Arminius Vambery

Arminius Vambery
BR SAHTE DERVN
ORTA ASYA
GEZiSi
(Bir Sahte Derviin Asya-y VustA da Seyahati)
kutuphaneci - eskikitaplarim.com
m
4
SES TAR1H4
Seyahatnameler 2
Orjinal Ad
Bir sahte derviin Asya-y Vusta'da seyahati
Ses Yaynlar
Kapak, dizgi ve idzen

Aycan Grafk
Bask
Prestij Matbaas
Kapak Basks
Orhan Ofset
Cilt
Istanbul Ciltevi
1. Bask
lstanbul, Mays 1993
ISBN 975
341- 003 - 4
Arminius Vambery
BR SAHTE DERVN
ORTA ASYA GEZS
Hazrlayan
N. Ahmet zalp
YAYINLARI
retmen Han. Kat 2 No: 218 Caalolu - stanbul

Tel: 517 86 89
indekiler
1 Vambery ve Orta Asya Gezisi

2 Sahte Dervi'in yolculuk hazrlklar
3 Tahran 'dan Gmtepe ye
4 Trkmenler hakknda baz bilgiler
5 Gmtepe ve Etrek
6 Etrek'ten Hiyve'ye l yolu
7 Harezm 'den Hiyve 'ye
8 Hiyve'den Buhara'ya
9 Buhara
10 Semerkant
12 Herat 'tan Tahran'a
7
17
29
47
61
87
105
131
149
169
205
Vamberyve
Orta Asya Gezisi
Siyonizmin nl lideri Theodor Herzl, kendisiyle grtkten

sonra, gnlne unlar yazar: "Yetmi yan akn bu topal
Macar Musevisinin ahsnda dnyann en ilgin insanlarndan
birini tandm. Kendisinin Trk m, yoksa ngiliz mi olduuna
bir trl karar veremeyen bu insan, Almanca kitap yazmakta,
oniki dili ayn akclkta konumaktadr; aynca ikisine ruhban
olarak baland be din deitirdiini iddia etmektedir. Bana
ark'n binbir muammasn ve Padiah'la olan ilikisini anlatt.
Bana tmyle gvenerek kendisinin Trkiye'nin ve ngilte
re'nin gizli ajan olduunu syledi. Musevilere dman olan bir
toplumda ektii skntlar anlatarak Macaristan'daki retim
yeliinin gstermelik olduundan szetti."<>
Herzl'in deyimiyle bu "dnyann en ilgin insanlarndan biri
nin kiiliini oluturan daha baka nitelikleri de var: 33 dereceli
masonluk, siyonizmin sadk hizmetkarl, sahte dervilik, gez(*)
R. Patai, The Complete Diaries of Theodor Herzl, Londra, 1960, c,m,

s.960-3. Nakleden Mim Kemal ke, Saraydaki Casus, stanbul, 1991,
s.215.
Bir Sahte Derviin Orta Asya Gezisi
ginlik, kaiflik, Trk-Macar soy birlii savunuculuu, Trk

hayranl ve dostluu, Jn Trklerin akl hocal, devletler
aras arabuluculuk... Btn bu nitelikleri kendinde toplayan ki
i, yazarmz Vambery'den bakas deildir.
Gerekten de dnyann en ilgin kiiliklerinden birisi olan
Vambery 183 1 ylnda, bugn ekoslovakya snrlar iinde
kalan Bun Szerdahely kasabasnda, yoksul bir Yahudi ailesinin
ocuu olarak dodu. Babasn hi tanyamadan kaybetti. An
nesi, kendisinin sonradan "geimi kolay, iyi kalpli" bir insan
olarak tantt Fleischman adl birisiyle evlendi.
Dzensiz biimde sren renim hayat alk ve sefalet iinde
geti. Sk sk brakmak zorunda kald Hristiyan okullarnda
okurken bir yandan da almak zorunda kalyordu. Ama daha
kts, Hristiyanlarca Musevilii yznden aalanrken,
Musevilerce de dlanmasyd. Ne ki, tm olumsuzluklara kar
n akl almaz zekas ve filolojik yetenei kendini gstennekte
gecikmedi. Sekiz yanda Almanca ve Macarca'nn yansra b
ranice'yi de okuyup yazmay renmi, tm Tevrat' ezberle
miti. Onbir yandan sonra hayatn zel retmenlik yaparak
kazanmay balad. Bu arada, bildii dillere Trke de eklen
miti. niversite yllarnda Trkeyi daha da ilerletti.
Yirmiyedi yana kadar Macaristan'n eitli kentlerini dolaa
rak serseri bir hayat srdren Vambery, nl doubilimci Ham
mer'in nerisi zerine, hayatnda bir dnm noktas oluturan
kararn vererek stanbul'a gitti
(1857).
Bir sre, hayatn ka
zanmak umuduyla yabanclarn yaad evrelerde zaman l

drd. Ama ok gemeden Mslman halk arasna karmann
kendisi iin daha yararl olduunu anlad. Ksa bir zamanda da
paa konuklarnn aranlan retmenlerinden birisi .durumuna
geldi.
Ama yldz, dnemin nde gelen devlet adamlarndan Hseyin
Daim Paa'nn konana yerletikten sonra parlad. Bu Paa,
8
Vambery ve Orta Asya Gezisi
kendisine Reid Efendi adn verdi. Akasndan, eitli nazrlk

larda bulunan Sadk Rfat Paa'nn konana geti. Bu konak
larda Osmanl aristokrasisinin hayat biimini, gelenek ve gre
neklerini renerek "tipik bir Tk centilmeni" oldu. n sara
ya kadar yayld. Abdulhamid'in kz kardei Fatma Sultan'a
Franszca dersleri verdi. Bu srada, zaman zaman derselerine
katlan, sonradan yakn bir iliki iine girecei Abdulhamid'le
de tant. Bata Mithat Paa olmak zere, ileride nemli grev
ler stlenecek birok kiiye de retmenlik etti. Bu arada kendi
sine Hariciye Nezareti 'nde tercmanlk grevi verildi.
Vambery, rahata ve bollua kavumutu ama, iindeki ren
me atei snmek bilmiyordu. Bo zamanlarn ya bir ktpha
nede aratrmalar yaparak ya da medreselerde drs izleyerek
deerlendiriyordu. Bu almalaryla bir yandan Arapa ve
Farsa'y, dier yandan eitli slam bilimlerini reniyordu.
Bu arada bilimsel almalar da elden brakmyor, kk bir
Almanca-Trke szlk hazrlayp yaymlyor, Abuka Lgat
olarak bilinen aatayaca-Osmanlca szl Macarca'ya e
viriyordu. te yandan da hem Macar Bilimler Akademisi'ne,
hem de Bat 'nn nde gelen gazetelerine muhabirlik yapyor;
yaz ve yorumlaryla kendisine uluslararas bir yer ediniyordu.
Drt yl sren bu ilk stanbul hayat, Vambery'nin kafasnda
nemli bir dncenin yerlemesine neden oldu. Orta Asya'dan
gelen haclarla grmelerinin uyandrd bu dnce, bir Orta
Asya gezisine karak Macar dilinin kklerini aratrmakt. O
dnem iin son derece tehlikeli
olan bu dnce. giderek
Vambery'nin balca amac haline gelecek. gerekletirme yol

larn aratrmaya balayacakt. Bu nedenle stanbul' dan ayrla
rak Budapete'ye geldi ( 1862). Burada, .Bilimler Akademi
si'nde Trkiye hakknda bir konferans verdi. Sonra, akademi
bakanna dncesini aarak desteini kazand. Kurumdan al
d mali destekle yeniden stanbul'a dnd.
9
Bu ikinci stanbul yolculuu, Vambery'yi, bir dervi klnda

Orta Asya ilerine kadar gtrecekti. Vambery'ye byk n
. salayan, kendisine "Orta Asya Kaifi" nvann kazandracak
olan bu yolculuk, elinizdeki kitabn konusunu oluturuyor. Bir
yl akn bir sreyi iine alan Orta Asya gezisinin arkasndan,
stanbul'da sadece birka saat kalan Vambery, soluu Buda
pete 'de ald. Akademi bakannn itiraflarina karn, bulgular
bilim evrelerince ciddiye alnmad. Bunun zerine, yolculuu
ncesinde, Tahran'daki temsilcileri araclyla balant kurdu
u ngiltere'ye gitti.
ngiltere'de byk bir ilgiyle karland Vambery. Orta As
ya'ya ilikin notlarn Corafya Kurumu'na verdi. Gzlem ve
izlenimleini yazlaryla, konferanslaryla bilim evrelerine ve
kamuoyuna anlatt. Fakat bir sre sonra buradaki hayat tarzn
dan sklmaya balad. Herkesin maddi kar peinde koup dur
masndan nefret ediyordu. Burada, Dou dnyasndaki doal
ve itenlikli hayatn zlemini ekmeye balad. Sonunda, iki
dnya arasnda kpr olarak kabul ettii lkesine dnmeye ka
rar verdi.
Budapete'de yapaca en uygun i, niversitede bir grev al
mak olacakt. niversitede bir Dou dilleri krss amak ze
re bavurdu. Bavurusu, akademik kariyeri olmamas, zellikle
de Yahudi oluu gibi nedenlerle olumlu kanlanmad. Ama s
rarl abalan sonunda isteine kavutu. Bylece Vambery'nin
en verimli yllan balad. Orta Asya zerine yazd inceleme
ler Macaristan, Trkiye, ngiltere, Fransa ve Almanya' da ya
ymland. Avrupa'nn yksek trajl gazete ve dergilerinde siya
sal makaleler yazd, nemli merkezlerde konferanslar verdi. En
nemlisi, aatayca Dil ncelemeleri, Uygur Dil Antlar ve
Kutadgu Bi. Trke ve Tatarcann Etimolojik Szl gibi
kitaplarnn da iinde bulunduu bilimsel eserlerini kaleme al
d.
10
Ksa bir srede kendisini tn dnyaya bir numaral Orta Dou

ve Asya uzman olarak kabul ettiren Vambery'nin eserlerinde,
siyasal makalelerinde ve konferanslarnda bu blgeler arlkl
bir yer tutuyordu. zellikle makale ve konumalarnda Rus
ya 'nn Orta Asya'ya ynelik yaylmac politikalarna iddetle
kar kyor, ngiltere'nin bu blgede adalatnnac bir g
rev stlenmesi gerektiini savunuyordu. Dikkati eken dier
bir yn de Trldere duyduu hayranlk ve ballkt. Vambery,
dnya kamuoyu nnde, ftiraya uram bir ulus" olarak nite
ledii Trklerin hak ve karlarnn savunuculuunu yapyor
du. Bu yn, il. Abdlhamid'in dikkatini ekmekte gecikmedi.
Yabanclara kar ok temkinli davranan, elileri bile binbir
glkle kabul eden Sultan, grmek zere Vambery'yi stan
bul'a davet ederek Yldz Saray'nda arlad ( 1880). Bylece
uzun sreli yakn bir ilikinin temelleri atld.
Bata Msr'n igali olmak zere ortaya kan birok sorun ne
deniyle Osmanllarla geleneksel ilikileri bozulma noktasna
gelen ngilizler, resmi grevlilerinin stesinden gelememesi
zerine, sorunlarn zmlenmesinde arabuluculuk yapacak,
uzlama imkanlarn aratracak, Sultan'n gerek dnce ve
politikas hakknda bilgi edinecek sivil bir adama ihtiya duy
dular. Abdulhamid'in gvenini kazanm tek yabanc olan
Vambery'den daha uygun birisi bulunamazd. Kendisine teklif
edilen bu grevi Vambery, Trk-ngiliz dostluunun tehlikeli
boyutlara ulaan Rus yaylmaclna set ekecei dncesiy
le kabul etti ( 1883). Bu kabulle birlikte Vambery'nin ngilizler
hesabna casusluk ya da uluslararas arabuluculuk dnemi ba
lad.
Vambery, stanbul'a giderek Abdulhamid'le.grt. Edindii
bilgileri iki rapor halinde ngilizlere bildirdi. Bir sre sonra da
Abdulhamid tarafndan ikinci kez stanbul'a davet edildi. Ab
dulhamid, grnte, Trkiye ktphanelerinde aratnna yap-
11
mas iin aryordu, ama asl amac Vambery'yi kendi adna

ngilizlerle iliki kurmaya raz etmekti. Byle bir greve dn
den hazr olan Vambery, Abdulhamid'le grtkten sonra n
gilizlere mektup yazmaya balad. Ama daha ikinci mektubu,
ngilizlerce Vambery'nin sultan tarafndan satn alnd bi
imde yorumland. Ama yine de srdrdler yazmay. Ne ki,
Vambery'pin on yl aan bir sre boyunca gsterdii abaya
karn ngilizler, geleneksel politikalarndan vazgeip Rusya
ile birlikte Trkiye'yi paylama stratejisini benimsediler. Bu
politika deiikliini iddetle protesto eden V ambery, daha
sonra ngilizlerin Abdulhamid'le grmesiyolundaki istekle
rini reddetti.
VambCry, ngiltere ile Osmanl Devletini uzlatrma abalarn
srdrrken, ikinci bir grev daha stlendi. Bu yeni grev, Ab
dulhamid'i Yahudilerin Filistin'de toplanarak kendi devletleri
ni kurmalarna izin vermeye ikna etmekti. Yahudilii nedeniyle
dlanmann acsyla byyen Vambery, Theodor Herzl'in yar
dn istei zerine (16 Haziran 1890) bu konuda elinden geleni
yapacana sz verdi. Vambery, Herzl'in nerisini Abdulha
mid'e gtrd, bir yl sonra da, dorudan grmelerini salad.
Herzl, Filistin karlnda tn Osmanl d'borlann konsoli
de etmeyi ngryordu. Bu neriyi reddeden Abdulhamid, s
ren pazarlklar sonunda, Yahudi gmenlere kaplar amay,
Osmanl uyruuna girmeleri artyla bunlara, Filistin dnda
istedikleri her yerde kolonizasyon izni vermeyi, buna karlk
Yahudilerin Osmanli borlarn konsolide etnelerini, varolan
ve bulunacak olan tm madenlerin iletilnesini stlennelerini
nerdiyse de Herzl buna yanamad. Vambery'nin bu konudaki
abalan da sonusuz kald.
Vambery, Abdulhamid'le ilikilerini srdrrken, Jn Trkler
le grmekten de ekinmedi. Pete' deki evi Jn Trklerce sk
sk ziyaret edildi. Vambery, bu idealist ama gen ve deneyimsiz
12
insanlara slam ve batllama zerine dersler, Trkiye'de par

lamentarizmi yeniden oluturabilmeleri iin tler veriyordu.
Abdulhamid bu ilikiden habersiz deildi, "sen de onlardansn"
diye sitem ediyordu. Ama Vambery'nin dostluu kiisel deil
di. O daha ok Trk ulusunun dostu sayyordu kendisini ve her
durumda bu ulusa hizmet etmeyi bor kabul ediyordu. Bir g
rmelerinde, "Dn hi idim, bugn ilmim var, hretim var ..."
diyecektir Tunal Hilmi'ye ve yle srdrecektir szlerini:
"Hep Trkler sayesinde. Ben bu nimete mazhariyetten mte
vellid hatrat hi unutmam. Trkler iin dnmekten, Trkler
iin almaktan geri durmam."<">
Gerekten de Vambery, mrnn sonuna kadar bu sznn eri
olmu, dnya tasnndaki yazlaryla Trklerin hak ve karla
rn korumaya alm, Trk aydnlaryla yapt grmeler
de, verdii konferanslarda Trk dnyasnn iyilii iin dorulu
una inand gr ve dncelerini aklayarak, onlara biri
kimlerini aktararak yol gstermeye almtr. rnein srf bu.
amala stanbul'a gelerek konferans verir, Trk aydnlara s
rekli bilgi, belge ve ders notlar gnderir.
14 Eyll 1913 tarihinde ldnde, belleklerde "Trk dostu"

olarak derin bir iz brakt. Ahmet Hikmet Mftolu onu, "Trk
aleminin mmtaz ve esiz bilgini aziz stad" olarak anar. Cemal
Kutay ise, onun Orta Asya'dan "ateli bir Trk" olarak dn
dn ne srer.< ..> Hakknda, Saraydaki Casus adl bir mo
nografi yaymlayan Prof. Dr. Mim Kemal ke de unlar syl
yor: "Bizim iin ise Vambery'nin ayn bir yeri vardr. O aratr
malanya dikkatimizi Orta Asya'ya ekerek, tarihimizi milattan
en az ikibin yl ncesine dein uzatm, milli kltrmzn
vazgeilmez bir boyutunun kazandrlmasna nemli katklarda
(*) Tunal Hilmi, Pete' de Reid Efendi ile, Kahire, 1317. Nakleden Mim
Kemal ke, Saraydaki Casus, stanbul, 1991, s.254-5.
(**) bkz. Cemal Kutay,Sahte Dervi. stanbul, 1970, s.5-6, 82 ve 100.
13
bulunmutur. Aynca, bu balamda Vambery Oryantaliz

mi 'ndeki vurgulama farkn da kaydetmek isteriz. Srf Bat
normlarna uymuyor diye Trk almalarna kmseyici bir
gzlkle bakmay bir yntem alkanl haline getiren baz pe
in hkml yabanc doubilimcilere Kyasla Vamrery, her za
man Avrupa karsnda Trk uygarlnn stnln savun
mu gerek bir ilim adam ve Trk dostu olarak hatrlanmal
dr.<>
19. yzyln ikinci yarsna gelindii, Orta Asya hfila bilinmez

liini koruyordu. Bilinmezliin karanlna gml bu gizemli
ve koklu lkeyi kefetme giriimleri tam bir baarszlkla so
nulanmt. Bu gizi zmeye alan batl gezginler ya ld
rlm ya da kle olarak satlmt. Kendi halkndan birisinin
bile tek bana uzun bir yolculua kamad bu lkeyi bir ya
bancnn, hele hele bir batlnn gezip dolamas imkanszd.
Gerekletirdii geziyle VambCry, bu imkansz baard. Geri
dervi kimliine brnmt ve elinde bir Osmanl pasaportu
tayordu. Ama yine de onun baars geni n aratrmalarn
dan, zekasndan, bilgi ve beceresinden kaynaklanyordu. n
k blgede tilin Mslmanlarn halifesi olarak kabul edilen Os
manl Sultannn, kendi istekleri zerine, Buhara'ya gnderdii
askeri retmenler bile gvenlik iinde olamamlar, ilerinden
yalnz birisi kamay baararak hayatn kurtarabilmiti.
Vambery, gezisine uzun bir hazrlktan sonra Tahran'dan ba
lad. 28 Mart 1863 tarihinde kt yolculuu tam bir ylda ta
mamlad. Gezisi srasnda hanlk merkezleri olan Hiyve, Buhara ve Semerkant'a urad. Semerkant'tan Herat'a, oradan da
(*) Mim Kemal ke, Saraydaki Casus, s.273.
14
Tahran'a geerek yolculuunu tamamlad. Bu uzun ve tehlikeli

gezisi boyunca daha birok yerleim alann grmek, incele
mek; hfila gebe halinde yaayan topluluklar tanmak imkan
buldu.
Vambery, gezisi srasnda, grd yerler, tand topluluklar
hakknda, tm kasaba ve kentlerin fiziki, askeri ve etnik yapla
rndan halklarnn ekonomik ve k ltrel zelliklerine, gelenek
ve greneklerinden saylarna, birbirleriyle ilikilerine varnca
ya kadar son derece geni ve kapsaml bilgiler toplad.
lkesine
dnnce, zaman zaman Macarca olarak, ama Arap alfabesiyle
tuttuu notlar belleindeki bilgilerle btnletirerek "Bir Sah

te Dervin Orta Asya Gezisi"ni oluturdu.
Vambery'nin toplad bilgiler tm batl lkeler, zellikle de
Ruslar ve ngilizler iin byk nem tayordu. Ruslar, bu bl
geyi istila planlan iindeydi. Hindistan'a yerleen ngilizler ise,
buray da nfuz alanlan iine almak istiyorlard. Geziyi tamam
layp Tahran'a dnnce, Rus bykelisi Von Giers, "Rus
ya'da parlak bir gelecek" karlnda bu bilgileri Vambery'den
almak istedi. Ama o, Ruslara duyduu dmanlk nedeniyle bu
grevi geri evirdi.
lkesinde de bekledii ilgiyi gremeyen Vambery, ngilte
re'ye giderek tm notlarn ngiliz Corafya Kurumuna (Royal
Geographical Society) teslim etti. Bir Sahte Derviin Orta Asya
Gezisi'ni de burada yaymlatt (Travels in Central Asia, Lond
ra, 1864). Eser daha sonra Fransa'da (Voyages d'un Faux Der
viche dans l' Asia Centrale, Patis, 1865), Macaristan'da (Ko
zep-Azsiai Utazas, Pete 1865), Almanya'da (Reise in Mittela
sien, Leipzig 1865), talya'da (Viaggi di un falso dervish
nell' Asia Centrale, Milano, 1865) ve nihayet Trkiye'de (Bir
Sahte Derviin Asya-y Vustada Seyahati, stanbul, 1295/
1878) yaymland.
15
Sovyetler Birlii 'nin dalmasndan sonra Orta Asya,

Vambery'nin gezip dolat zamankine benzer bur duruma
geldi. Vambery, blgenin nemini, Rusya ile balantl olarak
yle aklyordu: "Ruslar, yarnki kudretlerini Orta Asya'dan
alacaklardr. nk Avrupa ktasndan byk, onbir milyon ki
lametrekare olan bu tarihi diyarda tabiat cmert ve sonsuz dere
cede zengindir. Her trl maden vardr. Yeralt su kaynaklan
bugn steplemi gzken geni sahalar en verimli topraklar
haline sokabilir. pek yolu eklen kapanmtr: Dnyaya hakim
olacak bir devlet, insanln zerinden akp gittii temel yollar
dan mstani kalamaz. Ruslar, rejimleri ne olursa olsun, Trk
anavatann elden karmamak iin icabnda hatra gelebilecek
btn entrikalara bavuracaklar, eklen sulhsever olacaklar,
gerektii zaman rklarnn ve idare tarzlarnn kendilerine en
uygun ekli olan zulm ve istibdad btn dehetiyle tatbik ede
cekler, bu geni ktay smrmeye devam edeceklerdir. Bunda
da pheniz olmasn ki, muvaffak olacaklardr. Zamann tekni
ini, Avrupa karasndaki topraklarndan daha byk dikkatle
buraya sokacaklar, bakir kymetleri ileyeceklerdir. Bu yol ve
tarz onlarn cihan devleti olabilmeleri iin tercih etmeye mec
bur olduklar yoldur. Dnyaya hakim olmak iddialarn ve ihti
raslarn baka trl devam ettiremezler."(*)
Bugnde, birok devlet, ayn nedenlerle, Orta Asya ile ilgili he
saplar yapyor. Szn ksas, Orta Asya hala nemini koruyor.
zellikle bizim iin bilinmezliini de. Bir Sahte Derviin Orta
Asya Gezisi, biz bu bilinmeyen lkede adm adm dolatracak,
btn srlarn nmze serecektir.
N. Ahmet zalp
(*) Cemal Kutay, Sahte Dervi, s.83.

16
Sahte derviin
yolculuk hazrl
Tebriz ile Tahran aras onbe gn eker. Ama biraz hzl gidile
bilmesi durumunda, szkonusu mesafe on gnde alabilir.
ran'da yolculuk Haziran aynda yaplyorsa, iddetli scak y
znden, konak yerlerinde gereinden fazla mola vermek, din
lenmek gerektiinden ve o gnlerde bir l grnm alan o
rak sahralarda, ar ykl katrlarla aheste aheste yol alma zo
runluluundan, yolculuun glk ve yorgunluundan bitab
dmemek mmkn deildir.
Bu aklama gz nne alnrsa, Miladi binsekizyzaltmiki
(1862) yl Haziran aynn onnc gn, ran bakentine yak
latm srada, ne denli ac verici bir durumda oluuma hayret

edilmez sanyorum. O gn, Tahran'dan yaklak iki ngiliz mili
u:klkta akan bir nnak kenarnda konaklayarak hayvanlar
mz sulamaya baladk. Bu mola, uykuda bulunan yol arkada
larm uyandrmt. Hepsi uyumu olan gzlerini ovalayarak
aylmaya alyorlar, bir yandan da Tahran kentinin kuzey-do
u ynne dtn bildiriyor, iaret ediyorlard.
17
Gerekten de, szkonusu yne bakld zaman, semaya doru

u zanan mavi sisten olumu bir stun ve onun iinde yer yer g
ne klarnn yansmasyla ldayan kimi kubbeler grlyor
du. Kente yaklatka mavi sis yava yava yok olmaya balad.
Sonunda, halk arasnda Daru'l-Hilafe (Hilafet Merkezi) nva
nyla anlan ran'n bakentini grmek nasip oldu.
Girdiimiz kapnn ad Bab- Nev (Yeni Kap) idi. Sadan sol
dan karma kark bir ekilde gelip geen, yrli ve yabanc mal
larla dolu balyalarla arpa ve s aman ykl deve, katr ve eekle
rin arasndan yol ap geebilmek iin karlatm engel ve
glkler, uzun zaman belleimden kmayacaktr. Bu durum,
k entin kapsn bir ara iyice kapatt iin, bacaklarm eein
stne alp ben de arkadalarm gibi "yol an" ya da "savulun"
anlamna "haberdar" diye evreye bara ara, kente glkle
girebildim. Hamd olsun, hibir kazaya uramadan, pazar bo
yunca ilerleyerek Devlet-i Aliye (Osmanl) sefarethanesini bul
dum. Kazaya uramadm iin krediyorum; nk, kente
girdiimiz srada karlatmz izdihamda yol aabilmek iin
pek ok sopa ve deynek muhabbeti olmu, hatta bir hayli de kl
oynamt.
Pete Akademisi tarafndan kimi bilimsel aratrmalar yapmak
la grevlendirilmi olan Macaristan Krall uyruundan bir
gezginin Trk sefarethanesinde ne ii olabilir?
Miladn binsekizyzotuziki (1832) ylnda, Tuna nehrinin en
byk adalarndan biri zerinde bulunan, Macaristan'n Duna
szerdahely<*> adl kk bir kentinde dodum. ocukluk ylla
rmdan beri, yaratln gerei, yabanc dil renimine ilgi du
yuyordum. Bu nedenle, bir dilin dier bir dil zerindeki etkileri
ni, zellikle ana dilimin.kaynak ve kkenini aratrma ve incele
me arzusu gnlme yer etmiti. Macarcann Altay dillerinden
(*) Bugnk Dunjaska Streda, ekoslovakya.
18
Sahte Derviin Yolculuk Hazrl
ayrlan bir dil olduunda szbirlii edilmise de, Tatar ve Finoa

kollarndan hangisine mensup olduu hakknda henz bir karar
verilememiti; kimi zaman birine, kimi zaman da dierine ba
lanyordu.
Dilimizin kkeni hakkndaki bu gr ayrln gidermenin
ancak Trk ve Tatar dillerinin renilmesine bal olduunu
anladm. Bu nedenle birka yl stanbul'da kalp sk sk okullara
ve ktphanelere devam ecterek dil ve din bilimlerinde bilginler
dzeyine ulatm. Ne ki, amacm konusunda henz doru bir fi
kir edinemediimden, dil aratrmalarm daha ileri gtrmek
iin Orta Asya'ya bir gezi yapmaya ve bu geziyi bir Trk, daha
dorusu stanbullu bir efendi nitelik ve giyiminde yapmaya ka
rar verdim. stanbul'da uzun sre oturuum, Trklerle i ie ya
aym ve onlar yakndan tanym nedeniyle bu ulusun dil ve
gelenekleriyle elde ettiim yaknlk, bu dncemin gerekle
mesini temin ederdi.
te Tahran'da Bab- Ali sefarethanesinde kendimi, kendi
evimde gibi saymn nedeni budur. Safaretten Sefir Haydar
Efendi 'nin, Tahran'dan sekiz mil mesafede bulunan Cirez adl
yazlna tandn rendiim iin, hemen oraya gittim.
Yazla vardmda yemek iin sofraya oturulmak zereydi.
Gerek Sefir Hazretleri ve gerek maiyetindeki memurlar tarafn
dan gzel biimde karlanarak sofraya oturdum. Yemek sra
snda srekli sohbet edildi. Bir ara sz stanbul Boazii 'nin
gzelliine geldi. Tahran'da Trk memurlarna ho grnmek
iin stanbul'un gzelliinden, Padiah'n g ve grkeminden
sz etmek gerekir. nk Tahran'n artlar iinde, hatrlanp
anldka stanbul'un doal gzellikleri bir kat daha artar. Bun
ca.airin vglerine konu olmu ran lkesi, gerekte rktc
bir ldr. Buna karlk Trkiye adeta bir cennet gibidir. An
cak ran halknda gzlemlediim zihin berrakl, kavrama g
c ve zerafet Osmanllarda az bulunur. Buna karlk TrklerdeJ <;
ki doruluk ve ahlak, itenlik ve kalb temizlii rakipleri olan

ranllarda yoktur.
ranllar iirsel yaratl ve dnceleri, ok eski zamanlardan
kalna uygarlklar nedeniyle Trklerin nnde bulunduklarn
ileri srerler. Ama yabanc uluslarn bilgin ve sanatlarnn
yaptklar yararl keiflerden yararlanmay istemeye, Avrupa
dillerini renmeye, szn ksas, onlarla her trl ilikiyi gn
den gne artrmaya ynelik aba ve almalar, herhalde kendi
lerinin ran halkna olan stnlklerini kantlamaktadr.
Avrupa' dan hareket etmeden nce, gazetelerde, Afgan H
kmdar Dost Muhammed Han'n, Herat Sultan olan damad
Ahmet Han ile savamakta olduunu grmtm. nk Ah
met Han, kayn pederine olan balln terkederek ran a
h 'nn himayesi altna girni. Bu haber bana abartl grnd
nden, on gn kadar dinlendikten soma Mehed ve Herat ta
raflarna yapmay kararlatrdm geziyi, byle nemsiz ne
denler yznden ertelememeyi dndm. Ama ihtiyat gerei
iin gereini renmek gerekiyordu. Aratrnca, tm gei
yollarnn tamamen kapal olduunu, sava blgesinden ker
vanlarn, zellikle hibir yolcunun gemeye cesaret edemedii
ni rendim. Bu nedenle, bu kararmdan vazgetim. Yln bu
mevsiminde kuzey yoluyla Buhara'ya gitme konusuna gelince,
bu seenek, k mevsiminde kendini Orta Asya llerinde tehli
kelere ve lme atmak demek olacandan, aresiz, amacm
gerekletimeyi gelecek ilk bahara ertelemek zorunda kaldm.
Ancak 1Ju arada zamanm bo geirmemek i. ranllari eski
uygarlklarndan kalan eserleri grmek zere Isfahan ve iraz'a
gittim. Binsekizyzaltm (1863) yl Haziran iinde oradan
Tahran'a dnnce, doruca Deylet-i Aliye Sefarethanesine ine

rek yerletim. Burada hemen her gn, mutad yardmlar almak
zere gelen Tatar haclaryla gryordum. Bunlar Ehl-i Sn
net, ranllar ii olduklarndan, kendilerinden en kk bir yar-
20
dm bile esirgiyorlard. Trklerin yardm etmesi de mezheple

rinin bir olmasndan ileri geliyordu.
Bu pejmrde giysiler iindeki Tatarlardan birisinin odama gel
mesine ok memnun oluyordum. nk kendilerinden yurtlar
na ilikin doru malumat almakla kalmyor, aratrmay ama
ladm dil hakknda da birok ey reniyordum. Onlar ise be
nim amacm bilmediklerinden, kendileriyle grme ve ko
numaya gsterdiim ilgi ve istei bir, art niyete balamyor,
hasbi olduunu sanyor ve bu nedenle benim byle alak gnl
l oluuma, ilgi gsteriime doal olarak :emnun oluyor, hay
ret ediyorlard.
Az bir zaman iinde Sultan'n elisi Haydar Efendi'nin cmert
lii ve misafiri olan Reid Efendi 'nin -ben bu adla tannm
tm- yoksullara, devrilere adeta bir karde gibi davrand ha
clarn kaldklar kervansaraylarda yayld. Hatta benim devri
olduuma, ama tannmamak iin klk deitinni olduuma
inanmaya baladlar. Bu haber yaylp halk arasnda bir tevatr
haline gelince, Tahran'dan geen tm haclar Sefir'den nce
beni ziyaret etmeye baladlar. Kald ki, herhangi bir hacnn,
benim araclm olmadan, istedii zaman Sefr'i grmesi pek
kolay birey deildi. Benim araclmla hem mutad kk yar
dmlarm alyorlar, hem de dier isteklerini kabul ettiriyorlard
ki, gerekte, bu isteklerinin hi birisi kabul edilemeyecek l
de birey deildi.
Martn yirminci gn sabahleyin, bu haclardan drt kii yan
ma gelerek, kendilerince gerek halife olan Sultan'n sefiri ile
birlikte grmemizi rica ettiler. Meer Hemedan'daki ran
memurlarndan ikayet edeceklenni. nk Mekke'den dn
dklerinde kendilerinden baz haksz vergiler alnyormu.
Szkonusu vergi, bir zamanlar ran ah tarafndan srf
Snnilere mahsus olmak zere fuzuli olarak konulmu. Bu ha21
clar Sefir'den para falan istemiyorlard; kendileri adna kiisel

bir istekleri de yoktu. Amalar bundan byle kutsal mekanlar
ziyaret iin gelecek olan Snnilere iller tarafndan bask yapl
mamas konusundan oluuyordu. Dou halkndan olan bu
adamlarn bylesine hasbi ve kiisel karlardan uz.ak bir istekte
bulunmalar, bana olaanst bir durum olarak grnd. Bu
nun zerine konuklarmn yzlerine biraz daha dikkatle bakma
ya baladm. O zaman, ok kaba grnen d grnlerine ve
yoksul giysilerine karn, kendilerinde nedenini bilemediim
doal bir soyluluk hissettim. Bu nedenle de bu insanlara kalbi
bir yaknlk duydum.
Konuklarmla konumalarmz srasnda, ilerinde sze en ok
karan, in Buharas, yani Kakar halkndan bir hacyd. Bu
adamn para para olmu giysileri, terzi dkkanndan yakn bir
z amanda km yeil bir cbbe ile rtlyordu. Banda byk
bir sark vard. Arkadalarnn da itiraf ettikleri gibi, gzlerin
den fkran zeka klan, ilerinde en zeki ve uyank olduunu
gsteriyordu. Kakar snrlar iinde bulunan Aksu adl kentin
valisinin imamyd ve iki kez hacca gitmiti.
Bunlarn kervan yirmi drt hacdan oluuyordu. lerinde ileri
gelenleri bu drt hac idi. Anlattklarna gre kervan arkadalar
iinde yal-gen, varlkl-yoksul her snftan insan vard. Ki
mileri yumuak huyluluk ve merhamet; kimileri de bilgi ve ma
rifet nitelikleriyle donanmt. Tm de Hokand ve Kakar hal
kndand. lerinde "Buharal bir ylan" olmadndan, birbirle
riyle ok iyi anlayorlard.
Haclarn anlattklar beni artmad. nk Tatarlarla zbek
lerin Orta Asya'da Tacik ve Acem kkenli kadim ahaliye d
manlklarnn kkl olduunu oktan beri biliyordum. Bu
adamlarla bir saat boyunca konutuktan sonra, durum ve szle
rinden saflk ve riyaszlktan baka birey hissetmediim iin,
yzlerinin ve grnlerindeki garipliin gsterdii gibi ya22
banc bir ulustan olmalarn, uzun ve zor yolculuklar nedeniyle

giysilerinin ypranm bulunmasn, szn ksas, tm d gr
nlerinin menfuriyetini gz nne alarak kendi kendime, "Or
ta Asya'da yolculuk etmek zere bu adamlar arkada edinmek
mmkn deil midir?" diye sormaya baladm. nk bunlar
oralarn yerlisi olduklarndan, benim iin en uygun klavuz ola
bilirlerdi. Sefr'in tankl zerine de benim devri olduuma
iyice inanmlard. Bu adamlarn Buhara'da tandklar, iliki
leri oktu. Bu durum benim amdan nemli bir' avantajd. n
k, benden nceki Avrupal gezginlerin uradklar bela ve fe

laketi dndke, Buhara 'da bir sre kalmann benim iin ne
denli vahim tehlikelere neden olabileceini kestirebiliyordum.
Ama, bunlar arkada edinmem durumunda tehlike azalaca
iin, tereddte gerek kalmadndan, birlikte yolculuk etmeye
karar verdim. Ancak bu yolculuu hangi dnce ve amalarla
yapmak istediimin sorulaca akt. nk, Dou halkndan
hi kimse, bir efendinin, srf bilimsel amalar iin, uzak lkele
re, zorluk ve tehlikeleri aikar olan bir yolculuk yapacana ihti
mal vermez ve bu nedenle de trl phelere derlerdi.
te bu dnceler nedeniyle, byle mutaassb Mslmanlara,
inanlarna aykr sz sylemek ve dnceler aklamak yersiz
olacandan, baka bir ortamda yaplmasn uygun bulmadm
biimde, onlarn houna gidecek eyler sylemeye mecbur ol
dum. Kendilerine ho grnmek ve bu vesile ile amacma ula
mak iin szlerimi, "Kimselere aklamadan, nice zamandan
beri Trkistan' ziyaret etmek istiyordum. nk Trkistan,
slami erdemlerin kayna ve slam dininin bozulmann kir ve
pisliklerinden korunduu yerdir. Buhara ve Semerkant'ta med
fun olan evliyaullahn mekabir-i erifelerini ziyaret etmek de
ayrca iimdeki istein artmasna neden oldu. Bunun iin
Rum'dan -oralarda Osmanl lkesine Rum ad verilir- ran'a
gelip bir seneden beri uygun bir zaman bekleyerek oturuyor23
Bir Sahte Derviin Orta A.rya Gezisi
dum. Cenab- Hakk'n ltuf ve inayetine krler olsun ki, bana

sizler gibi uygun yol arkadalar ihsan ederek hayrl niyetimin
husuln temin buyurdu" diyerek tamamladm. Bu szlerim
zerine Tatarlar bir sre aknlk iinde dndkten sonra ya
va yava kendilerinie geldiler. Gerekten halis bir dervi oldu
uma inandklarn, daha nce hakkmda duyduklar kukularn
artk tmyle yok olduunu syleyerek, haklarnda gsterdi
im sevgi ve iyi dncelerden, byle tehlikeli bir yolculuk iin
kendilerini klavuz ve koruyucu setiimden dolay teekkr
ettiler.
Daha sonra, reisleri durumunda olan Hac Bilal adl ahs, bu
szlere ilave olarak, "Bizler sizin yalnz dostnuz deil, ayn
zamanda kleniz ol:caz. Ama size unu hatrlatrm ki, Tr
kistan yolu ran ve Osmanl lkelerinin yollan gibi rahat ve g
venli deildir. Orada yolculuk yaplrken genellikle haftalarca
bir eve bile rastlanmaz. Bir lokma ekmek, bir damla iecek su
tedariki mmkn olamaz. llerde frtna kt zaman, diri di
ri kumlar altnda gmlp kalmamak iin yol deitirilirse, e
kiyann zalim klc ile ldrlme ya da ellerine dp sonra k
le gibi satlma tehlikesi de vardr. te efendi, bunlar ayrntl
olarak dnp gznne alnz ve ona gre karar veriniz. n
k birgn piman olabilirsiniz. Biz ileride uramanz ihtimali
uzak olmayan felaketten dolay zerimize sorumluluk alama
yz. Aynca unu da hatrdan karmamalsnz ki, vatandalar
mzn byk ounluunun olaylar hakkndaki tecrbeleri ve
dnya durumlar hakkndaki bilgi ve kavraylar bizim dzeyi
mizde olmad iin, duymu olmanz gerektii zere, misafr
perverlikleriyle nl olmakla birlikte, uzak lkelerden gelen
yabanclar hakknda daima kt dnrler." dedi. Arkasndan
da, "Dnnzde, doal olarak elik ve yardmlarmzdan
mahrum olacanzdan, o uzun mesafeyi kendi banza amay
g znz kesiyor mu?" diye sordu.
24
Ben, derviane bir tavrla, bu uyarlara hi nem vermemi gibi

grnerek, "Ariflerin kavli zere, bu fani dnyann drt-be
gn ikftmet olunan bir misafirhane olduunu biliyorum. Hal-i
hazrn dnmeyip de gelecek endiesi eken ve uzun uzadya
gelecek hesaplar yapan izansz Mslmanlarn haline glerim.
Ey azizlerim, beni gtrnz. Bu yalanc dnyann gzmde
hibir deeri yoktur. Ben ondan oktan usandm. Artk onu ter
ketmek istiyorum." diye cevap verdim. Bu szlerim zerine ha
clar azim ve niyetimde ne kadar kararl olduumu grerek beni
yanlarnda gtrmeye karar verdiler. Her biri benimle ayr ayn
kucaklap pt. Eskimi giysilerine sinmi kt kokular ne
deniyle bu kucaklama pek ho bir ey olmamsa da, iim yolu
na girdiinden, aresiz katlandm.
Sefaret grevlileri de, muhtemel tehlikeleri szkonusu ederek
yaptklar uyanlarla beni niyetimden vazgeirmek iin Hac
Bilal kadar, belki daha ok altlar, eitli tler vermekten
geri durmadlar. Ama tm bunlarn zerimde hibir etkisi olma
dn grnce, aresiz dncelerini yava yava deitirdiler;
bundan sonra mmkn olduunca amacm desteklemeye a
Jtlar. Haydar Efendi, haclar huzuruna getirterek aramzda
geen konumalarda kendilerine sylediklerimi teyid ettikten
sonra, en iyi ekilde korunmam iin gayret etmelerini tekrar
tekrar tavsiye etmi. Kendilerine emanet edilen, Padiah 'n
hendesi byle bir efendiye hizmet ve yardm ettiini kantlaya
cak kimselerin mkMatsz braklmayacan da ilave etmi.
Her ne kadar bizzat hazr bulunmadysam da, sonradan bana an
lattklarna gre, grme srasnda haclar kendilerine verilen
grevi tam bir doruluk ve ballkla yerine getireceklerine ke
sin biimde sz ve gvence vermiler. Sonralar, gerekten de
szlerinin eri olduklarn kantladklarna tanklk ederim.
Verdikleri sz zerine Sefir Efendi, haclarn adlarn ieren
defteri alarak kendilerine onbe duka kadar hediye datt. Yal-
25
mz ekmek ve su ile geinmeye alan insanlar iin bu ba b

yk bir meblad.
Bir hafta soma yola kmay kararlatrdk. Bu arada Hac Bilal,
beni grmek iin birka kez yalnz bana yanma geldi. Byle
sk sk gelmesi nedeniyle hakknda kimi yersiz dncelere ka
pldm. Dier bir deyile, beni bedava bir kazan kayna yerine
koyarak mmkn olduu lde yararlanmak niyetinde olduu
zannna kaplmaya baladm. Ama sonralar gvensizliimi
bertaraf ederek tam bir tevekklle Bilal'i kendime ekmeye,
balamaya karar verdim.
Yolculuk giderleri iin yanma almay kararlatrdm az mik
tardaki paray Bilal'e gsterdim. Rahatsz olmama neden ola
cak biimde halkn gzne garip grnmemek iin tamamen ar
kadalarma benzemek zere nasl giyinmem, nasl davranmam
gerektii konusunda grn sordum. Son derece memnun ol
du. Hereyi aka sylemeye balad. lk olarak salarm kes
tirmem, Avrupallarn giysilerine benzeyen Trk elbiselerini
tamamen brakarak Buharallarm giysilerinden giyinmem ve
fazlalk olarak grdkleri yatak ve gmlek gibi eyleri yanma
almamam tavsiye ve uyarsnda bulundu. Ben de bu tlerini
tmyle kabul ederek yerine getirdim. Bu nedenle yanma ala
cam eya ok azaldndan, hareketimiz iin kararlatrlan
zamandan gn nce hazrlandm.
Bu arada gelecekteki yol arkadalarma iade-i ziyaret etmeye
niyet ederek kaldklar viran kervansaraya gittim. Bunlardan
ondrt tanesi bir odada, on tanesi de dier bir odada kalyordu.
Bylesine dar bir yere, bu lde eski psk eya ve pislik yl
dn mrm boyunca grmediim iin, manzarasnn yapt
etkiyi hibir zaman unutamayacam. Bunlarn balca mal ve.
eyas birer dilenci asasndan oluuyordu. Ben de sonralan bu
, asadan bir tane edinmek zorunda kaldm.
26
Adamlarn yanna vardmda, birbirlerine, grlmesi ve d

nlmesi bir Avrupaly pertecek biimde garip bir tuvalet icra
ediyorlard. Beni grr grmez an bir sevgi gsterisiyle kar
layarak gelenekleri gereince ay adn verdikleri yeil sudan
ikram ettiler. Bir anak dolusu ekersiz ay irenerek imek
zorunda kaldm. ektiim ikenceye ek olarak bir ay daha tek
lif ettiklerinde, balamalarn dileyerek geri evirdim. Durum
byle gerektirdii iin, bu yeni dostlarm srayla, teker teker
kucakladm. Hepsi de beni kardee ptler.
Daha sonra halka eklinde oturup hangi yolun seilmesi, ye
lenmesi gerektiini grmeye baladk. Grmelerin sonun
da gaddar Teke Trkmenlerinin lkesinden geilmemesi, onla
ra gre olduka vefal ve konuksever saylan Yumut Trkmen
lerinin topraklarndan geilmesi karara baland. Her ne kadar
bu yol ,krk gn kadar llerde dolamamza neden olacaksa da,
reislerimiz, "nsanlarn hilelerine kar koymaktansa, tabiatn
glklerine dayanmak daha iyidir. Biz daima Allah'n rzasn
kazanmaya alyoruz. Rahimler rahimi olan Allah byle kul
larn terketmez." dediler.
Hac Bilal, bu kararmzn Allah'n yardmlarna mazhar olma
s iin duaya balaynca, hepimiz ellerimizi yukarya kaldrdk.
Dua tamamlannca, sakallarmz svazlayarak yksek sesle
"amin" dedik. Toplant bylece sona erdi.
Eer kervanla birlikte yola kmak istiyorsam, iki gn sonra sa
bahleyin, ok erkenden orada hazr bulunmam gerektiini
rendim.
Oradan sefarete dnnce, son bir giriim olmak zere, Konolly,
Studart, Morchroftch adl gezginlerin uradklar felakete, bu
yaknlarda Msy Block Veil'in Trkmenlerin eline esir dp
ne zahmetler ektiine, sonra kendisini onbin dkaya satn alp
esirlikten kurtardna ilikin hikayeleri hatrlatarak niyetim27
den vazgeirmeye altlar. Ama nedendir bilmem, bakalar

nn felaketi benim korkmama, dehete dmeme neden olmad;
bir trl dncemden vazgemedim.
Kararlatrlan hareket gnnn gecesi, vaktim sefaretteki aziz
dostlarmla vedalamak.la geti. Bunlardan ikisi, bu gezideki
gizli amacm biliyorlard. Avrupa sefaretlerinin memurlarna
gelince, onlar Mehed'e gittiimi sanyorlard. Oysa Tah
ran'dan ktmda tutacam yol kuzey douya doru giden
Hazar Denizi ve Esterabad yoluydu.
28
3
Tahran'dan
Gmtepe'ye
Binsekizyzaltm (1863) yl Martnn yirmisekizinde a

fakla birlikte, daha nceden toplanma yerimiz olarak kararlat
rlan kervansaraya vardm. Btn haclar orada hazr bulunu
yorlard. Haclarn en yoksullar ellerine hurma dalmdan birer
uzun asa almlar, ayaklarna da ran piyade askerlerinin kullan
dklarndan birer ayakkab giymilerdi. lerinden gc yeten
ler birer eek ya da katr tedarik etmilerdi. Daha nce Tah
ran'da zerlerinde grdm eskimi elbiseler meer sokak,
daha dorusu bayramlk giysileriymi. nk bugnk yol giy
sileri, birbiri zerine giyilmi eitli ekil ve renkte yamal bir
ka gmlekle bir ip kuaktan oluuyordu. Dn, zerimdeki elbi
se ile aynaya baknca, kendimi en pejmrde bir dilenci gibi gr
mtm. Oysa bugn, arkadalarma gre, atlas ve dibalar gi
yinmi bir krala benziyordum.
Herkes hareket iin iaret bekliyordu. Bunun zerine Hac Bilfil
ellerini kaldrp esenliimiz iin dua etti. Hepimiz sakallarmz
svazlyarak "amin der demez, yayalarmz kapdan ktlar.
Arkadan gelerek gvenlii salayacak blk olan bineklileri
geride brakarak hzla ilerlemeye baladlar. Ben de yola k2
tn. Hareket ynmz, Mazendaran'a bal, Hazar Denizi'nin

gney dou sahillerinin u noktasnda kurulmu olan Sar adl
bir yerleim yeriydi. Tahran'n kuzey dousuna den bu yere,
hareket ettiimiz yerden sekiz gnde varlyordu.
Bir saat kadar yol aldktan sonra bir geide geldik. Burada ah
lk merkezi olan Tahran ve ovas gzden kayboluyordu. Bu ne
denle son kez arkama dnp geldiimiz yola bir gz attrm. Do
ulularn deyimiyle, gne ufuktan bir mzrak boyu ykselmi,
klarnn parltsyla Tahran binalarnn atlarn ve ah Ab
dulazim trbesinin yaldzl kubbesini tututurmutu. Burada,
yln bu mevsiminde doa, baharn ssleriyle son derece canl
lk ve krpelik kazanyordu. tiraf etmek zorundaym ki, geen
yl genel manzaras hi ho grnmeyen ran bakenti, u anda
gzme ok ho gtnyordu. Buradan Tahran'a evirdiim
hasret dolu baklar, Avrupa uygarlnn son snrlaryla bir ve
dalama anlamn taiyordu. nk bundan byle barbarlk
dnyasnn sknt ve glkleriyle uramaya gidiyordum. Bu
dnceler zihnimi fazlasyla etkilediinden, zntm arka
dalarmdan gizlemek iin, hayvanm geecek olduumuz s
sz geidin eri br yollarnda ileri doru srdm.
Bu srada haclar, salih yolcularn adeti olduu zere, yksek
sesle baz ayetler okumaya, tekbir getirmeye baladlar. Rum
ahalisi dedikleri Osmanllarn Orta Asya Snnlleri gibi tezkir
ve tehlil yapmadklarn bildikleri iin, benim kendilerine katl
mayma karmadlar. Bununlabirlikte, ortaya koyduklar r
nein doal sonucu olarak bir zaman sonra, Allah'n ilham ile
benim de kendilerine uyacam umut ediyorlard.
Kervanimz, benim dmda yirmi kiiden oluuyordu. Tm
Hokand, in Buharas yani Kakar, Yarkent ve Aksu yreleri
halkndand. Lider konumda olanlar, daha nce tandm kii
ler, bunlarn nde geleni ise in Buharas halkndan Hac Bilal
adndaki gen ve neeli Tatard. kinci srada, Hac Bilalin ba30
Tahran' dan Gmtepe' ye
bas, bir air olan el-Hac el-eyh Sultan Mahmud yeralyordu.

