EKEV AKADEMi DERGS Yl: 6 Say: 13 (Gz 2002) - - - - - 3 1 5

ARAP GELENEGNDE AR VE ciN LKS

Faruk iFTi<*'

zet: Bu makale, airin cahiliye Arap toplumundaki yerini ve cinlerle var olduu kabul edilen ilikisini ele almay tllllllianuktadr. Yavnn yaygn olarak kuUanlmad toplumlarda sanat, ortak ifade ve anlama arac olmutur.
Szl kiiltiirn liakim oldulu cahiliye Arq toplumunda r sanatnn etkin
bir yere sahip olduu griilmektedir. air, bu toplumda sz. ustas olmasnn
ve dili etkin biimde killianmasnn yan sra grnmeyen alemdeki varhkltula iliki kuran kii olarak kabul edilmektedir. Bu anlay aire nemli bir stat vermitir.
Anahtar keUmeler: Arap Gelenqi, air, Cin, Cahiliye, Kur'lin, bn uheyd.
THE RELATIONSHIP BETWEEN POET AND GEN/E
IN ARAB/C TilADITION
Abstract: Tle aim of this paper is to tkmonstrate the place of the poet in p._
gan Arabic society and his relationsltip with genies which are believed to
have an existence. The art was a common way of expression and interaction
in the comm~~nities where writing was not preva/ent. lt seems that poetry had
an inaportant position in Pagan Arabic society where verbal cldture was
dominant. The poet was also accepted as a person establishing relatWns with
invisible wor~ being master of remark and using the languare effectively.
This understanding makes the poet acquire an important status n tlie society.
Key Words: Arabic Tradition, Poet, Genie, Koran, Arabian Ptganism, lbn
uhayd. A means ofinteractions

1. Giri
Y azmn yaygn olarak kullamlmad toplumlarda sanat, herkesin anlayabilecei ortak bir dil olan doal ifade arac olmutur. Hayatiarm gebelikle llerde otlak ve vaha arayarak srdren ve bu uurda srekli mcadele iinde olan slam ncesi Arap topluluklan arasnda da yaz yaygn olarak kullanlma
maktayd ve onun yerine szl kltr hakimdi. Bu basit topluluktan geriye kalan en nemli sanat eseri iir olmutur. Bu iirlerin ksmen de olsa, yazm yaygn olarak kullanlmaya balanmasna kadar geen asr boyunca hafizalarda
yaayabilmesi, iirin her eyden nce onlarn hayatna ve topluluun mterek
duygularna sk skya bal olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu devirde, toplumda ortak bir bilin oluturmada byk paya sahip olan iir dolaysyla da a-

<">Yrd. Do. Dr., Kahrarnanmata St mam niversitesi lahiyat Fakltesi, Arap Dili ve Belagat Anabilim Dal Aretim Uyesi, E-mail: f_ciftci@hotmail.com

3161 FarukFT - - - - - - - - - EKEV AKADEMi DERGiSi

ir, sosyal hayatta nemli konuma sahipti. (I) Nitekim, bu toplumu sahip olduu
iir mirasndan a~ dndmzde, geriye kaba saba ve hain (kelimenin ilk
anlamyla cahil)( >bir topluluun kaldn grebiliriz. airin ve sanatnn, Arap
toplum tarihinde cahiliye dnemindeki kadar saygnlk grd ve etkili olduu bir baka dneme ok az rastlanr. Dillerinin gcn bilen, sanatn yaama
ve yaatma kudretini sezen .Araplar, iirden her vesileyle faydalanmaya al
mlardr.

