You are on page 1of 202

!

NERJ

T.C.
VE TABii KAVNAKLAR BAKANLIGI

DEVLET SU iLERi GENEL MDRLG

Makina ve ikmal Dairesi Bakanl


G.

Yayn

No. :

Grup No.

zel No.

880
X
90

SU YAPILARI CLT - I

BARAJ VE GLETLER
(SU

BRKTRME

YAPILARI)

DSI EsASIM ve FOTO FiLM


iLETME MDRLG MATBAASI

ANKARA-197 8

N SZ

1
Baraj ve Gletler adl bu kitap, DS'nin en nemli konularndan birini oluturma k-

tadr.

Kitapta . Baraj ve Glet beraberce ele alnm olup aralarndaki benzerlik ve farkllklar
belirlenmi, genellikle (Mak Baraj) biiminde ile.nmitir.
Projelendirme iin temeller, gvde, dolusava'k, derivasyon ve dipsavak ksmlar sra ile
adm adm incelenmitir.

Referans olarak Design of Small Dams , Engineering For Dams, Handbook of Applied
Hydraulics, Hydraulic Design of Outlet Wor'ks gihi kitaplal'dan ve DS Barajlar ve HES Dairesi
Bakanlnn yaynlarndan yararlanlmtr.
Kitabn

iin

imdiden

ilgili tm tekniik elemanlara yararl olacan umarm. Gzden kam hatalar


zr dilerim.

Eserin baslmasnda ok yardm grdm Proje ve naat Dairesi Bakan n . Y. Mh.


Sayn Tekin zme'ye , Sulama ve Drenaj Fen Heyeti Mdr n. Y. Mh. Sayn Mehmet Ka1
pdere'ye, Sulama ve Drenaj Fen Heyeti Mdrl tekni k ressamlarna, daktilolarna ve de
bilirim.
har
- Matbaa teknisyenlerin e ayr ayr teekkr birer

n . Yk. Mh.
Turgut SUNGUR
DS Proje ve naat Dairesi
Kasm , .1976

-111-

NDEKLER

Sayfa No.

GR:
Tanm

Snflandrma

Etdl er .
Yzeysel aratrmalar .
Yeralt etdfe ri . .
Yeralt etdle rinde kullanlan
Kuyular ve hende kler .
Tnell er . . . . . .
El burgular (Auge rler)
Sondaj makinalar .
Standard penetr asyon af etleri
Yeralt

8
8
. 9

aratrma aralar

9
11

11
11

12

etdle:i sonularnn deerlendirilmesi

kuyu hendek etdle ri


Tnell er .
El burgusu delikle r . . .
Sondaj delikle ri . . . .
Standard penetrasyon delikle ri .
n deerlendirilmesi
Alnan numunelerde yaplan deneyl er ve bunlar
.
.
.
.Delikl erin numaralanmas . .
Log formlar (DelTklerin jeoloji k kesitle ri) .
Ak

13
13
13
13
13
14
14
14

17

TOPRAKLARIN SINIFLl.\NDIRILMASI :
22

. . . .
Toprak bileenleri .
leri .
zellik
Toprak bileenlerinin
Birleik toprak snflama si,stem i .
Topra!k guruplarnn mhendisli'k zellik leri .
. . . . . .
Malzeme etdle ri .

PLANLAMA
Baraj

ALIMALARI

planlamas

25
27
29

33

:
39
42
49

hatlar

ana

Ta-kn Hidrograflarnn saptanmas


Flood - Houting yaplmas . . . .

PROJE

ALIMALARI

TEMELLERN PROJELENDRLMES :

Genel .
Kum ve a'kl Temellerde alnacak tedbirl er .
a) Genel . . . . . .
b) ekirde'k hende kleri .
c) Ksmi ekird ek hende kleri .
d) Palplan kazk perdel eri .
e) imen to karm ekirdek perde

_y..__

61
71

71
71

72
72
72

Sayfa No.
f)
g)
h)
)

j)

Enjeksiyon .
. . . . . .
Memiba hallar (memba kil rtleri)
Yatay drenaj hallar ve filtreler .
Topu'k drenleri ve drenaj hendekleri
Basn krc 'kuyular .
. . .

.
.

73
73

74
.
.

79
82

KUM VE AKIL TEMELLERNN PROJELENDRLMES :

a) .
b)
c)
d)
e)
Silt
al
b)
c)

Genel
Birinci
Birinci
Birinci

. . . . . . . . . . . .
hal : S derinlikte geirimli temel .
'hal : Orta derinlikte geirimli temel .
hal : Byk derinfikte geirimli temel
'kinci hal : Geirimli temel. . . .
ve kil temellerde alnacak tedbirler
Genel . . . . . . .
Doygun temeller . . . . . . .
Nislb et kuru temeller .

83
84
84

86
86
86
86
93
95

SLT VE KL TEMELLERN PROJELENDRLMES :

a) Doygun temeller . . . .
b) . Nisbeten kuru temeller .

102
102

GVDENN PROJELENDRLMES :

Genel .
Boluk suyu basnc .
Sedde gvdesi iinde oluan szmalar .
Sedde Temelinden gelen szma debisinin hesab
Freatik i2ginin hassas biimde saptanrn::s .
Sedde gvdes.indeki s12ma erisi (Freatik Eri) ile szma debisinin kabaca belirlenmesl . . . . . . . . . . .
Szma basnlar ve pnarlamalar . . .
Stalbilite analizleri . . . . . . . . .

103
104
106
110
111
115

116
117

SEDDE GVDESNN PROJELENDRLMES :

a)
b)
c)
d)
e)

Sedde temelinden ve dolusavak ile sanat yaps temellerinden kan malzemelerin kullanlmas . .
Ovde evleri . . .
Perdeli tip gvdeler .
Homojen tipteki evler .
Bfgeli (Zonlu) tip dolgularda'ki evler .

119
119

121
122

122

SEDDE DETAYLARI :

Kret projesi ('kret geniliinin saptanmas ) . . . .


Hava pay . . . . .
Memba evi korunmas . .
a) Genel . . . . . . .
b) Koruma tipinin seimi .
c) stifsiz ta dolgu tahkimat
d) Kuru pere tahkimi .
e) Beton kaplama . . . . .
f) it yastk veya it rgler
Mans:::p evinin korunmas .
Yzeysel drenaj . .
Kaya dolgu baraj ve gletler
-VI-

131
132
134

134
135

135
136
136
137
137

137
137

Sayfa No.
138
138

Temel artlar . . . . .
Ta dolgu artlar .
Memba evlerinin tertibi .

. 138

BARAJLARDA EV STABLTE ANALZLER :

. . . . . .
. . . . . .
ile izimi
metodu
yon
Akm alarnn rlaksas
kesit hesab .
rlm
Aniz:otropik zeminlerde dnt
Minimum bir gvenlik katsays elde etmek iin 0 ve C arasndaki bant
suyu baKayma dairesi Merkezi nin grafik ile bulunmas inaat sonu hali iin boluk
snc . . . . . . . . . . . . . .
Ani boalma mekanizmasnn incelenmesi .
Kaymann zel 1halleri .
Temellerin stabilite si

lsve metodu . . .
0 Dairesi metodu .

.
.

.
.

.
.

139
142
143
147
147
149
154

161
162

DOLUSA VAKLAR :

. .
. . .
grevi
Dolusavan
Dolu savak takn debisi .
Snflama .
Esas dolusava1klar .
Dolusavan planda yerletirilmesi
Dolu savak ksmlar .
aj Yaklam kanal .
b) Dolusavak eii .
Savak yap'Snn stabilite si .
Savak st prof,ilinin tayini .
c) Dolu savak kanal (Dearj kanal)
d) U yaps (Enerji krc tesis)
Dolusavak delbi hesab . . . . . .
Dolusavak dearj erisi . . . . .
Dolu savak dearj kanalnn hidrolik hesab .
Yandan all dolusavaklarn hidrolik hesab .
Yandan all dolusavaklar hakknda .
Giri

.. .

162
162
162
165

166
166
167
167
167
167
169
170

170
171
171
171
172
174

DERVASYON VE DPSAVAK
Giri, tanm

177
177
177
177
178
178
179
1'80
180
182
186
189
189
.191
191

a) Su alma az .
b) letim borusu .
c) 1 k veya vana odas
Barajlarda derivasyon ve dipsavak .
Derivasyon ve dipsavaik yap ksmlar
. . . . .
Dipsav.a.k .
erisi .
dearj
tneli
Derivasyon
.
a) Serbest akm hali .
b) Basnl dearj erisi izmek
Dipsava'k !hidrolik hesab . . . .
Anahtar erisi ve mansap batardosu .
Dipsavak enerji krc tesi si . . . .
Sel kapanlarmda dipsavak . . . .
Ta:kn kontrol yapan barajlard a dipsavak :
1

-Vll-

. BARAJ VE GLETLER : (Su Biriktirme Yaplar)

GR:

Barajlar ve gletler, ekil: 1 de grld gibi, bir drenaj alannn mansabnda dzenlenen su biriktirm e yaplardr.
Tanm:

h yk: 2 deki krokiler, baraj ile glet arasndaki ayrm snrlarn belirtmektedir.
6
3
5
m3
5X10
hacmi
r
rezervua
V
ve
seklii 15m. den byk, v gvde hacmi 5X10 m den fazla
su biriktirm e yaden ok olan su biriktirm e yaplarna uBaraj", bu deerlerden kk deerli
plarna ise "Glet ad verilir.
e'kil

ayrm
belirtme k yerindedir ki bu snrlar rijit olmayp 1elasti:ktirler. Baraj ve glet
iin ikullanlagelmekte1 dir.
unu

ekil

biim: 3 ve 4 de tipik birer baraj plan rnei verilmitir. Glet plan da benzer

dedir.
olumaktadr.
Bu planlardan grlecei gibi bir baraj ya da glet yaps u ksmlardan

1 -

Temel ve Gvde

?-

Dolu sa.vak yaps

3 -

Dip savak

4 -

Derivasyon yaps, batardol ar, .

Snflandrma

yaps

1
Baraj ve gletleri ; grdkle ri hizmete gre 4 gruba ayrma k mm'kn-

dr:
1 -

Baraj, Glet:

Yalnz

sulama ve dier amalarla su biriktiren yaplardr.

2 - Glet (Baraj) Sel kapan :


da takn nleme grevi de. grrler .

Bunlar arkalarnda su biriktird ikleri gibi mansaplarn

bir
evirme (kapama) seddesi: Bir su biriktirm e amac olmayan ve yalnzca
zamanda
ayn
isale kanalna tabii bir akarsudan su evirme k iin yaplan seddele rdir. Bunlar
bir reglat r grevi de grrler .
3 -

srnt mal4 - Tersip bendi : Fazla srnt maddesi tayan akarsularda yalnzca
Bunlar gerdir.
zemesi tutmak, oyulmalar nlemek ve eim drmek amacyle yaplan seddele
nellikle kargir, beton ve bazen de toprakta n ina edilir.
asli grevBurada unu belirtme k yerinde olur ki, tm baraj ve gletler az ok kendi
.
grrler
lerinden baka bir miktar sel kapan ve tersip bendi grevi de
Yapld:klar

malzemeye gre baraj ve gletler i balca 3 gruba ayrmak mmkndr.

1 -

Toprak baraj ve gletler

2 -

Kagir baraj ve gletler

3 -

Beton baraj ve gletler


1

l\J

~SULAMA SAHASI

SU TOPLAMA ALANI
( DRENA. ALANI)

BARM(GLET)

LAMA

ULAMA 8AHAS

ALA-11

(ORENAj ALANI)

ekil :

1-

Drenaj alan, rezervuar 'Ve sulama sahasn gsteren ema

..

--

------

- - - ----

MEMBA

vana Odas
-

Eaim daji
ms iz g
isi
E_m

d""
~"is-me iigis
i
Gvde k r
e ti

Memba

evleri

-----Mansap $
0vhari

(.1 \

ek\\:

4 -

li p i\ t blr
bara\

p\ant rnei

Bu snflama zellikle baraj ve gletin projelend irme esaslarna etki edece_i gibi maliyetlerine de etki ederler. Bylece planlamalarna da etki yapmaktadrlar. En ucuz olan
toprak
barajdr, en pahal olan ise beton barajdr.
Toprak bar.aj ve gletler, kullanlan topran fiziksel karakteristiine gre :
-

Homojen tip baraj ve gletler

Blgeli (zonlu) ti'p baraj ve gletler

Perdeli tip baraj ve gletler olmak zere 3 snfa ayrlr.

Baraj ve gletlerin depolama hacimleri ekil : 5 de belirlenmitir.

ETDLER:
Bir baraj projesinin hazrlanabilrnesi iin aada belirtilen etd ve almalar yaplmal
ve gereikli doneler derlenip _toplanm olmaldr.

a)

Hidrolojik ett ve doneler :

Bu etdler srasyle unlardr.

Baraj ya da gleti besleyen akarsuyun normal ve .minumum debileri (su temini tab-

eitH frekansl takn

losu)

'

debileri ve bunlarn vadideki seviyeler i

Havzann srnt malzemes i tama durumu ve erozyon durumu

Havzann

hidroloji'k rt cinsi ve yaps.

b) Topografik ett ve doneler: Baraj yerinin 1/2 000 000 le1kli haritada incelenmesi ve civardaki kylere olan uzakl ve ilgis-i; yine baraj yerinin 1/25 000 lekli
haritada
incelenme si, rezervuar ve sulama sahas (ekil : 1) yerinin ett edilmesi;
- Rezervuar sahasna ilikin 1/5000-1 /1000 lekli haritann alnmas, bu sahada bulunan yol, demiryol ve dier tesislerin yer ve karakteris tiklerinin belirlenm esi,
- Baraj gvde yerine ilikin 1/1000 - 1 /2000 lekli harita alnmas ve bu haritada
mevcut tesislerin ve dier gerekli bHgilerin iaretlenmesi.
c)

Tarmsal

etiit ve doneler :

- Sulama sahasnda mevcut tarm paterni ile baraj yapldktan sonra gelitirilecei tahmin edilen tarm paterninin incelenme si, tarmsal ynden baraj ya da gletin ulusal ekonomiye katksnn saptanmas.
-

Sulama sahasnda su ihtiyac deerlerinin, sulama modlnn belirlenm esi, su.lama

sahasnda ta'kn zararlar varsa bunlarn incelenip deerlendirilmesi.

- Baraj rezervuar sahasnda toprak cinsinin belirlenm esi, istimlak etdler-in+n yaplma
s ve istimlak bedellerin in saptanmas.
d)

Jeolojik ett ve doneler :

Jeolojik etdler :
1 -

Yzeysel ett ve aratrmalar

2 -

Yeralt ett ve aratrmalar olmak zere 2 kademe yrtlere k gerekli


doneler

toplanr.

I V= V t Vk 1

RLEN SU
Vs : SULAMAYA VE

V: DE PO HACM

' V:

~. ~

SI ZM A

ve BUHARLAMA

KA VIP LA RI

L HACM

Vk . AK TiF HACM

l-IAVA PAVI

HAVA PAYI

_J ::/_ _ _ _ .

BA RA J

yado

GLET

Vs

~/

ekil:

-.:

5 -

olama hacimleri
Baraj (Glet) iin dep

YZEYSEL ARATIRMALAR:
Bu aratrmalar, baraj ya da glet yerini n direkt gz
mahadelerine dayanan aratr
malardr. Hunlar hava fotoraflar, norma l fotor
aflar, 1/200 000, 1/25 000 veya 1/1 O000 lekl
.i
haritalarn incelenmesiy.le balar . Sonra dire1kt
arazin

st aratrmalarnda u bil giler derlen melid ir:


1

in yerind e grlm esiyle srd rlr. Yer-

Arazin in

Genel ve yerel jeoloj ik

Zemin in st

Zemin in grnen ve muhte mel heyelan ve faylar , atlak


lar, muhte mel su kaak yer

Havzann

feri

toporafyas

yaps

olular

ve grnen rts

su tutma zellii, rezervuar ve gvde yernn su tutma


zellii
,. - . Yarnalardalki erozyon durumu, civarda mevcu
t yarma ve imlalarn durumlar
- Mevc ut yaplar ve cinsle ri
- Civardaki kum - akl ve ta ocaklar hakknda bHgile
r
- Muhte mel baraj gvde yerind eki ve civarndaki
zeminin cinsi, oturm a zellik leri
- Muhte mel dolu savak yerind eki malzeme cinsi,
grnen karak teristi kleri
- Gvde yeri iin muhte mel en iyi ariyet yeri , btn
bu aratrmalar bir rapor halinde deerlendirilip uygun olan donel er 1/25 000 lekl
i haritaya ilenmelidir.
Yeralt

etdle ri:

Bu etdle rden ama, yers t aratrmalar ile. elde


edilen bilgile rin

yeraltna temili. olup mevo ut zemin lerin cins


ve zellik lerinin saptanmas ve mhe ndisli k ynnde

deerlendirilmesidir.

Bu etdle r zeminin kazlmas, delinm esi gibi uratrc


oldqundan pahalldr.
gletl erde snrl haller iin uygulanr.

dolay

a)

Bundan

Rezervuar sahasndaki etdle r :

Bunlar gvde temel i ile dolusavak yerind e yaplr.


Baraj maliyeNne etkiye n en nem li
faktr lerden biri, temel de yaplacak ilemler ve alnac
ak tedbir lerdir. Bu bakmdan baraj temel et'd esas tekil eder. Bunun iin de bu etde
ok nem verilm eli ve zelli'kle bu alanda tecrb eli elemanlar tarafndan yrt lmelid ir.
Gvde temel etdnde u zemin karak teristi kleri saptan
maldr:
-

Standart snflama Sistem ine gre zeminin snf


Zeminin jeoloj ik kesiti (ID'g'u)
Zemin in younluu

Bozulmam

Permeabilitesi

Yeralt

halde su

muhtevas

su seviyesi

~ Zemin in tama gc ve oturm a karak teristi kleri

Zemin in gran lomet risi

Dolu savak yerind eki etdlerde de u zem in karak teristi


'kleri saptanmaldr:
-

Zemin in

Zemin in younluu
Kabaca perme abilite si

snf

- Dolu savaktan kacak malzemenin baraj


belirti lmesi .
8

gvdesinde kullanp

kullanlamayacann

c)

Ariyet yerindeki etdler :

Bu etdler, temel etdlerinden sonra gelen nemli aratrmalardr.


Ariyet yerinin gvdeye uzakl, inaat maliyetine o'k etki eder. Bundan dolay bu yerin seimi titizlikle yaplmaldr.
Toprak yaplar iin esas prensip, ideal malzeme bulmak yerine mevcut malzemeden
yararlanmaktr. Bundan dolay proje ve inaat kriterleri, ariyet yerindeki malzeme karakterine
uygun biimde saptanrnaldr.
Ariyet malzemesi etdlerinde de u hususlar belirlenmelidir:
Zeminin

--

snf

:z:gl arl

Granlometrisi

Permeabilitesi
S'kima ve oturma zellikleri

Yeralt

su seviyesi
Tabii su muhtevas

'-

YERALTI ETDLERNDE KULLANILAN ARATIRMA ARALAR!:


Yeralt

1 -

etdl-erinde :

Numune almaya yardmc,

2 ;- Numune alan, olmak zere iki tr aratrma arac vardr.

Numune almaa yardmc aralar arasnda kuyular, hendekler ve tneller vardr. Direkt
numune alan aralar ise balca krek, kazma, numune kutusu veya torbas, el burgular
(augerler), sondaj makinalar ve standard pen etrasyon aletleridir.

a) Kuyular ve hendekler : Ak kuyu ve hendekler, gerek zeminin istenilen yerinden


numune alrnaa yarayan ve gerekse zemini gzle incelemee olanak salayan basit yaplardr.
Bu yaplar, kaya ve eyi hari tQm zeminlerde uygulanabilir. Kuyu ve hendek almasnda ye
rah suyu kt takdirde kaz durdurulmaldr.
Ak

kuyular tek tek alan ve ounlukla dikdrtgen veya kare biimindeki ukurlardr.

Hendekler ise uzunlamasna alan ve kuyuya oranla uzunluu geniliinden ok byk


olan ukurluklardr.
Kuyular elle ald zaman minimum 90x150 cm., makina ile ald zaman kova boyutuna bal olarak 1,50 X 1,50 m. civarnda olurlar.
Hendekler de taban en az 1,00 m. olan arklardan oluur.
Derinliklere gelince; kuyular 2,50 - 5,00 m. arasnda, hendekler de 1,00 - 3,00 m. arasn
da derinliklere sahiptir.
Makina ile alan kuyu ve hendekler, genellikle elle alanlara oranla daha ekonomik
olurlar.
vadi tabannda ve yamalarda aldklarndan tm vadi profilini ve log'unu
karmakta yararl olurlar .
Hendekler

. Gerek kuyu ve gerekse hendeklerden bozulmu veya bozulmam numune - alnabilir.


Bunlarn derinlikleri yukarda da bildirildii gibi snrldr ve ounlukla yeralt suyu kt
vakit durdurulurlar.
ekil

: 6, kuyu ve hendee ilikin plan ve kesiti gstermektedir.


9

_DEPO ,

.1\

,
A

~-

PLAN __ _ _

A-A KEST

--- - .. - - ., _ Ac:>

-. -. - .
--

1.

50

oa
'

eri

.1

- .-

f.50

,. :

2.Qom.

DEPO

~ ~ A-:I KE~r d'

.
ekl :

10

't-5~ _

.. -

J 2.00

/.-i'

DEPO

6 ...... Temel etdnde numune atmak iin alan bir kuyu ve hendek
tipi

yaplardr.
b) Tneller: Tneller de genelli.kle temel ve zemin etdlerinde kullanlan
e kullanlrnala:-
Ancak zaman alc ve pahal tesisler olduklarndan kk baraj ve gletlerd
ler. aplar
alabilir
dey
de
bazen
ve
ekonomik olmaz. Bunlar ounlukla yatay, bazen eik
m nubozi.lma
ve

bozulmu
en az 1,50 - 2,0 m. alnmaldr. Bunlar da kuyu ve hende'kler gibi
.
yararlar
mune alnmasna yardm ettikleri gibi zemini dire'kt olara'k gzlemee de
kadar numune
El burgular (Augei'le r) : El burgular, genelli'kle 6,00 - 8,00 m. derinlie
ile evirimakina
ve
k
kullanara
ayak

almaa yarayan basit delik ama aletleridir. Hatta


lere'k bu derinlik 20 m. ye kadar kartla'bilir.
iyi sonu
1
El burgular, biraz geve k, orta derecede ikohezyonlu ve nemli zeminlerde ok

verir.
Makiia
Bunlar 5 - 25 cm. apnda d.elik aarlar ve bozulmu numune almaa yararlar.
bulur.
yi
cm.
120
deer
ile al<trlanlar 40 - 100 om. apnda delik aabilir. Koval tipte bu
yararlar.
Ma'kina ile altrlanlar 20 - ?5 m. derinlie kadar elik ap numune almaa
vardr.
Zemin trne ve aratrmann amacna bal olarak eitli burgu tipleri
dir.
Temel etdlerin de geni apl el burgular ile makinal burgular tercih edilmeli
Ariyet yerlerind e ise normal el burgularnn kullanlmas uygun olur.
ta paralar
Burgularla alan delikleri n derinlikl eri yeralt suyu kmas, iri akl ve
nn bulunmas ile snrlanr.
ya da kuyu
Burgular, ariyet yerleri gibi ok sayda nu mune alnmas gereken yerlerde
.
kullanlr
amacyle
nak
veya sondajla bulunan zemin karakter istiklerin i dorula
Ariyet ~yerlerinden numune almak iin en elverili alet burgulard r .

SONDAJ MAK NALARI :


makinalarBarajlarda yeralt etdleri iin kullanlan en nemli aletlerden biri de sondaj
dr.

bir karat
Dnerek deli'k aan aletlerin balcas. bir elmas matkaptr. Sondaj ma'kinas
krj:kodan oluur.
sil indiri ile bir dner matkap, bir elmas burgu ve bir hidrolik veya vidal
eitli zeminSondaj riakinalar genef Hkle kaya zeminle ri delmek iin yaplmlarsa da
bulunmaktalmi
gelitiri
d?
lerde iyi numune alabilen karat silindirle ri ile kesici m ~tkaplar
dr.

Sondaj aletleri zellikle temeller de ve


yerlerde kullanlrlar.
Sondaj delikleri nden alnan numunelere
EX semboll eriyle gsterif.ir. Bunlar srasyle 2
ler. Elmas burgu , delinen zeminin sertliine

su kayb deneylerinin yaplmas gerekli grlen

karat ad verilir ve bunlarn aplar NX, BX, AX ,


1/8,1 5/ 8,1 1/8 ve 7/8 in apnda karat verirbal olarak eitli matkaplarla kullanlr.
ar ve
Sondaj n:akinalarnn kk, hafif ve harnketl i makinalardan balayarak byk,
geni
daha
hatta
ve
om.
90
tanmaz makinalara kadar eitleri vardr ve 2,5 om. apndan
metreye
kadar imal edilirler. Atklar delik derinlii de bi t1ka me<treden, yzlerce
aplya

kadar olah'ilir.
standard
Bu ekipmanlarda en az iki adet dkme demir a r l vardr. 140 lb . lik arlk
lb. li'k
400
ifa
250
panetrasyon deneyleri iin ve bir de klf borularn a'kma ve ekme iin
arlk.

malzemeElmas burgular la elde edilen donelerin duyarlk ve gvenlii, balca delinen


NX
nein
baldr.
ine
. nin karat apna, alnan karat yzdesine ve sondaj ekibinin tecrbes
nem
ok
seimi
deliinde iyi bir karat .veren kaya, EX deliinde ok krlabileceinden ap
ir. Kaybolan
nemlid
daha
sinden
ilerleme
abuk
sondajn
kazanmaktadr. Kamtun yzde oran,
Oysa eldr.
paralar
kaya
yaramaz
ie
karat ksmlar muhtemelen ayrm veya yumuak
soolunan
elde
den,
de edilen ksmlar en iyi ve salam kaya paralarn temsil ettiklerin
nular gerektekine kyasla daha iyimser olur.
11

Karotlar eitl i olularn kompozisyon ve .karakter.i hakknda bil-gi verir;


derzlerin , atve skln gsterir ve kayann dier yapsal detaylarn belli eder.

laklarn, boluklarn aral'k

Yumua1 k malzem elerdeki sondajlarda su akm azaltlmal veya


tamamen durdurulmal
ve karat, belirli bir gecikme olmasna ramen kuru olarak alnmaldr.

ST ANDARD PENETRASYON ALETLER :


Bu aletler, zeminin tama gcn belirl emek, zeminden nisibeten bozulmu
numune
alriak ve numune alcnn topraa g'iriinde ' karlat direnci
l9me'k iin kullanlan dze-

neklerdi r.

Numune alcnn boyutlar ekil : 7 de verilmitir. akma ar, krleti


i zaman tamir edilmesi veya deitirilelbilmesi iin sert bir e .i;k malzemesinden
yaplmtr . D ap
2 inten baka Spli1!barrel numune alc lar da kullanlabilir.

1"

"'
"'""

...o

1" 1:. e dis


<Oetayo bak

Sertle tiri/mi celik

CR l ig i

Standart 8,. t ip i
delme cubugu i in yiv ve dis

Vido anahtar

ekil

: 7-

Standart (Split Barrel) numune

alc

Ancak bunl2rla yaplan penetrasyon lleri numune alc boyutuy la birlikte


iaretlen
melidir.
Penetrasyo dene .'.erinde 140 lb. lik (yaklak olara'k 64 kg .)
bir akma arl 30 in
(75 cm .) lik bir yksekli kten drlerek numurre alma borusu aklr. Bu
boru evresin i ko-ruyan klf borusu ise daha ar bir arlkla aklr.

Penetrasyon deneyle ri ok byk direnle r hari , srekli olarak yaplmaldr.


Del-ik a
lrken sv hareketindeki btn kayplar not edilmeli ve log (kesit)
kadna ilenmelidir. K
lf kullanld takdirde bu ilem, numune alma ileminden nce
yaplmamaldr. Delik taban
na oturan (Split -barrel) numune alclarnda, deliktek i su seviyesi yeralt
su seviyesi nde veya onun zerinde ise numune alc 15 cm. kad3r topraa aklr ve sonra
yine numune alc
30 cm. veya rfye kadar aklarak deney ilemine balanr. Bu ilem
yukarda deinilen
140 librelik ekicin 75 cm . yksekli kten drlmesi ile yrtlr: Arln
her bir dme
ilemine bir darbe adedi denir. Alcnn zemine 30 cm. girii
srasnda ka darbe saylmsa
bu not edilir. Bu say, zeminin sertlik dereces ini karakterize eden bir kriterdir
. Eer boru 50
darbede 1 foot yani 30 cm . den daha az girerse bu takdirde deney durdurul
ur. ve 50 darbede borunun girdii ml;ktar not edilir ve de numune alc delikten karlar
ak alr.

Numune alc karldktan sonra delik hir el burgusu veya sondaj -aleti
vs . ile aa
ya kadar temizlen ir ; ancak bundan sonra ac del i e sokularak deney te1
krarlanr . Bu ekil
de uSplit - barrel,, ile hemen hemen srekli bir biimde numune alnr . ve
her 30 cm. lik derinl.ik iin zeminin penetrasyon direnci llm olur.
12

YERALT! ETDLER SONULARININ DEGEGRLENDRLMES:

etdler.inde kullanlan aralarla elde edilen zemin karakteristikleri projelendirmede byk faydalar salar.
Yeralt

Her tip arala yaplan deneyler ve de bunlarn yapldklar yerler birlbirinden farkl bulunmaktadr.

a) Ak kuyu ve hendek etdleri : A'k kuyu ve hende'kler, temel etdlerinde, dolusavak zemininin incelenmesinde ve ariyet malzemesi etdlerinde kullanlr.
Bir baraj ya da glet temel etdnde almas gerekli grlen kuyu ve hendek yerleri says 1/100 - 1/500 lekli bir plan'koteye ilenir. Bunlarn boyutlar da 'burada belirtilir.
Genellikle bir glet temelinde en ok 4- 5 kuyu ve 3 adet hendek alabilir. Bunlarn log'u
(kesiti) karlr ve bir log kadna ilenir. Alnan numunelerde tanmlama, snflama yaplr,
younluk ve geirgenlik saptanr ve gerekli grlrse iki yada eksenli ger.ilme deneyleri
yaplr.

Dolusavak yerlerinde de a'k kuyu almas mmkn olabilir. Bunlar savan genili
ine bal olarak 1 ve 2 kuyudan ibaret olurlar.
Ariyet yerlerinde de ak kuyu Ve hendek almas uyg'Llndur. Bunlar elle veya makina
ile almalarna gre seyrek ve sk olabilir. Kuyular arasnn genelliikle 100 rn., hendekler arasnn da 50 m. seilmesi uygun olm.
Gerek ak kuyular ve gerekse hendekler.in yerleri 1/500 - 1/100 lelkli plan'kotelere
ilenmeli ve yanlarna boyutfar da yazlmaldr. Bu plankotelerde !baraj ya da. glet aksnn
daima gsterilmesi faydal olur.
1

Tneller ancak dik yamalarda ve kuyu alamayan zeminlerde uygulaBu nedenle alak !baraj ve gletlerde uygulanmas genellikle
aralardr.
aratrma
nan pahal
b)

Tneller :

ekonomik grlmez.
EL. BURGUSU DELKLER :

Bunlar genellikle ariyet malzemesi etdler.inde uygulanr. Zemin cinsine gre el burgusu tipi seHir.
Ariyet yerlerinde alacak burgu deliklerinin aralklar, zemnn jeolojik formasyonuna
gre 50 - 150 rn. arasnda deiir. Bunlar ariyet sahasnda bir zgara tekil edecek biimde
.

datlmaldr.
Burgu del.ikleri en ok 7,50 rn. olmak zere ortalama 3 - 5 rn. arasnda seilmeli ve kaya tabakasna veya yeralt su seviyesine kadar inmelidir. Ariyet yerindeki deHk yerleri 1/000 1/500 lekli plankotelere ilenmeli ve bu deliklerin her'bir.ine bir say verilmelidir.
Ariyet yeri aratrmalarnn planda gstr;rilme formu, ekil 9 ve 10 da verilmitir. Burada
delik numaralarna ilaveten deliin almas iin kullanlan aletin Ginsi de harflerle iaretlen
mitir.

Temelde de sondajla elde edilen deneylerin doruluunu kontrol etmek iin el burgusu
ile deHkler alabilir.
SONDAJ DELKLER :

Sondaj delikleri, gvde elkseni zerinde ve dolusavak yerinde alr. Bunlar 1/500 - 1/100
lekli plankotelere iaretlenmelidir. Alacak deliklerin uzakl'kl9r, zeminin jeolojik formasyonuna bal olara k en ok 150 m. olmak zere bir eksende 3 veya daha ok olabilir. Derinlikleri de baraj ykseklii ile baraj taban geniliin'in drtte biri uzunluundan by kadar olmaldr. Delik ama ilemi, baraj ekseninin memba ve mansabna doru geniletilerek birka
ilave delikle tamamlanmaldr.
1

13

Dipsavak, dolusavak gibi barajla ilgili yardmc tesislerin temellerindeki aratrmalarda


bu delikler en ok 30 m. aralklarla almal ve derin!i.ki'er.i de en az lbu yaplarn temel ge
niliklerinin 1,5 kat kadar olmaldr.
Temellerde alan sondaj yerleri 1/500 -1/100 lekli plan'kotelere ilenmeli ve hunlarn
derinlikleri yanlarna yazlmaldr.
Bir temel etdnde alan sondaj dehklerinin yer ve durumlar ekil : 8 de verilen planda gster,ilmitir.
STANDART PENETRASYON DELKLER:

Bu delikler de, sondaj del'ikleri gibi planda iaretlenir. Bunlarn aral 1 klar ve derinlikler.i
sondaj deliklerinin aymdr.
Penetrasyon deneyleri kaya gibi sert zeminler hari dier btn topraklarda uygulanabilir. Penetrasyon aletleriyle nisbeten bozulmu numune alnabi!.ir.
ALINAN NUMUNELERDE YAPILAN DENEYLER VE BUNLARIN DEGERLENDRLMES :

Gerek temel ve gerekse ariyet yerlerinden alnan bozulmam numunelerde aada sralanan deneyler yaplr ve de bu ukur ve deliklerin birer jeolojik kesiti (log'u) karlr.
a)
b)
c)
d) .
e)

Zeminin
Zeminin
Zeminin
Zeminin
Zeminin
f) Zeminin
g) Zeminin

tanmlanmas ve snflandrlmas,

z gl arlnn saptanmas ve maksimum kuru birim arl ,


optimum ve tahii su muhtevas,
1

boluk oran,

geirgenlik (permealbilite) katsays,


s 1 kabHme (kompressibilite) zelli. i,
kohezyonu ve isel srtnme as.

DELKLERN NUMARALANMASI :
Alan

el !burgusu ve sondaj deliklerinde kaytlarn standart bir hiimde yaplmas ve


karkln nlenmesi iin delfkler aldklar sraya gre numaralanrnal ve nmarataj s'iste
mi e'itli ett kademelerinde birbirinin devam eklinde olmaldr.
Planlamada almas kararlatrlm ve numaralanm bir delik tatbikatta almamsa
bunun says olduu g.ibi 1 korunmal ve buraya almam.tr" veya terkedilmitir deyimi
1

yazlmaldr.

Bununla birlikte yerel artlara gre proJede doacak kk dei.iklikler nedeniyle delikler ksa mesafelerde yer deitirebilir ve IYylece ok numara verip gereksiz ilemlerden
kanlm olur.
Etdler eitli baraj alternatifi eklinde deiik sahalarda yaplrsa her saha veya ariyet yeri iin ayr bir numara serisi verilir . . Bu seriler 100 says esas alnara'k belirlenir.
Kullanlan metodu da belirtmek iin deney deliklerinin bana bir veya iki harf eklenir. Bu adlandrmada aadaki harflerin kullanlmas adet haline gelmitir.

DH :
AH :

AP :
TP
T
PR

Sondaj delii (Drill hole)


Burgu de.ii (Auger hole) el ile
Burgu delii (Auger Powerhole) uma'kina ilen
Ak kuyu (test pit)
Hendek (Trenoher)
Standart Penetrasyon delii (Penetration Resistance)

Bu aratrma delikleri temellerde ekil:


ve altna da jeolojik kesitler. eklenir.
Ariyet yerlerinde alan deliikler de ekil :
loglar ayrca izWr.

14

8 de gsterilen lekli bir plana iaretlenir

9 ve 10 da verilen J.skli plana ilenir ve

o
o
o

. n
'<:t

~J,.--_;::-.:::.):::::t-,-

' -,
\

, J'

BARAj EKSEN

\\

\ \

. 1

OH11p TP237 1'0H \ \ SONDl>J DE LG \


// /~( . ,' ~~ ,\TEC~_8~ KUYUSU.
/
j 8.7.56 'S.S. OLULEN TARiHTE

/ ,...,

,.~:~',..-::/;fI/' 7~ 6 A~RA\\ 1~Tl\RMAS\I


BT\Yi, T\ARH\
\

),..:;::..-,.. .. ,.....
:;:.r-:::;..-,,,. ,,/

,,,--;::--"' ... -;....


.,.,. "'
_..

I
,,.l/

_,.;J

1 1

PLAN

' ,,
'

~ . ..

'

A-A KEST .
ekil :

B-

Bir baraj temelindeki jeolojik harita ve kesit formu

15

.....
O)

"
PLAN

_,___............___

ARYET

SAHASI

EB305

"'

rn sog
EB 308

---
,

biraz

/ '/
998

ML-CL

cak/

Silt l<il,Kumlu, az plstik


CL-

Malzemenin

sem-:

J.ll

996

995

.Plstil< ki/
994

A-A kEST
ekil

: 9-

312

997

E8307

ML : KilliSil t

Y.S . S.
5.9.196 0

'-...

=a

Ariyet malzemesi etdleri kroki formu

E 8: f./ bur9usu
Y.S.S: Yeralt su seviyesi

/\

PLAN
DOLU SAVAK
}-/10 ELMAS BURGU OELiGf

AJ.I SOi EL AYGEZR DE.LG[


AP348 MAKNE AVGER DELG

~; .. ..su SEVYES t;ST!RL!

TARiJ.ITE Y.A.S. f.RLMEl!t'


8.10.51 Y.A.S. ERLMTR.
::

48 .000

C\I

400

:z
400

800

MLL CAl<ll. BRAZ KL TIN


CAl<IL 2.5- 7. 3cm . KEL
2AYIF GRANLOMETR, l/EML
CGM-GC1 SERT MALZEMEYE.
. E.R.MiSTR.

...__2...00
ioo..._ .....0_ _100
o 5 10
5
,.._.:._,___

ekil:

LOG FORMLARI :

10 -

Ff'ET OLARAK YATAY LEK

FE'ET OLARAK or:..v LEK

Ariyet malzemesi etdleri kroki formu

(DELKLERN JEOLOJiK KESTLER)

Bir log formu, bir aratrma deliinde karlalan zemin trn, durumunu ve karakteristiklerini gsteren bir kimlik belgesidir. Bu 'belge yenj delik ama ihtiyacn, yerin fizibilitesini, enjeksiyon artn; inaat metodu ve inaat srasn 'belirler. Bir lag formu, uzun yl
lar kullanlabilen bir bHgi 'kayna, zamann gemesi ile durum deiikliklerini de ayrdeden
bir belge ve bir anlamazlk halinde kullanlabi!ecek bir kant tekil eder. Bu sebeplerden dolay bilgi 'koruyucu bir ktktr.
Aratrma

a)

delrkler.inde 3 tr log formu kullanlr.

Sondaj deli'klerinde kullanlan jeoloJik log (jeolojik kes) (ekil :

11).

Bu jeolojik log, nislbeten bozulmam numune veren her tr sondaj delii iin kullan
labilir.
b)

Ak kuyu

veya el burgusu deliinde kullanlan log formu (ekil:

12).

Bu form, bozulmu numune veren her trl aratrma delii, iin elverif,idir.
17

1 SONDAJ

YERi

PROJ6
DELK NO :;

BALANGIC TAR-I
YERALT/ SUYUNUN'j

DERNLK ve KOTU \,

- " i= --o-:.-R-iN-L-ir<.------...-._~---"I~

Suyu Ci. o__


Sondaj Suyu & =i: ~
ve
:: u0
Sonda;o oit : im ~
o..::::>

Yra/f

bilgiler

o
0::

<t

: ::

</)

~ --

....

5~

'""'

~
-a>"i

CD

~ 1
..o--

:::

> <J)

~: ~

;;: ........

~ E

o cr ;... ~ _,
~ 'ij
--'

a: :'.(

:"'""tJ

..!(

c""O
t
:; '~ a

=.
~-

..._, .-= <:

_,

1.00

20

TQ.k lolsfik be sncl su .eCrbesi ~kuyu -: z eyin :hn su

3.00

64

500

24

8-::

Sondaj suyu

9-:.:

--

272

3-=

115
209

98
9.00

2
4
6

105

10
10

2
4
6

165

. 390

:1 60

fi-

510

10-=

10
10

i '-

13-_- .
14

:1

--clll=r-7-4---

.=
15
-

16

40

17~

-19-

-20..:
--

21.:

\
'

60

15 .00 ifftas ikbas

/O

hsufo rbasi
2

10

00
10

46

10
10

15

10

12

20

28

iffla~

10

14-:

--

15-:
.. -

30

2
4

21

I~

ik bast tclsufrc

'15

40

11 -

bsi
10

10

Jeolojik log formu

1 1
1 1

1 1
1

t<i~; brjairenkfrz

I : q,k/a,m/"r allakl

l1fazla
fahalfl elmi$
. -. . - ... . ..

..

1:

17 ;-::,

1
1

1!

, . , ,.

--_,
18-=
.--

"

10
10
10

-y

--

10

10

------..,...
- -~
- ---1
1

16..:.
.-

10

lsufec bsi

21.00

60 21.00

19.00

9 .oo i(ffas ikbasm

kirli byaz renkfo


9 rvc<2.k

1 1

:g

00

17.00 i(f!as ikbgsfldstec fif~si

ekil:

18

'3

17.00

40
18 - 1

s.oo Kuyu cir 7 tndan~ u .Qr/di

77

-=-

315
4
10
350
6
10
, 3.00 520 8
10
13.00 iffla~IJ.ikbasPcffstmc.rlxs.

82

--

il :_:

..

;Tuf'
-
1 1 Co// fetha//llii
1

~---
~

9~

1
1 1
1 1

,. .., -

1 1
1 1

7-=,. . . :

Tf
.
Kirli beyat.
rtnkfe

1 1

... 8

620
8
o
.oo iffla' ~ikbas clisuf~ :rhesi
l)-: 1 50
185 . 2
10
11 .00

6 _:

50 9.00 iff /as il<. bas !su"hz.,b.rbrsi

o..: I _

5...:

10
10
10

7. o o iff la~ ~ik bas l suf rbrsi

'2 ._-+---il

1-----1-'"-='-+,,...:::..:...=--t-"---+--=-=-~

--

o.oo-32 .00

7.00

150

252

1 1
1

!~ tt :

i(f lastik basn l su


tecru br2si
10
215
2
5.00
266
4
o
iff la +ik bas 7/suf, crb<ts

1 1

~ -

+.'-

3 .00

60

:J 7 -:. -.

a/ncn numumz.
il

1 ....:

9a.ldigi, icin to. crbr d.


vam edileme&

Jeolojik ve .... .,
f" "k b" lg" '
z. _
,

38

]~

'--o o -> ..... ~....~.__~~- ~ o ILaboratuvaf~


~ tq,erbesi iin
0

~ ~
<fJ ::>-.

~
= 34
2

rdiyor

-"'.

-a-:: :.:: ;;

0
'2
~;-- 8'
..a
<Jl
z( j t:t.
u ~(;j:::: ::::_ ::~~ -~ ::

~t .... c:~ c:: +-

0 .._

1 -

byaz rankfa
normal dv

O..

19...:
.,,..,
...

eo-=

.,,.
J:l
~

~r -

' 2(...--

i -.. :
rnei

1;

1 1

1 1
1 1
1 1
1 1
1
1 1
1 .

11

'

DS GENEL IMDRLG
TECRBE UKURU VEYA EL BURGUSU DENEY LOG'U
(Ariyet ve Temel Aratrmalar iin)

Projenin Ad : .......... .. ..... .......... ... .


Saha Ad
:
Kuyu Ve'Ja delik ama ekli : ...........

Temel ve Ariyet Ettleri iin : .. .. .............


: ..................
Koordinatlar
ukurlarn takribi boyutlar

Zemin kotu : ............


Kaz tarihi :

ukur veya delik Na.: .. .. ........


Y.A.S.S. ne olan derinlik : X .... ..

Aann Ad

XX Ta ve Moloz miktarnn yzdesi


Alnan

Snf

Derinlik
(m)

Sem'bol

numunenin
boyut ve
cinsi

Malzemenin tanmlanmas ve aklanmas


(Birlemi Toprak Snflama tablosuna bak.)
Temel aratrmalar iin jeolojik ve yerindeki durumu arkla

Numune 3-5" dane . 3-5"


hacmi
ap ar. Hacmin
yzdesi
kg.
Dm 3

xxx

Graf.ik

Harf
ML

40 ka.
torba

ML:

85 kg.
to11ba

TEMZ KL:

0.60 -

Bir miktar alfalfa ve yabani ot kkleri kark hafife organik koyu


kahverengi az mi~tarda inoe kuru kum, plastik deil.

CL

5" den
5" ten
byklebyklerin
rin hacmi yzdesi

280

Orta derecede plastik, yksek kuru diren . 3/4" apna kadar % 25 kum - ak l, akln ou toprakl sert zemin , kahverengi , kuru

910

Orta miktarda ok ince kum, akl yok. nemli mika pullar, esmer, ok hafif

1050

0.65 - 4.80 m. arasndaki malzemeye benzer fakat % 20 miktarnda


2,5 cm. kadar tabakal akl ihtiva eder. Kuru

280

560

2.50

'

ML-MH

100 .kg.
tonba

ML:

4.80
ML

GW

5.40

40

75 kg.
(3 in)
(torba)

6.60

MKALI ML:

kg.

KUM - A-KIL

KARIlMI

Dzgn dereceli, ok az mi.ktarda milli ince malzeneler akl ounlukla sert, yuvarlak, max. 8

in boyut unda, % 50 akl, su tablasnn s.tnde kuru, nehir akl.

NOTLAR:

2.40 m .

De r:inliindeki younluk

Deitirme

NOTLAR:

xx
NOT
tO

metodu ile

l<iuru younluk= 1.40 t/m 3 , su muhtevas= % 8;4, ta ve molozlarn zgl arl= 2,55 tir.
Su -seviyesi 14 Nisan 1949 da okunmutur.

bulunmutur.

Su deneyi ve younluk deneyi doneleri mmknse yukardaki nota gre kaydedilecek


Su tabii sevi.yeye gelince flecek. Grafik sembollere bitiik okuma tarihini ver.
Yalnz byk hacimli Temel ve ariyetlerde uygulanr.
zgl arln nasl saptandn

xxx kg.

(Kaya numunesi

(Kayann

(l ya da tahmin ile) bildirerek kaydet.


BKL:

12 -

BR TECRBE UKURU LOG'UNA iLiKiN RNEK

. arl

) X 100

zgl arl) XNumune alnan delik hacmi

Temel zeminlerinde elde edilen penetrasyon direnlerine gre zeminler Tablo : 1 de'ki
gibi snflanmaldr.
Muhtemel ariyet yerlerinde alan aratrma ukur ve deliklerinin derinlii en ok 7,50
m. olarak alnmal,dr. S ukur veya delik ald ta1kdirde bunun sebebi log. formunda bildirHmeHdir.
ukur veya deliklerde ama iinin bitirilmi olduu, eer hitirilmemise bu husus
not edilmelidir. Malzemeler ana 1kaya, 1kaya tabakas, akc kum, kum veya 1benzeri gi'bi yorum isteyen terimlerle tanmlanacak yerde, tahsisat yokluu, su kmas ya da ekipmann kapasitesi dolaysyle durdurulan delik veya tabandaki sert malzeme geHemedi g.ibi terimler
kullanlmalf'dr.

c)

Penetrasyon direnci log'u :

Bu lng formu, top'ra yerinde inceleyen her tr ara

trma deliinde kullanlr. Standart penetrasyon direnleri Tablo : 2 deki gibi bir lg formuna
ilenir.

Lng formlarnn balklarna projenin ad, iin konusu, delik numaras, yeri, kotu, !ba
lama ve !biti tarihleri ve bu itei sorumlu kimse veya kimselerin ad yazlr. Ana kayaya
olan mesafe (derinlik) ve su tablas kotu belirtilir. Bu bilgiler nemli ve yararl olduundan
eksi'k braklmalar halinde sebepleri aklanmaldr.
Log formlar birka stuna ayrlr. Her bir stunda aratrma deliinin tipine gre ge~ekli bilgiler kaydedilir. Bir log formunda daima deliin ap ve deliin almasnda kullan
lan alet yada alma ekli hakknda bHgi bulunmaldr. Numunenin alnd der.inlik loglarda
gsterilmeli ve numune yzdesi yazlmaldr. Delik amada 'klf kullanlmsa klfn ap, sondaj amurununun tr ve ukurlarda kullanlan iksa tipi beil-irtilmelidir.
TABLO:

ZEMNLERN STANDART PENETRASYON DRENLERNE GRE SINIFLANDIRILMASI VE


TAHMN TAIMA GC
Ortafama standart penetrasyon
Zeminin cinsi

Zeminin rlatif
veya rlatif

deerleri

younluu
kvam

Efektif

srarj

Basnc

kg./cm2

Yaklak

Bir ayak iin


darbe says

tama

olarak
gc

kg./cn2

akl

(GW, GP, GM, GC)


akl

(GW, GP, GM, GC)

Kohezyonsuz
kumlar
(SW, SP)

Gevek

Orta

1.5

12

3.0

17

4-8

1.5

12-24

3.0

17-40

o
Youn

Doygun kohezyonlu
kum, silt ve killer
(SM, SC, MH, ML,
CL; CH)

20

Yumuak

Sktrlmaldr

1.5

24

3.0

40

<4

0.25 - 0.50

Orta

4-10

0.25 - 0.75

Sert

11 - 20

0.75 - 1.50

Kat

20

--

>1.50

TABLO:

YERALTI ARA$TIRMALARI
STANDART PENETRASYON DRENC VE LOG"U CN BR RNEK
KONU

PROJE ADI
$Et
DEL~ ACANIN

ADI SOYADI


.......... . - ... .... .

ZEMN SEVYES
't'E.RALTI su SEVYES

- ... .. su

.
... .... ...... .

CEK AGIRLIGI

... .. - .. ... .... .

OOSME YKSEKUG

..... - . ..

NOTLAR :
MATKAP VEYA KASIK TP
DELME SIRASINDAK SU KA'IBI

c:

BT$ TARH

~<( ,..

:::....-.

MALZEMELER.iN TANIMLANMASI

3
7

il

:z .

LOG

-o.:: E
u
L.l

o ;'h

NX

KILIFI
Slandorl 2" D.C.
Split barrel numune ,.
alcs ?JJ" (15 cm.) uzunluk
Balk k.u1;1ru9u molkab
veljo dner burgu ile le .
mi z \enmi$ delik.

Ul

'-'

0.10 - 0.40 m. aras kumlu -mil, kil

20

iri. kuru , l:olkerli, hafife plo:.l'k . 200


nolu elek.len inceler ounlu!da (ML)
0.40~0. 65 m . aras Milli- Kil. Kil
Mil, biraz kum, nemli ve kal~erli,
oda derecede plstik, 200 nolu
100 elek1er inceler c.:ounlu k.to ()
0.65 "'0.90 m. aras Milli-Kil, Kil,
Mil, biraz kum nemli ve kalkerli.
,....
Orta derecede .plastiklik . 200nolu
'elek.ten inceler coun!ukla (CL)
0.90"'1.30m. aras akll milli- 2.00
kil, Kil, Mil , Kum. ve a k l, nemli ,
kalkerli. Orta derecede plsiik!ik .
~A2_:
200 na lu eleUen inceler ogur.
luk.h (CL)
1.35"'1.50 m. ar.as mlli - k'l, Kil,mil 3.00
\le kum.nemli, k.alkerli. Oda derecede plsfiklik. 200 nolu elek apn dan inceler o~nlukl:: (CL)
1.50..., .'85 m. aras killi .mil , biraz
kur.neml' ve kalkerli. Dskp[as. 4 .00 tiklik. 200 nolu eleUer inceler o_
~unluk.fa (ML-CL)
1.90~ 2. 10 m. arus numune muhteme
,....
len b0$luklu malzeme
2.20 "'2.50 rn. oros ince ku n. B5.00
roz orgon'k slak kil, kalkerli ha.
fi fe plstik, ounlukla 100 nolu
elek ap ve daha i nce bo8u\lar.
Su sevi~esi 2.40 "' 2.50rn. aras

40

l.

l--,
9

.---.J

30

1
T

q
r'

L.,

'

L'--1

,...- ,..._r

PENETRASYON DR~NC
BR AYAK BOYUNCA DARBE
HAL HAZIR
o EKSTRAPOLE EDLM
o

... ...... ... ... ..


.. .... . ........ .

- ..... ... .. .. .
OELGr. TOPLAM OERN..iG : . .... .. .. .. ......
BA~LAl!A TARll
- - .....

:..<

....

SEVYEs'wiN l.C TARH: . . .. . . . .. ... KOORDhiAT LAR

... . . .. . . . . .. . . . . ..

OELGN TP VE BOl'UTU

~LK NO
'<ER.

r1
i

(SM)

14

2.50"' '2 .70 m. oras Milli- ince kum 6.00 Biraz kil, hafife or~nik, slak,
kalkerli . Hafife plas ik. 100 nalu
-

ap ve da ha ince bo\:jullar
c;.ounluUa (SM)

2.80rv3.IO rn. aras hi bir7.00 numune 8ok

elel
5

...
8.00
\

--

21

Yeralt su seviyesi iaretlenmeli, yeralt suyu yok ise bu da ayrca not ediliel.idir. Su
seviyelerinin lm ekli, suya rastland andan itibaren deliin almas sresi sonuna kadar seviyelerin deiimi yazlmaldr. Suyun dLJrgun veya artezyen olup lmad da belirtilmelidi.r. Su tayan tabakalarn derinlii ve delik ama srasnda su kayb olan yerler not edilmelidir.
.

Sedde malzemesi aratrmalarnda iri ta ve moloz paralarna rastlanld takdirde


bunlann 'hacim 'bakmndan kaplad yerler yzde cinsinden saptanmaldr. e1 kil : 12 deki log
formunda 3 in (7,5 cm.) ie 5 in (12,5 cm.) arasnda ve 5 inten daha byk ta paralar
nn yzde miktarlarn gsteren stunlar vardr. Bunun iin ta paralarnn arl tartlarak llr, ve lbu arlk hacim birimine evrilir, sonra da bunun ne kadar bir deHk uzunluuna eit
olduu hesaplanr.

TOPRAKLARIN SINIFLANDIRILMASI :
Tabiatta bulunan topraklarn ou, maden taneciklerinin bir araya gelerek biribirleriyle
kaynamasndan olumutur.

Bununla birlikte toprak terimi mhendislikte her tr irnentolamam ya da ksmen


kapsar.

imentolam Z8'hinleri

Yalnz hava etkilerine maruz kalmalarna ramen ayrmayan sert kayalar bu tanmn d
nda kalmaktadr.

Temel inaatlar, toprak baraj, glet ve sedde proje ve inaatlaryle uraan te'knik elemanlar iin topran birim arl, permea'bilitesi, boluk oran, isel srtnme ve kayma direnleri ile skalbilme (kompressibilite) ze.ikleri, topran su ile temas sonunda bu zel-
likleri koruyabilme yeteneklerini tanmalar neml'i 'bir bl'gi olmaktadr.
Mhendislilk ynnden, Amerika Askeri Mhendisler Birlii ve Bureau of Reclarnation
temsilcileri ile Profesr Arthur Casagrande'nin yapt 'bilimsel toplantda saptanan Birletirilmi Toprak Snflama ._fstemi nin kullanlmas uygun grlmektedir.
Bu sistemin en byk avantaj lalboratuvar deneyine ihtiya grlmeden de snflama
yaplabilmesidir. Bu snflama sistemi toprak bnyesindeki danelerin bylklne, eitli b-

yklklerin miktarna ve ince danelerin zelliklerine dayanmaktadr.


Bir toprak paras, kat danelerle bunlarn arasndaki boluk svlarndan oluur. Kat
daneler, her tr ve dzende olabilen gene!Hkle deiik . boyut ve biimde madensel taneciklerdir. Bunlar, btnn fiziksel zelliini oluturan kk bile-enlere ayrlabilir.
Topran snflama esas, nce bu bileenlerin zellikl.erinin bilinmesiyle iyice anlalr.
Uygun bir snflamaya ek olarak ett ve aratrma loglarna, topran yeter derecede
tasviri ve tanmlanmasna ilikin bilgi eklenmesi yararldr.

TOPRAK BLEENLER :
3 in (7,5 cm.) den byk apl daneler, Birle 1iik Toprak Snflama Sisteminin dnda braklmtr. Ancak bu malzemelerin miktar hakknda bHgi verilmelidir.
a)

Boyut:

Boyut bakmndan toprak daneleri kaba ve ince olmak zere iki grulba ayrlr.
Kaba

daneliler 200 No.'lu elek

apndan

(0,074 mm.) byk olup

ayrca aadaki

gibi

blnrler.

22

akl

(G), 7,5 cm. (3 in) ten 4 No.'lu elek ap (kabaca 5 mm) ye kadar olanlar.

Kaba

akl

7,5 cm. (3 in) - 3/4 in (19 mm)

nce :

akl :

3/4 in (19 mm) - 4 No'lu elek ap (5 mm)

Kum :

(S) 4 No."lu ele!k apndan 200 No.'lu elek apna kadar olanlar.

Kaba Kum:

4 No.'lu elek ap -10 No.'lu elek apna kadar

Orta Kum

10 No.'lu elek ap - 40 No.'lu elek apna kadar

nce Kum

40 No.'lu elek ap - 200 No.'lu elek apna kadar

Gz ile snflamada 1/4 in (yaklak olarak 5 mm.) kaba danelerin alt snr (4 No.'li.
elek apna denk) olarak kalbul edilir, ve 200 No.'lu erek ap da. plak gzle te'k te'k ayrde
dilebilecek en kk dane boyutu kabul edilir.
nce daneliler 200 No.'lu elek. apndan kk olanlardr ve bunlar da iki eittir.
Silt (mil) (M) -ve kil (C).
Eski snflama sistemlerin de kil 5 mikron (0,005 mm.) ya da 2 mikron (0,002 mm.)
den kk olan zerrelere ve silt de, kil boyutundan byk olan zerrelere denirdi. Oysa silt
ve killerin zelliklerin i dane boyutuna balamak 'hatal bir dncedir. rnein tabii kaya tozbyk
lar tamamen silt karakteri gsterirler. Dier taraftan tipik killer balca 5 mikrondan
olaibaret
zerrelerden
ve ilerinde az miktarda kolloidal boyutlu ince malzeme ihtiva eden
bilirler.
Bundan dolay Birletirilmi Toprak Snflama Sisteminde kil ve silt arasnda boyut ay1
tutum~
rm yaplmamaktadr. Daha o'k i'ki malzeme biri birinden eitli artlarda gsterHdik leri
fardan ayrdedilmektedir .
. Organik malzeme (O) ounlukla topran bir bileimidir. Fakat zel bir dane boyutuna
sahip deHdir. Bu malzeme dane boyutundan ok bileimi vastasyle ayrdedilir.
b) Derecelenme (Granillometri) : Bir toprakta deiik byklktek i elemanlarn mikdaneliler iin
tarn saptamak iin laboratuvarda, kaba daneler iin elek analizi metodu, ince
keltme (slak mekanik anaMz) metodu kullanlr. Sonular dane -boyut (granlome tri) erisi eklinde gsterilir.
Kaba danelilerin dane -boyut erisi, malzemenin fiziksel zelliinin bir blmn yanstr. nce danelilerde ise bu eri daha az anlamldr.
Topraklarda tipik derecelenm eler unlardr:
yi derecelenmi (Dzgn granlometrili)

(W)

En bynden en kne kadar btun danelerin tam lbulunmas.


Kt derecelenmi (Zayf granlometrili) (P)
niform, birok dane aa yukar ayn boyutta. Yada boyutlarda atlama (Srehizlik )
var. Bir veya birka ara boyutun e!ksik oluu.
Arazide topran iyi yada kt derecelenmi olduu gz muayenesi ile tahmin - edilebilir.
Labo.ratuvarda ise boyutlarn sralanmas dane - 'boyut (granlome tri) erisine gre
belirlenere k dereoelenme hali saptanr.
Boyutlarn dizilme f:sne niformluk katsays (Cu) denir. Cu katsays, % 60 dan daha ince boyutun (060), % 1O dan da1ha kk boyuta (Do) olan oramdr.
Dane-hoyu t (granlome tri) erisinin ekli ise Cc erilik katsays ile belirlenir ve bu
da Cc =

CD 3ol

DwXDm

rileri ekil:

dur. eitli derecelenm e ve bunlara ilikin dane - boyut (g ranlometr i) e-

13 de gsterilmitir.

Dane biimleri de topran fiziksel zelliine nemli etki yapar. Tabiatta en ok rastlanan dane biimleri aada aklanmtr.
Csseli ya da denk boyutlu daneler:
Bunlar ayrca yuvarlak. nislbeten yuvarlak, keli, nisbeten keli olarak blnehHirler.
Bir topran kaha daneli birleimleri oun!ukla csseH tipten olup bunlar balca kuvartz ve feklispat madenlerinden ibarettir.
23

i llOROlltTRC

El.EK- ANALi zi

' 'ANALZ

ZAMAN OKUMALARI

! ..

U S STANDART

A) 'DZGN DERECEL

'

(GW) AKIL

SERLER !TE~Z ICARE IClKUtll


i

'
!J '

i
!

,;

"

1
1

t;'...,..-

....

c-.
"'

,~

l1" /
......

ili

K.l.(PLASTK}

B) NFORM

1
1

C:l '1 1
,iz'~ 1

lf

il

DANE
Si:r(PLAST. l)[G.

i
1

KL (PlASTK)

iNCE

C\PLAR\

'; (GP) CAl<IL


....-;..,.

CAKIL

KUM
ORiA

. -

c} KT DERECEL

_ 0 .36_.,
Cu -- 0-o
Do - 0.092 - "'9

Si

,,!';

(SP) ZA''IF KUM

;
!

./

L{)

<:'.l

/1

/
'~
i:Jf'

-11"

t..1

,j

},/

.5

e
o

KASA

ltcE'

;;:;

1
1

DANE CAPLARI

KL (PLASTK) -----":...;Uo.:;M,:__~----"A'-"K~IL"'----1

SLT (J>LAST. oo1iL)

ekil

24

: 13 -

NCE

...,

CAKIL
k:ABA iNCE KABA

ORTA

i
KUM

(6 l 2

(0:30)2

Cc =D601lo=~.5=._?9

!...-o

KUM

NCE

Dso
26
.
Cu=00=o.s=S2 .

.:.:...

ii
1
DANE CAPLARI
9U.T(PLASTK DES'

ORTA

eitli clereceli

iNCE

KN3A

danefiler

Yass

ve

tabaks

daneler:

i
Bunlar ince daneli topraklard a ok miktarda bulunurlar. Mi'ka ve baz 'kil madenler
bunlardandr.

Uzun daneliler ve lifler :


Bu . snftan en o1k rastlanan malzeme ler baz kil mineralle ri gibi organik topraklardr.

Topraktaki su

miktar

a
Tipik bir toprak kitlesinin bileeni vardr: Toprak daneleri, hava ve su. ounlukl
1 ktar, topra, n karakteristiine
mi
su
ince danelerden oluan topraklarn boluklarnda bulunan
durukuvvetle etkir. te topran iinde bulunan bu su miktarna gre toprakta 3 ana kvam
mu ayrdedilebiir.
1 - Sv hal : Bu kvamda, toprakta o kadar su vardrki toprak su iinde asldr yaa
!<!oyu luzucetli (viskljsite li) bir S1'VI gibi yzer.