nc srada da "an" yani eyh olduunu iddia eden el-Hac
Salih adnda'gzel ahlakl birisi bulunuyordu. Bunlar beni dost
lua kabul ettiler. Hatta hi kimse beni Reid Efendi adyla an
myor, Hac Reid diye aryorlard.
Elburuz dalarna kmakta olduumuz iin, yolumuz srekli
yoku yukar sryordu. Bu nedenle yorulmaya baladm. Ar
kadalarm bunu hissettiklerinden, Hac Bial yanma geldi.
Kervan halknn beni kardeleri gibi sevdiklerini belirttikten
sonra, Allah'n yardmyla yaknda bu melun illerin snrlarn
dan kp rahata ereceimizi, bundan ileride artk daima kendi
miz gibi Snniler arasnda bulunacamz iin Trkmenlerin s
nrndan gvenlik iinde geeceimizi syledi. Bu iyi haber
zerine, bizden daha hzl giden ncler blne, yani yayala
ra kavumak iin hayvanm mahmuzlamaya baladm. Yarm
saat iinde de bunlara yetitim.
Yanlarna varnca, byle yaya olarak Mekke'ye kadar gidip ge
len bu adamlarn hibir usan ve yorgunluk belirtisi gsterme
den tam bir nee ve cokuyla yrdklerini, ounun bizim Ma
car havalarna benzeyen arklar sylediklerini, kimilerinin de
u zun sren yolculuklar srasnda karlatklar garip olaylar
hikaye ettiklerini ararak grdm. Garip dnce ve hayalle
re, acayip inan ve kuruntulara baklrsa, Tahran kapsndan
kar kmaz tamamiyle Douya girmi olduumuzdan, artk
kendimi Orta Asya ortalarnda gibi saymaya baladm.
Bu ekilde dalarn tepelerinden geerken, her ne kadar gn or
tasnda hava scaksa da, giysilerimin incelii nedeniyle sabahn
ayazndan olduka dm iin, snmak amacyla zaman
zaman hayvandan inip bir sre yayan yryor, yerime de yaya
larrnz iinden en ok yoruldu
nu hissettiim adamlar bindi
riyordum. Buna karlk onlar da bana hac asalarn veriy9rlar

d. Hzla yrrken, dnyadan habersiz arkadalarmn yurtlar-
3J

nm gzellii
hakkndaki hikayelerini dinliyordwn. Arkadala
rm konumaktan usandklar zaman hep bir azdan zikir ve

tehlile balyorlard. Ben de mmkn mertebe taklit ederek on
lara katlyordum. lerinden gen olanlar, kendilerine benze
mem iin ne ekilde hareket ve ibadet etmem gerektiini reti
yorlar, ben de tlerini tmyle tutarak yerine getirdike, yal
arkadalarm son derece memnun oluyor, birbirlerine, "Hac
Reid iyi gidiyor, gerek bir dervi olacak" diyorlard.
Yola kmzn drdnc gn, uzunca bir mesafe aarak ve
ok kt yollardan geerek Firuzkuh kentinin bulunduu yk
sek bir yaylaya ulatk. Firuzkuh bir dan eteklerinde kurul
mutu. Dada birtakm mstahkem mevkiler bulunuyorsa da,
imdi harap durunidayd. Bununla birlikte, buras Irak- Acem
snrnda bulunduundan nem tayordu. Buradan ilerisi artk
Mazendaran snryd. Hatta ertesi gn, drt saat gittikten son
ra girdiimiz geidin ad bile "Mazendaran Geidi" idi. Bu ge
it Hazar Denizi sahillerine ulayordu. Eskiden "Hazar Kap
lar" ad verilen geidin bir koluydu.
Dan doruunda bulunan kervansaray arkada braktktan son
ra, artk ilerisi, imdiye kadar getiimiz orak ve plak arazi
ye hi benzemiyordu. ayrlk ve otlaklar ok bereketli ve ve
rimli arazi zerinde, yer yer, balta girmemi geni ve heybetli
ormanlara raslanyordu. Bu nedenle insan kendisini artk
ran 'da sanamyordu. Buralarn bahar mevsimine zg gzelli
i yle bir ferahlk ve alma verdi ki, imdiye kadar hissetmek
te olduum zc duygulardan gnlmde eser kalmad. evre
mi saran bu i ac yerlerin grn, bana, gezim srasnda,
ileride bam gelmesi olas tehlikeleri dnmeyi bsbtn
unutturdu. Bununla da kalmayarak, yapacam geziyi, fikrimin
hayalhanesinde, ok gzel renklerde gstermeye balad.
Arkadalarm da, hi dnmeden, yava yava , evrenin g
zelliine hayret dolu baklarla gz atmaya baladlar. Byle
32
Tahran' dan Gmtepe'ye
cennet gibi yerlein iilerin eline dmesine zlyorlard. Ha

c Bilfil bana hitaben "Yeryznn en gzel blgelerinin kffa
rn elinde olmas garip deil midir?" dedi. Sonra sznn kant
lan olarak Hindistan'a ngilizlerin sahip olduklarn, yolculuu
srasnda grm olduu Rusyann gzelliini ve Frengis
tan'n, yani Avrupa'nn anlatlan gzellik ve bayndrln ileri
srd. Arkasndan da, "te bu hal, 'Dnya mminin zndan,
kafirin cennetidir ' hadisini dorulamaktadr" dedi. Hac Sultan
ise, bizi teselli etmek iin, aksi gr savunarak, Hokand ile
Kakar' n kuzey snrlarnda bulunan U kentinden Kakar
kentine kadar uzanan dalk blgelerin gzelliinin buralara
yeleneceini ne srd. Gemekte olduumuz uzun geidin
kuzey ucunda bulunan Zirab adl yerde, Hazar Denizi 'ni kua
tan snrsz ormanlar balyordu. Sabahleyin erkenden o geceyi
geireceimiz Haftten adl yere ulatk. Haftten, gzel bir im
ir orman iindeydi. Burada aymz hazrlamadan nce,
genlerimiz soyunup orada bulunan bir tatl su kaynana girdi
ler. Ama girer girmez feryad ederek byk bir hz ve telala kay
naktan karak yanmza kotular. Meer orada grdkleri iki
kaplandan korkmular. Ormanda eitli yrtc hayvanlar vard.
Bunlar iinde hesaba gelmez saylaryla akallar nde geliyorsa
da biz onlardan endie etmiyorduk. nk onlar ellerimizdeki
sopalarla kovalayabiliyorduk. Hele ben, kunduralarm ve hey
bemdeki nevalemi kaptrmamak iin akallara tekme ve yum
ruklarmla kar koyuyordum. Ama hayvanlarn ard arkas ke
silmediinden, uzun bir sre onlarla adeta kavga ediyordum.
Ertesi gn yolumuzdan biraz uzakta bulunan eyh Tebrizi adl
mstahkem kenti grdk. eyh Tebrizi, hayli zamandan beri,
yeni bir mezhep oluturan Babiler adl mutaassb frkann istila
s altndayd. Babilerin tahribat ve mezalimleri bu yre sakinle
rini dehet iinde brakmt. Harabeler evresinde yeralan g
zel bahelerde dikili portakal ve limon aalarm bereketle dol33
duran sar ve krmz meyveler, yeil yapraklarla ok ho bir

manzara oluturuyordu.
Daha sonra Mazendaran'n il merkezi olan Sar kentine vardk.
Mazendaran eyaletinin ticaret ve sanayi asndan balca kenti
Balfiru ise de, istihkamlarnn ktlne karn yine de bu
Sar kenti il merkezi seilmiti. Sar kentinde vgye deer bir
ey yoktu. Ama bana nemli bir ticaret merkezi olduunu sy
lediler. Bu ynde ran devletinin en son kenti buradsr.
Pazardan geerken, bizim Snni haclar olduumuzu anlayan
halk, bize hakaretler etmeye, galiz kfrlerle kfretmeye bala

dlar. Giderek rezaleti yle bir dereceye vardrdlar ki, sabrm
tkendi. Ama evrede toplanan yzlerce ii ile uramak im
kansz oldundan, aresiz skiit ettim.x
Sar 'da, yayalarmza hayvan tedariki iin gereken zamandan
daha fazla elenmemeye karar verdik. Buradan deniz kys
hayvanla bir gnlk yoldu. Yol zerinde birok bataklk bulun
duu iin, bu mesafeyi yaya gemek mmkn deildi. Sar' da
iki gn bekledikten sonra Karatepe kyne doru hareket ettik.
Karatepe kynn halk Ehl-i Snnet'ti. Sar'da bu ky halkn
dan karlatmz birka kii, bize ok drst insanlar olarak
grndler. Bu nedenle bu ky halknn bizi ok iyi karlaya
caklarn dnyoruz.
Dokuz saat sren skntl bir yolculuktan sonra, akam zeri
Karatepe 'ye ulatk. Kyn siyah bir tepe zerine kurulmas
Karatepe olarak adlandrlmasna neden olmutu. Szkonusu
tepenin bir yannda ranllar, dier yannda da Afganllar oturu
yordu. Kyn, iinde bulunduumuz yzyln balarnda ol
duka mamur olduu anlalabiliyordu. Asya fatihlerinin so
nuncusu olan Nadir ah tarafndan kurulmutu. Nadir ah, ege
menlii altndaki Afganllarla Trkmenlerden oluan askerleri(*) San halk tmyle iilerden olunktadr. [A..]
34
nin ran askerleriyle birlikte yaptklar geit trenini izlemek

iin tahtn bu tepenin zerine kurarm. Tepe zerinde, bu yeri
bana gsterdiler.
Nadir ah burada hep neeli ve sevinli zamanlarnda kaldn
dan, vaktini genellikle eitli elencelerle geirirmi. Onun bu
raya Snni Mslmanlardan bir grup getirerek yerletirmesi,
sonralar byk yararlar salam. nk ranllarn bu evrede
bulunan Trkistan'a bal Yumut Trkmenleriyle ok zor olan
iliki ve iletiimleri ancak bu kyn Afganllar aracl ile ger
ekleiyordu. rnein, Trkmenlerin eline esir den ranlla
rn geri alnabilmesi iin gereken pazarlk, ancak bunlarn araya
girmesi ile yaplabiliyordu.
Karatepe'ye varnca, kendisiyle daha nce tantmz, Afgan
llarn ileri gelenlerinden Nurullah adl kii beni evine gtr
mek istedi. Arkadalarmdan ayrlmamn uygun olmayacan
ne srerek zr diledim. Bunun zerine, srarl davetine Hac
Bilfil'i de ortak edince, icabet etmemek iin bir bahanem kalma
d.
Nurullah'n beni evine gtrme konusunda bylesine srarl
davranmasnn nedenini iin banda anlayamadm. Fakat biraz
sonra anladm ki, Devlet-i Aliye 'nin Tahran sefaretinde sahip
olduum nfuz ve itibar bildiinden, bizi memnun ederek bir
tavsiye mektubu almak istiyormu. stedii mektubu memnuni
yetle yazarak derhal kendisine verdim.
Nurllah'n evinin bize ayrlan odasna yerlememin hemen ar
kasndan odam ziyaretilerle doldu. Oelenler, duvar boyunca
bada kurup dizilerek yarm bir daire oluturdular. Bir sre be
ni izledikten sonra, kendi aralarnda gr alveriine giriti
ler. Sonunda, gezim hakknda ulatklar dnceyi aka sy
lemeye baladlar. ounluun dncesi "Bu adamn grn
hibir eklide kendisinin bir dervi olduunu gstermiyor.
Yznn grn, pejmrde giysilerine uygun deil. Bu ne35
denle, haclarn bu adamn Sultan'n Tahran'daki elisinin ak

rabas olduuna ilikin haberlerinin doru olduu aktr." bii
minde aklandktan soma, hep birlikte ayaa kalktlar. lerin
den birisi, "Bu muhterem zatn Hiyve ve Buhara Trkmenleri
arasnda ne yapacam yalnz Allah bilir!" dedi. Bu sz, beni bi
raz telalandrd. nk bu giysiler altnda gizlemeye alt
m gizli amacmn bylesine abuk meydana kacan um
muyordum. Bununla birlikte ben, tam bir Doulu gibi, laubali
bir tavrla, dnce denize dalm ve sanki konumalarm hi
duymam gibi oturuyordum. Adamlar konumalarna katlma
dm grnce, iin gereini Hac Bilal'den sordular.Hac Bi
lal de cevabnda, benim Sultan'n memurlarndan bir efendi ol
duumu, ama Rabbani bir ilhamn beni fani dnyaya aldanmak
tan koruyarak evliyaullahn kabirlerini ziyarete ynelttiini
syledi. Bu szleri aknlk iinde ve balarn sallayarak din
ledikten sonra, bu konuda tek bir kelime bile etmediler. nk
ilhami bir emirden szedildii zaman, halis Mslmanlarn
kukularm aa vurmalar yle dursun, aksine, bir riyakarn
kendilerini aldatmak istediini anlasalar bile, yine de dorula
yarak takdirlerini bildirmek zere birka kez "maaallah" de
meleri bir gelenektir.
te btn bu durumlar gz nne alarak, henz iran snrlan d
na bir adm-bile atmadan kendimi Orta Asya'da grmeye ba
ladm. nk bu ekildeki aratrc sorularla baz Snnilerin
hakkmdaki suizanlar beni fazlasyla endielendiriyordu. leri
de tamamen bu Snniler arasna dtmde halim ne olacak
diye dnyordum.
Ziyaretiler, eitli konumalarla bize iki saat kadar zaman kay
bettirdikten sonra gittiler. Biz de serbest kaldk, rahat etmek
zere aymz hazrlamaya baladk.
Tam uyumak iin yatacam srada, imdiye kadar ev halkndan
sandm Trkmen klkl bir adam yava, yava yanma soku36
lup oturdu. Arkasndan da mahrem bir ekilde, kendisinin aslen

Kabil 'e bal Kandehar'dan olduunu, ama maslahat gerei
onbe yldan beri defalarca Karatepe ile Hi yve arasnda gidip
geldii iin zbek lkesini ve Buhara 'y iyi bildiini ima ede
rek, kendisiyle dost olup yalnz ikimizin byk l birlikte
gememizi nerdi. Cevap olarak Kur'fu'n "Mminler karde
tir" buyruu gereince btn Mslmanlarn karde olduklar
n syledikten sonra, hakkmdaki
iyi niyeti iin teekkr ettii
mi, ama yol arkadalarnn arkadalk hukukunu gzetmenin

devriliin gereklerinden olduunu belirterek nerisini kabul
edemeyeceimi anlatmaya altm. Fakat sz uzatmak niye
tinde olduunu anlaynca, uykumun geldiini, yatmak istedii
mi syleyip bam artmasndan kurtuldum.
Ertesi gn, ev sahibimiz Nurullah akamki adamn afyon tirya
kisi bo bir herif olduunu ve kendisiyle grmekten mmkn
mertebe kanmam gerektiini syledi.
Hac Bilal, Hiyve'ye kadar daha iki ay srecek olan yolculuu
muz iin gereken ihtiyalarn teminiyle urarken ben de Kara
tepe'nin doruuna kyordum. Oradan Hazar Denizi, daha
dorusu Hazar Denizi 'nin batdan bil dille snrlanm l De
niz olarak adlandrlan blm grnyordu. Aur Ata ky,
szkonusu dilin sonunda kurulmutu. Bu dar burun, uzaktan de
niz yzeyinde bir kordela gibi grnyordu. Dil zerinde, yal
nz tek sra dizilen ve gzden kayboluncaya kadar uzanan aa
lar bulunuyordu.
Bu l yerlerin genel durumu insana evk vermediinden, he
men tepeden inerek yaknda kacamz yolculuk iin yaplan
hazrlklarn hangi aamada olduu renme!.} zere kaldmz
eve dndm zaman iyi haberi aldm. Nurullah, denizi. ge
mek iin gereken arac ayarlam. Rus askerlerinin malzemele
rini tama hizmeti gren bir Afgan gemisi, bizi, buradan Aur
Ata limanna kadar adam ba kran, yani bir frank karlnda
37
gtrecekmi. Bir kere Aur Ata'ya ulaUktan sonra, Trkmen

lerin yardmlaryla birka saatte Gmtepe'ye ulaabilecei
miz dn akamdan sylenmiti. Aur Ata' da, Rusya 'nn hizme
tinde bulunan Trkmen reislerinden Hazar Han 'n her zaman
yoksul haclara yardm ettiinden szederek onu bulup grme
mizi salk verdiler. Hazar Han tarafndan iyi karlanacamz
dan emindiler. Bu mjde hepimizi sevindirdi, neelendirdi.
Hep bir azdan Nurullah 'a dualar ettik.
Afganl kaptann, hareket etmek zere hazrland srada, b

tn haclar gemisine almaya raz olmasna karn beni almak
istemediini renince nasl bir hayrete dtm anlamak
zor deil. Meer kaptan benim Padiah'n gizli grevlisi oldu
umu dnyor, benim gibi nemli birisini gemisine almas
nn, duyulmas durumunda, Ruslarla muntazam biimde sren
ticaretinin kesilmesine neden olacandan ekiniyormu.
Bu durum beni fazlasyla zerken, arkadalarm son derece f
kelendirdi. Kaptann kararnda srar etmesi durumunda, hare
keti dier uygun bir zamana erteleyeceklerini, benden ayrlma
ya hibir biimde raz olmayacaklarn kesin bir dille aklad
lar. Afyon tiryakisi Emir Muhammed'in bile, onlardan ayn ola
rak bir hayli dil dktn memnuniyetle rendim. Bu tepki
zerine Ana Han adyla anlan Afganl kaptan karlk vermek
ten aciz kalm. Sonunda yaptna piman olduunu syleye
rek bize tam olarak gvenmeye balad. Sonra da benden, Hay
dar Efendi'ye bir tavsiye mektubu yazmam istedi.
Kaptann hakkmdaki vesveselerini glendirmeyi maslahat
ma uygun buldum. Bu nedenle srf kuruntularn pekitirmek
iin istediini kabul ederek Tahran'a yazacam tavsiye mektu
bunu Nurullah'a brakacama dair sz verdim. Kendim hak
kndaki gerein daima pheli ve esrarl kalmas gerektiini
anladm iin, bu szm yerine getirmemeyi uygun buldum.
Nice yalan ve aldatmalara maruz kalarak yetimi olan Dou
38
halk, zellikle de Mslmanlar, mehul kiilerin kendilerini

kandrmak iin syledikleri szlerin daima aksini kabul edegel
diklerinden, bu olayda benden grecei hafif bir red ve itiraz,
hakkmdaki pheyi giderecek yerde yerde, tam tersine bsb
tn teyid ederdi. Her neyse, i bu kadarla sona erdi, bundan son
ra konuya ilikin birey sylenmedi.
Gmtepe iin kiralanm bir Trkmen gemisinin kaptannn
btn kervan halkn, srf Allah rzas iin parasz olarak gemi
sine kabul edeceini haber aldk. B.u nedenle akam zeri Hac
Bilal ve Hac Salih'le birlikte Yakub adndaki gemi kaptann
grmeye gittik. Gen ve bahadr ehreli bir adam olan kaptan,
her birimizi ayr ayr kucaklayarak pt. Hazrlklarmz ta
mamlayabilmemiz iin hareketini yirnidrt saat erteleyecei
ne sz verdi.
ki gn sonra, esmekte olan uygun rzgardan yararlanarak hare

ket edecek olan gemiye binmek zere, sabahla birlikte deniz k
ysnda toplandk. Herbirimizin arkasnda mutad ykten baka
birer uval un vard. Gemiye tanp yerlememiz epeyce za
man ald. nk burada deniz bir hayli mesafeye kadar s oldu
undan, bycek bir salapurya trnden olan gemi sahilin bir
mil uzanda demirlemiti. Oyulmu bir aa gvdesinden ya
plm bir kaykla teker teker gemiye tandk. Salapuryann bir
direi ve iki yelkeni vard. Hazar Denizi 'nin dou kesiminde,
Yumut kabilesinin elinde bulunan erakin adl adadan buraya
neft ve katran getirmi ve buradan da buday yklenerek dne
cekmi.
Geminin gvertesi olmad iin hi kimse iin zel bir yer be
lirlenmesi mmkn deildi. Herkes geldii srayla beendii
yere karna kark yerleti. Bu kargaaln ileride hareketleri
ne glk karacan gren Kaptan Yakub'un ihtar zerine
ev: ve nevalemizle birlikte yeniden tanp geminin kenarlar
na sk biimde ve iki sra halinde dizildik. Byle dizilince, ara-
35i
mzda tayfalarn dolaabilecei kadar dar bir gei kald. Bun

dan sonraki zaman pek ho gemedi. Her ne kadar gndz yle
byle vakit geirildiyse de, gece olunca, arkadalarm uykuya
daldklarndan, imdiye kadar dikey olan durumlar deierek
geminin hareketine gre saa sola yuvarlanmaya baladlar. Bu
durum zerine ne yapacam ardm. Hele bir ara, haclardan
biri zerime yatt. Birka saat kendisine yataklk etmem bir ya
na, horlamas uykuma bsbtn engel oldu. Fazla olarak sam
daki , solumdaki arkadalarm da zaman zaman gsme ya da
bacaklarma arpyorlard. Buna karn kendilerini uyandrma

ya cesaret edemiyordum. nk bu davrann byk gnahlar
dan saylacan biliyordum.
Miladn binsekizyzaltmnc (1863) yl Nisannn onuna
rastlayan bugn, le zeri, uygun bir rzgar yelkenleri doldur
duu iin, bindiimiz kk gemi ok gibi gidiyordu. Samzda
daha nce szettiim uzun ve ince dil, solumuzda ormanla kapl
da bulunuyordu. Bu da zerinde, ran'n en byk hkmdar
olan ah Abbas, Eref adyla n kazanan bir saray yaptrmt.
Bahar mevsiminin gzellii, yolculuumuzun gzelliini art
ryordu. ektiim acya karn zihnimde bir rahatlk hissetme
ye baladm. nk, daha nce yeni dostlarmn grnnden
gnlme den korku ve rperti artk gitmi, kendilerine gster
diim gveni bozacak davranlarda bulunmayacaklarna, bun
larn yolgstermeleriyle her trl tehlikeye gs gerilebilece
ine ilikin kesin bir kanya ulamtm.
Akam zeri, rzgar kesildii iin kyya yakn bir yerde demir
attk. Bunun zerine herkes srayla salapuryann ocanda ay
piirdi. Kuamda bir miktar eker kalmt. Hac Salih, Sultan
Mahmut ve benimle birlikte ay imesi iin Kaptan Yakub'u
davet ettim. ok memnun oldu. Konumalarmz doal olarak
Trkmenlerin "ataman" denilen hararniliklerine geti. Bu gen
adam olduka lafazan olduu iin, bize bu konu hakknda bir s40
Tahran'dan Gmtepe'ye
r hikaye anlatt. Gzleri son derece parlakt. Sanki, bu srada
gkte bulunan yldzlarn parltsyla yaryordu. Snni molla
lara ho grnme amacnda olduundan, onlara yaranmak iin
imdiye dein birok iiyi esir ettiini, bunlarla yapt kavga

lar ayrntl biimde hikaye etti. Biraz sonra yanmdaki arka
dalar uyumaya baladklar iin ben, gece yansna kadar bu fa
cia hikayelerini dinlemek zorunda kaldm.
Kaptan Yakup ayrlaca srada, Nurullah'n tenbihi zerine
beni Trkmen reisi Han Can'n adrna konuk edeceini, onun
tarafndan arlanmam iin zellikle tavsiye edilmi olduumu

syledi. Kendisi de Nurullah'n bu grn ok yerinde bulu
yordu. nk ona gre ben, dier haclarla karlatrlamaya
camdan, ayrcalkl bir durumda bulunmam gerekiyormu.
Kaptan Yakub szlerini, "Han Can kudretli bir kabilenin Aksa
kal ', yani reisidir. Babasnn hayatnda bile derviler, haclar
ve yabanclardan hibir kimse, onun ekmeini yemeden, suyu
nu imeden Gmtepe 'den gemeye cesaret edemezdi. zel
likle siz Rum' dan geldiiniz iin, doal olarak size daha ok
hrmet edecektir. Zatnz kendisine takdim etmemden dolay

benden memnun olacaksnz" diyerek tamamlad.
Ertesi gn sabahleyin hava bozuldu. Geminin seyri ok arla
t. Bu nedenle, Aur Ata'ya vardmzda, hemen hemen gece

olmut. Aur Ata Ruslarn elindeydi. Egemen olduklar lke
nin gneyden son snrm oluturuyordu. Yaklak yirmibe yl

nce ar tarafndan istila edilmiti. Daha dorusu, Trkmen
korsanlarn aamal biimde yok etmek zere Hazar Deni
zi 'nde gemi iletmeye baladklar zamandan beri, burasn
Ruslarn eline dm saymak gerekir sanyorum. O zamanlara

gelinceye kadar, Trkmen deniz haydutlar, zaman zaman Ha
zar Denizi sahillerinin eitli yerlerine ekiya blkleri kara
rak komu eyaletleri yamalarlarm.
Aur Ata nceleri sszm. Yalnz deniz yzeyinden neft topla-
4J
mak zere toplanan gemilere zg bir yermi. Bugn, ran'dan

gelen yolcular iin, burada, ihtiyac karlayacak bir iskele ya
plm durumda. Hemen yukarda andmz uzun dilin dou
ucunda bulunan bu yerde ok sayda ev yoksa da, yap tarz Av
rupa mimarisine uygundu. zellikle kilisesinin an kulesi zarif
bir yapyd. Ruslar bu uzak yer iin ikisi byk, birisi
kk ol
mak zere vapur tahsis etmilerdi. Rusya gmenleri ile
Ej
der Han'dan gelen ticaret gemileri, srf Rus vapurlarnn srekli

korumalar sayesinde deniz haydutlarnn saldrlarndan emin
olabiliyorlard. Bu tehlikenin ticaret gemileri iin yalnz ak
denizde olduu sanlmasn. Asl korkulacak yerler sahillerdi.
Ticaret gemileri, sahillere, szkonusu Rus vapurlarndan birisi
elik etmedike yaklaamazlard. Dnlerinde de yine onlarn
yardmlarna muhtatlar.
Moskova hkumetinin, Trkmenleri ekiyalktan vazgeirmek
iin harcad byk mesai ve klliyetli para sonucu olarak,
imdi ekiyalk eskiye oranla bir hayli azalmt. Ama bu bela
nn tamamen ortadan kaldrlmas daha uzun zaman mmkn
olamazd. Bugn Gmtepe'de zincirlerle bal ranl esirler,
hatta Rus gemiciler bile grlmesi nadir deildi. Hele Trkmen
sahillerinde, gece gndz korsanlk yaplyordu.
Dou sahillerinden ran kylarna giden gemiler, genel olarak
birer izin belgesi almak zorundadrlar. Bu izin belgelerinin yl
lk vergisi, geminin genilik ve byklne gre sekiz altn
dan on, kimi zaman onbe altna, yani Macar altnna kadar de
iir. zin belgelerinin her yln sonunda yenilenmesi ve Aur
Ata iskelesine her varldnda ibraz edilmesi gerekir. Rus me
murlar belgeyi muayeneden sonra, iinde esir, silah ve kaak
mal olup olmadn sorduktan sonra gemiyi ararlar.
te bu geni kapsaml gzel uygulamann doal bir sonucu ola
rak, btn Trkmen ticaret gemileri deftere ilenmi ve her iste
nildiinde denetleme ve aratrma imkan elde edilniti. Bu ku-
42
Tahran' dan Gmtepe' ye
rala uymaktan kanan kimi gemiler varsa da, bunlarn seyir ve

seferleri dzenli ve aralksz sl1Ilyor; Rus karakol gemilerine
rasladklarnda kar koyarlarsa batnlyorlard. Bu iddetli n
leme bavurmalarnda Ruslarn balca iki amalar vard. Bi
rincisi ekiyaln kimi yerlerde mahvettii ticareti yeniden
canlandmak; dieri de, kimi yerli kabilelerle dostane ilikiler
kurarak, kendilerine dmanlkta direnmesi muhtemel kabile
leri sindirmek zere, ileride onlarn yardmlarn salamakt.
Aur Ata limanna ulatmzda vakit bir hayli ge olduun
dan, yerel grevliler mutad muayeneyi ertesi gne braktlar.
Yalnz Yakup pasaportunu gsterdi ve bir kenara demir attk.
Ben ertesi gn yaplacak muayeneden endie ediyordum.
nk henz tenimin varln srdren beyazlnn ve bir As
yal ehresine benzemeyen simamn Ruslara aslmn Avrupal
olduunu kefettirmemesi mmkn deildi. Geri Ruslardan
insanlk d bir davran beklemiyordum. Tam tersine, aslm
renmeleri durumunda, srf koruma endiesiyle beni bu tehli
keli yolculuktan alkoyabilirlerdi. Ama benim asl korkun, bu
durumda Trkmenlerce gerek kimliimin renilmesiydi.
nk, Block Veil 'in urad felaketi hatrlayarak, daha sonra
kendimi dayanlmaz klelikten kurtarmak iin vermek zorunda
kalacam paralarn miktarn dnyordum. Bu ac dnce,
gzmn nnde duran Avrupa uygarlnn son grntleri
nin gzelliini mahvetti.
Ertesi gn byk bir heyecanla uyandm. Aur Ata' dan bir an
sesi geliyordu. Yol arkadalarm, bugn kffarn zel gnlerin
den bir pazar gn olduunu, kilisede ibadet ettiklerini haber
verdiler. Fakat ben hangi pazar gn olduunu bilemiyordum.
evreye baknca, yukardan aaya kadar donanm bir sava
gemisinin yaimd< 't:rduumuzu grdm. Biraz sonra, resmi
elbiselerini giyinm.::?, son derece talimli kreki denizcilerle
dolu bir sandal ayrlarak sahile yanat, oradan yine ok ssl
43
bir niforma giyinmi bir subay alp gemiye gtrd. Bunun

zerinden bir eyrek gemeden gemiye yanamamz emri gel
di. O srada geminin gvertesinde sar bal baz subaylarn top
lanm olduklarn grdm. Ruslara yaklatka kalbimin ar
pntsnn arttm itiraf etmeliyim. Mmkn olduu kadar dik
kati az ekecek bir durumda bulunmay, yani pek yzyze gel
memeyi istiyordum. Gzel bir rastlant sonucu salapuryamz
gemiye yanatnda, birka kii ile birlikte oturduumuz yer
Ruslarn tarafna geldi. Bu drumda yalnz ensem grlebilirdi.
zel gnlerden birisinde olunduu iin denetleme ve muayene
ok ksa srd; "dolmac" denilen memur ile Yakp arasnda ge
en birka szle snrl kald. Ne ki, bizim dilenci dernei gr
nmndeki topluluumuzun garip manzaras bir sre subayla
rn akn baklarna ve aralarnda konumalarna neden oldu.
Birden, ilerinden birisinin, "Baksanza bu hac ne kadar beyaz
tenli! " dedii kulama alnd. Benim hakkmda sylendiin
de kuku olmayan bu sz, benden phelenildiini gsteriyorsa
da, bundan baka bir sz sylendiini hatrlamyorum.
Yakup dner dnmez Rus gemisinden uzaklatk. O zamana ka
dar yan uyur gibi yzkoyun yatmakta iken, artk korkulacak
birey kalmad iin rahat bir nefes aldm. Az bir zaman sonra
da batdan bir rzgar esmeye balad. Yelkenlerimizi ap yola
koyulduk. Bir saat gittikten sonra Trkistan sahilleri grnme
ye balad.
Trkistan sahilleri, deniz yzeyine paralel, dz ve basit bir ara
ziden oluuyordu. Uzaktan uzaa baz tepeler grnyordu.
Yolumuzun hurdan tesinde, nmzde gitmekte olan gemile
rin yolunu izledik. Dier bir deyile onlarn getii yerlerden
geiyorduk. Biraz sonra da yelkenleri topladk. nk geminin
yzebilecei snr bitmiti. Artk s sular balyordu. Grgene
rmann azna demir attk. Buradan birbuuk mil kadar uzak
ta Gmtepe grnyordu. Genel grnm, bir araya getiril-
44
mi birka yz ar kovanna benziyordu. Burada da, Karate

pe 'de olduu gibi, sularn sl nedeniyle kyya yalnz kk
kayklar yanaabiliyordu. Grgene nehrinin suyu hibir zaman
ekilmiyor, bir hayli olan derinliini koruyordu. Ama aznda

pekok kum toplanmt.
Karaya en nce Kaptan Yakup kt. Daha nce szettiim ii
oyulmu aa ktklerinden yaplan kayk gnderene kadar
uzun bir sre beklememiz gerekti. Gelen kayklar hepimizi an
cak birka seferde kyya tayabildi. Karaya en son kan Hac
bilal ile bendim. Kaptan Yakup haber verdiinden Han Can'n
bizi beklemekte olduunu memnuniyetle grdk. Karaya k
mamz iin yardm etmek zere toplanan halkn biraz arkasnda
duruyordu.
45
Trkmenler hakknda
baz bilgiler
Trkistan' a ilikin gzlemlerimi anlatmaya gemeden nce,

Grgene rma ile Amuderya yani Ceyhun nehri arasndaki
topraklarda yaayan gebe oymak ve airetlerin ahak ve adet
leri hakknda baz bilgiler sunmay gerekli gryorum. Bu bil
giler, kiisel gzlem ve deneyimlerime dayanmaktadr.
"Rum'da, yani stanbul' da Hakk 'n rahmeti, am'da eit eit
dnya nimetleri, Badat'ta ilim ve sanat, Trkistan'da da kin ve
nefret" anlamna gelen eski bir Arap atasz, Trkistan ulusla
rnn ahlfilan ok doru biimde ortaya koymaktadr.
Bu oymaklara ad olarak verilen "Trkmen" szcyle "saf
Trk" anlam anlatlmak isteniyor. Dorudan yaptm aratr
malara gre, Morayef'in de yaymlad gibi, Trkmenler sekiz
halka blnmtr. Her halk kendi iinde birka oymaa, oy
maklar da "tir" denilen airetlere ayrlmlardr.
Her tir bireyi birbirine, tirler de oymaklara sk bir bala bal
drlar. Halk arasnda karlkl -yardmlama ve dayanmaya
neden olan ba sayesinde, bu garip toplum varln korumakta
ve srdrmektedir. Daha gen yandan beri hangi airet ve oy47
maa bal olduunu salam bir biimde renmeyen, bir

vn vesilesi olarak airetinin g ve okluunu anlatmayan
hibir Trkmen grlemez. nk her birey, yesi bulunduu
airetin himayesi altndadr. Dier klan yani airet bireylerinin
ate ve saldrlarndan bu sayede korunabilir. yle ki, bir kiiye
yaplan hakszlk nedeniyle, onun yesi bulunduu airet ya da
oymak halknn tm davac olur.
Bu Trkmen oymaklarndan biri, Etrk Bala ile Tecen arasnda
dier bir deyile Horasan snrnda yaayan ve ran devleti uy
ruunda bulunan Kklen adl oymaktr. Yaklak oniki bin a
drdan, dier bir deyile altm bin nfustan oluan Kklenler
on airete blnmlerdir. Bunlar uygarlam, ekiyal ter
ketmilerdir.
Baka bir oyma da Yumud ya da Yumutlar oluturur. Yumut
lar ransnrndan Ceyhun nehrine kadar uzanan Hazar Deni
zi'nin dou sahillerinde ve baz adalarda sakindirler. Bu oyma
a bal drt airetten biri, srdrdkleri ekyalk nedeniyle di
erlerinden ayrlarak ran uyruuna girmilerdir. Yumutlar
krk bin adr, yani ikiyz bin nfustan oluan bir topluluk ol
duklarn iddia ederler. te biz bu oyman sakin olduu top
raklar iinden geeceiz. Yumutlarn kuzeyinde, Hazar Denizi
ile Aral Denizi yani Harezm Denizi arasnda da oniki bin kadar
adrdan olutuklar tahmin edilen avdur adl Trkmen oyma
bulunur. avdurlarn snr Hiyve yresine yaklar.
Tecen nehrinin dou tarafnda, Ceyhun nehrine kadar olan top
raklarda Teke Trkmenleri yaar. Msy Block Veil seyehat
namesinde bunlarn yaylaklarn, gelenek ve greneklerini an
latmtr. Bu oymak Trkmenlerin en gaddar yamaclardr.
Teke Trkmenleri altm bin adr halk kadar olduklarna gre
saylar dier oymaklardan oktur. Bunlar airete blnm
lerdir.
48
Trkmenler Hakknda Baz Bilgiler
Merv yresinde de Trkmenlerin en eskisi olan Salur oyma

sakindir. Bunlar, Araplar zamanndan beri yiitlikleriyle nl
drler. Bugn sekiz bin kadar adr halkndan oluan Salurlar
da airete ayrlmlardr.
Afganistan ve Mergab nehri kaynana doru Pencde yrele
rinde yiitlikte Salurlar gibi nl olan Sark adl oymak yaar.
Saylar on bin adra inen Sarklar drt airete ayrlrlar. Bunlar
komular olan Cemidi oyma dndaki tm Trkmenlerle
dmanlk iindedirler.
Merv ile Andhuy arasnda da Kara Trkmenleri adl oymak ko
nar ger. Kara Trkmenleri binbeyz adr kadar olduklarna
gre Trkmenlerin en kk oyma iseler de, tm yaman bi
rer haydut olduklarndan, komularyla srekli bir sava iinde
dirler.
Andhuy yaknlarnda da airete ayrlan Ali li adl oymak ya
ar. Bu oyman nfus says olsa olsa yz adra ular.
Ceyhun'un sol sahili boyunca, Belh'e kadar, Esrari adl oymak
yeralr. Elli-altm bin adr halkndan oluan ve yirmi airete
ayrlan Esrariler Buhara 'ya tabidirler.
Szn ksas, Morayef'in iki milyonu akn olduklarn tahmin
ettii Trkmenlerin says, benim hesabma gre bir milyona bi
le zor ulamaktadr. Tm Trkmenlerin yaadklar lkeye Tu
ran ad verilir. Yerli bilginlerin verdikleri bilgilere gvenilecek
olursa, bu yrkler esas olarak kuzeyden, yani Manklak<* y
resinden gelmiler. Atalar un Han ile in li adl iki kii imi.
Bunlardan ilkinin Yumut ve Teke; ikincisinin avdur ve Kk
len adlarnda ikier olu dnyaya gelmi. En eski zamanlarda
(*) Manklak, bugn avdur oymann sakin olduu, Hazar Denizi ile Aral
Denizi arasnda kalan blgenin addr. Burada Tiyon Karagn adnda bir
burunla sona eren bir da silsilesi ve bumun dousunda, onbe saatlik me
safede bir liman vardr.
Manklak'n ad bin klak anlamnda Minklak'm. Bu bl

ge, somadan ran'a gen Trkmen oymaklaryla Esrari, Salur
ve dier Trkmen oymaklarnn asl yurduymu. Evliyaullah
tan olduuna inandklar Ira Ata (Macarca'd a byk baba de
mektir) ve Sar Er burada medfunmu. Kabirleri bugn de birer
ziyaretgahtr.
Avrupa ktasnda olduu gibi, Trkistan'da da soy birlii, oy
maklar arasnda anlama ve birlik nedeni olmutur. inden ge
eceimiz Yumut oymann evresindeki oymaklarla ilikisi
ne gelince, bunlarn Kklen oymayla iddetli bir dmanlk
iinde bulunduunu rendim. Etrek'te bulunduum srada
Yumutlarla Teke Trkmenleri arasnda bar grmeleri yap
lyordu. Yolculuumuz hakknda ok hayrl olacandan, sz
konusu grmelerin olumlu sonulanmasn arzu ediyordum.
Hibir eye karar verilemeyip bar yaplamadn somadan
haber aldm.
Trkmenler Ruslardan ekinirlerse de ranllar hie sayarak
aalar, kmserler. Bu nedenle, bu cengaver oymaklar ara
snda birliin salanamamas, aralarnda srekli bir ayrlk ve
dmanlk bulunmas ranllarn lehine bir durumdur. Haydut
luu kendilerine ilke edinen bu vahi oymaklarn imdiye kadar
komu olarak nasl yaayabildikleri, birbirlerini yok etmemi
olduklar sorulabilir. Gerekten de bu sorunun sr ve hikmeti
anlald zaman armamak mmkn deildir. yle ki, belli
bir yasa, dzen, eitim ve uygarlktan yoksun olmalarna kar
n, birbirleriyle resmen ve alenen bir ekime ve dmanlk
iinde olmadklar zamanlarda, aralarnda ldrme, namusa te
cavz ve dier cinayetlere Asya'nn dier uluslarna oranla ok
az rastlanr.
Trkmen oymaklar din konusuna pek zen gstermediklerin
den, bu durumu slfuniyet'in etkisine balamak mmkn deil
dir; gelenek ve greneklerine bal bir durumdur. nk Trk50
men oymaklar arasnda gelenek ve grenekler deimez bir ka

nun hkmndedir. Hi kimse bu kanunlara uymamaya cesaret
edemez.
Trkmenler tutum ve davranlarn, yazya geirilmemi, ama
deitirilemeyen ve her yerde uyulmas zorunlu olduuna ina
nlan bu geleneksel kanunlar gereince dzenlerler. Bununla
birlikte Trkmenleri dinle bsbtn ilgisiz saymak da mmkn
deildir. Ne ki, dinin buyruklarna olan ballklar ikinci dere
cede gelir. Baz mstesna durumlar dnda, genel olarak gele
nei din buyruklarna yelerler.
Genel inan, Trkmenlerin ranllar esir etmelerini onlarn ii
olmalarndan kaynaklanan din dmanl nedenine balar.
Oysa bu tmyle yanl bir dncedir. Kesinlikle syleyebili
rim ki, Trkmenlerin ok eski zamanlardan beri alkanlk hali
ne getirdikleri yamacl terketmeleri ihtimali yoktur. Bu ne
denle, komular ranllar yerine kendileri gibi Ehl-i Snnet
olan Trkler olsa, onlara da byle davranrlard. Nitekim halk
kendilerinin mezhebinden olan Afganistan, Meymene, Hiyve
ve Buhara blgelerinde halen sk sk yaptklar apul iddiam
dorulamaktadr. Hatta son aratrmalarm, Orta Asya'da bulu
nan esirlerin byk blmnn Snni olduunu ortaya koy
mutur.
Birgn, zhd ve takvasyla n kazanm bir haydutla buluarak
grtm. Kendisine, "Kur'an- Kerim ' de btn Mslmanla
rn hr olduu aka belirtilmiken Snni kardelerinizi nasl
esir edip kle gibi satyorsunuz?" diye sordum. Cevap olarak,
laubali ve kstah bir tavrla, "Kur'an- Kerim Kitabullah olduu
ve her ynden insandan erefli olduu halde, yine de birka kra
na (yani franga) satlyor. Yine, bir nebi olduu halde Yakub'un
olu Yusuf da satld. Fakat acaba kt m oldu? Sorarm sana! "
dedi.
51
Bir Sahe Derviin Orta Asya Gezisi
slam dininin sekizyz yldan beri bu halk arasnda gelenek de

nilen eski alkanlklar yok edemediine, din bilginlerinin
tlerine karn, dinin yasaklad birok adetlerin geerlilii
ni bugne kadar srdrdne dikkat edilmelidir. Buna gre s
lamiyet Trkmenler ve Orta Asya 'nn dier gebe ve yrkleri
arasnda yalnz tapnma biiminin deimesine neden olabil
mi, baka bir etki yapamamtr. Baka bir deyile Trkmenler
bir zamanlar gnee, atee ve dier doal glere ettikleri kul
luk ve ibadeti imdi Hz. Muhammed'in belirledii biimde ger
ek Tanr 'ya yapyorlar. Buna karlk, tarihin bildirdii kendi
lerine zg ahlak ve eski gelenekler hala varln srdryor;
bunlarn ev ve yurtlar bir yerde sabitletirilmedike, gebe
likleri yerleiklie dntrlmedike yok olmayaca da ke
sindir.
Trkmenler arasnda, Araplardaki eyhler, Trk boylarndaki
aksakallar ynetimi gibi ok eski zamanlardan beri sregelen
bir ynetim grlmez. Bunun nedeni kendilerine sorulursa,
"Bir reissiz biz ulusuz. Hibir zaman da zerimize bir reis tayin
etmeyeceiz. nk hepimiz eitiz. Herkes kendisinin hkm
dardr" cevabn verirler. Geri bunlar arasnda da aksakallar

vardr. Ama bunlar reis deil, airetin memuru konumundadr
lar. Bununla birlikte bu aksakallar, airetin dier bireylerine g- ,
re bir derece ayrcalkldr. Bu ayrcalk, daha dorusu kendisi
ne gsterilen sayg ve ballk, yapt hizmetlere karlk bir tr
dl kabilindendir. Nfuzunu yasal snrlar dnda kullanma
mas, dier bir deyile tahakkm derecesine vardrmamas du
rumunda kedisine de sevgi gsterilir.
Trkmenlerin aksakallar mttefikleri olmayan oymak ve ai
retlerle, ran ve Rusya hkumetleriyle iliki ve iletiimi sala
ma, airetlerinin dilek ve temennilerini bildirme konularnda
araclk yaparlarsa da, temsil niteliini tamadklar iin nem
li konularda kendi balarna karar vermeye yetkili deildirler.
52
Nitekim imdiye kadar bunlarn araclk ve yardmlaryla Trk

menlerin verdikleri zararlarn nlenmesi iin yaplan ok b
yk fedakarlklar bir fayda temin edememitir.
Aur Ata nlerinden getiim zaman, Gazili Gur slalesinden
Hazar Han adl bir aksakal tanmtm. Bu adam otuz yldan beri
Amiral nvanyla Rusyaya hizmet ediyordu. Hizmetine kar

lk ayda yaklak krk duka maa alyor, bu parann on dukasn
katibine veriyordu. Yar Avrupal bir ynetim iinde yaayan
bu aksakal hala adrda oturuyordu. Hazar Han'n balca gre
v i nfzunu Trkmenleri korsanlktan alkoymak iin kullan
makt. Belki kendisinden yrklerin tasarladklar saldrlar
hakknda nceden baz bilgiler alnmas da umuluyordu.
nk
airetinin bireyleri Trkmenlerin niyet ve tasarlarn kolaylkla

renip Ruslara casusluk edebilirlerdi. Amiral Hazar Han, on
lar hibir zaman bu yolda kullanmaya g yetiremedi. Btn
ii, Moskof raks ile gece gndz sarho olmakt. leride birgn
doal olarak babalarnn memuriyetine varis olacak oullar da
"Karak" denilen haydut eteleriyle ittifak iindeydiler ve bu
ekiyamn hareketlerinden Ruslarn mmkn olduu lde ha
bersiz olmalar nedenlerini oluturma ve aratrmayla vakit ge
iriyorlard.
Bilimsel nitelikleri nedeniyle deil, aksine, sevgi ve sevecen
likle tannmalar, sahip olduklarna inanlan kimi ruhsal ve gizli
zelliklerin hayallerle dolu zayf kalplerine korku ve dehet d
rmeleri nedeniyle mollalar, Trkmenler arasnda aksakallar
dan daha saygn ve etkilidirler. Hiyve ve Buhara 'da renim
gren bu mollalar ikiyzllk ve aldatma sanatn laykyla
rendiklerinden, iin banda, ancak eblehleri kandrabilecek
olan eitli tavr ve hareketlerle halkn sayg ve sevgisini kaza. narak keselerini doldurduktan sonra hemen svrlar. Bu ne
denle bunlarn nfuzu da srekli deildir.
Trkmenler, ne zaman belli bal meguliytleri ve ilk srada
53
gelen elenceleri olan bir yama tasarlasalar, hemen bu molla

larn hayr duasn alrlar. Mkemmel ve dzenli biimde yap
lan yamaya Alaman, nemsiz bir vurgunsa apav, yani apul
derler. Sonunda hepsinin yararlanaca byle bir ie katlmak
iin yaplan ilk davette her Trkmen hemen silahlanp ata biner.
Ancak tasarlanan gece basknlarnn plfun son derece gizli tutu
lur. En yakn akrabalar, en sadk dostlar bile bunu serdardan
renmek iin bouna sorup dururlar. Serdar, yama iin gn
derilen birlie seilen reistir. Serdar mollalarn hayr duasn al
dktan sonra yola ktlar. Dierlerinin her biri ayr yoldan gide
rek geceleyin daha nceden belirlenmi yerde birleirler. Eer .
bir yerleim blgesi baslacaksa, genellikle gece yans, kervan
ya da bir birlik baslacaksa afak vakti saldrlr. Saldrganlar
birka ble ayrlarak bir ya da iki nbet saldrrlar. Bundan
fazla saldn dzenlenmesi nadirdir. Hatta bunlar arasnda "ki
defa saldr, ncde dizginleri geri evir" anlamnda bir atas
z vardr.
Bunlarn saldrlarna kar koyabilmek iin byk bir sebat ve
metanet gerekir. ranllar bu saldrlara hibir zaman kar koya
mazlar. Bu nedenle bir Trkmen be-alt ranlnn zerine sald
rr ve genellikle tmn birden balayarak srp gtrr. Trk
menierden biri bana, "Bu siyah bal adamlar ok defa korkula

rndan kendileri bizden ip isteyip birbirlerini balarlar. Hatta
son kalan adam balamak iin gerekmese, hayvandan inp:emi
ze bile gerek kalmaz" demiti.
Bu aresiz esirler korkaklklar nedeniyle ileride balarna gele
cek olan ikence ve feHiketi biliyor olmallar.Ama ilerinden
kar koyanlar hemen ldrlrler. Teslim olanlarn bir blm
ata bindirilerek ayaklar hayvann altndan birbirlerine bala
nr, bir blm ne katlirak hayvan gibi srlr, kimileri de at
larn kuyruklarna balanarak srklenirler. Zavalllar, Trk
menlerin karargahlarna varncaya kadar, kimi zaman birka
54
saat, kimi zaman da gnlerce yol yrrler. Bu srada gc kesi

lip hayvanlar izleyemeyenler genellikle ldrlrler. Karar
gfila sa salim varabilenler ise sonradan eitli hakaret ve i
kencelere urarlar.
Gmtepe 'de bulunduum srada ele geen mallarla dnen bir
Alaman'a rasladm. Bu mallar, her zaman olduu gibi esirlerle
at, eek, kz, inek ve bir hayli eyadan oluuyordu. Sonrad.an
bunlar apula katlanlar arasnda taksim edildi. Taksim srasn
da "ihtiyat" adyla bir pay ayrld. Meer bu pay, ileride eksik
bulunacak paylarn tamamlanmas iin ayrlyormu. Taksim
ii yle yaplyordu: Haydutlar birbiri ardnca gelerek hissele
rine den paylar muayene ediyorlard. Birinci ve ikinci adam,
paylarndan memnun olarak kabul ettiler. nc sradaki
adam, hissesine den kadnn dilerini beenmedii iin raz
olmad. Bunun zerine reisleri ihtiyat payna bavurarak ora
dan ald bir eei zavall ranl kadnn yanna srd. Bunlarn
deeri tahmin edildikten sonra haydut kabul edip sustu. Dier
lerinin paylarnn da bu ekilde datldn izledike, bu bar
bar adet, sabr ve tahammlm yok ederek beni kudurttuysa
da, aresiz sesimi karamadm. Hatta bazan glmeye bile mec
bur oluyordum. nk baz adamlara den payla,r, ok garip
paralardan oluuyordu.
Bu apullar, Trkmenlerin syledikleri iirlerin balca konu
sunu oluturur. iirlerde nl olaylarn hikayesi kztka oku
yann sesi ykselmeye, olay hatrlayan dinleyicilerin evk ve
heyecan artmaya balar; hele genler bs-.Utn coup barp
armaya, klahlarn yere atmaya ve elleriyle salarm bala
rn yolmaya balarlar.
Bu .duruma amamak gerekir. nk bu yiitlerin, grdkleri
terbiye gerei kendilerini birer cengaver ve kahraman olarak
gstermek istemeleri doaldr. Bunlarn iinde ancak binde biri
okuma-yazma bilir. En kk yalarndan berj kendilerine ak55
tanlan ve hikaye edilen ey at, silah, haydutluk ve kavga szle

rinden ibaret olduu iin, doal olarak zihinleri byle eylerle
dolmutur. Hatta bizim sayg deer Han Can cenaplar bile, bir
gn nmde, ocuuna terbiye ve t amacyla, komulardan
birinin ocuunun ocukluk yandan henz kurtulduu bir s
rada iki ranly nasl esir ettiini vgyle anlattktan sonra, aa
layc bir tavrla, "Acaba birgn sen de adam olacak msn?"
demiti.
Hemen yukarda nl olaylar aktardn, hikaye ettiini sy
lediimiz iirleri yksek sesle okumak gece toplantlarnn,
zellikle k gecelerinin en byk elencesidir. "Bahi" deni
len iir okuyucular, okuma srasnda "Dutare" ad verilen iki
telli bir tr tanbur da alarlar. Szkonusu iirlerderi bazlar ger
ekten gzeldir. rnein Mahdum Kulu adl airin iirleri, ze. rinde durmaya deer gzelliktedir. Mahdum Kulu, iirlerinin
byk ounluunda iki karde oyman birbiriyle mcadelesi
sayd Yumutlarla Kklenlerin kavgalarndan duyduu zn
tlerini dile getirir, ayn kkten gelen iki halkn, damarlarnda
ayn kann dolatn gzden uzak tutarak birbirlerinin oluk
ocuunu ldrdklerinden, esir ettiklerinden yaknr.
Trkistan'da kadnlar da erkekler gibi krmz renkli ipek gm
lekler giyerler. adr altnda bulunan Trkmenlerin ssleri
bundan ibarettir. oluk ocuk sahibi, yal bal hatunlarn,
gen kzlarn byle bol, geni ve topuklara kadar uzanan giysi
lerle te beri salna salna gezmelerine gzm kolay alamad.
Dn ve bayram gnlerinde kadnlar bu uzun gmlekleri ze
rine al sarp iki ucunu sarktrlar. Bu giysilere zg sar ve kr
mz renkli bir tr izmeleri vardr ki, burunlar kalkk, keleri
yksektir. Bunlardan baka kadnlarn en ok holandklar ss
eyas bilezik, gerdanlk ve fpe yerine kulaa ya da buruna ta
klan halkalarla gse ilitirilen hamayllardr.
Trkmenlerin evlilik trenleri de garip bir ekilde yaplyor. r56
nein dn srasnda nianl olan kz, o duruma zg giysisiyle

hzl koan sert bir ata yan olarak biner, eyer zerine, sonradan
kesilecek olan bir olak ya da kuzu alarak hayvan alabildiine
srmeye balar. Damat da, akran olan birtakm genlerle bir
likte, atlara binerek kza yetimek iin drtnala gider. Kz, eit
li maharet ve hareketlerle kendisini izleyenlerin, tutmakta oldu
u olak ya da kuzuyu kapabilecek lde yaklamalarn en
gellemeye alr. "Kol Br", yani yeil kurt denilen .bu oyun,
btn Orta Asya gebeleri arasnda oynanmaktadr. Dier bir
garip gelenekleri de evlenenlerin zifaftan bazan iki, bazan drt
gn sonra birbirlerinden ayrlarak bir yl gemedike daimi ola
rak birlememeleridir.
Hayvanlarn stn saan, ev ileri gren, le zg sanatlar
yapan, yani kilim ve hal dokuyanlar hep kadnlardr.
Bir halnn dokunmas birok kz ve kadm megul eder. Bunla
rn banda, ustalar olan bir kadn bulunarak, olduka kark
olan ilemlere nezaret eder. Bu kadn, rnein, dokunulmas is
tenen naklarn rneklerini kum zerine para para izer, ii
ler de bu rnee bakarak haly dokurlar. rettikleri kumalarn
dayankll, renklerinin gzellii bir yana, Trkmenlerin re
sim ve nak sanatnda gsterdikleri ustalk, genellikle Avrupa
fabrikalarnda dokunanlardan insan doasna daha uygun ku
malar meydana getirmeleri, gerekten artcdr.
Bu l kzlarndan alt-yedisinin, bazan daha ounun sra ha
linde dizilerek hasra drlm yn ayaklaryla byk bir hz
ve ustalkla yuvarlarnalarn, bunlara nezaret eden deneyimli
usta kadnn renklerin hangi taraflarda ak, hangi .araflarda ka
rk olacan retiini, gsteriini izlemek ok tuhaf bir ey
'
dir. Bunca basitliine gre insan zihninin kefettii en eski i
lemlerden olmas gereken bu kee imali, kefedildii zaman
dan bu yana hi gelimemi, eski durumunu korumutur.
57
Burada en ok kullanlan renk, gl rengidir. eitli renklerde

dokunmu kilimler zenginlik gstergesi saylr. Beyaz renklile
ri de baz resmi gnlerine zgdr. Hal ve seccade yalnz Trk
men ve zbeklerin zenginlerinde bulunur. Bunlarn 'naklar,
Avrupadan gelen mendil ve dier kumalarla resim ve nakla
rndan alnarak alacak lde benzetilmitir. Hele bu kadn
lardan bazlarnn sz konusu kumalar yalnz bir defa grme
lerine karn, sonradan rneine bakmadan srf belleklerinin
yardmyla nak ve resimleri eksiksiz olarak yapmalar hayran
lk uyandrcdr.
Bir konak yeri belirlendiinde, adrlar kuranlar da kadnlar
dr. Bu adr in snrlarna dein hep ayn ekildedir, byk bir
deiiklik grlmez. Gebelerin c:nl ve hareketli hayat bi
imlerine gre dzenlenmitir. Bu hafif meskenler, ahaptan
yaplan byk bir kafes ya da bir kaburga biimindedir ve zeri
ne kee ekilir. Yukarda auld zere bu adrlar belirlenen
yere kuran Trkmen kadnlan olduu gibi, gerektiinde boza
rak develere ykleyenler de onlardr. Airet bir yere gittii za
man, evlenecek kzlar dndaki btn kadnlar develerin arkas
sra yayan giderler.
Zenginlerle yoksullarn adrlar arasnda, sahiplerinin g ve
zenginliine gre deien baz sslemelerden baka bir fark g
rlmez. Bunlar arasnda bir de Kara Ev denilen, zamanla karar
m birtakm adrlar vardr. Ak Ev ad verilen beyaz adrlarn
ileri lekesiz, temiz ve pak kilimlerle denmitir. Bu tr adrlar, yeni evlenmi olanlarla konuklar iin kuruluyor. nk ko
nuklarna byk bir sayglar vardr.
Orta Asya yerlilerinin bu meskenleri belleimde gzel bir etki
brakmtr. Bunlarn ii yazn serin, kn scaktr. ou yaban
clar bu konutlarn, hemen hemen snrsz denilebilecek bu l
lerde zaman zaman eitli ynlerden gelen frtnalara hibir e
kilde kar koyamayp .para para olacan sanrlarsa da,
58
Trkmenler byle bir olaydan hi endie etmezler. Byle du

rumlarda adrn iplerini gerer ve dadsnn ninnisi ile beikte
uyuyan ocuk gibi, rzgarn grltsyle tatl tatl uyurlar.
Trkmen aileleri, kendileri iin ok deerli olan aile bireylerin
den birisi ldnde, bir yl boyunca ok garip bir yas treni ya
parlar. Szkonusu kiinin lmne denk den zamanlarda bir
takm at kadnlar gelir, alayp inleyerek birtakm atlar
sylerler. Bu tren srasnda yas tutmakla ykml olan lnn
tm akraba ve yaknlar orada bulunmak zorundadrlar. Bunun
la birlikte bunlar, atlar geldii zaman yapmakta olduklar i
leri brakmazlar. Atlar lnn ayrlk derdiyle, ona duyulan
sevgi ve zlemle dayanlmaz biimde feryat ve figan ederken,
bu srada kimileri ubuunu tttrmekte, kimileri silahn silip
parlatmakta, kimileri de yemek yemektedirler. Kadnlar ise bir
yandan bu skntl adr iinde hep birlikte diz kp atlarn
ahengine uyarak barp arrken, bir yandan da bir an bile i
lerinden geri kalmazlar; kimi yn tarar, kimi mekik evirir, ki
mileri de kendilerine den ev ilerini yaparlar. Bu grnm
izlemek gerekten elenceli bireydir.
lnn dostlarndan herbirinin, lm olayn birka ay sonra
haber alm olsa bile, bu trenlerde bir kez bulunmas gerekir.
Yas treni genellikle gece yapldndan, bir ziyareti geldii
zaman adrn nnde en az bir eyrek saat kadar kudumua
sna barp ararak varln duyurur." Eer len adam "ba
tm" yani bahadr nvann kazanm bir kaluaman ise, onun
mezar zerine topraktan bir tepe yaplr. Bu tepelere "Yuzka"<*l
ad verilir. Her Trkmenin byle bir adamn mezar zerine
enaz yedi krek toprak atnas gelenektir. Bu nedenle evresi
( *) Bir zamanlar Hunlar arasnda bulunan bu adet bugn Macarlar arasnda da ya
amaktadr. Hatta birka yl nce, yurttalarnn sayg ve sevgisini kazanm
olan Kont Zeeni'nin Yukar Macaristan'n Kaan kentinde bulunan mezar
zerine, Kont Edvard Caroin'in tevikiyle topraktan bir tepe yaplmtr.
altm, ykseklii yirmibe-otuz ayak olan tepeler oluur. Bu

geni llerde, bu mezarlar ok uzak mesafelerden grlr. Her
tepe, iinde gml bulunan kiinin adyla anlr.
Hindistan ile ran'n in ve Rusya arasndaki ticareti ve uygar
lk deiimini imkansz klan bu haydutlarn genel durumlar

budur. Trkmenlerin ok eski zamanlardan kalan adetleri,
ahlaklar, vahi biimdeki kiisel zgrlkleri, her bireyin ken
di kendisinin hakimi olma zellii imdiye dein zerre kadar
deimediinden, gerekten de incelemeye, renmeye deer
bir durumdur. Bu durumun doruluu, bilinen nl efsane ve
destanlarnn incelenmesi halinde kolayca anlalr.
Trkmenlerin balca gelenek ve greneklerinin gelecek ku
aklara aktarlabilmesi iin ayrntl biimde tesbit edilip yazl
masnn tam zamandr. nk artk unutulup yok olmas yak
lamtr. Avrupa dnce, sanayi ve ihtiyaclarnn gnden g
ne bunlar arasna girmeye balad gz nne alnrsa, bundan
byle Trkmenlerin barbarlnn srebilmesi imkan ddr.
Geri bunlar halii Avrupallarla ilikiden kanyor, onlardan
birisinin ilerine girmesini engellemek iin binbir engel ve g
lk karmaktan geri kalmyorlarsa da, are yok, bir gn evre
lerini kuatan batakln kendilerini boup yok edecei aktr.
60
Gmtepe ve Etrek
Gmtepe 'de kendisine tavsiye edilmi olduum Han Can,

krk yana yakn, salam bnyeli, yakkl ve uzun sakall bir
adamd. Gayet sade giyinmiti. Beni karlayarak pt. Adm
birka kez anarak hogeldin dedi. Hac Bilal ile Hac Salih de
byle gzel bir ekilde karlandlar. Dier haclar hurlarm
ayrdktan sonra, yryerek adrlarn yolunu tuttuk. Han Can
ile iimizden ileri gelenler topluluun arkasndan yryordu.
Geliimizin haberi her tarafa yayld ve saymz abartld
iin oluk-ocuk, kan-kzan, hatta kpekler bile evlerden frla
yp bizi izlemeye kouyorlard. Halk, yalnz bizi grme merak
nedeniyle byle hcum etmiyordu. Asl amalan haclara sayg
gsterip gnllerini alarak sevap kazanmakt.
Orta Asya'nn bu durumuna ilk kez tank olduum iin, ne yapa