2. air ve Cin likisi

Arap toplumunda iirin nesirden daha etkin ve yaygn olduu bilinmektedir.
Bunun nedeni, nesirde hayatta grlen ve bunlardan elde edilenler, kyasa yahut delil ve burhana bal olarak ifade edilirken, iirde, insann iinde doan
hissiyat, kyas ve delile gerek grlmeden tasvir edilmesidir diyebiliriz. Buradan hareketle nesri, akln dili, iiri ruh veya kalbin dili diye tammlamak: yerinde
olur. Bir dier ifadeyle iir, gayr- zaJir hakikatierin grntsdr.
aire, onun ilham kaynana ve onun sanatna ilikin eski anlaylar, iir ve
air kelimelerinin sezmek ve sezile bilmek anlam tayan "i 'r" kknden i
tikak: ettiini kabul eden yaygn kanaati destekler mahiyettedir. Nitekim ''sezi
ve sezi/e bilmek'' anlamndaki a'ara fiilinden treyen air kelimesine "tabiat
st sihri bir bilgiye sahip olan ve sezile bilen" anlam verilmektedir. (l) Bu
bil~ler nda iiri, "sanatkarane bir ekil ierisinde, illiama dayal muhtevay
veren vezinli ve kafiyeli szler"(4) eklinde tammlamak: mmkndr.
Cahiliye dnemi iiri, toplum hayatnn en temel tezahrlerinden biridir. a
irin eserinin kayna, ounlukla kendi hissiyatyla evresinin hissiyatmn birletii noktalarda yatmaktadr. airin, ister e-anfara veya Ta'abbata arran
gibi fakir ve yamac bir haydut (su'lk), ister mru'l-Kays gibi bir prens veya
Amr b. Kul~fun gibi bir kabile reisi olsun, daima iinde yetitii cemiyetin, zerinde hassasiyetle durduu baz hasletleri temsil ve ifade ettii grlmektedir!5l
.
.

Hz mer tarafndan "bir toplumun ondan daha dorusuna sahip olmad bir
bilgi''<6) olarak tanmlanan, Hz Ali tarafndan "szn terazisi''<7) diye ifade edilen
etin, M. Nihat, Eski Arap ri, stanbul, 1973, s.9.
.
Izutsu, Toshihiko, Kllr'tu'dll Dini ve AIIIW KIIVrtllllllll', eviren: Selahattin Ayaz, Istanbul,
tsz. s.56.
<3) bn Manzr, Lis8nu'I-'Arab, I-XV, Beyrut, tsz, N, s.410
(ot) etin, M. Nihat, "iir", lslamAnsitlopedlsl, MEB Yaynlan, stanbul, 1993, Xl, s.530.
(5) etin, Es/d Arap iiri, s. 1O.
<6 l Ibn Sellam el-Cumahl, Tabtklitu FlllliU'-$11'111'4', 1-U, Nair: Mahmud Muhammed akir,
Kahire, 1974, I, s.24
<7l bn Reik el-Kayravini, el-'Uiflde ft M~l8sini'-i'ri ve Adabiht v~ Nalulihi, 1-11, (Nair:
Muhyeddin Abdulhamid), Beyrut, 1972, I, s.28.
(t)
(Z)

ARAP GELENEGNDE AR VE CN LKS------- 317

ve Arap'n divan olarak tanmlanan ve cahiliye Arap toplumunda byk saygnlk gren iiri ortaya koyan airin de toplumda byk saygnl vardr. Zira
air, kimi zaman mensubu olduu kabilenin szcs olarak eitli heyetlerde
yer alarak kendisini ekillendiren evrenin temsilciliini de stlennektedir.
nk kabile, dmanianna kar besledii kini, tarihindeki zaferlerini ve vnillecek hasletlerini, kendi hayatna ve hissiyatna dair motitleri, sahip olduu
airin sihirli, byleyici szlerinde bulurdu. Bilhassa kabilenin reisinin bu sihirli sanatla donanm olmas, bir kabile iin tarif edilemez bir mutluluk ve vn kaynayd. (l)
Cahiliye Araplan, iir ve kehaneti, grnen maddi alemin tesindeki baka
aleme ait asllara sahip iki fenomen olarak alglamaktayd. Sz konusu dier
alem "cinler" alemi idi. nk onlar bu alemi kendi dnyaianna ve toplumsal
yaplanna uygun bir ekilde alglyorlard. Nitekim Cahiliye Araplar, cinleri
lde zel bir vadide yaayan kabileler olarak tasavvur etmilerdi. Onlara gre
ller ve yksek dalar, cinlerle doluydu. Abgar vadisi olarak isimlendirdikleri
blge, cinlerin youn olarak yaadna inanlan bir yerdi. Nitekim ''Abgar cini
gibiler" ifadesi darb- mesel haline gelmiti.('J Bu dnemde insanlar, cinleri Allah'n kzlan saymaktaydlar. Ve cinler, hayr ve er ileri yapabiline gcne
saylrlard. Her kabilenin veya birka kabilenin oluturduu topluluun zel
bir cini, bir kayas, bir aac veya bir putu bulunur, bunlarn yannda o topluluk
toplanr ve dini grevlerini yerine getirirlerdi.<to)
Cin ile insann mensup olduu alemler, birbirine yakn sayldndan Araplar, cin ile insan arasnda bir iliki olabileceini dnmekteydiler. Fakat cinlerle irtibat kurabilme gcnde olanlarn, kendilerini bu farld ontolojik dzeyle
ilikiye ehliyetli klan bir takm zel niteliklere sahip olmalan gerekiyordu.
Cinler, insana zg niteliklere ve fziksel yapya sahip olmadklarndan, yer ile
gkyzn birbirinden ayran snn geebilme, dolaysyla da gaybdan haber
verme ve gizli olaru bilme gcne sahiptiler. te cinlerin kulak hrszlyla elde ettii bilgilere, bir takm zel kiiler, cinlerle balant kurmak suretiyle sa
hip olabiliyorlard. Nitekim Cahiliye Araplanna gret her putun bir cini vard
ve bu cinler kahinlerle konuur ve kahiniere gkte neler olup bittiini haber
verirlerdi.
Cinlerle ittibat halindeki kiiler sadece kahinlerle smrl deildi. Bu balan
de kurduklarna inanlmaktayd. Cahiliye dneminde iir belki de
bir sanat olmaktan ok, cinlerle, gizli Jruvvetlerle temas kurup onlardan bir ta-

