Calisma Yasaminda Saglik Guvenlik Kitabi-A-g-fisek

BLM DZS: 2
ALIMA YAAMINDA
SALIK GVENLK
Prof.Dr. A.Grhan FEK

FEK
ENSTTS
ALIAN
OCUKLAR
BLM ve EYLEM
MERKEZ VAKFI
YAYINLARI
Yayn No: 3.2
FEK ENSTTS ALIAN OCUKLAR

BLM ve EYLEM MERKEZ VAKFI
Mart 2014
ANKARA
2.
K
AS
BLM DZS: 2
ALIMA YAAMINDA
SALIK GVENLK
Prof.Dr. A.Grhan FEK

BLM VE EYLEM MERKEZ VAKFI
SK
A
.B
(Ankara, Mart 2014)
iv
BLM DZS: 2
Fiek Enstits alan ocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakf Yayn No. 3-2
alma Yaamnda
Salk Gvenlik
Prof.Dr.A.Grhan Fiek
ISBN: 978-605-87905-4-4
Bu kitabn tm yayn haklar Fiek Enstits alan ocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakf'na
aittir. Alnt yapld takdirde kaynak gsterilmesi ve bilgi verilmesi zorunludur.
Birinci Bask
ubat 2009 / 700 adet
Basm Tarihi
13.02.2009
kinci Bask
Mart 2014 / 500 adet
Basm Tarihi
08.03.2014
Kapak Fotoraf
Atatrk Baraj Park - anlurfa (A.Grhan Fiek)
Kapak Tasarm
Sleyman Ycel
letiim
: Fiek Enstits alan ocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakf
Selanik Cad.52/4 Ali Taha Apt. Kzlay Ankara
Tel
: (0312) 419 7811 Faks : (0312) 425 28 01 267 43 98
E-posta
: bilgi@fisek.org.tr
Web sayfas : www.fisek.org.tr
Tasarm & Bask: Byk Anadolu Medya Grup
stanbul Cad. Elif Sk. No: 7/188 skitler 06060 ANKARA
Tel: (0312) 384 30 70 (Pbx) Fax: (0312) 384 30 67
Sevgili eim Oya'ya

Ostim'li sanayici, ii ve rak dostlarma
vi
vii
NDEKLER
NSZ . ....................................................................................................... ix
GR . ........................................................................................................... 1
1. lk Emek Verenlere Sayg . .......................................................................1
2. Tm Ktlkler Sizden Uzak Olsun ........................................................ 4
3. i Sal Gvenliinin ok Bilimli Karakteri ......................................... 6
Birinci Blm:
KAZALARI . ............................................................................................ 9
4. Kazalarnda Yaklam . ........................................................................ 9
5. En ok Grlen Kazas : Dmeler .................................................. 11
6. Her Yerde Merdiven Var ........................................................................ 13
7. Makinelerin Tehlikeli Blmleri .............................................................. 15
8. Mutfaktaki Ktlkler . ............................................................................19
9. Yangn nlemleri . ................................................................................. 22
10. Parlayc-Patlaycdan Korunmak Gerek ............................................... 25
11. yerinde Kimyasal Maddelerin Saklanmas ......................................... 30
12. yerlerinde Renklerin ve Etiketlerin nemi .......................................... 33
13. Kk aretler ve Byk Kazalar ......................................................... 36
14. Kazas Gibi Trafik Kazalar ................................................................ 42
kinci Blm:
MESLEK HASTALIKLARI .......................................................................... 45
15. Meslek Hastalklarna Yaklam ............................................................ 45
16. En Sk Rastlanan Salk Sorunu : Bel Ars ........................................ 49
17. Grlt : stenmeyen Ses mi? . ............................................................. 51
18. Titreim (Sarsnt) ve Salk .................................................................. 54
19. Tozlu ler ve yerleri ........................................................................... 57
20. Scak Ortamlarda almak .................................................................. 60
21. Souk Ortamlarda almak ................................................................. 63
22. Yksek Basn Altnda almak .......................................................... 66
23. Dk Basn Altnda almak ............................................................ 70
viii
24. Grnmez Tehlike I : Bilgisayarlar ..................................................... 73
25. Grnmez Tehlike - II : Radyasyon ....................................................... 76
26. Grnmez Tehlike III : Gazlar ............................................................ 80
27. Kurun Gibi Ar Metaller ...................................................................... 83
28. zcler .............................................................................................. 87
29. Kanserlerin Mesleksel Kkeni ............................................................... 91
30. Hem Mesleksel, Hem Bulac Hastalklar ............................................ 95
31. alma Yaam ve reme Sal ....................................................... 99
nc Blm:
SOSYAL BOYUT ...................................................................................... 103
(A) Yaama likin Olanlar ...................................................................... 103
32. Sosyal Bir Hastalk : sizlik ................................................................ 103
33. Uzayan alma Sreleri ve Salk .....................................................106
34. Gece almas, Vardiya almas ve Salk . ...................................109
35. Kara Delikler Denilen Yersiz demeler ............................................... 112
36. Kayt-d altrma ve Kazalar ......................................................... 114
37. Yeni stihdam Biimleri ve Salk ......................................................... 116
38. Ergonomi ve Salk .............................................................................. 119
39. Sakatlar ve stihdam ............................................................................122
40. alanlarn ocuklar in yerinde Bakm .........................................125
41. nsan ve evresi ..................................................................................129
(B) i Sal Gvenlii Ynetimi .....................................................132
42. Mevzuat ve Geliimi .............................................................................132
43. Yasalar ve Denetim...............................................................................140
44. Bu Hekim Baka Hekim : yeri Hekimi . ..............................................146
45. yerinde Mhendisin Gvenlik Grevi ................................................149
46. i Sal Gvenlii Eitimi, Her Derde Deva m? . ...........................152
47. Akl Akldan stndr ..........................................................................156
48. En yi Uygulamalar ...............................................................................159
49. Kurumsallama D ...........................................................................163
50. Karlan Frsat m? Altn Yumurtlayan Tavuu Kesmek mi? ............... 168
ix
51. Kurul mu, Kurum mu? Danma m, Sosyal Diyalog mu? .................... 176
52. Uzmanla Sayg . ................................................................................179
53. Byk kmaz ......................................................................................182
Drdnc Blm:
SALII VE GVENL YASASI . ......................................................187
54. Trkiyenin Sal Gvenlii Karnesi (2012) ...................................187
55. Sal Gvenlii Yasas . ............................................................... 197
56. Sal Gvenlii Yasas Sonras

Salk Gzetimi ................................................................................... 207

alma Ortamnn Gzetimi ............................................................... 216

i Katlm........................................................................................... 222

Kresellemenin kmaz : i Sendikalar ........................................ 228
SON SZ YERNE :
GZ BALARINI ZELM .................................................................... 231
KAYNAKA ............................................................................................ 237
YAZARIN ZGEM . ............................................................................ 240
BLM VE EYLEM MERKEZ VAKFINI TANIYALIM................................. 242
xi
NSZ
Yazarlarn kitaplarna nsz yazmas iki ynden yararldr. Birincisi,
konuyu neden nemsediini vurgulama olana verir; ikincisi yaamnn
biimlenmesinde, katkda bulunanlara teekkr olana verir.
retim yaam demektir. Onun iin emek en yce deerdir szne
tm yreimle katlyorum. Emek olmasa, emekiler olmasa, retim olmasa,
yaam sremezdi.
Unutulmamas iin aba gstermemiz gereken en nemli szcklerden
biri de, vefa (deerbilirlik). Gerekten retenlere vefa borcumuz var. Onlar
iin ne kadar urasak az. nsan gnencini (refah) hedefleyen retime, ac
ve kan kartrlmamaldr. Ama, emee deerini veren, yitirilenleri renmeye
alan o kadar az ki.
Kapakta grdnz fotoraf benim iin ok anlaml. nk mthi
bir deerbilirlik rnei... Bu fotoraf, anlurfa Atatrk Baraj Park'nda, bu
barajn inaatnda yaamn yitirenlerin ansna dikilmi ant belgeliyor. Antn
eteklerindeki plakalarda, tek tek len iilerin adlar var ve iilerin azndan
yle deniyor :

Kazalarnda ldk
lmeseydik Ne yiydi.
Bu i kazalarnda lenlerin ansna, dnya yznde bulabildiim tek

ant. Bir de Havana'da (Kba), yirminci yzyln bandaki byk yangn
sndrmeye alrken yaamn yitiren itfaiyecilerin ansna mezarlkta bir
ant var. Bizim iin yaamlarn veren bu insanlar, ok zlyoruz ve gerekli
nlemlerin alnmam olmasndan tr, lmelerinden byk bir znt
duyuyoruz.
Bu zntdr ki, bizi, bu alanda daha ok almaya daha ok
renmeye itiyor. Ne yaparsak bir daha i kazas olmaz, meslek hastalna
yakalanlmaz ... Ne kadar oalrsak, ne kadar ok renirsek, ne kadar ok
alrsak, hedefe o kadar yaklarz.
xii
Bu uzun bir yol ve uzun bir yry... Bu yolda ve yryte o kadar ok
teekkr edecek kii var ki.. Onlar olmasalard, bu kitap, bu haliyle kmazd.
Onlara teekkr borluyum. lk nce eim Oya'ya; hem retmen, hem bir yolda
olarak her eyimi borluyum. Beni yetitiren hocalarm, babam, Prof.Dr.smail
Topuzolu'na ve Prof.Dr. Cahit Talasa, yaamma yn verdikleri ve salam
mesleksel bir temele oturmam saladklar iin borluyum. yl altm,
alma Bakanl'nn, meslek yaammda, ok nemli bir yeri var; benim iin
bir okuldu ve alma yaamyla bulumam salayan kurumdu. Bunun iin
ncelikle o zamanki Genel Mdr Dr.Ergin Atas'ye ok ey borluyum. Yine
Bakanlkta, birlikte altmz ve birlikte rendiimiz i gvenlii mfettii
arkadalara da teekkr borluyum. Onu izleyen yneticilerin, beni 12 Eyll
olaanst dneminin yneticilerinin, o koullarda beni, 1402 sayl yasayla
devlet memurluundan atmalarn da teekkr ile karlyorum. Zaten onlarla
bir arada olamazmm; beni sivil toplumun kucana gnderdiler. Yaamm,
bu temelin zerine kurarken, Ostim sanayi sitesindeki ii, iveren ve raklarn
ok yardmn grdm. Bir ok bilgiyi-deneyimi birlikte paylatk ve gelitirdik.
27 yl akn Fiek Enstits mcadelesini, onlarla, Enstit'nn alanlaryla
ve gnllkleriyle birlikte atk. Saysz krizleri, birlikte atk. Hepsine tekrar
tekrar teekkrler.
Son teekkrm, TRT Diyarbakr Radyosu programclarndan Celalettin
Duruolu'na. Eer 52 hafta boyunca, programna beni konuk etmeseydi, bu
i younluu iinde bu yazlarn yazlmas olanakszd. Radyoda topluma
seslenme ve konular basite indirme olana salad iin ona ok teekkr
ederim.
Bu uzun uzun teekkrler unu gsteriyor. Hibir baar, bir kiinin eseri
deildir. O ansn iyi kullanmtr, ok almtr.
Ama bir baar varsa, hep birlikte nelim.
ALIMA YAAMINDA SALIK GVENLK
GR
1
LK EMEK VERENLER
nsann, insan olmas, alet kullanmas ve retici olmasyla gerekleebilmitir. Ancak bu sayede, tasarmlayabilmi ve tasarmlarn uygulayabilmitir. te retim yapld anda da, retim srecinden kaynaklanan sal bozucu etmenler ortaya kmtr. Onun iin alma yaamnda salk gvenlik
konularna ilk emek verenleri de anmamz gerek. Byle bir listeleme, alanlarn saln koruma abasnn ne denli eskilere dayandn da anlamamza
olanak verir.
Aristoteles (M..384-322) : Koucularn hastalklarndan sz etmi;
gladyatrler iin diyet tanmlamtr.
Heredotos (M..484-420) : lk kez iilere yeterli besin verilmesinin
zerinde durmutur.
Hippokrates (M..460-377) : lk kez kurunun zararl etkileri zerinde
durmu; kurunun yol at saplanc biimdeki karn arsndan sz etmitir.
Ayn zamanda, kabzlk, fel ve grme bozukluklar ile kuruna sunuk (maruz)
kalma arasndaki ilikiyi ortaya koymutur.
Nicander (M..200) : Kurun zehirlenmesi ile karn ars, kabzlk ve
yz solukluu arasndaki ilikiyi kesinletirmitir.
Plautus (M..254-184): Baz esnaf ve sanatkarlarn alma pozisyonlarndan ileri gelen vcut grnm bozukluklar (malformasyonlar) ile ilgili bilgi
vermitir.
Byk Plinius (M.S.23-79) : Tehlikeli tozlara sunuk kalanlarn, kendilerini korumalar iin maske kullanmalarn nermitir. Ancak Vezv yanardann pskrmesi zerine, amirali bulunduu donanmasyla, Pompei halknn
yardmna komu; yaamn yanardadan kan kkrtl gazlarla boularak
yitirmitir.
Galenos (M.S.131-201): Bergamaldr. Kurun zehirlenmesinin patolojisini tanmlam; ayrca kimyagerlerin, krk sanayiinde alanlarn, madencilerin hastalklar konusunda bilgi vermitir.
A.GRHAN FEK
Agricola (M.S.1494-1555): Madenciler ve onlarn hastalklarna ilikin

olarak gzlemlerini ilk yaynlayanlardandr. Tozun zararl etkilerini, kendi deneyimleri ile saptayarak, korunma arelerini aram; yeraltnda havalandrma
yapmay, iilere maske kullandrmay nermitir.
Paracelsus (M.S.1493-1541) : Sanayiin gelimesinin zorunlu sonucu
olarak meslek hastalklar riskinin artaca dncesindeydi. nce hekim,
sonra metalrjist olarak edindii izlenimleri bir kitapta toplad.
Bernardino Ramazzini (M.S.1633-1714) : talyan bilim adam. i
salnn babas olarak anlr. Kendisinden ncekilerle birlikte, kendisinin
meslek hastalklar ile ilgili gzlemlerini nl kitabnda sergiledi. Ayrca ii
sal konusunda baz temel ilkeler getirdi. Meslek hastalklar ile iinin yapt i arasndaki balanty tam olarak ortaya koyarak, baz hastalklarn nedenlerini ortaya kard.
Johan Peter Frank (M.S.1745-1821) : Dorudan iilerin salyla uramam olsa da, halk sal konusunda yapt nemli atlmlarla, iilerin
yaama koullar zerinde de etki yapm hekimlerdendir. Salk Zabta Hizmetleri Sistemi adl 6 ciltlik yaptnda, halkn salnn srdrlmesi ve mrnn uzatlmas iin hkumetleri grevli saym ve onlara yol gstermitir.
Percival Pott (M.S.1714-1788) : Baca temizleyicileri arasnda, topluma
oranla daha byk sklkla grlen scrotum kanserlerinin balca nedenlerinden birinin is olduunu ortaya koydu.
Thomas Percival (M.S.1740-1804) : O tarihte, ngiltere'de yaygn bir
toplum sorunu olan ve ii nfusu krp geiren tifs olgusunun aratrlmas
iin ar yapt. Hem bu arsn ve hem de gen insanlarn alma sreleri
ve koullar konusundaki raporunu ok uzaklara kadar yayabildi. Bu abalar
ile raklarn Bedeni ve Manevi Salklar Hakknda 1802 Kanununun karlmasnda etkili oldu.
Charles Turner Thackrah (M.S.1795-1833) : Dneminin en tannm
ngiliz i hastalklar uzmanlarndan biri olup; almalarnn byk blmn
ii salna ayrmt. ngiltere'de meslek hastalklarn konu alan ilk kitabn
yazardr.
Edward Headlam Greenhow (M.S.1814-1888) : Ondokuzuncu yzyln nde gelen epidemiyologlarndandr. Gerek uygulayc ve gerekse aratrmac olarak ortaya koyduu almalarla, dneminde etkili olmutur. Baz
blgelerde, akcier hastalklarnda grlen yksek lm hznn, i srasnda ykselen toz ve dumann, akcierlere ekilmesine bal olduu yargsna
ulat. anak mlekilikle uraanlarn ortalama yaama srelerinin ok ksa
olduunu ortaya koydu. Sunduu raporlarla, ngiltere'de, 1864 ve 1867 tarih-
li Fabrika Yasalar'nn kmasnda; i mfettilerinin, toz ve dumann kontrol

edilmesini salayacak, aspiratr ya da baka mekanik aralarn kullanlmasn
emretme yetkisini kazanmalarnda etkili olmutur.
John Thomas Arlidge (M.S.1822-1899) : ngiliz hekim. Yresinin nde
gelen hekimlerinden olup, anak mlekilikle uraanlarn salk sorunlarna
eildi. Hazrlad raporlarla, ortam koullarnn gelitirilmesine byk katklar
oldu.
Thomas Legge (M.S.1863-1932) : ngiliz fabrika mfettii. Kendi
aratrmalar ve meslek hastalklarn nleme abalaryla nemli deneyim
ve n kazanmtr. 30 yl fabrika mfettiliinin ardndan, ngiltere'nin Beyaz
Fosfor'un Yaplarn inde Kullanlan Boyalara Katlmasnn Yasaklanmas
Szlemesini imzalamamasn protesto ederek, grevinden istifa etti. Uzun
yllar, ngiliz Sendikalar Kongresi'ne (TUC) danmanlk yapt. Sir nvan
verilmitir.
Alice Hamilton (M.S.1869-1970) : ABD'de iilerin salnn korunmas konusunda, nc ad verilecek tek hekimdir. Yaamnn 40 yln, iyeri
ve ikolu hekimi olarak mesleksel zararllar konusunun aratrlmasna verdi.
1910 ylnda balatt kurunla allan iyerlerine ynelik geni apl almas, bir hal seferi olarak nitelenir. Hem iverenlerden, hem de meslektalarndan gelen ar dirence karn, alma koullarnn ve salk gzetiminin
gelitirilmesini baard. Bunun dnda, bakr madenlerinde silikoz, sun'i ipek
sanayiinde karbon slfr, civa madenlerinde de civa zehirlenmesi zerine alt. 1919 ylnda Harvard niversitesi'nde ve ABD'de ilk kadn retim yesi;
yine ABD'de ii sal konusundaki tek retim yesi oldu.
F.F.Erisman (M.S.1842-1915): Rusya'da, 1917 Ekim Devrimi ncesi,
hijyen (evre sal) biliminin kurucusudur. Gcn, fabrikalardaki evre koullarnn gelitirilmesine yneltti. Bu yaklam kabul grmedi ve kartlarnn
abalaryla Moskova niversitesi'nden uzaklatrld.
Alexander Semashko (M.S.1871-1949): Sovyetler Birlii'nin salk
politikasnn ba mimarlarndandr. 1917 Ekim Devrimi sonras, Rus Sovyetleri
Sosyalist Federe Devleti'nin salk komiseri oldu. Salk hizmetlerinin bamsz olmasn ve koruyucu hizmetlere younlalmasn salad. 1922 ylndan
sonra bir ok eitim, aratrma merkezi ile enstitleri kurulmu ve ii sal
gvenlii konusunda nemli almalar yaplmtr.
Bunlar bizim bulabildiklerimiz. Kimbilir ne kadar ok adsz emektar var
bu dnya tarihinde. Hepsine teekkrler.
A.GRHAN FEK
TM KTLKLER SZDEN UZAK OLSUN

i sal gvenlii deyince, alma yaamndaki ktlklerin, iinin
saln bozmamas iin yaplan almalar anlyoruz. Eer bu almalar
yaplmazsa, insanlar yaralanabilir, hastalanabilirler. Bunu hi istemeyiz.
stememek yetmiyor. nsanlarn evrelerindeki ktlklerden zarar grmemesi iin, ok almamz gerek. ncelikle de tehlikeleri alglamamz gerek.
Bir dnem, rakipsiz egemenlik sren bir sz vard : Kaza geliyorum demez.
imdilerde ise bunun kart, ama doru olan iki sz egemenlik kazand :

Kaza geliyorum der.

Grnmez kaza, senin gremediindir.
Onun iin, zellikle, tehlikelerle daha ok yzyze gelen alanlarn,
alma yaamnda, hangi ktlklerle kar karya olduunu, iyice renmesi ve bunlarn nasl nlenebileceini bilmesi gerek.
Ne yazk ki, bazen cahillikten, bazen apszlktan, bazen umursamazlktan, ama okca da savsaklamaktan (ihmal) i kazalar ve meslek hastalklar ortaya kmaktadr.
Dnya'da bir ok ktlk var ve biri biter bir bakas kar karmza.
Bunlar fark etmezsek, bunlarn insan etkilemesini nleyemezsek, zararl karz.
Melih Cevdet Anday'n ok sevdiim bir sz var : Sana ne yaptklar
deil, senin buna kar ne yaptn nemli. Bu szden yola karak, alma
yaamndaki ktlklerden insanlar korumak iin neler yaptmz sorgulamalyz. Daha etkili olmak iin, daha baarl olmak iin sorgulamalyz.
ncelikle ktlkleri ortadan kaldrmak iin almalyz. Hi ktlk
olmazsa, insanlar korumadaki baarmz da tamdr. Ama her an da uyank
olmamz, ktlklere yol aacak bir ortam yaratmamamz gerekir.
Ktl, hep bir insann dierine ettii bir ey olarak grrz. Doru.
alma yaam iin de bu doru. ngrszlk, dncesizlik, tedbirsizlik,
ihmalkarlk, engelik, bencillik gibi nedenlerle, bir insan, dier bir insann
yaralanmasna ve hastalanmasna yol aabilir. Yani kt duruma dmesine
yol aabilir.
Demek ki, bu ekilde davranlmazsa, ktlk, insan ile buluamaz.
sal gvenlii deyince, iyerlerinde, ktlk ile alann bulumamasn
salama uran kastediyoruz.
Her eyin ba insan... Ktln de, iyiliin de. Ama alma yaamnda ktlklere yol aan araclar var : Makineler, merdivenler vb.
Makinelerin kesici, delici ksmlarn rtmezseniz; insan bu ktlklerden koruyamazsnz, YARALANIR. Ya da merdivene korkuluk yaptrmazsanz; yalpalayan ya da tkezleyen insann tutunmasna olanak vermezseniz,
der, yaralanr.
alma yaamnda, ktlklere yol aan baka araclar da var. Szgelimi, alma srelerinin uzunluu... alann insanca yaamasna elverecek
bir cret alamamas... Eitimde yetersizlik, sosyal gvenlikte yetersizlik... Btn bu ktlkler, iinin salnn bozulmasna araclk eder.
Biz bunlarn hepsine birden insan yaamna verilen deerin gstergesi olarak bakyoruz.
nsannz seviyorsanz, ona deer veriyorsanz, onu korumalsnz, ktlklerden uzak tutmalsnz. Hepimiz, ayn geminin yolcusuyuz. i sal
gvenliini, ayn gemide gidenlerin birbirini saknmas, ktlklerden korumas, bunun iin dayanmas olarak grmeliyiz.
Bu, tek kiinin baaraca bir i deil. Ayn geminin yolcularnn dayanmas, birbirine destek olmas gerek. Burada dayanma derken, yalnzca
iilerin birbiriyle dayanmasndan sz etmiyoruz. ilerin, iverenlerin, devletin ortak ura ile ktlklere kar kazanlacak bir baardan sz ediyoruz.
A.GRHAN FEK
SALII GVENLNN
OK BLML KARAKTER
nsan ve insan yaamn kavramaya hangi bilim dalnn gc yetebilir?
nsan etkileyen evreyi inceleyen bilim dallarnn saysn, bir ile snrlamaya olanak var mdr? Hangi meslekten olursa olsun, bir insan, kendi mesleksel saln gz ard edebilir mi? yaam, insan yaamnn bir paras
olduuna gre onu btnden soyutlamak ya da btnn onu grmezden
gelmesine olanak var m?
Btn bu sorular yantlama abasna girdiimizde, ii sal gvenliinin neredeyse btn bilim dallarn ilgilendirdiini sylememiz gerekecek.
Gerekten de, bu olgudan karak, bir ok bilim dalnn ierisinde, daha genel
bir deyile salk, gvenlik, evre konularn ieren alt dallar olumutur.
Artan i blmnn, uzmanlklar arttrc etkisi, insanlarn bir olguya
btnsel bakn zedelese de, baar, bir konuyu ne lde tm boyutlaryla
kavrayabildiimizle yakndan ilgilidir.
Bilim dnyasn kabaca ana dala ayrsak, tp, mhendislik ve sosyal
bilimler desek, bunlarn her birinin alt dallar arasnda ii sal gvenliine
(ya da daha ada bir syleyile salk-gvenlik-evre konusuna) sklkla
rastlarz.
Tp bilimleri, alma yaamnda salk-gvenlik-evre ile yakndan ilgilidir. Halk salnda bulac hastalklara, i fizyolojisinden i patolojisine,
dermatolojiden odyolojiye, nrolojiden toksikolojiye, endokrinolojiden fitizyolojiye pek ok dal, alanlarn sal konusuna yakndan ilgi duymaktadr.
Yalnzca hastalandklar zaman deil, henz erken tan aamasnda da, iilerin olas meslek hastalklar tp bilimlerinin ilgi alanna girmitir. te yandan
salk hizmetlerinin sunumunun en zellikli boyutlarndan birini oluturan, ilk
basamak salk hizmetlerinin, iyeri dzeyindeki almalar, gitgide daha ok
salklarn ilgisini ekmeye balamtr.
Mhendislik bilimlerine gelince... retim ile dorudan doruya ilgili bir
ok mhendislik dal, i ile onun salk ynnn ayrlmazl ilkesi dolaysyla, zaten doallkla, iileri salksz etkenlerden saknmak zorunda kalmaktadrlar. Onun iin her mhendis ve teknik eleman, ii sal gvenliini renmek zorunda. Ama bunlarn tesinde mhendislik bilimlerinin, ii sal
gvenliine olan etkilerini iki balk altnda toplayabiliriz :

Dolayl etkiler

Dolaysz etkiler.
Dolayl etkiler, iin gerei olarak yaplmas gereken, ama ayn zamanda
iilerin sal zerinde de, dolayl-olumlu etkiler yapan uygulamalardr.
Vin, ceraskal gibi kaldrma iletme aralarnn kontrolu; kompresr,
kazan gibi basnl kaplarn kontrolu, yangnla mcadele nlemleri,
ite bu blmde incelenebilecek olan ve ii sal gvenliini dolayl olarak etkileyen uygulamalardr.
Tm srelerde uygulanan bakm onarm almalar, amac baka
da olsa, iilerin sal zerinde olumlu etkiler yaratr.
in iiye, iinin ie uydurulmas abas olarak tanmlayabileceimiz ergonomi (insan mhendislii) uygulamalarn da, bu kapsama
sokmak yanl olmayacaktr; nk salk boyutu burada ikinci plana
itilmitir.
Bunlarn tm ii sal gvenliini olumsuz ynde etkiler. Dolaysz
etkiler ise, dorudan doruya iilerin saln koruma amacyla yaplan uygulamalar kapsamaktadr.
Solunum zararllarna ve termal konfor faktrlerine kar yaplan havalandrma, stma vb uygulamalar; grltye kar yrtlen mhendislik nlemleri bylesi uygulamalardr.
Bunlarn dnda evresel ve biyolojik lmler iin, hem aragerelerin tasarmlanmas ve retimi, hem de bunlarn kullanlmas,
tamamiyle teknik bir uygulamadr.
evreye ynelik uygulamalar, retim srelerinde maliyetleri arttrsa
da, hem alanlarn ve hem de evre halknn (hatta ok uzaklardakilerin bile) sal asndan ok nemlidir; bu konuda bir ok mhendislik dalnn, ortaklaa almalar yapmas gerekli olmaktadr.
Sosyal bilimlere gelince... alma ilikilerinden i hukukuna, istihdam
politikalarndan sosyal gvenlie, i psikolojisinden i sosyolojisine; makro iktisattan alma ekonomisine; eitimden sosyal hizmetlere, daha bir ok sosyal konu, ii sal gvenliini de nemli bir uygulama alan olarak iine
almaktadr. retimin kesintisiz ve artarak srdrlmesi bal altnda topladmz etkenler de ii sal gvenlii ile dolayl ve olumsuz bir etkileim
ierisindedir. Bu etkenler unlardr :
a) i giri-knn artmas,
b) ten uzak kalmann (absenteeism, devamszlk) artmas,
c) kazalarndan kaynaklanan maliyet artlar,
A.GRHAN FEK
d) verimini etkileyen dier etmenler,

e) Salksz ii ak ve gvensiz teknoloji ak (Standartlarn
ykselmesi nedeniyle, bu standartlar benimsemeyen kurulu
ya da lkelere doru ortaya kan ak),
f) Rekabet eitsizliinin artmas (i sal gvenliine uyan ve
uymayan iverenler arasnda, maliyet artnda ortaya kan
uurum),
g) Kaliteye nem verilmemesi.
Sorun, tm bu bilim dallarnn kendi bana hareket etme abasndan kaynaklanmaktadr. Takm oyununu ve ekip hizmetini gerekletirmek
iin, eitim aamasnda birliktelikler kurmak zorunlu olmaktadr. Birbirini
anlayan, konularnn snrlarn iyi izen ve uzmanla sayg duyan, hogrl ve takm oyununu hedefleyen bilimcilere ve uygulamaclara gereksinmemiz var.
Birinci Blm:
KAZALARI
4
KAZALARINDA YAKLAIM
yerlerinde, kaza olsun, insanlar yaralansn istemeyiz. stemeyiz ama
konuya nasl yaklamak gerektii konusunda da uzlaamayz. kazalarnn
nlenmesi konusunda birbiriyle atan iki gr vardr. Konuya zm arayanlar,
a) Tehlikeli davranlar
b) Tehlikeli durumlardan hangisinin daha ncelikli hedef olduu konusunda uzlaamamaktadrlar.
Tehlikeli davranlarla anlatlmak istenen iilerin hatalardr. Bir gre
gre, iiler hata yapmazsa kaza olmaz. Dolaysyla onlar eitmek dnda
bir are yoktur.
Tehlikeli durumlarla anlatlmak istenen ise, alma koullarndan doan hatalardr. Benim de katldm bu gre gre, alma koullarn dzelttiimiz yani nlemleri aldmz lde, iinin kaza yapmasna olanak
olmaz. Bunun iin ncelik, alma ortamnn salkl ve gvenli klnmasna
verilmelidir. Ancak, tehlikelerden haberdar olmas, alnan nlemleri uygulamas iin, iiye eitim verilmelidir.
Yaplan bir aratrma, kazalarn % 95inde, tehlikeli davranlarla, tehlikeli durumlarn bir arada bulunduunu ortaya koymaktadr. Demek ki, yalnzca insann anlk hatalarna ynelik bir aba, istenilen sonuca bizi ulatramaz.
Hatasz kul olmaz szn, her insann zaman zaman bo bulunabilecei,
hata yapabilecei, dolaysyla, tehlike kaynaklar yokedilmezse kazaya urayabilecei olarak alglamak gerekir.
Tehlikeli davranlarla, tehlikeli durumlarn birarada bulunduu olgulara
rnek olarak ypranm elektrik kablolarn verebiliriz. ster kaynak makinasnn, isterse elektrikli el aletinin kablosu olsun, ypranm, izolasyonu syrlm
elektrik kablolar byk tehlike yaratr. Yanllkla kablonun plak blmyle
temas eden kiiyi elektrik arpabilir; kablo ksa devre yaparak yangna neden
olabilir. Buradaki tehlikeli davrantan biri, telle temas ise, dieri de ypranm ksm izolasyon bandyla onarmam olmaktr. Bunlar, iverenden izin almadan bir iinin yapabilecei, hatta yapmas gereken uygulamalardr.
10
A.GRHAN FEK
Ama yle uygulamalar vardr ki, ii burada inisiyatif kullanamaz; mutlaka iverene haber vermek ve uygulama iin onun onayn almas gerekir.
Szgelimi, makinelerin gvenlik topraklamalarnn yaplmas. Elektrik arpmalarnn, ksa devre sonucu makinenin ya da atelyenin yanmasnn vb. nne
gemenin en etkili yollarndan biri topraklama yapmaktr. Ama bu hem ynetim dzeyinde bir karar ve hem de bir harcamay gerektirir.
Grld gibi, tehlikeli durumlar gidermeye ynelik uygulamalar, ok
etkilidir; ama genellikle ynetim sorumluluuna girer. Bu da giderilme srelerini uzatabilir; erteletebilir; hatta olanakszlatrabilir.
kazalarna yaklam konusunda etkili kuramlardan biri de Domino
Kuramdr. Be domino ta boylamasna ve aralkl olarak dikilir; biri devrildiinde, yanndakine arpacak biimde ayarlanr. Her bir domino ta, i kazas
nedenlerinden-sonularndan birini simgelemektedir. yle ki:
1. Doa ve sosyal yap
2. Gvensiz davranlar
3. Gvensiz durum
4. kazas
5. Yaralanma.
Burada incelenen konu, i kazasnn nlenmesi ya da yaralanmayla
sonulanmas iin hangi tan yok edilmesi (ya da hedeflenmesi) gerektiidir. Tersten bakalm, yaralanmay yok edemezsiniz; nk i kazas olgusu
varln korurken, her an yaralanmayla sonulanabilir. kazas olgusunu
yok edemezsiniz; nk ona yol aan koullar varln srdrmektedir. Kiisel hatalarn tmyle nne geemezsiniz; nk bu insan doasyla ilgilidir;
eninde sonunda bir hata yaplacaktr. Doa ve sosyal yapy ortadan kaldramazsnz. Btn bu saylanlara karn, Gvensiz durumu kaldrabilirsiniz.
En etkili mdahale de bu olur.
te i kazalarnn nlenmesi yaklamnn temeli, alma ortamnn,
kazaya yol amayacak hale dntrlmesi abalarna dayanmaktadr.
11
EN OK GRLEN KAZASI: DMELER

sal gvenlii denilince, en ok tandmz, en ok karlatmz
konu i kazalar. Hergn, herkese, kazasz belasz gnler dilemeliyiz. Ama
dileklerimizin gerek olmas iin de, gzmz amalyz, nlemimizi almalyz.
En ok grlen i kazalarndan biri, dme biiminde gerekleenlerdir
(% 26,1). Dme sonucu olan kazalar btn kazalarn neredeyse te biridir.
1. inin dmesi
A) Yksekten debilir
(% 4,1)
B) Yrrken-koarken tkezlenebilir, yuvarlanabilir
(% 7,3)
2. Bir cismin ya da malzemenin iinin zerine dmesi
A) Kayan ve ken toprak, kaya, ta, kar
(% 2,6)
B) kmeler (bina, duvar, iskele, merdiven vs.)
(% 0,05)
C) Tanan cisimlerin dmesi
(% 7,5).
Dmeler, insann bo bulunabilecei varsaymyla, nlem alnmasn
gerektiren durumlardr. Bir insan yksek bir yerde altryorsanz, nce salnn buna elverili olup olmadn anlamanz gerekir. Sara hastas olabilir;
eker hastal ya da tansiyon ykseklii olabilir; ykseklik korkusu olabilir.
Btn bunlar ie girerken ve ara ara muayene ederek kontrol etmeniz gerekir.
Ayrca yksekte alanlarn dmemesi iin, olabiliyorsa korkuluklar
ya da gvenlik alar kullanabilirsiniz. Bunlara olanak yoksa ya da gvenlii
arttrmak iin, iilere, emniyet kemerleri vermelisiniz. Bylece herhangi bir
nedenle yksekten dse bile, yere arpmaz. Ama ne yazk ki, nlem alnmadndan, her 100 iiden drd, yksekten derek yaralanyor, ya da da
lyor.
Yksekte almay gerektiren ilerin banda inaat ileri gelir. naat
iilerinin genellikle dk nitelikliler ve gurbeti iiler arasndan seilmesi
kazaya urama olasln da arttrmaktadr. Gebe karakteri olan bu iilerin, ie giri-k oranlar yksektir. Birka katl yaplarn egemen olduu eski
yllarda bu olgu belki bu denli nemli deildi; ama gnmzde, zellikle toplu
konut inaatlar 30 kat amaktadr. inin, inaatn birinci katndan balayarak altrlmas ve basamak basamak alma dzeyinin ykseltilmesi,
12
A.GRHAN FEK
uyum asndan nemlidir. naat iiliinde, eitim dzeyinin ve kalcln

artmasnn gerei kendini gstermektedir.
Yine 2012 yl SGK istatistiklerine gre her 100 kiiden 7si, aya taklp
ya da tkezleyip, yere derek yaralanm ya da lm. Kiilerin getikleri
yollar zerinde ukurlar aarsanz, kaygan sv maddeler dkerseniz ya da
malzeme ynaklar yaparsanz; gnn birinde kayp, tkezleyip yuvarlanmalarna ve yaralanmalarna yol aarsnz. Dikkat etseydi de dmeseydi? Ska
duyarz bu sz. O zaman siz de, bu sze karlk unu deyin: Siz de biraz
daha gayret edip dktklerinizi tem zleseydiniz; koyduunuz engelleri kaldrsaydnz. nsanlar dyor ama bazen de aalar, binalar, malzemeler gibi
bir ok ey, insann stne debiliyor. Ya da tek banza ya da arkadanzla
birlikte tadnz bir yk ayanza drebiliyor, dizinize arpabiliyorsunuz.
Bu tr yaralanma o kadar oktur ki; her 100 kiiden 8i byle yaralanm.nsanlar dyor ama bazen de aalar, binalar, malzemeler gibi bir ok ey,
insann stne debiliyor. Ya da tek banza ya da arkadanzla birlikte
tadnz bir yk ayanza drebiliyor, dizinize arpabiliyorsunuz. Bu tr
yaralanma o kadar oktur ki; her 100 kiiden 8i byle yaralanm.
Bir cismin ya da malzemenin iinin zerine dmesi olgularn, tek tek
incelediimizde, ngrszln nemli rol oynadn grrz. Bir insan, ne
kadar ok olasl hesaba katarsa, hata olasl da o lde der. Gelien
toplum yaantsnda ve eitlenen i yaamnda, olaslklar olaanst lde arttr. ilerin, grerek-deneyerek ya da yaparak-bozarak bu olaslklarinsanlarn renmeleri dnemi oktan gemitir. Artk insanlarn niteliklerini
ykseltmelerinin ve nlemlerin alnmasnda da istatistikleri okumann nemi
artmtr.
kazalarnn nlenmesinde, istatistikler ok nemli bir yol gstericidir.
Toplum hekimliinin unutulmaz ilkesi en ok grlen, en ok sakat brakan,
en ok ldren olgulara ncelik verme burada da geerlidir.
O zaman evremizde, dmemize yol aan ya da tepemize den bir
ok cisim var. Yani evremiz ktlklerle dolu. Ama bu ktlkler, kendiliinden gelip bizi bulmuyor. Baz insanlarn nlem almamasndan, iini tam yapmamasndan oluyor.
13
HER YERDE MERDVEN VAR

alma yaamnda karlatmz tehlikelerin bir blm, alan kadar, almayan iin de bir tehlikedir.
Daha nce dme, ya da bir eyann zerimize dmesine deindik. Bu
tehlikelerle evde de, sokakta da, okulda da kar karya kalabiliriz. O zaman
ii sal gvenlii adna yaptmz tm almalar, i-d yaantmza da
uygulamamz gerek.
yerinde kar karya kaldmz grlt, zehirler yada tozlarla, i-d
yaammzda da kar karya kalabiliriz. Fabrikalardan bazlar, iyerinde,
retim srasnda ortaya kan zehirli atklar, kanalizasyona ya da yakndaki
rmaklara verebiliyorlar. Bylece zehir, su araclyla toplumun her kesine
ulaabiliyor. l balklar ya da hasta ocuklarla karlaabiliyoruz. Biz bu hastalklara evresel hastalklar diyoruz.
Demek ki, meslek hastal ile evresel hastalk arasndaki tek fark,
birinin iyerinde, dierinin i dnda olumu olmas... Eer bir ite almyorlarsa bile, insanlarn bu konuda, dinledikleri ya da rendikleri, gndelik
yaantlarnda ilerine yarayacaktr.
Fabrika bacasndan kan toz ya da gazlar, ok uzaklara kadar gidebiliyorsa, yakn evrede tarlas olan iftiler de dikkatli olmal. Zararl toz ve
gazlar, onlarn topraklarn oraklatrabilir, rn kalitesini drebilir.
Yine i gerei, tarlalarn, bahelerini ilalayan kiiler, kendilerini bu zehirlerden koruyabilirler; ama, rnlerinin zerinde asl kalan zehirler, tketicilerin elle temas ya da yeterince ykamadan yemeleri sonrasnda, onlar
hastalandrabilir. Demek ki, iyerinde ktlklerin, toplum yaantsna yansmasnn yollarndan biri de, rnlerin yenilmesiymi.
Herkesi ilgilendiren ortak bir tehlike de merdivenlerdir. Dmeye neden
olduu kadar, ayak burkulmalarna ve diz zedelenmelerine neden olur. Merdivenler eit eittir. Kimileri seyyar merdivenlerden sz eder; kimisi dner
merdivenlerden... Yryen merdivenler de vardr.
ster zemin dz olsun, ister merdiven gibi basamakl, insanlar, admlarn bilinli atmazlar. Adm atma bilin alt tarafndan kontrol edilir ama istemsiz
olarak gerekleir. Yrrken ya da merdiven karken, admlarna dikkat etmek sz konusu deildir. Burada fiziksel nlemlerin alnmas ok nemlidir.
14
A.GRHAN FEK
Bu nlemlerden en nemlisi, basamak geniliklerinin ve yksekliklerinin, her basamakta ayn olmasdr. Ama bazen yapm hatas olarak eitsizlik
grmekteyiz ki, bu dmeye neden olur.
Bir dier nlem, merdivenlerin kenarlarnda korkuluk bulunmasdr. stedii kadar zemine yakn olsun; insanlarn tkezlediklerinde tutunabilecekleri
bir korkuluun bulunmas, sal koruyucudur.
Seyyar merdivenlerde dikkat edilecek konulardan ilki, onlarn sabitlenmesiyle ilgili olanlardr. Kaymamas iin yere temas ettii noktann trtll ve
tercihan lastikten olmas gerekir. Bazen iki seyyar merdiveni karlkl olarak
birbirine yaslayarak ve aralarna fazla almamas iin zincir takarak koruma
salanabilir. Yine bu tip merdivenlerde, birbirine yaslanan iki merdivenin arasndan, bir insann gemesi engellenmelidir. Bu engelleme, hem merdiven
stnde alan kii iin, hem de altndan geen kii iin koruyucudur.
Seyyar merdivenlerle yrtlen almalarda, zerinde durulmas gereken nlemlerden biri de, basamaklarn stlerine kan insan tayabilecek
gte olmasnn salanmasdr.
Merdivenlerin yaz ve k aylarnda kaygan olmalarna yol aan etmenler vardr. Bunlarn banda kar ve yamur gelmektedir. Bazen, kiilerin giydikleri ayakkablarn da kaymay kolaylatrd grlmtr. O zaman, lastik
vb kaygan olmayan maddelerden izgiler izerek, yrnlen taban yzeyinin
kayganlnn en aza indirilmesi gerekir.
te yandan, hem iyerlerinde ve hem de toplumda, merdivenleri en aza
indirerek, yryen bantlarla kaza olasl drlebilir. Yryen bantlar ayn
zamanda, engellilerin iyerlerinde almasn ve toplum yaantsna katlmasn da kolaylatrr.
Hem iyerlerinde ve hem de toplumda sk rastlanabilecek, daha ok
sayda ortak ktlk var. Okurlarmz, isterlerse, gzlerini kapatarak, sabah
yataktan kalktklar andan balayarak ne tr tehlikelerle yz yze geldiklerini ve bunlardan nasl korunabileceklerini bir kada dkebilirler. O zaman bu
listenin ne kadar uzayp gittiini grebilirler. Bu uzun liste, onlara, kaza geliyorum demez sznn ne kadar yanl olduunu gsterecektir. nk kaza,
her zaman geliyorum der; ama bazlar onun sesini duymaz.
15
MAKNALARIN TEHLKEL BLMLER

kazalarn incelerken, yrtmemiz gereken mantk yle. Bu olay neden oldu? Acaba hangi nlemi alrsak, bir daha buna benzer bir kazann nne geeriz... Demek ki, i kazalarn incelerken, bir sulu arama tela iinde
olmamalyz. Bu ktln bir daha insanla bulumamas iin ne yapmamz
gerektiini renmeye almalyz.
Kaza neden oldu dediimizde genellikle dalgnlktan diye yant alrz.
Yanl... Her insan bo bulunabilir. nsann doasnda, beynin salisenin binde
birinde duraksamas vardr. O halde, her insanda olabilen bir eyi kaza nedeni
sayamayz. Yorgunluk, tasalar ve akl elen olaylar bu bo bulunmalar daha
belirgin hale getirebilir. Her insann bo bulunabileceini dnerek, nlemlerimizi ona gre alrz.
Makinelerin neden olduu kazalara deinelim. Bunlara baktmz zaman, bo bulunabilecek iilere kar nlem almann ne kadar nemli olduu
bir kez daha anlalr. Makineler, teknolojinin bize armaandr. Ama tehlikelerini de beraberlerinde getirmilerdir; gitgide uzaktan kumanda edilmeye allsa da, gnmzde bir ok ii, makinelerle yakn temas ierisinde.
Makinelerin en tehlikeli blmleri, dnen blmleridir. Serinlemek iin
kullandmz vantilatrler de, bu dnen blmler iin rnek oluturur. Dikkat
ederseniz, vantilatrlerin evresi, insan eli demesin diye, tel ile rlmtr.
Yoksa, bo bulunan herhangi bir insan, onun byk bir hzla dnmekte olduunu unutarak, elini pervanelerin arasna sokabilir.
SGK istatistiklerine baktmz zaman, 2012 ylnda, makinelerin neden
olduu kazalarn saysnn 13.401 olduunu grrz. Bu rakam, tm kazalar
ierisinde yzde 17,9luk bir pay tutmaktadr. Demekki yaklak her 5 iiden
biri, makinelerin neden olduu kazalardan tr yaralanyor ya da lyor.
Makinelerin dnen blmleri, dendii zaman imalat ya da mobilya sanayiinde rastladmz, torna, matkap, planya, testere ve kay-kasnak vb.
dzeneklerini sayabiliriz. Btn bunlar, ncelikle elleri-kollar etkilerler. Hatta
alan yakalayp makine etrafnda evirenler, yalnzca koluna deil, vcuduna, kafasna zarar verebilmektedirler.
SGK i kazas istatistiklerinde el-kol-omuz yaralanmalaryla sonulanan
i kazalar olduka fazla olup; 36.248 i kazas bu ekilde meydana gelmi-
16
A.GRHAN FEK
tir. Yzdeye vurursak, 2012 ylnda meydana gelen tm i kazalarnn yzde

48,4 el-kol-omuzda yaralanmaya yol amtr.
Ellerde ve kollarda yaralanmaya yol aan makineler yalnzca yukarda saydmz ve dnen blmleri var dediklerimiz deil. Giyotin makaslar,
presler de el parmaklarmz iin en byk tehlike kaynaklarndandr.
kazalarnn kaderimizin bir oyunu olmadn, kanamalarn akacak
kann damarda durmamasndan kaynaklanmadn biliyoruz. Ama bilmek istemediklerimiz ya da uygulamaktan kandklarmz NLEMLER ...
Yukarda saydmz gibi, ister dnen blmler ile isterse kesicilerle
olsun, meydana gelen her i kazas nlenebilir. Yeter ki, byk bir sabrla ve
byk bir kararllkla nlemini alalm.
Fabrikalarda ska karlatmz presler, giyotin makaslar, bkmeeme makinalar, silindirler yukarda da belirttiimiz gibi tehlikeli durumlar
oluturmaktadrlar. Presler, byk bir gle paraya bastrmakta ya da vurmaktadr. nsann elinin presle, malzeme arasnda kalmas byk bir risktir. ster bo bulunma diyelim, ister tela diye niteleyelim, ister tehlikeyi alglamada
geici bir krlk diyelim, insan hata yapabilir ve elini presle malzeme arasna
sokabilir. Pres, silindir, makaslarda, tehlikeli davranlar en aza indirmek iin
aba harcamalyz.
Ama ncelikle de, insann elinin, bu makinalarn tehlikeli noktalarna -ki,
biz buna operasyon noktalar diyoruz-, erimemesini salamalyz. Bunun iin
bir ok nlem vardr.
Makinelerden kaynaklanan kazalar nleyebilmek iin, alnmas gereken nlemleri yle sralayabiliriz:
Makinelerin tehlikeli blmleri rtlmelidir. rtlmelidir ki, malzeme
iine girebilsin, ama insan eli demesin. Bu makine koruyucularn,

eer makineyi reten firma koymamsa bile, onu satn alan iverenlerin bu eksii gidermeleri gerekmektedir.
Bakm onarm amal yerinden sklen makine koruyucular, bakm
onarm tamamlanr tamamlanmaz yerine taklmaldr. Baz iverenler, tak kar telandan kurtulmak iin, bu koruyucular menteeli
yaptrmlardr. Bylece bakm onarma balarken kapak kaldrr
gibi, koruyucuyu ap; i bitince de kapak indirir gibi, makine koruyucusuna grev-ba yaptrabiliriz.
Makinelerin retiminde, almnda, satmnda ve hatta sergilenmesin-
de mutlaka koruyucusunun bulunup bulunmad kontrol edilmeli;

yoksa, sorun kaynakta zlmelidir.
Ayrca, makinelerin tehlikeli blmlerine el-kol vb vcut blmleri
17
yaklatnda, k uyarclar (foto-sel) ile makine kendi kendini durdurabilmelidir.

ift el kumanda nde gelen nlemlerdendir. Makinann harekete
geebilmesi iin, iinin birbirinden uzakta iki ayr dmeye iki ayr
eliyle basmas gerekir. Bu iinin elinin tehlikeli ksma yaklamasn
nler.
Preslerde, kesim yapan, bken ya da ezen operasyon noktalarna
insan elinin ulamasnn, mekanik koruyucularla nlenmesidir. Yani

tehlikeli noktalarn hemen nne malzemenin geebilecei, ama insan elinin geemeyecei bir set ekilmektedir. Biz bu ekilen sete,
parmaklk ya da tel rg de diyebiliriz.
Makineyi malzemeyle besleyen iinin maa kullanmas da akll-
ca bir nlemdir. Malzemeyi bu maa yardmyla tutarak, makinaya

yaklatrdnz zaman, olas bir kaza durumunda, pres tarafndan
kstrlan eliniz deil, tuttuunuz maa olmaktadr.
* Eer makinann kumandas bir baka iinin elindeyse, mutlaka
en az kendi gvenliine verdii nem kadar arkadann gvenliine

de nem vermelidir. Onun hareketini kollamadan, onu uyarmadan
kumandann balat dmesine basmamaldr.
Tehlike annda, hzla alterin kapatlmas gerekir. alterler dier ii-
lerin kolayca eriebilecei bir noktada olmal; ona ulamay engelleyen ykler veya engeller bulunmamaldr.
Makine banda alacak iilerin salk durumlar da ok nemli-
dir. Sara hastal; eker hastal; dk tansiyon; uykusuzluk vb

hastalklar olanlar anszn dp baylma riskini tamaktadrlar. Bu
yzden, bu hastalklardan birini tayanlarn, tehlikeli makinelerle altrlmamalar gerekmektedir.
iler, makinelerin yol at tehlikeler konusunda mutlaka eitilme-
lidirler.
iler, alrken eldiven kullanmamal, kolu ya da etei bol, saakl
giysiler giymemeli; makine banda kravat, knye, bilezik takmamal;

salarn toplamaldrlar.
Bir de unutulmamas gereken, iin aceleye getirilmemesi gerektiidir.
Daha ok retim yapmak iin, alma temposunun hzlandrlmas,

iilerin telalandrlmas, beceriksizlikleri ve kazalar arttrr.
Ancak nlemler alndktan sonra, o ite almamz gerekir. nlemleri

almaktan birinci derecede iveren sorumludur. iler, tek bana ve iverenden habersiz, nlemler alamayaca iin, btn yetki ve sorumluluk iverene
18
A.GRHAN FEK
verilmitir. Ama iilerin de srasyla onu uyarma, ikayette bulunma ve yaamsal tehlike karsnda ii yapmama hakk vardr. Yasalarmz, ii yapmama
hakkn kullanan iinin gelirinden ve iinden olmamasn ngrmektedir. Zaten kim yaamn hie sayarak, iini yrtmesini, ondan isteyebilir ki.
Gn getike makineler yaammza daha ok giriyor. Tarmda da, bundan 30-40 yl ncesine kadar basit aletler kullanlrken; imdilerde makinelemi tarmdan sz ediyoruz. Bu arada hala tarlalarda kullanlan ve tanecikle
saman birbirinden ayran patoz dediimiz helezon eklindeki aletlerin, ka
kk ocuun parman koparttn bilmiyoruz.
kazalar tm ile nlenebilir. Bundan tr, sfr i kazas hedefi yerindedir. Bu noktada, sfr i kazas kavram ile i hukukunun kanlmazlk
kavram kar karya gelir. Biri ivereni, tm nlemleri dnmeye zorlarken
ve ak kap brakmazken, teki kapy aralar. Tek tek rneklerle irdelendiinde, kanlmazlk zmlemesine, onbinde, belki de yzbinde bir bavurmak
zorunda kalnabilecei grlr.
Hi kukusuz btn iiler gibi, tehlikeli makinalarda alan iiler de
salk gvenlik ynnden eitilmelidir. Yalnzca ilerini kazasz belasz yrtmeleri iin deil; ayn zamanda evde, sokakta da yaralanmamalar ve hatta
lmemeleri iin tehlikelere kar uyank olmaldrlar. Bunu 7den 70e herkese
retmeliyiz. O zaman bir i gvenlii kltrnn varlndan sz edebiliriz.

19
MUTFAKTAK KTLKLER
yerlerinde, iilerin salnn bozulmasna ya da kazaya uramalarna neden olan etmenlerden bir blm, evlerde de karmza kar. Demek
ki, iyerlerinde alanlarn salnn korunmas iin yrtlen almalarn
benzeri, evlerimizde de yaplmal. nk benzer tehlikeler, evlerde de var.
Hi kukusuz iyerlerinde, bu tehlikelerle daha youn karlalmakta ve bu
tehlikeler daha ok insan etkilemektedir.
Ate dt yeri yakar. ster iyerlerinde ister evlerde olsun, tehlikelerden kanmamz, nlemlerimizi almamz gerek. Evlerimizde de, fabrikalarmzda da, mutfaklar, alan iin bir ok ktl iinde barndrr.
nce, okurlarmza bir soruyla balamak istiyorum : Evde, mutfaklarnzda yangn sndrc var m?. Ne gerei var diyenler olduunu duyar
gibiyim. Mutfaklarda yangn, nde gelen kaza nedenleri arasndadr. Yangn
sndrcler de, daima kk olarak balayan yangnlarn bymesini nler
ve yaam kurtarc bir rol oynar.
ster iyerinde, ister evde mutfaklarda, kolay ulalabilir bir kede yangn sndrme aletini bulundurmamz gerekmektedir.
Alevin, yksek snn olduu her yerde, yangn tehlikesi olduu gibi yank tehlikesi de bulunur. O halde mutfaklarda, bir baka nde gelen kaza da
yanklardr. Scak sv ya da yemeklerin zerimize dklmesi kadar, bizim scak yzeylerle temas etmemiz de kazalara neden olmaktadr.
Yank ve yangnlara kar alnacak nlemleri ylece sralayabiliriz:
Ocaklar ve dier piirme aralarnn zerindeki rt ve kapaklarn
temiz tutulmas, zellikle yadan arndrlmas gerekir. Yalar, yangn
annda, kolayca tutuarak atein yaylmasna neden olur.
Scak kaplar, kuru tutak veya bezlerle tutulmaldr. Ya bez veya tutaklar el yakarlar.
Scak cam ve porselen kaplarn, patlayarak zarar verme olasl vardr.
Kibrit, akmak veya dier ateleyiciler, ocaktan biraz uzakta yaklmaldr. Herhangi bir gaz kaa, patlamaya neden olabilir. Ayrca gaz
kaaklarn erken haber almak iin dedektrler de vardr.
20
A.GRHAN FEK
Kzgn yaa, su ve benzeri svlar dklmemelidir. Taar ya da yang-
na neden olabilir. Ayrca srad yerlerde, yangna yol aabilir.

Ocak ya da kzartclardaki istenmeyen atei sndrmek iin, kesinlikle su kullanlmamaldr. Bolca tuz ya da karbonat, alevin snmesine neden olur.
Mutfaklarda en ok kullanlan gerelerden biri de bak vb kesicilerdir.
Kesme srasnda bir ok kez yaralanmalar ortaya kabilir. Kesiklerin nlenmesi iinse unlara dikkat edilmelidir.
1. Her eyden nce kullanlan kesici ara gerelerin keskin ve iini
kolayca yapabilecek nitelikte olmas gerekir. Yoksa kr baklarla,
kesmeye urarken, kaza riski daha fazladr. Ayrca, kesicilerle alan mutfak personeli iin, iinde metal karm bulunan koruyucu
eldivenler de verilebilir.
2. Baklar, yalnzca kesme ya da dorama amal kullanlmal; konserve amak, peynir tenekesini kesmek iin kullanlmamaldr.
3. Kullanlmayan ara-gerelerin dmelerinin kapal konumunda tutulmas gerekir. Hem temizlik yaparken, hem de fiini prize sokarken, dmesinin kapal konumda olmas nemlidir.
4. Krlan paralarn toplanmasn elle deil, sprge vb gerelerle
yapmak gereklidir. Eer krlan para suyun iindeyse, mutlaka su
boaltldktan sonra, pe atlmak zere dikkatle ele alnmaldr.
5. Dnen ksmlar olan makinelere hibir ekilde el ile besleme yaplmamaldr. Mutlaka dnen ksmlara yaklam, maa ya da kamalarla yaplmaldr. Bu konuda en ac verici rnekleri, kyma makinelerinde yaamzdr.
Mutfak kazalarndan bir blm de dmelerden oluur. Tabure ya da
iskemle stne karak, yksek yerlerden malzeme alnabilecei gibi; yerlerin
su, yemek art, ya vb malzemelerle kayganlamas sonucu, zeminde kayarak dmeler de grlmektedir. Dolaysyla, zemin temizlii burada byk
nem tamaktadr.
Mutfaklarn elektrikli ara-gerelerden zenginlii ve nemli-slak ortamlar
olmalar, elektrik arpmalar iin de uygun bir ortam salamaktadr.

Ypranm kablolarn ak telleri, izolasyon bantlar ile sarlmaldr.

Krk fi prizler, en ksa zamanda yenilenmelidir.

Elektrik kaaklarna kar ara-gereler sklkla kontrol edilmeli; mutlaka toprakl fi-prizler kullanlmaldr.
Tehlike annda elektrik akmn kesmek iin, ulalabilir bir nokta da
alter bulundurulmaldr.
21
zellikle fabrikalarn mutfaklarnda souk hava depolar varsa, kaplarnn ieriden almas iin dzenek bulunup bulunmad mutlaka kontrol
edilmelidir.
Yine fabrika mutfaklarnn zelliklerinden biri, byk miktarlarda yemek
yaplmasna bal olarak retim temposunun yksek olmasdr. Bu yksek
tempo, eitli kazalarn da nedenidir. Yine fabrika mutfaklarnn zelliklerinden
biri de, birden fazla kiinin almasdr. Dolaysyla, bir kiinin yapt hata ya
da nlemlere uymama, bir ok kiiyi etkileyebilir.
Mutfaklarla ilgili syleyeceimiz son tehlike, plerin uzaklatrlmasyla
ilgilidir. Cam atklar mutlaka kaln katlara sarlmal; pler plastik torbann
iine konulmal; plastik torbalardan sv szmalar yoluyla zeminin kirletilmemesine zen gsterilmelidir.
Can boazdan gelir denir. Ama bu yzden gerek mutfak personeli, gerekse de yemek yiyenler kazaya urayabilirler. Mutlaka kaza kaynaklar nceden fark edilmeye ve riskler deerlendirilmeye allmaldr.
22
A.GRHAN FEK
YANGIN NLEMLER
yerlerindeki, ktlklerin en nemlilerinden biri yangnlardr.
Baz ii sal gvenlii nlemleri, bir yandan iinin saln korumak, te yandan da iverenin mlkn korumak iin, ayn anda alnabilir.
rnein yangn ile mcadele. Yangnlarn nne geerseniz, bir ok cannn
yanmasna ya da yitmesine engel olabilirsiniz. Ama ayn zamanda iverenin
de byk bir mal kaybnn nne geebilirsiniz. Bu mallar sigortal bile olsa,
retim kaybndan tutun da hasarszlk priminin kaybna kadar iverenin de
yangndan tr byk kayplar vardr.
Yaptmz aratrmalar, iyerlerinde en sklkla alnan gvenlik nlemlerinin yangnlarla ilgili olanlar olduunu ortaya koymaktadr. Ama bunlarn da
yetersiz dzeyde olduu, basna yansyan acl tablolardan anlalmaktadr.
Onun iin, yangn karsnda, ister iyerlerinde olsun, isterse evlerde ya da
ormanlarda olsun, yaplmas gerekenleri bilmek ve nlem almak zorunlu olmutur.
Yangnn kabilmesi iin bir araya gelmesi gereken ge vardr: Yanabilen madde, s ve oksijen. Bunlardan biri bile eksik olsa yangn kamaz.
Her yanabilen maddenin, bir eik deeri vardr; ancak o noktaya kadar snrsa yanar. Onun iin de, en yksek s veren iki neden, yangnlarn da balca
nedeni olarak sulanmaktadr: Bunlar elektrik sisteminden kaynaklanan kvlcmlar ve tp-gaz patlamalardr.
Uygun nlemler alndnda ne elektrik sistemi ne de tp-gaz, yangna
ya da patlamaya neden olur. Her zaman sylyoruz, bu kazalar nlenebilir
kazalardr. Bunlarn yan sra, soba ve kalorifer gibi stma sistemleriyle, bacalarn temizlenmesi, parlayc-patlayc maddelerle yrtlen almalarda,
balca yangn riski tayan gelerdir.
Korunma nlemlerinin alnmamasn izleyen en nemli yangn nedeni,
bilgisizliktir. Elektrikli aletlerin doru kullanmn bilmemekten tutun da, s kaynaklarnn yaknna kolayca yanabilen maddeler koymaya kadar, bilgisizlikle
ya da dnmeden yaplan bir ok hareket yangna davetiye karr. Sndrlmeden atlan bir kibrit ya da sigarann yangna yol aacan herkes bilir;
ama ihmal ya da dncesizlik, bir ok insan bu yanl yapmaya itmektedir.
Sndrlmesi unutulmu ak alevler de, nemli bir ihmalkarlk ve yangn ne-
23
denidir. Krda ya da ormanda braklm cam krklar da, yangna davetiye

karr.
Yangnlara ilk anda mdahale edilebilirse, bymeden ve sramadan
nlenebilir. Yoksa, yangn, srayarak, patlayarak ya da parlayarak evreye
yaylp byk boyutlara varabilir. O zaman sndrlmesi daha zor, toplum
zerindeki zarar daha byk olur.
Baz doa olaylar da yangna neden olur. Rzgarl havalarda kuru dallarn birbirine srtnmesi, yldrm dmesi de yangn karabilir. Ama bunlara
kar alnabilecek nlemler vardr; en azndan yangn riskini azaltarak ktlklerden kanmamz olasdr. zellikle evlerde ve iyerlerinde, paratonerler
araclyla yldrm dmelerinin zararsz atlatlmas sz konusudur.
Btn abalarmza karn yangnlarn kmasna engel olamamsak,
o zaman, henz balang aamasndayken sndrmeye almalyz. Bunun
ana yntemi vardr : Soutarak sndrme, havay kesme ve sndrc
maddeler kullanmak.
Soutarak, yanabilen maddenin, yanma eiinin altnda bir s dzeyi
yakalayabilirsek yangn da sner. Soutmak iin en ok kullanlan madde,
sudur. Yanan cisim, suyun iine atlabildii gibi, yanan cismin zerine de su
atlabilir. Ancak baz kimyasal maddelere su skmak daha da tehlikeli olur.
Yanan maddenin datlmas yoluyla da, s blnmesi ve dolaysyla
drlmesi salanabilir. Ama akaryakt yangnlarnda bu datma tam ters
etki yaparak, yangnn yaylmasna neden olur.
Bir baka soutarak sndrme yntemi, kuvvetli flemektir. Yaratlan
hava akm, alevi sndrebilir ve yanan maddenin soumasna neden olabilir.
fleme ile oksijen verdiimiz iin, ancak ok kk boyutlu yangnlarda byle bir ynteme bavurulabilir; tersi durumda, yangn daha da bytme riski
vardr.
Grlyor ki, bir ok konuda olduu gibi bilgisizlik, niyet iyi bile olsa zararlara yol amaktadr. Onun iin zellikle iyerlerinde, yangn konusunda bilinli ve iyi yetimi elemanlar bulundurmak gerekmektedir. Dier iilerin de,
ii ustasna yani yangn eitimi alm olan ekiplere brakmas gerekmektedir.
Onlar aralkl olarak yangn tatbikatlar yaparak, senaryolar zerinde alarak
deneyim kazanmlardr. Bir yangn srasnda, eitimsiz kiiler gibi akn ve
aresiz davranmazlar. Kendilerine nceden retilenler ve denenmi planlar
dorultusunda, bilinli hareket ederek yangnn bymeden sndrlmesini
salarlar. Bylece herkes rahat bir soluk alr.
Ama unu unutmayalm: ster iyerimizde ister evimizde olsun, yangnn
hemen banda mdahale ederek byk zararlarn nne geebiliriz; bunun
iin hepimizin yangnlarn nlenmesi konusunda bilgi sahibi olmamz gerekir.
24
A.GRHAN FEK
Yangn nlemek iin kullanlan yntemlerden bir bakas da, havayla

ilikisini kesmektir; yani onu oksijensiz brakmaktr. Kum, hal, rt gibi maddelerle yangnn stn rtebiliriz; ya da kpk, kuru toz gibi kimyasal maddeler pskrtebiliriz. Yangnda sndrc madde olarak, sklkla, su, kum,
karbondioksit kullanlr.
Yangnlar kk olarak balar sonra byrler. Onun iin, yaplarda yanmaz ve yanmas g yap malzemelerinin kullanlmas; duman szmalarnn
nne geilmesi; kama yollarnn belirlenmesi ve kolay eriilebilir klnmas
ok nemlidir. Girdiimiz her kapal alann mutlaka birbirinden uzak iki k
olmaldr. Demek ki, her eyin banda, evremizi yaanabilir klmal ve tehlike
kaynaklarn nceden grmeliyiz. Tm ktlklerin bizlerden uzak olmasn
istiyorsak, bunun yalnzca bizim abamzla olamayacan; evremizdekileri
de bilinlendirmemiz gerektiini de unutmamalyz.
25
10
PARLAYICI-PATLAYICIDAN KORUNMAK GEREK

nsanlarn saln korumak istiyorsak, nce onlarn evrelerindeki
tehlikeleri ortaya koymak zorundayz. ster iyerinde, ister evde, ister sokakta olsun; karlaabileceimiz en byk tehlikelerden biri Parlayc Patlayc
Maddelerdir. nk yol atklar sonular mutlaka birden fazla insan etkiler.
Demek ki, yalnzca hata yapan kiiyi deil, onun yaknndaki bir ok kiiyi de
etkileyebilir.
Krkkale'deki MKE Barut Fabrikasnda, 2008 ylnda, bir patlama oldu.
Bu fabrikalar grubunda, daha nce de 3 kez patlama olmutu. Bu son patlamada kii yaamn yitirdi ve 27 kii yaraland. Neden? nk MKE parlayc
ve patlayc maddelerle alan, hatta onlar reten bir fabrikalar topluluudur.
Bu almalar srasnda gvenlik kurallarna uyulmazsa, kazalar olur; insanlar
yaralanr ve lebilir. Parlayc ile patlaycnn bir arada bulunmamasna zen
gsterilmelidir. MKE Barut Fabrikas'ndaki kazada, lenlerin, boya ileri ile uraan taeron ve iileri olmas, bizi iki konuda dndrmelidir:
Daha nce kez patlama olmu bir fabrikalar grubunda ucuz emee
dayanan taeron kullanlmamas gerekir.
Boya ii gibi parlayclarn kullanlmasn gerektiren durumlarda, iin
tamamen durdurulmas, patlayclarn ortamdan uzaklatrlmas ve
gvenlik nlemlerinin iki katna karlmas gerekir.
Ne yazk ki, MKE Barut Fabrikas'nda, 2008 ylnda meydana gelen kazada bu iki temel neriye uyulmad anlalmaktadr.
Onun iin bugn parlayc patlayc maddeler ve bunlarn zararl etkilerinden saknlabilir. Bunlarn yasa ve tzklerde yer alan ve iverenlerce
yerine getirilmesi de zorunlu olan nlemleri vardr.
Uygun koullar olutuunda, masum olarak grdmz bir ok madde
bir patlaycya dnebilir. Bunun en arpc rneklerinden biri undur. Ekmek
yaptmz, yufka atmz ya da poaa, brek yapmnda kullandmz
un; bizden biri gibi yaknmzda. Ama un fabrikalarndaki, youn toza eklenen s ve kvlcm, un tozlarn birer patlaycya evirebilmektedir. Patlamalarla karlaabileceimiz byle bir ok masum i var. Bunlardan bazlarn
yle sayabiliriz : Kaynak ve boya ileri, dkm, gda sanayii gibi.
Patlayc maddeleri, patlama basncnn yaylma (detansiyon) hzna
gre ve cinslerine gre snflandrabiliriz:
26
A.GRHAN FEK
A snf maddeler (patlama basncnn yaylma hz dk)

Metal tozu
Dier tozlar
Buhar
Bakr
Kurun
Antimon
Demir
Karbon tozu
Kahve
Grafit
Deri
ay
1-2 dikloretan
B snf maddeler (patlama basncnn yaylma hz orta derecede)

Metal tozu
Tahl tozu
Plastik tozu
Dier tozlar
Manganez
inko
Kalay
Un
Pirin
Soya fasulyesi
Baharatlar
Niasta
Polietilen
Polistiren
Selloz asetat
Linyit tozu
Keten tozu
Silikon
Kkrt
Aa
C snf maddeler (patlama basncnn yaylma hz ok yksek)

Metal tozu
Buhar
Gaz
Magnezyum
Alminyum alam
Metal hidrrler
Aseton
Metil etil keton
Eterler
Alkoller
Hidrokarbonlar
Benzin
Asetilen
Etilen
Karbon slfr
Hidrojen
Hepimiz her dakika birer saatli bombann zerinde oturuyoruz demek

herhalde yanl olmayacak. O zaman bizim hem patlayclar tanmamz ve
hem de bunlar uyandrmamak iin nasl nlemler almamz gerektiini bilmemiz gerekmektedir. Biz konuya yalnzca i ve ii dnyasn ilgilendiren ynyle konuya bakacaz. Onun iin de, ncelikle iverenlerin almas gereken
nlemleri anlatmaya alacaz.
Bu konuda ilk akla gelen ve bize en ok yardmc olabilecek, ancak yrrlkte olmayan, yalnzca bilgi amal bavurabileceimiz belgelerden birisi
Parlayc, Patlayc, Tehlikeli ve Zararl Maddelerle allan yerlerinde ve
lerde Alnacak Tedbirler Hakknda Tzk (R.G. 24 Aralk 1973 / 14752) ,
dieri ise yrrlkte olan alanlarn Patlayc Ortamn Tehlikelerinden Korunmas Hakknda Ynetmelik (R.G. 30 Nisan 2013 / 28633)tir.
Biz burada, kimyasal maddelerin, patlayc ve alevlenir (ya da parlama) olma zellikleri ile ilgileneceiz.
Ynetmelik'te, kimyasal maddelerin zellikleri u ekilde tanmlanmtr:
Patlayc, oksitleyici, ok kolay alevlenir, kolay alevlenir, alevlenir, toksik, ok
toksik, zararl, andrc, tahri edici, allerjik, kanserojen, mutajen, reme iin
toksik ve evre iin tehlikeli zelliklerden bir veya bir kana sahip olanlar.
27
ncelikle okurlarmza, iki kavramdan sz etmek istiyorum: Kk iaretler ve Byk kazalar. Yaamda sklkla, kk iaretlerle kar karya
geliriz. Bunlar bazen yalnzca bir arm ya da bir sz olabilir; bazen de
kk bir atetir. kazalar iin kk kaza byn habercisidir derler. te
yaamda da kk iaretler, eer nlem alnmazsa, byk kazalarn ok fazla
beklemeden bamza geleceini haber verir. Bu parlayc-patlayc maddelerle yrtlen almalar, ok daha ac verici ve yaygn sonulara yol aabilmektedir. Onun iin, bu kk iaretleri ok nemsememiz ve gereklerini
yerine getirmemiz gerekmektedir.
Yangn ya da parlamann ortaya kmas iin oksijene gerek varken;
patlamann ortaya kmas iin ani gaz yaylm ve s yetebilmektedir. Maddelerin kvam da ok deikendir; kat olabilecei gibi, sv, macunumsu ve
jelatinimsi de olabilmektedir.
Alev alabilen maddeler ise, sv maddeler olup oksijenin varl koulunda ve dardan enerjiye gereksinim duymadan parlayabilen maddelerdir. Alev
alabilen maddeler, en dk parlama noktalarna gre grupta toplanrlar :
0 dereceden dk scaklklarda parlayabilenler ya da 35 dereceden
dk kaynama noktasna sahip olanlar (Bunlara OK KOLAY alevlenir maddeler denilmektedir.)
21 derecenin altndaki scaklklarda parlayabilenler (Bunlara KOLAY
alevlenir maddeler denilmektedir.)
21-55 derece arasnda parlayabilen maddeler (Bunlara alevlenir
maddeler denilmektedir.).
Parlayc maddeleri kat, sv ve gaz halinde olmalarna gre de snflayabiliriz. Bu gruplarda yer alan maddelerden baz rnekler verelim :
Parlayan Svlar
Aseton
Benzen
Siklo hekzan
Hekzan
Toluen
Ksilen
Karbon slfr
Metil alkol
Metil etil keton
Benzin
Parlayan Katlar
Fosfor penta klorr
Zirkon
Magnezyum
Beta naftilansin
Karpit
Parlayan Gazlar
Asetilen
Metan
Etan
Propan
Flor
Hidrojen
Parlayc, patlayc maddelerle yrtlen almalarda, iverenin ilk grevi, iilerin bu maddelerle karlamasnn nne gemektir. Bu karlamann kanlmaz olduu durumlarda ise, tehlikeyi en aza indirmek ve gerekli
nlemleri almak zorunludur. Ynetmelikte geen bu anlatm bize soyut ve
28
A.GRHAN FEK
havada gelebilir. Bylesi bir yanl anlamann nne geebilmek iin, Ynetmelik, 6.maddesiyle, iverenlerin risk (yani tehlike) deerlendirmesi yapmasn art komutur. Diyor ki: Risk deerlendirmesi yaplmadan ve bu Ynetmelikte belirtilen nlemler alnmadan tehlikeli kimyasal maddelerle allmas
yasaktr.
Parlayc ve patlayc maddelerle yaplan almalarda dikkat edilecek
genel ilkeler arasnda en dikkat ekici olanlara deinelim :
Eer, ayn ii gren ve bu maddelerin yerine kullanlabilecek baka
bir madde varsa o tercih edilmelidir.
retim, olabilen en az iiyle gerekletirilmelidir. Bylece daha az
sayda iinin, tehlikeyle yz yze gelmesi amalanmaktadr.
ilerin bu maddelerle karlamas gerektiinde, miktar ve sre bakmndan en az dzey salanmaldr.
retim alannda, yaplan i iin gerekli olan miktardan fazlas, uygun
ekilde depolanmaldr. Atklar iin de bu geerlidir.
Risk deerlendirmesinde, eer risk saptanmsa, bunun kabul edilebilir dzeye indirilmesi mutlaka salanmaldr.
retimde kullanlacak olan parlayc, patlayc maddeler, salk ve
gvenlik ynnden byk bir titizlik ierisinde ve uygun mhendislik
nlemleri eliinde, ilenmelidir. Bunlarn yetersiz kald durumlarda
ise, uygun kiisel korunma malzemelerine bavurulmaldr.
Patlayc maddenin iyeri havasnda tehlikeli konsantrasyonlara kmamas iin mutlaka srekli lmlerle izlenmelidir.
Parlayc madde buharlarnn ve gazlarn, ortamdan uzaklatrlmas
gerekir. Bunun iin, iyerinde, yeterli yerel ve genel havalandrma sistemleri kurulmaldr.
Ak alevden kanlmal ve patlamaya neden olabilecek tututurucu
kaynaklarn bulunmas engellenmelidir.
Her eye karn patlamann meydana gelebilecei olaslndan hareketle, iiler patlayabilme noktasndan uzakta altrlmal ve patlama basncnn yatay deil de dikey ynde k iin gerekli nlemler
alnmaldr. Yani mutlaka patlamann basnc azaltlmaldr.
veren, patlayc ortamlarda kullanlacak btn donanm ve koruyucu sistemlerin, Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve
Koruyucu Sistemlerle ilgili Ynetmelik (R.G. 27.10.2002/24919) hkmlerine uygun olmasn salamaldr.
Parlayc, Patlayc, Tehlikeli ve Zararl Maddelerle allan yerlerinde ve lerde Alnacak Tedbirler Hakknda Tzk bir ok nlem
tanmlam ve byk kazalarn meydana gelmemesi iin, bize kk
iaretler gstermitir:
29
Parlayc, patlayc maddelerle uraan iyerleri ya tek katl yaplarda
i grmeli, ya da binalarn en st katnda bulunmaldr. Eer binann

en st katnda yer alacaklarsa taban betonarme olmaldr.
Parlayc, patlayc maddelerle uraan iyerlerinin tabanlar, dz,
yanmaz, szdrmaz herhangi bir cismin arpmasyla, kvlcm karmaz malzemeden yaplmaldr. Kolay temizlenebilmelidir.
Parlayc, patlayc maddelerin taban andrmas nlenmelidir. Eimli
bir taban olmal ve gerek temizlik ve gerekse yangn halinde kullanlan suyun ayr bir direnaj sistemiyle zel bir depoya veya dinlendirme
kuyusuna gitmesi salanmaldr.
Binalardaki giri-k kaplar, pencereler, panjurlar ve havalandrma
menfezlerinin (klarnn) kapaklar belirli bir basn karsnda darya doru alacak ekilde yaplm olmaldr.
yerlerinde ayr cephelerde iki k kaps bulunmal; pencerelere
demir kap ve kafes konulmamaldr.
Kullanlacak kap, pencereler, merdivenler, asansrler, aspiratrler,
yanmaz malzemeden yaplmaldr.
Bakm, onarm ya da ek inaat yaplaca zaman, hem parlayc, patlayc maddeler ortamdan uzaklatrlmal; hem de atklar, bulaklar
ncelikle temizlenmelidir.
Parlayc patlayc maddeler ile bunlarn buhar ve gazlarn, tututurabilecek scaklk derecesine ykselen veya kvlcm veya plak alev
karan stma sistemi kullanlmaldr.
Parlayc patlayc maddelerin bulunduu ortamlarda, alev geirmez
elektrikli aletler (szgelimi motorlar) kullanlmaldr.
Aydnlatma amacyla kullanlan lambalar, alev geirmemesi iin rtl olmal; ya da aydnlatma dardan yaplmaldr.
Elektrik sistemi ylda bir kez mutlaka elden geirilmeli ve kullanlabilir
durumda olduu belgelenmelidir.
zellikle bu maddelerin depolanmalarnda gvenlik kurallarna uyulmaldr.
Parlama ve patlama zellii olan maddelerin, iyeri havasnda ulatklar dzey de nemlidir. Tzk, bunlarla ilgili tehlikenin ortaya kt, snr
deerleri vermitir. Bu iaretlere kulak verilmelidir. Yoksa adm adm yangn ya
da patlamaya yaklalmaya balanr.
Belki btn bu kk iaretleri gzden karabiliriz; saysz nlemleri
bilemeyiz; belki unutabiliriz. Ama unutmamz gereken bir nokta var: Bu konuda bize yol gsteren kiilerin ve yazl talimatlarn szn dinleyeceiz. Kendi
kafamza gre davranmayacaz; hele hele sze bana gre ... diye balayp,
tehlikeye meydan okumayacaz.
30
A.GRHAN FEK
11
YERNDE KMYASAL MADDELERN SAKLANMASI

Kimyasal maddeler, parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl maddeler'dir.
Yarattklar tehlike o kadar byktr ki, bu konuda ok ayrntl bir tzk karlm olup, uygulayclara yol gstermektedir.
Kimyasallar, yaammzn nemli paralarndan biridir. Temizlik amacyla kullandmz deterjanlardan, iyilemek amacyla kullandmz ilalara
kadar; yaralar temizlemek amacyla kullandmz alkolden, kuru temizleme
amacyla kullandmz zclere kadar bir ok kimyasal madde, yaamn
vazgeilmez destekileri olmulardr. Dnya'da her yl binlerce yeni kimyasal
maddenin kullanlmaya baland bildirilmektedir. Ne yazk ki, bu yeni kimyasallar, ilevleri bakmndan iyi aratrld halde, bu kimyasallarn insan ve
evre sal zerindeki etkileri yeterince aratrlmamaktadr. Onun iin, hem
aratrclar, hem de bizler gzmz drt amalyz ve kimyasal maddelerin
tehlikelerini erken aamada fark etmeye almalyz.
Bu bizim gibi az gelimi lkeler iin ok daha nemlidir. nk, gelimi lkelerde, zellikle geri bildirim formlar kullanlarak, baz kimyasal maddelerin, tehlikeli ve zararl olduklar anlalmtr. Bu maddeler, eldeki stoklarn
tketilmesi iin, bu konuda bilinli olmayan az gelimi lkelere gnderilmektedir. Demek ki, baz kimyasallar ithal ederken, ayn zamanda, gelimi lkelerin retici firmalar, bile bile salmzn bozulmasna gz yummaktadr.
Onun iin, yasa gerei de olan, Malzeme Gvenlik Bilgi Formlarn mutlaka
istemeliyiz. Tpk ilalarda grdmz prospektsler gibi, satlan her kimyasal maddenin bir Malzeme Gvenlik Bilgi Formu olmaldr. Bu formda, hangi
maddeleri ierdii, ne gibi salk zararlar olduu, bunlara kar hangi nlemleri alarak allmas gerektii, bu kimyasallarn depolanmasnda nelere dikkat edilmesi gerektii ve acil durumlarda ne yaplmas gerektii yazlmaldr.
Bu bilgi formlarn almak yetmez. Burada yazl nlemleri de uygulamak
gerekir. rnek olarak tarm ele alalm. Tarmda yaygnca kullanlan koruma
ilalamasnda, gelimi lkelerde, iiler neredeyse uzay adamlarna benzer
giysiler ierisinde ilalama yaparken; az gelimi lkelerde hibir nlem alnmadan allmaktadr. Hatta, daha sonra salk kontrollar da yaplmad
iin, ortaya kan hastalklarn, i srasnda karlalan bu kimyasal maddelerden kaynakland bile bilinmemektedir.
Kimyasallar ile yaplan almalarda, 60 yl nce karlan bir yasa
(Kimyagerlik ve Kimya Mhendislii Hakknda Yasa ve Ynetmelik) gerein-
31
ce sorumlu kimyager altrlmas gerekmektedir. Bunun nedeni, parlayc,

patlayc, tehlikeli ve zararl maddelerle ilgili nlemlerin bilgisiz ve duyarsz
kiilere braklamayacak kadar nemli olmas ve sorumluluk getirmekte olmasdr. Ancak bu yasann yeterince uygulamaya yansd sylenemez.
Ayrca elli ve daha fazla ii altran iyerlerinde i sal gvenlii
birimi kurulmas zorunludur. Bylece bu tehlikeli maddelerle alan iyerlerinde, iveren, salk ve gvenlikten sorumlu, hem bir hekim hem de mhendis
veya teknik eleman istihdam etmekle ykml olmaktadr.
Kimyasal maddelerin kullanlmalar kadar, bekletilmeleri de tehlikelidir.
retimde ara rn olarak kullanlan ya da son rn olarak piyasaya srlmeyi
bekleyen kimyasal maddelerin depolanmalar hem alanlar ve hem de toplum iin bal bana bir tehlikedir.
Kimyasal maddelerin depolanmasnda eit depo kullanlr:
1. Yer st deposu
2. Ksmen veya tamamen gml olan depolar (Bir blm toprak iinde, bir blm dnda olabildii gibi; tamamen gmlyse bile zerinde 60 cm kalnlndan daha az toprak bulunmaldr).
3. Yer alt deposu (zerinde 60 cm kalnlnda toprak ve 10 cm beton
bulunmal)
Bu depolarda parlama ve patlamaya kar tm nlemler alnm olmaldr. Bunlardan bazlarn sayalm :
Depolarn ve giri-k borularnn statik elektrie kar topraklanmas gereklidir.
Bu depolarn iine giren kiilerin ya da aralarn statik elektrikten
tamamen arndrlmas gerekmektedir. Ancak bundan sonra, kiiler
lastik ayakkab ile aralar ise lastik tekerleklerle depoya girebilirler.
Tm elektrik sistemi ylda bir kez kontroldan geirilmeli ve belgelenmelidir.
Yer st depolarnn tavan, yan duvarlara oranla ince bir satan yaplmal ve patlama halinde basncn yukar ynde atlmasna olanak
salamaldr.
Depolarn evresinde bir gvenlik band bulunmaldr. Eer yer stndeyse bu bir duvarla evrilir. Yer altndaysa oturaca toprak beton, ta ve tula gibi bir duvar rlr ve depo duvaryla arasnda, bir
kiinin gezebilecei kadar bir aralk braklr.
Her depoya, gerektiinde, uzaktan kumanda ile ulalabilecek bir
yangn sndrme sistemi yerletirilmelidir.
32
A.GRHAN FEK
Her depo, iindeki kimyasallarn korozyon yapc etkilerine dayankl
maddelerden yaplm olmaldr.

