GELM PSKOLOJS

DERS EK NOTU

Prof. Dr. Melike Sayl

Psi 261 ve 262

NDEKLER
YAAM BOYU GELM PSKOLOJS NEDR ? .......................................................................... 6
Yaam Boyu Geliim Anlay ............................................................................................. 8
GELMN DALLARI ...................................................................................................................... 11
GELM PSKOLOJSNDE ARATIRMA YNTEMLER ...................................................... 12
1. Enlemesine-Kesitsel Yntem ....................................................................................... 14
2. Boylamsal almalar .................................................................................................. 14
3. Birletirilmi ya da Ardk Yntem .............................................................................. 15
GELM PSKOLOJS TARH .................................................................................................... 17
Yunan Felsefesinde lk Geliimsel Kavramlar ................................................................... 17
Ortaa Durgunluu ........................................................................................................ 18
nsanln Yeniden Uyanmas........................................................................................... 19
Aydnlanma .................................................................................................................... 20
Bilimsel a .................................................................................................................... 21
Modern Geliim Kuramnn Olumas .............................................................................. 21
Davranln Kkleri ........................................................................................................... 22
Psikanalizmin Temeli ............................................................................................................. 22
Gesellin Doutanc Yaklam .............................................................................................. 23
GELM KURAMLARI ................................................................................................................... 23
Psikanalitik Kuram (Freudun Psikoseksel Geliim Dnemleri)........................................ 24
Eriksonun Psikososyal Geliim Kuram ............................................................................ 28
Bilisel Geliim Kuram .................................................................................................... 30
Piagetnin Bilisel Geliim Dnemleri:................................................................................... 31
DUYUSAL-MOTOR DNEM (0-2 ya) ................................................................................. 31
LEMNCES DNEM (2-7 ya) ........................................................................................ 33
SOMUT LEMLER DNEM (7-11 ya) .............................................................................. 34
FORMEL LEMLER DNEM (11- ) .................................................................................... 35
Uyarc Tepki Kuram .................................................................................................... 36
Sosyal renme Kuram .................................................................................................. 36

3
Etolojik Kuram ................................................................................................................ 38
Vygotskynin Sosyokltrel Bilisel Kuram ...................................................................... 39
Bilgi leme Yaklam ...................................................................................................... 40
Ekolojik Sistemler Kuram ............................................................................................... 40
Hmanistik Kuram .......................................................................................................... 41
Geliim Psikolojisi Kuramlarnn Deerlendirilmesi .......................................................... 42
KALITIM - DOUM NCES GELM - DOUM ..................................................................... 43
Geliim zerindeki Genetik Etkiler .................................................................................. 46
Doum ncesi (Prenatal) Geliim .................................................................................... 48
Teratojenler: Hastalklar ve lalar ........................................................................................ 49
Doum............................................................................................................................ 53
Doum ncesi, Sras veya Sonrasndaki Sorunlar ............................................................... 54
Tepkiler .......................................................................................................................... 56
Yenidoann Refleksleri ......................................................................................................... 57
Baz lkel Refleksler................................................................................................................ 58
BEBEKLKTE FZKSEL GELM ............................................................................................... 58
YENDOANIN DUYUSAL KAPASTES VE BEBEKLERDE ALGI ....................................... 59
DL GELM .................................................................................................................................... 63
Dil Geliiminde Yeni Gr .............................................................................................. 66
Dil renme Aygt (LAD) ................................................................................................ 69
Dilbilimi Yaklam ................................................................................................................. 70
BEBEKLKTE SOSYAL-DUYGUSAL GELM VE KLK GELM ................................. 70
Balanma ....................................................................................................................... 75
Balln Aamalar : ............................................................................................................. 77
Balanmann Uzun Sreli Etkileri: ......................................................................................... 79
Ayrlma - Bireyleme ....................................................................................................... 80
Kendiliin Gelimesi ........................................................................................................ 81
OKULNCES OCUKLUK DNEM ........................................................................................... 82

4
Fiziksel ve Motor Gelime ............................................................................................... 82
Bilisel Geliim ................................................................................................................ 84
Okulncesi Eitim ........................................................................................................... 90
Sosyal Duygusal Geliim .................................................................................................. 92
Ebeveyn ocuk likileri ...................................................................................................... 96
Akranlar ................................................................................................................................. 98
Oyun ...................................................................................................................................... 99
Kiilik Geliimi................................................................................................................101
Ahlak Geliimi ................................................................................................................102
OKUL YILLARI ...............................................................................................................................103
Fiziksel Geliim ..............................................................................................................104
Bilisel Geliim ...............................................................................................................105
Piaget ve Psikometrik Yaklam ......................................................................................108
Yaratclk.......................................................................................................................108
renme Gl ..........................................................................................................110
Bilgi leme Yaklam .....................................................................................................111
Dikkatin Geliimi ................................................................................................................ 113
Bellek Geliimi ..................................................................................................................... 114
ocuklukta Sosyal Duygusal Geliim(7 11 Ya) .............................................................116
Kendilik Benlik Geliimi ...............................................................................................117
Aile ve Sosyal evre ............................................................................................................ 119
Kardeler: ......................................................................................................................... 119
Akranlar: .......................................................................................................................... 120
Akran Gruplar: ................................................................................................................ 121
Moral Geliim ................................................................................................................122
Okul a Sorunlar ........................................................................................................124
Cinsiyet Rolleri ...............................................................................................................126
Kendilik (Benlik) Algsnda Geliimsel Model (S. Harter, 1982) ........................................126
Benlik Saygs/ZDEER: ..................................................................................................... 128
ERGENLK DNEM......................................................................................................................129

5
Ergenin Sorunlar ...........................................................................................................131
Fiziksel Geliim ..............................................................................................................131
Birincil ve kincil Cinsiyet zellikleri ..................................................................................... 133
Endokrine Bal Deimeler ................................................................................................ 134
Cinsel Davran ve Tutumlar ...........................................................................................136
Bilisel Geliim ...............................................................................................................137
Ergenlikte Sosyal Duygusal Geliim: Kimlik Kazanma....................................................144
Ergen ve Ailesi ..................................................................................................................... 145
Ergenlikte Sosyal-Bili.......................................................................................................... 146
YETKNLK ..................................................................................................................................147
Yetikin Geliimini Anlamada Yaam Olaylar .................................................................151
Fiziksel Geliim: .............................................................................................................151
Bilisel Deimeler: ........................................................................................................154
Sosyal-Duygusal Geliim: ...............................................................................................155
YALILIK .........................................................................................................................................158
Fiziksel Deimeler: .......................................................................................................159
Zihinsel Glkler: ............................................................................................................... 160
Yalanmay Aklayan Biyolojik Kuramlar .......................................................................163
Yallkta Sosyal Duygusal Geliim ..................................................................................166

YAAM BOYU GELM PSKOLOJS NEDR ?

Yeryznde tek tek her bir insan kadar byleyici baka yaratk yoktur. Sizin dnceleriniz,
duygularnz ve davranlarnz bakalarnnkine benzemez, siz kendinize zgsnzdr ve
ayn zamanda da sizin yanzdaki dier insanlarla olduka benzersinizdir. Oysa, toplumda ve
okulda hemen hemen ayn eyleri rendiniz. Nasl oluyor da sizin kuanzdaki dier
insanlarla benzerlikler gsterirken farkl da olabiliyorsunuz? Bu sonuca hangi sreler ve
olaylar katkda bulunuyor.?
Btn bunlar geliim psikologlarnn sorduklar sorulardr. Geliim psikolounun inceledii
olay ve srelerin bazlar sizin dierlerine benzerliinizi, bazlar da farkllnz ortaya
karmaktadr. Yine geliim srasnda beliren olay ve srelerin bir ksm geliimde sreklilii
anlamaya yardmc olurken, bir ksm da yalnzca belli bir zaman aralnda ortaya karak,
insanlar arasndaki yala ilikili farklarn doasn anlamamza yarayacaktr.
Bu dersin ana kavram GELMdir. Bir tasarm ya da kavram olarak geliim, 18.yy sonu ve
19.yy balarnda Bat Avrupal entellektelleri tanmlayan makineleme ve teknolojiyle
birlikte srekli ilerleme biiminde bir anlam kazanmaya balad. Bu geliim anlay
Rnesans sonrasndaki laik hmanist gr iinde bile rtkt. Buhar makineleri, trenler,
corafi keifler, kolonileme, bilimsel baarlar ve politik evrim kanlmaz ekilde trlerin
yukarya doru ilerlemesi eklinde grld. ocuklarn zihinsel geliimi bile bir ilerleme
olarak grld. Evrimin ileri doru zellii de bu anlaya hizmet etti. Darwinin ilk
sylemlerinde filogenetik deimelerin zorunlu olarak ileriye doru olacana dair bir ifade
yer almamakla birlikte Darwin'in kuram yorumlanrken gelime ilerleme olarak ele alnd ve
bu anlay geliim psikolojisini ok etkiledi. Spencer, Hall, Baldwin ve Piaget gibi dnrler
ocuk geliiminde evrimsel kuramlar kullandlar. Evrim-embriyoloji-ocuk geliimi arasnda
benzerlikler bulunmaya alld. leriye doru gelimenin kanlmaz ve tek ynde olduu
yolundaki grler geliimin incelenmesi srasnda baz sorunlara yol at ve bu sorunlar
20.yya aktarld. Oysa 20. YYda batl kurumlar, yaptklar deimelerin dzeltici ynde
olduundan 10-20 yl ncesindeki kadar emin ve gelimelerden memnun deildiler.
1970lerde heyecan durdu. Politikada edebiyatta, eitimde, ekonomik yaynlarda enerji ve
evre tartmalarnda gelimenin ilerleme olduu yolundaki ifadeler pheyle karlanmaya

7
baland. Modernizm kart yaklamlar egemen olmaya ve geliim psikolojisini de
etkilemeye balad. rnein u konularda tartma ve sorular ortaya atld:
1. leriye doru evrim ile ocuk geliimi arasnda yalnzca ocukla iein benzemesi
eklinde bir analojiden baka bir ey yoktur. Bu analoji de grgl aratrma
verileriyle snrldr.
2. Klasik Darwinci grler bile evrim biyologlar tarafndan yeni kavramlarla eletirel
bir inceleme altna alnmtr.
3. Bilisel geliim rencileri, bugn artk Piagetnin kuramsal basitletirmeleri ve
gzlemleri zerinde tekrar dnmektedirler.
Geliim kavramna yeniden dnecek olursak her geliim bir deimeyi de beraberinde ierir;
fakat, her deime mutlaka bir gelimeye iaret etmez. Psikologlar Gelime terimini dllenme
ile balayp yaam boyu devam eden DEME veya HAREKET rnts anlamnda
kullanrlar. Deime rnts; bebeklik, ocukluk ve ergenlikte bymeye; yallk ve
lmde de bozulmaya (decay) karlktr. Hareket rntsnn anlalmas biraz daha
karmaktr; nk, olgunlama ve deneyimi birlikte ierir.
OLGUNLAMA; genetik kodlamann idare ettii her bir bireye zg deimeleri ierir.
Bydke beynimiz, merkezi sinir sistemimiz geliir ve farkllar, anatomimiz deiir,
kimyasal ve hormonal bileimler deiir. Olgunlamann rneklerinden biri beynin derece
derece zellemesidir. yle olur ki her bir hemisfer farkl psikolojik aktiviteleri idare eder
hale gelir. rnein mekansal (spatial) srelerin ilenmesi sa beyin, dil ise sol beyin
tarafndan idare edilir.
Geliimde olgunlama kadar (deneyim) EVRE de nemli etkiye sahiptir. evre deyince
biyolojik ve sosyal evre birlikte anlalmaldr. Beslenme, tbbi bakm, ilalar ve fiziksel
kazalar biyolojik evreyi, aile, okul, toplum, akranlar ve kitle iletiim aralar ise sosyal
evreyi oluturur. nsann evreyle olan yaantlar ve deneyimleri hem mikroskopik hem de
makroskobik adan incelenebilir ve tanmlanabilir. rnein bireyin vitamin alm ve anneocuk etkileimi, mikroskobik dzeyde iken, genel tbbi bakm ve ailenin ruh sal
dinamikleri makroskobik dzeydedir. Benzer ekilde bir yaantnn tanmland dzey
ilgilenen uzmann kuramsal bak asna gre deiir. rnein; renme ok dakik ve
ayrntl terimlerle tanmlanmtr. Bu nedenle bir renme psikolou incelemek iin spesifik
davranlar seebilir. Oysa bir sosyal psikolog veya sosyolog ailenin S.E.Dindeki bir

8
deimenin, ocuun frsat ve aktiviteleri asndan dourgular gibi belli bir zaman dilimi
iindeki daha geni bir olay inceleyebilir.
Deneyim olmadan olgunlama ortaya kmaz. Be duyu dnda hibir uyarlmann olmad
ortamda insanolu dili kazanamad gibi, zeka gerilii de grlmektedir.

Yaam Boyu Geliim Anlay

Yaam Boyu Geliim Psikolojisinin tarihi 200 yl kadar eski olmakla birlikte, 1920-30
yllarnda kendini gstermi ve ancak 1970li yllarda bir alan haline gelmitir. Yaam boyu
geliim psikolojisi dllenmeden lme kadar olan insan yaam sresince geliimsel
srelerin deiimini aklar, tanmlar, yordar ve kontrol etmeye alr. ocuk geliimi ve
yallk bilimi (gerontoloji) gibi bir uzmanlk alandr. Bir kuram deil, geliim olayn
incelemede yeni bir ynelimdir. Davrann geliiminin allmasnda belli kavramlar ve
yntemleri vurgular. Bu ynelimde: deime srecini ieren herhangi bir davran geliimsel
olarak incelenmelidir. Davran, nce ve sonra gelen olaylar zincirine yerletirildiinde
anlalmas daha kolaydr.
1) Bu gr geleneksel biyolojik temelli byme eilimine terstir. Geliimde byme ve
olgunlama ynelimini esas alanlara gre, gelime, yetikinliin balangcnda duraanlar;
sonraki gelimeler ise gelime olarak deil, yalanma veya bozulma olarak adlandrlr.
Yaam boyu geliim anlay biyolojik faktrlerin roln inkar etmez ancak olgunlama genel
bir geliim ilkesi olarak kabul edilmedii iin gelime yaam boyu bir sre olarak ele alnr.
Sonu olarak hi bir dnem geliimsel srelerin nemi asndan ayrcalkl deildir. rnein
bebeklik gibi.
2) Bir grup aratrma yalnzca yaa bal geliimsel deimelerin deil kuaklar arasnda
da geliimsel farklarn olduunu gstermitir. Zeka, sosyalleme ve kiilik gibi konulardaki
ikinci bir grup aratrmada, kuaklar aras duraanlk ve deime ve ayrca yaa bal
deimelerin rolyle ilgili olarak geliim psikolojisinde evrimsel perspektife olan ihtiya
vurgulanmtr. retkenlik, anne babalk, bykanne ve bykbabalk gibi konular byledir.
Yaam boyu geliim psikolojisinin 2 temel saylts vardr:

9
1- Geliim, yaam boyu devam eden bir sretir. Geliim bal altndaki herhangi bir
davran deiiklii dllenmeden lme kadar yaamn herhangi bir dneminde ortaya
kabilir.
2- Geliim; evrimsel ilkelerin sonucuna ve yaa bal olarak ortaya kar. Geliime bir
ereve iinde bakma gerei olmakla birlikte, bu ereve yalnzca yala snrl olmayp,
biyokltrel deimeyi de vurgular. Yala-ilikili (ontogenetic) demek, biyolojik srele ve
sosyalleme sreciyle de ilgili demektir ve insann geliimindeki dzenlilii ve farklar
aklamak iin kullanlr.
Geliimi belirleyen faktrler aadaki tabloyla zetlenebilir.

Temel Tayin
Ediciler

Geliim zerindeki

Biyolojik

Normatif, yaa bal: Puberty, mezuniyet, menopoz,

Etkileim

ilk ocuk, evlilik, bykannelik, emeklilik

evresel

Normatif, kuaa bal: Sava, ktlk, ekonomik

Dier Etkiler

durgunluk, salgn hastalklar, eitli modernleme

hareketleri
Normatif olmayan: Hastalklar, okul
ebeveynin boanmas, bir dernee yelik

baars,

ZAMAN
Yaam boyu geliim anlaynda ilk alma Alman felsefeci ve psikolog Tetens tarafndan
1777de yaynlanmtr. Ancak Tetensin almalar grgl aratrmalar deil, daha ok
davrann incelenmesinde yaam-boyu yaklam ieren temel nerilerin ifadesi eklindedir.
Carus (1808) ya esas almayan bir yaam boyu geliim anlay gelitirmi; cinsiyet ve kltr
farkllklar ile miza konusunu gndeme getirmi olmakla birlikte ie bak yntemini
kullanmtr. Quetelet (1842)in kitab ise yntem ve istatistiklerin kullanm asndan daha
kuvvetli ve daha anlalabilir bir yayndr. Aslnda ergenlerle ilgilenen Hall, 1922de Yallk
zerine bir kitap yaynlam, arkadan 1933te de Jung yaam dnemlerine dikkat ekmitir.
C.Buhler ise 1933te yaam 5 dneme ayrmtr:
1. ocukluk: Yaam hedefleri yok. Kendilik hakknda belirsiz dnceleri var.
2. Genlik: Kendi gizilglerini ve yaamn kendisine ait olduunu kavrar.

10
3. Yetikinlik I: Spesifik hedeflere ynelme.
4. Yetikinlik II: Gemie bakma ve gelecek iin planlar gzden geirme.
5. Yallk: Hedefe varma zerindeki konsantrasyon gever.
1920-30 yllarndaki yaynlara ramen alann ok sonra gelimi olmasnn nedenlerinden biri
20.yy. ortalarnda ocukluun ok baskn olarak allmas, davran-deneysel yaklamn
yaygn olmas ve alandaki nclerin de bu yaklam kullanm olmalardr. Buhler, Erikson,
Havighurst, Neugarten gibi kiilikle ilgilenen aratrmaclar daha ok subjektif-fenemenolojik
yntemleri kullanmlardr.
Yaam boyu geliim anlaynn 1960 ve 70lerde daha geni olarak kullanlmasnn ve alann
yaygnlamasnn temelinde 3 eilimin bulunduu saptanmtr.
1. 1960 ve 70lerde Amerika ve Avrupadaki belli bal niversitelerde alann
nclerinin bulunmas.
2. II. Dnya savandan nce ocuk geliimi zerinde boylamsal almalarn balam
olmas ve 60-70li yllarda bu ocuklarn yetikinlik dneminde olmalar nedeniyle ayn
deneklerin geliimsel zelliklerinin merak uyandrmas.
3. Gerontoloji alannn ortaya kmas.
Yaam boyu geliim psikolojisinde ele alnan yaam dnemleri aadaki ekilde ayrlabilir:
Dllenme
Doum ncesi (prenatal) geliim
Doum
Yenidoan (ilk bir ay)
Bebeklik (0-18/24ay)
Okulncesi ocukluk (2-5/6 ya)
ocukluk (okul a 6-11 ya)
Bulu (10/11-13/14)
Ergenlik (13/14-18/21)
Genlik (lk yetikinlik/20-30'lu yalar)
Yetikinlik (35/45-65)
Yallk (65/70-lm)
lm

11

GELMN DALLARI
Geliimin 4 dal vardr. Bunlar; fiziksel geliim, bilisel geliim, sosyal-duygusal geliim ve
kiilik geliimidir. Her bir dalda geliim sresi farkldr.
FZKSEL GELM: Byklk ve arlkta derece derece olan niceliksel deimelerdir.
Arlkta artma, boy uzunluunda ve vcut paralarnn oranlarndaki deimeler, ba ve
uzuvlarn bymesi, beynin, kalbin ve cierlerin bymesi bu srecin paralardr. Byme
ltlerinin saptanmas nemlidir. nk bir insann ne derece salkl gelitii bu ltlere
gre belirlenir. rnein; yeni domu bir bebein ortalama arl 6.ayda iki katna ular.
Eer bunda nemli lde sapma olursa bebein diyeti ve byme anomalisi olup olmad
aratrlr. Gelime rntleri ocuun bir dnemden dierine geiini de yordar. rnein; ilk
iki yl iindeki baz gelimeler ocukluu; ergenliin balangcndaki baz zellikler de
ergenliin sonunu yordamada yardmc olur.
BLSEL GELM: Yala ilikili olarak zihinsel aktivitelerde ortaya kan deimelerdir.
Dnce, bellek, alg, dikkat ve dil gibi. Bebekliin ilk iki ylnda bebein neler
yapabileceinin ok farkl alanlarda dakiklikle bilinmesi artc gelebilir. ocuklar mekan
nasl alglar, ocuklarn dikkatleri nasldr ve ocuklar dili nasl renirlergibi sorulara cevap
aranr.
SOSYAL VE DUYGUSAL GELM: Bireyin evredeki dier bireylerle etkileimini sosyal,
bu etkileimin iinde bireyin duygu ve duyu tepkilerini de duygusal geliim ele alr. ki yal
insann birbirini avutmas, anne ve babann baar iin ocuklarn zorlamalar, kardeler aras
ilikiler, retmenin renciyle ilikileri bireyin geliimini nasl etkilemektedir? Kendilik
geliiminde anneye ballk, bireyin kendini olumlu veya olumsuz deerlendirii olduka
nemlidir. Kayg, kzgnlk ve sululuk da dier duygusal geliim alanlardr.
KLK GELM: Kendilik algs, cinsiyet roln benimseme ve cinsiyet rollerinin
geliimi ile ahlak geliimi ele alnan konulardr.

12
Geliim dallarnn biri dierini srekli etkileyebilir ve etkiledii geliimin ynn ve
miktarn da tayin edebilir.

GELM PSKOLOJSNDE ARATIRMA YNTEMLER

Yaam boyu geliim psikolojisi bir yandan gzlem, deney, grme gibi dier psikoloji veya
bilim dallarnda da kullanlan yntemleri kullanrken bir yandan da geliimsel karlatrmalar
iin kendine has yntemler bulmutur.
Gzlem; sistematik ve doal olmak zere ikiye ayrlr. Gzlem sadece o olay hakknda bilgi
verir, ipular salar. Deney ise belli davranlarn nedenlerini saptamada kullanlr.

Basit Deneysel Desen

Bamsz
Deiken
Deneysel
Grup

Uygulanr

Baml
Deiken
Davran

llr

Test Edilecek
Hipotez

Kontrol
grubu

Uygulanmaz Davran
llr

ki grup
arasndaki
fark
yorumlanr

Deneyler neden-sonu ilikisi hakknda karsamalar yapma imkan tanr.

Korelasyon ynteminde iki deiken arasndaki korelasyonel ilikiye baklr. Neden-sonu
ilikisi karlmaz. Sadece iki deiken arasnda olumlu ya da olumsuz ynde bir iliki olup
olmad sylenir.
rnekler:
ahlak geliimi --- boy uzunluu arasndaki iliki (0) dr. Yani yoktur.
zeka --- renme arasndaki iliki (+) yndedir.
kontrol zerklik arasndaki iliki (-) yndedir.

13
Grme ve standart testlerle lme ise geliim psikolojisinin daha ok uygulama alannda
kullanlan yntemlerdir. Aratrma yntemlerini deikenlerin maniplasyonuna bal olarak
aadaki biimde zetlemek mmkndr.
Aratrmac Deikenleri Maniple Ediyor mu?
EVET
Aratrmac
grupla m
EVET
Aratrmac
laboratuarda m
alyor

EVET
Kontroll
deneyler

HAYIR
Aratrmac
grupla m alyor
HAYIR
Tek denekli
aratrmalar
Gzlem, grme
standardize test
uygulama

HAYIR
Alan
deneyleri

HAYIR
Klinik veya
vaka almas

EVET
Korelasyonel
ve grup
farklar almas

EVET
Aratrmac
laboratuarda m
alyor?
HAYIR
Doal
deneyler

Geliim Psikolojisinde nemli bir deiken ZAMAN ve geliimsel deimeyi yaratan eitli
faktrlerin etkileimidir. Zaman birka anlamda kullanlr:
Kiinin doduu andan bulunduu ana kadar geen sre KRONOLOJK YA, belli bir zaman
diliminde doup yaayan bireyler topluluu JENERASYON (KUAK) ve aratrmann
yapld an LME ZAMANI. Bir de kuaktan farkl olarak ayn ylda domu bir grup
bireyi inceleyen almalar vardr ve byle gruplara cohort denmektedir.
Geliim Psikolojisine zg yntemler ise;
1. Enlemesine-kesitsel yntem
2. Boylamsal yntem
3. Birletirilmi boylamsal ve enlemesine yntem (Ardk yntemler)
Geliim psikolojisinde ayrca geriye doru (retrospektif) desenler de kullanlmaktadr.
rnein; hamilelik sresince sigara imenin bebein 10 yana kadar ki geliimini
etkileyecei ynnde bir hipotezi test etmek iin byle bir alma gerekebilir.

14

1. Enlemesine-Kesitsel Yntem: Bu yntemde bir lme zamannda farkl ya

gruplarndaki bireyler seilir ve karlatrlr. rnein 1-6 ya arasndaki ocuklarn kelime
daarcn incelemek isteyen bir aratrmac 6 ay arayla gruplarn saptayp, ocuklarn
konuurken kullandklar szckleri sayarak aratrmasn gerekletirebilir. Kelime
daarcnn yzdelerinde yaa gre ortaya kan deime normatif ve tanmlayc bir veri
salam olacaktr. Bu yntemin avantaj ok fazla vakit kaybetmeden farkl yalardaki
davranlar hakknda bilgi sahibi olmaktr. Dezavantaj ise hem uzun zaman periyodu iinde
davrann duraanln incelemeye hem de sonuta ortaya kan geliim ve davranlar
zerinde yaam deneyimlerinin roln anlamaya imkan tanmamasdr. Farkl ya gruplar
arasnda var olan sosyal, kltrel, tarihsel ve evre artlarna bal farkllklar yani kuak
farklln incelemeye imkan tanmaz. Bu yntemde verinin topland grup ile karlatrma
yaplan grubun farkl olma olasl yksektir.
Bir enlemesine-kesitsel almada ocuklarn doum yllar ve geliimsel gemileri maniple
veya kontrol edilmeden herhangi bir ya farkllnn evrensel geliim srecine bal bir
farkllk olduunu veya belirli bir kuan yaad farkl deneyimlere bal olduunu ileri
srmek ne derece dorudur?
Bir enlemesine-kesitsel almada 20, 30, 40 yalarndaki kadnlarn toplumsal cinsiyet
rollerinin incelendiini dnn. Aratrmac 20 yandakilerde daha erkeksi, 40
yandakilerde de daha kadns zellikler elde etse bu bulguyu kadnlar gelitike daha kadns
zellikler edinmektedir eklinde yorumlayabilir mi?
Enlemesine-kesitsel almalar kltrn en az etkili olduu alanlarda baz avantajlar
salayabilir. Ayrca; ocuklara, yalarna gre verilecek eitimin, okuma kitaplarnn, TV
programlarnn hazrlanmasnda ve oyuncak ve oyun yaratlmasnda bu trden aratrma
bulgularnn yararlar olabilir.

2. Boylamsal almalar: Boylamsal yntemde ayn bireyler uzun zaman

aralklaryla belli bir sre iinde incelenir. Bazen bu sre btn bir yaam alabilir. Farkl
yalarda elde edilen lmler arasndaki fark aklama imkan domaktadr. rnein bir
aratrc ocuklarn szck daarcnda ortaya kan art orann bu yntemle inceleyebilir.
Bir yandaki bir ocuk grubunu 6 ay arayla teste tabi tutarak yala birlikte ortaya kan

15
deimeleri grebilir. Bu yntemin avantaj bir bireyde ortaya kan deimeleri evrimsel
olarak tayin etme imkandr. Ayn zamanda byyen bireyde davrann duraanln ve
geliimsel olarak davran rntlerinde ilk yalardaki yaam deneyimlerinin etkilerini grme
imkan verir. Kuak farklarndan doan hatalar ortadan kaldrr.
Bu trden aratrmalarn uzun zaman almas ekonomik deildir ve zamanla ilikili dier
problemleri de beraberinde getirir. Balangtaki denek grubunu zamann sonuna kadar
bozulmadan tutmak zordur. Denek kayb olabilir. Bir baka sorun da bir boylamsal
almadan elde edilen sonucun baka bir zamanda geerli olup olmayaca sorunudur.
rnein ocuklarn szck daarcna ilikin bir alma televizyondaki yaygn ocuk
programlarndan nce yaplm ise imdiki geerliinden phe edilebilir.

3. Birletirilmi ya da Ardk Yntem: Kuak farklar ve bireyin kendi iindeki

deimelerden doan snrllklar ortadan kaldrmak iin Schaie ve Perham (1965) tarafndan
ardk stratejiler modeli nerilmitir.
Ardk terimiyle kastedilen, orijinal almaya ilave olarak farkl bireylerin kullanld bir
replikasyonun (tekrarnn) olmasdr. Ardk strateji, geliim ve davran;
a) bireyin yann
b) bireyin ait olduu kuan
c) lmenin alnd tarihin bir fonksiyonu olarak grmektedir.
Enlemesine Kesitsel Ardk Strateji: Enlemesine bir almann iki veya daha fazla
farkl zamanda tekrar edilmesinden oluur. Bu ekilde normlar, birden fazla kuaktan elde
edilmi olmaktadr. Bu ekilde bireyler aras deikenlik ve farkllklar tannabilecei gibi
normlarn duraanln dorulama veya reddetme de mmkn olmaktadr.
Test Zaman

Yalar

1980

5 10 15 20 25 30 35

1985

5 10 15 20 25 30 35

Boylamsal Ardk Strateji: ki veya daha fazla boylamsal alma ayn yata fakat farkl
yllarda balar. Bu stratejide geliim, geen zamann uzunluuna bal bir sre olarak

16
grlr. Schaie ve Hertzoga gre boylamsal alma birey ii ve bireyler aras deimenin
daha iyi bir gstergesidir.
1970 1975 1980 1985 1990
Ya

10

15

20

25

1980 1985 1990 1995 2000

5

10

15

20

25

Ardk stratejilerde en byk glk 1. ve 2. almalar arasndaki farkll zmektir.

Farkllk yala m yoksa evre/zamanla m ilikilidir.
Nesselroad ve Baltes (1974) ergenlerde kiilik ve yetenek deimelerini 2 yllk bir srede
ardk yntemle incelemilerdir.
13 - 16 yalar arasnda 4 kuak ve 15 - 18 yalar arasnda 4 kuak incelenmitir. 3000 denek
40 deiken zerinden test edilmitir.
Ya
Kuak

13

1957

1970

1956
1955

14

15

1971

1972

1970

1971

1972

1970

1971

1972

1970

1971

1954

Boylamsal

Enlemesine-Kesitsel

16

17

18

1972

Zaman Fark (time lag)

Bu aratrmada 1970-72 yllar arasnda sosyal-duygusal olarak kaygda azalma olduu

bulundu. Eer, rnein sadece 1956da doanlarla bir boylamsal alma yaplm olsayd 14
- 16 yalar arasnda ergenlerin daha az kaygl olduklar ileri srlecekti. Oysa aratrmaclar
azalmann 1954, 55 ve 57 yllarnda doanlarda da devam ettiini grdler. Bylece
deimeden KLTREL ETKLERN sorumlu olduunu buldular. Herhangi bir enlemesine
kesitsel almada ise (1970, 71 veya 72 yllarnda yaplan) deimenin olas kaynaklarna
inilmeden kaygdaki ya farkllklar zerinde durulacakt. Oysa bir tek Zaman fark deseni
bile (rnein 15 ya) elde edilen farklarn lme zamanna m kuaa m atfedileceini
gsterebilir.

17
Ardk desenler, ya farkllklarndaki geliimsel ve kltrel farklarn greli nemi zerindeki
karkl en aza indirmektedir. Ardk desenler boylamsala gre ksa bir sre iinde bireysel
sreklilii inceleme imkan vermektedir. rnekteki aratrmaclar sadece 2 yllarn
harcayarak ergen geliimindeki 5 yllk aray grebildiler (13 - 18 yalar aras). Zamandan ve
paradan tasarruf ettiler, deneklerin ibirliini garantiye aldlar, ilemin eskimesini ortadan
kaldrdlar, test tekrarn etkilerini en aza indirdiler ve alma sresince ortaya kabilecek
beklenmedik kiisel deneyimlerin kartrc etkisini azalttlar. Bu desen iyi bir planlama ve
ileri istatistik analizler gerektirmektedir.
Zaman fark deseni, ya sabit tutarak farkl gruplar farkl zamanlarda inceler ve
bylece kltrn etkilerini ortaya koyar. Birletirilmi desenlerde bile kltrel etkilerin yaa
m lme zamanna m bal olduu belli deildir. Bu desen geliimsel deimeleri gstermez
ancak izlenecek veya gzard edilecek evresel etkilerin neler olduu hakknda fikir verir.

GELM PSKOLOJS TARH

Yunan Felsefesinde lk Geliimsel Kavramlar
Socratesin rencisi Platoya gre (yaklak 2000 yl nce) insann ruhu bedenden ayr
olarak ksma ayrlr. Bunlar; itah, ruh, ve mantktr. tah doumda ortaya kar ve
bebeklik, ilk ocukluk yllarnda baskndr. Burada temel fiziksel ve duygusal ihtiyalar
nemlidir. Ruh, ocukluk ve ergenlikte baskndr. Bireyin girikenliini, cesaretini ve
inanlarn temsil eder. Sonuta olgunlamayla ruhun mantk ve zeka bileeni en nemli hale
gelir.
Platonun idealizm felsefesinde akl yrtme yetenei insanolu ve dier hayvanlar arasndaki
temel farktr. nsan doasnn irrasyonel tarafn kabul eder fakat eitimle itah ve ruhun
azalacan ileri srer. Herhangi bir bireyde bu bileenden biri kaltmsal olarak baskndr
ve toplumun grevi, daha iyi hale getirmek iin ocuun potansiyelini belirlemek ve
eitmektir. Platoya gre insanlarn ou duygular tarafndan kontrol edilir ve bunlar ii
olarak eitilmelidir. Ruh tarafndan idare edilenler asker olarak, akl yrtme dzeyi yksek
olanlar da felsefeci olarak yetitirilmelidir.

18
Aristo, Platonun rasyonellie olan vurgusuna katlr, ancak zihinde nceden belirlenmi
ideallere gre yaamn ekillendirileceine katlmaz. Onun yerine, insanlar gerei kavramal,
bunun iin de evresel uyarclar, duyularna gelen izlenimleri eletirel olarak
incelemelidirler. Aristo ruh ve bedene bir btn olarak bakmakla birlikte kiisel deneyimlerin
ebedi geree ilikin bilgilerden ve yanl kavramlatrmalardan daha doru olarak gerei
anlamlandracan ileri srer. Bu, geliimde evre-kaltm tartmasnn balangc
saylmaktadr.
Plato, duyusal izlenimlerle edinilen bilgiye pek gvenmezken Aristo gerei hatasz biimde
alglamada yalnzca zihnin gcn pheyle karlar. Bu nedenle Aristonun gerekiliinde
herhangi bir olayn doruluu, ancak eletirel dnrlerin karlkl olarak uyutuklar
durumlarda geerlidir. Aristo, olayn nedensel doasn anlamaya nem verir. Geliimsel
deimenin evrensel ve bireysel nedenlerini yakalama ynndeki giriimlerin yzyllarca
srmesi gerektiini savunur. Aristo, insan doasna sistematik bir bak getirmitir. Yalnzca
Platonun zihin-beden ayrmn en aza indirmekle kalmam; renmede taklidin roln ve
eitimde bireysel farkllklar deerlendirme ihtiyac zerinde de durmutur. Bellek ve
dnce arasndaki ilikilere, duyum ve algnn nemine de deinmitir. ocuk geliiminde
ilk dnem anlayn ortaya koymutur. Aristonun ilgileri ok geni olmakla birlikte kard
sonular ok snrl bir veriden elde etmi olmas nedeniyle bugn biraz gln
karlanmaktadr. rnein insan embriyosunda nce kalp gelitii iin zihnin merkezinin
beyin deil kalp olduu ileri srlmtr.

Ortaa Durgunluu
Ortaa, pek ok adan olduu gibi insan geliimiyle ilgili konularn da ihmale urad bir
adr. nsan yaam dini dogmalar, sava ve salgn hastalklardan sa kabilme ve feodal
politik sistemle baedebilme arasnda geip gitmektedir. Asl ilgi lm zerinedir. Daha ok
cehalet daha az eitim, yallara saygnn olmay, bebeklerin terk edilmesi, ocuklarn ve
ergenlerin zel ihtiyalarnn tannmamas ile Aristo ve Platonun rasyonelliine en az ilgi bu
an nemli zellikleridir.
nsann geliimi, Tanrnn evrensel kanunlar ile orijinal ruhun etkileimini salayan ruhani
bir eitim iinde gerekleiyordu. Bir ortaa kavram olan preformasyon (noluum) da

19
ise dllenmeden nce spermde tamamen insan biiminde minyatr bir yetikinin var olduu
sanlrd. Bu kavram, renmede ve geliimde bireyselciliin gereksiz olarak alglanmasna
yol ayordu. ocuklardan sorgusuz bir itaat bekleniyordu. ocuklar, ok kk yata
almak zorunda braklyordu. Oyun ve ocuk masallarndan mahrum braklyorlard. Btn
resimlerde ocuklar, yetikinlerle ayn giyim, yz ifadesi ve ayn vcut oranlarn tayan
kltlm yetikinler olarak iziliyordu.

nsanln Yeniden Uyanmas

Ortaa ve 18.y.y. arasnda insanlar, insan ve onun geliimi konularna aydnlanma anda
tekrar dndler. nsann doas ve evrendeki yeri konusundaki grler epeyce deiti. yi
yaplanm bir eitim zellikle st ve orta snfta deer grmeye, dini dogmalarn yerini bilim
ve matematik almaya balad. 15.yy. ve 18.yy. arasnda Rnesans geliim dnemlerinin ve
bireysel ayrlklarn vurguland bir dnem oldu. Bu yllarda John Amos Comenius eitimsel
hedefleri olan 6 yllk dnemler belirlemitir.
0 - 6 ya alg
8 - 12 ya hayal, imgeleme
12 - 18 ya mantksalclk
18 - 24 ya ihtiras
Dekart (Descartes), Platonun beden-zihin ruh ayrmn gelitirmi ve bilginin kaynann
duyular deil zihin olduunu ileri srmtr. Beden-ruh etkileimine nem vermesine ramen
doa m evre mi tartmalar iin nc olmutur.
17.yy. da yaratclk ve bireysel baarlara nem verilmeye balanm; sanatlar, kaifler,
bilim adamlar, yazarlar ve mzisyenler ne kmtr. ngiliz grglcl (empricism) J.
Lockeun felsefesiyle insan doasna yeni bir kavramlatrma getirmitir. Gerek bilginin akl
yrtmeyle deil, duyulardan tretmeyle elde edildiini sylemitir. Lockea gre doutan
gelen fikirler yoktur. Onun yerine Aristodan alntyla zihnin tabula-rasa olduu grn
benimsemitir.

20
evreye ilginin artmasyla eitimin stat kazanmadaki nemi artm ve aristokratlarn asil ruh
tama iddialar azalm, Fransz devrimiyle haklarn eitlii ilkesi gelmitir. renme eitli
deneyimlerle derece derece gelien bir sre olarak kabul edilmitir. Locke, n oluum
kavramn reddetmi ve yetikinlerle ocuklarn farkll zerinde durmutur. Yetikinler ve
ocuklar arasnda bilisel farkllk ve kiilik farklar olduunu ileri srmtr. zet olarak
evre, kaltma stnlk tar.

Aydnlanma
Aydnlanmann ideal rnei ve zgrlk ruhu en iyi J.J. Rousseaunun yazlarnda yer
almaktadr. Rousseau, Lockeun eitimin deeri ve geliim dnemleri arasndaki niteliksel
farklar gibi grlerini paylar. Ancak onun Naturalizminde deneyimin rol daha azdr.
Rousseauya gre birey toplum tarafndan bozulmadka doutan iyidir.
nsann geliimi 5 dnemde gerekleir :
- Zevk ve acya ilikin duygular ( 0-5)
- lkel duyusal farkndalk (5-12)
- Rasyonel fonksiyon gsterme ve inceleme (12-15)
- Duygusal ve sosyal ilgiler (15-20)
- Ruh olgunluu (Yetikinlik)
18.yy.a doru Avrupada dier felsefeciler de insan geliimine deinmilerdir. Bunlar
arasnda Tetens (1736 - 1807), yaamboyu ortaya kan fiziksel ve psikolojik farkllklarla
ilgilenmi, ocuklar zerindeki sistematik gzlemlerini gnlkler halinde yaynlamtr.
Tiedemann (1748-1803), olunun biyografisinde motor becerileri, dili, dnme kapasitesini,
sosyal-duygusal davranlar ele almtr. Pestalozzi (1746-1827) 4 yandaki olunun
renme srecini incelemi ve retmen ile ebeveynlere saysz neride bulunmutur. Carus
(1770-1808) kronolojik yatan bamsz olarak yaamboyu geliim dnemlerini ne srm.
Cinsiyet farklar, kltrel deimeler ve miza zerinde durmutur. 19.yy.da Kantn
Nativisminde bilme, d uyarcya tepkiden daha ileri dzeyde bir eydir. Akl yrtme ileri
dzeydedir ve pasif deil aktif bir sretir. Kantn grleri gerein aranmasna nclk
etmi ancak insann geliimini incelemede bilimsel grgl yntemler ile felsefi mantksal
olanlar arasnda uzun sren bir boluk yaratmtr.

21

Bilimsel a
19.yy.da Kantn felsefesinin uzantlar, bilim adamlarnn grgl yntemleri kullanmalarna
ve bylece geliimsel deimeye bir farkndalk getirdi. Tbbi gelimeler ocuk ve yal
lmlerini azaltt. Bylece lm yerine yaam nem kazand. Eitim alannda gelimeyle
okuma-yazma oranndaki ve eitimli insan saysndaki artma teknolojik devrimi getirdi.
ocukluk hakkndaki grler deiti. Yeni seyahat ve kariyer frsatlar ortaya kt, tm
bunlar aile yapsn ve kadnn roln etkiledi. Darwin felsefi ve grgl yntemleri bir araya
getirdi. Kuramnda pek ok geliimsel kavram kulland. Doal seleksiyon ve en iyi olann
ayakta kalmas fikirleri geliimi etkiledi.
Geliim psikolojisine Darwinin en nemli katks, trlerin evrimi ve bireyin geliimi
arasndaki ilikiyi gstermesidir. Darwin kendi oluyla ilgili gzlemleri ieren bebek
biyografisinde bu ilikiyi kurmaya almtr. Darwinden baka bu ekilde kitap yazan pek
ok kii olmakla birlikte onunki bilimsel nnden dolay en ok bilinenidir. Dinsel
dogmalarn yerini bilimsel metot almaya balad. ocuk yetitirmeye ilikin el kitaplar
yaynland, ocuklar iin kitaplar yazld, ocuk faaliyetleri iin eitli elbiseler retildi,
disiplin daha az kat halde uyguland. ocuklar iin alma saatleri esnetildi.

Modern Geliim Kuramnn Olumas

Geliim Psikolojisinin babas olarak zellikle A.B.Dde G.Stanley Hall (1844-1924)
bilinmektedir. lk kez Psikoloji doktoras alm ve ilk Psikoloji dergisini karm biridir.
Yansz gzlemin deerini vurgulam, uygulamal aratrmaya ve geliimin (davrann)
biyolojik temellerine nem vermitir. Geliimin ekillenmesinde evrenin roln en aza
indirmitir. Halln olgunlamac yaklamnda insan geliiminin kaltmsal temellerine
odaklalmaktadr. Darwinin biyolojik evrimiyle Rousseaunun naturalistic felsefesini
birletirir. Bireysel geliim, biyolojik evrimin tekrardr. Geliimsel aratrmalarn, ocukluk
ve ergenlik zerine odaklatrmtr. Ergenlii, frtna ve stres dnemi olarak tanmlamaktadr.

22
Davranln Kkleri
Watson (1878-1958), geliimde grgl olarak incelenemeyecek herhangi bir faktrn
varln reddeder ve nesnel gzleme nem verir. Uygun bir eitimle toplumun istedii gibi
birinin yaratlabileceini savunur. Watsonn davranl Locken grlerinden ve
Thorndiken renme deneylerinden etkilenmitir. Watson, korku, fke ve sevginin, zerine
btn davranlarn ina edildii refleksler olduunu dnr. Bu duygularn olumlu ya da
olumsuz davranlara dnmesinden ebeveynleri sorumlu tutar. Watsonn gr,
zamannda bilimsel olmakla birlikte bugn karmak geliim srelerini aklamada
yetersizdir.

Psikanalizmin Temeli
Freuda gre insann rasyonellii ve davrann bilin dzeyinde anlalmas, motivasyon ve
geliimde sadece ikincil bir rol oynamaktadr. Aslnda heyecansal enerji gl drtlerden
trer ve bizim gnlk atmalarmz tanmlayan ilk sosyal etkileimlerle ekillenir. Freudun
geliim srecine ilikin aklamalar davran ve dncenin geliimine deil ktmser
biimde rahatsz edici duygularla ba etme zerine temellenmitir. 19. yy fiziinden ald
enerji modeli, evrimsel biyolojiden ald igdsel drtler, bilind ve cinsellikle ilgili
felsefi grleri kiiliin dinamiklerini ortaya karmaya yarayan metotlarla bir araya
getirerek kuramn oluturmutur. Freudun geliimsel grlerinin geliim bilimcileri
arasnda ge kabul grmesinin 3 nemli nedeni vardr. Freudun insann davranndan
irrasyonel ve bilind gdlerin sorumlu olduunu syledii yllar esasen Bat dnyasnn
teknolojik devrimle gurur duyduu, bilimsel yntemin ve mantksal dncenin n planda
olduu yllardr. Ayrca kk ocuklara ve bebeklere cinsel duygular yaktrm olmas,
kuramnn, eitimciler ve ana babalar tarafndan uygun olarak deerlendirilmesini
nlemitir. Yine ayn yllarda geliim alannda alan aratrmaclar, gelitirdikleri kuramsal
grleri grgl olarak test etme yolunu seerek bilim dnyasndaki yerlerini merulatrmaya
altklar iin de geliime ilikin znel aklamalara prim vermemilerdir. I. Dnya Sava
sonrasnda ise geliim psikolojisinde her kuramc kendi kuramn grgl olarak test edip
dorulamaya alm ve grler arasnda kopukluk yaanmtr. Testler ve istatistik n plana
km uygulamada yer bulan aratrmalara deer verilmitir. Bat Avrupa'da ok az geliimci
dorudan gzlenemeyen olgularla ilgilenmi; ABDde ise ocuklar gelecein umudu olarak

23
grlerek ocuklarn iyilii ve refahn gelitirici projelere arlk verilmitir. Yetikinlikle
ilikili almalar bu nedenle olduka snrl kalmtr.
Gesellin Doutanc Yaklam
Geliimsel verinin analizinde normatif yaklam 1950lere kadar srmtr. Normatif
yaklam olgunlama kuramna temellenmi olan tipik geliimsel deimenin ardk ve doal
zamanlamasn ortaya karmaya alan aratrma yaklamdr. rnein korkun ikili
yalar tasarm bebeklerin ikinci yldaki geliimleri sresince problem yaratacaklarnn
beklenmesini ngrr. Gesell, ocuk geliimini ayrntl olarak gzlemi ve yaa bal
geliimleri ortaya koymaya almtr. Tek ynl aynalar ve hareketli kameralar ilk
kullanan aratrmacdr. Bireysel farkllklar ve evresel faktrleri kabul etmekle birlikte asl
yapmak istedii yaa bal norm davranlar belirlemektir. Yaynlar geni halk kitleleri
arasnda da popler olmu bir aratrmacdr.
ada geliim kuramlar ise II. Dnya Savandan sonra oluturulmaya balanm ve yaam
boyu geliim yaklam benimsenerek disiplinler aras almann nemi vurgulanmtr.
ada geliim kuramlar bir sonraki blmde ele alnmaktadr.

GELM KURAMLARI
Kuram nedir? Bilimsel bir kuram mantksal ve organize kurallar, aksiyomlar ve tmceler
btndr. Kuramn fonksiyonlarndan birincisi; baz gzlenebilir olaylar dikkatlice
tanmlamaktadr. rnein, bir aratrcnn ilgisi annenin ocukla etkileiminin, ocuun dier
ocuklarla etkileimini nasl etkiledii yolundaysa eitli etkileim yollar (tarzlar)
tanmlayarak yaplacak bir aratrma iin ereve oluturur.
Kuramn ikinci fonksiyonu, baz gzlenebilir olaylar aklamaktr. ocuuna srekli ceza
veren ve kt muamele eden bir annenin ocuu da akranlarna ayn ekilde muamele eder
demek, saduyu ile bilinenden teye gemez. Bir kuram, nasl ve niini de aklayc ynde
olmaldr.

24
Kuramn nc fonksiyonu gzlenebilir olaylar yordamaktr. Bir grup annenin ocuklaryla
etkileiminin gzlendiini ve 3 - 4 trde etkileim olduunun saptandn dnn. Buradan
hareketle kuram, her bir gruptaki ocuklarn akranlaryla etkileimlerini yordayabilir.
Olaylarn ya da zamann byk bir ksm iin bu yordama doru olmaldr. Bilimsel bir
kuramn deeri bu 3 amac ne lde gerekletirdiiyle anlalr. Bir kuram tam ve z
olmaldr, mmkn olduu kadar tanmlayc ve aklayc olmaldr. Bir kuram, her yeni
gzlemi aklamak iin deitirilmek zorundaysa tam ve z deildir. Farkl durumlar iin
dakik, spesifik yordamalarda bulunabilmelidir ki yanll aklkla ispat edilebilsin. Eer bir
kuram her gzlemi iine alabilecek bir yordamaya sahipse yani bir trl yanllanamyorsa bu
da deerli bir kuram olmadn gsterir.
Anlaml ve nemli yeni gzlemler ortaya ktka geliim psikologlar eski kuramlar gzden
geirir veya yenilerini ileri srerler. Btn olgularn biz farknda olalm veya olmayalm
altnda nsel bir saylt yatar. te kuramlar bu sayltlar ifade etmektedirler.
Geliim psikologlar yala ilikili ardk geliim temalarn aklarken, farkl geliim
dnemleri tanmlamann uygun olup olmadn tartmaktadrlar. rnein, ocuun biyolojik,
bilisel ve sosyal fonksiyonlar ergenlik banda dramatik deimeler geirmekte midir?
Yoksa tam tersine ocuun geliimi ani dnmler olmakszn m ilerlemektedir?
Psikanalitik ve Bilisel geliim kuramlar dnem kuramlardr. Sosyal davran kuram ve
hmanistik kuram ise dnem kuram deildirler. Psikoloji disiplininin dnda olan etolojik,
evrimsel, antropolojik ve sosyolojik kuramlar ise yaam boyu geliim fikrinden olduka
etkilenmilerdir.