ty airlerin

(l)
(9)
(lO)

etin, Eski Arap iiri, s. 11.

Ebu Zeyd, Nasr Himid, /14/ti Hillllllll Ttllblt, Ankara, 2001, s.56; Ate, Ali Osman, Kur'IUI

ve Hadisiere GDre CIItler e Bilyll, Istanbul, 1995, s.l 9.

aatay, Neet, illult {JIICGi .Anp Tilli/li e CIIIUIJye tf, Ankara, 1982, s. 103.

3181 Faruk FT - - - - - - - - EKEV AKADEMi DERGS

km

bilgileri alna mesleiydi. Cinin herkes ile konumayp, ancak bir kiiyi
seerek onunla konutuuna inanlrd. Her cinin setii bir airi vard. Seilen
air artk, cinin sevgisine layk biri olarak onun grnen dnyadaki szcs olurdu.

air, genellikle kendi cinine "Halil" (samimi dost) derdi. airle iliki kuran
cin, insan isimlerinden biriyte anlrd. Mesela el-Hutay'a'mn byle cinden bir
arkada vard. Al-Farazdak da gerektii zaman cini ile konuurdu. Kuseyyir
adl air, bir yolculuunda yanna gelen ve kendisinin karini olduunu syleyen
bir cinn vastasyla iir sylemeye baladm ifade etmektedir.<HJ air el-A a,
Mishal isimli cininin varlndan sz etmekte ve iir sylerken ona dayandn
dan ve aralarndaki uyumdan bahsetmektedir: "Ben iir sanatnr!a sz sahibi
deildim. Ben ancak Mishal bana sz ltfettigi zaman konutum. Ikimiz arasn
da sk bir dostluk var; yle iki dost ki bir cin, br de ona tabii olan insan. '(ll) Bedr b. Amir ise insana ait iirlerle, cinlere iirler arasnda aynma
gitmi ve her iki tr iiri de irad etme gcnde oluuyla vnmtr.

Arap edebiyat alimlerinden es-Se'alibi, airlerin, cinlerin (eytanlarn) kendilerine iir sylemede yardm edeceine, cinlerinin kendilerine sylettii iir
lerin kaliteli iirler olacana inandktarm ifade etmektedir. Yine bu kaynakta
baz airlerin cinlerinin isimlerini zikretmektedir; el-A'a'mn cininin admn
Mishal, el-Farazdak'n cininin admn 'Amr ve Bear'n cininin admn
enaknak olduunu belirtnektedir. <3)
airlerin

cinlerle ilikili olduu fikri sadece o toplumun airlere ykledii ve

bir grev deildi. airlerin kendileri de bu fikre inannak
taydlar. Bu anlay, slam ncesi Araplar arasnda yaylm bir fikir olarak
kalmam, slam'n geliinden sonra da, nitelikleri deierek, varlm srdr-

onlardan

bekledii

mtr.

Arap kltr tarihi, airlerin cinlerinin olduu, ayet bu cinler gelmezse air
terin iyi iir" syleyemeyecei, dillerinin zlmeyecei kanaatinin ifade edildii rneklere sk sk yer vermektedir. Konuyu, birisi douda dieri bat yaam
Arap edebiyatmn iki byk ustasnn eserlerinden rneklerle ortaya koymak
mmkndr.
Doudan setiimiz

bir tr olan makame

rnek, Arap edebiyatnda nemli bir yere sahip, nesirde

tarzmn ncs Bedi'u'z-Zaman el-Hemezani (l.