Depolarla ilgili daha bir ok nlem sayabiliriz. Ama bu saydklarmz
bile, bir kimyasal maddeyi saklamann ne kadar zor ve emek isteyen bir i
olduunu anlatmaya yeter. Fabrikalarda ok sk grlen bir baka patlayc
kimyasal da, basnl tplerde saklanan gazlardr. Basnl tplerin de tpk
dier kimyasallar gibi, fazlas mutlaka bir depoda saklanmal ve akta bulunduklar srece devrilmelerine kar kelepe ya da zincirlerle korunma altna
alnm olmaldrlar. Yine bu tplerin, balklarnn arpma ve devrilmelerle
hasar grmemesi ok nemlidir. Yine nemli olan bir konu, tplerin scaklk
deimelerine, gnein dik nlarna , radyasyon ssna, soua ve neme
kar mutlaka korunmas gerekmektedir.
Baz kimyasallarn da kuru tutulmas gerekir. Szgelimi karpit, suyla
karlatnda reaksiyona girdiinden, deposunun su geirmez ve iyi havalandrlm olmas gerekir. Ayrca bu depo, baz uyar levhalaryla donatlm
olmaldr. Bu uyarlardan ikisini sayalm:
Karpit deposudur; yetkisiz kimse girmesin.
Yangn halinde, sakn su kullanmayn.
Uyarlar, geirilmi deneyimlerin ve bilim insanlarnn ngrlerinin getirdii kazanmlardr. Bunlarn deerini bilelim ve yol gstericiliinden yararlanalm.
33
12
YERLERNDE
RENKLERN VE ETKETLERN NEM
Renk yaammzda farknda olmasak da, nemli belirleyicilerden biridir.
Setiimiz renkler hem ruh halimizin bir yansmasdr; hem de evremizde
bulunan renkler bizim ruh halimizi yakndan etkiler.
te yandan baz renkler, tehlikeyle kar karya olduumuzu anlatrken; bazlar da, ortamn tehlikesiz ya da az tehlikeli olduunu bize anlatmaktadr. Szgelimi, parlayc-patlayc-tehlikeli maddeleri belirtmek iin, renk ieren eitli iaretler kullanlmaktadr; bunlar beyaz, krmz, sar ve yeil renkli
etiketlerdir. Krmz etiketler, benzen, toluen, asetilen, amil asetat gibi yanc
ve patlayc gazlar ve svlar iin kullanld gibi, zehirli gaz, zehirli madde gz
yaartc gaz, radyoaktif maddeler iin de kullanlr. Sar etiketler, kalsiyum
hidroklorit, fosfor gibi yanc ve patlayc kat maddeler ve okside olmayan
gazlar iin geerlidir. Yeil etiketler ise, rnein azot, klor, karbondioksit gibi
yanc olmayan gazlar anlatmak iin kullanlmaktadr. Beyaz etiketler, benzil
klorr, formik asit gibi solunum yollarnda, gz-burun-boaz ve deride tahri
yapan maddeleri, yakc ve andrc svlar simgelemek amacyla kullanlmaktadr.
Renklere verilen bu anlamlar, yalnzca lkemizde deil, yabanc lkelerde de aynen bizde olduu gibidir. Bizim parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl maddelerle ilgili tzmzde de olduu gibi, krmzdan sar ve yeile
gittike tehlike azalmaktadr.
Dolaysyla iaretler gibi ortamn renklendirilmesi de, tehlikeleri grnr hale getirecei iin, alanlar tehlikeler karsnda da duyarl klar. retkenlie, gvenlie ve genel iyilik haline katkda bulunur. Bu duyarllk, gerekli
nlemler alnmadnda, bilin alt gerginliklere motivasyon kayplarna neden
olabilmektedir.
Renkler scak ve souk olarak da snflandrlabilmektedir. Scak renkler,
morumsu-krmzdan balar, srasyla krmz, portakal rengi, sar ve sarmsyeile kadar devam eder. Souk renkler ise, yeilden balayarak, mavimsiyeil, mavi, mavimsi-mor renge kadar uzanr. Olaan koullarda, hem scak
hem de souk renklerin birlikte deerlendirilmesi yerinde olur.
allan alanlarn boyanmasnda da dikkat edilecek renk seim kurallar vardr: Tavanlar beyaz olmaldr. Duvarlar kirli beyaz ve eyalarla donanmlar, beyazdan lml-griye doru bir yelpaze iinde seilmelidir.
34
A.GRHAN FEK
Gze arpmas istendii iin, yangn sndrme aralar, makinelerin

durdurma dmeleri, borular, merdivenler mutlaka evrelerinde farkl ve ayrt
edici renklerle boyanm olmaldrlar.
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, gvenlik ve salk iaretleri ile
ilgili bir ynetmelik karmtr. yerindeki risklerin yok edilemedii ya da yeterince azaltlamad durumlarda, salk ve gvenlik iaretlerinin bulundurulmas ya da uygun ekilde kullanlmas gereklidir.
Bu ynetmelikte renklere yklenen belirli anlamlar vardr :
Krmz, yasa-tehlikeyi-yangnla mcadeleyi,
Sar, uyary,
Yeil, ka-k- yollarn ya da ilk yardm iaret ettii gibi, tehlikenin getiini ve normale dnlmesi gerektiini de anlatr.
Mavi, renk ise daire eklinde olduunda gvenlii (ya da nlemi, kiisel koruyucu kullanmn) simgelemektedir.
Gr koullarnn zayf olduu durumlarda, floresan turuncu renk,
sar gibi uyar amal kullanlmaktadr.
Engellere arpma, dme ya da nesnelerin dme tehlikesinin bulunduu yerler, eer iletme iinde iilerin dolamas gerekiyorsa, birbirini izleyen
sar ve siyah ya da krmz ve beyaz renkli eritlerle iaretlenmelidir. aretlerin
boyutu, engelin ya da tehlikeli blgenin bykl ile orantl olmaldr. Sarsiyah ya da krmz-beyaz olan bu eritler, 45 derece ayla ve ayn byklkte
olmaldr.
Renklerle birlikte kl iaretler ya da sesli sinyaller de kullanlmaldr.
Vincin hareketinde, forkliftin geri hareketinde bu sinyaller, yaknnda alanlar
iin nemli bir uyarcdr. Ama sesli uyarclarn, ortam grlts, sinyalin ses
dzeyinin dkl ve dier seslerle karma tehlikesi gibi snrllklar vardr.
Benzer bir biimde, kl uyarclarn da, ar parlama ya da clz aydnlatma
zellikleri, dier k kaynaklar ile karabilme zellikleri dolaysyla, yetersiz
kalmas olasdr. Bylesi durumlarda, iilerin grme ve iitmelerine engel olacak herhangi bir husus varsa, ilgili iaretlerin glendirilmesi ve deitirilmesi
iin gerekli nlemlerin alnmas gerekmektedir.
Renkler ne kadar evrensel bir karakter gsteriyorsa, iaretler ve etiketler de lde evrenseldir. Sze ve dile dayanmad iin, her ulustan insan
tarafndan kolayca anlalabilir. Szgelimi, kurukafa iaretini gren her dnya
yurtta, lmcl bir etkenle kar karya olduunu anlar; rperir ve yanamaz. Kurukafa, zehirli bir etkene iaret ederken; X (arp) iareti de salk
zararlsyla, andrc ve tahri edici bir maddeyle kar karya olduumuzu
gsterir. Yangn ve parlama tehlikesiyle yz yze gelme olasl olan bir insana, bunu anlatacak olan iaret de herhalde alev olmaldr.
35
Tm bu grsel uyarclarn, dengeli ve dikkatli kullanlmas; alanlara

anlamlarnn titizlikle retilmesi gerekir. Demek ki, alanlara salk eitimi
zorunludur. Bununla birlikte grsel uyarclar arasnda, uyar iaret ve tabelalarnn da nemli bir yer tuttuu unutulmamaldr.
Bizi iyerindeki ktlklerden koruyacak olan renklerin ve iaretlerin
zerinde de ok nemle durulmal; geliigzel ve bilinsizce kullanlmalarnn
bile tehlikeye yol aabilecei unutulmamaldr.
36
A.GRHAN FEK
13
KK ARETLER VE BYK KAZALAR

nsanlarn saln korumak istiyorsak, nce onlarn evrelerindeki
tehlikeleri ortaya koymak zorundayz. Kk iaretler kadar byk kazalar
zerinde de durulmaldr. Bugne dein, dinleyicilerimize, kk iaretlerin
byk kazalara yol aabileceini; bunun iin, her trl nlemin alnmasn,
kaza daha geliyorum demeden ngrlmesi gerekir. nlem alnmazsa ne
olur? Byk kazalar meydana gelir. Bu kez, byk kazalar daha dorusu
bunlara yol aan byk tehlikeler zerinde durmak istiyoruz. Toplumlar, nedense, kk iaretleri grmezden gelirler, sonra da byk kaza olduunda,
byk bir zntye kaplrlar ve sulayacak kiileri aramaya balarlar.
Tehlikeli kimyasal maddelerin sanayide ve ticarette gittike daha ok
kullanlmasndan tr, bu maddelerle oluacak bir kaza, yalnzca onlarla
alan iileri deil, tm toplumu yakndan ilgilendirir. Tehlikenin bykl,
deneme-yanlma ile bilgi edinmeye frsat vermez; nceden tehlikeyi grmeyi
zorunlu klar.
Bu byk tehlikeler, ok byk kazalara yol amtr.
Tarih Yer
Etken Madde
1912 tai-tai/Japonya
Kadmiyum
1942 Benxi / in
Maden ocanda patlama
1944 ABD/Cleveland-Ohio Metane ieren yangn
Sonu
1.549 l
136 l 77 yaral
1948 Almanya/
Ludwigshafen
Dimetil eter patlamas
245 l, 3.800 yaral
1950 Meksika/ Poza Rica
Fosgen yaylm
10 l, bir ok yaral
1952 Almanya/ Wilsum
Klorin yaylm
7 l, bir ok yaral
1954 Almanya/ Bitburg
Kerozen patlamas
32 l, 16 yaral
1956 Minimata/Japonya
Metil civa
1784 l, 481 yaral
1961 Yokkaichi/Japonya
Slfr dioksit
Bata 544 kii etkilendi; giderek

bu say artt.
1965 Niigata/Japonya
Metil civa
1966 Fransa/ Feyzin
Svlatrlm petrol gaz yangn
18 l, 90 yaral
1967 ABD/ Lake CharlesLouisiana
so butan patlamas
7 l, 13 yaral
37
1967 Windscle / ngiltere
Nkleer santralde reaktr

ekirdeinin tutumas sonucu
radyasyon sznts
1968 Hollanda/ Pernis
Benzin at patlamas
2 l, 85 yaral
1972 ABD/ East St.Louis

- Ilinois
Propilen patlamas
230 yaral
1973 ABD/Stalen islandNew York
Svlatrlm doal gaz yangn
40 l ve bir ok yaral
1973 Tui / Yeni Zelanda
Altn madeninin irket tarafndan

terkedilmesi sonras braklan
kurun, civa, kadmiyum zehirli
atklarnn yeralt yerst su
kaynaklarna ulamas
2013 ylnda hala sorun devam

etmekteydi.
1974 ABD/Decatur- Illinois Propan patlamas
7 l, 152 yaral
1974 ngiltere /
Flixborough
Siklohekzan patlamas
28 l, 89 yaral
1975 Hollanda / Beek
Propilen patlamas
14 l, 107 yaral
1976 talya / Seveso
Dioxin yaylm
30 yaral, 220.000 kii evlerini

boaltmak zorunda kald.
1977 Kolombiya/
Cartagena
Amonyak yaylm
30 l, 25 yaral
1978 ABD/ BaltimoreMaryland
Slfr dioksit yaylm
100 yaral
1978 ABD/Chicago-Illinois Hidrojen slfr yaylm
8 l, 29 yaral
1978 Fransa (Geminin ad Denize petrol sznts

Amoco Cadiz)
230.000 ton petrol sznts
1978 Meksika/ Santa Cruz Metan ieren yangn
Denize petrol sznts
1979 Tobago (Geminin ad Denize petrol sznts

: Atlantic Empress)
1979 Meksika krfezi

(Geminin ad :
Ixtoc-1)
1979 Three Miles Island/

Pennsylvania-ABD
Nkleer santralde ekirdek erimesi

sonras radyasyon sznts
1979 Montana/ABD
Madenden doal ortama siyanr,

ar metal ve asit sznts
1980 spanya / Ortuella
Propan gaz patlamas
1983 ran Krfezi (Geminin Denize petrol sznts

ad : Nowruz)
1983 Gney Afrika

(Geminin ad :
Castillo de Belver)
Denize petrol sznts
1984 Hindistan / Bhopal
Metil izosiyanat yaylm
2000 l, 200.000 yaral
38
1984 Ok Tedi/Papua Yeni
Gine
A.GRHAN FEK
Madende toprak kaymas ve

2013 ylnda hala sorun devam
youn yamurlar sonras Fly River etmekteydi.
nehrine ulaan zehirli atklar 800
km teye ulamtr.
1985 Meksika/ Mexico City Svlatrlm petrol gaz yangn
650 l, 2.500 yaral
1986 ernobil / Kiev,

Ukrayna
Nkleer santraldeki patlama

sonucu radyasyon sznts
1986 Filipinler
Havai fiek patlamas
11 l, 8 yaral
1986 ABD
Klor yaylm
76 yaral
1986 Summitville/ABD
Altn madeninden nehir ve su alt

kaynaklarna siyanr bileikleri,
asit ve ar metal sznts
1986 Bulgaristan
Vinil Klorr patlamas
17 l, 19 yaral
1987 talya
Metan ieren bir yangn
4 l, 1 yaral
1987 Fransa
Amonyum nitrat ieren yangn
60.000 kii evlerini boaltmak

zorunda kald.
1991 ran krfezi (Geminin Denize petrol sznts

ad : Gulfkriken)
1995 Omai/Guyana
Altn madeninde bulunan atk

barajnn, Omai nehri tarafndan
yklmas sonucu siyanr,ar
metal ve asitlerin geni bir evreye
yaylmas
1997 rian Jaya/

Endonezya
Madenden 125.000 ton zehirli

atn akarsulara braklmas
sonucu
1999 Tokaimura/Japonya
Nkleer santral kazas sonucu

radyasyon sznts
evresel zarar, pirin

tarlalarnda rn alnmamas
nedeniyle yresel alk
lmlerinin yannda halk
gsterilerinde ok sayda lm
ve yaralanma
2000 Baia Mare/Romanya Altn madeninden Tuna nehri de

iinde olmak zere evresel su
kaynaklarna siyanr sznts
2001 Toulouse/ Fransa
AZF Kimyasal Fabrikasnda TNT

patlamas
30 l, 2500 yaral ve 20-40 ton

TNT patlayarak geni apl bir
hasar ortaya karmtr
2005 Jilin/in
Petro kimya tesisinde patlama

sonras benzen, nitrobenzenin
evreye ve Amur nehrine
yaylmas
6 l ve binlerce kurban
2010 Meksika krfezi (BP Denize petrol sznts

Deepwater petrol
kuyusunun yanmas)
2011 Thoku-Fukushima / Nkleer santralin Tsunami sonras
Japonya
yklmasnn ardndan radyasyon
sznts
11 l 17 yaral, tonlarca petrol

sznts
39
lkemizde de byk kazalarla karlatk. Bunlarn tek nedeni, kk

iaretleri grmezden gelen sorumsuzlard. Btn bu yazlanlar onlar gibi
olmamak iin okumak gerek.
Tarih Yer
Etken Madde
Sonu
1979 stanbul Boaz
Independenta Tankerinin arpmas

sonucu denize petrol sznts
43 l, 95.000 ton
petrol sznts
1983 Armutuk-Zonguldak Metan ieren patlama
103 l
1988 Karadeniz
eitli zehirler ieren variller
Bilinmiyor
1989 anlurfa
Tanker kazas sonras amonyum ieren

yangn
10 l
1992 Kozlu-Zonguldak
Metan ieren patlama
400 l
1992 orlu-Tekirda
Metan ieren patlama
31 l
1994 stanbul Boaz
Nassai Tankerinin arpmas sonucu

denize petrol sznts
30 l, 20.000 ton
petrol sznts
1997 Krkkale
Metan ieren patlama
1998 Halkal - stanbul
Tekstil fabrikasnda yangn
1999 Karamrsel-Kocaeli
Deprem sonras akrilonitril yaylm
Bilinmiyor
1999 Marmara denizi
Tanker geminin ikiye blnmesi sonucu

fuel-oil yaylm
Bilinmiyor
2003 ncesu - Ankara
Benzin istasyonunda kan ve iindeki

dn salonunu etkileyen yangn
10u ar 123
yaral
2003 Ermenek - Karaman Patlama

2004 Karadeniz kylar
eitli zehirler ieren variller
2007 Davutpaa - stanbul Yangn

2012 Afyonkarahisar
El bombas imhas srasnda patlama
10 l
Bilinmiyor
23 l
25 l, 4 yaral
Bunlardan ders karlmaldr.

Gelimi lkeler, bu olaylardan ders karmlar ve kendi yurttalarnn
daha az zarar grmesi iin yol semilerdir. Aldklar birinci nlem, gmen iilerin gelmesini zendirerek, onlar bu tehlikeli ilere ynlendirmektir.
kincisi de, bu byk tehlikeleri douran fabrikalar, az gelimi lkelere gndermektir. zellikle Meksikada 650 kiinin ld ve 2500 kiinin yaraland
yangnla; Hindistanda 2.000 kiinin ld ve 200.000 kiinin ld gaz ya-
40
A.GRHAN FEK
ylm bunun kantdr. nc yol ise, yine de lkede kalan ve byk tehlike
yaratan fabrikalar varsa, bunlarda gvenlik nlemlerinin arttrlmas ve kontrol
sisteminin gelitirilmesi olmutur. Gelimi lkelerde, son yllarda, byk kazalarla karlalmamtr. Szgelimi, 1987 ylnda Fransada amonyum nitrat
ieren yangnda, len ve yaralanan olmam; 60.000 kii evlerini boaltmak
zorunda kalmtr.
Byk kazalar, olu biimleri ve ierdikleri kimyasal maddeler asndan farkllklar gsterse de, ortak zellikleri vardr. Bunlar yangn, patlama
ve evreye zehirli madde yaylmas gibi ok yaygn ve kontrol altna almakta
zorlanlan etkilere sahip olmalardr. Byle facialara yol ama potansiyeli olan
parlayc, patlayc, tehlikeli, zararl maddelerin kullanlmas ve saklanmas,
byk tehlike olarak adlandrlr.
AT Konsey Ynergesi (1984, Seveso Ynergesi diye anlmaktadr) byk tehlikeyi yle tanmlamaktadr: Bir endstriyel etkinlik srasnda, kontrol
edilemeyen gelimelere bal oluan, insanlar ve evre iin kuruluun iinde
ya da dnda, hemen ya da daha sonra ciddi bir tehlike oluturan, bir ya da
daha ok tehlikeli maddeyi kapsayan byk yaylm, yangn ve patlama gibi
olaylardr.
Byk endstriyel tehlikelerde, yangn, patlama ve zehirli madde yaylm birliktedir. Eer bu maddeler uucuysa, buharlama ve dalma yoluyla
evreye yaylmlar, daha kolay ve daha geni aptadr.
Yangnn insan zerindeki etkisi, s nmna sunuk kalmasna bal
gelien deri yanklar eklinde grlr. Yann derecesi snn yksekliine
ve sunuk kalma sresine baldr. Sanayide yangnlar, patlamalarda ve zehirli madde yaylmlarndan daha sk grlr; ancak yol atklar lmler daha
azdr.
Zehirli madde yaylmlar, rzgarn da etkisi ile byk tehlikeyi oluturan fabrikadan ok telere giderek, geni bir insan topluluunu ldrme ve
yaralama potansiyeline sahiptir. Bunlarn ierisinde, zehirleyicilikleri ok yksek olanlar sz konusudur. Szgelimi bunlardan biri olan amonyak yaylm
sonucunda, Kolombiyada , 30 kiinin lmne ve 25 kiinin yaralanmasna
yol amtr.
lkemizde ise, byk tehlikelerin banda maden kazalar (yani gkler) ve stanbul yangnlar gelmektedir. Madenlerde byk kaza olmasa bile,
her yl bu kazalarda lenlere edeer sayda iimiz yaamn yitirmektedir.
stanbul yangnlar ise, kentin merkezindeki atlyelerden eitli nedenlerle
balayan patlama ve/veya yangnlardr. Bu yl ierisinde, 23 kiinin lm ile
sonulanan bylesi bir byk kazaya daha tank olmutuk.
41
Byk tehlikeler iin, ayr bir kontrol sistemi kurulmal; ayr risk haritalar
ortaya konulmaldr. Bu kontrol sisteminin admlar yle tanmlanmaktadr:
1. Byk tehlike tayan iletmelerin belirlenmelidir. Bunu yaparken,
hem daha nceki lml kazalardan ve hem de baka lkelerin deneyimlerinden yararlanlmaldr.
2. letme hakknda bilgi toplanmaldr. Risk deerlendirmesi yaplmaldr. Yaplar, alma biimleri ve bu tesise zg tehlikeler konusunda elde edilen bilgiler iiler dahil tm ilgililerin eriebilecekleri bir
biimde saklanmaldr.
3. letme salkl ve gvenli bir biimde iletilmelidir (Gvenli Ynetim Sreci). Zaten iverenin sorumluluunda olan salk-gvenlik,
byk bir titizlikle ve tm ilgililerin katld bir yap ierisinde yrtlmelidir.
4. Devletin dzenli ve etkin denetimi gerekir. Byk tehlike yaratan fabrikann yer seiminden, ruhsatlandrlmasna ve alnan nlemlerin
srdrlmesine kadar devletin denetim grevi vardr. Ve bunu dier
iletmelere oranla daha titizlikle ve daha sklkla yapmaldr.
5. letmenin acil durum planlanmas yaplmaldr. Bundan nce sylenenler, byk tehlikelerin, byk kazaya dnmemesi iin yaplmas gerekenleri ieriyordu. Ama bir kaza halinde de ne yaplmas
gerektii konusunda mutlaka hazrlkl olunmal; bunun planlar tm
ilgililerle paylalmaldr.
Ne yazk ki, bugn, yetkililere sorsak, Trkiyede, byk tehlike yaratan iletmeler hangileridir? ve Bunlara kar ne nlemler alnmtr? desek
yant alamayz. Bu konuda bir belirleme ve planlama yaplmamtr. Bu bize,
tehlikeler karsnda, rzgarn nne katlm bir yaprak gibi, kontrolsuzca
srklendiimizi dndrmektedir. Bir an nce bu konuya eilinmesi gerekmektedir.
42
A.GRHAN FEK
14
KAZALARI GB TRAFK KAZALARI

Yaamn bir ok alannda yaadklarmzla, iyerlerinde kar karya
kaldmz ktlklerle ayndr. kazalarndan tr ne kadar ok insann
yaralandna, sakat kaldna ve ldne deinmitik. te bunun herkesin
yaamna yansyan bir blm de trafik kazalardr.
Trafik kazalar ayn zamanda i kazas da olabilir. Fabrikalara ya da
tarlalara iileri tayan servis otobsleri ya da kamyonlar, kazaya uradklarnda, bu kaza iiler iin i kazasdr. Ya da srcs cretli ii olan bir tat
aracnn urad kazada, src yaralanrsa, bu da i kazasdr.
Bugn ister iilerin geirdii, ister iftilerin geirdii, isterse rencilerin urad olsun; trafik kazalar zerinde duracaz.
2012 ylnda yaralanmayla sonulanan tam 153.552 kaza olmu ve bunun sonucunda 268.079 kii yaralanmtr. Yaralanmayla sonulanan kazalar,
tm trafik kazalarnn % 11,84 n oluturuyor. lmlerde ise, dnya apnda
kt bir nmz var; nk 2012 ylnda, trafik kazalarnda, tam 3.750 kiinin
lmne tank olmuuz. Son on yl ierisinde kaza ve yaral saysnda art
grnrken; l saysnda % 9,1lik bir azalma grlmekte. l saysndaki azalma hi kukusuz sevindirici, ama kalc sakatlklar ile bir mr boyu
yaamak zorunda kalan insanlarn saysnn gitgide artmas tm bu satrlar
okuyanlarn yreine bir karabasan gibi kmeli.
Bir de size en ok kaza yapan aralarn bir listesini vermek istiyorum:
Otomobil
Otobs
Minibs
Kamyon
Kamyonet
Motosiklet
Dier
Ayn cins ara toplam says

iindeki pay
(%)
1,2
2,9
1,7
1,0
1,3
1,2
0,9
Tm yaralanma-lm ile
sonulanan kazalar ierisindeki
pay (%)
52,0
3,2
3,3
3,6
16,5
15,0
6,2
Btn bunlar, ktlklerin bizi trafikte de bulduunu gsteriyor. Acaba

trafik kazalar nlenebilir mi? Bu soruyu, trafiin iinde biraz bulunmu bir kiiye sorsanz, elbette nlenebilir yantn alrsnz.
43
Trafik kazalar nlenebilir diyenlerin ne kadar hakl olduunu ortaya

karmak iin, trafik kazalarndaki src kusurlarnn neler olduuna bakmamz gerekiyor. Tm src kusurlar iinde en nemlileri unlar :
Arkadan arpma (% 9,46)
Dorultu deitirme manevralarn yanl yapma (% 13,66)
Kavaklarda gei nceliine uymama (% 14,93)
Manevralar dzenleyen genel artlara uymama (% 4,08)
Demek ki trafik kazalarnn % 42,13sinde bu drt neden varm. Ama
burada deinmeden geemeyeceimiz bir ac gerek de, istatistiklerin gszldr. nk src kusurlar arasnda en byk pay (% 47,46) dier
bal altnda toplananlar almaktadr. Bu hem istatistik toplayanlarn ve hem
de bizim zmlememizde en nemli yetersizlik gstergesidir. Politika nerileri, neredeyse src kusurlarnn yars anlalamadan yazlacaktr. Bu kadar
yldr trafik kazalarnn nlenememesinin nedenlerinden biri de bu yetersizlik
midir acaba?! Bunlarn dnda u kural hatalar dolaysyla kaza meydana
gelmektedir:
Kurala uygun ekilde part etmi aralara arpma,
eride tecavz etme,
Krmz k veya grevli memurun dur iaretine karn geme,
kiden fazla eritli yolda, kar yne ait eride girme,
Tat giremez iareti olan blnm yolda kar ynn eridine girme,
Geme yasa olan yerlerde geme,
Yerleim birimi dndaki yolda zorunlu almadan park etme,
Kaplamann dar olduu yerlerde gei nceliine uymama.
Bu sralama yaralanmayla sonulanan kazalar szkonusu olunca deimektedir. Bylesi durumda kaza nedenlerinin dalm ise yle :
Nedenler
Say
Karlkl arpma
7.297
6,00
Yandan arpma ve arpma
42.562
32,65
Yayaya arpma
24.192
18,56
Yoldan kma
15.078
11,57
9.421
7,27
Arkadan arpma
14.202
10,89
Sabit bir cisme ya da duran bir araca arpma
16.325
12,52
130 360
100,00
Devrilme
Toplam
Yzde
44
A.GRHAN FEK
O zaman trafik kazalar da tpk i kazalar gibi bir ihmalin sonucu. Dnebiliyor musunuz, ihmal ne kadar insann cann yakyor, zlmesine ya da
lmesine neden oluyor.
Sakatlklarn ve lmlerin nne geebilmek iin, yukarda sraladmz hatalar yapmamak gerekir. Bu hatalar sk sk yapanlara ve bana bir
ey olmaz diyenlere, bir hatrlatmam var : ekirge bir srar, iki srar, ama
ncsnde yakalanr. Bu uyarlarmz neden bu kadar nemli? nk trafik
kazas istatistikleri bize, bu kazalarn %88inde srclerin hatal olduunu ve
yalnzca onbinde beinde yol koullarnn sulanabileceini sylemektedir. Bir
de, hatal src, yalnzca kendisini deil, bakalarn da yakyor.
O zaman son sz olarak srclerimize de bir uyarmz olacak: Kaza
nedenlerine baktmzda, hz snrlamalarna uymamz ve kavaklara girite
yavalamamz ve trafik klarna uymamz durumunda, sorunu nemli lde
hafifleteceimiz anlalyor. Yayalara ve yolculara den de srcleri, hatal
hareketlerinde uyarmalar.
45
kinci Blm:
MESLEK HASTALIKLARI
15
MESLEK HASTALIKLARINA YAKLAIM

kazalarnn sonular, grmezden gelinecek gibi deildir. ounlukla
kanl, acsn annda belli eden ve dt yeri yakan olgulardr. stelik darbenin dedii yer bellidir, deimez. Ama meslek hastalklar yle deildir. Hemen kabildii gibi, yllar, hatta on yllar sonra da ortaya kabilir. Demek ki,
meslek hastalklarnn, i kazalarndan farkl olarak, sinsi bir karakteri vardr.
Meslek hastalna yol aan etken, ounlukla, vcuda girdii yerde durmuyor
(zellikle kimyasallar); btn vcudu dolaabiliyor.
Dnya'da, sanayide kullanlan 72.000 kimyasal madde olduundan sz
edilmektedir; bunlarn 60.000 kadarnn insan zerindeki etkileri bilinmektedir.
Geri kalan 12.000 kimyasal maddenin zararlar konusunda, geri-bildirim raporlar beklenmektedir. Yani insan zerinde deney yaplmakta; bunlarn zararl
etkileri varsa, insanlarda ortaya kacak, ona gre nlem alnmas dnlecek.
Kimyasal maddelerin, tenekelerde, sessiz-sakin durularna bakmayn,
beyni zedeleyebilecek etkiden, kanser yapc etkiye kadar bir ok sal bozucu etkileri vardr. Onun iin, alanlarn saln bozmamaya almamz
gerekmektedir.
Kimyasal maddelerin gndelik yaantmzda kullandmz bir ok eyann, yapmnda ya da onarmnda rol vardr. Kimyasal maddelerle, en ok
karlaanlar tketiciler deil de, reticilerdir. reticilerin yani iilerin, almalar srasnda karlatklar etkenlerden kaynaklanan hastalklar biz, meslek hastalklar olarak anyoruz.
Fiziksel etkenlerle, alanlar kadar almayanlar da karlaabilir. Grlt, yalnzca iyerlerinin en nemli sorunlarndan biri deil; kentleen ve otomobil cehennemine dnen gnlk yaamda grltnn zararl etkilerini tm
toplum yayor. Ama iyerlerindeki grltnn younluu ve sresi, gnlk
yaamda karlatklarmzn ok stnde.
Meslek hastalklar arasnda nde gelen kmelerden biri de biyolojik
46
A.GRHAN FEK
kaynakl olanlardr. almalarnn znesi insan ya da hayvan olan mesleklerde alanlar iin, ie-zel olan hastalklar ierisinde biyolojik kaynakl olanlar,
hi kukusuz, ok nemli bir yer tutar. Hayvandan insana ya da insandan
insana geen hastalklar (bulac hastalklar), gnlk yaamda da karlalr.
Ama belirli iyerlerinde, nlem alnmazsa, bu hastalklara yakalanma olasl
daha yksektir.
Meslek hastalklarnn i kazalarndan birka nemli fark vardr. kazalar vcudun d yzne zarar verirken; meslek hastalklar vcudun iine
iliyor ve genellikle kan dolamyla sevdii-setii organlara kadar yolculuk
yapabiliyor. Ben buna meslek hastalna yol aan etmenin vcutta geirdii
SERVEN diyorum. Biraz daha bu durumu aklayalm.
Meslek hastalklarna yol aan zararl madde, balca yolla vcuda
girebilir: Solunum, sindirim, deri... En ok rastladmz durum, kimyasallarn
solunum yoluyla vcuda girmesidir. Azmzdan ya da burnumuzdan giren zc buharlar, solunum yollarn izleyerek akcierin en kuytu noktalarna kadar giderler. Buradan ince klcal damarlarca emilerek, kan dolamna katlrlar. nce vcudun zehir artm merkezi olan karaciere giderek, zehirli etkilerinden arndrlmaya allrlar. Bu baarlamayabilir. Ya miktar fazladr, ya da
karacier rahatszdr. Daha sonra genel dolamla, dokusundan holandklar
bir veya daha fazla organa giderek orada yuvalanrlar ve belirtilerini gstermeye balarlar. Kimyasallar, deri yoluyla da alnabilir; i gerei veya elimizi temizlemek iin kullandmzda, deriden emilerek kan dolamna katlabilirler.
Solunuma gre deriden emilimi daha gtr; ama derisi en ince olanlarn en
ok etkilendii bir yoldur. Okurlarmzn, kolayca tahmin edebilecei gibi, en
ince el derisi olanlar, alan ocuklardr. Kesinlikle, ocuklarmz, kimyasallardan uzak tutmak gerekmektedir. Kimyasallar, sindirim yoluyla ancak kaza
sonucu alnabilirler; kullanlm su iesine tiner koyarsanz; bundan haberi
olmayan biri de onu ierse, yle yakc bir etkisi olur ki, vcudun teki ksmlarnda yapaca etkilerin zarar, bunun yannda solda sfr kalr.
Meslek hastalklar tanm gerei, o meslekte alanlarda toplumdaki
insanlara oranla daha sk grlen hastalklardr. Ama meslek hastalklarna yol
aan etmenlerin gerek evre kirlilii ve gerekse alanlarn tayc olarak
grev yapmas dolaysyla, toplumdaki insanlarda da grlmeye balamas
olgusuyla kar karyayz. Meslek hastalklarnn, evre halknda grlmesiyle birlikte, evresel hastalk olarak nitelenmesi de gerekli olur. Bu varolan
sosyal sorumsuzluun, daha ok insan yaralamasna ve toplumsal zararnn
da daha byk boyutlara varmasna yol aar.
Meslek hastalklarnn en nemli zelliklerinden biri, kolayca gzden
karlabilmeleridir. Bu konuda yeterli bilgisi olmayan doktorlar da, hastann
yaknmalarnn, meslei ile olan ilgisini kuramayabilir. Bana bela alabile-
47
ceini sanan iveren ya da iveren vekilleri de, meslek hastalklarnn ortaya

kmamasna alr. verenlerin bu gerei gizleme gayreti, balarn daha
ok belaya sokar. nk meslek hastalna tan konulmad zaman, hele de
ii, ayn koullarda almaya devam ettirildiinde, hastalk ilerlemeye devam eder. Genellikle geri dn olmayan bu zararlar, ileride hem iinin yaamsal organlarnda byk hasarlara yol aarlar; hem de tazminat davalaryla
iverenin byk kayplara yol amasna neden olurlar.
Ne yazk ki, meslek hastalklar, lkemizde, oka gzden karlmaktadr. Meslek hastalklar nlenebilir. Meslek hastalklarnn nlenmesi bir yasal
ykmllktr. Ama ne yazk ki, ne bu yasal gerek yerine getiriliyor; ne de
iilerimizin meslek hastalklar yeterince tehis edilebiliyor. SGK istatistikleri 2012 ylnda 395 meslek hastal olduunu yazyor. Bu hastalklarn %
67,85i pnmokonyoz olarak kaydediliyor; demek ki, maden iilerinin akcier
toz hastalklarna daha byk bir sklkla tan koyabiliyoruz. Bir de, kurun zehirlenmesi var. 2012 ylnda grlen meslek hastalklarnn % 6,58i da kurun
zehirlenmesi. Geri ne kald? Yalnzca %25,57 lik bir pay dier meslek hastalklarna dyor. Olamaz. Aratrmalardan biliyoruz ki, gerek say bunun ok
stnde.
Uzmanlar Trkiyede 80.000 meslek hastal olgusu grlmesi gerektiini sylyorlar. Demek ki, biz fark etmeden, iiler meslek hastalna yakalanyor; ve tedavi olamadan salklarndan ya da canlarndan oluyorlar.
ilerin yakalandklar meslek hastalklarnn gzden kamas, byk
bir sorumsuzluk ve grevin savsaklanmasdr. ok nemli sonulara yol aar.
Hereyden nce tans konulmayan hastaln iyi edilemeyeceini okurlarmza anmsatmamz gerek. kinci olarak, ayn koullarda almasn srdren
ii, meslek hastalna yol aan etkene sunuk (maruz) kalmay da srdrr.
Bylece bir yandan, tedavisi yaplmayan hastal ilerler; te yandan, yeniden
karlat etkenlerle de olumsuz durum derinleir.
Bu kadar ok sayda meslek hastalnn gzlerden kamasnn altnda yatan bir baka neden de, sistemli ve kararl olarak aranmamalardr.
Meslek hastalna yol aan etkenlerin nemli bir blm bilinmektedir; dolaysyla varlklar bilindiinde, meslek hastalklar olgularyla yan yana
bulunacaklar da kolayca ngrlebilir. te bu ngr, evresel lmlerle
pekitirilmesini ve meslek hastalnn bilinli olarak aranmasn getirir. Genel salk muayeneleri, biyolojik lmler, grntleme teknikleri vb. meslek
hastalnn ortaya karlmasna olanak salar. Btn bunlar tek bir kiinin ii
deildir; bir ekip almasn ve zel rgtlenmeleri gerektirir.
Bir hastada grlen yaknmalara bakarak kolayca meslek hastal
tans konulamaz. Kuku duyulabilir; ama bunun nesnel olarak kantlanmas
48
A.GRHAN FEK
gerekir. Meslek hastal tansnn, bylesi nesnel kantlara gereksinme duymasnn altnda yatan nedenleri yle sralayabiliriz :
Bu olgu, iverenin gerekli nlemleri almam olmasnn bir sonucudur ve ona hukuksal yaptrmlar uygulanmasna yol aar.
Bu olgu, iinin alt ortamn dzenlenmesini ve meslek hastalna yol aabilecek etmenlerin ortadan kaldrlmas iin yatrm yaplmasn zorunlu klar. Bunun iverene ykleyecei parasal ykler
azmsanamayacak boyutlardadr.
Yine bu yzden iveren, bir takm cezalarla kar karya kalr.
Bu olguya yol aan etmenler ortadan kaldrlmaz ve ii ayn koullarda ayn ii yapmay srdrrse, salk zarar daha da derinleir.
ile iinin bann kesilmesi ise, ii iin gelir kaybna yol aabilir.
Bir iiye meslek hastal tans konulmas, onunla ayn koullarda alan i arkadalar iin de bir erken uyar zellii tamaktadr
(toplumsal dzeyde erken tan). Eer onlar iin nlem alnmazsa,
meslek hastalna yakalanmalarna ramak (ok az) kalm olur.
Olumsuz koullarn ve meslek hastalna yol aan etkenlerin varl
halinde, ii yeterli sre bunlara sunuk (maruz) kalrsa, meslek hastalna yakalanma olasl (risk) % 100'dr. Meslek hastalklarnn, i kazalarndan bir
fark da budur. kazalarnda, buna yol aacak etkenin, iiyle karlamas
halinde, yaralanma olaslnn 1/300 olduu sylenir; demek ki, yakalanmama olasl da vardr. Ama meslek hastalnda, byle bir olaslk yoktur. Ancak kiiden kiiye etkilenme srelerinde ya da hastalk belirtilerinin arlnda
farkllklar olabilir. Onun iin, meslek hastalklarnn, zel rgtlenmeler araclyla, ok nceden, evresel lmler ve salk taramalar ile aratrlmas
gerekir. Bundan tr, meslek hastalklarnn tansnda, aratrma almalarnn ve istatistiklerin byk bir nemi vardr.
Her meslek hastal nlenebilir. Herkesin mesleini severek, ama onun
uruna hastalanmadan yrtt iyerlerine gereksinmemiz var.
49
16
EN SIK RASTLANAN SALIK SORUNU : BEL ARISI

alma yaamnda ska karlatmz bel arlarnn kaynan bulmaya ve bu ktlkten nasl saknabileceimizi gstermeye alalm.
Bir ok aratrma, iimizden her kiiden ikisinin yaamnn bir dneminde bel ars ektiini gstermektedir. Bu, olduka yksek bir orandr. Ama
bel arsna neden olan etmenler de bir o kadar fazladr.
Burada dikkat ekici olan udur. Bizim yaptmz aratrmalar da, iiler arasnda bel arlarnn olduka yaygn bir belirti olduunu gstermektedir.
Buna karn, bu olgu, SGK istatistiklerinde, hi grlmemektedir.
Ters bir hareket yapmak, ar yk kaldrmak, ar eilmek, dme, yksekten atlamak, bele darbe almak, ar bedensel yorgunluk en sk rastlanan
bel ars nedenlerindendir. Bunu iltihap, tmr vb hastalklardan ayrmak iin,
baz sorularn sorulmas gerekir. Arnn bacaklara vurup vurmad; dizstnde ya da diz altnda, ayakta, karncalanma, uyuma ve kuvvet kayb olup
olmad; sabah ayaa kalknca artp artmad; gnn sonlarna doru iddetlenip iddetlenmedii nemlidir. Bunlarn yantlar, bizi kas spazmndan,
bel ftna; iltihaptan kaltsal kas-sinir bozukluklarna kadar, deiik sonulara
gtrr.
zellikle i evremizde belimizi artan tehlikeleri grmeliyiz. Grmeliyiz ki, kendimizi bu ktlklerden koruyabilelim. ncelikle, eer bel sorunumuz varsa, ar yk kaldrmak zorunda kalacamz ilerden uzak kalmalyz.
Yksekten atlamalardan kanmalyz. Tek bamza, erkekler iin, elli kilonun
zerinde yklerin altna kesinlikle girmemeliyiz. Kaldrlabilecek en fazla yk
kadnlar iin ise, 25 kilodur.
Unutmamamz gereken bir baka konu da, bir kez belini artan bir kiinin, yeniden bel ars ekmesi olaslnn, salam kiilere oranla drt kat
fazla olduudur. Aratrmalar, bir kez bel ars eken her drt kiiden birinin,
onu izleyen bir yl ierisinde, yeniden bel ars olgusu ile karlatn ortaya
koymaktadr. Onun iin, hedefimiz, hi belimizi artmamak olmaldr. Bunun
iin de, koruyucu nlemleri ok iyi bilmeliyiz.
Aklmzda ilk tutmamz gereken uyar, vcudumuzu ne doru ikiye
katlayarak yk kaldrmaya girimememizdir. nk, bu durumda tm yk belimizin zerine binecek ve byk bir olaslkla da incinmeye neden olacaktr.
Tekrarlayan incinmeler, o blgedeki kaslar da, omurgalarmzn arasna yerlemi olan kkrdak yastklar da geri dn olmayan rahatszlklara uratacaktr.
50
A.GRHAN FEK
Ar bir yk kaldrmamz gerekli olduunda, u basamaklara uygun

olarak hareket etmeliyiz :
1. Dik durmal ve bacaklarmz bir buuk ayak boyu kadar amal ve
iyi bir denge salamalyz.
2. Dizlerimizi krarak, melmeliyiz.
3. ki elimizle ykn iki yanndan kuvvetlice kavramalyz.
4. Yk dizlerimize vererek, bacak kaslarnn yardmyla vcudumuza
doru ekmeye balamalyz.
5. Yk nmzdeki bir tezgahn zerine koyacaksak, ayaa kalknca
koyabiliriz. Bunda bir sorun yok. Ama eer yan tarafmzdaki bir tezgahn zerine koyacaksak,
a) Yk tamamen kaldrmadan saa sola dnmemeli,
b) Btn vcudumuzla ile birlikte dnmeliyiz.
6. Yk yere brakacaksak, bu da, en az kaldrmak kadar nemlidir.
Yine bacak ve srt kaslarn kullanmamz gerekir.
7. Eer iki kii bir yk birlikte tayacaksak,
a) Yk eit olarak datlmalyz.
b) Kaldrma, tama ve tarken dnme hareketlerinde birliktelik
salanmalyz.
c) Uzun bir ey, szgelimi kalas tanacaksa, ayn boydaki insanlar
tarafndan tanmal; vcutlarnn ayn tarafnda tutmalarna dikkat edilmelidir.
Bel arsn nlemek iin, yalnzca alanlarn ald nlemler yetmez.
ncelikle, iyerlerinde, yklerin insangc ile deil, ara-gere yardmyla kaldrlmas ve insanlarn daha ok akl glerinden yararlanlmas amalanmaldr. Kald ki, dk teknolojik dzey, insangcnn de eitim dzeyinin dk
tutulmasna ve toplumda zm retme kapasitesinin snrlanmasna yol aar.
Yapt iin enini boyunu dnmeme, att admlarn ya da yapt hatalarn sonunun nereye varacan grememe, alma yaamnda ktlklerin
oalmasna yol aar. Ktlklerle baa kmaktan ok, bunlar birer yazg
(kader) olarak grme eilimini besler.
nsan, yk kaldrabilir. Ama ar bir yk insanakaldrtmak, onu insan
saymamak demektir. Bir robota ya da bir hayvana yaptrabileceiniz ii insana
yaptrmak, byk bir israftr.
Yaamda, sklkta geici durumlarda, baz zveriler yaplmas gerektii,
ar da olsa ykn altna girilmesi gerektii kabul edilir. Burada sz edilen
yk, ar ykler ve bedenen tanan ykler olmamaldr. nk bir kez, belimizi arttk m, geri dn yoktur. Tpk meslek hastalklarnn temel ilkelerinden birinde sylendii gibi: Meslek hastalklarnn insan vcudunda yapt
zedelenmelerin ounlukla geri dn yoktur.
51
17
GRLT : STENMEYEN SES M?

En ok tandmz, en ok karlatmz ve salmz bozan ktlklerin banda gelenlerden biri de GRLT'dr. Grlty istenmeyen ses
olarak tanmlarlar. Ama baz insanlar da isteye isteye grltl ortamlarda bulunurlar. Bir dn dnn. Hoparlrden gelen mzik sesi kulaklarmzda
nlyor; btn ricalara, btn aclara karn silah sesleri susmak bilmiyor. O
gece kulaklarmzda iki eit etki meydana gelir. Birincisi geici iitme kayplar. Bunlar kulaklarmz dinlendikten sonra geer. Ama ya ikincisi. Kalc iitme
kayplar ise, hi gemez. Dier bir deyile byle grltl bir gecenin kulaklarmzda ac bir hatras kalacak: O da iitmemizdeki azalma.
Ne kadar ok dne gidersek iitmemiz o kadar azalacak. yerlerimizde grlt dzeyi ne kadar yksekse, iitmemiz o kadar azalacak.
yerlerinde grltnn ok olmas, gndelik yaamdakinden daha
nemlidir. nk iyerinde 8-10 saat hep o yksek ses kulamzda nlar.
Hatta kapal bir alanda allyorsa, ses yanklanarak oalr. O zaman iyerlerindeki grltye daha ok nem vermelidir.
Grltnn insan sal zerinde yapt etkiler yalnzca iitme kaybna yol amas deildir. Daha bir ok etkisi vardr. Bu etkileri ylece sralayabiliriz:
Grltl ortamda uzun sre kalanlarn, beyinlerine kaznan bu ses
izlenimleri, onun peini evinde de, uykusunda da brakmaz. Yorgunluk yaratr.
Grltl ortamlarda uzun sreler bulunan insanlar, sinirli ve saldr-
gan olurlar.
letiim kopar. Grltl ortamdaki kiilerin birbirlerini anlamalar-
na; ortada bir tehlike doduunda birbirlerini uyarmalarna olanak

kalmaz.
Grlt dikkati datr. Bir ok tbbi aratrma, gzlerin grlt kay-
nana doru hareket ettiini kantlamtr. Kiinin, dikkatini bir noktada toparlamas zorlar.
verimi der. nk grlt, kiinin iine younlamasn ve tm
yeteneklerini ie odaklamasn olanakszlatrr.
Grltden saknlabilir.
52
A.GRHAN FEK
lk are, grltnn yani ses iddetinin azaltlmas. Sesin insan kulanda iitme kayplarna yol amayacak bir lye indirilmesi. Son are ise:
Kulamz tkamak.
yerlerinde grltye kar alnan nlemleri aamada dnyoruz:
Kaynakta, ortamda, hedefte. Bunu biraz aalm. KAYNAKTA dediimiz zaman, grltnn doduu yeri anlatmak istiyoruz. Grlt hangi makinadan
ykseliyorsa, onu bir koruma kutusu iine almamz gerek.
Szgelimi, en grltl ilemlerden biri, ivi fabrikalarnda, iviyi parlatmak ve yzeylerini przsz hale getirmek iin kullandmz tambur... Bu
tamburun evresini grlt emen bir malzemeyle kaplayarak kutu ierisine almazsak, ekeceimiz var. Grltsnden yaknnda durmaya bile olanak yok.
Ama ne are ki, iyerinde almalarn srmesi gerek. O bir kede grlt
ede dursun, iiler almalarn srdrecekler ve her birinin iitmeleri bir para azalacak. Demek ki, grlt yapan ara-gereleri ses yaltc bir klf iine
almak gerek. Bu olmazsa, bir ka grltc makinay, ses yaltc malzemeyle
kaplanm duvarlar olan bir odaya kapatacaz. Bylece grlt yapan ve
yapmayan makinay birbirinden ayrarak, tehlikeyle kar karya gelen ii
saysn dreceiz.
Bazen grlt yapan ara-gerelerin grlt yapmalarnn nedenleri
ok basittir : Bakmszlk. Kap gcrtsn dnelim. Eer bakmn yaparsak,
yani yalarsak, grlt kalmaz. Ama elimizi srmezsek, saatler gnler boyu,
gcr gcr bizim sinirimizi bozar. Bazen iyi sktrlmam bir vida da grlt
kaynadr. Titreimin etkisi ile birbirine arpan yzeyler grlt karr.
Grlt kaynanda nlem alamayacamz zamanlar da olur. O zaman
bu sesin insana ulamasn nlemek gerekir. Yani yolunu kesmemiz gerekir.
Bylece grltnn kayna ile insan kula arasnda paravan, perde gibi malzemeler koyabiliriz. Tabii bu paravan ya da perdelerin ses yaltc malzemelerle kaplanmas gerekir.
Bu nlemde de baarl olamazsak, o zaman insana dneceiz ve onun
kulan korumak iin kulak tkac, manon gibi kiisel koruyucular vereceiz.
Szgelimi kanlmaz bir biimde silah atmak zorunda kalacaksak, kulaklarmz tka ya da manon ile korumamz zorunludur. Bunu filmlerde, at poligonlarnda gryoruz. Mutlaka hemen kulak koruyucularn takyorlar. nk
onlar silah sesinin kulaklarnda iitme kaybna yol aacan biliyorlar ve canlar tatl.
53
Btn bu anlattklarmz bir izelge ile zetleyelim :

Kaynakta
Ortamda
Kaynan yayd ses enerjisini Grlt

kaynaazaltmak,
nn bulunduu
Kaynak ile sesi yayan yzey
blgenin ses yaarasnda yaltm salamak,
ltc malzeme ile
Yzeyin ses yaymasn azaltayrlmas,
mak,
Ses
bariyerinin
Yzeyin ses yaymasn azaltkullanlmas,
mak iin planlama ile grlt Grlt yaylma
kontrolu
alannn kontrolu
- lem ve tezgah seimi
(Duvar, tavan vb
- Fabrika ii yerleimi,
yzeylerin ses yu- leriye dnk nlemler.
tucu malzeme ile
Yzeyin ses yaymasn azaltkaplanmas; askl
mak iin bakm ile grlt kontses yutucu yzeyrolu
lerin kullanlmas).
- Dnen paralarn dengelenmi olup olmadnn srekli
kontrolu
- Gerekli yalamann salanmas
- Yataklarda ve dili kutularnda
anan paralarn hemen deitirilmesi
- Geveyen paralarn sktrlmas.
Hedefte
Kiisel koruyucu malzemeler,
alma saatlerinin azaltlmas,
Dorudan grltye sunuk
kalmak zorunda olmayan
iilerin ayrlmas,
itme zrl
ii kullanm.
alma sresini ksaltmak ya da iilerin dnml almasn salayabiliriz. Grltnn iddetine gre, insan salna zararl olmaya balayaca sre bellidir. Ne kadar az grltyle karlarsa, iitme kaybna urama
olasl da o kadar der.
nsann konumalar duyamamas, evresinde dnenleri anlayamamas, dolaysyla kendi derdini anlatamamas ok ktdr. Onu giderek toplumdan soutur, insanlarla iletiim kurmaktan kanr bir hale getirir. Bakarsnz,
gnn birinde yaama kskn biri olmutur. Onun iin de, insanlar kaybettii
eyin deerini daha iyi anlar. nemli olan ngrdr, yani bir eyi kaybetmeden, nlemini almaktr. itebilmek bir nimet, bunun kaybna yol amak da
byk bir ktlktr. Bu ktln nne gemek elimizdedir.
54
A.GRHAN FEK
18
SARSINTI (TTREM) VE SALIK

nsanlarn almalar srasnda vibrasyon ile karlamalar da onlarn
salklar zerinde olumsuz etkiler yapabilmektedir. Vibrasyon dediimiz zaman, vcudun, dardan gelen mekanik bir etkenle sarslmas ya da titreime uramas kastedilmektedir.
Az karar, ou zarar deyii, atalarmzdan gelmi, gnmzde de geerliliini koruyan, yol gsterici bir szdr. Vibrasyonun (yani titreimin) az
yararl m? diye soracak okurlarmz. Biz de onlara jeton atarak alan ve
vcuda masaj yapan makineleri anmsatacaz. Demek ki, az miktarda ve
ksa sreli titreim kaslarmz gevetir. Ama titreim ile vcudun karlamas, i banda oluyorsa, bu geici ve ksa sreli olmaz. iddeti, hi de yle
rahatlatc-gevetici aletlerinkine benzemez.
lkemizde genel olarak saln, zel olarak ii sal gvenliinin ne
denli az ilgi grdnn nemli bir kant da vibrasyon konusuna gsterilen
ilgidir. nternet taramas amacyla, her szc de (yani vibrasyon, sarsnt,
titreim) arama motorlarna verdiiniz zaman, karnza, yalnzca zayflama
amacyla kullanlan bir yntem olarak kmaktadr. Buna karn, ayn szcklerin ngilizcelerini arama motoruna yklediiniz zaman, karnza, ii sal
gvenliini tehdit eden nemli bir salk sorununa ilikin bir ok inceleme ve
yaz kmaktadr.
Burada, titreim (ya da vibrasyon, sarsnt) konusunu, ii sal
gvenliini tehdit eden nemli bir salk sorunu olarak ele alacaz.
Nerede titreim (ya da vibrasyon) ile karlayoruz? Uzun ve bozuk
yollar, titreimle karlaacamz etmenlerden en yaygn olan. Hereyin ou
zarar. Bu dzeydeki titreim, uzadka, bu kez, kaslarmzda geveme deil,
yorgunluk yapmaya balar. Oturu durumuna bal olarak tutulmalar yani kas
spazmlar ortaya kar.
Trke'de bu konudaki en ayrntl kaynaklardan biri, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl'nca, bir Avrupa Birlii Direktifi'ne (25.06.2002 tarih ve
2002/44/EC, Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifi) dayal olarak karlan alanlarn Titreimle lgili Risklerden Korunmalarna Dair Ynetmeliktir
(R.G. 22 Austos 2013 / 28743). Bu ynetmeliin amac: ilerin mekanik
titreime maruz kalmalar sonucu ortaya kabilecek salk ve gvenlik risklerinden korunmalarn salamak iin gerekli nlemleri belirtmektir.
55
Mekanik titreim, iiler zerindeki etkilerini iki biimde ortaya koyar: 1.

El kol titreimi, 2- Btn vcut titreimi.
Eer titreim, ncelikle el ve kollar zerinde etki yapyorsa biz buna el
kol titreimi diyoruz. Szgelimi, HILTI denilen ta ve beton gibi sert cisimleri delmek iin kullanlan delgeler, ormanclkta aa kesmede kullanlan
testereler, iki koldan tutarak bastrlarak altrld iin, geri tepme yapar.
Bu da ellerde, kollarda ve eklemlerde iddetli basnca yol aar. Bylesi bir
geri tepme, damarlar, kemikler, eklemler, sinirler, tendonlar ve kaslar zerinde
bozukluk yaratc etkiler yaparlar (HAVS).
Bu bozukluklardan en ok bilinen bir tanesi titreimin tetikledii beyaz
parmak hastal(VWF) olarak anlr. Parmak ularnda, titreimin yaratt
damar bozukluklarna bal, beyazlama, me, his kayb, ar grlr. Hatta parmak kemiklerinde ve eklemlerde, kistler de meydana gelebilir.
Eer titreim, ncelikle btn vcut zerinde etki yapyorsa biz buna
btn vcut titreimi diyoruz. Kara ve deniz tatlaryla yaplan uzun yolculuklarda, fork-lift ve vin gibi kaldrma-iletme aralaryla ve traktrle yaplan
gnboyu almalarda, vcudumuz, tmyle titreimin etkisi altnda kalr. Bu
etkiyle, yorgunluk, uykusuzluk, bel ars, ba-boyun ars, sindirim bozukluklar gibi yaknmalar ortaya kar. Bel ft az olmayarak grlr. Aratrmalar,
yine btn vcut titreiminin etkisiyle, kalp atmlarnn hzlandn, oksijen
alm hznda ve solunum saysnda artma olduunu, kan ve idrar gstergelerinde bozukluklar ortaya ktn gstermitir.
Uzun ve ar alma, titreimin insan vcudu zerindeki etkilerini arttrr. Biz buna doz-tepki ilikisi diyoruz. Yani ne kadar titreim, o kadar zarar.
Ama vcuttaki bu tepki hemen ortaya kmaz. te bu, zararl etkinin gzlerden
kamasna neden olur. Bir ok meslek hastalnda olduu gibi, zararl etkinin
hemen ve en ar boyutuyla ortaya kmamas, araya sakl-gizli bir srenin
(latent period) girmesi, titreim kurbanlarnn salk durumlarn alglamalarn
gletirir. Szgelimi, dkm iilerinde 2 yl, tersane iilerinde 9-16 yl, testereyle aa kesen ormanclarda 4 yl, tc kullananlarda 13 yl ierisinde,
belirtiler, kendini gsterebilmektedir.
Titreim genellikle grltyle birlikte anlr. stenmeyen ses olarak tanmlanan grlt de insan zerinde zararl etkilere yol aar. Mekanik titreim
yapan aletler, ayn zamanda grlt de yapar. Ama genellikle, grltnn yol
at iitme kayplar, daha ksa srede ortaya ktklar iin, titreimin (yani
vibrasyonun) yapt btn vcut etkilerini ikinci plana itebilmektedirler.
ster elleri-kollar, isterse btn vcudu etkilesin, titreime yol aan
almalarda, insanlarn bu etkilerden korunmalar almalarna ncelik verilmelidir. Bunlar genellikle teknik nlemlerdir. ncelikle titreim kaynanda,
56
A.GRHAN FEK
ya nlenecek ya da azaltlacaktr. Titreime sunuk kalmann sre ve iddet

ynnden snrlanmas gerekir. Olabilen en az titreim oluturacak uygun bir
ergonomik tasarm yaplmal ve uygun i ekipman seilmelidir. Vcut titreimini azaltmak iin uygun oturma, el-kol titreimini azaltmak iin uygun el
tutma yerleri hazrlanmaldr. Oturularak allyorsa, oturaklarn sarsntya
kar dayankll (suspansiyon) arttrlmal; yarar varsa, kiisel koruyuculara
bavurulmaldr. yerinin ve i ekipmanlarnn bakmlar da ok nemlidir. Souk ve nem de damarlar zerinde etkili olduu iin, titreimin yan sra, souk
ve nemden korunmaya da nem verilmelidir.
Titreimin insan sal zerindeki etkilerini nlemek veya azaltmak
iin, btn bu teknik nlemlerin yannda bilgi verme, eitim yapma, talimat
yazma ve zorunlu olan risk deerlendirmesi sonularnn iilere duyurulmas
gerekir. Titreim Ynetmelii, ii ve temsilcilerinin, tm aamalarda, gr ve
nerilerinin alnmasn ve katlmlarnn salanmasn zorunlu klmaktadr.
Titreimin insan sal zerindeki etkilerinin nlenmesi iin teknik ve
eitsel almalar srerken, her olasla kar salk gzetiminin yaplmas
gerekir. iler hem ie girerken hem de almalar srasnda belirli aralarla
muayene edilmelidirler. Bu muayene sonular, dikkatlice ve ayrntl not edilmeli; gelecekteki muayeneler iin, bu notlarn, ipucu olacaklar unutulmamaldr. zel yaamn gizlilii burada da geerlidir. Her ii isterse, kendi salk
kaytlarn grebilir; ama iverenlerin bu salk kaytlarn grebilmesi iin, ile
ilgili hastalk ve olumsuz salk durumlarnn ortaya kmas gerekir.
Gnlk alma sresinin ksal ve ara-dinlenmelerinin varl, mekanik titreim yapan almalarda, etkiyi hafifleten ok nemli aralardandr. Titreim Ynetmelii, ara dinlenmeler konusunda herhangi bir yol gstermemitir; ama haftalk alma sresinin 40 saati amamas gerektiini vurgulamtr
(Madde 11). Bunlar yaparken, iinin i d zamanda da titreimle karlap
karlamadnn; eer karlayorsa, bu konuda kendisine nasl yardmc
olunacann da aratrlmas gerekir.
Getirdii tm olumluluklar yannda, Titreim Ynetmelii, kapy aralk
brakmtr. 11.maddesiyle, bu nlemlerin alnamamas halinde -deniz ve hava
tamaclnda-, nedenleri aklanarak, i mfettilerinin raporuyla 4 yla kadar ykmllklerin ertelenebileceini kabul etmitir. Bu tr, ak kaplar, uygulamada byk zorluklara yol amakta; tannan srenin ok daha tesinde
ertelemeler ortaya kmaktadr.
Yine de, elimizdeki olanaklar iyi deerlendirip, yasalarn tand haklar sonuna kadar kullanmamz ve titreimin zararl etkilerini, hem iiler olarak
tanmamz ve hem de nlemleri, iverenler olarak almamz gerekmektedir. Bu
konuda, ii olsun, bamsz alan olsun herkesin sorumluluu vardr.
57
19
TOZLU LER VE YERLER

Uzun yllar alma yaamnda, tozlu ilerde alan ve yalanan iiler,
nefes darl ekmeye balyorlar. alma yaamndaki ilelere bu kez emeklilikte baka bir ile ekleniyor. Kronik bronit olarak adlandrlan bu hastalk
tamamen iyiletirilemiyor; ancak belirtilerinin hafifletilmesine allyor. Oysa
ki, bu akcier sorunu, ok yllar nce, nlenebilirdi.
Tozlar, etkilerini de bata solunum sistemimiz olmak zere deiik organlar zerinde gsterebilirler. Tozlarla en ok temas eden vcut ksm, az
ve derimizdir. O halde toza bal deri hastalklar grlebilir. Ayrca trnaklarmz, salarmz, varsa byk ve sakallarmz da toz iin uygun birer taycdr.
Dolaysyla zararl tozlar, iyeri dna tamak gibi bir ansszlmz da vardr.
Tozlar, cins cinstir. nsan salna zararsz ya da ok az zarar olanlar
da vardr. Bu bakmdan tozlar cinslerine gre grupta toplanr ve u hastalklar yaparlar :
Zarar ok Olanlar: Silikoz, asbestoz, berilyoz, kmr iileri pnmokonyozu
Zarar Az Olanlar : Antrakoz, bissinoz, bagassoz, ifti akcieri
Zarar nemsiz (iyi huylu) Olanlar: Sideroz, kalikoz, stannoz, baritoz.
Tozlarn, asl zarar solunum yoluyla girdikten sonra akcierlerimize
doru yolculuklar ile ortaya kmaktadr. Bu yolculuk, arada bir durakta sonlanabilecei gibi, son duraa kadar gidebilir. Tozun akcierin en derinlerine,
yani bizim soluk almamz salayan keseciklere (alveollere) ulaabilmesi en
tehlikeli olandr. Buras son durak deildir; nk tozlar, keseciklerin duvarn
aarak, akcier dokumuzun ierisine de yerleebilirler. Hatta bazlar etkilerini
oradan ok teye vcudun baka organlarna kadar ynlendirebilirler.
Tozlarn akcierlerimizde son duraa kadar yolculuk yapabilmesi iin,
ok ince olmas gerekir. Byklklerine gre, tozlar grupta topluyoruz:
ap 10 mikrondan byk olanlar, ap 3-10 mikron arasnda olanlar ve ap
3 mikrondan kk olanlar. En tehlikeli olanlar ve son duraa kadar yolculuk
yapanlar ap 3 mikrondan daha kk olanlardr. Dierleri arada taklr kalrlar ve balgamla atlrlar. Burada bir tek kurala uymayan madde vardr; o da
58
A.GRHAN FEK
asbest. Asbest liflerinden boylar byk olanlar daha tehlikelidir; asbest de en

tehlikeli tozlar arasndadr.
Bu noktada, ii sal gvenliinin ok nemli bir zelliinden sz
etmeliyiz: Bu konunun yalnzca iinin yararna olduu ve alnan nlemlerden
dolay iverenin maliyetinin ykseldii dnlr. Bu yanltr. Bu nlemlerin
alnmasnda hem iinin ve hem de iverenin kar vardr. te toz konusunda
da bunu gryoruz: Toz, hem insan saln ve hem de retimde kullanlan
ara-gereleri bozar.
nce insan. Tozun cinslerine gre, insan sal zerindeki etkileri unlardr :
1. Deriyi tahri eder (imento tozu)
2. Akcierlerde zatrreeye neden olur (mangan tozu).
3. Akcierlerde allerjik etkilere neden olur (tahl tozu, pollen).
4. Solunum yollarnda spazm yapar (pamuk tozu).
5. Akcier kanserine neden olur (uranyum, asbest tozu)
6. Akcier dokusunda yaralanmalara yol aar (fibrinojen etki yapana
rnek, serbest silis ve silisyum dioksit; non-fibrinojen etki yapana kalay ve baryumdur).
Tozun patlama tehlikesi vardr. Tozun, aydnlatmay kstlama ve grmeyi gletirme etkisi vardr. Toz, evre zerinde etkilidir; tarm topraklarn
etkileyerek, verimsizlie ve orakla neden olabilir.
Tozun makineler zerinde de kt etkileri vardr:
1. letken tozlar ksa devreye neden olabilir (demir tozu)
2. Isnp souyan makine paralarnn yzeylerinde tabaka oluturarak
havayla temasn etkiler.
3. leyen ksmlarda verimi drerek ya da srtnmeye yol aarak,
mr ksaltc etkiler yapar.
4. Yala alan makinalarda, yaa kararak hem onun fonksiyonunu
bozar, hem de andrmay arttrr.
5. Elektrik devrelerinin toz ekici ve toz tutucu zelliinden dolay, onlarnda ilevlerini bozar.
Demek ki, toz, hem iinin hem de iverenin zararnadr. O zaman,
neden hala iyerlerinde toz bir sorun? Ben bunu daha ok bilinsizlie ve
gnbirlik dnmeye balyorum. Yarn dnmez, bugn elde ettiimizle
yetinmeye alrsak, bir adm bile teye gidemeyiz. te toz sorunu, hem iinin saln bozarak onun yaamn zedeler; hem de retimi etkileyerek
iverenin ayana dolanr.
59
Tozla mcadelede, ilk dnlmesi gereken ve en yararl olan, tozun

kaynakta yok edilmesidir. Yani tozun, iyeri ortamna kmamasnn salanmasdr. Szgelimi soka spren temizlik iilerini dnn. Eer, sprgenin hemen ucunda toz emici olsa, ne tekrar tekrar sprmek zorunda kalr; ne
de sprd tozlar yutar. Tozlu ilerin kapal sistemler ierisinde yaplmas
da bir aredir. Tozun kaynan bulmamz ve onu ortamdan uzak tutmamz
gerekir.
Tozla mcadelede eer, kaynakta nlem alamyorsak, ortamda nlem
almamz gerekir. Yani insana ulamadan yolunu kesmemiz gerekir. Bunun iin
genel havalandrma sistemi kurmamz ya da tozlu ilerin ayr odalarda yaplmasn salamamz gerekir.
Eer bunu da baaramazsak ve/veya geici olarak, iilere, maske
databiliriz; onlar ksa srelerle altrabiliriz. lkemizde son zamanlarda
maske kullanm artmtr. Ama bunun son are olduu, ondan nce alnmas
gereken nlemler bulunduunu hatrdan karmamalyz. Tm iilere maske
datmak hem masrafldr; hem de izlenmesi (iinin onu kullanmasn salamak) zordur.
Tozsuz iyeri... Belki bu bir hayal ama, ona ulamak iin canla bala
altmzda, kazandmz her baarda, hem insana hem evreye hem de
makinelere daha az zarar vermi olacaz.
60
A.GRHAN FEK
20
SICAK ORTAMLARDA ALIMAK

Artan s derecelerinde yani scakta almann insan zerinde olumsuz etkileri vardr. Szgelimi yeraltnda alanlar, derinlere indike artan syla karlamaktadrlar.
i sal gvenlii deyince, alma yaamndaki ktlklerin iinin
saln bozmamas iin yaplan almalar anlyoruz. Ar scaklar da insanlar iin ktdr. Neden? nk,
nsann sosyal ilikileri zayflar.
Kii yeni ortama uyum salayabilmek iin abalar ve bu aba vcutta
gerginlik rahatszlk yaratr.
Ayrca sal zarar grr.
retkenlii de olumsuz etkilenir. Buna rnek vermek istiyorum. Yaplan bir aratrmada, ortam ss 25 santigrad derecede iken verimlilik
d % sfr iken; ortam ss 28 dereceye ykseldiinde % 7,86 ve
ortam ss 31 dereceye ykseldiinde verimlilik d%50,54 olur.
Bundan sonra ortam ss yalnzca bir derece ykseldiinde, verimlilik
d %70,19'a kar. Demekki ortam scaklndaki ar ykselme, iinin hem kendisine ve hem de yapt ie zarar vermektedir.
Ar scak ortamlarda salmz zarar grr. nk vcudumuzun ss bellidir, dayanma snr da bellidir. Vcut smz 36,5 C'den balar, en ok
42 dereceye kadar ykselebilir. Bundan sonra scaa bal beyin hasarlar
grmeye balarz. te ocuklar hastalanp da ateleri ok ykseldiinde, geirdikleri havaleler de bu yzden kar ve beyinde hasar yaratm olmasndan
korkulur.
evre ss arttka vcut baz nlemler almaya balar; biz buna scaa
uyum salama diyoruz. Bunun ne kadar abuk olacan temel ge belirler:
in arl
Vcudun s yk
Scakla kar karya kalma sresi.
Vcut scaa uyum saladka, kalp atmlar yavalar; vcut ss dmeye balar; terleme oran azalr ve vcuttan tuz atm da azalr. Scaa en
kolay uyum salayanlar, vcut oksijen hacmi (tavan) deeri yksek olanlar
yani vcudunun i yapma kapasitesi (tavan deeri) yksek olanlardr.
Ama ya kiinin scaa uyum mekanizmas yetersiz ise... Ya ortam s-
61
cakl uyum salanamayacak kadar yksek ise... te o zaman, hastalk belirtileri ortaya kar.
Biz insanlarda ar scaa bal grlen hastalklar hafiften ara doru 5 grupta topluyoruz:
silik (prickly heat) : Vcutta yaygn ve toplu ine bana benzer dkntler kar.
Scak bitkinlii : Vcut scaa kar terleyerek s kaybetme abas iine girer. Terleme su ve tuz kayplarna yol at iin, vcuttan
halsizlik-bitkinlik balar. Nemli ve scak havalarda, terleme azalr.
Scak yorgunluu : Bu grnt, vcudun scak karsndaki yenilgisinin arttn gstermektedir.
Scak arpmas
Scak kramplar : Vcuttaki sodyum ve potasyum gibi minerallerin
(elektrolit) dengesi bozulursa, bacak ve mide kaslarndan kramplar
balar.
Scaklk eer vcudu etkiliyorsa, birdenbire souk ile karlamas da
zararl olur. Onun iin, scaklk hastalklarnda, vcut ss yava yava drlerek, normal dzeyine indirilir.
almalar srasnda, ar scak ile karlaacak iilerin buna kar
uyarlmalar gerekir:
ilere karlaacaklar salk tehlikeleri ve bunlarn vcuttaki belirtileri kendilerine anlatlmaldr. Hem kendilerine ve hem de arkadalarna, scaklk hastalklar karsnda nasl yardmc olabilecei
anlatlmaldr.
Terlemenin vcudun bir savunma mekanizmas olduu; bizim de vcuda yardmc olmak iin bol bol su-tuz almamz gerektii unutulmamaldr.
Vcut temizliinin de ter bezlerinin azn kirlerden kurtararak, terlemeye yardmc olduu bilinmelidir.
Sk sk alma ortamnda s deiiklikleri gerekleirse; yani bir scak bir souk ortamlarda alma yaplrsa; vcut uyum salamakta
zorluk ekecei iin ok rahatsz olur.
Beslenme konusunda yalardan ve ar yemeklerden kanlmaldr.
Mutlaka bol serin iecekler alnmaldr.
Scak karsnda hafif giysileri tercih edilmeli; naylon gibi terleten kumalardan yaplma giysilerden kanlmaldr. Gerekirse scan dzeyine bal olarak koruyucu i giysilerine bavurulabilir.
Salk yaknmalar daha da artarsa mutlaka salk merkezine bavurulmaldr.
Herkes ar scak karsnda ya da bylesi ortamlarda alamaz.
srasnda, s deiikliklerine dayankll belirleyen geler unlardr :
62
A.GRHAN FEK
Oksijen hacmi tavan deeri, ya, cins, soy, beslenme, su alm alkanlklar.
Ya arttka, ter bezleri daha az alaca iin, scaa uyum salanmakta glk ekilir. ri ve iman olanlar; alkol alkanl olanlar; kalp hastal olanlar ar scaktan ok etkilenirler. Bylesi ilere, scaa dayanlkl olanlar yani vcudu daha abuk scaa uyum salayabilenler (yani vcut oksijen
hacmi tavan deeri yksek olanlar) alnmaldr.
Ar scakta almalarda, iin arlna gre alma saatlerinde de
kstlamalar vardr. Szgelimi, ar ite alanlar 25 santigrat derecede ancak
7,5 saat alabilirler. Ortam ss 0,9 derece ykselirse, ancak her saat iin
45 dakika alp 15 dakika dinlenmeleri gerekir. Ortam ss 2,9 derece artarsa, bu kez 30 dakika alp 30 dakika dinlenmeleri gerekir. Ortam ss 30
dereceye ykseldiinde ise, ar ite alanlar, 15 dakika alp, 45 dakika
dinlenmelidirler. Is-alma sresi ilikisi, orta arlkta ya da hafif ilerde de,
bu kadar tehlike yaratmasa da, gznne alnmaldr.
Islak Glob Termometre (IGT) Endeksine Gre
zin Verilen Scaa Sunuk Kalma Snrlar
(Deerler C olarak verilmitir)
alma Dzeni
Hafif
Orta
Ar
Srekli alma
30,0
26,7
25,0
Her saat iin

45 dakika alma
15 dakika dinlenme
30,6
28,0
25,9
Her saat iin

30 dakika alma
30 dakika dinlenme
31,4
29,4
27,9
Her saat iin

15 dakika alma
45 dakika dinlenme
32,3
31,1
30,0
Demek ki, ar scak gibi bir ktlkten kendimizi koruyabilmemiz iin,

hem vcudumuzun zelliklerini tanmamz ve hem de kendi kendimizin doktoru olmamz gerekir. Her eyin bir nlemi vardr; ama nce bunu bizim renmemiz ve kendimize uygulamamz gerekir.
63
21
SOUK ORTAMLARDA ALIMAK

Scaktan bunalmayan, gne altnda almaktan etkilenmeyen yoktur
herhalde. Kimisi ok terler, kimisi az terler. Bunun, vcudun s ayarlayc sistemi ile ilgili olduuna, daha nce deinmitik. Is ayarlayc sistem, scak karsnda terleyerek ve damarlar genileterek bir dzenleme yapmaya alr;
soukta ise damarlar bzerek s tasarrufu yapmaya alr. Onun iin benzimiz sararr; elimiz ayamz, burnumuzun ucu, kulaklarmzn kenarlar r.
Ar souklar alan insanlar iin ktdr. Neden? nk,
nsann sosyal ilikileri zayflar.
Kii yeni ortama uyum salayabilmek iin abalar ve bu aba vcutta gerginlik rahatszlk yaratr.
Ayrca sal zarar grr.
retkenlii de olumsuz etkilenir.
Ar souk ortamlarda salmz zarar grr. Soua sunuk (maruz)
kalmann ilk belirtisi, beynimizde s dmesine bal, beyne az kan gitmesi
sonucu, dnce karmaas ve hareketlerde egdm eksikliidir. Beyin ve
kol-bacaklar arasndaki ileitim zayflar; birlikte hareket edememeye balarlar.
Kol bacaklarda uyuma ve beceriksizlik ortaya kar. rnein, sa el hakimiyeti olan kiilerde bu hakimiyet kaybolur. retkenlikte d ortaya kar.
Vcudumuzun ss bellidir, dayanma snr da bellidir. Vcut smz
36,5'tur; ortam ss ok dk olduunda, tenimizle temas eden souk hava
onun ssn drmeye alr. Vcut bu s drme abasna, titreyerek yant verir. Kaslarn sk kaslmalarna biz titreme diyoruz; bylece vcut s retir
ve souun etkisini yenmeye alr. Vcudumuzda s kaybn arttran nedenleri yle sralayabiliriz :
Hava scaklnn azalmas,
Hava akm hznn artmas rnein rzgar kmas,
Cildin nemli ya da slak olmas.
evre ss azaldka vcut baz nlemler almaya balar; biz buna soua uyum salama diyoruz. Bunun ne kadar abuk olacan temel ge
belirler:
in arl
Vcudun s yk
Soukla kar karya kalma sresi.
64
A.GRHAN FEK
Vcut soua uyum saladka, kalp atmlar yavalar; vcut ss ykselmeye balar.
Ama ya kiinin soua uyum mekanizmas yetersiz ise... Ya ortam ss
soua uyum salanamayacak kadar dk ise... te o zaman, hastalk belirtileri ortaya kar.
Biz ar soua bal insanlarda grlen hastalklar hafiften ara doru 4 grupta topluyoruz:
DK ISI : Vcut ssnda dmedir. Damarlarda bzlme, kaslar
arasnda egdm bozukluu, kas gszl, akl gcnde azalma
vardr. Bunlarn yan sra, vcutta pelteleme, tepkilerde genel yavalama, mantksz davranlar, dnce sl grlr. te bu belirtiler kiinin daha ok souun etkisi altna girmesine neden olur.
SOUK VURMASI : Vcudun baz ksmlarndaki, yzeysel donmaya baldr. Deri altnda kanamalar olur. Bu kabarcklar iyileemezse,
canszlamaya ve lserlemeye balar. Arldr.
SPER AYAI : Dolam bozulduu iin, dokularn beslenmesi de
bozulur. Canszlama ve lserleme balar.
DONMA : Doku donar. Eer donma ok derine inmemise, iyileebilir. Donmada deri kzarr ve mavimsi krmzms bir renk alr. Etkilenen blgede yanma tarznda bir ar ve uyuma olur. Sonra da deri
rengi balmumuna dner. lk etkilenen ksmlar, parmaklar, yanaklar,
burun ve kulaklardr.
Souk, eer vcudu etkiliyorsa, birdenbire scak ile karlamas da zararl olur. Onun iin, souk hastalklarnda, vcut ss yava yava ykseltilerek normal dzeyine getirilir.
almalar srasnda ar souk ile karlaacak iilerin buna kar
uyarlmalar gerekir:
Mutlaka karlaacaklar salk tehlikeleri ve bunlarn vcuttaki belirtileri kendilerine anlatlmaldr. Hem kendilerine ve hem de arkadalarna, souun salk zararlar karsnda nasl yardmc olabilecei anlatlmaldr.
Sk sk alma ortamnda s deiiklikleri gerekleirse; yani bir scak bir souk ortamlarda alma yaplrsa; vcut uyum salamakta
zorluk ekecei iin ok rahatsz olur.
Beslenme nemlidir. 4 saatte bir yaplmaldr. nk vcut metabolizmamz, yemei izleyen ikinci saatte dorua ktndan; 4-6 saat
sonra yine kalori alma gereksinmemiz doar.
Souk karsnda kaln giysiler tercih edilmeli; ynl ve kaln kumalardan yaplma koruyucu i giysileri giyilmelidir.
Salk yaknmalar daha da artarsa mutlaka salk merkezine bavurulmaldr.
65
Herkes ar souk karsnda ya da bylesi ortamlarda alamaz.

