PREDGOVOR

Transport vrstih materijala je veoma kompleksna oblast u okviru

mehanike fluida. vrste estice mogue je transportovati bilo gasnim bilo
tenim radnim medijem. Svaki vrsti materijal dat u disperznoj formi ima
razliita transportna svojstva i prilikom projektovanja sistema transporta
potrebno je poznavati ova svojstva. Knjiga se sastoji od est poglavlja i
priloga.
Poseban naglasak dat je hidraulikom transportu u prvom poglavlju gdje
su data uvodna razmatranja. U drugom poglavlju dat je kratak pregled
najvanijih aspekata mehanike fluida, koji su vani za dizajn cjevovoda
hidraulikog transporta, kao i opis fizikih osobina hidromjeavine koje
su neophodne za proraun cjevovoda hidraulikog transporta. U treem
poglavlju je rije o silama koje djeluju na tijelo uronjeno u tekui fluid, a
dat je i kratak osvrt na suspenziju vrstih estica u turbulentnom toku.
Odreivanje parametara strujanja, i u vezi s tim, istraivanje mogunosti
korienja hidraulikog transporta za homogenu i heterogenu
hidromjeavinu opisane su u etvrtom i petom poglavlju. U estom
poglavlju su dati rijeeni primjeri sa akcentom na najee primjene
hidraulikog transporta u praksi, a u okviru poglavlja su prezentirani i
rezultati numerikog modeliranja toka viskoplastinog fluida pomou
metode konanih zapremina.
Svrha izrade ovakve knjige je da poslui svima koji su ukljueni u ovu
problematiku da steknu teorijska i praktina saznanja o fenomenima
hidraulikog transporta. Na taj nain moe i korisno da poslui kako
studentima energetsko-procesnog odsjeka Mainskog fakulteta, tako i
studentima na postdiplomskom studiju koji izuavaju ovu problematiku,
kao i u praksi projektantima prilikom projektovanja hidraulikog
transporta.
Sve dobronamjerne primjedbe i sugestije rado emo prihvatiti i uzeti u
obzir prilikom pisanja drugog izdanja ako do njega bude dolo.

Sarajevo, januar 2012

Autori
1

UVOD..............................................................................................................1

1.1

Karakteristike hidrauline mjeavine.................................................................................................1

1.2

Kritina brzina......................................................................................................................................2

2 OSNOVNE VELIINE KOJE OPISUJU STRUJANJE FLUIDA I

SUSPENZIJA U CIJEVIMA....................................................................................5
2.1

Uvod.......................................................................................................................................................5

2.2

Gubitak pritiska pri strujanju kroz cijevi..........................................................................................5

2.3

Reynoldsov broj. Reimi strujanja......................................................................................................7

2.4 Koeficijenti trenja.................................................................................................................................9

2.4.1 Laminarno strujanje..........................................................................................................................10
2.4.2 Turbulentno strujanje........................................................................................................................12
2.5 Granini sloj........................................................................................................................................14
2.5.1 Razvoj graninog sloja.....................................................................................................................14
2.5.2 Brzina smicanja................................................................................................................................16
2.5.3 Reynoldsovi naponi..........................................................................................................................17
2.5.4 Koncept duine mijeanja.................................................................................................................19
2.5.5 Univerzalni logaritamski zakon raspodjele brzine...........................................................................21
2.5.6 Viskozni podsloj...............................................................................................................................22
2.6 Fizike osobine suspenzija..................................................................................................................23
2.6.1 Gustina..............................................................................................................................................23
2.6.2 Viskozitet..........................................................................................................................................24
2.6.3 Specifina toplota.............................................................................................................................26
2.6.4 Toplotna provodljivost......................................................................................................................26
2.6.5 Reologija nenjutnovskih fluida.........................................................................................................26
2.7

Primjeri................................................................................................................................................33

RELATIVNO KRETANJE FLUIDA I VRSTIH ESTICA............................39

3.1

Uvod.....................................................................................................................................................39

3.2

Sila otpora kretanja vrstih estica u fluidu.....................................................................................39

3.3 Sila otpora na sferi..............................................................................................................................40

3.3.1 Stokesov zakon.................................................................................................................................40
3.3.2 Teorija relativnog kretanja sfere uronjene u fluid.............................................................................42

ii

3.4

Oblik estica........................................................................................................................................45

3.5 Suspenzija vrstih estica u turbulentnom toku..............................................................................47

3.5.1 Primjena na zatvorene kanale...........................................................................................................49
3.6

Primjeri................................................................................................................................................51

STRUJANJE HOMOGENIH SUSPENZIJA..................................................60

4.1

Uvod.....................................................................................................................................................60

4.2

Kriterij homogenosti hidromjeavine...............................................................................................61

4.3 Odreivanje brzine u prelaznom reimu..........................................................................................62

4.3.1 Binghamovi fluidi.............................................................................................................................63
4.3.2 Pseudoplastini fluidi........................................................................................................................66
4.4 Laminarno strujanje...........................................................................................................................69
4.4.1 Binghamovi fluidi.............................................................................................................................69
4.4.2 Pseudoplastini fluidi........................................................................................................................71
4.4.3 Opte korelacije za nenjutnovske fluide...........................................................................................71
4.5 Turbulentno strujanje.........................................................................................................................72
4.5.1 Binghamovi fluidi.............................................................................................................................72
4.5.2 Pseudoplastini fluidi........................................................................................................................75
4.6

Primjeri................................................................................................................................................76

STRUJANJE NEHOMOGENIH SUSPENZIJA.............................................86

5.1

Uvod.....................................................................................................................................................86

5.2

Kriterij heterogenosti hidromjeavine..............................................................................................87

5.3 Odreivanje brzine taloenja.............................................................................................................89

5.3.1 estice uniformne veliine...............................................................................................................89
5.3.2 estice raznih veliina......................................................................................................................92
5.4 Odreivanje gubitaka usljed trenja..................................................................................................93
5.4.1 Heterogene mjeavine estica uniformne veliine...........................................................................93
5.4.2 Heterogene mjeavine estica razliitih veliina..............................................................................94
5.4.3 Sloene (heterohomogene) mjeavine..............................................................................................95
5.5 Pad pritiska usljed trenja u horizontalnom cjevovodu...................................................................96
5.5.1 Metoda Durand-Condoliosa..............................................................................................................96
5.5.2 Metoda Gorjunova............................................................................................................................97
5.6

Pad pritiska usljed trenja u vertikalnom cjevovodu.......................................................................99

5.7

Pad pritiska usljed trenja u kosom cjevovodu...............................................................................100

5.8

Primjeri..............................................................................................................................................101

iii

RIJEENI ZADACI......................................................................................109

6.1

Pumpe za hidraulinu mjeavinu....................................................................................................109

6.2

Ejektori...............................................................................................................................................111

6.3

Primjeri..............................................................................................................................................117

LITERATURA..............................................................................................161

INDEKS..............................................................................................................166

iv

NOMENKLATURA
As

stvarni presjek cjevovoda kroz koji prolaze

estice
d
prenik estice
dn
nominalni prenik estice
C
zapreminski udio (koncentracija) na
rastojanju y
CA
koncentracija u proizvoljnoj referentnoj
ravni na visini a, npr. centar cijevi
C /C A odnos koncentracija vrste faze na
rastojanju 0,08D od vrha prema
centru cijevi
Cv
zapreminska koncentracija
Cv ,ver predstavlja koeficijent protonosti
Cw
D
d50
dmax
Em
Es
FL
f
g

protonog presjeka za estice

teinska koncentracija
prenik cijevi
srednja veliina estica vrste faze
maksimalna veliina estica vrste faze

m2
m
m

%
m
m
m

koeficijent prenosa koliine kretanja

koeficijent prenosa mase

hg

modifikovani Froudov broj

koeficijent trenja
ubrzanje zemljine tee
visina gubitaka

im

hidraulini nagib cjevovoda pri strujanju

m/s2
m

G
Hg

mjeavine
hidraulini nagib cjevovoda pri strujanju
vode protokom mjeavine
kapacitet transporta
geodezijska visina

t/h
m

Hp

napor pumpe

hf

visina gubitaka usljed trenja

koeficijent konzistencije
duina
maseni protok vazduha
koeficijent brzine
odnos protonih presjeka u ejektoru

m
Pasn
m
kg/s

maseni protok

kg/s

if

K
L
M
m
me
.

m
n
p

indeks strujanja
pritisak
pa
atmosferski pritisak
P
snaga
p f gubitak pritiska usljed trenja
Q
zapreminski protok
Qm
zapreminski protok mjeavine
Qs
zapreminski protok vrstih estica
Re
Reynoldsov broj
S.F. faktor oblika
Sm
specifina teina hidromjeavine
s
koeficijent disperznosti
*
brzina smicanja
U
VD
kritina brzina taloenja
VT
brzina u prelaznom reimu
Vc
kritina brzina
v
brzina
vf
brzina fluida
Vm
brzina strujanja mjeavine
wt
brzina taloenja estica u mirujuem

vi

fluidu
E s / Em
koeficijent lokalnog otpora
Von Karmanova konstanta

Pa
Pa
kW
Pa
m3/s
m3/s
m3/s

m/s
m/s
m/s
m/s
m/s
m/s
m/s
m/s

f
s
w

apsolutna hrapavost
zapreminski udio vrstih estica
dopunski hidrauliki nagib cjevovoda
zbog prisustva vrstih estica
dinamiki viskozitet suspenzije
koeficijent korisnosti pumpe
koeficijent trenja
dinamiki viskozitet
koeficijent protoka ejektora
kinematski viskozitet
gustina fluida

Pas

Pas
m2/s
kg/m3

gustina vrstih estica

kg/m3

tangencijalni napon na zidu

N/m2

Slika 1.1 Kritina brzina: A heterogenih, B homogenih mjeavina.....................................................3

Slika 1.2 Raspored estica za razliite tipove hidromjeavine...................................................................4
Slika 2.1 ematski prikaz strujanja kroz cijev............................................................................................6
Slika 2.2 Zavisnost gubitaka usljed trenja od brzine za strujanje kroz cijev...........................................9
Slika 2.3 Promjena koeficijenta trenja u zavisnosti od Reynoldsovog broja..........................................10
Slika 2.4 Grafiki prikaz laminarnog strujanja izmeu paralelnih ploa..............................................11
Slika 2.5 Profil brzine za laminarni i turbulentni reim strujanja u cijevi.............................................12
Slika 2.6 Faktor trenja za turbulentno strujanje kroz cijevi....................................................................14
Slika 2.7 Granini sloj preko ravne ploe...................................................................................................15
Slika 2.8 Razvoj graninog sloja pri laminarnom stujanju kroz cijev....................................................16
Slika 2.9 Neprekidan zapis trenutne brzine nekog stacionarnog turbulentnog stujanja u odreenoj
taki u pravcu jedne ose.....................................................................................................................17
Slika 2.10 Skica fluidnog elementa..............................................................................................................18
Slika 2.11 Grafiki prikaz definicije duine mijeanja.............................................................................19
Slika 2.12 Logaritamski raspored brzine i raspored brzine u viskoznom podsloju u poreenju sa
Nikuradseovim eksperimentalnim rezultatima................................................................................22
Slika 2.13 Zavisnost tangencijalnog napona od gradijenta brzine..........................................................28
Slika 2.14 Zavisnost prividnog viskoziteta od gradijenta brzine kod vremenski zavisnih
nenjutnovskih fluida...........................................................................................................................31
Slika 2.15 Profil brzine za Binghamov fluid u cijevi.................................................................................31
Slika 2.16 Zavisnost tangencijalnog napona od gradijenta brzine..........................................................32
Slika 3.1 Promjena koeficijenta otpora u zavisnosti od Reynoldsovog broja za sferne estice.............41
Slika 3.2 Promjena Reynoldsovog broja u zavisnosti od CD/Re i CDRe2 za sferu...................................44
Slika 3.3 Promjena koeficijenta otpora CD u zavisnosti od Reynoldsovog broja....................................46
Slika 3.4 Promjena koeficijenta otpora CD u zavisnosti od Reynoldsovog broja Re za estice
nepravilnog oblika [46].......................................................................................................................47
Slika 4.1 Promjena gubitaka usljed trenja u zavisnosti od brzine...........................................................60
Slika 4.2 Promjena Reynoldsovog broja u zavisnosti od Hedstromovog broja za strujanje
Binghamovog fluida u cijevi [45].......................................................................................................64
Slika 4.3 Promjena kritinog Reynoldsovog broja u zavisnosti od koeficijenta plastinosti.................64
Slika 4.4 Poreenje vrijednosti kritinog Reynoldsovog broja izraunatih opisanom procedurom sa
eksperimentalnim rezultatima za strujanje viskoplastinih fluida kroz cijev [45].......................69
Slika 4.5 Dijagram Reynoldsovog broja za Binghamove fluide...............................................................70

vii

Slika 4.6 Koeficijent trenja u zavisnosti od Reynoldsovog broja za tipinu nenjutnovsku suspenziju.
Prikazan je efekat prenik cijevi kada se za raunanje Reynoldsovog broja koristi efektivni
viskozitet..............................................................................................................................................74
Slika 4.7 Dijagram za koeficijent trenja kod njutnovskih i nenjutnovskih fluida.................................75
Slika 5.1 Gubici usljed trenja u zavisnosti od brzine................................................................................86
Slika 5.2 Promjena parametra FL u zavisnosti od prenika vrstih estica............................................91
Slika 6.1 Centrifugalna pumpa za pumpanje hidromjeavine...............................................................109
Slika 6.2 Centrifugalna pumpa za istu vodu sa naknadnim uvoenjem vrstog materijala.............110
Slika 6.3 Ejektor (tip A i tip B)..................................................................................................................113
Slika 6.4 Karakteristike ejektora tipa A...................................................................................................115
Slika 6.5 Karakteristike ejektora tipa B...................................................................................................116

viii

1 UVOD
U zavisnosti od vrste transportnog medija transport vrstih materijala
moe biti hidrauliki, ako se kao medij koristi voda ili pneumatski, ako je
medij vazduh. Hidrauliki transport se koristi za transport sirovina,
jalovine, pepela i drugih vrstih sipkavih materijala koji sa vodom ne
stupaju u hemijsku reakciju dok se materijali koji se rastvaraju u vodi ne
bi trebali transportovati na ovaj nain.
Transport pijeska, blata, balvana i drugih materijala rijenim tokovima
predstavljaju tipine primjere hidraulikog transporta koje susreemo u
prirodi i koji je dao ideju korienja vode kao transportnog sredstva
(medija) za transport vrstih materijala. Odreivanje parametara
strujanja, i u vezi s tim, istraivanje mogunosti korienja hidraulikog
transporta za organizovani transport nekog vrstog materijala predstavlja
cilj ove knjige.

1.1 Karakteristike hidrauline mjeavine

Strujanje mjeavina vrstih estica i tenosti u cjevovodima razlikuje se
od strujanja iste tenosti u nekoliko aspekata. Kod tenosti kompletan
raspon brzina je mogue ostvariti i priroda strujanja (laminarno ili
turbulentno) moe se opisati preko poznatih fizikih osobina fluida i
cjevovoda. S druge strane, opis strujanja mjeavine nije tako jednostavan
iz dva razloga. Kao prvo, pored osobina fluida dodatno se moraju uzeti u
obzir osobine vrstih estica u mjeavini kao i tih estica na osobine
mjeavine. Kao drugo, mogue je dobiti irok opseg ponaanja
hidrauline mjeavine u zavisnosti od pojedinanih uslova to se najbolje
moe ilustrirati ako se uzmu u obzir dva krajnja sluaja koji se mogu
prepoznati pri strujanju hidrauline mjeavine: homogeno strujanje i
heterogeno strujanje.
Homogeno strujanje je izraz za mjeavine kod kojih su vrste estice
uniformno rasporeene u transportnom mediju. Homogeno strujanje ili
njegova aproksimacija susreu se kod hidraulikih mjeavina sa visokom
koncentracijom i malim dimenzijama vrstih estica. Prisustvo vrstih
estica ima veliki uticaj na osobine sistema, esto rezultujui izraenim
poveanjem viskoziteta u odnosu na transportni medij. esto ovi sistemi
1

pokazuju nenjutnovske karakteristike koje moraju biti prepoznate da bi

se strujanje moglo tano opisati. Inercijalni efekti vrstih estica su
zanemarivi kod homogenog strujanja. Tipini primjeri suspenzija koje se
ponaaju manje ili vie kao homogene mjeavine su mulj u kanalizaciji,
mulj iz buotina, koncentrovane suspenzije finog krenjaka pri
proizvodnji cementa.
Heterogeno strujanje je karakteristino za mjeavine kod kojih vrste
estice nisu ravnomjerno rasporeene u transportnom mediju i pri
horizontalnom transportu javljaju se gradijenti koncentracije du
vertikalne ose cijevi, ak i pri veim brzinama. Inercijalni efekti estica su
znaajni tako da vrsta i tena faza u velikoj mjeri zadravaju svoje
pojedinane karakteristike tako da je i poveanje viskoziteta mjeavine u
odnosu na transportni medij obino veoma malo. Heterogene mjeavine
obino imaju manju koncentraciju i vee dimenzije vrstih estica u
odnosu na homogene mjeavine.

1.2 Kritina brzina

Na slici 1.1 prikazana je tipina zavisnost gubitaka usljed trenja i brzine
za homogene i heterogene mjeavine. Kriva 'A' je tipina za heterogene
mjeavine. Pri veim brzinama, kada je kretanje vrstih estica potpuno,
zavisnost pada pritiska p od promjene brzine tei poziciji koja je
paralelna onoj zavisnosti koja se javlja kod transportnog medija, a
distribucija estica bi bila kao na slici 1.2 za potpunu suspenziju. Sa
padom srednje brzine u cijevi neravnomjerna raspodjela vrstih estica u
cijevi sve vie i vie dolazi do izraaja sve dok se u odreenom trenutku
ne pone javljati nepokretni ili pokretni sloj na dnu cijevi kao to se vidi
na slici 1.2 za sub-kritine brzine (na slici 1.1 gdje je prikazana
zavisnost p log V to je zakrivljeni dio krive A). Ovdje treba naglasiti da
se radi o horizontalnom strujanju, a to je bitno zato to se kod
vertikalnih cijevi transport vrstih estica obavlja relativno lako zato to
su brzine taloenja estica obino dosta manje od uobiajenih brzina
strujanja mjeavine.
Brzina pri kojoj poinje formiranje sloja vrstih estica naziva se kritina
brzina taloenja (VD). Zato to se kao transportni medij najee koristi
voda koja je u normalnim uslovima strujanja najee u turbulentnom
reimu, brzina taloenja u heterogenim suspenzijama je fenomen koji se
2

skoro uvijek odnosi na turbulentno strujanje. Ona je direktno zavisna od

brzine taloenja estica i od stepena turbulencije sistema, to drugim
rijeima znai da brzina taloenja zavisi od krupnoe estica, gustine
estica i koncentracije vrste faze. Brzina taloenja se takoe poveava sa
poveanjem prenika cijevi. Vanost brzine taloenja se ogleda u tome to
ona predstavlja donji limit sigurnog rada transportnog sistema. Nie
brzine mogu dovesti do formiranja sloja na dnu cijevi sa odgovarajuim
porastom gubitaka usljed trenja koji su veoma esto fluktuirajui. Ako je
brzina dovoljno mala moe doi do zaepljenja cjevovoda.
Kriva 'B' na slici 1.1 pokazuje zavisnost p log V za homogene
suspenzije. Zavisnost je slina kao kod jednofazne tenosti i linearna je u
podruju turbulentnog reima i kao to se vidi sa slike nagib krivulje je
dosta mali u laminarnom reimu. U ovom sluaju kritina brzina
odgovara prelazu iz turbulentnog u laminarni reim strujanja i za nju se
koristi izraz kritina brzina prelaza (Vt). Ova brzina u velikoj mjeri zavisi
od reolokih parametara mjeavine kao to su gubici usljed trenja. Sa
poveanjem viskoziteta hidrauline mjeavine, kao i sa poveanjem
koncentracije vrstih estica dolazi i do poveanja vrijednosti kritine
brzine Vt. Smanjenje krupnoe vrstih estica takoe dovodi do
poveanja vrijednosti kritine brzine Vt. Kod mjeavina sa poetnim
naponom koji je potreban da bi se ostvario tok, na brzinu V t u manjoj
mjeri utie prenik cijevi nego to je to sluaj kod Njutnovog fluida.

VD
Vt
VD- tipina krivulja kritine brzine taloenja
Vt- tipina krivulja kritine brzine prelaza

log V
3

Slika 1.1 Kritina brzina: A heterogenih, B homogenih mjeavina

Dizajn nekog sistema hidraulikog transporta ispod kritine brzine V t

radi se za stvarno homogene suspenzije i u tom sluaju treba voditi
rauna da ne doe do pojave turbulencije, treba odravati stabilnost
sistema tj. obezbijediti konstantan pritisak na izlazu. Gore navedene
uslove je dosta teko odravati tokom vremena za izrazito duge cjevovode
i zato se esto ima osjeaj da za dua rastojanja treba dizajnirati sisteme
za turbulentno strujanje.
Mnoge hidrauline mjeavine koje se susreu u praksi su dvojakog
karaktera tako da posjeduju osobine i homogene i nehomogene
mjeavine. Dio sitnijih estica vrste faze formira homogenu mjeavinu sa
transportnim medijem, dok dio krupnijih estica vrste faze formira
heterogenu suspenziju u toj mjeavini. Cjevovodi za hidraulini transport
uglja su primjer navedenog sloenog ponaanja hidromjeavine.
HIDROMJEAVINE SA
KONTROLOM VISKOZNOG
PRELAZA
Potpuna suspenzija

HIDROMJEAVINA SA
KONTROLOM TALOENJA

Potpuno kretanje

Turbulentno strujanje

Subkritine brzine

Formiranje pokretnog sloja

Prelaz u laminarno strujanje

Slika 1.2 Raspored estica za razliite tipove hidromjeavine

2 OSNOVNE VELIINE KOJE OPISUJU

FLUIDA I SUSPENZIJA U CIJEVIMA

STRUJANJE

2.1 Uvod
U ovom poglavlju dat je kratak pregled najvanijih aspekata mehanike
fluida koji su bitni i za dizajn cjevovoda hidraulikog transporta.
Uzimajui u obzir obim materije koji se izuava u okviru mehanike fluida
ovdje emo se zadrati samo na odreene oblasti a u nekim sluajevima
rigorozni nauni pristup nekom problemu je zamijenjen uproenim radi
fizikalne jasnoe i jednostavnosti objanjenja.

2.2 Gubitak pritiska pri strujanju kroz cijevi

Fluid prilikom strujanja posjeduje potencijalnu i kinetiku energiju.

Tokom strujanja fluida dolazi do gubitka pritiska usljed trenja o zidove
cijevi. Mjerenje gubitaka pritiska usljed trenja postie se uporeivanjem
ukupne enegije u dvjema takama toka. Rezultujui gradijent pritiska
obino se prikazuje kao odnos razlike pritisaka i rastojanja izmjeu dvije
take, tj. p/L. Pri projektovanju cjevovoda od kljune vanosti je
poznavanje gubitaka usljed trenja i promjene u potencijalnoj energiji zato
to taj gubitak pritiska diktira izbor odgovarajue veliine pumpe.
Pretpostavimo stacionarno strujanje fluida kroz horizontalnu cijev
krunog poprenog presjeka kao to je prikazano na slici 2.1. Srednja
brzina je U, prenik cijevi D i razlika pritisaka izmeu taaka '1' i '2' koje
se nalaze na rastojanju L iznosi (p 1 p2). Pad pritiska u fluidu reflektuje
silu koja uzrokuje strujanje fluida i dok god je strujanje stacionarno ta
sila mora biti u ravnotei sa smiuom silom istog intenziteta na
zidovima cijevi. Ako smiui napon na zidovima cijevi obiljeimo sa w,
onda sila koja djeluje na fluid na zidovima cijevi mota biti - w A ili
w D L

Negativni predznak pokazuje da se radi o sili koja djeluje u smjeru

suprotnom strujanju fluida. Sila koja djeluje na fluid zbog razlike
pritisaka je +(p1 p2)A ili
2
D p1 p 2
4

gdje su:
D prenik cijevi,
p1 i p2 pritisak u presjeku '1' odnosno '2',
L rastojanje izmeu presjeka '1' i '2'.

p1

w
w
L

p2

Slika 2.3 ematski prikaz strujanja kroz cijev

Poto vladaju stacionarni uslovi suma gore navedene dvije sile iznosi
nula, tako da se moe napisati:
w D L

ili

2
D p1 p 2 0
4

D p1 p 2
4L

Izraz 2.1 jednostavno pokazuje da smiui napon na zidovima cijevi

ustvari prikazuje gubitke usljed trenja na drugi nain. U ovoj knjizi, i
smiui napon na zidovima cijevi i pad pritiska (gradijent pritiska) e se
koristiti za opisivanje gubitaka pritiska. Na isti nain kao to smo dobili
izraz 2.1 moemo dobiti i izraz za smiui napon na bilo kom rastojanju
od centra (polupreniku) cijevi:

pr
2L

pa se moe napisati:
w

r
R

Smiui napon u centru cijevi je jednak nuli.

2.3 Reynoldsov broj. Reimi strujanja

Ranije je reeno da brzina fluida koji struji kroz cijev ima veliki uticaj na
parametre koji opisuju to strujanje. Ako je brzina strujanja fluida u
nekom odreenom cjevovodu ispod neke odreene kritine vrijednosti
onda je strujanje u cijevi laminarno, a ako je s druge strane brzina fluida
iznad te kritine vrijednosti onda je strujanje turbulentno. Promjena

reima strujanja iz laminarnog u turbulentni rezultuje u velikom

poveanju otpora strujanju i uzrokuje promjenu naina na koji gubici
usljed trenja variraju sa promjenom srednje brzine.
Reynolds je primijenio dimenzionalnu analizu pri izuavanju fenomena
prelaska iz laminarnog u turbulentno teenje fluida i zakljuio da se taj
prelaz (tranzicija) javlja pri fiksnoj vrijednosti bezdimenzionalne grupe
koja je po njemu nazvana Reynoldsov broj i definisan je kao:
Re

UD UD inercijalne sile

sile trenja

gdje su:

gustina fluida

U srednja brzina strujanja

kinematski viskozitet
dinamiki viskozitet
D hidrauliki prenik cijevi
Za strujanje kroz cijevi kritini Reynoldsov broj je 2300 do 2800. Iako se
u nekim izuzetnim sluajevima moe postii laminarno strujanje i pri
dosta veim Re, za veinu praktinih situacija se uzima da laminarno
strujanje postaje nestabilno za vrijednosti Re > 2300 i mali poremeaji
dovode do prelaza iz laminarnog u turbulentno strujanje.
Vrijednost Re pri kojioj se javlja prelaz (tranzicija) zavisi od geometrijske
konfiguracije kroz koju struji fluid. Na primjer, Davis i White [47] daju
kritinu vrijednost Re za strujanje izmeu paralelnih ploa:
hU
700

gdje je h jednako polovini rastojanja izmeu ploa.

Bilo je vie pokuaja da se doe do parametra koji je sveobuhvatniji od
Reynoldsovog broja i koji je nezavizan od geometrijske konfiguracije.
Lohrenz i Kurata [48] su pokuali da definiu ekvivalentni prenik (D)
koji kada se primijeni u konvencionalnim izrazima za Re i za faktor
trenja, omoguava da se laminarno strujanje za cijevi, paralelne ploe i
8

koncentrine cijevi prikae jednom relacijom. Ova metoda uzima u obzir

cijevi i paralelne ploe kao dva krajnja sluaja i koriste se sljedee
vrijednosti za D:
Za cijevi:
D = D (prenik cijevi)
Za paralelne ploe:
32
D h

1/2

gdje je h polovina rastojanja izmeu ploa.

Za koncentrine cijevi:
D 2 r02 r12 rm2

gdje su:
r0 vanjski poluprenik
r1 unutranji poluprenik

r02 r12
rm
2.3 log r0 /r1
Gore navedena formulacija je veoma pogodna sa ininjerske take
gledita gdje je mnogo bitnije prepoznati samo postojanje prelaza od
njenog kvantificiranja.
Promjena gubitaka usljed trenja u odnosu na srednju brzinu strujanja u
cijevi je data na slici 2.2. Gubici su prikazani kao smiui napon na
zidovima cijevi w (definisani izrazom 2.1). Pri manjim brzinama odnos je
tipian za laminarni reim strujanja: prilino prava linija sa nagibom koji
je jednak jedinici. Sa poveanjem brzine javlja se prelazni reim koji sa
daljim poveanjem brzine prelazi u turbulentni reim sa linearnom
zavisnou i neto veim nagibom koji iznosi 1,75.

Turbulentno
Nagib 1,75

log w

Prelazna oblast
Laminarno

log u
Slika 2.4 Zavisnost gubitaka usljed trenja od brzine za strujanje kroz cijev

2.4 Koeficijenti trenja

Pored gradijenta pritiska i smiueg napona na zidovima, gubici usljed
trenja pri strujanju kroz cijev se mogu izraziti i u bezdimenzionalnoj
formi kao faktor trenja. Najkorisniji faktor trenja je poznat kao Fanningov
faktor trenja i definie se kao:
f

w
U 2
2

Sa stanovita dimenzija izraz 2.9 se moe napisati kao:

f

10

pD / 4L
U 2
2

Iz izraza 2.10 se vidi da faktor trenja f predstavlja odnos sila trenja i

inercijalnih sila i njegova vrijednost zavisi od uslova strujanja, tj. od
vrijednosti Reynoldsovog broja. Na slici 2.3 prikazana je promjena faktora
f u zavisnosti od Reynoldsovog broja. U laminarnom reimu postoji
dosta izraena linearna zavisnost. Poveanjem Reynoldsovog broja prolazi
se kroz prelazni (tranzicijski) reim. Sa daljim poveanjem dolazi do
uspostave turbulentnog reima strujanja sa dosta blaom linearnom
zavisnou.

Laminarno

Turbulentno

log f

Prelazna oblast

2300

2800
log Re

Slika 2.5 Promjena koeficijenta trenja u zavisnosti od Reynoldsovog broja

za cijevi sa glatkim zidovima

2.4.1 Laminarno strujanje

Na slici 2.4 prikazane su dvije paralelne ploe na meusobnom
rastojanju h. Donja ploa je fiksirana dok se gornja ploa kree
uniformnom brzinom U. Ako predpostavimo da je uspostavljeno
stacionarno stanje u laminarnom reimu strujanja tangencijalni
(smiui) napon w koji se javlja na zidovima donje ploe u smjeru
brzine U moe se definisati kao:
w

U
h

11

Izraz 2.11 je poznat kao Newtonov zakon, a fluidi koji mu se pokoravaju

zovu se Newtonovi fluidi. predstavlja dinamiki viskozitet i on je dat za
odreen fluid na odreenom pritisku i temperaturi. Relativna brzina
izmeu fluida i vrste granice na kontaktnoj povrini (na zidu) iznosi
nula. Zato je fluid koji je u kontaktu sa donjom ploom u stanju
mirovanja dok fluid u kontaktu sa gornjom ploom ima brzinu U kao to
je prikazano na slici 2.4. Brzina se mijenja linearno izmeu dvije ploe
tako da je na nekom proizvoljnom rastojanju y od donje ploe brzina u
koja je paralelna uniformnoj brzini U data izrazom:
u y

U
h

Gradijent brzine tada je:

du U

dy
h

Iz ovoga se vidi da je izraz 2.11 ustvari definicija viskoziteta, tj.:

du
dy

Izraz 2.11 je specifian za strujanje izmeu dvije paralelne ploe dok je

izraz 2.14 opti i primjenjiv je bez obzira na geometriju toka. Za
laminarno strujanje kroz cijevi mogue je izvesti sljedeu relaciju koja
predstavlja odnos izmeu gubitaka usljed trenja i srednje brzine toka:
p 32U

L
D2
U
U

uy

h
y

12

U
h

Slika 2.6 Grafiki prikaz laminarnog strujanja izmeu paralelnih ploa

Izraz 2.15 moe se napisati na sljedei nain:

pD

4L w
8U
8U
D
D

Gornji izraz predstavlja odnos smiueg napona na zidu i gradijenta

srednje brzine i predstavlja izraz za strujanje kroz cijevi koji odgovara
izrazu 2.11 za strujanje izmeu paralelnih ploa.
Kada izraz 2.16 uvrstimo u izraz 2.9 za faktor trenja dobijamo:
f

16
16

DU Re

Iz izraza 2.17 moe se zakljuiti da faktor trenja za laminarno strujanje

kroz cijev zavisi samo od Reynoldsovog broja.
2.4.2 Turbulentno strujanje
Ponaanje fluida u laminarnom reimu se dosta razlikuje od onog u
turbulentnom reimu strujanja.
usrednje

Umax

Laminarno

usrednje

Umax
Turbulentno

13

Slika 2.7 Profil brzine za laminarni i turbulentni reim strujanja u cijevi

Kao prvo, profil brzine se znatno razlikuje kao to se moe vidjeti na slici
2.5. Laminarni profil brzine je u cjelini parabolian, i odnos srednje
brzine prema maksimalnoj je oko 0,5. Turbulentni profil brzine je dosta
zatupljen i njegov stvarni oblik zavisi od Reynoldsovog broja datog toka.
Za vie Reynoldsove brojeve odnos srednje prema maksimalnoj brzini je
oko 0,85.
Kao drugo, ako su svi ostali parametri isti, otpor strujanju (gubici usljed
trenja) je puno izraeniji kod turbulentnog strujanja. Porast gubitaka
usljed trenja sa porastom brzine su takoer izraeniji kod turbulentnog
strujanja.
Kao tree, kod turbulentnog strujanja gubici usljed trenja zavise od
hrapavosti cijevi, dok kod laminarnog strujanja to nije sluaj.
Kod turbulentnog strujanja faktor trenja je definisan na istoj osnovi kao i
za laminarno strujanje, prema izrazu 2.9. Prema Blasiusu (1913), za
Reynoldsove brojeve do 80.000, faktor trenja moe se predstaviti
sljedeim izrazom:
f

0,079
Re 0.25

Kasnije je Nikuradse [49] svojim istraivanjima potvrdio valjanost izraza

2.18 i proirio ga za vrijednosti Reynoldsovog broja do 3106:

14

f 0,0008

0,0553
Re 0,237

Faktor trenja takoer zavisi i od relativne hrapavosti, odnosno:

f fun Re,
d

gdje je apsolutna hrapavost, a u izrazu , za odreivanje Reynoldsovog

broja, koristie se hidrauliki prenik cijevi Dh.
Colebrook [50] je predloio sljedei izraz za komercijalne cijevi:

1
D
D
4 log
3,48 4 log 1 9,35

f
2 Re

Izraz 2.21 ima iroku primjenu i predstavlja osnovu za izradu modernih

dijagrama faktora trenja. Jedan od takvih dijagrama je dat na slici 2.6. i
predstavlja grafiki prikaz izraza 2.17, 2.19 i 2.21 i esto se upotrebljava
pri proraunu strujanja kroz cijevi.