(t) etin, Eski Arap iiri, s. 12.

<12l Es-Se'alibi, Abdulme1ik b. Muh. b. smail, Slmhu'I-Kullibji'I-Muzlifve'I-Men-slib, Nair:
Muhammed Ebu'1-Fadl brahim, Kahire, 1965, I, s.70.
< 13 Es-Se'a1ibi, a.g.e., s.70.

ARAP GELENEGNDE AR VE CiN LKS-------- 319

h.398)'ye ait makimelerden alnmtrY 4) Bu makamelecin her biri gemiten
gelen rf, adet ve inanlarn tezahii, edebi ifadeleridir. Bedi'u'z-Zaman el~
Hemezani, ei-Makiimatu '1-b/isiyye adm verdii makamesinde, hikayenin anlatcs ve kahramanlarndan sa b. Hiam'n bandan geen bir olay anlatl
maktadr. sa b. Hiam, bir devesini kaybettiim ve onu ararken, iinden rmak
lar akan, ulu aalarn ve olgun meyvelerin bulunduu bir vadiye ulatn ve
orada yal bir adamla karlatm belirtmektedir. Yal adam aralannda geen konumalardan sonra sa b. iliam'dan Arap iirinden bir eyler bilip bilmediini sorduunda, Arap iirinin en mehurlarndan mru'u'l-Kays, Lebid ve
Tarafa'dan iirler okur. Ancak yal adam bu iirleri beenmeyerek ona kendi
iirlerinden okumak istediini belirterek Cerir' e ait bir iiri kendi iiri diye okur. sa b. Hiim, bu iirin Cerir'e ait olduunu sylediinde, yal adam: 4'Hikayemi senden gizleyip seninle biriiiete rahat yaayacalctm, ancak sen reddetlin. imdi bana kulak ver. Bizden bir yardmcs olmayan hi8bir air yoktur. Bu
kosideyi Cerir'e ben yazdrdm. Ben, 2'h, Ebu Murreyim 5) diyerek devesini
nerede bulaca~m da bildirerek ayrlr.('
Ayn konu, Bedi'u'z-Zaman el-Hemezani'nin el-Esved adm verdii
makamesinde yine ilenmektedir. sa b. Hiim, hikayeyi yle anlatyor: "Edindiim bir servetten dolay sulandm ve nereye gittiimi bilmeksizin katm.
sonunda bir le geldim ve yiiym beni bir adnn glgesine gtrd. adnn kazldan yannda kendi yatlanyla birlikte kurnda oynayan bir gente
karlatm. Kendi yayla badaan, fakat irticalen iir syleme gcyle ba
damayan bir iir sylyordu. Gencin o iiri dokuyamayacam dndm ve
"Ey Arap genci, bu iiri bakasndan m okuyorsun, yoksa kendin mi
sylyorsun?" diye sordum. "Hayr, bilakis kendim sylyorum" diye cevap
verdi. Sonra u iiri okumaya balad:

"Gerekten, her ne kadar yam kk olsa da ve gzler beni hakir grse de

eytanm cin emiridir. Beni iir sanatnn her yerine gtrr.
Sonunda meydana J!e/en pheleri giderir. Dolaysyla kendi yoluna devam
et ve benden uzakla.''fl1)

Gen airin cevabndan ve syledii beyitlerden de anlalmaktadr ki,

Cahiliye dnemindeki airterin cinlerle irtibat kurduu inanc, kendi dnemiyle
ve mehur airlerle smrl kalmam, gen bir air adaynn da kabullendii bir
anlay olarak varlm srdrmtr.
U4 > Bedi'u'z-Zaman'n edebi kiilii ve makameleriyle ilgili gent bilgi iin bkz. Er, Rahmi,

dl'uz-Ztmum ei-Hemezmt ve Mllklbtrneri, MEB Yaynlan, Istanbul, 1994.

(15)

eytann lakaplarndan biridir.

U'> Er, o.g.e., s.122 vd

(17)

Er, a.g.e., s.104.

