Professional Documents
Culture Documents
NERJ
T.C.
VE TABii KAVNAKLAR BAKANLIGI
Yayn
No. :
Grup No.
zel No.
880
X
90
SU YAPILARI CLT - I
BARAJ VE GLETLER
(SU
BRKTRME
YAPILARI)
ANKARA-197 8
N SZ
1
Baraj ve Gletler adl bu kitap, DS'nin en nemli konularndan birini oluturma k-
tadr.
Kitapta . Baraj ve Glet beraberce ele alnm olup aralarndaki benzerlik ve farkllklar
belirlenmi, genellikle (Mak Baraj) biiminde ile.nmitir.
Projelendirme iin temeller, gvde, dolusava'k, derivasyon ve dipsavak ksmlar sra ile
adm adm incelenmitir.
Referans olarak Design of Small Dams , Engineering For Dams, Handbook of Applied
Hydraulics, Hydraulic Design of Outlet Wor'ks gihi kitaplal'dan ve DS Barajlar ve HES Dairesi
Bakanlnn yaynlarndan yararlanlmtr.
Kitabn
iin
imdiden
n . Yk. Mh.
Turgut SUNGUR
DS Proje ve naat Dairesi
Kasm , .1976
-111-
NDEKLER
Sayfa No.
GR:
Tanm
Snflandrma
Etdl er .
Yzeysel aratrmalar .
Yeralt etdfe ri . .
Yeralt etdle rinde kullanlan
Kuyular ve hende kler .
Tnell er . . . . . .
El burgular (Auge rler)
Sondaj makinalar .
Standard penetr asyon af etleri
Yeralt
8
8
. 9
aratrma aralar
9
11
11
11
12
13
13
13
13
13
14
14
14
17
TOPRAKLARIN SINIFLl.\NDIRILMASI :
22
. . . .
Toprak bileenleri .
leri .
zellik
Toprak bileenlerinin
Birleik toprak snflama si,stem i .
Topra!k guruplarnn mhendisli'k zellik leri .
. . . . . .
Malzeme etdle ri .
PLANLAMA
Baraj
ALIMALARI
planlamas
25
27
29
33
:
39
42
49
hatlar
ana
PROJE
ALIMALARI
TEMELLERN PROJELENDRLMES :
Genel .
Kum ve a'kl Temellerde alnacak tedbirl er .
a) Genel . . . . . .
b) ekirde'k hende kleri .
c) Ksmi ekird ek hende kleri .
d) Palplan kazk perdel eri .
e) imen to karm ekirdek perde
_y..__
61
71
71
71
72
72
72
Sayfa No.
f)
g)
h)
)
j)
Enjeksiyon .
. . . . . .
Memiba hallar (memba kil rtleri)
Yatay drenaj hallar ve filtreler .
Topu'k drenleri ve drenaj hendekleri
Basn krc 'kuyular .
. . .
.
.
73
73
74
.
.
79
82
a) .
b)
c)
d)
e)
Silt
al
b)
c)
Genel
Birinci
Birinci
Birinci
. . . . . . . . . . . .
hal : S derinlikte geirimli temel .
'hal : Orta derinlikte geirimli temel .
hal : Byk derinfikte geirimli temel
'kinci hal : Geirimli temel. . . .
ve kil temellerde alnacak tedbirler
Genel . . . . . . .
Doygun temeller . . . . . . .
Nislb et kuru temeller .
83
84
84
86
86
86
86
93
95
a) Doygun temeller . . . .
b) . Nisbeten kuru temeller .
102
102
GVDENN PROJELENDRLMES :
Genel .
Boluk suyu basnc .
Sedde gvdesi iinde oluan szmalar .
Sedde Temelinden gelen szma debisinin hesab
Freatik i2ginin hassas biimde saptanrn::s .
Sedde gvdes.indeki s12ma erisi (Freatik Eri) ile szma debisinin kabaca belirlenmesl . . . . . . . . . . .
Szma basnlar ve pnarlamalar . . .
Stalbilite analizleri . . . . . . . . .
103
104
106
110
111
115
116
117
a)
b)
c)
d)
e)
Sedde temelinden ve dolusavak ile sanat yaps temellerinden kan malzemelerin kullanlmas . .
Ovde evleri . . .
Perdeli tip gvdeler .
Homojen tipteki evler .
Bfgeli (Zonlu) tip dolgularda'ki evler .
119
119
121
122
122
SEDDE DETAYLARI :
131
132
134
134
135
135
136
136
137
137
137
137
Sayfa No.
138
138
Temel artlar . . . . .
Ta dolgu artlar .
Memba evlerinin tertibi .
. 138
. . . . . .
. . . . . .
ile izimi
metodu
yon
Akm alarnn rlaksas
kesit hesab .
rlm
Aniz:otropik zeminlerde dnt
Minimum bir gvenlik katsays elde etmek iin 0 ve C arasndaki bant
suyu baKayma dairesi Merkezi nin grafik ile bulunmas inaat sonu hali iin boluk
snc . . . . . . . . . . . . . .
Ani boalma mekanizmasnn incelenmesi .
Kaymann zel 1halleri .
Temellerin stabilite si
lsve metodu . . .
0 Dairesi metodu .
.
.
.
.
.
.
139
142
143
147
147
149
154
161
162
DOLUSA VAKLAR :
. .
. . .
grevi
Dolusavan
Dolu savak takn debisi .
Snflama .
Esas dolusava1klar .
Dolusavan planda yerletirilmesi
Dolu savak ksmlar .
aj Yaklam kanal .
b) Dolusavak eii .
Savak yap'Snn stabilite si .
Savak st prof,ilinin tayini .
c) Dolu savak kanal (Dearj kanal)
d) U yaps (Enerji krc tesis)
Dolusavak delbi hesab . . . . . .
Dolusavak dearj erisi . . . . .
Dolu savak dearj kanalnn hidrolik hesab .
Yandan all dolusavaklarn hidrolik hesab .
Yandan all dolusavaklar hakknda .
Giri
.. .
162
162
162
165
166
166
167
167
167
167
169
170
170
171
171
171
172
174
DERVASYON VE DPSAVAK
Giri, tanm
177
177
177
177
178
178
179
1'80
180
182
186
189
189
.191
191
a) Su alma az .
b) letim borusu .
c) 1 k veya vana odas
Barajlarda derivasyon ve dipsavak .
Derivasyon ve dipsavaik yap ksmlar
. . . . .
Dipsav.a.k .
erisi .
dearj
tneli
Derivasyon
.
a) Serbest akm hali .
b) Basnl dearj erisi izmek
Dipsava'k !hidrolik hesab . . . .
Anahtar erisi ve mansap batardosu .
Dipsavak enerji krc tesi si . . . .
Sel kapanlarmda dipsavak . . . .
Ta:kn kontrol yapan barajlard a dipsavak :
1
-Vll-
GR:
Barajlar ve gletler, ekil: 1 de grld gibi, bir drenaj alannn mansabnda dzenlenen su biriktirm e yaplardr.
Tanm:
h yk: 2 deki krokiler, baraj ile glet arasndaki ayrm snrlarn belirtmektedir.
6
3
5
m3
5X10
hacmi
r
rezervua
V
ve
seklii 15m. den byk, v gvde hacmi 5X10 m den fazla
su biriktirm e yaden ok olan su biriktirm e yaplarna uBaraj", bu deerlerden kk deerli
plarna ise "Glet ad verilir.
e'kil
ayrm
belirtme k yerindedir ki bu snrlar rijit olmayp 1elasti:ktirler. Baraj ve glet
iin ikullanlagelmekte1 dir.
unu
ekil
biim: 3 ve 4 de tipik birer baraj plan rnei verilmitir. Glet plan da benzer
dedir.
olumaktadr.
Bu planlardan grlecei gibi bir baraj ya da glet yaps u ksmlardan
1 -
Temel ve Gvde
?-
3 -
Dip savak
4 -
Snflandrma
yaps
1
Baraj ve gletleri ; grdkle ri hizmete gre 4 gruba ayrma k mm'kn-
dr:
1 -
Baraj, Glet:
Yalnz
bir
evirme (kapama) seddesi: Bir su biriktirm e amac olmayan ve yalnzca
zamanda
ayn
isale kanalna tabii bir akarsudan su evirme k iin yaplan seddele rdir. Bunlar
bir reglat r grevi de grrler .
3 -
srnt mal4 - Tersip bendi : Fazla srnt maddesi tayan akarsularda yalnzca
Bunlar gerdir.
zemesi tutmak, oyulmalar nlemek ve eim drmek amacyle yaplan seddele
nellikle kargir, beton ve bazen de toprakta n ina edilir.
asli grevBurada unu belirtme k yerinde olur ki, tm baraj ve gletler az ok kendi
.
grrler
lerinden baka bir miktar sel kapan ve tersip bendi grevi de
Yapld:klar
1 -
2 -
3 -
l\J
~SULAMA SAHASI
SU TOPLAMA ALANI
( DRENA. ALANI)
BARM(GLET)
LAMA
ULAMA 8AHAS
ALA-11
(ORENAj ALANI)
ekil :
1-
..
--
------
- - - ----
MEMBA
vana Odas
-
Eaim daji
ms iz g
isi
E_m
d""
~"is-me iigis
i
Gvde k r
e ti
Memba
evleri
-----Mansap $
0vhari
(.1 \
ek\\:
4 -
li p i\ t blr
bara\
p\ant rnei
Bu snflama zellikle baraj ve gletin projelend irme esaslarna etki edece_i gibi maliyetlerine de etki ederler. Bylece planlamalarna da etki yapmaktadrlar. En ucuz olan
toprak
barajdr, en pahal olan ise beton barajdr.
Toprak bar.aj ve gletler, kullanlan topran fiziksel karakteristiine gre :
-
ETDLER:
Bir baraj projesinin hazrlanabilrnesi iin aada belirtilen etd ve almalar yaplmal
ve gereikli doneler derlenip _toplanm olmaldr.
a)
Baraj ya da gleti besleyen akarsuyun normal ve .minumum debileri (su temini tab-
losu)
'
Havzann
b) Topografik ett ve doneler: Baraj yerinin 1/2 000 000 le1kli haritada incelenmesi ve civardaki kylere olan uzakl ve ilgis-i; yine baraj yerinin 1/25 000 lekli
haritada
incelenme si, rezervuar ve sulama sahas (ekil : 1) yerinin ett edilmesi;
- Rezervuar sahasna ilikin 1/5000-1 /1000 lekli haritann alnmas, bu sahada bulunan yol, demiryol ve dier tesislerin yer ve karakteris tiklerinin belirlenm esi,
- Baraj gvde yerine ilikin 1/1000 - 1 /2000 lekli harita alnmas ve bu haritada
mevcut tesislerin ve dier gerekli bHgilerin iaretlenmesi.
c)
Tarmsal
etiit ve doneler :
- Sulama sahasnda mevcut tarm paterni ile baraj yapldktan sonra gelitirilecei tahmin edilen tarm paterninin incelenme si, tarmsal ynden baraj ya da gletin ulusal ekonomiye katksnn saptanmas.
-
- Baraj rezervuar sahasnda toprak cinsinin belirlenm esi, istimlak etdler-in+n yaplma
s ve istimlak bedellerin in saptanmas.
d)
Jeolojik etdler :
1 -
2 -
toplanr.
I V= V t Vk 1
RLEN SU
Vs : SULAMAYA VE
V: DE PO HACM
' V:
~. ~
SI ZM A
ve BUHARLAMA
KA VIP LA RI
L HACM
Vk . AK TiF HACM
l-IAVA PAVI
HAVA PAYI
_J ::/_ _ _ _ .
BA RA J
yado
GLET
Vs
~/
ekil:
-.:
5 -
olama hacimleri
Baraj (Glet) iin dep
YZEYSEL ARATIRMALAR:
Bu aratrmalar, baraj ya da glet yerini n direkt gz
mahadelerine dayanan aratr
malardr. Hunlar hava fotoraflar, norma l fotor
aflar, 1/200 000, 1/25 000 veya 1/1 O000 lekl
.i
haritalarn incelenmesiy.le balar . Sonra dire1kt
arazin
Arazin in
Zemin in st
Havzann
feri
toporafyas
yaps
olular
ve grnen rts
etdle ri:
deerlendirilmesidir.
dolay
a)
Bundan
Bozulmam
Permeabilitesi
Yeralt
halde su
muhtevas
su seviyesi
Zemin in
Zemin in younluu
Kabaca perme abilite si
snf
gvdesinde kullanp
kullanlamayacann
c)
--
snf
:z:gl arl
Granlometrisi
Permeabilitesi
S'kima ve oturma zellikleri
Yeralt
su seviyesi
Tabii su muhtevas
'-
1 -
etdl-erinde :
Numune almaa yardmc aralar arasnda kuyular, hendekler ve tneller vardr. Direkt
numune alan aralar ise balca krek, kazma, numune kutusu veya torbas, el burgular
(augerler), sondaj makinalar ve standard pen etrasyon aletleridir.
kuyular tek tek alan ve ounlukla dikdrtgen veya kare biimindeki ukurlardr.
_DEPO ,
.1\
,
A
~-
PLAN __ _ _
A-A KEST
--- - .. - - ., _ Ac:>
-. -. - .
--
1.
50
oa
'
eri
.1
- .-
f.50
,. :
2.Qom.
DEPO
.
ekl :
10
't-5~ _
.. -
J 2.00
/.-i'
DEPO
6 ...... Temel etdnde numune atmak iin alan bir kuyu ve hendek
tipi
yaplardr.
b) Tneller: Tneller de genelli.kle temel ve zemin etdlerinde kullanlan
e kullanlrnala:-
Ancak zaman alc ve pahal tesisler olduklarndan kk baraj ve gletlerd
ler. aplar
alabilir
dey
de
bazen
ve
ekonomik olmaz. Bunlar ounlukla yatay, bazen eik
m nubozi.lma
ve
bozulmu
en az 1,50 - 2,0 m. alnmaldr. Bunlar da kuyu ve hende'kler gibi
.
yararlar
mune alnmasna yardm ettikleri gibi zemini dire'kt olara'k gzlemee de
kadar numune
El burgular (Augei'le r) : El burgular, genelli'kle 6,00 - 8,00 m. derinlie
ile evirimakina
ve
k
kullanara
ayak
verir.
Makiia
Bunlar 5 - 25 cm. apnda d.elik aarlar ve bozulmu numune almaa yararlar.
bulur.
yi
cm.
120
deer
ile al<trlanlar 40 - 100 om. apnda delik aabilir. Koval tipte bu
yararlar.
Ma'kina ile altrlanlar 20 - ?5 m. derinlie kadar elik ap numune almaa
vardr.
Zemin trne ve aratrmann amacna bal olarak eitli burgu tipleri
dir.
Temel etdlerin de geni apl el burgular ile makinal burgular tercih edilmeli
Ariyet yerlerind e ise normal el burgularnn kullanlmas uygun olur.
ta paralar
Burgularla alan delikleri n derinlikl eri yeralt suyu kmas, iri akl ve
nn bulunmas ile snrlanr.
ya da kuyu
Burgular, ariyet yerleri gibi ok sayda nu mune alnmas gereken yerlerde
.
kullanlr
amacyle
nak
veya sondajla bulunan zemin karakter istiklerin i dorula
Ariyet ~yerlerinden numune almak iin en elverili alet burgulard r .
bir karat
Dnerek deli'k aan aletlerin balcas. bir elmas matkaptr. Sondaj ma'kinas
krj:kodan oluur.
sil indiri ile bir dner matkap, bir elmas burgu ve bir hidrolik veya vidal
eitli zeminSondaj riakinalar genef Hkle kaya zeminle ri delmek iin yaplmlarsa da
bulunmaktalmi
gelitiri
d?
lerde iyi numune alabilen karat silindirle ri ile kesici m ~tkaplar
dr.
kadar olah'ilir.
standard
Bu ekipmanlarda en az iki adet dkme demir a r l vardr. 140 lb . lik arlk
lb. li'k
400
ifa
250
panetrasyon deneyleri iin ve bir de klf borularn a'kma ve ekme iin
arlk.
neklerdi r.
1"
"'
"'""
...o
CR l ig i
Standart 8,. t ip i
delme cubugu i in yiv ve dis
Vido anahtar
ekil
: 7-
alc
Numune alc karldktan sonra delik hir el burgusu veya sondaj -aleti
vs . ile aa
ya kadar temizlen ir ; ancak bundan sonra ac del i e sokularak deney te1
krarlanr . Bu ekil
de uSplit - barrel,, ile hemen hemen srekli bir biimde numune alnr . ve
her 30 cm. lik derinl.ik iin zeminin penetrasyon direnci llm olur.
12
etdler.inde kullanlan aralarla elde edilen zemin karakteristikleri projelendirmede byk faydalar salar.
Yeralt
Her tip arala yaplan deneyler ve de bunlarn yapldklar yerler birlbirinden farkl bulunmaktadr.
a) Ak kuyu ve hendek etdleri : A'k kuyu ve hende'kler, temel etdlerinde, dolusavak zemininin incelenmesinde ve ariyet malzemesi etdlerinde kullanlr.
Bir baraj ya da glet temel etdnde almas gerekli grlen kuyu ve hendek yerleri says 1/100 - 1/500 lekli bir plan'koteye ilenir. Bunlarn boyutlar da 'burada belirtilir.
Genellikle bir glet temelinde en ok 4- 5 kuyu ve 3 adet hendek alabilir. Bunlarn log'u
(kesiti) karlr ve bir log kadna ilenir. Alnan numunelerde tanmlama, snflama yaplr,
younluk ve geirgenlik saptanr ve gerekli grlrse iki yada eksenli ger.ilme deneyleri
yaplr.
Dolusavak yerlerinde de a'k kuyu almas mmkn olabilir. Bunlar savan genili
ine bal olarak 1 ve 2 kuyudan ibaret olurlar.
Ariyet yerlerinde de ak kuyu Ve hendek almas uyg'Llndur. Bunlar elle veya makina
ile almalarna gre seyrek ve sk olabilir. Kuyular arasnn genelliikle 100 rn., hendekler arasnn da 50 m. seilmesi uygun olm.
Gerek ak kuyular ve gerekse hendekler.in yerleri 1/500 - 1/100 lelkli plan'kotelere
ilenmeli ve yanlarna boyutfar da yazlmaldr. Bu plankotelerde !baraj ya da. glet aksnn
daima gsterilmesi faydal olur.
1
Tneller ancak dik yamalarda ve kuyu alamayan zeminlerde uygulaBu nedenle alak !baraj ve gletlerde uygulanmas genellikle
aralardr.
aratrma
nan pahal
b)
Tneller :
ekonomik grlmez.
EL. BURGUSU DELKLER :
Bunlar genellikle ariyet malzemesi etdler.inde uygulanr. Zemin cinsine gre el burgusu tipi seHir.
Ariyet yerlerinde alacak burgu deliklerinin aralklar, zemnn jeolojik formasyonuna
gre 50 - 150 rn. arasnda deiir. Bunlar ariyet sahasnda bir zgara tekil edecek biimde
.
datlmaldr.
Burgu del.ikleri en ok 7,50 rn. olmak zere ortalama 3 - 5 rn. arasnda seilmeli ve kaya tabakasna veya yeralt su seviyesine kadar inmelidir. Ariyet yerindeki deHk yerleri 1/000 1/500 lekli plankotelere ilenmeli ve bu deliklerin her'bir.ine bir say verilmelidir.
Ariyet yeri aratrmalarnn planda gstr;rilme formu, ekil 9 ve 10 da verilmitir. Burada
delik numaralarna ilaveten deliin almas iin kullanlan aletin Ginsi de harflerle iaretlen
mitir.
Temelde de sondajla elde edilen deneylerin doruluunu kontrol etmek iin el burgusu
ile deHkler alabilir.
SONDAJ DELKLER :
Sondaj delikleri, gvde elkseni zerinde ve dolusavak yerinde alr. Bunlar 1/500 - 1/100
lekli plankotelere iaretlenmelidir. Alacak deliklerin uzakl'kl9r, zeminin jeolojik formasyonuna bal olara k en ok 150 m. olmak zere bir eksende 3 veya daha ok olabilir. Derinlikleri de baraj ykseklii ile baraj taban geniliin'in drtte biri uzunluundan by kadar olmaldr. Delik ama ilemi, baraj ekseninin memba ve mansabna doru geniletilerek birka
ilave delikle tamamlanmaldr.
1
13
Bu delikler de, sondaj del'ikleri gibi planda iaretlenir. Bunlarn aral 1 klar ve derinlikler.i
sondaj deliklerinin aymdr.
Penetrasyon deneyleri kaya gibi sert zeminler hari dier btn topraklarda uygulanabilir. Penetrasyon aletleriyle nisbeten bozulmu numune alnabi!.ir.
ALINAN NUMUNELERDE YAPILAN DENEYLER VE BUNLARIN DEGERLENDRLMES :
Gerek temel ve gerekse ariyet yerlerinden alnan bozulmam numunelerde aada sralanan deneyler yaplr ve de bu ukur ve deliklerin birer jeolojik kesiti (log'u) karlr.
a)
b)
c)
d) .
e)
Zeminin
Zeminin
Zeminin
Zeminin
Zeminin
f) Zeminin
g) Zeminin
tanmlanmas ve snflandrlmas,
boluk oran,
DELKLERN NUMARALANMASI :
Alan
yazlmaldr.
Bununla birlikte yerel artlara gre proJede doacak kk dei.iklikler nedeniyle delikler ksa mesafelerde yer deitirebilir ve IYylece ok numara verip gereksiz ilemlerden
kanlm olur.
Etdler eitli baraj alternatifi eklinde deiik sahalarda yaplrsa her saha veya ariyet yeri iin ayr bir numara serisi verilir . . Bu seriler 100 says esas alnara'k belirlenir.
Kullanlan metodu da belirtmek iin deney deliklerinin bana bir veya iki harf eklenir. Bu adlandrmada aadaki harflerin kullanlmas adet haline gelmitir.
DH :
AH :
AP :
TP
T
PR
14
o
o
o
. n
'<:t
~J,.--_;::-.:::.):::::t-,-
' -,
\
, J'
BARAj EKSEN
\\
\ \
. 1
/ ,...,
),..:;::..-,.. .. ,.....
:;:.r-:::;..-,,,. ,,/
I
,,.l/
_,.;J
1 1
PLAN
' ,,
'
~ . ..
'
A-A KEST .
ekil :
B-
15
.....
O)
"
PLAN
_,___............___
ARYET
SAHASI
EB305
"'
rn sog
EB 308
---
,
biraz
/ '/
998
ML-CL
cak/
Malzemenin
sem-:
J.ll
996
995
.Plstil< ki/
994
A-A kEST
ekil
: 9-
312
997
E8307
ML : KilliSil t
Y.S . S.
5.9.196 0
'-...
=a
E 8: f./ bur9usu
Y.S.S: Yeralt su seviyesi
/\
PLAN
DOLU SAVAK
}-/10 ELMAS BURGU OELiGf
48 .000
C\I
400
:z
400
800
...__2...00
ioo..._ .....0_ _100
o 5 10
5
,.._.:._,___
ekil:
LOG FORMLARI :
10 -
Bir log formu, bir aratrma deliinde karlalan zemin trn, durumunu ve karakteristiklerini gsteren bir kimlik belgesidir. Bu 'belge yenj delik ama ihtiyacn, yerin fizibilitesini, enjeksiyon artn; inaat metodu ve inaat srasn 'belirler. Bir lag formu, uzun yl
lar kullanlabilen bir bHgi 'kayna, zamann gemesi ile durum deiikliklerini de ayrdeden
bir belge ve bir anlamazlk halinde kullanlabi!ecek bir kant tekil eder. Bu sebeplerden dolay bilgi 'koruyucu bir ktktr.
Aratrma
a)
11).
Bu jeolojik log, nislbeten bozulmam numune veren her tr sondaj delii iin kullan
labilir.
b)
Ak kuyu
12).
Bu form, bozulmu numune veren her trl aratrma delii, iin elverif,idir.
17
1 SONDAJ
YERi
PROJ6
DELK NO :;
BALANGIC TAR-I
YERALT/ SUYUNUN'j
DERNLK ve KOTU \,
- " i= --o-:.-R-iN-L-ir<.------...-._~---"I~
Yra/f
bilgiler
o
0::
<t
: ::
</)
~ --
....
5~
'""'
~
-a>"i
CD
~ 1
..o--
:::
> <J)
~: ~
;;: ........
~ E
o cr ;... ~ _,
~ 'ij
--'
a: :'.(
:"'""tJ
..!(
c""O
t
:; '~ a
=.
~-
_,
1.00
20
3.00
64
500
24
8-::
Sondaj suyu
9-:.:
--
272
3-=
115
209
98
9.00
2
4
6
105
10
10
2
4
6
165
. 390
:1 60
fi-
510
10-=
10
10
i '-
13-_- .
14
:1
--clll=r-7-4---
.=
15
-
16
40
17~
-19-
-20..:
--
21.:
\
'
60
/O
hsufo rbasi
2
10
00
10
46
10
10
15
10
12
20
28
iffla~
10
14-:
--
15-:
.. -
30
2
4
21
I~
ik bast tclsufrc
'15
40
11 -
bsi
10
10
1 1
1 1
1 1
1
t<i~; brjairenkfrz
I : q,k/a,m/"r allakl
l1fazla
fahalfl elmi$
. -. . - ... . ..
..
1:
17 ;-::,
1
1
1!
, . , ,.
--_,
18-=
.--
"
10
10
10
-y
--
10
10
------..,...
- -~
- ---1
1
16..:.
.-
10
lsufec bsi
21.00
60 21.00
19.00
1 1
:g
00
ekil:
18
'3
17.00
40
18 - 1
77
-=-
315
4
10
350
6
10
, 3.00 520 8
10
13.00 iffla~IJ.ikbasPcffstmc.rlxs.
82
--
il :_:
..
;Tuf'
-
1 1 Co// fetha//llii
1
~---
~
9~
1
1 1
1 1
,. .., -
1 1
1 1
7-=,. . . :
Tf
.
Kirli beyat.
rtnkfe
1 1
... 8
620
8
o
.oo iffla' ~ikbas clisuf~ :rhesi
l)-: 1 50
185 . 2
10
11 .00
6 _:
o..: I _
5...:
10
10
10
'2 ._-+---il
1-----1-'"-='-+,,...:::..:...=--t-"---+--=-=-~
--
o.oo-32 .00
7.00
150
252
1 1
1
!~ tt :
1 1
~ -
+.'-
3 .00
60
:J 7 -:. -.
a/ncn numumz.
il
1 ....:
Jeolojik ve .... .,
f" "k b" lg" '
z. _
,
38
]~
~ ~
<fJ ::>-.
~
= 34
2
rdiyor
-"'.
-a-:: :.:: ;;
0
'2
~;-- 8'
..a
<Jl
z( j t:t.
u ~(;j:::: ::::_ ::~~ -~ ::
0 .._
1 -
byaz rankfa
normal dv
O..
19...:
.,,..,
...
eo-=
.,,.
J:l
~
~r -
' 2(...--
i -.. :
rnei
1;
1 1
1 1
1 1
1 1
1 1
1
1 1
1 .
11
'
DS GENEL IMDRLG
TECRBE UKURU VEYA EL BURGUSU DENEY LOG'U
(Ariyet ve Temel Aratrmalar iin)
Aann Ad
Snf
Derinlik
(m)
Sem'bol
numunenin
boyut ve
cinsi
xxx
Graf.ik
Harf
ML
40 ka.
torba
ML:
85 kg.
to11ba
TEMZ KL:
0.60 -
CL
5" den
5" ten
byklebyklerin
rin hacmi yzdesi
280
Orta derecede plastik, yksek kuru diren . 3/4" apna kadar % 25 kum - ak l, akln ou toprakl sert zemin , kahverengi , kuru
910
Orta miktarda ok ince kum, akl yok. nemli mika pullar, esmer, ok hafif
1050
280
560
2.50
'
ML-MH
100 .kg.
tonba
ML:
4.80
ML
GW
5.40
40
75 kg.
(3 in)
(torba)
6.60
MKALI ML:
kg.
KUM - A-KIL
KARIlMI
Dzgn dereceli, ok az mi.ktarda milli ince malzeneler akl ounlukla sert, yuvarlak, max. 8
NOTLAR:
2.40 m .
De r:inliindeki younluk
Deitirme
NOTLAR:
xx
NOT
tO
metodu ile
l<iuru younluk= 1.40 t/m 3 , su muhtevas= % 8;4, ta ve molozlarn zgl arl= 2,55 tir.
Su -seviyesi 14 Nisan 1949 da okunmutur.
bulunmutur.
xxx kg.
(Kaya numunesi
(Kayann
12 -
. arl
) X 100
Temel zeminlerinde elde edilen penetrasyon direnlerine gre zeminler Tablo : 1 de'ki
gibi snflanmaldr.
Muhtemel ariyet yerlerinde alan aratrma ukur ve deliklerinin derinlii en ok 7,50
m. olarak alnmal,dr. S ukur veya delik ald ta1kdirde bunun sebebi log. formunda bildirHmeHdir.
ukur veya deliklerde ama iinin bitirilmi olduu, eer hitirilmemise bu husus
not edilmelidir. Malzemeler ana 1kaya, 1kaya tabakas, akc kum, kum veya 1benzeri gi'bi yorum isteyen terimlerle tanmlanacak yerde, tahsisat yokluu, su kmas ya da ekipmann kapasitesi dolaysyle durdurulan delik veya tabandaki sert malzeme geHemedi g.ibi terimler
kullanlmalf'dr.
c)
trma deliinde kullanlr. Standart penetrasyon direnleri Tablo : 2 deki gibi bir lg formuna
ilenir.
Lng formlarnn balklarna projenin ad, iin konusu, delik numaras, yeri, kotu, !ba
lama ve !biti tarihleri ve bu itei sorumlu kimse veya kimselerin ad yazlr. Ana kayaya
olan mesafe (derinlik) ve su tablas kotu belirtilir. Bu bilgiler nemli ve yararl olduundan
eksi'k braklmalar halinde sebepleri aklanmaldr.
Log formlar birka stuna ayrlr. Her bir stunda aratrma deliinin tipine gre ge~ekli bilgiler kaydedilir. Bir log formunda daima deliin ap ve deliin almasnda kullan
lan alet yada alma ekli hakknda bHgi bulunmaldr. Numunenin alnd der.inlik loglarda
gsterilmeli ve numune yzdesi yazlmaldr. Delik amada 'klf kullanlmsa klfn ap, sondaj amurununun tr ve ukurlarda kullanlan iksa tipi beil-irtilmelidir.
TABLO:
Zeminin rlatif
veya rlatif
deerleri
younluu
kvam
Efektif
srarj
Basnc
kg./cm2
Yaklak
tama
olarak
gc
kg./cn2
akl
Kohezyonsuz
kumlar
(SW, SP)
Gevek
Orta
1.5
12
3.0
17
4-8
1.5
12-24
3.0
17-40
o
Youn
Doygun kohezyonlu
kum, silt ve killer
(SM, SC, MH, ML,
CL; CH)
20
Yumuak
Sktrlmaldr
1.5
24
3.0
40
<4
0.25 - 0.50
Orta
4-10
0.25 - 0.75
Sert
11 - 20
0.75 - 1.50
Kat
20
--
>1.50
TABLO:
YERALTI ARA$TIRMALARI
STANDART PENETRASYON DRENC VE LOG"U CN BR RNEK
KONU
PROJE ADI
$Et
DEL~ ACANIN
ADI SOYADI
.......... . - ... .... .
ZEMN SEVYES
't'E.RALTI su SEVYES
- ... .. su
.
... .... ...... .
CEK AGIRLIGI
OOSME YKSEKUG
..... - . ..
NOTLAR :
MATKAP VEYA KASIK TP
DELME SIRASINDAK SU KA'IBI
c:
BT$ TARH
~<( ,..
:::....-.
MALZEMELER.iN TANIMLANMASI
3
7
il
:z .
LOG
-o.:: E
u
L.l
o ;'h
NX
KILIFI
Slandorl 2" D.C.
Split barrel numune ,.
alcs ?JJ" (15 cm.) uzunluk
Balk k.u1;1ru9u molkab
veljo dner burgu ile le .
mi z \enmi$ delik.
Ul
'-'
20
40
l.
l--,
9
.---.J
30
1
T
q
r'
L.,
'
L'--1
,...- ,..._r
PENETRASYON DR~NC
BR AYAK BOYUNCA DARBE
HAL HAZIR
o EKSTRAPOLE EDLM
o
- ..... ... .. .. .
OELGr. TOPLAM OERN..iG : . .... .. .. .. ......
BA~LAl!A TARll
- - .....
:..<
....
... . . .. . . . . .. . . . . ..
OELGN TP VE BOl'UTU
~LK NO
'<ER.
r1
i
(SM)
14
2.50"' '2 .70 m. oras Milli- ince kum 6.00 Biraz kil, hafife or~nik, slak,
kalkerli . Hafife plas ik. 100 nalu
-
ap ve da ha ince bo\:jullar
c;.ounluUa (SM)
elel
5
...
8.00
\
--
21
Yeralt su seviyesi iaretlenmeli, yeralt suyu yok ise bu da ayrca not ediliel.idir. Su
seviyelerinin lm ekli, suya rastland andan itibaren deliin almas sresi sonuna kadar seviyelerin deiimi yazlmaldr. Suyun dLJrgun veya artezyen olup lmad da belirtilmelidi.r. Su tayan tabakalarn derinlii ve delik ama srasnda su kayb olan yerler not edilmelidir.
.
TOPRAKLARIN SINIFLANDIRILMASI :
Tabiatta bulunan topraklarn ou, maden taneciklerinin bir araya gelerek biribirleriyle
kaynamasndan olumutur.
imentolam Z8'hinleri
Yalnz hava etkilerine maruz kalmalarna ramen ayrmayan sert kayalar bu tanmn d
nda kalmaktadr.
Temel inaatlar, toprak baraj, glet ve sedde proje ve inaatlaryle uraan te'knik elemanlar iin topran birim arl, permea'bilitesi, boluk oran, isel srtnme ve kayma direnleri ile skalbilme (kompressibilite) ze.ikleri, topran su ile temas sonunda bu zel-
likleri koruyabilme yeteneklerini tanmalar neml'i 'bir bl'gi olmaktadr.
Mhendislilk ynnden, Amerika Askeri Mhendisler Birlii ve Bureau of Reclarnation
temsilcileri ile Profesr Arthur Casagrande'nin yapt 'bilimsel toplantda saptanan Birletirilmi Toprak Snflama ._fstemi nin kullanlmas uygun grlmektedir.
Bu sistemin en byk avantaj lalboratuvar deneyine ihtiya grlmeden de snflama
yaplabilmesidir. Bu snflama sistemi toprak bnyesindeki danelerin bylklne, eitli b-
TOPRAK BLEENLER :
3 in (7,5 cm.) den byk apl daneler, Birle 1iik Toprak Snflama Sisteminin dnda braklmtr. Ancak bu malzemelerin miktar hakknda bHgi verilmelidir.
a)
Boyut:
Boyut bakmndan toprak daneleri kaba ve ince olmak zere iki grulba ayrlr.
Kaba
apndan
ayrca aadaki
gibi
blnrler.
22
akl
(G), 7,5 cm. (3 in) ten 4 No.'lu elek ap (kabaca 5 mm) ye kadar olanlar.
Kaba
akl
nce :
akl :
Kum :
(S) 4 No."lu ele!k apndan 200 No.'lu elek apna kadar olanlar.
Kaba Kum:
Orta Kum
nce Kum
Gz ile snflamada 1/4 in (yaklak olarak 5 mm.) kaba danelerin alt snr (4 No.'li.
elek apna denk) olarak kalbul edilir, ve 200 No.'lu erek ap da. plak gzle te'k te'k ayrde
dilebilecek en kk dane boyutu kabul edilir.
nce daneliler 200 No.'lu elek. apndan kk olanlardr ve bunlar da iki eittir.
Silt (mil) (M) -ve kil (C).
Eski snflama sistemlerin de kil 5 mikron (0,005 mm.) ya da 2 mikron (0,002 mm.)
den kk olan zerrelere ve silt de, kil boyutundan byk olan zerrelere denirdi. Oysa silt
ve killerin zelliklerin i dane boyutuna balamak 'hatal bir dncedir. rnein tabii kaya tozbyk
lar tamamen silt karakteri gsterirler. Dier taraftan tipik killer balca 5 mikrondan
olaibaret
zerrelerden
ve ilerinde az miktarda kolloidal boyutlu ince malzeme ihtiva eden
bilirler.
Bundan dolay Birletirilmi Toprak Snflama Sisteminde kil ve silt arasnda boyut ay1
tutum~
rm yaplmamaktadr. Daha o'k i'ki malzeme biri birinden eitli artlarda gsterHdik leri
fardan ayrdedilmektedir .
. Organik malzeme (O) ounlukla topran bir bileimidir. Fakat zel bir dane boyutuna
sahip deHdir. Bu malzeme dane boyutundan ok bileimi vastasyle ayrdedilir.
b) Derecelenme (Granillometri) : Bir toprakta deiik byklktek i elemanlarn mikdaneliler iin
tarn saptamak iin laboratuvarda, kaba daneler iin elek analizi metodu, ince
keltme (slak mekanik anaMz) metodu kullanlr. Sonular dane -boyut (granlome tri) erisi eklinde gsterilir.
Kaba danelilerin dane -boyut erisi, malzemenin fiziksel zelliinin bir blmn yanstr. nce danelilerde ise bu eri daha az anlamldr.
Topraklarda tipik derecelenm eler unlardr:
yi derecelenmi (Dzgn granlometrili)
(W)
CD 3ol
DwXDm
rileri ekil:
13 de gsterilmitir.
Dane biimleri de topran fiziksel zelliine nemli etki yapar. Tabiatta en ok rastlanan dane biimleri aada aklanmtr.
Csseli ya da denk boyutlu daneler:
Bunlar ayrca yuvarlak. nislbeten yuvarlak, keli, nisbeten keli olarak blnehHirler.
Bir topran kaha daneli birleimleri oun!ukla csseH tipten olup bunlar balca kuvartz ve feklispat madenlerinden ibarettir.
23
i llOROlltTRC
El.EK- ANALi zi
' 'ANALZ
ZAMAN OKUMALARI
! ..
U S STANDART
A) 'DZGN DERECEL
'
(GW) AKIL
'
!J '
i
!
,;
"
1
1
t;'...,..-
....
c-.
"'
,~
l1" /
......
ili
K.l.(PLASTK}
B) NFORM
1
1
C:l '1 1
,iz'~ 1
lf
il
DANE
Si:r(PLAST. l)[G.
i
1
KL (PlASTK)
iNCE
C\PLAR\
CAKIL
KUM
ORiA
. -
c} KT DERECEL
_ 0 .36_.,
Cu -- 0-o
Do - 0.092 - "'9
Si
,,!';
;
!