cam ardm. Acaba yerimde durup evredeki salam yapl
kee adrlara, ayaklarna kadar uzanan ipekli cameler giyin
mi kadnlara m bakmal ydm, yoksa, el skmak iin byk
bir cokuyla zerimize uzanan el ve kollara karlk vermeye mi
almalydm. Bir trl. karar veremiyordum. Genci-yals,
erkei-kadn ile btn bu topluluk, kutsal makam ziyareti ba
armalar nedeniyle haclara imrenerek bakyorlard. Henz ev
lenmemi birok dilber kzn, gen kadnlarn boynuma sanla61
rak sk sk kucakladklarn sylersem, aknlmn yle ko

layca yok olmayna almaz sanyorum. Gl bir din duygu
sundan ve konukseverlikten kaynaklanan bu sayg dolu davra
nlara teekkr etmek gerekir. Ama btn bunlar uzadkca, da.
yanlmaz bir hal ald da inkar edilemez. Ben kendi adma, ar
tk dayanma gcmn kalmadn syleyebilirim.
Her neyse! Ba mollann adr nne geldiimiz zaman durdu
rulduk. Bizim kervan halknn nerelerde konuk edilecei bura
da belirlenecekti. Burada izlediim garip hali mrm boyunca
grmemitim. Halk bu yoksul konuklar bir trl paylaam
yordu. Her biri, bir ya da birkan gtrmeyi onur sayyor, ben
alacam, sen alacaksn diye birbirleriyle ylesine ekiiyorlar
d ki, gerekten hayretler iinde kaldm. Geri Trkmenlerin
konukseverliklerini nceden duymutum; ama bu derece olaca
n umm yordum. Han Can, mdalle ederek artk kadnlara

da sirayet eden bu ekimenin nn ald. Halk sakinleince
herkesin konuunu belirledi. Hac hilal ile beni kendi adrna
gtrd. Han Can Gmtepe 'nin sonlarnda oturduu iin, da
ha nce szettiim Grgene nehrinin iki yakasnda, nehrin az
na yakn bir yeinde bulunan yayla tmyle gememiz gerekti. adra vardmzda gne hemen hemen batm, bizim b
tn g ve kuvvetimiz tkenmiti.
Szn ksas, artk tam biraz rahat edeceimizi umarken, gele
nekleri gereince adrn evresinde iki kez dndmz sra
da, baz aralklardan iinin misafirlerle dolu olduu gzme
iliti. Bu herifler, gece yansndan bir saat sonraya kadar eitli
sorularla bize eziyet ettiler. Doululara zg dayankllna
karn Hac Bilfil'in bile sabr tkendi. Misafirler gittikten sonra
ar demir zincirlerle bal ranl bir kle, aa bir kap dolusu
halanm balk ve yourt getirdi. Han Can'Ul byk olu Baba
Can, bu kab klenin elinden alarak nmze koyduktan sonra
alt tarafmzda bulunan babasnn yanna oturdu. kisi birlikte,
62
Gmepe ve Etrek
nmzdeki yemei nasl bir hzla silip sprdmz byk

bir keyifle seyretmeye baladlar. Yemek tamamlannca Hac
Bilal, dua edip eliyle sakalm svazladktan sonra Han Can'a te
ekkr etti.
Ertesi gn Hac Bilal, birlikte biraz dolamamz teklif etti. a
drdan kp biraz ilerleyince, artk efendi tavrlarm btnyle

brakarak kalbim ve davranlarmla tam bir dervi olmam ge
rektiini hatrlatarak, "Beni ve arkadalarm taklit et. Halka ef
sun oku, nefes eyle. Geri Rum'da byle olmadn biliyorum
ama, burada dervilik iddia edip de onun gerektirdii grev ve
artlar tam olarak yerine getinneyecek olursan, halk senden
kukulanr. imdiye kadar usuln rendiin iin retmeye
gerek yok. Bu nedenle hemen, rasladmz kiilere tam bir ikti
darla bol bol dualar ve himmetler ve. arJdka da gidip hasta
lara nefesler eyle. Ama karken elini uzatmay unutma. nk
dervilerin geim kaynann bu tr gelirler olduunu herkes
bildiinden, dervii byle bir i iin ardklarnda, hediyesini
nceden hazrlarlar. Ben srf iyiliinizi dnerek bu nasihatla
r veriyorum. Gezginin birisinin urad bir beldede halkn t
mnn tek gzl olduunu grnce, kendisinin iki gz de sa
lam olduu halde, onlara uymak iin bir gz krm gibi g
zktn hatrla" dedi. Bu gzel tlerine teekkr ettim.
Bunun zerine, Han Can ile dier baz kimselerin benim gerek
kinliimi renme konusunda ok istekli davrandklarn, ken
disi yalanlamaya almsa da, Trkmenlerin bir trl inanma
yarak benim Zat- ahane (Osmanl Sultan) tarafndan Rus
ya'nn nfuzunu krmak iin politik bir grevle Hiyve ve Buha
ra emirlerine gnderilmi olduumda srar ettiklerini, Sultan' a
sonsuz sayg duyduklar iin, ileride hakkmzda hayrl olaca
dncesiyle bu kukuu kalblerinden bsbtn karmama
grnde olduunu anlatt. Bununla birlikte dervilik halini
bir an bile elden brakmamam yeniden tavsiye ederek, "Byle
63
pheli ve kark bir halde bulunmak, ilerinde bulunduumuz

halkn tabiatna daha uygundur" dedi.
Aramzda bunlar karara balayarak adrmza dndmz
de, Han Can' birtakm akraba ve dostlaryla birlikte bulduk.
Han Can bize ilk olarak eini ve yal annesini takdim ederek
ikisi iin ok deerli olan hayr dua ve himmetimizi niyaz etti.
Sonra ailesinin dier bireyleriyle grp, onlar iin de isteni
len hayr duay ettikten sonra, Han Can bize dnerek, lkesinin
geleneklerine gre konuklarn ailenin yakn yelerine eit sa
yldn, bundan byle yalnz kendi aireti iinde deil, tm
Yumutlarn egemenlii altnda bulunan btn yerlerde istedii
miz gibi gezip dolamakta zgr olduumuzu, Kate adn ta
yan airetinin bizim klmza dokunacak kiilerin hakkndan
gelmeye hazr olduunu bildirdi.
Han Can szlerini, "Hiyve'ye gidecek olan kervan hazrlann
caya kadar burada beklemek zorundasnz. Bu nedenle yaklak
iki hafta kadar bekleyeceksiniz. Bu frsat ganimet bilip en uzak
adrmza varncaya kadar gezip dolan. Hibir Trkmen, bir
dervii adrndan hediyesiz karmayacandan, bu vesile ile
hurlannz doldurmu olursunuz. nk Hiyve ve Buhara'ya
kadar gideceksiniz ve yolda bir daha nevale tedariki mmkn
olmaz" diyerek tamamlad.
stediimiz gibi gezip dolama konusunda bu lde bir ser
bestlie sahip olmak, amacma uygun dt iin fazlasyla
memnun oldum. Zaten Gmtepe 'de halkn durumunu biraz
daha aratrmak, incelemek ve ivesini renmek iin gereken
zamandan daha ok kalmaya niyetim yoktu. Varmzn ilk
gnlerinde gezilerime Han Can ya da kardeleri, onlar da yoksa
yakn dostlarndan birisi elik ediyordu. Sonralar Hac Bilal ya
da Hac Salih ile dolamaya baladm.
Hac Biliil karlatmz kiilere nefes ediyor, Hac Salih de is
teyenlere hekimlik ediyordu. Hac Salih hastay muayene eder-
64
Gmtepe ve Etrek
ken, ben de bir yandan nefes ediyordum. Bunun karlnda ba

na her defasnda mutlaka kk bir kilim seccade ya da bir milc
tar kurutulmu balk ya da buna benzer bir hediyecilc veriyorlar
d. Bu ortak hizmetimizin bir raslant eseri olarak iyi bir etkisi

mi grld, yoksa Hac Rumi, yani Trk hacs olduum iin
halkta bir heves mi uyand nedir bilemiyorum, az zaman iinde
mterilerimi oalttm. Hatta Gmtepe'ye varmzdan be
gn sonra, sabahleyin uykudan kalkar kalkmaz hcremin hasta
larla ya da kendini hasta sanan insanlarla dolduunu gren ar
kadalarm arp kaldlar. Gereine gre bunlardan kimine
nefes ediyor, kimine muska yazyor ve karlndan her birin
den mutlaka bir hediye alyordum.
Geri urada burada ince eleyip sk dokuyan kimi kiiler, benim
politilc bir grevli olduuma inandklarndan, derviliimden
kuku duyuyorlard. Ama bunun pek etkisi olmuyordu. nk
halkn byk ounluu, gerek amacm bilmediklerinden
Avrupal olduumu hayallerinden bile geiremezlerdi. te bu
nun iin, imdiye kadar soydalarmdan hemen hemen hi biri
nin gremedii yerleri tain bir zgrlk ve gven iinde gezip
dolaabileceimi dndke byk bir sevin duyuyorum.
Gnden gne buradaki tandklarm oald. Bunlar arasnda
ileri gelenlerden de bir hayli zevat bulunuyordu. Bunlardan
Trkmenlerin nl bilginlerinden Kzl Ahund (asl ad Mu
rad't) denilen bir zat ile aramzda byk bir sevgi dodu. Kzl
Ahund kadlardan (mteneffizan) olduu iin dostluundan
ok yararlandm. nk onun yardmlaryla her yere girip ka
biliyordum. Buhara'daki renimi srasnda eline geen Os
manl Trkesiyle yazlm bir tefsirin baz yerlerini anlayama
mt. Benden oralar aklamam istedi. Verdiim anlamdan
son derece holand iin, bu olaydan sonra nne gelen yerde
beni vmeye, din bilimlerindeki uzmanl.n yaymaya balad.
Satlk Ahund denilen gerekten bilgin ve saygn dier bir zatla
65
da dostluk kurdum. lk grmemizde doru ina1Cln kayna
olan Rum lkesinin halkndan halis bir Mslmanla grmeyi
nasip ettii iin Cenab- Hakk'a kretti. Bu srada bizi izleyen
lerden biri, tenimin beyazl hakknda baz dnceler ileri s

rerek bana hitaben, "Ey gzel hoca, aslnda Mslmanlann ren
gi byleydi. Zamanmzda Cenab- Hak bu rengi yalnz Bat l
kelerindeki iman ehline nasip etmitir" diye bard.
Bu yrelerin en byk ads olan, Kad Gilan da denilen Molla
Turdu ile de tanm, sohbetine zellikle devam ediyordum.
nk halk arasnda gerek nfuz sahibi olanlar yalnz molla

snfyd . Batllarn, aksakallarn nfuzunun herkesten stn
olduu yolundaki inanlar yanlt. B unlarin nfuzlar ulema

ra oranla yok hkmndeydi.
Yeni dostlarmn hakkmdaki gvenleri gnden gne artyordu.
Bu da tuttuum yolun doruluunu kantlyordu. Hatta Kzl
Ahund'un tensibi zerine, Gmtepe ' de bulunan baz Yuna
harabelerinin kalntlaryla yaplmas dnlen caninin yeri
nin belirlenmesini bana braktlar. Meer Kzl Ahund, beni o

topluluun iindeki en bilgin dervi sayarak tavsiye etmi.
Andm kiilerin yardmlaryla Gm tepe 'de bir hafta iinde
birok kii tandktan baka, Trkmenler arasndaki ilikilerin
tr ve derecesini, bu oymaklar oluturan kollarn, airetlerin

ounun durumlarn, ak kar elikilerine karn bunlann
imdiye dein birlikte yaanalarn salayan birlik ve ban ni
telik ve gerekliini imkan elverdiince aratrabilecek duruma

geldim. Ancak bu i, daha nceden sandm kadar kolay deil
di. nk her kimden hayat biimlerine, geim tarzlanna ili
kin bireyler sorma cretinde bulunsam; ksacas, dnyaya ili

kin herhangi bir konunun gerekliini anlanaya kalksam, be
nim gibi varln zhd ve ibadete adayan bir derviin dnya i
lerine byle nem vermesinin nedenini sorarak aknln a
a vuruyordu. Bu nedenle tedbirli ve basiretli davranarak hibir
66
Gmtepe ve Etrek
eyin dorudan doruya aratrmaya kalklmamas, sorunun

dolayl yollardan zmlenmesi gerekiyordu.
Hamd olsun ki, haydutluk zamanlar istisna edilirse, bu adamla
rn mr atalet iinde geiyor, btn zamanlarn airetlerinin
ileri hakknda malayani konumalara harcyorlard. Bu neden
le , bilgi almak iin bu konumalara gizlice kulak misafiri ol

maktan iyi yol olamazd. te byle, ok defa, bunlarn yannda
bir keye bzlp elimdeki tesbihi eviriyor, derin tefekkr
denizine dalm , her eyden habersizmi gibi grnerek arala
rndaki konumalardan vilayette (yani iran 'da) yaptklar hay

dutuklarn, Hiyve H an ve dier .gebe oymaklarla ilikileri
nin ayrntlarn reniyordum.
Bizim iin aslnda bir dinlenme zaman olrns gereken bu mo
ladan yararlanarak, Kzl Ahund ile birlikte, nce Yumutlara
bal ve onlar!} dousunda sakin olan Ata bay Trkmenlerinin,
daha sonra da l atllarnn saldrlarn nlemek iin bir za
manlar skender 'in bina ettii setin bycek bir blmn g

rebilmek iin o yrede yaayan KklenTrkmenlerinin yanna
gittim.
Kzl Ahund 'un bu gezisi, bilmem hangi kanun ve dzen asn
dan, yapld renilen bir hakszln ortaya karlarak ada
letin yerine getirlmesi amacna ynelik olduundan, yollarda' k

sk mola vernek zorunda kaldk. Bu nedenle, iki gnde tamam
lanabilecek olan yolculuumuz drt gn srd. Douya doru

yaptmz bu yolculuk srasnda, hep ayn yne doru gitme
miz gerekiyordu. Ama yolumuzun zerindeki sazlarla kapl ki
mi bataklklardan, yzlerce yaban domuzw1un meskeni olan s
sz yerlerden ekinerek binek ve yklerimizle birlikte genellik
le yolumuzu deitiriyor, uzak ve sapa yerlerden dolamak zo
runda kalyorduk. Bu bataklklar Grgene nehrinin bahar ya
murlarndan taarak birka mil geniliindeki bir alan kapla
mas nedeniyle olumutu. Bu durum zamanmza zg birey
67
deildi, byk ihtimalle eski zamanlardan beri bulunuyordu.

nk yukarda szn ettigim byk set, ovann su basma teh
likesinden olabildiince emin olan ykseke yerlerinde, nehrin
kuzey sahilinde ve ondan drt, bazan alt alt mil geride uzana
cak biimde yaplmt. Bugn, her mevsimde tehlikeden

mmkn olduu kadar uzak ye dier yana gemeye en elverili
yol da genellikle bu harap duvarn dibinden geiyordu. te ku
kusuz bu nedenle olmaldr ki, adrlarn byk blm bu y
rede kurulmu olduundan, bir saatlik yol gitmeden onlardan

birouna rastladk.
Bu eski surun bat ucuna kadar gitmedim. Asl hakkndaki riva

yetlerin tm de si hurafe ve masal trnden eyler olduun
dan nem vermedim.
Gzlemlerime gre szkonusu set, dou ynnde iki ayr nok
tadan balyordu. Deniz kysnda bulunan birok kalnt, birin

ci noktann Gmtepe 'nin kuzey dousunda olduunu gste
riyordu. kinci nokta da yine deniz yaknlarnda, Etrek nehrinin

yaklak yirmi ngiliz mili gneyindeydi. Bu iki duvar, Etrek ve
Grgene nehirlerinin arasnda, Gmtepe 'nin gney dousun
daki Altun Tokmak adl tepenin st tarafnda birleiyordu. Du

varn Gmtepe'den balayan blm, batdan gney douya
doru on corafya mili kadar uzanyordu. Ben bu duvar iki gn
dolatm. Ykseklii iki- kadem<*> kadar kalmt. Genel g
rnm uzun bir savunma hattn andryordu. imdi varolan

kalntlardan anlaldna gre, her bin admda bir kulesi var
m. Bu durumda kuleler birbirine eit mesafelerde bulunuyor

lard.
Surun yaknlarnda, sura paralel birtakm byk tepeler grl
yor. Bu tepelerin aratrlmasn benden sonraki gezginlerin
himmetine havale ediyorum. Ben bu tepeler hakknda hibir

(*) Yarm arnlk l birimi. ngiliz kademi te bir metredir.
68
Gmtepe ve Etrek
bilgi elde edemedim. Kiisel bir dnce ya da gr aklaya

cak durumda da deilim.
Trkmenler bu tepelerin en kklerinden bazlarn kazm
lard. Anlattklarna gre, bunlardan birinin iinden, drtgen bir
yap iinde bir miktar mavi kil ile ok az altn ve dier baz de
erli eya ieren kat gibi ince byk bir kp bulunmu. te bu
duvara, altn alan anlamna "Kzl Alan" adnn verilmesinin
nedeni bu olmaldr. Bunlar, yukarda halkn nl kiilerin me
zarlar zerine yaptn sylediimiz Yuzka adl tepelerle ka
rtrlmamaldr. Onlar bsbtn bakadr.
Klavuzum Kzl Ahund, malumatl bir zat olmasna karn, "s
kender setti" adyla nlenmi bu duva;n, skender 'in emriyle
cinler tarafndan yapldna inanyordu. Hatta bana, "skender
bizim gibi salih Mslmanlardand, cinler ve periler kendisine
boyun emiler, emir ve fermanna itaat ederlerdi" diye sze
balayarak skender'in lmszlk suyunu (ab- hayat) aratr
mak amacyla karanlklar lkesine gittiine i likin nl
hikayeyi anlatmaya giritiyse de, szne pek kulak asmayarak
duvardan bir tula koparmaya altm grnce sustu. Ama
bu kzl tulalar birbirine iyice kaynam olduklarndan para
para krlmalar kolay olduu halde, salam olarak yerlerinden
koparp ayrmak ok zordu.
Anlan yerin yakn evresinde, ileride keifler tarihi kitaplarna
konu olacak eski eser kalnts vard. Harabeler yalnz Yunanl
lar zamanndan kalma eyler deildi. Bunlar arasnda ranlla
rn eski uygarlklarna ait eserler de oktu. Geri Arap tarihiler
aa Grgen hakknda nemli bilgiler veriyorlard. Bu yrede,
ehr-i Grcan (Grcan Kenti) olarak adlandrlan yerde bugn
eski eser kalntlar bulunuyordu. Her ne kadar ben grmediy
sem de, anlatldna gre, baz ngiliz gezginlerinin fazla nem
vermedikleri Knbed-i Kavs (Kavs Knbeti) adl harap kubbe
nin grmeye ve incelemeye deer bir eser olmas muhtemeldir.
6<i
Bir Sahte Derviin Orta A sya Gezisi
nin grmeye ve incelemeye deer bir eser olmas muhtemeldir.

Gmtepe.'ye dndmde, yokluumun uzamas nedeniyle
arkadalarmn hakkmda vesveselere kaplarak endie etmi,
zamannda yolculuumu engelleme amacyla daha fazla srar
etmediklerine zlm olduklarn grdm. Doal olarak, yok
luum srasnda geen olaylar tamamen ve tek tek rendim.
Hac Salih yapt tedaviler nedeniyle bir hayli sermaye kazan
m. Hac Hafz Mesud'un kald camiye, yani ibadete ayrlan
adra hrsz girerek baz eyasn alm. Hrszn bulunmas

iin gerekli aratrma yaplmasna karn fail bir trl ortaya
karlamaynca, bir molla alnan eyann bulunmas iin hrsz
hakknda beddua okumu. Yimi drt saat gemeden hrsz pi

manlk duyarak gelip aldklarn gt;ri vermi.
Bunlardan baka, arkadalarm o sralarda Hiyve ynnden ge
len kervana dair baz olumlu haberler de verdiler. yle ki, he
kimler Hiyve Emirine devaml manda st imesini tavsiye et
tiklerinden, Emir iki ift manda satn almas iin kervan basn
zel olarak buraya gnderni. nk ynettii blgede bu hay
van henz yetitirilemiyormu. Grevli imdi Esterahad 'a git
mi olduundan yola kabilmemiz iin onun dnmesini bekle
memiz gerekiyordu. nk ln gizli, bilinmez yollarn her
kesten daha iyi bilen bu adamn klavuzluu ile yola kmamz

bizim iin gerekten pir nimetti.
Btn bu durumlar iinde beni en ok aknla dren ey,

bunca iyiliklerini grdkleri bu lke hakknda, arkadalarmn
birounun duyduu nefretti. Arkadalarm artk Trkmenler
arasnda bulunmaktan bizar olmulard. nsanlktan zen-e kadar
nasibi olan kimselerin, bunlarn ranl esirlere yaptklan gad
darl, yani yaptklar eitli eziyet ve ikenceleri grp de y
reinin paralanmamas mmkn deildi. "Geri bunlar iidir,
hemehrileri de ran 'dan geerken bize pekok hakaretler et
milerdir. Ama burada ektikleri cefa ve mihnet tecviz oluna70
Gmtepe ve Etrek
cak hallerden deildir" diyorlard. Yurtlarnda esir ticareti ya

sak olmayan bu adamlarn Trkmenlerin eline esir den ranl
larn haline merhamet edip bu haydutlar lanet ve nefretle an
malarndan, zavall esirlerin burada uradklar felaketin dere
cesi kyas edilsin.
ranl esirler yrdkleri, hareket ettikleri zaman zerlerindeki
lime lime giysi ve ayaklarna vurulan ar zincirlerle her adm
da yeni bir ac duyarak dayanlmaz bir hale gelirler. Bu zavall
lar, ilk esir dtklerinde, genellikle birka gn, kimi zaman da
haftalarca a braklrlar. Gece olduka, kamamalar ve byle
bir giriimde hemen duyulmalar iin, boyunlarna bir halka ta
klp yere akl bir demir kaza yle bir balanrlar ki, kk
bir harekette zincir akrdadndan sahipleri hemen haberdar
olur. Ksaca, akraba ve yaknlarndan biri kp da bir miktar pa
ra vererek satn almadka, bunlarn mihnet ve felaketi son bul
maz.
Trkmenler bir adamn, bir esiri satn alp kurtarmak iin ortaya
kmasndan ok memnun olurlar. nk bu durumda esir iin
deerinden birka kat daha fazlasn isterler. Eer Gmte
pe 'de yaplan bu pazarlkta olumlu bir sonu alnamazsa, esirler
Etrek lne gnderilir. Bu l, esirlere gerei kefettirecek
doru bilgileri i tiraf ettirme zelliine sahip bir yer olarak n
kazanmt. Esir ranllar ne kadar ikence grrlerse grsnler,
gerei gizliyor. doruyu sylememekte srar ediyorlar. Bu
yzden doal olarak ektikleri ac ve ikencelerden akrabalar
m haberdar ediyorlard. Merhamete gelen akrabalar, aresiz is
tenilen paray vererf'k esiri kurtaryorlard. ranllardan mm

kn olabildiince fazla para koparmak, ancak bu yolla mmkn
olabiliyordu. Szkonusu fidye Trkmenlerin eline gemedik
e, esirin ikencesi sona emiyordu.
Bunun aksi bir durumda, yani akrabalarnn esiri satn almama
l ar durumunda her iki taraf da zarara uruyordu. nk gasb
71
bir ok masrafa giderek esiri Hi)rve, Buhara ya da dier bir uzak

yere gnderiyor, oradaki esir pazarlarnda, akartrma yoluyla
piyasa deerinden satyordu. Bu durumda zavall esirin vatan
n bir daha grebilmesi ok uzak bir ihtimal haline geliyordu.
nceki blmde aktardm zere, bir Trkmenin Hz. Yu
suf'un esaretinden szettii srada dedii gibi, ranllarn esa
retten yaknmaya pek de haklar yoktu. nk ilerinden pek
ou eski hallerini buluyor, hatta daha ok servet ve itibar kaza
nyordu. Bugn Buhara 'da yaayan ranllarn bir blm kle
ise de bir blm zgrd. Bunlar ya mkatebe yoluyla ya da
baka bir yolla esirlikten kurtulmular, ama kendi istekleriyle
burada kalmlard. ii olmalar nedeniyle dilli basklara uru
yorlarsa da, ayin ve ibadetlerini gizlice yerine getirebiliyorlar
d. Ticaret ve sanatla uraan bu ranllar, buralardaki ucuzluk
nedeniyle kendi lkelerinden daha az bir masrafla geiniyorlar,
.ran 'a oranla burada daha ok kazanyorlard. Zeka ve yetenek
leriyle Orta Asya halkna stnlk saladklarndan devlet hiz
metinde grevlendiriliyor, hatta ilerinden yksek mevkiler ka
zananlar grlyordu. Memurlar arasnda bir zamanlar klesi
olan birka ranl bulunmayan bir valiye raslanmyordu. Hatta
imdiki Emir'in dairesinde birok ranl memur bulunuyordu.
Bugn yksek memurluklar nerdeyse bunlara mahsus hale gel
miti. Hile ve aldatmalardaki denenmi ustalklarndan dolay
Buhara'da Frenklerle, yani Avrupahlarla yaplacak grmele
ri yrtmeye en uygun kiiler ranllard. Tahmin edilebilecei
gibi, ran'n saldrlarna kar koymak zere gnderilen asker
lerin byle yabanc larn kumandasna verilmesi dedikodulara
ve halk gznde Emir' in sulanmasna neden oluyordu. rne
in Emir'in birinci sradaki kumandanlar olan ahruh Han ve
Muhammed Hasan Han r.an doumluydular. Topuba Zey
nel Bey, Mehdi Bey ve Tesker Bey de ayn ulustandlar.
Gmtepe 'ye geliimizden bir gece sonra, gasbedilen mallarla
72
Gmtepe ve Etrek
ykl bir korsan gemisinin geldii, sahilden atlan silahlarla

i lan edildi. Sabah olunca dervilik paym istemeye, daha do
rusu zavall ranllarn esaretin bu ilk felaketiyle nasl uratk
larn grmeye gittim. Bunlara yaplan akla gelmedik ikence

ve cezalara dayanabilmek iin insann ta yreli omas gerekidi.
Ama duumlann ayrntl biimde renmek iin aresiz daya
nyordum. Trkmenlerdeki ahlaki eliki, yani kendilerinde ki
mi erdemlerin yansra ok eitli ktlklerin de bulunmas,
dier bir deyile kiiliklerinde insanlkla zulmn, kimi konular
daki son derecede namusluluk ve kanaatkarlkla gaddarcasna
bir ekiyalk ve haydutlutin birlemesi alacak bir durumdu.
Esirleri izlemeye, kendimi zorlayarak, ancak onbei nmden
geene kadar dayanabildim. Daha sonra byk bir zlem ve
zntyle ran taraflarna bakmaya baladm. ran snrndan
henz iki saatlik bir uzaklktaydk ama, Trkmenlerle ranllar
arasnda ahlak, gelenek ve dnce bakmndan yle bir fark
grlyordu ki, bunlarn komu deil, sanki birbirinden ok
uzak yerlerde yaayan iki ulus olduklarnn sanlmamas mm
kn deildi. te bu durumdan mezhep ve tarih ayrlnn ne
denli kkl birey olduu anlalyordu.
Trkmenlerin bir yandan byle vahice zalimlikler yaparken,
dier yandan Allah rzasn kazanmak amacyla haclara yedir
mede, yardmda gsterdikleri hevesi dndke glyordum.
rnein yemek iin hergn birka davet alyorduk. Ben bu da
vetlerden ikisine icabeti kabul edip ncsn reddetme niye
tinde olduumu ima edince, davet eden adam tavrn deitiri
yor, beni zor ve iddetle adrmdan karmaya alyordu.
Dirsekleriyle vurarak, drterek kaldrmaya almak adetlerin
dendi. Bu yoldaki srar ve zorlama, sevginin byklne, bir
likte yemek yemee duyulan istein iddetine yorulduu iin
genellemi durumlard.
Bu tr davetlerde adrn nne birka kk kilim paras,
73
eer davet sahibi biraz daha zen gsteriyorsa, birka hal al

yor, davetliler bunlar zerine beer altar kiilik bekler halin
de halkalanarak oturuyorlard. Bu beklerin her birinin nne
bycek kavatalarlac yemek konuluyordu. kavatalarn byk
l ve iine konulan yemein ls, bein adam saysna,
adamlarn yalarna gre ayarlanyordu. Bu sofralara oturduu
muzda, yarm svamn kollarmzla birbirimizin peisra kava
talara saldrarak para para deve ve beygir etinden oluan bir
eski zaman yemei yiyorduk.
Bu kadar beklemeyi hi istemediim halde, Gmtepe 'de
haftadan fazla kaldik. nk Han Can cenaplar, ancak haf
tadan sonra yol hazrlklarnn yaplmas iin gerekli giriimler
de bulundu. Deve alm bizim iin byk bir harcamay gerek
tirdiinden, un ve suyumuzu yklemek zere her iki hacnn bir
deve kiralamas kararlatrld . Ama lyas Bey adndaki zatn
h immet ve yardmlar olmasayd, bu kadarn gerekletirme
miz de ok kolay olmayacakt. Pek dindar olmadndan mdr
nedir bilemem, lyas Beyin haclmza bir deer ve nem ver
dii yoktu. Ama klavuzluun gereklerinden olan grevlerin
yerine getirilmesinde zerre kadar kusur etmedii gibi, baz
fedakarlklar gerektirecek isteklerimizi bile karlamaktan ka
nmad.
lyas Bey, Yumut oymana bal Hiyve Trknenlerindendi.
zel ileri nedeniyle her yl Gmtepe ln amak zoun
dayd. Gmtepe 'de bulunduu s rece Han Can 'n himayesi
altndayd. nk dier yabanclar gibi lyas Beyin de himaye
siz can ve mal gvenlii yoktu. lyas gt:ellikle buraya her yl
gz mevsiminde geliyor, baharda ken tisi iin ve bakalarnn
siparii olarak yimi-oluz deve yk malla memleketine dn
yordu. Bu yl fazladan gtrecei birka deve ile bizim de eya(*) Aa gvdesinden ayrlm kap. [A. ]
74
Gmepe ve Erek
mz tayacakt. Buna karlk kendisine vereceimiz cret, az
da olsa, beklenilmeyen bir kard.
Han Can bizi lyas'a emanet ederken "Ey lyas, bil ki senin ha
yatn bunlarn hayatna baldr" nl deyimini kullanarak can
gvenliimizin kendisi iin ne denli nemli olduunu aklad.
Buna karlk lyas da hafif bir sesle ve hemen hemen dudaklar
n kprdatmadan "Galiba siz beni tanmyorsunuz?" dedi. ki
Trkmenin bu garip konumalar, henz Avrupallktan kurtu
lamam sinirlerimi bozdu. Orada bulunan Hac Bilal ve dier
arkada larmn gsterdikleri kaytszlktan ders almayarak, bu
konuma biimi hakknda baz dnceler aklamaya giritim.
Ama, sorularmn ounun yantsz brakldn grnce bu
konuda arkadalarm taklit etmediime piman oldum. Bizim

mdahelemiz olmadan yaplan grmenin sonunda, buradan
Hiyve'ye kadar her deve iin iki Macar altn cret denmesi ka
rara baland. Un ve sularmza gelince, lyas bunlarn cretsiz

olarak tamnasn stne ald.
Yoksul giysilerim iinde saklayarak getirdiim az miktardaki
para ile haclk yznden kazandm mebla, kendime zel bir

deve kiralamama elveriyordu. Ama Hac Bial ile Sultan Mah
mud beni blli1dan vazgeirdiler.
nk onlarn ifadesince, biz
de bir miktar para bulunduunun renilmesi durumunda, en

aziz dostlarmzn bile dman kesilmesi muhtemelmi. Bunu
dorulamak zere, arkadalarmzdan adn verdikleri birka
hacnn, gerekte zengin olmalarna karn si' ihtiyat nedeniy

le kt giyindiklerini, yaya olarak yolculuk ettiklerini syledi
ler. Kendilerine hak vererek yarm deveyle yetinmeye raz ol
dum. Ancak, topal olduumdan yaya yryemeyeceimi , krk
konaklk mesafenin de bir semer zerinde arkadamla skk
vaziyette oturarak almasnn zor olduunu ne srerek, mahfe
kullanmama izin verilmesini istedim. lyas, balangta mahfe

nin deveye ar geleceini syleyerek kar ktysa da Han
75
Can'n araya girmesiyle ikna oldu. Buna ok sevindim. nk

bu durumda, Hiyve 'ye kadar yirmi gn srecek olan, halkn
verdii bilgiye gre hi de gvenli olmayan yolculuumuz sra
snda, zaman zaman uyku kestirmem mmkn olabilecekti.
Ama en ok memnun olduum ey, mahfenin dier gznde
aziz dostum Hac Bilal 'in oturmasnn kararlatrlmasyd.
nk Hac BiaI 'in arkadal benim iin gittike koruyucu
olmaya balamt.
Grme tamamlannca adet zere deveciye cretleri pein ola
rak verdik. Hac Bilf dua edip elini birka kldan ibaret sakalna
alnca, artk mesele kapanm oldu. lyas 'tan hareketimizi
mmkn olabildiince abuklatrmasn istedik. Ama bu hu
sus Hiyve Emirinin gnderdii, kervan ynetecek kervan ba
nn bilecei birey olduundan, lyas bu konuda bir vaatte bu
lunmak istemedi. Her neyse, birka gn iinde Etrek'e hareket
etmek zere hazrlandk.
Kervan halk toplannca, Han Can beni haydutlar piri olan Kul
han adl bir aksakala tavsiye etti. Bu yal adamn yz pek hoa
gidecek halde olmad gibi, ileride konuu olacam kendisine
anlatlnca, davranlar da itenlikli olduunu, iyi karladn
gsterecek cinsten deildi. Yzm ve giysilerimi uzun uzun
szdkten sonra Han Can'n kulana bireyle fsldad . Tav
rndan, benim anlatlan yolda bir adam olduuma inanmad
anlalyordu. Bu kukunun nedenini hemen anladm. Meer
Kulhan, o zaman ar'n hizmetinde bulunan Hzr Han'la bir
likte Rusya 'nn gney blgelerini gezip dolam, birka ay da
Tiflis'te kalm. Bu nedenle Avrupallann tavrlarm renmi,
daha birok ulustan insan grm. Osmanllar tanmam ama,
kendisine Trkmenlerin bir boyu olduklar, bu nedenle kendile
rine ok benzedikleri anlatlm. Oysa beriim yzm anlatlan-
76
Gmtepe ve Etrek
dan ok farklym, buna ok arm. Bu aklamalar zerine

Hac Bilal sze girerek Kulhan'n malumatn reddetti. ddias
n kantlamak zere de Rusya' da birk'a yl kalmasna karn ke

sinlikle byle bir rivayet duymadn syledi. Bunun zerine
Kulhan, iki gn s0ma seherle birlikte Etrek 'te bulunan meske
nine doru hareket edeceini syleyerek yol hazrlklarmz

olabildiince abuk tamamlamamz bildirdi.
"Pir" nvanndan da anlalaca gibi Kulhan mutasavvf, yani

tarikat ehlinden olduundan son derece marurdu. Ben din ko
nusunda bu haydut herif kadar riyakar ve mnafk bir adam gr
medim. Musibet kayna olan, nice cinayetler ileyen bu adam,

yine kendisi gibi haydut mridleri karsnda oturup tam bir ve
kar ve azametle, ruh ve nefsin arndrlmasndan balayarak b

yn ksaltlmasna varncaya kadar birok dini sorun ve kura
ln retimine giritiini grmek, gerekten glnecek bir du
rumdu. Mridler de pirlerine layk adamlard. Dnce ve inan
yaplar onunla ayn olduundan, onun rettikleri dorultu

sunda hareket ettike, kendilerini cennetlik sayyorlard.
Bu pirin eliinde Gm tepe ' den ayrlmz srasnda, Han

Can ve dier tandklarmz bir hayli mesafeye kadar bizi uur
ladlar. nk yrklerde konuklarna sayg gstermek iin
byle uurlamak gelenekti. Han Can, yaptmz srarl teklifle

re aldrmadan yaya olarak bir saatlik mesafeye kadar yrmek
ten amacnn kadim Trkmen konukseverliinin gereklerini t
myle yerine getirerek ileride bir ikayete tutamak brakmamak
olduunu aklad. Kendisiyle orada son kez kucaklaarak ayr
lrken, dorusu ok mteessir olmutum. Han Can gerekten
sevgiye deer bir adamd. Benden kar salamasnn mmkn
olmadn bildii halde, hasbi olarak be arkadamla birlikte
evinde konuk etti. Kahmz doyurdu, ihtiyalarmz karlad,
rahat edebilmemiz iin tm imkann seferber etti. Aynca, soh
betimiz srasnda bize gereken tm malumat da ayrntl olarak
77
Bir Sahte Deniin Ora Asya Gezisi
verirdi. Byle bir dosta borlu olduum teekkrleri gerektii

gihi edemediime, ayrca zorunluluk nedeniyle kendimi tant
maktan kanarak bu konuda kendisini aldattma hala zl

rm.
Yolumuz bizi kuzey douya doru Kr Sufi ve Altun Tokmak
adnda iki byk tepeye ulatrdnda, an be an denizden uzak

layor, aralklarla yuzkalara raslyorduk. Bu blgede arazi en
gebesiz ve geni ovalardan oluuyordu. Gmtepe 'den bir
eyrek kadar uzaklanca gzel bir otlaa girdik. Otlar develeri
mizin dizlerine kadar kyor, evreye gzel kokular yayyordu.
Ne yazk ki, bu otlar bittikleri yerde kuruyup kalyorlard. n
k bu yrenin halk hayvan yetitirmeye heves etmiyordu. Ken

diliinden sulanan hu yerlerde ne kadar gzel kyler kurulabi
lirdi.Gnl, lm belirtisi olan bu sszla kar, bu yerlerde ta
rmsal almalarn hayat veren bin trl ln duymay ne
kadar isterdi.
lyas'n develeriyle Kulhan'n alt atndan oluan kk kerva

nmz, birbirinden kopmadan dzenli bir ekilde yola devam
ediyordu. Klavuzumuz, hi gerekmedii halde tekrar tekrar,
n fuzlarnn geerli olmad baz haydutlarn saldrsndan

emin olmadmz, stemizden gelebileceklerini anladklar
takdirde bunlarn bize saldmalarnn kesin olduunu syleyip
duruyordu.
Deve srtnda yorulmamam iin, bir ara lyas tavassut ederek
Kulb;n'a beygirlerinden birisini bana verdirdi. Bu hayvanla Et
rek'e kadar gidecektim. Ama ne yazk ki, zaman zaman, yukar

da szettiim Karatepeli Emir Mul;anmed adl uyuturucu ba
mls Afganly terkime almak zorunda kalyordum. Bu adam
ne etmise etmi, bize katlmt. Bir hayvan tedarik edemedii
iin de yolda bir amur ya da bataa rastladka, bendenyardm

istiyordu.
78
Gmtepe
ve
Etrek
Bir ara, yine bunu terkime alilll durumdayken, hayvan rkerek

fena halde sraynca, ne olduunu bile anlamaya zaman kalna
dan ikimiz birlikte yere dtk. Arkamzdan gelen arkadalar
mz bu hale kahkahalarla glmekle birlikte, bir lde tela da
gstererek hafife haykrdlar. Davranp kalkmak zereyken
bir de baktm ki, iki yabandomuzu yavusunun arasna dm
m. Hayvanmz rkten yavulann armesi, yavrularnn kor
kup yardm istediklerini grnce heyecana gefip biraz ilerimiz
de durmu, biz de ok garip bir durumda karsnda kala kalm
tk. Eer lyas 'n kardeinin olu ir Can imdadmza yetiipte
elindeki mzrakla yolunu kesmemi olsayd, canavarn zeri
mize atlacana kuku yoktu.
Szn ksas, kurtuluumuza gen Trkmenin yiitlii mi, yok
sa nceki telalan gittii iin yavrularn artk susmu olmalar
m neden oldu bileniyourn. Her neyse, anne domuz yine kar
koymaya devam etmekle birlikte yuvasna ekildi. Biz de der
hal oradan svtk. Bu arada Han Can 'n olu kaa hayvanm
yakalayp getirdi. Hayvan bana teslim ederken bu ekildeki bir
kt sondan, yani rezilane bir lmden Cenab- Hak beni koru
duu iin kendimi bahtiyar saymam gerektiini syledi. n
k, bunlarn inanlarna gre byle canavarlarn telef ettii
adam, ne kadar halis Mslman olursa olsun, br dnyaya
mutlaka kirlenmi olarak gider ve Araf'ta yz yl kalmadka da
temizlemnezmi.
Kuzey dou ynnde birtakm bataklk ve ayrlarn iinden
tahminen drt saat kadar yol aldktan sonra, Gmtepe 'nin ln
zeyinde yeralan yaylann br yzne ulatmz anladm.
Gerekten buradan ileriye gittike, yalnz biraz nce andm
tepeler deil, ran snrn belirleyen dalar bile yava yava
gzden kaybolmaya balad. Seyrek seyrek, tede beride, ev
resinde develer otlayan kimi adrlar glyordu. evreye gz
atldnda, zmrt gibi yeil ayr ve imenden baka brey
7
grlmyordu. Buralarda, daha nce Kzl Ahund ile birlikte

dolatm yerler kadar halk yoktu. nk bu blgede Grgen
nehri gibi bir akarsu yoktu. Gnlk olarak yalnz kuyu suyu kul
lanlyordu. Bunlar da, ayrlar otlayan hayvanlar tam olarak
semizletrneden kuruyordu. Bu nedenle buralarda mays ve ha
ziran aylar dndaki zamanlarda adr grlmyordu. Kondu
umuz yer Grntepe'ye yalnz drt ngiliz mili mesafede bu
hinuyordu ama,bu kadarck yolu ancak sekiz saatte aabilmi
tik; hem hayvanlarmzn, hem de bizim btn gcmz kesil
miti. Ertesi gn, ileride kullanmaya mecbur olduum aatan
yaplm, iine yiyecek konulan kaplar ilk kez grdm?
Benden sonra, bu kez de Hac Bilal, deve srtnda seyahat etne
'
zevkinden vazgeti. Mahfenin bo kalan gzne, dengenin satannas iin un uvallarm yklettim.
Daima kuzeye doru hareket ediyorduk. Bu ekilde ancak iki
saat yol gitnitik ki, yeillik birden bire sona erdi, kendimizi
ln orak topraklar iinde bulduk. ln gl kokusu ve i ka
rartan manzaras ne buruna, ne de gze ho geliyordu.
Gmtepe 'nin sekiz mil kuzeyindeki, siyah duvar anlamna
"Kara Sungur" ad verilen alak burnun gzel grnm gzle
rimizin nnde uzanyordu. O ykseke yere an be an yakla
tka, ayamzn altndaki topraklar yumuuyordu. Bumun
eteine vardmzda kt bir bataklk yolumuzu kesti. Adeta
sv halindeki amur deryasndan binbir glkle geebildik.
Develerin sngersi ayaklar her admda kayyordu. Hatta be
nirnkisi, bir ara, yklerle birlikte beni amura yuvarlayacak bir
hale geldi. Bu nedenle zerinden inmeyi daha hayrl buldum.
Bu simsiyah ve kokumu amurlar iinde, bir saatten ok yaya
yrdkten sonra Kara Sungur'a vardk. Kulhan'n karargah
buradan uzakta deildi. te yalnz burada bir kase ay iebil
dik. Ancak Etrek 'te kalmaya mecbur olduum on gn iinde
Kulhan bana her zaman ay ikram etti.
80
Gmtepe ve Etrek
Bu konaklamann zaman hibirimizin houna gitmedi. Benim

halime gelince, ok eksildiini grdmden, ihtiyat gerei ye
meimi enaza indirdim. Artk gnlk iki- para yiyecekten
fazla yemiyordum. Klde piirdiim ekmee maya katmamaya
baladm. nk mayasz piirilen ekmek hem daha ok olu
yor, hem de kolay sindirilmedii iin mideyi daha ok tok tutu
yor, acktrmyordu. Allah' a kr ki, tede beride gezip dola
arak dilenmemize izin verilmiti. Geri bu Etrek Trkmenleri
de az-buz haydut deillerdi ama, bununla birlikte hakkmzda
dierleri gibi cmertlik gstermekten geri kalmyorlard. Bun
larn adrlar nnden geerken, her birisinde zincire vurul
mu iki- ranl esirin grlmemesi nadirattand.
Bu tr mezalime tank olmaktan daha Gmtepe'de iken bizar
olmutum. Etrek' te kaldm ilk gn, uygarln ve insanln
son snrnda bulunduumu kesin biimde anladm. Artk duy
gularmn derecesi takdir edilsin. Hem bu adrlarn, hem de
iinde yaayanlarn hali bende dehet ve nefret uyandryordu.
Akam zeri Atabay tarafndan gnderilen bir adam, kervan ba
nn ertesi gn seherle birlikte hareket edeceini bildiryrek,
bir gn sonra le zeri Etrek nehrinin br yakasnda kendi
siyle birlememiz gerektiini syledi. Bu mjde btn glk
leri sona erdirdiinden fazlasyla memnun oldum. te biz b
yk l bu adamla birlikte aacaktk. Bunun zerine lyas da
hazrlkfarmz hzla tamamlamamz uyarsnda bulundu. Bu
nedenle yiyeceklerimizi akamdan hazrladk. Hayr dualarm
za karlk yrklerin hediye ettikleri semerleri hayvanlara st
ste vurduk ve ertesi gn altmzda gcrdayan mahfede Hac
Biliil ile kar karya oturduk. Devenin deniz dalgas gibi hare
ketiyle Etrek' ten uzaklatmz grdke nasl sevindiimi
anlatmama gerek yok.
Dostumuz Kulhan, bir lde daha gvende olmamz iin tm

maiyetiyle birlikte bugn de bize elik etmek istedi. Geri bizde
81
onbe-yirmi kadar fitilli tfek vard ama, yolda gl ekiya e

telerine rastlamamz mmkn olduundan, bu durumda Kul
han ' n korumasna muhta olduumuz akt. nk, daha n
ce de akladm gibi bu ikiyzl herif Etrek yresini talan
eden haydutlarn bir tr manevi nderi durumundayd. Onun
emir ve yasaklarna kr krne itaat ediyorlard.
Kulhan'n nfuzuna daha sonra yakndan tank olduk. O sralar
da tam olan Etrek nehrinin baz yerleri basmas nedeniyle b
yk blmnde yolumuzdan saparak, zaman zaman kuzey bat
ya ya da kuzey douya doru gidiyorduk. Bu srada kumlu bir
mevkide yaklak yzelli kadar adr grdk. Buras Kam deni
len airetin merkezi imi. Kam aireti ok eski zamanlarda Yu
mut oymandan ayrlarak bu ssz yere yerlemi. Bitip tken
meyen haydutluklar dier oymak ve airetleri kendilerine d
man etmi. Bu nedenle srekli sava halinde olduklar iin g
leri daima snrl kalm. Bu sevinilecek bir durumdu. Kamlarn
tehlikeli slerine yaklanca, geride kalanlarmz byk bir hz
la kervana yetimeye altlar. Herkesi yldran Kulhan'n ko
rumas altnda olduumuzu grmeselerdi, bunlarn bize sald
racaklar kesindi.
Her zamanki gibi kuzeye doru giderken, buradan bir eyrek
ileride Etrek nehrinin kk bir ayandan getik. Suyunun ac
lam olmasna baklrsa yaknda kuruyacakt. Bu ayakla, bi
raz daha uzakta bulunan yine byle kk bir ayak arasnda ye
ralan arazinin bir paras kumluk, dier blm baharat fidanla
ryla dolu gzel bir ayrlkt. inden ancak bir saatte kabil
dik. Bundan sonra rastladmz nehrin yata adeta sandk gibi
derin ve kenarlar uurum olduundan hareketimizi bir hayli
gletiriyordu. Hatta kk hayvanlardan bazlar yuvarlanp
suya dtler. Geri dtkleri yer fazla derin olmad iin bir
kaza olmamt, ama slanan eya arlatndan, Burun Delili
denilen karmzdaki tepeyi amamz zorlatrmt. Bu neden82
Gmtepe ve Etrek
le sabahleyin ok erken saatlerde yola kmamza karn, le
den iki saat sonrasna kadar ancak drt millik bir mesafe aabil
dik. Zorunlu olarak, burada konaklayarak geceyi geirmeye ka
rar verdik. nk Etrek nehrinin te yakasnda kervan bayla
bulumak iin ertesi gn leye kadar zamanmz vard.
Hemen yukarda andm srt, bir hayli uzunluu olan ve ufak

tefek tepelerden oluan bir silsileden ayrlm bir burundu. G
ney douya doru uzanyordu. Konakladmz yerin ok geni
ve gzel bir gr alan vard. rnein bat ynnde Hazar De
nizi mavi bir bulut gibi grnyordu. Ancak manzarann en g

zel paras, bulunduumuz yere gre gneye raslayan son dere
ce geni yaylayd. Bu yaylann tesinde berisinde top top adr

lar, meskenler grnyordu.
Hemen btn Etrek blgesi ve onun iinden geen Etrek nehri
ayamzn altndayd. Nehrin kaynaklar uzaktan birok gller

gibi grnyordu. Kamlarn yaknnda bulunduumuz iin baz
gvenlik nlemlerinin alnmas gerekiyordu. Bunu Kulhan da

onayladndan geceyi bizimle geirmeye karar verdi. Ayrca,
yine bu nedenle saatte bir deimek ve pheli birey grld
nde derhal haber vermek zere evreye gzcler koydu.
Ertesi gn drt saat yol giderek Etrek nehrinin kysna vardk.