Be-

3201 Faruk FT - - - - - - - - EKEV AKADEMi DERGS

Bu anlayn izlerine, Arabistan Y armadasmn binlerce kilometre uzanda
yer alan Endls'te de rastlanmaktadr. Endls'n mehur iir ve nesir ustalanndan bn uheyd, Bedi'u'z-Zaman el-Hemezani'nin makamelennden etkilenerek kaleme ald ifade edilen et-Tevbi ve 'z-Zevb-< 18> (Cinler ve eytanlar)
adl risale tarz eserinde, cinlerin dnyasnda bir yolculuu anlatmaktadr.
Tamamen kurgusal obirak oluturulmu hikayenin ak iinde, bn
kendi cini Zuheyr b. Numeyr olduu grlmektedir. <19) lbn uheyd, cini Zuheyr b. Numeyr'in yardmyla, eserde yer ald kadaryla, airlerden, mru'u'l-Kaysn<10>, Tarafa'mn<11J, Kays b. ei-Hatim'in(ll)
eytan, Ebu Temmam'n<13>, el:..Btl!turi'nin<14>, Ebu Nuvasn<1SJ ve elMtenebbi'nin<16J cinleriyle, katiplerden, 'Abdulhamid ve el-Camzn<17J, elflili'nin<18> ve Bedi'u'z-Zeman'n<19> cinleriyle karlamtr. Bunlarn dnda
hayvanlarn cinleriyle de karlaan bn uheyd, eek ile katnn ve rdein<30>
cinlerinin yer ald meclisteki bulunuunu anlatmtr.
uhey~'in yardmcsmn,

Buraya kadar genel zelliklerine deindiimiz nsalesinde bn uheyd, cini

Zuheyr ile nasl karlatm yle anlatmaktadr<31 >:
"Henz genlik yllarmn balarnda, arzu ve istek duymaktaydm. Arzum
gittike. artt ve tutkuya dnt. Tutkularm bu temQ)'im esnasnda artk peimi brakmaz oldu. Bu skntlar ierisindeyken sevdiim bir insan ld. Ona
zldm ve gn boyt! bahede yas iind_eyken bahenin kaplar zerime kapand ve tek bamayken u mersiyeyi sylemeye baladm:
-lm, adrn ceylan yavrusunu ele geirdi ve he/ak edi, tecrbesiz ceyla-

mavlad.

(s aE3!EU oul bir kelimedir, mfredi aEEU, oJup, Jnsanla birlikte ,ota~ cin deme~~r.
Bkz. Ibn Manzfir, Llslinll'l-'Amb, VIII, s.29. EUaOc ise acEUE kelimesm
ouldur

ve kasrga anlamna gelip eytana yada cinlerin reisine verilen addr. Bkz. lbn
Manzfir, Llslinll'l-'Amb, VIII, s.l40
ll'l bn uheyd el-Endelusi, e-TeviJbi' Ye'-ZeviJbi'. Nair: Butros el-Bustani, Beyrut, 1951,
s.I20.
(lO) bn uheyd, &g.e., s.I22.
(ll) bn uheyd, &g.e., s. 125.
(ll) bn uheyd, &g.e., s.I28.
(ll) bn uheyd, &g.e., s. I 3 I.
1241 bn uheyd, &g.e., s.137.
<s bn uheyd, &g.e., s.I4l.
<261 bn uheyd, &g.e., s.ISO.
(l7) bn uheyd, &g.e., s.I57.
(lll bn uheyd, &g.e., s.I68.
(B) bn uheyd, &g.e., s. 172.
1301 bn uheyd, &g.e., s.202 ve s.206.
(ll) bn uheyd, &g.e., s.l 19.

ARAP GELENEGNDE AR VE CiN LKS------- 321

Sra duyduum skntlardan dolay_ zr dilemeye gelince dilim tutuldu ve
durakaldm. Birden bahenin kapsnda, at edhemin zerinde sakall bir svari
belirdi. Mzrana dayanmt ve bana:

-Ey gen adam acze mi dtn? diye bard. Ben:

-Hayr, baban stne, zaman zaman konumada olur, bu insann iidir dedim. Obana:
-iirin devamn yle syle dedi ve bir beyit okudu. Onun iirde yetkin olduunu teyit ettim ve ona:
-Babam sana kurhan olsun! Sen kimsin? diye sordum. 0:
-Ben, cinlerin Eca' kabilesinden Zuheyr b. Numeyr 'im dedi. Ben:
-Seni bana grnmeye ynlendiren sebep nedir? dedim. Zuheyr:
-Sendeki arzu ve senin seilmi birisi olman istememdir dedi. Ona:
Ho geldin ey aydnlk yz, sana zlem duyan bir kalp/e ve sana ynelmi
bir arzuyla kar/atn dedim. Bir sre konutuk sonunda yle dedi:
-Ne zaman yannda olmam istersen u beyit/eri oku dedi .... Ve at edheme
binerek yanmilan ayrld. Ne zaman dilim tutulsa, Ey Ebu Be/cr, konumam Tresiise yada slubum bana ihanet etse, o beyit/eri o/cuyorum ve arkadam yanmda beliriyor, onunla istediim yere gidiyorum, dilediim yetenegimi
anlyorum.

