikan basn konuya pheci bir yaklam gelitirmitir. Halktan gelen tepkiler nedeniyle ki Amerikan basn sadece isyanlara deil Menemen hadisesine de dikkat ekmektedir, devrimin baarl olamayaca basnda hkimdir. Bununla birlikte, Modernleme ve gerekletirilen
kalknma hamleleri konusunda Trk Devrimine kar olumlu bir yaklamn
olduunu sylemek mmkndr. Daha z bir ifadeyle Amerikan basnna gre,
Trk Devrimi dorudur ancak halk tepkisi nedeniyle kalc olamayacaktr.
Trk hkmetinin ise sert bir ekilde eletirildii grlmektedir. Bu
eletirilerin odak noktas ise Atatrk ve Trk hkmetinin isyan hareketini bastrmakta kulland sert nlemler olmutur ve pek ok yayn organ tarafndan
olduka sert ve acmasz bulunmutur. Atatrk ve Trk hkmetinin eletirildii bir dier nokta ise, hkmet tarafndan takip edilen merkezi otoriteyi glendirme ve devrimlerin kabuln salamak maksadyla uygulad prosedr
olmutur.
Kaynaklar
Kitap ve Makaleler
AKGL Suat, Yakn Tarihimizde Dersim syanlar ve Gerekler, Boazii Yayn, 1992.
AYBARS Ergun, Yakn Tarihimizde Anadolu Ayaklanmalar, Trk Dnyas
Aratrmalar Vakf Yayn, stanbul, 1988.
CEMAL Behet, eyh Said syan, stanbul, 1955.
BOZDA smet, Krt syanlar, Truva Yayn, stanbul, 2004.
Cumhuriyet Ansiklopedisi 1923-2000, Cilt I, YKY, stanbul, 2006.
AY Abdlhaluk Mehmet, Her Ynyle Krt Dosyas, Ankara, 1996.
GRSEL brahim Ethem, Krtlk Gerei, Ankara, 1977.
NN smet, Hatralar, Bilgi Yayn, Ankara, 2006, s. 461.
KALAFAT Yaar, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki
ve D Olaylar, Ankara, 1992.; Bir Ayaklanmann Anatomisi eyh Sait,
Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi Yayn, Ankara, 2003.
KARABEKR Kazm, Krt Meselesi, Emre Yayn, stanbul, 2004.
KAYMAZ hsan erif, Emperyalizmin Krt Kart, Akademik Bak, C. I, Say: 1
(K 2007), s. 155-192.
RGEEVREN Ahmet Sreyya, eyh Sait syan ve ark stiklal Mahkemesi,
Temel Yaynlar, stanbul, 2002.
SARIKOYUNCU DEERL, Ar syanlarnda Yabanc Parma (1926-1930),
Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 18 (Aralk 2008),
s. 107120.
MR Bilal N., Krtlk II (1924-1999), Bilgi Yayn, stanbul, 2009.

Akademik
Bak
113

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Esra Sarkoyuncu Deerli

Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938),

Genelkurmay Bakanl Yayn, Ankara, 1997.

Gazeteler

Akademik
Bak
114

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Dakland Tribune, 23 Kasm 1925, 10 Mart 1925

El Paso Herald-Post, 16 Haziran 1937
Fairbanks, 9 Mart 1931, 9 Mart 1931, 9 Mays 1937
Hamilton Daily News, 15 Austos 1931
Indiana Evening Gazette, 9 Mart 1925
Kingsport, 6 Temmuz 1930, 6 Temmuz 1930
Mason City Globe Gazette, 30 Nisan 1930
Oakland Tribune,17 Haziran 1937
San Antonio Express, 27 ubat 1925, 10 Haziran 1926, 16 Austos 1930, 7 Temmuz
1930, 7 Temmuz 1930
Sioux City, 26 ubat 1925
Syracuse Herald, 6 Temmuz 1930
The Appleton Post-Crescent, 30 Nisan 1930, 30 Eyll 1930,18 Nisan 1931
The Billings Gazette, 27 Ocak 1929
The Centralia Washington Daily Chronicle, 26 Mart 1931, 25 Eyll 1930,26 Mart 1931
The Coshocton Tribune,7 Nisan 1931
The Havre Daily News, 7 Temmuz 1930, 7 Temmuz 1930
The Helena Daily Independent, 31 Mays 1932
The Independent, 31 Mays 1932
The Ironwood Times, 29 Austos 1930, 29 Austos 1930
The Kingston Daily Freeman,15 Kasm 1937
The Lethbridge Herald, 23 Aralk 1926, 12 Temmuz 1930
The Lma News, 25 ubat 1925, 30 Mart 1925
The Morning Herald, 17 Temmuz 1930
The New York Times, 26 ubat 1925, 30 Haziran 1925, 30 Aralk 1926, 27 Temmuz
1930, 8 Nisan 1937, 17 Haziran 1937, 14 Eyll 1937
The Paris News, 15 Kasm 1937
The San Antonio Light,9 Mays 1932
The Sun Herals, 27 Austos 1930, 27 Austos 1930
The Sunday Avalanche-Journal, 6 Temmuz 1930
The Sunday Avalanche-Journal, 6 Temmuz 1930,
The Sunday Times, 21 Eyll 1930, , 21 Eyll 1930
The Tyrone Daily Herald, 25 ubat 1925

Amerikan Basnnda Dou syanlar 1925-1938

EKLER
EK I

Akademik
Bak
115

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Esra Sarkoyuncu Deerli

EK II

Akademik
Bak
116

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Amerikan Basnnda Dou syanlar 1925-1938

EK III

Akademik
Bak
117

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Esra Sarkoyuncu Deerli

EK IV

Akademik
Bak
118

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Amerikan Basnnda Dou syanlar 1925-1938

EK V

Akademik
Bak
119

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Esra Sarkoyuncu Deerli

EK VI

Akademik
Bak
120

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010

Amerikan Basnnda Dou syanlar 1925-1938

EK VII

Akademik
Bak
121

Cilt 3 Say 6
Yaz 2010