Geit veren yerini buluncaya kadar bir hayli zaman yitirdik.
nk nehrin oniki ya da onbe adm olan genilii, suyun ta
mas nedeniyle iki katna kmt. Geri aknt ok gl deil
di ama, sular develerin karnna kadar ykseliyordu. Nehrin dibi
kaygan bir amurla kapl olduu iin develer saa sola bocala
yarak byk bir glkle yryebiliyorlard. Ayaklarnn sr
mesi durumunda amura batacam akt. Hamd olsun ki, hi
bir kazaya uramadan karya getik. Beklemek zere konakla
mamzn hemen arkasndan, maiyeti ve dii, biri erkek ol
mak zere drt mandasyla birlikte kervan ba geldi. Daha n
ce anlattm gibi, bu mandalar Han'n salna hizmetetmele83
ri iin alndndan, bizim kendimiz iin istediimiz kadar, bun

larn da hzla Hiyve ' ye ulatrlmas gerekiyordu.
Arkadalarmzdan bir blm yk ve azklarn ykleyecek
deve bulamadklar iin Gm tepe ' de kalarak bizden ayrl
mlard. Daha sonra da bu derviler hakknda bir haber alama
mtk. Bu nedenle bize yetiemeyecekler diye telalanmaya
balamtk. Onlar yeni gelen kervann iinde grnce byk
bir sevin duyduk. Birbirinden ayr dm kardelerin kavu
malarnda olduu gibi, her biriyle ayr ayr kucaklap ptk.
tiraf ederim ki, bizzat ben bile, bata Hac Salih ve Sultan Mah
mud olmak zere dier tm dilenci arkadalarmla yeniden ka
vumamza ok memnun oldum.
Kalbimde oluan gvenle dostlarma tekrar kavumann mutlu
luk ve sevinci iindeyken, hain Emir Muhammed kervan bay
la aramz amaya kalkt. Bu Afganl benim Avrupal olduu
mu anlamt. Gizli bir grevim olduunu, yanmda ok miktar
da para tadm dnyor, bu durumdan yararlanmak isti
yordu. Bu nedenle beni arkadalarmdan ayrp bsbtn kendi
hkmne almak istiyordu. nerisini reddedince, gerek kimli
imi ifa edeceini syleyerek beni tehdit etmeye, korkutmaya
kalkt. ftirasndan dolay gnahkar olduunu, tvbe ve isti
far etmesini syleyince, ar derecede fkelenerek bana hainlik
etmeyi kararlatrd. Bu nedenle gidip kervan baya kouculuk
etti. Bunun zerine kervan ba bana kar gvensizlik duymaya
balad ki, bu tutumu lyas ' bile gnlden yaralad.
Her neyse, kervan bann huzurundan ktktan sonra doruca
Hac Bilal 'e giderek olan biteni anlattk. Hac Bilal buna fazla
syla fkelenip bararak "Bunu yapan o Afganl delidir. Et
rek'te yapt irretlii burada da yapyor. Kur'an okumay ve
Arapay retmeye muktedir olan bizim Hac Reid'i klk de
itirmi bir Avrupal olduunu iddia ederek bizi kandrmaya
alt. Onu bana Devlet-i Aliye sefirin,in teslim ettiini ve ta84
Gmtepe ve Etrek
d pasaportta Halife 'nin turasn grdm kendisine sy

lediysem de o aa iftiraya devam ediyor. Sanyorum kervan ba
n da kandrmtr. Fakat Hiyve 'ye vardmzda piman ola
caktr. nk orada kad ve ulema oktur; halis bir Mslmana
kafir demenin nasl olacan anlayacaktr" dedi.
Artk kervann ynetimini eline alan kervan ba, iki saat sonra
krbalarn doldurulmasn emretti. nk en yakn su kuyusu
konaklk mesafedeydi. Bunun zerine kei derisinden olan kr
bam alp doldurmak zere dierleri gibi ben de su kenarna git
tim. Fakat susuzluun acsn henz renmediimden, arka
dalarm uyarmam olsalard, krbay gerektii gibi doldurma
ya zen gstermeyecektim. Arkadalarm, "lde bir damla su,
adeta bir damla hayat gibidir. Onun iin her hac suyunu gz be
bei gibi korur" dediler.
Herkes hazr olduunda develerir yere toplanarak hesap yapl
d. Seksen devemiz vard. Yolcularn says ise krkt. Bunlar
dan yirmibei silahsz hac, bir Afganl ve bir zbek istisna edi
lirse, geriye kalanlar savaabilecek Yumut Trkmenlerindendi.
Buna gre kervanmz, bir saldrya kar koyacak gten yok
sundu. Dou geleneklerince yalnz Allah'n korumasna sna
rak yola kar kervanlar gibi kk bir kervan oluturuyorduk.
Her yolcu kendi srasna girip hazrland zaman , bizi bu l s
nrna kadar getirmi olan Trkmenlerle vedalatk. Bizim ta
raftan Hac Bilal, onlarn tarafndan da Kulhan ayr ayr dua etti
ler. Herkes amin dedikten sonra iki grup birbirinden ayrlarak
uzaklat. Bizden ayrlan atllar Etrek suyunu geince artk ker
vanmz gzden kaybetmeye baladklarndan, veda anlamn
da birer el silah boalttlar. te o anda itibaren tam kuzeye doru
}Iiyve yolunu tutup gittik.
85
Etrek'ten Hiyve'ye
l yolu
Kervanmz yola devam ediyordu. Yol diyorsam, nmzde ne

deve, ne de dier hayvan izlerinin belirledii bir yol vard. Et
rek'ten byk le ulaan bu kesime Pudayla ad veriliyordu.
Gnein douundan iki saat sonraya kadar getiimiz arazi

kumluktu. Ama zemin ok gevek olmadndan hayvanlarn
aya gmlmyordu. Hafif engebeler, arazinin genel grn
mndeki dzl etkilemiyordu. Buradan ileriye doru, yava
yava kum azalmaya balad. Gece yarsndan sonra ise, artk
ayamzn altndaki toprak, ses veren salam bir kilden oluu
yordu. Develerin ayaklanndan kan muntazam ses, gecenin
essizlik ve sszlnda uzaktan uzaa kulamza geliyordu.
Buralarda, bu tr topraa "Takr" ad veriliyordu. Bunun o sra
larda zerinde yrdmz gibi kzlca renklisinin ad da "K
zl Takr"d.
zetle, byle srekli yol gittik. Gnein douuna kadar hi
durmadk. Bununla birlikte, ancak alt mil yol alabildik. Ar
yrymzn nedenlerinden biri, yolculuumuzun dah;. ba87
nda develeri fazla yorup ydrmama dncesiydi. Ama ba

lca neden, kervanmzn en nemli yolcular saylan Han'n
mandalarn gzetme zorunluluuydu. zellikle diilerinden
birisi, develerimizin en adi gidiine bile dayanacak durumda
deildi. Bu nedenle aresiz sabahn Alafranga sekizine kadar
mola vermek zorunda kaldk. Bu srada yk hayvanlarmz te
de-beride ln kimi diken ve kklerini otladlar.Bizler de uzun
zaman yemeklerimizi hazrlamakla uratk. Henz suyu tu
tumlu kullanmann gereini anlamadmzdan, mayasz ekme
i boazmzdan geirebilmek iin, azna kadar dolu olan kr
balarmzdan bol bol su iiyorduk.
Birbirimize yakn oturduumuzdan, bir ara, kervan ba ile l
yas ve dier nde gelen arkadaarmn heyecanl bir konumaya
tututuklarn grdm. Arada srada da bana bakyorlard. Der
hal, konumann neye ilikin olduunu anladm. Ama hi dik
kat etmiyormuum gibi grnp sahte bir gayretle birka sayfa
Kur'an okuduktan sonra, sanki konumaya katlmak istiyormu
gibi yanlarna gitmeye baladm. Namuslu lyas ve Hac Salih
birka adm ilerleyip nme gelerek beni bir kenara ektiler.
Mahrem bir ekilde konumalarn aktardlar. Kervan ba g
rnmden baz kukular duyuyormu; bu nedenle yeni bir ha
ta yaparak Han'n gazabna urama korkusuyla beni yannda
gtnnekten ekiniyormu. nk birka yl nce Frenkler ta
rafndan gnderilen bir kiiyi Hiyve 'ye gtrm. Bu kafir b
tn yollar, en kk pnar ve tepeleri bile iblisane bir maharetle
kat zerine izerek iaretlemi. Han bunu renince fkele
nip bu konuda yabancya bilgi verdii anlalan iki kiiyi idam
ettirmi. Kervan ba, birka byk zatn efaat sayesinde ve
binbir glkle cezalandrlmaktan kurtulmu. Dostlarm bun
lar anlattktan sonra, szlerine ilave olarak, "Biz seni lde b
rakmamzn mmkn olamayacan kesin olarak ifade ettii
mizden, seni iki artla kervana kabul etmeye raz oldu. lk ola88
Etrek'ten Hiyve'ye l Yolu
rak, stn ban aratrp Frenklere mahsus olan resim ve kur

un kalem gibi eyler bulunup bulunmadn anlayacak. kinci
olarak da, geeceimiz yollara dair gizli bireyler yazmayaca
na, arazinin resmini izmeyeceine dair senden sz alacak.
zellikle bu ikinci teklife raz olmadn takdirde, lde bile ol
sa, seni terketmeye mecbur olacaz" dediler.
B en bunlar telaa kaplmadan ve sessizce dinledim. Ama sz
leri bitince, Hac Salih'e dnp kervan bann da duyabilecei
yksek bir sesle, "Sen beni Tahran 'da grdn. Kim olduumu
biliyorsun. u pheci herife syle ki, kendisi namuslu bir adam
olduu halde Afganl gibi sarho ve murdar herifin temelsiz
szlerine nem vermesi uygun mudur? Diyanetle oynamak ko
lay birey deildir. Birka gn soma, o habis, unun bunun hak
knda yine byle fahi iftiralarda bulunabilecek mi greyim.
Hele bir kere Hiyve'ye varalm, kimin hakknda byle vesvese
ler verir, ben ona gsteririm" dedim. Son szleri haykrarak,
iddetle sylemitim. Tm kervan halknca duyuldu. Bu neden
le bazlar fena halde fkelendiler. zellikle dervilerden birka
, yle bir dereceye geldiler ki, eer bir ekilde teskine alma
m olsaydm, mfteri Afganl Emir Muhammed'e saldracak
lard. Haclarn beni bu lde kollamalarna, sahip kmalar
na en ok aran kervan ba olnntu. Bu nedenle, bundan by
le kendisine benim hakkmda ne sylenirse sylensin, birka
kez "Allah bilir, Allah bilir" demekten baka karlk vermedi.
Gerekte bu adan1 ahlakl ve drst bir adamd. Kimseye kt
lk etmek istemiyordu. Her naslsa bir kez vesveseye kaplm
olduundan bana gvenmiyordu. Ancak daha Gmtepe 'de
iken din bilimleriyle uratm renmi olduundan arada
srada benden dini konularda baz sprular soruyordu.
Sekiz saat dinlendikten soma yeniden yola koyulduK:. Hareketi
miz gittike arlayordu. Bir ara birka Trkmen hayvanla
rndan inerek evremizdeki tepecikleri dikkatle aratrmaya
89
baladlar. Meer Iyd Muhammed, geen yl bir arpmada l

drlp buraya gmlen kardeinin mezarn aryormu. Hatta
yannda, onun kemiklerini Hiyve'ye nakledebilmek iin zel
bir torba getirmi. Her neyse, mezar bulundu. Derhal alarak
maktuln rm cesedi karld, birka kat keeye sarld.
Ben de iinde olmak artyla, cemaat tarafndan duruma uygun
baz dualar edildi, biraz Kur'an okundu. Daha sonra Iyd Mu
hammed kardeinin ruhu iin nceden piirerek hazrlad bir
miktar ekmei datt.
Bu kk trenden sonra geni ve kra bir ovay geip kuzeye
doru gitmeye baladk. Kaybettiimiz zaman telafi etmek
iin, btn gece hi durmadan yola devam ettik. Hava son dere
ce gzel ve berrakt. Mahfede yan yatarak kendi alemimde, par
lak yldzlarla bezenmi ltl gkyznn hibir yerde bulu
namayacak gzelliini seyretmenin zevkine dalmtm. Niha
yet bastran uykuyla kendimden getim. Bir saat kadar uyuduk
tan sonra, kulama gelen grltyle uyandm. Her yandan,
"Hac pusulaya bak, nereye gidiyorsun?" sesleri geliyordu. Ga
liba yolu armz. Hemen akma akp atelediim kavn
ltsnda pusulaya baknca, kuzey yolunu brakp douya do
ru gittiimizi anladm. Kervan ba, baz tehlikeli bataklklara

yaklamamz ihtimalini gz nne alarak, afaa kadar olduu
muz yerde kalp hi hareket etmemezi syledi.
Tanr'ya krler olsun ki, yolumuzu yalnz yarm saatten beri
kaybetmiiz. nk o aralk hava bulutlanmt. Bu nedenle bu
duraklamann nemli bir etkisi olmad. Varmamz gereken ko
nak yerine yine zamannda vararak yorgunluk almak iin hay

vanlarmz dikenler iine salverdik. Konakladmz yerde
ok miktarda kukonmaz olduunu grerek ardm. Kukon
mazlar buralarda yaklak altm santim boyunda, bir parmak
kalnlnda ve son derece lezzetli oluyordu. Ama ii odun gibi
sert olduundan yemeye uygun deildi. Yine burada ok mik-
90
tarda bir tr yaban soan vard. Frsat ganimet bilerek bir mik
tar kukonmaz halayp sabah kahvalts yaptm. Bir miktarn
da kuama ve koynuma yerletirdim.
Maysn onbeinci gn rktc bir le dtk. inde birok
derin ve dik hendekler bulunan bu lde srekli inip kyor, bu
yzden de byk zorluk ekiyorduk. zellikle bazlar ok yk
l olan zavall develer, srekli inip kmak zorunda olduklarn
dan ve ayaklar sert kumlar zerinde kaydndan ok zahmet
ekiyorlard. Burada develeri, birinin kuyruu dierinin bumu
na gelecek biimde, bir zincir gibi birbirine baladk. Bu neden
le bir deve, nde gidenin hareketine ayak uyduramayarak bir an
iin duraklarsa, burnuna geirilen ip ekildiinden, byk ac
eldyordu. te bu durumdan dolay zavall hayvanlara acya
rak, byle zahmetli yerlerden getiimiz zaman zerlerinden
inerek yryorduk. Hatta birgn, byle derin kumlar iinde y
rmek benim iin son derece g olduu akken, yava yava,
ama aralksz olarak drt saat yol yrmek zorunda kaldm.
Bu ana gelinceye kadar, hi kimse hangi yoldan geeceimizi
anlayamazd. Ekiyann saldrsndan hibir zaman emin olu
namayaca iin, bu yrelerde gidilecek yolun gizlenmesi zo
runluydu. Ama suyumuz her an biraz daha azalyordu. Nihayet
ertesi gn akamna kadar yetebilecek suyumuz kalmt. Eer
o zamana kadar bir kuyuya ulaamazsak halimizin yaman ola
ca kesindi. Ancak Atabuz'un Yumut obanlarnn yaklama
larna elverecek bir gvenlik olmadan bu kuyulara yaklamak
da mmkn deildi. Her neyse, bu akam, nemli bir engelle
karlamadan ilerliyorduk. Develer sradan hi kmadlar.
Byle bir durum olduunda hemen haber alnarak gerei yapl
yordu. Bu nedenle yoldan bir kii yksek sesle kervancya n
ceden dzenlenmi baz sorular soruyor, o da yine haykrarak
karlk veriyordu. Bu, kervandan kan bir adam varsa, onun
gece karanlnda bu sesi duya,rak yolu amamas iin yapl-
91
yordu. Sradan ayrlarak iddetli ve ters bir rzgar nedeniyle

kurtulu balayan bu sesi duymayan yolcular byk bir tehli
keye derlerdi.
Ertesi gn, yani maysn onaltsnda sabahleyin, kuzey dou y
nnde Gren Da adl da silsilesini grdk. Ama, ona paralel
dier kk silsileleri tam olarak seebilmek iin akama kadar
yol almamz gerekti. Etrek 'te iken Yumutlarla birleme yeri
miz olarak buras belirlenmiti. Ama imdi onlardan bir iz g
rnmyordu . Bu nedenle Yumutlarn buralara gelmesine
imkan tanyan bir bar anlamas yaplp yaplamadn bile

miyorduk. Bu durumda, dalarda dmana rastlanp rastlanma
yacan renmek bize dyordu. imizden yiit birisi, ara
trma yapmak zere ileriye gnderildi. Bizler de onun arkasn
dan korka korka ilerliyorduk. krler olsun ki, yaklatka ba
z adrlar grdk. Yalnz bunlarn kime mensup olduklarn
aratrma meselesi kalmt.
Arkadalarm Gren Da silsilesinin zmrt gibi yeil dereleri
ni seyrederek zevke dalarken, beni kalbim silsilenin bat tara
fnda uzanan Yunan eserlerinden kalmas olas harabeleri gre
ceim dncesiyle arpyordu. Bu harabeleri ilk kez grr gr
mez, baklarm onlarn gney batsnda tek bana duran bir
stuna evirdim. Uzaktan byk bir heykel gibi grnyordu.
Yaylaya biraz daha knca, yine o istikamette ve dan ok ya
knnda ondan kaln ama daha ksa dier bir stun daha grnd.
te Mehed-i Msriyan adyle bilinen bu harabeler sa tarafma
dyordu ve yanndan geerken her tarafn ayrntl olarak in
celeyebilmitim. Sonradan, rastladmz adrlarn Yumutlara
mensup olduklarn anladk. Bu nedenle, gereken birka deve
nin onlardan alnmas iin grmeler yapmak zere bu gnn
orada geirilmesi kararlatrldi. Bu karar arzularma uygun
dtnden ok sevindim. nk andm harabeleri ayrntl
olarak gzden geirme frsat bulacaktm.
92
Etrek'ten Hi-yve'ye l Yolu
.
Ertes i gn (17 Mays) sabahleyin hyas ' la birlikte harabelere
'gittik. Ancak lyas ', cin ve eytanlarn yata olarak inand
harabelere gtrmeye ikna edene kadar akla karay setim.
Drtgen biimli, yksek duvarl, ikisi ayakta, ikisi yar yklm
drt kuleden oluan bu eski eserler bulunduumuz yere ok ya
kn grnmesine karn, yine de yaklak yarm saat ekiyordu.
Bu harabeleri epe evre kuatan krk elli kadem yksekliinde,
alt ya da sekiz kadem geniliinde, yukarda anlan suru kua
tan ama ondan ok daha alak, gney blm btnyle ykl
m, harabolmu dier birsur daha vard. Bu surun, bugn kale
gibi ayakta olan ve gzme eski bir grnen i suru koruma
amacyla ina edilmi d istihkam trnden birey olduunu
sanyorum. Hatta grnen istihkamatn gney batsndan bala
yarak ran dalarna kadar elli saat ya da elli ngiliz mili uzanan
su kemerlerinin de savunma nlemlerini tamamlamak :z:ere ya
plm olduunu dnyorum.
Arkeoloji ile mimariden pek anlamyorsam da, bu yaplarn ya
pld kp eklindeki tulalarn hacim, renk ve cinsinin G
mtepe ve Kzl Alan ' daki kadim yaplarn tulalarna tam
olarak benzediine bakarak bunlarn da Yunan eserlerinden ol
duunu ne srersem, sanyorum yanlmam olurum.
Gren Da'n kuzey zirvesinde de baz harabeler gzme ili
miti. Ama yanndan getiimizde gece olduundan, birbirin
den ayr ve henz harap olmam be alt kadar kubbeli yapdan
baka birey gremedim.
Buralarda yaayan gebeler, byk bir kalabalk halinde ker
vanmz seyretmeye geldiler. Bunlarla arkadalarmz arasnda
havale ve veresiye yoluyla ufak tefek baz tuhaf alveriler ya
pldn gtdm. Aralarnda yazp dzenledikleri polie trn
den birtakm bor senetlerini alacakllara verecek yerde, bor
lularn bunlar ceplerine koyduklarn grnce ok ardm.
Meer btn lkede bor alveriler bu ekilde yaplyormu.
93
Bir alacakldan bunun nedenini sordum. "Bu senedi ben niin

saklayaym, ne iime yarar? Aksine, arada srada bakarak de
yecei meblan miktarn ve vade zamann hatrlamas iin
borluya gereklidir" cevabn verdi.
Mays 18 'de Byk Balkan'a iki, Hiyve 'ye ondrt konaklk yo
lumuz kald hesapland. Bu sre iinde yol zerinde yalnz
drt kuyuya rastlayacaktk, onlarn suyu da acyd. Bu srada bir
insan grmemiz de uzak bir ihtimaldi. Fakat henz mays orta
snda olduumuz iin, kervancmz baz sapa yerlerde bir mik
tar yamur suyu birikintisi bulabileceimizi umuyordu. Gren
Da ' da krbalanmz doldurduumuz sarn suyu zaten bula
nkt. Develerin srtnda sarsla sarsla bsbtn bozularak
adeta amur gibi irendirici birey olmutu. Yine de bunu koru
mak: iin byk bir zen gstermek zorundaydk. nk Byk
Balkan'dan bir konak ileriye varncaya kadar dier bir yamur
birikintisi bulma umudumuz yoktu.
Bundan byle seyir ve hareketimiz daha ok dzen altna girdi.
rnein, her biri genellikle birbuuk, bazan iki saatten olumak
zere gnde konak yol alnyordu. Birinci molamz gnein
douundan nce oluyordu. Bu molada o gn iin gereken ek
mei piiriyorduk. kinci mola le zeri veriliyordu. Bu mola,
iddetli scaktan gsz den binek ve yk hayvanlarmz din
lendirmeye mahsustu. nc mola gn batmndan biraz nce
yaplyordu. Bu molada da kuru ekmekle birka yudum sudan
oluan yemeimizi yiyorduk. Arkadalarm ve Trkmenler
yanlarna aldklar koyun iyalarn ekmeklerine katk ediyor
lard. Bundan bana da teklif ettiler. Ama ne kadar az yenilirse,
susuzlua ve yolculuun glklerine o kadar ok dayanlaca
m bildiimden kabul etmedim. Bu sralarda killi ve sert bir
arazide bulunuyorduk. tede-beride baz zayf bitkiler grl
yorsa da ou yerleri orak ve plakt.
Ertesi gn (Mays 19) kuzey ynnde buluta benzer koyu mavi
94
Etrek' ten Hiyve'ye l Yolu
birey grdk. Meer bu Kk Balkan'm. Oraya etesi gn

varacaktk. Trkmenler Kk Balkan'n yksekliini, gzelli
ini, madenler bakmndan zeginliini ok vyorlard.
inidiye kadar sorumluluunu yerine getirmek iin byk aba
harcayan kervan ba, her naslsa bu akam uykuya dalm. En
ndeki devede bulunan klavuz da gaflete derek bizi son dere
ce ters ve tehlikeli bir yola gtrm. Canmz binbir glkle
kurtarabildik. Kk Balkan'n eteklerinde birok batak tuzla
lar vard. Bunlarn zeri kalnca ve beyaz bir toz tabakasyla r
tlyd. Bu yredeki salam arazinin zeri de yine hafif bir toz
tabakasyla kapl olduundan nerenin batak, nerenin salam
toprak olduunu ayrmak zordu.. te biz, haberimiz olmadan,
meer bu tehlikeli yerlere doru ilerliyormuuz. Bir ara develer
bastklar yerin ok yumuak olduunu hissetmi olmallar ki,
yrmek istememeye baladlar. Ne kadar zor kullanldysa
fayda etmedi. Bunun zerine herkes merakla srayarak hay
vanlardan indi. Ben de ayam yere bastmda, sanki gemi
deymiim gibi dzgn yryememeye, sendelemeye balad
mdan ok telalandm. Szn ksas herkes korku ve dehete
kapld. Ancak sabah olmadan hibir ey yaplamayaca iin
kervan ba bararak herkesin kendi yerinde kalmasn, kml
damamasn duyurdu. Havay dayanlmaz arlkta bir koku
kaplamt. Bu durumda saat bekledikten sonra k skt.
Geri yolumuzu dzeltmemiz hi kolay olmad ama, yine de se
vincimiz tarifsizdi. Bizi byle bir tehlikeden kurtard iin
Tanr ' ya krler ediyorduk. nk Trkmenlerin azbirlii
iinde sylediklerine gre, eer birka adm daha ilerlemi ol
saymz, kervann bir blmnn, hatta belki tamamnn yerin
altna batarak yok olmas muhakkakm.
Kuzey batdan gney douya uzanan Kk Balkan silsilesine
maysn yirminci gn sabahleyin ulatk. Byk Balkan'n bir
blm bu silsileye paralel olarak uzanyor ve uzaktan bir bu95
run gibi grnyordu. Eteine konduumuz Kk Balkan oni

ki mil uzunluunda bir silsileydi. Tepelerinin ykseklii aa
yukar eit olduundan, yekpare gibi grnyordu. Galiba bu
dalar ran dalar kadar plak ve yaln deildi . tesinde beri
sinde maviye yakn bir yeillikte baz bitkiler vard. S ilsilenin
ykseklii, gzle tahmin edilebildii kadaryla bin kadem
kadard.
Yirmi mays ve ertesi gn, Kk Balkan silsilesinin hizasn
dan ayrlmadan yola devam ederek, akam zeri, Byk Bal
kan 'n oluturduu burnun eteine ulatk. Yakndan burnun
ancak kk bir blmn grebiliyordum. Ama bu kadar bile
silsilenin Byk Balkan adyla anlmaya layk olduunu kabul
ettirmeye yetiyordu. nk gerekten dierinden daha byk
grnyordu. Zirveleri de daha yksekti. Yaknnda bulundu
umuz bu burun, silsilenin douya doru uzanan bir koluydu.
Byk Balkan'n kendisine gelince, bu silsilenin bir ucu Hazar
Denizi sahilinde, yine bu adla tannan bir krfezde sona eriyor
du. Dier ucu kuzeye doru uzanyordu. Eer Hiyve'de Trk
menlerden duyduum rivayetler doruysa, bu dada deerli
madenler varm . Ancak bu rivayetlerin gvenilirliini aratr
madm. Geceleyin getiimiz yerler, zellikle Kk Bal
kan' n gne batarken aydnlanan zirveleri gzeldi. Ancak g
zelliiyle insann yzne gler gibi grnen bu sahra ve dala
rn byle ins ve cinden bo olduunu, bsbtn terkedilrni ol
duunu grp dndke kalbim hznle doluyordu. Bayn
drlktan yoksun olan bu yerlerde gvensizlik, srekli insana e
lik ettiinden, daima uyank olmak ge' ekiyordu. Buralarda g
rlen bir insan yz, mutlaka bir saldn ve atmann gsterge
siydi. Bu nedenle bir insan yz grlmesinden korkuluyordu.
nk lde tesadf edilen insan, genellikle dinan olduun
dan, hemen atmaya hazrlanmak gerekirdi.
Hareket emri verildii zaman, gnbatmndan sonraki alacalk
96
Etrek' ten Hiyve' ye l Yolu
yok olmak zereydi. Kervan ba, artk asl ln giriinde ol

duumuzu bildirdikten sonra, bizim yolculuk artlarn tam ola
rak tecrbe ettiimizi kabulle birlikte, bundan sonra yolculuk
boyunca, ister gece, ister gndz olsun, birbirimizle alak sesle
konumamz, az da olsa grlt patrt karmaktan mmkn
olduu kadar kanmamz bir kere daha hatrlatp uyarmay ih
tiyat asndan gerekli grd. Bundan byle ekmei daima gn
batrnndan nce piirmemiz gerekiyordu. Dman haberdar
etmemek iin geceleri ate yakmamz yasaklanmt. Aynca
her namazda amanclk, yani Tanr 'nn koruma ve yardm dile
memiz; ama tehlike zamannda da karlar gibi davranmamamz
gerektii hatrlatld.
Gren Da 'da iken, Teke Trkmerlerinden elli kadar haydu
dun Balkanlar'da dolatn haber almtk. Kervan ba, on
larla karlamamak iin, bir nlem olarak anak Kuyusu deni
len kuyulara uramaktan vazgeti. Zaten bu kuyularn suyu
acyd; develer gndr su imemi olsalar bile bu suyun yan
na yaklamak istemiyorlard.
Hareketimizden iki saat sonra, yar geceye doru etin bir bay
ra vardk. Buras, Trkmenlere gre, Ceyhun'un Dven denilen
eski yatayd. Hayvanlardan inmemiz sylendi. Geen kn
yamurlar burada bulunan yolu btnyle bozmu, nam ve ni
anndan eser brakmamt. Yar yarya dolmu olan eri br
yata dolaarak te yzdeki
daha dik ve etin bayra trmanma
ya baladk. Zirveye, nice mihnet ve meakkatle ancak sabaha

kar kabildik. Trkmenlerin batl inanlarna gre, Cey
hun 'un eski yata yukarda andm Mehed-i Msriyan hara
beleri yanndaym. Nehir bu harabe duvarlarnn dibinden
akarm. Sonradan, Kklen oymann baz cinayetleri yzn
den yatan kuzeye doru dei tirmi.
S iyah bir bulutun gerisinde kalan Balkan Dalan, yava yava
kaybolmaya yztuttuka, snrsz l btn heybetiyle grn97
meye bakd. Bu ana gelinceye kadar boluk ve sszln yce

lik ve grkemine ilikin szleri, baz dnr ve heveskfu'lann
hayallerinin rn olan szler sanyordum. Ancak bu dnce
min yanlln artk itiraf ediyorum. Sevgili yurdum Macaris
tan 'n kimi engin ovalarnda ln kk bir rneini grm,
ran'da bir blmn getiimiz tozlu l de onun daha byk
bir tasla olarak dnmtm. Ama imdi grdmz man
zara bsbtn baka bir duygu ve etki uyandryordu. stelik
bunda dnce ve hayalimin bir katks da yoktu. Doann ken
disi, ak ve anlalr bir hal diliyle eserlerinin ycelik ve byk
ln anlatyordu. Bo ve ssz olan bu geni llerin kalbimde
uyandrd etki ve hzn silebilmek iin, kendimi ne kadar ka
labalk ve bayndr kentler evresinde dnmeyi, hayal etmeyi
denediysem de bir yarar olmad.
Her ynde gz alabildiine uzanan bu kumlar lkesinin (rikis
tan) kalbleri donduran lm belirtisi sszl, dnyay aydnla

tan gnei her dou ve batnda soluk renkli bir giysiye brn
dren hali, toplumsal hayat ve bunun gerei olan coku ve ili
kileri hatrdan bsbtn karyordu. te dnyann belki en b
yk l olan bu sonsuz kumluk iinde insan kendini anlatla
mayacak biimde garip _ve yalnz gryordu.
Maysn yirmiikinci gn akam zeri "Yeti Sir" yani Yedi Ku
yu adl yere konduk. Bugn bu kulardan yalnz nde ac ve
kokumu bir miktar su bulunuyordu; dier drd kurumu du
rumdayd. Gece, kervan ba yamur suyu birikintisi bulabilme
ihtimali konusunda umutluydu. indeki su amur halini alm
bir miktar tortudan baka birey bulamadk. Ama ben krbam
kuyularn ac ve bozulmu suyuyla doldurmamay yeledim.
Kuyularn suyundan yalnz hayvanlara iirdik. Ancak arkada
larmdan birka krbalarn doldurdular. Bu adamlarn develer
gibi, ac suya kar gsterdikleri hrsa ayordum. Onlar da be
nim bu konudaki muhalefetime glyorlard. Zavalllar, akll98
Etrek' ten Hiyve'ye l Yolu
ca tlerimi dinlemedikleri iin, bir sre sonra ne denli piman

olacaklarn bilmiyorlard.
Molamz ok ksa srd. Yeniden hareket edip evremizdeki te
pelerin en byne trmanmaya baladk. Tepede terkedilmi
iki mahfe grdk. Arkadalarma gre bunlarn sahipleri lde

telef olmulard. Yine arkadalarmn ifadelerinden anlald
na gre, bir insann zerine oturarak kulland eya Trkmen
lerce kutsal kabul ediliyor ve onu harap etmek gnah saylyor.
Duyulmam, garip bir inan. nk insan esir ederek satma
ya, dman lkelerini talan etmeye izin verilirken ahaptan ya
plm byle bir mahfeyi, srf bir zamanlar iinde insan oturdu
diye kutsallatrarak ilimekten kanlyor. Gerekten de hem
l, hem de l sakinleri akl almaz bir garipliktedir.
ecek su bulabilmek iin yaptmz tm aratrmalar boa k
t. Krbamda kalm birka iimlik su ile yetinmek zorunda ka
lacam hissettiimden ok zlmeye baladm. Tanr 'nn ba
lad en adi nimetlerin bile deeri, ite byle yoksunluk
okulunda renilirmi. Bir iim suyun nem derecesini imdi
ye kadar byle iyi takdir edememi, onun bol bol bulunduu
yerlerde israf ediliine, hibir zaman dnp bu lde acma
mtm. Yanmzdaki suyun aclnn, kaynatldnda bir l
de gittiini duymutum. Bu nedenle kaynatlm suya bir
miktar ekmek batrarak yiyordum. Btn besinim de bundan
ibaretti. Bu sralarda, arkadalarmn ac suyun etkisiyle iddet
li bir ishale yakalanarak ok kt durumlara dtn grn
ce, daha nce yamur suyu birikintisi bulana kadar dayanmaya
karar verdiime, arkadalarm gibi krbam ac suyla doldurma
dma memnun oldum. Birka Trk.mende, zellikle de kervan
banda bir miktar yedek su bulunduundan kuvvetle phe edi
liyordu. Ama byle bir yerde arkadann suyuna gz dikmek,
onun hayatna kasdetmek demek olduundan, bu dnceyi
ilan etmek zor bireydi. nk byle zamanlarda gerek dn,
99
gerek hediye yoluyla birinden, isterse ok az olsun, su isteyen

adama mecnun gzyle baklyordu.
Bu akam itahm bsbtn kaybettim. Hatta vcudumda an
lde zaaf ve gszlk hissetmeme karn, yine de canm ye
mek istemiyordu. Scaklk arttndan gcm kalmamt. Yere
yuvarlanyor ve kendimde kalkacak gc bulamyordum.
Bir ara halkn kervan bann bana toplandklarn grdm.
lerinden bazlar beni de toplulua katlmaya aryor, "su!
su ! " diye haykryorlard . Byleyici bir gce sahip olan bu
kelime, bedenime yeniden g verdi. Ayaa kalknca ne yapa
cam ardm. Biraz sonra byk bir sevin ve hayretle, ker
van bann her adama ikier kase su dattm grdm. Kendi
sinin ifadesinden anlaldna gre, kervan ba birka yldan
beri l her geiinde yannda ihtiyatan bir miktar fazla su bu
lunduruyor ve arkadalar susuzlukta son dereceye geldii za
man datyormu. Bu durum, gerekten de byk bir insanlk
t. Hatta buralarda, lde susuzluktan ac eken bir adama bir
damla su vermenin, yz yllk gnalun balanmasna neden
olaca anlamnda bir sz vardr. Gerekten de lde byle bir
armaann deeri llemeyecei gibi, bunun ortaya kard
zevk ve neeyi hakkyla anlatabilmek de mmkn deildi. Ate
im dnce yeniden canlandm. Kazandm g gn yete-.
bilecek ldeydi. Ancak ekmeim yoktu. nk itahszlk ve
isteksizlikten dolay gereken atei hazrlamaya enmitim.
imdi, tede beride odW1 aramaya enerek deve tezei kullan
may yeledim. Ama hazrladm tezek yeterli lde olmad
iin midir nedir, yarm saat uratm halde, yine de ekmek,
kabuk balayacak kadar pimedi. Gece olduunu dnmeden
uradan buradan bir demet al-rp toplayp tututurdum. Ker
van ba fiemen, "Haydutlara izimizi bildirmek mi istiyorsun?"
diye bardndan atei sndrp mayasz ekmei elime al
dm. aresiz yar pimi hamuru yemek zorunda kaldm.
100
Maysn yirmidrdnc gn sabahnda, kere yirmidrt sa

atten beri iinde srklendiimiz ln son snrna ulatk. O
l ki, beni nice mihnet ve iddete uratm, birka kez amac
ma ulama umudumu tmyle mahvedip tam bir umutsuzlua
drmt. Artk buradan ilerde, genellikle birinci tabakas
killi olan arazide yamur suyu birikintileri bulacamza emin
dik. Kervan ba da tede beride bulunan ceren ve yaban eei
terslerini gstererek umudumuzu glendiriyordu. Hzla ilerle
yerek herkesten nce kk bir tatl su birikintisi buldu ve ker
van halkna "su! su! " diye bard. Bu sevindirici haykr , he
men azdan aza yayld. Henz dudaklarmz bile dokunma
d halde, hayat suyunun yalnz grn acmz ve telamz
dindirmeye yetti. Kervan bann bulduu gln kysna le
zeri geldik. Bu gl bulduktan sonra, yine o yrede daha saf
sularla dolu dier birka ukurun varolduunu rendik.
Herkesten
nce samlarm en bynn yanma gittim. Su i
meye bakmadan ncelikle krbam ve dier kaplann doldur

maya baladm. nk biraz sonra hcum edecek halkn suyu
kartrp bulandraca belliydi.
Yarm saat sonra, herkes tarifsiz bir neeyle yemeini yemeye
balad. Deli Ata adyla bilinen bu yerden Hiyve'ye kadar kr
balarmz daima dolu olacakt. Bundan byle ldeki yolculu
umuzun ok gzel getiini iddia edemesem de, balca tehli
kelerden salim olduunu syleyebilirim.
Akam zeri, bahar mevsiminin tam olarak hkm srd bir
yere vardk. Burada, birbirine karan birtakm gller arasnda
ve imenler ortasnda konduumuzdan, dn konduumuz yeri
andka, hatrladka rya grdmz sanyorduk. Sevin ve
neemize ferahlandnc bir ilave olmak zere, artk buudan son
ra haydut korkusu kalmad mutusunu da aldk. Ancak ihtiyat
gerei bu gece de ate yaklmamas tenbih edildi. Hi umulma
dk biimde byle bir su bolluuna kavumamz haclar kendi
101
kerametlerine yoruyorlar, yani .salih amellerinin bir dl oldu

una inanyorlard.
Her neyse, kaplarmz yeniden doldurup yola koyulduk. O ge
ce byk bir hendein yanna vardk. Buraya byle abucak va
rabileceimizi hi ummuyorduk. Buradan ileride Hiyve Hanl

'nn snrn belirleyen "Katlan Kr", yani Kaplan Kr adl
yayla uzanyordu. Yaylann ykseklii, bulunduumuz yerden
yz kadem kadar olduundan, zerine kmak hem bizim,
hem de hayvanlarmz iin ok zor oldu. Bu mevki, uzaktan ba
kldnda kum deryas iinde bir ada gibi grnyordu.
Daha nce iinden getiimiz derin hendekle, kuzey dou tara
fnda bulunan dier bir hendein ucu buca grlmyordu.
Trkmenlerin anlattklarna gvenmek gerekirse, bu iki hendek
Ceyhun nehrinin eski kaynaklanym. Buna gre Kaftan Kr,
bir zamanlar su ile evrili bir adaym. Ancak unun doru oldu
u kesindir ki, bu mevki, gerek bitki rtsne, gerek zerinde
yaayan hayvanlarn okluuna gre; hibir zaman l halinde
bulunmamtr.
Buraya gelinceye kadar, urada-burada tek-tk ceylan ve yaban
eeine raslanyorken, imdi bu geni otlakta her biri birka yz
batan oluan ceylan ve yaban eei srleri grlyordu. Bu
raya konuumuzun ikinci gn le zeri, kuzey tarafndan ha
vaya kocaman bir bulutu andran toz tabakas kalktn grdk.
in asln anlayamadmz iin herkes silahn hazrlad, iin
sonunu beklemeye balad. Bu dehetli kasrga yaklatka
hayret ve telamz artyordu. Biraz sonra adeta zerimize sal
drmay amalam bfr svari safna benzeyen hareketli bir top
luluun geldiini grdk. Bunun zerine klavuzlarmz derhal
ellerindeki silahlar braktlar. Ben telamdan kendimi g
zabtediyordum. Bu toz bulutu bize elli adm kadar yaklanca,
bin neferden oluan muntazam ve etimli bir svari taburunun
kumanda zerine birdenbire durmasndan duyulan "rap" patr1 02
tsna benzer bir grlt duyduk. Az sonra toz-duman yok oldu.

Karmzda din ve gl saysz yaban eeinin dzenli biim
de durduunu grdk. Hayvanlar bizi birka saniyecik gzden
szp geirdikten sonra, galiba kendilerinden olmadmz an
ladlar ki, yine geldikleri hzla, batya doru tabanlarn kaldrp
ksa srede gzden kayboldular.
Kaftan Kr yaylasnn Hiyve ynndeki taraf adeta duvar gibi
dikti. zerindeki su sanki daha dn ekilmi gibi grnen ufka
paralel etei bir lde dzgnd. Yayladan bir gnde (Mays
28) or Gl denilen tozlu gln sahiline vardk. Gln evresi

oniki ngiliz mili kadard. Kurban bayram yaklat iin boy
abdesti almak zere burada alt saat kadar konaklama karar al
dk.
Gece,gzel bir aynda ve serin bir havada sabaha kadar yol
aldk. Nihayet fecrin klan ortal aydnlatnca, evremizde
terkedilmi evlerin ykk dkk duvarlarn grdk. Bundan
byk bir sevin duyduk. nk Karatepe'den ayrlal beri ya
kn zamanlarda iinde insan oturmua benzeyen hibir yap izi
ne rastlamamtk. Bu yaplardan artk yerleik halkn yaad
yerlere ulatmz anlalyordu. avdur Trkmenlerinin isyan
halinde bulunduklar, Hiyve 'nin bu snrna kadar apul etnek
te olduklarn haber aldmzdan, yine her trl ihtiyat gzet
memiz gerekiyordu.
Ertesi gn (Mays 30) birok adr grdk. evremizi saran
insanlar "safa geldiniz" diye baryorlard. Arkadamz Hac
lyas 'n buralarda konan halk iinde bir hayli tand vard. Bu
nedenle bir miktar ekmek ve kurban eti toplamak amacyla y
reyi dolamakta acele ediyordu. Dndnde bize ok miktar
da et, ekmek ve kmz (ksrak stnden yaplan bir ayran) dat

t.
Molamzn zerinden bir saat bile gememiti ki, srt sevap ka-
103
zanabilmek iin salih yrklerden birou ziyaretimize geldi.

Kendilerine ettiim birka nefes ve hayr duaya karlk ok
miktarda ekmek, birka para deve, at ve koyun eti aldm. O g
nn akam, Hiyve 'ye kadar bize elik etmeleri iin gnderilen
be atlyla karlatk.
Ertesi gn sabahleyin Akyab'a bal zbek adl kye ulatk.
Bu ky, Gmtepe ' den balayan ln bitiminde kurulmutu.
Adet olduu zere evleri dolaarak hayr duada bulunduk. Buna
karlk da hayli hediye aldk. Burada baz Avrupa mallar gr
dm. Sevdiim Ohak 'n ans kalbimi coturdu. Biraz daha ile
ride Hac lyas 'm kyne yakn bir otlaa vardk. Buradaki i
menlikler ve tarlalar iinde lyas 'n mensup olduu Avel yesi
Yumutlarn adr ve meskenleri vard. Hac ilyas 'n yaknlar
bir haftadr kendisini bekliyorlarm. Karlamalar hepimizin
gzn yaartt. Bu vefal, temiz kalbli insanlarn gizli hibir
duygular yoktu.
lyas ' resmi biimde ziyareti Haziran'n birinci gnne brak
tk. lyas birok akraba ve dostuyla bizi karlamaya kt. Bana,
kalmam iin temiz ve olduka iyi denmi bir adr tahsis etti.
Ama ben bahesini yeledim. nk bahede sk yaprakl
aalar vard. Hayli zamandan beri yeilin yznden mahrum
kaldm iin, gnlm bu aalarn altnda oturmay istedi.
Dnyada beden ve zihnin dinlenmesi iin aalarn glgesinden iyi tavan olamaz.Yar uygar, yar yerleik, yar ger Trk
menler arasnda geirdiim iki gn iinde, bunlarn bir yerde
uzun zaman kalmaktan ve oturmu bir ynetimden ne kadar
nefret ettiklerini grerek ardm. Birka yzyldan beri ze
beklerle yanyana yaadklar halde, bu komularnn ahlak ve
adetlerinden hibir ey kabul etmemilerdi. Oysa bu iki toplu
luk ayn kkten geliyor, ayn dili konuuyordu. Buna karn bir
zbek, bunlara, bir Hotanto'nun bir Avrupalya yabancln
dan daha fazla yabancyd.
1 04
Harezm'den Hiyve'ye
Bir geceyi ayrlkta geirdim. mrmde raslamadm biim

de can yakan kocaman sivri sinekler, hayvanlara varncaya ka
dar btn kervan halkn rahatsz etti. afakla birlikte Hiyve yo

luna koyulduk. Gece uyuyamam olduumdan deveye biner
ken neesizdim. Ama baharn gzellii uykusuzluun acsn
gideriverdi. lerlediimiz her an bitkilerin okluk ve eitlilii
artyordu. Su arklarnn okluu ve Ceyhun suyunun zellii
nedeniyle Hiyve evresindeki topran verim gc olaans

tyd.
Bunlarn gzme bu denli gzel grnmesini balangta, yak
nnda bulunduum ln irkin manzarasnn hayalimden he
nz kmam olmasna balyordum. Ama somadan bu halin

szkonusu elikiden ileri gelmediini kesin olarak anladm.
Bugn getiim blge, Avrupa'nn en gzel, en ilenmi top
raklarna benziyordu. Hiyve kenti evresinde, yksek kavak

aa1annn glgesi altnda, her adm banda rastlanan kalecik
ler, sk otlu otlaklar ve ekin ynlaryla dopdolu ovalarn gzel
lii, bugn grmm gibi hata gzmn nndedir. Eer Do-
105
ulu airler gzlerini biraz da bu yreye evirmi olsalard, her

halde ran 'n rktc llerinden ok daha vgye deer g
rntler, yerler grrlerdi. te bu bostan ve baheler iinde bu
lunan Emirlik merkezindeki kubbe ve minareler, uzaktan bakan
yolculara ok gzel grnyordu.
Kentin ii dardan grnd kadar gzel deildi. Emirlik
merkezi, ran 'da grlen sradan kasabalarn bile altndayd.
, Belli bir plan ve projeden yoksun olarak gelii gzel biimde
teye beriye dalm -drt bin toprak evden oluan kentin
evresi yine toprak bir surla evrilmiti. Bu surdan baka bir i
kale, yalnz bazlar anlmaya deer birka pazar, nemsiz bir
ka cami, avlularnda aa dikili birka medrese vard. Ya
murlarla slandktan sonra gnein etkisiyle atlayarak ken
amur kulbeler iinde bina denilebilecek olanlar yalnz bun
lard. te Hiyve kenti!
Kente girerken, Hiyvelilerden kalabalk bir halk bizi karlama
ya geldi. Develer zerinde bulunduumuz halde ekmek ve kuru
yemi veriyorlard. Uzun zamandan beri kente byle ok hac
gelmedii iin genel bir aknla den halk, evreden coku
ve gptayla alk<*> ediyordu.
Kapdan ieriye giren yol, doru byk pazara kyordu. Paza
ra vardmz zaman Hac Bilfil tekbir getirmeye balad. Ben
de, beni bunca glk ve tehlikelerden kurtaran Tanr 'ya kran
borcumu yeine getirmek iin onlara katldm. Sesim tiz oldu
undan arkadalarmn seslerini bastn yordu. Bu srada, yolun
iki yanna ylan insanlarn teberrken el ve ayam pmek
iin birbirini ineyerek zerime hcum ettiklerini grnce son
derece duygulandm. zerimdeki lime lime giysileri anlatmaya
hi girimeyeyim .
Adet olduu zere bir kervansaraya indik. Buras ayn zamanda
gmrk yeri olduundan, kimliklerimiz ve eyamz dikkatle
1 06
Harezm' den Hiyve'ye
gzden geirildi. Hiyve 'de ok nemli olan Gmrk Mdrl

grevini yrten kii, Emir'in birinci mahremi, yani en g
venilir adamdr. Gmrk Mdr kervan bandan baz eyler
sordu. Bu arada hain Emir Muhammed bir bahane ile yanlarna
sokularak yksek sesle, "Biz buraya be drt ayakl, bir ba
da iki ayakl tuhaf bir hayvan getirdik" dedi. Adamn drt ayak
llardan kast, buralarda cinsi bilinmeyen mandalard.
ki ayakl
deyimiyle de beni ima ediyordu. Bu szler zerine halkn bak

larnn deitiini grdm. Orada bulunanlar birbirleriyle fsl
damaya baladlar.
Konumalar arasnda "casus", "Avrupal" ve "Moskof' keli
meleri aka seiliyordu. Bunun zerine, bir yandan elimden
geldiince yzmn kzarmasn nlemeye alrken, bir yan
dan da oradan svmaya hazrlanyordum. Ama adam gizlice,
yerimden ayrlmamam emretti. Beni kontrol ederken hakkm
da baz galiz szler kulland iin cevap vermeye hazrlanr
ken, zellikle gzetmeye, sayg gstermeye mecbur olduklar
Hac Salih sze kararak beni sorgulayan adama hakkmda pek
ok vc szler syledi, lehimde tanklk etti. Bunun zerine
adamn kstah tavr derhal iltifat dolu bir tebessme dnt,
oturmam iin yanbanda yer gsterdi. Hac Salih adamn da
vetine icabet etmemi iaret etti. Ancak, grdm hakarete tep
kimi gsterecek biimde grevliye fkeli bir baktan sonra
oradan ayrldm.
Buradan ktktan sonra, aldm ilk nlem krullah Bey'in
yanna gitmek oldu. krullah Bey, Hiyve'nin en gzel binas
olan Muhammed Emin Han Medresesi 'nde, bir hcrede oturu
yordu. Medrese ranl bir rniffiar tarafndan, Miladi binsekiz
yzkrkiki (1842) ylnda, ran'n en mkemmel kervansarayla
r rnek alnarak yaplmt. kiyz altm renci barndran
yz otuz hcresi, sa tarafnda da byk bir kulesi vard. Ama

yapl srasnda mimar ld iin kule tamamlanamadan
107
kalmt.
krullah Bey, burada resmi bir grevle bulumnuyordu. Vak
tiyle stanbul' da on yl kadar Mabeyn-i Hmayun' a mntesib
bulunmutu. Hayal meyal hatrladm kadaryla kendisini,
sonradan Hariciye Nazr olan Ali Paa 'nn dairesinde birok
kez grmtm. stanbul'u, en iyi bilenler kadar bildiime emin
olduum iin, orann dil ve adetlerine alk, eskiden beri tand
m baz nl zatlar tanyan bu adam kandracamdan emin
dim.. Bu nedenle dairesine gittiimde, stanbul'dan gelmi bir
Efendi olduumu, orada kendisiyle defalarca grtm, bir
kez kapsn almadan Hiyve'den gemeye gnlmn raz ol
madn syledim.
stanbullu bir Efendi'nin Hiyve 'de bulunmas olaanst garip
bir olay olduu iin, zavall ihtiyar, byk bir aknlk iinde,
beni bizzat karlad. Karsna kan adamn, yz insanlktan
km, st ba lime lime olmu bir dilenci olduunu grnce,
aknl bir kat daha artt. Ama yine de aknl beni kabul
etmesine engel olmad. Aramzda, stanbul Trkesiyle birka
kelime konuur konumaz son derece memnun olarak osmanl
bakentinde brakt dostlarnn dunmunu, yeni padiahn
tahta kndan beri deien politikalar birbiri ardnca sorma
ya balad.
Daha nce de sylediim gibi, ortak tandklara dayanarak
epeyce frldak evirebileceime bir kere daha emin oldum.
krullah Bey, dostlarna ilikin somlarna karlk verdiim
ayrntl bilgileri byk bir zevkle dinliyordu. Bir ara, kendini
tutamayarak, "Allah akna efendi, yeryznn cenneti olan o
gzel stanbul'u brakp da bu musibet memlekete gelmekten
maksadnz nedir?" diye sordu. Bunun zerine., "Ah Pir! " diye
haykrarak iimi ektim. Baka bir kelime sylemeden elimi
(*) "Maaallah,. maaallah . . . Allah yzlerini aartsn" gibi dua, vg ve takdir
szleri. [A.0]
108
Harem' den Hiyve'ye
itaat makamnda gzlerime tuttum. Bir mutasavvf olan bu ihti

yar Mslman, ektiim ahn ne anlama geldiini anlad. Ama
cm, bir tarikata mensup olduumu ve bu yolculuu eyhimin
emriyle yaptm ima etmekti. Bu yle bir emirdir ki, iin ucun
da lm bile olsa, hibir mrid bu emri yerine getirmeme gc
ne sahip olamazd.
Yaptm aklamalardan holanan krullah Bey, tarikatmn
, adn sordu. Nakibendi tarikatna mensup olduumu syleyin
ce, eytan diplomat, tahmin ettiim gibi, hemen iimdekini ke
federek yolculuktan asl amacmn Buhara'y ziyaret olduunu
anlad. Kald medresede benim iin bir yer hazrlanmasn is
tediyse de, yol arkadalarmn bulunduunu, onlardan ayrlma
mn doru olmayacan bildirdim. Ayrlrken, yeniden ziyare
tine geleceime dair sz verdim.
krullah Bey'den ayrlp kervansaraya gelince, dier haclarn
Tuebaz Tekkesi 'nde misafirlie kabul edildiklerini rendim.
Derhal oraya gittim. Bir hcreyi boaltarak zel olarak benim
iin hazrlamlard. Yanlarna gelmekte gecikmem, birok so
ru sormalarna, bunlar cevaplandrmama neden oldu. Daha
sonra, her biri ayr ayr, kouculuk ve iftira ile bam belaya
sokmak isteyen Afganlnn hem bizi karlamaya gelen Hiyve
liler, hem de kendileri tarafndan nasl ar hakaret ve szlerle
kovulduunu gremeyiime zldklerini bildirdiler. Bunun
zerine kendi kendime dnerek, "Oh, ne ala! Bir kere halkn
suizannndan kurtuldum ya, artk Emir ile grmem o kadar
zor olmaz" dedim.
Dediim gibi de oldu. Ertesi gn Han tarafndan gnderilen
zel bir grevli kk hediyelerle gelerek beni Erk'e, yani sara
ya davet etti. Meer kuts;l yer Konstantiniye'de domu bir
derviin hayr duasn almak Han iin nemliymi. Her neyse,
davete icabet edeceimi bildirdim. Huzura kmdan bir saat
nce krullah Bey'in hcresine gittim. nk grmemizde
109
o da bulunmak istiyordu. Birlikte Han'n sarayna gittik. Meer

saray medreseye ok yaknm. Yolda giderken, krullah Bey,
Han'n huzurunda nasl davranacam retti, Mehter ile ara
larndaki ekime ve rekabetin derece ve nedenlerini anlatt.
Sarayn ve lkenin ilerini yrtme grevi kendisine braklan
Mehter, krullah Bey'i ekemiyordu. Bu nedenle, bana da iyi
davranmayaca akt. Han 'n ayn zamanda veziri olan byk
kardei de o sralarda isyan halindeki avdurlar bastrmak iin
gnderilen askere kumanda etmek zere ayrldndan, Emirli
in btn ileri Mehter'e kalmt. Bu nedenle, terifat kurallar
gerei olmasayd bile, ben yine de daha nce bu adam ziyaret
ederek sayglarm sunmak istiyordum. Zaten odasnn nn
den gememek de mmkn deildi. nk Han ' n dairesi,
Mehter'in odasnn ilerisindeki avlu iinde bulunuyordu.
Saraya girdiimizde, avlu ve sofralar, kadn-erkek, gen-yal
her snftan ihtiya sahibi insanla tklm tklm doluydu. Bunlar
iinde gndelik giysilerini deitirmi kimse grlmyordu.
Hatta Han'a ikayetini bildirmek zere gelen kadnlardan bir
kann kucanda ocuklar bile vard. Burada ziyaretilerin
adnn bir deftere srayla yazlmas adeti yoktu. Kim kendine
yol ap ileri sraya sokulursa, Han'n huzuruna dierlerinden
nce giriyordu.
Halk, bizi grr grmez alarak yol verdi. Kadnlar, "u stan
bullu dervie bak!" diye birbirlerine beni gsteriyorlard.
Tpk nceden haber aldm gibi maiyet memurlar Mehter'in
odasn yar yarya doldurmulard. Adamlar amirlerinin her
szn tebessmle tasdik ve teyid ediyorlard. Teninin esmerli
i, gbeine kadar uzanan sk sakal, Mehter'in aslen ranl ol
duunu gsteriyordu. Giysilerinin biimsizlii -ile bandaki
psteki kalpan irilii,yznn adilii ile tavrlarnn kabal
na uygun dyordu. Yanna yaklatm grnce, evresinde1 10
kilerden bazlarna alayc bir tavrla bireyler syledi. Ben, say

gl bir selam vererek doruca yanna sokulup dervilerin hakk
olan bo sedire oturdum.
Allm dua ve amini yaptktan sonra Mehter'le aramzda do
u usul nezaketin gerektirdii baz kurallar yerine getirildi.
Sonra Mehter bilgilik taslamaya kalkarak "stanbul' da der
viler bile gerektii gibi terbiye ve tahsil grm adamlardr.
Hatta tmyle Arapa konuurlar" dedi. Oysa ben, o ana kadar
kendisiyle konuurken yalnzca stanbul Trkesini kullanm
tm.
Bu konumadan sonra, Han Hazretlerinin -bu sz zerine her
kes ayaa kalkt- benimle grmeyi arzu buyurduklarn,
eer Zat- ahaneden ya da ran' daki sefirinden bir mektup ge
tirdiimi renirse ok memnun olacaklarn bildirdi. Cevap
olarak, "Gezimde dnyadan yana bir amacm yoktur. Kimse
den birey istemek kaydnda da deilim. Yalnz can gvenliim
iin bir ferman aldm ki, st tura-i ehriyari ile sslenmitir"
dedikten sonra tadm matbu pasaportu eline verdim. Mehter
1
pasaportumu birka kez sayg ile pp bana koyduktan sonra

kalkp Han ' a teslim etmeye gitti. Az sonra da dnerek huzura
girmeme izin verildiini bildirdi.
Huzuruna kacak olduum Hiyve Ham bir derebeyiydi. Ken
disini lkesinin aile reisi gibi gryor, halka yle davranyor ve
yle ynetiyordu.Halkn can ve mal gvenlii onun keyfine
balyd; istedii gibi tasarruf edebilirdi. Zulm ve tecavzleri
ne, olsa olsa balarnda gerekten bilgin ve erdemli bir kii bu
lunmas artyla ulema snf engel olabilirdi. Asya hkmdar
larnn ok gaddar olmalarna karlk halk da ok kt ahlakl
dr. te bu nedenle Hiyve 'de bilginlerin birou, genellikle
halk arasnda dmanlk ve cinayetlere neden olan kt halleri
vaaz, nasihat ve benzeri yollarla dzeltneye, ortadan kaldrma
ya, ahlak gzelletirmeye candan
ajmaktadrlar. Han da, bir

111
hastalk engel olmadka, her gn, en azndan drt saat kadar

halk huzuruna kabul ederek ev ilerine varncaya kadar en k
k sorun ve ikayetlerini bile dinliyordu. Anlatldna gre

