DEPREMDE HASAR GREN YAPILAR ve

HASAR NEDENLER
(DEPREME DAYANIKLI YAPI TASARIMI)

Do. Dr. Ali KOAK

GR
lkemiz jeolojik konumu dolaysyla dnyada en sk ykc deprem

olu periyoduna sahip lkelerden biridir. Sadece son yzylda 56

ykc deprem meydan gelmitir. Bunlardan en nemlilerinden
biriside 17 Austos 1999 tarihinde zmit Krfezinde, Rihter
leine gre 7,4 byklnde meydan gelmitir. Depremde
yaklak 15 bin kii lm 30 binden fazla insan yaralanmtr.
Depremde 100 binden fazla bina hasar grmtr. Maddi kayp
yaklak 10 milyar dolar olarak belirlenmitir. Depremde srasyla
Adapazar, Glck, Deirmendere, zmit, Yalova, narck ve
Dzcede ok sayda bina tamamen kmtr. Deprem, elektrik, su
ve iletiim hatlarnn tamamen kesilmesine ve Ankara- stanbul tren
ve otoyollarnda svlama ve zemin oturmasndan dolay ulamn
durmasna sebep olmutur. Ayrca ok sayda kanalizasyon sistem
kullanlamaz hale gelmitir.

 Yap pratiimizi gncel teknolojiye uyarlayarak ve yaadmz

depremleri hi bir zaman belleklerimizden silmeden daha gvenli

binalar yapmak zorundayz. Yap kalitesinin tm lke iinde ne
denli dk olduu yaadmz depremlerle daha net ortaya
kmtr Bir baka deyimle, son yirmi yl ierisinde yaadmz
drt byk depremden aldmz derslerle yaplarmz daha
gvenilir dzeylere ulatrmalyz.
1950li yllarda tek katl yaplarla balayan gecekondu olgusu, son

15 ylda ok katl olarak kaak ve arpk yaplama devam

etmitir. Salksz, plansz ve kalitesiz bir ekilde gelien
yaplama evre ve kent bilincini de tamamen yok etmitir.

1992 Erzincan, 1994 Dinar, 1998 Adana Ceyhan, 1999 Glck ve

1999 Dzce Depremlerinde hasar gren yaplarda hasarn
nedenleri aada verildii gibi sralanabilir:
a. Tayc Sistem Hatas (Gl kiri zayf kolon, zayf kat,

yetersiz boyut,v.b.)
b. Mimari Tasarm Hatalar (Bant pencere, yumuak kat, cephe
sreksizlikleri v.b.)
c. Yetersiz ilik (Sarg donats eksiklii, kt yerletirilmi beton
v.b.)
d. Kalitesiz Malzeme (Dk beton dayanm, kalitesiz demir
donat v.b.)
e. Yetersiz Mhendislik Mimarlk Hizmeti (Projesiz, denetimsiz
imalat v.b.)

 Depremlerde tamamen ken yaplarn hasar mekanizmalarnn

anlalmas pek kolay deildir. Bu nedenle, deprem sonras yaplan

teknik incelemelerde ve hasar tesbitlerinde genellikler orta ve ar
hasarl yaplar zerinde younlalr. Bu yaplarda yaplan
incelemeler sonucunda, mhendislik ve uygulama asndan
yaplm olan hatalar tesbir edilir. Yaplarn tamamen gmesi veya
kat kaybetmesi de genellikle benzer hatalar neticesinde deprem
asndan yeterli rijtlii gsterememi olmalar sonucunda
gereklemektedir.

Yap mhendislii pratiinde, yaplan hatalarn belirlenmesi,

snflandrlmas ve bundan sonraki uygulamalarda nlenmesi

gereklidir. Bu ekilde, hi deilse bizden sonraki kuaklar daha
gvenli ve en azndan deprem asndan kaygsz bir yaam
dzeyine tayacaktr.

2. DEPREMDE HASAR GREN BETONARME YAPILAR

Yukarda verilen nedenlerden dolay hemen her depremde

ok sayda bina hasar grmektedir. Aada eitli

nedenlerden dolay hasar gren yaplar yer almaktadr:

Resim 1. Kolon Mafsallamas

Resim 2. Kolon Mafsallamas

Resim 3. Kolon Mafsallamas

Resim 4.Yumuak/Zayf Kat Oluumu

Resim 5.Yumuak/Zayf Kat Oluumu

Resim 6.Yumuak/Zayf Kat Oluumu ve Yetersiz ereve

Balants

Resim 7. Bant Pencere Nedeniyle Ksa Kolon Oluumu

Resim 8. Bant Pencere Nedeniyle Ksa Kolon Oluumu

Resim 9.Yetersiz Sarg (Etriye) Donats

Resim 10.Yetersiz Sarg (Etriye) Donats

Resim 11.Yetersiz Sarg (Etriye) Donats ve Kolon Mafsallamas

Resim 12.Yetersiz Zemin Tama Gc ve Zemin Svlamas

Resim 13.Yetersiz Zemin Tama Gc

Resim 14.Yetersiz Sarg Donats (Etriye) ve Yeteriz Donat

Balants

Resim 15. Kolon Burkulmas

Resim 16. Kolon Burkulmas

Resim 17. Yetersiz Donat Yerleimi

Resim 18.Yetersiz Donat Yerleimi ve Yetersiz Etriye Aral

Resim 19.Yerel Zemin Koullarnn st Yapya Etkisi

Resim 20. Trkiye den Beton rnekleri

TRKYE DEN EHRCLK MANZARALARI

Resim 21.Yetersiz Donat ve Yetersiz Beton

Resim 22.Yetersiz Etriye ve Donat Korozyonu

Resim 23.Yetersiz Etriye ve Donat Korozyonu

Resim 24. Fakl Zeminden Dolay Hasar Oluumu

DEPREME DAYANIKLI YAPI TASARIMI

GR
Depremlerde

meydana gelen yapsal hasarlara deprem zellikleri, yerel zemin

koullar ve yap kalitesi olmak zere faktr etki etmektedir. Deprem
zelliklerini; blgenin depremsellii, deprem riski ve oluabilecek deprem
bykl, yerel zemin koullarn; zemin bytme faktr, zemin svlama
potansiyeli, yap kalitesini ise depreme dayankl mimari ve tayc sistem
tasarm, kaliteli iilik ve beton ile yapsal denetim oluturmaktadr. Hemen
her deprem sonunda yaplan incelemelerde hasar gre yaplarn tasarmnn
kt, iilik ve beton dayanmlarnn yetersiz olduu gzlenmitir. Mimari ve
tayc sistemin belirlenmesinden oluan tasarm aamasnda, blgenin
depremsellii kesinlikle gz nne alnmal, tasarlanan yapnn mimari
geometrisi, plan ve tayc sistemi depreme uygun olmaldr. Btn hesap
kurallarna uyularak hesaplanm bir yapnn deprem esnasndaki davrannn
iyi olamayaca, baka bir deyile deprem dayanmnn yeterli olamayaca, iyi
bir hesabn yan sra, mimari ve tayc sistemin de dzgn seilmi ve
oluturulmu olmas gerekmektedir. Dolaysyla daha balangta mimari
tasarmda yaplan hatalar, yanl geometri seimleri, estetik ve grn
kayglar nedeniyle yaplan hatal, yanl geometri seimleri yapy nemli
lde riske sokmaktadr. Oluan bu riski de tayc elemanlarla gidermek
mmkn olmamaktadr. Bu nedenle tasarm aamasnda baz ilkelere uyulmas
da zorunlu olmaktadr.

BNALARIN DEPREM HASARLARINI KOLAYLATIRAN NEDENLER

1 - Bina yaplrken yeralt suyunu alacak drenajn yaplmamas.

2 - Bina temeli yaknnda yaplan fosseptiklerin temele su brakmas.

3 - Dklen betonlarda vibratrn kullanlmamas (gerekli beton
sktrmasnn yaplmamas)
4 - Tayc perdelerin kelerinde perde u blgesinin yaplmamas.
5 - Kiri ve kolon demirlerinin ekleme ksmlarnn ksa tutulmas.
6 - Betonun iiliini kolaylatrmak iin fazla su kullanlmas.
7 - Zemin emniyet gerilmesinin ezbere alnarak proje yaplmas.
8 - Kolon ve kiri birleim yerlerinde etriye sklatrmasnn yaplmamas.
9 - Beton dklmeden nce kiri ve kolon diplerinin tozlu, kirli ve talal
braklmas.
10 - Kolon aplike ynlerinin bir st katlarda deitirilmesi. Ayrca tek
istikamette tasarmn yaplmas.
11 - Beton dkldkten sonra yeteri miktarda ve srede sulanmamas
(zellikle yaz aylarnda)
12 - Scak havalarda betonun ani su kaybn nlemek iin gerekli lde
sulamann yaplmamas. Rtre atlaklarnn olumas.