Cini, Zuheyr b. Numeyr ile bu ekilde karlaan bn uheyd'in hayal dnyasndaki maceral yolculuu artk balamtr. bn uheyd. nsalesinin airlerin
cinleri adyla anlan blmne mru'u'l-Kays'n eytanyla karlamasnn
gerekleme biimini anlatarak balamaktadr. bn uheyd bu an yle anlatmaktadr(ll):

"Birgn_ Zuheyr b. Numeyr ile hatipler ve air/ere dair haberler ve onlarn

cinler ve eytanlarla il~ili olarak oturup konutum ve yle dedim: Onlardan biriyle karlamann br yolu var m? Zuheyr b. Nume)'!': eyhimizden
izin alnca dedi ve benden ayrld. Gz ap kap5l)'ncaya ktidar geri dnd.
Seyhi ona izin vermiti. Bana: Atn zerine bin dedi ve bindik At ki gibi memleketler katedip ller aarak bizi gtrd. Sonunda her yeri aalarn ve iek
kokularnn kiiplad, yaadmz yeryjizne benzemeyen bir yere grdm. Bizim havamza benzemeyen bir havayla kar/atm. Zuheyr b. Numeyr bana: Ey
Ebu 'Amr, cinlerin yurduna geldin. Kimin/e balamak istersin?dedi. Ben de:
Hatiplerin ne gemede ncelii var, ama ben airlerle balQ1!UlY arzulamak~aym dedim. Zuheyr: Onlardan kimin/e balamak istersin diye sordu. Ben:
Imru 'u '/-Kays 'n arkada (cin) ile dedim.
Aalarn kr/p ayrlm, dallarn bulunduitu, kuslarn akdtz vadilerden
birine doru eildi ve bard: Ey 'Uteybe b. 'Nevjel, s ktu '1-Liva, Havmel ve
Ddratu C/c/'e andolsun ki, bize sadece yzn gstermeni, kendi iirinden
bir eyler okuman, insanolunu dinlemeni ve onun iiriyle ilgili Iranaatini bedostlar

<32) bn uheyd, a.g.e., s.l22-123.

3221 Faruk FT - - - - - - - - EKEV AKADEMi DERGiSi

lirtmeni (istiyoruz). Al~i beyaz bir at zerinde bir svari belirdi ve yle
dedi: Allah sana ve ar
ma uzun mr versin ey Zuheyr! Gen ademolu
bu mu? dedi. Ben de: ite o h'!, ey ate paras 'Uteybe dedim. Bana: hadi oku
dedi. Ona nce efendilerin olcuduu'!Ju syledim. Gzlerini arzuyla dikti, atm
dizginlerini yakalad ve krba/o vurdu ... "
Bu minval zere devam eden hikaye, mn'u'l-Kays'm cini 'Uteybe'nin
rini okunas, ardndan bn uheyd'in kendi iirini okumasyla, cinin, onun ii
rini takdir edip icazet vermesiyle bitmektedir. bn uheyd, bu blmde cini
Zuheyr ile grmek istedii airlerin cinleri arasnda geenleri zikredilen rnekte olduu gibi anlatmaktadr.
Risalenin ilcinci blmnde katipierin cinleriyle olan

karlamaianna

yer

verilmitir. bn uheyd ve cini Zuheyr, ncelikle, nesir ustalan 'Abdulhamid ve

el-Cabz'n

cinleriyle bir mecliste karlamlar ve aralannda seci hakknda bir

sohbet gemitir. bn uheyd burada, iki nesir ustasmn cininin takdirini ve beenisini kazanan ve seeinin hakim olduu tatl hakkndaki risalesini okumu-

~~

Daha nce ad zikredilen btn usta nesircilerin cinleriyle grmelerinin

akabinde, 'Abdulhamid ve el-Cabz'n cinleri, bn uheyd'in airliini ve nesircililiini onayiareasma yle demektedirler<34>:

"Bizler ~et lnde senin (baarndan) akna dndk. Seni ibretle dinleyen kulaklarmz, gerei anlad. Sana air mi yoksa hatip mi diyelim?
bilemiyoruz. Dedim ki: dorusu birincisidir. Gerei olduu gibi kabul etmek
en doru o/andr ... Dediler ki: Hadi git, sen hem air hem ae hatipsin."
Eserin nc blmnde, bn uheyd ile arkada Zuheyr b. Numeyr'in
cinlerin dzenledii edebiyat meclisine katlmalan ve orada gelien olaylar yer
almaktadr. Airlkl olarak iire yer verilen bu blmde, meclise katlan airle-.
rin cinlerinin okuduklar ve kritik ettikleri iirler yer almakta, hangi iir daha
stn, hangi iirin edebi ynden daha nitelikli olduunun tahlili yaplmaktadr.
air ve arbdamn hazr bulunduu byle bir mecliste, el-Efveh adl cahiliye
airine ait ku ile ilgili beyti okunmu~. Bir dier cin bu konuda enNabia'nn bir iirini inad etmi, ardndan Ebu Nuvas'n beyti, onun ardndan
Sari'u'l-Gavam'nin ve Ebu Temmam'n beyti okunmu~. Ebu Temmam'n
beyti dndaki beyitlerin konuyu ifade etmede yetersiz kald kanaat olu
mu, ve el-Mtenebbi'nin beyti baarl bulunmu~. Sonunda sra bn
uheyd'in iirlerine gelmi, air kendine, dedelerine, babasna, amcasna ait ol-

(ll)
(l4)

bn uheyd, a.g.e., s.158 ve s.162.

bn uheyd, a.g.e., s.\77-178.

ARAP GELENEGlNDE AIR VE ClN 1L1K1Sl------- 323

duunu

ifade ettii iirler okuyarak air bir aileden geldiini ortaya koymu ve
iirlerinin herkesi artan gzellilde olduu kabul edilmitir.<35)
Kitabn son blmnde ise cinlerin hayvanlarmn toplantsna katlrlar. Orada bir eekle katrn aralarnda syledikleri iirler zerine kan tartmaya
ahit olurlar. Bu blmdeki bir dier olay da nllerden birinin kaz biimindeki
ciniyle karlamalan ve aralannda geen tartmalardr. bn uheyd'in etTevbi ve 'z-Zevbi adl eseri bize ulat ekliyle bu ekilde bitmektedir.

Muhtevas ksaca aniatlmaya allan bn uheyd'in bu hayali risalesini,

ncelikle kendisinin airlik ve nesircilik ynnn ortaya kmasm salayan
edebi bir rn olarak kabul etmek gerekir. bn uheyd, bunu ortaya koyarken,
daha nce bu tarzda yaplmam bir teknii kullanm, sadece cinlerin dnyas
na girmekle kalmam, aym zamanda bir nevi zaman tnelinde bir yolculuk
gerekletirerek, btn iir ve nesir ustalarndan onay alma gayreti gtmtr.
kinci olarak uzun uzadya ele aldmz bu risale, cahiliye Arap inancnda
nemli bir yere sahip olan ve bu sayede airlere toplum iinde saygn bir yer
kazandran airlerin cinlerle ilikili olduu ve her airin bir cininin bulunduu
inancmn batdaki tezalrne iyi bir rnek olarak nmzde durmaktadr. Sadece airterin deil, nesir ustalarmn da cinlerinin bulunduu fikri, yine bu hikayede ortaya konmaya allmtr.

Verilen rneklerden anlalan o ki, air ilham kaynan, irtibat halinde bubir cine ve bu dnyamn tesinde sihirli bir aleme balayarak kendisinin de tabiat st bir kuvvetle mcehhez bulunduu izlenimi vermektedir. Byle bir yaklam, onun hicivlerinin tesirini artnyordu. Dili korkun silah telakki
edilen airin simasm, yaad toplumda bir sihir lMesi ile evrili gsteren etkenler, airlerin eserlerini inad ederken bir takm sembolik hareketler sergilernesiyle tamamlamyordu. Eski Araplann iiri kutsal bir gzle deerlendirmeleri
bu etkenlerdendir. Sanat deeri yksek iirleri, kendilerine zg ibadetlerde
okumalar(341)' mehur airlerinden el-Mtelemmis'in bir beytini okumak isterlerken abdest almalar, dinledikleri iirlerden ok etkilendiklerinde secdeye
varmalar<37) ve airlere baka milletierin peygamberlere baktklan gzle bakmalar bu kutsiyetin birer gstergesi saylabilir.
lunduu