15

Kritina
zona
Laminarno
Prelazna
strujanje
zona

Razvijena turbulencija (hrapava cijev)

Faktor
trenja
f

Relativna
hrapavost

laminarno strujanje f

64
Re

Glatka cijev

,1
0
D

0, 000005
D

Reynoldsov broj Re

Slika 2.8 Faktor trenja za turbulentno strujanje kroz cijevi

2.5 Granini sloj

Prandtl [51] je postavio teoriju graninog sloja. U svojoj teoriji on
objanjava da kada se neki viskozni fluid kree u odnosu na neku vrstu
granicu, brzina sloja tog fluida koja je blizu vrste granice je priguena.
Na samoj vrstoj granici fluid se nalazi u stanju mirovanja. To znai da
postoji tanki sloj ili film fluida u blizini vrste granice u kojem je
strujanje laminarno ak i onda kada je strujanje fluida u cjelini
turbulentno. Na spoljanjoj ivici graninog sloja fluid u osnovi ima brzinu
slobodnog toka. Izvan graninog sloja strujanje se moe smatrati
neviskoznim, tj. uticaji viskoziteta trebaju biti uzeti u obzir samo unutar
graninog sloja.
2.5.1 Razvoj graninog sloja
Pretpostavimo situaciju kao na slici 2.7. gdje je prikazana ravna ploa
smjetena u uniformni tok nekog fluida. U poetnom dijelu ploe

16

strujanje unutar graninog sloja je laminarno i strujne linije su skoro

paralelne ploi. U odreenoj taki dolazi do brzog prelaska iz laminarnog
u turbulentni reim strujanja.
Neporemeen
tok

Laminarni
granini sloj

u=U

Prelazna Turbulentni
oblast granini sloj

u=U

u=U

(x)

u(x,y)

Debljina
graninog
sloja

Slika 2.9 Granini sloj preko ravne ploe

Postoje znaajne razlike izmeu laminarnog i turbulentnog graninog

sloja. Kao to se vidi na slici 2.7. profil brzine na velikom dijelu graninog
sloja (debljine ) je uniforman za razliku od laminarnog graninog sloja.
Prema tome, gradijent brzine na povrini ploe tei da bude dosta vei
kod turbulentnog nego kod laminarnog strujanja. Poto je smiui napon
na zidu definisan kao:

du
u ravni y 0
dy

gubici usljed trenja su takoer dosta vei. Zbog fluktuacija koje

karakteriu turbulentni tok, turbulentni granini sloj tei da se mijea sa
slobodnim tokom fluida to ga ini debljim i stabilnijim od laminarnog
graninog sloja.
Ako se posmatra strujanje kroz cijev, vidi se da se granini sloj poveava
u svim pravcima sa poveanjem rastojanja od ulaza u cijev. Na slici 2.8 se
jasno vidi razvoj graninog sloja pri laminarnom strujanju kroz cijev sa
konstantnim poprenim presjekom. Na samom ulazu u cijev strujanje je
bez gradijenata brzine zbog toga to se radi o slobodnom toku. Na
ulaznom dijelu cijevi dolazi do razvoja graninog sloja i u tom dijelu
dolazi do stalne promjene profila brzine sa promjenom rastojanja od
17

ulaza u cijev. U tom ulaznom dijelu granini sloj se poveava dok ne

ispuni cijelu cijev. U dijelu koji slijedi iza toga profil brzine je konstantan i
za tok se kae da je u potpunosti razvijen. Rastojanje potrebno da doe
do potpuno razvijenog toka Le zavisi od karakteristika samog toka. Za
laminarno strujanje Le je funkcija Reynoldsovog broja i prenika cijevi:
Le 0,028D Re

Slika 2.10 Razvoj graninog sloja pri laminarnom stujanju kroz cijev

Za turbulentno strujanje ulazna duina Le je nezavisna od Reynoldsovog

broja i priblino je jednaka duini 50 prenika cijevi.
2.5.2 Brzina smicanja
Brzina smicanja je termin koji se upotrebljava u teoriji i analizi
turbulentnog strujanja u cijevi. Ona se definie kao:
U*

Uvoenjem koncepta brzine smicanja U * i korienjem rasporeda brzine

u
u bezdimenzionalnom obliku pomou odnosa
i relativnog rastojanja
U*
U *y

od zida
, Prandtl je transformisao izraz 2.22 da i dobio sljedeu

relaciju:

18

u
8,73 y
*
U

1/7

gdje je u brzina toka na rastojanju y od zida cijevi. Ovo je zakon 1/7 koji
daje vezu izmeu brzine u odreenoj taki i rastojanja te take od zida
cijevi.
Koristei definiciju za faktor trenja 2.9 i izraz za brzinu smicanja 2.24
moe se dobiti relacija koja daje vezu izmeu brzine smicanja, faktora
trenja i srednje brzine strujanja:
U* U

f
2

2.5.3 Reynoldsovi naponi

Ako bi za odreeni vremenski period biljeili vrijednosti trenutne brzine
nekog stacionarnog turbulentnog strujanja u pravcu jedne ose dobili
bismo rezultat slian onom prikazanom na slici 2.9. Fluktuacije se
deavaju oko vrijednosti srednje brzine toka i njihova tipina vrijednost je
oko 10 % srednje brzine.
Trenutna
brzina

Brzina
(u)

Srednja
brzina

Vrijeme (t)

Slika 2.11 Neprekidan zapis trenutne brzine nekog stacionarnog turbulentnog

stujanja u odreenoj taki u pravcu jedne ose

19

Na slici 2.10 prikazan je fluidni element u nekom turbulentnom

strujanju. Stujanje u cjelini se odvija u pravcu X ose. Meutim, zbog
prirode turbulentnog toka postoje i fluktuirajue komponente brzine i u
pravcima Y i Z ose. Sa slike 2.10 moe se zakljuiti da se trenutna brzina
u odreenom trenutku moe napisati kao suma srednje brzine toka i
fluktuirajuih komponenti tako da je brzina u pravcu X ose:
u U u'
na isti nain brzina u pravcu Y ose je:
v V v '
a brzina u pravcu Z ose je:
w W w'
gdje su u , v i w komponente trenutne brzine u pravcu X, Y i Z ose.
Srednje brzine strujanja za date pravce su U , V i W . Fluktuirajue
brzine su obiljeene sa primovima u ' , v ' i w ' . Poto razlikujemo tri
komponente brzine, onda postoje i tri komponente sile na povrini x z
(u pravcu Y-ose), jedna normalna i dvije tangencijalne:

v ' x z v '
v ' x z v ' U
v ' x z w '

u'

Kada se gore navedene sile podijele sa povrinom i izrauna se srednja

vrijednost dobiju se tri napona:
Normalni napon:

v '2

Tangencijalni napon u X-pravcu:

u 'v '

Tangencijalni napon u Y-pravcu:

v ' w '

U
u
'

20
x

Slika 2.12 Skica fluidnog elementa

Na isti nain se dobijaju i naponi za druge dvije povrine:

za povrinu x y

w '2 , u ' w ' i v ' w '

za povrinu y z

u '2 , u 'v ' i u ' w ' .

Iz gore navedenog se vidi da pored viskoznih napona postoje i naponi koji

se javljaju kao rezultat fluktuacije brzine. Ovi dodatni naponi zovu se
Reynoldsovi naponi.
2.5.4 Koncept duine mijeanja
Kod teorije duine mijeanja polazi se od toga da su u turbulentnom toku
vea kretanja fluidnih elemenata analogna sluajnim kretnjama
molekula gasova, tako da su veina istraivaa koji su se bavili ovom
problematikom duinu mijeanja uzimali analogno srednjoj slobodnoj
putanji kretanja molekula. Ovdje e se obratiti panja samo na
Prandtlovu teoriju transporta koliine kretanja. Duina mijeanja se
uzima kao rastojanje koje pree fluidni element tokom kojeg on zadrava
prethodne karakterisitike toka (brzinu i sl.) nepromijenjenim. Na
rastojanjima veim od duine mijeanja fluidni element se mijea sa
svojom okolinom.
Prema Prandtlovoj teoriji, ako pretpostavimo strujanje kod kojeg je brzina
u funkcija samo od visine y , kao to je prikazano na slici 2.11, onda su
fluidni elementi na visini y nastali iz dvije ravni na visinama (y l ) i
(y l ) , gdje je l duina mijeanja, i da ti fluidni elementi zadravaju
poetne brzine koje su imali prije mijeanja na visini y .
21

y
u l

u l

du
dy

du
dy

u
Slika 2.13 Grafiki prikaz definicije duine mijeanja

Ako je u brzina na visini y i ako pretpostavimo da duina mijeanja l

ima malu vrijednost, onda je:
uy l u l

du
dy

uy l u l

du
dy

Navedene brzine predstavljaju ukupni raspon trenutnih brzina u taki y ,

odnosno u u '2 i u u '2 . Zato se moe napisati:
u '2 l

du
dy

Budui da su u ' i v ' uglavnom suprotnog znaka i ako pretpostavimo da

su istog reda veliine, Reynoldsov napon se moe napisati u sljedeem
obliku:
du du

dy dy

u 'v ' konstanta l 2

22

Ako se gore napisana konstanta i l 2 spoje u jednu konstantu l1 , onda se

moe napisati:
du du

dy dy

l12

gdje je l1 proporcionalna duini mijeanja. Ako se izraz

2
Newtonovim zakonom , vidi se da je lan l1

uporedi sa

du
ekvivalent efektivnom
dy

turbulentnom ili vrtlonom viskozitetu ef . Zato je ukupni smiui

(tangencijalni) napon dat u sljedeem obliku:

ef

du
dy

Najprostiji nain da se prikae zavisnost duine mijeanja l1

rastojanja od zida je direktna proporcionalnost, odnosno:

od

l1 y
gdje je von Karmanova konstanta.
Ako se izraz ubaci u za pozitivno du /dy dobije se:

du

dy

*
Uz u / izraz se moe napisati i kao:

du u *

dy y
Poslije integracije dobija se:
u
1
y
ln
*
u
y0

23

gdje je y0 konstanta.

2.5.5 Univerzalni logaritamski zakon raspodjele brzine

Ako se pretpostavi da izraz vai za cijeli granini sloj, onda se za
strujanje kroz cijev u jednainu moe ubaciti granini uslov u u max za
y r tako da se dobije:
r
umax u 1
log e
*
u

y
Odstupanje (deficit) od maksimalne brzine je logaritamski zavisno od
rastojanja od zida. Izraz predstavlja tzv. zakon deficita brzine. je von
Karmanova konstanta ( 0, 4 ) i prelaskom sa prirodnog na dekadni
logaritam dobija se:
r
umax u
5,75 log
*
u
y
Zakon deficita brzine ne odnosi se na cijeli granini sloj ve samo na dio
koji je udaljen od zida. Vanost ovog zakona je da on opisuje profil brzine
bez obzira na hrapavost cijevi, prenik i sl.

2.5.6 Viskozni podsloj

Univerzalni logaritamski raspored brzine je dat sljedeim izrazom:
u *y
u
5,75 log
5,5
u*

24

Na slici 2.12 je prikazan je logaritamski raspored brzine i raspored

brzine u viskoznoznom podsloju zajedno sa eksperimentalnim
rezultatima za glatku ravnu plou.

50
40

u
u

laminarno
u+=y+

30

turbulentno
u+=5,5+5,75logy+

20
10
0

10

100
y

1000
*
uy

10000

100000

Slika 2.14 Logaritamski raspored brzine i raspored brzine u viskoznom podsloju u

poreenju sa Nikuradseovim eksperimentalnim rezultatima

Na slici 2.13 se vidi ekstremno tanka oblast blizu zida (za y 11,6 ) koja
se zove viskozni podsloj, u kojem su turbulentne fluktuacije brzine u
u'
apsolutnim iznosima veoma male (lokalni intenzitet turbulencije
u
ostaje i dalje veliki). Rezultat toga je da u ovoj oblasti dominantni smiui
napon viskozni dok Reynoldsovi naponi imaju veoma malog efekta.
Debljina ovog sloja je data u sljedeem obliku:

11,6

u*

Viskozni podsloj je veoma vaan iz vie razloga. Iz izraza se moe vidjeti

da sa padom brzine strujanja debljina viskoznog podsloja raste.
25

Naime, u laminarnom strujanju debljina je tolika da u potpunosti

prekriva neravnine (hrapavost) koje se obino susreu u cjevovodima. To
je i objanjenje zato hrapavost nema efekta na laminarni koeficijent
trenja. Takoer, to pokazuje da odnos debljine viskoznog podsloja i
hrapavosti je od velike vanosti u smislu generisanja turbulencije.
Thomas [52] u hidraulikom transportu ukazuje na potrebu za
promjenom mehanizma pomou kojeg vrste estice ostaju u suspenziji u
zavisnosti od toga da li su estice manje ili vee od debljine viskoznog
podsloja.

2.6 Fizike osobine suspenzija

Proraun cjevovoda za hidrauliki transport u znaajnoj mjeri zavisi od
od procjene fizikih osobina hidromjeavine. U nekim sluajevima, kao
to je transport mjeavine ugljene praine i vode, gline i vode ili
magnetita i vode i sl., estice materijala su ravnomjerno rasporeene u
vodenoj struji. Tada se proraun cjevovoda moe raditi na osnovu
srednjih osobina hidromjeavine. Kod drugih vrsta hidromjeavina
moraju se uzeti u obzir fizike osobine komponenti pojedinano.
2.6.1 Gustina
Postoje tri gustine koje se koriste pri specificiranju neke suspenzije i to
su: gustina vrstih estica, gustina transportnog fluida i gustina same
suspenzije. Gustina suspenzije izraena preko gustina pojedinanih
komponenti je data sljedeom relacijom:

100
Cw 100 Cw

s
1

gdje je Cw masena koncentracija vrste faze, a s i l gustine vste

odnosno tene faze u hidromjeavini. Pri izuavanju strujanja kroz cijevi
esto se koristi zapreminska koncentracija Cv i zapreminski udio , gdje
je Cv /100 . Veza izmeu Cw i Cv je data sljedeim izrazima:

26

Cv

Cw

100Cw / s
C
w m
Cw 100 C w
s

s
l

Cv s
C
v s
Cv s 100 Cv
m

2.6.2 Viskozitet
Jedan od najznaajnih efekata do kojeg dolazi dodavanjem vrstih estica
u neki fluid jeste njihov uticaj na viskozitet. Prisustvo estica uvijek
poveava viskozitet suspenzija iznad vrijednosti koja vai za sam fluid i u
mnogim sluajevima dolazi do stvaranja suspenzija koje su po svom
karakteru nenjutnovske. Sam koncept viskoziteta suspenzija je dosta
sloen. Sa ininjerskog stanovita najbolje je viskozitet suspenzije ne
posmatrati kao zgunjavanje ve kao parametar strujanja koji direktno
povezuje gradijent brzine sa tangencijanim naponom kao to je to
definisano izrazom . Teko je zamisliti krupnije estice kako djeluju na
fluid da on bude gui, ali je dosta lako prihvatiti da te estice imaju
uticaja na raspored brzine strujanja, a samim tim i na viskozitet
suspenzije.
2.6.2.1 Razrijeene suspenzije
Einstein je u svom teoretskom radu 1905.godine zakljuio da viskozitet
razrijeenih suspenzija vrstih estica moe biti prikazan sljedeim
izrazom:

m
1 2,5
0
gdje je:

m viskozitet suspenzije

27

0 viskozitet transportnog fluida

Gore navedena relacija vai za laminarno strujanje suspenzije vrstih
sfera u kojoj su estice vee u poreenju sa molekularnim dimenzijama a
manje u odnosu na karakteristinu duinu mjernog instrumenta.
Pretpostavljeno je da je suspenzija veoma razrijeena tako da nema
meusobnih interakcija estica. Izraz
nije vaei za zapreminske
koncentracije vrstih estica koje su znatno iznad 1,0 %.
2.6.2.2 Guste suspenzije
Viskozitet koncentrovanih suspenzija mora uzeti u obzir razliite
interakcije estica koje se mogu javiti. Jedan od izraza za viskozitet
suspenzija je:

m
1 K1 K 2 2 K 3 3 ...
0
gdje su:
K 1, K 2 , K 3 konstante
Vrijednost K 1 se obino usvaja kao u Einsteinovom izrazu, tj. K 1 2,5 . U
upotrebi su razliite vrijednosti za K 2 u zavisnosti od interakcija koje se
javljaju. Guth i Simha [55] su dobili vrijednost K 2 14,1 . Koeficijenti
vieg reda u izazu ne mogu se direktno izraunati pa je po Thomasu [56]
to veliko ogranienje za njegovu upotrebu. Odbacivanje lanova poslije
2 u izrazu proizvodi greku od oko 10 % za suspenzije sa udjelima
veim od 0,20 . Ukljuivanje lana 3 poveava validnost izraza sve
do 0, 40 .
Analizom i racionalizacijom mnogih publikovanih podataka Thomas
predlae upotrebu sljedeeg izraza:

m
1 2,5 10,05 2 A exp B
0

28

Kostante A i B se mogu podeavati i imaju sljedee vrijednosti:

A 0,00273 i B 16,6 .
Sljedei izraz za viskozitet koncentrovanih suspenzija su predloili Gay,
Nelson i Armstrong [57]:

m

exp 2,5

gdje je m maksimalna mogua zapreminska udio, a n predstavlja. Za

male vrijednosti
, tj. za razrijeene suspenzije izraz moe se napisati
m
kao:

1 2,5
0
m
to daje izraz slian Einsteinovom izrazu

imamo
.
m

sa razlikom to umjesto

2.6.3 Specifina toplota

Specifina toplota hidromjeavine se moe odrediti iz specifinih toplota
istih komponenti pomou sljedeeg izraza:

p m

C C C C
p s

w s

100

p l

w l

gdje se indeksi m, s i l odnose na mjeavinu, vrstu fazu i fluid.

2.6.4 Toplotna provodljivost
Toplotna provodljivost u suspenzijama se moe izraunati po sljedeoj
formuli koja je zasnovana na izrazu za odreivanje elektrine
provodljivosti dvofaznih mjeavina:

29

 2kl ks 2 kl ks

2kl ks kl ks

km kl

Navedena formula je koriena u mnogim radovima na polju prenosa

toplote u suspenzijama, ukljuujui Thomasa.
2.6.5 Reologija nenjutnovskih fluida
Ranije je reeno da je definicija viskoziteta za Newtnonove fluide data
sljedeom jednainom:

du
dy

Izraz kae da ako se grafiki prikae zavisnost tangencijalnog (smiueg)

napona i gradijenta brzine (deformacije) za laminarno strujanje nekog
Newtonovog fluida, dobija se prava linija koja prolazi kroz koordinatni
poetak i iji je nagib jednak viskozitetu tog fluida.
Postoji i druga vana grupa fluida iji se karakeristini dijagrami
viskoziteta ne slau sa izrazom i kod kojih ne postoji linearna zavisnost
tangencijalnog napona i gradijenta bzine. Ti fluidi se zovu nenjutnovski
fluidi.
Nenjutnovski fluidi se dijele na dvije grupe:
a. vremenski nezavisni fluidi
b. vremenski zavisni fluidi.
2.6.5.1 Vremenski nezavisni nenjutnovski fluidi
Za nenjutnovske fluide u laminarnom reimu strujanja postoji
funkcionalna zavisnost tangencijalnog (smiueg) napona i gradijenta
brzine:

30

du
f ( )
dy
Za razliku od njutnovskih fluida gdje je ta zavisnost u cjelini definisana
pomou jednog parametra, viskoziteta , kod vremenski nezavisnih
nenjutnovskih fluida za definisanje te zavisnosti potrebna su najmanje
dva parametra. Ti parametri, potrebni za opisivanje strujanja su poznati
kao reologija fluida ili hidromjeavine.
Mogua je i dalja podjela vremenski nezavisnih nenjutnovskih fluida u
zavisnosti od ponaanja pri laminarnom reimu strujanja na fluide kod
kojih je za pokretanje neophodno savladati poetni napon pokretanja ( 0 )
i na one kod kojih taj napon nije potreban. Na slici 2.13 prikazane su
tipine krive strujanja za vanije tipove vremenski nezavisnih
nenjutnovskih fluida.
Kriva '1' je tipina za hidromjeavine koje pokazaju poetni napon
pokretanja i zovu se Binghamove plastike. Primjeri ovog tipa suspenzije
su sirova nafta, teni rastvori gline, rastvori cementa i sl. Strujanje
Binghamovih plastika se moe opisati sljedeom relacijom:

du
dy

za 0

gdje je dinamiki viskozitet suspenzije. Objanjenje za ponaanje

Binghamove
plastike
je
da
u
stanju
mirovanja
posjeduje
trodimenzionalnu strukturu koja je dovoljno vrsta da pokae otpor
svakom naponu koji je manji od poetnog napona pokretanja 0 . Kada se
dostigne taj poetni napon struktura se raspada i fluid se ponaa kao
njutnovski koji se nalazi pod naponom ( 0 ). Poetna struktura
materijala se iznova uspostavlja kada se napon smanji na vrijednost
manju od poetnog napona 0 .
U praksi se fluidi koji pokazuju poetni napon pokretanja aproksimiraju
izrazom , ali postoje i neki drugi izrazi kojima se pokuava opisati
generalno ili neko posebno ponaanje odreenih suspenzija sa poetnim
naponom pokretanja. Izraz kao i drugi slini izrazi u literaturi su poznati
kao reoloki model.

31

Binghamova
plastika
(1)

Dilatantni
fluid
(3)
Pseudoplastini
fluid sa poetnim
naponom
(4)
Njutnovski
fluid
Pseudoplastini
fluid
(2)

Slika 2.15 Zavisnost tangencijalnog napona od gradijenta brzine

za karakteristine vremenski nezavisne fluide

Kriva '2' na slici 2.13 predstavlja tipian pseudoplasini fluid.

Hidraulika mjeavina vode i ugljene praine predstavlja primjer jedne
pseudoplastine suspenzije. Ova vrsta fluida ne posjeduje poetni napon
pokretanja i ima krivu strujanja sa opadajuim trendom sa porastom
gradijenta brzine sve dok se ne dostigne neka granina vrijednost. Postoji
nekoliko reolokih modela kojima se moe opisati ova vrsta suspenzija a
najee se koristi Ostwald-de Waeleov model poznat u literaturi kao
Power Law model:
du
K

dy

za n < 1,0

gdje su K i n konstante koje su odreene eksperimentalno i zavise od

vrste fluida. Konstanta K je poznata kao koeficijent konzistencije, a n
predstavlja tzv. indeks strujanja fluida. to je vea vrijednost K to je
fluid viskozniji. Za n 1 imamo njutnovski fluid a K odgovara
dinamikom viskozitetu . Indeks strujanja n predstavlja stepen

32

odstupanja fluida od njutnovskih osobina i to je on udaljeniji od jedinice

sve su izraenije nenjutnovske osobine.
Kriva '3' predstavlja krivu strujanja tzv. dilatantnih fluida koji se dosta
rijetko susreu u praksi. Tipian primjer ove vrste fluida predstavlja
pasta kukuruznog skroba. Dilatantni fluidi se takoer mogu opisati
pomou izraza , sa tom razlikom da je indeks strujanja n 1 .
Kriva '4' predstavlja krivu strujanja nekog pseudoplastinog fluida koji
posjeduje poetni napon pokretanja 0 .
Nenjutnovski fluidi zahtijevaju sloeniji pristup za razliku od njutnovskih
fluida kod kojih nam je samo poznavanje viskoziteta omoguavalo analizu
i poreenja ponaanja u laminarnom reimu strujanja. Kod
nenjutnovskih fluida i samo donoenje zakljuka o tome koja definicija
viskoziteta nam je najpogodnija predstavlja temu kod koje nema opteg
slaganja. Postoji nekoliko definicija koje se upotrebljavaju za predvianje i
meusobno povezivanje parametara strujanja u cjevovodima. Mogue je
definisati tzv. prividni dinamiki viskozitet kao:

w
du

dy

Na slici 2.14 se moe vidjeti da se prividni dinamiki viskozitet mijenja u

zavisnosti od gradijenta brzine. Kod Binghamovih i pseudoplastinih
fluida vrijednost a opada sa porastom gradijenta brzine. Dilatantni
fluidi s druge strane pokazuju poveanje vrijednosti a sa porastom
gradijenta brzine. Njutnovi fluidi imaju konstantnu vrijednost a bez
obzira na veliinu gradijent brzine.
Kod Binghamovih plastika fluid moe biti kategorisan prema koeficijentu
krutosti , koji dimenziono odgovara viskozitetu. U sluaju strujanja
nenjutnovskih fluida kroz cijevi mogue je definisati efektivni viskozitet
e koji predstavlja odnos smiueg napona i prosjenog gradijenta brzine
na granici (zidu):

33

w
V
8
D

Za Binghamove i pseudoplastine fluide efektivni viskozitet je dat u

sljedea dva izraza:

D
e 1 0
6V

8V
e K '

n 1

4n
gdje je D prenik cijevi, V prosjena brzina strujanja, K ' K
.
3n 1

Takoer, za karakterizaciju nenjutnovskih fluida definie se i granini

viskozitet za visoke vrijednosti smicanja fluida. Izbor odgovarajue
definicije viskoziteta od gore navedenih je stvar projektovanja samog
cjevovoda.
Procjena ponaanja nenjutnovskih fluida zahtijeva odreivanje raznih
osobina sistema, kao to su koeficijent krutosti i smiui napon za
Binghamove fluide, i indeks strujanja i koeficijent konzistencije za
pseudoplastine fluide.
Ako pretpostavimo situaciju za strujanje Binghamove plastike kroz cijev,
moemo vidjeti da dok se vrijednost smiueg napona w mijenja od w
na zidu cijevi do nule u centru cijevi, mora postojati dio fluida koji se
kree kao nesmaknuti ep u sredini cijevi poluprenika r0 kao to je to
prikazano na slici 2.15. Razlog tome je to je lokalna vrijednost smiueg
Binghamova
napona manja od poetnog
napona pokretanja 0 .
plastika
Dilatantni
fluid

Njutnovski fluid

34

Pseudoplastini
fluid

Slika 2.16 Zavisnost prividnog viskoziteta od gradijenta brzine kod vremenski

zavisnih nenjutnovskih fluida

r0

w
Slika 2.17 Profil brzine za Binghamov fluid u cijevi

Laminarno strujanje Binghamove plastike moe se opisati sljedeom

relacijom, koju je predloio Buckingam [58]:

8V w
4
1
1 0 0

D

3 w
3
w

Ova jednaina se ne moe rijeiti direktno za w , ali se zanemarivanjem

lana koji sadri etvrti stepen dobija priblino rjeenje:

35

4
8V
0
3
D

2.6.5.2 Vremenski zavisni nenjutnovski fluidi

Ovi materijali se obino dijele na tiksotropine i reopektine u zavisnosti
od toga da li smiui napon opada ili raste sa vremenom za date uslove
brzine deformacije i temperature.
Tiksotropini fluidi pokazuju reverzibilan pad smiueg napona u
vremenu pri konstanom gradijentu brzine. Na drugoj strani, reopektini
fluidi pokazuju reverzibilan rast smiueg napona u vremenu pri
konstantnom gradijentu brzine. Tipine krive strujanja za ove dvije vrste
vremenski zavisnih fluida dat je na slici 2.16.
Tiksotropini
fluidi
Reopektini
fluidi

Slika 2.18 Zavisnost tangencijalnog napona od gradijenta brzine

za tiksotropine i reopektine fluide

Pretpostavlja se da je mehanizam koji je odgovoran za tiksotropino

ponaanje fluida slian pseudoplastinom mehanizmu sa razlikom u

36

duini trajanja, tj. tiksotropini mehanizam je zantno sporiji od

pseudoplastinog. Reopektinost i dilatantnost su analogne po
ponaanju, ali se opet razlikuju u duini trajanja.

2.7 Primjeri
P2.1 Kroz elinu cijev prenika 445 mm i hrapavosti 0,045 mm
3
protie 954 m /h vode temperature 20 C. Odredit Reynoldsov broj,
koeficijent trenja i gubitke usljed trenja po jedinici duine cijevi. Odrediti
snagu potrebnu za pumpanje vode na razdaljinu od 160 km ako je
visinska razlika 100 m i ako je efikasnost pumpe 70 %.
Rjeenje:
Poznato:

Nai:

protok
prenik cijevi
apsolutna hrapavost
duina cijevi
geodezijska visina

Q 954 m 3 /h 0,265 m 3 / s
D 445 mm
0,045 mm
L 160 km
H g 100 m

koef. kor. pumpe

p 0,70

gustina vode

f 1000 kg /m 3

viskozitet vode

1 10 3 Pa s

Reynoldsov broj
pumpanja P

Re , koeficijent trenja

f , snagu

Povrina poprenog presjeka cijevi je:

A

D2
0,156 m 2
4

Brzina fluida kroz cijev:

v

Q
1,7 m /s
A
37

Reynoldsov broj iznosi:

f vD 1000 1,7 0,445

7,6 105
3

1 10

Re

Za datu cijev relativna hrapavost je:

0,0001
D
Za navedene vrijednosti Re i /D sa Moodyjevog dijagrama datog
na slici 2.6 oitamo vrijednsot koeficijenta trenja:
f 0,00375
Gubici usljed trenja po jedinici duine cijevi su:
hf
L

4 fv 2 2 0,00375 1,7
2

0,005 m /m
2gD
9,81 0, 445

Ukupni gubici za 160 km cjevovoda su:

h f 160 1000 0,005 800 m
Kada se na gubitke usljed trenja doda i visinska razlika dobije se
ukupna visina pumpanja:
ht h f H g 800 100 900 m
Maseni protok iznosi:
.

m Av 0,156 1,7 1000

265 kg / s
Snaga potrebna za pumpanje vode je:
.

m ht g 265 900 9,81

P

3,342 106 W 3342 kW

p
0,7

38

P2.2 Ako se pretpostavi da vladaju laminarni uslovi strujanja za situaciju

opisanu u primjeru 2.1, izraunati gubitke usljed trenja.
Rjeenje:
Iz izraza 2.17 za laminarno strujanje vai:
f

16
16

2,1 10 5
Re 7,6 105

Gubici usljed trenja onda iznose:

hf
L

4 fv 2 2 2,1 10
5 1,7
2

2,78 10 5 m /m
2gD
9,81 0,445

Dobijeni rezultat nam pokazuje da laminarni gubici usljed trenja

ine svega 0,56 % ukupnih gubitaka usljed trenja.

P2.3 Ako je u primjeru 2.1 fluid razliit od vode sa viskozitetom

0,02 Pa s i gustine 1180 kg /m 3 , odrediti gubitke usljed trenja, brzinu
smicanja i debljinu viskoznog podsloja.
Rjeenje:
Poznato:

Nai:

gustina fluida

f 1180 kg /m 3

viskozitet fluida

2 10 2 Pa s

gubitke usljed trenja, brzinu smicanja U * i debljina

viskoznog podsloja

Reynoldsov broj je:

Re

f vD 1180 1,7 0, 445

4,46 104

0,02

39

Za

0,0001 i dobijeni Re broj koeficijent trenja je:

D
f 0,0054

Gubici trenja onda iznose:

hf
L

0,0072 m /m 83,3 N /m 2 po metru.

