Deney: Srekli Kartrmal Tank Reaktrde (CSTR) 2.

Mertebeden Bir
Reaksiyonun ncelenmesi

1. DENEYN AMACI
Srekli kartrmal tank reaktrde gerekleen tepkimeye ilikin hz sabitinin bulunmas,
reaksiyon hzna ve reaksiyon hz sabitine yetersiz karmann etkisinin ve reaktrn dinamik
davranlarnn incelenmesi.
2. KURAMSAL TEMELLER
Bir kimyasal tepkimeye elik eden enerji deiimi ve tepkimenin denge konumu
termodinamiin konular arasnda incelenir. Ancak termodinamik, tepkime hzlar hakknda
bir ey sylemez. Balangtan denge konumuna ulalana dek geen sre iinde bir kimyasal
tepkimenin; hzn, bu hzn hangi niceliklerle nasl deitiini ve mekanizmasnn yolu
kimyasal kinetik inceler. Bu incelemeler, fiziksel ve kimyasal yntemlerin birlikte
uygulanmasyla yapldndan kimyasal kinetik, fizikokimyann bir dal kabul edilir. Bir
tepkimenin nereye gittii kimyasal termodinamik, hangi hzla oraya gittii ise kimyasal
kinetik iinde incelenir.
Yaplan aratrmalar, baz tepkimelerin bir basamak, bazlarnn ise iki ya da daha ok
basamak zerinden yrdn ortaya karmtr. Bir basamakl olanlara basit tepkime, ok
basamakl olanlara ise basamakl tepkime, karmak tepkime yada kompleks tepkime ad
verilmitir.
Basit tepkimeler bir ynl ya da iki ynl olabildii gibi karmak tepkimelerin
basamaklarndan bazlar iki ynl dierleri ise bir ynl olabilmektedir. Bir ynl olan
tepkimeye tersinmez tepkime, iki ynl olan tepkimeye ise tersinir tepkime denir. Tersinmez
tepkimeler tmyle tamamland halde tersinir tepkimeler ancak bir denge konumuna
ulalana kadar yrmektedir.
Toplam tepkimenin hzn hz belirleyen basamak ad verilen en yava basaman hz kontrol
etmektedir. Baka bir deyile, bir zincir nasl en zayf halkas kadarsalam ise bir karmak
tepkime de en yava basama kadar hzldr. Basamak tepkimeleri ve hz belirleyen basamak,

deneyler yardmyla belirlenerek bir karmak tepkimenin yrd yol anlamna gelen
tepkime mekanizmas ile aydnlatlr.
Gaz ya da sv karmlar gibi bir faz iinde yryen kimyasal olaylara homojen tepkime, iki
ya da daha fazla faz ieren karmlarda yryenlere ise heterojen tepkime denir. Baz
tepkimeler gibi karmak tepkimeler de homojen ya da heterojen nitelikte olabilmektedir.
Bir tepkimenin balayabilmesi iin tepkimeye giren bileenlerin sahip olmalar gereken en
dk enerjiye aktivasyon (etkinleme) enerjisi denir. Aktivasyon enerjisi tepkimeye giren
maddelerin i enerjisini ykselterek onlar daha aktif hale getirmektedir. Aktivasyon enerjisi
verilmedike bir tepkime yryemez. Aktivasyon enerjisi ancak bir katalizr kullanlarak
drlebilir. Bir tepkimenin hzn ykseltmek iin uygulanan ileme kataliz, bu ilem iin
kullanlan maddelere katalizr ad verilir. Katalizrn tepkime karm ile ayn fazda olduu
ileme homojen kataliz, ayr fazda olduu ileme ise heterojen kataliz denir. Basamak
tepkimelerinde yer alabilen bir katalizr toplam tepkimede yer almadndan tepkime sonunda
kimyasal bir deiiklie uramadan yeniden ortaya kmaktadr. Tepkime mekanizmasn
deitirerek hzn ykseltilmesine yol aan katalizrler toplam stokiyometrik tepkimenin
termodinamik niceliklerini deitirmezler. Tersine tepkime hzn drme ilemine
inhibasyon, bu ilem iin kullanlan maddelere ise inhibitr denir.
Yaklak %90 katalizrl olarak tasarlanan endstriyel kimyasal tepkimelerin yrtld
aygtlara kimyasal reaktr ad verilir. Kimyasal reaktr tasarmnda byk lde kimyasal
termodinamik ve kimyasal kinetikten yararlanlr.
2.1. Reaksiyon hz ve reaksiyon hz sabiti
Reaksiyon hz; reaksiyona giren maddelerden veya reaksiyon sonucu oluan maddelerden
birinin molnn birim zamanda ve birim hacimdedeiimidir. Reaksiyon hz, tepkimeye
giren bileen cinsinden ifade edilirse harcanma hz, tepkimeden kan bileen cinsinden
ifade edilirse oluum hz olarak da adlandrlr. Eer reaksiyon sabit hacimli bir reaktrde
gerekleiyorsa