Han, kan-koca kavgalarndan ok holanrm. Belli etmeden,
srf elenmek iin bunlar kavgaya tututururmu. Hatta bazan

i o dereceye varrm ki, Han'n huzurunda yaka-paa olup bir
birlerinin san ban yolar, fena halde svrlermi.
O zaman Han, Seyyid Muhammed Han'd. Kardei Seyyid
Mahmud Han 'n afyon keyfini ynetim iine yeleyerek emir

likten elekmesi zerine, Miladi 1856 ylnda tahta ge\-niti.
Harezm'de imdiye kadar bu adam kadar zalim, gaddar, sefih

ve kabiliyetsiz bir Han hkm srmemiti.
Han'n bulunduu odann kaps nne geldiimizde, ieride
baz hazrlklar yapldndan krullah beni biraz bekletti.
Terifatlk eden kii Han'a benim bir dervi olduumu syle
miti. Ama bunun yansra Dersaadet'te ileri gelen paalarla

ilikim olduunu da bildirdiinden, mmkn olduu lde ih
tiam eserleri gsterilmek isteniyordu. Her neyse, biraz sonra
iki adam gelip saygyla kollarma girdiler. nmzdeki perde
alnca, Hiyve Emiri Seyyid Muhammed Han' karmda gr
dm. Kerevet gibi birey zerine yaslanm, sol kolunu kadife

bir yasta dayamt. Sa elinde de kk bir altn asa tutuyor
du.
Adetlerine uyarak hereyden nce ellerimi kaldrdm, Emir ve
dierleri de ellerini kaldrdlar. Bir-iki ayet okuduktan ve ksa
bir duadan sonra iki elimle sakalm tutup ok yksek bir sesle
"amin" dedim.
Han henz ellerini sakalndan ekmemiti ki, cemaat hep bir
azdan "Allah kabul eyleye" diye bardlar. Bunun zerine
Han'n yanna yaklatm. Han ellerini uzatt. Ben de avularm
altna tuttuktan sonra birka adm geri ekildim. Bylece kabul
112
treni sona erdi. Han, geziye hangi amala ktm sorutur

maya balayarak zllerden nasl etkilendiimi, sknt ekip
ekmediimi, Trkmenlerle nasl geindiimi, Hiyve kentini
nasl bulduumu sordu. Ben de, "Vaka pek zahmet ekmi
isem de zat- hkrndarilerinin cernal-i pakini grmek bunlarn
hepsine tekabl etti. Beni bu eref ve nimet-i cihan-kymete
mazhar ettiinden dolay Cenab- Hakk'a hamd ederim. Ve bu
nu msade-i taliime hamledip bakiye-i seyahatim iin fal- hayr
addederim." diye cevap verdim. Bu szleri stanbul Trkesi
yerine mmkn olduu kadar zbek '.Trkesiyle sylemeye
altysam da, yine de Han tam olarak anlamadndan tercme
ettirmek zorunda kald.
Daha sonra Han, bakentinde ka gn kalmak niyetinde olduu
mu, yolculuum iin gereken paramn olup olmadn ren
mek istedi. Cevap olarak, amacmn bu yrede medfun olan ev
liyaullahn erefli kabirlerini ziyaret ettikten sonra baka bir l
keye gitmek istediimi syledim. Para konusuna gelince, "Biz
derviiz, bu tr eyleri dert etmeyiz. Yolculuum iin mridi
min hediye ettii mbarek nefes beni baka bireye muhta et
mez. Cenab- Hakk'tan Zat- Hametmaablarna uzun mrler

ve afiyet ihsan buyurmas temennisinden baka bir niyazm
yoktur" szlerini ekledim.
Han Hazretleri bu ekilde konumamdan holanm olmallar
ki, bana bir eek ile yirmi altn ihsan etti. Ama ben, bir dervi
iin para toplama dncesinin gnah olduu gerekesiyle para
hediyesini kabul etnedim. Buna karlk eei kabulle birlikte,
erefli kabirleri ziyarete gidenler iin beyaz eein yelendiini
hatrlatarak ilgililere, bana beyaz bir emender<*l verilmesi yo
lunda emir ve tenbih edilmesini rica ettim.
(*) emender, Kbrs eeinden daha iri bir eek cinsidir. ok dayankl ve hzl
dr. O zaman iin en gvenli ve rahat yolculuk aracdr. Bu nedenle deveden da
ha deerli ve pahaldr.
113
Veda srasnda, bakentinde kaldm sre iinde misafiri ol

mam istediinden hazinedarna gnlk ihtiyacm iin
2 tenge
yani 75 santim denmesini emrettiini syleyerek kabul etme
mi istedi. Bunun zerine yeniden birok teekkr ve dualar edip

huzurundan ktm. Gerek saray avlusunda, gerek pazarda halk
beni byk saygyla "selamnaleykm" diyerek selamlyordu.
Son derece sefih merepli olan Han'n gzleri ukurda, sakal

gayet hafif, dudaklar alk, sesi bouktu. Grnnden zerre
kadar merhamet hissedilemezdi. Hcremde yalnz kaldmda,
ansn yardmyla bu tehlikeli durumdan sa salim kurtulduu
mu dndke nasl sevindiimi anlatamam. nk Han 'la

yaptmz bu mthi grmede sayg ve nezaketten baka bir
ey grmemem, bu vesile ile artk tam bir gven ve zgrlk
iinde gezebilmem iin tm Harezm yollarnn alm olmas,

gerekten ancak ansllmla aklanabilir.
Han'n bana gsterdii gzel kabul yaylnca, lkenin memur
ve tacirleri gerek beni, gerek arkadalarm olan haclar evlerine
yemee davet etmeye baladlar. Bu durum yle bir dereceye
geldi ki, her gn yedi-sekiz ziyafette bulunmak, kimseyi krma
mak iin her birinde az ya da ok, bir miktar yemek yeIJJ.ek zo
runda kalyordum. Bu durum giderecek gerek bir ikenceye
dnt. Bugn, o gnleri, yani her gn afaktan balayarak
kendimi bol iyayla piirilmi byk bir pilav yn karsn
da grpte sahte a kurt itihas iinde zerine saldrmaya mec

bur olduum gnleri hatrladka tylerim rperiyor. ou za
man, lde yediim kuru ekmei zlerdim . nk sala za

rarl olan bu bollua, vcuda yararl olacak bir diyet ya da perhi
zi yeleyeceim aktr.
Orta Asya' da sradan bir ziyafette bile misafirin nne eitli
renklerde ipekliden dokunmu, genellikle yemek artklar bu
lam kirli bir sofra serilerek iki kiiye yetecek lde ekmek
konulmas adettir. Misafr, kendisi iin hazrlanm bu yemek114
Harem' den Hiyve'ye
ten mutlaka birka lokma yemelidir. Bu lkede doymak, kabul

edilebilir bir kelime deildir. abuk doyan adamn yaratln
da bir eksiklik olduu kabul edilir. krler olsun ki, parlak iti
halar sayesinde hac arkadalarm kt bir hret kazanmad
lar. Dorusu bunlarn oburluu beni hayrete dryordu. n
k baz ziyafetlerde midelerine doldurduklar yemek, yeterli l
deki ekmekle yanndaki havu, algam ve turp da cabas ol
mak artyla, hesabma gre, 1 kg. pirin ve 0.5 kg. iyandan
aa deildi. Bunun zerine hi abartsz onbe yinni fincan da
ay iilirdi. Benim bunca bilgi ve olgunluuma karn bylesi
ne nezaket ve zarafetten habersiz olmam ( ! ) herkeste aknlk
UY.andryordu. nk, yukarda akladm gibi, yemekten
kanmak, adetlerine aykr bir durumdu ve ziyafet sahibine bir
tr hakaret saylyordu.
stanbul'u dnyann en gzel kenti kabul eden bu Hiyve ulema
sndan kimileri de bana baka bir ekilde eziyet ediyorlard.
nk, bunlarn gznde Osmanllarn nl bilginlerinden ol
duum iin, karlatklar sorunlar zmlememi istiyorlard.
te bu amala ziyaretime gelen kaln kafal, koca sarkl z
beklerin sktrmalarna dayanmak; dier bir deyile abdest
alrken ellerin, yzn ve ayaklarn nasl ykanmas gerektiine,
salih bir Mslmann ne ekilde oturmas, uzanmas, yrmesi
ve uyumasnn uygun olacana ilikin sonu gelmeyen sorular
na ve fetva isteklerine karlk vermek zorunda kalmak, gerek
ten ok rahatsz edici bir durumdu.
Osmanl Sultan, Hiyve 'de Peygamber'in halifesi olarak kabul
ediliyordu. Bu nedenle gerek Sultan Hazretlerinin, gerek Ma
beyn-i Hmayun grevlilerinin ve dier memurlarnn genel
olarak salihler salibi, abid, zahid, mbarek kimseler olduklar
na inanlyordu. Sultan, bana elli arnlk bir sark saran, to
puklarna kadar uzanan giysi giyen, gr ve uzun sakall bir kim
se olarak dnlyordu. Bu insanlarn bu dncelerini d1 15
zeltmeye kalkmam hayatm tehlikeye atmam demek olaca

ndan, benden aklama bekleyen bu insanlardan gerei giz
lemek zorunda kalyordum. Ancak, belki heveslerini karrm
diye, bizim dnce ve hayallerimize tam ters olan kuruntu ve
inanlarn btnyle dorulamaya da cesaret edemiyordum.
Konuk olduumuz Tuebaz Medresesi avlusunda bir mescid ve
bir de havuz vard. Avrupa'da birtakm avare insanlarn kahve
hanelerde vakit geirdikleri gibi, Hiyve halk da cami avlularn
da toplanp eleniyorlard. Bizim medresede de bulunduu

zere, buradaki cami avlularnn byk ounluunda, evre
sinde karaaa ve hurma aalar bulunan havuzlar vard ve
halk yaz gnleri bunlarn glgesinde oturmay ok seviyordu.
Bu nedenle, gerek bizi ziyaret amacyla, gerek serinlemek, fe
rahlamak iin kaldmz medreseye gelip gidenlerin haddi he
sab yoktu. Bu yzden, yerimizden kmldamaya gerek kalma
dan, halkn her snfndan rnekler grp tanma imkan bulu

yordum.
Hiyve halknn bir blmn siyah bal ranl esirler oluturu
yordu. Bunlarn durumu tahmin edildii kadar kt deildi.
nk yetenekleri ve ibilirlikleri sayesinde ksa srede byk

miktarlarda para biriktirerek kendilerini satn alyorlard. Hal
kn bir blm, Harezm 'in eski sakinleri olan ranllam Med
lerden oluuyordu. Hiyve 'de bunlarn nfusu ok azd. Bunlara
Hiyve'de Sari, Buhara'da Tacik deniyordu. ileri Bakan ve
Hacib makamnda olan Mehter'ler bunlar arasndan seiliyor
du. Bunlar ileri grl ve aratrc kimselerse de zbekler ta
rafndan sevilmiyorlard. Bu iki oymak beyz yldan beri bir
likte yaamalarna karn, birbirlerinden nadir olarak kz alp
veriyorlard.
Hiyve halknn bir blmn Krgz Kazaklar oluturuyordu.
Uluslar Rusya 'nn egemenliine gireli beri Hiyve' deki saylar
ok azalmt.
116
Medresenin avlusunda zaman zaman dier iki gebe ulustan

kimseler de grlyordu. Bunlardan biri tarm ve hayvanclkla
geinen ve yaz aylarnda Amuderya ile Sirderya, yani Ceyhun
ile Seyhun arasnda gezip dolaan Karakalpaklard. Bunlar ka
dnlarnn Trkistan'n en gzel kadnlar olmasyla vnmele
rine karlk halk arasnda ahmaklklaryla nldrler. On ai
rete blnen Karakalpaklarn onbin adr olduklar tahmin edi
liyor. Birok kez isyan etmelerine karn Hiyve Hannn boyun
duruundan kurtulamamlard.
Dierleri de asl Trkmenlerdi.
Ama bunlardan Kklenler nadir
grlyordu. avdurlar ise, o srada isyan halinde olduklarn

dan daha az grlyorlard. Kimi zaman tek-tk Yumut da g
ryorduk. Bunlar bir yerde yerlemeye, yaamaya alk deil
diler. zellikle imdiki Han'n tahta kyla sonulanan feci
olaylardan beri pek iyi karlanmadklarndan, Hiyve ' ye gel
meyi de istemiyorlard.
Szkonusu olay Miladi 1856 ylnda meydana gelmi. Anlatl
dna gre Yumutlar, o srada Han bulunan kiinin yeeni Kut
luk Murad', ballm bildirecei bahanesiyle kente getirirler.
Kutluk Murad, kendisi iin yaplan karlama treninde, kucak
lat zaman frsat bilerek,bir haner saplayp Han ' ldrr.
Maiyetindeki Yumutlar da, trende hazr bulunan saray halkna
saldrrlar. Bu feci olaylara tank olan Mehter, ikalenin duvar
na karak olay duyurur; Hiyve halkm, kente giren Yumutlar
katletmeye davet eder. Bu haber zerine son derece fkelenen
halk, rasladklar yerde Trkmenlere saldrr. aran Trk
menler gerektii gibi kar koyamayarak telef olurlar. Bu katli
amda kadnlar, ellerindeki baklarla i grmekte kocalarndan
geri kalmazlar. Szn ksas, o kadar insan ldrlr ki, sokak
lar kan nehri haline gelir ve cesedlerin kaldrlp gmlinesi alt
gn srer. Bu mthi olay, hala herkesin belleindedir, hi kim
se tarafndan unutulmamtr.
117
Btn Harezm, Hiyve, Buhara ve Kakar halknn byk bl

m zbek'tir. zbekler otuziki oymaa ayrlmlardr. Bu ayr
l eskilere dayand; anlan geni blgelerde karma kark ve
ayr ayr yaadklar; Hiyve, Hokand, Y arkent Trkmenleri
kendilerine zg ayr bir dille konutuklar halde, yine de bir
birlerini bir kkten ayrlm uluslar, hatta oymaklar bile sayma
malar, bir airetin yeleri gibi kabul etmeleri artc bir du
rumdur.
Hiyve 'de btn bu oymaklarn birer vekili bulunur. Hiyveliler,
Buhara ve Kakar halkndan daha saf zbek olduklarm ne s
rerek vnrler. Ne ki, Hiyve zbeklerinin kannn ranllarn
kiyle kart ilk bakta anlalr. nk Hiyveliler sakalldr
lar. Oysa Turanllarca sakal, yabanc bir cinsten olmann gs
tergesi saylr. Bunlarn Tatar cinsinden olduklarna kuku b
rakmayan zellikleri yalnz yzleri ve renkleridir. Hiyve z
l;ekleri, soylarnn en mkemmelidirler. Namuslu ve drst
adamlardr. ie yaadklar gebe uluslarn stn ahlakm
dou kentlerinin balca zellii olan hile ve yalanclkla kan
trmamlar, bozmamlardr. Bana gre bunlar Osmanllardan
sonra Dou halk arasnda ilk srada saylmas gereken ulustur.
Hiyve sokaklarnda dolaan zbeklerin kyafeti sark biimin
de byk bir kalpak, kaln tabanl gderi izme ve uzun bir gm
lekten olumaktadr. Bir sre sonra ben de bu rahat giyecekleri
giymeye baladm. Bu gmlek beyaz kalp kirlenmedike, ar
da pazarda gezmekte bir saknca yoktu. Kadnlar ise, Rus mal
mendillerden onbe-yirmi kadarm balarna saryor, bol ruba
larla anlan kaba izmelerden giyiyorlard. Kadnlar, kentte,
genellikle bu giysiler iinde, kzgn gnein altnda byk testi
ler yklenerek, hantal bir yryle evlerine su tadklarn gryordum.
Hazirann ilk gnlerinde, gnein harareti dayanlmaz bir id

dete ulat. Yine de ben penceresiz hcreme kapanp oturmak
118
Harezm' den Hiyve' ye
zorunda kalyordum. nk avlumuzdaki aalarn ferahland

rc glgesinde oturacak olsam, halle evreme toplanp sama
sapan sorularyla srekli rahatsz ediyorlard. rnein kimi
kendisine dini bilgiler retmemi ister, kimi de yeryznde
Hiyve gibi gzel bir kentin bulunup bulunmadn sorard. Ki
misi de Padiah'n yemeinin her n Mekke'den nasl getiril
diini renmek isterdi. nk bunlar Zat- ahane 'nin sabah
akair yemeinin Kabe 'den getirildiine, bunun getirilmesinin
bir dakikalk bir i olduuna inanyorlard. ou zaman kadn
lar, kimi teberrk iin bir miktar Medine topra istemek, kimi
leri de hastalna nefes etmem iin hcremin kapsna geliyor
lard. ou sar Alnan kzlarna benzeyen bu zavall mahlukla
r her zaman reddetmeye gnlm elvermiyordu. te o zaman
kapnn eiinde diz km kadnn yanna yaklap bireyler
okuyormu gibi dudaklarm kmldatr ve parmam aryan
. yerine basardm. Duann tamamlandn belirtmek zere, so
nunda derin bir i ekip hastann zerine defa olunca gcm
le flerdim. Bunun zerine, kr krne inanmalarndan mdr,
nedir bilmem, bu hastalarn u, annda bir rahtlama hisseder
lerdi.
Hiyve'de, aa glgeleri altnda tantm kimselerden yalnz
stanbullu hretiyle tannan Hac smail adl kii hakknda bir
ka sz sylemek isterim. Hac smail konumas, klk kyafeti
bakmndan gerekten stanbullulara ok benziyordu. Bu ne
denle kendisini ilk grdmde stanbullu sanarak hemerim
gibi sevgiyle kucaklamtm. Meer bu Hac, Osmanl baken
tinde yirmibe yl kadar kalm, bir hayli byk eve girip km
ve iddiasna gre beni baz kbera meclislerinde grdn ha
trlyormu. Belleini hi zorlamadan babamn Tophane 'de
oturan bir mollla olduunu ve kendisiyle tantn bile iddia
etmiti. Ben yalancln ortaya karma yoluna gitmedim; ak
sine, szlerini dorular grndkten baka, kendisinin stan119
bul ' da ok iyi bir n brakm olduunu, herkesin zlemle d

n beklediini syledim.
Kendi anlattklarna baklrsa, bu serseri stanbul' da srasyla
mektep hocal, hattatlk, hamanclk, attarlk, sara ve falclk
yapm. Hatta bu son sanatndaki ustalyla kendi yurdunda da
bir hayli n kazanmt. Sahip olduu birka inbikle baz bitki
leri damtyordu. Bu nedenle Hiyveliler ruhsal sorunlarna ili
kin birey gerektike kendisine bavuruyorlard. lkenin nde
gelenleri arasnda bile mterisi vard. Hatta zaman zai:nan Han
bile smail 'in bilgisine bavuruyordu.
Haclk, halkn hem bana, hem de arkadalarma balarda bu
lunmalarna neden oluyordu. Bu yzden yalnz Hiyve kentinde
oniki Macar altm deerinde armaan almtm. Bu yrenin z
bekleri biraz zayf olmalarna karn Orta Asya'nn en soylu
ulusuydu. Burada kaldm srece kendileriyle iyi geinmi
tim. Ama Mehter'le krullah 'n rekabeti beni ima tehlikede
bulunduruyordu. Bunlardan ilki,aslmn Trk olduunu yalan
lyamyorsa da, beni Han'a takdim eden kiiye inat olsun diye,
derviliimin sahte olduunu, Buhara Emiri 'nin gizli memuru
olmam ihtimali bulunduunu Han'a fsldamaktan geri kalma
d. Hakkmda evrilen bu entrikalardan haberim olduu iin ilk
grmemden birka gn sonra Han'n huzuruna yeniden davet
ediliime armadm.
O gn, iddetli scak nedeniyle gnlm yerimden kmldamay
hi istemiyordu. Ama canm enok skan, avdurlarla yaplan
savata yakalanm, cezalandrlmas kesin olan birtakm za
vall esirlerin tutulduu sarayn avlusundan gemek zorunda
kalmd. Huzura ktmda, Han'n yannda bulunanlar her
zamankinden oktu. Han, benim din d bilimlerle de urat
m, zellikle gzel yaz sanatndaki ustalm haber aldn
syleyerek benden stanbul kaidesi zere birka satr yaz yaz
mam istedi. Han'a bu dnceyi telkin edenin Mehter olduu120
nu, adamn kendisinin hattat olduu iddiasnda bulunduunu ve

bununla gururlandn, benim liyakat derecemi haclardan la
ykyla aratrdn biliyordum. B nedenle verdikleri hokka
kalemle u ibareyi yazdm: "Ziyadesiyle azametlu, kudretlu,
mehabetlu hkmdar! Mstarak- lutf ve iltifat- hmayunlar
olan abd- ahkar ve asdaklar kll hattatun cahilun darb- me
selinden gafil olmad cihetle imdiye dein talim-i hsn-i hat
ta pek itina etmeyip; u birka satn her ayb ki sultan- be-pe
send-i dehen-rast kavline itiraren takdime cr 'et eder."
Han, yaznn bana stanbul adeti gereince yazdm sayg ni
telemelerindeki vglerden fazlasyla keyiflendi. Mehter ise,
bilgisizlikte ondan ilerde olduundan, szlerim altna gizlen
mi olan alayn ayrmna varamad. Bunun zerine huzurda
oturmam emredildi. Bir kase ay ile bir para ekmekikram edil
dikten sonra Han benimle sohbete balad. O gn yalnz politi
kadan sz edildi. Ben, dervilik niteliimi zedelememek iin
yalnz soru sorulduunda konuuyordum. Dier bir deyile so
ru soranlar, szleri azmdan birer birer karmak zorunda b
rakyordum. Bu srada Mehter, hakkmdaki kukularn doru
layacak baz szler karmam drt gzle bekliyordu. Ama bo
una yoruldu.nk huzurundan kmak zere izin istediimde
Han, hakkmda gzel szler syleyerek gnlk masraflarm al
mak iin hazinedarna gitmemi emretti. Hazinedarn odasn
bilmediim iin de yanma bir memur verdi.
Giderken yle feci bir olaya rasladm ki, vahet dolu ans belle
imden sonsuza kadar kmayacaktr: Avluda avdur oyma
ndan esir edilmi yaklak yz kadar insan grdm. Zaval
llar, alk ve susuzluun etkisiyle mezardan ktklarn dn
drecek bir halde, yaknda kendilerine yaplacak ikencelerin
balama zaniann byk bir korku ve dehetle bekliyorlard.
Bunlar iki ksma ayrlmlard. Birinci ksm henz krk yana
varmayanlardan oluuyordu. Bunlarn kimi satlacak, kimi de
121
Han'n yaknlarna datlacakt. kinci ksm ise yalar gerei

aksakal srasnda saylyordu. Bunlara ikence yaplaca ke
sindi. Birinci ksmdakilerin her onu ya da onbei bir zincire
balanm olduu halde meydana getirildi. Dierleri de hakla
rnda verilen ceza hkmnn uygulama zamann tam bir are
sizlik ve umutsuzluk iinde, adeta kasabn ba altndaki kur
banlk koyun gibi bekliyorlard. Zavalllar, biraz nce birka
kellenin yuvarland bu kanl siyaset meydanna, kimi asl
mak, kimi ldrlmek zere yryerek geliyordu. Birden cellat

bann bir iareti zerine, en yallardan sekizini yere devire
rek ellerini ayaklarn baladlar. Cellat gelip ayn ayn her biri
nin gsne kerek elindeki bakla gzlerini oydu. Bu ameli
yat zerine zavall ihtiyarlarn ak sakallan al kana boyand. Ne
feci bir gsteri!

Bu ameliyat bittikten sonra mazlularn balar zld. Elle
rini saa sola atarak ayaa kalkmaya altlar. Zavalllar grme
nimetinden mahrum kaldklarndan balarn birbirine arp
yor, ayakta durma gleri kalmadndan inleyerek yeniden ye
re dyorlard. Bu durum aklma geldike hala tylerim rpe
rir.
Bu ayrntlarn okuyucularn nefretine neden olaca aktr.
Ancak bu vahi ve gaddar uygulamalar misilleme olarak yapl
yordu. Yani avdurlann geen k Orenburg ile Hiyve yolunda
rasladklan zbek kervan halkna yaptklar barbar uygulama
larn karl idi. Anlatldna gre szkusunu kervan ikibin
ba deveden ve bir hayli Tmenden oluuyormu. avdur eki
yas kervandan gasbettikleri birok Rus malyla yetinmeyerek
ou Hiyve zbeklerinden olan halkn giysilerini ve yiyecekle
rini bile almlar. Bunun zerine altm kiiden yalnz sekizi
kurtulabilmi, kalan alk ve souktan telef lnu.
Anlattm bu rktc grnt istisnai birey deil, sradan
olaylardand. Genellikle Orta Asya'da olduu gibi Hiyve'de de
122
Harem' den Hiyve'ye
bu vahilikler keyif iin yaplan eylerden deildi. Memleketin

gelenek ve grenekleri gereince bu tr olaylar doal gibiydi.
imdiki Hiyve Han dinin koruyucusu grnmek iin ilahi
emirleri yerine getirmede zerre kadar kusuru olanlara iddetli
cezalar uyguluyordu. rnein evli erkek ve kadnlar zina eder
lerse recmediliyorlard. <)
Yanna vardmda hazinedar parlak ve srma ilemeli ipek ku
malardan yaplm birtakm hilatlar dzmeye alyordu.
Bunlar drt balk, sekiz balk, oniki balk, yirmi balk, krk
balk biiminde iaretleniyordu. Meer bu hilatlar savatan
dnen askerlere, getirecekleri kellelerin saysna bal olarak
dl olmak zere datlacakm.
Oradakilerden birisi, bu gelenein Rum'da da bulunup bulun
madn sorduktan sonra, ertesi sabah kentin byk meydan
na giderek bu hilatlarn datm trenini izlememi salk verdi.
Ben de bu davete icabet ederek ertesi sabah meydana gittim.
lden, st ba toz toprak iinde, ama kahramanca bir tavrla
yz kadar atl geldi. Bunlardan her biri ya atnn kuyruuna ba
l olarak, ya da terkisinde en az bir esir getiriyordu. Esirlerin
iinde kadnlar ve ocuklar da vard. Bunlardan baka yanlarn
da zaferlerinin nian olmak zere sava alannda ldrlm
dman kafalaryla dolu ve eere balanm birer byk kanl
torba da getirmilerdi. te bunlardan her biri getirdii esiri sra
syla Han'a ve kimi ileri gelenlere takdim ettikten sonra and
m torbay alt yanndaki iki ucundan tutup muhasebe memuru
nun nnde yere boalttlar. Muhasebe memuru, bu sakall ve
sakalsz kelleleri, sanki yer elmasymlar gibi ayaklaryla dr
terek, iterek sayd. nk takdim edilen kellelerin saysyla o
ranl bir armaan verilecekti. Saym iinden sonra herkesin is
tihkak zel defterine yazld. Birka gn sonra da armaan ve(*) evirmen burada "gerekliine gvenilmey;_cek abartl eyler" sayd kimi
cmleleri evirmediini belirtmektedir. [A.O.]
123
rilecekti. Bu vahi geleneklerine karn, gezim srasnda, dervi

giysileri iinde geirdiim en iyi zamanlar Hiyve ve yresinde
gemiti. Halkn sayg gsterdii haclar, gerekten benim iin
de ok gzel insanlard. Sakaa ktm zamanlarda gelip ge
enler, istemeye gerek brakmadan, her defasnda yiyecek ya da
giyecek cinsinden hediyeler veriyorlard. Ama ben srekli fazla
bir hediye kabul etmekten kanyordum. Aldm eylerin en
deerli ve zariflerini halkn cmertlik ve merhametinden benim
kadar yararlanamam arkadalarma datp bir dervie yarar
kaba saba dier eyleri kendime brakyordum. Bu civanmertli
e ramen, yanma kar kalan eyler yine de az deildi. Bunlar
mali gcm nemli lde geniletti. Kendime gl kuvvetli
bir eek edindim ve kemerim parayla doldu. Bir hayli de giye
cek ve yiyecee sahip olmutum. Szn ksas niyetli olduum
yolculuu gzel bir biimde sonulandracak aralar tam ola
rak temin etmitim.
Kaldm sre iinde Hiyve hakknda aratrarak elde etmeyi
baardm kimi bilgileri eklemeyi de uygun gryorum: Hiy
ve Hanl'na Harezm ve kimi zaman da eski saltanak merkezi
ne bal olarak Orgen denilir. Bu lke, bugn otuziki nahiyeye
ayrlmtr. Hiyve nahiyesinden sonra anlmaya deer olanlar
Yeni Orgen ve Eski Orgen nahiyeleridir. Eski (Khne) Or
gen, Hiyve kentinin krk saat kadar kuzeybatsndabulunup
memleketin eski bakentidir. Bu kentin, gnmze kadar ulaa
rak gemi grmek ve bayndrln yanstan balca eserleri,
Mazlum Han Suluu ve Turbek Han Kubbesi adlaryla nlen
mi iki yapdr. kisinin de duvarlar ini tulalarla sslenmitir.
Bunlardan baka Orta Asya'ya zg kaln ve yekpare mimari
tarznda ina edilmi harap iki kule bulunmaktadr. Bunlardan
birinin ina tarzndaki sanat ve ustalk dierinden stndtiF. Bu
kulelerin yklmas hakknda, sylenceye dayal tuhaf bir inan
vardr. Bir zamanlar Kalmuk Tatarlar, kendilerini bu kulelere
1 24
yaklam sanarak zerlerine saldrdka, gya kuleler uzakla

yorlarm. Bunun zerine fkelenerek kuleleri ykmlar.
Her .1eyse ... Bu Eski Orgen, imdi kk bir ky gibi kalmtr.
Ama Yeni Orgen, aksine bayndr bir kenttir. lkenin sanayi
ve sanat merkezlerinden biridir. Bu kent Hiyve'den, gney do
u ynnde onbir saat uzaklktadr. Yirmi camisi ve sekizbin
nfusu vardr. Kendisine bal nahiyelerin toplam nfusunun
ellibe bin olduu tahmin ediliyor. Dou lkelerinin her yann
dan getirilerek dkkanlarna doldurulan eitli kumalarn g
zellii ve renklerinin parlakl gzleri kamatrmaktadr. Ta
cirlerin kalabal, al-veri ileminin okluu ve eit eit
mallarla ykl develerin gelip gemesi nedeniyle ortaya kan
grltden sokaklarnda yrnememektedir.
imdiye kadar birka kez, yeri geldii iin, Hiyve topraklarnn
verimliliinden szetmitim. Balca rnleri buday, pirin
-zelikle Kklen ad verilen tr-, en iyi cinsi ahbad ve Ye
ni Orgen ipei olan ipektir. Ayrca pamuu ve kknden ok
deerli bir tr krmz boya karlanRuyan adl fidan da anl
maldr. Meyvelerinin nefaseti hem ran'da, hem de Trkis
tan'da, hatta Avrupa 'da bile kabul edilir. zellikle Hezare
esb'in elmas, Hiyve 'nin eftalisi ve nar nldr. Kavunu ise
hibir eyle kyas kabul eunez. Kavununun n in'in bakenti
Pekin'e kadar ulamtr. in Tataristan 'ndan Hakan'a gnde
rilenarmaanlar iinde Orgen kavunu da bulunur. Bu kavun
Rusya' da da ok deerlidir. Bunun bir yk, kn orada arl
nca ekerle deitirilir.
Sanayi rnlerine gelince bunlarn en nls, Orgen apan
denilen bol hrkalardr. Bu hrka, bizim gecelik entariler bii
minde bir giysidir. Kuma ipekle ketenden dokwmutur. ki
eit rengi ierir.
Hiyve'de pirin dvmecilii, Hezaresb'in elbiseye ilikin rn125
leri ve Tahavuz'un tlbent ve astar tr dokumalar nldr.

Hiyve'nin balca ticareti Rusya iledir ve bin, belki iki bin deve
den oluan kervanlarla yaplr. Bu kervanlar ilkbaharda Oren
bug'a ve sonbaharda Ejderhan'a giderler. Oralara pamuk, ipek,
krk ve Nogay Tatarlarna zg elbise ile meyve gnderilir.
Meyveler Nini panayrnda satlr. Dnlerinde !oradan lke
lerine semaver ve demirden dkme dier kap-kacak, Amerikan
bezi -bizim deme rts yaptmz kumalardr ki, orada
kadnlar bundan gmlek yaparlar-, astar, birinci kalite tlbent
ve yafta, uka<*l, eker, demir, tfek ve ticaret dilinde mead-
turfa (az raslanr mallar) denilen eya getirilir.
Her ne kadar Ruslar, Hiyve'ye gnderdikleri son eli aracly
la alt yd nce yaptklar anlama gereince, Harezm Deni
zi 'nde dalyanlar kurmak, bu dalyanlar korumak iin Kunug
rad 'a kadar gidebelicek karakol gemisi bulundurmak hakk
na sahipse de, yine de Hiyve 'den Rusya'ya ok miktarda balk
da gnderilmektedir.
Hiyve'de yaplan giysiler Herat' ta makbul tutulduundan yk
sek fiyatlarla satlr. Ama Buhara yoluyla gnderildii, oralarda
ise Trkmen ekiyasnn saldrlar eksik olmad iin, kap
saml bir ticaret yaplmas zordur. ran ile olan ticaret, yani Hiy
ve'den Esterabad'a kadar taransit, zellikle Yumutlar aracla
yla yaplr. Bunlar her yl Hiyve 'ye yz-yzelli deve yk
neft ve tarak yaplmak zere imir getirirler.
Hiyve'nin balca pazarlarndan birini de Buhara oluturur. Bu
hara 'ya daha ok giysi ve rt gnderilir. Oradan da kat, hedi
yelikler, eitli eya, daha uzak yerlerden gelen baharat, triyat
ve ay getirilir. lke iinde, kimi kalabalk kentlerde haftada
bir-iJ<l panayr kurulur. Hatta Trkmenlerin saldrlarndan
emin olunmayan kimi yerlerde bile panayr ve pazarlara zg
(*) Mersin'e benzeyen byk bir balk.
126
alanlar vardr. Genellikle amurdan yaplan kulbeler iinde

kurulan pazarlarn bir dn yerine dntn Sorahan'da
anladm. Bir paket ine ya da daha kk birey almak zere
halk bu pazarlara on-oniki mil mesafeden geliyordu. Al-veri
onlar iinbir bahaneydi. Asl amalar zerlerindeki gzel giy
sileri, bindikleri gzel atlar halka gstermekti.
Yrenin balca dokuma atlyeleri Orgen ve Hiyve'de bulun
maktadr. Enok dokunan alaca ad verilen bir kumatr. Bu ku
ma hem erkekler, hem de kadnlar kullanyorlard. Alaca,
ipekten ve ykanmam pamuktan dokunuyordu. Ama kuma
olarak satlmyor; sata giysi biimine getirildikten sonra ka
rlyordu. Bu giysi btn Orta Asya'da ok makbuldr. Bu ne
denle ar ve pazarlar bunlarla doludur.
Bundan baka, saf ipek kumalar, sarklk keten allar, baz ka
ba tlbentler ve Trkistan ile Afganistan'da yatak araf yap
lan koyu krmz rtler de vardr.
liiyve 'de dericilik sanat da bir hayli ilerlemitir. Geri burada
yaplan krbalar Rusya 'dan getirelen derilerden yaplyordu;
ama, ayakkablar ve at taknlan bu lkede ilenen derilerdeni
mal ediliyordu. Ancak Hiyve 'deki dericilik Buhara'ya oranla
daha geridir. Buradan bilinen, yalnz sar renkli birtakm sahti
yandr. Bundan kundura, papu, biraz daha incesinden de mest
yaplr.
Scaklk gnden gne iddetleniyordu. Arkadalarm Buha
ra 'ya yapacamz yolculuun zor olacan anlayarak endie
lenmeye baladlar. Bu nedenle Hiyve'den ayrlmaya karar ver
dik. Vedalamak iin imdiye kadar pek ok ltfunu grdm
krullah Beyin yanna gittim. Mbarek ihtiyar, ziyaret etmeye
kararl olduum Buhara 'y gzel nitelikleriyleunlatmayarak
bu tehlikeli sevdadan vazgemem iinsraretti. Bu tutumundan
ok duygulandm. krullah Beyin demesine gre Buhara Emi-
127
ri kt dnceli, hain bir adamm. Yalnz ngilizlere deil,

tm yabanclara dm anm . Hatta eski sadrazam Reid Paa
tarafndan askeri retmen olarak Buhara 'ya gnderilen bir Os
manl subaynn bile, bir sre kaldktan sonra stanbul 'a dnme
ye niyetlenince, haince ldrldn son derece gizli bir bi
imde syledi.
Tadm isim ve nvann doruluundan tamamen emin g
rnen krullah Beyin imdi bu ekilde iddetle mani olmaya
ve zorluk gstermeye kalkmas hayret etmeme neden oldu.
Kendisiyle yaptm grmelerde derviliim hakknda ku
kuya m dt, gerek kimliimi anlad iin imdi hakkmda
kimi kt dnce ve niyetler mi besliyor, yoksa bsbtn ba
ka trl vesveselere mi kaplyor diye dmneye baladm.
Bu met ve drst adam daha genliinde, yani Miladi 1839 yl
lnda Macor Tod adl ngiliz subaynn yannda bir memurlukla
Herata gitmi, ondan soma birka kez Petersburg 'ta bulunmu,
stanbul ' da pekok Avrupal ile grp dostluk kurmu oldu
unu anlatarak srekli onlarn hal ve durumlarndan, kendileri
ne ilgi ve sevgi duyduundan szediyordu.
krullah Beyin'in bana istisnai biimde iyi davranmas, beni
korumas altna alnas, acaba bizim tavr ve dncelerimizle
tanklndan, bilimsel aratrmalar konusunda harcayageldi
iniz emekleri bildiinden miydi, bilemiyorum. Kendisiyle
vedalarken, gz yalan yanaklarndan dklmeye bala
d.Ama bu gzyalarnn nereden geldiini kim bilebilirdi?
Hareketimizden nce Han, son kez hay-r duam almak zere be
nimle bir kere daha grt.Osmanl Sultan 'ndan mutad Han
lk Berat 'n almak zere benimle birlikte stanbul'a bir memur
gndennek niyetinde olduunu aklayarak dnte yine Hiy
ve 'den gememi nerdi. "Ksmet" diye cevap verdim. Bu keli
menin anlam, gelecein bilinemeyeceini ,kaderin hkmne
128
bagl olduunu ve onu nceden aklamaya,belirlemeye kalk

mann gnah olduunu ima eder.
Yolculuk hazrlklar tamamlandnda kervann yeleri birbiri
ardnca Tuebaz Medresesi 'nin glgeli avlusuna gelip toplan
dlar.Dilencilerden oluan kervan yelerine Hiyve halknn sa
arcasna verdii sadakalarn iyi sonularn ilk kez o gn ger
ek anlamda takdir edebildim. Para para olmu eski giysileri
ni henz deitirmemi birka haris herif dta tutulursa, dier
dostlarm Yumutlarn yannda iken balarna giydikleri arpl
m, delik deik kee klahlar tamamen kar gibi beyaz sarklar
la deitirmiler, heybe ve hurlarm tam olarak doldurmular,
en yoksullar bile zerine binecekleri birer kk eee sahip
olmulard.
Benim de durumum iyilemiti.
nk Han'n ihsan ettii eek
ten baka bir devenin de yansna ortaktm. Kendim emendere

binip deveye giysilerimi -kullandm okluk ekine dikkat
ediniz-, yiyeceklerimi, satn alm olduum birka yazma ki
tap ve risaleyi yklemitim. Artk ldeki esmer unla yetinmi
yordum. nk yanmda beyaz poaa, pirin, ya ve hatta e
ker bile vard.
Hareketimizden nce bir toplant yaparak Hiyve ile Buhara ara
snda bulunan yoldan hangisinden gitnemizin uygun olaca
n belirledik. Bizimle birlikte yolculuk edecek byke bir el
bise tacirinin tleri zerine Hanka ve aruhan 'dan geen yo
lu yeledik. Geri bu yol biraz uzuncayd ama, bulunduumuz
mevsim artlarnda en kolay yolu'n da bu olmas gerekiyordu.
zellikle Amuderya 'nn, yani Ceyhun 'un sol sahili boyunca
uzandndan, tehlikesi dierlerinden daha azd.
Bir ay sreyle kaldktan sonra, Hiyve 'yi terketneye hazrdm.
Bu sre iinde kendileriyle dostluk kurduum kimselere birok
hayr dualar ettim.
1 29
Hiyve'den Buhara'ya
Bir pazartesi gn, akam zeri yola dkldk. Byk bir sevgi
ve cokuyla gsteriler yapan halkn iinden syrlarak Hiy
ve 'nin Orgenc kapsndan ktk. Baz inanl kimseler, bizi
uurlamak iin, kent dnda yarm saatlk mesafeye kadar ar
kamzdan geldiler. Arkadalarm develer zerinde bulundukla
rndan, bu rahatsz edici gsterilerden bir dereceye kadar koru
nuyordular. Ama ben, eee binili olduun iin onlardan daha
aadaydm; bu nedenle birok kez, sevgisini gstermek iste
yen insanlarn saldrsna uradm. yle ki, eeim bile, kucak
lamak iin birbiri ardnca saldran insanlardan bizar olarak
hzla yol almaya balad. Bu durumdan memnun olarak hevesli
yayalar bir hayli geride brakana kadar hayvan yavalatma
dm.
lk geceyi geirdiimiz yere Guca diyorlard. Geri buras k

k bir kyd ama, Hiyve ve Hokand'n her kk kynde ol
duu gibi burada da bir Kalenderhane vard.
Guca'dan Hanka'ya kadar arazi genellikle ekiliydi; bo bir yer
yoktu. Getiimiz yolun zerinde boydan boya gzel dut aa
lan grlyordu. Eeim ok gayretli olduundan, sahip oldu131
u birincilik hakkn srekli korumaya zen gstererek kerva

nn nnden gidiyordu. Ben de hi rahatm bozmadan, dut
aalarnn parmak kalnlndaki tatl meyvelerinden yiyor
dum.
Kervann nnde gittiim iin, Hanka suru iine ilk giren de
ben oldum. O srada, burada bir panayr kurulmutu. Kentin
br ucunda, bir akarsu kysnda ve her zaman olduu gibi gl
geli kavak ve mee aalar iinde bulunan Kalenderhane 'nin
nnde durdum. Yar plak iki dervi afyon yutmak zereydi

ler. Hatta bana da bir miktar afyon ikram ettiler, kabul etmeyii
me de ok ardlar. Sonradan isteim zerine bana bir miktar
ay verdiler. Ben aym ierken derviler de afyonlarn yutup
yarm saat iinde rya alemine daldlar. B iraz dikkat edince,
bunlardan birisinin yznde bir miktar nee belirtisi hissettim.
Dierinin yzndeki kprtlar ve heyecan, kendisini adeta bir
kavga iindeymi gibi gsteriyordu.
Bunlar izlerken kervan bana yetiti. Kalkp kervana katlmak
zorunda kaldm. Adi yryle Ceyhun nehri buradan bir saat
ekiyordu ve geceye kalmamak isteniyorsa, zaman yitirmemek
gerekiyordu. Ama ne yazk ki, yollar olaanst ktlemi ol
duundan, bataklklardan kurtuluncaya kadar akam oldu. a
resiz geceyi nehrin kysnda ve akta geirmeye karar verdik.
Burada Ceyhun, yani Amuderya ylesine geniti ki, bir yaka
sndan dieri zor seiliyordu. Hele bu mevsimde, bahar ya
murlar nedeniyle sular ok tamt. Sularn renginin sarl ve
akntsnn hz, bence kaydedilmeyecek grnmlerden deil
di. Nehrin, zerinde bulunduumuz yksek kys gz alabildi
ine ormanlkt. Kar yakada kimi ekili alanlar grlyordu.
Bu topraklarn kuzey ynne doru ilerinde veys I\.urreayn
adndaki da gk kubbeye ulam, koc aman bir bulut gibi g
rnyordu. Ceyhun'un suyu asl yatanda o kadar iyi deildi.
meye elverili su, alm olan kanal ve hendeklerde bulunu132
Hiyve' den Buhara'ya
yordu. Halk bu kanal ve hendeklerin suyunu iiyordu. nk,

iindeki pislikler kumlara kyor, su bir lde temizleniyor
du. Bulunduumuz yerin suyu ince kumla karm olduun
dan bir sre bekletip durultmadka iemedik. Trkistan halk
Ceyhun 'un olaanst niteliklerine, salk asndan yararlar
na ve lezzetine benzer ikinci bir su dnemiyorlard. Hatta
kutsal saydklar Nil 'in suyunu bile buna yelemiyorlard. Bu
inancn kaynan nceleri lden geen yolcularn, susuzlarn
dindirmek iin, yol zerinde ilk karlatklar ime suyunun
Ceyhun olduuna balamtm. Ama sonradan yaptm tecr
belerle Ceyhun suyunun dier sulara stnln kabul etmek,
benln iin de Trkmenler gibi bir inan sorunu oldu.
Ertesi gn sabahleyin nehrin geit veren yeri olan Krlen-He
zaresb geidi bulundu. Hkfunet gerek buradan, gerek geit ve
ren dier yerlerden gei vergisi alyordu. Bu verginin toplan
mas iin belli bir bedel karlnda birisi grevlendiriyordu.
Bu grevliler, Han'n Petek ad verilen pasaportunu tamayan

yabanclarn buralardan gemesine izin vermiyorlard. Szko
nusu pasaport ok kk bir cret karlnda karldndan,
ben kendime zel bir pasaport almtm. Ama hac arkadalar
mn tm yalnz bir pasaport kartmlard. Bir sre mcadele
den sonra grevli bizim, hayvanlarmzn, yk ve arlklarm
zn parasz olarak karya geirilmesine izin verdi.
Gemeye, sabahleyin Alafranga saat IO'da baladk. Sa taraf
tan aroha Deresi 'ne ulaan kar yakann yksek sahilinde, an
cak gnbatmndan sonra birleebildik. Geri nehir yarm saat

te geilmiti ama, aknt fazla olduundan, istediimiz yere
kamayarak bir hayli aaya dmtk. Bu nedenle, buluma
yerimize varabilmek iin olduka uzun bir yol yrmtk. Bu
yol zerinde, nehrin birbirinden n metre aralkl birok aya
bulunuyordu. Byle boucu, scak bir havada bu ayaklar ge
mek hem zamanmz alm, hem de gcmz tketerek bizi
133
Bir Sahte Derviin Orta Arya Gezisi
bir hayli yormutu. Zahmet ekmemize en ok neden olan ey

de, kyya yanatka eekleri karmak ve. yine suya geldike,
yeniden sala bindirmekti. zellikle kimileri yle inatydlar
ki, hem bindinnek, hem de karaya karmak iin bunlar ocuk
lar gibi kucamza almak ve srklemek zorunda kalyorduk.
Bu gei srasnda arkadalarmzdan Hac Yakub 'un dt
durumu dndke hala glmekten kendimi alamam. Hac
Yakub eeinin n tarafn omuzlarna alm, sk skya bar
na basmt. Bu ekilde sudan karmaya alrken eek zangr
zangr titreyerek ban onun ensesinde saklamaya alyordu.
Kyya knca, kiraladmz develerin gelmesi iin btn gn
beklememiz gerektiini rendik. Bunun zerine, kervan ba
ile, bizim gibi hayvanlarnn hzna gvenen iki- yolcuyla
birlikte, ogn kurulan pazardan eksiklerimizi tamamlama ba
hanesiyle, ama gerekte biraz ferahlamak iin arohan tarafna
dolamaya gittik. arohan, toprak bir surla evrilmiti. Geri
ok sayda ev yoktu ama, yz akn dkkan ve maazas
vard. inde haftada iki defa da pazar kuruluyordu. Bu nedenle
hem Trkmenlerden, hem de evre kylerin halkndan gelen
giden ok oluyordu.
Bu kent, Han'n byk kardei olan Emir 'l-Umera'ya (Ba
Komutan) balyd. Emir'in burada bulunan bahelerini ok
beendik. Arkadalarm pazarda ufak-tefek al verile urar
ken ben kentin yegane kaps nndeki Kalenderhane'ye git
tim. Burada, esrar kullanmaktan iskelet haline gelmi birka

dervi vard. Zavalllarn yzleri-gzleri arplm, duyu ve bilinleri mahvolmutu. Ksacas, her adan insanlktan km
bir durumda, karanlk hcrelerinde, rutubetli toprak zerinde
yuvarlanyorlard. Yanlarna girdiimi grnce, beni selamla
yarak ikram iin nme bir miktar ekmekle meyve koydular.
Bedelini vermek isteyince, glerek geri evirdiler. Demelerine
gre ilerinden kimileri yirmi yldan beri para yz grmemi134
ler. Bu dervileri yre halk doyurmaktadr. Hatta leden son

ra birka zbek atls bunlara baz hediyeler getirdi. Karln
da da esrarla doldurulmu ubuktan birka nees ektiler. Bu
zehir Hiyvelilerin kullandklar balca uyuturucuydu. Halkn
ounun esrar semelerinin nedeqi , haraml Kur'an'da ak
a belirtilen arap vedier keyif vericilerden kanmalardr.
Bu durum,dinin emir ve yasak:Jarna zerre kadar muhalefet edil
memesi hususunda yerel hkfimetin halk zerinde uygulad
bask ve iddetin doal bir sonucu olarak ortaya kmt.
Her neyse, artk zaman ge olduundan, arkadalarm arama
ya gittim. Ama akn akn gelip giden kalabalk iinde arkada
larm buluncaya kadar bir hayli zahmet ektim. nk alc ve
satclarn tm hayvan zerindeydiler. Hele Krgz kadnlar
nn, kendileri de hayvan zerinde olduklar halde, insanlara, is
tedikleri ldeki kmz, bir damlasn bile boa aktmadan,
krbalarn azndan azlarna dkerek iirmelerini izlemek
ok elenceliydi. nk bu, iki tarafn da yetenek ve ustaln
gsteriyordu.
Kmz, deve stnden yaplr. Kmz retiminde Krgzlar n

kazanmlardr. Bu iecee Orta Asya'da semirtme zellii at
fedilir ve keyif verici olarak kullanlr. Ben de kmzdan birka
kez itim. Ama ok eki olduu iin dilerimi kamatrdndan
hibir zaman iki- yudumdan fazlasn iemedim.
Arkadalarmla bulutuktan sonra Yap Kenar denilen yere
doru hareket etmi olan kervanmza yetimek iin yola ktk.
Burada araziyi sulamak iin birok ark ve kanallar alm ol
duundan, blge ok verimli ve gzeldi. Sekiz mil uzunluun
da, alt il eninde bir alan kaplayan bu blge, lle nehir arasnda
yeralyordu. Buradan le varncaya kadar, alt saat sreyle g
zel otlaklardan geiliyordu.
Dayanlmaz scak altnda, birka saat kadar kurnluklar iinden
135
yol aldk. Fakat krler olsun ki, genellikle Krgzlara ait a

drlara rastladk. Yanlarna yaklanca, kadnlar evreme topla
np ellerindeki kei tulumlaryla bana su vermek iin birbirle
riyle yaryor, bu hakk hibiri dierine brakmaya raz olmu
yordu. Bunun iin de birbirleriyle kavga ediyorlard. Bunlara
gre, bu scak mevsimde yolcunun susuzluunu gidermeye
hizmet etmek konukseverliin ilk artdr ve bir Krgz'dan su
istemek, adeta onu minnettar etmektir.
Kervan harekete hazrlanm, drt gzle geliimizi bekliyordu.
Bundan byle yola daima geceleri devam edilecekti. Bu hem
bizim,hem de hayvanlarmz iin byk bir rahatlk olacakt.
Geliimizin hemen arkasndan kervan hareket etti. Hafif ve tatl
bir hrtyla akan Ceyhun nehri sanda, Tataristan'n mthi
l solunda bulunan kervann ay nda oluturduu dalgal
grnt ho bireydi.
Ertesi gn Ceyhun'un, Deve Boynu denilen nahiye iinde bu
lunan yksek bir kysna indik. Krgzlar her yl birka ay bura
ya konuyorlard . Burada geirdiimiz on saat boyunca gerler
iki evlik gruplar halinde srayla yanmza geldiler ve merak
larn giderdikten sonra kalkp yollarna devam ettiler. Bunla
rn hayat biimlerini tam olarak anlayabilmek iin, bir Krgz
kadnna, hibir yerde yerlememelerinin nedenini sordum.
Glerek, "Size, bizi, siz mollalar gibi sonsuza kadar ayn yerde
birka gn oturmu grme ihtimaliniz olmadn kesinlikle
syleyebilirim. nsan gne, ay, yldzlar, sular, her trden hay
vanlar, kular ve balklar gibi hareketli yaratlntr. Dnyada
hareket etmeyen yalnzca ller ve onlarn gml olduu top
raktr." dedi. Kadnn bu artc ve bilgece szlerine itiraz et
meye kalktJm ama, konumamz uzaktan gelen bir grltyle
kesildi. Dikkat edince, "Br", yani kurt diye haykrdklarn
anladm. Kadn hemen kalkp kendisinin civarda otlayan ko
yun srsne doru hzla seirtti. yle bir yaygara kopartt ki,
1 36
Hiyve' den Buhara' ya
vahi hayvan paralamaya niyetlendii bir koyunun yalnz b

ycek kuyruuyla yetinerek kat. Kacln yanma dnnce, bu
yrtc hayvann kendileri gibi gerlikten ne yararlar umduu
nu sordumsa da, an heyecan ve znt nedeniyle cevap ver
me gc bulamacl. Ben de konumay uzatmayarak kervana
gittim.
Gnein batmasndan hemen nce hareket ettik. Yola, nehir k
ysndan uzaklamadan devam ediyorduk. Nehrin kys ya s
t aalaryla ya da sazlklarla kaplycl. Hiyve ile Buhara ara
sndaki yol ok ilek olmasyla nl olmasna karn, Bir hayli
yol gittiimiz halde, henz urada burada kini yrklerle snr
kolcular dnda bir yolcuya raslamaclk. Yalnz gece yars,
be atlnn drtnala zerimize geldiini grerek telalandk.
nk hareketimizden nce, o sralarda, Emir'in ordusunun
Buhara' dan uzaklatn renen Teke Trkmenlerinin bu y
relerde apul yaptklarn haber almtk. Bu nedenle gvenli
imiz ok azd. Fakat korktuumuzun tersine, gelenler haydut

deil, Buharal birtakm tacirlerdi. Tacirler, Buhara yolunda
hibir tehlike olmacl konusunda gvence verdiler, krksekiz

saate kadar geride braktklar kervanlaryla karlaacamz
sylediler.
Bylece, gvenlikte olduumuzu anlaynca, ertesi gn T
nkl denilen yerde konakladk. Tnkl, eteinden Cey
hun'un getii zmrt gibi yeil bir tepe zerinde bulunan yk
sek, harap bir kaledir. Burada, kuzeye doru giden, Can Batur
Durgan ve Halata l adlaryla bilinen lden geen bir yol
varcl. Ama bu yol yalnz k aylarnda kar yadktan soma kul
lanlabiliyordu. nk o zaman Ceyhun nehri donuyor, Trk
menler kolaylkla ve hibir engelle karlamadan zerinden
geerek Karakul yoluyla Buhara'ya gidiyorlard.
Bu sralarda havann scakl her an biraz daha iddetleniyor

du. Ama hareketimize engel olamyordu. nk yalnz gecele-
137
ri yolculuk ediyor, gndzleri byk nehrin kysnda geiri

yorduk. Bu tatl suyu grdke, Gmtepe ile Hiyve 'yi ayran
byk ldeki Kahraman Ata' da ve dier yerlerde ektiimiz
sknt ve zorluklar hatrlayarak tarifsiz biimde memnun olu
yorduk. Ancak bu neemiz bir ara byk bir telaa dnt.
nk birka serseri Trkmenin kimi lgnca hareketleri ha
yatmz tehlikeye atmak zereyken, garip raslantlardan say
labilecek bir tesadf eseri kurtulduk.
Olay yle oldu: afak skmek zereyken, gidi ynmzden
ters bir yoldan yar plak iki kii ortaya kp uzaktan kervana
nefir aldlar. Yanmza gelince, birka kez ayaklarmza kapa
np yalvararak bir miktar ekmek istediler. Derhal istedikleri ek
mei verdim. Karnlarn doyurduktan sonra akllar balarna
gelerek hallerini hikaye ettiler. Anlattklarna gre bunlar He
zaresbli kayklarm. Yolda bir Teke Alaman zerlerine sal
drarak kayklarn, giysi ve yiyeceklerini gasbetmiler; ama
her nedense canlarna kymaktan vazgemiler. Saylar yzelli
kadar olan bu haydutlar bu yrede otlayan Krgz srlerine sal
drmak niyetindeymiler. Bu aklamalardan sonra ilerinde
birisi, "Aman, Allah iin olsun, ya kanz ya da bir yere sakla
nnz. nk birka saate kadar haydutlara raslayacaksnz.
Haclk sfat sizi bunlarn zulmnden kurtarmaz. Elbiselerini
zi, yiyecek-ieceklerinizi ve hayvanlarnz ellerinizden alp si
zi bu ln ortasnda nl plak brakrlar. nk bu habisler
den herey umulur. Yapmayacaklar birey yoktur" dedi. Ker
van bamz daha nce bu trden iki kazaya urayp sonra can
n binbir glkle kurtarm olduund:n "Teke Alamam" s
zn duyar duymaz telaa kapld. Ne kadar t veildiyse de
yarar olmad. Zaten yitirmeden bizi geriye dndrd. Ykl
develerimizin dayanabildii lde hzla geri ekilmeye bala
dk. Bunca yk ve arlmzla sava ve evik Trkmenlerin
ellerinden kurtulmay ummak adeta mecnunluktu. Ama hesa138
Hiyve' den B,fara' ya
bmza gre yzelli atlnn kaykla nehrin bu yakasna gemek

iin tam bir gn kaybedecekleri de akt. Aynca haydutlar i
lek yoldar geecekleri iin ihtiyat gerei ar davranmak zo
rundaydlar. Biz de bu sre iinde Tnkl'ye varabilirdik.
Orada krbalarmz doldurduktan sonra Can Batur Durgan
l 'ne koyulabilmemiz mmknd. Bu nlemin acl inkar
edilemezse de esirlik ya da lmden kurtulabilmek iin tek
zm durumundayd.
Her neyse, insan gcn aan zahmetlerle hayvanlarmz T
nkl 'ye ulatrarak orada yorgunluklarn almak ve karnlarn
doyurmak iin bir sre dinlendirdik. Byle yapmam olsaydk,
ldeki birinci konaa ulamamz bile mmkn olamazd.
Tnkli 'de, byk bir korku ve rperti iirde ancak saat ka
labildik. Bu sre iirde krbalarrnz yeniden suyla doldurduk.
iddet ve tehlikelerine gs germeye kararl olduumuz yol
iin hazrlandk. Vaktiyle Trkmenlerin elinden para gcyle
kurtulmu olan bizim elbise taciri, temmuzun ondokuzundan
yirmialtsna kadar srekli Can Batur Dorgan l 'nn veha
met ve tehlikelerini anlatp durdu. orada susuzluktan lmenin
ya da Tebad denilen dou rzgarnn kaldrd kumlarn altn
da gmlp kalmann ok grlen olaylar olduunu sylyordu.
Az mkemmel ama gayreti az birka arkadamz, o srada

bo bir kayn gemekte olduunu grerek sahildeki tepecik
lerir arkasna saklandlar. Kayn sahipleri bizi Hezaresb'e
gtrmeyi nerdiler. te bu srada herkesi bir firar arzusu sard.
Bense ne yapacam ardm. nk yeniden Hiyve'ye dn
me, dncemir gereklemesini bsbtn imkansz hale ge
tirmek demekti. Ama baka bir yere gitmenin kendimi aka
lme atmak anlamna gelecei de akt. Buna karn kararm
dan dnmeyerek srekli ileri gitmeye karar verdim. nk bir
gaddar ve zalimin haksz ikencelerine uramaktansa, doann
139
zorluklarna katlanmak daha iyiydi. Bu nedenle ben, kervan ba

ve Hac Salih, dier oniki arkadala birlikte kararmz dei
tirmeyerek yerimizde kaldk. Ama tmmzn de heyecan
doruktayd.
Bizden ayrlarak kaya binenler, kayk alaca zaman, par
alanmam za neden olan halin tayini iin b ir fal amamz ner
diler. Her birimiz ellerimize bir miktar akl ta alp fal niyetiy
le Kur'an' atk. kan yerden balayarak elimizdeki talarn
saysnca ayet okuduk. Bu konuda becerikli olan Hac Salih, bu
ayetlerden sonular karmakla grevlendirildi. Hac Salih, bir
sre dndkten sonra, ulat sonular aklad. Bunun ze
rine kayktaki haclar karaya srayarak bize katldlar.
Hazrlmz zaten tamam olduundan, yeniden birtakm tered
dtlere mahal brakmamak iin derhal emir verildi, hareket et
tik. Tnkl harabelerinden kar kmaz yolumuzdan biraz
saparak gnbatmndan nce le yneldik.
Byle yerlerde yaplan yolculuun zorluk ve tehlikeleri bellek
lerinizden henz kmamt. Bu nedenle hem ben, hem de ar
kadalarm ok dnceli, zntlydk.
Gmtepe ile Hiyve arasndaki l maysta gemitik. imdi
ise yle bir yolculuu haziran iinde yapyorduk. O zaman yol
zerinde yamur sularndan dolmu baz sarnlar ve kuyular
bulabiliyorduk. Oysa bu kez onlardan btnyle yoksun kala
caz .Batmakta olan akam gneinin scanda gnm bir
kat daha gzelleen Ceyhun 'un kysndan uzaklamak bize
ok zor geliyordu. Arkamzda su ve hayat, nmzde l ve
lm olduunu biliyorlarm gibi, kana kana sulam olduu
muz develer bile Geyhun' a hazin hazin bakyorlard.
le girdiimiz zaman gkyznde kimi yldzlar grnmeye
balad. evremizde bulunduklarn dndmz Trkmen
leri varlmzdan haberdar etmemek iin yolda grlt yap140
Hiyve' den Buhara' ya
mamaya ok zen gstermemiz uyarsnda bulunuldu. nk

ay olmadndan Trkmenlerin bizi gremeyecekleri ak
t. Zemin tozlu ve ok yumuakt. Bu nedenle develerin ayan
dan hi takrt kmyordu. Ama eeklerimizin anrmaya bala
malar, seslerini gecenin sessizliinde uzak yerlere kadar du
yurmalar ve bylece canmz kurtarmak iin katmz ilan
etmeleri uzak bir ihtimal deildi.
Gece yarsna doru hepimiz hayvanlarmzdan inmeye mec
bur olduk .nk kumlar giderek gevekleiyordu ve yk hay
vanlarmz dizlerine kadar yere gmlmeye balamlard. Bu
toz gibi kum yerde zincir biiminde bir sra kk tepecik olu
,
turmutu. Serinlik yardm ettii srece, yani afak vaktine ka
dar kendimi bu kum denizinde srkledim. Elime bir asa alm