Tangencijalni napon na zidu i brzina smicanja su onda:

U*

pD 83,3 0,445

9,27 N /m 2
4L
4

w
9,27

0,087 m /s

1180

Debljina viskoznog podsloja je:

5
5
5 0,02
*
0,0001 m
*
U
U 0,087 1180

P2.4 Odrediti specifinu gustinu hidromjeavine, zapreminski udio vrste

faze i zapreminski odnos za mjeavinu magnetita i vode koja ima
koncentraciju vrste faze 60 %. specifina gustina vrste faze iznosi
5000 kg /m 3 .
Rjeenje:
Poznato:

Cw 60 %

s 5000 kg /m 3
w 1000 kg /m 3
Nai: , zapreminski odnos, m .

40

100
100

1923 kg /m 3
Cw 100 Cw
60
100 60

5000
1000
s
w

Cw m
60 1923

0,231
100 s 100 5000

Zapreminski odnos=

zapremina cvrste faze

0,3
zapremina tecne faze 1

P2.5 Hidromjeavina sirove soli i zasienog rastvora soli puni rezervoar

za vaganje kroz odgovarajui cjevovod. Ako je gustina hidromjeavine
1300 kg /m 3 , gustina sirove soli 2100 kg /m 3 i gustina zasienog
3
rastvora soli 1200 kg /m , odrediti koncentraciju vrste faze u postocima
teine, zapreminsku koncentraciju i zapreminski odnos.
Rjeenje:
Poznato:

m 1300 kg /m 3 (mjeavine sirove soli i rastvora)

s 2100 kg /m 3 (sirova so je vrsta faza)
l 1200 kg /m 3 (zasieni rastvor soli je tena faza)

Nai: Cw , Cv , zapreminski odnos.

Cw 100

Cv Cw

s m l
2100 1300 1200

100

17,9 %
m s l
1300 2100 1200

m
1300
17,9
11,1 %
s
2100

Cv
0,111
100

zapreminski odnos

0,111

0,125
1 1 0,111

P2.6 Odrediti viskozitet hidromjeavina iz primjera 2.4 i 2.5 ako se

pretpostavi da hidromjeavina ima njutnovsku reologiju i nalazi se na
temperaturi od 20 C. Viskozitet zasienog rastvora soli iznosi
2 10 3 Pa s .

41

Rjeenje:
Primjer 2.4: zapreminski udio vrste faze je 0,231 pa se pomou
izraza
moe izraunati relativni viskozitet koji predstavlja odnos
viskoziteta mjeavine m i viskoziteta transportnog fluida 0 :

m
1 2,5 10,05 2 A exp B
0
1 2,5 0,231 10,05 0,231

0,00273 exp
16,6 0,231

2,24
3
Viskozitet vode je 0 1 10 Pa s , pa je za viskozitet hidromjeavine:

m 2,24 10 3 Pa s
Primjer 2.5: Zapreminski udio vrste faze je 0,125 , pa je:

m
1, 49
0
0 2 10 3 Pa s
m 2,98 10 3 Pa s
P2.7 Odrediti koliinu toplote koja je potrebna da se mjeavina
uglja teinske koncentracije 50 % zagrije sa poetne temperature
C na krajnju temperaturu od 49 C. Specifina toplota uglja
1256 J /kg K , a relativna gustina 1,4. Protok hidromjeavine
0,252 m3/s .
Rjeenje:
Poznato:

spec. top. uglja

c p ,s 1256 J /kg K

spec. top. vode

c p ,l 4187 J /kg K

s 1400 kg /m 3
Cw 50 %
teinska konc.
T1 21 C
poetna temp.
T2 49 C
krajnja temp.
protok mjeavine Q 0,252 m 3/s
gustina uglja

42

vode i
od 21
iznosi
iznosi

Nai: koliinu toplote q

Iz izraza rauna se specifina toplota hidromjeavine:

c c c c

1256 50 4187 50
2722 J /kg K
100
100
Relativna gustina hidromjeavine se rauna po formuli :

p m

p s

w s

p l

w l

100
100

1167 kg /m 3
Cw 100 Cw
50
100 50

1400
1000
s
w

Maseni protok mjeavine iznosi:

.

m Q m 0,252 1167

294 kg / s
Potrebna koliina toplote je:
.

q m c p ,m T 294 2722 49 21

22, 4 10
6 W

22,
4 MW

3 RELATIVNO KRETANJE FLUIDA I VRSTIH ESTICA

3.1 Uvod
Do sada je bilo govora o strujanjima koja su u osnovi
jednodimenzionalna sa fluidom koji tee du cijevi ili du kanala. U ovom
poglavlju e biti rijei o silama koje djeluju na tijelo uronjeno u tekui
fluid. Poznavanje ponaanja vrstih estica u fluidu je od osnovnog
znaaja za dizajn hidraulikih transportnih sistema kod kojih su
inercijalni efekti vrstih estica znaajni, kada je rije o heterogenim
sistemima.

43

3.2 Sila otpora kretanja vrstih estica u fluidu

Uvijek kada se govori o sili otpora koja se javlja kada se neko tijelo kree
relativno u odnosu na neki fluid, neizbjeno se mora govoriti i o
karakteristikama graninog sloja koji se formira u blizini povrine tog
tijela. U prolom poglavlju je pokazano da kada neki viskozni fluid tee
preko neke povrine, brzina slojeva fluida koji su blizu povrine biva
priguena u odnosu na srednju brzinu toka. Ovaj granini sloj dobija na
debljini sa udaljavanjem od poetne ivice date povrine i u odreenoj
taki, zavisno od uslova strujanja, granini sloj postaje nestabilan i dolazi
do njegovog odvajanja od povrine (taka separacije). Ovo razdvajanje
dovodi do stvaranja vrtloga i ima za posljedicu disipaciju energije.
Sile koje se javljaju na tijelu kada doe do separacije graninog sloja su
druge prirode od onih koje djeluju na tijelo dok granini sloj nije odvojen
od povrine. Ustvari, ukupna sila otpora koja djeluje na tijelo uronjeno u
fluid koji se kree sastoji se od dvije komponente, viskozni otpor i otpor
usljed oblika. Pri malim brzinama strujanja fluida oko tijela ne dolazi do
separacije graninog sloja tako da je cjelokupan otpor rezultat viskoznih
sila. Sa poveanjem brzine dolazi do separacije graninog sloja tako da
pored sila viskoznog otpora javljaju se i sile otpora usljed oblika. Sa
daljim poveanjem brzine, udio sile viskoznog otpora u ukupnoj sili
otpora opada. Granini sloj na povrini nekog tijela je po svojoj prirodi
laminaran. Meutim, mogue je da strujanje unutar graninog sloja
pree iz laminarnog u turbulentni reim i prije pojave separacije. Prelaz
iz laminarnog u turbulentni reim strujanja unutar graninog sloja se
moe postii ili velikim brzinama strujanja fluida ili vjetakim
ogrubljivanjem ulazne ivice tijela i praen je izrazitim padom ukupne sile
otpora. Razlog tome je da je prenos koliine kretanja puno vei u
turbulentnom nego u laminarnom strujanju. Prema tome, fluid koji se
kree veim brzinama je u mogunosti da prenosom koliine kretanja
odrava kretanje graninog sloja prema naprijed, priguujui time
stvaranje vrtloga separacije. Ako dolazi do separacije, ona se javlja dalje
od ulazne ivice tijela, vrtlozi koji se javljaju su manji, tako da je ukupna
sila otpora manja u odnosu na laminarno strujanje.

3.3 Sila otpora na sferi

44

Osnovni podatak koji je potreban projektantu je koeficijent otpora estice

C D . Njegova vrijednost se izraunava pomou brzine taloenja vrste
estice u mirujuoj vodi.
3.3.1 Stokesov zakon
Sfera koja se kree malom brzinom kroz fluid je jedini vaan sluaj kada
se sila otpora u potpunosti moe izraunati iz teorijskih pretpostavki.
Ovaj proraun je prvi izveo Stokes koji je dobio rjeenje optih jednaina
kretanja zanemarujui pri tom u potpunosti inercijalne lanove u tim
jednainama, odnosno pretpostavljajui da je u ukupnoj sili otpora udio
viskozne sile 100 % . Rezultat njegove analize je dat sljedeom relacijom i
poznat je kao Stokesov zakon:
F 6 r w
gdje je:
F

r
w

sila otpora
viskozitet fluida
poluprenik sfere
relativna brzina estice u odnosu na fluid

2
Ako grupu 6 r w izrazimo kao (4 r )(3w /2r ) onda se jednaina
moe napisati u obliku:

F /4 r 2
3w /d

Kao to se vidi, izraz predstavlja odnos smiueg napona koji djeluje na

povrinu sfere i srednjeg gradijenta brzine, odnosno on predstavlja
definiciju viskoziteta za datu geometrijsku konfiguraciju.
Stokesov zakon se takoer moe napisati kao:
F 6 r w

24
A
dw /

w 2

2
45

2
gdje je A povrina projekcije sfere d /4 , a gustina fluida se koristi
kao prividna varijabla to je u ovom sluaju posebno pogodno zato to F
ne zavisi od . Koeficijent otpora se onda definie na uobiajen nain:

CD

F /A
F

2
w /2 Aw 2
2

Iz izraza se vidi da je koeficijent otpora dat u sljedeem obliku:

CD

24
Re

105
a
10

103
102
10
1,0
0,1
0,0001 0,001

0,01

0,1

10

102

103

104

105

106

Reynoldsov broj Re

Slika 3.19 Promjena koeficijenta otpora u zavisnosti od Reynoldsovog broja za

sferne estice

46

Treba naglasiti da izraz vai samo u opsegu Stokesovog zakona, odnosno

za sferu u uslovima strujanja gdje preovlauju viskozni efekti. Ovo
podruje se obino zove Stokesov ili laminarni reim. Definicija za
koeficijent trenja se moe uporediti sa izrazom za Fanningov koeficijent
trenja. Vidi se da forma oba izraza identina i predstavljaju odnos
smiueg napona na granici i kinetike energije, tako da se koeficijent
otpora moe smatrati koeficijentom trenja estice. esto se zavisnost
koeficijenta otpora C D od Reynoldsovog broja prikazuje u grafikom
obliku. Na slici 3.1 prikazana je takva zavisnost za sluaj sferne estice.
Oblast u kojem vai jednakost je oznaen sa 'a' i pokriva vrijednosti
Reynoldsovog broja do oko 1. Oblast oznaena sa 'b' za opseg vrijednosti
1 Re 1000 predstavlja prelazni reim. Oblast 'c', za vrijednosti
1000 Re 2 105 , je reim u kome dolazi do prelaza (tranzicije) iz
laminarnog u turbulentni granini sloj neposredno prije odvajanja
(separacije). Oblast 'd' predstavlja upravo spomenutu separaciju
graninog sloja.
3.3.2 Teorija relativnog kretanja sfere uronjene u fluid
Za neku esticu mase m koja se kree kroz fluid brzinom w usljed
djelovanja spoljanje sile F1 , rezultujua sila koja djeluje u pravcu brzine
w data je izrazom:
F F1 F2 F3
u kojoj je F2 sila uzgona i F3 je sila otpora koja je data jednainom :
CD

Aw 2
2

gdje predstavlja gustinu fluida u koji je estica uronjena. Jednaina

moe se napisati u sljedeem obliku:
F mae mae

Aw 2
CD
s
2

47

Za sluaj sferne estice koja se taloi pod uticajem sile gravitacije imamo:
ae g
A

d2
4

d3
m
s
6
dw
i ako se ubaci u jednainu dobije
dt

Sila F se moe napisati kao m

se:
dw g s 3C D w 2

dt
s
4d s

Sferna estica koja se taloi u mirujuem fluidu pod uticajem sile

gravitacije ubrzava sve dok ne dostigne kontantnu brzinu wt , koja
predstavlja krajnju (terminalnu) brzinu taloenja pri kojoj je dw /dt 0 .
4g s d
wt

3C D

1/2

gdje je C D f (Re) .
Za reim strujanja gdje vai Stokesov zakon koeficijent otpora rauna se
po jednostavnom izrazu C D 24/Re . Kada ovaj izraz ubacimo u
jednainu , dobija se izraz za krajnju brzinu taloenja:
wt

g s d 2
18

za

Re 1

U reimu strujanja u kojem vai Newtonov zakon C D je konstanta

nezavisna od Reynoldsovog broja i iznosi 0,4. Zato u tom reimu izraz za
krajnju brzinu taloenja poprima oblik:

48

 3,33 s d
wt

1/2

za

1000 Re 2 105

Odnos izmeu krajnje brzine taloenja sferne estice wt i odgovarajueg

koeficijenta otpora C D u Stokesovom i Newtonovom reimu mogu se
direktno izraunati iz jednaina i . Ako je poznato wt onda se C D moe
izraunati bez potrebe za prenikom sferne estice. Za prelazni reim (
1 Re 1000 ) mora se pristupiti na neto drugaiji nain. Opta formula
moe se napisati u obliku:
CD

4g s d
3 wt2

Ako se jednaina podijeli za Re dobije se:

C D 4g s

Re
3 2wt3
Ako se meutim izraz pomnoi sa Re2 dobije se:
2

C D Re

10

10-4

4g s d 3
3 2

10-3

10-2

4
g

s
D

3
2
3
e
R
w

10-1

10

105

106

ReCD2
102

Re

C/RDe
10

10

102

103

4
g

C
d
e
R
3

3
s
2
D
2

104

49

Slika 3.20 Promjena Reynoldsovog broja u zavisnosti od CD/Re i CDRe2 za sferu

Treba naglasiti da je izraz nezavisan od prenika estice d , dok je izraz

nezavistan od brzine taloenja estice wt . Navedene jednaine su opte i
vae za cijeli opseg vrijednosti Reynoldsovog broja. Znai, za sfernu
esticu, koeficijent otpora C D moe se odrediti ako nam je poznata ili
brzina wt ili prenik estice. Sa praktinog stanovita, estica je bolje
opisana sa brzinom taloenja nego sa prenikom, tako da brzina
taloenja predstavlja pouzdaniji kriterij na osnovu kojeg se rauna
C
2
koeficijent otpora. Na slici 3.2 su prikazani D i C D Re kao funkcija od
Re
Re za sferne estice. Ako je poznata brzina wt onda se iz jednaine
C
moe izraunati D pomou kojeg se zatim oitava vrijednost Re sa slike
Re
3.2 i na kraju se izrauna C D . Ako je poznat prenik estice onda se iz
2
jednaine moe izraunati C D Re pomou kojeg se zatim oitava
vrijednost Re sa slike 3.2 i na kraju se izrauna C D .

3.4 Oblik estica

Da bi koristili formulaciju datu u prethodnom dijelu mora se ispitati
uticaj oblika estice na koeficijent otpora. McNown i dr. [53] su istraivali
na elipsoidnim i neelipsoidnim esticama koje su simetrine u odnosu na
sve tri ose i na esticama u obliku diska. Prema njima koeficijent otpora
za estice koje imaju oblik razliit od sfernog, moe se opisati pomou
Stokesovog zakona za sferne estice uz uvoenje bezdimenzionalnog
korekcionog faktora K:

50

F K 6 r w
Za razliite oblike estice daju se razliite vrijednosti K.
Koeficijenti otpora za estice raznih oblika su od velikog znaaja za
projektovanje cjevovoda hidraulikog transporta. Albertson [54] je iz svog
istraivanja zakljuio da se oblik estice ne moe opisati samo pomou
jednog parametra, te je predloio faktor oblika (S.F.) koji bi u odreenoj
mjeri dao poboljan opis oblika estice, u sljedeoj formi:
S .F .

c
ab

gdje je 'a' najdua, a 'c' najkraa od tri meusobno normalne ose estice.
Na slici 3.3 data je zavisnost koeficijenta otpora od Reynoldsovog broja za
estice razliitih faktora oblika. Reynoldsov broj za esticu definie se
korienjem nominalnog prenika estice dn kao karakteristinom
duinom:
Re

dn wt

gdje je dn prenik sferne estice koja ima istu zapreminu koju ima
estica oblika razliitog od sfere.
10
Faktor oblika
0,3
0,5
CD 1,0

0,7
1,0

0,1
1

10

102

Re

103

104

105

51

Slika 3.21 Promjena koeficijenta otpora CD u zavisnosti od Reynoldsovog broja

za razliite vrijednosti faktora oblika

Na slici 3.4 je data proirena verzija slike 3.3. Na CD -Re krivulje dodana
su jo dva parametra Cw i Cs koji se mogu izraunati pomou sljedeih
izraza:
Cw

3C D
4 Re

CS

C D Re2
8

40

10

1000

100

CS

10000

40

CD Re2
8

10

10

Faktor oblika

0,3

CD

0,5
0,7

100

3
C
D
C

w
e
R
4
0,7
10

52

sfera

1,0

0,9
1,0

0,3
0,1
Re

1000

10000

Slika 3.22 Promjena koeficijenta otpora CD u zavisnosti od Reynoldsovog broja Re

za estice nepravilnog oblika [46]

3.5 Suspenzija vrstih estica u turbulentnom toku

Rad O'Briena iz 1934. godine na mehanizmu odravanja estica u
suspenziji u turbulentnom reimu strujanja predstavlja znaajan
doprinos razumijevanju ovog fenomena. On polazi od pretpostavke da je
dc
wC 0 , kojeg uzrokuje
transfer estica u suspenziji prema gore Es
dy
turbulencija, u ravnotei sa transferom estica prema dole kojeg
uzrokuju gravitacione sile:
Es

dc
wC 0
dy

U gore navedenoj jednaini:

Es
C
y
w

je koeficijent prenosa mase za estice

zapreminski udio (koncentracija) na rastojanju y
rastojanje od donje granice
brzina taloenja estica u mirujuem fluidu

Koeficijent prenosa mase E s i koeficijent prenosa momentuma Em su

meusobno povezani sljedeom relacijom:
E s Em
gdje je konstanta proporcionalnosti. Smiui napon
proizvoljnoj taki u turbulentnom toku dat je jednainom:

Em

nekoj

du
dy

Za tok u otvorenom kanalu:

53


y
w 1
ym

gdje je w smiui napon na granici (zidu), a ym je rastojanje od granice

do povrine tenosti. Tako se moe napisati sljedee:
Em

1 y /ym

w
du
du

dy
dy

Ako se pretpostavi da estice u suspenziji imaju mali ili nikakav uticaj na

raspored brzine, onda raspored brzine odgovara tzv. zakonu deficita
brzine:
y
u u max 1
log e

*
u

ym
Diferenciranjem izraza

du u *

dobijamo
, tako da se za Em moe
dy y

napisati:

y
E m u *y 1
ym

Kombinovanjem jednaina i dobija se izraz za E s kao funkcija od y :

y
E s u *y 1
ym

Ako se jednaina
uvrsti u jednainu
C
koncentracija
u proizvoljnoj ravni y :
log e
ili

54

y y
C
w
a

log e m

*
C A u
y
ym a

i integrira se, dobie se

 h
C

C A ha

gdje je:
Z
CA

w
u *

ym
1
y

ha

ym
1
a

koncentracija u proizvoljnoj referentnoj ravni na visini a, npr.

centar cijevi
Von Karmanova konstanta

Jednaina kae da koncentracija u nekoj taki zavisi od vertikalne

*
pozicije i faktora Z koji predstavlja odnos brzine taloenja i grupe u ,
koja predstavlja mjeru intenziteta turbulencije. Vanoni [59] je pokazao da
jednaina pokazuje dobro slaganje sa eksperimentalnim rezultatima na
otvorenim kanalima i da postojanje sedimenta uzrokuje pad vrijednosti
konstante , emu on pripisuje priguivanje turbulencije.
3.5.1 Primjena na zatvorene kanale
Ismail [60] je pokazao da jednaina moe biti primijenjena na zatvorene
pravougaone kanale ako se ym uzme kao taka sa maksimalnom
brzinom. Ta taka ne mora biti u sreditu kanala zbog toga to estice
imaju tendenciju da iskrive raspored brzine. Po Ismailu u taki y ym
vrijednost koeficijenta E s koji je dat relacijom bi onda bila jednaka nuli,
to je u neslaganju sa eksperimentalnim rezultatima koji pokazuju
odreenu vrijednost koeficijenta E s . Za ovaj region moe se uzeti da je
E s konstantan i da jednaina poslije integracije daje sljedee:
ln

C
w

y a
C A Es

Izvan ovog regiona jednaina moe biti primijenjena.

55

Vanoni je zapazio da vrijednost Von Karmanove konstante za

suspenzije opada u odnosu na vrijednost za istu vodu koja iznosi 0,4.
Ismail je za zatvorene kanale zabiljeio vrijednosti koje su za najvee
koncentracije suspenzija padale do 0,25. Ismail takoer ispitivao
varijacije konstante u jednaini i zakljuio je da je konstantno za
odreenu veliinu estica i da je vee od jedinice. Za sada ne postoji
slaganje u vezi konkretnih vrijednosti za konstantu pa je pri
projektovanju cjevovoda najbolje uzeti 1 to ujedno unosi dozu
sigurnosti u proraun.
Hunt [61] je u svom radu sa heterogenim suspenzijama predstavio prenos
estica pomou jednaine difuzije gdje se ukljuivanjem zapremine
estica u jednainu kontinuiteta dovodi do koncentracije koja tei jedinici
na donjoj granici (jednaina tei pod tim uslovima), to je u skladu sa
fizikim posmatranjima:
Es

dc
1 C Cw 0
dy

Za cjevovode (kanale) krunog poprenog presjeka postoji neto manje

dostupnih podataka, ali se na osnovu nekih istraivanja moe zakljuiti
da je problem skoro slian kao kod zatvorenog pravougaonog kanala u
b
b
0,08 i
0,92 (b predstavlja
radu Ismaila. Iz njegovih rezultata za
D
D
rastojanje od vrha cijevi) dolo se do sljedee relacije:
log10

1,8w
C

*
CA
u

Poreenje eksperimentalnih rezultata sa vrijednostima dobijenim

pomou jednaine
pokazuje veoma dobra slaganja i pokazuje se
opravdanost upotrebe navedene jednaine u projektovanju cjevovoda.

3.6 Primjeri
P3.1 Odrediti brzinu taloenja sferne estice prenika 0,5 mm i gustine
2650 kg/m3 u vodi temperature 20 C.

56

Rjeenje:
Poznato:

gustina estice

s 2650 kg /m 3

gustina vode

f 1000 kg /m 3

viskozitet vode
prenik estice

1 106 m 2 /s
d 0,5 mm

Nai: brzinu taloenja estice w .

Pomou Stokesovog zakona raunamo krajnju brzinu taloenja
estice i Reynoldsov broj:

wt

g s f d 2
18 f

Re

9,81 2650 1000 0,0005 2

18 1000 1
10
6

0,225 m /s

wt d 0,225 0,0005

112 >> 1 Stokesov zakon se ne

1 10 6
moe primijeniti

Prvo se rauna izraz:

C D Re

4g s f d 3
3 f 2

4 9,81 2650 1000 0,0005

3 1000 1 10
6

2698

Sa slike 3.2 oitava se odgovarajua vrijednost Reynoldsovog broja:

Re 40

Sada je:
Re

wt d

wt

Re 40 1
10
6

0,08 m / s
d
0,0005

57

P3.2 Prirodno oblikovana estica ima nominalni prenik od 250 mikrona,

gustinu 3000 kg/m3 i faktor oblika 0,7. Koja je brzina taloenja estice u
vodi temperature 20 C?
Rjeenje:
Poznato:

prenik estice
gustina estice

d 250 mikrona 0,25 mm

s 3000 kg /m 3

gustina vode
faktor oblika

f 1000 kg /m 3
S .F . 0,7

Nai: brzinu taloenja estice w .

Parametar Cs je:
CS

dn3 s f g
6 f 2

159

Sa slike 3.4 za CS 159 i faktor oblika S.F.=0,7 oitava se

vrijednost Reynoldsovog broja:
Re 8,2
Iz jednaine za Reynoldsov broj raunamo brzinu taloenja:
Re

wd

Re 8,2 1
10
6

0,0328 m / s
d
0,00025

P3.3 Za esticu opisanu u primjeru 3.2 pretpostaviti da nominalni

prenik nije poznat i da ga treba odrediti iz ostalih pet varijabli.
Rjeenje:
Poznato: vidi primjer 3.2
Nai: nominalni prenik estice dn

58

Cw

f g

f w3

3000 1000 9,81 1 10

6

3
1000 0,0328

0,56

Sa slike 3.4 za Cw 0,56 i faktor oblika S.F.=0,7 oitava se

vrijednost Reynoldsovog broja:
Re 8,2
Iz jednaine za Reynoldsov broj raunamo brzinu taloenja:
Re

wd

dn

Re 8,2 1
10
6

0,00025 m 250 m
w
0,0328

P3.4 Pretpostaviti esticu opisanu u primjeru 3.2. Odrediti brzinu

3
5
2
taloenja estice u fluidu gustine 2000 kg/m i viskoziteta 3 10 m /s .

Rjeenje:
Poznato:

prenik estice
gustina estice

d 250 mikrona 0,25 mm

s 3000 kg /m 3

gustina fluida

s 2000 kg /m 3

viskozitet fluida
faktor oblika

3 105 m 2 /s
S .F . 0,7

Nai: brzinu taloenja esitce w

CS

dn3 s f g
6 f 2

0,00025

3000

2000 9,81

6 2000 3 10
5

0,045

Brzina taloenja je data Stokesovim zakonom i glasi:

g s f d 2
18 f

9,81 3000 2000 0,00025 2

18 2000 3 10
5

0,00057 m / s

59

Re

wd 0,00057 0,00025

0,00475 << 1 Stokesov zakon se

3 10 5

moe primijeniti tako da nije potrebna korekcija za faktor oblika

P3.5 Odrediti vrijednost koeficijenta otpora za esticu iz primjera 3.2.

Rjeenje:
Poznato: vidi primjer 3.2
Nai: koeficijent otpora C D
Iz jednaine :
CD

4g s f d
2
t

3 f w

4 9,81(3000 1000)0,00025
6,19
3 1000 0,03282

P3.6 Odrediti vrijednost koeficijenta otpora za esticu iz primjera 3.2 uz

pretpostavku da je vrijednost faktora oblika 1,0.
Rjeenje:
Poznato:

S .F . 1,0
faktor oblika
ostali podaci kao u primjeru 3.2

Nai: koeficijent otpora C D

U primjeru 3.2 za datu esticu je dobijena vrijednost CS 159 . Sa
slike 3.6 se za S .F . 1,0 i CS 159 dobiju vrijednosti:
Re 9,5

60

C D 4,3

P3.7 Odrediti brzinu taloenja za esticu sfernog oblika prenika 100

3
mikrona, relativne gustine 5,0 u hidromjeavini gustine 2000 kg/m i
6
2
kinematskog viskoziteta 2,5 10 m /s .
Rjeenje:
Poznato:

prenik estice
gustina estice

d 100 mikrona 0,1 mm

s 5000 kg /m 3

gustina fluida

f 2000 kg /m 3

viskozitet fluida

2,5 10 6 m 2 / s

Nai: brzinu talaenja w

Iz Stokesovog zakona izrauna se brzina taloenja:
w

Re

g s f d 2
18 f

9,81 5000 2000 0,00012

18 2000 2,5 10
6

0,00327 m / s

wd 0,00327 0,0001

0,13 1 Stokesov zakon se

2,5 10 6
moe primijeniti.

P3.8 Kroz cijev unutranjeg prenika od 305 mm tee hidromjeavina

brzinom od 1,83 m/s. Smiui napon na zidu cijevi iznosi
w 9,57 N /m 2 . Odrediti maksimalnu veliinu vrstih estica za koje je
odnos koncentracija C /C A 0,7 koristei navedenu tabelu sa podacima
za etiri vrste materijala.
Materijal

Viskozitet
hidromjeavine
(103 Pas)

Koncentracija u
postocima teine
Cw

Relativna
gustina

Ugalj
Koncentrat magnetita
Koncentrat bakra
Krenjak

25
10
10
30

50
60
60
60

1,4
5,0
4,0
2,7

61

Rjeenje:
Poznato:

D 305 mm
prenik cijevi
v 1,83 m /s
brzina strujanja
2
smiui napon na zidu w 9,57 N /m

Nai: Maksimalnu veliinu estica za koju je C /C A 0,7

log10

1,8w
C

*
CA
u

1
0,38
u*

wg
m

log 0,7

1,8w

9,57 9,81
1 0,38

w 0,317/ m

gdje je m gustina hidromjeavine, a w brzina taloenja estica

Odgovarajue gustine hidromjeavina izraunaemo pomou izraza :

100
Cw 100 Cw

s
1

Materijal

Cw

m kg /m 3

Ugalj
Koncentrat magnetita
Koncentrat bakra
Krenjak

50
60
60
60

1168
1925
1820
1609

62

w (m / s )

0,207
0,161
0,166
0,177

P3.9 Odrediti odnos koncentracija C /C A za eljezni prah sa prenikom

estica od 0,1 mm koji se transportuje kroz cijev prenika 203 mm
brzinom 4,27 m/s, ako je masena koncentracija 45 % i viskozitet
mjeavine iznosi 1 10 3 Pa s . Relativna gustina vrste faze iznosi 5,0 dok
2
gubici usljed trenja iznose 985 kN /m km .
Rjeenje:
Poznato:

prenik estica
prenik cijevi
brzina mjeavine
teinska koncen.

d 0,1 mm
D 203 mm
v 4,27 m /s
CW 45 %

viskozitet mjeavine

m 1 10 3 Pa s

gustina vrste faze

s 5000 kg /m 3

gustina vode

f 1000 kg /m 3

viskozitet vode

1 10 6 m 2 /s
p f 985 kPa /km

gubici usljed trenja

Nai: C /C A

100
100

1562 kg /m 3
Cw 100 Cw
45
100 45

5000
1000
s
w

Poto nemamo faktor oblika pretpostavljamo sferne estice, a kao

fluid uzimamo mjeavinu jer se estice taloe u njoj, a ne u istom
transportnom fluidu, pa je:
2

C D Re

4g f d 3 s f
3

3
4 9,81 1562

0,0001

3 10

5000

1562

70

Sa slike 3.2 oitavamo:

Re 2,5
Iz izraza za Reynoldsov broj raunamo brzinu taloenja, uz
napomenu da treba uzeti gustinu i viskozitet mjeavine, a ne istog
transportnog fluida:

63

Rem
2,5 103

0,016 m /s
d m
0,0001 1562

Tangencijalni napon na zidu cijevi je:

D p1 p2
4L

0,203 985000
50 N /m 2
4 1000

Zatim se izrauna brzina smicanja:

u*

w
50

0,179 m /s
m
1562

Na kraju izraunamo traeni odnos koncentracija C /C A prema

izrazu :
log10

1,8w
C
1,8 0,016

0, 4234
*
CA
1,0 0,38 0,179
u

C /C A 0,377

P3.10 Odrediti odnos koncentracija C /C A za estice magnetita prenika

0,12 mm, relativne gustine 5,0 i faktora oblika 1,0 ako je brzina smicanja
0,076 m/s za uslove date u donjoj tabeli.
Ako se kod mjeavine koncentracije 45 % eli dobiti vrijednost C /C A kao
kod mjeavine koncentracije 55 %, koliko iznosi potrebno poveanje
viskoziteta u procentima (dodavanjem aditiva za regulaciju viskoziteta).
Koncentracija mjeavine
(%)

Viskozitet mjeavine
(Pas 103)

Relativna gustina

45
50
55
60

2,8
3,0
5,0
14,4

1,563
1,667
1,786
1,923

64

Rjeenje:
Poznato:

prenik estica
brzina smicanja
relativna gustina estica
faktor oblika
koncentracija mjeavine
viskoziteti mjeavine
relativne gustine mjeavine

d 0,12 mm
u * 0,076 m /s
5,0
S .F . 1,0
Wt (%)

Nai: odnos koncentracija C /C A

Zato to su Reynoldsovi brojevi estica manji od jedan moe se primijeniti
Stokesov zakon tako da nije potrebna korekcija za faktor oblika. Zatim se
rauna odnos koncentracija C /C A prema izrazu . Za mjeavinu
koncentracije 45 % dobiju se sljedee vrijednosti:
wt

g s d 2
18

Re

log10

9,81 5000 1563 0,000122

18 2,8 10
3

0,00963 m / s

wd 1563 0,00963 0,00012

0,645 1

2,8 10 3

1,8w
C
1,8 0,00963

0,6 C /C A 0,251
*
CA
1,0 0,38 0,076
u

Za ostale koncentracije dobijene su dole navedene vrijednosti:

50 % , wt 0,00872 m / s , Re 0,581 1 , C /C A 0,286

55 % , wt 0,00504 m /s , Re 0,216 1 , C /C A 0, 485

60 % , wt 0,00168 m / s , Re 0,027 1 , C /C A 0,786

Ako se kod mjeavine koncentracije 45 % eli dobiti vrijednost C /C A kao

kod mjeavine koncentracije 55 %, treba se dobiti ista brzina taloenja
estica. Prema Stokesovom zakonu brzina taloenja estica je obrnuto
proporcionalna viskozitetu mjeavine. Onda je:

65

wt ,45 %
wt ,55 %

t ,45 %

0,00963
t ,45 % 1,91 t ,45 %
0,00504

Dodavanjem aditiva viskozitet je potrebno poveati za 91 %.