reaksiyon

hz

bileenlerden

herhangibirinin

birim

zamandaki

konsantrasyonunun deiimi olacaktr. Reaksiyon hz herhangi bir A bileeni iin aadaki

ekilde ifade edilir.
r A=

1 d N A d CA
=
V dt
dt

( )

Verilen ifade de A bir rn ise hz pozitif, A harcanan bir tepken ise hz negatiftir. Bu nedenle
-rA, A tepkeninin harcanma hzdr.
aA+ bB cC +dD

eklinde verilen bir tepkime de sabit hacimli bir reaktrde A ve B tepkenlerinden C ve D

rnleri oluuyor olsun. Tepkime sonunda C ve D rnlerinin yannda reaktr kabnda
reaksiyona girmeden kalan bir miktar A ve/veya B tepkenleride bulunabilir. Byle bir
reaksiyon iin harcanan A tepkeni cinsinden reaksiyon hz ifadesi aadaki ekilde yazlr.
r A=

1 d N A d CA
=
=k .C aA . CbB
V dt
dt

( )

Burada a ve b deneysel olarak belirlenmesi gereken sabitlerdir. a reaksiyonun A reaktantna

gre b ise B reaktantna gre reaksiyon mertebesidir. Reaktantlara gre belirlenen hz
mertebelerinin toplam toplam reaksiyon mertebesini verir. k ise reaksiyon hz sabitidir.
Reaksiyon hznn birimi daima mol.dm3.s1dir. Bu nedenle reaksiyon hz sabitinin birimi
reaksiyon derecesine bal olarak deiir. Reaksiyon hz sabiti, scaklk ve basnla
deimektedir. Bu nedenle, tepkime hz scaklk ve basn sabit tutularak yaplan deneylerden
elde edilen veriler yardmyla bulunur. Genel olarak n. dereceden gerekleen bir reaksiyon
iin reaksiyon hz sabitinin birimi;
(zaman)-1(konsantrasyon)1-ndir.
2.2. Srekli Kartrmal Tank Reaktr (DKTR) (Yatkn Hal)

Reaksiyona girecek bileenler reaktre srekli beslenir ve rn alm da srekli

gerekletirilir. Etkin kartrma nedeniyle reaktr iinde her noktada karmn ayn zellikte
olduu varsaylr. k akm ile reaktr ierii zellikler bakmndan ayndr.
A rnler
eklinde yryen homojen bir tepkime iin genel mol denklik eitlii;
FAo - FA + vrAdV = (dNA / dt)
eklinde DKTR reaktrne uyguland zaman,
(dNA / dt) = 0
tepkime hznda konumsal bir deime olmaz (tam karma) ve
vrAdV = VrA
olur. DKTR tasarm eitlii ise;
V = (FAo FA) / (-rA)
halini alr. Ve sonu olarak
V = (FAo XA) / (-rA)
Veya
V = (oCAo CA) / (-rA)
eitlikleri tretilebilir.

3. DENEY DZENE ve DENEYSEL YNTEM

ekil 1:Srekli Kartrmal ve Piston Akl Tank Reaktr

Deney A: Srekli kartrmal tank reaktrde reaksiyon hz sabitinin bulunmas.
Reaksiyon hz ifadesi;
r = k.a.b
eklinde ifade edilebilir. Eer a=b ise;
r = k.a2
eklinde basitletirilebilir.
Genel olarak mertebesi bilinmeyen n. dereceden bir reaksiyon iin hz ifadesi;