2 - Plastik hal : Bu kvamda topran ekli abuk deitirilebilir yada toprak ime
den, hacim deitirmeden, atlamadan veya ufalanmadan yourulabilir.
3 - Kat hal : Bu kvamda toprak ekil de.itirilince atlar veya elastik bir ime
9sterir.
Bu toprak kvamlar tanmlanrken yalnz 40 No.'lu elek apndan (ince kum danelerin in
halden
st snr) kk danelerin gz nne alnmas adet haline gelmitir. Topran sv
)
cinsinden
yzdesi
arln
(lkuru
na
plastik hale geii srasnda havi olduu su muhtevas
muhsu
i
srasndak
geii
Ukit Limit (LL) denir. Ayn ekilde plastik kvamdan kat kvama
plastevasna da piastik limit (PL) denir. Ukit fimitle plastik limit arasndaki fark topran
(Pi)
tik halde malik ofduu su muhtevasna eittir. Bu su muhtevas farkna plastisite indeksi
olPlastik
olur.
byk
(Pi)
indeksleri
astisite
pi
n
denir. (Pi= LL- PL). ok plastik topraklar
,
olur.
sfr
Pi
mayan topraklarn plastik limiti ile likit limiti ayndr. Yani
kvam lisve'li bif.im adam_ Atterherg 'e izafeten Atterber g limitleri ad verilen bu

plastik malzemelere, laboratuvarda olduka


.
mis
mitleri, Birlestiril
. , Topra k Snflama Sistemind
,
le (killer), hafif plastik veya plastik olmayan malzemelerin (siltler) birbirlerin den ayrdedilmesinde kullanlr.
1

Yeter derecede tecrbeye sahip bir zemin mhendiS'i , bir topran Atterberg limitlerini
etmetahmin edebilecek melekeye sahip olabilir. Bununla birlikte Atterberg limitlerini tahmin
den nce danelerin arazi tanmlanmas ve snf lanmas ve de topran ince dan eli ksmnn
killi veya siltli oluunu saptamak iin 3 el testi yaplmas gerekir.
Birletirilmi

Toprak Snflama Sistemini n bir parasn tekil eden bu el testleri un

lardr:

(sarsma tepkisi)

1-

Genleme

2 -

Kuru diren (ezilme karakteristii)

3 -

Metanet (plastik limit civarndaki kvam)

Bu testler bundan sonraki blmde irdelenme ktedir.

Toprak Bileenlerini n zellikleri :


a) akl ve Kum : Topran bu iki kaba danel i bileeni yalnz derece bakmndan biredibirinden farkeden mhend islik zellikleri ne sahiptirler. Kum ve akln snr boyutu kabul
e
deitirm
zellik
bir
kesin
olup
snr
len 4 No.'lu elek ap (4,76 mm.) keyfi bir blnme
snr deildir.

25

Dzgn granlom etrili ve sktrlm kum veya akl malzemesi stabl


malzemedir.
daneli toprakla r geiriml i, kolayca sktrlabilir, nemden az alngan ve
dona kar dayankldrlar. Dane boyutu ile birlikte ekil ve derecele nme de
zellie etki eder. Buna ramen
akllar ayn miktar ince malzemeye sahip olduklarnda kumlara
oranla daha ge,irimli, dalha
stabl olup su ve don etkisind en daha az zarar grrler .
Kaba .

Bir kum malzem esinin zellii, malzeme 'i nceldik e ve niformlatka geiriml
ilik ve
stabHitenin azalmasyle silt karakter ine yaklar. ok ince ve niform kumlarn
, siltlerde n gz
ile ayrdedilmesi gtr. Bununla bir.likte kuru kumun hi bir kohezyonu
olmayp przl bir
dokusu vardr, oysa kuru siltin 'hafif kohezyonlu ve przsz bir dokusu mevcutt
ur.
b) Silt ve Kil : ok az miktarda ince malzeme bulunmas da'hi toprak
parasn mhendisli k zellii bakmndan etkiler. 200 No.lu elek apndan kk apl
ince malzeme miktarnn % 10 orannda :bulunmas topra gerekte n geirims
iz yapar, zelli'kle kaba danelerin
iyi derecelenmi olmas hal:inde.
Ayn zamanda % 1O dan dahi az miktarda ince malzeme, dz:gn
dereceli kum ve adona kar direnci ciddi ekilde awlta'bi li .r. Yol kaplamalarnda kullanla
n kaba daneli
malzemelere az bir miktar kil ilave etmek kitlede balayc etk,i yapaca
ndan yararl olur.
ok miktarda kil ve si'lt bulunan toprakla r mhend isler iin zellikle temeller
de dertli
bir durum yaratrlar. Su muhtevalar deitike bunlarn zellikle rinde belirH
llerd e dei
meler olur. rnein kuru ve sert bir kil, kuru kaldka byk ve ar
yaplarn temeller ini
tayabil ir, ancak bir miktar slannca kil derhal kaygan hale
gelir.
klda

nce daneli zeminle rin ou kuruyunca bzlr ve sl,annca geniler.


Bundan dolay bu
tr zeminlerde ina edilen yaplarn byle bir hareketi izleneleri gerekir
ki bu da onlarn
atlamalarna sebep olabilir. Su muhtevas deimese bile,
zemin iinde tabii haldeki He
bozulmu haldeki ince malzeme zellikle ri birbirler inden farkeder
.

Siltler birok nemli karakter istikler bakmndan killerden farkl olurlar, fakat
.grn
lerinin benzerlii dolaysyle bu iki zemin ou kez birbirler iyle kartrl
rnlardr. Kuru ve
toz 'halindeki silt ile kil bir'birlerinden ayrdedi lemezler. Fakat suyun etki~iyle
gsterdi kleri
tutum, onlarn tanmlanmasna yarar.
lini

nce danelile rde kil ile siltin tanmlanmas Birleik Toprak Snflam
a Sistemin in teme-

tekil

eder.

Siltler: Plastik olmayan ince malzem elerdir. Bunlar su mevcud iyeti halinde
tabiaten
dengesiz olurlar. Doygun olunca da akc" (quick) hale gelebilir ler. Alkc"
siltten ama, siltteki suyun yeter derecede bir hzla ykselm esi ve siltin tama gon
azal.tmasdr. Akc,,
siltler inaatfar iin bir derttir ve temelde bunlar ok byk masrafla
ra sebep olurlar.

Siltler normal halde olduka geirims izdir, Sktrlmalar gtr ve dona


kar daya-

nakszdrlar.

Siltler ekil deitirince hacim de de,itirirler (genleme zellii)


!ii).

Oysa killer bunlarn tersine ekil deitirilince hacimle rini korurlar

(plastisi te zel-

Genleme zellii ve akclk zellii gevek ve slak siltin


tanmlanmasnda kullanlan karakter istilklerd ir. Genleme testi Tablo: 3 deki toprak snf:n
a cetvelin in alt notunda
aklanmaktadr. Kuru halde iken bir silt kitlesi parmakl ar arasnda

Kolayca ufalanab ilir (ok


hafif bir diren gsterir) ve kumun gsterdii przlle kar parmakl ar
arasnda cHal bir
his verir.
Siltler (miller) -kendi aralarnda dane boyut ve ekilleriyle ayrdedilirler. Bu
husus esasen skma zelliinde belirir. nceki jeolojik yklerin benzer olmas !halinde,
milin likit limiti ne kadar yksek ise, ska!bilrne zellii de o kadar fazladr.

26

adr. Oysa ok mikal


Tipi'k, csseli daneli inorgan ik bir milin likit limiti % 30 civarnd
% 100'e kadar
mHler
elastik
oluan
lerden
ve diyatomeli miller yani balca yass daneci:k
arazide dk
fariklar,
i
erindek
likit limite sahip olabilir ler. Akclk ve genlemen zellikl
yararlar.
mee
ayrdet
likit limitli (L) millerle , yksek li'kit limitli (H) milleri birbirfo den
direnle ri dk
Killer: nce plastik danelerdir. Islak killerin ekil deitirmee kar
r.
a getirirle Bunlar esasen
tr. Fakat kuruyunca ~ertlefrler ve kohezyonlu bir kHle meydan
r olanaksz bileenler
ge,irim siz, slannca sktrlmalar g ve normal areler le drenajla
e gsterm eleri, killeri karak-
dir. Su muhtevalar deiince geni lde genileme ve bzlm
rin madensel bileim hazerrele
ve
terize eden ana unsurdur. Kk dane boyutu , yass ekil
ortam dourmaktadr. Daha
li killerde hem skabilir ve hem de plasti'k ihale gelebil-ir bir
olan bir kilin skabilme
nceki jeolojik artlarn eit olmas halinde, likit limiti yksek
Birleik Toprak Snflama Sistemi nzellii (kornpressibilite) de yksek olur. Bundan dolay
) (H) ve az skalbilir killer
yksek
de likit limit, ok skabilir kili-er (kompr essibili tesi
r. Killerin plastisiteleri ara(kompressilbilitesi dk) (L) arasnda ayrm yapmak iin kullanl
r.
sndaki farklar da plastis ite indeksl eri tarafndan yanstl
kHin kohezyonu da bAyn likit limite sahip iki kilde, plastisi te indeksi byk olan
yktr.
ve (kuru diren)
Arazi incelem elerind e killer arasnda'ki farklar metane t (toughness)
.
testi ile belirl,enir.
nde aklanmtr.
Kuru diren ve metane t testleri nin yapl ekilleri Snflama Cetveli
dk plastisi teli aya
Bir miktar tecrbe sahiibi olunarak, bu testler ile az skabilen
den ayrdetmek
killerle , ok skabi'len yksek plastisi teli yal,, (H) killeri birbirin
sz,,

(L)

kolaydr.

er, turba topraklar


c) Organik Madde ler: Ksmen ayrm bitkisel organik maddel
olmayan s,edimanlarda, eitli miktarda
nn esas bileimini olutururlar. Plastik olan veya
ve snflamaya etki ederler.
ince daneli biiikisel madde ler bulunur. Bunlar ounlukla zellik
e plastik organik kile
dereced
Bylece az plassi teli organik mil, milli ki'! ile orta ve yksek
madde bulunmas, malzemenin plastisi te
.rastlanmaktadr. Hat,ta bir kilde az miktard a organik
indeksini ykselt meden likit limitini olduka oaltabilir.
kokusuna sahiptir .
Organik toprakl ar koyu gri veya siyah ren'kte olup, rk bir bitki
Organik killer, inorgan ik killere kyasla daha snger imsi grn rler.
1

z. nk ilerinOrganik maddesi ok olan toprakla r, mhend ishk yaplarnda istenme


deki organik maddeler rye rek bo'luk brakrlar.
ebilir.
Ayrca kimyasal etkenle rle kitle, fizik,s el zelliini deitir
eden topraklarda pek arzu
Bunlarn yan sra, orta derecede organik madde ihtiva
fazla skma gsteri rler
edilmezler. nk bunlard a, inorgan ik toprakl ara kyasla ok daha
ve ddlaysyle stabif eleri daha dk olur.
Birle~ik Toprak Snflama Sistem i :

malzeme haGenel: Tabiattaki toprakl ar nadiren kum, akl, silt, kil veya organik
halinde bulunurlar.
linde saftrlar. Bunlar ounlukla hu elemanlarn deiik karm
enme (granl ometri) , plastisi te
Birleik Toprak Snflama Sistem i dane boyutu , derecel
bileenlerin cinsi ile stnalarak
ve skaibilrne (kompressibilite) zellikl erini gz nne
a)

lk derece sinin saptanmas ilemine dayanr.


Bu sistemd e toprak 3 ana blme ayrlr:
12 3

t-

Kaba dan eli toprakl ar


nce daneli toprakl ar ve
Yksek organik (turba) toprakla r:
27

Arazide tanmlama, kaba danelilerd e gz muayenesi ile, ince danelilerd e ise birka
el
testi ile yaplr.
Laboratuvarda dane -boyut

(granlom etri) erisi ve Atterberg limiti-eri kullanrla'bi'lir.


Turbal topraklar (Pt) renk, koku, sngerim si ve lifli doku sayesinde kolayca
tanmlgnr
ve bunlarn alt snflar yoktur.
b) Arazi Snflamas : Topra temsil edecek bir mik,tar toprak (7,5 cm. den daha byk boyutlar ay:klanarak), arlk bakmndan % 50'sinin plak gzle grlp grlmedi
ine
gre nce kaba veya ince daneli olarak snflanr . Zerrelerin % 50 den fazlas gzle grlebilirse bu toprak kaba danelidir. Tersi halde yani % 50 den fazlas gzle grlmezse
ince daneH snfa girer.
Eer topra'kta kalba daneH stnse bu takdirde yine arlk bakmndan
% 50 veya daha fazlasnn 4 No.'lu elek apndan (yaklak olarak 5 mm) byk veya kk olduu
tahmin edilerek topran aikl veya kum snfna girdii belirlenir .

Topra'k akl snfmdan ise, sonra onun temiz,, (az veya hi ince ihtiva etmemes
i)
veya kirli (ok miktarda ince ihtiva etmesi) olduu tanmlanr.
Temiz a1 kllar i'in son kesin snflama derecelen meyi tahmin ederek yaplr: yi derecelenmi a'kfllar GW grubuna, niform veya kesi'k dereceli aikllar GP
grubuna girerler.
Kirli akllar da iki cinstir: Plastik malzemesi bulunmayan ince daneliler (siltli) GM
ve plastik malzemel i ince daneli'ler de (killi) GC dir. nce danelerin kil ve silt oluu,
ince
malzemel erde uygulanan 3 el testi ile belirlenir.
Eer toprak kum snfna girerse, topran iyi dereceli temiz kum SW,
kt dereceli
temiz kum SP, milli kum SM veya ki:lli kum SC snfndan han'gisine girdii hususu,
akl
malzemesinde o~duu gilbi saptanr.
Eer malzemede ince daneli stn ise (arlk baikmndan % 50 den fazlas
ince ise)
bu takdirde malzeme u 6 gruptan birine dahil edilir: rytL, CL, OL, MH, CH, OH. Bunun
iin
malzemenin genlemesi (sarsma reaksiyon u), kuru, direnci (ezilme karakteristii) ve
metanet
(Plastik limit civarmdaki kvam) tahmin edil.~r. ve sonra onun organik yada inorganik
ol-

duu tanm'lanr.

Testlerde yaplacak ilemler ve her testte eitli gruplarn gsterecei tepkiler (reaksiyon), Snflama Cetvelind e belirtilmitir.
eitli gruplarn tiplerini meydana getiren topraklarn snflamas yukardak
i usullerle
ko'layca yaplr. Bununla beraber pir ok tabii topraklar gerek eirtli boyutlarn yzdesi
ve
gerekse plastisite karakteristii ba'kmndan gruplar arasndaki snra yakn oldu:klar
ndan bu
iki grup zellie sahip olacaktr. Bu topraklard a snr snflar kullanlr ve bu da topra
tanmlayan iki grup semboln arasna bir izgi konmakla ifade edilir. rnein
GW - GC, GP SP gibi.
Eer

bir kaba daneli toprakta 1kum ve akl yzdeleri birlbirine hemen hemen eitse,
bu takdirde snflama topran akl olduu ksbul Hdilerek devam eder ve sonunda
topran
nihai snf rnein GC olarak bulunursa, ayn topran kumlu olduu kabul edilere'k
doru
snflama GC - SC olur ve akl ile kumun alt gruplar iin kriterler ayn
olur. Buna benzer
olarak akl veya kum gruplar arasnda GW - GP, GM - GC, GW - GM , SW - SP, SM
- SC ve
SW - SM snr gruplar buluna'bHir,
Kalba danelHerle ince danel'iler arasndaki snr gruplarnn doru snflanmas nce topran kaba daneli ve daha sonra ince daneli olarak kabul ile yapflr.
SM - ML ve SC - CL
gi1bi snflara slk sk rastlanr.
nce daneli blm iinde de ayn derecede likit limitli sfli ve killi malzeme
ler arasn
da olduu gibi dk ve y'kse'k likit limitli topraklar arasnda da snr snflar meydana
gele'bilir. rnein ML- MH, CL- CH ve OL- OH topraklar; ML- CL, ML- OL ve CL- OL topraklar
;
MH - CH, MH - OH ve CH - OH topraklar gibi.

28

Laboratuvar Snflamas : Topraklarn ounun gz ve basit el deneyleriyle snf


lanmasnn mmtkn olmasna ramen Birleik Toprak Snflama Sisteminde toprak gruplar
nn kesin snrlarnn saptanmas iin laboratuvarda mekanik analiz ve Atterberg limitleri
c)

usulleri kullanlr.
Laboratuvar snflamalar ounlukla birok teste tabi olan ternsHi toprak numuneleri
zerinde yaplr ve k'k barajlarla gletlerde arazi snflamaiarnn tahkikinde kullanlr.
Laboratuvar snflanmas, arazideki toprak tasnifisinin tecrbesini ilerletmek ve onun
plastisite yzde ve derecelerini tahmin yeteneini gelitirmek iin de kullanlr.
Dane -'boyut (granlometri) erisi topran kaba daneli veya ince danel-i olduunu ve
kaba dane'li ise % 50 kriterini kullanarak onun kum veya akl grubundan hangisine dahil olduunu belirlemee yarar. Kum ve akl gruplar arasnda, 200 No.'lu elek boyutundan ince
malzeme % 5 ten daha az miktarda ise bu toprak temiz,, olarak kabul edilir. niformluk ve
eriHk katsaylar da malzemenin iyi yada kt derecelenmi ol,duunu -ayrtetmee yarar,
Temiz bir ak'ln (GW) iyi d ereceli olmas iin 4 ten byk bir niformluk katsay.sna (Cu)
ve 1 ile 3 arasnda bir erili 1 k katsaysna (Cc) sahip olmas gerekir. Tersi halde bu malzeme
zayf dereceli (GP) olarak snflanr. Ayn ekilde 6 dan daha byk bir (Cu) ya ve 1 ile 3
arasnda bir (Cc) ye sahip temiz bir kum SW grubuna girer, aykr halde o da zayf dereceli
bir kum (SP) olur.
Kaha daneli topraklar ile ince daneli topraklarn laboratuvar snflanmas Toprak Snf
lama Cetvelinde ver.ilmi1:ir. (Talblo: 3).
Toprak Gruplarnn Mhendislik zellikleri :
a) Genel:. Belirli bir topran nemli mhendislik (fiziksel) zelliklerini hi deney
yapmadan verebi'lecek bir forml bulunmamakla beraber, toprak snflama s;isternine gre grubu belirlenmi bir topran muhendislik zelliklerini yaklak olarak vermek mm'kndr. nk mevcut bHgiler, istatistik analiz sonunda saptanmtr.
Toprak danelerinin kantitatif hale getirilmesi teebbs
1)

Danelerin topra tam olarak temsil etmemesi

2)

Hesap'larda yeter gvenlii olmayan deerler kullanlmas te'hHkesini dourur.

Kk barajlar, gletler, sedde ve sel kapanlarnn proje ve etdlerinde, kompleks


problemlerin domayaca anlalan problemlerde pahal laboratuvar testleri olan geirimlilik,
kesme ve pekleme ('konsolidasyon) deneyleri yerine, cetvellerden ortalama deerlerin kullanlmas uygun grlmektedir~
Bu deerler toprak grubuna ait olduundan toprak snfnn belirlenmesind eki hayati
nem kendiliinden ortaya kmaktadr.
Laboratuvarda derecelenme ve Atter1berg limitleri, her toprark grubu m1munesi iin saptanmal

ve bylece arazi snflanmasnn doruluu tahki'k edilmelidir.

: 4 Bureau of Reclamartion tarafndan 1500 den o:k sayda yaplan toprak testi
sonucunda elde olunmutur. BU tablo, toprak gruplarna gre zeminlerin fiziksel zelliklerini
belirtmektedir . Burada ok sk rastlanan iki sir gruba ilikin deerlerde verilmitir. Bu numuneler gerekte Amerika B'irleik Devletlerinin 17 bat eyaletinden temin edilmi Dlmakla beraber, snf zelliklerinin Corafya ve iklim artlaryle deimeyecei yada ok a;z bir deiim
gsterecekleri tahmin edilmektedir. Bu dnce ile ayn tablonun yurdumuz topraklarnda da
bunun
kullanlabilecei kaibul edilmirt:ir. imdiye kadar laboratuvarlarda yaplan birok deney
yniki
bunun
ile
dogruluunu g'stermitir. Tabloda verilen her zellik i'in ortalama bir deer
l % 90 gvenilir snr deerleri de verilmitir. Btn laboratuvar testeri, iri daneli zeminlerin geirimlilik testleri hari, 4 No.'lu elek apndan kk topra'klarda yapldndan akllar iin
ortalama deeder verilmemi'1:ir. Bununla birlikte ortalama deerlerin 'bir deerde.n byk veya
Tablo

29

kk olduu gsterilmitir. Art veya eksi snrlar, .ortalama deeri bulmak iin kullanlan
gzlem saysndan ve standart sapmadan matematilksel olarak bulunmutur. Bu ,snrlar,
ayn
artlarda yaplacak birok deney sonucunda bulunan gerek ortalama deerleri
n onda dokuzunun ;bunlarn iinde kaldn ifade eder.
Proctor maksimum kuru ibirim arl ve optimum su muhtevas deerleri, laboratu
varda zgl arlk ve su muhtevas testleriyle 'bulunmutur. Dier zellikler de optimum
su
muhtevasnda maksimum Proctor kuru birim arlna kadar sktrla
n numunele r zerinde
yaplan deneylerden elde edilmitir. ea bolu!k oran deeri, tm hacimdek
i su ve havann kaplad hacmin, kat madde danelerin in 'kaplad hacme orandr. Bu proctor
ma!ksimurn .kuru
younluu ile danelerin zgl . arlndan elde edilir. MH ve CH gruplarn
n likit limitler.in in
st snr verilmitir. Bunun iin snflamada verilenler in meritebelerini belirtmek
gerekir.
Teste tabi tutulan MH ve GH topraklarnn maksimum 1-ikit limiti srasyle 81 ve 88
dir. O
halde bunlardan daha yksek likit limitli topraklar daha dk mhendi,sli'k zellikler
ine sahip olacaklardr.
b) . Geirimlilik (Permeabilite) : Topra1k kitlesi iindeki holuklar suyun aralarnda
n
gemesin i salayacak ipikler olutururlar. Bu ipiiklerin genilikleri deiiktir ve akm
yollar dolamt>al da olsa biribirleriy le balari~ldr. Akm yollarnn bir ounun
ayn zamanda
i grd kalbul edilirse,' toprak kitlesinin zelliini temsil edece'k biimde
bir ortalama deer bulunabil ir.
Topraik iindeki su hareketin e szma, bunun lmne geirimlil ik (pernieabilite) .ve
birim artlardaki geirimlilie de k geiriml-ili'k (permeabilite) katsays denir ve bu da
birim
alandan birim hidrolik yk altnda geen debiyi gsterir. k perme-abilite katsaylar saniyede
santimetr e yada saniyede metre trnden ifade edHir. Amerikan sistemind e ise ylda
foot
yada bir foot kareden birim hi drolik eimde ylda geen foot kp olaralk g6sterilir.
Ylda
foot (ayak), yaklak olarak metrik sistemde 106 cm/sn. ye tekabl eder.
Tabii toprak ynlarnn permealbilite katsaylar 1 cm/sn. den 10-9 cm/sn. ye kadar deiebilir. Birk topra'k depolarnda, tabakalara paralel geirimlil ik bunlara
dik geirimliliin
100 ve hatta 1000 kat olalbilir. Baz topraklard a geirimlil ik, younluk, su muhtevas ve
derecelenme ile ok deiir. Bundan dolay k permeabilite katsaysnn yalrnzca bir mertebe
olarak gz nne alnmas gerekir. Genelli!kle, 10-6 cm/sn den dk geirimf'iliikteki topraklar
geirimsiz, 10-6 cm/sn. ile 104 cm/sn. arasnda olanlar yar geirimli ve 10-4 cm/sn. den
ok
geirimli topraklarda ge irimli olarak kabul edilirler. Bununla birlikte barajlard.a bunlar
keS'in
deerler deil'dir. Birok . yaplarn eitli blgeleri bu geirimlili1k snrlarn
n dnda olmasna
rnmen baarl sonular vermilerdir. Tablo: 5, eitli geirimMl ik deerlerin
i ve bunlarn
saptanm metodlarn gsterme ktedir.
1

c) Skabilme (kompressibilite) : Tablo : 4 de krnpressibilite iin iki deer verilmi


tir. Bunlardan biri 1,5 kg/cm 2 (20 P.S.) lik yke kadar, dieri ise 3,75 kg/om 2 (50 P.S.)
lik
yke kadar olan efoktif gerilmele rdeki skma yzdelerid ir. Bu deerler, drenaj yaplan
skmadaki

deerlerdir.

Snrl

skma

snrl

testinde topran yana doru olan hareketin e kabn


yan cidarlar tarafindan engel olunur. stteki ve tabandaki poroz talar, yk altnda
skan
numunedeki su ve havann drenajn salar. Kaydedilen deer, uygulanan dey basn
altnda
hacim azalma yzdesidir.
Skma olaynda yalnzca boluk

pek azdr.

hacmi deiir, kat danelerin hacminde ise deiiklik

Eer boluklar

kar

ok miktarda hava ile doluysa, yk tai)bikini mteakip sl'kma aa yuani olarak vuku bulur.

Oysa boluklar ksmen veya tamamen su ile doluysa yk tart:bikini mteakip ya ok az


ani skma olur yada hi olmaz ve yalnzca su drene olurken konsolida syon vuku
bulur.
Eer su kolay drene lalbilirse , konsolida syon nisbeten ksa bir sre
iinde tamamlanr. Ancak toprak o'k geirimsi z ve toprak kitlesi bykse o zaman konsoMdasyonun tamamlan
mas
iin birka yl gemesi icabeder.

30

<
c::
~
m

iNCE DANELi TOPRAKLAR

KABA DANELI TOPRAKLAR

Malzemenin yardan fazlas; 200 No.'lu elek apndan kk (200 No.'Ju


elek ap plak gzle grlebil~cek en kk zerredir). + +

o"
z

::>"

ro

MLLER

MiLLER ve KiLLER

()

,....

<aba daneli ksmn yardan fazlas 4 No.'Ju elekl l<aba daneli ksmn yardan fazlas 4 No.'Ju elek

C)
)>

~lliLAR

WMLAR

::

Malzemenin yardan fazlas 200 No.'lu elek apndan byk

"O

7"

'

,:s
o
g...,

g_

~
- C.

~3f

g;
5 1

o.:

;
c:

a,
:

'

.:.;

l" ~-

.f:>

::j"

!;)

Q? i -~.
=

1~

n
b

r
~t

'

~
b

1 lct 1 1 1 11 1 1 1 1 1 1 11 1 1 t""I W

r..

~ 'N.1111111111111 bl ~

~~ ~ ~1111!]i 5
~

: CD

~
.\

l t.0

ll:;lJ;,;11;

il.!

il~

- -

tesobit et. nce danelerin (200


kabadaneli topraklar aadaki gibi

erisinden

olarak

GW, GP, SW. SP


GM, GC, SM, SC
Snr halleri ift sembol kul. gerektiriyor.

% 5 ten az
% 5 ten % 12 ye kadar
"U ~.

::2

)>

N,....

"'1
.

"' ::+
ro
"""
. ce. ....
oo..
ro :: ro
....
-
:: u:

([j"
te. ....

(/)
~.

(/)

- oc.
ro :: ro
-

::

o.: ~:
7'

~. )>

-r

u:

~.
::

"'N

.....
ro

tu

=:

::

c..
ro

~-

c. -

<
ro

<
ro

::

::

ro
"' :::!.

)>

<

"'

ro

o-

.=.

.,,,
"'ii1::

c::
::

:::::

;$ "' -

o()

en

cc

.,,,"'...."

::::!.

ii1

U>

.:.

j;j"

~3~~:
:

ro

c:

'< )>

:
o:roc-ro)>
~-o(h.,, ...

u:

;:;:

ti" -:

-..

::

::.-;x;""O>~C::
: ="' (/)
=~~B
~ :: ::
r-~fr g-

3
.:.;::
o

:-

ce.
(/)

::

::

(/)

::

-"
rT

'2 ;e
.J::- ce. ar

~. )>

~
-,
c.. -
ro
ro

::!" 3

c::

.-fo

::2

(/)

::

()

()
c

il

il

:.-~

03

,wo _o[""o

0 :0
g --;::;
~

.:.

tr

!:!!
:;
c.

"'

::

~:

c::

"'"

u:

::

::

3
::!"
::J ;:;:

o.. -

"'~-

..

ro -

<
ro

....
ro

=
3

<
~

)>

3 <

"'

'

<

o:rocro

)>

~ ~. Crl

:;
~.

'"O

c ;:+- D> -

.!>o N

CD

<.O

"'"tC/l(fJ

ro - . - -
~~ 3 ::!
2.
:""O"'"""
c

ro

~
(")

::

c:: ~
ro
::
c. ....

n;;

"'l

.' c::
(/)
c: r+

::

-..

~"'

::

c::

c =@ r.n
=cnr.n2=
~ :!. 5 ::l.

- === c. o..
i""' - J'.l) CD

;t,

~
<
)>

C)

o_~- &
ro :: ro

- ....
N
"' ro =

5 cci

o-

o/~

-'

<

:' ,

% 12 den fazla

c.

.... 1-1-+-+H++-H++-t+tt-t--H

snflanr.

:J

'o

CY)

capndan byk

l<um ve akl y!delerini dane -boyut (granlometri)


No.'lu elek apndan kk ksmlar) yzdesine bal

~ 'h:JI
-

g 1-+-+;-H+++

apndan kk (Grme halleri iin 1/4" boyutunun,


"" 1 4 No.'lu elek boyutuna denk olduu kabul edilebil:ir.
.
o

b~

~ ~:!. 12
"1 ,
1

PLASTSTE NDEKSi
8
O 8 ~ ~

ve KLLER

-..

(/)
.....
ro
::

ro

::

o-

c:
....
c::
::

.,,,
"'....
""
~
"'"'-<"

"'3
.:.;::
o

:-

:;

()

il

()

il

/o o[o
g

c.;
o~

en

=ii
-

)>

:::

)>

.,

(>o

;::
~

n;;
w

"'
l
~

::

o..

"'

::

"""
....
ro

::r
m

O"

::

c::
'<
c::

"'"

::

TABLO:

TOPRAKLARIN ORTALAMA FZKSEL ZELLKLER


Proctor
Topran

snflama

grubu

Boluk

!Maksimum
kuru birim
arlk

kg/m3

GW
GP
GM
GC

sw
SP
SM
SM-SC

sc

ML
ML-CL
CL '
OL
MH
CH
OH
(

>1900
>1760
>1824
>1840
1900 80
1760 32
1824 16
1900 16
1840 16
1648 16
1744 32
1728 16

(*)
1312 64
1504 32

= fopran
c,.t = Topran

C0

Skabilme

Sktrmas

(*)

Optimum
su muhtevas

oran

1.5 kg/cm2

altnda

10-6 cm/sn.

,%

eo

<13.3
<12.4
<14.5
<14.7
13.3 2.5
12.4 1.0
14.5 0.4
12.8 0.5
14.7 0.4
19.2 0.7
16.8 0.7
17.3 0.3

Geirimlilik
(permeabilite)

(*)
(*)
(*)

27000 13000
64000 34000
>0.3
>0.3

(*)

0.37
0.50
0.48
0.41
0.48
0.63
0.54
0.56

(*)

(*)
0.03
0.02
0.02
0.01
0.02
0.03
0.01

7.5
0.8
0.3
0.59
0.13
0.08

>15.0
4.8
0.6
i().2
0.23
0,07
0.03

' < ,1.4


<0.8
<1,2
<1.2
1.4 (*)
0.8 0.3
1.20.1
1.4 0.3
1.2 0.2
1.50.2
1.0 0.2
1.40.2

(*)

(*)

(*)

36.3 3.2
25.51.2

1.15 0.12
0.80 0.04

0.16 0.10
0.05 0.05

2.0 1.2
2.6 1.3

(*)

(*)

(*)

(*)

(*)

normal haldeki kohezyonu )


doygun haldeki khezyonu

Kayma Mukavemeti

(Kompressibif ite)
3,75kg/cm2
altnda
%

co
'k g/cm2
optimum

c ..
kg/cm2
doygun

(*)
(*)
(*)
(*)

(*)
(*)
(*)
(*)
(*)

(*)
(*)
<3.0
<2.4

(*)
(*)
3.0
2.9
2.4
2.6
2.2
2.6

0.4
1.0
0.5
0.3

o.o
0.4
(*)

4.1 0.4
(*)
2.4 0.65
5.37 0.65 2.11 0.73
5.30 2.25 1.52 0.53
7.91 1.60 1.16 0.65
7.04 1.09 0.94 (*)
6.68 1.74 2.32 (*)
9.15 1.09 1.38 0.22

(*)

3.8 0.8 7.62 3.12


3.9 1,5 10.82 3.56

(*)

(*)

>0.79
>0.74
>0.67
>0.67
0.79 0.02
0.74 0.02
0.67. 0.02
0.66 0.07
0.60 0.07
0.62 0.04
0.62 0.06
0.54 0.04

(*)

(*)

2.11 0.94
1.160.62

0.47 0.05
0.35 0.09

(*)

(*)

ortalama deerin % 90 gvenlik


.g stermektedir .
areti ise bilgi yetersizliini belirtmektedi r.

li

ksm,

snrlarn

(*)

Tg 0

d)

Kesme (kayma) direnci : Bu balk altnda toprak gruplar iin ayr deer verilmitir. Co, C,.t ve tg 0. Bunlardan Co ve tg 0, srasyle efektif basnca gre bulunan
Mohr
daireleri teetinin dey ekseni kestii deer ile bu teetin eimidir. Co optimum su muh-

tevasnda

elde edilir. C,.t doygun 'bir zemindeki kohezyon deeridir.

Mohr daireleri ekil : 14 de gsterilmitir.


Mohr dairelerinin teeti, birtka mhrl toprak numunesi zerinde maksimum Proctor
kuru younluu ve optimum su muhtevasnda deney yaparak elde olunur. Deney srasnda
eksenli bir kesme aletinde boluk suyu basnlar llr. Efektif gerilmeler, numunede llen bu tboluik suyu basnlarn aletin ta1Jbilk ettii basnlardan kartmak suretiyle elde olunur. Test srasnda drenaja msaade edilmez; Bundan dolay hu testlere lbazan konsoi'idasyonsuz abuk deneyler ad verilir. C,.t deeri, Proctor maksimum kuru younluunda ve optimum
su muhtevasnda bir numune hazrlayp, bunu doygun hale getirerek ve yk altnda 'krarak
ekil : 14 delki ~k krlma dairesi elde olunmak suretiyle saptanmtr. C,. deeri,
bu krl
ma dairesine 0 eiminde teet dorunun dey ekseni kestii yerdeki deerdir.
Kesme direnci iin bu deerler, aadaki Coulomb denkleminde kullanlmak zere uygulanabilirl er.

Molr

gerilme- zarf

_____...,,,,

~ Prctor ~o~~nluundaki
numulere oil l:r ima :

do"releri

Doygun hole ~~ldikten. sonra Prodor yogunluunda sktrlm numuneye oil


krlma dairesi
ekil :

S= C

14 -

Sktrlm topraklarn

kayma mukavemeti

(G-U) tg 0

Burada:
S = Birim alandaki kesme direnci
U = Boluk suyu basnc
G = Uygulanan normal gerilme
tg0 = Mo'hr dairesi teetinin eimi olup
C = Su muhtevasna bal olarak Co veya C,.t olarak alnabilir.

32

Malzeme Etdleri :
Malzeme . aratrmalarn, malzemelerde istenen zelli'k, ve yaplacak deneyler ynnden ayr grupta incelemek mmikndr. Bunlar:
1 -

2 3 -

Ariyet malzemesi etdleri,


malzemesi etdleri ve
Agrega malzemesi etdleri.dir.

Ta

1 - Ariyet malzemesi etdleri : Ariyet malzemesi etdnden ama baraj dolgu gvdes.inde kullanlabilecek ve inaat yerine en yakn olan sahadaki malzeme miktarnn tahmini
ile fiziksel zelliklerinin belidenrnesinden ibarettir.
Civardaki mevcut malzemelerin miktar ve zellikleri bilinince buna en uygun ve en
ekonomik baraj tipinin saptanmas kolaylar.
Ariyet malzemelerinin aratrlmasnda da temel etdlerinde sz edilen tecrbe ukuru, tecrbe hendei, el burgusu (auger) delikleri ve hazan ok nadir olarak da sondaj delikleri veya standard penetrasyon aletleri kullanlabilir .
Ariyet malzemesi etdlerinde alacak tecrbe ukurlar Vf?ya eliburgusu (auger) deliklerinin derinlikleri en ok 7,50 m olmak zere 2 - 4 m. arasnda seilir. Yeralt su seviyesi
bu derinlikten da!ha nce kt takdirde delik :bu seviyede durdurulur.
_Ariyet malzemeleri genellikle gsterdikleri geirimlilik karakteristi!klerine gre snflan
drlr. Hunlar da geirimli malzemeler, yar geirimli malzemeler ve geirimsiz malzemeler
dir.
Geirimli malzemeler : Bu malzemeler byk merte'be geirimlilikler e sahip olup younluklar fazla ve kayma direnleri de yk se'ktir. Bu zelliklerinden dolay bunlar sedde enkesitlerinde stabilite salamak amacyle kullanlrlar ve e'konomik olurlar. Yksek geirimlilikleri dolaysyle drenajlar kolaydr ve dolgularda boluk suyu basnc dourmazlar. Bu nedenle dolgularn d yzlerinde k.llanlrlaL GW, GP, SW ve SP ( akll) snflar bu gruba g.irerler ve bunlarn geirirnlililkler i K = 104 cm/sn. nin stndedir.
1

Geirimli malzemelerin sktrlmalar kolaydr. ounlukla lastik tekerlekli aralarla


ve de bol su kullanlarak skrtrlrlar.
Geirimli malzemeler, depolama baraj ve gletlerinde ve de blgeli (zonlu) tip kes.itlerde kullanlrlar.
geirimli malzemeler: Bu malzemelerin karakteristikleri geirimli malzeme ile
geirimsiz malzemelerin arasnda bulunmaktadr.
Yar

Bu malzemeler, sedde , sel kapan, glet ve barajlarda homojen tip gvdelerde kullanl
dklar gibi ortasnda geirimsiz ekirdek bulunan dol 1 gularn d blgelerinde de kullanlabi
104 cm/sn.
lirler. GM, SM, GC, SC, CL, CH ve MH malzemelerin geirimliliik katsaylar k
ile k = 106 cm/sn. arasnda bulunur. Bunlarda genellikle geirimli malzeme gibi sktrlr.

Geirimsiz malzemeler: Bu malzemeler ok byk bir geirimsizlie sahip bulunurlar.


Bunlarn zgl arlklar ve kayma direnleri, geirimli ve yar geirimli malzemelerinkinden
dktr.

ok az boluklar bulunduundan ilerinde bulunan suyu glkle ve uzun zamanda b


rakrlar. Dolaysyla drenajlar gtr ve konsolidasyonlar uzun zaman alr.
Bu zelliklerinden dolay toprak dolgularda boluk suyu basncnn domasna sebep
olur ve s'Onuta stabl olmazlar .
. Bu nedenle geirimsiz malzemelerin toprak dolgu yaplarda mmkn mertebe az kullanlmas istenir. Ancak su kaybnn nemli sayld biriktirme yaplarnda kullanlmalar zorunlu olur.
33

.:.

; TABLo;- 5
"'ttl'--~--- - -

~ __ __ ..... ...-~li'~

TOPRAKLAR! N 'lt;d PE RME ABI LI TE

"f .RBlLj~yA KiM (J._IG.E:;_0i~~i Lii<lk~_!_s"iys


..,,,,1;1, 1r ...
. "11'-""'
[~ 2 ..
.
'K

. _ _.A

1o ..

10 '

GERMLp

DRENAJ
ZELLG

DRjENAJI

TOPRAK BARAJ
VE TOPRAK ".
SEDDELERDE
KULLANILMA

~"~-~
.
,~:
~
}EMIZ _~! AKIL~

..... lf'll'~o.c.- .. !~~ .. -

.. ..... ~- - .... -

1o --- ~'' o

-<'

1o

.. 10

GERML!

YARI
1
DRENAJ! lzAYIF.,,,,...

.~- ~-j ~~~

i EMZ K M~fEMi

''

KARIIMI

VE AKI
) ~-

- ,.. 11';:--"'

SANiYEDE cm.OLARAK [_L OG ; OLE K ) "- _


-- -- ~- .......,,,,.,... ---;.- ~,
.
-- ~........
~--~~ 0y-~.- ~
DARCY 'f- KANUNLINUN /.Ts\M >YURURLUGU\
,.
)\ .
~
,~,....iZ.~---~~
-3
-4
-5
-6
. .- 7
-8
-9 ...

:!

1
[

....

10

COK

NCtKUM

ORlANIK

~E ORG K ML v

.c- KUM
.

e_uzu:

ORTULA
KIL YIGI LAR 1 ' V

K
...I L

10

~ PRAT~K

BARIA:4vE1\l, SEDOEL~~
. . G. 1~~.M~j l~.~~w~~Rt~~,!;l!~L~!,~~LIRj TOPRA~
Jl..~ GEIRIM~IZ l<ISIM ARINDA IKULLANl~IR .____

CNSLER

- 2}
. 10

. . - --- ---..

DRENAJ \.__ _,KARAKTER 1S TIK LE RI '..

i KPLAY ~ . ,,

TOPRAK

-1
_,- .10

~~r..""""""~

VE

OL~AYAN

.OLAR'*

GER~SZr

BARAJIVE. SEDDELERN

GECRIMSF TOPRA~LAR

KA~IIMI

RNE~N AYRIMA ~O-~,-

..~.7ABAKf.LAMI

GESNIN

:;

HOMEGE

ETKS LE~

;:

10 .

LTINDA 1 J<-

KLLER ...
1

'

~ TOPRAGI

TAYN TU

I< ~ATSA"~~~~~ BLR O


.

DIREKTk

(.

....

OLARAK
.___

1\

i TECRUB

___,t;

- -

SAPTANMASI .
- .-t o.. .....

- - - .

YUKUAZ

.,~;

..
AMEL

-~

'.

UKU AZA

TODU

.,

nn;";

BU~K~G
~GIUINDtNt-ESAPA. MA :EMIZ KOH ZYONSUZ

ENDREKT

~ YALNIZ

DANE

OLARAK "''

J.

CAKILLA DA TATBK
'

SAPTAN

MAsn~ 1

PL_AR~T~DE.~E. YiOK

KUM V

EDLE LR :"'

11

YATAY_Kf
AZ...
TECRUB YEIHTIYA GOSTE IR.
ARAZD ABUK ONU ;, A MAK)

~ ............y;...._.

i~!!&,~ LL,~NILI y

r-

KONSOL~ASYONTE~TLt::R
SONUCU ADAYAN

N HL
SAPLAR LDUKQA ECR_
BEYE \'.E P~HALL L B.MAL.
ZEMESIN iHTYA STERR

. Yukarda belirtilen GM, GC, SM, SC, ML, CL ve MH malzemeleri geirimlilik derecele6
rine gre geirimsiz malzeme olarak rta kullanlrlar. Bu malzemelerin geirimlilikleri k = 10cm/sn. nin altndadr. ve bazan 10-9 cm/sn. ye kadar inerler.
Geirimlilikleri dk ve likit limitleri byk olan killi malzemeler gerek boluk suyu
basnc dourduklarndan ve gerekse ilenmeleri g olduundan ve de byk bir hacim deiiklii gsterdilklerinden kullanlmalar tavsiye edilmez.
Bu yzden k = 10-0 cm/sn. den dk permeabiliteli malzemelerle LL i 50. nin stnde
olan malzemeler genelHkle toprak dolgularn ana geirimsiz e'kirde'klerinde kullanlmamak
tadr.

Ta

ba evinin

malzemesi etdleri :
korunmasnda

(ta

Baraj ve gletlerde ta malzemesi ounlukla gvdenin memdolgu - riprap) olarak ve gvdenin kaya dolgu ksmnda kulla-

nlr.

ev korunmasnda kullanlacak talar, gvdedekilerden daha dayanlkl olmaldr. nk


bunlar don ve dalga etkilerine maruz kalrlar.

malzemesi aratrmasnda kullanlan yol ve metodlar, toprak malzemesinden farkl


olur. Genel olarak ta malzemenin topraa nisbetle daha az !bulunmas dolaysyle bunlarn
aratrma sahalar snrlandrlrnaz ve bazen ok uzak yerlerde~ ta temini yoluna gidilir.
Ta

nceleme inaat sahasna en yakn ocaklardan

balayara1 k uzaklara gidilmek suretiyle

yrtlr ve . malzemenin miktar ve kalitesi zerinle durulur.


En iyi biimde bir aratrma nce ilgili malzemeye ait mevcut donelerin
siyle yaplr. rnein jeolojik harita, toporafik harita, varsa hava toporaflar v.s.
irilir ve bylece saptanan ocak yerleri ile kayalk sahalarn arazide aratrlmas
mesine geilir. ou kez mahalli ta ocakiar ve kayalklar iin yerli ihalk yada
den bilgi alnabilir.

incelenmegzden geve incelenyneticiler-

Ta dolgu iin aranan en nemli karakteristikler salamlk ve bykl'Okrt:r.


Yaplacak aratrmada ta malzemesinin dalga ve don etkilerine kar direnci belirlene-

cekHr. ncelenmeye tabi tutulacak ilk yerler mevcut ta ocaklar ile yzeyde grnen kayalk
blgelerdir.
Ta malzemesi, tecrbe ukur veya hendei yada sondaj delii alarak aratrlr. Kaya
_
tabakasnn ve zerindeki toprak rtsnn kalnlrn saptamak iin en pratik ve gvenilir
yol, numune alma metodudur.
civarda proje iin gerekli kapasitede ocak bulunmaz ise yada bulunan ocan ta
kalitesi istenilenden dk ise bu ta~dirde vadide mevcut talarn toplanmas suretiyle proje
Eer

ihtiyac 'karlana!bilir.

Kk baraj ve glet inaatlarnda genellikle ta iin labaratuvar deneyine gerek grlmez. Bu bakmdan ta oca seiminde dikkatli olunmal ve bu, tecrbeli jeologlar tarafndan
yrtlmeHdir. Ancak mhendislerin de talarn kalitesini ve fiziksel zelliklerini iyice bilmelerine rhtiyac vardr.
Kayalar, olular ynnden volkanik, tortul ve metamortik olmak zere . e ayrlmakta
dr. Mhendislik ynnden kayalarn en nemli zellikleri arlk, porozite (gzeneklilik), diren ve sertlik ile dayankllk ve salamlktr (su emme ve dona kar dayanma).

Volkanik (pskrk) klteler : Bunlar yer kabuunun iindeki mama ve erimi maddelerin srt yzeye kmas ve burada donmalar sonunda oluurlar.
Bu kltelerin genel adlar Tablo : 6 da verilmitir.

Tortul klteler: Hunlar hava ve sularn mekanik ve kimyasal etkileriyle ayran volkanik, tortul ve metamortik kltelerin su, rzgar veya buzullar tarafndan tanarak yeniden
kelmesi sonunda oluan kltelerdir.

35

TABLO:

TABATTA BOL BULUNAN PSKRK (VOLKANK) KLTELER


Bileim

Asit klteler (% iSO den fazla


silis bulunmas)
Doku

Ak

renkli mineraller (Balca


hakim olmas)

fel ~

dispatn

Kaba dan eli (mineral kristalleri


gzle kolayca grlebilirler)

plak

nce
plak

daneli (mineral kristalleri


gzle .grlmezler)

Bazik kfteler
( % 50 (fen az silisli)
Koyu renkli minerallerin hakim
olmas

Hi kuvartz yo!k-hol amfil:iol


ve pilajyo'klazl feldispat

Bol

Az veya hi

kuvartzl

.kuvartsz

piroksen

Granit

Diyorit

Gabro

Riyolit

Andezit

Bazalt

Obsidiyen
Caml

Pefikitayn
Sngerta

Tablo : 7, tabiatta en o'k rastlanan . tortul kltelerin listesini vermektedir.

Metamorfik klteler: Bu klteler, nce pskrk yada tortul halde bulunan kltelerin
ilk bulunduklar yerden baka evreye baz zor kuvvetleri if.e uymalar sonunda oluurlar .
. TABLO:

TABATTA EN OK RASTLANAN TORTUL KL TELER


TIP
Ayrk

ls

veya

ile

paral

Organik

Kaba (akl)
Or-ta (Kum)
ince (mil ve kil)

ayrm

Kimyasal kelti ve
tortusu

KLTE

TORTU

Kaba (Kor)
ince (Kl)
buharlama

Kal'siyum 'kaibonat (Ca C03 )


Kalsiyum magnezyum karbonat
[Ca (Mg, Fe) (C03 )]
Silisyum dioksit (Si 0 2)
Kalsiyum slfat (CaS04 , 2HpJ
(Ca S04 )
Sodyum klorit (Naci)
Kalsiyum karbonat
(hayvan cesetleri)
Karbon (Bitki artklar)

Konglemera
Kumta
Milta

ve

eyi

.Aglomera

Tf
Kalker
Dolomit
Ohert
Jips, anhi'drit
Kaya tuzu
Tebeir,

mercan,

kalker

Kmr

Tablo : 8, Tabiatta en ok rastlanan metamorfik klteleri vermektedir.


Mthendisfi:k ynnden eitli kltelerin zelliklerine gelince : Younluk bakmndan kayalar, ok youn, youn ve hafif olmak zere e ayrlrlar.
En youn kayalar bazalt ve gabro gibi koyu (esmer) pskrk ve metamorfik kayalarla baz isrtlerdir ki bunlarn ortalama 2.9 - 3.2 arasnda bir zgl arl vardr. Dier youn ve sk kayalar da granit, arduvaz, mermer ile baz kal'kerlerdir ki bunlarn da zgl ar
l 2.5 - 2.8 arasndadr.
36

'

En hafif talar ise telbeir, tf ve snger ta gibi boluklar fazla olan tortul ve volkaki bunlarn Z!gl arl'klar 2,5 un altndadr.
kltelerdir
nik
Bunlardan snger ta o kadar hafiftir ki genellFkle sLi zerinde yzer.
Genellikle en salam talar en youn olanlar ve en fkleri de en hafif ve gzenekli
olanlardr.

Granit ve benzeri pskrk kayalar ile metamorfik kayalarn ou az gzeneklidir ve


ounlukla % 1 in altnda bolua sahiptir. Bazalt da ayn ekilde youn olma'kla beraber baz
blgelerde ok, baz blgelerde ise az bolua sahiptir. Kalkerin porozitesi (gfeneklilii) %
0,5 ten % 15 ye ve hatta % 25 e kadar kabilir. Kurntann porozitesi ise tipik bir ekilde yksektir ve % 5 - 25 arasnda deiir.

TABLO:

TABATTA EN OK RASTLANAN METAMORFK KLTELER

YAPRAKLI

; (STL)

KLTE

'Klte

Doku

zellik

ekilde yaprakl

Kaba daneli

Gnays

eritli,

Orta daneli

ist

Dzgn yaprak! ; kolayca yapraklara ayrlr, genelikle


mikaca zengin

ince daneH

Arduvaz

Przsz, tabakalara 'kolayca

dzgn olmayan bir

ayrlr.

YAPRAKSIZ veya SOM KLTE

Balca

kuvartz

Balca 'kalsit
veya dolomit

zellik

Klte

Madeni muhteva

Kuvarsit
Mermer

Sert ve gevrek

'

Sert ve gevrek

Balca

hidromagnezyum silikat

Baz

serpantinler

Olduka

yumuak yeil

trler

En salam ve sert talar arasnda kuvarsit, granit ve bazalt gibi ps'krk kayalar, sa
lam gnays ve baz istler bulunur. Bunlarn basn direnleri 1000 - 2000 'kg/cm2 ve hatta daha fazla olabilir. Baz sert ve youn kumtalar ile silisli kalkerlerin direnleri bu deerlere
yaklar. Bununla birlikte kal'ker, mermer, dolomit ve kumtalarnn ou diren ve sertlik ba2
2
kmndan orta derecededir ve direnleri 200 - 1000 kg/cm arnsmdadr. veya 1500 kg/om ye
kadar kabilir. Tf, sert ki:!, tebeir, yumuak kumta, tuz ve allar en hafif ve yumu.ak
kaya snfna girerler. En yumuak kayalar elle 'kolayca krlalbilirler. Kumtalar, pskrk kayalar kuvartzl metamorfik kayalar ve dier sert madenler el ve testere ile kolayca kesilemezler.
Pskrk kayalar ve masif kuvarsit ve gnayslar en dayanlkl talardr. Fakat bunlar
atee fazla dayanikl deildirler, nk atlar ve ierler. Bunlarn bazalt gibi ince danelileri
genellikle gevre'k olup ka!ba danelilere oranla anmaa daha ok dayanrlar.
37

ist ve arduvaz gPbi yaprakl ve tabakal metamorfik klteler

ise serttir, fakat abuk


paralanr ve anma srasnda tabakalara ayrlrlar. Genellikle kal ker ve kumtalar anmaya
kar orta derecede dayanrlar. Kirele imentolam kaliker ve kumtalar su veya asitli hava
tarafndan kolayca eritilirler. Tebeir ve baz tfler yumuak olup inaatta kolayca ilenebi
lirler, fakat ak havada sertleirler. eyi (sert kil) hafiftir, slannca yumuamaya yatkn olup
havada albuk ayrr.
1

Agrega malzemesi etdleri: Agrnga malzemesini beton yapmda kullanlan kum- akl malzemesi ile filtrelerde kullanlan kum - akl malzemesi olmak zere i'ki grupta toplamak
mmkndr.
Arazide agrega malzemesi etdleri, !bunlarn aratrlmas, mevcut depolarn bulunmas
ve numune alnarak kalite ve granlametrilerin belirlenmesi ilemlerini kapsar.
Sanat yaplarnn inaat kontrolleriryle grevli olanlar, malzemenin granlometri (fiziksel) zellii ve agrega komposizyonunun beton zerine olan etkisi konusunda bilgi sahibi olmaldrlar. lk etdlerde kullanlan mantk ve varlan mkemmellik, ounlukla yapnn dayank
llk ve e'konomi,sinde kendini gsterir.
Agregamn elverililiine etki eden faktrlerin ou, blgenin je'Olojik gemii ile ilgilidir. Bu fak~rler deponun boyut, ekil ve yeri; Sra-jn kalnllk ve karakteri, agregay olu
turan kltenin tipi ve bulunduu art; agrega danelirinin derecelenmesi, yuvarlakl ve niformluk derecesi ile yeralt su seviyesidir.
Agrega tabii kum ve akl depolaryle, yamalardan ve kayalk da eteklerinde tesis
edilecek ocaklardan elde edilelbilir.
Akarsularn oluturduklar

depolar ta!biatta en ok rastlanan ve genellikle en ok istenen agregalardr. nk bunlarda :


1 -

Tekil daneler ounlukla yuvarlatlmtr,

2 -

Akarsuyun eleyici etkisi granlometriyi dzenlemitir ve

3 -

Aikarsuyun tamas ve brakmas ile oluan anmada hafif malzemeler elenmi-

tir.
Alviyal koniler ounlukla agrega malzemesi oca olarak kullanlrlar, fakat bunlar
normalin stnde bir ileme ihtiya gsterirler. Buzul artklarnda da kum ve akl bulunur,
fakat bunlar geneHikle kuzey blgesinde yada yksek rakmlarda snrldrlar. Nehir etkilerine maruz kalmayan buzul artklar genellikle o kadar eitli olurlarki agrega olarakkullanla
bilneleri uzun ilemlerden sonra mmkn olur. A'km etkisine maruz kalan buzul depolar
ise ounlukla tatminkar agrega malzemesi verirler.
Talbii kum ve akl malzemes'inin bulunmad veya o'k uzaklardan tanmas gereken
hallerde ta o.caklarndan kan kaya paralarn krmak suretiyle beton agregas yaplabilir.
Bu metot, ancalk bu malzemelerin bu ekilde elde edilmesinin ekonomik olmas halinde uygulanmaldr.
Ta ocaklarnda
ykama

kil ve eyi . gibi istenilmeyen tabakalarn kmas hal'inde eleme ve


gibi zel ilemlere gidilir.

Beton agregas aratrma mertebesi


ve yapnn amac ile belirlenir.
dir olarak bulunduunu hatrlamak gerekir.
ou kez rastlanr. stenmeyen kaya cinsi,
neler ar miktarda bulunabilirler.
bykl

38

ve ocan makul iletme masraf, balca iin


Uygun malzeme ararken ideal malzemenin ok naBir veya birka boyutun eksiklik veya fazlalna
kabuklu ve imentolam zerreler veya yass da-

En umut verici depolar klfl tecrbe kuyular, ak tecrbe kuyular yada hende'kler ile
incelenip buralardan numune alnr. ve agregamn karalkteristii saptanr.
Toprak dolgu yaplarda kullanlacak filtreler de bir nevi agrega malzemesinden ibaret
olup, eitli boyutlarda elenerek hazrlanrlar ve bunlar . geirimli gei blgelerini tekil
ederler.

PLANLAMA

ALIMALARI

Hidrolojik, topografik, tarmsal ve jeolojik etdler tamamland'ktan s:onra sra planlama


almalarna gelmektedir.
Planlama almalarndan ama, elde olunan donelerin degerlendirile rek onlarn bir sen
tezini yapmaa ynelmektir.
Bu almalar btn bir havzaya yayl ayp yalnzca baraj proje sahasn kapsamaldr.

pl;mlamada baraj yada gletin ykseklik ve rezervuar hacmi saptanacak, baraj yada glet sulama blgesi belirlenecek; temel problemleri incelenecek, malzeme ocak
yerleri ile baraj yada glet tipi saptanm olacaktr.
Yaplan

istimlak ve iletme problemlerinin nasl zlecei ve geri deme yntemleri


irdelenip bir formle balanacaktr. letme biimi ve esas belirlenmemi bir baraj yada gletin inaas ilerde nemli sosyal problemler dourab.Hir.
Ayrca

BARAJ PLANLAMASI ANA HATLARI:


sti'kaf kademesinde baraj aks yeri belli olduktan sonra bu aksa gre ilkin hacim -y-

zey

diyagram

izilir.

(ekil

15).

Hidrolojik rasatlar ile (su temini ~ablosu) saptanmtr. Bu tablo yardmyle baraj yerine ait bir ka yllk akm deerleri belirlenir (Dde mevcut rasatlar ou kez bir ka yllrk
tr.)

Sonra bu yllk toplam akm miktarlar, rasat sresi en az 10-15 yl olan komu bir
drenaj lan akm miktarlaryle korelasyon yaplarak 10 15 yl uzatlr, yani 10-15 yllk akm
miktarlar el de olunur. 10 -15 yllk toplam akm miktar, 10 -15 e blnerek yllk ortalama
akm miktar bulunur.
1

Sulamaya verHecek yllk su miiktar, bu yllk ortalama akm miiktarn geemez.


ortalama akmn % 50, 60, 70, 80, 90 ni;sbetinde reglasyonlar gznne alnr.
Yani sulamaya bu nislbetlerde su verilecei kabul edHir. Her bir reglas'Yon nisbeti iin sulanabilece'k saha hektar olarak saptanr. Bunun iin 1 Hektar iin yllk toplam su ihtiyac belli
olduuna gre ylda regle edileoelk su miktar, yllk toplam su ihtiyacna blnerek sula
ma sahas by'kl1 saptanm olur.
Yllk

Her bir reglasyon nisbetine tekabl eden baraj aktif hacmi ylece belirlenir:
1
1O yl sre iinde her bir ay iin gelen su miktarlar belirlidir. l kin bir aktif hacim
deeri tahmin edilir ve buna gre bir iletme almas yaplr. leime almas tablosu,
Talblo: 9 da gsterilmitir. Her yl, sulamaya verilece'!< su miktarlar aylk ihtiyalar halinde
hesaplanarak tablodaki ilgHi stuna ilenir.

sonundaki su miktarna, bir sonraki ay iinde gelen su miktar eklenir. Elde olunan miktardan sulama iin veilen su miktar ile buharlama kayb dlerek elde olunan
Si} mHctar ayn sonunda 'kalan su miktar stununa kaydolunur. Aktif hacimden fazla su, do
lu sava'ktan atlr. Bu esas altnda, her bir ay iin 10 15 yllk sre boyunca adm adm sr
drlen bu almaya (iletme almas) ad Verilir.
Ayn

39

h (m)
REZERVUAR SU
SEVYES

~L HAciM k

AKTF HACM

IJ

lv(m5 )

TA$KIN HACMi

IJ

RfZERV UAR

HACM

h (m)
,ftfZER VUAR SU
SEVYES

.. --

... - .. . . - -- -

._._.-..r--

~o

..

o~

REZERVUAR
ekil

40

: 15 -

Hacim yzey

diyagram

HACM

V (of) '

TABLO:

BARAJLAR DA LETME ALIMASI TABLOSU


Ayn

Gelen 'SU
m3

Aylar

sonunda
kalan su
m3

Buharlaan
szan

m3

su

ve

. Sulamaya
verilen su
m3
5

Dolu savaktan
atlan su
m3

bu alma boyunca _ayn sonunda kalan su miktar hi bir valkit O'n altna d
myor ise, tahmin edi,len aktif hacim doru demektir. Aykr halde, baka bir aktif hacim seilerek tatonmana devam edilecektir.
Eer

Byle tat onman ile uramak g ve uzun zaman alcdr. B,unun yerine yle bir yol
izlenmesi elverilidir.
En kurak peryodun sonunda, ayn sonunda. -kalan su miktar sfr kabul edilir ve ayn
esas altnda sondan baa doru alma yaplr. Bu alma tamamlandnda, ayn sonunda
kalan su stunundaki max, deer direkt olarak O rnglasyon nisbetine tekabl eden aktif hacmi verir.
Her bir reglasyon nisbeti iin baraj 9ktif haomi ve sulama sahas deerleri bylece
saptanm olur.
Bundan sonra en ekonomik komhinezonu belirlemek gerekir. Bunun iin ilkin, baraj toplam maliyetini saptamak lazmdr.
Aktif hacim belli olduuna gre, hacim - yzey diyagraJndan bu hacme tekabl eden
rezervuar/s u seviyesi saptanr. Bu kota uygun bir takn ykseklii ve hava pay eklenere;k
baraj kret kotu elde olunur (ekil : 5). Bundan sonra memba ve mansap evleri iin uygun
deerler tablolardan seilerek, baraj gvdesi planda izilir. Toplam gvde hacmi hesabedilir.
Uygun bir tip en kesit seilir, ve gvde iin yeter ya'klakl'kla metraj yaplarak baraj gvde
. maliyeti saptanr.
Dolu savak ve dipsavak maliyetlerin in ise, her bir aktif hacim iin sabit kald kabul
edilir.
Darha sonra sulama sahas byklne gre sulama ebekesinin toplam maliyeti hesaplanr. Bunun iin yeter yaklaiklkla hektar bana uy,gun bir maliyet kabul ediHr.
Baraj maliyeti ile sul,ama ebekesi, maliyetine tekabl eden toplam yllk gider ve de
sulama sahas byklne gre toplam yllk gelir hesaplanr. Ylllk gelir- .g ider farkn max.
1
saptanklan reglasyon nisbeti ve aktif hacim esas al mr. B:ylece kesin aktif hacim kotu
m olur.

41

Daha

yunu

sonra takn hidrograflar hesab edilir ve izilir. Sra en ekonom


ik dolu savak bo-

saptamaa gelmitir.

Bunun iin, katastrofal takn esas alnarak, seilen bir ka


dolu savak

genilii

iin

Flood Routing yaplr. Bylece dolu savak ykler i saptanm


olm.
Seilen her bir dolu savak geniliine g're bulunan dolu sava:k
ykne hava pay eklenerek baraj kret elde olunur. Dolu savak genilii kldke,
y'k! ve dolaysiyle baraj kret kotu !byr. Tersi halde ise klr. u halde dolu savak maHye
ti azaldka, ilave baraj gvdesi maliye ti artmakta ve tersine dolu savak maliye ti arttk
a, ilave baraj gvdesi maMyeti
azalmaktadr. Burada en ekono mik kombinezon
toplam maliye ti min. klan komlbinezondur. Bu
kombinezonu veren dolu savak uzunluu esas alnr.
Bylece dolu savak genilii ve baraj kret kotu artk planlam
a seviye si olara'k kesin
birmde saptanm olur.
Del"ivasyon tneline gelince :
Derivasyon tneli iin memba ve mansapta birer
batardo yaplmas gerekl idir. Tnel
min. 2.20 m. dir. Tnel ap bydke batardo kreti der.
Tersihaf.de artar. Derivasyon
debisi olarak genell ikle 25 yllk takn debisine tekabl
eden Q 25 alnr. Mansap anahtar
erisi saptanr. (Bunun iin, regla tr ksmnda
verilen yol aynen izlenir.) Q 25 iin mansap
su kotu bu anahtar erisinden alnr, Tnel yk kayplar hesapl
anr ve hylece memba su kotu bulunur. Memlba ve nans.ap su kotlarna uygun birer hava
pay eklenerek mem'ba ve mansap batardo'S'u st kotlar elde olunur.
ap

Tnel ap byd'ke yk kayb azalr ve dolaysyle


er. Dolay syle tnel maliye ti arttka memba
batard

memba batardosu st kotu dosu maHyeti azalr.