srasnda, s deiikliklerine dayankll belirleyen geler unlardr :
Oksijen hacmi tavan deeri, ya, cins, soy, beslenme, fiziksel uygunluk, vcut
yaps, giyim alkanlklar, alkol alkanlklar. Hemen belirtelim, bilinenin tersine, alkol damarlar genilettii iin, ar souk karsnda, ilk anda vcutta
s meydana getirse de sonradan ok tehlikeli sonulara yol aar.
Ar soukta almalarda, iin arlna gre alma saatlerinde de
kstlamalar vardr. Szgelimi, -18 santigrad dereceye kadar slarda uygun
giysilerle, olaan alma srelerine uyarak alabilirsiniz. Ama bir derece
sonra, -19 dereceden balayarak -34 dereceye kadar ortam slarnda, bir iinin, toplam alma sresi drt saati aamaz. Bu sreyi bir saat altrp, bir
saat dinlendirerek sekiz saate karabilirsiniz. Ama bundan bir derece sonra;
yani, -35 dereceden balayarak -57 dereceye kadar slarda, iiler, ancak
gnde 1 saat altrlabilir. Bunu yle de deerlendirebilirsiniz: iyi bir saat
altrp, drt saat alma ortamndan uzaklatrabilirsiniz. Ama -57 derecenin altndaki en ok gnlk alma sresi be dakikadr.
Soukta Ortam Issna Gre alma Sreleri yledir :
(Deerler C olarak verilmitir)
Ortam Iss
0 - (-18)
alma Dzeni
Uygun giysilerle snrsz
(-18) - (-34)
Toplam alma sresi 4 saat

(Ya da bir saat alp, 1 saat ortamdan uzaklamak
gerekmektedir)
(-34)-(-57)
Toplam alma sresi 1 saat

(Ya da 1 saat alp, 4 saat ortamdan uzaklamak
gerekmektedir.)
(-57)-(-73)
En ok alma sresi 5 dakikadr.
Demek ki, ar souk gibi bir ktlkten kendimizi koruyabilmemiz iin,

hem vcudumuzun zelliklerini tanmamz ve hem de kendi kendimizin doktoru olmamz gerekir. Her eyin bir nlemi vardr; ama nce bunu bizim renmemiz ve kendimize uygulamamz gerekir.
66
A.GRHAN FEK
22
YKSEK BASIN ALTINDA ALIMAK

alma yaamnda iilerin saln bozan ktlkler vardr. Bu ktlklerin bir blm de sularn altndadr. Su yzeyinin altnda yaplan almalarda insanlar, basncn artmasna bal olarak yepyeni tehlikelerle kar karyadrlar. Deniz dzeyinde belirli bir basnta (160 Torr) yaamaya alm olan
insan organizmas, yksek basnc grnce artr. zellikle de vcudun, ii
hava ile dolu boluklar, bu durumdan en ok etkilenir.
Normalde soluduumuz havann % 20,93' yani bete biri oksijendir.
Vcudumuz, bu miktarda oksijeni solumaya almtr. Dokulara hemoglobin
ile datlan bu oksijen, dokularn beslenmesini ve almasn salar. Ama
denizlerin dibine indike, basn deiiklikleri dolaysyla, hemoglobinin znrl ve oksijen basncndaki artma (azalma ok azdr) vcuda zarar vermeye balar.
Su altnda ve yksek basnta gerekletirilen almalarda, suyun
derinlii ve sre nemlidir. Bu almalarn nasl yaplacana ilikin, uyar
tablolar ve alma takvim rnekleri hazrlanmtr. Srekli olarak su altnda
alma yapanlarda ya da deniz dibine dalanlarda, alkanlk ve yeni basn
dzeyine uyum szkonusu olabilmektedir. Uyum be gn ierisinde geliir;
eer almaya ara verilirse, be gn ierisinde de bu uyum kaybolur. Bunun
iin, su alt almalarnda blnm vardiya kullanlr; ve sabah-len almalarnn arasna bir saatlik bir su yzeyinde istirahat konulur.
Su altnda yaplan almalar uzarsa, oksijen zehirlenmesi ortaya kar.
Oksijen zehirlenmesinin belirtileri yledir : Gs tahtas kemiimizin altnda
(sub-sternal) gs ars, kuru ksrk, akcier kapasitesinde dme, alveollerini iini deyen yapkan svnn (srfektan) retiminde dme ortaya
kabilir.
naat sanayiinde, zaman zaman su altnda kaz yapmak, kpr ayaklarn yerletirme ya da tnel ina etmek gerei ortaya kar. Su altndaki dar
mekanlarda yaplan, inaat almalarnda kullanlan motorlardaki, yetersiz
yanmaya bal olarak karbonmonoksit kabilir. Bu da alanlar zehirleyebilir. Karbonmonoksit zehirlenmesinin belirtilerini de yle sralayabiliriz:
Baars, bulant, ba dnmesi, halsizlik
Dokular dzeyinde yaratt hcre zedelenmesi
67
Hcre zarnda yalarda bozunma lmcl olabilmektedir.
Motorlar dizel yakt kullanyorsa, karbondioksit k ve bundan daha

fazla da azot oksit k vardr. Karbondioksit normalde solunumla dar atlr. Ama su dibindeki almalarda, alanlar, kendi verdikleri karbondioksiti
de yeniden solumak zorunda kalabilmektedirler. Bylece kanda karbondioksit
miktar ykselmeye balar ve karbondioksit zehirlenmesi dediimiz belirtilere
yol amaya balar. Bu belirtiler unlardr:
Yksek konsantrasyondaysa muhakeme bozukluklar (nce anlamsz nee, sunuk kalma srerse depresyon) ortaya kabilir.
Kaslarda gszlk olur; bu da hareket etmesini ve kendini kurtarmasn zorlatrr.
Eer konsantrasyon daha da yksek ise, bilin kayb grlr.
Karbondioksitin varl, azotun yol aaca baygnlk verici etkilerin
daha da artmasna yol aar.
Su altnda alanlar iin ktlklerin banda, azot gaz gelir. Soluduumuz havada byk miktarlarda bulunan azotun etkisi, suyun 30-50 metre
derinliinde kendini gstermeye balar. Derinlere inildike artm olan karbondioksit ve azotun birlikte oluu da, durumu arlatrr.
Azot etkilerini solunum sisteminde ve sinir sisteminde gsterir. nce
toplardamarda, azot kabarcklar ortaya kmaya balar. Bu azot kabarcklar,
toplardamar dolam araclyla akcierlere ular. Akcier faaliyetlerindeki (perfzyon ve ventilasyon) dengeleri bozar; akcier atardamar basncnn
ykselmesine yol aarak kalbi etkiler.
Toplardamarlar araclyla kalbe ulaan azot kabarcklar, kalp kulak, kalp karnc derken, vcudun ana atardamar olan aort'a ular. Yani atardamar sistemine girer ve oksijenin gidecei her yere gitme olanana kavuur.
Bylece ince atardamarlarn bulunduu yerlere kadar gider; baz damarlar
ve klcallar geemeyecek kadar iri olduu iin de, taklr ve oradaki dolam
tkar. Bylesi durumlarn beyinde meydana gelmesi sklkla grlr ve fellere,
hatta lmlere yol aar.
Ayrca su altnda basn yksekliine bal olarak, kulak sorunlar ortaya
kabilmektedir. Su altnda almalarda, alanlarn karlatklar ktlkler
bununla bitmemektedir. Bir ok ite karlald gibi, grlt, yangn, metan
szmas, kaynak duman vb tehlikelerle karlalmas olasl da vardr.
Su altnda yrtlen almalarda karlalan ktlklerden biri de, souktur. Suyun derinlerine inildike s derecesi der ve alanlar korumal
giysilerle bile alrken zorlanmaya balarlar. Souk hareketlerini beceriksizletirir, dayanma glerini krar ve almalarndaki verimi drr.
68
A.GRHAN FEK
Su altndaki almalarn tamamlanmasndan sonra, hzla su yzeyine

klmamal; eitli derinliklerdeki bekleme srelerine uyulmaldr. Hzla klmas durumunda,
* nce: Ar, uyuukluk, halsizlik, szlama, ayaklarda karncalanma,
ellerde kollarda gszlk, beceriksizlik, sakarlk ortaya kar. Bu
vurgun hastalnn (DCI) baladnn iaretidir ve azot kabarcklarnn omurilii ya da beyni tuttuunu gsterir. Yaknmalara, ba dnmesi, bulant, zor soluk alma eklenir.
* Sonra : Bilin kayb, vcudun bir tarafnda fel, gzbebeklerinde byklk farklar ortaya kabilir.
Su alt almalarnda dikkat edilmesi gereken konulardan biri de, alanlarn ila kullanp kullanmadklardr. nk ila alrken, dal yapma ya
da su altnda almak tehlikeli olabilir. Azot, oksijen ve karbondioksitin ksmi
(parsiyel) basnlarndaki art, souk su, egzersiz ve yorgunluk, ilalarn etkisini deitirebilir.
Su altnda alacak kii, bir ila kullanyorsa, ilk yaplmas gereken, ila
kullanmay gerektiren hastalnn dalmay engelleyip engellemediinin ortaya karlmasdr. Epilepsi, panik atak ve psikozlar dala engeldir. yle ilalar
vardr ki, vurgun (dekomprensyon) hastalnn belirtilerini maskeler. Bu da
ok tehlikeli sonular douraca iin, ya ila kesilmeli ya da dal engellenmelidir. Gl ar kesicilerin kullanlmas ya da uyuturucu+ar kesicilerin
kullanlmasn gerektiren durumlar da dala engeldir.
Ayrca,
Vcuttan sv kaybna neden olduu belirtilmi ise,
Kan basncnda dmeye, ba dnmesine ve gz kararmasna neden olduu belirtilmise,
Kann phtlama zelliini azaltt bildiriliyorsa,
Gne nlarna hassasiyeti arttrd belirtilmise,
Halsinasyonlara ve bilin dzeyinde deiikliklere neden olduu bildiriliyorsa, daltan saknmak yerinde ve doru bir karar olacaktr.
Su altnda, yani yksek basn altnda yrtlen almalarda, alanlarn kar karya kaldklar ktlklerden nde gelenleri sraladk. imdi de,
alanlara yaplan uyarlardan bazlarn sralayalm :
alma sonunda, su yzeyine karken, eitli derinliklerde bekleme sreleri belirlenmitir. Byle sorunlara sahip olanlar, sorunlar
giderilmedike, suya dalmamal ve su altnda almamaldrlar.
Su altnda ya da sudan karken bekleme noktalarnda, alanlar,
kvrk pozisyonda ya da eklemlerini kvrarak oturmamaldr. nk
69
vcuda yerlemi ve znmesi beklenen azot kabarcklar eklemlerde birikmeye balar.

Ar yorgunluk, uykusuzluk ya da ok alkol aldktan sonra, su altnda almaya kalklrsa, tehlikeli olur.
Eklemlerde ya da kaslarda ki gerginlikler (ya da adale ekmeleri)
veya burkulmalar, vurgun tehlikesini arttrrlar. Di rkleri, hava
boluu ieren dolgu ya da kaplamalar, su altnda derine indike basn art dolaysyla iddetli ar yaparlar. Ateli hastalklar (rnein grip geirilmesi), dekompresyon hastal ya da vurgun olasln arttrr. Byle sorunlara sahip olanlar, bu sorunlar giderilmedike,
suya dalmamal ve su altnda almamaldrlar.
Su altnda normal soluk alp vermelidir. Soluk tutmaya allmamaldr. Byle bir zorlama, basncn etkisiyle, akcier zarlarnn yrtlmasna yol aabilir.
Hamile kadnlarn, su altnda almas da tehlike yaratr. nk
azot kabarcklar, anne ile yavruyu birbirine balayan duvar aarak,
ocukta olumsuz etki gsterme olana bulabilir.
Daha nce kaburga kr geirmi olanlarn, basncn ykselmesi
karsnda, bu krn tekrar ortaya kmas dolaysyla, evre dokular, bata akcier zarlarn delme yrtma olasl ortaya kmaktadr.
Su altnda termos kullanlmaz; nk patlayabilir.
Sigarann solunum ve dolam sistemi zerindeki olumsuz etkileri
dolaysyla, su alt almasnda, tehlikeleri arttrc etkisi vardr. Ayrca sigara, kandaki karbonmonoksit dzeyini ykselterek, zehirlenme tehlikesini de arttrr.
alma yaamnda konulan her kural, ok nemlidir. nk yaanm
kt deneyimleri ya da geliyorum diyen kazalar nleme isteini gsterir. Her
kuralszlk ya da kuraln inenmesi de alan tehlikeye sokar. Su alt almalarnda, bu sylediklerimiz, daha da yaamsal bir nem kazanr.
70
A.GRHAN FEK
23
DK BASIN ALTINDA ALIMAK

alma yaamnda iilerin saln bozan ktlkler vardr. Bu ktlklerin bir blm de ykseklerdedir. Dalarda tepelerde yaplan almalarda insanlar, basncn azalmasna bal olarak yepyeni tehlikelerle kar karyadrlar. Deniz dzeyinde, belirli bir basnta (160 Torr), yaamaya alm
olan insan organizmas, alak basnc grnce artr.
Normalde soluduumuz havann % 20,93', yani bete biri oksijendir.
Vcudumuz, bu miktarda oksijeni solumaya almtr. Dokulara hemoglobin
ile datlan bu oksijen, dokularn beslenmesini ve almasn salar. Ama
ykseklere trmandka, basncn dmesi dolaysyla, oksijen basnc azalarak vcuda zarar vermeye balar.
Dnyada deniz dzeyinin zerinde, yksek da ve tepelerde almalar
artmaktadr. Bunlar arasnda madencilik, otelcilik ve elence sektr (szgelimi balonla geziler), tamaclk, tarm-hayvanclk, askerlik saylabilir. Szgelimi, ok ykseklerde yaplan maden almalarnda, teknolojiden yararlanlmas nedeniyle, her trl ara, gere ve donanm kullanlmaktadr. Btn
bu almalar, ok enerji harcamay ve bol oksijen tketmeyi gerektirir. Ancak
ykseklere ktka barometre basnc da, solunan havadaki oksijen miktar
da der. Bu yalnzca kas yorgunluklarna yol amaz; ayn zamanda akl yetilerini (mental) de olumsuz etkiler. Hafza, muhakeme, hesaplama ve karar
alma yetilerinde yetersizlikler grlr.
Vcudumuz, bir termostat gibi alr. Dokularn beslenmesi, kan damarlaryla tanan oksijen ile olduundan; dokulara giden oksijen derse,
sinir hcreleri yoluyla bir dizi uyaran ile beynimiz uyarlr. Bylece daha sk
ve daha derin soluk almaya balarz. Bu oksijen basncn normalletirirken,
vcuttaki asit-baz dengesini bozar. Elektrolit dengesi de dediimiz bu mekanizma, ancak gnler sonra toparlar. Bu dengenin kurulmasnda, bbrekler de
yardmc olmaktadr. Yine zamanla kandaki oksijen ve karbondioksit dk
dzeyde olmalarna karn, bunlara vcudun tepkisi hafifler.
Ykseklere trmandka, den basnca ve den kandaki oksijen miktarna bal olarak, vcudun savunma mekanizmalar harekete geer. Bylece
vcut, yksee uyum salamaya alr (ventilatory acclimatization). Yaplan
aratrmalar, ykseklerde almaya uyum gsteren insanlarn damarlarndaki
oksijen basncnn, uyum salamam olanlardan daha yksek olduunu ortaya koymutur.
71
Bu sre, kiiden kiiye baz oynamalar gsterebilmektedir. Szgelimi

herkesin kandaki dk oksijen dzeyine (hipoksi) gsterdii tepki ayn deildir. Ama, zellikle ilk gnlerde sk rastlanan bir olgu, uykuda ksa ksa soluk
durmalardr (sleep apne). Bu duraklamalar, 15-30 saniyeyi bulabilir; sonra kii
derin bir soluk alr ve solunum yoluna devam eder. Bu srada beyin uykudan
uyanmtr; ama kii bunun farkna varmaz. Bu uyku duraklamalar, uykunun
kalitesini bozduu iin, kiide yorgunluk hissi ve gndz uyuklamalar ortaya
kabilir.
Ykseklere trmandka, insanda ortaya kan balca olumsuz belirtiler
yledir :
Hareket, tutum, davran ve algsal yetilerde dme
Yeni bilgi renmede yetersizlik
Szl iletiim kurmann glemesi
Muhakemede yetersizlik
Huzursuzluk.
Yksek tepelerde ve dk basn altnda almann insan zerindeki
etkileri, be grupta toplanarak incelenmektedir :
1. Oksijensiz kalma (hipoxia) : Bu sorun daclarda pek ortaya kmaz.
nk onlarn trman zamana yaylmtr ve bu zaman srecinde
uyum kendini gstermeye balar. Buna karn uak personeli ve helikopter vs. ile gelen kurtarma personeli iin, oksijensiz kalarak boulma nemli bir sorundur. Ba ars, dnce karmaas, uyuklama ve beyin-hareket egdmnn kayb grlr. Ya yeniden deniz
dzeyine dndrmeli ya da oksijen destei verilmelidir.
2. Ani da hastal (acute mountain sickness) : ok ykseklerde alanlarn te ikisinde grlr. Bu hastaln arl, ykselme hz,
sunuk kalmann sresi, yaplan iin arl, bireysel duyarllkla deiiklikler gstermektedir. Bu hastalk, hzl ykselmelerde (trmanlarda) ve 2500 metrenin zerinde ve birka saat iinde kendini gstermektedir. Gece ba arlar, itahszlk, bulant-kusma, huzursuz
uyku ve yorgunluk ilk belirtileridir. Bu belirtiler ok nemlidir. Bu yaknmalarn yan sra, hastalarda, soluk al, ksrk, hafza kayb
gibi nrolojik belirtiler ve grsel-iitsel rahatszlklar grlr. nk
eer bu noktada, kiiye yardm edilmezse, akcier ve beyin demleriyle karlaabiliriz. Unutulmamas gereken uyar, bu hastal geirenlerin, bir kez daha yksekte altrlmamasdr.
3. Yksekte akcier demi (high-altitude pulmonary oedema) : 2.700
metrenin zerindeki ykseltilerde alanlarn, % 0,5-2'sinde grlr.
Sunuk kalmann ardndan 6-96 saat sonra geliir. Ani da hastalna benzer ama ortaya kma sreleri ok hzlanm ve belirtileri
daha arlamtr. Eer hastalk daha da ilerlerse, hareket halinde
72
A.GRHAN FEK
ortaya kan soluk al, bu kez dinlenme halinde de grlr. Trnak

diplerinde ve dudaklarda morarmalar ortaya kar. Akcierlerde kan
ve sv birikmeye balamtr.
4. Yksekte beyin demi (high-altitude cerebral oedema) : Ani da
hastalnn ileri halidir. Beyin ilevlerinde genel bir yetersizlik sz
konusudur. Daha nce grdklerimize ek olarak, nrolojik yaknmalar artmtr. Ar huzursuzluk, uykusuzluk, istemsiz hareketler,
halsinasyonlar, feller ve hatta sonunda koma grlr. Gzdibine
bakldnda demin belirtileri orada da grlr (papil demi). Retina
kanamalar sk olarak grlr.
5. Kronik da hastal (Chronic mountain disease, Monge's disease) :
4.000 metrenin zerinde srekli olarak yaayanlarda grlmektedir.
Kan bolluu (plethora) , morarma, alyuvarlarda art, nrolojik belirtiler (ba ars, ba dnmesi, pelteleme, hafza kayplar), kalpakcier yetmezlii (cor-pulmonale) ile kendini gsterir.
ok ykseklerde, dalarda, tepelerde yrtlen almalarda, souk,
sal bozucu nemli faktrlerden biridir. Bunun yannda, kullanlan ara gerelere bal olarak grlt sorunu da gz ard edilmemelidir.
Deniz dzeyine geri dnte, bu belirtilerde, hemen bakla kesilmi
gibi bir dzelme olmaz. Dada kalnan sre ve kiisel zelliklere bal olarak
zamanla bir dzelme grlr.
Dalarda yaplan almalarn en tannmlar, ilide And dalarnda
madencilik alannda yrtlen almalardr. 3.000-4.000 metre yksekliinde
alan insanlarda, yorgunluk, hata olaslnda artma ve retkenlikte dler grlebilmekte; bu zamanla uyum gelitike azalmaktadr. Bunun iin de,
iilerin, 4-14 gn ykseklerde altrlmas ve 3-7 gn deniz dzeyinde bulundurulmas gerekmektedir.
ok ykseklerde altrlacak insanlarn, mutlaka salk kontrollar
yapldktan sonra almalarna izin verilmelidir. Solunum ve kalp sorunlar
olanlar, ok yksek yerlerde alamazlar; nk dk basn onlarn salk
sorunlarnn artmasna neden olur. Bunun gibi ok sigara ienler de, ok ykseklerde yaplacak almalarda ok zorlanrlar.
Kiilerin zorlanmadan almas, nemlidir. Salyla m urasn, iine mi baksn? Tabii ki, sorunlar, onun iin ncelik tayacaktr. Bu bakmdan,
yksekte almaya sal elvermeyenlerin kendisinin de, salk durumunu
bilerek yksekteki ilere istekli olmamas gerekir.
73
24
GRNMEZ TEHLKE I :
BLGSAYARLAR
Bazen alma yaamndaki ktlkler, ok masum grnl olurlar.
Onlardan bir ktlk geleceini hi beklemezsiniz.
Szgelimi, bilgisayar ekranlar... Bize kah bilgi veren, kah byk yarar salayan, kah bizi elendiren bilgisayar ekranlar, bize ktlk de edebiliyorlar. Bilgisayar ekranlaryla almalarda, bu ktlklerden saknlmas iin
baz nlemlerin alnmas gerekmektedir.
Bu nlemler, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl tarafndan karlan
Ekranl Aralarla almalarda Salk ve Gvenlik nlemleri Hakknda Ynetmelikle (RG. : 16 Nisan 2013 / 28620) sralanmtr.
Bu ynetmeliin kapsamnda olmayan ekranl almalar yledir:
Hareketli makine ve aralarn kumanda kabinleri ve srclerin oturduklar yerler,
Tama aralarndaki bilgisayar sistemleri,
yerinde, kullanm srekli olmayan tanabilir sistemler,
Hesap makineleri, yazar kasa ve benzeri, veri veya lm sonularn gsteren kk ekranl aygtlar
Ekranl daktilolar.
Bunlarn dnda kalan, nasl bir ilem yapldna baklmakszn, ekrannda harf, rakam, ekil, grafik ve resim gsteren her trl arala yaplan
almada, aada deineceimiz nlemlere bavurulmaldr.
Ekranl aralarn insana yapt ktlkler iki grup halinde toplanabilir:
Bunlardan birincisine zorlayc travmalar denilmektedir. Gz yorgunluu, kas gcnn ar kullanm, uygun olmayan duru biimi, uzun sre ekranl ara karsnda ara vermeden alma, ar
i yk duygusu, zihinsel yorgunluk, stres ile grlt, s, nem ve
aydnlatmann neden olduu olumsuzluklar zorlayc travmalar
oluturmaktadr.
Bir de allan ortamdan kaynaklanan sorunlar vardr. Makine operatrnn oturduu sandalye, ekranl aracn konulduu masa, bilgi
kayt nitesi, ekran, klavye ve yazcnn snrlad alana alma
ortam denir.
74
A.GRHAN FEK
nlemlerin baarl olmas iin hem alanlarn ve hem de iverenlerin

bilgili olmas gerekir. Zorlayc travmalarn neler olduu ve nasl korunulaca;
doru oturu biimleri ve uygun koltuk tasarmlar; gzlerin nasl korunaca;
gzleri en az yoran yaz karakterlerinin ve renklerin hangileri olduu; gzlerin
ve kaslarn nasl dinlendirilecei; ara dinlenmelerinin nemi mutlaka verilen
bu bilgiler arasnda bulunmaldr.
Ekranl almalarda ara dinlenmeler de ok nemlidir. veren ekranl
aralarla yaplan almalarda kaynaklanan i ykn azaltmal; bunun iin
uygun bir alma plan yapmal; alanlarn sk sk ve ksa srelerle ara vermesini salamal; gerektiinde alanlarn dnml olarak ekran banda
almalarn salamaldr. Szgelimi, srekli ekrana bakan kiiler her 55 dakikada 5 dakika gzlerini kapamal; scak kompres yapmaldrlar.
Ekranl almalarda, tehlike altndaki organlarn banda, gzler gelmektedir. Gzlerin korunabilmesi iin, ie girmeden nce ve alrken, iilerin gzleri periyodik olarak muayeneden geirilmelidir. alma ortamnda ve
ara-gerelerde alnacak nlemlere de gz atalm:
Ekranlar : Yaz karakterleri ya da grafikler, kolayca seilebilecek
byklk ve biimde olmaldr. Satr ve karakter aralklarnn yeterli
olmasna zen gsterilmelidir. Grntde titreme, yansma ve parlamalar olmamaldr. Parlaklk, n-arka plan arasndaki ztlklar, alan tarafndan kolaylkla ayarlanabilmelidir.
Klavyeye gelince : Ekrandan ayr ve hareketli olmal; operatrn
el ve kollarnn yorulmamasna ve rahata almasna olanak verilmelidir.
alma masas ve yzeyi : Operatrn rahatsz edici gz ve ba
hareketleri yapmasn en aza indirecek ekilde yerletirilmeli; ayarlanabilir zellikte bir dokuman tutucu bulundurulmaldr. Ara gerelerin yerletirilmesine elverili byklkte olmal, yzey n yanstmamaldr.
Sandalye : Dengeli ve operatrn rahat bir pozisyonda oturabilecei ve kolaylkla hareket edebilecei ekilde olmal; oturma yerinin
ykseklii kolayca ayarlanabilmelidir. Srt yaslama yeri, ne arkaya
ve yukar aa ayarlanabilir olmal; istenildiinde alan iin uygun
ayak dayana da salanmal; ergonomi ilkeleri ile uyumlu olmasna
dikkat edilmelidir.
alma ortamnda, donanmlarn yansra, aydnlatmann yeterli olmasna; grltnn dikkat datmamasna ve iletiimi engellememesine zen gsterilmelidir. Ortam ss, 19-22 derecede ; nem uygun
dzeyde olmaldr.
75
Son bir nlem olarak, alanlarn ekranl almalarda kullanldklar
programlar, ie uygun, kolay anlalabilir ve kullanlabilir olmaldr.

Ekranl almalarla ilgili ynetmeliin zerinde durduu en nemli konulardan biri, katlmclktr. alanlarn bu nlemlerin alnmasnda sz ve karar sahibi olmalarnn zerinde srarla durmaktadr. Kanmca, ii sal gvenlii nlemlerinin alnmasnda, ii-iveren ve teknik kiiler arasnda gr
alverii ve karlkl hogr baarnn n kouludur. alma yaamndan
kaynaklanan her trl ktlkle, ancak, el ele verirsek baa kabiliriz. Yoksa,
zorla gzellik olmaz. Ama bu kadar nemli bir konu da, kimsenin keyfine braklamaz.
76
A.GRHAN FEK
25
GRNMEZ TEHLKE II : RADYASYON

alma yaamnda iilerin saln bozan ktlklerin bazlar gzle
grlebilir; ama bazlar da gzle grlemez. Szgelimi radyasyon.. Radyasyon bir n demetidir ve bugne kadar bilim insanlar yalnzca onun olumlu
olumsuz etkisini gzleyebilmilerdir; n gren olmamtr.
yonlatrc radyasyon, bir n demeti araclyla, ortamdaki atomlar
iyonlatrarak enerjisini aktarr. Uzak-mor tesi nlar, X nlar, nkleer reaksiyonlar veya radyoaktif paralanma sonucu ortaya kan alfa, beta, gama
nlar, ntronlar, protonlar ve dier temel paracklar, iyonlatrc radyasyonlar oluturur (yonlatrc olmayan radyasyon ise, radyo dalgalar, mikrodalgalar, kzl tesi nlar, grlen k ve yakn-mor tesi nlardan oluur).
Bu nlarn delici etkisi vardr. Karlatklar ortamlar delerek, daha derinlere
girmeye alrlar; bazen enerjileri buna yetmez, bazen karlatklar ortam
ok direnli kar. Szgelimi, alfa n, derimizi aamazken; beta n, vcudumuza bir miktar girebilir. Gama n ise, vcut ne kelime, 50 cm.lik beton
duvar deler geer; ak havada birka yz metre gider; 10 cm. kalnlndaki
kurunu deler. Bu atom paracklar, ortamlar delip geerken, enerjilerini bu
ortama aktararak, kendileri radyoaktiviteden kurtulurlar.
Atom paracklar araclyla n yayan maddeler, radyo izotop adn alrlar. Periyodik cetvelde kurundan sonra gelen byk ktleli izotoplarn
ou doal radyoaktiftir. En ok bilinen gama n yayclar, Sezyum-137,
Kripton-88, Kobalt-60 izotoplardr.
Radyasyon yayan bu izotoplarn, insan sal zerindeki etkileri deerlendirilirken, yarlanma mr nem kazanmaktadr. Yarlanma mr, bir fiziksel
adan deerlendirilir; bir de vcutta kalma sresi asndan. Radyoaktif madde bekletildiinde, zamanla gc azalr azalr, sonunda tkenir. Bu tkenme
sresinin orta noktas, yar-mr, fiziksel yarlanma sresi olarak adlandrlr.
kisinini birlikte deerlendirilmesiyle, etkin yarlanma sresi ortaya kar.
Madde
Fiziksel yarlanma sresi
Karbon 14
5730 yl
Stronsiyum 90
28 yl
Teknesiyum 99
6 saat
Fosfor 32
15 gn
Kobalt 57
270 gn
Kobalt 58
71,3 gn
Kobalt 60
5,26 yl
Biyolojik yarlanma sresi

25 gn
50 yl
2,2 gn
3,3 yl
125 gn
125 gn
125 gn
77
Radyasyon kaynaklar doal ya da yapay olabilir. Doada bulunan

uranyum, radyum, toryum, radon, polonyum, radyoaktif kurun gibi eitli izotop maddeler radyasyonun doal kaynaklardr. Yer kabuunda bulunan bu
kaynaklar dnda, gneten gelen ok miktarda iyonlatrc radyasyon vardr
(kozmik nlar). Bunlar dnda, yapay olarak da radyasyon retilebilir. Yapay
radyasyonun tipik rnei, rntgen nlardr. Doal radyo aktif maddeler de
zel kapal ortamlara alnarak kontrol edilebilir ve uygun amalar iin kullanlabilir.
Bugn radyasyon u ilerde kullanlmaktadr:
Salk hizmetlerinde (rntgenden sintigrafiye, tan koymaktan tedavi
etmeye kadar eitli biimlerde),
Enerji retiminde (nkleer santraller araclyla elektrik enerjisi retiminde),
Sanayide (baz lme-deerlendirme aygtlarnda, fotosellerde, kaynak ve dkm analizlerinde, sondaj ve petrol arama ilemlerinde,
maden aramalarnda, kalite kontrol almalarnda),
Tarmda (besinlerin sterilizasyon, sinek vb. zararllarn ksrlatrlmas yoluyla yaplan mcadelede, tohumlarda mutasyon yoluyla nitelik
ykseltmede),
Silah olarak (nkleer silah yapmnda),
Dier (arkeolojik buluntularda ya tayini, adli tpta sa trnak vb su
kantlarnn deerlendirilmesinde).
eitli alanlarda radyoaktif maddelerin kullanm byk yararlar salasa da, insan sal zerinde, zellikle yksek dozlarda ok olumsuz etkileri
bulunmaktadr.
Doz (Sv=Sievert)
BYOLOJK ETKLER
< 0,5 Sv
Salkl kiide ciddi bir hasar olmaz.

Kanda geici deiiklikler olabilir.
Bulant, kusma, geici kan sistemi deiiklikleri ve
yaam sresinde ksalma.
Bir gn iinde bulant, kusma; bir hafta iinde sa ve
kllarda dklme, ishal, kanda deiiklikler.
Bir iki saat iinde bulant, kusma; az ve boaz
enfeksiyonu; kanamalar, sa ve kllarda dklme,
ishal, hzl kilo kayb; 2-6 hafta iinde lm; tbbi tedavi
ile hastalarn yars kurtarlabilir.
Yukarda belirtiler daha ksa srede ortaya kar ve
daha ar seyreder; iki ay iinde kiilerin %80i lr.
Sunuk kalanlarn hepsi iki hafta iinde lr.
0,5-1,0 Sv
1,0-2,0 Sv
2,0-4,0 Sv
4,0-6,0 Sv
> 6,0 Sv
78
A.GRHAN FEK
ok dk dozlarda sunuk kalnmas sonucu oluan etkiler (eiksiz,

stokastik) zerinde, daha arlkla durulmaldr. nk tersi, ok ender grnr. Ayrca, radyasyonun, meteorolojik olaylarn etkisiyle, lkeler-aras yaylma olasl vardr. Dorudan etkilenmedii dnlen lkelerde bile, uzun
sre sonra insanlar zerinde sal bozucu etkiler ortaya kabilir.
Dk dozlarda radyasyon sonucu ortaya kabilecek olan balca salk sorunlar, radyasyonun genetik ve kanser yapc olan etkilerinden kaynaklanr. Ayrca dk doz radyasyon, ana karnndaki yavru zerinde de olumsuz
gelimelere yol aabilir.
Radyasyon etkisi ile kaltm salayan DNAdaki nokta mutasyonu denilen bozukluklarn yan sra, kromozom saysnda artma ve azalma, ayrca
kromozom kollarnda krklar sonucu eksilme (delesyon), oalma (duplikasyon), yer deitirme (translokasyon) ve ters dnme (inversiyon) gibi eitli
yap bozukluklar meydana gelir. Bu deiikliklerin sonucu olarak baz grnr
kusurlar ortaya kabilecei gibi, kt huylu kanser (malignite) eiliminde artma da sz konusudur.
Radyasyona sunuk kalma sonucu meydana gelen tmrlerin ortaya
kmas iin, olduka uzun ve gizli bir dnem gemesi gerekir. Bu sre kan
kanserlerinde en ksa olup, 5 yl kadardr.
Anne karnndaki yavru ve ilk hcreler zerindeki etkiler olduka fazladr. zellikle gebeliin ilk 10 gnlk dneminde, hcre saysnn da az olduu dnlrse, radyasyondan etkilenen hcre saysnn okluu karsnda,
anne karnndaki canlnn lmesi kanlmazdr.
Organlarn gelitii, ilk 6 haftalk dnemde, radyasyona sunuk kalma,
ar etkilere yol aar. Merkezi sinir sistemi dousal bozukluklar, ana karnnda gelime gerilii, dousal zeka gerilii bunlara rnek olarak verilebilir.
Gebeliin 6.haftasndan sonra, ayn riskler vardr; ama arl azalmtr.
Radyasyonun dier etkileri : Gzde katarakta, erkekte ve kadnda ksrla, enfeksiyonlara eilime, protein sentezi ve metabolizmada yavalamaya
yol aar; hcre blnmesini basklar.
Radyasyonun sal bozucu etkilerinden insanlar korumak iin yaplacak ilk i, onu hi kullanmamaktr. Eer buna olanak bulunmazsa, en az
dozda kullanlmaldr. Ama ne olursa olsun, yasa oluturan snr deerler
hibir suretle almamaldr.
Radyasyonla ilgili ilerde, alanlarda alnmas gereken nlemler iki
grupta toplanr :
Teknik koruma nlemleri : Bu nlemlerin amac, radyasyonu kayna-
nda tutmak ve insanlara temasn nlemektir. Onun iin de, ya ka-
79
pal sistem almas yaplmaldr; ya da ayrma (izolasyon) uygulanmaldr. Radyasyon kayna ile alanlarn aras almaldr; alma
sresi ksaltlmal; kiisel koruyucular kullanlmaldr.
Tbbi koruma nlemleri : Kiiler dzenli olarak salk muayenelerin-
den geirilmeli, aldklar radyasyon dozunun dzenli olarak llmesi amacyla kiisel lerler (dozimetreler, personel monitoring) verilmelidir. Radyasyona bal biyolojik deiiklikleri incelemek iin kan
testlerine bavurulmaldr. Ayrca, radyasyon hastalnda grlen
belirtiler konusunda uyank davranlmaldr. Bu belirtiler unlardr :
Yorgunluk, halsizlik, bulant, ishal, burun kanamas ve deride kzarklklar.
Radyoaktif maddelerin kullanm srasnda, dikkat edilmesi gereken

nlemlere ek olarak, radyasyon atklarnn da mutlaka zararsz hale getirilerek uzaklatrlmas gerekir. Uzaklatrmann ya da depolamann, n yayma
mr sona erene kadar srmesi gerekir. Bylece salk zerindeki etkilerin
nne geilmi olur.
Radyoaktif maddenin, yarlanma sresine bal olarak, dk ya da
yksek dzeyli olarak iki gruba ayrlarak depolanrlar. Yarlanma sresi dk
olan maddeler, doadan daha abuk kaybolacak ama ksa srede de olsa
youn radyasyon yayacaktr. Asl tehlikeli olan, uzun sre ama daha dk
dozlarda radyasyon yayan atklardr. Bunlar, yksek dzeyli radyoaktif atklar
olarak nitelenirler; yarlanma mrleri bir yldan fazladr ve youn radyasyon
yayan atklardr. Genellikle nkleer g santrallerinin atklardr. Salk riskleri
tmyle kaldrlmasa da, bekletilerek, yeniden iletilerek ya da saklanarak olumsuz etkileri en aza indirilmeye allmaktadr.
Tek tek yurttalarmzn, kendilerini, radyasyondan korumalarna olanak yoktur. nk bu konudaki bilgimiz ve bu grnmez tehlikeyi alglama
gcmz yetersizdir. Bunun iin, grevli kamu kurulularna byk grev dmektedir. Trkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK), byk bir titizlikle uygulamay
izlemeli ve yurttalar sk sk radyasyon kaynaklar ve bunlarn zararlar konusunda uyarmaldr.
80
A.GRHAN FEK
26
GRNMEZ TEHLKE III : GAZLAR

yerindeki grnmez tehlikelerden biri de gazlardr. Solunum yoluyla
kolayca vcuda girebilen gazlar gzle grlmezler, kokusuzdurlar; yani grnmedikleri gibi fark edilmeleri de olas deildir. Ama varlklarndan haberdar
olduumuz zaman, yaratacaklar ktlkleri de tahmin etmemiz zor olmaz.
Bir iyerinde hangi kimyasal maddelerin kullanldnn, bunlarn insana
ne gibi ktlkler yaptnn, iilerin kendilerinde hangi belirtileri hissedebileceklerinin ve bu ktlklere kar hangi nlemler alnacann belgelenmesi
gerekir. Bu belgeye Malzeme Gvenlik Bilgi Formu denir; her iyerinde tm
alanlarn incelemesine ak bulundurulmaldr. Bu da yetmez; eitimlerle,
rneklerle ve uyar afileri ile alanlara anlatlmas gerekir.
Gazlarn hedef organlarnn banda akcier, karacier, dolam ve sinir sistemleri ile beyin gelir. Grld gibi vcudun bir ok sistemini etkileyebilmektedir. Hedeflerine de hzla ularlar. Vcuda giri yolu solunum yolu
olduu iin ilk durak akcierlerdir. Akcier keseciklerine (alveol) 1 saniyede,
buruna 7 saniyede ve beyine 15 saniyede ularlar.
Gazlar ile ilgili bilinmesi gereken tanmlar arasndan setiimiz tanesi yle :
GAZ : Maddenin bir hali olup, molekllerin serbest ve sonsuza yaylma
olana olmasdr.
BUHAR (vapour) : yle bir gaz halidir ki, gazlaaca kendi kritik ssnn altnda ve basn uygulanarak svlama zellii gsterir.
DUMAN (fume) : Boyutlar 1 mikrometreden daha kk olan ve buharn younlamas sonucu veya bir kimyasal tepkimeden doan maddecik
bulutudur.
Gazlar yle snflandrlr :
Anlk (akut) etki yapan, iddetle tahri eden ve zedeleyici olanlar
(rnek : Hidrojen slfr, azot-oksit, fosgen)
Ilml-iddetli etki yapan, tahri eden ve yava etki edenler (rnek :
Etilen oksit, nikel karbonil)
Btn vcudu etkileyen, anlk (akut) etki yapan, tahri eden ve yava etki edenler (rnek : Karbonmonoksit, arsin, siyanr),
Btn vcudu etkileyen, etkileri aylar sonra kanlar (rnek : Azot-2oksit, asetilen, vinil klorr),
Genellikle zehirleyici etkilerini soluksuz brakarak gsterenler (rnek : Karbondioksit, argon),
81
Oksijen yokluu ya da kstllna yol aanlar (rnek : Karbonmo-
noksit).
Gazlar ierisinde, renksiz ve kokusuz olanlarn banda karbonmonoksit
gelir. Oksijen yokluuna ya da kstllna yol aar. Yalnzca iyerlerinde deil
evlerimizde de, karbonmonoksit bize ktlk yapabilir. Hedef organlar kalp
ve beyindir. Kalbin beslenmesini bozar ve bo yere ok almasna neden
olur. Havada bulunduu miktara (konsantrasyona) gre, insanda belirtilere yol
aar. Belirtileri, ba arsndan, koma ve lme kadar eitlilik gsterir.
Sigara ienlerin kannda %3-10 orannda karbonmonoksit ile balanm (ve iinden alkonmu) hemoglobin bulunur (Hemoglobinin ii, solunum
ile alnan oksijeni, kan yoluyla vcuda datmaktr).
Karbonmonoksitin Kandaki Dzeyi ile Belirtileri Arasndaki liki
(Doz-Tepki Tablosu)
Karbomonoksit Zehirlenmesinin
Belirtileri
Normal
Belirti yok; ar kalp hastalarnda sorun,
anginal ar
Grte azalma, sislenme
Ba ars, grte azalma, soluksuz kalma,
fetus lm
Ilml-iddette ba ars, yz kzarkl,
bulant, sa el egemenliinde kayp
iddetli ba ars, ba dnmesi, bulant,
kusma, halsizlik, huzursuzluk, muhakeme
gl
Ar belirtiler
Kan Karboksihemoglobin
(COHb) Dzeyi (%)
0,3-0,7
2,5-5
5-10
10-20
20-30
30-40
50nin stnde
Bir baka nemli gaz, etilen oksittir. Ilml-iddetli etki yapar; tahri eder
ve etkisini yava yava gsterir. Vcuda solunum yoluyla girer ve btn vcut
organlarn etkiler. Antifriz yapmnda, plastiklerde, sentetik malzemelerin ve
deterjan yapmnda kullanlr.
Etilen oksitin anlk (akut) belirtileri, gzlerde kzarklktan yanklara,
bilin kaybndan kansere kadar ok geni bir yelpaze gsterir. ok az miktarlarda sunuk kalnan etilen oksitin ilk ortaya koyduu belirtilerden biri koku
duyusundaki kayptr; sreklilik gsterir. Uzun erimde (kronik) kendisini gsteren etkileri arasnda, kan sistemine ilikin bulgular, tmr ve kanser yapma
olasl, kromozomlarda sapmalar ve hamile kadnlarda de yol amasn
sayabiliriz.
82
A.GRHAN FEK
Yine nemli gazlardan biri, azot dioksittir. Bir ok kullanm alan vardr
: Kimya endstrisinde, patlayc maddelerin retiminde, baz boya eitlerinin
retiminde, ark (ender olarak asetilen) kaynaklnda kullanlr. Hedef organlar, st solunum yollar, akcier, karacier, dolam sistemi ve dier organlardr. Dk dozda sunuk kalndnda, etkileri aylar sonra ortaya kabilir.
Btn vcudu etkiler; solunum zorluu yannda, gzlerde kronik konjonktivit
ile keratit ve dilerde rmeye yol aar. Yksek dozda sunuk kalndnda,
en tehlikeli yn, uzun saatler bir belirti gstermemesi, buna karn akcierlerde etkili olmaya balamasdr. Balarda, tahri ksr ile kendini belli eder.
Saatler sonra, soluk darl ve morarmayla, solunum sklar. ounlukla ani
olarak ve kuvvetli bir tahri ksr, korku ve boulma hissi ile grnr hale
gelir. Akcierlerde ar bir dem olumutur; kan basnc ykselir ve bunlar
bilin kayb izler.
Btn gazlara kar yrtlecek salk-gvenlik almalarnda ortak
temel ilkeler vardr:
ster iyeri havasnda kendisini gstersin, ister gstermesin; gazlarla
yaplan almalarda, mutlaka belirli aralarda havada gaz lmleri
yaplarak, snr deerleri ap amad belirlenmelidir.
Tpk dier salk zararllar ile yaplan almalarda olduu gibi, alanlarn, belirli aralarla periyodik salk kontrollar yaplmal; biyolojik
lmler yoluyla mesleksel sunuk (maruz) kalmann olup olmad
aratrlmaldr.
iler, gazlarn vcutta yol at erken belirtiler konusunda mutlaka
uyarlmal ve alnacak nlemler konusunda eitilmelidirler.
Her eyden nce, bu gazlarn iyeri ortamna yaylmamas iin nlemler alnmaldr. Kapal almadan yerel havalandrmaya kadar,
kat nlemler alnmaldr. Eer zararl gazlar, iyeri ortamna kyorsa, bununla karlamas zorunlu olmayan alanlar, ayr blmlere
alnarak (izolasyon) almalar salanmaldr.
zole edilmi blmlerde (ortamlarda), gazlarn iyeri ortamndan atlmas iin genel havalandrmaya bavurulmaldr.
giysileri ile d-giysiler birbirinden ayrlmal; temaslar nlenmeli, i
giysileri ska ykanmaldr.
lk ve acil yardm almalar iin mutlaka gerekli donanm bulundurulmal; bunu kullanacak personel de eitilmi (ve zaman zaman tatbikat yapm) olarak hazr bulundurulmaldr.
Demek ki, grnmez tehlike denilen bizim gremediimiz tehlikeymi;
gzmz balayan bilgisizliimiz ve ngrszlmzm. Ne zaman,
beynimizle grmeyi reneceiz; o zaman, tehlikeler de grnmez olmaktan
ve tehlike olmaktan kacaklar.
83
27
KURUN GB AIR METALLER

yerlerinde kullanlan ve ar metaller adn alan kimyasal maddeler
de, retim srasnda, alanlarn zehirlenmesine neden olabilir. Bunlarn en
tannmlar, kurun, krom, nikel, civa, kalay ve antimondur. Bu maddelerin
tm, i hukuku mevzuatmzda adnn, en fazla allma sresinin ve insan
vcudunda zararl etkiler ortaya karmamas iin alnmas gereken nlemlerin yazld sal bozucu maddelerdir.
Bu maddelerin ortak zelliklerinden biri, alan iilerin, gnde 7,5 saatten fazla bu maddelerle temas etmemelerinin gerekmesidir. Bir dier ortak
zellik, vcuda balca yoldan girmeleridir : Solunum, sindirim, deri.
Bir zararl maddenin vcuda giri yolunun bilinmesi, ok nemlidir.
nk bu bilgi araclyla, vcuda giriinin nasl engellenecei ortaya kar.
Szgelimi, deri yoluyla vcuda girdiini bildiimiz bir maddenin engellenmesi
iin, elle temasnn nlenmesi, eer buna olanak yoksa, eldiven giyilmesi ya
da deri koruyucu krem kullanlmas nerilmektedir. Sindirim yoluyla girdiini
dndmz, szgelimi kurun gibi maddelerde, kurun tozunun besinler
zerine serpilmesinin, kiilerin kurun tozu bulam elleriyle dudaklarna ya
da besinlere temas etmelerinin nlenmesi yaamsal nem tamaktadr.
Buna karlk, meslek hastalklarnn nlenmesinde ok nemli bir yeri
olan hedef organlar birbirinden farkldr. Hedef organ olarak nitelediimiz,
vcut paralar, bu kimyasal maddelerin, asl zararl etkilerini ortaya koyduklar organlardr. Szgelimi, kurun zehirlenmesinde, hedef organlar, kanmzn
alyuvarlar, plasma proteini, kemik, kemik ilii ve sinir sistemidir.
Hedef organlarn bilinmesinin bir ok ynden nemi vardr. Bu ilerde
almamas gereken iilerin belirlenmesi ynnden, hedef organlarn salam olmas byk nem tar. Szgelimi, kurun zehirlenmesinin hedef organlarndan olan kan sisteminde yetmezlik olanlar, en azndan kanszlk (anemi)
hastal olanlar, kurunla temas edecei ilerde altrlmamaldr. Eer bu
uyarlara dikkat edilmezse, kurun zehirlenmesinin ilk ve ar belirtileri, bu
alanlarda grlr.
Kurunla alan iilerin, ayda bir periyodik salk kontrollarndan
geirilmesi gerekir. Bu muayeneler srasnda hastaln erken belirtileri aranr.
Bu belirtiler, yzde solukluk, eklemlerde ar, kaslarda gszlk (periferal
paralizi, ekstensor kaslarda gszlk), iddetli ve saplanc biimde (kolik)
karn ars, kabzlk, dilerde bozukluk-ivit rengi karakteristik (Burton) izgi,
84
A.GRHAN FEK
hazmszlk ve yksek tansiyondur. Laboratuvar incelemeleriyle (kanda kurun, mikroskopta alyuvarda beneklenme, idrarda metabolitler) de hastaln
varl ve derinlii anlalabilir.
Ar metaller adn verdiimiz bu kimyasal maddelerin insan saln
bozucu etkilerinin ortaya karlmasnda, erken tan ok nemlidir. Dier bir
deyimle, hastaln ilk belirtilerinin ortaya kt anda, haber alnmas ve nlenmesi gerekir. lk belirtilerin alglanabilmesi iin, iilerin, mutlaka nelerin
zehirlenme belirtisi olduunu bilmeleri gerekmektedir. Onun iin, yasalarmz,
hem iilerin eitilmesini ve hem de altklar yerlerde, bu ilk belirtileri gsteren uyar levhalarnn konulmasn, zorunlu grmtr. Bu belirtilerin bir kiide
bile grlmesi ok nemlidir. nk, baz kiiler, dierlerine gre daha duyarl
olabilir; belirtiler onlarda erken ortaya kar. te bu kiiler, meslek hastalnn
dier alma arkadalarn da etkileyeceinin habercisidirler. Hemen harekete geilerek dier iilerin de meslek hastal ynnden ayrntl olarak incelenmesi ve nlemlerin ivedilikle alnmas gerekir.
Ar metallerden biri de kromdur. Elektrot, elektrik kaplama, yal boyalarda paslanmay nleme amacyla, deri terbiye ilemlerinde, fotoraflk,
seramik, lastik ve boya ilerinde, paslanmaz elik alamlarnda ve optik sanayiinde kullanlr. Deride arsz ve zmbayla delinmi gibi oyuklar hem sklkla
grlr ve hem de karakteristik bir belirtidir. Bu arsz lserler, trnak, parmak
eklemi, gzkapa, nkol, burunda grlebilmektedir. Bunlardan baka deri
belirtileri, yumuak derilerde tahri, kanszlk, karacier-bbrek zararlar grlr. Baz krom bileikleri, akcier kanserine de yol aabilmektedir.
Nikel, elektrik kaplama, ak sanayiilerinde, otomobil, uak yedek para
retiminde, mcevhercilikte, muslukulukta, paslanmaz elik retiminde kullanlr. Akcierler, bbrek-bbrekst bezleri, deri hedef organlardr. Deri belirtileri, dknt, kant, dokunduka acma, yanma, etkilenen kol-bacaklarda
dem eklinde kendisini ele verir.
Bir baka sala zararl ar metal, kadmiyumdur. Kadmiyum metalinde, kadmiyum ieren inko-kurun-bakr filizlerinin eritilmesi ve artlmasnda,
kadmiyum ieren boyalarn pskrtlmesinde, yine kadmiyum ieren hurdalarn ilenmesinde, lehimcilikte ve kaynaklkta rastlanabilmektedir. Etkileri
hemen (akut) grlebildii gibi sonradan (kronik) da ortaya kabilir. Solunum
yoluyla alnmasndan birka saat sonra, ksrk, gs ars, terleme ve
titreme ortaya kar; 8-24 saat sonra ise, bu belirtiler arlar ve bu belirtilere
nefes darl ile yaygn gszlk eklenir. Bunlar akcier deminin ortaya ktn gsterir; tedavi edilmezse 4-7 gn ierisinde lmle sonlanabilir. statistikler bu olgularda lme sklkla (%15) rastlandn ortaya koymaktadr.
Zararl maddenin vcuda girdii miktar (doz) ile vcudun buna kar
gsterdii belirtiler (tepki) arasnda yakn bir iliki vardr. Doz arttka, tepki de
artar. Kadmiyumda, uzun sre ve dk dozlarda bu maddeye sunuk (maruz)
85
kalma sonucu, yine akcierlerde, bbreklerde belirtiler ortaya kabilir. Di boyunlarnda sar izgilenmeler ve yzk grnts karakteristiktir.
Tm ar metallere kar alnacak nlemler de, ortak zellikler gstermektedir. Vcuda giri yollar ierisinde, solunum yolunun egemen rol oynamas, nlemler ierisinde de havalandrmann baat rol oynamasna yol
amaktadr. nce yerel havalandrma ile zararl madde kaynakta ortadan
kaldrlmaya allr. Bu yeterli olmazsa ya da nlemleri arttrmak amacyla ortamda nlem alnr; genel havalandrmaya bavurulur. Bunlarn yeterli
olmad durumlarda ve geici olarak, hedefte, yani insanda nlem alnr;
bu da solunum koruyucular yani maskelerdir. Demek ki, kiisel koruyucular,
yaygn dncenin tersine, nlemler ierisinde son aredir ve geici olarak
uygulanr.
Yalnzca ar metallerde deil, tm meslek hastalklarna yol aan etkenlerin alma ortamna yaylmas ve insana ulamas ile ilgili alnacak nlemlerde, kaynakta, ortamda ve hedefte nlem alnmas biimindeki sraya
uyulmas gerekmektedir. Bu yaklamla alnacak nlemleri, genel olarak yle zetleyebiliriz :
Kaynakta
Ortamda
* Daha az zararl
madde kullanma,
* lemin deitirilmesi,
* lemin kapal sisteme
alnmas,
* lemin yer ve sre
olarak snrlanmas,
* Islak (sulu) yntemler
uygulanmas,
* Yerel havalandrma
(kaynakta yakalama),
* Yeterli bakm program,
* Eitim.
* yeri dzeni,
* Genel havalandrma
(at fanlar vb),
* Seyreltme
havalandrmas (temiz
hava destei),
* Kaynak ile hedef
arasndaki uzakln
arttrlmas (yar otomatik
ya da uzaktan kontrol),
* Srekli-sabit
lmlerle kontrolun
salanmas,
* Yeterli bakm
program,
* Eitim.
Dier nlemleri de yle sralayabiliriz:
Hedefte
* ilerin rotasyonu
yoluyla sunuk
kalnan dozu azaltma
* inin havalandrlan
bir kabine alnmas
(izolasyon)
* Biyolojik lmler,
kiisel- ler
yoluyla lmleme,
* Kiisel koruyucular,
* Yeterli bakm program,
* Eitim.
Olabilirse, kapal sistem alma yaplarak, iilerle, ar metallerin
temasnn kesilmesi,
86
A.GRHAN FEK
Olabilirse, iilerden, bu maddelerle almayanlarn, daha uzak ve
ayr blmlerde almalarnn salanmas (izolasyon),
Ortamn, tabanlarn ve duvarlarn sk sk temizlenmesi,

ilerin i ve i d giysilerinin zenle ayr tutulmas,
Sigara ve yemek yerlerinin iyerinden ayrlmas ve iilerin temizlen-
meden buralara girmemelerinin salanmas,
Hava lmleriyle, iyeri ortamnda bulunan zararl maddelerin, eik
snr deerleri (TLV, MAK, TWA vb.) ap amadklarnn belirli aralarla kontrol edilmesi,
ilerin, belirli aralklarla doktor muayenesinden geirilmesi ve laboratuvar incelemeleri yaplmas,
ilerin, zehirlenmelerin erken belirtileri ve alnacak nlemler konusunda sk sk bilgilendirilmesi
Meslek hastalna yakalanan alanlarn, bu maddelerle temas etmeyecekleri baka ilere kaydrlmalar.
Unutulmamas gerekir ki, iilerin katlm olmadan meslek hastalklarnn erken haber alnmas olanakszdr; bu bakmdan onlarn hastaln, erken
belirtileri, allan maddelerin zararlar konusunda bilgilendirilmeleri zorunludur.
Yine unutulmamas gerekir ki, meslek hastalklarnn yapt etkilerin,
genellikle geri dn yoktur. Nerede yakalanrsa, orada tutulabilir. Bu bakmdan, ok dikkatli olunmal ve ge kalmaktan korkulmaldr. Onun iin, nlemlerin, daha iin banda, fabrika kurulurken, eksiksiz alnmas gerekir. Fabrika
kurulduktan ve almaya baladktan sonra da, planlanan nlemlerin eksiksiz
ilemesi salanmaldr.
87
28
ZCLER
zcler (yani solventler) de insanlar zerinde kt etkiler yapabilmekte ve ayaklarnn ban zmektedir. Gerekten de ilk grlen belirtileri,
anestetik yani uyku verici etkilerdir. iler sklkla i sonras evde yemein
ardndan uyku bastrdn tanmlarlar. Sonra gece bir saatte uyanrlar ve uyku
tutmaz. Eskilerde, zellikle kadn doum ameliyatlarnda, hastay uyutmak
amacyla da kullanlmlardr.
zcler, sanayide sklkla kullanlan kimyasal maddeler arasnda yer
alrlar. Boyalar inceltici zellikleriyle, ya da yadan arndrmaya olanak vermesiyle giysilerin ve metallerin temizlenmesinde kullanlagelmilerdir. Ortak
zellikleri arasnda, kolayca buharlap havaya karmalar ve solunum yoluyla alanlarn vcuduna girebilmeleri; yanllkla su sanlp iilerek sindirim
sistemine girebilmeleri; deri ve zellikle el derisi ile temaslarndan tr deriden emilim yoluyla kana karabilmeleri bulunmaktadr.
zclerin bir baka ortak zellii, bir ok organda kt etkilerini ortaya koyabilmeleridir. Bu bir yandan kanla vcudun her kesine gidebilmelerinden, bir yandan da bir ok organ ya da dokunun, onlar zerinde ekici etki
yapmasndan kaynaklanmaktadr. Szgelimi, benzene, ya dokusunun ar
ilgisi vardr; bundan tr kadnlar, imanlar vb. ya dokusundan zengin insanlar, benzenden daha abuk zehirlenirler.
Benzen, zcler arasnda en tannmlardan biridir. Tannml,
hem ucuzluundan ve hem de kanser yapc zelliindendir. Bata solunum
yolu olmak zere, vcuda yoldan girebilir; dierleri, sindirim ve deri yoludur.
Vcuda girdikten sonra, en ksa zamanda dolama katlr ve vcutta dalrlar. Karacierde dnme urarlar ve sonunda bbreklerden geerek idrarla
atlrlar; idrarda en yksek deere 4-8.saatte ularlar. An'lk (akut) etkileri,
vcuda giri yoluna gre deiir : Solunum yoluyla alnrsa, gs skmas, korku, ciltte kzarma, ba ars, soluksuz kalma, grme bozukluklar ve
havale geirme ortaya kar. Sindirim yoluyla alnrsa, sersemleme, bulant,
bilin yitimi, kalp arpnts ve pnmoni (zatrree) grlr. Deri yoluyla vcuda
girdii yerde ise tahri edici etki yapar.
Benzenin sregen (kronik) etkileri daha ok mesleksel etkilenmeler
sonras kar. Benzenin en iyi bilinen sregen etkisi, kan sistemi zerinde
olandr. Benzen, kan yapc sistemleri (kemik ilii, dalak) ve kan elemanlarn
88
A.GRHAN FEK
(alyuvarlar, monositler, lenfositler ve dier kan hcreleri) etkileyerek, kan kanserine yol aarak, kurban lme gtrr.
Yine kan sistemi zerindeki etkilerine bal olarak, kk kanamalara
da rastlanmaktadr. Benzenin dier nemli etkisi, merkezi sinir sistemi zerinedir. kulak zerinde yapt etkiler araclyla iitme yetersizlikleri yannda, davransal ve psikomotor etkileri de tanmlanmaktadr. Ayrca kalp kaslarnda deiiklikler yapar ve kalpte ritm bozukluuna yol aar. DNA sentezine
kararak, kromozom sapmalarna yol aabilmektedir.
Bir baka kt etkileriyle tannm olan zc, karbon tetraklorr'dr.
Renksiz, kloroforma benzer bir kokusu vardr. 77 santigrat derecede kaynar;
demek ki, normal oda scaklnda buharlar havaya yaylmaz. Ya ar scakta gne altnda kalmas ya da stlmas gerekir. Buharlar havadan be kat
daha ar olduu iin, zellikle yer dzeyine yakn toplanr. Yaygn bir kullanm
alan vardr. Boya ve vernikleme uygulamalarnda katk maddesi olarak kullanlabilir; temizleyici sv olarak seilebilir; lastik ve kauuk sanayiinde; elektrik
akmn iletmediinden yangn sndrc olarak; nafta ve petrole katlarak yanclklarnn azaltlmasnda kullanlabilir. Kimya ve ila sanayiinde, szgelimi
bcek ldrc ilalarn yapmnda tercih edilmektedir.
Karbon tetra klorr, her yolla da vcuda girebilir. Birka gnlk gizli
bir dnem sonras belirtileri ortaya kmaya balar. An'lk (akut) ve sregen
(kronik) etkileri vardr. An'lk etkileri, etkiledii vcut organlarna gre grupta
toplanabilir: (1) Karacier-bbrek, (2) Akcier, (3) Sinir sistemi zerindeki etkiler. Karacier, bbrek ve akcierlerde yetmezliklere yol aarken; sinir sistemi
zerinde, uyutucu, sarholuk verici, aknla uratc ve kafa karklna
yol aan etkiler yapar. Ayrca grme sinirleri zerinde etki yapabilir; grme
alann daraltr.
Karbontetraklorr, tpk bir baka zc olan Trikloretilen gibi yksek
s ya da ak alev karsnda, fosgen ad verilen ok daha kt etkileri olan
bir kimyasala dnebilmektedir. Fosgen, akcierlerde deme yol aan ve
ldrc olan, ok hzl bir seyir gstermektedir.
Belirli bir dnem, tketimi ile sanayileme dzeyi arasnda balant
kurulan Trikloretilen de, kt etkileri anlaldka, uygulama alan daraltlan
zclerden biri olmutur. yle ki, nceleri, ameliyatlarda anestezik olarak
kullanlan Trikloretilen, bir sre de kuru temizleyicilerde kullanlmtr. Bata
kafa sinirleri olmak zere, beyin-el egdmnn bozulmasndan, yakn hafzaya; bbrek st bezinden, bbreklere; kan yapc sistem zerindeki etkilerinden, grme zerindeki etkilerinden endokrin sistem zerindeki etkilerine
kadar ok eitli boyutlardaki ktlkleri saptanm bir madde...
Bugn, Trikloretilen, szgelimi, metallerden kir ve yan arndrlmasn-
89
da, kontrollu olarak, kullanlmaktadr. Istlarak kullanlyorsa, buharlarnn iyeri ortamna yaylmamasna zen gsterilmektedir.
zclerin, solunum yoluyla vcuda girebilmeleri iin, nce havada
belirli bir younlua erimeleri gerekir. Bu hava younluu, konsantrasyon
olarak nitelenir ve belirli bir dzeyin zerine ktnda, insan sal iin kt
etkiler yapmaya balar. te kimyasal maddelerin (ve zclerin), insan sal iin zararl olan hava konsantrasyonlarna eik snr deer ad verilir.
Demek ki, bu eik snr deerlerin zerinde bir hava konsantrasyonuna rastlarsak, alanlarda meslek hastal (zehirlenme) belirtilerine rastlama olaslmz ok yksektir. En tannm iki eik snr deer vardr : Bunlardan birincisi
TLV'dir (treshold limit value) ve bir ortalama deeri anlatr; ikincisi MAC (maximum allowable concentration) deerdir ve bir tavan deerini anlatr. Demek
ki, iyerinde yaplan hava lmlerinde, TLV deerinin zerinde deerlere
rastlayabiliriz, ama belirli bir zaman diliminde aldmz ortalamann mutlaka
TLV deerinin altnda olmas gerekir. Buna karn, iyerinde yaplan hava lmlerinde, rastladmz deerlerin, asla MAC deerin zerinde olmamas
gerekir. Eik snr deerler, her yl, -ve aratrmalarn, elde edilen raporlarn
nda- yeniden saptanmakta ve listeler halinde ilan edilmektedir.
te iyerlerinde koruyucu salk-gvenlik almalarndaki en nemli
lt, evresel lmler sonucu elde edilen, bu eik snr deerlerdir. Bunun
tamamlaycs olarak grmemiz gereken ikinci lm grubu ise biyolojik lmlerdir. alanlarn kannda, idrarnda saptanan eitli gstergeler, rntgen filmlerinde rastlanan anormallikler kiinin etkilendiini ortaya koyabilmektedir. evresel lmlerin eik snr deerlerin altnda olduu srece, biyolojik
lmlerin de olumsuz sonu vermemesi beklenir.
zclere kar alnmas gereken nlemleri zetlemek gerekirse, unlar anmsanabilir :
zclerin, hi insanla temas etmemesi iin, olabilirse, kapal sistem alma yelenmelidir.
zcler ierisinde, ayn ilevi grebilenler arasndan en az tehlikeli
olan seilmelidir.
Tehlikeli blgede alan iilerin says, en az dzeyde tutulmaya
allmaldr. Olabilirse, iiler ksa sreli altrlmal ve rotasyon
uygulamasna bavurulmaldr.
zclerle allmak istenen atlyenin hem genel ve hem de yerel
havalandrmas batan tasarmlanmaldr.
zc kullanan ve kullanmayan iyeri blmleri, birbirinden ayrlmaldr.
yerinin taban kolay ykanabilir malzemeden kaplanm olmal ve
90
A.GRHAN FEK
akan svlarn boaltlabilmesi iin, tabana uygun eim verilmi olmaldr.

yerinin retim yaplan blmlerinde yalnzca gereksinildii kadar
zc bulundurulmal; bunun dnda kalanlar, uygun koullar tayan depolarda saklanmaldr.
yerinde havada zararl maddelerin konsantrasyonlarnn dzenli
aralklarla saptanmas yoluyla, risk analizleri tekrarlanmaldr.
alan iilerin, gerek ie girilerinde gerekse periyodik olarak salk
kontrollar yaplmaldr. Gerektiinde bu muayeneler, biyolojik lmlerle de desteklenmelidir.
zclerin satn alnd firmadan mutlaka Malzeme Gvenlik Bilgi
Formlar (MSDS) istenmeli; iyerinde risk analizleri yaptrlmaldr.
yeriyle ilgili elde edilen bilgilerden de yararlanarak, mutlaka iilere,
iin gerektirdii salk gvenlik bilgilerini ieren eitimler yaplmaldr.
i sal gvenlii eitimleri, afi ve uyar levhalar ile desteklenmelidir.
alma ortamnda, yrtlen almalardaki ncelikli ilkenin, insana
zarar vermemek olduu unutulmamaldr. nsan sal, retimden nce gelmektedir.
91
29
KANSERLERN MESLEKSEL KKEN

alma yaamndaki ktlklerin iinde, en korkutucu hastalklardan
biri de kanserlerdir.
Yaplan alan aratrmalar, kanser olgularnn %70-80'inin evresel
etmenlerden kaynaklandn gstermektedir. Gvenilir salk istatistiklerine
sahip lkelerin verileri, her 100.000 nfusa den yllk kansere bal lm saysn 170 dolaylarnda olduunu gstermekte; lmlerin % 4'nn nedeninin,
meslekten kaynaklanan kanserler olduunu ortaya koymaktadr.
nsanlardaki kanser olgularnn %4-5'i alma srasnda karlalan
faktrlerin etkisiyle ortaya kmaktadr. Mesleksel etmenlerin pay, akcier
kanserlerinde olduu gibi, bazlar iin %10-15'e ykselmektedir. Dnya Salk rgt tarafndan kanser konusunda almalar yapmak amacyla kurulan
Uluslararas Kanser Aratrma Ajans (IARC), kanserli hastalar izleyen hekimlerin zellikle, burun, akcier, plevra, deri, mesane ve kan yapc sistemleri
tutan kanser olgularnda, meslek soruturmasnn titizlikle yapmasn nermektedir.
ncelikle baz mesleklerin ad kmtr. nk, o meslekte alanlarda ayn tip kansere, toplumda grlenden ok daha fazla rastlanmaktadr. Bu
saptama da, aratrmalar ile ortaya konulur. Szgelimi, Trkiye'nin tannm
bilim adamlarndan Prof.Dr.Muzaffer Aksoy, benzenin ayakkab imalatlarnda kansere neden olduunu kantlayarak, bu buluunu dnya bilim dnyasna
armaan etmitir.
Bu buluun yks, herkese ders olacak niteliktedir. Bir gn, niversitede poliklinikte hasta bakmakta olan Prof.Aksoy, bir kan kanseri olgusuyla
karlar. Her sorumlu hekimin yapmas nerildii gibi, kiiye, ne i yaptn sorar; ayakkab imalathanesinde sayac yani ayakkab tabanlarna tutkal src olarak altn syler. Prof.Aksoy da, bunu hem aklna, hem de
hastann dosyasna yazar. Ksa bir sre sonra, yine bir gn poliklinikte hasta
bakarken bir kan kanseri olgusuyla daha karlar. Her sorumlu hekimin yapmas nerildii gibi, kiiye, ne i yaptn sorar; bu hastadan da ayakkab
imalathanesinde sayac yani ayakkab tabanlarna tutkal src olarak alt yantn alr. Bunun zerine, bunun bir rastlant olamayacan dnerek,
ekibini toplar ve btn ayakkab imalathanelerinde alan sayaclar salk
kontrolundan geirmeye balar. Bir ok yeni kan kanseri olgusu yakalar. Buna
92
A.GRHAN FEK
yol aann da, kaak olarak kullanlan tinerlere katlm benzen olduunu
kantlar. Aslnda, benzenin tinere katlmas, o gn de yasakt; bugn de yasaktr. Ama yeterli denetim olmad iin, merdiven altnda retim yapan bir ok
firma, ucuz olduu iin benzen katlm tinerleri piyasaya srm; bu tinerler
de tutkaln inceltilmesi amacyla kullanlmt. Ama grld gibi, bunun insanlar zerindeki faturas ar olmutur.
Bir kanserin, meslekten kaynaklandnn anlalabilmesi iin aratrmalara gerek vardr. O meslekte rastlanan kanser skl ile, toplumda rastlanan kanser sklnn arasnda istatistiksel bir fark olmaldr. Ancak bu saptandktan sonra bir kansere mesleksel kanser denir. O zaman da, o meslekte
alanlar zerindeki koruyucu almalar younlatrlr; kanser yapan madde neyse, o da retim srasnda kullanlmamaya allr. Eer bu mmkn
deilse, nlemler arttrlr.
Bir baka kanser yapc madde rntgen nlardr. Hastalarn ya da kaynak yaplan metal malzemenin rntgeninin ekilmesi zorunludur. O zaman, bu
rntgeni eken kiilerin, radyasyondan yani kanserden korunmas iin, eitli nlemlerin alnmas gerekir. Radyasyon kayna ile arasna kurun engel
koymaktan, kurun nlk giymeye kadar; vcudun ald radyasyon miktarn
len yaka kartlarndan, kan saymlarna kadar bir ok inceleme koruyucu
nlemler arasnda saylabilir.
Kanser yapc kimyasallarn, ortam havasnda bulunmalarna izin verilen en yksek deerini gsteren listeler vardr. Bunlar doz-tepki ilikisine
dayanlarak ortaya konulmulardr. Bu listelerde belirtilen deerler, almas
durumunda insan saln bozacak ve kansere yol aabilecek deerlerdir. Bu
maddelerle allan iyerlerinde, dzenli hava lmleri ile, bu kanser yapc
maddelerin, etki gsteremeyecekleri snrlarda tutulmalar salanabilmektedir.
Hem sigara ien, hem de asbest dediimiz kanser yapc maddeyle
temas eden iilerin kansere yakalanma riski, sigarann ve asbestin tek tek
yol at risklerin toplamndan ok daha fazladr. Alkol ve sigarann birlikte
iilmesi, grtlak ve yemek borusu kanserine yakalanma riskini arttrmaktadr.
Bunlara birleik etkiler denilmektedir.
Gemite ac deneyimlerle renilmi mesleksel kanserler arasnda burun boluu kanseri (tala tozu ve nikele bal); karacier hemanjio sarkomu
(vinil klorr monomere bal); mezotelyoma akcier zar kanseri (asbestten
kaynaklanan); mesane kanseri (aromatik aminlerin yol at) saylabilir.
Bu deneyimlerin acsn arttran etmenlerden biri de, mesleksel kanserlerin birdenbire deil, uzun bir zaman dilimi ierisinde ortaya kmasdr.
Szgelimi, tehlikeli maddeyle karlaldktan 20 yl sonra etkisi kanser ola-
93
rak kendisini gsterebilmektedir. Bu uzun gizli dnem, tan konulmasn ok

zorlatrmaktadr. Ayrca yllar sonra tan konulduunda, hemen harekete geilse bile, bu ite alan dier iileri, gemi 20 yl iinde sunuk kaldklar
etkilerden arndrmaya olanak yoktur. Ancak saptamann yapld noktada,
bir izgi ekilebilir. nlemlerle, geri dn deil, ama bu hastaln yaylmas
nlenebilir.
Yine de tbbi teknolojinin gelimesine bal olarak, kan ve kromozom
incelemeleri ile ok daha erken aamalarda kansere doru gidi saptanabilmektedir. Ayrca hayvan deneylerinde, gsterilen kanserojen etkilerin, insanlar zerinde de ayn mekanizmayla etki yaptna bilim insanlarnn byk bir
ksmnca inanlmaktadr. Bu da, mesleksel kanserlerde bekle-gr politikasnn yerini periyodik salk kontrollarnn tutabileceini bize gstermektedir.
Meslek kanserleri iin zel ve srekli bir inceleme komisyonu kurulabilir. Bylesi bir uygulama 1985'ten beri Finlandiya'da vardr. Kimyasal Salk
Tehlikelerini Belirleme Konseyi ve ileri Kimyasal Tehlikelerden Koruma
Konseyi yaptklar almalarla, hem hasta kaytlar zerinden ve hem de potansiyel karsinojen maddeleri saptayarak hedef belirlemekte; bunlar duyurmaktadr.
Mesleksel kanserlerin de tpk baz kimyasal maddeler gibi, kromozomlar zerinde yaptklar etkiler araclyla, ortaya kardklar hasarlar, bir kuaktan tekine aktarma yetenekleri vardr. Bu yaplan sorumsuz uygulamalar,
yalnzca alan iiyi deil, ileride doacak ocuklarn ve torunlarn da etkileyebilecektir. Dolaysyla, mesleksel kanserlerden korunmamann bedeli ok
ardr.
Bundan tr, nlemlerin alnmas iin, zorlayc hkmler getirilmektedir. Bunlar ierisinde, dnya apnda, yol gsterici olan, Uluslararas alma
rgt'nn 139. No.lu Szlemesi ve 147. No.lu Tavsiye Karardr. Bu uluslararas belgeler, mesleksel kansere kar u nlemlerin alnmasn zorunlu
grmektedir:
Mutlaka belirli aralarla mesleksel kansere yol aan maddelerin listeleri yenilenmeli ve gelitirilmelidir.
Kansere yol aabilen maddenin yerine daha az zararl maddenin retimde kullanlmas salanmaldr.
Eer kansere yol aan bir maddeyle allyorsa, sunuk kalan ii
says, sunuk kalmann sresi ve derecesi, gvenlikle badaan en
dk dzeye indirilmelidir.
yeri ortamnda tehlikeli maddelerin lm kaytlar ile iilerin periyodik salk kontrollarnn ve kan-idrar lmlerinin kaytlar dzenli
olarak tutulmal ve bir mr boyu saklanmaldr.
94
A.GRHAN FEK
Kansere yol aabilen maddeyle alm ya da almakta olan ii-
lere, bu hastalk ve korunma nlemleri zerine tm bilgiler verilmeli;

eitim klavuzlar hazrlanmaldr.
Kanser yapc maddelerin veya etmenlerin tand, depoland
yerlerde, sznty ve bulamay nlemek iin gerekli nlemler alnmaldr.
Kanser yapc maddelere ve etmenlere sunuk kalma olasl olan
iletmelerde, iiler, kendilerine gsterilen nlemlere uymaldrlar.
verenler, yeni kanser yapc maddeler ve yeni nlemler konusunda
dnyadaki gelimeleri yakndan izlemeli ve iyerlerinde uygulamaldrlar.
Kukulu durumlarda mutlaka uzmanlara danlarak hareket edilmelidir.
Btn bu sylenenler, insanlarn iyilii iin... Biz de insanlarn iyiliini
istiyoruz. O zaman yukarda saylanlar mutlaka uygulamalyz. Ancak ondan
sonra rahat bir uyku uyuyabiliriz.
95
30
HEM MESLEKSEL, HEM BULAICI HASTALIKLAR