r = k.an
eklinde ifade edilir.
kinci dereceden gerekleen bir reaksiyon iin hz ifadesi dnm cinsinden;
k.t.a = XA/(1-XA) eklinde ifade edilirse XA/(1-XA) ya kar t grafie geirilirse, eim k.a
olacaktr.
Eer giri deriimi a biliniyorsa reaksiyon hz sabiti k belirlenebilir.
Bu deney iin 5 litre 0,1 M Etilasetat (EtOAc) (9,79 mLetilasetat/1000 mL solsyon) ve 5
litre 0,1 M Sodyum hidroksit ( NaOH) (4 g NaOH/1000 mL solsyon) gerekmektedir.
NaOH + CH3COOC2H5 CH3COONa + C2H5OH
Sodyum hidroksit + Etil asetat Sodyum asetat + Etil alkol
0-0,1 M deriim ve 20-40 C scaklk alma limitlerinde verilen reaksiyon sodyum hidroksit
ve etil asetat bakmnda e molar ve birinci dereceden saylrken genel olarak ikinci dereceden
gerekleen bir reaksiyondur.
Srekli kartrmal tank reaktrde veya boru tipi reaktrde gerekleen tepkimede yeterli
dnm salanrsa yatkn duruma ulalabilir.
Yatkn hal durumu; bileenlerin deriimine, ak hzna, reaktrn hacmine ve reaksiyonun
scaklna gre deiebilir.
1. Srekli kartrmal tank reaktr kimyasal reaktr servis nitesine balanlr ve
somunlar kapatlr.
2. Cihazn fii taklr ve n ksm da yer alan nite ama kapama anahtar ak konumuna
getirilir. nite ald zaman anahtarn st ksmnda yer alan faz lambas yanmaldr.
3. Scaklk - iletkenlik sensr rektrn st ksmndan yerletirilir. Sensr portlar
kimyasal reaktr servis nitesine balanlr.
4. Reaktr yatkn duruma geldii anda veri alnmaya balanr. Yatkn duruma gelme
sresi yaklak 30 dakika srmektedir. 30 saniyelik aralklarla 45 dakika boyunca
deien iletkenlik deerleri okunur.
5. Scaklk kontrol panelinden reaksiyon scakl 30C ye ayarlanr.
6. ki ayr besleme tanklarna besleme tanknn kapak seviyesinin 50 mm altna kadar 0,1
M etil asetat ve 0,1 M sodyum hidroksit doldurulur ve besleme tanklarnn kapaklar
kapatlr.

7. Besleme tanklarndaki bileenlerin besleme pompas ak hzlar her iki bileen iin 50
ml/dak ak hzna ayarlanr.
8. Kartrc hz kontrolr 7,0 ye ayarlanr.
9. Su haznesi distile su ile doldurulur. Ardndan sirklatr altrlr sistemden su
geirilerek borularda kalan hava sistemden uzaklatrlr. Haznede su azalnca tekrar su
ilavesi yaplr. Reaktr kab ierisine dolatrlan suyun scakl zamanla otomatik
olarak ayarlanan scakla gelir.
10. Scaklk ayarlanan deere gelince besleme pompalar alr. Her bileen reaktr kabna
girmeden nce n stc nitede reaksiyon scaklna ulamak iin stlr ardndan
reaktre girer. Reaktrn alt ksmnda bir T balantsyla bileenler birbiriyle
kartrlr. Bu esnada iletkenlik sensrnn lt deer okunur.
11. Deneyin tamamlanmasnn ardndan reaktr kabnn ii distile suyla ykanr. Bunun
iin besleme tanklarna su doldurulur ve suyun sistemin iinde gemesi salanr.
Scaklk ve iletkenlik sensrlerinin u ksmlar da distile suyla ykanr.
12. Ayn ilemler reaksiyon hz sabiti ile scaklk arasndaki ilikinin belirlenmesi iin
farkl scaklk deerleri iin tekrarlanr.
13. Ayn ilemler sabunlama reaksiyonu zerine besleme hznn etkisini belirlemek
amacyla bileenler iin birbirlerinden farkl ak hzlarnda tekrarlanr.
Deney B: Yetersiz kartrmann reaksiyon hzna etkisinin incelenmesi
Reaksiyon hz; bileenlerin birim zamanda rne dnm miktarlarnn toplamyla
hesaplanr. Reaksiyonun gereklemesi iin paracn temas etmesi vebu temas sonucunda
etkilemeleri gerekir. Reaksiyon hz arpma frekansna ve reaksiyona giren maddelerin
partikllerinin arpma verimine baldr. Bu faktrler reaktrde kartrc ve tampon
(baffle) kullanlarak tam kartrma ile optimize edilirler.
Sodyum hidroksit ve etil asetat arasnda gerekleen tepkime de, balang deriimleri (her
ikisi de a0) ve dnm (Xa) her ikisi iinde eit ise deriimler,
NaOH + CH3COOC2H5 CH3COONa + C2H5OH
ao Xaao XaXaXa
eklinde hesaplanr.
1. A deneyi tamponlar (baffle) karlarak tekrarlanr. Bu ilem iin ncelikle iletkenlik
ve scaklk sensrleri, ardndan reaktr kapa karlr. Bu ilemlerin ardndan tampon
dzen kolaylkla kar.
2. Deney tampon dzensiz ve kartrma olmakszn tekrarlanr.