Psikanalitik Kuram (Freudun Psikoseksel Geliim Dnemleri)

Geliim psikolojisinde nemli etkisi olan psikanalitik grteki kuramclar S.Freud ve
Eriksondr. Freud, biyolojik glere arlk verir, bunlardan biri igddr. ocuk, davran
iin enerji ve yn salayan bir takm bilinsiz, igdsel drtler toplamyla doar. Btn
geliim igdsel enerjinin organizasyonu ve ynlendiriliindeki deimeler olarak
grlebilir. ocuktaki dengeyi korumak iin, igdsel enerji, ynn ve younluunu sk sk
deitirir. Enerji; yani cinsel enerji libido olarak, bu enerjinin odakland beden blgesi de

25
uyarlma blgesi (rojen zone) olarak tanmlanr. ocukluktaki nemli cinsel blgeler, az,
ans ve genital alandr. Bu blgelerin birinden dierine gei byk lde olgunlamayla
belirlenmektedir. Ancak belli bir blgede engellenme ya da ar doyum yaayan ocuk daha
sonralar o blgeyle ilgili ar faaliyet ya da taklma gsterebilir. rnein aza almayla ilgili
byk lde engellenme yaayan bir bebek yetikin yaamnda aznda srekli bir ey
tutmayla ilgilidir rnein kalem yeme sigara ime gibi. Kat engellenmeler, ar
doyurulmalardan daha gl taklmalara yol aar. Libidinal enerji, srekli deimek zere
dinamik olarak organize olmutur; statik deildir. Freudun kuram yapsaldr. Bireyi ve
yaamn 3 farkl yap iinde grr. Bunlar, id, ego ve superegodur. Bebek gelitike ego ve
superego idden ortaya kar. Farkl yaplar gelitike enerjinin organizasyonu, ketlenmi ve
gevek durumdan yaplandrlm ve kontroll duruma kayar. Doumda bebek, igdsel
drtlerle donanm durumdadr. Yani idle. Bu drtler bilinsizce ve irrasyonel olarak iler.
Bebek, hem alk gibi fiziksel, hem de duyusal uyarlma gibi psikolojik ihtiyalara sahiptir.
gdler srekli olarak bebei, ihtiyalarn sratle tatmin edecek bir nesne bulmaya zorlar.
Bebeklerin alg ve dnceleri tam olarak gelimediinden ihtiyalarnn tatminini salayacak
nesnelerle benzerlerini ayrt edemezler. rnein bebek, bir ie grntsyle gerek bir st
iesine ayn heyecanla aln gidermek iin tepki verebilir. Gerek tatmin nesnesini dikkate
almadan ihtiyac giderme abas Freudyen terminolojide haz ilkesi veya birincil dnce
sreci olarak adlandrlr. Bebek bu ayrt etmeyi yava yava renir. Bu renme egonun
geliiminin balangcdr.
Ego; rasyonel dnceler, alglar ve gerekle ba edebilmeye yardmc planlardan
olumaktadr. Fonksiyonlarnn ou bilinli ve rasyoneldir. Enerjisini gerek tatmin
nesnelerine kanallama giriimlerinde bulunur. Bu; geree ve ihtiyac azaltc deere doru
ynelme gereklik ilkesi olarak (ikincil dnce sreci) adlandrlmaktadr. En son gelien
zihinsel sistem de superegodur. Superego, ocuun hareketlerine rehber olan ahlak
kurallarndan oluur. Kurallar, iselletirilmi direktiflerdir. Yaplabilir ve yaplamaz eyleri
yani yasaklar ocuk byrken renir. sistem de tamamen gelitiinde her biri kendi
isteklerinin tatmini iin bask yapar. Id, enerjiyi annda boaltma aray iindedir. Ego, bu
aktiviteyi gerek bir nesne buluncaya kadar tutmaya alr. Superego ise ocuu srekli iyi
davranlara yneltir ve kt davranmaktan alkoymaya alr. Bu yaplarn gelimesi
srasnda ocuk 5 ayr geliimsel dnemden geer:

26
(0 - 1 ya) Oral Dnem: Enerjinin younlat blge; az, dudaklar ve dildir. Emme,
ineme ve srma ile enerji boalr. Oral alan uyarld zaman, enerji serbest hale geer ve
tansiyon azalr. Kendi parman emen bir bebek emmeden ald zevkle oto erotik bir
davran gerekletiriyordur. Freuda gre emme yalnzca beslenme deil ayn zamanda zevk
verici bir faaliyettir. Yaamn ilk alt aynda bebein yaam, nesnesiz bir yaamdr. Sadece
kendi bedeni vardr. Bebekler souu, slaklk ve al hissederler fakat onlar gideren
annelerinin ayr bir varlk olarak farknda deildirler. Onlar sadece en ksa srede zevk verici
duygulara dnmek isterler. Bu nesnesiz dnyay Freud, birincil narsizm olarak tanmlar. Yani
bebekler, tmyle kendi bedenlerine dnk olarak yaamaktadrlar. En temel narsistik durum
uykudur. Altnc aydan itibaren bebekler dier insanlar da kavramlatrrlar. Yalnz
brakldklarnda veya bir yabancyla karlatklarnda alarlar. Bir baka gelime de dilerin
kmas ve srma isteidir. Bu istek yznden anneyi kendinden uzaklatrr. Yaam gittike
daha karmak ve sorunlu olmaya balar.
(1 - 2, 3) Anal Dnem: Ans blgesindeki kaslarn olgunlamasyla bu dneme geilir.
ocuun cinsel ilgilerinin oda anal blgedir. ocuun zevk aray boaltm aktivitesinde
toplanmtr. ocuun dky tutup brakma ilevi nem kazanmaktadr; nk kaslarn
hareketinin kendi kontrolnde olduunu grmeye balar. Bu olay, enerjinin boalmn ve yine
gerilimin azalmasn salar. Dksyla ilgilenir ellemekten ve bulatrmaktan zevk alr.
Ebeveynler buna izin vermez ve mmkn olabildiince tuvalet eitimini ksa tutmaya
alrlar. Tuvalet eitiminde ar temizlie nem veren ana babalar, Freuda gre analkompulsif bireyler ortaya karrlar. Byle bireyler pasif inatdrlar. Anne ve babalar
zellikle tuvalet eitiminin nemli olduu bu devreyi kolay unutamazlar ve aslnda nasl
davranlrsa davranlsn bu dnem ocuklarda kzgnlk ve fke yaratmaktadr. ocuk, tuvalet
alkanln kazandnda bu dnemin zirvesine ulam olur.
(3 - 6 ) Fallik Dnem: Enerji genital blgede toplanmtr. ocuktaki fiziksel deimeler, bu
blgede enerjinin toplanmasna neden olur. Bu dnemde ocuklar kendi cinsiyetlerinin
farkna varrlar ve penis hem kz, hem erkek ocuklar iin ilgi nesnesi olur. ocuklarn
anatomik yaplarndaki bu farkll kavraylar ve cinsel merak psikolojik olaylara da yansr.
Olan

ocuk

annesine

dkn

hale

gelir;

fakat

annesiyle

ilgili

fantezilerinin

gereklemeyeceini anlar. Babasn sever fakat ayn zamanda kskanr. Ondan korkar ve
kastrasyon kaygs yaar. Anneyle ilgili duygularn bastrarak ve babayla zdeim kurarak
dnemi sonlandrr. Odipal krizin stesinden gelmek iin bebek bir superego iselletirir.

27
Ebeveynin yasaklarn kendi yasaklar olarak koyar. Superego iselletirilmeden nce ocuk
d eletiri ve cezadan korkarken superegodan sonra kendi kendine eletiri getirir. Kzlarda
elektra kompleksi ortaya kar. ocuk annesine kar sevgiden nefrete, nefretten sevgiye
doru deien karmak duygular besler. Olduka stres verici bu atmalar gizil dneme
kadar srer. atmann sona eriinden ergenlie kadar olan dnem gizil dnemdir.
(5,6-11,13 ya) Gizil Dnem: Tehlikeli drtler ve fanteziler bilinaltna itilir. Bu dnemde
kz ve erkek ocuklar kendi cinsiyetlerine yaklarlar, oynadklar oyunlarn nitelii farkllar.
Cinsel ve saldrganlk enerjileri aratrma ve dier insanlarla iliki kurmaya ynelir, ocuk
enerjisini, spor, oyun ve zihinsel etkinlikler gibi somut ve sosyal olarak kabul gren
davranlara yneltir. ocuun kendi cinsiyetinden olan ebeveynle zdeimi ve cinsiyet
rollerini benimsemesi bu dnemde tamamlanm olur. Freudun baz takipilerine gre bu
dnemde de cinsellik srer ve 8 yandaki bir ocuk hala kar cinsin zellikleriyle ilgilidir.
Fakat bu ilgi tehdit edici ve ocuu zen cinsten deildir. Genelde bu dnem ocuu,
soukkanl ve kendini kontrol edebilen bir ocuktur.
(13 19 ya) Genital Dnem: ocuun fizyolojik olgunlua erimesi ve baz hormonlarn
etkilerinin artmas ile cinsel drtler bata olmak zere, eitli drtlerin gc artar. Ergen,
duraan bir kiisel ve cinsel kimlik oluturmaya alr. Odipal duygular tekrar bilince gelir
fakat ocuk artk bunlarla ba edebilecek durumdadr. Freuda gre bu dnemde ocuun asl
grevi kendini ebeveynlerinden kurtarmaktr. Bamszl kazanmak kolay deildir; nk
yllar sren bir iliki iinde kurulan gl ebeveyn bamllndan duygusal olarak kopmak
sancldr. Anna Freuda gre ergenler ebeveynleriyle beraberken kayglanr ve gergin olurlar
ya aileden uzakta kalmaya ya da kendilerini odalarna kapatmaya veya akranlaryla birlikte
olmaya alrlar. Bazen ergenler ebeveynlerine saygszlk ve itaatsizlik ederek onlarn
bamllndan kurtulmaya alrlar. Anne ve baba onlarn yaamn bask altna almaya
altka ergenler enerjilerini onlara saldrmak iin harcarlar. A. Freuda gre ergenler,
kendilerini duygu ve drtlere kar savunmak iin baz stratejiler gelitirirler. Ya btn zevk
verici eylerden kaar, ar diyetlere girer ya da otorite, zgrlk, sevgi ve aile zerine zengin
kuramlar olutururlar. Ergene terapi yerine ebeveyne rehberliin daha uygun olaca zerinde
durur. Ergene kendi zmlerini bulabilmesi iin frsat ve zaman tannmas gerektiini ileri
srmtr.

28
Freuda gre geliim srasnda deimeyi salayan kavramlar; gerilimin azalmas, zdeim ve
savunma mekanizmalardr.

Eriksonun Psikososyal Geliim Kuram

Psikanalitik kuramdan hareketle kendi psikososyal geliim kuramn oluturan Erikson,
geliim aratrmalarnda nemli bir etkiye sahiptir. Erikson, Freud ile hemen hemen ayn
grleri paylamakla birlikte baz noktalarda ondan ayrlr.
Erikson
1. Geliimi, isel drtler ve dsal kltrel-sosyal talepler arasndaki etkileimin bir
sonucu olarak grr.
2. Geliim tm yaam boyu devam eder. Bireyler ocuk veya yetikinken bir kimlik
duygusu gelitirmeye alrlar.
3. Duraan bir kimlik duygusu gelitirebilmek iin bireyler, tm yaam boyunca sren
8 dnemdeki atmalar baaryla zmek zorundadrlar. kilem ya da atma birey
yeni grev, talep ve ilikilerle karlatnda ortaya kar. Salkl geliim tmyle
olmasa bile olumlu ynde arl olan bir zmle salanr.
Eriksonn 8 dnemi ve her bir dnemdeki atma aada aklanmtr. lk 5 dnem
Freudun dnemlerine paraleldir.
Temel gvene kar gvensizlik (Oral dnem): Salkl ego fonksiyonlarnn gelimesi iin
bebekler derin uyuma, kolaylkla beslenme ve isteklerinin dzgn biimde ve doru zamanda
karlanacana ilikin temel bir gven duygusu gelitirme ihtiyacndadrlar.
Yaamn bu en aresiz dneminde bebekler, kendilerini gvende hissetmek iin sevgi dolu ve
tutarl bir bakma muhtatrlar. Bebeklik dneminde bebein gereksinimlerinin zamannda
karlanamamas ya da ok sert ve kaba davranlar, bebekte gvensizlii ortaya karr.
zerklie kar kuku ve utan (2-3 ya): Yeni gelien fiziksel beceriler sonucu ocuk
tercihlerde bulunmaya balar, istekler nem kazanr. Bu dnemin en nemli atma alan
tuvalet eitimidir. ocuk kendi kendini kontrol etmeyi renir ancak bu eitimde ocukla
uygun biimde bir etkileim iine girilmezse utanma ortaya kar.

29
Giriimcilie kar sululuk (4-5 ya): Hedefleri dorultusunda etkinliklere giriir, daha
giriken ve saldrgan olur. Ayn cinsiyetten ebeveynle olan dipal atma ocukta sululuk
yaratabilir.
alma ve baarmaya kar aalk duygusu (6-12 ya): Okulla ilgili tm beceriler ve alet
kullanma becerileri kazanlr. Temel kltrel beceriler ve normlar renilir. ocuk iin
almak baarl olmak ve kendini yetikinlere beendirmek ve yaptnn farkna varlarak
takdir edilmesi nemlidir. Kltrel ve akademik becerilerdeki eksiklik aalk duygusuna yol
aabilir.
Kimlie kar rol karmaas (13-18): Erikson burada ergenin yaad ikilemi dile getirir.
Ergen cinsel ve mesleki bir kimlik oluturma, kimliini ve rollerini yeniden gzden geirme
problemleriyle kar karyadr. Kim olduu sorusuna yant ararken bir rol karmaas iine
dme tehlikesi yaar.
Yaknla kar yaltlmlk (19-25): Gen, ergen aklarnn tesinde bir veya daha fazla
yakn iliki gelitirir. Erikson'a gre yaknlk, kendi kimliinden bir eyler kaybetme endiesi
duymadan bakasnn kimliiyle birleebilme yeteneidir. Erikson'a gre pek ok gen yanl
olarak kimliini bir iliki iinde bulup gelitirebileceini dnr. Kimlikleri zayf veya
ekillenmemi olanlarn ilikileri ise s kalacak ve bu genler bir yaltlmlk ve yalnzlk
duygusu yaayacaklardr.
retkenlie kar duraanlk (26-65): Orta yetikinlik yllar retkendir. Yetikin hem
kendinden sonraki kuaklar oluturma hem de onlara rehberlik etme greviyle kar
karyadr. Mesleki baarlara ve yaratcla odaklanmtr. lgi, bireyin kendinden d
dnyaya ynelir. nemli olan bireyin kendini retken hissetmesidir. Byle olmadn
dnen bireyler bir durgunluk iine girebilirler.
Ego btnlne kar umutsuzluk (65+ ): Birey gemi dnemleri btnletirir. Gemii
uygun biimde yaadn, potansiyelini ve frsatlar deerlendirdiini dnr ve
gemiinden memnunluk duyarsa benlik btnlne ulam olur. Eer genlik ve
yetikinlik yllarn deerlendiremediini dnr ve nnde de yeteri kadar zaman
kalmadn fark ederse de umutsuzlua kaplr.

30

Bilisel Geliim Kuram

Piaget, zekann ekirdeinin mantksal dnce olduunu ve onun da kaltmsal ve evresel
glerin karlkl etkileimiyle gelitiini ileri srer. Piaget ile dier zeka kuramclar
arasnda zellikle lme asndan nemli ayrlklar vardr. Piaget, ocuklarn ne kadar bilip
ne kadar dndklerinden ok, nasl dndkleriyle ilgilenir. rnein, ocuun renkleri
bilmesinden ok, onlar aktan koyuya doru sralamas nemlidir. Piaget, ayn dnemdeki
ocuklar aras dnce farkllklarndan ok, dncenin genel doasyla ilgilenmitir.
ocuun potansiyelinin ne olduunu arayarak onu ortaya karc durumlar yaratmaya
almtr. ocuun her gn neyi yapt deil, kendini verdii ve gdl durumlarda neyi
yapabilecei nemlidir.
Piaget, zihinsel geliimi dnemlere ayrp onlar iin yaklak zaman periyotlarn da
saptamtr. Bir ocuk herhangi bir dnemde daha uzun veya daha ksa kalabilir, bir sonraki
dneme ge veya erken girebilir, fakat; geliim dnemlerinin sras hibir ocukta farkl
olmaz. Ancak bu dnemlerden gei hz her ocuk iin farkl olabilir. Piaget, bir dnem
kuramcs olduu ve geliimi de bir dizi deimez sra iinde aklad iin Gessell gibi
olgunlamac

olarak

dnlmtr.

Oysa

Piaget,

gittike karmaklaan

dnce

sistemlerinin kazanlmasndan sz etmektedir. ocuk srarl bir biimde kefederek,

deneyerek, maniple ederek kendisi iin anlaml bir evre yaratmaya ve bu sre iinde daha
zengin ve ileri yaplar oluturarak bu yaplar sayesinde dnyay anlamaya alr. Piaget'ye
gre ocuklar, btn organizmalarda bulunan biyolojik eilimlere sahiptir. Bu eilimler,
asimilasyon, akomodasyon ve organizasyondur. En basit anlamyla asimilasyon yeme veya
sindirmedir. Zihinsel anlamda da nesne ve bilgileri bizim bilisel yapmzda sindirme
gereksinimidir. Baz nesne veya bilgiler varolan yaplara kolaylkla uymazlar; bu durumda biz
yapy deiiklie uratrz ve bu da akomodasyondur. Drt aylk bir bebek iki ayr yeti olarak
nesnelere bakma ve onlar yakalama kapasitesinde de olabilir. Ksa sre sonra bu iki hareketi
birletirir ve grd nesneyi yakalar. nsann ahenkli sistemler iinde fikirlerini organize
etmesi, Piaget'ye gre organizasyondur. Piaget, dnemlerin genetik koda bal olmadn
ancak biyolojik eilimlere bal bir sre iinde ocuk tarafndan yaplandrldna inanr.
Geliime ne isel olgunlamayla ne de dtan, yetikinlerden gelen retmelerle ortaya kar.
ocuk, gittike daha ayrtrlm ve daha karmak bilisel yaplar kendi hareketleriyle
organize ederek aktif bir yaplandrma sreci iinde geliir.

31

Piagetnin Bilisel Geliim Dnemleri:

DUYUSAL-MOTOR DNEM (0-2 ya)
Duyusal-motor dnemde bebek, fiziksel hareketlerle alglarn ve duyularn egdm iine
sokmay ve organize etmeyi renir. Hareketlerle duyumun egdmn salama duyusalmotor dnemin temelidir. Yenidoan bu koordinasyonu refleksleriyle salamaya alr.
I. Alt Dnem (0-1 ay): Reflekslerin kullanlmas
Piaget, bebein hareketli yaplarndan sz ederken ema terimini kullanr. Bakma, yakalama,
vurma birer emadr. Bebekler, emalar kendileri yaplandrmalarna ramen ilk emalar
doutan gelen reflekslerdir. Emme refleksi gibi. Refleks, pasiflii ima edebilir; nk bir
uyarc gelinceye kadar organizma hareketli deildir. Fakat bir refleks bile ksa bir sre iinde
insann kendinin balatt aktivite haline gelebilir. Ayrca bebekler aken bile pasif olarak
annenin memeyi azlarna koymasn beklemez; memeyi ararlar. nler arasnda a
olmasalar bile emme refleksini tekrarlarlar. Emme refleksini bir ema haline getirip meme
dnda parmak, battaniye, yastk gibi nesneleri de asimile eder ve emerler.
II. Alt Dnem (1-4. Ay) : Birincil Dairesel/Dngsel Tepkiler
Bebek, tesadfen yeni bir yaant kefedip onu tekrarlamaya baladnda birincil dairesel
tepkiler balar. rnein parmak emme gibi. Ancak bu, bebekler iin baarlmas her zaman
kolay olan bir ey deildir. nk gvde bir btn olarak bir ynde hareket ettiinden emme
emas iine eli asimile etme iin gerekli akomodasyonlar baarmalar zordur. Daha nce
varolan bakma ve el hareketleri bir dairesel reaksiyona girdiinde bebek eline bakar. Ancak
farkl hareketleri veya emalar bir araya getirmek ok fazla almay ve baarsz denemeleri
de beraberinde getirir. Hareketli bir nesnenin izlenmesi gzn koordinasyonunu, sesin geldii
yne dnme ise gz-kulak koordinasyonuna iaret eder.

32
III: Alt Dnem (4-10. Ay): kincil Dairesel Tepkiler
Daha ncekilere birincil dairesel tepkiler denmesinin nedeni bebein kendi bedeninin rettii
hareketlerle ilgili olmasdr. Oysa bu dnemde bebek kendi dnda ilgin olaylar kefeder.
rnein bebek, bir gn ayayla tepesinde asl duran oyuncaklara vursa ve sallandklarn
grse onlara bir sre bakar ve ayan yine sallar. Sonraki gnlerde buna glmeler elik
ederek davran tekrarlanr. ocuklar bir eyi kendi g ve yetenekleriyle yapmann zevkini
alr ve bunu tekrar tekrar yaamak ister.
IV. Alt Dnem (10-12. Ay): kincil emalarn Koordinasyonu
nc alt dnemde bebek, tek bir hareketi bir sonu elde etmek iin yapar; yani ayan
vurur oyunca sallar. Drdnc alt dnemde ise bebein hareketleri daha ayrtrlm hale
gelir ve iki ayr emay bir sonu elde etmek iin birlikte altrmay renir. Bu yeni
baarlar en ok bebek bir engelle karlatnda ortaya kar. Bebek bir kibrit kutusunu
almak ister siz de nne elinizi koyup ona engel olursanz nce eli gz ard edip yine de
kutuya ulamaya alr. Engel olmaya devam ederseniz ellerini ve kendini sallayarak ve
ban saa sola evirerek kzgnlk tepkileri gsterir. Sonuta elinize vurup iterek kutuyu
kapmay renir. Burada vurma ve yakalama gibi iki ayr ema egdml hale gelir. Vurma
emas kutuyu yakalamak iin bir ara olur. Bu basit gzlemler bize, ocuun zaman ve
mekan kavramn nasl kazandn anlamamza yardm eder. Bebek yukardaki olayda unu
renmitir; baz nesneler dierinin nndedir ve baz olaylar dierlerinden nce gelir.
V. Alt Dnem (12-18. Aylar): ncl Dairesel Tepkiler

nc alt dnemde bebekler tek bir sonucu elde etmek iin tek bir hareket yaparak ilgi
ekici bir olayn srmesini salarlar. Drdnc alt dnemde tek bir sonuca ulamak iin iki
ayr hareketi bir araya getirirler. Beincide ise farkl sonular gzlemek iin farkl hareketleri
denerler. Yeni bir yzeye bazen yumruklaryla sert bir ekilde bazen hafife vurarak farkl
sesler karrlar. Yeni ve farkl sonular elde etmek iin hareketlerini deitirirler. Piaget'ye
gre bebekler dnya hakkndaki isel bir merak sonucu yeni emalar gelitirerek geliirler.

33
VI. Alt Dnem (18-24. Aylar) Dncenin balangc
Bu alt dneme kadar btn keifler dorudan fiziksel hareketlerle yaplmaktadr. Son alt
dnemde ise ocuklar hareket etmeden nce hareketler zerinde daha isel olarak dnmeye
balarlar. rnein uzun bir zinciri kibrit kutusuna koyamayan bir ocuk kutuya ve zincire
uzunca bakar ve sonra birden bire zinciri eliyle toplayp kutuyu aar ve iine koyar. Bu
dnemdeki gelimeler taklit abalarnda da grlebilir. Bebekler beinci alt dneme kadar
davran repertuarlarnda olan hareketleri tekrarlarlar. Bu dnemle birlikte denemeyanlmayla yeni davranlar taklit etmek iin gerekli akomodasyonlar yapabilirler. Altnc alt
dnemde ise model gz nnde olmadnda da taklidi baarrlar. Piaget buna ertelenmi
taklit der. Konuma tam olarak gelimedii halde izlenen bir davran ayn anda motor(kas)
hareketlerle temsil ediliyor ve sonra gerekletiriliyor olabilir.
Nesne Devamll Kavram: I. ve II. alt dnemlerde bebeklerin kendileri dnda bir nesne
kavramlar yoktur. Gr alanndan kan herhangi bir ey bebek iin artk yoktur. III. alt
dnemde d dnyaya ilgi balar. Bebek, den bir oyuncan ardndan yere bakar ve ksmen
rtlm bir nesneyi bulur. IV. alt dnemde tamamen rtl nesneleri bulur fakat bir nesneyi
ilk sakland yerde aramakta srar ederek B' de deil A' da hatasn yapar. Beinci alt
dnemde nesneyi sakland farkl yerlerde bulur. Altnc alt dnemde koltuun altna doru
yuvarlandn grd bir topu gidip onun etrafnda dolaarak arayabilir. Nesnenin
hareketini grmese bile kendininkini ve nesneninkini iselletirdii iin bulabilir. Nesne
deimezliiyle birlikte evrende birbirinden farkl bamsz nesnelerin varln ve kendinin
de bamsz bir birey olduunu net bir ekilde kavrar.
LEMNCES DNEM (2-7 ya)
Szckleri anlama ve kullanma yetenei geliir. Buna bal olarak dncenin nitelii de
deiir, ocuk artk anlk duyusal evresiyle snrl deildir. ocuk dnya hakknda isel
dncelere sahip olabilir fakat bu trden zihinsel sreler sezgiseldir ve sistematiklikten
yoksundur.
Bebek, duyusal-motor dnemin sonunda anlk evresiyle ba edebilmek iin etkili ve iyi
organize edilmi hareketleri gelitirmitir. ocuk imdi semboller yani imge ve szckler
dnyasna ilerlemektedir. ocuk ortada olmayan bir nesne veya hareketi gstermek

34
istediinde sembolleri kullanr. Ertelenmi taklitte de semboller kullanlr; ancak buradaki
semboller motor sembollerdir. Bir isel temsil sz konusudur. ocuklarn oyunlarnda szel
olmayan baka semboller de vardr. rnein bir bez paras yorgan olarak kullanlr. En
nemli sembol kayna olan dil ise ilem ncesi dnemin banda 2-4 yalar arasnda geliir.
Dil gelitike ocuun ufku geniler. Dil ile gemii yeniden yaar, gelecei nceden konuur
ve dierleriyle iletiime girer. ocuun zihni hzla gelitiinden uyumlu mantk
zelliklerinden yoksundur. Szckler, nesnelerin gerek snflarna karlk olarak
kullanlmaz. Genel snflamalar yapamaz ve zelden yine zele kayar. rnein 4,5 yanda bir
ocuk "Daha le uykusuna yatmadm yleyse leden sonra deil" diyebilir. Kimilerine gre
dil dncenin geliimini hzlandrr; fakat, Piaget'ye gre dil, iletiim iin semboller salama
asndan ok nemlidir, ancak mantksal dncenin yaplanmasnda rol oynamaz. Mantk
hareketlerden doar ve daha duyusal-motor dnemde geliir. Daha sonra daha isel trden
hareketlerin organizasyonu gerekleir. sel hareketlerin nasl mantksal sistemler
oluturduunu gstermek iin ocua eitli bilisel grevler verir. lemncesi dnemdeki bir
ocua, iki eit bardakta eit dzeydeki svdan, biri, ince uzun bir bardaa boaltlp iki
bardaktaki suyun hala ayn olup olmad sorulduunda ise iki trl yant alnabilir;
1. Uzun bardaktaki fazladr, nk uzundur.
2. nce bir bardaa sonra tekine bakar fakat akndr ve verdii yanttan emin deildir.
lemncesi dncenin en belirgin zelliklerinden biri de benmerkezciliktir. Benmerkezci
dnce oyunlara da yansr. Kendi bak asn, duygu ve dncelerini dierlerininkinden
farkl olarak alglamada glk eker. Akran etkileimleri bu dnce tarzndan
kurtulmalarnda rol oynar. Bir dier ilemncesi dnce zellii canllk kavramdr.
ocuklar canl ve cansz ayrmn yapamazlar ve canszlara da canl zellii yklerler. Daha
sonra hareketli nesnelerin canl olduunu dnrler. Dalar, iekler ve masalar canszdr;
nk kmldamazlar. Bisikletler, yapraklar ve bulutlar canldr, nk bazen hareket ederler.
SOMUT LEMLER DNEM (7-11 ya)
ocuk artk sezgisel davranmaz, problemi zmek iin zihinsel ilemler seti gelitirilir fakat
bu kez de problemin somut ve zgn yanyla snrldr.

35
ocuklar yaklak 7 yana geldiklerinde sv korunumu problemlerine aadaki 3 yanttan
birini verirler ve bylece somut dncenin gelimi olduunu ve zihinsel ilemleri
kullanabildiklerini gsterirler.
1. Bir ey eklemedin veya karmadn o nedenle ikisi de ayndr.
2. Bu bardak daha uzun ama bu da daha geni yleyse ikisi de ayn.
3. kisi de ayn nk bunu geri boaltp grebilirsin.
ocuk zihninde dnleme ve geriye dndrme gibi zihinsel ilemleri gerekletirebilmekte ve
belirgin boyuta (bardan uzunluu gibi) bal kalmaktan kendini kurtarabilmektedir. Piaget,
miktar, arlk, hacim, say ve uzunluk gibi pek ok kavram iin korunum problemleri
hazrlamtr. Snflama kavram ve snf alt snf ilikileri de bu dnemde geliir.
FORMEL LEMLER DNEM (11- )
Somut lemler dneminde ocuklar, sistematik olarak zihinsel hareketler temelinde
dnrler Bu sistematik ve mantksal dnce ancak somut nesnelere karlk olduunda yer
almaktadr. Formel ilemler dneminde ise soyut kavramlarla ilem yapabilirler. Bilimsel akl
yrtmeyi bu dnemde kullanabilir; soyut dnce geliir. Piaget, bu dnemde ocuklarn
hipotetik olanla veya olaslklarla ilgilenip ilgilenmediklerini grmek iin ocuklara 4 bardak
renksiz sv vermitir. Kk bir kapta da "g" svs denilen renksiz bir sv daha vardr.
ocuun grevi sar bir sv elde etmek iin bunlar kartrmaktr. Somut dncedekiler,
sadece g ile dier 4 svy ayr ayr kartrp sar maddeyi elde edemeyerek brakrlar. Formel
dncedeki ocuk ise btn olaslklar dener ve bunlar bir yere not eder. Bu dnemdeki
ocuklar ayrca zgrlk, hakalk, sevgi gibi soyut ilke ve kavramlarla da ilgilenmeye
balarlar. Duyusal-motor dnemdeki bebek kendi dnda bir dnyann farknda olmad iin
benmerkezcidir. lemncesi dnemde duraan, deimeyen bir dnyay kefeder, fakat kendi
bak asyla snrldr. Bundan kurtulduunda somut nesnelerle dnme geliir. Formel
ilemler dneminde kendi dnce ve fikirleri her eyden nemlidir ve dnyay deitirmeye
kalkacak kadar benmerkezcidir. Bireyin snrlarn kefettiinde gereklemeyecek bir
topya peinde komayp yetikin roln benimser.

36

Uyarc Tepki Kuram

Skinner, almalarn ratlarla srdrm ve bulgularnn ounu insanlara genellemitir.
Skinnera gre eer biz geliimi anlamak istiyorsak davran incelemeliyiz, dnce ve
duygular deil. sel tayin edici faktrleri aramak davrann gerek tayin edicilerini bulmay
engeller. Gerek tayin edici faktrler de d evrededir. Baz psikologlar Skinner
organizmay bo bir yap olarak kabul ettii iin sularlar. Sknnern asl sylemek istedii
ise, davrann tayin edicilerini ite aramann, uyarc ve davran arasndaki ilikinin aa
karlmas iin uygun olmaddr.
Uyarc gzlenebilen bir evre zelliidir. Uyarc davranm arasndaki ban kurulma
yollarndan biri edimsel koullamadr. Ksaca birey, bir davranta bulunur ve onun evrede
yaratt etki yine bireyin davranna etki eder. Yaam byle durumlarla doludur. Davran
sonular tarafndan kontrol edilir.
Davrann geliimi srasnda istenmedik davranlar ortadan kaldrmak iin davran
deitirme teknii kullanlr.

Sosyal renme Kuram

Bu gr, Bandura tarafndan savunulmutur. Bandura da davrann sonular tarafndan
kontrol edildiine inanr. Fakat kiinin kendi hareketlerinin yine kendinde yaratt sonulara
da nem verir. Kii kendi kendini pekitirebilir. Bir birey alaca parann yan sra yapt ii
en iyi ekilde yapmak iin de gdlenebilir. Standardn altnda bir performans da kiinin
kendini eletirmesiyle sonulanabilir. Bu bak, bir insann davrann kontrol etmek iin,
niin pekitirmenin veya cezann her zaman ie yaramadn gstermektedir. Eer her zaman
davranlarmz d olaylar belirleseydi rzgar gl gibi davranan insanlar olurduk. En basit
olarak, insanlar srekli ortama zg davranmak zorunda kalrlard, oysa davrann gelimesi
karlkl kontrol sreciyle iler. ki kii arasnda ne zaman ve nerede olursa olsun bir iliki
kurulmaya balandnda kiiler srekli birbirinin davrann kontrol etmeye alrlar.
Davran, karlkl tayin edicilikle geliir. Yani davran ve onu kontrol eden koullar
arasndaki etkileimin analiziyle aklanabilir. nsanlar ou kez de rnek alarak renirler.
Bu tr renmeler, taklit, model alma ve dolayl renmedir (Film, TV. ve kendini bakasnn

37
yerine koyup onun gibi davranma). Karmak eitimsel ve kltrel uygulamalar iyi yapan
birinin gzlenmesiyle renilir. sel kontrol ve motivasyon gibi gler de davrann
kontrolnde nemlidir. Kii kendi evresini yaplandrp kontrol edebilir. Bandura, sosyal
durumlardaki renmelerin byk lde taklitle olduunu savunmutur.
Gzleyerek renme: Skinnera gre renme derece derece ortaya kar. Bandura ise sosyal
ortamlarda bakalarn gzleyerek hzl ve daha ok renmenin gerekleebileceini savunur.
Bazen deneme-yanlma ve kk tepkilerin pekitirilmesi yer almadan davran birdenbire
kazanlr. Bir tekstil iisi diki makinesinin nasl kullanldn sadece gzler ve bana
oturduunda onu altrr. Skinnerdan farkl olarak Bandura, renme kuramnn isel
bilisel deikenleri iermesi gerektiini savunur.
Gzlem, bize, gzlediimiz, yeni davrann olas sonularn retir. Davrann sonularn
bakasnda gzleriz. Bandura buna dolayl pekitirme (vicarious reinforcement) adn verir.
Sadece canl modellerden deil, sembolik modellerden de renme olabileceini savunur
(rnein TV ve roman kahramanlarndan).
Bandura'ya gre gzleyerek renmenin ortaya kabilmesi iin aadaki koullarn
salanm olmas gerekir.
1- Dikkat: Taklit edilecek model dikkatimizi ekmi bir model olmal,
2- Hatrda tutma: Davrann szel olarak kodlanp hatrda tutulmas
3- Motor retim: Taklit edilen hareketi doru olarak yapabilmek iin birey, gerekli
motor becerilere sahip olmal.
4- Pekitirme ve gdsel sre: Bir davrann performans olarak ortaya kmas ya
bakas tarafndan pekitirilmeyi ya da bireyin kendi kendini pekitirmesini ierir.
Sosyal renmeciler, biyolojik ve olgunlama faktrlerinden daha ok evresel, durumsal ve
sosyal faktrlerin renme ve gelimeden sorumlu olduuna inanrlar. Saldrganln
renilmesi bir sosyal renme durumudur ve Bandura dolayl pekitirmenin bu davrantaki
nemini ortaya koymutur. Sosyal renme, cinsiyet rollerinin renilmesinde, paylama,
yardmlama, ibirlii, diergamlk gibi dier sosyal davranlarn kazanlmasnda ve ailenin
adetlerinin, konuma biiminin, slubunun renilmesinde nemli bir renme biimidir.

38
Miller, Dollard ve Mowrer gibi sosyal renmeciler psikanalitik kuram ve davran kuram
arasndaki ilikiyle ilgilenmiler ve aile iindeki ikili ilikileri almlardr. Sosyalleme
srecini ve bu sre iinde zdeim kurma ve bamll incelemilerdir.

Etolojik Kuram
Evrimsel balama ve geliimde igdnn rolne nem verirler. K.Lorenz ve Bowlby
kuramn nde gelen isimleridir. Etolojistler ayn zamanda bir doal gzlemcidirler.
Organizmay doal ortamlarnda gzlemeleri sayesinde trlerin evreye nasl uyum
saladklarn grrler. rnein ocuklar sosyal oyunlar srasnda gzlemedike ocuklarda
sosyal grup veya stat hiyerarilerinin nasl olutuunu anlayamayz. Davrann nemli bir
yn olarak igdleri alrlar. gdler d bir uyarcyla harekete geen tr koruyucu
davranlardr ve bunlar ierik olarak deise bile insan tr iin ok farkl deildir (rnein,
anne tavuk, civcivlerini onlardan gelen aryla korumaktadr.
Basmlama, bir objeye genellikle de bakcya hzl balanmadr ve doumdan ok ksa bir
sre sonra yer alr. rnein kmes hayvanlar doumdan sonraki saatlerde annelerini
izlemeye balarlar. Lorenz bu kritik dnemde hayvanlarn baka bir uyarcya da tepki verip
vermeyeceklerini merak eder. Kaz yumurtalarnn yars annenin altna yars da inkbatre
konur. Kazlar yumurtadan kar kmaz ilk hareketli nesne olarak annelerini izlerken dierleri
de Lorenzi izlemeye balarlar. eitli hayvanlarn kritik dnem iinde ok eitli hareketli
nesneleri izledikleri grlmtr. Kritik dnem trlere gre deimesine ramen basmlama
sadece bu dnemde ortaya kmtr. Basmlamann dier nemli boyutu anneyle geirilen
sredir. Kritik dnemde anneyle uzun sre beraber olma daha etkili olmutur. Bundan baka
hareket, renk ve byklk gibi zelliklerin, byle ayrt edici zellikleri olmayan nesnelere
gre daha fazla dikkat ektii de bulunmutur. Bu tr bir kritik dnemin insanlarda olup
olmadn belirlemek zordur. zellikle insan yavrusu doar domaz hareket etmedii iin
bakcsn izlemesi mmkn deildir. Etolojistler insanda kendine ait yaam alanlarnn
kurulmas, saldrganln ifadesi gibi olaylar aratrmlardr. Davrann biyolojisini
vurgularlar. Onlar iin kaltm, epigenetik ve tre zg davran nemlidir. Organizmann
hayatta kalma mekanizmalar evreyle balantl olarak ele alndndan etoloji, etkileimci
bir kuramdr.

39
Bowlby bu grlerden yararlanarak ve evrimsel kavramlar kullanarak balanma kuramn
gelitirmitir. Bowlbyye gre alama, glmseme ve gz temas kurma gibi bebein
doutan getirdii igdsel davranlar annede veya bakcda bu tr davranlara tepki olarak
yine bir takm igdsel davranlar uyarr. rnein bebee glmseyerek veya konuarak
tepki verilir. Bu trden uyarc tepki zincirleri sonucunda bakc ve bebek arasnda zel bir
ballk oluur. Bowlbynin balanma kuram, gnmzde konuyla ilgili saysz aratrmaya
yol amtr.

Vygotskynin Sosyokltrel Bilisel Kuram

Piaget gibi Vygotsky de ocuklarn bilgiyi aktif olarak aradna ve yaplandrdna inanr.
Geliimsel analizi, dilin roln ve sosyal ilikilerin nemini savunur. Son yllarda Avrupal ve
Amerikal psikologlar Vygotsky'nin grlerini nemle ele almaya ve eitime olan etkileri
zerinde tartmaya balamlardr. Vygotsky'nin kuramndaki nemli grler yle
zetlenebilir:
1. ocuun bilisel becerileri ancak geliimsel olarak analiz edilip yorumland zaman
anlalabilirdir: Vygotsky'ye gre ocuun bilisel fonksiyonlarnn herhangi bir
ynn anlamak iin onun bir nceki biiminden sonraki durumlarna nasl
dntnn incelenmesi gerekir. rnein kendi kendine konumann doru olarak
anlalabilmesi iin geliimsel srecine baklmaldr.
2. Bilisel beceriler, birer psikolojik ara olan szckler, dil ve konuma biimleridir.
Bunlar arac srelerdir; zihinsel aktiviteyi dntrr ve kolaylatrrlar: Bilisel
fonksiyonlar anlamak iin onlara araclk eden ve onlar ekillendiren aralarn
incelenmesi zorunludur. ocukluun ilk yllarnda ocuk, dili, aktivitelerini
planlama ve problemleri zmede bir ara olarak kullanr.
3. Bilisel becerilerin kayna sosyal ilikilerdedir ve beceriler, sosyokltrel zemin
iinde yer alm durumdadrlar. ocuun geliimi, sosyal ve kltrel etkinliklerden
ayrlamaz. Vygotsky'ye gre bellein, dikkatin ve akl yrtmenin geliimi, kltrn
aralarn renmeyi gerektirir. Bu aralar o kltrdeki dil, bellek stratejileri veya
matematiksel sistemler olabilir. Bir kltrde ocuklar bilgisayarlar kullanarak
aritmetik hesaplamalar yaparken baka bir kltrde parmaklarn kullanyor
olabilirler.

40
4. Vygotsky'ye gre bilgi durumsaldr ve bakalaryla ibirlii iinde anlam kazanr.
Yani bilgi, insanlar ve ortamlar arasnda paylalan ve yaylan bir eydir. Bu da
kitaplar, uygarlk rnlerini, kltrn aralarn ve topluluklarn varln gerektirir.
nk ancak insan topluluklar bunlar paylarlar.

Bilgi leme Yaklam

Bilgi ileme yaklamclarna gre bireylerin bilgi ileme kapasiteleri, ocukluk boyunca daha
karmaklaan bilgi ve becerileri kazanmalarn salayacak biimde artmakta gelimektedir.
Piaget'nin aksine geliimi dnemler halinde aklamazlar. Bilgisayarlarn yapsn (hardware)
beyne, programlar da (software) bilie benzeterek kurulan analojiyle hem beyni hem de
bilgisayarlar gelitirmeye almaktadrlar. Siegler, bilgi ileme yaklamnn nemli
temsilcilerinden biri olarak ocuun bilisel geliimini dncenin geliimi olarak grr. Ona
gre bilisel geliim, bilgiyi ilemek iin gittike daha iyi stratejilerin ve yeni kurallarn
renilmesidir. rnein iyi bir okuyucu olma okurken metnin ana temasn da izlemeyi
gerektirir.

Ekolojik Sistemler Kuram

Etolojistler biyolojik faktrleri vurgularken, ekolojik kuram evresel faktrleri vurgular. Urie
Bronfenbrenner'in evresel sistemi esas alan geliim yaklamnda 5 i ie gemi sistem
vardr. Bebein anneyle etkileiminden balar kltrn etkilerine kadar geniler. Bu sistemler;
mikrosistem

(microsystem),

mesosistem

(mesosystem),

eksosistem

(exosystem),

makrosistem (makrosystem) ve kronosistem (chronosystem)dir.

Anneyle, akranlarla ve retmenlerle etkileim mikrosistemdir. Mesosistem, mikrosistemler
veya eitli balamlar arasndaki balantlar ve ilikilerdir. rnein aile ii etkileimle okulda
akran ilikilerinde gzlenen etkileim arasndaki benzerlik ve farkllklar bu sistem iinde ele
alnr. Geliim psikologlar bu nedenle ocuu tek bir ortamda gzlemenin yeterli olmadn,
farkl ortamlardaki davranlarnn gzlenmesi gerektiine inanrlar. Ekosistem, bireyin aktif
rolnn olmad bir sosyal ortam ya da balamn bireyin aktif olduu anlk evresindeki
deneyimlerini ve yaantlarn etkilemesidir. rnein, bir kadnn i yerindeki deneyimleri
eiyle ilikisini etkileyebilir. Annenin i yerinde ykseltilmesi daha fazla seyahat etmesi

41
anlamna gelebilir ve bu da eiyle atma yaratabilir, ocuuyla etkileimini etkileyebilir.
rnein bir belediyenin park, bahe, ktphane ve spor alanlar gibi hizmetler retmesi o
ehirde yaayanlarn davranlarn etkileyecektir. Makrosistem, bireyin iinde yaad
kltrdr. Kltrel inan sistemleri, bir kltrdeki deerler ve tutumlar bu sistemle ilgilidir.
Kronosistem, zaman iinde deien sosyotarihsel olaylarn ve evresel koullarn bireyin
yaamndaki geilere yansmas ve deneyimlerini etkilemesidir. rnein anne baba arasnda
boanmann ocuklar zerindeki etkisi ilk ylda en fazladr ve giderek azalr. Sosyokltrel
deimelerde bireyin geliimini etkilemektedir. rnein, 20-30 yl ncesine gre gnmzde
kadnlar kariyerleri konusunda daha srarl bir tutum iindedirler. Son yllarda biyoloji ve
nrobiyoloji ile genetik alanndaki gelimeler sonucu kurama biyolojik faktrler de eklenmi
ve kuram, BYOEKOLOJK KURAM olarak tanmlanmaya balamtr.

Hmanistik Kuram
Bireyin biricikliini, kiisel potansiyelini ve i drtlerini vurgular. Kendilik kavram ve
bireyin kendi potansiyelini en st dzeyde gerekletirmesi kuramn en nemli ilgi alandr.
Hmanistler, bireyin davranlarnn d evre tarafndan kontrol edilebilecei ve bilin d
irrasyonel glerin davranta baskn olduu fikrine katlmazlar.
Hmanistik kurama ekil veren nemli isimlerden biri A.Maslowdur. Bir gd kuram
oluturmutur. Ona gre bireyler biricikliklerini korurken kendi potansiyellerini de tamamen
gerekletirmeye gdlenmilerdir. Maslow buna kendini gerekletirme der. Bu amaca
ulamak iin belli temel ihtiyalarn ncelikle tatmin edilmi olmas gerekir. Kendini
gerekletirme dzeyinde olma bir lde ego gcn, akranlar tarafndan kabul ve kendine
saygy ierir. Yetikinliin orta yllarna kadar genellikle gereklemez. Maslow buna ulama
aamasn ihtiyalar hiyerarisi adn verdii bir diyagramla gstermitir. Genlik yllarnda
enerji, gelirde bir sabitleme yaratma abalaryla geer. Orta yata bu salannca yetikinler
enerjilerini ego btnlne ulamak iin kullanabilirler. Hmanistik kurama katks olan
dier bir kuramc da C.Rogerstr. Bireylere kendilerini olduklar gibi kabul etme de,
potansiyellerini gerekletirmede yardmc olmay vurgular. Hmanistik kuram bir yetikin
kuramdr ancak ocuklar iin dourgusu, onlara doutan gelen yaratc glerini besleyici
evreler yaratmann nemini ortaya koymasdr.

42

Geliim Psikolojisi Kuramlarnn Deerlendirilmesi

Bilisel kuramlarn deerlendirilmesi:

Zihnin bilinli yann ve bilinli dnceyi vurgulayarak pozitif bir geliim gr sunar

Bireyin aktif bir anlama ve yaplandrma kapasitesi olduunu vurgular (Piaget ve

Vygotsky)

Piaget ve Vygotsky, ocuun dncesinde ortaya kan geliimsel deimelerin

anlalmasnn nemini vurgularlar.

Bilgi ileme yaklamclar, bilisel srelerin ayrntl bir tanmn ve analizini sunarlar

Eletiriler:

Piaget'nin dnemlerinin safl konusunda phe vardr.

Bilisel geliimde bireyler aras farkllklara yeteri kadar nem vermemilerdir.

Bilgi ileme yaklam, bilite ortaya kan geliimsel deiimlerin yeterli bir
tanmlamasn sunamamlardr.
Psikanalitik grtekiler, bilisel kuramclarn bilind dnceye yeteri kadar nem

vermediklerini ne srmektedirler.
Davransal ve Sosyal Bili Kuramlarnn deerlendirilmesi:

Bilimsel aratrmaya nem verilmitir

Davrann evresel tayin edicileri nemlidir

Gzleyerek renme nemlidir (Bandura)

Kiisel ve bilisel faktrler nemlidir (Sosyal bili kuram)

Eletiriler:

Bilie ok az vurgu vardr( Pavlov, Skinner)

evresel tayin edicilere ok fazla vurgu vardr.

Geliimsel deimelere yeteri kadar nem verilmemitir.ok mekaniktir. nsanlarn

yaratclna ve kendiliinden davranlara yeteri kadar nem verilmemitir.

43
Etolojik Kuramn Deerlendirilmesi:

Geliimin biyolojik ve evrimsel temeli vurgulanmtr.

Doal ortamlarda dikkatli ve dakik gzlemler kullanlmtr.

Geliimde kritik(duyarl) dnemler vurgulanmtr.

Eletiriler:

Kritik ya da duyarl dnemler kavramlar ok katdr.

Biyolojik temellere ok gl bir vurgu vardr.

Bilie yeteri kadar dikkat gsterilmemitir.

nsanlardan daha ok hayvanlar zerinde aratrma retmek iin uygun bir kuramdr.

Ekolojik Kuramn deerlendirilmesi:

evresel sistemlerin makro ve mikro boyutlar sistematik biimde incelenmitir.

evresel ortamlar arasndaki balantlara dikkat ekilmitir (mesosistem).

Geliim zerindeki sosyotarihsel etkiler dikkate alnmtr (kronosistem)

Eletiriler:

Son yllarda dikkat ekilmekle birlikte geliim zerindeki biyolojik etkilere ok fazla
vurgu yaplmamtr.

Bilisel srelere yeterli nem verilmemitir.

KALITIM - DOUM NCES GELM - DOUM

nsann hayat dllenmeyle balar. Doum ncesine kadar sren bu devreye PRENATAL
Dnem denir. nsan geliimine yn veren nemli etmenlerden biri de kaltmdr. Her birimiz
anne ve babamzdan gelen genel biyolojik koda kaltmsal olarak sahibizdir. Fiziksel olarak
bir kod, kromozom ve gen denilen biyokimyasal ajanlarla tanr. Genel kaltmsal kod,
herkesin insan olduu ve temel anatomik yapnn aynlnn devamn ierir. Kromozomlar
ierisinde organize olan genler ise bireyden bireye deien kaltmsal zellikleri tarlar
(gzler, boy, cinsiyet, aptal ya da zeki, sessiz ya da grltc ve ie dnk ya da da dnk
gibi).
Sperm tarafndan dllenmi bir yumurtann blnmeye balamasyla geliim, hareket olarak
balamtr. Bu sre sperm ve yumurtada bulunan orijinal hcrelerin her birinin ekirdeinde

44
yer alan genetik materyal tarafndan ynetilir. Bu hcrelerin her biri 23 kromozom ierir. Bu
kromozomlar da uzun ve kompleks zincire benzer binlerce gen ierir. Bunlara cinsiyet
hcreleri denir. Dier vcut hcreleri 23 ift halinde dzenlenmi 46 kromozom ierirler. lk
birka hafta iinde dllenmi yumurta mitoz blnmeye urayarak tekrar tekrar blnr.
Hcrelerdeki her bir kromozomda genler vardr. Genlerdeki yap DNA olarak aklanmtr ve
genetik geii salar.
Kromozom ve genlerin bir bireydeki zgn bileimi genotip, bireyin gzlenebilen ve
llebilen dier zellikleri ise fenotiptir. Genotip ve fenotip nasl ilikilidir? zde fenotip
zelliklerine sahip iki kiinin genotipleri farkl olabilir.
Genlerin bir kuaktan dierine nasl getii ve nasl birletikleri konusunda nemli almalar
Mendel tarafndan bezelye bitkisiyle yaplmtr. Mendel, almalar sonucunda baz kaltm
ilkeleri saptamtr. Bir ocuk anne ve babasnn sahip olduu zelliklerin ortalamasna sahip
olarak domaz. nsann her bir zellii iin anne ve babadan gelen 2 gen vardr. Bu genler
zde veya farkl kodlar tayabilirler. Baz gen kodlar baskn bazlar ekiniktir. Eer 2
baskn gen kodu veya bir baskn bir ekinik gen kodu bir araya gelirse yeni dl baskn zellik
ierecektir.
Genetikiler bu baskn ve ekinik genlerin aile iinde nasl srdyle ilgilenirler. Baz
zellikler cinsiyet kromozomu yani 23. kromozom iftiyle ilgilidir. Renk krl buna bir
rnektir. Baz zellikler ise bu kadar basit olarak gemezler. Bir ka zellik tek bir gen
iftinin hareketiyle tayin edilebilir. zelliklerin ou da kromozomlardaki pek ok farkl
genin etkileimiyle tayin edilir. Byle zellikler ok genli (polijenik) zellik olarak
tanmlanr.
Bir ocuun psikolojik zelliklerinin ok az bu ekilde tayin edilmektedir. Genellikle evre
ve kaltmsal kod arasndaki etkileim nemlidir. Anastasi, geliimde kaltmn etkisinin
srekli olduunu ileri srer. Bu etki dolayszdan dolaylya kadar deiik derecelerde olabilir.
Baz zellikler kaltmdan dorudan etkilenir ve evre onlar deitiremez. Gebelik srasnda
oluan (konjenital) baz anomaliler ise rnein, kemik bozukluklar ve yzdeki
deformasyonlar gibi, modern tp sayesinde ameliyatla dzeltilebilir. Konjenital krlk ve
sarlk da dzeltilebilmektedir. Baz hastalklarda ise kaltmsal yatknlk vardr. rnein,

45
kanda antibadilerin geliememesi, baklk sisteminin hassasiyeti ve iek tozlarna alerji
gibi.
nsan vcudundaki her hcrede, sperm ve yumurta hcreleri hari 23 ift kromozom
kaltmsal materyal olarak gen formunda yer almaktadr. Genler kimyasal madde bileiidir.
Bu madde DNAdr (Deoksiribonkleik asit) ve sa rengi, gz rengi, deri rengi gibi kaltmsal
zellikleri etkiler. Her cinsiyet hcresinde yeni sperm ve yumurtada 22 otozom 1 kromozom
vardr. Bu tek kromozom X ise yumurtada; Y veya X ise spermde bulunur. Her vcut
hcresinde ise 46 kromozom vardr. Ebeveynlerden her biri kaltma ayn miktarda katkda
bulunur. Fakat bu eit katk genotiptedir. Fenotipik zellikler ise bir ebeveynden daha fazla
etkilenebilir. Bu, dllenme srasndaki spesifik cinsiyet hcrelerinin bileimine ve genlerin
baskn veya ekinik olmasna gre deiir.
Bireylerin byme hzlar ve byme srasnda ulatklar admlar, genlerin tadklar
mesajlardaki farklla gre deiir; fakat mesajn gei mekanizmas ayndr. Bu mekanizma
endokrin sistemdir. Vcudun eitli yerlerinde yer alan endokrin salg bezlerinden oluur. Bu
bezlerden en nemlisi beynin alt ksmnda yer alan hipofiz bezidir. Bbreklerde yer alan
adrenal salg bezi ve cinsiyet salg bezi yani gonadlardr.
Bu salg bezleri kana hormon ad verilen salg salglarlar. Bu hormonlarn kontroln, ne
zaman ne kadar salnacan hipotalamus idare eder. Hipotalamus, vcut ssn, kan basncn
beyindeki kan dalmn ve endokrin sistemi dzenler. Hipotalamus hipofiz bezini uyarr o da
dier salglar idare eder.
Byme hormonu: Hipofiz bezi tarafndan salnr. Vcut bykl, protein sentezi,
karbonhidrat sentezinden sorumludur. Bu hormon fiziksel bymeden tek bana sorumlu
deildir. Fiziksel egzersiz ve stres gibi faktrlere de baldr.
Tiroid hormonu: Troksinin balca fonksiyonu vcut metabolizmasnn beyin ve sinir
sisteminin geliiminin dzenlenmesidir. Fetsn kan dolamnda bu hormon en yksek
dzeydedir ve iki yana kadar derece derece azalr. Beyin ve sinir sistemi olgunlatka
troksin seviyesi der.