Hastalklar nasl oluyor da ortaya kyor? Hastalklar nasl yaylyor?
Bu sorular, insanlarn beynini yzyllar boyu uratrm. Sonradan yanll
anlalan bir ok dnceye inanlm.
lk mikrobun kefi ancak 1882 ylnda gerekletirilebilmi. Robert Koch,
verem hastalna yol aan mikrobu bulmu ve ona Koch Basili adn vermi;
verem hastaln yenebilmek iin de bugn kullandmz BCG as gelitirilmi. Bylece bulac hastalklarn srr zlm ve nasl nlenebilecei de
anlalm. Bu bulu, hem salk ve hem de sosyal gvenlik dnyas iin ok
nemli bir kilometre ta olmu.
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnca yaynlanan Biyolojik etkenlere Maruziyet Risklerinin nlenmesi Hakknda Ynetmelik (R.G.: 15 Haziran
2013 / 25488)te, biyolojik etkenler, enfeksiyon risk dzeylerine gre drt risk
grubunda snflandrlrlar:
Grup 1 biyolojik etkenler : nsanda hastala yol ama olasl bulunmayan biyolojik etkenler,
Grup 2 biyolojik etkenler : nsanda hastala neden olabilen, alanlara zarar verebilen ancak topluma yaylma olasl olmayan, genellikle etkili korunma veya tedavi olana bulunan biyolojik etkenler,
Grup 3 biyolojik etkenler : nsanda ar hastala neden olan, alanlar iin ciddi tehlike oluturan, topluma yaylma riski bulunabilen,
ancak etkili korunma ve tedavi olana bulunan biyolojik etkenler,
Grup 4 biyolojik etkenler : nsanda ar hastala neden olan, alanlar iin ciddi tehlike oluturan, topluma yaylma riski bulunabilen
ve etkili korunma ve tedavi olana bulunmayan biyolojik etkenler.
Bulac hastalklara yol aan biyolojik etkenlerin banda mikroplar ve
virsler gelir. Bu biyolojik etkenler, suyla bulamaktan havayoluyla bulamaya; hayvanlarn srmasndan bceklerin sokmasna kadar bir ok yolla insanlara bulaabilmekte ve hastalklara neden olabilmektedir.
Hastalklarn bulama tehlikesi, insanlarn almalar srasnda da nlerine kmaktadr. Tarlalarda, szgelimi eltik tarlalarnda, yrtlen almalardan, hastanelere; hayvan bakcl almalarna; mezbahalarda yrtlen
almalara; uzunyol gemilerinde yaplan almalardan, besin ambarlarndaki almalara kadar bir ok alanda, alanlar bulac hastalklara yakalanma
tehlikesiyle kar karyadr. Besin zehirlenmelerine de, fabrikalar gibi toplu
96
A.GRHAN FEK
beslenmenin yapld yerlerde rastlanmaktadr; bir meslek hastal saylmazlar, ama ok nemlidirler.
eltik yani pirin tarlalar suyla kapldr. Bundan tr, sivrisineklerin
remesi iin ok elverili bir ortam olutururlar. Hem tarlada alanlarn ve
hem de yakn evrede oturan kyllerin belals olan sivrisinekler, stma, filaryoz, dang ve sar humma hastalklarnn da taycsdr. Bu sivrisineklerin
uu sahasnn, birka yz metreden sekiz on kilometreye kadar uzayabildii
bildirilmektedir. Tatarck, bit, pire, karasinek gibi hastalk tayclar da vardr.
Bunlarla mcadele, yaama ortamlarnn yok edilmesini gerektirir. Bu salanamadnda ilalanmasn gerektirir..
te yandan iyerlerinde karlalan daha byk boyutlarda tayclar
vardr; sanlar, fareler, kular da hastalk tarlar. Veba, baz leptospirozlar,
endemik tifs fare ve sanlarla; psitakoz kularla bular. Bunlarn yuvalanmalarnn ve beslenmelerinin nne geilmesi en nemli nlemlerdendir.
Hayvanlardan insanlara, dorudan geen hastalklardan biri de, arbondur. arbon, daha ok ot yiyen hayvanlarn hastaldr. Hayvanlarla yakn
temas iinde alanlarda grld gibi, hayvan rnleriyle (yn, post, hayvan tyleri, kllar, derisi) geebilir; arbon hastal olan hayvanlarn kesilip
yenilmesi sonucu da hastalk ortaya kar. Hastalk belirtileri daha ok deride
younlar (Buna kara kabarck, oban ban, pstla maligna denir). Akcier
ve barsaklarda grlmesi durumunda, ldrcdr. len hastalkl hayvanlarn da, gvdesinin yaklmas ya da derin ukurlara gmlerek kire kayma ile
rtlmesi gerekir. Hayvanlar bu hastala kar alanarak korunabilmektedir.
Sularn korunmas da gerek evlerimizde, gerekse iyerlerinde nemlidir. Bu yalnzca iyerlerinde iverenlerin alaca nlemlerle ya da belediyelerin alacaklar nlemlerle salanamaz; tm yurttalarn suyun korunmas konusunda bilinli ve titiz hareket etmesi gerekir. Temiz su ya da suyu temiz
tutma dncesi, suyun kaynandan balayarak, en son kullanld noktaya
kadar, tm yurttalarda bir tutku halini almaldr.
Hastanelerde, bulac hastalklara sk rastlandna gre, salk alanlarnn da mesleksel olarak tehlike altnda olduu balca ktlk, hastalardan kapacaklar bulac hastalklardr. Bunlar ierisinde en nemlisi bulac
sarlktr (hepatit). Toplumda eitli nedenlerle sk rastlanan bu hastalk, tedavisinin olmamas ve karacier gibi insan vcudunun en nemli organlarndan
birini tutmas dolaysyla, korkutucu bir hastalktr. As vardr. Dolaysyla,
grlmesi, daha nce nlem alnmadnn da bir kantdr.
Yine salk kurulularnda grlebilen hastalklardan biri de AIDS hastaldr. Hastalarn kendilerini saklamalar durumunda ve salk alanlarnn
da kan yoluyla geen hastalklara kar gerekli nlemi almad durumlarda,
bu ktlk de alanlar yaralayabilir.
Bulac hastalklarla mcadelede alnacak nlemler, Biyolojik Etken-
97
lere Maruziyet Risklerinin nlenmesi Hakknda Ynetmelikte belirtilmitir. Bu

Ynetmelik'in 3.blmnde iverenlerin ykmllkleri yle tanmlanmaktadr :
Biyolojik etkenlerle karlama olasl olan herhangi bir almada,
iinin salk ve gvenliine ynelik riskler deerlendirilmeli ve bunun iinin sunuk kalma sresi, dzeyi ve etkenin tr belirlenmeli,
iler ve/veya temsilcileri, biyolojik etkenle temas edilmeden nce
bilgilendirilmeli ve eitilmeli; bu eitimler aralkl olarak yinelenmeli;
yeni ve deien risklere uygulanmal; uyar levhalar ve biyolojik risk
iaretleri kullanlmal,
ncelikle, yaplan iin zelliine gre zararl biyolojik etkenleri kullanmaktan kanlmal; bu olmazsa, bilimsel teknik gelimelere gre,
kullanm koullarnda iilerin sal iin tehlikeli olmayan veya daha
az tehlikeli olan biyolojik etkenlerin kullanlmas salanmal,
Yaplan risk deerlendirmesinde, sz konusu tehlike ile karlalrsa,
iilerin bu tehlikeli biyolojik etken ile karlamamas salanmaya
allmal,
Btn bu tan ve nlem srelerinde, iilerin grleri alnmal ve
katlm salanmal.
Eer iinin zararlyla karlamas kanlmazsa, alnmaya allan u
nlemlerle risk azaltlmaya allr :
Tehlikeye sunuk kalan ii says en aza indirilmeli,
alma, biyolojik etkenlerin ortama yaylmasn nleyecek veya ortamda en az dzeyde bulunmasn salayacak ekilde dzenlenmeli,
ncelik toplu koruma nlemleri alnmal; bunun yetersiz kald durumlarda, kiisel korunma yntemlerine bavurulmaldr.
Genel temizlik (hijyen) nlemleri, biyolojik etkenlerin alma yerlerinden kontrol d darya tanmas veya szmasnn nlenmesi
veya azaltlmasn salayacak ekilde uygulanmal,
Gerekiyorsa, biyolojik etkenlerin havadaki varl, lmlerle saptanmal,
Atklarn, toplanmas, depolanmas, tanmas ve iyerinde uzaklatrlmas, gvenli ve zel kaplarn kullanlmasn da kapsayacak biimde uygun yntemlerle yaplmal,
Genel temizlik (hijyen) ve kiisel korunma nlemlerine uyulmal ve bu
erevede,
alanlar, biyolojik etkenlerin bulama riski olan alma ortamlarnda yeyip imemeli,
alanlara uygun koruyucu giysiler verilmeli,
alanlara, gz ykama svlar ve/veya cilt temizleyici svlar da
98
A.GRHAN FEK
iinde olmak zere, uygun ve yeterli temizlik malzemeleri ile, ykanma ve tuvalet olanaklar salanmal,
Gerekli koruyucu donanm belirlenmi bir yerde ve uygun bir biimde saklanmal; her kullanmda etkinliklerini koruyup korumadklar
kontrol edilerek kullanlmal,
Biyolojik etmenlerle kirlenme olasl olan i giysileri ile temiz i-d
giysiler birbirinden ayr tutulmal; hibir surette i giysisi ile toplum
iine klmamaldr.
Bulac hastalklar ister mesleksel olsun, isterse gnlk yaammzda
karmza ksn, zerinde titizlikle durulmas gereken hastalklardr. nk,
toplumda, bata ok duyarl kmeler (ocuklar, gebeler, yallar, yoksullar
vs.) olmak zere, bulac hastalklar karsnda zayf konumda olanlar vardr.
Ama mesleksel olmayan bulac hastalklarn da iyerinde yaylmas olas.
Szgelimi, mutfakta, yeilliklerin yeterince ve zenle ykanmamas sonucu, iilere sunulmas sonras, barsak parazitlerinin iiye bulumas gz ard edilmemelidir. Bu bir meslek hastal deildir; ama iverenin sorumluluk alanna
giren bir olgudur. Grip salgnnda, az burnu akan, ikide bir hapran iiyi,
salt ign kayb olmasn diye inatla iyerinde tutan iveren, dier iilerin de
zincirleme gribe yakalanmasndan sorumlu deil midir?
Duyarl olalm ve daha salgn kmadan nlemini alalm. Biz hazr olalm.
99
31
ALIMA YAAMI VE REME SALII

alma yaamnda bir kiinin boyutlarn da aan ktlkler vardr.
Bunlarn banda reme sistemi zerindeki zararl maddeler gelmektedir. ster
erkek olsun, ister kadn olsun, iyerlerindeki baz zararl maddeler, onlarn
reme ilevlerini olumsuz ynde etkiler.
Bu konudaki en nemli tehlike, kar-kocadan birisinin ya da ikisinin almas durumunda, bebein bir kaza sonucu ortaya kmasdr. Yani ailenin
aslnda ocuk isteme gibi bir karar olmakszn, aile planlamas yntemlerini
kullanmamalarndan ya da yetersiz nlemlere bavurmalarndan tr, kadnn hamile kalmasdr.
Trkiye'de yasalar, doktorun zorlayc sosyal nedenler bulunduuna
inanmas durumunda, krtaj yapmasna olanak tanmaktadr. Ama unutulmamaldr ki, krtaj, kadnn sal zerinde tehlike yaratan ve ok ender olarak
bavurulmas gereken bir yntemdir. Byle bir riske atlmaya gerek kalmamas iin, etkili doum kontrol yntemleri kullanlmaldr.
Asl olan ailelerin istedikleri zaman, bakabileceklerine inandklar kadar ocuk yapmalardr. zellikle kentlerde yaayan ocuklarn aile zerindeki
mali yk ok artmtr. Onurlu, nitelikli, hayatta tek bana ayakta durabilecek
ve aile kurabilecek genlerin ortaya kabilmesi iin ailelere byk fedakarlklar dmektedir. Bunun iin de snrl ekonomik olanaklar, snrl sayda ocuk
dourmaya aileleri zorlamaktadr.
reme ve cinsellik, insan vcudunun hormonlarca kontrol edilen en doal ilevlerinden biridir. Ama iyerlerinde, iilerin normal cinsel yaantlarn
ve salkl ocuk yapma yeteneklerini tehdit altnda tutan temel ktlk
vardr :
Kimyasal maddeler,
Radyasyon,
Stres.
ster kadn olsun, ister erkek olsun, tm iiler bu ktlklerle kar karya kalabilmektedirler. alanlarn reme ilevlerinin bozulabileceini sylerken, yle etkiler ortaya kabileceini dnmekteyiz:
Cinsel davran deiiklikleri (szgelimi isteksizlik, iktidarszlk),
reme sisteminde sorunlar (szgelimi ksrlk)
100
A.GRHAN FEK
Anormal hamilelik, dk, erken ve sakat doum gibi bozukluklar,

Bozulmu genlerin insan vcudunda, gelecek kuaklar etkileyecek
lde birikmesi.
Bu sylediklerimiz, herkesin her zaman etkilenecei anlamna gelmez.
Ama kiinin de, bana gelenin ne anlama geldiini kavramas iin, yllarca
beklemesi ya da habersizce yaamas gerekmez.
Radyasyon ve baz kimyasal maddeler, erkek spermini ya da kadn yumurtasn tahrip ederek ocuk yapma yeteneinin azalmasna, hatta ksrla
neden olabilmektedir. Kadnn adet dzeni, vardiya dzeninden, stresten ya
da benzer, toluen, ksilen, antimon, kurun gibi kimyasal maddelere ve buharlarna sunuk kalmaktan tr bozulabilir.
Kimyasaln Teratojen retkenliin Sakat
Doum
reme
ad
azalmas ve veya bozukluklar organ
ksrlk
l
mutasyon, kanseri
doum ldrc
tahribat
Akrilonitril
Antimon
Arsenik
Benzen
k er
Karbon
tetraklorr
Karbon
monoksit
Adet
dzensizlii
ker
(: insan, H: hayvan, k: erkekte ksrlk, er: erkekte iktidarszlk, : teki blgelerde kansere neden olur)
Bu maddelerin, yetikin kadn ve erkei ok az etkileyecek miktarlar
bile, henz yaamn bandaki canl hcresini ya da ana karnndaki yavruyu
derinden yaralayabilir. nk domam ocuun vcudu ok kk ve zararl maddelerin az miktarlarna kar bile savunmaszdr.
Eer bu ktlklerden saknmazsak, dk, l ya da erken doum,
sakat ocuklarla karlaabiliriz. Yeni doan ocuklarda, kemik ya da organ
bozukluklar gibi fiziksel anormalliklerin yan sra, davran ve zeka dzeyinde
101
de sorunlar ortaya kabilir.

reme zerinde etkili olan bu tehlikeli maddelerin, babann spermini ve
annenin yumurta hcresini etkileyebildiini sylemitik. Bu etki daha da derine
giderek, kaltmsal hasarlara yol aabilir. yle ki, sperm ve yumurta hcrelerindeki genlerden oluan hasarlar, bebek zerinde anlk etki gstermeyip onun
bu zararl etkileri kendi ocuklarna ve torunlarna tamasna neden olabilir.
Kaltmsal etmenler, rastgelelik tad iin, ne zaman kimde ortaya kacan bilemezsiniz; artk ok yaydan kmtr. Onun iin bizim btn amacmz,
okun yaydan kmamas; byle bir hasarn hi olumamasdr. Koruyucu hekimlik, iyerlerinin daha salkl ve gvenli olmas iin elbirliiyle almay
gerektiriyor. Kimsenin sorumluluklarndan kamamasn gerektiriyor.
Aileler istedikleri zaman ocuk yapmaldr diyoruz. Bu da nemlidir.
nk gerek ekonomik, gerekse duygusal yaam dalgaldr. Bir gn bir gnne uymaz. stelik bir de kar-kocadan biri ya da ikisi birden alyorsa,
iyerinde onlarn saln etkileyen meslek hastalklar tehlikesi varsa. yice
dnlmeli-tanlmal, ince ince hesaplanmal, ondan sonra ocuk yapmaya
karar verilmelidir. Bunun dnda kalan dnemde de doktora danlarak, en
etkili doum kontrol yntemi kullanlmaldr.
Onun iin zellikle, ailelerin ocuk yapmaya karar vermelerinden sonraki nlemler nem kazanmaktadr. Bu nlemler unlardr :
Herkese, kar karya kaldklar tehlikeler konusunda bilgi verilmeli
ve bilim insanlar daha ok bilgi edinebilmek iin gece-gndz durmadan almaldrlar.
Erkek ve kadn iiler, normal salkl ocuk yapabilmelerini gvence
altna almak istiyorlarsa, kadn hamile kalmadan nce i koullarnn
dzelmesi iin almaldrlar.
ocuk yapmay planlayan kadn ve erkek iilerin, hamileliin balangcndan ay ncesinden, tehlikeli ilerden daha tehlikesiz olanlara kaydrlmas gerekir.
Cinsel salklarn korumak iin, hem erkekler hem de kadnlar, kimyasal maddelerden, radyasyondan ve gergin i koullarndan saknmaldrlar.
Kromozomlarda ve genlerde bozulmaya yol aan, kanser yapan ve
cinsel sal etkileyen kimyasallar ve radyasyon kaynaklarnn, iilerle temas kesilmelidir.
ster erkek olsun ister kadn olsun, iiler, ocuk yapmay planladklarnda, yeni doacak yavrunun zarar grmeyecei koullar salayan ilere aktarlmalarn istemelidirler.
102
A.GRHAN FEK
ocuk yapmay planlayan iilerin, bylesi tehlikelerin bulunduu i-
lerde almay reddetme haklar vardr. Yasa, bundan tr herhangi bir hak ve gelir kaybna uramamalarn ngrmektedir.
Doum sonras ocuklarn emziren kadnlarn da, st yoluyla bebee geebilen kimyasal maddelerle almasnn nne geilmelidir.
Btn iiler, altklar i koullarn tanmlayan ve karlatklar
kimyasal maddelerin adlarn ieren bir gnlk tutmaldrlar. Gnlk
ayrca cinsel fonksiyonlarndaki deiiklii ve kadn iiler iin adet
dzenindeki deiiklikleri ve anormallikleri de kapsamaldr.
iler zaman zaman bir araya gelerek, salklarna zararl olabilecek
alma koullarn ve kendilerinde ortaya kan belirtileri konumaldrlar. Eer birden ok kiide grlen ve ortak zellikleri olan salk
sorunlar saptanrsa, mutlaka ilgililere haber verilmelidir.
Btn bunlar, bize, ocuk yapmaya karar vermenin bile, ne kadar sorumluluk istediini ve gzmz amamz gerektiini anlatyor. Okuyup rendike, insan, her admn dikkatli atmay ve dnmeden hareket etmemeyi reniyor.
103
nc Blm :
SOSYAL BOYUT
A) YAAMA LKN OLANLAR
32
SOSYAL BR HASTALIK : SZLK

Yantn merak ettiim bir soru var : Salk deyince ne anlalyor? Hasta olan ya da yakn hasta olana sorduunuz zaman, onun iin salk, hastalklarn tedavisi ile zdetir. Onun iin, en nemli salk tesisi hastanedir. Dier
bir deyile, biz salktan sz ederken, hastalar ya da yaknlar srekli olarak
hastaneleri dnrler.
Kitabn bandan beri, koruyucu salk nlemlerine vurgu yapyoruz.
Hastalanmadan yaralanmadan yaamann yollar olduunu ve ncelikle bunlar dnmemiz gerektiini sylyoruz.
Bugn konuya bir baka ynden girmeye alacaz. Sorumuz u:
Salk nedir? . Hem Dnya Salk rgt ve hem de bizim salk yasalarmz ayn eyi sylyor : Salk, yalnzca hastalk ve sakatln olmay hali
deil, bedensel, ruhsal ve sosyal ynden iyilik halidir.
Okurlarmz yle diyecekler: bedensel ve ruhsal hastalklar biliyoruz; ama sosyal hastalklar nereden kt? Evet, dnyada ok tehlikeli sosyal hastalklar vardr. Bunlar ilk kez 1942 ylnda ngiltere Sosyal Gvenlik
Sisteminin mimar Lord Beveridge tanmlamtr. Hatta o hastalktan da te,
ktlk szcn kullanmtr. Bugn hem lkemizde ve hem de dnyada
en byk sosyal hastalk isizliktir.
siz kii toplumdan soyutlanr, dlanr. Ne insan iine kmak ister; ne
de ban dik tutar. Kendisini hep eksikli, grevini yapmam hisseder. Bir ok
toplumsal ilev de, i sahibi olup olmamaya gre tanmlanmtr. Szgelimi, eer salk hizmetlerinden yararlanmak istiyorsanz, sosyal gvenliinizin
bulunmasna nem veriyorsanz; mutlaka bir iinizin olmas gerekir (Sizin
yoksa bile size bakmakla ykml olan birisinin ii olmaldr).
Mutlaka bir iiniz olmaldr ki, harcayacak birka kuruunuz olsun. Demek ki toplumla btnleme, tketim ile zdelemitir. te, bir ii olmayan
104
A.GRHAN FEK
kiinin yaad bunalm buradan kaynaklanmaktadr. siz kii, gerekten bunalmdadr. Kendini deersiz hisseder, uykular kaar. Sosyal yardmlar yalnzca al, meyi giderir; ama bunalm tedavi etmez.
Yoksullukla isizlik arasnda da yakn bir ilgi vardr. Birlemi Milletler
Kalknma Program, yoksulluu, gstergeyle tanmlamaktadr: Gelir, sala eriim, eitime eriim.
Bu gstergenin birbiriyle yakn ilikisi vardr. ile eitim arasndaki
iliki, lkemizde, sklkla gzard edilmektedir. Tam gelime andaki ve yaamna yn verme sanclar eken genlere, okuyup da ne olacak diyen o
kadar oktur ki.
Ne kadar yanl, ne kadar yanltc bir sz. Trkiye statistik Kurumu'nun
2014 Ocak aynda yaynlanan 2013 Ekim ay Hane Halk gc anketlerine
baktmz zaman, tm gerekler ortaya kyor.
Eitim Dzeyi
Erkek (%)
Kadn (%)
Okur-yazar olmayanlar
34,0
17,4
Lise alt
70,1
26,8
Lise mezunu
69,9
31,8
Mesleki teknik lise mezunu
79,7
37,7
Yksek retim mezunu
85,9
72,6
TOPLAM
71,9
30,7
Demek ki, niversite bitirenler arasnda isizlik en alt dzeyde. Hele kadnsanz,niversiteyi bitirenlerin, liseyi bitirenlerden iki kat daha fazla oranda
alma yaamnda kendisine yer bulduunu gryoruz.
Bu istatistikler, bizim bir konuda daha yanltldmz ortaya koyuyor.
Trkiye Kurumu, aktif igc programlar uygulanrsa, isizlikle mcadelede bir zm olabileceini ne sryor. Bu u demek, insanlara beceri kazandrrsak, kurslarla, ksa sreli eitimlerle onlar bir i sahibi yapabilirsek,
isizlii nleriz. statistikler ise, diyor ki: Brakn insanlar niversiteyi bitirsin;
onlarn nne serilen geni seenekler arasndan kendileri yollarn bulabilirler. Demek ki, i arayan kiilere bizim bir nerimiz olamaz; onlara yapacamz en byk iyilik nlerine yeni i alanlar ya da alabilecekleri iler
koymaktr. Eksik olan budur.
105
siz olduklar iin; isizlik sigortas yardm ya da sosyal yardmlar veriyoruz (Eer eskiden bir ii varsa ve onu kaybetmise 6 ay sreyle). Bu fonlarda o kadar byk paralar birikmitir ki, bu paralarla bir sr ilik alr ve
bir sr isiz ie doyurulur.
Yanltldmz konulardan biri de, gen isizliinin abartlmasdr. Tam
en dinamik olduu ada, umutlarnn ve toplumdan beklentilerinin dorukta
olduu bir ada, genlerin isiz kalmalar, bir karabasandr. Trkiye statistik Kurumu bize, gen isizliinin toplumdaki grlen isizlik rakamnn iki
kat olduunu gstermektedir. zellikle niversite mezunu genlerde grlen
bu isizlik, bytlmemeli; ama mutlaka zmleri iin aba gsterilmelidir.
niversite mezunu genlerin isizlii, byk lde araytan ve farkl alanlarda kendisine bir gelecek bulabilme abasndan kaynaklanmaktadr. niversite
mezunlarnn isizlii birka yl amamaktadr; ondan sonra da ok byk bir
blm srekli istihdamda kalmaktadr.
sizlik, eitim ve salk yoksunluu ile ilgili abartma ve yanltmalarn
altnda baka eyler aramamz gerekecektir. Okurlarmzn hi kukusu olmasn, bu uzun aratrmalarn sonunda ok basit bir gerek ortaya kacaktr:
Abartmalarn ve yanlsamalarn nedeni, kar hesaplardr.
O zaman bizim amzn en byk sosyal hastalna kar en etkili ilacmz, her ocuun rgn eitimi tamamlamasn salamak; onlara yeni
i alanlar amak; herkese, ama zellikle kadnlara ve zrllere, dzenli ve
sosyal gvenceli iler yaratmaktr. Bunun iin elimizde, sosyal yardmlamadayanma vakflar, isizlik sigortas ve iverenlerin ceza paralar dolaysyla
biriken dev gibi kaynaklar vardr. Her istihdam edilen kii, tketicilikten reticilie geecei iin, hem kaynak retecek ve hem de toplumun zerindeki
yk alacaktr. Hedefimiz, bu nimetten herkesin yararlanmasdr. Bu da isizlik
dediimiz sosyal hastaln yerini toplumda kadn olsun erkek olsun; gen
olsun yal olsun herkesin, bir ii, bir gvencesinin olduu durum olacaktr.
Byle olduunda bir tam istihdam durumu ortaya kar. te insann ba tac
edildii dnem, bu tam istihdam dnemidir.
106
A.GRHAN FEK
33
UZAYAN ALIMA SRELER VE SALIK

alma srelerinin salk ynnden nemi vardr. Yasas, gnlk
alma sresinin 7,5 saat olmasn ngrmektedir. Ancak iki ay ierisinde
denkletirme yapmak kouluyla, bu srenin 11 saati amamak zere arttrlabileceini de kabul etmektedir.
Aslnda bu, eski i yasasndan (1475 s.k.) farkl olarak, gnlk alma
srelerini, eskiye oranla daha byk lde arttrmaya olanak veren bir dzenlemedir.
Denkletirme denilen bu uzun sre altrma olanan snrlayan bir
sr madde, i yasas ve ynetmeliklerinde yer almaktadr. nk, baz durumlarda, uzayan gnlk alma sreleri insan saln bozmaktadr.
Hepsinden nce gnlk 7,5 saati aamayacak srelerle allmas gereken iler olduunu hatrlatalm. lgili ynetmelik, tek tek 7,5 saat veya daha
az sre allmas gereken ileri saymtr. nk bu ilerde, uzun srelerle
almak insan saln bozmaktadr. iyle iveren anlasa bile, baz ilerde
ii uzun sre altrlamaz; ama ksa sre alt diye de cretini kesilemez.
Bu ilerden birer rnek verelim:
1. Gnde en ok 7,5 saat allmas gereken ilerden biri kurun ile
yaplan almalar; cam eritme ileri ve ateilik, kaynaklk; bakr,
inko, demir-elik, dkm, kaplamaclk, kalay ile uramay gerektiren iler, imento retimidir.
2. Gnde 6 saat ve daha az allmas gereken iler arasnda, civann
eritilmesi ileri, tarm koruma ilalarnn yapm, paketlenmesi, uygulanmas ileri saylabilir.
3. Gnde 5 saat ve daha az allmas gereken ilerden biri de radyasyon altnda yaplan almalardr. Su altnda basnl hava altnda
yrtlen almalardan 30-35 m. derinlikte olanlarnda ancak 5 saat
allabilirken; derinlik 35-40 metreye ulatnda, alma sresi de
4 saati geememektedir.
4. Bir de grltl ilerde allabilecek srelerle ilgili kstlamalar var:
Grlt Kontrol Ynetmelii (R.G.: 11 Aralk 1986 /19308), 7,5 saat
allacaksa grltnn en ok 80 desibel olmasn ngrmtr.
Bir motosikletin 7,5 metre uzaktan duyulan sesi 80 desibeldir. Bu grlt dzeyini aan durumlarda alma sreleri ksalmaktadr. yle
ki;
107
alma ortamnda 90 desibel grlt varsa, ancak gnde 4 saati
amamak zere allmaktadr. Bu grlt dzeyi, lokomotiflerin kard grltye edeerdir.

alma ortamnda 95 desibel grlt varsa, gnlk alma sresi
2 saate dmektedir. Haval matkaplarn, tornalarn kard grlt 95 desibel kadardr.
Grlt dzeyi 100 desibele ktnda en ok bir saat, 105 desibelde ise, en ok yarm saat allabilmektedir. Haval eki, daire
testere, 105 desibel grlt karr.
iler, 115 desibel grlt dzeyinde, ancak 7,5 dakika altrlabilmektedir. ten yanmal motor, ivileme makinas bu kadar grlt
karr.
Yeraltnda ve sualtnda yaplan ilerde, rnein, maden ocaklarnda, kablo demesi, kanalizasyon, tnel inaat gibi ilerde de 7,5
saatten fazla ii altrmak yasaktr.
Saydmz bu ve benzeri ilerin hibirinde fazla mesai yaptrlamaz; ya
da iiler bu iten kp da benzer baka bir ite altrlamazlar.
ocuk ve genlerin altrlma srelerinde de zellikler vardr:
ocuklar (14 yan bitirmi+15 yan doldurmam+ilkretimini
tamamlam), gnde 7 saat ve haftada 35 saatten fazla altrlamazlar.
Genler (15 yan tamamlam + 18 yan doldurmam) iin bu
sre 40 saate kadar ykseltilebilir.
ocuk ve genlere 24 saatlik alma sresi iinde kesintisiz 14 saatlik
dinlenme sresi tannmaldr. Haftalk tatilleri ise kesintisiz 40 saatten az; yllk
cretli izinleri 20 gnden az olamaz. Mesleki eitim yasas kapsamndaki raklar iin yllk cretli izin sresi 30 gndr.
Bir de profesyonel ve ar vasta ehliyeti ile tat kullananlar vardr;
onlarn gnlk alma sreleri de dokuz saati geememektedir.
Gece postalarnda yrtlen almalar da 7,5 saati aamamaktadr.
Gece almasnn bir zellii daha vardr: Gece almasndan kan bir ii,
aradan kesintisiz onbir saat gemeden yeniden vardiyaya koyulamamaktadr.
Bu kesintisiz 11 saat iilerin dinlendirilmesi, 24 saatlik zaman diliminde btn
ilerde alanlar iin de geerlidir.
Sresi ne olursa olsun, gece, -yani saat 20.00'den sonra ve sabah
06.00'dan nce- altrlamayacaklar vardr : 18 yan doldurmam ocuklar, gebe kadn iiler ile bebeklerini emziren kadn iiler 6 ay sreyle gece
postalarna konulamazlar.
Bunlarn dndaki ilerde, iinin yazl kabul varsa, fazla sreyle alma yaplabilmekte; bu durumda da cretleri %50 zaml olarak verilmektedir.
Bu dl, ou zaman, yasaya da insan salna da aykr olsa, baz iiler,
108
A.GRHAN FEK
yukarda belirttiimiz sre kstlarna karn, zaml almay kabul edebilmektedirler. Bunun acs da ileride, salklarn yitirmeleriyle ortaya kmaktadr.
Btn bu ilerde alan iilerin, ie balamadan salk raporlarnn
alnmas ve o ii yapmaya salk ynnden elverili olup olmadklarnn belgelenmesi gerekmektedir. Bu muayeneler, ylda bir kez yinelenerek, i-ii
uyumunun korunup korunmad da izlenmelidir.
Bu srelere uyulmazsa ne olur? Yorgunluk, bitkinlik, tkenme belirtileri
ortaya kar. Bu belirtilerin kendileri bal bana bir salk sorunuyken; iyerlerindeki dier tehlikelerle birlemeleriyle, sal bozucu etki dorua kar.
Szgelimi, yorgun, bitkin ve tkenme belirtileri gsteren kiilerin, i kazalarna
urama olaslklar daha yksektir. Yine bu kiiler, meslek hastalklarna kar
daha duyarldr; daha abuk hastalanrlar ve iyilemeleri daha uzun zaman
alr.
Japonya'da, ar, dur-durak bilmeyen almalar nedeniyle iiler lmtr. Bu hastala tkenme sendromu (veya karoi hastal) denilmektedir.
Bir yandan iyerindeki ktlkler, bir yanda uzayan alma srelerinin
insan zerindeki kt etkileri... Hepsini birer birer tanmalyz ve bu ktlklerden saknmalyz.
109
34
GECE ALIMASI, VARDYA ALIMASI VE SALIK

alma yaamnda insanlarn saln korumak istiyorsak, retimin
gereklilikleri ile insan bnyesi arasnda bir uzlama yaratmamz gerekir. Vardiya almas ya da gece almas ite byle bir uzlamann yaratlmas iin
aba gsterilmesi gereken alanlardan biridir.
nsan gndzleri almak, akamlar dinlenmek ve geceleri uyumak
zere bir biyolojik dzen kurmutur. Biz buna biyoritm de diyoruz. Bu deitirilmez bir dzen deildir; ama deitirilmesi zaman alr ve insan sal zerinde etki yapar. Vcudun uyum salama mekanizmasn biz scak ve souk
karsnda almalarda da tanmtk. Demek ki, vcut, altnn dnda bir
durumla karlanca buna uymaya aba gsteriyor. Ama bu deiim, bakla
kesilmi gibi bir anda olmuyor ve zaman alyor. Bilimsel aratrmalar bunun
iin en az 5-6 gnlk bir gei sresi olduunu gstermektedir. Demek ki,
iinin, uyum salamak iin bir alma haftasna gereksinmesi var.
Buna uyulmazsa ne olur?
ilerde uyku bozukluklar balar.
tahszlk ve sindirim sistemi bozukluklar ortaya kar.
i gergin ve sinirli olur.
Bunu yorgunluk izler.
Dikkat azalmas, alma temposunda dme ve reflekslerde azalma, i kazalarnn artmasna ve/veya arlamasna neden olur.
Biyolojik dzeydeki bu dzensizliklerin yan sra, sosyal yaamda da
uyumsuzluk kendisini gstermeye balar. Herkesin tersine, gece alp gndz uyunmaya allmas, aile ii ve komular-arkadalar
arasndaki iletiimi de etkiler ve bir huzursuzluk kaynana dnebilir.
yaamnda, verimlilik dkl balar.
Yaplan aratrmalar, uyku bozukluu grlme sklnn, gndz alanlarda %5-11, gece vardiyasnda alanlarda %50-62 olduunu ortaya
koymutur. Gece vardiyasnda alanlarn sosyal yaantlarnn kstlanmas
olgusu ise, %64 sklkla rastlanmaktadr.
te yandan, Vardiyal alma, beslenme dzenini ve uyku alkanlklarn deitirerek kalp ve damar hastalklarnn ortaya kmasna dolayl
yoldan kaynaklk edebilir. Organizmann biyolojik ilevlerini aksatarak ve bylece hormonal dengeyi bozarak, kalp damar hastalklarnn olumasna yol
aabilir.
110
A.GRHAN FEK
Angersbach 1966-1977 yllar arasnda, kimya ikolunda 11 yllk sreyi

kapsayan bir anket almas yapmtr. Angersbach'n bulgularna gre, bu
sre iinde aratrma kapsamna alnan iilerin %32'si salk sorunlar nedeniyle vardiyal almay brakmtr. Evenson'un yapt anket almasna
gre, vardiyal alanlarn en az %20'si, Chazalette'in yapt anket almasna gre de vardiyal alanlarn en az %30'u, vardiyal almaya uyumda
nemli glkler yaamaktadrlar.
yasas, vardiyal almaya ya da gece almasna bakarken, daha
ok sosyal ve kltrel etmeni gz nne alm; biyolojik etmenlerle ilgilenmemitir. Bunun en belirgin kantlarndan biri, kadnlara, gece postalarnda almalar konusunda getirilen kstlamalardr. Kadn ilerin Gece Postalarnda
altrlma Koullar Hakknda Ynetmelik (R.G.: 9 Austos 2004 / 25548),
erkeklerden erkeklerden farkl olarak, iyerine ulamda zorluk varsa, kadnlarn iyeri ile konutlarna en yakn nokta arasnda uygun aralarla tanmasn
ngrmtr.
Ayn iyerinde alan kar-kocann ayr vardiyalara konulabilmesi, eer
isterlerse, iverene zorlayc olarak getirilmitir. Buna karn ayn vardiyada
almak isterlerse, iveren bunu olanak lsnde yerine getirecektir. Bu kanmzca, sosyal gerekelerle uyumsuz ve adil olmayan bir hkmdr.
Yasas'nn, sosyo-kltrel etmenleri ne alp, biyolojik etmenlere aldrmadnn bir baka kant da udur: yasamza baktmz zaman, vardiya deiimleri iin ngrlen srenin yalnzca bir hafta (en fazla da iki hafta)
olduunu grmekteyiz. Bu iinin tam gece almasna uyum salamken
gndze, gndz almasna uyum salamken gece almasna dndrlmesi anlamna gelir. Bu ilk frsatta deitirilmesi gereken bir yasa hkmdr. ilerle konuulduu zaman, bu srenin 30 gne karlmas yani bir ay
gndz bir ay gece altrmann daha uygun olaca ortaya kmaktadr.
yasasnn getirdii ama uygulanmayan en nemli hkmlerden biri
de, gece alma sresinin 7,5 saati geemeyeceidir. Bu durumda, genellikle 18.00 veya 19.00'da balayan gece vardiyasnn, bir saat yemek arasnn da eklenmesiyle, gece 02.30 ya da 03.30'da bitmesi gerekirdi. Ama eitli
nedenlerle bu uygulanmamaktadr. Ancak Yasas, bu konuda bir ak kap
brakmtr. 63.madde, alma srelerini dzenlerken, iverenin, iinin de
onayn alarak, 11 saati amayacak bir gece alma sresi koyabileceini;
bu fazlal da 2-4 aylk sre ierisinde denkletirme yntemiyle giderebileceini sylemektedir. (Ancak burada, gnde 7,5 saat ve daha az allmas
gereken iler hakkndaki ynetmelik hkmleri unutulmamaldr).
Yasas'nn, sosyo-kltrel etmenleri ne alp, biyolojik etmenlere
aldrmadnn bir baka kant da tam burada ortaya kmaktadr. Ynetmelikle, erkeklerden farkl olarak kadnlarn, hibir suretle 7,5 saatten fazla
altrlamayaca ngrlmtr. Bu kesin hkmle, ayn Ynetmeliin ka-
111
dn iilerin gece almas ncesi ve sonras, eer iyerine ulamakta zorluk

ekmekteyse, uygun aralarla, iverence, tanmas hkm hatrlanrsa, iverenlerin, kadnlar gece altrmaktan kanaca, kolayca anlalr. Bylece
kadnlarn alma yaamndan uzak tutulmas ve aile sorumluluklarn daha
ok stlenmesi gerektii ynndeki geleneksel bak, yntem deitirerek burada da karmza kmtr.
Yine Yasas (K.), geceleri 7,5 saatten fazla iilerin altrlmasna
olanak tanyan baka ak kaplar (ayrks durumlar) gstermitir: Zorunlu
nedenlerle fazla alma (K. Madde 42), olaanst hallerde fazla alma
(K. Madde 43), hazrlama-tamamlama-temizleme ilerinde (K. Madde 70)
ve 79 sayl Milli Korunma Sularnn Affna, Milli Korunma Tekilat, Sermaye
ve Fon Hesaplarnn Tasfiyesine ve Baz Hkmlerin hdasna Dair Kanun'un
6.maddesi bunun dnda farkl kurallar getirebilir.
Yine nemli maddelerden biri, vardiyas deitirilecek iinin, en az 11
saat dinlenmesi iin sre tannm olmas kouludur.
Vardiya almasn ya da i yasasnn dedii gibi postalar halinde ii
altrlmasn dzenleyen ynetmeliklerden biri de Postalar Halinde i
altrlarak Yrtlen lerde almalara likin zel Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik (R.G.: 7 Nisan 2004 / 25426)tir.
Btn bu saydklarmz iinin saln yakndan ilgilendirmektedir.
Bundan dolay, iilerin tpk ie girerken yapld gibi, gece vardiyasnda
altrlmadan nce de salk kontrolundan geirilmesi gerekmektedir. Salk muayenesinde, gece altrlmasna engel herhangi bir konunun bulunup
bulunmad aratrlacaktr. Yasas, i ile iinin sal arasndaki bu uyumun, kaybolup kaybolmadnn, iki ylda bir yaplacak periyodik muayenelerle de aratrlmasn istemitir.
Eer daha sonra iinin gece altrlmasnda bir salk sakncas ortaya kt anlalrsa, iveren, iiyi, gndz uygun bir ie kaydrabilir ya da
iten karabilir.
Kadnlar iin burada farkl bir durum vardr: veren, kadn iilerin gece
almasna salk ynnden elverili olup olmadn her alt ayda bir yaplacak periyodik muayeneler ile aratrmak ve belgelemek zorundadr. nk,
kadnlarn hamile kalma olaslklar vardr.
Kadn iiler, hamile kaldklarnn, gebe olduklar doktor raporu ile
saptanmasndan, doum sonras 6.ayn sonuna kadar, yasal izinler dnda,
ancak, gndz altrlabilirler. Bu sre doktor raporu ile bir yl daha uzatlabilir.
Grld gibi, vardiya almas ve buna kout olarak gece almasnn zellikleri ve alma srasnda uyulmas gereken kurallar vardr. Bunlara
uyulmazsa, insanlar hastalanabilir; kazaya urayabilir; yaralanabilir ve hatta
lebilirler.
112
A.GRHAN FEK
35
KARA DELK DENLEN YERSZ DEMELER

Hastalklarn ve kazalarn byk bir blm nlenebilir. Bir kitap boyu
iyerindeki kazalarn ve hastalklarn nasl nlenebileceini konuuyoruz. Bu
arada toplumdaki kaza ve hastalklarla da koutluklar kuruyoruz. ncelikli
olan nlemektir. Hastalandktan sonra ekilen aclar, kullanlan ilalarn yan
etkileri, aile yaantsn etkilenmesi, iten uzak kalmalar hatta salt bu yzden
iten karlmalar, insanlarn grd eziyet kabul edilemez. Ama salkszlktan kazanl kanlar da vardr.
Salt nlem almadmz iin meydana gelen kaza ve hastalklar dolaysyla, insanlarn tedavisi iin milyonlar harcyoruz; hastanelerde yatryoruz;
tahliller yapyor, filmler ekiyoruz. Hatta ameliyat etmek zorunda kalyoruz.
Bunun iin gitgide byyen bir sektr oluturuyoruz. Sosyal Sigortalar Kurumu, 1991 ylna kadar Hastalk Sigortas iin toplad primlerle idare edebiliyordu; ama bu yldan sonra ak vermeye, parasn yetitirememeye balad.
Zaten sosyal gvenlikte kara delik var tartmalar da bundan sonra balad.
Ne yazk ki, lkemizde, ne toplumda ne de iyerlerinde kazalarn ve
hastalklarn nlenmesi konusuna yeterince nem verilmiyor. Size iki rnek
vereyim; ok ucuz olan verem ve hepatit alar yaplmad iin gittike artan
sayda insan ve ailesi sknt ekiyor; sosyal gvenlik kurulular byk harcamalar yapyorlar.
Biz yine ii sal gvenlii konusuna dnelim ve bugn i kazalaryla
meslek hastalklarnn maliyetini konualm. Biliyorsunuz i kazalar da, meslek hastalklar da, yzde yz nlenebilir. O zaman her grdmz i kazas,
aslnda nlenebilecekken nlenememitir; hem kazaya urayan ve hem de
toplum byk zarara uramtr.
Her yl i kazalarnda art meydana geliyor. 2011den 2012ye i kazalarnda %8,15 art var. Ancak daha nceki yllarn tersine, lmle sonulanan
i kazalarnda yardan fazla azalma var. Bu istatistiklerin deerlendirilmesi
yntemindeki farkllktan ileri gelmekte. nceki yllarn tersine bu yl, i kazasnn saysna deil, ilemleri tamamlanan dosya saysna baklmaktadr. Bu
daha nce meslek hastalklarnda byle yaplrd; bu kez meslek hastalklarnda da azalma grlmtr. Meslek hastalklarnn gerek saysndan ok
uzak olduu, gzden karld, yllardr bilinmekte... Ama Sosyal Gvenlik
Kurumunun demelerinden pek az bir fark yaratyor bu hata. nk meslek
hastal dolaysyla deil hastalk sigortas kapsamnda deme yapyor. Burada asl faturay deyen, hastalna doru tan konulamayp, tedavisi yaplmayan iiler ...
113
2012 ylnda 74.871 i kazasyla 395 meslek hastal oldu; bunun sonucunda 1.647.127 ign geici igremezlik raporu verildi; 2.209 (2.036s
i kazas, 173 meslek hastal) kii srekli olarak alma yaamndan uzak
kald (ya yaamn kaybetti, ya da alamayacak kadar ar sakatland).
istatistikilerinin hesaplarna gre, eer yasalara uyulsayd, yani
iyerlerinde gerekli nlemler alnsayd, 2012 ylnda, 18.214.627 ignne
edeer bir kayp meydana gelmeyecekti. Bu byk kaybn manevi deerin
hibir zaman hesaplayamayacamz ve deyemeyeceimizi belirtelim. Maddi deerlerle anlatmaya altmz zaman karmza yle saptamalar kmaktadr :
Bu kayp, 63.687 iinin bir yllk emeine edeerdir (1 yl = 286 ign),
Bu kaybn, alanlar asndan tutar 15.409.574.442 TLdir ( 1 aylk
en az cret (net) = 846 TL),
Bu kaybn, devlet asndan tutar, 4.098.291.075 TLdir (1 aylk en az
cretin brt deeri ile net deeri arasndaki fark = 225 TL; eitim, salk vb
sosyal devlet harcamalar bunun zerine eklenmelidir),
verenin ise kayb yoktur . nk alann salk ve igremezlik giderleri ile bakmakla ykml olduklarna yaplacak demeler Sosyal Gvenlik
Kurumu tarafndan yaplmaktadr. Yaplan aratrmalar, iverenlerin i sal gvenlii nlemlerini almak konusunda istekli olularn, sigorta tarafndan
karlanan ve karlanmayan kayplar arasndaki farkn belirlediini gstermektedir. Sigortann karlad kayplar bydke, iverenlerin i sal gvenlii nlemlerini alma isteklilikleri azalmaktadr.
Her ne kadar, bilinli iverenler bunun dnda ok daha fazla kayplarla
kar karya kaldklarn biliyorlarsa da, bunlarn says ok az olup; toplumda yank getirecek bir grnt oluturamamakta; zaten i kazalaryla meslek
hastalklarndan saknmak iin gerekli nlemleri aldklar iin de bu grnmez
maliyetlerden kanmaktadrlar.
Sosyal Gvenlik Kurumunun i kazalar dolaysyla yalnzca bir yllk demelerinin byk boyutlarda olduu; gerek srekli igremez olanlara,
gerekse de lenlerin bakmakla ykml olduklarna demelerinin yllarca
srecei dnlrse, KARA DELKLER bu hatalarn oluturduu kolayca
anlalr. Eer meslek hastalklarnn ounun tan bile konulmadan gzden
katn, kayt d almasndan tr, i kazalarnn byk bir, ksmnn kayt d kaldn dnrsek, kara tablo ve kara delik derinleir. Hele bulac
hastalklarn da nlenebileceini, erken tans konulan bir ok hastaln daha
az zararla atlatlabileceini, dolaysyla sosyal gvenlik kurumunun giderlerinin ok deceini syleyebiliriz. Halbuki uygulama bunun tam tersidir.
Demek ki, sosyal gvenlik sistemimizdeki kara deliklerin kaynanda,
nlenebilecei halde ihmal edilmi olan kazalarnn ve hastalklarn kara tablosu yatar. Biz ncelikle, bu byk ihmali nlemeliyiz. Demek ki, hizmet yaklamnda kkl bir deime gereksinmesi var. Asl reform bu olur.
114
A.GRHAN FEK
36
KAYIT-DII ALITIRMA VE KAZALAR

stanbul tersanelerinde, zel sektre ait kmr ocaklarnda, taeron olarak alan firmalarda bir ok i kazas meydana geldi. stanbul /
Davutpaa'da, be katl bir i merkezinde meydana gelen patlama, 23 can
aramzdan ald gtrd.
Davutpaa'daki i kazasnda, nce bomba patlad sanld. nk her
taraf sava alanna dnmt; iki bina kmt. Ama ok gemeden, komu
dairede kan kk bir yangnn, havai fiek atelyesine srad ve patlayclar aktif hale getirdii anlald. Ate ile barut nasl bir araya getirilebilmiti ?
Bu son olay, bir ok bakmdan, lkemizde ii sal gvenliinin olmadn ortaya koyuyordu; yine bu olay, ii sal gvenliinin bir ok farkl
olgunun st ste bindii bir konu olduunu gsteriyordu.
Szgelimi, patlamann meydana geldii havai fiek atelyesi kayt dyd. altrlanlar da yle. Kayt-d demek, ayn zamanda dokunulmaz
demektir. nk aslnda kimse, yle bir iyeri olduunu grmek istememektedir. Ama iiler almakta, ama havai fiekler retilmekte, insanlarn elenip
bayramlar kutlamas iin elencelikler hazrlanmaktadr. Ama byle bir iyeri
olduundan, ne alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl ne de Belediye haberdardr.
Bu patlayc maddeleri barndran bir iyerinin, bir i han ierisinde kendisine yer bulamamas gerekirdi. Yasalarmz, evre halk iin byle zararl
iyerlerinin, kentin dna karlmasn ve evresinde bo bir koruma halkas
oluturulmasn ngryor.
Ama iyerine alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl'nn i mfettileri
urayamazd. nk Bakanlk arivinde bu iyerinin adna rastlanmyordu.
alanlarn da SSK tanyamazd, nk sigortalar yoktu.
alanlar, baka i bulamadklar iin bu olumsuz koullara ve sigortasz altrlmaya raz olmulard. Bu bize, isizlik olgusunun yksek olduu
lkelerde, ii sal gvenliini salamann ne kadar g olduunu ortaya
koyuyor. nk ne kadar olumsuz alma koullar olursa olsun, buna raz
olarak alacak bir ok kii bulunabiliyor. Bu da bilinsiz iverenleri, nlem
almaktan ve bunun iin para harcamaktan caydryor.
alanlar kayt d olduuna gre, yl sonunda yaynlanacak SSK
statistik Yll'nda onlar bir rakam bile olamayacaklard. Oysa, alma ve
Sosyal Gvenlik Bakanl'nn 2006-2008 eylem plannda, i kazalarnn %10
115
azaltlaca ngrlmt. Eer bu kaza istatistiklere girseydi, bu hedefin tutturulmas iyice olanakszlaacakt.
alanlar, kayt d olduu iin, sosyal gvenlikleri de yoktu. Yaralansalard SSK'dan yardm alamayacaklard; aramzdan ayrldlar; imdi geride kalanlar da SSK'dan yardm alamayacaklar. Bu ailelerin durumu ktyd;
daha da kt oldu.
SSK istatistikleri yetersiz. Ama onlara bile baktmzda, i kazalarnn
te ikisinin kk iyerlerinde meydana geldiini gryoruz. Kk iyerleri, nlemlerin en az alnd, olanaklarn en kstl olduu ve kayt dnn da
en yaygn olduu iyerleri. Buralara alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl
denetileri hemen hemen hi uramyorlar. Yasa gerei iyeri hekimi, i gvenlii mhendisi, iyeri hemiresi altrma ykmllkleri de yoktur. Demek
ki, iyeri kk lekli ise, iverene de iiye de yardm edecek kimse yok.
Onu eitecek yol gsterecek, hataya dmesini nleyecek kimse yoktur. Onlar unutulmutur.
Trkiye'deki iyeri ortak salk-gvenlik birimleri bir an nce zorunlu
klnmaldr. Bylece kk iyerlerinin imece yntemi ile doktor, mhendis,
hemire gibi elemanlarn hizmetlerinden yararlanmas salanmaldr.
Grld gibi, Davutpaa'da 23 iinin lm ile sonulanan olay bir
kaza deildi. Kazalar beklenmeyen olaylardr. Burada kaza olmamas bir
mucize olacakt. Ama ne yazk ki bu mucize de gereklemedi.
Bu kazada nemli bir boyut daha var. Kazada yaamn kaybeden kiilerden de seyirciler. nsanmzn, kendi cann hie sayarcasna, merakn
tatmin etmeye almasn anlamaya olanak yok. Bunun tek bir aklamas
var : Akllarna danmadan i yapyorlar. Bu tekrarlandka, yani insanlar beyinlerini kullanmadka, ii sal gvenliini konumamzn bile bir deeri
kalmyor.
Buna i gvenlii kltr diyorlar. Yani herkes admn atarken, bunun
ne sonular getireceini lecek biecek. Bir tehlike varsa bunu ngrecek,
nlemini alacak. Hayatta kalmaya alacak, saln korumaya uraacak,
arkadann gvenliinden sorumlu olduunu unutmayacak.
116
A.GRHAN FEK
37
YEN STHDAM BMLER VE SALIK

yasamz, iyerlerinde her trl salk ve gvenlik nlemini almay,
bir iveren devi olarak saptamtr. Demek ki, iyerlerinde, iilerin, kazalara
uramadan, hastalanmadan ve huzurlar kamadan alabilmeleri iverenin
alaca nlemlere baldr. Yasann iilerden beklentisi ise, iverenin ald
nlemlere uymalar ...
Yasa ok yerinde bir saptama yapm. Ama gelin grn ki, bu maliyete
katlanmak istemeyenler var. yeri byyor, ii says artyor, makine zerine makine ekleniyor. Ama iveren, yasann bu byme karsnda getirdii
ykmllklerin altna girmek istemiyor. Neden : Maliyet. Yani ok para gidecek.
Trkiye'de kayt d ekonominin en nemli nedenlerinden biri de bu,
para gidecek dncesi. Bunu yle de syleyebiliriz: Baz iverenler, para
kazanmaya gelince varlar, ama bunun toplumsal sorumluluunu yklenmeye
gelince yoklar. Sigorta demeyecekler, vergi vermeyecekler, iinin saln
tehlikeye sokacaklar; ama toplumdan sayg bekleyecekler.
verenlerin, maliyetlerden kanma yollarndan biri kayt d ekonomi
ise, bir dieri de taeron kullanmaktr; fason retim yaptrmaktr. Her ikisi de
iletme tekniklerindendir. Daha etkin retim yapabilmek iin, retimi paralara
blmek amalanmaktadr.
Burada bir st-iveren, bir de alt-iveren vardr. st-iveren, aslnda
retimi gerekletirmekle ykml olan ve iin asl sahibi olandr. Alt-iveren
ise, taeron dediimiz, iin btnn deil, ancak bir parasn gerekletirmekle ykml olan bamsz iletmecidir. ki firmann birbiriyle ilgisi yoktur;
bamsz tzel kiiliklerdir. Ama aralarnda bir retim ba vardr.
Alt-iveren, st-iverenden ald ii gerekletirmek iin, ie ald iileri, yalnzca, bu ite altrmaldr. Yine, i yasasna gre, bu retimin de
zellii olmas gerekir. Taeronun yapt iler, iin gerei olarak blmlere
ayrlmay gerektirmeli; yardmc ilerden olmal; eer asl iin blmlerindense, ayr bir uzmanlk ya da teknoloji gereksinimine dayanmaldr.
Eer bu geler varsa, ister alt-iveren olsun, ister st-iveren olsun,
alanlara kar ortak sorumluluklar yklenirler. Yani cret demelerinden,
sigorta demelerine; ii sal gvenlii nlemlerinden yllk cretli izinlerine
kadar, btn iveren ykmllkleri ortaklaa stlenilir.
Yukarda saydmz geler olmakszn, salt iyerinin ii saysnn
117
azaltlmas amacyla, yapay olarak iyeri blmlere ayrlmsa, yasa bu ilemi

dankl d (muvazaa) olarak kabul edip; yok saymaktadr. Bu durumda,
btn iveren ykmllkleri, st-iverenin sorumluluuna geer.
Bu yazdklarmz, iyerinde salkl ve gvenli koullarn salanmas bakmndan da ok nemlidir. zerinde titizlikle durmamzn nedeni budur. Baz
ilerini taerona vermek yoluyla, ii saysn drp, doktor altrmaktan
ve gvenlii uzman altrmaktan kanmay dnen iverenler vardr. Bu,
iilerin, cann ve saln tehlikeye sokar. Yalnzca maliyeti drmek iin
yaratlan bu tehlikeleri yasa, kabul etmemektedir.
Baz st-iverenler, yle demektedir: Ben iinin sigortasn verdikten,
cretini zamannda dedikten, tm ii sal gvenlii nlemlerini aldktan
sonra, niye taeron altraym?!. yasamz da bu iverenlere yle diyor:
Haklsn, taeron altrmamalsn; nk bu yaptn yasalara aykr.
Ama ne yazk ki, lkemizde, i teftii, tm iyerlerini ve sklkla denetleme olana bulamad iin, kanunsuzluklar srebilmektedir. Bylece, kanuna
kar hile yntemiyle taeron kullanan bir ok iyeri, iilerin saln tehlikeye atmaktadr.
Fason retimde durum farkl... Bir iveren iinin bir blmn, kendisiyle hibir ilgisi olmayan ve kendisinin verdii i dnda da retim yapan
bir firmadan isteyebilir. Fason retim yapan firmadaki iiler, yalnzca, o ii
yapmamaktadr; baka ileri de vardr. Bu durumda, asl iveren iin yasal bir
sorumluluk domamakta; yalnzca ahlaki bir sorumluluk domaktadr; buna
sosyal sorumluluk denir. Salt para kazanmak iin, fason retim yapan firmada alan iilerin haklarnn inenmesine, salklarnn bozulmasna gz
yumduu ve bunu destekledii iin, bu ahlakszl paylat kabul edilmektedir. Bunun iin, ceza yemez; ama ayplanr ve saygnln yitirir. Yasann, bu
ynden, gelitirilmesine gerek vardr.
Bu yeni retim biimleri arasnda, ii sal gvenlii zerinde etkili
olan, sorun yaratan bir alma yntemi daha vardr. Bu da kiralama olarak
nitelenendir. Kiralama iki ekilde olur: yerinin kiralanmas, iinin kiralanmas.
yerinin kiralanmas durumunda: Eskiden byk bir fabrikann sahibi olan kii, iyerini birden fazla iverene kiralamtr. Ald bir ii, bunlara
paylatrm da olabilir; kiraclar kendi ilerini kendileri buluyor da olabilir. Bu
durum bir ynyle fason retime, teki ynyle salt kiralama ilikisine benzer.
Bu durumda mlk sahibinin, ii sal gvenlii ynnden herhangi bir ykmll yoktur. Buna karn, kiraclarn, tek tek sorumluluklar domutur.
Ancak, ortaklaa bir alan kullanmann getirdii ve ilerin i ie gemesinden
kaynaklanan, nlem alma glkleri vardr. verenlerden biri ok titiz ve yasalara saygl olabilir; ii sal gvenlii nlemlerinin tmn almak isteyebilir.
118
A.GRHAN FEK
Ama komusu ki, ayn atelyenin iinde almaktadr; istemez, sorumsuzdur.

te bu noktada sorun kar ve henz yasalarmz bu sorunu zecek hkmler getirmemitir. Yasann, bu ynden, gelitirilmesine gerek vardr.
kinci kiralama yntemi, iinin kiralanmasdr. Yeni i yasamz, bir iverenin, gerektiinde dierine iisini dn (kiralk) verebileceini ngrmektedir. Yasa, bunu, geici i ilikisi bal altnda dzenlemektedir (Madde 7).
Kiralamann 6 ay sreyle yaplabileceini, bu srenin en ok iki kez uzatlabileceini ngrmektedir.
i sal gvenlii nlemlerini, hi kukusuz kirac alacaktr. Bunu
bize dndren, yasada geen iki ifade vardr. Birincisi, geici i ilikisi kurulan iveren, iiye talimat verme hakkna sahip olup; iiye, salk ve gvenlik
risklerine kar, gerekli eitimi vermekle ykmldr denilmektedir. Bylece,
i, iiyi kiralayan ilk iverenin kontrolundan kmaktadr. Dier bir ifade de
yle : Kiralanan ii, iyerine ve ie ilikin olup, kusuru ile sebep olduu
zarardan geici i ilikisi kurulan iverene kar sorumludur. Demek ki, hak
ve ykmllkler, karlkl olarak yeni iveren ile kiralanan ii arasnda
kurulmutur.
Yine de yoruma dayanan bu durum, yasada net ifadelerle ortaya konulmamtr. Eski ve yeni iverenin cret deme ile iiyi gzetme borcundan
birlikte sorumlu olmas, soru iaretleri yaratmaktadr. Kiralama ilemi geicilik
tad iin, iinin kabul edip etmeme seeneini iermedii iin, ii sal
gvenlii bakmndan byk bir risk tamaktadr. Yasann, bu ynden, gelitirilmesine gerek vardr.
Yeni istihdam biimlerinden biri de, eve i vermedir. Burada iveren,
iinin bir blmn, evinde yapmas iin bir kiiye vermektedir. Ancak, bu
kiiyle kurduu iliki ii-iveren ilikisi olarak gsterilmemektedir. Bugn ona,
yarn bakasna i verilebilmektedir. Aradaki i szlemesi, verilen para ba
i ile snrldr. Bu durumda, ii alan kii, isterse tek bana isterse ocuklaryla; ister 3 saatte, isterse 13 saatte ii yapabilecektir. yasasnn, iiler
iin getirdii haklardan yararlanlmas sz konusu deildir. Sigortalanma sz
konusu deildir. in yaplmas srasnda ortaya kan salk ve gvenlik tehlikelerinden de, ii alan kiinin haberi yoktur; ama btn zarar onun stne
yklmaktadr. nk bu noktada ii veren kiinin hibir ykmll yoktur.
Yasa bu konuda, evde altrma ile ilgili hkmler getirmemitir. Yasann, bu
ynden, gelitirilmesine gerek vardr.
Bu blmde, yeni istihdam biimleri ve bunlarn iilerin sal zerindeki etkilerini; yasalarn bu konuda yetersiz kald noktalar incelemeye
altk. Grld gibi, ivedilikle, yasalar, bu ynden, gelitirilmeye gerek
vardr. Gecikmenin bedelini, iiler, canlaryla ya da salklarn yitirmekle
demektedirler.
119
38
ERGONOM VE SALIK
alanlarn rahatn karan ktlkleri daha iyi anlayabilmek iin, bir
anlna, insan bir makine gibi dnelim. Makine ne isterse, insan da en az
onu ister. Otomobili olanlardan ok duyarz. Otomobilime gsterdiim zeni
kendi salma gstermiyorum diye. Otomobilini dzenli olarak kontrola gtrr; ama kendisi doktora ancak hastaland zaman gider.
Makineler daha ansl. Szgelimi bilgisayarlar ok sca sevmez, ok
souu da. steklerine uyulmazsa, almaz olurlar. Ama biz insanlardan her
koulda almasn bekliyoruz. Eer insandan retken olmasn, rettiklerinin hatasz ve kaliteli olmasn, gvenilir olmasn istiyorsak; ona iyi bakmak
zorundayz. Tpk makine gibi.
te ERGONOM'nin insana bak byledir. Onu retimin bir vastas
olarak grr ve daha iyi bir retim vastas olmas iin alr. Szck zmlemesinde, i (ergos) bilim (nomos) olarak karmza kar. nk, i onun
iin temel eksendir.
Bu nokta ok nemli. nk, ergonomi, mhendislik bilimleri ile psikolojinin daha arlkta olduu bir bilimdir. Ergonominin ii eksen almasna
karn, ii sal gvenlii ise, insan eksen alr; tp, hijyen ve nlemleri
almak zere mhendislik bilimleri kapsama alanndadr.
Ergonomi, insann daha iyi, daha hatasz, daha kaliteli ve daha gvenli
retmesi iin ie, iyerinin uygun tasarmlanmasndan balar. yeri yle bir tasarmlanmaldr ki, alanlar, glerini ve yetilerini tam kapasite ile kullansn.
Ayn ilke, alanlarn kullandklar makine, ara-gereler iin de geerlidir. yle dnelim : alann boyunun yetiemedii, ya da iki bklm
almak zorunda kald bir makineyle ne lde iyi bir i karabilir. Mutlaka,
i iin kulland makine,ara-gerelerin boyuna posuna uygun olmas gerekir.
Bir krein, iinin boyundan byk olduunu dnn, ne kadar zor alr;
saatte bitecek bir ii, belki de ancak sekiz saatte tamamlayabilecektir. Sonradan ekecei bel ve srt arlar da cabas.
alma koullarnn da zenle tasarmlanmas, ergonominin kulland
aralardan biridir. Uzayan alma sreleri, dzensiz vardiya ya da nbet dzenleri, kiiler zerinde yaratt olumsuz etkilerle, retimi de derinden etkiler.
Szgelimi, hatalar arttrr; rnlerin gvenilirliini tehlikeye sokar. Onun iin,
120
A.GRHAN FEK
iilerin salkl ve gvenli koullarda altrlmalar, retime de yansr ve retimin kesintisiz ve artarak srdrlmesi kadar kaliteli olmasn da salar. Konfor koullar dediimiz, ortamn ss, grlt-titreim, aydnlatma vb etkenler,
insanlarn kendilerini rahat hissetmeleri iin, insan doasna uygun olmaldr.
zellikle ikinci dnya savandan sonra, gelimi lkelerde nem kazanan ergonomi, lkelerin, sava sonras yeniden kurulmas srecinde, daha
hzl, daha ok retim yapmak, daha ykseklere kmak iin insan faktrn
de coturmay hedefledi. Ama bu tempo, hi kukusuz, i kazalarnn da hzla
artmasna yol at. Burada sulanmas gereken, retim deil, gcn yanl ve
yanl kullanmyd. Nitekim, byk lde retim kesintilerine neden olan i
kazalar, ergonominin de, nemli ilgi alanlarndan birisini oluturmakta gecikmedi. Bu konu i kazas analizleri ve i gvenlii ynetimi bal altnda
ele alnd. Yine modern (prospective) ergonominin temel hedeflerinden biri,
iilerde, ar ve bitkinlie yol aan i sal tehlikelerinin, karllk snrlar
ierisinde, ortadan kaldrlmas olmutur.
Ergonomi asndan iin ve iyerinin rgtlenmesi de ok nemlidir.
Burada, insan ilikileri ve sosyo-kltrel etmenlerin de katksyla iilerin ie
ynlendirilmesi iin alnacak ynetimsel nlemler zerinde allmaktadr. Bilgilerin sunumu, iin doyumu, stres ve yorgunlukla baa kma, kiisel geliim,
sosyo-kltrel etmenlerin yannda psikolojinin de, retim iin ne kadar nemli
olduunu ortaya koymaktadr.
Ergonominin kulland aralardan biri de, insann evresidir. retimi
planlayanlar, planlarn asla gndelik yapmazlar; ok daha geni bir zaman
dilimine yayarlar ve on yl hatta yirmi yl sonrasn dnrler. Bu noktada,
retimi planlayanlar, sradan insanlarn gnbirliki yaklamn oktan am;
somut deneyimlerden ok soyut ngrlerle plan yapmaktadrlar. Bu anlamda, insanlarn bugn de yarn da iinde yaayacaklar evre, retim zerinde
de ok etkili olacaktr. retimi yalnzca makine ve metalden olumu sayamayz. Tarma dayal sanayii, orman sanayiini dnelim. evrenin mahvolmas
tarm da, hayvancl da, ormanlar da yakndan etkiler; evrenin mahvolmas ve tahrip olmas su kullanan retim sektrlerinde, giderilmesi olanaksz
sorunlar yaratr. Nasl insan evreden soyutlanamazsa, retim de evreden
soyutlanamaz ve onsuz yapamaz. Bu bakmdan, evresini kirleten sanayi kurulularna kar en amansz mcadeleyi, alanlarn deil, dier retici kurulularn yapmas gerekir.
Ergonomi, insann kstllklarn sorgular; yetilerini son snrna kadar
nasl kullanlabileceini aratrr. nk, geen yzyllardan ok farkl olarak,
teknoloji o kadar gelimi ve hz kazanmtr ki, alan insanlarn da buna
ayak uydurmas beklenir. Eskiden atalar acele ie eytan karr dermi; imdi ergonomi, daha hzl, daha ok, daha hatasz retim bekliyor; iilerden
121
de bu yeni dzene ayak uydurmalarn istiyor. Bunu salayabilmek iin fizyoloji biliminin nderliinden yararlanlyor. nsann bir ii yaparken, enerjisini, en
verimli ekilde kullanabilmesi; ii yaparken en uygun vcut duruunun (postr) belirlenmesi; beden gcn uygulama asnn saptanmas ve yk en
doru biimde kaldrabilmesi iin hem fizyoloji hem de bio-mekanik biliminin
ilkelerinden yararlanlyor.
Bylece insan retkenliinin boa gitmesinin ve kalitesinin dmesinin
de nne geiliyor. nsan emei iin, iverenin yatrd para ile toplad parann hesab en iyi byle yaplyor. Ergonomi de bu aradaki makasn almas
iin elinden ne geliyorsa onu yapmaya alyor.
122
A.GRHAN FEK
39
SAKATLAR VE STHDAM
Gvenli bir toplumda yaamay kim istemez. nk bunun tersi, insanlara ac ve keder getirecektir.
lkemizde her 100 kiiden 12'sinin sakat olduunu okurlarmz biliyor
olmal. Bu sayya yetmezlik iinde olanlar yani, vcudunun herhangi bir fonksiyonunun yetersizlii bulunanlar katlmyor. rnek verelim, bbreklerimizden
birinin iyi almamas ya da kalp hastalmzn olmas istatistiklerde bizim
sakatlar arasna sokulmamza yol amyor.
Dnya Salk rgt (WHO) uzmanlar, sakatlklar aamalandrlarak
tanmlamlardr:
1. Aama - Yetersizlik (Impairment): Psikolojik, fizyolojik veya anatomik yap veya ilevlerdeki herhangi bir anormallik veya kayptr.
2. Aama - Maluliyet (Disability): Yetersizlik sonucu, insanlar iin olaan saylan faaliyetleri ya da davranlar yapmada kstllk tama halidir.
3. Aama - Engellilik (Handicapped): Yetersizlik ve maluliyet sonucu,
kiinin toplumsal rolnn gereklerini yerine getirememesi veya kstl olarak
meydana getirmesi halidir. Rolnn gereklerinin deerlendirilmesinde, ya,
cinsiyet sosyal ve kltrel etmenler de gznne alnmaktadr.
Sakatlklar, doutan olabildii gibi sonradan da edinilebiliyor. Sonradan edinilen sakatlklar, kazalar ya da hastalklar sonucu ortaya karlar.
Sakat brakan ya da ldren olgular karsnda, bunu kadere balayp,
bamzdan savarz. Aslnda i yle deil. Sakat brakan her olgunun bir nedeni, bunun da bir nleme yolu var. Gvenli toplum demek, nlemini alan toplum
demektir. nlem alabilmek iin de, tehlikelerin kaynan grmemiz ve olas
kazalara kar ngrde bulunmamz gerekir.
Her zaman trafik iaret tabelalarn hayranlkla seyretmiimdir. Yolun o
noktasna byle bir tabelay koymay nasl dnebildiler; bu ne ileri grllk byle diye. Keke herkes byle ngr sahibi olsa, tehlikeleri sezse ve
nlemini alsa.
Trafik iaretlerinin belirlenmesinde iki yntem izleniyor. Bunlardan birincisi yukarda sylediim gibi, uzmanlarn ngrleri. kincisi de, o durumda
meydana gelen kazalardan karlan dersler.
123
ster i kazas olsun, ister trafik kazas olsun, btn kazalar, uygun nlemler alnd zaman nlenebilir. Ama ne yazk ki, kazalar sryor ve ihmalkar insanlarn yol at bu kazalarn acsn toplumca ekiyoruz. Bu kazalarn,
kaza sonucu sakat kalan ya da lenlerin saysnn hi de az deildir.
Bugn, almadmz nlemlerden dolay yaamn engelli olarak srdrmek zorunda kalan insanlarmza bytecimizi yaklatrmalyz. Onlarn
gereksinmelerini, topluma kaynamalar iin yapmamz gerekenleri irdelemeliyiz. rdelememiz gerek nk, bu sonularda hepimizin kusuru var; yurtta
olarak da yapacak ok eyimiz var.
Her eyden nce engellileri toplum iine kmaya ve bizim yan bamzda yer almaya zendirmeliyiz. Bunun iin yapmamz gereken ilk ey, onlara acmak ya da onlara merakla bakmak yerine, onlarn sradan, bizler gibi
olduklarn dnmektir. Farkl olmadklarn, herkesin grnr ya da grnmez bir eksiinin olabileceini bilerek onlara bakmalyz. Yolda, kitle ulam
aracnda ya da parklarda, onun iin zorluk yaratabilecek dzenlemelerden
kanmalyz. Sk sk deiikliklerle onlarn armasna yol amamalyz.
Ama hepsinden te, onlarn, alma yaamnn iinde yer almalarn,
zendirmeliyiz. Her sakatn yapabilecei bir i vardr; yeter ki, snrllklarn
bilelim ve ona glk karmayalm. Bir gn hepimizin ayn duruma debileceini aklmzda tutarak, imdiden kendimiz iin bir iyilik yapalm.
Sakatlar da bizim gibi almak zorundalar. nk i yalnzca bir para
kazanma arac deil; toplumla kaynamann en nemli aracdr. nsann, varln ve kiiliini gelitirmesi, zgven kazanmas da almasna baldr.
zenle yaplan bir ok aratrmada, almann kiinin iyilemesinde balca
etmen olduu ortaya kmtr. , vcudun canlln yeniden kazanmasna,
yetersiz fiziksel yetilerin yeniden kazanlmasna, eksikleri giderici ustalklarn
gelitirilmesine ve bylece kiinin tm salk ve alma kapasitesinin gelimesine yardmc olmaktadr. Ayrca i, sakat kiinin, toplumda aktif bir rol
bulunduunu dnmesi, toplumsal bir deeri olduunu hissetmesi ve kiisel
baar vb duygular, izlenimler edinmesi iin de gereklidir. Ayrca, almann,
sakat kiinin maddi durumunu dzeltecei; bu yolla yaamn kolaylatraca
ve yaama koullarn gelitirecei unutulmamaldr.
Sakat kiilerimizin yaama hazrlanmas konusunda dzenli ve sistemli
almalar yapan, daha ok zel eitim merkezine gereksinmemiz var. Onlarn i istemedeki glklerini, el birliiyle amalyz. Teknoloji, insanlarn eksiklerini kapatacak bir ok ara-gere gelitirmitir; bunlarn hem ucuz ve hem
de kolayca eriilebilir olmasn salamalyz. Ar koruyucu ya da ayrmc
tutumlardan kanmalyz. Sakatlar altrmay bir koruma yntemi olarak
benimsemeliyiz. Toplumumuzda isizliin varl bizi korkutmasn. Salam
kiiler dururken, sakatlara nasl i bulalm diye dnmeyelim. Herkese
124
A.GRHAN FEK
(Tam istihdam) hedefini nmze koyduumuz zaman ve bunu salamak

iin nelere gereksinmemiz olduunu dndmz zaman, herkes iin daha
yaanabilir bir lke yaratacaz.
Sakat ve engelli insanlarmz alacaklar. Biz onlar, yeteneklerine ve
eitimlerine uygun ilere yerletireceiz. Bunu ne denli doru yapp yapmadmz izleyerek gzleyeceiz. Yeteneklerini gelitirmelerine bal olarak yeni
ve daha elverili i olanaklarndan yararlanmalarn salayacaz. Yalnzca
alma yaamnda deil, zel yaamlarnda da rahat etmelerini salayacaz. Yepyeni bir i alan olarak, bu konularla uraan bir sr eitimci, i yerletirme grevlisi, mesleki rehabilitasyon danman istihdam edeceiz.
Olmas gereken, sakat ve engelli insanlarmz, herkesle birlikte altrabilmektir. Durumlar buna elvermiyorsa, onlar iin korumal iyerleri de kurabiliriz. Korumal iyerlerinde, onlar kendileri gibi engelleri olan yurttalarmzla
birlikte altrabiliriz. Eer evden kmalar ok g ise, son are olarak eve
i verebiliriz.
Kald ki, i yasamz (4857 s.k./30.maddesi), elli ve daha ok ii altran iyerlerine %3-4 orannda ii altrmay zorunlu klmtr. Yaam koullar ve teknolojik gelimeler nedeniyle, kanmca, elliden az ii altran
iyerlerine de bu konuda zendirici olunmas, hem bizi hedefe daha da yaklatracak; hem de baarl olmamaz getirecektir.
125
40
ALIANLARIN OCUKLARI N YERNDE BAKIM