En ekonomik komibine~on, seilen bir ka tnel ap (min.


2.20 m. olmak kaydyle)
alterna tifinde n, toplam maliye ti yani (ibatardo + tnel) maliye
tini min. klan kombinezondur.
Buna tekabl eden tnel ap ve batardo ykseklii esas
alnr.

Dipsavak yapsna gelince :


Barajlarda dipsavak yaps, derivasyon tneli mansap ksmn
a yerletirilen elik bir
borudan oluur.
letme almas srasnda her bir ayn sonunda kalan
su miktarlar ve bunlara tekabl eden hazne seviye leri bellidi r. Ayf:k su htiyac miktarl
ar ve dolaysyle su ihtiya debileri de bef.irHdir.

Dip sav.ak ap yle seilm elidir ki belirli hazne seviyelerinde


, istenHen su ihtiyac
debile rini geire!bifsin. Pratitkte genelfiikle uygulanan yol,
en dk hazne seviye si yani l
hacim seviyesinde rnax. su ihtiya debisini geire bilen dip
savak apn saptamaktr. En elverisiz hal bu olduuna gre, emniy et tarafn
da 'kalnmaktadr.
l hacim, drenaj alannn her bir km 2 sinden ylda gelebi
lecek m3 cinsinden ortalama
rsup miktar tahmin edilere k saptanr. Bunun iin foomu
havzalardan benzetme yaplr.
Takn Hidrograflarnn Saptanmas :

Bunun iin (Sente tik Metot)

uygulanr.

Bu metot, zerinde uzun sreli akm rasad bulunmayan


akarsu havzalarndan gelebilecek takn debile rinin hesapla bulunmasn salar. Metotd
a, takn byklne e1iki eden
trl faktrler ayr ayr incelenmekte, kullanlan deerler
ksmen llerek, ksmen de korelasyonlara dayanmakta olduundan genelHkle geree yakn
deer~er verir.
42

Bir taknn byklne,


1
Takna sebeb olan yan 'i ddet ve sresi,

a)

olarak yan ak
Akarsu havzasn: toprak bnyes i ve bi1!k i rts durumuna bal
a geebilen miktar.
etkil"eri ayr ayr inc) Ya alannn toporafik zelli1kleri etki eder. Metod, bu ana
celi1yere1k, elde edilece k sonularn sentezini yapar.
b)

zll enen Yol :


Ya iddet

1 -

sre tekerr r bants :

Trkiye'nin ya id
Devlet Meteor oloji leri Genel Mdrl'nce yaynlanm olan
btn havzalara ait ya id
det - sre - tekerr r erileri,, adi kitapta Trkiye 'deki bel 1i 'bal
det - sre - tekerr r erileri verilmitir.
eitli

Ayrca DS Ett ve Plan Dairesi nden Trkiye 'nin

havzalarna

ilikin ya id

det - sre - tekerr r tabllar temin edilebil ir.


Yan aka

2 -

geen miktarnn buli.mmas :

zemin zerinbir ks'm zemin i'ine szmakta, bir 1ksm bitkiler v.s. tarafndan
ge'ere'k ana yatakta, topde tutulma kta, bir bsm buharlamakta, bir ksm da yzeysel aika
lanmakta ve takna sebeb olmaktadr.
Yan

O halde ta:kn delbisin in


bilinme si gerekir .

hesab

iin,

takna

sebeb lan

yan, arka

geen

miktarnn

Bunun iin:

10 dan bir eri


Hidrolik zemin gruplarna ve bitki rtsne bal olarak Tablo:
seilir.

a)
numaras

iinde birbirin den farkl !bitki rts ve toprak gruplar varsa bunlarn
1
a bir eri numaras hesaplanmaldr.
sahalar gfnnde tutulara k btn havza iin ortalam
yle, yan aka gelb) ekil 16 daki grafikte n numaraya te;kahl eden eri yardm
en miktar bulunur (ha).
Eer ya alan

3 -

Havza

toporafyasnn tak rilara

etkisi :

r inc11lendiinde grlmtr ki
eitli bykl kteki havzalarda meydana gelen taknla
er arasnda sk bir bant bulunmaktakn debisi ile havzaya ilikin baz geome trik zellikl
tadr.

L=

Toplayc

ana kolun boyu (km.)

eki izdm ile ana top- ,


Ya alannn arlk merkez inin ana toplayc zerind
(km.)
laycnn ya alanm terkettii nokta arasndaki uzaklk

Le =

1
(Ya alHn lekl i olarak bir karton zerine
aslmak

suretiy le

arlk

merkezi

izilip

kesilme li,

eitli

noktalarndan

bulunmaldr.)

S = Toplayc ana kolun harmon ik ortalam a eimi.


l:ekli bir haritadan,
Harmonik nrtalarna eimi bulmak iin 1/2500 0 veya daha byk
her para iin yataek
ana kolun boykes iti 1 karlmal, yatay uzunuk 10 eit paraya blner
n Si eimi hesaplanmaldr.

43

200

190

180

1
1 1 1 1AG1$-AKI ' BAGIN
'
1 1 1 1 1 1 1 :k' 1/1 X 1/1 Y 17f 1A !71
TtSI

1.

1
1

170

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 )1v 1/1 X i/I Y 17f 17'f 1


1

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

160

150 1

1 1 1 1 :Y 1/1 % 1/1 Y 1A

1 1 1

1~/1

/~

~
/

v
7r

140

IA 1/1 1/1

,
. trl

1 1

130
i

20

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Yl/IA

11

Vob A

Vl% 1/f

110

1/1 1/f 1

VI

E
,... 100
il>

90
80

10

1 1 l /f J/1;17t"J/17f% l7f Y1 r1 P1 1/t'1 1/t'i

60

50
40

:~
1oj
o

YY~~~J--rJ::J.--1----F
10

20

30

40 50

60

70

so

90

u-- -FI +-T 1 1 1

1 ---+--f
= 1 1

to~

t:t: I

100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 '210 2.20 '2~ 240
250 260 270 2.80 290 300
_ Ya__:_ (mm.)
ekil

: 16 -

Ya ak bants

TABLO :

10

HDROLOJK ZEMN GRUPLARI VE BTK RTS DURUMUNA


GRE AKiS EGR .NUMARALARI
1

ilem

ve
uygulama .

kullanlm~s

Arazi

Ve rt

SR
SR
SR

Nadas

Dizi nebat
. (Pancar gibi)

Ufak tlaneli
(Buday gibi)

Sk ekilmi

baikliyat
veya ot rotasyonu

Szma

hidrolik

art

Zayf

iyi

c
c

Zayf

CaT
CaT

Zayf

SR
SR

Zayf

c
c

Zayf

CaT

Zayf

Ca<T
SR
SR

iyi

iyi
iyi
iyi
yi

Zayf

yi

c
c

Zayf

CaT
CaT

Zayf

iyi
iyi
Zayf

Elverili
ayrlk

veya meydan

iyi

Zayf

,-C

Elverili

iyi .

Devaml ayr
Zayf

Orman (iftlik

Elverili

aalan.)

iftMk

iyi

binalar

Yollar (Tozl'll veya


sert zeminli
SR = Muntazam sral
= Tesviye erilerine paralel
C
= Teraslanm
T
C a: T = Tesviye erilerine paralel ve

Harmoniik ortalama

eim

Hidrolojik zemin

iin

grub,

iB

77
- -72
67
70
65
66
62
. 65
63
63
61
61
59
66
58
64
55
63
51
68
49
39
74
25
6

86
81
78
79
75
74
71
76
75
74
73
72
70
77
72
75
69
73
67
. 79
69
61
67
59
35

91
88
85
84
82
80
78
84
83
82
81
79
78
85
81
83
78
80
76
86
79
74
81
75
70

30
45
36
25

58
66
60
55

71
77
73
70

59
72
74

74
82
84

!D
1

-- 82
87
90

94
91
89
88
86
82
81
88
87
85
84
82
81
89
85
85
83
83
80
89
84
80
88
83
79
78
83
79
77
86
89
92

teraslanm

S=

formul ile hesaplanr.


L SLc ifadesi

tekil

edilir. Bu ifade ve A (kni2 ) drenaj

alan yardm

ile

ekil

: 17 deki grafik-

ten qp deeri bulunur . .

qp = ki saat srd ve havza zer.inde 1 mm. liik bir ak meydana getirdii kabul

edilen bir yatan sonra, takn debisinin en yksek deerine ulat anda, ya alannn
2
her bir km 2 sinden gelelbilecek debiyi gsterir (Lt/sn -;- km 1 mm) . Birim hidrograf kuralna
gre, ha mm. y'ksekli'kteki fbir akn 'Sebe'b olaca en fazla debi, 1 mm. Hk aktan bulunacak debinin ha katdr.
O halde Op

= A. qp. ha. 10-

m 3 /sn. olarak maksimum takn debisi bulunur.

45

.p..

~000

O")

900

800
; 700

6'00

SENTETK BiRM f/DRJGRAF

500

'L

-..

:,,

==-- 4::::::::::

1===- .......: ~.....J:: 1 1 1 1 1

L .. En uzun kolun boyu km.

1 1 1 1. 1

1 Le

Havzann arlk mN~~zinin

k noldcsna uzaklg

lem.
S : En uzun kolun hormonik

~,'

"~ \

eimi: s .. ( :

-..;..,

,~

n,

J;f

't
.

tR. 2 &Jat = Aka dnen'yot$1n

tt~!.,

sact

olarak $resi

. ..

.e'
:: t'
~f

.s

.!:?
~

"'<

-.: '

~1E

.....f:

50 1

"I

1 1 1

30 1

1 1 1 1 11

1 1 1 1 11

20

~==t- -4-::::::J

1=r=-1- .............__~._L:=:---.... 4-11- r=+-d T'""i-kl:_---........._ --k:

r=-~=-=---1.............._ 1

=:-::--

-L: =----t-.J....:=-:=--..- ..J....: 1 1

=-=-- k~ W: 1::::---... --k:: ~~-,........._,__ k


~==--t- --4-::::::1

1=+:==+ ....L..n

1=rt ............: ~--............. --k: T"'=--1-.J


l~-.....:_~-d

1 1 1 1 1 11

m /':-_ _ _...__ _2~---~3,--~---!-4~~5=-----'6:--~7~~8:--9~1~0~~~-->~~-2~0~~~-3~0:--~-40~~~,~o~~&o..__~10':--llO~~!l()..._~,..._~

~..J

"Pi-~

-~-'-~-.,,
2 00~~~~.Joo='="--400-"--~~500..,__6007'"'--::ll"-~.oc..__#llO~

ekil:

17 -

Sentetik birim hidrograf

TABLO: 11
HDROLOJK ZEMN GRUPLAR!

(En az ak ptansiyeli). ok az silt ve kil ihtiva eden derin kumlu zeminlerde permeabilitesi y1ksek derin Msler.
B. ok defa A'dan daha az derin kumlu zeminlerle, A'dakilerden daha az derin ve daha az kaynam lsleri ihtiva eder; bu gruptaki zeminlerde szma miktar, iyice slanmadan .sonra, ortalamamn stnde olur.
C. Az derin zeminler ve D'de'kiler kadar olmamakla beraber nemli miktarda kil ve koHoid ihtiva eden zeminler; bu gruptaki zeminlerde, doygun hale geldikten sonra, szma miktar,
ortalamann altnda 'Olur.
D. (En yksek ak potansiyeli). Yksek ime kabiliyeti olan killer ve ayn zamanda az
derinlikli, satha yakn, yatay ve aa yukar geirimsiz tabakalar halindeki zeminleri
ihtiva eder.

A.

4 -

Takn hidrografnn

izimi :

Takn hidrografnn eikli,

rograf

yardmyle

U.S. Soil Oonservation Service'nin tavsiye ettii birim !hidbulunur. (Tablo : 12)

Hidrografn

izile!bilmes i iin a'k sresinin bilinmesi gerekir.


Ak ykseklii ha belli olduuna gre, taknda geen su miktar V = A. ha. 103 (m 3 )
1

dr.
Tipik

hi<drngrafn

geometrik zelli'kleri

dolaysyle taiknn

sresi T = 3,65

( sn.) dir.
1

Taknn balangcndan,

Takmn

en byk debiye (Op) ulancaya kadar geen zaman TP olup :

yikselme sresi :

Tp. =

forml ile

hesaplanr.

TABLO: 12
BOYUTSUZ HDROGRAF KOORDNATLAR!
Zaman oranlar

Debi

(T/Tp)

'

oranlar

(Q/Op)

0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.8
2.0
2.2
2.4
2.6
2.8
3.0
3.5
4.0
4.5
5.0

0.015
0.075
0.16
0.28
0.43
0.60
0.77
0.89
0.97
1.00
0.98
0.92
0.84
0.75
0.66
0.56
0.42
0.32
0.24
0.18
0.13
0.098
0.-075
0.036
0.018
0.009
0.004

Sonsuz

47

Zamann TP ye gre belirli oranlar iin debilerin Or pik debisine oranlarn veren Tablo : 12 yardmyle ldrograf izilfr.

Burada izilmi olan hidrografn, iki saatlik yatan meydana gelen akn hidrograf
gerekir. nk, Op nin hesabnda kullanlan qp deeri ekil:
17 deki grafikten alnm olup, hu grafik, iki saatlik yatan aka <lnen miktar vermektedir.
olduunu hatrdan karmamak

Takn tekerrrlerinin hesabna esas alnacak ya sresi, havzann bulunduu blgenin iklim zelli'kleri gfnnde tutularak seilmelidir. rnein : 4, 6, 8 saat gibi sreler seilebilir.
Ya sreS'i seildikten sonra en iyi,s i havzaya ait ya iddet - sre - tekerrr egr
sinden, byle ibir eri yoksa, havzadaki veya civardaki bir meteoroloji istasyonuna ait ya
i'ddet- sre - tekerrr erisinden, seilen sreye ait 1 ya iddeti, mm/saat olarak alnr.
1 ya iddeti, daha nce seilmi olan ya sresi ile arplarak toplam ya bulunur.

Ancak; ilk, ikinci, nc ... v.s. i'l~i saatlik dnemlerde yan ne ekilde daldn
da bulrna'k lazmdr. Takna sebeb olan yan, seilen ya zaman iinde nasl dald
hakknda yeter meteoroloj'ik bHgi yo'ksa, ekil : 18 deki grafikten yararlanla'bilir.
Bu grafik yadmyle 'kinci, drdnc, altnc v.s. saatler sonuna kadar den ya miktoplam yaa oranlar bulunur. Bu oranlar yardmyle iikinci, drdnc, altnc v.s.
saatler sonuna kadar den ya miMarlar hesaplanr (oranlarla toplam ya arplarak hetarlarnn

saplanr).

/.O

---

o.s
0.8

.... ""
,

...

0.7

,.

o.s

'
1

'
0.4.

0.3
1

0.2

0.1

0.1

.... ""
""
0.3

0.2

0.4

0.5

0.6

0.7

Zomanm toplam zamana oram


ekil:

48

18 -

Yan

zaman

iind~ki

dal

0.8

0.9

(.0

Hesapla bulunan bu ya miktarlarndan aka geen miktarlar, ekil : 16 daki grafik


yardmyle ayr ayr bulunur. Bulunan ak deerlerinin ardarda farklar alnarak birbirini takip
eden iki saatlik devreler iin a'k ykseklikleri 'bulunur.
Bundan sonra, balang noktalarn ikier saat 'kaydrmak suretiyle, daha nce aklan
d ekilde, iki1 er saartlik yalara ait hidrograflar iziVir. ki saatlik yalara ait izilmi
olan Mdrograflar sperpoze edilerek en byk takn delbisi bulunur.

Katastrofik takn iin ya sresi 6 saat olarak seilir. Ya iddeti ise, 100 yllk
ya iddetinin iki kat olarak . alnr.
FLOOD ~ ROUTING YAPILMASI (TAKIN DZENLENMES) :

Bir baraj rezervuarna giren takn dalgas, bir taraftan dolu _savaktan atlrken dier
taraftan rezervuarda depolanm olmaktadr. Bundan dolay gelen takn pi'k debisi dolu savaktan daha dk ibir debi olarak dearj olur. Bu olaya (flood routing) ad verilir.
Mteakip blmlerde Hood routing iin hesap yollar g' sterileoektir.
Flod routing yaplmas demek, gelen takn hidrograf belli olduuna gre, dolu savaktan kan hidrograf beHrleme'ktir. Bu da
1-

2 -

Dolu savak rrax, yk

3 -

pik debisi

piki zamann saptamaktan ibarettir.

Klasik yol ile flood routing

yaplmas

lkin ekil : 20 de grld gibi Hacim - Seviye erisinde dolu savak kret kotu zerinde kalan Depolama erisi saptanr.

Sonra ~kil : 21 (A) da gsterilen dolu savak dearj erisi izilir.


J

\ 1

tanan

eri izilir.

Yine ekil : 21 (C) de grld gibi depolama diyagramnn sa ve sol tarafnda


__g_.At deg-erleri is~retlenerek
2
.

S+ __9_,At
ve
2

S-__g_At
2

eg-~ileri

izilir.

Bundan sonra ekil : 22 de gsterildii gibi apsiste l deeri alnarak srasyle S

__g_
2
49

Ol

,; t.o

.os

2.75

1.2

1.3

1.4

.5

2.5

11 9 o

20

25

30

so

40

60

10 BO

sa oo.

TEKERRR SRES (Sene.)

l.(

!'.:

2.so

....

1
1

......

...

"'

... "'

,..

1/

1
i

,~

.... I '

9.2s

2.00

.....

1'<

,... l /

1
~

;:;

/.75)

'

'

..,

""

"'

-.\ -_aa

'1.25

..,.,,..

"'

........

- j

. ....

1
1

1
1
1

/.50)

... ""

"

' ,)

,....
v

:.oo

""

,...

-"'\

,..

.. l

r.

1
1

;.

0.15i

"'

1
1
1

BOYUTSUZ BLGE TEKERRR EGRS

1
1

....

.i

:0:50'

j,;'

...

"'

"'

1
1

1
l

t..

1
1
1
1

il

o.s

. -,'.o.o/O

l1

~I

0-056

.oo

.200

.300 ' .AOO

.o

<:

.500 ...L600

61

;]OO

.750

.!IOO

.850

.900

.950

.9'0

.970.

.sao

.985

Tekerrr
l
l
1

j
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

.o

o.o
ekil:

19 -

BOgutsuz Deigen (Y)

2.0

Boyutsuz blge tekerrr

3.0
erisi

4.0

"

l
1
1 1 1 ,,

Gumbet ,:

Dolu sot-ak k"iet kotu -

' l

l hacim+ Aktif hacim

V (m3)

~,~_-==:=.....:==c:..::.-=-.!.....!..:.:..:..:::.!..-:.Z..:.:::.::!~--J<.~

ekil

: 20 -

Flood Routing iin (S) depolama

diyagram

(m)

h
(m)

Q C.L.h

Dolu Savak Dearj erisi

( A)
h

(m

.....

(Depolama egrisi)

~/:(Of : _,,,

... _
rAt, .saat tl'nden .

l~!::=

(C)
ekil

: 21 -

Flood Routing iin dolu savak

dearj erileri

51

c:

(m 3/sn)

I ':--Gi~d;bl;i
..
..,....
.. ..
..;

.6

1;-,

----- . .

tpQ

12

14

- 16

t (saat)

~-

tp

10

-.

.,.

-. 'f
<'!;;.,.

' L + L 2

l:::.t

r~

I
I

-1- S1 -

At

=' _52 + ~2

At:.

h
Cm)

saniy'e' t;.t;dei";
alnacokt~~)

(Not : ..C.t
-~ ~

a ,,.

ip

ekil

52

: 22 -

20p

6t

(m"/sn). --- ..

Grafik metod ife flood routlng (Klasik yol)

Q(T)

. At ve S _

erileri ~estirilir.

_g_. At

1 + S - _9.!_ At = S2

l = S2

genel bantsnda ilk halde

+ ~At
2

= O olup,

+ ~2

At bants elde olunur.

1
ten :
belirtil en 'kesitime ilemleri bu den klemin zmdr. Gerek
S + ~ . At erisinin apsisi
S2 ve q2, h dolu ,savak yknn fonksiyonlardr. Grafikte

Yu'karda

olan no'ktada'ki ordinat h dir.


Bundan sonra ekildeki gibi

1 + S - _9.!_ At = S2
2
S

'2

+ ~At
2

alnr.

Bylece

den1kleminin zm iin srayla

kestiri lfr. Gere kten:


_g__ At ve S _ _g_ At erHeri
.
2
2

S, S2 ve q, q1 hep. dolu savak yk h'ri

1i

.!>:.. t olara'k

fonksiyonlardr.

bellidir. e1 kilde'ki ilem yaplmakla

gr

h dolu savak yk ve

bulunur. Op. eriler arasndaki max. yatay Uzun-luktur.


2
Op (m3 /sn.) olarak
. At ol duundan qp =
O - ~
At
2
P eden

1,

elde

hidrografndari

dolaysyle

olunur. h max. ise

tekabl

ordinattr.

Flood routing iin 3 ksa yol vardr.


Bunlar eikil : 24, 25, 26 da gsterilmitir.
yol ille Flood Routing yaplmas :
savaktan hi dearj olmad
nce giri hidrografnn toplam V hacmi hesaplanr. Dolu
olacaktr. Bu V hacmine, depolama diyagramn
n kabul edelim. Toplam V hacmi depolanm
ol sun. Herhangi bir h ykndeki
da .bir H yk tekalbl eder. Bu H ykndeki rk. debisi OH
k debisin i oh ile gsterefim.
Ksa

1.

ekilde g'steril'dii

gibi T
' .

hesaibe delim.
= }:!___
OH

V = SH dr. (ekil : 24).

Bu 1. ksa yolun tek kabul udur :


T = SH il _dir. Sh = herhan gibir

oh

oH

y:kndeki depolama

Oh) erisinin lineer olduuna dayanmaktadr


Genel

~
A

!bant

T=

miktardr.

Bu kabul

(Sh -

ve yaikla ktr.

s2 - s + 02 + O
2

. .At d'r.

ilk anda S = O 1 =O dur.

1. At = sh

+ ~h

At olur.

kabule gre Sh = T. Oh dr. yleyse :

1. At= Oh ( T +

~ t )olur.

Oysa ekildeki operasyondan da


53

_,

(rrfsn)

HsaoO

Normal Hidrograf

1
-L
_ _

tp

tr

t (saati

tb

Ucgen hldrog...af
E~n.. :

Ta~k.m hidrograf/cm

,..--Giri (Fazla yag)

gen hidl'09rcf ba9ntlaro:

--k (Ak) hidrografi

) tp-ttr:t b

2)

tp=/tb
tr:: ~ tb = t.6Ttp

.~

. ~-

tp

tp=o.~dr

Hsaal)
,,.

tr

tb
3) Hdro9rofn ak hacmi =G. ( rrf l

G:fqp .tb, <3.=tq pftp+t r)-qp= ~::. 2a.


!p+tr 2.67tp
-~

qp- tp

tc= Toplanmdzaman,L= 0,6

tc, tp=f-+o .s tc

ekil :

54

23 -

gen hidrograf b~ntlar

tp=+L

Q,

( m3/sn)
Giri Hidrografi

1--1--1---

01

....

41

l
L>L,l A.t \

M;

l"' ,

ot

At

A.t

1l A.t - " '

'

k Hidroraf

t (saat)

T = .i- V =

Giri Hidrograf Hacmi

~-- - ~ Q ... ~"i. ~~lU., ~~vak ck debisi


ekil

CJ1

CJ1

: 24 -

1.

ksa

.yol ile flood routing

yaplmas

Oh=

1. At
T + At bulunur .ki .ayn sonutur.
2
yleyse operasyon ile bulunacak Oh istenile ndir.
im;di ikinc i kademeye geelim :
1

1. At = Sh2 -

Sh + Oh ~

Oh2 At .genel

banhsnda,

'ka:ble

.. . Oh
Sh Oh
Sh2
gore
=----,=-
2 =----,=- d.r.
O halde:

1. At= Oh2. T -

Oh. T + Oh . At+ Oh . At
2

'

1. A.t = Oh. At - Oh ( T + 11 t) + Oh 2 ( T + A t) dir.


2
2
(1-0h) At
T + A t/
+ Oh = Oh2 elde olunur ki ekil : 24 deki operasyon ile de ayn sonu
2
bulunur.

02 = 1-0 1 At

+ O

T +At
2

yleyse operasyon ile 'bulunacak sonular istenilen sonulardr.

2.

ksa

yol ile Flood routing

yap:lmas

Bu halde, ekil : 25 de gsterildii gilbi hidrograf gen kabul ediHr.


1
- 1 . T. lmax - A. h = . T. O ifadesinde h ve O arasnda/ki bant lineerd ir.
2
2
Bylece elkildeki gibi h - O lineer balants belirlen ir. 'h, O deerle
rine gre dolu
savak genilii b =
hQ / forml ile hesaplanarak ekil : 25 deki gilbi b diyagram izilir.
c . 3 2
Bylece b dolu savak genilii verildiine gre O ve h deerleri
ekildeki diyagramdan sap-

tanr.

3.

ksa

yol ile Flood routing

O = K.LH 3/2,

yaplmas

= KL. h 3/2 olup r =

~ dr.

A = Dolu savak eik seviyesindeki rezervuar alan, h = Dolu savak


gerek ykdr.
Giri hidrograf haomi : c.0.T
'k hidrografnn giri hidrograf iinde kalan haomi
: B.O.'T
Depolama hacmi : S = A h dr.
Denkh:~m:

c.O.T =~.O' T + A. h
h = rH ve O' = O. r 3/2 konursa
a. OT= ~O' T r 3/2 + A.r:H

Her iki taraf A.H ile blnrse :


a. O.T = ~ . O.T r 3/2 + r
AH
A.H
OT = D ile gsteri lirse
AH
a. D = ~ D r 312 + r denklemi elde olunur. a.. ve B katsaylar hidrogr
af ile Hgilidir.
2
s = qr faktr, a. ve B katsaylarn belirleyen bir ekil faktrdr.

56

Q
(m?./sn)

t (SaoO
.
.!..2 . T .

max - A . h

= '.l.2 T . Q

......

Q ~ l~ax ,

~o

h-o
.'

'
b--o

'

,.. .
I.dt = -T,lmax
2 .

Hma.x

-- ~~-=-~.=a~-~~-~----.~--.,..,..---__,.--~~o
- -- =-=-~---------~
'-----

Imax
ekil

: 25 -

2.

ksa

yol ile flood routing

yaplmas

57

Bylece D =

~--~

.9 ~ 2

ve S =

faktQ_rleri

hiinirs.e yukardaki den klemden r := ~ oran

elde olunur. ekil : 26 daki grafik bu yoldan elde olunmutur.

O
C.L.H 312 olup burada O = giri piki, C = 2,00 ve L =dolu savak genilii olup bil indikleri iin H hesaplanr. ekil : 26 daki grafikten bulunan r yardrnyf e h = r . H hesaplan
r
ve k piki
O = C.L. h 31 2 = C.L.H

3 2
1

312

= O .r

312

denik( em iyi e saptanr.

Hesaplarda hassasiyeti arttrrnak iin ilk hesapta dolu savak seviyesin deki rezervuar
alan alnmal ve hesap yapldktan sonra bulunan max. dolu savak yknn
yarsna tekabf
eden alan alnmal ve hesap te'krarfanmaldr.

Planlama almalar tamamlandktan sonra sra proje almalar


na gelmektedir.
-

o.o
.o
2.0
3.0
4.0
s.o
.o . . . - - - - - - - . - - - - - - - , - - - - - - - . - - - - --.-------.----.

.. 0.8

0.1

o
o

..Eo
N

o
.:i
QI
-o
c

:::
~
:::

0.6

--

0.!'

::>

: .:t.

>
o

0.4

.,.

il)

..::r

'

il

L.

0.3

0.2

1----------------------

0.11-----.,..:.--+---~------~..------

.,

O. OL,__ _ _ _ _,.L__-.,..._ _ _..__ _ _ ____~~:_..~


:. 3~.0----.---:-'-"""::-------:.
~

o.o

1.0

Q.T

( D ~ AH

,.

2.0

S=

'

-:

qT-.
Q

4..0 --

ekil

58

: 26 -

3.

ksa

yol ile folood routing

yaplmas

~.0:-:::
-~---'

..

G.

(m%nJ

t <sooO
ekil

27 -

0 5 , 0 101 0 25 , 0 50 ve 0 100 takn hidrograffar

59

G.
( m'/sn)

~,

1L
2

1~ -
ekil :

60

2
28 -

Sperpozisyon ile saptanm katastrofal hidrograf

(SAAT)

PROJE

ALIMALARI

Baraj (,glet) tipi seildikten sonra barajn (gletin) projelendirme aamasna geil'ir.
Projelendirmede gz nne alnan kriterler, yapnn toprak dol gu veya kaya dolgu oluuna gre birbir.inden farkl olur.
1

Toprak Do'lgu Baraj ve de Gletler :


Toprak

gvdede
1)

2)
3)

dolgu baraj ve de gletler, yapldiklar malzemenin karakterine ve malzemenin


biimine gre :

dal

Homojen tip
Blgeli (zonlu) tip ve
Perdeli tip olmak zere blme ayrlabilirler.

Homojen

zemeden

g'Vldeli tipte, 1:m gvde kesiti ayni f.iziksel zellikte ve geirimliMkteki mal-

yaplr.

Blgeli (zonlu) tipte ise gvde kesitindeki malzemeler balca geirimlilik ynnden birbirinden o'k farkl olurlar. Bu tipte ortada geirimsiz ve dta geirimli malzerneler kullan
lr.

ekil:

29, 30 ve 31 de homojen ve blgeli (zonlu) g,vde tipleri gsterilmitir.

TEMELLERN PROJELENDRLMES :

Burada kullanlan (temel) terimi, gvdenin zeminle temas ettii btn vadi
tabann ve yama yzlerini kapsamak1:adr. Bir toprak baraj ya da glet temelinden esas istenen ey, her trl doygunluk ve yk artlar altnda stabl bir mesnet tekil etmesi ve de
ar su kaybn nleyecek yeterliikte diren gsterebilmesidir. Bunu ylece ifade edebiliriz:
Genel :

remel, herhangilbir su muhteva1snda ve iferhangibir su seviyes'inde yklendii zaman


zerine gelen ykler altnda belirli bir deer veya mertebeden fazla oturma yapmayacak kadar salam olmal, temelden vuku bulacak szmalar mansapta pnarlama veya ani toprak
ykselmeleri yapmayaca'k 'kadar .az olmal ve de rezervuar suyunda .belli !bir miktardan f.azla
kayp olmamaldr. Bu hususlar salayabilmek iin bir takm tedbirlerin alnmas gereklidir.
Her bir temelin kendine gre ayr ve zel prdblemleri vardr. Bunlar zel ilem ve hazrlk gerektirir. Zayf temelleri kuwetlendfrmek geirimli temellerde szmay azaltmak iin kullanla
cak eitli metodlar ile alttan szmay nlemek iin alnacak tertibatlarn tipleri ve yerleri,

yerel artlara bal ve uygun olmaldr.


Geirimli ve zayf temellerdeki problemler iin zemin rnekani:i prensiplerine dayanan
teoriik zmler kullanlabilir. Bu zmlerin ou komplekstir ve bunlara ancak eitli dorul
tularda1ki gerek permeabiliteler He temelin tama gcnn pa:hal, detayl arazi ve laboratuvar tecrbeleri ile bel:irlenehildii durumlarda gvenilebilir.
K'k barajlarda genellikle pahal aratrmalar ve kompleks teorik projeler istenmez.
Burada esas bu olacaktr.
Temelleri, esas olarak muhakeme ile projelendirmek, esasl emniyet faktrleri semek
daha ekonomiktir. Daha kesin projelerle elde olunabilecek inaat mal'iyetinde'ki ekonomi, genellikle ilave aratrmalar, tecrbeler ve mhendislik masraflarn 'karlayamaz.
Ancak bunlardan gayri yle temeller olabilir ki bunlar allmn dndadr ve sadece
muhakeme yolu ile yeterli bir emniyet fak1:r el de olunamaz. Byle hallerde baraj yerinde
zel lbir mhendislik ihtisasnn almasna ihtiya vardr ki bu husus burada anlatlacaklarn
1

dnda kalr.

eitli artlar

iin eitli tip ilem gerektiinden, temeller esas karakterlerine gre

ana snfa ayrlr.


61

-RezervOr Su seviyesi

, Szmann st

snr

'h

___

'

olarak .!:!.

.........

--Geiri msiz temel

A) Tamamen . homoje~ gvdetip

-- -

- - ..
.....
Rez.ervuar su s~viyesi

.- - - Geirimsi z -temel

__ _

,.. . ---'"
. . ,.
..
. ...... ,.,.,.,._
.. ". ~ B) Kaya . dolgu topuklu modifye ~_omojen govde tipi
,.

_.,_

._

Rez.~rvuar
..

..

Su seviyesi

L_-=- -= Filtr~ dreni

'

-- -

ekil

62

Yokla$k

Gec;:irirneiz . +amel

: 29 -

---_,

Homojen ve modifiye homojen

gv~e

tipleri

;"'"r
( . rearareksin~

.h

-~

- - - e---

--

'\
--~

.. .......

--~--

...

t~mdei~ kotu

'R~

.......:

im iksa
1

l<il ....

'""'\r;/;

~ Sr..:~:::::: _=--:--

l<oyo

toball.ot

-,(J) ~" ~eirimsiz_ dolCJU


'r::l'\
'
\0
. Yari"' geirimli doltt( ( M~.!~~!)
(@; ~irimli dol9u
-~

.,.. ~

...

ekil :

O)

U>

''

30 -

Zonlu (Blgeli) toprak baraj tip enkesiti rnei

O)

"""
Reervuar .

Max.

r ~w ~

su seviyesi

.......,_,, _..__._-:-

fMemba

CD

.,. -. . .-:-- -:-\


- 1~-. .--. . . ., ._ _
~~-,___ ~.. - -_.

-.; _ ~ - ~

~ Syrma kazs

.. """:;,,__ ..
.....--... .
~
.,.

......_
------

--

-- ----- ----

,.'

,..____ __,__....
..--- .......___
,___
~

~ ~ -

\,;. -

/~

- ~...

. ..

........ .-

dolgu { ekrdek )

. .... .. _.

- ~

'

r--

. ....

~~ - ..- -

I kum -.::. akl

- .~"'

. .

Yar . oeiri"'li _dolgu

Gt:iri.:ni

...--..-

---...

Alvyon

.,...__...
_......___

dolgu

;
ekil :

31 -

___,

---

__., :

..--

,..__..., -:

,....____
f//~~~~/~"S/.HJ

--- ~:.

F ltre

Stabilite dolgusu

korumasil.>J,

;~-' Riprap_:, yada _im ikso"3

Zonlu (Blgeli) bir toprak 'baraj gvdesi tip enkesiti rnei

-- ---

,,--~~

Ripro
P
...-;......, __,,,

(~:o.!~~!i,~~1( Mans~;eYi

Topuk " dreni

,......_

--.:.. \
r- ____... __.,

___..

: ---=----' ---._,_ -

/~#-"l:RV~/// . ,
Kaya ,,!_obo~as
-

Germsz

,....____ .

~ -

~~~~/)'

'CD

Ksmi ekirdek hende~i

--....._.

r--

----,...--

,,...._,_,,.._

....--.-

--------.............
~

Kaya temeller
Kaba daneli (kum ve akl) temeller
ince daneli (sf ve kil) temeller

glet temelleri, akarsu alvyonlar, buzul


kalntlar, yama dakntleri veya eitli erozyonlar, dalmalar ve saire sonucu meydana
gelen toprak ta'bakalarn1 dan olutuu 'iin bun larn bnyeleri ve fiziksel karaMeristikleri ok
dank ve kark topraklardan meydana gelir.
Genelfikle bir vadide yaplan baraj ya ,da

Bu dknt ve kalntlar kabaca tabakalam kil, silt, ince kum ve akl ihtiva ettikleri gibi, eitli kaln(k, byklk ve ekilde merceklere de sahip olabilirler. Bu hususlar
iyice anlalmtr. Buna ramen genel kara'kter ynnden bunlar yukarda sralanan grup
temelden birine dahil etmek mmkn olup, alnmas gereken tedibirler de akca belirir. Bu
hususta yaplan incelemelerle anlalmtr.
Genelli1kle kk bir barajda geirimli temeller oturma ve stalilite hususunda hibir
glk gstermezlerse de tersine szma problemleri, oturma veya deplasmana maruz zayf
temellere nazaran ok farkldr.
belirtilen tip temel iin gerekli zel ilemler lbu blmde anlatlacaktr.
Eer temel malzemesi geirimsiz ise vede bnyesel 'karakteristikle r ynnden sk
trlm gvde malzemesine benziyor ise, temelde yaplacak ilem az olur.
Yukarda

Bir temelde yaplmas gerekli minimum ilem temizlik kazsndan ibaret olup, bu da
temeldeki aa, aa kk, ktk, st toprnk ve organik toprak He temelde kalmas zararl
dier toprak tabakalar vs. nin kaldrlmasdr ki buna 'baraj ve gletlerde (temizlik veya s
yrma) kazs ad verilir. Ak hafriyat ile yaplabilen bu ilem btn baraj ve gletlerde
.
uygulanr. _
sna

Fazla ykl tabakann nisbeten s olduu birok hallerde btn temel, kaya tabakakadar syrlr.

ekirdek hendei yada k 1smi ekirdek hendei yaplmayan btn toprak temellerde,
1
geirimsiz gvde tabakasyle temeli :birbirine 'balarnak iin bir anahtar hendei yaplmal
dr.

Don etkisi, yzeysel ak, rzgar v.s. sebeplerle alt tabakalara nazaran ,gevemi olduu iin toprak , temelin st 1 -1,5 m. lik ksm, anahtar hendei tarafndan - kesilmi olmaldr.

Anahtar hendeine 6 m. Hk bir taban genilii vermek, genellikle yeterlidir.


Herhangilbir temel, genellikle de'iik birka snfn 'kombinezonundan oluur. rnein,
nehir k,sm kumlu, akll bir temeldir. Oysa yamalar dik eimli kayadr, yumuak eimli
ksmlarda derin kil veya silt birikintileri vardr, Bundan dolay herhangibir baraj yada gletin temel projesi deiiikl'ikler gsterir.
Kaya temeller: Kaya temeller, en gvenilen ve salam temel.lerdir. Kk barajlarda
bu tr temeller tama mukavemeti ynnden ibir problem gstermezler. Yukarda !bildirilen
bir temizlik kazsndan baka zel haller 'hari bir ilem yaplmaz.
Kaya zemin tam yzeyde olmayp bir para derinde ise 'bu takdirde bir ekirdek hendei yaplarak buras geirimsiz malzeme ile doldurulur.
ekirdek hendeinin grevi, gvdedeki geirimsiz ekirdei kaya tabakasna balamaktr.

Kaya temellerdeki temizlik kazs 'btn gevek ve ayrm kaya paralarnn ve temel zerindeki hafif topran kai'drlmas eklinde olur.
Kaya temellerde balca problem derz, atlak, yark, geirimli tabaka ve fay dzlemle
1
rinden andrc sznt ve ar su kaybdr.

65

Genelikle, 'biriktirme barajlarnda temel kayas seviyesinden rezervuar yksekliine eit


bir derinlie kadar art:lak, Yark, derz gibi holuklarn imento enjeksiyonu ile doldurulmas
yoluna gidilir. Enjeksiyona g enellikle imento su oran 1 : 5 olarak balanr. Herhangibir delilkte byk 'bir miktar enjeksiyon gerekti'i anlalrsa, karm oran yava yava 1 : 1 e
karlr. ayet geni boluklarla karlalrsa kum ve kil gibi ka1!klar da ilave edil.ir. Kk
barajlarda, tek sra enjeksiyon delii yeterlidir. Glet ve sel kapanlarnda ve inaat ncesi
incelemelerin temel 'kayasnda 'boluk olmadn gsterdii hallerde kaya temel enjeksiyonuna 'ihtiya yoktur.
Temel kayasnn yzeyden belli bir derinlie kadar kt bir 'biimde atlayp krld
grlr, Byle hallerde enjeksiyonu kolaylatmak iin 'bir beton enjeksiyon balna
ihtiya duyulabilir. Enjeksiyon bal artlara bal olarak genellikle minimum 1 metre ve
maksimum 2,50 m. derinliinde kazlm beton dolgu bir !hendektir. Bu hendek, inaat kolaylatrmak iin genellikle minimum 1 metre geniliinde alr. Enjeksiyon balnn birka
fonksiyonu vardr :
ok sk

1 -

Enjeksiyon pompasnn baland boru ba iin an'kraj temin eder;

2 -

Baaryla

enjekte edilemeyen temel 'kayas st ksmnda sznty durdurur; ve

3 - Arl vastasyle, dk derinliklerde daha yksek enjeksiyon basnlar tatbik


edilebilmesini mmkn klar.
Enjeksiyon bal kazsnn, kayann paralanmamas iin 9ok di~katli yaplmas gereklidir.
nceleri kk barajlarda, gvde ile kaya temel temas yzeyi boyunca vu'ku bulan s
kesmek iin beton perde (cutoff} duvarlar kullanlrd. Bu 'd uvarlar pahaldr ve. kk toprak dolgu barajlarda tavsiye edilmez. Ancak barajn geirimsiz ksm ile yama yzleri arasnda sk bir temas salamak istenildi i hallerde nadiren kullanlr. Yatak kayasnn
ok dz .olduu nadir hallerde bir perde (cutoff) ,duvar ina etmee izin verilebilir. Btn
gevek ve sarkk kayalar yamatan kaldrlmal ve eimler 1 : 1 mertebesinde yatklatrlma
ldr. Bu mmkn olmad takdirde 1,5 m. yksekliinde 'kk kesitli bir beton perde (cutoff}
duvar ina edilmeHdir.

znty

Baz

ender 'h allerde enjeksiyon bal kazsndan

gayri, yzeyde

dalm

paralar

kaldrmak iin gvdenin yerletirilmesinden nce 1 - 1,5 m kadar bir ek kaz gerekebi'lir.
ou kez, temel kayas eitli tip ve kalnl'ldarda ar yk ile rtlmtr. Bu takdirde ilerdeki ksmlarda aklanaca gilbi temel projesi bu ar ykn bnyesine ve derinl-'ine
bal -0larak yaplr.

Yukarda belirtilen hususlar, ak kaya temellere uyguland gibi, ar yk tabakasn


da hendek aarak eriilen temel kayasna da uygulanabilir.

Kum ve akl Temeller :


a} Genel : Baraj ya da g let temelleri ounlukla, geirims.iz jeolojik formasyonlar
zerine 'Oturan nisbeten geirimli kum ve akldan ibaret alvyon birikintilerinden oluur. Geirimli malzemeler ince kumdan kaba akla kadar deie'b-ilir, falkat daha ok tabakalam
heterojen karmlardan oluur. Kaya temelde olduu gibi kum - akln zerindeki bitkisel
veya organik taba1kalarn kal'drlmas gerekir~ Eer temel yalnzca :kum - akl malzemeden
meydana gelmise bu takdir:de tama gc bakmndan yapy, bir temizlik kazsndan sonra temele oturtma'kta bir saknca yoktur. Ancak bu halde ekirdeik genilii veya hendek
derinliinin, temelden su karma Y,nnden incelenmesi ve boyutunun belirlenmesi gerekir.
ayet temel 'hafif kumlu alvyondan olumusa bu takdirde zeminin tama gc ynnden de
incelenmesi gereklidir. Bu suretle geirimli temellerde iki ana problemle karlalm olur.
Bunlardan birincisi temelde meydana gelen szma miktarnn kontrol, i1kincisi ise szma suyunun temelde yapt etkiye 'kar alnacak tedbirlerdir.
66

suyu miktarnn azalrtlmas iin yaplacak ilemin tipi ve bykl, baraj yada
gletin amacna, rezervuar su tutma kapasitesi ile ilgili olarak derenin akm miktarna ve byk su haklarna hizmet etmek yada balklar iin devaml bir aknt salamak iin rezervuardan srekli olarak yaplacak su tahliyesi ihtiyacna bal olarak saptanr. Baz durumlarda
bu ilemin bylkln belirlemek iin suyun deeri ve szma miktarn snrlama fiyatlaryle Hg.ili olarak ekonomik hesaplar yaplmas da istenir. Ancak mansapta meydana gelebilecek borulanma olay sonundaki tehliikenin, bu ekonomik dnceler gz nne alnmadan nlenmesi iin gerekli tedbirlerin alnmas arttr .
Szma

Tabiaten kararsz, temiz ve doygun kumlardan (ounlukla ince ve niform) meydana


gelmi temellerde zel tedbirlerin alnmas gerekli olabilir: Buradaki gevek kumun muhte. mel 'kararszl, zerine gelen dinamik et'ki dolaysyle byk oturmalar yapmasndan ileri gelir. Gevek kum, daneleri arasndaki noktasal temaslarla kk statik ykleri tayabilir, fa.
kat bir titreim veya ok etkisi S'onucunda su skarak boluklardan dar kar ve daneler
oturma yaparak daha youn bir tabakaya dnrler. Drenaj ani olarak salanamad iin,
nce kum daneleri tarafndan tanan statik y'k geici olarak suya geer ve temel bir sv
gibi davranmaa ibalar.
Hu gibi gevek ve bal younluu dk olan ko'hezyonsuz kumdan oluan temeller p
heli olup, buna kar alnacak tedbirlerin !belirlenmesi iin zel aratrmalara ihtiya vardr,
zelHkle bal younluk % 50'nin altnda ise.
Kohezyonsuz kumlu lbir temelin yaklak bal younluu, standard penetrasyon deney
sonular ile belirlenir. Foot bana daribe says bal younlukla ilgili olmakla beraber, deney derinlii ve bir dereceye kadar su seviyesinin yeri ile de etkilenir. Aadaki tablo
Bureau of Reclamation tarafndan saptanm olup, su tablasna bal olmakszn .% 50 bal
younluklu bir zeminin standard penetrasyon direncini vermektedir.
Etkili s.t y'k,
(st ksmda bulunan)
P.S.I.

Batm

birim arlk
Kg/cm2

o
20

1,5

40

3,0

'Birfoot iin
darbe says

4
12
17

Bal younluu % 50 nin altnda olan kohezyonsuz kumlu temellerde bozulmam numuneler zerinde zel eksenli kesme deneyleri yaplmaldr.

Bu tr almalar , bu kitabn dnda kalmaktadr. Bu . konuda proje uzmanlarnn t


lerine nem verilmelidir.

b)

Temelden

szan

su

miktar

Temelden szan su miktarn bulabilmek n geirimli temelin permeabilite katsays


nn belirlenmesi gerekir. Bu 1 katsay iri danelerin byklk ve derecelenmesine, ince danelerin miktarna ve karmn younluuna baldr.
Temellerin permeabilite katsaysn belirlemek iin 3 genel metod kullanlr.
1 -

Po;mpaj ile bir kuyudan

(pompaj kuyusu) sabit bir debi ile su ekilir ve bu ku-

yudan eitli radyal uzaklklarda alan dier kuyularda [.rasat kuyular) su tablasnn dme
miWl:arlar

gzlenir.

2 - Bir hoya veya elektrolit pskrterek, pskrtme noktasndan gzleme kuyusuna


kadar geen zaman llr ve bylece akm hz hesaplanr.
Bir sondaj deliine veya bir deney ukuruna pompajla su verilir, vebel'irli bir yk
altnda szma miktar gzlenir.
3 -

67

1.

Pompaj metodu tecrbeleri olduka pahaldr ve sonular yorumlamak gtr.

2.

Metod ise ibaz snrlamalara baldr.

3. Metodun ise kk baraj ve gletle rde kullanlmas ekonomiktir. nk bu metoda ait tecrbeler keif sondajlaryla birlikte yaplabilir. Bununla beraber sonularn yaklak
olduu kabul olunabiJi.r. Sondaj deliklerinde tecr1besi yaplan bu 3. me1:odun bir dier avantaj, batan baa te:k 'bir permeabilite yerine eitli tabakalarn permeabilitesinin llebilmesidir.
Temel zemini eitli yatay tabakalardan oluursa, ibunlarn yatay geiriml'ilii ile dey
geirimlilii arasnda byk farklar olaca gz nnde bulundurulmaldr.
Bir baraj yada glette, gerek dolgu iinden ve gerekse temelden meydana gelen szma
larn kesin 'Olarak hesab anca1k akm alarnn izilmesiyle yaplabilir. Fakat temellerden meydana gelen sznt miktar iin dorudan doruya ve yeter bir yaklam _ile Darcy forml
uygulanabilir.

O= k.i.A

(1)

Burada:

O = m. tulde'ki szma debisi

(m3 /sn. m.)

k = temelin geirimsiz tabakaya kadar o_lan

ksmnda ortalama permealb ilite (.geirgenlik) 'katsays veya birim alan ve birim hidroHk eimde geen d ebi Cm/sn.) i =hidrolik eim:

rnenba ve _mansap su seviyeleri

Yk fark

Yol

uzunluu

A=

szma

arasndaki farkn

geirimsiz taiban

uzunluuna ?ran

.. t eme I aIan. Bu deger, 1 .00 m. gems


. l"kt
ak mnn vu k u buld
ugu b rut

e k'
u

'

bir dol1gu da g eirimsiz ekirdein esas geirimsiz tabakaya (kaya veya kil) olan uzakl1 dr.
ekil

: 32 de verilen rnekte szma hesab aadaki gfbi yaplabiHr:

.NORMAL

su

SEVYES

63 ....

GERML

Mansap su se .
,,

, KOT !51

..,._-------L 49,!50 m.
!

'----Kum akl Teml


- - ....
- ortalama k= 7500"'1
~
.....~- --.............~----- yl
Kot 30

-----------.....

,.--....--;,,.;:. Geirim------siz - temel


~--

ekil :

k = 7500 m/yl =

= J!__ L

10.50
49 .50

- ~-

__ ,,.JI

32 Darcy forml ile szma hesab

= 10.50

m.

= 0.212

Temel derinlii :
d = kot 51 - kot 30 = 21 m.
1 metre genilik iin A = 21 x 1 = 21 m2

68

..

75 oo
= 0.00024 m/sn .
60.60.24.365

h
'kot 63 - kot 52 .50
L = 49.5 m.
i

.. -52!50 1

---=-----=--- .

1 metre genilikten geen debi

= 0.00024
30 metre
O= 30

0.212

21 = 0.0011 m 3 /sn.

genil.iinde

x 0.0011 = 0.033

300 metre

1 geniliinde

bir temel iin toplam debi


rn3 /sn;
bir temel iin toplam debi

O = 0,33 m3 /sn. olur.

Darcy forml ile hesaplanan szma debi sinin doruluk derecesi, temelin homojenlii
ne ve perrrieabil'ite katsaysnn doruluk derecesine baldr. Hesap sonularnn, su kaybn
takdir etmek bakrnndan sadece szma miktarnn mertebesin i gsterdii kabul olunmaldr.
ayet temel tabakal ise ('ki ounlukla karlalan hal budur), dey permeabilit e yatay permeabiMtBden ok daiha azdr ve derindeki geirimli taba'k alar sznty geirmek bak
1

mndan

tam etkHi deillerdir.

(1) denklemiyle saptanan szma miktarnn doru olabilmesi iin, hesaplarda her tabar.
kann kalnl dikkate alnarak bulunan 'bir ortalama permeabil+te katsays kullanlmald

Geirimli bir temeldeki szma akm, boluklarn cidarna srtnerek, herhangitbir suyun bir boru iinde yapt akm gibi bir d irence maruz kalr ve szn_t
kuwetleri dourur.

c)

Szma

kuvvetleri:

: 33 bir szma akm ipiinin, geirimli bir temelde izledii yolu gstermekt edir.
Dolgunun memba eteinde szan su topran WS batm arln F kuweti kadar artrarak
R merteibesine karmaktadr. Su membadan mansaba doru ilerlerken bu etki akm dorul
tusunda yine devam etmektedir ve 'bu kuwet birim uzunlulctaki srtnme kayb ile orantl
belirli
dr. Akmn getii en 'kesit alan baraj ya da gletin altnda olduu gibi snrlanrsa,
olberaber
artla
kaybndaki
srtnme
bir akm iin szma hz artmaktadr. Hzdaki bu art
F4'e
ve
F
de
ekil
art
duundan szma kuweti de buna bal olarak artm olmaktadr. Bu
gre daha byk olan F ve F3 vektrleriyle gsterilmitir. Gvdenin mansap eteinde su yu. karya doru szaken, szma kuweti topra kaldrmaa alr ve onun efektif azln R4
deerine indirir. Eer F4 kuweti W. arln aarsa bileke yukar doru olacak ve toprak
do
yzmee balayacaktr. Bylece akm izgisi, boyunca geriye doru (mansaptan membaya
edecek,
ru) lbir erozyon !balayarak, lbunun ardndan rezervuara doru bir borulanma teekkl
bu da rezervuar suyunun alttan szmasn hzlandracak ve sonuta baraj ya da gletin yklmas
ekil

mukadder olacaktr.

RfF

---.........

Gei'l'irnli ..temel

' '~

~-

', - _ r2

,-Akm izgisi

..

F' .:.. _...,,...


3

./

Ws

,/

~-----~--:.-:-:.:-:-:_---~
W5 L~R3
-~\JR2

Ws

----

-,,
.... ----

11'

Geirimsiz tabaka
ekil

: 33 -

Szma

/1.lhW~.47

_,,,,

kuvveti

'

bileenleri

69

Gemi tecrbeler gstermitir ki bu etki yava ve artan hir biimde devam eder ve
sonuta mansap topuunda temel ani bir kalk yapar ve yap yklr. Bu tr yklma borulanma

ile olabil-dii gibi borulanma olmadan da vuku bulabilir. Fakat yapnn borulanmaya engel olacak !biimde projelendirilmesi tavsiye olunur. Eer ,t emel niform deilse, ince malzeme iri
malzemeyi geride brakara'k srHene1bilir, bylece daha fazla horulanmay nleyen bir ters
filtre meydana ,gelebil'ir.
Tekrar belirtilmelidir ki borulanmann yklmaya m sebep olaca yoksa sonradan zel
bir sta:bilizasyon mu salayacan belirt.emek g olduundan, yapnn horulanma olmayacak
biimde projelendirilmesi ayan tavsiyedir.
Temeldeki ve borulanmann balad mansap topuundaki szma kuwetlerinin deeri,
sznt suyunun yk kayb nisbetine bal bulun maktadr. Nis'beten geirimsiz temeller veya .
uygun ekirdek hendei bulunan gejirimli temeHer borulanmaya kar hassas deillerdir, nk geirimsiz toprak su akmna kar o kadar o'k diren gsterirki rezervuar yk, mansap
topuuna eriilmeden nce by'k lde srtnmeyi yenmek iin harcamr. Oysa geirimli
temeller (homojen veya tabakal) byk ibir srtnme kayb olmakszn mansap topuuna eriilmesine izin verelbiHrler. Byle hallerde projeler, sznt kuwetlerinin mansap topuunda
temelin kalkmasna sebeibiyet vermeyecek biimde tahkik edilmi olmaldr.
Bir baka tip borulanma ' yklmas, i erozyon ile oluur. Bu erozyon mansap topuu
yakmnda'ki pnarlarla balar ve baraj taban boyunca, zelHHe geirirnH bir tabaikadan, temel~
deki bir mecradan , bir yatak dzleminden yada 'baka zayf yerlerden membaya doru ilerler.
(Bu zayf yerler, sznt suyunun yksek srtnme kayplar olmakszn 'barajn mansap ksm
na erimesine izin verirler) Bu tip yklmaya (yzeyalt erozyonu y 1klmas) ad verilir.
Temeldeki szma kowetlerinin deer ve dallar, yzeyalt akmnda szma yollarnn
grafiik bir gsteriHmi olan akm a ve (basn + bir 1datum dzlemi zerindeki kot) tan ibaret olan e potansiyel i:z:gileri araclyle bulunabilir. Bunlar, akmn yer ald en kesit zerine izilmi akm izgileri ve e potansiyel i:z:gHerinden oluurlar. Her ne kadar bu iki eri
ailesi basit hallerde matematik olarak zmlenebilirse de, grafik zm o'k da'ha yaygn
biimde kullanlr.
Szma basnlarnn

anaHzi ve borulanmaya kar temelin gvenlii iin akm a metodunun kullanlmasnda baz ciddi snrlamalar vardr. zellikle temellerin tabakal oluu ve
dren ve ksmi perdelerin bulunmas 'halinde doru bir akm a izmek 'hem byk bir tecrbe gerektirir ve hemde uzun zaman alr. Deiik permeahiHteli ta'baka ve merceklerin bulunduu hallerde her ibir tabaka ve deiik dorultular iin ayr ayr permeabilite katsaylar
nn bulunmas istenir. Bundan baka, akm a ile analiz metodu yalnzca borulanmaya kar
gvenlii belirlemek iin uygulanabil'ir, bu ise teorik olarak temel toprann granlometrisine bal olmamaktadr vede rezervuarn ilk doiu durumuna tekabl eder. Oysa tecrbeler gstermitir ki lborulanma yklmalarna temel malzemesinin granlometrisi nemli lde etki
eder ve de bu tr yklmalar ounlukla baraj 'hizmete girdikten bir 'Sre S'Onra vuku bulur. Bundan dolay, anlalmaktadr ki birok borulanma yklmas jeolojik ynden zayf ksmlarda vukuibulan szma sonucu olara'k i yzeyalt erozyonundan olumaktadr. Bu tr yklmalar akm
alar veya dier teorik metodlarla analiz edileme.z.
Yukardaki

selbeplerle ve byle bir analize anlam kazandracak detayl temel etdlerinin eksik oluu dolaysyle atkm a metodu, kk barajlarn temel projelerinde kullanlmak
istenmez.
Bundan sonraki blmlerde verilen temel proje kriterleri, byk yaplarn projelerinde
teorik prensiplere dayanmaktadr. Fakat yaplacak ilemer, zemin mekanii alannda
uzman 'Olmayanlar tarafndan kk barajlarn projelerine uygulanabilecek bi,imde basitleti
kullanlan

rilmitir.

70

Kum ve akl! ITemellerde Alnacak Tedbirler :

su kayplarn nlemek ve
Gene'! : Kum ve a1 kl temell erde ekonomiik olmayan
gre eitli tedbirl er al
na
temeli n tabiat
borulanma ynnden 'kararll temin etmek iin
tutan bu tedbirl er ekird ek hennalbilir . Szmay azaltan ve szma kuwet lerini kontrol altnda
n birleimlerinden bir veya ikisinin
de'kler i, palplan perde, beton kazk perde veya bunlar
rten geirim siz memb a hallar da ayn
kullanlmasdr. Yamalar tamamen veya ksmen
baraj yada gletin mansap topuun
amala sk s'k kullanlr: Yatay drenaj hallar (rtle ri)
yzeyini rterle r. Bunlar temeli n sz
da tekil edile!bilir veya topukt an hemen S'Onraki mansap
gelen sularn basnlarn yayma k
ma kuvvet leri tarafndan kal drlmasn nlemek, temeld en
iin kullanlrlar. Drenaj kuyular ise
ve 1ince daneli malzemenin srkle nmesin e engel olmak
basnlar krmak iin uygulanr
zerinde geirim siz rtabaika bulunan geirim li temell erdeki
gre aarda sra ile verilmitir.
lar. Bu eitli dzeneklerin detaylar, etkinli k derece lerine
gvdede1ki geirim siz blge
b) ekirdek Hendekleri : ekird ek hende klerinin amac,
Yaplan bir geirim siz hende k hem
yi temeld eki geirim siz hJ.geye balamaktan ibarettir.
ve pnarlamay ortadan kald
su kaybn nler ve hem de mansaptaki basn kaldrmalarn
na veya baka bir geirim siz tabakaya karr. Ek!onomik olduu srece tam yani temel kayas
miktarnn kontro l altna alimas
dar inen bir geirim siz ekird ek hendei yap labilk. Szma
alarna kar en gven ilir are buve temeld e'ki borulanmalar ile mansaptaki basn kaldrm
dur.
eimli hendekler ve evleri
ekird ek hende kleri genelli'kle iki tipte yaplrlar evl;eri
dik hende!kler.
le veya s craype rlerle kazlr
evleri eik hende kler shovel, dragline gibi ekskav atrler
siz malzeme ile doldur ulur ve
lar. Bunlar uvdenin geirim siz blges inde kul lan lan geirim
hendeklerin genilikleri, lbu makinalarn giayn esaslara gre srktrlrlar. Bu durumda, bu
rip alabilecekler'i merteb ede olmaldr.
a)

ve elle veya .hendek


Dey evli hende kler de ekird ek hendei olarak kullanlabilir
. atlakl , fayl tabakalarda gereki rse durumakinasyle ak hafriyat eklinde kazlabilirler
evli hendekler ekono mik deildir.
lur ve kaya vesair dknt kaldrlr . unlu'kla dey
rma masraf o'k olur.
nk el emei masraf, dolgu malzemes'ini yerletirip skt
membana yerletirHir. Fakat
ekirdek hendeinin ekseni baraj ya da glet ekseninin
gsterecei direnc'in , en az henhendek zerindeki geirim siz gvde dolgusunun szmaya kar
noktann tesin e yerletiril
a
amayac
deinki kadar olmas gerektiinden bu artn salan
da glet . eksenine parale l omaldr.
mez. Bu hendein ekseni, vadi taban boyunca baraj ya
unu idame ettireb ilmek zere baraj
Ancak yamalara doru bu eksen, istenile n gvde dolgus
ya da glet eksenine doru yaklatrlmaldr.
ile ya da dier geirim siz
Geirim siz malzemeye yeterli bir kalnlrk verme k ve kaya
ekirdek hendeinin taban geni
temel malzemesi ile uygun bir temas salayabilmek iin,
elidir. Bununla beraber, ekird ek hendei
l'ii rezervuar ykyle doru orantl olarak seilm
derinli k arttka temeld eki dey
ta.ban genilii, hendek derinlii arttka azaltlabilir. nk
ktr.
hareke tin dourduu yk kayb neden iyle szma kuwet i azalaca
i iin aadaki bant uyKk barajlarda eki rdek hendeinin uygun taban gen'ili
gulana bilir:

= ti -

(2)

Burada :
b = ekirde!k hendei taban genilii
h = Tabii zeminden itibare n rezervuar su derinlii
idir.
d = Tabii zeminden itibare n ekird ek hendei kaz derinli

71

ekirdek hendeklerinde mnmum talban genilii 6,00 m. olmaldr. Baz hallerde bu


4;00 -m. ye ikadar inebilir. Bu hususta dikkat edilecek ey, kaz ve dol gu ekipmannn ala
bilmesi iin yeteri'i bir genilik verilmesidir. ayet hendek yeralt su tablas altna inerse,
bu ta'kdir:de su pompaj ile hoaltlmaldr.

c)

Ksmi ekirdek hendekleri :

Geirimli zemini tam kesen e'kirdek hendeklerinin


her zaman ekonomik olmaz. Bu tafodi rde ksmi derinliik:te ekirdek hendeklerinin al
mas ynne gidilmelidir. Bu hendeklerin amac da temef,den szan su miktarn azaltmak ve
mansaptaki kaldrma basnlarn hafifletmekten ibarettir. (1) Nro.'lu den'klem ile verilen
O = k.i.A Darcy formlne gfe O szma debisi temelin A enkesit alan ile veya birim geni
lik ele alnrsa ge irimsiz ekirdein ,geirimsiz temel tabaikasna olan uza'kl ile doru
orantl olmaktadr. Buna gre e1kil : 32 deki temel derinlii 21 m. den 10,5 m. ye 'indirilmi
olsa szma delb isi % 50 azalm olacaktr. Oysa durum !byle deildir. Ksmi bir ekirdek hendeinin etkisi, tpk bir borudaki diren gibidir. Bu direnten meydana gelen yliik kayb nedeniyle akm azalr, fakat a1 kmdaki bu azalma, boru alanndaki azalmayla doru orantl deil
dir. Homojen ve izotrop geirimli temellerde Turn'bull ve Creager tarafndan yaplm olan
tecr'beler g;stermitir ki % 50 derinlikte alan bir bsmi geirimsiz ekirdek hende'i sz
ma debisini sadece % 25, % 80 derini ilkte a lan bir ksmi hendek ise sadece % 50 mertebesinde azaltmaktadr. nk bu hallerde L szma boyu bydnden i hidrolik eimi klmektedir.
almas

Ksmi bir elkirdelk hendei yatay tabakal bir temelde etkili olabilir; . geirimli tabaka
ekirdek hendei ile kesilir ve bu suretle dey szma boyu bytlr. Ancak bu halde, geni
yieyalt incelemeleri yapp alttaki geirimsiz tabakalarn srekli olduu anlalmadka ksmi
bir ekirdek hendeine gvenilemez.

Ge'irimH temeller, st ve alttaki geirimli tabakalar arasna girmi, olduka kaln bir
geirimsiz tabakadan da mteekkil olabilir. Byle hallerde sadece st geirimli tabakay kesip geirimsiz tabakaya giren bir ksmi ekirdek 'hendei yaplabilir. Bu takdirde, ortadaki
geirimsiz tabaka ile st geirimli tabakann kalnlklar yle olmaldrki, alt geirimli tabakadan szan sular rransap topuu civarnda boulanrnaya veya kaldrmaya sebebiyet vermesin.
d) Palplan kazk perdeleri : Bunlar, temelde ksmi bir ekirdek hendei aldktan
sonra daha derine inmek su kmas dolaysyle ekonomik 'Olmad ta:kdirde, tam ekird!=lk
hendei yerine kullanlan kombine bir metoddur.
Baz 'stisnalar dnda bu kazk
in rnukavemeti ykse'ktir. Ancak bu

perdeler genellikle elik palplantan olur, nk eli tr perdeler ounlukla pahal bir zm tekil ederler ve iyi bir inceleme yapmadan uygulanmamaldrlar. Bu tip perdelerin siltli, kumlu ve ince akll temeller:de kullanlmas pratik bakmdan snrlandrlmtr. ri aikl veya kaya paralar varsa veya malzemenin penetrasyn direnci yksek ise perdelerin aklmas sadece
g ve pahal olmakla kalmaz, balantlarda kopukluklar veya elikte krlma vuku bulabilir
ve bylece gvenliik faktr ortadan kalkahilir. ayet temel akl ihtiva ediyorsa byk bir
!kesit ve kuwetli balantlar kullanmak gerekir.
1

Palplan kazk perdelerini su gemez biimde akmak mmkn deildir. En iyi artlar
altnda, elikte byk kesit ve kuwetli balantlar kullanmak suretiyle ve iyi bir iilikle ve
de kazk tabann geirimsiz bir temel tabakasna iyice oturtmak suretiyle, szmay nlemek
'bakmmdan ancak % 80 - 90 arasnda bir tesirlilik salanabilir. Oysa zayf bir iililkle veya
kazklar geirimsiz bir tabakaya oturmad zaman, % 50 den daha byk bir etkinlik elde

olunamaz.
eJ

imento karm ekirdek perde :

imento 'karm ekirdek perde inaat nisbeten yeni gelimi bir metod olup bu metod ile tam bir e'kirdek perde veya ksmi bir ekirdek perde yapmak mmkn olmaktadr.
lem, sondaj ubuuyla alan bir delie pompajla imento erbeti vermekten ibarettir. De72

!iin ucunda bir kartrma bal bulunur. Bu baln pervaneleri vardr, bunlar balk aa

yapla
baslnca temel malzemesin i imento erbetiyle kartrrlar. Enjeksiyon aa yukar
meydana
kolon
bir
karm
akl
'kum
rak tam bir kartrma salanr. Bu ekilde imento
Tavgelmek.tedir. Bir perde olmas iin bu kol'Onlar :birletirilerek yeni kol nlar tekil edilir.
siye edilen minimum kolon ap 30 cm. dir. Normal olarak 45 - 60 cm. apnda olurlar. Bunlar
15 - 20 metre derinlie kadar yaplabilmektedir . .Kk ykseklikte ki dol,gularda bunlarn uygu-

.genellikle ekonomik olmamakla beraber gereken incelemele r yaplarak uygulanmalar mmkndr.


f) Enjeksiyon: Baraj ve glet temellerind e stabiliteyi artrmak ve geirgenlii azaltmak n eitli malzemeler enjekte edilir. Bu malzemeler !balayc olarak alr ve boluik. !ar doldurur. Bunlar aras'nda imento, asfalt, kil ve eidi kimyasal maddeler saylabilir. imento enjeksiyonu, imentonun nisbeten byk daneleri penetrasyonu snrlad iin ince granlometrili temellerde baar ile !kullanlamaz. Asfalt enjeiksiyonu da granl-ometri dolaysyle
srkksmen snrlanr. Kil enjeksiyonu ise, 'kil daneleri szma 'kuwetleri tarafndan kolayca
lanmas

lenebildii

iin pheli olmaktadr.

Kimyasal enjeksiyon, su ile takriben ayn viskositeye malik olduu iin avantajldr ve
1
bu nedenle geirimli temellere enjekte edilebilir. En k kullanlan kimyasal enje ksiyon sod1
yum silikat ve kalsiyum klorit ile yaplan enjeksiyonlardr. Bu i ki kimyasal madde toprakla
karnca keHr ve erimeyen bir pelte meydana getirir.
Kimyasal enjeksiyon pa1 hal bir ilemdir; enjeksiyon teknii kompleksti r ve geni arazi
etdlerini, lalhoratuvar ve arazi tecrbelerin i gerektirir. steHk enjeksiyon ileminin sonularn deerlendirmek gtr. 3u nedenle, kimyasal enjeksiyon kk baraj temellerind e uygun bir ilem saylmamaktadr.
g)

Memba

~hahlar

(memba

kil rtleri) :

1
Geirimli temellerde szma kayplarn azaltmak v,e mansapta ki szma kuwetlerin i kl1Jmek aniacyle szma boyunu artrmak iin barajn memba tarafna geirimsiz 'bir hal yada rt yaplabilir. Bu memba hallar, geirimsiz gvde zonunun temelde derinlemes ine do
ru deilde yzeysel olarak melbaa doru uzatlmasndan ibarettir. Bunlar genellikle, geirimli
temel tabakas ok d erin olduu zaman tam bir ekirdek hendei yapmak ok pahal olaca
iin, ksmi bir ekirdek hendei ile birlikte ina olunurlar.

Baraj membandaki toporafya ve geirimsiz malzemelerin elverililii, memba rts


erozyoyapmaa karar verebilmek i,in nemli faktrler olarak e'bki ederler. Memba rtleri,
k
yama
na urayarak kum ve akl aa km dere yata boyunca yaplalbilecei gibi
smlarnda da yaplabHirler.
ekil

: 34 de tipik bir memba rts gsterilmitir.

malzemesi ge'irimsiz ekirdek malzemesinin ayn olup, bunun etkisi


temelde.ki szma uzunlUunu artrmaktan ibarettir.
Hal (rt, blanket) yaplacak temel sahas aa v.s. k1klerinden temizlenme li, kusurlu yerler onarlmal, dzeltilmel i ve btn tabii blaket yzeyi kklerden kalan de'.ik ve
edier boluklar doldurmak iin silindirlene rek iyice sktrlmaldr. Eer projede tarr bir
kirdek hendeine karar verilmemise, baraj ya da glet inaatnda kullanlacak geirimsiz topMemba halsnn

muhafaza etmek iin talbii bir blanket syrmaktan kanlmaldr.


Memba blanketleri teorik yoldan projelendirilebilirlerse 'de, kk barajlar iin basit bir
na iliyaklam !kullanlabilir. e'kil: 34 de blanket kalnlk ve uzunluunun nasl hesaplanaca

kin gerekli a'klama verllmitir .


Kk barajlarda uygun kalnlk olarak blanket zerindeki rezervuar yksekl'iinin %
1O u alnr ve de bu kalnl 1 k minimum 1,50 metredir. Bu kalnlklar, topra'k dolgu baraj ya da
gletin geirimsiz zonuun inaatnda kullanlan malzeme ile yaplm ve 'benzer biimde
ra

sktrlm

blanketler iin geerlidir.


73

Memba blanketinin uzunluu (1) No.'lu denklemde veril'en bantya bal olarak sap-

tanr.

Bu

bant

homojen ve izotrop temeller iin geerh olup i =

ifadesine gre L ge-

irimsiz gvde taban !boyu 'bydke i klr ve dolaysyle szma debisi de klm olur.
Bylece memlba hal uzunluu istenilen szma debisi elde edilinceye kadar uzatlabilir. Ancak
memba hallarnn mansapta borulanmaya kesinlikle engel olaca zanne dilmemeHd ir. Teorik
olarak bu, homojen temellerde mmkn olalbilirse de, ounlukla her alvyonlu temelde grlen tabii tabakalanma, baraj yada glet mansabnda !bir ya da birka temel tabakasndaki yksek basnlar sonucu borulanmaya, sebep olabilir.
1

Bunun iin tam bir ekirde'k hendei bulunmayan ve geirimli bir temele oturan baraj
. yada gletler de mansap tarafna daima yatay drenaj rtleri veya basn krc dzenekler
(dren ya da kuyular) yaplmas gereklidir.

Memlba rtleri yamalarda uyguland zaman bunlar 25 am. 'liik kum - akl zerine konan 0,50 m. lik riprapla korunmaldrlar.
h)

Yatay drenaj 'hallar !Ve filtr~ler:

Yatay drenaj hallarnn amac szmadan gelen sularn aktlmasn salamak ve horulanma tehlikelerin i (yeralt erozyonu ve ani basnla kalkmalar) nlemekten ibarettir. Bunlar
bu grevlerini geirimsiz gvde zonunun mansabnda yksek szma basnlarnn bulunduu
temel ksmna arlk vererek yaparlar. Hal (blan'k et), drenajn salanmas i'in geirimli ol-
. mal ve temel veya gvdedeki danelerin szma ikuvvetiyle hareketini . nleyecek biimde dzenlenmelid ir.
Yatay drenaj hallar, tam bir ekirdek 'hendei bulunmayan nisbeten homojen ve geirimli temeli-er zerine ina edilen !baraj ya da gletlerde kullanlmaldr. Bunlar ayn zamanda, zerinde ince geirimsiz bir tabaka bulunan nisbeten homojen ve geirimli temellerde de kullanlabilir. Hal, arl ile temeli kararl hale getirecek ve geirimsiz tabakada k
rlan basml_ar karlayacaktr. Geirimli taba'kal ve ekirdek hendeksiz temellerde
yatay
drenaj rtlerinin etkisi fazla olmaz, nk tabakalama drenaj dey ynde engeller.
ekil : 35 de yatay drenaj hallar iin tipik rne'kler verilmitir. Her bir halde 'bu drenaj hallar eiml'i banlk!etlerden meydana gelmi olup, ekonomik dncelerle bunlar gvdeye birletirilmilerdir. ekil: 35 in (A) ve (H) hallerinde drenaj, temeldeki geirimli rt
araclyle salanmaktadr. (C) halinde ise gvdenin homojen olmas nedeniyle bir filtre
gerekli olmutur. Bu filtre gvdenin drenajna da. yardm eder ve bylece sedde deitirilmi
hori ojen tip haline gelerek bu tipin avantajlarndan yararlanr.

ekil : 35 (A), tam bir ekirdek hendei bulunmayan ve geirimli bir temel zerine
oturan minimum ekirdei havi zonlu tip bir seddenin drenaj hals iin tavsiye edilen minimum uzunluk ve kalnl gstermekt edir. (minimum ekirdek boyutlar ilerde gsterilece ktir).

ekil : 35 (B), minimum ekir;de'kten daha byk bir ekirdee sahip blgeli tip bir
seddedeki boyutlar gstermekt edir. Drenaj halsndaki ters eim, hal uzunluunu azaltmak
iin kullanlmtr. Bu ters eim, malzemenin ekirdek hendei kazsndan elde edilmesi halinde geirimli blgenin inaatn kolaylatrr ve gvde hacmini kltr. eikilde'ki keslk
izgili snr, ters eim kullanlmad zaman drenaj halsnn snrn gstermekt edir.

Yatay drenaj rtlerinin kesin uzunluklar teorik olarak akm a metoduyla saptanabilir. Bu metodda temelin yatay ve dey permeabiliteleri oranna bal olarak dntrl
m 'kes'it izilir. Burada akm dorultusuna paral el olaralk gvde ve temel gsteril'ir. Dn
trlm kesitte yatay lek, dey ve yatay permea'bilite orannn kare kkne eit bir fakMr ile deitirilmitir. Bundan sonra temel sanki niform imi gibi a'km a hu dntrl
m kesit zerine izil'ir. Akm a tamamlandktan sonra esas mijinal kesite tani-. Artk
kare a bu orijinal kesit zerinde paralel kenar a ekline girer. Bunlarn yatay boyutlar,
kare boyutlarn yatay ve dey permeabilit e orannn kare kkyle arparak elde olunur.
1

74

L
1

Geirimsiz ekirdek
.1

=:

-c-

..
r1 - -. Ge~m

temel ,_tabakas'

.....

r--~~~~~~~-t-~~~~~_.:::.~~~~~~~~~~

-...
Geirimsiz zemn

q':

~- Oorcy

k1

--,

l-L

Forml

. e -- -~ .---'- ~ .

e .

h
L-

k - . E

mn

L'

..

e= -

veya

= O 60

metre

+ --
oo \

(metre)

10

veya

mn

= 1.50

metre

' '

P=~

- L-(

q'

q-=-:-

~
.

i
rt (hal)
= l<il

olmad zaman temelin

'

q = Ki

ort. l

metre geniliinden gecen sznt debisi

hal) olduu zaman Temelin

metre geniliinden geen s znt debisi ;

ekil

: 34 ,_ Memba kil rts (Memba

hals)

. ;,

i :

; !Q )
...

--.

~-

. 2 ! ). . .

' .I

-.:

()1

<:t-:,()
..

' )

rf ~- --"""" ' '

' :

/
/"
, "

....

...
/

.:~\

'

- 1
\
\,

\. .

jJI\

.:>"J!J

- '\

~)

l / r~:.~-)

- _\\..... ..
/

o 'f

' "
"A'?

J'

'')~- 't .t' ..X (.- t.


l

1 '{Z. ( !

C?

.~
o:

Baraj ekseni

min. i! + 1.50m.'

T--. --

,,,.,.. Geirimli blge


/

,,,. ....
.r

Gecirimli
8 lge - - :"." - ..

/.f~.~-

'\

,_

'.!l

~ .: _"';.~ o ;a~~:.

,~:,.;....,. , :.A. :

.
zemn
.,.
, 'Tob
,A.-- -

,,..,-,,fri .

"

'

.. .. ~

... ... _

,,,.-'

,,,. .5om.

.
r hen d e '
Anahta

min: 3

r - - - -'- ~
1

Topuk dreni - "'

r:: - - -Gecirimli temel


.

2:1-- ...

:..~

...,...-E. ~ ~@

Syrma l<azsr---- .,'

'",,!

_;. Eim deiken

,.

~'" ~ ,, ~ ~

l. A )

j(\:)i..,._~~~~-~ - ~ :::::._- - 7:.:- - - - 1


Ge~--ir-~rjs\f.J.}~}~~,: ~
~., .. . o: ::;, . ~:.,_-. ~,..,.: ....:..
~);. ":, .,_ 2
=:.:'.::.i' (::.,,;
/o\~/
. ~ ~O,L!'.'1_5-:;;:~~ - - - - -:,O.~.,.-,.
.- Geirimli .

-.::-

i' .

- -

. . ..

. .. .
T

- - - -........-

. .

!--- ---- min. 3 r


( B)

.. .

- -1- - - -t
1

1
1

2- . .
Filtre

c )
ekil :

35 -

Yatay drenaj hallar

FLTRE
'

( PERMEABLTE