BNALARIN DEPREM HASARLARINI KOLAYLATIRAN NEDENLER

13 - Duvar, kolon ve kirilerdeki iilik hatasn rtmek iin kaln bir sva
tabakasnn oluturulmas.
14 - Kiri olmayan demelere tayc veya blc duvarlarn rlmesi.
15 - Midyeli ve mcrsz deniz kumunun kullanlmas.
16 - ok sulu ve deniz kumuyla dklen betonun paslanmay hzlandrmas.
17 - Binalarn atsndan gelen sularn temele akmas.
18 - Kolon ve kiri etriye bindirme paylarnn ksa tutulmas, ba tellerinin
ksa kesilmesi
19 - Yaplm olan binalarn yanlarnda yaplacak bina harfiyatlarnn temel
altna kadar inmesi ve gerekli nlemlerin alnmamas.
20 - Yaplm olan veya yaplmas gerekli olan kiri ve kolonlarn iptal
edilmesi.
21 - Krisiz balkonlarn zerine sonradan duvar rlerek ieri alnmas.
22 - Mevcut binalarn bodrum veya zemin katlarnn srekli olarak sulu
braklmas.
23 - Bodrum veya zemin katlarda kolon ve kirilerin krlarak, hatta
demirlerinin kesilerek tesisat borularnn geirilmesi veya aslmas.

Mimari Tasarm
Yap tasarm mimari ve tayc sistem tasarm olarak iki ayr evrede olumaktadr.

Mimari tasarmda etkili olan faktrler yapnn kullanma amac ve mimari sanat anlay
olarak nitelenebilir. Tayc sistem tasarmna etkiyen faktrler ise yap malzemesinin
nitelikleri ve yapya gelen d kuvvetler yannda mimari tasarm da bulunmaktadr. Yap
tasarmnda mimari tasarm ile tayc sistem tasarm arasnda karlkl bir etkileme
bulunmaktadr.

Trkiye de yapm uygulamasnda mimari tasarm mimarlarn tayc sistem tasarmnn

da inaat mhendislerinin ilgi alan olmas kabul edilmitir. Ancak bu iki meslek disiplini
arasnda, mimari tasarm aamasnda karlkl danma ok snrl kalmaktadr. eitli
nedenlerle genel olarak mimarlar yaplarn tayc sistem tasarm zerinde
durmamakta; inaat mhendislerinin tayc sistemin btn sorunlarn nasl olsa
zecekleri ve iin bu yannn yalnzca inaat mhendislerini ilgilendiren bir konu
olduu yaklamndan giderek mimari tasarmlarnda olabildiince zgr
davranmaktadrlar. Eer depreme dayankl yap tasarm yalnzca tayc sistemin
deprem etkilerinin de dikkate alnmas ile yalnzca inat mhendisine kalm bir ilem
olsayd, mimari tasarm srasnda mimarlarn olaya deprem asndan yaklamalarnn
gerektii ileri srlmeyecekti.

Gerek Trkiyede gerekse dnyada depremlerden edinilen

deneyimler depreme dayankl yap tasarmnn daha mimari
tasarm srasnda baladn ortaya koymaktadr. Depremlerde
hasar gren yaplarn hasar nedenleri bazen dorudan doruya
mimari tasarm ile balantl olmaktadr. Mimari tasarmda
olabildiince zgr davranmak normal koullarda bile tayc
sistem tasarmnda gvenli bir zme ulalmasn
gletirirken, deprem etkileri altnda tayc sistem
tasarmnda ok daha nemli problemler yaratabilmektedir.

 Dzenli tayc sistem seimi, ncelikle mimari tasarm ile ilgilidir. Gerek

planda ve gerekse dey dorultuda, mimari tasarmn olabildiince

karmaklktan uzak, basit ve srekli tayc sistemlerin
kullanlabilmesine olanak verecek biimde dzenlenmesi depreme kar
baarl bir yapsal tasarmn ilk kouludur. Bu noktada, depreme dayankl
yap tasarmnn sadece yap mhendisi tarafndan deil, mimar ile yap
mhendisinin hatta dier meslek disiplinlerinin de ortak abas ile
gerekleebileceini sylemek yerindedir.
lkemizde sistemle ilgili deprem hasarlar olduka yaygndr. zellikle

son Erzincan ve Dinar depremlerinde meydana gelen hasarlarn nedeninin

mimari ve tayc sistem hatalarndan kaynaklandn gstermitir.
Burada betonarme binalarda ska rastlanan tasarm hatalar ve dikkat
edilmesi gereken baz kurallar sralanacaktr;

Uygun deil
Planda rijitlik deiimi
Uygun
Planda simetri
Aklama: Plan ekli itibariyle karmak ve ani rijitlik deiimlerine
neden olan ekiller derzlerle blnerek kare, dikdrtgen gibi plan ekillerine
dntrlmelidir.