./
L{)
<:'.l
/1
/
'~
i:Jf'
-11"
t..1
,j
},/
.5
e
o
KASA
ltcE'
;;:;
1
1
DANE CAPLARI
KL (PLASTK) -----":...;Uo.:;M,:__~----"A'-"K~IL"'----1
ekil
24
: 13 -
NCE
...,
CAKIL
k:ABA iNCE KABA
ORTA
i
KUM
(6 l 2
(0:30)2
Cc =D601lo=~.5=._?9
!...-o
KUM
NCE
Dso
26
.
Cu=00=o.s=S2 .
.:.:...
ii
1
DANE CAPLARI
9U.T(PLASTK DES'
ORTA
eitli clereceli
iNCE
KN3A
danefiler
Yass
ve
tabaks
daneler:
i
Bunlar ince daneli topraklard a ok miktarda bulunurlar. Mi'ka ve baz 'kil madenler
bunlardandr.
Topraktaki su
miktar
a
Tipik bir toprak kitlesinin bileeni vardr: Toprak daneleri, hava ve su. ounlukl
1 ktar, topra, n karakteristiine
mi
su
ince danelerden oluan topraklarn boluklarnda bulunan
durukuvvetle etkir. te topran iinde bulunan bu su miktarna gre toprakta 3 ana kvam
mu ayrdedilebiir.
1 - Sv hal : Bu kvamda, toprakta o kadar su vardrki toprak su iinde asldr yaa
!<!oyu luzucetli (viskljsite li) bir S1'VI gibi yzer.
2 - Plastik hal : Bu kvamda topran ekli abuk deitirilebilir yada toprak ime
den, hacim deitirmeden, atlamadan veya ufalanmadan yourulabilir.
3 - Kat hal : Bu kvamda toprak ekil de.itirilince atlar veya elastik bir ime
9sterir.
Bu toprak kvamlar tanmlanrken yalnz 40 No.'lu elek apndan (ince kum danelerin in
halden
st snr) kk danelerin gz nne alnmas adet haline gelmitir. Topran sv
)
cinsinden
yzdesi
arln
(lkuru
na
plastik hale geii srasnda havi olduu su muhtevas
muhsu
i
srasndak
geii
Ukit Limit (LL) denir. Ayn ekilde plastik kvamdan kat kvama
plastevasna da piastik limit (PL) denir. Ukit fimitle plastik limit arasndaki fark topran
(Pi)
tik halde malik ofduu su muhtevasna eittir. Bu su muhtevas farkna plastisite indeksi
olPlastik
olur.
byk
(Pi)
indeksleri
astisite
pi
n
denir. (Pi= LL- PL). ok plastik topraklar
,
olur.
sfr
Pi
mayan topraklarn plastik limiti ile likit limiti ayndr. Yani
kvam lisve'li bif.im adam_ Atterherg 'e izafeten Atterber g limitleri ad verilen bu
Yeter derecede tecrbeye sahip bir zemin mhendiS'i , bir topran Atterberg limitlerini
etmetahmin edebilecek melekeye sahip olabilir. Bununla birlikte Atterberg limitlerini tahmin
den nce danelerin arazi tanmlanmas ve snf lanmas ve de topran ince dan eli ksmnn
killi veya siltli oluunu saptamak iin 3 el testi yaplmas gerekir.
Birletirilmi
lardr:
(sarsma tepkisi)
1-
Genleme
2 -
3 -
25
Bir kum malzem esinin zellii, malzeme 'i nceldik e ve niformlatka geiriml
ilik ve
stabHitenin azalmasyle silt karakter ine yaklar. ok ince ve niform kumlarn
, siltlerde n gz
ile ayrdedilmesi gtr. Bununla bir.likte kuru kumun hi bir kohezyonu
olmayp przl bir
dokusu vardr, oysa kuru siltin 'hafif kohezyonlu ve przsz bir dokusu mevcutt
ur.
b) Silt ve Kil : ok az miktarda ince malzeme bulunmas da'hi toprak
parasn mhendisli k zellii bakmndan etkiler. 200 No.lu elek apndan kk apl
ince malzeme miktarnn % 10 orannda :bulunmas topra gerekte n geirims
iz yapar, zelli'kle kaba danelerin
iyi derecelenmi olmas hal:inde.
Ayn zamanda % 1O dan dahi az miktarda ince malzeme, dz:gn
dereceli kum ve adona kar direnci ciddi ekilde awlta'bi li .r. Yol kaplamalarnda kullanla
n kaba daneli
malzemelere az bir miktar kil ilave etmek kitlede balayc etk,i yapaca
ndan yararl olur.
ok miktarda kil ve si'lt bulunan toprakla r mhend isler iin zellikle temeller
de dertli
bir durum yaratrlar. Su muhtevalar deitike bunlarn zellikle rinde belirH
llerd e dei
meler olur. rnein kuru ve sert bir kil, kuru kaldka byk ve ar
yaplarn temeller ini
tayabil ir, ancak bir miktar slannca kil derhal kaygan hale
gelir.
klda
Siltler birok nemli karakter istikler bakmndan killerden farkl olurlar, fakat
.grn
lerinin benzerlii dolaysyle bu iki zemin ou kez birbirler iyle kartrl
rnlardr. Kuru ve
toz 'halindeki silt ile kil bir'birlerinden ayrdedi lemezler. Fakat suyun etki~iyle
gsterdi kleri
tutum, onlarn tanmlanmasna yarar.
lini
nce danelile rde kil ile siltin tanmlanmas Birleik Toprak Snflam
a Sistemin in teme-
tekil
eder.
Siltler: Plastik olmayan ince malzem elerdir. Bunlar su mevcud iyeti halinde
tabiaten
dengesiz olurlar. Doygun olunca da akc" (quick) hale gelebilir ler. Alkc"
siltten ama, siltteki suyun yeter derecede bir hzla ykselm esi ve siltin tama gon
azal.tmasdr. Akc,,
siltler inaatfar iin bir derttir ve temelde bunlar ok byk masrafla
ra sebep olurlar.
nakszdrlar.
(plastisi te zel-
26
(L)
kolaydr.
malzeme haGenel: Tabiattaki toprakl ar nadiren kum, akl, silt, kil veya organik
halinde bulunurlar.
linde saftrlar. Bunlar ounlukla hu elemanlarn deiik karm
enme (granl ometri) , plastisi te
Birleik Toprak Snflama Sistem i dane boyutu , derecel
bileenlerin cinsi ile stnalarak
ve skaibilrne (kompressibilite) zellikl erini gz nne
a)
t-
Arazide tanmlama, kaba danelilerd e gz muayenesi ile, ince danelilerd e ise birka
el
testi ile yaplr.
Laboratuvarda dane -boyut
Topra'k akl snfmdan ise, sonra onun temiz,, (az veya hi ince ihtiva etmemes
i)
veya kirli (ok miktarda ince ihtiva etmesi) olduu tanmlanr.
Temiz a1 kllar i'in son kesin snflama derecelen meyi tahmin ederek yaplr: yi derecelenmi a'kfllar GW grubuna, niform veya kesi'k dereceli aikllar GP
grubuna girerler.
Kirli akllar da iki cinstir: Plastik malzemesi bulunmayan ince daneliler (siltli) GM
ve plastik malzemel i ince daneli'ler de (killi) GC dir. nce danelerin kil ve silt oluu,
ince
malzemel erde uygulanan 3 el testi ile belirlenir.
Eer toprak kum snfna girerse, topran iyi dereceli temiz kum SW,
kt dereceli
temiz kum SP, milli kum SM veya ki:lli kum SC snfndan han'gisine girdii hususu,
akl
malzemesinde o~duu gilbi saptanr.
Eer malzemede ince daneli stn ise (arlk baikmndan % 50 den fazlas
ince ise)
bu takdirde malzeme u 6 gruptan birine dahil edilir: rytL, CL, OL, MH, CH, OH. Bunun
iin
malzemenin genlemesi (sarsma reaksiyon u), kuru, direnci (ezilme karakteristii) ve
metanet
(Plastik limit civarmdaki kvam) tahmin edil.~r. ve sonra onun organik yada inorganik
ol-
duu tanm'lanr.
Testlerde yaplacak ilemler ve her testte eitli gruplarn gsterecei tepkiler (reaksiyon), Snflama Cetvelind e belirtilmitir.
eitli gruplarn tiplerini meydana getiren topraklarn snflamas yukardak
i usullerle
ko'layca yaplr. Bununla beraber pir ok tabii topraklar gerek eirtli boyutlarn yzdesi
ve
gerekse plastisite karakteristii ba'kmndan gruplar arasndaki snra yakn oldu:klar
ndan bu
iki grup zellie sahip olacaktr. Bu topraklard a snr snflar kullanlr ve bu da topra
tanmlayan iki grup semboln arasna bir izgi konmakla ifade edilir. rnein
GW - GC, GP SP gibi.
Eer
bir kaba daneli toprakta 1kum ve akl yzdeleri birlbirine hemen hemen eitse,
bu takdirde snflama topran akl olduu ksbul Hdilerek devam eder ve sonunda
topran
nihai snf rnein GC olarak bulunursa, ayn topran kumlu olduu kabul edilere'k
doru
snflama GC - SC olur ve akl ile kumun alt gruplar iin kriterler ayn
olur. Buna benzer
olarak akl veya kum gruplar arasnda GW - GP, GM - GC, GW - GM , SW - SP, SM
- SC ve
SW - SM snr gruplar buluna'bHir,
Kalba danelHerle ince danel'iler arasndaki snr gruplarnn doru snflanmas nce topran kaba daneli ve daha sonra ince daneli olarak kabul ile yapflr.
SM - ML ve SC - CL
gi1bi snflara slk sk rastlanr.
nce daneli blm iinde de ayn derecede likit limitli sfli ve killi malzeme
ler arasn
da olduu gibi dk ve y'kse'k likit limitli topraklar arasnda da snr snflar meydana
gele'bilir. rnein ML- MH, CL- CH ve OL- OH topraklar; ML- CL, ML- OL ve CL- OL topraklar
;
MH - CH, MH - OH ve CH - OH topraklar gibi.
28
usulleri kullanlr.
Laboratuvar snflamalar ounlukla birok teste tabi olan ternsHi toprak numuneleri
zerinde yaplr ve k'k barajlarla gletlerde arazi snflamaiarnn tahkikinde kullanlr.
Laboratuvar snflanmas, arazideki toprak tasnifisinin tecrbesini ilerletmek ve onun
plastisite yzde ve derecelerini tahmin yeteneini gelitirmek iin de kullanlr.
Dane -'boyut (granlometri) erisi topran kaba daneli veya ince danel-i olduunu ve
kaba dane'li ise % 50 kriterini kullanarak onun kum veya akl grubundan hangisine dahil olduunu belirlemee yarar. Kum ve akl gruplar arasnda, 200 No.'lu elek boyutundan ince
malzeme % 5 ten daha az miktarda ise bu toprak temiz,, olarak kabul edilir. niformluk ve
eriHk katsaylar da malzemenin iyi yada kt derecelenmi ol,duunu -ayrtetmee yarar,
Temiz bir ak'ln (GW) iyi d ereceli olmas iin 4 ten byk bir niformluk katsay.sna (Cu)
ve 1 ile 3 arasnda bir erili 1 k katsaysna (Cc) sahip olmas gerekir. Tersi halde bu malzeme
zayf dereceli (GP) olarak snflanr. Ayn ekilde 6 dan daha byk bir (Cu) ya ve 1 ile 3
arasnda bir (Cc) ye sahip temiz bir kum SW grubuna girer, aykr halde o da zayf dereceli
bir kum (SP) olur.
Kaha daneli topraklar ile ince daneli topraklarn laboratuvar snflanmas Toprak Snf
lama Cetvelinde ver.ilmi1:ir. (Talblo: 3).
Toprak Gruplarnn Mhendislik zellikleri :
a) Genel:. Belirli bir topran nemli mhendislik (fiziksel) zelliklerini hi deney
yapmadan verebi'lecek bir forml bulunmamakla beraber, toprak snflama s;isternine gre grubu belirlenmi bir topran muhendislik zelliklerini yaklak olarak vermek mm'kndr. nk mevcut bHgiler, istatistik analiz sonunda saptanmtr.
Toprak danelerinin kantitatif hale getirilmesi teebbs
1)
2)
: 4 Bureau of Reclamartion tarafndan 1500 den o:k sayda yaplan toprak testi
sonucunda elde olunmutur. BU tablo, toprak gruplarna gre zeminlerin fiziksel zelliklerini
belirtmektedir . Burada ok sk rastlanan iki sir gruba ilikin deerlerde verilmitir. Bu numuneler gerekte Amerika B'irleik Devletlerinin 17 bat eyaletinden temin edilmi Dlmakla beraber, snf zelliklerinin Corafya ve iklim artlaryle deimeyecei yada ok a;z bir deiim
gsterecekleri tahmin edilmektedir. Bu dnce ile ayn tablonun yurdumuz topraklarnda da
bunun
kullanlabilecei kaibul edilmirt:ir. imdiye kadar laboratuvarlarda yaplan birok deney
yniki
bunun
ile
dogruluunu g'stermitir. Tabloda verilen her zellik i'in ortalama bir deer
l % 90 gvenilir snr deerleri de verilmitir. Btn laboratuvar testeri, iri daneli zeminlerin geirimlilik testleri hari, 4 No.'lu elek apndan kk topra'klarda yapldndan akllar iin
ortalama deeder verilmemi'1:ir. Bununla birlikte ortalama deerlerin 'bir deerde.n byk veya
Tablo
29
kk olduu gsterilmitir. Art veya eksi snrlar, .ortalama deeri bulmak iin kullanlan
gzlem saysndan ve standart sapmadan matematilksel olarak bulunmutur. Bu ,snrlar,
ayn
artlarda yaplacak birok deney sonucunda bulunan gerek ortalama deerleri
n onda dokuzunun ;bunlarn iinde kaldn ifade eder.
Proctor maksimum kuru ibirim arl ve optimum su muhtevas deerleri, laboratu
varda zgl arlk ve su muhtevas testleriyle 'bulunmutur. Dier zellikler de optimum
su
muhtevasnda maksimum Proctor kuru birim arlna kadar sktrla
n numunele r zerinde
yaplan deneylerden elde edilmitir. ea bolu!k oran deeri, tm hacimdek
i su ve havann kaplad hacmin, kat madde danelerin in 'kaplad hacme orandr. Bu proctor
ma!ksimurn .kuru
younluu ile danelerin zgl . arlndan elde edilir. MH ve CH gruplarn
n likit limitler.in in
st snr verilmitir. Bunun iin snflamada verilenler in meritebelerini belirtmek
gerekir.
Teste tabi tutulan MH ve GH topraklarnn maksimum 1-ikit limiti srasyle 81 ve 88
dir. O
halde bunlardan daha yksek likit limitli topraklar daha dk mhendi,sli'k zellikler
ine sahip olacaklardr.
b) . Geirimlilik (Permeabilite) : Topra1k kitlesi iindeki holuklar suyun aralarnda
n
gemesin i salayacak ipikler olutururlar. Bu ipiiklerin genilikleri deiiktir ve akm
yollar dolamt>al da olsa biribirleriy le balari~ldr. Akm yollarnn bir ounun
ayn zamanda
i grd kalbul edilirse,' toprak kitlesinin zelliini temsil edece'k biimde
bir ortalama deer bulunabil ir.
Topraik iindeki su hareketin e szma, bunun lmne geirimlil ik (pernieabilite) .ve
birim artlardaki geirimlilie de k geiriml-ili'k (permeabilite) katsays denir ve bu da
birim
alandan birim hidrolik yk altnda geen debiyi gsterir. k perme-abilite katsaylar saniyede
santimetr e yada saniyede metre trnden ifade edHir. Amerikan sistemind e ise ylda
foot
yada bir foot kareden birim hi drolik eimde ylda geen foot kp olaralk g6sterilir.
Ylda
foot (ayak), yaklak olarak metrik sistemde 106 cm/sn. ye tekabl eder.
Tabii toprak ynlarnn permealbilite katsaylar 1 cm/sn. den 10-9 cm/sn. ye kadar deiebilir. Birk topra'k depolarnda, tabakalara paralel geirimlil ik bunlara
dik geirimliliin
100 ve hatta 1000 kat olalbilir. Baz topraklard a geirimlil ik, younluk, su muhtevas ve
derecelenme ile ok deiir. Bundan dolay k permeabilite katsaysnn yalrnzca bir mertebe
olarak gz nne alnmas gerekir. Genelli!kle, 10-6 cm/sn den dk geirimf'iliikteki topraklar
geirimsiz, 10-6 cm/sn. ile 104 cm/sn. arasnda olanlar yar geirimli ve 10-4 cm/sn. den
ok
geirimli topraklarda ge irimli olarak kabul edilirler. Bununla birlikte barajlard.a bunlar
keS'in
deerler deil'dir. Birok . yaplarn eitli blgeleri bu geirimlili1k snrlarn
n dnda olmasna
rnmen baarl sonular vermilerdir. Tablo: 5, eitli geirimMl ik deerlerin
i ve bunlarn
saptanm metodlarn gsterme ktedir.
1
deerlerdir.
Snrl
skma
snrl
pek azdr.
Eer boluklar
kar
ok miktarda hava ile doluysa, yk tai)bikini mteakip sl'kma aa yuani olarak vuku bulur.
30
<
c::
~
m
o"
z
::>"
ro
MLLER
MiLLER ve KiLLER
()
,....
<aba daneli ksmn yardan fazlas 4 No.'Ju elekl l<aba daneli ksmn yardan fazlas 4 No.'Ju elek
C)
)>
~lliLAR
WMLAR
::
"O
7"
'
,:s
o
g...,
g_
~
- C.
~3f
g;
5 1
o.:
;
c:
a,
:
'
.:.;
l" ~-
.f:>
::j"
!;)
Q? i -~.
=
1~
n
b
r
~t
'
~
b
1 lct 1 1 1 11 1 1 1 1 1 1 11 1 1 t""I W
r..
~ 'N.1111111111111 bl ~
~~ ~ ~1111!]i 5
~
: CD
~
.\
l t.0
ll:;lJ;,;11;
il.!
il~
- -
erisinden
olarak
% 5 ten az
% 5 ten % 12 ye kadar
"U ~.
::2
)>
N,....
"'1
.
"' ::+
ro
"""
. ce. ....
oo..
ro :: ro
....
-
:: u:
([j"
te. ....
(/)
~.
(/)
- oc.
ro :: ro
-
::
o.: ~:
7'
~. )>
-r
u:
~.
::
"'N
.....
ro
tu
=:
::
c..
ro
~-
c. -
<
ro
<
ro
::
::
ro
"' :::!.
)>
<
"'
ro
o-
.=.
.,,,
"'ii1::
c::
::
:::::
;$ "' -
o()
en
cc
.,,,"'...."
::::!.
ii1
U>
.:.
j;j"
~3~~:
:
ro
c:
'< )>
:
o:roc-ro)>
~-o(h.,, ...
u:
;:;:
ti" -:
-..
::
::.-;x;""O>~C::
: ="' (/)
=~~B
~ :: ::
r-~fr g-
3
.:.;::
o
:-
ce.
(/)
::
::
(/)
::
-"
rT
'2 ;e
.J::- ce. ar
~. )>
~
-,
c.. -
ro
ro
::!" 3
c::
.-fo
::2
(/)
::
()
()
c
il
il
:.-~
03
,wo _o[""o
0 :0
g --;::;
~
.:.
tr
!:!!
:;
c.
"'
::
~:
c::
"'"
u:
::
::
3
::!"
::J ;:;:
o.. -
"'~-
..
ro -
<
ro
....
ro
=
3
<
~
)>
3 <
"'
'
<
o:rocro
)>
~ ~. Crl
:;
~.
'"O
c ;:+- D> -
.!>o N
CD
<.O
"'"tC/l(fJ
ro - . - -
~~ 3 ::!
2.
:""O"'"""
c
ro
~
(")
::
c:: ~
ro
::
c. ....
n;;
"'l
.' c::
(/)
c: r+
::
-..
~"'
::
c::
c =@ r.n
=cnr.n2=
~ :!. 5 ::l.
- === c. o..
i""' - J'.l) CD
;t,
~
<
)>
C)
o_~- &
ro :: ro
- ....
N
"' ro =
5 cci
o-
o/~
-'
<
:' ,
% 12 den fazla
c.
.... 1-1-+-+H++-H++-t+tt-t--H
snflanr.
:J
'o
CY)
capndan byk
~ 'h:JI
-
g 1-+-+;-H+++
b~
~ ~:!. 12
"1 ,
1
PLASTSTE NDEKSi
8
O 8 ~ ~
ve KLLER
-..
(/)
.....
ro
::
ro
::
o-
c:
....
c::
::
.,,,
"'....
""
~
"'"'-<"
"'3
.:.;::
o
:-
:;
()
il
()
il
/o o[o
g
c.;
o~
en
=ii
-
)>
:::
)>
.,
(>o
;::
~
n;;
w
"'
l
~
::
o..
"'
::
"""
....
ro
::r
m
O"
::
c::
'<
c::
"'"
::
TABLO:
snflama
grubu
Boluk
!Maksimum
kuru birim
arlk
kg/m3
GW
GP
GM
GC
sw
SP
SM
SM-SC
sc
ML
ML-CL
CL '
OL
MH
CH
OH
(
>1900
>1760
>1824
>1840
1900 80
1760 32
1824 16
1900 16
1840 16
1648 16
1744 32
1728 16
(*)
1312 64
1504 32
= fopran
c,.t = Topran
C0
Skabilme
Sktrmas
(*)
Optimum
su muhtevas
oran
1.5 kg/cm2
altnda
10-6 cm/sn.
,%
eo
<13.3
<12.4
<14.5
<14.7
13.3 2.5
12.4 1.0
14.5 0.4
12.8 0.5
14.7 0.4
19.2 0.7
16.8 0.7
17.3 0.3
Geirimlilik
(permeabilite)
(*)
(*)
(*)
27000 13000
64000 34000
>0.3
>0.3
(*)
0.37
0.50
0.48
0.41
0.48
0.63
0.54
0.56
(*)
(*)
0.03
0.02
0.02
0.01
0.02
0.03
0.01
7.5
0.8
0.3
0.59
0.13
0.08
>15.0
4.8
0.6
i().2
0.23
0,07
0.03
(*)
(*)
(*)
36.3 3.2
25.51.2
1.15 0.12
0.80 0.04
0.16 0.10
0.05 0.05
2.0 1.2
2.6 1.3
(*)
(*)
(*)
(*)
(*)
Kayma Mukavemeti
(Kompressibif ite)
3,75kg/cm2
altnda
%
co
'k g/cm2
optimum
c ..
kg/cm2
doygun
(*)
(*)
(*)
(*)
(*)
(*)
(*)
(*)
(*)
(*)
(*)
<3.0
<2.4
(*)
(*)
3.0
2.9
2.4
2.6
2.2
2.6
0.4
1.0
0.5
0.3
o.o
0.4
(*)
4.1 0.4
(*)
2.4 0.65
5.37 0.65 2.11 0.73
5.30 2.25 1.52 0.53
7.91 1.60 1.16 0.65
7.04 1.09 0.94 (*)
6.68 1.74 2.32 (*)
9.15 1.09 1.38 0.22
(*)
(*)
(*)
>0.79
>0.74
>0.67
>0.67
0.79 0.02
0.74 0.02
0.67. 0.02
0.66 0.07
0.60 0.07
0.62 0.04
0.62 0.06
0.54 0.04
(*)
(*)
2.11 0.94
1.160.62
0.47 0.05
0.35 0.09
(*)
(*)
li
ksm,
snrlarn
(*)
Tg 0
d)
Kesme (kayma) direnci : Bu balk altnda toprak gruplar iin ayr deer verilmitir. Co, C,.t ve tg 0. Bunlardan Co ve tg 0, srasyle efektif basnca gre bulunan
Mohr
daireleri teetinin dey ekseni kestii deer ile bu teetin eimidir. Co optimum su muh-
tevasnda
Molr
gerilme- zarf
_____...,,,,
~ Prctor ~o~~nluundaki
numulere oil l:r ima :
do"releri
S= C
14 -
Sktrlm topraklarn
kayma mukavemeti
(G-U) tg 0
Burada:
S = Birim alandaki kesme direnci
U = Boluk suyu basnc
G = Uygulanan normal gerilme
tg0 = Mo'hr dairesi teetinin eimi olup
C = Su muhtevasna bal olarak Co veya C,.t olarak alnabilir.
32
Malzeme Etdleri :
Malzeme . aratrmalarn, malzemelerde istenen zelli'k, ve yaplacak deneyler ynnden ayr grupta incelemek mmikndr. Bunlar:
1 -
2 3 -
Ta
1 - Ariyet malzemesi etdleri : Ariyet malzemesi etdnden ama baraj dolgu gvdes.inde kullanlabilecek ve inaat yerine en yakn olan sahadaki malzeme miktarnn tahmini
ile fiziksel zelliklerinin belidenrnesinden ibarettir.
Civardaki mevcut malzemelerin miktar ve zellikleri bilinince buna en uygun ve en
ekonomik baraj tipinin saptanmas kolaylar.
Ariyet malzemelerinin aratrlmasnda da temel etdlerinde sz edilen tecrbe ukuru, tecrbe hendei, el burgusu (auger) delikleri ve hazan ok nadir olarak da sondaj delikleri veya standard penetrasyon aletleri kullanlabilir .
Ariyet malzemesi etdlerinde alacak tecrbe ukurlar Vf?ya eliburgusu (auger) deliklerinin derinlikleri en ok 7,50 m olmak zere 2 - 4 m. arasnda seilir. Yeralt su seviyesi
bu derinlikten da!ha nce kt takdirde delik :bu seviyede durdurulur.
_Ariyet malzemeleri genellikle gsterdikleri geirimlilik karakteristi!klerine gre snflan
drlr. Hunlar da geirimli malzemeler, yar geirimli malzemeler ve geirimsiz malzemeler
dir.
Geirimli malzemeler : Bu malzemeler byk merte'be geirimlilikler e sahip olup younluklar fazla ve kayma direnleri de yk se'ktir. Bu zelliklerinden dolay bunlar sedde enkesitlerinde stabilite salamak amacyle kullanlrlar ve e'konomik olurlar. Yksek geirimlilikleri dolaysyle drenajlar kolaydr ve dolgularda boluk suyu basnc dourmazlar. Bu nedenle dolgularn d yzlerinde k.llanlrlaL GW, GP, SW ve SP ( akll) snflar bu gruba g.irerler ve bunlarn geirirnlililkler i K = 104 cm/sn. nin stndedir.
1
Bu malzemeler, sedde , sel kapan, glet ve barajlarda homojen tip gvdelerde kullanl
dklar gibi ortasnda geirimsiz ekirdek bulunan dol 1 gularn d blgelerinde de kullanlabi
104 cm/sn.
lirler. GM, SM, GC, SC, CL, CH ve MH malzemelerin geirimliliik katsaylar k
ile k = 106 cm/sn. arasnda bulunur. Bunlarda genellikle geirimli malzeme gibi sktrlr.
.:.
; TABLo;- 5
"'ttl'--~--- - -
~ __ __ ..... ...-~li'~
. _ _.A
1o ..
10 '
GERMLp
DRENAJ
ZELLG
DRjENAJI
TOPRAK BARAJ
VE TOPRAK ".
SEDDELERDE
KULLANILMA
~"~-~
.
,~:
~
}EMIZ _~! AKIL~
.. ..... ~- - .... -
1o --- ~'' o
-<'
1o
.. 10
GERML!
YARI
1
DRENAJ! lzAYIF.,,,,...
i EMZ K M~fEMi
''
KARIIMI
VE AKI
) ~-
- ,.. 11';:--"'
:!
1
[
....
10
COK
NCtKUM
ORlANIK
~E ORG K ML v
.c- KUM
.
e_uzu:
ORTULA
KIL YIGI LAR 1 ' V
K
...I L
10
~ PRAT~K
BARIA:4vE1\l, SEDOEL~~
. . G. 1~~.M~j l~.~~w~~Rt~~,!;l!~L~!,~~LIRj TOPRA~
Jl..~ GEIRIM~IZ l<ISIM ARINDA IKULLANl~IR .____
CNSLER
- 2}
. 10
. . - --- ---..
i KPLAY ~ . ,,
TOPRAK
-1
_,- .10
~~r..""""""~
VE
OL~AYAN
.OLAR'*
GER~SZr
BARAJIVE. SEDDELERN
GECRIMSF TOPRA~LAR
KA~IIMI
..~.7ABAKf.LAMI
GESNIN
:;
HOMEGE
ETKS LE~
;:
10 .
LTINDA 1 J<-
KLLER ...
1
'
~ TOPRAGI
TAYN TU
(.
....
OLARAK
.___
1\
i TECRUB
___,t;
- -
SAPTANMASI .
- .-t o.. .....
- - - .
YUKUAZ
.,~;
..
AMEL
-~
'.
UKU AZA
TODU
.,
nn;";
BU~K~G
~GIUINDtNt-ESAPA. MA :EMIZ KOH ZYONSUZ
ENDREKT
~ YALNIZ
DANE
OLARAK "''
J.
CAKILLA DA TATBK
'
SAPTAN
MAsn~ 1
PL_AR~T~DE.~E. YiOK
KUM V
EDLE LR :"'
11
YATAY_Kf
AZ...
TECRUB YEIHTIYA GOSTE IR.
ARAZD ABUK ONU ;, A MAK)
~ ............y;...._.
i~!!&,~ LL,~NILI y
r-
KONSOL~ASYONTE~TLt::R
SONUCU ADAYAN
N HL
SAPLAR LDUKQA ECR_
BEYE \'.E P~HALL L B.MAL.
ZEMESIN iHTYA STERR
. Yukarda belirtilen GM, GC, SM, SC, ML, CL ve MH malzemeleri geirimlilik derecele6
rine gre geirimsiz malzeme olarak rta kullanlrlar. Bu malzemelerin geirimlilikleri k = 10cm/sn. nin altndadr. ve bazan 10-9 cm/sn. ye kadar inerler.
Geirimlilikleri dk ve likit limitleri byk olan killi malzemeler gerek boluk suyu
basnc dourduklarndan ve gerekse ilenmeleri g olduundan ve de byk bir hacim deiiklii gsterdilklerinden kullanlmalar tavsiye edilmez.
Bu yzden k = 10-0 cm/sn. den dk permeabiliteli malzemelerle LL i 50. nin stnde
olan malzemeler genelHkle toprak dolgularn ana geirimsiz e'kirde'klerinde kullanlmamak
tadr.
Ta
ba evinin
malzemesi etdleri :
korunmasnda
(ta
Baraj ve gletlerde ta malzemesi ounlukla gvdenin memdolgu - riprap) olarak ve gvdenin kaya dolgu ksmnda kulla-
nlr.
cekHr. ncelenmeye tabi tutulacak ilk yerler mevcut ta ocaklar ile yzeyde grnen kayalk
blgelerdir.
Ta malzemesi, tecrbe ukur veya hendei yada sondaj delii alarak aratrlr. Kaya
_
tabakasnn ve zerindeki toprak rtsnn kalnlrn saptamak iin en pratik ve gvenilir
yol, numune alma metodudur.
civarda proje iin gerekli kapasitede ocak bulunmaz ise yada bulunan ocan ta
kalitesi istenilenden dk ise bu ta~dirde vadide mevcut talarn toplanmas suretiyle proje
Eer
ihtiyac 'karlana!bilir.
Kk baraj ve glet inaatlarnda genellikle ta iin labaratuvar deneyine gerek grlmez. Bu bakmdan ta oca seiminde dikkatli olunmal ve bu, tecrbeli jeologlar tarafndan
yrtlmeHdir. Ancak mhendislerin de talarn kalitesini ve fiziksel zelliklerini iyice bilmelerine rhtiyac vardr.
Kayalar, olular ynnden volkanik, tortul ve metamortik olmak zere . e ayrlmakta
dr. Mhendislik ynnden kayalarn en nemli zellikleri arlk, porozite (gzeneklilik), diren ve sertlik ile dayankllk ve salamlktr (su emme ve dona kar dayanma).
Volkanik (pskrk) klteler : Bunlar yer kabuunun iindeki mama ve erimi maddelerin srt yzeye kmas ve burada donmalar sonunda oluurlar.
Bu kltelerin genel adlar Tablo : 6 da verilmitir.
Tortul klteler: Hunlar hava ve sularn mekanik ve kimyasal etkileriyle ayran volkanik, tortul ve metamortik kltelerin su, rzgar veya buzullar tarafndan tanarak yeniden
kelmesi sonunda oluan kltelerdir.
35
TABLO:
Ak
fel ~
dispatn
plak
nce
plak
Bazik kfteler
( % 50 (fen az silisli)
Koyu renkli minerallerin hakim
olmas
Bol
Az veya hi
kuvartzl
.kuvartsz
piroksen
Granit
Diyorit
Gabro
Riyolit
Andezit
Bazalt
Obsidiyen
Caml
Pefikitayn
Sngerta
Metamorfik klteler: Bu klteler, nce pskrk yada tortul halde bulunan kltelerin
ilk bulunduklar yerden baka evreye baz zor kuvvetleri if.e uymalar sonunda oluurlar .
. TABLO:
ls
veya
ile
paral
Organik
Kaba (akl)
Or-ta (Kum)
ince (mil ve kil)
ayrm
Kimyasal kelti ve
tortusu
KLTE
TORTU
Kaba (Kor)
ince (Kl)
buharlama
Konglemera
Kumta
Milta
ve
eyi
.Aglomera
Tf
Kalker
Dolomit
Ohert
Jips, anhi'drit
Kaya tuzu
Tebeir,
mercan,
kalker
Kmr
'
En hafif talar ise telbeir, tf ve snger ta gibi boluklar fazla olan tortul ve volkaki bunlarn Z!gl arl'klar 2,5 un altndadr.
kltelerdir
nik
Bunlardan snger ta o kadar hafiftir ki genellFkle sLi zerinde yzer.
Genellikle en salam talar en youn olanlar ve en fkleri de en hafif ve gzenekli
olanlardr.
TABLO:
YAPRAKLI
; (STL)
KLTE
'Klte
Doku
zellik
ekilde yaprakl
Kaba daneli
Gnays
eritli,
Orta daneli
ist
ince daneH
Arduvaz
ayrlr.
Balca
kuvartz
Balca 'kalsit
veya dolomit
zellik
Klte
Madeni muhteva
Kuvarsit
Mermer
Sert ve gevrek
'
Sert ve gevrek
Balca
hidromagnezyum silikat
Baz
serpantinler
Olduka
yumuak yeil
trler
En salam ve sert talar arasnda kuvarsit, granit ve bazalt gibi ps'krk kayalar, sa
lam gnays ve baz istler bulunur. Bunlarn basn direnleri 1000 - 2000 'kg/cm2 ve hatta daha fazla olabilir. Baz sert ve youn kumtalar ile silisli kalkerlerin direnleri bu deerlere
yaklar. Bununla birlikte kal'ker, mermer, dolomit ve kumtalarnn ou diren ve sertlik ba2
2
kmndan orta derecededir ve direnleri 200 - 1000 kg/cm arnsmdadr. veya 1500 kg/om ye
kadar kabilir. Tf, sert ki:!, tebeir, yumuak kumta, tuz ve allar en hafif ve yumu.ak
kaya snfna girerler. En yumuak kayalar elle 'kolayca krlalbilirler. Kumtalar, pskrk kayalar kuvartzl metamorfik kayalar ve dier sert madenler el ve testere ile kolayca kesilemezler.
Pskrk kayalar ve masif kuvarsit ve gnayslar en dayanlkl talardr. Fakat bunlar
atee fazla dayanikl deildirler, nk atlar ve ierler. Bunlarn bazalt gibi ince danelileri
genellikle gevre'k olup ka!ba danelilere oranla anmaa daha ok dayanrlar.
37
Agrega malzemesi etdleri: Agrnga malzemesini beton yapmda kullanlan kum- akl malzemesi ile filtrelerde kullanlan kum - akl malzemesi olmak zere i'ki grupta toplamak
mmkndr.
Arazide agrega malzemesi etdleri, !bunlarn aratrlmas, mevcut depolarn bulunmas
ve numune alnarak kalite ve granlametrilerin belirlenmesi ilemlerini kapsar.
Sanat yaplarnn inaat kontrolleriryle grevli olanlar, malzemenin granlometri (fiziksel) zellii ve agrega komposizyonunun beton zerine olan etkisi konusunda bilgi sahibi olmaldrlar. lk etdlerde kullanlan mantk ve varlan mkemmellik, ounlukla yapnn dayank
llk ve e'konomi,sinde kendini gsterir.
Agregamn elverililiine etki eden faktrlerin ou, blgenin je'Olojik gemii ile ilgilidir. Bu fak~rler deponun boyut, ekil ve yeri; Sra-jn kalnllk ve karakteri, agregay olu
turan kltenin tipi ve bulunduu art; agrega danelirinin derecelenmesi, yuvarlakl ve niformluk derecesi ile yeralt su seviyesidir.
Agrega tabii kum ve akl depolaryle, yamalardan ve kayalk da eteklerinde tesis
edilecek ocaklardan elde edilelbilir.
Akarsularn oluturduklar
2 -
3 -
tir.
Alviyal koniler ounlukla agrega malzemesi oca olarak kullanlrlar, fakat bunlar
normalin stnde bir ileme ihtiya gsterirler. Buzul artklarnda da kum ve akl bulunur,
fakat bunlar geneHikle kuzey blgesinde yada yksek rakmlarda snrldrlar. Nehir etkilerine maruz kalmayan buzul artklar genellikle o kadar eitli olurlarki agrega olarakkullanla
bilneleri uzun ilemlerden sonra mmkn olur. A'km etkisine maruz kalan buzul depolar
ise ounlukla tatminkar agrega malzemesi verirler.
Talbii kum ve akl malzemes'inin bulunmad veya o'k uzaklardan tanmas gereken
hallerde ta o.caklarndan kan kaya paralarn krmak suretiyle beton agregas yaplabilir.
Bu metot, ancalk bu malzemelerin bu ekilde elde edilmesinin ekonomik olmas halinde uygulanmaldr.
Ta ocaklarnda
ykama
38
En umut verici depolar klfl tecrbe kuyular, ak tecrbe kuyular yada hende'kler ile
incelenip buralardan numune alnr. ve agregamn karalkteristii saptanr.
Toprak dolgu yaplarda kullanlacak filtreler de bir nevi agrega malzemesinden ibaret
olup, eitli boyutlarda elenerek hazrlanrlar ve bunlar . geirimli gei blgelerini tekil
ederler.
