HARUN YHYA

SLAM
v
XRSTANLIQ

evirn:

Elad Miri

Bu trcmmizd istifad ediln aylr

Vasim Mmmdliyevin v Ziya Bnyadovun
birlikd hazrlad Qurann Azrbaycan
dilindki trcmsindn gtrlb
evirn

Elad Miri

Redakt

Mrym Selcan

Hazrlayan

lal Arifqz

Korrekt

Sevda Talbova
Sevinc Ncfova

Btn irad v tkliflrinizi

elshadmiri@yahoo.com
mail nvanna yaza bilrsiniz
SLAM V XRSTANLIQ, Harun Yhya, evirn: Elad
Miri, Bak, bilov, Zeynalov v oullar, 2004, sh.
sifaril
SBN

HARUN YHYA

SLAM
v

XRSTANLIQ

evirn:

Elad Miri
3

NDKLR
Giri
Hzrti sa
Hzrti sann hyat
Hz.sa Allahn olu deyil, peymbridir
Xristianlarn lm shvlri
lm inanc Quran trfindn rdd edilir
lm etiqad Hz.sadan srlrl sonra ortaya xb
ncildki hqiqi xristianlq

ncild tandlan "Allahn peymbri Hz.sa"

ncil mlliflri Hz.sann hyatna ahid olmayb
Xristianlarn bu sassz iddian ortaya
atmasnn sbbi n ola bilr?
znik mclisindn bu gn qdrki lm leyhdar
olan xristianlar

Ntic

7
11
35
62
67
75

132
152

81
120

174
217

233

MLLF V ONUN
SRLR HAQQINDA
Harun Yhya imzasndan istifad edn Adnan Oktar 1956-c ild
Ankarada anadan olub. Orta mktbi Ankarada oxuyub. Sonra stanbulda Memar Sinan Universitetinin gzl sntlr fakltsind v stanbul Universitetinin flsf blmnd thsil alb. 80-ci illrdn bu gn
qdr imani, elmi v siyasi mvzularda xeyli sr yazb. Bununla yana
mllifin tkamllrin (darvinistlrin) saxtakarln, onlarn iddialarnn he bir elmi hqiqt saslanmadn gstrn, habel darvinizmin qanl ideologiyalarla bhli laqlrini z xaran bir ox mhm
srlri var.
Mllifin bu imzas inkar dncy qar mbariz aparan iki
peymbrin xatirsin hrmt lamti olaraq seilib: onlar yad etmk
mqsdil Harun v Yhya adlarndan istifad edilib. Rsulullahn mhrnn mllif trfindn kitablarn z qabna vurulmasnn simvolik mnas is onlarn iindkilrl baldr. Bu mhr Qurani-Krimin
Allahn sonuncu Kitab v sonuncu sz, Peymbrimizin is peymbrlrin sonuncusu olmasnn rmzidir. Mllif btn yazlarnda
Quran v Rsulullahn snnsini rhbr tutur. Bununla da inkar dnc sistemlrinin btn sas iddialarn bir-bir pua xarma v din qar ynln etirazlar tamamil susduracaq sonuncu sz sylmyi hdf seir. ox byk hikmt v kamal sahibi olan Rsulullahn mhr bu sonuncu sz sylmk niyytin bir dua kimi istifad edilib.
Mllifin srlrindki sas mqsd Quran btn dnyada tbli
etmk, bununla insanlar Allahn varl, birliyi v axirt kimi sas iman
msllri bard drindn dnmy svq etmk, inkar sistemlrin
rk saslarn v batil ttbiqatlarn hr ks gstrmkdir.
Harun Yhyann srlri Hindistandan AB-a, Byk Britaniyadan
ndoneziyaya, Poladan Bosniya-Hersoqovinaya, spaniyadan Braziliyaya, Malayziyadan taliyaya, Fransadan Bolqarstana v MDB lklrin
qdr dnyann ksr lklrind maraqla qarlanr v birnfs oxunur. ngilis, fransz, alman, italyan, ispan, portuqal, urdu, rb, alban,
rus, bonak, uyur, ndoneziya, malay, benqal, bolqar, yapon, in, Azrbaycan kimi dillr trcm ediln bu srlr geni oxucu ktlsi trfindn maraqla izlnir.
Dnyann drd bir trfind byk rezonans douran bu diqqtlayiq srlr insanlarn oxunun iman gtirmsin, ksr adamlarn da z
imann kamilldirmsin sbb olur. Bu kitablar oxuyan v inclyn
hr ks onlardak hikmti, habel ycam, dolun, asan baa dln
smimi slubu, hyati hqiqtlrin elmi-mntiqi izahn drhal grr.
Bu srlr hr bir ks tez bir zamanda tsir etmk, tam ntic vermk,

etirazlara yer qoymamaq v dlillrin elmiliyi kimi xsusiyytlr malikdir. Bu srlri oxuyan v onlarn zrind ciddi dnn adamlarn
materialist flsfni, ateizmi, baqa batil fikir v flsflri mdafi etmsi daha sla mmkn deyil. Bzilri mdafi etslr bel bunu yalnz
inadkarlq zndn edcklr, nki onlarn fikirlrinin saslar rkdr.
Dvrmzdki btn inkar cryanlar Harun Yhyann klliyyatnda elmi dnc nqteyi-nzrindn mlub ediliblr. bh yoxdur
ki, bu xsusiyytlr Qurann hikmtindn v onun ifad etdiyi fikirlrin gzlliklrindn qaynaqlanr.
Mllifin z is bu srlrin gr lovalanmr, ksin, Allahn hidaytin vasiti olmaa niyyt edir. Bundan baqa bu srlr nr edilrkn he bir maddi qazanc gdlmr.
Bu hqiqtlr nzr alnmaldr. O zaman mlum olar ki, insanlar
onlara grmdiyini grmkd kmk edn, onlarn hidayt glmsin
sbb olan bel srlrin oxunmasna hvslndirmyin z d ox mhm xidmtdir. Bu dyrli srlri tantmaq vzin insanlarn zehnini
qardran, fikirlrinin qarmasna sbb olan, bh v trdddlri
aradan qaldrmaa, iman xilas etmy bir tsiri olmad tcrbdn
keiriln kitablar yaymaq yalnz v yalnz mk v vaxt itkisi demk
olacaq. man xilas etmkdn daha ox mllifin dbi gcn gstrmy ynlmi kitablarda bu tsirin olmayaca aydndr. Bu mvzu il
bal bhsi olanlar varsa, onlar Harun Yhyann srlrinin yegan
mqsdinin dinsizliyi aradan qaldrmaqdan v Quran xlaqn yaymaqdan ibart olduunu, bu xidmtdki tsir gcnn, mvffqiyyt
v smimiyytin aydn grndyn oxucularn mumi qnatindn
anlaya bilr. Bunu qti kild yqinldirmk v anlamaq lazmdr ki,
dnyadak zlm v itialarn, mslmanlarn kdiyi ziyytlrin
sas sbbi dinsizliyin ideya hakimiyytidir.
Bunlardan qurtulman yolu is dinsizliyin ideya chtdn mlub
edilmsi, imani hqiqtlrin ortaya xarlmas v Quran xlaqnn insanlarn drk edib mnimsy bilcyi kild atdrlmasdr. Dnyan
hr gn daha ox zlm, itia v fsadlara mruz qoymaq istynlrin
niyytini nzr alsaq blli olar ki, bu xidmtin mmkn qdr srtli
v tsirli kild yerin yetirilmsi ox vacibdir. ks tqdird ox gec
ola bilr. Bu hmiyytli xidmtd ox byk bir vzifni z zrin gtrm Harun Yhyann klliyyat Allahn icazsi il XXI srd insanlar Quranda bildiriln min-amanla v bara, doruluq v dalt,
gzllik v xobxtliy aparmaqda bir vasit olacaq.

GR
Dnya tarixi boyunca bir ox xalqlara peymbr v
elilr gndrilib. Rbbimizin ayr-ayr dvrlrd mxtlif
xalqlara gndrdiyi elilrin hr biri sasn eyni dini insanlara atdrblar. Onlar gndrildiklri xalqlar bir olan Allaha iman gtirmy, btlr sitayi etmmy, ancaq Allah
raz etmk n yaamaa, Allaha etibar edib ancaq Allahdan kmk istmy, yax ilr grmy v gzl xlaql
olmaa dvt etmidilr. Peymbrlrin insanlara atdrd haqq dinin inanc saslar hmi eyni olub, ancaq onlarn
ttbiqind dvrn v raitin rtlrin gr bzi dyiikliklr mahid edilib. Msln, Hzrti sa (.s.) frqli bir din
gtirmmidi. zndn vvlki peymbrlr gndriln
d, Hz.Musaya, Hz.saya vhy ediln d, sonuncu peymbr olan Hz.Muhmmd (s..v.) gndriln d eyni dindir
(Bu bnzrlikl Tvratn v ncilin Hz.Musaya v Hz.saya
ilk gndrildiklri hal nzrd tutulur. nki Rbbimizin
insanlara hidayt rhbri olaraq gndrdiyi bu iki ilahi kitab nazil olunandan sonra thrif edilmi, ilkin oriYinal hallarndan uzaqlamdr). Allah mminlrin bu dinlr arasnda he bir ayr-sekilik salmamasnn vacibliyini bir ayd bel bildirir:
"Syl: "Biz Allaha, biz nazil olana, brahim, smail, shaqa, Yquba v onun oullarna nazil ediln, Rbbi trfindn Musa, sa v sair peymbrlr verilnlr inandq v onlarn he birini bir-birindn ayrmrq. Biz yalnz Ona tslim oluruq!""
("Ali-mran" sursi, 3/84).
Baqa bir ayd is bel buyrulur:
"Allah: "Dini doru tutun, onda ayrla dmyin!"
- dey Nuha tvsiy etdiyini, sn vhy buyurduunu, brahim, Musaya v saya tvsiy etdiyini dind sizin n d qanuni etdi. Snin dvt etdiyin
7

mriklr ar gldi. Allah istdiyi kimsni zn

ser v tvb edib Ona trf qaydan kimsni d
doru yola ynldr!" ("ura" sursi, 42/13).
Uca Allah da dinini bir ox xalqlara gndrmi v onlar peymbrlik mqam il rflndirdiyi elilri vasitsil xbrdar etmidir. Haqq dinin tbli edildiyi insanlarn
zrin bu din tabe olmaq vzifsi qoyulmudur.
Allahn seib nmunvi insanlar etdiyi elilrinin hyatlar, balarna gln hadislr, qarladqlar tinliklr,
apardqlar byk mbarizlr znd btn insanlar n
mhm olan mesaY v ibrtlri ehtiva edir. Quranda hyat, mbarizsi, xlaq il insanlara nmun gstriln peymbrlrdn biri d Hz.sadr.
Hz.sann anadan olmas, hyat v Allahn drgahna
yksldilmsi mczli kild gerklib. Onun hyat
Quranda mfssl kild qeyd edilib. Allah Quranda bir
ne peybmbrin hekaytlrini biz bildirir. Ancaq Hz.sa
mxtlif ynlri il digr peymbrlrdn frqlnir. Allahn stn elmlrl kmk etdiyi bu dyrli bndsi hl beikd ikn danm, dnyada qald mddt rzind d
trafndak insanlara byk mczlr gstrmidir. Onun
bu xsusi vziyytinin baqa bir dlili d Allahn drgahna
yksldilmsi v yenidn dnyaya gndrilcyi il bal
Quranda mhm iarlrin olmasdr.
Bu kitabn mqsdi Hzrti sann hyatn v mbarizsini, malik olduu yksk xlaq v xarakteri daha yaxndan tanmaq, mvzu il bal Quran aylrinin v Peymbrimizin (s..v.) hdislrinin aydnlnda bu mqdds insann tkrar dnyaya qaydnn mYdsini vermkdir.
Rbbimiz Quranda Hz.sa haqqnda glck dvrl
(Qurann gndrilmsindn qiyamt qdrki dvr) bal
mhm iarlr vermi, Peymbrimiz Hzrti Muhmmd (s..v.) is hdislrind Hz.sa haqqnda ox hmiyytli xbrlri mYdlmidir. Byk slam alimlrindn
8

birinin Hz.sann ikinci df dnyaya glndn sonra aparaca mbariz haqqnda verdiyi mlumatlar is oxuculara
sevinc bx etmkl yana, onlarn vqn v hycann
artracaqdr. Btn bunlar biz Hzrti sann ox fvqlad
yaradln, hyatnn da mczli kild davam etdiyini
gstrir.
Bu kitab oxuyarkn, bir trfdn Hz.sann Quran
aylrind v hdislrd qeyd ediln, mczlrl dolu hyat haqqnda mlumat alarkn, digr trfdn d hazrda
yaadmz dvrn ox xsusi bir zaman ksimi olduunu
drk edcyik. Bu almamzn mqsdlrindn biri is
Quran aylrind bhs ediln mhm bir mczy diqqti clb etmkl yana, Quranda ixtlif sbblrl mdh
ediln Allahn mbark elisinin, Mrym olu sann yer
zn ikinci df gndriliin nail olman feli duasn yerin yetirmkdir. Yaddan xarmamaq lazmdr ki, Hzrti
sann glii btn dnyaya tsir edck fvqladliklr
malik olan, mczli v metafizikaya aid bir hadisdir. Buna gr d btn imanl insanlar hrkt kemli, birlik v
brabrlik iind Hz.san n gzl kild qarlamaq n
llrindki btn imkanlar sfrbr etmlidir. Hycanla,
sevgiyl, vql yerin yetiriln bu hazrlq feli bir dua olacaq, hazrlamayanlar is Hz.sa yer zn qaydandan sonra bhsiz ki, ox peman olacaqlar. Btn lamtlr biz
gstrir ki, Hz.sann glii ox yaxndr v hazrlamaq
n vaxt itirmmk lazmdr.

HZRT SA
nsanlar Allahn dinin dvt etmk n gndriln
elilr Rbbimizin onlara bx etdiyi bu rfli msuliyyti
yerin yetirrkn mxtlif tinliklrl qarlamdlar. nkarlar onlarn Allahn dinini tbli etmsin mane olmaq
istmi, insanlarn elilrin ardnca getmsin crbcr hiyllr, bhtanlar v tzyiqlrl ngl ola bilcklrini znn etmidilr. Allah yolunda mbariz aparan btn elilrin bana glnlr Hz.sann da bana glmi, o, hm btprst
Roma iqtidarnn, hm d mvhumat din adamlarnn
crbcr hcumlarna mruz qalmd. Hz.sa gerk dinin
dmni olan bu iki cryanla eyni anda mbariz aparm,
bu mbariz zaman is yannda ox az sayda Allaha iman
gtirn insan olmudu.
Hz.sann mczvi kild anadan olmas, haqq dini
izah etmsi, hyat boyu gstrdiyi mczlr onun qsa
mddt rzind o zamank xalq trfindn gzlniln Msih kimi tannb sevilmsin gtirib xarmd. Ancaq xalqn bu gcl sevgisi v Hz.sann mvhumat din adamlarna ynlik haql tnqidlri hmin insanlarn bu mqdds
insana tzyiqlrin v ona crbcr tllr qurmasna sbb
olmudu. Onlarn Hz.san ldrmk n hazrlad btn tllr Allahn onu z drgahna yksldib qorumas
il nticsiz qalmdr.
Hz.sann hyatn v mbarizsini mfssl kild
tdqiq etmmidn vvl mvzu il bal mnblrin hanslar olmasn yrnmk faydal olard.

10

Hz.sann hyat il bal mnblr

Hz.sann hyatndan bhs edn mxtlif mnblr
var. lbtt, bu mnblrin banda he bir dyiikliy mruz qalmayan v he bir ziddiyyti olmayan Qurani-Krim
glir. Buna gr d tarix boyunca dyidirilm ehtimal olan
digr mnblrdki mlumatlarn tsdiqindn ancaq
Quranda xbr veriln mlumatlara uyun olduu tqdird istifad edil bilr. Quranla ziddiyyt tkil etmyn digr bzi tarixi v arxeoloYi bilgilr n is bada ncil olmaqla o zamanlardan qalma variantlardan istifad edilck.
Hz.sann hyat, tblii v inkarlarla apard mbariz il bal mracit ed bilcyimiz baqa bir mnb
is Peymbrimiz Hz.Muhmmdin (s..v.) hdislri v slam alimlrinin aqlamalar, tfsirlri v izahlardr.
Xristianlarn mqdds kitab olan v Hz.sa haqqnda
n mfssl mlumatlar vern ncil bu msld mhm
mnblrdn biridir. Ancaq ncil Hz.sadan sonra mxtlif
thriflr mruz qalb v oriYinalln itirib. Buna gr d
ncilin iind Allahn vhyin syknn doru mlumatlar
ola bilcyi kimi tamamil insanlarn yazd hisslr d
var. Buna gr d ncilin Hz.sann hyat, mbarizsi v dini tbli etmsi il bal Qurana uyun olan hisslri mhm tarixi snd kimi qbul edil bilr.
ncillrin n tez Hz.sadan 30-40 il sonra yazld ehtimal olunur. Ancaq limizd bu ncillrdn he biri yoxdur.
Gnmz glib atan n qdim ncil mtnlri III-IV srlr
aiddir. Xristianla bugnk formasn vern Pavelin (Pavlusun) mktublar is ncillrdn vvl (bizim erann 52-63c illrind) yazlb.
Bunlarla yana Flavius, Filon, Tassit kimi antik dvr
tarixilrinin srlrind d kiik blmlr rast glmk
mmkndr. Bu tarixilr hminin Hz.sann xsiyyti il
11

d bal olmasa hr halda onun yaad dvrl bal mfssl mlumatlar vermilr.
Nhayt, o dvrl bal aparlan arxeoloYi qazntlar
v bu qazntlar zaman ld ediln tapntlar da Hz.sann
yaad dvrn v o dvrd ba vermi hadislrin drk
edilmsi n mnb kimi istifad edilck.

Hz.sann dvrnd Flstin

Hz.sann yaad dvrd A dniz tamamil Roma
imperatorluunun hakimiyyti altnda idi. mperatorluq
srhdlrini byk hrbi fthlrl o qdr genilndirmidi
ki, A dniz imperatorluun bir daxili gln evrilmidi.
mperatorluq hrbi sahd olduu kimi mdniyyt sahsind d n gcl dvrlrindn birini yaayrd. Qdim yunan mdniyytini z miras kimi mnimsmi v onu yeniliklrl daha da inkiaf etdirmidi. Ellinizm adlanan bu cryan din d daxil olmaqla hyatn demk olar ki, btn sahlrind hakim idi. Memarlq v snt iklnm dvrn yaayrd. Romallar zlrini baqa xalqlardan stn sayr v z hyat trzlrini ial etdiklri torpaqlarda yaayanlara da qbul etdirmy alrdlar.
Romallarn dini A dniz trafnda yaayan btn
xalqlar kimi oxtanrl bir din idi. Yunan mifologiyasnn xyal mhsulu olan tanrlar mxtlif adlarla Roma mifologiyasnda da ildilirdi. Romallar n byy Yupiter adlandrlan v heykllri rmzldiriln bir ox bt sitayi edirdilr. Bzi Roma imperatorlar is zlrini d bu saxta tanrlar arasna daxil edn qanunlar xarmdlar. Digr trfdn, Romann hakim olduu torpaqlarda yunan dini v bu
inanca mxsus tanrlar da geni yaylmd. Zevs, Hermes,
Venus kimi yunan btlrinin heykllri byk hrlrin
meydanlarn bzyirdi. Sitayi ediln btlr bunlarla mhdudlamrd. Hr hrd, hr mhlld, htta hr evd iri12

li-xrdal crbcr btlr v onlarn rmzi kimi qbul ediln

heykllr, rsmlr, xsusi sitayi v nzir yerlri var idi. Romal hkmdarlar bu oxtanrl dinlrdn z hakimiyytlrini genilndirmk mslsind bir vasit olaraq istifad
edirdilr. Roma imperatorlar onlarn hakimiyytini thdid
etmyn dinlr qarmr, ksin, bu inanclar tviq edir,
hr trfd mbdlr, heykllr dzltdirrk hmin btprst inanclarn yaylmasna alrdlar. Din onlar n ktly sdaqt hissi alaman v onlar nzart altnda saxlaman bir yolu, bu dnya il, daha dorusu, onlarn hakimiyytin he bir zrri olmayan bir sah idi.
Romallar baqa bir mdniyytl qarlaanda hmin
cmiyytd z saxta tanrlarnn oxarn axtarar v bellikl
d z stnlklrini tmin ed bilck bir laq yaratmaa
alardlar. Buna gr d romallar xsusil d IV Antiyokus Epifanes dvrnd bir olan Allaha iman gtirn yhudilr Zevs adl ba tanrlarn qbul etdirmy alm,
amma bu vziyyt onlarn arasnda byk mbarizy sbb olmudu. Dindar yhudilr mqdds torpaqlar mnvi baxmdan lklyn bu Roma btlrin etiraz etmi v
romallarn z btprst inanclarn yaymasna iddtl qar xidlar.
Romallar yhudilrin dininin zlrinin batil dinindn
ox frqli olduunu v onlarn z dinin olan balln
grdklri n yhudilrin ilrin, xsusil d dini msllrin ox qarmamaq qrarna gldilr v Flstinin hakimi olduqlar dvr rzind yhudilrin dini inancnn saslarn yerin yetirmsin icaz verdilr. Yhudi xalqnn dini
mrkzi saylan mbd vvllr olduu kimi vzifli rahiblr trfindn idar edilirdi. Roma iqtidar yhudi rahiblrdn tkil ediln v n byk dini mhkm olan Sanhedrin
tkilatnn faliyytini davam etdirmsin d icaz verdi.
Sanhedrin Romann hakimiyyti altnda da bir yhudini mhkum ed bilr v yhudi ritind olan czalar
13

ttbiq ed bilrdi. Romann hmin blgy tyin etdiyi idarilr xalq arasnda ola bilck syanlara qar srt tdbirlr grr, vergi ymaq mslsind d he bir gzt getmirdilr. Onlarn hakim dairlri il mkdalq edn yhudi iqtidarna buna gr xo mnasibt gstrir, onlara qar
ynln syanlar amanszlqla czalandrrdlar.
Hz.sa dvrndki kiik yhudi millti qdim dnyann bir-biri il davaml kild mharib aparan Misir, Assuriya, Babilistan, Pers v Suriya kimi byk imperatorluqlarnn thlkli srhdlrind yerlirdi. Yhudilr buna
gr d mstqil bir dvlt kimi uzun mddt tab gtir
bilmmi, Babil srgnndn (b.e.. 586-538) etibarn cnbi qvvlrin hakimiyyti altnda qalmdlar. Onlar ellinizm dvrnd vvlc misirlilrin, sonra suriyallarn v
sonuncu df d romallarn hakimiyyti altnda qaldlar.
Sadc qsa bir dvr davam edn bir yhudi krall qurulmudu. Onlar rahib silli bir ail olan makabilrin balad
syandan sonra (b.e.. 167-142) bir mddt hakimiyyt qurmaa nail olmudular. Txminn 80 il davam edn bu hakimiyytlri boyunca Hamonay ailsi geni bir razid hakim olmudu. Amma z aralarndak dhtli liderlik mbarizsi nticsind bu hakimiyyt squt etdi. vvlc rqib partiyalarn dstyini alan romal general Pompey b.e..
63-c ild Qds ial edrk Flstin daxil oldu v yhudilr mxsus olan torpaqlar Yhudiyy (Yudea) blgsi il
mhdudladrd.
Hamonay kral II Hirkanos is romallarn vassalna
evrilrk mhdud srbstliy malik oldu. Bu tarixdn etibarn yhudi xalqnn iind bu btprst hakimiyyt qar narazlqlar baland. Romallar b.e.. 37-ci ild bu kralla son qoydular. II Hirkanosun krkni Herod romallar
trfindn Yhudiyy kral tyin edildi.

14

Kral Hirodun dvr

Roma hakimiyytinin Flstindki sas mqsdi vergi
ymaq idi. Yhudilrin zrin ar vergilr qoyulmudu.
Roma bu yolla zn bal bir dvlt mexanizmi qurdu. Bu
dvrd romallarn zifliklrini biln, Sezarn ldrlmsindn sonra dyin qvvlr nisbtindn z mnftlri
n istifad etmyi bacara biln v Ellin mdniyytin
heyranl il tannan I Hirod (b.e.. 37-4) romallarn kmyi il "Yhudilrin kral" olmaa nail olmu v dvltin srhdlrini yenidn Flstin qdr genilndirmidi. Hirod
romallarn xouna glmk n Ellin mdniyytinin yaylmasna byk sy gstrirdi. O bu mdniyytin tkc
snt, memarlq kimi ynlrini deyil, dnyvi-maddiyyat
xsusiyytinin d xalq iind yaylmasna alrd. Bu
dvrd yhudi xalqnn dstyini ala bilmk n Hz.Sleyman mbdini yenidn ina etdirn kral Hirod btn lkni memarlq abidlri il, heykllrl doldurdu. Bu faliyyti nticsind ona "Byk Hirod" (Nerod the Great) lqbi verilmidi. Btn bu nmayikaran ilrin baxmayaraq
dindar yhudilr Hiroda nifrt edirdi. nki o, hm btprst Roma il birlikd i grn, hm d xalqna zlm edn
bir lider olmudu.
Hirod Romann dstyi il lksini b.e.. 37-ci ildn
eramzn 4-c ilin qdr idar etdi. Yhudilr Hirodun lmndn sonra romallardan onun hakimiyytini lv etmyi n qdr istslr d romallar lkni Hirodun olanlar
arasnda bldrd. Onun olanlarndan biri olan Hirod
(Nerodes) Antipas romallar trfindn Qaliley blgsinin
idarisi tyin edildi. Tarixi mnblr gr, Hz.sann tblii n az atas kimi qddar olan Hirod Antipasn hakimiyyti illrind gerklib. Bu blgd yaanan siyasi v sosial hyat bu yndn ox hmiyyt ksb edir. Qaliley blgsinin sosial quruluu burada yerln cnbi koloniyalar
15

zndn tamamil dyimidi. Blg yhudiyylilr trfindn alaldlm kimi qbul edilirdi. Blgnin mdniyyti bada Antipasn saraydak yan-rfi v yaxn traf, byk malikanlr v bzi mhlllr olmaqla sasn Ellin
mdniyytinin tsiri altnda idi. Arami dilind danan, z
halnda yaayan yhudi xalqnn dini nnlri is Ellin mdniyytindn knarda qalmd.
Yuxarda da qeyd etdiyimiz kimi, romallar yhudilrin dini ilrin qarmazdlar. Ancaq bzi romal valilr bu
prinsip uyunlamamd. Xsusil d Hz.sann dvrndki vali Pontius Pilatus (b.e. 26-36) bu prinsip riayt etmmi, qddarln v zlmn hakim olduu bir idar sulu
nmayi etdirmidi. Bu cr davranna gr d hakimiyytdn uzaqladrlmd.

Hz.sann dvrnd yhudi mzhblri

Yhudilrin zldiyi baqa bir problem is qvm
iindn paralayan mzhb ayrlqlar idi. Miladdan nc II
sr qdr yhudilr arasnda bir-biri il mnaqid olan
mzhblrin olduu mlum deyil. Lakin miladdan vvlki
son srd yhudi cmiyyti arasnda byk bir paralanma
ba vermi, yhudiliyin tmli v hqiqi mnas mvzusunda bir ox mxtlif baxlar ortaya xmd. Bu mzhblrin
inkiaf etmsind hdi-tiq kitablarnn v dini qaydalarn
mxtlif kild izah edilmsindn savay siyasi faktorlor,
xsusil d Roma sul-idarsinin byk rolu vard. O dvrn yazlarna baxanda, xsusil d dvrn mhur yhudi
tarixisi Cozefus Flaviusun qeydlrin diqqtl nzr yetirnd yhudi cmiyyti arasnda oxlu cryanlarn inkiaf
etdiyini sylmk olar. Mxtlif cryanlar arasnda cmi
drd irli xmd. Bunlardan biri Roma hakimiyyti il
uzlaan v bu dvrn dstyi il hakim sinfi tkil edrk
16

yksk sviyyd yaayan Saddukilrin yaratd cryandr.

Bu gr daha ox varl yhudilr arasnda geni yaylm v bir siyasi partiya gr kimi qbul edilmidi.
Saddukilr dini qaydalar yalnz hdi-tiqin ilk be kitabna gr myyn edir, bu kitablar yalnz texniki baxmdan
izah edir, buna gr d lmdn sonrak hyat, cnnt v
chnnm kimi dinin sas nsrlrini qbul etmirdilr. Saddukilrin qarsnda is onlarn bu shv grlri il mbariz aparan, dini mvzularda saddukilrdn frqlnn v
daha sad bir hyat trzi keirn "mhafizkar" olan friseylr dayanrd. lk df dindar yhudilr trfindn yaradlan friseylr yhudi dininin qorunmasnda v mdafisind byk rol oynamdlar. Sonrak dvrlrd friseylr
arasnda da mxtlif paralanmalar ba vermidi.
Baqa bir qrup is Roma sul-idarsin v sx laqd
olan yhudilr qar silahl mbariz aparan zilotlardr.
Bu siyasi cryann trfdarlar Allahn hakimiyytin zidd
hrkt etdiyini hesab edn sas Roma v yhudi idarilr qar terror mllrin balam, sui-qsd hadislri trtmidilr. Lakin bir mddt sonra onlarn balad bu syan hrkat qanl kild yatrlmd. Digr bir qrup is
1947-ci ild l dnizd taplan Kumran kitablri il mhur olan, o dvrd zlrini maaralarda ibadt v zikr
hsr edn essnilrdir. Bzi tdqiqatlara gr, essnilr
dindar friseylrin bir qoludur. Sonrak blmlrd d bhs
edcyimiz kimi, tdqiqatlarn oxu essnilrin Hz.sa il
yaxndan bal olmas qnatinddir. Bu fikird olan tdqiqatlar xristianln tmlinin essnilr saslandn iddia
edirlr.
Tarixi mnblr v ncild olan izahatlara gr,
Hz.sa bu inkar v mrik qruplarla ox byk bir mbariz aparm, onlara hikmtli nmunlrl Allahn dinini
izah etmidir. Buna gr d haqqnda danlan qruplarn
17

grlrini dqiq kild izah etmk o dvrn qarq raitini anlamaq baxmndan hmiyytli olacaq.

Saddukilr
Dini qruplar tdqiq ednd onlarn sosial status baxmndan n dyrlisinin saddukilr olduunu grrk. Bunlar adlar Hz.sa il eynildirilmyn yegan mzhbdir.
nki hqiqtn d saddukilr Hz.sann gtirdiyi btn
xbrlr zidd olan bir dnyagrn malik idilr. ldki
mnblrd mfssl kild qeyd olunmamasna baxmayaraq Hz.sann bu yanl cryana qar mbariz aparmas da ehtimal olunan bir hadisdir. "Matta ncili"nd Hz.sa
mminlri saddukilrin fikirlrindn xbrdar etmidi:
"sa onlara dedi: "Diqqtli olun! Frisey v saddukilrin mayasndan znz qoruyun" ("Matta", 16/6). Roma
sul-idarsi il sx qarlql laqd olan v byk rahiblrin nslindn olduqlarn iddia edn bu qrup Qds mbdindki nizam-intizama gr msuliyyt dayrd. Bu mbddki qurban sistemini btn tfsilat il ttbiq edn onlar idi (Qdsdki Mbdd icra ediln qurban sistemi
Tvratn Saylar v xsusil Levililr kitablarnda trafl
kild qeyd edilir. Buna gr, Mbdd qurban ksiln
heyvanlarn daxili orqanlarnn ayrlmas v myyn
qaydalara gr odda yandrlmas vacib idi. Allah Quranda
yhudilrin Allah biz mr etmidir ki, onun yandraca
bir qurban gtirmyinc he bir peymbr inanmayaq!
(Ali-mran sursi, 183), - dediklrini bildirrk bu sistem
n drc hmiyyt verdiklrini bildirir.
Bqr
sursinin 67-71-ci aylrind is yhudilrin onlara qurban
mri verilnd bu msld davaml olaraq tfrruat
axtardqlar v Allahn da onlara bu incliklri bildirdiyi
xbr verilir).
18

Onlar ox mhm i kimi qbul ediln mbd faliyytini davam etdirdiklri n d baqa he bir il maraqlanmr v zlrini yksk bir sinif kimi grrdlr. Yerin
yetirdiklri bu i saysind byk bir qazanc, siyasi stnlklr v etibar ld etmidilr.
Say txminn 7-8 min olan bu rahiblrin vziflri
atadan oula keirdi. Saddukilr bir trfdn, hakimiyytlrin zmant vern nnni davam etdirmk istyir, digr
trfdn d Ellin mdniyytini qbul edir v bunu tbli
etmy alrdlar.
Baqa bir trfdn d onlarn "materialist" sayla biln
znmxsus bir inanc var idi. lml birlikd ruhun da
ldyn, yni lmdn sonra hyatn mvcud olmadna
inanrdlar. Mlklrin, cnnt v chnnmin, aln yazsnn varln da qbul etmir, dnyadak ilrin dini inanclardan tamamil ayr olduuna inanrdlar. Bunun da sbbi
onlarn Roma mdniyytinin tsiri altna dmlri idi. Bu
yanl dnclri saysind d dnya hyat v iqtidar hvsi onlar n mmkn hala glirdi. Saddukilr uzun
mddt iqtidarda qalm, bu mddt rzind friseylrl v
baqa dini cryanlarla toqqumudular. n sonda miladi
tarixl 70-ci ild yhudi dvltinin squta uramas il aradan qalxmd.

Friseylr
Friseylr is saddukilrdn bir ox mvzularda frqlnn, onlarla ziddiyyt tkil edn bir mzhb idi. Onlar
bada Tvrat olmaqla mqdds yazlarla maraqlanr, xalq
arasnda dini nfuz sahibi kimi qbul edilir v hrmt grrdlr. Saddukilrin mbdi idar etmsin qar xr,
onlarn btn dindnknar davranlarn tnqid edirdilr.
Saddukilrin ksin olaraq ruhun varlna, lmdn sonrak hyata, cnnt v chnnm inanrdlar. Saddukilr kimi
19

Roma sul-idarsi il sx laqd deyildilr. Romallarn gtirdiyi Ellin mdniyytini sla qbul etmirdilr. Lakin Pax
Romana adlandrlan v Romann hakim olduu torpaqlarda bir slh raitinin mhafizsini irli srmk kimi ttbiqat sulu onlar n d srfli idi.
Friseylr slind dini hissiyyat gcl olan v dinsizliy qar xan bir qrupdur. Onlar "ifahi (szl) nn" ad
altnda dini mhafiz etmy v onu yhudi cmiyytinin
arasnda tbli etmy almdlar. Hz.Musann ritinin
hakim rit olmas n alm, htta bu mqsdl dymdlr. Bzi tarixilr Hz.sann tbliinin n ox friseylrin grn yaxn olduunu deyrk Hz.sann da bu
dindar insanlarla birlikd olduu fikrini mdafi edirlr.
Lakin ncild Hz.sann friseylrl bal mxtlif xatrlatmalar, xbrdarlqlar var. Bununla yana ncild Hz.sann friseylrl dostluq etmsi, birlikd yemk yemsi bard xbrlr d yer alr ("Luka ncili", 7/36; "Luka ncili",
11/37; "Luka ncili ", 14/1).

Zilotlar
Saddukilr v friseylrdn sonrak n aktiv qrup zilotlardr. Bu insanlarn oxu frisey mnli idi. Lakin onlar
Roma ialna qar hiss etdiklri mqavimt sbbil radikallaaraq haqqnda danlan yeni qrupu tkil etmidilr.
Zilotlar Romaya qar silahl mbariznin zruriliyin inanrdlar. Buna gr d bir mqavimt tkilat kimi hrkt
etmi v partizan taktikas il hm romallara, hm d onlarla sx laqd olan yhudilr qar sui-qsdlr hazrlam, bzn d byk syanlar etmidilr. Zilotlarn bir qolu
baqla silahlanaraq hyata keirdiklri sui-qsdlr nticsind Hz.sa dvrnd "sicariyi" ("xncrlilr") kimi xatrlanrdlar.
20

Bu qrup Byk Herod dvrnd tamamil frqli bir

siyasi gr mdafi edrk ortaya xmd. Miladi tarixl
6-c ild Yhudiyy birbaa Roma hakimiyytin keib rsmi hakimlr vergiyma mslsind yeni tnzimlmlr
hyata keirnd yhudiyyli Cudasn rhbrlik etdiyi zilotlar syan etmk istdilr. Btprst Roma imperatorunun
hakimiyytini qbul etmk onlar n Allahn hakimiyytini rdd etmk v klliyi qbul etmk demk idi.
Bu ilk syan qsa mddtd yatrlm, onlarn byk
bir hisssi ldrlm, lakin yerd qalanlar mqavimt
gstrmy davam etmidilr. Daha sonra bu syan silahl
mbariz haln alaraq I Yhudi syan (miladi tarixl 6670) il nticlnmi v Masada qalasnda ba vern qtll
sona atmd. Hz.sa dvrnd Msihi gzlyn myyn
fanatik cryanlar ortaya xm v oxlu sayda trfdar
toplaya bilmidi. Romallar bu hrktlr qar drhal ciddi tdbirlr grm, hr bir tzyiq v nzarti gclndirmi,
xalq narahat edn hr hans bir hrkt ba verrs, drhal
srt v amansz rftar etmidilr. Sonra is yhudilr romallarn bu hssaslndan Hz.saya qar istifad etmidilr.
Msihi gzlyn zilotlar Hz.sann tbliin byk maraq
gstrmidilr.

Essnilr v l dniz kitablri

Drdnc qrup olan essnilr is vvlki qrupun
ksin olaraq Qdsd v ya baqa hr v qsblrd deyil, ordaniya vadisinin ucqar blglrind yaayrdlar. Onlar digr qrupa nisbtn dinlrin daha ox bal, batini
(daxili) yndn qvvtli bir triqt idilr. O dvrd ox
mhur olan bir inanc onlarda da hakim idi: onlar Msihin
yaxnlarda glcyin, srail oullar arasnda aznlqlar, sapmalar v fkir ayrlqlarn aradan qaldracana, lkni ialdan xilas edcyin inanrdlar. Ellin mdniy21

ytin v Roma sul-idarsin tamamil qar olan bu qrup

Hz.Musann gtirdiyi riti n ideal kild ttbiq etmy
alrd. Vd ediln Msih gln qdr zlrini bu dnyadan tcrid edib ibadt hsr etmidilr. Onlar ordaniya vadisindki maaralarda yaayr v btn vaxtlarn dini
mtnlr zrind almaqla keirirdilr.
Flavius z kitabnda bu qrup haqqnda mxtlif rhlr vermidir. Lakin 1947-ci ild Kumranda taplan oxlu lyazmann essnilr adlandrlan bu triqt aid olduu ortaya xd zaman bunlar haqqnda n ox mlumat bilinn
bir qrupa evrilmi, lyazmalarn hat etdiyi mvzulara
aid rhlr bu triqtin hmiyytini daha da artrmd.
1947-ci ild l dnizin imal-rqind Kirbet Kurman adl yerdki maaralarda l dniz kitablri adl
mtnlr tapld. Sonrak illrd aparlan aradrmalar nticsind 600- yaxn ibrani-arami dilind lyazma v oxlu
sayda paralar tapld. Bu tapntlarn arasnda o dvr aid
olan Tvrat mtnlri v vvllr mlum olmayan yhudi dini mtnlri, bu yazlarn sahibi olan triqtin gndlik hyatndan v qaydalarndan bhs edn mtnlr, oxlu mxtlif
mtnlr var.
Uzun mddt aparlan tdqiqatlardan sonra bu mtnlri yazanlarn bir yhudi triqti olduu dqiqldirilmi
v bunlarn tarixi Cozefusun bhs etdiyi essni triqti olduu mumi kild qbul edilmidir. Roma yazs kiik
Plinusun Kirbet Kumran essnilrin yaad yer kimi gstrmsi bu qnati daha da qvvtlndirmidir. Bu mtnlrin n khnsinin miladdan nc 200-c il, n yenisinin is
miladdan sonra 68-ci il aid olduu myyn edilmidir. Bu
tarix hminin romal general Vepassianusun yhudi syann yatrmaq n balad hcumlarla eyni vaxta tsadf
edir.
Mtnlr tdqiq edilnd essnilrin hyatna v inanclarna aid mlumatlarn olduu ortaya xmdr. Yaxn za22

manlarda glck xilaskar peymbri gzlyn bu triqt

mqdds mtnlr, qanunlara nizam-intizam iind v
ciddi kild riayt edir, saddukilr cryannn ksin olaraq axirt, aln yazsna, mlklr, cnnt v chnnm
inanrd. Bundan lav, bu triqtin zvlri zlrini Tanrnn xidmtindki "in uaqlar" kimi grr v "qaranln
uaqlar" il aparacaqlar dy hazrlardlar. "n
uaqlar" ifadsi ncild d var. Bu triqtin zvlri tmizliy ox stnlk verir, gnd bir ne df yuyunub tmizlnir, bir-birin qarda kimi mnasibt gstrir v qarda
sevgisin hmiyyt verirdilr. Msihi gzlmk bu topluluun inancnn sasn tkil edir. Ntic olaraq demk olar
ki, bu topluluqda gzlm v zamann sonunun yaxnlad dncsi ox qvvtlidir. Bu topluluun yazlarnda glmsi gzlnn v ya stn xsusiyytlri il bhs ediln
birdn artq insan var. Lakin bunlarn hqiqi mahiyyti hl
tam mlum deyil. Bu insanlar msih-rahib, msih-kral v
dalt ustad ifadlri il bildirilir.
Aparlan tdqiqatlarn nticsi kimi sylmk olar ki,
essnilr friseylrl davam edn nnnin bir qolu v eyni
dini gr bal olan topluluqdur. Onlar da friseylr kimi
saddukilrin rsmi yhudilik v Tvrat grndn ayrlm v zahidlik hyat keirrk dini yaymaa almdlar.
Bu dindar qrup lind olan mtnlr saslanaraq yaxnda
bir xilaskarn, Msihin glcyini d bilir v buna hazrlard. Bu is o dvrd btn manelr baxmayaraq hqiqi
dinin mvcud olduunu gstrn mhm dlillrdn birini
tkil edir. Burada qeyd edilmli olan baqa bir mhm cht is Hz.sann dvrnd yhudi cmiyytind olan paralanmadr. Bu millt hm btprst ial hkumt trfindn idar edilir, hm d z dinin aid mxtlif fikir ayrlqlar il zlirdi. Bir-birindn ox frqli dnclr malik olan mzhblr sl yhudiliyi yalnz zlrinin tmsil etdiklrini iddia edirdi. Bir ox yhudi d dnyadan midini
23

ksmi v yaxn zamanlarda ba verck qiyamti gzlmy balamd.