46
Cinsiyet hormonlar: Erkek cinsiyet hormonlar androjenler olarak adlandrlr.
Bunlarn en nemlisi testosteron dur. Bu hormon bulu dneminde, omuzlarn genilemesi,
sesin kalnlamas ve vcut tylerinin gelimesinden sorumludur.
Dii cinsiyet hormonu ise strojendir. Yumurtalk tarafndan retilir. Bu da kzlarda
buludaki deimeleri idare eder. Yumurtalkta retilen dier bir hormon progesterondur ve
bu da olas bir gebelik iin rahmi hazrlar. Hem diilik hormonlar hem de androjenler her iki
cinsiyette de farkl oranlarda vardr. Erkeklerde androjen kzlarda strojen baskndr.

Geliim zerindeki Genetik Etkiler

Kaltmn etkisi

zellikler

Dorudan

Baz zeka gerilikleri

Konjenital bozukluklar

Kaltmsal yatknla bal hastalklar

Dolayl

Sosyal Kalpyarglar

Kaltmn en dolayl etkisi sosyal kalpyarglar zerindedir. Baz kaltsal zellikler; deri rengi,
etnik ve fiziksel zellikler gibi insan stereotipik yapar ve bu da insanlarn o bireye kar
davranlarn etkiler. Kaltmsal zelliklerin geliimsel olarak incelenmesinde bir yol, zde
ikizlerle ve zde olmayan ikizlerle yaplan almalardr. kinci bir yol ise soy almalardr.
Ayn soydan gelen baba-ocuk, kardeler, kuzenler gibi iftlerle, birbiriyle yaknl olmayan
sekisiz olarak seilmi bireyler karlatrlr. Akrabalk arttka benzerlik artmaktadr. Bu tr
almalarn hepsinde evrenin ayn kald saylts vardr. Oysa bir ebeveynin zde ve
zde olmayan ikizlere kar farkl tavr olabilir. evrenin etkilerinin kontrol edildii veya
deiimlendii aratrmalar kstldr. Bunlar ilikisel (korelasyonel) ve yar deneysel
almalardr. Genetik ve evresel koullarn dorudan deiimlenmesi ve kontrol etik
problemlerden dolay imkanszdr. Bu nedenle laboratuar koullar gibi iyi tanmlanp iyi
kontrol edilmi koullarda ve daha ksa sre iinde hayvan soylar yani ratlar ve kobaylar
incelenir.

47
Farkl insanlar arasnda deime gsteren zelliklerde genetik farkllklar ne derece gz nne
alnmaldr? Bu sorunun cevab kolayca verilemez nk evrenin benzerlii gibi nemli
deikenleri kontrol altna alma yeteneimiz snrldr. Tahminler, belirli bir zelliin
kaltsallna bal olarak geni lde deiebilir. Kaltmsallk, matematiksel bir tahmindir.
Zihinsel gerilik olarak adlandrlan pek ok genetik bozukluk vardr. Gerilik, standart zeka
testlerinin herhangi birinden alnan zayf performans ile kolayca saptanabilir. Ancak, byle bir
tan alm her ocuun kaltmsal olarak bu probleme sahip olduu dnlmemelidir. ou
kez geriliin nedenleri dakiklikle belirlenememektedir. Genetik gei, geriliin ikincil
zellikleri olarak kolayca kendini gsterebilir. rnein, burun, az ve kafa eklinin
grnndeki bozulmalar gibi.
Krlk ve fiziksel feller gibi baz gerilikler beyin ve sinir sistemindeki bozulmalar sonucu
oluabilir. Bu trden baz bozukluklar ebeveynlerden gelen ekinik genlerin etkisiyle ortaya
kabilir. Fenilketonri: Metabolizmaya gerekli bir enzimin retilmesinde baarsz olan
genetik bir kodun neden olduu geriliktir. Bu enzim olmad zaman hcreler aminoasidi
paralayamaz ve metabolik sre yoluyla zehirli madde sinir sistemine girer. Doumdan
hemen sonra mdahale edilmezse zihinsel fonksiyonlardaki bozulma hzla ilerler. ans eseri
olarak bu durum kolaylkla tehis ve tedavi edilebilir bir geriliktir ve yine ekinik bir gen
sorumludur. Down Sendromu: Genetik yolla oluan en yaygn gerilik down sendromudur.
Yasslam bir kafatas kemii, ksa boy ve ince bir beden yaps, gz kapa derisinde ilave
kvrmlar, dilde dar sarkma bu ocuklarn belirgin zellikleridir; motor yeteneklerde ekstra
bir gerilik vardr. Bu sendromun nedeni fazla bir kromozomdur. Bu ocuklar 46 yerine 47
kromozoma sahiptir. Bu kromozomun nasl ortaya kt bilinmemekle birlikte annenin
yumurtas ve babann sperminin salkl oluuyla ilgili grnmektedir. Krk yan zerindeki
annelerin byle bir ocuk dourma ans daha yksektir.
Geliimde kaltmn rol ok nemli olmakla birlikte bunun evre ile etkileiminin nemi de
geliimde gz ard edilmemelidir. Fakat bu etkileimin tam olarak nasl ilediini
bilemiyoruz.

48

Doum ncesi (Prenatal) Geliim

Bu dnem 4e ayrlabilir: Dllenme, germinal dnem, embriyo dnemi ve fetus dnemi.
Dllenme: Yaam, tek bir spermin annenin fallop tpndeki bir yumurta ile
karlamas sonucu dllenme denilen srele balar. Annenin periyodunun yaklak ortasna
rastlayan dnemde yumurta retilir. Dllenme bu olaydan bir ka gn sonra yumurtann
yumurtalktan inip fallop tpnde ilerledii dnemde oluur. Eer yumurta dllenmeden
rahime giderse rahim iinde birka gnde yok olur ve dllenme, dier bir periyoda kadar
olanakszlar.
Germinal Dnem: Dllenmeden sonraki 2. haftann sonuna kadar sren dnemdir.
Spermden 23, yumurtadan 23 olmak zere 46 kromozom oluur. Bir gn iinde kromozom
iftleri 2 misline kar ve yar sayda olmak zere hcrenin 2 ucunda toplanr. Sonra
dllenmi yumurta 2 hcreye ayrlr. Her bir hcre orijinal hcrenin aynsdr ve 23 ift
kromozoma sahiptir. Sonraki 10-14 gnde 2 byk gelime grlr. Birinci gelime, devam
eden hcre blnmesidir; her blnmeden nce kromozom iftleri 2 katna kar ve bir
ncekinin ayns olan hcreler oluturur. kinci gelime ise, yumurtann dllenmeden sonraki
hafta veya 10 gn iinde rahim duvarna skca yapmasdr. Bu srada blnen hcreler
derece derece sferik ktle olutururlar ve bu ktle i ve d para yani amnion ve koriyon
olarak ayrlr. D para rahim duvar ile skca bir balant salar ve fetus ile anne arasndaki
bariyeri (plasenta) oluturur. para ise fets oluturmaktadr.
Embriyonik Dnem: Dllenmeden sonraki yaklak 2. - 8. haftalar ierir. Burada ilkel
insan ekli oluur. Ba, kollar, gvde ve bacaklar gibi vcudun temel paralar oluur. Gz,
kulak, parmak gibi daha ince zellikler fark edilir hale gelirler. organlarn bir ksm ilkel
kalp at, dolamsal aktivite, karacier ve bbrek fonksiyonlar ve baz sinir sistemi
hareketleri ayrt edilebilir. D para plesantay oluturur ve plesanta anne ile embriyonun
dolam sisteminin birletii uygun bir ortamdr.
Yar geirgen zar, anne ile bebein kan akmlarn birbirinden ayrr fakat O2, ilalar vitamin,
eker ve protein gibi besleyici maddelerin embriyona gemesine izin verir. Gbek kordonu
atk maddeleri embriyondan plasenta bariyerine tar. Bu kordon baz maddelerin geiine izin

49
verir. Kan hcreleri plasentann zarndan geemeyecek kadar byktr ve bu sebeple anne ve
bebein dolam sistemleri arasnda dorudan bir balant yoktur. Bu dnem sonunda
embriyo 2.5 cm. uzunluk ve 14 gr. arlktadr.
Fetus Dnemi: Bu dnem 8.haftadan douma kadar srer. 12 haftalk bir bebek 7.5 cm.
boyunda ve 28 gr. arlndadr. Fetus hareketlidir. Kolunu bacan oynatabilir, azn ap
kapayabilir, ban oynatabilir. Yzdeki uzuvlar ayrt edilebilir. Genital organlar farkllar.

4. ayn sonunda prenatal refleksler glenir, anne bebein ayak hareketlerini

hissedebilir.

5. ayn sonunda deri biimlenmitir. Fetus daha da hareketli olur. El ayak trnaklar
olumutur. Rahimdeki pozisyonunu almtr.

6. ayn sonunda fetusun boyu 36 cm. kilosu 900 gr. dr. Gzler ve gz kapaklar
tamamyla olumutur. Bataki salar ince tyler halindedir. Yakalama refleksi
grlr.

7. ayn sonunda doacak bir bebein yaama ans vardr. Prematre bir bebek
enfeksiyonlara duyarldr ve bu nedenle koruyucu bir ortamda bir sre
baklmaldr. 40 cm 1,5 kg. dr.

8. ve 9. aylarda kilo hzla artar, ya dokusu geliir, kalp, bbrek gibi organ
sistemlerinin aktiviteleri geliir.

Yenidoann ortalama arl 3.200 gr. boyu 50 cm. dir.

Teratojenler: Hastalklar ve lalar
Prenatal geliim srasnda oluan ve bebein doumunda ortaya kan bozukluklara neden
olan ajanlara teratojen ve doum bozukluklarnda etkili olan bu maddeleri inceleme bilimine
de teratoloji denmektedir. Teratolojinin son yllarda nem verdii 4 belirli etki; annenin
hastalklar, hamilelik diyeti, ilalar ve dier kimyasal maddeler ile annenin duygusal
durumudur.
Annenin hastalklar fetusu yolla etkiler. Baz hastalklarda zellikle virsler, dorudan
plasentaya hcum ederek fetusun beslenmesine engel olabilirler. Bazlar ise plasenta
bariyerinden geerek fetusa ular ve dorudan embriyo ya da fetusa zarar verebilirler.
Kzamkk, sitomegalovirus (CMV), frengi, difteri, tifo, sarlk, suiei ve grip bu tre

50
rnektir. nc bir yol ise hastalkl organizmann hastal bebee doum srasnda
bulatrmasdr. rnein AIDS hem bu yolla, hem plasenta kanalyla hem de annenin bebei
emzirmesi srasnda bebee geebilir. Bu hastalklar arasnda en riskli olanlar, kzamkk,
AIDS ve CMVdir.
Kzamkn riski gebeliin ilk birka haftas iin sz konusudur. Katarakt, sarlk ve kalp
bozukluklar en yaygn zararlardr. A en iyi korunma yoludur. Tm dnyada milyon
kadnn HIV enfeksiyonu tad bilinmektedir. Ancak sevindirici olan HIV enfeksiyonlu
annelerden doan bebeklerin ancak eyreinin HIV enfeksiyonlu doduu bulunmutur.
Ayrca AIDS belirtileri tayan annelerin, sadece HIV pozitif annelere gre bebeklerine
enfeksiyonu geirme riski daha yksektir. Hamilelik sresince tedavi gren annelerin de
bebeklerine bu hastal geirme oranlarnn %8 olduu bulunmutur. CMV; uuk cinsi bir
virstr. Konjenital zihinsel gerilie ve sarla yol aan bilinen en nemli enfeksiyondur.
Btn kadnlarn %60nda CMV antibodileri vardr; fakat bilinen belirtileri yoktur. Anneleri
CMV antibadisi tayan bebeklerin %1 veya 2si doumncesinde enfekte olmaktadr.
Hastalk aktif fazndaysa bu oran % 40-45e kmaktadr. Bu hastaln gei mekanizmas ve
niin doumdan nce enfekte olmu bebeklerin sadece %5-10unun belirti gsterdii henz
tam olarak anlalamamtr.
Hamilelik diyeti, bebek annenin kanyla geen gdalarla beslendii iin ok nemlidir.
Yetersiz beslenme anemi ve zehirlenme (toxemia) gibi komplikasyonlara sebep olabilir.
Yetersiz beslenme kadar ar beslenmenin de zararlar olduu grlmtr. rnein, fazla
miktarda A vitamini bymede gerilik ve doum kusurlarna, zellikle de kafa, yz, sinir
sistemi ve kalpte bozulmalara yol amaktadr. Normal A vitamini gereksinimi gnde 2700
nite olarak belirlenmitir. Gebe kadnlarda bu miktar 4000-5000 niteye kmakta ancak
daha fazlas zararl olmaktadr. D vitamininin de kemiklerde zlmemi kalsiyum
birikmesine yol at grlmtr. Bir dier teratojenik ila aspirindir. Hayvanlarda ok
yksek dozlarnn etkili olduu grlmtr. nsanlar genelde bu kadar yksek dozda aspirin
kullanmasalar bile normal miktarda alnan aspirin zellikle benzoik asitle birlikte alnm
olduunda gebeliin ilk aynda embriyo ya da fetus zerinde fiziksel hasara yol
aabilmektedir. Benzoik asit ketap gibi baz yiyeceklerin korunmasnda yaygn olarak
kullanlan bir kimyasaldr. 1960l yllarda yaygn olarak kullanlan ve Tallidomit denilen
trankilizan ve kusma nleyici hapn, henz hamile olduunu bile bilmeyen anneler tarafndan
kullanldnda bebeklerin el ve ayaklarnn gelimedii ya da yar gelime gsterdii

51
grlmtr. Endstrilemi lkelerde gebe kadnlar risk altna sokan bir baka kimyasal
madde her gnk yaantmzda ska ve yksek dozlarda karmza kan kurundur. Ar
miktardaki kurunun etkisinin ocuklarda ZBde dmeye, dikkat eksikliine ve saldrganlkta
artmaya yol at bilinmektedir. Yenidoann kannda ok dk miktarlarda bile belirlenen
kurun miktarnn 7-10 yalarndaki dk ZB puanlaryla ilikili olduu bulunmutur. ok
fazla alkol alan annelerin bebeklerinde doumdan sonra ses, k, s deimelerine
adaptasyonda glk olduu grlmtr. Bunun yan sra gebelikte ar alkol tketimi
yenidoanda fetal alkol sendromuna (FAS) yol amaktadr. FAS tans konan bebeklerin
beyinleri normalden daha kk olmakta, kalpte bozukluk ve yzde belirgin bir farkllk
saptanmaktadr. Ayrca dk dozlarda alkol almnn bile (gnde iki kadeh) risk tad ve
bebekte dikkat eksikliine yol aabildii gsterilmitir. Hamilelikleri sresince ok fazla
sigara ien annelerin ocuklarnn da dk kilolu olduu, filtreli sigarann ise daha fazla
karbonmonoksit iermesinden dolay fetal beyin geliiminde oksijen azlna bal bozulmalar
yaratt grlmtr. Hamile olduunu renir renmez sigaray brakan annelerin dk
yapma veya dk doum arlkl bebek sahibi olma oranlarnn ise sigara imeyen
annelerinkine yakn bulunmutur. Ayrca iilen sigara miktar arttka risklerin artt
dnld iin eer hi imemek mmkn deilse en azndan miktar azaltlmaldr. En
emin yolun ise hi imemek olduu ne srlmektedir. Sigarann fetusu etkilemesi u yolla
olmaktadr: Nikotin, kan damarlarn daraltmakta dolaysyla kan akmn zorlatrmakta ve
plasenta kanalyla bebee kan yoluyla geen besinlerin de azalmasna yol amakta ve
fetustaki beslenme yetersizlii, ilerde okul anda, dikkat uzamnda zayflk ve renme
gl riskini artrmaktadr. Bunlarn dnda zellikle ABDde kokain kullanan annelerin
bebekleri zerine yaplan aratrmalarda da kokainin olumsuz etkileri gsterilmektedir.
Annenin Duygusal Durumu
Annenin duygusal durumunun gebelikte ve daha fazla olmak zere doum srecinde etkili
olduu grlmektedir. Anne stres altndayken salg bezlerinin faaliyeti artmakta ve bu da
kandaki hormon dzeyini artrmaktadr. Annenin kan dolam, embriyoyu da ierecek
biimde tamamlandndan ayn fiziksel deimeler bebekte de grlr. Bebein kalp at
hz, solunumu ve kan basnc deiir. Kaygl annelerin bebeklerinin, kaygl olmayan
annelerin bebeklerine gre beslenmelerinden nce daha fazla aladklar grlmtr. Kronik
stres faktrlerinin bir gebelii dorudan etkilemedii ancak, stres yaratan faktrlerde ve

52
kaygda ani ve yksek bir artn gebelii olumsuz etkileme olaslnn daha yksek olduu
bulunmutur. Bir aratrmada, Hawaiide orta snftan olup gebeliine ilikin olumsuz
tutumlar olan ya da psikolojik travma geiren kadnlarn, daha dk dzeyde kayg ve stresi
olanlara gre daha fazla doum komplikasyonlar yaadklar ve dk doum arlkl
bebeklere sahip olduklar grlmtr. Kronik stresi olan ve daha dk sosyoekonomik
koullarda yaayan annelerde ise byle bir tablo elde edilmemitir. Gebelik sresindeki
duygusal yaantlarn doacak bebei etkilediine dair nedensel bir iliki iin deliller henz
yeterli deildir.
Genetik bir Problem Olarak Kan Uyumazl
Gebelikte nemli dourgular olan ve ok yaygn olarak karlalan bir olay da Rh
uyumazldr. Bat toplumlarnda annelerin % 17sinin Rh- kana sahip olduklar
bulunmutur. Rhn uyuma iinde olduu durumlar :
Baba Rh + ve Anne Rh + iken Bebek Rh +
Baba Rh ve Anne Rh iken Bebek Rh
Baba Rh + ve Anne Rh iken Bebek Rh
Rh Uyumazl : Baba Rh + ve Anne Rh iken Bebek Rh +
Rh - kana sahip olan bir anne hamile kaldktan sonra Rh+ kana sahip bebein kan hcrelerinin
ok az gebeliin sonuna doru, byk bir ksm da bebein doumu srasnda plasenta rahim
duvarndan ayrlrken annenin kanna geer. Rh faktr olmayan annenin baklk sistemi
yabanc Rh faktrne kar, mcadele iin antibadiler retir. lk Rh+ bebek bu olaydan
etkilenmemi olmaktadr. Fakat sonraki hamilelikte bu antibadiler diffzyon yoluyla bebein
kanna geer. Annenin antibadileri bebekte kanszlk durumu yaratr. Eer bebek gerektii
kadar sratle krmz kan hcreleri retemezse Eritroblastosis Fetalis denilen beyin hasarl
doum olasl hatta lm oran artar.
Bu problemi ortadan kaldran ok basit bir yntem bugn uygulanmaktadr. Birinci doumdan
sonra 72 saat iinde anneye Rho GAM denilen bir serum ine yaplr. Bu serumun
antibodilerin olumasn % 99 etkililik oranyla nledii grlmtr.

53

Doum
Dllenmeden yaklak 38 hafta sonra fetus d dnyada yaayabilmek iin yeterli donanma
sahiptir. Gebeliin sonuna doru fetusun ba aa doru dner ve bylece genellikle doum
ban kmasyla balar. Ban pozisyon almasyla doum arasnda bazen birka saat bazen de
birka hafta geebilir. Doumun balamas hipofiz ve adrenal bezlerinin kontrol ettii
hormonal deiikliklerle gerekleir. Doum 3 aamada gerekleir.
Birinci Aama (3-20 saat): Rahim az alr ve sklkla amnion bozularak svnn akmasna
izin verir. Bu sreci dar boaz olan bir kaza banzdan geirmek zere boazn geniletip
banza yerletirmeniz biiminde dnebilirsiniz. Bu aamada dnem vardr. Erken ya da
rtk dnemde kaslmalar balar fakat rahatszlk verici boyutta deildir. Aktif dnem ise
serviks 3-4 cm aldnda balar ve 8 cm oluncaya kadar srer. Bu dnemde kaslmalar daha
youn ve birbirine daha yakndr. Son dnem gei dnemidir. Serviks 2 cm daha alr,
kaslmalar daha sktr ve ok gldr. En ksa sren dnem olmakla birlikte kadnlarn en ac
verici bulduu dnemdir.
kinci Aama: Gei dneminin sonunda anne bebein dar kmasna yardm etmek iin
onu itme gereksinimi duyar; bebein doumuna yardmc olan doktor veya ebe serviksin tam
olarak aldndan emin olunca kadn bebei itmesi iin cesaretlendirir ve doum balar.
Bebek doum kanalndan geerek serviksi zorlar ve ban karr. Daha sonra bedeninin tm
anneden ayrlr. Anneler bebei iterek srece katkda bulunduklar iin bu dnemi gei
dnemine gre daha az ac veren bir dnem olarak deerlendirirler. Bebekler genellikle batan
gelirler ancak %3-4 orannda farkl geli pozisyonlar grlebilir ve bu gibi durumlarda
genellikle normal doum srecine mdahale edilir. Bu aamada genellikle 1 saatten az,
nadiren de 2 saat veya daha fazla srer. ABDdeki uygulamalarda genellikle bebek,
doduktan hemen sonra gbek kordonu silinip biraz temizlenerek annenin gsne yatrlr
veya annenin ya da babann eline verilir. Bebei ilk kez bu ekilde karlama pek ok ana
baba tarafndan tercih edilir.
nc Aama: ok ksa srer, rahimden plasenta ve dier kalan atklarn karlmasdr.
Doum sresi kltrden kltre deitii gibi, birinciden sonraki doumlar da daha az zaman
alr. Doum srasnda ila alnp alnmayaca, doumun nerede yaplaca, babann doumda

54
bulunup bulunmayaca sorularna verilen yantlar da hem bireyden bireye hem de kltrden
kltre deimektedir.

Doum srasnda ila kullanm trde olabilir. Doum srasnda acy azaltmak iin verilen
analjezikler, doumun birinci aamasnda kaygy azaltmak iin verilen sedatifler veya
trankilizanlar ve gei dneminde ac hissetmeyi nlemek iin yaplan genel veya lokal
anestezi. Doum iin tercih edilen mekanlar de deiebilmektedir. rnein ABDde hastane
ortamnda veya doum kliniklerinde yaplan doumlar daha fazla tercih edilirken (% 98.3),
Avrupada zellikle Hollanda ve Fransada evde doum hem daha ucuz hem de daha doal
olduu iin tercih edilmektedir. Ancak bu doumlarda mutlaka deneyimli bir ebe bulunmakta
ve genellikle sorunsuz gebeliklerde bu tr doumlara izin verilmektedir. Doumda babann
bulunmas ise son yllarda yaygnlaan bir durumdur. Bugn ABDde hemen hemen tm
doumlarda baba da bulunmaktadr. Babann doumda bulunmasnn sonular ile ilgili olarak
denence ileri srlmtr. Bunlar 1) Babann, annenin kaygsn azaltt ve ona psikolojik
destek salad, 2) Hastanede doum ncesinde alnan eitim dorultusunda kaslma ve
nefes alma teknikleri hakknda anneye yol gsterdii ve bunun da annenin acsn azaltt ve
3) Bebeklerinin doumunda bulunan babalarn bebekleriyle daha gl balanmalar
kurduudur. lk iki denence olduka desteklenmitir. Anneler gerekten daha rahat doum
yaptklarn ve bu deneyimi paylamaktan holandklarn belirtmitir.
Doum ncesi, Sras veya Sonrasndaki Sorunlar

Perinatal Komplikasyonlar: Doum genellikle karmak bir olay deildir, ancak baz
perinatal glkler kabilir. Bunlardan biri bebein anormal pozisyonudur. rnein fetus
apraz pozisyondaysa doum daha tehlikeli ve gtr. Cerrahi mdaheleler gerekir. Fakat
sonradan bunlarn bazlarnn beyin zedelenmelerine neden olduu anlalm ve daha tedbirli
olarak kullanlmtr. Fetusun byk olduu veya erken karlmas gereken durumlarda
sezeryan yntemiyle karn duvar alarak fetus karlmaktadr
Anoxia (Oksijensizlik): Eer doum srasnda yenidoan cierlerini kullanana kadar
gbek kordonu oksijen salamada yetersiz kalrsa oksijensizlik ortaya kabilir. Kordon hasar
grr, dmlenir, skr veya ok erken ayrlrsa veya solunum sistemi uygun biimde

55
harekete gemezse oksijensizlik grlr. Sinir sistemi zellikle oksijensizlie hassastr.
Anoxiann fazla olduu durumlar, zihinsel gerilik ve celabral palsyle sonulanabilir. Orta
derecede bir oksijensizliin etkileri ise tartmaldr. Baz aratrclar dk IQ, renme
gl ve hiperaktivite ile oksijensizlik arasnda bir iliki saptamlardr.
la uygulamas: Doum srasnda acy azaltmak amacyla ila uygulanmasnn
etkileri konusunda da tartmal grler vardr. Gittike artan bir ekilde, emme beslenme
grsel dikkat, motor performans ve uyku zerinde hafif etkileri olduu grlmektedir. Bu
etkiler ilacn cinsi, dozu ve ne zaman verildiine gre deimektedir. ki aratrmac 1978de
bir grup (3500) ocuk zerinde yaptklar inceleme sonunda yaamn en azndan ilk 7 ylnda
etkiler gzlemilerdir. Rahimdeki gelimeleri ve doumlar normal olan bu ocuklarn en ok
bililerinin ve motor becerilerinin etkilendii grlmtr. ok fazla ila verilen annelerin
bebekleri oturmada, ayakta durmada, hareket etmede geri kalmlar; alamay ve rahatsz
edici uyarclara olan tepkileri durdurmada da zorlanmlardr. Bir baka aratrmac da
doum srasnda alnan ilala sinirlilik, gerginlik, depresyon ve gebelikteki korkular arasnda
iliki bulmulardr.
Yani doum srasnda ila alan anneler zaten farkl olduklarndan ve bu kiilikle ilgili
zellikler de kalc olduundan anne-ocuk etkileimi nedeniyle de ocuklar zerinde bu tr
davranlar etkili olabilir.
Prematre ve Dk Doum Arlkl Bebek: 37 haftadan nce sonulanan
gebeliklerle dnyaya gelen bebekler prematre olarak adlandrlmaktadr. Prematre bebekler
genellikle daha kk ve daha hafiftirler. Normal gebelik sonunda doan ve 2,5 kgn altnda
olan bebekler ise dk doum arlkl bebeklerdir. Bu bebekler doum sras ve sonrasnda
risk altndadrlar. Gnmzdeki tbbi olanaklarla prematre bebeklerin yaama ans % 55
arttrlmtr. Dk kilolu doma, doumda ve doum sonras yaamdaki fiziksel kusur ve
nrolojik bozulmalarn grlme olasln arttrmaktadr. Bir aratrmada dk kilolu
bebeklerin yarsndan fazlasnn en azndan bir fiziksel veya nrolojik bozukluu olduu
bulunmutur. % 37sinde grme bozukluu, %12sinde iitme bozukluu grlmtr.
Anormal EEG kayd, spastik hareketler ve iki gzn ayn noktaya odaklanmay gibi
bulgular, en ok dk kilolu doan bebeklerde elde edilmektedir. Ar prematrelerde bile
bu bulgular yoktur. Dk doum arl ve daha sonraki sosyal yaamda grlen uyum
zorluklar arasnda pek ok korelasyonel iliki elde edilmitir. Ancak bu bulgular ekinceyle

56
ele alnmaldr. nk nemli bir boylamsal almada bile doumda sorunu olmayan
prematrelerle normaller karlatrldnda fark kaybolmutur. Sosyal snf asndan eitli
dzeltmeler yapldnda da dk kilolu doan bebekler ile kontrol bebeklerinin okul
baarsn deerlendiren retmenlerin deerlendirmelerinde fark ortaya kmamtr.
Dk doum arlkl bebekler bugn kaliteli prenatal, perinatal ve postnatal bakmla salkl
bebekler olmaktadr. Ancak doum sonras kuvzlerde verilen kontroll bakm onlarn
yaamasn salarken duyusal uyarlmadan ve insanlarla olan normal ilikiden yoksun
brakmaktadr. Bu nedenle doum sonrasnda anne- bebek arasnda kurulan ba
gecikmektedir. Bu gecikmenin de istenmeyen etkileri olduu grlmtr. Annelerin dk
doum arlkl bebeklere daha isteksiz olarak davrandklar grlmtr. Bunun da daha ok
bebeklerin, naho bir alama gibi itici davranlarndan kaynakland bulunmutur. Dk
doum arlkl bebeklerin bir ksmna youn hastane bakm dnda zengin bir uyarlma ve
hareketli oyuncaklar salanm; bebeklere dokunulmu ve onlarla konuulmutur. Sonuta bu
gruptaki bebeklerin kontrol grubuna gre daha abuk kilo aldklar grlmtr. Ayrca
bunlarn anneleri de eitildiinde durum daha da iyiye gitmitir
.

Yenidoan
Doumdan itibaren 1 aya kadar olan bebek iin kullanlr. Btn yenidoanlar standart bir
grntye sahiptir. Byk bir ba, dz bir burun, geni aln vardr. Yenidoann ne lde
salkl olduunu renmek amacyla en yaygn olarak kullanlan ve doumdan sonra 1.
bazen de 3. 5. ve 10. dakikalarda da tekrarlanan lek, Apgar leidir. Bu lek aada
verilmitir.

Tepkiler
zellik

0 Puan

1 Puan

2 Puan

Kalp at

Yok

100n Altnda

100n st

Nefes alma

Yok

Yava, Dzensiz

yi, Alama Var

Kas hareketi

Gevek

Ularda Uzama

Aktif Hareket

Refleks: burun

Yok

Yz Buruturma

Haprma

Soluk Mavi

Beden Krmzms,

Krmzms

deliine yumuak
sonda
Renk

Ular Mavi

57

Aratrmaclarn bebekleri deerlendirmek iin kullandklar bir baka lek Brazelton

yenidoan davrann deerlendirme leidir (Neonatal Behavioral Assessment Scale).
Aratrmac 24-36. saat iinde eitli bebek tepkilerini deerlendirmektedir. Bunlar, a,
grltye, ine dokunuuna tepkilerdir. Ayrca genel uyanklk, kucaklanmaya uygunluk,
motor olgunluk ve refleks hareketler ile kas tonusu da llmektedir. Bu tr testler, farkl
kltrlerden olan yenidoanlar, prematreleri, ila bamllarn ve geliimsel olarak geri
bebekler arasndaki farklar belirlemek amacyla kullanlmaktadr.
Yenidoann Refleksleri
Refleksler, belirli bir uyarcya, renilmemi ve otomatik tepkiler olarak dnldnde
yenidoan refleks hareketleri bakmndan ok zengindir. Yenidoanda yaklak 100 tane
refleksin tanmlanmas mmknken; geliimsel adan 3 farkl refleks grubunun tannmas
nemlidir. Birinci grup refleksler, hayati fonksiyonlarla dorudan ilikili olan yaamsal
reflekslerdir. Soluk alma, gz krpma, emme, yutma vb. kinci grup vcut duruuna ait
(postural) reflekslerdir ve vcudun mekandaki ynelimini salamasna yardmcdrlar.
nc grup refleksler, primitif, ilkel reflekslerdir ve saladklar avantaj azdr. nsan
trnn evriminde uyuma yardmc bir rol oynadklar dnlmektedir. Bunlar, moro,
babinski, tonik neck refleks ve yakalama refleksi gibi reflekslerdir.
Yenidoann yaamsal refleksleri yetikinlikte de devam eder. Postural ve primitif refleksler
ise yaamn 1.yl iinde kaybolurlar. Reflekslerin varl, kuvveti ve belirli zamanlarda
ortadan kayboluu sinir sistemi fonksiyonunun iaretleri olarak alnmaktadr. rnein moro
refleksinin douta olmamasnn ar Merkezi Sinir Sistemi hasarna veya depresyona iaret
ettiine inanlmaktadr. br yandan 4. 5. aya kadar ortadan kaybolmamas da zihinsel
gerilie veya serebral palziye iaret etmektedir. Postural ve primitif refleksler asl olarak
aa beyin yaplar, beyin kk ve beyincik tarafndan kontrol edilmektedir; fakat daha st
beyin yaplar ve korteks gelitike aa beyin yaplarnn fonksiyonlar ketlenmekte veya st
beyin yaplaryla yeniden btnletirilmektedir. Bylece de refleksler ortadan kalkmaktadr.
Eer beyin kabuu gelimemise ketlenme olmayacak ve refleksler srecektir.

58
Baz lkel Refleksler
Moro refleksi: Bebein kafas geriye derse kollar yana alarak yaylr ve gs
geniliinde yakalama durumuna geer. Bebei, ensesine yakn bir noktada el stnde yere
paralel tutun; sonra kafa altndaki elinizi ekin kafa arkaya kayar ve kollar alr. Bebek
uyurken grlt yapldnda da bu tepki grlr fakat 3-4 ay sonra kaybolur; 6. aya kadar
kaybolmazsa nrolojik bir bozuklua iaret edebilir.
Yakalama-kavrama refleksi: Bebein avu iine dokunulduunda parmaklar kapanr
ve skca kavrar. Bu, bebein ele dokunan nesneyi yakalamas demektir. Bu refleks, fetste de
var olan bir reflekstir. Bebek bir ipi kavrayp kendini yukar ekebilir.
Babinski refleksi: Ayann altna dokunulduunda bebek ayak parmaklarn aarak
uzatr. Bu refleks 4. aydan sonra yerini bebein ayak tabanna dokunulduunda ayak
parmaklarnn kapanmas ve bu ekilde yakalamaya dnr. Ayak parmaklaryla yakalama
da 12. aya kadar srer.
Tonic neck refleks: Bebei srt st yatrp ban bir yana dndrdnzde bebein
bir kolu ban dnd tarafa doru alr ve uzarken dieri dar ayla ban yanna
yaklaacaktr. Bu refleks mutlaka ortaya kmas gereken bir refleks deildir. Baz bebeklerde
ba yana dndrldnde grlmeyebilir. Bu refleksin 6.aydan sonra da srmesi, daha alt
beyin yaplarnn st yaplar tarafndan kontrol edilmediini gsterir.

BEBEKLKTE FZKSEL GELM

Bebekte iki farkl byme rnts ayn anda ortaya kar. Bunlardan biri batan ayaa doru
(cepho-caudal); dieri ise merkezden ulara (proximodistal) doru bymedir. Bebekte ba
gvdeye oranla daha byktr. nce ba arlk ve byklk olarak geliir daha sonra boyun
omuzlar ve gvde geliir. Ba doumda bedenin 1/4'ini kaplarken yetikinde 1/8'ini kaplar.
Merkezden ulara doru bymede ise gvde ve kollarn kas kontrol, el ve
parmaklarnkinden ncedir.

59
Yenidoanla ilgili son bilgiler onun bo, hareketsiz ve pasif olmadn, tam tersine geen 9
ay iinde edindii donanmlarla evreyi tanmaya alan aktif bir varlk olduunu
gstermektedir. Yenidoan ban hareket ettirebilir; srt st yatarken yzkoyun yata gre
daha ok hareket eder. -drt aylkken enesini kaldrabilir, eliyle gr alanndaki
nesnelere uzanabilir. Be aylkken destekle oturabilir ve nesneleri eliyle yakalayabilir. Alt
aylkken yuvarlanabilir. Dokuz-on aylkken ayakta durabilir veya yryebilir. Yrme 13-14.
aya kadar gecikebilir. kinci ylda byme hz yavalar; ortalama bir bebek 2.5 kg alp boyu
2.5 cm uzar. Bebek daha az yemeye balar. Tombul bebek grn kaybolur; adaleli bir
ocuk grnm ortaya kar. Birinci ylda yaklak 8-10cm genileyen kafa evresi, ikinci
ylda 4-6cm geniler. kinci yln ilk birka ay iinde bebek koabilir, yardmsz bir
sandalyeye oturabilir. 18 aylkken merdiven kabilir, 20 aylkken elinden tutulunca
merdivenden inebilir. Yrme ve dmeden koabilme ocuun hem fiziksel hem de
duygusal geliiminde nemlidir. ocua, dnyayla ba edebilme duygusu verir. Kap,
ekmece gibi yeni nesneleri hareket ettirmekten holanr. Bir buuk yanda ellerinden
hangisini kulland belirginleir. Bebeklikteki iki nemli gelime, algsal geliim ve dil
geliimidir. Bebeklikte bilisel geliim iin Piaget'nin duyusal motor dneminin alt
dnemlerini tekrar okuyunuz.

YENDOANIN DUYUSAL KAPASTES VE BEBEKLERDE ALGI

Reflekslerle donanm olsa bile yenidoan evreyi duyumsama becerisine sahiptir.
Yenidoann duyusal becerilerini lmek zordur; nk kendilerini szel olarak ifade
edemezler. Ancak son yllarda bebek tepkilerini lme ynndeki gelimeler bebeklerin temel
duyularnn daha douta belli bir dzeyde ilevsel olduunu gstermektedir.
itsel Alg: Dllenmeden sonraki 7. aydan itibaren fetsn yksek seslere tepki verdii
grlm, kaba bir lmle bebein hareket ettii anlalm; daha sonralar ise yksek ses
karsnda fetsn kalp at hznn artt belirlenmitir.
1983de yaplan bir almada Birnholz ve Benacerraf, ultrason ile incelemede fetal tepkilerin
26. haftada ortaya ktn grdler. Bu bulgular domam ocuklarn iitsel alg
kapasitesine sahip olduklarn gstermektedir. Ancak bu bulgularda dikkat edilmesi gereken
bir nokta sesin annenin vcudundan geerek ulamasdr. Fetsn sese mi yoksa anne

60
karnndaki titreimlere mi tepki verdii ak deildir. Bununla birlikte aratrmaclar, 3 gnlk
bebeklerin teypten duyduklar sese, annelerinin sesine ve bir baka bayann sesine farkl
emme rntleriyle tepki verdiklerini grmlerdir. Bu demektir ki bebekler annelerinin
sesini tercih etmektedirler ve bu anne st veya biberonla beslenmeye gre farkllamaktadr.
Ayrca bu bebekler babalarnn seslerini dier erkeklerin seslerinden ayrt edebilmekte ancak
tercih gsterememektedirler. Ancak 1 aylk olunca byle bir tercihte bulunabilmektedirler.
Bebeklerin iitsel tercihlerini daha ileri dzeyde aratrmak iin hamile annelere gebeliin son
6.5 haftasnda gnde iki kere yksek sesle bir hikaye okutmulardr. Doumdan sonra
bebeklere 3 hikaye sunulmu ve bebekler daha nce duyduklar hikayeyi tercih etmilerdir.
Daha arpc olan 4 gnlk bebeklerin annelerinin dilini, dier dillere tercih etmeleridir. Bu
alma iki nedenle nemlidir.
1) itme, prenatal gelimenin son birka aynda ortaya kar.
2) Kk bebeklerin anne sesini tercih etmeleri, annelerin bebekleriyle daha ok
konumalarna yol amakta bu yzden de bebekler annelerini dinler grnmektedir.
Yenidoanlarn iitsel tercihleri nemli bir iitme becerisine iaret etmekte ve anne-bebek
arasndaki balanmaya ve dil geliimine katkda bulunmaktadr.
Yenidoann iitmesi (kulaklar bir miktar amniyotik svyla dolu olmasna ramen) ocuklar
ve yetikinlerinkinden daha iyidir, zellikle ok geni aralktaki seslere duyarldrlar.
Bebekler insan sesi gibi karmak seslere saf tonlardan daha fazla tepki verirler. Bebeklerin
karmak uyarcy tercih etmeleri bir insan sesini dierlerinden ayrt etme yeteneiyle
balantl olabilir.
Acaba bebekler kendi dillerindeki sesleri nasl reniyorlar. Alma teknii (habituation
technique) kullanlarak 1 aylk bebeklerin sesleri ayrt edip edemedikleri aratrlmtr. Bir
aylk bebekler ngilizcede b ve p harflerine karlk gelen ba ve pa seslerini ayrt etmilerdir.
Bebekler 6 aylk olduklarnda iki kelime iindeki heceleri de ayr sesler olarak (rn. bada ve
baga y) ayrt edebilmilerdir. Hatta dier heceler arasna saklanm iki ba sesini de (tibati ve
kobako) ayrt edebilmilerdir. lgin olan bu seslerin kadn, erkek, ocuk sesi gibi hangisine
ait olursa olsun tanyabilmeleridir. Bir aylk bebeklerin bile harflere karlk gelen sesleri
hangi dilden olursa olsun ayrt edebilmeleri bu sesleri kategorik olarak algladklarn gsterir
ve buna kategorik alg denir. Sonu olarak, bebekler farkl harflere karlk gelen sesleri
ayrt etmekte fakat bir harfin farkl seslerini rnein beak ve book iindeki ba sesini ayrt

61
edememektedirler. Bu da bebeklerin kategorik algyla ilgilendiklerini gstermektedir. Bu
demek deildir ki bebekler bir alfabe bilgisiyle douyorlar, bebeklerin konuma seslerini ayrt
etme yetenekleri, sesleri kategorilere ayrmada doutan getirdikleri yatknla baldr.
Bebeklerin farkl dillerdeki sesleri ayrt etme yetenekleri yala azalmaktadr. 6 aylk bebekler
ana dillerinde olmayan pek ok sesi de ayrt edebilirken, 12 aylklar anadillerindeki sesleri
ayrmada olduka iyidirler fakat dier dillerdekileri ayrt edemezler.
Dokunma Algs: Bu alg grndnden daha karmak ve daha nemlidir. Dokunma
pek ok refleks iin temeldir. Yenidoanlar dokunulan blgeye duyarl iken byk bebekler
dnya hakknda bilgi edinmek iin dokunurlar. 3 aylk bebekler bildiklerini deil yeni olan bir
objeyi daha sklkla azlarna gtrrler. Be aylk bebeklerin gzleri balanarak ellerine bir
oyuncak verilmi ve alma salanmtr. Daha sonraki denemelerde bebekler altklar
nesneyi daha az ellerine almlardr. Bu demektir ki bebekler yalnzca dokunma ile de baz
bilgiler edinmektedirler. Bebekler 12. aya kadar ellerini deil de azlarn kullanarak
nesneleri incelemeye alrlar. 12. aydan itibaren aza alma azalr ve nesnenin farkl
zelliklerine gre elle oynanr. Yumuak olanlar sktrlr, kat olanlar sallanr.
Tat ve Koku Sistemlerinin Geliimi Yenidoan bebekler bile kokular ayrt edebilirler.
Yani kt kokulardan rahatszlk duyarlar. lk bir haftada ise bu duyu birden geliir. Bebekler
ho olmayan kokuya kar bir eilimle doarken ho kokulara verdikleri tepki ok ak
deildir. Ancak kokularla yiyecekler arasndaki ba sonra kurulur, renilir ve baz kokular
tercih edilir. Doumdan sonraki birinci haftada bebeklerin anne kokusunu dier kadnlarn
kokusuna tercih ettikleri bulunmutur. Ancak bu da meme ve biberon emen bebeklerde
deimektedir. Tat duyusu ise yenidoanda olduka gelimitir. Yenidoan 4 tad (ac, tuzlu,
tatl, eki) ayrt edebilir. gnlkten daha kkler bile tatlnn eitli dzeylerine farkl
tepkiler vermilerdir. Yenidoann tat tercihleri doutan olmakla birlikte deneyimlerle dier
tatlar olumlu veya olumsuz anlam kazanacaklardr.
Grsel Alg: Pupilla refleksi douta var olmakla birlikte birinci haftada sratle geliir.
Doumda ne retina ne de optik sinirler tamamen gelimitir. Fovea yetikine gre daha az
gelimi duyusal alclara sahiptir. Retina ve fovea 11.ayn sonuna kadar geliir. Optik sinirler
ise 10.haftada yetikininki kadar oalr. Yenidoann gzleri yetikininkinden daha

62
kreseldir ve grnt bu yzden retinann yzeyine deil de arkasna der. Grnt net
olmaz. Bunlarn yan sra grsel korteksteki sinir a da ilk 6 ayda nemli oranda artar.
Grsel uyum: Yakn bir nesneye bakarken gzlerin kavumas; uzaktaki nesnelere
bakarken ise birbirine paralel hale gelmesidir. Yenidoanda grsel uyum vardr; ancak lensin
gelimemi biiminden dolay iki tr hata yaparlar. Uzak nesneler iin ar uyum yakn
nesneler iin az uyum vardr. Uyum hatalar 3. aydan itibaren sratle azalr.
Grsel Doruluk: rntler arasndaki fark tehis etmedeki aklk ve netliktir. Bebee
2 rnt gsterirseniz ve bebek bunlardan birine bakmay tercih ederse bebek 2 rnty ayrt
ediyordur. Bebekler yaln uyarclar deil de bir rnt ieren uyarclar tercih etmektedirler.
Ancak rntnn karmakl nemlidir. rnein 144 kareden oluan bir dama tahtasn
deil de 4 kareden oluan tercih etmektedirler. Fakat algsal becerileri arttka daha karmak
olanlar basitlere tercih ederler. izgili rntleri de dz rntlere tercih etmektedirler.
Grsel keskinlik: Bebeklerin grsel keskinlii yetikinlerinki kadar iyi deildir fakat
yaamn 1.yl sresince sratle geliir. Bir aylk bebekler 25cm kadar uzaktaki 1/8
kalnlktaki izgileri; on aylk bebekler ise 1/64 kalnlktakileri alglayabilmektedirler.
Grsel izleme: Nesneleri incelemek iin gzlerin hareketi grsel tarama (visual
scanning); gzlerin nesnelerin hareketini izlemesi ise grsel izlemedir (visual tracking).
Yenidoann gz hareketleri daha yava ve daha az keskindir. Bununla birlikte ilk 6 ayda
sratle geliir. Yetikinler bir nesneyi incelerken btnn tararlar oysa bebekler sadece bir
ksmn tararlar. Bir aylk bebekler gen ve karenin kelerine dikkat etmiler, 2 aylklar
nesnenin daha byk bir ksmn incelemiler ve ayrca kkler yalnzca kenarlara dikkat
ederken 2 aylklar hem d hatlar hem de i zellikleri incelemilerdir. 3-6 ya ocuklar
eklin ortasn, 4-5 ya ortasn ve kenarlarn, 5-6 ya ise tmn taramtr. Ayn deneyde
denekler nesneye 20 saniye bakmlar daha sonra tanmalar istendiinde ise 5-6 yan
tanmas en iyidir. Bebekler hareketli nesneyi dzgn gz hareketleriyle izleyemezler. Eer
nesne hzl hareket etmiyorsa 2 aylklar dzgn gz hareketleriyle izleyebilmilerdir. Bebekler
6. ayn sonunda ise yetikinler kadar iyi izleme yapabilmektedirler.
Bebekler karmak uyarcy basite tercih ederler. ematik insan yzne en uzun sre,
bakmlardr. Bebekler insan yzn alglamakta mdrlar? Bebek, yz resmindeki rntye

63
deil belli bir saydaki uyarcya bakmaktadr. Kark ve dzgn yz ekillerine 1 aylklar
ayn srede bakmlardr. 2. ayda yz zellikleriyle ilgilenmeye balamlar, 3. ayda ise yz
tercih etmilerdir. aylk bebekler annelerinin resmine bakmay dier kadnlarnkine tercih
etmektedirler. Bu deneylerde uyarclarn duraan olmas geree uygun deildir. nk
bebek ilk saat iinde bile yava hareket eden bir yz grmektedir.
Derinlik Algs: Binokler (iki gze bal) derinlik algs 3. ayda grlr ve sonraki
birka ayda derece derece geliir. Resimsel derinlik ipularna duyarlk 7.ayda ortaya kar.
Ksmen saklanm bir nesne 7.ayda "arkada" olarak alglanr. Algsal olarak 4 aylk
bebeklerde byklk deimezlii iaretleri vardr, fakat asl 6-8. aylarda ortaya kar. ekil
deimezlii ise yenidoanlarda bile grlmtr. O halde ekil deimezlii doutandr ve
bebeklerin nesneleri gruplamalarnda daha yaamsal bir neme sahiptir. Byklk
deimezlii ise deneyime ihtiya gsteren bir alandr

DL GELM
Dil, iyi belirlenmi bir kurallar sistemidir. Bu kurallar sistemi, dili tanmlamann dakik bir
yoludur. Dili incelemek iin nce dilin temel birimlerini anlamak zorunludur. Bunlar:
fonemler, morfemler, morfoloji, sentaks, semantik ve pragmatiklerdir.
Dilin yapsndaki temel seslere fonem diyoruz. Trke de 29 ses vardr. eitli dillerde
farkldr; 50ye kadar kabilir. ngilizce gibi alfabedeki harf saysndan fazla sesin olduu
dillerde birleik sesleri alan bilime de fonoloji denmektedir. Anlam olan en kk ses
birimine ise morfem diyoruz. Morfoloji, morfemlerin bir araya getirilme kurallarnn
allmasdr. Trke'de heceler morfem karldr.
Kabul edilebilir kalplar ve cmleler retebilmek iin szcklerin bir araya getirilme
kurallarna ise sentaks diyoruz. Bir baka deyile sentaks sz dizimidir. Gramer ise dilin sz
dizimi kurallarnn resmi olarak tanmlanmasdr. Okulda renilen gramer kurallar bir
cmlenin nasl retileceini aklamaktan ok bir cmle yaplandrlrken neyin yanl
olduunu retir. Gramer kurallar ayn zamanda cmlelerle ilgili bir dier nemli olguyu da
aklamaktadr. Baz cmleler grnrde ayn olmasna ramen farkl anlamlar ierirler.

64
rnein; mevsim yazd cmlesi vurguya gre iki farkl anlama gelebilir. Bazen de iki
cmle farkl biimde olmasna ramen ayn anlam verir. rnein,
u ocuk kpee vurdu

Kpee vuran u ocuktu

Bu durum cmlelerde, Chomsky tarafndan ortaya atlan, derin yap / yzey yap
ayrmn ortaya koymaktadr. Cmlenin organizasyonunun altnda yatan temel fikir derin
yapdr. Bir derin yap, yani anlam deiik yzeysel yaplarla ifade edilebilir. Ayn derin
yapy deiik biimlerde ifade etmede kullanlan sentaks kurallar dntrmeler olarak
adlandrlr. Dntrmeler, cmlenin pasif ve aktif formlarn, soru veya negatif cmle olup
olmadn aklar.
Szcklerde ve cmlelerde ifade edilen anlam ise semantiktir. Semantiin iki bileeni vardr:
Sosyal balamda szcklerin uygun kullanm ve cmlelerde szcklerin uygun kullanm.
Sosyal balamlarda ocuklarn uygun szckleri kullanmalar kelime daarcklar gelitike
geliir ve bir nesne veya olay adlandrmalar kolaylar. Cmlede szcklerin kullanm ise
daha karmak geliimsel bir sretir. Fakat ilgin olan udur ki ocuklar daha nce hi
duymadklar cmleleri hem anlaml hem de gramer olarak doru bir biimde retirler.
Her dilde var olan son kural ise pragmatiklerdir. Pragmatik, dilin, btn sosyal ve fiziksel
gereklerini salayarak uygun biimde kullanlmasdr. rnein iyi ve temiz giyimli birine Ne
kadar gzel grnyorsun

demek uygunken kt ve pis giyimli biri iin ayn cmle

kullanlmaz. Benzer ekilde biraz daha st verir misiniz bana yine st ver ifadesinden
daha nazik bir ifadedir.

Pragmatik kurallar sayesinde ocuk neyi, nerede ve nasl

syleyeceini renir.
Dilde nemli bir ayrm da yeterlik ve performans arasndadr. Yetikinler genellikle ocuun
konutuklarna bakp dil hakkndaki gerek bilgisini anladklarn sanrlar. Oysa son yllarda
aratrmaclar ocuklarn konutuklarndan ve rettiklerinden daha fazlasn anladklarn
bilmektedirler.
Dil Nasl renilir? nceleri dilin ayn yrme, konuma, yzme gibi renildii
dnlm ve dil renme genel renme ilkeleri temelinde aklanmaya allmtr.
Bunlar uyarc-tepki, arm, pekitirme ve taklittir. Fakat bu ekilde dil geliiminde
aklanamayan pek ok nokta kalnca yeni grler ileri srlmtr.