tm. Yrrken daima ona dayandmdan, avularmn itiini
hissettim. Bu nedenle devenin stndeki yk eee yklepi
kendim deveye bindim. Geri bu zavallnn da nefesinin kesil
diini gryordum ama, bacamn topall nederuyle ekti
im zorlua gre onunki daha hafifti.
Sabahlyin konduumuz yerin menhus ad Adem Krlgan' d.
Buradan ufka doru bir bakmak, bu feci adn pek bouna veril
memi olduunu anlamak iin yeterliydi. Kumdan bir okyanu
sun epe evre gz alabildiine uzandn dnnz. Bir ya
n, azgn rzgarn iddetle savurduu kumlardan oluan dalga
lara benzer yksek tepeler. .. Dier yan, aksine, akamn hafif
rzgaryla kprdayan bir havuzun suyu gibi dz ve uyumlu.
Havada uan bir ku, yerde hibir canl yok. Hatta brt bcek
bile grlmyor. Grlen eyler, yalnz lmn brakt izler.
Helak olan kimi yolcularn urada burada kalan aarm kemik
leri. Yolcular bunlar toplayarak kendilerinden sonra buralar
dan geecek olanlara yolu gstermek iin kazk gibi yere ak
mlar. Dnyada Trkmenlerden daha cesur insanlar dne
mem. Buna karn Trkmenler bile bu l atla gemeye cesa141
ret edemezler. Gereken ey, doal etkenlerin bize engel olup

olamayacaklarn bilmekti. Doululrn nl tevekkl ve ka
ytszlk hallerinin bile byle tehlikeler karsnda bir hayli za
yfladn sanyorum. Hatta yolda giderken arkadalarmn
yzlerinde ve birbirlerine baklarnda bir lde korku ve tela
belirtileri hissediyordum.
Bu yolculuk iin kendisine gvendiimiz kervan bann he
saplarna gre Tnkl ile Buhara aras alt gnlk yoldu. Bu
yolun yans l, dier yars salamca toprakt. Bu ksmda bir
miktar ot da bulunduundan hayvan srleri grlebilirmi.
Buna dayanarak susuzluumuzun birbuuk gnden fazla sr
meyeceini hesaplyorduk. Ancak, gnein iddetli harareti ne
deniyle hzla buharlamasndan dolay mdr, nedir, yanmza
aldmz ve gzmz gibi esirgeyerek hibir ekilde israf et
mediimiz Ceyhun suyu alacak bir hzla azalmaya balad.
Bu deerli svnn orunmasna gsterdiimiz zeni bir kat da

ha artrdk. Hatta, kimi arkadalarmzn uykunun bastrmasy
la, su tulumlarm kucaklam olduklar halde uykuya dalmalar,
bu denli strap iinde olmamza karn, yine de bizi bir hayli
gldrmt.
Gcmzn yettii hzla gitmeye baladk. Hatta gnein id
detli scana bakmayarak gndzleri bile gece gibi alt saat yol
yrdk. nk ne kadar hzl hareket edebilirsek susuzluktan
o kadar az zahmet ekecek, dou rzgarlarnn kaldrd toz
frtnasndan o kadar az endie edecektik. Fakat ne yazk ki, de
velerin gleri tkenmiti. Hatta ilk gn iki deve telef olnutu.
Dierlerinin de gerek nceki, gerek imdiki l yolculuundan
strablar artmt.
Bizim durumumuza gelince, geri henz dou rzgarlar esme
miti ama, gndz sca bizde hareket gc brakmamt. Hat
ta zayf hayvanlarnn yanbanda gleri elverdiince srk
lenen arkadalarmzdan ikisi, sular tkendii iin hasta dt142
ler. yle bir duruma geldiler ki , kendilerini tutma gleri kal

madndan, develerin zerine yzkoyun yatrp iyice bala
mak gerekti ve gneten korunmalarna zen gsterildi.Birey
syleyebilme gc bulduka, kurumu dudaklarndan kan
tek sz, "Su! Su! Merhamet ediniz, insaf ediniz, bir damla su! "
kelimeleri oluyordu. Ama, yazk ki, en aziz dostlar bile, bizim
iin hayat kayna demek olan suyun bir yudumunu olsun feda
etmeyi gze alamazlard.
Drdnc gn, Medmen Bula denilen yere vardmzda, bu
zavalllardan birisi lerek susuzluk ikencesinden kurtuldu.
Zavall can ekiirken yanndaydm. Dili simsiyah kesilmi,
dama koyu mavi bir renk almt. Dudaklar ksele gibi ol
mu, az alm, dileri soyulmutu. Dier halleri pek dei
memiti. Bir miktar su iirerek adam bu mthi durumdan kur
tarmak mmkn deildi. Bununla birlikte hibirimiz bunu de
nemedik.
Maher gn gibi babann evlattan, kardein kardeten bir dam
la suyu esirgediini grmek, gerekten dehet verici bir durum
du. Fakat tekrar etmeliyim ki, bir damla suyun bir saat yaama
ya neden olduu byle iddetli susuzluk zamanlarnda, dier
zor durumlarda sk sk grlen cmertlik ve fedakarlk dn
cesi ile eilini kalbten siliniyordu.
ln kumluk kesiminde gn geirdik. Salam topraa ula
mak ve Halata Dalarn grmek iin bir konaklk yolunuz kal
mt. Halata silsilesinin yn burada kuzeye dorudur. Fakat
ansszlmz nedeniyle yine umudumuz boa kt. yle ki,
byk hayvanlarmz, biraz daha gayrete gleri kalmadn
dan, artk bir trl yrmek istemiyorlard. Bu nedenle zorunlu
olarak bir gn daha kum denizi iinde kaldk.
ldeki drdnc gn, krbamda ancak alt bardaklk su kal
mt. Hararetini yattrmaya g yetiremediim zamanlarda
143
bundan yudum yudum iiyordum. Ama bir ara dilimin ortasn

da siyah bir leke olduunu hissederek telalandm; hayatm
kurtarma dncesiyle suyumun yarsn bir rpda iiverdim.
Oysa bunun bir yarar olmad. Aksine, hararetim artt. Bunun
arkasndan bir ba ars balad. Beinci gn sabahleyin baa
rs iddetlendi. Akam zeri, bulutlarla rtl Halata Dalarm
grdmde yava yava btn g ve kuvvetimin kesilmekte
olduunu hissettim.
Halata Dalarna yaklatmz oranda l kumunun derinlii
azalyor, gzlerimiz byk bir zlemle evrede bir sr izi, bir
oban kulbesi aryordu. Bu arada kervan bayla adamlar, bir
toz bulutunun bulunduumuz yere doru gelmekte olduunu
kefederek hayvanlardan a1 inmemizi sylediler.
Bizlerden daha deneyimli olan zavall develer Tebad 'n (kum
frtnas) geldiini anlayarak zntyle haykrdktan soma diz
kp boyunlarn yere uzattlar. Saklamak iin balarm kuma
sokmaya alyorlard. Rzgar zerimizden byk bir iddet
ve hzla geerken bizler de sanki bir istihkam siperine snr gi
bi, diz kerek develerin arkasna gizlendik. Sonra zerimizde
yaklak iki parmak kalnlnda kum biriktiini grdk. Kum
lardan gvdeme ilk temas edenleri, bir ate yamuru gibi his
settiim. Eer bu Tebad'n darbesine birka mil geride, yani
ln derin kesiminde raslasaydk, phe yok ki, hepimiz bulun
duumuz yerde kalacak, dier bir deyile telef olacaktk. Bu
rzgarn etkisiyle olutuu anlalan stma ve k.srna belitileri
ni kendimde gremedim. Frtna getikten soma hava ok ar
laarak dayanlmaz bir hale geldi.
Kum denizinin snrnda tuttuumuz yol, Buhara 'ya kadar ova
olmak zere onsekiz mil.srecekti. Akama doru yol zerinde
birka kuyya rasladk. Ama, sular iilmeye uygun deildi. Bu
nedenle yalnz hayvanlara iirdik. Yorgun argn ve yan canl
bir duumda yeniden yola koyulduk. Yalnz yakn zamandabir
144
yardm greceimiz umudunun dourduu g ve abayla y

ryebiliyorduk. Hatta ben, deveden inmek iin bile bakasnn
yardmna muhta duruma gelmitim.
Burada, susuzluktan ehid olanlarn halini ne kadar anlatmaya
alsam, stesinden gelemeyeceim aktr. Bylesine acl
bir lm dnlemez. Hibir zaman tehlikelere kar koymay
gayret ve direnme gcmn altnda grmemitim. Ama susuz
luk, btn g ve kudretimi yok ediyor, ba tns aklm art
yor, iim ate gibi cayr cayr yanyordu.
Gece yarsna doru ar bir uyku strabm hissettirmez oldu.
Sabahleyin gzlerimi anca kendimi toprak bir kulbe iinde
buldum. evremi, sonradan ranl olduklarn rendiim uzun
sakall adamlar sarmlard. Adamlar bana, "Siz hac deil mi
siniz?" diyerek baz scak eyler iiriyorlard. Biraz sonra bir
miktar ayran verdiler. Ayran itikten sonra aklm bama geldi,
ayaa kalktm. te o zaman, bize bu iyilii edenlerin, efendile
rinin srlerini gzetmek iin Buhara' dan le doru on mil ka
dar ilerlemi ranl esirler olduunu anladm. Fazla olursa bir
tarafa svp kaarlar korkusuyla sahipleri bunlara ok az ek
mek ve su veriyorlarm . Bununla birlikte bu garipler, azlna
ramen ellerindeki yiyecek ve iecekten, cinslerinin can d
man olan Snni mollalara pay ayrmakta tereddt etmediler.
zellikle, benim anadillerini konuabildiimi grnce, bana
istisnai bir biimde sayg gsterdiler. Geri Farsa burada da
konuuluyordu ama, ran ivesine pek benzemiyordu. Gerek
ten minnettar ve mteekkir kaldm ve durumlarna ok acd
m bu zavall ranllar, kendilerinden ayrlrken yanlarndaki
suyun bir blmn de bize verdiler.
ranl esirlerden ayrldktan sonra, bu yrede gml olan ve
veli olduu sanlan Hac Uban adl bir kiinin mezarn ziyaret
etmeyi kararlatrdk. ,Mezar yolumuzun zerinde deildi, bi
raz sapa dyordu. Ama, hac olduumuz iin onu ziyaret et145
meden gememiz yakk almazd. Mezar ararken, gece arka

dalarmn yznden, ne yazk ki, l snrnda bulunan kum te
peleri arasnda yolu kaybettik. Uzun aratrmalardan sonra, sa
baha doru, bir tatl su gl kysna vardk. te buras l, skn
t ve aclarmzn son snryd. Artk Buhara snrna ulam
tk.
ki saat daha gittikten sonra, Buhara 'nn iinden geen Ze
refan nehrinden alm kanallarn batan baa sulad top

raklara ulaacaktk. Artk hangi yne baklrsa, olduka bakm
l ve emek verilmi ekili alanlar grlyordu. Hak-i Emir adl
bir kye girdik. Bu ky yaklak ikiyz haneden oluuyordu.
Kervan ba, Buhara 'ya iki saatlik mesafede bulunan bu kyde
otururmu.
Hkmete hesap vermek zorunda olan gmrk memurlarnn,
allm muayenelerini yapmak zere gelmelerini beklemek
iin, geceyi Hak-i Emir kynde geirmek zorunda kaldk. Me
murlar sabahleyin ok erken bir saatte gelerek eyalarmz mu
ayeneye baladlar. Ama anladm kadaryla asl amalar ne
reden geldiimizi renmekti. Haclarn ounun heybelerinde
Hicaz toprana zg baz tohumlar, Medine hurmas, ran ya
ps taraklar, Avrupa'dan gelmi bak, ustura, yzk ve kk
aynalar vard. Arkadalarm, bu salih haclar gmrk vergisin
den affeder umuduyla Tanr 'nn Emir'e yzyirmi yl mr ba
lamasn sk sk dua etmilerse de, sadk memurlar buna hi
kulak asmayarak grevlerini yapmakta zerre kadar kusur gs
termediler. Yani nlerinde alan eyay birer birer gzden ge
irerek deftere yazmaya devam ettiler.
Bu muayenede dier iki dilenciyle birlikte bulundum. Muaye
ne sras bana geldiinde, galiba grnm gmrk memuru
nun houna gitti ki, heybemi amam sylerken glerek "sizler"
tabiriyle sze balayp (bu szn altnda "siz Avrupallar" anla
m yatyor olmal, nk sanyorum beni yle anlamt), "Siz
lerde daima gzel eya bulunur" dedi. O srada neem yerinde
146
olduundan dervilii bir tarafa brakarak hilekar memurun s

zn kesip, "Gerekten de size gsterecek hayli gzel eyam
vardr. Eer sahip olduum btn menkul ve gayri menkul mal
lar muayene etmek, zahmete neden olmazsa, grebilirsiniz ."
dedim. Memur bu mizahrna kulak asmayp bir hata yapmak
korkusuyla kararnda direndi. Bunun zerine hemen koup ee
imi buldum. Merdivenden yukar karp serili kilimlere bas
trarak odaya soktum. Bu hareketim halk gldrrken ben hey
bemi zp Hiyve'de kaldm srada topladm para para
eyay, kitap ve risaleleri gmrknn nne serdim. Memur
bu tavr ve davranmdan arp evreye hayretle bakarak ger
ekten fazla eyam olup olmadn sordu.
Hac Salih bunu frsat bilerek bildii kadaryla mbarek aslm
ve rre amala yolculuk ettiimi anlatmaya balad . Memur bu
hikayeleri byk bir dikkatle ve ayrntyla not ediyor, sk sk
yzme bakarak anlaml biimde ban sallyordu. Gmrk
ile iimiz bittikten sonra aratrma memuru ie balad. Her bi
rimizi ayr ayn ve inceden inceye sorguya ekti. Halk din, dil
ve soy bakmndan Buhara halk ile bir olan Harezm lkesinden
geldiimiz iin bu muamele bize ok garip grnd. Sorutur
ma sona erdikten sonra memur, kendi keyfine gre kente gire
rek yerlememizi yasaklad. Ama Hac Salih, buralarda nfuz
lu bir kii olduundan, emurun szne hi nem vermeyerek,
bizi Hak-i Emir'den derhal hareket ettirdi. Yarm saat kadar
ekili tarlalardan ve gzel bahelerden getikten sonra Buha
ra 'nn evlerini, kule ve minarelerini grmeye baladk. Hiy
ve'de ne kadar azsa, burada o denli ok olan leylekler, bunlarn
tepesinde birer ayaklar zerinde nbeti gibi duruyorlard.
147
Buhara
Bat ynnden geldiimiz iin Buhara'nn mam Kaps 'na

yaklayorduk. neceimiz tekke, kentin kuzey dou ynnde
olduundan, ar-pazardan geip kalabalk arasndan yol a
ma zahmetine mecbur olmamak iin bu kapdan girmeyerek d
ardan, boydan boya dolamay yeledik. Birok yerde kentin
eski bayndrlndan ok uzaklat, geriledii grlyordu.
Kentin evresindeki tarm da Hiyve yresine oranla ok aa
bir durumdayd. Ancak bir gnde dolalabilecei sylenen
Buhara'nn evresi gerekte drt ngiliz milini amyordu.
Buhara Hanl, oniki kaza ya da nahiyeye blnmt. Bal

calar Buhara, Karakul, Semerkand ve ehr-i Sebz idi. Son na
hiye hala sren bir isyan iindeydi. Han'n askeri gcnn krk
bin svariden olutuu tahmin ediliyor. Bunun byk blm
Buhara 'da bulunuyor. Ama bu saynn abartl olmas gerekir.
nk Emir savaa ktnda yllk elli bin frank harcayarak
yardmc bir g olutunnak zorunda kalyor.
Kente Mezar Kaps denilen kapdan girdik. Konaklayaca
mz tekkeye abucak ulatk. Bu geni bina, gzel aalar dikil
mi bir avluya bakyordu ve enaz krksekiz odas bulunuyordu.
14
Tekkenin postniini, gzel ahlakyla n kazanm Hseyin Ha

life adl bir kiinin torunuydu. Zaten tekke de Hseyin Hali
fe 'nin adyla anlyordu.
Torunun bugn Ernir'in hem imamlk, hem hatiplik hizmetleri

ni yrtmesi, Hseyin Halife 'nin soyunun halk arasndaki de
er ve neminin kantdr. Byle resmi sfatlar tayan deerli
bir kimsenin konuu olduumdan dolay onur duyuyordum.
Hac Salih, Hseyin Halifenin mridlerinden olduu iin, tek
kede aile bireylerinden biri gibi saylyordu. Bu nedenle eyhin
huzuruna onun araclyla girdim. Muhterem eyh giysileri,
ekli ve grn bakmndan ho bir kimseydi. Banda zarif
bir beyaz imame ve zerinde ince ipek kumatan bir elbise oldu
u halde, beni byk bir incelik ve sevgiyle karlad. Yarm sa
at uradan buradan sohbet ettik. Holanm olmal ki, Emir Bu
hara' da olmad iin, beni hemen kendilerine takdim edeme
diinden dolay zldn syledi.
Buhara kentinin en gzel caddesinin genilii alt kademden

fazla deildi. Dier sokaklarn genilii ise ancak kademdi.
Evleri kerpitendi ve biimleri, grnleri ok dzensizdi.
Evlerinsokaa bakan yanlar penceresiz duvarlardan oluuyor
du. Yalnz tek kattan oluan bu evlerin kaplan tam ortadayd.
Binann yz avlu ynndeydi. Uzun saaklan vard. Direkler
zerinde duran bu saaklar gnei engelleyecek biimde yapl

dndan dolay yazn scak gnlerinde serin olduu akt.
Ama evlerde cam, ocak, soba benzeri eyfer olnad iin kt
havalarda rutubet ve so uktan korunmak zordu . .
Halife 'nin bana t<Wsistii hcre, bilgin ve erdemli bir molla
ile Hac Salih'i:n,ncreleri arasnda bulunuyordu. Bu nedenle
ayrcalkl bir r olmas gerekirdi. Tekkede daha birok sayg

deer kimse vard. Buhara'da slami taassubun merkezine d
tmden, egemen dnce ve geleneklere uygun davranmam

durumunda, her yerden daha ok burada hkumet memurlan150
Buhara
nn kuku ve basklarndan uzak kalacam akt. Yukarda an

dm aratrma memuru, benim geliimi nemli bir olay olarak
bildirmiti. Bu nedenle Han'n birinci subay ve Hokand'ta sa
vat u gnlerde ona vekaleten Buhara'y ynetnekle grev
li Rahmet Bey adl kii, haclardan durumunun ayrntl bilimde
aratrlmasn emretmiti. Ama Ernir'in nfuzu tekke kapsna
kadar geiyor, kapdan ieri giremiyordu. Bu nedenle onun ve
kilinin emrine kimse nem vermedi. Hatta bana bu konu hak
knda sz syleme gerei bile duymamlard.
Gerek insani niteliklere sahip arkadalarm, aratrma memu
runun hakkmdaki sorularna, "Hac Reid yalnz halis bir Ms. lman deil, ayn zamanda bilginlerin nde gelenlerinden bir
zattr. Onun hakknda zerre kadar phe etnek byk gnahlar
dandr" diyerek cevap vermilerdi. Bununla birlikte beni de na
sl davranmam gerektii konusunda uyardlar. Onlarn yararl
tlerini
taffi olarak yerine getirdiimden dolay, yalnz Avru
pallar iin deil, belki genel olarak tm yabanclar hakknda

tehlikeleri ak olan Buhara ' dan tehlikesizce kurtuldum.
Buhara'ya varmzn ertesi gn, arkadalarmdan drt kii
ile birlikte, Hac Salih'in klavuzluunda ar-pazar seyret
meye ktk. Buhara, rap'n en kk bir kentinin bile altnday
d. Ama arya vardmzda, ilk olarak kendimi byk bir ka
labalk iinde bularak ardm. Bu arlarn hali, ran'n b, yk kentlerindeki arlarla karlatrlabilecek gibi deildi.
Orta a'da Avupa arlarnda olduu gibi burada da ayr bir
snf halindeki eri, sarraf, kitap, kuyumcu, ilingir, bakkal,
ekerlemeci, ayc, tuhafiyeci ve astarclarn kendilerine zg
ar ve bedestanlar vard. Bunlardan birka kargir kemerliy
di. Genie olanlarn tavanlar hasrdand. Hasrlar, kardan
karya uzatlm uzun mertekler zerine serilmiti: Her esna
fn veya arnn bir Aksakal vard. Dzen ve gvenliin sa
lanmas, vergi ve kiralarn toplanmas, Emir tarafndan bu Ak151
sakala verilmiti. Yollarda raslanan eitli giysiler, eitli ulus

lardan insanlar yabanclar iin ilgin bir izlence konusuydu.
rnein her adm banda gzel bal ve beyaz ya da mavi sark
l ranllar grlyordu. Bunlardan memur.molla ve tacirlerin
her birinin sard sark ayn ve kendine zg bir renkteydi.
/
Orta Asya 'nn kadim ahalisini oluturanlar, Hiyve 'de Sart, bu

rada Tacik denilen halktr. Tacikler Buhara'da her yerden daha
ok bulunuyordu. Gemilerinin ak grkemine karn bu ka
dim ulusun ahlak, bugn an lde bozulmutu. Eer bunlar
eskiden de bu durumda idiyseler, atalarmz olan kadim Orta
Asya halk hakknda bize kt bir fikir vermi olacaklardr.
Hiyve 'nin durumunu anlatrken ranl esirler hakknda yeterli
bilgi vermitim. Sylenecek pek birey kalmamt. Bu nedenle
burada tekrara gerek grmyorum. Bunlardan sonra Buhara
halknn en byk blmn Trkler, yani Turanllar oluturu
yor. Bunlardan sonra, zbeklerden balayarak atalarnn vahi
ve yrtc ehrelerini koruyan Krgzlara varncaya dek Tatar
ulusunun eitli soylar grlyor. Buradaki zbekler Hiy
ve 'dekilerden ok farkl deillerdi. Yalnz Taciklerle kar
maktan onlar kadar kanmadklarndan, uluslarna zg ehre
ve simalar bir hayli deimi, yaplarndaki doruluk ve iffet
yok olmaya balamt. Bunlar Hanlk iindeki uluslarn en ka
labalydlar. Emir de Mankeat kabilesine mansup zbekler
den olduu iin, nfuzlar bakmndan da dier uluslardan s
tndler. Ordunun nemli blm zbeklerden oluuyordu.
Ama ilerinden nadiren byk kumandan yetiiyordu.
Buhara 'da bir miktar da Trk soyundan Mervliler vard. Said
Han bunlar Miladn binsekizyon tarihinde Merv 'den getire
rek buraya yerletirmiti. Dier alardan alaklklar inkar edi
lemeyecek Tacikler dta tutulursa, bakentin en mzevir ve
hilekar insanlar bunlard.
152
Buhara
Krgzlar, dier uluslardan tavr ve hareketlerindeki metanet ve

arballklaryla ayrlyorlard. Krgzlar Buhara'ya geliyor
lard ama, hi bir zaman burada yerlemiyorlard. Genellikle
Hanln kuzey blgesinde gezip dolayorlard. Saylar ok
azd. Bunlarn saylarm belirlemek ok zordur. Krgz airetle
ri iinde bulunduum sralarda saylarn renmek istedim.
Her defasnda soruma, benimle elenerek, "nce ln kumla
rn saynz, sonra Krgzlarn saysn hesap edebilirsiniz" kar
ln verdiler.
Yurtlarna gelince, imdiye kadar bunlarn sakin olduklar bili
nebilen balca yerler Hazar Denizi ile in arasnda bulunan
byk ldr. Ama hayat ve geim biimleri gebelie ayarl
olduundan, snrlarn geen hi bir hkumetin, kimi subaylar
araclyla vergi tahsil etmesinden baka konularda etkili ol
masna izin vermezler. Krgzlar, vergi tahsilini, kendilerinin
alk olduklar ktlklerin en zararsz olmak zere bir tr mal
gasb sayp ho grrler.
Dnyada birka yz, belki birka bin yldan beri gerekleen
deiimlerin etkisi bunlara ulamamtr. Bu nedenle Krgzlar,
Turanllara zg eski ahlak ve gelenekleri tmyle korumu
lard. Szgelimi bugn birok kt ahlaki niteliklerle kimi ilkel
erdemleri artc biimde birletirmilerdir. Asalet ve soylu
lua byk nem verirler ve bununla vnrler. Bu nedenle iki
Krgz karlatnda her eyden nce, birbirlerine yedi gbe
e kadar atalarm bilip bilmediklerini sorarlar. Bu soruyla kar
laan, sekiz yanda bir ocuk bile olsa, daha sonra hakarete
uramamak iin, cevabn nceden hazrlam olmaldr. Bun
lar yerleiklii cinnetin ya da hastaln belirtisi sayarlar. En s
cak ya da yerin karla kapl olduu en souk zamanlarda bile, her
"gn, yerlerini deitirirler. Ekmek kelimesi bile bunlara yaban
cdr. Yalnz et ve stle beslenirler. En gzel yaratlan ulusun
Moollar olduunu dnrler.
153
Buhara'da, Hz. Osman'n halifelii zamannda Trkistan' fet- .

heden Araplarn soyundan da bir miktar insan bulunuyor. Ama
bunlar Arap yarmadas ve Yemen'deki kardelerine pek ben
zemiyorlar. Zamanla dillerini bile nerdeyse tmyle unutmu
gibidirler.
Burada birok Yahudi de bulunuyor. Bunlar arasnda evlilik ve
karma yoluyla Orta Asya halkna karanlar ok azdr. Bunlar
balarna Lehistan Yahudilerinin kalpana benzeyen bir balk
giyiyorlar. Bu balklar, kendilerini Mslmanlardan ayran
balca iarettir. Kendilerine yaplan bask, zulm ve aalay
c uygulamalar dayanlmaz ldedir. Bir zamanlar Langa
duk'ta ve yakn zamanlara gelinceye kadar Roma'da geerli
olan uygulamann ayn olrmk zere, burada da yllk vergilerini
dedikleri srada, cemaat liderinin yanana, itaat alameti ola
rak iki tokat vuruluyor. Bunlara yaplan aalayc uygulama
lardan biri de, kendilerinin klelie liyakatsizliklerini ilan eden
bir kuraln varldr. Gerekte bu bir ayrcalk demektir. Bun
larn ehre ve simalar gzel, gzleri parlaktr. El sanatlarndan
ok ticaretle urarlar. Sanyorum, yaklak yzelli yl nce
ran'n kuzey dou blgesinden bu tarafa hicret etmilerdir.<*>
Burada Hindlilere Multani deniliyor. Burada yaayan Hindlile
rin says beyz gemiyordu. Ancak ok alkan olduklarn
dan, Yahudilerden daha ok nfuz kazanm lard. Balarna
Yahudilerin giydikleri kalpan aynsn giyiyorlard. Yalnz
kendilerini onlardan ayrmak iin n tarafna bir iaret koyu
yorlard. ou sar benizli ve irkin grnl olduundan pi
rin tarlalarnda kargalar iin iyi bostan korkuluu olurlard.
Bunlarn yaptklar balca i tefecilikti. Bu konuda bir hayli be(*) Bu rivayet kendilerinin.inanlarna uygun deildir. nk Yahudiler yediyz
yl nce, Badat tarafndan geldiklerini ne sryorlar. Buhara'da bunlara ait
sokak var. Bu sokaklarn dnda, bir yerde onrarnazlar. Nitekim yakn za
manlara kadar Hristiyan lkelerin ounda da bu uygulama geerliydi. Yahu
dilerin kentlerde hayvanlara binmeleri de yasakt .
154
Buhara
cerikliydiler. Bu nedenle lkenin nerdeyse tm sermayesi elle

rinde toplanmt. Teke ve Sark Trkmenleri, bir sredir Hind
lileri Yahudilerin mahrum ya da daha dorusu muaf olduklar
klelik erefine kabul ediyorlard. Ama kleliklerinin zahiren
meru olmas iin balangta kendilerini ii olarak ilan etmeye
zorlanyorlard.
Buhara'da omuzlarna birer top kuma atm ve hi tarak gr
memi salarn kir-pas iindeki gmlekleri zerine sarktm
olduklar halde gezip dolaan baz Afganllara da raslanyordu.
Grenler bunlar, evi yanarken hibir elbise kurtarmaya zaman
bulamadan sokaa frlam zavalllar sanabilirdi.
te ar ve pazarlarda bunca ulustan bu kadar adam gelip gei
yor, al veri ediyordu. Bununla birlikte, yine de ran arla
rndaki grltl heyecan gremedim.
Dkkanlardaki mallarn byk ounluunu Rus mallan olu
turuyordu. Avrupa'nn dier lkelerinin rnleri de tede beri
de tek tk bulunabiliyordu. Bunlar da deerli eyler deildi.
Ama zerlerindeki Manchester ve Birminghan markalarn
grnce kalbim arpmaya balad ve elimde olmadan azm
dan baz szler kacak gibi oldu.
ardaki gezinti srasnda dikkatimi en ok eken ey, arnn
lkenin tarm ve sanayi rnlerine ayrlm olan ksmlaryd.
Burada genel olarak Trkistan' da nl, ipekten dokunmu son
derece ince ve dz, Arapa yaz iin ok uygun olan Buhara
kadn ve bir miktar demir-elik grdm. Zaten Buhara' da
maden azd. Olanlar da gerektii gibi ilenmiyordu. Ama yine
de burada yaplan ihane tfekler, kl ve kamalar byk ilgi
gryordu. Buhara 'nn meini de nlyd. Ayakkabclar ok
ustayd. Gerek erkek, gerek kadnlar iin gzel ayakkablar ya
pyorlard.
Erkek ayakkablarnn kelerinin ulan bir ivi ba kadar ince
155
oluyordu. Buna karlk kadn ayakkablar daha yayvancayd

ve genellikle ipek ilemelerle ssleniyordu.
pek dokuma sanat buralarda ok ileri gitmiti. rmcek a
gibi ince tlbentten, ince mendillerden balayarak srf el ii
olan ve atre denilen kaln ve ar ipek kumalara varncaya ka
dar pek ok kuma dokunuyordu. Hiyve 'de ipek ve pamuktan
dokunan alacalar, burada yalnz iki renkte ve ok zarif olarak
yzdeyz pamuktan yaplyordu. Hiyve'de olduu gibi burada
da fabrikaclar dokuduklar kumalar genellikle kesip bierek
elbise ekline getirdikten sonra satyorlard. ilerin zaman
ok deerli olmadndan bu elbiselerin fiyat doal olarak son
derece ucuzdu. Ancak, oralarda bulunduumuz srada halk el
bise fiyatlarnn ykselmesinden yaknyordu. Szkonusu fi
yatlarn tam olarak anlalabilmesi iin aadaki cetvel dzen
lendi:
ELBSE
Hiyve
Buhara
Hokand
. KALTE
2. KALIB
3. KALIB
30 tenge
20 tenge
8 tenge
yani
yani
yani
22.5 frank
15 frank
6 frank
20 tenge
1 2 tenge
8 tenge
yani
yani
yani
15 frank
9 frank
6 frank
1 2 tenge
8 tenge
5 tenge
yani
yani
yani
9 frank
6 frank
3.75 frank
Tataristan 'n en uzak yerlerinin halk, yani Krgzlar ve Kpaklar bile giysilerini Buhara arlarndan alyorlard. Hatta
Kalmuklar, sakin olduklar lden srf giysi almak iin kyor1 56
Buhara
lard. ekik gzl, yuvarlak ya:akl vahi Tatarlar, giymekte

olduklar deri giysileri, gzlerinde uygarln en yksek dze
yinin gstergesi olan Buhara'nn yazlk ince elbiseleriyle de
itirdiklerinde inanlmaz bir sevin duyuyorlard. Bizim ta
rallarmz iin Paris ve Londra naslsa, bunlar iin de Buhara
yleydi.
te bu kalabalk iinde saat kadar gezip dolatktan sonra,
bir sre hava almak iin Hac Bilfil'den beni bir yere gtrmesi
ni rica ettim. Hac Bilfil beni ay pazarndan ya da ayclar ar
sndan geirerek Emir'in Divan Beyi mam Kulu Han'n
adyla anlan sarncn kysna gtrd. Kulu Han, bu sarnla
yine kendi adyla anlan cami ve medreseyi binaltyzyirmido
kuz ( 1 629)tarihinde yaptrm. Bu Divan Beyi Sarnc 'nn ky
sndaki rhtm halkn toplanma yeriydi. Buhara gibi bir kente
gre, burann n kazanm olmas ok yersiz saylmazd. Bu
sarn yaklak drtgen eklindeydi. Ortalama yz kadem bo
yunda, seksen kadem enindeydi ve bir hayli derin kazlmt.
evresi kp eklinde talardan yaplm, su yzeyine kadar
inen merdiven gibi basamaklardan oluuyordu. Rhtmn ze
rinde, urada burada dikili glgeli aalar ve semaverli ayc
dkkfular vard. Buhara iin Rusya 'da retilen bu semaverler
de yeil ay piirilerek isteyenlere veriliyordu.
Rhtmn kesinde hasrdan yaplm dkancklar iinde
mterilere ekmek, meyve, ekerleme, scak ve souk et ye
mekleri satlyordu. Birtakm a heriflerin kovandaki arlar gi'
bi, vzr vizr bu dkkanlar evresinde gezip dolamalar, bizim
iin izlenecek tuhaf bir grnm oluturuyordu.
Bat ynnde, yani drtgenin kesinde Divan Beyi Cami
si 'ni temelini oluturan bir set bulunuyordu. Caminin duvar
boyunca seyrek biimde dikili aalar altnda birtakm meddah
ve kassaslar, kimi air ve hatip dervi ve mollalar oturup byk
157
peygamberlerin hayat ve savalarn nesir ya da nazm biimde

anlatyor, hikaye ediyorlard. Garip hikayeler dinlemeye he
vesli birok insan da bunlarn evresine toplanarak byk bir
zevkle anlatlanlar dinliyorlard.
Biz meydana vardniz zaman, raslant sonucu, meer Hiy
ve'deyken krullah Bey'e bal olduumu sylediim Naki
bendiye tarikat dervilerinin zikir ve mukabele gnleriymi.
Bunlarn piri Miladn binyzseksensekiz ( 1 388) tarihinde
sonsuzluk yurduna gerek Buhara 'nn iki saatlik dnda g
mlen nl eyh Bahaeddin Nakibendi 'dir. Btn Trkistan
halk nezdinde byk velilerden sayldndan, in snrlarn
dan beri ziyaretine geliyorlard. Bu zatn trbesi kk bir bah
e iindeydi ve yan banda da bir cami.bulunuyordu. Trbenin

zerinde birka ko boynuzu, bir bayrak ve Mekke 'den gelmi
bir sprge vard. Bu trbe civarnda bulunan dilenciler dilbaz
Ikta Roma ve Napoli dilencilerinden aa kalmyorlard.
Balarnda ucu sivri byk klahlar, ellerinde asalar bulunan,
tarak grmemi uzun salar karma kark Nakibendi dervi
lerinin o gn yaptklan garip zikir ve mukabeleyi bugn bile ha
trl yorum. Ayini izlemeye yle daldm ki, yorgunluumu
unuttum. Ayin bitince arkadam bir ay imek zere beni yu
karda szettiim ayc dkkanlarndan birine gtrd. Otu
runca, kendinden gemi bir halde, "Buhara 'y nasl buldu
nuz?" diye sordu.
Buhara giysileri giyindiim, yzm z arinemin bile tanyama
yaca biimde gneten yand halde, yine de nereye gitsem
halk evremi saryor, benimle tokalamak, kucaklamak iin
yar ediyorlard. Szn ksas, ou zaman, dayanma gcm
aan zahmet ve skntlar veriyorlard. Bamdaki kocaman sa
rkla boynuma astm byk boy Kur'an- Kerim bana bir eyh
grn kazandrdndan, bu tr zahmetlere katlanmak zo
rundaydm. Bununla birlikte, bu durumun benim amdan
158
Buhara
memnuniyet verici olduu da inkar edilemezdi. nk bu eyh

lik nitelii ve giysisi beni dnyaya ilikin soru ve cevaplardan
kurtaryor, bu tr eyler yalnzca arkadalarma soruluyordu.
Bense, evremdekilerin hayret ve aknlk iinde hakkmda
alak sesle yaptklar konumalar hi nem vermek zorunda
kalmadan dinliyordum.
evremi saranlardan birisi, "Bu nasl bir vera ve takvadr ki, ya
payalnz ve hibir koruyucusu olmad halde bu adam eyh
Bahaeddin Nakibendi Hazretlerini ziyaret kasdyla ta stan
bul 'dan Buhara'ya gelmitir?" diye sordu. Dier birisi bunu,
''O kadar aacak ne var? Bizler de buradan Mekke 'ye gidince
ye kadar az m sknt ekiyoruz?" diyerek cevaplandrd. So
nuta hepsi birden, "Bu tr adamlar mrlerini ibadete, riyaze
te, byklerin kabirlerini ziyarete harcarlar" diyerek ortak d
ncelerini dile getirdiler.
Ne ki, hkiimeti aldatmak halk aldatmak kadar kolay deildi.
Geri Buhara 'da rtbe ve makam sahibi kimseler bir hayli n
fuzlu idiler. Ama Emir hem imam, hem de hkmdar nitelikle
rini tadndan zorbal son dereceye gtrmt. Emir 'in
nfuz ve otoritesini salayan nedenlerin nde geleni, halkn ya
ps bakmndan boyun emeye, kullua olan genel eilimiydi.
zellikle halk iinde Emir'e kar hibir dmanlk yoktu.
Onun yapt her trl uygunsuz hareket ve uygulamalar bile
hkmdarln gereklerinden saylyordu.
imdiki han Muzafferiddin, babas Nurullah gibi sefih deildi.
lahi emir ve yasaklara son derece sayg gsterirdi. Dindar ve
iyi ahlakl birisi olarak, tebas arasnda da dini kural ve gelenek
lerin korunmasna nem verir, yeni gelenek ve greneklere kar
drnanc bir tavr taknrd.. Kendilerine, yeni bireyin yarar
lar ne kadar anlatlrsa anlatlsn, yaplmasna kesinlikle izin
vermezdi.
15
Szn ksas Han, tahta kndan bu ana kadar adalet ve hak

kaniyet ilkesinden kl kadar ayrlmamt. Ancak bu adalet Av
rupallarn bildikleri trden birey deildi; Dou halkna zg
bir adaletti. nk, srf Han'n cariyelerinden birine kt gzle
bakt kukusu zerine, ileri Bakan yerindeki Mehter'in
ldrlmesini hibir Avrupal adaletle badatramaz. "Fille
rin yokedicisi" ve "Farelerin koruyucusu" gibi nvanlar kazan
m olan Han, ok kk bir kabahat nedeniyle en byk me
murlarn ldrd gibi, gszlerin kann dkme konusun
da da ok isteklidir. Tebas arasnda israf ve sefahata hibir e
kilde izin vermez. Gereinden fazla saylan ve biraz pahal olan
eyann kullanlmasna, gerekesi ne olursa olsun, kesinlikle
gz yummaz. Evlerin sslenmesini ve gsterili giysiler giyil
mesini yasaklayan zel yasalar koymutur. Bu yasalara uyma
yanlar, hangi makam ve memuriyette bulunursa bulunsun ve ne
denli itibarl bir kimse olursa olsun, cezalandrlrlar.
Han Hazretleri, harem dairelerinin ynetimindeki tutumlulu
uyla n kazanmtr. rnein kadnlar gerek kendilerinin, ge
rek Han'n giysilerini kendileri dikerler. zellikle mutfak gi
derleri ok azdr. Gnlk mutfak giderleri onbe-yirmi tengeyi,
yani onbe frang gemiyordu. nk Han Hazretleri de halk
nn en yoksullar gibi iyayla pimi pilavdan baka birey
yemiyordu.
Muzafferiddin Han'n mstebid hkumeti kadar salam kurul
mu, halk tarafndan kr kne boyun eilmi ikinci bir h
kumet yok gibiydi. Han'n kulland en tehlikeli silah casus
luktur. Bu konuda zengin ve yoksul tm insanlar birbirleriyle
yaryor ve bunu dinsel grevleri arasnda sayyorlard.
Emir 'in casuslar girmedikleri bir topluluk, hatta tapnak brak
myorlard. En kklerinden lsa da, dinsel grevlerin birinde
ya da hkiimete gerekli olan ittatta zerre kadar kusur gsteren
zavalllarn vay haline ! Yzyllardan beri srdrlegelen bask
1 60
Buhara
ve iddet uygulamalarnn uyandrd korku, halkn adetlerini

ylesine etkilemi ki, kar koca bir odada yalnz bulunduklar
bir srada bile "Allah yzyirmi yl mr versin" duasn ekle
meden Han 'n adn azlarna almaya cesaret edemiyorlard.
Benim evremi de casuslar sarmt. Durumum ve sfatm kt
uygulamalara izin vermediinden, Rahmet Bey, kaldm tek
keye gelerek yanma yaklaamyorsa da, hergn yanma bir-iki
casus gnderiyordu. Gelen casuslarn ou hac ve stanbul' da
uzun sre kalm kiiler olduklar iin, orann dilini ve adetleri
ni bilmeleri nedeniyle, beni tandktan sonra szmn doru
olup olmadn, yani gerekten stanbullu olup olmadm
anlamalar kolayd.
Ben bu adamlar byk bir sabr ve sessizlikle dinledikten sonra
bu szlerden duyduun1 znty dile getiriyor ve artk beni ra
hat braknalarn rica ediyordum. Onlara, "Ben srf cehennem
lik Avrupallardan kurtulmak iin stanbul'u terkettim. imdi
hamdolsun, Buhara-y erif'te kendi alemimde tatl bir hayat
sryorum.Yine onlarn anlmas, hatrlanmasyla neemin bo
zulmasn istemem" diyordum.
Sahaflarn Aksakal olan Molla erefeddin adndaki hilekar ki
i de birgn gelip bir Rus memurunun birka yl nce unutarak
orada brakm olduu kimi kitap ve defterleri gsterdi. Bunlar
irentiyle gzden geirdikten sonra, ona da ayn ekilde cevap
verdim; "Cenab- Hakka ok kr ki, zihnim henz fnun ve
ktb-i Efrenciye ile mlevves ve fasid olmamtr" dedim.
Vezir birgn hcreme, ksa boylu, buruuk yzl bir adam gn
dererek iddia ettii gibi aml bir Arap olup olmadn aratr
mam istedi. Adam grr grnez, yzndeki belirtilerden Av
rupal olduunu anladm. Konumaya balaynca hayretim
bsbtn artt . nk telaffuzu kesinlikle Araplara benzemi
yordu. in snrlar iindeki Hotan'da bulunan mam Cafer Sa1 61
dk Hazretlerinin trbesini ziyaret etmek niyetinde olduunu,

hemen yola kmak zere bulunduunu syledi. Konumamz
srasnda son derece telal ve skntl olduu yznden anla
lyordu. Adamla bir kez daha gremeyiime hala zlrm.
nk onun da benim durumumda olduunu sanyorum.
Szn ksas, Rahmet Bey casuslarn verdikleri bilgi zerine
beni sulama inkfu bulamad. Bu nedenle beni pilav yeme ba
hanesiyle huzuruna ard. Yanna girdiimde, kendimi Buha
ra bilginlerinin oluturduu bir tr mahkeme nnde buldum.
Daha ayam eikten atarken, g bir durumda kalacam,
nk bunun bir snav kurulu olduunu, bana uzun-ksa sorular
sorulacan anlamtm. Gelebilecek tehlikeyi kolayca atlat
mak iin kendi kendime bir nlem aldm. Bin trl konudan
malumat sergilemeye girierek kendimi garib bir adam olarak
gstermeye ve onlarn beni sorguya ekmelerine frsat verme
den farz, vacib, snnet ve mstahab konular hakknda kendile
rine sorular sormaya, baz phelerime ilikin aklamalar iste
meye, eitli itirazlarda bulunmaya baladm.
Tartmaya gsterdiim bu ilgi ve istek topluluu olumlu bi
imde etkiledi. Bir ara sz Hidaye ve erh-i Vikaye gibi dinsel
kitaplara geldi. Bu kitaplar zerinde hararetli tartmalar yapl-,
d. Bu tartmalar srasnda frsat bulduka Buhara bilginlerine
vgler yadrdm. Onlar yalnz kendime deil, btn stanbul
bilginlerine yelediimi syledim. nk amacm hile ve yal
taklanmalarla kendimi bu dinsel konulardaki tartmalardan
birtehlikeye uramadan kurtarmakt. Gerekten de bunun ze
rine mollalar, eitli ima ve iaretlerle casuslarn hakkmda
yanl haberler vermi olduklarm, her ne kadar ok byk bir
molla olduum kabul edilemese de salam inanl bir Msl
man olduuma yzmde parlayan iman nurunun iaret ettiini
Rahmet Bey'e anlattlar.
Bu tartmadan sonra artk rahatm kanlmadndan hoa
162
Buhara
vakit geirdim. badetlerimi, dervilere zg zikir ve tehlilleri

bitirdikten soma hcremden kyor, genellikle pazara giderek
yirmialt dkkfudan oluan sahaflar arsna uruyordum. Ba
sl kitaplarn az bulunduu sahaflarda Dou kltr ve edebiyat
ile uraan Avrupallarca deeri llemeyecek nefis yazma
kitaplar bulunuyordu. Ama gerek mali gcmn stnde bu
lunduundan, gerek uymak zorunda olduum dervilik gerek
lerine uygun dmeyeceinden dolay bunlar edinemiyordum.
nk dnya ileri ile uratm ya da bu konularda bilgim ol
duunu gsterecek davranlarda bulunursam, gerek niteliim
ortaya kar diye korkuyordum.
Buhara ile Semerkant'tan getirdiim bir miktar kitap ve risaleyi
pek ok zahmetlerle satn alabildim. Grdm halde alama
yarak orada brakmak zorunda kaldm kitaplara hala zl
rm. nk uratmz Dou aratrmalar hakknda o kitap
larn byk yarar olaca akt.

Sahaflar arsndan ktktan sonra ounlukla Rikistan deni
len ve sahaflardan bir hayli uzak olan meydana gidiyordum. Bu
meydan, yukarda andm sarn rhtmndan daha geni ve da
ha kalabalkt; ama onun gibi ferahlandnc deildi . Ancak bura
da da evresi ayc dkkanlaryla evrili bir havuz vard. Mey
dann bir ucunda, ykseke bir yerde Emir 'in istihkamlar iin
deki bir saray grlyordu. Bu saray bin yl nce yaplmt.
Sarayn zerinde byk bir saat vard. Saatn yannda tuntan
yaplm, son derece uzun ve byk ondrt top bulunuyordu.
Emir bunlar zaferle bitirdii savalar srasnda Hokandllardan
ele geirmiti. Sarayn st tarafnda ve sa yannda Timur'un
yaptrd, sonradan Abdullah Han'n tamir ettirdii Gilan Ca
mii vard. Bu cami Buhara'nn en byk camisiydi.
Buhara'da sekiz gn kadar kaldktan sonra, iyice alarak ken
dimi vatanmda gibi grmeye baladm. Bu nedenle, kendi ba
ma bu garip kentin vn kayna olan yerlerini, pazar ve
1 63
Bir Sahte Derviin Orta A.ya Gezisi
medreselerini dolaabiliyordum. Kent halk nl yaplarn sa

ysnn yln gn saysna eit olduunu ne sryordu. Ben,
bir-iki yz cami ve mescid ile seksen kadar medreseden fazlas
n grp sayamadm. Buhara ile Semerkant'n slam dnyasn
da, hatta pek ok zaman Avrupa ' da bilim ve sanat alannda n
kazanmasnn nedeni, bu medreselerdi.
Olaya yzeysel bakanlar, bu hayr kurumlarnn kurucularnn
yksek ama ve abalarna hayran kalrlar. Oysa, gerekte bu
kurumlarn srf taassub dncesiyle varolmu eyler olduu
nu, Orta a 'da bizde olduu gibi, bu medreselerde de ufak-te
fek birka mantk ve felsefe kitab dta tutlursa, genelde oku
tulan eylerin dinsel bilimler ve konulardan olutuunu bile
mezler. Belki kede-bucakta iir, nesir ve tarihle uramaya
heveslenen birka istekli bulunabilirdi. Ama bu sanatlar halk
arasnda gereksiz sayldndan ve ilgilenenler hakarete ura
dndan, bunlar okumak isteyenler, kimseye haber vermeden,
amalarn gizlice gerekletirebilirlerdi.
Aratrmalarma gre, medreselerde bebin kadar renci bu
lunuyordu. Ama bunlarn tm Orta Asya halkndan deildi.
lerinde Hind '. ten, Kemir 'den, Afganistan'dan, Rusya 'dan,
in'den gelen ok renci bulunuyordu. rencilerin yoksul
olanlarna Emir tarafndan yllk bir yardm veriliyordu. te
Emir' in evre sliim lkelerindeki yaygn manevi nfuzunun
balca nedeni bu medrese ve yardmlard.
Pek ok mecliste, "Buhara slam 'n omuz gcdr" denildiini
duydum. Gerekten de bu szde abart yoktur. Ben bile bu kenti
sliim 'n Roma 's sayyorum. Tpk Mekke ile Medine 'yi Ku
ds ' saydm gibi. Buhara halk, bu incelii bildiklerinden,
dier sliim uluslarndan stn olduklarn savunuyorlard.
Hatta, sliim 'n en byk manevi nderi olarak kabul ettikleri
Osmanl Sultan, ahlakn bozulmasna neden olan Bat etkileri
nin lkeye giriine izin verdii iin, belli ller iinde eletiri1 64
Buhara
ye uramaktan kurtulamyordu. Osmanllk iddiasnda bulun

duum iin, doal olarak szkonusu itirazlara cevap vermeye
alyor, kimi zaman da kzarp bozararak insanlk gerei ulu
sumun da her hal ve hareketinde hatadan uzak olamayacam
syleyerek grnte yanl itirafa mecbur oluyordum. Ama
iimden, stanbullularn Buharallardan balca ayrlk noktas
olan iyi ahliiklanm vmekten geri kalmyordum .nk bunla
rn dindarlk iddialan srf ikiyzllkt. Btn i ve gleri ar
szcasna yalanclk ve dolandrclkt .
Burada, her kentte, dinsel buyruklarn halk tarafndan korun
masn ve yerine getirilmesini gzetlemekle ykml reis n
vanl bir grevli bulunuyordu. Reis, ar ve pazarlarda elinde
bir teberle dolaarak rasladna, ak sakall bir ihtiyar bile olsa,
inan ve ibadetle ilgili kimi konular sorgularcasna soruyor,
halka tebelle oluyordu. Cevap veremeyenleri, zellikle bu ko
nularda tam olarak bilgisiz olduunu gsterenleri renmeleri
iin okula gnderiyordu. Bu okula devam sresi, gereine gre
bir haftadan onbe gne kadar deiiyordu. Bu grevli, namaz
vakti, halk krbala camiye gitmeye zorluyordu. Ama ii bun
dan ileriye gtrmyordu. Okula gnderilen adamlar gerek
ten birey reniyorlar m, yoksa snfta uyuyorlar m? Zorla
camiye gidenler namaz klacaklar yerde, byle zamansz bir
uygulamayla ertelemeye neden olunan i-glerini dnmek
le mi megul oluyoilard? Bunu kimse bilemez. Hkumet srf
davranlar denetleyebilir. nsann iini ise yalnz Tanr bilir.
Buhara, doudaki ahlaki bozulmann merkezi gibi olmasna
karn, kimi zaman kk bir yolsuzluk, ldrlmeye neden
olan byk bir su olarak kabul ediliyordu. Burada erkekler
bol, geni ve parlak renkli giysiler giyindikleri halde, kadnian
giysileri dar ve koyu renkliydi. Kadnlar sokaa ktklarnda
balarn rtyorlar ve koyu mavi renkli, yakal, uzun feraceler
giyiyorlard. Yzlerini bellerine kadar uzanan, beygir klndan
1 65
Bir Sahte Derviin Orta A.ya Gezisi
rlm, elek olmaya bile elverili olmayan kaba bir peeyle

rtyorlard. Bu peelerin burun ve yanaklara dedike bir hay
li rahatszlk verecei akt. nemli ailelerden olan kadnlar
ar ve pazar gibi kalabalk yerlere kesinlikle gitmiyorlard.
Evlerinden kmaya mecbur olurlarsa, yoksul ve yal kadnlar
gibi giyinerek kyorlard. Hatta onsekiz-yirmi yandaki gen
kzlar bile tannmamak iin iyice rtnp sarnarak, ellerine ko
ca karlar gibi birer asa alp ona dayanarak titreye titreye yr
yorlard. Kentin gzel kadnlarn grmek isteyenlerin Alafran
ga saat ondan leye kadar Rikistan ile byk cami arasndaki
caddede bulunmalar gerekiyordu.
Han'n subaylar ile dier byk memurlarnn ayaklarndaki
mahmuzlu izmeler, zerlerindeki parlak renkli ve bol biimli
giysilerle byk bir uyumsuzluk oluturuyordu. En tuhaf da
bunlarn bir eda ile krtp sallanarak yrmeleriydi. Bu yr
y ok beenen Doulu airler, iirlerinde bir servinin
rzgarda sallanmasna benzetiyorlar . .Oysa Avrupallara gre
bu yry, olsa olsa semiz bir kazn kmese gidiini hatrlatr.
Burada ay ekersiz ve msr unuyla iyandan yaplm bir
tr rekle birlikte iiyorlard. aya flemek edebe aykr say
lyor; bu nedenle soutmak iin kasenin iinde sallayp alkala
mak gerekiyordu. Zarif ve grgl bir kimse olduunu kantla
mak isteyen kii, sa dirseini sol elinin zerine koyarak bir

damla bile dkmemek artyla elindeki kasenin iindeki ay
nazikane bir hareketle srekli dndrmeye zen gstermeliydi.
Eer bir damla dkecek olursa btn nn yitirirdi.
ay imek, her gn, anlamsz konumalarla doldurulan birka
saati alyordu. aydanlk boaldktan sonra, iindeki kaynam
ay yapraklar orada bulunanlara daJtlyordu. Ama aydan
iki parmakla tutulabilecek lden fazlasn almak zarafete ay
kr saylyordu. Erbabnn demesine gre, gya bu aylar ok
gzelmi. Bu ay megalesinden sonra en byk elenceleri
1 66
Buhara
ko greiydi. Pek ok eksikliine karn, Orta Asya lnden

geip gelenler gznde Buhara byk bir bakent gibiydi. Bu
rada bulunduum sre iinde, her yemeimde halanm et, en
iyisinden ekmek, ay ve meyveler bulundu. ki gmlek edin
mitim ve uygarln tadna almaya balamtm. Ama yirmi
ki gn kaldktan sonra, uzak yerlerdeki yurtlarna ktan nce
kavumak isteyen dostlarm bir sre daha bekletmeye gnlm
elvermedi. Bu nedenle yakn bir zamanda Semerkant'a .doru
hareket etmeyi kararlatrdk. Ayrca, yanlarnda konuk oldu
umuz kimseler, bize kar son derece sevgi ve sayg gsteri
yorlard ; ama bu durum srf gsteriten baka birey deildi.
Harcama gerektiren durumlarda ar cimrilik ediyorlard. Hiy
velilerin ba ve armaanlar nedeniyle kazanm olduumuz
sermayeler de tkenmek zereydi.
Bundan byle yolculuumuz iin en iyi binek, iki tekerlekli
Hokand arabalaryd. Bunlardan birini, bizi Semerkant'a kadar
gtrmesi iin kiraladk. eyh Bahaeddin Nakibendi Hazret
lerinin gml bulunduklar Bavaldin kynde, birka gnden
beri emrimize amade bekliyordu. Tm dost ve tandklarmla
grp vedalatm. Emir ile greceimi vadederek, Rahmet
Bey'den Semerkant iin eitli tavsiye mektuplar aldm.
1 67
10
Semerkant
Bavaldin 'den yola gece ktk. Kervanmzn halk her konak

yerinde eksilmiti. Bu nedenle yalnz iki araba dolduracak ka
dar kalmtk. Bu arabalarn birine Hac Bilal ve adamlar, die
rine de ben ve Hac Salih biniyorduk. Hal zerinde rahat rahat
oturmay ok arzu ediyordum ama, ok eski zamanlara ait bir
biim ve modelde yaplm olan arabann sarsnts bu dnce
min gereklemesini kesin biimde engelliyordu. Hatta ok de
fa, iddetli bir sarsntyla balarmz bilardo toplar gibi birbiri

ne arpyordu. Bu nedenle, daha hareketimizin birinci saatinde
deniz tutmua dndm . Deve zerinde iken de, geminin yalpa
sna benzeyen hareketi yznden bir hayli bam dnm, mi
dem bulanmt. Ama imdiki durumum ondan ok daha beter
oldu.
Ar ve geni arabamza koulmu olan hayvann grevi ,yalnz
hareketli kuma ve derin amura gmlm olan gayri munta
zam tekerlekleri dndrmekle snrl deildi. Arabacy ve
onun yiyecek dolu torbasn da s rtnda tamak zorundayd.
Hokandl olan bu sersem arabacmz bir ara yolu ard. Bu ne
denle, Buhara' dan Semerkant ' a giden yolun ilk kona olan
J6C,
Mezar adl kk kente gece yars ulamamz gerekirken, an