 farkl veri elde edilecektir.

I.
II.
III.

Tampon dzen ieren kartrmal reaktr (Deney A).

Tampon dzensiz kartrmal reaktr.
Tampon dzensiz ve kartrma olmayan reaktr.
3. Elde edilen veriler ile zamana karlk reaksiyon dnm grafii izilir ve grafik
iin gerekli aklamalar yaplr.
Deney C: Srekli kartrmal tank reaktrlerin dinamik davranlarnn incelenmesi.
Basamak girdi (step input) deiim etkisi ile ortalama alkonma sresinin hesaplanmas;
Eer ; C = Basamak girdi deiiminden t zaman sonra kaptaki deriim
Co= Girdi deriimi
tc = Zaman sabiti
C = Co (1-et/tc)
(dC/dt) = (Co.et/tc) / (tc) olacaktr ve t = 0 iin;
(dC/dt) = (Co/tc)

sonucuna ulalr. Bylece tcgrafiksel olarak bulunur.

Methot
1. 5 litre 0,1 M sodyum hidroksit zeltisi hazrlanr ve besleme tanklarndan biri
tepesinden 50 mm aasna kadar hazrlanan zelti ile doldurulur. Dier besleme
tank ise saf su (deiyonize su) ile doldurulur.
2. Reaktrn kartrma hz 7,0 olarak ayarlanr.
3. Balangta deney oda scaklnda gerekletirilebilir. Farkl scaklklar gerekiyor ise
konsolda yer alan scaklk kontrolr ve scak su sirklatr kullanlr.
4. Sodyum hidroksit pompas alr ve mmkn olduunca ok abuk dolabilmesi iin
sodyum hidroksitin hz maksimum noktasna ayarlanr. Reaktr dolduunda besleme
pompasnn hz 20 ml/dakya drlr. Bu noktada belirli aralklarla iletkenlik
deerleri konsoldan okunur.
5. Su besleme pompasnn hz 50 ml/dakya ayarlanr.
6. Reaktr ierisinde iletkenlik azalmaya balayacaktr ve yaklak 1 saatlik periyot
sonunda iletkenlik deeri besleme zeltisinin iletkenliine yaklar.
Son durumda reaktr ierisindeki deriim; c = (20/70)*0,1 = 0,028 M olacaktr.

Deney sresince okunan her bir t sresine kar ln[(C-C1)/(C-Co) deeri hesaplanr.
Burada
C1; t sresindeki deriim
Co; balangtaki sodyum hidroksitin deriimidir.
Hesaplanan deerler tye kar grafie geirilir ve elde edilen erinin (orijinden geen
dz doru) eimi hesaplanr. Eldeedilen eim alkonma sresini verecektir, bu da V/F
deerine eit olacaktr. Burada V; reaktr hacmi ve F; reaktr ierisindeki toplam ak
hzdr.
4. SONULARIN YORUMLANMASI ve HESAPLAMALAR
Reaksiyon yatkn hale geldikten sonra 45 dakika boyunca 30 saniye aralklarla alnan
iletkenlik deerleri bileenlerin dnm cinsine evrilir.
Etil asetat ve etil alkol raksiyon zeltisinin iletkenliine katkda bulunmazken hem sodyum
hidroksit hem de sodyum asetat iletkenlii salar. Ancak sodyum hidroksitin iletkenlii
verilen konsantrasyon ve scaklkta ayn deildir. letkenlikten yola karak dnme bal
iliki kurulur.
Fa =
Fb =
a =

b =

C =
T=
V=
k=
ao = (Fa/(Fa + Fb)).a
C = b eer

b <a
o o

C =a

b a
o o

eer

bo = (Fb/(Fa + Fb)).b

= 0.070[1+0.0284(T294)].C

= 0.195[1+0.0184(T294)].a
ao
o

T294 iin
T294 iin

 = (c =0 varsaylr)
0
ao 0
a =0

eer

a = (ao bo)