Bu blmde zerinde duracamz, konu yalnzca gen evli iileri ilgilendirmiyor; tm toplumu yakndan ilgilendiriyor. yerinde kre ve gndz bakmevi almas ykmll, almasn srdrmek isteyen anne ve babalar, tm zamanlarn torunlarna bakmakla geiren ii emeklisi nine-dedeleri
yakndan ilgilendiriyor.
ok ocuk sahibi olmak, aile iin yalnzca ekonomik zorluklar yaratmyor; kadn istihdamn nlemek ve onu eve hapsetmek sonucunu da douruyor. Az ocuk sahibi olmak ise, kadnn alma yaamnda kalabilmesi iin,
doan ocuklarn, nineleri ve dedeleri tarafndan baklmasna yol ayor. Bu
da sosyal ve kltrel sorunlar beraberinde getiriyor.
ada toplumun buna bir yant var m? Evet. Kentli olmak, yalnzca kentte yaamak deildir. Kentli olmak, ada yaamn getirdii hizmet
olanaklarndan, ortaklaa zmlerden yararlanmak demektir. Krsal alanda
olmayan bir takm hizmetler, kentte verilebilmekte; bu hizmet verilirken, krsal
alanda hibir zaman bulamayacanz uzmanlar istihdam etme olanaklar ortaya kmaktadr.
ada toplum, annenin ya da babann ocuk bakmak amacyla evine
kapanmasn ngrmez. Kentli olmann, ocuklarn bakm ile ilgili zm,
kre ve gndz bakm-evleridir. Kald ki, iyi eitmenlerin elinde, ocuklarn,
ada kltr almas, kentli olma bilinciyle donatlmas iin de, bu ok iyi bir
frsattr. Buna biz ocuun sosyallemesi diyoruz. Yeni arkadalklar edinir;
paylamay, zveriyi renir; birlikte yaama kltrn edinir. Ve 1924 Cenevre ocuk Haklar Bildirisi'nin de syledii gibi, en stn meziyetlerini, kardelerinin hizmetine sunma duygusu ile yetitirilir.
Paras olanlar iin sunulan kre-gndz bakmevlerinin yan sra, i
mevzuatmz da, alanlar iin, iverenin kre ve gndz bakmevi amasn zorunlu klmtr. Ama bir koulla... O iyerinde 100 ve daha fazla kadn ii
varsa, emzirme odas; 150 ve daha fazla kadn ii varsa, yurt yani gndz
bakmevi amakla ykmldr.
Burada kadnlar iin ya ya da medeni durumlar gznne alnmamaktadr. Buna karn, yeni bebei olmu olan erkek iiler iin byle bir olanak
sunulmamaktadr. Burada yasa, sosyal yaamn geliimini gz nne almam; anneler kadar babalarn da ocuk yetitirilmesinde sorumluluk stlendiini gz ard etmitir. Yasa, geleneksel kltr beslemekte ve kadn iyerindeki
126
A.GRHAN FEK
almasnn yannda bir de ocuunun her derdine komakla ykml saymaktadr. Bu yanltr.
Yukarda saydmz zelliklerde bir eitim yuvas, kk yata, iilerin
ocuklar iin bir nimet olacaktr. Kald ki, Gebe veya Emziren Kadnlarn altrlma artlaryla Emzirme Odalar ve ocuk Bakm Yurtlarna Dair Ynetmelik (R.G. : 16 Austos 2013 / 28737), bu gndz bakmevlerinde bulunmas gereken yle standartlar koymutur ki, parmak srmamak mmkn deil :
Dorudan ak havayla temas olmal (yani bodrumda olmayacak) ve
pencereleri dorudan gne almaldr.
Gndz bakmevinin taban alan ocuk bana 3 metrekare ve hava
hacmi 8 metrekp olmal; yeteri kadar gzlem odas ve bir emzirme
odas bulunmaldr.
Duvarlar ve taban kolay temizlenebilir bir malzemeyle kapl ve boyal
olmal; karyola ve komodinler de temiz ve boyal olmaldr.
Gndz bakmevlerinin, oyunlar oynanmas ve dinlenilmesi iin, yeterli byklkte bahesi bulunmaldr.
Gndz bakmevinde, kadn ii (ve velayeti kendisinde olan baba)
saysnn %10'u kadar yatak ve gerekli ara gere bulundurulmaldr.
Her 10 ocuk yatana bir banyo, yeterli tuvalet ve lavabo bulunmaldr.
Emzirme odas ve gndz bakmevlerinde, yatak odalarnda, bez
deitirme odalar; ve bu odalarda masa, yatak, temiz-kirli bezamarlar iin ayr ayr dolap ve kaplar bulunmaldr.
Gndz bakmevine ocuunu emzirmeye gelen kadn ii, dier ocuklarla temas etmez; emzirme odasna ocuu, personel tarafndan
getirilir ve geri gtrlrler.
Hem personelin ve hem de ocuunu emziren annenin temiz nl
vardr; nlkler, zenle korunur ve temizlenirler.
Gndz bakmevlerinde (ya da ynetmeliin deyimiyle yurtlarda),
0-2, 3-4 ve 5-6 yalarndaki ocuklar birbirinden ayr bulundurulurlar.
Emzirme odasna ya da gndz bakmevine kabul edilen ocuklarn kayd yaplr; kabul defterine yazlr ve bir gzlem kad alr.
Ayrlrlarsa, zel dosyas anne veya babasna verilir; ancak, neden
ayrld, kiminle kt da yazlr.
Ynetmelik, ayrca, gndz bakmevlerinde grev yapacak personelin
niteliklerini de tek tek belirlemitir. Yneticinin ya retmen olmas ya da niversitede eitim, psikoloji, ocuk sal, ocuk geliimi ve anaokulu alanlarndan birinde eitim grm olmas gerekir. retmenin, niversite eitimi alm
ve retmenlik formasyonuna sahip olmas gerekir.
Emzirme odas ve gndz bakmevinde grevli salk personeli, iyeri
127
hekiminin tbbi gzetimi altndadr. Hekim, ocuklarn salk durumlarn en az

gn ar kontrol eder; kayt eder. En ok korkulan, ge tehis konulan bulac
hastalklardr. nk, ok abuk teki ocuklara da atlayarak bir salgna neden olabilir. Bu bakmdan yalnzca hastalananlarn muayenesi deil; bulac
hastalklardan korunma, salk ve temizlik denetimleri, alar ve salk eitimi
yine salk personelinin zenle zerinde durmas gereken nlemlerdir.
ocuklarn beslenme, eitim ve gelitirilmeleri zerinde de titizlikle durulmaldr. O kadar ki, Ynetmelik, ocuklara, gnde 250'er gram st veya
yourt verilmesini ngrmtr.
Ynetmelik, emzirme odas ve gndz bakmevlerinin, birden fazla iveren tarafndan, ortaklaa kurulmasna da olanak vermitir. Ancak, ayda bir
kez, iverenlerin toplanmalarn ve ynetimle ilgili sorunlar gzden geirmelerini istemitir.
Ne yazk ki, alma yaamn dzenleyen mevzuat esnek... ine gelenin ya da daha gl olann kendi yanna ekmesine elverili ynleri var. Bu
deerlendirmemizi kantlarla besleyelim; bir rnek verelim:
Ynetmelik, bu sosyal tesislerin, iyerlerine 250 metreden uzak olmamasn ngryor. Neden ? Annelerin ay ya da yemek arasnda; ya da emzirme amacyla, kolayca bebeklerinin yanna gidebilmeleri; ya da sosyal tesisin gvenilir olup olmadn, ortaklaa, kontrol edebilmeleri iin... Ama gelin
grn ki, Ynetmelik'in, ayn maddesinin ikinci paragrafnda Yurt, iyerine
250 metreden daha uzaksa iveren tat salamakla ykmldr diyerek, sznden cayyor. Bu da iverene byk bir esneklik salyor; ama kadn iiyi,
iverenin salayaca arac beklemeye mahkum ediyor.
Bir baka, esneklik rnei: Ayn Ynetmelik'in, 6/c maddesinde yle diyor : Kanserojen, mutajen, ok toksik, toksik, zararl, alerjik, reme iin
toksik ve emzirilen ocua zararl olabilen kimyasallarn retildii, ilendii,
kullanld ilerde gebe, yeni doum yapm ve emziren iinin altrlmas
esas olarak yasaktr. ok gzel. nk sz ettii ve iyeri ortamnda bulunmas daha sakncal olan bu maddeler, herkese zararl; bebek iin, herkesten
daha zararl. Ama Ynetmelik, bununla yetinmiyor ve yle devam ediyor :
Ancak, iinin altrlmasnda zorunluluk varsa ve teknik olarak bu maddeler daha az zararl olanlarla deitirilemiyorsa, gebe ii, mutajen ve reme
iin toksik maddelerle, emziren ve yeni doum yapm ii, emzirilen ocua zararl olabilen kimyasallarn dndaki maddelerle, ancak her trl nlem alnarak ve salk durumlar ile maruziyet dzeyleri srekli kontrol altnda
tutularak altrlabilir. Bu maddeler gerekten zararlysa, gebelik dnemi
dnda da, kadn olsun, erkek olsun herkese zararl. Ama gebe, yeni doum
yapm ve emziren kadn iilere daha da zararl. O zaman neden, ak kap
braklyor.
128
A.GRHAN FEK
te bu, Ynetmelik'i yazanlarn, iyi niyetle sylenirse, gnlk yaam

tanmadklarn gsteriyor. nk bir kapy aralk brakrsan, frsat bulunduunda kap ardna kadar alr.
Son bir rnek, yeni istihdam paketi adyla, 2008 ylnda, kamuoyuna
sunulan, i yasasndaki deiikliklerle ilgili. Bu yasa deiiklikleri, iverenin,
emzirme odalar ve ocuk bakm yurtlar amak yerine hizmeti dardan satn alabileceini ngryor. Bu da, kapy aralamak demektir. imdi iveren,
kadn iiye, ben sana parasn vereyim; sen ocuunu istediin kree ver
demez mi?! Bunu alan, dar gelirli, yoksunluk iindeki kadn ii, ocuunu e
dost, konu komu araclyla bakm yolunu seip; paray btesine katmaya
kalkmaz m?
Nerede kald sosyal devlet? Nerede kald anann ve ocuun korunmas? Parasn vermediini ama ocuklar iin tat da ayrarak uzakta bir emzirme odas ve ocuk yurdu ile anlatn dnelim. Gidi geliler her zaman
sorunlu olacaktr. Ayrca, ii anne-babalarn, ocuklarnn bakmlarn izlemek ve yanllar eletirmek iin olanaklar da olmayacaktr. Yani katlmc bir
modelden uzaklalmakta ve ana-ocuk, ticaretin penesine braklmaktadr.
Yeni istihdam paketi, unu yapsayd, ho grlebilirdi : 150'den az evli
ve dourganlk anda kadn ya da erkek ii altran iyerlerinin iverenlerine, hem emzirme odas ve ocuk yurdu kurma ykmll getirseydi; ve
hem de yalnzca bunun dardan hizmet alm biiminde gerekletirebilmesine olanak verseydi ... Bu, olumlu bir gelime olurdu. Hatta yasaya, anlama
koullarn ve bu koullarnn denetiminin yaplaca bir komisyon kurularak,
burada anne-babalarn katlm salansayd; bu daha da olumlu olurdu.
Ne yazk ki, mevzuatmzda, bu konuda atlan son admlar, gelimenin
ya da ana-ocuk saln korumann ok dnda. Bir an nce, bu yanllarn
dzeltilmesini, esnekliklerin giderilmesini ve zveriyle alan kadn iilerin,
gerek bir korumaya alnmasn bekliyoruz. Bu ayn zamanda, kadn istihdamn zendirecek ve ailelerin sosyo-ekonomik dzeyini olumlu ynde etkileyecektir.
129
41
NSAN VE EVRES
evre konusunda, doaya ve haklara saygl bir bak as benimsemeliyiz. nsanlarn saln korumak istiyorsak, nce onlarn evrelerindeki
tehlikeleri ortaya koymak zorundayz. Ama bu tehlikeler kendiliinden ortaya
kmyor; insan yapm ... O halde bu tehlikelerin nne gemenin ilk adm,
bu tehlikeyi yaratan insanolunun farkndaln arttrmaktr.
Bir yazar, Dnya yznden insan eksilse, doa hibir ey kaybetmez;
ama hayvan nesli eksilse doa varln srdremez demektedir. Ne kadar
doru bir sz? Son birka ylda, lkemizde, bunu yaayarak grdk. Ku gribi
dolaysyla, bilinsizce yaplan byk katliamdan sonra, ky tavuklarn yok
ettik; kene istilas ile kar karya kaldk. Bilinsiz tarm ilalamas yapnca,
arlar gibi bitki dllenmesini salayan tayclar yitirme tehlikesi ile kar karya kaldk.
nsanlk ld m?! diye bir sz vardr. Bunu yalnzca insann insana
yaptklarna isyan etmek iin sylemeyiz; ayn zamanda insann hayvana yaptklarn grdmzde de syleriz.
nsann evresine zarar var. Bir kere Havay kirletiyoruz. Gaz ya da
parack halinde havaya verdiimiz snmadan, sanayiden, ulamdan enerji faaliyetlerinden kaynaklanan kirleticiler. Bunun yan sra baz zel gazlarla
hava ikliminin baz katmanlarn oluturan szgelimi ozon katmannn incelmesine yol ayoruz. Bizden baka hibir trn havaya ynelik byle bir zarar
yok. .
Doadan nasl yararlanabilirim, doann bana zarar vermesini nasl
nlerim diye dnlyor. Olmas gereken ise, doayla bark yaamak.
Tm bir eko-sistemin varln srdrmesi iin, evreye ynelik ktlklerin
nlenmesi gerek.
Sorun bizde. klim deiikliine yol aan sera gazlarn biz insanlar
retiyoruz. Bu gazlarn en nemlilerinden bir tanesi CO2 gazdr. klim deiikliine yol aan nedenlerle mcadelede adaleti nasl salayacaz, Hakkaniyeti nasl salayacaz? Kime dev dyor? Kimler sorumlu? klim etii
deerlendirmelerinde, kim veya ne korunmal? Korunmas en zor olanlar kimler veya nelerdir? Korumaya ilikin olanlar nelerdir? Koruma grevi kimindir?
Sorumluluklar azaltmada kullanlabilecek herhangi bir hafifletici neden var
mdr? Kararlar kimler verecekler sorular nem tamaktadr. Bu sorulara
130
A.GRHAN FEK
verilen yantlar, hep insan iaret ediyor. Sonra da yerkremiz snyor diye
alyoruz.
Kresel snmann yol at sel basknlarndan milyonlarca insan etkilenebilir; su basan alanlarda reyen stma hastalna yine milyonlarca kii
yakalanabilir. Kresel snmann teki yz, su sorunudur; nk dnyann
baz kelerini seller gtrrken, teki kelerinde kuraklk sknts ba gsterecektir. Yalarn dzensiz olmas, tarmlar yamura bal az gelimi lkeleri alk snrna doru itecektir.
Her eyin ba sayg sevgi. Bundan tr elimizdeki su kaynaklarna da, elimizden gelen sayg ve sevgiyi gstermemiz gerek. Biz suyla doyasya oynarken, yan bamzdakinin iecek su bulamamas kabul edilemez.
Sularn boa akp gitmesinin anlamszl kadar, elimizdeki su kaynaklarn
sorumsuzca kirletmemiz de anlamszdr. ster kanalizasyon atklaryla, ister
fabrikalarn kimyasal atklaryla, sularn doal bileimini deitirdiimiz zaman
artma gibi yksek maliyetlerle toplumu kar karya brakmaktayz. Bunun
yannda, kirlenmenin farknda olmayan insanlarn ve dier canllarn da zehirlenmesine ya da hastalanmasna neden olmaktayz.
klim ve su kaynaklarmzdaki kayplar, yaam yakndan etkiliyor. Son
40 yl iinde, Van glnn 3 kat miktarda su kaynan yitirdiimiz bildiriliyor.
Biyolojik olarak baktmzda eko-sistemleri kaybediyoruz. Sulak alan, ky,
su, orman, deniz eko-sistemlerinin tamam zarar grmektedir. Tr eitliliini
kaybediyoruz. Sadece bizim yaama alanmz yok olmuyor. Yaayan dier
canllarn yok olma riski de ok yksektir.
teden beri kullanmakta olduumuz su kaynaklar azalmaktadr. Buna
verilecek yant, suyun gereksiz kullanmnn ortadan kaldrlmas kadar; kefedilmemi su kaynaklarnn yeryzne karlmasnn salanmasdr. lkemizde kefedilmemi su kayna, tm su kaynamzn %65'ini oluturmaktadr.
Son zamanlarda, eksilen su kaynaklar ve artan su faturalar karsnda, kuyu
aanlarn says inanlmaz boyutlarda artmtr. Kiiler, kuyu aarak, yzeyde,
hepimizin bildii su kaynaklarnn yolunu kesmekte ve tek bana yararlanmaya kalkmaktadrlar. Bylece dip suyunun dzeyi, ok daha aalara inerek,
dier canllarn da yararlanmasn olanakszlatrmaktadr. Bu konuyu, kiileri
panie uratmadan gereki zmlere kavuturmak devletin grevidir.
Toprak kayplar ve orman alanlar zerinde de durmak gerek.. Topran en verimli st tabakasnn, yalarla kayp gitmesi, ar kullanmla kalitesinin dmesi ya da betonlamas byk tehlikedir. Bir yandan erozyonla,
bir yandan da bilinsiz tarmsal uygulamalarla, toprak kalitesi ve verimlili drmektedir. leyen demir ldar ataszn hepimiz biliriz; ilenen toprak
canlanr ve retken olur. te yandan, varolan orman alanlar da en byk
zenginliimizdir. Bu yalarn, havann temizlenmesi, toprak erozyonunun
131
nlenmesi ve orman sanayiinin istihdam ve zenginlik yaratabilmesi iin daha

ok ormana gereksinmemiz vardr. Ne yazk ki, doaya kar hoyrat ya da kaytsz tutum, orman zenginliimizin de her geen gn yangnlarla azalmasna
yol amaktadr. Gerek atklar ve gerekse nkleer denemelerle, besin doamz denizler ve deniz dipleri de, dokunamadan yitip gitmektedir.
Toplu beslenme, gda ve tarm politikalar iilerin temel sorunlarndan
biridir. Topraksz, susuz, havasz biz ne yaparz, bizim dmzdaki canllar ne
yapar? Doay bir btn olarak grmek ve hepimizi birden yaatmaya almak gerek. Nasl insan haklarna saygl olmamz gerekiyorsa; doaya kar
da saygl olmamz gerek.
132
A.GRHAN FEK
B) SALII GVENL YNETM
42
MEVZUAT VE GELM
Bir olguyu incelerken, konuyu nereden balatmak gerekir. Bazlar -ki
o kiiler, dnyay kendi ekseninde dnyor sananlardr-, yaadklar dakikay
kesit olarak ele alarak incelemelerini yaparlar. Buna karn, yaanm olaylar,
deneyimler ve o lkenin birikimi vardr. Hibir olguyu, gemiinden soyutlayarak anlamaya olanak yoktur.
Bunun iin mevzuat gelimesini biz de Trkiye Cumhuriyetinin temellerinin atld gnden balatacaz. Bu yaklam, Trkiyenin Osmanl mparatorluu ile balarnn tamamen kopartmas ile yakndan uyumludur. TBMM
hkmetinin bir ok uygulamasnda bu kesin ayrma kendisini ortaya koymaktadr. Kald ki, ii sal gvenlii alannda Osmanl mparatorluunda
yrtlen almalar snrl alanlara hapsolmu ve retimin srdrlmesi amacna kilitlenmi durumdadr (rnek: Dilaverpaa Nizamnamesi (1861), Maadin
Nizamnamesi (1869).
23 Nisan 1920de kurulan TBMMnin 3 numaral yasas Salk ve Sosyal Yardm Bakanlnn Kuruluu Yasasdr. Bu ulusal kurtulu savan
veren ve bugnk Trkiyeyi kuranlarn, insana verdii nemin ok nemli bir
kantdr. Yine bu yasa, ii sal gvenliini ve sosyal gvenlii yakndan
ilgilendiren bir yaklamn da, 1.kilometre tadr.
Bu yasa karldnda Anadolunun durumu yleydi : stanbul ve Zonguldak igal altndayd. Anadolunun ortasnda kalan bir avu toprak paras
dnda elimizde kalan egemenlik alan yoktu. O kadar ki, stanbulda, ortak
igal kuvvetlerinin askerleri, sadrazamn arabasn durdurarak, st aramas
yapabiliyorlard. Yine nemli bir nokta, denizyollar teden beri dmann elindeydi (Kylarmzdaki tm fenerler, Franszlar tarafndan yaplm ve bu fenerlerin idaresi Fransz Fenerler daresine verilmiti. Bu boyunduruktan ancak
1933 ylnda kurtulunabilmitir).
TBMM hkumeti, lkesini saray ve evresinden olumu gren bir padiahlkla ynetilmi ve geri kalan blgeleri yoksulluk ve sefalet iinde yaamaya alan bir lkeyi devralmaya hazrlanyordu.
Bu ortam ierisinde, yaklak yzyldr, byk skntlar eken Zonguldak halk, Fransz igalcilerine kar ayakland. Franszlar, Zonguldak-Ereli
133
Havzasndaki madenleri iletiyorlar, gemilerle tayorlar ve padiahla ibirlii

halinde halka zulmediyorlard. Halkn mcadelesine ek olarak TBMM-Fransa
hkumeti arasnda gelien diyalog, Franszlar Zonguldaktan ekilmek zorunda brakt. Bu maden iileri iin de bir umut olmutu.
1920 tarih ve 3 No.lu Salk Bakanlnn Kurulu Yasasn izleyen
yasalar, Zonguldak-Ereli Havzasn ilgilendiren iki nemli yasadr. Bu yasalar, ii karna hazrlanm ve retimin zendirilmesiyle de hibir ilgisi olmayan yasalardr. Bu yasalar unlardr :
Zonguldak ve Ereli Havza-i Fahmiyesinde Mevcut Kmr Tozlarnn Amele Menafi-i Umumiyesine Olarak Fruhtuna Dair Yasa (1921
tarih ve 114 sayl)
Ereli Havza-i Fahmiyesi Maden Amelesi'nin Hukukuna Mteallik
Kanun (1921 tarih ve 151 sayl).
Bu yasalarn birka ynden nemi vard.
Toplumun istekleri dorultusundayd ve onun dinamizmine bir yant
nitelii tayordu.
Ulusal Kurtulu Sava sryordu ve Trkiye'nin gelecei belli deildi.
TBMM, kendisini bir nceki ynetimin (padiahlk) insan zrl yaklamndan kesinlikle ayran izgiyi ekmiti.
TBMM'nin kard, snrl kapsaml da olsa, ilk i yasasyd.
Ayn zamanda bu yasalar sosyal gvenlik alannda ii-iverendevlet katksn ierecek lde ilerici ilk oluumu balatmt.
Trkiyede bir yasann karlmas hibir zaman yeterli olmamtr. Bunun uygulamaya geirilmesi ve hayal ettii sistemin kurulmas kolay olmamtr. Netekim, 2 yl bekleyen Zonguldak halk, sonunda 1923 ylnda byk
bir grev balatmt. te bu iki yasann gerei olan ve Amele Birlii adn alan
sosyal gvenlik kurumu, bu grevin ardndan kuruldu. Bu sre, i yaam ve
rgtlenmesi konusunda Trkiyenin en nemli deneyimlerinden biriydi.
Ama i yaamnn kurallara balanmas konusu, lkemizde, o kadar
abuk olamamtr. 1924 ylnda hazrlanan ilk i yasas tasars, bir ok tartma ve ekimeye konu olmu; 1928 ylnda yeni bir i yasas tasars hazrlanmasn gerektirmiti. Ama bu yasann da kaca yoktu.
Bunun zerine, alma yaamnn salk ile ilgili konularnn, hazrlanmakta olan Genel Sal Koruma Yasas iine yerletirilmesi zm
dnld. Bu 3 No.lu yasann da ruhuna uygundu ve byk bir baaryla
gerekletirildi.
1930 ylnda 1593 sayyla yaynlanan Genel Sal Koruma Yasas
(Umumi Hfzsshha Kanunu), uzun yllar i hukukuna damgasn vuracak bir
ok maddeyi ieriyordu. Bunlar yle sralayabiliriz :
ocuklarn ve genlerin korunmas (en dk alma ya, en fazla
134
A.GRHAN FEK
alma sresi, ocuklarn gece altrlmamas, okul sal almalar, ar tehlikeli ilerde altrlma yasa),
Anann korunmas (doum ncesi ve sonras izinler, emzirme izni,
ar tehlikeli ilerde altrlma yasa),
yerlerinde hekim bulundurulmas (en az elli ii altran iyerlerinde),
Yenilecek ve iilecek maddeler ve sat ile ilgili hkmler,
Gayr-shhi messeseler.
Yine ayn yl karlan Belediyeler Yasas ile 1926 ylnda karlan Yurttalar Yasas (Borlar Kanunu), alma yaamnn dzenlenmesine yardmc
oluyordu. Beklenen i yasas ancak 1936 ylnda kabul edilerek, 1937 ylnda
yrrle girdi.
Genel Sal Koruma Yasasnda yer alan ve yukarda saydmz hkmler ise, neredeyse 60 yl tek bana yrrlkte kald. yi ki kald. nk,
lkemizin hala zlememi memur-ii ikileminin, salk alanna yansmasn nledi. Eer szn ettiimiz hkmler, Yasas ierisinde dzenlenmi olsayd, memurlar kapsamayacakt. Bylece, koruyucu hkmler, Genel
Sal Koruma Yasasnn ierisinde yer almasndan tr, tm alanlara
uygulanabildi.
i sal gvenlii konusunda 1940 ylndan balayarak ayrntl dzenlemeler yaplmtr. 3008 sayl Yasasna dayanlarak yaplan bu dzenlemeler, kalc ve yol gsterici olmutur. kez, ii sal gvenlii mevzuatnda iki kez kapsaml dzenlemeler yaplmtr. 1475 sayl Yasasnn
karlmasndan sonra 1974 ylnda; 4857 sayl Yasasnn karlmasn izleyerek 2004 ylnda ve son olarak 2012 ylnda Sal Gvenlii Yasasnn
karlmasnn ardndan mevzuat elden geirilmitir. Mevzuat, ounlukla yaama gemese de, gemesi gerektiini dndrm ve bu alanda nemli
bir bilgi kayna olmutur. zellikle, 1475 sayl yasann ardndan karlan
Tzkler, ok ayrntl dzenlenmi; ksa ve anlalr bir anlatmla, bir ders
kitab okuturcasna, salk ve gvenlik nlemlerini sralamlardr. Bunun yan
sra ve bu tzkler kaynak gsterilerek, i mfettilerinin iyeri ziyaretlerinde,
eksikler olarak tekrar tekrar vurgulanarak, ncelikle yaplmas gerekenlerin,
herkes tarafndan renilmesine olanak vermitir.
Gerek i hukukunun ve gerekse ii sal gvenlii ile ilgili tzk ve
ynetmeliklerin kolay anlalr bir dille yazlm olmas ok nemlidir. Bylece
insanlarn, kendi haklarn ve evrelerindeki salk-gvenlik tehlikelerini renmeleri iin frsat verilmitir. Keke her alan, bu yasalar, tzk ve ynetmelikleri, okuyup renebilmi olsayd. Bunlar zerinde dnseydi ve yaama geirilmeleri iin kln kprdatsayd. Ama deil iyerlerindeki karlkl konumalarda, toplu szlemelerde bile ele alnan konular, ii sal gvenlii
mevzuatna yzeysel yaklamaktadr. yerlerinde yasa gerei iverenlerin
135
iilere, yaptklar iin salk gvenlik tehlikelerini retmelerine de pek sk

rastlanmamaktadr.
Bu saptamalarmza karn, ii sal gvenlii mevzuatmz, gitgide
daha aka, bu konuda atlmas gereken admlar ortaya koymaktadr. Bu
admlar, i mfettilerinin iyeri denetimlerinde de ne karak vurgulanmaktadr. Bugn iyerlerinin ncelikle yapmas gerekenlerden bir ka yledir :
yerinin risk deerlendirmesinin yaplmas ve bunu destekleyen plan
ve raporlarn hazrlanmas,
ilerin bu deerlendirmenin nda salk-gvenlik eitiminin yaplmas,
e girerken ve en az ylda bir kez iilerin, salk ynnden ie elverili olup olmadklarnn, doktor raporuyla irdelenmesi (gerekirse
biyolojik lmlere bavurulmas),
yerindeki ktlkleri, iilerde zarara yol amadan saptayacak,
evresel lmlere (szgelimi grlt lm) bavurulmas,
i sal gvenlii ynetim sisteminin kurulmas.
2003 ylna gelindiinde, elde tzklerin arlkta olduu ve bunlar tamamlayan birka ynetmelikten oluan ii sal gvenlii mevzuat vard.
2004 ylnda bir yandan AB direktiflerinin mevzuatmza kazandrlmas ve bir
yandan da mevzuatn daha kolay deitirilebilmesine olanak vermesi asndan, ynetmelikler karlmas yelenmitir. alma Sosyal Gvenlik Bakanl tarafndan, arada bir kez tzk karma yoluna bavurulmu olsa da,
baarsz olunmu ve yeniden ynetmelikler yoluyla mevzuatn oluturulmas
yoluna gidilmitir.
Tzkler Dantay tarafndan onayland iin, deitirilmesi zor, ama
kalc ve arl olan belgeler iken; ynetmelikler, Bakan karar ile yrrle konulabilen ve her an kolayca deitirilebilecek belgelerdir. Bundan tr,
tzklere sinen emek yk ve zen ile ynetmeliklerdeki arasnda ok fark
vardr. Doaldr ki, ynetmeliklere dayal uygulama daha keyfi bir ynetimi getirmekte ve yrtme erkinin hareket alann geniletmektedir. Buna karn, ynetmelikler Dantay denetimine ak olduu iin, 2003 sonras karlan baz
kilit ynetmelikler, Dantay tarafndan iptal edilebilmitir. Bakanlk tarafndan
benzer hatalarda srar edildii iin, yeni karlan ynetmeliklerde de benzer
ekilde Dantay tarafndan iptal edilmitir. Bu uygulamada yaklak 10 yllk
bir kararszlk ve bekleyie yol amtr.
Bugn Sal ve Gvenlii Mevzuatmza bakldnda, ayr yasal dayanak kmesi ile kar karya kalmaktayz. lk kme, 1475 sayl
Yasasna dayal olarak karlan ve yrrlkten kaldrlm olan ama reticiliklerini srdren tzkler; ikinci kme, 5487 sayl Yasasna dayal olarak
karlan ve i sal gvenlii ile ilgili ynetmelikler; nc kme ise, 2014
136
A.GRHAN FEK
tarih ve 6331 sayl Sal Gvenlii Yasasna dayal olarak karlan ynetmelikler...
i sal gvenlii mevzuatmzn temel talarn oluturan ve yukarda saydmz yasalar dnda kalan tzk ve ynetmeliklerden en nemli
olan bazlarn sralayacaz :
(A) Birinci kme: 1475 sayl Yasasna dayal olarak karlan ve yrrlkten kaldrlm olan ama reticiliklerini srdren tzk ve ynetmelikler :
i Sal Gvenlii Tz
Parlayc, Patlayc, Tehlikeli ve Zararl Maddelerle allan yerlerinde ve
lerde Alnacak Tedbirler Hakknda Tzk,
Yap lerinde i Sal ve Gvenlii Tz
Ar ve Tehlikeli iler Tz (Yrrlkten kaldrld)
Maden ve Ta Ocaklar letmelerinde ve Tnel Yapmnda Alnacak i Sal ve Gvenlii nlemlerine likin Tzk
Tefti Tz
Elektrik Tesisleri Ynetmelii (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl tarafndan karlmtr. Yasasna dayanlarak karlmamtr)
Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl tarafndan karlmtr. Yasasna dayanlarak karlmamtr)
(B) kinci kme, 5487 sayl Yasasna dayal olarak karlan ve i sal
gvenlii ile ilgili ynetmelikler :
Tarm ve Ormandan Saylan lerde alanlarn alma Koullarna likin
Ynetmelik (R.G.: 6 Haziran 2004 / 25425)
Kanununa likin alma Sreleri Ynetmelii (R.G.: 6 Haziran 2004 /
25425)
Kanununa likin Fazla alma ve Fazla Srelerle alma Ynetmelii
(R.G.: 6 Haziran 2004 / 25425)
Haftalk Gnlerine Blnemeyen alma Sreleri Hakknda Ynetmelik
(R.G.: 6 Haziran 2004 / 25425)
ocuk ve Gen ilerin altrlma Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik
(R.G. : 21 ubat 2013 / 28566)
Ar ve Tehlikeli ler Ynetmelii (16 Haziran 2004 / 25494)
Ar ve Tehlikeli ler Ynetmeliinin Yrrlkten Kaldrlmasna Dair Ynetmelik (R.G.: 8 ubat 2013 / 28553)
Ksa alma ve Ksa alma deneine likin Ynetmelik(R.G.: 31 Mart
2004 / 25419)
Ksa alma ve Ksa alma deneine likin Tebli / Tebli No.1 (R.G.:
26 Nisan 2004 / 25565)
Yllk cretli izin Ynetmelii (R.G.: 3 Mart 2004 / 25391)
Sanayi, Ticaret, Tarm ve Orman lerinden Saylan lere likin Ynetmelik
(R.G.: 28 ubat 2004 / 25387)
Postalar Halinde i altrlarak Yrtlen lerde almalara likin zel
Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik (R.G.: 7 Nisan 2004 / 25426)
Kadn ilerin Gece Postalarnda altrlma Koullar Hakknda Ynetmelik (R.G.: 9 Austos 2004 / 25548)
137
i cretlerinden Ceza Olarak Kesilen Paralar Kullanmaya Yetkili Kurulun

Teekkl ve alma Esaslar Hakknda Ynetmelik (R.G.: 5 Mart 2004 /
25393)
yeri Kurma zni ve iletme Belgesi Alnmas Hakknda Ynetmelik (R.G.: 10
Austos 2005 / 25673)
yeri Ama ve alma Ruhsatlarna likin Ynetmelik (10 Austos 2005 /
25902)
Hazrlama, Tamamlama ve Temizleme leri Ynetmelik (R.G.: 28 Nisan
2004 / 25446)
alma Hayatna likin l Danma Kurulunun alma Usul ve Esaslar
Hakknda Ynetmelik (R.G.: 4 Nisan 2004 / 25423)
alma Hayatna likin l Danma Kurulunun alma Usul ve Esaslar
Hakknda Ynetmelik Deiiklii (R.G. : 15 Mays 2004 / 25381)
(C) nc kme ise, 2014 tarih ve 6331 sayl Sal Gvenlii
Yasasna dayal olarak karlan ynetmelikler :
Sal ve Gvenlii Hizmetlerinin Desteklenmesi Hakknda Ynetmelik
(R.G.: 24 Aralk 2013 / 28861)
yeri Bina ve Eklentilerinde Alnacak Salk ve Gvenlik nlemlerine likin
Ynetmelik (R.G.: 17 Temmuz 2013 / 28710)
Tozla Mcadele Ynetmelii (R.G.: 15 Kasm 2013 / 28812)
Gvenlii Uzmanlarnn Grev, Yetki, Sorumluluk ve Eitimleri Hakknda
Ynetmelikte Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik (R.G.: 11 Ekim 2013 /
28792)
Yap lerinde Sal ve Gvenlii Ynetmelii (R.G.: 15 Ekim 2013 /
28786)
Maden yerlerinde Sal ve Gvenlii Ynetmelii (R.G.: 19 Eyll 2013
/ 28770)
Salk ve Gvenlik aretleri Ynetmelii (R.G.: 11 Eyll 2013 / 28762)
Salk ve Gvenlik aretleri Ynetmelii Eki (R.G.: 11 Eyll 2013 / 28762)
Sal ve Gvenlii le lgili alan Temsilcisinin Nitelikleri ve Seilme
Usul ve Esaslarna likin Tebli (R.G.: 29 Eyll 2013 /28750)
Geici veya Belirli Sreli lerde Sal ve Gvenlii Hakknda Ynetmelik
(R.G.: 23 Austos 2013 / 287449
alanlarn Titreimle lgili Risklerden Korunmalarna Dair Ynetmelik (R.G.:
22 Austos 2013 / 28743)
Balk Gemilerinde Yaplan almalarda Salk ve Gvenlik nlemleri Hakknda Ynetmelik (R.G.: 20 Austos 2013 / 28741)
Hijyeni lm, Test ve Analizi Yapan Laboratuvarlar Hakknda Ynetmelik
(R.G.: 20 Austos 2013 / 28741)
Hijyeni lm, Test ve Analizi Yapan Laboratuvarlar Hakknda Ynetmelik
Eki (R.G.: 20 Austos 2013 / 28741)
Askeri yerleri ile Yurt Gvenlii in Gerekli Maddeler retilen yerlerinin
Denetimi, Teftii ve Bu yerlerinde in Durdurulmas Hakknda Ynetmelik
(R.G.: 16 Austos 2013 / 28737)
Gebe veya Emziren Kadnlarn altrlma artlaryla Emzirme Odalar ve
ocuk Bakm Yurtlarna Dair Ynetmelik (R.G.: 16 Austos 2013 / 28737)
138
A.GRHAN FEK
Gebe veya Emziren Kadnlarn altrlma artlaryla Emzirme Odalar

ve ocuk Bakm Yurtlarna Dair Ynetmelik-Eki (R.G.: 16 Austos 2013 /
28737)
Kimyasal Maddelerle almalarda Salk ve Gvenlik nlemleri Hakknda
Ynetmelik (R.G.: 12 Austos 2013 / 28733)
Kanserojen veya Mutajen Maddelerle almalarda Salk ve Gvenlik nlemleri Hakknda Ynetmelik (R.G.: 6 Austos 2013 / 28730)
alanlarn Grlt ile lgili Risklerden Korunmalarna Dair Ynetmelik
(R.G.: 28 Temmuz 2013 / 28721)
Elle Tama leri Ynetmelii (R.G.: 24 Temmuz 2013 /28717)
Salk Kurallar Bakmndan Gnde Azami Yedi Buuk saat veya Daha Az
allmas Gereken ler Hakknda Ynetmelik (R.G.: 16 Temmuz 2013 /
28709)
Tehlikeli ve ok Tehlikeli Snfta Yer Alan lerde altrlacaklarn Mesleki
Eitimlerine Dair Ynetmelik (R.G.: 13 Temmuz 2013 /28706)
yeri Hekimi ve Dier Salk Personelinin Grev, Yetki, Sorumluluk ve Eitimleri Hakknda Ynetmelik (R.G.: 20 Temmuz 2013/28713)
yeri Hekimi ve Dier Salk Personelinin Grev, Yetki, Sorumluluk ve Eitimleri Hakknda Ynetmelik Eki (R.G.: 20 Temmuz 2013/28713)
yerlerinde Acil Durumlar Hakknda Ynetmelik (R.G.: 18 Haziran 2013 /
28681)
Biyolojik Etkenlere Maruziyet Risklerinin nlenmesi Hakknda Ynetmelik
(R.G.: 15 Haziran 2013 / 28678)
Kiisel Koruyucu Donanmlarn yerlerinde Kullanlmas Hakknda Ynetmelik (R.G.: 2 Temmuz 2013 / 28695)
Sal ve Gvenliine likin yeri Tehlike Snflar Teblii (R.G.: 26 Aralk
2012 /28509)
alanlarn Sal ve Gvenlii Eitimlerinin Usul ve Esaslar Hakknda
Ynetmelik (R.G.: 15 Mays2013 /28648)
Ekipmanlarnn Kullanmnda Salk ve Gvenlik artlar Ynetmelii
(R.G.: 25 Mays 2013 / 28628)
Ekranl Aralarla almalarda Salk ve Gvenlik nlemleri Hakknda Ynetmelik (R.G.: 16 Nisan 2013 / 28620)
yerlerinde in Durdurulmasna Dair Ynetmelik (R.G.: 30 Mart 2013 /
28603)
Sal ve Gvenliine likin yeri Tehlike Snflar Tebliinde Deiiklik
Yaplmasna Dair Tebli (R.G. : 29 Mart 2013 / 28602)
Sal ve Gvenliine likin yeri Tehlike Snflar Tebliinde Deiiklik
Yaplmasna Dair Tebli Eki (R.G.: 29 Mart 2013 /28602)
Sal ve Gvenlii Kurullar Hakknda Ynetmelik (R.G. : 18 Ocak 2013
/ 28532)
Ulusal Sal ve Gvenlii Konseyi Ynetmelii (R.G. : 5 ubat 2013 /
28550)
Sal ve Gvenlii Risk Deerlendirmesi Ynetmelii (R.G.: 29 Aralk
2012 / 28512)
Ynetmelik (R.G.: 29 Aralk 2012 / 28512)
139

Ynetmelik Eki (R.G.: 29 Aralk 2012 / 28512)
Asbestle almalarda Salk ve Gvenlik nlemleri Hakknda Ynetmelik
(R.G. : 25 Ocak 2013 /28539)
Sal ve Gvenlii Hizmetleri Ynetmelii (R.G.: 29 Aralk 2012 /
28512)
Sal ve Gvenlii Hizmetleri Ynetmelii eki (R.G.: 29 Aralk 2012 /
28512)
alanlarn Patlayc Ortamlarn Tehlikelerinden Korunmas Hakknda Ynetmelik (R.G.: 30 Nisan 2013 / 28633)
Grld gibi, ii sal i gvenlii mevzuatnn emsiyesi, olduka

genitir. Ancak yakndan incelendiinde, hepsine benzer bir dnce yapsnn
sindii grlr ve kolayca kavranabilir. stelik, kimya sanayiinden madenlere;
dev inaatlardan elektrik ilerine; radyoaktif maddelerle almadan gda sanayiine kadar, ok geni bir kapsama alan vardr. Kapsad alann ok geni
olduu dorudur ve doaldr. Ancak, dank ve gncelliini yitirmi olmakla
sulanmas hakszdr. Bir ok bakanln ilgi alanna girmesi ve onlarn hazrladklar yasal dzenlemeleri de iine almann getirdii zorluk anlalabilir.
i sal gvenlii ile ilgili kardklar tzk, ynetmelik, tebli vb belgelerin izlenmesi gereken bakanlklar ve bal kurulular unlardr :
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl
evre ve ehircilik Bakanl
Salk ve Sosyal Yardm Bakanl
Gda Tarm ve Hayvanclk Bakanl
Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl
Milli Eitim Bakanl
Bayndrlk ve skan Bakanl
Ulatrma, Denizcilik ve Haberleme Bakanl
ileri Bakanl
Denizcilik Mstearl
Trkiye Atom Enerjisi Kurumu
Sosyal Gvenlik Kurumu
Trkiye Kurumu.
Bu kadar ilgileneni olan bir konuyu tek bir bakanln (alma Sosyal
Gvenlik Bakanl) ats altnda ve yalnzca devlet gcyle kontrol altna
almaya uramas bounadr.
140
A.GRHAN FEK
43
YASALAR VE DENETM
i sal gvenlii deyince ne anlyorsunuz ? Herkesin buna verilecek farkl yantlar olabilir. Birisi yle anlar, dieri byle anlar. Szgelimi bir
iveren, iyerinde ii sal gvenlii konusunda bir ok alma yaptn
sylyor; ama belki de btn bunlar sizin bildikleriniz ve dndklerinizle taban tabana zt. Acaba doruyu ona nasl kabul ettirebileceiz? te yasalar,
bu kabul ettirebilme gereksinmesinden dodu. Haklya hakl, haksza haksz.
Bunu syleyebilmek iin, insanlarn karlkl olarak birbirlerinin hakkna sayg
duyacaklar bir hukuk dzeni oluturulmaya alld. Bu hukuk dzeni insanlarn itiraz edemeyecei yazl belgelerden oluur ve mevzuat adn alr.
Yasalar koymak, mevzuat oluturmak yetmez. Buna insanlarn uyup
uymadn, bir yaknma ya da bavuru beklemeksizin izlemek gerek. Yasay
koyan devlet, o zaman izleyecek olan da devlet. Devletin, koyduu yasalarn
uygulanp uygulanmadn izleme ilevine DENETM deniyor. imdi, bu kavramn alma yaamna ve i ilikilerine nasl uygulandna bakalm.
, insann insan olmasyla, alet kullanmay renmesiyle, balatlabilir.
Buna karn, alma ilikileri, ok daha yenidir ve cretli emein ortaya kmasyla balatlabilir. Demek ki, kapitalizmin tarih sahnesine k ile insanlar
arasnda ikili-oklu alma ilikileri ortaya kmtr. Hi kukusuz bu ilikilerin, yrtlmesi ve kalc klnmas iin, baz dzenlemelere gidilmesi gerei
zamanla kendini kabul ettirmitir. Deneyimler, nce hak kavramnn ortaya
kmasn, bunu mevzuat kavramnn izlemesini ve bunlar da denetim kavramnn izlemesini zorunlu klmtr.
C.Zenz, yeryznde, alma ilikileri alanndaki ilk szlemenin, o zamanlar, Osmanl mparatorluu'nun snrlar ierisinde olan Idrija
(Yugoslavya'da) kentinde, maden iilerine ynelik olarak yapldn ortaya
koymaktadr.
C.Talas, bunu 1778 ylnda svire'de karlan ve ocuk iilii ile ilgili
olan bir fermanla balatmaktadr.
Ama zerinde daha ok uzlalan ve dnyada ilk sosyal politika belgesi
olarak ilan edilen, 1802 ylnda ngiltere'de parlamentoca kabul edilen raklarn Bedeni ve Manevi Salklar Hakknda Yasadr.
Ancak fermanlarn karlmas, szlemelerin yaplmas hatta yasalar
yaynlanmas ne ocuk iilerin korunmasna yetmitir; ne de yetikin iilerin alma koullarn dzeltebilmitir. Bu iyi niyetli abalarn, en nl rnei
141
Robert Owen'dr. topyac sosyalistler arasnda saylan ve kendisi bir tekstil

fabrikatr olan Robert Owen, ngiltere'de New Lanark'taki kendi fabrikalarnda ve ABD'de New Harmony blgesinde, iki kez, kendiliinden, alanlarnn
yaam standartlarn ykseltmeyi ve onlara ann ok nnde haklar tanmay denemitir. Bu baarsz giriimlerden karlan dersleri, Robert Owen,
u ars ile dile getirmektedir : ilerin daha iyi koullarda yaamas ve
almas iin, btn ngiliz iverenlerinin bunu gerekletirmesi gerek. Hatta
bu da yetmez. Btn Avrupa'daki iverenlerin bu kurallara uymas gerek.
Robert Owen'n abalar ve arlar kadar, bu dnemde, ura veren
ii snf ve baz iyi niyetli iverenlerin abalaryla, karlan yasalarn yannda
bunlarn uygulanp uygulanmadn denetleyecek mfettilerin, devlet tarafndan istihdam edilmesi gerei de kabul edilmitir. 1833 ylnda ngiltere'de
balayan i teftii uygulamas, alma ilikilerinde, hakkaniyetin salanmasnn da balangc oldu.
Hakkaniyet kavram ile denetim kavram arasnda ok yakn bir ilgi vardr. ncelikle, iilerin, emeklerinin karl olarak hakkettikleri (daha sonraki
yllarda insan olarak hakkettikleri), yaama kavuabilmeleri gerekirdi. Bunda
i denetiminin ok nemli bir rol olacaktr. Onun iin, hakkaniyetin salanmasnda atlan her admda, 18.yzyl sonlarndan balayan, ii snf mcadelelerin byk bir etkisi olduunu anmamz gerek.
Hakkaniyet kavramnn bir baka boyutu, konulan mevzuata uymak ve
ii haklarn vermede, iverenler arasndaki farkllklar da ortadan kaldrmaktr. denetimi bunu salamada en nemli aralardan biridir. Ama rekabetin
ulusal snrlar amaya balad andan beri, bu hakkaniyetin bir de uluslararas boyutunun bulunduunu gzard etmemek gerekmektedir.
Hakkaniyetin uluslararas boyutu, iverenlerle snrl deildir. Ya da bir
lkenin snrlarnn ierisinde, mevzuatn uygulanmas, yalnzca kendi ulusundan olan iilerle snrl tutulamaz. Bir lkede bulunan kaak yabanclar, gmenler, uyruksuzlar vb. iin de ayn standartlarn gzetilmesi gerekir.
lkemizde i denetiminin balayabilmesi iin, i yasasnn kmasnn
beklenmesi gerekmitir. 1936 ylnda karlan 3008 sayl Yasas, ayn zamanda i denetimini de ngrmtr. ktisat Bakanl'na bal olarak kurulan
i mfettilikleri, daha sonra 1946 ylnda alma Bakanl'nn kurulmasyla bu Bakanla devredilmitir. Uluslararas alma rgt'nce kabul edilen
81.Nolu Sanayide ve Ticarette Teftii Hakknda Uluslararas Szleme'nin
Trkiye tarafndan da kabul edilmesiyle birlikte, i mfettilii, bu ilkeler dorultusunda dzenlenmitir. 1979 ylna kadar, ii sal gvenlii teftiini yapan teknik eitim grm mfettilerin i Sal Genel Mdrl'ne; iin
yrtmn denetleyen ve sosyal bilim eitimi grm mfettilerin alma
Genel Mdrl'ne bal olarak almas uygulamas srmtr. Bu tarihte
kabul edilen Tefti Tz ile tm bu mfettiler tek bir at altnda top-
142
A.GRHAN FEK
lanm ve Tefti Kurulu araclyla Bakanlk Mfettii olarak almalarn

srdrmlerdir.
Trkiye'de, alma ilikilerinden sorumlu Bakanln, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl olduunu ve Yasas'n izlemekle ykml mfettilerin de i mfettileri olduunu dnerek, alma yaamnn denetiminin
yalnzca bu snrlar iinde kaldn dnrsek yanlm oluruz. Bu ok snrl
bir bak as olur.
Bata tarihsel geliime ve hakkaniyet kavramna bakarken, hi de bu
kadar snrl bir bak as edinmemitik. Ulusal lee indiimiz zaman da
ayn geni yelpazeyi aramamz gerekir. Onun iin, alma yaamnda denetim kavramn, birbirini besleyen be balk halinde izlememiz gerekmektedir.
Bu balklar
Uluslararas dzeyde denetim mekanizmalar
Ulusal dzeyde; merkezi ve yerel hkumetin oluturduu denetim
mekanizmalar,
Ulusal ve blgesel dzeyde sivil toplum kurulularnn oluturduu
ya da iinde yer ald denetim mekanizmalar
letme dzeyinde denetim mekanizmalar,
Bireysel denetim mekanizmalar.
Bunlarn ierisinde en nemlisi bireysel denetim mekanizmalardr.
nk bireyi haklarna sahip karamazsanz, bunun iin eylemli klamazsanz, yukarda kurulan tm mekanizmalar aresiz kalr ve birer birer yozlar.
Denetim konusuna, yaama ve alma koullarnn olanca zenginlii
iinde baktmz zaman, uluslararas be byk eylem kmesi grrz. Bunlar :

Uluslararas alma hareketi

Uluslararas salk hareketi

Uluslararas evre hareketi

Uluslararas insan haklar hareketi

Uluslararas sosyal gvenlik hareketi.
Her birinin yzyl aan ve ok saygn bir gemii vardr. Bu abalar olmasayd, bugn tek tek uluslarn abalarndan istenen verim alnamad gibi,
elde edilen bilgi-deneyimlerin bu lde hzla paylalmas da olanaksz olurdu. Ama gerek uluslarn ekonomik zenginlikleri, gerekse sosyo-kltrel birikimleri, bu hareketlerin etkisiyle, farkl dzeylerde hakkaniyeti salamalarn
olanakl klmaktadr. Bu baz uluslarn ya da ulus kmelerinin, daha hzla baz
ortak standartlar gelitirmelerine neden olmaktadr. Bu da blgesel dzeyde
rgtlenmeleri ve standartlar konulmasn getirmektedir. lkemiz asndan
143
bu blgesel standartlar arasnda Avrupa Birlii'nin, ii sal gvenlii alanndaki abalar ve ortaya koyduu direktifler nem kazanmaktadr.
Trkiye gibi bir ok lke, uluslararas dzeyde oluturulan standartlar
ve konulan kurullardan, gitgide daha ok etkilenmeye balamtr. Dnya yznde, her eyin birbiriyle uyumlu hale getirilmesi, gitgide daha artan bir baskyla salanmaya allmaktadr. Bunu hem kresel egemenler ve hem de insan haklar savunucular istemektedir. Kreselleme, kendi oyun alann ikiye
ayrmtr: Merkez ve merkeze yakn lkeler ile evresel lkeler. Standartlar
merkez ve merkeze yakn lkelerde iddetle uygulamaya alrken; evresel
lkelerin alma standartlarn bir adm teye gtrmesini istememektedir.
Bylece katmerli smr dzeni ortaya kabilmektedir.
Bugn, yerkreye baktmz zaman lkeler arasnda ekonomik-sosyal
alanda byk uurumlar bulunduunu grrz. Buna karn 1944de kabul
edilen Philadelphia Bildirgesi hemen banda yle der: Dnyann neresinde
yoksulluk ve sefalet varsa, bu refah ierisindeki blgeler iin bir tehdittir.
Bu noktada insan haklar savunucularnn kard, dnyann her kesinde hakkaniyetin salanmas iin eit oranda ura verilmesi gerektiidir. Oysa Philadelphia Bildirgesi'nde yer alan ve yukarda andmz saptama, adaletsizlii veri olarak kabul etmektedir. Ama ondan yllar yllar nce
Atatrk'n u sz tam tersine dnya dzenine eitliki yaklamaktadr: nsan mensup olduu milletin varln ve saadetini dnd kadar, btn
cihan milletlerinin huzur ve refahlarn dnmeli ve kendi milletinin saadetine
ne kadar deer veriyorsa, btn dnya milletlerinin saadetine yararl olmaya
elinden geldii kadar almaldr.
Bu szlerin zmsedii yaklam o kadar evrensel, insancl veayrm
gzetmeyen bir yaklamdr ki, hemen bunun arkasndan Atatrkn nl sz
Yurtta bar, Dnyada bar dediini duyar gibi olursunuz.
Dnelim, merkez ve merkeze yakn lkeler arasnda saylan Avrupa
Birlii ye ve aday ye lkelerinin, blgesel dzeydeki birlikteliine. Avrupa
Birlii'nde ii sal gvenliinin bu alandaki eylemlerini kubak baktmzda drt nemli nokta kendisini gstermektedir :
Tek Senet'in kabul
89/391 i sal gvenlii ereve direktifinin kabulu
Avrupa i Sal Gvenlii Ajans'nn kurulmas
Proje destekleri.
1986 ylnda kabul edilen Avrupa Tek Senediyle (Single European Act)
AET Antlamasna i sal ve gvenlii konusunda yeni bir fkra eklendi:
Madde 118A. AET Konseyi bu maddeye dayanarak ye lkelerdeki ii sal
ve i gvenlii koullarnn uyumlatrlmasn salamaya ynelik dzenlemelere gidebilecekti. Tek Senetin kabul ile, i sal gvenlii, sosyal ilikiler
144
A.GRHAN FEK
kapsamndan karlarak, ekonomik ilikiler blmne alnmaktadr. Bu konuda karar alma mekanizmas oybirlii yerine, arlkl ounluk (qalified majority) ekline dntrlmt.
Bylece bu alanda alnacak ok ileri admlar atlabilmitir. ereve Direktif ile, bir ok yavru direktifin kabul edilmesi olanakl klnm ve bunlarn
lkeler tarafndan benimsenmesi iin zorlama yapma olana ortaya kmtr.
Avrupa i sal gvenlii Ajans ise, kuruluuyla, hem bilgi daarcn gelitirmek ve hem de bilgi-deneyimin paylam, iletiimin salanmas konusunda
ok nemli admlar atmtr. Avrupa Birlii zellikle, adaylk srecindeki lkelere, sunduu hibe yardmlarla, bir yandan kendi nceliklerini vurgulama ve
bir yandan da denetimin olmazsa olmaz olan hizmet sunumunu gelitirme
olana bulmaktadr.
Trkiye, 2003 ylnda kabul ettii Yasasn ve Avrupa Birlii ile imzalad Trkiyede Sal ve Gvenliini Gelitirme Projesi (ISAG) hibe
antlamasn izleyen dnemde hzla Avrupa Birlii Direktiflerini, Ynetmelik
biiminde uygulamaya sokmutur. Bunlardan ereve Direktifin aktarld,
Sal ve Gvenlii Tznn Dantayca iptal edilmesinden sonra, nce
tzk olarak karlmak istenmitir. Bu konuda da baarl olunamaynca, ayr
bir i sal gvenlii yasas karlmas yoluna gidilmitir.
Ulusal dzeyde; merkezi ve yerel hkmetin oluturduu denetim mekanizmalarn ele al irken, bunu tek bir bakanln ilgi alanyla snrlamaya ve
yetkileriyle uygulamaya koymaya olanak bulunmamaktadr. Bu bakmdan bu
mekanizmalarn mutlaka u kurum ve kurulular kapsamas gerekmektedir:
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl,
evre ve ehircilik Bakanl,
Gda Tarm ve Hayvanclk Bakanl
Salk ve Sosyal Yardm Bakanl
Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl,
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl,
ileri Bakanl,
Ulatrma, Denizcilik ve Haberleme Bakanl,
Milli Eitim Bakanl,
Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Bakanl,
Trk Standartlar Enstits
Belediyeler ve Anakent Belediyeleri.
Ulusal ve blgesel dzeyde sivil toplum kurulularnn oluturduu ya
da iinde yer ald denetim mekanizmalar, bireysel dzeydeki mekanizma-
145
lar yreklendiren ve toplumsal bar destekleyen basamak olarak grlmelidir. nemi, ii sal gvenliinin, buyurgan bir eda ile deil, toplumsal bir
duyarllkla, el-birliiyle, gnl-birliiyle yaama geirilmesinin salanmasna
olan katksndandr. Bu basamakta yer alan kurulular arasnda unlar bulunmaktadr:

i ve iveren sendikalar,

Memur sendikalar,

Trk Tabipleri Birlii,

Trk Mimar ve Mhendis Odalar Birlii,

Gnll rgtler.
Yine bu aamada yer alan katlmal kurullar vardr. ounlukla merkezi
hkumet tarafndan kurulan ve alma yntemleri belirlenen bu kurullar, sivil toplum rgtlerinin, srece katlmn ngrmektedir. Bu kurullar arasnda
unlar sayabiliriz :

Ekonomik ve Sosyal Konsey

alma Meclisi

Ulusal Sal ve Gvenlii Konseyi

Asgari cret Tespit Komisyonu

i cretlerinden Ceza Olarak Kesilen Paralar Kullanmaya Yetkili
Kurul,

Sosyal Gvenlik Kurumu Genel Kurulu,

-Kur Genel Kurulu.
letme dzeyinde denetim mekanizmalar, ileride greceimiz, iyeri
hekimlerinin, i gvenlii uzmanlarnn, ii temsilcilerinin ve ii sal gvenlii kurullarnn almalarndan oluur.
Ama daha nce deindiimiz gibi, eer ii sal gvenliinin salanmasndan kar olanlar, gerek isteklerini dile getirerek, gerek rgtlenerek ve
gerekse haklarn arayarak, bu alana arlklarn koymazlarsa; yani bireysel
denetim mekanizmalarn iletmezlerse, dier tm denetim abalar sreksiz
ve yetersiz olur.
146
A.GRHAN FEK
44
BU HEKM BAKA HEKM : YER HEKM

Doktorlar ne zaman hatrlarz? Hasta olduktan sonra. Bazen i iten
gemi olur; Yapacak bir ey yok der doktorlar; ya da Elimizden geleni yaptk, ama ... derler. syan ederiz o zaman, Mutlaka yapacak bir eyler olmal
diye barmak gelir iimizden.
yerlerinde yrtlen koruyucu salk hizmetleri, saln korunmas
ve gelitirilmesi amacnn ok nemli bir paras. yerlerinde, alanlarn
saln korumakla ykml olan doktorlara iyeri hekimi diyoruz. Bu da
dahiliye uzmanl gibi, kadn-doum ya da ocuk hastalklar uzmanl gibi
bal bana uzmanlk dal.. nk iyerlerindeki ktlkleri tanyabilmek ve
anlayabilmek iin, onun dilini renmek gerek. yerlerindeki btn ktlkler,
konuuyor ve kendilerinin ne kadar kt olduunu anlatyor; bizim onlarn dilinden anlayan doktorlara gereksinmemiz var.
Bugn bile tp fakltelerimizde, hekimler, meslek hastalklarn ve iyerlerinde karlalan salk sorunlarn renmeden yetitiriliyorlar.
Bu eksiklerini, niversitelerde lisans st eitim yaparak giderirler. Byle bir olanaklar olmamsa sertifika kurslar ile snrl da olsa bu bilgileri edinmeye alrlar.
Tm iyerleri, iyeri hekimi bulundurmakla ykml. yeri Hekimi ve
Dier Salk Personelinin Grev, Yetki, Sorumluluk ve Eitimlerine Hakknda
Ynetmelik (R.G. : 20 Temmuz 2013 / 28713), iyeri hekiminin grevlerini
yle sralam :
i ve iverenler iin yol gsterici olmaldr. Onlarn bilgi ve deneyimlerinden yararlanmal; bunun zerine kendi birikimini katmaldr.
yerinde yaplan almalar ve yaplacak deiikliklerle ilgili olarak
iyerinin tasarm, kullanlan maddeler de iinde olmak zere iin
planlanmas, rgtlenmesi ve uygulanmas ve kiisel korunma donanmlarnn seiminde, iverene nerilerde bulunmal,
yerinde alanlarn, ie girilerinde ve aralkl olarak salk muayenelerini yapmal ve ie uygun olup olmadklarna karar vermeli,
zellii olan alanlar;
* Gebe ve emzikli kadnlar,
* Onsekiz yandan kkleri,
* ki yandan kk ocuu olan anneleri,
* Meslek hastal olan ya da olduundan kukulanlanlar,
147
* Kronik hastaln olanlar,

* Sakatlar,
* Alkolikleri, ila ve uyuturucu bamll olanlar,
* Birden fazla i kazas geirmi olanlar
yakndan izlemeli ve koruma altna almal,
Baz alanlar, daha sk muayene etmeli (periyodik muayene zamannn gelmesini beklememeli), rnek olarak,
* yerinde oluan bir kaza ya da hastalk sonrasnda geici ya da
kalc igremezlii olanlarn ie balamalar veya uygun ie yerletirilmeleri iin salk muayenesi yaplmas,
* Salk nedeniyle haftadan uzun veya meslek hastalklar veya
i kazalar nedeniyle ya da sk tekrarlanan iten uzak kalmalarda,
ie dn muayenesi yaplmas,
* Bulac hastalklarn yaylmas olaslna kar, iilerin ve zellikle mutfak personelinin salk muayenelerinin ve alarnn yaplmas vb.
yeri hekimi, ayrca, iyerlerinde bulac hastalklarn yaylmasn
nlemek iin her trl nlemin alnmasna da n ayak olmal, szgelimi,
* yerinde temiz ime suyu bulunmasn salamal,
* Mutfaklarda gda gvenliini ve hijyeni salanmal,
* Varsa yatakhane, ii kouu vb. barnma alanlarnda salk koullarnn uygulanmasn titizlikle izlemeli,
* yerindeki hayvanlarn (beki kpekleri vb) alanmalarn salamal,
Gebe ve emzikli kadnlarn almalar srasnda olas salk tehlikelerine kar korunmalarn ve eitimlerini salamal, ayrca, iyerinde
kre-ocuk bakm yurdu ile emzirme odalar varsa, bunlarn salk
koullarn denetlemeli, salk koullarna uygunluunu salamal ve
buralarda barndrlan ocuklarn salk muayenelerini yapmal,
yerinde salk gzetimi ile ilgili almalar yapmal,
ilerin beslenmesine zen gstermeli ve yrtlen iin gerektirdii
lde yeterli-dengeli besin verilmesini salamal,
yerinde meslek hastalna yakalananlar veya meslek hastal olmasnda kuku duyulanlar ile alt ortam yakndan incelemeli,
kazasna urayan ya da meslek hastalna tutulan alanlarn
rehabilitasyonu konusunda iyerindeki ilgili birimlerle ibirlii yapmal,
alanlarn, zamanlarn etkin ve verimli biimde deerlendirmeleri
iin eitici, kltrel ve sportif etkinliklerle zanginletirilmi dinlenme
olana salanmas iin almalar yapmal,
148
A.GRHAN FEK
yeri yneticilerinin, ii sal gvenlii kurulu yelerinin, alan-
larn ve temsilcilerinin, iyerindeki salk hizmetlerine katlmlarn

salamal ve onlar salk konularnda eitmeli.
Dikkat edilirse, imdiye kadar saydklarmzn hibirinde doktor, reete
yazmak iin kalemi kad eline almad. te hedefimiz bu. Doktorun ilac, son
are olarak yazmas. Yani btn nlemlerin alnmasna, koruyucu salk almalarnn yaplmasna karn, iilerden biri hasta olursa, ite o zaman doktor,
kalemi eline alacak ve ona reete yazacak.
yeri hekimliinin amac bu.
Ama iyerine doktor gndermekle, koruyucu hekimlik hizmetleri gerekletirilemiyor. Ondan koruyucu hekim gibi almasn da istemek gerek...
Ama ne yazk ki, hem iverenler ve hem de iiler, iin kolayna kayor :
stedikleri sadece hastalananlar iin reete yazmas. ilerin i kaybna uramadan tedavi olmalar.
Bu durumda iyerindeki doktora, asl grevini kim hatrlatacak ? Alan
memnun, satan memnun. O da evreye mi uyacak? Birinci olarak onun meslek odas buna kaytsz kalmamal. Ne yazk ki, Trk Tabipleri Birliinin iyerlerindeki almalara karma yetkisi yok. Yetkisi olan kim? alma ve Sosyal
Gvenlik Bakanl. Ama onun elinde de hekimleri mesleki ynden denetleyecek, hekim i mfettii hemen hemen yok (bir elin parmaklarndan az).
Anlalan o ki, yasalar gelitirmek gerek, ama bir o kadar da onlar
uygulamak iin abalamak gerek. Bunu baaramazsak, i kazalar srer, alanlar yaralanr; meslek hastalklar srer, alanlar hastalanr. Bu durumdan
herkes zararl kar.
Kurallar kendimize uydurmaya almayalm; kurallara uyalm.
149
45
YERNDE MHENDSN GVENLK GREV

yerlerinde uranlan i kazalar, yakalanlan meslek hastalklar Hibir
zaman bir yazg deildir; kanlmaz da deildir. Hemen yanbamzda, can
arkadamz kanlar iinde grrsek; hele parma ya da kolu kopmusa, ldracak gibi oluruz; isyan ederiz.
Araba devrildikten sonra yol gsteren ok olur derler; onun iin deerli
olan henz araba devrilmeden syleyeceini sylemektir. Daha kaza olmadan Mutlaka yapacak bir eyler vardr. i sal gvenliinin salanmas
gerektiini, alma yaamndaki ktlklerin iinin saln bozmamas iin,
insanlarn yaralanmamas-hastalanmamas iin almalar yaplmas gerekir.
ilerini saln koruyucu almalarda, ok nemli bir yeri olan i
gvenlii uzmanlarn zerinde durmalyz. yerlerinde, alanlarn saln
korumakla ykml olan doktorlara iyeri hekimi, mhendis ve teknik elemanlara ise i gvenlii uzman diyoruz. gvenlii uzmanl, ad zerinde
bir uzmanlk dal.. nk bir yl boyunca konutuumuz gibi, iyerlerindeki
ktlkleri tanyabilmek ve anlayabilmek iin, onun dilini renmek gerek. yerlerindeki btn ktlkler, konuuyor ve kendilerinin ne kadar kt olduunu anlatyor; bizim onlarn dilinden anlayan ve bu ktlklere kar nlemleri
tasarlayacak ve uygulayacak mhendislere gereksinmemiz var.
Her mhendis ve teknik eleman, ii sal gvenlii alannda mutlaka
bilgi sahibi olmaldr. Bu hem kendi sal, hem de retimde ynlendirdii
iilerin sal bakmndan ok nemlidir. Ama bir de ii sal gvenlii
konusunda zel eitim alm olan mhendis ve teknik eleman vardr. Bu kiiler
eitimlerini ya niversitelerinde lisans eitiminde ya da niversitelerde lisans
st eitim alarak uzmanlarlar; ya alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnda
mfettilik yaparak alanlarnda yetkinlik kazanrlar; ya da, byle bir olanaklar
olmamsa sertifika kurslar ile snrl da olsa bu bilgileri edinmeye alrlar.
Tm iyerlerinin i gvenlii uzman bulundurmas zorunludur. Gvenlii Uzmanlarnn Grev, Yetki, Sorumluluk ve Eitimleri Hakknda Ynetmelik (R.G.: 29 Arak 2012 / 28512) gereince, i gvenlii uzmannn grevleri yle :
i ve iverenler iin yol gsterici olmaldr. Onlarn bilgi ve deneyimlerinden yararlanmal; bunun zerine kendi birikimini katmaldr.
150
A.GRHAN FEK
yerinde yaplan almalar ve yaplacak deiikliklerle ilgili olarak
iyerinin tasarm, kullanlan maddeler de iinde olmak zere iin

planlanmas, rgtlenmesi ve uygulanmas ve kiisel korunma donanmlarnn seiminde, iverene nerilerde bulunmal,
gvenlii uzmannn grevleri yle :
sal gvenlii mevzuatyla iyerini uyumlu klmaya almal,
yerindeki tehlikelerin tanmlanmasn, risk deerlendirmesi yaplmasn, tehlikelerin ortadan kaldrlmasn ve risklerin kontrol altna
alnmasn salamak iin nerilerde bulunmal ve ii temsilcileriyle
iverenlere rapor vermeli,
in ve iyerinin zelliklerine uygun olarak tehlikeleri kaynanda yok
etmeye ynelik nlemlere ncelik vermeli; gerekirse, lmlere dayal deerlendirmeler yapmal ya da yaptrmal;
Alnmas gereken nlemler konusunda, kendi dncelerini alanlara ya da temsilcilerine ve iverene iletmeli; onlarn gr ve dncelerini renmeli,
Bu nlemlerin uygulanmasn da izlemeli,
yerinde yaplacak periyodik kontrol, bakm ve lmleri planlamal;
hazrlanan planlarn uygulanmasn salamal,
Risk deerlendirme sonularn da gz nne alarak, ani tehlike durumlar ve kaza olaslklarn tanmlayan, bu tehlikelerin nasl nleneceini gsteren acil durum planlar hazrlamal ve bunlarn uygulanmasn izlemeli,
Yangn ve patlamalarn nlenmesini, yangn ve patlama durumunda
nlemlerin alnmasn salamal; yangndan korunma donanmlarn
sk sk snamal; yangn senaryolar zerine yrtlen uygulamalarla
(tatbikat) hem personeli hem de donanmlarn hazr olup olmadn
kontrol etmeli,
yeri hekimi ile ibirlii yapmal, i sal gvenlii kurulu toplantlarna katlarak, iyerlerindeki tm ilgililerle birlikte alma olanaklarn
gelitirmeli,
yerinde ortaya kan i kazas ve meslek hastalklarnn, bir daha
tekrarlanmamas iin yaplmas gerekenleri aratrmal; ivereni ve
alanlar bilgilendirmeli ve aksaklklarn giderilmesini salamal,
yerinde salkl ve gvenli bir alma ortamnn oluturulmas ve
gelitirilmesi iin, verilecek eitimlerin, hedef gruplarn, ieriklerini,
srelerini ve eitimcilerin kimliklerini belirleyerek, bu eitimlerin srekliliinin salanmas konusunda iverene nerilerde bulunmal.
151
gvenlii uzmanlnn amac bu.

Ama iyerine i gveni uzman gndermekle, ii sal i gvenlii
hizmetleri gerekletirilemiyor. Ondan retimden nce insan saln dnmesini beklemeliyiz. Ona grevinde baarl olmas iin destek olmalyz. Geni bir ibirlii kurarak oluturulan ii sal gvenlii kurallarna uymay,
doal bir davran haline getirmeliyiz. Her eyden nce, Gvenlikten deil,
ge kalmaktan korkmalyz.
Anlalan o ki, yasalar gelitirmek gerek, ama bir o kadar da onlar
uygulamak iin abalamak gerek. Bunu baaramazsak, i kazalar srer, alanlar yaralanr; meslek hastalklar srer, alanlar hastalanr. Bu durumdan
herkes zararl kar.
152
A.GRHAN FEK
46
SALII GVENL ETM, HER DERDE DEVA MI ?!

sal gvenlii deyince, yalnzca bir hizmetten sz etmiyoruz; bir
insan hakkn konumaya balyoruz. ilerin salkl gvenli koullarda almalar bir insan hakk... verenlerin de onlara bu ortam salama ykmllnn ad gzetme ykmll...
ilerin haklarnn bilincine varmalar gerekli ki, bu haklarn istesinler
ve ne lde kendilerine verildiini anlayabilsinler. Onun iin, bata i yasas
ve uluslararas szlemeler olmak zere, tm hukuk metinleri, ii sal gvenlii eitimini nde gelen zorunluluklardan biri olarak ortaya koymulardr.
alma yaamnn en nemli konularndan biri, eitimdir. ilere hem
iinin gerektirdii salk ve gvenlik bilgilerinin verilmesi ve hem de haklarnn
retilmesi gerekir. Kitap boyunca, alma yaamnn ktlklerini gstermeye altk. Bunlar iin alnmas gereken nlemleri sraladk. imdi de hak kavramnn ve bu haklardan eitim hakknn zerinde durmak istiyoruz.
nce eitim hakk... Hangi ktlklerle kar karya olduunu bilmek,
herkesin hakkdr. i yapt iin tehlikelerini bilecek; evre halk suyun hangi
kimyasallarla ve ne kadar kirletildiini bilecek. Bu bilgilerin halktan saklanmas, byk tehlikelere yol aar. nk insanlar, neyle kar karya olduklarn
bilmedikleri iin nlem alamayacaklar ve bir takm hastalklara yakalanacaklardr. Btn bunlar iilere verilecek salk- gvenlik- evre eitimlerini zorunlu klyor.
Sosyal taraflarn yapacaklar ii sal gvenlii eitimleri, birbirinden
farkllk gstermektedir. verenlerin ykmllkleri arasnda bu eitimlerin yer
almasnn nedeni, iinin gerektirdii bilgilerin verilmesidir. Buna karlk, ii
sendikalar tarafndan yaplan ii sal gvenlii eitimlerinin nedeni, Sendikalar Yasas'nda da belirtildii gibi, iilerin hak ve karlarn renmelerinin salanmasdr. Bunlar onlarn grevidir. i sal gvenlii eitimlerini,
ocuk iilikle ilgili bir toplum rgt (STK) yaparsa, konular yalnzca ocuk
iilerin saln ve gvenliini tehdit eden etmenlerle snrl tutabilir. Kiisel
koruyucu sat ile uraan bir firma, eitim yaparsa, konular snrl tutarak,
kaynakta ya da ortamda alnacak nlem yokmuasna, yalnzca kiisel
koruyucular zerinde durarak onlar birincil neme sahipmi gibi gsterebilir.
Bu onlarn seimidir.
Onun iin ii sal gvenlii eitimini kimin yaptna ve bu kimliin,
153
eitimin ieriine yansmasna zen gsterilmelidir. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, iilerine salk-gvenlik eitimi vermekle ykml olan iverenlerin, bu ykmllklerini dzenlemek zere bir ynetmelik yaynlamtr.
alanlarn Sal ve Gvenlii Eitimlerinin Usul ve Esaslar Hakknda
Ynetmelik (R.G. 15 Mays 2013 / 28648), i yasas kapsamndaki iilere
uyguland gibi, 3308 sayl Mesleki Eitim Yasas kapsamnda, iyerlerinde
bulunan, raklara ve stajyerlere de uygulanr.
Eitimin Amac :
yerlerinde salkl ve gvenli bir ortam salamak; i kazalarn ve
meslek hastalklarn azaltmak; alanlar yasal hak ve sorumluluklar konusunda bilgilendirmek; onlarn kar karya bulunduklar mesleksel tehlikeleri
ve bunlara kar alnmas gerekli nlemleri renmelerini salamak; i sal
ve gvenlii bilinci olutururak uygun davran kazandrmaktr.
Ynetmelik, iverenlerin neden iilerine eitim vermek zorunda olduklarn belirtmekte ve eitimle ilgili ykmllklerini yle hatrlatmaktadr:
iler, yasal hak ve sorumluluklar konusunda bilgilendiril-melidirler.
Kar karya bulunduklar mesleksel tehlikeler ve bunlarla ilgili alnmas gerekli nlemler konusunda eitimler planlanmal ve uygulanmaldr.
veren, alanlarn bu eitime katlmalarn da salamaldr.
Verilecek bu eitimler iin, uygun yer, ara ve gere salamaldr.
Eer iveren iin alan taeronlar (alt-iveren) varsa, onlarn iilerini eitme ykmlln de, zincirleme olarak (mteselsilen) stlenmek zorundadr.
Geici ii altryorsa, ya da ne tr olursa olsun i szlemesi altnda ii altryorsa, onlarn salk-gvenlik eitimlerini stlenmek
durumundadr.
Bu eitimler iilere parasal bir yk getirmedii gibi, i sresinden
saylmakta ve dolaysyla cret kesintisine bavurulmamas gerekmektedir.
Salk ve gvenlik ile ilgili zel grevi bulunan alanlar ve temsilcileri zel olarak eitilirler.
zellik gsteren iiler (kadn, gmen, zrl vb) ile zel nlem alnmasn gerektiren alanlarda alanlara, zel eitim uygulanr.
Ynetmelik, eitimin ieriini de ortaya koymakta ve mutlaka anlatlmas gereken konular arasnda unlar saymaktadr :
154
A.GRHAN FEK
ETM KONULARI
1. Genel konular
a) alma mevzuat ile ilgili bilgiler,
b) alanlarn yasal hak ve sorumluluklar,
c) yeri temizlii ve dzeni,
) kazas ve meslek hastalndan doan hukuki sonular
2. Salk konular
a) Meslek hastalklarnn sebepleri,
b) Hastalktan korunma prensipleri ve korunma tekniklerinin uygulanmas,
c) Biyolojik ve psikososyal risk etmenleri,
) lkyardm
3. Teknik konular
a) Kimyasal, fiziksel ve ergonomik risk etmenleri,
b) Elle kaldrma ve tama,
c) Parlama, patlama, yangn ve yangndan korunma,
) ekipmanlarnn gvenli kullanm,
d) Ekranl aralarla alma,
e) Elektrik, tehlikeleri, riskleri ve nlemleri,
f) kazalarnn sebepleri ve korunma prensipleri ile tekniklerinin
uygulanmas,
g) Gvenlik ve salk iaretleri,
) Kiisel koruyucu donanm kullanm,
h) sal ve gvenlii genel kurallar ve gvenlik kltr,
) Tahliye ve kurtarma
Ynetmeliin vurgulad ok nemli bir konu da, srekli eitimdir. Eitimin en temel ilkelerinden olan, ilave ve ileri eitime de Ynetmelikte yer
verilmitir. alanlarn i gvenlii mesleksel bilgilerinin eksiklerini gidermek
ve meslekteki niteliklerini gelitirmek iin ilave bilgiler vermek zere dzenlenen programlara ilave eitim denilmitir. alanlarn i gvenlii ve mesleksel dzeylerini ykseltmek ve meslekte eskimilii gidermek iin dzenlenen
eitim programlarna da ileri eitim ad verilmitir.
Ancak burada unutulmamas gereken en nemli konu, eitimin her
derde deva olmaddr. nk, dzeltilmesi gereken ncelikle alma koullardr. Bunlarn insan etkilemesinin nne gemek ise, ancak tm nlemler
ya da alnmas olanakl olan nlemler alndktan sonra, eitimli insanlardan
yardm umulabilir.
155
Gerekten de, ABD'de yaplan bir aratrma zerine yaplan iki ayr deerlendirme dikkat ekicidir. Bu deerlendirmelerden ilki, kazalarn %85'ini
iinin kusuru olarak grp, bunlarn eitilmeleri gerektiini sylemitir. Buna
karn ayn verileri deerlendiren bir baka grup da, kazalarn % 95'inin hem
iinin ve hem de allan ortamn kusurundan kaynaklandn; % 3'nn
yalnzca iiden ve %2'sinin de yalnzca alma ortamnn kusurlarndan kaynaklandn ortaya koymutur.
Ancak eitimin konularna bakld zaman, bunun iyeri d kurum ve
kiilerce yaplmasnn dnld ortaya kmaktadr. Her ne kadar, eitimi
verecek kiiler arasnda iyeri hekimleri ve i gvenlii uzmanlar saylmsa
da, bunun yalnzca teknik bir grev olarak alglanms yanltr. Eitim bal
bana bir bilim daldr ve formasyon gerektirir; iilere hak ve sorumluluklarn
retmek iin hekim ya da mhendis olmak gerekmez. Bunun iin sosyal bilim
kkenli eitim uzmanlarndan yararlanlmas gerekir.. Yine sosyal bilim kkenli
bu kiilerin, yl boyu iyerinde iileri izlemelerinin, ibanda da eitmelerinin
ve onlarn sosyal sorunlarnn da zm konusunda almasnn, alma
ilikileri ynnden olumluluk getireceini dnyorum.
156
A.GRHAN FEK
47
AKIL AKILDAN STNDR