Uygun deil
Plandan simetriden ayrlma

Uygun

Aklama:Bina planda olabildiince basit geometrik ve simetrik

ekilde olmaldr. Bununla birlikte birka eksen etrafnda simetrilik
de deprem ve yapsal burulma asndan faydaldr.

Uygun deil

Planda girintili ve kntl yaplar

Uygun
Uygun dilatasyonla ayrlm yap
Aklama:Plandaki girinti ve kntlar nedeniyle kelerde gerilme
younlamalar, ekzantrisiteden dolay ar burulma etkileri oluacaktr.

Uygun deil

Deme boluklu yaplar

Uygun

Uygun dilatasyonla ayrlm yap

Aklama: Merdiven boluu, asma kat gibi nedenlerle braklan
deme yrtklar, diyafram sreksizlii ve yapsal burulma meydana
getireceinden sakncaldr.

Uygun deil

Bina kesitinde ani rijitlik deiimi

Uygun
Rijitlik dzenlemesi
Aklama: Cephe sreksizlikleri yada cephedeki ani rijitlik deiimleri, byk
gerilme ylmalarna ve depremde katlar arasnda farkl davrana neden olacaktr.

Yap plannda narinlik

Planda dilatasyon

Aklama: Plandaki bir boyutu dier boyutuna nazaran byk olan yaplar;
titreim, s, rtre ve farkl oturmalar nedeniyle uygun dilatasyonlara ayrlmaldr.

Uygun deil

Uygun

Bina kesitinde simetriden ayrlma Bina kesitinde simetri

Aklama: Yap ykseklii boyunca kat alanlarnda ani ve byk
deiimler depremde yap davranna olumsuz ynde etki eder.Yap
derzlerle birka binaya ayrlmaldr.

Uygun deil

Ktle dzensizlikleri
(yumuak kat)

Uygun

Ktle dzenlemesi

Aklama: Dolgu duvarlarda yapya nemli bir rijitlik

kazandrmakta, deprem esnasnda tayc elemanlar gibi
davranmaktadr. Herhangi bir katnn tula veya benzeri
malzemeli duvarla rlmemi yumuak katl yaplar
deprem asndan olduka sakncaldr.

Uygun deil

Rijitlik dzensizlii

Uygun

Rijitlik dzenlemesi

Aklama: Rijitlik ve ktle dzensizlikleri ile kolon

boylarndaki deiimlerin bulunduu yerlerde depremde
byk gerilme birikimleri oluur.

Bina kesitinde narinlik

uygunluk

Bina kesitinde

Aklama: ok dar alanlara ok yksek yaplar oturtulmamaldr.Yap

yksekliinin genilie oran 6y gememelidir. (H/D)<6

arpma etkisindeki
yaplar.

Dilatasyonla ayrlm yaplar

Aklama: Bitiik binalarn birbirine arpma etkilerini

ortadan kaldrmak iin en st kenarn deplasman deeri
kadar araya dilatasyon derzi braklmaldr.

Ksa kolon davran

Kolonlar ayrlm yaplar

Aklama: Bitiik veya kademeli yaplarn yada bir

blmnn demesi dierinden farkl bir dzeyde olan
yaplarda bir rijitlik dzensizlii vardr. Dier kolonlara gre
ykseklii daha az olan kolonlar ksa kolon davran
gsterirler ve byk yatay kesme kuvvetleriyle zorlanrlar.

Bant pencere etkisiyle oluan

ksa kolonlar

Ksa kolonlarn iptali

Aklama: Bodrum kata konulan bant pencereler ile asma kat

tekili gibi durumlarda ksa kolonlar oluacaktr. Deprem
esnasnda bu kolonlarda byk gerilme ylmalar olacak ve
kolonlar krlma konumuna son derece gevrek olan kesme
krlmas ile ulaacandan byk sorun yaratrlar.

Depreme Dayankl Tayc Sistem Tasarm

 Bir yapnn seilen tayc elemanlar ya da tayc sistemi, ncelikle

mimari tasarma ve yapnn kullanm amacna uygun olmaldr. Tayc

elemanlar ne az kullanlmal ne de yapy arlatrmaldr. Sistem
makine, elektrik tesisatlarna kolay kullanm imkan vermelidir. Sistem
elemanlar, s ve ses kprs oluturmamal, yangna kar dayankl
olmaldr. Gerekiyorsa korunmaldr. Bununla birlikte, en nemlisi de,
olas bir deprem dahil btn yklere kar yap yeterli dayanm
gstermelidir.

Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakkndaki Ynetmelik (2007)

yaplarn depreme dayanklln, yapnn deprem enerjisini tketmesi

ile korunmasn ve bu amala yapnn yeterince snek olmasn ister.
Ynetmeliin amac, ok iddetli depremlerde dahi yapnn tamamen
yklmamasdr. Bu yaklam aamal bir yapsal davran esasna
dayanr:

Sk oluabilecek hafif iddetteki depremlerde yaplarn

elastik davranmas, yapsal ve yapsal olmayan sistem
elemanlarnn herhangi bir hasar grmemesi,
2.
Orta sklkta oluabilecek orta iddetteki depremlerde
yaplarn elastik limitine yaklamas, yapsal ve yapsal olmayan
sistem elemanlarnda oluabilecek hasarn onarlabilir dzeyde
kalmas,
3. Seyrek olarak oluabilecek iddetli depremlerde ise
yaplarn plastik davranmas, can kaybn nlemek amacyla
binalarn ksmen veya tamamen gmesini nlemektir.
1.

 Deprem ynetmelikleri erevesinde depreme dayankl yap tasarm,

yukarda tanmlanan nc aama esas alnarak yaplr. Bu aama iin

kullanlan ok iddetli deprem belirli bir zaman dilimi iinde, ilgili
corafi blge iin ngrlen belirli byklkteki bir depremin belirli
bir olaslkla oluabilecei esasna gre tanmlanr. Ynetmeliklerde bu
ekilde tanmlanan depreme gre yaplan yap tasarmnn ilk iki
aamada ngrlen yap davrann gvenli bir biimde salayaca
kabul edilir.

Ynetmeliklerde tanmlanan ok iddetli depremin etkisi altnda

yapnn gmeksizin ayakta kalabilmesi, yapda belirli bir dayanmn

bulunmasyla birlikte, nemli lde enerji yutabilme kapasitesinin
salanm olmasna baldr. Bu iki yapsal zellik, yukarda ikinci
aamada belirtilen yapsal davran iin de gereklidir. Birinci aama iin
ngrlen dorusal elastik davran ise tmyle yap elemanlarnn
yeterli dayanm ile salanr.

nemle vurgulanmas gereken husus, dayanm ve sneklik

zelliklerinin birbirlerinden bamsz olmadklar, aksine
birbirlerinin tamamlaycs olduklar hususudur. ok iddetli
deprem altnda yapnn gmesini nlemek iin zorunlu olan
sneklik zelliinin salanabilmesi iin, byk llerde enerji
yutmas beklenen yap elemanlarnn ayn zamanda yeterli bir
dayanma da sahip olmalar gerekir.

3.1. Sneklik
Yap ve elemanlarnn deprem esnasnda ortaya kan enerjinin byk

bir blmn, mukavemetinde nemli kayplarla, kararsz denge hali

olmakszn byk ekil deitirme ve elastik olmayan davranla yutma
yeteneine sneklik denir.

Sneklik sayesinde, yklemenin ar artmasnda akmaya ulaan

kesitlerde plastik ekil deitirmelerle enerji alnrken, i kuvvetlerin

daha az zorlanan kesitlere dalmas salanr. ekil 1 de grlecei
gibi, dayanmlar hemen hemen sabit olmasna ramen snek olmayan
bir yap elastik ekil deitirmelerle snrl kalrken, snek bir yapda
ise ekil deitirmeler elastik snr geip elastik olmayan ekil
deitirmeler yapabilmektedir. Bu sayede yap ve elemanlar, oluan
deprem kuvvetlerinin byk bir ksmn snmleyecektir.

Snek olmayan yap

Snek yap

y1 y2 u31

u2

ekil 1. Snek ve snek olmayan yk-ekil deitirme

bants

3.2. Betonarme Yaplarda Snekliin Salanmas

Sneklik,

yapnn gvenlii ile dorudan ilgili olduu iin,

projelendirilen ve ina edilen yaplarn snek olmas istenir. Hiperstatik
bir yapda sneklik sayesinde, yapnn ok zorlanan ksmlar yk
tamaya devam ederken meydana gelen ekil deitirmelerle, daha az
zorlanan ksmlarn yk tamaya katkda bulunmas salanr. Deme ve
kirilerde sneklik sayesinde, ar ykleme sonucunda atlamalar ve
byk ekil deitirmeler meydana gelir. Bylece gme tehlikesi
nceden haber verilmi ve tedbir alnmas salanm olur. Deprem ve
patlama gibi ykleme durumlarnda enerjinin yutulmas gerektii iin
sneklik nemli olur.