Yhudilrin "xilaskar" gzlmsi

hdi-tiqd Msihin glii il bal mxtlif aqlamalar var. Sonrak blmlrd bir qismini vercyimiz bu
aqlamalar o drcd tsirli olmudu ki, yhudilr n
Msih n byk qurtulu mnasn qazanmd. Sonrak
srlrd yaayan mhur yhudi ilahiyyats Maimonides
yhudilrin inanc sistemini hazrlayarkn 13 qaydann ilk
ikisini Msihin gliin ayrmd. Bu qaydalar "Msihin
gliin qti bir imanla inanram. Geciks d onun glcyini gzlyirm" klinddir.
Yhudilrin etiqadna gr, srail oullarnn hm siyasi, hm d dini yndn zifldiyi bir dvrd Allah onlar
hr iki yndn xilas edck bir lider gndrckdi. Bu lider
hm srail oullarnn vvllr olduu kimi Allaha iman gtirmsini tmin edck, hm d bir "Msih" kimi dmnlrin qalib glckdi.
hdi-tiqin bzi blmlrind bu xilaskardan tez-tez
bhs edilmi v onun dvrnd daltin, min-amanln
v doruluun yaylaca, insanlar arasnda xobxtlik v
rifahn oxalac xbr verilmidi. Msln, "aya" kitabnda Msihin nec byk dalt, "Rbb qorxusu" v bsirtl
dolu olaca v srail nec xobxtlik gtircyi bel mYdlnirdi:
"Yssnin gvdsindn bir toxum xacaq v onun kklrindn bir krp aac meydana glckdir. Rbbin ruhu, hikmt
v xo mnasibt ruhu, nsiht v rklilik ruhu, mlumat
v Rbb qorxusu ruhu onun zrind dayanacaq. O, Rbb
qorxusundan zvq alacaqdr. O, gzlrini grdy n
mhakim etmyck, qulaqlar eitdiyi n qrar vermyck. Ziflri daltl mhakim edck, yer znn yoxsul24

larna haqlarn verck. Bir dynkl vururmu kimi yer

zn sz il vuracaq v dodaqlarnn nfsi il pisliyi yox
edck. dalt onun belinin kmri... olacaq. Qurd quzu il
birlikd oturacaq. Qaplan olaqla bir yerd yatacaq, buzov,
aslan v byk ba heyvanlar birlikd yaayacaq v onlar
balaca bir uaq gdck. nk ay il birlikd otlayacaq, balalar bir yerd olacaqlar v ir kz kimi saman yeyck. Sdmr krp qara ilann yuvasnn yannda oynayacaq v
sddn tz ksiln uaq qara ilann deiyin lini uzadacaq. Mnim mqdds damn stnd he vaxt pislik edilmyck, artq he bir zrr verilmyckdir. nki dnizin
dibi nec onu rtn sularla doludursa, yer z d Rbb mlumat il eynil dolu olacaqdr" ("aya", 11/1-9).
Msihin gliini gzlmk Hirodun zlmkar hakimiyyti dvrnd daha da gclnmidi. Yhudi torpaqlarnn
hr trfind Msihi gzlyn, onun glii n hazrlq ilri grn v insanlar xbrdar edn hrkatlar ortaya xmd. Msihin gliinin bu gzlntisi hm Roma, hm d
Hirodun hakimiyyti n bir thlk tkil edirdi. nki
bu hrktlr mumiyytl Roman v ona bal olan yhudi hakimiyytini hdf alrd. Bel gcl bir hrkat btn
xalq btprst idar sistemin qar syan etmy tviq
ed bilrdi. Bu mqsdl d hr iki hakimiyyt zlrin uyun tdbirlr grmd. ncild qeyd edildiyin gr, Hirod bu mqsdl Hz.sann anadan olmas il bal xbrlri
eidnd Msihi hl beikd olarkn ldrmk istmi v
bu i n bir qtliam trtmkdn kinmmidi. Hadis
Matta ncilind bel xbr verilir:
"sa hkmdar Hirodun dvrnd Yhudiyy Beytlehemind
anadan olan zaman rqdn Yeruslim mnccimlr glib
dedilr: "Anadan olmu yhudi hkmdar haradadr? nki
onun ulduzunu rqd grdk..." Hkmdar Hirod bunu
eitdikd btn Yerusliml birlikd tvi dd. Hirod
xalqn btn ba kahinlrini v din alimlrini toplayaraq
25

onlardan Msihin harada doulacan sorudu. Onlar da

ona dedilr: "Yhudiyy Beytlehemind, nki peymbr
vasitsil bel yazlmdr: "V sn, ey Beytlehem, Yhuda
diyar, Yhuda rislrinin nzrind he d hmiyytsiz deyilsn, nki xalqm srail oban olacaq Rhbr sndn xacaqdr"". O zaman Hirod mnccimlri gizlic ard v
onlardan ulduzun n vaxt xdn dqiq yrndi. V: "Gedin, krp haqqnda sasl surtd mlumat toplayn. Onu
tapdnz zaman mn xbr verin...", - deyrk onlar
Beytlehim gndrdi" ("Matta ncili", 2/1-7).
"...Hirod mnccimlr trfindn aldadldn grdkd
ox qzblndi v mnccimlrdn yrndiyi vaxta gr,
Beytlehem v onun btn civarnda olan iki v daha aa
yal olan uaqlarnn hamsn ldrtd. O zaman Yeremya peymbr vasitsil sylnn bu sz yerin yetirildi:
"Ramahda bir ss eidildi, alama v byk ivn; Rahil
krplri n alayr v tslli tapmaq istmir, nki onlar
yox oldular"" ("Matta ncili", 2/16-18).
Gzlniln Msihin sas xsusiyytlrindn biri onun
Hz.Davud peymbrin nslindn glmsidir. ncild d
Hz.sann nslinin Hz.Davuddan gldiyi bildirilir.
Yhudi triqtlr iind Msih inanc mxtlifliklr
gstrirdi. Btvlkd Msihi byk bir peymbr v xilaskar kimi gzlyn bzi yhudilr onu sla fvqlbr bir
varlq kimi grmrdlr. Msih d Hz.Davud kimi, Hz.Sleyman kimi, Hz.Musa kimi bir insan olacaqd. Yni Allahn
sadiq bir bndsi, Tvratda bildirildiyi kimi, "Rbb qorxusundan zvq alan" bir insan olacaqd. Yhudi mzhblrindn biri olan essnilr bu Msih gzlyii il yana Msihin
mczlrini d vvlcdn xbr vermidilr. Onlara gr,
Msih "yxlan ayaa qaldracaq, xstni yaxladracaq,
sirlri azad edck, tozun iind yatan dirildckdir".
Ntic olaraq dey bilrik ki, yhudilr llrindki mlumatlara saslanaraq Msihin ox yaxn bir dvrd glc26

yin inanrdlar. ld, hrlrd gzrk Msihin gliini

gzlyn v buna hazrlaan oxlu insanlar v qruplar var
idi.

tinlik v ehtiyac iindki

qvmlrin Allahdan "xilaskar" istmsi
tin vziyytd yaayan, zlm v tzyiqlr mruz
qalan xalqlarn onlar bu vziyytdn xilas edck bir xilaskar gzldiklri Quran aylrind d bildirilir. Allah "Nisa"
sursind bununla bal bel buyurur:
"Siz n olub ki, Allah yolunda: "Ey Rbbimiz, bizi
halisi zalim olan bu hrdn knara xart, biz z
trfndn mhafzi (xilaskar) gndr, yardm
yolla!" - dey dua edn aciz kiilr, qadnlar v uaqlar urunda vurumursunuz?" ("Nisa" sursi, 4/75).
Aylrd Allahn eli gndrdiyi yerlrd elinin gliindn vvl byk bir sosial v xlaqi tnzzln yaand xbr verilir. Elinin gliindn sonra onun ardnca gedn
insanlar dinin gtirdiyi bolluq, brkt v sadti yaadqlar halda elidn sonrak dvrlrd insanlarn bir qismi nfslrin sir olmu, getdikc din xlaqndan uzaqlaaraq inkarla ynlmi, Allahdan baqa bzi saxta tanrlar hazrlayaraq zlrin zlm etmidi. Allah "Mrym" sursind
elilrin Allaha olan ballndan, smimiyytindn v ixlasndan bhs edndn sonra onlardan sonra gln cmiyytlrin bu inanclarn tamamil itirdiklrini xbr verir.
Aylrd bu insanlarla bal bel buyrulur:
"Bunlar Admin v Nuhla gmiy mindirdiyimiz
adamlarn nslindn, brahimin, srailin (Yqubun)
nslindn seib haqq yola ynltdiyimiz v Allahn
nemt bx etdiyi peymbrlrdndir. Onlar Rhmann aylri zlrin oxunduu zaman alayaraq
scdy qapanrdlar. Onlardan sonra namaz trk
27

edib hvt uyan bir nsil gldi. Onlar da z mllrinin czasn alacaqlar" ("Mrym" sursi, 19/5859).
Allah dinindn uzaqlaan, niy yaradldqlarn v Yaradan qarsndak cavabdehliklrini he dnmyn bu
insanlar mxtlif msibtlrl xbrdar etmidir. Bu etdiklrinin vzind onlara verdiyi nemtini dyidirmi, "Hr
ks Mnim yd-nsihtimdn z dndrs, gzran daralar..." ("Taha" sursi, 20/124) aysi il d bu hqiqti bildirmidir.
Tarix boyunca iqtisadi v sosial problemlrin yaand, daltsiz bir idarilik sisteminin hakim olduu sxntl
dvrlrd insanlar hmi bir xilaskara ehtiyac hiss etmilr. Bu xilaskar iind yaadqlar mvcud sistemin mnfi
ynlrini dzldck, dalti, bar, min-amanl brqrar edck v onlar dzgn yola xaracaq. Gnmzdki
cmiyytlrd d ox srtli bir pozulma, kobudluq, daltsizlik v xlaqi tnzzl yaanr. Kasblq, sfalt v zlm
iind yaayan insanlar gzl xlaqn yaand xobxt bir
hyatn hsrtinddir. Allah vvlki xalqlara da eyni sosial
tnzzldn sonra xilaskarlar gndrmi v sxntdan sonra ox byk bolluq, brkt v znginlik vermidir. Allah
qorxub kinn cmiyytlr bolluq v brkt vercyini
bir aysind bel xbr verir:
"gr o mmlktlrin halisi iman gtirib kinsydilr, szsz ki, onlarn balarna gydn v yerdn brkt yadrardq. Lakin onlar yalan hesab
etdilr, Biz d onlar qazandqlarna gr mhv etdik" ("raf" sursi, 7/96).
Rbbimiz yuxardak aylrl biz ox mhm bir hqiqti xatrladr: barn, xobxtliyin, bolluun v brktin
yegan yolu din xlaqnn yaanmasdr. Bu, kemi xalqlarda bu cr gerkldiyi kimi bundan sonrak xalqlarda da
eyni kild hyata keck. slam xlaqnn olmad yerd
28

daltin, thlksizliyin, istiqrarn hakim olmas mmkn

deyil. Bu, Allahn bir qanunudur. "Fatir" sursind biz bu
mYd verilir:
"...Sn Allahn qoyduu qayda-qanunda he bir dyiiklik tapmazsan!" ("Fatir" sursi, 43).
Hazrda yaadmz dvr maddi v mnvi tnzzln hakim olduu, mxtlif aznlqlarn ba alb getdiyi,
byk bir siyasi v iqtisadi qeyri-sabitliyin hkm srdy,
varl il kasb arasnda ox byk uurumlarn meydana
gldiyi bir dvrdr. Bizim Qurandan yrndiyimiz hqiqt
is bel bir vziyytdn sonra Allahn bir qurtulu yolu gstrcyi v bu sbbl slam xlaqnn btn dnyada mtlq yaanaca, haqq dinin digr batil dinlr stn glcyi
hqiqtidir. Allah "Tvb" sursind inanan bndlrini bu
hqiqtl bel mYdlyir:
"Onlar Allahn nurunu azlar il sndrmk istyirlr. Allah is kafrlrin xouna glms d ancaq
z nurunu tamamlamaq istr. Mriklrin xouna
glms d onu btn dinlrin fvqnd etmk
n z peymbrini doru yolla v haqq dinl
gndrn Odur!" ("Tvb" sursi, 9/32-33).
Allah hr imanl xalqa kmk etdiyi kimi bundan sonra da yer zndki inananlara yardm edck. Allah smimiyytl Ona ynln bndlrin bunu vd etmidir. Aylrd bel buyrulur:
"O kslr ki, haqsz yer, ancaq "Rbbimiz Allahdr"
dediklrin gr yurdlarndan xarldlar. gr Allah insanlarn bir qismini digr qismi il df etmsydi, szsz ki, irisind Allahn ad ox zikr olunan somlr (rahiblrin yaad monastrlar), kilslr, mbdlr (yhudi mbdlri) v mscidlr
uulub dalmd. Allah Ona yardm ednlr bhsiz ki, yardm edr. Hqiqtn Allah yenilmz
qvvt, qdrt sahibidir! O kslr ki, gr onlar yer
29

znd yerldirsk, namaz qlar, zkat verr, yax

ilr grmyi mr edib pis ilr grmyi qadaan
edrlr. Btn ilrin sonu Allaha aiddir" ("Hcc" sursi, 22/40-41).

Yhya peymbr
hdi-Cdid gr, tbliin Hz.sadan bir mddt vvl balayan Hz.Yhya trafndak insanlar Msihin glii
mslsind mYdlmi v Msihin n ox dstklyn
xs olmudur.
Hz.Yhyann anadan olmas mczli kild ba verib. Bu hadisnin hqiqi xbri "Mrym" sursinin vvlind bu cr verilir:
"Kaf, Ha, Ya, Eyn, Sad! Bu, snin Rbbinin z qulu
Zkriyyy olan mrhmtinin xatrlanmasdr! Zkriyy Rbbin gizlic dua edib yalvard zaman
bel demidi: "Ey Rbbim! Artq smym sustalm, bam aappaq aarmdr. Ey Rbbim! Sn
dua etmkl he vaxt namid olmamam. Mn
zmdn sonra gln qohum-qrbamdan qorxuram. Zvcm d ki, sonsuzdur. Buna gr d mn
z drgahndan bir oul bx et ki, o, hm mn,
hm d Yqub nslin varis olsun. Ey Rbbim! Hm
d el et ki, o, riza qazanm olsun!" "Ey Zkriyy!
Sn bir oulla mYd veririk ki, ad Yhyadr. Biz
bu ad vvllr he ks vermmiik!" Zkriyy dedi: "Ey Rbbim! Zvcm domayan bir qadn, mn
d qocalb ldn dm ikn mnim nec olum
ola bilr?" "Dediyin kimidir, lakin Rbbin buyurdu
ki, bu ii grmk Mnim n asandr. Nec ki, ilk
vvl sni he bir ey deyilkn yaratmdm!""
("Mrym" sursi, 19/1-9).
30

Luka ncilind Hz.Yhyann anadan olmas il bal

olaraq Quran aylrin uyun gln mqamlar var.
Hz.Yhyann atas Hz.Zkriyydir. Hz.Zkriyy v xanm Lukaya gr, "Hr ikisi Allah qarsnda saleh olub Rbbin
btn mr v ehkamlarna qsursuz ml edirdi" ("Luka", 1/6).
Hr ikisi qocalmd. Uaqlar olmurdu. Buna baxmayaraq
Allah Hz.Zkriyyni olunun olaca il mYdlmidi.
Luka ncilind bu hadis bel xbr verilir:
"Rbbin bir mlyi Zkriyyy grnd v bxur
qurbangahnn sanda durdu. Zkriyy onu grdkd
ad v onu qorxu brd. Mlk is ona dedi: "Qorxma,
Zkriyy, nki snin duan eidildi. Arvadn Elizabet sn
bir oul doacaq v onun adn Yhya qoyacaqsan. Sevinc
v sfa tapacaqsan v onun doulmasna bir oxlar da sevincklr. nki o, Rbbin qarsnda byk olacaq, rab v
baqa iki imyck v hl anasnn btnind ikn Mqdds Ruhla dolacaqdr. V srail oullarndan bir oxunu
onlarn Allah olan Rbb trf dndrckdir"" ("Luka
ncili", 1/11-16).
Hz.Yhya tqva sahibi olan saleh bir bnd v xalq
n d bir hidayt rhbri olub. Allah bu smimi bndsini Quran aylrind bel triflyir:
"Ey Yhya! Kitabdan brk yap! Biz uaq ikn ona
hikmt verdik. Biz hm d ona z drgahmzdan
bir mrhmt v paklq bx etdik. O, mttqi idi.
Yhya ata-anasna qar da olduqca itatkar idi: zalim, asi deyildi. Ona doulduu gnd, lcyi gnd, dirilcyi gnd salam olsun!" ("Mrym" sursi,
19/12-15).
Hz.Yhya hdi-Cdid gr d Allahn sadiq bir bndsi v tqva sahibi bir mmin idi. O, yhudilri tkbbr
gstrdiklri n xbrdar etmi v onlar Allahn hkmlrini qorumaa, gnahdan kinmy dvt etmidi. Luka
31

ncili Yhya il ona qulaq asmaa gln yhudilr arasndak dialoqdan bel bhs edir:
"Yhya vftiz olunmaq n onun yanna gln xalqa deyirdi: "Ey grzlr nsli! Glck qzbdn qama siz
kim tlqin etdi? ndi tvby layiq smr yaradn. V iinizd: "Atamz brahimdir", - demy chd etmyin; nki
siz deyirm ki, Allah bu dalardan brahim vlad yaratmaa qadirdir. Artq balta da aaclarn kk dibind yatr;
bellikl, yax bar vermyn hr aac ksilir v oda atlr".
Xalq ondan soruurdu: "Bs biz n edk?" O, onlara cavab
verib dedi: "ki kynyi olan birini kynksiz olana versin;
yemyi olan adam da bel etsin". Vergi yanlar da vftiz
olunmaq mqsdi il Onun yanna glib dedilr: "Mllimimiz! Biz n edk?" Yhya onlara dedi: "Siz myyn edilndn artq he ey tlb etmyin". sgrlr d: "Bs biz
n etmliyik?" - dey ondan sorudular. Onlara da dedi:
"He kimi qart etmyin, bhtan atmayn, aldnz maala
kifaytlnin"" ("Luka ncili", 3/7-14).
hdi-Cdid gr, Hz.Yhya bu tblii snasnda ona
qulaq asanlara hmi "vaxtn tamam olduunu" deyirdi.
"Glmli olan" artq glmk zr idi.

32

HZRT SANIN HYATI

Tarixi mnblr gr, Hz.Mrym xaosun ba alb
getdiyi, Roma imperatorluunda zlmn davam etdiyi v
yhudilrin Msihin gliini sbirsizlikl gzldiyi bir dvrd dnyaya glib. Hz.Mrym Allahn almlr zrin seib stn etdiyi bir nsildn - mran ailsindn glir ("Alimran" sursi, 3/33).
Allah mran ailsini almlr stn etdiyi kimi bu aily mnsub olan Hz.Mrymi d semi, tmizlmi v
onu almlrin qadnlarna stn etmidir. Quranda bel
buyrulur:
"Xatrla ki, bir zamanlar mlklr bel demidilr:
"Ya Mrym, hqiqtn Allah sni semi, tmizlmi, almlrin qadnlarndan stn tutmudur. Ya
Mrym, z Rbbin itat et, scdy qapan v namaz qlanlarla bir yerd namaz ql!"" ("Ali-mran"
sursi, 3/42-43).
mran ailsi Allaha iman gtirn, hr iind Onun razln qazanmaa alan v Onun czd srhdlr tabe
olan, trafndak insanlarn da bu cr tand insanlar idi.
mrann xanm Hz.Mrym hamil qaldn yrnnd
drhal Allaha dua etmi v dnyaya gtircyi krpni Allaha nzir demidi. Anadan olan qz uana Mrym adn
vermsi d onun knldn Allaha tslimiyytinin bir iarsidir. "Mrym" sz "abid", yni "hmi Allaha ibadt
edn" mnasna gln bir klmdir. Bu msl Quranda bel xbr verilir:
"mrann zvcsinin: "Ey Rbbim, btnimdkini sn xidmtkar olmaq n nzir edirm. Mndn qbul et! lbtt, Sn eidnsn, bilnsn!" - dediyini
xatrla! Onu doduu zaman: "Ey Rbbim! Mn qz
dodum", - syldi. Halbuki Allah onun n doduunu v olann qz kimi olmadn yax bilirdi.
33

"Mn onun adn Mrym qoydum, onu v onun

nslini mlun eytandan Sn taprram" - dedi"
("Ali-mran" sursi, 3/35-36).
Allah "Hz.Mrymin anasnn onu "hr cr ballqdan azadla qovudurulmu olaraq Allaha nzir etdiyini"
bildirir. Bu ifadnin rb dilindki mtnind qeyd ediln
"muharrrn" klmsi "ancaq axirt ilri il mul olan,
dnya il laqsi olmayan, hmi Allaha ibadt edn, Allahn mbdin xidmt edn, smimi ibadt edn, ibadtind
dnya mnfti gdmyn insan" mnalarna glir. Hqiqi
mnada azadlq insann ancaq Allaha qulluq edib Ona tslim olmas, varlqlara v ya bzi dyrlr qulluq etmkdn
tamamil uzaqlamas il ld edil bilr. mrann xanm
da Hz.Mrymi ancaq Allaha qulluq edn, insanlarn razlndan tamamil uzaqlam bir insan olmasn Allahdan
istmidi.
Hz.Mrym dnyaya glnd mrann xanm hm
Hz.Mrymi, hm d ondan dnyaya glck nslini eytann rindn qorumas n Allaha dua etmidi. Allah mrann xanmnn bu smimi ynliini qbul etmi v duasnn vzind d dnyaya gtirdiyi uaa stn xlaq vermidir. Quranda Hz.Mrymin Allahn mhafizsi altnda
nec diqqtl v hssaslqla yetidirildiyin "Bel olduqda
Rbbi yax qbul etdi, onu gzl bir fidan kimi bytd
v Zkriyyy taprd..." ("Ali-mran" sursi, 3/37) aysi
il xsusi olaraq diqqt yetirilir.
Allah Hz.Zkriyyann saleh bir bnd olduunu, hidayt verdiyi, almlr stn etdiyini v doru yola ynldib atdrdn bildirdiyi peymbrlrdndir. Allah
Quranda bu mqdds insandan fxrl bhs etmi, gzl
xlaqna diqqt kmidir ("nam" sursi, 6/85-87).
Hz.Mrymin cavabdehliyini z zrin gtrn Hz.Zkriyy onun hyatndak mczli hadislr xsn tan olmu, Allahn Hz.Mrymi xsusi olaraq sediyini baa d34

md. Msln, tkbana davaml ibadt edn Hz.Mrymin yanna gedn Hz.Zkriyy onun rzann hmi yannda hazr grmd. Bu msl Quranda bel xbr verilir:
"...Zkriyy hr df ibadt etdiyi mehraba girdikd onun yannda bir ruzi olduunu grrdi. Zkriyy: "Ya Mrym, bunlar snin n haradandr?" dedikd o: "Allah trfindndir!" dey cavab verrdi.
Hqiqtn Allah istdiyi xs hdsiz ruzi verr!"
("Ali-mran" sursi, 3/37).
Hz.Mrym yaad cmiyytd hm ailsinin, hm
d znn Allaha olan ball v smimiyyti il tannan
bir insan olub. Onun Quranda aq kild bildiriln xsusiyyti is ifftidir. Bu msl "Thrim" sursind bel bildirilir:
"Hminin namusunu mhkm qoruyub saxlam
mrann qz Mrymi d misal kdi. Biz libasnn
yaxasndan ona z ruhumuzdan frdk. Mrym
Rbbinin szlrini, kitablarn tsdiq etdi v itat
ednlrdn oldu" ("Thrim" sursi, 12).

Hz.Mrymin Cbraill grmsi

Allah Hz.Mrymin hyatnn mxtlif dvrlrind
ox mczli hadislr yaratmdr. Bunlardan biri d onun
Cbraill grmsidir. Hz.Mrym hyatnn myyn bir
dvrndn sonra yaad cmiyytdn v ailsindn uzaqlaaraq rq trfd bir yer kilmidi. Burada Cbrail
Hz.Mrym "kamil bir insan" klind grnmd. Bu
mczli hadis Quranda bel xbr verilir:
"Kitabda Mrymi d yad et. O zaman o, ailsindn
ayrlb rq trfnd bir yer kilmidi. V ail
35

zvlrindn gizlnmk n prd tutmudu. Biz

z ruhumuzu yanna gndrdik. Ona kamil bir insan qiyafsind grnd. Mrym dedi: "Mn sndn Rhmana pnah aparram. gr mttqi isns,
mn toxunma!"" ("Mrym" sursi, 19/16-18).
Hz.Mrym qarsndak insann Cbrail olduunu
vvlc bilmirdi. Buna gr d tanmad bir insanla qarladn fikirldiyi n tez Allaha snm v znn
Allahdan qorxan, iman gtirn bir mmin olduunu bildirmidi. Bu szlri Hz.Mrymin Allah qorxusunu, namusuna mnasibtd hssasln v tqva sahibi bir bnd olduunu aq kild ortaya qoyur. Bundan sonra Cbrail zn tantm, Allahn vziflndirdiyi bir eli olduunu v
ona Allahdan bir mYd il gldiyini bildirmidi:
"Mn sn ancaq tmiz bir olan balamaq n
Rbbinin elisiym!" - dedi" ("Mrym" sursi,
19/19).
"Mlklr dedilr: "Ya Mrym! Hqiqtn Allah z
trfndn bir klm il sn mYd verir. Onun ad
Mrym olu sa l-Msihdir ki, dnyada v axirtd an uca v yaxn olanlardandr" ("Ali-mran" sursi, 3/45).
Bu hmiyytli mYdni eidn Hz.Mrym ona he
bir kii linin dymdiyi halda nec ua ola bilcyini baa dmk n Cbrail bu sual vermidi:
"O, dedi: "Mnim nec olum ola bilr ki, mn indiydk bir insan li bel toxunmamdr. Mn zinakar da deyilm!" Dedi: "Eldir, lakin Rbbin buyurdu ki, bu, Mnim n asandr. Biz onu insanlar
n bir mcz, drgahmzdan olan bir mrhmt
kimi edcyik. Bu, zldn tqdir olunmu bir
hkmdr!" Artq hamil oldu v onunla birlikd
uzaq bir yer kildi" ("Mrym" sursi, 19/20-22).
36

"Ey Rbbim! Mn bir insan li toxunmad halda

nec uam ola bilr?" - dedikd buyurdu: "Eldir,
Allah istdiyini yaradr. O, bir iin ml glmsini
qrara aldqda ona ancaq "Ol!" deyr, o da olar"
("Ali-mran" sursi, 3/47).
Cbrail is onun bu sualnn vzind Allahn gcnn hr ey atacan, bir i ancaq "Ol!" demsi il onun
drhal olacan sylmidi. Bellikl, Hz.Mrym ona he
bir insan li dymdiyi halda Allahn istyi il Hz.saya hamil qalmd. Onun hamilliyi dnyadak btn sbblrdn frqli v uzaq olaraq mczli kild ba vermidir.
Rbbimizin bildirdiyi kimi, Cbrailin mYdsinin sonra
Hz.Mrym he kimin olmad bir yer kilmidi. Allah
bu dvrd d Hz.Mrym hr chtdn kmk etmi, bir
qadnn hamillik dvr boyunca psixi v fiziki chtdn
ehtiyac duyduu hr cr dstyi v imkan onun n yaratmd. Onu kimssiz bir yer yerldirrkn bu vziyyti
drk ed bilmyck insanlarn maddi v mnvi yndn
yarada bilcklri hr cr narahatlqlarn da qarsn almd.

Hz.sann anadan olmas

Allah Quranda Hz.sann anadan olmasndan lmn kimi hr msld baqa insanlardan ox frqlndiyin
diqqt kir. Hr eydn vvl Hz.sa mlum olan sbblrdn frqli bir yaradlla doulmu, yni dnyaya atasz
glmidir. Allah o, anadan olmamdan vvl ksr xsusiyytini v onu insanlar n bir Msih olaraq gndrdiyini mlklri vasitsil anas Hz.Mrym bildirmidi.
Hz.sann bu sas xsusiyytlrindn biri onun "Allahn
klmsi" kimi sciyylndirilmsidir:
"...Hqiqtn Mrym olu sa Msih ancaq Allahn
peymbri, Mrym atdrd bir sz v Onun trfndn olan bir ruhdur..." ("Nisa" sursi, 4/171).
37

"Mlklr dedilr: "Ya Mrym! Hqiqtn Allah z

trfndn bir klm il sn mYd verir. Onun ad
Mrym olu sa Msihdir ki, dnyada v axirtd
an uca v yaxn olanlardandr..." ("Ali-mran" sursi, 3/45).
Quranda "Allahn klmsi" ifadsi ancaq Hz.sa n
ildilib. Allah Hz.sa hl dnyaya glmmidn vvl
onun adn bildirib. Allah zndn bir klm olaraq
Hz.saya "sa Msih" adn verib. Bu, Hz.sann digr insanlardan frqli bir yaradlla yaradlmasnn ifadlrindn biridir.
Allah hamilliyi v Hz.sann anadan olmas mrhlsind Hz.Mrymi hr chtdn n gzl kild dstklmi, ona yol gstrmidi. Allah qvmndn uzaqda tkbana gerkln bu hyati hadisd he bir tcrbsi v kmkisi olmayan Hz.Mrym n raiti uyun hala gtirmi, dou problemsiz kild hyata kemidi. Hz.Mrym Allahn kmyi il bu tin ii tkbana gerkldirmidi. Allah Hz.Mrym olan bu nemtini Quranda bel
bildirir:
"Dou sancs onu bir xurma aacnn gvdsin
syknmy mcbur etdi. Dedi: "Ka ki, mn bundan vvl lb qurtaraydm v ya tamamil unudulub getmi olaydm!" Drhal alt trfndn ona bel
bir nida gldi: "Kdrlnm, Rbbin snin n altndan bir irmaq axtd. Xurma aacn zn trf
silkl, stn tz yetimi tklsn! Ye-i, gzn
aydn olsun. gr bir adam grck olsan, bel de:
"Mn Rhman yolunda oruc tutma nzir elmim,
ona gr d bu gn he ksl danmayacaam!""
("Mrym" sursi, 19/23-26).
Aylrdn d grndy kimi, Allah vhyi il
Hz.Mrym kmyini atdrm, kdrlnmmsini, alt yannda onun n bir su arx xardn bildirmidir. Ehtiya38

c olduu hr msld yerin yetirmli olduu hr eyi bildirrk ona kmk etmi v douun n yax kild hyata kemsini tmin etmidir. Allahn Hz.Mrymin zrindki mrhmti v mhafizsi doum hadissind btn
aql il grnr (trafl mlumat n Harun Yhyann
Elad Miri trfindn Azrbaycan dilin trcm ediln "Nmunvi mslman qadn: Hzrti Mrym" adl kitabna mracit ed bilrlr).
Hz.Mrym qald kimssiz yerdn Hz.sa il birlikd
qvmnn yanna glnd onlar ancaq znn qaplaraq
Hz.Mrym irkin bhtanlar atdlar. Halbuki iftira atan bu
qvmn frdlri Hz.Mrymi tanyr, hm onun, hm d
mran ailsinin n drcd Allaha bal, dindar v namuslarna bal insanlar olduqlarn ox yax bilirdilr. Hqiqtd Hz.sann dnyaya glmsi formas Allahn Hz.Mrymin qvmn gstrdiyi byk bir mcz, Allahn varl il bal mhm bir dlildir. Ancaq Hz.Mrymin trafndaklar bu vziyyti baa dmmi, onun haqqnda hqiqt uyun olmayan ittihamlarla ona irkin bhtan atmaa almdlar:
"Ua gtrb z adamlarnn yanna gldi. Onlar
dedilr: "Ey Mrym! Sn ox caib bir eyl gldin!
Ey Harunun bacs! Atan pis kii, anan da zinakar
deyildi!" ("Mrym" sursi, 19/27-28).
Hz.Mrym is slind bu irkin bhtan v ittihamlarla imtahan edilirdi. Allaha ox bal olan namuslu bir insana bu cr bhtan atlmas Allahn onun n yaratd bir
imtahandr. Bu vziyyt qarsnda Hz.Mrym tez Allaha
snm v onlarn bu bhtanlarnn mqabilind Allahn
ona kmk edcyini bilrk tvkkl etmidi. O, kmyi
v dstyi ancaq Allahdan gzlmi v hr df d Allahn
geni rhmti v mrhmti il vz grmd.
Allah tin vziyytd olan bu seilmi bndsin yen bir mcz il kmk gstrmi v qvm onunla dan39

maq istynd susmasn v bhtanlara Hz.saya iar etmsini bildirmidi. Allahn Hz.Mrym bildirdiyi bu mr
Quranda bu cr xbr verilir:
"...gr bir adam grck olsan, bel de: "Mn Rhman yolunda oruc tutma nzir elmim, ona gr
d bu gn he ksl danmayacaam"" ("Mrym"
sursi, 19/26).
Allah Hz.Mrym Hz.sann anadan olacan mYdldiyi vaxt onun hl beikdki krp ikn danacan
da xbr vermidi. Hmin mcz bel bir tin vziyytd
Hz.Mrym Rbbimizdn byk dstk olmudu:
"O, beikd ikn d, yaa dolduqdan sonra da insanlarla danacaq v salehlrdn olacaqdr" ("Ali-mran" sursi, 3/46).
Allah Hz.Mrymin vercyi aqlaman mczli bir
kild Hz.saya etdirmidir. Bellikl, hm Hz.Mrym
atlan bhtanlardan tmizlmi, hm d bir mcz il
Hz.sann eliliyini srail oullarna mYdlmidi:
"Ona iar etdi. Onlar: "Beikd olan uaqla nec danaq?" - dedilr. sa dedi: "Mn hqiqtn Allahn
quluyam. O, mn kitab verdi, zm d peymbr
etdi. O, harada oluramsa olum, mni mbark etdi
v mn diri olduqca namaz qlb zkat vermyi tvsiy buyurdu. O, hminin mni anama qar olduqca itatkar etdi, zlmkar, asi elmdi! Doulduum
gn d, lcyim gn d, dirilcyim gn d mn
salam olsun!"" ("Mrym" sursi, 19/29-33).
Hz.sa Allahn qulu olduunu, ona kitab verildiyini v
yetkin olanda insanlara tbli etmk vzifsi dayacaq bir
peymbr olduunu, Allah n namaz qlb zkat vermli olduunu, anas Hz.Mrym hrmt edib szn qulaq
asmal olduunu, lcyi v qiyamt gn dirildilcyini
d bilir.
40

Bu vziyyt srail oullarna fvqlad bir hqiqtl

qar-qarya olduqlarn, gzldiklri Msihin dnyaya gldiyini sbut etmidi. Allah bel buyurur:
"smtini qoruyan da yad et! Biz z ruhumuzdan
ona frdk, onu v olunu almlr bir mcz etdik" ("nbiya" sursi, 21/91).
Aylrd srail oullarna bir xbr d verilir: onlara
gstriln btn mczli hadislr baxmayaraq Hz.Mrym bhtan atmaa davam ednlr n byk bir zab
var ("Nisa" sursi, 4/156-157).

Hz.sann hyat
Tarixi mnblr gr, Hz.sa bundan txminn 2000 il
vvl yaayb. O, Allahn dnyada v axirtd sediyi bir
elisidir. Matta ncilind Hz.sann I Herod v reYim dyiikliyi dvrnd (b.e.. 4-c il), Luka ncilind is imperator
Avqustun dvrnd (eramzn 6-c ili), Yhudiyyd halinin saylmas dvrnd anadan olduu bildirilir. Bu mlumatlar tsdiq etmk mmkn deyil. Ancaq mxtlif mnblri aradran tdqiqatlar Hz.sann b.e.. 7-6-c illr arasnda anadan olduunu gman edirlr.
Allahn stn xsusiyytlrl nemtlr bx etdiyi,
sonsuz cnnt yurdu il mYdldyi bu dyrli elisinin
gtirdiyi haqq dinin ad bu gn yer znd qalsa da o, sl
hqiqtd thriflr mruz qalm v slindn uzaqladrlmdr. Allahn Hz.saya vhy etdiyi ncilin d eynil tkc
ad qalr, sli is mvcud deyil. Xristian mnblri mxtlif
dyiikliklr mruz qalb v thrif edilib. Dolays il bu
gn Hz.sa il bal hqiqi mlumatlar bu mnblrdn ld etmyimiz mmkn deyil. Hz.sa haqqnda doru mlumat ld ed bilcyimiz yegan mnb Allahn qiyamt
kimi qoruyacan vd etdiyi Qurandr. Quranda Hz.sann anadan olmas, hyat, bu mddt rzind qarsna 41

xan hadislrdn nmunlr, trafndak insanlarn vziyyti v daha bir ox msllrdn bhs edilir. Hz.sann yhudilr arasnda nec tbliat aparmas da bir ox nmun
il xbr verilir. "Ali-mran" sursind Rbbimiz bel buyurur:
"Mndn vvl gndrilmi Tvrat tsdiq edrk siz haram edilmi bzi eylri halal etmk n gldim v siz Rbbiniz trfndn bir mcz gtirdim. ndi Allahdan qorxun v mn itat edin! bh yoxdur ki, Allah mnim d Rbbim, sizin d Rbbinizdir. El is Ona ibadt edin! Budur doru yol!"
("Ali-mran" sursi, 3/50-51).
Yhudilrin ksriyyti Hz.sann bu dvtin cavab
vermmi, ancaq az saydak hvari ona tabe olmudu.
Quranda bu smimi inananlarn varl bel bildirilir:
"sa onlarn kfrn hiss etdikd: "Allah yolunda
kim mnim kmkim olacaqdr?!" - dey sorudu.
Hvarilr dedilr: "Bizik Allahn kmkilri! Biz
Allaha inandq. Sn d tslim olduumuza ahid ol!"
"Ey Rbbimiz, nazil etdiyin iman gtirdik v peymbrin tabe olduq. Artq bizlri ahid olanlarla
bir yerd yaz!"" ("Ali-mran" sursi, 3/52-53).
hdi-Cdid gr, Hz.sa yannda bu 12 tlbsi olduu halda Flstinin hr trfini gzib dolamd. nsanlar
Allaha iman gtirmy dvt etmk n etdiyi bu syaht
zaman Allahn icazsi il mxtlif mczlr gstrmidi.
Xst v ikst insanlar, czam xstliyin tutulanlar saaltm, anadanglm korlarn gzlrini am v llri diriltmidi. Bu mczlr Quran aylrind bel xbr verilir:
"...Mn hqiqtn Rbbiniz trfndn mcz il siz glmim. Sizin n palqdan qua bnzr bir
surt dzldib ona frrm, o da Allahn iznil qu
olar. Anadanglm korlar, czam xstliyin tutulanlar saaldar v Allahn iznil llri dirildrm.
42

Mn evlrinizd yediyiniz v yb saxladnz eylri d siz xbr verrm. gr mminsinizs, bunda bir dlil vardr" ("Ali-mran" sursi, 3/49).
"Xatrla ki, o gn Allah bel buyuracaq: "Ya Mrym
olu sa! Sn v anana nemtimi yadna sal. O zaman sni mqdds ruhla qvvtlndirmidim. Sn
beikd olanda da, yetkin anda da adamlarla dandrdm. Sn kitab, hikmti, Tvrat v ncili yrtmidim. O zaman sn Mnim izniml palqdan
qua bnzr bir ey dzldib ona frrdn, o da
Mnim izniml qu olurdu. Sn Mnim izniml anadanglm kora v czaml xsty fa verir v Mnim izniml llri dirildirdin. Sn srailoullarnn
yanna aq mczlrl gldiyin zaman Mn sndn df etmidim. Onlardan kfr batanlar is bel
demidilr: "Bu, aq-aydn sehrdn baqa bir ey
deyildir!"" ("Maid" sursi, 5/110).
Hz.sa byk mczlr gstrmi, insanlar onun gstrdiyi bu mczlrdn ox tsirlnmidilr. Ancaq Hz.sa
hmi bu mczlrin Allahn icazsi il gerkldiyini
bildirmi, ncil aqlamalarnda is saaltd insanlara teztez "imann sni xilas etdi" demidi. Matta ncilin gr,
xalq da Hz.sann mczlri qarsnda Allah ucaltmd:
"sa oradan xb Qalileya gl yaxnlna gldi v dan
bana xb orada oturdu. Onun yanna byk bir izdiham
gldi v aralarnda topallar, korlar, dilsizlr, olaqlar v daha
baqa bir oxlar var idi. Onlar sann ayaqlarnn yanna
qoydular v sa onlar saaltd. Dilsizi danan, ola salam, koru grn v topal yeriyn grdy zaman xalq tccblndi v srailin Allahna hmd etdi" ("Matta", 15/2931).
Getdikc oxalan manelr baxmayaraq xsusil d
tzyiq v zlm altnda yaayan xalqn arasnda Hz.saya
inananlarn say artmaa balamd. Bu dvrd Hz.sa v
43

hvarilri btn traf qsb v hrlri gzmidi. Bu arada rahiblr v mirzlr (katiblr) illrdir davam etdirdiklri
nnlrinin batil ynlrini onlara bildirn, qurduqlar sistemdki shvlrini deyn, onlar ancaq Allaha iman gtirib
Allah n yaamaa dvt edn Hz.saya qar tllr qurmaa balamdlar ("Luka" ncili, 22/1-2; "Yhya" ncili,
11/48).
Quranda Hz.sann Allahn drgahna qaldrld v
ona oxar bir nfrin sa znn edilrk ldrldy xbr
verilir. Hz.sa btn peymbrlrin etdiyi kimi xalqn Allaha iman gtirmy, knldn tslim olub Allahn razln qazanmaq n yaamaa, gnahlardan v pisliklrdn
kinmy, yax ilr grmy dvt etmidi. Onlara dnya hyatnn mvqqti olduunu v lmn yaxnln
xatrlatm, axirt gnnd hr insann btn etdiklri il
soru-suala kilcyini bildirmidi. nsanlar ancaq Allaha
ibadt etmy v ancaq Allahdan qorxub kinmy armd. ncild d bu msl il bal oxsayl nsihtlr v
ibrtamiz hekaylr rast glmk mmkndr. Hz.sa ncild qeyd ediln ifad il desk, "iman qt olanlara" nsihtlr verir, insanlara "Allahn hakimiyytinin" yaxn olduunu mYdlyir v onlar Allahdan balanma istmy dvt edir. Bu hakimiyyt yhudilrin Msihin glmsi il birlikd xilas olacaqlarna mid etdiklri v srail oullarnn
imanna v qurtuluuna sbb olmasn gzldiklri hakimiyytdir.
Hz.sa Hz.Musa ritin, yni hqiqi Tvratn hkmlrin bal qalm v yhudilri d bu hkmlrdn uzaqladqlar v ya bu hkmlri qeyri-smimi kild, zn
gstrmk mqsdi il ttbiq etdiklri n tnbeh etmidi.
hdi-Cdid gr, ona qar gln yhudilr "Musaya
iman gtirsydiniz, mn d iman gtirrdiniz. nki o, mnim
haqqmda yazmdr" ("Yhya" ncili, 5/46) demidi. Hz.sa
insanlar Tvrata qaytmaa dvt etmidi. Matta ncilind
44

Hz.sann "Mqdds Qanun"a, yni Hz.Musann ritin

tabe olmaq n verdiyi bir mr bel qeyd edilir:
"...Mn pozmaq n yox, icra etmk n gldim..."
("Matta" ncili, 5/17).
"Bellikl, bu n kiik mrlrdn birini kim pozarsa v
bel etmyi insanlara yrdrs, Smavi Sltntd o, n kiik adlanacaqdr v onlara kim ml edr v yrdrs, Smavi Sltntd byk adlanacaqdr" ("Matta" ncili, 5/19).
Quranda da Hz.sa n bel xbr verilir:
"Mndn vvl gndrilmi Tvrat tsdiq edrk siz haram edilmi bzi eylri halal etmk n gldim v siz Rbbiniz trfndn bir mcz gtirdim. ndi Allahdan qorxun v mn itat edin!"
("Ali-mran" sursi, 3/50).