65
Davranln babas olan Watsona gre dil karmak bir davrantr. nk tam olarak
biimlenmi bir cmlede her szck hem bir uyarc hem de pekitirici zinciri iindedir. Her
szck kendinden nce gelen szck iin bir pekitire sonra gelen iin ise uyarcdr. Bu bir
klasik koullama rneidir. Ancak bu aklama retici dilin nasl ortaya ktn
aklayamamaktadr. Eer Watsonun dedii doruysa ocuk byle ka tane zincir renmek
zorunda kalacaktr. Bu say ok fazladr ve insann bellek kapasitesi ne bu kadar bilgiyi
tutmaya ne de geri getirmeye uygundur. Bu zincirlerin oluumunda yeni renme
mekanizmalar ne srlmtr. Skinner buna, edimsel koullamayla dili renmeyi,
Bandurada taklidi getirmitir. Dil geliimine ilk yaklam davranlar tarafndan olmutur.
Skinner, dilin kazanlmasn da renme ilkeleri temelinde aklamaktadr. ocuun sesleri,
anlam, sz dizimini ve pragmatik kurallar renmesinin tm pekitirme ve taklit temelinde
olmaktadr. ocuk evrenin ona salad uyarclar pasif olarak alandr. Davranlara gre
retimsel dil, ocuun daha nceki konumalarnn seici olarak pekitirilmesiyle ekillenen
bir sretir. Balangta ocuun kard rasgele sesler arasnda ana dilininkine benzer
olanlar ocua glerek, aferin diyerek veya eitli ekillerle dllendirilir ve bylece giderek
anne babann dllendirmesine frsat kalmadan nce ocuklar, anlam ve sz dizimi asndan
uygun szck ve cmleler retirler. Taklit de dilin kazanlmasnda nemlidir. ocuklar
yetikinlerin dili kullanmalarn taklit ederek de dili yeterli ve daha olgun bir biimde
kullanrlar. Burada evredeki model olan insanlarn dili kullanmalar nem kazanmaktadr
Pekitirme ve taklit dil geliiminde nemli rol oynamakla birlikte davran kuram ocuklarn
dili nasl kazandklarn aklamada yeterli deildir.
ocuun rettii cmlelerin byk bir yzdesi yenidir ve ocuk daha nce hi duymad
ifadeleri anlayabilir ve konuabilir. rnein ocuk u cmleyi pekitirme veya taklit yoluyla
renmi olsun: Topum vagona dt; hi duymad Ayna sandalyenin stne dt
cmlesini retmeyi nasl baaracaktr. renme mekanizmas bunu aklayamad gibi
geliimsel olarak ocuun konuma tarzndaki deimeleri de aklayamaz. ocuklarn yanl
ifadeleri dzeltildiinde bile bunu baaramazlar. ki szckl cmle aamasndaki bir bebek
istedii kadar dzeltilsin Anne st istiyorum diyemez Anne st der. Anneler gramer
olarak doru olan ifadeleri ise yanllara gre daha sklkla tekrarlar ve ocuklardan iyi
yaplanm bir cmleyi deil de zayf yaplanm bir cmleyi daha ak hale getirmelerini
isterler. Sonu olarak ocuun konumalarnda doru olan eyler dorudan pekitirilmez daha
ziyade ocuun sz dizimi kurallarn kullanmalarna ilikin daha ince mesajlar verilir. Roger
Brown (1973), anne-ocuk konumalarnda annenin pekitirmeyi doal dllerle (rnein,

66
glme gibi) yaptn grmtr. Bazen ocuk cmle doru olduu iin deil de anlam doru
olduu iin, bazen de iki szck yerine szck kulland iin dllendirilebilir. Brownn
bulgularna gre annenin dllendirmeleri ocuun daha sonraki dil geliimi zerinde ok az
etkili olmaktadr.
Dil geliimini aklamada kuramn bir dier snrll ocuun dil geliiminde pasif rol
oynaddr ve dildeki bir gramer kuralnn ar kullanm aklayamamasdr. rnein okul
ncesi ocuklar ngilizce de gemi zamana iaret etmek iin sklkla goed veya runned
derler. Bu durum ocuklarn genel kurallar soyutladklarna iaret etmektedir. Fakat bir kural
ar genellerler. ocuklar doru konuma iin gerekli kurallar kefetmede olduka
zorlanrlar

ve

benzer

hatalar

yaparlar.

rnein

ocuklar

yalnzca

duyduklarn

tekrarlamyorlar aktif olarak kurallar (bakkalc, manavc ) uygulamaya alyorlar. ocuklar

sesleri kendi kendilerine eitlendirir ve seslerle oynarlar. Giderek iki ve daha ok szckl
cmleler olutururlar ki bu cmlelerin byk bir ksm daha nce hi duymadklar
cmlelerdir. Dili kazanma sreci evre yerine ocuun idare ettii bir sretir.
renme kuramna son eletiri her ocuun renme yaants farkl olmasna ramen
ocuklarn dillerinde grlen dzenin, yap ve kurallarn evrensel olmasdr. rnein
agulama, tek szck, ift szck sras dillerde ayndr. Yine aktif cmleler devaml pasif
olanlardan nce kazanlr. renme kuram dzeni, yapy ve kurallar aklamada
baarszdr.

Dil Geliiminde Yeni Gr

ocuun gnlk konumalardan hareketle kurallar oluturmak iin aktif olarak bir renme
sreci iinde dili kazand genellikle kabul edilir. Bu kurallar sistemi balangta olduka
soyuttur ancak ocuk birka kanaldan yardm alr. rnein beyin yapya ve kurallara
hassastr. Gnlk konumalar, kurallar hakknda ok fazla bilgi salayc ve geri bildirim
vericidir. Son olarak da ocuk dili renmek iin ar gdlenmi durumdadr.
Biyolojinin Rol: Evrimsel sre asndan olaya bakldnda dilin greli olarak, daha
yeni bir kazan olduu anlalmaktadr ve insan beyninin dilin renilmesi iin zellemi
yaplarndan sz edilir. Lenneberge gre dili kazanmaya ilikin baz zellikler de gl bir

67
biyolojik bileeni ima etmektedir. Dil geliimi de ayn motor geliim gibi evre ok nemli
olmakszn belli bir sra iinde olmaktadr. Btn diller ortak baz (fonoloji, semantik ve
sentaks) zellikler iermektedir. Bu ortaklk, biyolojik olarak belirlenmi bir yetenein
varlna iaret etmektedir. Doumda sar olan ve kendilerine iaret dilinin de retilmedii
ocuklar kendilerine zg bir iaret sistemi yani vcut pozisyonlar gelitirerek iletiime
girmiler bunu da bir sembolden sonra iki semboll iletiim gibi iiten ocuklarn dil
geliimine benzer bir srada gerekletirmilerdir. Tm dillerde ocuun dili kazanma
srecinin ayn yordanabilir srada olmas dil geliiminde biyolojik aklamalar iin gl bir
delil oluturmaktadr. Ancak dil geliiminin tm ynlerini biyolojik yaklamla aklamak
mmkn deildir. Dil geliimi kltre ve dile gre de farkllamaktadr.
Beyin ve dil: Beyin blgeleriyle alan aratrmaclar bile dil geliiminde beynin roln
tam olarak anlayamamlardr. ocuk olgunlatka beyinde dil iin nemli iki gelime olur.
Konuma ile ilgili blgeler zelleir. ocukluun sonlarna doru lokalizasyon belirgindir,
ergenlikte ise tamamlanmtr. kinci olarak dil faaliyeti, gittike artan ekilde sol beyin
tarafndan idare edilir. Beynin herhangi bir hasarndan nce lokalizasyon ne kadar azsa
hasardan sonraki uyum da o kadar kolay olmaktadr. Beynin sol yarkresinin dilde
baatlnn artmas ile konuma arasnda iliki olduu grlmtr. Basknln derecesi veya
iki yarkre arasndaki asimetri arttka okumay anlama yetenei artmaktadr.
Travma veya hastalk sebebiyle beynin baz blgelerinin hasarnda dil geliimi sekteye
uramaktadr ki buradan bu blgelerin dili kullanma yetenei asndan kritik nemleri
olduu dnlmektedir. Bunlardan ilki Broca alandr. Motor kortekse yakndr. Bu
blgenin hasarnda akc konuma yeteneinde bozulma eklinde bir afazi (expressive afazi)
grlr. kinci blge Wernicke alandr. Sol yarmkrenin temporal blgesinde yer alr, iitme
alanna yakndr. Bu alandaki bir hasar alc afazi ye neden olur. Yani konuma akcdr
fakat samadr ve anlalabilir szckler yoktur. Dierlerinin konumalarn anlama yetenei
de bozulmutur. Ancak Broca alan hasarl olmayan bireylerde de konuma bozukluklar
olduu saptanmtr. O halde beyin bir sistem olarak almaktadr.
nemli bir bulgu, ocuklarn sol yarkrelerindeki lezyonlarn, sa yarkre yaralanmalarna
gre daha fazla dil bozukluklarna yol atdr. Bununla birlikte ocuklarda dile ilikin ilev
bozukluklar yetikinlerinkine gre daha kolaylkla iyileme gstermektedirler. Ergenlikten
nce ortaya kan beyin hasarlarnda afazi ok daha hafif olmakta veya olmamaktadr. ki

68
yandan ncesinde ise lateralizasyon gereklemedii iin tm fonksiyonlar her iki yar kre
tarafnda da yerine getirilebilmektedir. Buluda lateralizasyon tamamlannca beynin esneklii
de yok olmakta, beyin yetikin zelliklerine benzemektedir. Pek ok klinik alma,
konumann balamasndan nceki sol beyin hasarlarnn, konuma baladktan sonra ortaya
kanlara gre daha az zarar verici olduunu gstermektedir.
Son baz almalar ise doumdan sonraki ilk birka ay iinde lateralizasyona dair iaretler
olduunu ve yala lateralizasyonun artmadn gstermektedir. Bir haftalktan 10 ayla
kadar deien yalardaki bebeklerde konuma uyarclarna kar sol yarkrede daha byk
beyin dalgalar elde edilirken sa yarkrede daha kk olmaktadr. Bu durumda ocuklukta
beynin daha esnek olduu gerei lateralizasyon olayndan bamszdr.
evrenin Rol: Dilin kazanlmasnda biyolojik yatknlk nasl nemli bir faktrse dier
nemli faktr de evredir. ocuk dili renmek iin dierleriyle konuma ihtiyacndadr.
Konumann karmakl farkl ya gruplarna gre deimektedir. ocuun karlat
konuma girdileri, ocuun retim yeteneklerinin ok stnde karmak veya ok altnda basit
olmamaldr.
Aratrmaclarn byk bir ksm anne ile ocuk arasndaki konumalarla ilgilenmiler ve
bebekler ve kk ocuklarla konuurken annelerin dili basitletirici eitli yollar
kullandklarn grmlerdir: Cmleler daha ksadr, szck daarc daha basittir, gramer
yap daha az karmaktr, cmleler aras sre daha uzun ve belirgindir ve anahtar szckler ve
kalplar vurgulanr.
Psikolinguist Cozden (1972), annelerin ocuklaryla iletiimlerinde 2 strateji kullandklarn
grmtr.
Kolaylatrma (prompting) : - oyuncan nerede
- sessizlik
- nerede oyuncak
Yanklama (echoing):
- araba . (anlalmaz) iinde
- araba neyin iinde
Geniletme (expansion):
- baba araba
- evet! babann arabas

69
Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta her zaman ocuun zihnindekiyle annenin
sylediinin ayn olmayabileceidir.
Baz bulgular, bu trden stratejileri ska kullanan ebeveynlerin ocuklarnn dili daha abuk
rendiklerini ortaya koymutur. Yine, eer ebeveyn ocuun konumasn taklit ederse,
ocuun da ebeveyni daha sklkla taklit ettii grlmtr. Ayrca resimli kitaplarla baz
nesne isimlerini retmenin de ocuklarn heceleri daha farkllatrmasna ve tutarl hale
getirmesine bir lde yardmc olduu grlmtr. rnein, Bak! Bu ne? Aaa bu bir KU!
Burton ve arkadalar (1973), ev ortamlarn gzlemiler ve ocuklaryla dili retmek iin
byle dorudan uraan annelerin saysnn az olduunu grmlerdir. Anneler daha ok
ocuklarn giriimleri zerine mdahalede bulunmulardr. nce anne ocuun bir eye ilgi
gstermesi iin bekler, sonra ocuun kendi balamnda bu ilgiyi zenginletirir yani kendi
fikrini syler, gsterir veya aklar. Byle davranan kolaylatrc annelerin ocuklarnn dili
daha erken kazandklarna dair bir bulgu yoktur. Ancak ocuun dil geliimine aktif olarak
mdahale eden annelerin ise bozucu etkide bulunduklar ve szel becerilerin kazanlmasn
geciktirdikleri bulunmutur (Nelson, 1973). Dil geliiminde sadece yetikinler uyarc
olmamakta ocuklar da birbirleri iin uyarc olmakta ve dinleyicinin dzeyine gre
konumalarn deitirebilmektedirler. Bir aratrmada 4 yandaki 10 ocuktan iki yandaki
dinleyicilere bir oyuncan nasl alacan anlatmalar istenmitir (Masur, 1980). Drt
yandaki ocuklar, szel yetenei yksek (Cmlelerindeki ortalama kelime says 1.8- 4) ve
dk (ortalama kelime says 1.0-1.5) olan iki dinleyici grubuna farkl uzunluktaki cmlelerle
oyuncan almasn anlatmlar ve kurduklar cmlelerin karmakln gruba gre
deitirebilmilerdir.

Dil renme Aygt (LAD)

dil girdisi

bilgi ileme stratejileri dil kurallar

Biyolojik programlama ve evresel girdiler dnda ocuun kendisi de dil renme srecine
katkda bulunmaktadr. ocukta makineye benzer bir dil renme aygt vardr (Mc Neill,
1970). Makine girdiyi analiz ederken var olan bilgiden yararlanr ve dili analiz eder. Bu

70
analiz, sonucu girdinin nasl retileceini tanmlayan kurallar setidir. Kurallar daha sonra
LADn bilgi bileeniyle ibirliine girer. McNeill bu modeli sentaktik kurallar iin
dnmtr ama fonoloji ve semantik ile ilgili kurallarn renilmesine de uygulanabilir.
Baz aratrmaclara gre ocuk doumda dili renme eilimiyle doar; bazlarna gre ise
bu, eilimden de gl bir eydir. McNeille gre ise birka farkl dil kategorisi vardr ve
beyin bunlar tehis etmek iin nceden hazrdr. Btn ocuklar evrensel olarak dili anlama
kapasitesiyle doarlar. Dil geliimiyle ilgili kuramlarn ou gl biyolojik n yatknln
roln kabul eder. Bilisel yeteneklerin gelimesi ve ocuun deyimleri de nemli rol oynar.
Dilbilimi Yaklam
Chomsky retimsel dil kuram ve gramerin isel olarak ilenmesinde rol alan ilemciye LAD
adn vermesiyle renme yaklamna nemli bir kar gr getirmi olmaktadr.
Chomskyye gre ocuun evresinde konuulan dil LAD sayesinde filtre edilmekte ve
dzenlilikler kefedilip gramer kurallar soyutlanmaya allmaktadr. Daha sonra LAD bu
genellenmi kurallar kullanarak ocuun szcklerle yeni bileimler oluturmasna yardmc
olmaktadr. Dilbilimcilere gre insan organizmas dilin zelliklerini organize etmeye duyarl
biyolojik bir n yatknlk iindedir. Dilbilimcilerin klasik bir almasnda ocuklarn
resimlere karlk uydurulmu yeni szckleri kolaylkla renebildikleri grlmtr.
Dilbilimciler, sentaksn nasl kazanld konusundaki aklamalarnda ok ileridedirler.
Ancak dilin anlamnn nasl kazanld konusuna Chomsky ok farkl bir aklama
getirememitir.

BEBEKLKTE SOSYAL-DUYGUSAL GELM VE KLK GELM

Bebeklikte anneye ballk, bamszln kazanlmas, kendilik kavram, sosyal duygusal
geliimde nemli konulardr.
Pek ok kuramc iin bebeklik dnemi kritik bir dnemdir. rnein Erikson iin temel gven
duygusunun kazanlmas, Piaget iin de duyusal motor dncenin kazanlmas nemlidir.
Kritik dnem anlay bir ka nemli noktay ierir:

71
1) Belirli baarlarn yaamn bir dneminde ortaya kma olasl dier dnemlere gre
ok daha fazladr.
2) Belirli bir dnemde niteliksel bir gelime veya gelimeme daha sonraki dnemlerin
kazanlarnda etkilidir.
3) Eer bir nitelik belirlenen dnemde gelimezse daha sonra gelimesi olasl azalr.
Birinci iddia dikkate alndnda bebekliin gerekten kritik bir dnem olduunu
gsteren 3 olay vardr.
a) Nesne devamll: 4-8 aylar arasnda bir bebek sakl bir nesneyi grd son yerde
arar.
b) Dil: 18-24 aylar arasnda bebek, 2 szckl cmleleri retmeye balar.
c) Balanma: 6-8 aylar arasndaki bir bebek dierlerinin deil de bakcnn yaknln
arar.
kinci iddiann grgl olarak ispatlanmas ok zordur. nk pek ok kritik kazan olduka
geneldir ve gerekten btn bebekler onu kazanr. Bu, nesne deimezlii ve dil iin
dorudur, ancak her bebein yaknlk arama davrann gstermedii bulunmutur. Bu
durumda bu iddiann ispatlanmas zordur ancak yle bir olaslk sz konusu olabilir: Bebein
kritik bir zellii ne lde kazand, daha sonraki baz zelliklerin geliimini etkileyecektir.
rnein, nesne devamll kavramn nce kazanan bir bebein korunum kavramn da
dierlerinden nce kazanmas beklenebilir.
nc iddia ise tamamen hataldr. Baz ocuklar nesne devamlln olduka ge
kazanabilir veya bazlarnda duyusal motor dnce biimleri bebeklikten sonraki dneme
sarkabilir. Bebekliin olduka esnek bir dnem olduu ve pek ok psikolojik kazancn uygun
yntemlerle daha sonra retilebilecei ileri srlmtr. Fakat genellikle evre; bebekler ve
ocuklar iin yaa uygun uyarlmalar sunmada olduka katdr. rnein, dil geliimi gecikmi
bir bebek iin uygun uyarlmalar salanmaz; bunun yerine akranlar gibi konumas beklenir
ve bebek buna zorlanr. Yrmeyi veya konumay renmemi bir ocuk bu davranlarn
daha sonra ortaya kmas iin destekleyici bir evreye yerletirilemez. ocuk yeni bir
dneme getiinde evrede bu yeni dneme uygun taleplerde bulunmaya balar. Bakcsyla
yakn iliki kuramayan bir bebekten daha fazla bamsz olmas beklenir ve ayrlmaya
cesaretlendirilir.

72
Bebeklikte Uyarlma htiyac: Ortamn zengin uyarc iermesinin bebein geliimindeki
olumlu etkisi hem kuramlar hem de aratrma bulgularyla belirlenmi bir olgudur.
Psikanalitik Kuram bebein uyarlmasnda yordanabilirlik ve rahatlk ihtiyacn vurgular.
Bebek temel ihtiyalarn tatmin eden ve dzenli olarak karlayan bireylere gereksinim
duyar. Yenilik ve deime bebek iin nemlidir; ancak yordanabilirlik ve rahatn zararna
olmamaldr.
Bilisel yapsal kuramlara gre, bebein evresi, onun iinde bulunduu dnem ile gemekte
olduu dnem arasnda kalan, arpc ve gelecek dneme gemeyi kolaylatran seenekler
sunmaldr. Bebek, var olan emasyla yeni durumun stesinden gelmede ya yetersiz kalmal
ya da bir tezat yaamaldr. rnein 57 aylar arasnda bebeklerin ou bir nesneye bakarak
onu yakalama becerisini gelitirmi olurlar. Bu baardan nce nesneleri bakmadan yakalar
veya bakar fakat yakalamada baarszla urarlar. Byle bir dnemde bilisel bir uyarc
olarak nesne ocua gsterilip sonra eline verilebilir veya nesne gz nnde gezdirilerek daha
gr alan iindeyken bebein eline uzatlr. ocuun kendiliinden ve sistematik olarak
salayamad koordinasyon iin evre uyarc olur.
Etolojik gre gre ise evre, bebekte biyolojik olarak var olan tepkileri balatacak uyarclar
sunmaldr. Etolojistler byle doutan tepkilerle altrma yapmann canl kalmak iin gerekli
olduuna inanrlar. Sosyalleme asndan da bu davranlar bebein dier insanlara
balanmasna ve onlardan pek ok ey renmesine yol aar. gdsel kontroln altnda
olduu ileri srlen tepkiler; glmseme, dokunma ve harekettir. Balangta bebek, uyarlma
dzeyi ve beyin aktivitesindeki deimelere bal olarak azn saa sola oynatr, aar kapar,
glmeye benzer hareketler yapar. Daha sonra dsal bir uyarcya bal glme olarak
adlandrabileceimiz ekilde azn oynatr. 3.-5. aylar arasnda daha sk glmeye balar daha
sonralar da glmeyi balatan sosyal olaylar eitlenir. Bebekte igdsel olarak var olan
glme, seici pekitirmeler ve koullama ilkeleriyle deitirilir.
Ebeveyn-Bebek likileri :
Bireysel yaamda toplum tarafndan nemli ve uygun kabul edilen davran ve tutumlarn
kazanlmas srecine sosyalleme diyoruz.

73
Ebeveyn-bebek ilikisinde karlkl sosyalleme ve senkroni
ocuklar zerinde bakcnn etkisine ilikin almalar, bu etkilerin ocuun davranlarna da
bal olabileceini gstermitir. rnein, aratrmaclar genellikle otoriter tutumla ocuun
saldrgan davran arasnda bir iliki bulurlar. Halbuki bu iliki, ocuun saldrgan olmasyla,
otoriter disiplini uyarmasyla olutuu gibi; otoriter tutum da kolaylkla saldrganl artryor
olabilir.
ocuklarn faaliyet dzeylerinde gl bireysel ayrlklar vardr. Devaml kvranan ve
hareketli veya dierlerini skmadan kendi kendine oynayan bebekleri dnn. Bunlar,
ebeveynleri, retmenleri ve dier sosyal ajanlardan farkl tepkiler uyarrlar. Yani hem bebek
anne-babay hem de evredekiler bebei sosyalletirirler. Buna karlkl sosyalleme denir.
Bir aratrmac yenidoann mizacyla anne-bebek etkileimi arasndaki ilikiyi incelemitir.
Beslenme srasnda ve bebek uyandktan hemen sonra anneyle aralarndaki iliki gzlenmitir.
Bebein davranyla annenin davran arasnda tutarl bir iliki saptanmtr. Uyank ve
tepkisel bebeklerin annelerinin tepkisel ve hassas olduklar grlmtr. Bu ilikinin ynn
tayin etmek ise mmkn deildir; nk iliki korelasyoneldir. Bir aratrc da anne yokken
bebein mizacn deerlendirmi ve sonra daha kolay tepki aldn saptad bebeklerin
(responsive) annelerinin uyarclar bebeklerine daha etkili biimde sunduunu grmtr. Bu
annelerin daha hassas olduklar, stn retme yeteneklerine sahip olduklar grlmtr.
Buradan unu sylemek olasdr: Bebeklerin mizac, annelerinin onlara nasl davranacaklarn
bir dereceye kadar etkilemektedir.
Senkroni: Bebein ihtiyalarn hissetme asndan ebeveynlerin de bireysel ayrlklar
gsterdikleri bulunmutur. Bazlar, bebein duygu durumunu ve huzursuzluunu kolaylkla
fark ederler ve gidermeye alrlar. Buna senkroni (e zamanllk) diyoruz. Dierleri de
ihtiyalar kolay fark etmeyebilirler veya tepki vermede yava olabilirler. Bu da ihtiyalar ile
onlarn giderilmesinin uyumamas durumunu yaratr.
Psikanalitik adan senkroni, gven duygusunun salanmasnda ok nemlidir. renme
kuram ise senkronide dllerin zamannda yer aldn ve temiz izlerlik ilikilerinin
renmeyi kolaylatrdn ileri srmektedir.

74
Bir grup aratrmac, annenin bebein ihtiyalarn ezamanl olarak karlamasnn fizyolojik
tepkileri harekete geirdiini ve bu biyolojik gstergelerin de bebein mizac hakknda karar
vermede etkili olduunu bulmulardr. aylk bebekleri olan 32 orta SEDden anneye 3
aylk fakat tanmadklar bir bebein glme ve alamalarn ieren ksa bir video filmi
gstermilerdir. Bu arada annelerin kalp at hzn ve deri iletkenliini, uyarlma ve dikkatin
bir lm olarak almlardr. Annelere ayrca kendi bebeklerinin mizalarn belirtmeleri
istenen bir anket verilmitir. Bebeklerini zor bebekler olarak tanmlayan annelerin filmdeki
bebeklere daha az duyarlkla tepki verdikleri grlmtr. O halde ya anneler 3 ay gibi ksa
bir srede kolay ve zor bebeklere farkl tepki vermeyi renmilerdir ya da bebeklerin mizac
annelerinin onlara verdikleri bakmdan etkilenmitir. Bulgular, ikisinin de olas olduunu
gstermektedir. Sosyalleme, eitim gibi tek ynl deil; daha ziyade iki ynl bir sretir.
Bir Sistem Olarak Aile:
Baba da sosyallemede nemli bir ajan olarak iin iine girmeye balaynca ailedeki sosyal
etkileimin incelenmesi gerei domutur. ocuklar bydke ebeveynlerden her biriyle
ayr ayr etkileimde bulunmaya balarlar. Aile iinde anne-baba, anne-ocuk ve baba-ocuk
ilikilerinin karlkl doada olduu zerinde durulmutur. Aratrmaclar bu ilikileri
kullanarak aile yeleri arasndaki balantlar aratrmlardr. Kar-koca arasndaki olumlu
iletiim ile bebekle onlarn olumlu iletiimleri arasnda bir iliki bulunmamtr. Oysa karkoca arasndaki negatif etkileimin (szel eletiri ve sulama) babadan ocua negatif ilikiyle
yakndan ilikili olduu bulunmutur. Bu bulgular, ailenin bir sistem olarak ileyen ve
etkileen bireylerden oluan bir a olduunu gstermektedir.
Son yllarda Belsky, aile sistemini ve olas karlkl ilikileri ieren organizasyonel bir
ema gelitirilmitir.
Evlilik (kar-koca) likisi

Bebein davran

Ana-baba ilikisi

75
Akranlar ile ilikiler:
Alt aylk bebekleri bir araya getirirseniz birbirlerine glerler, dokunmaya alr ve sesler
karrlar. kinci ylda oyuncaklar akran etkileiminin odan olutururlar.
Yuvada 810 aylk bebekler zerine yaplan gzlemler bu bebeklerden birinin dierlerinden
daha fazla sevilirken bir baka bebekten kanldn gstermitir. Sevilen bebein,
arkadalarna glerek yaklat, sevilmeyenin ise oyuncaklar kapt grlmtr. Bir ya
civarnda bebeklerin birbirleriyle iletiime girdikleri ancak bunun iki ynl deil tek ynl
olduu ve uzun sreli olmad ileri srlmtr. kinci ylda, ilikinin kurulmasnda
oyuncaklar nemli bir ilev yklenir ve bebekler arasnda olumlu bir iliki kurulmusa
birbirlerine kar duygularn daha fazla ifade eder biimde konuurlar. rnein 18 aylk bir
bebek dierine dokunduunda o da glmser. Olumsuz karlkl tepkiler de sz konusudur.
Oyuncaklar nedeniyle daha fazla kavga, vurma, srma ve sa ekme grlebilir. kinci yatan
sonra szel beceriler arttka iliki szel alveri zerine kurulur. 33,5 yandakilerin
birbirlerine daha ok isimleriyle seslendikleri grlmtr. Bir yanda nesneleri sahiplenme
davranlar (verme, alma, dn verme, geri isteme) gittike azalr.
kinci ylda akranlarla ilikiler artar. ocuklar keif srasnda anneyi gvenli bir yer olarak
kullanmay rendikten sonra dier ocuklarla ilikilerini artrrlar. Bu olaya ocuun sosyal
bilisel olgunlamas da elik eder. ocuklar bu dnemde karmak etkileimleri srdrmede
becerikli deildirler.

Balanma
Gnlk dilde balanma (attachment) veya ballk iki birey arasnda kuvvetli duygular ieren
bir yaknlk olarak anlalr. Yaknlar, sevgililer ve retmen-renci arasndaki ballklardan
sz edilebilir ancak Geliim Psikolojisinde ballk, belirli bir geliim dneminde ve belirli
sosyal figrlerle kurulan yakn iliki olarak tanmlanr ve bu ilikinin belli baz ayrc ynleri
vardr. Ballk, bebeklik dneminde bebein bir veya daha fazla yetikin bakcyla kurduu
yakn ilikiye karlktr ve aadaki zellikleri ierir.

76
likiyi ve yaknl srdrme ocuk annesiyle devaml yakn bir iliki iindedir. Gittii
yere gider, srekli baklarn yakalamaya alr bunun iin seslenir, ekitirir, yerini
deitirir ve yetikinin baklarn tekrar stne eker.
Ayrla tiraz Bazen bebek, annenin uzaklamas veya ilgisizlii karsnda aktif
davranmak, onu aramak yerine protesto eylemine giriir. Alar, barr ve bir ekilde
honutsuzluunu gsterir. Buna ayrlk kaygs da denir. Bir ayrlk dneminden sonra
yetikin geri dndnde genellikle tamamlayc davranlar ortaya kar. Bunlar geri dnen
yetikine glmseme ve koarak sarlma davranlardr.
Yabanc Kaygs Yabanc bir birey bebee yaklatnda bebek alar, huzursuz olur veya
annesini ister. Bebein gsterdii bu honutsuzluk tepkilerinin tmne yabanc kaygs denir.
Bebek yabancnn yanndan uzaklar veya baklarn karr.
Balln Kurulmas
Bowlbyye gre anne ve bebek ball gdsel olarak balatrlar, ocuk alama ve dier
sinyallerle anneden tepki uyandrr. Yrmeye balaynca da onu izler. Ball ortaya
karc trden olan ve ocuktan gelen alama, aslma, izleme gibi fiziksel yaklamlar anne
ve ocuu bir kez ilikiye sokunca ocuk anneden de karlk davranlar bekler ona gler,
seslenir vb. Balanma srecinde Bowlbye gre 2 temel aktivite snf vardr. crac tepkiler
ve iaret tepkileri. crac tepkiler, aslma, izleme, emme ve fiziksel yaklamadr. Burada asl
aktr bebektir. aret tepkileri; glme, alama ve arma anne ile ocuu bir araya getirir ve
bu kez de ocuk anneden karlk bekler.
Ballk 4 dnemde geliir :
0 2, 3 ay: Bebek insan figrne ilgi duyar. nsan yzlerini ayrt edemez.
3 6 ay: yalnzca anneye odaklar
6 9 ay: anneye balln younluu artar. Yabancdan korkma 8. ayda ortaya kar.
9 12 ay: karlkl olarak ballk kurulur.
Mary Ainsworth (1973, 79), ballk aklamalarna nemli katklar getirmi bir
aratrmacdr. Ainsworthe gre,
1) Anne-bebek arasndaki ballkta ak davranlarla ortaya konan balanma ile altta
yatan ballk sistemi arasnda bir ayrm yaplmaldr. kisi arasnda her zaman
bire bir iliki yoktur.

77
2) Bakc-bebek arasndaki etkileim rntsnde byk bireysel ayrlklar vardr ve
balln doas zerinde de nemli sonular olabilir.
3) Kurulan ballk ilikisi birbirinden farkl kategorilerde olabilir bazlar greli olarak
daha uzun srelidir.
Balln Aamalar :
Schaffer ve Emersonn boylamsal aratrma bulgularna gre ballk, ayrtedici olmayan bir
balanma eklinde 1. ayda grlebilir, bebek herkesten ayrlnca alar, protesto eder. Anneye
balanma 6. ayda balar 10. - 18. aylar arasnda gl bir ekilde devam eder. Spesifik
balanma, anneye balanma ile ayn zamanda ortaya kar fakat 712.aylar arasnda dier
bireylerden ziyade anne belirli kiidir. 12. aydan itibaren dier bireylere de balanma
kurulabilir. Anneye balanma kurulduktan sonra (1 2 ay sonra) yaklak 8. ayda yabanc
korkusu ortaya kar.
Mary Ainsworthe gre de glme, alama, ses karma ayrlmaya itiraz etme, dokunma ve
anneyi kefetme srasnda gvenli bir yer olarak kullanma, balanmann gstergeleridir.
Ainsworth, Uganda da 214 aylk bebekleri 9 ay boyunca (29 bebei) gzlemitir. Balln
7. ayda balad, sonraki birka ayda younlat ve balln balamasyla yabanc
korkusunun da balad (bir ka hafta iinde) gzlenmitir.
Ball aratran bir baka byk aratrma Coates, Anderson ve Hartup (1972)un
gerekletirdii aratrmadr. Bu aratrmada 10 14 ve 14 18 aylar arasndaki iki grup
bebek 2 oturumda gzlenmitir. 1. oturumda bebek, anne yanndayken yerde oturur ve oynar.
2. oturumda anne, bebek oyun ortamnda iken iki dakikalna ayrlr ve geri dner.
Oturumlarda gzlenen davranlar ise; yaknlk arama, dokunma, ses karma, alama ve anne
gittiinde kapya ynelme davranlardr. Gzlemler sonunda balla iaret eden
davranlarn durumlar arasnda tutarlk gsterdii ve bunun da 14. 18. aylar arasnda 10.
14. aya gre daha duraan olduu grlmtr. rnein, anne ayrldnda alama ve geri
dndnde yaklama byk bebeklerde ortaya kmtr.
Ballk ilikilerinde nemli bireysel ayrlklar olduu ve 1. yldaki ballk ilikisi ile 2.
yldaki dier sosyal davranlar arasnda ilikiler olduu bulunmutur. rnein, problem
zme ve ara kullanma gibi. Akran etkileimi ve serbest oyunda da farklar gzlenmi.

78

Ainsworthn Yabanc Durumu: Ainsworth, yalnzca ayrlk kaygs lmlerinin bebein

balanmasyla ilgili bir kriter olamayacan iddia eder. Kendisi baz dzenlemelerle "yabanc
ortam" (strange situation) diye adlandrlan bir deneysel durum yaratmtr. Deney odasnda
bir anne iin, bir yabanc iin bir de bebek iin sandalye vardr. Bebein sandalyesinin etraf
oyuncaklarla doludur. Bebek her biri dakika sren 8 durumla karlar. Bebek 1
yandadr.
1. Durum

: Bebek ve anne odaya girer (bir ka sn.)

2.

: Bebek anne varken oday kefeder

3.

: Yabanc girer anneyle konuur, bebee yaklar

4.

: Bebek ve yabanc odada yalnz kalr

5.

: Anne geri dner, yabanc kar, anne ve bebek yalnz kalr

6.

: Bebek yalnz bana odada kalr

7.

: Yabanc, bebein yanna gelir

8.

: Anne tekrar dner ve yabanc ayrlr

Airsworthe gre bebek 3 altst edici durumla karlar.

- bakcdan ayrlma, - yabanc ile beraber olma, - tanmad evrede olma.
Bebein ayrlk ve yabanc kaygs tepkileri ve evreyi aratrma miktar ile llmtr.
Bulgular :
% 70 B grubu

Gvenli Balanma:

Annenin varlnda evreyi arama,

durumun yeniliine huzursuz, tepki yok, annenin dnne

olumlu tepki, altnc oturumdaki ayrla bazen tepki ve
rahatlatlmas kolay bebekler.
% 20 A grubu

Gvensiz Balanma-Kanan Tip: Anneden kanma, tekrar

birleme durumunda baklar anneden ve yabancdan karma,
oyuncaklarla yzeysel olarak ilgilenme. lk ayrlmada fazla
altst olmuyorlar ve kim tarafndan olursa olsun kolay
yattrlyorlar.

% 10 C grubu

Gvensiz Balanma-Direnli Tip: Her ayrlmada huzursuzluk,

yattrmada glk, hem yalnz kalmaya hem anneyle olmaya
itiraz eden ambivalan(ikircikli) tutum. Oyuncaklarla en az
oynayan ve yabancyla en az etkileen grup.

Grup B iin anne gvenli s olarak kullanlm dierleri iin deil.

79

Balanmann Uzun Sreli Etkileri:

Bowlby, 1951de balanmann ocuun sonraki sosyal, duygusal ve zihinsel geliimine
etkisinden sz ettiinde biraz kukuyla karlanmt; ancak bugn aratrmalar balanmann,
ilerideki yllarda ortaya kan uyum ve gelime iin nemini ortaya koymaktadr. Bowlby, 3.
dnemden sonra bebein anneden ayrlmasna olan tepkilerini 3 tre ayrr. (~ 7 aylk)
1) Protesto Tepkileri: alama, aslma anneyi isteme. ok dramatik fakat en az zararl
tepkilerdir.
2) Umutsuzluk: annenin ayrlmasndan bir hafta sonra ocuk geri ekilir. Hareketsiz ve
duygusuz davranr. Annenin yokluu yznden umutsuzluk ve znt iindedir. Uzun sreli
olumsuz etkisi yoktur.
3) Kopma: Tehlikelidir. Ayrlmadan bir ka hafta sonra balar. ocuk olduka normal
grlr. Oyuncuklara ve yiyecee ilgisi yeniden artar. Aslnda bu bir savunmadr. Anne
dndnde onu gz ard eder yaklamaz. Bowlbyye gre ocuk yeni bir ayrlktan
zedelenmemek iin kendini koruyordur. Savunma balln tekrar kurulmasn reddetme
eklindedir.
Rutterda anneden ayrlmann deil de bakc- bebek ilikisinin doasnn sonraki kalc
etkilerini gzlemitir:
1) Balanma davranna bozucu etkiler: Bakcnn bir sre iin deimesi, ayrlmas.
Uzun sre hastanede kalmas, akut honutsuzluk belirtilerine yol aar.
2)atmal bakc-bebek ilikisi: Ayrlmadan deil ilikilerdeki uyumazlktan
kaynaklanan problemler vardr. Akran ve yetikinlerle olan iletiim bozulur.
3) Anlaml sosyal deneyimlerin yokluu: Fakir sosyal evre, dil ve bilisel deneyimlerde
zayflk. Zihinsel geliimde gerilik grlebiliyor.
4) Gvensiz ballk: Kanma veya ambivalan ballk davranlar. Hissizlik olarak
grlen psikopatoloji.
15. ayda gvenli balanma kuran bebeklerde; 3 3,5 yana geldiklerinde akran
grubuna iyi uyum ve poplerlik, aktivitelere katlma ve lider rol oynama grlr.
15. ayda gvensiz balanma kuran bebekler, 3 3,5 yana geldiklerinde sosyal olarak
geri ekilme gzlenir. Olan bitenden habersiz, dlanan, uyuuk ve ilgisiz ocuk.

80

Bamszlk ve Kendiliin Gelimesi

Bebekler orta derecede yeni olan olaylara ilgi duyarlar ve bu dzeyde yeni deneyimler ararlar.
Ainsworthn almasnda gvenli balanma kuran bebeklerin evrelerini kefetme ve
anneyi arama arasnda srekli bir ekilde gidip geldikleri grlmtr. Gvenli balanma
kuranlar, rnein objeleri yakalama ve evirip evirmekten zevk alrken dierleri bu
davranlar gstermemilerdir. Gvensiz balanma kuranlar ise kefetmede zorluk ekmiler,
hareketlerinin belirsiz ve stresli olduu gzlenmitir.
Anneyle gvenli balanma kuran bebekler daha baml bebekler deildir. Tam tersine
ocuun bamszlk mcadelesinde iyi bir balanma ilikisinin nemi ok fazladr.
Ayrlma - Bireyleme :
M. Mahler, ocuun dnyaya ait olma duygusuyla birlikte ayrlk duygusunu da kazanmasnn
nemi zerinde durur. yan sonunda ocuk bamsz ve zerk bir bireydir
.
1) 4., 5. ayda balayp 5 ay sren farkllatrma dneminde bebek, hareket becerileri
arttka, trmanma, emekleme, ayakta durma gibi davranlarla yakn evresini aratrmaya
giriir.
2) 8. - 15. aya kadar olan uygulama dneminde motor becerileri yineleme kefetme ve
evreyi zenginletirmede artma grlr. Bebein narsistik ilgileri ortaya kar.
3) 15. - 24. aylar yeniden yaklama dnemidir. kinci yln ortalarnda ocuk fiziksel
ayrlnn daha da fazla farkna varr. Fakat bu kez de bu yeni yeteneini ve deneyimlerini
anneyle paylamak iin onu yerinden kaldrr ve bu yndeki gcn gstermek ister.
4) 24. - 30. aylar da bireysellik glenir. Bir kez anneden ayrlmaya daha kolay raz
olur. Tandk bir ortamda annesiz oynayabilir. Yetikinlerin isteklerine direnir ve kendi
bamszln gstermeye alr.
ocuun bamszln kazanmasnda anne-ocuk ilikisine nem veren bir dier kuramc da
Eriksondr. 2. ylda kaslarn olgunlamas, zelleme ve birbiriyle atan hareket
rntlerinin koordinasyonu (brakma ve tutma eilimleri) eklinde zetlenir. nceleri
baml olan bebek bu tr deimeler sonucu zerk iradesinin farkna varr. Anne-ocuun

81
karlkl ilikisi yoluyla ocuk kendini kontrol duygusunu gelitirir; eer bu olmazsa kuku
ve utan geliir. Bamszln gelimesi iin de nceki gven duygusu gereklidir.
Kendiliin Gelimesi:
Bireyler ben kimim, beni dierlerinden ayran nedir? sorularnn yantlarn bulmak, bir
kimlie taklmak ve gittike duraanlaan bir kimlik ile kendilerini gvende hissetmek
isterler. ocuklar, dierlerinden ayr ve zgn bir varlk olduklarn ne zaman hissetmeye
balarlar? Aratrmaclar bu konuyu aratrrken aynalardan yararlanmlardr. Yaklak 18
aylk bir bebek aynadaki grntnn kendine ait olduunu bilmektedir. Bir aratrmada,
bebein burnuna krmz bir yuvarlak konur ve ne sklkla burnuna dokunduuna baklr (n
test).Daha sonra ayna karsna konur ve dokunma sklnn artp artmadna baklr (test
aamas). 6 aylk bebeklerin aynadaki grntlerine dokunduklar, 10 aylklarn ise kendi
bedenlerinin hareketinin aynadaki yansmasn hissettikleri bulunmutur. Kendilik kavramnn
geliiminin bilisel geliimle ve duygusal geliimle yakndan ilikili olduu grlmtr.
Sander, anne-bebek etkileimi modeliyle kendilik duygusunun geliimini aklamaya alm
ve baz aamalar belirlemitir:
1. (0 - 3 ay ) lk Dzenlemeler: Uyku, beslenme, yattrlma ve uyarlma asndan
yordanabilir bir rnt gelitirilmektedir.
2. (4 - 6 ay ) Karlkl Alveri: Beslenme, giyinme ve oyun srasnda anneyle bebein
karlkl ilikisi vardr.
3. (7 - 9 ay ) Giriimci: Anneyle sosyal etkileimi dzenlemek iin bebek kendisi
faaliyetleri seer ve balatr.
4. (10 - 13 ay) Odaklama: steklerini karlamaya ynelik talepler koyar. Anne
dndaki dnya ile ba etmeye alr.
KENDLN GELMES AAMALARI
5. (14 20 ay) Kendini ortaya koyma: Artk dnyay maniple etmek ve kefetmek iin
yetenekli hale gelmitir. Anneden bamsz olarak hedeflerini belirler.
zellikle de anneninkilerle att zaman.
6. (18 + ) Tanma: Dil geliimi, duygu istek ve fantezilerinin farkna varma ve anlatma
frsat verir. Bebek iletiim yoluyla annesinin onun kendini ayr bir varlk
olarak tandnn farkna varr.
7. (24 + ) Kendilik deimezlii: Saldrganlk artar. ocuk kendini organize edici ve
giriimci bir g olarak ortaya koymak ister.

82

OKULNCES OCUKLUK DNEM

Fiziksel ve Motor Gelime
Bu dnemde, 2 yandan itibaren byme hz yavalar. Ortalama olarak bir ocuk ylda 5-7
cm. arasnda boy atar ve 2 - 3 kg. kadar da arlk art olur. Byme hz genetik faktrlerle
ilgili olduu kadar beslenmeyle de yakndan ilgilidir. Gvde, yzn alt ksm ve bacaklar,
batan daha hzl gelimeye balar. Kalp at hz yavalar ve daha duraan hale gelir. Be
yandaki bir ocuk istemli ince motor hareketlerin pek ounda baarl ve yeterli olabilir.
Fakat baz vcut sistemleri tam olarak olgunlamamtr. rnein; kemik dokusu, eklemler ve
kaslar incinmeye hala msaittir. Pek ok ince ve byk motor hareketleri yapabilir.
Fiziksel ve motor gelimenin pek ok yn olgunlama srecinin bir sonucu olarak ortaya
ksa bile fiziksel ve motor becerilerle ilgili deneyimler salkl fiziksel geliime katk salar.
Bu alandaki yetitirme programlar 3 trdr. Fiziksel eitim, algsal-motor eitim ve hareket
eitimi. Son zamanlara kadar fiziksel eitim programlar ilkokul yllarna kadar balatlmazd.
Gnmzde kk ocuklar iin serbest oyun ve spesifik becerilere ynelik retmen
ynetimindeki programlar uygulanr. lkokul yllarnda ocuklar, yarmac oyunlarda daha
fazla zaman harcarlar, beden ve motor geliim iin bireysel etkinlikler dzenlenir, yarmac
oyunlarda daha fazla zaman harcarlar.
Algsal-motor geliimi glendirme programlar, el-gz koordinasyonunu glendirmek iin
yakalama, yuvarlama, elle oynanan eitli top oyunlarn ierir. Ayak-gz koordinasyonu iin
ayakla vurma, trmanma, atlama vb. Lokomotor faaliyetler ise yrme, koma, zplama ve
kaymadr. Algsal-motor programlar gerekletiren eitimciler algsal-motor geliimin,
geliimin ok nemli bir paras olduunu ve akademik baary etkilediini ne srmekle
beraber aratrma bulgular bu tr iddialarn doru olmadn gstermitir.

83
Algsal-motor geliim
2 YA

6-7

kpten kule yaplabilir

Hareket (lokomotor) geliimi

yi koar

kitap sayfalarn evirebilir

Merdiven iner, kar

ka drmeden azna gtrebilir

Topa ayakla vurabilir

barda tek eliyle tutabilir

25 cm.den atlayabilir.

daire eklinde karalamalar yapabilir

basit elbiselerini giyebilir.
3 YA : 9 kpten kule yapar

Parmak ularnda

3 kpten kpr yapabilir

yryebilir

kollarn uzatarak topu tutabilir

Tek aya zerinde durabilir

kaktan ok azn dker

ki ayayla zplayabilir

dmeleri aar, ayakkablarn

giyebilir

45-50 cm.den atlayabilir

daire izebilir
dz izgi izebilir
4 YA : Makas kullanabilir

Ayaklarn deitirerek
merdivene kabilir

elleriyle atlan kk
topu nnde tutabilir.

Drtnala gidebilir
(at taklidi yapabilir)

kendi kendine giyinebilir.

desen ve harfleri kabaca

3 tekerlekliye binebilir.

izebilir,
5 YA : kad iki gen oluacak

Atlar

ekilde katlayabilir.

Tek ayayla zplayabilir

kareyi izebilir

Dz izgide yryebilir

topu vcudunun yannda

elleriyle tutabilir ve gzel frlatabilir
dmeyi ilikleyebilir say ve harf yazabilir

Dier bir tr yetitirme program hareket ieren fiziksel geliim programlardr. Bu

hareketler ocuun kendisini ifade etmesini salayan hareketlerdir. Dans ve drama vcudu

84
ara olarak kullanan bu tr hareketlerdir. Bedenin gcn gelitirmeyi hedefleyenler atletizm
ve jimnastiktir.
3 yanda beyin yetikinlikteki arlnn % 75ine ular.

Bilisel Geliim
Piagetnin ilemncesi dnemi okulncesi ve ilkokula balangc kapsayan 2-7 ya arasndaki
dnemdir. Bu sre iinde ocuun sembolik sistemi geniler, dilin ve algsal imgelerin
kullanm duyusal-motor dnemin sonundaki dzeyinden ok daha ileridedir. Btn bu
gelimelere ramen ocuun dnce sistemi yetikininkinden farkldr.
lemncesi dnem ikiye ayrlr. lki 2-4 ya, ikincisi 5-7 ya arasndadr. kinci dnem daha
ok bir gei dnemi olarak anlr. Bu dnemdeki ocuklarn bir ksm ya da ocuklar zaman
zaman somut ilemsel dzeyde tepkiler verebilirler. Youn yetitirme abalaryla bu dnem
hzlandrlm ekilde geilebilir.
lem ncesi dnemin en belirgin zellii benmerkezciliktir. Drt yandaki bir ocukla
babasnn telefon konumas:
Baba

: Aye, annen orada m?

Aye

: (ban sallar)

Baba

: Aye annenle konuabilir miyim?

Aye

: (tekrar ban sallar)

Aye burada bir cevap vermeden nce babasnn neyi grp neyi grmeyeceini ayrt edemez.
Oysa benmerkezci dnmeyen biri szel cevap verir. Dier alardan da ocuklar
benmerkezcidir; dierlerinin ne dndklerini ve ne hissettiklerini anlamada glk ekerler.
Son yllarda bu kavramn ok geni ve llmesi ok zor bir kavram olduu tartlmaktadr.
ocuklar bir durumda bak alarn dikkate almadan tepki verirken bir baka durumda
almaktadrlar ve bir ocuun dierinden daha benmerkezci olduu konusunda bir bulgu (fark)
elde etmek zordur. Bu durumda daha ayrtrlm ve spesifik problemler uygulanmtr.
Grsel bak asn dikkate alma, bilisel, duyusal ve iletiimsel rol-alma. Yani bakasnn
ne bildiini, ne dndn, ne hissettiini ve ne istediini vb. anlamay da ierir.

85

lem ncesi dncenin dier bir yn canllk kavram yani animizmdir. Rzgar yapra itti
o da dt. Bu ta bana kzd ve beni drd. nsan ve insan olmayanlara zg
davranlar ayrt etmedeki baarszlktr.
Bu dnemin dier bir zellii nesnelerin grnm deise bile belli baz zelliklerinin
deimeyecei, korunacan bilmedeki baarszlktr. Korunum kavram Piagetnin
kuramnda en ok aratrlan problemlerden biridir. Say, arlk hacim, alan ve miktar
korunumuyla ilgi binlerce makale yaynlanmtr.
Korunumla, erken okuma yetenei, matematik becerisi toplumsal cinsiyet kavram ve moral
akl yrtme arasndaki iliki de aratrlmtr. nsanlarla ilgili dncelerde de korunum
nemlidir. ocuk kendi iin anlaml olan sosyal figrlerde baz fiziksel deimeleri grr
ancak nasl alglad yeni srekli ve kalc bir deime olarak grp grmediinin bilinmesi
zordur. rnein ocuk, annesinin san kesilmi, babasn byk brakm, arkadan kolunu
krm olarak grr veya birini zgn, mutlu veya saldrgan olarak deiik durumlarda grr.
Sadece cinsiyet rollerinin geliiminde bu konuda baz belirgin bulgular vardr. rnein bu
dnemdeki bir ocuk bir kzn her zaman kz, bir erkein de her zaman erkek olarak
kalacan kavramada zorluk eker. Sa ve kyafet deiince cinsiyetin de deitiini sanrlar.
lemncesi dnemde ocuun dier bir snrll da hiyerarik snflama yapma ve bununla
ilgili akl yrtmedir. ki veya daha ok zellik temelinde gruplanan nesneleri kavramada ve
bunlar kullanarak snflama yapmada baarszdr.
Bir yetikinden baz geometrik ekillerin ( O o

.... ) snflanmasn isterseniz ekil ve

bykl bir arada dikkat alarak bir snflama yapacaktr. Yani byk drtgenler ve kk
drtgenler ayr gruplar oluturacaktr. Oysa bu tr bir snflamann ocuk tarafndan
anlalmadn ortaya koyan en nemli bulgular snf dikkate alma problemiyle ilgilidir.
Aadaki ekil (OOO

) ocua gsterilip ekiller mi fazla daireler mi diye sorarsanz

ocuklar duraksayabilir ve daha ok alt snflarn her birine teker teker odaklap sonuta
daireler ok diyebilir. ocuklarn bu tr problemleri, Piagetnin ngrdnden daha nce
zebildii ileri srlmtr. zellikle problemin sunulu biiminde nemli ve ustaca
deiiklikler

yapldnda

ocuklar

problemi

daha

kolaylkla

zebilmektedirler.

ocuklardaki bu eksikliin nemli dourgularndan biri ocuun eitli ekillerde snflanan

86
sosyal zellikleri kavramadaki baarszldr. rnein kk bir okulncesi ocuundan
sevip sevmedikleri kz ve erkek arkadalarn ayrmas istense, ocuk yle bir snflamay
nadiren baaracaktr:
Sevdii kzlar
Sevdii erkekler
Sevmedii erkekler
Sevmedii kzlar
Benzer ekilde sizin apartmanda ocuklar m ok insanlar m ok diye sorarsanz cevap
veremeyecektir. Yine 6-7 yandaki bir ocua Elkind (1978), hem Protestan ve hem de
Amerikal olabilir misin diye sorduunda hayr cevabn almtr. 9 ya ve zerinde ise doru
cevap oran gittike artmaktadr.
lemncesi dncede iki organize edici g merkezileme(centration)
dndrlmezliktir

(irreversibility).

Bu

dnemdeki

snrlamalarn

da

ve geriye
kaynadrlar.