Deprem kuvvetlerinin yap elemanlarnda oluturduu kesit tesirlerine

kar yeterli mukavemette kesit tayin etmek art olmakla birlikte,

snekliliin ve deplasman snrlamasnn salanmas da olduka
nemlidir. Betonarme yaplarda yada yap elemanlarnda snekliin
salanmas iin aadaki temel birtakm noktalara dikkat edilmesi
gerekmektedir;

 Donat orannn snrlandrlmas : Betonun basn altndaki

davran elastik olmad gibi, ar ykleme ile krlgan bir

davran gsterir. Kiri ve demelerde kesite snek olan
donat koyarak ve donat miktarn snrlandrp betonun
basn altnda krlmasndan nce donatsnn akmaya
ulamasn salayarak sneklik elde edilebilir.
Etriye yada enine spiral kullanlmas : Kolonlarda beton genel

olarak basn altnda bulunduu iin davrannn snek

olduu sylenemez. Ancak etriyeler veya daha iyisi enine
spiral donatlarla snrl bir sneklik elde etmek mmkndr.

 Kuvvetli kolon-zayf kiri tekili: Deprem yklerinin karlanmasnda

kiri ve kolon birleimlerinin yeterli sneklie sahip olacak

ekilde dzenlenmesi nemlidir. Deprem ynetmeliinde de
belirtildii gibi kolon-kiri birleim noktalarnda snekliin
kuvvetli kolon-zayf kirile salanmas istenir. Baka bir deyile
kirilerin daha snek olmas istenir ve hem gmenin haberli
olarak meydana gelmesi hem de kolonlarn mukavemetini
kaybetmesiyle yapnn elastik snrlar iinde gme durumuna
gelmemesi salanm olur.

Kolon-kiri balant noktalarnda olduka sk etriye kullanlmas: Kiri

ve kolonlarda sk etriye dzeni kullanlarak, betonun hem

dayanmn ve hem de sneklii artrlmaldr. rnein, depremde
en ok zorlanmas beklenen kolon-kiri birleim blgelerine yakn
kiri ve kolon kesitlerinde etriye sklatrlmasnn yaplmas gibi.

Yeterli aderans, yeterli kenetlenme yaplmas : Moment etkisinde

bulunan kiri, deme, temel gibi yap elemanlarnda
sneklilii azaltan faktrlerden biri aderans zayflamas,
dieri ise kesme kuvveti etkisidir. Yeterli aderans
salanmamas kesme kuvvetini karlayan i kuvvet
oluumlarn azaltmaktadr. Aderansn salanmas yeterli
kenetleme boyu ve kenetleme
boyunca sk
etriye
bulundurmakla temin edilebilir. Kesme krlmasnn
nlenmesi, kesmenin maksimum olduu blgelerde eterli
etriye bulundurmakla mmkn olabilmektedir.

Trkiye de yakn zamana kadar kolon-kiri trnden az katl

(1--- 6 katl) binalar yaplrken, teknolojik gelimelere paralel
olarak eitli yap sistemleri gelimitir. Bu yap sistemlerinin
bazlar, yma yap, kolon-kiri sistemli ereve karkas yap,
perde sistemli yap, tp sistemli yap, perde-ereve sistemli yap,
elik ve kompozit yaplardr (ekil 2).

ereve yaplar Perde-ereve yaplar Perdeli yaplar Tp sistemli yaplar

ekil 2. eitli Yap Sistemleri

Betonarme ereve yaplarn enerji tketme gleri azdr.

Plastik enerji tketme gcnde olabilmeleri iin donat, eksenel
yk ve boyut ayrntlarna, hem proje hem de inaat srasnda
zen gstermek gerekir. Bu tr yaplar deprem tehlikesinin az
olduu yerlerde ok katl, deprem tehlikesinin biraz daha byk
olduu yerlerde ise az katl yaplmaldr. Perde-ereve yaplarda
ise, yanal telemeler kstlanmakta, perde duvarn hasar sonucu
tama gcnn azalmasndan sonra ereve ikinci savunma
unsuru olarak devreye girmektedir. Deprem tehlikesinin orta ve
daha yksek olduu blgelerde yaplarn perde-ereve eklinde
yaplmas daha uygun olacaktr. Enerji tketme gleri en yksek
olan yaplar perdeli yaplardr ve nemli yaplarn bu tarzda
yaplmas nerilmektedir.