Kresellemenin bireyselletirici etkisi ile retimin kollektif karakteri birbiriyle uzlamamaktadr. Kreselleme hrslar, hep banacl, kariyerizmi
krklerken, retim elele vermeyi ve ortak-akl gelitirmeyi zorunlu klmaktadr.
Bar iinde bir retim ortam dnn. Basknn, kayrmann ve ispiyonun olmad; herkesin grev dalmnn, kiilerin yetilerine ve kapasitelerine
gre yapld, herkesin gcne gre katkda bulunduu ve temel gereksinmelerinin karland; btn bu dzeninin bugn olduu gibi yarn da srd
bir retim ortam dnn. Ne gzel !
Kreselleme, ite bu gzelliin dman. retimin kollektiflii ile zenginliin gittii adres birbiriyle eliiyor.
Gelelim, retimde neye ncelik vermek gerek sorusunun yantna. retim elele vermeyi ve ortak-akl gelitirmeyi zorunlu klyor ise, insana ncelik
vermek gerek. Ancak salkl insan retim yapar; ancak salkl insan salk
dnda bir konu konuabilir. Onun iin, insann sal ok nemli. yerlerinde, yalnzca retim iin deil, alanlarn sal iin de elele vermek gerek.
Yasalar, iyerlerinde alanlarn sal iin herkesin el ele vermesini
ngrm; bunun iinde i sal gvenlii kurulu oluturulmasn istemi.
Ama btn iyerlerinde deil; 50 ve daha ok ii altran ve sanayiden
iyerlerinde. 50 ve daha ok ii altran iyerleri, tm iyerlerinin ancak %
2'sini oluturuyordu; bu kez sanayiden saylan iyeri kayd getirildii iin, bu
pay ok daha aza dt.
Sal ve Gvenlii Kurullar Hakknda Ynetmelik (R.G.: 18 Ocak
2013 / 28532), bu kurullarn, u kiilerden olumasn ngrm:
veren veya iveren vekili,
gvenlii ile grevli mhendis veya teknik eleman,
yeri hekimi,
nsan kaynaklar, personel, sosyal iler veya idari ve mali ileri yrtmekle grevli bir kii,
Varsa sivil savunma uzman,
Varsa fomen, ustaba veya usta
alan temsilcisi, iyerinde birden ok alan temsilcisi olmas halinde ba temsilci.
157
Grld gibi, iyerinde ii sal gvenlii ile ilgili olan ve bu konudaki almalar yrten herkes bu kurulda yer alm.
nceki yllarda, bu kurulda grev yapan yelerin, ii sal gvenlii
konusunu bilip bilmediklerine dikkat edilmezdi. Bunu herkesin bildii varsaylrd; ama uygulama bize, bilgi sahibi olmadan herhangi bir gr de ne
srelemeyeceini ve bu kurullarn ilevini yerine getiremeyeceini gstermiti.
Bundan tr, yeni ynetmelik karken, kurul yelerinin de iveren tarafndan
eitilmesi zorunluluu getirilmitir. O kadar ki, Ynetmelik, bu eitimin hangi
konular iermesi gerektiini de tek tek yazmtr (Madde 7) :
Kurulun grev ve yetkileri,
sal ve gvenlii konularnda ulusal mevzuat ve standartlar,
Ska rastlanan i kazalar ve tehlikeli olgularn nedenleri,
Endstriyel hijyenin temel ilkeleri,
Acil durum nlemleri,
Meslek hastalklar,
yerine ait zel riskler.
Bu bilgilerin, ii sal gvenlii ile ilgilenenlerce bilinmesi ok nemli.
nk kartopu rnei, bu bilgiler toplumda yaylacak; hem hayata gemesini
ve hem de hevesle uygulanmasn salayacaktr.
Bu kurulun grevleri de Ynetmelikte tek tek belirtilmitir (Madde 8):
yerinin niteliine uygun bir i sal gvenlii ynetmelik tasla
hazrlamal, iveren tarafndan onaylandktan sonra da uygulanmasn izlemeli,
sal gvenlii konularnda o iyerinde alanlara yol gstermeli,
yerinde sal gvenliine ilikin tehlikeleri ve nlemleri deerlendirmeli, iverene duyurmal,
yerinde oluan i kazas, tehlikeli olgu veya meslek hastalnda ya
da i sal gvenlii ile ilgili bir tehlike halinde gerekli inceleme ve
aratrmalarn ardndan hazrlayaca raporu iverene vermeli,
yerinde sal gvenlii eitimini planlamal,
Tesislerde zellikle bakm ve onarm almalarnda gerekli gvenlik
nlemlerini planlamak ve uygulanmasn izlemeli,
yerinde yangn, doal afet, sabotaj ve benzeri olaslklarla ilgili nlemlerin yeterliliini ve ekiplerin hazrlklarn izlemeli,
yerinin sal gvenlii durumu ile ilgili bir yllk rapor hazrlamal; deneyimlerin nda, bir sonraki yln programn ve btesini
hazrlamal ve iverene sunmal.
Grld gibi, olduka nemli grevleri var. Bu grevler ierisinde en
nemlisi bir Ynetmelikin hazrlanmasdr. nk bunu yapabilmek iin
158
A.GRHAN FEK
balatlan almalar, bir ok ilevin de yerine getirilmesini tetikleyecek, kurul

almasn canlandracaktr.
Yasa, bu kurulu iyerindeki i sal gvenlii almalarnn odak noktasna oturtmutur. stelik de, eski tzkten farkl olarak bu ynetmelik, kurul
kararlarnn iveren zerinde balayc etkisi olduunu da ortaya koymutur.
Bu da, bir denetim organ olarak, i sal gvenlii kurullarnn arln
arttrmtr. Kime yarar var? Yalnzca 50 ve daha ok ii altran ve sanayiden saylan kstl sayda iyerlerinde alanlar iin.
Bu kstlamalar yanl. retim yaplan her iyerinde, imece almasnn kurallar uygulanmal: El ele verilmeli, herkesin kararlarda sz ve oy hakk
olmal, nimetlerden de birlikte yararlanlmal. Ama yasa ancak bir avu iyeri
iin bu hakk tanm. Baz okurlarn aklna gelebilir: 50'den az ii altran
iyerinde bu kurulun oluturulmas zor diye.
Bunun rnei var. yerleri gnll olarak biraraya gelmi ve ortak i
sal gvenlii kurulu oluturmular. Fiek Enstits, Ankara'da iki sanayi
sitesinde (Sincan Organize Sanayi ve vedik Organize Sanayi) iyerlerini biraraya getirerek bylesi gnll bir ortak i sal gvenlii kurulunu 2008'de
kurdu ve bu uygulama genileyip kklenmekte. lk aamada danma kurulu olarak da adlandrlabilecek bu kurul, her iyerinden bir ii bir iveren
temsilcisi ve iyeri hekimi i gvenlii mhendisinin katlm ile olumakta.
Bir yandan birbirlerini eitirlerken, bir yandan da iyerlerinde saptadklar sorunlara birlikte zm aramaktalar. Bir yandan risk analizi yapmay renirken
bir yandan da iyerlerinin risk analizini yapmaktalar. Devletin, bu nimetten her
yurtta yararlandrmas gerek. Bu alma rnek alnmal ve lke apnda
yaygnlatrlmal.
sal gvenlii kurullar uygulamasnn, aksak ynlerinden biri de,
iyeri-tesi kurumlarla ilikilerin zayfldr. Bu kurulu oluturan yelerin hem
bilgilenmelerini engellemekte ve hem de uyumsuzluklarn arttrmamaktadr.
sal gvenlii kurullarndaki bu tkankla yol aan etmenlerin
banda, iyeri-tesi kurumlarla ilikilerin zayfl gelmektedir. Bugn, iyeritesi ilikiler iin olanak, yalnzca tek tek kurul yelerinin ilikileri ile snrldr.
yeri hekimleri tabip odalaryla, i gvenlii uzmanlar TMMOB ya da uzmanlk dernekleriyle, ii temsilcileriyse sendikalaryla iletiim halindedirler. Ama
bu onlarn, iyerinde, i sal gvenlii kurulunda uyum iinde almalarn
ve iyeri-tesi kurumlardan edindikleri bilgileri (eer edinmilerse) paylamalarn olanakl klmamaktadr.
O halde eksiklerden biri, lke apnda, iyeri-tesi kurumlar arasndaki ibirlii ve uyum eksiklii; dieri ise, i sal gvenlii ile ilgilenen farkl
disiplinlerdeki grevliler arasndaki paylam eksikliidir.
Bu eksiin giderilmesi ynnde gemite de eitli giriimlerde bulunulmutur. Ama somut bir sonu yoktur.
159
48
EN Y UYGULAMALAR
En iyi uygulamalarn yaygnlatrlamamas zerinde odaklanmak istiyorum. Trkiye'de ii sal gvenlii ile ilgili bir ok en iyi uygulama
ortaya konulmutur. Trkiye'de ii sal gvenlii alannda bir ok model
alma ve uygulama yaplmtr. Bunlar tek tek anmsayalm :
yeri Hekimlikleri ve letme Hastaneleri
TTB i Sal Kongreleri ve TTB Hekimlii Sertifika Program
Fiek Enstits : Kk yerleri in Ortak Salk Gvenlik Birimii
Salk Hizmetlerinin Sosyalletirilmesi
SGM
Meslek Hastalklar Hastaneleri
SSK Tp Kongreleri ve SSK Tp Akademisi
Teftii
TESK : IDDG Uygulamas
Bunlarn banda iyeri hekimlii uygulamas gelmektedir. Bu uygulama
1930 ylnda balatlmtr. O tarihlerde Trkiye'nin en nemli salk sorunu,
bulac hastalklard. Tm salk rgtlenmesi bata verem, stma, trahom ve
frengi olmak zere bu hastalklarla savaa ynlendirilmiti. yerlerindeki salk gvenlik uygulamalarnn ise, iverenin ykmll olmasndan hareketle, 50 ve daha ok ii altran iyerlerinde iyeri hekimlii ve 500'den fazla
ii altran iyerlerinde ise iletme hastanesi uygulamas balatlmt. Bu
byk iyerlerinin hemen tm, o tarihlerde, kamu iyerleriydi.
yeri hekimlii uygulamas bugn de vardr. Yine 1930 ylnda getirilen
alt snyeri hekimlii uygulamas bugn de vardr. Yine 1930-2014 yllar arasnda getirilen alt snra gre, 50 ve daha ok ii altran iyerlerinde, iyeri
hekimi altrlmaldr. lkemizde bu snrn altnda kalan kk iyerlerinin,
btne oran %98dir; tm iilerin ise %58i kk iyerlerinde almaktayd.
Bu byk insan haklar ihlali, 2012 ylnda kabul edilen Sal Gvenlii
Yasasnn ve 2014 Ocak aynda yrrle giren hkmleri ile giderilmitir. Bu
tarihten sonra, isterse bir ii altrsn, btn iyerleri, iyeri hekimi altrmak zorundadr.
160
A.GRHAN FEK
lkemizde iyeri hekimlii uygulamalar ierisinde 2014e gelinene kadar, iki byk zayf saptanm ve bu zayflklara kar da iyi uygulama rnekleri
gelitirilmitir.
1. Bunlardan birincisi, iyeri hekimi bulundurmakla ykml olan iyerlerinin, yasalara uymamalar ve uysalar da yeterli bilgi ve deneyimle donanm hekim bulamamalardr. 1987 ylnda Trk Tabipleri Birlii, bunu meslek
ahlak ilkeleri asndan ele almtr. Bu tarihte, niversitelerdeki lisans st i
sal eitiminden geen yalnzca iki kii bulunmaktayd. Bu snrl kapasite ile lkenin gereksinmesi olan 8800 iyeri hekimini eitmeye olanak yoktu.
Trk Tabipleri Birlii, hem sertifika programlar dzenleyerek ve hem de uygulamada bu sertifikalar zorunlu klarak, iyeri hekimlii alannda ok etkili ve
ufuk ac bir program ortaya koymutur.
Trk Tabipleri Birliinin 2004 ylna kadar dzenledii sertifika programlarndan geen hekim says 30.000dir. Ama bunlardan 5.000i iyeri hekimlii yapmaktadr. Hem eitimin srekliliinin kesintiye uramas dolaysyla ve
hem de iyerlerinde hizmet iin yeterli sre ayrlmad iin, iyeri hekimlerinin baarlar snrl olmaktadr. alma ve Sosyal Gvenlik Bakan!nn
2004 ylndaki mdahalelerinden sonra, hem varolan program kesintiye uram ve hem de yerine baka bir uygulama konulamamtr.
2. yeri hekimlii uygulamasnn ikinci zaaf, elliden az ii altran
iyerlerinde, ortaklaa salk-gvenlik uygulamalarn, gnllle brakm
olmas ve buna girimek iin, hibir kolaylk getirmemi olmas idi. 1982 ylnda bir sivil toplum rgt olan Fiek Enstits, kk sanayi sitelerindeki
iyerlerinin, gnll olarak glerini birletirmeleri ve iyeri hekimlii ve i gvenlii uzmanl hizmetlerinden yararlanmalar iin bir uygulama balatmtr. Bugn de gelierek srmekte olan bu uygulama, yryen klinikler, yryen
rntgen aralar ve yryen odyometri aralar ile desteklenmekte ve ylda
700 iyerine ulamaktadr.
Ancak etki alan Ankaradaki 3 sanayi sitesi ile snrl kalmtr. stanbul,
zmir ve Denizlide yine Fiek Enstitsnce uygulama merkezleri kurulmusa da, srdrlebilirlii salanamamtr. Ayn biimde, Fiek Enstitsnn,
kk iyerlerine ynelik zmirde balatt Yryen Di Klinii uygulamas
da srdrlebilirliini salayamamtr. Bu nc uygulamann, gnlllk temelinde, at yol, alma Sosyal Gvenlik Bakanlnca ancak, 2014 yl
banda btn iyerleri iin zorunlu hale getirilebilmitir.
Bir baka en iyi uygulama rnei olan, Salk Hizmetlerinin Sosyalletirilmesi ile ilgili Yasa, 1961 yl banda karlmtr.
Salk ve Sosyal Yardm Bakanl tarafndan, lkenin dousundan balatlarak, 1983 ylna kadar tamamlanan bir program dorultusunda, lkede ilk
161
kez birer toplum hekimlii uygulama birimi olan salk ocaklar kurulmutur.
Salk ocaklarnda, salklarn bir ekip halinde, bata koruyucu salk hizmetleri olmak zere, tmelci bir anlayla hizmet vermesi ngrlyordu. Bu
yasa hala geerliliini korumakla birlikte, son dnemde, hizmet aile hekimlii
ad altnda zelletirilmi ve yine zel hastanelerle hastalananlarn tedavi hizmetini ne karan bir hizmet felsefesi, egemen klnmtr
Genel salk sorunlarnn zmn hedefleyen Salk Hizmetlerinin
Sosyalletirilmesi'nin yannda, zel olarak iyerlerinden kaynaklanan salk
sorunlarn saptama, nleme ve gerekirse tedavi etmek zere, iki model nerisi ortaya konulmutur :
Bunlardan ilki, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl'na bal olarak
ILO desteiyle kurulan i Sal Gvenlii Enstits'dr (SGM). Bu
merkezde, laboratuvarlar oluturulmu ve aratrma olanaklar salanmtr.
1968 ylnda kurulmu ve 1980 ylna kadar olumlu almalar grlmtr.
Ancak yaygnlatrlmasnda snrllklar grlen uygulama, 1980'den sonra
bir duraklama ierisine girmitir. 2001 ylndan sonra, AB desteiyle yeniden
diriltilmeye allmaktadr.
Bunlardan ikincisi, Sosyal Sigortalar Kurumu bnyesinde 1976 ylnda kurulan Meslek Hastalklar Hastaneleri'dir. lkede meslek hastalklarna
tan koyacak laboratuvar-hastanelerin olmay dolaysyla, bu hastalklarn
gzden karlmasn nlemek iin, gezici-tarama ekiplerini de ierecek biimde bir yap oluturulmutur. Meslek hastalklarnn tan-tedavisini stlenen ve
Ankara, stanbul, Zonguldak'ta oluturulan hastaneler, en parlak dnemlerini
1976-1980 yllar arasnda yaam; sonra hzl bir d ile dier SSK hastanelerinin ierisindeki bir birime indirgenmilerdir (Ktahya'da oluturulmak
istenen hastane ise batan altrlamamtr). 2004 yl banda SSK hastanelerinin Salk ve Sosyal Yardm Bakanl'na devrinden sonra ise iyice
silinmilerdir. u anda lkemizde meslek hastalklarnn byk blmnn
gzden karlmasnn temelinde, bu ihtisas hastanelerinin bu yetersizlii
yatmaktadr.
Bu zaaf, tm doktorlarn meslek hastalklarn kolayca tehis edebilmeleri ve laboratuvarlarn da gerekli incelemeleri yapacak bilgi-donanma sahip
olmalar ile giderilebilirdi. 1979 ylna kadar SSK Tp Kongreleri ile yrtlen bu
aba, bu tarihte bir SSK Tp Akademisi bnyesi iinde younlatrlmak istenmitir. Kurumun gereksinme duyduu bilgi-deneyimle donatlm tp personeli
yetitirmek iin tasarlanan SSK Tp Akademisi, Kurum Ynetim Kurulu'ndan
karar km olmasna karn, nedense kurulamamtr.
Bugn Trkiyede i sal gvenlii mevzuatnn uygulanmasnda en
etkin kurum, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn i tefti rgtdr.
1936 ylnda ktisat Bakanlna bal olarak alan, 1946 ylnda alma
162
A.GRHAN FEK
Bakanlnn kurulmasyla, bu bakanl bnyesine geen i tefti almalar, 1979 ylnda tek bir rgt ats altnda (sosyal, teknik mfettiler birlikte)
birletirilmitir. Trkiyenin i sal gvenlii insangcnn ok byk bir blm, bu kaynaktan yetimitir. Trkiyede, iyerlerinde, i sal gvenlii
alannda mevzuatn uygulanmas da tek bana bu rgtn eseridir. Ancak,
kendi verdikleri bilgiye gre, i tefti rgt,uzun yllardr, bir yl ierisinde tm
iyerlerinin ancak % 4n denetleyebilmektedir. Tefti Kurulu, bir devlet
kurumu olup, kendisinin dnda hibir kurumla ibirlii yapmamaktadr. 1992
ylndan beri, ILO ve AB fonlarndan yararlanarak, i mfettilerinin eitimini
arttrc bir ok proje yaplmtr.Son olarak deinmek istediim, bir baka denetim uygulamas ise, TESK tarafndan yrtlen DDG uygulamasdr. Esnaf
ve kk sanatkarn zellikle mesleki eitim boyutuyla kendi kendini denetlemesi temelinde kurulan bu uygulama, hkumet d bir mekanizma oluturmas ynnden ok anlamldr. Ama bu uygulama da, TESK bnyesi iinde snrl
kalmakta ve etkisi deneti konumundaki kk esnaf ve sanatkarlarn ii
sal gvenlii alanndaki bilgi-deneyimleriyle snrl kalmaktadr.
Bir ok ilkleri ve zgnlkleri ieren bu uygulamalarn, dikkat edilirse,
tm, bunu balatan kurumlarla snrl kalmtr. Gerek bu kurumdan, gerekse
dier ilgili kurumlardan kaynaklanabilen nedenlerle, destek grmemi ve dar
kalplar ierisinde kalmlardr. Bir ksm hala uygulayc kurumlarn abalar
ile srdrlmektedir. Ama gelime hzlar yava ve dntrme gleri yetersizdir.
163
49
KURUMSALLAMA D
yerlerindeki ii sal gvenlii hizmetlerinin etkinliini deerlendirdiimizde, karmza iki ynden eksiklik kmaktadr. Bunlardan birincisi, iyeri
hekiminin, i gvenlii uzmannn ve iyeri i sal gvenlii temsilcilerinin
grevlerini etkin yerine getirebilmeleri iin gerekli olan destek hizmetlerinin
yetersizliidir. kincisi de grevlilerin, bu grevlerini yerine getirirken i gvencelerinin yetersizlii ve meslek gereklerini yerine getirmekte zorlanmalardr.
Bunun tek ayrks durumu (istisna), sendikal iyerlerinde, sendika temsilcisinin konumudur. Sendika temsilcisi, hem ii sendikasnn dzenledii
eitimlere katlarak donanmn arttrabilmektedir; hem de grevi sresince
fazladan gvence zrh ile donanmaktadr.
yerindeki ii sal gvenlii hizmetlerinin etkinlemesinin ilk koulu, dier grevlilerin de, iyeri-dndan, mesleksel destek ve gvence grebilmeleridir. Daha sonra anlatacamz gibi, bir sre iin, iyeri hekimleri,
Trk Tabipleri Birlii'nin giriimleri ile bu konuda yol almlard; ancak imdi bu
destek younluunu yitirmitir.
Meslek odalarnn dnda, iyerindeki ii sal gvenlii alanndaki alanlara, tm yukardaki gereksinmeleri karlayacak biimde destek
verebilecek olan ulusal dzeyde bir odak dnlebilir. yerleri ile ulusal
dzeydeki birikim ve olanaklar birletiren bylesi bir kurumsallama, daha
nce de dnlmtr. lkemizde, ulusal dzeyde ve sosyal taraflarn yer
ald, bylesi bir kurul (hatta kurum) oluturma dncesi eskiden beri vard.
1965 ylnda, Devlet Planlama Tekilat'nn gndemine gelen, icra planlarna
konulan bylesi bir kurul oluturulmas dncesi, 3. ve 4. Be Yllk Kalknma
Planlar dneminde gereken ilgiyi grmedi. Bu dncelerden birinci izgi,
ulusal dzeydeki kurul ile iyeri dzeyindeki kurullarn ban gelitirmeyi hedeflerken; ikinci izgi de daha ok danma niteliinde ve iyerleriyle balantlandrlmayan bir yap tasarlyordu.
Kitabn bu blmnde, birinci izgide yer alan uygulamalardan sz edeceiz. Bunlar srasyla 1978, 2001 ve 2007'de dile getirilmitir. Ancak her nn de srdrlmesi olanakl olmamtr.
7 Temmuz 1978'de zamann alma Bakan'nn ars ile ilk toplantsn yapan kurul, bu alanda yllarn vermi kiilerden, kamu kurulularnn
ve toplum rgtlerinin temsilcilerinden oluuyordu. Dnemin ve sreci yn-
164
A.GRHAN FEK
lendiren alma Bakanl i Sal Genel Mdr'nn niteliinden tr,

atlmc ve gndelik kayglardan arnm bir zellik tayordu.
Tartmalarn hemen banda, lkedeki ii sal gvenlii sorunlarnn en nne, rgtlenme ve kurumsallama sorunu koyularak, ilk dev adm
atlmt. Bu hem kurula byk bir zaman kazandrm ve hem de baarlabilirse, uygulamaya dorudan mdahale olanan amt.
Kurul'un daha sk bir araya gelmesinin olanakszlndan tr, bir alt
komisyonca almalarn gelitirilmesi ve nerilerin olgunlatrlmas dnlmt. Bu amala oluturulan alt komisyon, bir ok toplantdan sonra hem
ilkeleri ve hem de lke apnda rgtl kurullar arasndaki ilikilerin nasl olmas gerektiini belirlemiti.
Ulusal Dzeyde i Sal Gvenlii Kurulu'nun (aslnda Kurum
diye nitelemek gerekir) kuruluuyla ilgili belirlenen ilkeler unlard :
Kurul, mali ve idari ynden zerk olmaldr (Bunun iin 1475 sayl
Yasas'nn 76.maddesinde yeniden dzenleme yaplmas nerilmektedir. Bu deiiklikle hem zerklik vurgulanmakta ve hem de para
kaynana dikkat ekilmektedir).
Kurul, kendi bilgi kaynaklarna sahip olmal; ald kararlar ve ilkeleri
en kk birimlere kadar iletebilmelidir (Bu amala, iyeri ve il dzeyindeki ii sal gvenlii kurullarnn, ulusal kurullarla arasnda
ba kurulmaldr).
Kurul, biri Genel Kurul, dieri Ynetim Kurulu ve Denetim Kurulu'ndan
olumaldr. Bu kurullarda, eitli yrelerden, i kollarndan ve alt birimlerden yeler bulunmasna zen gsterilmelidir).
Yalnzca Yasas kapsamndaki iilerin deil, tm alanlarn salkl ve gvenli alma koullarnda almalarnn salanmas iin
aba gsterilmelidir.
Mevzuat dzenlemeleri, bakanlklar aras egdm, inceleme aratrma, eitim, yayn ve benzeri tantma almalar yapmak ve konuya ilikin alnan kararlar uygulamak zere ilgili kurululara iletmek
amalanmaldr.
Yasal deiiklikler gerekletirilene kadar alma Bakanl'nca karlacak bir ynetmelikle almalar dzenlenmelidir.
Kurullar arasndaki ilikiler ise, zincirleme bir rgtlenme biiminde dnlyordu. yeri tabanndan ykselen bir rgtllk ile bu alanda alan
herkesin ynetimi katld bir kurumsallama hedefleniyordu. nk, belirli
bir alanda alanlarn sorunlar ile o alann sorunlarnn zm birbirinden
ayrlamaz. alanlar dlayarak, ii sal gvenlii sorunlar zlemez.
165
i sal gvenlii kurullar da, bu alanda alanlarn temsil edildii ve sorunlara ortaklaa zm retmeye altklar platformlardr. yeri dzeyinde
byledir; lke dzeyinde de byle olmaldr.
Bu toplantlarn en nemli eksii, katlm alannda yaanmtr. Trkiye
veren Sendikalar Konfederasyonu (Trk-) ile Trkiye veren Sendikalar
Konfederasyonu (TSK), DSK'in katlmn protesto amacyla, toplantya gelmemiler ve srecin dnda kalmlard.
Ayn izgideki dier bir tasarm giriimi, Devlet Planlama Tekilat'nda
8.Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu almalar srasnda retilmitir (2001). dari ve mali ynden zerk bir kurumun, kendisini oluturan
kurumlarn (ii-iveren-devlet, niversiteler, hkumet d kurulular) baz
ilevlerini de alarak, ii sal gvenliine birlikte arlk koymas bekleniyordu.
Kurumdan beklenen grevler yleydi :
Kurumlarn yeniden yaplan hedeflerini risklerden ve nerilerden
yola karak yeniden tanmlamas,
Katlm-ibirlii-egdm temelinde taraflarn grev, yetki ve sorumluluklarn tanmlamas,
Ulusal bir i sal gvenlii politikas oluturmak ve srekli gzden
geirmek.
zel htisas Komisyonu, kurumsallamann ksa erim(vade) ve uzun
erim olmak zere iki aamada gereklemesini nermitir. Bu neriye gre,
ksa erimde, Ulusal evresel Mesleksel Salk Gvenlik Kurulu oluturulmal; uzun erimde idari, mali ynden zerk bir kuruma dntrlmelidir.
Kurum ats altnda biraraya getirilmesi dnlen ilevler yleydi:
Denetim rgt (i gvenlii mfettileri),
Destek,nceleme-Aratrma Hizmeti(SGM ve Blge Laboratuvarlar)
Meslek Hastalklar Hastaneleri ve Klinikleri,
yeri i Sal ve Gvenlii Kurullar,
yeri ve iyeri-ortak salk gvenlik birimleri,
Kurulacak uzmanlk kurullar,
Yakn ve Ortadou alma Enstits Mdrl (YODEM).
Kurum, dncesi DPT tarafndan da benimsenmemi, Plan'a yanstlmam ve uygulamaya geilmemitir.
Ayn izgide bir baka almaya 2007 ylnda rastlyoruz. Bu tarihte,
Ulusal Sal Gvenlii Konseyi tarafndan yrtlen Sal Gvenlii
166
A.GRHAN FEK
Yasas iin hazrlk komisyonu almalar srasnda benzer bir sre yaanmtr. Hazrlk komisyonunu oluturan bir grup sivil toplum rgt tarafndan,
Sal ve Gvenlii Yasasnn iskeletini oluturarak bir neri retilmitir.
1978 ve 2001 deneyimlerinin izgisini izleyen bu giriim, alma ve Sosyal
Gvenlik Bakanl'nca olumsuz karlanm ve sndrlmtr.
Kurumsallama dlerinden biri olarak nitelenebilecek bu almada
(neri), Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu (Trk-), Devrimci i
Sendikalar Konfederasyonu (DSK), Trk Tabipleri Birlii (TTB), Trkiye Mimar Mhendis Odalar Birlii (TMMOB), Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu (KESK), Fiek Enstits alan ocuklar Vakf temsilcilerinin
imzalar bulunuyordu (19.06.2007). neri'nin gerekesinde, nce bu birlikte
hareketin gerekesi aklanyordu :
sal gvenlii giderek nemi daha iyi anlalan ve daha geni bir
kesimi ilgilendiren alan haline dnmtr. nsan yaamyla ve toplumun gelecei ile derin ba dolaysyla, sivil toplumun i sal gvenlii ile yakndan
ilgilenmesi bir zorunluluktur. Salkl ve gvenli alma koullarnda almak
bir insan hakkysa, bunun salanmas da devletin sorumluluundadr. Hak
sahibi ile bunu salamakla ykml olanlar arasndaki iliki, Hibir zaman,
hak sahibinin edilgen olduu ve kendisine sunulanla yetindii bir iliki olarak
kabul edilemez.
sal gvenlii te yandan ok bilimli bir konu olmas dolaysyla, bilim ve meslek evrelerinin de yakndan ilgilenmekle ykml olduu bir
alandr. Bu bakmdan, ii-memur-iveren sendikalarnn, meslek odalarnn,
niversitelerin ve gnll kurulularn karar srelerinden dlanmas da kabul
edilemez. (...) Bata ii-memur-iveren sendikalar ve meslek odalar olmak
zere, sivil toplum, i sal gvenlii karar srelerinde ve uygulamalarnda
egemen olmak istemektedir.
Bu gerekedeki, nemli vurgu, toplum rgtlerinin (STK), karar srelerinde egemen olma istei ve bunun kurumsallatrlmas iin birlikte hareket
kararlldr.
Bu neride, kurumsallatrma dncesi de, yle dile getirilmektedir:
Ulusal Sal Gvenlii Konseyi'ni oluturan kurumlarn, i sal gvenlii alanyla ilgili istek ve eletirilerini sraladklar, eitli konumalar
ve yazmalarda istenenlerin, gereklemesinin tek yolu, onlarn ynetiminde
egemen olduklar, idari ve mali ynden bamsz, demokratik ileyie sahip
bir i sal gvenlii kurumunun kurulmasdr. nerimiz, karlmas dnlen Sal Gvenlii Yasasnn bu kurumsal yaplanmay (...) gerekletirmesidir. (...) i-memur-iveren sendikalar ve ilgili meslek odalar da iyer-
167
lerindeki yeleri araclyla, ulusal politikalara destek vererek, ulusal dzey

ve iletme dzeyi arasnda kprler kurulabilecektir.
Deindiimiz her giriim de (1978, 2001, 2007), bylesi bir Kurum'un
kuruluunu devletten beklemitir. Hata m etmitir? Bugn elde ettiimiz deneyimlerin nda, evet hata etmitir. Ksa bir bekleyiten sonra, toplumun geni bir kesimini ve iyeri kurullarn oluturan kiilerin de byk bir blmn
temsil eden toplum rgtlerinin, hkumet-d (devletten bamsz) ve kendi
balarna bu ie girimeleri gerekirdi. Bylesi bir giriim, toplum rgtlerinin
zlediimiz retici yaplara dnmesini ve yaama dorudan mdahale etmesine de olanak verecekti.
Ulusal Dzeyde i Sal Gvenlii Kurulu'nun ilk toplantsn yapt, 1978'den tam 8 yl sonra Trk Tabipleri Birlii'nin, iyeri hekimlii sertifika
program uygulamasnda (1986), TTBnin bu hkumet-d giriimini grmekteyiz. Sivil toplum izgisinde bir hareket olarak nitelendireceimiz bu giriimi
bir sonraki blmde inceleyeceiz. Bundan da karacamz kurumsallama ile ilgili dersler olacak.
168
A.GRHAN FEK
50
KAIRILAN FIRSAT MI?

ALTIN YUMURTLAYAN TAVUU KESMEK M?
i sal gvenlii konusunda, Trkiye'de, toplum rgtleri (STK) tarafndan yaplan en nemli ve kapsaml mdahale program, Trk Tabipleri
Birlii'nce 1987 ylnda balatlan i Sal Kolu uygulamas ya da Hekimlii Sertifika Programdr.
Trk Tabipleri Birlii'nin (TTB) zellikle 1987 ylndan sonra younlaan
ii sal gvenlii alanndaki eylemleri, bir meslek odas olarak grevinin
gereiydi. Bir yanda, yllarca ihmal edilmi olan iilerin salk dzeyinin ykseltilmesi grevi, te yanda bu alanda alan iyeri hekimlerinin zlk haklarnn ve mesleini uygulama olanaklarnn korunmas ve gelitirilmesi grevi.
Aslnda bunu bir adm teye gtrmek gerek. yle ki : O dnemde, TTB yaynlar, hekim isizliine deinmekte, bunun yakn gelecekte ok daha byk
boyutlara ulaacana dikkat ekmekteydi. Var olan bu tehlikeli durum etik
sorunlarla zlk sorunlarnn yumaklamasna yol amt ve TTB'ye hekim istihdam konusunda aklc bir zm retmeye itiyordu. Demek ki, TTB'nin ii
sal alanndaki etkinlikleri, yalnzca grev yapmakta olan iyeri hekimlerine
ynelik deildi; yeni mezun ya da iini yitiren hekimler iin umut olacak
bir yeni istihdam alann gzler nne seriyordu.
1987 ylna gelindiinde durum uydu :
1930 ylnda Genel Sal Koruma Yasas'nn 180.maddesinde belirtilen 50 ve daha ok ii altran ve i kazas olasl yksek
olan iyerlerinde iyeri hekimi istihdam, snrl bir uygulama alan
bulmutu.
yeri hekimlii, yasalarca ngrlenin tersine, koruyucu salk hizmetlerinin deil, tedavi hizmetlerinin sunulduu, ilk basamak salk
birimleri olarak ilev gryorlard.
yeri hekimlii yapan hekimler, doktor olduklarna ilikin tabip odas
onayn aldktan sonra, SSK'dan iilere reete yazma ve iki gne
kadar istirahat verme yetkisi alarak, snrl cretlerle, snrl sreler
iyerlerinde grev yapyorlard.
alma Bakanl tarafndan 1980 ylnda karlan yeri Hekimlerinin Grev, Yetkileri ve altrlma Koullar Hakknda Ynetmelikin,
TSK'in itiraz zerine, Dantay'ca nce yrtmesi durdurul-
169
mu; ancak daha sonra Dantay, bu itiraz yerinde bulmayarak,

Ynetmelik'in yrrlkte olduunu ilan etmiti. Ancak, bir ok iyeri,
yrtmenin durdurulmas kararndan haberdar olmu; ama bu kararn kesin olarak kaldrldn duymamt (!).
Yine bu Ynetmelik'ce ngrlmesine karn, iyeri hekimi olarak grevlendirilecek hekimlerde, yksek lisans, diploma ya da alma
Bakanl'nda 3 yl hekim i gvenlii mfettilii yapm olma, ya
da eitim grdne ilikin iyeri hekimi sertifikas aranmamaktayd. Byle bir sertifika veren kurulu da yoktu.
lkemizde, iilerin bilin dzeyine de bal olarak, i kazalar bilinmekle birlikte, meslek hastalklar pek az biliniyor ve pek azna tan
konulabiliyordu.
Trk Tabipleri Birlii, kurulu yasasnn kendisine ykledii grevlerin
nda bu gidii iki ynden sakncal buluyordu : Birincisi halk sal tehlike
altndayd; ikincisi hekimlerin zlk haklar ve meslek onurlar tehdit altndayd.
nk yasalar, hekime iyerinde, iilerin salkl gvenli koullarda
altrlmalar iin kilit bir rol verir ve geni ibirlii olanaklar tanrken, onun,
iinin gerektirdii konularda bilgi ile donatlm olduunu varsaymtr. Ne
yazk ki, 1986 ylna kadar yaplan eitli aratrmalar ve yaygn gzlemler
bunun gerekleri yanstmadn ortaya koymutur.
Bu saptamalardan yola kan Trk Tabipleri Birlii Merkez Konseyi, iilerin saln korumak iin atlacak her admn, ayn zamanda iyeri hekimlerinin alma koullarn da etkileyeceini dnerek, 1986 yl banda
i Sal Kolu kurmutur. Trk Tabipleri Birlii (TTB) i Sal Kolu'ndan
unlar beklenmitir :
TTB'nin ii sal konusunda genel politikasnn belirlenmesinde
alaca kararlarla yol gsterici olacaktr.
Trkiye'de ii sal konusunda TTB'nin atabilecei admlar ve ncelikleri saptayarak, neriler gelitirecektir.
TTB Merkez Konseyi'nce uygun grlen nerilerin uygulanmasn
yrtecektir.
Gerek kendi iinde dzenledii toplantlarla ve gerekse topluma ak
olarak yrtt kongre, seminer ve konferanslarla, ii salnn
bir bilim dal olarak lkemizde geliim serpilmesi iin almalar yapacaktr.
TTB, i Sal Kolu'nun gsterdii izgide ilerleyerek, 35.Byk
Kongresi'nde de, bundan byle, iyeri hekimi olmak amacyla tabip odalarna
170
A.GRHAN FEK
bavurarak onay isteyen hekimlerden, en az i hekimlii sertifikas sorulmasna; byle bir sertifikas olmayanlar iin de kurs almasna karar vermitir. Bu uygulama, stanbul ve Eskiehir'den balayarak, ok ksa bir zamanda
tm Trkiye apnda uygulamaya konulmutur. ki yl ierisinde 4000 hekim,
kurslara katlarak iyeri hekimlii sertifikas almtr.
Trk Tabipleri Birliine tannan kstl olanaklarla yrtlen bu almalar, yasal dayanaklar snrl da olsa, beklenenin tesinde ilgi ve baar kazanmtr. Bu baar bir yandan, bu alandaki boluu dolduracak almalar
yrtecek bir baka kurumun, (o) an iin bulunmamasna; te yandan da, bu
alandaki boluu doldurmas istemlerinin karlanmasnn ertelenemez noktada oluuna baldr. (...)
Hekimler ve rgtlerince, bu alanda atlacak admlar, bireysel kurtulu
abalarnn tesinde, bilime, hekimlerin dayanmasna ve meslek onurunu
savunma abalarna dayandrlmal ve kamuoyu destei aranmaldr.
21.09.1989 tarih ve 3401-3441/89 sayl genelgede, i Sal Etkinliklerinin Yerel Dzeyde rgtlenmesi ele alnmtr. Burada merkezi dzeyde i Sal Kolunca yrtlen iki etkinlik kmesinin, tabip odalarnda ayr
birer kolda ele alnmas nerilmitir . Bunlardan biri yeri Hekimleri Kolu,
dieri ise Salk Personelinin Sal Koludur. Bu bizim salmz belgisi
ile yrtlen Salk Personelinin Sal Kol almalar, kendi sorunlarna
kaytsz kalanlarn, bakalarnn sorunlarna da yeterince sahip kamayaca
dncesini de anmsatyordu.
Trk Tabipleri Birlii her zaman iilerin sal konusunda,duyarl olmutur. Bu ok doaldr; nk yeleri arasnda bu alanda nclk yapan
hekimlerin yannda, toplumsal sorunlara duyarl geni bir ye taban vard.
TTB'nin, sosyal hekimlik ve ii sal alanna ilgisini nce yayn organlarnda
grmekteyiz. Toplum ve Hekim dergileri bunun en iyi rnekleridir. Bunu Ulusal
i Sal Kongreleri izlemitir. TTB, on yl nce dzenledii 1.Ulusal i
Sal Kongresi'nin (19-20 Ekim 1978, stanbul) devam olarak 2.Ulusal i
Sal Kongresi'ni (4-7 Nisan 1988, Ankara) ve bundan tam on yl sonra bu
kez de 3.Ulusal i Sal Kongresi'ni (20-23 Nisan 1998, Ankara) dzenlemitir. Bu kongreler, ii sal gvenlii konusunda kamuoyu duyarlln
ykseltirken; te yandan, bu alandaki bilimsel almalar zendirmek ve sergilenmesine olanak vermek; deiik toplum kesimleri arasndaki ibirliklerini
artrmak vb. ilevleri olmutur.
Hekimlii Sertifika Program adyla 1988 ylnda balatlan alma,
birbirini tamamlayan bir ok halkadan oluuyordu. TTB Merkez Konseyi'nin
nerileri dorultusunda, tabip odalarnn tm tarafndan duyarllkla uygulanacak olan sre u ekilde planlanmtr (15.07.1988 tarih ve 2187/88 sayl
Genelge) :
171
yeri hekimi olmak zere tabip odasna bavuran yelerden, bu
alanda eitim grdne ilikin belge istenmesi,

hekimlii alannda herhangi bir eitim belgesine sahip olmayan
hekimlerin katlabilecekleri ve deiik illerde dzenlenen i hekimlii
sertifika kurslar almas,
Sertifika kursundan geen hekimlerin, eitimlerinin gelitirilmesi ve
iyeri zel bilgilerle donatlmalar amacyla tazeleme eitimlerine
katlmalarnn zorunlu klnmas,
hekimlii alannda bir eitim belgesine sahip ve iyeri hekimi olmak amacyla tabip odasna bavuran hekimlerden,
Bir iveren ile anlama yapm olanlarn durumlarnn uygunluunun aratrlmas (Yasa gerei tabip odasnn, grevlerin hekimler
arasnda adil dalmn gzetmesi gerekiyordu. Bunun iin, hekimlerin ekonomik etkinliklerine gre sralanmas ve hibir geliri olmayan
hekimlerin, ie yerletirilmelerine ncelik vermeliydi.),
Herhangi bir iveren ile anlama yapmam olanlar ise, ekonomik
etkinliklerine uygun listelere almak,
Bir iveren ile anlama yapm olan hekimlerin bavurusu durumunda da, bir nceki iyeri hekiminin konumunun aratrlmas (Bylece
TTB, grevinin gereklerini yerine getirirken iverenlerin imeklerini
eken ve iini kaybeden iyeri hekimlerini korumaya alyordu. Mesleini onuruyla yrtebilmenin n koulu i gvencesiydi. Grevden
ayrlan iyeri hekiminden ve ivereninden, bunun nedenini aklayan
birer yaz bekleniyordu. eliki durumunda da Tabip odas, bir soruturmac atayacakt),
Bir iyeri hekimine tabip odasnca alma izni verilmesinin n koulu
olarak, tbbi deontolojiye (meslek ahlakna) aykr hareketinden tr
TTB Onur Kurulu'ndan herhangi bir ceza almam olmas (Bu konuda gsterilen zen, meslekte ve ayn zamanda ii sal gvenlii
alannda etik deerlerin yceltilmesine yardmc olacakt),
yeri hekimlerinin iyerinde bulunmalar gereken en az sreyle
alacaklar en az cret arasnda ban kurulmas (Yasas gerein
TTB'nin hasta muayene ve tedavi cretlerini her yl ilan etme ykml vardr. Bu, hekimlerin, cret drerek haksz rekabet etmelerini nlemek iin gerekliydi. Benzer sorun, iyeri hekimleri iin
de geerliydi. stelik alma Bakanl'nca iyeri hekimlii ile ilgili
olarak karlan ynetmelikte, iyeri hekimlerinin, iyerindeki ii saysnn bir fonksiyonu olarak ne kadar kalacaklar da belirlenmiti.
TTB, iyerindeki ii saysnn gerektirdii kalma sresini renmek-
172
A.GRHAN FEK
te ve bunun karl olan aylk en az iyeri hekimi cretini ilan etmekteydi).

yeri hekimlerinin, istihdam edilecekleri iyerlerinin Tantm Formlar yoluyla, mesleksel tehlikeler envanterinin karlmas; bu yolla
mesleksel ynden gereksinmelerin saptanmas; eitimlerin ve destek hizmetlerinin bu verilerin nda ynlendirilmesi.
Bu uygulama, baz kk direnilere karn, alma yaamnn sosyal
taraflarnn (TSK, Trk vb) da anlayl yaklamlar ile baaryla uygulanmaya balanmt. TTB Merkez Konseyi ve tabip odalar, yakn bir ibirliiyle,
TTB i Sal Kolu'nun nerilerine tam anlamyla uyarak uygulamay balatmlardr. karlan ynergelerle, hatasz yol alma abas sergilenmi; bu
aba, dalga dalga hekim kamuoyu tarafndan da cokuyla benimsenmi ve
desteklenmitir.
Bunun en nemli gstergesi, bir cret karl gerekletirilen kurslara
gsterilen byk bir ilgi ile ii sal gvenlii alanna gsterilen eilim olmutur. TTB i Sal Kolu, Trkiye'de iki elin parmaklarn geemeyecek
kadar snrl sayda olan akademik eitim alm 6 sekin yenin katlmyla oluuyordu. Onlarn katks ve yakn gzetimiyle gerekletirilen eitimler
(kurslar) ve hazrlanan kitaplar, ok dzeyli ve lkemizde kendi alannda bir
ilki oluturuyordu.
O tarihe kadar byk parasal sknt iinde olan TTB Merkez Konseyi,
hekimlere kabul edilebilir bir cretle at kurslardan para kazanmaya balamt. 1990 yl ortalarna gelindiinde, 4000 kiinin kurs grd ve sertifika
ald dnlrse, salanan gelirin nemli bir miktara eritii de ngrlebilir.
Bu parann kk bir blm, TTB'nin hizmet sunum koullarn dzeltmeye
yetmitir. Ama geri kalan birikimlerinin, iyeri hekimlerine ve ii sal alanna ynlendirilmesi gerekmekteydi.
Bu zorunluydu. nk : TTB'yi zel dersanelerden, hazrlk kursu aan
firmalardan ayran bir nokta vard. O da, toplum rgt zellii ile uygulamalarndaki sosyal ierikti. Kurslardan elde edilen gelir fazlas, o gelirin elde edildii meslek alannn (ii sal gvenlii) dzenlenmesi heyecanyla para
demi iyeri hekimi/adaylarnn yararna kullanlmalyd.
Bunun iin TTB i Sal Kolu, 1990 ylnda, iyerlerine ynelik mobil
hizmetler projesini ortaya att. Eldeki birikimler, rntgen, odyometri, spirometri
ve laboratuvar nitelerinden olumu bir TIR' donatmaya yetiyordu. Zaten,
iverenlerin yasal ykmllklerini karlayacak byle bir hizmet zincirine byk bir gereksinme vard; stelik iyeri hekimlerinin referanslar ile hizmetin
kalitesi ,bu hizmetin lke apnda hzla yaygnlatrlabilmesi iin en nemli
gvenceydi.
173
yerlerine ynelik mobil destek hizmetlerinin yaygnlatrlmas, bir

yandan grevinin gereklerini yerine getirmeye kararl iyeri hekimleri iin byk bir kolaylk oluturacak; te yandan iverenlerin de yasalara uygun hareket etmeleri iin onlara uygun cretlerle destek hizmeti sunabilecekti. Bu
yap giderek bir Enstit'ye ve ii sal gvenlii laboratuvarlar sistemine
dnebilecekti. Dier bir deyimle, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl'nn
elinde ILO desteiyle kurulmu merkezin, ok daha gelimii ve lke apna
daha byk apta yaylm olan hedefleniyordu.
Bylesi bir destek hizmet zincirini TTB'nin yrtmesinin, uygulamay
denetleme boyutu da vard. Nasl hastalandklarnda hastaneye bavuran
hastalar, kendiliklerinden laboratuvarlara gidemiyorlarsa; iyerleri de, iyeri
hekiminin ars olmadan destek sistemi devreye girmeyecekti. yerinde
iilerin kar karya kald riskler bilinmeli ki, ii ve evresinde hangi meslek hastalklarnn aranaca, hangi lmlerin yaplmas gerektii belirlenebilsin. Bu da ancak iyeri hekimi ile i gvenlii uzmannn ibirlii ile gerekletirilebilir. Bylece, TTB'nin, hekimin tesine geerek, iyeri koullaryla yz
yze gelmesi olanakl olacakt. Bu, hem iyeri hekimine yardmc olacak; hem
de iyeri hekiminin mesleksel denetiminin yaplmasn olanakl klacakt.
Ne yazk ki, TTB Merkez Konseyi, bu yatrm kararn vermedi ve gelirlerini, Kurum'un dier almalarna ynlendirmeyi yeledi. Trk Tabipleri Birlii, i hekimlii sertifika kurslar uygulamas ile oluan byk fonlarn, daha da
retken olacak ve tm ii sal gvenlii alannn destek hizmetlerini karlayacak bir laboratuvara ynlendirmekten kanmt. Bylece Sivil toplumcu
izgide, en nemli frsat karlm oldu.
Bu, yalnzca iyeri hekimlerinin bir kayb olmakla kalmad; ii sal
alannda toplum rgtlerinin kontrolunu salayabilecek, etkin bir mekanizmadan da toplumu yoksun brakm oldu. Oysa ki, byle bir gelime, daha
sonra TMMOB ve ii-iveren sendikalar gibi dier sivil toplum kurulularnn
da katlmyla ok daha gl ve lkeyi kavrayc bir yapya dnebilirdi. Bu,
Trk Tabipleri Birlii'nin ii sal gvenlii alanndaki kurumsallamaya en
byk armaan olurdu. Bu, bugn dn kurduumuz idari ve mali ynden zerk ii sal gvenlii kurumunu lkemize armaan etmi olacakt.
Okurlarmz, mobil destek sistemleri nerisinin, bo bir hayal olduunu dnebilirler. Ama okurlarmz, Fiek Enstits'nn 1992 ylndan beri
Ankara leinde, snrl olanaklar ile bu dnceye can verdiini bilmelidir. Yine okurlarmz, 2002 ylndan balayarak alma ve Sosyal Gvenlik
Bakanl'nn, AB fonlar desteinde, SGM'n yapsnn glendirilmesi projesi (ISAG) erevesinde, bunu gerekletirmeye altn ve mobil aralaryla son aamaya geldiini bilmelidirler.
1990 ylnda, TTB Merkez Konseyi'nin, mobil destek hizmet sistemle-
174
A.GRHAN FEK
ri projesini uygulamaya koymaktan vazgemesinden sonra, i Sal Kolu

Bakan grevinden ayrlm, iki yl sonra da i Sal Kolu'nun drt yesi
grevlerini brakmlardr. Geride kalan bir yenin desteiyle, i hekimlii sertifika kurslar srdrlmtr. 2004 ylna gelindiinde, TTB, tek bana, 30.000
iyeri hekimini kurstan geirmi ve sertifika vermi bulunmaktayd. Bu dnem
ierisinde, snrl llerde tazeleme eitimleri de yaplmt. Ancak yrtlen
almalarda, ii sal gvenlii alannda yer alan dier meslek kurulularyla (sendika, oda) paylamc ve ibirliki olunmamtr. Alann, olanca genilii ile alglanmam olmas TTB'ye pahalya mal olmutur.
2003 ylndan sonra alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn iyeri
hekimlerinin, i gvenlii uzmanlarnn ve iyeri hemirelerinin kurslarn kendi
bana yapma istei, byk lde bir kaosa yol amtr. Bakanln giriimi
Dantay tarafndan engellenmi; Bakanlk, iyeri hekimlerini tabip odalarna
ynlendiren SSK (imdi SGK) birimlerinden bu katklarn kesmelerini istemi
ve TTBnin iyeri hekimlii alanndaki gc byk lde krlmtr.
alma Sosyal Gvenlik Bakanlnn, hekimlerin meslek odalarnn
20 yla yaklaan ve kimsenin el atmad bir dnemde uygulamann sorumluluunu stlenmesini, olumlu karlamas gerekirdi. 20 yl akn deneyim hie
saylm ve nce Bakanlk olanaklaryla, o olmaynca zel sektr olanaklar ile
bu byk i baarlmaya allmtr. Ama yetersizlikler hala srmektedir.
Bakanln bu olumsuz ve gcn herkese kabul ettirmek isteyen yaklamna karn, Trk Tabipleri Birliinin srete nemli hatalar olmutur. 19882014 yllar arasnda, TTBnin, elliden az ii altran iyerlerine ynelik ve
gnlllk temelinde kurulan ortak salk gvenlik birimlerini desteklemesi gerekliydi. Bu hem geni bir toplum kesiminin desteini almak bamndan nemliydi; hem de isiz iyeri hekimleri kitlesi iin ok geni bir istihdam olana
yaratacakt. Bu yaplmamtr. Gnlllk temelinde olmas kmsenmitir.
Trk Tabipleri Birliinin, iyerlerine ynelik mobil destek hizmet sunumundan kanmas, kk iyerleri iin ortak iyeri hekimliine destek vermemesi, mdahale alann ve arkasndaki destei azaltmtr. Bunlarn baarlamayacak kadar byk hedefler olduu ve eldekinin de yeterli olduu
dnlmtr. Ama yanlnmtr.
Oysa ki, gnll de olsa, kk iyeri ortak salk-gvenlik birimlerinin
rnekleri vardr. Kk iyeri ortak salk birimlerinin srdrlebilirliinin salanabildii, hem ii ve hem de iverenlerce sahiplenilebildii, 1982 ylndan
bu yana Fiek Enstits Deneyimi ile gsterilmitir. Bu Deneyim, karlan
derslerle zenginletirilerek, lke apnda yaygnlatrlmalyd.
Trk Tabipleri Birliinin bu sreteki nemli hatalarndan biri de, ii
sendikalarn ve dier meslek odalarn, iyeri hekimlii uygulamasnda payda haline getirememi olmasdr. Bunun yalnzca bir doktor istihdam ola-
175
rak grlmesi ve sosyal boyutunun gzden karlmas, ibirlii olanaklarnn

da deerlendirilememesine yol amtr.
Bu srete, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn, elliden az ii
altran iyerlerinde de iyeri hekimlii- i gvenlii uzman uygulamasn
zorunlu klmak iin aba gsterdiini; TSK ve TOBBun buna kar ktn,
okurlarmza duyurmak isteriz.
Demek ki, gnlllk temelinde bu abalarn yaygnlamas ve toplum
rgtlerinin basklar alma Sosyal Gvenlik Bakanlnn baz abalar ile
de buluabilecekti.
Ne yazk ki, iyeri hekimlii alannda yetersizlikler hala srmektedir. Bu
yetersizlikler, i sal gvenlii alanndaki byk bir bolua iaret etmektedir. Trki Tabipleri Birliinin alanda etkinsizlemesinden bu yana, bir ok
hata yaplm ve konu nemsizletirilmitir. Hem Trk Tabipleri Birlii, hem
iiler ve hem de i sal gvenlii alan iin altn yumurtlayan bir tavuk artk
yoktur.
Yitirilmi ok kazanm, atlmam ok adm vardr. Yine de verilecek ok
ura vardr. Toplum rgtlerinin egdm halinde, yeni ve atlmc giriimleri
yrtmelerine, her zamankinden ok bu dnemde gereksinme vardr.
176
A.GRHAN FEK
51
KURUL MU, KURUM MU?

DANIMA MI, SOSYAL DYALOG MU?
Trkiye'nin kuruluundaki ve Cumhuriyet'in ilk yllarndaki yaklamn
tersine, uzun yllardr, devleti yneten brokraside u anlay yerlemitir:
Bir ey yaplacaksa, devlet yapar. Bu kendi dndakini, cahil, yetersiz ya
da kt niyetli gren anlay, hem karar alma srelerinde kapsayc bir yaklam ortadan kaldrmakta ve hem de uygulamann baarsn byk lde
snrlamaktadr.
i sal gvenlii alanndaki kurumsallama abalarnda da ortaya
kan bu eilime, Kurumsallama D balkl blmmzde deinmitik.
Yine o blmde, lkemizde, saptanan iki izgiden birini, sivil toplumcu izgi
olann incelemitik. Bu kez, saptadmz ikinci izgiyi, yani devlet egemen
izgiyi inceleyeceiz.
Sivil toplumcu izgideki uygulamalarn taklma noktalarn tek tek grerek, devlet egemen izginin, uygulamada da nasl egemenliini srdrdn grelim :
1978 Ulusal Dzeyde i Sal Gvenlii Kurulu Giriimi, alma Bakanl tarafndan balatlm; srdrlm; ama sonuta geldii nokta
Bakanlk brokrasisinde rahatszlk yaratmt. Kurul'un idari ve mali ynden
zerk bir kuruma dntrlmesi iin sivil toplum kurulularnca zerinde uzlalan ynetmelik tasla ve i yasasnn 76.maddesindeki deiiklik nerisi,
Bakanlk tarafndan ele alnmamtr. Genel Mdr Dr.Ergin Atas'nn tm
abalarna karn, kurul, 2.toplantnn ardndan bir kez daha toplanamamtr.
2001 ylnda 8.Be Yllk Kalknma Plan (2001-2005) hazrlklar erevesinde yasa gerei oluturulan gc Piyasas zel htisas Komisyonu'nca
oluturulan alma Hayat alt komisyonu ve Sal Gvenlii alma grubunun, nerilerinde de sivil toplumcu izginin rn olan idari ve
mali ynden zerk kurum nerisini grmekteyiz. Bu neri, zel htisas
Komisyonu'nca da benimsenmi ve Rapor olarak yaynlanmtr. Ancak bu
raporlardan yararlanarak, Plan oluturan brokrasi, tm vurgular silerek, yeniden devlet egemen izgiye dn salamtr. Plana yle yazmtr :
sal ve gvenlii mevzuat, AB ve ILO normlar dikkate alnarak
yenilecek ve sosyal taraflarn da yer alaca Sal ve Gvenlii Kurulu
oluturulacaktr.
177
9.Be Yllk Kalknma Plan'nda da bu konuya deinilmeyerek, unutturulma yolu seilmitir.

Gerekten de, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, Plan'n ngrd gibi bir kurulu, 2005 ylnda oluturmutur.2005 ylnda alma ve Sosyal
Gvenlik Bakanl, Avrupa Birlii ile yrtt i sal gvenlii alanndaki
yakn ibirliinin zorunlu sonucu olarak, Makamn 25/02/2005 tarih ve 755
sayl onay ile Ulusal Sal ve Gvenlii Konseyi'ni kurmutur. Bakanlk,
bu Konsey'in ama ve bileimini yle aklamaktadr : sal ve gvenliiyle ilgili olarak; ihtiya, ncelik, politika ve stratejiler iin neriler gelitirmek,
tavsiyelerde bulunmak, taraflarn gr ve dncelerini aklamalarn salayacak bir platform oluturmak zere, sosyal taraflar (ii ve iveren sendikalar), ilgili kamu kurumlar, niversiteler, sivil toplum kurulular, ilgili dier kurum
ve kurulu temsilcilerinden olumaktadr.
Yalnzca danma nitelii tayan ve arln devlet kurumlarndan gelen yelerin oluturduu Konsey, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl'nn
2005-2008 eylem plann onaylam; iki ayr alt komisyonda, Bakanlka hazrlanan Sal ve Gvenlii Kanunu ile Risk Gruplar Listesini grmtr. Ynetmelii gerei, alt ayda bir toplanmakta ve katlmc kurulular
tarafndan toplantya arlma ya da gndemin deitirilmesi olanaklar bulunmamaktadr. "Ulusal Sal ve Gvenlii Konseyi" almalarna devam
etmektedir.
Sivil toplum kurulularn temsilen Konseye katlmak zere 2005-2008
dnemi iin Fiek Enstits alan ocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakf;
2008-2011 dnemi iin ise Kimya Sanayicileri Dernei, Bakanlka seilmitir.
2005-2008 Dneminde, tartmann odaklat nokta, Sal ve
Gvenlii Kanunu olmutur. Bakanlk, Avrupa Birlii'ne verdii szlerin bir
uzants olarak, 89/391 sayl AB ereve Direktifi'ni bir yasa olarak karmak
istiyordu. Ancak bu Direktifi karrken, bu kapsamda yer almayan ve kendi
egemenliini pekitirecek hkmlerin de bu kanunda yer almasn srarla dayatyordu. Bu hkmler, alann iki nemli aktr Trk Tabipleri Birlii (TTB) ve
Trk Mimar Mhendis Odalar Birlii'nin (TMMOB) yrtt eitim ilevlerini
sonlandrmak ve kendi zerine almak anlam tayordu. lk giriimi Sal
ve Gvenlii Ynetmelii ile olmu; ancak Dantay tarafndan iptal edilmiti.
Bu kez, bu arzusunu, yasa yoluyla gerekletirmek istiyordu. Kilitlenen almalarn, bu konuda kurulacak bir ortak komisyon eliyle zlmesi karar altna
alnd. Komisyon almalar, bu kez, Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu (TSK) ve Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB) temsilcilerinin,
byle bir yasaya gerek olmad yolundaki grleri dolaysyla ilerleyemiyordu. 2007 seimlerine ay kala, Bakanlk, kendi taslan dayatmaktan
vazgeerek, komisyondan kendi arasnda yeni bir yasa tasla hazrlamasn
178
A.GRHAN FEK
istedi. te komisyon yesi sivil toplum kurulularnn biraraya gelerek gelitirdikleri ve Kurumsallama D blmnde ele aldmz 2007 tarihli neri
bu sre ierisinde ortaya kt. Daha sonra komisyonda grlerek, TSK'in
ekimser oyuyla kabul edildi ve Konsey'e gnderildi.
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, bu neriyi yok sayd; bu komisyonun tekrar toplanmasna gerek olmadn bildirdi ve kendi tasla zerinden grmelerin srmesini Konsey'e, 8'e kar 9 oyla kabul ettirdi. Bu kez
tek tek kurulularn kar grlerini ieren belgeleri alarak, yine bildii yolda
devam etti. 2009 banda ulalan nokta, Bakanlk Tasars'nn, Konsey'den
onay beklenmeksizin, Bakanlar Kurulu'na sevk edilmi olmasdr.
Ayrntl olarak anlattmz bu sre sonucunda, alma ve Sosyal
Gvenlik Bakanl'nca oluturulan Ulusal Sal ve Gvenlii Konseyi'nin
bir sosyal diyalog mekanizmas olarak kabul edilip edilemeyeceinin de tartlmas gerekmektedir.
Genel olarak Devlet ve zel olarak da alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl brokrasisince yrtlen uygulama, eitli konularda Danma Kurullar oluturulmasdr. Daha nceleri, ve i Bulma Kurumu Danma Kurulu, alan ocuklar Danma Kurulu vb Bakanlka istenildiinde toplantya
arlan ve onun oluturduu gndemi tartan kurullar oluturulmutu. Ama
Konsey ad altnda daha st dzeyde ve yetkilerle donatlmas beklenen bu
yapdan da Ynetmelikinden de anlalaca gibi, benzer bir ilev beklenmektedir.
Devlet egemen izgi arln arttrarak srdrmektedir. Gerekten de
1475 sayl yasann ngrd alma Meclisi ancak geni aralarla toplanabilmektedir. Burada bir meclis toplantsndan ok panellerden szedilebilir. Bu da alma Meclisinin kimlii ile uyumamaktadr. Nitekim 4857 sayl
yasann 114.maddesiyle l Danma Kurulunun getirilmi olmas da meclis ilevlerinin gzden dtnn ve danma ilevlerinin ne ktnn en
nemli gstergesidir.Burada bir eliki vardr. nk alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, 2004 ylnda, yeni Yasasna dayal olarak kard yeri
Sal ve Gvenlii Kurulunun ileyiiyle ilgili ynetmelikte, bu kurullara
danma deil yaptrm grevi vermitir. yeri dzeyinde iverene kurul
kararlarna uyma zorunluluu getirilmitir. Bakanlk dzeyinde oluturulan
Konseye, en ok neride bulunma olana verilmektedir.
Ne yazk ki, bu zorlamalar, lkemizdeki yaamn gerekleri ile badamamaktadr. Sosyal bar ierisinde yrtlmesi gereken, son derece insani
bir alan olan, alma yaamnda salk gvenlik konusu, devlet brokrasisinden bamsz bir zm ortaya konulmadan zlemeyecek gibi grnmektedir.
179
52
UZMANLIA SAYGI
i sal gvenlii ynetimi konusunda, Trkiye'de yaplan en kapsaml alma, 8.Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonlarndan gc Piyasas ve alma Hayat ile ilgili komisyon tarafndan oluturulan i
Sal Gvenlii alma grubunun ortaya koyduu rapordur. Kuruluundan
bu yana, DPT tarafndan oluturulan zel ihtisas komisyonlarnn temel ilevi,
zel uzmanlk alanlarndaki yetkin kiileri bir araya getirerek, plan iin yol gsterici metinlerin ortaya konulmasdr. Tm zel ihtisas komisyonu raporlarnn
yazl olarak ve internette yaynlanmasyla, bu bilgi-deneyimler tm kamuoyuyla da paylalmaktadr. Bylece ok byk bir birikim ortaya kmtr.
zel ihtisas komisyonlarnn yrtt almalarda, ilk kez ii sal
igvenliine geni lde ve zel bir ayrlm olmaktayd. zel olarak oluturulan alma grubunun, uzun abalar sonunda ortaya koyduu rapor, o gne
kadar biriken tm deneyimleri ve eilimleri gz nne alm; ok geni kurumsal katlm ile 2023'e kadar yaplmas gerekenleri ortaya koymutur.
alma grubunun raporunun sunu yazsnda, almann ana hatlar
yle zetlenmektedir : sal gvenliinin, ok boyutlu ve ok bilimli oluu, konuyla ilgilenenlerin birlikte dnp hareket etmesini, hogrl bir alverie girmesini ve takm oyununa ynelmesini zorunlu klmaktadr. alma
grubumuzun tm toplantlarnda bu yaklam gzledik. O kadar ki, alma
grubumuza katlanlara uyguladmz tek soruluk ankette, 'nmzdeki dnemin ana unsurlar nedir?' sorusunun yantlar arasnda en belirgin ortak nokta
'kurumsallama' gereksinmesi olmutur. Gerekten de nmzdeki dneme
damgasn vuracan umduumuz ortak ura, bu konuda uraan sosyal taraflar ile hkumet d kurulular kavrayan ve bilimsel arl olan bir yapnn
ortaya konulmas olacaktr.
Bir dier dikkat eken nokta, bu ok boyutlu ve ok bilimli karakterdeki
konunun btnsellik ve gnlllk gelerinin n plana karlm olmasdr.
'Her ite alanlar', 'allan ve allmayan dnemler', 'evresel ve mesleksel sunuk kalmalar' bir btnsellik iinde incelenmeye ve zmlenmeye
allmtr.
sal gvenlii alannda alan grup yelerinin deneyim ve birikimleri ok nemli bir ortak gr daha ortaya koymutur: sal gvenliinin
yaamn bir paras olduu ve ancak iselletirildii lde baarl sonular
alnabilecei dnlmektedir. Bir olguyu iselletirmek, davrannn bir paras haline getirmek de 'zor'la olmaz. Onun iin i sal gvenlii alannn,
'gnlllk' ile birlikte anlmas gerekir. Bu, hem kiileri inandrarak eylemli
180
A.GRHAN FEK
klmay, hem de gnll kurulular yoluyla benimsetme ve modelleme almalarnn nemini anlatr.
alma raporu, ulalmak istenilen hedefleri iki blmde ele almtr. lk
blm, ilk be ylda ulalmas gereken hedefleri ortaya koymutur. Bunlar :
Kurumsallama ve rgtlenme,
Denetim,
Mevzuat,
Meslek standartlar,
Eitim,
Aratrma
konularn iermektedir. alma Grubu Raporu'nun, tm katlmclarn
etkin katlmna olanak verdii ve bu bakmdan olduka zengin bir ierie sahip olduu grlmektedir. Raporun ku bak incelenmesi bile, alma hakknda genel bir izlenim ortaya koymaktadr. alma grubu raporunu oluturan
blmlerin sralanmas, bize bu sylenenlerin doruluunu kantlayabilecektir.
Rapor u blmlerden olumaktadr :
Giri
Mevcut Durum ve Sorunlar
Ulalmak stenen Amalar
ngrlen Amalara Ulalabilmesi iin Yaplmas Gerekenleri
Amalara likin Performans Kriterleri
Ek Grler
Tablolar ...
Bu almann zeti diye nitelendirilebilecek tablolar, Durum-Sorunneri dizgesi ierisinde ele alnmtr. 12 tablonun konu balklar da, almann ieriini yanstmas bakmndan anlamldr. Tablolarn balklar yledir :
Kazalaryla Meslek Hastalklar Sonucu lm ve gremezliklerin
Ya, Cinsiyet Dalm,
Mevzuatn Gncelletirilmesi,
Mevzuatn Dank Olmas,
Mevzuatn Yaama Geirilmesi,
Hizmet Kanallarnn Varl,
evresel-Mesleksel Hastalklarla Mcadele,
yeri Hekimi,
yerinde Gvenlii Mhendisi ya da Teknisyen,
yerinde Sosyal Grevli,
Denetimi,
Kurma zni,
Kurumsallama.
alma Grubu Raporu'nda ulalmak istenilen hedeflerden daha
uzun erimli olanlar iin ise, 2023 ylna kadar sre tannmtr. 2023 yl,
Cumhuriyet'in ilannn 100.yl olmas dolaysyla simgelemitir. 22 yla yaylan bu uzun erimli plann hedefleri ve gerekleebilmesinin n koulu yle
181
zetlenmitir : Sosyal sorumluluun datld, yerel inisiyatiflerin zendirildii, yetki paylamnn gerekletirildii, hkumet-d gnll rgtlerin model
almalarndan yola karak, zerk zm nerilerinin yaygnlat, katlmc
bir i sal gvenlii ortam oluturulmaldr. Bu, Cumhuriyet'in ilkeleri ile de
uyumlu olacaktr. Burada sreci kolaylatrmak iin yaplmas gereken, zendiricilik ve elde edilen birikimlerin hzla duyurulmas ve dersler alnarak 'yinelenebilirlik ve yenilenebilirlik'lerin denenmesidir. Btn bu abalarn kendilerini
bir 'hogr denizi'nde bulmalar baar iin kanlmazdr.
Ancak zel ihtisas komisyonunun raporunu temel alarak oluturulan
Uzun Vadeli Strateji ve 8.Be Yllk Kalknma Plan belgesinde, ayrntlara
girilmeden, yrtme erkinin, gnlnce ynlendirmesine olanak verecek, soyut
sylemlerle yetinilmitir. yle ki :
sal ve gvenlii mevzuat esneklie kavuturulamam ve i
sal ve gvenlii hizmetleri yeniden yaplandrlamamtr. (...) sal
ve gvenlii nlemleri gelitirilecek, i sal ve gvenliine ilikin lm,
meslek hastalklarnn ortaya kartlmas, iyeri hekimlii, danmanlk, eitim hizmetleri, meslek hastalklar hastaneleri, denetim v.b. hizmetler yeniden
yaplandrlacak ve gelitirilecektir. (...) sal ve gvenlii mevzuat, AB ve
ILO normlar dikkate alnarak yenilenecek ve sosyal taraflarn da yer alaca
Sal ve Gvenlii Kurulu oluturulacaktr.
Aradan geen zaman diliminde, i sal ve gvenlii hizmetlerinin yeniden yaplandrlmas gerekletirilememitir. Tersine, bu dnemdeki iki uygulama, yerine yeni bir yap getirilmeksizin, varolan yaplarn gertilmesine
yol amtr. Bunlardan birincisi SSK Hastanelerinin Salk ve Sosyal Yardm
Bakanl'na devriyle Meslek Hastalklar Hastanelerinin ortadan kalkmasdr. kincisi de, Trk Tabipleri Birlii'nin 16 yl sreyle tek bana ve baaryla
srdrd Hekimlii Sertifika Programnn, yetkisizletirilmeye allmasyla, uygulamann bir karmaa ortamna itilmesidir. Bu dnemde, olumlu olan
tek adm, AB fonlaryla Sal ve Gvenlii Merkezi'nin (SGB-SGM)
yapsnn glendirilmesi ve modernize edilmesi projesidir; ancak bunun sonular henz uygulamada kendisini gsterememitir.
zel htisas Komisyonu Sal Gvenlii alma Grubu Raporu
ile Plan Belgesi arasnda, kurumsallama konusundaki sylem fark, uygulamada da kendisini gstermitir. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl,
Plan Belgesi dorultusunda 2005 ylnda, bir Ulusal Sal ve Gvenlii
Konseyi oluturmu; sosyal taraflarn katlmn salamtr. Ancak bu Konsey, Bakanln istedii konularda danmanlk salayan ve alt ayda bir toplanan kurul biiminde tasarmlanmtr. alma Grubu Raporu'nda ngrlen
kurumsallamay hedeflememekte; farkl kurumlarca yrtlen almalar
btnletirebilme yetisi bulunmamaktadr.
182
A.GRHAN FEK
53
BYK IKMAZ
i sal gvenlii alannda, byk bir kmaz vardr. Bu byk kmazn en temel gstergesi, kitapta, buraya kadar anlattmz olmas gerekenler ile uygulamada karmza kanlar arasndaki byk elikidir.
Bu kitap yeniden yazlsayd, belki de, yalnzca bu elikilerin sergilenmesi temelinde yryebilirdi.
Bu byk kmaz, 5 balk altnda toplayabiliriz :
1. nsan odakl kmazlar
Niyet eksiklii
Deiime inanmamak
Takm oyununun ve uzmanla saygnn olmay
Aykr dncelere duvar ekilmesi (eser yaratma abasnn olmay)
Aklna eseni yapma, kurallara uymama
Hesap sorulmama
nsana verilen deerin dkl
Olgular saylarla ifade etme alkanlnn olmay
Eldeki saysal verilerin deerlendirilmesinde hakszlklar
Kiisel ve grupu zmler szl.
2. Bilim ve teknoloji odakl kmazlar
Bilgisizlik
Emek youn retim sreleri
KOB arlkl iletmeler
retime yeni giren geler
Salksz teknoloji ak
AR-GE almalarnda tek boyut.
3. Ekonomik kmazlar
z sermaye yetersizlikleri
Rekabet eitsizlii
183
Tketici davranlar
sizlik
4. Denetimde kmazlar
Siyasal etmenlerin arl
Uzman desteinin yeterince salanamamas
verenin tutmakla ykml olduu belgelerin savsaklanmas
Yetki ve gcn datlamamas
Denetimin etkinletirilememesi
maj
Eriim
Kurumsallama
Yaptrm
Srdrlebilirlik
eitli dzeylerde denetim mekanizmalar arasnda uyumun salanamamas.
Bireysel denetim mekanizmasnn ileyiindeki yetersizler.
5. Ynetimsel kmazlar
Risk analizi ve strateji almalarndaki yetersizlikler
Kurulu ve iletme ile ilgili resmi belgelerin alnmasndaki kararsz ve yetersiz uygulamalar
yeri salk-gvenlik-evre rgtnn ileyiindeki yetersizlikler
evresel lmlere ve eik snr deerlere nem verilmemesi
Biyolojik lmlere nem verilmemesi
e giri ve periyodik salk muayenelerinin yokluu ya da sradanl,
Srdrlebilirlik.
Bu kmazlardan hangisi daha nemli? sorusunda vereceimiz yantlar da, bir o kadar uzun ve sonusuz tartmalara yol aabilir. Gerekten de,
bileik kaplar yasasna uygun bir ekilde, byk kmaz oluturan btn bu
kmeler birbiriyle balantldr. Birinde gelime salamann n koulu, tekilerde de belirli bir lde kprdanma salanmasdr.
lk bakta en nemli kmazn, ynetimsel kmazlar olduu dnlebilir. veren, isterse, tm nlemleri alr veya aldrabilir. Geminin dmeni
ondadr. denilebilir. Bu bir lde de dorudur. Ama ...
184
A.GRHAN FEK

vereni denetleyen, etkin, bilgili-deneyimli, herkese eit uzaklkta,
amaz bir kamu denetim rgt yoksa, yasalara uygun alma ortam oluturan ve yrten iverenler de aznlkta kalr. nlem alan ile
almayan arasndaki, maliyet uurumu gitgide artar. nlemleri destekleyen sanayi ve hizmet dallarndaki tketimin dklne bal
olarak, fiyatlar ykselir. Gitgide az sayda iveren nlem almaya balaynca, gerek rgn eitim kurumlarnda ve gerekse alayllar eitenlerin gndeminde ii sal gvenlii daha az yer tutmaya balar. Ne iiler, ne de mhendisler, teknisyenler, salk ve gvenlie,
yeterince zen gsterir. Kaza ve hastalklar arttka dikkat bunlarn
yaralarn sarmaya ynelir. nsanlar yangnlar sndrmekle uramaktan, yangn nleme almalarna zaman ayramamaya balarlar. Ve bu zincir bylece uzar gider.

Ekonomik kmazlar dnmeden, ynetimsel kmazlar zemezsiniz. Yukarda deindiimiz, nlem alan ve almayan iverenler arasndaki, rekabet eitsizlii ile nlemleri (allan sistemlerin kapatlmasndan yerel havalandrmaya; grlt emicilerden kiisel koruyuculara kadar) almann maliyeti de nemli birer ekonomik olgudur.
Bununla bitmez, z sermaye yetersizlikleri, ii sal gvenliine
kaynak ayramamann da balca nedenlerinden biri olur. Eer bu z
sermaye yetersizlii, sermaye sahiplerinin ou tarafndan yaanyorsa, ekonomi kt kanaat yayorsa, bu cretlilere de, tketicilere
de yansr. Tketici davranlarn da ynlendirir. Tketici olan iiler
ve aileleri, salkl iilerin rettii mallar tercih etmek yerine, en
ucuz olan almaya ve gn geirmeye alrlar. Bu da, nlemler iin
kaynak ayran, dolaysyla maliyeti ykselen iverenleri, bir kez daha
cezalandrmak anlamna gelir. te yandan, kt kanaat yaayan ve
dalgalanmalardan abucak etkilenen bir ekonomi, kresellemenin
en nemli silahlarndan biri olan isizlik olgusunu da ska yayor
demektir. sizlik olgusu ise, yaratt yedek ii ordusu ile, fabrika kaplarn zorlayan ve iilerin daha salkl, daha gvenli, daha temiz
iyeri istemlerinin karsndaki en byk baskdr.

Bilim ve teknoloji odakl kmazlar, iverenleri, tama suyla deirmen dndrmek zorunda brakabilir. yle ki : Emek youn retim
srelerinin yelenmesi, ayn zamanda, iilerin saln korumak
ve i gvenliini salamak konusunda da, nlem yetersizliklerini beraberinde getirir (rnein, tehlikeli blgelerde az sayda ii altrma kuraln yerine getiremezsiniz). retim teknolojisinin gelitirilmesi, beraberinde gvenli almay da getirir. stn teknoloji, insan
retim aracndan uzaklatrarak, onun kontrolunu arttrr. Ama yeni
185
gelitirilen teknolojiler, ncelikle gelimi lkelerde retim alanna girer; bu da onlarn elindeki ve grece geri konuma dm teknolojilerin, gelimekte olan lkelere kaydrlmasna (salksz teknoloji ak)
neden olur. Biz buna i kazalarnn ve meslek hastalklarnn g
de diyebiliriz. Teknolojinin gelitirilmesinde ya da retim alanna yeni
sokulan gelerin (szgelimi yeni yeni kimyasallar) de bu kmaz bytmekte etkileri vardr. yle ki, bunlar tasarmlanr ve uygulamaya
konulurken, ncelikli hedef retimdir; insan arka plandadr. Bu da,
bulu ve uygulamalarn, insan zerindeki etkilerinin yeterince incelenmemi olmasn getirir. Ne zaman ki, yeni teknolojiler ve retim
geleri uygulanr; ne zaman ki, insanlar zerindeki olumsuz etkileri
grlmeye ve duyurulmaya balanr; o zaman salk-gvenlik boyutu
zerinde derinlemesine allmaya balanr (Yoksa igremezlikler,
retim kesintileri, tazminatlarla vs. olumsuzluun da ekonomi zerinde etkileri domaya balar).

nsan odakl kmazlarn bazlarna yukarda da deindik. Tek tek insanlarla uramak zordur. Koskoca bir kitleyi, retim gibi tek bir hedefe ynlendirmenin gl yannda, bir de onlarn salk-gvenlik
davranlarn kontrol etmek ok zordur. Ama asl zor olan, gz retimden baka bir ey grmeyen bir yneticinin (bu iveren de olabilir, politikac da olabilir), insan grmesini salayabilmektir. Biz bu
insan zrl bak asn, daha masum bir sylem ile niyet eksiklii
bal altnda topluyoruz. Demek ki, bazlar, ii sal gvenliini
salamaya niyetli deiller. Yine bu kiilerin, niyet eksikliklerinin ve
karlarnn gerei, topluma yaydklar byle gelmi byle gider
dncesi, toplumu eylemsizletirir ve deiime olan inanc yok eder.
nsan odakl kmazlar arasnda, ynetim kavramyla da yakndan
ilgisi olan bir baka olgu, takm oyunundaki yetersizliktir. retimi
daha dar bir insangc ile gerekletirmek ve iblm yelpazesini
daraltmak dncesi, takm oyunundan ok bireysel abalar ne karr. Bu retimin kollektifliine terstir. Ama bireysel kurtulu abalarn glendirerek rgtszle ve tepkisizlie yol aar; bu da, gz
retimden baka bir ey grmeyen bir yneticinin (bu iveren de
olabilir, politikac da olabilir), iine gelir. Bu balk altnda sylenecek
ok sz var; ama ksaca i gvenlii kltrnn yetersizliinin, ncelikle almas gereken temel zorluklardan biri olduunu syleyerek
bir nokta koyalm.
Sonu olarak;
Yine de, byk kmazdan kurtuluta, iyi ynetim ncelik almaldr.
186
A.GRHAN FEK
nk k srecini planlayacak ve aktrlerin rol datmna yapacak olan,

uygulama srecinin ayrntlarn gzleyecek ve geri bildirimden dersler karacak olan ynetimdir. yi ynetimin en temel zellii de, ii sal gvenlii
alannda almakta olan bir ok kuruluun (ya da aktrn), tek bir hedefe
doru birlikte almasn salamay baarmasdr.
Bu kadar ilgili kurulu, bu kadar ok model alma ve iyi bir mevzuata
karn Trkiye'de i sal gvenliinin dzeyinin yetersizlii nasl aklanabilir? Bunun tek aklamas udur: Kurumsal ibirlii gerekletirilememi ve bu
alanda zerk, saygn bir odak kurum yaratlamamtr.
O zaman Trkiye'nin nndeki hedefi, devlet-ii-iveren-niversitemeslek odalar ve gnll kurulularn eit dzeyde sz ve karar sahibi olduklar, zerk ve saygn bir kurumsal yapnn oluturulmasdr.
zerk ve saygn bir nitelikteki Sal Gvenlii Kurumunun devleri yle tanmlanabilir :
lkemizde i sal gvenliinin gelimesi iin ok boyutlu yaklamlar ve ibirliklerini yaama geirmek,
Sendikalar ve meslek odas yeleri araclyla, ulusal politikalar et-
kilemek; ulusal dzey ve iletmeler arasndaki kprnn kurulmasn

salamak,
Kurumlarca gelitirilen en iyi uygulama rneklerinin, lke apnda
ve benzer yapdaki yabanc lkelerde yaygnlatrlmas iin almalar yapmak,
Dnya'daki gelimeleri izleyerek, lkemizde de bunlarn irdelenmesi
ve yararl grlenlerin uygulamaya aktarlmas iin almak,
sal gvenlii mevzuatnn yaama geirilmesi iin kurumsal
glerin birletirilmesi iin yol haritalar izmek; kurumlararas uzlamalar salayarak, gei srelerinin sancsz ve hzla geilmesini
salamak,
yeri dzeyindeki Sal Gvenlii Kurullar'nn ileyilerini ko-
laylatrmak; birbirleriyle ve merkezle iletiimlerini gelitirmek,
yeri hekimlerinin, i gvenlii uzmanlarnn ve sosyal danmanla-
rn grevlerini etkin yapabilmelerinin ve i gvencelerinin salanmasnn koullarn yaratmak,
sal gvenlii destek hizmetlerinin, tarafsz ve bilimsel bir kimlik
ierisinde gereklemesini salamak.
187
Drdnc Blm :
SALII VE GVENL YASASI

54
TRKYENN SALII GVENL KARNES (2012)

Bir toplumun, ekonomik ve sosyal alanda att admlar deerlendirmenin en uygun periyodu 10 yldr. ncesi ile sonrasn grmeden yrtlen
almalar, ne yazk ki, baarl olamaz. Trkiyenin son on yl deerlendirmelerinin bir baka yn de, bu dnemde tek parti iktidarnn olmasdr. Bu hem
tek bana iktidarda olan Adalet ve Kalknma Partisinin (AKP) yaklamlarn
ortaya koymasna olanak verdii iin, hem de deerlendirmemizin btncl
olmasna frsat verdii iin nemlidir.
AKPnin, tek bana iktidarnn, i sal gvenlii politikasn eksende deerlendirebiliriz:
(1) AB ile uyum salamaya almtr. 2002 ylndan balayarak Avrupa Birliine tam yelik giriimleri kapsamnda yrtlen almalar
arlk kazanmaya balamtr. Avrupa Birlii alma yaam ile
ilgili iki konuya nem verdiini aka dile getirmi ve byk parasal destekler salamtr. Bunlardan biri de i sal gvenlii alandr. Ama bu desteklerin n koulu, bata 89/391 sayl ereve
Direktif olmak zere Avrupa Birlii mevzuatnn iselletirilmesidir.
Dolaysyla, gerek dzenlenen toplantlar, eitimler ve AB projeleri
ile gerekse karlan Ynetmelikler (ve en sonunda Yasa) ile bu
uyum salanmaya allmtr.
(2) AKP, elinde tuttuu iktidar mutlaklatrmaya almtr. 2002den
gnmze, hkmet, alma yaamndaki rgtllklere kar rahatszlklar olduunu aka gstermitir. i sendikalarnn glerinin ve toplu i szlemesi yapma yeterliliklerinin, srekli Bakanlk tarafndan budanmas; hkmet uygulamalaryla bamllklarnn arttrlmas sz konusudur. Grnrde memur sendikalarnn
baz kazanmlar olsa da, uygulamada yalnzca iktidar tarafndan
seilmi olanlar glenmitir. sal gvenlii alannda, ok
byk bir g oda olan Trk Tabipleri Birlii ve Trkiye Mimar
ve Mhendis Odalar Birliiye (TMMOB) kar yrtlen ve kym
derecesine varan, g-yetki budanmas ise, dneme damga vuran
188
A.GRHAN FEK
bir ekimeye sahne olmutur. Her ne kadar Sal Gvenlii

Yasasnda yarg organlarnn ngrd dorultuda, TTB lehine
bir geri adm varm gibi grnse de, bulunduumuz zaman kesitinde, SGBnin i sal alanndaki iktidar kesin ve tartmaszdr.
(3) Toplum zrl olmutur. 2002den 2012ye yalnzca salk-gvenlik
alannda deil, alma alanna ynelik sosyal politikalarda da
toplum zrl bir yaklam egemen olmutur. Kresellemenin
insan zrl yaklamnn bir yansmas olan bu yaklam, tazminci yaklam glendirmi; gerekleen riskler sosyal yardmlarla beslenmitir. sizlik sigortas fonlarnn olaanst birikmesi
sonucu, yaplmas gereken, ok snrl tutulmu olan bu uygulamann ii lehine geniletilmesi iken; keyfi olarak hkmetin baka
eylemlerine destek olarak kullanlmtr. Btn bunlar ii hakkn
kullandrma yerine, iinin minnet duymasnn salanmasn hedeflemektedir.
Bu eksenli yaklam baarl mdr? sal gvenlii alannda, hi
grmek istemediimiz, tm abalarn ve alnan nlemlerin hedefi i kazalaryla meslek hastalklarnn gereklememesidir. Dolaysyla da en nemli baar
gstergesi, bunlarn yokluudur.
2002den 2012ye i kazas ve meslek hastalklar rakamlar yledir :
TABLO 1
2002den 2012ye
Rakamlarla Kazalaryla Meslek Hastalklar
2002
2006
2010
72.344
79.027
62.903
601
574
533
1.820
1.953
2.085
Kalc sakatlk (srekli igremezlik, meslek

hast.)
267
314
109
lm (i kazas sonucu)
872
1.592
1.434
10
Kazas
Meslek Hastal
Kalc sakatlk (srekli igremezlik, i kazas)
lm (meslek hastal sonucu)
189
TABLO 2
lml Kazalarnn On Yllk Geliimi
lm
Nedeni
1998
1999
2000
2001
2002 2003 2004 2005
Kazas 1.094 1.165 1.160 1.002
872
810
2006
2007 2008 2009
841 1.072 1.592 1.043
2010
885 1.171 1.434
Meslek
Hastal
158
168
13
24
10
TOPLAM
1.252
1.333
1.173
1.008
878
811
843
1.096
1.601
1.044
866
1.171
1.444
TABLO 3
ocuk ve Genlerin Urad Kazas Saylarnda Yllk Deiimi
YA GRUPLARI
-14
15-17
18-24
25 +
2006
319
2.470
19.965
56.273
2007
461
3.445
22.886
53.810
2008
1.109
2.936
23.062
45.856
2009
5
337
9.724
54.250
TOPLAM
79.027
80.602
72.963
64.316
Yaznn akn bozmamak iin bu istatistiklerle ilgili yorumlarmz size KUTU

halinde vermeyi setik. (Kutu No.1)
KUTU NO. 1
SON ON YILLIK STATSTKLERLE LGL YORUMLAR

Tablo
1de i kazalar saysnda 2002den 2010a % 13,1 d grlmektedir.

Buna karn ayn srede i kazasna bal lmler % 64,4 ve yine i kazas sonucu
srekli igremez hale denlerin says % 14,6 artmtr. Bunu bir baar olarak
grmeye olanak yoktur. Kald ki, bu ters iliki, yaamn gidiine de uygun deildir.
Byk bir olaslkla, i kazalarnn eksik kaydedilmi olmas sz konusudur.

Yine Tablo 1de meslek hastalklar verilerine baktmz zaman, on yllk zaman
diliminde, saptanabilen meslek hastal saysnda dikkati eken bir deiiklik grlmemektedir.

Tablo 2de lml i kazalarnn yl yl geliimine baktmz zaman, 2010 ylnda
elde edilen rakkamn rastlantsal olmad ortaya kmaktadr.