Arap anlaynda "iir" ve "kehanet" olgusunun cinle olan irtibat ve bunlarla balantl olan "insamn cinle iliki kurabilmesinin mmkn olduu" eklin
deki Arap inancmn, dini nitelikli vahiy fenomeninin kltrel temelini de olu<35J bn uheyd, a.g.e., s.l79, s.18l, s.l97 vd.
<:MJ Ate, Ali Osman, ishuru glJre Cillllliye ve Ehl-i Kittlb {j,f ve Adetleri, s. 155.
37

< )

Yldnm, Kadri, "Hz. Peygtllffbu ve ii;', Diyanet lmi Dergi, Peyganberimiz Hz. Muhan
med (zel Say), Ankara, 2000, s.546.

3241 Faruk FT - - - - - - - - EKEV AKADEMi DERGiSi

turduu grlmektedir. slam ncesi Arap kltrnn bu dncelere sahip olmad
lard.

var saylsayd, vahiy fenomenini kltrel adan alglamamz imkansz

Zira bu dncenin ak:li ve dnsel oluumunda insan-cin ilikisine dair sz konusu kanaatin kkleri bulunmad takdirde, bir Arap'n kendisi ~bi
bir insana gkten melek indiini kabul etmesi olduka zor grnmektedir. Ite
btn bunlar, vahiy fenomeninin olgudan kopuk yada olguyu hie sayan ve onu
aan bir fenomen deil, aksine kltrel telakkilerin bir paras olduunu ve bu
kltrn mevcut kanaatlerinden doduu anlayn teyit etmektedir. Bu yzden mriklerin vahye olan itirazlar, onun bizatihi kendisine olmam, vahyin
muhtevasna veya kendisine vahiy gelen kiiye ynelik olmutur. Araplarn sahip olduklar bu kltrel yap, bir yandan vahyi anlarnalarm kolaylatnrken
te yandan da Kur'am, iir olsun kehanet olsun o gnn kltrndeki bilinen
metinler seviyesine indirgeme gayretlerini dounnutur. (l8) Bu nedenledir ki,
Hz. Peygamber, mriklerin "mecnun''(39>, "air''(40>, "kahin''(4 ) ve "byc"
sulamalarna maruz kalmtr. Kur'an, kendisinin iir, peygamberin de air olduu eklindeki nitelendirmeyi reddederken(41l, iiri salt r oldu.: iin reddetmemi, iiri iyi ve kt olarak ayrarak iyi iiri desteklemitir. ( >Bunun en
iyi gstergesi, cinler ve airler hakknda mteaddit ayetlerin yam sra, u'ari',
Cin adyla iki de surenin yer almasdr.
3.Sonu
Nihai noktada u tespiti yapmak yerinde olacaktr; i dnyamzn etkisi altnda bulunan ve bize trl trl tatlar sunan dilin, dolaysyla iirin kayna,
Cahiliye Arap toplumunda varlklar bilinen ancak alglanamayan varlk alemiyle, cinlerle ilikilendirilmitir. nsamn bilinmeyeni taruma ve tabiat ke
fetme serveninde, kelimelerin tabiatst ve akn bildirisini yakalamada air- .
lere bir misyon yklendii ve iirin, akl dna knada byk bir imkan olarak algland ve kullamld sylenebilir.

<311 Ebu Zeyd. ilahi Ritabn Tabillt, s.57.

<3'> "Mecnun bir air iin biz tanrlarmz brakacak myz?" derlerdi. Saffat, 36.
(.WJ "Hayr, dediler, (bunlar) sama sapan ryalardr: bilakis onu kendisi uydurmutur; belki de
o, airdir. (Eer yle deilse) bize hemen, ncekilere gnderilenin benzeri bir ayet getirsin."
Enbiya, 5; "Yoksa onlar: (0,} bir airdir; onun, zamannfo/iiket/erine uramasn bekliyoruz
mu diyorlar?" Tur, 30.
41
1 >"(Reslum!) Sen fit ver. Rabbinin lutfoyla sen ne bir khinsin, ne de bir deli." Tur, 29; "Bir
khin szfide deildir (o). Ne de az diifinfiyorsunuz!" Hakka, 42.
<4 Yasin, 69; u'ai, 224; Hikka, 41, 42; Tiir, 29; Kalem, 51; Tekvir, 22.
(OJ u'ai', 224-227.