PLANLAMA
ALIMALARI
pl;mlamada baraj yada gletin ykseklik ve rezervuar hacmi saptanacak, baraj yada glet sulama blgesi belirlenecek; temel problemleri incelenecek, malzeme ocak
yerleri ile baraj yada glet tipi saptanm olacaktr.
Yaplan
zey
diyagram
izilir.
(ekil
15).
Hidrolojik rasatlar ile (su temini ~ablosu) saptanmtr. Bu tablo yardmyle baraj yerine ait bir ka yllk akm deerleri belirlenir (Dde mevcut rasatlar ou kez bir ka yllrk
tr.)
Sonra bu yllk toplam akm miktarlar, rasat sresi en az 10-15 yl olan komu bir
drenaj lan akm miktarlaryle korelasyon yaplarak 10 15 yl uzatlr, yani 10-15 yllk akm
miktarlar el de olunur. 10 -15 yllk toplam akm miktar, 10 -15 e blnerek yllk ortalama
akm miktar bulunur.
1
Her bir reglasyon nisbetine tekabl eden baraj aktif hacmi ylece belirlenir:
1
1O yl sre iinde her bir ay iin gelen su miktarlar belirlidir. l kin bir aktif hacim
deeri tahmin edilir ve buna gre bir iletme almas yaplr. leime almas tablosu,
Talblo: 9 da gsterilmitir. Her yl, sulamaya verilece'!< su miktarlar aylk ihtiyalar halinde
hesaplanarak tablodaki ilgHi stuna ilenir.
sonundaki su miktarna, bir sonraki ay iinde gelen su miktar eklenir. Elde olunan miktardan sulama iin veilen su miktar ile buharlama kayb dlerek elde olunan
Si} mHctar ayn sonunda 'kalan su miktar stununa kaydolunur. Aktif hacimden fazla su, do
lu sava'ktan atlr. Bu esas altnda, her bir ay iin 10 15 yllk sre boyunca adm adm sr
drlen bu almaya (iletme almas) ad Verilir.
Ayn
39
h (m)
REZERVUAR SU
SEVYES
~L HAciM k
AKTF HACM
IJ
lv(m5 )
TA$KIN HACMi
IJ
RfZERV UAR
HACM
h (m)
,ftfZER VUAR SU
SEVYES
.. --
... - .. . . - -- -
._._.-..r--
~o
..
o~
REZERVUAR
ekil
40
: 15 -
Hacim yzey
diyagram
HACM
V (of) '
TABLO:
Gelen 'SU
m3
Aylar
sonunda
kalan su
m3
Buharlaan
szan
m3
su
ve
. Sulamaya
verilen su
m3
5
Dolu savaktan
atlan su
m3
bu alma boyunca _ayn sonunda kalan su miktar hi bir valkit O'n altna d
myor ise, tahmin edi,len aktif hacim doru demektir. Aykr halde, baka bir aktif hacim seilerek tatonmana devam edilecektir.
Eer
Byle tat onman ile uramak g ve uzun zaman alcdr. B,unun yerine yle bir yol
izlenmesi elverilidir.
En kurak peryodun sonunda, ayn sonunda. -kalan su miktar sfr kabul edilir ve ayn
esas altnda sondan baa doru alma yaplr. Bu alma tamamlandnda, ayn sonunda
kalan su stunundaki max, deer direkt olarak O rnglasyon nisbetine tekabl eden aktif hacmi verir.
Her bir reglasyon nisbeti iin baraj 9ktif haomi ve sulama sahas deerleri bylece
saptanm olur.
Bundan sonra en ekonomik komhinezonu belirlemek gerekir. Bunun iin ilkin, baraj toplam maliyetini saptamak lazmdr.
Aktif hacim belli olduuna gre, hacim - yzey diyagraJndan bu hacme tekabl eden
rezervuar/s u seviyesi saptanr. Bu kota uygun bir takn ykseklii ve hava pay eklenere;k
baraj kret kotu elde olunur (ekil : 5). Bundan sonra memba ve mansap evleri iin uygun
deerler tablolardan seilerek, baraj gvdesi planda izilir. Toplam gvde hacmi hesabedilir.
Uygun bir tip en kesit seilir, ve gvde iin yeter ya'klakl'kla metraj yaplarak baraj gvde
. maliyeti saptanr.
Dolu savak ve dipsavak maliyetlerin in ise, her bir aktif hacim iin sabit kald kabul
edilir.
Darha sonra sulama sahas byklne gre sulama ebekesinin toplam maliyeti hesaplanr. Bunun iin yeter yaklaiklkla hektar bana uy,gun bir maliyet kabul ediHr.
Baraj maliyeti ile sul,ama ebekesi, maliyetine tekabl eden toplam yllk gider ve de
sulama sahas byklne gre toplam yllk gelir hesaplanr. Ylllk gelir- .g ider farkn max.
1
saptanklan reglasyon nisbeti ve aktif hacim esas al mr. B:ylece kesin aktif hacim kotu
m olur.
41
Daha
yunu
saptamaa gelmitir.
genilii
iin
uygulanr.
a)
olarak yan ak
Akarsu havzasn: toprak bnyes i ve bi1!k i rts durumuna bal
a geebilen miktar.
etkil"eri ayr ayr inc) Ya alannn toporafik zelli1kleri etki eder. Metod, bu ana
celi1yere1k, elde edilece k sonularn sentezini yapar.
b)
1 -
Trkiye'nin ya id
Devlet Meteor oloji leri Genel Mdrl'nce yaynlanm olan
btn havzalara ait ya id
det - sre - tekerr r erileri,, adi kitapta Trkiye 'deki bel 1i 'bal
det - sre - tekerr r erileri verilmitir.
eitli
havzalarna
ilikin ya id
2 -
zemin zerinbir ks'm zemin i'ine szmakta, bir 1ksm bitkiler v.s. tarafndan
ge'ere'k ana yatakta, topde tutulma kta, bir bsm buharlamakta, bir ksm da yzeysel aika
lanmakta ve takna sebeb olmaktadr.
Yan
hesab
iin,
takna
sebeb lan
yan, arka
geen
miktarnn
Bunun iin:
a)
numaras
iinde birbirin den farkl !bitki rts ve toprak gruplar varsa bunlarn
1
a bir eri numaras hesaplanmaldr.
sahalar gfnnde tutulara k btn havza iin ortalam
yle, yan aka gelb) ekil 16 daki grafikte n numaraya te;kahl eden eri yardm
en miktar bulunur (ha).
Eer ya alan
3 -
Havza
etkisi :
r inc11lendiinde grlmtr ki
eitli bykl kteki havzalarda meydana gelen taknla
er arasnda sk bir bant bulunmaktakn debisi ile havzaya ilikin baz geome trik zellikl
tadr.
L=
Toplayc
Le =
1
(Ya alHn lekl i olarak bir karton zerine
aslmak
suretiy le
arlk
merkezi
izilip
kesilme li,
eitli
noktalarndan
bulunmaldr.)
43
200
190
180
1
1 1 1 1AG1$-AKI ' BAGIN
'
1 1 1 1 1 1 1 :k' 1/1 X 1/1 Y 17f 1A !71
TtSI
1.
1
1
170
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
160
150 1
1 1 1 1 :Y 1/1 % 1/1 Y 1A
1 1 1
1~/1
/~
~
/
v
7r
140
IA 1/1 1/1
,
. trl
1 1
130
i
20
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Yl/IA
11
Vob A
Vl% 1/f
110
1/1 1/f 1
VI
E
,... 100
il>
90
80
10
60
50
40
:~
1oj
o
YY~~~J--rJ::J.--1----F
10
20
30
40 50
60
70
so
90
1 ---+--f
= 1 1
to~
t:t: I
100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 '210 2.20 '2~ 240
250 260 270 2.80 290 300
_ Ya__:_ (mm.)
ekil
: 16 -
Ya ak bants
TABLO :
10
ilem
ve
uygulama .
kullanlm~s
Arazi
Ve rt
SR
SR
SR
Nadas
Dizi nebat
. (Pancar gibi)
Ufak tlaneli
(Buday gibi)
Sk ekilmi
baikliyat
veya ot rotasyonu
Szma
hidrolik
art
Zayf
iyi
c
c
Zayf
CaT
CaT
Zayf
SR
SR
Zayf
c
c
Zayf
CaT
Zayf
Ca<T
SR
SR
iyi
iyi
iyi
iyi
yi
Zayf
yi
c
c
Zayf
CaT
CaT
Zayf
iyi
iyi
Zayf
Elverili
ayrlk
veya meydan
iyi
Zayf
,-C
Elverili
iyi .
Devaml ayr
Zayf
Orman (iftlik
Elverili
aalan.)
iftMk
iyi
binalar
Harmoniik ortalama
eim
Hidrolojik zemin
iin
grub,
iB
77
- -72
67
70
65
66
62
. 65
63
63
61
61
59
66
58
64
55
63
51
68
49
39
74
25
6
86
81
78
79
75
74
71
76
75
74
73
72
70
77
72
75
69
73
67
. 79
69
61
67
59
35
91
88
85
84
82
80
78
84
83
82
81
79
78
85
81
83
78
80
76
86
79
74
81
75
70
30
45
36
25
58
66
60
55
71
77
73
70
59
72
74
74
82
84
!D
1
-- 82
87
90
94
91
89
88
86
82
81
88
87
85
84
82
81
89
85
85
83
83
80
89
84
80
88
83
79
78
83
79
77
86
89
92
teraslanm
S=
tekil
alan yardm
ile
ekil
: 17 deki grafik-
qp = ki saat srd ve havza zer.inde 1 mm. liik bir ak meydana getirdii kabul
edilen bir yatan sonra, takn debisinin en yksek deerine ulat anda, ya alannn
2
her bir km 2 sinden gelelbilecek debiyi gsterir (Lt/sn -;- km 1 mm) . Birim hidrograf kuralna
gre, ha mm. y'ksekli'kteki fbir akn 'Sebe'b olaca en fazla debi, 1 mm. Hk aktan bulunacak debinin ha katdr.
O halde Op
45
.p..
~000
O")
900
800
; 700
6'00
500
'L
-..
:,,
==-- 4::::::::::
1 1 1 1. 1
1 Le
k noldcsna uzaklg
lem.
S : En uzun kolun hormonik
~,'
"~ \
eimi: s .. ( :
-..;..,
,~
n,
J;f
't
.
tt~!.,
sact
olarak $resi
. ..
.e'
:: t'
~f
.s
.!:?
~
"'<
-.: '
~1E
.....f:
50 1
"I
1 1 1
30 1
1 1 1 1 11
1 1 1 1 11
20
~==t- -4-::::::J
r=-~=-=---1.............._ 1
=:-::--
1=+:==+ ....L..n
1 1 1 1 1 11
~..J
"Pi-~
-~-'-~-.,,
2 00~~~~.Joo='="--400-"--~~500..,__6007'"'--::ll"-~.oc..__#llO~
ekil:
17 -
TABLO: 11
HDROLOJK ZEMN GRUPLAR!
(En az ak ptansiyeli). ok az silt ve kil ihtiva eden derin kumlu zeminlerde permeabilitesi y1ksek derin Msler.
B. ok defa A'dan daha az derin kumlu zeminlerle, A'dakilerden daha az derin ve daha az kaynam lsleri ihtiva eder; bu gruptaki zeminlerde szma miktar, iyice slanmadan .sonra, ortalamamn stnde olur.
C. Az derin zeminler ve D'de'kiler kadar olmamakla beraber nemli miktarda kil ve koHoid ihtiva eden zeminler; bu gruptaki zeminlerde, doygun hale geldikten sonra, szma miktar,
ortalamann altnda 'Olur.
D. (En yksek ak potansiyeli). Yksek ime kabiliyeti olan killer ve ayn zamanda az
derinlikli, satha yakn, yatay ve aa yukar geirimsiz tabakalar halindeki zeminleri
ihtiva eder.
A.
4 -
Takn hidrografnn
izimi :
rograf
yardmyle
U.S. Soil Oonservation Service'nin tavsiye ettii birim !hidbulunur. (Tablo : 12)
Hidrografn
dr.
Tipik
hi<drngrafn
geometrik zelli'kleri
dolaysyle taiknn
sresi T = 3,65
( sn.) dir.
1
Taknn balangcndan,
Takmn
yikselme sresi :
Tp. =
forml ile
hesaplanr.
TABLO: 12
BOYUTSUZ HDROGRAF KOORDNATLAR!
Zaman oranlar
Debi
(T/Tp)
'
oranlar
(Q/Op)
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.8
2.0
2.2
2.4
2.6
2.8
3.0
3.5
4.0
4.5
5.0
0.015
0.075
0.16
0.28
0.43
0.60
0.77
0.89
0.97
1.00
0.98
0.92
0.84
0.75
0.66
0.56
0.42
0.32
0.24
0.18
0.13
0.098
0.-075
0.036
0.018
0.009
0.004
Sonsuz
47
Zamann TP ye gre belirli oranlar iin debilerin Or pik debisine oranlarn veren Tablo : 12 yardmyle ldrograf izilfr.
Burada izilmi olan hidrografn, iki saatlik yatan meydana gelen akn hidrograf
gerekir. nk, Op nin hesabnda kullanlan qp deeri ekil:
17 deki grafikten alnm olup, hu grafik, iki saatlik yatan aka <lnen miktar vermektedir.
olduunu hatrdan karmamak
Takn tekerrrlerinin hesabna esas alnacak ya sresi, havzann bulunduu blgenin iklim zelli'kleri gfnnde tutularak seilmelidir. rnein : 4, 6, 8 saat gibi sreler seilebilir.
Ya sreS'i seildikten sonra en iyi,s i havzaya ait ya iddet - sre - tekerrr egr
sinden, byle ibir eri yoksa, havzadaki veya civardaki bir meteoroloji istasyonuna ait ya
i'ddet- sre - tekerrr erisinden, seilen sreye ait 1 ya iddeti, mm/saat olarak alnr.
1 ya iddeti, daha nce seilmi olan ya sresi ile arplarak toplam ya bulunur.
Ancak; ilk, ikinci, nc ... v.s. i'l~i saatlik dnemlerde yan ne ekilde daldn
da bulrna'k lazmdr. Takna sebeb olan yan, seilen ya zaman iinde nasl dald
hakknda yeter meteoroloj'ik bHgi yo'ksa, ekil : 18 deki grafikten yararlanla'bilir.
Bu grafik yadmyle 'kinci, drdnc, altnc v.s. saatler sonuna kadar den ya miktoplam yaa oranlar bulunur. Bu oranlar yardmyle iikinci, drdnc, altnc v.s.
saatler sonuna kadar den ya miMarlar hesaplanr (oranlarla toplam ya arplarak hetarlarnn
saplanr).
/.O
---
o.s
0.8
.... ""
,
...
0.7
,.
o.s
'
1
'
0.4.
0.3
1
0.2
0.1
0.1
.... ""
""
0.3
0.2
0.4
0.5
0.6
0.7
48
18 -
Yan
zaman
iind~ki
dal
0.8
0.9
(.0
Katastrofik takn iin ya sresi 6 saat olarak seilir. Ya iddeti ise, 100 yllk
ya iddetinin iki kat olarak . alnr.
FLOOD ~ ROUTING YAPILMASI (TAKIN DZENLENMES) :
Bir baraj rezervuarna giren takn dalgas, bir taraftan dolu _savaktan atlrken dier
taraftan rezervuarda depolanm olmaktadr. Bundan dolay gelen takn pi'k debisi dolu savaktan daha dk ibir debi olarak dearj olur. Bu olaya (flood routing) ad verilir.
Mteakip blmlerde Hood routing iin hesap yollar g' sterileoektir.
Flod routing yaplmas demek, gelen takn hidrograf belli olduuna gre, dolu savaktan kan hidrograf beHrleme'ktir. Bu da
1-
2 -
3 -
pik debisi
yaplmas
lkin ekil : 20 de grld gibi Hacim - Seviye erisinde dolu savak kret kotu zerinde kalan Depolama erisi saptanr.
\ 1
tanan
eri izilir.
S+ __9_,At
ve
2
S-__g_At
2
eg-~ileri
izilir.
__g_
2
49
Ol
,; t.o
.os
2.75
1.2
1.3
1.4
.5
2.5
11 9 o
20
25
30
so
40
60
10 BO
sa oo.
l.(
!'.:
2.so
....
1
1
......
...
"'
... "'
,..
1/
1
i
,~
.... I '
9.2s
2.00
.....
1'<
,... l /
1
~
;:;
/.75)
'
'
..,
""
"'
-.\ -_aa
'1.25
..,.,,..
"'
........
- j
. ....
1
1
1
1
1
/.50)
... ""
"
' ,)
,....
v
:.oo
""
,...
-"'\
,..
.. l
r.
1
1
;.
0.15i
"'
1
1
1
1
1
....
.i
:0:50'
j,;'
...
"'
"'
1
1
1
l
t..
1
1
1
1
il
o.s
. -,'.o.o/O
l1
~I
0-056
.oo
.200
.o
<:
.500 ...L600
61
;]OO
.750
.!IOO
.850
.900
.950
.9'0
.970.
.sao
.985
Tekerrr
l
l
1
j
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
.o
o.o
ekil:
19 -
2.0
3.0
erisi
4.0
"
l
1
1 1 1 ,,
Gumbet ,:
' l
V (m3)
~,~_-==:=.....:==c:..::.-=-.!.....!..:.:..:..:::.!..-:.Z..:.:::.::!~--J<.~
ekil
: 20 -
diyagram
(m)
h
(m)
Q C.L.h
( A)
h
(m
.....
(Depolama egrisi)
~/:(Of : _,,,
... _
rAt, .saat tl'nden .
l~!::=
(C)
ekil
: 21 -
dearj erileri
51
c:
(m 3/sn)
I ':--Gi~d;bl;i
..
..,....
.. ..
..;
.6
1;-,
----- . .
tpQ
12
14
- 16
t (saat)
~-
tp
10
-.
.,.
-. 'f
<'!;;.,.
' L + L 2
l:::.t
r~
I
I
-1- S1 -
At
=' _52 + ~2
At:.
h
Cm)
saniy'e' t;.t;dei";
alnacokt~~)
(Not : ..C.t
-~ ~
a ,,.
ip
ekil
52
: 22 -
20p
6t
(m"/sn). --- ..
Q(T)
. At ve S _
erileri ~estirilir.
_g_. At
1 + S - _9.!_ At = S2
l = S2
+ ~At
2
= O olup,
+ ~2
1
ten :
belirtil en 'kesitime ilemleri bu den klemin zmdr. Gerek
S + ~ . At erisinin apsisi
S2 ve q2, h dolu ,savak yknn fonksiyonlardr. Grafikte
Yu'karda
1 + S - _9.!_ At = S2
2
S
'2
+ ~At
2
alnr.
Bylece
1i
.!>:.. t olara'k
fonksiyonlardr.
gr
h dolu savak yk ve
1,
elde
hidrografndari
dolaysyle
tekabl
ordinattr.
1.
ekilde g'steril'dii
gibi T
' .
hesaibe delim.
= }:!___
OH
oh
oH
y:kndeki depolama
~
A
!bant
T=
miktardr.
Bu kabul
(Sh -
ve yaikla ktr.
s2 - s + 02 + O
2
. .At d'r.
1. At = sh
+ ~h
At olur.
1. At= Oh ( T +
~ t )olur.
_,
(rrfsn)
HsaoO
Normal Hidrograf
1
-L
_ _
tp
tr
t (saati
tb
Ucgen hldrog...af
E~n.. :
Ta~k.m hidrograf/cm
) tp-ttr:t b
2)
tp=/tb
tr:: ~ tb = t.6Ttp
.~
. ~-
tp
tp=o.~dr
Hsaal)
,,.
tr
tb
3) Hdro9rofn ak hacmi =G. ( rrf l
qp- tp
tc, tp=f-+o .s tc
ekil :
54
23 -
tp=+L
Q,
( m3/sn)
Giri Hidrografi
1--1--1---
01
....
41
l
L>L,l A.t \
M;
l"' ,
ot
At
A.t
'
k Hidroraf
t (saat)
T = .i- V =
CJ1
CJ1
: 24 -
1.
ksa
yaplmas
Oh=
1. At
T + At bulunur .ki .ayn sonutur.
2
yleyse operasyon ile bulunacak Oh istenile ndir.
im;di ikinc i kademeye geelim :
1
1. At = Sh2 -
Sh + Oh ~
Oh2 At .genel
banhsnda,
'ka:ble
.. . Oh
Sh Oh
Sh2
gore
=----,=-
2 =----,=- d.r.
O halde:
1. At= Oh2. T -
Oh. T + Oh . At+ Oh . At
2
'
02 = 1-0 1 At
+ O
T +At
2
2.
ksa
yap:lmas
tanr.
3.
ksa
O = K.LH 3/2,
yaplmas
~ dr.
c.O.T =~.O' T + A. h
h = rH ve O' = O. r 3/2 konursa
a. OT= ~O' T r 3/2 + A.r:H
56
Q
(m?./sn)
t (SaoO
.
.!..2 . T .
max - A . h
= '.l.2 T . Q
......
Q ~ l~ax ,
~o
h-o
.'
'
b--o
'
,.. .
I.dt = -T,lmax
2 .
Hma.x
-- ~~-=-~.=a~-~~-~----.~--.,..,..---__,.--~~o
- -- =-=-~---------~
'-----
Imax
ekil
: 25 -
2.
ksa
yaplmas
57
Bylece D =
~--~
.9 ~ 2
ve S =
faktQ_rleri
O
C.L.H 312 olup burada O = giri piki, C = 2,00 ve L =dolu savak genilii olup bil indikleri iin H hesaplanr. ekil : 26 daki grafikten bulunan r yardrnyf e h = r . H hesaplan
r
ve k piki
O = C.L. h 31 2 = C.L.H
3 2
1
312
= O .r
312
Hesaplarda hassasiyeti arttrrnak iin ilk hesapta dolu savak seviyesin deki rezervuar
alan alnmal ve hesap yapldktan sonra bulunan max. dolu savak yknn
yarsna tekabf
eden alan alnmal ve hesap te'krarfanmaldr.
o.o
.o
2.0
3.0
4.0
s.o
.o . . . - - - - - - - . - - - - - - - , - - - - - - - . - - - - --.-------.----.
.. 0.8
0.1
o
o
..Eo
N
o
.:i
QI
-o
c
:::
~
:::
0.6
--
0.!'
::>
: .:t.
>
o
0.4
.,.
il)
..::r
'
il
L.
0.3
0.2
1----------------------
0.11-----.,..:.--+---~------~..------
.,
o.o
1.0
Q.T
( D ~ AH
,.
2.0
S=
'
-:
qT-.
Q
4..0 --
ekil
58
: 26 -
3.
ksa
yaplmas
~.0:-:::
-~---'
..
G.
(m%nJ
t <sooO
ekil
27 -
59
G.
( m'/sn)
~,
1L
2
1~ -
ekil :
60
2
28 -
(SAAT)
PROJE
ALIMALARI
Baraj (,glet) tipi seildikten sonra barajn (gletin) projelendirme aamasna geil'ir.
Projelendirmede gz nne alnan kriterler, yapnn toprak dol gu veya kaya dolgu oluuna gre birbir.inden farkl olur.
1
gvdede
1)
2)
3)
dal
Homojen tip
Blgeli (zonlu) tip ve
Perdeli tip olmak zere blme ayrlabilirler.
Homojen
zemeden
g'Vldeli tipte, 1:m gvde kesiti ayni f.iziksel zellikte ve geirimliMkteki mal-
yaplr.
Blgeli (zonlu) tipte ise gvde kesitindeki malzemeler balca geirimlilik ynnden birbirinden o'k farkl olurlar. Bu tipte ortada geirimsiz ve dta geirimli malzerneler kullan
lr.
ekil:
TEMELLERN PROJELENDRLMES :
Burada kullanlan (temel) terimi, gvdenin zeminle temas ettii btn vadi
tabann ve yama yzlerini kapsamak1:adr. Bir toprak baraj ya da glet temelinden esas istenen ey, her trl doygunluk ve yk artlar altnda stabl bir mesnet tekil etmesi ve de
ar su kaybn nleyecek yeterliikte diren gsterebilmesidir. Bunu ylece ifade edebiliriz:
Genel :
dnda kalr.
eitli artlar
-RezervOr Su seviyesi
, Szmann st
snr
'h
___
'
olarak .!:!.
.........
-- -
- - ..
.....
Rez.ervuar su s~viyesi
.- - - Geirimsi z -temel
__ _
,.. . ---'"
. . ,.
..
. ...... ,.,.,.,._
.. ". ~ B) Kaya . dolgu topuklu modifye ~_omojen govde tipi
,.
_.,_
._
Rez.~rvuar
..
..
Su seviyesi
'
-- -
ekil
62
Yokla$k
Gec;:irirneiz . +amel
: 29 -
---_,
gv~e
tipleri
;"'"r
( . rearareksin~
.h
-~
- - - e---
--
'\
--~
.. .......
--~--
...
t~mdei~ kotu
'R~
.......:
im iksa
1
l<il ....
'""'\r;/;
~ Sr..:~:::::: _=--:--
l<oyo
toball.ot
.,.. ~
...
ekil :
O)
U>
''
30 -
O)
"""
Reervuar .
Max.
r ~w ~
su seviyesi
.......,_,, _..__._-:-
fMemba
CD
-.; _ ~ - ~
~ Syrma kazs
.. """:;,,__ ..
.....--... .
~
.,.
......_
------
--
-- ----- ----
,.'
,..____ __,__....
..--- .......___
,___
~
~ ~ -
\,;. -
/~
- ~...
. ..
........ .-
dolgu { ekrdek )
. .... .. _.
- ~
'
r--
. ....
~~ - ..- -
- .~"'
. .
Gt:iri.:ni
...--..-
---...
Alvyon
.,...__...
_......___
dolgu
;
ekil :
31 -
___,
---
__., :
..--
,..__..., -:
,....____
f//~~~~/~"S/.HJ
--- ~:.
F ltre
Stabilite dolgusu
korumasil.>J,
-- ---
,,--~~
Ripro
P
...-;......, __,,,
(~:o.!~~!i,~~1( Mans~;eYi
,......_
--.:.. \
r- ____... __.,
___..
: ---=----' ---._,_ -
/~#-"l:RV~/// . ,
Kaya ,,!_obo~as
-
Germsz
,....____ .
~ -
~~~~/)'
'CD
--....._.
r--
----,...--
,,...._,_,,.._
....--.-
--------.............
~
Kaya temeller
Kaba daneli (kum ve akl) temeller
ince daneli (sf ve kil) temeller
Bu dknt ve kalntlar kabaca tabakalam kil, silt, ince kum ve akl ihtiva ettikleri gibi, eitli kaln(k, byklk ve ekilde merceklere de sahip olabilirler. Bu hususlar
iyice anlalmtr. Buna ramen genel kara'kter ynnden bunlar yukarda sralanan grup
temelden birine dahil etmek mmkn olup, alnmas gereken tedibirler de akca belirir. Bu
hususta yaplan incelemelerle anlalmtr.
Genelli1kle kk bir barajda geirimli temeller oturma ve stalilite hususunda hibir
glk gstermezlerse de tersine szma problemleri, oturma veya deplasmana maruz zayf
temellere nazaran ok farkldr.
belirtilen tip temel iin gerekli zel ilemler lbu blmde anlatlacaktr.
Eer temel malzemesi geirimsiz ise vede bnyesel 'karakteristikle r ynnden sk
trlm gvde malzemesine benziyor ise, temelde yaplacak ilem az olur.
Yukarda
Bir temelde yaplmas gerekli minimum ilem temizlik kazsndan ibaret olup, bu da
temeldeki aa, aa kk, ktk, st toprnk ve organik toprak He temelde kalmas zararl
dier toprak tabakalar vs. nin kaldrlmasdr ki buna 'baraj ve gletlerde (temizlik veya s
yrma) kazs ad verilir. Ak hafriyat ile yaplabilen bu ilem btn baraj ve gletlerde
.
uygulanr. _
sna
Fazla ykl tabakann nisbeten s olduu birok hallerde btn temel, kaya tabakakadar syrlr.
ekirdek hendei yada k 1smi ekirdek hendei yaplmayan btn toprak temellerde,
1
geirimsiz gvde tabakasyle temeli :birbirine 'balarnak iin bir anahtar hendei yaplmal
dr.
Don etkisi, yzeysel ak, rzgar v.s. sebeplerle alt tabakalara nazaran ,gevemi olduu iin toprak , temelin st 1 -1,5 m. lik ksm, anahtar hendei tarafndan - kesilmi olmaldr.
Kaya temellerdeki temizlik kazs 'btn gevek ve ayrm kaya paralarnn ve temel zerindeki hafif topran kai'drlmas eklinde olur.
Kaya temellerde balca problem derz, atlak, yark, geirimli tabaka ve fay dzlemle
1
rinden andrc sznt ve ar su kaybdr.
65
1 -
2 -
Baaryla
znty
Baz
gayri, yzeyde
dalm
paralar
kaldrmak iin gvdenin yerletirilmesinden nce 1 - 1,5 m kadar bir ek kaz gerekebi'lir.
ou kez, temel kayas eitli tip ve kalnl'ldarda ar yk ile rtlmtr. Bu takdirde ilerdeki ksmlarda aklanaca gilbi temel projesi bu ar ykn bnyesine ve derinl-'ine
bal -0larak yaplr.
suyu miktarnn azalrtlmas iin yaplacak ilemin tipi ve bykl, baraj yada
gletin amacna, rezervuar su tutma kapasitesi ile ilgili olarak derenin akm miktarna ve byk su haklarna hizmet etmek yada balklar iin devaml bir aknt salamak iin rezervuardan srekli olarak yaplacak su tahliyesi ihtiyacna bal olarak saptanr. Baz durumlarda
bu ilemin bylkln belirlemek iin suyun deeri ve szma miktarn snrlama fiyatlaryle Hg.ili olarak ekonomik hesaplar yaplmas da istenir. Ancak mansapta meydana gelebilecek borulanma olay sonundaki tehliikenin, bu ekonomik dnceler gz nne alnmadan nlenmesi iin gerekli tedbirlerin alnmas arttr .
Szma
Batm
birim arlk
Kg/cm2
o
20
1,5
40
3,0
'Birfoot iin
darbe says
4
12
17
Bal younluu % 50 nin altnda olan kohezyonsuz kumlu temellerde bozulmam numuneler zerinde zel eksenli kesme deneyleri yaplmaldr.
b)
Temelden
szan
su
miktar
yudan eitli radyal uzaklklarda alan dier kuyularda [.rasat kuyular) su tablasnn dme
miWl:arlar
gzlenir.
67
1.
2.
3. Metodun ise kk baraj ve gletle rde kullanlmas ekonomiktir. nk bu metoda ait tecrbeler keif sondajlaryla birlikte yaplabilir. Bununla beraber sonularn yaklak
olduu kabul olunabiJi.r. Sondaj deliklerinde tecr1besi yaplan bu 3. me1:odun bir dier avantaj, batan baa te:k 'bir permeabilite yerine eitli tabakalarn permeabilitesinin llebilmesidir.
Temel zemini eitli yatay tabakalardan oluursa, ibunlarn yatay geiriml'ilii ile dey
geirimlilii arasnda byk farklar olaca gz nnde bulundurulmaldr.
Bir baraj yada glette, gerek dolgu iinden ve gerekse temelden meydana gelen szma
larn kesin 'Olarak hesab anca1k akm alarnn izilmesiyle yaplabilir. Fakat temellerden meydana gelen sznt miktar iin dorudan doruya ve yeter bir yaklam _ile Darcy forml
uygulanabilir.
O= k.i.A
(1)
Burada:
ksmnda ortalama permealb ilite (.geirgenlik) 'katsays veya birim alan ve birim hidroHk eimde geen d ebi Cm/sn.) i =hidrolik eim:
Yk fark
Yol
uzunluu
A=
szma
arasndaki farkn
geirimsiz taiban
uzunluuna ?ran
e k'
u
'
bir dol1gu da g eirimsiz ekirdein esas geirimsiz tabakaya (kaya veya kil) olan uzakl1 dr.
ekil
.NORMAL
su
SEVYES
63 ....
GERML
Mansap su se .
,,
, KOT !51
..,._-------L 49,!50 m.
!
-----------.....
ekil :
k = 7500 m/yl =
= J!__ L
10.50
49 .50
- ~-
__ ,,.JI
= 10.50
m.
= 0.212
Temel derinlii :
d = kot 51 - kot 30 = 21 m.
1 metre genilik iin A = 21 x 1 = 21 m2
68
..
75 oo
= 0.00024 m/sn .
60.60.24.365
h
'kot 63 - kot 52 .50
L = 49.5 m.
i
.. -52!50 1
---=-----=--- .
= 0.00024
30 metre
O= 30
0.212
21 = 0.0011 m 3 /sn.
genil.iinde
x 0.0011 = 0.033
300 metre
1 geniliinde
Darcy forml ile hesaplanan szma debi sinin doruluk derecesi, temelin homojenlii
ne ve perrrieabil'ite katsaysnn doruluk derecesine baldr. Hesap sonularnn, su kaybn
takdir etmek bakrnndan sadece szma miktarnn mertebesin i gsterdii kabul olunmaldr.
ayet temel tabakal ise ('ki ounlukla karlalan hal budur), dey permeabilit e yatay permeabiMtBden ok daiha azdr ve derindeki geirimli taba'k alar sznty geirmek bak
1
mndan
(1) denklemiyle saptanan szma miktarnn doru olabilmesi iin, hesaplarda her tabar.
kann kalnl dikkate alnarak bulunan 'bir ortalama permeabil+te katsays kullanlmald
Geirimli bir temeldeki szma akm, boluklarn cidarna srtnerek, herhangitbir suyun bir boru iinde yapt akm gibi bir d irence maruz kalr ve szn_t
kuwetleri dourur.
c)
Szma
kuvvetleri:
: 33 bir szma akm ipiinin, geirimli bir temelde izledii yolu gstermekt edir.
Dolgunun memba eteinde szan su topran WS batm arln F kuweti kadar artrarak
R merteibesine karmaktadr. Su membadan mansaba doru ilerlerken bu etki akm dorul
tusunda yine devam etmektedir ve 'bu kuwet birim uzunlulctaki srtnme kayb ile orantl
belirli
dr. Akmn getii en 'kesit alan baraj ya da gletin altnda olduu gibi snrlanrsa,
olberaber
artla
kaybndaki
srtnme
bir akm iin szma hz artmaktadr. Hzdaki bu art
F4'e
ve
F
de
ekil
art
duundan szma kuweti de buna bal olarak artm olmaktadr. Bu
gre daha byk olan F ve F3 vektrleriyle gsterilmitir. Gvdenin mansap eteinde su yu. karya doru szaken, szma kuweti topra kaldrmaa alr ve onun efektif azln R4
deerine indirir. Eer F4 kuweti W. arln aarsa bileke yukar doru olacak ve toprak
do
yzmee balayacaktr. Bylece akm izgisi, boyunca geriye doru (mansaptan membaya
edecek,
ru) lbir erozyon !balayarak, lbunun ardndan rezervuara doru bir borulanma teekkl
bu da rezervuar suyunun alttan szmasn hzlandracak ve sonuta baraj ya da gletin yklmas
ekil
mukadder olacaktr.
RfF
---.........
Gei'l'irnli ..temel
' '~
~-
', - _ r2
,-Akm izgisi
..
./
Ws
,/
~-----~--:.-:-:.:-:-:_---~
W5 L~R3
-~\JR2
Ws
----
-,,
.... ----
11'
Geirimsiz tabaka
ekil
: 33 -
Szma
/1.lhW~.47
_,,,,
kuvveti
'
bileenleri
69
Gemi tecrbeler gstermitir ki bu etki yava ve artan hir biimde devam eder ve
sonuta mansap topuunda temel ani bir kalk yapar ve yap yklr. Bu tr yklma borulanma
ile olabil-dii gibi borulanma olmadan da vuku bulabilir. Fakat yapnn borulanmaya engel olacak !biimde projelendirilmesi tavsiye olunur. Eer ,t emel niform deilse, ince malzeme iri
malzemeyi geride brakara'k srHene1bilir, bylece daha fazla horulanmay nleyen bir ters
filtre meydana ,gelebil'ir.
Tekrar belirtilmelidir ki borulanmann yklmaya m sebep olaca yoksa sonradan zel
bir sta:bilizasyon mu salayacan belirt.emek g olduundan, yapnn horulanma olmayacak
biimde projelendirilmesi ayan tavsiyedir.
Temeldeki ve borulanmann balad mansap topuundaki szma kuwetlerinin deeri,
sznt suyunun yk kayb nisbetine bal bulun maktadr. Nis'beten geirimsiz temeller veya .
uygun ekirdek hendei bulunan gejirimli temeHer borulanmaya kar hassas deillerdir, nk geirimsiz toprak su akmna kar o kadar o'k diren gsterirki rezervuar yk, mansap
topuuna eriilmeden nce by'k lde srtnmeyi yenmek iin harcamr. Oysa geirimli
temeller (homojen veya tabakal) byk ibir srtnme kayb olmakszn mansap topuuna eriilmesine izin verelbiHrler. Byle hallerde projeler, sznt kuwetlerinin mansap topuunda
temelin kalkmasna sebeibiyet vermeyecek biimde tahkik edilmi olmaldr.
Bir baka tip borulanma ' yklmas, i erozyon ile oluur. Bu erozyon mansap topuu
yakmnda'ki pnarlarla balar ve baraj taban boyunca, zelHHe geirirnH bir tabaikadan, temel~
deki bir mecradan , bir yatak dzleminden yada 'baka zayf yerlerden membaya doru ilerler.
(Bu zayf yerler, sznt suyunun yksek srtnme kayplar olmakszn 'barajn mansap ksm
na erimesine izin verirler) Bu tip yklmaya (yzeyalt erozyonu y 1klmas) ad verilir.
Temeldeki szma kowetlerinin deer ve dallar, yzeyalt akmnda szma yollarnn
grafiik bir gsteriHmi olan akm a ve (basn + bir 1datum dzlemi zerindeki kot) tan ibaret olan e potansiyel i:z:gileri araclyle bulunabilir. Bunlar, akmn yer ald en kesit zerine izilmi akm izgileri ve e potansiyel i:z:gHerinden oluurlar. Her ne kadar bu iki eri
ailesi basit hallerde matematik olarak zmlenebilirse de, grafik zm o'k da'ha yaygn
biimde kullanlr.