Hz.sann mbarizsi
Hz.sann gldiyi dvrd yhudi cmiyytind dini insanlara frqli killrd atdran ox sayda mzhb var idi.
Allahn Hz.Musaya vhy etdiyi haqq dindn uzaqlalm,
batil nnlr v azn inanclar meydana xarlmd. Bunlara lav olaraq da btprst Ellin mdniyyti insanlar
arasnda yaylr v onun rbtl qarlanmasna sy edilirdi. Bu mdniyytin tsiri altndak bzi yhudi mzhblri
is sahib olduqlar tvhid inancnn yerin bu azn anlayn rmzlrini, heykllrini qoymaa balamdlar.
Xaos v qarmaqarqlq iindki cmiyyt hidayt
rhbri olaraq gndriln Hz.sa onlarn aralarnda olduu
mddt rzind ox mxtlif cmiyytlrl mbariz aparmd. Quran aylrindn Hz.sann dinlri mslsind ixtilaf ednlr yol gstrdiyi aydn olur. ncild qeyd ediln
bzi ifadlrdn d Hz.sann xsusil saxta din adamlarn,
Allaha rik qoan mrik qruplar, dindar kimi grnrk
xalq aldadanlar mllrindn l kmy, smimi kild
45

Allaha iman gtirmy dvt etdiyi aydn olur. ncild teztez bhs ediln iki qrupu - friseylri v saddukilri buna
misal gstr bilrik. Mxtlif msllrd drin ixtilafda
olan bu iki qrupun bzi mnsublarnn mtrk chtlri
is Allahn Hz.sann vasilsil insanlara gndrdiyi vhydn mhkmc narahat olmalardr. nki Hz.sann tbli
etdiyi haqq din gr, hm maddiyyat bir dnyagrn
sahib olan saddukilr, hm d smimiyytini itirrk zd
grnnlr v xurafatlara ynln friseylr shv yolda idi.
Bu qruplar iind olduqlar vziyyti baa dnd Hz.saya qar cbh amdlar. Allah Quranda bel bildirir:
"sa akar mczlrl gldiyi zaman dedi: "Hqiqtn mn siz hikmtl, hm d ixtilafda olduunuz
bzi eylri izah etmk n glmim. Allahdan
qorxun v mn itat edin!" ("Zuxruf" sursi, 63).
Hm friseylr, hm d saddukilr mvcud sistemdn
mnft gtrr, buna gr d Hz.saya itat etmirdilr.
Onlar yhudi cmiyytind byk bir nfuz sahibi saylr,
din adam kimi hr ksdn byk hrmt grrdlr. Yaratdqlar saxta din onlara status, htta pul qazandran bir
qurum halna glmidi. lkni idar edn Roma valisi il
d sx mkdalq edirdilr. Xsusil d saddukilr Roma
il srail xalq arasndak mnfi mnasibtlri aradan qaldrr v bunun vzind Romann onlara gstrdiyi ayr-sekilikdn istifad edirdilr. Bu rtlr nzr alnanda
Hz.sann tbliinin bu din adamlarn niy narahat etdiyini
baa dmk ox asandr. nki Hz.sa btn peymbrlr kimi pozulan, hr cr xlaqszl halal qbul edn
"mvcud sistem"i hdf semidi. Hz.sa onlarn yol verdiyi
btn daltsizliklrdn, haqszlqlardan, xlaqszlqlardan
v btprst dinlrindn l kmsini, ancaq Allah n yaamasn istyirdi. O, insanlara Allah qorxusunu, Allah
sevmyi, Allaha tslim olma nsiht edirdi. Dzgn olmayan qaydalardan, mnfi mllrdn uzaqlamalarnn,
46

ancaq Allaha ibadt edib hr id Allaha ynlmlrinin vacibliyini bildirirdi. Gstrdiyi mczlr onun Allahn seib
byndiyi, elm v qvvt kimi dstkldiyi ox qiymtli bir
peymbr olduunu aq kild ortaya qoyurdu. Onun
iman drinliyi, yksk xlaq, stn qavray v hikmtli
aqlamalar insanlarda byk heyranlq yaradrd.
hdi-Cdid gr, Hz.sa tbliat apararkn bir trfdn d ar zlm mruz qalan xalqa qurtuluun yaxnladn, yaxnda Allahn hakimiyytinin qurulacan sylyrk onlarn iindki inanc canlandrmd. Bu zaman
Hz.sann Hz.Davudun nslindn gldiyi xbri d xalq
arasnda geni yaylm v onun gzlniln Msih olduu
inanc dala-dala yaylmd (Matta ncili, 9/28-35). Btn
bunlar da mvcud sistemdn mnft gtrn saxtakar din
adamlarn v Romann gtirdiyi btprst mdniyyti qbul ednlri narahat edirdi.
hdi-Cdid gr, bu dairlr Hz.sann tbliini tsirsiz hala gtir bilmk n hr frsti dyrlndirmi,
ancaq hr df mlub olmudular. Hz.sann onlarn iddialarn tamamil darmadan edn cavablar v hikmtli izahlar vermsi din adamlarn ox narahat etmidi. Onlar tl
qurmaa vadar edn sbblrdn biri d Hz.sann onlar
haqqnda bhs etdiklri olmudu. Luka ncilin gr, Hz.sa
xalqn qarsnda onlarn saxtakarlqlarn bu cr aqlamd:
"Din alimlrindn znz gzlyin! Onlar uzun paltarlarda gzmyi, meydanlarda salam alma, sinaqoqlarda ba
krslri v ziyaftlrd yuxar yerlri tutma sevirlr. Onlar dul qadnlarn evlrini talayar v riyakarcasna uzunuzad dualar edrlr. Bunlar daha ar mhkumiyyt urayacaqlar" ("Luka" ncili, 20/46-47).
Bzi yhudi din adamlar Tvrat hkmlrini dyidirmi, xsi mnftlrin uyun yeni hkmlr lav etmidilr. Hz.sa yhudi xalqna verdiyi nsihtlrl bu saxta
47

hkmlri aradan qaldrrd. Hz.sann tmizlmy ald

ey Hz.Musann gtirdiyi qadaalarn stn rtn batil
nnlr, xurafatlar, insanlarn ortaya atd qadaalar idi.
Mark ncilin gr, Hz.sa friseylrl danarkn onlar xsusil bu yndn tnbeh etmidi:
"sa onlara (friseylr v din adamlarna) bel cavab verdi: ...Siz Allahn mrini atb insan nnsin riayt edirsiniz... Bellikl, siz nsildn-nsl ken z nnnizl Allahn szn tsirsiz edir v buna oxar ox eylr edirsiniz"
("Mark" ncili, 7/6-13).
Friseylr qazanclarnn onda bir hisssini Allaha nzir vermli olduqlarna inanr v bu qaydaya da tabe olurdular. Ancaq bunu bir ibadtdn daha ox nn halna gtirmidilr. Luka ncilin gr, Hz.sa onlara bel xbrdarlq etmidi:
"Amma vay halnza, friseylr! nki nan, sdfotu v
hr cr gyrtinin onda birini verirsiniz, amma dalt v
Allahn mhbbtin qayszlq gstrirsiniz. Onda bir hissni vermyi ehmal etmdn sas bunlar ttbiq etmli idiniz. Vay halnza, friseylr! nki sinaqoqlarda ba krsd oturma v bazar meydanlarnda salam alma sevirsiniz. Vay halnza! nki itmi qbirlr kimisiniz ki, insanlar bilmdn stnzdn kerlr" ("Luka" ncili, 11/4244).
"Vay sizin d halnza, Qanun alimlri! nki siz adamlarn boynuna tin dana biln yklr qoyur, znz is bir
barmanz il d olsa, o yklr toxunmursunuz" ("Luka"
ncili, 11/46).
"Vay halnza, Qanun alimlri! nki elm qapsnn aarn siz gtrdnz; n znz girdiniz, n d girmk istynlr imkan verdiniz" ("Luka" ncili, 11/52).
Bu cr xbrdarlqlar v etdiklri xlaqszlqlarn birbir ortaya xarlmas din adamlarnn Hz.saya olan dmniliklrini daha da artrmd. Hminin Luka ncilin
48

gr, Hz.sann yuxardak szlrindn sonra saxta din

alimlri il friseylr onu tly salmaq n frst axtarmaa balamdlar ("Luka" ncili, 11/53-54).
Quranda bildirildiyi kimi, Hz.sa srail oullarn Allaha knldn iman gtirmy v Hz.Musann gtirdiyi rit geri qaytmaa dvt etmidi. Hz.sann yhudilr
haqqnda Tvratn "aya" kitabndan gtrrk dediyi aadak szlr d Quranda inkarlar n bildirdiyi "...Onlarn qlblri vardr, lakin onunla anlamazlar. Onlarn
gzlri vardr, lakin onunla grmzlr. Onlarn qulaqlar
vardr, lakin onunla eitmzlr..." ("raf" sursi, 7/179)
aysi il byk bir bnzrlik gstrir:
"Qulaqlarnzla eidcksiniz, amma baa dmycksiniz.
Gzlrinizl baxacaqsnz, lakin grmycksiniz. nki bu
xalqn ryi kobudlab, qulaqlar il ar eidirlr. Gzlrini yummular ki, gzlri il grmsinlr, qulaqlar il eitmsinlr. rklri il anlamasnlar v mracit etmsinlr
ki, onlara fa verim" ("Matta" ncili, 13/14-15).
Peymbrlr Allahn onlara verdiyi vziflri n gzl kild yerin yetirmi, insanlar hidayt yoluna dvt
etmk n llrindki imkanlardan v btn gclrindn
axra kimi istifad etmidilr. Hz.sa da ona qurulan btn
tllri, atlan bhtanlar v tkil ediln hcumlar ox byk bir sbrl qarlam v Allaha tvkkl edib tbliat
aparmaqda davam etmidi. O, yannda kmkilrinin saynn az olmasna baxmayaraq hmi qalib gln trf olmudu. Bu tbli zaman dini slin qaytara bilmk, onu
xurafatlardan v batil qaydalardan tmizlmk n mxtlif sullardan istifad etmidi. Rbbimizin ona bx etdiyi
stn qavray v hikmt saysind srail oullarna qar
ox tsirli xlar etmi, hikmtli nmunlr vermidi.
Ntic olaraq dey bilrik ki, Hz.sa insanlar ancaq
Allaha iman gtirmy dvt etmi, din xlaqnn hakim
olacan mYdlmi, batil inanclarla, xurafatlarla v bt49

prstlrl mbariz aparm, dnyann bir imtahan yeri olduunu misallarla aqlam, xalqn yanl xlaq anlayn
dzltmk n byk sy gstrmi, stn xlaq il d trafndak insanlara n gzl nmun olmudu. Ancaq btn bu faliyyti dmnlrinin daha qti hrktlr l atmasna, onu ldrmk n byk tl qumasna sbb olmudu.

Hz.sann stn xlaqi xsusiyytlri

Peymbrimizin (s..v.) hdislrind Hz.sa il bal
ox mhm xbrlr verilmidir. Hdislrd bu mbark
insann zahiri grn haqqnda da bzi mlumatlar var.
Hdislr gr, Hz.sa orta boylu, qrmzya alan a bdnli, dz sal, fvqlad gzlliy malik bir insan idi. Uzatd salar krklrinin arasna atard. Yun paltar v aac
qabndan hazrlanm sandal geyinrdi. Hz.sa dnyadan
z dndrr, axirti istyr v vaxtn Allaha ibadt etmkl
keirrdi (M.Asm Kksal, Peymbrlr Tarixi, sh. 334,
335).
Onu grn hr bir insann heyran qalaca gzllikd
olan bu mbark insan bzi hdislrd bel trif edilir:
"Mn bu gec yuxuda Kbd olduumu grdm. Qfildn smr bir insan grdm. El bil o smr insanlardan grnnlrin n gzli, bann sa iki kryinin arasna tklrd. Daranm v tmizlnmidi,
bandan su axrd. ki lini iki insann kryin qoyaraq Beyti tvaf edirdi. "Bu kimdir" - dey sorudum.
Onlar: "Bu, Mrymin olu Msihdir" - dedilr. "...El
is onu grnd tanyacaqsnz. O, orta boylu, a v
pmb bdnli bir insan olub sar rngli paltarda olacaqdr..." (Mvdudi, Tarix boyunca tvhid mbarizsi v
Hz.Peymbr, I cild, sh. 377-383).
50

Allahn seib gndrdiyi bir peymbr olan Hz.sada

da btn stn xlaqi xsusiyytlr n gzl kild tzahr etmidir. Onu baqa insanlardan frqlndirn sas xsusiyytlrdn biri insanlarn grn kimi tsirlncyi yksk xlaq v xsiyytidir. Hz.sa Allaha olan gvni, tvkkl v iman il ox iradli, csartli, cmiyytin tsirin dmyn, ksin, baqalarna tsir edn gcl bir insandr. Hminin btn peymbrlrin malik olduu bu
stnlk aylrd bel bildirilir:
"Bu, bizim brahim z tayfasna qar verdiyimiz
dlildir. Biz istdiyimiz xsi drc-drc yksldrik... Biz shaq v Yqubu ona ta etdik. Onlarn
hr birini hidayt atdrdq. Bundan vvl Nuhu v
onun nslindn olan Davudu, Sleyman, yyubu,
Yusif, Musan v Harunu da hidayt qovudurmuduq. Biz yax i grnlri bel mkafatlandrrq. Zkriyyni, Yhyan, san, lyas da hidayt
atdrdq. Onlarn hams mlisalehlrdn idi. Biz
hminin smaili, lysi, Yunisi v Lutu da almlrdn stn tutduq. Biz onlarn atalarndan, nsillrindn v qardalarndan da onlar sedik v dz yola ynltdik. Bu, Allahn haqq yoludur. Bndlrindn istdiyini ona ynldir..." ("nam" sursi, 6/8388).
Btn peymbrlr kimi Hz.sa da daltdn ayrlmayan, tvazkar, fqtli, smimi, drst, fdakar bir insan kimi Allahn sediyi peymbrlrdn idi. Bir ayd Allah Hz.sa n bel buyurur:
"Bu peymbrlrin bzisini digrindn stn etdik. Allah bunlardan bzisi il danm, bzisinin
is drclrini yksltmidir. Mrym olu saya
aq mczlr verdik v onu mqdds ruhla qvvtlndirdik..." ("Bqr" sursi, 2/253).
51

Hz.sann hyatna nzr salanda onun bu stn xlaqi xsusiyytlrini grmk olar. Hz.sa hr eydn vvl dini insanlara atdran bir hidayt rhbri idi. O, hm Allahn
btn mr v tvsiylrin n ox riayt edn, hm d n
dzgnn anladaraq xalq xurafatlardan uzaqladran bir
yolgstrndir. Hz.sann Allahn gstrdiyi ibadtlri v
digr xlaqi xsusiyytlri hssaslqla ttbiq etmsi Quranda bel bildirilir:
"Dedi: "Mn hqiqtn Allahn quluyam. O, mn
kitab verdi, zm d peymbr etdi. O, harada
oluramsa olum, mni mbark etdi v mn diri olduqca - namaz qlb zkat vermyi tvsiy buyurdu.
Anama itat etmyi d..." ("Mrym" sursi, 19/3032).
Hz.sa yer znd olduu mddt rzind dzgn
shvdn ayrmaq, hikmtli v tsirli sz sylmk kimi xsusiyytlri n gzl nmunlrl ortaya qoymudu. Dmnlrinin onu alaltmaq n mnfi mqsdl soruduqlar suallara n hikmtli v n mntiqli cavablar vermi, bir
nmun il dmnlrinin btn sylrini pua xarmd.
Hz.sa xalqnn ona qar rftarnn mqabilind hmi tvkkll olmu, Allaha olan gcl iman v smimiyyti
ona gc vermi, Allahn varln n tsirli yollarla izah etmidi.
Hz.sa baqa peymbrlr kimi tbliind dini insanlara aq, slis v xalqn baa dcyi kild atdrmd.
Verdiyi hikmtli tvsiy v nmunlr insanlarn vicdanna
tsir etmi, onlar fikirlmy, Allahn raz olaca kimi
davranmaa tviq etmidi. Hz.sann tbliindn onun Allaha olan sevgisi, coulu iman v Allahn mrlrini yerin
yetirmk iindki tbli sulu onun Allahn seib byndiyi
v insanlardan stn etdiyi mqdds bir insan olduunu
biz n gzl kild gstrir.
52

Hz.sann tblii
Dnyaya glndn Allahn yanna yksldiln kimi
btn hyat mczlrl dolu olan Hz.sann yaad v
Allahn icazsi il gstrdiyi mczlr Quranda bel xbr verilir:
"Xatrla ki, o gn Allah bel buyuracaq: "Ya Mrym
olu sa! Sn v anana nemtimi yadna sal. O zaman sni mqdds ruhla qvvtlndirmidim. Sn
beikd olanda da, yetkin anda da adamlarla dandrdm. Sn kitab, hikmti, Tvrat v ncili yrtdim..."" ("Maid" sursi, 5/110).
"V onu srail vladna peymbr gndrck:
"Mn hqiqtn Rbbiniz trfndn mcz il siz
glmim. Sizin n palqdan qua bnzr bir surt dzldib ona frrm, o da Allahn iznil qu
olar. Anadanglm korlar, czam xstliyin tutulanlar saaldar v Allahn iznil llri dirildrm.
Mn evlrinizd yediyiniz v yb saxladnz eylri d siz xbr verrm. gr mminsinizs, bunda bir dlil vardr" ("Ali-mran" sursi, 3/49).
Atasz anadan olmas, beikd ikn danmas, Allahn
mqdds kitablarn - Tvrat, ncili v Quran bilmsi,
palqdan qua bnzr bir nsn hazrlayb nfsi il canlandrb uurmas, anadanglm koru, czaml xstlri saaltmas, ln diriltmsi, insanlarn yediklrini v gizlyib
ydqlarn xbr vermsi, zndn sonra glck mqdds insan - Peymbrimiz Hz.Muhmmdi (s..v.) "hmd" ad il xbr vermsi Hz.sann aylrd bildiriln
mczlri sayla bilr.
Hz.sann gstrdiyi btn bu mczlr v Allahn
vhyi il etdiyi tbli baxmayaraq xalqn byk bir hisssi
inkar etmkd davam etmidi. Quranda nmunlri veriln digr xalqlar kimi hmin dvrn inkarlar da Hz.sa53

nn mllrinin sehrdn baqa bir ey olmadn sylyrk onu sehrbazlqda ittiham etmidilr.
"Onu da xatrla ki, bir vaxt Mrym olu sa bel demidi: "Ey srailoullar! Hqiqtn mn zmdn
vvl nazil olmu Tvrat tsdiq edn v mndn
sonra glck hmd adl bir peymbrl mYd
vern Allahn elisiym!" Sonra onlara akar mczlrl gldikd onlar: "Bu, aq-aydn sehrdir!" - dedilr" ("Sff" sursi, 6).
Yen Quranda bildirildiyi kimi, Hz.sa yhudiliyi aradan qaldrmaq n deyil, bu ritin slind dzgn olduunu vurulamaq v lav edilmi xurafatlar tmizlyrk
dini slin qaytarmaq n gndrilmidi. Bundan baqa,
Allah onun zrin mxtlif yhudi mzhblri arasndak
ixtilaflar yoluna qoymaq vzifsini qoymudu. Bu msl
Quranda bel bildirilir:
"Mndn vvl gndrilmi Tvrat tsdiq edrk siz haram edilmi bzi eylri halal etmk n gldim v siz Rbbiniz trfndn bir mcz gtirdim. ndi Allahdan qorxun v mn itat edin!"
("Ali-mran" sursi, 3/50).
"sa akar mczlrl gldiyi zaman dedi: "Hqiqtn mn siz hikmtl, hm d ixtilafda olduunuz
bzi eylri izah etmk n glmim. Allahdan
qorxun v mn itat edin!" ("Zuxruf" sursi, 63).
Hz.sa Tvratda mvcud olan imani msllri tsdiq
etmi, ancaq Allahn insanlara bir yolgstrn v nsiht kimi gndrdiyi yeni kitabn - ncili gtirmidi:
"Onlarn ardnca Mrym olu san zndn qabaqk Tvrat tsdiq edn kimi gndrdik. Ona iind haqq yol v nur olan, zndn vvlki Tvrat
tsdiq edn, mttqilr n doru yol v nsiht
olan ncili verdik. ncil hli Allahn onda nazil etdiyi il hkm etsin. Allahn nazil etdiyi il hkm et54

mynlr lbtt, gnahkarlardr" ("Maid" sursi,

5/46-47).
Hz.sann dvtin qoulanlar say ilk vvl ox az olmudu. nki bu dvt uzun illrdir nn halna gtirrk
din qardrdqlar mvhumatlarla xsi mnftlrini tmin edn rahiblrin v Allahn hakimiyytini qbul etmyn idari sinfin ayr-sekiliyini aradan qaldrrd. Onlarn
ttbiq etdiyi tzyiq v zlm xalqn thdid altnda yaamasna v Hz.sadan uzaqlamasna sbb olurdu. Hz.sann
apard tbli yaylanda, onun ardnca gednlri say artmaa balayanda hmin qruplarn hazrlad xain tllr
v Hz.saya mane olmaq n qurduu planlar da artmd.
Tarix boyunca btn peymbrlr bel tllr mruz qalblar. Mriklrin elilr gstrdiyi bu qeyri-insani vziyyt Quranda bel bildirilir:
"...Hr df ryiniz yatmayan bir mrl gln peymbr tkbbrlk gstrmirdinizmi? Mhz buna
gr d onlarn bir qismini tkzib etdiniz, bir qismini is ldrdnz" ("Bqr" sursi, 2/87).
Xalq arasnda Hz.saya qulaq asb inananlarla inkarlar ayrlmaa balam, iki qrup arasndak frq artq aydn
kild grnmy balamd. Bir trfd hqiqi dini anladan v insanlar bir olan Allaha iman gtirmy aran Allahn elisi, digr trfd is hr hans mczni, dlili grmyin baxmayaraq inanmamaa qrar vermi bir qrup var.
Hz.sann qarsndak dmnlr zlrini aq kild gstrmy balamdlar. Ona qulaq asan, yannda olan insanlardan d sonradan onu inkar ednlrin xmas ehtimal da
var. Hminin Allah "Amma onlarn irisindn xan frqlr arasnda ixtilaf dd..." ("Zuxruf" sursi, 65) aysi
il bunu biz xbr verir. Buna gr d Hz.sa xalqn arasnda iman gtirn, hqiqtn etimad gstrib gvn bilcyi
insanlar myyn etmidi. Bu msl Quranda bel bildirilir:
55

"sa onlarn kfrn hiss etdikd: "Allah yolunda

kim mnim kmkim olacaqdr?!" - dey sorudu.
Hvarilr dedilr: "Bizik Allahn kmkilri! Biz
Allaha inandq. Sn d tslim olduumuza ahid
ol!"" ("Ali-mran" sursi, 3/52).
Quranda inkarlarn Hz.san ldrmk mqsdi il
bir tl qurduqlar xbr verilir. Rvaytlr gr, Hz.sann
yanndaklardan bir nfri xyant etmy mcbur etmi bir
dst saxtakar din adam Allahn elisini tutub romallara
tslim etmk istmidi. Yen rvaytlr gr, lm czasn
ttbiq etmk slahiyyti olmayan rahiblr Roma idarilrini ayaa qaldrmaq n bir hiyl qurmu v Hz.san romallara qar xan bir insan kimi tqdim etmidilr. nki
onlar romallarn bu msld ox hssas v rhmsiz olduqlarn yax bilirdilr. Bu tlnin nticsi is Quranda bel
xbr verilir:
"Onlar (inanmayanlar) hiyly l atdlar. Allah da
onlarn hiylsin vz verdi. Allah hiylgrlrdn
tdbirlidir (hiylgrlr n yax cza verndir)"
("Ali-mran" sursi, 3/54).
Aylrdn d aydn olduu kimi, Hz.san ldrmk
n hrkt balanm v ona tl qurulmudu. Ancaq
onlar Hz.san ldrmy nail ola bilmmi, onun oxarn
Hz.sa znn edrk ldrmdlr. Allah Hz.san z drgahna yksldrk hazrlanan hiylni pu etmidi:
"V:"Biz Allahn elisi Mrym olu sa Msihi ldrdk", - demlridir. Halbuki onlar san n ldrdlr, n d armxa kdilr. Onlarda yalnz bel bir tsvvr yarand. Bu haql ixtilafda olanlar
onun barsind lbtt, kk-bh irisinddirlr.
Onlarn buna dair he bir mlumat yoxdur. Onlar
ancaq znn qaplrlar. Hqiqtd onu ldrmmilr. Xeyr, Allah onu z drgahna qaldrmdr. b56

hsiz, Allah qvvt, hikmt sahibidir!" ("Nisa" sursi, 4/157-158).

Romallarn Hz.san armxa krk ldrmlri iddias dnyada ox geni yaylm bir shvdir. Bu iddiaya
gr, Hz.san tutan romallar v yhudi din adamlar onu
armxa krk ldrmlr. Xristianlarn ksriyyti d
hadisni bu cr qbul edir v onun lndn sonra dirilrk
gy yksldiyin inanr. Ancaq Quran aylrin nzr yetirnd hadisnin slinin bel olmadn grrk:
"V: "Biz Allahn elisi Mrym olu sa Msihi ldrdk" (qatln), - demlridir. Halbuki onlar san
n ldrdlr (ma qatlhu), n d armxa kdilr
(ma salb). Onlarda yalnz bel bir tsvvr yarand
(ubbih). Bu haql ixtilafda olanlar onun barsind
lbtt, kk-bh irisinddirlr. Onlarn buna
dair he bir mlumat yoxdur. Onlar ancaq znn qaplrlar. Hqiqtd onu ldrmmilr (ma qatlhu)" ("Nisa" sursi, 157).
Eyni surnin yuxarda qeyd ediln aysindn sonra
gln ayd Hz.sann lm il bal bel buyrulur:
"Xeyr, Allah onu z drgahna qaldrmdr (rafa).
bhsiz, Allah qvvt, hikmt sahibidir!" ("Nisa"
sursi, 4/158).
Ayd bildiriln msl ox aydndr. Yhudilrin aldatmalar il Hz.san ldrmy alan romallar buna nail ola bilmmidilr. Ayd qeyd ediln "...Onlarda yalnz
bel bir tsvvr yarand..." ifadsi bunu ox akar kild
gstrir.
Allah insanlara Hz.sann oxarn gstrmi v onu
z drgahna yksltmidir. Bundan baqa, Allah bu iddiada olanlarn hqiqtl bal bir mlumatlarnn olmadn
da bildirir.
Hz.sann armxa kilmsi il bal ilk dvrlrd
mxtlif fikirlr sslnmidi. Sonrak srlrd konsulluun
57

qrar il xristianln dini saslar (imann rtlri) myyn ediln kimi bu fikir ayrlqlar davam etmi v Hz.sann armxa kilmdiyini iddia edn cryanlar yolunu azm aznlar elan edilmidilr.

58

HZ.SA ALLAHIN OLU

DEYL, PEYMBRDR
Dnyann iki n byk smavi dini olan slamn v
xristianln bir ox mtrk inanclar var. Xristianlar da
mslmanlar kimi Allahn mtlq varlna, Onun zli v
bdi olmasna, btn kainat yoxdan yaratdna v btn
maddy sonsuz qdrti il hakim olmasna inanrlar. Mslmanlarn v xristianlarn rdd etdiklri tfkkr yanllqlar da eynidir: onlarn ateizm, dinsizliy, irqiliy, faizm v xlaqi anmaya qar apardqlar mfkur mbarizsind v yaxud Allahn mvcudluunu tbli etmk mslsindki sylrind ox byk oxarlqlar var. Bu dinlrin
ikisinin d ortaq mqsdi btn insanlarn Allah tanyacaqlar, slh, min-amanlq v dinclik iind yaayacaqlar
daltli bir dnya qurmaqdan ibartdir. Hr iki din mnsub olan mminlr Allah qorxusu v Allah sevgisi il hrkt edir, Allahn elilrinin yolu il gedir v Onun vhyin
tabe olurlar.
Xristianlarla mslmanlar xlaqi dyrlr baxmndan
da ox byk harmoniya iinddirlr. Yalnz z xsi mnftini gdn, sevgisiz, mrhmtsiz, eqoist, mnftprst,
drstlkdn uzaq olan insan modeli mslmanlar kimi
xristianlarn da sas gtrdy din xlaqna ziddir. Xristianlar da sevginin, drstlyn, mrhmtin, fdakarln,
daltin, tvazkarln v qardaln hakim olduu bir
dnyann hsrtinddirlr v bel bir dnya qura bilmk
n sy gstrirlr. Xristianlar da Rbbimizin haram buyurduu pozunluq, fahilik, homoseksualizm, narkomaniya, vhilik, zoraklq kimi xlaqszlqlarn qarsn almaq
n mbariz aparrlar.
59

Xristianlar v mslmanlar Allahn seilmi bndsi

olan Hz.saya drin bir sevgi bslyir v ona hrmt edirlr.
Hz.sa Allahn biz Quran aylri il tantd v almlr
stn etdiyi mbark bir elidir. Quranda Hz.sann
"...Dnyada v axirtd an uca v (Allaha) yaxn olanlardan" ("Ali-mran" sursi, 45) olduu bildirilir. O, Allahn
mxtlif mczlrl v stn xlaqla rflndirdiyi qiymtli bir bndsidir.
Bu kitabn yazlmasnda mqsd xristianlqda (hqiqi
xristianlq ifadsi il xristianln Hz.saya ilk vhy edildiyi
hal nzrd tutulur) olmayan, ancaq Hz.sann Allah drgahna yksldilmsindn ox-ox sonralar ortaya xan
"lm" ("tslis") etiqadnn yanll mslsi zrind
dayanmaqdr. Kitabda hm xristian mnblrinin, hm d
Quran aylrinin inda hqiqi xristianln tvhid inancn sas gtrn, muvahhid (Allahn tkliyin iman gtirn) bir din olduunu gstrcyik. Bundan baqa, Hz.sann "Allahn olu" (Allah bundan uzaqdr) olmas fikri zrind qurulan lm etiqadnn hans sbblrdn tkkl
tapmasn aradracaq. Szgedn etiqad aradrlarkn
lmni mdafi edn mxtlif fikirlr v sas iddialara
da bu kitabda yer verilckdir. Ancaq bu etiqadn tfrratlar zrind dayanmazdan nc sonsuz gc v qdrt sahibi olan Rbbimizin lm inancn baa salmaq mqsdil istifad edcyimiz btn ifadlrdn uzaq olduunu bildirir v Onun mqdds peymbri olan Hz.sann bu cr
dyrlndirmdn uzaq olduunu bildirmk istyirik.
Qeyd: Mqdds Kitabn bu kitabda yer alan cmllrindki bzi ifadlrd dyiikliklr edilmi, "Ata" ifadsi "AllahRbb", "Oul" ifadsi is "peymbr-eli" klind yazlmdr. stifad ediln srlrd Allahn elisi Hz.sann adnn kildiyi hr yer bu mqdds insana hrmt lamti
olaraq "Hzrti" sz lav edilmidir.
60

Burada xsusi vurulanmal olan digr vacib cht is

Allahn gndrdiyi btn elilr v kitablara iman gtirn
mslmanlarn hm xristianlarn, hm d yhudilrin etiqad v dyrlrin hrmt bslmsi mslsidir. Yhudilrin mqdds kitab olan hdi-tiq daxil olan Tvrat v
Zburla xristianln mqdds kitab olan hdi-Cdid (ncil) slam dinind smavi kitablar kimi qbul edilir, bu dinlr mnsub olanlar is "Kitab hli" ("hli-kitab") adlandrlrlar. Rbbimiz "Bqr" sursind mslmanlara bel trif verir:
"Onlar sn gndriln v sndn vvl gndrilnlr iman gtirirlr..." ("Bqr" sursi, 4).
Aylrd bildiriln bu kitablar Hz.brahimin shiflri,
Hz.Musaya gndriln Tvrat, Hz.Davuda veriln Zbur v
Hz.saya gndriln ncildir. Allahn Hz.brahim verdiyi
shiflr bu gn qdr glib atmayb. Digr kitablar is
zaman tdkc ilk vhy edildiklri kild qalmam, bzi
adamlar trfindn mxtlif sbblrdn thrif edilmilr.
Dolays il onlarn bzi hisslrind Allahn haqq dinindn
uzaq rh v aqlamalar var. Bununla bel Allaha v elilr iman, Allah sevgisi v Allah qorxusu, gzl xlaq v s. bu
kimi Quran aylrin uyun olan fsillr d gnmz qdr glib atmdr (n dorusunu Allah bilir). Allah bu kitablarn onlarn gndrildiyi cmiyytlr v xalqlar n
bir yolgstrn v rhbr olduqlarn bildirir. Rbbimiz
"Ali-mran" sursind "Sn zndn vvlkilri tsdiq
edn Kitab haqq olaraq O nazil etdi. Tvrat da, ncili d
O endirdi. Daha nc insanlar hidayt etmk n..."
("Ali-mran" sursi, 3-4) klind buyurur. Allah baqa bir
ayd is Tvrat haqqnda bunlar bildirir:
"bhsiz ki, Tvrat Biz nazil etdik. Onda haqq yol
v nur vardr. (Allaha) tslim olan peymbrlr yhudilr arasnda onunla, din alimlri v fqihlr is
61

kitabdan qorunub saxlanlanlarla hkm edrdilr.

Onlar ona ahiddirlr..." ("Maid" sursi, 44).
Quranda bzi yhudi din adamlar haqqnda bel
buyrulur: "Onlar szlrin yerini sonradan dyiib thrif
edirlr..." ("Maid" sursi, 41). Allah baqa bir ayd is bzi yhudilrin "Onlar kitab z llri il yazb, sonra bir az
pul almaqdan tr: "Bu, Allah trfndndir!"" ("Bqr"
sursi, 79) dediklrini bildirir. Yni onlar Rbbimizin
Hz.Musaya vhy etdiyi mqdds kitab thrif ediblr. Xristianlar is lm (tslis) inanc il ox byk yanlla dblr ("Nisa" sursi, 171).
Allah Quranda Kitab hli haqqnda ox hmiyytli
mlumatlar verir. Bunlardan bir qismi Kitab hlindn olan
bzi adamlarn etiqadi v ya xlaqi shvlridir. Amma bunlar btn Kitab hlinin qfltd olmas v shv etmsi mnasna glmir. Aylrd yhudilrl xristianlar arasnda smimi dindar adamlarn olduu da xbr verilir:
"Onlarn hams eyni deyil. Kitab hli irisind
dzgn bir camaat vardr ki, onlar gec vaxtlar scd edrk Allahn aylrini oxuyurlar. Onlar Allaha,
axirt gnn inanr, yax ilr grmyi mr edir,
pis mllrdn kindirir v xeyirli ilr grmyi tlsirlr. Onlar mlisaleh xslrdndirlr. Onlarn
yaxlq namin etdiklri ilrdn he biri inkar
edilmz (mkafatsz qalmaz). bhsiz ki, Allah
mttqi olanlar tanyr!" ("Ali-mran" sursi, 113115).
"Hqiqtn, kitab hli irisind ellri d vardr ki,
onlar Allaha boyun yrk Allaha, siz v zlrin
nazil olanlara inanr, Allahn aylrini ucuz qiymt
satmrlar. Onlarn Rbbi yannda mkafatlar vardr.
Dorudan da, Allah tezlikl haqq-hesab kndir"
("Ali-mran" sursi, 199).
62

Nmunvi mslmanlar btn hyatlar boyunca

Quran aylrin sasn yaayrlar. Onlarn dyr llri,
xlaqi xsusiyytlri, hyata v insanlara mnasibti tamamil Allahn Quran aylri il myyn etdiyi kilddir.
Mslmanlarn Kitab hlin mnasibti d eyni kilddir,
yni onlara hmi xo niyytl, daltl, sevgi il yanama sas mqsd sayrlar. Buna gr d onlar "qar trf" kimi deyil, Allaha bal olan etiqadl insanlar kimi qbul edirlr. Bunun ksi Quran xlaqna zidd bir davran olacaq.
Kitab hli arasnda da Allaha smimi kild iman gtirn
v dolays il qurtulaca gman ediln oxlu sayda insann ola bilcyi yaddan xarlmamaldr. Dolays il bu kitabda vercyimiz btn xatrlatmalar hmin mqsdl yazlm v Allahn ksr Quran aylrind bildirdiyi "yaxl mr edr, pisliklrdn kindirr" mrinin tlblrini
yerin yetirmk sas mqsd kimi qbul edilmidir. Mqsdimiz lm inancnn yanlln gstrmk v salam
dncli xristianlarn hqiqti anlamasna yardm olmaqdr. Niyytimiz budur ki, vicdanl xristianlar bu shvi
drk etsin v tvhid etiqadna uyun olmayan btn shv
inanclardan tamamil l ksinlr.

63

XRSTANLARIN
LM SHVLR
Allah br tarixi boyunca insanlara dzgn yol gstrmk v yanl hyat trzlrini onlara bildirmk n peymbrlr gndrmidir. Hr peymbr gndrildiyi cmiyyti hidayt yoluna dvt etmi, Rbbimizdn ald
vhyi z camaatna, xalqna atdrmdr. Hr dinin hkmlrind, ibadtlrind v onlarn ttbiq olunma formalarnda bzi frqlr olsa da btn peymbrlrin hyata keirdiyi tbliin sas eyni tvhid inancdr. Tvhid "Allaha bir
v tk tanr olaraq iman gtirmk" demkdir. Tvhid etiqadna inanan bir adam yegan gc v qdrt sahibinin almlrin Rbbi olan Allah olduunu bilir, btn insanlarn Allaha mhtac olan aciz bndlr olduunu v btn varlqlarn Allaha boyun ydiklrini drk edir. Baqa szl, slam
dinindn baqa iki byk haqq din olan yhudilik v xristianlq zlrinin thrif olunmam hallar il he bir varl
Allaha rik qomamaq sas zrind qurulmudur.
Allahn varlna v birliyin inanan hr smavi dinin mnsublar da slind Rbbimizin Hz.brahim gndrdiyi haqq din tabe olurlar. Quranda Hz.brahimin dininin
"hnif" din olduu bildirilmi v Peymbrimiz (s..v.) bu
din tabe olmas mr edilmidir:
"Sonra sn: "Hnif (muvahhid) olaraq mriklrdn
olmayan brahimin dinin tabe ol!" - dey vhy etdik" ("Nhl" sursi, 123).
"Hnif" klmsi "yalnz Allaha inanb yalnz Ona qulluq edn adam" mnasna glir. Hz.brahimin hnif kimi
qeyd ediln xsusiyyti onun yalnz Allaha bir v tk tanr
olaraq iman gtirmsi v Ona tslim olmasdr. O, btprst
olan tayfasnn batil etiqadlarndan uzaqlam, yalnz Alla64

ha z tutmu hnif bir bnd idi. Qvmn d btprst

inanclarndan l kmlri, btlr ibadt etmkdn uzaqlamalar il bal xbrdarlq etmidi (trafl mlumat
n Harun Yhyann "Hz.brahim v Hz.Lut" adl kitabna
mracit ed bilrsiniz).
Allahn Hz.brahim vhy etdiyi haqq din onun nslindn gln saleh mminlr trfindn qvvd saxlanlmdr:
"zn sfehliy qoyanlardan baqa kim brahimin
dinindn z evirr? Hqiqtn, Biz onu dnyada
sedik. bh yoxdur ki, o, axirtd d mlisaleh
olanlardandr. Rbbi brahim: "Tslim ol!" - dedikd, o: "Almlrin Rbbin tslim oldum!" - dey cavab vermidi. brahim v Yqub bunu z olanlarna
vsiyyt edib dedi: "Ey olanlarm, hqiqtn, Allah
sizin n din sedi, siz d ancaq mslman olaraq
lmlisiniz!" Yoxsa Yqubun lm yetidikd siz
onun yannda idiniz?! O: "Mndn sonra ny ibadt
edcksiniz?" - dey olanlarndan soruduu zaman, onlar: "Snin Allahna v atalarn - brahimin,
smailin v shaqn Allah olan tk Allaha tslim
olacaq (Ona ibadt edcyik)" -dedilr" ("Bqr"
sursi, 130-133).
Buradan da aydn olduu kimi, Hz.brahimin hnif dini yhudilr, xristianlar v mslmanlar arasnda mtrk
bir dindir. Yhudilr Hz.brahimi btn yhudilrin peymbri kimi qbul edir v Hz.brahimin yolunu davam etdirdiklrini sylyirlr. Xristianlar da Hz.brahimin yhudilrin olduu kimi zlrinin d peymbri olduunu qbul
edirlr. Hz.brahim iman gtirmk, ona sevgi bslmk v
hrmt etmk yhudilr v xristianlar kimi mslmanlar
n d hmiyytlidir. Rbbimiz "Nisa" sursind bel buyurur:
65

"Yax ml sahibi olub zn Allaha tslim edn,

hnif olan brahimin dinin tabe olan xsdn din
etibaril daha gzl kim ola bilr? Hqiqtn, Allah
brahimi dost tutmudur!" ("Nisa" sursi, 125).
Rbbimizin Quranda mr etdiyi kimi, mslmanlar
btn peymbrlr "gndrilnlr he birini digrindn
ayrmadan" iman gtirrlr:
"Bel deyin: "Biz Allaha, biz nazil olana, brahim,
smail, shaqa, Yquba v onun vladlarna gndrilnlr, Musaya v saya verilnlr, Rbbi trfndn peymbrlr veriln eylr inanmq. Onlarn he birini digrindn ayrmrq. Biz ancaq Allaha
olanlarq!"" ("Bqr" sursi, 136).
Ancaq unutmaq olmaz ki, Allaha olan coulu iman,
drin sevgisi, Rbbimizin btn mrlrin knldn boyun
ymsi, itati v stn xlaq il btn mminlr nmun
olan Hz.brahim n yaxn olanlar lbtt ki, onun xlaqn
yaayanlar v tvhid yolunu davam etdirnlrdir. Rbbimiz
Quranda bel buyurur:
"bhsiz ki, insanlarn brahim n yaxn olan
onun ardnca gednlr, bu Peymbr v ona iman
gtirnlrdir. Allah mminlrin dostudur!" ("Ali-mran" sursi, 68).
Dolays il Allaha knldn iman gtirn xristian v
yhudilrin d Hz.brahim v ona tabe olan mminlr kimi
yalnz Allaha z tutmalar, Hz.brahimin gstrdiyi gzl
xlaq, smimiyyti v drin iman nmun gtrmlri lazm glir. Onlar da Hz.brahimin hnif dinin tabe olan muvahhidlr kimi Allahn birliyin iman gtirn v Ona he
bir eyi rik qomayan smimi bndlr olmaldrlar. Amma xristianlq hal-hazrda lm inanc ucbatndan bu trifdn uzaqlamdr. Xristianlq Hz.sann Allahn drgahna yksldilmsindn sonra ortaya atlan lm inanc s66

bbi il shv yola girib v tvhid inanc dyidirilrk frqli

bir inam meydana gtirilib.

lm yanll
xristianlar n n demkdir?
Xristianlq Flstind yaayan yhudilrin arasnda ortaya xd. Hz.sann trafndak adamlarn v ona inanan
insanlarn byk ksriyyti yhudi idi. Onlar Hz.Musann
ritin gr yaayrdlar. Yhudiliyin sas xsusiyyti is
bir v tk olan Allaha iman gtirmk idi.
Amma sonrak fsillrdn daha mfssl grcyimiz
kimi, xristianlq Hz.sann Allah drgahna yksldilmsindn v yhudilrin dnyasndan xb btprst dnyaya
trf yaylmasndan sonra dyimy balad. Hz.Musann
ritinin sas olan tvhid etiqad byk bir dyiikliy
mruz qald. Hz.sa lm etiqad ucbatndan bir tanr kimi qbul edilmy baland.
Qeyd: Bu fsild lm inancn trif etmk mqsdil istifad edcyimiz btn batil ifadlrdn Allaha snrq.
lm inanc bundan sonra ortaya xd. Bu anlaydan "Ata, Oul v Mqdds Ruh"dan trmi l tanr
inanc mnasnda istifad edilir. lm nnvi xristianln sas imani rtlrindn biridir. Sonsuz gc v qdrt sahibi olan Rbbimiz bir v tk olaraq iman gtirmyi sas
gtrn tvhid inanc il kskin ziddiyyt tkil edn bu
yanl etiqad aadak killrd trif etmk mmkndr:
Tslis etiqadna gr, Allah "l birlik"
anlay il zn formada gstrmidir v "Ata,
Oul v Mqdds Ruh" eyni eydir. Bu inanc bu
cmllrl xlas edilir: "Ata, Oul, Mqdds Ruh
el tk olan tanrnn zdr", "Tanr "Ata, Oul, v
Mqdds Ruh" klinddir"... Ala v mntiq zidd
67

olan bu shv etiqada gr, lmdki xsin hr

biri Allahdr, dolays il onlarn hr biri eyni gc v
slahiyyt malikdir (bu fikirdn Allaha snrq).
Hz.sann szd "Allahn olu" olduuna
inanrlar. Bu yanl inanca gr, Hz.sa Allahla eyni
xsusiyyt malikdir. Bu etiqad "homoousnius" adlandrr v onu "Ata il Oul eyni sasdan, cvhrdn
ibartdir" klind xlas edirlr.
Hz.sann yaradlmadna, "Allahn olu"
kimi sonsuzluqdan gldiyin inanrlar. Bu yanl inama gr, Hz.sa insanlarn xilas n gydn yer enmi, t-qana dolub, yni bdn (cism) klin db
insan olmudur. Buinancadainkarnasiyadeyilir.
lminancsonsuzgcvqdrtsahibiolanRb
bimizbatilbiranlaylabaxan,Allahninsanlarapeym
brkimigndrdiyiHz.sayatanrlqstatusuvernyanl
birinancdr.Ammalm znd biroxziddiyytlri
damasnav tvhid tamamil ziddolmasnabaxmaya
raqxristianlqdaoxbykv hmiyytlibiryertutur.
lmy,yniHz.sannAllahnoluolduunainanma
yanbiradamlm trfdarlartrfindnhqiqixristi
ankimiqbuledilmir.
Buradaqribvdiqqtkicibirmsldtarixbo
yunca lmy qar xb Hz.sann Allahn yalnz bir
peymbri olan bir br olmas fikrini mdafi edn
mxtlifxsvicmalarniddtlitzyiqvbasqlaram
ruzqalmalardr.BuadamlarnncildnvHz.sannhya
tndangtirdiklridlillrhmi qulaqardnavurulmu
vbumslhaqqndadanmaqqadaanedilmidi.Son
rakfsillrd daha traflkild aradracamzhmin
tvhidetiqadndaolanlarHz.sann"Allahnolu"olduu
nu sylynlr iddtl qar xm, bunun aqakar
"Allahairkqomaq"olduunusylmilr.Bunagr d
hminadamlar srlrboyunca"kafir","azn",htta"din
68

dmni"kimitandlm,onlaradstkvernlrd eyni
aqibt v tzyiqlrl zlmilr. Onlarn bzilri yaa
dqlar yerlrdn srgn edilmi, bzilri d inkvizisiya
mhkmlri trfindn yandrlaraq ldrlm v ya
edamedilmilr.Bucriddtlitzyiqlrlm leyh
darlarnnsaynnartmasnnv onlarnzfikirlriniyay
masnnqarsnalabilmmidir.Ancaqlm trfdar
larhmiksriyyttkiletmilr.
Mslni bitrf mvqedn aradranlar da hqiqi
xristianlntarixboyuncatzyiqlr mruzqalanmuvah
hid(tvhidinanan)xristianlqolduunumyynvts
bitedirlr.Xsusil d XVIII srd balayanbitrfM
qdds Kitab aradrmalarnn ksriyytind lm,
kffar v bunaoxaretiqadlarnxristianlnmqdds
kitablarndamvcudolmamasnticsildedilib.
Butarixidlillrindtsiriucbatndandrki,hazrda
bzixristianmzhblrilmnirddedirlr.Msln,
dnyannhrbirtrfind kilslriolanUniteryenkil
ssilm inancnqbuletmynoxbykxristian
icmasdr. Bucricmalar,onlarnzaralarndamxtlif
fikirayrlqlarolsadaHz.sann"Allahnolu"olduunu
qbul etmir,hqiqixristianlnbirv tk olaraqAllaha
imangtirmyi mretdiyinisylyirlr.Onlarn ksriy
yti Hz.sannbtninsanlarngnahlarnakffar kimi
armxa kildiyin dair iddiann yanlln vurulayr.
Halhazrdalm leyhdarolanxristianlarafrqliadlar
altndav frqlikilslrklind rastglmkmmkn
dr. Xsusil d Amerikada lm leyhdarlar gn
dngndahadagclnirvxristiandnyasndahqi
qtlriaydnkild dil gtirnlrinsaydahadao
xalr. Bunlarn arasnda "The Worldwide Church of God"
diqqti xsusil clb edir. Bu kilsnin qurucusu Herbert
U.Armstronq lm inancnn btprst mdniyytlrin
69

tsiri il ortaya xan batil bir etiqad olmas fikrini mdafi

edir.
Digr trfdn, bzi xristian kilslri arasnda lm
leyhin bir sra fikirlrin ortaya xmas, ancaq onlarn ssinin batrlmas fakt da bir hqiqtdir. Msln, imali Amerikada XIX srd ortaya xan v Hz.sann qaydnn ox
yaxn olduuna diqqt kn "Seventh Day Adventist"
("Yeddinci gnn adventistlri") hrkatnn qurucular
"ariusu" sasda faliyyt gstrib v lmni rdd ediblr
(Sonrak shiflrd d qeyd edcyimiz kimi, Arius lm
inancn v Hz.sann adna xlm tanrlq iddiasn rdd
edn, III srd yaam hmiyytli bir xristian din adamdr). Ancaq baqa xristian kilslrinin "Seventh Day Adventist" mzhbini "xristianlqdan knara xmaqda" gnahlandrmas "ariusu inancn" trk edilmsin v bunun yerin
lm etiqadnn qbul edilmsin sbb olub. Bu inanc
haqqnda bhs ediln kilsnin mnsublar trfindn d qbul edilir.1
Bu msld n ox diqqt yetirilmli olan mqamlardan biri lm inancna Mqdds Kitabn he bir yerind
rast glinmmsidir. Bu inanc n yhudilrin mqdds
kitablar olan hdi-tiqd, n d xristianlarn mqdds
kitablar olan ncild mvcud deyil. lm inanc ncildki bzi ifadlrin yanl rhin saslanr. Bu ifad ilk df II srin axrlarnda Antakyal Teofilus (Theophilus) trfindn istifad edilib. Bu inancn qbul edilmsi is daha
sonralar ba verib. Buna gr d Mqdds Kitabn tdqiqatlar v lmy qar xanlar xsusil "gr bu
inanc hqiqtn d dz olsayd, Hz.sann bu mslni
btn tfrrat il insanlara atdrmas lazm glmzdimi? lm inancnn Mqdds Kitabda aydn kild,
aq ifadlrl yer almas lazm glmzdimi?" suallar zrind dayanrlar. Onlarn bu suallara cavablar is aydndr:
ncild btn aql il mvcud olmayan, dolays il ilk
70

xristianlar n namlum olan bir inanc xristianln sas ola bilmz. Bu, Hz.sadan sonra yunan mdniyytinin
tsiri il ortaya xan bir shvdir.