a <b
o o
eer

a b
o o

= 0.195[1+0.0184(T294)]. a

eer

a 0
o

=
+

C
a
a1 = (a - ao)[

C1 = C [

o 1
] + ao
o

o 1
]
o

Xa = (ao a1)/ao ,

Co=0 iin

Xc = C1/C

Co = 0 iin

Reaksiyon hz sabitini (k) hesaplamak iin tm ktle denklii aadaki ekilde yazlabilir;
Reaktr iindeki hz deiimi = Giren kan + Birikim
V hacimli bir reaktrde a reaktant iin;
d(Va1)/dt = F.ao - F.a1 V.k.a12
Yatkn halde srekli alan bir reaktr iin hacim sabit kabul edilebilir. Bu durumda;
k = (F/V).[(ao a1)/a12] = [(Fa + Fb)/V].[(ao a1)/a12] mol/dm3sn
Reaktr iinde yatkn haldeki NaOH deriimi (a1) reaksiyon hz sabitini hesaplamak iin
kullanlabilir.
Ayrca titrasyon ileminde aadaki eitlikten yararlanarak;
VNaOH . MNaOH = VHCl . MHCl VNaOH . MNaOH
Buradan tepkime baladktan t sre sonra ortamdaki bazn deriimibulunabilir.

5. TARTIMA
1. Artan deriimin reaksiyon hzn ve reaksiyon hz sabitini nasl etkilediini aklaynz.

2. Artan scakln reaksiyon hzn ve reaksiyon hz sabitini nasl etkilediini

aklaynz.
3. Scaklk ve deriim dnda yaplan deneyde reaksiyon hzn ve reaksiyon hz sabitini
etkileyebilecek dier faktrleri aklaynz.
4. Hesaplamalar sonucunda elde edilen verileri ve grafikleri literatr bilgileriyle
karlatrnz.
5. Deneyde srekli kartrmal tank reaktr yerine baka reaktr tiplerinden kullanlsayd
sonularn nasl deieceini aklaynz.
6. Tampon dzenin karlmasnn reaksiyon hzna nasl bir etki gsterdiini aklaynz.
7. Reaksiyon hz zerine kartrmann etkisini aklaynz
6. SMGELER
A

tbler reaktrn kesit alan (cm2)

besleme tankndaki sodyum hidroksit deriimi (mol/dm3)

ao

besleme karmndaki sodyum hidroksit deriimi (mol/dm3)

a1

t annda reaktr iindeki sodyum hidroksit deriimi (mol/dm3)

zaman sonra reaktr iindeki sodyum hidroksit deriimi (mol/dm3)

etil asetat deriimi (mol/dm3)

(a iin yaplan aklamalar b iinde geerlidir) (mol/dm3)

sodyum asetat deriimi

(a iin yaplan aklamalar c iinde geerlidir)

toplam hacimsel ak hz (dm3/sn)

Fa

sodyum hidroksitin hacimsel ak hz (dm3/sn)

Fb

etil asetatn hacimsel ak hz (dm3/sn)

tbler reaktrn ortalama uzunluu (cm)

reaksiyon hz sabiti

reaksiyon hz sabiti

tR

reaktrde kalma sresi (sn)

geen zaman (sn)

reaktr scakl (K)

reaktr hacmi (0,400 dm3) (dm3)

Xa

sodyum hidroksit dnm = (ao a1)/ao

Xc

sodyum asetat dnm =(C1 Co)/C

iletkenlik (Siemens/cm)

balang

t annda

annda

7. KAYNAKLAR
1. CONNORS C.A., Chemical Kinetics : The Study of Reaction Rates in Solution,
VCH, New York (1990).
2. FOGLER H.S., Elements of Chemical Reaction Engineering, 2nd ed, Prentice-Hall
International (1992).
3. HOUSTON P.L., Chemical Kinetics and Reaction Dynamics, 1st ed, Mc Graw-Hill,
Boston (2001).
4. MISSEN R.W., Introduction to Chemical Reaction Engineering and Kinetics, J.
Wiley Press, New York (1999).
5. LEVENSPIEL O., Chemical Reaction Engineering, J. Wiley Press, New York
(1999).
6. Smith, J.M., Chemical Engineering Kinetics, McGraw Hill Int., (1981)