4 STRUJANJE HOMOGENIH SUSPENZIJA

4.1 Uvod
Jedan od glavnih parametara pri projektovanju cjevovoda su gubici
usljed trenja kao funkcija promjenljivih sistema. Na slici 4.1 prikazana je
tipina promjena gubitaka usljed trenja u zavisnosti od brzine za neku
homogenu suspenziju. Pri veim brzinama strujanje je turbulentno to se
na slici vidi kao strmiji dio krive. Pri smanjenju vrijednosti brzine dolazi
se do take gdje turbulentno strujanje prelazi u laminarno. Brzina u tom
trenutku se naziva tranzitna brzina i to je kritina brzina za homogene
mjeavine. Ispod tranzitne brzine promjena gubitaka usljed trenja
manifestuje se kao ravnija linija to je tipino za laminarno strujanje.
Veina sistema za hidrauliki transport radi u turbulentnom reimu

66

strujanja zbog toga to estice, generalno tee taloenju u laminarnom

reimu, to moe dovesti do nestabilnog rada sistema (poveanje pada
pritiska tokom vremena), posebno kod dugih cjevovoda. Zato je veoma
vano da se pri projektovanju tano odredi tranzitna brzina, a da bi se
odabrala to pogodnija metoda za proraun gubitaka usljed trenja u
zavisnosti od reima strujanja.

log p

Turbulentno
strujanje
Laminarno
strujanje

prelaz

log VT
log V

Slika 4.23 Promjena gubitaka usljed trenja u zavisnosti od brzine

za homogene hidromjeavine

4.2 Kriterij homogenosti hidromjeavine

Pod homogenom hidraulikom mjeavinom obino se podrazumijeva ona
mjeavina tenosti i estica kod koje je prenik estica d 50 m . Postoji
i drugaiji pristup koji kae da je homogena mjeavina ona kod koje pri
datim uslovima strujanja ne postoji gradijent koncentracije vrstih
estica po vertikalnoj osi cijevi. Sa praktinog stanovita moda je bolje
rei da je to mjeavina kod koje su inercijalni efekti estica unutar

67

mjeavine relativno mali. Wasp i dr. navode primjer estica uglja za cijev
od 12 , Cw 50% i brzinu mjeavine v 1,8 m /s . Pod ovim uslovima
estice ispod 100 m praktino nemaju inercijalnih efekata i za datu
hidromjeavinu se moe rei da je homogena (tj. C /C A 1,0 ). Sa
poveanjem prenika estica odnos koncentracija C /C A opada. Iznad
vrijednosti prenika estica uglja od oko 600 m inercijalni efekti estica
vie nisu zanemarivi tako da poinju imati znaajnijeg uticaja na
viskozne i turbulentne sile. Za navedeni sluaj uglja moe se onda rei da
je mjeavina za estice manje od 600 m homogena, za estice vee od
600 m heterogena. Treba naglasiti da je ovo kriterij homogenosti samo
za date uslove i dati sistem, tako da e npr. promjena brzine uiniti ovaj
kriterij nevalidnim. Bolji kriterij bi bio na osnovu odnosa koncentracija
C /C A , pa da se onda za sve suspenzije za koje je C /C A 0,8 kae da su
homogene.

Na osnovu gore navedenih razmatranja moe se rei da postoji prelazni

region gdje su oba mehanizma, homogeni i heterogeni, pribilno isto
zastupljeni. U tom regionu sistem bi bio veoma osjetljiv ak i na manje
promjene parametara strujanja, veliinu estica i sl., tako da bi pri
dizajniranju morala da se obrati posebna panja na fleksibilnost sistema
prema moguim oscilacijama parametara strujanja. Mogue je dovesti u
vezu uslove strujanja (homogeni, heterogeni, prelazni) sa krivom
prikazanom na slici 3.1, koja pokazuje zavisnost koeficijenta otpora sfere
od Reynoldsovog broja. Mjeavine za ije estice vai Stokesov zakon
(region 'a' na slici 3.1, tj. za Re 1 ) e obino biti transportovane pomou
homogenog mehanizma strujanja za normalni raspon brzina koje se
sreu u praksi, dok e za mjeavine za ije estice vai Newtonov zakon
(region 'c' na slici 3.1, tj. 1 Re 1000 ) biti transportovane pomou
heterogenog mehanizma strujanje. U tabeli 4.1 date su karakteristike
nekih hidromjeavina koje se mogu nai u praktinoj upotrebi.

Hidromjeavina
Ugalj

68

Relativna
gustina
1,40

Max.
veliina
estica
(mm)
1

Teinska
koncent.
vrstih
estica
50

Prenik
cijevi
(mm)

Projektna
brzina
(m/s)

C/CA
max

Re-broj
estica

Re-broj
cijevi

254

1,52

0,625

0,273

26000

Krenjak
Magnetit

2,70
4,90

0,295
0,147

65
60

273
244

1,07
1,83

0,653
0,812

0,0923
0,141

21000
92000

Tabela 4.1 Karakteristike nekih komercijalnih hidromjeavina

4.3 Odreivanje brzine u prelaznom reimu

Kritina brzina kod homogenih mjeavina je brzina pri kojoj dolazi do
prelaza iz turbulentnog u laminarno strujanje i zavisi od pretpostavljenog
Reynoldsovog broja. Mnoge homogene mjeavine pokazuju nenjutnovske
karakteristike tako da je ovdje rije samo o njima dok je o njutnovskim
fluidima bilo rijei u poglavlju br. 2. Definicija Reynoldsovog broja za
nenjutnovske fluide moe biti bazirana na nekom od viskoziteta
spominjanih u ranijim poglavljima:

Prividni viskozitet a koji je definisan kao

Efektivni viskozitet koji je definisan kao

du

dy

w
8V

granini viskozitet za visoke vrijednosti smicanja fluida, koji

moe biti jednak koeficijentu krutosti za fluide koji se mogu
opisati modelom Binghamove plastike

U zavisnosti od viskoziteta koji se koristi, kritini Reynoldsov broj e

imati razliite vrijednosti. Ovdje e biti date metode za odreivanje brzine
u prelaznom reimu za Binghamove fluide i pseudoplastine fluide.

69

4.3.1 Binghamovi fluidi

Hanks [62] je u svom radu nastojao doi do nekog zajednikog parametra
koji ne bi kao Reynoldsov broj zavisio od reolokog modela ili
geometrijske konfiguracije. Doao je do zakljuka da brzina u prelaznom
reimu kod fluida opisanih Binghamovim modelom zavisi od
2
2
bezdimenzione grupe 0 D /
koja je jo ranije bila predloena od

Hedstroma [63] i nekih drugih. Taj takozvani Hedstromov broj moe se

preurediti na sljedei nain:
DV

He

/
0
V / D

Prvi lan u jednaini je Reynoldsov broj koji je definisan na osnovu

koeficijenta krutosti (koji predstavlja za Binghamove fluide). Drugi
broj je poznat pod imenom koeficijent ili broj plastinosti Pl. Jedanaina
se pie i u sljedeem obliku:
He RePl
Hanks i Pratt [64] su analizirali mnotvo objavljenih podataka o strujanju
suspenzija u krunim cijevima i rezultate su dali na slici 4.2 koja
prikazuje zavisnost Reynoldsovog broja od Hedstromovog broja. Podaci se
odnose na mjeavine date u legendi. Puna linija je dobijena na bazi
parametra stabilnosti koji je predloio Hanks koristei sljedee jednaine:

0
w c

Rec

4
1
c c4
3
3
He
c

He 16800

1 c

U gornjim jednainama c predstavlja odnos poetnog napona 0 i

smiueg napona na zidu cijevi pri uslovima prelaznog reima. Indeks c

70

pokazuje kritine uslove. Ove jednaine omoguavaju izraunavanje

Reynoldsovog i Hedstromovog broja polazei od poznatih fizikih osobina
fluida i cijevi i rezultat tog prorauna je puna linija na slici 4.3.
105
Cement
Rijeni mulj
Glina
Kanalizacija
ThO2
Krenjak

Re 104

103

103

104

105
He

106

107

Slika 4.24 Promjena Reynoldsovog broja u zavisnosti od Hedstromovog

broja za strujanje Binghamovog fluida u cijevi [45]

Alternativna metoda za izraunavanje kritinog Reynoldsovog broja je

pomou koeficijenta plastinosti Pl i na slici 4.3 je data promjena
kritinog Reynoldsovog broja u zavisnosti od Pl .
106

105
Re

Teorijska kriva

104

103
0,1

1,0

10

Pl

102

103

104
71

Slika 4.25 Promjena kritinog Reynoldsovog broja u zavisnosti od koeficijenta

plastinosti

U gore navedenim metodama Reynoldsov broj je definisan koristei se

koeficijentom krutosti kao viskozitetom. Thomas je pokazao da se
korienjem efektivnog viskoziteta e pri definisanju Reynoldsovog broja
mogu dobiti pribline vrijednosti za brzinu u prelaznom reimu koje su
veoma korisne za procjenu njenih poetnih vrijednosti. Jednainom dat
je efektivni viskozitet cjevovoda za laminarni reim strujanja:

w
8V

Laminarno
strujanje
Binghamove
plastike
se
moe
opisati
Buckinghamovom jednainom koja, kada se zanemare lanovi etvrtog
stepena, glasi:
4
8V
0
3
D

Ovaj izraz se moe preurediti i na sljedei nain:

(8V / D ) [1 4 0 ]
3 w

Na kraju se kombinovanjem gornjih izraza i uproavanjem dobija

efektivni viskozitet:

D
e 1 0
6V

72

 0D
je dosta vei
6V
od jedinice tako da se jedinica u gornjem izrazu moe zanemariti i dobija
se priblian izraz za efektivni viskozitet e :
Kod veine cjevovoda u praksi lan u gornjem izrazu

0D

6V

0D
6V

U kritinoj taki prelaznog reima dobijamo:

0D
6VT

gdje je VT viskozna brzina u prelaznom reimu. Zamjenom u izrazu za

Reynoldsov broj dobijamo:
DVT 6VT2
Rec

e
0
ili
VT

Rec 0
6

Ako se pretpostavi da se prelaz odvija pri specifinom Reynoldsovom

broju onda izraz postaje:
VT K 1

gdje je K 1 konstanta. Za Rec 2100, K 1 19 ; za Rec 3000, K 1 22 .

Ako je poznat poetni napon teenja hidromjeavine 0 iz jednaine moe
se dobiti priblina vrijednost brzine u prelaznom reimu. Ako se obrati
panja na izraz vidi se da on ne sadri ni viskozitet hidromjeavine
(odnosno koeficijent krutosti ) niti prenik cijevi. Eksperimentalni
rezultati pokazuju da brzina u prelaznom reimu zavisi od oba
spomenuta parametra, ali je funkcionalna zavisnost za oba sluaja

73

veoma slaba. Imajui na umu sve nedostatke jednaine pomou nje se

mogu dobiti veoma korisne poetne procjene brzine u prelaznom reimu.
Koristei formulu za raunanje Reynoldsovog broja, kritina brzina moe
se odrediti ako pretpostavimo da pri kritinoj brzini Reynoldsov broj
iznosi 2000, to nam daje izraz koji je predloio Durand [65]:
VT

1000
1 1 D 2 0 /3000 2

4.3.2 Pseudoplastini fluidi

Ryan i Johnson [66] su predloili opti parametar stabilnosti Z u
sljedeem obliku:
Z

Du
2 w / u / y

Parametar Z e biti jednak nuli na zidu cijevi zato to je i brzina u

jednaka nuli. Takoer e biti jednak nuli u centru cijevi zato to je u toj
taki i u / y 0 . Zato Z mora imati svoj maksimum negdje izmeu zida
i centra cijevi. Ako je poznat profil brzine, onda se Z max moe izraunati.
Za njutnovske fluide Z max je dat sljedeim izrazom:
Z max

4 DV

27

Makisimum se javlja u taki datoj relacijom:

r
1

R
3
Ako se pretpostavi Rec 2100 onda se dobije Z max c 808 i poto se
radi o optem parametru moemo rei da on vai vai za sve vremenski
nezavisne (tj. Netiksotropine) fluide.
Slian postupak moe se primijeniti na viskoplastine fluide:

74

 du
K '

dy

Moe se pokazati da vai:

Z

V 2
2(n )
2 w

gdje je:

3n 1
(n )
n

1
n 2

n 2
n 1

Iz definicije za koeficijent trenja, Z je dato sljedeim izrazom:

Z

2(n )
f

Ako uzmemo ranije dobijenu vrijednost

Z max c

808 dobiemo izraz za

koeficijent (faktor) trenja u prelaznom reimu:

fc

2(n )
808

To znai, ako nam je poznat indeks strujanja n mogue je izraunati f c .

Poto je f 16/Re za laminarno strujanje, onda se moe izraunati
brzina pri kojoj laminarno strujanje prelazi u turbulentno kao to se vidi
iz tabele 4.2. Ova tabela potvruje zapaanja mnogih autora da je
koeficijent trenja u prelaznom reimu priblino konstantan za sve fluide.

n
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2

fc
0,0076
0,0072
0,0068
0,0066
0,0075

75

Tabela 4.2 Promjena kritinog koeficijenta trenja u zavisnosti od indeksa strujanja

Znai da je mogue koristiti gore navedenu proceduru u praktinim

situacijama za odreivanje tranzitne brzine kod viskoplastinih fluida.
Kada se reolokim mjerenjima doe do indeksa strujanja n , onda se
moe izraunati kritini koeficijent trenja f c , a zatim i Rec . Hanks [62] je
izvrio poreenje navedene procedure sa velikom koliinom podataka
dobijenih na raznim cjevovodima i rezultati tog poreenja dati su na slici
4.4. Podaci ukljuuju pseudoplastine, njutnovske i dilatantne fluide i
vidi se dobro slaganje eksperimentalnih rezultata sa izraunatim
vrijednostima.
Za sluaj viskoplastinih fluida Reynoldsov broj je odreen na bazi
efektivnog viskoziteta Re DV / e . Izraz za efektivni viskozitet je dobijen
na isti nain kao kod Binghamovih fluida:
n 1

w
4n
V
K 8

V
D 3n 1
8
D

V
K' 8

n 1

2900
2800
2700
2600
2500
Recr 2400
2300
2200
2100
2000
1900

0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5
Indeks strujanja n

76

Slika 4.26 Poreenje vrijednosti kritinog Reynoldsovog broja izraunatih

opisanom procedurom sa eksperimentalnim rezultatima za strujanje
viskoplastinih fluida kroz cijev [45]

4.4 Laminarno strujanje

4.4.1 Binghamovi fluidi
Ranije je reeno da se integracijom reoloke funkcije za Binghamov fluid
za granini uslov krune cijevi dobija Buckingamova jednaina:

8V w
4
1
1 0 0

D

3 w
3
w

Ova jednaina se ne moe rijeiti direktno za w , ali se zanemarivanjem

lana koji sadri etvrti stepen dobija priblino rjeenje:
4
8V
w
0
3
D
Mogue je dobiti i tano rjeenje jednaine kao npr. na nain kako je
predloio McMillen [67], a posebno Hedstrom [63]. Hedstrom je
pretpostavio sljedeu funkcionalnu formu:
p D , L ,V , , , 0
i dimenzionalnom analizom je doao do sljedeeg:
DV

f 1

DV

,
,

0 /

V / D

D
0

77

gdje su drugi lanovi u jednainama i koeficijent (broj) plastinosti Pl i

Hedstromov broj He . Funkcija 2 u jednaini moe biti izraena kao:
1
f
1 He 1 He 4

Re 16 6 Re2 3 f 3 Re8

1,000
102 103 104 105 106 107

0,100

He=0

f=16/Re

0,010

0,001
10

102

103
Re

104

105

106

Slika 4.27 Dijagram Reynoldsovog broja za Binghamove fluide

Jednaina moe se predstaviti u prikladnijoj grafikoj formi prikazanoj

na slici 4.5 na kojoj su date vrijednosti koeficijenta trenja f u zavisnosti
od Reynoldsovog broja, a sa Hedstromovim brojem kao parametrom u
regionu laminarnog strujanja.
4.4.2 Pseudoplastini fluidi

78

Zavisnost gubitaka usljed trenja od brzine kod pseudoplastinih (Power

law) fluida data je ranije spomenutom relacijom . U preureenom obliku
ona glasi:
n

4n
V
w K 8

D 3n 1

K i n u gornjoj jednaini su reoloke konstante. Laminarni podaci mogu

biti izraeni i u sljedeoj formi:
f

16
Re

gdje je,
Re

DV
e

n 1

4n
V
e K 8

D 3n 1

4.4.3 Opte korelacije za nenjutnovske fluide

Ranije je pokazano da za bilo koji vremenski nezavisan fluid, 8V/D je
jedinstvena funkcija samo od w . Veina optih korelacija polazi od izraza
koji su slini Ostwald-de Waeleovom (Power law) modelu:
8V

w K '

n'

gdje K ' i n ' ne moraju biti konstante. Zato, ako se grafiki predstavi
logaritamska zavisnost w od 8V/D, jednaina predstavlja tangentu na
tu krivu za bilo koju vrijednost 8V/D.
Fanningov faktor trenja je definisan kao:
f

w
( V 2 /2)

i ako se u ovu jednainu ubaci w iz jednaine dobija se:

79

n'

8V

16
D
f
n ' 2n '
2
( V /2)
D V

K '

gdje je

K '8n '1
Ako se radi o njutnovskom fluidu onda se jednaina svodi na poznati
oblik koji vai za laminarno strujanje f 16 / DV . Analogno izrazu
Metzner i Reed su definisali opti bezdimenzionalni Reynoldsov broj:
Re*

D n 'V 2n '

Pod uslovom da je Reynoldsov broj definisan na osnovu relacije svi

vremenski nezavisni moraju se podudarati sa konvencionalnom
Newtonovom relacijom za laminarno strujanje:
f

16
Re*

4.5 Turbulentno strujanje

Sa stanovita cjevovoda primjenjenih u dosadanjoj praksi, tano
predvianje parametara turbulentnog strujanja je znaajnije od
predvianja parametara laminarnog strujanja.
4.5.1 Binghamovi fluidi
Metode kojima se predviaju gubici usljed trenja za turbulentno strujanje
homogenih suspenzija razlikuju se uglavnom po izboru viskoziteta.
Ranije je pokazano da se za Binghamove fluide mogu uzeti dvije vrste
viskoziteta pri odreivanju brzine u prelaznom reimu, a to su koeficijent
krutosti (koji predstavlja za Binghamove plastike) i efektivni

80

viskozitet e . Ovdje e se ova dva viskoziteta upotrijebiti za korelaciju

podataka za turbulentno strujanje Binghamovih fluida.
Veina istraivaa na ovom polju se slae da treba poi od Reynoldsovog
broja definisanog na bazi koeficijenta krutosti , a zatim koeficijent
trenja za turbulentni reim strujanja za datu hrapavost cijevi treba
dovesti u vezu sa konvencionalnim Newtonovim dijagramom (Moodyjev
dijagram). Ovo je dosta prihvatljiv pristup, jer se do moe doi relativno
jednostavno, a projektanti su u potpunosti familijarni sa Moodyjevim
dijagramom. Postoji i jedna komplikacija vezana za ovu inae prostu
proceduru. Ranije je naglaeno da prisustvo estica u nekom tekuem
fluidu dovodi do pada vrijednosti von Karmanovog koeficijenta .
Rezultat toga je da e korienje Newtonove krive dati vee vrijednosti
koeficijenta trenja od onih koji su zapaeni u praksi. U dosta sluajeva to
nee predstavljati veliki problem zato to greka tog tipa ini sistem u
odreenoj mjeri predimenzionisanim, ali treba istai i to da u nekim
sluajevima gdje je potrebno precizno dimenzionisati sistem, projektant
mora imati nain da predvidi stepen pada vrijednosti von Karmanovog
koeficijenta .
Iz rezultata svojih testova sa suspenzijama thorium oxida Thomas [68] je
N
zakljuio da suspenzije kod kojih je poetni napon 0 24 2 , koeficijent
m
trenja je sa poveanjem vrijednosti Reynoldsovog broja teio
vrijednostima koje su prikazane na Newtonovoj krivoj [slika 4.6(a)]. Za
N
suspenzije 0 24 2 , koeficijent trenja je divergirao od Newtonove krive.
m
Zatim je pokazao efekat korienja efektivnog viskoziteta e u ranije
datom obliku

D
e 1 0
6V

na korelaciju turbulentnog koeficijenta trenja, kao to je prikazano na

slici 4.6(b). Poreenjem slike 4.6(a) i 4.6(b) vide se oite razlike. Kao to je
bilo i oekivano, korienje e daje jedinstvenu korelaciju u laminarnom
reimu strujanja za razliku od korienja (ili ). Za turbulentni reim
vidi se suprotno, korienje e dovodi do uticaja prenika na korelaciju
sa Newtonovom krivom.

81

a)

10-1

61
f
Re
f

10-2

1
R
g
lo
f4

,
0
e
f

10-3
102

103

Re

104

105

b)

10-1

Prenik cijevi (inch)

0,124
0,318
1,030

61
f
Re
f

cp
,7
5

1000
635
196

m
g
k
/
,9
1

2lb

/
9
,6
ft0
y

1
R
g
lo
f4

,
0
e
f

10

-2

10-3
102

L/D

103

Re

104

105

Slika 4.28 Koeficijent trenja u zavisnosti od Reynoldsovog broja za tipinu

nenjutnovsku suspenziju. Prikazan je efekat prenik cijevi kada se za raunanje
Reynoldsovog broja koristi efektivni viskozitet

82

4.5.2 Pseudoplastini fluidi

Za turbulentno strujanje viskoplastinih (Power law) fluida najpoznatija
je korelacija koju su predloili Dodge i Metzner [69]. Ranije je takoer bilo
govora o ovoj korelaciji u dijelu o laminarnom strujanju. Definisanjem
Reynoldsovog broja sa dole navedenom relacijom dolazi se do proirenja
na turbulentni reim strujanja to se vidi i na slici 4.7.
Re*

D n 'V 2n '

U laminarnom reimu imamo jedinstvenu korelaciju, dok u

turbulentnom reimu imamo familiju krivih, gdje poloaj svake pojedine
krive zavisi od vrijednosti indeksa strujanja n ' .

f=16/Re
n'

0,01

2,0

1,4
1,0
0,8
0,6
0,4
0,3
Eksperiment
Ekstrapolirano

0,0

0,2

0,001
1000

10000

100000

Re
Slika 4.29 Dijagram za koeficijent trenja kod njutnovskih i nenjutnovskih fluida

83

Ova procedura se moe koristiti i za fluide koji nisu opisani Power law
modelom, samo to se K' i n' moraju odrediti za korektnu vrijednost
smiueg napona na zidu cijevi. Zato to se radi o kvantitativnom
proraunu mora se ii iterativnom procedurom.

4.6 Primjeri
P6.1 Hidromjeavina krenjaka sa masenom koncentracijom vrste faze
3
od 60 % posjeduje plastini viskozitet od 6,9 10 Pa s i poetni napon
2
pokretanja 3,8 N /m . Ako je transportni medij voda i relativna gustina
vrste faze 2,7, izraunati Hedstromov broj i kritinu tranzitnu brzinu za
cijevi prenika 2 cm, 20 cm i 40 cm.
Rjeenje:
Poznato:

Cw 60 %

6,9 10 3 Pa s
0 3,8 N /m 2
s 2700 kg /m 3 (krenjak je vrsta faza)
l 1000 kg /m 3 (voda je tena faza)
D 2 cm, D 20 cm, D 40 cm
Nai: He ,VT

100
100

1607 kg /m 3
Cw 100 Cw
60
100 60

2700
1000
s
l

Ubacivanjem datih vrijednosti u izraz :

He 0 D 2 / 2 3,8 1607 0,022 / 6,9 10
3

5,13

10
4

Sa slike 4.2, koristei gore dobijene vrijednosti Hedstromovog broja,

oitamo vrijednosti za kritini Reynoldsov broj Rec 6300 . Sa poznatim
84

vrijednostima za Rec , izraunamo brzinu u prelaznom reimu iz poznate

jednaine za Reynoldsov broj, a koristei koeficijent krutosti :
VT Rec

6,9 10 3
6,3 103
1,35 m / s
D
0,02 1607

Zadatak je detaljno rijeen za prenik cijevi 2 cm, dok su vrijednosti za

Hedstromov broj, kritiini Reynoldsov broj i tranzitnu brzinu za tri
prenika cijevi (2 cm, 20 cm i 40 cm) dati zbirno u dole navedenoj tabeli.

Prenik D
(cm)

He

Rec

VT
(m/s)

2
20
40

5,13104
5,13106
2,10107

6,3103
2,7104
4,6104

1,35
0,58
0,49

P4.2 Pretpostaviti da se turbulentno strujanje u cjevovodu javlja pri

vrijednosti efektivnog Reynoldsovog broja 3000. Pokazati da se kritina
brzina za neki Binghamov fluid, koji ima poetni napon pokretanja 0 i
plastini viskozitet i tee kroz cijev prenika D, moe izraunati
pomou sljedeeg izraza:
Vc

1500
D

1 1

D 2 0

4500 2

Rjeenje:
Efektvini viskozitet za Binghamove fluide je dat izrazom :

D
e 1 0
6V

Reynoldsov broj se onda moe napisati u sljedeem obliku:

Re

VD
D
0
6V
85

Kritina brzina Vc odgovara Reynoldsovom broju 3000.

0D
Vc
V

Vc2 3000 c 500 0 0

D

Vc D 3000 500

2000 0
1500 1 3000
Vc

D
2 D

D 2 0
1500
Vc
1 1

D
4500 2

P4.3 Podaci dati u donjim tabelama odnose se na suspenziju krenjaka

masene koncentracije vrste faze od 60 %. Gustina vrste faze iznosi
2700 kg /m 3 . Odrediti brzinu u prelaznom reimu. Izraunati kritinu
brzinu koristei model Binghamove plastike za date podatke.
Prenik cijevi D = 20,6 mm
Brzina (m/s)
Gubici usljed trenja (Pa)
3,47
110,6
3,23
100,1
2,97
84,3
2,26
54
1,81
35
1,37
20,4
0,89
14,1
1,20
15,9
0,36
11
0,44
12,7
Prenik cijevi D = 40,4 mm
Brzina (m/s)
Gubici usljed trenja (Pa)
2,87
34,9
2,41
25,7
1,86
16,5
1,52
11,3
1,09
6,27
0,70
6

86

0,51
0,37
0,12

5,67
5,82
5

Prenik cijevi D = 77,5 mm

Brzina (m/s)
Gubici usljed trenja (Pa)
0,84
3,43
0,70
2,99
0,50
3,43
0,27
3,43
0,14
3,14
0,08
2,09
0,10
2,53

Rjeenje:
Nai: Brzinu u prelaznom reimu (kritina brzina za homogenu
mjeavinu).
Za odreivanje brzine u prelaznom reimu potrebno je odrediti koeficijent
krutosti i poetni napon teenja 0 . Prvo se raunaju gradijent brzine
D p
8V / D i tangencijalni napon na zidu cijevi iz izraza (2.1) w
.
4L
Prenik cijevi D = 20,6 mm
Brzina
8V / D
(m/s)
(s-1)
3,47
3,23
2,97
2,26
1,81
1,37
0,89
1,20
0,36
0,44

1348
1254
1153
878
703
532
347
466
140
172

Prenik cijevi D = 40,4 mm

Brzina
8V / D
(m/s)
(s-1)
2,87

567

w
(N/m2)
57,0
51,6
43,4
27,8
18,0
10,5
7,3
8,2
5,7
6,5

w
(N/m2)
18,0

87

2,41
1,86
1,52
1,09
0,70
0,51
0,37
0,12

477
368
301
214
13,8
101
74
24

13,2
8,5
5,8
3,2
3,1
2,9
3,0
2,6

Prenik cijevi D = 77,5 mm

Brzina
8V / D
(m/s)
(s-1)
0,84
0,70
0,50
0,27
0,14
0,08
0,10

86,5
72,7
51,6
27,4
14,8
7,9
10,1

w
(N/m2)
1,8
1,5
1,8
1,8
1,6
1,1
1,3

Ako se nacrtaju krive promjene tangencijalnog napona w u zavisnosti od

gradijenta brzine 8V / D , vidi se da linearni dio krive zavrava na mjestu,
gdje su vrijednosti 8V / D 465 s-1 za cijev prenika 2,06 cm , dok je za
cijev prenika 4,04 cm ta vrijednost 215 s -1 . Za cijev prenika 7,75 cm
nema podataka za turbulentni reim pa se kritina brzina ne moe
odrediti. Kritine brzine za prenike cijevi 2,06 cm i 4,04 cm su:
D 2,06 cm , 8V / D 465 s-1
D 4,04 cm , 8V / D 215 s-1

Vc 1,20 m /s
Vc 1,09 m /s

Vrijednosti za laminarno strujanje za sve tri cijevi padaju na istu liniju

AB prikazanoj na donjoj slici. Presjek ove sa osom tangencijalnog napona
daje 4/3 poetnog napona teenja:
4
0 5 N /m 2
3

0 3,75 N /m 2

Koeficijent krutosti predstavlja nagib krive AB:

0,0067

88

50

40

30

w
(N/m2)

20

10

200

300

400

500

600

700

800

900

1000

Brzina deformacije (8V/D,s-1)

Grafiki prikaz brzina deformacije za sve tri cijevi date u primjeru 4.3.

Sada treba izraunati kritinu brzinu za tri prenika cijevi pomou

Hedstromovog broja i kritinog Reynoldsovog broja.