71

LM NANCI QURAN
TRFNDN RDD EDLR
ncil btvlkd aradrlanda Allahn sonsuz gc v
qdrtinin orada tez-tez qeyd edildiyini, Hz.sann bri
xsusiyytlr malik olan mbark bir eli kimi trif edildiyini grmk olar. lm etiqadn dstkldiyi iddia ediln
bir ne ifadnin is ncilin btn mtni il ox aydn kild ziddiyyt tkil etdiyi aydn olur. Kitabn sonrak fsillrind mfssl kild aradracamz btn bu dlillr lm etiqadnn Hz.sann Allah drgahna yksldilmsindn ox-ox sonralar ortaya xdn btn aydnl il
gstrir. Ancaq hmin fsillr kemzdn vvl lm etiqadnn insanlara xristianlq v Hz.sa haqqnda n doru
mlumatlar ver bilck yegan mnb olan Quranda nec
izah edilmsinin zrind dayanmaq lazm glir.
Quranda ncilin Tvrat tsdiqlyn kitab kimi gndrildiyi xbr verilir:
"Onlarn ardnca Mrym Olu san zndn qabaqk Tvrat tsdiq edn kimi gndrdik. Ona iind haqq yol v nur olan, zndn vvlki Tvrat
tsdiq edn, mttqilr n doru yol v nsiht
olan ncili verdik" ("Maid" sursi, 46).
Hz.sa thrif edilmi Tvratn inanclarn ona vhy
ediln ncilin hkmlri il dzldib. Allahn Peymbrimiz
Hz.Muhmmd (s..v.) vhy etdiyi Quranda is hm ncil,
hm d Tvrat tsdiq edilir, ancaq bu iki smavi kitabn
sonralar thriflr mruz qalan trflri d insanlara xbr
verilir. Ayd Qurann "tsdiq edn v onu qoruyan" olduu bildirilir:
"Biz sn d (ey Muhmmd) haqq olaraq, zndn
vvlki kitab (btn ilahi kitablar) tsdiq edn v
72

onu qoruyan kimi kitab (Quran) endirdik. Sn onlarn arasnda Allahn nazil etdiyi il hkm et. Sn
gln haqdan ayrlb onlarn nfslrinin istdiyin
uyma! Sizin hr biriniz n bir rit v bir yol tyin etdik. gr Allah istsydi, sizi vahid bir mmt
edrdi. Lakin bu Allahn verdiklri il sizi imtahan
etmsi ndr. El is yax ilr grmkd bir-birinizl yarn. Hamnzn axr dn Allahadr.
Aranzda ixtilaf douran msllr barsind siz
xbr verckdir!" ("Maid" sursi, 48).
Qurann yuxardak ayd bildiriln xsusiyyti ox
hmiyytlidir. Quran aylri ncilin v Tvratn Allahdan
gndriln ilk vziyytlrini tsdiq etdiyi kimi hm d onlara ahiddir, onlar qoruyandr. Hz.Musaya v Hz.saya
vhy edildiklri ilk vziyytlrindn uzaqlaan bu smavi
kitablardak thriflri gstrmk, yhudilri v xristianlar
haqq yola dvt etmk d bu xsusiyytin bir tzahrdr.
Bu mrhld xristianln yeri ox frqlidir. nki Rbbimiz Quranda mslmanlara n yaxn olanlarn "biz xaprstlrik (xristianlarq)" deynlr olduunu bildirir:
"Yhudilri v mriklri iman gtirnlrin n pis
dmni, "Biz xaprstik", - deynlri is onlarn n
yaxn dostu grcksn. Bu onlarn iind kei v
rahiblrin olmas v onlarn zlrini yuxar tutmalarna grdir" ("Maid" sursi, 82).
slam tarixi boyunca bu aynin tzahrlri grnb.
Xristianlarla mslmanlar arasnda yaxn laq slamn ilk
dvrlrind balayb, Hbistandak xristian hakimiyytinin btprstlrin zlmndn qaan mslmanlara snacaq vermsi bu laqlri daha da gclndirib. slam torpaqlarnda yaayan xristianlar hmi daltli, rahat, rifahl v
dinc bir hyat yaayblar (trafl mlumat n Harun Yhyann "Glin bir olaq" kitabna mracit ed bilrsiniz).
73

Rbbimiz Quranda ncilin "haqq yol, nur, mttqilr

n doru yol v nsiht" ("Maid" sursi, 46) v Hz.sann dvrndki insanlara "bir hidayt" ("Ali-mran" sursi,
3-4) olaraq gndrildiyini xbr verir. Xristianlar ncildki
haqqa tabe olmaa dvt edn bzi Quran aylri is bu kilddir:
"ncil hli Allahn onda nazil etdiyi (ehkam) il
hkm etsin. Allahn nazil etdiyi il hkm etmynlr, lbtt, gnahkarlardr" ("Maid" sursi, 47).
"De: "Ey kitab hli! Tvrata, ncil v Rbbiniz trfndn siz nazil edilmi olana dzgn ml etmdikc siz he bir ey zrind deyilsiniz..." ("Maid"
sursi, 68).
Aylrdn d grndy kimi, slam dininin hqiqi
xristianlara ox isti mnasibti var. Quranda xristianlarn
xlaq triflnir v onlar daha da dindar olmaa dvt edilir. Bir ox Quran aylrind is lm etiqadnn yanll xbr verilir. Msln, "Nisa" sursind Rbbimiz bel
buyurur:
"Ey kitab hli! z dininizd hddi amayn! Allah
barsind yalnz haqq deyin. Hqiqtn, Mrym
olu sa Msih ancaq Allahn peymbri, Mrym
atdrd bir sz v Onun trfndn olan bir ruhdur. Allaha v peymbrlrin iman gtirin. (Allah
barsind) "dr" demyin. (Bel szlr) son qoyun ki, bu sizin n daha yax olar. Hqiqtn, Allah tk bir tanrdr. vlad olmaqdan knardr. Gylrd v yerd n varsa, hams Onundur. Allahn vkil olmas bs edr! sa Msih d, yaxn mlklr d
Allahn qulu olma sla zlrin ar bilmzlr. Allah
Ona ibadt etmyi zn ar bilnlrin v lovalq
ednlrin hamsn z hzuruna toplayacaqdr!"
("Nisa" sursi, 171-172).
74

Yuxardak aylrdn d grndy kimi, Rbbimiz

lm etiqadnn n qdr byk bir yanllq olduunu
bildirir v bu inanc mdafi ednlr hesab gn il bal
xbrdarlq edir.
Aylrd Hz.sann "tanr" olmas (Allaha snrq) il
bal shv inanclar da aq-akar rdd edilir. Rbbimiz bu
sassz iddialar Hz.sann adna xan insanlarn akar kfr qapldqlarn bildirir:
"bhsiz ki: "Allah Mrym olu Msihdir!" - deynlr kafr oldular. Halbuki Msih bel demidi:
"Ey srail oullar! Mnim d, sizin d Rbbiniz olan
Allaha ibadt edin! Allaha rik qoana Allah, bhsiz ki, cnnti haram edr. Onun dcyi yer chnnmdir. Zalmlrin he bir kmkisi yoxdur!""
("Maid" sursi, 72).
Ayd d bildirildiyi kimi, Hz.sa onlarn bu iddialarndan uzaqdr. O, Allahn yaratd bir br, Rbbimiz
tslim olmu, yksk xlaql, almlr stn edilmi ox
mbark bir peymbrdir. Hz.sa insanlara haqq dini atdrarkn d hmi Rbbimizin stn gcn v qdrtini
ifad edib, znn d Allahn bir bndsi olduunu bildirib. Ayd Hz.sann "tanr" olduunu iddia edrk kfr
dnlrin Allah da lazmnca tqdir ed bilmmsi xbr
verilir:
""Allah Mrym olu Msihdir", - deynlr, bhsiz ki, kafr oldular. De: "gr Allah Mrym olu
Msihi, anasn v yer znd olanlarn hamsn
mhv etmk ists, (bu id) kim ona bir eyl mane
ola bilr? Gylrin, yerlrin v onlarn arasnda olan
hr bir eyin ixtiyar Allahn linddir. O, istdiyini
yaradar, Allah hr ey qadirdir!" ("Maid" sursi,
17).
Ayd xbr verildiyi kimi, btn insanlar Rbbimizin
hzurunda aciz v mhtacdr. Allah btn kainat yoxdan
75

yaradan, btn yaradlanlarn zrind mtlq gc v hakimiyyt sahibi olandr. Canl-cansz hr ey nzart yalnz
Allaha mxsusdur. Hz.sa da Allahn yaratd v Ona boyun yn bir bnd v Allahn elisidir.
Hz.sann onun haqqnda ortaya atlan sassz iddialar rdd etmsi "Maid" sursind bel bildirilir:
"Allah: "Ya Mrym olu sa! Snmi insanlara: "Allahla yana, mni v anam da znz tanr bilin!"
- demidin?", - buyuranda (sa) deyck: "Sn pak v
mqddssn! Haqqm atmayan bir eyi demk mn yaramaz. gr bunu mn demi olsaydm, Sn
onu mtlq bilrdin. Sn mnim ryimd olan hr
eyi bilirsn, mn is Snin zatnda olan bilmirm.
bhsiz ki, qeyblri biln ancaq Snsn!" ("Maid"
sursi, 116).
Hz.sann insanlara gndrdiyi hqiqi ismarc digr
aylrd bel bildirilir:
"sa dedi: "Mn, hqiqtn, Allahn quluyam. O mn kitab verdi, zm d peymbr etdi. O, harada
oluramsa olum, mni mbark etdi v mn diri olduqca namaz qlb zkat vermyi tvsiy buyurdu"
("Mrym" sursi, 30-31).
"Mndn vvl gndrilmi Tvrat tsdiq edrk siz haram edilmi bzi eylri halal etmk n gldim v siz Rbbiniz trfndn bir mcz gtirdim. ndi Allahdan qorxun v mn itat edin! bh yoxdur ki, Allah mnim d Rbbim, sizin d Rbbinizdir. El is Ona ibadt edin! Budur doru yol!"
("Ali-mran" sursi, 50-51).
Allahn Quran aylrind xbr verdiyi baqa hqiqt
is peymbrlrin apard tbliatn tmli il baldr.
"Ali-mran" sursind bel buyrulur:
"He bir ks yaramaz ki, Allah ona kitab, hikmt
v peymbrlik bx etdikdn sonra o, insanlara:
76

"Allah buraxb mn qul olun!" - desin. ksin, o:

"yrtdiyiniz kitabn v yrndiyiniz eyin saysind rbbani olun!" -deyr" ("Ali-mran" sursi, 79).
Rbbimiz bu shv inanclardan uzaqdr. "xlas" sursind Allahn siftlri bel bildirilir:
"De: "O Allah birdir. Allah (he ks, he ny) mhtac deyildir! O n domu, n d doulmudur!
Onun he bir tay-brabri d yoxdur!"" ("xlas" sursi, 1-4).
Hqiqt budur. Allah tkdir v Hz.sa Onun qulu v
peymbridir.
Eynil
Hz.brahim,
Hz.Musa,
Hz.Muhmmd v baqa peymbrlr kimi...
lm etiqadnn btn yanl trflri Quran aylrinin inda xristianlarn z mnblrindn d istifad
edilmkl kitabn sonrak fsillrind trafl kild aqlanacaqdr.

77

LM ETQADI HZ.SADAN
SRLRL SONRA ORTAYA IXIB
Xristianlar hdi-Cdid, yni ncil inandqlar kimi
hdi-tiq d iman gtirirlr. Yni xristianlarn mqdds
kitab znd hm hdi-tiqi, hm d hdi-Cdidi ehtiva
edn Kitabi-Mqddsdir (Mqdds Kitab). Qeyd etdiyimiz kimi, bu kitablar thrif edilib. Bununla birlikd xristianln saslarn, bir xristiann hyat boyunca tabe olmal
olduu mr v qadaalar, gstrmli olduu gzl xlaqi
xsusiyytlri Kitabi-Mqddsd tapmaq mmkndr.
Ancaq lm etiqadn, bu v buna oxar bir klmni ncild tapmaq mmkn deyil. "Yeni Katolik Ensiklopediyas" (The New Catholic Encycloredia) da lmnin ilk xristianlara blli olmadn, onun yalnz IV srd bu formaya salndn bildirir:
"XX srin iind olduumuz bu ikinci yarsnda lm sirrinin aq, obyektiv v doru, hminin teoloYi izahn vermk hqiqtn d ox tindir. Roma
Katolik kilssinin v xristianln mxtlif qollarnn
lm mslsi trafndak mbahislri ortaya xyali
grntdn baqa bir ey qoymur. Ortaya iki msl
xb: bir trfd aralarnda oxlu sayda Roma katolikinin d olduu ncil tfsirilrinin hdi-Cdiddki lm anlayndan - bu mvzuda kifayt qdr dlil olmad n - bhs etmmlrinin lazm olmasnn etiraf v qbul edilmsi, digr trfd is tarixi v xristian ilahiyyatlarnn lmdn bhs edn bir adamn
ancaq Hz.sadan sonrak drdnc srin son rbn
aid ola bilcyin dair etiraf. Hqiqtn d "xsiyytli bir tanr" etiqad xristian inanc v dncsin drdnc srin son rbnd daxil olmudur".2
78

lm inanc kilsnin gndmin IV srd glib, ancaq bu mrhly gln kimi lmni mdafi ednlrl
tvhid inancna sahib olan xristianlar arasnda ox uzun
mbahislr ba verib. Bu mbahislrin kulminasiya nqtsi znik mclisi idi.
Bizim erann 325-ci ilind tkil ediln znik mclisi
hmin dvr kimi xristian kilssi tarixind hyata keiriln
n byk bel mclis idi. Romadan, Anadoludan, Suriyadan, Finikiyadan, Flstindn v Misirdn 300-dn ox din
adamn bir yer yan hmin mclis Roma imperatoru I
Konstantinin dvti il toplanmd. Konstantinin mqsdi
imperiyann glcyini v thlksizliyini nzr alaraq bu
mbahislri aradan qaldrmaq idi. Bu mclisd xristianln saslarn tkil edn etiqad "imperiyann thlksizliyi n" v "insanlarn vercyi bir qrara gr" myyn v qbul edilckdi. Nissal Saint Gregory (Mqdds
Qreqor) bu mclis zaman xristianlar arasnda ba vermi
mbahislri bel qeyd edir (burada yer alan btn ifadlrdn Allaha snrq):
"Konstantinopolun hr trfi onlarn mbahislri il
dolu idi: klr, bazar yerlri, zrgrlrin dkanlar...
Bir tacirdn dkanndak bzi yalara gr ne gm sikk istdiyini soruun. Siz doulmu v doulmam varlq haqqnda trafl aradrma il cavab
verckdir. Bu gn ryin qiymtini soruanda rksatandan "Oul Atann buyruu altndadr" cavabn
eidrsiniz. Evdki xidmtidn hamamn hazr olubolmadn soruun. Cavab "Oul yoxdan ortaya xmdr" olacaqdr... Katoliklr "tk vlad qbul ediln
ucadr" dedilr, ariusular is "Yaradan hr eydn ulu
olandr" dedilr".3
Konstantin imperatorluq torpaqlarnda yaayan xristianlara geni bir etiqad v ibadt azadl vermidi. Amma
z xristian deyildi v Romann nnvi btprst etiqadla79

rn qorumaqda davam edirdi. O, z mnafelrini qoruyan

bir dvlt bas idi. Onun arzusu imperiyann srhdlri
daxilind yaayan btn dinlrin mnsublar, xsusil d
Gn sitayi etmy saslanan batil Sol Invictus (Sol nviktus) dini il xristianlq arasnda bir uzlaman, htta ulaman, qaynayb-qarman tmin etmk idi. Konstantin
bu ulaman tmin etmy ald bir vaxtda xristianlarn z aralarnda dini mbahislrin balamasndan ox narahat olmu v buna gr d adkiln mclisi tkil edrk imperatorluun srhdlri daxilindki btn nfuzlu
v szken rahiblri znik artdrmd. znik mclisind iki trf vard. Bunlardan biri Hz.sann Allahn yer
zndki vcudlam (cism, bdn evrilmi) kli olmasna inanan batil inkarnasiya inanc idi (Allaha snrq).
Bu etiqadda olanlarn bas sgndriyy yepiskopu Atanasius (Athanasius) idi. Atanasiusun qarsnda is mhur
misirli rahib Arius dayanrd.
Liviya silli misirli bir ailnin olu olan Arius dvrnn mhm hri olan sgndriyyd bym v 312-ci
ild kilsy gedrk rahib olmudu. Arius Allahn birliyin iman gtirir v hmin vaxtlar Roma kilssi trfindn
qbul olunaraq Hz.san "tanr" hesab edn tlimin shv
olduunu insanlara atdrrd. O, Hz.sa bard ildiln
"Allahn olu" siftinin tamamil mcazi mna dadn
v onu tanrladrmaq kimi bir mna ksb etmdiyini
sylyirdi. Bunu sbut etmk n Matta ncilindki "Slhsevrlr n bxtiyardrlar! nki onlara Allahn oullar deyilck" ("Matta", 5/9) szlrini gstrir v Allahn istyin uyun hrkt edn hr bir adamn bu sift layiq olduunu,
bunun Hz.saya aid ediln xsusi bir ifad olmadn vurulayrd. Arius bir srind "slind biz d Tanrnn oullar halna gl bilrik" dey yazmd.4 Arius bu fikrini mdafi etmk n Hz.sann ncild qeyd ediln v "Tanrm"
dey balayan dualarn misal gstrirdi. Bu dualarn
80

Hz.sann Allaha bal v baqa insanlar kimi aciz bir bnd

olduunu gstrdiyini sylyirdi. Arius Hz.sann hdiCdidd z haqqnda tez-tez "insan olu" dey bhs etmsin d diqqti clb edir v bunun Hz.sann bri tbitini
gstrdiyini vurulayrd.
Arius sgndriyynin bir qsbsi olan Banealisin
rsmi rahibi kimi bu fikirlrini geni v oxsayl insan ktlsin atdrd. Ariusa qulaq asan camaat onun hm dandqlarnn mntiqli v alabatan olmasna, hm d tvazkar v riyadan uzaq hyat srdyn gr fikirlrini asanlqla qbul etdi. Ancaq sgndriyynin yepiskopu Aleksandr "ariusuluq" cryanndan ox narahat olmaa balad. Aleksandr Hz.san mcazi mnada deyil, lfzi, yni klmnin zahiri mnasnda "Allahn olu" sayan v tanr qbul
edn Roma kilssin bal idi (Allaha snrq). O, vvlc
Ariusu z fikirlrini dyimy raz salmaa ald. Buna
nail ola bilmynd is ariusuluun zrin gcl hcuma
kedi. O, bunu z yazlarnda bel qeyd edirdi:
"Bu cryan getdikc hr yer, btn Misir, Liviyaya
v Yuxar Tebes yayld. Bundan sonra biz d Misir v
Liviyann yepiskoplar il bir yer ydq v txminn yz nfrlik bir mclisd bu cryan v onun btn ardcllarn lntldik".5
Bu lntlr yalnz sz olaraq qalmad. Arius v davamlar 318-ci ild kilsdn knarladrldlar. Arius v
onun n yaxn kmkilri olan yepiskop Teonas (Theonas)
v Sekundusla (Secundus) birlikd on iki rahib srgn
gndrildi. Arius srgn getmmidn vvl z fikirlrini
"Talia" (Thalia) adl lirik kitabda toplad. Onun srgn edildiyi yer is Flstin idi.
Amma Arius bu blgd d ona rbt bslyn insanlar tapd. Bellikl, Roma kilssinin bzi etiqadlarna
gcl kild mxaliftd dayanan bir hrkat hr cr maney baxmayaraq yaylmaqda davam etdi. Bu xbrlr Ro81

ma kilssini himay edn imperator Konstantin atdrlanda o, byk bir probleml qar-qarya olduunu baa dd. mperator Romada dini birliyi tmin etmk n sy
gstrmi, bu mqsdin nail ola bilmk n kilsni z himaysi altna almd. Lakin indi kils daxildn paralanmaq thlksi il zlmidi. Buna gr d Konstantin vaxt
itirmdn bu mslni hll etmy v dini birliyi yenidn
tmin etmy qrar verdi. Xristianlq tarixinin n mhm
hadislrindn biri olan znik mclisi bu mqsdl topland.

znik mclisi
mperator Konstantin ariusuluqla onun mxaliflri
arasndak qardurman vvlc hr iki trf mktub gndrrk v "birliyin hr eydn daha hmiyytli" olduunu
izah edrk hll etmy almd. Ancaq bu sylrinin he
bir xeyrinin olmadn grndn sonra yepiskop Hosiusun
tvsiysi il byk "Dnya Kils Mclisi" v ya baqa ad il
desk, bir "Sinod" toplamaa qrar verdi. znikd yan bu
mclisd lm etiqadna gnmz qdr glib xm bir
trif verildi. Bu etiqad qbul etmynlrin is "azn"
(eretik, heretik) olduqlar elan edildi.
"Demokratik" bir forum kimi gstrilmy allan znik mclisin imperator Konstantinin slind byk tsiri
vard v burada xarlan qrar da onun mdafi etdiyi trfin lehin oldu. Konstantinin dstkldiyi trf is tbii ki,
onun himaysi altna girmi Roma kilssi idi. Mclisd itirak edn 300-dn ox rahibin yalnz 20-si Ariusa yaxn olanlar idi. Burada Konstantinin ilk nc Ankarada tkil edilmsi planladrlan mclisi sonradan imal-rqd yerln
znik tyin etmsi v bununla da ariusuluun daha gcl
82

v tsirli olduu rq kilslrin bal olan rahiblrin mclisd itirakn tinldirmsinin d rolu vard.6 znikin
baqa bir xsusiyyti is imperatorun burada yayda istiraht etmk n tikiln bir saraynn olmas v mclis tkil
ediln vaxt da onun znn hrd olmas idi. Buna gr
d imperator mclisin btn iclaslarnda itirak etdi v
onun nfuzu veriln qrarlara da tbii olaraq z tsirini
gstrdi.
Hz.sann "tanrladrlmas"nn o vaxta qdr n aq
v n konkret ifadsi olan znik hdnamsind bel deyilirdi (aadak btn ifadlrdn Allaha snrq):
"nanrq ki..., Rbb sa Msih Tanrnn oludur, Ata
Tanrdan ortaya xmdr. Ata Tanr il eyni sasdandr. Tanrdan Tanrdr, qdan qdr. Tanr il eyni
sasdan olub Tanrdan ortaya xmdr, yaradlmamdr. Onun (Hz.sann) vasitsil gylrd v yerd
mvcud olan hr ey yaradlmdr. O ki biz insanlar
n v xilasmz n aa enmi v bdn olmu v
insana evrilmidir. ziyyt kmi, nc gn dirilmi v gy ykslmidir. V llri v dirilri mhakim etmk n yenidn glckdir. V inanrq ki,
Mqdds Ruh (da Tanrdandr).
V gr kim "Tanrnn Olunun mvcud olmad bir
dvr vard" des yaxud da "ortaya xmamdan vvl
yoxdu" des v ya "vvllr mvcud olmayan eylrdn dzldildi" deysi olsa yaxud "Atadan frqli bir
sasdandr" syls yaxud da onun yaradldn v ya
nys evrilmy aq olduunu bildirs, Katolik kilssi btn bu szlri deynlri lntlyr".7
Grndy kimi, ilk paraqrafda ariusularn qar xd tlimlr qeyd edilib. kinci paraqrafda hdf gtrln v zn Katolik (Universal) kils siftini vermi Roma
kilssi trfindn lntlnn adamlar is Hz.sann Allahn
83

elisi v yaratd bir bnd olduunu sylyn adamlardr,

yni ariusular v bu dncy sahib olan baqalardr...
znik hdnamsi yayld tarixdn sonra xristian etiqadnn sas sndin evrildi v bu hd bal olmayan
hr bir ks yolunu azm sayld. Roma Katolik kilssi
"Tanrnn iradsinin bu mclisd tclla etdiyini" elan etdi. Dolays il znik hdnamsi d sanki vhy kimi mqdds v qsursuz bir mtn sayld. Halbuki tclla edn
irad slind Roma imperatorluunun iradsi idi.
Ariusular is mclisdn sonra daha byk tzyiqlr
mruz qaldlar. znik mclisin imza atmaq tklifini rdd
edn Arius trfdarlar qovuldular. Buna baxmayaraq txminn yarm sr boyunca mqavimt gstrmkd davam
etdilr. Amma kilsnin davaml tzyiqlri qarsnda IV srin axrlarnda yava-yava tarix shnsindn silindilr. Ancaq lmnin kils trfindn rsmn qbul edilmsi d ixtilaflar aradan qaldrmad. Yeni mclislr tkil edildi, yeni
fikirlr ortaya atld, mbahislr oldu. Amma btn mbahislr baxmayaraq "d Bir, Bird " klind ifad
ediln batil etiqad hmi qorundu.
Qeyd: Bu batil etiqad Allahn mxtlif xsd olmas v
bu xsin d brabr, sonsuz v mtrk dyrd olmalar mnasn dayrd.
Konstantinin dvrnd hm znik hdnamsi kimi
etiqadlar inkiaf etdirildi, hm d bu gn limizd mvcud
olan hdi-Cdid (ncil) sonuncu formas verildi. Bu gn
limizd olan he bir hdi-Cdid nsxsi Konstantin
dvrndkindn daha qdim deyil.8
znik mclisindn sonrak yarm sr boyunca Atanasius znik dsturunu mdafi etdi v onu getdikc daha da
tkmilldirdi. nki znik mclisind lm etiqad hl
son klini almam, onun sadc olaraq sas qoyulmudu.
lmnin nc elementi olan Mqdds Ruh mslsi
qeyri-myyn qalmd. IV srd stanbul patriarx olan
84

Makedoniusun (Makedonius) rhbrliyi altnda ikinci ba

mclis Konstantinopolda (stanbulda) topland v orada
"Mqdds Ruhun lm etiqadnn nc hisssinin olduu, nn d uluhiyyt baxmndan eyni sviyyd olmas" elan edildi (Allaha snrq).9 Bellikl, lm etiqad Hz.sann Allah drgahna yksldilmsindn txminn
drd sr sonra znn son klini ald. Bu mclisd KitabiMqddsd olmayan bir etiqad da ortaya atld: homoousios (Nomoousios). Bu klm il lmni tkil edn hr
xsin eyni cvhr v brabr slahiyytlr malik olduqlar ifad edilirdi (bundan Allaha snrq).
Burada vurulanmal olan baqa bir mhm msl
is lm inancnn insanlara tqdim edilm klidir. lm etiqad xristianlar arasnda btvlkd "baa dlmsi tin, drk edilmsi mmkn olmayan, ancaq mtlq qbul edilmli olan" bir etiqad kimi qbul edilir. Bunun sbbi lmni mdafi ednlrin bir trfdn d tvhid inancnn qbul etdiklrini sylmlridir. Halbuki lm etiqad il tvhid inancnn bir yerd mvcud ola bilmycyi gn kimi aydn olan msldir. nsanlarn beynindki sual iarlrin mqbul v baadln kild cavab veril bilmyib. Buna cavab ver bilmlri d mmkn deyil.
Buna gr d lmnin bir iman mvzusu olmas, bu
haqda dnmy v ya onu baa dmy ehtiyacn olmamas, sadc onun olduu kimi inanlmas lazm gln
bir etiqad olduu fkri mdaf edilir.10 Bu vziyyt lm etiqadnn yanll v ziddiyytlri haqqnda danmaa srlrdir ki, mane olur. Sylnnlri xlas edsi olsaq
deyk ki, lm etiqad barsind danman v mbahis etmyin qadaan olunduu bir etiqaddr.
Hz.sann Allahn drgahna yksldilmsindn sonra
Kadky mclisind lm inancnn bugnk hal il ortaya xmas arasndak mrhl hazrda bir ox tdqiqatlar
trfindn "Allahn elisi olan Hz.sann tanrladrlmas"
85

dvr kimi tqdim edilir. Bu dvr myyn mrhllrdn

kemi, n axrda da Hz.sann znn d bir tanr olmas
istiqamtindki yanl bir etiqad klini almdr (Allaha snrq). Bu msl sonrak fsillrd trafl kild inclnck.

86

HZ.SA ALLAHIN OLU DEYL,

ALLAHIN PEYMBRDR
Tvhid etiqadn insanlara tbli edn btn peymbrlr zlrinin stn xlaq v smimi imanlar il ox mbark xslr olub. Allah "Nhl" sursind z elilrini yaadqlar cmiyytlrd tvhid etiqadn tbli etmk n
vziflndirdiyini bel bildirir:
"Biz hr mmt: "Allaha ibadt edin, Tautdan kinin! - dey eli gndrdik..." ("Nhl" sursi, 36).
Amma tvhid etiqad peymbrlrdn sonra zaman
tdkc insanlar trfindn thrif edilrk dyidirildi. Hr
thrifdn v xlaqi tnzzldn sonra Allah hmin cmiyytlr Onun aylrini oxuyacaq v insanlara axirt gnn
xatrladacaq yeni bir eli gndrmi, insanlar yenidn tvhidd birldirmidir. Hz.sa da Hz.Musann gtirdiyi vhyin thrif edilmsindn sonra insanlar Allahn birliyin armaq, Ondan baqa tanr olmadn tbli etmk n
gndrilmidi. O, Hz.Musann gtirdiyi haqq dini andrb
dyidirn srail oullarn z lova nnlrindn uzaqlaaraq batil etiqadlarndan l kmy v yalnz Allaha tslim olmaa armd. Hz.sann srail oullarna tblii
aylrd bel xbr verilir:
"sa akar mczlrl gldiyi zaman dedi: "Hqiqtn, mn siz hikmtl, hm d ixtilafda olduunuz
bzi eylri izah etmk n glmim. Allahdan
qorxun v mn itat edin! bhsiz ki, Allah mnim d Rbbim, sizin d Rbbinizdir. Yalnz Ona
ibadt edin. Bu, doru yoldur"" ("Zuxruf" sursi, 6364).
"Mndn vvl gndrilmi Tvrat tsdiq edrk siz haram edilmi bzi eylri halal etmk n gl87

dim v siz Rbbiniz trfndn bir mcz gtirdim. ndi Allahdan qorxun v mn itat edin! bh yoxdur ki, Allah mnim d Rbbim, sizin d Rbbinizdir. El is Ona ibadt edin! Budur doru yol!"
("Ali-mran" sursi, 50-51).
Hz.sa znn tbliat aparmaq vzifsini yerin yetirmy balayanda Hz.Musann hkmlrindn uzaqlaan
yhudi din adamlar z rhlri il yeni haramlar v halallar
myynldirib ortaya atmdlar. Onlar formal, yalan,
lova, batil v maddiyyat bir din meydana gtirmidilr.
Bel ki, Allahn Rsulu Hz.sa insanlar iman gtirmy v
batil nnlrini trk etmy aranda ona thqiramiz szlrl v dmncsin cavab verdilr:
"Mrym olu misal kilinc snin qvmn sevincdn gld. Onlar dedilr: "Bizim tanrlarmz yaxdr, yoxsa o?!" Onlar bunu sn yalnz mbahis etmk xatirin dedilr. bhsiz ki, onlar hctln
bir qvmdrlr!" ("Zuxruf" sursi, 57-58).
Amma ngllrin artmasna baxmayaraq xsusil d
kasb camaat arasnda Hz.saya inananlarn say srtl oxalmaa balamd. Roma imperatorluunun qddar v
zlmkar rhbrlri il bzi yhudi din adamlar Hz.sann
v onun apard tbliatn qarsn almaq mqsdil hiyl
qurdular v axrda Hz.san armxa krk ldrmy qrar verdilr. Rbbimizin onlarn bu sylrin verdiyi cavab
Quranda bel bildirilir:
"Onlar hiyly l atdlar. Allah da onlarn hiylsin
vz verdi. Allah hiylgrlrdn tdbirlidir" ("Alimran" sursi, 54).
Rbbimiz Hz.brahimi atdn xilas etdiyi kimi
Hz.san da dmnlrinin hiylsindn qurtard. Onu ldrmk istynlrin planlarn pozdu v onlarn bu mqdds insana zrr vermsin mane oldu. Bu hqiqt aylrd
bel qeyd edilir:
88

""Biz, Allahn elisi Mrym olu sa l-Msihi ldrdk", - dediklrin gr, onlara bel cza verdik.
Halbuki onlar san n ldrdlr, n d armxa
kdilr. Onlarda yalnz bel bir tsvvr yarand.
Bu haql ixtilafda olanlar onun barsind, lbtt,
kk-bh irisinddirlr. Onlarn buna dair he
bir mlumat yoxdur. Onlar ancaq znn qaplrlar.
Hqiqtd onu ldrmyiblr" ("Nisa" sursi, 157).
Aylrd bildiriln hqiqt ox akardr. Yhudilrin
qzdrmas il Hz.san ldrmk istynlr buna nail ola
bilmdilr. Qurann digr aylrind d xbr verildiyi kimi, Hz.sa lmyib v o, Allah drgahnda diridir. Allahn
Quranda Hz.saya qurulan hiyllrin pozulduunu bildirmsi d Hz.sann Allahn drgahnda diri olduunu gstrn mhm dlillrdn biridir. Tl quraraq Hz.san ldrmk istynlrin hiylsini Rbbimiz pozdu. Allahn peymbrini ldrdklri iddiasn ortaya atanlarn bu iddialar sadc olaraq bir znndn ibartdir. Onlar Hz.san armxa kdiklrini gman edirlr, lakin onlar slind baqa bir adam armxa krk ldrblr.
Ancaq Hz.sann Allah drgahna yksldilmsindn
sonra xristianlq zaman kedikc lm etiqad il dyiikliy mruz qald. Hz.sann gtirdiyi muvahhid dinin xsusiyytlrini, onun dnyada olduu mddt rzind yaadqlarnn bir qismini v Allah drgahna yksldilmsini
Peymbrimiz Hz.Muhmmd (s..v.) vasitsil btn insanlara gndriln v qiyamt kimi z qvvsind qalacaq
Qurandan yrn bilrik. Unutmaq olmaz ki, Quran buradak szlrin dyidirilmsinin mmkn olmad haqq bir
Kitabdr. Allah Qurann bu xsusiyytini "Rbbinin sz
dzgn v daltli kild tamamdr. Onun szlrini dyidir bilck bir kims yoxdur. O, eidndir, bilndir!"
("nam" sursi, 115) aysi il bildirir.
89

Quranda Hz.sann Allahn olu (bu ifaddn Allaha

snrq) deyil, peymbri, bndsi olmas il bal bir ox
aqlamalar var. Bu aqlamalarn bzilri bunlardr.

Uca Rbbimizin vlad yoxdur

lm etiqadnn n sas mntiqi Hz.sann "Allahn
olu" olmas il bal iddiadr. Allahn siftlri is onlarn
bu iddialarn tamamil alt-st edir. Almlrin Rbbi olan
Allah insanlarn he nyi bilmdn, cahilcsin v qeyriciddi kild ortaya atd bu cr bnztmlrdn, hr cr
qsur v nqsanlardan uzaqdr. Bu hqiqt Quran aylrind bel bildirilir:
"Allaha vlad gtrmk yaramaz. O, pak v mqddsdir. O, hr hans bir eyi yaratmaq istdikd ona
yalnz: "Ol!" -deyr, o da drhal olar" ("Mrym" sursi, 35).
""Allah zn vlad gtrd!" - dedilr. Allah pak
v mqddsdir. O, mhtac deyildir. Gylrd v
yerd n varsa, hams Onundur. Bu haqda sizin linizd he bir dlil yoxdur. Allaha qar bilmdiyiniz
eyimi deyirsiniz?" ("Yunus" sursi, 68).
Rbbimizin hr hans bir eyi yaratmaq istdikd ona
yalnz "Ol!" demsi kifaytdir. Gylrd v yerd n varsa
Onundur. Btn varlqlar Onun mlk, Onun yaratdqlardr. Hr ey Onun mrin boyun yib, Onun sonsuz gc v
qdrtin tslim olub:
"...Halbuki, gylrd v yerd olanlar istr-istmz
Ona tslim olmular v Onun hzuruna qaydacaqlar" ("Ali-mran" sursi, 83).
Allah btn bu sbblrin fvqnddir, nki meydana gln btn hadislri v bu hadislrin ba verm sbblrini d yaradan Onun zdr. Dnyadak hr ey myyn sbblr bal olaraq inkiaf edir. Doulmaq, by90

mk, yrnmk v ya qocalmaq zaman v mkan kimi myyn sbblr bal kild hyata keir. nsanlar zamana
v mkana bal olaraq yaayrlar. Halbuki Rbbimiz zamann v mkann fvqnd dayanr, zaman da, mkan da O,
yaradb. Ata, oul, vlad sahibi olmaq kimi insan hyatna
xas msllri d Rbbimiz var edib. Dolays il "Allah
zn vlad gtrd!" (bu ifaddn Allaha snrq) deynlr Rbbimizin bnzrsiz siftlrini unudur v z mhdud anlaylarna uyun olaraq dnrlr. Halbuki bu dediklri Allah drgahnda ox byk yalandr. "Khf" sursind bel bildirilir:
"O, hm d (Quran) : "Allah zn vlad gtrd!"
-deynlri qorxutmaq n nazil etdi. Bu bard n
onlarn zlrinin, n d atalarnn he bir biliyi yoxdur. Onlar ox byk-byk danrlar. Onlar ancaq
yalan deyirlr!" ("Khf" sursi, 4-5).
Rbbimiz baqa bir ayd is bel buyurur: "gr Allah zn vlad gtrmk istsydi, yaratdqlarndan istdiyini serdi. O, pak v mqddsdir! O, bir olan, qhr
edn (hr ey gc yetn) Allahdr!" ("Zumr" sursi, 4).
Sonsuz gc v qdrt sahibi olan Rbbimizin bu ayd hr
eyi z istdiyi kimi yarada bilcyi xbr verilir. Allahn
lm etiqadn mdafi edrk sassz iddialarla x
edn adamlara verdiyi cavab baqa aylrd bel vurulanr:
"Dedilr: "Allah vlad gtrmdr". Allah pak v
mqddsdir. Bli, gylrd v yerd n varsa, hams Ona mxsusdur, hams Onun itatinddir! Gylri v yeri yoxdan yaradan Odur. Bir iin yaranmasn
istdiyi zaman, ona yalnz: "Ol!" - deyr, o da drhal
olar" ("Bqr" sursi, 116-117).
""Rhman zn vlad gtrmdr" - dedilr. Siz,
dorudan da, olduqca pis bir ey etdiniz! Buna gr
az qald ki, gylr paralansn, yer yarlsn v dalar
91

yerindn qopub usun! Rhmana vlad isnad etdiklrin gr! Halbuki Rhmana zn vlad gtrmk yaramaz. nki gylrd v yerd olan btn
mxluqatdan elsi yoxdur ki, Rhmann hzuruna
bir qul kimi glmsin. And olsun ki, onlar hesablam v tkrar-tkrar saymdr. Onlarn hams qiyamt gn onun hzuruna glck" ("Mrym" sursi, 88-95).
Aylrd d bildirildiyi kimi, bu, "olduqca pis bir
ey"dir. Gylrd v yerd olan hr eyin sahibi olan Rbbimiz btn bu cr pis bnztmlrdn uzaqdr.
lm etiqadn mdafi ednlr Hz.sann Allahla
eyni slahiyytlr malik olmas il bal ox azn iddia da
irli srrlr. Halbuki Rbbimiz Quranda "...Mlknd
he bir riki yoxdur. O, hr eyi yaratm v onu tqdir
etmidir" ("Furqan" sursi, 2) aysi il bu iddialarn mnaszln aqlayr. nki O, btn kainatn mtlq hakimidir, Onun he bir riki v ya kmkiy ehtiyac yoxdur.
"sra" sursind bel buyrulur:
"V de: "zn he bir vlad gtrmyn, mlknd
he bir riki olmayan, zif olmad n he bir
kmkiy ehtiyac olmayan Allaha hmd olsun!" V
Allah btn eyb v nqsanlardan uzaq bilib tqdis
et nin triflr de!" ("sra" sursi, 111).
Allah Peymbrimiz Hz.Muhmmd (s..v.) bu iddia il ortaya xanlara bel demsini vhy edib:
"De: "gr Rhmann bir vlad olsa, ona ibadt
ednlrin birincisi mn olardm!" ("Zuxruf" sursi,
81).
Ayd xbr veriln bu cavab lm etiqadn mdafi ednlrin byk bir yanllq iind olduqlarn gstrir.
Allah yuxardak aynin davamnda bunlar bildirir:
"Gylrin v yerin Rbbi, rin Rbbi olan Allah
Ona aid etdiklri siftlrdn tamamil uzaqdr! Qoy
92

onlar vd olunduqlar gn qovuana qdr quranaraq oynayb ylnsinlr! Gyd d tanr, yerd d
tanr Odur. O, hikmt sahibidir, bilndir!" ("Zuxruf"
sursi, 82-84).
Aynin aq ifadsindn d aydn olduu kimi, Allah
bu irkin iddialar ortaya atan adamlarn Onun qdrini lazmnca tqdir etmk qabiliyytind olmadna diqqti clb
edir, onlar axirtin mvcudluundan bixbr olan v vaxtlarn qfltd keirn insanlar kimi tandr.