Szma basnlarnn
anaHzi ve borulanmaya kar temelin gvenlii iin akm a metodunun kullanlmasnda baz ciddi snrlamalar vardr. zellikle temellerin tabakal oluu ve
dren ve ksmi perdelerin bulunmas 'halinde doru bir akm a izmek 'hem byk bir tecrbe gerektirir ve hemde uzun zaman alr. Deiik permeahiHteli ta'baka ve merceklerin bulunduu hallerde her ibir tabaka ve deiik dorultular iin ayr ayr permeabilite katsaylar
nn bulunmas istenir. Bundan baka, akm a ile analiz metodu yalnzca borulanmaya kar
gvenlii belirlemek iin uygulanabil'ir, bu ise teorik olarak temel toprann granlometrisine bal olmamaktadr vede rezervuarn ilk doiu durumuna tekabl eder. Oysa tecrbeler gstermitir ki lborulanma yklmalarna temel malzemesinin granlometrisi nemli lde etki
eder ve de bu tr yklmalar ounlukla baraj 'hizmete girdikten bir 'Sre S'Onra vuku bulur. Bundan dolay, anlalmaktadr ki birok borulanma yklmas jeolojik ynden zayf ksmlarda vukuibulan szma sonucu olara'k i yzeyalt erozyonundan olumaktadr. Bu tr yklmalar akm
alar veya dier teorik metodlarla analiz edileme.z.
Yukardaki
selbeplerle ve byle bir analize anlam kazandracak detayl temel etdlerinin eksik oluu dolaysyle atkm a metodu, kk barajlarn temel projelerinde kullanlmak
istenmez.
Bundan sonraki blmlerde verilen temel proje kriterleri, byk yaplarn projelerinde
teorik prensiplere dayanmaktadr. Fakat yaplacak ilemer, zemin mekanii alannda
uzman 'Olmayanlar tarafndan kk barajlarn projelerine uygulanabilecek bi,imde basitleti
kullanlan
rilmitir.
70
su kayplarn nlemek ve
Gene'! : Kum ve a1 kl temell erde ekonomiik olmayan
gre eitli tedbirl er al
na
temeli n tabiat
borulanma ynnden 'kararll temin etmek iin
tutan bu tedbirl er ekird ek hennalbilir . Szmay azaltan ve szma kuwet lerini kontrol altnda
n birleimlerinden bir veya ikisinin
de'kler i, palplan perde, beton kazk perde veya bunlar
rten geirim siz memb a hallar da ayn
kullanlmasdr. Yamalar tamamen veya ksmen
baraj yada gletin mansap topuun
amala sk s'k kullanlr: Yatay drenaj hallar (rtle ri)
yzeyini rterle r. Bunlar temeli n sz
da tekil edile!bilir veya topukt an hemen S'Onraki mansap
gelen sularn basnlarn yayma k
ma kuvvet leri tarafndan kal drlmasn nlemek, temeld en
iin kullanlrlar. Drenaj kuyular ise
ve 1ince daneli malzemenin srkle nmesin e engel olmak
basnlar krmak iin uygulanr
zerinde geirim siz rtabaika bulunan geirim li temell erdeki
gre aarda sra ile verilmitir.
lar. Bu eitli dzeneklerin detaylar, etkinli k derece lerine
gvdede1ki geirim siz blge
b) ekirdek Hendekleri : ekird ek hende klerinin amac,
Yaplan bir geirim siz hende k hem
yi temeld eki geirim siz hJ.geye balamaktan ibarettir.
ve pnarlamay ortadan kald
su kaybn nler ve hem de mansaptaki basn kaldrmalarn
na veya baka bir geirim siz tabakaya karr. Ek!onomik olduu srece tam yani temel kayas
miktarnn kontro l altna alimas
dar inen bir geirim siz ekird ek hendei yap labilk. Szma
alarna kar en gven ilir are buve temeld e'ki borulanmalar ile mansaptaki basn kaldrm
dur.
eimli hendekler ve evleri
ekird ek hende kleri genelli'kle iki tipte yaplrlar evl;eri
dik hende!kler.
le veya s craype rlerle kazlr
evleri eik hende kler shovel, dragline gibi ekskav atrler
siz malzeme ile doldur ulur ve
lar. Bunlar uvdenin geirim siz blges inde kul lan lan geirim
hendeklerin genilikleri, lbu makinalarn giayn esaslara gre srktrlrlar. Bu durumda, bu
rip alabilecekler'i merteb ede olmaldr.
a)
= ti -
(2)
Burada :
b = ekirde!k hendei taban genilii
h = Tabii zeminden itibare n rezervuar su derinlii
idir.
d = Tabii zeminden itibare n ekird ek hendei kaz derinli
71
c)
Ksmi bir elkirdelk hendei yatay tabakal bir temelde etkili olabilir; . geirimli tabaka
ekirdek hendei ile kesilir ve bu suretle dey szma boyu bytlr. Ancak bu halde, geni
yieyalt incelemeleri yapp alttaki geirimsiz tabakalarn srekli olduu anlalmadka ksmi
bir ekirdek hendeine gvenilemez.
Ge'irimH temeller, st ve alttaki geirimli tabakalar arasna girmi, olduka kaln bir
geirimsiz tabakadan da mteekkil olabilir. Byle hallerde sadece st geirimli tabakay kesip geirimsiz tabakaya giren bir ksmi ekirdek 'hendei yaplabilir. Bu takdirde, ortadaki
geirimsiz tabaka ile st geirimli tabakann kalnlklar yle olmaldrki, alt geirimli tabakadan szan sular rransap topuu civarnda boulanrnaya veya kaldrmaya sebebiyet vermesin.
d) Palplan kazk perdeleri : Bunlar, temelde ksmi bir ekirdek hendei aldktan
sonra daha derine inmek su kmas dolaysyle ekonomik 'Olmad ta:kdirde, tam ekird!=lk
hendei yerine kullanlan kombine bir metoddur.
Baz 'stisnalar dnda bu kazk
in rnukavemeti ykse'ktir. Ancak bu
perdeler genellikle elik palplantan olur, nk eli tr perdeler ounlukla pahal bir zm tekil ederler ve iyi bir inceleme yapmadan uygulanmamaldrlar. Bu tip perdelerin siltli, kumlu ve ince akll temeller:de kullanlmas pratik bakmdan snrlandrlmtr. ri aikl veya kaya paralar varsa veya malzemenin penetrasyn direnci yksek ise perdelerin aklmas sadece
g ve pahal olmakla kalmaz, balantlarda kopukluklar veya elikte krlma vuku bulabilir
ve bylece gvenliik faktr ortadan kalkahilir. ayet temel akl ihtiva ediyorsa byk bir
!kesit ve kuwetli balantlar kullanmak gerekir.
1
Palplan kazk perdelerini su gemez biimde akmak mmkn deildir. En iyi artlar
altnda, elikte byk kesit ve kuwetli balantlar kullanmak suretiyle ve iyi bir iilikle ve
de kazk tabann geirimsiz bir temel tabakasna iyice oturtmak suretiyle, szmay nlemek
'bakmmdan ancak % 80 - 90 arasnda bir tesirlilik salanabilir. Oysa zayf bir iililkle veya
kazklar geirimsiz bir tabakaya oturmad zaman, % 50 den daha byk bir etkinlik elde
olunamaz.
eJ
imento 'karm ekirdek perde inaat nisbeten yeni gelimi bir metod olup bu metod ile tam bir e'kirdek perde veya ksmi bir ekirdek perde yapmak mmkn olmaktadr.
lem, sondaj ubuuyla alan bir delie pompajla imento erbeti vermekten ibarettir. De72
!iin ucunda bir kartrma bal bulunur. Bu baln pervaneleri vardr, bunlar balk aa
yapla
baslnca temel malzemesin i imento erbetiyle kartrrlar. Enjeksiyon aa yukar
meydana
kolon
bir
karm
akl
'kum
rak tam bir kartrma salanr. Bu ekilde imento
Tavgelmek.tedir. Bir perde olmas iin bu kol'Onlar :birletirilerek yeni kol nlar tekil edilir.
siye edilen minimum kolon ap 30 cm. dir. Normal olarak 45 - 60 cm. apnda olurlar. Bunlar
15 - 20 metre derinlie kadar yaplabilmektedir . .Kk ykseklikte ki dol,gularda bunlarn uygu-
lenebildii
Kimyasal enjeksiyon, su ile takriben ayn viskositeye malik olduu iin avantajldr ve
1
bu nedenle geirimli temellere enjekte edilebilir. En k kullanlan kimyasal enje ksiyon sod1
yum silikat ve kalsiyum klorit ile yaplan enjeksiyonlardr. Bu i ki kimyasal madde toprakla
karnca keHr ve erimeyen bir pelte meydana getirir.
Kimyasal enjeksiyon pa1 hal bir ilemdir; enjeksiyon teknii kompleksti r ve geni arazi
etdlerini, lalhoratuvar ve arazi tecrbelerin i gerektirir. steHk enjeksiyon ileminin sonularn deerlendirmek gtr. 3u nedenle, kimyasal enjeksiyon kk baraj temellerind e uygun bir ilem saylmamaktadr.
g)
Memba
~hahlar
(memba
kil rtleri) :
1
Geirimli temellerde szma kayplarn azaltmak v,e mansapta ki szma kuwetlerin i kl1Jmek aniacyle szma boyunu artrmak iin barajn memba tarafna geirimsiz 'bir hal yada rt yaplabilir. Bu memba hallar, geirimsiz gvde zonunun temelde derinlemes ine do
ru deilde yzeysel olarak melbaa doru uzatlmasndan ibarettir. Bunlar genellikle, geirimli
temel tabakas ok d erin olduu zaman tam bir ekirdek hendei yapmak ok pahal olaca
iin, ksmi bir ekirdek hendei ile birlikte ina olunurlar.
sktrlm
Memba blanketinin uzunluu (1) No.'lu denklemde veril'en bantya bal olarak sap-
tanr.
Bu
bant
irimsiz gvde taban !boyu 'bydke i klr ve dolaysyle szma debisi de klm olur.
Bylece memlba hal uzunluu istenilen szma debisi elde edilinceye kadar uzatlabilir. Ancak
memba hallarnn mansapta borulanmaya kesinlikle engel olaca zanne dilmemeHd ir. Teorik
olarak bu, homojen temellerde mmkn olalbilirse de, ounlukla her alvyonlu temelde grlen tabii tabakalanma, baraj yada glet mansabnda !bir ya da birka temel tabakasndaki yksek basnlar sonucu borulanmaya, sebep olabilir.
1
Bunun iin tam bir ekirde'k hendei bulunmayan ve geirimli bir temele oturan baraj
. yada gletler de mansap tarafna daima yatay drenaj rtleri veya basn krc dzenekler
(dren ya da kuyular) yaplmas gereklidir.
Memlba rtleri yamalarda uyguland zaman bunlar 25 am. 'liik kum - akl zerine konan 0,50 m. lik riprapla korunmaldrlar.
h)
Yatay drenaj hallarnn amac szmadan gelen sularn aktlmasn salamak ve horulanma tehlikelerin i (yeralt erozyonu ve ani basnla kalkmalar) nlemekten ibarettir. Bunlar
bu grevlerini geirimsiz gvde zonunun mansabnda yksek szma basnlarnn bulunduu
temel ksmna arlk vererek yaparlar. Hal (blan'k et), drenajn salanmas i'in geirimli ol-
. mal ve temel veya gvdedeki danelerin szma ikuvvetiyle hareketini . nleyecek biimde dzenlenmelid ir.
Yatay drenaj hallar, tam bir ekirdek 'hendei bulunmayan nisbeten homojen ve geirimli temeli-er zerine ina edilen !baraj ya da gletlerde kullanlmaldr. Bunlar ayn zamanda, zerinde ince geirimsiz bir tabaka bulunan nisbeten homojen ve geirimli temellerde de kullanlabilir. Hal, arl ile temeli kararl hale getirecek ve geirimsiz tabakada k
rlan basml_ar karlayacaktr. Geirimli taba'kal ve ekirdek hendeksiz temellerde
yatay
drenaj rtlerinin etkisi fazla olmaz, nk tabakalama drenaj dey ynde engeller.
ekil : 35 de yatay drenaj hallar iin tipik rne'kler verilmitir. Her bir halde 'bu drenaj hallar eiml'i banlk!etlerden meydana gelmi olup, ekonomik dncelerle bunlar gvdeye birletirilmilerdir. ekil: 35 in (A) ve (H) hallerinde drenaj, temeldeki geirimli rt
araclyle salanmaktadr. (C) halinde ise gvdenin homojen olmas nedeniyle bir filtre
gerekli olmutur. Bu filtre gvdenin drenajna da. yardm eder ve bylece sedde deitirilmi
hori ojen tip haline gelerek bu tipin avantajlarndan yararlanr.
ekil : 35 (A), tam bir ekirdek hendei bulunmayan ve geirimli bir temel zerine
oturan minimum ekirdei havi zonlu tip bir seddenin drenaj hals iin tavsiye edilen minimum uzunluk ve kalnl gstermekt edir. (minimum ekirdek boyutlar ilerde gsterilece ktir).
ekil : 35 (B), minimum ekir;de'kten daha byk bir ekirdee sahip blgeli tip bir
seddedeki boyutlar gstermekt edir. Drenaj halsndaki ters eim, hal uzunluunu azaltmak
iin kullanlmtr. Bu ters eim, malzemenin ekirdek hendei kazsndan elde edilmesi halinde geirimli blgenin inaatn kolaylatrr ve gvde hacmini kltr. eikilde'ki keslk
izgili snr, ters eim kullanlmad zaman drenaj halsnn snrn gstermekt edir.
Yatay drenaj rtlerinin kesin uzunluklar teorik olarak akm a metoduyla saptanabilir. Bu metodda temelin yatay ve dey permeabiliteleri oranna bal olarak dntrl
m 'kes'it izilir. Burada akm dorultusuna paral el olaralk gvde ve temel gsteril'ir. Dn
trlm kesitte yatay lek, dey ve yatay permea'bilite orannn kare kkne eit bir fakMr ile deitirilmitir. Bundan sonra temel sanki niform imi gibi a'km a hu dntrl
m kesit zerine izil'ir. Akm a tamamlandktan sonra esas mijinal kesite tani-. Artk
kare a bu orijinal kesit zerinde paralel kenar a ekline girer. Bunlarn yatay boyutlar,
kare boyutlarn yatay ve dey permeabilit e orannn kare kkyle arparak elde olunur.
1
74
L
1
Geirimsiz ekirdek
.1
=:
-c-
..
r1 - -. Ge~m
temel ,_tabakas'
.....
r--~~~~~~~-t-~~~~~_.:::.~~~~~~~~~~
-...
Geirimsiz zemn
q':
~- Oorcy
k1
--,
l-L
Forml
. e -- -~ .---'- ~ .
e .
h
L-
k - . E
mn
L'
..
e= -
veya
= O 60
metre
+ --
oo \
(metre)
10
veya
mn
= 1.50
metre
' '
P=~
- L-(
q'
q-=-:-
~
.
i
rt (hal)
= l<il
'
q = Ki
ort. l
ekil
hals)
. ;,
i :
; !Q )
...
--.
~-
. 2 ! ). . .
' .I
-.:
()1
<:t-:,()
..
' )
' :
/
/"
, "
....
...
/
.:~\
'
- 1
\
\,
\. .
jJI\
.:>"J!J
- '\
~)
l / r~:.~-)
- _\\..... ..
/
o 'f
' "
"A'?
J'
1 '{Z. ( !
C?
.~
o:
Baraj ekseni
min. i! + 1.50m.'
T--. --
,,,. ....
.r
Gecirimli
8 lge - - :"." - ..
/.f~.~-
'\
,_
'.!l
~ .: _"';.~ o ;a~~:.
,~:,.;....,. , :.A. :
.
zemn
.,.
, 'Tob
,A.-- -
,,..,-,,fri .
"
'
.. .. ~
... ... _
,,,.-'
,,,. .5om.
.
r hen d e '
Anahta
min: 3
r - - - -'- ~
1
2:1-- ...
:..~
...,...-E. ~ ~@
'",,!
,.
~'" ~ ,, ~ ~
l. A )
-.::-
i' .
- -
. . ..
. .. .
T
- - - -........-
. .
.. .
- -1- - - -t
1
1
1
2- . .
Filtre
c )
ekil :
35 -
FLTRE
'
( PERMEABLTE
~~~RJ~~:r!=::~~~~~~~~~~~~~~~~~~~r ~
'
1 q' = k
Darcy kanunu :
=1
q'
= k T.
e2
e2
Hr2
Hr2 = 2 q' L = 4
1 e
e + Hr , q'=2 q
=1
H = e - Hr, A =
q
1-
2
Hr = 4
_k!_
-9...!::..
k
ekil :
!15 -
77
A'km a,, metodunun anizotropik geirimli temellerde kullanlmas koi'Usunda Terzaghi ve Peok tarafndan ettler yaplmtr. Bu metod gstermektedir ki, yatay ve dey permeabilite oran arttka, baraj ya da gletin geirimsiz zoni mansabnda vuku bulan szma miktar
da artmakta ve dolaysiyle datha uzun drenaj hals gerektirme'ktedir.
uygulanmas
snrlandrlm ol,duu iin yatay drenaj hall'S uzunluunun saptanmasnda bu metod pek kullanlmamaktadr.
zemesi daneci'klerinin g-vdeye girme tehlikesi yoktur ve zel filtrelere de ilhtiya olmaz. a
yet bu bfgeler kaya dolgudan meydana gelmise temelin ince malzemeS'inin srklenerek
kaya dolgunun boluklarna girmesini nlemek iin bir filtre tabakas . yapmak gerekir.
Eer filtre malzemesi . yeterli miktarda var ise ve palhal deilse, ince filtre yerine daha kaln filtre yapmak daha ekonomik olabilir. Gerekten ince filtre iin gere'kli artlar sa
layan malzeme temin etmek gtr. Oysa talbaka kalnl arttka zelliikle filtre ve taban
granlornetri benierlii
hususunda isten'ilen filtre artlarnda daha byk sapmalara zn
verHebilir. Baka bir deyimle, filtre kalnl minimum l,de tutulmal ise de kaln filtrelerde istenilen artlar ve zelikle granlometri benzerlii daha iyi olarak yerine getirilebiHr.
nce filtrelerde min. kalnln 15 cm. alnmas tavsiye edilir. Filtreler tek veya ift tabakal
olarak yaplabilir, fakat pahal olmalar dolaysiyle o'k tabakal filtrelerden mmkn mertebe kanlmaldr.
1) D
.
5 - 40 olma! u artla k
daneler % 5 ten
olmal
D 85
.... k o ma 1
d Filtre
- - - = 2 veya dah a b uyu
1
rnax. ren ara 1
y
olmaldr.
Burada:
D 85 :
78
ap)
bulunmasn.
kaibaca para-
Birden fazla filtre tabakasna ihtiya gfl& takdirde ince malzeme taban malzeme91
olarak alnr ve yukanda'ki hesap tekrar edilir.
Yukardaki snrlama kriterlerine ek olarak, filtre
malzemesini yerine yerletirirken
segregasyon ve dalmay azaltalbilme:k iin kullanlacak maksimum dane ap 7,5 om. olmal
dr. Ayn zamanda, akl ihtiva eden temel malzemeleri i'in filtre
hesalb yaplrken,
taban
malzemesi, 4 No. lu elek apndan daha kk danelerin granlometrisi esas alnarak analiz
edilmelidir. Baka bir deyimle, ta'ban malzemesi olarak 4 nolu elek apndan (4.76 mm.) kk olan malzemeler ve bunlarn granlometrisi gznne alnr.
ilem:
1)
2)
Filtrenin D 15
apnn
st
40 X 0.006 = 0,24 mm ve 5
x 0.10 =
alnacaktr.
(1) ve (2)
artlarn ve paralellik kri.terini karlamak iin ekil : 36 da gsterilen bir F1 kumu seilmitir.
F1 iin D 15 = 0.14 mm. ve D 85 = 2,4 mm. dir. Bu malzeme aralklar 12,5 mm. olan bzler
iin kullanlamayacak kadar incedir. nk filtrenin 85 ap iin istenen art bunun en az
2 X 12,5 mm = 25 mm. olmasn gerektirmektedir. Hundan dolay a'kl veya krmatatan
ikinci bir filtre talba!kasna iihtiya vardr.
3)
12,5
i)
ve F2 nin
2,4
25 mm. olmal,dr.
gsteri-
Topuk drenleri, ekil : 37 de gsterildii gibi genellikl'8 :baraj ya da gletin mansap evi
eteinde yatay drenaj halsna bitiik olarak dzenlenirler. Grevleri mansaba gelen sznt
sularn toplayp uzaklatrmaktr. Bunlar yamalarda en kk bz apndan balayarak ortaya doru aplar tedricen byyerek tam nehir yatanda maksimum apa erime'k zere ina
edilirler. Amalar yatay drenaj rtsnden mansaba gele~ sznt sularn toplamak ve bir mansap borusuna iletmektir. Bu mansap lborusu ya dolusavak skun havuzuna ya da mansaptaiki
dere yatana dklr. Sznt sularn gvenlikle tamak iin daha ok boru kullanlr.
Topuk drenleri ayn zamanda geirimsiz temellerde, temel ve gvdeden szabilecek suyu uzaklatrmak iin ve ayrca baraj mansabnda irkin bataklk sahalar meydana gelmesini
nlemek amaciyle yeralt su seviyesini drmek iin de kullanlrlar.
1
79
00
HDROMETRE
ocak.
""::.. "r , i i
c-1
80
1 1
oak .
1
--
=o~
60
'\.
L;;
::::>
[ )- .-
:z
! ~
l UJ
' ~
'"
,_ .~
: 2.o
:....-.
/I~
T"."
' .. -
--r
~ -
.. .~A
-:. ,'
;o
'o
JO
o
' ' ".'.-.:::
40 o
.:
50
&o
~~
:~
.::
ao .,,..
90
'7
I
n)
:t:
lJ
-
-1 '
r"
_ , ' .':'
~-
:l
<
70 ~ :
W
. -,' =
~.
".'
20
~. -~
,,,
l.:'
C'.._
"'
,,,
:.::
-:
~o
"
,~
;.-
,,
;::
~--~
1J
1 1/ ~ :z 10
---::T
' o
' \
.-
'
AIKLIGI /
:~
JC
,:.-::;
OT
,'
40
,,
.,r
50
NET
.....
.- ,
l ,:-
-,1i
. t.J
---'--'-......--~- :
--/1,,.f-fu=--
170
..,,..
~. . . . . .
: ~ - ....:... .u~- . /
. ELEK
. .;:1: ANALiZi j
ll . S. STANDARD_ SERiSi_~
i r ,r
'oak . . oal<.
sa.
, 'ti'
'!I l
ANALiZi "
OKUMALAR!)\
(ZA~AN
~-
r ,
- - . \.
1 1 1
..,-
.002
iN
o o o oo
.005
lf}
.019
.009
1 1 1
1 1 1 1
oooooq"':'
.
.o37
. .
.014
f'I'\
"'
.,
..
,l,
'
fi
l(t
1 1
1 1
ft
V it\ ~f'Q)OI 0
. . . . . . ...:
1 - .. 1
"
"I" tt)~p..CbOIO
.O
I"\
.. --
O~
S'
100
1 1 1
of!
020
""Cb
!?
4.76 .
~.
~.s
19.\
3BJ
762. r.z1
sz \
,.
!
1
! F
filtresi iin
f F
Dsi
'. F in
,o,;_
~-
TA
KABA
hesaple. ko~i_:o\:
: i'"
- --
---- - - - ___ .. -
f;l\res'
Fznin
F
~.,,.~ -
0.14 = 1.,fj
o.o .r - - -
NCE
l<ABA
ORTA
=23~'5('23{.40,ll'{GUN
Ds
NCE
f F.
in
;:;: 0 .14 .....
:Temelin Dsi -"" 0.006
i::..
AK.
UM
in
i;ir
Dsi
...._
-:'. . . . . .
_,.,... _ _
jF2nin
!S ~"' 4.o..,...;_" 1.?~3 - \."7(5;UYGUN
D
.
24
~~ .. .,.
_.,_ ... ... .. .J
. F n
as i ..., ..
!.
i Fz.
-~
,~
.,.,,.
: 36 -
Filtre
hesabna ilikin
bir rnek
.; __ s~) 2.?:~;i,~YGUNj
~
ekil
'":"C~~
.....
~~
Elenmi
ince
koya
Syrma
Snr
.... ,
Ak dfrzll bzler
Elenmi
krmoto
Min.5cm.-_.,.
_..-Tem el zemini
"
--Elenm
kum
( A)
Syrma
snn
Dtllkll olbttt
Eltnmi ,
v eyo
bz
cokl
kr mata
( ~)
ekil
: 37 -
81
Bir basn krc kuyu sistemi nden istenen balca artlar unlard
r:
1) Kuyular st geirimsiz tabakann altndaki geirim li temelde
basnlar krma'k iin
yle bir derinlie kadar indiril'm elidirki gereik geirimsiz. tabaka
kalnl gerekse drene olan
malzeme alttaki krlmam basnlara kar yeterli bir stahili.te salasn
lar. Baraj ya da glet
y'ksekliine eit kuyu derinlik leri genellik le tatminka
rdr.
2) Kuyu aralklar bir!birlerine yeteri kadar yakn olmaldr, yle
ki szmay kess.i nler ve
kuyular arasndaki kaldrma basnlarn kabul edilebi lir limitler e
indirelb ilsinler.
3) Kuyular szmaya ve dolaysiyle dearja kar az diren g:ster
melidirl er.
4) Kuyular tkanma veya korozyon nedeniyle etkisiz hale g elmeye
cek biimde dzenlenmeli dirler.
U.S. Corps of Engineers, basn krc kuyularn proje ve inaat zerind
e ok geni ara
trma programlar dzenlemitir. Bu almalarn sonula
r geni bir biimd e yaynlanmtr.
Teorik Proje metodlar iin lbu referan slara bavurulmas tavsiye
olunur.
Kk barajlarn temell erine Hikin detayl bilgi yetersizlii nedeniy
le, !kuyu aral genellikle muhakeme esasndan hareke tle saptanmaldr. Baraj ina
edildi'kten sonra, ar basnlarn ilk belirtile ri grln ce ek tkuyular dzenle
nmesi i,in planlar yaplmas kabul edilen
bir ilem biimi olmaktadr. Geirim li tabakann permealbilitesi
arttk,a baraj mansap topuunda szan su miktar da artmaktadr. nerile n kuyu aralklar
, en geirim li temelle rde min.
7,5 mt. ve az geirim li temelle rde max. 30 metred ir.
82
Tecrbeler gstermitir ki . szma yQlk kayibnn az olmas iin kuyu ap 15 cm. den daha
kk olrnamaldr. Min. filtre kalnl 15 cm. olarak tavsiye edilmektedir, bunun nedeni daha nce belirtl'dii gilbi temel ile kuyu perdeleri arasndaki filtre kriteri ile filtrenin D 85 apnn perde aralna orannn 2,0 den byk .olmas artn salayabilmektir.
Szmaya ve dolaysiyle szma dearjna kar az diren gsteren ve nisbeten atl malzeme ile ina edilen bir basn krc kuyu, Corps of Engineers tarafndan gelitirilmitir. Bu
kuyu bir perde k8'sit, ykseltici boru, akl filtresi ve akl filtresi st bsm ile tabii zeminin
3 m. altna kadar kum dolgudan ibarettir. Perde ve ykseltici 20 cm. apnda ahap borulardr. Perde 3/16 in geniliinde ve 3 1/4 in uzunluunda yarklarla delinmitir ve kuyu perdesi talban bir ahap tka ile kapatlmtr. Kuyu tepesi metal koruyucular ile rtmtr.
Byle bir kuyu ina etmelk iin gei'itirilmi en iyi metodlardan biri ters rotary metodudur.
Bu, esas olarak bir emme - tarama metodu olup, ukurdaki malzeme bir elT)me borusuyla kaldrlr; u!kurun duvarlar , yeralt su seviyesinin 1 - 1,5 m. zerinde bir su bal ile desteklenir.
Basn 'krc
kuyu amak i'rl dier metot, uygun byklkte bir klfn istenilen deindirilmesi ve klf iindeki topran ykanp karlmasdr. . Perde ve ykselticiden
ibaret kuyu borusu klf iine indirilir ve uygun biimde yerletirilir. Filtre 15 - 20 cm. tabakalar
halinde konur ve klf benzer bir miktar geri ekilir. Filtre, perde kesit tepesinin 1 - 1,5 m.
zerine varncaya kadar bu ilem tekrarlanr. Bu noktann zerine, horunun d taraf boyunca szntya engel olalbilmek iin gei-imsiz dolgu veya beton yerletirilir. naattan sonra kuyular hemen bitiikteki ince topra bertaraf etmek iin pompajla veya tarma suretiyle temizlenmelidir. Basn grc kuyular belirli zaman arall'klaryle kontrol edilmeli ve ger:kirse
tarma suretiyle temizlenmelidir.
rinlie
vardr.
Basn
krc
kuyularn
gstermek-
Birinci hal:
kinci hal:
tadr.
Her iki hal de de, geirimli temel zemini nisbeten homojen olabilir veya yatay germ
lilii dey geirimliliinden da:ha byk olan tabakalardan meydana gelebilir. Tabakalanma,
ternel de uygulanacak elverili ilem metodunun seimine etki edebilir.
1
83
Hal 2 deki bir temel iin elverili ilem metodunun sem , germsiz st tabakann
da etkilene'bilir. Eer geirimsiz st talba'kann kalnl sadece 1 metre kadar
ise bir blanket ( rt) gibi szmay nlemek bakmndan tesirsizdir nk ince yzey talbakas genellikle geirimsizli;k iin yeter younlukta deildir ve ou kez ok sayda boluk
lar :havidir. Bundan dolay, ok ince bir geirimsiz st tabaka temel projesinde az etkili
olmaktadr. Eer s1: geirimsiz tabaka 'kalnl rezervuar ykse 1 kliine eit ya da ondan bykse, lbu takdirde (3) nolu denklem ile gsterildii ,gi!bi szma yada szma kuwetleri bakmndan problem kalmaz. Bu halde gerekli temel ilemi geirimsiz tabakann tabiatna gre
yaplr, temelin oturma ve stabilite karakteristikleri dikkate alnr. Silt ve killi geirimsiz temellerin projeleri mteakip blmde incelenmitir.
kalnlyla
eitH
geirimli temel artlar iin yaplmas tavsiye edilen ilemlerin bir zeti Tablo:
13 de verilmitir.
b)
Birinci hal :
Bu halde temelde alnacak tedbirler ekil : 39 (A) da gsterilmitir. Bu tip temellerde daima geirimsiz tabakaya kadar inen tam bir ekirdek hendei yaplarak ar szma kayplar ve borulanma ihtimali en etkin biimde nlenir. Btn geirimli temellerde bir topuk
dreninin dzenlenmesi gereklidir.
Gvdenin mansap ksmnn malzemesi, temel malzemesine dereGelenme ynnden benzer kum ve akl ise, ekilde gsterilen filtre tabakasna ihtiya yoktur. Eer gvdenin mansap krsm kaya dolgu ise filtre tabakas ekilde grld gibi, seddenin mansap etein
den geirimsiz !blgeye kadar devam ettirilmelidir. Eer gvde dol gusu homojen ise yine bir
geirimli filtreye ihtiya vardr, anca k lbunun baraj ya da glet eksenine
1,5) m. kadar
mesafeden daha memlbaa devam ettirilmesine ihtiya yoktur. Homojen gvdelerde filtre ko
nusu ilerde ele alnacaktr.
1
c)
Birinci hal:
ez+
Temel malzemesi tabakal ise palplan perde veya imento harl perde yerine ksmi
ekirdek hendei uygulanabilir. Ksmi ekirdek hehdei talbakal temellerde ancak geirimli
ve nisbeten geirimsiz tabakalarn permeabiliteleri arasnda belirli farklar olduu zaman sz
ma basnlarn kontrol etmekte tesirHdir. Bununla beraber nislbeten . geirimsiz tabakalarn
iyice geirimsiz olmas gerekmez. Ksmi ekirdek hendeinin derinlii o ekilde seilecektir
ki kesilmeyen en st geirimli ta!bakann st derinlii en az rezervuar yksekHine eit olsun.
ekil: 40 da, d, h'a e'it veya ondan !byk olmaldr. (Dilkkat edilmelidir ki d kesilmeyen en
st geirimli talbak a derinlii olup, ksmi ekirdek hendei derinlii deildir.) Bu art sala
nrsa , temel kesilmeyen en st geirimli tabakada vuku bulabilecek szma basnlarna kar
stalbl olacaktr. ( (3) No.'lu denkleme gre). Dier hususlarda ekil : 40 da gsterilen temel
ilemi, ekil: 39 (B) de gsterilenle ayndr.
84
TABLO:
13
EKL NO.
HAL NO.
39 (A)
st geirimsiz
Geirimli temel
tabakann kalnl'
derinlii
veya
homojen
Yak
Tabakal
Szmann kontrolu
iin tavsiye edilen
tedbir.
Temizlikten gayri ek
Topuk
dreni
mansap filtresine ihtiya olabilir
Enjeksiyona ihtiya olabilir.
eikirdek
hendei
Q5
.....
Toprak dren!
Q)
....
c::
::
c::;
z
a:
ii
Palplan
E
;::
39 (B)
Yak
Orta
-~
veya
imento enjeksiyon perdesi.
Geni ekirdee
Ol
~
(').
ro
40
Yok
Tabakal
Ksmi
ekirdek
hendei
hendeine
.....
C/J
:::
eh~
Q)
.g
-
-c o
39 (C)
Yok
39 (A). (B),
(C) 40
1.00 m. den az
Derin
Homogen
41 (B)
Derin
Tabakal
7:,.
c:p
;n
"S2
..,.,
~CQlCl(il
= = .o.....
c: i:ll
.o~
O -
-~
Cll
mcroE
(!)
-=
c:,;. ;::
(J1
De~in
hals
Deiik
derinliklerde
veya orta
Yatay drenaj
Hirinci halde
alnan
tedbirler
<Birinci halde
alnan
tedbirler
Q)
:~ . ~ ~
-Q) -c
E .5 >
E 0 m_!2
:s ,c, -o
OJ
.... E -cf =f
c::;
z
ihtiya var.
Balant hendei
:;:]
c::
::
.artlar
Rezervuar
den fazla.
ykn-
Drenaj hendei
veya basn
krc kuyular.
<Basn krc
lmyular
'Balant :hendei
Balant hendei
I Topuk dreni
d)
Birinci hal :
Palplan veya imento perdesi yaplamayacak kadar derin geirimli temellerde alnacak
uygun tedbir ekil : 39 (c) de gsterilmitir. Memba hals (blanket) szma kayb mi'ktarn
izin verilebilir bir miktara indirmek iin yaplr. Eer - memba zonu geirimli ise, blanket barajn memlba ete'inde uzatlarak geirimsiz ekirdek ile birletirilmelidir. Burada da geirimli bir
temelde ina edilen minimum eikirdek zonu veya daha geni bir zon uygulanmaldr.
Yatay drenaj rts ve filtre dzeni ekl : 35 de ,gsterilmitir. Yatay Drenaj rts
geirimli temel zerinde vadi taban boyunca uygun bir kalnlk salanmasna
zellikle dikkat edilmelidir. Baraj ya da gletin maksimum kesiti esas alnarak bulunan blanket uzunluk ve kalnl, baraj yksekliinin daha az olduu nehir yatandan uzaktaki bir kesit iin elverili olmayabilir. Gvde ekseni boyunca birka kesit alnmal ve hylece en kritik
kesite gre uygun blan ket belirlenmelidir. Mansap evinin erilmesine engel olmak iin, en
kritik kesitteki .blanket evi ve hu ev ile baraj mansap evinin kesime noktasndaki kot
vadi boyunca sa'bit tutulmal1 1 dr.
kullanlrken
ayet temel eitli geirimlilikte'ki tabakalardan meydana gelmise yatay drenaj rts
yerine ekil : 40 da gsterilen ksmi ekirdek hendei uygulanabilir.
e)
kinci hal :
Geirimli temel :
Bu ksmda zeri ge'irimsiz zeminle rtl ,geirimli temellerdeki tedbirler incelenecektir. Eer geirimsiz talbakann kalnl 1.00 m. nin altnda ise bu takdirde bu tabaka ihmal
edilir ve birinci haldeki bir temel gibi tedbir alnr. Eer geirimsiz tabakann kalnl rezervuar yksekliinden fazla ise bu takdirde gerekirse alnacak tedbir, daha nce (3) No.'lu denklem ile belirtilen art nedeniyle alttaki geirimli temel tabakasndan bamszdr.
Eer kalnlk, yukarda
belirtilen limitler arasnda ise st tabaka szma kayplarn azaltan bir memba blanketi gibi. fonksiyon grr. Ancak bu halde alt geiriml'i temeldeki szma
basnlarn krmak veya hafifletmek iin gerekli tedbirlerin alnmas gerekli-dir. nk hibir tabii blan'keti mkemmel alt veya szmay byk lde nledii yada rezervuar suyundan alt ge'irimli tabakaya doru byk bir yk kayb salad kabul edilemez.
Eer ikinci haldeki geirimli - temel s veya orta derinlikte ise birinci haldeki geirimli
temellerde kullanlan ve ekil : 39 (AJ, 39 ('B) ve 40 da gsterilen tedbirlerin alnmas tav_siye edilir. kinci haldeki geirimli temel byk derinli'kli olduu zamai alnacak tedbirler
st geirimsiz tabakann kalnlna ve geirimli temelin ta'bakal olup, olmadna baldr.
st geirimsiz taba1ka bir drenaj hendei ile kesilelbilece'k kadar s ve alt gei_rimli temel
tabakas nisbeten homojen ise alnacak tedbir ekil : 41 (A) da gsterilmitir. Geirimli temel talbakal ise drenaj hendei etkili olmaz, nk sadece en st geirimli tabakadaki . basnlar hafifletir.
Eer geirimsiz st tabaka bir .drenaj hendei ile kesilemeyecek kadar derinse veya alt
geirimli temel tabakal ise o takdirde ekil: 41 (B) de gsterilen basn krc kuyularn
uygulanmas tavsiye edilir.
ekil
Alnacak
Tedbirler :
a) Genel: Siltli ve killi temeller, alttan szma veya borulanmaya kar tedbir almaa
gerek gstermeyece'k kadar geirimsiz dir. Bu temellerde esas problem temelin stabilitesi yani kararlldr. Doyg'Lln silt ve killi temellerin grnen zayf tama glerine ek olarak rezervuarn dolmas sonunda oluan saturasyonun da gz nne alnmas gereklidir.
1
86
-~.,,
~'
s..
. -.. - -
---
z.+f.5m.