Gustina hidromjeavine iznosi:

100
100

1607 kg /m 3
Cw 100 Cw
60 100 60

2,7
1
s
l

Hedstromov broj se rauna po formuli :

He 0 D 2 / 2 3,75 1607 0,02062 / 6,7 10

3

5,7
10
4

Za dobijenu vrijednost Hedstromovog broja sa slike 4.2 oitava se

vrijednost kritinog Reynoldsovog broja, a zatim se izrauna brzina u
prelaznom reimu.
D (cm)

He

Rec

VT (m/s)
89

2,06
4,04
7,75

5,7104
2,2105
8,1105

5770
9260
14600

1,17
0,96
0,79

Rezultati iz primjera 4.3 u tabelarnom obliku

P4.4 Za hidromjeavinu krenjaka koji tee kroz cijev unutranjeg

prenika od 152 mm i teinske koncentracije 65 %, odrediti gubitke
2
usljed trenja u kN /m m , ako su dati sljedei podaci:
Poetni napon

0 5,3 N /m 2

Plastini viskozitet
Brzina strujanja
Gustina vrste faze

22 10 3 Pa s
V 1,22 m /s
s 2700 kg /m 3

Rjeenje:

Re

100
100

1693 kg /m 3
Cw 100 Cw
65
100 65

2700
1000
s
l
VD 1,22 0,152 1693

14270
3

22 10

He 0 D 2 / 2 5,3 1693 0,1522 / 22 10

3

4,28

10
5

Sa slike 4.2 za dobijenu vrijednost Hedstromovog broja oitava se

vrijednost kritinog Reynoldsovog broja i uporedi sa gore dobijenom:
Rec 11700 14270

strujanje je turbulentno

Sa slike 4.5 oita se koeficijent trenja:

f 0,007
Gubici usljed trenja su:
2
4 fV 2 4 0,007 1,22

hf

0,014 m / po metru 0,232 kN /m 2 po metru

2gD
2 9,81 0,152

90

P4.5 Ponoviti primjer 4.4 koristei Ostwald-de Waeleov model sa

n 0,16
indeksom
strujanja
i
koeficijentom
konzistencije
0,165
K 3,43 Pa s
.
Rjeenje:
Poznato:

indeks strujanja
koeficijent konzistencije
prenik cijevi
brzina mjeavine
gustina mjeavine

3n 1
K'K

4n
Re*

3 0,165 1
3,43

4 0,165

n 0,165
K 3,43 Pa s 0,165
D 152 mm
V 1,22 m /s
m 1693 kg /m 3
0,165

3,93

D nV 2n
2583
K '8n 1

Sa slike 4.7 se oitava vrijednost koeficijenta trenja:

f 0,0064

hf

2
4 fV 2 4 0,0064 1,22

0,0128 m / po metru 0,213 kN /m 2 po metru

2gD
2 9,81 0,152

P4.6 Ponoviti primjer 4.4 i 4.5 uzimajui sljedee reoloke karakteristike

suspenzije:
poetni napon

0 5 N /m 2

plastini viskozitet
indeks strujanja
koeficijent konzistencije

63 10 3 Pa s
n 0,3
K 2,5 Pa s 0,165

Rjeenje:
Gustina mjeavine i gustina mjeavine iz prethodnih primjera iznose:

91

m 1693 kg /m 3

V 1,22 m /s

1) Model Binghamove plastike

Zato to je vrijednost plastinog viskoziteta promijenjena raunaju se
nove vrijednosti Reynoldsovog i Hedstromovog broja:
Re

VD 1,22 0,152 1693

4983
3

63 10

He 0 D 2 / 2 5 1693 0,1522 / 63 10
3

49276

Sa slike 4.2 oitava se vrijednost kritinog Reynoldsovog broja:

Rec 5500 4983

strujanje je laminarno

Sa slike 4.5 oita se koeficijent trenja:

f 0,0085
Gubici usljed trenja su:

hf

2
4 fV 2 4 0,0085 1,22

0,017 m /m 0,282 kN /m 2 po metru

2gD
2 9,81 0,152

2) Ostwald-de Waeleov model

n 0,3 i K 2,5 Pa s 0,165
3n 1
K'K

4n
Re*

3 0,3 1
2,5

4 0,3

0,3

2,87

D nV 2n
2015
K '8n 1

Sa slike 4.7 se oitava vrijednost koeficijenta trenja:

92

f 0,0079
hf

2
4 fV 2 4 0,0079 1,22

0,0158 m /m 0,262 kN /m 2 po metru

2gD
2 9,81 0,152

P4.7 Hidromjeavina krenjaka sa teinskom koncentracijom vrste faze

od 70 % pumpa se kroz cijev prenika 200 mm. Odrediti efekat
razblaujueg agensa na tranzitnu brzinu ako je poetni napon
2
2
pokretanja smanjen sa 100 Dynes /cm na 25 Dynes /cm i ako je
plastini viskozitet ostao nepromijenjen 40 cp . Relativna gustina vrste
faze iznosi 2,7.
Rjeenje:
Poznato:

D 200 mm
prenik cijevi
2
poetni napon, 1 0 1 10 N /m
2
poetni napon, 2 0 2 2,5 N /m
plastini visk.
gustina vr. faze

40 10 3 Pa s
s 2700 kg /m 3

100
100

1788 kg /m 3
Cw 100 Cw
70 100 70

2,7
1
s
l

1) bez razblaujueg agensa:

He 0 D 2 / 2 10 1788 0,22 / 40 10
3

4,
47 10
5

Sa slike 4.2 oitava se vrijednost kritinog Reynoldsovog broja, pa se na

osnovu njegove vrijednosti odredi kritina brzina:
Rec 12000

93

Vc Rec

40 10 3
12 103
1,34 m / s
D
0,2 1788

2) sa razblaujuim agensom:
He 0 D 2 / 2 2,5 1788 0,22 / 40 10
3
Rec 7000
Vc Rec

94

40 10 3
7 103
0,78 m / s
D
0,2 1788

1,12

10
5

5 STRUJANJE NEHOMOGENIH SUSPENZIJA

5.1 Uvod
Kod heterogenih suspenzija orijentacija ose cjevovoda dobija na znaaju.
U horizontalnim ili priblino horizontalnim cijevima uslovi teenja su
neto kompleksniji zbog uticaja gravitacije na estice vrste faze. Svaki
mehanizam pomou kojeg se opisuje strujanje heterogenih mjeavina
mora uzimati u obzir inercijalne efekte samih estica zbog toga to je to
veoma znaajan faktor. Heterogene mjeavine karakterie gradijent
koncentracije vrste faze po vertikalnoj osi cijevi i susree se kod velikog
broja aplikacija, kao to su transport uglja, ienje mulja i taloga i sl.

log p
B

Fluid
(nagib 1,75)
Brzina
taloenja VD

log V

Slika 5.30 Gubici usljed trenja u zavisnosti od brzine

kod heterogenih mjeavina

Na slici 5.1 je prikazana tipina promjena gubitaka pritiska usljed trenja

u zavisnosti od brzine za heterogene mjeavine i mogu se odmah uoiti
najbitnije razlike u odnosu na homogene mjeavine. Pri veim brzinama
(taka A) kriva tei prema poziciji, koja je paralelna liniji koja karakterie
95

klasini fluid, ili drugim rijeima, sa poveanjem brzine gradijent

koncentracije postaje sve manje izraen i sistem tei homogenosti. Ako se
brzina smanjuje u odnosu na taku A, ravnomjernost raspodjele estica
se sve vie gubi (gradijent koncentracije je sve izraeniji), sve dok se pri
brzini koja odgovara taki B na slici 5.1 na dnu cijevi ne nataloi
stacionarni ili pokretni sloj estica. Kritina brzina pri kojoj dolazi do
pojave taloenja zove se brzina taloenja. Za mjeavine koje sadre estice
uniformne veliine, brzina taloenja se poklapa sa minimumom krive
gubitaka usljed trenja. Ako dodje do daljeg smanjivanja brzine poslije
take B, dolazi do poveanog taloenja estica na dnu cijevi i zbog
smanjenja raspoloivog prostora za proticanje dolazi do poveanja
gubitaka usljed trenja.
Za razliku od brzine prelaza kod homogenih mjeavina koja predstavlja
prelaz izmeu laminarnog i turbulentnog reima strujanja, brzina
taloenja je pojava koja je vezana iskljuivo za turbulentno strujanje. Pri
brzini taloenja tendencija estica da se taloe pod uticajem gravitacione
sile je skoro izjednaena sa tendencijom turbulentnih sila koje odravaju
estice da plivaju u suspenziji. U komercijalnoj upotrebi je nepraktino
raditi sa brzinama ispod brzine taloenja. Ne samo da postoji vea
opasnost od zaguenja (zaepljenja) cijevi, ve je i erozija u donjem dijelu
cijevi
izraenija.
Osim
toga,
kod
materijala
sa
raznolikim
granulometrijskim sastavom, dolazi do razdvajanja krupnijeg materijala
u donjem dijelu cijevi, dok sitniji materijal i dalje biva prenoen u obliku
suspenzije u gornjem dijelu cijevi, a to znai da u takvim situacijama
cjevovod djeluje kao klasifikator. Zbog svega navedenog dugorona
stabilsnost sistema sa strujanjem heterogenih mjeavina zavisi od
odgovarajue pretpostavke brzine taloenja.

5.2 Kriterij heterogenosti hidromjeavine

Heterogene suspenzije su one kod kojih postoji izraen gradijent
koncentracije vrstih estica po vertikalnoj osi cjevovoda. Da bi navedena
definicija bila kompletna, osjea se potreba za postojanjem odgovarajueg
kriterija pomou kojeg se moe definisati taj granini gradijent
koncentracije. Ranije je pokazano da je mogue razlikovati najmanje tri
uslova strujanja mjeavine: homogene mjeavine kod kojih prevladavaju
viskozne sile, heterogene mjeavine kod kojih je inercija vrstih estica
dominantan faktor i region u kojem su obje navedene grupe sila
96

prisutne. U svakom o navedena tri uslova strujanja mogu se razlikovati

specifine vrijednosti odnosa koncentracija C /C A . Za homogene
suspenzije oekivana vrijednost C /C A je 0,8 i vie, dok je za heterogene
suspenzije vrijednost C /C A 0,1 i manje.
Gore navedeni kriterij za heterogenost mjeavine je sigurno jedan od
najpouzdanijih, ali je njegovo izraunavanje vezano za poznavanje brzine
smicanja u * . To znai da ako ne postoje podaci o stvarnim gubicima
usljed trenja onda ih treba izraunati, a za njihovo izraunavanje je
potrebno znati da li se radi o homogenoj ili heterogenoj mjeavini, to nas
vraa na poetak. Problem se naravno rjeava poznatim iterativnim
procedurama. Postoje i neki drugi testovi za heterogenost mjeavine koji
nisu kompletni i generalni kao navedeni test baziran na vrijednosti
odnosa C /C A , ali mogu pruiti neke korisne poetne informacije o
sistemu o kome je rije. Durand je na primjer postavio kriterij po kome e
se mjeavine sa vrstim esticama veim od 200 mikrona transportovati
kao heterogene mjeavine. Ovaj kriterij se odnosi na mjeavine pijeska i
ne treba ga uzimati kao kriterij za ostale siteme. Thomas je dao sugestiju
na Durandov kriterij i predloio generalniji test heterogenosti. Po
Thomasu vrste estice e biti transportovan kao heterogene suspenzije
ako je zadovoljen sljedei uslov:
w
0,2
u*
gdje je:
w
u

brzina taloenja
brzina smicanja

Charles [70] je predloio modifikaciju izraza , tako da po njemu kriterij

heterogenosti treba imati oblik:
w
0,13
u*
Treba istai da oba gore navedena kriterija u sutini predstavljaju ranije
navedeni C /C A test heterogenosti.

97

Ranije je naveden izraz:

log10

1,8w
C

*
CA
u

Ako se uzme da je 1,0 i da nema smanjenja vrijednosti von

Karmanove konstante ( 0, 4 ), onda je:
log10

C
w
4,5 *
CA
u

*
Iz izraza se vidi da Thomasov kriterij w /u 0,2 odgovara kriteriju
C /C A 0,13 , dok Charlesova sugestija odgovara vrijednosti kriterija
C /C A 0,27 .

5.3 Odreivanje brzine taloenja

Brzina taloenja za neku hidromjeavinu predstavlja najmanju brzinu pri
kojoj sistem moe raditi, a da pri tom prevlauju stabilni uslovi strujanja.
Postoje razliite definicije i naini prepoznavanja brzine taloenja.
Thomas [52] je definie kao minimalnu transportnu brzinu pri kojoj
dolazi do pojave stacionarnog ili pokretnog sloja na donjoj povrini cijevi.
Durand koristi termin granina brzina taloenja pri kojoj dolazi do
pojave reima taloenja u cijevi. Graf i ostali [71] definiu kritinu
brzinu taloenja kao brzinu pri kojoj se vrste estice slijeu van
suspenzije u obliku stacionarnog sloja.
Pretpostavimo neku hidromjeavinu koja je na poetku u stanju
mirovanja, sa vrstom fazom koja je u potpunosti nataloena na dnu
cijevi. Ako se brzina postepeno poveava u odreenom trenutku doi e
do deformisanja stacionarnog sloja i sa daljim poveanjem brzine moe
se razlikovati nekoliko faza. Prvo u stacionarnom sloju vrstih estica
dolazi do mrekanja, talasanja i pojave dina, zatim daljim poveanjem
brzine dolazi do stvaranja pokretnog sloja sa skakutanjem i na kraju, ako
je dostignuta dovoljna brzina dolazi do strujanja lebdenjem ili strujanja u
suspenziji. Za hidrauliki transport u cijevima cilj je transportovati vrste
estice u obliku suspenzije. Ako se u cjevovodu kojim se transportuje
hidromjeavina, vrsta faza ne transportuje u suspenziji, znai da je
98

dostignuta brzina jednaka ili nia od kritine brzine, bez obzira da li je

formirani sloj pokretan ili stacionaran. Obje situacije nisu pogodne sa
stanovita dugorone stabilnosti i erozije cjevovoda. U tom smislu je
najbolje definisati brzinu taloenja kao to je to uinio Thomas definiui
minimalnu transportnu brzinu, koja predstavlja onu brzinu pri kojoj
dolazi do pojave stacionarnog ili pokretnog sloja na dnu cijevi. Pri
projektovanju se preporuuje da brzina mjeavine u cjevovodu za
hidrauliki transport bude neto iznad brzine taloenja. Iako na taj nain
dolazi do poveanja gubitaka usljed trenja, to daje odreenu dozu
sigurnosti i omoguava izbjegavanje potpuno heterogenih uslova
strujanja, koji vladaju pri brzinama blizu brzine taloenja, te se na taj
nain smanjuje erozija cijevi.

5.3.1 estice uniformne veliine

Bilo je dosta pokuaja da se doe do neke opte korelacije za brzinu
taloenja. Jedan od najpoznatijih je Durandov prijedlog koji se moe
izraziti na sljedei nain:

l
VD FL 2gD s

1/2

U izrazu FL je Froudov broj i razlikuje se od sistema do sistema kao

funkcija od veliine estica i koncentracije vrste faze. Jednaina moe
se preurediti u oblik:
FL

VD
1
1/2
2gD s l

Iz gornjeg izraza se vidi da FL ustvari predstavlja modifikovani Froudeov

broj pri taloenju. Kao to se vidi, brzina u prelaznom reimu zavisi od
Reynoldsovog broja, dok brzina taloenja zavisi od Froudeovog broja.
Durand je ustanovio promjenu FL u zavisnosti od koncentracije i veliine
vrstih estica, kao to je to prikazano na slici 5.2. Do veliina estica od
oko 1 mm, i koncentracija i prenik estica imaju efekat na vrijednost FL .

99

Za estice vee od 1 mm ta zavisnost se smanjuje sve dok za vee estice

vrijednost FL postane konstantna bez obzira na osobine mjeavine.
Poreenjem dostupnih podataka sa linijom korelacije datom izrazom i
slikom 5.2. vidi se da Durandova korelacija daje dobre rezultate osim u
poreenju sa Wicksovim podacima, koji se odnose na niske koncentracije
vrste faze (oko 1 % zapreminski) sa promjenljivom gustinom i
viskozitetom. Iz Wicksovih [72] podataka moe se izvesti sljedea formula
za brzinu taloenja za razrijeene suspenzije u potpunom turbulentnom
reimu strujanja:
d
VD 1,87
D

1/6

s l
2gD

1/2

Ako se pretpostavi da izraz opisuje razrijeene suspenzije i ukljuuje

uticaj veliine estica, a da Durandova korelacija adekvatno uzima u
obzir uticaj koncentracije vrstih estica, Wasp [73] je predloio izraz u
obliku:
l
VD F 2gD s

'
L

1,2

1/2

d

D

1/6

Cv 15 %

1,0

Cv 10 %
Cv 5 %

0,8
FL

Cv 2 %

0,6
0,4
0,2
0

100

2
d (mm)

Slika 5.31 Promjena parametra FL u zavisnosti od prenika vrstih estica

Korelacije kao one date jednainama i u sebi ne sadre skoro nikakvu

naznaku prirode mehanizma, koji preovladava u datoj hidromjeavini.
Thomas [52] je u svom radu pokuao dati jedan opti pogled na
hidraulini transport. Radei sa suspenzijama staklenih kuglica, on je
izveo sljedeu relaciju za minimalni uslov transporta:
du * 0
w
4,90

*
u *0
Du 0
w
u *c

2,8
*
u *0
u 0

0,60

s l

0,23

1/3

1/2

gdje je:
w
u

u *c

d
D
s
l

brzina taloenja
brzina smicanja pri taloenju za granini sluaj beskonane
razrijeenosti
brzina smicanja pri taloenju za mjeavinu sa datom
koncentracijom
zapreminski udio
prenik estice
prenik cijevi
gustina vrste faze
gustina transportnog fluida
kinematski viskozitet vode

Izraz
opisuje minimalni transportni uslov za sluaj beskonane
razrijeenosti i izraz opisuje efekat koncentracije. Ova korelacija daje
dobre rezultate za dosta hidromjeavina, a isto tako i kod pneumatskog
transporta. Jedino ogranienje predstavlja ogranienost na sisteme kod
101

kojih su estice vee od debljine viskoznog podsloja. Thomas je zakljuio

da je samo jedan mehanizam odgovoran za zapoinjanje transporta
estica i to moe biti prepoznato kao Bernoullijeve sile koje prate
turbulentne fluktuacije brzine. Za estice koje su manje od debljine
laminarnog podsloja, Thomas je izveo sljedeu jednainu koja ne zavisi
od prenika cijevi i koncentracije mjeavine (vai za razrijeene
mjeavine, 0,18 ):
du *
w
0,01

u*

2,71

Jednaine od do zahtijevaju predvianje vrijednosti u * u funkciji od

brzine. Zato procedura sadri odreivanje gubitaka usljed trenja u
funkciji od brzine i onda odreivanje vrijednosti brzine taloenja pomou
navedenih jednaina.
5.3.2 estice raznih veliina
U praksi se veoma rijetko susreu sluajevi sa esticama uniformne
veliine. Kada se radi o esticama sa raznim veliinama odreivanje
kritine brzine taloenja postaje komplikovanije. Ne moe se tano
definisati minimum na krivoj zavisnosti gubitaka usljed trenja od brzine.
Najee se kod hidromjeavina koje sadre estice raznih veliina, brzina
taloenja odreuje pomou srednje veliine estica za tu suspenziju.
Sinclair i Spells su koristili d85 za veliinu estica koja e se koristiti u
korelacijama. Ovdje d85 predstavlja prenik estica tako da 85 % estica
(teinski) je manje od d85 .

5.4 Odreivanje gubitaka usljed trenja

Prisustvo vrste faze u heterogenim strujanjima ima mali efekat na
reologiju sistema, odnosno porast u viskozitetu suspenzije je neznatan
kao to je dato Einsteinovom relacijom ili nekom njenom varijacijom:

m
1 2,5
0
102

To znai da je u praksi problem odreivanja gubitaka usljed trenja za

heterogeno strujanje ogranien na turbulentni reim strujanja, sve dok je
transportni medij voda, koja nikad nije u laminarnom reimu strujanja
za prenike cijevi i brzine koje se susreu u praksi. Ovdje se obrauju tri
sluaja heterogenih strujanja: 1 - hidromjeavine sa uniformnom
veliinom estica, 2 - hidromjeavine koje sadre mjeavinu estica
takvih veliina da je strujanje mjeavine u cjelini jo uvijek heterogenog
karaktera i 3 - hidromjeavine kod kojih je raspon veliina estica takav
da manje estice posjeduju homogeni i najvjerovatnije nenjutnovski
karakter, dok krupnije estice iste mjeavine posjeduju heterogeni
karakter i oba efekta se javljaju istovremeno.
5.4.1 Heterogene mjeavine estica uniformne veliine
Jednu od najpoznatijih procedura za analizu strujanja heterogenih
mjeavina je postavio Durand, koji je u svom radu koristio razliite
prenike cijevi od 3/4 do 23 (od 19 do 584 mm) i estice veliina od 100
mikrona do 25 mm i brzine u cijevi od 0,6 do 6 m/s. Korelacija za
navedeni opseg vrijednosti moe se napisati u sljedeem obliku:

fm

1 K gD s l
2

l
V

C D

3/2

gdje je:
fm
fl
C
K
g
D
V
s
l
CD

koeficijent trenja za mjeavinu

koeficijent trenja za transportni fluid
zapreminski udio vrste faze
konstanta = 80 do 150
ubrzanje sile zemljine tee
prenik cijevi
brzina strujanja
gustina vrste faze
gustina transportnog fluida
koeficijent otpora

103

Izraz vai za sve take koje se nalaze desno od minimuma krive p V ,

koja je prikazana na slici 5.1, ili drugim rijeima vai za sve brzine vee
od brzine taloenja. Izraz se moe preurediti na sljedei nain:
fm
f lC

V 2
82

gD

s l

CD

3/2

Jednaina pokazuje da porast gubitaka usljed trenja koji se javljaju kod

strujanja mjeavine iznad gubitaka koji se javljaju pri strujanju samog
transportnog fluida pod istim uslovima, je funkcija Froudeovog broja,
koncentracije vrste faze, relativne gustine i koeficijenta otpora estica.
Ovaj porast pritiska, koji je dat relacijom odnosi se na strujanje u
horizontalnoj cijevi i rezultat je neravnomjernog rasporeda vrstih estica
u cijevi. U vertikalnim cijevima gradijent koncentracije se ne javlja sve
dok je brzina toka kroz cijev vea od brzine taloenja estica i gubici
usljed trenja se mogu izraunati kao kod homogenih suspenzija uz
upotrebu odgovarajuih lanova za gravitaciju i viskozitet.
5.4.2 Heterogene mjeavine estica razliitih veliina
Durandov rad i korelacije date jednainama i , osim nekih neslaganja
oko vrijednosti konstanti u navedenim jednainama, su generalno
prihvaeni. U njegovom radu su koriene estice sa veliinama koje
meusobno ne odsupaju u znaajnijoj mjeri. Meutim, Durandova
korelacija se moe primijeniti i na heterogena strujanja kod kojih veliina
estica varira u irokom opsegu. Problem se sastoji u pravilnom
pripisivanju odgovarajuih teinskih faktora svakoj veliini estica.
Condolios i Chapus su kao rjeenje navedenog problema predloili
izraunavanje srednje vrijednosti koeficijenta otpora za dati raspored
vrstih estica i zatim upotrebu dobijene vrijednosti C D u jednaini .
Wasp i drugi smatraju da navedena metoda nije tana i predloili su
pouzdaniju proceduru, kod koje se svaka frakcija veliine estica tretira
kao zasebna cjelina. U predloenoj proceduri odreuje se koeficijent
otpora za svaku frakciju veliine estica pojedinano i onda se pomou
izraza rauna porast pritiska za tu frakciju. Spomenuti koeficijent
trenja C D se odnosi na usamljenu esticu u slobodnom padu kroz ist
transportni fluid, a C predstavlja zapremiski udio pojedinane frakcije

104

estica. Procedura se ponavlja za svaku frakciju i na kraju se sabiranjem

svih pojedinanih vrijednosti dobija tana procjena porasta pritiska.
5.4.3 Sloene (heterohomogene) mjeavine
Sloeni ili heterohomogeni sistemi predstavljaju moda najvaniji tip
strujanja mjeavine koje se susreu u praksi. Razlog tome je injenica da
kod mnogih sistema, prije putanja u cjevovod hidraulikog transporta,
vrsta faza se izlae nekoj vrsti usitnjavanja. esto je poslije tog procesa
granulometrijski sastav estica takav da se pri hidraulikom transportu
javlja situacija kada istovremeno postoji i homogeno i heterogeno
strujanje. Drugim rijeima, hidromjeavina se sastoji od heterogene
suspenzije vrste faze unutar homogene, esto nenjutnovske mjeavine tj.
suspenzije sitnijih vrstih estica.
Wasp i drugi su predstavili vjerovatno najpouzdaniju metodu za analizu
sloenih sistema koja je zasnovana na konceptu dvofazne mjeavine.
Prema ovom konceptu vrijednosti koncentracije i raspodjele vrstih
estica u gornjem dijelu cijevi mogu se uzeti kao vaee za sve ostale
take u cijevi, tj. pretpostavlja se da te estice predstavljaju homogeni dio
sloene mjeavine. Preostali dio vrstih estica se uzimaju u obzir kao
heterogena suspenzija koja se transportuje pomou navedene homogene
mjeavine. Ukupni pad pritiska usljed trenja predstavlja zbir gubitaka
usljed trenja koji se odnose na homogeni dio mjeavine i porasta
pritiska koji se odnose na heterogeni sistem koji ini ostatak vrstih
estica. Oito da gore navedena metoda zahtijeva kombinovanu upotrebu
procedura koje su opisane u svim dosadanjim poglavljima. Jedna od
glavnih stvari u opisanoj Waspovoj proceduri je odreivanje granice
razdvajanja izmeu homogenog i heterogenog dijela mjeavine. To se
moe uraditi pomou izraza :
log10

w
C
1,8
*
CA
u

Gornji izraz osigurava da procedura ima ugraen nain da se u proraun

unese injenica da poveanje koliine finog (sitnijeg) materijala dovodi do
porasta kapaciteta noenja krupnih estica.

105

5.5 Pad pritiska usljed trenja u horizontalnom cjevovodu

5.5.1 Metoda Durand-Condoliosa
Kod hidraulikog transporta se esto umjesto padova pritiska p koristi
nagib cjevovoda pri istom protoku. Tako se mogu definisati nagibi:
im

pm
m gL

if

p f

f gL

gdje im predstavlja nagib pri hidraulikom transportu mjeavine, dok je

i f nagib kada kroz cjevovod tee isti fluid.
Zato to im i f kada Cv 0 moe se napisati sljedei izraz:
im i f im
gdje je im dopunski nagib uzrokovan prisustvom vrstih estica u
fluidu.
Izraz se moe napisati i u sljedeem obliku:
im i f (1 DCv )
Parametar D predstavlja dopunski hidrauliki nagib cjevovoda zbog
prisustva vrstih estica. Worster [74] je na osnovu svojih mjerenja dao
sljedei opti izraz:
gD w
t
D 176 2
Vm gd

106

s f

1650

1,5

Uslov za primjenu opisane metode Durand-Condoliosa je da je brzina

mjeavine Vm vea od kritine brzine taloenja VD , koja se rauna po
sljedeem izrazu:

s f
VD FL 2gD

1/2

5.5.2 Metoda Gorjunova

Gorjunov [75] je poao od sljedeeg izraza koji vai za strujanje mjeavine
vrstih estica i vode:

hm f s

2
m

DL V2g

gdje je f koeficijent trenja istog fluida (vode), dok s predstavlja

dopunski koeficijent trenja zbog prisustva vrstih estica u fluidu.
Koeficijent trenja iste vode odreuje se po sljedeoj formuli ili
korienjem tabele 5.1:
1
D

2 log 1,14
f

gdje je 0,15 mm radna hrapavost cjevovoda za vrijeme hidraulikog

transporta.

D(mm)
2

10 f

150

200

250

300

350

400

450

500

550

600

700

800

900

1000

1,96

1,83

1,74

1,67

1,61

1,55

1,53

1,50

1,46

1,44

1,39

1,35

1,32

1,29

Tabela 5.3 Koeficijent trenja iste vode

Na osnovu eksperimantalnih istraivanja odreen je dopunski koeficijent

trenja s za pijesak i sitni ljunak koji su razvrstani po krupnoi u osam
grupa. U tabeli 5.2 date su vrijednosti za s za razne grupe pijeska u
zavisnosti od fizikih i strujnih parametara. U tabeli su date vrijednosti
107

parametara K , n i Vmin na osnovu kojih se rauna s pomou sljedeeg

izraza:

s K /Vmn
U zadnjoj koloni tabele 5.2 dati su ekvivalentni prenici zrna pijeska svih
osam grupa, koji su dobijeni na osnovu 30 % propada kroz odgovarajue
sito. Takoer su navedene vrijednosti minimalnih brzina Vmin , kako bi se
izvrilo poreenje sa stvarnim brzinama mjeavine, jer da bi se metoda
Gorjunova mogla primijeniti mora biti zadovoljen uslov Vm Vmin .
Po metodi Gorjunova pad pritiska usljed trenja pm se rauna po
sljedeoj formuli:

pm f s
Grup
a
I

II

III

IV

VI

VII

VIII

Parametri
K
n
Vmin
K
n
Vmin
K
n
Vmin
K
n
Vmin
K
n
Vmin
K
n
Vmin
K
n
Vmin
K
n
Vmin

(m/s)

(m/s)

(m/s)

(m/s)

(m/s)

(m/s)

(m/s)

(m/s)

2
L f Vm
D 2

Cv (%)
10
0,047
2,60
1,25
0,087
2,76
1,75
0,234
3,04
2,00
0,416
3,16
2,25
0,63
3,20
2,75
1,44
3,60
3,25
3,38
4,04
3,75
14,4
4,80
4,50

20
0,063
2,40
1,25
0,132
2,66
1,75
0,309
2,96
2,25
0,60
3,14
2,50
1,00
3,20
3,00
1,90
3,54
3,50
4,46
3,94
4,00
13,8
4,54
4,75

Tabela 5.4 Koeficijenti trenja

d (mm)

108

Re

30
0,063
2,20
1,50
0,151
2,56
2,00
0,363
2,90
2,25
0,707
3,10
2,50
1,23
3,20
3,00
2,24
3,50
3,50
4,36
3,82
4,00
10,7
4,28
5,00

40
0,061
2,00
1,50
0,166
2,48
2,00
0,38
2,82
2,50
0,76
3,08
2,75
1,38
3,20
3,25
2,40
3,46
3,75
4,07
3,70
4,25
8,10
4,04
5,00

s za razliite grupe pijeska

w (mm/s)

d30

0,035-0,06

0,06-0,10

0,10-0,18

0,18-0,30

0,30-0,80

0,80-3,00

3,00-6,00

6,00-15,00

 s f

w 424

d < 0,12

Re < 1

0,12 < d < 1,2

1 < Re < 180

1,2 < d < 2,0

180 < Re < 800

w 140

2,0 < d < 15

800 < Re < 104

w 170

15 < d

104 < Re < 2105

w 160

29
d

2
d

3
d 1

s f

1 29

s f

s f

s f
f

Tabela 5.5 Teorijska brzina slobodnog pada jedne estice

U tabeli 5.3 dati su izrazi za w , tj. teorijsku brzinu slobodnog pada jedne
estice svedene na zapreminu odgovarajue kugle u neogranienom
prostoru ispunjenim vodom, a u zavisnosti od prenika estica d . U
izrazima se d zamjenjuje u mm, tako da se dobije brzina u mm/s.

5.6 Pad pritiska usljed trenja u vertikalnom cjevovodu

U vertikalnom cjevovodu strujanje mjeavine je pravilnije nego u
horizontalnom. estice se kreu iskljuivo lebdenjem u vodenoj struji
koja ih nosi. Koncentracija estica je najvea u zoni oko ose cjevovoda, tj.
u oblasti gdje su brzine najvee, a pritisak najmanji. Zbog navedenih
razloga izraz za gubitak energije kod vertikalnih cjevovoda je relativno
jednostavan.
Protok estica u vertikalnom cjevovodu je:

Qs v f w As
gdje je As Cv ,ver A stvarni presjek cjevovoda kroz koji prolaze estice, a
Cv ,ver predstavlja koeficijent protonosti protonog presjeka za estice
(esto se zove koncentracija u vertikalnom cjevovodu). Ako mjeavina
nastavi strujanje iz vertikalnog u horizontalni cjevovod, onda je:

109

Qs CvQm Cvv m A
Takoer postoji jednakost:

w Cv ,ver A Cvv m A

iz gornjeg izraza dobija se sljedea relacija:

vf
vm

Cv
w

Cv ,ver v m

Iz izraza za protoke fluida kroz vertikalni i horizontalni cjevovod dobija

se:
Q f v A f A 1 Cv ,ver v f
Q f Qm Qs A 1 Cv v m
vf
vm

1 Cv
1 Cv ,ver

Izjednaavanjem izraza i dobija se kvadratna jednaina ije samo jedno

rjeenje ima fizikalno znaenje:
Cv ,ver

1 v
1

vm
m 1
1

2 w
4
w

vm
Cv
w

Ako se radi o vertikalnom transportu nanie dobija se izraz:

Cv ,ver

1 v
1

vm
m 1
1

2 w
4
w

vm
Cv
w

Gustina mjeavine prilikom transporta u vertikalnom cjevovodu iznosi:

m ,ver sCv ,ver f 1 Cv ,ver

110

Cv ,ver je vee od Cv zato to je v f vee od vm . Da bi se mjeavina kretala

vertikalno navie ili nanie mora biti zadovoljen uslov vm /w 1 .
Meutim, ovaj odnos se ne moe proizvoljno poveavati za neki odreeni
materijal, jer otpori strujanju rastu sa kvadratom brzine v f ( v f v m ).
Ekonomska raunica pokazuje da ovaj odnos treba biti vm /w 2 3 , ako
to nije drugaije zadato. Dimenzije estice koja se vertikalno transportuje
ne treba biti vea od jedne treine prenika cjevovoda.
Pad pritiska za vrijeme hidraulikog transporta u vertikalnom cjevovodu
odreuje se pomou izraza:

pm ,ver f

Hg

2
fv
2 m,ver gH g
D

gdje je H g geodezijska visina cjevovoda, a koeficijent lokalnog otpora.

5.7 Pad pritiska usljed trenja u kosom cjevovodu

esto se u praksi javlja potreba za postavljanjem kosih cjevovoda.
Hidraulini nagib pri strujanju mjeavine kroz kosi cjevovod moe se
izraunati pomou jednaine:
m
w
1 1 t sin
f

vm

im ,k i f im cos 2

gdje je ugao nagiba cjevovoda, im hidraulini nagib cjevovoda koji bi

bilo potrebno ostvariti kada bi on bio horizontalan. Znak '+' se uzima za
uspon, a znak '' za cjevovod sa padom.

5.8 Primjeri
P5.1 Odrediti vrijednost odnosa koncentracija C /C A pri kritinoj brzini
taloenja za najveu frakciju estica hidromjeavine koncentrata eljeza.
Prenik estica najvee frakcije iznosi 210 mikrona. Relativna gustina
vrste faze iznosi 5,245. Podaci vezani za hidromjeavinu su dati u donjoj
tabeli.