Gyd v yerd n varsa hams

Allahndr, btn varlqlar Ona mhtacdr
vvl d qeyd etdiyimiz kimi, lm etiqadnda
Hz.sann yaradld qbul edilmir, ksin, onun Allahla
eyni slahiyytlr malik bir gc olduu bildirilir. Halbuki
bu dnc kli Rbbimizin peymbrlr vhy etdiyi
tvhid etiqadnn tamamil ks trfind dayanan irkin bir
bhtandr. "Bqr" sursind bel qeyd edilir:
"Allahdan baqa he bir tanr yoxdur. bdi, zli
varlq Odur. O n mrg, n d yuxu bilr. Gylrd
v yerd n varsa Onundur. Allahn izni olmadan
Onun yannda kim fat ed bilr? O, btn yaranmlarn kemiini v glcyini bilir. Onlar Allahn
elmindn Onun znn istdiyindn baqa he bir
ey qavraya bilmzlr. Onun krss gylri v yeri
hat vermidir. Bunlar mhafiz etmk Onun n
he d tin deyildir. n uca, n byk varlq da
Odur!" ("Bqr" sursi, 255).
Rbbimiz yegan haqq v hkm sahibidir. Btn kainat, gylrd v yerd olan canl-cansz hr ey: btn insanlar, heyvanlar, bitkilr, yalar Allaha mxsusdur. Hamsn yaradan almlrin Rbbi olan Uca Allahdr. Hr ey
Onun mri il hrkt edir v z mvcuduluunu Onun is93

tdiyi vaxta kimi davam etdir bilr. Btn canl varlqlar

yedirib-iirn, onlara gydn v yerdn ruzi vern, yeri yalladran, gecni qaraldan, Gni parlaq bir ia evirn,
fsillri yaradan Allahdr. Dnyann yaradlndan etibarn
yaam olan, dnyalarn dyin, hazrda yaayan v dnyaya glck btn insanlar yaradan da Allahdr. Hr insan z varlna gr Allaha borcludur v hr eyi il Ona
mhtacdr. Allahn serk insanlarn Ona iman gtirmsi
n elilik vzifsi verdiyi peymbrlri d Allahn yaratd bndlrdir. Btn peymbrlr Onun mri il hrkt edn mbark insanlardr. Hz.sa da hmin elilr kimi
Allahn yaratd bir bnddir. an uca, seilmi, rfli,
hrmt layiq ("Ali-mran" sursi, 45) etdiyi dyrli peymbridir. Bel ki, Allah Hz.sa haqqnda bel buyurur:
"sa l-Msih d, yaxn mlklr d Allahn qulu olma sla zlrin ar bilmzlr. Allah Ona ibadt etmyi zn ar bilnlrin v lovalq ednlrin hamsn z hzuruna toplayacaqdr!" ("Nisa" sursi,
172).
Ayd d bildirildiyi kimi, Hz.sa Allaha qulluq etmk
vzifsini yerin yetirmkdn lzzt alan, Rbbimiz tslim
olan ox smimi bir insandr. Onun tanrlq iddiasnda olmas il bal btn aqlamalar sonradan "istehsal" ediln
hdyan v sayqlamalardr. Uca Rbbimiz btn yaradlanlar zrind mtlq hakimiyyt sahibdir. Ondan baqa hr
ey yaradlmaq v z varln davam etdirmk n yalnz
Rbbimiz mhtacdr.
Allah kainat yoxdan yaradb. Dnyadak btn canllar doulur v lr. Hr eyin myyn bir mr var. Kainatda yox olmayacaq he bir ya v ya lmsz olacaq he
bir canl mvcud deyil. Halbuki Quranda bildirildiyi kimi,
Allah vvldir, axrdr ("Hdid" sursi, 3). Yni Onun balanc olmad kimi sonu da yoxdur. Allah sonsuzluun
sahibi, zamann v mkann stnd olandr. O, hr eydn
94

vvl d vardr, sonra da olacaqdr. Kainatn, canllarn, planetlrin, qalaktikalarn v kainatn hl yaradlmad anda
da yalnz Allah var idi. Hr ey yox olandan sonra yen d
tkc O, qalacaqdr. mr v zaman yaradan Allah maddy xas olan btn xsusiyytlrdn uzaqdr.
Allah bu mfhum v anlaylar yaradb v insanlarn
zamana v mkana tabe olaraq yaamasn mslht bilib.
nsan bana bir gn sonra, htta bir saat sonra nlrin glcyini he vaxt bil bilmz. Allah is bir iin olmasn hkm
ednd bir gn sonra, illr sonra v qiyamt qdr hmin
iin nec nticlncyini bilir v bu nticlrin zn d
hakimdir. Dolays il Onun verdiyi hkm hmi n doru,
n yax v n hikmtli olandr.
Kainatdak btn varlqlarn bir sonu, bir axr var. Bir
insan anadan olur, yaayr v bu dnyadak mhdud mrnn axrnda qalmaz bir hqiqt olan lml qarlar. nsanlar kimi bitkilr v heyvanlar alminin yox olmas da qalmazdr. Onlar da dnyaya glndn bir mddt sonra
bir-bir lrlr. Canl olan hr ey hyatn baa vurub axrda
torpan altna girck. Baqi olan Rbbimiz is z mtlq
varln hmi davam etdirck. Sonsuzluq yalnz Ona
mxsusdur.
nsan acizdir, o, hyat boyunca mxtlif qayya v
kmy mhtacdr. nsann hyatnn byk hisssi onun z
bdnin baxmas, onu tmizlmsi, qidalanmasn v yuxusunu tnzimlmsi il keir. Canl-cansz btn varlqlarn v btn kainatn yaradan olan Allah is Hayydr. O,
hmi diridir, hr an hr ey hakimdir, hr eyi bilir, hr
ey gc atandr, O, mrglmz v yatmaz, hr cr acizlikdn uzaqdr. Allah yaratdqlarna mxtlif acizliklr verib v yaradlanlarn zlrinin bu qsurlarn drk edib ancaq Ona z tutaraq qulluq etmlrini, hr eyi Ondan istmlrini mr edib. nsann zrin dn vzif is Allah istmdiyi tqdird onun he bir ey gcnn atmayaca95

n, hyatn birc saniy d olsa davam etdir bilmycyini

drk edrk Rbbimiz trf z tutmasdr. Allah Ondan
baqa he bir tanrnn olmadn Quran aylrindki hikmtli misallarla bel xbr verir:
"Gylrd v yerd olan mxluqat Onundur. Onun
drgahnda olanlar Ona ibadt etmy tkbbr gstrmz v yorulmaq bilmzlr. Onlar gec-gndz,
yorulub-usanmadan Rbbini tqdis edib nin triflr deyrlr. Yoxsa yerdn tanrlar qbul etdilr ki,
onlar llri dirildcklr? gr yerd v gyd Allahdan baqa tanrlar olsa idi, onlarn ikisi d fsada
urayard. rin sahibi olan Allah ona aid etdiklri
siftlrdn tamamil uzaqdr! Allah grdy ilr
barsind soru-sual olunmaz; onlar is soru-sual
edilcklr. Yoxsa Ondan baqa tanrlar qbul etdilr? De: "Dlilinizi gtirin. Bu mniml olanlarn Kitab, bu da mndn vvlkilrin kitab! Xeyr, onlarn
ksriyyti haqq bilmz v buna gr d z dndrr!"" ("nbiya" sursi, 19-24).
"Xeyr, Biz onlara haqq gtirdik. Onlar is, bhsiz
ki, yalandrlar! Allah he bir vlad gtirmmidir.
Onunla yana he bir tanr yoxdur. gr bel olsayd, onda hr bir tanr lahidd z yaratdqlar il gedr v onlarn bir qismi digrin stn olmaqa alard. Allah mriklrin Ona aid etdiklri siftlrdn tamamil knardr! O qeybi d, akar da bilir.
Allah onlarn Ona qoduu riklrdn ox ucadr!"
("Muminun" sursi, 90-92).
Hz.sa Rbbimiz Onun btn bu siftlri il knldn iman gtirn smimi bir insandr. O, Allahn sonsuz
gc sahibi olmasna iman gtirmi, Ona he bir eyi rik
qomamd. Quranda Hz.sann Allahn qulu, bndsi olduu bel bildirilir:
96

"sa dedi: "Mn, hqiqtn, Allahn quluyam. O mn kitab verdi, zm d peymbr etdi" ("Mrym" sursi, 30).
Baqa bir ayd is Hz.sann da lml olduu, hr
bir insan kimi onun da ldkdn sonra axirt gn yenidn
dirildilcyi bildirilir:
"Doulduum gn d, lcyim gn d, dirilcyim
gn d mn salam olsun!" ("Mrym" sursi, 33).
Baqa insanlar v peymbrlr kimi Hz.san da Allah yaradb, dnyada tvhid inamn atdrmaq n ona
mhlt verib. Sonra is Hz.saya hiyl Quranlarn mkrli
planlarn pua xararaq onu z drgahna yksldib.
Hz.sa Allahn onun n myyn etdiyi vaxt glib atanda tkrarn dnyaya glck v Allahn mr etdiyi kimi elilik vzifsini tamamlayacaq. Onun btn taleyini - hyat
boyunca qarsna xan hr eyi, bana gln hr bir hadisni myyn edn v vaxt glnd btn bunlar hyata
keirn yegan gc Allahdr. Hz.sann gstrdiyi btn
mczlri d yaradan mhz Allahdr. O, bunlar z deyil,
Allahn mrhmti il gerkldirib. Hz.sa dnyadak hyat boyunca Allaha olan gcl imann ifad edib v insanlar Allahn doru yoluna arb. Hz.sann insanlar Allaha iman gtirmy dvt etmsi "Mrym" sursind bel
bildirilir:
"Allah mnim d, sizin d Rbbinizdir. Yalnz Ona
ibadt edin. Bu, doru yoldur!" ("Mrym" sursi,
36).

Hz.Yhyann anadan olmas

da Allahn bir mczsidir
lm etiqadnn saslarndan biri d Hz.sann hyatndak mczlrdir. Hqiqtn d Rbbimiz Hz.saya
fvqlad mczlr verrk ona byk ltf gstrib. Bu
97

mqdds xsin anadan olmasndan Allah drgahna yksldilmsin qdr ken hyat mczlrl doludur. Bunlardan biri d Hz.sann atasz dnyaya glmsidir. Hz.sann anadan olmas hqiqtn d Rbbimizdn gln ox byk mczdir. Cbrailin Hz.Mrym insan klind grnmsi v ona Allahdan bir mcz gstrmsi Quran
aylrind mfssl kild qeyd edilir. Hz.Mrym ona
he bir insan toxunmad halda Allahn istyin uyun
olaraq Hz.saya hamil qalb. Onun hamilliyi dnyadak
btn sbblrdn asl olmadan, yni mczvi kild ba
verib:
"Mrym dedi: "Mnim nec olum ola bilr ki, mn indiydk bir insan li bel toxunmamdr. Mn
zinakar da deyilm!" Cbrail dedi: "Eldir, lakin
Rbbin buyurdu ki, bu Mnim n asandr. Biz
onu insanlar n bir mcz, drgahmzdan olan
bir mrhmt kimi edcyik. Bu, zldn tqdir
olunmu bir hkmdr!" Mrym artq hamil oldu
v onunla birlikd uzaq bir yer kildi" ("Mrym"
sursi, 20-22).
Aydn d grndy kimi, Hz.sa biz mlum olan
yaradldan frqli kild - atasz dnyaya glib. O, anadan
olmamdan vvl Allah bir ox xsusiyytlrini v onu insanlar n bir rhmt klind gndrdiyini mlklri vasitsil anas Hz.Mrym bildirib:
"Mn sn ancaq tmiz bir olan balamaq n
Rbbinin gndrdiyi elisiym! Biz onu insanlar
n bir mcz, drgahmzdan olan bir mrhmt
kimi edcyik..." ("Mrym" sursi, 18-21).
Bu mczvi yaradl lmni mdafi ednlr n
onlarn dlillrindn birini tkil edir. Hz.sann anadan olmasndak fvqladlik akar bir hqiqtdir. Ancaq Quranda Hz.Yhyann da yen mczvi bir kild anadan ol98

mas xbr verilir. Ona bir varis vermsi n Allaha dua

edn Hz.Zkriyyann dualar aylrd bel bildirilir:
"Bu snin Rbbinin z qulu Zkriyyaya olan mrhmtinin xatrlanmasdr! Rbbin gizlic dua edib
yalvarb bel demidi: "Ey Rbbim! Artq smym
sustalm, bam aappaq aarmdr. Ey Rbbim!
Sn dua etmkl he vaxt namid olmamam. Mn
zmdn sonra gln qohum-qrbamdan qorxuram. Zvcm d ki, qsrdr, Buna gr d mn z
drgahndan bir oul (vli) bx et ki, o hm mn,
hm d Yqub nslin varis olsun. Ey Rbbim! Hm
d el et ki, o raz qalnanlardan olsun!" ("Mrym"
sursi, 2-6).
"Zkriyya Rbbin dua edrk dedi: "Ey Rbbim!
Mn d z trfndn pak bir vlad bx et! Sn,
hqiqtn, dualar eidnsn!"" ("Ali-mran" sursi,
38).
Aylrd d qeyd edildiyi kimi, Hz.Zkriyyann tbii
rtlr daxilind vlad sahibi olmas mmkn deyil. Amma
o, ona bir kmki v varis vermsi n Rbbimiz smimi
qlbdn dua edib. Rbbimizin bu qiymtli insann duasna
verdiyi cavab aylrd bel xbr verilir:
"Allah buyurdu: "Ey Zkriyya! Biz sni ad Yhya
olan bir olun olaca il mYd veririk. Biz bu ad
vvllr he ks vermmiik!"" ("Mrym" sursi,
7).
"O mehrabda namaz qlarkn mlklr ona mracit
edib dedilr: "Allah sn z trfndn gln klmni (san) tsdiq edn, rhbr, nfsin hakim v
mli salehlr zmrsindn bir peymbr olacaq
Yhyann xbrini mYd verir"" ("Ali-mran" sursi, 39).
Rbbimiz Hz.Zkriyyni ad Yhya olan bir olan vladnn olaca il mYdlyib. Bu da Hz.sann anadan ol99

mas kimi mczvi bir vziyytdir. nki hm yalar etibaril, hm d shhtlri baxmndan Hz.Zkriyyann v
onun hyat yoldann vladlarnn olmas qeyri-mmkn
grnr. Hz.Zkriyy d bu mYdni eidnd: "Ey Rbbim! Zvcm domayan bir qadn, mn d qocalb ldn
dm ikn mnim nec olum ola bilr?" ("Mrym" sursi, 8) deyib. Ancaq btn kainat yoxdan yaradan Rbbimiz hr ey gc atandr. O, sonsuz qdrti il istdiyi
hr ey "Ol!" deyir v istdiyi hr ey drhal olur. Allah bel bir yaratmaq gcn sahibdir. Aylrd bel bildirilir:
"Onun yanna gln mlk: "Dediyin kimidir, lakin
Rbbin buyurdu ki, bu ii grmk Mnim n
asandr. Nec ki, ilk vvl sni he bir ey deyilkn
yaratmdm!"" ("Mrym" sursi, 9).
"Zkriyya: "Ey Rbbim, zrim qocalq kdy
v zvcm qsr olduu halda, mnim nec olum
ola bilr?" - syldi. Allah: "Dediyin kimidir, lakin
Allah n ists, onu da edr", - dey buyurdu" ("Alimran" sursi, 40).
ncild d Hz.Yhyann anadan olmas il bal oxar
ifadlr mvcuddur:
"Rbbin bir mlyi Zkriyyaya grnd v buxur
qurbangahnn sanda durdu. Zkriyya onu grdkd ad v onu qoxu brd. Mlk is ona dedi:
"Qorxmu, Zkriyya, nki snin duan eidildi. Arvadn Elizavet sn bir oul doacaq v onun adn
Yhya qoyacaqsan. Sevinc v sfa tapacaqsan. V
onun doulmasna bir oxlar da sevincklr. nki
o, Rbbin qarsnda byk olacaq, rab v baqa iki
imyck v hl anasnn btnind ikn Mqdds
Ruhla dolacaqdr. V srail oullarndan bir oxunu,
onlarn Allahn olan Rbb trf dndrckdir. Atalarn rklrini uaqlara, itatsizlri salehlrin hikmtin dndrmk v Rbb hazrlanm bir xalq tkil et100

mk zr lyasn ruhu v qdrtil Rbbin nnd yeriyckdir". V Zkriyya mly dedi: "Mn bunu ndn bilim? nki mn qocayam, arvadm da ox yaldr"" ("Luka ncili", 1/11-18).
Rbbimiz z drgahndan bir mczsi il Hz. Zkriyyaya Hz.Yhyan balad. Bu mqdds insana uaq
yalarndan etibarn itat etmyi sevdirdi, ona hikmt, sevgi v tmizlik bx etdi. Aylrd Hz.Yhya haqqnda bunlar bildirilir:
"...O, ox mttqi idi. Ata-anasna qar da olduqca
itatkar idi: zalim, asi deyildi. Ona doulduu gnd, lcyi gnd, dirilcyi gnd salam olsun!"
("Mrym" sursi, 13-15).
Aylrdn d grndy kimi, Hz.Yhyann anadan
olmas byk mczdir. Allah dnyvi sbblrdn asl
olmadan Hz.Zkriyyaya bir vlad hdiyy etdi, duasn
qbul edrk ona Hz.Yhyann varis etdi. Bu mYdni
Hz.Mrym olduu kimi Hz.Zkriyyaya d bir mlk vasitsil bildirdi. Hz.Zkriyyann xanmnn hamil qalmas
n lazm olan rtlr d mvcud deyildi. Dolays il
Hz.Mrymin Hz.san dnyaya gtirmsi il Hz.Yhyann
dnyaya glmsi arasnda ox byk oxarlqlar var. Bu is
lm etiqadnn saslarndan daha birinin etibarszln
gstrir.

Hz.Admin torpaqdan yaradlmas

Hz.Yhyann v Hz.Admin anadan olmasnn fvqladliyi Hz.sann mczvi kild dnyaya glmsindn
lm etiqadnn saslarndan biri kimi istifad olunmasn
qeyri-mmkn edn dlillrdn biridir. Quran aylrind
Hz.Admin d mczvi kild yaradld xbr verilir.
"Hicr" sursind bel bildirilir:
101

"Xatrla ki, bir zaman Rbbin mlklr bel demidi: "Mn quru v dyiib baqa kl dm palqdan insan yaradacaam! Mn ona surt verib ruhumdan frdym zaman siz ona scd edin!""
("Hicr" sursi, 28-29).
Ayd bildiriln hqiqt ox fvqlad yaradla iar
edir. Hz.Adm anas v atas olmad halda "quru v dyiib baqa kl dm palqdan" yaradlb. Torpaqdan yaradlla bal baqa aylrd bel bildirilir:
"Ey insanlar! lndn sonra yenidn dirilcyiniz
bhniz varsa, yada saln ki, hqiqtn, Biz sizi torpaqdan, sonra mnidn (ntfdn), sonra laxtalanm qandan, daha sonra myyn, tam bir kl dm v dmmi bir para tdn yaratdq ki, (qdrtimizi) siz gstrk..." ("Hcc" sursi, 5).
"Sizi torpaqdan yaratmas, sonra da sizin bir insan
olub yer zn yaylmanz Onun qdrt lamtlrindndir" ("Rum" sursi, 20).
"Allah sizi torpaqdan, sonra bir damc sudan (ntfdn) xlq etmi, sonra da sizi ct-ct yaratmdr. O
bilmdn he bir qadn hamil olmaz v domaz.
mr sahibi olan birinin uzun mr srmsi d,
onun mrnn qsaldlmas da ancaq kitabda yazlmdr. Hqiqtn, bu, Allah n ox asandr" ("Fatir" sursi, 11).
Quranda Hz.Adm haqqnda veriln baqa hmiyytli mlumat is Hz.sann yaradl il olan oxarlqdr:
"Allah yannda sa da Adm kimidir. Allah onu torpaqdan yaratd. Sonra ona: "Ol!" - dedi, o da oldu.
bhsiz ki, bunlar Rbbin trfndn olan hqiqtdir. Ona gr d bh ednlrdn olma!" ("Ali-mran" sursi, 59-60).
Yuxardak ayd Allah Hz.Adml Hz.sann oxar
kild yaradldqlarn bildirir. vvl d qeyd etdiyimiz ki102

mi, Hz.Adm hr hans bir atas olmad halda, yalnz Allahn "Ol" demsi il torpaqdan yaradlb. Hz.sa da atas olmad halda Allahn "Ol!" mri il yaradlb. Eyni aynin
axrnda is insanlara bu hqiqtin Rbbimizdn gldiyi xbr verilir v bu msld bhy qaplmaman zruriliyi
vurulanr. Dolays il bu byk hqiqt drk edilmli v
Hz.sann da eynil Hz.Adm kimi Allahn yaratd bir
bnd, Allaha mhtac bir insan olduu qbul edilmlidir.

Quranda da bildirildiyi kimi,

Hz.sa bir brdir

Rbbimiz Qurann "Qss" sursind Peymbrimiz (s..v.) zndn vvlki peymbrlrin d bir br olduqlarn bildirir:
"Sndn vvl gndrdiyimiz peymbrlr d, bhsiz ki, yemk yeyr, bazarlar gzib dolaardlar.
Sizin bir qisminizi digriniz snaq vasitsi etdik ki,
grk dz bilcksinizmi? Snin Rbbin grndir!
Biziml qarlacaqlarna inanmayanlar: "Biz mlklr endirilmli, yaxud biz Rbbimizi grmli idik!" dedilr. Hqiqtn, onlar zlri barsind tkbbr
qapldlar v aznlab hddi ox adlar" ("Furqan"
sursi, 20-21).
Baqa aylrd d Rbbimiz bel buyurur:
"Biz sndn vvl d onlara vhy etdiyimiz kiilrdn baqa eli gndrmdik. gr bilmirsinizs, kitab hlindn soruun! Biz onlar yemz-imz bir bdn yaratmadq. Onlar bdi d deyillr. Sonra onlara verdiyimiz vdi yerin yetirdik. V istdiyimiz
kslr nicat verdik, hddi aanlar is mhv etdik"
("nbiya" sursi, 7-9).
Quran aylrind peymbrlrin v Hz.sann bri
xsusiyytlri oxsayl misallarla bildirilib. Hz. Mrym
Hz.saya mczvi kild hamil qalb. Ancaq Hz.sann
103

dnyaya glmsi mrhllri, dou snasnda anas

Hz.Mrymin yaadqlar Hz.sann hr bir insan kimi eyni
tin mrhllrdn kerk dnyaya gldiyini aq kild
ortaya qoyur. Bu mddt rzind ba vernlrin frqli kild rh olunmas v ya bundan frqli mnas xarlmas Allahn izni il mmkn deyil:
"Bellikl hamil oldu v onunla birlikd uzaq bir
yer kildi. Dou sancs onu bir xurma aacnn
gvdsin syknmy mcbur etdi. Dedi: "Ka ki,
mn bundan vvl lb qurtaraydm v ya tamamil
unudulub getmi olaydm!" Drhal alt trfndn
ona bel bir nida gldi: "Kdrlnm, Rbbin snin
n altndan bir irmaq axtd. Xurma aacn zn
trf silkl, stn tz yetimi xurma tklsn!
Ye-i, gzn aydn olsun. gr bir adam grck olsan, bel de: "Mn Rhman yolunda oruc tutma
nzir elmim, ona gr d bu gn he ksl danmayacaam!" Ua gtrb z adamlarnn yanna
gldi. Onlar dedilr: "Ey Mrym! Sn ox caib bir
eyl gldin! Ey Harunun bacs! Atan pis kii, anan
da utanmaz deyildi!"" ("Mrym" sursi, 22-28).
Hz.san Allah yaradb v ona mxtlif mczlrl
yardm edib. Onun llri diriltmk, palqdan qu dzldib ona can vermk, anadanglm koru v czaml xstni
saaltmaq kimi gstrdiyi bzi mczlr, hminin atasz
dnyaya glmsi kimi znn yaradl il bal fvqladliklr is bizim dnya hyatnda yaadmz v bal olduumuz qaydalardan knar hadislrdir. Rbbimiz Qurann
bir ox aylrind peymbrlrin gndrildiklri xalqlara
gstrdiyi mczlrdn bhs edib. Msln, Hz.Admin
torpaqdan v atasz yaradlmasn, Hz.Saleh, Hz.brahim v
Hz.Musa kimi peymbrlr trfindn d insanlara oxlu
mczlr gstrildiyini xbr verib. Hz.Musa sehrbazlarla
rastlaanda Rbbimiz onun sasn ilana dndrrk ona
104

ox byk mcz il kmk edib ("Taha" sursi, 69). Hminin Fironun v onun sgrlrinin tqib etmsi nticsind
dniz knarna gln Hz.Musa v srail oullar dnizd yol
almas il qar trf ke biliblr. Firon v ordusu is sularn altnda qalb ("Taha" sursi, 77-78). Quran aylrind
d Peymbrimizin (s..v.) oxlu mczlri, qeybdn verdiklri xbrlr bildirilir. Allah "sra" sursind Peymbrimizi (s..v.) bir gec Mscidi-qsaya apardn v oran
gstrdiyini bildirir. Bu is Rbbimizdn ox byk bir mczdir ("sra" sursi, 1). Haqqnda bhs ediln mczlrin
ba vermsini tmin edn gc sahibi is almlrin Rbbi
olan Allahdr. Bu mczlrin meydana glmsi Peymbrimiz (s..v.), Hz.Musaya v baqa peymbrlr tanrlq
mqam verilmsi mnasna glmir (bu ifaddn Allaha snrq). nki bu mbark insanlar gstrdiklri mczlrin hmi Allahn istyi il hyata kediyini hmi biliblr. "Maid" sursind d Hz.sann bu mczlri "Allahn
icazsi il" hyata keirdiyi xbr verilir:
"Xatrla ki, o gn Allah bel buyuracaq: "Ya Mrym
olu sa! Sn v anana nemtimi yadna sal. O zaman sni mqdds ruhla qvvtlndirmidim. Sn
beikd olanda da, yetkin anda da adamlarla dandrdm. Sn kitab, hikmti, Tvrat v ncili yrtmidim. O zaman sn Mnim izniml palqdan
qua bnzr bir ey dzldib ona frrdn, o da
Mnim izniml qu olurdu. Sn Mnim izniml anadanglm kora v czaml xsty fa verir v Mnim izniml llri dirildirdin. Sn srail oullarnn yanna aq mczlrl gldiyin zaman Mn
onlarn blasn sndn df etmidim. Onlardan kfr batanlar is bel demidilr: "Bu, aq-aydn sehrdn baqa bir ey deyildir!"" ("Maid" sursi, 110).

105

Hz.Mrym v Hz.saya tanrlq mqam "vern" btn iddialar Quran aylri il aradan qaldrlb. Bunlardan
biri d "Maid" sursinddir:
"Mrym olu Msih ancaq bir peymbrdir. Ondan vvl d peymbrlr glib getmidir. Onun
anas is ox pak bir qadn idi. Onlarn hr ikisi yemk yeyirdi. Gr Biz aylri onlara nec baa salrq,
onlar gr nec z evirirlr?" ("Maid" sursi, 75).
Ayd onlarn xsusil d yemk yemlrindn bhs
edilmsi ox hikmtlidir. nki yemk, acmaq, susamaq,
yatmaq ehtiyac hiss etmk canllara xas olan xsusiyytlrdir v onlarn acizliyini ifad edir. Haqqnda bhs ediln
btn bri xsusiyytlr malik olan Hz.sa n "uluhiyyt" ("tanrlq") iddiasnda olmaq is son drc byk
shvdir. Mlkn sahibi olan Rbbimiz znn Rzzaq sifti il btn canllar ruzilndirir, onlara nemtlr balayr.
O, he bir ey v he kim mhtac olmayandr. Ancaq btn canllar var olmaq v z varlqlarn davam etdir bilmk n Rbbimiz mhtacdrlar.
Hz.Mrymin v Hz.sann yemk yemlrin diqqt
kilmsinin baqa bir hikmti d aylrd Hz.brahim insan surtind gln mlk elilr haqqnda verilmi mlumat ola bilr (n dorusunu Allah bilir). Aylrd hmin elilrin "yemk yemmsin" diqqt clb edilib:
"brahimin mhtrm qonaqlarnn shbti sn glib atdm? Onlar brahimin yanna glib salam verdikd o, salam alb: "Bunlar tanmadn kimslrdir!" - dedi. O ailsinin yanna getdi v bir buzov gtirdi. Onu qabaqlarna qoyub: "Blk, yeysiniz!" dedi. Qonaqlarn yemy l uzatmadqlarn grdkd qorxuya dd. Onlar: "Qorxma!" - dedilr v ona
ox bilikli bir olan ua il mYd verdilr" ("Zariyat" sursi, 24-28).
106

"Hqiqtn, elilrimiz brahimin yanna mYd il

glib: "Salam!" - dedilr. brahim d: "Salam!" - dey
cavab verdi v drhal qzarm bir buzov gtirdi. Qonaqlarn llrinin yemy uzanmadqlarn grdkd onlarn bu hrkti xouna glmdi v qorxuya
dd. Onlar dedilr: "Qorxma, biz Lut tayfasna
gndrilmiik!"" ("Hud" sursi, 69-70).
Allah Hz.san tanr hesab edn lm iddias trfdarlarna aylrd ox frqli killrd xbrdarlq edir. Bu
aylrdn bzilri beldir:
""Allah Mrym olu Msihdir", - deynlr, bhsiz ki, kafr oldular. Onlara de: "gr Allah Mrym
olu Msihi, anasn v yer znd olanlarn hamsn mhv etmk ists, kim ona bir eyl mane ola bilr? Gylrin, yerlrin v onlarn arasnda olan hr
bir eyin ixtiyar Allahn linddir. O, istdiyini yaradar, Allah hr ey qadirdir!" ("Maid" sursi, 17).
Hz.sa da Allahn yaratd aciz v mhtac bndlrdn biridir, Allahn ox sevdiyi, rflndirdiyi, sediyi bir
insandr, amma son nticd yen d Allahn bir quludur,
bndsidir. Hz.san tanrladranlar n Quranda bel bir
buyruq var:
"bhsiz ki: "Allah Mrym olu Msihdir!" - deynlr kafr oldular. Halbuki Msih bel demidi:
"Ey srail oullar! Mnim d, sizin d Rbbiniz olan
Allaha ibadt edin! Allaha rik qoana Allah, bhsiz ki, cnnti haram edr. Onun dcyi yer chnnmdir. Zalimlrin he bir kmkisi yoxdur!"
"Allah n ( ilahinin) ncsdr!" - deynlr,
lbtt, kafr olmular. Halbuki bir olan Allahdan
baqa he bir tanr yoxdur. gr onlar dediklrin
son qoymasalar, onlardan kafr olanlara, bhsiz ki,
iddtli bir zab z verckdir. Mgr onlar Allaha
tvb edib Ondan balanmalarn istmycklr?
107

Ax Allah balayandr, rhm edndir!" ("Maid"

sursi, 72-74).
Ayd d bildirildiyi kimi, Rbbimiz btn varlqlar
zrind yegan hkm sahibidir. O, bir ey istynd bunu
txir sala v ya rdd ed bilck baqa bir gc yoxdur. Allahdan baqa tanrlarn olduunu sylyn "Allah zn
vlad gtrd" deynlr n Quranda bel buyrulur:
"Sndn vvl el bir peymbr gndrmdik ki,
ona: "Mndn baqa he bir tanr yoxdur. Buna gr
d yalnz Mn ibadt edin!" - dey vhy etmyk.
Onlar: "Rhman vlad gtrd!" -dedilr. O, pak v
mqddsdir! Xeyr, (mlklr) mhtrm qullardr.
Ondan qabaq sz danmaz, yalnz Onun mri il i
grrlr. Allah onlarn ndkilrini d, arxalarndakn da bilir. Onlar yalnz Allahn raz olduu kslrdn tr fat ed bilr v Onun heybtindn
qorxarlar. Onlardan hr ks; "Mn Ondan baqa bir
tanryam!" - des, onu chnnml czalandrarq.
Biz zalimlr bel cza veririk" ("nbiya" sursi, 2529).

Hz.sa Allahn olu deyil,

Onun peymbridir
Quranda Hz.sann anadan olmas, hyat boyunca
onun bana gln hadislr, ailsi, trafndak insanlarn
vziyyti v s. bu kimi oxlu sayda msldn bhs edilib.
Quranda Hz.sa biz "Allahn peymbri Mrym olu
sa Msih" kimi tandlr. Msln, "Ali-mran" sursind
Hz.sann znn gndrilmsinin sbbini srail oullarna bel izah etdiyi bildirilir:
"Mndn vvl gndrilmi Tvrat tsdiq edrk siz haram edilmi bzi eylri halal etmk n gldim v siz Rbbiniz trfindn bir mcz gtir108

dim. ndi Allahdan qorxun v mn itat edin! bh yoxdur ki, Allah mnim d Rbbim, sizin d Rbbinizdir. El is Ona ibadt edin! Budur doru yol!"
("Ali-mran" sursi, 50-51).
Hz.sann bu dvtin az sayda hvari tabe olub.
Quranda bu smimi insanlardan bel bhs edilir:
"...Hvarilr dedilr: "Bizik Allahn kmkilri! Biz
Allaha inandq. Sn d tslim olduumuza ahid ol!
Ey Rbbimiz, nazil etdiyin iman gtirdik v peymbrin tabe olduq. Artq bizlri ahid olanlarla
bir yerd yaz!"" ("Ali-mran" sursi, 52-53).
Qarqlq v ixtilaf iind olan bir xalqa hidayt rhbri olaraq gndriln Hz.sa hyat boyunca trafndak insanlar Allaha smimi kild iman gtirmy v tslim olmaa arb. Bununla yana, Quran aylrindn aydn
olur ki, Hz.sa z dinlri mslsind ixtilaf iind olanlara
yol gstrib. ncild qeyd ediln bzi ifadlrdn Hz.sann
ilk nc ikizl, qeyri-smimi din adamlarn, dindar cildin girib xalq aldadanlar zlrinin bu mllrindn l kmy, Allaha iman gtirmy dvt etdiyi aydn olur. Allah
Quranda bel bildirir:
"sa akar mczlrl gldiyi zaman dedi: "Hqiqtn, mn siz hikmtl, hm d ixtilafda olduunuz
bzi eylri izah etmk n glmim. Allahdan
qorxun v mn itat edin!" ("Zuxruf" sursi, 63).
Hz.sa da btn peymbrlr kimi xlaqi tnzzl
v dinsizliyi hdf sedi, insanlarn yol verdiyi btn daltsizliklri, haqszlqlar, xlaqszlqlar v batil dinlrini
trk etmlrini, Allahn istdiyi xlaqla v ancaq Allahn razln qazanmaq n yaamalarn istdi.
Hz.sa insanlara Allah qorxusunu, Allah sevmyi, Allaha tslim olma nsiht edir, onlarn batil qaydalardan,
mnasz nnlrdn uzaqlamalarn, yalnz Allaha ibadt
edib etdiklri hr id Allaha z tutmalarn mr edirdi.
109

Gstrdiyi mczlr is onun Allahn seib byndiyi, elm

v qdrti il dstkldiyi ox qiymtli bir elisi olduunu
aq kild gstrir. Onun iman drinliyi, yksk xlaq,
stn idrak qabiliyyti v hikmtli aqlamalar insanlarda
byk heyranla sbb olurdu.
Hz.sa ona qar qurulan btn hiyllr, ona atlan
bhtanlara v ona ediln hcumlara qar ox stn sbr
gstrdi, Allaha tvkkl edib tbliin davam etdi. Bu vaxt
is yannda ox az kmkisi var idi. O, dini z slin qaytarmaq, onu xurafatlardan v batil metodlardan tmizlmk
n byk sylr gstrdi. Rbbimizin ona bx etdiyi stn qavray v hikmt saysind srail oullarna ox tsirli
szlr dedi v hikmtli misallar verdi.
Hz.sa Tvrat tsdiq etmi, Allahn insanlara bir rhbr v nsiht n gndrdiyi ncill hkm etmidi:
"Onlarn ardnca Mrym olu san zndn qabaqk Tvrat tsdiq edn kimi gndrdik. Ona iind haqq yol v nur olan, zndn vvlki Tvrat
tsdiq edn, mttqilr n doru yol v nsiht
olan ncili verdik. ncil hli Allahn onda nazil etdiyi (ehkam) il hkm etsin. Allahn nazil etdiyi il
hkm etmynlr, lbtt, gnahkarlardr" ("Maid"
sursi, 46-47).
Hz.sann bu dvtin cavab vernlrin say ilk nc
ox az idi. nki bu ar hm gzrann mvhumat, xurafatlar v nnlr hesabna tmin edn rahib tbqsinin,
hm d Allahn hakimiyytini qbul etmyn dvlt adamlarnn imtiyazlarn aradan qaldrrd. Hz.sann tblii yaylmaa, onun ardnca gednlrin say oxalmaa balayanda onlarn qurduqlar tllr d, Hz.saya mane olmaq n
hazrladqlar planlar da oxald. Tarix boyunca btn peymbrlr bu cr tllr mruz qalblar. Mriklrin elilr mnasibtd gstrdiyi bu qeyri-insani davranlar
Quranda bel bildirilir:
110

"...Hr df ryiniz yatmayan bir mrl gln peymbr tkbbr gstrmirdinizmi? Mhz buna gr d onlarn bir qismini tkzib etdiniz, bir qismini
is ldrdnz" ("Bqr" sursi, 87).
Cmiyytd Hz.saya qulaq asb ona inananlarla onu
inkar ednlr ayrlmaa balam, iki qrup arasndak frqlr aydn kild ortaya xmd. Bir trfd hqiqi din dvt edn v insanlar Allaha iman gtirmy aran Allahn elisi, digr trfd is hans mczni, hans dlili grs d inanmamaa qrar vern bir qrup var idi. Hz.sann
dmnlri zlrini aq kild bruz verirdilr. Ona tabe
olan, yanndan ayrlmayan insanlardan da sonralar onu inkar ednlr olub. Allah bu vziyyti biz "Onlarn irisindn xan firqlr arasnda ixtilaf dd..." ("Zuxruf" sursi,
65) aysi il xbr verir. Buna gr d Hz.sa z qvmnn
arasndan iman gtirn v etibar ed bilcyi adamlar seib
myynldirmidi. Bu msl Quranda bel bildirilir:
"sa onlarn kfrn hiss etdikd: "Allah yolunda
kim mnim kmkim olacaqdr?!" - dey sorudu.
Hvarilr dedilr: "Bizik Allahn kmkilri! Biz
Allaha inandq. Sn d tslim olduumuza ahid
ol!"" ("Ali-mran" sursi, 52).
Quranda inkarlarn Hz.san ldrmk mqsdil
tl qurduqlar xbr verilir. ncil gr, Hz.sann yanndak adamlardan birinin xyant etmsin nail olan bzi quduran din adamlar Allahn elisini tutdurub romallara
vermk istyirdilr. Yen eyni mnby gr, lm czasn
ttbiq etmy slahiyytlri atmayan rahiblr Romann
dvlt adamlarn qzdrmaq n bir plan hazrlamdlar. Onlar romallarn bu msld ox hssas v mrhmtsiz olduunu bildiklri n Hz.san romal idarilr
qar xan bir xs kimi tantmdlar. Bu mkrli plann nticsi Quranda bel bildirilir:
111

"Onlar hiyly l atdlar. Allah da onlarn hiylsin

vz verdi. Allah hiylgrlrdn tdbirlidir" ("Alimran" sursi, 54).
Aylrd d bildirildiyi kimi, inkarlar Hz.san ldrmk n faliyyt balam v hr cr hiyly l atmdlar. Ancaq bu adamlar Hz.san ldr bilmdilr,
onun bir oxarn Hz.sa znn edrk ldrdlr. Allah
Hz.san z drgahna yksldrk hazrlanan mkrli planlar alt-st etdi. Halbuki romallarn Hz.san armxa krk ldrdklri inam xristianln sasn tkil edir. Bu
shv inanca gr, Hz.san tutan romallar v yhudi din
adamlar ona armxa kib v bellikl, onu ldrblr.
Xristianlarn ksriyyti hadisnin bu cr ba verdiyini qbul edir, ancaq onlar armxa kilrk ldrln Hz.sann
yenidn dirilrk gy yksldiyin inanrlar. Ancaq
Qurana nzr yetirnd hadisnin slinin bel olmadn
grrk:
"V: "Biz, Allahn elisi Mrym olu sa l-Msihi
ldrdk", - dediklrin gr onlara bel cza verdik. Halbuki onlar san n ldrdlr, n d armxa kdilr. Onlara yalnz oxar gstrildi. Bu haql
ixtilafda olanlar onun barsind, lbtt, kk-bh
irisinddirlr. Onlarn buna dair he bir mlumat
yoxdur. Onlar ancaq znn qaplrlar. Hqiqtd onu
ldrmmilr" ("Nisa" sursi, 157).
Hmin aynin axrnda Hz.sann vziyyti bel bildirilir:
"Xeyr, Allah onu z drgahna qaldrmdr (rfa).
bhsiz, Allah qvvt, hikmt sahibidir!" ("Nisa"
sursi, 158).
Ayd bildiriln hqiqt birmnaldr. Yhudilrin qzdrmas nticsind Hz.san ldrmy alan romallar
buna nail ola bilmyiblr. Ayd qeyd ediln "...Onlara yalnz oxar gstrildi..." ifadsi bu mslni aq-akar xbr
112

verir. Allah insanlara Hz.sann oxarn gstrmi v

Hz.san da z drgahna yksltmidir. Bundan baqa,
Rbbimiz bu iddiada olanlarn hqiqtl bal bir mlumatlarnn olmadn da bildirir (Daha mfssl mlumat almaq n Harun Yhyann "Hz.sa lmyib" adl kitabna
baxa bilrsiniz).
Hz.sann armxa kilmsi mslsi il bal ilk
dvrlrd mxtlif fikirlr ortaya atlmd. Bzi xristian
mzhblrinin eynil Quranda bildirildiyi kimi, Hz.sann
armxa kilmdiyin inandqlar mlumdur.
Hz.sann Quran aylrind bhs ediln hyatndan,
tbliindn, dualarndan onun Allahn peymbri olduu
btn aydnl il grnr. Hz.sa Allahn insanlar xbrdar etmk n gndrdiyi hidayt rhbridir. Hminin
"Mrym" sursind qeyd ediln "sa dedi: "Mn hqiqtn Allahn quluyam. O, mn kitab verdi, zm d peymbr etdi"" ("Mrym" sursi, 30) klindki ay bu mslni d aq-akar gstrir. "Sff" sursind bel bildirilir:
"Onu da xatrla ki, bir vaxt Mrym olu sa bel demidi: "Ey srail oullar! Hqiqtn, mn zmdn
vvl nazil olmu Tvrat tsdiq edn v mndn
sonra glck hmd adl bir peymbrl (siz)
mYd vern Allahn elisiym!" Lakin o, akar mczlrl gldikd onlar: "Bu, aq-aydn sehrdir!"
-dedilr" ("Sff" sursi, 6).
Baqa bir Quran aysind is bel deyilir:
"He bir ks yaramaz ki, Allah ona kitab, hikmt
v peymbrlik bx etdikdn sonra o, insanlara:
"Allah buraxb mn qul olun!" - desin. ksin, o:
"yrtdiyiniz kitabn v yrndiyiniz eyin saysind rbbani (mkmml elm v ml, gzl xlaq v
itat sahibi) olun!" - deyr" ("Ali-mran" sursi, 79).
Hz.sann lmdiyi v ldrlmdiyi, Allahn drgahna yksldildiyi v yer zn ikinci df glcyi Quran
113

aylrind v Peymbrimizin (s..v.) hdislrind ox aq

kild bildirilib. Allah Rsulunun (s..v.) hdislrind
Hz.sann glii il bal oxlu lamt bildirib.