~~~RJ~~:r!=::~~~~~~~~~~~~~~~~~~~r ~

'

1 q' = k

Darcy kanunu :

=1

m. kret uzunuu i1in baraj.dan szan suyun debisi

q'

= k T.

e2

e2

Hr2

Hr2 = 2 q' L = 4

1 e

e + Hr , q'=2 q

=1

m. genii ik iin ort~lama slak alan

H = e - Hr, A =
q

1-

2
Hr = 4

_k!_

-9...!::..
k

Hr ,..., O Kabul edilerek Hk yaklaklkla :

ekil :

!15 -

(A) Filtre kafnlmn belirlenm esi

77

A'km a,, metodunun anizotropik geirimli temellerde kullanlmas koi'Usunda Terzaghi ve Peok tarafndan ettler yaplmtr. Bu metod gstermektedir ki, yatay ve dey permeabilite oran arttka, baraj ya da gletin geirimsiz zoni mansabnda vuku bulan szma miktar
da artmakta ve dolaysiyle datha uzun drenaj hals gerektirme'ktedir.

Kk barajlarda, nisbeten yetersiz temel ettleriyle akm a metodunun

uygulanmas

snrlandrlm ol,duu iin yatay drenaj hall'S uzunluunun saptanmasnda bu metod pek kullanlmamaktadr.

Kk barajlarda, bir esas olarak , ekil 35 de gsterildii gibi rt uzunlu-

unun kabaca \baraj yksekliinin katna eit alnmas tavsiye olunur.


ekil

35 (c) de gsterilen filtre, drenaj iin gereklidir.

Filtreler o ekilde hesaplanmaldr ki ne temel ne de gvde daneleri bunlarn arasn


dan geerek tkanma yapmasnlar. Yeterli kapasiteye sahip olabilmesi iin filtre kalnl
en az 90 cm. alnmaldr. Pa1 hal olduklari iin mmlkn mertebe ok katl filtre kullanlmasn
dan kanlmaldr.
e'kil : 35 in (A) ve (B) hallerinde eer stteki geirimli bfgeler granl<ometri bakmndan temel'in kum ve aklna benzer kum ve akldan ibaret ise bu takdirde temel mal-

zemesi daneci'klerinin g-vdeye girme tehlikesi yoktur ve zel filtrelere de ilhtiya olmaz. a
yet bu bfgeler kaya dolgudan meydana gelmise temelin ince malzemeS'inin srklenerek
kaya dolgunun boluklarna girmesini nlemek iin bir filtre tabakas . yapmak gerekir.
Eer filtre malzemesi . yeterli miktarda var ise ve palhal deilse, ince filtre yerine daha kaln filtre yapmak daha ekonomik olabilir. Gerekten ince filtre iin gere'kli artlar sa
layan malzeme temin etmek gtr. Oysa talbaka kalnl arttka zelliikle filtre ve taban
granlornetri benierlii
hususunda isten'ilen filtre artlarnda daha byk sapmalara zn
verHebilir. Baka bir deyimle, filtre kalnl minimum l,de tutulmal ise de kaln filtrelerde istenilen artlar ve zelikle granlometri benzerlii daha iyi olarak yerine getirilebiHr.
nce filtrelerde min. kalnln 15 cm. alnmas tavsiye edilir. Filtreler tek veya ift tabakal
olarak yaplabilir, fakat pahal olmalar dolaysiyle o'k tabakal filtrelerden mmkn mertebe kanlmaldr.

Filtrelerin ma'kOI bir yaklaklkla projelendirilmesi Terzagli


tarafndan
verilmitir.
Corps of Engineers ve Bureau of Reclamation tarafndan filtre talbakalarrin tekili ve dane
byklklerinin saptanmas amaciyle birok laboratuvar deneyleri ve arazi aratrmalar yaplm fakat buna ramen bu otoriterler bu hususta biraz farkl birka eit kriterler saptamlardr. Aada1 ki kriterl'er, Bureau of Reclamation tarafndan, filtrenin stalb'il'ite kriteri ve
talban ile filtre arasndaki permeabiliteyi geni lde artrmak kriteri olaralk tavsiye edilmektedir. Bu kriterler tabii kum - akl veya krmata malzemesi ile niform veya adereceli" filtrelerde tatminkar bir biimde kullanlabilir:
D 15 Filtre
Taban =
15

1) D

.
5 - 40 olma! u artla k

Filtre malzemesinde 0.074 mm (200 No. lu elek


fazla

2) D 15 Filtre = 5 veya daha kk


D 85 Taban
3)
4)
lel

den daha ince

daneler % 5 ten

olmal

D 85
.... k o ma 1
d Filtre
- - - = 2 veya dah a b uyu
1
rnax. ren ara 1
y

Filtrenin granlometri erisl, taban malzemesi granlometri erisine

olmaldr.

Burada:
D 85 :

78

ap)

bulunmasn.

D 15 malzemenin arlka % 15 inin elekten getii ap


Malzemenin arlka % 85 inin elekten getii ap

kaibaca para-

Birden fazla filtre tabakasna ihtiya gfl& takdirde ince malzeme taban malzeme91
olarak alnr ve yukanda'ki hesap tekrar edilir.
Yukardaki snrlama kriterlerine ek olarak, filtre
malzemesini yerine yerletirirken
segregasyon ve dalmay azaltalbilme:k iin kullanlacak maksimum dane ap 7,5 om. olmal
dr. Ayn zamanda, akl ihtiva eden temel malzemeleri i'in filtre
hesalb yaplrken,
taban
malzemesi, 4 No. lu elek apndan daha kk danelerin granlometrisi esas alnarak analiz
edilmelidir. Baka bir deyimle, ta'ban malzemesi olarak 4 nolu elek apndan (4.76 mm.) kk olan malzemeler ve bunlarn granlometrisi gznne alnr.

Filtre malzemelerinin sktrlmas, baraj ya da gletlerdeki geirimli malzeme skt


rlmas esaslarna gre yaplmaldr. Segrngasyona (dalmaya) engel
olmak iin filtre malzemesinin dikkatVi olarak yerletirilmesi gerekir. nce filtre tabakalarnn inaat zel bir planlamaya ve yerletirme srasnda iyi bir kontrole ihtiya gsterirler.
ekil : 37 deki gi!bi bzlerin evresine konulmas gereken ince tabakal filtrelerde uygulanacak hesaplara ait bir rnek aada verilmi ve ekil : 36 da gsterilmitir.

Verilen: ekil : 36 da gsterilen taban malzemesine ait ortalama granlometri erisi;


burada D 15 = 0.006 mm ve D 85 = 0.10 mm ve dren bzlerinin aral = 12,5 mm (1/2 in.)
stenen:

Filtre malzemelerinin granlometrik limitleri.

ilem:
1)

Filtrenin D 15 apnn alt snn = 5

2)

Filtrenin D 15

apnn

st

40 X 0.006 = 0,24 mm ve 5

0.006 = 0.03 mm.

snr =aadaki deerlerden !k alnr.

x 0.10 =

0.50 mm. , yani 0,24 mm.

alnacaktr.

(1) ve (2)

artlarn ve paralellik kri.terini karlamak iin ekil : 36 da gsterilen bir F1 kumu seilmitir.

F1 iin D 15 = 0.14 mm. ve D 85 = 2,4 mm. dir. Bu malzeme aralklar 12,5 mm. olan bzler
iin kullanlamayacak kadar incedir. nk filtrenin 85 ap iin istenen art bunun en az
2 X 12,5 mm = 25 mm. olmasn gerektirmektedir. Hundan dolay a'kl veya krmatatan
ikinci bir filtre talba!kasna iihtiya vardr.
3)

akl malzemesininD 15 apnn alt snr = 5

0.14 = 0.70 mm.

4) alk! malzemesinin O 15 apnn st snr = 40


12,0 mm. bunlardan k yani 5,6 mm. alnr.
5)

alk! malzemesinin O 85 i en az= 2

12,5

0,14 = 5,6 mm. ve 5

i)

ve F2 nin

2,4

25 mm. olmal,dr.

(3), (4) ve (5) artlariyle paralellik kriterini karlamak iinde ekil: 36 da


len F2 akl seilm'itir.
F

gsteri-

alt ve st Ds snrlar ile F2 nin Da5 alt snr ekil : 36 da gsterilmitir.

Topuk drenleri ve drenaj hendekleri

Topuk drenleri, ekil : 37 de gsterildii gibi genellikl'8 :baraj ya da gletin mansap evi
eteinde yatay drenaj halsna bitiik olarak dzenlenirler. Grevleri mansaba gelen sznt
sularn toplayp uzaklatrmaktr. Bunlar yamalarda en kk bz apndan balayarak ortaya doru aplar tedricen byyerek tam nehir yatanda maksimum apa erime'k zere ina
edilirler. Amalar yatay drenaj rtsnden mansaba gele~ sznt sularn toplamak ve bir mansap borusuna iletmektir. Bu mansap lborusu ya dolusavak skun havuzuna ya da mansaptaiki
dere yatana dklr. Sznt sularn gvenlikle tamak iin daha ok boru kullanlr.
Topuk drenleri ayn zamanda geirimsiz temellerde, temel ve gvdeden szabilecek suyu uzaklatrmak iin ve ayrca baraj mansabnda irkin bataklk sahalar meydana gelmesini
nlemek amaciyle yeralt su seviyesini drmek iin de kullanlrlar.
1

79

00

tp;.. _,.___ ___ .

HDROMETRE

ocak.

""::.. "r , i i

c-1

80

1 1

oak .

1
--

=o~

60
'\.

L;;

::::>

[ )- .-

:z
! ~
l UJ
' ~

'"

,_ .~

: 2.o
:....-.

/I~

T"."

' .. -

--r

~ -

.. .~A

-:. ,'

;o

'o

JO

o
' ' ".'.-.:::

40 o

.:

50

&o

~~

:~

.::

ao .,,..

90

'7
I

n)

:t:

lJ
-

-1 '

r"

_ , ' .':'
~-

:l
<

70 ~ :
W

_'. - " '

. -,' =

~.

".'

20

~. -~

,,,

l.:'

C'.._

"'

,,,

:.::

-:

~o

"

,~

;.-

,,

;::

~--~

1J

1 1/ ~ :z 10

---::T

' o
' \

.-

'

AIKLIGI /

:~

JC

,:.-::;

OT

,'

40

,,

.,r

50

NET

.....

.- ,

l ,:-

-,1i

vr r,i Ttf r T.r Hr.t

. t.J

---'--'-......--~- :

--/1,,.f-fu=--

170

..,,..

~. . . . . .

: ~ - ....:... .u~- . /

. ELEK
. .;:1: ANALiZi j

ll . S. STANDARD_ SERiSi_~

i r ,r

'oak . . oal<.

sa.

, 'ti'

'!I l

ANALiZi "
OKUMALAR!)\

(ZA~AN

~-

r ,

- - . \.

1 1 1

..,-

"lf" ill Ul'\,,QJC"lo


000000-

.002

iN

o o o oo

.005

lf}

.019

.009

1 1 1

1 1 1 1

"CJ" L'l (D/\.OC1Q0

oooooq"':'
.

.o37

. .

.014

f'I'\

"'

.,

..

,l,

'

fi

l(t

1 1

1 1

ft

V it\ ~f'Q)OI 0

. . . . . . ...:

1 - .. 1

:.; .149 ~ .s1

"

"I" tt)~p..CbOIO

s, .s9o ~ us ,;:{: 2..'38

.O

I"\

.. --

O~

S'

100

1 1 1

of!

020

""Cb

!?

4.76 .

~.

~.s

19.\

3BJ

762. r.z1

sz \

DANEC.<LERN- mm.. OLARAI< API

\ Filtre ' 9ranlornetresinin -

,.

!
1

! F

filtresi iin

f F

Dsi

'. F in

,o,;_

~-

TA

KABA

hesaple. ko~i_:o\:

: i'"

- --

;''/ . ~ 4''?,~ ,'tf"'P...;; - ~~- -


1.4 (5, U'{6UN

---- - - - ___ .. -

f;l\res'

Fznin
F

~.,,.~ -

0.14 = 1.,fj
o.o .r - - -

NCE

l<ABA

ORTA

=23~'5('23{.40,ll'{GUN

Ds

NCE

f F.

in
;:;: 0 .14 .....
:Temelin Dsi -"" 0.006

i::..

AK.

UM

l<L(PLASTK) DEN MiL(PLASTK OLMAYAN)A

in

i;ir

Dsi

;:;: ~ 40 ":;29-J"~~(2.sz40 ... u::~_:._~

D 15 i ,,,, ' 0.14


D

...._
-:'. . . . . .
_,.,... _ _
jF2nin
!S ~"' 4.o..,...;_" 1.?~3 - \."7(5;UYGUN
D
.
24
~~ .. .,.
_.,_ ... ... .. .J
. F n
as i ..., ..
!.

i Fz.

-~

;... ... _;. . -..-,


nin __oes i ,i~,.~o~~~

,~

.,.,,.

: 36 -

Filtre

hesabna ilikin

bir rnek

.; __ s~) 2.?:~;i,~YGUNj
~

ekil

'":"C~~

.....

~~

emdirilmi defiikli ve dalgal


fpuk drenle ri kil knkle r veya beton bzler veyahut asfalt
suyunu alabilmeleri iin nisbeten desa 1'8vhalardan yaplan borulardr. Dren borular szma
i 1,20 m. olup, maksim um derinrince !hendeklere konulu rlar. Bu hende klerin minim um derinli
salamak amaciy le istenildii kalik tabii zemin ndlasyonlarna gre makul bir niform eim
olarak 60 - 90 cm. arasmda olabal
n apna
dardr. Hendek taban genilii ise dren bzn
alnmas tavsiye edileb ilir. Uzun dolbilir. Kk barajlada minim um bz apnn 15 - 20 cm.
- 50 cm. ye kadar kabilir. Dren bg'Lilarda ve yatk yzeylerde dolgu ortalarna doru ap 40
inin filtre tabaka siyle sarlmas . gereznn inc'8 malzeme ile tkanmasn nlem ek iin el\/res
!borusuyla temas eden filtre malzekir. ou kez iki tabaka filtreye ihtiya olmaktadr. Dren
l\/eya kil knk bzlerdeki derz aralk
. mesinin ap, ince malzemenin metal borudaki delikle ri
r. Filtrele re ilikin hesapl ar da'ha nce verillarn t,kamamas iin yeteri kadar byk olmald
dan kullanlan tipik topuk dreni dzene klerini
mitir. ekil : 37, Bureau of Reclamation tarafn
gster mekte dir.

Elenmi

ince

koya
Syrma
Snr

.... ,

Ak dfrzll bzler
Elenmi
krmoto

Min.5cm.-_.,.

_..-Tem el zemini

"

--Elenm

kum

( A)

Syrma
snn

Dtllkll olbttt

Eltnmi ,
v eyo

bz

cokl

kr mata

( ~)
ekil

: 37 -

Topuk drenleri iin tipik rnekle r

81

Topuk drenler i, zerinde nisbeten az kalnlkta geirim siz bir tabaka


bulunan geirim li
temelle rde de uygulan abilirle r. Buradaki az kaln sfc ile ge'
irimsiz taibakann bir ak hendek ile kazlabilecei belirtilm ektedir . Byle bir drene normal
olarak drenaj hendei ad verilir ve bu hende'k alt geirim li tabakadaki kaldrma basnlarn
krmakta efektift ir. Alt geirimli temel tabakal olduu zaman genellik le drenaj hendei tesirli
deildir;
nk ancak en
st rtabakadaki kaldrma basnlarn hafiflet ebilir. Yatay tabakal
temelle rde etkinlik , basn
krc kuyular yardmiyle salanr.
j) Basn krc kuyular: stte geirim siz bir tabaka lbu _
l unan geirimli temellerdeki
alak 'barajlarn bir onda , st geirim siz tabakann kalnl yledir
ki borulannia veya alttan
kalkma (pnarlama) ya da i erozyon tehlikes i olmaz.
Teorik olarak, temelin mansap topuu
civarnda he11hangi :bir derinlik teiki noktada alttan kaldrm
a basnc, st taraftak i toprak ve su
arlt tarafndan temin edilen basnca eritii zaman
borulanma vuku bulur. Genellikl'e mansap su seviyes i tabii zemin seviyes inde olduu iin sz konusu
noktadaki alttan kaldrma basnc, su ykseklii cinsind en (no'ktann tabii zemind
en olan (d) derinlii+ rezervuar basn yk, - temelde vukubulan szma yk kayb) na eit olacaktr. Bu
nokta zerindeki toprak ve su
arl tarafnpan temin edilen basn, noktann derini-i
i ile topran doygun birim arl
arpmndan ibaretti r. Eer geirim siz tabakann kalnl
reverzuar ykseklii (h) a eit ise
bu tabakann altndaki kaldrma basnc . tabakann arln geeme
z, nk topran doygun
arl yaklak olarak su arlnn iki katna eittir
ve h = d hali iin
2 Yw X d X 1 = (ih + d) Yw
(3)
(veya doygun arln temin ettii basn
kaldrma basnc) olur.

Gerekte, szma srtnm esi nedeniy le rezervuar yknd


e daima bir hayli kayp varbundan dolay (3) denklem inin sa tarafndaki h deeri ok bykt
r ve alttan kaldrma
basnc, stteki arln temin ettii basntan daha
kktr. Bu nedenle, ayet st geirimsiz tabakann kalnl rezervuar ykne eit ise lborulanmaya
kar yeter derecede bir gvenlik faktr olduu s'ylenelbilir. Byle hallerde temelde daha
fazla tedbir almaa gerek
yoktur. Fa'kat, eer st geirim siz tabaka kalnl rezevuar ylksek
liinden az ise o zaman baz tedbirler alnmas tavsiye olunur. Eer st geirim siz
tabaka kalnl h dan k_
k olmakla
beraber, drenaj hendek leriyle nfuz edileme yecek kadar byks
e veya geirim li temel tabakal ise byle hallerde !basn krc kuyular kullanlr.
dr;

Bir basn krc kuyu sistemi nden istenen balca artlar unlard
r:
1) Kuyular st geirimsiz tabakann altndaki geirim li temelde
basnlar krma'k iin
yle bir derinlie kadar indiril'm elidirki gereik geirimsiz. tabaka
kalnl gerekse drene olan
malzeme alttaki krlmam basnlara kar yeterli bir stahili.te salasn
lar. Baraj ya da glet
y'ksekliine eit kuyu derinlik leri genellik le tatminka
rdr.
2) Kuyu aralklar bir!birlerine yeteri kadar yakn olmaldr, yle
ki szmay kess.i nler ve
kuyular arasndaki kaldrma basnlarn kabul edilebi lir limitler e
indirelb ilsinler.
3) Kuyular szmaya ve dolaysiyle dearja kar az diren g:ster
melidirl er.
4) Kuyular tkanma veya korozyon nedeniyle etkisiz hale g elmeye
cek biimde dzenlenmeli dirler.
U.S. Corps of Engineers, basn krc kuyularn proje ve inaat zerind
e ok geni ara
trma programlar dzenlemitir. Bu almalarn sonula
r geni bir biimd e yaynlanmtr.
Teorik Proje metodlar iin lbu referan slara bavurulmas tavsiye
olunur.
Kk barajlarn temell erine Hikin detayl bilgi yetersizlii nedeniy
le, !kuyu aral genellikle muhakeme esasndan hareke tle saptanmaldr. Baraj ina
edildi'kten sonra, ar basnlarn ilk belirtile ri grln ce ek tkuyular dzenle
nmesi i,in planlar yaplmas kabul edilen
bir ilem biimi olmaktadr. Geirim li tabakann permealbilitesi
arttk,a baraj mansap topuunda szan su miktar da artmaktadr. nerile n kuyu aralklar
, en geirim li temelle rde min.
7,5 mt. ve az geirim li temelle rde max. 30 metred ir.

82

Tecrbeler gstermitir ki . szma yQlk kayibnn az olmas iin kuyu ap 15 cm. den daha
kk olrnamaldr. Min. filtre kalnl 15 cm. olarak tavsiye edilmektedir, bunun nedeni daha nce belirtl'dii gilbi temel ile kuyu perdeleri arasndaki filtre kriteri ile filtrenin D 85 apnn perde aralna orannn 2,0 den byk .olmas artn salayabilmektir.
Szmaya ve dolaysiyle szma dearjna kar az diren gsteren ve nisbeten atl malzeme ile ina edilen bir basn krc kuyu, Corps of Engineers tarafndan gelitirilmitir. Bu
kuyu bir perde k8'sit, ykseltici boru, akl filtresi ve akl filtresi st bsm ile tabii zeminin
3 m. altna kadar kum dolgudan ibarettir. Perde ve ykseltici 20 cm. apnda ahap borulardr. Perde 3/16 in geniliinde ve 3 1/4 in uzunluunda yarklarla delinmitir ve kuyu perdesi talban bir ahap tka ile kapatlmtr. Kuyu tepesi metal koruyucular ile rtmtr.
Byle bir kuyu ina etmelk iin gei'itirilmi en iyi metodlardan biri ters rotary metodudur.
Bu, esas olarak bir emme - tarama metodu olup, ukurdaki malzeme bir elT)me borusuyla kaldrlr; u!kurun duvarlar , yeralt su seviyesinin 1 - 1,5 m. zerinde bir su bal ile desteklenir.
Basn 'krc

kuyu amak i'rl dier metot, uygun byklkte bir klfn istenilen deindirilmesi ve klf iindeki topran ykanp karlmasdr. . Perde ve ykselticiden
ibaret kuyu borusu klf iine indirilir ve uygun biimde yerletirilir. Filtre 15 - 20 cm. tabakalar
halinde konur ve klf benzer bir miktar geri ekilir. Filtre, perde kesit tepesinin 1 - 1,5 m.
zerine varncaya kadar bu ilem tekrarlanr. Bu noktann zerine, horunun d taraf boyunca szntya engel olalbilmek iin gei-imsiz dolgu veya beton yerletirilir. naattan sonra kuyular hemen bitiikteki ince topra bertaraf etmek iin pompajla veya tarma suretiyle temizlenmelidir. Basn grc kuyular belirli zaman arall'klaryle kontrol edilmeli ve ger:kirse
tarma suretiyle temizlenmelidir.
rinlie

drenaj sistemlerinde olduu gibi ibasn krc kuyularn da baz snrlamalar


ok byk sznt miktar, ok fazla sayda kuyu gerektirebilir. Byle hallerde szma
miktarn azaltmak iin rnemibada rezervuar suyunun szd geirimli
ksmlara
geirimsiz
blanketler dzenlenebilir.
'Dier

vardr.

Basn

krc

kuyularn

proje ve inaat tatminkar sonular elde edelbilmeik iin zel


bilgi, tecrbe ve ykselk kalitede inaat kontrol gerektiridiinden ve ayn zamanda inaaat
sonras kontrol ve bakma ihtiya gsterdiinden kk barajlarda kull.anlmalar, ancak dier szma kontrol metodlarnn mmkn olmad hallerde tavsiye edilir.
Kum 'Ve akl temel'lerin Projelendirilimesi :
a) Genel: Toprak dolgu baraj ve de gletlerin proje kriterlerinden biri , temelden
ve yamalardan szan suyun i erozyona sebep olmamas ve de szmann vuku bulduu sahada anma olmamasdr. Bundan baka szma dolaysiyle su kayb miktar da planlamada
gz nne alnan miktar
gememelidir. Bundan nceki blmde kk 'barajlarn temellernn
projelendirilmesi esaslar ele alnm olup, bunlar temellerde detayl arazi incelemeleri olmakszn bir genelletirme yaplmasn ve byk barajlardakinden daha az teorik
proje ilemlerinin saptanmasn ngrmektedir. Yine ayn blmde, mutad d artlar iin sadece muhakeme ve tecrlbe yolunun uygun olmad belirtilmi, byle allmn dndaki
hallere mutad proje ilemlerinin uygulanmamas ikaznda bulunulmutur.
Hu blmn amac, temellerde alnacak tedbirlerin zel hallere tatbikini
tir. Bu amala geil'iml-i temeller aadaki gibi i'l<i snfa ayrlmtr :

gstermek-

Birinci hal:
kinci hal:

Geirimli temel aktadr.


Geirimli temel zerinde ince veya kaln bir geirimsiz tabaka bulunmak-

tadr.

Her iki hal de de, geirimli temel zemini nisbeten homojen olabilir veya yatay germ
lilii dey geirimliliinden da:ha byk olan tabakalardan meydana gelebilir. Tabakalanma,
ternel de uygulanacak elverili ilem metodunun seimine etki edebilir.
1

83

Hal 2 deki bir temel iin elverili ilem metodunun sem , germsiz st tabakann
da etkilene'bilir. Eer geirimsiz st talba'kann kalnl sadece 1 metre kadar
ise bir blanket ( rt) gibi szmay nlemek bakmndan tesirsizdir nk ince yzey talbakas genellikle geirimsizli;k iin yeter younlukta deildir ve ou kez ok sayda boluk
lar :havidir. Bundan dolay, ok ince bir geirimsiz st tabaka temel projesinde az etkili
olmaktadr. Eer s1: geirimsiz tabaka 'kalnl rezervuar ykse 1 kliine eit ya da ondan bykse, lbu takdirde (3) nolu denklem ile gsterildii ,gi!bi szma yada szma kuwetleri bakmndan problem kalmaz. Bu halde gerekli temel ilemi geirimsiz tabakann tabiatna gre
yaplr, temelin oturma ve stabilite karakteristikleri dikkate alnr. Silt ve killi geirimsiz temellerin projeleri mteakip blmde incelenmitir.
kalnlyla

eitH

geirimli temel artlar iin yaplmas tavsiye edilen ilemlerin bir zeti Tablo:

13 de verilmitir.

b)

Birinci hal :

derinlikte geirimli temel :

Bu halde temelde alnacak tedbirler ekil : 39 (A) da gsterilmitir. Bu tip temellerde daima geirimsiz tabakaya kadar inen tam bir ekirdek hendei yaplarak ar szma kayplar ve borulanma ihtimali en etkin biimde nlenir. Btn geirimli temellerde bir topuk
dreninin dzenlenmesi gereklidir.
Gvdenin mansap ksmnn malzemesi, temel malzemesine dereGelenme ynnden benzer kum ve akl ise, ekilde gsterilen filtre tabakasna ihtiya yoktur. Eer gvdenin mansap krsm kaya dolgu ise filtre tabakas ekilde grld gibi, seddenin mansap etein
den geirimsiz !blgeye kadar devam ettirilmelidir. Eer gvde dol gusu homojen ise yine bir
geirimli filtreye ihtiya vardr, anca k lbunun baraj ya da glet eksenine
1,5) m. kadar
mesafeden daha memlbaa devam ettirilmesine ihtiya yoktur. Homojen gvdelerde filtre ko
nusu ilerde ele alnacaktr.
1

c)

Birinci hal:

ez+

Orta !derinlikte geirimli temel :

Bu halde de temelde alnacak tedbirler elkil : 39 (B) de gsterilmitir. Bu tedbirler,


geirimsiz talba1 kann tam bir ekirdek hendei ile eri'ilmesi ok g, fakat palplan perde
veya harl imento perdesi ile eriilmesi ekonomik olan hallerde uygulanr. ekil : 35 (A)
da gsterilen geirimli temel stndeki minimum ekirdek burada da uygulanabil'ir.
Dol gunun mansap malzemesi derecelenme bakmndan temelinkine benzer kum ve akl ise, ekilde gsterilen filtre tabakasna gerek yoktur. Ancak gvde kaya dolgu . ise gerek
li;dir. Eer gvde homojen ise, bu halde de filtre yaplmal ve mansap eteinden baraj eksenine (Z + 1,5) m. uzaklktaki noktaya kadar devam ettirilmel'idir. Homojen bir gvdedeki
filtre konusu ilerde incelenecektir. Palplan perde veya harl imento perdesi temeldeki alttan kaldrma basnlarn azaltmada tam efektif olmad iin baraj ya da gletin mansap
topuu bir dereceye kadar yatay drenaj hals grevi grr.
1

Temel malzemesi tabakal ise palplan perde veya imento harl perde yerine ksmi
ekirdek hendei uygulanabilir. Ksmi ekirdek hehdei talbakal temellerde ancak geirimli
ve nisbeten geirimsiz tabakalarn permeabiliteleri arasnda belirli farklar olduu zaman sz
ma basnlarn kontrol etmekte tesirHdir. Bununla beraber nislbeten . geirimsiz tabakalarn
iyice geirimsiz olmas gerekmez. Ksmi ekirdek hendeinin derinlii o ekilde seilecektir
ki kesilmeyen en st geirimli ta!bakann st derinlii en az rezervuar yksekHine eit olsun.
ekil: 40 da, d, h'a e'it veya ondan !byk olmaldr. (Dilkkat edilmelidir ki d kesilmeyen en
st geirimli talbak a derinlii olup, ksmi ekirdek hendei derinlii deildir.) Bu art sala
nrsa , temel kesilmeyen en st geirimli tabakada vuku bulabilecek szma basnlarna kar
stalbl olacaktr. ( (3) No.'lu denkleme gre). Dier hususlarda ekil : 40 da gsterilen temel
ilemi, ekil: 39 (B) de gsterilenle ayndr.

84

TABLO:

13

GERML TEMELLERDE ALINACAK TEDBRLER

EKL NO.

HAL NO.

39 (A)

st geirimsiz

Geirimli temel

tabakann kalnl'

derinlii

veya
homojen

Her iki durumda

Yak

Tabakal

Szmann kontrolu
iin tavsiye edilen
tedbir.

Temizlikten gayri ek
Topuk

dreni
mansap filtresine ihtiya olabilir
Enjeksiyona ihtiya olabilir.

eikirdek
hendei

Q5

.....

Toprak dren!

Q)

....
c::

::

c::;
z
a:
ii

Palplan

E
;::

39 (B)

Yak

Her iki durumda

Orta

-~

veya
imento enjeksiyon perdesi.

Geni ekirdee

Mansap filtresine ihtiya olahilir.

Ol
~

(').

ro

40

Yok

Orta veya derin

Tabakal

Ksmi

Yu,kardaki gibi, yalnz balant


ihtiya yok. -

ekirdek

hendei

hendeine

.....
C/J

:::

eh~

Q)

.g
-

-c o

39 (C)

Yok

39 (A). (B),
(C) 40

1.00 m. den az

39 (A), (B), (C)

1.00 m. den fazla,


Rezervuar yknden az.

41 (A) veya (B)

1.00 m. den fazla,


Rezervuar yknden az.

Derin

Homogen

41 (B)

1.00 rn. den fazla,


Rezervuar yl<!nden az.
----

Derin

Tabakal

7:,.
c:p

;n

"S2
..,.,

~CQlCl(il

= = .o.....

c: i:ll

.o~

O -

-~

Cll

mcroE

(!)

-=

c:,;. ;::

(J1

De~in

hals

Deiik

derinliklerde

veya orta

Ge~i ekirdek hend~l, szmalar

azaltmak iin memba halsna


ihtiya olabilir.
Balant hendei, Topuk dreni

Yatay drenaj

Hirinci halde

alnan

tedbirler

<Birinci halde

alnan

tedbirler

Q)

:~ . ~ ~
-Q) -c
E .5 >
E 0 m_!2

:s ,c, -o

OJ

Her Hei durumda

.... E -cf =f

c::;
z

ihtiya var.

Balant hendei

:;:]

c::
::

.artlar

Rezervuar
den fazla.

ykn-

Drenaj hendei
veya basn
krc kuyular.
<Basn krc
lmyular

'Balant :hendei

Balant hendei

I Topuk dreni

Hibir tedbire ihtiya yoktur.

d)

Byk iderinlikte geir~mli temel :

Birinci hal :

Palplan veya imento perdesi yaplamayacak kadar derin geirimli temellerde alnacak
uygun tedbir ekil : 39 (c) de gsterilmitir. Memba hals (blanket) szma kayb mi'ktarn
izin verilebilir bir miktara indirmek iin yaplr. Eer - memba zonu geirimli ise, blanket barajn memlba ete'inde uzatlarak geirimsiz ekirdek ile birletirilmelidir. Burada da geirimli bir
temelde ina edilen minimum eikirdek zonu veya daha geni bir zon uygulanmaldr.

Yatay drenaj rts ve filtre dzeni ekl : 35 de ,gsterilmitir. Yatay Drenaj rts
geirimli temel zerinde vadi taban boyunca uygun bir kalnlk salanmasna
zellikle dikkat edilmelidir. Baraj ya da gletin maksimum kesiti esas alnarak bulunan blanket uzunluk ve kalnl, baraj yksekliinin daha az olduu nehir yatandan uzaktaki bir kesit iin elverili olmayabilir. Gvde ekseni boyunca birka kesit alnmal ve hylece en kritik
kesite gre uygun blan ket belirlenmelidir. Mansap evinin erilmesine engel olmak iin, en
kritik kesitteki .blanket evi ve hu ev ile baraj mansap evinin kesime noktasndaki kot
vadi boyunca sa'bit tutulmal1 1 dr.
kullanlrken

ayet temel eitli geirimlilikte'ki tabakalardan meydana gelmise yatay drenaj rts
yerine ekil : 40 da gsterilen ksmi ekirdek hendei uygulanabilir.

e)

kinci hal :

Geirimli temel :

Bu ksmda zeri ge'irimsiz zeminle rtl ,geirimli temellerdeki tedbirler incelenecektir. Eer geirimsiz talbakann kalnl 1.00 m. nin altnda ise bu takdirde bu tabaka ihmal
edilir ve birinci haldeki bir temel gibi tedbir alnr. Eer geirimsiz tabakann kalnl rezervuar yksekliinden fazla ise bu takdirde gerekirse alnacak tedbir, daha nce (3) No.'lu denklem ile belirtilen art nedeniyle alttaki geirimli temel tabakasndan bamszdr.
Eer kalnlk, yukarda

belirtilen limitler arasnda ise st tabaka szma kayplarn azaltan bir memba blanketi gibi. fonksiyon grr. Ancak bu halde alt geiriml'i temeldeki szma
basnlarn krmak veya hafifletmek iin gerekli tedbirlerin alnmas gerekli-dir. nk hibir tabii blan'keti mkemmel alt veya szmay byk lde nledii yada rezervuar suyundan alt ge'irimli tabakaya doru byk bir yk kayb salad kabul edilemez.
Eer ikinci haldeki geirimli - temel s veya orta derinlikte ise birinci haldeki geirimli
temellerde kullanlan ve ekil : 39 (AJ, 39 ('B) ve 40 da gsterilen tedbirlerin alnmas tav_siye edilir. kinci haldeki geirimli temel byk derinli'kli olduu zamai alnacak tedbirler
st geirimsiz tabakann kalnlna ve geirimli temelin ta'bakal olup, olmadna baldr.
st geirimsiz taba1ka bir drenaj hendei ile kesilelbilece'k kadar s ve alt gei_rimli temel
tabakas nisbeten homojen ise alnacak tedbir ekil : 41 (A) da gsterilmitir. Geirimli temel talbakal ise drenaj hendei etkili olmaz, nk sadece en st geirimli tabakadaki . basnlar hafifletir.
Eer geirimsiz st tabaka bir .drenaj hendei ile kesilemeyecek kadar derinse veya alt
geirimli temel tabakal ise o takdirde ekil: 41 (B) de gsterilen basn krc kuyularn
uygulanmas tavsiye edilir.
ekil

: 41 de gsterilen filtre tabakalar sadece homojen gvdeleri deitirmek iin


veya baka drenaj dzeni bulunmayan gvde ler iin uygulanr. Bunlar mansap topuundan
membaa doru baraj ya da glet eksenine (Z + 1,5) metrelik bir mesafe kalana kadar uzat
lrlar.

Silt ve Kil Temellerde

Alnacak

Tedbirler :

a) Genel: Siltli ve killi temeller, alttan szma veya borulanmaya kar tedbir almaa
gerek gstermeyece'k kadar geirimsiz dir. Bu temellerde esas problem temelin stabilitesi yani kararlldr. Doyg'Lln silt ve killi temellerin grnen zayf tama glerine ek olarak rezervuarn dolmas sonunda oluan saturasyonun da gz nne alnmas gereklidir.
1

86

-~.,,

~'

s..

. -.. - -

---

z.+f.5m.

.,

1.

Geirimli ve!Ja geirimsiz blge

Geirimli veya geirimsiz b6"lge

ili

FLTRE (stteki blge geirimsiz

ve9a kaga dolgu

olduu

Tabii zemin
. Organik. malzemenin

Topukdreni

S'!Jr/mas_

'~\ ba.lt

Geirimsiz tabaka

. . . tabaka koya
} Genmsz
Enjeksiyon
olduu takdirde istenebilir:
Enjeksiyon delikleri

1
ekil :

CD

""'

39 -

(A) S .geirimli temellerde alnacak tedbirler

takdirde)

CX>
CX>

, Bara ekseni

Minimum boyutlu ekirdek mansap sevi (il 1)

--Z

Geclrimli veya gelrinsiz blae

Geirimli veya geirimsiz bloe

LTabH zemo

/_ ~

_.. -

,' , _-,,____
,

. - ,-~'- - __,___

A-_%..:$L . /;

"111 / . ",,

-.,...,c...--.,L
<

,.

<

<

<-

<

<

yu' -

k dren!-

Organik malzemenin synlmas


~

Z+t5m

>1

.....1.0

. Geirimli temel

Polplan

veya imento

harl

pere "

- - - - Geirimsiz tabako'
ekli :

39 -

---.,

(B) Orta .derinlikte 96irimli temeller iin alnacak tedbirler

.-..

Rezervu ar su seviyesi

- - -------

Geirimli vega geirims iz .

~~A'~
.

il

Blanket , rt, ha{J


{Szmt kayplarm azaltmak .
iin gerekg kadar uzafL!r)

'

---

ekil

CD

co

.
temel_,,.
-....,..__Geirimli

39 -

--

FLTRE (stteki blge


geirimsi z; vega kaga
dolgu ise)

._ _ _ ~-

(C) Derin geirimli temellerde

alnacak

tedbirler

co

Min~hayute1:1f.C!ek-mansp 'ie"':i"ii':lj~
Geirimli veya geirim siz

M~

-<:::
.

.c::

. il

,,

- .
--

... p
"-

\ '--ekil :

ok geirim li ksmlar ( P) ve nispeten gecirim siz


i!:Jice tobokolan_m_ geirim li temel
40 -

ksmlar

l} ile

yice tabakalanm orta ya da derin geirimli temelle


rde ksmi ekirdek !hendei

- -----------

,
------------------

>. . J

.1:z.
_(

+.5 m

.-,
.. ,
~

.......

1
1

/~__ Ger.irimii v eye/geirimsiz biilge


' FLTRE {sttek i btg~
geirimsiz ise .

lal

Tabii zemin ..

Topuk
drenaj

ka-- ---....,,_-- -._....__.:._ ___ 1.00 m. den kalm geirim siz taba

drenu
henctei

- - - - Homojen geirim li temel _ _ _ _ _,..,..1


.1

M.i TEMELLERDE STTEK GERMSZ TABAKA " iN


l-IOMOjEN " GECR
..
"DRENAJ ,,,.,. 1-/ENDEGNN KULLANIL/I
t.

.,...~ 4J'

rt~(r~fifka:~!!.Yn.~i!J.:~. ~o _;,,:den~byk , rezervuar ykn


ekil

co

41

(A)

den

kc k)

co
l\J

L.+f.5m.

----R eiei u-;;r .su.s eviye si - - - - - - - - - : ;


; o >. ;

.. x

.....

--------------~

..::::

eclrimslz !lloe

Gecirimli veya
geclrimsiz blge

FiLTRE (stte ki blge

9ecirlm siz ise)

~------

_,.---

G~irimsiz

toDaka ,

>l; DDm. <h


VP.

kalnlk

Geirimsiz tabakada

Homojen ve!JO tabakal g~cirimli temel -- ~ -

---

(Geirimli temel stndeki geirimsiz tabak antn


, kaln/l f.00 m. den byk, rezer vuar su yk
h dan_ kk )
: 41 -

(B)

'=>

Geirimli temel
..snda

BASIN KIRIC I KUY UNU N KULLANIL$1

ekil

.:::
il

t delikslz boru.

- - - - _ _ , -/

tabaka-~

delikli boru

Bu temellerde alnacak tedbirler, toprak tipine, yeralt su seviyesin e ve topran sklk


1in1
yani korrpaksiyon durumuna baldr. nce daneli (malzemeyi geirimsi z klacak yeterlikte
on
ce dane ihtiva eden kumlar da dahil) topraklardan oluan temellerd e, standart penetrasy
vedeerler
yaklak
hakknda
tecrlbe'Si, bunlarn sklk (kompaks iyon) veya izafi konsistans
peri et- _
rir. Bununla beraber, yeraltsu tablas zerindeki ince dan eli toprakla11da ve zelHkle
on tecrasyon direnci yksek fakat younluu dk ok kuru topraklarda standart penetrasy
tecryounluk
yerinde
durumu,
iyon)
(Kompaks
rbesine gvenilemez. Bu topraklard a sklk
beleri yaplarak saptanalbilir.
olarak siltli ve killi zeminler slandktan sonra tama glerini kaybederler ve
r. Bun"
zellikle siltli, lemli ve lsl zeminler ilik durumlarna gre fazla skma gsterirle
a
alnmasn
dan dolay bu tr zeminlerd e temel inaatna balanmadan nce baz tedbirlerin
zerine kaya dolihtiya vardr . nce mmkn olduu srece milli, lsl ve killi zeminler
de belirli
gletlerde
veya
baraj
dolgu
toprak
gu kapan yaplmasndan ekinilme lidir. Sonra
1 k ted
alnaca
e
temellerd
.
tip
bu
bir miktardan fazla oturmaya izin verilmem elidir. Bu amala
gda
ya
baraj
birlerin saptanmas iin aratrmalar biraz daha derinletirilmeHdir. zerine
let yaplacak bu gibi zeminler nceden kuru iseler o zaman standard penetrasyon deneyleri
bir kayma direncine
alda1:c sonular verebilir; nk bu topraklar kuru 'halde i!ken byk
iki ksmda
temelleri
byle
sahip olduu hal de slannca bu diren debi lir. Bu bakmdan
Geiel

incelemek yerinde olur.


dol gu bir !baraj yada gletin temeli, ince daneli doygun
oluan
toprak veya doygun gei11imsiz kumdan meydana gelmise bunlarn gvde arlndan
(bakesme gerilmele rine kar direnleri , malzemel erin toprak gruplar ve izafi konsistans
l kvam) yardmyle belirlenel bilir.
zerinde bulunan toprak rtsnden daha byk jeolojik yklere maruz kalmam top1
seraklar Normal olarak konsolide olmulardr. Halen zerlerinden kalkm olma kla beraber
olanlara
neler boyunca yzlerce ya da . binlerce metrelik buzullarla veya topraklarl a skm
kuruyan
sonra
ve
kalan
altnda
su
boyunca
yllar
Uzun
.
oranla, lbu topraklar daha zayftrlar
i
bzlmes
topran
ekilince
u
s

sonra
ve
gl yataklar, kapiler kuvvetler le suyun ykselme si
konsoilkel
1
8'yle
r.
gilbi etkilere maruz olmalar sebebiyle bir il kel .konsolidasyona sahiptirle
1
salidasyona sahip topraklarn penetrasyon direnleri byktr (1 foot girie karl1 k datbe
r. Dier taraftan
ys 20 nin zerinded ir.) Bu temeller kk barajlar iin olduka elverilidi
silt ve killer,
olmam
konsolide
yumuak,
pe~etra.syon direnleri 4 darbenin altnda bulunan
n tavsiyeuzmanlar
zel
vede
~zel numune alma ve tecrbe tekniine ihtiya gsterirle r,
ve peas
sini gerektirir ler. Dolaysyle dorudan doruya kullanlamazlar. Topran tanmlanm
kar.
netrasyon direncinin saptanmas ile hangi temellerd e ne tr .bir ilem gerektii ortaya
anlalr.
da
mayaca
kullanla
Bylece bu metinde verilen metodlarn kullanlp

b)

Doygun Temeller :

Tprak

. ifadesine eit olan Od izafi sklk deerinin malKohezyonsuz topraklard a emax-e n

emax-em

lu
zemenin mukavenetine bal olduu b'ilinmektedir. (e =!boluk oran). Doygun kdhezyon
etle
mukavem
da
bu
olup
deeri
kvam)
(bal
s
topraklarda benzer bir zellik izafi konsistan
. su muhteva 1arn da
. . Lk 1
eLL-ew "f d .
. LL-w
et
g dr. C r deger,

= - - - - a esne ettr. i' it imite


eLL-epL
(Cr = O) olup, CLL kohezyon mukavemeti btn ekil verilen doygun topraklarda yaklak
:
olarak 0.15 t/m 2 dir ve kesme mukavemeti Coulomb den'klemi ile yle ifade olunalbilir
LL-PL

SLL = 0.15 t/m2

+ r1. tg 0s

(4)

detg 0s deeri, doygun toprak zerinde likit limit durumundan balayarak yava kesme
suboluk
e
neyleri yaplarak elde olunab'ilir. Bu deneylerde drenaja izin verilir ve dolaysyl
yu basnc sfr olur. tg 0s, yal killerde yaklak olarak 0,5 civarndadr.
Plastik limite eit su muhtevalarnda (Cr = 1) . olup, doygun topraklarn kohezyon muile
kavemetleri tiplerine bal olarak geni lde deiir ve ke'Sme mukavemeti u denklem
ifade olunabi!ir :

93

SpL = Cpl

+ a- . tg

(5)

Etkin bir gerilme temeli olarak tg 0 nin deeri maksimum protor kuru yuunluunda
ve optimum su muhtevasnda sktrlm numuneler zerinde eksenli kesie deneyleri
yaplarak elde olunalbilir. Bu deer genellikle 1!g0 s den biraz daha kktr. Plastik
limitle
CPL ko,hezyon deeri opttmum su muhtevasnda sktrlm ve sonra doygun hale ,getirilmi
i'op.rak zerinde benzer deneyler yaplarak elde olunabilir. Bu numuneler iin ekil: 14 delki
Mohr diyagramnda, krlma .da'iresine yatayla 0 as yapan teetin ordinat ekseninde ayr
d para Csat olarak gsterilmitir. Csat deerine tekabl eden su muhtevas
genellikle
killi topra1klarda plastik limite yakndr; yani Cr deeri 1'e yakndr. Likit ve plasti'k limitler
arasnda su muhtevasiy le kohezyon deiimi line'?r kabul edilerek,
Cpl = Csat-0.15
Cr

+ 0,15

t/m2

(9)

Burada Cr, Csat'a tekabl etmektedir.


Doygun lbir toprakta herhangibir Cr deeri iin Coulomb'un kesme (kayma) mukavemeti denklemi [S = C + (cr- - U) 1!g 0 ], yukardaki kabule gre yle ifade edilebilir:

CLL (1 - Cr)

kg/cm 2 olara1k zeminin kayma direnci

CLL

kg/cm 2 olarak zeminin likit limitteki kohezyonu

+ Cr.

Gpl

+ a-. tg

(7)

Burada :

Cr

izafi konsistans

Cr

LL-W
LL-PL

(bal kvam)

eLL-ew
eLL-epL

a-

kg/cm 2 olarak zeminin plastik limitteki kohezyonu


kg/cm 2 olarak efektif basn

tg 0

Zeminin optimum su muhtevasnda1 ki isel srtnme asnn tanjantdfr.