.,
1.
ili
olduu
Tabii zemin
. Organik. malzemenin
Topukdreni
S'!Jr/mas_
'~\ ba.lt
Geirimsiz tabaka
. . . tabaka koya
} Genmsz
Enjeksiyon
olduu takdirde istenebilir:
Enjeksiyon delikleri
1
ekil :
CD
""'
39 -
takdirde)
CX>
CX>
, Bara ekseni
--Z
LTabH zemo
/_ ~
_.. -
,' , _-,,____
,
. - ,-~'- - __,___
A-_%..:$L . /;
"111 / . ",,
-.,...,c...--.,L
<
,.
<
<
<-
<
<
yu' -
k dren!-
Z+t5m
>1
.....1.0
. Geirimli temel
Polplan
veya imento
harl
pere "
- - - - Geirimsiz tabako'
ekli :
39 -
---.,
.-..
Rezervu ar su seviyesi
- - -------
~~A'~
.
il
'
---
ekil
CD
co
.
temel_,,.
-....,..__Geirimli
39 -
--
._ _ _ ~-
alnacak
tedbirler
co
Min~hayute1:1f.C!ek-mansp 'ie"':i"ii':lj~
Geirimli veya geirim siz
M~
-<:::
.
.c::
. il
,,
- .
--
... p
"-
\ '--ekil :
ksmlar
l} ile
- -----------
,
------------------
>. . J
.1:z.
_(
+.5 m
.-,
.. ,
~
.......
1
1
lal
Tabii zemin ..
Topuk
drenaj
ka-- ---....,,_-- -._....__.:._ ___ 1.00 m. den kalm geirim siz taba
drenu
henctei
.,...~ 4J'
co
41
(A)
den
kc k)
co
l\J
L.+f.5m.
.. x
.....
--------------~
..::::
eclrimslz !lloe
Gecirimli veya
geclrimsiz blge
~------
_,.---
G~irimsiz
toDaka ,
kalnlk
Geirimsiz tabakada
---
(B)
'=>
Geirimli temel
..snda
ekil
.:::
il
t delikslz boru.
- - - - _ _ , -/
tabaka-~
delikli boru
sonra
ve
gl yataklar, kapiler kuvvetler le suyun ykselme si
konsoilkel
1
8'yle
r.
gilbi etkilere maruz olmalar sebebiyle bir il kel .konsolidasyona sahiptirle
1
salidasyona sahip topraklarn penetrasyon direnleri byktr (1 foot girie karl1 k datbe
r. Dier taraftan
ys 20 nin zerinded ir.) Bu temeller kk barajlar iin olduka elverilidi
silt ve killer,
olmam
konsolide
yumuak,
pe~etra.syon direnleri 4 darbenin altnda bulunan
n tavsiyeuzmanlar
zel
vede
~zel numune alma ve tecrbe tekniine ihtiya gsterirle r,
ve peas
sini gerektirir ler. Dolaysyle dorudan doruya kullanlamazlar. Topran tanmlanm
kar.
netrasyon direncinin saptanmas ile hangi temellerd e ne tr .bir ilem gerektii ortaya
anlalr.
da
mayaca
kullanla
Bylece bu metinde verilen metodlarn kullanlp
b)
Doygun Temeller :
Tprak
emax-em
lu
zemenin mukavenetine bal olduu b'ilinmektedir. (e =!boluk oran). Doygun kdhezyon
etle
mukavem
da
bu
olup
deeri
kvam)
(bal
s
topraklarda benzer bir zellik izafi konsistan
. su muhteva 1arn da
. . Lk 1
eLL-ew "f d .
. LL-w
et
g dr. C r deger,
+ r1. tg 0s
(4)
detg 0s deeri, doygun toprak zerinde likit limit durumundan balayarak yava kesme
suboluk
e
neyleri yaplarak elde olunab'ilir. Bu deneylerde drenaja izin verilir ve dolaysyl
yu basnc sfr olur. tg 0s, yal killerde yaklak olarak 0,5 civarndadr.
Plastik limite eit su muhtevalarnda (Cr = 1) . olup, doygun topraklarn kohezyon muile
kavemetleri tiplerine bal olarak geni lde deiir ve ke'Sme mukavemeti u denklem
ifade olunabi!ir :
93
SpL = Cpl
+ a- . tg
(5)
Etkin bir gerilme temeli olarak tg 0 nin deeri maksimum protor kuru yuunluunda
ve optimum su muhtevasnda sktrlm numuneler zerinde eksenli kesie deneyleri
yaplarak elde olunalbilir. Bu deer genellikle 1!g0 s den biraz daha kktr. Plastik
limitle
CPL ko,hezyon deeri opttmum su muhtevasnda sktrlm ve sonra doygun hale ,getirilmi
i'op.rak zerinde benzer deneyler yaplarak elde olunabilir. Bu numuneler iin ekil: 14 delki
Mohr diyagramnda, krlma .da'iresine yatayla 0 as yapan teetin ordinat ekseninde ayr
d para Csat olarak gsterilmitir. Csat deerine tekabl eden su muhtevas
genellikle
killi topra1klarda plastik limite yakndr; yani Cr deeri 1'e yakndr. Likit ve plasti'k limitler
arasnda su muhtevasiy le kohezyon deiimi line'?r kabul edilerek,
Cpl = Csat-0.15
Cr
+ 0,15
t/m2
(9)
CLL (1 - Cr)
CLL
+ Cr.
Gpl
+ a-. tg
(7)
Burada :
Cr
izafi konsistans
Cr
LL-W
LL-PL
(bal kvam)
eLL-ew
eLL-epL
a-
tg 0
Cpl
Dk
2)
kayma direnli
topran
temizlenme si,
3) Sedde evlerini yatklatrarak muhtemel kayma yzeyindeki ortalama kayma gerilmelerinin azaltlmas.
Yumuak
94
hallerde temel direncinin, dol,gu malzemesinin yklenmesiyle artrlmas iin konsolidasyonun abuklatrlmas amacyle dey . drenler uygulanmaktadr. Bu ilem esasen 'karayolu dolgular gilbi hidrolik olmayan yaplarda elverilidir. Toprak dolgu bir baraj ya da
glet inaatnda bu tip drenler kullanl11ken zel etdlere ve ihtiyatl davranmaa ib_tiya var1
dr. Bu dzen kk barajlarda savunulmama kla beraber zorunluluk ol duu takdirde uygulanaBaz
bilir.
nce daneli doygun temellerde uygulanacak en pratik ozum gvde evlerinin yatrl
masndan ibarettir. Bu ilemle, gvdeden gelen ykn daha byk bir yzeye dalm temin
1
edil-dii gibi temeldeki kayma yzeyinin bymesi sonucunda ortalama kayma gerilmesinin
azalmas ve bylece kaymaya kar gvenlik faktrnn artmas salanm olur .
. Bu e'kilde ince daneli doygun zeminlerde eitli yksekli kli seddelerin ve eitli denge dolgularnn ev eimleri iin hesaplar yaplmtr . Bu hesaplarda dolgularn ortalama zellikleri kullanlarak ve gven!ik says da 1,5 alnarak g~rekli kayma direnci bulunmu ve i
lem yaplmtr.
1
.0
Toprak gruplarnn ortalama kayma direnleri (7) nolu denklemden elde edilmitir. Jg
ve Csat deerleri de Tablo- 4 den alnarak Opl saptanmtr.
Cpl =
+ 0,15
(penetrasyon direncine) gre tahmin edilmitir. ekil : 42, ibu tip temellerde uygulanacak sed~
de kesitini gster mektedir. Tablo : 14, doygun mil ve kil temellere oturan seddelerin denge
malzemeleri iin verilmesi tavsiye edilen evleri gstermektedir.
c) Nisbeten Kuru Temeller: Doygun olmayan geirimsiz topraklar kk baraj, glet
ve sel kapanlarnn temellerinde genellikle yeterli saylma'ktadr. nk bu cins topraklar,
bnyelerinde bulunan hava boluklar sayesinde k 1sa zamanda hacim deiikliine urayarak
konsolide olabilir ve bylece efektif normal gerilmenin bymesi sonucunda zemin ibolu
undaiki svnn drenaj yaplmakszn isel srtnmeden ileri gelen kayma direncinin harekete gemesi salanr. Bu hal, belirli bir boluk oranna sahip doygun olmayan geirimsiz bir
1
topran tama gcnn doygun olanlarnkinden da ha byk olduunu . gsterir.
stelik doygun olmayan topraklarda grnr kohezyon diye bir diren vardr ki bu
da toprak zerrelerinin evresinde klcallk olay ile toplanan su filmi basncnn atmosferik basntan daha dk . olmas nedeniyle ileri geliru. Byle topraklara su katlnca nce bu ugrnr kohezyon azalr ve daha sonra zemin doygun hale gel.ince grnr kohezyon tamamen yo'k olur. Birok topraklarn younluklar yeteri kadar yksek olduundan grnr kohezyonun azalmas veya kaybolmasyle he11hangibir tehlike domamaktadr.
Bununla ibirlikte younluu d;k olan nemli bir grup toprak rezervuar sebebiyle doygun hale gelince, tabii haldeki kayma direncinin yksek olmasna ramen, haiz olduklar ho
luklar kaybolaraik, fazla miktarda otururlar. Bu gibi ar oturmalar nleyecek tedibirler aln
mad takdirde tesisin y'klma ihtimali belirebilirki bu da;
1) Gvdenin eitli blgeleri arasnda farkl oturma meydana gelmesi yani geirimsiz
- bl:genin atlamas ve barajn rezevuar ile birli1kte y'klmas, veya
2) Temel deki ar oturma ile hava paynn azalmas ve geirimsiz g'vde blgesi atlamadan deforme olurken dalgalarn baraj yada kapan zerinden amas ile meydana kar.
1
Bu -dk younluktaki topraklarn balcalar lsl zeminler olmalkla beraber baka topraklar da olabilir. Bunlar ok hafif ve rzgar erozyonu ile meydana gelen topraklar olup, kuzey Amerika ile dier ktalarda da geni yerler kaplarlar. Yurdumuzda da lslerin bulunduu ve ounlukla Konya kapal havzasnda yer ald saptanmtr.
95
co
O'l
Baraj ekseni
~I
Tablo
alnan , fakat
-- ----,121
T-z12
_l_
.Tabii zemin
vrmo kazs
--
terrel
Derinlik ~ Z
\ ...-.
ekil :
42 -
TABLO:
14
N
DOYGUN SLT VE KL TEMELLERE OTURAN ~EDELERN STABLZE DOLGU EVLER
TAVSYE EDLEN EGMLER
Gletlerin
Kvam
(Konsistans )
Yumuak
4 ten az
Orta
4-10
Toprak
snf
(2)
SM
11. 20
sc
ML
CL
MH
CH
c.o
"-1
Not:
(2)
Birle+k
5: 1
1 3:1
4: 1
3 1/2 : 1
5: 1
5:1
5: 1
5 1/2 : 1
10: 1
3: 1
3: 1
3: 1
4: 1
- 31/2 : ,1
4: 1
3: 1
4: 1
3: 1
4: 1
8: 1
3 1/2 : 1
4: 1
4: 1
6: 1
5: 1
3: 1
3: 1
6 1/2 : 1
11 : 1
9: 1
3: 1
3: 1
3:1
3 1/2 : 1
4: 1
5 1/2 : 1 4 1/2 : 1 3 1/2: 1
5 1/2 : 1 4 1/2: 1 3 1/2 : 1
4 1/2 : 1 3 1/2 : 1
6: 1
(1)
4: 1
14 1/2: 1
6: 1
SM
SM
20 den fazla
snflama
3 m.
1
4: 1
5: 1
6: 1
4: 1
6 1/2 : 1 5: 1
-5 1/2 : 1 4 1/2 :
7:1
7: 1
10: 1
13 : 1
ML
CL
MH
CH
toprak
6 m.
9 m.
12 m.
ML
CL
MH
CH
sc
Sert
15 m.
ykseklikleri
evler
sc
Kat
deiik
iin
5 1/2: 1
3:1
3: 1
3: 1
3: 1
3: 1
3: 1
3: 1
3:1
3:1
3:1
3:1
3:1
3:1
3: 1
3: 1
3: 1
3: 1
-- - 3: 1
3 : 1.
3 :1
3:1
3:1
3 :1
3: 1
3: 1
3: 1
3: 1
3: 1
3: 1
3:1
sistemine gre
bir
su
dim.
98
.....,.
-r--_
DK
-r---
NCEDEN
TAB NEM
--
ISLATILMIS---t--+---~-1------~+------~+--i--+--I
'.f
>-
100
-~-
(!)
'
..._ .._
............ _.. . _ - . . . . . . --
_J
::::>
1
... ....
..;.LJ:'
98---t--+~+--t-----t~Tr-..~_,....=t---l~+l'--"'l..:_::--l~+--~~--~~-+--+~.J---+-l'-+~.J--~
::::>
-r-LL.
ll.JI
4---l-___j
---t---~+------t~-t---~----t---~-------~--::~--~~--k--~
-- ,...
---... . ._......
_
"'--..
::::::>
n::
::::::>
102.___.__,_~...__,____.~.....___,_~-'--"---'-~.l---"---1..~.L.--L---l.~-L--l---ll---'--L__l
o - . 10
20
30
YUK
ekil
: 43 -
40
60
50
P.s: r.
70
80
90
100
110
.
.
p. S . : =. 0.82 tim )
'
:.
99
.~ ,
W0 -
..,.__
..
~~.
---.
,.
;.
.. ..
' .
:-:'
W :; OPTMUM SU MUHTEVASI
TAB SU MUHTEVA Si
IO
.~
. .
--
'
99
DDY
UI ~
H~CI M
/
AI E G~L ME l<L;: A2 \ E't ~ t
D GI' IK LI< 1 1PLi ~R
~(!)
AL ~Al ~ E Al M, u RC Al Hc BIR
ISL EN 'E l T VA ~ o~ rruR
1<:5
<t
~::!:
<t :::::
'
c::.~
(.!)
85
-~ ~
.Q:; ~
ID
::
:\
a:: <t
::::: ::!:80
::;:: a::
I\.
D D'f(
u ~
l',U M E
",..._
A,....E G L NC E
8 LI R.L 1 ~1.K TA RI A iM
DE ,; IK _ pi Ol u 1
/
v
a.
il
v'
.l'
i
'
,1"
'/
1-
'
a:w a::uo
Z
1./
wo
c:
~90
-a
il)
,,'~
--
,V
it Ti ty'A
c ' AF DIR
1
1
'
!
i
75
70
;._15
- 10
0
/o Yas
ekil
100
1
1
: 43 -
_5
. -
-
-
Optimum
-,
3 "Kuru
tesap
kriterleri
. ., .
..
15
s . -----.
F '= ' ti""2! 2.0
t
-
0.68
F2 :..!!..z 1.5
tmax.,
. . --
'.
. '
.~
' i
'\
H
~
H'
Deforme-Olabilir.
~atak.
kuvveti
J:
- ---~
M;._xesme_durumu t ma~:~." ~I
t2 -Kesme
__., --... _ -- (Direne>_
rrt- 0
- C + 'Y H 1g
~~-""
y
1
e:;:---t
-=--~1-4;:1C
- C
_ / \ =-~t=
--
--
(;01 r;-:-C-------------H--:-----0
- -----!
+ 'Y . -~ __'_t_l__'.'.:'...J
. \ ~- =-
44 -
101
ekil : 43 deki B erisi, dk younluktaki bir ls toprann nce1den slanmas halinde inaat sresince yeter derecede oturacan (slkacan) gsterme ktedir. Bundan
dolay
dk younluklu ls, inaattan nce . slanrsa, oturma inaat srasnda
tamamlanr ve bylece inaat bittikten sonra meydana gelebilecek oturmalar yok edilmi olur. Bu metodun
uygulanmas iin ibir alt geirimli tabaka ile drenajn . salanmas veya tabakann
, st ksmnn s
kmas srasnda dey drenaj temin edecek kadar kaln olmas gereklidir
.
Bnyesi ve kk delikleri nedeniyle , bir ls tabakasnn dey permeabilitesi yatay
permeabilite sinden ok daha byktr. Bureau of Heclarnat ion dk younluklu Is
temellerin de nce,den slatma metodu ile inaat srasnda konso!i.dasyonun tamamlanmasn baarm
ve
sonu olarak inaat sonrasnda rezervuarn dolmasn mteakip oturmalar ortadan
kaldrlm
tr . Amerika'da Nebraska 'da Madecine Creek barajnda ve daha birka
yerde uygulanan bu
metot iyi sonular vermitir. Hatta California 'da saint Louis Project'si nde alacak
365 rn 3 /sn.
kapasiteli bir kanal gzergahnda hafif topraklara rastlanm ve bunlarn suya maruz
bra'kl
malar 'halinde 2,50 - 3,00 rn. kadar oturduklar yaplan laborutuvar ve
arazi almalar sonun,da saptanmtr. Bunun zerine kanal inaatnabalamadan nce byle kelme
gsterece k
yerlerde nceden islanma metodu uygulanmtr.
Silt ve Kil TemeHeri n - Projelendiri11mesi :
a)
Doygun Temeller :
Bu blmde, doygun ince daneli topraklar zerindek i klk bakullanarak ve her bir ykseklik iin stabilize dolgularria eitli ev eimleri verilerek yaplm ok sayda
stabilite
analizlerin e dayanmaktadr. Gvde zellikleri iin ortc:lama deerler kullanlm, istenen
kayma direnci 1,5 ,gvenHk faktr alnara1 k saptanm ve inaat srasnda temelde
drenaj olmad ka'bul edilmitir.
Toprak gruplarnn ortalama mu1kavemet deerleri (7) denklemin den elde olunmutu
r.
Denklem (6) dan Osat .deerine gre Cpl belirlenmitir. CLL deeri 0,15 t/m 2
alnmtr.
e,kil : 42 bu tr temellerd e kullanlmas tavsiye edilen en kesiti gsterme
ktedir. Tablo : 14
de stabilize dolgular iin tavsiye edilen evler verilmitir. Bu tabloda, !birletirilmi
toprak s
nflama sistemine gre temelin grup tipi ve e'itli knsis tans (-kvam)
,derecesin e bal
olarak stabilize dol,gu evi belirlenmitir. Baraj yksekliine eit derinlikte ki bir temel
i'in,
standard . penetrasy on tecrbesi foot 'bana 4 darbeden daha . az deer veren topraklar
iin
ev tavsiyHsin de bulunulmamtr. Bu tip ok yumuak temellerd e zel
numunele r alnmas
ve tecrbele r yaplmas gerekHdir 1ki bu hususlar bu kitabn kapsam dndadr. Eimler
orta
kvaml (1 foot iin yaklak 4 -10 darbe), kat kvaml (1 foot iin yaklak
11 - 20 darbe),
sert kvaml (1 foot iin 20 darbe,den ok) doygun topraklar iin verilmitir. Temel,
bir gruptakinden daha fazla mi:ktarlar tad zaman, seilen eimler bu tabloda tavsiye
edilenlerl e
uyumlu olmaldr.
Stabilize dolgular yalnzca arlk dolgular olduklar iin di~katli malzeme semee
veya zel inaat metodlarna ihtiya gsterme zler.
b) Nisbeten Kuru Teme'ller : Dk younluklu kuru temel zerine oturan ok kk
barajlarda dahi, rezervuarn hasl edecei doygunlu k sonucu oluabilecek oturmala
r hesaba
katlmal,dr. Penetrasy on tecrbe sonular bu temellerd e yanlmalara _
sebebiye t verebilecei
iin, su tablas zerindek i ksmlarda ta'bii su muhtevas ve yerinde younluk ,deneyleri
yaplmal ve ayn topraklard aki proctor kompaksi yon deerleriyle kyaslama
yaplmaldr. Tabii
toprakta mevcut maksimum proctor kuru younluk yzdesini saptamak ve optimum
su muhtevas ile yerinde su muhtevas arasndaki yaklak fark belirleme k
iin abuk kompaksi yon
kontrol metodu da kullanlabilir.
ekil
ihtiya
gsteren topraklarl a,
belirleme k iin kullanlmak
temel topra zerinde yapyararlanm ak iin topran ta-
um younluu ve
bil kuru younluu ve tahii su muhtevas ile laboratuvarda proctor maksim
1
lerinde aa
inceleme
var
laboratu
ki
Yukarda
optimum su muhtevasnn belirlen mesi gere klidir.
daki toprak gruplar numune leri kullanlmtr:
% 51 ML, % 23 CL , % 13 ML- CL, % 8 SM ve % 5 MH.
altnda, D (yerinde kuekil : 45 deki grafikte, kk barajlarn muhtem el yk snrlar
su muhtevas -yerinm
(Optimu
w
Wa
ru younluk...;-- Proctor maksimu m kuru younluu) ile
bir yere isabet
sanda
de st.i muhtevas) arasnda amprik bir bant verilmitir. Erinin
v;___dolaysyle bir
eden zemin cinsleri slannca byk bir hacim deiikliine maruz kalrlar
yerde noktalanan zeminler de
inaat ncesi ilemine ihtiya gsterir ler. tErinin slunda bir
le bu zeminler de hibir indolaysy
olm:z.
k
ise hacim deiiklii az olur veya hi deii'kli
ile bir ana~tar hendei
kazs
aat ncesi ilemine ihtiya yoktur. Yalnzca temelde temizlik
olan zeminler in doygunl uk deyaplr. Tabii su mu1 htevas, optimum su mu:htevasndan byk
edilmeli dir.
receleri lmntrol edilmeli ve % 95'in stnde doygun zeminler doygun kabul
GVDENN PROJELENDRLMES
a)
Genel:
.malzemenin
Baraj ve glet gvdesi nin projelen dirilmes inden ama, civarda meovcut
___ekonomik
e.n
yapacak
le
gvenlik
kullanlarak ina edilmes iyle kendisin den istenen grevi
gvde enkesitin in _saptanmasdr.
------- -------ve formlBir proje mhend isi, bir toprak baraj enkesiti ni belirlerk en matema tik analiz
malzemenin karaktelere bir beton 'barajdaki kadar gvenemedii gibi, inaatta kullanlacak
e deiik boyut ve
dereced
s'Onsuz
r
ristioklerine de ayn dereced e gvenemez, nkC toprakla
a gre zelartlarn
yk
ve
granlom etride (dzende) bulunab ildikleri gibi doyma dereces i
seddede ok daliklerini de deitirirler; stelik gerilme - deforrn a.syon !bantlar bir toprak
ha kark bir durum gsterir .
yaplan ara
Sedde stalbilite sinin anlaml bir analizini veren metodlar gelitirmek iin
det!'lyl
zellikle
r,
metodla
Bu
trma ve incelem eler olduka byk ilerleme ler kaydetmitir.
1
faydal hesap ve imalzeme etdleri ve laboratu var tecrbel eri sayesind e byk yaplarda
salad ekono1
zim yolu verirler ki iburada etd ve tecr be masraflar, daha hassas projenin
da uygulanan
halihazr
nde
kesitleri
gvdesi
mi ile karlanabilir. Byle olmakla beraber sedde
k ve sedyaplara
etdler
l
metod, olaanst artlar gz nne alnarak analitik ve deneyse
ve malzemenin sedelere mevcut baarl barajlarn evlerini vererek, kesiti tahkik etmek
spesifik izimlerilmesin i, s 1 ktrlmasn yakndan izlemekt ir. zel artlara uydurma k iin
esasl deiik
ve
ekinilir
rden
yenilikle
kklC
de zorunlu olarak baz deiimler yaplrsa da
likler tedricen ve pratik deneyle re gre kabul edilir.
olduu ileri srlrs e de
Yukardaki uygulamann ar derecede ihtiyatl ve masrafl
l can kayb,
bundan daha iyi bir metodun varl bugne kadar ispat edilememitir. Muhteme
zaman kayb
ve
para
gel,en
meydana
pahal mlk zararlar ve seddenin yklmas sonunda
kapanlarn
sel
ve
baraj
gznne alnnca tutucu metodla ra gidilmes ine hak verilir. Kk
mbirlikte
ile
eri
da, analitik etdler iin gvde malzemesi aratrma ve laboratu var tecrbel
ettiinden, baarl
hendisl+k almalar yapnn inaat bedelini n nemli bir yzdesini tekil
tadr.
kazanmak
nem
ok
pratii
yapla-a ve gemi tecrbelere dayanan proje
kriterler daha
Baraj ya da g1let gvdesi nin projelen dirilmes inde gz nne alnacak
rn iletme snce verilmitir. Bunlar sedde evlerinin btn inaat srasnda ve rezervua
gvdeden meydaresince kararl (stabl) olmalarn, temellerde- ar basnlarn nlenme sini,
ve evlerin erozn
amamas
suyun
n
na gelecek fazla szmalarn kontrol n, sedde zerinde
yona kar korunmu olmasn temin etmekte n ibarettir .
den meydana
Bu blmde seddenin ev stabilite si ve ondan sonra da sedde gvdesin
ev korunpay,
hava
,
genilii
kret
i,
izimler
detay
gelen szmalar ele alnacaktr. Gvdenin
mas ve drenaj ilerde incelene cektir.
103
Bir sedde gvdesini n stabilites i, onun kaymaya kar gsterecei direnle llr,
nki y'klma bir kesme yzeyi boyunca kayma suretiyl_e meydana gelir. Kayma gerilmele
ri
gl suyu ve deprem gibi d yklerle, topran kendi arl ve evlerinden ileri gelen
_i
kuwetlel"d en doar. D ve i kuwetler ayn zamanda herhangi bir muhteme l kayma
yzeyine normal basn gerilmele ri uygularla r. Bu basn gerilmele ri hem topragn kayma
direncine ve hem de dengeyi bozan boluk suyu basncnn gelimesine yardmc olurlar.
Daneli veya kdhezyonsuz zeminlerden meydana gelmi gv:deler, kdhezyonlu zeminlerle yaplm olanlara kyasla daha dengelidi rler. n'ki daneli z eminler yksek srtnme
direncine sahiptirle r ve sahip olduklar geirimlil ikleri sayesinde basn kuvvetler inden
ileri
gelen 'boluk suyu basncnn abuk dalmasna meydan verirler. Bundan dolay, dier
art
lar izin vel"dii zaman, kohezyonsuz zeminlerd e evler biraz daha di'k alnabilmektedir.
Ayn
ekilde, nisbeten az geirimli homojen malzemeden yaplan gv:deler,
dnda . geirimli blge ve iinde geirimsi z bir bfge bulunan tiplere kyasen genellikle daha yatk evlere
malik olurlar.
Ksaca ifade edilebilir ki toprak dolgu bir baraj ya da sel kapan en kesitinin
saptan-
masna
hakim olan ana hususlar, inaat iin elverili malzemelerin fiziksel zellikler i, temelin karakteri, belirlenen inaat metodlar ve inaatn ibeklenilen kontrol derecesid ir.
Boluk
ISuyu Basnc :
Yke maruz geirimsi z topraklarda herhangi bir dzleme etkiyen toplam normal gerilme , bir efektif gerilme ile bir boluk suyu basncndan oluur. Topraklarda dzlemse
l yzey ka!bul ile bir noktadaki gerilmele r, ideal homojen i~otrop malzemed ekiyle idantik
deil
dir. Topraklardaki dzlem daha ok dalgal bir yzeydir ve toprak danelerin e yalnzca
danelerin birbirlerin e temas ettikleri noktalarda deer. Ayrca gerilme ndktas ortalama
bir
gerilme elde etinek zere yeter miktarda daneyi kapsayan kOk bir blogedir.
Uzun zaman su basncna maruz kalm ibir toprak dolgusunun arkasndaki suyun birdenbire ekildiini farzedelim ; topran boluklarn dolduran su, zeminin . geirimlil
ik derecesine gre yava yava sedde toprann dna kacaktr. fopran iindeki suyun
bu bo-
alma sresi, geirimsi z topraklard a uzun zaman almaktadr.
Topran
O'=
eklinde
O'
normal gerilmesi
r1+u
(8)
a = toplam gerilmeyi
a = efektif gerilmeyi
(9)
= O' gerilmesi nin etkidii dzlem ile g-z nne alnan dzlem arasndaki ay gstermekted ir.
(9) No.'lu denklemden kayma gerilmesi nin, ister <r ve <r2 toplam asal . gerilmele ri, ister O' ve <r2 efektif bileenleri g'Z nne alnsn, deimeyecei anlalr.
104
.c +
(1 O)
(er-) tg 0
me direnc inin boluk suyu badenkleminden elde edileb ilir ki burada bir dzlemdeki srtn
snc tarafndan azaltld grlm ektedi r. Bu denkle mde:
S = kayma direnc ini
C = zeminin kolhezyonunu
er
u ::::
!boluk
suyu
basncn
0 = i'sel srtn me
arsn
erisinin
yumuama
ve
oturnalar
106
Norma l su seviyesi
=--=--==- =-
Kararl
.:...~-
Gecirim li
Geirim li
Mansap su
sevws
zg
ekil:
-.:
45 -
Homojen gvdeli, geirim siz bir temele oturan bir sedde dolgusu
nda freatik izgi, zel
tedbirle r alnmad takdirde seddenin mansap evini kesmek tedir.
Bu durumda szma erisi
nin ekli ve yeri yalnz seddenin enkesit ine bal olup malzem
enin geirimlilii ile Hgili deildir. Buna gre freak eri sedden in mansap evini
, ekil : 46 da grld gilbi A ev ete-
inden 1 uzaklnda veya aada (11 a) ve (11 b)
den'klemi ile verilen Kozeny parabolnn evi kestii c noktasndan A1 uzaklnda kesmek tedir. Ana
parabol denklem i :
2
202
Z -22
0-
Y-
(11 a) ve Zo =
H2 + lb2
(11 b) dir.
Burada :
b = Sedde taban B den, memba slak evinin tabandaki izd
mnn 0,70 kat eksii
bir uzunluk.
Dier
A.
sna bal
etmitir.
erisine
harfler,
ekil
: 46 da verilen Kozeny
parabolnde aklanmtr.
Bylece ekil-deki
Bo ve Co noktalar
eriden
arasnda
Son olarak sedde geirim li bir temele da'hi otursa yukardatki metod
yine uygulanabilir ve freatik eri ayn kalr, sadece dier akm iZ'gileri deimi
oiur.
ekil
sn
,;l
( 11)
KOZENY
eo NOKTAsNN saiRTLMEsi
PARABOLU~-y:: ~ ~~:i
2 lo '
~ ~ ci :-, . ..
. .e:~ b1-+H Z_~b 2_H 2 co.tie ~
3005~<~ao:,~f ~- ~~ ::c:se'
IO
'
" :::>
" bo-:
,s"<30 iSE .
,b'!
en .
o
...
o
Q. '
~ '
..~~{
~:.. '
";l
:\ O'
...
-'----L---L--~
O,O "";;--"':-o
'
-~ 30
1150
--
Cil
180 -"
~~-
,,
--1.vf----. .. I l
' ~ ' , __-. ~
lo
b'
v-v
...
y
0.3b'
...
_ ...... " ~u ~
..
b
ekil
.....
o
co
'
-~o
: 46 -
bo
(Szma Erisi)
nin izimi
Parabolik bir yz veren Kozeny erisinde (0 = 180 ) A kesiti. freatik izginin Z ordinat ve i de ddz ile ifade edilerek akm debisi i in q = kZ dZ
(12)
y
dy
denklemi bulunur. Buradan da kolayca
.,_,
- .;
)"
- \
'
(13)
-:_..,
30 < < 180 olan seddelerde (13) denklemi olduka yete r bir yaklam l a szma de'bisin
dir. -- .
,..- L :v.ermekte
. . - -- --
,.,,./
/
'
bants uygulanr
):~-- Z = -./ H2
/,. '
,
Z sn2 e --._
( 14)
ki burada
+b
y b2
H cotg 2 0 . di ~.
2
alfrr
( 141.
Gerek sedde iinden ve gereks'e temelden meydana gelen szmalarn kesin olarak hesab anca'k !'.~ ~_r:;! ....~~ \!.t'..n...J~~.i.Y.l~. X:P..J.}sI~f; . Fakat kk barajlarda yeter bir
yaklam ile
Darcy forml kullanlabilir. Gvdede Darcy forml kullanlarak (13) ve (14) denklemle
ri bulunmutur. Temelde ise :
Geirimsiz Bige
.ra~
A - KALIN GERMSZ
G!lrimsiz blge
dolgu
BOLGE
Kum -
akl
dolgu
f'reatik izgi
11 o
: 47 -
oluabilen
trl
szma erile ri
(Freatlk izgiler)
(16)
q = k.i.A
.
,.
(ekil
49 A) :
v~~ orannda
kltlerek
dntrlm
kesit izilir. Bu
ileme
kesit
denir.
b) Hidrolojik donelere gre, rnax. sabit su seviyesine tekabl eden hat izilir. Bu hat
ile temel arasnda kalan ykseklie h diyelim.
c)
A ve B noktalar iaretlenir.
d)
e)
A merkezli AB2 yanapl yay izilir. 1 noktas belirlenir (1 noktas, yayn mansap
f)
g)
Su seviyesinin mansap
h)
evini kestii
no1 ktas
bulunur.
a)
Memlba evinin slak ksmnn yatay temel izgisi zerindeki izdm alnr, m.
olur.
uzunluu belirlenmi
:b)
Ao noktasndan bir dik klr ve bunun BB2 ile kesitii nokta (t) bulunur.
c)
t~
d)
e) Ao noktas ile tB2 arasndaki noktaladan geen izgiler izilir. Birer aralkl olarak
bu i;cgilerin yatay izgilerle kesitii no<ktalar, paraboln elemanlardr.
111
(/)
"(!)
N
"
,
' <t
::2:
t::!
en
l-
en
<t
a:
'N
..
.:.:
a
"S
.t:
u
.Q
c
'2
'ijj
;:::
E
N
c)
..,co
:;:
Q)
ur
E
.s::
112
121.0
-5
K= 10
'
cm/sn ~
CL-SM
.o
35.bo
" _
,,
3
K.= 10 cm/sri
1
--. GERMSZ TABAKA
ekil : 49 -
/J
i'l (60
O(
EKL 49a
;s.....~:;~; .., ..
't.
-r fr.
&me
~->,.
.
...
Su
1 P"rcbcl /
1
/
1 Mcmbg / -
h.
r-.,
1
1
1
/.
tHebot":n ~.l[imsizl
t.... yuuy .... t
~
,
;:V:
e;
<:::....._
t.....
A
A,,
1 ..
--~~1
yr.czyi
-..
a5,-
At;lar iin
c" ky
* t
'
----1n---~!'.t
Al
nt" :
NOl<TASll>llN ~APTANMASI
ao<p<eo
" ,, --- --
0 .2
f'r.,at\k.,
zg
I"
<l o
lq
'...t:------o.
(.)
~\
,,
"
1 ~--:/
1 :
1 /
---'~-'"'.f'<:l---4.-- -
..t_
Ao
J':le*
h1 -+ "Yo
r>d'
~ ClKI yi.u EV
NOT. Teml parabol ile ;k14 ~.vnto Co ~
noktasn ekil 49 d va ya .(h. d~
9rk:/i
! gibi b4/ir~yiniz. Tablodan Ck ckc
rini bularaA
Co nokfrsmdan .Aa .zalJkfcki C
nok.tasm iaretle.y ini z . ,,
..... . ... ~
1 . . " ~-1
GL~
---,
r
Aa'
'fa
: c
...-t ...... prabol
1 k 1
/
'f '' 1 ~l<i + - ->r
\ -'f
1
1
/ !1
1
1------1----+-~--"
E.l<L 49e
---
1
1
C0 l<ESME:
so< J3<90
(}E.KiL 49d
----+----;0. 3
-.::~~--l----+
/'<:i
.5"-!
/\
DMllT~ KEST
JSo2
ha
--z-
ta'
...
~---'.b--+-----d--- ...--d
t<I E:V
eo<,~ 1&0'
SfJ'
1 I/
ONTRL.M l<EST
Kabu ller :
..
1
l;:-:;,.--~o.3m >o1+--- -.n- - .L-~
1
- =-=
! + - - - -. d -----
6()"
1 '1~V(
1
/
I
I
{ ,
1 M..,;,,.,
$E:KL : ,
-- -
"''
... .
'" -
--4...
tJ
Freatik izgi, memba evine dik ve mansap evine teet olacak biimde bu noktalarn 'biretirilmesiyle elde edilir. Freatik izginin belirlenmesinden sonra akm alarnn izimi, snr artlarnn bilinmesi dolaysyle olduka kolaydr.
f)
g)
B~
180 Durumu :
d)
uzunluu
bulunur.
e)
f)
g)
h)
i)
j)
noktas saptanr.
82, Co, Da, Ao noktalar aranlan paraboln . temel noktalar olup, dier noktalar
2
x=
Y - Yo fonksiyonundan elde edilir. Veya grafiksel olarak ekilde grld gibi elde olunur.
2 Yo
1)
m) Freatik izgi B noktasnda memiba evine dik olarak, eer ~ ~ 90 ise C noktasn
da mansap evine teet, ~>90 ise C noktasnda mansap evine dik olarak izilir.
n)
Akm alar izilerek, gerek freatik izgi ve gerekse akm alar esas 'kesite ta-
nr.
Sedde Gvdesindeki Szma Erisi (Freatik Eri) ile Szma Debisinin Kabaca Belirlen
mesi:
blmlerde izimi anlatlan Kozeny parabol ile hesa'b verilen szma formlleri genellikle baraj ve gletlerin t;tbikat projelerinde ve nemli olan yaplarda kullan
lr. Kk barajlarla sel kapanlarnn planlama ve avan projelerinde daha ka'ba fakat ahuk
sonu veren izim ve formllerin kullanlmas uygun olur. Bu bakmdan bu kademelerde e
kil: 48 de verilen szma erisi ile denklem (17) ve (18) de verilen formln kullanlmas olduka tatminkar sonu verir.
Yukardaki
h + e = 'k h2 - e2
- k . A - k h- e
. 2L
2
- . L .
..
q veya q = k
.
h2
h2
4
(h/3)2
= - k. L
9
2L
szma eg~risi,
( 17)
te kesmekte ve
3
birletirildikten sonra B noktasna ra'korde edilmek tedir.
Burada
( 18)
.
mansap sevini
eg~ri
lineer olarak 82
noktasna
h =Memba su ykse'klii
e = _!!__
3
Karakteristikle ri ekil : 49 da verilen bir sedde gvdesinde szma erisi (freatik eri)
nin izimi ile gvde ve temelden szan delbilerin hesab.
nce Kozeny paralbolnn izimi iin
Z0 =
y H2 + b 2
ve Y =
22
202
-
2 Zo
gre
= 35 - 15 x 0,7 = 24,5 m.
Z =
0
e=
y 102
+ 24,5
denklemleri
kullanlr. Yalnz
geirimsiz tabaka
H = 10 m.