114

NCLDK
HQQ XRSTANLIQ
ncild lm (tslis) etiqadna saslanmayan, ksin,
Allaha bir v tk olaraq iman gtirmyi sas gtrn tvhid
inamn mdafi edn oxlu aqlamalar var. Hminin lm inamn qbul etmyn qruplar da tarix boyunca bu
msly diqqti clb edrk lmni mdafi ednlrin
dlilsiz olduqlarn ifad ediblr.
lm etiqad Hz.saya Allahla eyni status verdiyi
halda (bundan Allaha snrq) ncil aqlamalarnda Allahn birliyi, Onun hr eyin zrind sonsuz hakimiyytinin
olmas ox trafl kild trif edilir. Hm Hz.sann xalq v
tlblri arasnda apard tblid, hm d hvarilrin
szlrind insanlar hmi tvhid inamna arlrlar.
Hz.sa hr etdiyini hqiqtn Allahn sonsuz gc v qdrti il etdiyini, hr syldiyinin Allahn ona syltdiyini,
mczlri Allahn istyi il hyata keirdiyini davaml
olaraq dil gtirir, zn yb yksldn insanlar Allah
yb yksltmy, Allahn sonsuz gcn xatrlamaa v
Ona tslim olmaa dvt edir. Bu mvzudan sonrak shiflrd trafl bhs edcyik.
Hz.sann nec tbliat apardn gstrn oxlu
Quran aysi var. "Maid" sursind bu msl il bal bel
buyrulur:
"Xatrla ki, o zaman Allah bel buyuracaq: "Ya Mrym olu sa! Snmi insanlara: "Allahla yana, mni
v anam da znz tanr bilin!" - demidin?" (sa
cavabnda) deyck: "Sn pak v mqddssn!
Haqqm atmayan bir eyi demk mn yaramaz.
gr bunu mn demi olsaydm, Sn onu mtlq bilrdin. Sn mnim ryimd olan hr eyi bilirsn,
115

mn is Snin zatnda olan bilmirm. bhsiz ki,

qeyblri biln ancaq Snsn! Mn onlara yalnz Snin mn etdiyin mri atdrb bel demim: "Mnim d, sizin d Rbbiniz olan Allaha ibadt edin!"
N qdr ki, onlarn arasnda idim, onlara ahid mn
idim. Sn mni qbul etdikdn sonra onlara nzarti zn oldun. Yalnz Sn hr ey ahid sn! gr
onlara zab versn, bh yoxdur ki, onlar Snin
qullarndr. gr onlar balasan, yen bh yoxdur ki, Sn yenilmz qvvt, hikmt sahibisn!""
("Maid" sursi, 116-118).
Aylrd d bildirildiyi kimi, Hz.sa insanlar yalnz
Allaha iman gtirib Onun n yaamaa dvt etmidir.
Tvhid inam eynil slam dinind olduu kimi "hqiqi xristianl"n da sasn tkil edir (Buradak hissd ncildn
sitat vercyimiz ifadlrd "ata" sz "Allah" v ya "Rbb",
"oul" ifadsi "peymbr-eli", Hz.sa n ildiln
"Rbb" sifti is "mllim" klind dyidirilib).

hdi-tiqd tvhid etiqad

Hz.sann Allah drgahna yksldilmsindn 30-40 il
sonra ortaya xan batil "Allahn olu" ifadsi zaman tdkc insanlar arasnda geni yayld. Ancaq bu mfhumun nyi ifad etmsi uzun mddt qeyri-myyn olaraq qald.
Bzilri bu ifadni Hz.sann sadc Allah drgahndak
mtbr yerini ifad edn mcazi ifad kimi izah etdilr v
Allahn birliyin inanmaa ardlar. Digrlri is bu ifady saslanaraq Hz.san "tanrladrdlar" v onu zlrin
"Oul Tanr" saydlar.
Mlum olduu kimi, Hz.sa srail oullar nslindndir v tbliini d srail oullarna atdrd. srail oullar,
yni yhudilr Hz.sa glnd iki min il idi ki, bir v tk
olan Allaha iman gtirn bir xalq idi. Rbbimiz z vhyini
116

yhudilr Hz.brahiml balayan v sonra da bir-birinin

ardnca gln ox sayda peymbrlr vasitsil atdrmd. Elilri onlar bu vhy qsursuz kild tabe olmalar
n xbrdar etmidilr. Yhudilr Allahn Quranda bildiriln ifad il desk, "Onda haqq yol v nur vardr" dey
gndrdiyi Tvrat ("Maid" sursi, 44) Hz.Musadan bu yana tanyb bilirdilr.
Hz.sa is xristianlarn da qbul etdiyi kimi, Tvrat
tsdiq edn peymbr olaraq glmidi. Tvratda v hditiqin baqa kitablarnda Hz.sann glcyin iar edn
mYdli xbrlr vard.
Bu hqiqt znik mclisind ss oxluu il qbul ediln lm etiqadnn n qdr byk bir shv olduunu
ortaya qoyurdu. nki haqqnda danlan lm inancndan n Tvratn, n d hdi-tiqi tkil edn baqa
kitablarn hr hans bir yerind bhs edilmirdi. srail peymbrlri xalqlarn iki min il boyunca bir v tk olan
Allaha iman gtirmy dvt etmilr, amma onlarn lm etiqadna iar edn ox kiik bir aqlamalar da olmayb. N Hz.brahimdn, n Hz.Musadan, n d baqa
peymbrdn bel bir aqlama eidilmyib. Onlarn hamsnn yrtdiyi dinin bir sas vard: Allah bir olaraq tanmaq v Ondan baqa Tanr qbul etmmk. Yhudilrin n
ox tkrar etdiklri Tvrat cmllrind bel deyilirdi: "Qulaq as, ey srail! Allahmz Rbb bir olan Rbbdir" ("Tsniy", 6/4).
hdi-tiqin baqa aylrind d eyni hqiqt vurulanr: "Rbb z Allahdr, Ondan baqas yoxdur... Bu
gn bil v ryin qoy ki, yuxarda gylrd v aada yerd Rbb O Allahdr, baqa yoxdur" ("Tsniy", 4/35-39).
"...Mndn vvl Allah olmad v Mndn sonra da
olmayacaq. Mn Rbbm v Mndn baqa xilaskar yoxdur..." ("aya", 43/10-11).
117

"nki gylri yaradan Rbb dnyaya kil vern v

onu yaradan, onu gclndirn v onu bs yer yaratmayan, stnd yaama lverili hala gtirn Allah bel deyir: "Rbb Mnm v baqas yoxdur"" ("aya", 45/18).
"V Mndn baqa Allah, haqq Allah v Xilaskar yoxdur. Mndn baqas yoxdur" ("aya", 45/22).
"...Allahmz Rbb bir olan Rbbdir v Allahn Rbbi
btn ryinl, btn cannla v btn gcnl sevcksn" ("Tsniy", 6/4-5).
Yuxardak Tvrat cmllrindn d grndy kimi,
Rbbimizin sonsuz gc v qdrti, Onun btn kainatn
yegan sahibi olmas yhudiliyini tml hqiqtidir.
hdi-tiqi oxuyan hr bir adam oradak btn kitablarda bir olan Tanrdan, almlrin Rbbi olan Allahdan bhs
edildiyini aydn kild grr. hdi-tiqd lmdn birc df d olsa bhs edilmmsi ox byk mnaya malikdir. Bu mnann akar nticsi lmnin smavi din sonradan daxil olmu batil bir etiqad olmasdr.

ncild "Allaha bir v

tk olaraq iman gtirmk" sasdr
Quranda Hz.sann yhudilr bu cr tbliat apard bildirilir:
"...Ey srail oullar! Mnim d, sizin d Rbbiniz
olan Allaha ibadt edin..." ("Maid" sursi, 72).
Hz.sann insanlar tvhid aran ifadlri thrif
mruz qalan hdi-Cdidin ncillrind hazrda da mvcuddur. Msln, Mark ncilin gr, Hz.sa onun yanna glrk "Btn mrlrin n hmiyytlisi hansdr?" dey soruan yhudi din alimin bel cavab verib:
"mrlrin n birincisi: "Dinl, ey srail! Allahmz
Rbb bir olan Rbdir. V Allahn olan Rbbi btn
118

ryinl, btn cannla, btn dncnl v btn

qvvtinl sev"" ("Mark ncili", 12/29-30).
Yen Mark ncilind yer alan aadak ayd is
Hz.sann onun tanrladrlmas hl bir trf dursun, htta triflnmsin d mane olduunu gstrir:
"sa yola xarkn bir nfr onun yanna qad v qarsnda diz kb Ondan sorudu: "Yax mllim,
bdi hyat miras almaq n n etmliym?" sa da
ona dedi: "N n mni yax adlandrrsan? Allahdan baqa kims yax deyildir"" ("Mark ncili",
10/17-18).
slind tkc bu ay lmnin hqiqi xristianla
zidd bir inam olduunu gstrmy kifayt edir. Hz.sa
znn triflnmsini qbul etmyrk trif layiq olann
yalnz Allah olduunu vurulayr v znn Allahn bir
bndsi olduunu ox aydn kild ifad edir.
Hz.sann srail oullarna atdrd hqiqt br tarixinin balancndan etibarn btn peymbrlrin izah
etdiyi hqiqtdir: Rbbimiz hr eyi yoxdan rsy gtirn,
onlar n gzl kild v qsursuz surtd yaradan, ox
byk v stn olan, hr eyin daxilind olanlar v gizli trflrini biln, zli v bdi olan, domayan v doulmayan, hr cr qsurlardan uzaq, an byk olan, hkm
edn, krmi bol olan, mrhmtli v balayan Uca Allahdr. Gylrd v yerd olanlarn hams yalnz Allaha tslim
olub.
Hminin hdi-Cdidd d "Allahn bir olmas"
imann ox vacib rti kimi qeyd edilib. Hr cr oxtanrl, tanrl etiqadlar yaxud da hr cr btprstlik Tvratda olduu kimi ncild d - hm drd ncild, hm d
elilrin yaz v mktublarnda - srt kild tnqid edilib qnanr. ksr Allahdan baqa tanrlar qbul ednlr
bir ox ncil aylrind tvhid inamna dvt edilirlr. Bu
aqlamalardan bzilri beldir:
119

"sa ona dedi: "Allahmz Rbb bir olan Rbdir"...

Din alimi ona dedi: "Lap yax, Mllim! Doru dedin
ki, Allah birdir, Ondan baqas yoxdur"" ("Mark ncili",
12/29-32).
"...Allah birdir" ("Qalatiyallara mktub", 3/20).
"V fani olmayan Allahn izztini, fani olan insana,
qulara, drdayaqllara v yerd srnnlr bnzyn btlrl vz etdilr... Onlar Allahn hqiqtini
yalanla dyidirdilr v Yaradann vzin yaradlana prsti v ibadt etdilr. Halbuki Allah sonsuza
kimi triflnmy layiqdir" ("Pavelin romallara mktubu", 1/23-25).
"...Bizim tk bir Allahmz vardr. Hr ey Ondandr
v biz Onun n yaayrq..." ("Korinflilr I mktub", 8/6).
"...Bilirik ki, bt dnyada slind he bir eydir v
bir olan Allahdan baqas yoxdur" ("Korinflilr I
mktub", 8/4).
"Sonsuz srlrin hkmdar, lmz, grnmz v bir
olan Allaha bdi olaraq hrmt v izzt olsun" ("Timotey I mktub", 1/17).
"Tk bir Allah var..." ("Timotey I mktub", 2/5).
"man edirsnmi ki, Allah birdir? Yax edirsn..."
("Yaqubun mktubu", 2/19).
"Xilaskarmz tk bir Allaha izzt olsun..." ("Yhudann mktubu", 24).
"Siz bir-birinizdn izzt qbul edib bir olan Allahdan
gln izzti axtarmadnz bir halda, nec iman ed
bilrsiniz?" ("Yhya ncili", 5/44).
"Allahn yannda qeyri-mmkn bir ey yoxdur"
("Luka ncili", 1/37).
Burada ncildn qsaca kild qeyd etdiyimiz aylrdn baqa da Allah bir v tk olaraq trif edn oxsayl
aqlamalar mvcuddur. Bu msl il bal baqa bir n120

mun is Hz.sann tlblrinin apard tbliatdr.

Hz.sann Allah drgahna yksdilmsindn sonra xristianlar kndbknd, qsb-qsb gzrk insanlara Hz.sann szlrini atdrb v onlar Allaha tslim olmaa dvt
etmilr. Onlarn tbliat apardqlar insanlar Allaha bir v
tk olaraq iman gtirn xristianlar olmaa armalar ncild bel bildirilir:
"Lakin hvarilr Barnaba v Pavel bunu eitdikd paltarlarn crdlar v xalqn ortasna atlb qqraraq dedilr: "rlr! Bunlar niy edirsiniz? Biz d, ftrtlri
siz bnzyn insanlarq v siz mYd gtirdik ki,
siz bu bo eylrdn...gy, yeri, dnizi v onlarn
iindki hr eyi yaradan Allaha trf dnsiniz. Bununla brabr gydn biz yamurlar v smrli
mvsmlr verrk, rklrimizi qida v sevincl
doldurub, yaxlq edrk zn ahidsiz qoymamdr"" ("Hvarilrin ilri", 14/14-17).
"Dnyan v onun iind olan btn eylri yaradan
Allah, gy v yerin Rbbi olduundan, l il tikilmi
mbdlrd yaamaz. Madam ki, hamya hyat, nfs
v hr eyi vern zdr, bir ey mhtac imi kimi,
insanlarn llri il Ona xidmt oluna bilmz. O, btn xalqlardan olan insanlar bir insandan yaratd ki,
btn yer znd yaasnlar. Onlarn qabaqcadan
myyn edilmi vaxtlarn v yaadqlar yerlrin srhdlrini tyin etdi ki, Allah axtarsnlar... O he birimizdn uzaq deyil. nki biz Onunla yaayrq, hrkt edirik v varq..." ("Hvarilrin ilri", 17/24-28).

Allah sonsuz gc v qdrt sahibidir

Tslis inancna gr, Hz.sa yaradlmayb, o, zldn
bri mvcuddur v Allahla eyni gc, slahiyyt malikdir
(bu ifaddn Allaha snrq). Halbuki bu, ox byk bir
121

shvdir. Hal-hazrda lmy inananlar Hz.sann onlar

xilas edib qurtaracana, dualarn qbul edcyin, onun
saysind btn gnahlarndan xilas olduqlarna inanrlar
(Kffar mslsi il bal yanllq sonrak shiflrd trafl kild aradrlacaq). Bu shv inam Quran aylrind
bildiriln ox byk yanllqdr. Hminin ncild d bu
inam he cr dstklnmir, ksin, tkzib edilir.
Ancaq ncildn bzi aylr bu shv inanca dlil kimi
tqdim edilir. Bu dlillrin banda is Hz.sann gstrdiyi
mczlr glir. Halbuki Hz.sann insanlara oxlu mcz
gstrmsi onu tanrladran etiqada dlil ola bilmz. Bu
mczlr Quranda da bildiriln akar bir hqiqtdir.
Hz.sann dnyaya atasz glmsi, beikd olarkn danmas, korlar, czam xstlrini saaltmas kimi hyat boyunca gstrdiyi oxlu mczsi olub. Ancaq bu mczlr
sonsuz gc v qdrt sahibi olan, btn kainatn hakimi
olan Rbbimizin mrhmti il hyata keib. Allah Hz.sadan baqa Hz.Musaya, Hz.Sleymana, Hz.brahim,
Hz.Zkriyyaya, Peymbrimiz Hz.Muhmmd (s..v.) v
daha bir ox peymbr d mczlrl kmk edib. Ancaq lm etiqadnn trfdarlar bu mczlri dlil kimi
gstrrk Hz.sann "tanr" olduunu iddia edirlr. Halbuki digrlri kimi bu fikir d ncild mvcud olan fikirlrl
ziddiyyt tkil edn iddiadr.
Sonrak hisslrd daha trafl kild qeyd edcyimiz kimi, Hz.sa z xlarnda Allahn ann hmi ucaldb, "Allah mn nec mr edirs, el d icra edirm" ("Yhya", 14/31); "Mn siz syldiyim szlri zmdn sylmirm" ("Yhya", 14/10) v "Siz dorusunu, dorusunu deyirm: eli zndn bir ey ed bilmz" ("Yhya", 5/19) kimi
ifadlrl btn gcn Allaha mxsus olduunu bildirib.
Allahn sonsuz gc v qdrtinin ifad edildiyi bzi
ncil aylri is beldir:
122

"nki hr ey Ondan, Onun vasitsi il v Onun

n davam edir. Ona bdi izzt olsun!" ("Pavelin romallara mktubu", 11/36).
"Mgr be sr iki assariy satlmrm? V Allahn
yannda onlarn he biri unudulmamdr? Sizin banzdak salarn hams da bel saylmdr..." ("Luka ncili", 12/6-7).
"sa onlara baxb, dedi: "nsanlar n bu qeyrimmkndr, Allah n is hr ey mmkndr""
("Matta ncili", 19/26).
"...O hr eyin zrind bdi olaraq triflnck
mbark Allahdr" ("Pavelin romallara mktubu",
9/5).
"Allahn znginliyi, hikmti v elmi n drindir..."
("Pavelin romallara mktubu", 11/33).
"Allahdan qorxun! Ona izzt verin! nki Onun
hkmnn vaxt gldi. Gy, yeri, dnizi v su bulaqlarn Yaradana scd edin" ("Vhy", 14/7).
"...Gc hr ey atan Rbb Allah, Snin mllrin
byk v xariqladdir. Ey milltlrin Hkmdar.
Snin yollarn doru v hqiqidir. Ya Rbb! Kim
Sndn qorxmayacaq v Snin adn izztlndirmyckdir? nki yalnz Sn mqddssn. Btn
xalqlar glck v Snin nnd scd edcklr.
nki Snin adil ilrin izhar olundu" ("Vhy", 15/34).
"...Hr ey Allahdandr" ("Pavelin korinflilr I mktub", 11/12).
"...Xilas, izzt, hrmt v qdrt Allahmzndr!
nki Onun hkmlri hqiqi v adildir... nki gc hr ey atan Rbb Tanrmz sltnt srr"
("Vhy", 19/1-6).

123

"...Allah trfndn olmayan hakimiyyt yoxdur,

mvcud olanlar da Allah trfndn qurulmudur"
("Pavelin romallara mktubu", 13/1).
"Mbark v tk Hkmdar, ahlarn ah v rblrin
Rbbi, lmzliy yegan malik olan, latmaz nurda
yaayan, insanlardan kimsnin grmdiyi v grmy qadir olmad Allah Msihin zhurunu vaxtnda
gerrkldirckdir. Allaha hrmt v bdi qdrt
olsun" ("Pavelin Timotey I mktubu", 6/15-16).
"Ehtiyatl olun, insanlara znz gstrmk n
yaxlq etmyin; yoxsa gylrdki Rbbinizdn mkafat almazsnz. ...Sn is dua etdiyin zaman z otana
gir v qapn balayaraq, gizlind olan Rbbin dua et,
gizlini grn Rbbiniz sizi mkafatlandracaqdr. Dua
etdiyiniz zaman btprstlr kimi bo szlr sylmyin; zira onlar sanrlar ki, ox danmaqla eidilcklr.
Onlara bnzmyin; nki Rbbiniz sizin nlr ehtiyacnz olduunu siz Ondan dilmzdn vvl bilir. ...V bizi imtahana km. Lakin bizi rdn (yaxud, eytandan) xilas et. nki sltnt, qdrt v izzt bdi olaraq Snindir" ("Matta ncili", 6/5-8, 13).
ncild bildiriln bu hqiqtlr Quranda bhs edilnlrl uzlar. Bunlar br tarixindn etibarn btn peymbrlrin yrtdiyi mtlq hqiqtlrdir: zaman, mkan, insan, btn almlri v varlqlar Allah yaradb. Rbbimiz hr cr qsur v nqsandan uzaqdr. O, Uca v stn
olandr. Hr bir hadis Rbbimizin icazsi v tqdiri il hyata keir. Quranda bildiriln ifad il desk, Allah istms yer znd birc yarpaq da budaqdan dmz, he bir
dii canl hamil qalmaz v he bir canl Ondan xbrsiz doa bilmz. Allah gizli olan da, akar olan da bilndir v
hr ey gc atandr. Allah istdiyini etmy qadirdir,
sonsuz gc v qdrt sahibidir. Bir eyin olmasn istynd
ona ancaq "Ol!" demsi kifayt edir. Onun drgahnda he
124

bir ey imkansz deyil. Kainatdak btn iqtidar v qdrtin yegan sahibi Allahdr.
Allahn btn kainatdak mtlq hakimiyyti ncild
ox aydn ifadlrl qeyd edilib. nsanlara btn gc v slahiyytlri vern gcn almlrin Rbbi olan Allah olduu
mxtlif nmunlrl aqlanb. Yer zndki btn hadislri meydana gtirn, btn varlqlara hyat vern gc sahibi d Uca Rbbimizdir.
"Bdni ldrb can ldr bilmynlrdn d
qorxmayn; ancaq daha artq chnnmd hm bdni, hm can hlak etmy qadir Olandan (yni, Allahdan) qorxun. Mgr iki sr bir assariy (xrda
pul) satlmrm? V Rbbinizin hkm olmadqda,
onlardan he biri yer dmz" ("Matta ncili", 10/2829)
"nsan zn gydn verilmdiyi halda, he bir ey
ala bilmz" ("Yhya ncili", 3/27).
"...Siz gydn ryi Musa vermdi, siz gydn hqiqi ryi vern Rbbimdir" ("Yhya ncili", 6/32).
"Onlar sizi l verdiklri zaman, nec v ya n deycyinizin qaysna qalmayn; nki n sylycyiniz o
anda siz bildirilckdir. nki sylyn siz olmayacaqsnz, Rbbinizin Ruhu sizin vasitnizl danacaqdr" ("Matta ncili", 10/19-20).
"Xilaskarmz Allah sizi bdrmkdn qorumaa,
z izztinin hzuruna byk sevincl lksiz xarmaa qadirdir..." ("Yhudann mktubu", 24-25).
"Hmin gn v saat, n gydki mlklr, n d eli
bilir. Allahdan baqa he kim bilmz" ("Matta ncili",
24/36).
"lmzliy yegan malik olan Odur... nsanlardan
kims n Onu grn olmudur, n d gr bilr..."
("Timotey I mktub", 6/16).
125

"Biz daxiln lm hkmn hiss etdik ki, zmz

deyil, llri dirildn Allaha bel balayaq" ("Korinflilr II mktub", 1/9).
Btn bu hdi-Cdid aylri hqiqi xristianlqda Allaha smimi v daxildn gln bir imann olmasn aydn kild gstrir. Ancaq bu doru inanclarn yanna lm kimi batil bir etiqad lav edilib v bu da xristianln thrif
olunmasna gtirib xarb.

126

NCLD TANIDILAN
"ALLAHIN PEYMBR HZ.SA"
Xristianlq mxtlif mzhblr, bu mzhblr d z
aralarnda mxtlif qollara ayrlr. ncili frqli killrd
izah edn, mxtlif ttbiq metodlarna malik olan crbcr
dini cryanlar, kilslr mvcuddur. Ancaq bu frqli qollarn ksriyytinin yekdillikl qbul etdiyi iman sas "lm"dir.
Tarix boyunca lm inancn rdd edn mxtlif cryanlar ortaya xb. Lakin bu cryanlarn byyb gclnmsi oxluq tkil edn lm mdafiilri trfindn
ngllnib. Bu cryanlar drhal "azn" v "batil" adlandrlb, tzyiqlr mruz qalblar v onlarn qars hr vasit il
alnb. Kitabn sonrak hisslrind d oxuyacanz kimi,
azlq tkil edn bzi qruplar istisna olmaqla lm inanc
xristian dnyasnda mumn qbul olunub v ya zorla qbul etdirilib.
Kitabn vvlindn etibarn qeyd etdiyimiz kimi, lm inanc Qurana tamamil zidd bir inancdr v ncild
d mvcud olan aqlamalar Hz.sann hyatnn he bir
annda bel bir iddiasnn olmadn, bel bir ey dolays il d olsa iar etmdiyini, htta bu kimi sylrin
qarsn xsn aldn, hr sznd Allah trifldiyini
v ucaltdn gstrir. Masir dvrd lm inancna ks
trfd olan qruplarn stnd dayandqlar msllrdn
biri d slind budur: Hz.sann br olmas.

Hz.sann hyat lm
iddiasn tkzib edir

127

ncild Hz.sann hyat v bu qiymtli elinin tblii

il bal qeyd ediln mlumatlar v Hz.sann hikmtli nsihtlri lm etiqad sbbi il srlrdir ki, qulaqardna
vurulur. lm inanc beyinlri o qdr qardrb ki, bunun nticsind Hz.sa tanrladrlr v o, ondan kmk
umulacaq sviyyy qaldrlr.
Qurana gr, Hz.sa Allahn insanlara xbrdarlq
edn v onlar qorxudan kimi gndrdiyi, anadan olmasndan z drgahna yksdilmsin kimi hyatnn hr annda bnzrsiz mczlr yaradaraq kmk etdiyi mbark
bir peymbrdir. Onun anadan olmas Allahdan ox byk mczdir. Ancaq anadan olmasndan sonra o da btn insanlar kimi bir hyat yaayb. Hz.sa da baqa insanlar kimi Allahn "Ol" demsi il yaradlb v o, Allah qarsnda acizliyini biln, Allaha mhtac olan bir brdir. Hm
Quran aylrind, hm d ncild Hz.sann bri xsusiyytlri ox mxtlif misallarla trif edilir. Msln, vvlki
fsillrd d qeyd etdiyimiz kimi, Rbbimiz "Maid" sursinin 75-ci aysind Hz.sa v Hz.Mrym bard "...Onlarn
hr ikisi yemk yeyirdi..." klind buyuraraq onlarn mlk olmadqlarn, baqa insanlar kimi bir br olduqlarn
bildirib.
ncild mvcud olan bir ox nmund Hz.sann bri xsusiyytlrindn bhs edilir. Bunlardan bir nesi
aadak kimidir.

Hz.sann anadan olmas, nsli v yaxnlar

Hz.sann cdad v dnyaya glmsi il bal mxtlif aqlamalar var. Bu mlumatlara gr, Hz.sa Hz.Davudun nslindn glir. Hz.sa xalq arasnda tannan bir xsdir. nsanlar onun kimin nslindn gldiyini, harada anadan olduunu, harada bydyn bilir. Hz.sann ailsi
camaat trfindn yax tannrd.
128

"O, bizlr qulu Davudun slalsindn qdrtli bir

Xilaskar meydana gtirdi. zldn bri z mqdds
peymbrlrinin vasitsil xbr gndrdi ki, bizi
dmnlrimizin v biz nifrt ednlrin hamsnn
lindn xilas edck" ("Luka ncili", 1/69-71).
"brahim olu, Davud olu sa Msihin nsil crsi
beldir..." ("Matta ncili", 1/1-2).
"Onun anas v qardalar gldilr, evin bayrnda durub, Onun yanna adam gndrrk, Onu ardlar"
("Mark ncili", 3/31).
"sann nnd gedn v ardnca gln xalq: "Davud
oluna hosana! ("bizi xilas et" demkdir) Rbbin ad
il gln hmd olsun! n yksklrd hosana", - dey qqrrdlar. sa Yeruslim atd zaman, btn
hr: "Bu kimdir?", - deyrk sarsld. Xalq is deyirdi: "Bu, Qalileyann Nazaret hrindn olan sa peymbrdir"" ("Matta ncili", 21/9-11).
"Mrymin olu, Yaqub, Yusif, Yhuda v imonun
qarda dlgr bu deyilmi? Baclar burada aramzda
deyillrmi..." ("Mark ncili", 6/3).

Hz.sann bri xsusiyytlri

lm inancnn sasnda Hz.sann bri xsusiyytlrini qulaqardna vurmaq anlay var. Halbuki ncild
Hz.sa il bal veriln mlumatlardan bu qiymtli insann
"Allahn olu deyil, Allahn mbark bir elisi olaraq bhs
edildiyi" aq-akar aydn olur. Onun da btn insanlar kimi bir hyat yaadn grrk. O da baqa insanlar kimi
anadan olub, hyatnn krplik, uaqlq v gnclik mrhllrini yaayb. Acanda yanndak hvarilri il birlikd Allaha kr edrk yemk yeyib, uzun bir gnn ardnca hr
bir insan kimi o da yorulub v yatmaa ehtiyac hiss edib.
Bununla yana, trafdak insanlar Hz.sann yuyunmaq, tmizlnmk kimi hr cr fiziki ehtiyaclarnn olmasna da
129

ahid olublar. Bunlar hr bir adamn qarlad tbii ehtiyaclardr. Bundan baqa, hmin ehtiyaclar lm inancnda Hz.sann adna qoulmasna allan tanrlq iddias il
d tam kild ziddiyyt tkil edir.
"sa is hikmtd v boy-buxunda, Allah v insanlar
qarsnda ltfd trqqi edirdi" ("Luka ncili", 2/52).
"Onlarla sfr banda oturarkn, rk gtrb kr
etdi, paralad v onlara verdi" ("Luka ncili", 24/30).
"Onlar hl sevincdn inanmayb tccblnrkn, sa
onlara dedi: "Burada bir yemy bir ey varm?" Ona
bir tik bimi balq v bir para bal ptyi verdilr. O
da gtrb onlarn qabanda yedi" ("Luka ncili",
24/41-43).
"Mayasz rk bayramnn birinci gnnd agirdlr sann yanna glib dedilr: "Pasxa yemyi n
harada hazrlq grmyimizi istyirsn?"" ("Matta ncili", 26/17).
"sa Levinin evind yemk yeyrkn..." ("Mark ncili",
2/15).
"Onlar ev gldilr v yen izdiham toplad, bel
ki, rk yemy bel imkanlar yox idi" ("Mark ncili", 3/20).
"Onlar sfrd oturub yemk yeyrkn sa dedi: "Siz dorusunu deyirm: Mniml brabr rk banda yemk yeyn sizlrdn biri Mni l verckdir"" ("Mark ncili", 14/18).
"Friseylrdn biri sadan xahi etdi ki, onunla brabr rk yesin. O da friseyin evin girdi v sfr
banda oturdu" ("Luka ncili", 7/36).
"...sa yol getmkdn yorulmudu. O quyunun yannda oturdu. Altnc saata az qalmd. Samariyal bir qadn su kmy gldi. sa ona dedi: "Mn su ver
iim", - dedi" ("Yhya ncili", 4/6-7).
130

"sa qayn arxa trfind yastn stnd yatrd..."

("Mark ncili", 4/38).
"sa onlara dedi: "Sakit bir yer gedk v bir az dinclk". nki glib-gedn o qdr ox idi ki, qidalanmaa bel vaxtlar yox idi" ("Mark ncili", 6/31).
"...Gzmkdn yorulan sa quyunun yannda oturdu..." ("Yhya ncili", 4/4).
Yuxarda sitat gtirdiyimiz ncil cmllri Hz.sann
baqa insanlar kimi Rbbimizin mrhmtin mhtac bir
br olduunu gstrir. O, Allahn btn almlr stn
etdiyi, peymbrlik vzifsi il rflndirdiyi v mczlr bx etdiyi ox stn xlaql bir bndsidir. O, xsusi
zlliklr malik olan bir brdir, hminin digr canllar
kimi Allahn mrhmtin mhtac, aciz bir bnddir. Halbuki canl-cansz btn kainatn yaradan olan Allah hmi diridir, hr an hr ey hakimdir v hr ey hkm edndir, hr eyi bilir, hr ey gc atr. O, mrglmir v
Onu yuxu da tutmur, O, hr cr qsurlardan da uzaqdr, O,
yaratdqlarna mxtlif acizliklr verib v malik olduqlar
bu qsurlar drk edrk ancaq Ona qulluq etmlrini, hr
eyi Ondan istmlrini mr edib.

Hz.sa da btn insanlar kimi

Allahn mrhmtin mhtac bir bnddir
Hz.sann Allahn sonsuz mrhmti il mxtlif mczlr gstrmsindn hm Quran aylrind, hm d ncild bhs edilir. Ancaq Hz.sa hr sznd, apard tbliatda v hvarilrl olan shbtlrind bu mczlri Allahn istyi il yerin yetirdiyini bildirib. Danann z deyil,
Allah olduunu, btn ediln ilri Allahn yerin yetirdiyini, Allahn btn canllar zrind tk hakim olduunu teztez vurulayb. Onun Allahn dvtini insanlara atdran
bir bnd olduunu, bu etdiklrini Allahn istyi il hyata
131

keirdiyini, hr etdiyinin Allahn nzartind olduunu bildirib. Onun bu szlrindn bzilri aadak kimidir:
"Hr ey Rbbim trfindn mn verildi..." ("Matta
ncili", 11/27).
"...Allah mn nec mr etmis, el d icra edirm..." ("Yhya ncili", 14/31).
"...Mn siz syldiyim szlri zmdn sylmirm..." ("Yhya ncili", 14/10).
"...Siz dorusunu, dorusunu deyirm: eli zndn bir ey ed bilmz..." ("Yhya ncili", 5/19).
"...Verdiyim tlim mnim deyil, mni gndrnindir" ("Yhya ncili", 7/16).
"Onlar mn vern Rbbim hamdan bykdr..."
("Yhya ncili", 10/29).
"nki mn zmdn sylmdim, mni gndrn
Allah z n deycyimi v n sylycyimi mn
mr etdi. V bilirm ki, Onun mri bdi hyat demkdir. Syldiyim eylri Allah mn nec dedis,
elc d sylyirm" ("Yhya ncili", 12/49-50).
"sa Allahn hr eyi zn mant etdiyini v Allahdan xb glib, Allaha qaydacan bilirdi"
("Yhya ncili", 13/3).
"Mni gndrn mnimldir. O mni tk buraxmayb,
nki mn daim Onun xouna gln ilri grrm"
("Yhya ncili", 8/29).
"Mn z-zmdn bir ey ed bilmrm; eitdiyim
kimi hkm edirm v mnim hkmm dorudur,
ona gr ki, mqsdim z iradmi deyil, mni gndrnin iradsini yerin yetirmkdir" ("Yhya ncili",
5/30).
"...gr Rbbim ona imkan verms, he kims mnim yanma gl bilmz" ("Yhya ncili", 6/65).
ncild yer alan yuxardak aqlamalar lm inanc
baxmndan ox hmiyytlidir. nki bu ifadlrd
132

Hz.sann bir tanr deyil, Allaha mhtac, Allahn istdiyi

kimi hrkt edn, Allahn mrin uyun kild qrar
vern, Allahn ilham il danan, Allahn xolayaca ilri grn bir bnd olmas xsn Hz.sann z trfindn ifad edilib. Ancaq btn bu hikmtli v smimi szlr
lm inancnda qulaqardna vurulur, Hz.sann is mvcud olmaq n he bir ey ehtiyac duymayan stn varlq kimi tandlmasna sy gstrilir. Halbuki bunlar hqiqti ks etdirmdiyi kimi hm Rbbimizin uca xsin, hm
d Onun mbark elisi Hz.saya qar hrmtsizlikdir.
Rbbimiz btn bu bnztm v mqayislrdn uzaqdr.
O, he bir ey ehtiyac olmayan, btn qsur v nqsanlardan uzaq, sonsuz v tk gc sahibi olan Allahdr. Ona brabr v oxar he bir varlq yoxdur.
Buradak ifadlrd Hz.sann ancaq Allaha qulluq etmkl bal hkmlr tabe olduu aydn kild grnr.
Yalnz Allaha qulluq edn Hz.san Allahla "eynildirn"
lmnin n qdr batil bir etiqad olmas buradan da aydn olur.

Hz.sann Allaha dua etmsi

lm inancn tkzib edn baqa bir dlil is bu mbark insann Rbbimiz olan smimi dualardr. Dua edn
insan Allahn varln v birliyini, Onun qarsndak acizliyini, ona yegan kmk ednin Allah olduunu v Ondan
baqa ibadt edilck he bir gcn olmadn qbul etmi
adam mnasna glir. Dua Allaha olan drin tslimiyytin,
insann z xsi acizliyinin frqind olmasnn n gzl ifad formalarndan biridir. Rbbimiz btn qsurlu siftlrdn uzaq olandr v sonsuz qdrt sahibidir. Kainatda btn qdrt yalnz Ona mxsusdur. Kmk v balanma
yalnz v yalnz btn insanlarn mhtac olduu, znn
is he kim ehtiyac olmayan Allahdan istnilir. Hz.sann
133

dualar da onun Allaha olan tslimiyytinin v malik olduu gcl Allah qorxusunun n smimi v sad lamtlrinddir. ncild bildirildiyin gr, Hz.sa hm kr etmk,
hm d istyini atdrmaq mqsdil Rbbimiz dua edib.
O, istklrini yerin yetir bilck yegan gcn v mtlq
Qdrtin Allah olduunu bilirdi.
"Bir az irli getdi, yer zqoylu dndi v dua etdi..." ("Matta ncili", 26/39).
"Xalqa mr etdi ki, ot zrind otursunlar. Be rkl
iki bal gtrd, gy baxaraq Allaha kr duas etdi..." ("Matta ncili", 14/19).
"V xalq buraxdqdan sonra, dua etmk n tktnha daa xd. Axam ddkd orada tk idi"
("Matta ncili", 14/23).
"Shr gn domazdan vvl sa qalxd v xb tnha
bir yer getdi. Orada dua etmy balad" ("Mark ncili", 1/35).
"Onlar yola salandan sonra daa, dua etmy getdi"
("Mark ncili", 6/46).
"sa agirdlrin dedi: "Mn dua edrkn, siz burada
oturun"" ("Mark ncili", 14/32).
"O gnlrd sa dua etmk n daa xd, btn gecni Allaha dua il keirdi" ("Luka ncili", 6/12).
"sa bir yerd dua edirdi. Bitirdiyi zaman agirdlrindn biri ona dedi: "Ya Rbb! Yhya z agirdlrin yrtdiyi kimi, Sn d biz dua etmyi yrt""
("Luka ncili", 11/1).
"...Amma mn snin n dua etdim ki, imann azalmasn; sn d bir zaman dnb z qardalarna qvvt ver" ("Luka ncili", 22/32).
Hz.sann Rbbimizin n gzl siftlrini anaraq etdiyi
smimi duas Qurann bir aysind bel bildirilir:
"Mrym olu sa dedi: "Ya Allah, ey bizim Rbbimiz! Biz gydn bir sfr nazil et ki, o hm bizim,
134

rub:

hm d bizdn sonra glnlr n bir bayram v

Sndn bir mcz olsun. Biz ruzi ver, Sn ruzi vernlrin n yaxssan!"" ("Maid" sursi, 114).
Allah Hz.sann bu duasn qbul edib v bel buyu-

"Allah buyurdu: "Mn onu siz, lbtt, nazil edrm. Lakin ondan sonra sizlrdn kim kfr drs,
ona almlrd olanlardan he ks vermycyim bir
zab verrm!"" ("Maid" sursi, 115).
Hz.sa Allaha dua edrk Ondan bir sfr gndrmsini istyib. Allah Hz.sann bu duasn qbul edrk Onun
istyini yerin yetirib. Ancaq yaddan xarlmamaldr ki,
Hz.sann bu mczni yerin yetirck mstqil v xsusi
bir gc yoxdur. O, Allahn sonsuz yaratma gcn insanlara gstrmsind elilik vzifsini icra edn ox mbark
bir bnddir.

Hz.sa ncild "Allahn

elisi" adlandrlb
lm etiqadnn sasnda Hz.sann Allahn hkm
v mrlrini tbli edn bir eli v ya baqa peymbrlr
kimi Allahn gndrdiyi bir bnd kimi deyil, "Allahn olu" (bundan Allaha snrq) klind grmk dncsi
dayanr. Halbuki ncild Hz.sann Allahn vhyini tbli
edn, insanlar iman gtirmy v Allaha tslim olmaa dvt edn bir eli olduu xbr verilir. Hz.sa da "gndrilmi bir eli" olduunu z tbliatnda hmi ifad edib.
Hz.sann Allahn syldiyi "Mn onlara Snin szn atdrdm" ("Yhya ncili", 17/14) sz diqqti xsusil clb edir.
O da Hz.Sleyman, Hz.Musa, Hz.Davud, Hz.Muhmmd
(s..v.) kimi bir peymbrdir, Allahn mr v buyruqlarn
tbli edn elidir. Hminin bir ncil aysind Hz.Musann
135

"Allahnz Rbb siz qardalarnzdan mnim kimi bir peymbr

xaracaq" ("Hvarilrin ilri", 7/37) dey syldiyi xbr
verilir. Hz.sann peymbrliyini tsdiq edn ncil ifadlrindn bzilri bu crdr:
"Mni sevmyn szlrim riayt etmz v eitdiyiniz
sz mnim deyil, mni gndrn Allahndr" ("Yhya
ncili", 14/24).
"gr Rbbimin ilrini grmrms, mn iman etmyin. Amma grrms, mn iman etmirsinizs
d o ilr iman edin" ("Yhya ncili", 10/37-38).
"sann gstrdiyi mczni grn xalq: "Dorudan da
dnyaya glmli olan peymbr budur", - dedi"
("Yhya ncili", 6/14).
"Hmin adam Allahn v btn xalqn nnd mld
v szd qdrtli peymbrdi" ("Luka ncili",
24/19).
"...nki mni gndrni tanmrlar" ("Yhya ncili",
15/21).
"Allah hr birinizi z pis mllrinizdn dndrmkl sizi mbark etsin dey, z qulunu ortaya xardb vvlcdn sizin yannza gndrdi" ("Hvarilrin ilri", 3/26).
"bdi hyat o demkdir ki, Sni, vahid hqiqi Allah v gndrdiyin sa Msihi tansnlar. Mn Sni
yer znd ucaltdm. Snin Mn icra etmk n
taprdn ii yerin yetirdim. Dnyadan mn verdiyini adamlara Snin adn aqladm. Snin idilr,
onlar Mn verdin v Snin szn riayt etdilr.
ndi bilirlr ki, mn verdiyin hr ey Sndndir.
nki mn bildirdiyin szlri onlara bildirdim v
onlar qbul etdilr. Sndn xb gldiyimi d hqiqtn anladlar v mni Snin gndrdiyin iman etdilr" ("Yhya ncili", 17/3-8).
136

"Siz dorusunu, dorusunu deyirm: mnim gndrdiyim kimsni qbul edn mni qbul edr v
mni qbul edn mni gndrni qbul edr" ("Yhya ncili", 13/20).
"...Mn zm zlymdn glmdim, amma mni
gndrn haqqdr. V siz Onu tanmrsnz. Mn
Onu tanyram, nki Ondanam v mni O gndrdi" ("Yhya ncili", 7/28-29).
"sa onlara dedi: "Baqa yaxn qsblr gedk ki,
oralarda da tbli edim, nki mn buna gr glmim"" ("Mark ncili", 1/38).
"sa dedi: "Allahn tlb etdiyi i budur: Onun gndrdiyi adama iman edsiniz"" ("Yhya ncili", 6/29).
"Allahn gndrdiyi kims Allahn klamlarn sylr..." ("Yhya ncili", 3/34).
"...Mni gndrn Haqqdr v mn Ondan eitdiklrimi dnyaya sylyirm" ("Yhya ncili", 8/26).
"...sa onlara: "Mnd el yemk vardr ki, onu siz bilmzsiniz", - dedi. Buna gr d agirdlr bir-birilrin:
"Kims ona yemk gtiribmi?" - deyirdilr. sa onlara
dedi: "Mnim yemyim mni gndrnin iradsini
yeritmk v Onun iini tamamlamaqdr", - dedi"
("Yhya ncili", 4/31-34).

Hz.sann apard tbliatn

sas Allaha iman v qulluqdur
lm etiqadna gr, xristianln sas rti Hz.saya
iman gtirmkdir v lmy inanmayan bir adam hqiqi
xristian deyil. Halbuki ncild bu iddialar pua xaran ox
aydn ifadlr var. Xsusil d Hz.sann tbliat insanlar
yalnz Allaha iman gtirmy dvt etmk zrind qurulub. Hz.sa trafndak insanlarn suallarn, bhlrini, t137

rdddlrini onlar Allaha tslim olmaa dvt edrk aradan qaldrr.

"sa ona bel dedi: "Bel yazlmdr ki, Allahn olan
Rbb scd ql v yalnz Ona qulluq et"" ("Luka ncili", 4/8).
"Siz dorusunu deyirm: Mnim szm dinlyib
mni gndrn iman ednin bdi hyat vardr v
mhkum edilmz, lakin lmdn hyata kemidir"
("Yhya ncili", 5/24).
"He kim iki aaya qulluq ed bilmz. nki ya birin nifrt edck, digrini is sevck, ya da birin
bal qalacaq, digrin is xor baxacaqdr. Siz hm
Allaha, hm d pula qulluq ed bilmzsiniz" ("Matta
ncili", 6/24).
"sa ona dedi: "Allahn olan Rbbi btn ryinl,
btn cannla v btn dncnl sev"" ("Matta ncili", 22/37).
"Din alimlrindn biri glib onlarn mbahislrini
dinldi. V sann onlara yax cavab verdiyini grnd: "mrlrin n birincisi hansdr?" - dey sorudu.
sa da cavab verdi: "mrlrin n birincisi: "Dinl ey srail! Allahmz Rbb, bir olan Rbbdir. V Allahn
olan Rbbi btn ryinl, btn cannla, btn dncnl v btn qvvtinl sev"". kincisi buna
bnzrdir: "Qonunu zn kimi sev. Bunlardan daha
byk mr yoxdur". Din alimi ona dedi: "Lap yax,
mllim! Doru dedin ki, Allah birdir v Ondan baqas yoxdur"" ("Mark ncili", 12/28-32).
"Bundan sonra da qaldrdlar. sa da gzlrini yuxarya qaldrb dedi: "Ey Rbb, mni eitdiyin n sn minntdaram. lbtt, mni daim eidcyini bilirdim, amma bunu trafmda duran xalq n syldim ki, mni Snin gndrdiyin iman etsinlr""
("Yhya ncili", 11/41-42).
138

"sa yksk ssl dedi: "Mn iman edn, mn deyil,

mni gndrn iman edr. V mni grn, mni
gndrni grr. Mn dnyaya nur olaraq gldim ki,
Mn iman edn he kims zlmtd qalmasn. V
kim szlrimi eidib inanmazsa, ona mn hkm etmrm, nki dnyaya hkm etmy glmmim, ancaq
dnyan xilas etmy glmim. Mni rdd edib, szlrimi qbul etmyn hkm edn bir ey vardr: Son
gnd ona hkm edck olan, syldiyim szdr.
nki mn zmdn sylmdim; mni gndlrn
Allahn z n deycyimi v n sylycyimi mn
mr etdi. V bilirm ki, Onun mri bdi hyat demkdir. Syldiyim eylri Allah mn nec dedis,
elc d sylyirm"" ("Yhya ncili", 12/44-50).
Yuxardak ncil aylrindn d grndy kimi,
Hz.sa btn baqa peymbrlr kimi Allaha btn ryi
il tslim olan mbark bir bnddir. O, insanlara Allahn
vhyini atdrb, onlara Allaha Onu bir v tk qbul edrk
iman gtirmy dvt edib. Dnyada yaad dvrd ox
tinliklr mruz qalb. Hz.sa z tbliatn apararkn ona
mane olmaa alan oxsayl din leyhdarlarnn olmasna
baxmayaraq ox stn sbr gstrrk Allahn dinini baa
salmaa davam edib. iddtli Allah qorxusu il son ana kimi insanlar btn kainatn yaradan olan Allaha iman gtirmy v Ona qulluq etmy arb. Btn bunlar Hz.sann Allahn olu deyil, xalqna Allahdan mYdlr gtirn,
insanlar axirt gn il bal xbrdar edn, gzl xlaqa
dvt edib hr cr mnfilikdn xilas olmalar n onlar
imana aran bir peymbr olduunu ortaya qoyur. Tkc
Hz.sa deyil, bu mqdds insann nsihtlrin qulaq asan
v onun ardnca gedn ilk mminlr d Hz.sa kimi muvahhid (Allah tk olaraq qbul ednlr) idilr. Mruz qaldqlar tzyiqlr onlar qtiyyn bezdirmyib, Allah bir olaraq
139

qbul ednlr Hz.sann yolundan he bir kild dnmyiblr. Bu adamlar nsranilrdir.