Merkezileme, pek ok zellik ieren bir durumda zelliklerden yalnzca birine genellikle de
en belirgin olanna odaklamadr. Geriye dndrememe ise olay tersine dnememe yani
geriye doru balang ynne doru ele alamamadr. Bunun en iyi rnei sv korunumu
problemindedir.
Piagetnin kuram daha ok ocuun dnyay dnme ve zihinde ve davranlarnda temsil
yeteneini geliimsel olarak incelemeyle ilgilidir. Dier bir perspektif ise bilgi ileme
yaklamdr.
Bilgi leme Yaklam: Bilgi ileme, ocuun evresindeki uyarlmalar iinde toplayabildii
bilginin biliteki geiinin doasyla ilgilenir. Bilginin toplanmasnda eitli safhalar vardr.
S Dikkat Alg Bellek Dnme Problem zme R
Bilisel psikologlar ayn zamanda bilginin hangi mekanizmalarla temsil edilip ilendii ve
dntrldyle de ilgilenirler. Yukardaki bilgi ak emas olduka basittir; bu admlar
birbiriyle biniebilir ve geriye doru gidi de mmkndr.
Bilgi ileme srecini incelemek iin pek ok teknik ve ilemden yararlanlmtr. Bunlar;
Teknoloji, grev analizi ve ileme zamann lme gibi nemli yollardr.

87

Yksek hzdaki bilgisayarlar insan zihninin nasl alt konusunda ipular verdikleri gibi
bir deneyde ocua uyarclar sunmada, onlar kaydetmede ve ocuun tepkilerini
deerlendirmede nemli kolaylklar salamaktadr. Yine yksek hzdaki hareketleri kaydeden
fotoraf makineleri sayesinde bebeklerin gz hareketlerini ve grsel tarama rntlerini
anlamak mmkn olmutur. Bu sayede yine okuma srasnda gzn bir satrda ka kere
durduu, aina ve aina olunmayan konulardaki fiksasyon sreleri belirlenebilmitir.
Bilgi ileme psikologlarnn kullandklar ikinci yntem Grev Analizi yntemidir. Bir
grevde ocuk yetikinler asndan baarsz olursa bu baarszl ortaya karan problemin
doasn anlamak amacyla grevin zm iin yaplacak iler kk admlara blnr.
Piagetnin kuramnda ocuun herhangi bir bilisel grevdeki baarszl, ocuk yetikinin
verecei tepkiyi vermedii zaman ortaya km kabul edilir ve bu baarszlk ocuun henz
yeterli bilisel becerilere sahip olmad ve baka ekilde bir tepkiyi anlayamamas olarak
yorumlanr. te yandan bilisel psikologlar ise grevin neleri gerektirdiine odaklanrlar ve
ocuktan istenen eyin karmaklk dzeyini hesaba katarlar. Grevin bileenlerini anlayarak
onlar nasl basitletireceklerini kefederler ve bylece kk ocuklar bile probleme daha
zekice tepki verebilirler.
Bunu snf dikkate alma greviyle yakndan inceleyelim.
- - - - Soru klasik biimde sorulur Burada mavi ubuklar m ok btn ubuklar m?
Piagetye gre bu soruya somut ilemler dnemindeki ocuk doru tepki verirken ilemncesi
dnemdeki veremeyecektir. nk aradaki fark btn-para karlatrmalaryla uramaktr.
Bilgi ileme psikolouna gre ise ocuk nce sorunun anahtar elemanlarn kodlamaldr. Bu
soruda 3 anahtar kavram vardr.
1- Setlerden hangisi daha fazladr
2- renkli ubuklar m
3- btn ubuklar m
Daha sonra cevap iin bir plan oluturmaldr. yi bir planda 1. kavram hedeftir; 2. ve 3. ise
saylmal sonra da karlatrma yaplmaldr. Greceiniz gibi byle ok aamal bir srete

88
baarszlk bunlardan sadece birindeki veya birkandaki baarszla birden bal olabilir.
Tarabasso (1976) genellikle problemin yanl kodlandn gstermitir. Belki de ocuk soru
biimini allmadk veya umulmadk bulabilir. ocuun belki de bire bir saymay yeni
becerdii bir durumda ondan farkl bir ey istemek yani ikili sayma yapmas daha yeni yeni
stesinden geldii bir baardr. Btn bunlarn dnda ocuk, planlama, sayma ve
karlatrmay 5-10 sn iin zihinde tutmada baarsz olmu olabilir. Grev analizleri
sayesinde ocuklarn baz ynleri nemli lde gelitirilebilmi; anlaml ve artc
yeterlikler kazandrlabilmitir. Piaget bu tr yeterliklerin kalc olmad konusunda srar
etmektedir.

Kalcl

anlamann

bir

yolu

da

izleme

(follow-up)

almalarnn

gerekletirilmesidir.
Bilisel srelerin zamana bal olduu gereinden yola karak problem zme srecindeki
llebilir her admda tepki sresi belirlenmeye allr. Tepki sresi, bilisel srelerde
zamann nemli olduunu bilen zeka testi yaratclar tarafndan da kullanlmtr. Ancak
bilisel srelerde llebilir bilgi ileme sreleri milisaniyelere kadar indirilmitir.
(Saniyenin 1/1000i).
Dikkat, evredeki bir uyarcnn bilgi ileme sistemine alnmasdr. evremiz artc lde
uyarc zenginidir. Biz bunlar seici olarak alglarz. ocukluktan itibaren varolan ve gelien
dikkat ocuklarn taklit davrannda bile nemli bir bilisel sretir. rnein yeni yeni
yrmeye balayan bir ocuk evresindeki her eyi merak eder ve dikkati, srekli biimde bir
aktiviteden dierine kayar ve dikkatini uzun sre bir ey stnde tutamaz. Fakat
okulncesindeki bir ocuk yarm saat sreyle bir oyun oynayabilir veya televizyon izleyebilir.
Okul yllarnda ise dikkati younlatrma sresi gittike uzar.
Okulncesindeki daha kk ocuklar oyuna ve TV izlemeye harcadklar dikkati, psikoloun
sunduu problemleri renmek iin koruyamazlar. Bu nedenle 3 yandakinin dikkatini 1O
dak., 2 yandakinin dikkatini 2 dak. tutabilen aratrmaclar kendilerini ansl sayarlar.
ocuklarla almann zorluundan dolay 1-3 ya aras ocuklarn dikkatlerindeki deimeler
hakknda ok az bilimsel veri vardr. Anderson ve Levin (1976), 2-4 ya arasndaki ocuklarn
ev ortamnda annesi ve dier ocuklarla birlikte susam-sokan izleme srelerini aratrmlar
ve kk ocuklarn sk sk oyuncakla oynamak ve evredekilerle konumak iin kalktklarn
grmlerdir. Daha byk yalarda ise bu tr kesintiler azalmtr.

89
Egosentrizm ve letiim
ocuklarn konumalarndaki egosentrizm herkesin dikkatini ekebilir. ocuk bir ey zerine
devaml konuur ve bu arada dinleyenin gerekten kendini dinleyip dinlemediini dikkate
almaz. Kardakinin neyi bilip bilmediini, isel duygularnn ve konutuklarna geri bildirim
alp almadnn farknda deildir.
Bunu gsteren en yaygn uygulamada, bir ocua isimlendirmesi zor anlamsz ekiller verilir
ve ocuktan karsnda yzn grmedii baka bir ocua ayn resimli kp bulmas iin
ynergeler vermesi istenir. ocuun ekle ilikin tanmlamalarnn ya ilerledike kardakine
daha fazla bilgi verici nitelikte olduu grlmtr. 4 yandaki ocuklar bazen etkili biimde
mesaj deitirebilmilerdir. 7.snf rencileri yarsn, yetikinler ise hatasz olarak hepsini
bilmilerdir. Baz aratrmaclar grevlerin uygunsuzluu nedeniyle ocuklarn egosentrik
davrandklar aslnda benmerkezci olmadklarn ne srmektedirler.
Konumadaki egosentrizmin ise daha ok dinlemedeki egosentrizmle ilikili olduu ileri
srlmtr. ocuklarn dinleme becerilerinin de aratrlmas gerektii ileri srlmtr.
Etkili bir dinleyici kardakine geribildirim veren, gz temasn srdren, ilgisini ifade eden
bir dinleyicidir ve ocuklarn bu adan da yeterli olmadklar aktr, o nedenle dinleme ve
konuma becerilerinin birbirine paralel olarak gitmesi akla yakndr ve aratrlmaldr.
Kk ocuun Zihin Kuram

Zihinsel srelerin nasl ilediiyle ilgili olarak ocuklarn ne dndkleridir. ocuklarn

zihnimiz nasl alr sorusuna verdikleri yantlar "zihin kuram"nn konusunu oluturur. Zihin
ve ileyiiyle ilgili bilgileri gelitike ocuklar unlar anlar:
1) Zihin vardr: ocuklar 2-3 yana geldiklerinde ihtiya, duygu ve istemenin ne olduunu
anlamaya balarlar. "Annemi istiyorum", "Aye zgn" gibi ifadeleri kullanabilirler.
Algsal ve duygusal olanlardan daha sonra bilisel zellikleri kavramaya balarlar.
Bilmek, hatrlamak ve dnmek gibi terimler 3 yanda kullanlr. Bundan sonra da
tahmin etme ile bilmeyi ve amal olanla amal olmayan ayrmaya balarlar.
2) Zihnimiz fiziksel dnyayla balantldr: Yaklak 2-3 yalarndayken ocuklar zihnin d
dnyadaki nesne ve olaylarla balant iinde olduunu anlamaya balarlar. nsanlar baz

90
eyleri grebilir, iitebilir, sevebilir ya da baz eylerden korkabilir, holanmayabiliriz.
Uyarc, zihinsel durum ve davran arasndaki ilikileri kavramaya balarlar. Uyarcy
anlama noktasnda baz eyleri dier insanlardan saklayabilir. kt noktasnda ise
kurabiye isteyen bir ocuun kurabiyeyi elde ettiinde mutlu olacan tahmin edebilir.
Ancak bireyin inancna temellenmi davranlarn sonularnda yanlr. rnein;
oyuncan sepette arayan Ali'nin oyuncan bulamazsa zleceini bilir, onu baka yerde
aramas gerektiini de anlar ancak Ali'nin hareketlerine yn verenin Ali'nin, oyuncan
yerine ilikin inanlar olduunu anlayamaz. Ancak zihnin fiziksel dnyadan farkl bir ey
olduunu anlar. Zihnin kayalardan, ban kendisinden farkl olduunu bilmektedir. Bir
ocuun kurabiyesi var, dieri ise bir kurabiye dnyor hangisinin kurabiyesini
grrsn, dokunabilirsin, yiyebilirsin, paylaabilirsin ve sallayabilirsin gibi sorulara 3 ya
ocuu doru yant verebilmitir.
3) Zihnimiz baz eyleri doru, baz eyleri yanl temsil edebilir: Kk ocuklar temsilin
yalnzca bir ve doru ekli olduunu dnrler. 4 ya ise uyarc temsil arasdaki ilikinin
yanl olacan bilir. Bir ocuk mavi bir kaba bir ikolata koyar ve oynamaya gider. O
yokken annesi ikolatay oradan alr ve yeil kaba kaldrr." imdi ocuk eve dndnde
ikolatay hangi kapta arayacaktr. 3 ya ocuu yeil kap der oysa ykdeki ocuk bu
gerei bilmiyordur. Bu demektir ki 3 ya ocuu doru olarak inandna gre hareket
ediyor ykdeki ocuun doru bildiine gre deil. 4-5 ya ocuu bir inancn niin
yanl olabileceini, gerekten ziyade birinin inancnn onun davranna yn verdiini
bilir. nancn nasl bir ey olduunu ve davranla nasl ilikili olduunu anlar.
4) Zihnimiz gerei yorumlar: nceleri ocuk zihnin pasif olduunu dnr, aktif olduu
anlayn sonra kazanr. Zihin gerein ve deneyimlenen duygunun yorumlanmasna
araclk eder. lkokul yllar boyunca ocuklar duygularmza sadece d uyarclarn yn
vermediini, duygusal tepkilerimize isel srelerin araclk ettiini anlarlar. rnein 6
yanda bir ocuk, dinledii bir ykde kendisine bisikletle dolamann nerildii bir
ocuun niin korkup ekindiini anlayamaz. Oysa 8 yanda bir ocuk bu ocuun daha
nce bisiklete binmeyle ilgili kt bir deneyimi olduunu anlayabilir.

Okulncesi Eitim
yi bir okulncesi program, yaayarak renmeyi, deneyimlemeyi, kefetmeyi, aratrmay,
yeniden yaplandrmay, konumay ve dinlemeyi iermelidir. Geliime uygun uygulamalar,

91
okuma yazmaya hazrlk yerine bunun niin faydal olduunu grmeye dayaldr. ocuklarn
doal merak ve dnyay anlama ynndeki istekleri onlar renme etkinliine gdlemek
iin kullanlr. renme, duygular ve zsayg gelitirilir. Yuvada ocuk pasif deil aktif
tutulmaya allr.
nemli okulncesi eitim programlarndan biri Maria Montesori yntemidir. Maria
Montesori sonradan eitimci olan bir fizikidir. 20.yy.n banda devrim yaparak yeni bir
okulncesi felsefesi gelitirmitir. e zihinsel ynden geri ocuklarla balam ve onlara
okuma yazma reterek normal ocuklar iin hazrlanm snavlarda baarl olmalarn
salamtr. O gnden beri pek ok anaokulunda Montessori yntemi kullanlmaktadr.
Montesori yaklamnda ocuklara kendi snf almalarn semede byk bir zgrlk ve
kendiliinden davranma alkanl kazandrlmaya allr. ocuk byk bir zgrlk ve
rahatlk iinde bir aktiviteden dierine zgrce kaymaktadr. Her ocuk bamsz almaya
cesaretlendirilir ve balanlan ii bitirmesi istenir. retmen, renmeyi kontrol eden kii
deil kolaylatran kiidir; eitli eitim ve oyun materyalleri kefetmek iin ilgin yollar
gsterir ve soran her ocua yardm teklif eder. Montesorri 4 ayr hassas dnem belirler.
1- Duyusal yeteneklerin geliimi
2- Dzene farkndaln geliimi
3- Dile hassasiyetin geliimi
4- Harekete duyarln geliimi
Montesori snflarnda duyusal ve algsal geliimi ileriye gtrmek iin farkl yetitirmeler
uygulanr. Montesori yaratc materyaller ve kendine zg yollar kullanr.
rnein farkl dokunumdaki maddelerle kaplad kp ve prizmalarla ocuk dz ve przl
yzeyleri ayrt etmeyi ve bunlar sraya koymay renir. Benzer ekilde iek ve eitli
yiyeceklerle de tat ve koku almay retmektedir. Zil, eki ve ses kartc dier eitli
materyallerle ses algs gelitirilmektedir.
Bu tekniklerin pek ou ada Montesori okullarnda da kullanlmaktadr. Ancak baz
psikologlar bu yntemde sosyal gelimenin ihmal edildii kansndadr. rnein; Montesori
bamszl ve bilisel becerileri gelitirmeye alrken retmen ocuk ve akranlar

92
arasndaki szel etkileimi fazla vurgulamamaktadr. Ayn ekilde hayali oyunun da
snrlandrld ne srlmektedir.
ocuk

merkezli

okulncesi

eitim

programlarnn

farkl

noktalara

odaklatklar

grlmektedir. Bir ksm da bilisel bymeyi hzlandrmaya alr. Ya gnlk,

yaplandrlm aktiviteler nem kazanr ya da ocuk ne isterse onu yapar. Anaokullarnn
ocuun geliiminde nemli ve yararl etkileri olduu bilinmektedir; ancak bundan
yararlananlar genellikle orta snfn ocuklardr. Dk gelir grubu ve krsal kesim ocuklar
ise bu tr eitim programlarndan yararlanamamaktadr. Bu grubu hedef alan nemli bir
okulncesi eitim program da Susam Soka programdr. Bu programn krsal kesim
ocuklarnn bilisel ve sosyal geliimlerine arpc miktarda katks olduu aratrma
bulgularyla ortaya konmutur. Bu programn baarsnn srr CTWnun bakan tarafndan
yle aklanmaktadr.
elence ve eitim bir arada
dolayl (sosyal) ve dorudan (bilisel) eitim bir arada
dikkati srekli tutma
var olan dnyay, olmas gerekenlerle birlikte gsterme.

Sosyal Duygusal Geliim

Psikologlar ocuun sosyalleme srecini incelerken artk sadece aileyi deil; bunun dnda
biyolojik, genetik, bilisel faktrler ile akranlar ve kltrn dier ynlerini de hesaba katan
aratrmalarn younlatrmlardr; ancak, aile hala ocuun sosyal ve duygusal geliiminde
nemli bir rol oynamaya devam etmektedir. Hartup'a gre aslnda her ocuk iki tr etkileime
gereksinim duyar. Bunlardan biri dikey, dieri yatay ilikilerdir. Dikey iliki; ebeveyn,
retmen ve byk karde gibi stat ve bilgi olarak ocuktan daha st dzeyde biriyle kurulan
ve balanmay da ieren bir ilikidir. ki taraf da birbirine gl balarla baldr, fakat
taraflarn birbirlerine kar davranlar farkldr. Tamamlayc doada bir ilikidir. Yatay
iliki ise karlkldr ve eitlie dayanr. Akranlarla ilikiler byledir. Eit sosyal gce
sahiptirler ve davranlar ayn davran daarcndan gelir. Dikey iliki ocua koruma ve
gvenlik salarken ocuk temel isel ileme modellerini (internal working models) gelitirir
ve sosyal becerileri edinir. Arkada ilikileri iinde ise ancak eitler arasndaki ilikiyle
renilmesi mmkn olan ibirlii, yarma ve yaknlk gibi sosyal becerileri renir.

93

Anne-babayla ilikiler, olgunlama ve sosyal davran

Yllardr ebeveynlerin ocuklarn nasl yetitirmeleri gerektii konusundaki tartmalar
devam etmektedir. Baz ocuk geliimcileri ocua byk bir zgrlk tannmal ve onun
karar alma srecine karmamal derken dier bir ksm aratrmac sk kurallar koyma ve
dzenlemelerin ocuk iin gerekli olduuna inanr. Bu kurallar ocukla da tartlarak konur
ve bir kere kabul edilirse onlara uyulmas salanr. Dier bir grup ana-baba da daha otoriter
bir tutumun gereine inanrlar. ocuklaryla souk bir ekilde ilgilenirler ve ocuklar yanl
bir ey yaptklarnda fiziksel disipline bavururlar. Bazen tm bunlarn dnda bir ocuk
yetitirme stili olarak anne izin verici davranrken baba daha otoriter davranabilir. Ya da bir
ebeveyn tutarsz davranabilir. rnein kitabn kaybettii iin ocuunu bir seferinde
azarlarken bir baka sefer ona bunu aklamaya alr.
Maccoby (1980)ye gre aslnda anne-babalar ocua davranrken zihinsel ve fiziksel
geliimini dikkate almaktadrlar. rnein annenin bebekle ilikisi nceleri sadece ihtiyalarn
karlanmasyla snrlyken, daha sonra grsel ve szel temasa ve oyuna dayanr. 2. 3. yalarda
ise fiziksel maniplasyonla disiplin balar ve mantkl aklamalar verilmeye balanr annebaba gittike daha az koruyucu olur ve ocukla daha az vakit geirirler. Yaklak 4-5
yalarnda ocuun balanmasnda niteliksel bir deime daha grlr. lk balanmada
bebein, anne gzden kaybolsa bile varln srdrdn anlamas gerekir. 4-5 yalarnda
ise ocuklar balandklar kii ayr da olsa ilikinin srdn anlamaya balarlar. Okulncesi
ocuunun kurduu balanma ilikisi gl bir ekilde devam eder; ancak bilisel yetenekleri
gelitike biimsel olarak deiir.
ocuun otorite hakkndaki anlay da ebeveyn-ocuk etkileimini etkilemektedir. Damon
(1977)a gre okulncesi ocuklar otoriteyi sz konusu bir olgu olarak tehis edemezler.
Onlarn kendi istekleriyle ebeveynlerinki asla atmaz. Daha sonra atmay kefeder ve
ebeveynin otoritesinin ebeveynin gcnden geldiini sanr. Bu noktada ebeveyne itaatin art
olduuna inanr, nk anne-baba kuvvetli ve byktr. Fakat ana-baba yakalayamayaca
zaman itaat etmeyebilirler. lkokula balarken, anne-ocuk arasndaki ilikinin karlkl
doasn kefetmeye balar; nezaket ve kran duygusuyla itaat ederler. lkokuldan sonra
otorite karlkl tayin edilen kurallar ve dzenlemeler haline gelir.

94
Ebeveyn ocuk etkileiminde nemli olan fakat gzden kaan bir nokta da ebeveynlerin
olgunlamasnn ocuk yetitirme tutumlarna yansmasdr. Ne yazk ki bu konuda ok az ey
biliyoruz. Acemilik fazndayken yetikinler dlerini genelletirme abasndadrlar, orta yata
lm idrak etmeye balarlar (Levinson, 1978).
Bunun dnda ebeveyn-ocuk etkileimini etkileyen dier deimeler boanma ve annenin
almas gibi olaylar da vardr.
Aile yapsndaki deimeler
ocuklarn, ebeveynleriyle kardeleriyle etkileimleri yaam boyu srecek sosyallemenin
balangcn oluturur. Fakat ocuun sosyal geliiminden babalar ve kardeler, anneler kadar
sorumlu tutulmazlar.
Erkek ocuun homoseksel olmas annenin ar koruyucu tutumuna, izofren oluu yetersiz
sevgisine, okul baarszl da ocua baar-ynelimli bir ortam salanmamasna balanr.
Anne-ocuk arasndaki balanma ilikisi ilerdeki yaamda salkl kiilik geliiminin temeli
olarak grlr. Kagana gre anne-ocuk arasndaki yaknlk ocuun aile deerlerini daha
kolay benimsemesine yol amaktadr. Eer bu deerler toplumunkiyle uyuma halindeyse
sorun yoktur; uyumuyorsa bu yakn iliki bir avantaj olmaktan kar; ocuk iin gelecekte
nemli atmalarn temelini oluturabilir.
alan anneler
Annenin almas, alan annelerin ocuklarna nceki almayan gruba gre daha az
zaman ayrdklar ve dikkat ettikleri anlamna m gelir?
ocuuna tam zamanl olarak annelik edenlerin erkek ocuklarnn, zihinsel olarak daha
yeterli; ancak uymaya daha hazr, korkulu ve ketlenmi ergenler olduklar grlmtr.
stelik bu anneler yksek renim grm ve almyorsa ocuk stnde daha ar bir
incelemeye ve btn enerjilerini ocua vermeye balamaktadrlar. Bu durumda ocuklarda
bamszlama ynnde cesaretsizlik ve endie artmaktadr.

95
alan annenin ocuklaryla birebir harcadklar zamann almayan annenin harcadndan
daha az olmad bulunmutur. Baka bir aratrmada da 4 yanda olup annesi alan
ocuklarn sosyal uyumlarnn ayn yataki almayanlardan daha iyi olduu grlmtr.
Yalnz bir aratrmada iki yanda ve annesi evde olan ocuklarn geliimsel testlerde daha iyi
puanlar aldklar bulunmutur.
Bugnn ocuklar gemitekinden daha eitli aile ortamlarnda bymektedirler. 0rnein
son yllarda zellikle batda tek ebeveynle byyen ocuklarn says hzla artmaktadr.
Boanmann ocuklar zerindeki etkisi :
Boanmann ocuklar stndeki etkisi baka birok arac faktrn durumuna gre
deimektedir. Bu arac faktrlere , ocua bakan ebeveynle ocuk arasndaki iliki, akranlar,
yaknlar ve dier aile bykleri gibi baka duygusal destek sistemlerinin olup olmamas gibi
rnekler vermek mmkndr.
Boanmann ocuk zerindeki etkilerine ilikin sylenenler tek ebeveynli aile yapsn dikkate
almayan ve kalpyarglar ieren aklamalardr. Santrock ve Traoy (1978) 30 retmene bir
erkek ocuunun etkileimlerini gsteren bir film izletmiler ve retmenlerin yarsna bu
ocuun boanm bir aileden geldiini sylemilerdir. Daha sonra bu gruptaki retmenler,
mutluluk, duygusal uyum ve stresle baa kma asndan ocuu daha negatif olarak
deerlendirmilerdir. Kukusuz babann olmad bir evde stres, atma ve problemler ile
sosyal-bilisel geliim asndan daha yetersiz ocuklar olabilir; ancak bazen byle olmasa da
evre, boanm ailelerden gelen ocuklarn problemli olmasn bekler.
Aile fonksiyonlarnda atmann nemli bir yeri vardr. Tek ebeveynli aileler belki de
atmaya dayal bir aile ortamndan daha iyidir ve atmadan kama belki de boanmann en
iyi yndr. Ancak, boanmay izleyen ylda atma azalmaz artar. Bu da daha ok erkek
ocuklarnn uyumsuzluu eklinde kendini gsterir.
Boanmadan sonraki ilk ylda ebeveynler ocuklarla uramak yerine daha ok kendi
ihtiyalar, uyumlar, fkeleri, depresyonlar ve duygusal sorunlaryla ilgilidirler ve bu da
onlar yetkin bir anne baba olmaktan alkoyar. ocua verilmek istenen disiplin genellikle

96
tutarszdr. kinci ylda ise nemli ocuk yetitirme grevlerinde anne veya baba daha etkili
hale gelir.
Boanm aileler zerinde vurgu daha ok babann yokluu veya velayeti stlenen ebeveynle
ocuun ilikisi zerine younlamakla birlikte son yllarda aratrmaclar daha ok dier
destek sistemleri ve bunun nemi zerinde durmaktadrlar. nk boanm anne almak
zorunda olduundan bebek veya okul ncesi ocuk iin yakn akrabalar nemli bir destek
sistemi olutururlar.
Boanmada ocuun ya da boanmadan etkilenip etkilenmemesi asndan nemlidir.
Genellikle okulncesindeki ocuklar boanmann nedenlerini, boanmada kendilerinin roln
ilkokul andakiler ve ergenler kadar iyi deerlendiremezler ve daha ok kendilerini
sularlar, tekrar byk bir atma ve ac yaarlar.
Ebeveyn ocuk likileri
ocuk yetitirme denilince genellikle anlalan ana-babann ocuk zerindeki kontroldr ve
ocuk yetitirme stilleri tanmlanrken genellikle iki farkl boyut zerine odaklar. Bunlar:
kontrol-zerklik ve yaknlk (scaklk)-uzaklk (dmanlk) boyutlardr.
Kontrol-zerklik boyutunda ebeveynler ocuun bamszlnn geliimini ya ketleyici ya da
gelitirici kurallar ve teknikler kullanrlar. Kontrol-otonomi boyutu aslnda psikolojik kontrolpsikolojik otonomi ve sk kontrol-gevek kontrol olarak ayrlabilir.
Psikolojik kontrol, ebeveynin, ocuu kendisine yakndan balayan davranlar oluturur.
Psikolojik zerklik ise ebeveynin, ocuun daha bamsz gelimesine izin veren
davranlarndan oluur. Sk kontrol ebeveynin kurallar ve dzenlemeler getirip ocuun
buna uymas gerektii durumlarda ortaya kar. Gevek kontrolde ebeveyn kurallar koyar
fakat ocuu buna uymak iin zorlamaz veya ocuun davranlar iin ak ve seik
standartlar gelitirmez.
Bu tr ebeveyn davranlar ocuun sosyal geliimini nasl etkilemektedir? Yksek derecede
bir psikolojik kontrol baml ve gerileyici davran (alama, parmak emme) artrr.
Akranlarla ilikiler kurmay zorlatrr. ocuun aktivitelerinin ar kontrol ve itaat

97
bekleme, ocuklarda ketlenmi davranlarla ve utanma davranyla sonulanr. ok az
kontrol veya kontroln hi olmamas ise ocuklarda itepisel (aceleci, dnmeden hareket
eden) davranla ilikilidir.
Yeterli bir ebeveyn davran ne ar yksek ne de dk kontrol kurmaya ynelik olmaldr.
Baumrindin (1972) aratrma bulgularna gre, ebeveyn davran, ne cezalandrc ne de
ocuktan uzak durucu davranlar olmaldr. Bunun yerine, ebeveynler kurallar ve
dzenlemeler koyup ocuklar bunlara uymaya cesaretlendirmelidirler.
Scaklk-dmanlk (Kabul-red,) boyutu: ocukla szel-alveri ebeveyn yaknlnn nemli
belirtisidir. Bu boyuta bazen kabul-reddetme boyutu da denir. Aka dman tavrl
ebeveynler ocuklarna ok az sevgi gsterirler; onlarn ocuklar da dmanca davran
rntleri ve saldrgan davran gsterirler. ocuklarna yakn; kabul, sevgi ve scaklk
gsteren ebeveynler ise z-sayglar (self-esteem) yksek, diergam davranl ocuklara
sahip olurlar. Ayrca bu gruptaki ebeveynlerin dierlerine gre ocuklarna kar aklama ve
akl yrtmeyi daha fazla kullandklar grlmtr. ocuklar zerinde denetim salarken
akl yrtme ve aklamay kullanma sayesinde ocuklar kurallar ve dzenlemeleri daha
kolay iselletirmektedirler. Ebeveynin ocua kar besleyici tutumu ocuu ebeveynden
uzaklatrmak yerine ona yaklatrr ve ikisi arasndaki iletiimi artrr. Ebeveynin dmanca
deil de scak yaklam ocukta kaygy azaltr ve ebeveyn-ocuk ilikisini daha az korku
dolu ve daha az g ynelimli bir iliki haline koyar.
Baumrindin 3 ebeveyn tipi:
Yetkeci ebeveyn : Snrlayc, cezalandrc, ocuu kurallara uymaya zorlayc, i ve
abaya sayg gsteren, snrlamalar getiren, kontrol kuran, ok az szel al verite bulunan
ebeveyn tipidir. Bu tr bir yetitirme sonucu ocukta grlen sosyal davranlar: sosyal
karlatrmalardan kayg duyma, bir faaliyeti balatmakta baarszlk, etkili olmayan sosyal
etkileimdir. Erkekte saldrganlk, kzda bamllk ve genelde ocuklarda mutsuzluk grlr.
Yetkin/Yetkili (demokratik) ebeveyn : ocuu bamsz olmaya cesaretlendirir; fakat
snrlar koymaya ve taleplerde bulunmaya devam eder. Hareketleri zerinde kontrol vardr.
Szel alveri fazladr. Yaknlk ve besleyici tavr vardr. Bunlarn ocuklarnda sosyal
yeterlik, kendine gven ve sosyal sorumluluk grlr.

98

zin verici ebeveyn: Talepleri, koyduklar snrlar ve kontrol ok azdr. ocua kendi
davranlarn dzenlemek iin nemli zgrlk tannr. Cezalandrc deildir; fakat
ocuklaryla da ok i ie deildir. Bu tr bir tutum da u ocuk davranlaryla balantldr:
Olgunlamam, gerileyici davranlar gsteren, kendini snrlamada (zaptetmede) zayflk,
liderlik rolnde baarszlk grlr.
Drdnc bir tip olan ilgisiz ebeveynlerin ocuklarnda; dk z sayg, yksek
saldrganlk, tepkisel davranlar kontrol edememe grlr.
Akranlar
ocukla ayn yata olan ve hatta ayn olgunlama dzeyinde olan dier ocuklar akran
grubunu oluturur. ocuklar bazen sadece akranlaryla deil kendilerinden 3-4 ya byk
veya kk ocuklarn da bulunduu topluluklar iinde oynarlar. Byle bir ortamda baskn ve
diergam davrann daha sklkla ortaya kt grlmtr. Sosyal temas ve saldrganlk ise
ayn ya grubundan oluan ocuklar arasnda daha fazla grlmektedir. Akran grubu ocua
bilgi kayna ve aile dnda karlatrlacak bir dnya salar. ocuk, yetenekleri hakknda
akran grubundan geribildirimler alr. ocuk kendi yaptklarn dierleri kadar iyi,
onlarnkinden daha iyi veya daha kt olarak deerlendirme frsat bulur. Ayn eyi
kardelerle yapmak zordur, nk onlar daha byk veya daha kktrler.
Geliimde akran gruplarnn rol zerine almalar daha ok hayvanlar zerinde yaplmtr.
Bir arada byyen maymunlar birbirinden ayrldklar zaman depresyon ve sosyal geliimde
gerilik gzlenmitir. Sosyal izolasyonun etkilerini ortadan kaldrabilmek iin ayn maymunlar
tekrar daha gen akranlarla bir araya konulduunda maymunlarda daha fazla iyileme
gzlenmitir.
nsan geliimiyle ilgili literatrde akranlarn nemini gsteren klasik rnek Freud ve Dannn
(1951) almasdr. kinci dnya savanda ebeveynlerini kaybeden farkl ailelerden 6 ocuk
bir araya getirilmitir. Youn bir ballk olutuu gzlenmi ve ocuklar birbirlerine baml
hale gelmilerdir. Ebeveyn bakmndan yoksun olarak bymelerine ramen bu ocuklarda ne
su davran ne de psikotik davran grlmtr.

99
Akran etkileimi hem olumlu hem de olumsuz olarak okulncesi dnemde artmaktadr.
Saldrgan davran yer almakla birlikte ocuklar bydke zellikle orta snf olan
ocuklar arasnda olumlu sosyal davranlarn saldrgan davranlara oran artmaktadr.
Okulncesi dnemin sonunda kaba bir akran sistemi ortaya km olur.
Oyun
ocuklarn oyunlardaki geliimsel deimeler yllar nce 1930larda, bir aratrmacnn
gzlemlerine dayanmaktadr.
lgisiz oyun: ocuk bir oyunun iinde deildir. Fakat kendini bir ekilde olan
seyrederek megul eder. Bir yerde durabilir etrafta amaszca yryebilir veya rasgele
hareketlerde bulunabilir. Anaokullarnda bu tr oyunlar en azdr.
Yalnz oyun: ocuk bamsz olarak oynar. Kendinin ne yaptyla ilgilidir. evrede
olup bitenler ve bakalarnn ne yapt onun iin nemli deildir. Genellikle 2-3 ya
ocuklarnn tercih ettii oyundur.
Seyirci oyun: Oynayan dier ocuklar seyreder. Onlarla konuur sorular sorar
nerilerde bulunur fakat kendisi oyunun iine girmez. lgisiz oyundan farkldr; nk
tesadfen olanlar deil, belli bir grup ocuu izler.
Paralel oyun: ocuk oyuncaklarla yalnz oynar fakat baka ocuklarn oyunlarn taklit
eder. ocuk okul yana yaklatka bu trden oyunlar daha az oynar. Oyuncaklar canlym
gibi oynar. Dier ocuklarla birlikte deil onlarn yannda oynar. Yanndaki ocuklarn
hareketini deitirmeye almaz.
Birlikte oyun: Sosyal etkileim vardr; fakat organizasyon zayftr. Bir oyun iinde
bakalaryla birlikte olmaktan zevk duyarlar. Oyuncak veya materyalleri dn alp verme bir
dierini takip etme veya ona yol gsterme gibi oyunlar nem kazanr. ocuk kendi isteine
gre oynar nce grubu kurup sonra kendini yerletirmez. Genellikle 2-3 ocuk birbirlerinin
dikkatini ekecek eyler yaparlar.

100
birlii: Grup iinde sosyal etkileim vardr. Bir grup kimlii hissedilir ve aktiviteler
organize edilir. Bir ey kazanmaya ynelik yarmalar, retmenin birlikte bir ey yapmak
iin grup oluturmas buna girer. Ancak bu tr oyunlar okul yllarna ait olduu iin
okulncesi dnemde nadiren grlr. blm, rollerin paylam ve aktivitenin
organizasyonu sz konusudur.
1971de Barnes okulncesi ocuklarn oyunlarn tekrar gzlemi ve 1930lardaki kadar
sklkla birlikte ve ibirlii iinde oyunlara rastlamamtr. Bu fark baz faktrlere
balanmtr:
1) TV izleme yznden ocuklar daha pasiftir.
2) Bugn oyuncaklar daha oktur ve birlikte oynamaktansa yalnz oynamak daha
elencelidir.
3) Yllar ncesine gre bugnn ebeveynleri ocuklarn birlikte oynamak iin daha az
cesaretlendirmektedir.
Okulncesi yllarda oyun daha ok sosyal bir etkileim iinde szel alveritir. rnein 3 ya
ocuklar arasnda u konuma birka dakika srebilir -Sen bir kzsn- -hayr deilim evet
kzsn-hayr deilim....
Uydurma (taklit etme, -m gibi yapma) oyunlar: ocuklar sembolik bir fiziksel evre yaratr
ve sanki gerekmi gibi oynarlar. Bu tarz oyun 1,5 yanda balayp 3-4 yata geliir 5-6 yata
zirve yapar ve sonra azalr. Bu tr oyunlarda ocuklar pek ok farkl rolleri denerler. Anne,
baba, retmen, komu vb. olurlar. Oyunun nemli yararlarndan biri akranlarla birliktelii
salamak, ocua atma ve kayglarn grmesi iin frsat vermek, bilisel geliimi ileri
gtrmek ve ilerdeki rolleri uygulamak ve dnyay kefetmek iin zemin hazrlamaktr.
ocuun sosyal-duygusal geliiminde hem ana-baba hem de akranlar birlikte nemlidir ve
farkl rolleri paylarlar. Bebek hem yetikine hem de ocua glerek yaklar ve ses karr.
Fakat itme-ekime eklindeki oyunlar ocuklar genellikle sadece arkadalaryla oynarlar.
Fakat kayg ve korku verici durumlarda akranlarna deil; ebeveynlerine koarlar. ocuk iin
anne gvenli bir yerdir. Buraya dndnde kaygs azalr ve dnyay yeniden kefetmek
iin kendinde g bulur. Ebeveynler ocuklarla oynamada baarl deildirler; fakat oyunlar
planlarlar ve ocuklarn oyun arkadalarn semelerinde aktif rol stlenirler. Son aratrmalar
anneleriyle gvenli balanma kuran ocuklarn akranlaryla da daha olumlu ilikiler

101
kurduklarn gstermitir. Anneyle gvenli ve kaygl balanma kuran iki tip ocuun
arkadalaryla sosyal olarak daha aktif, dier ocuklar tarafndan aranan, sempatik ve popler
ocuklar olduklarn ve genellikle de lider roln stlendiklerini grmlerdir. ocuklarn
sosyal evresi geniledike sosyallemeye katks olan dier ajanlar da iin iine girmektedir.
rnein, kitle iletiim aralarndan zellikle TV.

Kiilik Geliimi
Kohlberge gre kendilik bilisel yapnn nemli ksmlarndan biridir ve kiilik geliimi
dnemlerine paraleldir. Kiilik geliiminin eitli ynleri yani cinsiyet rollerinin geliimi,
ahlak geliimi, kimlik geliimi; ocuun kendilik algsnn geliiminde birbirine balanm ve
i ie olarak gelimektedir. Flavella gre 3 yandaki ocuk bile bakalarnn
deerlendiremeyecei zel bir kendilii olduu hakknda genel bir fikre sahiptir.
- Senin dndn grebilir miyim?
-Hayr
- Senin gzlerinin iine baksam dndn grebilir miyim?
-Hayr
- Niin ?
-nk bamda byk delikler yok.
- Yani byle bir delik olsayd grebilirdim yle mi?
- (ocuk ban sallar) Bir baka ocuk da Gremezsin; nk kafam deriyle kapl.
cevabn vermitir.
Kk ocuklar i ve d kendilii ayrt etmeye balarlar. Kendilerinin,

bakalarnn

gremeyecei bir kendilie sahip olduklar fikrini edinince bu zel kendilii tanmlayc
nitelikler zerinde dnrler.
Maccoby (1980), ocuklarn balangta kendilerini d zelliklerle tanmladklarn (nerede
otururlar, nasl grnrler, neler yaparlar vb.) 6-7 yandan sonra psikolojik zelliklere (ne
hissederler, bakalaryla ilikileri nasldr vb.) dayal olarak tanmlamaya balarlar.
Cinsiyet Rolleri

102
Kz veya erkek olduu iin bir ocuktan beklenen farkl rollere cinsiyet rolleri diyoruz.
Cinsiyetine iyi uyum salam bir ocuk, cinsiyetine uygun rolleri benimsemi ocuktur.
Ancak son yllarda ocuklarn cinsiyet rollerinin geliiminde yeni bir kavram ortaya atlmtr.
Kadnlk ve erkeklik rollerinin birbirine zt roller olduu fikri 1970lerde reddedildikten sonra
bir insann cinsiyeti nemli olmakszn bu iki utan da bir takm rollere sahip olabilecei ve
bunun salkll zerinde durulup bu yeni role androjen denmitir. Bir birey androjen ise bu
ne demektir?
Androjen birey davrannda hem erkee hem de kadna ait rolleri bir arada ieren bireydir.
Beme gre cinsiyet rollerine iki ulu olarak bakmak hataldr. Bunun yerine her cinsiyet iin
iki yn olan bir boyut zerinde bakmak daha uygundur. Yani bir erkek ocuk da kadn
cinsiyet rollerine sahiptir ve olmaldr da. Bir kz ocuk iin de bunun tam tersi sz
konusudur.
rnein ocuklarda erkek ve kadn cinsiyet rollerini len bir lekte baz erkek rolleri olarak
bamszlk, yarmaclk, kolay karar alma, kendine gven ve stnlk duygusu; kadn rolleri
olarak da incelik, yardm severlik, naziklik ve dierlerinin duygularnn farknda olma
belirlenmitir. Bir birey hem erkek hem de kadn rolleri leinde yksek puan alrsa bu
androjen bireye iaret etmektedir. Cinsiyet rollerine ilikin bilgi ilk geliim dnemlerinden
itibaren balar ve biyoloji ve kltrden etkilenir. 18 ay ile 3 ya arasnda cinsiyete uygun oyun
ve etkinliklerle daha ok ilgilenirler. 3-7 ya arasnda toplumsal cinsiyetin deimezliini
kefetmeye balarlar ve ayn cinsiyetten akranlarla bir arada olmaktan holanrlar. ocuun
cinsiyet rollerinin geliiminde anne baba dnda pek ok sosyal ajan sorumlu tutulmaktadr.
Bunlar, ebeveynin koyduu standartlar, retmen ocuk ilikileri, akran ilikileri ve kitle
iletiim aralardr.

Ahlak Geliimi
Bu konu tarihin ok eski zamanlarndan beri felsefecileri zellikle ilgilendirmi, din adamlar
ve felsefeciler ocuun statsn tartmlar ve ona nasl muamele edilmesi gerektii
konusunda dourgular olan ahlak anlaylar gelitirmilerdir. Bugn bile insanlar yaplabilir
ve yaplamaz davranlar hakknda ntr davranmakta zorlanmaktadrlar.

103

Ahlak geliimi, ocuun dier insanlarla etkileiminde neler yapmas konusundaki kural ve
geleneklerle ilgilidir.
Piagetnin ahlak geliiminde ahlaki akl yrtme dnemleri:
(4 - 7 ya ) moral gerekilik
(10 ya ve sonras) moral otonomi
7-10 ya aras gei dnemi.
Moral Gerekilik

Moral Otonomi

Kurallar deimez

kurallar deiebilir

Kurallar gl olan otorite tarafndan konur

sosyal

olarak

zerinde

gr

birliine varlm genellemelerdir

bir kural ihlal edilmise ihlal eden

Anlamalarla deitirilebilir

kii derhal cezalandrlmaldr.

Ceza kanlmaz deildir.

Piagetnin ahlaki akl yrtme grevlerinde, moral gerekilikten moral otonomiye geiin
hemen hemen btn dnya ocuklarnda evrensel olarak bu srada gerekletii gzlenmitir.
Bu ahlaki akl yrtmenin ahlaki olmayan yani IQ ile balantl ikilemlere zm bulmadaki
baaryla da ilikili olduu anlalmtr.
Ahlaki davrann ortaya kmasnda da ceza, pekitirme ve taklidin nemli olduu
grlmtr. dl ve cezann etkililii onun tutarlna, taklidin etkililii de taklit edilen
kiinin (modelin) zelliklerine baldr.
Ahlaki geliimde duygularla ilgili aklamalar Psikanalizmden gelmitir. Ebeveynle zdeim
kuran ocuklar, ebeveynin disiplin amal olarak sevgiyi esirgemesi sonucu dmanlklarn
ie dndrmekte sululuk yaamaktadrlar. Bu sululuk bilinsizdir ve superego denilen
kiilik yapsn yanstr.

OKUL YILLARI

104

Fiziksel Geliim
lkokul yllar fiziksel geliimin greli olarak yavalad yllar olduu iin ocukluk ayla
ilgili almalar daha azdr. Her yl boy uzunluu 5-8 cm ve arlk da 2-3 kg kadar artar.
Byk kaslarn koordinasyonu artmaya devam ettii iin ocuklar bisiklete binme gibi
becerilerde ustalarlar. Hem gleri hem de hzlar artar. Daha anlaml bir gelime ince motor
hareketlerdedir; yaz yazabilirler, bir mzik aleti alabilirler, daha ustalkla izebilir ve
kesebilirler. Genel olarak bu ya grubundaki olgunlama hz kzlarda erkektekinden daha
yksektir. Kzlarda ya dokusu daha fazla kas dokusu daha azdr. Erkeklerdeki kombinasyon
tersine olduu iin erkekler bir para daha gl ve hzldr; ancak aradaki fark byk
deildir. Bu dnemde fiziksel geliim iinde ele alnabilecek dier bir gelime ocuu bulu
dnemindeki deimelere hazrlayan hormonal deimelerdir. Bu deimeler kzlar da 8
yanda erkeklerde ise 9-10 yalarnda balayabilir.
ocuklarn spor yapmalarnn hem olumlu hem de olumsuz etkileri vardr. Bir eyi nasl
baaracaklarn renirler, yeterlik duygular geliir, zgvenleri artar, akran ilikilerinin ve
arkadaln gelimesi iin ortam salar. Sporun ocuklar iin olumsuz etkileri ise baarmak
ve kazanmak konusundaki bask, fiziksel yaralanmalar, okul grevlerinin ve akademik
baarnn bozulmas, baar konusunda gereki olmayan beklentiler gelitirme olarak
sralanabilir. Baz uzmanlar, olduka yarmac, sadece kazanmann nemli grld takm
oyunculuunun ocuklar iin zararlarna dikkat ekmektedirler.
Normal geliimde salkla ilgili riskler:
Kaza ve yaralanmalar: Bisikletli, yaya veya motorlu aralarn iinde olarak ocuklar
kazaya en ok urayan gruptur.
imanlk: Okul anda obez olan ocuklarn %25'i, 12 yandayken obez olanlarn da
%75'i yetikinlikte de obezite sorunlar yaamaktadr. Obez ocuklarda uyku apnesi
geliebilir. Kan basnc ve kolesterol dzeyi yksektir. zsayglar dk, depresyon riski
yksektir. Sk sk akran grubu dnda braklrlar.

105
ocukluk kanserleri: 5-14 ya grubundaki ocuk lmlerinin %13' kansere bal olarak
ortaya kmaktadr. Yetikin kanserlerinden farkl bir profil gsteren ocuk kanserleri iinde
lsemi, beyin, kemik, lenf sistemi, kas, bbrek ve sinir sistemi kanserleri en yaygn
olanlardr.

Bilisel Geliim
ZEKA: Herkes zekann ne olduunu bilir; fakat kimse ayn ekilde tanmlamaz. Bir tanm
zekann btncl doasyla ilgilidir; zeka, bireyin amal olarak davranma, mantkl dnme
ve evreyle etkili biimde uraabilmedeki genel kapasitesidir. Dier bir tanm da hem
btncdr hem de kaltmsal ynn vurgular. Buna gre zeka, doutan gelen genel bilisel
yetenektir. Dier baz tanmlar da bireyin spesifik yetenekleri ve renmeye arlk
vermektedir. En basit ekliyle zeka, zeka testleriyle llen neyse odur.
Zeka konusunun en nemli ksmlarndan biri zekann nasl llddr. Bu konuda
gelitirilen iki nemli zeka testi Stanford-Binet ve Wechsler zeka testleridir.
1905 ylnda Paristeki okullarda okuyup normal eitimden faydalanamayan ocuklar
saptamak amacyla Binet ve Simon deneme-yanlma yntemiyle bellek, dikkat ve kavrama
gibi yksek bilisel faaliyetlerin, tepki sresi gibi daha dk zihinsel yeteneklere gre
ocuklar ayrt etmede daha etkili olduunu buldular.
Binetnin gelitirdii test, farkl zihinsel kapasiteleri lse bile o daha ok genel zekayla
ilgilenmi ve zeka ya kavramn gelitirmitir. Bu kavram bir ocuun, ortalama bir
ocua gre testte doru olarak cevaplad soru saysna karlk gelen bir deerdir. Binetnin
testi yllar sonra Stanford niversitesinde gelitirilmi, standardize edilmi ve 1972de gzden
geirilmitir. Stanford-Binet Zeka Testi iki yandan balayarak yetikinlie kadar
uygulanabilir. Szel ve szel olmayan blmleri vardr.
Wechsler lekleri :
WISC (5 - 18 yalar aras)
WPPSI (4 - 6 ya)

106
Wechsler testleri de ocuun genel zeka dzeyi hakknda bilgi verir. Ancak pek ok alt testin
bir araya gelmesiyle oluur. Binetnin testi yaa gre ilerlerken Wechsler alt testlere gre
ilerler ve bu nedenle pek ok psikolog tarafndan daha ok tercih edilir. nk ocuun
zekasnn bileenlerinin hangilerinin zayf hangilerinin gl olduunu anlamaya frsat tanr.
Zekay geliimsel olarak anlamaya alan Binet ve Wechslerin yannda zekay faktranalitik yaklamla ele alan Spearman, Thurstone ve Guilford gibi aratrmaclar da vardr.
rnein Spearman iki faktrl bir zeka modeli nermitir. Buna gre bir genel bir de zel
zeka faktr yani zel yetenekler vardr. Thurstone ise 7 spesifik yetenek ltn iddia
eder. Bunlar; szel kavrama,

say yetenei, akl yrtme, szel akclk, mekansal

grselletirme, armsal bellek ve algsal hzdr. Guilford ise rnler, ierik ve ilem ad
verilen boyutlu bir zekann yapsal modelini gelitirmitir. Her boyutun altnda baz
altblmler vardr. Pek ok uzman kii faktr analitik zeka kuramlarnn zeka anlayna ok
fazla bir ey katmadklar fikrini paylamaktadr. Ancak zekay bileenlerine ayrma ve belli
zeka trlerini belirleme ynndeki aratrmalar hz kazanmtr.
Sternberg'n l Zeka Kuram:
Analitik zeka: Analiz etme, yarglama, deerlendirme, karlatrma vb. yetenekler.
Yaratc zeka: Dzenleme, icat etme, yaratma ve imgeleme becerileri.
Pratik zeka: Kullanma, uygulama, yerletirme ve uygulamaya koyma.
Gardner'n 8 Boyutlu Zihin Kuram:
Szel beceriler: kelimelerle dnme becerisi(yazar, gazeteci, spiker)
Matematik beceriler: matematiksel ilemlerdeki yetenek (mhendis, muhasebeci)
Mekansal beceriler: boyutlu dnebilme (mimar, sanat)
Beden-kas becerileri: fiziksel yetenek ve nesneleri maniple etme becerisi (cerrah,
dans, atlet)
Mzik yetenei: melodi ve ritme duyarlk (besteci, mzisyen)
Kiileraras beceriler: dierlerini anlama ve etkili iletiim(retmen)
sel beceriler: bireyin kendini anlama ve yaamn ynlendirme becerisi (din adam,
psikolog)
Doaya dnk beceriler: Doadaki dzeni gzleme yetenei (ifti, botaniki)

107
Kltrden bamsz ve kltre baml zeka testleri:
Zeka testlerinde dk gelir gruplarndan gelen ocuklarn ve farkl alt kltrden gelenlerin
dk puan almas, zeka testlerinin byk lde iinde yaanlan kltre baml olarak
retildii fikrini dorulamtr. zellikle szel testlerde yani dil iin iine girdiinde evrenin
daha etkili olduu anlalmtr. Bunun zerine kltrden bamsz olaca dnlerek szel
olmayan testler gelitirilmitir. Ancak bunlarn da ok ince kltrel farklar ierdii ve bir
kltrden dierine uyarlanmasnn daha zor olduu grlmtr. Bu tr testlerin en yaygn
olarak kullanlan Ravenin Progressif Matrisler Testidir. Bu testin de aslnda kltrden
bamsz olmad nk eitim dzeyi dk bireylerin yksek olanlara gre bu testten daha
fazla puan ald grlmtr. Baz uzmanlar kltre baml testlerin performans, kltrden
bamsz testlerin de yeterlii ltn kabul etmektedirler.
Zeka testlerinin uygulanmasyla ilgili bir baka problem de zeka testi sonularnn bireylerde
bir kltrel beklenti yaratmas ve daha sonra bu sonuca gre kendini dorulayan kehanetin
gereklemesidir.
Farkl kltrlerin ocuklarna uygulanan zeka testi sonular karlatrldnda kltrleraras
farklar olduu grlmtr. rnein beyaz ocuklarn szel becerileri daha yksek mekansal
alt testlerdeki baarlar ise daha dk kmtr. Ancak burada ocuklarn doutan m farkl
olduklar yoksa sosyal snf ve kltr farklarn m ocuklarn zekasn etkiledii ak deildir.
Bazlar bu genetik farkll dikkate alarak farkl SEDlere farkl eitim verilmesini
savunurlar. Alt SEDden ocuklar armsal, st SEDdekilere ise bilisel ynelimli retim
salanmas fikrini baz aratrmaclar reddetmektedir.
Zekada genetik farklarn yaratt deimelerin olduu grlmtr. E yumurta ikizlerinin
zekalar arasnda .82lik bir korelasyon elde edilirken, kardeler arasnda bu rakam .50ye
dmektedir.
Birlikte yetien ikizler iin .89 ayr yetienler iin .78
Birlikte yetien kardeler iin .55 ayr yetienler iin .45
Zekann duraanln belirlemek sz konusu olduunda ise 2, 3 ve 4 yalarndaki bir lmle
10, 18 yalarndaki lm arasnda anlaml olmakla birlikte yksek bir korelasyon elde
edilmez. Oysa 6, 8 ve 9 ila 10 arasnda .88lik bir iliki vardr. 10 ile 18 ya arasnda da

108
anlaml olmakla birlikte dk (.70) korelasyon vardr. Zeka zerinde, ayn bireyi uzun yllar
izleyen almalar yapldnda zekann, testi gelitirenlerin yordad kadar duraan bir
zellik olmad grlmektedir.