1
24,5 = 1.94 m. b 0 = -Zo
= 0,97 m.
2
Al
1 +Al
202
= O34 ve Y = Z2 = Z2 - 3 76 fonksiyonuna
'
2 Zo
3,88
gre Kozeny paralbol izilir. Bu parahol sedde mansap evini Z = 2,41 Zo da yani Z = 4,68
veya 115,68 kotunda (c noktas) kesecektir. Szma erisi ise mansap evini bu noktadan A 1
uzaklnda yani 114,09 kotunda (Co noktas) kesecektir. Bundan sonra Bo noktas ile Co noktasn Kozeny paralbolne uygun bir biimde birletirmekten baka birey kalmamaktadr.
45 ekil :
den a
30 < 0 < 180 olduundan (13) denkleminden O= k Z = 10-7 1,94 m3 /sn bulunur 'ki
bu da yaklak olarak 'barajn metre tulnden geen q = 86400 x 1,94 x 10-7 = 0,0167 m3 /gnlk bir debi verir veya 0,001 67 m3 /gn. m2 olur ki bu gerek bir glet veya gerekse bir sel kapan iin olduka gvenlikli bir sonutur.
0
Temelden szmaya gelince, burada dorudan doruya Darcy forml kullanlarak q = k.i.A
= 10-5 x0,285x40= 1.14x10-4 m 3 /sn veya q = 9,85 m3 /gn. m veya 0,246 m3 /gn. m 2 eder:
Toplam olarak szan debi ise :
m3 /gn. m2
.Bu deer bir sel kapan iin uygun olmakla beraber bir glet veya bir baraj iin biraz byk bir deer saylabilir ve temelde szmann azaltlmas iin baz tedlbirlerin alnmas gerektiini g sterir.
Genellikle kesin bir kural olmamakla beraber sel kapanlarnda kapan gvdesinin m2 -dey yzeyinden q = 5 m 3/>gn. m2 suyun szabilecei; bir baraj ya da glette ise su kaylb bakmndan bunun q = 0,5 m3 /gn. m2 alnabilece-i tavsiye edilebilir.
Bir su ipii gerek sedde gvdesinden ve gerekse sedde temelinden szarken meydana
getirdii borucuk cidarna ve toprak danelerine bir basn yapar. Temelde bu basn, membada danelerin arl ile ayn yndedir ve mansaba doru akm izgilerine paralel olur ve sedde
mansabna yine dey olur, fakat bu kez danelerin arlnn ters ynndedir. te bu szma
basnlar sedde mansap evinde ve etek mansabnda iki olaya selbep ola'bilirler.
1 ._ Mansapta temel malzemesinin basnla toplu olarak yu'kar kaldrlmas (blowout)
116
2 -
Mansapta sedde evinde veyo temelde pnarlama veya borulanma olmas (piping)
1 -
Szma basnc
Sedde memlbamda biri'ken su, geirimli veya geirimsiz temelden szarak mansaba kadar gelmektedir. Bu su ipikleri mansaba gelince buradaki topraa aadan yukarya doru
bir basn yaparlar. Bazan zeminin yapsna bal olarak bu basn zeminin hepsini, bazan da- ,
bir k smn kaldrr, bu da baraj veya seddenin yklmasna sebep olur. Bu olaya zemin mekaniinde Akc .kum veya akf',, ad verilir ve bunun nlenmesi ancak szma eiminin fyatk
latrlmasyle mmkn olur. Akc,, hale gelen bu malzemenin kritik eimine yzme e~imi
ad verilir ve bu, malzemenin boluuna bal olmakla beraber, genellikle (1) bir civarnda
dr.
= _b_ = Y ~~I =
l-,-e
Porozite:
n
Kritik Yzme
Eimi
1, 15
0,30
0,35
0,40
0,45
0,50
1,07
.i
0,99
0,91
0,825
Szma eimi bu kritik eimin zerinde olursa ounlukla bir alttan kaldrma olay olualbil ir.
2 - Szma eiminin kritik eimden byk ve hatta bazan bundan daha yatk olmas
halinde bu malzemeler bir szma ile pnarlap tanabilir. Bu olaya pnarlama veya 'borulanma ad verilir. Bu olayn barajda geliip bymesi baraj seddesinin yklmasna sebep olabilir. Bundan olay arkasnda uzun zaman su biriktiren sedde ve toprak barajlarda pnarlama
olayna kar tedlbir alnmas gerekir. Bu tedb i rlerin balcalar unlardr:
a) i =
ib)
hl szma eiminin
ik kritik
eimde~
daha kk
alnmas
: en az--veya _!_gibi,
10
8
S;zma eiminin kltlmesi iin sedde membanda geirimsiz bir hal (blanket)
dzenlenebilecei gibi temelde ekirdek hendeinin derinletirilmesi, geirimsiz tabakaya kadar uzatlmas veya 1 ksml derinletirme yaplarak palplan perdel~ri dzenlenebilir . Bu tedbirler ayn zamanda szma debisini de azaltrlar.
a)
ib) Sedde mansap evinde veya temelinde ters filtreler yaplarak pnarlama veya
malzemenin srklenmesi nlenir. Bu borulanmalar sedde gvdesinden geen boru veya galeriler boyunca da oluabilir. Bu halde de boru veya galeriler evresinde bilezi'kler yaplarak
szma boyu uzatlr ve bylece eim drlm olur.
Stabilite Analizleri :
Toprak dolgu barajlarn stabilite analizlerin.de birtakm deiik metodlar uygulanmaktadr. Genellikle bu metodlarda sedde evi iinde bir muhtemel kayma yzeyi kalbul edilir ve
kaymalarn lbu yuzey boyunca olutuu kabul edilerek evi kaydran kuwetlerle bunlara karDairesi meveya Kayma
direnen kuvvetler karlatrlr. Bu analizlerde ounlu'kla . sve
.
e
imsi metoDa
todu ile "0 Dairesi" aq verilen metodlar kullanlmaktadr.. lsve veya Kayma
du, kayma yzeyini bir silindirik yzey olarak kabul ettii iin nisbeten basit bir metoddur.
Bu metodda gvenlik says (10) denklemiyle hesaplanm deerin, muhtemel kayma yzeyinden kuvvetler prensi'blne gre hesaplanm kayma gerilmesine olan oran olarak tanmla
nr.
117
Kayma dairesi iinde herhangi bir dilimin uygulad :kuwet, onun arlk merkezinden
geen ve dey olara1k etkiyen arlndan oluur. Bu kuvveti biri kayma dairesine teet, dieri normal iki bileene ayrmak mmkndr. Teetsel kuvvet daire parasn kaydrmaa,
normal kuvvet de zeminin isel srtnme as dolaysyle durdurmaa alr. Ancak boluk
suyu basncnn etkisiyle normal kuvvet, bu basn deeri kadar azalr. Bu tanma gre tasarlanan kay_ma dairesi iin gvenlik says :
( 19)
getii,
R,=
xR
uza:kl 1 kta
'
olarak etkidii ve isel srtnme kuvvetinin de merkezi kayma dairesinin ayn, yarap R =
R. sin 0 olan 'bir daireye teet olarak etkidii kabul edilir. (ekil : 56). Bu metodda gvenlik says, C koihezyonu ve "0,, isel srtnme as iin birlikte kalbul edilir.
(19) denklemiyle gvenlik saysn hesaplamak iin, topran kohezyonunu ve isel
srtnme asn, lholu'k suyu basnlarn gerek inaat hali, gerek max. rezervuar hali ve
gerekse ani boalma hali . iin ayr ayr saptamak icabeder. stelik temel kayas zerindeki
temel zemininin milli veya killi olmas halinde temelin diren zelliklerinin de belirlenmesi
gerekir; nki bu durumlarda :kaymann temelde de olumas, kritik dairenin temele uzanmas 1mmkn.dr.
evlerin
kaymaya kar olan minimum gvenlik says genellikle 1,5 dur. Ani boalma
ve deprem kuvvetleri gz nne alnd zaman bu katsay 1,3 e der.
Kayma daireleri hesap ve analizleri uzun aratrma ve ilemlere ihtiya 9sterdiinden
ancak byk yaplarda uygun ve hakl grlmektedir. nki bu yaplarda
yaplacak etd ve aratmalar ve laboratuvar deneyleri yapnn maliyetine ky-asla dk olur
ve aratrma sonucunda saptanacak ev eimleri byk gvenlik ve ekonomi salayabilir.
bunlarn yaplmas
Oysa alak baraj, glet ve sel kapanlarnda zeminin ortalama zellikleri gz nne
alnarak ve sve metoduna gre bulunan ev eimlerinin kullanlmas tavsiye edilebilir.
118
yaps
temeller inden
kan
;malzemelerin
ariyet malzeBaraj gvdesi maliyeti nin minimum olmas iin gvdede kullanlacak
dolay bu art sa
mesi yerinin gvdeye en yakn bir mesafede olmas gereklid ir. Bundan
1
elverili topraklayan sedde temeli ile balant hendei ve sanat yaplarndan kan seddeye
sine oranmalzeme
ariyet
la
ounluk
larn ana gvdede 'kullanlmas zorunlu olur. Ancak bunlar
tavsiye
alar
kullanlm
olarak
la daha dk kalitede lduklarndan daha ok denge malzemesi
belirtilen
yukarda
olunur. Bununla beralber denge malzemesine ihtiya olmayan durumlarda,
kullanlmas
gvdede
ana
bunlarn
halinde
olmas
yerlerden kan malzemenin iyi kalitede
olup
elverili
iin
blgeler
i
geiriml
yar
ve
mmkndr. Bu malzem eler daha ok geiriml i
ler
malzeme
kan
dan
kazlarn
geirims iz ekirdek ler iin elverili deildir. Temel ve temizlik
Bu
olmaz.
uygun
kullanlmalar
kark ve eitli geirgen likte ve hafif iseler ana gvdede
takdirde denge malzemesi olarak kullanlmalar mmkndr.
malzemelerin
Baraj ve gletlerd e en nemli hususlardan biri de dolusavaktan kan
Eer dolusavaktan
gvdede kullanlabilmeleridir ve ekonomi prensilbi bunu gerektirm ektedir.
evinde, iri kum ve akl tipinde
kan malzeme kaya tipinde ise bunun gvdenin mansap
mertebe sedise dtan ie doru sralanarak konulmas gerekir. Bu malzemelerin mmkn
Bu da
istenir.
s
de gvdesinde projede gsterile n yerlere hibir rpriz yaplmadan 'konulma
koorile
k kazs
sedde gvdesinin eitli blgeler inin inaat sras ve i sresinin, dolusava
elidir.
dine edilmes iyle mmkn olur. Hu husus zel teknik artnamede 'belirtilm
r gozonuGvde 'kesiti izildikte n sonra eitli blgeler in skma ve kalbarma katsayla
malzeme datmna
ne alnara'k bir de malzeme datm emas hazrlanmaldr. ekil : 50 de
ilikin bir tablo rnek olarak verilmitir.
b)
Gvde
evleri
temel art
Sedde evleri inaata elverili mevcut malzemenin fiziksel karakteristiine,
deiim gsterirl er. Burada
larna ve yapnn yksekliine bal olarak ok geni bir alanda
aktadr. Geisz konusu olan evler kararl (stabl) temelle re oturan seddelerde uygulanm
iin geuzatmak
boyunu
szma
zamanda
rimli temeller de szma miktarn azaltmak ve ayn
(pnarla
kar
e
glerin
irimsiz memba blan'keti ile mansapta szma kuvvetle rinin oyucu
hem
ve
memba
maya kar) drenaj tabakalarna i'htiy,a hasl olabilir. Zayf temeller de hem
olabilir.
ihtiya
fiil)
ing
(sta:biliz
sine
de mansap eteinde ek denge malzeme
sta'bilite
Geirim li veya zayf temeller de ihtiya duyulan ek gvde ksmlar, burada
temelzayf
veya
i
geiriml
,
iin saptanan eimlerden gayri . olarak dzenle nmelidir . Ek dolgular
ve
baraj
14,
Tablo:
deki szma uzunluunu artrr ve ayn zamanda kayma direncin i yikseltir.
1
denedilmes i iin
gl seddelerinde doygun siltli veya killi temeller de kararl bir dolgu elde
.
.
ektedir
gsterm
i
eimlerin
ge dolgularna verilmes i gereken minimum ev
ne gre
Bu tablodaki deerler eitli sedde yksekli!kleyinde alnan trl ev eimleri
hesaplarda temel zeminin karakyaplan stabilite analizler inin son.ularnda bulunmutur. Bu
den CLL=0,15
teristilkl eri Tablo 4 den alnm ve zeminin kayma direnci iin (7) Nolu denklem
. c
-01'5
e gre deer
rilen ev eimleri eitli snflardaki topra'klarn penetrasyon dal"be adetlerin
e gre seddekriterler
bu
de
lendirilmitir. Penetrasyon darbe adedi 4 n altnda olan temeller
vardr. Penetlere ev vermek gvenlik li olmamaktadr; bu durumda zel aratrmaya ihtiya
de dikletirme yarasyon direnci 20 den fazla olsa dahi 15 m. ykseklie 'kadar sedde evlerin
eimleri, temel zeminini n orta
plmamal, bunlar ayn 1 kalrnaldr. Tablo: 14 de belirlene n ev
(20 da11beden fazla) olma'kvaml
kvaml (4-10 darbe), kat kvaml (11-20 darbe) ve sert
larna
gre
saptanmtr.
119
l\J
Po-s
AkYf:T W.t.'ZI''
VE OOLOIJ VA
tooo .,.1
PoZ-4
~:~1~li !t ~"~'
2.0oo m
TOPLA M
OE.Po
\SIGoo ,.,3
r~
Poz~o
ooLc;u
i(AZ I
Po.I 1N
c.iNs i
kaus
'.,.;...+ ..
S';l~~
Dip SdVo k
Dolu
.,
e;;..,deTcmcl
.,
Zo...2.
9000 ml
Poz.- '-
GEitMt.i
3 Dol'U
2'25
.. Poz- 9
O~RL Sc,TI
A.ILMll
OoLGU
1200 rn'1
S9oo
.,
11000
DOLGU
Pot
~N CNS
M;~\'
6 Geir imli Dolou
2s
7 Ta~ dolgu allna Pl\c
200
8 Topra k dolgu Blge l ~5000
sl;f,;,_ U dolgu
\~00
'1000
'l?oo
ekil : 50 -
'
Bir toprah dolgu barajda malzeme
datm emas iin rnek
2: 1
lite ynnden membada gene llikle
Gvdenin esas . evlerine g elinc e bunlar stabi
Yatk
,
dr
2 1/2 : 1 veya 3 : 1 olara k alnma'kta
ila 4: 1 arasnda deimekte ve ounlukla
ktadr. ou kez
miktarn azaltmak iin de kullanlma
memba evleri hazan ev tah!kimat
etme1k amaciyle
altnda ta tahkimatna teme l tekil
mem'bada minim um su seviy esini n biraz
edir. Relmakta ve tahki mat 'burada kesil mekt
k k bir 'banket braklmakta veya ev yatr
dik tudaha
deki ev eimi de gene llikle 'biraz
zervuardaki maksimum su seviy esini n stn
tulimalktadr.
posas
k
oca
veya
lbir tabaka kum - akl
kimat ile geirim siz zemin a@sna
malimsiz
geir
ince
daki
ta malz emes inin altn
kir. Bu tabakann amac dalga etkile riyle, iri
zemenin ykanmasna engel olmaktr.
z
elere nadiren rastlanr. Bu tr yklmalar yaln
Dolgularn memba evinde oluan gm
vemen
tama
vuar
gr lebili r ki her iki ihalde de rezer
inaat srasnda ya da ani boalmalarda
e
iken su basnc ve szma kuwe tleri memba
ya ksmen ho -bulunma'ktadr. Rezervuar do.lu
cak
alna
1
t s.rasnda oiuabilecek kaym alara kar
vinde deng eleyi ci fon ksiyo n grr ler. naa
bilecek
doa!
sonra
n
lmada
b'Oa
nda dnlmelidir. Ani
tedbirler ise proje nin hazrlanmas sras
nmasapta
eimi
ev
arak
iin _de bu duruma gre stabi lite analizi yapl
Arkalarnda
kaymalarn nlenmesi
ldr.
blge
r i ise gene llikle, bu ksmda geir imli
Kk topra'k dolgu barajlarn mansap evle
er
eiml
Bu
ilir.
ngrlmse 2 1/2 : 1 olarak alnab
ngrlmse 2 : 1, geir imsiz malzeme
undoyg
larla
kararl (stabl ) olup, burada evin szma
ounlukla 'kullanlan zemin trle ri iin
ir alnmayan
tedb
Byle
itir
alnd kabul edilm
hale . gelm emes i iin drenaj tedlb irlerin in
lr.
a ibiraz daha yatiklatr
sedd elerin evleri yukarda'ki deerlere oranl
irilmi
r, glet in tipine (hom ojen, deit
Toprak gvdeli 'bir 'baraj ya da glet te evle
delikle
zel
dr.
bal
e
kullanlacak zemin trn
homo jen veya 'blgeli tip) ve de inaatta
cinerin
emel
malz
li gvde ekir dek inaatnda kullanlacak
itirilmi homo jen gvde ile bfge
ile kabuk boyutu oran da ayrca nem lidir.
si nem lidir. Son hal.de, eki r:dek boyu tu
zelnlan topran snf ile ilgilid ir ve
Burada belirt ilen sedde evleri, inaatta kulla
ikleri tabi topra k snflarnn mhe ndisl ik zell
likle geir imsiz topran snf etkili dir. eitl
yalez tutuc u ynde, gve nlik yn nded ir ve
lo 4 de verilmitir. Seilen evler ister istem
tavsi ye edilmilerdir.
nzca 'k k toprak dolgu bara jlar iin
c)
ya
kaya dolgu snfna girer .
kl karmlar, sktrldktan
Homojen tipteki
evler
r.
e)
r---1
1
--,--..1
Bar aj ekseni
3. 00 1 - -
Geirimli - __
'
t-
2:
Syrma kazs
Tab ii Z emin
H-ffltl]
i BULUNMAYAN BARAJDA
Ve PDZiTiF ; EKiRDEK HENDE
DE
RiN
ZE
EL
T~M
Li
iM
GEi
ij?A*Hm
~
J.
.........
~---.~--
YA DA,~P'ozi:riF EKRDEK
CEKIRDEK
RINDEKI BAR AJD A - MINUMUM
TEMEL UZE
.
~ '"'"~.,...__-
- .:.,.__
ekil : 51 -
......
w
"'
-----<
HENDEG
BULUNAN
a
ekirdek boyutlarn gst erir em
Blgeli dolgu tipinde geirimsiz
GERML
)
124
dereceli kum (SW) ile kt dereceli kum (SP), a1 klla kark bulundu'klar takdirde elverili olurlar: Bu mlzemelerden he rhangi biri kullanld takdirde, membada ve mansapta
2: 1 evi kullanmak, talvegden ykseklii 15 m. yi amayan barajlar yani gletler iin, ani
boalmaya
Tablo: 19, minimum ve ma'ksimum ekirdekli , bl 1 geli tip kk toprak dolgularda kullanlmas tavsiye edilen ev eimlerini gstermekted ir. ekirdek boyutu minimum ile mak:
simum a-asnda bulunan bl1 geli tip kk toprak dol gu barajlarn ev eimleri (geirimli temele oturan minimum ekirdekli baraj dahil) talbloda hal A ile .gz nne alnan ma!ksimum
halin eimleri arasnda olacaktr. Bir ev eimi takm iin birden fazla toprak snf verildii zaman, dol gunun bu topralklardan herbiri ile ayr ayr ina edilebilecei gibi, bunlarn
1
Perdeli Tipteki
evler
ihtiya yoktur.
Genel olarak btn dolgularda ve zel !i'kle baraj ve gletlerde germsiz bir ekirdek blgesinin bulunmas arttr. Eer geirimsiz topran temini g veya ok pahal 'ise bu
takdirde perdeli tip dolgu kesitinin uygulanmasna gidilmelidir. Bu durumda membada geirimli toprak stne beton, asfalt veya elik gilbi geirimsiz bir malzemeden yaplm bir
perde konulmas tavsiye edilir. Eer geirimli malzeme kaya dolgudan ibaret ise o zaman
dolguya kaya dol gu baraj ad. verilir.
1
Perdeli tip barajn inaatnda kullanacak geirimli malzemenin, inaattan sonraki oturma karakteristiinin dk olmas istenir. Kt derecelenmi kumlar tatminkar bir ekilde
1
s1 ktrlamazlar . Dzgn dereceli kum - akl karm veya dzgn dereceli a kllar iyi bir
dolgu malzemesi tekil ederler. 200 No.'lu el ek apndan daha kk dan eli malzemeden
% 5 den fazla miktar havi iyi dereceli kum - akl karmnn skmadan sonra da geirimli
kalp . kalmadn aratrmak gerekir. yi sktrlm ge'irinli dolgular olduka stalbl olup
zeminlerin
kullanlma
. derecelerini
gstermekted ir.
125
"'en
TABLO: 15
KABA DANEL TOPRAKLARIN SEDDELERDE VE TEMELLERDE KULLAN ILMA
KARAKTERSTKLER
Ana
blm
Ad
(2)
GW yi derecelenmi akl,
kum akl karm, az veya
hi ince yok.
akl
ve
akll
topraklar
Kum
ve
kumlu
akl,
kum
akl
Mil
akl
kideklerde kullanlabilir.
SW - yi derecelenmi kum,
kumlu akl, az veya hi
ince yok.
akll
(4)
silindir.
Max.
Birim
a. t/m3
(5)
2.00-2.20
1.85-2.00
Temelde kulla
nlma deeri
Szma
iin
(6)
kontrolu
artlar
(7)
yi tama
ekirdek
deeri
hendei
yi tama
ekirdek
deeri
hendei
lek, kei
aya
silindir.
1.95-2.20
1.85-2.10
yi, :traktr
1.80-2.10
yi tama
Etek hendei
deeri
veya
yi tama
deeri
yi tama
deeri
Younlua bal
yi, :traktr
1.60-2.10
kullanlabilir.
olarak iyiden
zayfa kadar
tama deeri
akll
topraklar
rn
karakteris tikleri
GM -Milli
karm
Sktrlma
Old.lka
lek, kei
aya
silindir.
Younluu bal
1.80-2.00
olarak 'yiden
zayfa kadar
tama deeri
lyider zayfa
1.70-2.00
kadar tama
deeri.
hibirey
Hibirey
Memba hals
ve etek drenaj
veya lmyular.
Memba hahs
ve etek drenaj
veya lmyular.
Memba hals
ve etek drenaj
veya kuyular.
-
Hibirey
TABLO:
16
Ana
blm
Seddelerde
Ad
(1)
kullanlma dee~i
Sktrlma zellii
Birim
A. t/ml
(4)
(5)
(3)
(2)
Temelde kullanl
ma deeri
Szma
iin
kontrol
artlar
(7)
(6)
~
--
mikaistli
Miller
ve
killer
LL>50
-Yksek
Organik
Toprnklar
N
--1
CH -Organik olmayan
Yal killer.
killer,
Tu~ba
iyiden ktye kadar esasl skontrol, lastik tekerlekli silindir, kei aya silindir.
1.55-1.95
1.55-1.95
Zayf
1.30-1 .60
1.15-1.55
kullanlmaya
elverili deildir.
Etek
veya
yiden ktye
Seddelerde
ok zayf akc
olma nitelii
kadar
gc .
tama
Hi
Ortadan ktye
kadar tama
gc, ar
oturma.
Hi
Zayf
lu
barajlarn
naatta kullanlmaz.
Sktrma
kullanlmaya
Hi
gc
elverili deildir.
Seddelerde
Zayf tama
tatbik edilmez.
Ortadan
1.20-1.70
zayfa
kadar tama
Hi
gc.
1.05-1.60
ok
"
zayf
tama
gc.
Hi
Temelden temizlenmesi
hendei
hiobirey
......
T~~LO ~-1.?;
1\)
OJ
~
Grup
~
o__fJ
cf)
GW
GP
'T_~R~}<Jr\;fA[iE.MELERiNirVlHE:NoisC_@ x<SfJutill~Y-O~l!AsiLME:tq~:t(~i~~B.11
nemli z.ellikler
-. 'e_iHi kullan :::/erleri ic;.in izaf'i u~9unluk de-rel.e!>r .::..:.' v<- Sk~hr\rn n~an\ mol.e- lopra'k &oro)lar
~~2.e~holde ' ken do::~"" halde. ve do'j~"'" :, mesi olarak 1-lomo_ Cek:rMem\:
m.
sel
. ....
... _
9e.r,.'r9elil: iken ko:""a ha\J~ iken
lene\:;J,....e . jl!"
c:ie. I:.
O on kop\,,."',
direnci .. _ ....,J :kabilme '' 1\ - 1 " dol3u f
f'<\evcot
oze '3 .1.../
' \
is.e
ise
'se
!y/ derecelenrfJ's akl, kum akl kar. mla-J G .
:~? ~ :";
lhrt1al ed:lebn;, ok.i~; ;,.
ok.~'.'.:); \.
r, ince done/eri az ve.ja h' olrna:,an roolueme.fer erm'1
1~ . . ' 3 ~1
~ - ~ r1
'f.'
. .il.
~- .-:~
kt derecelenm
,.
akl,kum
akl karsmlar lncej k
~
,
,
o aecr
...
lhmol ed:lebi/'r
'~: ~
daneler a. ve-:a hc olma~dn malz.eme\er ..
J
_! il'"....: ~ 2 ~
ISk~hrol,..,
<;,T;p:k_;;,,:
s,..,~hr\,,,,~
~-- - ~
,~,
i;.:, ..;~~
GM
GC
k;t
~or
i!C
1l:i derecelenm
is
.
SP
kumlar
sc
ML
'
Geirimi;
jC k '
o '"'
liilo5eirimiz
'-:i
OL
"l
Slr,
IG ec:; r; Nl>;l
o.r1
lo."l;tr
..; ..
'
Orta
.;
;~;
or+Q'
Az
Or~o.
Or t.:
Crto.
killer
\Ge'r;MS;2.
Za~vt
"'i".e . 1
Zo::f
.,
-~
1~~
;'.':!;
Orta
li~~
5 ...
::
~-~7~
10
.;.6tl
8 ..f: 7
~ 21~
kr\HI<
10
il
3 '
,7
..
il
il
12 ;
8 '.
12
12;
13 '
13
t3 .
ik"i~l<.
Ort-o..
__
: oz.lo.
z O.":jf
10.
I 8
Ero~':l'
kl.
r~r..
H.o~u: d; .j
10
,.. , ,.,,_,
10
kr
f.llr_
.. . _ _ _____ _
-- -- - l -1-
IO l 14
'
Ort.
Za'j ~
Eroz~or
Faz.\a.
l
1
Pt
..,.
5 .1 6
~- -
-~
ise
Za.:-:f
1 - .:,'
l:a ~ll\:ro~.~on
~; i\Ci Or~a
~?:.
12
' '~e
oda.
Fozl()
~~
...
-4 ,,.,
;:,.
IGe.'r'm~.
lnoraarll<
J::lksek
.~
.;. _
~ ~U T~l
.J
~. - ;
;,2
al:.l\
A z.
ok '::l'.o._
Cok az
:,
j'hmo
~ ll~b:l;r
..J
CL
CH
ecrm
i~I.
....
:~
:.:.
kum-Si\t jargelr:m
MH
ge;,;,.._
Ihmoled;leblir
h
, olma~on mal.eme I
tanefer 9z. ve~q
er.
kurrlor,kf derecele.rrn:
SM ~ilfli
kornlar
~;
sz.
kar~mlar
sw
ge:rimll
i.-JJ
-~ra
~
.. ,; __ ......
8 ~:
14 ;,. ~
14 .
. '
-.. d
) 7J..,
-.r.
':: -*.
..
-: 'ii.~
.....
_ ~-,~_.,
. .. ~ ---~1
~rt -
TABLO:
18
Hal
A
Ama
Tip
Homojen
modifiye
homojen
Modifiye
homojen
yadJ
Kapan ya da
depolama
A
Ani boalmaya
maruz (1)
snf
Memba
Mansap
evi
evi
Geirimli
Elverili
deil
Evet
2 1/2 : 1
3: 1
3 1/2: 1
GeirimH
2: 1
2 1/2 : 1
2 1/2: 1
Elverili
deil
l'\J
CD
(2)
Hayr
Depolama
Toprak
3:1
3 1/2 : 1
4: 1
2: 1
2 1/2 : 1
2 1/2 : 1
(1)
YKSEK REZERVUAR SEVYELERNDE UZUN DEPOYU MTEAKP SU YZEYNN GNDE 15 cm. VEYA
DAHA BYK HIZLA DMESi.
(2)
....w
TABLO:
19
STABL TEMEL ZERNE OTURAN ZONLU TOPRAK DOLGU KK BARAJLAR N TAVSYE EDLEN EVLER
Hal
~;: 'l ll.
- ---..--c-
Tip
Z.onlu, aMinumum,.
ekirdekli (1)
Ama
Ani boalmaya
maruz (2)
Herhangi
Kritik deil
(4)
Z.onlu, Maksimum,.
eki~dekM .
Kapan yada
depolama
Hayr
Zonlu, Maksimum,.
ekirdekli.
Depolama
Evet
Memba
Mansap
evi
evi
2: 1
2: 1
GC, GM
SC, SM
CL, ML
CH , .MH
2: 1
2 1/4: 1
2 1/2 : 1
3: 1 .
2: 1
2 1/4 ~j
2 1/2 : 1
3: 1
GC, GM
SC, SM
CL, ML
CH, MH
2 1/2 :
2 1/2 :
3:
3 1/2 :
2: 1
2 1/4: 1
2 1/2: 1
3: 1
1
1
1
1
(1)
(2)
Ani u boalma, yuksek rezervuar seviyelerinde uzun depoyu mteakip su yzeyinin gnde 15 cm. veya daha byk hzla dmesidir.
(3)
OL ve OH topraklar, toprak dolgu barajlarn ekirdeklerinin byk ksmlar iin tavsiye olunmaz. Pt topraklar elverisi2!dir .
(4)
Ani boalma, membada geni bir geirimli kabuu .bulunan zonlu bir gvdenin memba evini etkilememektedir.
Sedde Detaylar :
Kret Projesi (kret geniliinin saptanm as) :
Bir toprak dolgu baraj ya da gletin kret genilii aadaki faktrler g'Z nne alna
rak saptanr.
Dolgu malzemesinin trne bal olarak normal su seviyesinde dolgu iinde oluacak szma iin gerekloi minimum uzunluk,
1)
2)
3)
4)
Minimum kret genilii o biimde alnmaldr ki, dolu rezervuar seviyesinde gvde iinde yer alacak szmalar gvenilir bir szma eimi oluturabilsin. Bu faktrlerin belirlenmesi
pratik ynden g olduu iin, se;.dde st genilii ampri:k (deneysel) - formllere gre bulunur. Kk baraj ve gletlerde minimum gen i lik 4.00 m. olmak zere aadaki formln
uygulanmas tavsiye edilir:
h
b =-+3.00 m.
5
Burada:
geniliini
= m. olarak dolgu
ykse 1 kliini
Tekrar belirtilmelidir ki minimum kret genilii 4,00 m. alnmaldr. Bu art, ma'kinalarn alma kolayl iindir. Ancak kret stnn yol olaralk kullanlmas halinde geniliin
10 m. ve yksek seddelerde minimum kret geniliinin 6,00 m. alnmas tavsiye edilebilir.
Kret y:cn yamur ve r:cgar erozyonundan korumak, trafik dolaysyle anmasn nlemek ve zerinden geite amur olumamas iin buraya en az 0,25 m. kalnlnda bir
1
stabilize tabakas serilir. Kret st nemli bir devlet yolu olara k kullanlacaksa genilii ve
stabilize malzeme ;kalnl karayollar standartlarna gre saptanr. Kretin ayn zamanda yzeysel drenajnn da salanmas gerekir. Bu art, ya krete en az 7,5 cm li'k bir bombelik vermek ya da kret yzn % 2 - 3 arasnda memba tarafa doru eimli yapmakla yerine getirilir. Mansap evi, memlba evi kaplamas kadar salam hir kaplamayla erozyondan 'korunmam olduu srece ikinci metod tercih olunur.
Kret ok ilek bir yolun bir parasn tekil edecekse her -iki kyda lbirer korkuluk
gerekir. Baraj ya da glet yaplmas halinde me\llkiin turistik deerine
gre arabalar iin park yerleri ve u noktalarnda dn yerleri de ngrlebilir.
Bir sedde topra ne kadar sktrlrsa sktrlsn bu, hem gvdedeki konsolidasyon
ve hem de temeldeki oturmalardan dolay bir tasman yapacaktr. Ancak gvdedeki konsolidasyonun byk bir miktar , maksimum Proctor skt rlmasndan ve tabakalarn zerindeki
yk tesirlerinden dolay inaatn devam srasnda meydana gelir. Oysa temellerdeki oturmalar daha yava olutuundan inaat bittikten sonra da devam eder. Bu oturmalar karla
mak ve daimi bir aokme pay (kamber pay) salamak iin sedde kreti inaat srasnda
tertibatnn yaplmas
J)
proje kotundan belirli bir miktar y'ksek yaplr. Genel olarak nislbeten skmaz temellere
oturan dolgularda bu milktar sedde yksekliinin ( % 1) 1i kadar ve oturmaya daha elverili
kil ve siltli temellerde ise (% 2 - 4) kadar alnmaldr. Kamber (kme) payna, sedde yksekliine uygun form verirken parabolik ya da lineer tranzisyonlar kullanlalbilir.
Gvde kretinde kamlber (lkme) pay tekil etmek zere ilave edilen malzeme itibari olup, baraj kreti civarnda evleri dikletirmek suretiyle gvde ykseklii artrlm olur.
Kamber _(oturma) pay liavesinden dolay gvde kesitinde oluan deiimler stabilite iin
ev seerken hesaba katlmaz.
131
ekil : 52, 14 m. ykseklie sahip bir seddede alnacak oturma pay ile kretteki geirimli ksm iin dnlen minimum boyutlar gstermekted ir. Bu sedde sert temel zerine oturmaktadr, 'Oturma pay 15 cm. dir ve bu pay iin sedde tepesi civarnda evler diikletirilmitir. ekilde seddenin merkez hatt profili ve ekirdek hendei tabanndan itibaren dolgu yksekliine uygun biimde verilmi kamber pay diyagram gsterilmitir. ekil :
de, ok dar geniliklerden 1 kanmak iin zon lu ksmlarn kretleri civarnda yaplan dei
iklikler de gsterilmitir. Bu halde geirimli ksmlarda inaat gl douracak dar genilikleri nleme-k iin g eirimi ksm baraj kreti civarnda darlatrlmtr. Siktrma makinalarnn almasna 'Li'ygun bir saha temin etmek zere geirimsiz ksmn minimum kret geni
i-ii 4,20 m. alnmtr.
Yaplan bu deiikliklerin bir faydas da germsiz zemnn don mntkas altna indirilmesi ve dolaysyle yzeye yakn ksmda oluaca'k atlama ve bzlmelere yer verilmemesidir. Bununla birlikte geirimsiz ekirdek tepesinin, rezervuar dolu iken Q'Vdedeki ar
sznty nleyebilmek iin maksimum su seviyesinin bir miktar stne karlmas yararl
olur. Geirim~1 iz zon, drenaj salamak iin mem1ba tarafna doru eimlendirilmitir.
Hava
pay:
Sedde kret seviyesi . (oturma paysz) ile gldeki su seviyesi arasnda1 ki dey uza1 kla
hava pay ad verilir. Seddelerde genel olarak bir normal hava pay ve bir de minimum hava pay terimi kullanlr. Normal hava pay, kret seviyesi ile normal su seviyesi arasndaki farktr. Minimum hava pay ise kret seviyesi ile hesapta gz nne alnan maksimum
ta'kn dalgasnn oluturduu maksimum su seviyesi arasndaki farktr. Normal hava pay ile
minimum hava pay arasndaki fark ta dolusavak ykn oluturur. Dolu savak kontrolsJz
bir yap biiminde ise, dolu savakta akm halinde daima bir yk var demektir. Dolusavak
kapakl i.se minimum ve normal hava paylarnn ayn olmas mmkndr. Normal hava pay,
gldeki su seviyesinin uzun zaman ayn kotta kalmas hal'inde gereken artlar yerine getirebilmelidir. Bu durumda hava pay, don etkileriyle gevemi ve sorira kuruyarak atlam
geirimsiz malzemeden szmay nleyecek kadar byk olmaldr. Bu hal zellikle CL veya
. CH malzemelerini n kullanlmasnda ve ok souk ve ok kurak iklime sahip blgelerde nem
kazanr. Hava paynn ayn zamanda glde oluan anormal iddetli dalgalarn seddeyi ama
sn nleyecek mertebede olmas g erekir.
Minimum hava pay, hesap taknnn meydana gelmesi halinde dalgalann dolguyu
nlemelidir Minimum hava pay ayn zamanda _seddenin tahmin edilen oturma miktarndan daha olk oturmas halinde de doabilecek tethikeleri ve dolusavak ile dier tahliye
tesislerinin 'kt almasndan doabilece1 k riskleri karlamak iin de dnlr Ayrca hesap taknndan biraz daha byk takn gel mesi ihtimalini de gz nne almak gerekir.
Baz hallerde, zellikle maksimum muthtemel taknn projede esas alnd hallerde, mini-
mum 'hava pay, kapak ya da vanalarn almasnda insan tarafndan yaplan hatalar veya mekanik dzeneklerde oluan arzalar nedeniyle koitrollu dolu savak veya dipsavak tesislerinin
kt almas sonucunda suyun sedde zerinden amasna engel olacak ibiimde saptanabilir. Byle hallerde dalga etkileri veya dier etkiler genellikle hesaba katlmaz.
amalarn
Hava paynn teorik bir biimde hesab, dalga yksekliklerin in ve yerel artlarn tam
olara1k bilinmeS'i ile mmkndr. Bir rezervuarda rzgarlarn oluturduu dalgalarn ykseklii
rzgarn dorultu ve hzna, rzgarn sresine, gl fetch uzunluuna, su derinliine ve rezervuar geniliine baldr. Fetch uzunluu ibir gl mntkasnda ha'kim rzgar dorultu
sundaki gl uzunluuna denir. Bu faktrlere gre hesap olduka kompleks bir zm yolu
g_stermektedir. Bu bakmdan yaplan gzlemler ve deneyler sonunda saptanan baz amprik
(tecrbi) formllerin kullanlmas uygun grl mektedir. Bir seddenin eimli yzeyi dalgalarn eik dzlem boyunca trmanmalarn kolaylatrmaktadr. Sedde evi ne kadar dik olursa
dalgann trmanma ykseklii de o kadar az olur. Fakat buna karlk dalgalarn arpma kuvveti byk olur. Gerek dalga ykseklii ve gerekse bunlarn trmanma zellii hakikndaki eksik doneler dolaysyle yaplacak 'hesaplar yukanda da beHrtildii gibi amprik (deneysel)
formllerden datha kesin sonular vermeyecektir .