Tablo 3 bize i kazalarndaki azalmann, ya dilimleri gznne alndnda tersine
dndn gstermektedir. 2006dan 2007ye 14 ve daha kk yataki ocuklarn uradklar i kazalarnda % 44,5lik bir art; onu izleyen ylda ise % 140,6lk
bir art olduu grlmektedir. 15-17 yalarndaki ocuklarn (i yasasna gre
genler) urad i kazalarnda, 2006dan 2007ye % 39,5lik art ve bunu izleyen
ylda ise % 14,8lik azal meydana gelmitir.

Tablo 3de 2009 yl istatistiklerinde, ocuk i kazalarnn, birdenbire, srasyla %
99,5 ve % 88,5 gibi ok yksek oranlarda dmesi inandrc gelmemektedir.
190
A.GRHAN FEK
Demek ki, eksenli AKP politikas i kazalarnn saysn drm

ama lml i kazalarnn saysndaki artn nne geememitir. Ayn biimde, i kazalarnn says derken, kalc sakatlk ya da lmle sonulanan i
kazalarnn says artmtr. Kald ki, toplam i kazalar azalrken, bunun iinde, ar i kazalarnn paynn artmas yaamn gidiine uymamaktadr.
Son on ylda son kez vurgulanmas gereken olgu, i sal gvenliinin
de bir paras olduu sosyal politika alannda, koruyucu hizmetlerin, rgtlln vb ikinci plana itilmesidir.
Yine son on ylda, bu alanda gerekleen en nemli deiikliklerden biri,
SSK hastanelerinin Salk ve Sosyal Yardm Bakanlna devri ve SSKnn
SGK ierisine alnmasdr. Dolaysyla, meslek hastalklar hastaneleri, adlarn korumakla birlikte, yalnzca iilere hizmet veren zel dal hastaneleri konumundan karlm; meslek hastalklarnn nlenmesi abalaryla da ilikisi
kesilmitir.
sal gvenliinin salanmas ve insanlarn insanca koullarda
yaamas bir insan hakkdr. alma yaamndaki her trl tehlikenin, nceden alglanmas, nlenmesi de, bu konudaki ada yaklamn gereidir.
Acaba bugn, Trkiye, iilerin sal konusuna ne lde ada yaklamaktadr.
Trkiyenin adalk karnesi 12 gstergeden olumaktadr :
ada salk anlay
evresel ve mesleksel hastalklar
Ktphane olanaklarndan yararlanabilme
Kayt-istatistiklerin ve aratrmalarn yetersizlii
ngr
Grupu zm
ok bilimlilik ve btnsellik
Katlmclk
Srdrlebilirlik ve kurumsallama
Birbirini denetleme
Tketici odakl yaklam
Uluslararas denetim mekanizmalarnn arlk kazanmas
(1) ada salk anlay : lkemiz, ada salk anlayyla yrtlm esiz deneyimlere sahiptir. Ancak ne yazk ki, Bismarcktan gnmze
gelen sigortac (yani tazminci) yaklamn genelletirilmesiyle, btn bu bilgideneyim birikimi boa karlmtr. 2002 ylnda salkta sosyalletirme btn
budanmlna ve engellemelere karn yrrlkteydi. Bu sistemin temel tan oluturan salk ocaklar ve salk evleri ayaktayd. zellikle, hemireler ve
ebeler eliyle, koruyucu salk hizmetleri yaygnca sunulabilmekteydi.
Ne yazk ki, 2012 ylnda bunlarn hepsi datlm haldedir.
191
Yine 2002 ylnda, salk ocaklarnda grev yapan ve kendilerinden toplum hekimlii yaklamn yaama geirmeleri beklenen pratisyen hekimler;
tedavi edici hekimliin birer arac konumuna indirgenmiler ve aile hekimi
adn almlardr. ada salk anlaynda, 2002den 2012ye meydana
gelen deiiklik, TBMM eliyle SSK hastanelerinin Salk ve Sosyal Yardm
Bakanlna devrinin ve Salk ve Sosyal Yardm Bakanlnca salkta dnm ad altnda saln ticariletirilmesinden kaynaklanmaktadr. Burada
halkn salk dzeyinin ykseltilmesinin hedeflenmedii ok ksa zamanda
anlalmtr. Temel ama piyasa ekonomisinin kurallarnn, salk alannda
da egemen klnmasdr. Byle olunca, koruyucu hekimlikten vazgeilmi; bu
yaklam zincirleme i sal gvenlii alann da etkisi altna almtr.
Salk ve Sosyal Yardm Bakanl, 663 sayl Kanun Hkmnde Kararname ile, yeniden yaplandrlm; sorun odakl rgtlenmeden, hedef odakl
rgtlenmeye geilmitir. Hedef piyasa ekonomisi olduu iin, koruyucu hekimliin kalesi olmu Bakanlk iindeki bir ok kurum ortadan kaldrlmtr.
(2) evresel ve mesleksel hastalklar : retimden kaynaklanan ve
yalnzca baz meslek gruplarnda grlen hastalklara biz meslek hastalklar
diyoruz. lkemizde aranmyor olmalar bata olmak zere bir ok nedenle,
meslek hastalklar, varolduklar halde, ok dk saylarda saptanabilmektedir. Bu 2002 ylnda da byleydi, bugn de byledir. Meslek hastalklarna yol
aan tm bu evresel etmenler, yalnzca alanlar iin deil, tm toplum iin
birer tehlike kaynadr. ster tketici olarak, ister yolcu olarak, ister bu toplumun bireyi olarak; ister sanayi kaynakl rnlerin kullanmndan ister evrenin
kirlenmesinden bu tehlike ok yaygndr. Ama 2002 ylnda da , bugn de,
evresel hastalk tans alan bir tek olgu bulunmamaktadr.
(3) Ktphane olanaklarndan yararlanabilme : sal gvenlii
alannda lkemizde yazl kaynak sknts st dzeydedir. Yazl materyal eksikliinin yan sra, yabanc dilde de olsa bu kaynaklara ulalabilecek bir tek
ktphane vardr. Fiek Enstits alan ocuklar Bilim ve Eylem Merkezi
Vakf tarafndan alan ve internet zerinde de ulaabileceiniz ktphane :
www.fisek.org/kutuphane. Ama eer ingilizce bilmiyorsanz, bu ktphanede de az sayda kitap bulabileceksiniz; nk Trkiyede bu alanda ok az
yayn var. Fiek Enstitsnn 22 yldr dzenli olarak iki ayda bir yaynlad
alma Ortam dergisi (arivine internet zerinden ulalabilmektedir) yannda, bir elin parmaklarn gemeyecek sayda periyodik yayndan yararlanabilirsiniz. 2002den 2012ye deien tek olumluluk, internet zerinden tarama
yapabilme olanaklardr. Ancak bu kanalla eriimin, bilimsellii ve doruluu
tartlabilir niteliktedir.
(4) Kayt-istatistiklerin ve aratrmalarn yetersizlii : Bir ok lke
uzun yllara yaylan kayt sistemleri ile aratrmalarn desteklenmesi araclyla elde edilen geni veri tabanndan yararlanabilmektedir. lkemizin byle bir ans yoktur. kazalaryla meslek hastalklar hal Sosyal Gvenlik
192
A.GRHAN FEK
Kurumunun yalnzca sigortal iiler iin toplad verilerden (eski SSK istatistikleri) elde edilmektedir. Memurlarn, esnaf sanatkarlarn, tarmda alanlarn
ve kayt-d altrlanlarn uradklar i kazalaryla meslek hastalklar hakknda bilgi yoktur. Ayrca i kazalar, eer, kayt-d tedavi ediliyorsa, bununla
ilgili de bilgi bulunmamaktadr. 2002den 2012ye, artan kayt-d istihdam bu
yetersizlii derinletirmitir. Bunun dnda bir fark bulunmamaktadr.
(5) ngr : Trkiyede insanlar hala gnbirlik yaamaktadrlar. sizlik korkusu daha da artmtr. Bunun yannda hak arama zgrlnde ve
sendikal rgtlenmedeki yetersizlikler, korkularn daha da artmasna yol amtr. Korku, insan bilincinin sislenmesine, uza grememesine ve olgular
dorulukla deerlendirememesine yol amaktadr. Toplumun bu aresizlii,
kamu kurumlarn da rahatla itmi; yalnzca gn-kurtaran politikalara arlk verilmitir. 2002 ncesi DPT zel ihtisas komisyonlarnda ayrntlaryla ele
alnan i sal gvenlii konusu, bunu izleyen dnemde ayn duyarllkla
ilenmemitir. Son on yl, bu konuda zel bir yasa karlmas tartmalaryla
tketilmitir. Bugn yasa km; ama, bunun tm iyerlerinde nasl yaama
geirilebilecei, kacak sorunlar vs konularnda ngrler bulunmamaktadr.
Tersine, hkmet d evrelerde insangc ana ilikin kayglar yaygndr.
ngrszlk, 2002den 2012ye daha da derinlemitir.
(6) Grupu zm : sal gvenlii hizmeti almak zorunda olan
(ya da almak isteyen) iyerlerinin ou, bu hizmetleri kendi personelleri ile ve
kendi donanmlar ile alma olanana sahip deildir. Dier bir deyimle, kkorta lekli iyerleri, tek bana tam sreli iyeri hekimi, i gvenlii uzman,
iyeri hemiresi tutma olanana sahip olmad gibi; rntgen, odyometre,
spirometre, grlt-ler, k-ler, laboratuvar olanaklarna da sahip deillerdir. Olmalar da beklenmemelidir. Bunlar uzmanlam merkezlerden
almalar beklenir. Bu zellikle kk-orta lekli iyerleri iin kanlmazdr.
Gerekten de Avrupa Birliinin 89/931 No.lu ereve Direktifinde bu gereklilik, zellikle vurgulanmtr. lkemizde kk lekli iyerleri iin ortak salk
gvenlik merkezi (ve akcier rntgeni, odyometri vb destek hizmetlerinin sunumu) konusunda Fiek Enstits, 32 yllk deneyimi ile nc konumundadr.
1980 ylndan balayarak bir ka kez iyeri salk birimleri ve iyeri hekimlerinin grevleri ile ilgili ynetmelik karlmtr.
yeri Hekimi ve Dier Salk Personelinin Grev, Yetki, Sorumluluk
ve Eitimleri Hakknda Ynetmelik (R.G.: 16 Temmuz 2013 / 28706) ve
Sal ve Gvenlii Hizmetleri Ynetmelii (R.G.: 29 Aralk 2012 / 28512) ile
OSGBlerin kurulmas bu alanda nemli bir admdr. Ancak, uygulama nemli
bir eksikle yrmektedir: Akcier grafisi, odyometri vb destek hizmetleri, bu
ilevin bir paras (ve zel uzmanlk gerektiren bir alan) olarak grmemektedir. 2012 ylnda TBMM tarafndan kabul edilen Sal ve Gvenlii Yasas,
50den az ii altran iyerlerini de kapsama alm; ama destek hizmetleri
iin bir zm getirmemitir.
193
(7) ok bilimlilik ve btnsellik :

sal gvenlii, ok bilimli bir alandr. 2003 ylnda karlan 4857
sayl Yasas ile 50 ve daha ok ii altran iyerlerinden sanayiden saylanlarnn i gvenlii uzman istihdam etmesi zorunlu klnmtr. Bu ok
bilimlilik adna bir gelimedir.
Ancak u unutulmamaldr ki, i sal gvenlii, tp bilimlerinden, sosyal bilimlere; mhendislik bilimlerinin de tm dallarna kadar geni bir yelpaze gstermektedir. Hizmet sunumunda hibirinden vazgeme olana yoktur.
Tmnden vazgeme olana olmad gibi, bu hizmetlerin tek at altnda
sunulmasndan ve kendi aralarnda etkilemelerinden de vazgeilemez. Bu
konuda 2002den 2012ye en byk frsat, 2003 ylnda kabul edilen Yasas (daha sonra da 2012 ylnda kabul edilen Sal ve Gvenlii Yasas)
tarafndan ngrlen Gvenlii Uzmanldr.alma ve Sosyal Gvenlik
Bakanl (SGB) bunu yalnzca teknik elemanlar iin ayrlm bir meslek
olarak alglamakla ve bunu yasa koyucuya mal etmekle hata yapmtr. Gvenlii Uzmanl, bir meslektir. Ama herhangi bir mhendisin tek bana yapabilecei bir meslek de deildir; madenlerden, gda sanayiine kadar; elektrik
ilerinden, parlayc-patlayc maddelere kadar deiik mhendislik bilimleriyle
ilgili konularla karlalmaktadr. Bu bakmdan i gvenlii uzmanl, tp, sosyal bilim ve eitli mhendislik dallarndan gelen elemanlarn bir ekip halinde
gerekletirmeleri gereken bir meslektir. Bugn uygulama, eitli mhendislik
branlarndan gelen ya da i sal gvenlii yksek okullarn bitiren ya da
teknik retmen okullarn bitirenler iin; ama ncelikle SGBde i mfettilii yapan teknik elemanlar kapsamaktadr. Bu byk bir eksikliktir ve ok
bilimlilik-btnsellik eksenini zedelemektedir.
(8) Katlmclk : Avrupa Birliinin 89/931 sayl ereve Direktifi,
Trkiye tarafndan zellikle 2003 sonras yaama geirilmek istendii sklkla
bildirilen bir klavuz olmutur. Ancak ne yazkki, bugn bile, bu Direktifin arlk noktasn oluturan katlmclk salanmamtr. Bunun yakn bir gelecekte
gerekletirileceinin de iaretleri yoktur. yle ki: 2002 ncesi de varolan
iyeri Sal Gvenlii Kurullarnn etkinliinin arttrlabilmesi iin, kurul
yelerinin i gvencelerinin arttrlmas ynnden hi bir adm atlmamtr.
Tersine yetkileri arttrlmtr; ama, i gvencesi olmadan artan yetki ie yaramamaktadr. 2012 ylnda karlan Sal Gvenlii Yasasnda, iyerlerinin %98ini oluturan 50den az ii altran iyerlerinde iyeri i sal
gvenlii kurulu kurulmasna gerek duyulmamas da yadrgatcdr. stelik bu
konuda Ortak Sal Gvenlii Kurulu ya da Danma Kurulu deneyimleri
lkemizde vardr. Sonu asndan irdelendiinde, 2002den 2012ye katlmclk asndan bir ilerleme grlmemektedir.
(9) Srdrlebilirlik ve kurumsallama : Birbirini destekleyen bu iki
kavram, amzda ok nemsenen iki kavramdr. Kiinin ya da kurumun mr
194
A.GRHAN FEK
ile snrl olmayan uygulamalar ancak byle salanabilir. Ancak lkemizde kiilerin de, kurumlarn da uygulamalarnn bir gvencesi yoktur. Hkmetler
deitike, kiiler de kurumlar da byk deiiklikler yaamaktadrlar. Yapbozlar, sil-batanlar, bir kurumsal bellek oluturulmasn nlemektedir. Bana
gre ... diye balayan szlerle, srdrlebilirlik de ortadan kaldrlmaktadr.
sal gvenlii kamuoyunca ok zerinde durulan, idari ve mali
ynden zerk bir Sal Gvenlii Kurumu kurulmamtr; yakn bir gelecekte de kurulmas olas grlmemektedir. Bunun yerine 2005 ylnda SGB
bnyesinde Ulusal Sal Gvenlii Konseyi kurulmutur. Oy dengesinin
bozukluu kadar, ynetimin kendi istedii kararlar onaylatma abas da bu
kurulun verimli olmasn engellemitir. Hatta uzun sren tartmalardan sonra
TBMMye sevk edilen Sal Gvenlii Yasa Tasarsnn son metni, sosyal
elere (partner) gsterilen taslak olmad belirtilmitir.
(10) Birbirini denetleme : Birey ve evresi ayrlmaz bir btndr. Bireyin tek bana, salk ve gvenliini salamas dnlemez. Onun iin bireyin gc, gerek birliktelikler kurmak ve gerekse hakkn aramak iin azmsanmayacak bir gtr. Kiilerin her yaptndan kendisi kadar tekiler de etkilenir. Dolaysyla, kiilerin de kurumlarn da, kendilerini korumak ya da yakn
evresinin geleceini korumak adna, teki kii veya kurumlarn eylemlerine
snr getirilmesini istemekte; kurallara uymayanlar ikayet etmekte sonsuz bir
hakll vardr. Gelimi lkelerden farkl olarak, kuralszl ho grmemiz,
kuralszln batac yaplmasna neden olmaktadr. O zaman bu lkede kurallara uyarak yaamak, sorumluluklarn yerine getirmek ve drst davranmann
maliyeti ok yksek olmaktadr. 2002den 2012ye, adalet datan kurululara
kar da gven duygusundaki sarsnt artmaktadr. Kiilerin rgtlenerek, kurumsal dzeyde haklarn aramalarnn da nne bir ok engel karlmaktadr. Bireyin haklarn koruyacak ve i sal gvenlii ynnden devleti ve ivereni denetleyecek olan ii sendikalarnda da, 2002den 2012ye zayflama
hzla srmektedir.
(11) Tketici odakl yaklam : Gelimi lkelerde tketici odakl yaklam, firmalarn ve rnlerin insan haklarna saygl imaj ok nemsenmektedir. Salkl iilerin rettii rnler kullanlmaya allmaktadr. lkemizde
2002den 2012ye byle bir yaklam gelimemitir. Tketicinin, umursamazl srmektedir.
(12) Uluslararas denetim mekanizmalarnn arlk kazanmas :
sal gvenlii alannda, uyulmas gereken kurallara, alnmas gereken
nlemlere herkesin uymas gerekmektedir. Rekabetin gitgide keskinletii
dnyamzda, yalnzca yurt-iinde deil, yurt-dnda da, i sal gvenlii
alanndaki savsaklama ve aymazlklara kaytsz kalmak olanakszlamaktadr.
Yzyl aan bir sredir, dnya uluslar, kendi aralarnda kurduklar yaplarla, birbirlerini denetlemeye ve ortak standartlar gelitirmeye almaktadrlar.
195
Uluslararas alma rgtnn ve Avrupa Birliinin koyduu standartlara

uyma abamz son yllarda daha da artmtr. Bu lkelerle birarada varolmann koulu olarak bize dayatlan bu standartlar, ayn zamanda insan haklarna
saygl bir retim ortam iin de gereklidir. 2002den 2012ye Trkiye, Avrupa
Birliinin direktiflerini ulusal mevzuatna aktarma abas iindedir. Ancak, bu
aktarma abas srasnda, keyfi bir biimde, kendi istemlerini de kabul ettirmeye almas Trkiyeye 10 yl kaybettirmitir. lk kez 1994 ylnda SGB
tarafndan dillendirilen Sal Gvenlii Yasas, bir ok eksiiyle birlikte
ancak 2012 ylnda yasalaabilmitir.
2002 tarihli yazmzn sonunda bu gstergelerden birinin (Uluslararas
denetim mekanizmalarnn arlk kazanmasnn), ykselme eilimi olasl
ngrlmtr. Bu ngr, on yllk dnemde gereklemi ve Karnemizde
notu ykselmitir.
Yukarda tek tek irdelediimiz bu gstergeler karsnda Trkiyenin durumunun ne olduunu merak edebilirsiniz. Be not zerinden yaplacak bir
deerlendirmede, benim on yl nce kullandm lekler ve deerlendirmelerim aada. Hi kukusuz baka lekler kullanlabilecei gibi, bu lekleri
konunun baka uzmanlar deerlendirebilir.
TABLO
Sal Gvenlii Alannda adalk Grnmnde Trkiyenin Karnesi
GSTERGELER
ada salk anlay
evresel ve mesleksel hastalklar
Ktphane olanaklarndan yararlanabilme
Kayt-istatistiklerin ve aratrmalarn yetersizlii
ngr
Grupu zm
ok bilimlilik ve btnsellik
Katlmclk
Srdrlebilirlik ve kurumsallama
Birbirini denetleme
Tketici odakl yaklam
Uluslararas denetim mekanizmalarnn arlk
kazanmas
TOPLAM
Trkiyeye
Verilen Not (*)
2002
2012
2
0
1
0
1
1
2
1
0
0
1
3
0
1
1
1
1
1
0
0
0
0
2
4
11
12
Tek tek gstergelerde 5 tam not zerinden; toplamda ise 60 tam not zerinden deerlendirme yaplmtr.
196
A.GRHAN FEK
Sonu olarak, 2002den 2012ye SGB ynetiminin tek bir siyasal partiden gelen bakanlarn elinde kalmas byk bir frsat olmutur. Ancak ne yazk
ki, bu frsat yeterince deerlendirilememitir.
Bunu, hedeflerin tutturulamam olmasndan anlyoruz. SGBnin i
sal gvenlii alannda Ulusal Sal Gvenlii Politika Belgesi 20062008nde, i kazalarnn %20 orannda azaltlmas ve meslek hastalklarnn
daha az gzden karlmas (yani arttrlmas) hedeflenmiti. Ancak ar ve
lml i kazalar; ocuk ve genlerin uradklar i kazalarnda srekli art
olmutur. Saptanan daha fazla olduu dnlen meslek hastalklarna ulamaksa baarlamamtr.
zlellikle i kazalaryla meslek hastalklar, tmyle nlenebilir ve bunlardan kanabilmenin koullar vardr. Bunun iin 80 yl akn bir zamandr
tzkler ve ynetmelikler karlmaktadr. Bunlarn uygulanp uygulanmadn izlemek iin, yine 80 yl akn bir sredir i teftii almalar srdrlmektedir.
Dolaysyla, i sal gvenlii alanndaki baarszlk yalnzca bu dnemin bir olgusu deildir. Kald ki, 2002den 2012ye olumlu baz almalar
ortaya konulmu ve zel bir yasa da karlabilmitir. Ancak bu baarlar snrlayan ve hkmetin karne notunu 2002den 2012ye ykseltmeyen temel
etmen, AKPnin eksende izlediimiz, i sal gvenlii yaklamdr.
sal gvenliine ada yaklam irdeleyen ve karne notunu oluturan gstergelere tek tek baktmzda, u konularda 2002den 2012ye gelime gsterildiini syleyebiliriz :
1. Grupu zm
2. ok bilimlilik
3. Uluslararas denetim mekanizmalarnn arlk kazanmas.
Ancak karne notunu oluturan tm alt gstergeler, birbirini etkilediinden, birlikte gelitirilmeye allmaldr. Szgelimi, katlmclk olmadan ne
grupu zm ve ok bilimlilik, ne de uluslararas standartlar yaama geirilebilir.
Onun iin 2012 ile balayan dnemde, i sal gvenlii yasasnn
karlm olmasn bir frsat olarak grp, ada bir yaklamla ve elbirliiyle, Trkiyeyi i sal gvenlii alannda iine dt vahim durumdan
kurtarmalyz.
197
55
SALII GVENL YASASI

Sal ve Gvenlii Yasas (Kanun No.6331), TBMM tarafndan kabulnden sonra, 30 Haziran 2012 tarih ve 28339 sayl Resmi Gazetede ilan
edilerek ksmen yrrle girdi. Yasann k, ok uzun sren bir serven
sonras gerekleti.
Bakanln, Yasasnn bir blm olarak ele alnm olan i sal
ve gvenlii konularn, tek bana bir yasada ele almak istemesi yeni deil.
Bu istek, ilk kez 1993 ylnda dillendirildi. O tarihte, bilim insanlar, sendika
temsilcileri, meslek odalarnn temsilcilerinin katld geni bir grup, bir taslak oluturmak zere almt. zerinde uzlalan elimizdeki taslak, 7 Nisan
1995 tarihini tayor. Daha sonra iktidar deiiklikleri ile bu konu gndemden
dt. Ama SGB emektarlarnn belleinde her zaman sakl kald.
2000 ylnda, Devlet Planlama Tekilat, 8.Be Yllk Kalknma Plan
hazrlk almalar srasnda, gc Piyasas (alma Hayat) zel htisas
Komisyonu erevesinde alma gruplar kurdu. Bunlardan bir tanesi de
Sal ve Gvenlii baln tayordu. Bu alma grubunun hazrlad
rapor, tm sosyal elerin (partner, taraf) katld uzun toplantlardan sonra
benimsendi. sal gvenliinde varlmak istenen amalar 6 balk altnda
toplanmt :
1. Kurumsallama ve rgtlenme
2. Denetim
3. Mevzuat
4. Meslek Standartlar
5. Eitim
6. Aratrma.
Ele alnan bu konular, ayrca, durum, sorun, neri formatnda, tablolatrlarak da sunulmutu. Mevzuat konular tabloda toplanmt :
Mevzuatn gncelletirilmesi,
Mevzuatn dank olmas,
Mevzuatn yaama geirilmesi.
Her ne kadar bu alma yaynlanm olsa da, uygulayclarn elinde klavuz bir metne dnmedi. Ama i sal gvenlii emektarlarnn belleinde
yerini ald.
Bunu izleyen gelimelerin, bu iki nemli belgenin, bize gsterdii ynde
gereklemesi beklenirdi. Ancak, Sal Gvenlii Yasas hazrlama d-
198
A.GRHAN FEK
ncesi, 2002 sonras , AB ile ilikilerin bir evresinde, can simidi olarak ortaya
kt. yle ki, Avrupa Birliinin, i sal gvenlii konusundaki direktiflerini
uyumlulatrmay kabul eden hkmet, Bakan imzasyla yrrle giren ve
yrrlkten kaldrlabilen YNETMELKler yoluyla, i sal gvenlii mevzuatnn yeniden yaplandrlmay yeledi. Bu arada da, AB direktiflerinde yer
almayan ama kendince nemli sayd baz maddeleri, yasa tasarsnn satr
arasna sktrd. Bylece bu giriim, nemli bileenden olutu :
1. Zaten mevzuatta bulunan gelerin yinelenmesi,
2. Satr arasna sktrlan ve hkmetin zlemlerini yanstan geler,
3. AB ereve Direktifi ile uyumlandrmak amacyla konulan geler.
Hi kukusuz, bu bileenler, ya bundan zarar gren kurum-kurulularn
direnciyle, ya da Dantayn direnciyle karlat. Bylece ksa bir sre ierisinde karlmas ve hatta sancszca uygulamaya geirilmesi olasl olan bir
konu, ylan hikayesine dnm oldu.
Bu yazmzda, konuya damgasn vuran metin zerinden bir tartma
yrteceiz. Karlatrmal olarak zerinde duracamz metinler unlardr :
Mesleksel Salk ve Gvenlik Yasa Tasars (1995)
Avrupa Birlii Sal ve Gvenlii ereve Direktifi (89/391)
Sal ve Gvenlii Yasas (2012)
TABLO 1
Metinde Yeralan Hkmlerin Karlatrmal Sunumu
TABLO
SG ile lgi Ana Metinde Yeralan Hkmlerin Karlatrmal Sunumu
Meslek Salk ve Gvenlik Yasa Tasar
Tasla
(1995)

yerinde salkl bir alma dzeni
kurmak,

alanlarn salk gvenliklerini
korumak iin nlem almakla kalmayp bunlarn uygulanmasn ve
yeterliliini de izlemek

alanlarn salk gvenliine
ilikin tehlikeli durumlar kaynanda nlemek, teknolojik olarak bu
olmazsa srasyla, tehlikeli durumu azaltmak; dier etkili nlemleri
almak; ancak btn bunlar sonu
vermezse kiisel koruyucu vermek
Avrupa Birlii
89/391
ereve Direktifi
LKELER
4. Mesleki
risklerin
nlenmesi
5. Risk etmenlerinin
ortadan kaldrlmas
6. gvenlik ve saln korunmas
7. iilerin enforme
edilmeleri ve eitilmeleri
8. ilerin grlerinin alnmas ve
katlmnn salanmas
Sal ve Gvenlii
Yasa Tasars
(2012)
4. alanlarn ile ilgili salk

ve gvenliini salamak,
5. Mesleki risklerin nlenmesi,
6. Eitim ve bilgi verilmesi,
7. Organizasyonun yaplmas,
8. Gerekli ara gerelerin
salanmas,
9. Salk ve gvenlik nlemlerinin deien koullara
uygun hale getirilmesi ,
10. Varolan durumun iyiletirilmesi
199
KAPSAM
yerlerinde alanlar, iverenler ve Kamu ve zel sektrnc ahslar
deki ekonomik etkinliklerin tm ve bu etkinliklerde yer alan btn
iiler
Kamu ve zel sektre ait btn ilere ve iyerleri (faaliyet

konularna baklmakszn); bu
iyerlerinin ii, iverenleri,
iveren vekilleri, rak ve stajyerlerine
TANIMLAR
Denetim
yeri
veren
veren vekili
Alt iveren
alan
ocuk alan
Bakanlk
(Madde 3)
i
veren
zel olarak
iilerin salk
gvenliinden
sorumlu ii
temsilcisi
nleme
Bakanlk
alan
Eitim kurumu
Gen alan
Genel mdrlk
gvenlii uzman
kazas
sal ve gvenlii
alan temsilcisi
veren
veren vekili
yeri
yeri hekimi
yeri salk ve gvenlik
birimi
Meslek hastal
Ortak salk ve gvenlik
birimi
nleme
Risk
Risk deerlendirmesi
Salk ve gvenlik destek
eleman
Tehlike
Tehlike snf
Teknik eleman
(Madde 4)
VERENLERN YKMLLKLER
Mevzuatta ngrlmemi olsa da,
teknolojik ve bilimsel gelimelere
uygun nlemleri alacak veya
aldracak; gerekli ara gereci
bulunduracak.
ilerin salk ve
gvenliini korumak
iin gerekli olan
her trl giriimin
yaplmas.
Her trl tedbirin alnmas :
RSK DEERLENDRMES
Madde 6
Madde 8
RSK SINIFLANDIRMASI
Madde 47
Madde 9
Madde 4/r (Tehlike snflar)
200
A.GRHAN FEK
RSK GRUPLARI
veren, alanlarn yalarn,
cinsiyetlerini, fiziksel ve zihinsel duYa, cinsiyet, salk
rumlarn, deneyimlerini, becerilerini
durumlar, alma
Madde 8/4
dikkate alacak; zel gzetim ve dier koullar
etkili yntemleri uygulayacak
(Madde 5 e)
(Madde 15)
ve
Madde 27
ALIMAKTAN KAINMA HAKKI
Madde 20-e
Madde 8
Madde 10
ETM, BLGLENDRME
Madde 10 (ylda en az bir kez tekrar) Madde 12
Madde 13
BLG EDNME HAKKI
Madde 20/b
Madde 10 ve 11
Madde 35/f
(Risk deerlendirme
sonular, denetim
raporlar vb belgeler
tek tek belirtilmi)
ALIANLARIN ya da ALIAN TEMSLCLERNN HAKLARI
neride bulunmak
Madde 11
Madde 14
nlem alnmasn istemek
Bilgi edinmek
lgili makamlardan denetim
yaplmasn istemek ve
gzlemlerini anlatabilmek
almay reddetmek
(Madde 20)
GVENCES
Madde 36 ve 37
Madde 7
VERENN SORUMLULUUNUN SRMES
Yetkili kimseler ve hizmetler
Madde 5
Madde 5/3/4 ve 5
salamas iverenlerin
sorumluluunu ortadan kaldrmaz
VERENN SORUMLULUK PAYLAIMI
(KOORDNASYON, BRL)
Asl iveren/alt iveren
Ayn iyerini paylaanlar
Madde 18
Kendi adna i yapanlar
(Madde 14-16)
ALIANLARIN SORUMLULUK PAYLAIMI
alanlar kendileri iin konulan
Madde 13
Madde 5/5
kurallara uyacaklardr
(Madde 17-19)
SALIK GZETM
alanlarn ie girite ve periyodik
Madde 14
Madde 12
olarak salk kontrollar
(Madde 28)
ALIMA ORTAMININ GZETM
Riskli iler ya salk gvenlik tehlikeMadde 6
si olan tesisler iin uyulmas gereken
kurallar
(Madde 25 ve 26)
201
AN VE CDD TEHLKEYE KARI HAZIRLIKLI OLMAK

Madde 8
Madde 9
N DURDURULMASI
Yetkililerce hangi koullarda iin
Madde 21
durdurulaca ya da iyerinin
kapatlaca
(Madde 30)
BLDRM
kazalar ve saptanan meslek hasta- Madde 9
Madde 11/3
lklarn Tefti Grup Bakanlklarna
bildirecek
YER RGTLENMES
Gvenlii Temsilcileri
Madde 7
Madde 4/ (salk destek
-alanlarn gsterdii adaylar
eleman)
arasnda atama ile- (madde 32)
Madde 6 ve 7
Salk-Gvenlik Birimleri
Salk Gvenlik Kurulu
DIARIDAN HZMET ALMA OLANAI
VAR
VAR
VAR
ULUSAL DZEYDE KURUMSALLAMA
Ulusal Konsey ve Yrtme Kurulu
Ulusal Sal ve Gvenlii
(Madde 44-47)
Konseyi (Madde 17)
Teknik Kurul ve Uzmanlk Kurullar
(Madde 48-51)
YER DZEYNDE KURUM
Madde 41-43
Madde 19
DENETM
Mfettileri ve Yetkileri
Madde 20
(Madde 52-55)
CEZA PARALARININ YNETM
Ulusal Konsey
(Madde 44-51)
RETCLER VE YAPIMCILAR
retimde kullanlan ara gereleri
retenler (Madde 21)
YER HEKM VE GVENL UZMANI STHDAMI
ILO-C.155 ve C.161i
Madde 7
anmsatma
ORTAK SALIK GVENLK BRM
VAR
VAR
DESTEK HZMET
VAR
Kk iyerlerinde
ortak salk hizmetleri
yannda destek
hizmetleri gerekir.
(Madde 14)
ETM KURUMLARI AILMASI
Madde 6/10-d
MESLEK ETM ALMA ZORUNLULUU
Bu zorunluluu yerine getirmeyenlerin eitime alnmamas
(Madde 13/5)
EREVE NTEL
Ynetmelikler
Tekil direktifler
Ynetmelikler
202
A.GRHAN FEK
Sal ve Gvenlii Yasas yrrlktedir. Yasalama srecinde ok

uzun bir sre komisyonlarda, seminer, kongre vb toplantlarda, sreli yaynlarda tartlmtr. Biz gzden karlmamas gereken ama bu almalarda hi
deinilmemi bir ka konuya deinerek katk yapmak istiyoruz.
Bunlardan birincisi, kk lekli iyerlerinde dokuz ve daha az ii altranlar biiminde ayrmc bir tutuma ynelinmi olmasdr. Bu iyerlerinden
bazlarnn daha az ii altran olarak nitelenmesi ve devlete SGK fonlarndan desteklenmesi, bun karn az ii altran dierlerinin destekten
yoksun braklmas kanmzca yerinde olmamtr. Parasal destek verilecek
olmas dolaysyla, daha az ii altran iyerlerinin saysnn kstl tutulmas eilimi de kanlmazdr. Buna karn, ilk kez iyeri hekimi ve i gvenlii
uzman altracak olan 50den az ii altran bu kesim, hazrlkszdr. Hem
iverenlerinin gvenlik kltr ynnden, hem de hizmet kanallarna eriim
ynnden bir acemilikleri sz konusudur. 49 ii altran ile 51 ii altrann ayn kefeye konulmas, mantk olarak yanl olmasa da, pratik olarak
yanltr. Bunun yerine, gei dnemlerini, gnlle zendirerek geirmek,
bir yol olarak seilebilirdi. Bylece, 1-49 ii altran iyerleri, hem kaliteli
hizmeti farkedebilme ve hem de yaplan iin nemini kavrama olana bulabileceklerdir. Bunun iin, tm sosyal elerin katld bir mekanizma, sreci
baaryla ynetebilirdi.
Gzden karlmamas gereken ikinci konu, hizmet kanallarnn henz
oluturulmam olmas dolaysyla, koruyucu admlar olan salk gzetimi
ve alma ortamnn gzetimini salayacak destek hizmetlerinin elde edilmesinde glkler olumasdr. Gezici akcier filmi, gezici odyometri, gezici
spirometri, laboratuvar incelemelerinin iyerine ulatrlmas iin gerekli rgtlenmeler hazr deildir. Bugn yasal olarak bu hizmetleri almas gerekenlere
bile yetmeyen bu hizmet kanallarnn, tm iyerlerine ulamas beklenemez.
SGB tarafndan desteklenmesi ve korunmas beklenen ve salk gzetiminin bir paras olan hizmetler bugne kadar korunaksz braklm ve doal
olarak gelime dzeyleri yeterli olmamtr. Bu adan bakldnda AB ereve Direktifinin 7.maddesindeki ngr de grmezden gelinmitir.
Gzden karlmamas gereken dier bir konu, yasa maddelerinin gerekelendirilmesinde, bu yasann tarm alanlarnn salk ve gvenliini
de kapsad belirtilmi olmasna karn; hesaplamalarda ve olabilirlik asndan tarm sektrnn hi hesaba katlmam olmasdr. zellikle geici tarm
iileri bakmndan, genellikle tm iftiler bakmndan, salk hizmetlerinin
gezici aralarla verilmesi gerekir. Bu kadar hekimin, bu kadar aracn nasl bulunaca bir bilinmezdir. Yine bu srecin hzla ve lke apnda gerekletirilebilmesi iin, tm sosyal elerin katld bir mekanizma, sreci baaryla
ynetebilirdi.
te yandan, i gvenlii uzman gereksinmesinin ulat boyutlar asndan da, tanmlanmasndan kaynaklanan sorunlar ortaya kmaktadr.
203
gvenlii uzman saysnn ok dk olmas karsnda, iki yllk i sal

ve gvenlii meslek yksek okulu mezunlarnn C snf sertifika ile hizmete
katlmlar kurtulu olarak grlmektedir. Gerekten de bugn iin 19 meslek
yksek okulunda ylda yaklak 1000 i gvenlii uzman aday yetimektedir.
Okul saysnn kolayca arttrlmas, hem bu saynn hzla arttrlmas, hem de
bunlar eitecek olan niteliksiz retmenlerin ayrca Eitici Sertifikas kazanmas yoluyla, byk bir NTELKSEL KRZe yol ama tehlikesini gndeme
getirmektedir.
Sal ve Gvenlii Meslek Yksek Okulu, rencilerini, meslek liselerinin, salkla ilgili blmlerinden (yal hizmetleri, acil tp teknisyenlii,
ilk yardm, acil bakm teknisyenlii) snavsz olarak almaktadr. Salkla ilgili
alt yaps olanlarn, mhendis ve teknik elemanlar iin tanmlanm olan i
gvenlii uzmanlnda yaygnca kullanlmas bir eliki olarak grlmektedir. Tutarllk adna, hekimlere de bu alanda uzmanlama olana verilmelidir.
SGB i mfettilerinin bileiminin, hekim ve mhendislerden olutuu dnlrse, bu olanakldr.
SGBnin hazrlad ve TBMM tarafndan kabul edilen Sal Gvenlii Yasas ile mevzuata yerletirmek istedii, ama ABnin ereve Direktifi
ile hi bir ilgisi olmayan istekleri unlardr :
yeri hekiminin ve i gvenlii uzmannn nitelikleri ve belgelerinin
SGB tarafndan onaylanmas,
Bunlar yetitirecek eitim kurumlarnn oluturulmas ve izlenmesinde Bakanln sz sahibi olmas, sertifikalandrma snavlarn
yapp onaylamas,
Mesleki eitimin, i sal gvenliinin en nemli sorunu olduu
varsaymndan yola karak, bunun yaama geirilebilmesi iin
zorlamalar yaplmas.
ekil : 2
Balklar
Avrupa Birlii
89/391
ereve
Direktifi
Sal ve
Gvenlii
Yasa Tasars
(2012)
yeri Hekimi ve Gvenlii

Uzman istihdam
Madde 7
Eitim Kurumlar almas
Madde 6/10-d
Mesleki eitim alma zorunluluu
Madde 13/5
Ulusal Sal Gvenlii Konseyi
Madde 21
204
A.GRHAN FEK
Tek tek maddelerin tesinde bu metinlerin arlk merkezleri asndan

bir inceleme gereklidir. O zaman u saptamalar yaplabilir : Her metin,
ortaklaa iveren ykmllklerini tanmlamaktadr. Ama her nde de, bu
iverenleri, ykmllklerini yerine getirmeye zorlamada hangi aralarn kullanlmas gerektii gr farkldr. 2012 ylnda kan Sal Gvenlii
Yasas, iyeri hekimleri, i gvenlii uzmanlar ve bunlarn oluturduu Ortak
Salk Gvenlik Birimlerine (dardan hizmet satn alma) arlk vermektedir.
1995 ylnda hazrlanan Mesleki Salk ve Gvenlik Yasa Tasar Tasla ise,
ii temsilcilerini ve ulusal konseyi ne karmtr. Avrupa Birliinin 89/391
sayl ereve Direktifi ise, iilerin ve/veya temsilcilerinin bilgiye eriimi, eitimi ve ynetime katlm zerinde durmutur.
Israrla yasaya konulmak istenen bu maddeler, SGBnin alan kendi
egemenlii altna alma abasnn yansmasdr. Halbuki buna gerek yoktur.
nk eitim kurumlarnn almas Milli Eitim Bakanl zerinde izne ve
belirli standartlara balanabilir.
Yine Bakanln, i gvenlii uzmanln eitli snflara ayrmas ve
bunlar da tehlike dereceleri ile balantlandrmas da bir tartma kaynadr.
ok deiik bilimsel bilgilerle donatlm olan uzmanlarn, tm i kollarnda
yetkin olmalar beklenemez. Bu bakmdan, yalnzca tehlike deil, bu tehlikenin hangi ikolunda yer ald da gznne alnmaldr. Kald ki, buna
bir lt daha eklenebilir. Bu da iyerlerinin boyutlar ile ilgili olan iyerinin
leine gre uzman tanmlamasdr. Yani ok az ii altran ile ok fazla
ii altran arasnda, uzmann nitelikleri ynnden fark bulunmas dnlebilir.
Karlatrmal incelemede AB ereve Direktifi ile Sal Gvenlii
Yasas arasnda kkl farkllklar grlmektedir. AB Direktifi, hem uygulanan
kesimi geniletmekte; hem de uygulamlar gelitirmek adna ufuk ac bir yaklam iindedir. Szgelimi :
ve/veya AB ereve Direktifinde sklkla kullanlan ufuk ac nlemlerden biri olduu halde, Sal Gvenlii Yasasnn
18.maddesinde, iverenin, gr alma ve katlmn salanmas konusunda, alanlara veya temsilcilerine olanak salamas ngrlmtr.
Kurumlarda bakann oy kullanmamas
durdurma bal altnda, devletin yetkisinin arttrlmas yerine, iverence iinin yetkilerinin arttrlmas vb.
Bu yaklama Sal Gvenlii Yasasnda rastlanmamaktadr. Tersine daraltc bir anlatm seilmitir. yle ki :
205
1. Ulusal Konseyde bakann oyu iki oy saylmaktadr. ekimser oy

yasaklanmtr (Babakann Bitaraf olan bertaraf olur dedii dakikadan beri kan yasalardaki tm kurumlarda bitaraf olma olana
kalmamtr.)
2. ilerin bilgilere eriimi yerine, iverence atanan temsilcilerinin eriimine olanak tannmtr.
3. yeri tehlike snflar, belirli risklerden etkilenecek alanlar gibi
zel gruplar oluturularak, bunlar zerine politikalar oluturulmutur
(Szgelimi, ok tehlikeli, tehlikeli, az tehlikeli ya da ondan az ii
altran iyerleri vb ayrmc uygulamalarla nceliklemeler yaplmtr).
zerinde durulmas gereken ok nemli bir konu daha var. Bu da yasa
tasarsnn hazrlk srecine katlm ile ilgilidir. Sosyal elere (partner, taraf)
gsterilen son yasa tasla dnda bir metnin, hkmete, TBMMye Tasar
olarak sunulmas anlamldr. Bu STKlarn sreten dlandn gstermektedir.
Bu dlanmann bir baka kant, Ulusal Sal Gvenlii Konseyinde
yasa tasla grlrken yaanmtr. Konseyce oluturulan alt komisyonun,
model ve nerileri hi gznne alnmamtr. Bunun zerine, Konseyde,
STKlarn, alt komisyonun almalarn srdrmesi nerilmi; ancak bu neri
de 8e kar 8 oyla reddedilmitir. Toplantya bakanlk eden mstear yardmcsnn oyu iki saylarak, Konsey, bu tasla grmekten vazgemitir.
sal gvenlii, ok bilimli olduu kadar, ok kesimli bir konudur.
Hkmetin tek bana bu alanda egemenlik kurmasna, her istediini yaptrmasna olanak yoktur. te yandan, gerek tepkileri en aza indirmek ve gerekse
hizmetlerin iyerlerine ulaabilirliini salayabilmek iin, kk iyerlerinin gnllln ne karan modeller ortaya konulmaldr.
Bunu salayacak olan model ise, en geni katlml sosyal diyalog olanan salayacak olan idari ve mali ynden zerk bir Sal Gvenlii
Kurumudur. SGB bnyesindeki nsan Haklar Kurumunun da benzer konumda kurulduu anmsandnda; ya benzerinin SGBye bal, ya da daha
geni ilevler yklenerek Babakanla veya hkmet-d olarak kurulmas
dnlmelidir. Zaten yukarda da szn ettiimiz, SGB Ulusal Sal
Gvenlii Konseyine sunulan alt komisyon nerisi de bunu hedeflemekteydi.
Sonu olarak Sal Gvenlii alanndaki boluklarn doldurulmasnn yolu, uzun yllardr devam eden sreci, yeni dorultulara sokmaya almak yerine, kendi akna brakarak, oulcu rgtlenme modelleri ortaya
koymaktr.
206
A.GRHAN FEK
Bu yntemin o denli baarl olmas beklenir ki, yasaya bile gerek kalmadan pek ok dzenleme kendiliinden uygulamaya konulabilir. Yeter ki, hassasiyetleri karlkl olarak gzetecek ve dayatmac olmayacak bir Kurumsal
yaklam ortaya konulabilsin. Yasann kmasndan sonra bu konuda giriimlerin younlatrlmas ve hkmet d kurulularn zerk kurumsallama
srecini birlikte ele alp olgulatrmas, hatta oluturmas beklenmelidir.
Sal Gvenlii Yasasnn bugne dein gecikmesinin nedeni de,
satr aralarna sktrlan ve devletin bu alanda varolan egemenliini daha da
pekitiren, -yukarda Tablo 2de verilen- maddelerdir. Bakan, yasay savunan
konumalarnda, ii lmlerinden szediyordu. lmlere son vermek amacyla bu yasay karmak istediklerini sylyordu. 1995 Yasa Tasars ile 2012
Yasas arasndaki benzerlik dnlrse, bu gecikme srasnda binlerce ii
ld veya sakat kald. Bunun hesabn kim verecek ?!
Yasa kt. Ama byk eksiklikler var. Yine i kazalar, sakat kalmalar
ve lmler srecek. Bunun temel nedeni de yasadaki yetersizlikler ve bunun
yaama geirilebilmesi iin gerekli nlemlerin alnmam olmasdr. Trkiyede
i sal gvenlii konusu, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanln oktan
am bir toplum sorunu olmutur. Onun iin de, idari ve mali ynden zerk
tm toplumsal elerin katld bir kurumsal yap olmadan hi bir yasa ya da
ynetimin baarl olmasna olanak yoktur.
207
56
SALII GVENL YASASI SONRASI

SALIK GZETM
2003 ylnda karlan Yasas ile 2012 ylnda karlan Sal ve
Gvenlii Yasas, Trkiyede i sal gvenlii uygulamalar ynnden ok
nemli kilometre talarndandr. Yasas, i gvenlii uzmanl uygulamasn zorunlu klm; Sal ve Gvenlii Yasas ise, hem iyeri hekimi ve hem
de i gvenlii uzman altrma ykmlln 50 iiden az ii altran
iyerlerini de kapsayacak biimde geniletmitir.
Bu nemli admlar atma kararlln gsterebilen bir iktidarn, uygulama srecinde gsterdii kararszl anlamak zordur. Bu ancak z ile sz
tutarszl ile aklanabilir. 2003-2013 aras i gvenlii uzmanl uygulamasndaki gecikmeler ve ini klar; sre ynetiminde, sosyal eler (partner)
ile kan anlamazlklar; 2012 sonras iyerlerinin tehlike derecelerinde grev
yapacak i gvenlii uzmanlarnn niteliklerindeki tereddtler; iyeri hekimlerinin alma sre ve grev periyotlarnn daraltlmas ayr bir tartma konusudur.
Biz deerlendirmemizi, 2012 yl 30 Haziranndan balatmak istiyoruz.
Yasa karlrken niyet uydu :
1. yeri hekimi ve i gvenlii uzman, i sal gvenlii uygulamalar iin vazgeilmez kiilerdir.
2. verenin sorumluluu deimemekle birlikte, tm i sal gvenlii uygulamas, i gvenlii uzman ve iyeri hekimlerince yrtlmelidir.
3. Bu uygulama tm iyerlerini kapsamaldr.
4. nsangc gereksinmesinin ok artmas karsnda, hzla belge
sahibi olan i gvenlii uzman says arttrlmaldr.
Bunun iin, tehlikeli-ok tehlikeli snfta saylan iyerleri iin uygulamann bir yl ertelenmesi ngrlmt. Neden?
1. Bu sre iinde insangc a kapatlacakt.
2. Bu sre iinde, ilgili ynetmelikler karlacakt.
3. Yine bu sre iinde, Bakanln, bilgi ilem sistemi, bu byk aptaki genilemeyle uyumlu hale getirilecekti.
4. Bu sre iinde, iverenlere uygulama anlatlacak ve yasaya destekleri istenecekti.
5. Bu sre iinde, sosyal elerin (ortaklarn) kendi yelerini aydnlatmalar ve uygulamaya destek olmalar iin nlem almalarna olanak
verilecekti.
208
A.GRHAN FEK
lkedeki nitelikli insangcnde yksek olan isizlik oran, bata mhendisler olmak zere teknik elemanlarn youn olarak C snf i gvenlii
uzman kurslarna ynelmesine neden olmu ve ok ksa sre iinde binlerce
uzman domutur. Bir yl ierisinde hedefe ulalmtr.
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl (SGB) tarafndan, ynetmelikler karlmakla birlikte, iyeri hekimleri hakknda ynetmeliin karlmas bir
yl ierisinde baarlamam ve bu uygulamada tkanklklara yol amtr. Eski
yrrllk tarihinden iki ay sonra 20 Temmuz 2013 tarihinde Resmi Gazetede
yaynlanan bu ynetmelik, eer Yasa uygulamas ertelenmemi olsayd, ge
kalm olacakt.
Sal ve Gvenlii Yasas, 2 Austos 2013 tarihinde Resmi
Gazetede yaynlanan Torba yasa ile ok tehlikeli-tehlikeli iyerleri iin 6 ay
ertelenmi ve bunun yannda tartmal baz hkmler de getirmitir.
Bu yaz dizisinin amac, bu sreci blmlere ayrarak irdelemektir. Bunu
drt balk halinde gerekletirmeyi planlyoruz:
1. yerinde Salk Gzetimi
2. yerinde alma Ortamnn Gzetimi
3. i Katlm
4. Kresellemenin kmaz ve ii sendikalar.
YERNDE SALIK GZETM
6331 sayl Sal ve Gvenlii Yasasn hazrlayanlar, yasann, tm
yazgsn iyeri hekimleri ve i gvenlii uzmanlar zerine kurmutur. Yasa ve
ynetmeliklerin onlarn aracl ile iyerine indirilebileceini dnmektedir.
Bu noktada, birbirine komu iki kavram arasnda bir snr ekmek, grev
ve yetkiler konusunda da yol gsterici olacaktr: Salk Gzetimi ile alma
Ortamnn Gzetimi.
Salk gzetimi kavram, iinin salk durumunu ve bunun alma ortam ile ilikisinin irdelenmesi ve izlenmesi anlamndadr. nsan odakldr. yeri salk hizmetleri kapsamnda deerlendirilen salk gzetimi, muayene
edilen iinin salk durumunu ortaya koyduu gibi, allan iyerinin koullar hakknda da fikir verir.
Hi kukusuz, iyeri hekimince yaplan genel salk muayenesi, iinin
sal konusunda nemli bir ipucudur. zellikle bulac hastalklar ve meslek
hastalklar ynnden yaplacak ileri incelemeler de (akcier filmi ekilmesi,
odyometri testi vb) iinin salk durumunu tm boyutlar ile ortaya koymaya
yardmc olur. Bu salk ilemlerinin, ie girite mutlaka yaplmas ve yakn
aralarla tekrarlanmas gerekir. nk iinin ie uygunluunun srp srmediini anlamak kadar, bir hastalnn erken aamada yakalanmas bakmndan da periyodik muayeneler ok nemlidir.
yerine giren, her yeni iinin salk durumundaki zelliklerin saptanmas ve o iin zararlar gznnde tutularak, bnyece elverili olup olmad
209
belirlenmelidir. Bylece yeni iveren, eski iverenin yol at yaralanmalar

(salk zararlarn) belgeleme (ve kendini soyutlama) olanan bulur. Ama alma srasnda yaralanma riski, yeni iyerinde de vardr. Bunu belirleyecek
olan da, periyodik salk muayeneleridir. e giri muayenesi bulgular ile periyodik salk muayenesi bulgular arasndaki fark, yeni iverenin sorumluluunu (eksiklerini) ortaya koyar. Bu iinin sal koruyucu nlemler almak iin
ok deerli bir frsattr. Ne kadar sk yaplrsa o kadar iyi olur.
te yandan, salk muayeneleri srasnda saptanan hastalklarn, bulac ya da mesleksel nedenlere bal olmasnn, hasta ii kadar, evresi iin
de byk anlam vardr. Meslek hastalklarnn zellii, seici olmamasdr;
herkesi etkiler. Demek ki, bir iide bulunan olumsuzluk, mutlaka teki iiler
tarafndan, u ya da bu oranda yaanmaktadr. Bir iide hastaln erken tans, ayn zamanda toplumsal dzeyde bir erken tandr ve i arkadalarnn
kurtarcsdr. inin hastal mesleki olmayabilir; o zaman da, sz edilen
ii iin, erkenden bilinmesi ile yaam kurtarc olabilir.
Meslek hastalklarnda, genel hastalklardan farkl olarak, erken tan
konulduunda, maruziyetin (mesleksel etmene sunuk kalmann) sonlandrlmas ve hastaln ilerlemesinin durdurulmas sz konusudur. (Genellikle) geri
dn olmayan yaralanmalara yol aan meslek hastalklar, yakalandklar
noktada (genellikle) durdurulabilirler.
yerleri, kalabalklarn toplu yaad ve toplu beslendii yerlerdir. Byk inaatlarn yaylmas dolaysyla, bu kez, kalabalklarn yatp kalktklar
barnaklar da buna eklenmitir. Bu alanlarda, iler birbirleriyle yakn temastadrlar. Bu bakmdan, bulac hastalklarn hzla yaylmas bakmndan ok
elverili bir ortam oluturmaktadrlar. e balayan ve iini srdren iilerin,
bulac hastalklarnn bulunmadna ilikin muayene ve incelemeler bu bakmdan ok nemlidir. Biz bu raporlar portr raporlar olarak niteliyoruz.
1930 ylnda karlan Genel Sal Koruma Yasasndan beri, zellikle besin
ilerinde alanlar iin, bu raporlar istene gelmi ve ok nemli bir ilev grmtr. zellikle, lokantalarda ve mutfaklarda alanlara uygulanm; hizmet
alanlarn iini rahatlatmtr. Bulac hastalklarda erken tan, hem alan iin
hem de evresi iin yaamsal nem tar. Birdenbire bir salgnla karlaabilirsiniz. Dolaysyla yakn aralarla yaplan ve bulac hastaln bulunup bulunmadna ilikin incelemeler, iverenin ok nemli sorumluluklarndan biridir.
Salk gzetiminin, ok nemli sonularndan biri de evresel boyutudur. Eer, iilerden birinde mesleksel kaynakl bir olumsuzluk saptanmsa,
bunun kaynann bulunmas ve kurutulmas iin, alma ortamnn gzetilmesi ilevi erevesinde almalar yrtlmesi gerekmektedir. Demek ki,
iyeri salk birimleri, iilerin periyodik muayeneleri aracl ile i gvenlii
uzmanlarnn almalarna katkda bulunmaktadrlar. rnein risk analizi srasnda gzden kaan bir tehlike, iilerin salk kontrollar srasnda kendisini
gsterebilir ve i gvenlii sisteminin uyarlmasna yol aabilir.
210
A.GRHAN FEK
Bu saydklarmz, bize, iyeri salk birimi alanlarnn, alma ortamnn gzetimine, iileri gzleyerek (onlardan elde ettikleri verilerle) katldklarn gstermektedir.
Btn bu anlattklarmz, insan odakl ve yakn ilikiyi gerektiren ilevler
.. Bu bakmdan 1980 ylnda karlan iyeri hekimleri hakknda ynetmelik,
her eyi iyeri hekiminden beklemekteydi. Oysa buna olanak yoktu. O gnn
koullar, iyerinde yeni yeni grevliler ve onlarn yetkilendirilmesine olanak
tanmyordu. Bu yzden iyerindeki i sal ve gvenlii ile ilgili tm grevler, iyeri hekimi zerinden tanmlanmt. Bugn bu grevlerden nemli
bir blm i gvenlii uzmanlarnn zerine aktarlmtr. Son yasa ve iyeri
salk hizmetleri hakknda ynetmelik, iyeri hekimine bu konuda bir yardmc
verilmesini de hkme balamtr. Bu yardmc, iyeri hemiresi veya salk
memuru olarak tanmlanmtr.
Btn bunlar, i sal gvenlii tarihimizde ok nemli nc kilometre tan * oluturmakla birlikte, bu atlm basklayan ok nemli iki ge
vardr. Bunlar, SGBnin, uygulamay, en ufak ayrntsna kadar kendi istedii
gibi belirleme abas ile SGB i mfettilerinin uygulamada ne srdkleri istekler ve yaydklar korkudur. En iyisini byklerimizin bildii varsaymndan
hareket eden bu yaklam, zellikle hekimlik alannda, byk yanllklara
yol amaktadr.
SGBnin iyeri hekimlii alannda, bilimsel bilgi birikimi yoktur. Bunu
oluturacak tp eitimi alm yeterli insangc de yoktur ve uzun yllar boyunca zaten olmamtr. yle ki, 1979 ylnda hekim i gvenlii mfettii says
8 iken, 2003te 1 ve bugn de 1dir.
Bakanlk bu eksiini, iyeri hekimlii alann nemsizletirerek amaya almaktadr. Bu deerlendirmemize rnek olmas bakmndan alt kant
gsterebiliriz :
1. Bunlardan biri, 1980 tarihli iyeri hekimleri hakknda ynetmelikte,
iyeri hekimlerinin mesleksel denetiminin yalnzca hekim i mfettilerince yaplabilecei ngrlmken, izleyen dier ynetmeliklerde bunun kaldrlmas ve tp ile hi bir ilgisi olmayan mhendis
kkenli i mfettilerinin de iyeri hekimlerini denetlemelerinin olanakl klnm olmasdr.
2. Bir dieri, bir iyerinde almakta olan iilerin periyodik salk
kontrollar iin tannan tekrar sresidir. Bu sre, 1948-1974 aras 6
ay, 1974-2013 aras bir yl ve sonunda 3-5 yl olmutur.
3. yeri hekiminin iilerin genel salk kontrollarn yapt srada
yararland inceleme aralar, akcier filmi, odyometri testi ya da
spirometri testi ve bu aralar arasnda yer alan tetanoz as vb
zorunlu olmaktan karlmtr. yeri hekiminin nerisi ve iverenin
kabul kouluna balanmtr.
4. yeri hekimlerinin iyerinde ii saysnn bir fonksiyonu olarak
211
kal srelerinin belirlenmesinde, ayn nemsizletirme eilimi

kendini gstermitir. 1980 ylnda bir iyeri hekiminin iyerinde ii
bana ayda 15 dakika bulunmas ngrlrken, 2013 tarihli iyeri
salk hizmetleri hakknda ynetmelikte bu sre 4-8 dakikaya drlmtr.
5. Bir dier bilimsel bilgi eksiklii, iyeri hemiresinin kimlii ve grevleri ile ilgilidir. 2004 ylnda karlan iyeri salk hizmetleri ile
ilgili ynetmelikte, iyeri hemirelerinin bamsz mesleksel kimliklerine sayg gsterilmi ve tek balarna da yapabilecekleri grevler tanmlanmken, 2013 tarihli ynetmelikte, bu grevliler, yardmc olarak nitelenerek, iyeri hekiminin emir eri haline dntrlmlerdir. Yeni ynetmelikte i hemiresinin ad bile yoktur;
yardmc olarak anlmaktadr. ki farkl tarihte karlm olan iki
ynetmelikteki grev tanmlarnn karlatrlmasn Kutu No.1de
grebilirsiniz.
6. Meslek hastalklar bir sonutur. Gerekli gzetim grevlerinin yerine getirilememi olmasnn bir sonucudur. Btn bunlara karn,
2010 ylnda 533 ve 2012 ylnda 395 meslek hastal olgusu saptanabilmitir. Beklenen olgunun 40.000-80.000 olduu lkemizde,
bir ok meslek hastal, farkedilmeden/tan konulmadan kaybolup
gitmektedir.
SGBnin hekim-hemirelere ynelik bu olumsuz yaklam, onlarn da
bu Bakanlk kadrolarnaa ynelmemelerini getirmitir. Bu, yazmz boyunca
gsterildii gibi, uygulamada da salk gzetimi boyutunun zayf kalmasna
yol amtr. Bu yetersizliin farkna varan, Bakanlk, son karlan ve Torba
Yasa olarak nitelenen yasaya bir madde ekleyerek, hekimlerin ok yksek
cretlerle Bakanlk kadrolarnda grevlendirmeleri olanan elde etmitir.
Ama ok ge kalmtr ve bu uygulamayla, bambaka sorunlarla yzyze gelinecektir.
yeri salk hizmetlerinin temeli koruyucu hekimlik uygulamalarna dayanr. Hastalanan iilerin tedavisi ise, belirli ller ierisinde yaplr; salk
gzetimine katkda bulunduu iin, ikincil, ama nemli ilevlerden biridir.
Koruyucu hekimliin, iyeri salk hizmetlerinde ne kmas, ekip almasn da doal olarak ne karr. lkemizde pek rabet edildii gibi tedavi
hizmetlerinin doktorlar yldzlatrc etkisinin tersine, koruyucu hekimlik hizmetlerinde yalnzca doktor deil, bir ekip ve bu arada iyeri hemiresi nem
kazanr.
Bulac hastalklarla sava ok nemlidir; bunun iin portr raporu olarak bilinen ve akcier filminden, burun kltrne; gaitada parazit incelemesine kadar bir ok incelemenin yapld bir alma gerekletirilmelidir. Yine
koruyucu hekimlik almalar iinde, a ok nemlidir. Tek bir a ile byk
hastalanmalarnn nne geebildiimiz dnlrse (tetanoz, hepatit vb), in-
212
A.GRHAN FEK
sancl ve ekonomik ynden kazan byktr. Yine iileri yakndan ilgilendiren

koruyucu hizmet konularndan biri de, toplu beslenmedir. Yeterli ve dengeli
beslenme programlar, ancak bilinli bir ekip tarafndan yaplr ve insanclekonomik getirileri tartlmazdr. Koruyucu hekimlik hizmetlerinin ierisinde,
eitim bunlar izler ve kanlmazdr. nk eitim ayn zamanda ii-iveren
katlmnn da anahtardr. Eitimsiz ii-iverenlerin iyeri salk hizmetlerine
katlmlarnn istenmesi, onlarn kulak dolma konulara kilitlenmelerine ve ii
slatrmalarna neden olur. Bu bakmdan, ii-iverenlerin sk sk, hem kendi
iyerlerinde ve hem de blgesel eitim toplantlarna katlmlar salanmaldr.
Bylece onlarn eitim ve uygulama konusundaki isteksizliklerinin nne gemek gerekir.
2013 tarihli Sal ve Gvenlii Yasas ile onu izleyen ynetmeliklerle getirilen hkmlere bakarak bu sylediklerimizle ne lde badatna
bakalm :
1. e giri ve periyodik salk kontrollar : Her iinin ie balamadan nce ie giri raporu almas gereklilii, eskiden olduu gibi
nemle zerinde durulmaktadr. Buna karn, ie giren iinin salk durumunu izlemenin en nemli arac olan periyodik salk muayeneleri, iyerinin tehlikesine gre, yeniden dzenlenmitir. ok
tehlikeli ilerde, ylda bir; tehlikeli ilerde ylda bir**; az tehlikeli
ilerde be ylda bir muayene yaplacaktr .
BU YETERL DELDR.
2. Portr raporlar : 1930 ylnda ayda bir yaplmas ngrlen,
daha sonra burun kltrnde gaitada parazit aranmasna kadar
ayrntl olarak ilkeleri belirlenen, portr raporlar tamamen kaldrlmtr.
BU DORU DELDR.
3. A : zellikle tetanoz as, yrrlkten kaldrlan i Sal
Gvenlii Tznde aka belirtilmi olmasna karn, yeni ynetmeliklerde, iyeri hekiminin grevleri arasnda saylmamaktadr. Yalnzca bulac hastalk olasl olan iyerlerinde, hastalk
yayan etmenlere kar -eer- bir a varsa, uygulanmas iveren
sorumluluu olarak tanmlanmaktadr.
BU YETERL DELDR.
4. Beslenme : zellikle, toplu beslenmenin yapld ou iyerinde,
iinin harcad gnlk enerjiye uyarak, yeterli ve dengeli beslenmesi salanmaldr. Bu konuda, her kafadan bir ses kmakla birlikte, iyeri hekiminin yetkinlii tartlmazdr. Ama, yeni ynetmeliklerde, iyeri hekiminin grevleri arasnda saylmamaktadr.
BU DORU DELDR.
5. Eitim : Yeni ynetmeliklerin en ok zerinde durduklar ve her
frsatta tekrar ettikleri konu eitimdir. Ancak bu uygulamadan ko-
213
puk bir eitimdir. rnein, bulac hastalk ynnden, hastaln

varln aratrmak yerine bu konuda hijyen eitimi ncelik almtr. (Nasl i gvenlii eitiminde, o iyerine ilikin fotoraflarn sergilenmesi yoluyla yaplan eitim ok etkili oluyorsa, iinin salk
durumunu kullanarak yaplan salk eitimleri o denli etkilidir. Ama
tozlu ilerde alan iilerin, akcier filmlerinin ekilmesi, eskiden 6 ayda bir ngrlmken; yeni ynetmeliklerde bu ykmllk kaldrlmtr.) ilerin salk gvenlik eitimleri, ilgili ynetmelikte, ok geni bir sreyi kaplamakla birlikte, bu rendiklerinin
kendi bedenlerine yansmalarn ortaya karacak olan rntgen vb
tetkiklerle ilgili nermelere ynetmeliklerde hemen hemen hi rastlanmamaktadr. Dolaysyla, eitim konusu bilgi edinme / bilgilendirme boyutuyla snrl kalmaktadr.
BU YETERL DELDR.
6. Katlmclk : Bakanln uyum amacnda olduu Avrupa Birlii i
sal gvenlii mevzuatnn ve Uluslararas alma rgt ilkelerinin temelinin katlmclk oluturmaktadr. Bunun da n koulu,
eitimdir. Bu ilk adm konusunda ayrntl dzenlemelere bavuran
Bakanlk, katlmclk konusunu, temsilciler araclyla, Sal
Gvenlii Kuruluna katlmaya indirgemitir. Ama bu konuda da bir
geri adm atm; daha nce ayda bir toplanan kurulun, tehlikeli iler yapan iyerlerinde bile iki ayda bir (az tehlikeli ilerin yapld
iyerlerinde ayda bir) toplanabileceini ngrmtr. Temsilcilerin (rnein sendika temsilcisi), kurula, iyeri dndan danman /
uzman ile birlikte katlma olanan tanmamtr. 6331 sayl yasa,
tm nlemleri ii says kstlamas olmakszn tm iyerlerine yayarken; ilgili Ynetmelik, i sal gvenlii kurullarnn, yalnzca
tm iyerlerinin %2sini oluturan elli ve daha fazla ii altran
ve alt aydan fazla sren srekli ilerin yapld iyerleri ile snrl
tutmutur.
BU YETERL DELDR.
zetle,
yeri salk birimlerinin almalar, mevzuatta Salk Gzetimi bal altnda toplanmtr. yeri hekimi ve iyeri hemiresi ile birlikte dier yardmc elemanlarn da yer ald bu almalar, lkemizde 1930 ylndan beri,
elli ve daha ok ii altran iyerleri iin zorunludur. Bu birimlerin grev ve
yetkileri, hem uluslararas ve hem de ulusal planda, uzun yllardr ilenmi ve
ayrntlandrlmtr. Ancak eksik olan uygulamadr.
Her ne kadar iyeri salk birimlerinin koruyucu ilevi olduu ve iiiveren katlmna ok nem verilmesi gerektii sylense de, lkemizde bu iki
konu yaama gememitir. Bunun en temel nedeni ii-iverenlerin isteksizlii
ve i denetiminin yetersizliidir.
214
A.GRHAN FEK
SGB, katlm konusunu sklkla gndeme getirmekte, bunun iin

zel ynetmelikler dzenlemektedir. Ama bunun uygulamaya geirilmesi
konusunda da, geri admlar atmaktadr. rnein: 23.12.2003 tarihli Grlt
Ynetmeliinin 12.maddesinde, ii, hekim .. tarafndan iitme testi isteyebilecei hkm bulunmaktadr. Bilgi edinme hakknn ve katlmn yaama
geirilmesi bakmndan ok nemlidir. Ama bu hak, yeni karlan ilgili ynetmelikte yer alan alanlarnn Grlerinin Alnmas ve Katlmlarnn Salanmas (M.12) ve Salk Gzetimi (M.13) blmlerinde bulunmamaktadr.
i-iverenlerin bu alandaki bilgisizliini ve isteksizliini giderecek
aralardan biri, bal olduklar st rgtlerdir. Buna karn, ii sendikalarnn
ve meslek odalarnn, iktidarlarca, bilinli olarak zayflatldklar unutulmamaldr. i ve iveren sendikalar konfederasyonlaryla meslek odalarnn bu
alandaki bilinliliklerini ve etkinlik dzeylerini arttracak olan zerk nitelikli
bir ulusal i sal ve gvenlii kurumunun**** eksiklii her aamada kendini
hissettirmektedir.
Bunun ilk iaretlerinden biri, 6331 sayl Sal ve Gvenlii
Yasasnda, ilk haliyle, 30 Haziran 2013 ylnda yrrle girmesi beklenen
kilit hkmlerin, ok tehlikeli-tehlikeli iyerlerinde 6 ay ve az tehlikeli iyerleri
(ve kamu kurulularnda) 2,5 yl ertelenmesidir. Bakanln kararllnn sorgulanmasna, gecikmi erteleme karar dolaysyla, keyfiliin ne kmasna yol
amtr. Bu kararda katlmclk aranmamtr. sguvenligi.net web sayfas
araclyla (20.06.2013-21.07.2013 tarihleri arasnda) yaptmz ankete katlan 226 katlmcnn %81i byle bir ertelemeye kar olduunu bildirmitir.
Btn bu sraladklarmz, giderek, kresellemenin ana ilkelerinden
olan, kuralszlatrmann (dereglasyon) ortaya ktn ortaya koymaktadr. Bir yandan, sanki sklama ve ileri admlar atlyormu hissi verilirken,
bir yandan keyfilik ve gstermecilik ne kmaktadr. Bu da z ile sz
uyumsuzluuna bir rnektir.
AIKLAMALAR :
* Birinci kilometre ta, 1977-80 yllar arasnda B S Gn.Md. gvenlii
mfettilerince yrtlen almalar ... kinci kilometre ta, 1987 ylnda TTB tarafndan balatlan iyeri hekimlii sertifika program ve buna kout olarak yrtlen
rgtsel almalar ...
** sguvenligi.net web sayfas araclyla (22.07.2013-06.09.2013 tarihleri
arasnda) yaptmz ankete katlan 119 katlmcnn %74 bu dzenlemeyi olumsuz bulduunu bildirmitir.
*** Bunun yerine Milli Eitim Bakanlnca belirlenen kurullar ierisinde alanlara Hjyen Eitim yaplmas; Biyolojik Etkenlere Maruziyet Risklerinin nlenmesi Hakknda Ynetmelikte (RG. 15.06.2013 / 28678) dzenli aralklarla(!) periyodik salk muayenesi yaplmas ngrlmtr.
**** dari ve mali ynden zerk bir Ulusal Sal ve Gvenlii Kurumu
nerisi, Sal ve Gvenlii Yasasnn hazrlk almalar srasnda alt komisyonda, 2000 yl DPT 8.Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu almalarnda vb ortaya km, ancak SGB tarafndan srarla benimsenmemitir.
215
KUTU NO. 1
yeri Hemiresi ve Salk Memurunun Grevleri Yrrlkten
Kaldrlm Olan yeri Salk Birimleri ve yeri Hekimlerinin Grevleri ile
alma Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik

Resmi Gazete: 16.12.2003 Sal , Say: 25318 (Asl)
Madde 30- yeri hemiresi ve salk memurunun grevleri aada belirtilmitir.
a. sal ve gvenlii ile ilgili sorunlarn saptanmasnda, nceliklerin belirlenmesinde ve yaplacak almalarda iyeri hekimine yardmc olur,
b. alanlarn zellikleri ve salk dzeyleri ile ilgili veri toplar, kaydeder, salk ve alma yklerini ie giri/periyodik muayene formuna yazar ve iyeri hekimi
tarafndan yaplan fizik muayene srasnda hekime yardmc olur,
c. yerinde salk taramalar yaparak pheli vakalar hekime sevk eder,
d. Gebe ve emzikli kadnlarn izlenmesi, zararl maddelerden korunmas iin
alr; ocuk bakm hizmetleri ile ilgili almalarn planlanmas, yrtlmesi ve
kontrolne katlr,
e. alanlarn hastaneye sevk ilemlerini salar, tedavisini izler ve rehabilitasyon hizmetlerine katlr,
f. Yardmc salk hizmetlerinin planlanmas, deerlendirilmesi, izlenmesi ve
ynlendirilmesinde iyeri hekiminin nerileri dorultusunda alr ve gerekli kaytlar tutar,
g. lk yardm hizmetlerinin organizasyonu ve yrtmnde iyeri hekimine yardmc olur.
h. yerinde alanlarn salk eitiminde grev alr.
KUTU NO. 2
Dier Salk Personelinin Grevleri
yeri Hekimi ve Dier Salk Personelinin Grev, Yetki, Sorumluluk ve
Eitimleri Hakknda Ynetmelik
(Resmi Gazete : 20 TEMMUZ 2013 Say 28713)
(Madde 16)
MADDE 16 (1) Dier salk personeli iyeri hekimi ile birlikte alr.
(2) Dier salk personelinin grevleri aada belirtilmitir:
a) sal ve gvenlii hizmetlerinin planlanmas, deerlendirilmesi, izlenmesi ve ynlendirilmesinde iyeri hekimi ile birlikte almak, veri toplamak ve gerekli
kaytlar tutmak.
b) alanlarn salk ve alma yklerini ie giri/periyodik muayene formuna yazmak ve iyeri hekimi tarafndan yaplan muayene srasnda hekime yardmc
olmak.
c) zel politika gerektiren gruplarn takip edilmesi ve gerekli salk muayenelerinin yaptrlmasn salamak.
) lk yardm hizmetlerinin organizasyonu ve yrtmnde iyeri hekimi ile birlikte almak.
d) alanlarn salk eitiminde grev almak.
e) yeri bina ve eklentilerinin genel hijyen artlarnn srekli izlenip denetlemesinde iyeri hekimiyle birlikte almak.
f) yeri hekimince verilecek i sal ve gvenlii ile ilgili dier grevleri yrtmek.
g) yerinde grevli alan temsilcisi ve destek elemanlarnn almalarna
destek salamak ve bu kiilerle ibirlii yapmak.
216
A.GRHAN FEK
57