111

Prenik cijevi
(mm)

Koncentracija
mjeavine Cv
(% zapremine)

Viskozitet
mjeavine
(103Pa-s)

Kritina brzina
taloenja
(m/s)

Gubici usljed
trenja
(m vode/100 m)

107,5

40,4
35,2
30,1
25,5
20,4

22
12
7
5
3

1,43
1,25
1,07
1,07
1,22

6,72
4,06
2,58
2,32
2,58

158,5

28,7
24,5
20,1
15,1

6,5
4,5
3
2,5

1,0363
1,0973
1,5545
1,8898

1,28
1,48
2,49
2,92

210

29,7
26,6
24,7
20,2
15,2

7
5,5
4,5
3
2,5

1,1582
1,0973
1,1278
1,6154
2,0726

1,40
1,10
1,15
1,89
2,61

Rjeenje:

0
0,38
s 5245 kg /m 3
d 210 m

Poznato:

Nai: C /C A
Gustina hidromjeavine, brzina smicanja kao i traeni
koncentracija C /C A se raunaju pomou sljedeih jednaina:

100
Cw 100 Cw

s
w

Cw

D p1 p2

u*

4L

log10

112

Cv s
C
v s
Cv s 100 Cv
m

w
m

1,8w
C

*
CA
u

g s m d 2
18 m

odnos

Prenik cijevi
D (mm)

Koncentracija
mjeavine

Cv

(% vol.)

Gustina
mjeavine

40,4
35,2
30,1
25,5
20,4
28,7
24,5
20,1
15,1
29,7
26,6
24,7
20,2
15,2

107,5

158,5

210

(kg/m3)

2715
2494
2278
2082
1866
2,218
2,040
1,853
1,641
2,261
2,129
2,049
1,857
1,645

Brzina
smicanja
u* (m/s)

Brzina
taloenja
w (m/s)

C/CA

0,081
0,065
0,055
0,054
0,060
0,047
0,053
0,072
0,083
0,056
0,052
0,054
0,072
0,09

0,00276
0,00551
0,01018
0,01520
0,02706
0,01119
0,01711
0,02716
0,03463
0,01024
0,01361
0,01707
0,02713
0,03459

0,689
0,400
0,131
0,047
0,008
0,076
0,030
0,017
0,011
0,138
0,056
0,031
0,017
0,015

P5.2 Za hidromjeavinu pijeska estica veliine 180 mikrona, podaci za

kritinu brzinu taloenja su dati u donjoj tabeli. Relativna gustina
pijeska iznosi 2,658 i estice su sfernog oblika. Odrediti vrijednost
Froudeovog broja FL kojeg je definisao Durand. Takoer odrediti kritinu
brzinu smicanja koristei Thomasovu korelaciju i uporediti je sa
zabiljeenim podacima.

Prenik cijevi
D (mm)

52,2

107,6

158,5

Zap. Koncentr.

mjeavine Cv (%)

36,7
23,7
12,2
37,9
23,9
11,6
31,0
22,8
17,0
11,4

Kritina brzina
taloenja

VD

1,46
1,37
1,19
1,95
1,71
1,71
2,29
2,23
2,23
2,19

(m/s)

Gubici usljed
trenja (mVS/m)

14,61
8,57
6,50
8,13
5,05
3,96
5,21
4,27
3,82
3,38

Rjeenje:

113

Poznato:

prenik cijevi (dat u tabeli)

gustina vrstih estica

D (dato u tabeli)
s 2658 kg /m 3

gustina tenosti (voda)

l 1000 kg /m 3

viskozitet vode

1 10 3 Pa s

Vrijednost Froudovog broja moe se izraunati iz relacije :

l
VD FL 2gD s

1/2

Pomou Stokesovog zakona raunamo krajnju (terminalnu) brzinu

taloenja estice i Reynoldsov broj:

wt

g s f d 2
18 f

Re

9,81 2658 1000 0,00018 2

18 1000 1
10
6

0,02927 m / s

wt d 0,02927 0,00018

5,27 1 Stokesov zakon se ne

1 106
moe primijeniti

Prvo se rauna izraz:

2

C D Re

4g s f d 3
3 f 2

4 9,81 2658 1000 0,00018

3 1000 1 10
6

127

Sa slike 3.2 oitava se odgovarajua vrijednost Reynoldsovog broja:

Re 3,8
Sada je:
wd
Re t

114

Re 3,8 1
10
6
wt

0,021 m / s
d
0,00018

Iz jednaine uvrtavanjem odgovarajuih vrijednosti dobije se:

du * 0
w
4,90

*
u *0
Du 0

0,60

s l

0,23

u0* 0,171 D 0,4286

*
Za navedene prenike cijevi brzina u0 je data u sljedeoj tabeli:

Prenik cijevi, D (mm)

u0* (m/s)

52,2
107,6
158,5

0,048
0,066
0,078

*
Zatim se iz poznatih vrijednosti Cv i izraza rauna kritina brzina u c :

w
u 0 1 2,8 *

u 0
*

1/3

Cv1/2

Treba napomenuti da Thomasova metoda uvijek prekorauje stvarne

vrijednosti kritine brzine smicanja.
Dobijeni rezultati su prikazani u donjoj tabeli.
Prenik
cijevi D
(mm)

52,2

107,6

158,5

Zap. Koncentr.
mjeavine Cv

Kritina brzina
taloenja

(%)

(m/s)

36,7
23,7
12,2
37,9
23,9
11,6
31,0
22,8
17,0
11,4

1,46
1,37
1,19
1,95
1,71
1,71
2,29
2,23
2,23
2,19

VD

FL

Gustina
mjeavine

m
1,12
1,05
0,91
1,04
0,91
0,91
1,01
0,98
0,98
0,97

(kg/m3)

1,608
1,393
1,202
1,628
1,396
1,192
1,514
1,378
1,282
1,189

u *c
(m/s)

0,117
0,103
0,088
0,153
0,135
0,114
0,166
0,153
0,143
0,131

P5.3 Odredit smiui (tangencijalni) napon na zidu pri kritinoj brzini

taloenja koristei Thomasovu korelaciju za hidromjeavinu uglja koja se
transportuje kroz cijev prenika 438 mm (17,25). Pretpostaviti da su
115

estice uglja veliine 200 mikrona i da imaju faktor oblika 0,7. Relativna
gustina uglja je 1,4 dok je zapreminska koncentracija vrste faze u
mjeavini 40 %.
Rjeenje:
6
2
Viskozitet vode iznosi 1 10 m / s , a prenik estica d 2 104 m .

Pomou Stokesovog zakona raunamo krajnju (terminalnu) brzinu

taloenja estice i Reynoldsov broj:
wt

g s f d 2
18 f

Re

9,81 1400 1000 0,00022

18 1000 1
10
6

0,00872 m /s

wt d 0,00872 0,0002

1,744

1 10 6

Dobijena vrijednost Reynoldsovog broja nije puno vea od 1 tako da se

uzima vrijednost brzine w 0,00872 m / s , tj. Stokesov zakon se moe
primijeniti.
Brzina smicanja odreuje se iz Thomasove jednaine koja ne zavisi od
prenika cijevi i koncentracije mjeavine (vai za razrijeene mjeavine,
0,18 ):
du0*
w

0,01

u0*

2,71

0,0002u0*
0,00872

0,01

6
u0*
1 10

2,71

u0* 0,02 m /s
u0*d
manja od 5, zato to se gornja

relacija upotrebljava za estice prenika manjeg od debljine viskoznog

podsloja.
Provjeriti da li je vrijednost izraza

u0* d 0,02 0,0002

45

1 10 6

116

u * u0* 0,02 m /s
P5.4 Uraditi primjer 5.3 tako da se umjesto uglja transportuje
koncentrat eljeza. estice su veliine 30 mikrona i faktor oblika je 1,0.
Relativna gustina vrste faze iznosi 5,245 a zapreminska koncentracija
25 %.
Rjeenje:
6
2
Viskozitet vode iznosi 1 10 m / s , prenik estica d 3 105 m i
prenik cijevi D 438 mm .

Pomou Stokesovog zakona raunamo krajnju (terminalnu) brzinu

taloenja estice u vodi:
wt

g s f d 2
18 f

Re

9,81 5245 1000 0,000032

18 1000 1
10
6

0,00208 m / s

wt d 0,00208 0,00003

0,062 1

1 10 6

Iz jednaine :
0,00003u * 0
0,00208

4,90

u *0
1 10 6

1 10 6

*
0, 438u 0

0,60

4,245

0,23

u *0 0,0709 m /s
u0* d
vea od 5, zato to se relacija

upotrebljava za estice prenika veeg od debljine viskoznog podsloja.

Provjeriti da li je vrijednost izraza

u0* d 0,0709 0,00003

2,127 5

1 10 6
Treba se upotrijebiti jednaina :

117

 du0*
w
0,01

u0*

2,71

0,00003u0*
0,00208
0,01

u0*
1 10 6

2,71

u * u0* 0,0546 m /s
P5.5 Podaci dati u donjoj tabeli odnose se na hidromjeavinu krenjaka
koja tee kroz cijev sa unutranjim prenikom od 155 mm (6,131).
Nacrtati zavisnost koeficijenta trenja od Reynoldsovog broja. Odrediti da
li dolazi do priguenja turbulencije. Koristiti plastini viskozitet za
odreivanje Reynoldsovog broja. Hrapavost cijevi iznosi 0,03 mm.
Relativna gustina vrste faze iznosi 2,68.

Teinska konc.
Cw (%)

Viskozitet
(103 Pas )

38

4,5

49

5,0

Brzina mje.

vm

(m/s)

1,00
1,71
2,35
3,17
0,82
1,49
2,44
2,65

Gubici usljed trenja

(m/m)

0,0106
0,0204
0,0358
0,0680
0,0064
0,0190
0,0453
0,0524

Rjeenje:

Rauna se Reynoldsov broj:

Re

vm D m
m

gdje su m i m , gustina odnosno viskozitet mjeavine:

118

100
100

1312 kg /m 3
Cw 100 Cw
38
100 38

2680
1000
s
w

Koeficijent trenja se rauna pomou izraza:

pgD 1000 0,0106 9,81 0,155

1000

6,1 103
2
2
2mvm
2 1312 1

Ostale vrijednosti su date u donjoj tabeli a grafiki su prikazane na

sljedeoj slici.
0,01
Njutnovski fluid

h f gD
L 2v

Dobijena kriva

(zato to je ispod
krive za Njutnovski
fluid ukazuje na
priguenje
turbulencije)

0,001

104

Teinska
konc.
Cw (%)

Re

Gustina
Mjeavine
m (kg/m3)

38

1313

49

1443

105

vm (m/s)

Reynoldsov
Broj
Re10-4

Koeficijent
trenja

1,00
1,71
2,35
3,17
0,82
1,49
2,44
2,65

4,57
7,76
10,70
14,40
3,70
6,71
11,0
11,9

6,1
4,08
3,78
3,94
6,0
4,51
4,03
3,95

brzina

f 10

119

6 RIJEENI ZADACI
Za rjeavanje zadataka datih u ovom poglavlju koriena su osnovna
znanja iz cjevovoda, pumpi i ejektora bez uzimanja u obzir drugih
ureaja hidraulikog transporta. Zato je prije rijeenih zadataka dat
kratak osvrt na pumpe za hidraulinu mjeavinu i ejektore.
U ovom poglavlju su data i etiri primjera gdje je uspjeno primijenjen
razvijeni
numeriki metod konanih zapremina
na nekoliko
karakteristinih primjera toka viskoplastinog fluida, gdje su kao tipini
predstavnici viskoplastinog fluida izabrani fluidi ije reoloko ponaanje
se moe opisati konstitutivnim relacijama za Binghamov i za Cassonov
fluid. Koriteni su primjeri s dostupnim analitikim i numerikim
rjeenjima ili eksperimentalnim rezultatima. U svakom primjeru data su
i zakljuna razmatranja. Predstavljena istraivanja pokazuju da se dati
metod, koji se uspjeno koristi kod rjeavanja problema toka Newtonovog
fluida, moe uspjeno koristiti i kod toka viskoplastinog fluida, odnosno
kod tzv. nenjutnovih fluida.

6.1 Pumpe za hidraulinu mjeavinu

Za hidraulini transport najee se koriste centrifugalne i klipne pumpe.
Klipne pumpe se koriste za vea rastojanja zbog mogunosti ostvarivanja
veih pritisaka. Ako je instalisana snaga dovoljna, klipne pumpe daju
120

konstantan protok bez obzira na promjene pritiska u cjevovodu. One

imaju vei stepen iskorienja od centrifugalnih pumpi. Sa druge strane,
kod njih je izraeno habanje klipa, cilindra i ventila, osjetljive su na
hidraulini udar i kod kraih cjevovoda vea im je cijena i pogonski
trokovi.
Centrifugalne pumpe se obino koriste za prenos veih koliina
materijala na kraim rastojanjima. Pripremljena hidromjeavina prolazi
kroz pumpu, haba okvaene povrine i oteava zaptivanje prostora
izmeu pokretnih dijelova. Izradom odgovarajuih dijelova od vrlo tvrdog
materijala habanje se donekle smanjuje a oblaganjem tvrdom gumom
okvaenih povrina ono se u potpunosti izbjegava. Zaptivanje se obavlja
ubacivanjem iste vode posebnom pumpom u zaptivna mjesta. Sve
navedeno u velikoj mjeri poveava cijenu pumpe pa se nekad pribjegava
rjeenjima u kojima se koriste pumpe za istu vodu dok se usitnjeni
materijal uvodi u cjevovod iza pumpe. To nije lak zadatak, naroito kada
u cjevovodu vlada visok pritisak diktiran uslovima transporta. Uvoenje
materijala se obavlja pomou dozatora i ejektora. Na slikama 6.1 i 6.2
prikazana su oba sluaja, pumpanje hidromjeavine i pumpanje iste
vode sa naknadnim uvoenjem materijala.
.

mf

ms

L, D

mm

Slika 6.32 Centrifugalna pumpa za pumpanje hidromjeavine

.

ms
.

mf

mm

121

Slika 6.33 Centrifugalna pumpa za istu vodu sa naknadnim uvoenjem

vrstog materijala

Prouavanje i dobijanje karakteristika pumpi za mjeavinu se vri

mjerenjima za vrijeme rada sa istom vodom, pa se iz tog razloga mora
vriti preraunavanje napora za mjeavinu na napor za rad sa istom
vodom. Kada se izrauna napor ili jedinini rad pumpe Ym J /kg koji
treba da se razvije za vrijeme rada sa hidromjeavinom, odredi se
korekcioni faktor:
k 1 0,05

Re

Cv Re0,33
p

wt d

gdje je p

koeficijent korisnosti pumpe koji se u poetku mora

pretpostaviti. Zatim se odredi napor Y J /kg koji bi pumpa razvijala
kada bi radila sa istom vodom:
Y Ym /k
Korienjem

topografskih

dijagrama

pumpi

veliina

Y J /kg

Qm (m /h ) odabire se pumpa sa odgovarajuim brojem obrataja i

koeficijentom korisnosti p . Ako se p razlikuje od ranije pretpostavljene
vrijednosti, raun se ponavlja.
Na vratilu pumpe snaga treba biti:
Pm

m
P

gdje je P (kW ) snaga na vratilu pumpe koja bi bila potrebna za rad sa

istom vodom.

6.2 Ejektori

122

Ejektori ili kako se jo nazivaju, mlazne pumpe, su ureaji bez pokretnih

dijelova koji slue za hidrauliki transport nekog fluida ili mjeavine, a
prave se od krunih i konusnih cijevi spojenih po odreenom redosljedu.
Na slici 6.3 su prikazana dva tipa ejektora. Sastoje se od mlaznika M,
usisnika U, komore za mijeanje KM i difuzora D. Radni fluid velikom
brzinom istie iz mlaznika M i silom trenja na graninoj povrini mlaza za
sobom povlai fluid ili mjeavinu koji se usisava, da bi u komori za
mijeanje dolo do mehanike i kinematike homogenizacije, tako da je u
presjeku 33 mjeavina gustine m , srednje brzine v 3 i pritiska p3 . U
difuzoru dolazi do usporavanja mjeavine da bi se na njegovom kraju
dobio pritisak potreban za transport kroz cjevovod na koji je difuzor
prikljuen. Razlika izmeu prikazana dva tipa ejektora je ta to su kod
tipa A brzine radnog fluida i usisavanog fluida ili mjeavine kolinearne,
dok je ugao izmeu ovih brzina kod ejektora tipa B 90o ili 270o zavisno
od ulaza usisavane struje u presjeku 22 koji je u istoj ravni sa
presjekom 11. U hidraulikom smislu ejektor tipa A je bolji jer je njegov
koeficijent korisnosti vei.
Osnovna strujna jednaina je:
.
.
.
.
.

.
m1 v1 m2 ms v 2 m1 m2 ms v 3 p3 p1 A3

gdje su m1 , m2 i ms maseni protoci radnog fluida, usisavanog fluida i

vrstih estica, a v1 ,v 2 i v 3 odgovarajue brzine, p3 pritisak homogene
mjeavine u presjeku 3-3 i p1 je pritisak radnog fluida na izlazu iz
mlaznika (koji je jednak pritisku p2 usisavanog fluida ili mjeavine fluida
i usitnjenog materijala u usisniku).
Korienjem jednaine energije postavljene za poetak i kraj difuzora
dobija se:
p3

1
1
1
1
mv 32 p4 mv 42 D mv 32 pt 4 D mv 32
2
2
2
2

pa se onda moe formirati razlika pritisaka:

p3 p1 pe D

1
mv 32
2

123

gdje:
pt 4 p1 pe
predstavlja napor ejektora, D 1 D koeficijent korisnosti difuzora i m
gustinu mjeavine u presjeku 3-3 pa nadalje. Ova gustina se izraunava
pomou izraza:
.

1 e eCw ,u
m1 m 2 m s
m

1 e eC w,u
Q1 Q2 Qs

1 2
s
gdje su, koeficijent protoka:
.

m2

m1

G2
G1

i teinski odnos vrstih estica i vode u mjeavini prije usisavanja:

.

Cw ,u

ms
.

m2

Gs
G2

Brzina isticanja vode iz mlaznika ejektora je:

v1 1

2
pt ,o p1
1

gdje je 1 koeficijent brzine mlaznika iji je koeficijent lokalnog otpora m

i rauna se kao:

124

1
1 m

Slika 6.34 Ejektor (tip A i tip B)

Koeficijent pritiska ejektora je:

pe
pt 0 p1

Snaga pumpe koja potiskuje radni fluid kroz mlaznik ejektora:

Pe

Q1p
1000 p

(kW)

Odnos prenika komore za mijeanje D3 i prenika mlaznika D1 je:

D3 D1 me
Duina puta mijeanja radnog fluida i usisavane mjeavine u ejektoru
obino se uzima kao:
lm 2 3 Da

125

Duina ejektora bez difuzora je:

1,8
le D3 7

me

Za duinu komore za mijeanje se uzima:

l 3 3 4 D3

Zamarin je eksperimentalno utvrdio da je pri nestiljivom strujanju:

l 3 4,65D10,2D30,8

ekorieni
e
Najee
fluid u hidraulikom transportu je voda tako da se
izrazi za proraun ejektora mogu
napisati
u prostijem obliku.
e

0,32

me 2 D 1 e eC w ,u 1 e e

C w ,u

12
0,28
e
me

C w ,u

2
C 2en30%

e 1 C w ,u 1
20% 10% 0%
s
s
w ,u

1 0,98

0,24

1
e e 1 Cw,u
me
s

0,20

e
me

2 D
1

ne
1
2 C w ,u 2 30% 20% 10%Cw0%
,u
0,16
e 1 Cw ,u 1

me

0,6

24

0,5

20

0,4

16

Treba obratiti panju da se u gore navedenim jednainama0,3

gustina
12 treba
0,12
3
napisati u t /m , a razlog je to je radi jednostavnijeg pisanja za gustinu
0% 3
C w ,uvrijednost
30% 20%10%
fluida (u ovom sluaju vode) koriena
l 1 t /m .
0,08

0,2

0,1

0,04
126
1

127

Slika 6.35 Karakteristike ejektora tipa A

(karakteristike vae za:

1 2 1000 kg /m 3 , s 3000 kg /m 3 )

e
e

e
e

me

0,32

0,28

0,4

20% 10% 0%

0,1

0,4

0,16

e 1,2

0,8

30%

60

20%
10%
0%

0,08

40
C w ,u 30% 20% 10% 0%

0,04

128

me

80

C w,u

0,2

0,20

0,12

0,5

0,3

0,24

me

30%

0,6

20

Slika 6.36 Karakteristike ejektora tipa B

1 2 1000 kg /m 3 , s 3000 kg /m 3 )

(karakteristike vae za:

6.3 Primjeri
P6.1 Iz nekog rudnika ruda se hidraulino transportuje do mjesta na
kome se vri flotacija. Ruda se prije mijeanja sa vodom drobi do eljene
granulacije sa srednjim ekvivalentnim prenikom estica d 0,3 mm .
Cjevovod je horizontalan i ima prenik D 175 mm i duine l 3000 m
je horizontalan. Zanemarujui lokalne otpore, izraunati kapacitet
3
transporta i snagu za pogon pumpe ako su dati podaci: s 3,8 t /m ,
zapreminska koncentracija rude u vodi je 12,5 % i stepen korisnosti
pumpe za mjeavinu iznosi p 0,72 .
Rjeenje:
Za prenik estica d 0,3 mm i zapreminsku koncentraciju Cv 12,5 %
sa slike 5.2 oitava se vrijednost bezdimenzionog parametra FL 0,95 ,
pa je prema izrazu kritina brzina jednaka:

VD FL 2gD

0,95 2 9,81 0,175 2,8

2,94

m /s

Usvaja se brzina strujanja mjeavine koja je iznad dobijene kritine

brzine, npr. vm 3,2 m /s . Onda e zapreminski protok biti:

129

 0,1752
Qm vm A 3,2
0,077 m 3 /s
4
Kapacitet transporta rude je:
G s sCvQm 3800 0,125 0,077 36,6 kg / s 132 t /h
Snaga potrebna za pogon pumpe je:
P

Qm pm
1000 p

gdje je pm m ghm pad pritiska usljed trenja pri strujanju mjeavine.

Gustina mjeavine iznosi:

m sCv f 1 Cv 3800 0,125 1000 0,875 1350 kg /m 3

Gubitak usljed trenja mjeavine je:
hm iml i f 1 DCv l
Ovdje je im hidraulini nagib cjevovoda pri strujanju mjeavine, a i f
hidraulini nagib koji bi imao isti cjevovod pri strujanju iste vode
protokom mjeavine, a to znai da je v f vm , a D je dopunski koeficijent
trenja zbog prisustva rude u vodi. Iz tabele 5.1 koeficijent trenja za istu
vodu i prenik D 175 mm je f 0,019 , tako da je:
if

fv 2
0,019 3,22

0,057
2gD 2 9,81 0,175

Dopunski koeficijent trenja se rauna prema Durandovom izrazu :

gD w
t
D 176 2
Vm gd

130

s f

1650

1,5

U gornjem izrazu wt je brzina slobodnog pada estica rude u vodi koja

miruje, a da bi se ona izraunala prvo se mora odrediti teorijska brzina
slobodnog pada jedne estice w , prema izrazu datom u tabeli 5.3 za
odgovarajui prenik estica i Reynoldsov broj:

d 1 76 mm /s

s f

29
w
d

1 29

Iz Claussovog izraza se rauna:

2 2,60,125
d 2
0,0003
2,6Cv
wt w 1 2 e
76 1
54,9 mm /s
e
D
0,175 2

9,81 0,175
0,0549
D 176
2
3,2
9,81 0,0003

3800 1000

1650

1,5

18,24

Gubici pri strujanju mjeavine su:

hm i f 1 DCv l 0,057 1 18,24 0,125 3000

561
m

pm 1350 9,81 561 7430 kPa

Snaga za pogon pumpe je:
P

0,077 7430
795 kW
0,72

P6.2 Cjevovodom duine 750 m 15 t /h granulisane ljake hidraulino

se transportuje od metalurke pei do deponije. Gustina ljake iznosi
2,5 t /m 3 , a srednji ekvivalentni prenik 0,35 mm . Stvarna brzina
slobodnog pada ljake u mirnoj vodi je 50 mm /s , i geodezijska visina
izlaznog presjeka cjevovoda u odnosu na ulazni 35 m . Temperatura vode
kojom se obavlja transport iznosi 60 C . Zanemarujui lokalne gubitke
izraunati:

131

a)
b)
c)

potrebnu koliinu vode za transport ljake pri zapreminskoj

koncentraciji od 10 %,
prenik cjevovoda i brzinu strujanja mjeavine ako se usvoji da
je vm vcr ,
pad pritiska i snagu za pogon pumpe ako je apsolutna hrapavost
cijevi 0,12 mm i stepen korisnosti pumpe 0,65 .

Rjeenje:
a) zapreminski protoci su:
Qs

Gs
15

0,00167 m 3 / s
s 2,5 3600

Qm

Qs 0,00167

0,0167 m 3 /s
Cv
0,1

Potrebna koliina vode se nae iz razlike gore dobijenih protoka:

Q f Qm Qs 0,015 m 3 /s
b) Za prenik estica d 0,35 mm i zapreminsku koncentraciju
Cv 0,1 sa slike 5.2 oitava se vrijednost FL 0,95 . Zato to je prema
postavci zadatka vm VD :

VD FL 2gD

4Qm
D2

D 111 mm

Poto je sada poznat prenik moe se izraunati brzina:

vm

Qm
1,73 m /s
A

c) v f vm 1,73 m /s i kinematski viskozitet vode na t 60 oC iznosi

0,468 10 6 m 2 / s tako da je:
Re

132

vf D

410000

Za ovu vrijednost Re, apsolutnu hrapavost cjevovoda 0,12 mm i

prenik cijevi D 111 mm iz Moodyjevog dijagrama se oita vrijednost
koeficijenta trenja za istu vodu f 0,021 . Pad pritiska pri strujanju
mjeavine je:

pm m g hm H g

Gustina mjeavine iznosi:

m sCv f 1 Cv 2500 0,1 983 0,9 1135 kg /m 3

Gubitak usljed trenja pri strujanju mjeavine je:
hm iml i f 1 DCv l
Hidraulini nagib cjevovoda kada bi kroz njega strujala samo voda je:
if

fv 2
0,21 1,732

0,29
2gD 2 9,81 0,111

Dopunski koeficijent trenja se rauna prema Durandovom izrazu :

gD w
t
D 176 2
Vm gd

s f

1650

1,5

28,3

pa je:
hm 833 m
Pad pritiska iznosi:
pm 1135 9,81 833 35 9665 kPa
Snaga za pogon pumpe iznosi:

133

Qm pm
0,0167 9,665 10
6

248 kW
1000 p
1000 0,65

P6.3 Za transport drobljenog uglja u jednom rudniku koristi se drenana

voda. Na poetku cjevovod ide vertikalno sa dubine H g 175 m , pa zatim
3
ide horizontalno jo 3250 m . Gustina uglja je s 1,75 t /m , srednji
ekvivalentni prenik estica iznosi d 25 mm a kapacitet transporta
G s 85 t /h pri zapreminskoj koncentraciji Cv 12,5 % . Odrediti
prenik cjevovoda i pad pritiska u njemu za vrijeme transporta.
Rjeenje:
IQm

Vertikalna dionica:

Gs
85

0,108 m 3 /s
sCv 1,75 0,125 3600

Teorijska brzina slobodnog pada jedne estice w , prema izrazu datom u

tabeli 5.3:
s f

w 160

1750 1000
25 693 mm / s
1000

d 160

Iz Claussovog izraza se rauna brzina taloenja vrstih estica za dati

sluaj. Izraz je uproen zato to je u ovom primjeru d << D :

d 2
wt w 1 2 e 2,6Cv 693 e 2,60,125 500 mm /s
D

Usvaja se odnos brzina vm /wt 2,5 pa je brzina strujanja mjeavine:

vm 2,5 wt 1,25 m /s
Prenik na vertikalnoj dionici cjevovoda je:

134

4Qm

vm

4 0,108
0,332 m
1,25

Konstatacija da je d << D je tana tako da nema potrebe za korigovanjem

teorijske brzine taloenja estica.
Zapreminska koncentracija u vertikalnom cjevovodu se rauna pomou
jednaine :
Cv ,ver

1 vm

2 w

1
vm

4 w

vm
w

Cv

1
2

2,5 1

1
4

2,5 1

2,5 0,125

Cv ,ver 0,185
U vertikalnom cjevovodu v f vm , odnosno prema izrazu :
vf
vm

1 Cv
1 0,125

1,07
1 Cv ,ver 1 0,185

Brzina vode iznosi:

v f 1,09v m 1,07 1,25 1,34 m / s
Za gore dobijeni prenik cijevi D 0,332 m
vrijednost koeficijenta trenja f 0,01632 .

iz tabele 5.1 oita se

Gustina mjeavine uglja i vode u vertikalnom cjevovodu je:

m ,ver sCv ,ver f 1 Cv ,ver 1750 0,185 1000 1 0,185 1139 kg /m 3

Na kraju se izrauna pad pritiska na vertikalnoj dionici cjevovoda:
Hg 1
v 2f g m ,ver H g
D 2
175 1
0,01632
1000 1,342 9,81 1139

175

0,332 2
1963 kPa

pver f

135

II-

Horizontalna dionica

Za Cv 12,5 % i d 25 mm , sa slike 5.2 oitava se vrijednost FL 0,99 ,

tako da je kritina brzina taloenja za D 332 mm :

l
VD FL 2gD s

1/2

0,99 2 9,81 0,332 0,75

2,19

m /s

Zato to je ranije dobijena brzina mjeavine za vertikalni cjevovod

vm 1,25 m /s manja od kritine brzine VD 2,19 m /s , u tom sluaju bi
dolo do taloenja uglja u horizontalnom dijelu cjevovoda. Zato se mora
usvojiti nova, vea brzina strujanja mjeavine, npr. vm 2,5 m /s > VD ,
pa je prenik za horizontalni cjevovod:
D

4Qm

vm

4 0,108
0,235 m 235 mm
2,5

Gustina mjeavine u horizontalnom dijelu cjevovoda je:

m sCv f 1 Cv 1750 0,125 1000 0,875 1094 kg /m 3

Iz tabele 5.1 se za prenik D 235 mm oita vrijednost koeficijenta
trenja f 0,0176 , tako da je hidraulini nagib cjevovoda:

fv 2
0,0176 2,52
if

0,0239
2gD 2 9,81 0,235
Dopunski koeficijent trenja se rauna prema Durandovom izrazu :
gD w
t
D 176 2
Vm gd

s f

1650

1,5

9,81 0,235
0,500
D 176
2

2,5
9,81 25 10
3

136

1750 1000

1650

1,5

22,14

Hidraulini nagib cjevovoda pri strujanju mjeavine:

im i f 1 D Cv 0,0239 1 22,14 0,125 0,09

Tada je pad pritiska u horizontalnom dijelu cjevovoda:
phor g m iml 9,81 1094 0,09 3250

3139

kPa

Ukupni pad pritiska iznosi:

pm pver phor 1963 3139 5102 kPa 51 bar

3
P6.4 Koliina od G s 40 t /h drobljene ljake gustine s 1,65 t /m i
srednjeg ekvivalentnog prenika estica d 3 mm z transportuje se kroz
horizontalni pravolinijski cjevovod duine l 1200 m . Izraunati pad
pritiska u cjevovodu za sluaj da zapreminska koncentracija iznosi
Cv 6 % .

Rjeenje:
Prvo se raunaju protoci:
Qs

Gs
40

0,00673 m 3 /s
s 1,65 3600

Qm

Qs 0,00673

0,112 m 3 /s
Cv
0,06

Privremeno se usvaja vm VD , a zatim se za Cv 6 % i d 3 mm , sa

slike 5.2 oitava se vrijednost FL 0,93 , a nakon toga se iz izraza za
kritinu brzinu izraunava prenik D :

s f
VD FL 2gD

1/2

4Qm
D2

137

4Qm

D 2,5

s f

FL 2g

D 284 mm

4 0,112
1650 1000

0,93 2 9,81

1000

Zato to brzina mjeavine u cjevovodu mora biti vea od kritine brzine

taloenja, vm VD , kao prenik cjevovoda usvaja se manji od gore
dobijenog, npr. D 270 mm . Usvojenom preniku odgovara kritina
brzina:

s f
VD FL 2gD

1/2

1,73 m /s

i
vm

Qm
1,74 m /s
A

Prema tabeli 5.3 teorijska brzina slobodnog pada je:

s f

w 170

d 237 mm /s

Stvarna vrijednost brzine slobodnog pada je:

2 2,60,06
d 2
0,003
wt w 1 2 e 2,6Cv 237 1
203 mm /s
e
D
0,27 2

Dopunski koeficijent trenja se rauna prema Durandovom izrazu :

gD w
t
D 176 2
vm gd

s f

1650

1,5

9,81 0,27
0,203
1650 1000
176

1,96
1650
9,81 0,003

64,5

Gustina mjeavine iznosi:

138

1,5

m sCv f 1 Cv 1650 0,06 1000 0,94 1039 kg /m 3

Iz tabele 5.1 za prenik D 270 mm oita se vrijednost koeficijenta
trenja 0,0172 .
Hidraulini nagib za istu vodu je:

fv 2 0,0172 1,962
if

0,0125
2gD
2 9,81 0,27
Pad pritiska usljed trenja iznosi:
p g miml g mi f 1 DCv l
9,81 1039 0,0125 1 64,5 0,06

1200

745 kPa 7,45 bar

3
P6.5 Hidrauliki transport pijeska ( s 2,65 t /m , d 0,6 mm ) obavlja
se kroz horizontalni pravolinijski cjevovod prenika D 175 mm .
Mjerenjem je ustanovljen pad pritiska pri strujanju mjeavine pijeska i
vode ( Cv 8 % ) vei 4,5 puta od pada pritiska koji se javlja pri strujanju
iste vode pri istom protoku. Izraunati kapacitet transporta i pad
pritiska koji odgovara ovom kapacitetu i duini cjevovoda l 750 m .