Piaget ve Psikometrik Yaklam

Binet, Wechsler ve Thurstone gibi aratrmaclarn zekaya yaklamlar lmeye temellenmi
olduu iin Psikometrik yaklamlar olarak adlandrlmaktadr. Piaget almalarna Binetnin
laboratuvarnda balam ancak, ocuklarn doru cevaplarndan ok yaptklar hatalarla
ilgilenmitir. Piaget de Psikometrisler de zekann genetik bir bileeni olduuna inanrlar ve
zekay anlamak iin olgunlama srecinin kritik nemine deinirler. Fakat ikisi arasnda baz
farklar vardr:
1) Psikometristler zihinsel bymeyi niceliksel olarak lmekle ilgilenirken, zekay
yordamaya alr ve onun duraan zelliine dayanrlar. Bireysel farkllklar bytrler ve
lerler. Piaget ise niteliksel deimelerle, zekann dinamik doasyla ilgilenir ve bireysel
farklar gz ard eder.
2) ki yaklam da genetie nem vermekle birlikte, psikometristler bireysel farklarla,
Piaget ise birey ii (zekann organizasyonundaki) deimelerle ilgilenir.

Yaratclk
Pek ok tarihi yaratc kiilik ocukluunda pek de parlak olmayan bir grnm sergilemitir.
Edison, Disney, Ensten (4 yandan nce konuamayp, 7 yandan nce okuyamam).
Yaratcl tanmlamak zekay tanmlamak kadar kolay deildir. Guilford yaratcl
Diverjan Dnce olarak tanmlar. Bir soruya farkl cevaplar retebilen bir dnce modudur
ve baz sorular diverjan dnmeyi gerektirir. rnein; belli bir harfle balayan szckler
retmedeki akclk, belli bir snfa ait nesneleri sayma, bir nesneye farkl ilevler bulma veya
farkl biimde tanmlama gibi.
Torrance ise yaratcl daha geni olarak tanmlar ve akclk, esneklik, orijinallik ve
zenginletirme gibi bilisel beceriler erevesinde okul ocuklarnda yaratcl lmeye
alr. Guilford iki dnme biimi ayrtetmitir. Bunlar Yaknsak dnme (convergent

109
thinking) ve raksak/diverjan dnme (divergant thinking). Yaknsak dnme, geleneksel
zeka testlerinde yer alan sorularn zm iin gereken dnme biimidir. Genellikle
retilebilecek tek bir doru yant vardr (100 lirada ka eyrek vardr?). Iraksak dnmede
ayn soruya verilebilecek ok farkl tarzda yantlar vardr (Bir kat atan ka farkl amala
kullanabilirsin?). Bu tr dnme yaratc dnmenin zelliidir.
Wallach ve Kogan 1960l yllarda zeka ve yaratcln dk ve yksek olduu
kombinasyonlardaki duruma bakmlardr.
Yksek yaratclk-yksek zeka: stn, popler gvenli, yaptklar ie konsantre olan
ve igr sahibi ocuklardr. Bazen geleneksel okul grevlerine uyum salamada zorlanrlar.
Yksek yaratclk-dk zeka: Stres altndadrlar, snfta bozgunculuk yapp
retmene sorun olabilirler. zerlerinde bask hissetmediklerinde daha iyi performans
verirler.
Dk yaratclk-yksek zeka: Uyguya ynelik ocuklardr. Okulda en iyisini
yaparlar; fakat gl bir baarszlk korkular vardr.
Dk yaratclk-dk zeka: Okul ho bir yer deildir. Okuldaki baarszlkta
savunucudurlar. Sosyal durumlarda da sklkla baarszdrlar.
Yaratclkta Geliimsel Deimeler: nanlann aksine 9 ya civarnda yaratclkta dme
yoktur; fakat ocuun ifade biimi deiir. ocuk daha ayrtrlm bir gereklie sahip olur.
Algsal basknlktan kurtulur ve somut ilemsel dneme girer. rnein ocuklarn resminde
gerek, duygulardan daha nemlidir. Dncede ayrntclk, cin fikirlik artar ve hayal gc
de artar. Sanatta daha az yaratc ve daha az hayalci olmalar srprizlerin ve canlln
(vividness) kaybolmasna baldr.
ocuk formel ilemler dnemine getiinde 12 ya civarnda yaratclkta azalma grlr. Bu
dnemde ocuk hipotez gelitirmeyi, fikirleri kompleks bir ekilde birletirmeyi ve daha soyut
biimde dnmeyi renmektedir. ocuk bu yeni becerileri gelitirirken uygu konusunda
byk bask altndadr. Becerilerin stesinden geldike yaratcl artar.

110
Bilisel Geliim
Piagetnin somut ilemler dnemi
Egosentrizm - grelilik

Oyuncan kaybeden zgn ocuk ve dl

alan mutlu ocuk hikayesi. Hikayenin
tekrarnda 7 ya ocuklar duygular
anlamada baarsz 10-11 ya baarl

Geriye doru dnebilme

Zihinsel aritmetik, pin pon oyununu zihinde

canlandrma, sv korunumu problemleri.

Snflamadaki baar

Kmeler ve kmelerin zellikleri; birleme

zellii zde kme, kesime vb.)

Piagetnin katklar
1) Parlak bir gzlemci
2) Geliimde neyin aranacana nclk
3) Zihinsel yaamn doasna yani niteliksele odaklama
4) Deimeye ilikin asimilasyon ve akomodasyon gibi aklayc kavramlar
Eletiriye urad noktalar:
Kavramlarn deneysel olarak test edilemeyii.

renme Gl
Siegel, aratrmalar sonucunda renme glnn tanmlanmas iin ltn
salanmas gerektiini ne srmektedir. Bunlar;
1. Minimum ZB
2. Okulla ilgili alanlarda, zellikle okuma ve matematikte belirgin bir glk
3. Duygusal bozukluk, ikinci dilde eitim alma, duyusal glkler ve spesifik
nrolojik bozukluklar darda braklm olmaldr.
renme gl erkeklerde kzlara gre 3 kat daha fazla tehis edilmektedir. Bu fark hem
biyolojiye hem de retmenlerin erkeklerde bu bozukluu daha kolay belirlemelerine

111
balanmtr. Son 20 yldr renme gl tans alan ocuklarn saysnda nemli bir art
olmu ve bu ocuklara zel programlar uygulanmaya balanmtr. Baz uzmanlar bu art
klinisyenlerin tany abartmalarna ya da tan kriterlerinin ok iyi belirlenmemi olmasna
balamaktadrlar. Baz retmenler de etkili renme stratejileri uygulayamadklar iin
glk eken ocuklar da bu kategoriye koymaktadrlar. En yaygn olan renme gl,
heceleme ve okumada glk ekmedir. Bu gruptaki ocuklara Disleksi tans konmaktadr.
renme gl eken ocuklar okumada, yazmada yavatrlar; elyazsnda zorlanrlar;
yazdklar okunmaz. Okurken sesleri ve harfleri bir araya getirmede zorlanrlar.
Dikkat Eksiklii Hiperaktivite Bozukluu (ADHD):
Bu tany alm ocuklar aadaki zelliklerin birden fazlasn zaman iinde tutarl olarak
gsterirler. Bunlar;
1. Dikkat eksiklii (odaklanmada zorlanr; 1-2 dakikadan fazla odaklanamaz)
2. Hiperaktivite
3. tepisellik
ADHDli bir ocukta dikkatsizlik daha baskn, hiperaktivite ve itepisellik daha baskn ya da
her ikisi birden daha baskn olabilir. Erkeklerde, kzlarda olduundan 4-9 kat aras daha fazla
tehis edilmektedir. Hastala farkndalk artt iin tan alan ocuk says da artmakta ancak
bunun yan sra yeterli bir inceleme yaplmadan kabaca konulan tanlarn da artt
vurgulanmaktadr. Bu ocuklar genellikle durduklar yerde duramazlar ve sizi dinlemiyormu
gibi grnrler. Genelde olgunlamam ve beceriksiz, sakar olmalar da nemli zellikleridir.
lk iaretler okulncesi dnemde grlmekle birlikte genellikle tehis okula balaynca konur.
ADHDnin nedenleri tam olarak bilinmemekle birlikte, belli baz nrotransmitter maddelerin
azl, prenatal ve postnatal anomaliler, kurun gibi evresel toksinler nedenler arasnda
saylmaktadr. ADHDli ocuklarn %85-90 davranlarn kontrol altnda tutabilmek iin
ila almaktadrlar (Ritalin, Adderall). la tedavisi ocuu yavalatr ve dikkatini
odaklamasna yol aar.

Bilgi leme Yaklam

112
Piaget ocuun nasl dnd ve dnyay nasl temsil ettiiyle ilgilenir ve bu gizilgcn
geliimsel olarak nasl deitiine bakar. Bilgi ileme ise bilginin geiini inceler. rnein 11
yanda bir ocuk iin:
2x + 10 = 34 eitliinde xi bulun probleminde
alg -

2x + 10 = 34

bellek -

aklda ksa bir sre tutup not defterine yazar.

bellek+dnce-

bu bir denklik xi bulmalym.

problem zme-

zmek iin iki taraf 10dan kurtarmal

ve xi yalnz brakmalym.

sonu-

X = 12

ocuklar bu srecin herhangi bir aamasndaki baarszlktan dolay baarszla

urayabilirler.
Alg :
Alg duyu yoluyla gelen bilginin yorumlanmasdr. ocuklukta algnn deien nemli bir
yn, bir olay alglamak iin gereken bilginin miktarndaki deimedir. Daha byk ocuklar
ve yetikinler daha az bilgiyle bir olay veya nesneyi tanyabilirler. Ik ve iki gzle bak gibi
eitli ipularnn olmad durumlarda derinlii alglamada zorlanrlar.
Algsal deimelerdeki dier bir boyut hangi zelliklerin daha dikkat ekici olduuyla
ilgilidir. Bunlardan biri boyutlarn belirginliiyle ilgilidir. Bu, renk, byklk ve ekil olabilir.
Her ocuun bir nesne veya olayda farkl boyuta dikkat ettii ve ocuklarn boyut tercihinde
bireysel farklar olduu bulunmutur. ocuklarn tercihleri de hiyerarik bir srada organize
olmutur. Dieri ise kk ocuklarn nesne alglarnn farkllamam, byk ocuklarn ise
farkllam olduu yolundadr. Kk ocuklardan nesneleri snflamalar istendiinde genel
bir izlenimle benzer olanlar grupladklar grlmtr.
Kemlere gre kk ocuklar boyutlara daha btncl olarak bakarken bykler boyutlar
daha ayrlabilir olarak alglamaktadrlar. Algsal deimeleri yaratan bir baka faktr de
algnn anlamll ve organizasyonudur.
Biz boyutlu bir dnyada yayoruz fakat evremiz onlarn 2 boyutlu grntleriyle dolu
(fotoraf, TV. Filmi vb.), Acaba 2 boyutlu gsterimlerle karlamayan ocuklar resimsel
ipularn nasl alglamaktadrlar?

113

Beyaz ve siyah, okula giden ve gitmeyen ocuklarla yaplan almalar resimsel derinliin
alglanmasnda yalnzca okula giden ve gitmeyenler arasnda deil, beyaz ve siyah renciler
arasnda da fark bulmutur. Yine farkl kltrler bu 3 boyutlu resmi farkl ierikte olarak
yorumlamlardr. Kimine gre dans kimine gre de dv sahnesi olarak yorumlanmtr.
Dikkatin Geliimi
Okul andaki ocuklar bir etkinlikle saatler harcarken okulncesi ocuu birinden dierine
kayar. Boyama renklendirme gibi grevlerin bile ok ksa srmesi gerekir. Dikkat, bir ksm
uyarcya kar uyarlma ve hazr olmann srdrlmesidir. Dikkatin varl bilginin geii
iin esastr. Bilgi, bilgi ileme sistemine girmezse de renme olmaz. O nedenle zayf dikkat
kapasitesi olan okulncesi ocuklar renmede glk eker. 4 - 5 yalar arasnda daha geni
dikkat uzam olan deneklerin 2. snfa geldiklerinde daha yksek zeka puan ve okul baars
elde ettikleri bulunmutur. (Pollisin, 1988).
1 - 6 yalar arasnda dikkatte dramatik gelime bir uyanc seti veya aktivite zerinde ocuun
dikkatini younlatrma yeteneidir. 6 oyuncakl bir dzenekle oynayan 1, 2 ve 3 ya
ocuklar gzlendiinde bireysel olarak oyuncaklara verilen dikkatte yala dorusal bir artma
gzlenmitir (3.33 5.36 8.17 sn.).
Dikkat uzam ilkokul yllar ve ergenlik boyunca artmaya devam eder. Bu arttan ksmen
MSS sorumludur. kinci olarak ocuun ilgilerinde artma ve karmaklamadr. rnein
ocuklar nceleri bir nesneyle sadece bakma ve dokunma eklinde ilgilenirken sonralar onlar
farkl biimlerde kullanmaya ve yaratc olmaya balarlar. Okulncesindeki ocuklarn TV
izlerken 15. sn.den sonra eldirilmeleri olduka kolaylar.
kinci nemli geliimsel deime dikkatin kontroldr. rnein, iki karmak uyarcnn
karlatrlmasnda ya ilerledike daha etkili stratejiler kullanmaya balarlar. 2x6lk bir
matriste hayvanlar ve ev eyalar izilmitir. Fakat stleri kaplarla rtldr. Kaplarda
ierdekine karlk olarak deien ekilde ev veya kafes izilidir. ocuktan istenen bu matrisle
almas ve 6 hayvann yerini saptamasdr. nk daha sonra kendisine bunlarn yeri
sorulacaktr. Okulncesi ocuklar kaplar aarken seici olmamtr. 30 sn.lik alma

114
periyodunda sra sra kaplar amaya almlardr. Oysa gei dneminde olanlar ksmen
seici davranabilmilerdir.
Dikkatin dier bir yn de seici dikkattir ve byk lde ilkokul yllarnda geliir. Bir
olayn ierdii uygun olmayan fazladan bilgiyi gz ard edip uygun bilgiyi ileme, ona dikkat
etmedir. Bunu yapabilmek iin ocuun dikkat kapasitesinin snrll konusunda bir lde
anlay gelitirmi olmas gerekir. Yani bilitesi bir farkndalk kazanmas gerekir.
Okulncesinde az da olsa bilisel srelere bir farkndalk gelimeye balamtr. 3-4
yalarndaki ocuklara hikayenin paralarn hep birden mi yoksa birer birer mi dinlemek
istedikleri sorulduunda 3 ya ocuklar iki teybi ayn anda dinlemeyi tercih ederken 4
yandakiler teker teker dinlemeyi yelemilerdir.
Bellek Geliimi :
Bellek zerinde en ok alma hatrlama ve tanma ile ilgili olarak yaplmtr. Okul yllar
boyunca hatrlama testlerinden elde edilen performansta belli ilerleme kaydedilirken,
tanmada yalar arasnda nemli bir fark elde edilmemitir. Bilgi ak iinde duyusal kayt,
K.S.B. ve U.S.B. ile ilgili almalar: Duyusal kayttan bilginin geri getirilmesinde ocuklarda
yaa bal farklar bulunamamtr. K.S.B. almalarnda sonralk etkisi btn ocuklarda
grlm ve Ksa Sreli Bellein de ok az geliim gsterdii saptanmtr.
Tanma Bellei, daha nceden bilinen baz uyarc ya da nesnelerin dierleri arasndan
bulunup karlmasdr. Hatrlama bellei ise daha nceden bilinenlerin tmnn ya da bir
ksmnn yeniden retilmesi yani hatrlanmasdr.
Okulncesindeki ocuklarda tanma bellei olduka iyidir. 1,5 - 3 ya aras ocuklarn bilinen
nesnelerden 40na ait resmi tanyabildii bulunmutur. Araya giren 50 kadar dier nesne
resminden sonra yeni ve eski resimler iftler halinde sunulduunda yeni olana 1 yandakiler
daha fazla dikkat ederken szel tepki verebilenler eskileri tanyabilmilerdir. 3-5 yalar
arasndakiler 100 resmin 3/4n 28 gn sonra tanyabilmilerdir. Aina olann yeni olandan
ayrlmasnda biyolojik bir temelden kukulanlmaktadr.

115
Hatrlamay ise sadece bellek kapasitesinin gelimesi etkilemez; ayn zamanda kodlama ve
bilgiyi geri getirme srasnda kullanlan stratejiler de nem kazanr ve bu da yala geliir. 7
ya ve zerindekiler anlaml materyalde, hatrlama iin tekrar daha fazla kullanmaktadrlar.
KSB'deki gelime, bilgiyi etkili biimde ilemeyle de balantl bulunmutur. 3 ve 6
yalarndaki ocuklardan bir kelime listesini mmkn olduunca hzl tekrarlamalar ve sonra
hatrlamalar istenmi hzl tekrar yapanlarn yava tekrar yapanlara gre daha ok szck
hatrladklar bulunmutur. Bu, hem biyolojik olgunlamayla hem de hatrlanacak materyalle
aktif olarak uramayla ilgilidir.
Serbest hatrlamada ise baarnn ancak ilkokul yllarnda elde edildii bulunmutur.
Hatrlama iten veya yksek sesle tekrar gerektirir. Byle tekrar gerektiren bir grevde 5.
snf rencilerinin % 80i okulncesindekilerin ise (ana snfn) % 10u tekrar kullanmtr.
ocukluk yllarnda asl deime U.S.B. performansnda ve bilginin K.S.B.den U.S.B.ye
aktarlmasnda ortaya kmaktadr. Tekrar, zmleme ve organizasyon gibi bellek sreleri
asndan yaplan geliimsel almalar, ocuun, tekrar bir bellek stratejisi olarak kullanp
kullanmayacann grevin doasna ve tekrar tekniine bal olarak deitiini gstermitir.
zmleme ise okul ocuklar tarafndan basit tekrar kadar yaygnlkla kullanlmamaktadr.
Ancak farkl zmleme teknikleri farkl gelime rntleri gstermektedir.
4-10 yalar arasndaki ocuklar bellek stratejisi olarak kategorilemeyi balangta ok az
kullanmaktadrlar; ancak ya ilerledike dzenli bir artma grlmektedir. Eer bir grevdeki
uyarclarn kategorileri ok belirginse kategorileme kk yata bile artmakta, eer
kategoriler ak deilse byk yatakiler bile baarsz olabilmektedir.
Eitimde nemli stratejilerden biri, ocuklara daha yaratc olmay retmektir. Bunun iin;
1. ocuklar beyin frtnas uygulamalar yapmal ve mmkn olduunca farkl
dncelerle karlamallar.
2. Yaratcl destekleyen ortamlar yaratlmaldr (ocuklarn doal merakna
gvenilerek bu tr ortamlar hazrlanabilir).
3. Ar kontrol olmamaldr. ocuklara her eyi nasl yapacaklar anlatlmamal;
bazlar iin kendilerinin zm retmesi salanmaldr.
4. sel gdlenme desteklenmelidir.

116
5. Esnek ve oyun tarzndaki dnme desteklenmelidir.
6. ocuklar yaratc kiiliklerle tantrlmaldr.
Eletirel Dnme: Eletirel dnmenin okullarda retilmesine olan ilgi artmakla birlikte
bu dnce ilk kez J.Dewey tarafndan 1933'de dile getirilmitir. Eletirel dnme, fikirlerin
daha derin anlamlarn yakalamay, farkl yaklam ve dncelere kar ak fikirli olmay, ve
birinin neye inanp neye inanmayacana kendisinin karar vermesini ierir. Okullarda
ocuklara genellikle tek bir doru yant retmek iin ok fazla zaman harcand, ocuklarn
Hamlet'i okuduklar fakat zerinde dnmedikleri savunulmaktadr.
retmenler ocuklar karsama yapmaya, analiz etmeye, senteze, eletiriye, yaratcla,
deerlendirmeye, dnmeye ve yeniden dnmeye cesaretlendirmekten ok tekrarlamaya,
tanmlamaya, yeniden ifade etmeye, listelemeye ve ezberlemeye ynlendirmektedirler.
Bilitesi: Bili hakkndaki bili ya da bilme hakkndaki bilmedir. Kuhn'a gre ilkretim ve
lise yllarnda iyi bir eletirel dnr olmalar iin ocuklarn bilitesi glendirilmelidir.
Bellek tesi, bellekle ilgili genel bilgi, yani tanmann, hatrlamadan daha kolay olduunu
bilme ve bireyin kendi belleiyle ilgili bilgidir. rencinin snava yeteri kadar alm olup
olmadn bilmesi gibi. 5-6 yanda ocuklar uzun listelerin, ksa listeleri renmekten daha
zor olduunu, aina terimleri renmenin aina olunmayanlar renmekten daha kolay
olduunu, bilgilerin zamanla unutulduunu bilirler. Ancak, baz alardan bellekteleri
snrldr. rnein bir eyin ana fikrini renme metnin kendisini renmekten daha kolaydr
ve bunu ancak 5. snf rencileri anlayabilir. Kk ocuklar 10 szckl bir listenin hepsini
hatrlayabileceklerini tahmin etmiler; ancak hi biri hatrlayamamtr. Okul yllar boyunca
ocuklar bellekleriyle ilgili daha gereki tahminlerde bulunmulardr.

ocuklukta Sosyal Duygusal Geliim(7 11 Ya)

ocukluk dneminde ocuun ailesi dndaki sosyal ajanlar nem kazanr. lkokul yllarnda
ocuklar kendileri ve kendi dnyalar hakknda karmak sorular sorarlar, Anne baba her eyi
bilen insanlar olmaktan kp her sorunun cevabn bilemeyen birileri olurlar. ocuklar artk
daha fazla zgrlk isterler ve yetkin bir ana-baba da bunu salyor olmaldr. 8 yandaki bir
ocuk artk 2-3 yanda olduu gibi anne-babasnn ilgisini aramaz, fakat hala rehberlik ve

117
izlenmeye muhtatr ve anne-baba bunu artk daha geriden yapmaldr. Ana-baba hala
nemlidir. Fakat ocuk iin anlaml tek yetikin figr deildir. ocuklukta nemli olan
alma ve baarl olma gibi temalar da anne-babann rehberliine ihtiya gsterir. Anne baba
ocukta alma ve baarl olma duygusunu gelitirmelidir. Bu zorlama, ok erken yata
olursa ve akranlarla karlatrma eklinde olursa ya da ilgi hi olmazsa da doru deildir.
Ailede artk baba da sosyalletirici bir ajan olarak anneden sonra devreye giren biri olur fakat
artk ocuk iin retmenler ve akranlar gibi dier nemli ajanlar da vardr. Annesi alan
ocuklarn bamszlamasnn daha kolay olduu ve alt SEDden ya da tek ebeveynli
ailelerde anne alyorsa ocua ev ilerinde de sorumluluk dmesi bunlarn bir kural
erevesinde paylalmasnn bamsz davran daha da artrd grlmtr. Bir aratrma
da annesi alan kz ocuklarnn annesi almayanlara gre annelerine daha fazla hayranlk
duyduklar ve kadns rolleri daha kolay benimsedikleri grlmtr.
Duygusal geliim:
1. Gurur ve utanma gibi karmak duygular anlama yetenei geliir.
2. Belli bir durumda birden fazla duygunun yaanabileceini anlamaya balar.
3. Duygusal tepkilere yol aan olaylar tmyle aklama eilimine girer.
4. Olumsuz duygusal tepkileri bastrma yetenei geliir.
5. Duygularn yeniden kendi kendine baka bir yne ynlendirebilir.
Kendilik Benlik Geliimi
Maccobyye gre kendilik kavramnn geliimindeki en nemli adm, kendinin dierleri
tarafndan nasl grndn anlama yeteneindeki arttr. Kk yataki ocuklar kendi
davranlarnn bakalarnda yaratt etkiden habersizdirler. Fakat sonralar grnmesini
istedikleri sosyal kendilikleri dorultusunda hareket ederler ve bu kez de kendilerini ama
konusunda daha tedbirlidirler.
ocukluk boyunca kendilik geliimi farkllar:
1) Balangta ocuklar kendileri iin farkllatrlm bir gr sahibi olmaya balarlar.
Kendilerini iyi veya kt olarak alglarlar. ocukluun sonlarna doru ise tanmlama
daha ayrntl hal alr. Zamann byk bir ksmnda iyiyim, sadece kardeim kitaplarm
aldnda kt oluyorum. gibi.

118

2) Byk ocuklar kendileri hakknda daha bireysel bir bak gelitirirler ve zgn
kiiler olarak kendilerini farkllatrrlar. Kk ocuklar akranlarna ne kadar benzer
olduklarna bal olarak kendilerini deerlendirirken ergenlie yaklatka bakalarndan nasl
ne kadar farkl olduklarn dnrler.
3) Byk ocuklarn kendilik kavram kk ocuklarnkine gre daha duraandr. Bu,
kendiliin deimeyecei anlamnda deildir. Kukusuz ocuun bilisel dzeyi arttka
kendinin kim olduu ve nereye gittii konusunda duraan bir duyguya yeni gelen bilgileri de
deerlendirerek ulaacaktr.
Kendilik geliimiyle ilgili yeni grlerden biri de Montemayor ve Eisen (1977)e aittir.
Piagetnin bilisel geliim kuramn temel alarak gelitirdikleri grlerini test etmek iin
rencilere 20 cevap istenen bir soru sorulmu ve cevaplar boluklara yazmalar istenmitir.
Soru; ben kimim? sorusudur. Cevaplar 30 farkl kategoriye gre deerlendirilmitir. Bunlar;
cinsiyet, ya, ilgiler, meslek tercihleri, fiziksel kendilik vcut imgesi vb. gibidir.
Kk ocuklarn kendilerini daha somut, byklerin de daha soyut zellikler temelinde
deerlendirdikleri grlmtr. Kkler, adres, fiziksel grn, sahip olduklar ve oyunlar
erevesinde kendilerini tanmlamlardr. Ergenler ise kiisel inanlar, gdler ve kiileraras
ilikiler temelinde kendilerini tanmlamlardr.
ocuklarn kendilikleri ve dierleri hakkndaki grleri son yllarda ykleme kuram
erevesinde de incelenmektedir.
ocuklar gnlk alglarnda insanlar basit olarak anlayabilmek iin davranlar tek bir
nedene balama eilimi gstermektedirler. Bir erkek ocuu ikayet eder, nk spor onun
iin zordur. Atlet yarr nk baarmak istemektedir. Kz matematik snavnda baarszdr,
nk o gn ansszdr. Heidera gre bunlar hareketin basit analizleridir. ocuklar davrann
nedenini ya isel ya da dsal bir faktre balamaktadrlar.

119
Bunlar da iki alt kategoriye ayrlr.
sel

Dsal

duraan

geici

duraan

geici

arkcnn yetenei

atletin gds

sporun gl

snavdaki ansszlk

Aile ve Sosyal evre

Kardeler:
Aile ilikileriyle akran ilikileri arasnda bir kpr kurmaya yarayan ilikiler karde
ilikileridir. Kardeler arasndaki yarma ve ebeveynin tavr karde ilikilerinin en kalc
yann oluturmaktadr.
Annelerin kardelerle etkileimi incelenirken, annelerin doum srasna gre ocuklarna
farkl davrand bunun da onlarn davranlarn ve kiiliini etkiledii grlmtr. Byk
ocuklarn daha fazla baar ynelimli, bakalaryla birlikte olmaktan daha ok holanan ve
sonraki ocuklara gre daha uysal olduklar grlmtr. Ortanca ocuklarn ise ebeveynler
tarafndan ihmal edildii inanc vardr. Oysa ebeveyn birinci ocukta aslnda olmas
gerekenden daha ilgili ve kaygldr, ikinci ocukta bilinmeyenler ve yenilik olabilecek eyler
azalmtr. Anne ve birinci ocuk arasndaki etkileim 2. dounca daha azalmaktadr.
Kardeler aras etkileim de nemlidir. 4 yanda bir ocuk 2-3 yandakine veya 7-8
yandakine gre yeni gelen kardeten daha fazla tehdit olacaktr. Kk ocuun bilisel
olgunluu az olduu iin byk de artk akranlarla ilikiyi daha younlatrd iin en az
etkileneceklerdir. Kukusuz bu konuda bireysel ayrlklar da vardr.
19 aylk bir bebek ve 4 yandaki kardei arasndaki ilikide, kk olan daha fazla ilgi
gsterip by taklit etmeye alrken byk olann kardeine ok fazla ilgi gstermedii
gzlenmitir. birlii gerektiren, yaplandrlmam ve yarmac grevlerde daha byk
kardeler arasndaki iliki incelendiinde; btn durumlarda 1.lerin 2.ciye gre daha baskn
olduu; bunun da aradaki ya farkna (fark arttka daha baskn) cinsiyete (kzlar daha baskn)
gre deitii bulunmutur. Yalar yakn olan kardelerin ise genellikle ayn akranlara sahip
olduklar, ayn zamanda bunun yarmay glendirdii gzlenmitir. Yalar yakn erkeklerin

120
daha az uyumlu karde ilikisi gsterdikleri; yalar yakn kzlarn ise bunun aksine daha
uyumlu olduklar bulunmutur. Fakat birbirlerine kar daha az cana yakndrlar. Kk kz
kardeler (4-8 ya) arasnda olumsuz sosyal davranlar daha seyrek grlrken, daha byk
kz kardeler (8-10 ya)

arasnda olumsuz sosyal davranlar daha fazla, olumlu sosyal

davranlar ise daha seyrek grlmtr.

Aralarnda olumsuz ilikiler olan kardelerin ebeveynleriyle ilikilerinin daha olumlu olduu
grlmtr. Yine ocuklar, kardelerinin deil de ebeveynlerinin yol gstermelerine daha
ok uymaktadrlar. Baz durumlarda da kardelerin ebeveyne gre daha gl bir sosyalleme
ajan olduu grlmtr. Yaa daha yakn bir karde anne babaya gre ocuun durumunu
daha iyi anlamakta ve daha ksa srede olumlu ve gerekli tepkiyi ve geri bildirimi
vermektedir. rnein; akranlarla ilikiler, zor retmenlerle ba etme ve tabu konularda
konuma gibi alanlarda kardeler ebeveynlerden daha gldrler. Cinsel davran, fiziksel
grn ve kimlikle ilgili problemlerde de daha byk kardeler genellikle yol gsterici
olmaktadr.
Akranlar:
Eitim sisteminde akran model alma sk kullanlan bir yol deildir. Yaplan bir almada
renme gl olan 5. snf rencileri retmen rolne sokulduklarnda nemli kazanlar
edinmilerdir. 3. snflarda ise retmen rolndekilerin kazanlar yalnz alanlardan
(kontrol grubu) fazla olmamtr. Bu durum; retmenlik rol iin seilecek rencilerin daha
byk snftan olmasnn daha uygun olduunu gstermektedir. Belki de 5. snftakiler bu
arada kendi kendilerine renmilerdir.
Akran modeller ile onlar gzleyenler arasndaki ilikiyi aratran bir baka almada modelle
pozitif iliki ve aradaki benzerlik durumunda modelin daha etkili olduu bulunmutur. Orta
SED yine orta SEDden rencilerden daha fazla yarar grmektedir. Bir baka aratrma da
akranlar aras ilikinin karlkl doasn ortaya koymaktadr. Daha ok pekitirmenin
verildii ortamda yine daha fazla pekitirmenin alnd grlmtr.
Bamllk, ilikiyi karlkl olarak besleme ve yaknlk asndan farkl kltrlerdeki akranlar
arasnda nemli farklar olduu grlmtr. Bu bulgular yetikin-ocuk ve akran ilikilerinin
evrensel farklar ierdiine iaret etmektedir.

121

lkokul yllarnda akranlar arasnda nemli bir konunun poplerlik olduu grlmektedir.
ocuklarn hepsi dierleri tarafndan sevilen aranan ocuklar olmak istemektedirler.
ocuklar popler yapan faktrlerin; akranlarn dinlemek, iletiimi srdrmek, kendi olmak;
mutlu olmak, dierlerine merak ve ilgi gstermek ve kendine gvenmek olduu anlalmtr.
Bu davranlarn tersi akranlar tarafndan reddedilme sonucunu dourmaktadr. Fiziksel ve
kltrel faktrlerin de popler olmay etkiledii grlmtr. Fiziksel adan ekici olan ya da
parlak ve zeki ocuklarn daha popler olduu grlmektedir. Fakat bazen de tersi doru
olabilmektedir. Ayrca, her ocuk poplerliini srdrme konusunda devaml bir kayg
yaamaktadr.
Akran Gruplar:
erif ve arkadalar bir yaz kampnda ocuklarn nasl grup oluturduklarn incelemilerdir. 3
aamal bir deney yaplmtr. Birinci aamada, birbirini birka gndr tanyan ocuklardan 2
grup oluturulmutur. 2. aamada, iki grup arasnda gerginlik yaratacak bir olay
oluturulmutur. 3. aamada ise bu gerginlik ve atmay zecek bir durum yaratlmtr. Bu
durum iin ya ortak bir dman ya da daha st hedefler konmutur. yle ki durumu iki grup
birlikte zebilmektedir.
nemli bulgular unlardr:
1) Grupta st ve alt statler ve hiyerari kanlmaz olarak belirmitir.
2) Btn gruplarda normlar gelimitir. Konumalarn konusu en ok bizler, onlar
eklindedir.
3) Engellenme ve yarma, gruplar arasnda dmanlk duygular yaratmtr.
4) Gruplar aras dmanlk ortak hedefle azaltlmtr.
Arkada gruplarnda kltrleraras farklar da vardr. Alt SEDden ocuklar grup iinde alt
statdekine daha saldrgan davranmakta ve grubun bakanna da daha az saldrganlk
gstermektedir. Orta SEDde ise byle deildir. Pek ok okulda da akran gruplar rk ve
sosyal snfa gre idare tarafndan ayrlmaktadr. Orta SEDden ocuklara daha fazla liderlik
rol verilmektedir.

122
Okul, sosyal geliimi dorudan ve dolayl olarak etkileyen bir kurumdur. Geleneksel okullarn
2 zellii; standart snf bykl ve olduka organize snf yapsdr. Yaplandrlm snf
ortamlar temel becerilerin gelitirilmesinde etkili olurken, esnek ortam renme tutumunun
gelimesine ve sosyal becerilerin kazanlmasna yol aar.
Akran Statleri:
Popler ocuklar: Arkadalar tarafndan "en iyi arkada" olarak ska tercih edilen
ocuklar.
hmal edilmi ocuklar: Nadiren en iyi arkada olarak seilirler, fakat dier ocuklarn
sevmedii ocuklar da deildirler.
Reddedilmi ocuklar: En iyi arkada olarak seilmedikleri gibi akranlarnn da
holanmad ocuklardr.
Tartmal ocuklar: Hem en iyi arkada hem de sevilmeyen olarak bildirilen
ocuklardr.

Moral Geliim
Kohlberg, Piagetnin iki dnemli ahlaki dnce geliimini gelitirmi ve 6 dnemde gelien
ahlaki dnce modelini ortaya koymutur. 6 ya civarnda balayan ahlaki dnce
yetikinlikte de gelimeye devam etmektedir. Kohlberg bu ahlaki geliim dnemlerini,
deneklere sunduu ahlaki ikilemlerin zm iin onlarn verdikleri tepkilere dayanarak
saptamaktadr. Kohlberge gre 9 yan altndaki ocuklarn ou gelenek ncesi dzeydedir.
Baz sulu ergenlerin de bu ahlaki geliim dneminde olduu saptanmtr. lkokul yllarnda
ise ocuklarn ou geleneksel dzeydedir. Ergenlerin ise ok kk bir grubu gelenektesi
dzeye geebilmektedir. Genellikle 6. dneme 20 yandan nce ulalamamaktadr.
Gelenekselin anlam toplumun kurallarn ve geleneklerini korumaya ynelik tutum
karldr. Gelenektesi bireye gre toplumun kurallar nemlidir, ancak evrensel ahlak
ilkeleriyle veya bireysel ilkelerle elitiinde birey kendininkini tercih etmektedir.

Piaget ve Kohlbergin ahlak geliimine ilikin aklamalar olduka benzerdir.

1) Bilisel geliime paraleldir.
2) Genetik oluum ve sosyal deneyimin etkileimi vardr.

123
3) Ahlaki geliim dnemlerinden deimez bir srada geilir.
4) Dnemden dneme geite kltrel normlar pasif olarak kabul etmek yerine,
yaplandrma vardr.
5) ocuun moral yneliminin deimesinde akranlarla etkileim temel bir neme
sahiptir.
6) Yetikinler, kurallar dayatmak yerine, karlkl bir doada ve ocua rol alma
frsatlar tanyarak ve anlayamayaca aklamalarda bulunmayarak ve daha az snrlama
koyarak ocuun moral geliimine daha anlaml katkda bulunabilirler.
7) Her ikisi de sosyal deneyime nem verirler ancak bilisel kapasitedeki olgunlama
temel belirleyicidir.
Piagetye gre moral gerekilikten moral otonomiye geite asl engel benmerkezcilik ve
gerekiliktir. Gerekilik; ocuun bir deneyimdeki nesnel ve znel yanlar ayrt
edememesidir. Benmerkezcilik ise kendi bak asndan kurtulamama ve bakalarnn bak
asn anlamamadr. Kohlberge gre de dikkat, bellek, karsama yapma yetenei gibi
bilisel becerilerin geliimi nemlidir. Ayrca Kohlberge gre 4. ve 5. snf rencileri
arasnda lider rol olanlarn ve eitli gruplarda ya da spor takmlarnda yer alan rencilerin
dierlerine gre daha ileri ahlaki geliim aamasnda yer aldklar grlmektedir.
Kohlberg ve arkadalar boylamsal almalar sonunda u karara vardlar: Moral yarglama,
ya, sosyometrik durum, zeka ve eitim ile yakndan balantldr.
Kohlbergin kuramna eletiriler:
1) Kltre temellenmi bir kuramdr. Kltrleraras dorulanmamtr.
2) Bireyin ihtiya ve duygular gz ard edilmitir.
3) Hikayeler ocuklarn ve genlerin ahlaki problemleriyle ilgili deildir.
4) Hikayelerin puanlanmas zordur.
5) Ahlaki ikilem durumlarnda bireyin ne dndyle nasl davrand arasnda
genellikle fark vardr.
Sosyal renme kuramclarna gre, ocuun belli bir ahlaki davran, davrann yer ald
durum ile bireyin gemi renmelerine bal olarak deimektedir. Davran sosyal
renmeciler sua tevike direnen bir modeli izleyen ocuklarn ayn ekilde davrandklarn
bulgularken, bilisel sosyal renmeciler, szel bir dersi veya bir modeli izleyen ocuklarn
hediyeleri baladklarn, oysa bu duruma ok benzeyen baka bir durumda ayn ekilde

124
davranmadklarn bulgulamlardr. Bunun zerine, ocuun moral davran retme yetenei
(ahlaki yeterlik) ve spesifik durumlardaki gerek davran (ahlaki performans) arasnda bir
ayrma gidilmitir.

Okul a Sorunlar
Okula balamak demek uzun saatler sren rutinlere almak ve ailenin ve okulun
beklentilerine uyum salamaktr. Bu durumda baz ocuklar okul fobisi gelitirebilirler. Okul
ortamnda bulunmu olmakla balantl olan korkular ocuu okula devamdan al koyar. Okul
fobisi pek ok nevrotik rahatszlktan biridir. Kayg, depresyon, obsesyon veya kompulsiyon
gibi semptomlar ierir. Kayg en ok grlenlerden biridir. Okulncesi dneme gre ilkokul
dneminde ocuk ruh sal kliniklerine bavuru 3 kat daha fazla olmaktadr (Achenbach,
1978) ve erkek ocuklar daha sklkla bavurmaktadr. lkokul dneminde rutinlere uyma ve
ocuklar aras karlatrmalara dayanma ocuk iin gtr. 6-11 yalar arasndaki ocuklar
(hastaneye bavuranlar ve normaller) eitli problemler asndan karlatrldklarnda erkek
ocuklar arasnda en byk farkn okul almalarnda zayflk olduu grlrken kz
ocuklarnda mutsuzluk ve sinirliliktir. Ve kzlar erkeklerden daha fazla iselletirilmi
problemlere sahiptirler. rnein daha az fke nbetleri ve daha az tepkisel davran
gsterirler. Bu ya ocuklarnn problemlerinin ou okulla ilikilidir.
Achenbach ve Edelbrock'a gre (1981) alt SEDden anneler, orta SEDden annelere gre
ocuklarnda daha fazla problem ve daha az yeterlik bildirmilerdir. ikayetlerin ou; alt
SED erkek ocuklarnda davrann kontrolnde zayflk ve dsal davranlar olarak
belirlenirken, orta SED kz ocuklarnda ar kontrol, iselletirilmi davranlar veya kontrol
eiliminde (ar veya az) snflanamayan ocuklar grlmtr. rnein; hayvan fobisi, yer
fobisi, yatak slatma gibi baz problemler ise klinik veya klinik olmayan vakalarda ayrt
edilmemektedir.
Derslerde zayflk ve mutsuzluk ise klinik ve klinik olmayan vakalar arasndaki en nemli
farktr.
Nevrotik Rahatszlklar

125
Kayg, duruma gre ocuun davran zerinde olumlu veya bozucu etki yapabilir. Orta
dzeyde bir kaygda, huzursuzlukla birlikte bir endie, yorgunluk ve ba ars midede boluk
hissi ve gste daralma gibi baz beden tepkileri vardr. Akut kayg ataklarnda ise ocuun
endiesi younlar, korkun bir eyin olacana inanr veya soluk alamadndan ikayet
eder. Ar kaygl ocuk, dierlerini sulayabilir, bazen dmanca ve saldrgan davranabilir,
yakndaki gvenli birine balanr.
Kayg, tanmlanmas zor psikolojik rahatszlklardan biridir. Rahatszlk ve ac verici bir
uyarlma yaratr ve genellikle bir dalma durumu olarak tanmlanr, nk ocuk,
sinirliliinin spesifik nedenlerini bilemez. Korkuda ise sebep bellidir.
ocuklar eitli fobiler gelitirebilirler. Okul fobisi, snavlar, akran problemleri, retmen
problemleri ve gerek veya hayali olan ebeveynin evi terk edecei korkularyla ilgili olabilir.
11-12 ya civarnda zirve yapar. Okul fobisinde yle bir tablo belirgindir. ocuk kahvalt
zamanlarnda belirsiz bir ekilde ikayete balar, mide bulants veya ba ars hissedebilir.
Eer okula gitmeye zorlanrsa snfa girmek istemez, snfta hasta olabilir. Okuldayken evde
neler olup bittiini merak eder. Yatma zaman geldiinde ertesi sabah iin meraklanmaya
balar.
Vakalarn ounda ocuk okula gitmeyi reddeder. Evde kalmas teklif edilebilir ancak bu da
giderek artan ekilde kendini d dnyadan izole etmesine yol aar. Ebeveynler bu duruma
sinirlenip ocua dmanca tavr koyabilirler. Bu durumda bir ocuk klinie getirildiinde
kaygl, depresif, fkeli veya zsaygs dk grlebilir.
Baz durumlarda da yksek kayg obsessif-kompulsif davranla balantldr. D bir neden
olmakszn ocuu tehdit eden korku ve dnceler obsesyon, yine hayali bir tehditten dolay
srekli tekrarlanan hareketler de kompulsiyondur. Obsesif-kompulsif kiilik problemiyle
gelen ocuk kat olma eiliminde, ar dzenli ve ok fazla mkemmelcidir. Bu problem en
ok 6-10 yalar arasnda grlr. Bu ocuklar kompulsif davranlarn srdrmezse ar
kayg duyarlar. Sululuk ve baarszlk korkusu da bu ocuklarn tipik zelliidir. Ebeveynin
mkemmel davran beklentisi bu davrann ortaya kma olasln arttrr.
ocukluktaki kayg reaksiyonlarnn nedenleri deiiktir. Biyolojik nedenlerden, akran,
retmen ve aile ilikilerine kadar eitlenebilir. ocuklarn byk ksm akut kayg

126
reaksiyonlar veya fobiler gelitirmeksizin gnlk problemlerle ba edebilirler. Orta derecede
bir stres tam tersine ocuklarn dnyayla ba etmelerinde onlara enerji salayabilir.

Cinsiyet Rolleri
lkokul yllarnda hem kadnlara hem de erkeklere ait rol bilgileri artmasna ramen erkekler
erkeksi davran ve tutumlar hzla benimserken; kzlar, ayn ekilde kadns aktivitelere ilgi
gstermezler. Gerekte kzlar da erkeksi faaliyet ve ilgileri tercih ederler; fakat dier yandan
cinsiyet rollerine ilikin kalp yarglarda daha esnek olurlar. Kalpyarglar mutlak deildir ve
alternatifleri olabilir. Cinsiyet rollerine ilikin kalpyarglar kltrde ok yaygndr. Yalnzca
televizyonda deil, ebeveynler, retmenler ve akranlar tarafndan da kullanlr.
Toplumlar endstriletike kadn-erkek arasndaki ayrm yaratan kalpyarglarn azalaca
dnlmektedir. Kadn ve erkek iin kltrel standartlar gevemekte ve kadnlar, erkek
meslei olarak bilinen meslekleri dnmeden tercih etmektedirler.

Kendilik (Benlik) Algsnda Geliimsel Model (S. Harter, 1982)

Harter, benlik algsnn yap ve ieriini ayrarak yeni bir model gelitirmi ve bu model
iinde ikisinin etkileimine bakmtr.
erik boyutlar; fiziksel yklemeler (atflar) davranlar ve psikolojik boyutlar ierir. Bu
ieriklerin ocuk gelitike nasl organize olduklarna yapsal deimeler ad altnda bakar.
Yapsal deimeler; basit tanmlamalar, durum etiketleri, tek soyutlamalar ve daha yksek
dzeydeki soyutlamalardr. lk yapsal deime kabaca ilemncesi dnceye karlk gelir.
kinci yapsal dzey, somut ilemsel dnceye ve ncs de formel ilemsel dzeye
karlktr. Drdnc dnem ise yetikinlikteki daha ileri deimeyi gsterir. Modelin
anlalmas iin geliim, davransal ierik alanndan bir rnekle aklanmtr ve beceri ile
yeterlik zerine odaklamtr:
Dnem I

:Birinci dzeyde, bir yetenekte (izim) iyi olan ocuk dierlerinde de

iyi olduunu dnr (bulmacalar, saylar vb.). Dzey IIde bu

127
yarglar daha farkllar. ocuk bir yetenekte iyi olduunu fakat
dierinde iyi olmadn bilir.
Dnem II

:Dzey Ide davranlarn ve durum etkilerinin btnletirilmesi

vardr. (rn. zeki ve kafasz bir arada). Bu ift iindeki sfatlardan
ocuk yalnzca birini kendine ait bulur. Bir veya iki beceriye veya
becerinin olmamasna dayanarak bu karara varr. Ya hep ya hi
kanunu iler. Dzey 2de zellikler farkllar. ocuk bir eyde
(matematik) kt, dierinde (sanat) iyi olduunu kavrar.

Dnem III

: Ergen bir konuda iyi dierinde ktyse kendisini ortalama zekaya

sahip biri olarak dnr. Bu, farkl zelliklerin btnletirilmesine
dayal tek bir soyutlamadr. Dzey 2deki soyutlama daha ayrtrlm
hale gelir. Yaz ve resimde baarl bir ergen bu iki algy birletirerek
kendini sanat ve yaratc biri olarak alglar.

Dnem IV

: Tek soyutlamalar gittike btnleir ve artk grnrdeki ztlklar

kalkar. rnein bir gen kendini Bohem olarak tanmlar ve bu,
toplumun geleneksel deerlerinin kendi sanat gayreti lehine
reddedilmesini ierir.

Bu modelde birey alanlarn yani boyutlarn herhangi birinde bir dzeyde iken dierinde bir
baka dzeyde olabilir. Modelin dier boyutlar: Fiziksel atflar, davranlar gibi gzlenebilir
boyutlar ile duygular, gdler ve tutumlar gibi psikolojik boyutlardr.
ocuklarn kiilik tanmlar da bu yklemeler erevesinde olmaktadr. Olduka genel olan
dierleri

hakkndaki

bu

tr

tanmlamalar

ocuun

bakalarnn

davranlarn

anlamlandrmasna ve organizasyona katkda bulunur; ancak spesifik durumlarda yetersiz

kalmakta hatta yanl olmaktadr.
Kendilerine olumlu olarak bakan ocuklarn, kendilerine olumsuz olarak bakanlardan farkl
yklemeler yaptklar grlmektedir. Bunu snayan bir aratrmada kendilik kavram, yksek
ve dk olan ocuklar baar ve baarszlk durumlarna sokulmutur.
Yksek kendilikte baar yetenee yklenmitir. Kendilik kavramnn kendilik deeriyle
yakndan ilgili olduu da bilinmektedir.

128
Benlik Saygs/ZDEER:
Pek ok aratrmac kendilik kavram ve kendilik saygsn birbirinin yerine kullansa bile bu
iki kavram birbirinden farkldr. Kendilik saygs ocuun kendine ve davranlarna verdii
deerdir. Coopersmith ocuklarda ve yetikinlerde zsaygy lmek iin bir envanter
gelitirmitir. Bu envanterde ocuk, ifadelere benim gibi veya benim gibi deil diyerek cevap
vermektedir.
Baz ebeveyn zelliklerinin erkek ocuklarda yksek benlik saygsyla ilikili olduu
bulunmutur.
1) duygularn ifadesi
2) gencin problemlerine ilgi
3) evde uyum
4) arkadaa yaplan etkinliklere katlma
5) ihtiyalar olduunda yeterli ve organize yardm verme
6) temiz ve drst kurallar koyma
7) nceden belirlenmi snrlar dahilinde zgrlk tanma
zsayg ve Okul Baars
Pek ok aratrmada z saygyla okul baars arasnda pozitif bir iliki bulunmutur. Yaplan
gzlemler okulda baarl olmann yksek zsaygya yol atna iaret etmektedir. Okumay
renmede gl olan bir ocuun temel probleminin olumsuz kendilik deeri olduunu
dnen bir retmen sadece zsaygy gelitirmeye deil okuma altrmalarna da devam
etmelidir.
zdeeri Arttrmann Yollar:
1. Dk zdeerin nedenlerini saptama
2. Bireyin nemli bulduu yetenek alanlarn saptama
3. Duygusal destek ve sosyal onay
4. Baar (zyeterlii arttrarak zdeeri arttrr)
5. Baetme
Boanm ailelerde ocuun boanma stresiyle baa kmasnda ana ya da babadan hangisiyle
kalyorsa onlarn psikolojik iyiliinin ve ocuk yetitirme yeteneinin byk rol olduu

129
grlmtr. Boanm annenin, kz ocuuyla deil de erkek ocuuyla daha fazla problem
yaad, kz ocuklarn annede, erkek ocuklarn da baba da daha fazla bamsz davran
kazand bulunmu. Erkeklerin saldrgan ve hareketli davranlarnn anne tarafndan bask
altna alnd bunun da ocuk iin annenin daha kat olduu bir iliki rntsne yol at
bulunmutur.
vey anne ya da babann bulunduu aile ortamlarnda ocuklarn sosyal davranlar
aratrlmtr. Hem kz hem de erkek ocuun olduu boanm ve yeniden evlenmi anneler,
boanm evlenmemi anneler ve boanmam anneler karlatrlmtr. vey babal
ailelerde erkek ocuklar, boanmam ailelere gre daha iyi bir sosyal geliim gstermilerdir.
Kzlar ise vey babann olduu durumda daha kaygl olmular ve annelerine erkeklere gre
daha fazla kzgnlk gstermilerdir. Boanm evlere gre vey babal evlerde erkek
ocuklar daha olgun davranlar kazanmlardr. vey ebeveynli ailelerde ocuklarn zorunlu
olarak daha az yeterli ocuklar olarak yetimeyecekleri aktr.

ERGENLK DNEM
Bakan (1971)a gre ergenlik kavram endstrilemi kent yaamyla byk lde balantl
bir kavramdr. zellikle Amerika bata olmak zere lkeler gelitike ortaya kan 3 nemli
hareket ergenlik kavramn glendirmitir. Bunlar;

6-18 yalar arasnda eitimin zorunlu hale getirilmesi,

alan ocuklar koruma amacyla kartlan ocuk ii altrma kanunlar ki bu

kanunlar daha ok ergeni tanmlayc kanunlardr.

Daha gen sulular yetikin sululardan ve yetikin sululuunun yaratt sonulardan

uzak tutmak iin kartlan yasal bir kategori olarak ocuk sululuu.