cak sabaha kar varabildik.
Yolculuumuzun ikinci gnnden sonra olaanst biimde
ekili alanlar greceimiz sylenmiti. Ama henz bu ekinler
den bir ize raslayamadk. Yalnz zaman zaman, yolun iki yann
da nadasa braklm tarlalar grlyordu. Fakat, uzunluu alt
saat, genilii drt saat tutan olmelik adl kk gl getik
ten sonra nc konak yerimiz olan Karmiye adl kk kent
yoluna girdiimizde, evrenin gzelliine bayldm. Buradan
tede her bir, belki yarm saatlik mesafede, halkn Pazarl ay
dedii birok zahireci ve ayc dkkann iine alan kk bir
sahra pazarna raslanyordu. Ne zaman varlrsa varlsn, bura
larda hazr ay bulunuyor, semaver ve aydanlklarn fokur fo
kur kaynadklar grlyordu.
Burann kyleri ran ve Osmanl lkesindeki kylere benzemi
yordu. Kaz, rdek, tavuk tr hayvanlar ve atlar bsbtn ba
ka biimde yetitiriliyor, ahrlar da farkl yap ve ekillerde bu
lunuyordu. Buralarda bulunan ormanlar, biraz daha sk olsayd,
Pontus Dalar ' ndan buraya kadar uzanan blgeyi Avrupa ' ya
benzetmek mmkn olabilirdi.
le zeri, Kermine kynde, glgeli aalarla rtlm bir
sarncn yambanda bulunan bir baheye konduk. Bu yrenin
verimlilii, iinden Zerafan nehrinin gemesinden kaynakla
nyordu. Zerafan nehrinin kollar, bir ucundan dierine tm
Buhara'y suluyordu. Bu nehir, bakant evresinde, kuzeyden
gneye doru gl bir akntyla akyordu. Derin olmad iin
develerle atlara da geit veriyordu. Buhara'nn su ihtiyacn
yalnz bu nehir karlad halde, yine de kanallara kokuacak
ve sal bozacak bir ok artk atlyordu. Bu kanallara, nehrin
yksekliine gre haftada ya da ondrt gnde bir kere su brak
lyordu. Su brakld zaman, kanala ilk girdii Mezar Kap
s 'nda bile nceleri bulank akyordu. Ama suyun brakld
1 70
Semerkant
zamanlar, halk iin adeta bir enlik gnne dnyordu. Yal ve

gen, birbiriyle yarrcasna kanallara ve sarnlara atlp adest
almaya alyorlar, sonra da atlarn, ineklerini ve eeklerini
iinde ykyorlard. Bunlardan sonra da daha kklerin ykan
masna izin veriliyordu. Onlar da rahatlayp ktktan sonra, su
yun durulmas iin, iine girilmesi yasaklanyordu. Suyun by
le kirlilie yolac birtakm maddelerle dolup kirlendikten
sonra konulmas, bu yasaklamada biraz ge kalndn dn
dryor.
Temizlii farz grevlerden sayan bir dinin kural ve yarglarn
renmek iin binlerce rencinin topland Buhara-y e
rif'in ( ! ) hayat kayna ve dolaysyla zorunlu ihtiyalarn en
nemlisi olan bir konuya verdii nem bu kadard.
Zerafan nehri, kentin ilerisinde yatan kuzey douya doru
defalarca deitiriyorsa da, Semerkant ile Kermine arasnda
Kut Kurgan'dan geerek dorudan doruya batya doru ak
yordu.
Kut Kurgan, byk kale anlamna geliyor. Buras bir eyaletin
merkeziydi. Buhara 'nn en nl kavaklar burada bulunuyordu.
Kent, kaln bir sur ve derin hendeklerle evriliydi. Geceleyin
kimse ieriye giremiyor ve kimse darya kamyordu. Biz de
buraya gnbatmndan sonra geldiimiz iin geceyi yol zerin
de ve istihkamlarn dnda bulunan bir kervansarayda geir
mek zorunda kaldk. evremizde ok sayda araba vard. evre
yollar ok ilek olduundan gelip geenler, grlt ve amata
boldu. Bunun nedeni, sren savat. nk Hokand ile Buhara
arasnda alan nakil aralar genellikle buradan geiyordu.
Semerkant 'a varmadan nce beinci ve son konak Davel adn
tayordu. Davel 'e ulaan yol baz tepelerden getiinden, so
lumuzda byk ormanlar gryorduk. Sylendiine gre bu
ormanlar Buhara'nn yan yoluna kadar uzanyormu ve Htay
1 71
ve Kpak adl zbek kabilelerinin snaym. Htay ve Kp

ak kabileleri genellikle Buhara Emiri ile sava durumunda bu
lunuyorlarm. Ama, onlar gibi ormanlarn srlarna mahrem
olan, dier bir deyile yollarn ve gizlenecek yerlerini bilen ki
i olmad iin bastrlmalar mmkn olmuyormu. Buha
ra 'da yaptm aratrmalardan sonra Semerkant'n tarihsel de
eri gzmden dt.
Daha nce, bir zamanlar eteinde Mekke-i Mkerreme 'nin bu
lunduu sylenmi olan ubatana adl da, bana bulunduu
muz yerin dou tarafnda gsterildi. Buray oktandr ve anlat
lamayacak kadar ok merak ediyordum. Bu nedenle yanndan
getiimiz srada, belirtilen yeri dikkatle gzden geirdikten
sonra glkle bir tepeye trmandm. Bu tepeden, gzel bir sah
ra iinde Timur'un eski bakentini (Semerkant) grdm. Sabah
gneinin klan altndaki kentin kubbelerinin, rengarenk mi
narelerinin kazand canllk, zellikle Timur 'un trbesinin
kendine zg yap biimindeki uyum ve gzellik, itiraf ederim
ki, balangta gzme ok ho geldi.
Senerkant'n Avrupa 'da olaanst n kazanmasnn nedeni,
uzakl ve tarihinin gerek biimde bilinmemesi, daha ok
sylenceler araclyla tannm olmasdr sanyorum. Ym
da kurun kalem olmad iin kenti byle ksaca ve szle tant
mak istiyorum. Bu nedenle , okuyucularm imdiye dein bu
kadar zahmetini ektiim bu habis arabann iinde, yanbam
da oturmu varsayarak dou tarafnda dal1a nce andm da
greceklerini syleyebilirim. Bu dan doruu kubbe gibi yu
varlaktr. zerinde, obanlarn piri olduuna inanlan ubata
na 'nn trbesi olan kk bir yap vardr. Dan alt tarafnda
kent bulunuyor.
Kentin evresi Tahran kadar varsa da, evleri daha seyrektir
.Ama iindeki eski eser kalntlar ve kimi byk yaplar gr
nne nemli lde azamet ve heybet vremektedir. lk bak1 72
Semerkant
ta gz, yarm kubbe biimindeki drt yapya taklyor. Bunlar

medreselerin n taraf ve giri yndr ve Pi-i Tak adn ta
yor. Uzaktan bu yaplarn tek bir bina olduu sanlyor. Ama,
yava yava yaklatka nce ayi kk bir kubbe, ikinci ola
rak onun gneyinde ve ondan daha byk dier bir kubbe gr
lyor. Bunlardan birincisi Timur'un trbesi, ikincisi camidir.
Dorudan doruya karmzda, yani kentin gney dou snrn
da ve bir tepe zeirnde ikale bulunuyor. kale de ou cami ve
trbe olan birok yksek yapy iine alyor. imdi, bu yaplar,
birbirinden bahelerle ayrlm fabrikalar gibi dnrsek, Se
merkant 'n zihnimizde ne kadar klecei aktr.
"liunek grmekle msavi deildir"
nl dizesinin anlam uyarnca, balangta, kenti dardan gr
dmzde, kalbimizde oluan azamet etkisi, yaklatka ya
va yava azald, iine girince de bsbtn yok oldu.
Kente Buhara Kaps'ndan girdik. inden bir sre gittiimiz
mezarln sonuna gelmeden hibir yap gremedik. Kentin
imdiki suru eski surun iinde ve ondan olduka aralkldr. Bir
zamanlar eski surun snrna kadar baz mahalleler bulunmu
olmas gerekiyorsa da, asl kent, imdiki gibi eskiden de ikale
iinde bulunuyormu. imdi harap durumda bulunan eski sura
kadar ev ve mahalleler bulunmas muhtemel olsa bile buralarn
asl kentten saylmad aktr. nk spanya'da Katale, ya
ni Kasti! hkmdar
3.
Henri tarafndan
1403 ylnda Timur' a
eli olarak gnderilen Clavijo da grevi ile ilgili olarak yazd

raporda ikaleyi kentin snn olarak anmaktadr. imdiki surun
alt kaps vardr.
lk olarak pazar civarnda bir kervansaraya indik. Burada hac
larn cretsiz olarak kalma haklar vard. fakat-akam zeri Ti
mur 'un trbesi yannda zel bir eve yerlemek zere davet edil
dik. Bizi konuk eden kiirin iyi bir raslantyla Emir'in subayla1 73
rndan ve Semerkant saraynn koruma grevlisi olduunu

renince son derece memnun oldum. lk gnlerimi kentin gr
meye deer eski eserlerini gezip dolaarak geirdim. Grn
nn ak nemsizliine karn, eski yaplar ynnden kent,
Orta Asya kentlerinin tmnden stnd.
Tadm haclk sfat nedeniyle ilk gezip dolaacam yerle
rin trbeler olmas gerekiyordu. Ama tarihsel adan nem ta
yan yap ve eserlerin herbirinin dinsel bir hikayesi olduu iin
tm halk gznde az-ok kutsallk tayordu. Bu nedenle biri
ni dierine yelemekte bir saknca yoktu. Bu yzden istediim
gibi gezip dolaarak hem gerekli bilgileri alyor, hem de tuhaf
hikayeler dinleyerek eleniyordum:
Semerkant'ta yzlerce ziyaret yeri vard. Birok yerden insan
lar bunlar ziyarete geliyorlard. Bu ziyaret yerlerinin yalnz
balcalarn, nleri gnmzde kenti dolduran Timur'un eser
lerinden balayarak anacm. Semerkant halk, lkeler tahrip
eden bu korkun adamn szn ederken, sanki lm haberi Ot
*
rar'ctan< l henz gelmi gibi davranyordu. Osmanlln nede
niyle bu hkmdarn mezarn grnce, Padiahmz Sultan
Bayezid'in yenilgisini hatrlayarak duymam doal olan zn
tlerim hakknda halk tarafndan ok defa baz alayc sorular
soruldu. Kentin gney batsnda bulunan bu yap yksek kub
beli zarif bir camiydi ve evresi duvarlarla kuatlmt. Bu du
varn kemerli bir kubbesi vard. ki yannda bulunan kk
kubbelerde, tarif ettiim bina ini zerine resmedilmiti. Duvar
ile trbe arasndaki meydan aalarla kaplyd. Eer bunlara
gerektii gibi baklabilmi olsaJd, meydanda namaz klnabi
lirdi.
Trbenin girii.bat tarafnda ve yz kural gerei gneye, kb(*) Otrar, Hokand Hanl ' na bal bir kenttir. Tirnur, Miladn 1405. ylnda
200.000 askerle in'i istilaya giderken orada vefat etmitir. Kente eskiden a
u denirdi.
1 74
Semerkant
leye dnkt. nce, trbeye ulaan bir arala giriliyordu. Tr

be ap on adm olan bir sekizgen biimindeydi. Tam ortasnda,
yani kubbenin altnda, balar kbleye doru yanyana iki mezar
vard. Birisinin, yani Timur'unkinin zerinde ikibuuk kar
eninde ve on kar uzunluunda ve alt parmak yksekliinde
yanyana konulmu iki paradan oluan koyu yeil renkli, son
derece gzel bir ta konuluydu.(*)
kincisi, Timur'un piri Mir Seyyid Berk'in mezaryd. Yine ay
n uzunlukta, ama daha siyah bir tatan yaplmt. Mir Sey
yid'in yanna gmlmesini Timur kendisi istemi. Bu trbede
Timur'un kadlar, ocuklar, torunlar ve dier akrabalar da
gmlyd. Bunlarn her birinin ad mezar tana yazlyd.
Bunlarn eitli tarihlerde trbeye nakledildiklerini sanyorum.
Mezar talar zerindeki yazlar Arapa ve Farsayd. Talarda
hibir nvan grlmyordu. Hatta Timur'un ad bile ok sade
yazlmt. Ancak her birinde aile ad olan Grgan kelimesi ya
zlyd. Arap yap biimindeki trbenin iin merberdendi. Laci
verdi zemin zerine yle gzel bir ssleme yaplmt ki, mima
rnn sanatndaki ustaln ve yeteneini gsteriyordu. Ssle
mesinin sadeliine karn trbe grn ve mimari tarz bak
mndanm son derece grkemliydi. Mezarlarn sonunda, rahle
ler zerinde, mollalarn gece gndz okllduklar iki Kur'an du
ruyordu. Gerek trbedar, gerek srekli Kur'an okuyan mollalar
Timur'un vasiyeti gereince daima Nogay Tatarlarndan seili
yordu. nk bu kabile mir Timur'a sonuna kadar bal kal
mlard.
Trbeyi ziyaret ettiim gn, trbedar beni akama kadar al
koydu ve bana zel bir sayg ifadesi olarak Timur'un asl lahdi
ni gsterdi. Eer sylenenlere gvenmek gerekirse, yerliler bi
le ok nadir olarak byle onurlandnlrlarm. Lahdin bulundu(*) Kimilerine gre bu ta Nadir al naklederken krmtr. Kimilerine gre de
aslnda byledir ve inli Mool bir hanma aittir.
1 75
u yere kapnn arkasnda bulunan uzun ve dar bir merdivenle

iniliyordu. Bu dehlizin plan, biim ve sslemesi de st katn ay
ns gibiydi. Genilii de onun kadard. Lahidler de yukardaki
gibi dzenlenmiti. Ama sayca onlar kadar deillerdi . Ti
mur'un !ahdinde deerli pek ok eya bulunduu sylenirse de
asl yoktur. nk bu tr eyler israf ve sefahattan sayld iin
dinen yasakt. Burada da bir rahle zerinde, ceylan derisi zeri
ne yazlm byk boy .bir Kur'an vard. Bu Kur'an'n Hz. Os
man tarafndan yazld iddia ediliyordu. Timur bunu Sultan
B ayezid' i bozguna uratt zaman Bursa hazinesinden ar
m. Dier slam emirlerinin kskanlk ve rekabet duygularn
kamlayarak bir felete neden olmamas iin bu Kur 'an dai
ma zel bir yerde saklanp gzlerden gizleniyordu. Lahdin kar
sndaki duvarda, herkesin gzne arpacak biimde, mavi ze
min zerine beyaz yazyla "Amel'l-fakir Abdullah bin Mu
hammed sfahani" yazlmt. Ama tarihini tam olarak okuyup
anlamam mmkn olmad.
Timur'un divan odas, imdiki Emir'in oturduu ikaledeki sa
raydayd. Oraya varmak iin epeyce bir yoku klyordu. Sa
ray iki daireye blnmt. Biri sradan odalar, dieri Emir'in
kabul trenine zg divan salonunu iine alyordu. Daha nce
leri bu sarayn methin{ ok duymutum. Ama ancak bir yzyl
nce yaplm bir bina grdm. Anmaya ve vmeye deer bir
yan yoktu. Bana ilk olarak Emir' in zel dairesi ile ayna para
laryla kaplanm olduundan Ayinehane denilen oda gsteril
di. Burann insanlarna gre bu oda dnyann harikalarndan bi
riydi.
Oysa ben Talar Timur denilen div.an odasn bu odaya yeler
dim. Divan odas, dar ve uzun bir salondu. Giriin karsnda
nl Gk Ta grlyordu."Timur bu ta tahtna basamak ola
rak kullanyormu. Tahtn evresine tebal kabul edilen lke
lerin emirleri terifat kurallarna gre dizilip bu mthi hkm1 76
Semerkant
dara kulluklarn, ballklarn arzederlermi. Divan odasnn

genie olan ortasnda cihangir hkmdarn buyruklarn divan
salonunun br ucuna ulatrmak zere daima mnadi ya da
avu durunnu.
Gk Ta 'n ykseklii drtbuuk kademdi . Byklerden esir
den kimi kimseler bu taa basamaklk ederlermi. Rivayetle
re gvenmek gerekirse, on kadem uzunluu, drt kadem eni ve
yukarda sylendii kadar ykseklii olan bu byk ta Bur
sa 'dan getirilmi. G Ta'n sol yannda ve duvar iine konul
mu yarm kk hindistan cevizine benzeyen oval, zerine
kfifi hatla Arapa bir sz kazlm bir demir vard. Bu demirin
bir zamanlar halifelerden birinin hamayls olduu ve Yldrm
Sultan Bayezid 'ten gasbedildii rivayet ediliyordu.
Sultan Mahmut Han Hazretleri ile Sultan Mecid Han Hazretle
rinin Emir'e gnderdikleri, cuma namaz klnmas izni verildi
ini ve Emir 'l-Mminin nvan balandn bildiren iki
ferman, Gk Ta 'n arkasna raslayan duvara aslmt. Tahta
klarnn arkasndan Emir'lerin bu ta ziyaret etmeleri gele
neklemiti. Salih haclar da kez salat ve selam getirdikten
sonra bu ta pyorlard.
Timur 'un camisi kentin gney tarafnda bulunuyordu. Nakl
tulalarla sslenmi caminin kubbesi ran yap tarzna aykr
olarak kavun biimindeydi. indeki kabartma yazlar yaldzl
ve ok gzeldi.
Timur'un kent dndaki yazlk saray gney bat tarafnda ve
istihkamlarn yaknndayd. Bugn ayakta kalabilen blmleri,
bir zamanlar nefis bir yap olduunu gsteriyordu. Ykseke
bir yerde bulunan btn bu yaplara bir hayli geni, krk basa
maktan oluan mermer bir merdivenle klyordu. Burann en
yksek yerinde, kk bir bahenin sonunda bir kk vard.
Kkn iinde, nce birok dar yollardan geildikten sonrab1 77
yk bir odaya giriliyor ve oradan da karanlk bir yerden geile

rek ah- Zend, dier adyla Kuneyn bin Abbas Hazretlerinin
trbesine giriliyordu. Kuneyn bin Abbas, kurey kabilesinden
ve Semerkant 'a slamiyet'i yaymak iin ilk gelen Araplardan
d. Bu nedenle bura halknca byk velilerden saylyordu. Ge
rek byk odann, gerek dier yerlerin tulalar ve ini deme
leri, ustasnn elinden daha dn km gibi prl prl parlyor
du. Demesi mermerden olan bir odada baz emanetler gste
rilerek ptrlyordu. Bu emanetler, Timur'un yadigar oldu
u ne srlen bayrak ile eski bir kl ve bir zrhtan oluu
yordu. Bunlarn Timur'a ait olduunda kukuluysam da, arka
dalarm gibi ben de gereken saygy gstermekten kanma
dm. Kur'an, zrh ve kl gibi baz emanetlerin daha bulunduu
sylendiyse de bunlar bize gsterilmedi.
Bunlar dnda anmaya deer yaplar medreselerdi. Says kr
ka ulaan medreselerin ou imdi botu ve harebe haline gel
miti. yi baklarak korunanlarn balcalar imdar ve Tellekar
medreseleriydi. Bunlarn ikisi de Timur'un lmnden bir hay
li sonra yaplmt. Tellekar Medresesi, slan1 dinini kabul et
mi Yalanku adnda zengin bir Kalmuk tarafndan Miladi bi
naltyzonsekiz
( 1 6 1 8) tarihinde yaptrlmt. Altn ii demek
olan tellekari adndan da anlalaca gibi bu bina yaldzlarla

sslenmiti. zellikle Humka denilen blmnn sslemeleri
ok gsteriliydi.
Bu iki medresenin karsnda, Timur'un ada olan torununun
Miladi bindrtyzotuzdrt
( 1 434)
tarihinde yaptrd Mirza
Ulu Medresesi bulunuyordu. Bu medresenin kurucusu hem

astronomiye, hem de astrolojiye ok merakl olduundan Se
merkant 'ta bir rasathane yaptrmt. Bu, Orta Asya'da ikinci ve
son defa olarak kurulan rasathaneydi. lk rasathane, Cengiz
Han'n torunu Hlagu zamannda Meraga'da kurulmutu. Me
raga rasathanesinin ancak duvarlarnn bir blm gnmze
1 78
Semerkant
ulaabilmiti. n dnyay tutan Semerkant rasathanesinin du

rumuna gelince, Miladi bindrtyzkrk
(1440) ylnda
yapl
maya balanp Ali Kuu zaannda tamamlanmt. Miladi

binyediyzbir ( 1701 ) tarihinde bu yap nemli lde harap ol
mutu. yle ki, tarihilerin demesine gre koularda renci
ler yerine baykular barnyor, bir zamanlar ipek perdeler asl
olan kaplarna rmcekler a ryormu.
Andm medreselerin de Semerkant'n Rikistan denilen
meydannda bulunuyordu. Bu meydan, Buhara'nn Rikistan'
kadar geni deildi v e orada olduu gibi ne ayc dkkanlar, ne
grlt, ne de amata grlyordu.
Kentin Buhara Kaps dnda yksek bir medrese yknts var
d. Kurucusu Timur'un ei olduundan ad Hanm Medrese
si'ydi. Bu medresede bir zamanlar bin kadar renci bulunduu
anlatlyorsa da biraz abartldn sanyorum. Bununla birlikte
yapsnn zamannda gerekten yksek ve gsterili bir bina ol
duu inkar edilemez. Kalntlar bunu gstermektedir. Bu b
yk medreseninin ayakta kalan duvar ve zellikle n taraf
taki kap ile kulelerin gzellii, mimarlk sanatnda rnek gs
terilebilecek eserlerdendir. Kaldrmlar tuladan yaplm mo
zaiktendi. Gerek bileimi, gerek renkleri yle uyumlu ve gzel
yaplmt ki, hayrette kaldm. Tulalar birbirine iyice kayna
yp pekimi olduundan, bir ieinin ucunu koparmak iin
bir hayli uratm halde, salam biimde yalnz orta ksmn
koparabildim .Bu, birbirinin zerine yapm iekten olu
uyordu. Bu medreseyi her an kazma krekle tahrip etneye a
lyorlard ama, Semerkant halknn mermer ve tuladan ya
plm bu salam yapy bsbtn yok edebilmeleri iin daha
iki- yzyln gemesi gerekirdi. Hokand ve Kar 'ya gitnek
zere tutulan arabalar bu medresenin bir zamanlar mescid olan
blmnde grdk. Mescidin krs ve mahfel gibi eserleri hala
duruyordu.
Andm bu yaplardan baka tede beride ok eski ve bilinme

yen zamanlardan kalna kimi kule ve kubbeler daha glyor
du. Her ne kadar sorup soruturdum, aratrmalar yaptnsa da,
Tinur'un Senerkant 'a gtrd sylenilen Rum ve Ermeni
kitaplarnn izini bulamadm. Bu sylentiyi ortaya atan ilk kii,
Ermeni rahiplerinden Haadur adl kiiydi. Bu rahip Kabil'den
Senerkant'a geldiinde, ok saydaki kitaplar zincirlerle bal
olarak kimi kulelerin iinde bulduunu, ama bu kulelerin cinle
rin barna olduuna inanld iin hibir Mslmann iine
girmeye cesaret edemediini anlatmt. Haadur 'un bu zayf
rivayetini sonradan Fransz bilginlerinden biri, olduu gibi ka
bul ederek yazd Ermeniler tarihine almt. Avrupal olduu
muz halde, bizler de Doulular gibi houmuza giden baz riva
yetlere dayanamyoruz. te baz tarihiler bu Asyal fatihin yz
konaklk bakentine bin katr yk Rum ve Ermeni kitab ta
m olmasna hibir kukuya yer vermeden kolayca inanver
nilerdir. Acaba bunlarn ieriini Tatarlar nasl okuyup re
neceklerdi?
Ben, bu ktphanenin varlna inanmadm gibi, Semerkant
k:entinin nemli yaplarnn inlilerin eseri olduuna inanan ki
mi kimselerin glerine de katlmyorum. Geri in snn Se
merkant'tan on gnlk mesafede balyordu ama, asl in lke
si snrna varmak iin daha alt kere o kadar yol gitmek gerekir
di. Bir de in hkumetinin, lkeyi dier lkelerden ayran snr
larn korunmasna verdikleri bilinen nem gz nne alnr,
sonra biraz da Mslmanlarn dier topluluklardan ayr yaa
maya ne kadar eilimli olduklar dnlrse, snrda olan bu
iki ulusill1 aralarnda hibir iliki bulunmad kolayca anlala
bilir. Timur trbesinin n tarafndaki yazlara ve mimari ssle
melere, Semerkant'n dier yaplarnn ak mimari benzerlik
lerine baklrsa, bu yaplarn genel olarak ranl ustalarn eseri
olduu anlalr. Bu yaplar Herat, Mehed ve sfahan'daki ya1 80
Semerkant
plarla karlatrldnda bu gerek daha iyi anlalr. Emir ge

nellikle Buhara'da oturmakla birlikte, her yl yazn iki- ayn
Semerkant 'ta geiriyordu. Semerkant'n yeri yksek ve dala
ra yakn olduu iin, bakent kadar scak olmuyordu. Ama bana
son derece lezzetli olduu anlatlarak vlen suyunu ok kt
buldum.
Aalk Da denilen dadan doan rmak Semerkant 'tan ge
i yordu. Bunlardan baka daha birok su kanal ve sarnlar
vard. Burada iki kervansaray ve de hamam bulunuyordu.
Semerkant'n anlattm byk harabelerinin balangta ok
houma gitmediini sylemitim. Ancak iine girdikten sonra,
insafl davranarak, cennete benzetecek kadar vgde ileri git
mesem de, bu kadim bakentin gerek yerinin gzellii, gerek
evresini kuatan topraklarn bereket ve verinlilii nedeniyle,
Trkistan'da grdm dier kentlerin tmne stn olduunu
syleyebilirim.
Bulunan birka ar da bu kadin bakentin varlm srdrebi
len byk eser ve yaplarndan saylabilir. Bu kentte yaplan ve
her tarafta n kazanan, Avrupa sanatlarnn bile yapmakla
vnebilecekleri gzellikteki mein ileri ve aatan yaplm
ssl at eyerleri arlarda ok ucuz fiyattan satlmaktadr. Bu
rada imal edilen ipek katlar da n ve gzellik bakmndan Bu
hara 'nnkinden aa kalmaz.
Kaldm gnlerde Semerkant 'ta byk bir izdiham vard. B
yk bir ihtimalle zafere ulaan ordunun yaknda dnecei habe
rinin yaylmas, bu olaan d kalabala neden olmutu. n
k te ikisi zbek, te biri de Tacik olmak zere Semer
kant 'n yerli halknn tmnn onbe-yirmi bin nfusu atn
sanmyorum:
Orta Asya'da bulunduum gnlerde kan savalar, Miladn
binsekizyzotuzdokuz
(1 839) tarihinde Hokant Ham Muham1 81
med Ali Han ile Buhara Emiri Nasrullah Han arasnda balayan
savan devamyd. Szkonusu tarihte alan bu sava, iki
Han'n terekelerinin bir blm gibi varislerine kalmt. Mu
zaffereddin, nce krkbin askerle ahruh Han' ve otuz topla
Muhammed Hasan Bey'i gndererek Kpaklar itaat altna al
m olan Hokand Han ah Murad'n yerine Hudayar Han'
hanlk tahtna karmak zere Hokand'a gitmi ve in snrna
kadar uianan lkeleri egemenlii altna almadka memleketi
ne dnmeyeceine yemin etmiti.
Gen Emir'in haris dnceleri Hokand'ta iyi bilindiinden,
bu durum ar bir mukavemet ve dirence neden oldu. Ulema da
yurtlarna el koyan Han' kafir ilan etmi ve onunla sava gaza
sayp halk savunmaya tevik etmilerdi. Bu nedenle Emir,
mevkileri birer birer ele geirmek zorunda kalmt. Emir'in en
sk raslad engel ve glk Alem Kul kumandasndaki Kp
aklarn direniinden ileri geliyordu. Trkmenlerin Kpaklar
la yaptklar sava , Tataristan' n en yaman iki ulusunu kar
karya getirmiti. Sava srasnda Alem Kul ldrlmt
ama, ei kabile reisi sfatyla derhal kumanday stlenmiti. Ne
ki, sava biraz daha uzasa da sonunda Kpaklar yenilerek

Emir'e biat etmek zorunda kaldlar. Galip Emir, hanlk iindeki
tm toplar, birok silah, mal ve eyay ganimet olarak Buha
ra'ya gtrd ve Hanl iki emirlie bld. Hokand, Kpakla
rn o kadar bal olduklar ah Murad 'n payna dt. Hocend
ise, Hudayar Han'n bakenti oldu.
Emir, muzaffer olarak Semerkant'a dndnde, ben hareket
iin hazrlanmtm. Emir'in geli zaman gn nceden ilan
edildiinden birok halk seyir amacyla Rikistan'a topland.
Ama dzenlenen geit treni pek beenilecek gibi deildi. Alay
katarnn banda yaklak ikiyz fadar serbaz yryordu.
Bunlar Buhara giysileri zerine meinden yaplm garip bi
imli bir giysi giyinmi olduklarndan, dzenli asker demeye
1 82
Semerkant
olduka uygun durumdaydlar. Daha geride bayraklar ve ziller

le dzenli olarak dier blkler geliyordu. Onlarn arkasnda da
Emir Muzaffereddin yryordu. Muzaffereddin, krkiki yala
rnda, orta boylu ve semirmeye eilim, gzel siyah gzl, sey
rek sakall bir adamd. ok sevimli grnen yz, n kazand
zarafet ve alakgnllln yalanlamyordu.
Bu alayda Emir 'in maiyetinde bulunan kumandan ve memurla
r, beyaz sarklar ve rengarenk ipekli giysileriyle gerek bir Ta
tar askeri alayndan ok,
Buhtunnasr operasndaki rakkase top
luluuna benzettim. Mabeynciler de buna benzer giysiler iin

deydiler. Bazlarnn elinde beyaz asalar ve bir blmnde de
uzun harbeler vard. Ksaca, eer alayda silahlar ok, yay ve kal
kandan oluan garip grnl ve Mool ehreli Kpaklar bu
lunmam olsayd, insan kendini Trkistan' da sanmayacakt.
Emir, kente girdii gn enlik yaplmasn emretmiti. Bu ne
denle, her taraftan, Emir'in mutfanda kullanlan cinsten ko
caman kazanlar toplanarak Rikistan 'a getirildi. Bunlarn her
birinin iine bir zembil pirin, paralanm koyun, byk bir
tencere dolusu iya ve kk bir uval havu doldurularak
iyice kaynayp birbirine karmas iin orta bir atein zerine
konuldu. ok miktarda da ay piirildi . Yeme ve ime atba
birlikte gidiyor, hi ara verilmiyordu.
Ertesi gn sarayda arz- resmi, yani genel kabul treni yapla
cakt. Frsat ganimet bilip baz dostlarn yardm ve araclyla
Emir'in huzuruna kmay istedim. Saraya varnca, mabeynci
grevindeki Mehter bizi durdurarak Emir'in beni yalnz gr
mek istediini syledi. Bu tutum beni fazlasyla artt; adeta
beynimden vurulmua dndm. Aklma eitli vesveseler
t. Ama aresiz mabeyncinin arkasna dtm.
Bir saat kadar bekledikten sonra, birka gn nce gezip grd
m bir odaya aldlar. Emir, krmz uhadan bir minder zerin1 83
de oturuyordu. evresinde birok yazma kitap vard. Hibir te

la belirtisi gstermeden bir ayet okuyup adet zere Emir 'in
uzun mrl olmasna dua ettim. Kendisiyle birlikte amin de
dikten sonra, szl ya da dolayli bir teklif beklemeden hemen
yanbana oturuverdim. Bu laubali tavr grnte byk bir
cesaret ve kstahlkt. Ancak iddia ettiim dervilik sfatna uy
gun dyordu. Bu nedenle Ernir'in gcne gitmedi. Yalnz be
ni artmak amacyla bir sre gzlerini yzme dikti. Hayli za
mandr bu tr durumlarda kzarp bozarmamaya altm iin
tavrm hi deitirmedim.
Emir bana, "Hac ! " dedi, "Sylendii gibi Hazreti Bahaed
din'in ve dier evliyaullahn makamlarn ziyaret kasdyla m
Rum 'dan geliyorsun?" "Evet sultanm, fakat Efendimiz 'in ce
mal-i pakini ziyaret etmek de istiyordum" cevabn verdim.
"Bu kadar uzak yerden gelmekte, gerekten baka bir maksad
nzn olmamas ok tuhaf ey" dedi. "Hayr sultanm" dedim,
"baka hibir garazm yoktur ve bu hal o kadar alacak birey
deildir. Buhara-y erif ve Semerkand- Latif'i grmeyi ok
tan beri istiyor, zlyordum. O Semerkand ki, eyh Celaled
din'in kavli zere, gnl mbarek topra zerinde ayak ile y
rmeyi tecviz etmez; kabil olsa ba ile yrmek lazmdr. Vel
hasl bu fani alemde hibir emelim olmayp uzun mddetten be
ri dnya hacs gibi cihann drt bucan gezip dolayo
rum."Cevap olarak, "Ne diyorsun! " diyerek sordu, "Senin gibi
topal bir adam dnya hacs m olur? Tekrar ediyorum, bu ger
ekten alacak bir durumdur." Ben de, "Efendim ! " dedim,
"Kurbann olaym; cedd-i aliniz Timur da topal olduu halde
yine dnyay fethetmedi mi?" Bu szlerim Emir'in ok houna
gitti. Yolculuum hakknda kimi eyler sordu, Buhara ile Se
merkant ' nasl bulduumu renmek istedi. Bunlara Arapa
ve Farsa hikayeler ve Kur'an ayetleriyle sslediim cevaplar
verdim. Bylece, ulemadan geinen, gerekte de Arapa 'y ol1 84
Semerkant
duka iyi bilen Emir 'in hakkmda iyi dnmesini saladm.

Derhal bana, batan ayaa ik takm giysi ve yirmiki-yirmi
Frank deerine eit armaan verilmesini emretti. Buhara'ya
gelerek kendisini grmem ricasyla birlikteliimize son ve hu
zurdan kmama izin verdi.
Emir'in armaanlar verilir verilmez arkadalarmn yanna
gittim. Hepsi, Emir 'in iltifatna ve gzel muamelesine mazhar
olmama ok sevindiler. Demelerine gre Emir, Rahmet Bey'in
hakkmda verdii bilgiler nedeniyle bir lde kuku duyuyor
mu. Buna karn ben laubalilik ve kstahlm sayesinde yaka
y byle kolayca kurtarmtm.
Bu grme zerine dostlarm, artk hzla Semerkant ' tan ayr
lp hibir yerde, hatta Kar 'da bile elenmememi ve olabildi
ince hzl biimde Ceyhun'un br yakasna gememi ya da
konukseverlikleri denenmi Esrari Trkmenlerinin yanna gi
dip orada Herat'a gidecek kervann gelmesini beklememi t
lediler.
Ayrlk zaman geldi. O srada duyduum olaanst hzn ve
znty tam olarak anlatabilecek kelime ve sz bulamam. Ve
dalamamz, her iki taraf iin de ok ac ve zc oldu. Tam alt
aydan beri tehlike, sefalet, sknt ve aclara birlikte gs ger
mitik. Birlikte ektiimiz can korkusu, sknt ve eziyetler ara
mzda, sevinli ve gvenli zamanlarda gereklemesi imkansz
bir birlik oluturmutu. Aramzdaki ya ve yol fark, soy ve nite
lik ayrl btn etki ve nemini yitirmiti; birbirimize gerek
bir ailenin bireyleri gibi bakyorduk. Bu dzeye gelmi bir iliki
ve sevgiden sonra bunlardan ayrlmak, gerekten lm acsna
yakn bir ac veriyordu. Bu duruma bir de benim pimanlktan
kaynaklanan vicdan azabm eklenirse, ayrlktan duyduum
acnn derecesi anlalabilir.
Dnyada kazandm dostlarn en halis ve sadklar olan, haya1 85
Bir Sahte Dervin Orta A.rya Gezisi
tnn yalnz kendileri sayesinde kurtardm bu insanlara gerek

kimliimi aklamayp kendilerini aldatmak zorunda kalm
zihnimi an lde rahatsz ediyordu. Bir yolunu bulup bunlar
srrma ortak etmeyi ok istiyordum.
Ama uygarlam Avrupa'mn bile kendisini btnyle kurtara
mad dinsel banazlk belas Dou uluslarnda, zellikle de
Mslmanlar arasnda ok gl olduundan, buna bir trl ce
saret edemedim. slam gznde byk cinayetlerden saylan
byle bir itiraf, belki aramzdaki sevgi ban bir anda kesemez
di. Ama soukluk ve zntye neden olaca, zellikle zhd ve
takvasnda samimi olan benim namuslu dostum Hac Salih'i
zecei akt. Bu nedenle, Hac Salih'i rahatsz etmekten, ken
dimi de ihanet ve kfrle sulandrmaktan kanmam gereki
yordu.
Bu mert adamlar beni, yanlarnda Hicaz 'a gidecek olduum ki
ilere kendilerini kardelerin, evlatlar, en aziz dostlar olarak
tavsiye ettiler. Gne battktan sonra, yeni arkadalarmn bizi
Kar'ya gtrmek zere kiraladklar arabalarn bekledii kent
kapsna kadar uurladlar. Arabaya binmek zere vedalap
kucaklatmda ocuk gibi hngr hngr aladm. Dostlarm
da benden geri kalmadlar. Bir hayli ilerlediim halde onlarn,
braktm yerde ayakta durup ellerini kaldrarak esenliim iin
Tanr 'ya dua etmekte olduklarn gryordum. Onlar bir kez
daha gnnek iin sk sk dnp geriye bakyordum. Sonunda
gzden btnyle kayboldular. Yalnz, henz kmakta olan
ayn yla hafifce aydnlanan Semerkant ' n kimi kubbeleri
grlebiliyordu.
1 86
11
Semerkant'tan Herat'a
Hokand tarafndan gelen yeni yol arkadalarm Gaynan, U ve

Namenganl idiler. Bunlarn durumlarndan da ayrntl olarak
szedeceim. Bunlar gzmde ayrldm eski dostlarmn ye
rini tutamadlar. Ayrca, kendileriyle uzun sre birlikte buluna
cak da deildim. lerinde bulunan Konogradl r bir mollay t
mne yeledim. Ad Uak olan bu molla benimle birlikte
Mekke' ye kadar gitmeye niyetlenmiti. Gen, yumuak huylu
ve benim gibi yoksul bir adamd. Bilgi ve erdemim nedeniyle
bana byk bir sayg gsteriyor, hizmet etmek istiyordu. Bana
her zaman da sadk kald.
Kentten ktktan sonra, bir zamanlar Semerkant ' ilk kez gr
dm yksek yere kadar Buhara yolundan gittik. Oradan sola
dnerek l yoluna girdik. Bu l yolu -Kar 'ya kadar yalnzca
onsekiz mil tutuyordu. Daha nce getiimiz lle karlatr
lnca, buras gzmde yalnzca ssz bir arazi gibi kalyordu.
Burada, her yandan obanlarn srlerini getirdikleri, suyu i
meye olduka elverili kuyular bulunuyordu. Kuyularn evre(*) Konograd, Ceyhw nelninnin dkld Aral Gl kysnda bir limandr. Bu
rada Ruslarn bir tersanesi vardr. Eski bir Mool airetinin de addr.
187
sinde genellikle zbekler adr kuruyorlard. Bu kuyularn b

yk blm ok derindi. Her birinin yannda tatan ya da aa
tan yaplm bir yalak bulunuyor ve hayvanlar kuyudan ekilen
suyla sulanyordu. Su ekmek iin kullanlan kaplar ok kk
olduu iin, su ekme ileminin srekli tekrarlanmas gereki
yordu. obanlar, kendileri yorulmamak iin bu ii bir eek ya da
deveye yaptryorlard. Kabn bal olduu ip hayvann semeri

ne balanyor, hayvan kuyudan gerektii kadar uzaklap iine
su dolan kab yukar karyordu. Gecenin sszlnda bu eski .
zaman aletinin, srlerin sulanmasnn ve obanlarn bunlarla
uramasnn oluturduu grnt , zihnimde airane hayaller
douruyordu. ln bu blmn bir lde bizim Macar sah
ralarna benzetmekten kendimi alamyordum.
Buhara Emiri 'nin buyruklar gerektii gibi yerine getirildiin
den, bu yollar tam bir gvenlik iindeydi. En kk kervanlar,
hatta tek balarna yolculuk yapan gezginler bile, bir batan
br baa kadar hibir kazaya uramadan dolaabiliyorlard.
Ancak scaklk ok fazla olduu iin hzl yryemiyorduk. Bu
nedenle varacamz yere ancak iki gn gecede ulaabildik.
Geldiimiz yayladan Kar grnmeye balad ve yol ikiye ay
rld. Sadaki yol Kut Kurgan'a gidiyor, soldaki ehr-i Sebz ta
rafndan gelen nehre ulayordu. Bu nehir, Kar ' nn bir hayli
ilerisinde kumlar iinde kayboluyordu.
Kar 'ya ulamak iin daha iki mil yol almamz gerekiyordu.
Getiimiz yerler btnyle ekili tarlalar ve bahelerle doluy
du. Kar 'nn suru olmadndan, kprleri geinceye kadar
iine girdiimizi anlayamadk. Eski ad Noheb olan Kar ken
ti, gerek genilii, gerek ticari nemi asndan Buhara Hanl
'nn ikinci byk kentiydi. Kent, asl kent merkeziyle Koan
denilen kaleden oluan iki blme ayrlyordu. Kentin gney
bat tarafnda bulunan kale, askeri adan bir nem tamyordu.
Eer sk sk ortaya kan politik karklk ve ihtilaller engelleJ 88
Semerkant'tan Herat' a
memi olsayd, alt kervansaray ve byk pazaryla Kar ken

tinin, Buhara ile Kabil hkiimeti ve Hind eyaletleri arasndaki
ticaret ve transit yznden nemli bir gelir elde etmesi mm
knd.
Kent halknn yirmibe bin kiiden olutuu tahmin ediliyordu.
Nfusun byk blmn zbekler oluturuyordu. Emirliin
en sekin askerleri de bunlar arasndan alnyordu. Kentte bir
miktar Tacik, Hindli, Afganl ve Yahudi de bulunuyordu. Bura
daki Yahudiler Hanlk iinde geerli olan genel kural ve yasala
ra aykr olarak kent iinde bile hayvana binebiliyorlard. Kent
te ak, bak sanat bir hayli ilerlemise de, o yredeki Hisar
kentinde olduu kadar gelimemiti. nk Hisan kenti Kar
ile byk bir rekabet iindeydi. Bu iki kentte yaplan madeni
aletler yalnz Orta Asya'nn ticaret merkezlerine deil, haclar
vastasyla Arabistan, ran ve Osmanl lkesine kadar gtrl
yor, oralarda drt kat fiyatla satlyordu. Bunlar iinde altn
ve gm kakmal ve nakl birtakm aletler vard ki, gerekten
ok ince bir iilik rnyd. ngiltere 'nin Scheffeld ve Bir
mingham fabrikalarnn en gzel rnleri bile bunlarn dzeyi
ne ulaamazd.
Dostlarn, yolculuum srasnda raslayabileceim kimi han ve
mollalara tavsiye mektubu yazmlard. Bunlardan birisi Kar
'nm ileri gelenlerinden an Hasan adl kiiye aitti. an Hasan
beni ok iyi karlad. O sralarda genellikle binek hayvanlar
nn, zellikle de eeklerin fiyatnn dtnden szederek bu
uzun kulakl hayvanlardan bir tane almam tledi . Ayrca,
yanmda kalan ok az para ile, dier haclar gibi ileride satp kar
etmem iin ak, bak, ine, iplik, uval bezi ve zellikle bura
da ok ucuz olan Lal-i Bedahan, yani Bedahan Yakutu 'ndan
bir miktar almam konusunda beni ika etti. Hasan, "Bu tr ey
ler, bizim gibi gebe kabileler arasnda yolculuk edecek hac
larn ihtiyalarn karlayabilmeleri iin tek zm durumunJ8C,
dadr. nk yalnz bir ine ya da bir boncuk karlnda bir

gn idare edebilecek kadar ekmek ve kavun alnabilir" dedi.
Hasan'n szlerini derhal kabul ederek o gn Konogradl molla
ile birlikte bu tr eylerden bir hayli satn aldm. Baz yazma ki
tap ve risalelerle zaten yar yarya dolu olan hurcum azna ka
dar doldu. Bylece hem antikac, hem ipeki, hem de hac ve
molla durumuna gelmitim. Bu nedenle yerine gre, kimi za
man dua ve nefes ediyor, muska yazyor, kimi zaman da ine,
ak ve bak satyordum.
Kar' da, halkn dolap ferahlanmas iin Kalenderhane adyla
geni ve gzel bir bahe bulunmasna ok ardm. Bu bahe
bir su kenarndayd. ki yannda aalar diziliydi. Birok gzel
yollar ve iyi baklm iek tarhlar vard. Bahe leden iki sa
at sonradan akama kadar halkla doluyordu. Burada yer yer
evresi iki- halka oluturmu sevimli ve gle yzl mteri
lerle kuallan ayc dkkanlar bulunuyordu. Semerkant ve
Buhara 'nn korku ve dehet iindeki halkn grdkten sonra
gelenler iin bu seyir ok artc geliyordu. Kar halk gzel
huyu, ahlak, karakteri ve zarafetiyle n kazanmt.
gn kaldktan sonra Kar ' dan Kerhi 'ye doru yola ktk.
Buradan ileride iki hac ile Molla Uak'tan baka yol arkada
m kalmamt. Yol zerinde Abdullah Han zamarundan kal
ma birok sarn grdk. Bunlardan en ok anmaya deer olan
Seng-i Sulak adndaki sarnl. Sarncn bulunduu yere umdu
umuzdan daha abuk ulatk. Uzaktan, sarnc adr ve sr
lerle evrili grnce ok sevindik. nk daha nce duyduu
muz gl phe yok olmu, bundan byle her zaman su bulabi
leceimize emin olmutuk. kiyz yl nceden beri varolan bu
sarncn kubbe biimindeki kemeri bugn bile sapasalamd.
Gneten korunmak isteyen yolcular iin glgeli ke-bucak
lar vard. Dere iinde bulunduundan, suyu, baharla birlikte
eriyen karlarn suyu ile dier zamanlarnda yerin ememedii
1 90
Semerkant' tan Herat' a
yamur sularnn birikmesinden olumutu. Orada bulunduu

muz srada sarncn rnademden ok suyu yoktu. Buna karn
evresinde Konograd ve Nayban zbeklerinden en az ikiyz
aile konmutu. Bunlarn hayvanlar ve rpplak olan ocuk
lar sarncn iinde oynuyorlard. Bu durumun suyun temizlii
ne ve tadna bir yarar salamad akt.
Buradan Kerhi ' ye kadar olan yol alt mil olarak hesapland.
Hayvanlar dnerek bu uzun yolu gece gemeyi uygun bul
duk. Bu nedenle gndz uyuyarak geirmemiz gerekti. Ancak
yanmzdaki boncuklar gren yrk kzcazlar bizi rahat b
rakmadlar. Her yandan koarak yammza geliyorlar ve kadim
ziynetlerden olan bu boncuklar aa kaplar iinde getirdikleri
deve ve ksrak stleriyle deimek iin yalvarp yakaryorlard.
Gnein batndan bir saat sonra yola koyulduk. Gece aydnlk
ve ok gzeldi. Hareketimizden yaklak drt saat sonra hepi
miz birden bastran uykunun etkisiyle yere dm, ellerimiz
deki dizginleri brakmadan derin bir uykuya dalmz. Bir sre
sonra arkamzdan gelen atllar bizi uyandrdlar. Bylesine ih
tiyatszlk ve gafletimizden dolay bizi uyardktan sonra yolu
muza devam etmemizi sylediler. Bunun zerine, ayaa kalka
rak, yar yayan, yar eeklerimize binmi olduumuz halde y
ryerek gne doarken Ceyhun'un kysna ulatk. Nehrin iki
yakasnda da birer kale vard. Bize yakn olan ok sradan bir is
tihkarnd. Dik bir tepe zerinde bulunan dieriyse snrnda bu
lunduu Kerhi kentinin savunmas asndan son dereceye uy
gun bir konumdayd.
ki kaleyi ayrd yerde Ceyhun'un genilii, Pete ile Budin
arasnda Tuna'nn geniliinin iki misli kadard. Burada seri bi
imde akan Ceyhun'un tesinde berisicde kum adacklar var
d. Geerken akntya kapldmz iin, istediimiz yere ka
mayarak biraz aaya dtk. Bu geiimiz saat kadar sr
d. En uygun mevsimde, yani k mevsiminde bile Ceyhun'u
1 91
gemek enaz iki saati gerektirirdi. nk gei srasnda kay

n birka kez kuma oturmamas, onu kurtarp yzdrinek iin
kayknn suya girip almamas grlm eylerden deildi.
Her neyse. . . Gnein harareti bu kez, Ceyhun'u Hankah'da ilk
getiimiz zamanki kadar iddetli olmadndan, ektiimiz
eziyet bir hayli hafif oldu. Kayklar insanlk gstererek biz
den bir cret istemediler. Ancak karya ayamz basar bas
maz, Kerhi valisinin "Derya Beyi" denilen geit memuru bizi
durdurdu. Amac, iimizde ran'a kamak isteyen kaak ranl
kle bulunup bulunmadn aratrmakm. Bu nedenle bizi
kaleye gtrd. Kalede bizi bizzat vali sorguya ekecekmi. Bu
haber zerine ne denli telalandm anlalabilir.
Kendilerinin yz ve grnlerinin, dil ve konumalarnn k
kenlerini ispat etmeye yeterli kantlar olduunu bilen arka
dam hi korkuya kaplmad. Gerekten de derhal yola devam
etmelerine izin verildi. Ama bana ayn kolaylk gsterilmedi.
Hele bir ara, eeime zorla el koymaya kalktklarnda, fkele
nerek, srasyla Trkistan'n eitl i dilleriyle ve sonra da stan
bul Trkesiyle barp ardm. Tadm pasaportu kara
rak bunu Bey'e, yani valiye gstermelerini ya da beni kendisi
nin huzuruna karmalarn srarla istedim. Sonunda, aslen
ranl bir kle olan kalenin topu kumandan araya girerek e
kimemizi sona erdirdi. Topu kumandan benim Osmanl ol
duumu anlayarak pasaportumu valiye gnderdi . Biraz sonra,
hi ummadm biimde be tenge (yani onbe frank yetmibe
santim)C*l ile birlikte iade edildi.
Kerh, snrda yeralan mstahkem bir kentti. Berat ynnden
Buhara'nn kilidi konumundayd. Bu r,edenle yukarda and
m kalelerle birlikte ayrntl biimde anlatlmas gerekiyor.
(*) Bu iki rakamdan birisi yanltr. "be tenge" doruysa, bunun frank karl
yetmibe; '.:obe frank yetmibesantim" doruysa. bunun da Tenge karl
2 1 'dir. [A.0.]
1 92
Nehrin sa yakasndaki kalede yalnzca drt para top vard.

Bar gnlerinde burada yalnzca birka asker bulunuyordu.
Asl kale ve istihkamlar nehrin sol yakasndayd. Kent ve ikale
de bunlarn iindeydi. Duvarlar topraktan ve ok salam olan
bu kale, kat surdan oluuyordu. Kalenin, onikisi demirden,
alts tuntan olmak zere toplam onsekiz para topu olduu
syleniyordu. Surlarn kalnl be kadem, ykseklii oniki
kademdi. Bunun evresinde bulunan kentin yzelli evi, ca
misi, bir kervansaray ve kk bir pazar vard. evresinde de
yksek bir surla derin bir hendek bulunuyordu.
zbek ve Trkmenlerden oluan kent halknn kk bir bl
m ticaretle, byk ounluu da tarmla urayordu. Kentin
suru yaknnda tefsir bilginlerinden mam Kerhi 'nin mezar
vard.
Burada birka gn oyalanarak He:at 'a gidecek kervann gel
mesini beklememiz gerekiyordu. Bu sre iinde Molla U
ak 'la birlikte Esrari Trkmenlerinden Kzl Ayak ve Hasan
Minekli airetini ziyaret ettik. Bu iki airet Manglag 'tan bura
ya ikiyz yl nce gelmilerdi. Ama Buhara Emirliinin ege
menliini ancak krk yldan beri tanyorlard.
Esrari Trkmenleri halen yar gebe durumundaydlar. Byk
bir ounluun tarmla uramasna karlk bir blm oban
l srdryordu. Ancak atalarnn erdemlerini yitirmilerdi.
Onlardaki saflk ve temizlik bunlarda yerini nifak ve riyaya b
rakmt. Yalnz konukseverlikleri yok olmamt. nsan bu ka
bilelerin yannda bir yl sreyle konuk kalabilirdi. Yalnz Ta
cikler, Franszlarn "Misafir ve balk gnden sonra zehirdir"
irkin atasznn anlamna uygun davranyorlard.
Bir ara Mezar- erif denilen trbeyi ziyaret ettik. Hz. Ali 'nin
burada gml olduu iddia ediliyordu. Gya Hz. Ali 'nin cese
di Sultan Sencer zamannda kefedilmi. Sylentiye gre Sul1 93
tan Sencer, Belh snrndaki bu harabelerde cin ve devlerden

kald sanlan hazineleri buldurmak iin birok kaz yaptr
m. Bu srada bir yerde zerinde "Buras Ebu Talib'in olu,
Peygamber'in sahabisi Ali 'nin mezardr" yazs yazl son de
rece beyaz bir ta km.
Trbeye gidiimizin amac srf grmek ve ziyaret etmekti. Do
ulu halkn mrn 'l-Bilad adn verdikleri Belh 'in genilii bir
zamanlar be saatlik mesafeydi. Bugn eski Bakterya, yani
Bahter blgesini yalnzca birka tepecik belirliyordu. Son d
neme ait harabeler iinde, yars tmyle yklm bir camiden
baka anmaya deer nemde bir eser yoktu. Bu camiyi, Seluk
lulardan Sultan Sencer yaptrmt. Belh kenti Orta a'da ger
ekten slam'n nemli merkezlerinden biriydi. Bu nedenle
Kubbet 'l-slam adyla n kazanmt. Kentin eski yaplarnda
kullanlm olan tulalar yap ve cins bakmndan Yumutlarn
yaadklar yerlerdeki harabelerin tulalarna benziyordu. Ama
ne kadar aratrdysam da herhangi bir yazya raslarnadm. Bu
ralarda yaplacak kazlarda nemli eserler kmas mmknd.
Ancak bunun iin ikibin Avrupal sngsne dayanan bir
hkmdarn kesin ferman gerekir, baka trl olamazd.
imdiki Belh, Trkistan iinde Afganllarn balca yerleim
merkeziydi. Bu nedenle burada bir hayli asker ve subay bulunu
yordu. Ama komutanlar burada yalnz kn oturuyordu. Yazn
harabeler iindeki dayanlmaz kokuma nedeniyle hava bozul
duundan, halkn yoksul kesimi bile yeri daha yksek ve havas
daha lml olan Mezar- erif evresine gidiyorlard. Harabeler
iinde bulunan zehirli akreplere karlk Mezar- erifte gl-i
srh ad verilen krmz gller vard. Bu gller, yukarda ak
land gibi Hz. Ali'nin olduu iddia edilen mezarn zerinde
yetiiyordu. Gerekten de bu gllerin renginin ve kokusunun
gzelliine stn bir gl grmedim. Halkn inanna gre bu
glleri anlan mezardan baka bir toprakta yetitirmek mrn194
kn deilmi. Ama uras dorudur ki, bu gller imdiye kadar

dier bir yerde, hatta mezarn evresinde bile yetitirilememi
tir.
Belh'e, Orta Asya'nn en eski kenti olmas nedeniyle mm'l
Bilad ad verilmiti. uras muhakkaktr ki, eski Bakteryana l
kesinin bakenti olan Baktera, dier adyla Zaryaspa, Ninova
ve Babil kentleriyle rekabet ederdi. Mslmanlarn ele geir
dikleri zamana kadar Belh kenti, Zerdtlerin dinsel nderleri
nin merkezi olduundan kutsal bir yer olduuna inanlrd. On
dan sonra da uzun zaman bir uygarlk merkezi olnutu. Altyz
yl sonra Cengiz Han kenti ykarak halkn kltan geirdi. Mi
ladi binsekizyzyirmi
( 1820) yllarnda Harezmiler, yani Bu
harallar ile Afganllar da kenti birbiri arakasna yamaladlar.