Hz.sann dvtin tabe olan

smimi xristianlar: Nsranilr
Hz.sa zndn sonra sadiq mminlr icmas qoyub
getdi. hdi-Cdid gr, Hz.sann sediyi on iki hvari,
Hz.sann ailsi v Hz.saya iman gtirn digr yhudilrdn ibart olan bu icma baqalar trfindn "nsranilr"
(nazareans) adlandrlb.11 Bu ifadnin ncild Hz.sa bard
ildiln "Nasral sa" szndn trdiyi yaxud da bu ifad
il eyni mnbdn gldiyi qbul edilir.
Nsranilr hdi-tiq v Hz.Musann hkmlrin tabe olmaa davam edir, onun gtirdiyi etiqadn mr v qadaalarna tabe olurdular. Nsranilri baqa yhudilrdn
frqlndirn n mhm amil is onlarn Hz.sann gtirdiyi
yeni din inanmalar, onu bir peymbr v Msih olaraq
qbul etmlri idi. Onlar Hz.sann daha vvllr Hz.Musa
trfindn xbr veriln12 v Allahn yhudilri dzgn yola ynldib dinlrini batil etiqadlardan tmizlmk n
gndrdiyi peymbr olduuna iman gtirirdilr. Nsranilr Hz.sann Allahn drgahna yksldilmsindn sonra
onun gtirdiyi xbrdarl yaymaq n btn imkanlar
il mbariz apardlar. hdi-Cdidin ncillrdn sonra n
mhm kitab qbul ediln "Hvarilrin ilri" bu msl
haqqnda hmiyytli mlumatlar verir.
Nsranilrin ismarc
"Hvarilrin ilri"nd yazldna gr, Hz.sann agirdlri peymbrlrinin Allah drgahna yksldilmsindn sonra ox ar tzyiqlrl zldilr. Dvrn yhudi
140

din adamlar onlar azn mzhb kimi qbul edir v llrindn gln qdr susdurmaq v shndn silmk istyirdilr. Onlar romallarn nzrind d thlkli idilr. Ancaq
tzyiqlr v qnaqlar onlar bezdirmdi. Bunun n byk
sirri is bhsiz ki, Allaha olan inamlar idi. Bu inam onlara byk sbr, birlik v qardalq da qazandrmd. "Hvarilrin ilri"nd bu msl bel izah edilir:
"Btn iman ednlr bir yerd idilr v hr eylri
mtrk idi. Mallarn v mlklrini satb hr ks
ehtiyacna gr paylayrdlar. Hr gn birlikd mbd getmkd davam edrk, evd rk blb, sevincl v rk sadliyi il Allaha hmd edrk yemk yeyirdilr. Btn xalqn rbtini qazanrdlar. Rbb d
xilas edilnlri gndn gn onlarn arasna lav
edirdi" ("Hvarilrin ilri", 2/44-47).
Nsranilrin arasndak brabrlik v fdakarlq baqa
yerd bel bildirilir:
"man ednlrin cminin is bir rk v bir can var idi
v he biri znn olan eylr n "Mnimdir", - demirdi. nki hr ey onlar n mumi idi... Allah
hamsna byk ltflr yadrd. Onlarn aralarnda
ehtiyac olan bir kims yox idi. Ona gr ki, torpaq v
mlk sahibi olanlarn hams bunlar satb, satlm
eylrin pulunu gtirrk hvarilrin srncamna verirdilr. Bu da hr birin ehtiyacna gr paylanrd.
Msln, Kiprd anadan olmu Levili Yusif (hvarilr
ona Barnaba lqbini verdilr ki, bu da Tslli Olu
demkdir) d malik olduu torpa satd v pulunu
gtirib hvarilrin srncamna verdi" ("Hvarilrin ilri", 4/32-37).
Bu cr byk bir daxili intizama malik olan nsranilr
Hz.sann tbliini baqa yhudilr atdrmaa davam etdilr. Hz.san tandarkn d onun Allahn yhudilr gndrdiyi sonuncu peymbr olduunu sylyirdilr. Hvari
141

Peterin Sleyman mbdindki bir qrup yhudiy xitabn

etdiyi x "Hvarilrin ilri"nd bel qeyd edilir:
"ndi, ey qardalar, bilirm ki, rislriniz kimi siz d
bunu bilmyrk etdiniz... Bellikl, gnahlarnzn silinmsi n tvb edin v Allaha qaydn ki, Rbbin
hzurundan yenilnm frstlri glsin; v sizin n
vvlcdn tyin olunan san, yni Msihi gndrsin.
Allahn qdimdn bri z mqdds peymbrlrinin az il syldiyi kimi, hr eyin yenilncyi vaxta qdr, sa gyd qalmaldr. Musa bel demidi: "Allahnz Rbb siz qardalarnz arasndan mnim kimi
bir peymbr xardacaq; hr id siz n sylrs
onu dinlyrsiniz. V vaxt olacaq ki, o peymbri
dinlmyn hr adam Allahn xalqndan ayrlb yox
edilckdir".
muel v ondan sonraklar da daxil olmaqla btn
peymbrlr n dandlarsa, bu gnlri qabaqcadan
xbr verdilr. Siz peymbrlrin varislri, hminin
Allahn atalarnzla ksdiyi hdi-peymann varislrinsiniz. Rbb brahim bel demidi: "Yerin btn xalqlar snin nslin saysind mbark olacaqlar". Allah
hr birinizi z pis mllrinizdn dndrmkl sizi
mbark etsin dey, qulunu ortaya xardb, vvlc
sizin yannza gndrdi" ("Hvarilrin ilri", 3/17-26).
Bu ifadlrd Peter Hz.sadan "Allahn qulu" dey
bhs edir v onun bir peymbr olduunu vurulayr. O,
Hz.sann Hz.Musa trfndn xbr veriln bir peymbr olduunu insanlara atdrr v onun szlrind "Allahn olu" ifadsi z ksini tapmr. Burada hminin lm etiqadndan v ya Hz.sann adna xarlan tanrlq siftindn (bu ifaddn Allaha snrq) d shbt almr.
Nsranilr gstriln tzyiqlr
142

"Hvarilrin ilri"nd bhs edildiyin gr, o dvrn

yhudi din adamlar nsranilrin tsirindn narahat olmaa
balamd. Onlarn tblii trafa yayldqca bu narahatlq
da artrd. Hm yhudi din adamlar, hm d onlar trfindn qzdrlan Roma rhbrlri onlar "siyasi yndn" thlkli bir qrup sayb hdf gtrd. Tarixi mnblr gr,
nsranilr qar hyata keiriln tzyiq siyasti getdikc
gclndi. Onlar bir ne df hbs edildilr, qamlandlar
v Hz.sann adn dillrin gtirmmk bard ciddi xbrdarlqlar aldlar. Nsranilrin tutulmas v czalandrlmas
hallar eramzn 48-49-cu illrind xeyli artd. Axrda nsranilrin bas eramzn 62-65-ci illrind tutularaq ldrld. Nsranilrin baqa yhudilrl, xsusil d qabaqcl din
adamlar il (sddukilr v friseylr) razlaa bilmmsinin
sbbi ncil mtnlrin gr, bu din adamlarnn "nsildnnsl ken nnlrl Allahn szn tsirsiz saymalar"
idi ("Mark ncili", 7/13).
hdi-Cdid gr, Hz.sann yaxn ailsinin v hvarilrinin rhbrliyi il yaayan bu camaatn sas xsusiyyti
"bir v tk olan Allaha" inanmalar idi. Nsranilr n
Hz.sa Allahn elisi idi. lm inanc is onlar n he
n ifad etmirdi. Onlar n vacib olan msl Hz.sann
gtirdiyi ismarc idi. Hminin nsrani yazlarnda - msln, hdi-Cdiddki "Yaqubun mktubu"nda - hmi Allaha imana arlr v daha ox iman msllrinin zrind
dayanlr.
48-49-cu illrd Yhudann romal valisi ox sayda
nsranini armxa kmidi. Romaya qar ba vern btn
syanlarda nsranilrin d itirak etmsi fikri qbul olunurdu. Tzyiq 50-ci illrd d davam etdi. Nsrani qruplar 65ci ild Qdsdn xd v Mesopotamiyaya trf kdlr.
"Aznlar" v ebionlar
143

Nsranilr II srdn etibarn kils rhbrlrinin yazlarnda "azn" mzhb kimi qeyd edilmy baladlar. Kilsnin nfuzlu adamlarndan biri olan Yustin Martyr (Castin
Martir) 150-ci ild qlm ald bir yazda Hz.san Msih
kimi tanyan, ancaq onu yen d adi insan sayan, yni "Tanrnn olu" (bundan Allaha snrq) kimi qbul etmyn
bir mzhbdn bhs etmidi. Martyr bu mslni d vurulamd; bu insanlar lmni mdafi edn qruplar trfindn pislnirdi v iki trfin aras da ox pis idi.13
Bundan txminn yarm sr sonra is katolik rahib renaeus "Adversus Haereses" ("Aznlara cavablar") adl byanat yayd. renaeusun n ox thqir etdiyi "azn"larn banda "Ebionim" kimi qeyd etdiyi bir camaat glirdi. "Ebionim" sz ibrani dilindki "ebion" sznn cmi idi v "kasblar" mnasna glirdi.
renaeusa gr, ebionlar camaatnn "azn" olmasnn
sbbi is Hz.sann adi insan olmas il bal etiqadlar idi.
Yen renaeusa gr, onlar yhudi hkmlrinin btn qaydalarna hssaslqla tabe olur, digr trfdn drd ncildn
ancaq "Matta ncili"ni qbul edirdilr.14 Yazl mnblrd
bhs ediln ebionlarn nsranilr olmsa aydnlar. Kils
rhbrlri "ebion" v "nsrani" szlrindn hmi eyni camaat ifad etmk n istifad ediblr. Msln, IV srin
axrlarnda Epiphanius (Epifanius) adl bir kils yazar bir
yazsnda "nsrani" v "ebion" szlrini eyni mnada v eyni camaat ifad etmk n sinonim kimi ildirdi. Epiphaniusa gr, bu qrupun "aznl" Hz.sann "tanr" olduunu rdd etmlrindn v onu sad bir insan kimi tanmalarndan qaynaqlanrd. Epiphanius bu adamlarn kilsnin tsdiq etdiyi hdi-Cdid kitablarndan yox, bu kitablarn "frqli variantlarndan" istifad etdiklrini d vurulayrd.15
Ebionlarn Hz.san bir insan kimi qbul etmsi, onun
adna tanrlq nisbt etmmsi 2003-c il dekabr aynn 22144

d "Time" Yurnalnda drc ediln "The Lost Gospels" ("tmi ncillr") srlvhli bir mqald bel vurulanrd:
"Ebionlar Hz.saya inanr, ancaq (tdqiqat) Ehrmann
bildirdiyin gr, "onu mqdds yhudi kitabnda
vd edildiyi kimi "yhudilr gndriln yhudi Msihi"" kimi qbul edirdilr. Ebionlarn inand Hz.sa
lmnin bir hisssi deyildi. Onun bir insan olduunu v znmxsus chtinin yhudi ritini tkmilldirmk olmas fikrini mdafi edirdilr".16
Qdsdn ayrlan nsranilr Suriya trf k etdilr v
sonrak bir ne sr rzind Mesopotamiyada yaamaa davam etdilr. Ancaq nsranilr bir icma olaraq bu blgd
yaasa da nsrani tlimlri getdikc yayld v daha uzaq
corafiyalara atd. Romann Katolik kilssinin tsirinin glib atmad blglrd xristianln n az ilk drd srind
nsrani inancna sahib olan mxtlif xristian mzhblri ortaya xd. Nsrani tlimin sahib xan yaxud da n az bu
tlimdn tsirlnn adkiln mxalif xristian cryanlarnn n mhuru vvlki hisslrd zrind dayandmz
skndriyy yepiskopu Ariusun ad il xatrlanan "ariusuluq" hrkat idi.

145

NCL MLLFLR HZ.SANIN

HYATINA AHD OLMAYIB
Xristian dini haqqnda kifayt qdr mlumat olmayan adamlar ncil mtnlrinin Hz.sa il eyni dvrd yazldn v tamamil Hz.sann szlrin saslandn znn
edirlr. Halbuki bu, dz deyil. ncil Hz.sadan ox-ox sonralar yazl mtn halna gtirilib. "Mark ncili"nin eramzn
70-ci, "Matta ncili"nin 80-ci, "Luka ncili"nin 90-c ilind,
"Yhya ncili"nin is 90-100-c illr arasnda yazld gman edilir. Baqa ncil mtnlri d eyni dvrlrd yazlb.
Hmin dvrd mvcud olan oxlu ncillrin sasnda mtrk bir kitabn rsy gtirilmsi is znik mclisi zaman
ba verib.
Hz.sann hyat haqqnda mracit ed bilcyimiz
sas xristian mnblri bu mbark insann Allahn drgahna yksldilmsindn txminn 30-35 il sonra yazlmaa
balanan v hdi-Cdidin ilk drd kitabn tkil edn 4 ncil v digr hdi-Cdid mtnlridir.
Tarixi mnblrdn v ncildki ifadlrdn d aydn
olduu kimi, ilk xristianlar Hz.sann Allahn drgahna
yksldilmsindn sonra Hz.sann szlrini v mllrini
ifahi kild baqalarna atdrmaa alblar. Tdqiqatlarn fikrinc, ilk xristianlarn iind olduqlar rtlr gr
Hz.sann szlrin yeni mnalar lav etmsi, Hz.san qbul etmyn yhudi din adamlar v romallarla mbahis
edrkn ifahi kild atdrlan mlumatlar mxtlif dyiikliklrl sylmsi ehtimal olunur. Buna gr d ilk xristianlar Msih inamn saxlamaq, Hz.saya olan iman gclndirmk, xristianl srtl yaymaq v tzyiqlrin xalqda yaratd midsizliyi aradan qaldrmaq istyirdilr. Buna gr
d Hz.sann szlrini v mllrini izah edrk yeni bir
146

vq v hycan mnbyi yaratma qarlarna mqsd qoyurdular. Halbuki bunu yalnz Allahn szlrini v Hz.sann hikmtli tbliini insanlara atdraraq ed bilrdilr.
Ancaq bu, bel olmayb, Allahn vhyi sonradan dyidirilib v Hz.sann szlri ox yanl killrd tfsir edilrk
slindn uzaqladrlb. Bu mrhld Hz.saya gstriln
hrmtin shv izah edilmsi v nticd onu tanrladrmaq
(bundan Allaha snrq) kimi yanlla sbb olmas
mmkndr. Bu fikir hazrda Qrb tdqiqatlar trfindn
d btvlkd qbul edilir.17 Vaxt tr, hvarilr d bir-bir
dnyalarn dyiirdilr. Bzi xristianlar Hz.sann tbliinin yox olmasnn qarsn almaq n Hz.sann szlrini
v etdiklrini yaddalarnda qald qdrinc bir-birin
lav edrk ncil mtnlrini birldirmy chd etmi ola
bilrlr.18
Rudolf Bultman XX srin tannm hdi-Cdid mtxssislrindn biridir. Bultman srlrind ncillrin yazlmas il bal mxtlif fikirlr sylyir. Bultmann "Sinoptik
ncillrin (Matta, Mark v Luka ncillrinin) Hz.sann
hyatnn bir-birini davam etdirn rvaytlrini ortaya
qoymaq n ncil mlliflri trfndn bir-birin lav
edilrk sistemsiz kild bir yer ylmaqla meydana
gtirildiyini" bildirir. Ancaq Bultmana gr, "frqli cmiyytlrd hmin cmiyytlri tkil edn frdlrin ehtiyaclarna gr tkrarlanan bu szlr mxtlif formalara gldiklrindn bir cmiyytdn baqa cmiyyt, htta bir
cmiyytin z arasnda da bir-birindn frqli olduunu
gstrirdi" v "Hz.sann szlri v hrktlri insanlar trfndn frqli mqsdlr n istifad edildiklrin gr
mxtlif killr qazanmd". Msln, ilkin dvrlrd bzn insanlara ediln vzd v ya nsiht etmk n, bzn d cmiyytd frdlrin tabe olmalar lazm gln xlaq
qaydalar kimi ildilib. Bultman ifahi nnnin bir nticsi
kimi Hz.sann szlrinin v hrktlrinin ilk xristianlar t147

rfindn qismn dyidirildiyini bu cr ifad edir. Bundan

baqa, ncil mtnlrind xsn ilk xristianlar trfindn ortaya atlm v Hz.sann adna xlan szlrin d olduunu
iddia edir,19 Hz.sann zn "Allahn olu" adlandrdn
dnmr. Ona gr bu sift Hz.sadan sonra "tanrlarn
oullar kimi tqdim ediln ilahi xslr, sirr dinlrind
ibadt ediln oul tanrlar v qnostik mifologiyada mvcud olan xilaskar fqur" motivlrindn tsirlnrk tkmilldirilib v byk bir shv olaraq Hz.sann adna qoulub.20
Dolays il bu gn Qrbdki tdqiqatlarn byk bir
hisssi trfindn qbul ediln hqiqt ncillrin Hz.sann
szlrinin qsursuz bir kild bir yer ylmas il meydana gln bir kitab olmasdr. Onlarn qnatinc, ncillr Hz.sadan sonra onun szlrinin, etdiklrinin onun
zndn sonra ortaya xan rtlr daxilind bir yer gtirilmsi il araya-rsy gln mtnlrdir.

ncillrin mlliflri
ncillr hazrda Mark, Matta, Luka v Yhya kimi mlliflrin adlar il tannsa da onlar adsz kild yazlblar.
Bu mlliflrin hqiqtn ncillri yazb-yazmad bilinmir.
ncillr ancaq II srin ikinci yarsndan sonra bugnk adlar il arlmaa v tannmaa balanb. Matta v Yhya
Hz.sann hqiqi hvarisi kimi qbul edildiyi halda Mark
Pavelin ardcl, Luka da Pavelin tlblrindn biri hesab
olunur. Yni ncilin mlliflri hqiqtn d hyatda yaam xslrdir, ancaq ncillri onlarn yazb-yazmamas il
bal limizd he bir dlil yoxdur.21 Tannm Mqdds
Kitab tdqiqatlarndan olan E.P.Sanders "The Historical Figure of Yesus" ("sann tarixi xsiyyti") adl kitabnda ncillrin yazlmas mslsini bu cr aqlayr:
148

"Mvcud sbutlar gstrir ki, ncillr ikinci srin

ikinci yarsna kimi adsz qalblar... Malik olduumuz ncillr ikinci srin ilk yarsnda zikr edildi. Lakin
hmi anonim kimi... Txminn 180-ci ild qfildn
adlar myynldi. Bu vaxt oxlu sayda ncil mvcud idi. Bizim malik olduumuz kimi drd dn ncil deyildi v xristianlar hansnn sas olduunu myynldirmk mcburiyytind idilr. Bu, ox vacib bir msl idi. ox frqli fikir ayrlqlar vard. Kimin qazandn is bilirik: bu drd ncilin - n az, n
ox - Hz.sann mtbr qeydlri olduunu dnn
xristianlar qazanblar".22
Sanders baqa bir mqalsind "adsz" kimi yazlan ncillrin adlandrlma mrhlsini bel qeyd edir:
"II srin ortalarnda saysz ncil nsxsi var idi. Xristian dininin slahiyytli xslri bunlardan hanslarnn shih olmas mslsind bir qrar vermk n onlar adlandrmaa balayblar. Bellikl, gnmzd kils trfindn
shih qbul ediln drd ncil Mark, Matta, Luka v Yhya
adlar verilib".23
"From Yesus to Christ, The Origins of the New Testament,
Images of Yesus" ("sadan Msih, hdi-Cdidin mnblri,
sann imiclri") adl kitabn mllifi Paula Fredriksen bu
mslni bel xlas edir:
"Hz.sann hazrda yunan dilind olan bzi szlri
toplanm v hazrda itkin olan bir snd halna gtirilmidi. Bu snd dvrmzn tdqiqatlar Q adn verirlr. ifahi nnlr is - mczlr, msllr, fsanlr v s. - mxtlif xristian cmiyytlri trfindn
bir yer toplanb, lavlr edilrk byyb v ldnl gzib. Bunlardan bir qismi adsz yhudi olmayan
xristianlar trfindn 70-ci illrd yazya krld.
Bu adamlar yaz deyildilr v meydana bir sr g149

tirmdilr. Ancaq danlan hekaylri yazdlar. Bunun nticsind d Mark ncili araya-rsy gldi".24
Fredriksenin diqqt ynltdiyi baqa bir msl is ncillrd istifad ediln dil mslsi idi. Fredriksen bunlar
sylyir:
"Hz.sa arami dilind danrd v tbliini d arami
dilind danan yhudilr, flstinlilr v krilr
edirdi. Ancaq ncillrin yaylmasnda rol oynayan
adamlarn dillri yunan dili idi. Hz.sann ifahi tblii v btn etdiklri yunan dilin yen ifahi kild trcm edilirdi. Bu trcmlrin shih v etibarl olmasna min olmaq is mmkn deyildi. ifahi mnblrl bal aparlan psixoloYi v antropoloYi tdqiqatlar bu mnblrin tarixi baxmdan etibarl
olmaqdan ox uzaq olduunu ortaya qoyur. Baqasna
atdrlma zaman shvin olmamas mmkn deyil.
nki yrnn d, trn d insandr. gr bu mlumatlar yazlmamdan vvl bir ox adamlar trfindn azdan-aza trlrk yazan adama glib atbsa, hr hlqd frqli lavlr, dzlilr v dyiikliklr d olub. Ntic etibaril Hz.sa il bal ifahi
kild trln mlumatlar biz ncild hqiqtn
sylnnlr v hmin dvrd hqiqtn ba vernlr
haqqnda bir mlumat verir. Amma eyni zamanda bu
da trm zaman dyiikliklrin ola bilcyini qbul
etmyimizi zruri edir".25
Baqa bir Kitabi-Mqdds tdqiqats Yohn Dominic
Crossan (Con Dominik Krossan) "The Birth of Christianity,
Discovering what happened in the years immediately after the execution of Yesus" ("Xristianln ortaya xmas, Hz.sann ifasndan drhal sonrak illrd olanlar kf etmk") adl ox
hmiyytli almasnda ncil mlliflri haqqnda bunlar
bildirir:
150

"ncillrdn Hz.sa haqqnda hqiqi mlumatn mnbyi kimi nec istifad ed bilrik? ncillrdki hr
bir sz hmin mlliflrin sslridir. Onlarn arxasnda da Hz.sa haqqnda danan cmiyytdn adlar bilinmyn adamlar var. Bu sslrin iind d
Hz.sann szlrindn v davranlarndan izlr
mvcuddur. Hz.sa haqqnda doru mlumatlar toplamaq n iki tin mrhlni kemk lazmdr. Bunlardan birinci onlardan hanslarnn Hz.saya mxsus
olduunu tapmaqdr. kinci addm is bu mlumatlar
I srdki yhudi dnyasnn tarixi quruluu iin yerldirmkdir".26
Hz.sann izah etdiklrinin ifahi kli artq tamamil yox olub. Deyiln cmllr z quruluu etibaril
mvqqtidir v ox qsa mddt yaayr. Onlar yalnz qulaq asanlarn yaddanda yaayr v tam kild
yada dmsi yalnz hafizy baldr... Yazl nnlr
d dyiikliy mruz qalr v inkiaf edir. Bu, bizi ncillri hqiqtn d surti xarlm, z krlm
ifahi bir rh kimi qbul etmkdn kindirir: nn
mtn halnda yazlarkn thrif edilmi ola bilr. Hminin bu thriflr tkc Sinoptik mlliflri il d bitmir...27
N ncil mlliflri, n d hdi-Cdidin baqa hisslrini yazanlar tsvir etdiklri hadislrin xsn ahidlri deyillr. ncil mlliflri Hz.sadan sonra bir ne
onillik boyunca nsildn-nsl trln ifahi v yazl
nnni bir mtn halna gtirn insanlardr. Bu mqsdl
srlrdir ki, bu mtnlrin zrind tdqiqatlar aparan mxtlif mtxssislr ncil mtnlrinin hazrk kil almasnda
hddn artq mxtlif sbblrin rol oynadna diqqt yetirmilr. Bu tsir bir mqald bel izah edilir:
"Hz.sann ilk ldn oriYinal xatirlri (1) xristianlarn
z dini rhbrlrini ucaltmaq n onu cahanmul
151

xsusiyytli dindar bir xsiyyt halna gtirmk sylri il; (2) qlm alndqlar dvrn btprst tanr
motivlri il; (3) gentile (yhudi olmayan) silli xristianlarn meydana gtirdiyi ilk kilsnin ayrld mrkzi yhudiliy qar xmas il; (4) xsn xristian icmasnn frqli cryanlar iind ixtilafa sbb olan diskussiyalarla; (5) v Hz.sann hyatnda cryan edn
hadislrin hdi-tiq peymbrlrinin verdiklri
szlrin yerin yetirilmsi v bellikl d onun hditiq peymbrliyinin tamamlaycs kimi tqdim
edilmsi il mxtlif killrd mhafiz edilib, tmizlnib, inkiaf etdirilib, ucaldlb v qismn d mhv
edilib... Bundan baqa, ncillr hm yhudilrin tzyiqlrin, hm d Roma imperiyasnn zlmlrin
qar mhv olmamaq mbarizsi aparan ilk kils trfndn yazld n v ddklri vziyyt gr
iindkilr xsn Hz.sann z v etdiklri olmayb; ilk kilsnin mxaliflri il mbarizsin uyun
olaraq Hz.sann szlrinin v mllrinin izahdr.
ncillrin tqdim etdiyi mlumatlarn Hz.sann trcmeyi-haln yazmaq n kifayt etmdiyi grnr.
Buna grdir ki, Hz.sann mvqe v statusunu aradrarkn drd ncilin izah edilmsind, imanlar, fikirlri, qnatlri, vvlcdn qbul edilmi mnfi fikirlri
v mbahislri, z ksini hm ncillrd, hm d hdi-Cdidin baqa kitablarnda tapan ilk xristian cmiyytlrin mvcud hyatlarn nzr almaq mcburiyytindyik... Yen Hz.sann mvqeyini aradrarkn
bunu da yaddan xarmamalyq ki, sas tml olan
ncillr Hz.sadan 40-60 il sonra, onun hyatnda cryan edn sl hadislrdn olduqca frqli bir raitd, yen onun ana dili olan arami dilind deyil, yunan dilind yazlb... Qsas, ncillr Hz.sann dediklrin v etdiklrin xsn ahid olan Hz.sann z
152

hvarilri trfindn deyil, daha sonrak dvrd xristian olan insanlar trfindn, zaman etibaril ortaya xan yeni vziyytlr uyun olaraq bir yer toplanan
kitablardr. Yni ncillr Hz.sann szlri v mllri il bal azdan eidiln ilk rvaytlr deyil,
ikinci, htta nc xslrdn eidilnlr saslanr.28
Yazda qeyd ediln bu tarixi hqiqtlr ox hmiyytlidir. ncil mtnlrini mqayis edrk aradran bitrf tdqiqatlar da eyni nansa diqqti clb edirlr: drd ncil birbirindn olduqca frqlidir.

Drd ncil arasndak frqlr

Matta, Mark, Luka v Yhya ardcll il qeyd ediln
drd ncil mtrk kild qbul olunmu fikr gr, 65100-c illr arasnda yazlb. Htta bzi tdqiqatlar 75-115ci illr kimi baqa tarixlri d qeyd edirlr.29 Bunun mnas
is bu kitablarn n tezinin Hz.sann Allahn drgahna
yksdilmsindn txminn 30 il sonra yazlmasdr.
Yuxarda da qeyd etdiyimiz kimi, tdqiqatlar bu qdr gec bir tarixd yazlan kitablarn Hz.sann hyatn v
apard tbliat tam ks etdir bilcyin inanmrlar. Onlarn zrind dayand cht is ncili yazan insanlarn
Hz.san olduu kimi deyil, z beyinlrind tsvvr etdiklri kimi tsvir etmi olmas ehtimaldr.
Drd ncilin ilk , yni Matta, Mark v Luka bir-birin ox oxayr v byk ld paraleldirlr. Buna gr d
onlar xristian nnsind "Sinoptik ncillr" kimi tannrlar
(sinoptik "eyni gzdn" demkdir v ncilin ortaq bax
bucan ifad edir). Bunlarn arasnda tarix baxmndan n
tez yazlan hdi-Cdidd ikinci yer qoyulmasna baxmayaraq Markn ncilidir. Matta v Lukann z ncillrini ya153

zarkn Markdan bir mnb kimi istifad etmlri, ancaq onlarn bu mtn bzi lavlrinin olduu qbul edilir.
Drdnc ncil olan Yhya ncili is sinoptiklrdn
ox kskin kild frqlnir. Yhya ncilind bhs ediln bzi hadislr sinoptiklrd yoxdur v ya ksin. Daha sonra,
Yhyann qeyd etdiyi bir hadis sinoptiklrd tamamil
frqli trzd tqdim olunur. Htta sinoptik ncillrinin z
aralarnda da ziddiyytlr var.
hdi-Cdidin aradrmalar drd ncilin bir-birindn
frqli mvzularn zrind dayanmalarna, yazan adamlarn slublarnn mtnlrd inikas etmsin v drd ncilin
znd ox sayda tarixi ziddiyytlri damasna iar edrk ncillrdki hr fslin hqiqtn d Hz.sann sz kimi
qbul edilmsinin mmkn olmadn vurulayrlar. Bu
iddiaya gr, Matta, Mark, Luka v Yhya trfindn qlm alnan 4 frqli ncil mxtlif mqsdlr n yazlmdr. Xristian tdqiqatlar ncil mtnlrini onlarn slublarna uyun olaraq bu kild tqdim edirlr:
Matta yhudilr uyun yazlb v buna gr d
Hz.sadan "brahim v Davud olu kral Msih" klind bhs edir.
Markn ncili yunanlara uyun yazlb v buna gr d
mumiyytl gc, iqtidar v xidmt msllri zrind dayanr. Burada Hz.sadan "Byk ilr grn Tanrnn qulu" klind bhs edilir.
Luka bunlardan knarda qalanlara amil edilrk yazlb. Buna gr d Hz.sann stn xlaq v insani
chtlri zrind dayanlb. Burada Hz.sadan "nsanlarn dostu olan Admin olu" kimi shbt alr.
Yhya ncili digr kitabdan sonra yazlb. Bu kitab o
dvrd ortaya xan etirazlara v suallara cavab vermk mqsdil qlm alnb. Buna gr d Hz.sann
mczvi ynlrini sas gtrb. "Allahn olu" (bundan Allaha snrq) klindki ifadlr daha ox bu
154

kitabda mvcuddur. Burada Hz.sadan "Gylrdn gln" klind bhs edilir.30

Tarixi baxmdan ncillrin n tez yazlan olan Mark
ncili, n gec yazlan is Yhyann ncilidir v onlarn arasnda byk frqlr var. gr Markn v Yhyann rhlri
tarixi bir qeyd kimi qbul edilrs, bu frqlr asanlqla aqlana bilr. nki ortada eyni hadisnin iki frqli insan trfindn qlm alnan iki frqli tsviri var. Bu tsvirlrin biri
hadisdn 40-45 il, digri is txminn 60-65 il sonra yazlb.
ncillr arasndak frqlr qarsnda bzi xristianlar
"xrda frqlr baxmayaraq nticd eyni hadisdn bhs
edilir" kimi aqlamalar verir. Ancaq hmiyytli olan da el
bu frqlrdir. nki bu frqlr hdi-Cdidin mlliflrinin
yazdqlar mtnlri normal, insani yollarla qlm aldqlarn ortaya qoyur: Hz.sa haqqnda bzi ifahi shbtlri eidib, sonra da z mdniyytlrinin, etiqadlarnn, mlumatlarnn yaxud da vvlcdn qbul edilmi fikirlrinin tsiri
il ncillri yazblar. Dolays il bu mtnlr "insani"dirlr,
"ilahi" deyillr. Buna gr d bunlar "iind haql mqamlarn olmas ehtimal olunan tarixi mnblr" kimi qbul etmk lazmdr.
Xristian inancna gr, ncil mtnlri frqli insanlar trfindn qlm alnb, amma bu adamlar "Tanrnn ilham"
il yazmlar. Buna gr d hdi-Cdidd mvcud olan
mtnlrin hamsnn hr bir strinin doru olduu qbul
edilir. Ancaq ncillr arasndak ziddiyytlr bunun mmkn olmadn gstrir v bu kitablarn tamamil vhy
saslanmas fikrini rdd edir. Eyni bir hadisdn frqli killrd bhs edilmsi is bu rhlrin insan yaddann, insan zehninin, vvlcdn beyin hkk olunmu fikir v tsvvrlrin mhsulu olduunu gstrir.
Xristian mnblrin nzr yetirnd hdi-Cdidin
drd ncilindki bu frqli izahlarn "bir-birini tamamlayan
155

fsillr" kimi tqdim edilmsin alldn grrk. Bu

mntiq gr, hr ncil "Hz.sann frqli bir trfinin" grlmsini tmin edir. Halbuki bu, shvdir. Ortada drd frqli
mtn v drd frqli izah var, nki bu mtnlri yazan
adamlarn Hz.sa haqqndak dnc v fikirlri d frqlidir. Dvrmzn Mqdds Kitab tdqiqatlarna gr,
hmin adamlar Hz.sa haqqndak sl mlumatlardan, htta
Hz.saya veriln hqiqi ncildn bir mnb kimi yararlanm, ancaq bu vhyi z inamlarna gr izah etmi, yenidn
formaladrm, yaxud da lavlrl genilndirmilr. Bu
tdqiqatlarn arasnda mhm bir yer sahib olan Yohn
Dominic Crossan (Con Dominik Krossan) Richard G.Watts
(Riard Uotts) il birlikd yazd "Who is Yesus? Answers to
Your Questions About the Historical Yesus" ("Hz.sa kimdir?
Tarixi sa haqqndak suallarnza cavablar") adl srind
ncil mtnlri arasndak frqlr haqqnda bunlar qeyd edir:
"slind problemin sasnda drd ncil malik olmamz dayanr. nki bir ne frqli versiya iindki
myyn msllri v ya aforizmlri yaxud hekaylri oxuyanda onlarn arasndak uyunsuzluqlar nzrdn qara bilmrik. lk baxda bunu demk mslsind almz ar: "ahidlr eyni eylri frqli killrd xatrlayrlar". Ancaq aydn msldir ki, onlar
Matta v Luka ncillrini yazanda qarlarnda Mark
ncilinin (hdi-Cdid ncillrinin ilki) nsxlri olurdu. Yni Hz.sa haqqndak hekaylr mslsind
Matta v Luka mstqil mnblr deyildilr, ancaq
Markn versiyalardr. Bu is o demk olur ki, bu versiyalar frdi kild ncil mlliflrinin dini grlrini (teologiyalarn) ks etdirir. Baqa ifad il desk,
hr bir ncil bioqrafyadan daha ox Hz.sann mqsdli bir yorumudur... Matta, Mark, Luka v Yhya
arasndak btn frqlrl baqa mvcud olan ox ncill (Q (Q) ncili, ziz Tomas ncili...) birlikd aydn
156

kild problemimiz var. Hr bir ncil Hz.san baa

dmyin xsusi bir yoludur. caba, tarixi hqiqtlr
n drcd yaxndr?"31
Yuxardak sitatda da bildirildiyi kimi, baqa vacib bir
hqiqt drd ncilin slind daha ox saydak ncil nsxlrinin iindn seilmi kitablar olmasdr. Tomas ncili, Mrym ncili, Peter ncili, Yqub v Tomasn uaqlq ncillri, Yqubun gizli ncili, Eaqerton ncili, Oxyrhynchus ncili kimi bu frqli ncillr znd Hz.sa haqqnda frqli
mlumat v izahlar ehtiva edir. Tdqiqatlar btn bu ncillrin slind bir oriYinal - amma itkin dm - mtndn
gldiyini dnrlr. Buna alman dilindki "quelle" ("mnb") szndn istifad edrk "Q ncili" deyilir.
lk xristian cmiyyti v ncili ilk df toplayanlar
Hz.sann szlrini bir yer yarkn iind olduqlar vziyyt, siyasi tzyiqlr v mvcud rtlr uyun yeni izahlar vermi, mxtlif azaltma v lavlrl hqiqi mesaYdan
uzaqlamlar. Bu gn ncill bal tdqiqat aparan tarixilr bu msld hmfikirdilr. Paula Frederiksen hdi-Cdid yazlarnn qlm alnd dvr bu cr xlas edir:
"hdi-Cdid yazlarnn qlm alnd dvr ifahi
izahlardan yazl izahlara, arami dilindn yunan dilin, dvrn axrndan dvrn ortasna, yhudilrdn yhudi olmayanlara, Clildn Yhudaya v oradan da imperatorlua keidlrin yaand bir dvrdr".32
ncil mtnlrinin meydana glmsi haqqnda oxlu
tdqiqatlar aparlb v mxtlif kitablar yazlb. Bu tdqiqatlarn byk ksriyyti is yuxarda qeyd etdiyimiz fikirlri blr. Yni onlar ncil mtnlrinin kim trfindn
yazldnn bilinmdiyini, bu mtnlrin birbaa Hz.sann
szlri olub-olmamas mslsind qti sz sylmyin
mmkn olmadn v hmin ncil mlliflrinin Hz.sa il
eyni dvrd yaamadn sylyirlr. Msln, Prinston
157

Universitetinin (AB) ilahiyyat blmndn Elaine Pagels

(Elayn Peygels) "Matta, Mark, Luka v Yhya olaraq adlandrdmz ncillri kimin yazd haqqnda demk olar ki,
he bir mlumata malik deyilik"33 deyir. "Who Wrote the Gospels?" ("ncillri kim yazd?") kitabnn mllifi Randel
McCraw Helms (Randel MakKrou Helms) "Markn Hz.sann masiri olan he kimi tanmadn"34 sylyir.
"U.S.Newc & World Report" Yurnalnn 1990-c il 10
dekabr tarixli saynda Yeffer L.Sheler (Cefri eler) imzas
il "Who Wrote the Bible?" ("ncili kim yazd?") srlvhli bir
aradrma dosyesi drc edilmidi. Bir ox Mqdds Kitab
tdqiqats il grn eler gr, "mtxssislr Mqdds Kitabn tamamil insan myinin mhsulu olduu, mlliflrinin kimliyinin bdi olaraq itirildiyi v almalarnn srlrdir trcm v dzlilrl silindiyi nticsin gliblr".35 elerin ncilin yazlmas il bal fikirlri bu crdr:
"Hal-hazrda ncillri slind Matta, Mark, Luka v
Yhyann yazdna inanan ox az sayda Mqdds
Kitab mtxssisi var - liberal bhilrdn qat
Evangelistlr kimi... Mtnlrin mlliflri he bir
yerd zlrinin kimliklrini vermir, yaxud da aq-aydn Hz.san tandqlarn, ya da onunla syaht etdiklrini iddia etmirlr... Bzi mtxssislr Hz.sann
lmndn sonrak 100 il iind oxsayl dyiikliklrin meydana gldiyini, buna gr he kimin ncillrin
doruluuna v ya etibarllna - xsusil d mlliflrin Hz.sann zn istinad etdiklri szlrin - qti
surtd min olman mmkn ola bilmycyini ifad edirlr".36
eler z yazsnda bir ox ilahiyyatlarn fikirlrin
yer verir. Msln, Weston (Ueston) ilahiyyat fakltsindn
Yerome Neyrey (Ceromi Neyri) "stnd dayanlmas lazm gln sas msl bizim ncillrin kimlr trfindn yazlmasn hqiqtn d bilmmyimizdir"37 deyir. 1996-c il
158

aprel aynn 8-d "Time" Yurnalnda da bu msly geni

yer ayrlb. Yurnalda fikirlrini aqlayan "The Gospel
Truth" ("ncil hqiqti") adl kitabn mllifi David Van Biema bunlar deyir:
"ksr mtxssisin qti kild qbul etdiyi msl ncillrin hvarilrin deyil, onlarn ad bilinmyn trfdarlarnn (ya da trfdarlarnn trfdarlarnn) yazd mtnlr olmasdr. Onlarn hr biri
Hz.sann hyat il bal frqli tablo tqdim etmidir. Bu mtnlrin n tezi Hz.sann armxa kilmsindn txminn 40 il sonra yazlb".38 (Qeyd edk ki,
Hz.sa armxa kilmyib).
fessor E.P.Sanders ncillrin oriYinaldan niy uzaqladn bel aqlayr:
"lk xristianlar Hz.sann hyatnn hekaysini yazmayblar. Onlar daha ox bundan istifad etmilr v buna gr d xsi fsillr, yni onun szlri v qhrmanlqlar haqqndak qsa fsillr qorundu. Bu fsillr sonradan redaktorlar v mlliflr trfindn inkiaf etdirildi v dzldildi. Bu da o demkdir ki,
Hz.sann szlri v mllri il bal n yaxn mahiyyt he vaxt min ola bilmrik.
* Bzi materiallar tfti edilib, bzilri d ilk xristianlar
trfindn formaladrlb.
* ncillr anonim kild yazlblar".39

Drdnc ncil
Drdnc ncil yunanlarn xristianlarn dini etiqadna
tsirlri il bal aradrma aparan tdqiqatlar n ox
mhm dlildir. Bu il mul olan alimlrin ksriyyti
hdi-Cdidd sayca drdnc olan v xristianlar trfindn "Yhya ncili" adlandrlan ncili sadc olaraq "Drdnc ncil" kimi tqdim etmy stnlk verir. nki bu
159

ncilin hvari Yhya trfindn yazlmas iddias ksr aradrmalar trfindn qbul edilmir.
Drdnc ncilin mllifnin Hz.sann kimliyi haqqndak rhlri v slubu ox frqlidir, onun qeyd etdiyi
sz v hadislr d frqlidir. Sinoptiklr gr, onlar daha flsf, daha simvolik v daha mistikdir. hdi-Cdiddki ziddiyytlrin oxu da slind sinoptiklrl Drdnc
ncil arasndak ziddiyytlrdir. fessor E.P.Sanders d "The
Historical Figure of Yesus" ("Hz.sann tarixi portreti") adl
srind Sinoptik ncillr v Yhyann ncili arasndak frqli chtlrin zrind dayanr. Sanders Hz.sann hyatndan bzi mhm hadislri nmun kimi verrk bu hadislrin Sinoptik ncillri il Yhya ncilind bir-birindn ox
frqli killrd tqdim edildiyin diqqt kir. Sanders "ikisindn birini qbul etmk mcburiyytindyik" deyir v z
fikirlrini bu szlrl tamamlayr:
"...Amma baqa bir variantn da zrind dayanmalyq. Blk d mlliflrin he biri nyin n vaxt
qeyd edilcyini bilmirdi. Byk ehtimalla onlarn
lind bir ne qarq mlumat varm v onlar da
bu mlumatlar sasnda inandrc hekaytlr trtib
ediblr. Bu hekaylr d el zlri yeni lavlr
ediblr".40
Maurice Casey (Maurisi Keysi) "The Origins and Development of New Testament Christology" ("hdi-Cdid
xristologiyasnn mnblri v inkiaf") adl ox hmiyytli tdqiqat srind bu rhi verir:
"Yhya ncilind Hz.sann "Tanrnn olu" ifadsinin
23 df ildildiyini grmk olar. Mark ncilind is
bundan cmi birc df istifad edilib. gr Hz.sa bu
ifadni Yhyann qeyd etdiyi qdr ox iltsydi, drin iman sahibi olan xristianlar da Sinoptik ncillrd
bu ifadni bir ne df tkrar edrdilr... Halbuki Sinoptik ncillrd bununla bal dlillr yoxdur. gr
160

"oul" ifadsi Hz.sann z mqddsliyini ifad etmk n iltdiyi sas ifad olsayd, hvarilr d
bu sz tez-tez ildrdilr, bu sz Lukada ox yerd
bildirilr v Luka da onlarn hamsn kaza krrdi".41
Casey Yhya ncilind mvcud olan v lm etiqadnn sasn tkil edn bzi ifadlrin ny gr Sinoptik
ncillrd olmadn aradrr. Onun gldiyi ntic is beldir: gr Hz.sann "Allahn olu" olmas iddias v ona
saslanan lm etiqad hqiqtn d xristianln tmli
olsayd, Hz.sann szlrind, tbliind bu msl haqqnda daha ox dlil mvcud olmal idi. Halbuki Sinoptik ncillrd lm etiqadnn saslarn tapmaq mmkn deyil.
Bunun vzind "br, insan olu" ifadsi hm Sinoptik ncillrd, hm d Yhya ncilind o qdr ox yerd qeyd
edilir ki, buradan Hz.sann mhz hmin ifadni iltmi ola
bilcyi aydn olur (n dorusunu Allah bilir). "Allahn olu" klmsinin Hz.sa trfindn ildilmdiyini ifad edn
ncil tdqiqatlar "insan olu" ifadsi il bal tamamil
ks fikirddirlr.
Yhya ncilinin diqqti clb edn baqa bir chti onun
yunan flsfsi il balldr. ncil tdqiqatlarndan biri
olan Yames Still (Ceyms Stil) "The Gospel of Yohn the Hellenization of Yesus" ("Yhya ncili v sann yunanladrlmas")
adl ox mhm v maraql mqalsind bu msl il bal
aadaklar bildirir:
"Yhya ncili ikinci srin vvllrind xristian yunanlar n yazlb. Bu yeni mminlr daha thsilli v daha zngin adamlar idi. Onlar hrlrind yaayan diaspora yhudilrin yuxardan aa baxr, bunun vzind is Roma rhbrliyi trfindn etibar v etimada
layiq grlrdlr. Buna gr d Yhya ncilinin mllif Sinoptik ncillrd mvcud olan v Hz.san
yhudilrin Msihi klind tqdim edn fsillri
161

oradan xard... Bellikl d fvqlbr bir sa obraz ortaya xarld. vvlki Sinoptik ncillr Hz.sann yhudilrin Msihi, Hz.Davudun nslindn gln
adam v sraili xilas edck xs olduunu vurulamdlar. Yhya ncilinin mllifi is yunanl xristianlar raz salmayan btn bu yhudi anlaylarn yox
etdi, Hz.sann Flstin v Hz.Davud nsli il bal
olan crsini sildi".42
Yames Stillin digr rhlri beldir:
"Bu gn tandmz Hz.san ortaya xaran yunan
flsfsinin tsirlrini Yhya ncilind ox aydn kild grrk. Bu, tam mnas il yunanladrlm
v Tanr il brabr kimi gstriln bir Hz.sa portretidir. Yhya ncilinin qarq v mistik slubunun
birc mqsdi vardr: Hz.sann Tanrnn z olmas
(bundan Allaha snrq) mesaYn ver bilmk".43
Sinoptik ncillrd Hz.saya tanrlq drcsi vern fsillr hm ox az, hm d mbahislidir. Ancaq Stillin d
qeyd etdiyi kimi, bu shv inam Yhya ncilind btn mtn aydn kild hakimdir. Yames Still eyni mqalsind
Drdnc ncild Hz.san tanrladrmaq n gstriln
btn chdlrdn bel bhs edir:
"Burada (Yhya ncilind) Hz.sann anadan olmas
mslsi yoxdur, biz "hr eyin balancnda"
Hz.sann Tanr il birlikd mvcud olmasndan shbt alr. nki bu ncilin mllifi Hz.sann anadan
olmasndan bhs etmyin,-bu doulu n qdr fvqlad bir doulu olsa da,-zldn mvcud olan Oul
Tanr dncsin uyun glmycyi qnatinddir.
Hz.sann Mark ncilind grdymz bri zifliklri v adi insani ehtiyaclar Yhya ncilind qtiyyn
mvcud deyil... nki Yhya ncilinin yazld dvr
olan birinci srin axrlarnda Hz.sa haqqndak
162

mvcud tsvvrlr onu bir yunan tanrs halna gtirmidi".44 (bundan Allaha snrq).

ncil mtnlrind "Ata-Oul"

ifadlrinin ildilmsi
Bu iki ifaddn ncil mtnlrind istifad olunmas
mslsini inclmmidn vvl bildiririk ki, sonsuz gc
v qdrt sahibi olan Uca Rbbimizi bu fsild bhs ediln
batil inanc ifad etmk n ildcyimiz "lm etiqadn mdafi edn xslr mxsus hrmt uyun olmayan
hr cr ifaddn" uzaq tuturuq.
Drd ncilin n erkni saylan Mark ncilin nzr yetirnd "Ata v oul" ifadlrinin burada ox zif vuru il
ildildiyini grrk. Markn mtnind Allah ifad etmk
n yalnz drd df "Ata" sz ildilir. Bunlarn da
Hz.sa trfindn deyil, digr yhudilr trfindn tlffz
edilir. Buna gr d Mark ncilin arxalanaraq lmy guya dstk tapmaq mmkn deyil. Hminin qeyd olunmaldr ki, Mark ncilind Hz.sa onun tanrladrlmasna sbb
ola bilck htta n kiik bir ifady d qar xr:
"N n mni Tanr adlandrrsan? Allahdan baqa
tanr yoxdur" ("Mark ncili", 10/17-18).
Mark ncilindn 10-15 il sonra yazlan Matta ncilind
bu rqm aydn kild oxalr. Bu ncild Allah bard ildiln "Ata" ifadsi dz 50 df qeyd edilir. Bunlarn 28-i yhudilr xitabn ildilir, yni onlar "Atanza dua edin",
"Atanz sevin" kimi mumi ifadlrdir. Yerd qalan 22-si
is Hz.sann dilindn "Atam" klind ildilir. Vurunun
bu ifadnin zrin salnmas ox diqqtkici kild oxalb.
Matta ncili il eyni dvrd yazld qbul ediln Luka ncilind yen buna yaxn bir vuru var. Hmin ncild
"Ata" sz 18 df ildilir. Bunlarn 12-si Hz.sann z il
163

baldr, yni Hz.sann "Ata" dey balayan dualar v ya

"Atam" dey balayan szlridir.
Drdnc ncild is Hz.san tanrladrma mnasnda "Allahn olu" sayan inanc ox aydn v dqiq kild
ifad edilir. Yhya ncilind Allah ifad etmk n 122 df "Ata" klmsi ildilir ki, bunlarn da istisna olmaqla
hams Hz.saya aiddir. Digr trfdn, Hz.sa n 17 df
"oul" siftindn istifad edilir. Drd df d Hz.sa n
xsusil "Tanrnn ziz-xlf olu" (bu ifadlrdn Allaha
snrq) deyilir.
ncillrin yazlma tarixi Hz.sann Allah drgahna
yksldilmsindn uzaqladqca onu Allaha "Ata" dey sslnn bir xs kimi gstrmk sylri d artb gclnir. Baqa szl, Hz.sann guya "Allahn olu" olmas klindki
inanc hr yeni yazlan ncild zn bir az da byk yer tapb. Yhya ncilind is bu meyl daha gcldr. Bu is zaman tb getdikc thriflrin artmasnn bir lamtidir. Uca
Rbbimizi btn bu bnztmlrdn uca tuturuq.