ALIMA ORTAMININ GZETM
Sal ve Gvenlii Yasasn savunan konumalarnda alma ve
Sosyal Gvenlik Bakan ve yetkililer, Trkiyedeki i kazalarnn yksekliine
ve lmlere dikkat ekiyorlard. Onlar dinleyenler, kendisini sulu hissediyordu. O gne kadar yasann kmam olmasndan tr, bu kazalarn nlenemediine; bu yzden yzlerce insann lmnden sorumlu olduunu dnyordu.
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, 1993te balad, sonra ara
verdii; tekrar 2004te balad ve ancak 2012 yasay karma giriimlerini
sonlandrabildiini dnrsek, bu duyarll ve sululuu Bakan ve yetkililerin stlenmesi gerekir. Yasa 20 Haziran 2012te kt; ama yrrlk sreleri
farkl farkl tarihler olarak belirlendi ve bir kez de ertelendi.
Bugn ayn Bakan, SGBnin banda ... Ama gndem baka. iyeri
hekimlerinin ve i gvenlii uzmanlarnn, elliden az ii altran iyerlerinde
(kstl srelerle de olsa) bulundurma zorunluluu henz yrrle girmedi.
Demek ki, Bakanln, yasay dayandrd temel, iyerlerinin % 98inde sallantda. Ocak 2014te bir kez daha ertelenip ertelenmeyecei de (gvensiz
ortamn srp srmeyecei) belli deil.
lk ertelemeden nce, yaptmz bir kamuoyu yoklamasnda, yantlayan 255 kiiden, %70i 6331 sayl Sal Gvenlii Yasasnn elliden az
ii altran iyerlerinde iyeri hekimi ve i gvenlii uzman altrlmasyla
ilgili maddesinin yrrle girmesinin ertelenmesi giriimlerini olumlu bulmadn bildirmiti.
Daha nce yaplan ve 91 kiinin katld bir kamuoyu yoklamasnda
ise, yle sorulmutur : Sal Gvenlii Yasasnn yrrle konulmas
srecinde, Ben olsam ... diye dndnz oldu mu? Aadaki seeneklerden hangisi size daha yakn geliyor? Katlmclardan yalnzca %7si, lk
iki yl iin iyeri hekimlii gvenlii uzmanlarnn en az grev srelerini drtte
bire drrdm. seeneini iaretlemitir.
Bunlar i sal gvenlii kamuoyunun, Bakanln att admlar doru bulmadn ortaya koymaktadr. Bu srarl bir grtr. nk yine, www.
isguvenligi.net sayfasnda yrttmz ve i gvenlii uzmanlar hakknda
son ynetmelik deiikliklerini konu alan anketimizde kan baskn gr de
ayn dorultudadr.
Kamuoyunca onaylanmayan, yalnzca Bakanln att admlar deil; ayn zamanda genel politikasdr. Yaplan ankette Sal Gvenlii
217
Yasasnn yrrle konulmas srecinde, Ben olsam ... diye dndnz

oldu mu? Aadaki seeneklerden hangisi size daha yakn geliyor? diye sorulduunda :
Her 100 C snf belgel bana 1 A snf belgel danman atardm.
(%35, 32 Oy)
OSGBlerin hizmetlerinin en az drtte n 50den az ii altran iyerlerine sunmalarn art koardm. (%24, 22 Oy)
Sektrler temelinde alt aylk dnemler halinde balatrdm. (%12,
11 Oy)
Katlmclarn yardan fazlas, politika aralarnn farkl kullanlmas
gerektii zerinde durmutur.
Sal ve Gvenlii Yasas, 20 Haziran 2012de, kabul edildiinde, kendisine bir yol haritas izmiti :
gvenlii uzman yetitirecek eitim kurumlar ve iyeri ortak salk gvenlik birimleri hemen kurulacakt.
Elli ve daha ok ii altran iyerlerinde, iyeri hekimi ve i gvenlii uzman bulundurma ykmll zaten srmekteydi.
1 Ocak 2013te tm iyerlerinde risk analizi raporu almalar beklenecekti.
30 Haziran 2013te ok tehlikeli ve tehlikeli iyerlerinin tmnn,
iyeri hekimi ve i gvenlii uzman bulundurmaya balayacaklard.
30 Haziran 2014te kamu iyerleri ve az tehlikeli ilerin yapld
iyerlerinde iyeri hekimi ve i gvenlii uzman uygulamas balayacakt.
Tarm vb iyerleri yasa kapsamnda olduu halde, bu alanda izlenecek yol ile ilgili tek bir klavuz ya da iaret yoktu.
Bu yol haritas gereki miydi? Hayr. Her ne kadar elliden az ii altran, ok tehlikeli+ tehlikeli iyerlerinin kamu iyerleri ve az tehlikeli ilerin
yapld iyerlerine oran bilinmiyorsa da, tm iyerlerinin % 98ini oluturan bu iyerlerini yasann gerekliliine ve uygulanabilirliine inandrmak kolay
deildi. stelik de bunun iin, Ulusal Sal ve Gvenlii Konseyinde rol
alan rgtlerden de destek beklenmiyordu. SGB, uygulamay, tek bana ve
kendi gcyle yapmak istiyordu.
Bunun iin, SGB, korku salma yolunu seti. 1 Ocak 2013ten balayarak, 1 (bir) ii bile altrsa, tm iyerlerinin risk analizi yaptrma zorunluluunu zerine basa basa duyurdu. Hatta kapc altran apartmanlar
iin risk analiz klavuzu bile yaynlad. Apartman kapclarnda i kazas skl (ve lml i kazas) ok nemsiz bile olsa, Yasann kentsel alandaki
herkese mal edilmesi amaland. Kapc altran her apartmann bir de
iyeri hekimi bulunduraca sylemi, baarsz aile hekimlii olgusu ile birlikte
zihinlere yerleti. Tepki ve telaa yol at.
Byle mi olmalyd? Hayr.
218
A.GRHAN FEK
*
2003 ylnda yeni Yasas ktnda, yllardr beklenen bir adm atlmt : yerlerinde i gvenlii uzman bulundurma ykmll getirilmiti.
1930 ylndan beri, elli ve daha ok ii altran iyerleri iin koruyucu ve
tedavi edici salk hizmetlerini yerine getirmek (salk gzetimi) amacyla iyerlerinin doktor bulundurmas zorunluydu. Ama alma ortamnn salkl
ve gvenli hale dntrlmesi, tehlikelerin deerlendirilmesi ve nlenmesi
(alma ortamnn gzetimi) iin grev yapacak teknik personel bulundurma
zorunluluu (Maden sektrnn dnda) yoktu. Bu grevler ksmen iyeri hekimlerinden bekleniyor; ama yerine getirilmiyordu. Bu grevlerin byk bir blm de, iveren ykmll erevesinde, yasak savarcasna ve farkl (ve
bu misyonu benimsemeyen) kiilerce karlanmaya allyordu.
Bu bakmdan byle bir adma, yeni Yasasnda yer verilmesi ok yerinde olmutu. Ama sorun uydu ki, Trkiyede bu nitelikte personel hemen
hemen yok gibiydi. niversitelerde, -yllarca eksikliine deinilmi olmasna
karn- bu alanda insangc yetitirmeye ynelik kanallar almamt.
Bu eksiklii gidermek amacyla ilk hata yapld : alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl (SGB) teknik i mfettilerine (nce 3, sonra 8, sonra 10 yl
grev yapm olma kouluyla) grev verilmesi dnld. Bu hatayd :
nk
Tefti ile uygulama arasna konulmas gereken uzakl daraltyordu.
Teknik mfettilerin eitim sreleri, rak-usta yntemiyle, geleneksel bir biimde yryordu. Buna karn, ada dnya niversite
eitimini benimsemiti; akademik bak as diye nitelenen geni
al, aratrmaya, yayna dayanan bir retim yaklamn benimsemiti.
Yllarca, en dk standard ngren mevzuatn uygulanmasn
izlemi olmak, ileri doru atlm admlar zendirmek ya da desteklemek ynnde tavr gelitirmeyi engelliyordu.
Tefti ilikisinin, bandan beri, eksik olarak, yalnzca, mfettile iveren arasnda bir iliki olarak tanmlanm olmas; ii katlmnn
ve ii sendikalarnn tefti srecine katlmasnn nnde nemli bir
engel olarak duruyordu.
Bu bir hatayd: Mfettilerin, yeni yetitirilecek i gvenlii uzmanlarndan ok daha bilgili olaca varsaylarak, A,B,C snf gibi yetkinlik katmanlar
oluturulmutu.
Bylece hatalar zinciri olumaya balad. Yetkinlik katmanlar oluunca, iyerleri arasnda da tehlike derecelerine gre katmanlar oluturulmas ve
i-insangc katmanlarnn eletirilmesi gndeme geldi. Bu da bir hatayd.
nk Trkiyede o kadar ok ok tehlikeli ve tehlikeli iyeri, buna karn o
kadar az A ve B snf belge alarak i gvenlii uzmanl yapacak eleman vard ki... Zaten bu tablo, Trkiyenin lml i kazas sklnda Dnyada nde
219
gelmesinden de belliydi. lkemizde, meslek hastalnn sklnn ok yksek

olmas beklenirken, bu rakkamlar da beklentilerin ok ok altndayd.
Trkiyede ilk kez i gvenlii uzmanlk belgesi verilecei iin, ksa kurslar (ve bunlar verecek kurs kurumlar) oluturma yoluna gidildi. Ksa srede
C snf belge sahibi, geni bir kitle oluturuldu. Merkezi bir snav yaplarak,
belirli bir standart tutturulmaya allsa da, snav sorular kurs kurumlarndan
istenmiti ve renciler snav baarmaya ynelik bir teknikle yetitirilmilerdi. yeri stajlar ise bir yasak savmaya dnmt.
A ve B snf belgeli i gvenlii uzmanna olan youn gereksinme, ite
bu ekilde yetitirilmi C snf belgeliler zerinden giderilmeye alld. Bunlarn arasndan, A ve B snf belgellar karlmaya alld. nce yl sigortal olarak grev yapan ve belirli dallarda niversite eitimi grm olanlar
yetkilendirme dnld. Ama ksa srede bunun kmazlar grld. Bu
kararn, daha mrekkebi kurumadan, sigortallk srelerine baklarak, ama
ne konuda grev yaptna baklmakszn A ve B snf snava girebilecekleri
ngrld.
Liyakat, deneyim vb kalkm, baar lt olarak yalnzca snavalar
kazanabilmek alnmt. Snav iin alma, eitimin en kt biimidir. Bu
yalnzca, para kazanmak iin i yapmaya benzer ve etik bata olmak zere
btn sosyal-kltrel getirilerin yitirilmesine yol aar.
2003 Yasas ile balayan srete en nemli hatalardan biri, iyeri
hekimliinin srekli ikinci plana itilmesi ve getirilerinin gz ard edilmesi oldu.
2012den sonra daha kuvvetle hissedilen bir byk hata da, konunun sosyal
ynnn srekli ikinci plana itilmesi ve getirilerinin gzard edilmesi oldu. alma srelerinden cretli izinlere, ocuk-gen ii altrmadan kadn haklarna kadar bir ok konudaki kazanmlarla, i sal gvenlii yasas arasna
soukluk girdi. Bu doal olarak teknik boyutun abartlmasna ve alma
ortamnn gzetimine daha byk arlk verilmesine yol at. sal gvenliinin insanszlatrmas projesi dediimiz olgu, byle ortaya kt.
Her eyi insanszlatryoruz. nsansz sava arac gibi. nsan da yalnzlatryoruz. rgtszlk gibi. Bu kresellemenin hedeflerinden. nsanlar
olmasa sanki daha mutlu olacaklar.
Btn bu hatalar zinciri, SGBnin bir seimiydi. Ama, bu hatalarn en
banda, 2003 ylndan balayarak, bu alanda alan, demokratik kitle rgtllerine (STK) ynelik kindar yaklam gelmekteydi. Srete rgt hedef alnmtr : Trk Tabipleri Birlii, Trkiye Mimar Mhendis Odalar Birlii
(TMMOB) ve Sal Hemirelii Dernei. 2007 ylnda, Ulusal Sal
ve Gvenlii Konseyinde, arlkl bir ounluka dile getirilen idari ve mali
ynden zerk bir Sal Gvenlii Kurumu nerisinin de, ayn yaklamla
gzard edilmesi byk bir hatayd.
Btn bu hatalar zincirinin faturasn bata alanlar ve i gvenlii
uzmanlar demektedir. nce bu srete, alanlarn grd zarara deinelim: gvenlii uzmanlarnn etkili bir biimde grevlerini yapamamalar,
220
A.GRHAN FEK
alma koullarnn salkl ve gvenli hale getirilememesi, i kazalarnn ve

meslek hastalklarnn yine can yakmasna ve can almasna neden olmaktadr.
Daha gznnde olduu ve arpc-beklenmedik biimde ortaya kt iin
i kazalar i cinayeti olarak nitelenmekte... kazalar cinayet ise, meslek
hastalklar nedir? O zaman ona seri cinayet ve bunu yapana, gz yumana
da seri katil demek gerek. te i gvenlii uzmanlarnn alkonulduu grev
bunlar nlemektir.
2003 ve zellikle 2010 yl sonras zel i sal gvenlii eitim kurumlarnn varl ile i gvenlii uzman yetitiren kurslar ok yaygnlat.
gvenlii uzmanlk adaylar, serbest piyasann kucana braklmt. ok sayda mhendis ve teknik eleman, C snf belge ald. Bu youn ilginin altnda,
yaygn isizliin yannda, garantili i olduu ynndeki sylentiler de etkili
olmutu.
Ancak birbiriyle elien uygulama i gvenlii uzmanlarn zora soktu:
Btn mhendislik dallar, teknik elemanlar, teknik retmenler ve
i sal gvenlii meslek yksek okulu mezunlar zendirildii iin
ok byk bir insangc birikimi ortaya kt. Bunda SGB yetkililerinin uzman says yetersiz paniinin de nemli etkisi oldu (Buna
karn, gei srecinin iyi ynetilmesi ile panie gerek kalmakszn
uygun insangc planlamas yaplabilirdi). Bugn, isiz olan bir ok
i gvenlii uzman vardr.
Geni kitleler halinde i gvenlii uzmanl yetkisi kazandrlan teknik elemanlarn, istihdam edilecekleri alanlarda kstlamalara bavuruldu :
Henz yasann kabulnden 3 ay gemeden, yrrllk srelerinde
erteleme karar alnarak, i gvenlii uzmanlarnn, i bulma olanaklarnda byk bir daralmaya yol ald.
Balangta ngrlen iyerlerinde bulunulmas gereken en az sreler hzla drlerek, i alanlar daraltld.
A ve B snf belgeli i gvenlii uzmanlndaki niceliksel darboaz
amak iin, sigortal alma sreleri gznnde tutularak C snf
belgelilere, st katmanlara geme olana verildi. Bylece ayn nitelikleri paylaan uzmanlar arasnda yarta eitsizlik yaratld.
Bilgi-deneyim konusundaki yetersizlikler, i gvenlii uzmanlarnn,
iyerlerinde ve yaanan i kazalarnda panik yaamasna ve alan
uygulamasndan ok evrak uygulamasna ynelmesine yol at.
gvenlii uzmanlarna yklenen grev-yetkiler ile tannan gvenceler arasnda byk bir dengesizlik bulunmaktadr. Bakanlk
sorumluluktan kurtulmalar iin, ivereni ihbar etmeleri seeneini
sunmakta; ama i gvencesine ilikin herhangi bir olanak getirmemektedir.
Mesleksel sorumluluk sigortalarn, i gvenlii uzmanlarnn ken-
221
dilerinin yaptrmas gerekmektedir ve bu karlanamayacak kadar

yksek primlere ulamaktadr. Bylece i gvenlii uzmanlar bir
kez daha serbest piyasann kucana braklmaktadr.
SGB i mfettileri de, i gvenlii uzmannn almalarn ynlendirme konusunda srarc ve baskc bir tutum iine girmilerdir.
Kendilerine A snf belge hakk tannm olmasnn psikolojik etkisi
ile iyerinde grev yapan i gvenlii uzmanlarn kendi astlar gibi
grmektedirlerdir (Bakanlktaki stat nitelemesine uygun olarak).
Onlara kendi uygulama planlarna yapmalarna olanak vermeden,
durmadan yazl dokman retmek zorunda brakm olmaktadr.
Batan beri saydmz hatalar zinciri ve bunun alandaki sonular byle.
Siyasal iktidarn destekledii brokrasi, her eyi kendi istedii ve bildii tarzda biimlendirmeye altka, daha da batmaktadr. k yolu yok deildir.
Btn bu hatalardan ve kmazlardan k yolu, insan odakl yaklamdan
gemektedir.
Ksa erimde yaplmas gerekenlerin unlar olduunu dnmekteyiz :
lk adm, i gvenlii uzmanlarnn aralarndaki katmanlarn kaldrlmasdr. Her i gvenlii uzman, her iyerinde grev yapabilmelidir. Ancak iyerlerinin (ya da i gvenlii uzmanlarnn), daha nce A, B snf i gvenlii
uzman belgesi kazanm olanlardan bir danmandan yararlanma ykmll getirilmelidir. Demek ki, uygulamada i gvenlii uzmanlarnn denetimi,
SGB i mfettilerine deil, daha bilgili-deneyimli i gvenlii uzmanlarna
braklmaldr.
kinci adm, takm almasnn zendirilmesidir. Deiik meslek dallarnda olan (elektrik, makine, inaat, maden, kimya vb) uzmanlarn kendi
aralarnda ve tp, sosyal bilimler alanndaki (iyerinde salk gvenlik evre
alannda deneyimli) uzmanlarla birlikte almalar salanmaldr. Bu OSGB
(ortak salk gvenlik birimleri) ats altnda olmazsa olmaz bir kural olarak
konulmaldr.
nc adm olarak, i gvenlii uzmanlarnn (ve OSGBlerin) byk
lekli iyerlerini tercih etmelerinin nne gemek iin mutlaka kota uygulamasna gidilmelidir. Yetkilendirmelerde, mutlaka %60 orannda elliden az ii
altran iyerlerinin bildirilmi olmas istenmelidir.
Drdnc adm olarak, tarm alannda almalara hzla balanmaldr.
Hem tek tek i gvenlii uzmanlarnn ve hem de OSGBlerin, tarm alannda
gnll projeler yapmalar ve bunlar raporlamalar istenmeli ve titiz bir biimde izlenmelidir.
Uzun erimde ise:
Uygulamann mutlaka ynetsel, bilimsel ve mali ynden zerk ve alanda alan tm sosyal taraflarn katlm ile oluturulacak bir kurum tarafndan
ynlendirilmesi salanmaldr. Bylece SGB, kendi temel ilevine ekilebilecek ve denetim ilevini yerine getirebilecektir.
222
A.GRHAN FEK
58

KATILIMI
i katlm kavramndan anladmz udur : sal gvenlii uygulamalarndan dorudan yarar salayacak olan iinin, kendi haklarn koruyabilmesi; bunun iin gerekli nlemlerin alnmasn salamak zere etkin
olabilmesi ve srarl hak arama abalarndan zarar grmemesinin salanmas. Bu saland lde iilerin deneyimleriyle uygulama zenginleecek;
srarlaryla srdrlebilir olacaktr.
2003 ylnda karlan Yasas ile 2012 ylnda karlan Sal ve
Gvenlii Yasas, Trkiyede i sal gvenlii uygulamalar ynnden ok
nemli kilometre talarndandr. Ancak AKP iktidarnn genel izgisine yapan
z-sz tutarszl, burada da kendisini gstermitir. Her ne kadar iilerin srece katlm ok nemseniyor gibi grnse de, mevzuata, ii katlmyla ilgili
hkmler konulsa da, uygulamada bu konuda admlar atlamamaktadr. nk, katlmn salanmasnn n koullar yerine getirilmemektedir. Uluslararas
alma rgtnn, alan yakndan ilgilendiren 155 ve 161 sayl szlemeleriyle AB direktifleri, byk bir aklkla iilerin ve temsilcilerinin katlmn
zorunl klmaktadr. Buna karn, 6331 sayl Sal ve Gvenlii Yasas ile
Avrupa Birliinin 89/391 sayl ereve Direktifinin sylemleri arasnda eksen
fark vardr. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, 6331 s.k.nu karrken,
srekli olarak Avrupa Birliine sz verildiini ve ereve Direktife uygun bir
yasa karlmasnn zorunlu olduunu sylemiti. Buna karn, ereve Direktif incelendiinden, sorunu zmek iin ii katlm mekanizmasna dayandn; buna karn, 6331 s.k.nun sorunu zmek iin iyeri hekimi, i
gvenlii uzman bulundurulmas mekanizmasna dayandn grmekteyiz.
Bu da, lkemiz uygulamasnda ii katlmn ikinci plana itmektedir.
Acaba bu deerlendirmelerimiz ne lde gerekidir ? Acaba bu deerlendirmeleri yaparken, hakszlk yaplmakta mdr? Bunu anlayabilmek iin
nce kat (mevzuat) zerinde atlan admlardan balamak zere uygulamaya bakmakta yarar vardr.
I
nce Szden balayalm :
4857 sayl Yasas, elliden ok ii altran iyerleri iin iyeri hekimine ek olarak, i gvenlii uzman ve iyeri hemiresi bulundurulmasn
zorunlu klmt. Ancak, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn (SGB),
bunlarn aldklar yetkinlik (uzmanlk) eitimine el atmak istemesi, katlmc
mekanizmalarn kilitlenmesine neden olmutur.
223
Kilitlenmeler ve srarlar, hazrlklarna nce 1995 ylnda Mesleksel

Salk ve Gvenlik Yasas adyla balanan, daha sonra 2004 ylnda almalar yeniden canlandrlan Sal ve Gvenlii Yasasnn, gecikerek,
ancak 2012 ylnda TBMMde kabul edilmesini getirmitir.
6331 sayl Sal Gvenlii Yasas, ii katlm adna unlar getirmektedir :
Bilgi edinme hakk ve eitim : 6331 s.k. 4.maddesi iilere, bilgi verilmesi ve eitim yaplmasn, bir iveren ykmll olarak tanmlamaktadr.
Gr alma ve kararlara katlma : Yasann 18.maddesi, iverenin,
hangi konularda, iilerin ve temsilcilerinin grlerini almas gerektiini sralamaktadr.
(1) veren, iilere ve temsilcilerine u imkanlar salar :
a) sal ve gvenlii ile ilgili konularda grlerinin alnmas, teklif
getirme hakknn tannmas ve bu konulardaki grmelerde yer alma ve katlmlarnn salanmas.
b) Yeni teknolojilerin uygulanmas, seilecek i ekipman, alma ortam ve artlarnn alanlarn salk ve gvenliine etkisi konularnda grlerinin alnmas.
(2) veren, destek elemanlar ile alan temsilcilerinin aadaki konularda nceden grlerinin alnmasn salar:
a) yerinden grevlendirilecek veya iyeri dndan hizmet alnacak
iyeri hekimi, i gvenlii uzman ve dier personel ile ilk yardm, yangnla
mcadele ve tahliye ileri iin kiilerin grevlendirilmesi.
b) Risk deerlendirmesi yaplarak, alnmas gereken koruyucu ve nleyici tedbirlerin ve kullanlmas gereken koruyucu donanm ve ekipmann belirlenmesi.
c) Salk ve gvenlik risklerinin nlenmesi ve koruyucu hizmetlerin yrtlmesi.
) alanlarn bilgilendirilmesi.
d) alanlara verilecek eitimin planlanmas.
Yaam tehdit eden yakn tehlike durumunda, iinin ii yapmay
reddetme hakk Yasa bilgi edinme ve eitim hakkn tm iilere
tanmakta; ama katlm mekanizmalarn daha ok destek elemanlar ve ii temsilcileri zerinden kurmaktadr. nlemlerin yetersizliini anlatmak iin, bireye den, szel serzenilerin tesinde,
ciddi ve yakn tehlike grdnde ii brakmaktan baka seenek
gsterilmemitir. 1967 ylnda Makine Koruyucular Hakkndaki ILO
Szlemesinin kabul ile mevzuatmza giren bu hak, o tarihten
bu yana hi kullanlmamtr. Bu kez, tm ilerde alan iiler iin
getirilmekte ve hakkn kullanm varsa yeri Sal Gvenlii
Kurulunun yoksa iverenin onayna balamaktadr. Ancak i brakabilmek iin tez davranlmasnn gerektii durumlarda bu onay
aranmamaktadr. 6331 s.k. kt gnden bu yana, yaklak 20 ay
224
A.GRHAN FEK
gemi olmasna karn, her hangi bir uygulama ya da uzlamazla

rastlanmamtr.
yeri i sal gvenlii kurulu : Elli ve daha ok iiyi, 6 aydan
fazla srekli olarak altran iyerlerinde kurulmas zorunlu olan i
sal gvenlii kurulunda, iilerin de bir temsilcisi bulunmaktadr.
Doal olarak yukarda ngrlen iveren ykmllklerinin yerine
getirilecei ortamlardan biri de bu kurullardr. Kurulda ii temsilcilerinin yer alm olmas unlar getirmitir : Her eyden nce, yaanan ramak kala olgularnn gnyzne karlmas salanabilecektir. ilerin tek tek aktaramadklar yaknmalar, saptamalar ve
nerileri duyurulabilecektir. ilerin haklar korunabilecektir.
i temsilcilii : Tm katlm mekanizmasnn odanda yer ald
iin olduka nemli bir ilevi vardr. ilerin bilgilendirilmesi, ynlendirilmesi ve eitilmesi konusunda da sz sahibidir. Ama seimi, oylama ile olabildii gibi, atama ile de olabilmektedir. Bu da onun bamszlna glge drmektedir. i temsilcisinin, ilevini yerine getirebilmesi iin, bilgili ve deneyimli olmas gerekmektedir; gelimeleri
izlemesi, en iyi uygulamalardan ders karmas gerekmektedir. Ama
bilgilerinin kayna yalnzca iverenin, iyeri hekiminin, i gvenlii
uzmannn bilgi daarc ile snrldr. Bu yeterli midir? Hayr.
i temsilcisinin katlm ile ilgili snrllklardan biri de, birlikte alt
iyeri hekimi ve i gvenlii uzmannn grd eitimin erevesinden kaynaklanmaktadr. yeri hekimi ve i gvenlii uzman, temel olarak, 6331 sayl
Sal Gvenlii Yasas ve bal ynetmelikleri konusunda eitilmektedir.
Buna karn, i sal gvenliinin, 6331 sayl yasa dnda yer alan ve 4857
sayl Yasasnn kapsad alanlar da vardr (alma sreleri, cretli izinler, kayt d almalar, en dk alma ya vb).
II
Sra geldi ze :
lkemizde srarl hak arama abalar sempati ile karlanmamaktadr.
Bireyin yrtt mcadele ise, genellikle gller tarafndan kolayca bastrlabilmektedir. Kald ki, zaman ierisinde, iinin haklarn savunan rgtlerin
de ok zayflad, mcadele izgisini koruyamad ve varln savunma
cephesine kadar ekildii grlmektedir. Demek ki, ii katlm olgusunu
deerlendirirken, yalnzca i sal gvenlii ile snrl kalmamak ve lkenin
genel iklimini sorgulamak gerekmektedir.
SGBnin 4857 sayl Yasas sonras, iyeri hekimlii, i gvenlii
uzmanl ve i hemirelii yetkinlik belgelerinin (sertifika) kendisi tarafndan
verilmesi ve/veya onaylanmasn srarnn zerinde duralm. Bu nce danma mekanizmalarnn sonra 2005 ylnda kurulan Ulusal Sal Gvenlii
Konseyinin kilitlenmesine neden olmutur. Bakanlk neden srarla yetkiyi
kendisinde toplamak istemitir? AKP iktidarnn dedim dedik, aldm ddk
yaklamnn tesinde, alanda ok etkili olan Trk Tabipleri Birlii gcnn
krlmas temel hedef olmutur. Bakanln bu direncinin etkili olmasnda, Trk
225
Tabipleri Birliinin yapt kimi hatalarn da pay vardr; ancak bu ayr bir yaz
konusudur.
Bireyin ve hkmet d kurulularn katlm mekanizmalarnda yer
almasnda, yarg nemli bir yer tutar. nk haklarn aranmas ve insan
haklarnn korunmasnda bavurulacak en nemli organ yargdr. Bu dnemde, zellikle Trk Tabipleri Birlii, TMMOB, Sal Hemireleri Derneinin,
Ynetmeliklere kar at davalarda, Dantayn yrtmeyi durdurma ve ynetmelikleri iptal kararlar da kilitlenmede ok etkili olmutur.
Dantay kararlarnn temelinde, genellikle, u saptama yatmaktadr :
...Yasada gsterilen amac gerekletirmeye ynelik olarak, i sal ve gvenliine ilikin her aamada alnacak nlemler bakmndan ierii belli, somut
ve etkin kurallar halinde dzenlenmedii; soyut ve dorudan uygulama gc
olmayan bir biimde ifadelendirildii, risklerin nlenmesi, deerlendiriilmesi ve
mesleki riskler konusunda standartlarn belirlenmedii, ii ve iveren kesiminin bilgilendirilmesi ve bilinlendirilmesine ynelik yeterli koruyucu hkmleri
iermedii, herkesin farkl yorumlayabilecei ekilde dzenlendii, uygulamada karkkla ve duraksamaya neden olabilecei... (Centel T., 2006:5)
Acaba, bu yzden Dantay m eletirilmelidir ? Hayr. Sorulmas gereken iki soru udur:
1) SGB, neden katlmc bir yaklam yerine otoriter bir yaklam benimsemitir? Bunun yant AKP hkmetinin ynetim yaklamnda
sakldr.
2) SGB, neden, eskiden olduu gibi Tzk karma yoluna bavurmayp, Ynetmelikleri sralamay yelemitir? Aslnda bir kez, yrtmesi durdulan ynetmelii ayn metniyle tzk olarak karmay
denemi; ama metin yetersiz bulunarak iade edilmitir. Bunun zerine Bakanlk, yeniden ynetmelikler karma yoluna gitmitir.
Ynetmeliklere bavurmann tek nedeni kolayclktr. nk ynetmelikler, Bakan imzas ile, bir gecede hazrlanp Resmi Gazetede yaynlanabilmektedir. Buna karn Tzkler, uzun bir srete, Dantayn kl krk yaran
incelemelerinden sonra ortaya kabilmektedir. Ynetmeliklerde bir ok hata
ve hakszlk olabilmekte; o da hzla deitirilebilmektedir. Bylece olay, bir
yap-bozoyununa dnmektedir. Buna karn Tzkler yanlsz kmakta ve
deiebilmesi uzun zaman alabilmektedir. Hangisini yelemeli ? Risk gruplar
listeleri, eik snr deerler gibi, ska deitirilebilecek olan ender konularda
ynetmelik yolu seilirken; kalc ilkeler ieren ou konularda Tzk yolu
yelenmelidir. Keyfi ynetimin nne gemenin baka yolu yoktur.
Bugne kadar, iyerlerinde i sal gvenlii konusunda, en baskn
g Bakanln i teftii olmutur. teftii uygulamay ynlendirmi ve alanda
en etkin retici olmutur. Bu almann en nemli belgesi de, iyerlerine braklan tutanak olmutur. Ancak gelin grn ki, bu tutana, ii temsilcisinin
imzalamas beklenmemektedir. Yalnzca iveren ile i mfettii arasnda tutulan ve ii temsilcisine bir rnei verilmeyen bir belgeyle kar karyayz. Bilgi
edinme talebi olmakszn, imza att tutanan bir rneini alma olanandan,
226
A.GRHAN FEK
ii temsilcisi yoksun braklmaktadr. Bu da Bakanln, iyeri teftiinde, ii

temsilcisini yok saydnn en belirgin kantdr.
SGB, Sal ve Gvenlii Yasas ile ilgili hazrlad tasla, 2005te
kurulan Ulusal Sal ve Gvenlii Konseyine getirmitir. Konseyde oluturulan iki alma grubundan biri yasa tasars zerinedir. Konuyla ilgili, hkmet d kurulularn yan sra kamu kurulularndan gelen temsilcilerin de
yer ald alma grubu, bir trl Bakanln istedii metine onay vermemitir. 2007 yl bahar aynda tkanmann almas amacyla, Bakanlk, alma grubu yelerine, hep birlikte ya da gruplaarak zm retme seeneini
sunmutur. Bunun zerine TTB, TMMOB; DSK, Trk-, KESK, Kamu-, Hak
, Fiek Enstits birlikte almaya balamlardr. Bu srete TSK ile srekli iletiim halinde olunmutur. Daha sonra Kamu- ve Hak-in ayrlm;
grup yasa tasla almalarn neri bal altnda somutlayarak Ulusal
Sal Gvenlii Konseyine sunmutur. nerinin z, Sal Gvenlii
Yasasnn baarl olabilmesinin n koulunun, katlmn glendirilmesi ve
idari mali ynden zerk ve gl bir Kurumun uygulamay ynlendirmesidir
(Ulusal Sal Gvenlii Kurumu). Bakanlk bu neriyi yerinde bulmam
ve tartmaya bile amamtr. Tartmann srdrlmesi nerisi ile, 8e kar
8 oyla reddedilmitir (Bakan oyu iki sayld iin). Bu sonu, Konseyin gvenirliini byk lde zedelemi ve bundan sonraki dnem almalarn da
olumsuz etkilemitir. Bugn bile Konsey, kendisinden beklenen ilevi yerine
getirmekten uzaktr.
6331 s.k.nun getirdii ii katlm mekanizmalar uygulamada nasl
almaktadr :
SGB, baarnn temel anahtar olarak grd iyeri hekimi, iyeri
hemiresi ve i gvenlii uzman iin eitim kurumlarndan eitim almay
ve yetkinlik belgesi edinmeyi koul olarak koyarken; ii temsilcisinin eitim
dzeyini, iverenin verdii kadar almakla snrl tutmaktadr. Dolaysyla, nerileri, itirazlar ve katlmlar ancak dar dnyas ierisinde olabilecektir. Bu da
katlmn baarszln getirecektir. SGB, Avrupa Birlii ereve Direktifinin
tersine, katlm, baarnn temel anahtar olarak grmediinin en nemli kant budur.
yerlerinin % 98ini oluturan elliden az ii altran kk iyerlerinde, i sal gvenlii kurulu kurma ya da blge dzeyinde kurulacak bir
danma kuruluna katlma seenei olmad iin, ii temsilcisi ile teknik elemanlarn yapacaklar tm almalar, ayak st yaplacaktr.
te yandan yasann, katlm mekanizmalarn, ii temsilcileri zerinden kurduunu dnrsek, ii temsilcisinin nitelikleri nem kazanmaktadr.
i temsilcisinin nitelikleri ile ilgi incelememizi ilerletmek iin, Sal ve
Gvenlii ile lgili alan Temsilcisinin Nitelikleri ve Seilme Usul ve Esaslarna likin Tebliin (RG. 29.08,2013/28750 tarih say) 6.maddesine bakalm :
Bir alann, alan temsilcisi olabilmesi iin aadaki nitelikle sahip
olmas zorunludur : (a) yerinin tam sreli daimi alan olmaldr. (b) En az
yllk i deneyimi bulunmaldr. (c ) En az ortaokul dzeyinde renim gr-
227
m olmaldr. Eer sendika temsilcisi ise, ya da o iyerinde uygun nitelikte

eleman yoksa, bu nitelikler de aranmaz.
SGBnin ii temsilcilerinin de, iyeri hekimi ve i gvenlii uzman
gibi, zamana yaylm bir eitim grmesini zorunlu klmam olmas bir eksikliktir. Buna karn, tm iilerden, mesleini yapabilecek yetkinlikte olduunu
kantlayan mesleki eitim belgeleri istenmektedir. Deemekki, ii temsilcisinin, i sal gvenlii alanndaki almas nemsenmemektedir.
Bir baka eksiklik de, ii temsilcisinin ncelikle ilgi duyaca sosyal
haklaralannn kapsam dnda braklm olmasdr. Bu, Yasann i sal
gvenlii alann, ok bilimli bir alan olarak grmemesinden kaynaklanmaktadr. Mhendislik bilimlerinin bir ok brantan olumu olmasnn ok tesinde, i sal gvenliinin sosyal bilim alann ilgilendiren bir ok yn bulunmaktadr. Bunlarn banda 4857 sayl Yasasnda yer alan ve iilerin
sosyal sal ile ilgili olan en az cret, sigortal alma, i gvencesi, vardiyal alma, gnlk-haftalk alma sresi, yllk cretli izinler vb konular
kapsam d brakmtr (ya da bu konuda eitim olmayan baka kiilere brakmtr). Yasa, iyeri hekimi, i gvenlii uzman yannda bir de sosyal haklar
danman bulundurmay bir iveren ykmll olarak tanmlamalyd.
yerlerinde katlm mekanizmasnn ileyebilmesinin temel koulu,
sosyal haklarn verilmi olmasdr. Bunun iin de, her eyden nce bunlar
izleyecek bir grevlinin (yetkinlik belgesi ile tanmlanm) iyerinde bulunmas
gerekmektedir.
Bylece i sal gvenliinde bir takm oyunu ortaya km olur. i
temsilcisi de, bu grevliler ile iiler arasnda kpr olur.
III
Varlan noktada atlmas gereken acil admlar unlardr :
i temsilcileri, iyeri hekimleri ve i gvenlii uzmanlarna benzer
bir eitim srecinden geirilmelidir.
sal gvenliinin, sosyal yzn ortaya koyacak ve uygulamann eksik ayan tamamlayacak sosyal haklar grevlisi tanmlanmal ve iyerlerinde istihdam zorunlu klnmaldr.
dari, mali ynden zerk Sal Gvenlii Kurumunun kurulmaldr. Kamunun destei, hkmet d kurulularn da belirleyicilii
ile uygulama planlar hazrlanmal ve zor kullanarak yasalarn uygulanmas deil, toplumun kalbinde savan kazanlmas gerekmektedir. i-iveren temsilcilerinin, iyeri hekimlerinin ve i gvenlii
uzmanlarnn rgtlendii st-rgtlerden oluan bylesi bir kurum,
iyeri dzeyindeki uygulamalarda, ok nemli bir gvence kayna
olacaktr. Saydmz, grevlilerin, ilerini bamsz ve mesleki
zgrlk iinde yapabilmelerine olanak salayacaktr. Deneyim
alveriine olanak verdii gibi, bilgi ve hizmet destei de salayabilecektir.
228
A.GRHAN FEK
59

KRESELLEMENN IKMAZI : SENDKALARI
Avrupa Birlii ereve Direktifinin (89/391) zerinde arlkla durduu
i sal gvenlii sorunlarnn zmnde ii katlm, 6331 sayl Sal
ve Gvenlii Yasas ve sonrasnda hakkettii yeri bulamamtr.
6331 sayl yasa hala i sal gvenlii sorunlarnn zmnde tepeden inmeci yaklamlarn baarl olacana inanmaktadr. alma ve Sosyal
Gvenlik Bakanl (SGB) i mfettilerinin ceza tehdidinin, iyeri hekimi ve
i gvenlii uzmanlarnn iyerindeki tek yanl ve buyurgank abalarnn, i
kazalarnn ve meslek hastalklarnn nne geecei varsaym, yasa koyucuda da vardr.
www.isguvenligi.net aracl ile yaptmz ankette konuyla ilgilenenlerin bu beklentiye kaplmadklar anlalmaktadr. Tek bana iyeri hekimi
ve i gvenlii uzman istihdamnn salanmas, iyerlerinde i kazalaryla
meslek hastalklarnn nne geer mi? sorusuna verilen yantlarn dalm
yledir :
1. Hayr
(% 53, 48 Oy)
2. Evet
(% 26, 24 Oy)
3. Zaman gerekli. (% 18, 16 Oy)
4. Ama o deil ki. (%
3, 3 Oy)
Toplam Oy Veren Says : 91
O zaman, i sal gvenlii sorunlarnn zm iin, eksik olandan
ya da yaplmayandan yola kmak gerekir. Eksik olan ve yaplmayan, zmde sorunun asl sahibi olan iilerin desteinin ve katlmnn salanm olmasdr. Avrupa Birlii ereve Direktifi ve dier Direktifler ile ILO Szleme
ve Tavsiye Kararlar, ii katlmn nemsemektedir.
O zaman lkemizde, ii katlmn salayamamann nedenleri zerinde durmak gerekmektedir :
1. ilerin dnmesi istenmemektedir.
2. ilerin lke sorunlarnda zm orta olmas istenmemektedir.
3. sizlii besleyen politikalar ve i gvencesizlii ile iiler korkutulmaktadr.
229
4. ilerin zm abalarnda, rgtlenmeleri hele hele sendikalamalar istenmemektedir.

5. Birlikte hareketler ya da rgtlenmeler iddetle cezalandrlmaktadr.
6. te yandan iilerden
Risk deerlendirme ekiplerinde grev almalar
sal gvenlii kurulu toplantlarna katlmalar
Hayat tehlike annda i brakmalar
yerinde i sal gvenlii konusundaki eksikleri bildirmeleri
beklenmektedir.
Grld gibi, iilerden istenen davranlarla istenmeyenler arasnda
(z-sz) tutarszlk vardr.
Yukarda saydmz beklentiler, i hukukunun temel ilkeleri ile de elimektedir. nk ekonomik ynden zayf olan iilerin, ekonomik ynden
gl iveren karsnda korunmas, i hukukunun temelini oluturur. Bunun iin, ii lehine yorum, rgtlenerek haklarn koruma olana, toplu
i szlemeleri yoluyla ynetim ve denetim katlma olana ve grev bir hak
olarak kabul edilmektedir. Btn bunlar, iverenin karn snrlad iin, kresellemenin hedef tahtasndadr. Salt bu nedenle, i sal gvenlii yasas,
teknik bir belgeye dntrlmtr. Bu yzden, ok bilimli bir alan olan i
sal gvenliinin sosyal bilimler ile olan ilikisi gzard edilmitir. alma
srelerinden vardiya almasna, haftalk- yllk izinlerden istihdama kadar bir
ok konu kapsam d braklmtr. Sosyal haklar alann oluturan bu konularn, tpk iyeri hekimi ve i gvenlii uzman gibi, bir sosyal haklar grevlisi
tarafndan izlenmesi ve gelitirilmesi beklenmelidir.
O zaman, irdelenmesi gereken, kreselleme ile i sal gvenlii
arasndaki atmadr. Kreselleme, merkez lkelerde i ve evre koullarn gelitirirken, evre lkelerde tersine bu koullarn olumlu klnmasna
kar direnmektedir. evre lkeler arasnda yer alan Trkiyede hala lml
i kazalarnn bu denli yksek bir sklkla grlmesinin temel nedeni budur.
i dnmezse, grdklerini dile getirmezse, hakkn korumazsa, iiyi koruyan yasalarn gerei nedir?
Eer lkemizde, i sal gvenliinin salanmas isteniyorsa, iilerin
sendikalamas, sendikalarn i sal gvenlii konusunda iilerini eylemli
klmalar salanmaldr. Bu neden zmdr :
sal gvenliinin insanszlatrlmasnn yerine, insan odakl
bir yaklam gelecektir.
nce insan ilkesi, zm iin atlan admlarn ynlendiricisi olacaktr.
230
A.GRHAN FEK
nk bugn genelde iiden edilgin bir tavr beklenirken; i sa-
l gvenlii konusunda etkin bir tavr beklenmektedir. Bu eliki giderilecektir.

yerinde i sal gvenlii sorunlarn dile getirirken, i gvencesizliinin basksn zerinde hissetmemesi salanacaktr.
iler, birlikte dnme, tartma olana bulacak, sivrilikleri trpleyecek, olgun zmler retebilecektir.
Bireyci ve keyfi ii davranlar (ve disiplinsizlikleri) trplenecektir.
Bu srete, etkin bir rol almak, ii sendikalarnn hem varlklarn korumak ve hem de alma yaamndaki yerlerini gelitirmeleri iin byk bir
frsattr. Ancak, egemen olan cret art ncelikli sendikaclk anlaynn
braklmas; mcadele eksenlerinden biri olarak salk gvenlik evrenin
alnmas; bunu salayabilmek iin de yeniden yaplanmaya gidilmesi gerekmektedir.
i sendikalar, bu frsat bir kez, ocuk iiliin sona erdirilmesi srecinde yakalamlar; ancak srece etkin katlmlarn karn, tabana indirmeyerek, frsat karmlard. Halbuki o tarihte, tabana indirilen ocuk iilii
nleme abalar, hem alma koullarnn gelitirilmesi ynnde ve hem de
lke apnda sosyal politikann ykseltilmesinde byk bir avantaj salayacak; sendikalarn varlklarn korumalarn ve alma yaamndaki yerlerini
gelitirmelerini salayacakt.
i sendikalarnn, i sal gvenliinin salanmasnda baarl sonular alnmasna yol amas, bu alanda yol alnmasn itenlikle isteyen devlet makamlar ve iveren evreleri iin de byk bir frsattr. Bundan tr,
onlarn da bu katlm srecini can gnlden desteklemeleri gerekir.
i sendikalarnn, i sal gvenlii sorunlarnn zmnde baarl
olabilmesinin birinci koulu, temsilcilerinin en az iyeri hekimleri ve i gvenlii
uzmanlar kadar bu alanda yetkin hale getirilmesidir. kincisi de, kendi rgt
yaplarn ve mcadele tekniklerini gzden geirmeleridir.
Sal Gvenlii Yasasnn 3.maddesi sal gvenlii konusunda iveren nlemleri alr: ii de buna uyar eklindeki tepeden inmeci
mantn yerine, yerinde i sal gvenliinin salanmas konusunda
ii-iverenler birlikte karar alr ve uygulamann sorumluluunu paylarlar
hkm gelmelidir. O zaman, i kazas meslek hastalklar istatistiklerinde yz
gldrc sonular elde ederiz. O zaman, kardmz yasalarn, uygulamaya gemedii, tozlu raflara kaldrld, z ile sz tutarszl iinde olduumuz
vb eletirilerden kurtuluruz.
231
SON SZ YERNE :
GZ BALARINI ZELM
Bir kitap boyu, insandan sz ettik. nsann saln, her eyin nnde
tutarak, iyerlerindeki ktlklerle ba etmenin yollarn tarttk. Grdk ki,
temelde yaplmas gereken, nce bu ktlklerin neler olduu alglamaktr.
Her eyin ba budur. nsan kendi evresindeki ktlkleri alglamadan, onun
sal, gvenlii, evresi korunamaz.
nsann ktlkleri alglamasn nleyen baz geler var. Bunlara gzbalar diyelim. Gzbalarn zen uygulamalarn banda eitim geliyor.
Ktlkler ve nasl alglanaca insana tekrar tekrar retilmeli.
Ama bu eitim abasndan nce, insann kendi kendine amas gereken ok nemli bir konu var. O da, kltrel koullanmalarn yenmek. Gzn
balayan, yaama bakn ekilleyen yle kalntlar var ki, insan zehirliyor.
Bu zehir, kitap boyu size sunduklarmzdan daha ldrc.
nsanlar, ancak bo-inanlardan, bilgi temeline dayanmayan dncelerden ve ngrszlklerden arndklar lde, alma yaamnn ada
kurallar ile btnleebilir; kazasz belasz yaayabilirler. Sonsz yerine, sizlere bu kltrel kalntlardan birka rnek vereceiz ve bireye bir bakasnn
gzban zme sorumluluunu ykleyeceiz :
Bana Bir ey Olmaz !..
yerlerinde en ok duyulan szlerden biri, Bana bir ey olmazdr. nsanlar kt sonularla karlamay kendilerine yaktramazlar. Bu doaldr.
Ama ne yazk ki, bu bak as, tehlikeleri nlemeye yetmez.
Tehlikeleri nleyebilmek iin, nce tanmak gerekir. Sonra da gereklememesi iin, ne yapmak gerektii dnlmelidir. Yasamz, bunun bir
iveren devi olduunu yazmtr. nlem almayan iverenlerin hibiri Ona
bir ey olmaz gerekesinin arkasna snamaz. Buna karn, kendilerinden,
yasa gerei, alnan nlemlere uymas beklenen iilerden bu sz ska duyulur. Neden bu nlemlere uymuyorsun? diye sorulduunda, Bana bir ey
olmaz sz, dilinin ucundadr.
Yaplan i kazas aratrmalar, tehlikeyle karlaan her 300 kiiden
birinin kazaya uradn ortaya koymutur. Demek ki, her 300 kiiden birine
bir ey oluyor; o kendisine kondurmasa da.
Ama bir de yle dnelim : Kendisi 299'ncu kii olabilir ve hemen ar-
232
A.GRHAN FEK
kasndan ok sevdii bir arkada ya da yakn geliyor olabilir. O zaman, O'na

bir ey olacaktr.
Bu kaza aratrmasnn sonucuna yle de baklabilir: Bir kii yaamnn bir dneminde, 300 kez kar karya kald tehlikelerden biri dolaysyla
yaralanr. O zaman, bana bir ey olmaz diyenlere, bir saya takmak gerek;
klpay atlatt kazalar saymak iin.
ekirge bir srar, iki srar, ncsnde yakalanr. (Acaba o da m
bana bir ey olmazdiyerek sryordu). Sanrz atalarmz btn bu dillendirdiklerimizi, daha nceden grp duymular ki, ekirgelere benzeterek bu sz
sylemiler.
Herhalde, her gn ie balayan bir alandan on kez deftere u szleri
yazmasn istemeliyiz : Bana bir ey olmaz diyenlere syle : ekirge bir srar, iki srar, ncsnde mutlaka yakalanr.
Kazaya urama olasl, yalnzca iyeri ile snrl deildir. Gzmz
atmz ve yataktan kalktmz dakikadan, gece gz kapaklarmz kapanana kadar, hatta yatakta uyurken bile (deprem, gaz szmas, yangn vb.) her
yanmz risklerle doludur. Bu yaama sarlmamz engellemiyor; ama gz kapal yaamann da gerei yok. Hem kendimiz ve hem de eimiz, ocuklarmz
iin kayg duymalyz. Bana da onlara da bir ey olmaz diye dnmek, ne
gzel bir dilek. Ama onu gerek klmak iin ok almamz gerek. nce de
kafamzn iinde kurguladmz ve kendimize aladmz yanl tutum ve
davranlar, amamz gerek. Gvenlik kltr dedikleri ite bu.
Akacak Kan Damarda Durmaz !..
Kan kendiliinden akmaz; iinden getii damarda bir delik aarsanz
dar kar. Bu bakmdan, kanamalar, sel basknlarndan ayrlr. Her ikisi de
d etmenlerle olur; ama sel yata aktadr ve de su miktarndaki olaanst
arta baldr. Buna karn, kanamalarda, vcutta kan miktarnda byle bir
art da sz konusu deildir. Ama hem sellerde, hem de kanamalarda ortak
baz noktalar vardr :
Her ikisi de nceden tahmin edilebilir.
nlenebilirler.
Kurbanlar her iki olguda da kurtarlabilir.
Mutlaka can ve mal kayplarna yol aarlar. Zaten bundan dolay,
her ikisi iin de nlemek demekten kolaydr denir.
Demek ki akacak su yatanda, akacak kan da damarda durabilir. Yeter
ki, biz isteyelim ve yeterli nlemleri alalm.
Akacak kan damarda durmaz anlamnda kullanlan bir baka sz de
vadesi gelmi ...tir. Btn bunlar, insanlara teselli bulmak iin inanlmaz frsatlar sunar; ama ayn zamanda, insanlar yanltmak ve yanl ynlendirmek
iin de esiz birer frsattr.
233
kazalar yazgmz gr, teselli eder. nsanlarn kafasnda, zaten

yapacak bir ey yoktu, olaca varm gibi armlar yaratr. lm ya da
sakatlk karsnda aresiz kalan insann snadr yazg. Szlklerimizde
ne kadar yaygndr bu dorultuda szckler; yukarda saydklarmza bir rnek
daha ekleyelim : Aln yazs.
kmazla karlaan insanlar, onunla ba etmek yerine teslimiyeti, yaamla barabilmek iin akl-dna kamay seiyor. lkemizde, zmsz
kalan sorunlar, arap-sana dndke akl-dna kama artmakta. Her gn
akl almaz olaylarn ya da davranlarn miktarnda art var. Salmz iyice
bozuldu. Nereye gidiyoruz? Bu iin sonu nereye varacak ? Herkesi safsatalara snmamaya, bu yzden hem gnn hem de yarnn karartmamaya
armalyz.
Bazen akl-d yollara insanlar, bilinli olarak ynlendirilirler. nk
ylesi, birilerinin iine gelir. Kendilerini akll sanan kar gruplar, bizim akldna snmamz, orada ylece kalmamz isterler. Demek ki, akln yolu
birdir sz, karlar sz konusu olduunda akln yolu bir deildire dnmektedir. O zaman doru yant bulmak iin, kar gruplarnn telkinlerinden
uzak, ortak-akl ile hareket etmeliyiz. Birlikte dnmeli, olaylar ok ynl tartmalyz. Basit gibi grnen her kazay, akl-almaz gibi grnen her faciay
ortak aklla deerlendirmeliyiz. Birbirimize u soruyu sormalyz: Ne yapmalyz ki, byle kazalar bir daha olmasn?.
Sonra Ne Derler ?!
Uygulamada, olumlu bir gelime iin abalayanlarn belini kran nemli
diren noktalarndan biri, sorumlularn, bakalarnn yarglaryla hareket etmesidir. En ok duyulan szcklerden biri Babam yle diyor, Dedem de
babam da yle yapard; balarna kt bir ey gelmedi. alar arasndaki
uurumu, koullar arasndaki fark ve insan dokusu arasndaki fark dnmeden yaplan konumalar bunlar. Dier bir deyimle bilimsel bir temelden yoksun
dnceler... Bilimsel temele dayal olmadn nasl anladk: nk olaylara
farkl bir ok pencereden bakabilmeyi ve neden-sonu ilikisi kurmay baaramyor.
Toplumumuzda en ok korkulanlardan biri de toplum dna dmektir;
aykr saylmaktr. Aykr davranma nerisini, korku ile reddedenler; bunu her
eye karn gerekletirenlere de, uzaktan ve ekemezlikle bakarak, baarsz olmasn dilerler. Sanki genlerine sinmi olan bir sz koro halinde tekrarlarlar: Srden ayrlan kurt kapar ... Srden ayrlan kurt kapar ... Srden
ayrlan ...
Sr olmay kabul edenler iin ac bir son, yerinde saymaktr. Aykr
gr ve davranlara hogryle yaklaamayanlar; farkllklarn yarnmz
oluturacan gremeyenler, bu lkeye ktlk ediyorlar.
234
A.GRHAN FEK
Toplumumuzda en sk rastlanan davran kalplarndan biri, bir bakasnn ne diyeceidir. Adn kacana cann ksn, Dile deceine ... d,
bu dncenin anlatmlardr. tekini bu denli nemsemek, bir ok yan etkiye yol amaktadr. En bata bu yaklam geleneksellie sk sk sahip karak, gelimenin nndeki en byk engeli oluturmaktadr.
Yllarca nce, Trkiye'de henz iyerlerinde kiisel koruyucu malzeme
kullanm ok snrlyken; grltl ve kk bir iyerinin iilerine, kulak iitme
testi sonras kulak tkac kullanmalarnn nerildiini anmsyorum. Kulaklarnda tkalarla komu atlyede alan iilere yakalanabileceklerini korkuyla
dnmler ve demilerdi ki: Sonra ne derler ... Ama bugn komular da
bir ey demiyor; kendileri de kullanmaktan ekinmiyorlar. Bu yanl bak as
neye maloldu: Geen sre ierisinde, grltye bal iitme kayplarnn artmasna...
evremizdekilerin bizimle ilgili baklar, yarglar, szleri bizi ne kadar
da etkiliyor. Bizimle ilgili olarak sylenenler, ister hakl olsun, ister haksz olsun, bizi ok utandrr; en azndan canmz skar. Davrann, gsn gere
gere savunamayan ne oktur.
Buna karn, atalarmz, eitli szlerle, evrenin grne gereinden
fazla nem vermenin yanllarna dikkat ekmilerdir:
* Elin az torba deil ki, bzesin.
* Eeinin kuyruunu kalabalkta kesme, kimi uzun der kimi ksa.
Sonra ne derler... kaygsnn bir dier syleni biimi de Alem ne
der?!dir. Bu ayn zamanda insanlarn aleminin (dnyasnn) ne kadar kk
olduunun da bir gstergesidir. Kendi komularnn, kendi mahallesinin tesindeki dnyay tanmamak, bir yandan insanlarn bak asn kstlarken,
te yandan da davranlarnn geleneksel boyutlara hapsedilmesine neden olmaktadr. Bunu besleyen iki nemli etmen vardr: Bunlardan birincisi eitimin,
toplum ounluunun, bu geleneksel emberi amasna yardmc olamamasdr. kinci nemli etmen de, toplumun insan haklar ve ada deerlere
ulama konusunda, herkese yeterince yardmc olamamasdr. Bunu da en
ak olarak sosyal devletin yetersizlii ve erime sreciyle gryoruz.
Eer sr psikolojisi ile egemen olana boyun eersek, sosyal devletin
erime srecini hzlandran kresellemenin daha da azgnlamasna yol aarz. Bu da geleneksel emberlerin daha da daraltlmasn; aykr grlerin
seslerinin daha da clzlamasn getirir. Btn bu gelimeler, gvenlik kltrnn zayflamasna; buna karn zora dayanan gvenlik politikasnn glenmesine yol aar.
Aman Ona Gelene Kadar !..
Uygulamada, olumlu bir gelime iin abalayanlarn belini kran nemli
diren noktalarndan bir bakas da, sorumlularn ayn duyarll paylama-
235
masdr. Bu sorumlu, ii de olabilir, iyeri yneticisi de...

Duyarszln en sk rastlanan belirtilerinden biri, ii yokua srmektir,
bin dereden su getirmektir... Trkemizde, bu deyilerden ve yine bu konuda sylenmi ataszlerinden o kadar ok vardr ki. rnein nasihat istersen,
tembele i buyur derler. Bu yerlemi halk deyileri ya da ataszleri bize bu
tutumun ne kadar kkl ve eski olduunu gstermektedir.
Bir yk anlataym : yeri hekimlerinden bir grup, byk bir tekstil fabrikasn dolayordu. Bir ilin salk mdrln de yapm olan gen bir iyeri
hekimi, iilerden birine yaklat ve uyard: Az nce tuvaletten ktn grdm. Ne kadar olsa mikrop dolu bir ortam. imdi de ayanla dikilecek bezleri
iniyorsun. Az sonra o bezler makineci arkadann nnden geecek. Eline
deecek, ince tozlar solunum blgesine girecek. Dikkat etmelisin. iden
gelen yant Aman ona gelene kadar ...d.
Aman ona gelene kadar ... Kendisinden bir eyler yapmas beklenen
insan, aslnda o bunu yapmadan nce, bakalarnn yapmas gereken daha
bir ok i bulunduunu vurgular. stelik kendisine nerilen iin de, o denli
nemsenmemesi gerektii dncesini kafasnn iinde saklayarak. O kendisinden beklenen davran yerine getirmi bile olsayd; tekilerin asl grevleri
yapmamalar dolaysyla etkisiz kalaca dncesi de, yine bu szn geri
planna yansyan etmenlerden biridir.
Buna karn, kendi sorumluluklarn yerine getirmeyenlerin bakalarnn
ayn tutumu taknmas durumunda, fkelendiklerini ve isyan ettiklerini sklkla
grmzdr. Bu durumda da bir takm halk deyilerine bavururlar : Bizden
adam olmaz, El elin eeini trk ararak ararm, Trk ii. Demek ki, bu
sylediimiz tutumun da, kkl ve eski olduu anlalyor.
Bir bakasndan, bize ya da topluma kar devlerini yapmasn beklerken, mutlaka biz kendi grevlerimizi yerine getirmeliyiz. Bu zincirleme bir
reaksiyondur. yilik ya da grevini yerine getirmek de bulacdr; tam tersine,
bezginlik, grevden kamak ve tembellik de bulacdr. Hangisini seeceimiz, nasl bir ortam istediimizle yakndan ilgilidir.
Burada kii, ncelikleri belirleme hakknn kendisinde olduunu dnmektedir. Ama, iyerinde salkl gvenli alma koullarnn salanmasnda,
ncelikleri belirlemek her eyden nce bilgiyle, deneyimle ve bu alanda izilen
genel kurallar bilerek yaplabilir. nceliklerin belirlenmesinde, kiilerin, olguyu, bir ok pencereden grebilme yetisinin olmas gerekir; Farkl alardan,
farkl hakllklar gz nnde tutmadan ve bir yarg titizliiyle hangisinin daha
nemli olduuna karar vermeden, ncelik sralamas yaplamaz. Bunun iin
de kendi znel eilimlerinin yerine, nesnel (objektif) verileri koymas gerekir.
Yoksa herkesin yalnzca kendi kk dnyasnda edindii izlenimlerle konumas ve herkesi ynlendirmeye kalkmas yanl sonular verir. Bu tr yanl
sonular karsnda insanlardan sklkla duymaya altmz bir sz de, akn bir yz ifadesiyle hi aklma gelmemiti olur.
236
A.GRHAN FEK
Her eyden nce, iyerinde salkl gvenli koullarn salanmas konusunda nceliklerin belirlenmesi iini, herkes kendi kafasna gre stlenmemelidir. Herkes bunun bir risk deerlendirmesi, strateji almas sonras ve
lke-dnya apndaki genel kurallar (mevzuat) gz nne alan uzmanlar tarafndan yaplmas gerektiini bilmelidir. Kiinin ilk grevi bu kurallara uymaktr; ikinci grevi ise bu kurallar gelitirmek iin nerilerde bulunmaktr. Her
kafadan bir ses kmamal, Herkes bildiini okumamaldr.
Arkadann Gvenliinden Sen Sorumlusun !..
tekini dnmek... Toplumlar halinde yaamaya balayan insanlar,
ancak birbirlerini tamamlayarak var olmulardr. Hibir insan eksiksiz deildir
derler. Demek ki, tek bana var olmakta glk eken insan, bir bakasnn
destei ile ayakta durmaktadr. Zaten insanlarn toplumlar halinde yaamaya
balamasnn nedeni de budur. Sanki yle deilmicesine, tekini dnmemek, toplumumuzda en sk rastlanan davran kalplarndan biridir.
teki ne der?!in oluturaca bask, insanlar eylemsizlie (pasiflie)
ittii gibi, dnmesinin de nnde ok byk bir engel oluturur. Dnmeyen ve sorgulamayan birey, yanlzca kendisi iin deil, yakn evresi iin de
tehlikeli olur. Att admn nereye varacan, gstermedii tepkinin kendisine
nasl geri dneceini aklna bile getirmez. Szgelimi, arkadalarnn alaylarndan korkarak, gvenlik kurallarna uymamak (Yaya da olsa krmz kta
gemek) gibi.
Ne byk eliki ?! Bir yanda tekini dnmemek, bir yanda teki ne
der?! kaygs... Toplumun tm sorunlarna sinen bu eliki, elbette i sal
gvenlii alannda da ciddi bir ayakbadr. Bunu amann yolu da, yukardaki
elikiyi tersine evirmektir. Yani teki ne der diye yenilikilikten, atlmclktan
caymamak ; hemen yan banda alan arkadann salk gvenliinden
de sanki kendisininkiymi gibi sorumluluk duymak.
Bylece, iyerlerinde bugne kadar hi grmediimiz bir tablo ortaya
kacak. Durmadan birbirini uyaran, kiisel koruyucusunu takmayana onu
hatrlatan; soukta sobay bir an nce yakabilmek iin nce benzin dkene,
aman dur, yanarsn diyen; inaatlarda ykseklere kan arkadann arkasndan koup emniyet kemerini yetitiren; haydi abuk, haydi daha fazla diyene
dur diyebilen; yaamsal tehlike dolaysyla ii yapmama hakkn kullanan,
arkadann yannda duran iilerle karlaacaz.
Bugn sana, yarn bana... Topluluklar halinde yaamay setiimize
gre, bu davran kalbn da canla bala benimsemeliyiz.
Toplumlarn, ilerlemesinde nc davranlar ve kiiler rol oynar. Balangta aykr olan ya da radikal diye nitelenen bu kii davranlar, daha
sonraki yllarda, toplumca benimsenir. Bylece toplum bir st dzeyde kendisini yeniden rgtler.
237
KAYNAKA
(Yararlanlan Kaynaklar)
Dergiler ve Ansiklopediler :
SG Sal Gvenlii Dergileri (2001-2013), alma ve Sosyal Gvenlik
Bakanl Yayn.
alma Ortam Dergileri (1992-2014), Fiek Enstits Yayn.
Hekimlii Dergileri (1992-1993), Trk Tabipleri Birlii Yayn.
Mesleki Salk ve Gvenlik Dergileri (2000-2013), Trk Tabipleri Birlii Yayn.
British Journal of Occupational (and Environmental) Health Dergileri (19762008)
Scandinavian Journal of Work, Environment and Health Dergileri (1976- 2007),
Finish Institute on Occupational Health vd. Yayn.
Trk Tabipleri Birlii Haber Bltenleri (1988-1990), TTB Yayn.
Encyclopaedia of Occupational Safety and Health (1998), Uluslararas alma rgt (ILO) Yayn, Drt Cilt, Geneva.
Kitaplar Yazlan Konumalar ve Raporlar :
Aksoy M. (1980) : Benzen (Benzol) Sala Etkileri ve nleme Yollar, TBTAK Yayn.
Asma M. (1998) : Avrupa Birliinde i sal gvenlii ; Parlayc, Patlayc
Maddeler ve Bu Maddelerle lgili Gvenlik nlemleri, alma Sosyal Gvenlik Bakanl YODEM Yayn.
Bilir N. (1991) : Radyasyon ve Salk, Salk ve Sosyal Yardm Vakf Yayn.
BLR N. , YILDIZ A.N. (2004) : Sal ve Gvenlii, Hacettepe niversitesi
Yayn.
Blake R.P (1963) : Industrial Safety, Prentice Hall, Inc. Yayn
Centel T. (2006) : Sal ve Gvenlii Alanndaki Son Gelimeler, Sicil Dergisi.
Confer R.G., Confer T.R. (1999) : Occupational Health and Safety, Terms,
Definitions, and Abbreviations. Lewis Publ. Yayn.
Control of Risks in Work with Biological Agents (2000), international Social
Security Association (ISSA) Yayn.
ilolu T. (1979) : Kazalardan Korunma, T.C.alma Bakanl Yakn ve Orta
Dou alma Enstits (YODE) Yayn.
Dembe A. E. (1996) : Occupation and Disease, Yale University Press Yayn.
Devlet Planlama Tekilat (2001) : Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan gc
Piyasas (alma Hayat) zel htisas Komisyonu Raporu.
Dnya Salk rgt (1986) : Epidemiology of Occupational Health, WHO
Yayn.
238
KAYNAKA
FeyerA.M., Williamson A. (1998): Occupational Injury, Risk, Prevention and

Interventions, Taylor&Francis Yayn.
Fiek A.G. (1980) : Trikloretilen Zehirlenmesi (Doktora Tezi) Hacettepe niversitesi Salk Bilimleri Fakltesi.
Fiek A.G. (1985): ilerin Salnn Korunmas, (Doktora Tezi) Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
Fiek A.G. (1986) Kk yerlerinin alma Koullarnn Gelitirilmesinde
Fizibl Bir nlem nerisi, Uluslararas alma Brosu Trkiye Temsilcilii iin hazrlanan rapor.
Fiek A.G. , Piyal B. (1988) : i Sal Klavuzu, Trk Tabipleri Birlii Yayn.
Fiek A.G. (1991) : Trk Tabipleri Birlii Merkez Konseyinde stifa Mektubum
(Bror).
Fiek A.G. (2011) : Planlamann 50.Ylnda Salkta Planlama : Bir Adm leri,
ki Adm Geri (www.sosyalpolitika.fisek.org.tr/?p=116)
Fiek A.G. (2011) :Sosyal Politikaya kinci Byk Hkmet Darbesi : Aile Ve
Sosyal Politikalar Bakanl alma Ortam Dergisi Eyll Ekim,
Say 118 (www.sosyalpolitika.fisek.org.tr/?p=121)
Fiek A.G. (2004) : SSK Hastanelerinin Salk Bakanlna Devri: Ver - Kurtul - alma Ortam Dergisi - Fiek Enstits alan ocuklar Bilim Eylem Merkezi Vakf Yayn, Kasm-Aralk, Say 77.
Fiek A.G. (2012) : KHKler Kervan ve Sosyal Politika, (Kanun Hkmnde
Kararnamelerle Ynetmek kitab iinde) Derleyen : A.Argun Akdoan, ekonomik ve Toplumsal rgtlenme Sorunlar Dizisi No.3 Yayed Yayn. (www.sosyalpolitika.fisek.org.tr/?p=124)
Fiek A.G. (2011) : Gvenlii Uzmanlnda Takm Oyunu Sarper Szeke
Armaan, Ankara Hukuk Fakltesi Yayn.
Fiek N.H. (1983): Halk Salna Giri, Hacettepe niversitesi - Dnya Salk rgt Hizmet Aratrma ve Aratrc Yetitirme Merkezi Yayn
No. 2
Gkek H. (1996) : Avrupa Topluluunda i Sal Gvenlii, alma
Ortam Dergisi, Ocak ubat Say: 24.
ILO (1991): Byk Endstriyel Kazalarn nlenmesi, ev.Prof.Dr. smail Topuzolu, Uluslararas alma Brosu Trkiye Temsilcilii Yayn.
ILO (1919-2008) : Uluslararas alma rgt Szleme ve Tavsiye Kararlar
Kalyoncu G. (2007) : Avrupa Birlii Srecinde Trkiyede i sal gvenlii
(Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
Karabulut . (2012) : Panel Konumas, IV.alma Yaam Kongresi, Dzenleyen: Mfettileri Dernei ve A..S.B.F.Sosyal Politika Aratrma
ve Uygulama Merkezi, Ankara.
Karakaya, Ali Esat (1993): Kimyasal Maddelere Mesleksel Maruziyetin Yaratt Kanser Riski - alma Ortam dergisi, Say: 6
KAYNAKA
239
Kirby P, Rosskam E. (2003) : plak Ayakl Aratrma : Sal ve Gvenliini Dzenleme iin i El Kitab, ILO-TTB Yayn
nc Bir Uygulama : Ortak Sal Gvenlii Kurulu (2008) : Fiek Enstits alan ocuklar Bilim Eylem Merkezi Vakf Yayn, Mays Haziran, Say 98 s.20.
zgven N. (1986) : Endstriyel Grlt Kontrol, TMMOB Makine Mhendisleri Odas Yayn.
Piyal B. (2009) : Sal ve Gvenliinde Trkiyenin Avrupa Birliine Uyum
Sorunu, Belediye Sendikas Yayn, Ankara.
Schilling R.S.F (1981) : Occupational Health Practice, Butterwooths- Heinnemann Ltd. Yayn
SSK statistik Yll-2008
Talas C. (1990) : Toplumsal Politika, mge Kitabevi Yayn.
TMMOB Makine Mhendisleri Odas (2001) : Gvenlii, TMMOB- MMO
Yayn
Tayrek M. (1999) : Kimyasal Maddelerin Gvenlik Depolama Kurallar (Bror), Fiek Enstits alan ocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakf
Yayn.
Tayrek M. (1999) : Gvenliinde Etiketler ve aretler (Bror), Fiek Enstits alan ocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakf Yayn.
Tayrek M. (1999) : Hijyeni, TMMOB Kimya Mhendisleri Odas Bursa
ubesi Yayn.
Toklu A.S. (2003) Deniz Magazin Say 61.
Tongu E. (1992): Meslek Hastalklar Klavuzu (Brorler), Trk Tabipleri Birlii Yayn.
Topuzolu . (1979) : evre ve Sal, Hacettepe niversitesi Yayn.
Tuna H. (1999) : i Sal ve Gvenlii El Kitab, T.Harb Sendikas
Yayn.
TUK, Emniyet Genel Mdrl (2013) : Trafik Kaza statistikleri (20012) Karayolu, Ankara.
TUK Haber Blteni (2008): Hane Halk Gc Aratrmas 2008 Mart Dnemi Sonular, Say: 99.
Trk Tabipleri Birlii (1990) : Genelgeler, Yazmalar, Basn Aklamalar
(1988-1990), TTB Yayn.
Trk Tabipleri Birlii (1989) : Hekimlii Ders Notlar, TTB Yayn.
Ulusal Dzeyde Sal Gvenlii Kurumu (2007) : Fiek Enstits alan
ocuklar Bilim Eylem Merkezi Vakf Yayn, Temmuz-Austos, Say
93 s.20.
Vidinli . (1968) : Akcier Hastalklar, Ege niversitesi Tp Fakltesi Yayn.
Wuehrmann A.H., Koren K. (1977) : Manual on Radiation Protection in Hospitals and General Practice, WHO Yayn.
Zenz C. (1975) : Occupational Medicine, Year Book Mdical Publ. Yayn.
240
YAZARIN ZGEM
A.Grhan Fiek
1951 Ankara doumlu. Evli 2 ocuklu.
1976 ylnda Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi'ni bitirdi. 1980 ylnda
Tp'ta Sal Dalnda Doktora (Hacettepe niversitesi Salk Bilimleri Fakltesi), 1985 ylnda Siyasal Bilgiler'de Sosyal Politika Dalnda Doktora (Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits) derecesi ald. 1987 ylnda Tp'ta
Halk Sal Doenti oldu; 1994 ylnda Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler
Fakltesi Hukuku ve Sosyal Gvenlik Doenti ve 1999'da ayn dalda profesr oldu. Halen bu grevini srdrmektedir.
1976 ylnda iyeri hekimliine balad; aralkl olarak bu grevlerini srdrd; halen bu grevi Fiek Enstits ierisinde srdrmektedir. 1978 ylnda alma Bakanl'na girerek, 1981 ylnda Ba Mfettii oldu. 1981-82
yllarnda askerlik grevini Milli Savunma Bakanl'nda i Sal Mfettii
olarak yapt. Askerlik dn, 12 Eyll 1980'in olaanst koullarnda, alma Bakanl'nca 1402 sayl yasaya dayanlarak memuriyetten uzaklatrld;
1990 ylnda bu karar geri alnd.
1982 ylnda, nce Atasanayi ve sonra da Ostim Sanayi Sitesi'nde kk iyerlerine ynelik iyeri hekimlii almalarn balatt. 1984 ylndan
sonra Oya Fiek ile birlikte alan ocuklar zerine aratrmalar yapt. Bu
iki konudaki almalar, Fiek Enstits'nn kuruluunu getirdi. 1986 ylnda
kurulan Fiek Enstits Salk Hizmetleri ve Aratrma Enstits ile onun bir
uzmanlk kuruluu olarak 1997 ylnda kurulan Fiek Enstits alan ocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakf, lkemizde, alanlarndaki bir ok ilke imza
att ve dller ald. Fiek Enstits, ii sal i gvenlii ve ocuk emei
alannda, hem ulusal ve hem de uluslararas dzeyde, ilgiyle izlenen almalarn srdrmektedir. Halen bu Enstit'nn genel ynetmenidir.
1986 ylnda Trk Tabipleri Birlii Merkez Konseyi'nde i Sal Kolu
Kurucu Bakanl grevini stlendi. Bu dnemde iyeri hekimleri iin sertifika program ve salk personelinin sal almalar balatld. 1988 ylndan balayarak iki kez Trk Tabipleri Birlii Merkez Konseyi yelii'ne seildi.
1991 ylnda hem i Sal Kolu Bakanl'ndan ve hem de Merkez Konseyi yelii'nden istifa etti.
YAZARIN ZGEM
241
1988 ylnda alma Bakanlnca oluturulan Ulusal Sal Gvenlii Kurulunda Bakanlk temsilcisi olarak grev yapt. 2001 ylnda Devlet Planlama Tekilat 8.Be Yllk Kalknma Plan gc Piyasas (alma Hayat)
zel htisas Komisyonu iinde kurulan Sal Gvenlii Alt Komisyonunun
bakanln stlendi. 2002 ylnda, AB tarafndan, Avrupa Birlii Uzman olarak, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnca yrtlecek olan Trkiyede
Sal ve Gvenliini Gelitirme Projesinin hazrlanmasnda grevlendirildi.
2005 ylnda Ulusal Sal Gvenlii Konseyinde sivil toplum kurulularn
temsilen Fiek Enstits adna grev yapt. Yine 2004-2008 dneminde, YK
temsilcisi olarak SSK Genel Kurulu ve Kur Genel Kurullarna katld.
242
FEK ENSTTS ALIAN OCUKLAR BLM VE

EYLEM MERKEZ VAKFINI TANIYALIM
AMACI
Bata alan ocuklar olmak zere toplumun eitsiz konumdaki kmelerine ynelik salk ve sosyal almalar yapmak; model almalar ve uygulamalarla, toplumun bu eitsizlikler karsnda borcunu nasl deyebileceini
ortaya koymak, bu dnceleri yaymak ve sosyal devletin sahiplenmesi iin
aba harcamak. Vakf ksaca adaletsizliklerle savaan bir rgt olarak tanmlanabilir.
LKELER
Glmseyen Sylem (atmac itici deil; ilkeli ama sevecen ve kucaklayc)
Kendi kendini finanse etme
Nimetlerin ve standartlar paylama
Srdrlebilirlik
Bilim ve sanatn buluturma
EYLEMLER
1982 ylndan beri kk sanayi sitelerinde ve ocuk al itiran kk
iyerlerinde i sal gvenlii hizmetleri kapsamnda, yryen klinik, yryen e- rntgen ve yryen odyometri tatlaryla hem sabit ve hem de gezici
hizmetler sunulmutur. Ksaca Vakfmz Trkiyede ilk ortak iyeri hekimlii
ve i gvenlii uzmanl birimlerini kurmutur. Bu almalarn byk arl
(%88), elliden az ii altran iyerlerini kapsamakta ve bu iyerleriyle birlikte
oluturulan Sal Gvenlii Danma Kurulunun bir benzeri lkemizde
bulunmamaktadr.
Fiek Enstitsnn internet siteleri, ayda toplam 2.000 ziyareti alan
sitelerdir. Birbirlerine bal ve eriim snrllklar olmad iin, gezmek kolaydr. ocuk emeinden i sal gvenliine, beyin gnden sosyal politikaya
kadar deiik ilgi alanlarna seslenmektedirler.
Prof.Dr.Nusret H.Fiek Ktphaneleri : Internet eriimli olup, 12 ktphaneden olumaktadr. Bunlardan ocuk emei, salk- gvenlik-evre ktphaneleri Trkiyede ilk ve tektir. (Eriim : www.fisek.org.tr)
BZ KMZ
243
ocuk Emei Kaynakas : 2007 ylna kadar Trkiyede yaynlanan ocuk emei ile ilgili tm yaynlarla ilgili zet ve kimlik bilgilerine eriilebilmektedir (Eriim : www.fisek.ora.tr)
ocuk Emei Dnya Atlas : ocuk emeinin en kt biimlerinin dnya
yzeyindeki dalm, kaynak gsterilerek hem metin zerinde ve hem de dnya haritalar zerinde, lke lke ncelenmektedir. (Eriim : www.fisek.org.tr)
6 alan ocuklar Fotoraf Yarmalar : 2002-2012 yllar arasnda
ylda bir kez dzenlenen fotoraf yarmalaryla, lkemizdeki fotoraf sanatlarnn ocuk emei zerine almalar yartrlmakta ve iki ylda bir bu
deerli almalar bir albmde toplamtr imdiye kadar drt fotoraf albm
yaynlanmtr.
7. alan ocuk Karikatrleri Yarmas : 2010-2011 yllarnda Karikatrcler Dernei ile ortaklaa, alan ocuk karikatrleri yarmalar dzenlenmi ve ortaya kan deerleri rnler bir albmde toplanmtr. .
8. raklarn Tatil Keyfi: Vakfa yrtlen aratrmalarn gsterdii gibi
yllk cretli izin bile yapamayan alan ocuklara, haklar olan cretli tatili ve
paylamalar gereken nimetleri gstermeyi ve bunu bir model olarak toplumun sorumlulularna sunmay amalayan bir almadr. Kz ve erkek raklar,
gruplar halinde deniz kenarnda bir hafta yaz tatiline gtrlmektedirler.
9. Cumhuriyetin Ant Kurumlan Dizisi : Vakfn ilgi alanna giren konularda Cumhuriyetin ilk yllarnda balatlan ve yaptklar almalarla antlam kurumlarn ve kiilerin gn na karlmas amalamaktadr. Bu dizide
drt kitap yaynlanmtr:
ocuk Esirgeme Kurumu (1921-1981)
Hfzsshha Okulu ve Nusret Fiek (1958-1965)
KTlerin rak Okullar (1938-1986)
Zonguldak-Ereli Havzas Amele Birlii (1921-1946)
niversite (1926-1946)
10. Gen Kz Evi: alan gen kzlar zerine yrtlen almalarn bir
uzants olarak Ankara-Trkz-Boztepe Mahallesinde 2003 ylnda alan
Gen Kz Evinde, renimini srdrmek isteyen kzlara, sessiz, scak, sevecen bir ortam sunulmaktadr..On yl akn bir sredir, gnlllerimizin zverisi ile, srdrlebilirlik salanmtr. Gen kzlarmz, eitim basamaklarn
hzla trmanmaktadr. Boztepeden ilk kadn mhendis aday, u anda niversite eitimini srdrmektedir. Meslek sahibi olan bir ok gen kzmz vardr.
11. alma Ortam Dergileri: 1992 ylnda yaynna balayan, lkemizdeki en uzun soluklu i sal gvenlii dergisidir. Ocak-ubat 2014de 132.
saysn karmtr.
244
BZ KMZ
12. Dnce Ortamlar: alma Ortam dergisi okurlarnn dzenledikleri seminerler olarak balayan toplantlar, gelierek 2008 Nisannda bir
dnce ortamna (sempozyum) dnmtr. Bu tarihde Trkiye Genlik Federasyonu ve ankaya Belediyesi ile ibirlii ierisinde iddete Kar
Dnce Ortam gerekletirilmi ve kitap olarak da yaynlanmtr. Her yl
kasm aynda dnce ortamlar yaplmakta ve yaynlanmaktadr. Bu almalarmz arasnda Beyin Gc Mezarl Trkiye, Syleyecek Szm Var ve
Yksek Sesle Syle ses getiren almalar arasndadr.
13. Basnda ocuk Emei: Uluslararas ocuk Yl olan 1979dan balayarak, seilmi 5 ulusal gazete, farkl zaman dilimlerinde taranm ve kan
ocuk emei haber ve yazlar deerlendirilmitir.
14. ocuun nsan Haklar dl : zellikle alan ocuklarn genellikle ocuklarn haklar iin yaplan almalar deerlendirmek,en iyi uygulamalar dllendirmek amacyla, ilk kez 2012 ylnda ocuun nsan Haklar
dl verilmitir. 2012 ylnda, basnda ocuk emei aratrmas ile en ok
bu alanda yayn yapt saptanan Cumhuriyet Gazetesi dle deer grlmtr. Yine ayn yl, ocuk gelinler e ynelik olarak uzun yllara yaylan almalaryla Uan Sprge Dernei de dle deer grlmtr. 2013 ylnda,
ocuun nsan Haklar dl, raklarn yaama koullarna ve kendilerini
gelitirmelerine katkda bulunmak amacyla yrtt raklk Genlik Merkezi almalarndan tr Antalya Bykehir Belediyesine verilmitir.
u kitap, bir ynyle okuruna ktlk ediyor. nk,

yalnz iyerlerinde deil, yaam alanlarnda da
onlarn evresini saran ktlkleri, onlara tantyor.
Farkndalklarn arttryor. Morallerini bozuyor.
u kitap, bir ynyle okuruna iyilik ediyor.

evrelerindeki ktlklere kar hazrlkl olmalarn,
nlem almalarn veya nlem aldrmak iin mcadele
etmelerine kap ayor. yi ediyor.
u kitap, gnbirlik yaayan ve kafasn kuma

gmenlerin saysn azaltmay hedefliyor. Bylece
ngrl yaamak isteyenlerin yalnzln azaltmay
amalyor.

BLM ve EYLEM MERKEZ VAKFI
Selanik Cad. 52/4 Kzlay 06650 ANKARA

Tel: (312) 419 78 11 Faks: (312) 425 28 01 - 395 22 71
E-posta: bilgi@fisek.org.tr
www.fisek.org www.isguvenligi.net
www.fisek.com www.beyingocu.com

Calisma Yasaminda Saglik Guvenlik Kitabi-A-g-fisek

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Calisma Yasaminda Saglik Guvenlik Kitabi-A-g-fisek

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BLM DZS: 2

Prof.Dr. A.Grhan FEK

FEK ENSTTS ALIAN OCUKLAR

FEK ENSTTS ALIAN OCUKLAR

(Ankara, Mart 2014)

Sevgili eim Oya'ya

Salk Gzetimi ................................................................................... 207

57. Sal Gvenlii Yasas Sonras

alma Ortamnn Gzetimi ............................................................... 216

58. Sal Gvenlii Yasas Sonras

59. Sal Gvenlii Yasas Sonras

Kresellemenin kmaz : i Sendikalar ........................................ 228

Bu i kazalarnda lenlerin ansna, dnya yznde bulabildiim tek

ALIMA YAAMINDA SALIK GVENLK

Agricola (M.S.1494-1555): Madenciler ve onlarn hastalklarna ilikin

ALIMA YAAMINDA SALIK GVENLK

li Fabrika Yasalar'nn kmasnda; i mfettilerinin, toz ve dumann kontrol

TM KTLKLER SZDEN UZAK OLSUN

ALIMA YAAMINDA SALIK GVENLK

ALIMA YAAMINDA SALIK GVENLK

d) verimini etkileyen dier etmenler,

ALIMA YAAMINDA SALIK GVENLK

ALIMA YAAMINDA SALIK GVENLK

EN OK GRLEN KAZASI: DMELER

uyum asndan nemlidir. naat iiliinde, eitim dzeyinin ve kalcln

ALIMA YAAMINDA SALIK GVENLK

HER YERDE MERDVEN VAR

ALIMA YAAMINDA SALIK GVENLK

MAKNALARIN TEHLKEL BLMLER

tir. Yzdeye vurursak, 2012 ylnda meydana gelen tm i kazalarnn yzde

iine girebilsin, ama insan eli demesin. Bu makine koruyucularn,

Bakm onarm amal yerinden sklen makine koruyucular, bakm

Makinelerin retiminde, almnda, satmnda ve hatta sergilenmesin-

de mutlaka koruyucusunun bulunup bulunmad kontrol edilmeli;

Ayrca, makinelerin tehlikeli blmlerine el-kol vb vcut blmleri

ALIMA YAAMINDA SALIK GVENLK

yaklatnda, k uyarclar (foto-sel) ile makine kendi kendini durdurabilmelidir.

Preslerde, kesim yapan, bken ya da ezen operasyon noktalarna

insan elinin ulamasnn, mekanik koruyucularla nlenmesidir. Yani

Makineyi malzemeyle besleyen iinin maa kullanmas da akll-

ca bir nlemdir. Malzemeyi bu maa yardmyla tutarak, makinaya

* Eer makinann kumandas bir baka iinin elindeyse, mutlaka

en az kendi gvenliine verdii nem kadar arkadann gvenliine

Tehlike annda, hzla alterin kapatlmas gerekir. alterler dier ii-

Makine banda alacak iilerin salk durumlar da ok nemli-

dir. Sara hastal; eker hastal; dk tansiyon; uykusuzluk vb

iler, makinelerin yol at tehlikeler konusunda mutlaka eitilme-

iler, alrken eldiven kullanmamal, kolu ya da etei bol, saakl

giysiler giymemeli; makine banda kravat, knye, bilezik takmamal;

Bir de unutulmamas gereken, iin aceleye getirilmemesi gerektiidir.

Daha ok retim yapmak iin, alma temposunun hzlandrlmas,

Ancak nlemler alndktan sonra, o ite almamz gerekir. nlemleri

ALIMA YAAMINDA SALIK GVENLK

Kzgn yaa, su ve benzeri svlar dklmemelidir. Taar ya da yang-

na neden olabilir. Ayrca srad yerlerde, yangna yol aabilir.

ALIMA YAAMINDA SALIK GVENLK

ALIMA YAAMINDA SALIK GVENLK

denidir. Krda ya da ormanda braklm cam krklar da, yangna davetiye

Yangn nlemek iin kullanlan yntemlerden bir bakas da, havayla

ALIMA YAAMINDA SALIK GVENLK

PARLAYICI-PATLAYICIDAN KORUNMAK GEREK

A snf maddeler (patlama basncnn yaylma hz dk)

B snf maddeler (patlama basncnn yaylma hz orta derecede)

C snf maddeler (patlama basncnn yaylma hz ok yksek)