Cpl

Bu denklemin son terimi, temelde potansiyel kayma yzeyinin herthangilbir noktasnda


k;;1yma direncinin srtnme ile Hgil'i ksmn gstermekt edir.
Su ile doygun bir zeminde, bu zemine tatbik edilecek yk topran kat danelerine
gemez, ancak toprak drenaja tabi tutulduu taikdirde zemin konsolide olur ve yk zemine
geer. Bundan dolay geirimsiz temelde bir drenaj yaplmad takdirde g-vdenin inaat
srasnda O' sabit kalr. Yu1kandaki denklemin ko1hezyonla ilgili ksm.. Cr bal kvamn
bir
fonksiyonudur. Cr. drenaj yaplmadan artamayaca iin temelin kayma direnci, gvdenin aktard kayma gerilmeleri artt halde, sabit kalr ve dolaysyle kaymaya kar gvenlik
faktr de azalm olur. Bu artlar altndaki zeminlerde uygulanacak ilemler unlardr:
1)

Dk

2)

naat srasnda drenaj yaplarak kayma direncinin artrlmas,

kayma direnli

topran

temizlenme si,

3) Sedde evlerini yatklatrarak muhtemel kayma yzeyindeki ortalama kayma gerilmelerinin azaltlmas.
Yumuak

temel topraklarnn kaldrlmas ii, bazan kolay uygulanabi lmektedir. Salam


zerinde bulunan nislbeten ince ve yumuak tabakalarn kaldrlmas, bunlarn kazlp yerine dolgu malzemesi 'konulma ilemi maliyeti, zel aratrma ve evlerin yatrlma
toplam maliyetinde n azsa bu uygun grlr. Salam temel hazrlanmasnda fazla skabilen
zeminlerden veya dk direnli zeminlerden meydana gelmi cepler genellikle kal1drlrlar.
tabakann

94

hallerde temel direncinin, dol,gu malzemesinin yklenmesiyle artrlmas iin konsolidasyonun abuklatrlmas amacyle dey . drenler uygulanmaktadr. Bu ilem esasen 'karayolu dolgular gilbi hidrolik olmayan yaplarda elverilidir. Toprak dolgu bir baraj ya da
glet inaatnda bu tip drenler kullanl11ken zel etdlere ve ihtiyatl davranmaa ib_tiya var1
dr. Bu dzen kk barajlarda savunulmama kla beraber zorunluluk ol duu takdirde uygulanaBaz

bilir.
nce daneli doygun temellerde uygulanacak en pratik ozum gvde evlerinin yatrl
masndan ibarettir. Bu ilemle, gvdeden gelen ykn daha byk bir yzeye dalm temin
1
edil-dii gibi temeldeki kayma yzeyinin bymesi sonucunda ortalama kayma gerilmesinin
azalmas ve bylece kaymaya kar gvenlik faktrnn artmas salanm olur .

. Bu e'kilde ince daneli doygun zeminlerde eitli yksekli kli seddelerin ve eitli denge dolgularnn ev eimleri iin hesaplar yaplmtr . Bu hesaplarda dolgularn ortalama zellikleri kullanlarak ve gven!ik says da 1,5 alnarak g~rekli kayma direnci bulunmu ve i
lem yaplmtr.
1

.0

Toprak gruplarnn ortalama kayma direnleri (7) nolu denklemden elde edilmitir. Jg
ve Csat deerleri de Tablo- 4 den alnarak Opl saptanmtr.
Cpl =

Csat __: 0.15


Cr

+ 0,15

ve CLL =O, 15 t/m 2 alnm ve Cr de zeminin kvamna

(penetrasyon direncine) gre tahmin edilmitir. ekil : 42, ibu tip temellerde uygulanacak sed~
de kesitini gster mektedir. Tablo : 14, doygun mil ve kil temellere oturan seddelerin denge
malzemeleri iin verilmesi tavsiye edilen evleri gstermektedir.
c) Nisbeten Kuru Temeller: Doygun olmayan geirimsiz topraklar kk baraj, glet
ve sel kapanlarnn temellerinde genellikle yeterli saylma'ktadr. nk bu cins topraklar,
bnyelerinde bulunan hava boluklar sayesinde k 1sa zamanda hacim deiikliine urayarak
konsolide olabilir ve bylece efektif normal gerilmenin bymesi sonucunda zemin ibolu
undaiki svnn drenaj yaplmakszn isel srtnmeden ileri gelen kayma direncinin harekete gemesi salanr. Bu hal, belirli bir boluk oranna sahip doygun olmayan geirimsiz bir
1
topran tama gcnn doygun olanlarnkinden da ha byk olduunu . gsterir.
stelik doygun olmayan topraklarda grnr kohezyon diye bir diren vardr ki bu
da toprak zerrelerinin evresinde klcallk olay ile toplanan su filmi basncnn atmosferik basntan daha dk . olmas nedeniyle ileri geliru. Byle topraklara su katlnca nce bu ugrnr kohezyon azalr ve daha sonra zemin doygun hale gel.ince grnr kohezyon tamamen yo'k olur. Birok topraklarn younluklar yeteri kadar yksek olduundan grnr kohezyonun azalmas veya kaybolmasyle he11hangibir tehlike domamaktadr.
Bununla ibirlikte younluu d;k olan nemli bir grup toprak rezervuar sebebiyle doygun hale gelince, tabii haldeki kayma direncinin yksek olmasna ramen, haiz olduklar ho
luklar kaybolaraik, fazla miktarda otururlar. Bu gibi ar oturmalar nleyecek tedibirler aln
mad takdirde tesisin y'klma ihtimali belirebilirki bu da;
1) Gvdenin eitli blgeleri arasnda farkl oturma meydana gelmesi yani geirimsiz
- bl:genin atlamas ve barajn rezevuar ile birli1kte y'klmas, veya
2) Temel deki ar oturma ile hava paynn azalmas ve geirimsiz g'vde blgesi atlamadan deforme olurken dalgalarn baraj yada kapan zerinden amas ile meydana kar.
1

Bu -dk younluktaki topraklarn balcalar lsl zeminler olmalkla beraber baka topraklar da olabilir. Bunlar ok hafif ve rzgar erozyonu ile meydana gelen topraklar olup, kuzey Amerika ile dier ktalarda da geni yerler kaplarlar. Yurdumuzda da lslerin bulunduu ve ounlukla Konya kapal havzasnda yer ald saptanmtr.

95

co

O'l

Baraj ekseni

~I

Tablo

No ':'-: ~ .- . ve . ... . don ugun biimde


3: 1 den dik olmayan evler

alnan , fakat

-- ----,121

T-z12

_l_
.Tabii zemin

vrmo kazs

Anah tar hende'

No: Stabilize dolgularn memba ve

~. ~on_soptoki ev feri birbirinn ayn olacak


tr.

--

Doygun ince taneli


malzemesi

terrel

Derinlik ~ Z

\ ...-.

ekil :

42 -

Doygun ince malzemeli temel zerine oturan baraj


sedde kesiti

TABLO:

14

N
DOYGUN SLT VE KL TEMELLERE OTURAN ~EDELERN STABLZE DOLGU EVLER
TAVSYE EDLEN EGMLER

Gletlerin
Kvam

(Konsistans )

Glet yksekliine eit bir derinlikte


bir ayak (1) iin ortalama
darbe says

Yumuak

4 ten az

Orta

4-10

Toprak

snf

(2)

SM

11. 20

sc
ML
CL
MH
CH

c.o

"-1

Not:

Standart penetrasyon deneylerine gre

(2)

Birle+k

5: 1

1 3:1
4: 1

3 1/2 : 1
5: 1
5:1
5: 1
5 1/2 : 1
10: 1

3: 1
3: 1
3: 1
4: 1
- 31/2 : ,1
4: 1
3: 1
4: 1
3: 1
4: 1
8: 1

3 1/2 : 1
4: 1

4: 1
6: 1

5: 1

3: 1
3: 1

6 1/2 : 1
11 : 1

9: 1

3: 1
3: 1

3:1
3 1/2 : 1
4: 1
5 1/2 : 1 4 1/2 : 1 3 1/2: 1
5 1/2 : 1 4 1/2: 1 3 1/2 : 1
4 1/2 : 1 3 1/2 : 1
6: 1

(1)

4: 1

14 1/2: 1
6: 1

SM

SM

20 den fazla

snflama

3 m.
1

4: 1
5: 1
6: 1
4: 1
6 1/2 : 1 5: 1
-5 1/2 : 1 4 1/2 :
7:1
7: 1
10: 1
13 : 1

ML
CL
MH
CH

toprak

6 m.

9 m.

12 m.

ML
CL
MH
CH

sc

Sert

15 m.

ykseklikleri

evler

zel toprak deneyleri ve analizlerine ihtiya vardr

sc

Kat

deiik

iin

5 1/2: 1

3:1
3: 1
3: 1
3: 1
3: 1
3: 1

3: 1
3:1
3:1
3:1
3:1
3:1

3:1
3: 1
3: 1
3: 1
3: 1
-- - 3: 1

3 : 1.
3 :1
3:1
3:1
3 :1

3: 1
3: 1
3: 1
3: 1
3: 1
3: 1

3:1

sistemine gre

dolgulara ihtiya y~ktur.


Tablo 18 ve 19 da verilen evler yukardaki evlere eit ya da da'ha yatk olduu zaman stabilize

Gerek ls hibir zaman doygun hale gelmemitir ve


genel olarak aralarnda az
mi ktar kil bulunan niform mil zerrele ri by'klnde ince daneler
den ibarettir. Lsn
muhtevas dk ise ibu halde zemin, 30 m. ykseklie
kadar olan seddele ri tayabilecek
rence sahiptir . Fakat su muhtevas esasl !biimde artnca kohezyo
nu olk azalr ve 6
yksekliinde bir sedded e dahi temel kebil ir ve
sedde ger.
1

bir
su
dim.

Bureau of Reclamati'on'un Ameriika'da yapt aratrmalarda Misso


uri River Basin projelerind e lslerin younluunun 1.00 - 1.60 arasnda deitii saptanm
tr. Dier lsl topraklarn zellikl eri Missou ri Nehir Havzas'nda bulunan lardan
farkedebilirse de, bu aratrmalar
baka sahalarda bir rehber olarak yararl olabilir .
Bu havzann tipik, rselenmemi ls 1:opra esmer renlkten aik
ka!hverengine kadar deiiktir, talbakalanmamtr, birok kkdelii ve 'bolukl
ar ihtiva eden hafif arlkl bk topraktr. ounlukla , aralarnda nisbete n az miktard a
kil bulunan silt byklnde danelerden
ibaretti r. Etd edilmi numun elerin % 75'i Siltli ls, % 20'si
killi ls ve geri kalan da
kumlu ls dr. Bu ls'n younluu 1,3 t/m3 1den 2,0 t/m 3 e
kadar deimektedir. slanm
ve konsoli de olmu yerler ile erozyona uram ve tekrar kelmi
hallerde ls younluu 2,0
t/m 3 e kmaiktadr.
Tabii su muhtevasnn % 10
luuna bal olmakszn yksek tir.

veya atnda olmas halinde lsn tama kapasit esi youn


Su muhtevas % 15 e kncaya kadar tama gcnde ok
az lbir azalma olur. Su muhtevasnn % 15'in stne kmas halinde
dk younluktaki lsn kapasitesi byk miktard a azalr, 'buna 'karlk yksek younlu
ktaki lsn tama gcnde
ise ok az bir deiiklik olur.
Laboratuvarda yaplan aratrmalarda baz sonula r elde edilebil
mitir. ekil : 43 de
bunlara ait rnekle r verilme ktedir. Bunlar ls numune leri iin
tipik basn erileri olup, basn karakte risti kleri zerine younluk ve slanmann
etkisini gsterm ek zere yk -kuru younluk bantlar halinde verilmitir. Bunlara gre dk younlu
klu ls, nceden slanmam
sa (ekil : 43 de A erisi), kabaca 30 m. yksekliinde bir sedde
yCk altnda % 5 skr;
oysa doygun hale gelince ylkte bir art olmad halde % 10,5
nisbetin de ek hir skma yapar. Dk younluklu bir lsde tabii su muhtevasndaki oturma
ile nceden slanm haldeki
oturma karakte ristikler i arasndaki farktan , 6.00 m. yksekliindek
i bir seddede dahi tehlike li
bir oturma olaca anlalr.
1

ekil : 43 (Cerisi) ayn zamanda younluu yksek ve


tabii su muhtevas dk olan
bir ls zerinde ina edilmi seddede ok az :bir inaat sonu
oturmas olacan gsterm ektedir. Bundan dolay yerind e younlu1 k ile su muhtevasnn belirlen
mesi, bu zeminin temelde kullanlmas hakknda ok nemli bilgi veren kriterle rdir.
Kuru, dk younluktaki temelle rde yaplmas gerekli ilemle
r topran skma karakteris tiklerin e gre belirlen ir. Bu karakte ristikle r en iyi olarak
bozulmam (rselenmemi)
numune lerde ve talbii su muhtevasnda lalboratuvar testleri yle belirlen
ir vede bylece doygun
halde inaat sonu oturmasnn nemli (ekil : 43 A erisi) veya
nemsiz olduu (ekil : 43 C
erisi) meydana kar. Kk barajlar da laborat uvar
deneyi yerine amprik (deney sel) kriterler kullanlrnaktad.r.
.
Eer temel, doyma sonunda ar inaat sonu oturmalarna
maruz deilse az bir temel
hazrlna ihtiya vardr. Bu halde temeld e sadece organik
malzeme kaldrlr, bir anahtar
veya balant hendei tesis ediir ve bil'1de topuk dreni yaplar
ak mansap eteindeki malzemenin doygun hale gelmes i nlenir .
Eer temel,de inaat bitip zemin doygun hale geldikte
n sonra ar oturma olacaksa
bunun azaltlmas iin gerekli tedbirle rin alnmas gereklid ir.
Eer dk younuklu toprak
st tabakada ise o zaman bu malzemeyi kaldrarak yerine yeni
malzeme koyup sktrmak
dier zmlerden daha ekonom ik olur. Eer lbu talbaka
kalnl, temizle nip yerine bakas
nn lkonulmas ekonom ik olamay acak kadar derinse
veya onun kaldrlmas geirim li temel
zerindeki tabii bir rty bozaca1ksa konsoli dasyon un inaat
srasnda tamamlanmas iin
gerekli tedbirle r alnmaldr.

98

.....,.

-r--_
DK

-r---

~--"-+--- YOGUNLUK LU LS hv~~q_--J.~-1---+~+---+---lr---~4'-----==~....:~+---+---I


DSK

NCEDEN

TAB NEM

--

ISLATILMIS---t--+---~-1------~+------~+--i--+--I

'.f

>-

100

-~-

- r-- -llo--.. . . . ... -....

(!)

'

..._ .._

............ _.. . _ - . . . . . . --

_J

::::>
1

... ....

..;.LJ:'

98---t--+~+--t-----t~Tr-..~_,....=t---l~+l'--"'l..:_::--l~+--~~--~~-+--+~.J---+-l'-+~.J--~

::::>

-r-LL.
ll.JI

4---l-___j

---t---~+------t~-t---~----t---~-------~--::~--~~--k--~

-- ,...

---... . ._......
_
"'--..

::::::>

n::

::::::>

102.___.__,_~...__,____.~.....___,_~-'--"---'-~.l---"---1..~.L.--L---l.~-L--l---ll---'--L__l

o - . 10

20

30

YUK
ekil

: 43 -

40

60

50

P.s: r.

70

80

90

100

110

.
.
p. S . : =. 0.82 tim )
'

:.

Missouri nehri vadisindeki lslere ait tipik ban erileri

99

.~ ,

W0 -

..,.__

..

~~.

---.

,.

;.

.. ..

' .

:-:'

W :; OPTMUM SU MUHTEVASI
TAB SU MUHTEVA Si

.{ KUR--.- A~IRLIGIN % s )'_


.' (KURU AGIRLtGIN /: S }
'
.
; r.
.
~' - '

IO

.~

. .

--

\' ' """".':'":."

'

99
DDY

UI ~

H~CI M

/
AI E G~L ME l<L;: A2 \ E't ~ t
D GI' IK LI< 1 1PLi ~R

~(!)

AL ~Al ~ E Al M, u RC Al Hc BIR
ISL EN 'E l T VA ~ o~ rruR

1<:5
<t

~::!:

<t :::::

'

c::.~
(.!)

85

-~ ~

.Q:; ~
ID

::

:\

a:: <t
::::: ::!:80
::;:: a::

I\.

D D'f(

u ~

l',U M E

",..._

A,....E G L NC E
8 LI R.L 1 ~1.K TA RI A iM
DE ,; IK _ pi Ol u 1

/
v

a.

il

v'

.l'

i
'

,1"

'/

1-

'

a:w a::uo
Z

1./

wo

c:

~90

-a

il)

,,'~

--

,V

it Ti ty'A

c ' AF DIR

1
1

'

!
i

75

70
;._15

- 10
0
/o Yas
ekil

100

1
1

: 43 -

_5

. -

-
-

Optimum

(A) Nisbeten kuru ince danell topraklar iin temel

-,

3 "Kuru
tesap

kriterleri

. ., .

..

15

s . -----.
F '= ' ti""2! 2.0
t
-

0.68

F2 :..!!..z 1.5
tmax.,
. . --

'.

. '

.~

' i

'\

H
~

H'

Deforme-Olabilir.
~atak.

kuvveti
J:
- ---~

M;._xesme_durumu t ma~:~." ~I
t2 -Kesme
__., --... _ -- (Direne>_

o~~e_sme ~"'o~-+= (H,'2-sH,' : -r~(~s_c ~L \

rrt- 0

- C + 'Y H 1g

~~-""
y

1
e:;:---t
-=--~1-4;:1C

- C

_ / \ =-~t=

--

--

(;01 r;-:-C-------------H--:-----0
- -----!

+ 'Y . -~ __'_t_l__'.'.:'...J

. \ ~- =-

+ Y2. -==. tg~~

= Zeminin ortalama birim hacim arl

y 1 = H2 dey yksekf ikli zemin stun~nun ortalama younluu


Y2 = H' dey ykseklikli zemin stununun ortalama younluu

C = Zeminin ortalama kahezyonu


0 = Laboratuvarda llm gerek l srtnme as
ekil :

44 -

Temel stabilitesi iin gsterge

101

ekil : 43 deki B erisi, dk younluktaki bir ls toprann nce1den slanmas halinde inaat sresince yeter derecede oturacan (slkacan) gsterme ktedir. Bundan
dolay
dk younluklu ls, inaattan nce . slanrsa, oturma inaat srasnda
tamamlanr ve bylece inaat bittikten sonra meydana gelebilecek oturmalar yok edilmi olur. Bu metodun
uygulanmas iin ibir alt geirimli tabaka ile drenajn . salanmas veya tabakann
, st ksmnn s
kmas srasnda dey drenaj temin edecek kadar kaln olmas gereklidir
.
Bnyesi ve kk delikleri nedeniyle , bir ls tabakasnn dey permeabilitesi yatay
permeabilite sinden ok daha byktr. Bureau of Heclarnat ion dk younluklu Is
temellerin de nce,den slatma metodu ile inaat srasnda konso!i.dasyonun tamamlanmasn baarm
ve
sonu olarak inaat sonrasnda rezervuarn dolmasn mteakip oturmalar ortadan
kaldrlm
tr . Amerika'da Nebraska 'da Madecine Creek barajnda ve daha birka
yerde uygulanan bu
metot iyi sonular vermitir. Hatta California 'da saint Louis Project'si nde alacak
365 rn 3 /sn.
kapasiteli bir kanal gzergahnda hafif topraklara rastlanm ve bunlarn suya maruz
bra'kl
malar 'halinde 2,50 - 3,00 rn. kadar oturduklar yaplan laborutuvar ve
arazi almalar sonun,da saptanmtr. Bunun zerine kanal inaatnabalamadan nce byle kelme
gsterece k
yerlerde nceden islanma metodu uygulanmtr.
Silt ve Kil TemeHeri n - Projelendiri11mesi :
a)

Doygun Temeller :

Bu blmde, doygun ince daneli topraklar zerindek i klk bakullanarak ve her bir ykseklik iin stabilize dolgularria eitli ev eimleri verilerek yaplm ok sayda
stabilite
analizlerin e dayanmaktadr. Gvde zellikleri iin ortc:lama deerler kullanlm, istenen
kayma direnci 1,5 ,gvenHk faktr alnara1 k saptanm ve inaat srasnda temelde
drenaj olmad ka'bul edilmitir.

rajlarn projeleri verilmi olup, bunlar eitli baraj ykseklik leri

Toprak gruplarnn ortalama mu1kavemet deerleri (7) denklemin den elde olunmutu
r.
Denklem (6) dan Osat .deerine gre Cpl belirlenmitir. CLL deeri 0,15 t/m 2
alnmtr.
e,kil : 42 bu tr temellerd e kullanlmas tavsiye edilen en kesiti gsterme
ktedir. Tablo : 14
de stabilize dolgular iin tavsiye edilen evler verilmitir. Bu tabloda, !birletirilmi
toprak s
nflama sistemine gre temelin grup tipi ve e'itli knsis tans (-kvam)
,derecesin e bal
olarak stabilize dol,gu evi belirlenmitir. Baraj yksekliine eit derinlikte ki bir temel
i'in,
standard . penetrasy on tecrbesi foot 'bana 4 darbeden daha . az deer veren topraklar
iin
ev tavsiyHsin de bulunulmamtr. Bu tip ok yumuak temellerd e zel
numunele r alnmas
ve tecrbele r yaplmas gerekHdir 1ki bu hususlar bu kitabn kapsam dndadr. Eimler
orta
kvaml (1 foot iin yaklak 4 -10 darbe), kat kvaml (1 foot iin yaklak
11 - 20 darbe),
sert kvaml (1 foot iin 20 darbe,den ok) doygun topraklar iin verilmitir. Temel,
bir gruptakinden daha fazla mi:ktarlar tad zaman, seilen eimler bu tabloda tavsiye
edilenlerl e
uyumlu olmaldr.
Stabilize dolgular yalnzca arlk dolgular olduklar iin di~katli malzeme semee
veya zel inaat metodlarna ihtiya gsterme zler.
b) Nisbeten Kuru Teme'ller : Dk younluklu kuru temel zerine oturan ok kk
barajlarda dahi, rezervuarn hasl edecei doygunlu k sonucu oluabilecek oturmala
r hesaba
katlmal,dr. Penetrasy on tecrbe sonular bu temellerd e yanlmalara _
sebebiye t verebilecei
iin, su tablas zerindek i ksmlarda ta'bii su muhtevas ve yerinde younluk ,deneyleri
yaplmal ve ayn topraklard aki proctor kompaksi yon deerleriyle kyaslama
yaplmaldr. Tabii
toprakta mevcut maksimum proctor kuru younluk yzdesini saptamak ve optimum
su muhtevas ile yerinde su muhtevas arasndaki yaklak fark belirleme k
iin abuk kompaksi yon
kontrol metodu da kullanlabilir.
ekil

: 43 (A) . daki grafik nceden bir sulama ilemine


byle bir sulama ktrrne sine ihtiya gsterme yen topraklar
tadr. Bu grafik Bureau of Reclama on'un 112 adet bozulmam
t laboratuv ar incelemel erine gre hazrlanmtr. Bu grafikten
102

ihtiya

gsteren topraklarl a,
belirleme k iin kullanlmak
temel topra zerinde yapyararlanm ak iin topran ta-

um younluu ve
bil kuru younluu ve tahii su muhtevas ile laboratuvarda proctor maksim
1
lerinde aa
inceleme
var
laboratu
ki
Yukarda
optimum su muhtevasnn belirlen mesi gere klidir.
daki toprak gruplar numune leri kullanlmtr:
% 51 ML, % 23 CL , % 13 ML- CL, % 8 SM ve % 5 MH.
altnda, D (yerinde kuekil : 45 deki grafikte, kk barajlarn muhtem el yk snrlar
su muhtevas -yerinm
(Optimu
w
Wa
ru younluk...;-- Proctor maksimu m kuru younluu) ile
bir yere isabet
sanda
de st.i muhtevas) arasnda amprik bir bant verilmitir. Erinin
v;___dolaysyle bir
eden zemin cinsleri slannca byk bir hacim deiikliine maruz kalrlar
yerde noktalanan zeminler de
inaat ncesi ilemine ihtiya gsterir ler. tErinin slunda bir
le bu zeminler de hibir indolaysy
olm:z.
k
ise hacim deiiklii az olur veya hi deii'kli
ile bir ana~tar hendei
kazs
aat ncesi ilemine ihtiya yoktur. Yalnzca temelde temizlik
olan zeminler in doygunl uk deyaplr. Tabii su mu1 htevas, optimum su mu:htevasndan byk
edilmeli dir.
receleri lmntrol edilmeli ve % 95'in stnde doygun zeminler doygun kabul
GVDENN PROJELENDRLMES
a)

Genel:

.malzemenin
Baraj ve glet gvdesi nin projelen dirilmes inden ama, civarda meovcut
___ekonomik
e.n
yapacak
le
gvenlik
kullanlarak ina edilmes iyle kendisin den istenen grevi
gvde enkesitin in _saptanmasdr.
------- -------ve formlBir proje mhend isi, bir toprak baraj enkesiti ni belirlerk en matema tik analiz
malzemenin karaktelere bir beton 'barajdaki kadar gvenemedii gibi, inaatta kullanlacak
e deiik boyut ve
dereced
s'Onsuz
r
ristioklerine de ayn dereced e gvenemez, nkC toprakla
a gre zelartlarn
yk
ve
granlom etride (dzende) bulunab ildikleri gibi doyma dereces i
seddede ok daliklerini de deitirirler; stelik gerilme - deforrn a.syon !bantlar bir toprak
ha kark bir durum gsterir .
yaplan ara
Sedde stalbilite sinin anlaml bir analizini veren metodlar gelitirmek iin
det!'lyl
zellikle
r,
metodla
Bu
trma ve incelem eler olduka byk ilerleme ler kaydetmitir.
1
faydal hesap ve imalzeme etdleri ve laboratu var tecrbel eri sayesind e byk yaplarda
salad ekono1
zim yolu verirler ki iburada etd ve tecr be masraflar, daha hassas projenin
da uygulanan
halihazr
nde
kesitleri
gvdesi
mi ile karlanabilir. Byle olmakla beraber sedde
k ve sedyaplara
etdler
l
metod, olaanst artlar gz nne alnarak analitik ve deneyse
ve malzemenin sedelere mevcut baarl barajlarn evlerini vererek, kesiti tahkik etmek
spesifik izimlerilmesin i, s 1 ktrlmasn yakndan izlemekt ir. zel artlara uydurma k iin
esasl deiik
ve
ekinilir
rden
yenilikle
kklC
de zorunlu olarak baz deiimler yaplrsa da
likler tedricen ve pratik deneyle re gre kabul edilir.
olduu ileri srlrs e de
Yukardaki uygulamann ar derecede ihtiyatl ve masrafl
l can kayb,
bundan daha iyi bir metodun varl bugne kadar ispat edilememitir. Muhteme
zaman kayb
ve
para
gel,en
meydana
pahal mlk zararlar ve seddenin yklmas sonunda
kapanlarn
sel
ve
baraj
gznne alnnca tutucu metodla ra gidilmes ine hak verilir. Kk
mbirlikte
ile
eri
da, analitik etdler iin gvde malzemesi aratrma ve laboratu var tecrbel
ettiinden, baarl
hendisl+k almalar yapnn inaat bedelini n nemli bir yzdesini tekil
tadr.
kazanmak
nem
ok
pratii
yapla-a ve gemi tecrbelere dayanan proje
kriterler daha
Baraj ya da g1let gvdesi nin projelen dirilmes inde gz nne alnacak
rn iletme snce verilmitir. Bunlar sedde evlerinin btn inaat srasnda ve rezervua
gvdeden meydaresince kararl (stabl) olmalarn, temellerde- ar basnlarn nlenme sini,
ve evlerin erozn
amamas
suyun
n
na gelecek fazla szmalarn kontrol n, sedde zerinde
yona kar korunmu olmasn temin etmekte n ibarettir .
den meydana
Bu blmde seddenin ev stabilite si ve ondan sonra da sedde gvdesin
ev korunpay,
hava
,
genilii
kret
i,
izimler
detay
gelen szmalar ele alnacaktr. Gvdenin
mas ve drenaj ilerde incelene cektir.
103

Bir sedde gvdesini n stabilites i, onun kaymaya kar gsterecei direnle llr,
nki y'klma bir kesme yzeyi boyunca kayma suretiyl_e meydana gelir. Kayma gerilmele
ri
gl suyu ve deprem gibi d yklerle, topran kendi arl ve evlerinden ileri gelen
_i
kuwetlel"d en doar. D ve i kuwetler ayn zamanda herhangi bir muhteme l kayma
yzeyine normal basn gerilmele ri uygularla r. Bu basn gerilmele ri hem topragn kayma
direncine ve hem de dengeyi bozan boluk suyu basncnn gelimesine yardmc olurlar.
Daneli veya kdhezyonsuz zeminlerden meydana gelmi gv:deler, kdhezyonlu zeminlerle yaplm olanlara kyasla daha dengelidi rler. n'ki daneli z eminler yksek srtnme
direncine sahiptirle r ve sahip olduklar geirimlil ikleri sayesinde basn kuvvetler inden
ileri
gelen 'boluk suyu basncnn abuk dalmasna meydan verirler. Bundan dolay, dier
art
lar izin vel"dii zaman, kohezyonsuz zeminlerd e evler biraz daha di'k alnabilmektedir.
Ayn
ekilde, nisbeten az geirimli homojen malzemeden yaplan gv:deler,
dnda . geirimli blge ve iinde geirimsi z bir bfge bulunan tiplere kyasen genellikle daha yatk evlere
malik olurlar.
Ksaca ifade edilebilir ki toprak dolgu bir baraj ya da sel kapan en kesitinin
saptan-

masna

hakim olan ana hususlar, inaat iin elverili malzemelerin fiziksel zellikler i, temelin karakteri, belirlenen inaat metodlar ve inaatn ibeklenilen kontrol derecesid ir.
Boluk

ISuyu Basnc :

Yke maruz geirimsi z topraklarda herhangi bir dzleme etkiyen toplam normal gerilme , bir efektif gerilme ile bir boluk suyu basncndan oluur. Topraklarda dzlemse
l yzey ka!bul ile bir noktadaki gerilmele r, ideal homojen i~otrop malzemed ekiyle idantik
deil
dir. Topraklardaki dzlem daha ok dalgal bir yzeydir ve toprak danelerin e yalnzca
danelerin birbirlerin e temas ettikleri noktalarda deer. Ayrca gerilme ndktas ortalama
bir
gerilme elde etinek zere yeter miktarda daneyi kapsayan kOk bir blogedir.
Uzun zaman su basncna maruz kalm ibir toprak dolgusunun arkasndaki suyun birdenbire ekildiini farzedelim ; topran boluklarn dolduran su, zeminin . geirimlil
ik derecesine gre yava yava sedde toprann dna kacaktr. fopran iindeki suyun
bu bo-
alma sresi, geirimsi z topraklard a uzun zaman almaktadr.
Topran
O'=

eklinde

herhangi bir yerinde bir dzlem zerindeki toplam

O'

normal gerilmesi

r1+u

(8)

ifade olunalbilir. Burada:

a = toplam gerilmeyi

a = efektif gerilmeyi

u = 'boluk suyu basncn gsterme ktedir.


Zeminde denge hali mevcut olduundan bu dzlemdeki kayma gerilmesi :
: = ~- r12 Sin 2
2

(9)

olarak g 1 steriebilir. Burada :


a 1 =Toplam maksimum asal gerilmeyi ,
a 2 =Toplam minimum asal gerilmeyi ,

= O' gerilmesi nin etkidii dzlem ile g-z nne alnan dzlem arasndaki ay gstermekted ir.
(9) No.'lu denklemden kayma gerilmesi nin, ister <r ve <r2 toplam asal . gerilmele ri, ister O' ve <r2 efektif bileenleri g'Z nne alnsn, deimeyecei anlalr.
104

Bir dzlemdeki kayma direnc i de Coulomb'un


S=

.c +

(1 O)

(er-) tg 0

me direnc inin boluk suyu badenkleminden elde edileb ilir ki burada bir dzlemdeki srtn
snc tarafndan azaltld grlm ektedi r. Bu denkle mde:
S = kayma direnc ini
C = zeminin kolhezyonunu
er

= zemindeki toplam normal gerilm eyi

u ::::

!boluk

suyu

basncn

0 = i'sel srtn me

arsn

gster mekte dir.

elerin hasl ettii boluk


Sktrlm kohezydnlu toprak larda normal gerilm
erinde ve inaat srasnda gvdenin
snlar la boratuval"da eksenl i kesme_ deneyl

suyu .bageirim siz

zonunda vuku bulur.


toprak kitlesin de; laboratuvar
Kat daneler, su ve havadan ibaret olan yklenmi bir
arasndaki bant, havann skmasna Hi
artlar altnda hacim deiiklii ile sv basnc
kabiliy etine illkin Henry kanunu
kin Boyle 'kanunu ve havann suda sabit sca'kl,kta erime
deki bir toprak 'kitlesinde, szma yolukullanlarak 1 karlabilir. Geirim siz bir dolgu iersin
kk olmas nedeniyle, proje ve
nun uzunluu ve malzemenin geirim lilik katsaysnn ok
amada; arazi gzlemlerine dayakontrol amalaryle boluk suyu basncnn deerini hesapl
hemde makul bir yoldur. Islak topnarak, hi drenaj olmadn kabul etmek hem tedbirl i ve
eksizin yklendii zaman, bu yk
rak kitlesi , hava veya suyun dar kmasna izin verilm
elastik olmayan biimd e dzenlerini
toprnk danelerinin elastik deformasyon yapmasna ya da
fakat kat haciml erinde neml i bir deiiklik oldeitirmek zorunda kalmalarna sebep olur,
efektif gerilm e adn alr. Ykn gemaz. Ykn bu ksm toprak daneleri tarafndan tanr ve
gerilm e ile tanr ve !boluk suyu
ri kalan ksm ise boluklarda bulunan hava ve sudaki
basnc adn alr.

n cinsi, . siklk derecesi,


Analiz ler gstermitir :ki boluk suyu basncnn deeri, zemn
zerindeki yk ve ani boalmann
rutube ti, geirimsizlii, zemin iindek i hava miktar, zemin
dr. Daha o1k etkili olan faktrl er sk
hz ve .sresi gibi bir ok fa'ktrl ere !bal olmakta
hava miktardr. Bu boluk suyu basnc
trlm topran kompr essibil itesi ve ihtiva ettii
ktedir. Boluk suyu basnc zeltoplam gerilm enin byk bir yzdesine kadar yksel ebilme
Yaplan labora tuvar deney leri ve
likle geirim siz ve 'kolhezyonlu zeminl erde o'k fazla olur.
- 1,25) h civarnda alnabilecei anantiye incelem eleri sonunda bunun deerinin u = (0,80
n geirim siz tabakann dey yksek lilalmtr; burada 'h, kayma yzeyinin stnde buluna
altnda, skm toprak ne kadar doygun ise,
idir. Verilen kompr essilbi lite ve yk artlar
dolay skm toprak taki hava miktar
boluk suyu basnc da o kadar yksek olur. Bundan
gerek vardr. Nitekim yukseklii fazla olan
n artrmak iin su muhtevasnn snrlanmasna
. elde edileb ilmesi iin su muhtoprak barajlarn inaatnda maksimum procto r younluunun
daha alak baraj ve seddelerde byle bir
tevas optimumun altna indirili r, fakat 15 m. den
Bu yksek likteki dolgularda kohezarta ihtiya grlme1 dii .g ibi arzu da edflmemektedir.
Procto r maksimum kuru youn
yonlu topraklarn optimu m su muhtevasnda yaklak olarak
e ve en s'kkan zeminlerde da!hi ar
luunda sktrlmas yeteri kadar hava temin etmekt
Kk, snrl yklerd e malzemenin optiboluk suyu basnlar domasna engel olmaktadr.
sakncalardan dolay istenm emekte mum rutube t derece sinin altnda sktrlmas aadaki
dir.
halinde , kompakslyon
1) Ayn sktrma eneqs n, rutube tin az olmas
edilir.
elde
eklinden tr daha dk bir birim arlk
2)

erisinin

Bu halde seddenin geirimlilii daha byk olur.


105

3) Rezervuarn seddeyi doyurmas son unda dolguda ar


olur; bunlar _da dolguda baz atlama lara sebep olabilir.

yumuama

ve

oturnalar

Dier taraftan su muhtevas maksim um Proctor kuru


younluuna
te'kabl eden optimum m.iktarn ok stnde de olmamaldr. nk byle haller alak
seddele rde bile kararl
(stabil) . olmayan evlerin ortaya kmasna sebep olabilir .
Yukarda aklanan dncelerden dolay kk barajlar
n ekirde klerind e bulunan kohezyonlu zeminle rin optimu m su muhtevasna yakn deerlerde
ve Proctor maksim um kuru
birim arlnda sktrlmas tavsiye olunur.

Sedde Gvdesi iinde Oluan Szmalar :


Bir toprak seddenin gvdesi, sedde arkasnda biriken suya engel
te'kil ederek onun
. mansaba gemes ini nler. Bununla bir(iikte sedeyi meydana
getiren malzem eler ne kadar
geirim siz olursa olsun, bir ksm su sedde iinden szarak gvde
evinin mansabndan d
ar kar.

Sedde arkasnda biriken rezervu ar suyunun ekirde k iindek i szma


hz ve erisi, bu
suyun rezervuar arkasnda belirli bir seviyed e kalma sresin e,
malzem enin yatay ve dey
geirim lilik (perrneabilite) kat says deerlerine, seddenin sktr
lma derece sine, boluk
suyu basnlarna ve suyun szma sresin e yani . zamana baldr
.
ekil

: 45, rezervuarn il'k doluunu mteak ip suyun ksa zamanda


ekirdee nfuzu
ile, rezervuarn dolup salbit seviyed e kalmas halinde nfuzunu
gsterm ektedir .- Sedde iinde
oluan szmalarn miktar zellikl e ekirdein ve dier blgele
rin geirimlilik mertebesiyle ilgilidir. Dolgu iinde oluan szma akmnn bir st yzeyi vardr
ve bu yzeye freatik izgi veya sfr basn erisi denir. Bu erinin st tarafnda bir akm
olmad gibi bir su basnc
da yoktur. Bununla beraber freatik izginin zerind eki zeminde klcall 1
k ( kapillar ite) dolaysy
le slak ve hatta doygun olalbilm ektedir.
Freati'k izginin pozisyonu yalnzca kesitin geome trisine baldr
. ok farkl permeabi
litelere sahip fakat yatay ve dey permealbilite oran ayn olan
topraklard;:, freati'k izgiler
S'Onu olarak idanUk PO?isyonlar alr. Ayn enkesit iin killi
zeminle rde maksim um rezervuar hali, kumlu zeminle re nazaran ok daha uzun zaman alr
ve mansap evinden szan
su miktar tabiatyle g_e irimli malzemede -ok daha bykt r.
Freatik izginin altndaki bo
luk suyu basnlar (10) No.'lu Coulom b denklem ine gre toprak
kitlesin in kayma direncin i
azaltrlar.
Gvdenin en yksek doygun luk derece sini 'kapsayan maksim um
rezervu ar hali, mansap evinin stabilite si iin en kritik inaat sonras halidir.
Memba evinin stabilite si iin en kritik iletme hali, uzun sre
maksim um rezervuar
halini mteak ip ani boalma halidir. Ani boalma hali , rezervu
ar seviyes inin gnde 15 cm.
veya daha byk hzla dmesi halidir. Ani boalmadan sonra
gvdede olduka byk bo
luk suyu basnlar yer alr.
Eer bir baraj uzun sre yksek rezervu ar seviyel
erinden sonra ani boalmaya maruz ise, projede zel tedbirle r alnmaldr. Zonlu tip barajlarda
memba evi fazla geirim li
blgeden olutuu iin ani boalma hali genellik le kritik olmaz,
Fakat homoje n tip barajlar da ani boalma hali evlerin da1ha yatk olmasn gerektirebilir
..

Temelle rde olduu gibi" gvde iinde de szma !basnlarnn deer


ve dallarn saptamak iin akm a metodu uygulanaibilir. Bu ietod gerek maksim
um rezervu ar hali ve gerekse ani boalma hali iin kullanlabilir.
u husus belirtilm elidir ki yksek barajla rda mutlaka
uygulanmas gereken akm a
metodu, alak baraj ve gletler de, uzun zaman aldndan kullan
lmamaktadr.

106

Norma l su seviyesi

=--=--==- =-

Kararl

durum da freatik izgi

.:...~-

Gecirim li

Geirim li

Mansap su
sevws

zg

Rezerv uar bo durum da


freati k c izo i

~Ge ir imsiz temel


,;/

ekil:

-.:

45 -

Blgeli gvde tipinde freatik izginin durumu

Dolgu gvdesinde oluan szmalar ;baraj ve seddelerde iki ynden


nemli grlmekte
dir. Bunlardan birincis i, freati'k izginin mansap evini kesmes
i, ikincisi de szma suyu
mi'ktarc!r. Freatik iZ'gi sedde evini ne kadar yukarda
keserse bu, ev iin o kadar tehlilkeli
olur; nki bu noktann altndaki zemin doygun olur ve gme
ihtimali de artar. Bu sebeplerle szmann st snr olan freatik erinin izilme si ve szma
miktarnn belirlen mesi istenir.
lanlr.

Freatik iZ'gi iin, basit olmas dolaysyle, genellik le Kozeny'nin


parabol erisi kul-

Homojen gvdeli, geirim siz bir temele oturan bir sedde dolgusu
nda freatik izgi, zel
tedbirle r alnmad takdirde seddenin mansap evini kesmek tedir.
Bu durumda szma erisi
nin ekli ve yeri yalnz seddenin enkesit ine bal olup malzem
enin geirimlilii ile Hgili deildir. Buna gre freak eri sedden in mansap evini
, ekil : 46 da grld gilbi A ev ete-
inden 1 uzaklnda veya aada (11 a) ve (11 b)
den'klemi ile verilen Kozeny parabolnn evi kestii c noktasndan A1 uzaklnda kesmek tedir. Ana
parabol denklem i :
2

202

Z -22
0-

Y-

(11 a) ve Zo =

H2 + lb2

(11 b) dir.

Burada :
b = Sedde taban B den, memba slak evinin tabandaki izd
mnn 0,70 kat eksii
bir uzunluk.
Dier

A.

sna bal
etmitir.
erisine

harfler,

ekil

: 46 da verilen Kozeny

parabolnde aklanmtr.

Casagrande .l 1 uzunluunun yalnzca ana paraboln odak uzaklna


ve evin 0 a1
olduunu gstermi ve a =
il.
ifadesin in
ev asna gre deiimini tesis
.l1+1

Bylece ekil-deki
Bo ve Co noktalar

eriden
arasnda

yararlanara'k Co noktas saptana bilir. Bu halde parabol


birer gei erisi izilerek freatik izgi elde olunur.

Bu izim ancak sedde malzem esinin yatay ve dey geirim lilik


katsaylarnn eit olhalinde doru olur. Fakat baz hallerd e bu 'katsaylar birbirin den
farkldr. Bu durumda
barajn yatay boyutlar \,/~ orannda klt lerek dntrlm kesit elde olunur ve bu
kesit zerinde ayn metodun uygulanmas mmkn olur. Sonra bu
ekilde bulunan freatik e
rinin ordinatlar tekabl ettikler i absisle ri gre esas kesite tanr.
Blgeli (zonlu) dol 1 gularda, geirim li blgenin freati'k eriye etkisini
n hemen hemen
yok olmas nedeniyle, freatik izgi ge irimsiz ekirdek ksm iin
hesaplanr ve izim geirimsiz ekirde k iin yaplr.
mas

Son olarak sedde geirim li bir temele da'hi otursa yukardatki metod
yine uygulanabilir ve freatik eri ayn kalr, sadece dier akm iZ'gileri deimi
oiur.
ekil

sn

: 47 de, bir toprak baraj arkasnda biriken suyun etkisiyl e oluan


eitli sfr ba
izgiler i (freatik izgiler ) grlm ektedir .
Szmalarn hesab

Sedde Gvdesinden Meydana 1Gelen Szmalar :

,;l

Sedde gvdesinden meydana gelen szma delbisi genellikle Darcy


kanununa gre hesaplanarak bulunur.
q=k.i .A
Burada :
q = m 3/sn olarak 1 m. tul boyunca szma debisin i
1<: = m/sn olarak permea bilite katsaysn
i ='hidro lik eimi
A = m2 olarak a1 km kesitini gsterm ektedir .
108

( 11)

KOZENY

eo NOKTAsNN saiRTLMEsi

PARABOLU~-y:: ~ ~~:i
2 lo '

~o ; "'1t>2 ... ~:_;-b

~ ~ ci :-, . ..
. .e:~ b1-+H Z_~b 2_H 2 co.tie ~

3005~<~ao:,~f ~- ~~ ::c:se'

IO

'

" :::>

" bo-:

,s"<30 iSE .

,b'!
en .
o
...
o
Q. '

~ '

..~~{
~:.. '

";l

:\ O'

...

-'----L---L--~
O,O "";;--"':-o
'

-~ 30

l 6cf ' l_9d'_.1.120

1150
--

Cil

180 -"

~~-

'J KOZ E ; Y?"PARAB'Lu

,,
--1.vf----. .. I l
' ~ ' , __-. ~
lo
b'

v-v

...
y

0.3b'

...

_ ...... " ~u ~

..

b
ekil

.....

o
co

'
-~o

: 46 -

Kozeny parabol ve freatik izgi

bo
(Szma Erisi)

nin izimi

Parabolik bir yz veren Kozeny erisinde (0 = 180 ) A kesiti. freatik izginin Z ordinat ve i de ddz ile ifade edilerek akm debisi i in q = kZ dZ
(12)
y
dy
denklemi bulunur. Buradan da kolayca
.,_,

~-~Z o = ~ ~~- ~~-~ !;;--:~bl)

- .;

)"
- \

'

(13)

-:_..,

a d~isTffi- 'reYen-forml- :kar-la~eil'i'r.

30 < < 180 olan seddelerde (13) denklemi olduka yete r bir yaklam l a szma de'bisin
dir. -- .
,..- L :v.ermekte
. . - -- --

,.,,./
/
'

bants uygulanr
):~-- Z = -./ H2

/,. '
,

0< 30 halinde ise q = k

Z sn2 e --._

( 14)

ki burada

+b

y b2

H cotg 2 0 . di ~.
2

S;;-halTerae-aey ve yafiiyge1'i'iffiTTii...k katsaylarnn birbirine eit olduu

mitir. Bu katsaylar bitibirinden farkrt ise k deeri olarak:

' ---.., '." k = Y kvX ik1


'
olarak

kabul edil( 15)

alfrr

( 141.

ve hesap 'buna gre yrtlr.

Sedde Temelind en '.Meydana Gelen !Szma Debisini Hesab :

Gerek sedde iinden ve gereks'e temelden meydana gelen szmalarn kesin olarak hesab anca'k !'.~ ~_r:;! ....~~ \!.t'..n...J~~.i.Y.l~. X:P..J.}sI~f; . Fakat kk barajlarda yeter bir
yaklam ile
Darcy forml kullanlabilir. Gvdede Darcy forml kullanlarak (13) ve (14) denklemle
ri bulunmutur. Temelde ise :

Geirimsiz Bige
.ra~

A - KALIN GERMSZ

Yar ge'rimli bi;lge

G!lrimsiz blge

dolgu

BOLGE

Yar geiriml i blge


Ta

Kum -

akl

dolgu

f'reatik izgi

B :_ NC-E GER.iMSZ BLGE


ekil

11 o

: 47 -

Bir toprak !barajda

oluabilen

trl

szma erile ri

(Freatlk izgiler)

(16)

q = k.i.A
.

forml aynen uygulanr. Burada: .


q=

,.

m. tuldeki szma debisi (m 3/sn. m)

k = temelin geirimsiz tabakaya kadar


olan ortalama permeabilite katsays (ni/sn)
i =hidrolik eim : memba ve mansap su seviyeleri arasndaki farkn ge irimsiz ekirdek tabanna oran
A = Sedde ekirde'k temelinin, temelde esas geirimsiz ta:bakaya kadar olan uzakl
(1 m. sedde geniliindeki alan)
Sonu olarak see'de gvdesi ve temelden szan debiler ayr ayr hesaplandktan sonra toplanr ve dolgunun 1 m. geniliinden szan debi ve dolaysyle barajn tm gvdesinden szan toplam su miktar hesaplanr.
Freatik Erinin ,Hassas Biimde Saptanmas :
(O ::::; ~ :(60 Durumu)

(ekil

49 A) :

Geirimsiz gvde malzemesinin yatay ve dey permeabilite katsaylar farkl ise


nce yatay boyutlar
deiimi

v~~ orannda

kltlerek

dntrlm

kesit izilir. Bu

ileme

kesit

denir.

b) Hidrolojik donelere gre, rnax. sabit su seviyesine tekabl eden hat izilir. Bu hat
ile temel arasnda kalan ykseklie h diyelim.
c)

A ve B noktalar iaretlenir.

d)

A dan itibaren Yo/2 mesafesindeki Ao noktas bulunur.

e)

A merkezli AB2 yanapl yay izilir. 1 noktas belirlenir (1 noktas, yayn mansap

evini kestii noktadr).

f)

A1 apl ve merkezi mansap e:vi zerinde olan daire izilir.

g)

Su seviyesinin mansap

h)

A merkezli, A2 yarapl daire izilir, 3 noktas bulunur.

evini kestii

no1 ktas

bulunur.

i) 1 merkezli ve 13 yarapl dairenin mansap evini kestii nokta C noktasdr Su,


AC hatt boyunca dar szar.
Freatik i:cginin zerinde bylece iki nokta saptanm olur. Freatik izgi, B noktasnda
memba evine dik, C noktasnda mansap evine teet olacak biimde izilir. Bunun iin de
aadaki !biimde temel bir parabol izilir.

a)

Memlba evinin slak ksmnn yatay temel izgisi zerindeki izdm alnr, m.
olur.

uzunluu belirlenmi

:b)

Ao noktasndan bir dik klr ve bunun BB2 ile kesitii nokta (t) bulunur.

c)

t~

d)

rtAo zerinde'ki eit aralkl noktalardan yatay i;cgiler izilir.

ve tAo 'izgileri eit sayda eit aralklara blnr.

e) Ao noktas ile tB2 arasndaki noktaladan geen izgiler izilir. Birer aralkl olarak
bu i;cgilerin yatay izgilerle kesitii no<ktalar, paraboln elemanlardr.
111

(/)

"(!)
N

"
,
' <t

::2:

t::!
en
l-

en

<t
a:

'N

..

.:.:
a

"S
.t:
u

.Q

c
'2

'ijj

;:::

E
N

c)

..,co
:;:
Q)

ur

E
.s::

112

121.0

-5

K= 10

'

cm/sn ~

CL-SM

.o

35.bo

" _
,,
3
K.= 10 cm/sri

. NCE KUMLU AKIL


61.0
~

1
--. GERMSZ TABAKA
ekil : 49 -

Szma erisinin izimine !a lt rnek

/J

i'l (60

O(

FREATK CZ~NN BELRLENMES

EKL 49a

6d' <13 ~ 180


\. EKL 49b

;s.....~:;~; .., ..

't.

-r fr.

&me

~->,.
.
...

Su

S&v .)"(lS; - ~... :.


~

1 P"rcbcl /
1
/
1 Mcmbg / -

h.

r-.,

1
1
1

/.

tHebot":n ~.l[imsizl
t.... yuuy .... t

~
,

;:V:

e;

<:::....._

Nitb. t&ne- irim ciz

t.....

A
A,,
1 ..
--~~1

yr.czyi

-..

a5,-

At;lar iin

c" ky

* t

'

----1n---~!'.t

Al

nt" :

NOl<TASll>llN ~APTANMASI

ao<p<eo

" ,, --- --

0 .2

f'r.,at\k.,
zg

I"

<l o
lq

'...t:------o.

(.)

~\

,,

"

1 ~--:/
1 :
1 /
---'~-'"'.f'<:l---4.-- -

..t_
Ao

J':le*

h1 -+ "Yo

-- ~,T tTl l+j,, l

r>d'

~ ClKI yi.u EV
NOT. Teml parabol ile ;k14 ~.vnto Co ~
noktasn ekil 49 d va ya .(h. d~
9rk:/i
! gibi b4/ir~yiniz. Tablodan Ck ckc
rini bularaA
Co nokfrsmdan .Aa .zalJkfcki C
nok.tasm iaretle.y ini z . ,,

..... . ... ~

1 . . " ~-1
GL~
---,

r
Aa'
'fa
: c
...-t ...... prabol
1 k 1
/
'f '' 1 ~l<i + - ->r
\ -'f
1
1
/ !1
1

1------1----+-~--"

E.l<L 49e

---

1
1

C0 l<ESME:

so< J3<90

(}E.KiL 49d

----+----;0. 3

do~ ~::: T <.Ji+h2-d) ; q.2kd ~k~


0
.

CtKI ~'V ..E TEMf;L ~3<>1.


N

fl6.&/; 80 ~h2.+d2. yeta .rlldi r ; 9


ko .s~n1 13

-.::~~--l----+

/'<:i

.5"-!

r~ pcrrobol . x.. /:y/ ;


2:to

C ll<I HOKT llSIH IN SAPT ANM


ASI
~l<L 49c

/\

DMllT~ KEST

JSo2
ha
--z-

ta'

...

~---'.b--+-----d--- ...--d

t<I E:V
eo<,~ 1&0'

SfJ'

1 I/

ONTRL.M l<EST

Kabu ller :

..

1
l;:-:;,.--~o.3m >o1+--- -.n- - .L-~

1
- =-=
! + - - - -. d -----

6()"

1 '1~V(
1
/

I
I

{ ,

1 M..,;,,.,

$E:KL : ,

' 49A " '

FREATK ZGNN rGRAFK OLARAK BEL


RLENME.S
r( PARABOL ZELLl<URHE DAY
ANAN DETA'fLAR)
-~
.

-- -

"''

... .

'" -

--4...

tJ

Freatik izgi, memba evine dik ve mansap evine teet olacak biimde bu noktalarn 'biretirilmesiyle elde edilir. Freatik izginin belirlenmesinden sonra akm alarnn izimi, snr artlarnn bilinmesi dolaysyle olduka kolaydr.
f)

g)

Gerek freatik izgi, gerek akm alar esas kesite tanr.


60 <

B~

180 Durumu :

lk yaplaca'k iler, O ~ ~ ~ 60 durumunun d basamana kadar ayndr.

d)

uzunluu

bulunur.

e)

32 noktas, B den 0,30 m. uzaklnda iaretlenir.

f)

A noktas ile 82 arasmdaki yatay d uzakl bulunur.

g)

Yo uzunluu ekilde grld gibi alnr.

h)

A noktasndan dey olarak Yo ykseklikteki Do noktas bulunur.

i)

A noktasndan ya.tay olarak Yo/2 uzaklkta Aa noktas alnr.

j)

Da noktasnn mansap . evi zerindeki CB asn oluturan ev) izdm alnarak

noktas saptanr.

E noktasndan EDo uzaklnda ve ev zerinde F noktas bulunur. A dan klan


dikme zerinde AF kadar alnarak G noktas iaretlenir. G noktasndan yatay bir doru izilerek, evi kestii nokta Co olarak adlandrlr.
k)

82, Co, Da, Ao noktalar aranlan paraboln . temel noktalar olup, dier noktalar
2

x=

Y - Yo fonksiyonundan elde edilir. Veya grafiksel olarak ekilde grld gibi elde olunur.
2 Yo
1)

k noktas olan C, ekilde gsterildii gibi elde edilir.

m) Freatik izgi B noktasnda memiba evine dik olarak, eer ~ ~ 90 ise C noktasn
da mansap evine teet, ~>90 ise C noktasnda mansap evine dik olarak izilir.
n)

Akm alar izilerek, gerek freatik izgi ve gerekse akm alar esas 'kesite ta-

nr.

Sedde Gvdesindeki Szma Erisi (Freatik Eri) ile Szma Debisinin Kabaca Belirlen
mesi:
blmlerde izimi anlatlan Kozeny parabol ile hesa'b verilen szma formlleri genellikle baraj ve gletlerin t;tbikat projelerinde ve nemli olan yaplarda kullan
lr. Kk barajlarla sel kapanlarnn planlama ve avan projelerinde daha ka'ba fakat ahuk
sonu veren izim ve formllerin kullanlmas uygun olur. Bu bakmdan bu kademelerde e
kil: 48 de verilen szma erisi ile denklem (17) ve (18) de verilen formln kullanlmas olduka tatminkar sonu verir.
Yukardaki

h + e = 'k h2 - e2
- k . A - k h- e
. 2L
2
- . L .
..
q veya q = k
.

h2

h2
4
(h/3)2
= - k. L
9
2L

szma eg~risi,

( 17)

te kesmekte ve
3
birletirildikten sonra B noktasna ra'korde edilmek tedir.
Burada

( 18)

.
mansap sevini

eg~ri

lineer olarak 82

noktasna

h =Memba su ykse'klii
e = _!!__
3

szma erisinin mansa~ evini kestii noktann ykseklii

L = Yatay olarak ortalama szma uzunluudur.


115

Szma Erisinin izimi ve ,Debi Hesabna Ait rnek :

Karakteristikle ri ekil : 49 da verilen bir sedde gvdesinde szma erisi (freatik eri)
nin izimi ile gvde ve temelden szan delbilerin hesab.
nce Kozeny paralbolnn izimi iin
Z0 =

y H2 + b 2

ve Y =

boyunca szma erisi izildiine


b

22

202
-

2 Zo
gre

= 35 - 15 x 0,7 = 24,5 m.

Z =
0

e=

y 102

+ 24,5

denklemleri

kullanlr. Yalnz

geirimsiz tabaka

H = 10 m.

1
24,5 = 1.94 m. b 0 = -Zo
= 0,97 m.
2

Al
1 +Al

202
= O34 ve Y = Z2 = Z2 - 3 76 fonksiyonuna
'
2 Zo
3,88
gre Kozeny paralbol izilir. Bu parahol sedde mansap evini Z = 2,41 Zo da yani Z = 4,68
veya 115,68 kotunda (c noktas) kesecektir. Szma erisi ise mansap evini bu noktadan A 1
uzaklnda yani 114,09 kotunda (Co noktas) kesecektir. Bundan sonra Bo noktas ile Co noktasn Kozeny paralbolne uygun bir biimde birletirmekten baka birey kalmamaktadr.

45 ekil :

den a

ikinci olarak sedde gvdesinden szan debiyi hesabedelim.

30 < 0 < 180 olduundan (13) denkleminden O= k Z = 10-7 1,94 m3 /sn bulunur 'ki
bu da yaklak olarak 'barajn metre tulnden geen q = 86400 x 1,94 x 10-7 = 0,0167 m3 /gnlk bir debi verir veya 0,001 67 m3 /gn. m2 olur ki bu gerek bir glet veya gerekse bir sel kapan iin olduka gvenlikli bir sonutur.
0

Temelden szmaya gelince, burada dorudan doruya Darcy forml kullanlarak q = k.i.A
= 10-5 x0,285x40= 1.14x10-4 m 3 /sn veya q = 9,85 m3 /gn. m veya 0,246 m3 /gn. m 2 eder:
Toplam olarak szan debi ise :

qr = q9 + qt = 0.0167 + 9.85 = 9.8667 m 3 /gn. m. olur. Veya = 0.00167 + 0.246 = 0.248

m3 /gn. m2

.Bu deer bir sel kapan iin uygun olmakla beraber bir glet veya bir baraj iin biraz byk bir deer saylabilir ve temelde szmann azaltlmas iin baz tedlbirlerin alnmas gerektiini g sterir.
Genellikle kesin bir kural olmamakla beraber sel kapanlarnda kapan gvdesinin m2 -dey yzeyinden q = 5 m 3/>gn. m2 suyun szabilecei; bir baraj ya da glette ise su kaylb bakmndan bunun q = 0,5 m3 /gn. m2 alnabilece-i tavsiye edilebilir.

Szma Basnlar ve Pnarlamalar

Bir su ipii gerek sedde gvdesinden ve gerekse sedde temelinden szarken meydana
getirdii borucuk cidarna ve toprak danelerine bir basn yapar. Temelde bu basn, membada danelerin arl ile ayn yndedir ve mansaba doru akm izgilerine paralel olur ve sedde
mansabna yine dey olur, fakat bu kez danelerin arlnn ters ynndedir. te bu szma
basnlar sedde mansap evinde ve etek mansabnda iki olaya selbep ola'bilirler.
1 ._ Mansapta temel malzemesinin basnla toplu olarak yu'kar kaldrlmas (blowout)

116

2 -

Mansapta sedde evinde veyo temelde pnarlama veya borulanma olmas (piping)

1 -

Szma basnc

ile temel malzemesinin kaldrlmas.

Sedde memlbamda biri'ken su, geirimli veya geirimsiz temelden szarak mansaba kadar gelmektedir. Bu su ipikleri mansaba gelince buradaki topraa aadan yukarya doru
bir basn yaparlar. Bazan zeminin yapsna bal olarak bu basn zeminin hepsini, bazan da- ,
bir k smn kaldrr, bu da baraj veya seddenin yklmasna sebep olur. Bu olaya zemin mekaniinde Akc .kum veya akf',, ad verilir ve bunun nlenmesi ancak szma eiminin fyatk
latrlmasyle mmkn olur. Akc,, hale gelen bu malzemenin kritik eimine yzme e~imi
ad verilir ve bu, malzemenin boluuna bal olmakla beraber, genellikle (1) bir civarnda
dr.

= _b_ = Y ~~I =

(1-n) (y s-1) dir.


----..- - - y s = 2,65 lik bir zgl arl 1 k kabul edilirse ik iin eitli n porozitelerind e aadaki deerler bulunur.
ik

l-,-e

Porozite:
n

Kritik Yzme

Eimi

1, 15

0,30
0,35
0,40
0,45
0,50

1,07

.i

0,99
0,91
0,825

Szma eimi bu kritik eimin zerinde olursa ounlukla bir alttan kaldrma olay olualbil ir.

2 - Szma eiminin kritik eimden byk ve hatta bazan bundan daha yatk olmas
halinde bu malzemeler bir szma ile pnarlap tanabilir. Bu olaya pnarlama veya 'borulanma ad verilir. Bu olayn barajda geliip bymesi baraj seddesinin yklmasna sebep olabilir. Bundan olay arkasnda uzun zaman su biriktiren sedde ve toprak barajlarda pnarlama
olayna kar tedlbir alnmas gerekir. Bu tedb i rlerin balcalar unlardr:
a) i =
ib)

hl szma eiminin

ik kritik

eimde~

daha kk

alnmas

: en az--veya _!_gibi,
10
8

Sedde mansabnda ters filtrelerin dzenlenmesi.

S;zma eiminin kltlmesi iin sedde membanda geirimsiz bir hal (blanket)
dzenlenebilecei gibi temelde ekirdek hendeinin derinletirilmesi, geirimsiz tabakaya kadar uzatlmas veya 1 ksml derinletirme yaplarak palplan perdel~ri dzenlenebilir . Bu tedbirler ayn zamanda szma debisini de azaltrlar.
a)

ib) Sedde mansap evinde veya temelinde ters filtreler yaplarak pnarlama veya
malzemenin srklenmesi nlenir. Bu borulanmalar sedde gvdesinden geen boru veya galeriler boyunca da oluabilir. Bu halde de boru veya galeriler evresinde bilezi'kler yaplarak
szma boyu uzatlr ve bylece eim drlm olur.

Stabilite Analizleri :
Toprak dolgu barajlarn stabilite analizlerin.de birtakm deiik metodlar uygulanmaktadr. Genellikle bu metodlarda sedde evi iinde bir muhtemel kayma yzeyi kalbul edilir ve
kaymalarn lbu yuzey boyunca olutuu kabul edilerek evi kaydran kuwetlerle bunlara karDairesi meveya Kayma
direnen kuvvetler karlatrlr. Bu analizlerde ounlu'kla . sve
.
e
imsi metoDa
todu ile "0 Dairesi" aq verilen metodlar kullanlmaktadr.. lsve veya Kayma
du, kayma yzeyini bir silindirik yzey olarak kabul ettii iin nisbeten basit bir metoddur.
Bu metodda gvenlik says (10) denklemiyle hesaplanm deerin, muhtemel kayma yzeyinden kuvvetler prensi'blne gre hesaplanm kayma gerilmesine olan oran olarak tanmla
nr.