Bkknlk veren birok ertelemeden sonra nihayet Herat kerva
nnn geldiini renerek acilen Kerhi 'ye dndm. Yola de
vam edebileceimizi umuyordum. Ancak azad edilni klele
rin demesi gerekli vergi konusu bir sr tartmaya neden ol
duu iin hareketimiz yeniden ertelendi. nk Molla Za
man 'n kervannda krk kadar esir vard. Serserilerin genellikle
bu snftan olmas nedeniyle esirler nasl zanl durumuna d
yorlarsa, yolculuk amalar hakknda yeterli aklamay yapa
mayanlar da phe altnda kalyorlard. Bu nedenle, bu tr in
sanlarn ou hac adn alyordu. Molla Zaman'n, kervanna
Buhara ' da olabildiince ok hac alma politikas da buradan
ileri geliyordu. nk bu durumda gerek haclar arasnda,
kar gerei hac adn alan azad edilmi kleleri sktrmak ko
lay oluyordu.
Eyann, adamlarn, deve, hayvan ve eeklerin muayenesi tam
bir gn srd. Kervan yola ktktan sonra, ileride sapa yollar-.
dan kaak mal getirilerek kervana katlmamas iin, gmrk
memurlarndan birisi gzclk etmek zere, meskun arazinin
sona erdii Buhara snrna kadar bize elik edip oradan geri
195
dnd. Biz oradan ileriye yolumuza l iinden devam ettik. Bu

yolla iki gnde Andhuy Hanl snrna girecektik.
Buhara snrlar dnda geirdiim ilk gece kendimi hapisten
kurtulmu bir adam gibi hissediyordum. Ar ykl eeim al
tmda kprdadka, gezginlerin o denli korktuklar, ekindikle
ri bu lkenin tehlikelerinden sa salim kurtularak benim iin
son derece aziz olan ve bir daha greceimi ummadm Bat
lkelerinin yoluna girdiimi grerek saf bir sevin duyuyor
dum. kinci gn, Kare airetinin saldrsndan ok endieleni
yorduk. Hatta onlara birka el de silah boalttk. stemizden
geleceklerini akllar kesmemi olmal ki, bize saldrmadlar.
Ertesi gn sabahleyin, baka bir engele uramadan Andhuy ha
rabelerine vardk.
Kervan eski kentin kysna kondu. Ancak kervan ba ile Han
arasnda, bizden alnmas gereken vergi konusunda anlamaz
lk kt. Barnmak zere bir eski medrese glgesi aratrmak
iin haclarla birlikte kente gittim. Pazarda d abir sergi amay
istiyordum. Bylece bir miktar al veri ederek elime, o gn
iin muhta olduum eyleri alabilecek kadar para geirebilir
dim. Uygun bir yer seinceye kadar uzun bir sre viraneler iin
de dolatp durdum. Sonunda, Han 'n karargah yaknlarnda
bulunan bir cami avlusuna yerleerek sergiyi kurdum.
Kentin pazar birka ekmeki dkkan ile astarc ve hazr giysi
ci dkkanlarndan oluuyordu. Bizim geliimiz ary olduka
canlandrd. Kadn ve ocuklar, sabahtan akama kadar sergile
rimizin nnde bekletiler. Ama al veri pek hareketli olmad.
nk mteriler bize para yerine meyve ve ekmek vermeyi
neriyorlard. Elli kavunun bir tenge, yani yetmibe santim de
erinde olduu bir lkede byle bir deiim ok karl birey de
ildi. stelik burann kavunlar, Ceyhun kysnda yedikleri
miz gibi ok lezzetli deildi. Bununla birlikte, yalnz Meymene
tarafndan gelen kk ve ac bir suyun sulad le benzeyen
1 96
bu topraklarda byle bol miktarda meyve, pirin ve buday ye

timesi alacak bir durumdu. Yerli halk bu suyun irendirici
tadna almt. Ama, yabanclar zellikle yaz mevsiminde bu
suyu iemiyorlard. Bu su Buhara'nnki gibi iinde solucan ve
kurtuklar olumasna izin vermiyordu. Buna karlk baka
trl zararlar vermekten uzak deildi.
Farsa nl bir iire gvenmek gerekirse, burann havasnn da
pek gzel olmamas gerekir. Bu iirde yle deniyor: "And
huy'un suyu acdr, kumlar ate gibi yakcdr. Sinekleri zehir
lidir, akrepleri de cabas. Cehennem azabn rnekleyen byle
bir memleketi sakn vmeyin."
Btn bu niteliklerine karn Andhuy, bundan otuz yl nce ol
duka gelimi bir kent durumundaym. Nfusu da elli bin do
laylarndaym. ran'a siyah koyun yapas ihra edermi. Bu
yapann Buhara'ya zg olan cinsi daha iyi olduu halde,
onunla bile rekabet edermi. Bu tr yapa Avrupa'da astragan
adyla nldr. (Bu szck, Ejderhan, yan Hac Tarhan adnn
bozulmu biimidir.)
Andhuy 'un kent merkezi bugn ikibin evden olumaktadr.
Kentin evresinde ve dank olarak kimi vahalarda da sekiz
bin kadar adr bulunmaktadr. Kentin toplam nfusunun on
be bin kii olduu tahmin ediliyor. Bunun byk bir blm
Ali Eli kabilesine mensup Trkmenlerden, kk blm de
zbek ve Taciklerden olumaktadr.
Han gezip dolamamza izin verdi. Ancak, ortaln karkl
ndan yararlanan Trkmenlerin tede beride pusular kurarak
ekiyalk yaptklarndan szederek son derece ihtiyatl davran
mamz tledi. Fakat bu durum bize pek korku vermedi.
k Andhuy'da kaldmz srada kervanmz hemen hemen iki

kat bymt. Bu nedenle, artk haydutlarn saldrsndan do
lay endie etmiyorduk.
19i
ki gn sonra, Meyemene 'ye
drt saatlik mesafedeki Ak Kal
adl kalenin duvarlar dibine konduk. Kervan ba, kervanm

zn esenlik iinde geliinin kefareti olarak bizim haclara iki ko
yun hediye etti. Haclarn en kdemlisi ben olduum iin bu he

diyeyi arkadalarm arasnda paylatrmakla grevlendirildim.
Btn gn ekmek yerine kebap yedik. Akain olunca, topluca
baz ilahiler okuduktan sonra zikir ve tehlile balayarak iki bin
kez "Ya Hu, Ya Hak" diye olanca gcmzle haykrdk.
Buradan Meymene 'ye gideceimizi bildirdiimiz iin, akam
zeri bir gmrk memw gelip aratrma yapt. zbek olan
memur nazik ve namuslu bir adamd. Gece hareket ederek sa
bahleyin Meymene'ye girdik. Kervanmz kentin dnda konar
konmaz Eyyub adl eyhin tekkesine gittim. Hac Salih bana bu
eyhe hitaben bir tavsiye mektubu vermiti. eyhin korumas
na fazlasyla ihtiyacm vard. nk vaktiyle stanbul'da bana
drt ay kadar aatayca retmi olan Hal Murad adl mollayla
karlamaktari korkuyordum. Bu molla zeki bir adam oldu
undan, stanbul 'da iken gerek bir efendi olmadm kefet
mi, Buhara'ya gitmek niyetinde olduumu renince yanm
da gelmesi iin izin vermemi istemiti. Ancak bu konudaki ka
rarmn kesinliini aklamaynca, Mekke'ye gitmiti. Hal Mu
rad'n sonradan Bombay ve Karai yoluyla dneceini biliyor
ve yolda onunla karlamaktan ok korkuyordum. Geri adam
ok iyiliimi grmt. Ama kendisine kk bir yarar getire
ceini anlarsa, hi ekinmeden bana ihanet edeceini de bili
yordum.
Buhara ile Meymene arasndaki geli gidi ve haberlemeyi e
kiyalk yapan Afganllar kesmilerdi. Ancak talihim yaver gi
derek bana ktl dokunacak byle bir dmanla Buhara'da
karlamamtm. Meyinene 'de de talihimin byle yaver gide
'
ceini umuyordum. te bunun iin, halk arasnda sz geen,
hatrl ve etkili bir kii olan eyh Eyyub ile iyi geinmem gere198
Semerkant'tan Herat' a
kiyordu. eyh Eyyub ile tanmamzn nc gn, artk ara

mzda teklif tekellf biraz azalmt. Bu nedenle bizim Mol
la'nn durumunu sordum. Bunun zerine eyh bir hayret l
atarak, "Vay! Sen Hal Murad' tanyor musun? Allah rahmet et
sin! Mekke-i Mkerreme 'de ld. Kendisine olan an sevgim
nedeniyle ocuklarn evime aldm. te u ocuk onundur." de
yip bana yedi-sekiz yalarnda bir ocuk gsterdi. Bu ocua
bir boncuk tesbih hediye ettim ve byk bir itenlikle rahmetli
nin ruhuna ihlas okudum. < Kalbimdeki vesveseler bt
nyle yok oldu.
Gnlm rahatlad iin, ilek bir sokak kesinde bir sergi a
maya niyetlendim. Ama elimde kalan mallarn byk bir hzla
eksildiini grp ardm. Hatta arkadalarmdan biri, "Hac
Reid, senin mallainn yans kayboldu. Bu gidile yaknda di
erleri de bitecek ve belki eeini bile kaybedeceksin. Gzn
a, sonra ne yaparsn?" dedi.
K yaklat iin bu tr olaylar gzmde daha byk nem ta
maya blad. nk ran snrndan bir hayli uzaktaydk ve
kesemdeki parann tkenmemesi iin aldm nlemlerin hi
bir ie yaramadn gryordum. Adama cevap verirken, ken
dimi teselli edercesine, "Allah kerimdir. Hibir dervi ya da bir
dilenci bir zbek evinden a kmaz. Nerede olsa ekmek ve
meyve trnden yiyecek bireyler bulur ve kendisine eski ps
k de olsa giysi verilir. Fazlasnn da gerei yoktur" dedim.
Meymene kasabas, birtakm yksek tepeler arasnda bulundu
u iin, bir eyreklik mesafeye kadar yaklamadka grlemi
yordu. Plan ve yap biimi ktyd. Korunmasna da nem ve
rilmemiti. Barndrd binbeyz kadar ev kerpi kulbeler
deu oluuyordu. Tuladan yaplm bir de ars vard. Ama bu
(*) Meer Molla'nn lm haberi doru deilmi. Sonradan, Tahran'a dnm
den bika hafta nce orada beni aradn ve durumwnu sorunrduunu
rendim.
1 9<;
ar harap olmaya yz tutmutu. Bunlar dnda kerpiten ya

plm cami ile tuladan yaplm iki medresesi bulunuyor
du.
Meymene halknn byk ounluunu zbekler oluturuyor
du. Bunlar dnda bir miktar Tacik, Heratl, Hindli, Afganl ve
elli ev kadar da Yahudi bulunuyordu. Meymene'nin askeri ne
mini umduum gibi bulamadm. Kenti evreleyen tek bir surla,
bu surun bat ucundaki ikale hendeinin Afganllarn ngiliz
usulnce kullandklar toplarn mermilerine ve Dost Muham
med Han'n srekli basksna nasl kar koyabilmi olduunu
bir trl anlayamadm. Topraktan yaplm olan metrislerin
ykseklii oniki, genilii be kademden oluuyordu. Hendek
leri ne ok geni, ne de ok derindi.
Geri Meymene kalesi dik bir tepe zerinde bulunuyordu. Ama
o erede ondan daha yksek tepeler vard. Bu tepelerin zerine
yerletirilen bataryalarn az bir zaman iinde kaledeki toplar
imha edebilecei akt. yleyse, Meymene 'nin bu denli da
yanmasn, kendisini koruyan istihkamlarn salamlndan
ok, halknn gayret ve yiitliine balamak gerekiyordu.
Gmrk engeliyle karlamam olmalarna karn kervan ba
ile kervanmzdaki byk tacirler, kiisel karlar nedeniyle,
bir sre beklediler. nk iki- at pazarna gidip zbekler ve
Trkmen cambazlarnn aralarndaki rekabet nedeniyle fiyat
larda ortaya kan ucuzluktan yararlanmak istiyorlard. Burada
satlan hayvanlarn byk ounluu Herat, Kandehar, Kabil,
hatta ou kez Hindistan'a kadar gnderiliyordu. ran'da drt
yz franga satldn rendiim atlar burada yetmibe, en
fazla yzyirmi franga kadar alnabiliyordu. (Yani yz ten
ge'den yzaltm tengeye kadar). Bu cins hayvanlar ne Buha
ra'da, ne Hiyve 'de, ne de Kar'da bu kadar ucuza alnabilirdi.
Meymene'nin ar ve pazarlarnn grmeye deer olmas, yal200
Semerkan'tan Herat' a
nz bundan dolay deildi. Burada bir hayli de doal ve ilenmi

rtin bulunuyordu. Yredeki Trkmen ve Cemidi kadnlar,
bu pazarlara bol miktrda hal ve yar yarya koyun ve deve y
nnden dokunmu kumalar getiriyorlard. Bu kent ran ve
Badat 'a ok miktarda anason ve fstk ihra ediyordu. Mey
mene' de bir kantar anasonun fiyat yirmikibuuk-otuz frank,
yani otuz ya da krk Tenge dolayndayd.
On gn kaldktan sonra Meymene 'den Herat 'a hareket ettik.
Herat 'a doru uzanan yerler Asya'nn su blm izgisini
(hatt- taksim-i miyah) oluturan silsileden ayrlm dalarla
doluydu. Fehm-Gzar adl kye vardmzda, Meymene Han
l 'nn son snrna gelmi, dier bir deyile Trkistan' bitirip
Afganistan snrna ulam olduk. Burada da yeniden gmrk
vergisi demek zorunda kaldk. Hanlk iine gireli beri bizden,
bununla birlikte kezvergi alnmt. Hayretimi dile getirince
arkadalarm, "Cenab- Hakka krederiz ki hkumet bizden
yalnz para alyor. Yakn bir zamana gelinceye kadar ne And
huy 'dan, ne de Meymene 'den tm eya ve mallarmz kaybet
meden geemezdik. nk kervanlar Han'n emriyle yamala
nrd." dediler.
Szn ksas, ran'a gelinceye kadar bu tr eziyetlerden kurtu
lamadk. Fehm-Gzar'dan teye otuz kadar Cemidi atlsnn
korumasnda ilerledik. Atllar nden, evredeki tepelere gn
derip gideceimiz yol hakknda keif yaptrmadan ilerlemiyor
duk.
Hareketimizin ikinci gn akam zeri, savunmas kolay dar
bir geide girdik. Bu geit Meymene tarafnda, yani kuzey tara
fnda iinden Mergab nehrinin getii gzel ovann giriini
oluturuyordll.
Ertesi gn yarm saat kadar, derenin geit veren yerini bulmak
iin uratk. Suyun aknts ok glyd. Derinlii fazla de201
Bir Sahte Derviin Orta A.rya Gezisi
ildi ama, ii kayalk olduundan her taraftan kolayca geile

miyordu. Dereye nce atlar, arkadan develeri saldk. Eekler
en arkaya brakld. Bu hayvanlarn suya girmekten, ayan a
mura basmaktan ne denli korktuu malumdur. te bunun iin
yolculuum srasnda edindiim kitaplarn konulduu heybeyi
eein zerinden alp devey!;! ykletmeyi uygun grdm. Son
ra, bo kalan eein srtna binip suya girmeye zorladm. Hzl
akntl ve tal nehre daha ilk admn atar atmaz sendelemeye
balad. Bir kazaya urayacam anlayarak zerinden inmeyi
istediysem de, frsat bulamadan hayvan yuvarland. Kyda ka
lan cemaat nce glneye, sonra telalanmaya balad. Ham
dolsun ki, her naslsa, beni suyun te yakasna kard. Mergab
nehrinin effaf sularnda, sabah sabah zamansz biimde yapt
m bu souk banyo biraz mnasebetsiz olmutu. nk ze
rimdekileri deitirecek yedek giysim yoktu. Tepeden trnaa
slanan giysilerimi gnete kurutncaya kadar, birka saat, ke
e ve ullara sarnarak oturdum.
Kervanmz kalenin yanna kondu. Sur iinde ev adna adrdan
baka birey grnmyordu. Oysa buras Cemidilerin reisinin
karargahyd.
Mergab vadisinin bu yerinin ad Bfila Mergab't. Hezare'lerin
yaad yksek dalardan balayarak Salur Trkmerlerinin
yaadklar Merv-ah adndaki yere kadar uzanyordu. Bu bl
genin bir zamanlar Cemidilerin egemenlii altnda olduu,
sonradan geici bir sre iin ellerinden alnd, daha sonra da
btnyle mlk edinmi olduklar rivayet ediliyordu. Nehir,
kalenin gney batsnda yava yava c'.arlaarak nerdeyse dar
bir boaz durumuna geliyordu. Mergab orada kprerek, b
yk bir hzla ve yldrm gibi grltler kararak akyordu.
Nehrin bu hzl aknts ileride Pence detlen yerde normale
dnyordu. Ancak orada daha derirleiyordu. Vadi de orada bir
iki mil kadar geniliyordu.
202
Merv 'in bayndr zamanlarnda, bu yrelerde yaamaya elvere
cek lde bir uygarln bulunduu belliydi. Ancak bugn,
vahi Trkmen oymaklar buralar dolama yeri durumuna ge
tirmilerdi. Bu nedenle haraplktan, soygun ve yamadan ba
ka birey grlmyordu.
Cemidiler kendilerini, efsanevi Pidadiyan slalesinden Cem
id(*) adl hkmdarn soyundan sayyorlard. Ama bu nesebin
kukulu olduu aktr. Ancak bunlarn ran asll olduklar ke

sindi. nk bu lkenin gney eyaletleri dnda hi kimsede,
ranl yz ve simas bu dallardaki gibi tam olarak kalmamt.

Cemidiler yzelli yldan beri ran snrnn dna atlmlard.
Vakitlerini srekli kavga ve savala geirdikleri iin nfuslar
da azalmt. Bugn, sekiz-dokuz bin adr halkndan fazla de
illerdi.
Cemidiler yaadklar dalara ar bir sevgi besliyorlard. Oy- .

sa buralardaki durumlar ok da iyi deildi. Giyim kuam ve ya
ama biimleri Trkmenlere benziyor, onlar gibi haydutluk ya
pyorlard. imdiki reisleri Afganllardan maa alyordu. n
k Herat kuatmas srasnda ok yararllk gstermi, gerek
Dost Muhammed Han'n, gere halefi ir Ali Han'n tevecch
n kazanmlard. Bununla birlikte Cemidilerin sadakatlarna

gvenilemezdi. Maalarnn denmesi bii sre iin ertelenecek
olsa, isyan etmeleri iten bile deildi . .
Mergab kysnda, harabelerin yaknnda drt gn kadar kaldk.
Bu sre iinde berrak ve saf nehrin kylarn ve evrede kurul
mu adrlar gezip dolatm. Bu adrlarn para keeden ya
plm tavanlar gze ok irkin grnyordu. Burada malla

rmdan bir blmn satmak iin bou bouna urap durdum.
Hayr dualanm ve mbarek nefesim de boa kt. Burada bu tr

(*) Cemid, Yunanllarn Ahernenes adn verdikleri ran hkmdardr. Pidadi
yan slalesinin drdnc hkmdar olan Cemid'in Milattan sekizyz yl n
ce yaad sylenir.
203
bolluk nedenlerinin isteklisi yoktu. Bir ekmek paras herey

den daha deerliydi.
Buralarda dinin bile ok byk bir etkisi yoktu. Bu nedenle ha
clk ve derviliimin bir ie yaramayacan anlayarak Merv
ah'a kadar gitmekten vazgetim. Eer beni aldatmadlarsa,
Merv-ah'ta hala Farslar zamanndan kalma birok kargir yap
ve kule harabesi varm. Ama oralar hakknda anlatlan hika
yelere pek gvenemem. Herat ile evresini gerektii kadar bi
len ngilizlerin renecekleri ok ey olmasa da, oralara kadar
gidip keifler yapmamalarna ihtimal vermem.
Mergab geidinden kar kmaz, ondan daha etin ikinci bir
geide girdik. Biraz sonra da Kale-i Nev harabelerinin nnden
getik. Burann Han', maiyetindeki Mool soyundan bir mik
tar Hezare ile birlikte bamszln koruyordu.
Horasan da zincirini drt gnde geebildik. Yolculuumuz,
Kar'dan Herat'a kadar tam alt hafta srd. Bu mesafe, daha
uygun artlarda en fazla yirmibe gnde alnabilirdi.
Zorla alnan gmrk vergileri bizi ylesine harap etti ki, benim
gibi iimizden en yoksul olanlar, Herat kapsna geldiklerinde,
bu vergiyi demek iin zavall eeklerini satmak zorunda kald
lar.
204
12
Herat'tan Tahran'a
Yolcular, Hace Abdullah Ensari adl da kuzey tarafndan ge

er gemez, ok sayda sulama kanal ve ark alm, bek bek
birok kyn bulunduu gzel ve geni bir ovayla karlap a
rrlar. te buras Herat ovasdr. Geri burada da aa yoktu
ama grn artk burann Trkistan'n dnda olduunu an
latyordu. O Trkistan, yani Orta Asya ki, gerekten de Herat

onun kaps ve kilidi konumundayd.
Herat vadisi ok verimli, ok bereketliydi. Bu nedenle gze ok

gzel grnyordu. Kentin yeri askeri adan da nemliydi. Bu
yzden bu talihsiz memleket, hrslarn kamlad komula
rnca sk sk istila edilmekten, yamalanmaktan kurtulamyor
du. Hatta bizim varmzdan iki ay nce Dost Muhammed Han
komutasndaki Afganllar buray talan ederek halknn nemli
bir blmn kltan geirmiti.
Berat da dounun hemen tm kentleri gibi yeni ve eski birtakm
harabeler barndryordu. Dier yerlerde olduu gibi burada
bulunanlarn en gzel ve grkemlileri de yeni kalntlard. Mu
salla denilen yerde ayakta kalabilen yaplar, insana Semer
kant ' hatrlatyordu. urada burada bulunan kaleler de sfahan
205
evresindekileri andryordu. Kent merkezi ile kale ylesine

harap olmutu ki, byk felaketlere uram bu lkede bile
byle ikinci bir kent bulmak zordu.
Kente Irak Kaps 'ndan girdik. nnden getiimiz evler, d
istihkamlar, hatta kapnn kendisi bile bir harabe ynndan
baka birey deildi. Kentin iinde ve kapnn yannda ik;ale
ile saray bulunuyordu. Bunlar, yijkseklikleri nedeniyle Afgan
llarn toplarna hedef olduklarndan, hemen hemen tmyle
yklm, kap ve ereve adna ne varsa hepsi soyulmu durum
dayd. Bundan, kuatma srasnda halkn en byk felaketinin
odun sknts olduu anlalyordu. Kafes durumuna gelmi
duvarlar zerine Afganl ve Hindliler tam byle bir ykntnn
sslemesi olmaya uygun kimi mnasebetsiz ve irkin resimler
yapmlard.
Her admda haraplk biraz daha artyordu. Sakinleri henz dn
memi kimi mahalleler tmyle ssz ve botu. Kentin yaplan
iinde, binsekizyzaltm
( 1 863) yl kuatmasndan nce ne
durumdaysa yine yle kalabilmi tek bina, nice kuatmalar g

rp atlatm pazar, daha dorusu pazarn kemerli ksmyd. Bu
pazar, Sultan Hseyin Mirza 'nn hkmdarl zamanndan
kalmayd. Yaplnn zerinden yaklak drtyz yl gemiti.
Pek ok yeri harap olmusa da bugn anmaya ve takdire deer
gzel eserlerden saylabilirdi.
Anlatldna gre, bu pazar, bir zamanlar, kente girdiimiz
Irak Kaps 'ndan ngilizler tarafndan yaplm Kandehar Ka
ps 'na kadar uzanyormu. Son kuatmada kentin kaplar iin
de zedelenmeyen yalnz Kandehar Kaps olmutu. ardaki
dkkanlar almaya balamt, ama iler ok ar gidiyordu.
nk kuatmadan sonra meydana gelen yagmalama en .cesur
tacirleri bile yldrmt. Aynca Afganllarn vergi sisteml.eri de
ticaret dncesini pek tevik edecek nitelikte deildi. rnein
yaklak be kran yani be frank deerindeki bir ift ayakkab206
Herat'tan Tahran'a
dan bir frank elli santim; iki frank deerindekibi:r klahtan iki
frank; sekiz frank deerindeki bir krkten frank vergi de
mek gerekiyordu. Dier mallarda da buna benzer vergiler aln
yordu. Buna yzde yirmiye ulaan faiz,ticari mallarn ithalinde
mruriye vereftiye ad verilen birtakm vergiler de eklenirse,
Herat'ta ticari hayatn ne trl glklerle kar karya olduu
anlalr.
Herat halknn byk blmn ranllar oluturuyordu. ranl
lar daha sonra tm Horasan' a yaylmlard. Herat, yakn zana
na gelinceye kadar Horasan'n merkeziydi. Cengiz Han ile Ti
murlenk istilalar nedeniyle balayan gler, ranllara Turanl,
yani Trk ve Tatar kan kartnnt. te Herat vadisinde yaa
yan halkn Cemidi, Firuzkuhi, Timuri ve Temini adlarn ta
yan birka kabileye ayrlmas bundan ileri geliyordu. Bu halk
lar arasnda yalnz siyasal alanda bir birlik vard.
ranllar, yani asl Heratllar ounlukla kale iinde oturuyor,
sanat ve ticaretle urayorlard. Kentin son istilasndan nce
ranllarla kaynaan Afganllar, bunlarlabir lde birlemi
lerdi. Bu nedenle kendi yurttalarndan ireniyorlar, adeta ken
tin yerlisiymiler gibi, kendilerine Afganllarn tahakkm da
yanlmaz geliyordu.
Herat' taki nisafir ve ziyaretiler arasnda Hindli, ranl, Orta
Asyal birok insan vard. Bunlar burada, Buhara ar ve pa
zarlarndakinden ok daha kolay ayrt edilebiliyordu. Halkn
asl kalabal Kervansaray- Resul ile Kervansaray- Nev ara
snda bulunuyordu. Bu ksa mesafedeki halkn eitlilii insa
nn gzn kamatryordu. Afganl, Hindli, Trkmen, ranl
ve Yahudilerden oluan kalabalk omuz omuza gelip gidiyor
du.
Kabil halk uzun gmlek, dizlik ve bezden dier ulusal giysile
riyle, kini zaman da sradan bir elbise ya da ngiliz ii krmz
207
bir giysiyle sokaklarda kaldrm yapyorlard. Bunlar, giysileri

ni hibir zaman zerlerinden karmyorlar, yataa bile onunla
yatyorlard. Bu giysiyi sade olarak gmleklerinin zerine e
kip giyiyorlar, yine yurttalarnn garip ekilli sarn da bala
rna saryorlard. Halkn kibar takm ranl larn giysilerine
benzer elbiseler giyiniyorlard.
Burada ister babozuk, ister asker olsun, hi kimse sokaa si
lahsz kmyordu. nk, arya giren bir kiinin birini dv
mek ya da kendini savunmak zorunda kalmam as ok az gr
lebilen bir durumdu. Kentin modasna tam olarak uymak isteni
yorsa, sokaa karken bir silah deposu haline girmek, yani
zerinde iki tabanca, bir kl, bir haner, bir kama, bir tfek, bir
kalkan bulundurmak gerekiyordu.
Kahraman Afganllarla, Trkmen edal Cemidilerden bakas
karlatrlamazd. Kt giyimli Heratllar ile hemen hemen
plak denilebilecek Hezareler ve yredeki Timuriler bu fatih
ler soyunun nnde hkmden dyorlard. Adeta varlk ve
yokluklar eit durumdayd. Son derece zelil ve hakirdiler. Tm
Herat halknn, kendilerinin yeni zalimleri hakkndaki kin ve
dmanlklarnn derecesi, hibir yerde grlemezdi.
Herat'n baz sokaklarndaki halk kalabaln izlemekten b
yk bir zevk alyordum. ngiliz niformas giyinmi, hatta ba
zan slam geleneklerine aykr olarak sakd*> giyinmi, sakaln
kesmi Afgan askerlerine rasladka, artk slam taassubunun
ok gl olmad bir lkede bulunduumu dnyor; bu ne
denle tebdil-i kyafet klfetinden kurtularak uygun bir biimde
gerek kimliimi ortaya koyabileceimi tahmin ediyor, tasarl
yor, hatta kimi ngiliz subaylarna raslayacam umuyordum.
Mevcut politika ne$niyle, bu lkede resnl grev yapan kimi
ngiliz memurlarnn korumas altna girebilmek benim iin
(*) Sako, paltodan ksa, geni kollu, bol stlk. [A. ]
208
Herat'tan Tahran'a
byk bir anst. Ancak, ne yazk ki, Doulularn ilerinin her

durumda dlarna benzemediini unuttuumdan, byle za
mansz dncelerle ileride bama baz dertler aabilirdim.
Bilindii gibi, mali gcm kalmamt. Bu nedenle Herat kap
sna gelince, yolun zorluklar nedeniyle tm gcn yitirmi
olan emenderimi satmam gerekti. Bu sattan elime yalnz yir
mibe frank geti. Bu parayla sat vergisini dedikten sonra,
ancak baz ufak tefek borlarm kapatabildim. Dolaysyla ok
kt bir duruma dtm. Ekmek skntsna bir zm bulmak
mmknd. Ama artk geceleri ok souk olmaya balamt.
Uzun bir sreden beri eitli glk ve skntlara katlanmaya
altysam da, hafif giysilerle rzgara ak bir viranede, kuru
toprak zerinde uykuya yatmaktan ok rahatsz oluyordum.
ran snrna on gnlk yolumuz kaldn dnerek bir lde
avunuyordum. Ancak oraya varabilmek de ok kolay birey de
ildi.
Bir sre sonra, Semerkant ve Kerhi 'den beri yol arkadam olan
haclar, Afganllarn galibiyetini tebrik greviyle gelmi Mu
hammed Bekr Han adl kiiye katlarak ran'a hareket edip ben
den ayrldlar. Yalnz sevgili arkadam Konogradl Molla U
ak, Tahran'da sayg ve ikram greceimiz yolundaki szleri
me gvenerek yanmda kald. Bu vefakar adam, her gn dilene
rek muhta olduumuz bir miktar yiyecek ve yakaca tedarik
ediyor, akam yemeimizi piirerek hazrlyordu. stelik, ne
denli srar edersem edeyim, benimle birlikte sofraya oturmay
edebe aykr grdnden, byk bir saygyla reddediyordu.
Fakat dier baz dummlarda Molla Uak, rasladm en garip
insanlardan biriydi.
iran'a dnm kolaylatracak nedenleri aratmadan dur-
maya gnlm raz olmad iin, Cemidilerin hannn vesayeti
altndaki tecrbesiz bir ocuk olan hkmdar Muhammed Ya
kup Han' grmek iin frsat kolluyordum. Hkmdarn vasisi,
20<;
lkeyi bakent kapsna kadar yamalayan Trkmenlerin gizli

mttefikiydi. Bu nedenle Han'n iyi niyetlerini gerekletirme
sini engelliyordu. Bu gen hkmdar; Herat ' memleketine
katmay tam olarak baaramadan len Afgan Emiri Dost Mu
hammed Han'n bugn Kabil'deki halefi ir Ali Han'n oluy
du.
Muhamned Y akup Han, harap olan kaleye oranla ok daha iyi
durumda bulunan sarayda oturuyordu. Burada hergn halk hu
zuruna kabul ederek onlarla qrt-be saat gryordu. Yakas
byk bir niforma giyiyor, geni bir sofrada pencerenin yan
na konulmu byk bir koltua oturuyor, birok aacn glge
ledii avluda ngiliz sisteminde eitim yapan Afgan askerlerini
izliyordu.
Sevgili arkadam MollaUak ile birlikte bu avluya girerek bir
sre, Afgan askerlerinin talimini izledim. Hareket ve durular
bakmndan Osmanl askerinden stndler. Sonra Han'n ka
bul odasnn kapsna yneldim. Burada birok hizmetli, asker
'
ve ihtiya sahibi toplanmt. Ba mdaki byk sark -arkada

m da benim gibi sarklyd- ve uzak yolculuun glk ve s
kntlarnn yzmde ortaya kard zhd ve riyazet hali, hal
kn bize yol aarak kolayca ieriye girmemize izin vermelerine
neden oldu.
Han, yukarda anlattm ekildeydi. Sa tarafnda veziri ve
sonra da duvar boyunca dier memurlar ile Herat mollalar
oturuyordu. Bunlar arasnda namverdi Han adnda bir ranl
nn da bulunduunu grdm. Bu adam Mehecfte baz kabahat
ler iledii iin bu taraflara kamt. Emir' in nnde katibi ile

dier birka adam ayakta duruyordu. Dervilik sfatm zedele
memek iin, ieri girince, bir selam vrip ba keserek doruca
Emir'in yanna yanatm, veziri olan iri ve iman Afganl ile
kendisi arasna sokularak oturdum. Bu arada kendime yer a
mak veziri ayamla itekledim. Bu davranm oradakilerden
210
Herat' tan Tahran'a
hi kimseyi artmad. Yalnz ilerinden kimilerinin glmele

rine neden oldu.
Ben, tavnm hi bozmadan adet zere ellerimi kaldrp Emir'e
dua etmeye baladm. Ben dua ederken Emir, dikkat ve hayretle
yzme bakyordu. Amin diyerek duay bitirdim. Topluluk da
benimle birlikte elleriyle sakallarn svazlaynca Emir birden
bire srayarak koltuktan kalkt ve yar glerek, yar fkeyle
parmayla beni gsterip, "Vallahi sen ngilizsin!" diye haykr
d. Oradakilerin tm Emir'in bu davranna kahkaha ile gl
dler. Ama Emir dncesinden bir trl vazgemiyordu. Beni
daha iyi inceleyebilmek iin yerinden kalkp yanma geldi. Se
vinecek birey bulduklannda ocuklarn yaptklar gibi ellerini
birbirine rparak, "Kurbann olaym, gerekten sen klk de
itinni bir ngiliz deil misin, syle bana! " dedi. Emir'in ko
numa biimi, tavr ve edas o kadar safdilane idi ki, bir ara srf
keyfini bozmamak iin grn dorulamay istedim. Ama
te yandan Afganllarn hayvanlk derecesindeki malum taas
sublann hatrlayarak, akann bu derecesine dayanamayp f
kelenen bir adam edasyla ve "bu kadar elence yeter" havasy
la, "Sadk bir mmine kafir diyenin kendisinin kafir olacan
bilirsin. Hayr duama karlk bana bir miktar ey ver de yoluma
devam edeyim." dedim.
Yzmdeki ciddiyet ve yaptm sahte gsteri gen Emir'i tam
anlamyla akna evirdi. Bozularak yerine oturdu. Yzmn
Avrupallara benzediini syleye:ek zr diledi. Buhara ' dan
gelen haclar iinde yz bana benzeyen kimse grmediini
syledi. Buharal olmadm, stanbullu olduumu syledim.
Tadm Osmanl pasaportunu gsterdikten sonra, Ekber
Han'n olu ve kendisini yeeni Celaleddin Han'n binsekizy
zaltm
(1 860) yilnda Hicaz 'dan dnerken stanbul 'a urad
nda Zat- ahane tarafndan nasl iyi karlandm ve kendi

sine iltifatlar edildiini anlatnca Emir'in hali bsbtn deiti.
211
Pasaportum topluluk iinde elden ele dolat. Bir itiraz eden de

kmad. Huzurundan karken Emir birka kran verip kald
m sre iinde sk sk gelip kendisini grmemi emretti.
Emir'in bu emrine uymaktan kandm sylemeye gerek
yok.
. Bu skntl grmenin neticesi hakkmda ok hayrl oldu.
nk bu durum ranllarla Afganllarn hayal glerini hare
kete geirdi. Bunlar benim birka bin altnlk itibarm bulundu
u, bunu istediim yerden alabilme gcne sahip olduumu sa
nyorlard. Oysa, yiyecek ekmeim olmasa, hi birinin bana bir
para bile vermeyecei akt.
Bu skc ve kederli kentte btn halkn yzlerine bir yandan
korku ve dehet, bir yandan da kstahlk resmedilmi gibi gr
nyordu. Byk kervann hareket zamann bekleyerek geir
diim gnler bana dayanlmayacak lde uzun geliyordu.
Binsekizyzaltrn
(1 863) yl Kasmnn onbeinci gn, iki
bin kadar Mehed yolcusuyla birlikte Herat 'tan kmaya mu

vaffak oldum. Yolcularn byk ounluunun amac, Me
hed'teki trbeleri ziya.ret etmekti. lerinde Kandehar 'dan gel
mi bir miktar Afganl da bulunuyordu. Bunlar ran'a ivit ve
Kabil krkleri satnak zere gidiyorlard. te ben de bu kalaba
la katldm.
Yolcularn reisi, creti Mehed'te verilmek artyla, binmem
iin bana az ykl bir katr tahsis etti. Bu katr sonradan, sanki
btnyle benim iimi gryormu gibi deerlendirildi. Yok
sulluk ve aresizliimin yaknda sona erecei konusunda ver
diim gvence, kimliim hakknda kuku duyulmasna neden
oldu. imdiye kadar sergilediim durum ve nitelie kimse
inanmaz oldu. Bununla birlikte gsterilen sayg ve ikramn gi
derek artmasna da neden oldu. Hatta i yle bir noktaya geldi
ki, Mehed'e yaklanca, yol arkadalarmdan birka yapma
212
Herat'tan Tahran'a
gelerek kimi Osmanl sefirine, kimi Byk Britanya konsolo

suna kendisini tavsiye etmemi rica etti.
Herat Hanl 'mn son snrnda olan Kuhsun'a vardmzda,
son gmrk vergisini tahsil iin Afgan memurlar bizi tam iki
gn beklettiler.
kinci gn, bir ara kaldmz kervansarayn kulesinden kye
doru byk bir toz bulutunun geldiini grdk. Her yerden,
"Trkmenler ! . . . Trkmenler! . .. " diye barlmaya baland.
Bunun zerine, gerek kervan halknda, gerek ky halknda beli
ren korku, tela ve grlty anlatabilmek mmkn deildir.
Toz bulutu gittike yaklayordu. yice yaklanca, gelenlerin
birka tabur vahi eek olduunu grdk. Eekler birka yz
adm ilerimizde birdenbire durdular, hzla ynerini deitire
rek le doru kap gzden kayboldular.
Kale-i Nevden gelmi olan Snni Hezarelerin korumas altnda
bulunmasna karn, yine de Teke, Salur ve Tarik Trkmenleri
nin haydutluk alan iinde kalan bir blgeden geerek Ferimun
adl kye vardk. Bu ky, grdmz, halk tmyle ranl
olan ilk yerdi. Yolculuumuzun son gnlerinde ektiimiz
zahmetin yorgunluu zerine, burada barnak olarak bulduum
scack bir ahr, gnlme geici bir teselli verdi. Sonunda, He
rat'tan ktktan oniki gn sonra, uzaktan mam Ali Rza Cami
isi ve Trbesi 'nin yaldzl kubbesinin parlts, oktan beridir
grmeyi istediim Mehed kendine yaklatmz bildirdi.
Umduum lde olmasa da, yine de kalbimde iddetli bir he
yecan uyand.
Mehed kenti, Horasan blgesinin merkezidir. Ynetimi, im
diki ran ah 'nn amcas olan Murad Mirza 'ya braklmt.
Murad Mirza 'nn aralksz aba ve almalarnn bir sonucu
olarak Trkmenlerin apulu yznden ortaya kan ktlkle
rin tm yok olmu, bir zamanlar ssz kalan yollarda yava ya213
va gidi-geliler balamt. te bu nedenle Murad Mirza'ya

Seyf'd-Devle nvannn verilmesi uygunsuz saylamazd.
Mehed'e varmdan yarm saat sonra ngiliz Miralay Dul
maz'n ziyaretine gittim. Miralay nemli i ve uygulamalarda
valiye yardm ediyordu. Bu nedenle Mehed'te halkn sayg ve
takdirini kazanm bir kimseydi. Hatta, Buhara tarafndan garip
.
ve acaip bir derviin gelip grmek istediini kendisine haber

verdiklerinde grev yerinde iiyle urayormu. Buna karn
hemen bulunduum yere geldi. Beni iyice gzden geirdii hal
de, konumadka kim olduumu anlayamad. Beni byk bir
sevgiyle kucaklamasndan ve gzlerinin yala dolmasndan,
yalnz bir Avrupalya deil, ayn zamanda bir dosta kavutuu
mu anladm. Bu yiit ngiliz,. bana evinde k:lmam nerdi. Ben
de kabul ettim. Onun konukseverlii sayesinde, yol yorgunlu
unu ksa bir sre iinde zerimden attm. Bir ay iinde de g
cm yerine geldi. K iinde Tahran'a gidiim bylece mm
kn oldu. Mehed'te kaldm srada Miralay beni eyalet valisi
olan ehzadeye takdim etti. ehzade tarafndan ok iyi karlan
dm. Birka saat Orta Asya hakknda sohbet ettik. Orta As
ya'nn durumunu ok iyi biliyordu. Banaz ve vesveseli Buha
ra Emiri 'nin, iilere ramen kendisine Emir 'l-Mminin n
van verdii halde, benim gibi iki yzl ve mnafk bir adamn
hayu duasn istediini anlatarak ehzadeyi elendirdim.
Bana bylesine iyi ve nazik davranan ngiliz Miralay ile birlik
te sa 'nn doum yortusunu kutladktan sonra, ertesi gn (26
Aralk 1 863) hibir kervana katlmadan ve yanma dostum
Molla Uak'tan baka kimseyi almadan yola ktm. kimiz de
iyice silahlanmtk. Bindiimiz hayvanlar benim malmd ve
yemek takmna varncaya kadar her trl yol donanmmz
mkemmeldi. te bylece, kn ortasida yirmidrt konaklk
yol gitmenin zorluunu gzme kestirdim. O yol ki, onda att
m her admn, beni sevgilim olan Bat lkesine bir derece da214
Herat' tan Tahran' a
ha yaklatrdn byk bir sevin ve cokuyla hissediyordum.

ranllarn bile Trkmenlerin errinden korkarak topsuz gitme
ye cesaret edemedikleri Mezinan'dan ahruda<*> kadar drt
konaklk mesafeyi karakolsuz ve bir tehlikeye uramadan ge
tim.
ahrud'ta pamuk ve keten satn almak zere bekleyen Binning
ham 'l bir ngilizle karlatm. Adam, dervi giysileri iinde,
kocaman sarkl bir adamn kendisine dzgn bir ngilizce ile
sz sylediini duyunca korkun ard. aknlnn byk
lnden kez cevap vermeye niyetlenmiken birey syle
meyerek dili tutulmucasna kalakald. Sonradan yaptm
aklamalar zerine aknl sona erdi ve beni yemee davet
etti. Yannda bir de Rus bulunan bu ngilizle iyi bir gn geir
dik. Rus, nl Kafkas<**> adl ticaret irketinin buradaki temsil
cisiymi.
(*) Bu drt konak Niabur ve Sebzevar'n tesindedir. Adlar Abbasabad, Miya
det, Miyam ve ahrud'tur. Bunlar Trkistan llerine ulaan byk ovarun
giriinde bulunduklarndan her an Trkmen saldrsn uryabilmektedirler.
Bu yerler, Trkmenlerin saldrsna kar koymakl.}'ilkmlildrler.
(**) Revo-Britannic adl ngiliz dergisinin binsekizyiialmah ( 1866) yl kasn
tarilli saysnda baka bir biimde anlatlan bu y, yazarn gerek kimliinin
Molla Uak tarafndan anlalmaya balamasma.ne __ . olmutur. Msy
Vambery, ad geen dergide olay yle anlatl!lfll: ''Andm ngiliz taciri
Msy Longfield 'in "Acaba Hindistan'dan nu gelijorsunuz?" diye sormas
zerine srf elenmek.iin merakn tahrik etmek istedim. Ama yolculuktan
fazlasyla yorulmu olduum iin, kendimde elenceyi uzatma gilc bulama
dm. Bu nedenle adnu ve durumunu dorudan sfledim. Bunun zerine b
yk bir memnuniyet duyarak boynuma sarld. Bu durum, o zamana kadar be
nim yalnz Mslman deil, bir de dervi olduuma inanan arkadam Tatar'
hayrete drd."
Molla Uak'n arkadann milliyetini tam olarak anlamasna neden olan ikin- .
ci bir olay da, Tahran yolu ilzerinde, kuzey rzgfunn estii, ortal karn kap
lad bir gece, Msy Vamtery e Uak Ehvan postahanesinde bir yer bulup
barndklar zaman, garip biimde olmutur. Msy Vamtery yle arlatyor:
"aynu itim. Vcudumda tatl bir scaklk hissetmeye balanu:: Pil.avm
ve liyilerin hazrlad. O ara rzgfu'n grlts arasnda drt nala komakta
215
ahrud'tan Tahran'a on gnde gelebildim. Binsekizyzaltm

drt yl ( 1 864) Ocak aynn ondokuzuncu gecesi Tahran'n iki
olan birtakm hayvan sesleri duydum. Yatamdan srayp kalkncaya kadar
avlu svarilerle doldu. Silah akrtsndan, svp saymadan, haykrma ve ba
rmalardan baka ses duyulmaz oldu. Bu grlt, bir anda iyice kapatlm
olan kapnn nne geldi. "Hey, burada kim vat? Her kimsen k! Sipahsalarn
ei Sultan geliyor. Haydi oday boaltnz. Sultana yer gerek" diye barmaya
baladlar. Okuyucularmn kolayca anlayaca gibi hemen kapy amadm.
Bunun erine adamlar postahane memurundan odada kimin olduunu sordu
lar. Aldklar cevaptan odann iindekinin sradan bir hac oludunu, hem de
kendilerine gre dinsiz saylan bir sni hac olduunu renince, silahlarnn
dipiiyle kapya vurup zorlamaya ve "Hey hac, abuk k. Yoksa kemikleri
ni krp tuz gibi ufalarz" diye barmaya baladlar. Sorunun nazikletiini
grdm. nk scak ve rahat bir barna brrakp byle souk bir k gecesini
ak havada geirmek zorunda kalmak dorusu zc bir durumdu. Ama bu
durumun neden olaca vahim sonularndan kanma dncesinden ok, ga
liba yaplan basknn yolat heyecedandan olmal, iimde kar koyma cesa
reti uyand. Arkadam Tatar yanmda, benzi atm, ayakta duruyordu. Yerim
den frlayp kl ve tfeimi alclm ve ilk iaretirnde ate etmesi emriyle taban
ca\arm ona verip kapya kar durarak hazrlandm. En ncekim girerse, bey
ninin datmaya kesin karar vermitim.
"yle sanyorum ki, kapnn nndeki saldrganlar niyet ve hazrlm anla
yarak birbirleriyle konumaya baladlar. Dikkat edince, Farsay son derece
dzgn konutuumu gilnce benim sradan bir Buharal olmadmdan ku
kulandklarn anladm. "Sen kimsin, hac deil misin?" diye sordular. Hacl
n falan sras deildi. Artk bundan byle ben ne Buharalydm, ne de ranl.
"Ben Avrupalym. Bana Vambery sahip derler" dedim. Bu sz zerine sesleri
keslidi. Sanyorum saldrganlar ardlar. Ama bundan en ok aran bizim
Tatar'd. nk, bu zamana kadar snni bir hac olduuma inand arkada
nn azndan ilk kez adn ve kimliini duyuyordu. Benzi l gibi sapsan ke
simli, az hayretle alm, gzlerini yzme dikmiti. Kendisine gzmle
iaret edip telan teskin ettim.iranllar da tavrlarn deitirdiler. Do halk
na dehet veren "Avrupal" szc, bir yldrm etkisi yapmt. fkeyi ko
numalar nezakete, tehdit ve korkutmalar rica ve yakara dnt. Yaluz su
baylar olan iki kiiyi ieriye almam iin yalvarmaya baladlar. Dierlerinin
ahr ve samanlkta yatmasna raz olmulard. Sonunda zangr zangr titreyen
bu ranllara kapy atm. Yzmn biim ve durumu orlarca iddiam doru
luyordu. Bunlarla yarm saat kadar sohbet ettikte sonra, itikleri rak nedeniy
le saho olduklarndan odann bir kesine kvrlp uyudular ve argann boru
lar gibi horlamaya baladlar. Ben de arkadam Molla Uak'a durumumu
aklamaya giritim. Byk bir hayretle dirledi."
216
saatlik yaknndaydm. Ama garip biimde, ah Abdulazim k

ynn yannda yolu kaybettim. Bir hayli arayp taradktan son
ra ky bularak yola devam ettim. Tahran'n kaplar kapand
iin geceyi kentin birka adm dndaki bir kervansarayda ge
irmek zorunda kaldm.
Ertesi gn, henz giyili olduum acaip klkta kimse beni gr.
mesin diye Tahran sokaklarn h.zla geip Devlet-i Aliye sefa
rethanesine girdim. Kararsz ve ateli dncelerle on ay nce
terkettiim bir eve yeniden girdiim srada nasl dnceler
iinde olacam kolaylkla anlalabilir. Ama ne yazk ki, veli
nimetin Haydar Efendi 'nin tayin edildiini rendim. imdi
sefr, bir ara Maarif Nezareti Mektupuluunda bulunan smail
Bey'mi. smail Bey de beni selefi gibi tam bir sevgiyle kabul
etti. O zaman gzme ikinci bir Paris gibi grnen Tahran 'da
oktandr benim esir dtm ya da ldm sanlyormu.
Bu nedenle geri dnm halk arasnda byk bir etki uyandr
d. ah Hazretleri bile beni grmek istediler. smail Efendi de
beni resmi biimde ah'a takdim etmeye raz oldu. Bugn ran
llarn Kble-i Alem ve Sahib-i Alem nvanlanyla andklar
Nasreddin ah Hazretleri beni bahelerinde kabul buyurdular.
Gzlerinde tek bir gzlk bulunan Nasreddin ah geziniyordu.
zerinde, Dou uygarlnn gnmzdeki durumunun gerek
bir gstergesi olmak zere iki eitten oluan bir giysi vrd.
Yani st Avrupal giysisi, ii ise salt yerli giysisiydi. Allm
szlerle balayan konumamz bi:az sonra gezime ilikin soru
ve cevaplara dnt. Nasreddin aJ:, gezim srasnda ziyaret
ettiim bamsz hkumetlerin hkmdarlarnn durumlarn
teker teker rendi. Bir ara bunlarn politik adan hibir nem
leri olmadn syleyince, kendini tutamayarak tuhaf bir tavr
la ve gizlice veziriniri kulana, "Onbe bin adamla arabuk bu
heriflerin hakkndan gelebilirdik" dedi. Merv felaketini bt
nyle unutmu olmalyd.
217
Bir sre de Herat zerine konuuldu. Nasreddin
ah, Herat'
nasJ bir halde braktm renmek istedi. "Herat imdi bir ha

rabe durumundadr. Halk ran hkumetinin mutluluk ve ba
yndrlna dua ediyorlar" diye cevap verdim.
ah Hazretleri
szmdeki gizli anlam derhal kavrad, "Benim byle yama

lanm kentlerde gzm yoktur" dedi . Yann saat kadar sren
bu grmenin sonunda
ah Hazretleri, gezime duyduu hay
reti belirttiler. ltifat buyurmak kasdyla drdnc rtbeden bir
"ir Hurid" nian ihsan buyurdular. Bunun zerine okunulan

bu gezi kitabmn bir zetini karp takdim etmek zorunda kal
dm.
Bir yl nce Orta Asya 'ya doru yola ktm gne raslayan
binsekizyzaltmdrt ( 1 864) yl Martnn yimisekizinci g
n Tebriz yoluyla Trabzon' a doru Tahran' dan hareket ettim.
Tebriz'e varncaya kadar bahar mevsiminin gzelikleriyle ni
metlendik. Duygu ve dncelerimin bir yl ncesine oranla ne
denli deitiini akl amam gereksizdir. nk o zaman att
m her adm beni akla, hayale gelmedik tehlikeler tayan vah
i lkelere biraz daha yaklatryordu; oysa imdi uygar dnya
ya ve hereye yelediim yurduma yaklatryor.
Sonunda Dersaadet'e geldim. Ancak gzel Boazii'nde sa
attan fazla kalmaya zamanm msaid deildi. Oradan Kstence
yoluyla Pete 'ye geldim.
Semerkant'tan beri beni bir an terketmeyen yol arkadam Ko
nogradl dervii Pete'de braktm. Bu zavall Hiyveli, kendisi
ni niyetli olduu Mekke yoluna devama brakmayarak Maca
ristan'n bakentine getiriime bir hayli ard. Artk gnln
den neler geirdi Tanr bilir. Ama adam en ok hayrete dren
durum, Avrupallarda grd gzel ahlakt.. nk yurttalar
olan vahi halkla karlatrarak Avrupallarn kendisini hemen
ldreceklerini dnyordu. Umduu gibi bir davranla kar
lamamas onu ok artt.
218
Yurdumun nimetlerinden daha uzunca bir sre yararlanama

dm.
nk bahar mevsimi kmadan, gezim hakkndaki bu ki
tabm ngiltere corafya kurumuna takdim etmek istiyordum.

O kurum ki, baz dostlarmn tavsiyesi zerine onur verici bu
imtiyaz bana vermiti.
B insekizyzaltmdrt ( 1 864) yl Hazirannn dokuzunda
Londra'ya geldim. Buhara ile Londra'daki adetlerin farkll
nedeniyle davran biimimi bir anda deitirmek zorunda kal
dm. Bu da bana anlatlamayacak kadar zor geldi.
21<;
'

Arminius Vambery - Bir Sahte Dervişin Orta Asya Gezisi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Arminius Vambery - Bir Sahte Dervişin Orta Asya Gezisi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

(Bir Sahte Derviin Asya-y VustA da Seyahati)

Bir sahte derviin Asya-y Vusta'da seyahati

Kapak, dizgi ve idzen

lstanbul, Mays 1993

ORTA ASYA GEZS

retmen Han. Kat 2 No: 218 Caalolu - stanbul

1 Vambery ve Orta Asya Gezisi

Siyonizmin nl lideri Theodor Herzl, kendisiyle grtkten

R. Patai, The Complete Diaries of Theodor Herzl, Londra, 1960, c,m,

Bir Sahte Derviin Orta Asya Gezisi

ginlik, kaiflik, Trk-Macar soy birlii savunuculuu, Trk

Bir sre, hayatn ka

zanmak umuduyla yabanclarn yaad evrelerde zaman l

Vambery ve Orta Asya Gezisi

kendisine Reid Efendi adn verdi. Akasndan, eitli nazrlk

olan bu dnce. giderek

Vambery'nin balca amac haline gelecek. gerekletirme yol

Bir Sahte Derviin Orta Asya Gezisi

Bu ikinci stanbul yolculuu, Vambery'yi, bir dervi klnda

Vambery ve Orta Asya Gezisi

Ksa bir srede kendisini tn dnyaya bir numaral Orta Dou

Bir Sahte Derviin Orta Asya Gezisi

mas iin aryordu, ama asl amac Vambery'yi kendi adna

Vambery ve Orta Asya Gezisi

insanlara slam ve batllama zerine dersler, Trkiye'de par

14 Eyll 1913 tarihinde ldnde, belleklerde "Trk dostu"

Bir Sahte Derviin Orta Asya Gezisi

bulunmutur. Aynca, bu balamda Vambery Oryantaliz

Bir Sahte Derviin Orta Asya Gezisi

19. yzyln ikinci yarsna gelindii, Orta Asya hfila bilinmez

Vambery ve Orta Asya Gezisi

Tahran'a geerek yolculuunu tamamlad. Bu uzun ve tehlikeli

dnnce, zaman zaman Macarca olarak, ama Arap alfabesiyle

tuttuu notlar belleindeki bilgilerle btnletirerek "Bir Sah

Bir Sahte Derviin Orta Asya Gezisi

Sovyetler Birlii 'nin dalmasndan sonra Orta Asya,

(*) Cemal Kutay, Sahte Dervi, s.83.

latm srada, ne denli ac verici bir durumda oluuma hayret

Bir Sahte Derviin Orta Asya Gezisi

Gerekten de, szkonusu yne bakld zaman, semaya doru

Sahte Derviin Yolculuk Hazrl

ayrlan bir dil olduunda szbirlii edilmise de, Tatar ve Finoa

Bir Sahte Derviin Orta Asya Gezisi

ki doruluk ve ahlak, itenlik ve kalb temizlii rakipleri olan

Ancak 1Ju arada zamanm bo geirmemek i. ranllari eski

uygarlklarndan kalan eserleri grmek zere Isfahan ve iraz'a

gittim. Binsekizyzaltm (1863) yl Haziran iinde oradan

Tahran'a dnnce, doruca Deylet-i Aliye Sefarethanesine ine

Sahte Derviin Yolculuk Hazrl

dm bile esirgiyorlard. Trklerin yardm etmesi de mezheple

Bir Sahte Derviin Orta Asya Gezisi

clar Sefir'den para falan istemiyorlard; kendileri adna kiisel

Sahte Derviin Yolculuk Hazrl

banc bir ulustan olmalarn, uzun ve zor yolculuklar nedeniyle

k, benden nceki Avrupal gezginlerin uradklar bela ve fe

Bir Sahte Derviin Orta A.rya Gezisi

dum. Cenab- Hakk'n ltuf ve inayetine krler olsun ki, bana

Sahte Derviin Yolculuk Hazrl

Ben, derviane bir tavrla, bu uyarlara hi nem vermemi gibi

Verdikleri sz zerine Sefir Efendi, haclarn adlarn ieren

defteri alarak kendilerine onbe duka kadar hediye datt. Yal-

Bir Sahte Derviin Orta Asya Gezisi

mz ekmek ve su ile geinmeye alan insanlar iin bu ba b