Rjeenje:
Gustina mjeavine je:

m sCv f 1 Cv 2650 0,08 1000 0,92 1132 kg /m 3

Iz jednaine:
pm i f 1 DCv l m

4,5
p f
i l f
nae se vrijednost dopunskog koeficijenta otpora:

139

1
Cv

4,5

f
1 37,2
m

Teorijska brzina slobodnog pada zrna pijeska u vodi prema tabeli 5.3:

d 1 114 mm /s

s f

29
w
d

1 29

Stvarna brzina slobodnog pada je:

2 2,60,08
d 2
0,0006
2,6Cv
wt w 1 2 e
114 1
92,6 mm /s
e
D
0,175 2

Sada se iz izraza za dopunski koeficijent otpora:

gD w
t
D 176 2
vm gd

s f

1650

1,5

37,2

i zamjenom poznatih veliina dolazi do brzine mjeavine:

vm 2, 42 m /s
Sa slike 5.2 oitava se vrijednost FL 0,99 , i izrauna kritina brzina
mjeavine:

s f
VD FL 2gD

1/2

2650 1000
0,99 19,62 0,175

1000

1/2

2,36 m / s

Poto je vm > VD , onda se brzina vm 2, 42 moe koristiti. Za prenik

D 175 mm iz tabele 5.1 oitava se vrijednost koeficijenta trenja
f 0,019 za istu vodu, pa je pad pritiska pri strujanju iste vode istim
protokom ( v f v m ):
p f

140

l 1
750 1000
fv 2 0,019
2, 422 238 kPa
D2
0,175 2

Pad pritiska pri strujanju mjeavine:

pm 4,5 p f 1071 kPa 10,71 bar

3
P6.6 Koliko iznosi specifina potronja elektrine energije u kWh /m
transportovanog pijeska u nasutom stanju ako je za vrijeme transporta
koncentracija iznosila Cw 30 % . Srednja gustina pijeska je
s 2,65 t /m 3 , pripada grupi I i koeficijent poroznosti mu je 0,3 .
Ostali podaci su: prenik cjevovoda D 350 mm , duina l 2,5 km ,
H g 9 m , koeficijenti korisnosti pumpe i
geodezijska visina

elektromotora p 0,65 i m 0,85 . Lokalne gubitke zanemariti. Uzeti

da je vm 1,2 v min (brzina mjeavine je 20 % vea od minimalne brzine).
Rjeenje:
Ako je Pm snaga elektromotora za pogon pumpe, a Q koliina
transportovanog pijeska u nasutom stanju, onda je specifina potronja
elektrine energije:
Qm p m

Pm 1000 pm Qm p m 1

Qs
Q
1000 pmQ
1

kWh /m
3

Iz tabele 5.2 za grupu I i Cw 40 % oitavaju se vrijednosti:

K 0,063

n 2,2

v min 1,5 m /s

Prema postavci zadatka brzina strujanja mjeavine je:

vm 1,2v

min

1,2 1,5 1,8 m /s

Sada se mogu izraunati protoci i zapreminska koncentracija:

Qm vm A 0,173 m 3 /s

141

Cv

Cw

Cw s
f

0,102

Qs CvQm 0,102 0,173 0,0176 m 3 / s 63,5 m 3 /h

Gustina mjeavine je:

m sCv f 1 Cv 1168 kg /m 3
s

K
0,061

0,0173
n
vm
1,82

Iz tabele 5.1 za D 350 mm :

f 0,0161
Pad pritiska pri strujanju mjeavine iznosi:

pm f s

Dl 12 v
f

2
m

m gH g

0,0173 0,0161

2500 1000
1,82 1168 9,81 9
0,35 2

490 kPa
Specifina potronja energije je:
Pm 0,173 490000 1 0,3

1,69 kW /m 3
Q
1000 0,65 0,85 63,5

P6.7 Teren zapremine 750000 m 3 treba nasuti pijeskom koji se vadi iz

rijeke. Pijesak se transportuje pomou pumpe kroz cjevovod prenika
D 400 mm i duine l 800 m . Izlazni presjek cjevovoda nalazi se na 10
m iznad nivoa vode u rijeci. Pijesak po krupnoi spada u III grupu, ima
3
srednju gustinu s 2,65 t /m i koeficijent poroznosti 0,3 . Teinski
odnos pijeska i vode za vrijeme nasipanja odreen je sa Cw 35 % .

142

Koliko e se utroiti elektrine energije u kWh za pogon pumpe za vrijeme

nasipanja ovog terena? Koeficijenti korisnosti pumpe i elektromotora
p 0,68 i m 0,87 . Lokalne otpore zanemariti.
Rjeenje:
Iz tabele 5.2 za grupu III i Cw 35 % oitavaju se vrijednosti:
K 0,37

n 2,86

v min 2,37 m /s

Usvaja se brzina strujanja mjeavine vm 2,7 m /s v

pa je:

min

2,37 m / s ,

K
0,37

0,0216
n
vm 2,72,86

Iz tabele 5.1 za D 400 mm :

f 0,0155
Qm vm A 2,7 0,42 /4 0,34 m 3 / s

Cw 1
0,35 1

1192 kg /m 3
Cw
0,35
1
1

2650 1000
s f

Pad pritiska pri strujanju mjeavine je:

pm f s

Dl 12 v
f

2
m

m gH g 0,0371

800 1000
2,72 1192 9,81 10

0, 4 2

387 kPa
Snaga potrebna za pogon pumpe iznosi:
Qm p m
Pm
0,34 387000

222 kW
Q 1000 pm 1000 0,68 0,87

143

Protok mjeavine je:

Gm mQm 405 kg /s
Protok vode i pijeska iznose:
Gf

Gm
405

300 kg /s
Cw 1 0,35 1

G s 105 kg /s

Zapreminski protok pijeska je:

Qs

Gs
0,088 m 3 /s
s

Protok pijeska u nasutom stanju iznosi:

Q

Qs
0,088

0,126 m 3 /s 453,6 m 3 /h
1 1 0,3

Vrijeme nasipanja terena iznosi:

t 750000/453,6 1653 h
Utroena elektrina energija je:
E P t 222 1653

367 10
3 kWh

P6.8 Iz loita parnih kotlova jedne termoelektrane mjeavinu vode i

ljake treba transportovati do deponije udaljene 1 km. Kapacitet
G 5 t /h ,
transporta
iznosi
srednja
gustina
ljake
iznosi
3
s 2900 kg /m , geodezijska visina H g 15 m , srednji ekvivalentni
prenik drobljene ljake iznosi d 1 mm , zapreminska koncentracija
Cv 2 % , brzina strujanja mjeavine vm 1,1 v D i brzina slobodnog pada
ljake u mirnoj vodi iznosi wt 200 mm /s . Lokalni otpori se mogu
zanemariti. Odrediti pad pritiska u cjevovodu i snagu za pogon pumpe za
sluaj da se za ovaj transport predvidi muljna pumpa sa p 0,68 .
Rjeenje:
144

Zapreminski protoci ljake i mjeavine su:

Qs

Gs
5000

4,79 10 4 m 3 /s
s 2900 3600

Qm

Qs 4,79 104

2,4 102 m 3 /s
Cv
0,02

Sa slike 5.2 za prenik estica d 1 mm i Cv 2 % oita se parametar

FL 0,8 .
Iz donjih izraza za brzinu taloenja i protok mjeavine izrauna se
prenik cjevovoda:

l
VD FL 2gD s

1/2

l
D2
Qm
1,1 FL 2gD s

4
l

Qm

D2
D2
vm
1,1 v D
4
4

1/2

D 0,126 m 126 mm
Gustina mjeavine je:

m Cv s l 1 Cv 0,02 2900 1000 1 0,02 1038 kg /m 3

Iz tabele 5.1 za cijev D 150 mm oita se f 0,0195 .
Gustina mjeavine za D 150 mm iznosi:
Vm

Qm
2,4 10 2

1,36 m /s
A
0,1502 /4

Sada se raunaju potrebne veliine:

if

fv 2 0,0195 1,362

0,01226
2gD 2 9,81 0,150

145

 gD w
t
D 176 2
vm gd

D 398

s f

1650

1,5

9,81 0,15
0,2
2,9 1
176

2
1,36
9,81 0,001 1,65

hm i f 1 DCv L 0,01226 1 398 0,02 1000 110 m

Ukupni pad pritiska u cjevovodu je:

pm hm H g g m 110 15 9,81 1038

1273 kN /m 2
Snaga za pogon pumpe za mjeavinu iznosi:
P

Qm pm
2, 4 10 2 1,273

10
6

45 kW
1000 p
1000 0,68

3
P6.9 Mjeavina ljake i vode ( G s 4,5 t /h , s 2,85 t /m , Cv ,u 3 % )
potiskuje se u bunker kroz potisni cjevovod pri koncentraciji Cv , p 1,2 %

pomou ejektora tipa B. U usisnoj komori ejektora vlada pritisak

p1 0,6 bar , a na izlazu iz difuzora totalni pritisak pt ,4 2,8 bar .
Odrediti prenik D1 mlaznika, prenik D3 komore za mijeanje i snagu
za pogon pumpe koja potiskuje vodu kroz mlaznik ejektora. Geodezijska
razlika izmeu nivoa vode u rezervoaru i ose mlaznika ejektora iznosi
H g' 4,5 m . Ukupni gubici u cjevovodu za dovod vode do mlaznika
h g' 12500 q12 mVS ,

q1

3
predstavlja protok u m /s .
Koeficijent korisnosti pumpe iznosi p 0,75. Koeficijent lokalnog otpora
mlaznika iznosi m 5 % .

iznose

146

gdje

1,5

Rjeenje:
Ako je G 2 koliina vode u usisnom cjevovodu, teinski odnos ljake i vode
iznosi:
Cw ,u

G s s Cv ,u
2850 0,03

0,088 8,8 %
G 2 l 1 Cv ,u 1000 1 0,03

pa je prema tome u usisnom cjevovodu koliina vode:

G2

Gs
4500

15,6 kg /s
Cw ,u 0,08 3600

Q2

G 2 15,6

0,0156 m 3 /s
2 1000

U potisnom cjevovodu teinski odnos je:

Cw , p

Gs
Cv , p
2850 0,012
s

0,035 3,5 %
G1 G 2 l 1 Cv , p 1000 1 0,012

G1 G 2

Gs
4500

35,7 kg / s
Cw, p 0,035 3600

147

Q1

G1
20,1

0,0201 m 3 /s
1 1000

Koeficijent protoka ejektora je:

G 2 0,0156

0,776
G1 0,0201

Za dobijeni koeficijent protoka ejektora e 0,776 i teinski odnos

Cw ,u 8,8 % , odnos protonih presjeka me , za koji e ejektor imati
maksimalni stepen korisnosti, kao i koeficijent pritiska ejektora e ,
oitavaju se sa slike 6.5 koja se odnosi na ejektor tipa B.
me 3,8

pe
pt 0 p1

e 0,25

pt ,0 p1

pt ,4 p1

2,8 0,6
8,8 bar
0,25

Lokalni koeficijent otpora i brzina isticanja vode iz mlaznika ejektora je:

1
1

0,976
1 m
1 0,05

v1 1

2
2
pt ,o p1 0,976
8,8 105

1
1000

Prenik mlaznika je:

D1

4Q1

v1

4 0,0201
0,025 m 25 mm
40,9

Prenik komore za mijeanje je:

D3 D1 me 25 3,8 49 mm
Za sluaj zadanog ejektora napor pumpe iznosi:

148

40,9 m / s

Hp

pt ,0 p1
g 1

h g' H g'

p1 pa

g 1

8,8 105
0,6 1
2
12500 0,0201 4,5
105 90 m
9,81 1000
9,81 1000

Na kraju se rauna snaga potrebna za pogon pumpe:

P

Q1p
0,0201 9,81 1000

90

23,7 kW
1000 p
1000 0,75

3
P6.10 Hidrauliki transport pepela srednje gustine s 1500 kg /m
obavlja se pomou ejektrora tipa A koji razvija napor pe 1200 mmVS .
Kapacitet transporta iznosi G s 22 t /h . Izraunati prenike mlaznika,
usisnika i komore za mijeanje ( D1, D2 , D3 ) i duine l1 , l 2 i le ejektora
ako su poznati sljedei podaci: Cw,u 0,22 , e 3,8 , D 0,86 , 1 0,97
3
, 1 2 1000 kg /m .

Rjeenje:
Zato to su poznati koeficijent protoka ejektora i koncentracija usisavane
mjeavine izraunaju se odgovarajue koliine vode:
G2

Gs
22000

27,78 kg /s
Cw ,u 0,22 3600

G2
G
27,78
G1 2
7,31 kg / s
G1
e
3,8

Optimalni odnos poprenih presjeka A3 / A2 n e je:

149

ne

2 D
1

2
C

e2 1 Cw,u 1 w,u

ne

2 0,86
2

0,22
3,8 1 0,22 1

1,5

n e 0,54

Odnos protonih presjeka A3 / A1 me je:

C
C

me 2 D 1 e eCw ,u 1 e e w,u 2e2n e 1 Cw ,u 1 w,u

s
s

0,22

me 2 0,86 1 3,8 3,8 0,22 1 3,8 3,8

1,5

0,22

2 3,82 0,54 1 0,22 1

1,5

me 12,77

Koeficijent pritiska ejektora se rauna kao:

12 0,972

0,074
me 12,77

Brzina isticanja vode iz mlaznika ejektora je:

v1 1

2pe
2 1,2 1000

9,81

0,97
17,3 m / s
1 e
1000 0,074

Prenik mlaznika iznosi:

A1

G1
7,31

4,2 10 4 m 2
1v1 1000 17,3

D1 23,1 mm

150

me

A3
A1

A3 me A1 12,77 4,2
10 4 0,0054 m 2
D3 83 mm
ne

A3
A2

A2

A3
0,01 m 2
ne

D2

4
A1 A2 115 mm

Duina komore za mijeanje je prema izrazu :

l 3 3D3 3 83 249 mm

Duina ejektora bez difuzora se rauna po izrazu :

1,8
1,8
l e D3 7
83 7
539 mm

me
12,77

Duina usisnika je onda:

l1 le l 3 539 249 290 mm

151

Analiza toka viskoplastinog fluida pomou metode konanih

zapremina - Radi ilustracije primjenjivosti i efikasnosti metoda
analizirano je nekoliko test sluajeva, ukljuujui aksisimetrian tok s
naglim proirenjem, razvoj toka u cijevi i pulzacioni tok krvi u renalnoj
ravi. Pretpostavljen je laminaran tok s konstantnim karakteristikama
fluida. Za prva dva sluaja izvrena je analiza za odreen interval
bezdimenzionalnih brojeva, kao to su Reynoldsov, Prandtlov i
Brinkmanov broj i kriterij teenja izraen u bezdimenzionalnoj formi.
Takoe je izvreno poreenje rezultata prorauna s postojeim
analitikim rjeenjima.

Relacija izmeu devijatorskog tenzora napona Td i tenzora brzine

deformacije D za Binghamov fluid je [76]:

2 o

D o 2 II D

Td

za

1 d d 2
(T : T ) o
2

za

1 d d 2
(T : T ) o
2

odakle slijedi izraz za viskoznost:

152

o
2 II D

za

1 d d 2
(T : T ) o
2

za

1 d d 2
(T : T ) o
2

gdje je 0 poetni efektivni napon potreban da se ostvari tok, 0 je

plastina viskoznost, II D je druga invarijanta tenzora brzine deformacije:

1
grad v (grad v )T
2

Kod analize toka krvi neki autori smatraju da se reoloka svojstva krvi
mogu opisati konstitutivnom relacijom za Cassonov fluid koja je veoma
slina konstitutivnoj relaciji za Binghamov fluid i izraz za koeficijent
viskoznosti ima oblik [76]:
2
1

2
0
0, 25

(0 II D )

2
II D

za

1 d d 2
(T : T ) o
2

za

1 d d 2
(T : T ) o
2

Kod toka viskoplastinog fluida u oblasti gdje viskoznost poprima

0 tj. nema
beskonanu ili jako veliku vrijednost odnosno gdje vrijedi D
promjene vektora brzine, uspostavlja se kruto jezgro. Da bi se izbjegli
singulariteti, viskoznost se zadrava na relativno visokoj konanoj
vrijednosti. U radovima [76] istraen je uticaj gornje granice za viskoznost
na tanost rezultata i efikasnost numerikog metoda. Dobijeni rezultati
su pokazali da je veoma mali uticaj na tanost i efikasnost ako se
maksimalna vrijednost viskoznosti zadrava na vrijednosti iznad 500 0. U
ovom radu koritena je preporuena vrijednost za viskoznost [76] big =
10000 , iako je u toku istraivanja uoeno da se gornja vrijednost moe
uzeti i veom od usvojene.
Rezultat ovakve aproksimacije jeste da se sada reoloka svojstva
Binghamovog fluida opisuju kao kod biviskoznog fluida.
S obzirom da je konstitutivna relacija za Cassonov fluid proireni oblik
konstitutivne relacije za Binghamov fluid, i za Cassonov fluid
vrijedi
prethodno
usvojena
aproksimacija
biviskoznim
fluidom
(pseudoplastinim materijalom).

153

Veza izmeu tenzora napona i tenzora brzine deformacije u punom obliku

se definie analogno Stokesovom zakonu:

T 2 D

2
div vI pI
3

gdje je p pritisak i I je jedinini tenzor.

P6.11 Razvoj toka u cijevi
Primjeri razvoja toka u cijevi su veoma interesantni i sadrani su u skoro
svim inenjerskim aplikacijama koje tretiraju tokove u sistemima cijevi. U
ovom odjeljku analiziran je razvoj toka Binghamovog fluida u cijevi s
prenosom toplote. Geometrija i granini uslovi prikazani su na sl.
P6.11.1. Pretpostavljeno je da je tok na ulazu u cijev uniforman i da je
raspodjela temperature na ulazu uniformna. Na izlazu se pretpostavlja da
je tok potpuno razvijen i da su gradijenti zavisnih varijabli u pravcu toka
jednaki nuli.
Model je diskretizovan u 4400 KVa neuniformnom mreom, 40 KVa u
radijalnom i 110 KVa u aksijalnom pravcu (sl. P6.11.2). Neuniformna
numerika mrea je primijenjena zbog izrazite vrijednosti gradijenta
brzine blizu ulaza u cijev i zida cijevi.
U ovom primjeru, analizirani su uticaj finoe numerike mree na
tanost rezultata prorauna za profil brzine na izlazu iz cijevi, uticaj
2

Brinkmanovog broja, Br

0 ui
, na srednju temperaturu u presjeku
k Ti Tw

poprenom na pravac toka, za

Re = 50, Y = 5, i Pr = 1 i tanost
rezultata prorauna profila temperature na izlazu iz cijevi.

154

uv0
r
ulaz

osa
simetrije

T=Tw <Ti

izlaz
D

domen
rjeavanja
L

ui, Ti

Slika P6.11.1 Tok u cijevi geometrija i granini uslovi (Ti = 100 0C, Tw = 0 0C)

Slika P6.11.2 Numerika mrea za tok u cijevi

Definicije Reynoldsovog, Prandtlovog broja i kriterija teenja su slijedee:

Re

c
ui D
D
, Pr 0 p i Y 0
,
0
k
2 0ui

gdje su D prenik cijevi, ui srednja brzina na ulazu u cijev, k koeficijent

toplotne provodljivosti, 0 koeficijent plastine viskoznosti, 0 poetni
smiui napon potreban da se ostvari tok i cp specifina toplota.

155

Tanost numerikog metoda je testirana uporeenjem numerikih

rezultata s dostupnim analitikim rjeenjima za potpuno razvijen tok u
cijevi.
Analitiki izraz za profil brzine, u potpuno razvijenom toku u cijevi dat je
sljedeim izrazom:

za (r0 r 1 )

za ( 0 r r0 )

ui

1Y 2
2 r 1 r Y 1 r
o
1Y 2
1 r0 Y1 r0
2 ro

gdje je r0 poluprenik krutog jezgra, u bezdimenzionalnoj formi, definisan

izrazom:
r04 (

12
4) r0 3 0
Y

Odgovarajui izraz za profil temperature u bezdimenzionalnoj formi ima

oblik:

2
Y
Y 2 3 Y 2 r0
4
Br 2 1 r 1 r
ln r
9
r
12
r
16
r
0
0

za r0 r 1

za 0 r r0

2 2
Y

Y2
4
3 Y r0
Br 2 1 r0 1 r0
ln r
9 r0
12 r
16 r0

gdje je (T Tw ) (Ti Tw ) , bezdimenzionalna temperatura, r = R/Rw

bezdimenzi- onalni poluprenik, r0 = R0/Rw poluprenik krutog jezgra u
bezdimenzionalnom obliku, R0 poluprenik krutog jezgra, Rw poluprenik
cijevi, Br Brinkmanov broj, Ti i Tw temperatura fluida na ulazu u cijev i
156

temperatura zida cijevi, respektivno, T je temperatura fluida u takama

domena rjeavanja.
Na sl. P6.11.3 prikazan je potpuno razvijen profil brzine na izlazu iz cijevi
za vie numerikih mrea. Razlika izmeu rezultata numerikog i
analitikog rjeenja je manja od 1% za mreu 20x50 KVa. Takoe, vidi se
da je razlika evidentna blizu ose simetrije cijevi i npr. za mreu 10x30
KVa iznosi 2%.

Disipacija mehanike energije u sluaju toka viskoplastinog fluida se

ne moe zanemariti i ima izraen uticaj na karakteristike prenosa
toplote, ak i kod relativno malih brzina fluida.

Analitiko rjeenje

1,6

mrea 24x98 KV

1,2

u /u i

mrea 10x30 KV

mrea 20x50 KV

0,8

0,4

0
0

0,2

0,4

0,6

0,8

r /R

Slika P6.11.3 Potpuno razvijen profil brzine na izlazu iz cijevi

Slike P6.11.4 i P6.11.5 prikazuju uticaj Brinkmanovog broja na

temperaturu za Re = 50, Y = 5 i Pr = 1. Kao to se vidi, disipacija
mehanike energije u toplotnu ima za posljedicu da je temperatura u
potpuno razvijenom toku vea od temperature zida (sl. P6.11.4), koja
iznosi 0 0C.

157

Dostizanjem uslova za potpuno razvijeni tok, srednja temperatura u

presjeku popreno na pravac toka, poprima asimptotsku vrijednost koja
je linearna funkcija Brinkmanovog broja. Vidi se da za Brinkmanov broj
vei od jedan fluid se zagrijava umjesto da se hladi. Ovo je posljedica
intenzivne mehanike disipacije.

Temperatura (0C)

Br=0

Temperatura (0C)

Br=0

158

Temperatura (0C)

Br=0,1

Temperatura (0C)

Br=0,1

Slika P6.11.4 Raspored temperature u cijevi za Re = 50, Y = 5, Pr = 1 i razliite

Br: 0; 0,1; 1; i 10.

Na sl. P6.11.6 prikazana je raspodjela temperature u potpuno razvijenom

toku dobijena numeriki i na osnovu analitikog rjeenja. Vidi se dosta
dobro slaganje analitikih i numerikih rezultata. Maksimalno
odstupanje je oko 3%.

Srednja bezdimenzionalna temperatura

16
14

Br = 10

12
10
Br = 5
8
6
Br = 2

Br = 1 Br = 0,1

4
2
Br = 0
0
0

20

40

60

80

100

z /R

Slika P6.11.5 Promjena srednje bezdimenzionalne temperature du toka

u cijevi za Re = 50, Y = 5 i Pr = 1

159

Bezdimenzionalna temperatura

18
15
12
9
Analitiko rjeenje
Numeriko rjeenje

6
3
0
0

0,2

0,4

0,6

0,8

r /R

Slika P6.11.6 Potpuno razvijen profil temperature na izlazu iz cijevi za

Re = 50, Y = 5, Pr = 1 i Br = 10
Predstavljena analiza pokazuje izraen uticaj kriterija teenja na
hidrodinamiku i prenos toplote u razvoju toka u cijevi. Isto tako,
pokazano je da Brinkmanov broj izrazito utie na prenos toplote i da je
potrebno posebno voditi rauna kod modeliranja vrijednosti
Brinkmanovog broja, odnosno kod odabira parametara toka (brzina
fluida na ulazu, temperatura zida, temperatura na ulazu) kod
dimenzionisanja odreenih ureaja.
P6.12

Tok u cijevi s naglim proirenjem

U ovoj sekciji je analiziran tok viskoplastinog fluida u cijevi s naglim

proirenjem i to za odnos uzvodnog i nizvodnog prenika jednak dva.
Geometrija i granini uslovi prikazani su na sl. P6.12.1. Pretpostavlja se
da je tok viskoplastinog fluida na ulazu (z = 0) potpuno razvijen,
stacionaran, laminaran i da je fluid nestiljiv i da se mogu reoloka
svojstva opisati konstitutivnom relacijom za Binghamov fluid. Analitiki
izraz za profil brzine potpuno razvijenog toka u cijevi dat je u prethodnom
primjeru. Na izlazu se takoe pretpostavlja da je tok potpuno razvijen,
odnosno da je izlaz dovoljno udaljen od ulaza u cijev tj. da je gradijent
brzine u pravcu toka jednak nuli.

160

zid

D
D

ro

2D

u(r)

izlaz
osa
simetrije
domen
rjeavanja

Slika P6.12.1 Tok u cijevi s naglim proirenjem geometrija i granini uslovi

Dvodimenzionalni domen rjeavanja je podijeljen na 3125 KVa s

neuniformnom mreom, 25 KVa u radijalnom i 125 KVa u aksijalnom
pravcu (sl. P6.12.2). Gua mrea je blizu ulaza i blizu zida, zbog izraene
vrijednosti gradijenta brzine popreno na tok fluida.

Slika P6.12.2 Numerika mrea za tok u cijevi s naglim proirenjem

U ovom primjeru izvrena su sljedea razmatranja:

1. Tanosti numerikog metoda poreenjem rezultata prorauna za
potpuno razvijen tok s odgovarajuim analitikim rjeenjima za tok u
cijevi.

161

2. Promjene duine zone s izraenom separacijom, LR, u zavisnosti od

kriterija teenja za vrijednosti Re = 10 i 100.
3. Zavisnosti koeficijenta trenja du zida za Re = 2 i Re = 100, za odreen
interval promjene kriterija teenja.
Da bi se osigurala stabilnost numerikog metoda potrebno je bilo uvesti
podrelaksaciju. Za vee vrijednosti kriterija teenja koritena je jaka
podrelaksacija kod jednaine za korekciju pritiska u intervalu 0,05 do
0,2 (vee vrijednosti odgovaraju manjim vrijednostima kriterija teenja).
0,5
Y = 0,125 (1)

Y = 2 (16)

0,4
Y = 0,5 (4)

u /u i

0,3

-----

Analitiko rjeenje
Numeriko rjeenje

0,2

0,1

0
0

0,2

0,4

r /D

0,6

0,8

Slika P6.12.3 Potpuno razvijen profil brzine na izlazu iz cijevi s naglim

proirenjem za razne vrijednosti kriterija teenja (prvi broj vrijednost na
ulaznom dijelu cijevi, broj u zagradi vrijednost u razvijenom toku)

Tanost metoda je provjerena poreenjem numerikih rezultata za

potpuno razvijeni tok s analitikim rjeenjem u tom regionu. Slika
P6.12.3 pokazuje potpuno razvijen profil brzine na izlazu iz cijevi za
razliite vrijednosti kriterija teenja (vrijednosti u zagradi odgovaraju
uslovima nizvodno i osam puta su vee od vrijednosti na ulaznom dijelu
cijevi).
Numeriki rezultati su veoma bliski analitikim, s maksimalnim
odstupanjem od 2%. Interesantno je napomenuti da se vea razlika javlja
u oblasti oko ose cijevi. Ovo je bitno, jer kod inenjerskih problema vanu
ulogu ima oblast blizu zida cijevi, gdje je slaganje rezultata veoma dobro.

162

Isto tako, kao to se vidi na sl. P6.12.3, razlika izmeu analitikih i

numerikih rezultata je vea za manje vrijednosti kriterija teenja. Ovo
moe biti posljedica koritenja iste duine cijevi i iste numerike mree za
sve test sluajeve.
Kod toka viskoplastinog fluida sa poveanjem kriterija teenja smanjuje
se duina na kojoj prestaje zona separacije dok, se s poveanjem
Reynoldsovog broja poveava i duina zone separacije. Na sl. P6.12.4
prikazana je promjena duine zone separacije za dvije vrijednosti
Reynoldsovog broja od 10 i 100 i razliite vrijednosti kriterija teenja.
Vee vrijednosti kriterija teenja imaju za posljedicu veu vrijednost
viskoznosti i znaajno se smanjuje duina zone separacije, dok je uticaj
Reynoldsovog broja manje izraen.
Uticaj kriterija teenja na razvoj toka je prikazan na sl. P6.12.5, gdje se
vidi razvoj profila brzine toka za Re = 100. Uticaj veih vrijednosti
kriterija teenja na razvoj toka je oit. Poveanje vrijednosti kriterija
teenja znaajno smanjuje duinu razvoja toka nizvodno.
Isto tako smanjuje se zona separacije.

Slika P6.12.4 Zavisnost duine zone separacije LR od kriterija teenja za tok u

cijevi s naglim proirenjem za dvije vrijednosti Re

163

Slika P6.12.5 Profil brzine zavisno od kriterija teenja (Re=100)

za tok u cijevi s naglim proirenjem.

Raspodjela viskoznosti u poetnom dijelu toka prikazana je na sl.

P6.12.6 za vrijednosti Re=100, Y=2 i Y=10.
Y=2

Y=10

Slika P6.12.6 Distribucija viskosnosti za odreene vrijednosti kriterija teenja i

Re = 100 za tok u cijevi s naglim proirenjem [77]

164

Granini sloj razvijen nizvodno od proirenja ima manju vrijednost

viskoznosti kao posljedicu velike brzine deformacije. Nizvodno vrijednost
viskoznosti se poveava kao rezultat razvoja toka, gdje se brzina
deformacije smanjuje. U zoni separacije zbog malih vrijednosti brzine
deformacije poveana je vrijednost viskoznosti.
Veoma bitno je da li ima oblasti u zoni separacije gdje viskoznost poprima
jako veliku vrijednost za velike vrijednosti kriterija teenja. Kod
Binghamovog fluida, gdje je viskoznost definisana ranije datim izrazom, u
dijelu toka gdje nije zadovoljen kriterij 1 2 (Td:Tdo2 jedino mogue
kretanje je kretanje krutog tijela. Pretpostavljajui da nema proklizavanja
na vrstoj granici, dakle postoji zona stagnacije fluida, blizu ulaza u cijev
s proirenjem, kao to se vidi sa sl. P6.12.6.
Koeficijent trenja se definie kao:

Cf

w
2 ,
ui

gdje je w smiui napon na granici sa zidom, i ui je srednja brzina.

Na granici krutog jezgra, (r = ro), nizvodno je:

ro w
.
R

Izraz za koeficijent trenja se moe napisati u obliku:

Cf

R o
.
ro u i2

Raspodjela koeficijenta trenja du zida za Re = 2 i Re = 100 i za odreene

vrijednosti kriterija teenja prikazana je na sl. P6.12.7 i sl. P6.12.8.
Uporeenje numerikih rezultata s analitikim rjeenjima za vrijednosti
kriterija teenja 2 i 5 je prikazano na sl. P6.12.8. Uoava se dobro
slaganje dobijenih rezultata.