117

Kayma dairesi iinde herhangi bir dilimin uygulad :kuwet, onun arlk merkezinden
geen ve dey olara1k etkiyen arlndan oluur. Bu kuvveti biri kayma dairesine teet, dieri normal iki bileene ayrmak mmkndr. Teetsel kuvvet daire parasn kaydrmaa,
normal kuvvet de zeminin isel srtnme as dolaysyle durdurmaa alr. Ancak boluk
suyu basncnn etkisiyle normal kuvvet, bu basn deeri kadar azalr. Bu tanma gre tasarlanan kay_ma dairesi iin gvenlik says :

F,= CL+ (N-U)tg0


T

( 19)

biimde hesaplanabilir. Burada :


N = Kayma dairesi yay boyunca normal kuvvetlerin tuplamn,
U = Kayma dairesi yay boyunca boluk suyu basnc tarafndan oluturulan kaldrma
kuvvetlerinin toplamn,
T = Kayma dairesi yay boyunca teetsel kuvvetlerin cebrik (cebirsel) toplamn,
0 = Zeminin isel srtnme asn,
C = Zeminin :kohezyonunu,
L = Kayma dairesi yay uzunluunu ve
F, = Gvenlik saysn gstermektedir.
Minimum gvenli:k saysn bulmak iin, deiik merkez ve yarapl daireler alnarak
herbiri iin bir gvenlik says hesaplanr; bunlardan en k aranan gvenli'k saysdr.
"0 Dairesi,, metodunda ise segman arl ile kohezyon ve isel srtnme kuvvetlerinin dengede olduu kalbul edilir. Burada segman arlnn topran arlk me11kezinden

getii,

kohezyon kuwetinin daire merkezine

R,=

xR

uza:kl 1 kta

ve daire . kiriine paralel

'

olarak etkidii ve isel srtnme kuvvetinin de merkezi kayma dairesinin ayn, yarap R =
R. sin 0 olan 'bir daireye teet olarak etkidii kabul edilir. (ekil : 56). Bu metodda gvenlik says, C koihezyonu ve "0,, isel srtnme as iin birlikte kalbul edilir.
(19) denklemiyle gvenlik saysn hesaplamak iin, topran kohezyonunu ve isel
srtnme asn, lholu'k suyu basnlarn gerek inaat hali, gerek max. rezervuar hali ve
gerekse ani boalma hali . iin ayr ayr saptamak icabeder. stelik temel kayas zerindeki
temel zemininin milli veya killi olmas halinde temelin diren zelliklerinin de belirlenmesi
gerekir; nki bu durumlarda :kaymann temelde de olumas, kritik dairenin temele uzanmas 1mmkn.dr.

Gerek sve kayma dairesi metodu ve gerekse 0


verilecektir.

dairesi metodu iin detaylar ilerde

evlerin

kaymaya kar olan minimum gvenlik says genellikle 1,5 dur. Ani boalma
ve deprem kuvvetleri gz nne alnd zaman bu katsay 1,3 e der.
Kayma daireleri hesap ve analizleri uzun aratrma ve ilemlere ihtiya 9sterdiinden
ancak byk yaplarda uygun ve hakl grlmektedir. nki bu yaplarda
yaplacak etd ve aratmalar ve laboratuvar deneyleri yapnn maliyetine ky-asla dk olur
ve aratrma sonucunda saptanacak ev eimleri byk gvenlik ve ekonomi salayabilir.
bunlarn yaplmas

Oysa alak baraj, glet ve sel kapanlarnda zeminin ortalama zellikleri gz nne
alnarak ve sve metoduna gre bulunan ev eimlerinin kullanlmas tavsiye edilebilir.
118

SEDDE '.GVDESNN :PROJELENDRLMES :

a) . Sedde temelind en ve dolusavak ile sanat


gvdede kullanlmas : '

yaps

temeller inden

kan

;malzemelerin

ariyet malzeBaraj gvdesi maliyeti nin minimum olmas iin gvdede kullanlacak
dolay bu art sa
mesi yerinin gvdeye en yakn bir mesafede olmas gereklid ir. Bundan
1
elverili topraklayan sedde temeli ile balant hendei ve sanat yaplarndan kan seddeye
sine oranmalzeme
ariyet
la
ounluk
larn ana gvdede 'kullanlmas zorunlu olur. Ancak bunlar
tavsiye
alar
kullanlm
olarak
la daha dk kalitede lduklarndan daha ok denge malzemesi
belirtilen
yukarda
olunur. Bununla beralber denge malzemesine ihtiya olmayan durumlarda,
kullanlmas
gvdede
ana
bunlarn
halinde
olmas
yerlerden kan malzemenin iyi kalitede
olup
elverili
iin
blgeler
i
geiriml
yar
ve
mmkndr. Bu malzem eler daha ok geiriml i
ler
malzeme
kan
dan
kazlarn
geirims iz ekirdek ler iin elverili deildir. Temel ve temizlik
Bu
olmaz.
uygun
kullanlmalar
kark ve eitli geirgen likte ve hafif iseler ana gvdede
takdirde denge malzemesi olarak kullanlmalar mmkndr.
malzemelerin
Baraj ve gletlerd e en nemli hususlardan biri de dolusavaktan kan
Eer dolusavaktan
gvdede kullanlabilmeleridir ve ekonomi prensilbi bunu gerektirm ektedir.
evinde, iri kum ve akl tipinde
kan malzeme kaya tipinde ise bunun gvdenin mansap
mertebe sedise dtan ie doru sralanarak konulmas gerekir. Bu malzemelerin mmkn
Bu da
istenir.
s
de gvdesinde projede gsterile n yerlere hibir rpriz yaplmadan 'konulma
koorile
k kazs
sedde gvdesinin eitli blgeler inin inaat sras ve i sresinin, dolusava
elidir.
dine edilmes iyle mmkn olur. Hu husus zel teknik artnamede 'belirtilm
r gozonuGvde 'kesiti izildikte n sonra eitli blgeler in skma ve kalbarma katsayla
malzeme datmna
ne alnara'k bir de malzeme datm emas hazrlanmaldr. ekil : 50 de
ilikin bir tablo rnek olarak verilmitir.
b)

Gvde

evleri

temel art
Sedde evleri inaata elverili mevcut malzemenin fiziksel karakteristiine,
deiim gsterirl er. Burada
larna ve yapnn yksekliine bal olarak ok geni bir alanda
aktadr. Geisz konusu olan evler kararl (stabl) temelle re oturan seddelerde uygulanm
iin geuzatmak
boyunu
szma
zamanda
rimli temeller de szma miktarn azaltmak ve ayn

(pnarla
kar
e
glerin
irimsiz memba blan'keti ile mansapta szma kuvvetle rinin oyucu
hem
ve
memba
maya kar) drenaj tabakalarna i'htiy,a hasl olabilir. Zayf temeller de hem
olabilir.
ihtiya
fiil)
ing
(sta:biliz
sine
de mansap eteinde ek denge malzeme
sta'bilite
Geirim li veya zayf temeller de ihtiya duyulan ek gvde ksmlar, burada
temelzayf
veya
i
geiriml
,
iin saptanan eimlerden gayri . olarak dzenle nmelidir . Ek dolgular
ve
baraj
14,
Tablo:
deki szma uzunluunu artrr ve ayn zamanda kayma direncin i yikseltir.
1
denedilmes i iin
gl seddelerinde doygun siltli veya killi temeller de kararl bir dolgu elde
.
.
ektedir
gsterm
i
eimlerin
ge dolgularna verilmes i gereken minimum ev
ne gre
Bu tablodaki deerler eitli sedde yksekli!kleyinde alnan trl ev eimleri
hesaplarda temel zeminin karakyaplan stabilite analizler inin son.ularnda bulunmutur. Bu
den CLL=0,15
teristilkl eri Tablo 4 den alnm ve zeminin kayma direnci iin (7) Nolu denklem

. c

-01'5

t/m 2 alnm, CPL in bulunmasnda CPL= ~C-r-'-

+0,15 forml kullanlmtr. Burada ve-

e gre deer
rilen ev eimleri eitli snflardaki topra'klarn penetrasyon dal"be adetlerin
e gre seddekriterler
bu
de
lendirilmitir. Penetrasyon darbe adedi 4 n altnda olan temeller
vardr. Penetlere ev vermek gvenlik li olmamaktadr; bu durumda zel aratrmaya ihtiya
de dikletirme yarasyon direnci 20 den fazla olsa dahi 15 m. ykseklie 'kadar sedde evlerin
eimleri, temel zeminini n orta
plmamal, bunlar ayn 1 kalrnaldr. Tablo: 14 de belirlene n ev
(20 da11beden fazla) olma'kvaml
kvaml (4-10 darbe), kat kvaml (11-20 darbe) ve sert
larna

gre

saptanmtr.

119

l\J

Po-s

AkYf:T W.t.'ZI''

VE OOLOIJ VA

tooo .,.1

PoZ-4

~:~1~li !t ~"~'
2.0oo m

TOPLA M

OE.Po
\SIGoo ,.,3

r~
Poz~o

TAS >Je, kA'iA

ooLc;u

i(AZ I

Po.I 1N

c.iNs i

kaus

'.,.;...+ ..

S';l~~

Dip SdVo k
Dolu
.,

e;;..,deTcmcl

Ari-;ef Sohos fcmi1:li41 2000


Ari:1t~ ka~s
4'2000 1

.,

Zo...2.

9000 ml

Poz.- '-

GEitMt.i
3 Dol'U

2'25

.. Poz- 9

O~RL Sc,TI

A.ILMll

OoLGU

1200 rn'1

S9oo

.,

11000

DOLGU
Pot
~N CNS
M;~\'
6 Geir imli Dolou
2s
7 Ta~ dolgu allna Pl\c
200
8 Topra k dolgu Blge l ~5000

!l cJ'zeJ Sk~~nlm$ 0ol


11
10 Ta~"'e kq)'a dol,u13l.2..
il

sl;f,;,_ U dolgu

\~00

'1000
'l?oo

ekil : 50 -

'
Bir toprah dolgu barajda malzeme
datm emas iin rnek

2: 1
lite ynnden membada gene llikle
Gvdenin esas . evlerine g elinc e bunlar stabi
Yatk
,
dr
2 1/2 : 1 veya 3 : 1 olara k alnma'kta
ila 4: 1 arasnda deimekte ve ounlukla
ktadr. ou kez
miktarn azaltmak iin de kullanlma
memba evleri hazan ev tah!kimat
etme1k amaciyle
altnda ta tahkimatna teme l tekil
mem'bada minim um su seviy esini n biraz
edir. Relmakta ve tahki mat 'burada kesil mekt
k k bir 'banket braklmakta veya ev yatr
dik tudaha
deki ev eimi de gene llikle 'biraz
zervuardaki maksimum su seviy esini n stn
tulimalktadr.

ani boalma dolaysyle memba


uzun sre su !birik tiren baraj ve glet lerde
en bunlar izale
ok 'byk merte beler e kabileceind
ksmnda boluk suyu basnc deerleri
ba zonu bulunmaldr.
edeb ilmek iin yeter i kadar geir imli bir mem
eyen nem li
n memba ksmnn stabi litesi ni ert!kil
Rezervuarn ani 'boalma nisbe ti, baraj
ek
geir imsiz dolgularda ev gm elerin i nlem
bir fakt rdr. Kil veya silt gi'bi ince daneli
ave
kum
'bilen
yapla
n tersin e drenaj kolay
iin evlerin yatk alnmas zorun ludur . Hunu
m
mmkndr. Ocaklardan elde edilen sala
as
alnm
kll zemi nlerd e ise evlerin daha dik
tah"
ta
'halde
dikletirmek mmk!ndr. Anca k bu
ve dayankl talar !kullanlarak da evleri
1
mas gerekonul

posas
k
oca
veya
lbir tabaka kum - akl
kimat ile geirim siz zemin a@sna
malimsiz
geir
ince
daki
ta malz emes inin altn
kir. Bu tabakann amac dalga etkile riyle, iri
zemenin ykanmasna engel olmaktr.
z
elere nadiren rastlanr. Bu tr yklmalar yaln
Dolgularn memba evinde oluan gm
vemen
tama
vuar
gr lebili r ki her iki ihalde de rezer
inaat srasnda ya da ani boalmalarda
e
iken su basnc ve szma kuwe tleri memba
ya ksmen ho -bulunma'ktadr. Rezervuar do.lu
cak
alna
1
t s.rasnda oiuabilecek kaym alara kar
vinde deng eleyi ci fon ksiyo n grr ler. naa
bilecek
doa!
sonra
n
lmada
b'Oa
nda dnlmelidir. Ani
tedbirler ise proje nin hazrlanmas sras
nmasapta
eimi
ev
arak
iin _de bu duruma gre stabi lite analizi yapl
Arkalarnda

kaymalarn nlenmesi
ldr.

blge
r i ise gene llikle, bu ksmda geir imli
Kk topra'k dolgu barajlarn mansap evle
er
eiml
Bu
ilir.
ngrlmse 2 1/2 : 1 olarak alnab
ngrlmse 2 : 1, geir imsiz malzeme
undoyg

larla
kararl (stabl ) olup, burada evin szma
ounlukla 'kullanlan zemin trle ri iin
ir alnmayan
tedb
Byle
itir
alnd kabul edilm
hale . gelm emes i iin drenaj tedlb irlerin in
lr.
a ibiraz daha yatiklatr
sedd elerin evleri yukarda'ki deerlere oranl
irilmi
r, glet in tipine (hom ojen, deit
Toprak gvdeli 'bir 'baraj ya da glet te evle
delikle
zel
dr.
bal
e
kullanlacak zemin trn
homo jen veya 'blgeli tip) ve de inaatta
cinerin
emel
malz
li gvde ekir dek inaatnda kullanlacak
itirilmi homo jen gvde ile bfge
ile kabuk boyutu oran da ayrca nem lidir.
si nem lidir. Son hal.de, eki r:dek boyu tu
zelnlan topran snf ile ilgilid ir ve
Burada belirt ilen sedde evleri, inaatta kulla
ikleri tabi topra k snflarnn mhe ndisl ik zell
likle geir imsiz topran snf etkili dir. eitl
yalez tutuc u ynde, gve nlik yn nded ir ve
lo 4 de verilmitir. Seilen evler ister istem
tavsi ye edilmilerdir.
nzca 'k k toprak dolgu bara jlar iin
c)

Perdeli tip gvdeler :


tip
ancak geirimsiz malzeme miktar zonlu
gejlarda
takdi rde kk 'bara
malzemeden (beton, asfal t vegeir imli dolgu kaya ise baraj

~k barajlarda perde li . tip gv.d eler,


tavsi ye olunur. Bu
gvde ina etmee yeter li olmad zaman
et yerin e mam ul
irim li gvdenin memba evine, topra k blank
ye olunur. Eer
elik gilbi) bir perde yerletirilmesi tavsi

ya
kaya dolgu snfna girer .

ykullanlacak 'Olan geir imli malzeme,


Perdeli tip topra k dolgu bir barajn inaatnda
gvbir
staibl
yapaca oturma miktar az olan
lesin e sktrlalbilmelidir ki, ' inaat sonrasnda
elenkuml ar yeter i kadar sktrlamazlar. yi derec
de tekil edile bilsin . K:t derecelenmi
meydana getir irler.
elenmi akllar tatmi nkar gvdeler
mi 'kum - akl karm veya iyi derec
elenmi kum - aderec
iyi
% 5 ten daha ok olan
200 No.'lu elekten geen malzeme miktar
121

kl karmlar, sktrldktan

sonra kolay drene edileb ilen gvde ler tekil edip


edemeyeceklerini anlamak iin teste tabi tutulmaldrlar.
yi sktrlm ge' irimli gvde ler ok 'stabld
r
ve kk !barajlar iin 1hem memtbada hem mans
apta 2 : 1 evler elverilidir . Daha di:k evler
de stalbl olabil irse de, inaat glnden dolay
ekono mik olmazlar.
Gvde inaatnda kayadan , baka geir imli malze
me kullanlmas hali hari, perde li tip
topra k dolgu kk !barajlarn proje si 'btn husus
la!'da, kaya dol,gu !baraj proje si ile idanti kdir.
Perdeli tip topra k dol,gu barajlarn teme lleri ve
memba yzle rinin proje lendi rilme si iin kaya
dol,gu baraj proje lerine 'bavuruhnaldr.
d)

Homojen tipteki

evler

Homojen tip dolgu g vdel eri, baraj , glet ve


sel kapan tesisl erind e ok kullanlmak
Ancak gven lik tedbi ri bakmndan bu tipin seim
i en s'On . altern atif olara k ,dnl
melid ir. Homojen tipler geir imli malzemenin
ik t olduu fakat yar geir imli ve geir
imsiz
malzemenin bol bulunduu yerle rde uygulanr.
Baraj, glet ve sel kapanlarnda g'vdenin isel . drenajn salamak ve pnarlamay nlem
e'k amacyle gvdenin mansap evi kaya !dolgu
veya taban filtrel i de.itirilmi tipe g idilme lidir.
Kaya dolgu yerin e .geir imli malzeme kullarilmasnda byk bir saknca yoktu r. ayet
topuk kaya dolgu ise, gvde dolgusu ile kaya
dolgu arasna bir filtre taba'kas ina ediln-ielidir
.
Su toplayan dol1gularda, zell ikle szma hattn
drmek ve mansap evinde denge
devi greb ilmek iin dzenlenmi filtre dreni
nin mansap eteinden belirl i bir mikta r gvdenin iine girme si gerek ir. Anca k bunun sedde
iine gereinden ok girere k gvdede y~ da
teme l de bir ksa devre akn yapmamasna dikka
t edilm elidir . Baka bir ifade ile szma boyunun tehlik eli biim de azalmamas salanmal
,dr. Bundan baka, filtre tekili gvde
teki
linden ok daha pahal olduundan bunun minim
um uzunlukta olmas da isten ir. K k !baraj ve sel kapanlarnda filtren in, mansap ev
eteinden balayarak gvde iine baraj
ekseninden (baraj ykseklii + 1,5 m.) uzakla ka<lar
devam ettiril mesi tavsiy,e edilir . (Baraj ykseklii + 1,5 m.) uzakl, ekil : 51 de
gsterildii gibi, tam bir elkirdek hende
i bulun mayan, geir imli bir teme l zerin e ina edilmi
blge li (zonlu) tip gvde iin verile n limitle re
gre saptanmt
tadr .

r.

Filtre tabakas, vadi tabanndan yamalara doru


, suyun uzun zaman kald yksek su
seviy esine kadar devam ettiril melid ir. Dren filtre
talbaJ<as nifo rm kalnl 1 kta olmal ve
yerletirilmesine zel itina gste rilme lidir.
Herhangi bir kesim de bu filtre, mansap topu
undan
balayarak, 'baraj eksen inden (o kesim
deki baraj ykseklii + 1,5 m.) uzakla kadar
devam
etme lidir.
Bir

homo jen tipte daihi ariye t yerind en alnan malze


meler az ok deiik geir imlilik te
olabileceinden inaat srasnda geir imsiz
malze me!er in ortalara ve geir imli malze meler
in
de evlere doru konulmas ve byle ce bl,ge li
(zonlu) tipe doru yaklalarak 'bu tipin stn Jklerinden yararlanlmas gere'kir.
Kk baraj. glet ve sel kapanlarnda homojen
tavsiy e edi[en ev eimleri Tablo : 18 de
maruz olan ve olmayan durum lar ayr ayr ele
alnm,
rak snf verilmitir. Dol,gu, bu topraklarn herbi
rinde n
larn herha ngi bir karm ile de ina
edile bilir.
kullanlmas

e)

tip veya deitirilmi homo jen tipte


gsterilmitir. Burada ani boalmaya
bir ev grubu iin birde n fazla topayr ayr ina edilebilecei gilbi !bun-

Blgeli (zonlu) tip dolgulardaki evler :

Gerek baraj ve glet lerde ve gerek se kapanlarda


en ok kullanlan sedde tipi blg eli
dolgu tipidi r. Hu tip, orta kesim inde geir imsiz
bir ekirdei ve 'bunun iki yannda geir imli
blge leri :bulunan kesit eklinden ibare ttir.
Geir imli bfge ler i'te1ki geir imsiz ekirdei
rter, deste kler ve korur lar. Membada!ki
geir imli blge ani boalma srasnda dol'gu evin
in kaymasn nler, mans aptak i ise szma
izgis ini dren bir dren ve filtre devi grr
. Geir imli blge ler kum, akl, ta veya ka122

r---1

1
--,--..1

Bar aj ekseni

3. 00 1 - -

_,.- _...:_ Q!;rimli

Geirimli - __

'

t-

2:

Syrma kazs

Tab ii Z emin

MAK SiM UM EKiRDEK

H-ffltl]

i BULUNMAYAN BARAJDA
Ve PDZiTiF ; EKiRDEK HENDE
DE
RiN
ZE
EL
T~M
Li
iM
GEi

ij?A*Hm

GERM:z ~EME~- ZERNDEK.

~
J.
.........
~---.~--

MiN iMU M EK iRD EK

YA DA,~P'ozi:riF EKRDEK
CEKIRDEK
RINDEKI BAR AJD A - MINUMUM
TEMEL UZE
.

~ '"'"~.,...__-

- .:.,.__

ekil : 51 -

......
w

"'

-----<

HENDEG

BULUNAN

a
ekirdek boyutlarn gst erir em
Blgeli dolgu tipinde geirimsiz

GERML
)

ya dol,gu ya da bunlarn eitli oranla rda karmndan


ibaret tir. Bl,ge li tipte geiri msiz ks
mn herhangi bir seviye deki yatay genilii
en az 3 - 4 m. -olmak zere bu seviyede'ki dolgu
derinliine . eit veya ondan fazla olmaldr. Bu
geniliin maksi mum deeri mevcu t geiri msiz
malzeme miktar , gvde nin stabilitesi ve szma \kriter
leri <gz .nne alnarak snrlanr. Geirimsiz blgenin minim um genilii ise inaat makina
larnn alalbilmesi husus u ile kritik p
narlama eimi (id gz nne alnara'k
saptanr. Blge li tipler, civard a mevcu t her
tr malzemenin kullanlabilmesini ve dolguda daha di'k ev
eimlerinin alnmasn mmlkn kldndan
ayn ykse kliktek i bir sedde de dier tiplere
oranla daha kk bir 'hacme ihtiya gste rir ya
ni daha ekonomi'k olduklar gibi daha stabl da olurla
r. Bu tip kesit seilin ce gvdede temel den, dolusavaktan ve dier sanat yaplarndan kan
kaz malze meler inin de kullanlabilmeleri
imkan dahiline girer .. ekil : 51 de blge li bir sedde
de'ki geiri msiz e'kirde'k boyutlar verilmitir. Bu boyut lar genel olara1k arkalarnda
su biriiktiren glet ve 'k'k barajl ar i-in uygulanmaldr. Yalnz takn nleye n sel kapanl
arnda geiri msiz ekird ek ve poziti f ekird
ek
hendei fazla nem li deildir. ekil : 51 de
, geiri nisiz bir temel e oturan bir seddenin veya
geiri mli bir temel e oturup tam bir poziti f eird ek
hendeine (hendein geiri mli temel in
tamamn kesme si) sahip bir sedde nin
mini mum ekird ek /boyutu ve tam bir ekird ek hendei bulunmayp geiri mli temel e oturan
bir seddenin minimum ekird ek boyutu ile blgeli dolgu tipinde'ki maksimum ekirdek 'boyut u
verilm elkted ir. Geir imsiz ekirdek 'boyutu, ekil : 51 de verile n minim um boyutl ardan ince
_ise seddeye aperd eli tip ad verif.ir.
Eer geiri msiz ekird ek ekil : 51 de verile
n maksi mum boyutt an daha kaln ise o zaman
geiri mli blge ler ekirdein stahil itesin de etkili
deildir ve . bu tip gvdeye homojen tip
ad verilir ve de evler :buna gre saptan
r.
ekil : 51 de gste rilen minim um ekird ek
boyutlar hem pratik hem de teorik dn
celerl e seilmitir. st minim um genilik (3.00 veya
4.00 m.) geir imsiz dolgunun kamyon,
dozer ve sktrma silind irleriy le tanp kolayc a yerine
k-onmas ve s'ktrlmas amacyle
seilmitir. ekirdein 'herhangi bir yerind
e'ki minim um genilii "bu seviye nin stn deki dolgu yksekliinden az olmamas" 'kriter i ise ekird ek
iinden szan suyun hidrol ik eiminin
ubir den kk olmas esasna dayanr. ok dik
hidrol ik eimler ykse k . szma kuwe tleri
dourur ve iyi kalited e filtre yaplmasn gerek
tirirler ki bu ilem k9uk baraj ve sedde lerde
e'konomill< olmad gibi inaat tekniinin kontro l
de g olur. steli k ince ekird ekler temelde farkl oturmadan dolay atlam a tehlik esi dourd
uklar gibi <bylece imtiyazl akm yollar oluturarak yapy y'kma i'htima lleri de
yaratrlar.

Geir imli bir temel deki minim um ekird ek boyutu


, temef ,deki szma basnlar gz
nne alnarak kontro l edilir. ekil : 51 de gste rilen
boyut, bu esasa dayanma'ktadr. Bu minimum 'boyut ancak st ak geiri mli temel lere
uygulanr. ayet geiri mli temel zerinde
1.00 m. den daha kaln bir geiri msiz tabaka bulun
duu takdirde uygulanamaz. Eer temel de
tam bir poziti f geiri msiz hende k yaplmaz yani temel
batan sona kadar bir geiri msiz tabaka ile kesilmezse szma kontro l iin hangi metod
kullanlrsa kullanlsn temel deki szma
yk kay.b nisbeten tedric i olur ve deeri szma uzunlu
u ile orantldr. Tatbik atta minim um
szma uzunluu olarak, ekil : 39 B, 39 C
veya e 1 k il : 40 da gste rilen szma kontro l tesisleriyle birlikt e, geiri mli temel e oturan geiri msiz
ekirdein uzunluu alnr ve bunun da
en az dolgu yksekliinin 2 1/2 kat olmas gerek lidir.
Gere'k iyi bir uygulama elde etmek ve gerekse dolgu
ekirdei altnda palplan perdesinin veya ksmi ekird ek hendeinin tesirnizlii
ya da byle bir yapnn bulunmamas dolaysyle ok yk kaylb olmakszn szabilecek
suya engel olmak iin g eirim li temel lerde e
kil : 51 de poziti f ekird ek hendei 'bulunmayan
haller iin verilmi olan minim um 'ekirdek
'boyutlarnn alnmas tavsiy e edilir.
eikil: 51 de grld gilbi merkezse! bir
minim um ekird ek kullanlmas halinde blgeli bir seddenin stalbil itesini n ekird ekte bulunan
malzeme bnyesi ile ilgisi bulunmad
sylen ebilir. D evler geni ld e kabuk malze
mesinin stabilitesi ile ilgilid ir. Kaya, y
derec eli akl (GW) ve kt derec eli akl (GP) kabuk
iin en elverisiz malze meler dir. yi

124

dereceli kum (SW) ile kt dereceli kum (SP), a1 klla kark bulundu'klar takdirde elverili olurlar: Bu mlzemelerden he rhangi biri kullanld takdirde, membada ve mansapta
2: 1 evi kullanmak, talvegden ykseklii 15 m. yi amayan barajlar yani gletler iin, ani
boalmaya

maruz olsalar dahi yeter stabilite salar.

Tablo: 19, minimum ve ma'ksimum ekirdekli , bl 1 geli tip kk toprak dolgularda kullanlmas tavsiye edilen ev eimlerini gstermekted ir. ekirdek boyutu minimum ile mak:
simum a-asnda bulunan bl1 geli tip kk toprak dol gu barajlarn ev eimleri (geirimli temele oturan minimum ekirdekli baraj dahil) talbloda hal A ile .gz nne alnan ma!ksimum
halin eimleri arasnda olacaktr. Bir ev eimi takm iin birden fazla toprak snf verildii zaman, dol gunun bu topralklardan herbiri ile ayr ayr ina edilebilecei gibi, bunlarn
1

herhangi bir karm ile de ina edilebilecei anlalr.


Blgeli tip !barajlarda bl,geler baraj ya da daha ok ksma ayrabilir (geirimsiz, .
yar.-geirimli, geirimli v.s.). Bu durum elverili inaat malzemelerini n karakter ve derecelenmesine baldr. Ortada geirimsiz blgeden balayarak darya doru permeabilitelerine
gre geirimli blgeler sralanr.
Burada nemli bir husus, bir z:ondaki malzemenin bitiik zanlarn boluklar iinden borulanma yapmasn nlemektir. Bu durum gerek maksimum rezervuar hali ve gere'kse ani boalma hali iin sz konusudur. Geirimsiz zon ile yanda:ki kaya dolgu arasna kum ~ akl veya
kaya krntlarndan bir gei tabakas dzenlenmelid ir. Eer bu ge,i talbakas sadece 1 - 1,5
m. kalnlnda ise o zaman bunun nce belirtildii 1 gibi bir filtre bi-iminde dzenlenmesi
gerekir. Geirimsiz z:on ile kum- akl zanlar arasnda veya kum - akl zanlar ile kaya dolgu
arasnda ounlukla gei talbakalarna

Perdeli Tipteki

evler

ihtiya yoktur.

Genel olarak btn dolgularda ve zel !i'kle baraj ve gletlerde germsiz bir ekirdek blgesinin bulunmas arttr. Eer geirimsiz topran temini g veya ok pahal 'ise bu
takdirde perdeli tip dolgu kesitinin uygulanmasna gidilmelidir. Bu durumda membada geirimli toprak stne beton, asfalt veya elik gilbi geirimsiz bir malzemeden yaplm bir
perde konulmas tavsiye edilir. Eer geirimli malzeme kaya dolgudan ibaret ise o zaman
dolguya kaya dol gu baraj ad. verilir.
1

geirimsiz malzeme toprak olarak gvdenin ortasnda ve minimum ekirdekten in- .


ce biimde ina edilirse bu takdirde gvdeye perdeli tip gvde ad verilir.
Eer

Perdeli tip barajn inaatnda kullanacak geirimli malzemenin, inaattan sonraki oturma karakteristiinin dk olmas istenir. Kt derecelenmi kumlar tatminkar bir ekilde
1
s1 ktrlamazlar . Dzgn dereceli kum - akl karm veya dzgn dereceli a kllar iyi bir
dolgu malzemesi tekil ederler. 200 No.'lu el ek apndan daha kk dan eli malzemeden
% 5 den fazla miktar havi iyi dereceli kum - akl karmnn skmadan sonra da geirimli
kalp . kalmadn aratrmak gerekir. yi sktrlm ge'irinli dolgular olduka stalbl olup

memlba ve mansap evlerinde 2 : 1 eimine dayanabilirler ve kk barajlarda yeterli saylr


lar.
Kayadan gayri geirimli malzeme kullanlmas hali hari, burada verilen tiplerin hesab
kaya dolgu barajlarn hesabndan farksz olup 'kaya dolgu baraj iziminin ayn alnr.
Tablo

: 15, 16 ve 17 toprak seddelerde kullanlan

zeminlerin

kullanlma

. derecelerini

gstermekted ir.
125

"'en
TABLO: 15
KABA DANEL TOPRAKLARIN SEDDELERDE VE TEMELLERDE KULLAN ILMA
KARAKTERSTKLER
Ana
blm

Ad

(2)

Seddede kullanlma deeri


(3)

GW yi derecelenmi akl,
kum akl karm, az veya
hi ince yok.
akl

ve
akll

topraklar

GP - Zayf derecelenmi akl,


kum - akl karm az veya
hi ince yok.

Kum
ve
kumlu

akl,

kum

akl

Makul derecede stabl, Sedde


ve barajlarn geirimli kabuklarnda.

Mil

likle kcfuklarda uygun deil


geirimsiz ekirdek ve perdelerde kullanlabilir.

akl

GC - Killi akl, kum - kil karm.

kideklerde kullanlabilir.

SW - yi derecelenmi kum,
kumlu akl, az veya hi
ince yok.

ok stabl, geirimM kesitler


ev korunmasna ihtiya gsterirler.

SP - Zayf derecelenmi kum,


kum, az veya hi
ince yok.

Makul derecede sfabl, sedde


kesitlerind e yatk evlerle

akll

(4)

iyi, traktr, lastik tekerlekli,


elik silindir.
yi, traktr, lastik tekerlekH,
eMk

silindir.

Max.
Birim
a. t/m3
(5)
2.00-2.20

1.85-2.00

Temelde kulla
nlma deeri

Szma

iin

(6)

kontrolu
artlar

(7)

yi tama

ekirdek

deeri

hendei

yi tama

ekirdek

deeri

hendei

Oldukca stabl, geirimsiz e-

yi, sk kontrol, lastik teker-

lek, kei

aya

silindir.

1.95-2.20

Olduka iyi, lastik tekerlek,


kei aya silindir.

1.85-2.10

yi, :traktr

1.80-2.10

yi tama

Etek hendei

deeri

veya

yi tama
deeri

yi tama
deeri
Younlua bal

yi, :traktr

1.60-2.10

kullanlabilir.

olarak iyiden
zayfa kadar
tama deeri

akll

topraklar

ok , stabl, sedde ve barajla


geirimli kabuklarnda.

rn

karakteris tikleri

Makul derecede stabl, zel-

GM -Milli
karm

Sktrlma

Old.lka

SM - Milli kum, kum - mil


karm.

SC-kilM kum, kum -kil


karm.

stabl, zellikle kabuklara elverili deil, Gei


rimsiz ekirdek ve seddelerde kullanlabilir.
Olduka stabl , takn kontral yaplarnn geirimsiz ekirdeklerinde kullanlabilir.

yi, sk kontrol, lastik teker-

lek, kei

aya

silindir.

Younluu bal

1.80-2.00

olarak 'yiden
zayfa kadar
tama deeri

Orta, kei aya silindir, !astik tekerlek.

lyider zayfa

1.70-2.00

kadar tama

deeri.

hibirey

Hibirey

Memba hals
ve etek drenaj
veya lmyular.
Memba hahs
ve etek drenaj
veya lmyular.
Memba hals
ve etek drenaj
veya kuyular.
-

Hibirey

TABLO:

16

NCE DANEL TOPRAKLARIN SEDDELERDE VE TEMELLERDE KULLANILMA KARAKTERSTKLER


Max,

Ana
blm

Seddelerde

Ad

(1)

kullanlma dee~i

Sktrlma zellii

Birim
A. t/ml

(4)

(5)

(3)

(2)

Temelde kullanl
ma deeri

Szma

iin

kontrol
artlar

(7)

(6)
~

ML-Organik olmayan miller


ve ok ince kumlar kaya toz. lar, milli veya Plastisiteli killi
miller.
Miller
ve
killer
LL<50

CL - Organik olmayan ve alaktan orta dereceye kalar


plastisiteli killer, akll killer, kumlu killer, milli killer,
yasz killer.
OL - Organik miller ve alak
plasNsiteli organik milli killer.

--

MH - Organlk olmayan miller,


ve diyotomeli ince kumlu veya milli topraklar, elastik miller (yksek
plastisiteH)

mikaistli

Miller
ve
killer
LL>50

-Yksek
Organik
Toprnklar
N
--1

CH -Organik olmayan
Yal killer.

killer,

OH - Orta dereceden yksek


dereceye kadar :lastisiteli
organik killer, organvk miller.
ve dier yksek
Organ ik topraklar.

Tu~ba

stabilite, uygun kontrolle seddelerde kullanlabiHr .

iyiden ktye kadar esasl skontrol, lastik tekerlekli silindir, kei aya silindir.

1.55-1.95

Stabl, geirimsiz ekirdekler


ve hallar.

Ortadan iyiye kadar keiaya


silindir, lastik tekerlekH
silindir.

1.55-1.95

Zayf

1.30-1 .60

stabilite, hidrolik dolguekirdeklerinde


kullanlr, siHndirle s~ktrlm dolgularda arzu edilmez.

Ktden ok ktye kadar,


Kei aya silindir.

1.15-1.55

Orta derecede stabilite, yatk


evi erle ince ekirdeklerde,
hal ve seddelerde.

Ortadan ktye 'kadar


kei aya silindir.

kullanlmaya

elverili deildir.

Etek
veya

yiden ktye

Ortadan ktye kadar kei


aya silindir.

Seddelerde

ok zayf akc
olma nitelii

kadar
gc .

tama

Hi

Ortadan ktye
kadar tama
gc, ar
oturma.

Hi

Zayf

lu

barajlarn

Ktden ok ktye ,kadar,


kei aya silindir.

naatta kullanlmaz.

Sktrma

kullanlmaya

Hi

gc

elverili deildir.

Seddelerde

Zayf tama

tatbik edilmez.

Ortadan
1.20-1.70

zayfa

kadar tama

Hi

gc.
1.05-1.60

ok

"

zayf

tama

gc.

Hi

Temelden temizlenmesi

hendei
hiobirey

......

T~~LO ~-1.?;

1\)

OJ

~
Grup
~

o__fJ

cf)

GW

GP

'T_~R~}<Jr\;fA[iE.MELERiNirVlHE:NoisC_@ x<SfJutill~Y-O~l!AsiLME:tq~:t(~i~~B.11

nemli z.ellikler
-. 'e_iHi kullan :::/erleri ic;.in izaf'i u~9unluk de-rel.e!>r .::..:.' v<- Sk~hr\rn n~an\ mol.e- lopra'k &oro)lar
~~2.e~holde ' ken do::~"" halde. ve do'j~"'" :, mesi olarak 1-lomo_ Cek:rMem\:
m.
sel
. ....
... _
9e.r,.'r9elil: iken ko:""a ha\J~ iken
lene\:;J,....e . jl!"
c:ie. I:.
O on kop\,,."',
direnci .. _ ....,J :kabilme '' 1\ - 1 " dol3u f
f'<\evcot
oze '3 .1.../
' \
is.e
ise
'se
!y/ derecelenrfJ's akl, kum akl kar. mla-J G .
:~? ~ :";
lhrt1al ed:lebn;, ok.i~; ;,.
ok.~'.'.:); \.
r, ince done/eri az ve.ja h' olrna:,an roolueme.fer erm'1
1~ . . ' 3 ~1
~ - ~ r1
'f.'
. .il.
~- .-:~
kt derecelenm
,.
akl,kum
akl karsmlar lncej k
~
,
,
o aecr
...
lhmol ed:lebi/'r
'~: ~
daneler a. ve-:a hc olma~dn malz.eme\er ..
J
_! il'"....: ~ 2 ~

ISk~hrol,..,

<;,T;p:k_;;,,:

s,..,~hr\,,,,~

~-- - ~

,~,

i;.:, ..;~~

GM
GC

fSll\\I cakllar,kf derecelenml; ; ak/ kurn .


lslH , kar ., rrlar
1<11Trakl\ar, Ht derecelermi ok\ kum

k;t

~or
i!C

1l:i derecelenm
is
.

SP

Kl ~;;:-ecelenr:~ kurnl~r ve c;.a ktl. kum ar


ince tuneleri Q2 -e:: a n:c o lmo~at l'J\Q\.emelc-.

kumlar

ve. ccl:.l \, kurvlar inrejG

sc
ML

lror9anik.Silr;;e. ok nc.e. kur11\o,r; tounu.oz.


plas~:k .siltli ~e~a ki\\\ 'nce. kurn\c:r
. .

'

Geirimi;

jC k '
o '"'

liilo5eirimiz

'-:i

OL

"l
Slr,

IG ec:; r; Nl>;l

o.r1

lo."l;tr
..; ..

'

Orta

.;

;~;

or+Q'

Az

Or~o.

Or t.:

Crto.

Plsl:s:leL; ~or5ani k kil lfr,1'5!1

killer

OH JO~ladan ~~b.e'.:je Pl 5.~;~:leL: or.'}"nik.


k\~;::r.

\Ge'r;MS;2.

Za~vt

"'i".e . 1

Zo::f

.,

-~

1~~

;'.':!;

Orta

li~~

5 ...

::

~-~7~

10

.;.6tl

8 ..f: 7

~ 21~

kr\HI<

10

il

3 '

,7

..

il

il

12 ;

8 '.

12

12;

13 '

13

t3 .

ik"i~l<.

Ort-o..

__

: oz.lo.

z O.":jf

10.

I 8

Ero~':l'
kl.
r~r..

H.o~u: d; .j

10

,.. , ,.,,_,

10

kr
f.llr_

Turbn ve. or9ar1ik. . l ,~~~l_arJ

.. . _ _ _____ _

-- -- - l -1-

IO l 14

'

Ort.

Za'j ~

Eroz~or

Faz.\a.

l
1

Pt

..,.

5 .1 6

~- -

-~

ise

Za.:-:f

1 - .:,'

l:a ~ll\:ro~.~on

~; i\Ci Or~a

~?:.

12

' '~e

oda.

Fozl()

~~
...
-4 ,,.,

;:,.

IGe.'r'm~.

lnoraarll<

J::lksek

.~

.;. _

~ ~U T~l

.J

sill:le.r dl .... a\-oMe\i ve'-'o. ince M:k< ::ioroer,'r~: ,.,_, 'Lz r


J
'
"'
"'
J ' 1 12
l b.rv\u
"e.':JCI silh; ll'ra\do.r. elastik
sil\ler. '0 ~er
""' vno. o a::;t

~. - ;

;,2

al:.l\

A z.

Or9aqik si lrler\/ealQl<.1'./iisHsi\e.de.organik-~r:e.s-iri~ za"f'


s . 1
t<Onn, \

ok '::l'.o._

Cok az

Ge..lr;IY\5z ;~; i\ oda


~or gec;;r:~
li i/o 9er)r'm5i

:,
j'hmo
~ ll~b:l;r

..J

CL

CH

ecrm

Al ok \ an orlo derece.~e dogrv. .P.la~t'~:\ede l11or


ganik k'll er, o!:.\l kuml. killer, 5ltli kil ve:a~lLkil
r-rc,

i~I.
....

:~

:.:.

kum-Si\t jargelr:m

Killl kumlar, k+ der ece \enm;~ k~rv


k.il kcr;~lYllur

MH

ge;,;,.._

Ihmoled;leblir

Geirimsiz ;~, il c.dQ J Cok az

h
, olma~on mal.eme I
tanefer 9z. ve~q
er.

kurrlor,kf derecele.rrn:
SM ~ilfli
kornlar

~;

sz.

kar~mlar

sw

ge:rimll

i.-JJ
-~ra
~
.. ,; __ ......

8 ~:

14 ;,. ~

14 .

. '

-.. d

) 7J..,
-.r.
':: -*.

..

-: 'ii.~

.....

_ ~-,~_.,
. .. ~ ---~1
~rt -

',. '~. r-r'"Ji t:lllt.,r-.-f

TABLO:

18

STABL TEMEL ZERNE OTURAN HOMOJEN TOPRAK DOLGU KK BARAJLAR N


TAVSYE EDLEN EVLER

Hal
A

Ama

Tip

Homojen
modifiye
homojen

Modifiye
homojen

yadJ

Kapan ya da
depolama

A
Ani boalmaya
maruz (1)

snf

Memba

Mansap

evi

evi

Geirimli

Elverili
deil

Evet

GC, GM, SC, SM


CL, ML
CH,MH
GW, GP, SW, SP

2 1/2 : 1
3: 1
3 1/2: 1
GeirimH

2: 1
2 1/2 : 1
2 1/2: 1
Elverili
deil

GC, GM, SC, SM


CL, ML
CH, MH

l'\J
CD

(2)

GW, GP, SW, SP

Hayr

Depolama

Toprak

3:1
3 1/2 : 1
4: 1

2: 1
2 1/2 : 1
2 1/2 : 1

(1)

YKSEK REZERVUAR SEVYELERNDE UZUN DEPOYU MTEAKP SU YZEYNN GNDE 15 cm. VEYA
DAHA BYK HIZLA DMESi.

(2)

OL VE OH TOPRAKLARI HOMOJEN TOPRAK DOLGU BAHAJLARIN BYK KISlMLARI N TAVSYE


EDLMEZ. Pt TOPRAKLARI ELVERiSZDiR.

....w

TABLO:

19

STABL TEMEL ZERNE OTURAN ZONLU TOPRAK DOLGU KK BARAJLAR N TAVSYE EDLEN EVLER
Hal
~;: 'l ll.

- ---..--c-

Tip

Z.onlu, aMinumum,.
ekirdekli (1)

Ama

Ani boalmaya
maruz (2)

Herhangi
Kritik deil

(4)

Kabuk malzemesi snf

Kritik deil; Kaya dolgu GW,


GP, SW (akll) veya SP
(akll)

Z.onlu, Maksimum,.
eki~dekM .

Kapan yada
depolama

Hayr

Kritik deil; Kaya . dolgu GW,


GP, SW (akll) veya SP
(akll)

Zonlu, Maksimum,.
ekirdekli.

Depolama

Evet

Kritik deil; Kaya dolgu GW,


GP, SW (akll) veya SP
(akll)

ekirdek malzemesi snf


(3)

Kritik deil, GC, GM, SC, SM,


CL, ML, OH veya MH

Memba

Mansap

evi

evi

2: 1

2: 1

GC, GM
SC, SM
CL, ML
CH , .MH

2: 1
2 1/4: 1
2 1/2 : 1
3: 1 .

2: 1
2 1/4 ~j
2 1/2 : 1
3: 1

GC, GM
SC, SM
CL, ML
CH, MH

2 1/2 :
2 1/2 :
3:
3 1/2 :

2: 1
2 1/4: 1
2 1/2: 1
3: 1

1
1
1
1

(1)

Minumum,. ve Maksimum,. ekirdek boyutlar ekil: 51 de gsteri ldii gibidir.

(2)

Ani u boalma, yuksek rezervuar seviyelerinde uzun depoyu mteakip su yzeyinin gnde 15 cm. veya daha byk hzla dmesidir.

(3)

OL ve OH topraklar, toprak dolgu barajlarn ekirdeklerinin byk ksmlar iin tavsiye olunmaz. Pt topraklar elverisi2!dir .

(4)

Ani boalma, membada geni bir geirimli kabuu .bulunan zonlu bir gvdenin memba evini etkilememektedir.

Sedde Detaylar :
Kret Projesi (kret geniliinin saptanm as) :
Bir toprak dolgu baraj ya da gletin kret genilii aadaki faktrler g'Z nne alna
rak saptanr.
Dolgu malzemesinin trne bal olarak normal su seviyesinde dolgu iinde oluacak szma iin gerekloi minimum uzunluk,
1)

2)
3)
4)

Seddenin ykseklik ve neni derecesi,


Sedde stnn yol olarak kullanlp 1 kullanlmayaca,
inaatn makine ile skt-rla!bilmesi.

Minimum kret genilii o biimde alnmaldr ki, dolu rezervuar seviyesinde gvde iinde yer alacak szmalar gvenilir bir szma eimi oluturabilsin. Bu faktrlerin belirlenmesi
pratik ynden g olduu iin, se;.dde st genilii ampri:k (deneysel) - formllere gre bulunur. Kk baraj ve gletlerde minimum gen i lik 4.00 m. olmak zere aadaki formln
uygulanmas tavsiye edilir:

h
b =-+3.00 m.
5

Burada:

'b = m. olarak kret


h

geniliini

= m. olarak dolgu

ykse 1 kliini

gstermektedir (talvegden itilbaren)

Tekrar belirtilmelidir ki minimum kret genilii 4,00 m. alnmaldr. Bu art, ma'kinalarn alma kolayl iindir. Ancak kret stnn yol olaralk kullanlmas halinde geniliin
10 m. ve yksek seddelerde minimum kret geniliinin 6,00 m. alnmas tavsiye edilebilir.
Kret y:cn yamur ve r:cgar erozyonundan korumak, trafik dolaysyle anmasn nlemek ve zerinden geite amur olumamas iin buraya en az 0,25 m. kalnlnda bir
1
stabilize tabakas serilir. Kret st nemli bir devlet yolu olara k kullanlacaksa genilii ve
stabilize malzeme ;kalnl karayollar standartlarna gre saptanr. Kretin ayn zamanda yzeysel drenajnn da salanmas gerekir. Bu art, ya krete en az 7,5 cm li'k bir bombelik vermek ya da kret yzn % 2 - 3 arasnda memba tarafa doru eimli yapmakla yerine getirilir. Mansap evi, memlba evi kaplamas kadar salam hir kaplamayla erozyondan 'korunmam olduu srece ikinci metod tercih olunur.
Kret ok ilek bir yolun bir parasn tekil edecekse her -iki kyda lbirer korkuluk
gerekir. Baraj ya da glet yaplmas halinde me\llkiin turistik deerine
gre arabalar iin park yerleri ve u noktalarnda dn yerleri de ngrlebilir.
Bir sedde topra ne kadar sktrlrsa sktrlsn bu, hem gvdedeki konsolidasyon
ve hem de temeldeki oturmalardan dolay bir tasman yapacaktr. Ancak gvdedeki konsolidasyonun byk bir miktar , maksimum Proctor skt rlmasndan ve tabakalarn zerindeki
yk tesirlerinden dolay inaatn devam srasnda meydana gelir. Oysa temellerdeki oturmalar daha yava olutuundan inaat bittikten sonra da devam eder. Bu oturmalar karla
mak ve daimi bir aokme pay (kamber pay) salamak iin sedde kreti inaat srasnda

tertibatnn yaplmas

J)

proje kotundan belirli bir miktar y'ksek yaplr. Genel olarak nislbeten skmaz temellere
oturan dolgularda bu milktar sedde yksekliinin ( % 1) 1i kadar ve oturmaya daha elverili
kil ve siltli temellerde ise (% 2 - 4) kadar alnmaldr. Kamber (kme) payna, sedde yksekliine uygun form verirken parabolik ya da lineer tranzisyonlar kullanlalbilir.
Gvde kretinde kamlber (lkme) pay tekil etmek zere ilave edilen malzeme itibari olup, baraj kreti civarnda evleri dikletirmek suretiyle gvde ykseklii artrlm olur.
Kamber _(oturma) pay liavesinden dolay gvde kesitinde oluan deiimler stabilite iin
ev seerken hesaba katlmaz.
131

ekil : 52, 14 m. ykseklie sahip bir seddede alnacak oturma pay ile kretteki geirimli ksm iin dnlen minimum boyutlar gstermekted ir. Bu sedde sert temel zerine oturmaktadr, 'Oturma pay 15 cm. dir ve bu pay iin sedde tepesi civarnda evler diikletirilmitir. ekilde seddenin merkez hatt profili ve ekirdek hendei tabanndan itibaren dolgu yksekliine uygun biimde verilmi kamber pay diyagram gsterilmitir. ekil :
de, ok dar geniliklerden 1 kanmak iin zon lu ksmlarn kretleri civarnda yaplan dei
iklikler de gsterilmitir. Bu halde geirimli ksmlarda inaat gl douracak dar genilikleri nleme-k iin g eirimi ksm baraj kreti civarnda darlatrlmtr. Siktrma makinalarnn almasna 'Li'ygun bir saha temin etmek zere geirimsiz ksmn minimum kret geni
i-ii 4,20 m. alnmtr.
Yaplan bu deiikliklerin bir faydas da germsiz zemnn don mntkas altna indirilmesi ve dolaysyle yzeye yakn ksmda oluaca'k atlama ve bzlmelere yer verilmemesidir. Bununla birlikte geirimsiz ekirdek tepesinin, rezervuar dolu iken Q'Vdedeki ar
sznty nleyebilmek iin maksimum su seviyesinin bir miktar stne karlmas yararl
olur. Geirim~1 iz zon, drenaj salamak iin mem1ba tarafna doru eimlendirilmitir.

Hava

pay:

Sedde kret seviyesi . (oturma paysz) ile gldeki su seviyesi arasnda1 ki dey uza1 kla
hava pay ad verilir. Seddelerde genel olarak bir normal hava pay ve bir de minimum hava pay terimi kullanlr. Normal hava pay, kret seviyesi ile normal su seviyesi arasndaki farktr. Minimum hava pay ise kret seviyesi ile hesapta gz nne alnan maksimum
ta'kn dalgasnn oluturduu maksimum su seviyesi arasndaki farktr. Normal hava pay ile
minimum hava pay arasndaki fark ta dolusavak ykn oluturur. Dolu savak kontrolsJz
bir yap biiminde ise, dolu savakta akm halinde daima bir yk var demektir. Dolusavak
kapakl i.se minimum ve normal hava paylarnn ayn olmas mmkndr. Normal hava pay,
gldeki su seviyesinin uzun zaman ayn kotta kalmas hal'inde gereken artlar yerine getirebilmelidir. Bu durumda hava pay, don etkileriyle gevemi ve sorira kuruyarak atlam
geirimsiz malzemeden szmay nleyecek kadar byk olmaldr. Bu hal zellikle CL veya
. CH malzemelerini n kullanlmasnda ve ok souk ve ok kurak iklime sahip blgelerde nem
kazanr. Hava paynn ayn zamanda glde oluan anormal iddetli dalgalarn seddeyi ama
sn nleyecek mertebede olmas g erekir.
Minimum hava pay, hesap taknnn meydana gelmesi halinde dalgalann dolguyu
nlemelidir Minimum hava pay ayn zamanda _seddenin tahmin edilen oturma miktarndan daha olk oturmas halinde de doabilecek tethikeleri ve dolusavak ile dier tahliye
tesislerinin 'kt almasndan doabilece1 k riskleri karlamak iin de dnlr Ayrca hesap taknndan biraz daha byk takn gel mesi ihtimalini de gz nne almak gerekir.
Baz hallerde, zellikle maksimum muthtemel taknn projede esas alnd hallerde, mini-
mum 'hava pay, kapak ya da vanalarn almasnda insan tarafndan yaplan hatalar veya mekanik dzeneklerde oluan arzalar nedeniyle koitrollu dolu savak veya dipsavak tesislerinin
kt almas sonucunda suyun sedde zerinden amasna engel olacak ibiimde saptanabilir. Byle hallerde dalga etkileri veya dier etkiler genellikle hesaba katlmaz.
amalarn

Hava paynn teorik bir biimde hesab, dalga yksekliklerin in ve yerel artlarn tam
olara1k bilinmeS'i ile mmkndr. Bir rezervuarda rzgarlarn oluturduu dalgalarn ykseklii
rzgarn dorultu ve hzna, rzgarn sresine, gl fetch uzunluuna, su derinliine ve rezervuar geniliine baldr. Fetch uzunluu ibir gl mntkasnda ha'kim rzgar dorultu
sundaki gl uzunluuna denir. Bu faktrlere gre hesap olduka kompleks bir zm yolu
g_stermektedir. Bu bakmdan yaplan gzlemler ve deneyler sonunda saptanan baz amprik
(tecrbi) formllerin kullanlmas uygun grl mektedir. Bir seddenin eimli yzeyi dalgalarn eik dzlem boyunca trmanmalarn kolaylatrmaktadr. Sedde evi ne kadar dik olursa
dalgann trmanma ykseklii de o kadar az olur. Fakat buna karlk dalgalarn arpma kuvveti byk olur. Gerek dalga ykseklii ve gerekse bunlarn trmanma zellii hakikndaki eksik doneler dolaysyle yaplacak 'hesaplar yukanda da beHrtildii gibi amprik (deneysel)
formllerden datha kesin sonular vermeyecektir .
1

132

1
Tabii zemi
-~~~+=:-"'---:>'-l~~~--t--,,.,,-~~310

--~~-+~~_,,c-+:--~----,..-.f

---

ekirdek he dei
taban

~~_,300

'--~~--'~~~~'--~~--'~~~---.~~~-'-~~~--'-~

BARAj EKSEN BOYUNCA PROFL

1-

1
s.oo
., Oturma pay
r"""o~.-2-5-m-.-S-ta_b_li~ze____ __

~.

-..,

--~5cm

316.00
"'*==

E.Y.S.S
31520

==w

.:J

CD
8 A RAJ

. .

~ ---- ---

ENKESI TI KRET DETAYI

. 316.15 .\

.--~ '"~ ~-- ~

BARAj EKSEN BOYUNCA VERLECEK OTURMA


PAYI
ekif

: 52 -

H = 14.00 m.

(H

= 1400 _m YKSEKLK __~)

yksekliindeki

bir seddede verilecek <>turma

pay

ve kret

detaylar

133

Amerih inaat mhendisleri birliinin dalga yksekli klerinin tahmini


n nerdii
ampri!k formlle r Bureau of Reclamation tarafndan da uygun grlere k
ka1bul edilmitfr.
Aadaki

talbloda bu deerler verilmitir.

Gl (fetch) uzunhu
Km.
1.6
1.6
4.0
4.0
4.0
8.0
8.0
8.0
16.0
16.0
16.0

Rzgar hz
km/saat
80
120
80
120
160
80

:120"' ~ --
160
80
120
160

Dalga yksek!lli
:m.
0.71
0.90
0.96
1.08
1.17
1
,.. J .1
. 1.19
1.44
1.35
1.62
1.83

Hibir gl sahasnn hi olmazsa btn yap mr boyunca en yksek rzgar


hzlarn
dan masun kalaca sylenemez. Ancak gl sahalarnn ounlukla vadilerd
e olmas onlarn
devaml ve iddetli rzgarlara maruz kalmasn nleyeb ilir. Bu artlar
altnda rzgar hznn
120 km/saat ve hatta 80 km/saat alnmas mmkndr.
Memba evleri ta dolgu ile kapl kk barajlarda dalgalarn sedde zerinde
n amas
n nlemek iin hava paynn, dalga yksekliinin 1,5 kat
alnmas yeter grlme ktedir.
Normal hava paynda 1.60 km/saa t rzgar hz , minimum hava paynda ise
80 km/saat rzgar
hz gz'nne alnmaldr. Bu hallerde ve dier artlara gre
saptanan minimum ve maksimum 'hava paylar aadaki tabloda verilmitir.
Gl seddelerinde veya k1k barajlarda (memba evleri riprapl) gz nne
alnacak
normal " ve minimum hava paylar :

Fefoh uzunluu
(km.)

Normal hava
(m.)

1.6 dan az
1.6
4.0
8.0
16.0

1.20
1.50
1.80
2.40
3.00

pay

Minimum hava

,pay

(m.)

0.90
1.20
1.50
1.80
2.10

ak souk ve ok kurak iklim blgeler inde ina edilen ve geirims iz ekirdek


ksmn
da CL ve CH zemin gruplar hakim bulunan dolgularda ve Fetdh uzunluu
4 km. ve daha az
olan gllerde, yukarda verilen hava pay det:rlerinin bir miktar artrlmas
gerekir. Ayn e
kilde memba evinde ta dolgu yerine dz yzeyli kaplama kullanlmas
'halinde de yukarda
verilen hava pay deerlerinin % 50 orannda artrlmas tavsiye edilir. n'k
byle yzeylerde dalga trmanma ykse'klii, riprapa kyasla artmaktadr.

Memba
a)

evi korumas

Geneli:

Bir toprak barajda memba evnn, dalgalarn tahrip edici etkilerin e kar
korunmu

olmas gerekir. Baz hallerde ise ksteibek gibi kazc ve oyucu


hayvanlara kar tedbirle r d- .

nlmeliodir. Memba evinin korunmasnda en ok kullanlan tahkima


t tipleri ta dolgu (rip-

rap)

(istifli veya istifsiz), pere ve beton kaplamalardr. imdiye kadar eskiden


kullanlm
tiplerden elik kaplama, asfalt kaplama, prefabri ke beton blo'klarla kaplama
ile st
ve it rgleri, imento ve kum torbalar saylalbilir.
dier

134

Koruma tipin in seim i :

b)

er baraj zerinde yaplan_ gfle m ve incel


Amerika'da 5 ila 50 yl hizmetli 100 kada
melerden aadaki sonu lar karlmtr.
geldii
ortalama % 5 orannda hasa rlar meydana
1 -:- istifs iz ta dolgu tahkimatnda
s dolaysyle)
(uygun byklkte ta kullanlmam olma
1
(tek sra olmas
orannda hasar meydana gel dii
2 - Kuru pere tahkimatmda % 30
olmas dolayrsyle)

ve elas tik

zell ikler inde n ve elas tik olmamasn


Beton kaplama ta!hkimatnda ise yapsal
geldii saptanmtr.
dan dolay % 36 orannda hasar meydana
elveril'i ollarn memba evlerini korumakta
Bu ince leme ler zel likle istifs iz ta dolgu
az bakma ihtiya gstermatn hem ucuz olmas hem de
duklarn gstermitir. Bu tip tahki
Ame rika'da
kabul edile bilir. Bu stnl dolaysyle
mesi en !bata gelen stnl olarak
sedde ve
n
bt
tipi talhki matn seimi hemen hemen
olduu gibi yurdumuzda da ta d9lgu
n bu malzemenin
larn gst erdik leri dayan'kllk lbaza
barajlarda tercih edilmelkte dir. Ta dolgu
tion ina etsavu nulu r klmaktadr . Bureau of Reclama
ok uza1klardan tanmasn olumlu ve
yolu ile tanmasn
360 km. dem iryol u ve 40 km. lik kara
tirdii bir barajda ta malzemesini
arak bir
s of Engineers ise 270 km. den ta tay
gere ktire n bir ocaktan salamtr. Corp

3 -

serddenin

memlba

evini

korumutur.

k bu
birer alter natif olduiklar ve genel olarn
Bununla beraber lbu 'hallerin ok ekstrem
mayaca daima dn zel likle yurdumuzda savun.ila
kadar 901k uzak mesafeden ta taman
nlmelidir.

kaplamann da son derece pahal


Ta ocaklarnn ok uzak ve beton

olduu yerlerde,

ek uygun
, bu takdirde kuru pere tahkimatna gitm
civarda kk kapasiteli ta ocaklar varsa
halinde
yerle rde ve kaya kalitesinin stn olmas
olur. Pere kaplamalar buz et:kileri olmayan
oturma
dan
klarn
oldui
tik
ta dolgulara .kyasla daha az elas
uygulanmaldr. Bu tahk imat tipi,

verir .
ihtimali az olan seddelerde iyi sonu
yeremesinin ok uzaktan tanmas gereken
. Beton kaplama tah'kimatlar ise ta malz
kar dan kaplamalar kme, atlama ve tahribata
lerde ekonomik ve savunulur olurl ar. Beto
iyice
rinin
stikle
kteri
l ve gvde malzemelerinin ve kara
yankszlk sebe pleri yle, sedde teme
oekon
rinin
tiple
n kaplama ile ta dolgu tahk imat
saptanmasndan sonra kullanlmald.r. Beto
bu
e
syl
mada daha yksee trmanaca ve dolay
mik kyaslanmasnda, dalgalarn beton kapla
n gz nne almak gere kir.
halde daha byk hava payna ihtiy a olaca
beton blokdier tahkimat tiple ri prefabrike
Mem:ba evinin korunmasnda kullanlan
kullanl
rn
bunla
kar m ve elik kaplamalardr ki
lar, bitm l kaplamalar, imento - topra k
kaplal
Bitm
temi n artnn iyice incelenmesi gere kir.
masnda arazi artlar ile malzeme
lik kulladeneme safhasnda bulunduklarndan imdi
malarla toprak - ime nto karm henz
kaplamalara
e beton blok larla eliik kaplamalar ise dier
nlmalar tavs iye edilemez. "Prefabrik
arn derzblokl
n
beto
nllar ok . azdr. Prefabrike dem irli
kyasla ok pahaldr ve tarih i kulla
ca ta:hri p
e derz ler !bozulduu takdirde tahk imat kolay
lerin in yapm itina ister ; dalga etkil eriyl
ci yaplarda suyu
.toribalaryle yaplan tahk imat lar gei
olabilir. St dallar ve ime nto kum

bol oan akarsularda kullanlmaldr.

c)

stifsiz ta dolgu tahkimat :

.
m rleri aa rdaki zelli:kleriyle bamldr
Ta dolgu tahkimatlarnn etki ve
Kayann

Tekil

kalit esi

paralarn arl k

ve

boyutlar

dolgu kalnl
Ta veya kaya paralarnn ekli
e evnn eimi
Ta dolgularnn konulduu sedd
filtre malzemesinin tesir ve stalbilitesi
Ta dolgunun zerine konulduu

Ta

135

Ta dolgu talhkimatlarnda kullanlacak kayala


rn sert, youn, dayankl ve hava etkilerine kar mukavemetli olmas gerek lidir. Mamatik
ve metam orfik kayalarn ou, kalker lerden bir ou ve baz kum talar ta dolgu iin fevkal
ade elverilidirler. Ta dolgu iin kayann elverilili'k derec esi gz muayenes'i, lalbora
tuvar deneyleri ve petrorafik incele meler le belirlene bilir. Kk baraj ve glet gi1bi yaplarda gz
ve el muayenesi ile yaplan incele meler
yeterl i grlmektedir.

Ta dolgu kaplamalarda, tekil paralarn dalga etkile


riyle yer deitirmemeleri iin yeter derecede ar olmalar gerek ir. Baz yanl dnc
elere gre byk talarn (anroman) _
yksek seddelerde, kk talarn da alak seddelerde
kullanlmas tavsiy e edilm ekted ir. Bu'
anlay tamamen hatal olup burada nem li
kriter ler rzgar dorultusu ve hz ve de gln
afetch,, uzunluudur. Ta boyutlar bu kriterl
ere gre seilm elidir. Baraj ve sel kapanlarnda
kullanlacak ta dolgu kalnlk ve byk lkler
i Tablo : 20 de verilmitir.

TABLO:

20

BARAJ VE SEL KAPANLARINDA EVLERN TAHKMATIN


DA KULLANILACAK TA DOLGULARIN .
KALINLIKLARI VE TA BOYUTLAR! (3 : 1 EV N)
.
eitli

Rezervuar
aFetch

Ortalam a
dolgu

uzunluu

'kalnl

Km.
1.6 dan az
4
8
16
(1)

cm.
45
60
75
90

!byklkteki

talarn arlklar

ve

kullanlma oranlar

% 25 inin

% 45-% 75

byk olduu
1boyut
Kg.