Salkl bir yap retiminde betonarme yaplarda ska

karlalan ve uyulmas gereken tayc sistem
tasarmna ilikin birtakm yntemler aada
verilmitir;

UYGUN DEL

Ak olmayan ereve davran

Ak olmayan ereve davran

ve i konsol

UYGUN

ki dorultuda dzgn ereve dzeni

ki dorultuda dzgn ereve dzeni

UYGUN DEL

y dorultusunda yetersiz ereve

UYGUN

ki dorultuda iyi ereve dzeni

Aklama: Kolonlar, aks aralklar olabildiince eit olacak ekilde bir aks
sistemine gre ve cephelere dik dorultuda yerletirilmelidir. Her iki
dorultuda rijitlikler arasnda fark olmayacak ekilde eit sayda ve dzgn
olarak datlmaldr. En nemlisi de her iki dorultuda birbirine etkileri
aktaracak ekilde kirilerle balanmaldr.

UYGUN DEL

Yatay rijitlii az kolonlu bina

UYGUN

Yatay rijitlii iyi kolonlu bina

UYGUN DEL

UYGUN

Yatay etkileri karlayan perdeler

Kirisiz deme
Dk sneklik ve zmbalama tehlikesi

Kolonlu kirili sistem

UYGUN DEL

Hatal asmolen yerleimi

UYGUN

Yeterli perde ve iyi yerleim

Aklama: Depreme kar yap tasarmnda yapnn

yeterli dayanm ve sneklikte olmas istenir. Yaplar
henz tasarm aamasnda iken dzenli sistem seimi
yaplmaldr. Baka bir deyile depreme kar
dayankllk n planda tutulmaldr. Benzer ekilde yap
tasarmn son derece etkileyen arazi planlamas ve yap
imar durumlar deprem etkileri dikkate alnarak
yaplmaldr.

Blme duvarlarnn gerektiinde kaldrlmas ya da

tavandan sarkan kirilerin istenmemesi sonucu kirisiz
veya asmolen demeler kullanlmaktadr. Bu tip
demeli yaplar daha az rijitlie ve dolaysyla daha
ok yatay telenmeye sahip yaplardr. Bu nedenle bu
tip yaplarda perde duvar kullanlmaldr. Ayrca seilen
deme sistemi yeterli diyafram etkisini yaratmaldr.
Asmolen tipi tek dorultuda alan deme elemanlar
kullanlacak ise, asmolenler artmal olarak her iki
ynde kullanlmaldr.
Tayc sistem tasarmnda mmkn mertebe saplama
kirilerden kanlmal, ykler en ksa yoldan kolonlara
iletilmelidir.

UYGUN DEL

Kirie oturan

Perdenin iki ucundan

kolonlar

kolona oturmas

Perdenin kirie

Kolonun konsol

oturmas

kirie oturmas

UYGUN

yi ereve dzeni

Kuvvetli kolon-zayf kiri

UYGUN DEL

UYGUN

Kiri srekliliinde
belirsizlik

Kuvvetli kiri-zayf
kolon

yi ereve dzeni

Kuvvetli kolon-zayf kiri

Aklama: Tayc sistemde plan ve deyde bulunan tayc

elemanlarn dayanmlarnn dzgn ve srekli olmas istenir.
Kolon ve kirilerin planda dzgn datlmas, sistemin
belirli blgelerinin ar zorlanmasn nler. Btn kolon ve
perdeler temelden atya kadar srekli olmaldr. Depreme
kar davranlarndaki olumsuzluklar nedeni ile yukarda
gsterilen dzensiz yaplardan kanlmaldr. Deprem
Ynetmelii (1998), konsol ucuna oturan kolonlu
sistemlerle, kiri zerine oturan perdeli sistemlere deprem
blgesinde izin vermemektedir. Ayrca perdenin alt katta iki
ucundan kolona oturmasna, kolonun kiri aklna
oturmasna izin vermekte ancak, bu elemanlarn birletii
dm noktasndaki kesit tesirlerini
50 arttrmay
ngrmektedir.

Kuvvetli kolon-zayf kiri ilkesi mutlaka uygulanmaldr.

Plastik mafsallamann kirilerde oluumu ile istenen
sneklik salanabilecektir. Yeni Deprem Ynetmeliinde bu
durum aka ortaya konulmaktadr. Mafsallamann
kirilerde oluabilmesi iin, bir dm noktasndaki
kolonlarn tama gcnn toplam, kirilerin tama
gcnn toplamndan fazla olmas gerekmektedir.