165

Slino kao kod tokova Newtonovog fluida u cijevi s naglim proirenjem i

kod toka Binghamovog fluida uoljiva je oblast separacije s povratnim
tokom veoma blizu ulaznom proirenju. Blizu proirenja se uoavaju,
takoe, i pozitivne vrijednosti koeficijenta trenja. S poveanjem
vrijednosti kriterija teenja smanjuje se duina oblasti separacije, dok se
obrnuto, s poveanjem vrijednosti Reynoldsovog broja ova duina
poveava.
2
Y = 0,125

Y = 0,5

Y=1

-2

C fRe

-4
-6
Y=2
-8
Y=5
-10
-12
-14
0

z /D

Slika

Y = 0,125 Y = 0,5

P6.12.7

Y=1 Y=2

Promjene

-2

C fRe

-4
-6

Analitiko rjeenje
Numeriko rjeenje

-8
-10

Y=5

C fRe = 5,92257
C fRe =12,7097

-12

166

-14
0

10
z /D

15

koeficijenta trenja du zida za Re = 2 i za razne vrijednosti kriterija teenja za

tok u cijevi s naglim proirenjem [77]

Slika P6.12.8 Promjene koeficijenta trenja za Re = 100 i za razne vrijednosti

kriterija teenja za tok u cijevi s naglim proirenjem [77]

S obzirom da je raun izvoen s relativno grubom mreom, nije dobro

uoljiva oblast separacije. Pozitivne vrijednosti koeficijenta trenja su zbog
povratnog toka u dijelu sa separacijom i one se smanjuju sa poveanjem
kriterija teenja.
Dobijeni rezultati pokazuju izraen uticaj na separaciju i povratni tok
istovremeno i Reynoldsovog broja i kriterija teenja. Za sve vrijednosti
kriterija teenja vee vrijednosti Reynoldsovog broja poveavaju duinu
zone separacije. S druge strane, poveanje kriterija teenja ima za
posljedicu smanjenje zone separacije. Potpuno razvijen tok u cijevi se za
vee vrijednosti kriterija teenja dostie na manjim duinama u pravcu
toka. Moe se zakljuiti da kod viskoplastinog fluida, kao i kod
Newtonovog fluida vrijede ista generalna objanjenja za zonu separacije.

167

Ovo se objanjava injenicom da se u blizini proirenja javlja zona

povratnog toka slino kao i kod toka Newtonovog fluida.
P6.13 Pulzacioni tok u arteriji
Jednostavan primjer pulzacionog toka jeste tok fluida u krutoj cijevi sa
zadanim periodinim graninim uslovima (zadan profil brzine/protoka ili
pritiska na ulazu). Za ovakav tok postoji analitiko rjeenje, za Newtonov
fluid, kojim se mogu testirati rezultati numerikog prorauna.
U optem sluaju, ako je protok fluida zadan u talasnoj formi:
N

Q(t ) Bn e int ,
n 1

gdje su Bn poznati koeficijenti, koji se odreuju bilo iz

eksperimentalnih podataka za protok, bilo iz zadanog analitikog
izraza za protok, je frekvencija i i imaginarna jedinica, tada
Womerslijevo rjeenje za profil brzine u potpuno razvijenom
pulzacionom toku u cijevi ima oblik [78]:

2B
u (r , t ) 02
R

N
r 2
Bn
1

(
)

R n 1 R 2

r 3/ 2
i )
R
1

J 0 ( n i 3 / 2 )
2 J 1 ( n i 3 / 2 )
1

n i 3 / 2 J 0 ( n i 3 / 2 )
J 0 ( n

int
e .

R je poluprenik cijevi, J0 i J1 su Besselove funkcije prve vrste nultog i

prvog reda, respektivno, i n R (n ) / gdje je koeficijent kinematske
viskoznosti. Bezdimenzionalni parametar
R /

poznat je kao Womerslijev broj.

168

Kao test primjer analiziran je tok krvi u arteriji duine 4 cm i

poluprenika 0,2 cm. Na ulazu u cijev pretpostavljen je uniforman profil
brzine u prostoru i periodian u vremenu. Vremenska promjena opisana
je sinusnom funkcijom:
u (t ) u (1 sin

2t
)
T

sa srednjom brzinom u 13,5 cm/s i periodom T = 0,2 s. Nepoznati

parametri u prethodnim izrazima su redom:
B0 R 2u ,

2
,
T

N 1,

B1 iB0 .

Kod prorauna je koriteno nekoliko tipova fluida i to Newtonov,

Cassonov i Binghamov fluid, pri emu koeficijent viskoznosti Newtonovog
fluida iznosi 0,0032 Pas i odgovara koeficijentu plastine viskoznosti kod
viskoplastinog fluida. Reynoldsov broj iznosi 135 dok Womerslijev broj
ima vrijednost 5,6. Efektivni napon pri kojem se ostvaruje tok iznosi
0,0375 Pa.
Razmatrani model diskretizovan je u 3000 KVa s neuniformnom
numerikom mreom (150x20 KVa u aksijalnom i radijalnom pravcu,
respektivno).
Poreenje rezultata numerikog i analitikog rjeenja za razliite odnose
t/T i za Newtonov fluid prikazano je na sl. P6.13.1.
Vidi se da je slaganje izmeu analitikog i numerikog rjeenja veoma
dobro. Maksimalno odstupanje je manje od 5%.

169

Aksijalna brzina u (cm/s)

50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
-5

b)

Numeriko rjeenje
Analitiko rjeenje

a)
c)

d)
0

0,2

0,4

0,6

0,8

Rastojanje od ose simetrije r /R

Slika P6.13.1 Profili brzine za odnose t/T: a) 0,125; b) 0,375; c) 0,625 i d)
0,875 za Newtonov fluid u krutoj cijevi

Na sl. P6.13.2 a, b, c i d prikazan je profil brzine za potpuno razvijen tok

fluida. Vidi se da postoji znaajna razlika u rezultatima prorauna ovisno
o tipu fluida, pri malim vrijednostima brzine fluida (u trenutku t/T =
0,625 do 0,875) .
Slika P6.13.2 b) pokazuje da postoji povratni tok u blizini zida pri odnosu
t/T oko 0,625, iako je protok na ulazu u pozitivan. Ovo je veoma bitno
kod pulzacionog toka krvi u arteriji ime se pokazuje da kod odreenih
vrijednosti odnosa t/T moe doi do pojave da tangencijalna komponenta
povrinske sile mijenja predznak iako je brzina na ulazu pozitivna.
Analiziran je tok u arteriji za tri razliita fluida. Pokazano je da postoji
odreena razlika ovisno o vrsti fluida koji se koristi. Ovo je bitno, jer se
vrlo esto u literaturi moe nai da se krv predstavlja konstitutivnom
relacijom bilo za Newtonov bilo za Binghamov fluid, dok stvarna reoloka
svojstva pokazuju da se krv ponaa kao Cassonov fluid. Takoe,
pokazano je da i kod arterije koja je modelirana kao cijev postoji povratni
tok, to moe bitno uticati na pojavu arterioskleroznih efekata.

170

50

12
Newtonov fluid
Cassonov fluid

Newtonov fluid

10

Binghamov fluid

Aksijalna brzina u (cm/s)

Aksijalna brzinau (cm/s)

40

30

20

10

Binghamov fluid
Cassonov fluid

8
6
4
2
0

0
0

0,2

0,4

0,6

0,8

0,2

Rastojanje od ose simetrije r /R

0,4

0,6

0,8

Rastojanje od ose simetrije r /R

a)

c)

20

40

15

Binghamov fluid

Cassonov fluid

Aksijalna brzina u (cm/s)

Aksijalna brzina u (cm/s)

Newtonov fluid

Newtonov fluid
Binghamov fluid

10

-5

Cassonov fluid

30

20

10

0,2

0,4

0,6

Rastojanje od ose simetrije r /R

0,8

0,2

0,4

0,6

0,8

Rastojanje od ose simetrije r /R

b)

d)

Slika P6.13.2 Profil brzine u potpuno razvijenom toku fluida u krutoj cijevi za
t/T a) 0,375; b) 0,625; c) 0,875 i d) 0,125

171

P6.14 Pulzacioni tok krvi u arterijskoj ravi

S ciljem razumijevanja normalnih i patolokih promjena u ljudskom
vaskularnom sistemu potrebno je detaljnije analiziranje toka krvi u
arterijskoj ravi i odgovarajueg odziva zida arterije. Kliniki, obino se
poloaj zaepljenja u sistemu javlja tamo gdje je geometrija toka
komplikovana odnosno kod koronarne, karotidne, abdominalne i
femoralne arterije. Uoeno je da hemodinamski faktori igraju vanu
ulogu u pojavi i razvoju odreenih oteenja odnosno kod
arterioskleroznih pojava.
U ovom sluaju analizirana su tri test primjera: tok normalne krvi u
arterijskoj ravi idealizovanog geometrijskog oblika pri uglu od 90 i 60
stepeni (sl. P6.14.2) i tok normalne krvi u arterijskoj ravi realne
geometrije (sl. P6.14.5).
Arterijska rava idealizovanog oblika
Kod idealizovane arterije (sl. P6.14.1, za sluaj sa 900) koriteni su uslovi
toka koji odgovaraju rezultatima eksperimenta Tokunori i dr. [79]
vrenim u realnim uslovima.
Geometrijski model aortorenalne arterije je prikazan na sl. P6.14.1.
Prenik abdominalne aorte je 20 mm, dok je prenik renalne arterije 6
mm. Ugao izmeu aorte i renalne arterije je 90 i 60 stepeni.
Kao karakteristini hidrodinamski parametri koji karakteriu tok uzeti
su Reynoldsov broj i parametar frekvencije , i Womerslijev broj.
Reynoldsov broj se rauna kao:
Re

DU p
,
0

gdje je D prenik arterije, Up je maksimalna brzina, je gustina i 0 je

koeficijent plastine viskoznosti za krv. Reynoldsov broj ima vrijednost
870 i Womerslijev broj iznosi 3. Pri ovim vrijednostima ne oekuje se
pojava turbulentnog toka pa se smatra da je tok laminaran. Na ulazu u
172

ravu pretpostavlja se parabolian profil brzine, dok se na izlazu

pretpostavlja odnos protoka 0,91:0,09 (vrijednost 0,91 je za aortu).
Vremenska promjena srednje vrijednosti brzine je opisana sinusnom
funkcijom
u (t ) 0,15 (U i 0,15) sin

2t
,
T

sa srednjom brzinom U i 0,6718 m/s, i periodom T 0,75 s. Vrijednosti o

i o, u konstitutivnoj relaciji za Binghamov fluid, su funkcije sadraja
hematokrita i predstavljene su odgovarajuim izrazima. Za normalnu krv
usvojeno je da je sadraj hematokrita h = 43 dok viskoznost plazme
iznosi 0,00125 Pas [80].
Domen rjeavanja je diskretizovan u 37000 KVa s lokalno ufinjenom
mreom kao na (sl. P6.14.2).
D2

renalna arterija

zid kranialne
strane

D1

u(y)

aorta

Slika P6.14.1 Shematski prikaz arterijske rave i granini uslovi

Numerika analiza je izvrena za tri kardialna ciklusa s 10 vremenskih

koraka u svakom ciklusu. Na slikama P6.14.3 i P6.14.4 predstavljena su
polja vektora brzine za odnose t/T 0,1 i 0,25, za uglove 90 i 60 stepeni.
173

Slika P6.14.2 Geometrijski model aortorenalne rave i numerika mrea

Profili brzine (sl. P6.14.3) pokazuju da postoji povratni tok na kranijalnoj

strani aortorenalne rave. Odnos maksimalne povratne brzine i
maksimalne brzine u pravcu toka iznosi 0,4, dok se kod rezultata
eksperimenta [79] ovaj odnos kree u intervalu 0,3 0,1.

174

Slika P6.14.3 Polje vektora brzine u ravni simetrije u aortorenalnoj ravi za

odnose t/T a) 0,1 i b) 0,25

Slika P6.14.4 Polje vektora brzine u ravni simetrije u aortorenalnoj ravi za

odnos t/T a = 0,1

Na sl. P6.14.4 prikazano je polje vektora brzine kod rave s uglom od 60 0

i vidi se da ne postoji povratni tok u ravi. Kod prorauna su koriteni
isti granini uslovi kao kod rave s uglom od 900.

Arterijska rava realne geometrije

Trei primjer rave je karotidna rava s realnom geometrijom (sl. P6.14.5)
diskretizovana u 37000 KVa. Prenik na ulazu u arterijsku ravu i
prenici izlaznih grana imaju istu vrijednost i iznose 0,62 cm. Na ulazu u
ravu pretpostavljen je isti granini uslov kao u prethodna dva test
primjera. Na izlazu je pretpostavljeno da pritisak ima vrijednost nula. Za

175

fluid je koritena konstitutivna relacija za Cassonov fluid, s istim

vrijednostima o i o, kao u prethodnom primjeru.

Slika P6.14.5 Numerika mrea za karotidnu arterijsku ravu

Rezultati prorauna kod realne rave za karotidnu arteriju prikazani su

na sl. P6.14.6 i 6.14.7. Na sl. P6.14.6 prikazano je polje vektora brzine u
ravni simetrije za ravu za odnos t/T = 0,1. Vidi se da postoje zone s
izraenim povratnim tokom (zone separacije) fluida. Na sl. P6.14.7
prikazana je raspodjela pritiska za odnos t/T = 0,25. Vidi se da postoji
oblast s negativnim pritiskom kao posljedica naglog suenja poprenog
presjeka svake grane posebno.

176

Slika P6.14.6 Polje vektora brzine u realnoj karotidnoj ravi za odnos t/T =
0,1.

Slika P6.14.7 Raspodjela pritiska u realnoj karotidnoj ravi za t/T = 0,25

U literaturi se moe nai vrlo malo primjera gdje je analiziran tok krvi u
arterijskoj ravi bilo numeriki bilo eksperimentalno. Hemodinamski
uslovi, ukljuujui brzinu, smicanje i pritisak imaju vanu ulogu kod
analize uzroka pojave oteenja vaskularnog sistema. Analizirana su tri
sluaja toka krvi u arterijskoj ravi i to tok krvi u ravi pravilne
geometrije s uglovima od 900 i 600 i tok u ravi s realnom geometrijom.
Pokazano je kod rave s uglom od 90 0 da postoji zona povratnog toka, to
se vidi i iz rezultata eksperimenta [79], to ukazuje na injenicu, s
obzirom da se obino oteenja javljaju na tim mjestima, da pojava
povratnog toka utie na pojavu tih oteenja. Isto tako, ova razmatranja
su bitna kod zamjene oteenih dijelova vaskularnog sistema ugradnjom
vjetakih materijala. Kod rave s uglom od 60 0 nema zone povratnog
toka. Treba naglasiti da su rezultati eksperimenta zbog nepotpunosti
aproksimirani. Rava s realnom geometrijom je analizirana da se pokae
da se dati metod uspjeno moe koristiti i kod komplikovanih geometrija.
Takoe, vidi se da postoji izraena zona povratnog toka.

177

7 LITERATURA
[1] Boo Kolonja, Dinko Kneevi, Transport u pripremi mineralnih
sirovina, Beograd, 2000
[2] ai Mane, Proraun transporta fluida i vrstih materijala cevima,
Nauna knjiga, Beograd, 1990

178

[3] ai Mane, Transport fluida i vrstih materijala cevima, Nauna

knjiga, Beograd, 1990
[4] Veljko Panti: "Pneumatski transport", Sarajevo,1990
[5] Anon Slurry pumping handbook, Warman
[6] Bain A.G., Bonnington S.T., The Hydraulic Transport of Solids py
Pipeline, Pergamon Press, Oxford, New York, Toronto, Sydney,
Braunschweig, 1970
[7] Cvetkovi P.,Mehanika fluida, Saobraajni fakultet, Beograd,1990
[8] Iveti V.M., Raunska hidraulika - teenje u cevima, Graevinski
fakultet, Beograd, 1996
[9] Karasik J.I. et.al., Pump handbook, McGrow-Hill Book CO.,New York,
1985
[10] Wilson K.C. et al., Slurry transport using centrifugal pumps, Blackie
Academic & Professional , London, 1997
[11] Kneevi D.et al., Hidrauliki transport
Rudarsko-geoloki fakultet, Beograd, 1996

mineralnih

sirovina,

[12] Markovski M., Cevni vodovi, Mainski fakultet, Beograd, 2006

[13] Risti B., Pumpe i ventilatori, Nauna knjiga, Beograd, 1990
[14] Wilson K.C. et al., Slurry transport using centrifugal pumps, Blackie
Academic & Professional, London, 1997
[15] Crnojevi C., Transport vrstih materijala fluidima, Mainski fakultet,
Beograd, 2002
[16] Crnojevi C., Klasina i uljna hidraulika, Mainski fakultet, Beograd,
2006
[17] orevi V., Dinamika jednodimenzijskih strujanja fluida, Mainski
fakultet, Beograd 2005
[18] antrak S., Hidrodinamika, Mainski fakultet, Beograd, 2005
[19] antrak S., Beniek M., Pavlovi M.,Crnojevi C., Mehanika fluida,
Mainski fakultet, Beograd 2005
[20] Brki Lj., ivanovi T., Tucakovi D., Termoelektrane, Mainski
fakultet, Beograd, 2006
[21] Katalozi iz proizvodnog programa kompanija:
Njemaka

CLAUDIUS PETERS-

179

[22] http://www .atlascopco.com

[23] http://www.warman.com
[24] Bojan Kraut, Strojarski prirunik, Tehnika knjiga, Zagreb, 1976
[25] Edhem Hrnjevi., Osnovne smjernice za projektantske djelatnost u
oblasti izgradnje termoenergetskih i procesnih postrojenja, Sarajevo, 2002
[26] Kneevi D., Kolonja B., Hidrauliki transport mineralnih sirovina,
Rudarsko-geoloki fakultet, Beograd, 1996
[27] Energoinvest d.d.- Sarajevo, Projekat izvedenog stanja, Vanjski
hidrauliki transport pepela i ljake Kosovo B, 2006
[28] Energoinvest d.d.- Sarajevo, Glavni projekat, Rekonstrukcija sistema
otpepeljavanja termoelektrane Nikola Tesla B, Obrenovac, Srbija, 2008
[29] http://www.konti-hidroplast.com.mk/index.php?page=contact
[30] http://www.termoventsc.co.yu/srp/proizvodi/index.asp
[31] http://www.metaflex.hr/CMS/0136/Default.aspx?EID=8775
[32] http://www.minholding.co.yu/sr/armatura/armatura.html
[33] http://www.duro-dakovic.com/
[34] http://www.feromont-doo.co.yu/glavni.htm
[35] Energoinvest d.d.- Sarajevo, Projekat izvedenog stanja, Pneumatsko
otpepeljavanje na bloku 5 TE Tuzla, 2008
[36] Tehnoloka, geomehanika i hidrogeoloka ispitivanja mogunosti i
uslova pripreme, transporta i deponovanja pepela i ljake termoelektrana
"Kosovo" u vidu guste hidromjeavine u otkopane prostore povrinskih
kopova "Kosovo", Rudarski institut Beograd - Zemun, maj 1993.g.
[37] Studija industrijskih ispitivanja uslova pripreme transporta i
odlaganja pepela TE "Kosovo B" u vidu guste pulpe,Rudarski institut
Beograd, 1994
[38] Prospekt iz proizvodnog programa kompanije: PHOENIX-a
Njemaka
[39] Prospekt iz proizvodnog programa kompanije: Feldbinder - Njemaka
[40] Prospekt iz proizvodnog programa kompanije: Atlas Copco
[41] Prospekt iz proizvodnog programa kompanije: Warman
[42] Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the
Council of 23 October 2000 establishing a framework for Community
action in the field of water policy

180

[43] Zakon o vodama, "Slubenim novinama Federacije Bosne i

Hercegovine", 2007
[44] Hadiahmetovi H., Optimizacija hidraulikog transporta pepela i
ljake u obliku guste hidromjeavine, Magistarski rad, Mainski Fakultet
u Sarajevu, 2008
[45] Hanks R. W., A Generalized Criterion for Laminar-Turbulent Transition
in the Flow of Fluids, Union Carbide Co.,1962
[46] Wasp E.J., Kenny J.P., Gandhi R.L., Solid-Liquid Flow Slurry
Transportation, Bulk Materials Handling, Vol 1, No 4, Trans Tech
Publications, 1977
[47] Davis S.J., White C.M., Proc. Royal Soc., 119A, 92, 128
[48] Lohrenz J., Kurata F., Ind. Engng. Chem., 52, p. 703, 1960
[49] Nikuradse J., Stromungsgesetze in rauhen Rohren, Forschung auf
dem Gebiete des Ingenieurwesens, 361, VDI Verlag, Germany, 1933
[50] Colebrook C.F., Turbulent flow in pipes, with particular reference to
the transition region between smooth and rough pipe laws, Journal of the
Institution of Civil Engineers, London, 1939
[51] Prandtl L., Uber Flussigkeitsbewegung bei sehr kleiner Reibung, Proc.
Math. Congr., pp. 484-491, Heidelberg, Germany, 1904
[52] Thomas D.G., Transport Characteristics of Suspensions, Part VI.
Minimum Transport Velocity for Large Particle Size Suspensions in Round
Horizontal Pipes, AIChE Journal, Vol. 8, pp. 373-378, 1962
[53] McNown J.F., Lee H.M., McPherson M.B., Engerz S.M., Influence of
Boundary Proximity on the Drag of Spheres, Proc. of 7th Int. Cong. For
Applied Mechanics, Vol. 2, Part I, 17-29, 1948
[54] Albertson M.L., Efects of Shape on the Fall Velocity of Gravel
Particles, Proc. of 5th Iowa Hyd. Conf., USA, 1953
[55] Guth E., Simha R., Kolloid-Z, Vol. 74, p. 266, 1936
[56] Thomas D.G., Transport Characteristics of Suspensions: Application
of Diferent Rheological Models to Flocculated Suspension Data, ASME, Ch
64, p. 704-717, New York, 1962
[57] Gay E.C., Nelson P.A., Armstrong W.P., Flow Properties of
Suspensions with High Solids Concentration, AIChE Journal, Vol. 6, p.
631-639, 1960
[58] Buckingham E., On Plastic Flow Through Capillary Tubes, ASTM
Proc., 29, 21, 1154, 1921
[59] Vanoni V.A., Transportation of Suspended Sediment by Water, Trans.
ASCE, Vol. 111, 67-133, 1946

181

[60] Ismail H.M., Turbulent Transfer Mechanism and Suspended

Sediment in Closed Channels, Trans. ASCE, Vol. 117, 409-447, 1952
[61] Hunt J.N., Turbulent Transport of Heterogeneous Sediment, Quart. Jr.
Mechanics & App. Math., Vol. 22, 234-246, 1969
[62] Hanks R.W., A Generalized Criterion for Laminar-Turbulent Transition
in the Flow of Fluids, Union Carbide Co., 1962
[63] Hedstrom B.O.A., Flow of Plastic Materials in Pipes, Ind. Eng. Chem.,
Vol. 44, p. 651-656, 1952
[64] Hanks R.W., Pratt D.R., On the Flow of Bingham Plastic Slurries in
Pipes and Between Parallel Plates, Soc. of Petroleum Eng. Jr., p. 342-346,
1967
[65] Durand R., Condolios E., Hydraulic Transport of Coal and Solid
Materials in Pipes, Proc. Colloq. on Hydraulic Transportation, London,
1962
[66] Ryan N.W., Johnson M.M., Transition from Laminar to Turbulent Flow
in Pipes, AIChE Jr., Vol. 5, p. 433-435, 1959
[67] McMillen E.L., Simplified Pressure-Loss Calculations for Plastic Flow,
Chem. Eng. Prog., Vol. 44, p. 537-546, 1948
[68] Thomas D.G., Prog. In Int. Research on Thermodynamic and
Transport Properties, Ch. 61, 1. 678, ASME, New York, 1962
[69] Dodge D.W., Metzner A.B., Turbulent flow of Non-Newtonian
Systems, AIChE Jr., Vol. 5, p. 189-204, 1959
[70] Charles M.E., Stevens G.S., The Pipeline Flow of Slurries-Transition
Velocities, 2nd Int. Conf. On Hyd. Transport of Solids in Pipes, BHRA
Fluid Engng., Cranfield, U.K., Paper E3, 1972
[71] Graf W.H., Robinson M., Yucel O., The Critical Deposit Velocity for
Solid-Liquid Mixtures, 1st Int. Conf. On Hyd. Transport of Solids in Pipes,
BHRA Fluid Engng., Cranfield, U.K., Paper H5, 1970
[72] Wicks M., Transportation of Solids at Low Concentrations in
Horizontal Pipes, ASCE Int. Symposium on Solid-Liquid Flow in Pipes,
Pennsylvania, 1968
[73] Wasp E.J., et al, Deposition Velocities, Transition Velocities and
Spatial Distribution of Solids in Slurry Pipelines, 1st Int. Conf. On Hyd.
Transport of Solids in Pipes, BHRA Fluid Engng., Cranfield, U.K., Paper
H4, 1970
[74] Worster R.C., The Hydraulic Transport of Solids, Proc. of a
Colloquium on the Hydraulic Transport of Coal, Paper I, National Coal
Board Scientific Department, 1952
[75] ????????.?.,??????????????????????????????????????????????????????????????????,??????????????,
1955
182

[76] Daferovi E., Interakcija viskoplastinog fluida i viskoelastinog

vrstog tijela Numeriko modeliranje, Doktorska disertacija, Mainski
Fakultet u Sarajevu, 2001
[77] A. Teskeredi, and E. Daferovi. High-performance scientific
computing in fluid dynamics, Final report under supervision of I.
Demirdi, prepared for German Ministry of education and Research
(BMBF), June, 1999.
[78] A. T. Charles, J. R. H. Thomas, and K. Z. Cristopher. Finite element
modeling of blood flow in arteries, Comput. Methods Appl. Mech. Eng.,
158:155196, 1998.
[79] Y. Tokunori, O. Yasuo, K. Akihiro, T. Hiroyoshi, H. Osamu, T.
Katsuhiko, M. L. John, H. P. Kim, J. J. H. Cristopher, C. G. Caro, and K.
Fumihiko. Blood velocity profiles in the human renal artery by doppler
ultrasound and their relationship to atherosclerosis, A. T. Vascular
Biology, 16:170177, 1996.
[80] Y. C. Fung. Biomechanics, Springer Verlag, New York, pages 6093, 1981.

183

INDEKS

Autocisterna 160, 164, 166, 168

Automatski reim rada 150
Bazen tehnoloke vode 189
Binghamov fluid 44-48, 63-66, 69-73,
78, 84,146
Brzina:
- kritina 2, 3, 61, 63, 67, 87, 90,
93, 97
- ovravanja hidromjeavine 146,
147
- smicanja 16, 25, 26, 59, 88, 92,
103
- strujanja mjeavine 2, 118
- taloenja 2, 28, 31-36, 53, 57, 8796
- u prelaznom reimu 63, 64, 66,
67, 73, 77, 79, 82, 91
Dimenzionisanje cjevovoda 170, 173,
178, 183
Dopunski koeficijent otpora 128
Dopunski koeficijent trenja 98, 119, 121,
124, 126

184

Drenani bazen 154

Dreniranje:
- cjevovoda 151, 154
- kondicionera 153
Drobilica 149, 185, 220
Durand 67, 89, 119
Duvaljke 202, 221
Duina mijeanja 19
Ejektor 110, 112, 149, 185, 220
Faktor:
- duine transportera 160
- korektivni 158, 212
- oblika 35, 38, 60, 108
- startni 159
- trenja 10-18, 74
Fluidizacija 150, 161, 162, 165, 203-208
Froudov broj 93, 97, 105, 106
Gorjunov 100
Granini sloj:
- debljina 17
- laminarni 17
- turbulentni 17, 32
Gubici usisa 211
Gubici usljed trenja 97, 120, 123, 129,
138, 211

Gustina:
- vrste faze 42, 51, 60, 79, 95
- fluida 9, 27, 31, 40, 41
- fluidiziranog sloja 207
- mjeavine 85, 86, 103, 120
- vazduha 172, 175, 177, 180, 206
Havarijsko pranjenje 193, 222
Hedstromov broj 66, 67, 72, 79, 83
Heterogena mjeavina 2, 3, 27, 56, 62,
87-90, 94, 143
Hidrauliki:
- nagib 97, 101, 119, 121
- prenik 7, 13
- transport 1, 3, 5, 23, 33, 40, 61,
90, 96, 101, 110, 141
Hidromjeavina:
- brzina taloenja 2, 33, 36, 53, 57,
60, 87-93, 102
- gustina 50, 52, 57, 103
- heterogena 2, 4, 56, 62, 87, 88,
96
- heterohomogena 96
- homogena 1, 2, 3, 61, 62, 63, 73,
79, 87, 95, 112, 136, 188
- sloena 96
- viskozitet 51, 56, 67
Homogena mjeavina 1, 2, 3, 61, 62, 63,
73, 79, 87, 95, 112, 136, 188
Hrapavost cijevi:
- apsolutna 13, 23, 121
- relativna 13, 24, 172, 174, 179,
183
Istakanje hidromjeavine 191, 192, 210
Koeficijent:
- brzine 113, 204
- disperznosti 205
- efikasnosti reduktora 157
- filtracije 144
- korisnosti difuzora 113
- korisnosti pumpe 111, 134
- otpora estice 28-33, 38, 39, 95
- poroznosti 129, 130

pritiska ejektora 114, 135, 139

protoka 113, 135, 138
trenja 23, 25, 30, 68, 74, 83, 94,
98, 119, 171, 176, 183, 209
viskoznosti 205
vodopropustljivosti 147

Koeficijent trenja:
- laminarno strujanje 10
- turbulentno strujanje 12
Komora za mijeanje 112, 114, 115, 133,
135, 138, 140
Kompresorska stanica 167, 168, 179,
180, 182
Koncentracija:
- vrstih estica 1-3, 40, 62, 87, 91,
100
- teinska 51, 63, 82, 85, 93
- zapreminska 40, 53, 106, 118,
129, 132
Kondicioner 149-154, 163, 186-191, 207,
217
Kontrolna soba 166, 167
Laminarno strujanje:
- Binghamovi fluidi 70
- pseudoplastini fluidi 72
Magistralni cjevovod 152-159, 190, 191,
207, 217, 225
Mjera:
- protoka hidromjeavine 151, 152
- nivoa vode 150, 152, 184
- protoka pepela 188
Nenjutnovski fluid:
- dilatantni 45-47, 49, 69
- pseudoplastini 46, 67, 72, 76
- viskoplastini 68-70, 76
- vremenski nezavisni 44, 45, 68,
73
- vremenski zavisni 44, 47, 48, 49
Odlagalite 141, 143, 145, 192, 231
Opis tehnolokog procesa 148
Otpraivanje 159, 163, 165, 166, 201,
203, 221
Pad pritiska:
- u horizontalnom cjevovodu 97
- u kosom cjevovodu 101
- u vertikalnom cjevovodu 100

185

Pepeo 1, 136, 141

Pneumatski transport 1, 93, 148, 162,
185, 201, 220
Pneumatsko korito 205, 206, 222
Podzemna voda 141, 195, 200, 230
Povrinska voda 141, 143, 147, 193,
200, 230
Pranjenje 148, 154, 184, 220
Prelazni reim:
- Binghamovi fluidi 64
- pseudoplastini fluidi 67
Priprema hidromjeavine 110, 142, 146,
148

Pumpa:
- centrifugalna 110, 152, 163, 186,
189, 215, 223
- cirkulaciona 188, 207, 225
- ejektorska 149, 151, 186, 189
- dodatne vode 151, 186, 189
- za pranje 151
- zaptivne vode 152, 188, 215, 226
- muljna 132, 190
Reologija 43, 44
Reopektini 49
Reynoldsov broj:
- kritini 7, 63, 77
- opti 7, 9, 10, 12, 58, 60, 62, 104,
172
Reynoldsovi naponi 17, 22
Sila:
- inercijalna 9
- otpora 27, 28, 30
- trenja 9
- uzgona 30
Silos pepela 162
Silos ljake 148, 154, 184
Skruber 150, 152, 163, 217, 226
Solidifikacija 146, 147, 185, 191, 194,
197
Specifina toplota 43, 51
Stokesov zakon 28, 29, 30, 60
Strujanje:
- heterogeno 1, 2, 94
- homogeno 1, 2
- laminarno 7, 8, 10, 25, 28, 41,
61, 70, 81

186

turbulentno 2, 7, 12, 14, 61, 63,

73, 76, 88
Suho pranjenje pepela 164, 167
Suspenzija:
- gusta 41
- homogena 3, 88
- razrijeena 41
Sua 169, 182
ljaka 120, 136, 145, 148, 155, 185,
192, 230
Tangencijalni napon 10, 18, 26, 43, 58,
80, 106, 188
Tiksotropini 48, 49, 68
Teleskopski ureaj 165
Termoelektrana 136, 141, 191, 218, 231
Toplotna provodljivost 43
Trakasti transporter 148, 154, 220
Transportna traka 220
Turbulentno strujanje:
- Binghamovi fluidi 73
- pseudoplastini fluidi 76
Univerzalni logaritamski zakon 21, 22
Ureaji hidraulikog transporta:
- ejektori 110, 112, 133, 148, 185,
220
- pumpe 110, 132, 152, 163, 186,
188, 189, 207, 215, 223, 225
Vanredno pranjenje ljake 166
Ventilator 148, 150, 160, 201
Vibracioni dozator 149, 154, 185, 220
Viskozitet:
- dinamiki 7, 46, 171
- efektivni 20, 46, 63, 66, 69, 73
- granini 47, 63
- suspenzije 41
- kinematski 7, 39, 93, 121
- prividni 46, 63
- vrtloni 20
Viskozni podsloj 22, 23, 25, 93, 106, 107
Viak vode 141
Vreasti filter 160, 182, 201
Vrijeme:
- nasipanja terena 130, 132
- ovravanja hidromjeavine 155
- pranjenja 155, 162
- punjenja 166
- zadravanja hidromjeavine u cjevovodu 146