% 25 inin

arasndaki

kk olduu
boyut
Kg. (1)

Kum ve kaya tozu % 5 den az

135
270
450
900

'boyutlar

Kg.
4.5-135
13.5- 270
22.5 - 450
45-900

4.5
13.5
22.5
45

Maksimum
boyut
Kg.
1

450
625
1125
2250

olmaldr.

Yukarda verile n boyutlarn en byk leri ile


yz-d eler maksimum miktarlardr . Ayrca bu boyut
una gred ir. Yuvar lak ve toplam a ta kullan
ld
Yine ev, 3: 1 den daha dik alnd takdir de (2:
Ancak 90 cm. den fazla alnmamaldr .

en kk leri yaklak deerlerdir; verile n


ve kalnlk deerleri talarn ocak ta oluta'kdir-de bunla r bir mikta r arttrlmaldr .
1) iin kalnl'klar 15 er cm. arttrlmaldr.

Ta dolgunun altida g1vde malzemesi ince


daneli ve geiri msiz zeminden olumusa
genellikle bir geiri mli tabaka kullanlr. Eer sedde
nin d blge leri geiri mli ve akll malzemeden ibaretse bu takdir.de byle bir gerimli
tabakaya ihtiya yoktur . Bu geiri mli tabakann malzemesi 5 - 90 mm. arasnda kum
ve akldan tekil edilm eli ve kalnl en az 25
cm. olmak art ile ta dolgu kalnlnn yars kadar
olmaldr. Bu tabaka kk baraj ve sel
kapanlarnda ince ve geiri msiz malzemeden
yoksun olmal fakat nem li yaplarda ve zellikle homojen gvdelerde filtre tabakas kriterl erine
uymaldr.

d)

Kuru p ere tahkim i :

Kuru pere kaplamada kullanlacak talar 'i"yi kaHteli


ve salam olmal ve perele r eve
kuru bir duvar dZ!gnl ile yerletirilmelidir . Pere
derzleri bi~birinin hizasna gelme meli ve
pereler, aralarna kk ta paralar konularak skt
rlmaldr. Pere kalnlklar 25 cm. den
az olmama!k zere tablo: 20 de verile n dolgu kalnlklarn
n yars kadar olmaldr. Burada da ta
dolguda olduu gilbi pere altna bir filtre tabakas
konulmas ngr lmel idir.
e)

Beton kapla ma:

Beton kaplam alar genel olarak pahal bir 1koruyucudur


lar. Bakm masraflar da dier tiplere oranla daha fazla olmaktadr. Bunun s~bebi beton
kaplamalarn sedde gvdesinde ve temel1de oluan kme leri izleye meyec ek kadar rijit
olmalardr. Bu !bakmdan baraj, glet ve
sel kapanlarnda mernba evlerinin betonla kaplanmas
ndan
mmkn mertebe kanlmas

\
beton kaplama kullanld takdirtavsiye edilir. Ancak baz zel ve yerel sebepl erden dolay
kaplama en az 15 cm. kalnln
de bunun u artlar salamasna dikkat edilme lidir. Beton
geirim li tabaka konulmaldr.
bir
da olmal ve kaplama altna ta dolgularda olduu gibi
farda 20 cm. liik beton kaplama kalnl yeter
Ykseklii 15 m. ye kadar olan baraj ve kapan
kaplamalarn prefab rike blok yerine,
grlm eHdir (8 km. fetch uzunluuna kadar) . Ancalk bu
lidir. Bunun imkansz olmas halinde
yerind e doklen deme biimin de olmas tercih edilme
merteb e byk boyutl u ve demirl i olmasna ayaplacak prefab rike beton bloklarn mmk n
llmaldr .

f)

it yastk 'Veya it rgle r :

r 2,5 - 5
kavak gibi kolay yetiebilen bitkiler den yaplan it rgle
arak
balan
e
lik demet ler halind
cm. apnda 6 m. ye kadar uzunlu ktaki dallarn 25 - 50 cm.
k
sap taraf evin eteine gelece bibir araya getirilmeS'iyle elde edileb ilirler. Bu demet ler
sarlr. Bu tel veya kablola r seddey e
imde ev zerine yatrlr ve kaln tel veya kablola rla
a an~kre edilir. Balant kablolar en ok 100
aklm salam kazklara, terci'han beton bloklar
erde en az 30 cm., yksek seddecm. lik aralklarla konulur. Meydana gelen rt alak seddel
sakncalar s'k sk deitirilme
lerde 45 - 60 cm. kalnlnda olmaldrlar. Bunlarn en byk
daha ok nehir sedde lerinde baarl sonular
e ihtiya gster meleri dir. Bu tr kaplam alar
ounlukla st,

verme ktedir.
Mansap

evinin korunmas

e buradaki yuzun korunmaBir seddenin mansap lbl-gesi kaya veya ta dolgudan ibarets
eri kum yada akldan oluan seddelerde
sna ihtiya yoktur . Homoj en gvdel i veya d bl-gel
as gere'k ir. Bu !korunmalar ta dolbu evlerin de rzgar ve yamur erozyonuna kar korunm
perele r salam olma1kla beraber pagu, perde veya im iksalar la salanmaktadr. Ta dolgu ve
ok nadird ir. Genell i'k le mansap evlerinin
hal bir zm tekil ettilkle rinden kullanlmalar
korunmas yoluna gidilir. Yap
im iksa, ayrk otu veya her iklim artnda yetie bilen otlarla
trleri ziraat mhen disleri tarafndan
nn bulunduu yer ve iklim artna uyacak ot ve bitki
saptanr.

Yzeysel Drenaj :
ounlukla ihmal edilme'kteSel kapan ve seddelerde evlerden gelen sularn drenaj
gorunmeyen
yamalarn9a gze ho
dir. Bundan do!ay netice de mansap evinin eteinde ve
bir drezaman
ou
de
etein
ev
iin
esi
baz oyuntu lar meydana gelme ktedir. Bunun nlenm
in
hende
bu
iin
emesi
ilerlem
naj hendeinin yaplmas gerekl i grlm ektedi r. Oyulmalarn
1k oyuntular azaltm ak ve gerek
olur. Gere
ta veya iri akl malzem esi ile doldurulmas yararl
m. genil'i'kte ve eitli yksek lik2.00
1.00
de
se yol olarak kullanmak iin mansap evleri
lerde banke tler de braklr.

Kaya dolgu !baraj ve gletler :


n ve bu-

~kirdek veya perde buluna


Ortasnda ya da memlba tarafnda geirim siz bir
kaya dolgu baraj ad verilir.
baraja
n
nun dnda stabii'ite salamak iin ta dolgu buluna
eliik veya odun gibi eitli malzeGeirim siz ekirdee perde ad verilip bu toprak , beton,

melerden

yapla'bil+r.

hem de bakm g olduun


Ortada yapld zaman geirim siz perde 'hem pahal ve
perde yukarda da belirtildii gibi
dan bu tip uygulama tavsiye edilme mekte dir. Geirim siz
dan toprak perde !hem pahal ve hem de ate'itli malzemelerden yaplabildii halde bunlar
rda kullanlmalar uygun grlmelama gi'bi baz . sakncalar olduundan 'kaya dolgu barajla
e veya son zamanlarda kullanlmaa
mekte dir. Geirim siz perde olarak ounlukla beton dem
. kaya dolgu baraj ve de gletle rde bunun
balayan asfalt betonu elverili olmaktadr. Ancak
sk sk ba'kma ihtiyac olaca hatrlanmaldr.

137

Temel

!l .

artlar:

Kaya dolgu barajlarn temel artlar bir arlk beton barajndan daJha az snrl olmasna ramen toprak dolgu tiplere oranla daha fazla artlara ihtiya gstermekt edir.
Kaya dolgu barajlar genellikle ok az kme yapan temellerde uygulanrlar.
Temelde fay, kayma blogeleri ve dier jeolojik kusurlarn bulunmas halinde bunlar
dikkatlice incelenmeli ve douraca1 klar sakncala r iin tedbirler dnlmelidir. Silt, kil, kum
ve organik madde gibi topraklarn sedde temelinden temizlenme si gerekir. Baraj ve gletlerde geirimsiz perdenin bir ekirde1k hendei yapl arak . temelle kaynatrlmasna ihtiya olduu halde 1sel kapanlarnda buna pek lzum grlmeme kte ve yalnzca bir balant
(anahtar) hendei yaplmas yeter grlmekte dir.
Ta

dolgu

artlar

Gvdede 'kullanlacalk talarn, ister oc ak ta ister yama molozu ol.sun sert, dayadona ve rmeye kar direnli, hava etkilerinden az alngan trden olmas gernklidir.
Gvde detaylarnn projelendiri lmesinde gz nne alnacak kriterler bk toprak dolgu
tipinin ayndr. Yalnz burada ev kaymalar sz konusu olmadndan, kesit minimum dolgu hacmi verecek boyutta olmal 1 dr. Bu da memba ve mansap evlerinin topra'k dolgu tipinkinden ok daha dik tutulmakla salanabilir. Bir kaya dolgu seddede mansap ev eimi, ta
larn tabii ev asna e i t veya ondan biraz yat'k alnmakla en ekonomik durum
elde olunur. nki bu ev talarn dorudan doruya, el emeine ihtiya gstermede n dklmeler i
suretiyle elde edilmekted ir. Geri elle yerletirilen talar dalha di'k ev asmda durabilirler
ama el emei dolaysyle maliyetleri ykselmekt edir. Bir 'kaya dolgu seddede normal olarak
memba evinin 2 : 1 ve mansap evinin de 1.4 : 1 alnmas staibilite ynnden yeter grlmektedir. Byk barajlarda kaya dolgu tabakalar ou zaman 2o -45 m. gilbi yksek bir yerden
dklerek yaplmaktadr. Bu malzemeler in ze r ine basnl su ya da kum sklarak sktrma
salanmaktadr . Kk barajlarda dolgu tabakala r nn en olk 0,90 m. kalnlkta alnmas
iyi bir
skma temini iin uygun bulunmutur .
nkl,

Kaya dolgu barajlarda geirimsiz perde ou kez memba evinde dzenlenme ktedir.
k adar yaplan 'barajlarda bu perdenin altna destek olarak kuru pere tahkimat konul mutur. Bu pere, ta aralklarna kk ta paralar sktnlarak tekil edilir. Bylece
'bu kaplama geirimsiz perde iin sk ve przsz bir yastk hasl eder. Bununla birHkte ykseklii
az olan ve temelde de normal gerilme meydana getiren barajlarda bu tr kaplama gereksiz
ve gayri ekonomik lbulunmaktadr. Bu yaplarda kuru pere yerine dzgn dereceli kum - akl
malzemesi ya da ocak artklar kullanlarak bir yastk tekil'i uy.gun gflmekte dir. Bu tabaka,
paletli veya lastik tekerlekli traktrle sktr la'bilme k iin en az 4 00 m. genilikte olmal
ve de 30 cm. lik taba'kalar halinde sktrlmaldr.
imdiye

Memba

evlerinin

tert ibi :

Barajlarda geirims iz perde tiplerinde ounlukla demirli beton kullanlmaktadr . Bu kaplama en az 20 cm. kalnlmda olmaldr. Alak sedde ve barajlarda oturmalarn az ve su yknn de 'kk olmas dolaysyle, demeler dey ve yatay derze ihtiya gstermezl er.
Bununla beraber uzun sedde ve dolgularda, yatay dorultuda doacak genlemelerin saknca
lar dey derz yaplarak nlenir. Bu derzler ayn zamanda inaat derzi grevini de grrler.
Betona konacak demir miktar ise bir hesap sonucundan ok tecrbe esasna dayanr. Bu demirler beton alannn bir yzdesi olarak, dey ynde % 5 ve yatay ynde .genellikle % 7 al
nr.

Son yllarda beton asfalt kaplamas da kullanlmaa balanm bulunmaktadr. Amerika'da bir barajda memba evine nce asfaltn nfuzuna meydan vermek iin su 'Serpilmi ve
sonra 10 cm. lik tabaka asfalt betonu dklmtr . Ancak bu 'kaplamann ne kadar dayanaca henz bilinmediinden, bizde de bir deney mahiyetinde kullan.lmas ve byk
inaat
larda imdilik uygulanmamas yerinde olur.
1

138

BARAJLARDA EV .STABLiTE ANALiZLER:


ius (sve) metodu ve
Barajlarda memlba ve mansap evlerinin stabiHt esi n Felle.n
Y!._8-YL51.~i.~~2l~iK~~{g_ i:;.
de 0 Dairesi metodu dk kullanlr. Her iki metodd a da ~ay!:!1 ~_
lir.
sve Metodu :

zerind e kalan alan eit


Bu metodd a ekil : 53 ve 54 de grld gibi kayma yzeyi
ekil 5 deki gibi
kuvveti
rlJk
a
'
kalnlkta 5 ila 12 adet dey dilimler e ayrlr. Her diMmin
P olarak gsveya
U
Jbasnc
N (norma l) ve T (teetsel) bileenlere ayrlr. Boluk suyu
gsteri r.
terilir. T aktif kuvveti , (N-P) tg 0 ve C.L de diren kuweti ni
boyunca etkir. Oysa dx yatay
e'kil : 54 de gsteri len U boluk suyu basnc d S yay
yle U, esas alnr.
boyunca U, basnc etkir. (U.d S=U,.d x) bants vardr. Dolays

ifadesi lbize kayma gvenli k faktr n verir. Bu


.
halinde izilirse ,
eriler
grafik
leri
kuvvet
T
N,
ifade de :E toplamlar esas alnmtr. Oysa
ilmi - sve
deitir
bylece
ve
lir
bu toplam lar yerine erilerin alanlar planime tre ile l'l8bi
S.F. = :E CL

0 :E (N-U,)
+ t :ET

metodu elde olunur.


verilmi tir.
Felleniu s (sve) metodu iin ekil: 55 de bir nmeri k rnek
ekil :

54, metodu n ayrntlarn gsterm ektedir .

ma dairesinin merkezi

/
/

/
Kayma dairesi

Herhang i eMdeki e.v

-----

---

T\

~-le't'
\

.o'l'tq~,

~~~<

~'

ekil

: 53 -

Stabilite

hesab

iin kuvvetlerin

bileenlerine ayrlmas

139

.f

KUVVE T

OIYAG RAMLA RININ

NORMA L ve TEdET SEL KUVVET


ve de 80$LU K SUYU BASINCI 81LE$ENLER

0RAF'K OLARAK ZLMES


$EKL ....

DEPRE M KUVVET

BLEENLER
EKL ... C '

SEKL .. .. b

@NORMAL vo, TEGElS EL


BiLEC:NLER

(i) $ekli iin

' x

dA:.f.d.

dV: f. dx .1.0
n f.COS"'t -= f.Sino<

dw:t-f . d<

'2
J.._Kaymo

Do/ou

.. ut.dx
----

',

ds-=dx.s0c<.

Ur-. u.sec,,c
dUr:.I'wdu sec ...
"'rw .u.ds
. =!w. Ur-d i--:

J
1
1

1
7
6- 5
4NORMAL KUVVE TLER

1
:

11

1
1

Koyma

Oain;si

Ur:)dl~. ftw:u~. dx

l-4.......

Ur:I'w fur.dx

c/~.f ( .
\ ,
\}/~~ '.~

''
l(rs

Ur

lUrJ

6
5-4 3
BOLUK SUVU BASIN LARI

YATAY BLE.EN

AIKLA MA:

@..!(jj). c.killeri in
Ur.dx= U.ds

DEY BLE$EN

T:fdT:f '!.t.dx

bileeni

"5. f .dx. Sine<.


.. r. t .dx

yo1ay

Ka

dT~ dW.Gin~~

'

. HQ Deprem kuvVQfinir ]

-.'(.n .d.c
N:{ dN,H-n.dx
=Hn.dx

1
1

d;y bileeni

: 11'. f. d x. COSo<

1
1
1
1
1

=-: .>..g-cW.,\

Ve= Deprzm k~vve.tinin

dN=dw.coso<..

Dairesi

x9

-dw.A:~-f.dx.>..

,1
1

SF., ECLt ton~~ (N-Ur)

izgileri

ekil

54 -

Deitirilmi

isve !kayma daires i metod u stabili te analizi

f'-.Daire zerindeki dolgunun yksek/ii(m).


U:Boluk suyu basnc(m) olarak .
Urc Bi/:ke boluk Suyu basnc(m) olarak
t. Birim hacim arl
tw:Suy un brim hacim arl!J
L" Yay uzunluu
C .. Kohez yon
tan?.G<rk iszl srtnmr as' tanjant
E= Deprem kuvveti
g" Yer ekimi ivmesi
>--= Oe.prrm tesir yzde si

FELLENUS METODUNA GRE STABLTE EPR

o
\'

\,.,~.

. !

'

..

':-

.. . -~:);V
~v

1x2o=r4om.
T.

5.

4.

!I ,

20

tg;5 c

NO

,,

9 /

Zon

Z.T

0.3

10

16

14

3,

'30

12

28

4,

29

!.

25

l2 ~

5.

18

-12

7 ..

-1

Zon
O.!

f,8

Teetsel kuvv.!:ler ( 2T. 't/. '20)

28

'24

ZON

12

. 119

ZON

24Xl,8X20:!164

16 )( 2 )( 20:640

Normal kuvvetler c~.r.eo-1?~ '20<2X20-25X~o: 110

119Xl,8X20-0:42 84

5X!5!5 = 27!5

Kohezyon kuvvrii (c.L)

'25

20

12

2.

EP

P=H
15

10
16

r -~r
2

m.

.~.-~ p{-) ~ 17)

~cL + i!--+si'"( !'l.,.p) -- -;;; ms +io'xo."3 ; 42a4--;Q_5


~T

640+8e4

ekil : 55 - Fellenius (sve) metodu .Ue "inaat sonu


. hali stabilite analizi .iin nmerik rnek

141

0 Dairesi Metod u : Bu metodda elkil : 56 da grld


gibi kayma dairesine etlki
eden F elemanter kuvve tlerini n teet olduu daire
0 daires idir. Bu dairenin yarap R sin

.--..
0 -dir. C kohezyon kuvveti AB kiriine parale ldir ve 0
dairesinin O merkezinden Re= R. AB
AB
kadar uzaktr. W arl deydir. F bileke kuwe t
de yaklak olarak 0 dairesine teettir.
F, W ve C kuvvetleri denge halindedir. W deer ve
dorultusu belMdir. C ve F nin dorultu
lar bellidi r. Bylece C ve F ayr ayr bulun
abilir. C = C'.L olduuna gre C' hesaplanr. C
topran gerek kohezyonu olduuna gre C' < C olmas yeterl
idir.

= __
C'

Fc

Barajlarda memba evi iin kritik haller unlardr :


1 Ani boalma hali
2 -

naat sonu hali

Mansap evi iin kriti'k haller ise


1 -

Maksimum

2 -

naat sonu hali.

rezervuar hali

Ani boalma veya deprem halinde F g~enlik katsays


1,30, dier haller de ise 1,50 dir.

A.8

\~

\
\
\

- W
.

ekil

142

: 56 -

0 Dairesi metodu ile

.ev

stabilitesi

'

--.. .

= L,

-- -- Rezervuar su seviyesinin gnde 15 cm. veya


hali denir.)

(Not:
Ani

boalma

daha

fazla

hzla alalmas

rinin izimi
Ani boalma ve malksimum rezervuar hali iin akm iZJgile

de gsterilmitir.

iziminde ilk adm, daha nceki ksmlarda anlatlm ol.an

Akm alarnn

rioin

saptanmasdr.

ekil

Bundan s_onra gerek kesitin yatay

boyutlar

V~: orannda

haline

: 57 ve 58
Freatik e

kltlerek

Ah paralarna b'kesit bulunur. Bu kesit zerinde h su ykseklii eit sayda


nsiyel izgileepota
k
rilere
kesiti
lnr. Bu paralardan izilen yatay dorular Freati k eri ile
izgile r ve
nsiyel
na gre epota
re ait noktalar saptanr. Bundan s'Onra kare ve diklik artlar
akm izgilerinden oluan a'km a izileb ilir.

dntrlm

Am alarnn Rlaksasyon

Metod u ile

de genilii dx ve
i ele alalm ve akmdenklemini bulalm. ekil :
nce ekil :
Bu zemin elemanna giriteki hz bileenleri
ykseklii dz olan bir zemin eleman izilmi-tir.
mtekalbilen .
v. ve vz olsun. G:znne alnan elemandan -ktaki hzlar
r v

izimi :

I 'k
Buz d
Bx . d X ve .v, + Bz . Z O aca tr.
Vx + Bux
Elemana giren ve kan miktar lar
uxdz

+ uzdx = u,dz + ~~

eit olacandan,

~ 4S-"'
. --::'

u:dX + ~~ dzdx

dxdz +

ve buradan,
Bux +Buz= 0
.
az

ax .

olur.

Darcy kanununa g're :

ah

Ux

= - k ax Ve

olduundan,
Ux

ah

Uz

= - kaz

potansiyel ad verilen k!h = 0

--

a0
BX

a0

Ve

Uz=

----az

ifades ini yukarya tayarak

yazlabilir.

Buradan,

a2 0
+ Bz2 = O

2
0
aax

Laplace akm denklemi saptanm olur.

iyeli zemin iindeki 3 noktaekil : ... deki kare ebekeyi ele alalm, 0 = kh potans
konusu ksa mesafe iinde
sz
deiimin
sndan 1 noktasna doru x ynnde deiir. Biz bu
r arasnda:ki 0 nin mesafe ile .
niform bir e'kilde olduunu 'kabul edebiliriz. 3 ve O noktala
aki mesafe
d0 /dx dir. Bu, 0 0 ile 03 arasndaki farkn O ve 3 arasnd
deiimi

(x ynnde)
ile blmne eittir,
u

halde,

d0
dx

0o- 03
a

Benzer ekilde 1 ve O arasnda,


0-0o
d0
a
dx =

dr .

143

....
t

KAYMA DARES MERKEZ

TOPUK FL TR ES

DARES

ekil :

57 -

POTANSYEL CIZG

POTANSYEL CZGILER

Ani boalma halinde akm izgileri ve memb a evinin


stabili te analizi iin boluk suyu basnc (U) nun saptan
mas
Not: (Anizotrop dolgularda akm ve epotansiyel
izgileri birbirine dik deildir. Bak. ekil: 64).

Kayma dairesi merkezi.

Mcix. Su Seviyesi ,

~,Freatik._cizgi

. ..!

;rl

:~ '

r
;

H
t ; i..

Jh

ekil :
.....

~
O

58 -

..KOY1'11.0,.<l_C!r_esiJ

suyu basnc (U) nun


stab ilite analizi iin
nin
evi
sap
man
ve
i
iler
izg
l : 64) .
Max. rezervuar halinde akm
irine dik deildir. Bak. eki
ve epotansiyer izgileri birb
m
ak
da
ular
dolg
rop
izot
(Ah
No t:

'holuk

saptanmas

+ ddz0
dx2

d 0

=0

a1 km den klemini

siyelleri ni bulmak gerekir. Hu iin 0


blnme si -ile elde olunur.

etd iin 0 nin x ve z e 9re i:kinci mertebe dif.era*nnin deiim orannn, bu orann 'hasl olduu mesafeye

u hal;de 1 - O ve O- 3 uzunluklarnn her ikisinin de tesirini


ait deerle ri bulmak iin eHmizde aadaki denklem vardr.

d2 0
1
-d
(0
2
2 =-

Benzer

ekilde

+ 0 3-2 0o)
Z yn iin,

d2 0
1
-d
= -2 ( 02 + 041-- 2 0o) elde olunur, 0 = 'kih n zemin
z2
a
Laplace denklem i aadaki gibi yazlabilir:

01+0 2+03 + 04-----40 ~ =


Bu

bant akm

ekleyere k an iki gzne

kare ann her

iindeki deiimini v_
eren

noktas

iin caridir.

Rlaksasyon metodu ile bu denklemleri zmek n ilk adm olarak ebeked


eki her
bir 0 deerine sahip >Olduu farzolunur. Eer bu ilk seilen deerler. nihai
deerle
re ya'kn olursa mteakip ilemler bir hayli ksaltlm olur. Bu !bakmda
n dm noktalarndaki deerleri seere'k bir tecrbe akm a izmek ve ilk deerleri
bundan belirlem ek yararldr. lk tecrlbe edilen 0 deerleri muhtemelen doru, deerler olmayac 1
a ktr. Denklemin salanmad zaman verdii F deerine artk denir.
dmn

Bu halde denklem ,

Hlaksasyon ileminin amac her dmdeki bu artklar pek kk bir


deere indirmektir. 0 nin nihai deerleri (verilen bilogilerin doruluk limitleri iinde)
bize zemin kitlesi
dahilindeki ykn deiiminin gerek bir ifadesin i verir.
Her dm no'ktasndaki artn azalt imas , o dm noktasndaki 0
deerinin deile salanr . . Denklemden grlr ki 0 de yaplan bir deime, Fo da 4 misli
bir
deime yapar. Bu deime 0 deki deimelerin ters ynnde
dir. Hesapta Fo nce 4 n kat olan bir say ile deitirilir ve sonra 0, Fo daki deimenin drtte
biri kadar ters ynde deitirilir. Bu ilem gerektii kadar tekrarlan arak eitli artklar,
ihmal edilebili r bir miktara
indirileb ilir.
itirilmesi

Dm

noktalar aralarnda bal olduundan, herhang ibir noktadaki


deiiklik, komu dm noktalarndaki artklar zerine tesir eder, 0 de
yaplan bir deiiklik, !komu dm noktalarn ayn milktar de'itirir. 0 deeri , 1, 2, 3 ve 4
dm noktalarndaki artklar

veren denklemlerde mevcuttud, 4 ksmda yaplr,


1 -

ait

Basn snr artlar belirlen ir ve seilen elbekedeki heibir

balangl'

2 -

deerleri

seilir.

dm

Her dm noktasndaki artklar sonlu farklar denklemi yardmiyle

3 ,__ 0

deerlerini

deitirerek,

noktasna

belirleni r.

srekli ilemlerle artklar kk deere indirilir.

4 1 - Fo azaltldktan ve 0 deitirildikten sonra komu dm noktalarndaki


artklar
0 deki deiiklie g're te!bdil edilir.
Nihai 0 deerleri epotansiyel izgileri n dorultusunu gsterir
ve akm izgileri . e
potansiyel i2.1gilerine dik olarak izilir.

146

Anizot ropik zeminlerde dnt rlm kesit hesab :


bu

getiini kalbul edelim. Eer


Yatay ynde 1 mesaf esinin katedilmesi iin t zamannn
mesafesinde harcanan yk h ise, yatay yrideki V hz :

= kx. . = -okx.h
1-

ve zaman t

= -.-u1 = kx12. 'h.

dir. f,ei deitirilmi .diagratrda, yatay

andan ! .mesafesi l/a olur. k,


boyutl ar gere1k uzunluklarn f/a misli azaltmasiyle elde olunac

kullana bilmek iin,


permeabilite katsaysn 1hem dey hem .. de yatay ynde

12

12

a2 .

k h - kx. J
z.

+=v
;

-)~ev

..
olmaldr. Buradan

~h bants eld~

stabili te

olunur.

hesa~!_~in -~ay~-~~~~!~!!r,~iru:nerJ<_~~J~. r ini!!. ,.~~t~n!!1~,1 :

\.---~--

ekil

.
saptan gste
: 60 da; ev eteinden geen kayma dairele rinin merkezlerinin

rilmitir.

bal olaralk a. ve ~ alar tabloEer 0 = O. ise ekilde grld gilbiS e1{ asna

dan elde edilir ve O merkezi saptanr.

00' dorusu zerinde


0 ,,= O ise o zaman ekildeki gibi O' noktas bulunur ve .
1
olmak zere izilec ek
tgy = bulunan bir seri daire iin stalbili te analizi yaplr . Ayrca
3
kk gvenlik says veren kritik
y taral alan iind.eki bit1ka daire de . analiz edilerek en
ayet

daire

aratrlmaldr.

kayma dairesi ev etebaraj ve temel zemini malzemesi tamamiyle homojen ise


0<53 ise bu duas
ev
0 <5 ve
gnn altndan geebilir. (zell ikle i srtn me as
dairesi merkezi, 81\/ ortasn
rum grlr.) Bu durumda ekil : 61 de grld gilbi kayma
Bu art sala
as 133 30' dr.
dan geen bir dey doru zerin de bulunur ve merkez
~k says veren kritik daire saptanyan birka daire iin kayma analizi yaplarak min. gvenl
Eer

maldr.

arasndaki bant:
Minim um ,bir gvenlik katsays :elde etmek iin 0 ve C
1
balan gta gvenli k katsaHomojen malzemeden olumu bir dofgu durumunda, eer
edilmi ise, etd edilen her kayma dairesi
ysnn minimu m deeri olarak bir (Fmin) kabul
banty g'steren bir eri izileb iiin, C kohezyonu ile 0 isel srtnme as arasndaki
lir (ekil : 62).
si elde edilir 'ki bunun zarf
Bu izimi bir seri kayma emberi iin yaparak bir eri aile
st 'bfgedeki bir nokta
ilki blgeye ayrr. Stalbiliteyi salayan 0 ve C deer iftler i,
1

plan

ile temsil edilmi olmaldr.


derece azaltr ve ayn zaBu yntem, taton.manla yaplmas gereken aratrmay son
stabil'iteyi temin etmee elverili
manda 0 ve C ile karakterize edilmi bir dolgu toprann
olup olmadn bir bakta anlamaa yarar.

Kayma dairesi merkezinin grafik ile bulunmas :


grafik gsterilmitir.
ekil : 65 de kayma daires i merkezini belirle yen
gre, ev eteinden ge
0 ev as ve 0 gerek isel srtnme as belli olduuna
en kriti'k dairenin merkezi bu grafik yardmyle saptanabilir.
gerek kalmaz. Ancak bu
Bu aba'k vastasyle ok saydaki tatonman ve aratrmaya
etme'k yararl olacaktr.
abak ile elde olunan daireye komu dairele ri de etd
147

- --

:e--

""

Eim

Ol

t/0.58

60.

40

2.9"

. . 28
. . . 26.

45

1/J.5

33.47

t/2

26.34 35

25

1/3

18. 26 !15

e5

1/s

11~/9

37

~5

. . .
.

25

37

'

'

- - - ---

--~ ..,,.- -.,.~--)

..
,;:,r_p'
.91==-o iin kaymo dairesinin merke
zi r
...
- .... .

~~:~ - -- -;:. :: -;:;;


;,..

__,,.

_ _. - :_-;-.".:.';.".:

2H

4,5 H
.

-<'>'-, .... -..~;!'

~--~.-: ~ ~il...;;: .. ~......---=r:J - -~:-~

;s_ -:FO Halind e ka'jma '-da.irele~i_nln)nerkezle~


ekil

148

60 -

ev eteinden

geen kayma dairesinin merkezinin saptanmas

B/~

B/2
B
ekil

: 61 -

etei

ev

altndan

:geen 'kayma dairelerinin dnme merkezlerinin

saptanmas

i_naat iSonu halli iin bolu:k suyu ,'basncnn saptanmas :

Bu hal iin U boluk suyu basnc

U=

(V. +

Ph. A)

Vw - A

B d
t

"f
ad es. e sap anr. ura a :

Skmadan

.P.

Mutlak atmosf er

sonraki

boluk

basnc

suyu

basnc

(s deiimi

gz nne

alnmakszn)

yzdesi)
Zemin malzemesinde 'hacim deiiminin iftk hacme oran (skma

V. = Bolu'klardatki hava hacminin ilk zemin hacmine oran


Boluklardaki

Vw
h

Havann

Yuikardaki

v.,

su hacmin in ilk zemin hacmine

oran

hacmen suda zlme miktarn veren Henry katsays (ekil : 67).

ifade, Mari'Otte kanununa dayanmaktadr.

Vw + falboratuvar deneyferine gre toprak zeffiiklerinden belirlid ir.


-

h+ ekil

deki grafikten bulunur.

V. + hVw hesaplanr.
elde edilir. Burada
A + Lalboratuvarda bk eksenli kme deneyi yaplarak (A-r) erisi
n bulunur. Her bir A deeri iin P. A
r efektif normal basntr. P. ekil : 66 daiki grafi'kte
ve V.+hV w- A deerleri hesaplanr.
U=

V. +

A phVw

ifadesiy le bosluk suyu


'
A

basnc

her bir A

deeri

iin

hesabedilir.

(ci-U) eri:si izilir. Burada r toplam normal basntr.


ey

r. Kayma dairesi dnaat sonu hali gerek memba, gerekse mansap evlerine uygulan
e ya birim ar
malzem
dilimle re ayrlr. Her bir dilim iin dofgu yksekf ii ile y ya

eden U deerleri yukardaki (r-U) e


arplaraik toplam r deeri hesaplanr ve tekabl
nr ve Stalbilite hesabn
risi yardmyle elde olunur. U !bulunduktan sonra U, deerleri hesapla
da U, deerleri esas alnr. (U.ds= U,.dx dir.)
149

r- .o.;:t

... ,,........_,.,

Ko'Jmo daireleri

F> Fmin

u
c:

7"-

N
QJ

..c:

sel srtnme acs


ekil :

150

62 -

?5

Minimum bir gvenlik katsays elde etmek iin 0 ve C arasndaki bant

'iu SEVYESNN.

YKSEK SEVYE '


DZGN AKIM HAL
' SEKL ... a

VUk;k ~;e;;iy~~;''~z

AN

NMES HALI

. EKL .. b

______ ___

8 .

......_

-71 --- --- -

th

------~
~Akm izgileri - -

Me~k:a _ evi - - -

4--l'---
k evi

- ~ -~'" "'t'

Ck

sevi'

Akim
izgileri

\.,

go'

~
i...._ ..

ekil

Ol

9
DNTRLM &<ESiz.

: 63 -

Yksek

su

seviyes i 'dzgn

akm

\.k yz

\
\

DNTRLM KEST

Aa inmi

su seviyes i

hali ve su seviyesinin ani inmesi hali (Max.

rezervuar

'hali ve ani

boalma

hali)

itj akm alar rnei

ol Ger-cek kesi t

,,, Freo tik cizgi

b) '<ata'j boyu tlar fkV"" orannda kc


ltlerek donst-lm kesit
~
.

.-Gel";ek frea tik izgi

/Ger ek epmansl)'el zgiLe~

c) Dntri.ilm kesi tteki frea tik izgi


, akm izgi leri ve
(Gerek hold e diklih ve kore ort! bozu epotansiyel cizgi lerin ger ek
luyo r.)

aktarlmas.

1.

ekli

152

: 64 -

Gerek ve dntrlm kesitlerde akm


alar

kesile

"":...

t)( o ve ~o

gd'

,_

.... -

, ---- .....

..

--

-- -- -

~~

-'
..

10

~ ~r..

' .,..,

; I'.

,.._

I'1\.

...

"

" "
'
\ , " .

r-....

,
I' l>
f'i'. ~so

.......

...

_ f"o~

" ..

50

--

..... """

,
~~

,_A~

,.lo""

I;'
... ~ d"
,,. ,...,. ...

-~ ,,, ....

"

~ P"'.1 ,..

:....

_,,il"'

..., I"

,,.. ,,,,. ::..-,.r

..-

_....I""

~,,.

"""' .;..

""" ,

......

. ...-

.....

_,,.

'L;o '

...... ......

......

""" ..,,. ,...

....

....

.....

!.-

.....

.........

..,. ........

......

'~

..........

--

'25

__.,,.~

,,
~

.....

.,..

.....

.....-

..--

_..,.

.... ~

......

,...

~""

'$'

-~-

~!"""

_,..-

----

..,.....-

....

......

.... _,

':.. ~

,
...-

,..

..-

_..... '("

I"

.,..

!.'

"

v
,~ ~
.-".

~""'

'2a

15

10

.fl

...-'

CX:o eri Lerj

.A "

/
l

,.,

..-

.....

_,;

.,..

....:,....

.,..

"""'

) .....

-"' ...
..... ,,_;
._,,
"""_.."1"'
.ti.

........

.,.
l.J ~

"""

_,.111" ......
l;' ~"' ...,!o"'"

!.'

li" ~ ~

....-

.....
......

. ld"

,""

2p

...,....., ~

.... ~ ""'.: .,.


_.... ~
~--- ......... ..o:. ....

.-"

_.....,,.

i_...

,...

....

"'.'!~

_.,.. - ...... "' """


..... ...... "
,,.,. .... ,,,,. ...,
,.,,..
...... ,.

..... .....
_t, ,.-

40

"'

.....

......

.....

~~o

"
""

.,,, .....

....

... "

I\.

""'
~...

.........

-,

"'..

50
1\.

-~

'

~ ~

..... ~ ~i-"'. ~

1'

' ~-

ri err

:"'

['..
r..

"'

60

~~
........ ~

~~

....

f/

..........

,....

l.i ~ i"" .;""


~~~ .....
~~

.-

71."'

o
o

'!:(). .

- ' ,. - .20 .N ot 7 Noktal


ekil :

65 -

---

..

_,

o ... .

80 "'

..

90"

~-"-~15.fu!dfdl!'.;,)

ksmLar .. gr9ffi~.)i~~-~a

fik
zini belirleyen gra
a dairesinin merke
ym
ka
en
ge
n
da
A Noktasn

153

Burada unu :qe lirt eli


m ki inaat sonu ha
li iin boluk suyu
z ell ikl eri nd en ve la
basnc konsolida
boratuvar de ne yle rin
syon
den eld e ed ilm ek te,
boalma ha li ii n
ma
ks
im
um
ise dalha nce anlatlan
rezervuar hali ile ani
akm a esasndan
tadr.
boluk suyu basnc
saptanmakAni Boalma Mekani
zmasnn incelen
mesi :
ekil : 68 de ayrnt
lar gsterilmitir.
Balang durumu
da belirtilmitir. Burad
ndc do lu hazne
a W.. daire yay zeri
hali a emasn
nd
e bulunan dolgu a
s rt nm e ku we ti dom
rlgn g ste rm ek ted ir.
an efe kti f arlkt
Bu,
r ve de su ie ris
b emas zerinde ke
ind ek i a rlktr. Ku vv
siiksiz iz gil erl e g
etl
er
po
lig
on
u
ste ril nitir.
Bir an ii n ani boalm
a sonundaki ho
hazne durumunu ele
pil ari te. suyu ile do yg
alalm. Bu halde do
un du r ve bu durumu
lgu, kaC
emas g ste rm ek
alnacak WT arl
ted ir. Bu durumda g
doymu !haldeki
znne
a
rl
kt
r. yvr ve Ws arasn
kayma yay Czerinde
daki far k Wa drki
kalan hacmine eit ha
bu
,
do
lgunun
cimdeki su arldr.
Hazne dolu iken Wa
ge re kte me vc utt ur,
fak at hilbir etk i ve rol
tan kayma yaynn alt
yo ktu r. Zira bir tar
ndaki alt basnlar
afn
P
bil
ekesinin, dier tar
tan tes ir eden hid ros
aft an da eve s t tar
tat ik basnlarn PH bil
afeke ku vv eti nin etk
(d emas).
isi, altnda dengelenm
itir
P ve PH yalnzca dorul
tu ',bakmndan bi !in me
kte dir . Wa ise gerek
iddet bakmndan
bil inm ek ted ir. Bylece
dorultu ve gerekse
e emas izilmitir.
nunun n'oktal olarak
b emasnda1 ki ku vv et
izilmi ksm b
poHgoylece derhal anlalr.
Ani boalmann oynad
rol, bir anda PH
ku vv eti ni yok etme;k
lay tab ii bir dengesizlik
ten iba ret tir. Bundan
meydana ge lir. Wa'n
doka
yma mo me nti , artk PH'
kar karya deild
n dir en mo me nti ile
ir. (Radyal P ku vv
eti
mo
me
nt
ve rm ez ). Olay sanki
len duruma aniden 'bia emas ile g ste rir Wa ku vv eti eklenmi
gib i cereyan etm ek ted
ir.
Wa yk tam am iyl e !bo
luklar dolduran .
su zerinde bulundu
tn me diren kuvveti
undan hiibir ekild
husule getiremez. u
e srha
lde
Wa kayma mo me nti yal
ve ti . ile dengelenmek
nzca 1kohezyon ku
zorundadr . Oysa
vW, mo me nti , kohezyo
dan dengelenir.
n .ile birlikte s rt nm
e tarafn

Bu tem el fark, f e
mas
ku we tin in) kyaslanm

(de ng ele yic i Wa ku

vv eti ) ile, a emasn


asyle ak bir bi
n .(dengeleyici W,
im de ifa de ed ile bil ir.
duundan, Fa ku vv
f emasnda s rt nm
eti O noktasndan ge
e sfr oler. u 'halde, ani bir
mesi iin , top lam ko:
boalma sonu

nei:yonun en az Cr =C
nda denge olabils+ Ca eitliini salam
as gere'kir.
P alt basn ku vv eti
z ell ikl e doygunluk su
yunun hazneye doru
akmn din am ik etk
i ve rol ler ini n sta bil ite
ak. mna yol aar.
Bu
ye elverisiz olduu
ba evi iersinde telh
n
g
rl
r,
bundan baka memlikeli boluklar hu
su
le
ge
tirm
es i de mmkndr. Bu
yk kayb, dolgunun kat
akmn sonucu ola
da ne ler i zerine
n
tatbik edilmi ve
ku vv etl er ile izalh ed ilir
su a'kmnn dorultus
. Bu kuvvetlerin bilek
unda bulunan
esi EE ku vv eti dir
(h emas).
EE kuvveti husule ge lirk
en , yay boyunca basn
lar d emasndaki
h emasnda gsterilen
balang durumun
ve ii nd e da im i akm
dan
bulunan denge durum
una doru geliirler.
Akm ancak, ba
tar aft an bir be sle nm
e me vc ut olduu tak
Oysa rezervuarn boa
dir de ge re kte n da im
lmasndan sonra
idi r.
s t ev iin durum b
yle deildir.
Da im i akm halinde,
h emasnda grld
gibi kayma yay bo
bilekesi P1 dir . W
yunca su basnlarn
0 ve P ku vv etl eri
nin bilekesi EE kuvv
n
meden doan diren
etine eit olmaldr. Bu
ku vv etl eri me vc ut old
ha
lde
s
rt
nuu ii n sta bil ite ,
elverilidir.
ani bualma ha lin e ky
asla daha

154

800

700

<!!>

""

6-.-

E
'E

..

'
5X

..
1

"" ~

00
~

"~

30o
'

2 00

..
00
.)

..

DENZ SEViYESiNDEN Yl<:SEKLK (km)


ekil

: 66 -

Deniz seviyesindeki yksekl ik hava

basnc grafii

155

,_

(f)

w
u ._.. ...
w 15
o::
w
/

.!...

:J)

_..;: ...::._ . ...~,c. ;- .

O---:-----:-~
. 1~0~-~
~-==
- ~-~--~
~~
-- -=
---:-:::::-~
--~-~
.-~,-2~0-,--------------.....3~0---:

:"~~~

HENRY KATSAYISll
c~ooo cm3

-........ ------------

ekil :

156

67 -

- --

Havann suda erime miktarn vere


n henry katsays .iin grafik

Ws

'\

Wo

. -.J.'

. - . .

'

Hal 1,

o
\

)
@

j:fal 2 ,

-J:i#.~

Hol 3

o '

Wo

"\ .

. Hol 4

, wT~ WstW o
Cr = Cs+ Co'
ekil

: 68 -

@
Ani

boalma mekanizmas nn

incelenmesi

157

........ ..

~"ir.;;

-~ .

-~ ......... .

Epofonsiyel izgiler

Freot i k izgi \
i Ak:m oglar,

V"

-====--~

.,

Geirimsiz temel

)\ Geirimli zon :.

Not: ~ A noktosndohi ic
ekil' :

69 -

.., Ge2TrimsiitO'p;.ok ek(rde~ .

GeirlmUzon,.

hidroskrhk basn olup m:dol"oksu stunu -cinsinden ltmti'.f~.

frling Reinius'a gre ani

boalma

halinden sonra

akm - epotansiyel alarnn

izimi

'

KWeHer-~risl'
......
-oormol
-

,~~.:-~."-"" :-

. ,. 2
2fm

d .

Te~et

E~ri s i

Kuvvetler

~ !

e
KARAKTERSTKLER

MALZEM E NN

ZON1
'lef ,,

sel .SrtniTIG ~acls '


-.
.
Tg (

o.se \ .
2 t/m2

Kohezy0n :; . .__,_ .._.,_.. ~-

1.87 :

Kuru biri.m hacim o~rl~

.. " ,, -- -

slak

~un "

f".. . -

.. 2.14 .

?-;~

2. 17
1.17

"

Batm$

,
Alrmeobilite

TEGETSEl

2.185 1 .
1.186
P.!-mGObl

<..

EnpGrmabl

l<U'IVETLER

NORMAL KUVVETLER i(N-P)

tT

tg rJ

{" ' ..... im-.,

.... ; -- -

f~~

AB

. f
BO

1090

il

x 2.17 1250

1.00 .. 1950

AS

IC

'
102!1 J( 1.90" 1950
200 1.185 ..ill..
. ."~. - ""

OF

64

2.14 "

. ..

:1' ;

!5451

545i

katsays

- - - - - -

' F=

ekil :

70 -

1140

525 '\. ..

.-,_ 2920t0. 3e=

i050

. --'~

{ 5810 1.90 .. 7240


1875 ~ 1.185: _ggQ_'\. ...,
;
..,:..:::.,,Z4;.-:_.:.
..{
9460:<0.58: !>500

~el+ i(N-Plt~~

----"'--'-'- - -~-- ... ~T

F:

basn ~..

{ 125 -~ 1.185 ~ 149 -~


~O 1. 90 ., ~ '\.
,. . -'"""--~- -- """'""' 249 .:. ~
... --5208

Gvenlik

::

11~5 < , _,1 90


Alt

f.17

)(

f>25

-~

1.30 -~"'-

. fd

6550

....,,,..;, ..

2< I06:d!f0

f ( N-P)igl!I 615150 1.: -


' f i . ;.. -. ':i = ~208 ~
~

,..

Courtney metodu ile ani 1boalma hali stabilite analizi iin nmerik rnek

159

.J.2.)

;;,;..

F_:. B+C

- .p

(b-) .
"":>'.~-~ .... .

ekil :

160

71 -

:'.::;,.,

Kaymann zel 'halleri

Kayrnann

zel ihalleri :

ancak dolgu ve temelin homojen olmas halinde geerlidir. Dol gunun homojenlii salanabilir ama temelin nk farkl taba'kalar tekil ettii hal
!erde kayma mekanizmas, zel durumlar gsterir.
Yukarda anlatlan

esaslar,

hesap

rnein ekil : 71 a daki gibi zemin yumuak kilden ince bir tabakaya sahipse, kayma

yzeyi artk srekli bir yzey olmayp, bir ince kil tabakasndan geen bir dzlem ile emlber
yaylarndan oluur .' Bu yzeyin izi (a'bcd) olsun, (ahb') ile gsterilen sa ksmda, (bcc'b') merkezse! ks:n iten aktif bir 'kayma oluacaktr. Bu halde (ede' sol k'Sm ise pasif bir kaymaya
maruz olacaktr ki bu kayma merkezi ksmn itmesinden domaktadr.
Bu evin stabilitesini belirlemek iin, .nce CC' nn sol tarafnda yer alan topran B
pasif itkisi hesalbedilir. B'nin yatay olduu kabul edilecektir (gveni ilk ynnde). Sonra !Jb'~
nn sanda kalan topran blb' dzlemi zerindeki P aktif itki'Si hesabedilecektir. Pasif H:'ki
gibi aktif itkinin de yatay olduu kaibul edilecektir. be !boyunca toplam C 'ko!hezyonu ile B
1
pasif itkisi toplamnn, P aktif itkisinden byk olmas gere kir, (yumuak kilden dolay be
boyunca srtnmenin pek nemsiz olmas nedeniyle).
Bu durumda gvenlik katsays

F = BtC oram ile hesabedilir.


Minimum katsayy buluncaya kadar b ve c nin e.itli pozisyonlar iin bu ilem tekrar
edilecektir.
B ve P, Ranikine eitlikleri ile verilmitk.

=2 .

H2

N0-

B = -fd H2 N 0
2
ve N 0 = tg

2 c v'N0 -+ (H = bb')

+ 2 c H v' N0-+
45

(H = cc')

~)

zel bir halde, dar ile temas halinde olup, dolaysyle suya doygun olabilen in1
ce bir kum taiba'kasnn zerinde yer alan kilden olumu bir dolgu halindedir (e kil : 71 b)
Dier

SS' kesiti de dahil olmak zere, ev altndaki btn yatay kesitler kayma kuwetlerine
maruzdur. (Dol:gu, kendi arlnn tesiriyle bir taraftan dey ynde kmee, dier taraftan yatay ynde yaylmaa alr).
Kum tabakasnn kaymaya kar direnci ise t = (n-p) tg 0 bant'S ile verilmitir.
Burada P, i hidrostatf.k basntr. Eer bir sebeple P artarsa, (rnein bol bir yan, kum
tabakasn basn altnda brakmas hali), n yk sabit kalr, t ise kum tabakas boyunca kay
ma yoluyla bir krlma husule gelene kadar azalr.
Eer bu arza

halde p

=n

ve t

nlenme!k isteniyorsa, i hidrostatik basncn deeri ne olursa olsun (limit


O) evin yksekliini P ~ B olacak ekilde snrlamaik gerekir.

P, aa' kesiti zerindeiki itme kuvvetidir. B ise -bb' kesiti zerindeki destek kuwetidir,
(ab 'boyunca makaslama sfrdr).
Rankine'ye gre 0 = O iin
P= -

B=

1
d (H
2

+ H )2 -

d H 2

+ 2 c H

2 c (H

+ H)

dir. H = 4

~kritik ykse'klii

iin P = B dir.
161

Temellerin stabilitesi :
ekil : 44 de, temel stabilitesi iin gere'.k li bilgiler verilmitir.
unu kaydedelim ki, orjinal halini koruyan bozulmam bi<r zemin numunesi zerinde
yaplan kesme deneyleri 1kk bir srtnme as verirse (nceden sktrma ile yaplan
Sratli bir deneyde, 20 den kk), bu zeminin stabilitesini dikkatle ve gvdeden bamsz

. olarak etd etmek g ereklidir.


:,

'

Yaplacak taihki'kler F = ~ ~ 2.0 ve de F2 = - t2 - ~ 1.5 olduunun gsterilmesid ir . .t,


. t

h t ve tmax

deerlerinin nasl

bulunaca ekil

tmax
: 44 delki g'Stergede alklanmtr.

Nithayet, bir temelde plasti'k ve sert bir taban zerine oturmu bulunan bir tabaka mev_cutsa ve bu tabaka gen kesitli Jbir dolgu altnda bulunuyorsa,
plastik tabakadaki kesme

bu

~- kuvvetinin

sratli bir talhminini veren t = .!i.J:!. jOrgensnn forml tatJbi k edilebilir: Burada t
.
B
maksimum kesmedir. N plastik tabaka zerindeki maksimum basntr. n = y .H, h
plastik tabakann kalnl, B = Baraj temelinin kalnldr.

aret edelim ki bu forml, kaln plastik tabakalara uygulanmamaldr. Bu forml ancak

~ ~ artn

yerine getiren haller iin

uygulanr.

h 'snnsuz olduu zaman (tatbikatta h > B hallerinde) maksimum kesme, yine jrgenson'a ait olan~ 0,256. ~ bantsyle verilmitir~

DLUSAVAKLAR .:
Gi.ri

Dolusavan

grevi :

Dolusavak yaplar, akarsuyun baraj ya da glet rezervuarna getirdii suyun baraj


doldurduktan sonra fazlasn baraj mansabna emniyetle tamaya yarayan yaplardr (ekil :
72 ve 73). Bu yaplar, gerek barajda gerekse glette emniyet spalb devi gfrler.
Beton arlk veya kemer barajlarda dolu Savak yaps dorudan doruya baraj gvdesi zerinde alnabilir. nlki bu tr barajlarda suyun baraj gvdesi zerinden amas hi bir
zarara sebep olmaz, Yap ekonomik olur. Oysa toprak ve kaya dolgu baraj ve gletlerde suyun baraj gvdesi zerinden amas barajn yklmasna sebep olur. Bu nedenle toprak ve ka. ya dolg_u baraj ve gletlerde lbu yaplarn emniyetli bir biimde projelendirilm esi gereklidir.
Dolusavak ~akn debisi :

Barajlarda dolusavak takn debisi olarak Katastrofal yani gelmesi muhtemel en byk delbi esas alnr.
Gletlerde ise takn debisi aadaki faktrlere bal olarak seilir.
a)

Glet rezervuar hacmi,

b)

Glet mansalbndalki

c)

Glet mansalbnda'ki arazilerin byklk ve deeri,

d)

Byk taknlarn mevsim ve sresi

e)

Dolusavak maliyetinin glet maliyetine oran,

imdi

162

ehir

bykl

'bu faktrleri tek tek ele alalm :

. .:

,:;..

YANDAN Al.iLi DOLU SAVAK

- --------

- --~---

-- -

ekil

: 72 -

En ok

kullanlan

dolusavak trleri

163

Q')

.::.

PROFL

Dolu sava!< de$a r

Sku n havu zu
Yaklam kanal

PLAN

Dolu sava k

Dowg ovde

dearj konal

TPK BR .DOLUSAVAK RNEG


ekll

: 73 -

Tipik bir dolusavak rnei

a) Glet rezervuar hacmi ne kadar bykse 9letin yaklmamas iin projeye o kadar
nem verilmesi gerekir. Byk hacimdeki g letlerin ykldklar zaman mansaplarnda yapaca'klar zarar byk olduu gibi, bunlarn kendi maliyetleri de byk olur. Bu nedenle byk
rezervuarl gletlerin dolusavak kapasiteleri iin :byk frekansl takn dalgalar esas alnma
ldr .
. b) Glet mansabnda, glet gvdesinin yklmas ile zarar grelbilece'k e'hir, kasaba
veya kylerin bulunmas da glet savak kapasite'Sine etki yapar. Bu etki, ehir bylkl
ile artar ve ehrin glete olan uzakl ile azalr.
c) Glet mansabnda'ki arazinin deeri de savak kapasitesini etkiler. Gletin ylkl
mas ile zarar grebilecek arazinin deeri fzla olduu !kadar bu etki de 'byr. Yine zarar
grecek arazi veya tesisler glet rezel"Vuarndan uzaklatka bu et'ki de azalr.
d) Byk taknlarn mevsimi de savak kapasitesini etkiler. BU taknlar gletin bo
olduu mevsimde vuku buluyorsa daha kk frekansl, tersi halde daha byk frekansl olarak seilebilir. Ayrca mansaptaki arazi zararlar da mevsimle ilgili ise bu da gz nne aln
maldr.

Dolusavak maliyeti, tesisin maliyetine dire'k olarak eklenecekse o zarllan daha kk frekansl taknlar, fakat savak maliyeti glet maliyetine dorudan doruya e'klenmezse
(dolu savaktan 'kan malzemenin glet gvdesinde kullanlmas dolaysyle) o zaman daha
byk frekansl taknlar gf nne alnmaldr.
e)

btn bu faktrler gz nne alnarak gletlerdeki dolusavaklarn


kapasiteleri zel haller hari ylece alnabilir:
1 - Byk hacimli (V = 1.000.000 m3 n stnde) ve y'klmas halinde mansabnda
ok can ve mal kayb olmas muhtemel gletlerde takn dalgasnn fre'kans T = 10.000 yl
alnmaldr. Byk barajlarda bu kapasite k~tastrofi'k takn olarak alnr.
Yukarda

sralanan

3
2 - Byk hacimli (V = 1.000.000 m n stnde) fakat mansaibnda can kayb olmayan ve korunacak arazi deerleri fazla ancak gletten olduka uzak mesafede bulunmalar
500 - 1000 yl f.reikansl debi alnmaldr.
halinde savak kapasitesi -olarak T

3
3 ;-- Kk hacimli (V = 1.000.000 rn n altnda) gletlerde, glet mansabnda korunacak arazinin deerine ve ky - ehir bulunmasna gre savak kapasitesi T = 100 - 500 yl frekansl takn debisine gre seilmelidir.

'Burada u hususu belirtelim ki sel kapanlarnda ve kontrolsz dolusavakl barajlarda


takn iin daima bir kontrol hacmi mevcuttur. nki gelen taknn bir ksm rezervuarda
depolanr, kalari ksm ise dolusavaiktan atlr. Bylece bu tr tesislerde gelen takn piiki,
dolusava:ktan azalarak kar. Buna Flood - Routing (Takn azalmas veya feyezan tahfifi) ad
verilir.
Oysa gletlerde byle bir ey olduu ileri srlemez. Dolaysyle gletlerde Food Routing yaplmakszn gelen takn pikinin aynen dolusavaktan kt kabul edilerek hesap
yap imaldr.

Daha nce belirtildii gilbi dolusavaklar bk baraj yada seddenin yklmasn nleyen
bir emniyet spabdr. Dulaysyle emniyetli olarak projelendirilmelidir ler. Dolusavaktan kan
kaz malzemesinin ounluikla sedde g vdesinde kullanlabildii gz nne alnrsa savak kapasitelerinin emniyetli ynde alnmasnn uygun olaca grlr.
Snflama :

Dolusavaklar ekillerine ve alma sistemlerine gre snflandrlabilir.


gre snflama :
1 - Kardan all dolusava'k lar
2 ._ Yandan all dolusavaklar
3 - Kuyulu dolusavaklar
a)

ekillerine

(ekil :

72).

165

1 - Kardan all dolusavaklarda savak eii dolusavak kanalna dik olarak dzenlenir. Dolusavak kanal genellikle a'k kanal olur. Suyun bir tnel ile tand dolusavaklara
da rastlanr. Kardan all dolusava'klar en ok kullanlan tiplerdir.

2 .__ Yandan all dolusavaklarda savak eii dolusava'k kanalnn memba k'Smn te
kil eden tekneye paralel olarak t;'knenin 'bir yann oluturur. Yandan all dolusavaklarn
kanallarn iki ksma ayrmak uygun olur.
'Birinci ksm suyun iine savakland tekne ksmdr. Bu ksm derin ve trapez kesitlidir. Savak eii tekne boyunca tekneye paralel yer alr. Tekne iine akan su burada
vida hareketi gibi dnere!k ilerler. Tekne ksmnn hi,drolik hesalb ilerde verilecektir . Bu teknenin sonunda talban ykseltilerek bir eik tertiplenir. Te1kne iine savaklanan su bu eikte
kritik derinlikten ,geirilerek dolusavak kanalna verilir. Dolusavak kanalnn hesab ve tertibi
kardan all savaklarn ayndr.

Yandan all dolusavaklar ounlukla V, U ekilli dik yamal yadilerde, kardan all
savak yapmann ok byk kaz gerektirdii ve elverili baka dolusava'k yeri bulunmad
hallerde tercih edilirler.
3 - Kuyulu dolusavaklarda ise su bir kuyu azndan ieri sava'klanr. Dey olan bu
kuyu yatay bir tnele ular. Bu tnelle su mansaba tanr. Bunlar k k delbiler iin uygun
olur. Byk debiler iin boyutlarn ok byd grlr.
1

b)

alma ekillerine

gre

snflama:

1 ~ Esas dolusarvaklar :

a -

Kontrollu

b -- Kontrolsuz
2 ...__ Yedek dolusavaklar :
Esas ve yedek dolusavaklar beraberce katastrofal takn geirmee yararlar.
Kk barajlarda sadece esas dolusavak ile yetinilebildii halde zellikle byk barajlarda ikisinin birarada yapld grlr. ikisinin birden yapld hallerde yedek dolusavak ei~ esas
dolusavaa gre dalha yksek seilir. Hylf:lce kk taknlar, esas dolusavakla atLlr.
Ta
kn, esas savan kapasitesinden bylk olursa yedek savaik ta almaa balar.
Esas Dolusavaklar :
Kontrolsuz dolusava'klarda gl seviyesi, dolu savak eik kotunu geince gelen su, gl
sevi yesi tekrar eik seviyesine ininceye kadar dolusavaiktan atlr. Kontrollu dolusarvaklarda
kontrol kapaklarla temin edilir. Kapaklarla gl seviyesini dolusavak ei!k seviyesi zerinde
tutmak mmkn olduu gilbi, kapaklar ksmen aarak kapak altndan istenilen miktarda dearj yapmak da mmkndr. Ayrca kapaklar tam alarak dolusavak kontrolsuz haldeki
gilbi
de alalbilir.
1

Dolusavan

planda i}'erletirilmesi :

Dolusavak projelendirmesinde en nemli adm, dolusavak yerinin seilm.esidir. Bu seime, 'baraj tipi, ara~i '!!oporafyas ve jeolojisi etkimekted ir. Beton arlrk ve kemer. barajlarda dolusavak baraj gvdesi zerine tertiplenebildii halde toprak ve kaya dolgu baraj ve gletlerde gvde drna tertiplemek zorunluu vardr.

Dolusavaklar mmkn mertebe su savak kanalna girerken hi bir kalbarma meyana getirmeyecek bir yere 'konulmaldr.
-Sarvak eii, kardan

all

dolusavaklarda

baraj 'kreti hizasnda yerlefilir.

Gletlerdeki dolusavaklarn mmkn mertebe basit olmas ve kontrolsz bir yap tekil
etmesi istenir.

(ekil

Dolusavak ksmlar :

73)

an meydana gelirle r.
Baraj ya da gletle rde dolusa vaklar genellikle drt ksmd

a b

Yaklam kanal
eii

(kontro l kesiti)

Dolusavak

c d -

Dearj 'kanal

a -

Yaklam

yaps

(enerji

krc yap)

Baraj ,glndeki suyun sava'klanma'k zere dolusavak egne


eie dik bir doru veya eie ulatklar
yaklamasn temin eden bir yata'kdr. Eksen leri
m kanallar pek ok halde kaz yznoktada eie dik olan bir eri . olarak tertiple nir. Yakla
e eiin membanda 10 - 15 m. boleri dzenlenmi kaplamasz olara'k braklrlar. Baz hallerd
1
gBii temin edilir, hemde ei k
yunda lbir kaplama yap 1 arak hem evlerin eim deii: klii
hzlar kk olmaldr (1 - 3 m/sn.)
stalbilitesi iin szma 'boyu uzatlr. Yaklam kanalnda
yaklam kanal yerinin toporafya
kk hz ;hem yaklam hz yknn (hv.) kk, hemde
'kurpl eklin fazla yk 'kayplar dour
sndan tr kanala verilm ek zorunda kalnabilecek
hz snrlayan dier bir fa'ktrdr. Hz 'kmasn nler. Kanaln kaplamasz olarak tertibi de
da dearj katsay'Sn byt r.
ltme k kanal derinletirmekle salanabilir ki lbu ayn zaman
a ve ani genilemeler olmamal, kaYaklam kanalnn plannda ani krklk, ani daralm
evler genell ikle 1/2 - 1/1 - 1,5/1 ginal evi erinde ev . eimleri ani olarak deimemelidir.
dir. Bu eimlerden deye geiin
bi deerlerde olur. Ei'kte ise dey yan duvar seilrn ekte
ve ekono mik artlarn en yararyeter bir boy ile temini iyi bir hidroli k 'Zm olur. Teknik
adr.
lsn bulmak proje mlhendi sinin grevi olma'kt
suyun, stnden- sava'kland
b - Dolusavak eii .(kontr ol kesiti) : Dolusavak eii
tir. Eik, dolusavan
seilmi
olarak
yapdr. Bu yap, hemen hemen her dolusaval<ta beton
korunmu olmaldr. Dolusava'k ei
en neml i ksmn tekil eder. Her trl hidroli k tahript en
rn seildii barajla r mevcu t ise de moinde yan duvarl ar dey seilir. Eimli yan duvarla
dal ga giriimi - dduunu gsterdel deneyleri bu dolusavaklarda su yznde dalgalanma ve
si halinde eik zerine orta
geme
1
mitir. Dolusavaklarn kapa kl olmas veya zerinden yol
tertibin e eik boyunu uzatmaktan
ayaklar konulmas gereki r. Orta ayaklar konulmasnn eik
kalnlamasna sebep olur.
baka bir tesiri olmaz. Baz hallerde eik yapsnn biraz
nn eik zerindeki etkisi eik seviyeDolusavaklarn kontro llu veya kontro lsuz olmas
sini ve dolusavak kapasi tesini deitirmektir.
baraj kret kotu alaltlabilir . Bu halde
Kapakl dolusavaklarda hesap debisi artt halde
savak eik kotu der.
arazi zorunlufuklarn yerine getirm ek
Eik kotUnun ve boyun un seilm esi teknik ve
kanal :

artyle

bir ekonomi mesele sidir.

olabilecei gibi bfr kargir veGletle rde kontrol 'kesiti basit bir kanal kesitinden ibaret
gletin y1 1 klmas nem e kazandka
ya beton sava'k da olabili r. Rezervuar hacmi byk olup
veya eiklerden kargir yada lbekontro l kesiti de nem kazanan ve !basit dikdr tgen kesit
ton savaklara doru ;deien biimle rde olur.
kaldrma, deprem kuvvetSavak yapsnn stabili tesi : Savak yaps su itkileri , alttan
olmaldr. Su kuwet
sta'bl
kar
leri ve zati arlnn etkisi altnda kayma ve devrilm eye
tr blm nde gsterildii gibileri ve zati arlk 'he'saplar, yatay deprem kuwet leri regla
dir.
ak balanr. Szma boyu tahAlttan kaldrma hesabna nce szma boyu tahkiki yaplar
ur. Yalnz bu teori tabakal (kelkiki iin Lane szma 'boyu teorisi en ok kullanlan metodd
boyunun hesabnda dey ve deyle 45
mi) zeminl er iin verilmitir. Bu sebeple szma
eimli ve yatay mesaf elerin 1/3
den kk a yapan mesaf eler aynen alnd 'halde kk
tabakalara dik olarak yer alan szmadan daalnr. Bu esas da tabaka lar boyunca szmann,
e Lane szma boyu 'katsays tabha kolay olduu esasna dayanlarak konulmutur. Bu nedenl
r.
lolar taneli zeminl er iin hazrlanm bulunmaktad

1'67

......