1
132
1
Tabii zemi
-~~~+=:-"'---:>'-l~~~--t--,,.,,-~~310
--~~-+~~_,,c-+:--~----,..-.f
---
ekirdek he dei
taban
~~_,300
'--~~--'~~~~'--~~--'~~~---.~~~-'-~~~--'-~
1-
1
s.oo
., Oturma pay
r"""o~.-2-5-m-.-S-ta_b_li~ze____ __
~.
-..,
--~5cm
316.00
"'*==
E.Y.S.S
31520
==w
.:J
CD
8 A RAJ
. .
~ ---- ---
. 316.15 .\
: 52 -
H = 14.00 m.
(H
yksekliindeki
pay
ve kret
detaylar
133
Gl (fetch) uzunhu
Km.
1.6
1.6
4.0
4.0
4.0
8.0
8.0
8.0
16.0
16.0
16.0
Rzgar hz
km/saat
80
120
80
120
160
80
:120"' ~ --
160
80
120
160
Dalga yksek!lli
:m.
0.71
0.90
0.96
1.08
1.17
1
,.. J .1
. 1.19
1.44
1.35
1.62
1.83
Fefoh uzunluu
(km.)
Normal hava
(m.)
1.6 dan az
1.6
4.0
8.0
16.0
1.20
1.50
1.80
2.40
3.00
pay
Minimum hava
,pay
(m.)
0.90
1.20
1.50
1.80
2.10
Memba
a)
evi korumas
Geneli:
Bir toprak barajda memba evnn, dalgalarn tahrip edici etkilerin e kar
korunmu
rap)
134
b)
ve elas tik
3 -
serddenin
memlba
evini
korumutur.
k bu
birer alter natif olduiklar ve genel olarn
Bununla beraber lbu 'hallerin ok ekstrem
mayaca daima dn zel likle yurdumuzda savun.ila
kadar 901k uzak mesafeden ta taman
nlmelidir.
olduu yerlerde,
ek uygun
, bu takdirde kuru pere tahkimatna gitm
civarda kk kapasiteli ta ocaklar varsa
halinde
yerle rde ve kaya kalitesinin stn olmas
olur. Pere kaplamalar buz et:kileri olmayan
oturma
dan
klarn
oldui
tik
ta dolgulara .kyasla daha az elas
uygulanmaldr. Bu tahk imat tipi,
verir .
ihtimali az olan seddelerde iyi sonu
yeremesinin ok uzaktan tanmas gereken
. Beton kaplama tah'kimatlar ise ta malz
kar dan kaplamalar kme, atlama ve tahribata
lerde ekonomik ve savunulur olurl ar. Beto
iyice
rinin
stikle
kteri
l ve gvde malzemelerinin ve kara
yankszlk sebe pleri yle, sedde teme
oekon
rinin
tiple
n kaplama ile ta dolgu tahk imat
saptanmasndan sonra kullanlmald.r. Beto
bu
e
syl
mada daha yksee trmanaca ve dolay
mik kyaslanmasnda, dalgalarn beton kapla
n gz nne almak gere kir.
halde daha byk hava payna ihtiy a olaca
beton blokdier tahkimat tiple ri prefabrike
Mem:ba evinin korunmasnda kullanlan
kullanl
rn
bunla
kar m ve elik kaplamalardr ki
lar, bitm l kaplamalar, imento - topra k
kaplal
Bitm
temi n artnn iyice incelenmesi gere kir.
masnda arazi artlar ile malzeme
lik kulladeneme safhasnda bulunduklarndan imdi
malarla toprak - ime nto karm henz
kaplamalara
e beton blok larla eliik kaplamalar ise dier
nlmalar tavs iye edilemez. "Prefabrik
arn derzblokl
n
beto
nllar ok . azdr. Prefabrike dem irli
kyasla ok pahaldr ve tarih i kulla
ca ta:hri p
e derz ler !bozulduu takdirde tahk imat kolay
lerin in yapm itina ister ; dalga etkil eriyl
ci yaplarda suyu
.toribalaryle yaplan tahk imat lar gei
olabilir. St dallar ve ime nto kum
c)
.
m rleri aa rdaki zelli:kleriyle bamldr
Ta dolgu tahkimatlarnn etki ve
Kayann
Tekil
kalit esi
paralarn arl k
ve
boyutlar
dolgu kalnl
Ta veya kaya paralarnn ekli
e evnn eimi
Ta dolgularnn konulduu sedd
filtre malzemesinin tesir ve stalbilitesi
Ta dolgunun zerine konulduu
Ta
135
TABLO:
20
Rezervuar
aFetch
Ortalam a
dolgu
uzunluu
'kalnl
Km.
1.6 dan az
4
8
16
(1)
cm.
45
60
75
90
!byklkteki
talarn arlklar
ve
kullanlma oranlar
% 25 inin
% 45-% 75
byk olduu
1boyut
Kg.
% 25 inin
arasndaki
kk olduu
boyut
Kg. (1)
135
270
450
900
'boyutlar
Kg.
4.5-135
13.5- 270
22.5 - 450
45-900
4.5
13.5
22.5
45
Maksimum
boyut
Kg.
1
450
625
1125
2250
olmaldr.
d)
\
beton kaplama kullanld takdirtavsiye edilir. Ancak baz zel ve yerel sebepl erden dolay
kaplama en az 15 cm. kalnln
de bunun u artlar salamasna dikkat edilme lidir. Beton
geirim li tabaka konulmaldr.
bir
da olmal ve kaplama altna ta dolgularda olduu gibi
farda 20 cm. liik beton kaplama kalnl yeter
Ykseklii 15 m. ye kadar olan baraj ve kapan
kaplamalarn prefab rike blok yerine,
grlm eHdir (8 km. fetch uzunluuna kadar) . Ancalk bu
lidir. Bunun imkansz olmas halinde
yerind e doklen deme biimin de olmas tercih edilme
merteb e byk boyutl u ve demirl i olmasna ayaplacak prefab rike beton bloklarn mmk n
llmaldr .
f)
r 2,5 - 5
kavak gibi kolay yetiebilen bitkiler den yaplan it rgle
arak
balan
e
lik demet ler halind
cm. apnda 6 m. ye kadar uzunlu ktaki dallarn 25 - 50 cm.
k
sap taraf evin eteine gelece bibir araya getirilmeS'iyle elde edileb ilirler. Bu demet ler
sarlr. Bu tel veya kablola r seddey e
imde ev zerine yatrlr ve kaln tel veya kablola rla
a an~kre edilir. Balant kablolar en ok 100
aklm salam kazklara, terci'han beton bloklar
erde en az 30 cm., yksek seddecm. lik aralklarla konulur. Meydana gelen rt alak seddel
sakncalar s'k sk deitirilme
lerde 45 - 60 cm. kalnlnda olmaldrlar. Bunlarn en byk
daha ok nehir sedde lerinde baarl sonular
e ihtiya gster meleri dir. Bu tr kaplam alar
ounlukla st,
verme ktedir.
Mansap
evinin korunmas
e buradaki yuzun korunmaBir seddenin mansap lbl-gesi kaya veya ta dolgudan ibarets
eri kum yada akldan oluan seddelerde
sna ihtiya yoktur . Homoj en gvdel i veya d bl-gel
as gere'k ir. Bu !korunmalar ta dolbu evlerin de rzgar ve yamur erozyonuna kar korunm
perele r salam olma1kla beraber pagu, perde veya im iksalar la salanmaktadr. Ta dolgu ve
ok nadird ir. Genell i'k le mansap evlerinin
hal bir zm tekil ettilkle rinden kullanlmalar
korunmas yoluna gidilir. Yap
im iksa, ayrk otu veya her iklim artnda yetie bilen otlarla
trleri ziraat mhen disleri tarafndan
nn bulunduu yer ve iklim artna uyacak ot ve bitki
saptanr.
Yzeysel Drenaj :
ounlukla ihmal edilme'kteSel kapan ve seddelerde evlerden gelen sularn drenaj
gorunmeyen
yamalarn9a gze ho
dir. Bundan do!ay netice de mansap evinin eteinde ve
bir drezaman
ou
de
etein
ev
iin
esi
baz oyuntu lar meydana gelme ktedir. Bunun nlenm
in
hende
bu
iin
emesi
ilerlem
naj hendeinin yaplmas gerekl i grlm ektedi r. Oyulmalarn
1k oyuntular azaltm ak ve gerek
olur. Gere
ta veya iri akl malzem esi ile doldurulmas yararl
m. genil'i'kte ve eitli yksek lik2.00
1.00
de
se yol olarak kullanmak iin mansap evleri
lerde banke tler de braklr.
melerden
yapla'bil+r.
137
Temel
!l .
artlar:
Kaya dolgu barajlarn temel artlar bir arlk beton barajndan daJha az snrl olmasna ramen toprak dolgu tiplere oranla daha fazla artlara ihtiya gstermekt edir.
Kaya dolgu barajlar genellikle ok az kme yapan temellerde uygulanrlar.
Temelde fay, kayma blogeleri ve dier jeolojik kusurlarn bulunmas halinde bunlar
dikkatlice incelenmeli ve douraca1 klar sakncala r iin tedbirler dnlmelidir. Silt, kil, kum
ve organik madde gibi topraklarn sedde temelinden temizlenme si gerekir. Baraj ve gletlerde geirimsiz perdenin bir ekirde1k hendei yapl arak . temelle kaynatrlmasna ihtiya olduu halde 1sel kapanlarnda buna pek lzum grlmeme kte ve yalnzca bir balant
(anahtar) hendei yaplmas yeter grlmekte dir.
Ta
dolgu
artlar
Gvdede 'kullanlacalk talarn, ister oc ak ta ister yama molozu ol.sun sert, dayadona ve rmeye kar direnli, hava etkilerinden az alngan trden olmas gernklidir.
Gvde detaylarnn projelendiri lmesinde gz nne alnacak kriterler bk toprak dolgu
tipinin ayndr. Yalnz burada ev kaymalar sz konusu olmadndan, kesit minimum dolgu hacmi verecek boyutta olmal 1 dr. Bu da memba ve mansap evlerinin topra'k dolgu tipinkinden ok daha dik tutulmakla salanabilir. Bir kaya dolgu seddede mansap ev eimi, ta
larn tabii ev asna e i t veya ondan biraz yat'k alnmakla en ekonomik durum
elde olunur. nki bu ev talarn dorudan doruya, el emeine ihtiya gstermede n dklmeler i
suretiyle elde edilmekted ir. Geri elle yerletirilen talar dalha di'k ev asmda durabilirler
ama el emei dolaysyle maliyetleri ykselmekt edir. Bir 'kaya dolgu seddede normal olarak
memba evinin 2 : 1 ve mansap evinin de 1.4 : 1 alnmas staibilite ynnden yeter grlmektedir. Byk barajlarda kaya dolgu tabakalar ou zaman 2o -45 m. gilbi yksek bir yerden
dklerek yaplmaktadr. Bu malzemeler in ze r ine basnl su ya da kum sklarak sktrma
salanmaktadr . Kk barajlarda dolgu tabakala r nn en olk 0,90 m. kalnlkta alnmas
iyi bir
skma temini iin uygun bulunmutur .
nkl,
Kaya dolgu barajlarda geirimsiz perde ou kez memba evinde dzenlenme ktedir.
k adar yaplan 'barajlarda bu perdenin altna destek olarak kuru pere tahkimat konul mutur. Bu pere, ta aralklarna kk ta paralar sktnlarak tekil edilir. Bylece
'bu kaplama geirimsiz perde iin sk ve przsz bir yastk hasl eder. Bununla birHkte ykseklii
az olan ve temelde de normal gerilme meydana getiren barajlarda bu tr kaplama gereksiz
ve gayri ekonomik lbulunmaktadr. Bu yaplarda kuru pere yerine dzgn dereceli kum - akl
malzemesi ya da ocak artklar kullanlarak bir yastk tekil'i uy.gun gflmekte dir. Bu tabaka,
paletli veya lastik tekerlekli traktrle sktr la'bilme k iin en az 4 00 m. genilikte olmal
ve de 30 cm. lik taba'kalar halinde sktrlmaldr.
imdiye
Memba
evlerinin
tert ibi :
Barajlarda geirims iz perde tiplerinde ounlukla demirli beton kullanlmaktadr . Bu kaplama en az 20 cm. kalnlmda olmaldr. Alak sedde ve barajlarda oturmalarn az ve su yknn de 'kk olmas dolaysyle, demeler dey ve yatay derze ihtiya gstermezl er.
Bununla beraber uzun sedde ve dolgularda, yatay dorultuda doacak genlemelerin saknca
lar dey derz yaplarak nlenir. Bu derzler ayn zamanda inaat derzi grevini de grrler.
Betona konacak demir miktar ise bir hesap sonucundan ok tecrbe esasna dayanr. Bu demirler beton alannn bir yzdesi olarak, dey ynde % 5 ve yatay ynde .genellikle % 7 al
nr.
Son yllarda beton asfalt kaplamas da kullanlmaa balanm bulunmaktadr. Amerika'da bir barajda memba evine nce asfaltn nfuzuna meydan vermek iin su 'Serpilmi ve
sonra 10 cm. lik tabaka asfalt betonu dklmtr . Ancak bu 'kaplamann ne kadar dayanaca henz bilinmediinden, bizde de bir deney mahiyetinde kullan.lmas ve byk
inaat
larda imdilik uygulanmamas yerinde olur.
1
138
0 :E (N-U,)
+ t :ET
ma dairesinin merkezi
/
/
/
Kayma dairesi
-----
---
T\
~-le't'
\
.o'l'tq~,
~~~<
~'
ekil
: 53 -
Stabilite
hesab
iin kuvvetlerin
bileenlerine ayrlmas
139
.f
KUVVE T
DEPRE M KUVVET
BLEENLER
EKL ... C '
SEKL .. .. b
' x
dA:.f.d.
dV: f. dx .1.0
n f.COS"'t -= f.Sino<
dw:t-f . d<
'2
J.._Kaymo
Do/ou
.. ut.dx
----
',
ds-=dx.s0c<.
Ur-. u.sec,,c
dUr:.I'wdu sec ...
"'rw .u.ds
. =!w. Ur-d i--:
J
1
1
1
7
6- 5
4NORMAL KUVVE TLER
1
:
11
1
1
Koyma
Oain;si
Ur:)dl~. ftw:u~. dx
l-4.......
Ur:I'w fur.dx
c/~.f ( .
\ ,
\}/~~ '.~
''
l(rs
Ur
lUrJ
6
5-4 3
BOLUK SUVU BASIN LARI
YATAY BLE.EN
AIKLA MA:
@..!(jj). c.killeri in
Ur.dx= U.ds
DEY BLE$EN
T:fdT:f '!.t.dx
bileeni
yo1ay
Ka
dT~ dW.Gin~~
'
. HQ Deprem kuvVQfinir ]
-.'(.n .d.c
N:{ dN,H-n.dx
=Hn.dx
1
1
d;y bileeni
: 11'. f. d x. COSo<
1
1
1
1
1
=-: .>..g-cW.,\
dN=dw.coso<..
Dairesi
x9
-dw.A:~-f.dx.>..
,1
1
izgileri
ekil
54 -
Deitirilmi
o
\'
\,.,~.
. !
'
..
':-
.. . -~:);V
~v
1x2o=r4om.
T.
5.
4.
!I ,
20
tg;5 c
NO
,,
9 /
Zon
Z.T
0.3
10
16
14
3,
'30
12
28
4,
29
!.
25
l2 ~
5.
18
-12
7 ..
-1
Zon
O.!
f,8
28
'24
ZON
12
. 119
ZON
24Xl,8X20:!164
16 )( 2 )( 20:640
119Xl,8X20-0:42 84
5X!5!5 = 27!5
'25
20
12
2.
EP
P=H
15
10
16
r -~r
2
m.
640+8e4
141
.--..
0 -dir. C kohezyon kuvveti AB kiriine parale ldir ve 0
dairesinin O merkezinden Re= R. AB
AB
kadar uzaktr. W arl deydir. F bileke kuwe t
de yaklak olarak 0 dairesine teettir.
F, W ve C kuvvetleri denge halindedir. W deer ve
dorultusu belMdir. C ve F nin dorultu
lar bellidi r. Bylece C ve F ayr ayr bulun
abilir. C = C'.L olduuna gre C' hesaplanr. C
topran gerek kohezyonu olduuna gre C' < C olmas yeterl
idir.
= __
C'
Fc
Maksimum
2 -
rezervuar hali
A.8
\~
\
\
\
- W
.
ekil
142
: 56 -
.ev
stabilitesi
'
--.. .
= L,
(Not:
Ani
boalma
daha
fazla
hzla alalmas
rinin izimi
Ani boalma ve malksimum rezervuar hali iin akm iZJgile
de gsterilmitir.
Akm alarnn
rioin
saptanmasdr.
ekil
boyutlar
V~: orannda
haline
: 57 ve 58
Freatik e
kltlerek
dntrlm
Am alarnn Rlaksasyon
Metod u ile
de genilii dx ve
i ele alalm ve akmdenklemini bulalm. ekil :
nce ekil :
Bu zemin elemanna giriteki hz bileenleri
ykseklii dz olan bir zemin eleman izilmi-tir.
mtekalbilen .
v. ve vz olsun. G:znne alnan elemandan -ktaki hzlar
r v
izimi :
I 'k
Buz d
Bx . d X ve .v, + Bz . Z O aca tr.
Vx + Bux
Elemana giren ve kan miktar lar
uxdz
+ uzdx = u,dz + ~~
eit olacandan,
~ 4S-"'
. --::'
u:dX + ~~ dzdx
dxdz +
ve buradan,
Bux +Buz= 0
.
az
ax .
olur.
ah
Ux
= - k ax Ve
olduundan,
Ux
ah
Uz
= - kaz
--
a0
BX
a0
Ve
Uz=
----az
yazlabilir.
Buradan,
a2 0
+ Bz2 = O
2
0
aax
iyeli zemin iindeki 3 noktaekil : ... deki kare ebekeyi ele alalm, 0 = kh potans
konusu ksa mesafe iinde
sz
deiimin
sndan 1 noktasna doru x ynnde deiir. Biz bu
r arasnda:ki 0 nin mesafe ile .
niform bir e'kilde olduunu 'kabul edebiliriz. 3 ve O noktala
aki mesafe
d0 /dx dir. Bu, 0 0 ile 03 arasndaki farkn O ve 3 arasnd
deiimi
(x ynnde)
ile blmne eittir,
u
halde,
d0
dx
0o- 03
a
dr .
143
....
t
TOPUK FL TR ES
DARES
ekil :
57 -
POTANSYEL CIZG
POTANSYEL CZGILER
Mcix. Su Seviyesi ,
~,Freatik._cizgi
. ..!
;rl
:~ '
r
;
H
t ; i..
Jh
ekil :
.....
~
O
58 -
..KOY1'11.0,.<l_C!r_esiJ
'holuk
saptanmas
+ ddz0
dx2
d 0
=0
a1 km den klemini
etd iin 0 nin x ve z e 9re i:kinci mertebe dif.era*nnin deiim orannn, bu orann 'hasl olduu mesafeye
d2 0
1
-d
(0
2
2 =-
Benzer
ekilde
+ 0 3-2 0o)
Z yn iin,
d2 0
1
-d
= -2 ( 02 + 041-- 2 0o) elde olunur, 0 = 'kih n zemin
z2
a
Laplace denklem i aadaki gibi yazlabilir:
bant akm
iindeki deiimini v_
eren
noktas
iin caridir.
Bu halde denklem ,
Dm
ait
balangl'
2 -
deerleri
seilir.
dm
3 ,__ 0
deerlerini
deitirerek,
noktasna
belirleni r.
146
= kx. . = -okx.h
1-
ve zaman t
12
12
a2 .
k h - kx. J
z.
+=v
;
-)~ev
..
olmaldr. Buradan
~h bants eld~
stabili te
olunur.
\.---~--
ekil
.
saptan gste
: 60 da; ev eteinden geen kayma dairele rinin merkezlerinin
rilmitir.
bal olaralk a. ve ~ alar tabloEer 0 = O. ise ekilde grld gilbiS e1{ asna
daire
aratrlmaldr.
maldr.
arasndaki bant:
Minim um ,bir gvenlik katsays :elde etmek iin 0 ve C
1
balan gta gvenli k katsaHomojen malzemeden olumu bir dofgu durumunda, eer
edilmi ise, etd edilen her kayma dairesi
ysnn minimu m deeri olarak bir (Fmin) kabul
banty g'steren bir eri izileb iiin, C kohezyonu ile 0 isel srtnme as arasndaki
lir (ekil : 62).
si elde edilir 'ki bunun zarf
Bu izimi bir seri kayma emberi iin yaparak bir eri aile
st 'bfgedeki bir nokta
ilki blgeye ayrr. Stalbiliteyi salayan 0 ve C deer iftler i,
1
plan
- --
:e--
""
Eim
Ol
t/0.58
60.
40
2.9"
. . 28
. . . 26.
45
1/J.5
33.47
t/2
26.34 35
25
1/3
18. 26 !15
e5
1/s
11~/9
37
~5
. . .
.
25
37
'
'
- - - ---
..
,;:,r_p'
.91==-o iin kaymo dairesinin merke
zi r
...
- .... .
__,,.
_ _. - :_-;-.".:.';.".:
2H
4,5 H
.
148
60 -
ev eteinden
B/~
B/2
B
ekil
: 61 -
etei
ev
altndan
saptanmas
U=
(V. +
Ph. A)
Vw - A
B d
t
"f
ad es. e sap anr. ura a :
Skmadan
.P.
Mutlak atmosf er
sonraki
boluk
basnc
suyu
basnc
(s deiimi
gz nne
alnmakszn)
yzdesi)
Zemin malzemesinde 'hacim deiiminin iftk hacme oran (skma
Vw
h
Havann
Yuikardaki
v.,
oran
h+ ekil
V. + hVw hesaplanr.
elde edilir. Burada
A + Lalboratuvarda bk eksenli kme deneyi yaplarak (A-r) erisi
n bulunur. Her bir A deeri iin P. A
r efektif normal basntr. P. ekil : 66 daiki grafi'kte
ve V.+hV w- A deerleri hesaplanr.
U=
V. +
A phVw
basnc
her bir A
deeri
iin
hesabedilir.
r. Kayma dairesi dnaat sonu hali gerek memba, gerekse mansap evlerine uygulan
e ya birim ar
malzem
dilimle re ayrlr. Her bir dilim iin dofgu yksekf ii ile y ya
r- .o.;:t
... ,,........_,.,
Ko'Jmo daireleri
F> Fmin
u
c:
7"-
N
QJ
..c:
150
62 -
?5
'iu SEVYESNN.
VUk;k ~;e;;iy~~;''~z
AN
NMES HALI
. EKL .. b
______ ___
8 .
......_
th
------~
~Akm izgileri - -
Me~k:a _ evi - - -
4--l'---
k evi
- ~ -~'" "'t'
Ck
sevi'
Akim
izgileri
\.,
go'
~
i...._ ..
ekil
Ol
9
DNTRLM &<ESiz.
: 63 -
Yksek
su
seviyes i 'dzgn
akm
\.k yz
\
\
DNTRLM KEST
Aa inmi
su seviyes i
rezervuar
'hali ve ani
boalma
hali)
ol Ger-cek kesi t
aktarlmas.
1.
ekli
152
: 64 -
kesile
"":...
t)( o ve ~o
gd'
,_
.... -
, ---- .....
..
--
-- -- -
~~
-'
..
10
~ ~r..
' .,..,
; I'.
,.._
I'1\.
...
"
" "
'
\ , " .
r-....
,
I' l>
f'i'. ~so
.......
...
_ f"o~
" ..
50
--
..... """
,
~~
,_A~
,.lo""
I;'
... ~ d"
,,. ,...,. ...
-~ ,,, ....
"
~ P"'.1 ,..
:....
_,,il"'
..., I"
..-
_....I""
~,,.
"""' .;..
""" ,
......
. ...-
.....
_,,.
'L;o '
...... ......
......
....
....
.....
!.-
.....
.........
..,. ........
......
'~
..........
--
'25
__.,,.~
,,
~
.....
.,..
.....
.....-
..--
_..,.
.... ~
......
,...
~""
'$'
-~-
~!"""
_,..-
----
..,.....-
....
......
.... _,
':.. ~
,
...-
,..
..-
_..... '("
I"
.,..
!.'
"
v
,~ ~
.-".
~""'
'2a
15
10
.fl
...-'
.A "
/
l
,.,
..-
.....
_,;
.,..
....:,....
.,..
"""'
) .....
-"' ...
..... ,,_;
._,,
"""_.."1"'
.ti.
........
.,.
l.J ~
"""
_,.111" ......
l;' ~"' ...,!o"'"
!.'
li" ~ ~
....-
.....
......
. ld"
,""
2p
...,....., ~
.-"
_.....,,.
i_...
,...
....
"'.'!~
..... .....
_t, ,.-
40
"'
.....
......
.....
~~o
"
""
.,,, .....
....
... "
I\.
""'
~...
.........
-,
"'..
50
1\.
-~
'
~ ~
..... ~ ~i-"'. ~
1'
' ~-
ri err
:"'
['..
r..
"'
60
~~
........ ~
~~
....
f/
..........
,....
.-
71."'
o
o
'!:(). .
65 -
---
..
_,
o ... .
80 "'
..
90"
~-"-~15.fu!dfdl!'.;,)
ksmLar .. gr9ffi~.)i~~-~a
fik
zini belirleyen gra
a dairesinin merke
ym
ka
en
ge
n
da
A Noktasn
153
Bu tem el fark, f e
mas
ku we tin in) kyaslanm
nei:yonun en az Cr =C
nda denge olabils+ Ca eitliini salam
as gere'kir.
P alt basn ku vv eti
z ell ikl e doygunluk su
yunun hazneye doru
akmn din am ik etk
i ve rol ler ini n sta bil ite
ak. mna yol aar.
Bu
ye elverisiz olduu
ba evi iersinde telh
n
g
rl
r,
bundan baka memlikeli boluklar hu
su
le
ge
tirm
es i de mmkndr. Bu
yk kayb, dolgunun kat
akmn sonucu ola
da ne ler i zerine
n
tatbik edilmi ve
ku vv etl er ile izalh ed ilir
su a'kmnn dorultus
. Bu kuvvetlerin bilek
unda bulunan
esi EE ku vv eti dir
(h emas).
EE kuvveti husule ge lirk
en , yay boyunca basn
lar d emasndaki
h emasnda gsterilen
balang durumun
ve ii nd e da im i akm
dan
bulunan denge durum
una doru geliirler.
Akm ancak, ba
tar aft an bir be sle nm
e me vc ut olduu tak
Oysa rezervuarn boa
dir de ge re kte n da im
lmasndan sonra
idi r.
s t ev iin durum b
yle deildir.
Da im i akm halinde,
h emasnda grld
gibi kayma yay bo
bilekesi P1 dir . W
yunca su basnlarn
0 ve P ku vv etl eri
nin bilekesi EE kuvv
n
meden doan diren
etine eit olmaldr. Bu
ku vv etl eri me vc ut old
ha
lde
s
rt
nuu ii n sta bil ite ,
elverilidir.
ani bualma ha lin e ky
asla daha
154
800
700
<!!>
""
6-.-
E
'E
..
'
5X
..
1
"" ~
00
~
"~
30o
'
2 00
..
00
.)
..
: 66 -
basnc grafii
155
,_
(f)
w
u ._.. ...
w 15
o::
w
/
.!...
:J)
O---:-----:-~
. 1~0~-~
~-==
- ~-~--~
~~
-- -=
---:-:::::-~
--~-~
.-~,-2~0-,--------------.....3~0---:
:"~~~
HENRY KATSAYISll
c~ooo cm3
-........ ------------
ekil :
156
67 -
- --
Ws
'\
Wo
. -.J.'
. - . .
'
Hal 1,
o
\
)
@
j:fal 2 ,
-J:i#.~
Hol 3
o '
Wo
"\ .
. Hol 4
, wT~ WstW o
Cr = Cs+ Co'
ekil
: 68 -
@
Ani
boalma mekanizmas nn
incelenmesi
157
........ ..
~"ir.;;
-~ .
-~ ......... .
Epofonsiyel izgiler
Freot i k izgi \
i Ak:m oglar,
V"
-====--~
.,
Geirimsiz temel
)\ Geirimli zon :.
Not: ~ A noktosndohi ic
ekil' :
69 -
GeirlmUzon,.
boalma
halinden sonra
izimi
'
KWeHer-~risl'
......
-oormol
-
,~~.:-~."-"" :-
. ,. 2
2fm
d .
Te~et
E~ri s i
Kuvvetler
~ !
e
KARAKTERSTKLER
MALZEM E NN
ZON1
'lef ,,
o.se \ .
2 t/m2
1.87 :
.. " ,, -- -
slak
~un "
f".. . -
.. 2.14 .
?-;~
2. 17
1.17
"
Batm$
,
Alrmeobilite
TEGETSEl
2.185 1 .
1.186
P.!-mGObl
<..
EnpGrmabl
l<U'IVETLER
tT
tg rJ
.... ; -- -
f~~
AB
. f
BO
1090
il
x 2.17 1250
1.00 .. 1950
AS
IC
'
102!1 J( 1.90" 1950
200 1.185 ..ill..
. ."~. - ""
OF
64
2.14 "
. ..
:1' ;
!5451
545i
katsays
- - - - - -
' F=
ekil :
70 -
1140
525 '\. ..
i050
. --'~
~el+ i(N-Plt~~
F:
basn ~..
Gvenlik
::
f.17
)(
f>25
-~
1.30 -~"'-
. fd
6550
....,,,..;, ..
2< I06:d!f0
,..
Courtney metodu ile ani 1boalma hali stabilite analizi iin nmerik rnek
159
.J.2.)
;;,;..
F_:. B+C
- .p
(b-) .
"":>'.~-~ .... .
ekil :
160
71 -
:'.::;,.,
Kayrnann
zel ihalleri :
ancak dolgu ve temelin homojen olmas halinde geerlidir. Dol gunun homojenlii salanabilir ama temelin nk farkl taba'kalar tekil ettii hal
!erde kayma mekanizmas, zel durumlar gsterir.
Yukarda anlatlan
esaslar,
hesap
rnein ekil : 71 a daki gibi zemin yumuak kilden ince bir tabakaya sahipse, kayma
yzeyi artk srekli bir yzey olmayp, bir ince kil tabakasndan geen bir dzlem ile emlber
yaylarndan oluur .' Bu yzeyin izi (a'bcd) olsun, (ahb') ile gsterilen sa ksmda, (bcc'b') merkezse! ks:n iten aktif bir 'kayma oluacaktr. Bu halde (ede' sol k'Sm ise pasif bir kaymaya
maruz olacaktr ki bu kayma merkezi ksmn itmesinden domaktadr.
Bu evin stabilitesini belirlemek iin, .nce CC' nn sol tarafnda yer alan topran B
pasif itkisi hesalbedilir. B'nin yatay olduu kabul edilecektir (gveni ilk ynnde). Sonra !Jb'~
nn sanda kalan topran blb' dzlemi zerindeki P aktif itki'Si hesabedilecektir. Pasif H:'ki
gibi aktif itkinin de yatay olduu kaibul edilecektir. be !boyunca toplam C 'ko!hezyonu ile B
1
pasif itkisi toplamnn, P aktif itkisinden byk olmas gere kir, (yumuak kilden dolay be
boyunca srtnmenin pek nemsiz olmas nedeniyle).
Bu durumda gvenlik katsays
=2 .
H2
N0-
B = -fd H2 N 0
2
ve N 0 = tg
2 c v'N0 -+ (H = bb')
+ 2 c H v' N0-+
45
(H = cc')
~)
zel bir halde, dar ile temas halinde olup, dolaysyle suya doygun olabilen in1
ce bir kum taiba'kasnn zerinde yer alan kilden olumu bir dolgu halindedir (e kil : 71 b)
Dier
SS' kesiti de dahil olmak zere, ev altndaki btn yatay kesitler kayma kuwetlerine
maruzdur. (Dol:gu, kendi arlnn tesiriyle bir taraftan dey ynde kmee, dier taraftan yatay ynde yaylmaa alr).
Kum tabakasnn kaymaya kar direnci ise t = (n-p) tg 0 bant'S ile verilmitir.
Burada P, i hidrostatf.k basntr. Eer bir sebeple P artarsa, (rnein bol bir yan, kum
tabakasn basn altnda brakmas hali), n yk sabit kalr, t ise kum tabakas boyunca kay
ma yoluyla bir krlma husule gelene kadar azalr.
Eer bu arza
halde p
=n
ve t
P, aa' kesiti zerindeiki itme kuvvetidir. B ise -bb' kesiti zerindeki destek kuwetidir,
(ab 'boyunca makaslama sfrdr).
Rankine'ye gre 0 = O iin
P= -
B=
1
d (H
2
+ H )2 -
d H 2
+ 2 c H
2 c (H
+ H)
dir. H = 4
~kritik ykse'klii
iin P = B dir.
161
Temellerin stabilitesi :
ekil : 44 de, temel stabilitesi iin gere'.k li bilgiler verilmitir.
unu kaydedelim ki, orjinal halini koruyan bozulmam bi<r zemin numunesi zerinde
yaplan kesme deneyleri 1kk bir srtnme as verirse (nceden sktrma ile yaplan
Sratli bir deneyde, 20 den kk), bu zeminin stabilitesini dikkatle ve gvdeden bamsz
'
h t ve tmax
deerlerinin nasl
bulunaca ekil
tmax
: 44 delki g'Stergede alklanmtr.
Nithayet, bir temelde plasti'k ve sert bir taban zerine oturmu bulunan bir tabaka mev_cutsa ve bu tabaka gen kesitli Jbir dolgu altnda bulunuyorsa,
plastik tabakadaki kesme
bu
~- kuvvetinin
sratli bir talhminini veren t = .!i.J:!. jOrgensnn forml tatJbi k edilebilir: Burada t
.
B
maksimum kesmedir. N plastik tabaka zerindeki maksimum basntr. n = y .H, h
plastik tabakann kalnl, B = Baraj temelinin kalnldr.
~ ~ artn
uygulanr.
h 'snnsuz olduu zaman (tatbikatta h > B hallerinde) maksimum kesme, yine jrgenson'a ait olan~ 0,256. ~ bantsyle verilmitir~
DLUSAVAKLAR .:
Gi.ri
Dolusavan
grevi :
Barajlarda dolusavak takn debisi olarak Katastrofal yani gelmesi muhtemel en byk delbi esas alnr.
Gletlerde ise takn debisi aadaki faktrlere bal olarak seilir.
a)
b)
Glet mansalbndalki
c)
d)
e)
imdi
162
ehir
bykl
. .:
,:;..
- --------
- --~---
-- -
ekil
: 72 -
En ok
kullanlan
dolusavak trleri
163
Q')
.::.
PROFL
Sku n havu zu
Yaklam kanal
PLAN
Dolu sava k
Dowg ovde
dearj konal
: 73 -
a) Glet rezervuar hacmi ne kadar bykse 9letin yaklmamas iin projeye o kadar
nem verilmesi gerekir. Byk hacimdeki g letlerin ykldklar zaman mansaplarnda yapaca'klar zarar byk olduu gibi, bunlarn kendi maliyetleri de byk olur. Bu nedenle byk
rezervuarl gletlerin dolusavak kapasiteleri iin :byk frekansl takn dalgalar esas alnma
ldr .
. b) Glet mansabnda, glet gvdesinin yklmas ile zarar grelbilece'k e'hir, kasaba
veya kylerin bulunmas da glet savak kapasite'Sine etki yapar. Bu etki, ehir bylkl
ile artar ve ehrin glete olan uzakl ile azalr.
c) Glet mansabnda'ki arazinin deeri de savak kapasitesini etkiler. Gletin ylkl
mas ile zarar grebilecek arazinin deeri fzla olduu !kadar bu etki de 'byr. Yine zarar
grecek arazi veya tesisler glet rezel"Vuarndan uzaklatka bu et'ki de azalr.
d) Byk taknlarn mevsimi de savak kapasitesini etkiler. BU taknlar gletin bo
olduu mevsimde vuku buluyorsa daha kk frekansl, tersi halde daha byk frekansl olarak seilebilir. Ayrca mansaptaki arazi zararlar da mevsimle ilgili ise bu da gz nne aln
maldr.
Dolusavak maliyeti, tesisin maliyetine dire'k olarak eklenecekse o zarllan daha kk frekansl taknlar, fakat savak maliyeti glet maliyetine dorudan doruya e'klenmezse
(dolu savaktan 'kan malzemenin glet gvdesinde kullanlmas dolaysyle) o zaman daha
byk frekansl taknlar gf nne alnmaldr.
e)
sralanan
3
2 - Byk hacimli (V = 1.000.000 m n stnde) fakat mansaibnda can kayb olmayan ve korunacak arazi deerleri fazla ancak gletten olduka uzak mesafede bulunmalar
500 - 1000 yl f.reikansl debi alnmaldr.
halinde savak kapasitesi -olarak T
3
3 ;-- Kk hacimli (V = 1.000.000 rn n altnda) gletlerde, glet mansabnda korunacak arazinin deerine ve ky - ehir bulunmasna gre savak kapasitesi T = 100 - 500 yl frekansl takn debisine gre seilmelidir.
Daha nce belirtildii gilbi dolusavaklar bk baraj yada seddenin yklmasn nleyen
bir emniyet spabdr. Dulaysyle emniyetli olarak projelendirilmelidir ler. Dolusavaktan kan
kaz malzemesinin ounluikla sedde g vdesinde kullanlabildii gz nne alnrsa savak kapasitelerinin emniyetli ynde alnmasnn uygun olaca grlr.
Snflama :
ekillerine
(ekil :
72).
165
1 - Kardan all dolusavaklarda savak eii dolusavak kanalna dik olarak dzenlenir. Dolusavak kanal genellikle a'k kanal olur. Suyun bir tnel ile tand dolusavaklara
da rastlanr. Kardan all dolusava'klar en ok kullanlan tiplerdir.
2 .__ Yandan all dolusavaklarda savak eii dolusava'k kanalnn memba k'Smn te
kil eden tekneye paralel olarak t;'knenin 'bir yann oluturur. Yandan all dolusavaklarn
kanallarn iki ksma ayrmak uygun olur.