Bakana gre btn bu olaylar ergenlii bir kavram olmaktan karp sosyal bir olguya
dntrd. Ergenlik, ocukluktan yetikinlie bir gei dnemi olarak kabul edilmi ve
zerindeki aratrmalar younlamtr. Ergenlii eitli disiplinler farkl alardan
incelemesine ramen 2 ana tema esastr. Ergenlik, frtna ve stresle dolu kendine zg
travmatik bir dnemdir. ve ergenlik bireysel kimlik iin bir aray dnemidir. Stanley Hall
birinci temaya arlk vermi ve evrim kuram erevesinde ergenlii, insann tr boyunca ve
her bireyde ortaya kan tekrarlayc davranlarla aklamaya almtr. nsanda yaa bal
olarak ortaya kan dnem ve deimeleri evrimleme sreciyle paralel grm ve ergenlii

130
de evresel etkinin zellikle gl olduu bir dnem olarak kabul etmitir. Ergenlikteki ar
frtna ve stresi de gdler arasndaki atmaya balamtr. Duyarl olmaya kar kabalk,
radikalizme kar tutuculuk gibi. Halln kuram eskimi fakat onun frtnal ve stresli bir
dnem fikri pek ok kuramc ve sokaktaki insan tarafndan benimsenmitir.
Psikanalitik gre gre de ergenlik ani ve byk deiikliklerin yaand bir dnemdir.
Gizil dnem greli olarak en sakin dnemlerden biridir. Fakat bulula birlikte cinsellikteki
patlama, karmaa ve znty yaratr. Karmaann olmamas normal bymenin olmadn
gsterir.
Btn aratrmaclar bu frtna ve stres fikrine katlmamaktadr. Banduraya gre karmaadan
kanlmazlk byk lde abartlmaktadr. Ona gre baz eilimler ergenin yaamnda
karmaann rolnn ar vurgulanmasna yol amtr. Bu eilimler:
1. Ergenlikteki uyumsuzluk ve geici heveslerin arlatrlmas
2. Kamuoyunun dneme duyarl hale gelmesi
3. Kamuoyunda daha ok sapkn genlie dayal haberler ve ar genellemelerin yer
almas.
4. Cinsel davrann biyolojik belirleyicilerinin ar vurgulanmas.
Banduraya gre ergenin asi, yabani ve ne yapaca, nasl davranaca belli olmayan biri
olarak grlmesi onun gerekten byle biri olarak yetimesiyle sonulanmaktadr. Bylece
ergen, tamamen problemsiz biri olmamakla beraber, ergenliin frtnal ve stresli bir dnem
olduu hipotezi kendi kendini dorulayan bir kehanet olmaktadr.
ANTROPOLOGLARIN GR: Mead ve Benedict.
Benedicte gre insanlar, kltrlerine bal olarak bebeklikten yetikinlie farkl ekillerde
ularlar. Baz kltrlerde sreklilik vardr; bazlar ise sreksizdir; nk ocuk ve
yetikinden farkl roller bekler. Mead, Samoa adalarnda ergenlerle yapt bir gzlemde
davrann ve rollerin srekliliini grmtr. Cinselliin ifadesinde ocuklulukta da byk
bir zgrlk vardr. taatten otoriteye gei greli olarak sreklidir. Mead de Benedict gibi
sreksiz kltrel koullarn ergenlikte rahatszla yol atn savunmaktadr. Antropologlar
baz kltrlerde bulula ilgili sosyal trenlerin yetikinlie geii ve yetikin rollerini

131
benimsemeyi kolaylatrdn oysa bizim gibi kltrlerde bazen ergenliin yetikinlie kadar
uzayan bir dnem haline geldiini savunmaktadrlar.

Ergenin Sorunlar
Ebeveynler, ergenlerin sadece % 4n ok sinirli; % 46sn bir para sinirli % 50sini de
sinirli olmayan ergenler olarak tanmlamlardr. Ayrca genlerin % 82si kolay arkada
edinen genler olarak tanmlanmtr. Bu aratrmann bir kusuru anne ve babalarn sosyal
beenirlik ynnde tepki vermi olma olaslklardr.
Bir baka boylamsal almada ergenlerin % 21i dikkate deer bir kriz yaadklarn ifade
etmektedirler. % 55i ise iniler ve klara ramen sonu olarak gelimeyi bozmayan
engellerle bymeyi tamamladklarn sylemilerdir.
Bandura, genel kannn aksine ergenliin daha duraan ve sreklilik ieren bir dnem olduu
fikrindedir. Ergenlik bir gecede ortaya kmamakta; anne babann dnda dier sosyal ajanlar
da ocuu farkl rollere, ilgilere, davranlara ve statlere hazrlamaktadr. Byle pek ok
gei yaanrken genlerin kendilerini bir lde rahatsz hissetmeleri doaldr. 240 lise
rencisi zerinde yaplm bir almada problem alanlar belirlenmitir. Bunlar iinde
fiziksel grn, notlar, gelecekteki eitim konularnn kzlar iin erkeklere gre daha fazla
problem yaratan alanlar olduu grlmtr. Dier ortak problemler: meslek, ebeveynler,
bamszlk, cinsel drtler, kardeler, sigara ime v.b. davranlardr.

Fiziksel Geliim
Ergenliin baladna iaret eden nemli fiziksel deimeler boy ve arln artmas ve
cinsiyet zelliklerindeki deimelerdir. Bunun dnda fiziksel gelime iinde erken ve ge
olgunlama, miza ve ilgilerde genetiin rol gibi konulara da deinilecektir.

132
Boy ve Arlk :
Kz ve erkek ergenler boy ve kiloda hzl kazanlar elde ederler; fakat byme kzlarda
erkeklerden iki yl kadar nce balar. Bymede srama kzlarda yaklak 10-10.5 yalarnda
balar iki yl srer. Erkeklerde ise 12-12,5 yanda balayp yine 2 yl kadar srer. Kzlarda
bymenin sramas 7-11 ya ranj arasnda, erkeklerde de 13-16 yalar arasnda olabilir.
Ergenlikten nce akranlarndan uzun ya da ksa boylu olanlar ergenlik sresince de bunu
korurlar. Ergenliin banda da kzlar erkeklerden daha uzundur ancak dnem sona erdiinde
erkeklerin ou kzlarn boyuna ular veya geer. lkokul dnemindeki boy uzunluu
ergenlik iin iyi bir yordayc olmakla birlikte, boy uzunluunun %30u ilkokul yllarndaki
uzunlukla aklanamamaktadr.
Arlktaki artma da benzer ekilde olmaktadr. Kzlar balangta yine erkeklerden daha hzl
olarak kilo alrlar ancak yaklak 14 yanda erkekler kzlarn vcut arln yakalar ve
geer. Ergenlikteki arlk art iskelet yapsndaki deimeyle balantldr. Ancak
arlktaki art etkileyen baka faktrler de vardr. Ergenliin banda olan genlerin
yalnzca %5i obes iken ergenliin sonuna doru bu oran % 15e kar. Obesite, normal
iskelet geliimi ve fiziksel ihtiya dnda % 20den fazla arlk art olarak
tanmlanmaktadr. Obesite, diyet, hormonlar ve egzersiz gibi pek ok faktrden etkilenir. Bir
kural olarak yasz vcut arl 10-12 yalar arasnda artar fakat yasz vcut ktlesini
karakterize eden l (miktar) enerji alm (beslenme) ve enerji kndan (fiziksel aktivite,
egzersiz) etkilenmektedir.
Bir aratrmada, ergenlik sresince yiyecek almnn zirveye ulat yan kzlar iin 13-15
aras, erkekler iin ise 18 ya olduu bulunmutur. Karbonhidratlar kalorinin % 47-48ini,
yalar 38-39unu, protein de yaklak %14n salar. Unutulmamaldr ki bu rakamlar
ortalama rakamlardr ve enerji ak deitike nemli oranda deiirler.
Beslenme ve enerji kn dzenleyen biyolojik mekanizma bazal metobolizma hzdr
(BMH). Bu, dinlenme halindeki bireyin kulland minimum enerji miktar olarak
tanmlanmaktadr. nemli derecede genetik olarak tayin edilmesine ramen BMH belli
snrlar iinde egzersiz veya ilalarla dzenlenebilir.

133
Ergenlerde bymedeki arta pek ok organ ve vcut sistemlerinin bymesi de elik eder.
Kalp, cierler, pankreas, mide, barsaklar ve reme sistemi. Beyin ise bir istisna olarak
byklnn % 90na 8 yanda ular. Lenf ve tymus dokusu da yledir. Vcut yapsnda
cinsiyet farklar da ortaya kar. Erkeklerde kalp, cierler ve kaslar daha gelimi ve omuzlar
geni iken kzlarda ya dokusu geliir ve kalalar genitir. Omuzlar testosterona, kalalar da
strojene bal olarak geniler. Erkek ocuklarnn ergenlie kadar olan dnemde de zaten
kaslar daha gelimitir. Fakat bulu srasnda kzlar 1 yl iin erkekleri geerler, daha sonra
da erkekler kzlar yakalar ve gelimeleri daha ileri dzeyde tamamlanr. Doumda kzlar
biraz daha fazla ya dokusuna sahiptir. ocuklukta her iki cins de arlk kaybeder fakat
erkeklerin kayb daha fazladr. Ergenliin hemen banda ya dokusu tekrar hzla artar.
Ergenlik srasnda da tekrar azalr ve bu kayp yine erkeklerde daha fazladr.
Bu deimeler ve doku uyumlar ile vcut oranlarndaki deime ho olmayan bir grnt
verir. Kollar ve bacaklar greli olarak daha uzundur ve enenin alt ksm da yze gre daha
genitir.
Birincil ve kincil Cinsiyet zellikleri:
Erkeklerde bulu yaklak olarak testislerin bymesiyle balar ve bunu kllanma izler ve bir
yl iinde penis byr. Sonraki ylda da ilk ejaklasyon grlr. Byme zirveye ulatnda
koltuk alt kllanmas ve yzde kllanma grlr. Yzdeki kllanma sabit bir rnt izler.
nce st dudakta kllar grnr (ncelikle de dudak kelerinde) sonra da yanaklarda ve en
son olarak da ene kllanr. Larinks yani ses tellerindeki deime daha ge ortaya kar.
Gsler geniler.
Kzlarda, gslerin gelimesi ve kllanma buluun ilk iaretleridir. Menarche (ilk adet)
yaklak 13 yanda ve normalde genel byme zirve yaptktan sonra ortaya kar. Bu, reme
olgunluunun kesin bir iareti deildir. nk ksrlk tpk erkeklerde koltuk alt kllanmann
genel kllanmadan 2 yl sonra ortaya kmas gibi sonraki 12 - 18 ay iinde ortaya kabilir.
Kzlarda da ses deiiklii vardr fakat erkeklerdeki kadar belirgin deildir. Kzlar reme
olgunluuna ise adet grmeye baladktan 4-6 yl sonra yaklak 20 yanda ularlar.

134
Endokrine Bal Deimeler
Ergenlik sresince eitli fizyolojik deimeler ortaya kar. Bunlar: metabolizma hznda
deimeler; kan basnc, solunum hz ve ter bezlerinin aktivasyonundaki hzlanmadr. Bu
deimeler endokrin salg bezlerine bal deimelerdir.
Endokrin salg bezlerinin nemlileri hipofiz bezi ve cinsiyet salg bezleri (yumurtalk ve
testis) dir. Yumurtalk, strojeni, testistler de testosteronu salglar. Erkeklerde androjen ve
kzlarda strojen cinsel olgunlamada en nemli rol oynarlar. Progesteron da ergen gen
kzn dourganlk yeteneini salayan nemli bir hormondur.
Olgunlama yani bulua erme zaman bireysel farkllklar da gstermektedir. Erkekler iin
erken olgunlama bir avantajdr. Daha ekici, daha atletik olarak alglanrlar ve kendilerine
daha yetikin muamelesi yaplr; okulda da pek ok grev verilir. ocuksu, konukan ve
huzursuz olarak tanmlanmalar daha zordur. Dier yandan ge olgunlaanlar olumsuz bir
kendilik kavram olutururlar. Erken ve ge olgunlaanlar arasndaki fark fiziksel grn
asndan gittike kaybolur. Ancak, yetikin olduklarnda erken olgunlaan genler daha
dengeli, sorumlu ve geleneksel grevlerde daha baarldrlar. Ge olgunlaanlar ise 30
yalarna geldiklerinde greli olarak daha aktif, daha kefedici, igr sahibi, kavrayl ve
bamsz olmaktadrlar. yle grnmektedir ki ge olgunlaan ergenler akranlardan geride
olmayla ba edebilmek iin toplumda deerli olan baz davranlar edinmektedirler. Olaya
btn olarak bakldnda erken olgunlaanlarn daha avantajl olduklar grlmektedir.
Erken olgunlaan gence daha fazla sorumluluk ve ncelik verilmektedir. Fiziksel glerinin
daha fazla olmas sayesinde erkeksi olarak alglanrlar. Fiziksel kapasitenin ve gcn
genlerin kendilik kavramn etkiledii grlmtr. Bir sportif faaliyetten sonra genlerin bir
ksmna fiziksel gelimelerinin iyi olduu ve baarl bulunduklar ynnde geribildirim
verilirken, dier gruba negatif geri bildirim verilmitir. Geribildirimden nce ve sonra
kendilik kavramlar llmtr. Negatif geribildirim alanlarn kendilik kavramnda dme
grlm ve bu genler daha sonra fiziksel aktivitelere katlma ynnde bir tercihte
bulunmamlardr.
Kzlarda erken ve ge olgunlamann etkileri bu kadar net deildir. Ge olgunlaan kzlar
okulda daha iyi ve nemli rollere sahiptir ve daha dengeli, sosyal, lider ve kendini ifade eden

135
ergenlerdir. 17 ya grubundaki ergenlerde ge ve erken olgunlaanlar arasndaki farkn ok
azald grlmektedir. Bir baka almada da ge olgunlaan kzlarn baar ve yetenek
testlerinde dk puanlar aldklar, daha fazla kayg gsterdikleri ve akranlar arasnda daha
az popler olduklar grlmtr. Bir baka aratrmada da 6.snf kz rencileri bulua
ermemi kz arkadalarn bulua girenlere gre daha pozitif olarak deerlendirmilerdir.
Erken olgunlaan ergenler kimlikleri konusunda daha erken karar vermek zorundadrlar.
nk fiziksel grnmleri yetikininkine daha yaklamtr. te yandan ge olgunlaanlarn
ise fiziksel deimelerle ba etmek iin daha fazla zamanlar vardr ve bu yzden kimlik
oluturmada daha esnek olabilirler. Bir aratrmacya gre, ge olgunlaan ergenler 30lu
yalarnda daha az ailesel, mesleki ve evlilikle ilgili balantlara girmilerdir. Ge
olgunlaanlar ayn zamanda bir kimlik bulmada glkle karlamaktadrlar. Erken
olgunlaanlarn daha erken yata yanl da olsa bir kimlik edindikleri, ancak ge
olgunlaanlarn 30-35 yanda bile herhangi bir kimlie tutunamadklar ileri srlmtr. Bu
tr bulgularn erken, ge ve zamannda olgunlaan ergen gruplaryla yaplan almalarla
desteklenmesi gerekmektedir. Ergenin psikolojik geliimi iin biyolojik geliim, bunun iinde
de zellikle cinsel gelime nemlidir. Tm dnyada, zellikle gelimi lkelerde bulua erme
ya gittike klmekte ve ergenlikteki gelime genlerin olas ranj iinde maksimuma
ykselmektedir.
Buludaki fiziksel deimeler kzlar iin daha stres vericidir. nk adet, hem olgunlamann
reddedilemez ve sosyal olarak tannan bir iaretidir hem de bu olaya fiziksel rahatszlklar
elik edebilir. Erken yata adet grmeye balayan kz ocuklar, psikosomatik stres
belirtilerini daha fazla gstermektedir. Adetin balama ya genel sosyal koullarn bir
fonksiyonu olarak da deimektedir. rnein beslenme ve bir spor dalnda etkin olma gibi.
Aile iinde sre giden bir stres iinde yetien kzlar davransal ve psikolojik problemleri daha
fazla gstermekte ve aile ii atma ve boanma gibi stres yaratc faktrler somatik sonular
yaratabilmektedir. Kzlar sorunlar iselletirebilir ve bu yzden de metabolizmalar
yavalayabilir. Metabolizma yavalaynca kilo alnmaya balanr ve yalanma arttka erken
adet grme olasl da artar. Yeni Zelanda da, aile ii atma ve babann yokluunun erken
adet grmeyle balantl olduu bulunmutur.

136
Erken adet gren kzlarn flrte, sigara imeye ve alkole daha erken baladklar bulunmu.
Ge olgunlaan kzlarn ise daha sosyal, lider, konukan ve kendini daha iyi ifade eden kzlar
olduu grlm. Esasen erken veya ge adet grmenin her ikisi de kzlarda olumsuz
duygusal tepkiler yaratabilmektedir. nemli olann ergen tarafndan "zamannda" olarak
alglanma olduu ne srlmtr. Kzlarda lise yllarndan nce hzl gelime istenen ve
prestiji sarsan bir durum iken lise yllarnda hzl gelime, kzlar istenir ve olumlu bir sosyal
pozisyona getirmektedir. Erken olgunlamann zayf beden imgesi ve kendini olumsuz
deerlendirmeyle ilikili olduu bulunmutur. Beinci veya altnc snfta olgunlaan kzlarn
uzun boylu ve cinsel adan daha gelimi olduklar ve kendilerini daha sakar ve hantal
hissettikleri, lise yllarnda ise kendilerini gen kz olarak hissettikleri ve dier kzlar
tarafndan kskanldklar bulunmutur. Bu yllarda kendilik kavramlar daha olumlu olmakta
ve genel uyum ve aile ii uyumlar ykselmektedir. Kzlarda erken olgunlama balangta bir
dezavantaj iken ge olgunlama da lise yllarnda bir dezavantaj olmaktadr. Kz ve
erkeklerden oluan grup arkadalklarna ok fazla katlamamaktadrlar. te yandan ge
olgunlaan kzlar ana babalarnn snrlama ve eletirilerine erken olgunlaanlar kadar ska
maruz kalmamaktadrlar.

Cinsel Davran ve Tutumlar

Bugn pek ok kltrde ergenlerin cinsel davranlarna pek kolay izin verilmemektedir. Bu
da ergenleri farkl cinsel doyumlar aramaya itmektedir. Kz ergenler, erkek ergenlere gre bu
konuda daha fazla ketlenmilerdir. Kzlar cinsel drtlerini gelecek hakkndaki fantezilere
yneltirler (Gelin olma, ak olma v.b.) te yandan erkeklerin cinsel fantezileri ise daha ok
cinsel aktivitenin kendisine ynelmektedir. Masturbasyonun, erkek ergenlerde kzlara gre
daha sklkla grld bildirilmitir. rnein 15 yanda bu oran % 82ye % 25dir.
Ergenliin sonlarna doru yaklak 25 yanda, ergenlerin fantezilerle yetinmeyip ilk cinsel
deneyimi yaadklar grlmektedir.
Miza:ocuklarn aktif veya sakin olmalarnn insanlara scak veya souk yaklamalarnn
gl bir genetik temeli vardr. eitli gnlk davranlarda (yeme, TV izleme, oynama v.b.)
aktivite dzeyleri belirlenen ikizler arasnda mizaca ilikin bu korelasyon .62-.77 arasndadr.
Orta SEDden 138 ailenin ocuuyla yaplan ve bebeklikten ergenliin sonuna kadar devam
eden boylamsal almada mizataki kalcln, ocuun geliimindeki ve evredeki tutarla

137
bal olarak deitii grlmtr. Ergendeki ve evredeki byk deiiklikler geliimde de
mizata da deimeler yaratmtr.
lgiler: Ergenler kaltmsal n yatknlkla baz ilgilere doutan m sahiptirler? Yaplan
aratrmalar, evlat edinenlere gre biyolojik ana-baba ile ergenin ilgileri arasnda daha yksek
korelasyon gstermitir. Ne var ki yalnzca genetik ortaklk olduu iin ilgiler benzememekte,
ayn zamanda ortak bir evre de ilgileri ortak klmaya katkda bulunmaktadr. Ana-babann
grevi ergenin ilgilerini belirleyebilmek iin ona eitli frsatlar tanmaktr. Yoksa hibir
ocuk, besteci, ressam veya tenisi olmak zere donanm olarak domaz. Anne-babalarn
ou, ocuun yeteneklerini ok fazla dnmeksizin kendi istedikleri eyi yapmalarn
isterler. Ergenlerin ilgileriyle ebeveynlerin ilgilerinin aratrld bir almada ergenlerin bir
grubu kendi biyolojik ebeveynleriyle bir ksm da evlatlk verildikleri ailelerde
yaamaktadrlar. Aileler, gelir ve eitim dzeyi gibi nemli alardan farkl deildirler. Soru
formlar, ebeveynler ve ergenlerin tehlikeli, yaratc ve bilimsel yaam ynelimlerinden
hangisine sahip olduklarn belirlemeye yneliktir. Bulgular, ergenlerin ilgileri ile biyolojik
ebeveynin ilgileri arasnda nemli binimeler gstermitir. Baz ergenler ilgilerini anneden
bazlar da babadan almaktadr. Fakat bu, yalnzca genetik geile mi olmaktadr? Burada
daha ok evre kaltm etkileimi sz konusudur. Yani ergenler, aktif olma, sosyal olma ve
strese dayankllk asndan bir yatknlkla doarlar ve bu yatknlklar onlar belli ilgi ve
uralara yneltir. Ebeveynin rol ergene bir ilgi eitlilii iinde seme ans ve ortam
yaratmaktr.

Bilisel Geliim
Formel lemler Dnemi: 11 - 14 ya arasndaki ocuk ergenlikle birlikte formel ilemsel
dnceye geer. Bazlarna gre yetikinlie ulama anlaml bilisel deimelere yol aar.
Ergenlie ya da yetikinlie gei formel ilemlerin kullanlmas iin bir garanti deildir.
Berzonsky (1978)ye gre Piagetnin geliim dnemlerinin ilk evrenseldir ve formel
dnce ise yetikinin seebilecei birka dnce tarzndan biridir. Genellikle bu seimi de
eitimin ekli ve dier evresel deneyimler belirler
Okul yllarnda, snflama, serileme ve korunumdaki baarlarla formel ilemlere varlr. Bu
sre iinde, egosentrism alr, bir seferde tek bir boyuta odaklama yoktur, sezgisel yarglar
kullanlmaz ve artk somut durumlarla ba edilebilir. Formel dncenin bir baka zellii de

138
metaforik (mecazi) anlamlarn karlmasdr. Bu nedenle pek ok lkokul rencisi ata
szlerini ve fabl tr hikayeleri anlamada zorlanrken ergenlerin sembol sistemleri genilemi
olmaktadr. Soyut karlatrmalar mmkn olur. Ergenlerde, sosyal, politik ve dini olaylar
zerine gr edinme ve dnme de yaygndr. Bu, SED, ailenin ideolojisi ve tarihsel dnem
ile ilikilidir. Konu nemli olmakszn dncenin nasl ortaya kt ise bilisel dzey ile
ilgilidir ve dncede soyutlama n plana kar.
Bulu dnemi 11-12 ya ocuu iin somut gsterimlerin olmad durumlarda soyutlamalar
hakknda akl yrtme kapasitesinin geliimidir. Formel dncenin 4 yn vardr. Bunlar;
1) nermeler mant, 2) orantsal akl yrtme, 3) deikenlerin izolasyonu, 4)
kombinasyonel akl yrtme.
Formel dnce yalnz gerek olana deil olas olana odaklar. Bununla ilgili bir rnek bir
ergenin tamamen szel bir ifadeyi nasl temsil ettiidir. elimdeki ey yeil midir deil
midir? ifadesi gerek yaamdaki hi bir ilikiye dayanmaz ve somut dnceye sahip
ocuklar bunu anlamakta glk ekerler, zellikle elimdeki ey GLP midir, deil midir diye
bir soru ncekiyle ayn mant paylar, fakat anlalmas daha zordur; nk formel dnce
ncesindeki bir ocuk GLPe somut bir anlam bulmaya alacak veya ifadeyi
anlamayacaktr.
Tamamen soyut konularla ve ilikilerle urama formel dnce kapasitesinin dnda zaten
ergenin tercih ettii dnce biimidir. En azndan Piagetye gre tipik ergenler, zamann ve
mekann sonsuzluunun dourgular zerine dnrler, bazen radikal, bazen hayalci, bazen
idealist bazen de topya peinde olurlar ve her birinin dnyay kurtarmak iin bir plan vardr.
nermeler Mant
nermeler, basit ifadeler veya ideallerdir. rnein: btn insanlar eit yaratlmtr.
nermeler eitli mantk tartmalarnda kullanlr. nermeler mant eitli soyutlamalar
arasndaki ilikinin gerek deerini yarglar.
Soan yemediine memnunum, eer sevseydim her zaman yerdim ve ho olmayan eyleri
yemekten nefret ederim. Somut dnen biri bu cmlenin mantna itiraz etmeyecektir. Oysa
soyut dnen ho olmayan eyleri yemekten nefret ederim diye sonlanan bir tartmann

139
eer soan sevseydim.. diye balamasndaki uyumazl grr. nermeler mantna bir
baka rnek yalanclar ve dorucular problemlerinin zmdr.
Nelsonlar bir akam dar kacaklardr ve 4 ocuklar iin bir bakc tutarlar. Bayan Nelson
evden karken bakcya ocuklardan 3nn devaml yalan sylediini sadece birinin
devaml doruyu sylediini iletir ve dorucunun kim olduunu da syler. Bakc
mutfaktayken ocuklar bir vazo krarlar ve bakc hemen koup vazoyu kimin krdn sorar.
Ancak dorucunun kim olduunu unutmutur. ocuklarn ifadelerinden dorucuyu
yakalamaldr.
Betty : Vazoyu Steve krd
Steve : John krd
Laura : Ben krmadm
John : Steve yalan sylyor ben krmadm
Somut akl yrten biri vazoyu Laura krd nk sulu insan suunu inkar eder derken
formel dnce sahibi olan ocuklardan 3nn yalanc olduunu dikkate alarak problemi
dnr ve John doruyu sylyor der.
Aratrmalar tutarl olarak gstermitir ki; ocuklar ergenlie kadar formel dnce iaretleri
gstermezler. Ancak ergenlikte bunun ilk iaretleri balar. Kuhn (1977) enlemesine kesitsel
bir aratrmada 2. ve 8. snflar arasndaki ocuklar test etmitir.
Mr. Jones bahesindeki ieklere baz bceklerin zarar verdiini dnr. Bir gn bahede
inceleme yapar ve 3 cins bcek grr. Byk izgili bcek, kk izgili bcek ve kk
siyah bcek. Daha sonra bir arkadana bahede grd bcekleri anlatr. Mr.Jonesun
kulland cmlelerden hangisi dorudur.
1) Bahemdeki bcek eer bykse izgiliydi
2)

bykse siyaht

3)

kkse izgiliydi

4)

kkse siyaht

5)

izgiliyse bykt

6)

izgiliyse kkt

7)

siyahsa bykt

8)

siyahsa kkt

140

1 ve 8 doru dierleri yanltr. 13-15 yalar arasndaki ergenlerin ancak % 44 buna doru
cevap verebilmilerdir. Dier snf dzeyleri ise problemin zmn baaramamlardr.
ocuklar koullu cmlelerin mantksal sonularn anlayamamaktadrlar. ocuklar akl
yrtme yerine tahmin etmeyi mi tercih etmektedirler. Bu yanltr. ocuklar akl
yrtmektedirler ancak somut dzeydedir. Bcek kkse izgilidir cmlesini okuyan
ocuklar bcek resimlerine bakp kk izgili bcek grrse cmleye doru demekte,
bakmazsa yanl olduunu dnmektedir. Bu stratejiyle 8 cmleden 4ne doru demek
mmkndr. Nitekim 2. snfn % 83, 4.snfn % 85i 6. snfn da % 72si 8 cmlenin
4n veya fazlasn yanl yarglamlardr.
Orantsal (Proportional) Aklyrtme
Niceliksel oranlar: ocuklar somut ilemsel dnceye ulatklarnda olaylarn ve nesnelerin
somut zelliklerinin mutlak eitliini veya eitsizliini yarglama yetenei gelitirirler.
rnein, korunum denilen akl yrtme formunda 8 bozuk parann nasl yerletirilirse
yerletirilsin dier 8 bozuk paraya eit olduunu somut ilemsel dzeydeki bir ocuk anlar.
Formel ilemsel dnceye geite ise ocuklar bu saysal eitlik yarglamalarnn tesine
geerler ve greli veya nispi eitlik kavramn kazanrlar. Piaget ve Inhelderda buna
nispi/orantsal akl yrtme demektedir.

/2 nin 2/4 ile doru orantl 4/2 ile ters orantl

olduunu bulmadr. Bunun ilkokul yllarndaki blme ve kesirler konusunda verilecek

eitimle retilebilecei dnlebilir. Fakat orantsal akl yrtme, oranlarn anlalmasna
dayanr ve basit kesir ilemlerinin mekanik olarak anlalmasndan bamszdr. Tpk bir
saynn anlalmasnn mekanik olarak saymadan bamsz olmas gibi. Orantsal mant
kullanarak eitlikleri belirleme, korunumu kullanarak eitlikleri belirlemeden iki nedenden
dolay farkldr.
1) Orantsal akl yrtme, daha fazla faktrn koordinasyonuna ihtiya gsterir. Korunumda
olduu gibi yalnzca mutlak niceliklere (uzunluk, arlk, say v.b.) deil, mutlak nicelikler
arasndaki ilikiye temellenmi greli niceliklere (uzunluk, arlk ve say oranlar gibi) de
dikkati gerektirir. Bir ocua iki grup bilyeden hangisinden krmz bilye seme ansnn daha
fazla olduu sorulduunda, eer ocuk hangi tarafta krmzlarn ok olduunu sayp karar
verirse baarl olamaz. Baarmak iin her iki grupta krmz bilyelerin dierlerine oran
dikkate alnmaldr.

141

2) Orantsal akl yrtme korunumdan

daha ileridir. nk orantsal akl yrtmede

kavramlarn doas farkldr. Korunumda miktarn, saynn, uzunluun, arln vb.nin

eitlii yarglanr ki bunlarn hepsi dorudan denenebilen nesne zellikleridir. Btn bu
zellikler, grsel, tensel ve kas duyumlar ile hissedilebilir. Orantsal akl yrtmede ise
denekler nesne veya olaylarn olaslk, younluk gibi dorudan hissedilmesi mmkn
olmayan zellikleriyle ilgilenirler. rnein younluk, nesnenin arlnn hacmine olan
orandr. Bu trden daha yksek dzeydeki zellikler, gzlenebilir zelliklerin zihinsel
maniplasyonuyla elde edilir. Somut zelliklerin tersine bunlar soyuttur. Piaget ve nhelder
ocuklar, olaslklar karlatrma ve fiziin kanunlarn kefetme problemleriyle kar
karya getirdiklerinde, orana temellenmi akl yrtmenin ergenlie kadar gelimediini
grdler. 8 - 10 ya arasndaki ocuklarn oran ilikilerini kefedemedikleri 11 - 12 yana
doru ise oranlar hakknda bir anlaya abucak ulatklarn grmlerdir. Piagetye gre
ocuklar bu srada okulda oran ve olaslk hakknda hibir ey renmemektedirler.
Noelting (1980) Kanadada orantsal akl yrtmenin ergenlie kadar kendiliinden ortaya
kmadn gstermitir. 6-16 yalar arasndaki ocuklara portakal suyu ve su ile yaplacak
farkl su-portakal oranlar ieren karmlardan hangisinde portakal lezzetinin daha fazla
olacan sormutur.
Bu problemde baar ancak oransal akl yrtme ile mmkndr. Nitekim baar ya 12 yl 2
aydr. Oransal akl yrtmeye gtren geliimsel srada, yalnzca tek bir boyut zerinde akl
yrtme birinci srada gelir. Falk ve arkadalarnn (1980) deneyinde bu aka grlmtr.
ocuklara Sol elimde 6 mavi 12 sar boncuk, sa elimde 1 mavi 5 sar boncuk var.
Hangisinden sar boncuu alma ansn daha fazla diye sorulunca, ocuk sol el nk orda
daha fazla sar boncuk var demitir. ocua, fakat ayn zamanda mavi boncuk da fazla
denilince olsun fark etmez cevabn almlardr.

Sonraki aamada ocuklar, tek bir boyut zerinde akl yrtmenin yetmeyeceini anlarlar ve
iki boyutun deerleri arasnda bir iliki kurmaya kalkrlar. Fakat bu bir oran ilikisi deil,
toplama ilikisidir. 12 yandaki bir ocua hangi srahide daha fazla portakal lezzetinin
olaca sorulduunda (2 bardak portakal suyu+3 su ) ile (1 portakal suyu+2 su) eit lezzette
der. nk her ikisinde de portakal suyundan sadece bir bardak fazla su vardr. Son aamada

142
ise ocuklar bu ilave etme veya karma stratejilerinin yetmediini anlarlar ve orant
deerleriyle ilgilenirler.

Anlamsal orantlar (Kyaslama/Anoloji Mant) :

Orantsal akl yrtmeyle yakndan ilgili dier yetenek analojilerin kavranmasdr. Portakal
suyu, ve renk seme problemlerinde niceliksel ilikilerin eitlii kurulmaya ve anlalmaya
allr; analojilerde ise anlamsal ilikilerin eitlii dikkate alnmaldr. rnein bir szcn
e anlamlsnn, zt anlamlsnn ya da kategori yeliinin kavranp uygulanmasdr. Sternberg
ve Nigroye gre btn kyaslamalar kukusuz eit zorlukta deildir. Ancak, performans yaa
gre iki farkl dzeyde ortaya kmaktadr. Birinci dzeyde ocuklar genellikle armsal bir
stratejiyi tercih ederler. Yani verilen szck ile ilgili olarak akllarna gelen ilk szc
sylerler. Ya da verilen rnek szckler arasndaki ilikiyi tm ynleriyle dikkate almazlar.
kinci dzeyde ise birinci kyaslama kesinlikle ikinciyle ayn olur. nk szel arm deil
szel akl yrtme kullanlr. Kyaslama, orantsal akl yrtme ile ayn bilisel gereklilii
tar ve bu yetenekler ergenlie kadar tamamen gelimez.

Deikenlerin izolasyonu :

Formel ilemsel dncenin bir dier yn de deikenlerin ayrtrlmasdr ve aslnda

nedenselliin

tayini

yntemidir.

Bir

faktrn

sonu

zerinde

deiiklik

yaratp

yaratmayacan grmek iin dierlerini sabit tutarak o faktr deiimlemek esastr. Eer bir
etki yaparsa o faktr neden dir. Deilse onu darda brakp dier bir faktr deneriz.
Piaget ve Inheldern bu amala kullandklar problemler sarka problemi, bir nesnenin suda
batmasnn nedenine ilikin problem ya da bir ubuun eilip eilmeyeceini belirleme
problemidir.

Sarka probleminde sorulan: Bir sarkacn salnmn belirleyen faktr nedir? sorusudur. Bu
sorunun gerek cevab sezgisel olarak verilebilecek cevaptan ok farkl olarak sadece
sarkacn uzunluudur. Denee verilen malzemeler : farkl uzunlukta ipler, farkl arlklar ve
sarkacn aslaca bir dzenektir.

143
lem ncesi dnemdeki bir ocua bu malzemeleri verip soruyu sorduumuzda ayn anda
pek ok eyi deiimleyerek sonuca bakacak neden olarak pek ok deiken sayacaktr. Bir
durumda hafif arlk ve uzun iple sarkac iter, ikinci durumda ksa ip, ar arlk kullanr;
fakat sarkac kendi halinde brakr. Tabi ki ikinci durumda sarka daha hzl salnr ve ocuk
sarkac itip itmemenin fark yarattn syler. Oysa ne yapt denemeler ne de mantksal
karm bunu sylemektedir.

Somut ilemleri kullanan ocuk ise daha faydal bir yol izleyerek bir seferde yalnz bir
deikeni deitirir fakat bu stratejiyi srdremez. rnein farkl uzunluktaki ipleri denerken
dierlerini (arlk, g ve dme noktas) sabit tutar; fakat sonra bir yerde bunlar kartrr ve
arlk ve uzunluu bir arada deiimler. Sonuta ya yanl iki deikeni ileri srer ya da
deikenlerin yanl olann ileri srp dierlerini brakr.

Formel-ilemsel dncedeki ocuk ise nce gzlemleri iin bir plan yapar. Bu gzlemler,
hipotezi iin bilgi salayacak onu ya dorulayacak ya da yanllayacak gzlemlerdir.
Gzlemlerden bir sonu karr.

Deikenlerin izolasyonu iin gerekli akl yrtmeye ergenlik dnemine kadar denekler
kendiliklerinden ulamamaktadrlar. Kuhnun bitki problemini niversite rencilerinin %
60 ie yarayan deikeni izole edip gerisinin darda kalmasn mantksal olarak
aklayabilmilerdir. Bu grupta baarsz olanlar ile ergenlik ncesi dnemde olup baarsz
olanlar arasnda verilen yetitirme eitimi sonunda da fark kmtr. lk grup annda bir
formel dnceye gei gsterirken dier grupta orta derecede bir ilerleme olmutur.

Kombinasyonlar zerine Akl Yrtme :

Bu dnce biimi ocuun bir elemanlar setinde elemanlar ka farkl ekilde kombine
edebilecei ile ilgilidir. rnein A, B, C elemanlar AB, AC, BC eklinde ikili veya ABC
olarak l biimde bir araya getirilebilirler. Kombinasyonel akl yrtmeyi lmek iin
Piaget kimyasal bir problem kullanr.

144

g maddesi

Birbirinden farkl fakat renksiz svlar

Denekten istenen sar bir sv elde etmesi ve bu sonuca varmak iin btn olas
kombinasyonlar denemesidir. Ergenlerin tm olas 15 durumu da dikkate alp problemi
zerken ergenlik ncesindekiler deneme yanlma stratejisini kullanmlardr.

Ergenlikte Sosyal Duygusal Geliim: Kimlik Kazanma

Eriksona gre kimlik sosyal gereklik iinde halen tutulmakta olan fakat her zaman gzden
geirilmeye ve deitirilmeye msait kendilie ait bir gerekliktir. znel bir sreklilik ve
aynlk duygusudur. Erikson ergenlikteki krizi kimlie kar rol karmaas olarak ortaya
koymaktadr. Sadece yetikin evrenin talepleri deil; ayn zamanda ergenin sratle deien
fiziksel grn de ergeni byle bir atma iine sokar. Eriksona gre bizim gibi toplumlar
bunun iin ergene olduka izin verici davranr. Ergen eitli balar ve kimlikleri dener ve
sonunda kendine en uygun olan bulur. Bu denemeler gerek yaamdaki insanlarla etkileim
eklinde olabilecei gibi, roman kahramanlaryla, hayali kiilerle ve ideolojilerle de olabilir.
Eriksonn kimlik geliimi konusunda daha ayrntl almalar Marcia tarafndan yaplmtr.
Marcia yar yaplandrlm grmelerle ergenlerin, 4 farkl stat iinde bulunduklarn
belirlemitir. Bunlar; baarl kimlik, kararsz (askya alnm) kimlik, erken balanm ve
kargaal kimliktir. Baarl kimlikte kimlik krizi yaanm ve bir kimlie balanma
gereklemitir. Bu genlerin, baar ynelimli, sosyal olarak uyumlu, yakn ilikiler
kurabilen ve ahlaki geliimde daha ileri dzeyde ergenler olduu bulunmutur. Kararsz
statdeki ergenler iin ise kriz devam etmektedir, alternatifler arasnda gidip gelme ve
kararszlk vardr. Bu ergenlerin zellikleri ise, yksek kayg, otoriteyle atma, ebeveyne
kar ambivalan (birbirine zt)duygular ve sululuk duymadr. Bir kimlie erken balanm
ergenler ise yetikin kimlii ile ilgili deerleri krizsiz biimde kabul eden ve bir anlamda
ocukluu srdrerek kendilerine duraan bir pozisyon salayan ergenlerdir. Bu ergenlerin
otoriteyle atma yaamayan, ebeveyne yakn, sosyal kabul ihtiyac iinde olan, zerklii ve
kaygs dk ergenler olduklar grlmtr. Kargaal kimlik statsndeki ergenler ise bir
kimlie balanmak iin aba harcamayan ergenlerdir. Kriz yaayabilir ya da yaamayabilirler.
Kimlik arama mcadelesinden geri ekilme, yakn ilikiler kuramama ve bir lde uyma
davran bu ergenlerin zellikleri olarak saptanmtr.

145

Erkekler arasnda baarl ve askya alnm kimlik statsnn daha yaygn olduu
bulunmutur. Baarl ve erken balanma statlerindeki kzlarn ise birbirlerine ok
benzedikleri grlmektedir.
Yaplan bir almada 12 - 24 yalar aras genler alnm ve ya ilerledike baarl statde
bir artma, erken balanm ve askya alma statsnde ise azalma grlmtr. Fakat ayn
bireyleri 3 yldan daha fazla izleyen baka bir almada da bir kimlik statsnn zorunlu
olarak duraan olmad gsterilmitir.
Ergen ve Ailesi
Bowerman ve Kinch (1969) sosyal ilikilerdeki geii incelemilerdir. 4.-10. snf
rencilerine, aileyle mi akranlarla m zdeletikleri, hangisiyle birlikte olmak istedikleri ve
deerleri ile normlar kendininkine en ok benzeyen grubun hangisi olduu konusunda sorular
sormulardr.
1- zdeim : Aileler mi arkadalar m kendilerini daha iyi anlyor.
2- Birlik ynelimi : Hangi grupla birlikte olmak ve bir eyler yapmaktan holanyorlar.
3- Normatif ynelim: Kimin fikirleri kendininkine benzer? Doru ve yanla hangisini
referans alarak karar verir.
4- Yukardaki nden alnan oranlar birletirilerek birletirilmi ynelim elde edilmi.
Yala birlikte ynelimlerde nemli deimeler grlm. Aileyle birlikte olma ve
birletirilmi ynelim dikkate alndnda ailesiyle birlikte olmak isteyenlerin oran 4. snfta
% 87.1 iken 10. snfta % 31.6 olmutur. zdeim kurmada ise byle dramatik bir deime
gzlenmemitir.
Ergenlerde arkada grubunun etkisi dnemin banda glyken gittike etki azalmaktadr.
Bununla birlikte bir genlik kltrnn olmas ergenlikteki problemleri azaltmada nemli rol
oynamaktadr.
nk,

146
1) Karmak bir toplumda aile gibi greli olarak basit bir yap dier ilikiler iin yeterli
bir deneyim salamamaktadr. Akran grubu iinde bulunma ergeni sorumluluk ve otorite ile
ilgili olarak hazrlar.
2) Akran grubu hem gencin baarlar iin bir standart salar hem de ayn ya grubunun
deerlendirmeleri aileye gre daha objektif olur. Bu adan ergene bamsz bir stat salar.
3) Alternatif rolleri, davranlar ve kimlikleri tartmaya ve altrma yapmaya frsat
tanr.
4) Bazen ergeni yetikinlerin zorlama ve basklarndan korur.
5) Btn ergenler ayn deneyimleri yaadklar iin, sosyal, akademik ve mesleki
konularda karar almada akran grubu destekleyici olur.
6) Akran grubu kurumlam bir davran biimi salayarak sapkn davran
olaslklarn azaltabilir.
Ergenlikte Sosyal-Bili
Sosyal bili alanna gre bireyler sosyal olmayan olaylar hakknda olduu gibi sosyal
olaylarda da akl yrtrler. Sosyalbili, bilisel yapsal perspektifin bir alt disiplinidir. Sosyal
bilisel dnce iinde, bireyin kendisi veya dierleriyle ilgili herhangi bir alg, duygu, gd,
yetenek, niyet, ama, ilgi, tutum, inan, kiilik yaps veya herhangi bir sre veya zellik
olabilir. nemli sosyal-bilisel geliim alanlarndan biri, izlenim oluturma (impression
formation) dieri de rol almadr.
zlenim oluturmada 3 boyut vardr: ayrtrma, karsama ve organizasyon. Bireyin kendi ve
dierlerini tanmlarken kulland tanmlarda ayrtrma ilkokul yllarnda hzl bir art
gsterir. zlenim oluturmann ergenlikte en hzla gelien boyutu organizasyondur. Somut
ilemsel dnemin rnleri daha yeni ve soyut sistemler iinde organize edilir ve ergen rtk
bir kiilik kuram gelitirmeye balar. ncelikle bir birey hakknda imdiki gzlem ve bilgileri
ncekilerle btnletirir. kinci olarak balamsal deikenlere daha dikkat eder hale gelir. Son
olarak kiilik hakknda yzeysel zellikleri neden olarak grmek yerine daha derin ve
karmak yaplar aratrmaya balar.

147
Rol Alma
Dierleriyle empati kurma ve dierlerinin duygularn anlama yetenei de ergenlikte sratle
geliir (Senin beni dndn dnyorum). Elkind, Formel ilemsel dnemde ergenin
deiik bir benmerkezcilik gsterdiini savunur. Ergen dierleri kendi duygu, dnce ve
davranlaryla ilgileniyormu gibi davranr. Ergenler kendi zihinlerinde olann bakalar
tarafndan da grldne inanr. Bu nedenle kendileri hakknda zgnlklerini kaybetme
kaygsyla ok fazla ipucu vermezler. Hayali bir izleyici kitlesi varm gibi hareket ederler ve
ya ilerledike bu egosentrik kendilik bilincinin azalmas beklenir.
Elkind (Elkind & Bowen, 1980) hayali izleyici durumunda iki ynn olduunu savunur.
Zaman iinde olduka duraan olan bir kendilik vardr (Zeka dzeyi, kiilik zellikleri v.b.).
Dier kendilikte ise zaman iinde deitiine inanlan zellikler vardr (uygun olmayan
giysiyle grnmek, kt sa biimi v.b.). Bunlar srasyla kalc ve geici kendilik olarak
adlandrlr. Bunlardan birincinin bireyin zsaygsyla ilikili olduu bulunmutur. Bulgular
kalc ve geici kendiliin birbirinden bamsz olduunu ve bu ayrmann somut ilemler
dneminin sonuna kadar gereklemediini gstermektedir. Dier nemli bulgu da gen
ergenlerin kendi kendiliklerini aklamada ocuklar ve daha byk ergenler kadar istekli
olmadklardr. Ayrca gen ergenlerin kendilik bilincinin geici kendilik bilincinden biraz
daha fazla olduu gsterilmitir.

YETKNLK
Yetikinliin gerekten bir dnem olup olmad konusu tartmaldr. Bazlar yetikinliin
olduka duraan bir dnem olduunu savunurken dierleri tam tersine deime zerine
odaklar. Klasik geliim kuramlarnn yetikin geliimiyle ilgili baz grleri olmakla
birlikte yetikinlikle zel olarak ilgilenen kuramclar yetikin geliimini dnem-kriz kuramlar
erevesinde deerlendirmektedirler. Bu tr deerlendirmelere alternatif deerlendirmeler de
vardr.
Geliim Kuramclarnn Yetikinlie likin Aklamalar

148
Erikson: Dnem kuramn yetikinlii de ierecek ekilde genileten ilk kuramcdr.
Erikson'a gre yetikinliin ilk yllarndaki temel atma yaknla kar yaltlmlktr. Bu
yllardaki ana geliimsel tema dier bir bireyle doyum salayc yakn ilikiler kurabilmedir.
Bunu baaramayan yetikinler yalnzlk ve yaltlmlk iinde olma tehlikesindedirler. leri
yetikinlik dnemindeki atma ise retkenlie kar durgunluktur. Bir sonraki kua
yetitirme ve onlarn geliimine katkda bulunup onlara yol gsterme bu dnemin doyum
salayc nemli bir grevidir. Bu dnemdeki retkenlik, bir sonraki kuan geliimini pozitif
ynde biimlendirmenin verdii duygudur.
Piaget: Piaget yetikinlikteki bilisel geliimle ilgili olarak pek bir ey sylememitir. Formel
ilemlerin yetikin dncesinin bir zellii olduunu ve ergenlik dneminde formel
dncenin ounun kazanlm olduunu ileri srmektedir. Ancak formel dncenin tm
yetikinler tarafndan kullanlmad ve aslnda 5. bir geliim dneminin var olduundan sz
edilmektedir.
renme yaklam ve insancl (hmanistik) gr: Dnem kuram olmayan bu her iki
yaklam da tpk nceki dnemlerde olduu gibi, yetikinlikte de srekli bir deimeden sz
etmektedirler. Oysa hatrlanaca zere Freud gibi kiilik kuramclar ocukluktaki deimeyi
vurgulamlar, yetikinlii olduka duraan bir dnem olarak deerlendirmilerdir. Sosyal
renme yaklamna gre yetikinlikteki deime, yetikinin evreyle ve evredeki dier
insanlarla etkileimiyle yaratlr. Hmanistik baka gre yetikinlikteki geliim, kendiliin
geliimi ve kendini gerekletirmedir. Birey bu dnemde kendine ve kendi zelliklerine tam
bir farkndalk kazanr.
Havighurst ve Neugarten, yetikinlik konusundaki kuram ve aratrmalarn ncs
olmulardr. Havighurst (1952) tm yaam dngs iinde 3 tanesi yetikinlikle ilgili olmak
zere 7 dnem belirlemitir. lk yetikinlik dnemi 18 yanda balamakta ve 30'lu yllara
kadar sren bu dnemde gencin geliimsel grevleri aadaki ekilde belirlenmektedir.

E seme

Evlilik ilikisi iinde yaamay renme

Bir aile olma

ocuklara bakma

Evi idare etme

Bir meslek edinmi olma

149

Yurtta olmann sorumluluunu alma

Uygun bir sosyal grup bulma

Yetikinliin balangcn en zor klan ey btn bu geliimsel grevleri baarrken gencin

ok az yardm almasdr. Orta yetikinlik dnemi olarak adlandrd 30-55 yalar arasnda
ise erkek ve kadnlar retkenliklerinin zirvesine karlar ve toplum zerindeki en nemli
etkileri bu yalardadr. Ayn zamanda toplumun bireyden talepleri de bu dnemde en fazladr.

Yetikin bir yurtta olarak sosyal sorumluluklarn stesinden gelme

Ekonomik adan bir yaam standard salama ve srdrme

Genlere sorumlu yetikinler olmada yardmc olma

Serbest zamanlar iin etkinlik gelitirebilme

Orta yataki fizyolojik deimeleri kabullenebilme

Havighurst'e gre bu dnemde bireyin yaad stres kltrden kltre deiebilir ve baz
kltrlerde kriz dzeyine ulaabilir. Kuramdaki son yetikinlik dnemi yaklak 55 yanda
balar ve lme kadar srer. Bu dnemde nemli olan 6 geliimsel grev vardr.

Azalan fiziksel gce ve salktaki bozulmaya uyum salama

Emeklilie ve azalan gelire uyum salama

Ein kaybna uyum salama

Kendi ya grubuyla ilikiler gelitirme

Sosyal ve sivil zorunluluklar yerine getirme

Fiziksel adan tatminkar bir yaama dzeni salayabilme

Neugarten ise oklu zaman ve deien yaam dngleri kavramlarn getirmitir. Ona gre
yetikinlikteki geliimde biyolojik zamanl deimelere ok fazla vurgu yaplmakta ve sosyal
zamanl deimeler ihmal edilmektedir. Zamann 3 boyutuna ve bunlarn etkileimine
younlalarak yetikin geliiminin daha iyi anlalacan savunur. Zamann 3 boyutu ise
takvim ya, tarihsel zaman ve sosyal zamandr (yani yaam dnglerini belirleyen yaa bal
beklentiler sistemidir). Neugarten'a gre yetikinlere atfedilen zellikler adan aa
deimekte ve bylece yetikinlie zg zelliklerin her a iin geerli bir tanmn yapmak
zorlamaktadr. Yetikinlikteki gelimeyle ilgili dier bilinen grlerden 3 tanesi ise
Sheehy'ye, Gould'a ve Levinson'a aittir. Sheehy'e gre byk lde yala snrl pek ok
geliim dneminden geiyoruz ve hem bir sonraki dneme gei iin her dnemdeki
problemlerin zlmesi hem de dnemler aras gei nemlidir. Yetikinlik yllar, zayf ve
gl yanlarn belirlendii gelecek iin hedeflerin konduu ve mcadelenin olduu korkun
bir dnemdir. Ancak bu denemeleri yapmayan ve bu yaantlardan gemeyenler daha

150
mutsuzdur. Birey bu geiler srasnda kltr ve otoriteden daha ok kendinden etkilenen
otantik bir kimlik gelitirmektedir.
Gould'a gre yetikinlik bir plato deil;dinamik ve deime iinde bir dnemdir. Yetikinlik
de ergenlik gibi bir kriz dnemidir; ancak tek fark krizle ba ettike daha salkl ve mutlu bir
yaama ynelmedir. Gould'a gre birey, 20'li yalarnda yeni roller dener, 30'lu yalarnda
yeni sorumluluklarla yz yze gelir, 40'l yllarda ise akp giden yaam hissederek aciliyet
duygusu iinde hareket eder. Her dnemin doal bir gei olduunu anlayp kabul ettiinde
ise yetikin olgunluunu gsterebilir. Yetikin yaamndaki baz olaylar -evlilik, i, bir alanda
yetenek kazanma ve ev satn alma gibi- yetikinlikteki geliimin ke talarn oluturur.
Gould'un yetikinlik dnemleri:
1. 16-18 ya ebeveyn kontrolnden kama
2. 18-22

akran grubuyla olma

3. 22-28

bamszlk gelitirme mesleki balanma

4. 29-34

kendini sorgulama: rol karmaas, evlilik ve meslekte doyum salamaya

yatknlk
5. 35-43

yaam hedefleri belirleme zamann snrllna farkndalk

6. 43-53

yaam olduu gibi kabul etme

7. 53-60

gemii kabul etme daha az olumsuzluk. Olgunluk

Levinson'a gre de yetikinlik dnemler halinde ve her bir dnemde baarlmas gereken
geliimsel grevler temelinde ilerlemektedir. 10'lu yllarn sonu bamllktan bamszla
geitir. Gen sahip olmak istedii yaamla zellikle de evlilik ve kariyer ile ilgili bir yaam
imgesi oluturur. 20'li yalarda devam eden acemi faz gerek yaam iinde ryalar snamak
iin zgr bir zaman dilimidir. Gen yetikinlikteki yaamyla ilgili olaslklar kefeder ve
duraan bir yaam yaps gelitirmeye alr. Birey 28-33 yalar arasnda hedeflerini daha
ciddi biimde belirleme problemiyle karlar. 30'lu yllar boyunca aile ve kariyer
gelitirmeyle ilgilidir. Bu dnemin sonlarna doru birey kendi adam olma dnemindedir. 40
yanda kariyerinde duraan bir pozisyona ular ve bir orta ya yetikini olma yolundadr.
Levinson'a gre orta yetikinlik dnemine gei yaklak 5 yl srer ve birey ergenlikten bu
yana sren tm atmalar amak zorundadr.