UYGUN DEL

UYGUN

Perde sistemlerinin izgileri bir

noktadan getiinden uygun
deil

Uygun perde yerleimi

UYGUN DEL
a

UYGUN
a

Perde sistemlerinin izgileri bir

noktadan getiinden uygun deil

ki dorultuda dengeli rijitlik

UYGUN DEL

UYGUN

Perde sistemlerinin izgileri bir

noktadan getiinden uygun deil

Uygun perde yerleimi

UYGUN DEL

Yalnz bir dorultuda perde

olduundan uygun deil

UYGUN

Uygun perde yerleimi

UYGUN DEL

Burulma rijitlii az
olduundan uygun deil

UYGUN

Yeterli burulma rijitlii

UYGUN DEL

ekirdek perdenin uygun

yerletirilmemesi sonucu oluan
burulma titreimi

UYGUN

Uygun perde yerleimi

UYGUN DEL

Perde yerleiminin uygun

olmamas

UYGUN

Uygun perde yerleimi

UYGUN DEL

Planda simetrik olmayan perde

yerleimi

UYGUN

Aklama: Seilecek dey tayclarda mmkn mertebe perde

tarznda tayclar olmaldr. Bugnk denetimsiz koullarda 4-12 katl
konut ve iyeri tr binalar iin en gvenli zm perde elemanlardr.
Yatay ykn tamamn alacak kadar perde duvar bulundurulduunda,
hem yanal rijitlik sorunu zmlenmekte, hem de sneklii kukulu
erevelere gvenmek zorunluluu ortadan kalkmaktadr.
Dey tayclarn rijitlik merkezi, arlk merkezinden ayrlmayacak
ekilde ve planda uygun ekilde yerletirilmelidir. Sisteme konulan perde
veya tp sistemler yapda burulma oluturmayacak ekilde tekil
edilmelidir. Yalnz ekirdek sistem burulmaya sebep olacandan ilave
olarak sisteme perde konulmaldr. Perdeli bir yapda da yeterli yatay
rijitlik salamak iin, uzantlar veya izgileri bir noktadan gemeyen en
az perde tekil edilmelidir.

UYGUN DEL

Balanmam tekil
temeller

Farkl ve simetrisiz
temeller

Farkl seviyedeki
temeller

Yetersiz temel

ykseklii

UYGUN

Srekli veya plak

Rijit bodrum kat

temeller

Kuvvetli ba
kirileri

Rijit bodrum kat

Aklama: Dey tayc elemanlar tarafndan, temele kadar aktarlan

ykler, buradan gvenle zemine aktarlmaldr. Bu nedenle arazi ve
zemin koullarna gre o yapya en uygun temel sistemi seilmelidir.
Hangi tip temel sistemi seilirse seilsin, arazi durumu, yapsal
oturmalar ve zemindeki doal etkiler yapy etkilememelidir.
Temellerin birbirine balanmam ayrk olmas halinde temeller
birbirinden bamsz yer deitirecek ve yapda btnln
bozulmasna sebep olabilecek hasarlar meydana gelecektir.
Temelde kademe yaplmas halinde, bodrum katlarn evresi perde ile
evrilerek tavan ve temeli ile rijit bir kutu kesit oluturmak suretiyle,
st yapya niform olmayan titreimlerin iletilmesi nlenmi olacaktr.
Temel sisteminin farkl ve simetrisiz olmas zeminde farkl oturmalara
neden olacandan mmkn mertebe ayn tip temel sistemi seilmelidir.

kiri
kiri

kolon

kolon
kiri

plan

plan

kolon
kesit

Kt balant

kiri

kiri

plan

kesit
Kt balant

kesit
yi kolon- kiri balants

kiri
kolon

kiri

Ankastre

mesnet

Kayc
mesnet
Asl
yap

Ankastre bal merdiven

detay

Asl yapdan izole edilmi,

kayc bal merdiven

Aklama: ekilde de gsterildii gibi kirilerin kolonlara eksantrisite

yaratacak ekilde baland kolon-kiri ek yeri deprem asndan
sakncaldr. Bu tr bir birleimde kiri ile kolon arasnda kesme
kuvveti aktarma alan da kldnden byk kesme gerilmeleri
ortaya kmaktadr.
Merdivenler yap iindeki insanlarn deprem srasndaki gvenlii
asndan ok nemli yap elemanlardr. Betonarme yapda depremin
iddetine gre eitli lde hasar beklendiinden hasarl yapnn
deprem srasnda ya da hemen sonrasnda gvenlik iinde
boaltlabilmesi iin merdivenlerin depremde hasar grmemesi gerekir.
Merdivenlerin bulunduu ereveler dier yap erevelerine gre daha
rijit olduklarndan bu erevelere ok daha byk yatay yk
gelmektedir. Yap gvenlii asndan merdivenlerin hasarn nlemek
iin, merdivenler derzlerle ayrlm bloklar olarak dnlmeli ya da
merdiven kirii bir ucundan kayc mesnetli olarak yaplmaldr.