Q)
00

_,

V'''"'i#'"

. .

lrabr Zemtn

--------~-------~------:1B?-: 1 1
1 ~.

--r~---.~

-----,,,

Yaklam kana/!

t' - ..

,/

Dey

Kurp!ar

----------------

1/

lt

&> .

.;

.
~-------- j ---------------------

r.'
:

-,

.............. .._.

i'I.~~

lemin
Tabii

,,

f
:.

I'
~

J.lavuzu
ekil:

74 -

Tipik bir dotu savak profili rnei

Dolu Bvde

::::::;

ayn alnmas daha uygun bir hesap usuKaya zeminlerde yatay ve dey dorultularn
un uzunluunu belirlemee yarayan bir kril olacaktr . Zaten kaya zemin lerde szma boyun
i proje mhendisinin takdi rine kalmaktadr.
ter bulma k mmkn olmayacaktr. Bu boyun tayin
gereken nemli bir husus, derzlerin su tuSzma boyunun 'hesabnda di'l<!kat edilm esi
ine emin olmak gerek ir. Herhangibir yan
tucu elemanlarla su g.eirmezliinin temin edildi
yolla 'girecek veya kacak su alttan kaldrma
duvar veya talban kaplamas derzinden ksa
hesaplarn tama miyle deitireibilir.
i eitli nedenlere dayanan ok Savak st profilinin tayini : Savak profil i tayin
ilkel ekli keskin kenarl savaktan akan napn
Z'ml bk probl emdir . Savak profil inin esas ve
su, ayn yk i,in savakta teori'k olara k emme
alt yzdr. Bu e'kle uyan savak profil inde
veya basn yapmadan savaklanalbilmektedir.
profil e gre ykse ltilmesi halinde
Savak profil inin ekildeki A hatt gibi teorik
savak yznde atmo sfer st, B hattna gre
(ykn deimedii kahul ile) savaklanma;da
basn doar. Savak profil inin ekli, rngla
tertip lenen bir savak yznde ise atmo sfer alt
teorik
bu
nda
nluu
m olan savaklarn _ou
tr blmnde verilmiUr. imdiye kadar yapl
.dir. Farkl profil kullanlmasnn birinc i semekte
profil den farkl profillerin kullanld grl
olarak biline meme si, i'kinci selbe'bi de kapakl
bebi ncel eri teorik sava'klanma profil inin tam
e akln orifis gilbi lmasdr. Bu haldolusavaklarda kapaklarn k'k aklklar halind
!arak fkrmaktadr. Bylece savak yznde
de suyun hz ok bymekte ve profilden ayr
inin tam olarak etd edilmi olmas ve kapa'k
emme ler hasl olmaktadr. Bugn savak profil
bu enge lleri kald.rmtr.
yerletirilmesinde zel tedbi r alnmas

Memba yznn eimli olmas hali:

olan bir katsay ile tashih edilir . Bu deBu halde savak dearj katsays eime bal
verilmitir.
imeye ait e,riler rngl atr blmnde
eiinden baraj gl seviy esine bal olaSavak proje yk.nn seilm esi : Dolusavak
seolacaktr. Oysa biz dolusavalk profil ini
rak heran deiebilen ykle re gre savaklanma
zorundayz.
eceimiz bir Ho ykne gre belirl emek
'Sresinin
mas halind e (ki her savan alma
Dolusavan Ho dan kk ykle al
daha
sfer st basnlar doar. Dolusavan Ho dan
ou byle geer) savak yznde atmo
de atmo sfer alt basnlar (emme) domak
byk ykle almas halinde ise savak yzn
tadr.

de bym ekted ir.


Birinc i halde C katsays klmekte, ikinci hal
iin C yi ibyfr, fakat maksimum yk
Buna gre Ho n kk se' ilmes i sabit bir yk
syona sebep olabil ir. Ho 1 ok byk sem ekle
hali iin atmo sfer alt basnlar dolaysyle kavita
karlk ta C klr.
atmo sfer alt . basnlar nleneibilir ama buna
e g're proje lendir ilecek dolusavakHmax> H > 0,75 Hmax artn salayan H deerlerin
gyapmayacak mertebede olduu grlmtr. Buna
lardc doabilecek emme lerin kavitasyon
kl tebilir iz.
re H~ 1 beklenen en by k ykn 0,75 ine kadar
'balang seviy esi savaklanmaya,
Mansap kanal seviye'Sinin etkis i: Mansap kanal
1
herilir. 'Bu seviyenin dk olmasnn sava klanmaya
dolaysyle dearj katsaysna etki yapab
olmann yk,sek olmas sava'klanmann batk
hang ibir tesiri olmad halde mansap kanal
e selbep olur.
sna ve dearj 'katsaysnn kl mesin
lerdir. Baz barajlarEikler gene llikle doru olarak tertiplenmi
Eiin vaziy et plan:
mtr. Kuyulu savaklarda ise daire, yarm
da daire yay ve benzer erilerin seildii g'rl
lerine rastlanr. Bu tipler , hesaplar ile yetini
daire veya benzer eriler eklinde eik ekill
rdr.
meyip model deney leri gerek tiren ok zel yapla
gelen zm aratrlr ve dolusavak
Yukanda;ki klavuz bHgi altnda proje ye en uygun
lite bakmndan emniyetli, ihidrolik bakmdan
ekillendirilir. Meydana gelen bu yap stalbi
0

eii

tatmin'kar olmaldr.

C ....;...... Dolusavak 'kanal (Dearj kanal) : Dolusava'ktan


savaklanan su enerji krc tesise kadar dolusavak 1 kanal ile tanr. Bunlarn genel
likle d ik eimli olduklarn grrz. Suyun kret seviyesinden talvee tanmas ihtiyac,
dik eimli bir kanal tertipl eme zorunluunu dourur .

Savaklanrken kritik alt derinlie ulaan su


pek ok halde daha da hzlanarak akma
devam eder. Bu haller de hzn 8 ila 30 m/sn arasn
da deiimi dolusavak kanallarnn ounda rastlanan snrlardr.
mad

Olduka yksek olan bu hzlar zeminin bu hzlar


a dayanaibilecek salamlkta kaya ol-

durumlarda

kaplamay

gerek tirir.

Kaplama yaplp yaplmamas, yapld hallerde cinsin


in tayini dolusavan faaliy et
hesaplanan sreye grede deiebilecektir. Zemin
kaya olmad .talkdir de mutlaka kaplama yaplmaldr. Buda harl pere veya
beton bir kaplama olabil ir. Suyun ykse k
kotlu bir yan dereye tanmas ve benzer haller de
de sper kritik akm tee'kkl tabiid ir.
D.olusavak kanalnn tedric i olarak daraltlmas yada
geniletilmesi :
Dolusavaklarda hzn genel likle ykse k olduu, yikse
k hzlarda ise ani daralma veya
genileme yaplmasnn hidrol ikle badamaya
ca bilinen bir konudur.
Tedric.i daralma ve genileme hidrolie uyma'k artyl
e sk s'k kullanlan bir tertip tir.
a) Genileme : Genilemede dikkat e alnaca'k husus
suyun tabii olarak alabilece
inden daha byk a kullanlmamasdr.
gsterecei

Bunun iin kullanlan en kasi'k kriter 1/3 F 'kriter idir.


(F = Froude says)
Alma asnn tanjant 1/3F e eit veya
kk olarak seilir se su jetinin bu alma
ya uyaca sylen ebilir.
Baraj iin model deneyi yaplyorsa bu ann model
deneyi ile tayini ok daha isabet li
bir zm olur.

b) Daralma : . Daralma iin de ayn kriteri n kullan


lmas tavsiy e edilmitir. Mode l deneyi bu hal iinde en iyi zm verir. Her iki halde
de 1/3F iin Froude says bataki ve
sondaki hzlarn ve de-rinfiklerin ortalamas alnarak
'hesaplanr.

Planda kurp: Sper kriti!k akmlarda planda kurp


tekili kanlmas gerek en bir husustur . Kurp tekili halinde d kenarda su seviye sinin
ortalama seviye nin bir ka katna k
t ma;hade edilmitir. Planda yatay kurp
yapmaktan kanlmaldr. ayet zorun luluk olursa
mutlaka model deneyi yaplmaldr. Yatay kurp halind
e su kurlbun d kenarna ylmaktadr.
Bu ylmay nleyecek eitli tertip ler yaplabilir.
Kut1bun d yan duvar ykseltilebilir, kanal iine ara perde konulabilir.
dir.

Dolusavaklarn profill erinde eim deime


noktalarna

birer akuli ku~b yerletitilmeli-

Dearj kanalnda

daralt ma ve geniletmeler hidrolik artlar bozmayacak


nitelik te olYan yzlerde ev eimi deiiklii tedric i yaplmaldr
. Aynca kaplama altna szan
suyu alabilecek, tayaibilecelk ve emniy etle dar
atabilecek dren sistem i de dzenlenmelidir.
maldr.

d)

U yaps ,enerji krc tesis) :

Dolusava'k boaltm kanallarnn ana akarsu

ya birletii yerde yaplan yaplara u yaps ad verilir


. Dousavak akm byk bir hz kazanarak u
yaps

na gelir ve akarsuya kavumas esnasnda byk


bir kineti k enerji ye sahip our. Bu enerjinin burada krldktan sonra suyun ana akarsuya kavut
urulmas gerek ir. Tersi halde burada
by!k oyulm alar beklenebilir. Baz haller de
boaltm kanal, baraj mansabna ulaan bir
yan
dereye de verilir .

U yaps eitli enerji krc tesisl eri olabilecei


giibi bir anroman dolgudan da meydana geleb ilir. zelli kle glertlerde ucuz ve yapl
kolay olmas dolaysyle anroman ta
dolgunun seilm esi tavsiy e edilir.
170

i uy,gulanr. Bu havuz tipler i reglatr


Barajlarda ise gene llikle enerj i krc havuz tipler
d Di'ssipator) ad verile n enerji snm leyici
blmnde verilmitir. Ayrca (submerged Bucke
bunlara ilikin proje kriter leri o blmde varde yine rngl atr blm nde mevc uttur. Btn
dr.

lbir enerji krc tipi arpmal tiptir. ekil


9 m/sn yi gejmedii haller de uy,gul anab ilir .
Dier

. Dolusavak Debi

Hesab:

Savaklanmann

O = C.L.H~ 3/2 dir. Burada

- ------

de gste rilen bu tip, giri hznn

genel form l:
-

- ---- - --- --- - - - - -

- - -

O= m /sn olara'k debi


3

C = Savak dearj katsays


L = m. olarak efekt if (etkin ) kret boyu

yk daihil) dir.
H.= m. olarak topla m savak yk (yaklam _ hz
atr blm nde verilmitir.
Savaiklanma ile il>gili ayrntl bilgi regl

ile eitli . delbiler n savak ykl~ri


Dolusavak Dearj Erisi : Savaklanma form l
gre bu kanaldaki srtnme 'kayb Manning
bulun abilir. Yaklam kanal uzunluu L olduuna
form l ile !bulunur.
2

v , H= S. L
2

S= n
R4 13

dir.

n = 'Manning prz llk katsays

v. =

Yaklam kanalnda hz

(m/sn )

R = Yaklam kanalnda hidro lik yana p (m)

L = Yaklam kanal uzunluu (m)


hVa yaklam kanalnda hz ykdr.
Savaklanma kayb ise 0,1 hVa alnabilir. Burada
hVa= Va 2 /2 g
debi hesab tekrarlanr. Yani :
'Bu iki 1 kayp toplamna g're H. tashih ediler ek
2
una gre H'. = H. - A Ht olarak alnr
(A Ht = A H+ 0,1 hva = S.L + 0,1 Va /2 g) oldu
yaplr.
ve bu tashih edilmi yke gre tekra r debi hesab
gerek gl kotu hesaplanr. (H. + AHt'e
Yada bu toplam yk kayb H. ykne eklen erek
erisi izilir .
gre gerek gl kotu) . Hylece dolusavak dearj
Planlama almalar blm nde ayrn
Flood Routing yaplmas : Bu hususta, Baraj
tl

bilgi

verilmitir.

ava aan su, dearj kanal ile manDolusavak dearj kanalmn hidro lik hesab : . Dolus
saarn zerine yerletirilen dolusavaklarda
saba tanacaktr. Bu kanaln taban, beton barajl
ekted ir. Baraj zerine yerletirilmeyen halvak profil ine izilen uygun bir teet olarak seilm
ile baz beton barajlarda byle dir.) kanal talerde ise (!btn topra k ve kaya dolgu baraj lar
kanal taban oeime sa'hip tir. Bu sebeple profil ile
ban profil e 'kyasla ok daha yatk bir
unlukla daire olan blr eri ile birletirilir.
en az 5 kat .almas ta:v siye edilen bir
Bu erinin yar apnn buradaki su derinliinin

kriter dir (r ~ 5. d).


dan balanr. Bu noktada su derinKanal !hidrolik hesalbna salbit eime geile n nokta
1
lanma
j gl seviy esi = Taban kotu + d + hv + savak
lii d, baraj gl seviy esine gre (Bara
kayb) eitliinden !bulunur.
171

Savaklanma
h=

kayb

iin amp rik form l :

0,10 hv dir.

Kanaln sonraki ksmnn hesab,


mansaba doru adm adm Bern oulli denk
lemi uygulanarak yaplr (Dire kt - step metod, Stan
dart, - Step metod, Kd metodu v.s.) Bu
hesa
pta k
rk noktalarn hesap noktas olara
k seil mes i geree daha
ekil

yakn deerler bulmamz salar.

de grld gilbi :

A. 'h
A. L . S fort + tranz isyon kayb (varsa)
Taban kotu (A) + d' + ihv
(B) + d'2 + lhv2 +Ah

= Taban

kotu

Bern oulli ifade si kullanlr.


Kanal eimi kk ise d' = d, d'2 = d2
alnr.
Tranzisyon (rako rtma n) kaylb daralan kana
llarda
0,2 A. hv alnr.

O ,..., 0,1

A. hv ,

genileyen

kanallarda

S deeri Man ning form ln e gre


hesaplanr .

Yandan all dolusavaklarn hidro lik 'hesa


b : Yandan all dolusavaklarn
savak eii
ile dearj kanal hidro lik hesab, normal
kardan all dolusavaklarda oldu
u

g
ibidi
r. Burada tekne ksmndaki akmn su seviy esi
hesaplar veril ecek tir.
Tekne iin isten ilen artlar unlardr :
- Tekne iinde yer alacak akm neihir
rejim inde olmaldr. Bu halde a'km derinlii
byk olur ve dolaysyle krett en savaklana
n su iin d .az olur; dZ!gn bir kayn
ama
vuku
bulur.
Akm rejim inin nehi r rejim inde olmas
, tekn e mansabnda yanlardan
darlatrma veya
tabanda bir ykseltme yaparak salamr.
Bylece bu ksm bir kont rol kesit i olur,
akm kriti 1kten geer.

- Tekne enke siti trapez olacaktr. Bu


enke sit tipin de taban genilii mir. olmal
dr . .
Bu da ekipmann alma artlarna gre
saptanr. Taban genilii min. aln
nca su derin lii byk 'kar ve byle ce d
ykseklii azalr, akm durumu dz:g
n olur. Ancak, ok derin kanal yapnn stalbilitesini tehlikeye
dreceinden, gerek pratik gere
kse inai ynden bir
min . taban genilii seil meli dir.
- Tekne talban eimi keyf idir. Anca k olduk
a yatk olan bir eim semek, daha by
k
derin likler ve daha dk hzlar temi n eder
ve bylece de sel rejim li akmlarn vuku
u nlen. mi olur.

Tekne hidroik hesab: lkin tekn e mansa:bnd


aki kont rol kesit i ile mansap kesit i
arasnda Bernoulli denk lemi uygulanr. rne
in kont rol kesit i tekne ile ayn 'kotta
yanlardan darlat
rlm

bir dikdrtgen kesi t olarak seil irse ve


arada bi-r rakortman tekil edili rse:

_s;-

V~

dc =

ile kont rol kesit inde kritik derin lik

Uc = _g_kontrol kes itind e kritik hz

de

hvc = uc2j2g kritil k hz ykselklii elde olun


ur. Tekne sonundan kont rol kesit ine dor
u
rakortman kayb 0,2 A. hv olsun. Bern oulli
denk lemi :
d+ hv=dc+hvc+0,2 (hvc-hv) dir.

Bu ifade tatonman ile zlebilir. nce


d iin bir deer kalbul edilir , ve hv hesap
edili r. a
yet lbu deerler yukardaki ifadede yerin
e konunca denklem salanmazsa d iin
yeni bir deer kabul edili r v,e ilem tekrarlan
r. Denklem saland anda d dor
u seilmi olur.
172
\

-~~..~--~~-'.::~=~~~:~~-==

e: \ .... ,,,,

.
,.

o .r-r , \.f. (

~ r:-- ----

- - -- - - -- - - - -:::.

;c( .'

1
-- -:.....- ~n. ,r;,..~. ---- -..

--

--- . ' 1 _,_,.

d rI)
}

'

-.

\\7lc. l - <. J
1
I

(.

akmn
Bu il'k admdan sonra tekne iinde mansaptan membaya doru debisi deiken
en
balaik
ra
ihesapla
'Bu
verilir.
hesalb yaplacaktr. 'Bu tr akma (Spatial ly varied flow) ad
savaklaiine
tekne taban !hatt keyfi olarak 'kotlandrlr. Bunun sebebi rezervuardan te'kne
Hesaplar
ektir.
yapabilm
ayarlama
!biimde
cek
1
nan suyun bat'k almasna imkan vermeye

tamamlannca talban hatt kesin olarak kotlandrlr.


deiken alkm hesab

Teknedeki

dur.
'bir A x aral alalm. Bu araln membandaki kesitte hz ve de:bi v ve O
uzunluundan
Mansapta ki !kesitte ise hz ve deibi V +AV, o+ q. A x dir. Burada q, ;kretin !birim
sava'klanan delbidir. Dolaysyle lbu i'ki kesittek i momentumlar
Ksa

Membada Mu = O.V
g
Mansapta Md = (O+q.A x) (V +AV) dir-
g
Bu eitlikleri lbinbirinden kararak:
A M =O.AV+ q.Ax (V+AV)

Her ilki

taraf

Ax ile blerek :

AM =O.AV + _g__(V+AV)
'9
g.Ax
Ax

Hz: +

Ortalama

v + f AV

1
(v+-Av) olduundan:
~M= A:M.
2
Ax

At

1
1
Av)
AM= O.AV( v+-Av)+ __g_(V+AV) (v+2
g
2
g.Ax
At
1
veAM = Ay(o+ -Aa) olduundan:
2
Ax
At
1
1
V) (v+- AV)
Ay(a+_: !__Aa)= O.AV( v+-Av)+ __g_(V+A
2
. g .
2
g.Ax
2
Ax

yada:

-1
v+-llV
2

o
[Av+ q.llx (V+AV) l
lly=0
g
.
o+fAo
elde olunur.
de mesafenin sonunayet 0 1 ve V mesafenin balangcndaki deerler ve 02 ve V2

da'ki deerler i se denklem ylece yazlabilir:


Ay=~ (V+V2) [(v -V) + V2 (02-0l]
O
g (O+02)
Benzer :biimde ilem yle yaplabilir ki
1

Ay= 02 (V+V2)
g (01+02)
elde olunur.

[cv2-VJ + V

C02-0;1 ]
02

kesiBu iki denklem ile te'knede'ki su profilini izmek mmkndr. Gerekten mansap
tedir.
bilinmek
O
nda
tinde (yani 2 kesitinde) 02, d2 ve V2 bellidir. Ax uzunluunun memlba
nce Ay (su se(O=02-q .Ax) memlba kesiti yan 1 'kesiti iin bilinmey enler d ve V dir.
den Ay bu
viyeleri arasndaki !kot fark) tahmin edilir. d ve V hesaplanr ve stteki denklem
den
denklem
ile
Ay
~dilen
Tahmin
r.
_lunur. Eer bu iki Ay eit kmazsa tatonman tekrarlan
olur.

1
bulunmu
hesaplanan Ay ayn lkt ta kdirde d (memlba su derinlii) doru olarak
173

Tekne iinde bu ilem mansaptan membaya doru yrtl erek tekne


su yzeyi elde
olunur.
.
. En son -olarak tekne taban 'hatt, kret kotuna gre suya batmlk
etki.si olmayacak biimde yle ayarlanr ki kretten tekneye !byk dler vuku bulmas
n.
Dollusavak dearj kanalnda hava pay :
Dearj kanalnda genellik le sperk ritik akmvardr. Yani
sel rejimi vardr. Bu kanal iin ha
va paynn aadaki amprik ifade ile hesaplan-mas uygun grlm
ektedir.

F=2,0+ 0,025. Vh/d


Burada:
F = Foot cinsinden hava

pay

V = Foot/sn cinsinden kanaldaki hz


d = Foot cinsinden kanaldaki su derinlii
Yandan all ddlusav aklar hakknda:

a)
rilmesi :

Tekne

mansabnda

'kesit

darlatrlmas

halinde

akmn

kritikte n

geeceinin

gste-

h+ V2 =H, h+ _Q:_ =H
2g

A2.2g

O=A V 2'9 (H-h) = bh

v 2g (H-h)

= q = h V 2g (H-h) ifadesinde .

H enerji ykseklii sabit olduuna gfe ekil

darlanca ~

deki gibi Kooh Paraib'Oln izelim .

ekil

deki gibi q' dorusu Kooh Paraboln kesmez. Bu halde H sabit 'kalamaz ve zorunlu olarak artar,
yle'ki q' dorusu yeni
Koch Parabolne teet olur.
Kesit

=q' birim debisi byr ve

ekil
de g1 sterildii gibi nehir rejimin de H n artmas iin kabarma, sel
rejimin de
ise alalma olur ve daralm 'kesitte a1 km kriti'k derinlikten geer.

1
b) AM = (o+AO). Ay-+
At
2
Ax

AM deeri,
vetler :

ekil

bantsnn saptanmas:

de gsteri len kuwetl erin


: ! t :J
:J
1

bilekesidir. ekil

deki dilime etkiyen kuv-

;
j

P basn

kuweti = r f Z. dA = r. Z. A
P2 basn kuvveti = r f (Z + dy) dA = r (Z + dy) A
Arlk lkuweti
= y . A. dx. Sa
Srtnme kuweti = y . A . dx . S biimindedir.
AM = - y . A . dy + y A dx Sa - y A dx S
srtnme terimi ihmal edilebi lir ve
Sa. dx + Y = Y2 +Ay +Sa. dx - dy =Ay alnabilir. Bylec e:
AtM = y . A . Ay ifadesi elde olunur.
AM
- Ay
- Ay - Ay 1
.
= y . A . - = -+ y . A . - . u = O
. - O = O +-AO oldugundan :
At
At
Ax
Ax
2
AM =(o +-1-AQ) . . Ay+
olur.
At
2
Ax
w

bants saptanm

174

sletme Vana Odas


savak Skun Havuzu

O.t5

Gvde "' Krefi

'
Tabii zemin ,

A-A KEST
D_ip Savak Giri

Az

Tehlike Vana Odas

Beton Mesnetler Uzerinde

<;o/ik Boru

Derivasyon ve
Dip Savak Tneli

i/elma

Baca

Vana Odas

Dip Savak Skn l-lavuzu

sov KEST
ekil
-3
Ol

75 -

Derivasyon ve dip savak.

plan

ve de profili iin rnek

""!"'

. o) Kapak giri aznda; kumanda eimli bircubuk yardmiyle yaplmaktadr.


~ ~... ,..~Y.":':-:
~ ~' ~
~ '!'!t": .~?.
.~ : ~. .~.
-~~
.':7'.-.W. ..

...'.

..

..u,. ,

--. -- -

- - ;:'"'
-- ,..;_. _

. ; : ....
. .. ..........
..... : .... . ....
..... ,__: ....:.. ;.:~ .~..\:~
. ...._< ... :.: ....
.. . ... . ... . ... . . .

'::

...

. ...:. ....
"..: .:_::- :::. .'.: =:: .-: : : :::.:: .:_"/. :: : . . : : . ... .. .:
..... .:.........
. ......
.. .: . ..:'
..:-

Kapak'ekirde
k
- ...-:raa..
..........................

hzasnda; kumanda dey bir aft yardmiyte yaplma:ktadr.

>. - .

..

.. .

. -

- - -

'? .

ekil :

176

76 -

Gletlerde dip savak ikapa kumanda biimleri

DERVASYON VE DPSAVAK :

Derivasyon yaps, barajlarda inaat srasnda gelebilecek Os, 010 veya 02s takn de
brlerini membadan mansaba aktar:inaa yarayan ve genellikle tiel biiminde olan bir yapidr.
Derivasyon tneli daima memba ve mansap batardolar ile birlikte . ina edilir. Bylece baraj
inaatn n kuru artlarda yrtlmesi mmkn olur.
Gletlerde ise zel 1haller dsnda genellikle bir derivasyon yaps ngflmemektedir. Bunun sebebi ekonomi olduu gi;bi gletlerin, tarifinde de belirtildii gibi bir i mevs'i

minde ina edilebilen k'k tesisler olmalardr.


Dipsavak yaprsna .gelince, bunlar barajlarda genellikle deri<vasyon tneli iinde yeralma tesisleridir. Barajlarda derivasyon tneli ierisine vana odalar ve eli'k cebri
su
alan
boru yerletirilir, ayrca mansap ksmnda bir sukn havuzu dzenlenir ve bylece dipsavak yaps tamamlanr. Bu yap barajlardan istenen rezervuar su seviyesinde ve istenen miktarda su
almya yarad g~bi, takn srasnda dolusavaa da yardmc olur. Yani taikn kontrol de

yapar.
Gletlerde dipsavaklar genellikle 'ksmdan meydana gelirler.
a)

Su alma

az

b)

Dolgu altndaki iletim borusu

c)

veya vana odas

Su alma az : .Gletlerde su alma azlarnn mmk!n mertebe basit bir yapdan


tekil edilhesi istenir. letim borusu iine p, aa dal v .s. gilbi muallak madde girip tkan
ma yapmamas iin ba tarafa bir zgara konmas uygun olur. Su alma aznn giri 'kotu,
gletle tasarlanan l hacim seviyesinin stnde olmas lazmdr. l hacim, drenaj alannn
heribir km 2 sinden ylda gelebilecek m3 rsubata gre (ki bunun iin !benzer havzalardan ya2
3
rarlanlarak tahmin yaplr, rnein 150,.., 500 m /km yl) t yllk (rnein 50 yllk) bir hacim olarak hesaplanr. Ancak ;hesaplanan l hacim tatbikatta ksa zamanda dolduu takdir
de su alma tesisinin giri kotu yeniden ykseltilebilir.
a)

b)

borusu :
letim _

Dipsavan s.u alma az rezervuar tarafnda ve evden uzakta ya-

Bu tesis glet dolgusu altnda bir boru ile geilerek mansapta vana veya k
odasna balanr. letim borusunun bir hendek kazlarak bunun iine ve salam bir zemine
oturtulmas uygundur. letim borusunun altna lbir beton yastk ile zerine de bir beton gmlek geirilmesi ve borunun tecrit edilmesi m;nn uzatlmas iin gereklidir. Boru byle bir
yere oturtulmad takdirde, boru elik dahi olsa 'ksa zamanda ryebilecei gibi dolgunun
yapaca oturmalardan (zellikle farkl oturmalardan) dolay byk gerilmelere maruz kalp
krlabilir ve szntlarla yap tehlikeye girer. Boru hendei dol gu topra ile tekrar doldurulurken normal usullere g-re toprak tabaka, tabaka konularak sktrlmaldr. Ayn ekilde
boru evresinde imtiyazl szma yollar meydana gelmemesi iin horu evresine 5 10 m. de
bir birer beton yaka konulmas tavsiye olunur.

plmaldr.

Hunlarn minimum 'boyutlar 25 X 50 cm . olmak zere mansapta pnarlama veya horu-

l anma olmayacak ekilde hesaplanmaldr.

c) k veya vana odas : letim borusunun glet dol1gusunun mansap evini kestii
yerde bir k veya vana odas tertiplenir. Burada, iletim borusunun ucuna bir vana konarak
su istenildii zaman alnabilir veya istenilen miktar suyun verilmesi iin yana ayarlanabilir.
Vana ald zaman buradan 'kan su ana isale kanalna verilir.
Dipsavak boru aplarnn 'hesabnda' basnl lborula.rda uygulanan akm 'formlleri kullanlr. HursJa bir giri kaylb, :bir dirsek kaylb, iletim borusu boyunca srekli srtnme kayb
ile bir de k vanasndak ( yerel yk kaybnn gfnne alnmas lazmdr. Bu hususta ilerde

' ayrntl bilgi verilecektir.


177

Glet 1k:;; odasnda bir vana yerine birbiriyle seri halde .bulunan iki vana 'konmas daha ~ygun grlr. nk~ bu takdirde vanalardan biri bozulup almad takdirde gleti boaltiadan dierini kullanma'k mmkn o lur. k yerine V = 3,00 m/sn !hza kadar lherhangi
bir enerji krcya i1htiya yoktur. V = 3,00 m/sn den byk hzlarda buraya bir enerji krc havuz yaplmas uygundur.

Barajlarda Derivasyon ve Dipsavak: Genel kaide olmamakla beralber, barajlarda derivasyon ile dipsava tek bir yap olarak tekil etmek eikonomi'ktir. Burada _!bu tekil tarz esas
alnacaktr. nce derivasyon yaps, sonra dipsavak yaps ett edilecektir.
Derivasyon : Akm, baraj gvdesinin membanda ina edilen bir memba batardosu ile
tnel veya 'konduvi ierisine evrilerek derivasyon yaplr. Mansap tarafnda da kuyruk suyunun, ibaraj yerine girmemesi iin mansap batardosu yaplr. Bu memlba ve mansap batardolar
amaca gre ya sonradan kaldrlr, ya da barajn bir paras olarak gvde iinde kalr~
. Gerekli bilgiler: Derivasyon
iyice incelenmes i gerekir.

gzergahn

yerletirmeden

nce

aadaki

hususlarn

a) Toporafya: Baraj yeri taban ve yama eimleri, nehir yata gzergah, yeri deime ihtimali olan yol ve demir yolu gzergahlar, difer tesisler, koordinat sistemi, sondaj
ve muayene ukurlarnn yerleri ve zellikle dolusavak, varsa pompa istasyonu ve santral binas yerleri iyice ett edilmelidir.
b) Jeoloji: Baraj yerinin detayl jeoloj'isi, enine kesitler ve sndaj neticeleri, muhtemel tnel veya konduvi gzerga1 h iin fikir verir.
c) Hidroloji : eitli dearjlarda kuyruk suyu seviyeleri, gnlk max, . takn, inaat
sresince tahmin edilen pik takn ve sresi bilinmelidir . Derivasyon esnasnda ta1kn dengelemesi yaplmak istenirse hacim - seviye grafii izilmelidir .
Bunlardan baka iklim, l hacim ve su haklar da !bilinmelidir .
Derivasyon kapasitesi:
Derivasyon . esnasnda lbazan 100 yllk takn veya katastrofol takn ge irmek gere'kelbilir. Fakat genellikle 5 - 25 yllk lbir takn derivasyon iin esas
alnabilir. Takn sresi ve nehir ak kaytlar geree uygun olmaldr.
1

Ekonomik alma: ayet batardo ilerde barajn bir paras olacak ise derivasyon
tnel apn kk tutup batardoyu yksek na etmek ekonomik olalbilir. Ama yinede tnel batardo ekonomik mukayesesi gerekir.
Derivasyon ve Dipsavak

yap ksmlar

Derivasyon ve dipsavak lbirli'kte telk bir yaptekil ettikleri iin ksmlar beraberce ett
etmek gereklidir.
Derivasyon tneli giriinden hemen sonra dipsava'k iin bir su alma az ve zgara
Bu ksm tnele bir dey aft ve deve boynu dey kurp ile !balanr. Derivasyon inaat tamamlannca tnel giri ksm bir beton tka ile kapatlr. Dey kurptan sonra
tnel
devam eder. Genelli'kle !baraj aksnn 10 -15 m. memlbanda rve tnel iinde bir vana odas tertiplenir. Buna telhlike vana odas ad verilir. Fon'ksiyonu tnel mahsabnda tamirata olanak
salamaktr. Telhlike vanasndan sonra tnel iine bir elik cebri boru denir ki dipsavak olarak alr. Bunun nemli . fonksiyonu suyun szmasna engel olmaktr. Gerelkten baraj mert
ba ksm devaml su altndadr. Oysa mansap ksmna suyun szmasr:a mutlak engel olmak
gerekir. Tersi halde baraj gvdesi mansap evi tS!hlikeye girer. te elik !boru bu tehlikeyi
nlemek iin ngrlmtr.
vardr.

Tehli'ke

vana

odasna

irtibat 3 trl olabilir.


'

1-

Baraj

kretinden

dey

bir

aft

ile

2 - Mansap tnelinden. Bu halde dipsavak cebri borusu dolaysyle tnel iinde yaya
yolu iin yeteri kadar yer kalmaldr. Tersi halde mansap tneli geniletilir.

178

pahal
Baraj topuk ksmnda bir yerden tnel veya 'kondu'Vi ile. Hu zm ekli
olabilir, dolaysyle iyice ett edilmeli dir.
ve odas
elik cebri boru sonunda iletme, ayar veya kontrol vanas denilen bir vana
suyu, nakliye v.s.
yer alr. Bu vana ile mansaba sulama,_ enerji retimi, 'kullanma ve -ime
amalar iin kontrollu olarak su verilir.

3 -

Bu ayar (i
Ayar vanas basnl alan bk vanadr, ve yk kayp katsays bykt r.
kapavanas
tehlike
da
sonra
vana,
letme) vanas bozulduu zaman tamirat iin nce 'bu
vaayar
sonra
Daha
r.
tlr. Tehlike vanas basnsz alt . iin yk kayp katsays k'kt
kuru artlar elde olunur.
nas alarak mansap ksmndaki su boaltlr ve onarm iin
Ayar vana odasndan sonra bir enerji k rc tesis yer alr.
Derivasyon ksmlarn zetlers ek :
1
2
3
4
5

:-

Tnel girii
Memba tnel ksm
ksm
Tehlike vana odasnda ani genileme ve sonra ani darlama
Mansap tnel ksm
letme vaia odasnda ani genileme ve k ksm

Dipsavak:
Dipsavak ksmlarn zetlersek :
1
2
3
4
5
6
7
8

Su alma az
lzgara
Dey aft ve kurp
Tnele tedrici genileme
Memba tnel ksm
Tka betonu ile tehlike vana odasna tedrici darlama
Mansap cebri !boru ksm
Ayar vana odasna k ksm

e ina edileDerivasyon ve dipsavak yaps ya tnel biimind e, yada konduvi biimind


dolgusu iinden
bilir. Tnel halinde gzerga h yamalarn bi-rinden, konduvi halinde . 9'Vde
kalnlk D/12
Min,
yaplr.
kaplama
geer. Tnel halinde szma ve przll azaltmak i'Cin
ve i 'hidykne
olup bu kalnlk statik hesap ile ta'hkik edilir. ~onduvl halinde mevcut dolgu
halinde statik
rostatik basnca gre statik hesap yaplr. unu belirtme k gerekir ki konduvi
lr.
hesap komplek stir. Bu bakmdan tecrbeye dayanan genel kalbullerden faydalan
1
Derivasyon tnelind e dikkat edilece k hususla r:

1 2 3 -

ap

Boyu ksa olmaldr,


Salam yamalardan gemeli dir,
R, tnel
Planda kurplardan saknlmaldr. Ancak zorunluluk var ise kurp yarap

olduuna

D
. J!_

gre

;?: 5

art salanmaldr.

Kurplar mmkn ise

hzlarn

az

olduu

yak-

!am kanalnda yaplmaldr.

4 -

Batardo - tnel, konduvi ekonom ik analizi yaplmaldr.

Dipsava'k iin dikkat edilecek hususla r:


dr .
1 ,__ Telhlike ve ayar vana odalarnda yeteri kadar alma yeri bulunmal
olup yeteri
2 <-- Tehlike vana odas yamalardan birinde veya gvde iinde bir yap
!bunu taile
oru
b
.
tayc
hava
ve
r
kadar havalandrlmaldr. Havalandrma tertibat, vantilat
tmansap
veya
pis hava aft
yabilecek tertibattan ibarettir. Vantilat r oda iine konur ve
takbu
yaplm ise
neli vastasyle dar atlr. Tehlike vana odasna irtilbat dey aft ile
ilir.
gerekelb
dirde iine merdiven veya asansr inas

. 179

.3. - Cebri boru, genellikle yksek basnlar halinde uygulanr . Daiha nce belirtildi
i .
gibi bu halde szmalar ve dolaysyle mansap evinin tehlikeye dmesi nlenmi olur.
Tnel hal i : Bu hal, te rcih edilen haldir. nk salam yamalardan getii iin elversz t~smanlar olmaz. Ayrca kayadan ve kaya tnel betonu arasndan su
szma tehlikesi
olmaz.
Konduvi hali: Bu halde, bunun niform tama gl ve oyu imalara dayankl bir ze.minde yaplmas tavsiye olunur. En ufak bk tasman halinde atla1klardan basnla szan
su
evresindeki dolgudan ilerler, kendine yol aar sa , baraj tehlikeli duruma girebilir.
Konduvi
ok dikkatli kazlm , bozulmam zemin zerine oturtulmaldr. Tersi halde niform
tama
gc temini iin rk ksmlar kazlr , y~niden sktrlr veya beton dklr.
Dipsavak t ipi : Baraj yeri toporafya; jeolojik durum , dere talban ve yamalarnn ei
mi ve alvyon durumu gznne alnarak tnel veya konduvi hususunda karar verilir.
Derivasyo n tneli dearj erisi :
Serbest akm hali :

a)

Tnel eimi S, tnel ap D ve przll k katsays n olsun,

l'kin kritik akm artn belirleyel im.

V~

Vk

Vk

= _I_. R2;3. 51 12

g.

Hidrolik derinlik
Manning formlnd en

2
2
S- -nR413
-Vk
-

Dairesel boruda

->- ~ = a. D , V k2 = g . a. . D = ~ O , R413 =

y 0 413

_n 2 .~.D- n2 .C

- y.o4/3 -

0113

a.,~.y

Burada

ve C

katsaylar,

borudaki su

derinlii

bir abak

dzenlenebilir. ekil

olduuna

gre

~ orannn

fonk-

siyonudu rlar.

S/n 2 /0 1 3 =
Bu

bantya

gfe

C = f (

~)

oran

ile S/n 2 /D 113

arasnda

: 77

bu aba

gsterme ktedir.
lkin tnel eimi S, Mann ing przll k katsays n ve boru ap
2

S/n /0

1 3

deeri hesaplanr.

derinliktir . Tneldeki d iin

Buna tekabl eden

~::::;; ~
D

~ deeri
D

abaktan bulunur ki burada de kritik

ise sel rejimi ve 'kontrol kesiti

nehir rej imi ve kontrol kesiti mansaptadr.


Tnelde

eitli

g oranlar ele alnr. Sel

D belli olduundan

membadadr. ~>~ise
.

rejimi durumunda kontrol kesiti

membadadr.

ve debi hesab akmn kriti'k olduu kabul edilerek yaplrsa emniyet tarafnda kalnm
olur.
.A V O. -- V.
. .k . k -

-;

v~
g .t - \ g. a..

01 12

'

A = k . 0 2 olduundan
O =
180

.os2

olur. Burada a.,k,I

katsaylar ~orannn
D

. :

fonksiyon udurlar .
.

--r---r---.r---:---r--.-----.

~-...,..---.......-----..-~~-

-- - ---

.or--"T"'"--~--r---.-.......-

LkH=t::t:J
' " LLLL_LJ_LJ~~
~

---+-+--1--1----t~

0,9 ---t--+--t-+---l-/~""~--l--t--+
0

DA RE

KE~T

-~

1 _//

""-.!//

----~r--r~-1--+~+---1,---1---'---

QS---t-~+--t---~~/V'-!--.,.;----r

il

+~+--+~+--+~.+--t~+--~--

Q7r--+~t---H~+-;--r~;--

JI

i--f--+--+--l

+--4--t0,6 ---------t//+--t--i-+-l---+-1

o.s----

-......,

I',

-------

-t-)-+~+--+~+--+~-+--+~

Q2---+~t-t--t-~T--t-~-t

IAT ~ LI KFrT

------....------..._.

--L---11----:.......--..--

OL--'--'--L--......-......-L

-o
o

uo

_ _.

uo....

s-;- / ~2 /o~
......... .

ekil

: 77 -

Daire ve

atnal

tneller iin 'kritik

akm erileri

181

Bylece

eitli ~ oranlar

iin

myle

0~12- =

katsaylar

ya hesap ile ya da tablo lar

bulun ur. O = f.D 5! 2 ifade siyle de tekaibl eden


debil er
ser.besttir, ve rezer vuar su kotu :

+ Giri

(Rez. su kotu = Giri kotu


v2

02

kayb

+ d + :hv)

bants

yard

saptanr. ~ oranna kadar akm


ile elde olunu r.

h;, = - = - - =
1-- hv.D 4/0 2 = k2 .2g = e
2g
A2.2g
k2 .D4.2g
hv.0 4/0 2 = e ifades inde e,
myle

g orannn fonksiyonu

olup ya

hesap

ile ya da tablo

bulun ur. Bylece :


02
hv
e. D4 ifades i ile hv elde olunur.

yard

Derivasyon giri kayb he = f. hv e'klindedir. f


katsays aadaki gibid ir :
a) Daire sel, keskin keli giri
f = 0,50
b) Kare, yuvarlatlm giri
f = 0,20 ,._, 0,22
c) Kare, an az giri
f = 0,11
ayet

a')
b')
c')

derivasyon

giriinde

zgara

var ise :

Kes'kin keli giri

f = 0,50
f = 0,25
f = 0,10

Yuvarlatlm giri
Akm izgil erine uygun gki'

Derivasyon serbe st a'km iigis i iin 'kullanlaca


k 'hesap tablos u yledir:
d/D

o;os 2

hv.D4/Q2

02/D4

hv

h.

Rezervuar su kotu

--

Bylece (O- Rezer. su kotu) ser!best akm erisi


izilebilir.
b)

_Q__

Tnelin basnl dearj erisini izme k :

>~halinde akm
D

mansaptadr. Bu durumda
tnel in dolu alma hali ele alnr ve dearj
erisi !basnl alma esasna gre saptan
r.
Basnl halde rezervuar su kotu :
D

nehir rejim inded ir ve bu kez kontr ol 'kesiti

(Rez. su 'kotu = Mansap k kotu


olunur.
abak

+ mD + toplam

tnel

kayplar)

ifade siyle

elde

Burada m.D terim i tnel mansabnda -basnl


k iin Piyez ometr ik ykse klik olup
dan bulun abilir .
Toplam tnel kayplar :
1 - Giri kayb :

h 9 = 0,22 ;hv olarak

alnabilir.

2 - Transizyon kayplar : 'htr = kt,. Ahv olarak


hesaplanr. Burada .Ah v = hv - hv2 dir.
kt, katsays albak , dan elde olunalbilir.
3 -

Tnel srt nme k~yb : Mann ing formlnden


S1 = n2 .v2 /R 4! 3 enerj i eimidir.
Q2
02
o
V2 = - , A
-rt-v e R =-olduuna gre S
S1 (n,0,D ) olarak bulunur.
A2
4
4
il H = Sf .L dir. L = tnel uzunluu

1'82

k
y kurp olduu ta'kdirde ihk =kk.hv olara
Kurp kayb : Deri vasy on tne linde yata
dan alnabilir.
kurp kayb bulunur. kk katsays albak
2
g:_ olarak bulunur.
V dir. V =_Q_, hv =___
A2 .2g
5 - Tnel sonunda hz yk : hv = 2g
A
4 -

3
r.
si (rnein O= 10 m /sn) iin hesaplan
Bu yk 'kayplar toplam belli bir O. debi
si iin toplam kayp i: AH O ise :
Bu deer i: A Ho olsun. Baka bir O debi

bants vardr.

102

LA Ho = 2 +
0
LA H O
Buradan :

LA Ha . 0 2 elde olunur.
100

LA H O =

---D

mD

r------- ".o LE t
.o

~:
\ \\

'

(rr)

BLG

I OaOl"18 rM K!I'T

\'~

o.e

TArt. MllJ

HALI

1\

\""

TNIL iMtYL

~ '~
~ "'~
\~

o- O.O!' 1 Kli ioAR

'".,

-..._

"'"" '
'-...

'

0 .5

0.4

ieT

\~

o. T

V:OK.

\v

o .

AllAi!!NOA

... . .

-- ------ -/

"/~

,.. ......

,,,.,.

--

-- OAiRfSIL uiT jn Hltlltsr vsya


TAINMI'

.. f;.:L .

Ji .

ekil

: 78 -

Basnl klarda

efekt if piezometre

ykseklii

iin .abak

183

1.0
!

0.9
1

o.a
GEN~

__,..,.. L- - ~

.0 .7

o.s

0.5

:/

/7

Q.4

0.3

0.2

/ /

l
u

L/

DARP LMA

/ -

o.

oo

.3

10

il

BYK AL AN
KK AL AN
ekil

184

: 79 -

Ani tranzisyon iin yk kayb


aba

12

'~

1~ .

~ ..

....

::~~~~

===;;:;..;. =.=:::;::...~~~---r~~~~..:::;::.::.::..:::::.=.:

- ~--::::~__:~;:
--=.,:.::;
- =,.~
--.=::
~f~O~,:;::::=.;..;...:.:...:..==::=::;;:::::=

__. _,)

__.)

.,

___,~

; ~~~~1--~~---1
~ ~~,~=--~.~
~ - --~
. ~~.~~~
,o.a...-~~~+--=-;:;-~---G~~N-.i~~~E~M~

- /

----~"'

_. ~-f-~-----1
0,7~~/
..

0.6

.,. ..

f~~as~~~- ~~~~~~~~~~
o.4L_ _l_/_j__JI~~=--==J=:========::t===t==i

DARALMM~1---

/~

'

-/ -+---+--+------+-----i
0.31-------l-+/+-~~~-+~~~--r-~~~--~~~-;

0.21--~~~-+-u.L-J.~~~+--~~~-

.,
..o.
~

BYK AP
A.P
' l<UCl<
--., ,.
.......

ekil

: 80 -

Dairesel kesitler de . ani tranzisyon iin yk


1

kayb aba

185

eitli

debileri

alnr.

ele

Herb iri iin topla m

saplanr.

kayp

bulunur.

ifade siyle V

hz

he-

.
bulu nur. Atbak den m

F = ---= ifade siyle (D = tnel ap)


F says
v'g 'O
alnr. m.D
hesaplanr . Toplam kayp ile m.D
toplam tne l mansap taban kotu
na e'kle nere k rez. su kotu
saptanr. Kullanlacak hesap tablo
su aadadr:

o
1

Toplam

kayp

----

mD

Toplam kayp
+ mD

Rez. su kotu

. Se11best ve basnl akm erileri


mnasip
dearj erisi saptanm olur.
Min. tne l ap D =

bir balant erisi ile birletirilerek


tne l
2,20 m. olarak alnr.

Os, O;o, veya 02s

takn de'bi lerin den biris i esas


alnarak teka bl eden reze rvua
r su kotuna mnasip bir hava pay eklenerek
memba bata rdos u kret kotu saptanab
ifi.r.
Bu
hesap
ekli emn iyet ynndedir, nk flood
rout ing dikk ate alnmarntr. Flood roun
ting
(tak
n tahfifi) yaplrsa tne lden kan de'bi k
lr. Bunun iin giri . takn hidrograf
, reze rvua r hacim - yzey diyagram izil ir. Tnel dea
rj erisi de ele alnr.
Daha nce anlatlm olan flood - routi
ng ilemi uygulanarak tne l
k piki elde olunur. Bu k pikin e teka bl eden
rezervuar su sevi yesi ne hava pay ekle
nere k gereik batord o kret kotu saptanr. Detayl ekon
omik hesap, birka deiik tne l ap
alnara'k batardo
yks eklik lerin i bulm ak ve (tn el
bata rdo) mali yet toplamn min, klan
tne
l apn saptamak sure tiyle yaplr. Eer merr'ba
batardosu gvdenin bir parasn teki
l
edec
ek ise (ki ounlukla byl edir ) bu detayl hesa
ba gere k kalmaz. zel halle rde ve by
k !barajlarda detayl
hesap gere klidi r.

Dips avak hidro lik

hesab

(Rezer. su kotu = k taban kotu

Topl am yk

kayplar

1 -

kayb

lzga ra

+ m.D + toplam

yk kayplar) ifade si gee rlidir .

Normal olarak zgara net hz 0,60 m/s


n olarak tavs iye edili r. lzgaralar sk
, sk temi zlene biliy orsa ve mansabnda hid. elek
. santral v.s. yok ise 1.5 m/sn lik hza
kada
r izin verilebil ir.
O = net
0,60
Brt

zgara alan

2!gara alan

l2!gara

1kayb h zgara

= An

(Ab) uygun olara k tesp it edili r (Ab


=

= 8.hv olara k

alnabilir.

An alnabilir).
0,70

Burada hv = V2:: t dir.

( V br t=

~)

lzgara kay;b icabnda u form lle de


hesa plan abili r:
.
.

h,,9aro = [ 1.45 - 0.45 An - ( An ) 2 ]


. h.;
Ab
Ab
Bu halde % 50 zgara tkanmas gz
nne alnmaldr.
2 - Giri kayb : h = k !hv dir. kg katsa
9
9
ys :
Dairesel stan dart an az kg= 0,05
,_, 0,07; Keler r = 0,15 D kadar
yuvarlatlm
kg = 0,25; Keskin keli ->- kg = 0,50
186

1
1

3 -

aft

_ (n.v)2- dr .
Mannin g form uu"nden S --R413

srtn me kayb :

R = D/4 dr. (D = aft ap)


Beton iin n = 0,014
elik iin n = 0,012 alnabiHr.
A Hs = sf. L dir. L = aft ykseklii.

4 -

aft ap D, tnel

aft Tneli kurp kayb:

ap

D2 olsun, ounlukla 02

dir. Bu halde
Dort =

D +D 2 hesaplanr.

Kurp sapma

as

90 dir. Kurp

yarap

olduuna

>

gre

r.
Sekil : 81 den _R_ icin kk bulunu

Dort

'hk = k k.hv olarak elde olunur.


7t~Oort
o
v2 ort
Burada hv = - - , Vort = - - , A or t = - 4
Aort
2g
1
5 - Genleme kayb : h 9 .~ = kg. A'hv dir. (Ahv=h v1 - hv2J.
kg katsays

e genleme

asna bal

olarak aadaki tablodan alnabilir:

Genleme
as

kg.

20
50

0,03
0,04
0,08
0,10
0,16
0,31
0,40
0,49
0,60
0,67
0,72

10
12
15
20
25
30
40
50
60
6 -

Memba tnelin de srtn me

kayb:

Manning forml nden sf =

(~~!

dr.

boyunun yansda dahil)


A Hs = -s L di-r. L =tne l boyu (tehlik e vanas transiz yon
7 -

Tehl ike vanasna tedrici daralma kayb :

hd=kd. Ahv d,i r. (Ah v =hv -h v2 )


kd=0 ,10 (Eer 0 darlama as 10 den kk ise).
Bu durumda ani transizyon
kd=0, 10- 0,50 (Eer 0 darlama as 10 den b yk ise).
da interpo lasyon yaplr.
katsays ile 0= 10 iin olan 0,10 katsays arasn
di'kdr tgen kesitlid ir. Manning
8 - Tehlike vanasnda srtn me kayb : Te;hlike vanas
2

forml nden sf =

nR~~3 dr.

Dikdrtgen kesitin

boyutlar b

Tranzisyon boyunu n yars


hf = Sf. L dir.

ve h

olduuna

gre R =

imindedir.
~-bic
2 (b+ih) .

1
da dahil olma k zere vana odas hoyu L olduuna gre

187

.- -==:----:---

- ~-

- 30'

ekil : . 81 -

60 .I

90

Kurpta yk kayb _aba . basnl ak

Tehlike vanasnda kayp: Vana tamamen ak olduuna


gre ht= kt.hv ile hesaplanr
Baz vana ve kapaklar iin kt deerleri :

9 -

USBR k1k kapaklarda


Wedge Gate vana
Ring Follow er ve Ring Seal Kapak
Kelebek vana

kt = 0,02
k, = 0,07

k,

=o

kt = 0,17

'hv. tehlik e vana kesitin deki hz ykdr).


_,ebri boruda ~rtnme kayb :

-= n2 V 2 /R 413, L = cebri boru uzunluu olduuna gre


.1f = Sf. L dir.
11 - Ayar vanasnda kayp ve ayar vanasnda akm
hasl etmek iin gerek li yk :
h.=k. hv dir.

Gerekten O_=C:A.

2
2gh. olduundan h. = 0
A2 . C2

1.

- = k., ha=ka . hv bulun ur .


c2
Holl'owjet vana
Kelebek vana

ka = 2 ,04
ka = 1,56 .
ka = 1,385
ka = 1,56

Howell - bunger vana


Bulk - head kapak
Fixed Wheel ikapa'k
Yksek lbasnl srg vana
Slot, Deflektrl
Slot, 'Defl~ktrsz
USHR zel dipsavak
188

ka = 1,56
ka = 1,42
ka
1,11
ka = 1,04

kapa

1
1
g = C2
2

hv

------ -=--

3
3
iin Lt::.H ;o olsun. 1 m /sn iin
Btn bu kayplar toplam rnein 10 m _/sn lil< bir debi
. ...:_ Ll:::.Ho d"r.
'<"'AH
,,../..l. --102
O m3/sn icin
.
.

Ll:::.H 0

= 6.LHo
100

0 2 dir.
.

ykseklii
Ll:::.H 0 hesaplanr. F = ,v1-g D bulunur. D = Ayar vanas
O debile ri icin
. Cesitli

.
tesbit edilir. m.D hesaplanr.
ekil : 78 den F deerine tekab l eden rr deeri
eden rezervuar su seviye si
(Vana k taban kotu+m . D+.Lt::.H 0 ) ifades iyle tekabl
saptanr.

Kullanlacak

hesap tablos u:
Toplam Lt::.H 0
kayp

mD

::'..Ho+m D

Rez. su kotu

-4

n yapmaa gerek yoktur .


cebri boru apn deitirmek g erekirs e hesaplar yenide
r. Toplam kayp buna gre dzelt ilir.
Yalnzca cebri boruda srtn me kayb yenide n bulunu
uar su seviye lerinde mansaBylece elde olunan dipsav ak dearj erisi, eitli rezerv
tarz, ihtiya duyulan max. debiba aktarlabilecek debile ri gster ir. En emniy etli bir hesap
l olarak, da1ha nce baraj planlanin l hacim seviye sinde aktarlabilmesidir. Ancak norma
gre ayn sonunda kalan rezerma almalarnda anlatlm olan aylk iletme almasna
i sz konusudur.
vuar su seviye lerinde ihtiya duyulan debile rin aktarlabilmes
Eer

Anahta r

Erisi

ve Mansap Batardosu :

izilir. Bu hususta regla tr


Barajlarda anahtar erisi, kuyruk suyu almas yaplarak
ksmnda detayl bilgi verilmitir.
ak su kotuna uygun bir haMansap batardosu kret kotu anahtar erisinden elde olunac
va pay eklene rek elde olunur .

Dipsavak Enerji

krc

tesisi :

krc kullanlabilir. DebiDipsavaklarda k hz 9,0 m/sn ye kadar arpma tip enerji


yan yana yerletirilebi
tesis
krc
nin byk olduu hallerd e birka adet arpma tip enerji
lir.
kaplamal ak havuz biimin Dk k hzlarnda trapez kesitli ve ta veya beton
kontro l vanasndan fkrr veya
de enerji krc yaplabilir. Bu halde dipsavak sonunda a'km
n suyun enerjis i dorudan do
fkra
arda
bu ksmda bir sratmal bakt yaplr. Bu tr havuzl
ruya havuz iindek i suya dme'k suretiy le krlr.
kullanlr. Bu tip havuzlarda
Yksek hzlarda ise yzeysel sramal enerji havuzlar
ihmal edilere k orifis gibi hesaplanr,
ayar vanas kndaki suhz, dipsava'ktaiki tm kayplar
olunur. Bunun nedeni emmeye enve bylec e bulunan su jetine gre bir savak srt tekil
yapacaktr. D havuzu, mangel olmaktr. Gerek te hz daha kk olaca iin jet srta
verecek biimd e hesaplanr. Bu
sap k kanalndaki artlara gre yzeysel sramaya imkan
(ekil : 82).
tir:
tip enerji krc havuzlarn hesap esaslar aada verilmi
belli olduu iin bu kanalda
Mansap k kanalna uygun bir J taban eimi verilir. O
b',d3 ve V3 deerleri hesaplanr. b genilii seilir .

Memba rezervuar su kotu- A=h olduuna gre V =


.

de =

b g ,
v/----c52

-y

2 gh dir.

d1 b
d
H
-+ do -+ ([ L1 unur.
do
I

189

. r

co

M~b~~-5~-------------------------

. .?/.

/tz.9$

_______s.

Mansap En.

.........

?.

"
~

'J?> /'

/~

----

d3

d2

6p

---=--- ----

"
1

.Xq
3

<

Ot

ekit:

<: : c::J: :.

~-Q.

82 -

Dipsavak iin yzeysel

sramal

o:

J . .- -.

+
11

er

J
1...

---j

111 .
.enerji

krc

havuz karakteristikleri

!'

--G
k

kanal
1 1 1

'1
1

ILlL

(Bak Reglatr ksmna)


x2
g x2
g x2
--=-dr.
y =--=
2
2.2gh 4.h
2v

y=A-B+~. P=A-B + (V2


2g

Vl - d3)
~
2g
r ve x bulunur.
hesaplan
y
dan
A , B, d2. V2, d3, V3 belli olduun
2
Vo~ Froude says
dort = d+d 2 Vort= V+V veya _Q_, Fort =
ort
\(g
Aort
V
2
2
ile elde olunacak b, ilk seilen b ye eit olmaldr.
Fx
b=bo+
3 ort
. niden seilere k tatonmana devam edilir .
.,.._

Sel

+d2.

Aykr

ihalde b ye-

havuzu uzunluu L = 6 (d2 -dl.

kapanlarnda

dipsavak :

yle bunlarSel lkapanlarnda dipsavak sadece takn kontrol yapan lbir yapdr. Dolays
da zel vanalara ihtiya yoktur.
iin hacim Sel kapanlarnda dipsavalk dearj erisi benzer biimde izilir. Rezervuar
olan
anlatlm
nce
daha
seviye grafii dzenle nir. Giri takn hidrogra fi tespit edilir ve

Flood - Routing ilemi ~ygulanr.


aktif haSel kapanlar, takn balad srada bo bulunduu iin flood - routing ilemi
na g!balad
dea'l"j
nde
seviyesi
hacim
cim seviyesi (dolusavak kret seviyesi ) yerine l
diprouting
flood
olarak
re yrtl r. Byk taknlarda dolusavak ta dearj yapar ve genel
savak ve dolusava1k dearj erileri birlikte ele alnarak yaplr.
aktarla
Sel kapanlarnda istenen art , belirli frekansl bir takn dalgas iin mansaba
snrl
debi
lecei
geirelbi
n
vermede
zarar
bilecek debinin snrl olmasdr. Derenin evreye
n
dipsava
ve
edilir
tespit
debi
dr. Gerektiinde yatak slah yaplabilir. Bylece bu snrl
imbi
olacak
eit
flood - routing sonucunda mansaba aktaraca t ahfifli debi bu snrl debiye
iin (Oo. 0 2s, Oso ,
de kapan yksekl i i ve dipsavak ap saptanr . eitli giri takn dalgalar
artt~a kapan ykseklii artaO oo v.s.) durum deiik olacaktr. Aikardr ki takn frekans
yaplr. Kapan maliyeti (Yllk
caktr. Bu hususta planlama kademesinde rantab i lite hesaplar
ifler iin kargideri) ile takn korumadan elde olunacak fayda (yllk gelir), deiik alternat
artlara g re de tesbitler yalatrlr ve en elverili durum belirleni r. Bu hususta mahalli
i ile dipsava k ap tesbit oluplabilir. Bylece giri takn piki frekans . ve kapan yksekli
mansap araziler belirli lde
ve
nur. Daha byk ta'kn dalgalarnda dolusavak ta al acak
ta1 kna maruz kalacaklardr, ki bu .duruma rza gst erilir.
planlama kaProje kademesinde dipsavak dearj erisi hassas olarak tesp it edilir ve
i kat'i ekil
demesinde belirlene n takn pikine gre flood - routing yaplarak kapan yksekli
byk kaiin
ak
Dolusav
'ktr.
1
alaca
de saptanr . Daha byk ta kn piklerind e dolusavak t a
olan
verilmi
iin
klar
panlarda katastrofiik takn, kk kapanlarda ise gletlerd eki dolusava
1

taknlar

esas alnr.

Takn

' -.
!~-

kontrol yapan barajlard a dipsavak :

. Bunlarda
Sulama veya enerji retimi yapan baraj !ar ayrca takn kontrol de yaparlar
n , dipyaplrke
dipsavak, dolusavaa yardmc olur. Barajlarda dolusavak iin flood - routing
st kotu olan
savak dearj erisi de dikkate alnr. Barajlarda takn dalgasnn aktif hacim
dipsava'k dearj delbisi tesdolusavak kret seviyesi nde geldii esas alnmaktadr. Bu seviyede
(ki bu hal emniyet taraedilirse
pit olunur ve takn srasnda bu debinin sabit kaldg kabul
azaltlr ve bylece floodfndadr) giri takn hidrograf ordinatlar bu sab it debi kadar
ir. Bu suretle
routing yalnzca dolusavak iin yaplalbilir . Sel kapanlarnda da durum benzerd
erilerini birle
pratik bir yol elde olunur. Ancak hassas hesap dipsavak ve dolusavak dearj
olduu iin
kk
yannda
nkiler
-dolusava
tirerek kullanmaktr. Dipsavak dearj .debileri
pratilk yolu izlemek daima faydaldr.
191

-/

.~

' ) "'J)
_

! ) .:-

_. _.

rr7 .

,-,_
,
-1.
!)

.;,-~ 1D

" /~ ~

' :: o.'

_..,

:. .-; '

:'.

~-

.(( !

n-.

.?-.~~\ . )~)
..

~-

. . .. ;;.- .... \ ! . ..-.

c. ~ -.:

> -:

o
- ') . ' ,,,. . -(

-' '

' ;::?_ (_)


'

c)

s ) ,. -., /

J ( ')

',,

;'!.

.. )

:--

'"] !'.\
;

'

/j

'

"

'-'
.

, " : ,~!

,,,. / L

f ~ (

.:.,

-\

..--;_.-_'-.
,\

'\

"\

"\

\\

:~

'

You might also like