Gen olmaya kar yal olma

Yapc olmaya kar ykc olma

Erkeksi olmaya kar kadns olma

151

Bakalarna bal olma ya da ayrma

Orta yaa geite yaanan krizin temelde kontroldeki kaymadan kaynakland ileri
srlmtr. Yaamn ilk yarsnda insanlar bilinli bir ekilde evrelerini ve yaamlarn
kontrol etmeye yarayan etkinlikleri yerine getirerek geiriler. kinci yarda ise bireyler daha
bilinsizce kendilerini daha isel olarak ynlendirir ve daha dnceli hareket eder
durumdadrlar.

Yetikin Geliimini Anlamada Yaam Olaylar

Pek ok kuramc ve aratrmac yetikinlii dnem-kriz yaklamyla ele almann yeterli
olmad grndedirler. Onlara gre yetikin geliimiyle ilgili daha btncl bir yaklam
elde etmek iin yaam olaylarnn ele alnmas yetikinlik dneminin anlalmasna nemli
katklar salayacaktr. Hultsch ve Deutsch'a gre yetikinlikteki geileri tanmlayan aslnda
yaam olaylardr. Evlilik, ocuk sahibi olma, ana babalk, boanma, yeniden evlenme, ite
terfi, kazalar, hastalklar ve ekonomik deimeler bireyi etkiler. Bireyde stres yaratan bu
yaam olaylar pozitif veya negatif olabilir. Bireyin bunlarla ba etmesinde isel ve dsal
kaynaklarn kullanlmasyla uygun ba etme mekanizmalar nem kazanmaktadr. Araya giren
isel ve dsal faktrler, bireyin bedensel sal, zekas, kiilii, geliri ve aileden alnan
sosyal destek gibi faktrlerdir.

Fiziksel Geliim:
Bir bireyin fiziksel adan en salkl olduu dnem 18-30 yalar arasdr. Sporda en yksek
performans yakalama asndan kritik yalar ise 19-26 arasdr. lk yetikinlik yllarnn sona
ermesiyle birlikte fiziksel adan baz zayflklar grlmeye balanr. Gzn uyumu azalr.
Yakn grme gleir ve yakn grme iin gzlk kullanma gereksinimi duyulur. 40
yandan sonra iitme azalr. zellikle yksek tonlar duymada erkekler kadnlardan daha
zayftr. Dk tonlar duymada ise uzun yllar bir kayp yaanmaz. 50 yandan sonra tat
alma duyusu azalmaya balar, 60 yanda kokular ayrt etme yetenei 20 yaa gre % 50
azalr. Yine 40-50 yalar arasnda kalp dakikada daha az kan pompalamaya balad iin kan
basnc artmaya balar. Menopoz srasnda kadnlarn kan basnc ykselir ve yaamn sonraki
yllarnda da erkeklerden daha yksek kalr.

152
Kalp hastalklar asndan bireylerin yksek risk altnda olup olmamalarnn yaam stili ve
baz kiilik zellikleriyle de ilikili olduu grlmtr. Bir aratrmada 35-59 ya aras 3500
erkek incelendiinde iki farkl kiilik tipinde koroner kalp hastalklarnn grlme
sklklarnn ok farkllat bulunmutur. Tip A grubuna giren erkekler, ar yarmac,
sabrsz, telal, ayn anda pek ok ii yapmay dnen, dmanca duygular olan ve yaamn
bir mcadele olduu yolundaki anlaylarn saklamayan insanlardr. Tip B grubunda
olanlarda ise bu tr eilimler saptanmamtr. rneklem grubunda koroner yetmezlik gsteren
erkeklerden %70'inin tip A grubunda olduu, % 30'dan daha aznn ise tip B grubuna girdii
saptanmtr. 50-60 yalar arasnda zellikle erkeklerde eker hastal, 40 yandan sonra da
zellikle kadnlarda mafsal iltihab daha sk grlmeye balanr.
Menopoz, kadnlarda biyolojik olarak ocuk dourma kapasitesinin ortadan kalkmasdr.
Yaklak 50 ya civarnda ortaya kan bu biyolojik olay kadnlarn alglay farkllk
gstermektedir. Bazlar retkenliin sona ermesi ve ocuklarn evden ayrlmas gibi dier
yaam olaylarnn birlikte yer almasyla depresyona girebilirken dierleri bu dnemi, normal
geliimsel bir zellik olarak atlatmaktadr. strojen hormonunun azalmasna bal olarak
vajinada kuruluk, bedenin yukar ksmna ate basmas gibi tipik belirtiler gzlenebilir. 1960'l
yllarda menopoz belirtilerini denetim altnda tutmak iin hormon (strojen ) tedavisi
(estrogen replacement therapy) youn olarak uygulanm ancak bunun rahim kanseri riskini 47 kat arttrd grldkten sonra tedavinin daha kontroll olarak uygulanmasna geilmitir.
Erkeklerde klimakterik dnem (male climacteric syndrome), kadnlardaki menopozdan iki
nemli adan farkllar. Bu dnem erkeklerde daha ge yaklak 60-70 yalar arasnda
ortaya kar ve daha yava seyreder. Erkeklerde testosteronda azalma 50 yanda balayabilir
ancak ylda sadece %1 orannda bir azalma gsterdii iin kadnlardaki gibi bir erkek
menopozundan sz etmek anlamszdr. Erkeklerdeki orta ya krizine daha ok i ve aile
yaam ve dier sosyal yaamla ilgili basklar yol amakta ve kronik yorgunluk
gzlenmektedir.
Orta yala birlikte sinir sisteminin ileyiinde yavalama grld iin tepki sresi gen
yetikinlikte bir zirve yapp (19-26 yalar arasnda) bir platoya ular ve sonra azalr. D
grnmde belirgin ve hzl deimeler gzlenir. rnein, salarda beyazlama, kilo alma
eilimi, oral bamllk.

153
Yalanma srecindeki bireysel farkllklarn baz salk alkanlklaryla yakndan ilgili
olduu bulunmutur. 1965 ylnda balayp 90'l yllarda sonulanan boylamsal bir almada
aratrmaclar 7 alkanln nemli olduunu grmlerdir. Bunlar:
1. Fiziksel egzersiz (haftada en az 2 veya 3 kez yzme, yry, spor)
2. Sigara (hi imeyen)
3. Alkol (bir seferde 4 bardaktan fazla ya da ayda 16 bardaktan fazla olmamak kaydyla)
4. Ar yeme veya yememe(erkekler iin normal beden arlnn %5 altnda veya %20
zerinde olmak. Kadnlar iin ise %10'un zerine kmamak)
5. Ara nler (ara sra, nadiren, hi)
6. Kahvalt etme (her gn dzenli)
7. Dzenli uyku ( 7-8 saat dzenli uyku)
Bir baka almada da beden ktle indeksi (body-mass index) daha dk olan kadnlarn
hafif risk, %20'den fazlas olan kadnlarn ise daha fazla risk altnda olduunu gstermitir.
Sal ve bilii etkileyen dier bireysel faktrlerden biri de strestir. Stres baklk
sisteminin etkililiini azaltmakta ve hastalk riskini artrmaktadr. Ancak mutluluk hissi ve
insann kendini iyi hissetmesi de koruyucu faktrler olarak ortaya kmaktadr. Sosyal destek
de nemli bir faktrdr. Yeterli sosyal destei olan yetikinlerin hastalk, depresyon ve lm
risklerinin destekleyici ilikisi olmayanlara gre daha az olduunu gsteren pek ok bulgu
vardr. 18-65 yalar arasnda 419 kadnn katld bir aratrmada kadnlara geen yl iinde
kendilerinde stres yaratan bir olay yaayp yaamadklar sorulmu, imdi depresyonda olup
olmadklar belirlenmi ve yakn ilikide olup gvendikleri birinin olup olmad sorulmutur.
Geen yl iinde stres yaayanlarn depresyonunun, yaamayanlara gre daha yksek olduu
ve bunun da sosyal destekle ilikili olduu grlmtr. Kadnn einden veya yaknndan
alglad sosyal destek, stresin olumsuz etkilerine kar tampon grevi grmektedir. Fiziksel
ve zihinsel sal etkileyen bir dier kavram da z yeterlik(self-efficacy) ya da kiisel kontrol
duygusudur. Yaamlarn ve salklarn daha fazla kendi kontrollerinde olduunu dnen ve
byle davranan insanlarn kontrol duygusu zayf veya dsal kontrole sahip olanlara gre daha
ilevsel bireyler olduu grlmektedir. Ayrca yaama olumlu bakanlar ya da iyimser olanlar,
olaylarn karsnda kendini aresiz hissedenlere gre hastalklar asndan daha az risk
altndadrlar.

154

Bilisel Deimeler:
Piaget'nin 4 dneminin tesinde formel ilemsel dncenin analiz edildii 5. bir dnemin
eitimi yksek yetikin insanlarda gzlenebildii ileri srlmtr. Yetikinlikte szel
testlerde baar artarken; algsal motor testlerde azalmaktadr. Schaie ve Baltes'a gre zeka
almalarnda enlemesine kesitsel desenler hataldr. nk yalar arasnda elde edilen farkn
yaa m yoksa bireylerin bilisel becerilerini elde ettikleri tarihsel dnem iindeki farkllklara
m bal olduu belli deildir. rnein daha yal bir birey sadece genler kadar iyi eitim
almam olduu iin baz bilisel grevlerde baarsz olabilir. Nitekim, birletirilmi
yntemle yaplan aratrmalar bilisel esneklikte ya farknn olmadn gstermitir.
Denney; gen yetikinlikten sonra geleneksel problem zme grevlerinde baarnn
azaldn, pratik problemlerde yaamla ilgili sorunlarn zmnde ise tersine baarnn
arttn bulmutur.
Genlerle yetikinleri eitli bilisel grevlerde karlatran aratrmalarda genellikle ksa
sreli bellekte fark olmad, uzun sreli bellekte ise yaa bal deimeler olduu
gzlenmitir. Tanma performansnn deimedii hatrlamann ise yaa bal olarak azald
bulunmutur. Hatrlamada gereken organizasyon yeteneinin zayflad ve ileri yetikinlik
yllarnda organizasyon stratejilerinin iyi kullanlmad grlmtr. Aina olunmayan ve
szel olmayan materyal ile ilgili bellek testlerinde kesin olmamakla birlikte azalma belirtileri
gzlenmitir.
Baltes ve Schaie'ye (1976) gre;
1. Zihinsel yeteneklerde dikkate deer bir azalma ok ileri yalarda (80 civarnda)
ortaya kmakta, btn yeteneklerde ve btn bireylerde grlmemektedir.
2. Bireylerin ounda zihinsel yetenekteki azalma, tepki hznda azalma eklindedir
3. Zeka puannda dme ciddi kalp-damar hastal olan yetikinlerde ve sosyal
uyarclardan yoksun evrede yaayan 59-60 yalarndaki bireylerde ortaya
kmaktadr.
Fiziksel ve bilisel yalanmaya ilikin nemli bir model Nancy Denney'e (1982, 1984) aittir.
Ona gre her hangi bir fiziksel veya bilisel fonksiyonda yala ortaya kan deimeler tipik
bir eri gstermektedir. Bu erinin ne kadar ykselecei ise o performansla ilgili olarak ne

155
kadar zihinsel ya da fiziksel egzersiz yapldyla ilgilidir. rnein kristalize zeka ile ilgili
yeteneklerin ouyla altrma yapld iin bu yeteneklerin erisi akc zekayla ilgili
yeteneklerin erisinden daha yksektir. ki eri arasndaki fark altrma yaplarak elde
edilebilecek ilerlemeyi gstermektedir. Bu modele gre nemli dourgulardan biri udur:
Genken alma alkanlklarnn iyi olmamas ya da fiziksel hareketsizlie ramen iyi
performans gsterilebilir. Fakat yalandka bu performans korunamaz der. nk insanlar
ayn zamanda yalanmaya bal bozulmalarla mcadele etmek zorundadrlar. Yukardaki
grafikte kk noktal eri en iyi ekilde kullanlmayan fakat dzenli kullanlan yeteneklere
ait hipotetik eriyi gstermektedir. Denney'nin modeli bireysel farkllklar aklayamamakta
ancak ilk yetikinlik yllarnn (20-40 ya) hemen her alandaki performans asndan en iyi
yllar olduunu aka ortaya koymaktadr.

Sosyal-Duygusal Geliim:
Yetikinlikte Aile Yaam Dngs Evreleri
1. Evli ift (2 yl)
2. ocuklu aile (2.5 yl)
3. Okulncesi aile (3.5 yl)
4. Okul a ailesi (7 yl)
5. Ergen ocuklu aile (7 yl)
6. Yerletirme yeri olarak aile (8 yl)
7. Orta yal ana-babalar (15 yl)
8. Aile yelerinin yalanmas (10-15 yl)
Kar cinsten biriyle yakn ve romantik ilikilerin kurulmasnda aratrmaclar ilk bata
fiziksel ekiciliin nemli olabileceini ancak daha sonra iftlerin, benzer deerler, yaama
dair benzer tutumlar, kadn ve erkek rollerine ilikin tutumlarda benzerlik ve ortak politik ve
dini grleri nemli bulmaktadrlar. Baz sosyologlar ise e ilikisinde benzerliin deil
tamamlaycln nemli olduunu ileri srmektedirler. rnein iednk biri dadnk bir
ei bu zelliini dnlemek iin tercih edebilir.
Evliliin Aamalar: Evliliin ilk birka aynn keif ve deerlendirme sreci olduu
zerinde durulmaktadr. Gemi deneyimlerin ve gelecekle ilgili beklentilerin rol oynad bir

156
yaam stili belirlenir. Ekonomik koullar ve elerden birinin hala eitimini srdryor olmas
ailedeki rolleri etkileyebilir. Evliliin ilk yllarndaki birliktelik gerek yaknlamaya doru
gittike kardaki ei idealize etme ya da hayalden kurtulma grlr. Her e ilikideki
sorumluluunu alr, farkllklar ve atma karlkl olarak deerlendirilir. Gereki olmayan
fantezi ve idealletirmeler er veya ge geree arpar ve hayallerden uzaklalr.
Evlilikten alnan doyumun zaman iinde deime gsterdii saptanmtr. rnein ilk
ocuun doumundan hemen sonra evlilikten alnan doyum dmektedir. Rol atmas ve i
yaamnda ilerleme kaydetme mcadelesi aa yukar ayn yllara denk geldii iin de evlilik
doyumunun dt ileri srlmektedir. Konuulan konular daha ncekilerden farkllar ve
ocuk zerine younlar. Evlilikten alnan doyumun evliliin bandan balayarak 30 yl
sresince dorusal olarak azald bulunmutur. Baz aratrmaclara gre ocuklar evden
ayrldktan sonraki evlilik yllarnda evlilik doyumunda artma olduunu ancak bunun hibir
zaman evliliin ilk yllarndaki kadar yksek olmad ileri srlmektedir. Erken evlenen
kadn ve erkeklerde ge evlenenlere gre evlilikten alnan doyumun daha dk olduu
saptanmtr. Belsky'ye gre evlilikler; romantik ynelimli ve arkadalk ynelimli olarak
ikiye ayrlmakta ve birinci trden evliliklerde ilk ocuun doumundan sonra evlilikten alnan
doyum dmektedir. Benzer ekilde evlilikteki sevgi ilikisi balangta bir arkadalk ilikisi
iken zaman iinde kurumsal ilikiye doru deiim gstermektedir.
Aratrmalar evlilik ve ocuk sahibi olmayla ilgili mitlerin de genellikle aratrma bulgularyla
desteklenmediini ortaya koymaktadr.
Bu mitler;
1. ocuk sahibi olma evlilii kurtarr
2. Ana-babann bir uzants ve mlkiyeti olan ocuk, onlarn ocukken dndkleri ve
davrandklar gibi olacaktr.
3. ocuklar yalanan anne babalarna bakacaktr
4. Ebeveynler ocuklarndan sayg ve itaat bekleyebilirler ve grrler
5. Bir ocua sahip olmak demek, kendinizi daima sevecek ve sayacak birine sahip
olmak demektir.
6. ocuk, ana babann kendi isteklerini gerekletirebilmeleri iin 2. bir anstr.
7. Eer anne babalar doru teknikleri renirlerse ocuklarna istedikleri gibi ekil
verebilirler.

157
8. ocuklarn baarszl ebeveynin hatasdr.
9. Anneler doal olarak babalardan daha iyi ebeveyndirler
10. Anne babalk bir igddr ve hibir eitim gerektirmez.
White ve ark. (1987), ilikilerdeki olgunluun geliiminde aama belirlemilerdir.
Kendi odakl dzey: Bireyin kendi istekleri ve planlar dierlerinden daha
nemlidir ve birey dier insanlara daha az ilgi gsterir. Yakn iletiim becerilerini yeni yeni
deneyimlemektedir. Bir ilikinin ya da dier kiinin yalnzca kendisi zerindeki etkisini
dnr.
Rol odakl dzey: Birey dierlerini kendi haklar erevesinde ve olduu gibi
alglamaya baladnda bu dzeye geilmi olur. Bu dzeyde bak alar olduka
kalpyargsaldr ve sosyal kabul edilebilirlii vurgular. Bu dzeydeki bireyler, iyi bir arkada,
veya e olmada dierini takdir etme ve ona sayg duymann nemini bilirler. Bir bireye
balanma, onunla birliktelik"e" olmann tesinde bir anlam tamaz. likide iletiimin nemi
hakknda genellemeler yaplr ve konumalarn ieriine bakldnda balla dair s bir
anlay vardr.
Bireylemi-balantl Dzey: likideki olgunluun en st dzeyidir. Birey
kendisini anlamaya balad gibi bakalarnn gdlerini de anlamaya, zerinde dnmeye
ve onlarn gereksinimlerini ngrmeye balar. lgi ve yaknlk, duygusal destek ve ilginin
bireyletirilmi biimde ifadesini ierir. Bireyler, bir ilikinin yrmesi iin o ilikinin zaman
ayrmaya ve yatrma gereksinimi olduunu anlarlar ve bu nitelikte ilikiler istedikleri
bireylerle balar gelitirirler. Bu da ancak yetikinlikte olur.
Yetikinlikte kardelik ilikileri:
1. Kardeler aras ilikiler yetikinlik yllarnda ok az deime gstermektedir
2. Corafi olarak birbirine yakn olan kardeler arasndaki iliki uzak olanlara gre daha
youndur.
3. Ayn cinsiyetten kardeler arasnda yarma ve ambivalan duygular farkl cinsten
kardelere gre daha fazladr.
4. Aratrma bulgular, kardelerine daha yakn olduunu syleyen yetikinlerin ailelerine ait
anlar daha ok anlatan yetikinler olduunu gstermektedir.
Arkadalk ilikilerine bakldnda ise gen yetikin kadnlarn komularyla
arkadal tercih ettikleri ve ocuklarnn arkadalklarnn genellikle onlarn arkadalklarn
da pekitirdii grlmektedir. Kadnlar genellikle ya, evlilik stats, sahip olunan ocuk
says ve ekonomik adan kendilerine benzer olan arkadalar tercih etmektedirler. Yeni evli

158
iftler arasnda ise arkadalklar eer tersine yani herkesin kendi arkadalaryla arkadaln
srdrecei ynnde bir anlama yoksa genellikle dier yeni evli iftlerle arkadalk eklinde
grlmektedir. Genellikle arkadalklar drtl grup halindedir.
Erikson'a gre yakn ilikiler bu dnemin en belirleyici zelliidir. Kendinin kim
olduuna karar vermi bir birey dier insanlarla yakn ilikiler kurabilir onlara kendini
aabilirken bu konuda net balanmalar olmayan bireyler genellikle yakn ilikilerden uzak
durmakta ve bir yaltlmlk tehlikesiyle kar karya kalmaktadr. Erikson'a gre 5 tr
yaknlk gsteren iliki vardr. Bunlar, yakn, yaknlk ncesi, streotipik, sahte yakn ve izole
trlerdir. Yakn trde, birey, bir veya daha fazla sayda yakn ve uzun sreli bir iliki
oluturabilir. Yaknlk ncesi tarzda ise birey, ilikide karmak duygulara sahiptir. Bu,
zorunluluk olmakszn sevgi sunma veya uzun sreli balanma biiminde kendini gsterir.
Stereotipik ilikilerde ise kar cinsten ziyade kendi cinsiyetinden olanla ilikiler ve nispeten
yzeysel bir iliki sz konusudur. Sahte yakn ilikide ise birey, uzun sreli ve kar cinsle
olan bir ilikiyi grnrde srdrmektedir, fakat iliki ok az derinlie sahiptir veya ilikide
derinlik hi yoktur.
Yetikinlikteki kiilik geliimi hem duraan olan hem de deimeyi ieren bir sretir.
Yetikinlikteki kiilik geliiminin, ahlak geliimi, cinsiyet rollerinin geliimi hem de kendilik
geliimi gibi 3 nemli yn vardr. Yetikinlikteki kiilik geliiminde "olgunlama" (maturity)
kavram nemli bir kavramdr. McClelland, yetikinlikteki olgunlua geite 4 geliimsel
aama belirlemitir. Bunlar:
1. Kavrayllk: Birey otorite ve gelenee sayg gsterir. Uyumlu ve itaatkardr.
2. zerklik: Kararlarn kendi alr. Her zaman bakalarna baml deildir. stek
cesaret ve kararllk gsterir.
3. Giriken: ini iyi yapar, becerilerini gelitirir ve dier insanlar etkiler
4. Karlkllk: Birey dierlerinin bak alarn anlar ve her iki tarafn ortak yararna
hizmet edecek ekilde davranr.

YALILIK
Son 20-30 yldr tm lkelerin nfusundaki nemli deimelerden biri yal nfusun
toplam nfusa oranndaki arttr. rnein 65 ya ve zerindeki nfusun 2025 ylnda sve,
ABD, Japonya ve Fransa gibi gelimi lkelerde %20'nin zerine kaca beklenmektedir.
Yaam beklentisindeki artn rol olmakla birlikte bu nfus kompozisyonuna nemli katk
salayan bir baka faktr II. Dnya Savandan sonra dnya nfusundaki patlama (baby boom

159
cohort) ve o zaman doanlarn bugn yaklak 50 yalarnda olmalardr. 2040 ylndan
itibaren bu yal nfus lm olaca iin yal nfustaki artn decei beklenmektedir.
Avrupa lkeleri ve ABD'de geen yllar iinde yal nfustaki art, lkedeki yasalar bata
olmak zere eitli kurumlarn, salk ve bakm sistemlerinin gelitirilmesi gibi eitli
nlemlere yol amtr. Yal nfusu tek bir homojen grup olarak dnmemek
gerekmektedir. Baz yallk bilimcileri yall, gen yallar (60-75 ya), yal yallar (7585 ya) ve en yal yallar (85 ya ve zeri) olmak zere gruba ayrmaktadr. ABD'de en
hzl artan en yal yallarn saysdr. Fiziksel ve zihinsel ilevlerdeki azalma yal yallarda
gen yallara gre daha hzldr. Ancak gerontoloji aratrmalarndan renilen en nemli
eylerden biri yalln bireysel olarak yaanan bir sre olduudur. Baz 65 ya yallar
nemli fonksiyonlarn kaybetmiken 85 yanda bir bakas hala alyor olabilir. Bununla
birlikte genellikle en yal grupta gzlenen deimeler neredeyse bir norm olarak tm
yallarda gzlenir.
Yaam beklentisi, bir insann daha ka yl yaayacana dair beklentisidir. ABD'de 65
yandaki ortalama bir kadn 18.6 yl, erkek 14.4 yl, ortalama bir Japon ise 18.9yl yaamay
beklemektedir. Bu veriler 1992 verileridir ve bunlara gre ABD'deki yallarn en salkl
yallar olduklar ynndeki inann tersine Japonlarn mrlerinin daha uzun olduu
grlmektedir. Kadnlarn mr de erkeklerinkine gre daha uzundur.

Fiziksel Deimeler:
Beyinde deime: Beynin arl azalr, gri ktle kayba urar, dendritlerin younluu azalr
ve nron klr, sinapslardaki iletim zayflar. Bu durum beynin baz blgelerinde daha
youndur. leri yalarda iyice artan dendrit younluundaki azalma hem gri ktlede kayba
hem de beynin klmesine yol aar. Dendritler azaldka sinaptik iletim yavalar ve yalnn
reaksiyon zaman uzar. Ancak bir nrondan dierine veya bir nrondan bir kas hcresine ok
fazla sayda yol olduu iin bunlarn bazlar ilemese bile ileyen baka yollar ortaya kar ve
buna sinaptik esneklik (synaptic plasticity) denir. Yalanma srasnda ortaya kan
deimelerden biri de gnde 100 000 nronun kaybolduu eklindedir. Ancak enlemesine
kesitsel aratrmalarla elde edilen bu sonu tartmaldr. Boylamsal almalar bu yndeki
kayplarn doumda baladn ve insan 100 yl yaasa bile 1 trilyon nrondan ancak 4 milyar
nronun kaybedileceini gstermektedir.

160

Duyu Organlarndaki deimeler: Yallkta gzdeki kan dolam zayflar, retinadaki kr

nokta buna bal olarak geniler ve grme alannn daralmasna yol aar. Gz bebeinin
hareketi ve uyumu yavalad iin gece grme ve aydnla abuk uyum gleir. Katarakt ve
glukom gibi yallkta daha yksek oranda ortaya kan gz rahatszlklarnda grsel keskinlik
ve uyum azalr. itmeyle ilgili sorunlar da ileri yallk yllarnda artar. itme kayb farkl
ekillerde ortaya kabilir. Yksek frekanstaki sesleri iitme yeteneindeki kayp, bir
konumay dinlerken szckleri ayrt etmedeki glk, grltde iitme sorunlar ve kulakta
sk sk nlama gibi. Bazen ileri dzeyde iitme kayb yalda depresyon gibi psikolojik
sorunlara da yol amaktadr. Yallktaki dier bir deime uyku rntsndeki kaymadr. 65
yan zerindekiler gece daha sk uyanmaya ve daha az REM uykusu uyumaya balarlar. Ayn
zamanda daha erken yatar ve daha erken kalkarlar. Gece uykular ok blnd iin bunu
dnleyecek biimde daha fazla le uykusu uyurlar.
Zihinsel Glkler:
Alzheimer ve Dier Bunamalar
65 ya zerindeki yallarda en yaygn olan hastalklardan biri de bunamadr. Bu terim
zihinsel ilevlerde genel bir bozulmaya iaret eder. Bellek kayb, yarglama, sosyal ilevler ve
duygularn kontrolnde bozulma grlr. Bunama esasen bir hastalk deil bir belirtidir ve
balca iki nedeni vardr. Bunlardan biri Alzheimer hastal dieri de oklu kk fellerdir.
Fakat ayn zamanda depresyon, metabolizma bozukluklar, ila zehirlenmesi, Parkinson
hastal, hipotroid, kafa travmas, baz tr tmrler, B12 vitamininin eksiklii, AIDS'in ileri
aamalar, kanszlk ve alkol ktye kullanma da nedenler arasnda saylabilir. Bu listeyi
saymamzn nedeni Alzheimer'n dnda bunamaya yol aan ve tedavi edilebilir olan
nedenleri bilmektir. Yal bir birey bunama belirtileri gsterdiinde ayrntl bir tehis tedavi
iin n koul olmaktadr.
Alzheimer hastalnn zellikleri
Nedenleri: Genetik aratrmaclar farkl gen bulmakla birlikte bu trden bir bunamaya
neyin yol at tam olarak bilinmemektedir. 19.kromozom zerindeki bir gen olan
Apolipoprotein E (Apo E) en yaygn genetik gstergedir. ApoE geninin 4 farkl tr vardr ve

161
bunlardan Apo E4 Alzheimer ile balantldr. ApoE1, 2 ve 3 tayanlar herhangi bir riske
sahip deilken ApoE4 genini tayanlarn hastalk riski artmaktadr. Hem anneden hem de
babadan iki kopya gen tayanlarn 80 yana geldiklerinde Alzheimer'a yakalanma riskleri
dier Apo E geni tayanlara gre %90 daha fazla olarak bulunmutur. Yalnzca tek kopya
gen tayanlarn riski ise normal Alzheimer riskinin 3 katdr. Apo E4'n ayn zamanda kalp
hastal riskiyle de yakndan ilgili olduu grlmektedir. Bu nedenle son yllarda doktorlar
arteroskleroz riski tayanlar belirlemek iin kan testlerinde ApoE4' de belirlemeye
almaktadrlar.
Psikolojik Salk: Baz psikolojik hastalklar iin rnein, izofreni, madde bamll ve
alkol kty kullanmada yallarn daha dk oranlar gsterdikleri bilinmekle birlikte
depresyon iin durum belirsizdir. Gen yetikinlikte ve 70-75 ya sonrasnda depresyon
orannn yksek; yetikinlik yllarnda ise dk olduu grlmektedir. Baz aratrmaclar
yallkta klinik depresyondan deil de depresif duygu durumdan ve fiziksel gcn ve
enerjinin azalmasna bal olarak ortaya kan daha ok bir gcn tketilmesi sendromundan
sz edilebileceini ne srmektedirler. Yallktaki depresif duygu durumun nedenlerini
anlamak da zor deildir. Yetersiz sosyal destek, gelirin azl, cesaret gibi duygularn kayb ve
huzur vermeyen salk problemleri olas nedenler arasnda saylabilir.
Bilisel deimeler: Yallkta bilisel fonksiyonlarda orta dzeyde bir azalma yal yallarda
ve en yal yallarda ortaya kmaktadr. Schaie'ye gre tm yeteneklerde gerekten sz
etmeye deer bir azalma ancak 75 yandan sonra ortaya kmaktadr. Hatrlama zamanna ve
materyale ainala bal olarak deimekle birlikte ileri yallkta bellekte bozulma
gzlenmektedir. Ekrana yansyan bir telefon numarasn okuyup sonra da telefon etme gibi
ksa sreli bellee dayal grevlerde yallkta ok az miktarda bir bozulma gzlenmektedir.
Kodlama ve geri getirme gibi ikincil bellek grevlerindeki bozulma daha belirgindir. rnein
kodlamayla ilgili problemler, bir telefon numarasn hatrda tutmaya alma, bir arky
ezbere syleme, alveri listesindeki maddeleri ezberlemeyle ilgilidir. Geri getirmeyle ilgili
sorunlar ise arkadanzla hangi gn buluacanz hatrlama, doktorun muayenehanesinin
olduu caddenin adn hatrlamayla ilgilidir. Yallar tanma testlerinde yava olmakla birlikte
yetikinler kadar iyi performans gsterirken hatrlama testlerinde eer ipucu verilmemise
zellikle bilgiye ulamada glk ekmektedirler. Aratrmalar aka gstermektedir ki hem
gnlk bellek grevleri hem de bellekle ilgili lab. grevlerinde yallkta performans
dmektedir. Yallar sadece belli baz konularda yetikinlerle benzer performans

162
gstermektedir. rnein bir yal yaam deneyimlerini, 4yl nce oy kullanp kullanmadn,
gayet iyi hatrlamaktadr.
Yallkta bellekle ilgili olarak ortaya kan nemli bozulmalardan biri olan hzdaki azalmaya
ilikin baz almalar mevcuttur. Salthouse (1991, 93, 96) bellekle, bilisel becerilerle ve
tepki zamanyla ilgili aratrmalar sonucunda bellekteki zayflamann byk oranda tepki
hzndaki azalmayla aklanabileceini gstermitir. Bu yavalamay da merkezi sinir
sistemindeki yavalamayla aklamaktadr. Bu yavalama nemli lde alma belleini
yavalatmaktadr. Aratrmaclar hzn yan sra yallktaki nemli kayplardan biri olarak
dikkati koruma kapasitesindeki kayp ve dikkati birka farkl ey zerine odaklayabilmedeki
kayp olarak grmektedirler. Yallarda problem zme becerileri 50 yandan sonra dmeye
balar. Bir boylamsal alma da problem zmedeki zayflamann 70 yanda ortaya ktn
gstermitir ve bu bulgu Schaie'nin ZB ve dier genel bilisel becerilerle ilgili bulgularla
olduka paraleldir. Formel problem zme grevlerinde yallar daha yava ve daha etkisiz
olmakla birlikte gnlk problemlerin zmn baaryla yrttkleri ifade edilmektedir.
rnein al veri, bteyi idare etme, otobs tarifesini anlama, yaam planlama gibi
grevlerde yallarn olduka etkili olduklar grlmektedir.
Yallarn bilisel becerilerle ilgili yetitirme eitimi almalarnn performanslarna bir etkisi
olup olmadn inceleyen aratrmalar daha gen yetikinlerin altrma yapmaktan bir yarar
saladklarn ancak yallarn bundan ok fazla bir yarar salamadklarn gstermektedir.
Bununla birlikte yallarn da eitim srasndaki lmlerde performanslarnn iyiletii
grlmektedir. Altrma yaplm ve yaplmam beceriler arasndaki fark "depo kapasite"
(reserve capacity) olarak tanmlanmaktadr ve yallktaki depo kapasite gen yetikinlik
yllarndakine gre daha kktr. Yallarda bilii inceleyen aratrmaclar, biriken bilgi,
beceri ve deneyimden dolay yallarn baz avantajlara da sahip olabileceklerini
dnmlerdir. Buna genel olarak "akl" (wisdom) denmekle birlikte zerinde anlamaya
varlm ortak bir tanm yoktur. Bu akl ya da bilgelik denen ey, sadece bir bilgi birikimi
deil; evrensel dorularn, temel yasa ve rntlerin anlalm olmas demektir. Bir baka
deyile belirsizliin ve yordanamazln yaamn bir paras olduunu kavrama, deerlerin ve
anlam sistemlerinin karmndan oluan bilgi olarak da tanmlanabilir. Akll bir kii, yaam
sorunlarna dair olaanst bir igr sahibidir ve genellikle iyi yarglamalar yapar ve t
verir. Akl daha ok orta ya ve yallkta kendini gstermektedir. Ancak Baltes bir insann
yaamndan ders karma tarz bir grevde yallarn ancak gen yetikinler kadar iyi

163
olduklarn grmtr. Ancak bir almada arkadalar tarafndan "akll" olarak tanmlanan
yetikinlerin ortalama bir yaldan gerekten farkl olduu da bulunmutur. Bu yallarn
genel olarak ego btnl ve insanla gsterdikleri ilgi asndan daha yksek deerler elde
ettikleri grlmtr.
Yalla bal deimelerde bireyler arasndaki farkn olduka fazla olduu hemen hemen
tm almalarda elde edilen bir bulgudur. Bazen 50-60 yalar arasndaki bir yalnn bilisel
fonksiyonlarn nemli lde yitirdii grlrken bazen de lmnden sadece 1 yl nce 83
yanda birinin bilisel fonksiyonlarnn gayet yerinde olduu grlebilmektedir. Yallktaki
bireysel farkllklar iki yaklamla aklanmaktadr. Bunlardan biri "ani dme hipotezi"
(terminal drop hypothesis) dir. Bu hipoteze gre yallar lmlerinden birka yl ncesine
kadar performanslarn korurken bu dnemde bilisel ve fiziksel ilevlerde bir dme gzlenir.
kinci yaklam bireysel zellikleri anlamaya alr. Bunlar; kaltm ve yaam tarz gibi
deikenlerdir.

Yalanmay Aklayan Biyolojik Kuramlar

Yalanmay aklamaya alan biyolojik kuramlar Mikrobiyolojik ve makrobiyolojik
kuramlar olmak zere ikiye ayrlmaktadr.
Mikrobiyolojik Kuramlar:
Hcreler yalandka kendi atklarn yok etmeleri zorlar ve sonunda bu atklar bir hcrenin
%20'si kadar yer tutar. Bu, gittike kalabalklaan bir gece kulbnde dans etmenin ve
servisin gittike glemesine benzer bir durumdur. Sonunda yle olur ki kimse neredeyse
kmldayamaz hale gelir. Hcreler yalandka da moleklleri iyice birbirine tutunurlar ve
hayati biyokimyasal dngleri de engellerler ve hcre fonksiyonlarn bozacak trden hasarlar
yaratrlar. Bu yaklama "hcresel plk" (cellular garbage) denmektedir. Bir dier
yaklam "apraz balanma"dr (cross-linking). Gen yetikinlerde deil de daha yallarda
ortaya kan yalar veya proteinler arasndaki istenmeyen balanmalar ortaya kar. zellikle
deride ve ba dokuda ortaya kan bu apraz balanmalar derinin krmas ve damar
sertliklerine yol aar. Son zamanlarda hem hcresel pln hem de apraz balanmann
yalanmann bir nedeni deil de sonucu olduu dnlmektedir. Son yaklam ise "hcresel

164
saat" yaklamdr. Bu yaklama gre beden hcreleri sadece snrl sayda blnmektedir.
nsan embriyo dokusunun hcreleri sadece 50 kez blnebilmektedir. Yal bir insan
bedenindeki hcreler de blnmektedir; ancak, biz yaam boyu sahip olabileceimiz blnme
potansiyelinin tmn sonuna kadar kullanmayz. Bu yzden aratrmaclar hcre
blnmesine dayanarak insan mrnn st snrn 120 ya olarak koymulardr. Hayflick
hcresel saat kuramn ortaya attnda hcrelerin niye ldn bilmiyordu. 1998 ylndan bu
yana yaplan almalar srrn kromozomlarla ilgili olduunu gsterdi. DNA dizilerinde
kromozomlar barndran Telomerler (Telomeres) her hcre blnnde bir miktar
ksalmaktadr. 70-80 tekrardan sonra telomerler dramatik olarak azalmakta ve hcre bir daha
kendini oaltamamaktadr. Laboratuvarda telomeraz enzimi enjekte edilen insan hcrelerinin
mrnn uzad grlmtr. Yala balantl telomer erozyonunun stresin stesinden gelme
yeteneinde bozulma ve kanser oluum orannda artmayla balantl olduu bulunmutur.
Makrobiyolojik Kuramlar:
Bu kuramlar yalanmann baklk sistemine, beyne ve homeostasise bal olarak ortaya
ktn ileri srerler. Gen yetikinlik yllarnda thymus, ki rettii hormon enfeksiyon ve
kanserle mcadele edecek olan beyaz kan hcrelerini uyarr, klmeye balar. Ya
ilerledike baklk sistemi, kanser hcrelerini, bakterileri ve dier yabanc maddeleri tehis
etme yeteneini kaybeder ve normal vcut hcrelerine de saldrr. Sonu olarak da otoimmn
sistem hastalklar ortaya kar. rnein romatoid artirit ve bbrek hastalklar gibi.
Dier baz aratrmaclara gre ise yalanma beyinde daha spesifik olarak da hipotalamus ve
hipofiz bezinde yer almaktadr. Bu gre gre bulu dneminde hipofiz bezi bir dizi hormon
salglar ve bunlar bedenin ngrlen hzda bozulmasna yol aar. Bu "yalanma" hormonu ki
varl henz ispatlanmam ya da bu hormon izole edilememitir, hcrelerin tiroksin
hormonunu alma yeteneklerini engeller. Tiroksin hormonu, vcudun kalp-damar ve baklk
sistemi gibi nemli anahtar sistemlerinin metabolik hzn kontrol eder. Buradaki bir
baarszlk yalda lme yol aan pek ok hastalkta rol oynamaktadr.
Niin yalanyoruz ve yalanma yavalatlabilir mi? Sorusuna yant vermek iin Rudman ve
meslektalar(1990), kemik ve kas yapsna, baklk sistemine olumlu etkileri olan byme
hormonunu, bir grup yalya vererek etkilerini gzlemilerdir. Kontrol grubundakilerin bir
ksmnn deneyin srd 6 ay boyunca kas, kemik ve organ ktlesinin kayba urad, deney

165
grubundakilerin ise yallk boyunca kaybettikleri kas ktlesinin %10'unu geri aldklar, deri
kalnlnn %9 orannda artt ve yalarn %14 orannda azald grlmtr. Ne var ki
aratrma sona erdikten sonra her erkek kazand bu "gen zellikleri"ni hzla kaybetmitir.
Rudman'a gre yalanma srecini idare eden tek bir saat yoktur. Belki genlerimizde yer alan
bir saat ne kadar uzun yaayacamz tayin etmektedir ancak nroendokrin sistemdeki bir
saat de bu srete etkili olmaktadr.
Nroendokrin sistemin yalanmada rol oynayan bir dier ksm adrenal hormondur (DHEA).
Bu hormon genken ok fazla miktardadr ve insann fonksiyonlar zerinde saysz yarar
vardr. Otuzlu yalara girdiimizde bu hormonun retimi yavalar, 50 yanda ise
genliktekinin %30'u kadar salglanr. DHEA'nn eksiklii kadnlarda gs kanseri
erkeklerde de kalp krizi riskini artrr. Bir aratrmac, bu hormonun yksek dozuyla besledii
farelerde ya ktlesinin azaldn, damar sertliinin nlendiini, kanser riskinin azaldn
baklk sisteminin fonksiyonlarnn glendiini grmtr. Ortalama bir farenin mr
%20 uzamtr. Ancak bu hormonun cinsiyet hormonlarnn ar retimi ve cierlerde
genileme gibi yan etkileri de grlmtr. Uygun dozlar kullanldnda yan etkiler ortadan
kalkmtr.
Yalanma vcuttaki organ rezervlerindeki azalmayla da ilikili olabilir. Organizma dzeyinde
yaam, isel denge (homeostasis) olarak tanmlanabilir. Bedende isel bir denge vardr ve bu
denge olduka kat snrlar iinde dzenlenmitir. Nral ve endokrin sistemler, kalp, akcier,
karacier ve bbrekler ile bu dengeyi koruyan dier organlar yakndan izlerler. Biyologlar
gen yetikinlikteki organ rezervlerinin yaam iin gerekenin 10 kat olduunu tahmin
etmektedirler. Fakat yaklak 30 yana gelindiinde organ rezervleri derece derece azalmaya
balar ve yaamn geri kalan yllarnda da bu azalma srer. Organ rezerv kapasitesi sfra
ulatnda birey hasta olmasa da lr. Birey 30 yana ulatktan sonra bu kaybn bir sonucu
olarak lm oran her 8 ylda bir ikiye katlanr.
Bilisel Mekanikler: Beynin nrofizyolojik yapsdr. Duyusal girdilerin, grsel ve motor
bellein, ayrt etmenin, karlatrmann ve kategorilemenin yer ald srelerin hzn ve
doruluunu ieren bilisel mekaniklerdir. Biyoloji ve kaltmdan ok fazla etkilendikleri iin
yalanmayla birlikte bozulma gstermeleri olasdr.

166
Bilisel Pragmatikler: Zihnin kltre temellenmi bilgisayar programlar gibidir. Okuma ve
yazma becerilerini, dili kavramay, eitimsel nitelikleri, mesleki becerileri ve yaamla
baetme becerilerini ierir. Kltrn etkisi fazla olduu iin yala gelime gstermesi daha
olasdr.
Bilgi leme Hz: leri yetikinlik yllarnda azalr. Ancak bununla birlikte bireyleraras
farkllklar oktur. rnein yal bir daktilografn hz belki azalmtr ancak bir bakta daha
fazla sayda szc grp okuyabildii iin bir gen kadar hzl yazabilir.
Episodik Bellek: Yaam olaylarnn nerede ve ne zaman yer aldyla ilgili bellek olan
episodik bellek de yalanmayla birlikte zayflar. Yallarn lise arkadalarn, rendikleri
yabanc dili, retmenlerinin adn ve otobiyografik olaylar genlere gre daha kt
hatrladklar bulunmutur.
Semantik bellek: Bu bellekte de bilgilerin geri arlmasnda yallarn daha yava olduklar
fakat semantik bellekteki bozulmann episodik bellekteki kadar gl olmad bulunmutur.
Ak bellek, bilinli olarak elde ettiimiz bilgidir. Bir marketten ne alacanz bilmek veya
grdnz bir filmde olanlar anlatmak iin kullandnz bellek ak bellektir ve
yalanmayla birlikte zayflar. rtk bellek ise bilinsiz olarak topladmz bilgilerin
oluturduu bellektir. Araba kullanmay hatrlamak byledir ve yalanmadan ok fazla
etkilenmez. Sadece davrann hz azalr.
Baz aratrmaclara gre bellekle ilgili inanlar bellek performansn etkilerken, bazlarna
gre byle bir etki yoktur. Bir yalnn bellek becerisiyle ilgili olumsuz dncelerinin ve
beklentilerinin zayf olmasnn dk bellek performansyla ilikili olduu bulunmutur.
Salk, eitim, SED gibi deikenlerin de yallarn bellek performansn etkiledii
bulunmutur.

Yallkta Sosyal Duygusal Geliim

Emekli olunduunda alan rol, elerden biri hayata veda ettiinde elik rol ve son kalan
ebeveyniniz ldnde de evlatlk rolnz ortadan kalkar. Yallk yllarndaki evlilikten

167
alnan doyum gen yetikinlik yllarnda alnan doyuma gre farkldr. Evlilikler daha az
romantizm fakat daha ok doyum ve ballk ierir. Elerden biri hi yksnmeden uzun yllar
hasta olan eine destek olabilmektedir. Yallarn ou kuaklararas ilikilerini de gl
ilikiler olarak yorumlamaktadr. Nitekim ABD'deki bir aratrmada 65 yan zerindeki
yallarn %63' evlatlarndan en az birini haftada bir ya da daha sk grdklerini ifade
etmilerdir. %16's ayda 3-4 kere, %20'si de ayda bir kez veya daha az grdklerini ifade
etmilerdir. Yallarn bir ksm da evlatlarnn en az birinden ev ileri ya da maddi adan
yardm aldklarn ifade etmilerdir. ABD'deki bir aratrmada evlatlaryla daha sk ve daha
olumlu iliki iinde olan yallarn daha fazla mutlu olan yallar olmad; yallktaki
mutluluun arkadalklarnn olup olmamasyla daha ilikili olduu bulunmutur. Yallar
aileleriyle bir araya gelmekten holandklarn ifade etseler de byle bir etkileimin onlarn
iyilii ile dorudan ilikili olmad bulunmutur. zellikle hala evli ve hayatta olan yal
iftler iin bu durum daha geerlidir. Dul yal kadnlarla yrtlen bir almada, yallar
ocuklaryla ilikileri hakknda olumlu eyler sylemekle birlikte kendilerine ihmal edilmi,
takdir edilmemi hissettiklerini ve ayn zamanda onlarn cann skmaktan ve yk olmaktan
endie ettiklerini ifade etmilerdir.
Kardelerle ilikiler asndan yalla bakldnda yallarn ou kardelerini sigorta
poliesi olarak grmektedir. Kardeler, ayn anlar ve balantlar paylaan ve duygusal
destek salayan kiiler olarak yallkta da birbirleri iin sosyal destek kayna olmaktadr ve
Deborah Gold buna kuak dayanmas demektedir. Aratrmalar kz kardelerin daha
nemli bir sosyal ve duygusal destek kayna olduunu gstermitir. Kz kardeleriyle yakn
iliki iinde olan yallarn ilikide olmayanlara gre daha az depresyon gsterdikleri
bulunmutur. Erkek kardelerle ilikinin nitelii ise depresyonla ilikili bulunmamtr.
Emeklilik ya her ne kadar 65 olarak belirlenmise de son yllarda erkeklerin daha uzun yllar
almaya devam etme eilimi gsterdikleri; kadnlarn ise gittike daha erken yalarda
emekli olmak istedikleri belirlenmitir. Emeklilik kararnda ya nemli bir faktr olmakla
birlikte bireyin sal, ailesinde hala bakmakla ykml olduu ocuk veya torunlarnn
varl, emeklilikten sonraki gelirin yeterli olup olmayaca, iinden doyum salayp
salamad gibi faktrler de belirleyici rol oynamaktadr. Emeklilerin aslnda ok kk bir
grubunun uyum problemi yaad ve bu bireylerin de genellikle ilerine daha bal bireyler
olduklar grlmektedir. Yallktaki nemli kiilik deimelerinden biri Erikson'n Ego
btnlne kar umutsuzluk atmasdr. Bir aratrmac (Walaskay, 1983-1984),

168
Marcia'nn kimlik statlerini belirlemesine benzer bir ekilde yallarda ego btnl
statlerini belirlemitir.
Bu almada 4 stat ortaya kmtr:
Btnle ulama: Birey yalandnn farkndadr, yaad biimiyle kendi zgn yaamn
kabul edebilmektedir. Deimelere uyum salayabilmektedir.
Umutsuzluk: Birey kendi yaamn olumsuz biimde deerlendirir, onu olduu gibi kabul
etmez ve hatalarn telafi etmek iin yaamn ok ksa olduunu grr.
lgisiz: Birey u andaki yaamn dolu dolu yaamaktadr. Kendini kefetme ve yaamn
deerlendirmeyle ilgilenmemekte; buna direnmektedir.
Uyumsuz: Birey ego btnl ikilemini zmeye almaya yeni balamtr ve eliik
duygularla doludur.
Aratrmac ayn zamanda bireylerin lm korkusu ve yaamdan aldklar doyumu da
lmtr. lgisiz statdeki yallarn yaamlarndan aldklar doyumun en yksek ve lm
korkularnn en az olduunu grmtr. Ancak bu konuda daha ok ey syleyebilmek iin
daha fazla aratrmaya gerek vardr. Butler'e gre yallktaki nemli grevlerden biri de
yaam yeniden gzden geirme ve gemiteki atmalarn yeniden deerlendirilmesidir.
Yallktaki kiilik deimelerini aklayan dier iki yaklam da sosyal geri ekilme
(disengagement theory) kuram ve hareketlilik kuramdr (activity theory). Cumming'e gre
yalnn zaman iinde kendini yaamdan geri ekmesinin 3 yn vardr. Bunlardan biri yaam
alannn daralmasdr. Bireyler yalandka daha az sayda insanla etkileime girerler ve
rolleri azalr. kincisi bireysellikteki arttr. Yal bireyler rollerini yerine getirmede kat
kurallar ve beklentilerden daha az etkilenirler. Bunlarn bireyi kontrol ve ynlendirme gc
zayflar. nc yn deimelerin kabuldr. Birey bilerek ve isteyerek rollerinden ve
ilikilerinden uzaklar. Hareketlilik kuramna gre ise bireyin mmkn olduunca rollerini ve
hareketlilik dzeyini korumas yalanmaya kar hem psikolojik hem de fiziksel olarak daha
salkl bir tepkidir. Gerekten de kendini daha az yaamdan soyutlayan yallarn daha
yksek yaam doyumu ve daha iyi ruh sal gstergeleri tad grlmektedir.
Baarl yalanmann bir boyutu, yaam doyumunun yksek olmasdr ve bunun, evli, yeterli
geliri olan, bir lde da dnk kiilii olan, yaamn kontrol ettiine inanan, saln iyi
olarak alglayan ve sosyal etkileimlerini yeterli bulan yallar arasnda daha yksek olduu

169
grlmektedir. Alglanan sosyal destein yeterli olmas ve kontrol duygusunun, yalnn
mutluluu ve yaam doyumunda can alc olduu grlmektedir.
Robert Peck'in Yallk Dnemi
Peck, Erikson'un ego btnlne kar umutsuzluk dneminde yallarn yz yze kaldklar
geliimsel grevden sz eder. Bunlar:
Farkllatrma X role saplanma: Yallar iteki rollerinin dnda kalan eylerle kendi
deerlerini yeniden tanmlamallar. ocuklar ve ileriyle uratklar zaman dolduracak yeni
rol ve uralar bulmallar.
Bedeni ama X bedene saplanma: Yallar bedenlerindeki fiziksel iyiliin azalmasyla
baedebilmeliler.

Kimliklerini

fiziksel

iyilie

temellendirenler

onun

gnden

gne

bozulduunu grp yaadklar srece kendilerini ve yaamlarn daha fazla tehdit altnda
hissederler. Oysa insan ilikilerini daha n plana alanlar yalanan bedenlerinden o kadar da
tehdit olmazlar.
Egoyu ama X egoya saplanma: Yallar, yalanmayla birlikte lmn de kanlmaz
olduunu kabul ederek ve kendilerinin yetitirdikleri ocuklaryla ve meslek ve fikirleriyle
gelecee katk yaptklarn dnerek yallk srecini kendileri iin kolaylatrabilirler.