'Birinci ksm suyun iine savakland tekne ksmdr. Bu ksm derin ve trapez kesitlidir. Savak eii tekne boyunca tekneye paralel yer alr. Tekne iine akan su burada
vida hareketi gibi dnere!k ilerler. Tekne ksmnn hi,drolik hesalb ilerde verilecektir . Bu teknenin sonunda talban ykseltilerek bir eik tertiplenir. Te1kne iine savaklanan su bu eikte
kritik derinlikten ,geirilerek dolusavak kanalna verilir. Dolusavak kanalnn hesab ve tertibi
kardan all savaklarn ayndr.
Yandan all dolusavaklar ounlukla V, U ekilli dik yamal yadilerde, kardan all
savak yapmann ok byk kaz gerektirdii ve elverili baka dolusava'k yeri bulunmad
hallerde tercih edilirler.
3 - Kuyulu dolusavaklarda ise su bir kuyu azndan ieri sava'klanr. Dey olan bu
kuyu yatay bir tnele ular. Bu tnelle su mansaba tanr. Bunlar k k delbiler iin uygun
olur. Byk debiler iin boyutlarn ok byd grlr.
1
b)
alma ekillerine
gre
snflama:
1 ~ Esas dolusarvaklar :
a -
Kontrollu
b -- Kontrolsuz
2 ...__ Yedek dolusavaklar :
Esas ve yedek dolusavaklar beraberce katastrofal takn geirmee yararlar.
Kk barajlarda sadece esas dolusavak ile yetinilebildii halde zellikle byk barajlarda ikisinin birarada yapld grlr. ikisinin birden yapld hallerde yedek dolusavak ei~ esas
dolusavaa gre dalha yksek seilir. Hylf:lce kk taknlar, esas dolusavakla atLlr.
Ta
kn, esas savan kapasitesinden bylk olursa yedek savaik ta almaa balar.
Esas Dolusavaklar :
Kontrolsuz dolusava'klarda gl seviyesi, dolu savak eik kotunu geince gelen su, gl
sevi yesi tekrar eik seviyesine ininceye kadar dolusavaiktan atlr. Kontrollu dolusarvaklarda
kontrol kapaklarla temin edilir. Kapaklarla gl seviyesini dolusavak ei!k seviyesi zerinde
tutmak mmkn olduu gilbi, kapaklar ksmen aarak kapak altndan istenilen miktarda dearj yapmak da mmkndr. Ayrca kapaklar tam alarak dolusavak kontrolsuz haldeki
gilbi
de alalbilir.
1
Dolusavan
planda i}'erletirilmesi :
Dolusavak projelendirmesinde en nemli adm, dolusavak yerinin seilm.esidir. Bu seime, 'baraj tipi, ara~i '!!oporafyas ve jeolojisi etkimekted ir. Beton arlrk ve kemer. barajlarda dolusavak baraj gvdesi zerine tertiplenebildii halde toprak ve kaya dolgu baraj ve gletlerde gvde drna tertiplemek zorunluu vardr.
Dolusavaklar mmkn mertebe su savak kanalna girerken hi bir kalbarma meyana getirmeyecek bir yere 'konulmaldr.
-Sarvak eii, kardan
all
dolusavaklarda
Gletlerdeki dolusavaklarn mmkn mertebe basit olmas ve kontrolsz bir yap tekil
etmesi istenir.
(ekil
Dolusavak ksmlar :
73)
an meydana gelirle r.
Baraj ya da gletle rde dolusa vaklar genellikle drt ksmd
a b
Yaklam kanal
eii
(kontro l kesiti)
Dolusavak
c d -
Dearj 'kanal
a -
Yaklam
yaps
(enerji
krc yap)
artyle
olabilecei gibi bfr kargir veGletle rde kontrol 'kesiti basit bir kanal kesitinden ibaret
gletin y1 1 klmas nem e kazandka
ya beton sava'k da olabili r. Rezervuar hacmi byk olup
veya eiklerden kargir yada lbekontro l kesiti de nem kazanan ve !basit dikdr tgen kesit
ton savaklara doru ;deien biimle rde olur.
kaldrma, deprem kuvvetSavak yapsnn stabili tesi : Savak yaps su itkileri , alttan
olmaldr. Su kuwet
sta'bl
kar
leri ve zati arlnn etkisi altnda kayma ve devrilm eye
tr blm nde gsterildii gibileri ve zati arlk 'he'saplar, yatay deprem kuwet leri regla
dir.
ak balanr. Szma boyu tahAlttan kaldrma hesabna nce szma boyu tahkiki yaplar
ur. Yalnz bu teori tabakal (kelkiki iin Lane szma 'boyu teorisi en ok kullanlan metodd
boyunun hesabnda dey ve deyle 45
mi) zeminl er iin verilmitir. Bu sebeple szma
eimli ve yatay mesaf elerin 1/3
den kk a yapan mesaf eler aynen alnd 'halde kk
tabakalara dik olarak yer alan szmadan daalnr. Bu esas da tabaka lar boyunca szmann,
e Lane szma boyu 'katsays tabha kolay olduu esasna dayanlarak konulmutur. Bu nedenl
r.
lolar taneli zeminl er iin hazrlanm bulunmaktad
1'67
......
Q)
00
_,
V'''"'i#'"
. .
lrabr Zemtn
--------~-------~------:1B?-: 1 1
1 ~.
--r~---.~
-----,,,
Yaklam kana/!
t' - ..
,/
Dey
Kurp!ar
----------------
1/
lt
&> .
.;
.
~-------- j ---------------------
r.'
:
-,
.............. .._.
i'I.~~
lemin
Tabii
,,
f
:.
I'
~
J.lavuzu
ekil:
74 -
Dolu Bvde
::::::;
ayn alnmas daha uygun bir hesap usuKaya zeminlerde yatay ve dey dorultularn
un uzunluunu belirlemee yarayan bir kril olacaktr . Zaten kaya zemin lerde szma boyun
i proje mhendisinin takdi rine kalmaktadr.
ter bulma k mmkn olmayacaktr. Bu boyun tayin
gereken nemli bir husus, derzlerin su tuSzma boyunun 'hesabnda di'l<!kat edilm esi
ine emin olmak gerek ir. Herhangibir yan
tucu elemanlarla su g.eirmezliinin temin edildi
yolla 'girecek veya kacak su alttan kaldrma
duvar veya talban kaplamas derzinden ksa
hesaplarn tama miyle deitireibilir.
i eitli nedenlere dayanan ok Savak st profilinin tayini : Savak profil i tayin
ilkel ekli keskin kenarl savaktan akan napn
Z'ml bk probl emdir . Savak profil inin esas ve
su, ayn yk i,in savakta teori'k olara k emme
alt yzdr. Bu e'kle uyan savak profil inde
veya basn yapmadan savaklanalbilmektedir.
profil e gre ykse ltilmesi halinde
Savak profil inin ekildeki A hatt gibi teorik
savak yznde atmo sfer st, B hattna gre
(ykn deimedii kahul ile) savaklanma;da
basn doar. Savak profil inin ekli, rngla
tertip lenen bir savak yznde ise atmo sfer alt
teorik
bu
nda
nluu
m olan savaklarn _ou
tr blmnde verilmiUr. imdiye kadar yapl
.dir. Farkl profil kullanlmasnn birinc i semekte
profil den farkl profillerin kullanld grl
olarak biline meme si, i'kinci selbe'bi de kapakl
bebi ncel eri teorik sava'klanma profil inin tam
e akln orifis gilbi lmasdr. Bu haldolusavaklarda kapaklarn k'k aklklar halind
!arak fkrmaktadr. Bylece savak yznde
de suyun hz ok bymekte ve profilden ayr
inin tam olarak etd edilmi olmas ve kapa'k
emme ler hasl olmaktadr. Bugn savak profil
bu enge lleri kald.rmtr.
yerletirilmesinde zel tedbi r alnmas
olan bir katsay ile tashih edilir . Bu deBu halde savak dearj katsays eime bal
verilmitir.
imeye ait e,riler rngl atr blmnde
eiinden baraj gl seviy esine bal olaSavak proje yk.nn seilm esi : Dolusavak
seolacaktr. Oysa biz dolusavalk profil ini
rak heran deiebilen ykle re gre savaklanma
zorundayz.
eceimiz bir Ho ykne gre belirl emek
'Sresinin
mas halind e (ki her savan alma
Dolusavan Ho dan kk ykle al
daha
sfer st basnlar doar. Dolusavan Ho dan
ou byle geer) savak yznde atmo
de atmo sfer alt basnlar (emme) domak
byk ykle almas halinde ise savak yzn
tadr.
eii
tatmin'kar olmaldr.
durumlarda
kaplamay
gerek tirir.
Dearj kanalnda
d)
. Dolusavak Debi
Hesab:
Savaklanmann
- ------
genel form l:
-
- - -
yk daihil) dir.
H.= m. olarak topla m savak yk (yaklam _ hz
atr blm nde verilmitir.
Savaiklanma ile il>gili ayrntl bilgi regl
v , H= S. L
2
S= n
R4 13
dir.
v. =
Yaklam kanalnda hz
(m/sn )
bilgi
verilmitir.
ava aan su, dearj kanal ile manDolusavak dearj kanalmn hidro lik hesab : . Dolus
saarn zerine yerletirilen dolusavaklarda
saba tanacaktr. Bu kanaln taban, beton barajl
ekted ir. Baraj zerine yerletirilmeyen halvak profil ine izilen uygun bir teet olarak seilm
ile baz beton barajlarda byle dir.) kanal talerde ise (!btn topra k ve kaya dolgu baraj lar
kanal taban oeime sa'hip tir. Bu sebeple profil ile
ban profil e 'kyasla ok daha yatk bir
unlukla daire olan blr eri ile birletirilir.
en az 5 kat .almas ta:v siye edilen bir
Bu erinin yar apnn buradaki su derinliinin
Savaklanma
h=
kayb
0,10 hv dir.
de grld gilbi :
A. 'h
A. L . S fort + tranz isyon kayb (varsa)
Taban kotu (A) + d' + ihv
(B) + d'2 + lhv2 +Ah
= Taban
kotu
O ,..., 0,1
A. hv ,
genileyen
kanallarda
g
ibidi
r. Burada tekne ksmndaki akmn su seviy esi
hesaplar veril ecek tir.
Tekne iin isten ilen artlar unlardr :
- Tekne iinde yer alacak akm neihir
rejim inde olmaldr. Bu halde a'km derinlii
byk olur ve dolaysyle krett en savaklana
n su iin d .az olur; dZ!gn bir kayn
ama
vuku
bulur.
Akm rejim inin nehi r rejim inde olmas
, tekn e mansabnda yanlardan
darlatrma veya
tabanda bir ykseltme yaparak salamr.
Bylece bu ksm bir kont rol kesit i olur,
akm kriti 1kten geer.
_s;-
V~
dc =
de
-~~..~--~~-'.::~=~~~:~~-==
e: \ .... ,,,,
.
,.
o .r-r , \.f. (
~ r:-- ----
- - -- - - -- - - - -:::.
;c( .'
1
-- -:.....- ~n. ,r;,..~. ---- -..
--
d rI)
}
'
-.
\\7lc. l - <. J
1
I
(.
akmn
Bu il'k admdan sonra tekne iinde mansaptan membaya doru debisi deiken
en
balaik
ra
ihesapla
'Bu
verilir.
hesalb yaplacaktr. 'Bu tr akma (Spatial ly varied flow) ad
savaklaiine
tekne taban !hatt keyfi olarak 'kotlandrlr. Bunun sebebi rezervuardan te'kne
Hesaplar
ektir.
yapabilm
ayarlama
!biimde
cek
1
nan suyun bat'k almasna imkan vermeye
Teknedeki
dur.
'bir A x aral alalm. Bu araln membandaki kesitte hz ve de:bi v ve O
uzunluundan
Mansapta ki !kesitte ise hz ve deibi V +AV, o+ q. A x dir. Burada q, ;kretin !birim
sava'klanan delbidir. Dolaysyle lbu i'ki kesittek i momentumlar
Ksa
Membada Mu = O.V
g
Mansapta Md = (O+q.A x) (V +AV) dir-
g
Bu eitlikleri lbinbirinden kararak:
A M =O.AV+ q.Ax (V+AV)
Her ilki
taraf
Ax ile blerek :
AM =O.AV + _g__(V+AV)
'9
g.Ax
Ax
Hz: +
Ortalama
v + f AV
1
(v+-Av) olduundan:
~M= A:M.
2
Ax
At
1
1
Av)
AM= O.AV( v+-Av)+ __g_(V+AV) (v+2
g
2
g.Ax
At
1
veAM = Ay(o+ -Aa) olduundan:
2
Ax
At
1
1
V) (v+- AV)
Ay(a+_: !__Aa)= O.AV( v+-Av)+ __g_(V+A
2
. g .
2
g.Ax
2
Ax
yada:
-1
v+-llV
2
o
[Av+ q.llx (V+AV) l
lly=0
g
.
o+fAo
elde olunur.
de mesafenin sonunayet 0 1 ve V mesafenin balangcndaki deerler ve 02 ve V2
Ay= 02 (V+V2)
g (01+02)
elde olunur.
[cv2-VJ + V
C02-0;1 ]
02
kesiBu iki denklem ile te'knede'ki su profilini izmek mmkndr. Gerekten mansap
tedir.
bilinmek
O
nda
tinde (yani 2 kesitinde) 02, d2 ve V2 bellidir. Ax uzunluunun memlba
nce Ay (su se(O=02-q .Ax) memlba kesiti yan 1 'kesiti iin bilinmey enler d ve V dir.
den Ay bu
viyeleri arasndaki !kot fark) tahmin edilir. d ve V hesaplanr ve stteki denklem
den
denklem
ile
Ay
~dilen
Tahmin
r.
_lunur. Eer bu iki Ay eit kmazsa tatonman tekrarlan
olur.
1
bulunmu
hesaplanan Ay ayn lkt ta kdirde d (memlba su derinlii) doru olarak
173
pay
a)
rilmesi :
Tekne
mansabnda
'kesit
darlatrlmas
halinde
akmn
kritikte n
geeceinin
gste-
h+ V2 =H, h+ _Q:_ =H
2g
A2.2g
v 2g (H-h)
= q = h V 2g (H-h) ifadesinde .
darlanca ~
ekil
deki gibi q' dorusu Kooh Paraboln kesmez. Bu halde H sabit 'kalamaz ve zorunlu olarak artar,
yle'ki q' dorusu yeni
Koch Parabolne teet olur.
Kesit
ekil
de g1 sterildii gibi nehir rejimin de H n artmas iin kabarma, sel
rejimin de
ise alalma olur ve daralm 'kesitte a1 km kriti'k derinlikten geer.
1
b) AM = (o+AO). Ay-+
At
2
Ax
AM deeri,
vetler :
ekil
bantsnn saptanmas:
bilekesidir. ekil
;
j
P basn
kuweti = r f Z. dA = r. Z. A
P2 basn kuvveti = r f (Z + dy) dA = r (Z + dy) A
Arlk lkuweti
= y . A. dx. Sa
Srtnme kuweti = y . A . dx . S biimindedir.
AM = - y . A . dy + y A dx Sa - y A dx S
srtnme terimi ihmal edilebi lir ve
Sa. dx + Y = Y2 +Ay +Sa. dx - dy =Ay alnabilir. Bylec e:
AtM = y . A . Ay ifadesi elde olunur.
AM
- Ay
- Ay - Ay 1
.
= y . A . - = -+ y . A . - . u = O
. - O = O +-AO oldugundan :
At
At
Ax
Ax
2
AM =(o +-1-AQ) . . Ay+
olur.
At
2
Ax
w
bants saptanm
174
O.t5
'
Tabii zemin ,
A-A KEST
D_ip Savak Giri
Az
<;o/ik Boru
Derivasyon ve
Dip Savak Tneli
i/elma
Baca
Vana Odas
sov KEST
ekil
-3
Ol
75 -
plan
""!"'
...'.
..
..u,. ,
--. -- -
- - ;:'"'
-- ,..;_. _
. ; : ....
. .. ..........
..... : .... . ....
..... ,__: ....:.. ;.:~ .~..\:~
. ...._< ... :.: ....
.. . ... . ... . ... . . .
'::
...
. ...:. ....
"..: .:_::- :::. .'.: =:: .-: : : :::.:: .:_"/. :: : . . : : . ... .. .:
..... .:.........
. ......
.. .: . ..:'
..:-
Kapak'ekirde
k
- ...-:raa..
..........................
>. - .
..
.. .
. -
- - -
'? .
ekil :
176
76 -
DERVASYON VE DPSAVAK :
Derivasyon yaps, barajlarda inaat srasnda gelebilecek Os, 010 veya 02s takn de
brlerini membadan mansaba aktar:inaa yarayan ve genellikle tiel biiminde olan bir yapidr.
Derivasyon tneli daima memba ve mansap batardolar ile birlikte . ina edilir. Bylece baraj
inaatn n kuru artlarda yrtlmesi mmkn olur.
Gletlerde ise zel 1haller dsnda genellikle bir derivasyon yaps ngflmemektedir. Bunun sebebi ekonomi olduu gi;bi gletlerin, tarifinde de belirtildii gibi bir i mevs'i
yapar.
Gletlerde dipsavaklar genellikle 'ksmdan meydana gelirler.
a)
Su alma
az
b)
c)
b)
borusu :
letim _
Bu tesis glet dolgusu altnda bir boru ile geilerek mansapta vana veya k
odasna balanr. letim borusunun bir hendek kazlarak bunun iine ve salam bir zemine
oturtulmas uygundur. letim borusunun altna lbir beton yastk ile zerine de bir beton gmlek geirilmesi ve borunun tecrit edilmesi m;nn uzatlmas iin gereklidir. Boru byle bir
yere oturtulmad takdirde, boru elik dahi olsa 'ksa zamanda ryebilecei gibi dolgunun
yapaca oturmalardan (zellikle farkl oturmalardan) dolay byk gerilmelere maruz kalp
krlabilir ve szntlarla yap tehlikeye girer. Boru hendei dol gu topra ile tekrar doldurulurken normal usullere g-re toprak tabaka, tabaka konularak sktrlmaldr. Ayn ekilde
boru evresinde imtiyazl szma yollar meydana gelmemesi iin horu evresine 5 10 m. de
bir birer beton yaka konulmas tavsiye olunur.
plmaldr.
c) k veya vana odas : letim borusunun glet dol1gusunun mansap evini kestii
yerde bir k veya vana odas tertiplenir. Burada, iletim borusunun ucuna bir vana konarak
su istenildii zaman alnabilir veya istenilen miktar suyun verilmesi iin yana ayarlanabilir.
Vana ald zaman buradan 'kan su ana isale kanalna verilir.
Dipsavak boru aplarnn 'hesabnda' basnl lborula.rda uygulanan akm 'formlleri kullanlr. HursJa bir giri kaylb, :bir dirsek kaylb, iletim borusu boyunca srekli srtnme kayb
ile bir de k vanasndak ( yerel yk kaybnn gfnne alnmas lazmdr. Bu hususta ilerde
Glet 1k:;; odasnda bir vana yerine birbiriyle seri halde .bulunan iki vana 'konmas daha ~ygun grlr. nk~ bu takdirde vanalardan biri bozulup almad takdirde gleti boaltiadan dierini kullanma'k mmkn o lur. k yerine V = 3,00 m/sn !hza kadar lherhangi
bir enerji krcya i1htiya yoktur. V = 3,00 m/sn den byk hzlarda buraya bir enerji krc havuz yaplmas uygundur.
Barajlarda Derivasyon ve Dipsavak: Genel kaide olmamakla beralber, barajlarda derivasyon ile dipsava tek bir yap olarak tekil etmek eikonomi'ktir. Burada _!bu tekil tarz esas
alnacaktr. nce derivasyon yaps, sonra dipsavak yaps ett edilecektir.
Derivasyon : Akm, baraj gvdesinin membanda ina edilen bir memba batardosu ile
tnel veya 'konduvi ierisine evrilerek derivasyon yaplr. Mansap tarafnda da kuyruk suyunun, ibaraj yerine girmemesi iin mansap batardosu yaplr. Bu memlba ve mansap batardolar
amaca gre ya sonradan kaldrlr, ya da barajn bir paras olarak gvde iinde kalr~
. Gerekli bilgiler: Derivasyon
iyice incelenmes i gerekir.
gzergahn
yerletirmeden
nce
aadaki
hususlarn
a) Toporafya: Baraj yeri taban ve yama eimleri, nehir yata gzergah, yeri deime ihtimali olan yol ve demir yolu gzergahlar, difer tesisler, koordinat sistemi, sondaj
ve muayene ukurlarnn yerleri ve zellikle dolusavak, varsa pompa istasyonu ve santral binas yerleri iyice ett edilmelidir.
b) Jeoloji: Baraj yerinin detayl jeoloj'isi, enine kesitler ve sndaj neticeleri, muhtemel tnel veya konduvi gzerga1 h iin fikir verir.
c) Hidroloji : eitli dearjlarda kuyruk suyu seviyeleri, gnlk max, . takn, inaat
sresince tahmin edilen pik takn ve sresi bilinmelidir . Derivasyon esnasnda ta1kn dengelemesi yaplmak istenirse hacim - seviye grafii izilmelidir .
Bunlardan baka iklim, l hacim ve su haklar da !bilinmelidir .
Derivasyon kapasitesi:
Derivasyon . esnasnda lbazan 100 yllk takn veya katastrofol takn ge irmek gere'kelbilir. Fakat genellikle 5 - 25 yllk lbir takn derivasyon iin esas
alnabilir. Takn sresi ve nehir ak kaytlar geree uygun olmaldr.
1
Ekonomik alma: ayet batardo ilerde barajn bir paras olacak ise derivasyon
tnel apn kk tutup batardoyu yksek na etmek ekonomik olalbilir. Ama yinede tnel batardo ekonomik mukayesesi gerekir.
Derivasyon ve Dipsavak
yap ksmlar
Derivasyon ve dipsavak lbirli'kte telk bir yaptekil ettikleri iin ksmlar beraberce ett
etmek gereklidir.
Derivasyon tneli giriinden hemen sonra dipsava'k iin bir su alma az ve zgara
Bu ksm tnele bir dey aft ve deve boynu dey kurp ile !balanr. Derivasyon inaat tamamlannca tnel giri ksm bir beton tka ile kapatlr. Dey kurptan sonra
tnel
devam eder. Genelli'kle !baraj aksnn 10 -15 m. memlbanda rve tnel iinde bir vana odas tertiplenir. Buna telhlike vana odas ad verilir. Fon'ksiyonu tnel mahsabnda tamirata olanak
salamaktr. Telhlike vanasndan sonra tnel iine bir elik cebri boru denir ki dipsavak olarak alr. Bunun nemli . fonksiyonu suyun szmasna engel olmaktr. Gerelkten baraj mert
ba ksm devaml su altndadr. Oysa mansap ksmna suyun szmasr:a mutlak engel olmak
gerekir. Tersi halde baraj gvdesi mansap evi tS!hlikeye girer. te elik !boru bu tehlikeyi
nlemek iin ngrlmtr.
vardr.
Tehli'ke
vana
odasna
1-
Baraj
kretinden
dey
bir
aft
ile
2 - Mansap tnelinden. Bu halde dipsavak cebri borusu dolaysyle tnel iinde yaya
yolu iin yeteri kadar yer kalmaldr. Tersi halde mansap tneli geniletilir.
178
pahal
Baraj topuk ksmnda bir yerden tnel veya 'kondu'Vi ile. Hu zm ekli
olabilir, dolaysyle iyice ett edilmeli dir.
ve odas
elik cebri boru sonunda iletme, ayar veya kontrol vanas denilen bir vana
suyu, nakliye v.s.
yer alr. Bu vana ile mansaba sulama,_ enerji retimi, 'kullanma ve -ime
amalar iin kontrollu olarak su verilir.
3 -
Bu ayar (i
Ayar vanas basnl alan bk vanadr, ve yk kayp katsays bykt r.
kapavanas
tehlike
da
sonra
vana,
letme) vanas bozulduu zaman tamirat iin nce 'bu
vaayar
sonra
Daha
r.
tlr. Tehlike vanas basnsz alt . iin yk kayp katsays k'kt
kuru artlar elde olunur.
nas alarak mansap ksmndaki su boaltlr ve onarm iin
Ayar vana odasndan sonra bir enerji k rc tesis yer alr.
Derivasyon ksmlarn zetlers ek :
1
2
3
4
5
:-
Tnel girii
Memba tnel ksm
ksm
Tehlike vana odasnda ani genileme ve sonra ani darlama
Mansap tnel ksm
letme vaia odasnda ani genileme ve k ksm
Dipsavak:
Dipsavak ksmlarn zetlersek :
1
2
3
4
5
6
7
8
Su alma az
lzgara
Dey aft ve kurp
Tnele tedrici genileme
Memba tnel ksm
Tka betonu ile tehlike vana odasna tedrici darlama
Mansap cebri !boru ksm
Ayar vana odasna k ksm
1 2 3 -
ap
olduuna
D
. J!_
gre
;?: 5
art salanmaldr.
hzlarn
az
olduu
yak-
4 -
. 179
.3. - Cebri boru, genellikle yksek basnlar halinde uygulanr . Daiha nce belirtildi
i .
gibi bu halde szmalar ve dolaysyle mansap evinin tehlikeye dmesi nlenmi olur.
Tnel hal i : Bu hal, te rcih edilen haldir. nk salam yamalardan getii iin elversz t~smanlar olmaz. Ayrca kayadan ve kaya tnel betonu arasndan su
szma tehlikesi
olmaz.
Konduvi hali: Bu halde, bunun niform tama gl ve oyu imalara dayankl bir ze.minde yaplmas tavsiye olunur. En ufak bk tasman halinde atla1klardan basnla szan
su
evresindeki dolgudan ilerler, kendine yol aar sa , baraj tehlikeli duruma girebilir.
Konduvi
ok dikkatli kazlm , bozulmam zemin zerine oturtulmaldr. Tersi halde niform
tama
gc temini iin rk ksmlar kazlr , y~niden sktrlr veya beton dklr.
Dipsavak t ipi : Baraj yeri toporafya; jeolojik durum , dere talban ve yamalarnn ei
mi ve alvyon durumu gznne alnarak tnel veya konduvi hususunda karar verilir.
Derivasyo n tneli dearj erisi :
Serbest akm hali :
a)
V~
Vk
Vk
= _I_. R2;3. 51 12
g.
Hidrolik derinlik
Manning formlnd en
2
2
S- -nR413
-Vk
-
Dairesel boruda
->- ~ = a. D , V k2 = g . a. . D = ~ O , R413 =
y 0 413
_n 2 .~.D- n2 .C
- y.o4/3 -
0113
a.,~.y
Burada
ve C
katsaylar,
borudaki su
derinlii
bir abak
dzenlenebilir. ekil
olduuna
gre
~ orannn
fonk-
siyonudu rlar.
S/n 2 /0 1 3 =
Bu
bantya
gfe
C = f (
~)
oran
arasnda
: 77
bu aba
gsterme ktedir.
lkin tnel eimi S, Mann ing przll k katsays n ve boru ap
2
S/n /0
1 3
deeri hesaplanr.
~::::;; ~
D
~ deeri
D
eitli
D belli olduundan
membadadr. ~>~ise
.
membadadr.
ve debi hesab akmn kriti'k olduu kabul edilerek yaplrsa emniyet tarafnda kalnm
olur.
.A V O. -- V.
. .k . k -
-;
v~
g .t - \ g. a..
01 12
'
A = k . 0 2 olduundan
O =
180
.os2
katsaylar ~orannn
D
. :
fonksiyon udurlar .
.
--r---r---.r---:---r--.-----.
~-...,..---.......-----..-~~-
-- - ---
.or--"T"'"--~--r---.-.......-
LkH=t::t:J
' " LLLL_LJ_LJ~~
~
---+-+--1--1----t~
0,9 ---t--+--t-+---l-/~""~--l--t--+
0
DA RE
KE~T
-~
1 _//
""-.!//
----~r--r~-1--+~+---1,---1---'---
QS---t-~+--t---~~/V'-!--.,.;----r
il
+~+--+~+--+~.+--t~+--~--
Q7r--+~t---H~+-;--r~;--
JI
i--f--+--+--l
+--4--t0,6 ---------t//+--t--i-+-l---+-1
o.s----
-......,
I',
-------
-t-)-+~+--+~+--+~-+--+~
Q2---+~t-t--t-~T--t-~-t
IAT ~ LI KFrT
------....------..._.
--L---11----:.......--..--
OL--'--'--L--......-......-L
-o
o
uo
_ _.
uo....
s-;- / ~2 /o~
......... .
ekil
: 77 -
Daire ve
atnal
akm erileri
181
Bylece
eitli ~ oranlar
iin
myle
0~12- =
katsaylar
+ Giri
02
kayb
+ d + :hv)
bants
yard
h;, = - = - - =
1-- hv.D 4/0 2 = k2 .2g = e
2g
A2.2g
k2 .D4.2g
hv.0 4/0 2 = e ifades inde e,
myle
g orannn fonksiyonu
olup ya
hesap
ile ya da tablo
yard
a')
b')
c')
derivasyon
giriinde
zgara
var ise :
f = 0,50
f = 0,25
f = 0,10
Yuvarlatlm giri
Akm izgil erine uygun gki'
o;os 2
hv.D4/Q2
02/D4
hv
h.
Rezervuar su kotu
--
_Q__
>~halinde akm
D
mansaptadr. Bu durumda
tnel in dolu alma hali ele alnr ve dearj
erisi !basnl alma esasna gre saptan
r.
Basnl halde rezervuar su kotu :
D
+ mD + toplam
tnel
kayplar)
ifade siyle
elde
alnabilir.
1'82
k
y kurp olduu ta'kdirde ihk =kk.hv olara
Kurp kayb : Deri vasy on tne linde yata
dan alnabilir.
kurp kayb bulunur. kk katsays albak
2
g:_ olarak bulunur.
V dir. V =_Q_, hv =___
A2 .2g
5 - Tnel sonunda hz yk : hv = 2g
A
4 -
3
r.
si (rnein O= 10 m /sn) iin hesaplan
Bu yk 'kayplar toplam belli bir O. debi
si iin toplam kayp i: AH O ise :
Bu deer i: A Ho olsun. Baka bir O debi
bants vardr.
102
LA Ho = 2 +
0
LA H O
Buradan :
LA Ha . 0 2 elde olunur.
100
LA H O =
---D
mD
r------- ".o LE t
.o
~:
\ \\
'
(rr)
BLG
I OaOl"18 rM K!I'T
\'~
o.e
TArt. MllJ
HALI
1\
\""
TNIL iMtYL
~ '~
~ "'~
\~
'".,
-..._
"'"" '
'-...
'
0 .5
0.4
ieT
\~
o. T
V:OK.
\v
o .
AllAi!!NOA
... . .
-- ------ -/
"/~
,.. ......
,,,.,.
--
.. f;.:L .
Ji .
ekil
: 78 -
Basnl klarda
efekt if piezometre
ykseklii
iin .abak
183
1.0
!
0.9
1
o.a
GEN~
__,..,.. L- - ~
.0 .7
o.s
0.5
:/
/7
Q.4
0.3
0.2
/ /
l
u
L/
DARP LMA
/ -
o.
oo
.3
10
il
BYK AL AN
KK AL AN
ekil
184
: 79 -
12
'~
1~ .
~ ..
....
::~~~~
===;;:;..;. =.=:::;::...~~~---r~~~~..:::;::.::.::..:::::.=.:
- ~--::::~__:~;:
--=.,:.::;
- =,.~
--.=::
~f~O~,:;::::=.;..;...:.:...:..==::=::;;:::::=
__. _,)
__.)
.,
___,~
; ~~~~1--~~---1
~ ~~,~=--~.~
~ - --~
. ~~.~~~
,o.a...-~~~+--=-;:;-~---G~~N-.i~~~E~M~
- /
----~"'
_. ~-f-~-----1
0,7~~/
..
0.6
.,. ..
f~~as~~~- ~~~~~~~~~~
o.4L_ _l_/_j__JI~~=--==J=:========::t===t==i
DARALMM~1---
/~
'
-/ -+---+--+------+-----i
0.31-------l-+/+-~~~-+~~~--r-~~~--~~~-;
0.21--~~~-+-u.L-J.~~~+--~~~-
.,
..o.
~
BYK AP
A.P
' l<UCl<
--., ,.
.......
ekil
: 80 -
kayb aba
185
eitli
debileri
alnr.
ele
saplanr.
kayp
bulunur.
ifade siyle V
hz
he-
.
bulu nur. Atbak den m
o
1
Toplam
kayp
----
mD
Toplam kayp
+ mD
Rez. su kotu
hesab
Topl am yk
kayplar
1 -
kayb
lzga ra
+ m.D + toplam
zgara alan
2!gara alan
l2!gara
1kayb h zgara
= An
= 8.hv olara k
alnabilir.
An alnabilir).
0,70
( V br t=
~)
1
1
3 -
aft
_ (n.v)2- dr .
Mannin g form uu"nden S --R413
srtn me kayb :
4 -
aft ap D, tnel
ap
D2 olsun, ounlukla 02
dir. Bu halde
Dort =
D +D 2 hesaplanr.
Kurp sapma
as
90 dir. Kurp
yarap
olduuna
>
gre
r.
Sekil : 81 den _R_ icin kk bulunu
Dort
e genleme
asna bal
Genleme
as
kg.
20
50
0,03
0,04
0,08
0,10
0,16
0,31
0,40
0,49
0,60
0,67
0,72
10
12
15
20
25
30
40
50
60
6 -
kayb:
(~~!
dr.
forml nden sf =
nR~~3 dr.
Dikdrtgen kesitin
boyutlar b
ve h
olduuna
gre R =
imindedir.
~-bic
2 (b+ih) .
1
da dahil olma k zere vana odas hoyu L olduuna gre
187
.- -==:----:---
- ~-
- 30'
ekil : . 81 -
60 .I
90
9 -
kt = 0,02
k, = 0,07
k,
=o
kt = 0,17
Gerekten O_=C:A.
2
2gh. olduundan h. = 0
A2 . C2
1.
ka = 2 ,04
ka = 1,56 .
ka = 1,385
ka = 1,56
ka = 1,56
ka = 1,42
ka
1,11
ka = 1,04
kapa
1
1
g = C2
2
hv
------ -=--
3
3
iin Lt::.H ;o olsun. 1 m /sn iin
Btn bu kayplar toplam rnein 10 m _/sn lil< bir debi
. ...:_ Ll:::.Ho d"r.
'<"'AH
,,../..l. --102
O m3/sn icin
.
.
Ll:::.H 0
= 6.LHo
100
0 2 dir.
.
ykseklii
Ll:::.H 0 hesaplanr. F = ,v1-g D bulunur. D = Ayar vanas
O debile ri icin
. Cesitli
.
tesbit edilir. m.D hesaplanr.
ekil : 78 den F deerine tekab l eden rr deeri
eden rezervuar su seviye si
(Vana k taban kotu+m . D+.Lt::.H 0 ) ifades iyle tekabl
saptanr.
Kullanlacak
hesap tablos u:
Toplam Lt::.H 0
kayp
mD
::'..Ho+m D
Rez. su kotu
-4
Anahta r
Erisi
ve Mansap Batardosu :
Dipsavak Enerji
krc
tesisi :
de =
b g ,
v/----c52
-y
2 gh dir.
d1 b
d
H
-+ do -+ ([ L1 unur.
do
I
189
. r
co
M~b~~-5~-------------------------
. .?/.
/tz.9$
_______s.
Mansap En.
.........
?.
"
~
'J?> /'
/~
----
d3
d2
6p
---=--- ----
"
1
.Xq
3
<
Ot
ekit:
<: : c::J: :.
~-Q.
82 -
sramal
o:
J . .- -.
+
11
er
J
1...
---j
111 .
.enerji
krc
havuz karakteristikleri
!'
--G
k
kanal
1 1 1
'1
1
ILlL
Vl - d3)
~
2g
r ve x bulunur.
hesaplan
y
dan
A , B, d2. V2, d3, V3 belli olduun
2
Vo~ Froude says
dort = d+d 2 Vort= V+V veya _Q_, Fort =
ort
\(g
Aort
V
2
2
ile elde olunacak b, ilk seilen b ye eit olmaldr.
Fx
b=bo+
3 ort
. niden seilere k tatonmana devam edilir .
.,.._
Sel
+d2.
Aykr
ihalde b ye-
kapanlarnda
dipsavak :
yle bunlarSel lkapanlarnda dipsavak sadece takn kontrol yapan lbir yapdr. Dolays
da zel vanalara ihtiya yoktur.
iin hacim Sel kapanlarnda dipsavalk dearj erisi benzer biimde izilir. Rezervuar
olan
anlatlm
nce
daha
seviye grafii dzenle nir. Giri takn hidrogra fi tespit edilir ve
taknlar
esas alnr.
Takn
' -.
!~-
. Bunlarda
Sulama veya enerji retimi yapan baraj !ar ayrca takn kontrol de yaparlar
n , dipyaplrke
dipsavak, dolusavaa yardmc olur. Barajlarda dolusavak iin flood - routing
st kotu olan
savak dearj erisi de dikkate alnr. Barajlarda takn dalgasnn aktif hacim
dipsava'k dearj delbisi tesdolusavak kret seviyesi nde geldii esas alnmaktadr. Bu seviyede
(ki bu hal emniyet taraedilirse
pit olunur ve takn srasnda bu debinin sabit kaldg kabul
azaltlr ve bylece floodfndadr) giri takn hidrograf ordinatlar bu sab it debi kadar
ir. Bu suretle
routing yalnzca dolusavak iin yaplalbilir . Sel kapanlarnda da durum benzerd
erilerini birle
pratik bir yol elde olunur. Ancak hassas hesap dipsavak ve dolusavak dearj
olduu iin
kk
yannda
nkiler
-dolusava
tirerek kullanmaktr. Dipsavak dearj .debileri
pratilk yolu izlemek daima faydaldr.
191
-/
.~
' ) "'J)
_
! ) .:-
_. _.
rr7 .
,-,_
,
-1.
!)
.;,-~ 1D
" /~ ~
' :: o.'
_..,
:. .-; '
:'.
~-
.(( !
n-.
.?-.~~\ . )~)
..
~-
c. ~ -.:
> -:
o
- ') . ' ,,,. . -(
-' '
c)
s ) ,. -., /
J ( ')
',,
;'!.
.. )
:--
'"] !'.\
;
'
/j
'
"
'-'
.
, " : ,~!
,,,. / L
f ~ (
.:.,
-\
..--;_.-_'-.
,\
'\
"\
"\
\\
:~
'