164

XRSTANLARIN BU SASSIZ
DDANI ORTAYA ATMASININ
SBB N OLA BLR?
lm inanc ortaya xd illrdn bu gndk demk olar ki, hr dvrd byk mbahislr sbb olub v
bu mbahislr XVIII srdn etibarn daha geni sahlr
yaylb. Bu illrd balayan Mqdds-Kitab tdqiqatlar insanlar vvlc lm inancnn ny gr ncild aydn kild yer almadn, sonra da onun hans raitd ortaya
xdn aradrmaa istiqamtlndirib. Hal-hazrda da
mxtlif ilahiyyatlar, alimlr, tdqiqatlar, yazarlar v
mstqil xristian cryanlar lm v kffar etiqad
bada olmaqla bir ox nnvi xristian inanclarn rdd
edirlr. Sonrak fsillrin birind nmunlrini aradracamz bu xslrin v cryanlarn bir qismi lm etiqadnn qarsnda dayanan ariusularn anlayn qoruyub saxlayr, fikirlrini is Mqdds-Kitabla v ilk xristianlqdan
qalma srlrl bal aradrmalarla saslandrrlar.
Hz.sadan bir ne sr sonra tkil olunmu znik v
Kadky mclislrind veriln qrarlarn ardnca lm
inanc xristianln sas halna gtirilib, bu byk shv
inanmamaq is imanszlq kimi qbul edilib. Buna gr d
lm inancnn Allaha bir v tk olaraq iman gtirnlrin
dncsin zidd bir tlim olduuna inanan, lmnin ncillrd yer almadn deyib buna saslanan yaxud da bu
msld bhsi olan insanlar ya susdurulub, ya da zorla
tslim ediliblr. Theodore Zahn (Teodor Zan) znn "Articles of Apostolic Creed" ("Hvari inanclarnn maddlri")
adl srind "Bizim erann 180-210-cu illri arasnda "Bir v
tk olaraq Allaha iman" sznn vvlin "Ata" sznn
165

lav edildiyini" sylyir. Zan bu vziyytin vvllr bir ox

kils rhbrlrinin etiraz il qarlandn v bu rhbrlrin "hyata keiriln ilrin mqdds mtnlrd olmayan
inanclar trtmk olduunu" syldiklrini bildirir.45 znn ncil dair aradrmalar il tannan Duncan Heaster
(Danken Hester) is 1988-ci ild lm mvzusu il bal
bir polemikada z fikirlrini bel ifad etmidir:
"lm biz qavranlmas mmkn olmayan bir
Tanr etiqad tqdim edir. V bu inanc Tanrnn aq
v baadln szlri il tamamil ziddiyyt tkil
edir. Hr hans biriniz Allahn eyni anda "hm , hm
d bir" olmas iddiasn baa d bilrsinizmi? V ya
"doulmamdan vvl d mvcud olan bir oul"
inanc alnza batrm? Mn lm etiqadnn Allahn sznd he bir kild yer almadn sylyirm.
ncild "lm" ifadsi birc df d qeyd edilmir.
Hammz ox yax bilirik ki, bu inanc xristianla
III srd lav edilib... "Tanr" sz ncild 1300 df
qeyd edilir v bu ncil mtnlrinin he bir yerind
"Tanr" ifadsi altnda n oxluq, n d lm nzrd
tutulmur, buna he iar d edilmir, htta tam ksin,
Allahn bir olduu ifad edilir... lm trfdarlarnn haqqnda bhs etdiyi etiqad he hdi-tiq mtnlrind d mvcud deyil".46
Heasterin bu szlri ox aydn v birmnaldr v hazrda onunla eyni fikird olan xeyli tdqiqat var. Msln,
Yohn Hick (Con Hik) "The Rainbow of Faiths" ("nanclarn
gy qura") adl srind bu nticlr glir (aadak sitatlarda yer alan ifadlrdn Allaha snrq):
1. Son dvrlrd aparlm tdqiqatlara nzr yetirnd Hz.sann "znn Tanr v ya Mqdds lmnin ikinci xsi olan Tanrnn olu" olduunu yrtmdiyini grrk. O bu inancn tam ksin olaraq insan166

lara hmi znn bir "insan olu" olduunu yrdib.

2. Xristian dini zr slahiyytli xslr v xristian ilahiyyatlar Hz.sann hm tam bir Tanr, hm d tam
bir br olmas il bal nnvi xristian inancn baadln trzd izah ed bilmirlr.
3. nkarnasiya inanc xristianln baqa dini nnlrl v onlarn mnsublar il olan laqlrin nticlrinin aradan qaldrlmas mmkn olmayan byk zrrlr vurur. nki bu inanc xristianln baqa dinlrdn stn olduuna eyham edir.47
Burada bir mqam da xsusi vurulamaq lazmdr.
Bizim bu kitabdak mqsdimiz n lm etiqadn ilk
df ortaya atan xslri, n d lm etiqadna inanan
smimi xristianlar mhakim etmk deyil. Mqsdimiz
lm etiqad haqqndak hqiqtlri Quran aylrinin
inda ortaya qoymaq v bu etiqadn ortaya atlmasnn
mmkn sbblrini myyn etmkdir. Unutmaq olmaz
ki, hqiqi mslmanlar Allahn gndrdiyi btn elilr v
kitablara iman gtirir, xristianlarn etiqad v dyrlrin
hrmtl yanarlar. Allaha rkdn iman gtirn, Allahdan
qorxan, Allaha daxildn gln smimi bir sevgi il balanan
v Onun mqdds elisi Hz.saya drin hrmt bslyn
btn xristianlara qar mslmanlar da byk mhbbt
bslyir, onlarla xo rftar edir, onlara dostcasna v xo niyytlrl yanarlar.
lm etiqadnn ortaya atlmasnda bdniyyt v
mnftprst xslrin ola bilcyi kimi xo niyyt sahib
olub da zaman tdkc frqind olmadan doru yoldan sapnan insanlarn olmas da mmkndr. vvllr frqli killrd ifad ediln szgedn etiqadn zaman kedikc
dyidirilmsi, thriflr mruz qalmas mmkndr. lmy oxar iddialar dstklyn v onlarn qbul edilmsind rol oynayan xs v cmiyytlrin d mtlq bir-birin167

dn frqli dnclri olub. Bzilri Hz.sann stn xlaqn daha da qabartmaq mqsdil, digrlri mcazi ifadlri
shv rh edrk, baqalar mvcud siyasi v mdni raitin tsirin mruz qalaraq, bir baqalar da xristianln daha byk srtl yaylmasn tmin etmk mqsdil bu cr
iddialar z almlrind smimi niyytl dstklmi ola bilrlr. Buna gr d lm iddiasn rdd edrkn onu da
nzr almaq lazmdr ki, ilk xristianlar hmin dvrn tarixi, siyasi v mdni rtlrinin tsiri altna drk, yaxud
da zldiklri tinlik v tzyiqlrin mnfi tsirlrin mruz qalaraq shv ed bilrdilr. Bu fsild lm iddiasnn
ortaya atlmasnda rol oynad gman ediln ehtimali sbblr ortaya qoyulacaq.
Qeyd: Bu fsild xristianlarn yanl etiqadlarn ifad etmk mqsdil ildilck hr cr batil ifaddn Allaha snr v Onu bunlardan uzaq tuturuq. Mbark peymbr
Hz.sann da btn bu bnztmlrdn uzaq olduunu bir
daha ifad etmk istyirik.

ncild "Oul" szndn lmni

dstklmk mqsdil istifad edilmyib
lm etiqadnn sasnda Hz.sann "Allahn olu"
olmas (bundan Allaha snrq) il bal shv inanc dayanr. Halbuki xristianln yarand ilk illrd v daha vvlki dvrlrd "oul" ifadsinin nec v hans mqsdl ildilmsi mslsi tdqiq edilnd ortaya ox frqli bir
mnzr xr.
"Oul" sz ncild Hz.sa n 4 frqli kild ildilir: Mrymin olu, Davudun olu, insan olu (br vlad), Allahn olu.
"Mrymin olu" ifadsi Hz.sann Hz.Mrym trfindn dnyaya gtirildiyini, "Davudun olu" ifadsi is
168

Hz.sann ncil gr Hz.Davudun nslindn gldiyini bildirir.

"nsan olu" ifadsi hm Hz.sann zn nec tantmasnn, hm d trafndak adamlarn ona nec nzr yetirmsinin aydnladrlmas baxmndan ox hmiyytlidir. nki ncil mtnlrind bu szdn "Msih" v "Allahn
olu" ifadlri il mqayisd daha ox istifad edilir. "nsan olu" klmsi yhudi ilahiyyatna mxsus bir ifaddir
v o, hdi-tiqd, -xsusil d Mzmurlarda,-hddindn
artq ox ildilib. Bu klm hqiqtn d insanlar ifad
edir v ox vrdi edilmi bir klmdir. Msln, Hezeikel
peymbrdn bhs edilrkn 90 df "insan olu" ifadsi
ildilib v o, insanlara lml bir br kimi tandlb.
Bu ifadnin arami dilindki qarl olan "bar nash(a)"
Hz.sa dvrnd d hr ks n ildilirdi, ancaq ncildki
"insan olu" ifadsi yhudilrin mqdds kitablarndak
kimi hr ks n ildilmyib, ondan yalnz Hz.saya iar
edn bir nvan klind bir ne df istifad olunub.48 "nsan olu" ifadsi Matta, Mark v Lukada 69, Yhya ncilind
is 13 df zikr edilir. Tkc bir yerd btn bri ifad etmk n istifad olunur ("branilr mktub", 2/6-8). Bu
ifad hm Hz.sa n, hm d Hz.sa trfindn bir ne
df v "mn" mnasnda ildilib. Hmin ncil fsillrindn
bzilri bunlardr:
"Ham da Allahn zmtin tccblndi. V ham
sann etdiyi btn ilr heyrtlnrkn, o z agirdlrin dedi: "Bu szlr sizin qulaqlarnzda qalsn", dedi. "nsan olu insanlarn lin tslim edilck""
("Lukann ncili", 9/43-44).
"...Yunis Nineviya halisin nec lamt oldusa, insan
olu da bu nsil n el lamt olacaqdr" ("Lukann
ncili", 11/30).

169

"...Budur, Yeruslim qalxrq v insan olu n peymbrlr vasitsi il yazlanlarn hams icra olunacaqdr..." ("Lukann ncili", 18/31).
"nsan olu dorudan da qabaqcadan myyn edilmi yoldan gedir. Amma vay o adamn halna ki, insan
olu onun vasitsi il l verilir" ("Lukann ncili",
22/22).
"sa hl danmaqda ikn bir izdiham grnd. V
onlarn qabanda on ikilrdn Yhuda adl birisi glirdi. O, san pmk n yaxnlad. sa is ona dedi:
"Yhuda! nsan olunu plmi satrsan?"" ("Lukann
ncili", 22/47-48).
Yuxarda da bildirdiyimiz kimi, "insan olu" ifadsi ilk
xristianlar trfindn "br" mnasnda ildilirdi. nki
ksriyyti yhudi olan ilk xristianlar bu ifadni hmi bu
mnada ildiblr v bu ifady "br"dn baqa bir mna
lav edilmyib. hdi-tiqdki ifadlr da bu fikri dstklyir v Hz.sann Allahn yaratd, Allahn mrhmtin
mhtac bir br olduunu ortaya qoyur.
ncild qeyd ediln "Allahn olu" ifadlri is lm
inanc trfdarlarnn "istinad nqtlri"ndn birini tkil
edir. Ancaq bu rh xristian dnyasnda srlr boyunca byk mbahislr dourub v hmin mbahislr bu gn
qdr d glib atb. nki yhudi mdniyytini drindn
biln, Hz.sann yaad dvrd xalqn istifad etdiyi dilin
xsusiyytlrini aradran hr bir tdqiqat bu ifadnin
mcazi bir mna dadn bildirib. Msl il bal geni
yaylan qnat beldir: "Allahn olu" klmsi yhudi cmiyytind geni yaylan v nfuzlu xslr n tez-tez
ildiln mcazi bir ifad formas idi".
1977-ci ild aralarnda anqlikan ilahiyyatlarnn da
olduu 7 nfr ncil mtxssisi "The Myth of God Incarnate"
(""Tanr insan klini ald" fsansi") adl bir kitab nr et170

dirdi. Bu kitabn ox byk tsiri oldu. Redaktor Yohn Hick

n szd bunlar qeyd edirdi:
"Bu kitabn mlliflri XX srin bu son dvrnd din
sahsind byk bir inkiafn ba vermsinin vacibliyi
mslsind hmfikirdirlr. Bu ehtiyac hr eydn vvl xristianln mnyi il bal mlumatlarn oxalmasndan qaynaqlanr. Bundan baqa, bu ehtiyac
Hz.sann Allah trfindn xsusi bir vzif v mqdds mqsdl gndriln bir insan olduunu qbul
etmy saslanr. V bu ehtiyac Hz.sann Allahn inkarnasiyas (insan klini almas) v lm etiqadnn ikinci xsi olmas il bal inancn Hz.sann bizim n ifad etdiklrinin lirik v mifoloYi bir ifad formas olmasn qbul etmy saslanr.49
Yohn Hickin z kitabnda mxtlif dlillr saslanmaqla zrind dayand hqiqt "Tanrnn olu" ifadsinin tamamil Hz.sadan sonra ortaya atlan bir inanc olmas
v Hz.sann he vaxt bel bir inanc tbli etmmsidir.50
"Hz.sa daha sonra yaayan xristianlarn dndklri
kimi z haqqnda he vaxt tanrlq iddiasnda olmayb. O, zn he vaxt Tanr, Tanrnn olu v yaxud
da inkarnasiyas kimi grmrd... Hz.sann z haqqnda bu fikird olmasn dnmk sla mmkn deyil. Hminin o bu msl il bal fikri inkar kimi qbul edib: ona mxsus olduu sylnn bu sz bunu
aq-akar ortaya qoyur: "N n mni Tanr adlandrrsan? Allahdan baqa tanr yoxdur" ("Mark ncili",
10/17-18). Tbii ki, Hz.sann nyi deyib-demmsi il
bal qti sz sylmk mmkn deyil. Ancaq mvcud dlillr tarixilrin Hz.sann bel bir iddiada olmadn yekdillikl qbul etmsini tmin edib".51
Yhudilrin ox geni kild istifad etdiyi "Allahn
olu" ifadsi mcazi olaraq "Allaha mxsus" mnasna glirdi. Bu fikr gr, bir nfr "Allahn olu" deyilnd hmin
171

adamn Allaha yaxn olmasnn, onun Allaha knldn xidmt etmsinin v Allahn raz olaca bir hyat yaamasnn
ifad edilmsin allrd. Hmin adamn Allaha oxar v
ya brabr statusa malik olmas yaxud da tanrlq xsusiyyti damas (bundan Allaha snrq) he bir halda nzrd tutulmurdu. Hminin yhudilikd d bel bir etiqadn
yeri yoxdur.
Dolays il ilk xristianlarn da bu ifad il Hz.saya
bsldiklri hrmti v onun Allaha yaxn edilmi mbark
bir qulu olmasna dair qti inamlarn ifad etmk istmlri mmkndr. Hminin bir ox xristian ilahiyyatlar da
"Hz.sa n ildiln "Allahn olu" ifadsinin Hz.sann
trfdarlar trfindn onu rflndirmk v ucaltmaq
mqsdil ildildiyini sylyrk hmin szn mcazi mnaya gldiyini" vurulayrlar.
"Oul" ifadsi slind ibrani dilind mvcud olan xsusi bir deyim formas idi v o, baqa anlaylarla birlikd
d ildilirdi. Bir insann bir eyin "olu" kimi qeyd edilmsi onun hmin eyl yaxn laqsinin olmas mnasna glirdi. The Catholic Encyclopedia ("Katolik ensiklopediyas")
bu msl il bal aadaklar yazr:
"Samilr (yhudilr v rblr) arasnda "oul" sz
yaxnl v yaxn laqni yaxud da xsusi ball
ifad etmk n istifad edilirdi. Msln, "gcn olu" qhrman bir dy demk idi; "pisliyin olu"
pis bir adam; "qrurun olu" tkbbrl adam; "malmlkn olu" imkanl adam; "fidynin olu" sir; "ildrmn olu" ox srtli uan qu; "lmn olu" lcyi gzlniln adam; "yayn olu" ox; "Belilaln olu" lntlnmi bir adam mnasna glirdi. "Peymbrlrin
olu" klmsindn hmin peymbrlr tabe olan insanlar tantmaq n istifad olunurdu. "Tanrnn olu" sifti is hdi-tiqd Allahla yaxn laqsi olanlar
172

n ildilir, mlklr yaxud da sadc dindar insanlar "Tanrnn olu" kimi qeyd edilirdilr".52
Trkiynin 19 May Universitetinin ilahiyyat fakltsinin dosenti dr.Mahmud Aydn Yohn Hick-in bu msl il
bal fikirlrini bel izah edir:
"...Bel bir ifad Hz.sann gldiyi dvrd ox ildiln
v camaat arasnda mhm xslr haqqnda tez-tez
ildiln bir ifad formas idi. Dolays il Hz.sann
hvarilri d bu ifadni, yni "Allah olu" siftini qbul edrk onu asanlqla z rhbrlri, yni Hz.sa
n ildiblr. Buna gr d Hz.sa eynil Davudun
nslindn gln krallar v yhudi cmiyytind yaayan, din v xlaq baxmndan son drc nfuzlu saylan xsiyytlr kimi "Allahn olu" adlandrlb. Hickin fikrin gr, yhudi dncsind "Allahn olu"
sifti veriln krallar v nfuzlu adamlar szn hrfi
mnasnda he vaxt Allahn oullar saylmayblar.
Ancaq onlar malik olduqlar xsusiyytlr uyun
olaraq sadc ucaldlmaq mqsdil Allahn oullar
kimi rflndiriliblr. Yni szgedn bu sift yhudi
dncsind he vaxt hrfi mnada ildilmyib. "Allahn olu" ifadsi yhudi tarixi boyunca yalnz insanlar haqqnda ildilib. Msln, Msih slal krallarnn Allahn olu kimi qbul edildiyi Hz.Davud slalsindn glmsi lazm saylan dnyvi bir kral olaraq
qbul edilirdi... Hz.sann trfdarlar da mvcud olan
bu tbirlri ox rahatlqla onun n d ildiblr.
Hz.sann ilahi xsusiyytlr sahib bir varlq kimi qbul edilmsi ilk nvbd onun yaad mdniyytin
bir nticsidir. Buna gr d Hz.sann gldiyi dvrd
bzi mhm zlliklr malik olan insanlar mcazi
mnada ilahi xsusiyytlr malik "Allah olu" kimi
tqdim edilir v tannrd".53
173

Mahmud Aydn Yohn Hickin bu msl il bal fikirlrin geni yer ayrandan sonra "Allahn olu" ifadsindn
istifad edilmsi haqqnda bunlar bildirir:
"N Hz.sann xsn z tanr olduunu iddia etmyib, n onun hvarilri onun tanrln, n d tanrya
mxsus xsusiyytlr malik olduunu bildirmyiblr. ksin, Hz.sann tanr olmas fikri ilk xristian cmiyyti arasnda ortaya xb v zaman tdkc sistemldirilrk ehkam halna gtirilib. Bu ehkam ilahi
oulluq ifadlrinin dvr kedikc yhudilrin iltdiyi mnadan uzaqlab Ellin Roma mdniyytin uyun kild ildilmsi nticsind ortaya xb".54
hdi-Cdid aradrmalarndan biri, ilk xristianln
mnblri il bal mxtlif srlrin mllifi olan P.M.Casey (Keysi) is "Hz.sa onun xsusi v ox dindar bir adam
olduunu dnnlr trfindn Tanrnn olu adlandrlm ola bilr" deyir.55 Caseyin zrind ayrca dayand
baqa bir msl is yhudi nnsind frdlrin v cmiyytin nzrind mhm saylan xs v hadislrin mifoloYi v mcazi anlaylarla ifad edilmsi faktdr.56
Yhudi etiqadlarnda mvcud olan "Msih" anlayna
gr sadc bir kral olan Msih Hz.Davudun nslindn glckdi. Hz.Davudun nslindn gln krallar da "Krallq
mqamna tyin edilmi mnasnda Tanrnn oullar olaraq" qbul edilirdilr...57 Hz.saya "Msih" kimi iman gtirn
adamlar da bu inamn bir davam kimi onu eyni ifad il
adlandrm ola bilrlr.
f.E.P.Sanders d "The Historical Figure of Yesus"
("Hz.sann tarixi portreti") adl srind "Allahn olu" ifadsinin yhudi cmiyytind he vaxt szn hrfi mnasnda ildilmdiyin diqqt kir. Sanders yhudilr arasnda
ildiln "Allahn oullar" ifadsinin qadn v kiilri d
hat edn mnvi bir anlam ifad etdiyini sylyir: "Bu,
yhudilr n mcazi bir mnan ifad edir v Allaha olan
174

ball gstrir".58 E.P.Sanders "Allahn olu" ifadsinin ilk

xristianlar trfindn ildilmsini bu cr rh edir:
"...lk xristianlar Hz.sa bard "Allahn olu" ifadsini
iltdilr, ancaq onlar onun yarinsan-yartanr olduunu dnmrdlr. Onlar "Allahn olu" szn
yksk bir vzif hesab etmidilr... Hz.sann ilk trfdarlar onu "Allahn olu" dey aranda daha
mcrrd bir vziyyti, msln, ox vacib bir ii yerin yetir bilmsi n onu sen Allahla xsusi bir
laqnin olmas kimi vziyyti ifad etmk istmi ola
bilrlr. Yhudi olmayan xristianlar is bu dini ilk df
qbul ednd "Allahn olu" ifadsini Makedoniyal
sgndrl bal hekaylrin yaxud da el z mifologiya v fsanlrinin inda baa dm ola bilrlr..."59
Sandersin d ifad etdiyi kimi, Hz.sann tbliinin yhudilrdn yhudi olmayanlara, yni btprst romallara
trlmsi il birlikd mcazi mnada ildiln bu klmnin anlam dyimy v o, Hz.sann "tanr" olmasn ifad
edn bir mnada istifad edilmy balanb. Bununla da ilk
xristianlar trfindn Msih kimi tannan v tamamil bri tbit malik bir xsiyyt olaraq qbul ediln Hz.sa tanr kimi xatrlanb (bundan Allaha snrq). William C.Varner (Uilyam) bir mqalsind bu ifadnin xristianlar trfindn nec baa dldyn bel aradrr:
"ncild Hz.saya iman gtirn hr bir ksin "Allahn
olu" klind tandlmas inkaredilmz bir hqiqtdir
("Yhya ncili", 1/12). El is mnim "Allahn olu" olmamla Hz.sann "Allahn olu" olmasnda nec frq
ola bilr? "Allahn olu" klmsi Hz.sann hqiqtn
d tanrlnn bir ifadsidir, yoxsa xristianlar ncild
nzrd tutulanlardan daha artn oxuyurlar? Bu
suala cavab ver bilmk n xristianlq mesaYn ilk
dinlynlrin v ilk oxuyanlarn bu ifadni nec baa
175

ddklrini aradrmaq lazmdr. Bs bu adamlar

kimlrdir? mumi mnada gtrsk, onlar yhudilr
v yhudi olmayanlar idi. Hr iki qrup da "Allahn olu" ifadsini I srin dililik sviyysi v mdni raitind hmi ildirdi".60
lm trfdarlar ncild qeyd olunan "oul" ifadsini "ucaltmaq, rflndirmk v hrmt etmk" mnasnda
rh etmyi qbul etmirlr. Halbuki szgedn mfhum ncilin ksr yerlrind aq-akar bu mnada ildilib. Msln, "Tanrnn oullar" ifadsi Allaha iman gtirn v
Hz.sann yolu il gedn btn smimi iman sahiblri haqqnda ildilir:
"Mn is siz deyirm: Dmnlrinizi sevin, siz lnt oxuyanlara xeyir-dua verin, siz nifrt ednlr
yaxlq edin, siz ziyyt verib, tqib ednlr n
dua edin ki, siz gylrd olan Rbbinizin oullar
olasnz. nki O, z gnin mr edir ki, pis v
yax adamlarn zrin dosun; v saleh olanlarla olmayanlarn zrin yalar gndrir.
nki gr sizi sevnlri sevrsinizs, siz n mkafat
olacaq? Vergi yanlar da bel etmirlrmi? V yalnz
qardalarnz salamlayarsnzsa, xsusi bir ey edirsinizmi? Btprstlr d el etmirlrmi? Bellikl, smavi Rbbiniz kamil olduu kimi siz d kamil olun"
(Matta ncili, 5/44-48).
"Allahn Ruhu il idar olunanlarn hams Allahn
oullardr" ("Pavelin romallara mktubu", 8/14).
"Hr ey qadir olan Rbb deyir: "Mn siz Allah olacaam, siz d Mnim oullarm v qzlarm olacaqsnz"" ("Pavelin korinflilr ikinci mktubu", 6/18).
"...Mkafatnz byk olacaqdr v siz Haqq-Talann
oullar olacaqsnz. nki O, nankorlara v pis adamlara qar da xeyirxahdr" ("Lukann ncili", 6/35).
176

Yuxardak nmunlrdn d grndy kimi, "Allahn oullar" ifadsi ncil aylrind ox yerd ildilib. Burada ildiln ifadlrdki mna is yhudi mdniyytindki mna il eynidir: Allaha dost olan, Allaha yaxnlamaq
n sy gstrn, Allahn qanunlarna uyun olaraq yaayan insanlar... Luka ncilind hminin Hz.Admdn d
"Allahn olu idi" ("Luka ncili", 3/38) klind bhs edilir.
ncild olduu kimi hdi-tiqd d "Allahn olu" ifadsi
bir ne yerd ildilib. Msln, hdi-tiqd srail millti
n "oul" tbirindn istifad olunur:
"srail uaq olarkn onu sevdim v olumu Misirdn
ardm" ("Hoea", 11/1).
Baqa bir Tvrat aysind eyni ifad mlklri trif etmk n ildilib:
"V Allah oullar Rbbin qarsnda zlrini tqdim etmy gldiklri gn aydn oldu ki, onlarn
arasnda eytan da gldi" ("yyub", 1/6).
"x" fslinin 6-c hisssinin balancnda "Allahn
oullar" ifadsi il yer znd oxalan insanlar trif edilir.
Bununla bal digr aylr is beldir (sitatlardak ifadlrdn Allaha snrq):
"V Firona deycksn: Rbb bel deyir: "srail olum, ilkimdir"" ("x", 4/22).
"Alayaraq glcklr. Yalvardqca onlara yol gstrck, onlar sulu vadilrin yannda, amayacaqlar
dzgn yolla yeridcym, nki Mn srail Rbbm, fraim d ilk olumdur" ("Yeremya", 31/9).
"Frman elan edcym; Rbb mn (Davud) dedi:
"Sn Mnim olumsan, Mn sni bu gn yaratdm""
("Mzmurlar", 2/7).
Tvratda Hz.Sleyman haqqnda da "Allahn olu"
ifadsi ildilir. Mvafiq paralar beldir:
"V ba verck ki, gnlrin dolub atalarnla birlikd olmaq zr getdiyin zaman sndn sonra oulla177

rndan olacaq zrytini saxlayacaam v onun hakimiyytini gclndircym. O, Mn ev ina edck

v Mn onun taxtn bdi olaraq qvvtlndircym. Mn ona Rbb olacaam v o, Mn oul olacaq. V sndn vvl olandan kmyimi geri qaytardm kimi ondan geri almayacaam. V onu z
evimd v z sltntimd hmi saxlayacaam v
onun taxt bdiyyn gclnckdir" ("Birinci Tarixlr", 17/11-14).
"Allahn olu" ad altnda qeyd ediln bu mbark insan Hz.Davudun oullarndan biri olan Hz.Sleymandr.
"(V Davud olu Sleymana dedi:) "...Sn bir oul
doacaq, o, bar adam olacaq v ona trafndak
btn dmnlrindn rahatlq vercym. nki
onun ad Sleyman olacaq. V onun gnlrind srail salamatlq v min-amanlq vercym. Mnim adma ev ina edn o, olacaq v o, Mn oul
olacaq v Mn ona Rbb olacaam. srail zrind
hakimiyytinin taxtn bdi olaraq gclndircym. ndi olum, Rbb sninl birlikd olsun v iin
yax getsin v Allahn - Rbbin evini snin haqqnda syldiyi kimi et!"" ("Birinci Tarixlr", 22/9-11).
Yen eyni hissd bel buyrulur:
"Btn oullarmdan (nki Rbb mn ox oul
verdi) Rbbin srail zrind sltntin taxtna oturmaq n olum Sleyman sedi. V mn dedi:
"Olun Sleyman, evimi v hytlrimi o, tikck,
nki onu zm oul sedim v Mn ona Rbb
olacaam. V gr bu gn olduu kimi mrlrimi v
hkmlrimi yerin yetirmk n sabitqdm olarsa, onun hakimiyytini bdi olaraq gclndircym"" ("Birinci Tarixlr", 28/5-7).
Yuxardak btn aqlamalar yhudi nnsind "Allahn olu" ifadsinin "Allah zn dost qbul etmi smi178

mi v tqva sahibi" bndlr bard ildildiyini btn aydnl il gstrir. Dolays il bu ifad Hz.sa n d eyni
mqsdl ildilib. Bu ifad eynil Hz.Sleyman v
Hz.Adml bal aqlamalarda da olduu kimi yhudi
nnlrindn qaynaqlanan mcazi bir sz birlmsidir. Bu
ifad yhudi mdniyyti il trbiylnib yetin, Tvratdan xbrdar olan v Hz.saya tabe olana kimi yhudiliyin
saslarn ttbiq edn ilk xristianlar trfindn d hrmti,
tqvan v Allaha yaxnl ifad etmk n seilmidi.
"Allahn olu" ifadsinin lm etiqadna bir istinad
nqtsi v tml ola bilmycyini gstrn baqa bir dlil
is ncild Allahn adnn qeyd edilmsi il baldr. Antony
Buzzard (Entoni Byuzard) ncild Allahn adnn n kild
ildildiyini "Who is Yesus? Do the creeds tell the truth about
him?" ("Hz.sa kimdir? Etiqadlar biz onunla bal hqiqti
sylyirmi?") srlvhli mqalsind bunlar bildirir:
"Tanr sz Mqdds Kitabda minlrl df ismin tk
halnda olan xs vzliklri il ifad edilir: Mn, Mn, Mni, Sn, Sn, O, Ona, Onu... Bir nfr bu vzliklrin 11.000 df qeyd edildiyini hesablayb. Btn
dillrdki vzliklr xsi deyil, tk xslri ifad
edir. Biz Allahn deyil, bir varlq olduunu anladan minlrl ay var. hdi-Cdiddki Allah adnn
"Allahn xsd olduu" mnasna gldiyini sbut
ed bilck he bir yer yoxdur. Buna gr d Mqdds Kitabdak Allah ad he vaxt lm prinsipindki
Allah mnasna glmir".61
Bu fsild d vuruladmz kimi, "oul" ifadsi yhudi mdniyytind ox geni istifad ediln v tanrlq
mnasna glmyn bir ifaddir. Dolays il yhudi etiqadlarna gr, Hz.sann "Allahn olu" olduunu fikirlrk
bu ifadni ildnlr, bu mqdds peymbrin Allahla
eyni gc sahib olduunu iddia ednlr (bundan Allaha snrq) ox byk shv edirlr. slam dinind d bu ifad179

dn Hz.saya tanrlq nisbt edrk istifad ednlr Quran

aylrind ox yerd tnbeh olunur v onlara xbrdarlq
edilir. Bu szlr Allah drgahnda ox byk gnahdr. Rbbimiz "Maid" sursind bel buyurur:
""Allah Mrym olu Msihdir", - deynlr, bhsiz ki, kafr oldular. Onlara de: "gr Allah Mrym
olu Msihi, anasn v yer znd olanlarn hamsn mhv etmk ists, bu id kim ona bir eyl mane ola bilr? Gylrin, yerlrin v onlarn arasnda
olan hr bir eyin ixtiyar Allahn linddir. O, istdiyini yaradar. Allah hr ey qadirdir!" ("Maid" sursi, 17).

ncild "Ata" sznn ildilmsi

ncild tez-tez ildiln v lm etiqadn mdafi
edn xristian ilahiyyatlar trfindn mhm bir dlil kimi qbul edilmi ifadlrdn biri "Ata" szdr (xristianlarn yanl etiqadlarn ks etdirmk mqsdil ildiln hr
cr ifaddn Allaha snrq). Halbuki bu ifad d yen
"oul" sz kimi mcazi mnada ildilib. ncild bu klmnin tkc Hz.sa trfindn deyil, iman sahibi olan, Allahdan qorxan, Allaha dua edib Ondan kmk istyn btn
insanlar trfindn d ildilmsinin ahidi olmaq mmkndr. "Ata" ifadsi il Allahn bu insanlarn tk sahibi,
tk dostu v himaydar olmas ifad edilir. Burada lm
inancn dstklyn he bir mna yoxdur.
Bu ifadlrdn bzilri beldir:
"...Ata mndn stndr" ("Yhyann ncili", 14/28).
"Siz gylrd olan Atanzn oullar olasnz. nki
O z gnin mr edir ki, pis v yax adamlarn
zrin dosun v saleh olanlarla olmayanlarn zrin yalar gndrir" (Matta ncili, 5/45).
180

"...Qardalarmn yanna get v onlara syl: Mnim

Atamn v sizin Atanzn, mnim Allahmn v sizin
Allahnzn yanna qalxram" ("Yhyann ncili",
20/17).
"O zaman salehlr Atalarnn sltntind gn kimi parlayacaqlar..." (Matta ncili, 13/43).
"Sn is dua etdiyin zaman z otana gir v qapn
balayaraq, gizlind olan Atana dua et; gizlini grn
Atan sn aqcasna vzini verckdir" (Matta
ncili, 6/6).
"Atanz sizin nlr ehtiyacnz olduunu siz Ondan
dilmdn vvl bilir" (Matta ncili, 6/8).
"...Smavi Atanz da btn bu eylr ehtiyac duyduunuzu bilir. Lakin vvlc Allahn sltntini v
Onun salehliyini axtarn v bunlarn hams siz lav
olaraq verilckdir" (Matta ncili, 6/32-33).
"Qoy sizin nurunuz insanlarn qarsnda el parlasn
ki, xeyirxah ilrinizi grsnlr v Gylrdki Atanza hmd etsinlr" (Matta ncili, 5/16).
"Ehtayatl olun, insanlara znz gstrmk n
yaxlq etmyin; yoxsa smavi Atanzdan mkafat
almazsnz" (Matta ncili, 6/1).
"Buna gr siz bel dua edin: "Ey gylrd olan Atamz, adn mqdds tutulsun"" (Matta ncili, 6/1).
"nki insanlarn tqsirlrini balasanz, smavi
Atanz sizi d balar" (Matta ncili, 6/1).
"Atanz nec mrhmtli is siz d el mrhmtli
olun" ("Lukann ncili", 6/36).
ncildn sitat gtiriln yuxardak aylr diqqtl tdqiq edilnd Allah qeyd etmk mqsdil ildiln "Ata"
sznn hrmt mnasna gldiyi, bunu ildn insana fvqlbr bir status vermdiyi v onun btn insanlar n
qvvd olduu aydn olur. Bu ifad il Hz.sa il Allah
arasndak xsusi bir laq ifad edilmyib, Allaha tslim
181

olub Onun raz olaca kild yaayan btn insanlara xitab edilib. Hminin bu gn d xristianlar z dualarna ox
vaxt "Ata" dey balayrlar. Hz.sann ncillrd qeyd ediln
buna oxar dualar da frqli kild yozulmamaldr. Ancaq
yenidn vurulamaq lazmdr ki, bu aqlamalar Hz.sann
tanr olduunu sylmk mqsdil "Ata" ifadsini ildn
insanlarn shvini aradan qaldrmr. Onlarn bu mllri Allahn yannda ox byk xtadr v Quran aylrind bu
adamlarn vziyyti bel xbr verilir:
"bhsiz ki: "Allah Mrym olu Msihdir!" - deynlr kafr oldular. Halbuki Msih bel demidi:
"Ey srail oullar! Mnim d, sizin d Rbbiniz olan
Allaha ibadt edin! Allaha rik qoana Allah, bhsiz ki, cnnti haram edr. Onun dcyi yer chnnmdir. Zalmlarn he bir kmkisi yoxdur!""
("Maid" sursi, 72)
Mqdds Kitabda qeyd ediln mxtlif ifadlrd
Rbbimizin sonsuz gc v qdrti, Onun btn nqsan v
qsurlardan uzaq olmas btn aydnl il vurulanr.
Yohn Hick bu mslni bir msahibsind bel ifad edir:
"Klassik xristian ilahiyyat Hz.sann vfatndan uzun
bir mddt sonra tkmilldirildi. Masir tarixi-tnqidi hdi-Cdid tdqiqatlar bizi limizd olan hdiCdid mtnlrind Hz.sann adna xlan szlrin
hanslarn hqiqtn d Hz.sann syly bilcyi
mslsind bilgilndirmy alr... (ncillrd qeyd
ediln) "Ata" ifadsinin literal (szn hrfi mnasnda)
kild baa dlmsi mmkn deyil. Hminin
Hz.sann "Tanrnn olu" olmas ifadsini d hrfi mnada baa d bilmrik. hdi-tiqd "Tanrnn ifadsi" ox yerd qeyd edilir. Msln, Adm Tanrnn oludur, mlklr Tanrnn olanlardr, sraik hkmdarlar Tanrnn oullardr v nhayt, srail millti bir
tam halnda Tanrnn oullardr. Aq grnr ki, bu
182

ifadlrdki "Ata" v "oul" qavramlar hrfi mnan

ifad etmir, ancaq Tanr-insan laqsinin metaforik
mnasn simvoliz edir. lav edk ki, bu ifadlri
hrfi mnada baa dmy almaq yhudilikd byk gnah saylr. Hz.sann dvrnd bu cr metaforik ifadlr mvcud idi. Hr hans bir Tanrya zn
hsr etmi hr hans bir adamn metaforik mnada
"Tanrnn olu" kimi ifad edilmsi hmin dvrdki
mumi dini mnada ildilnlrin bir hisssi kimi qbul edil bilr. Qsas, "oul" ifadsi Tanrya yaxnln
rmzi bir ifadsi olur. Baa ddym qdr mslmanlar narahat edn msl bu ifadnin hrfi mnada
baa dlmsidir. Eynil bir xristian olaraq mn d
bu cr hrfi mnadan narahat olduumu bildirmliym".62
ncild mcazi mnalarda baa dlmsi lazm gln
oxsayl aqlamalar var. "Allahn oullar" ifadsi d bunlardan biridir:
"...Dirilm oullar olduqlarndan onlar Allahn oullardr" ("Lukann ncili", 20/36).
"Onu qbul ednlrin hamsna, Onun adna iman
ednlr is Allahn oullar olmaq haqqn verdi"
("Yhyann ncili", 1/12).
"O, bu szlri znd demdi, lakin o il ba kahin olduu n peymbrlik edib, qabaqcadan xbr verdi ki, sa xalq urunda v yalnz xalq urunda deyil,
Allahn prn-prn salnm vladlarn da bir yer
toplamaq namin lcklr" ("Yhyann ncili", 11/5152).
"El hmin ruh bizdki ruha hadt edir ki, biz Allahn vladlaryq. V gr vladyqsa, demli, Allahn
varislriyik; v gr Msihl brabr izzt qazanmaq
n Onunla iztirab kiriks, Msihin hmvarislriyik" ("Pavelin romallara mktubu", 8/16-17).
183

"nki xilqt Allahn oullarnn zhurunu byk

hsrtl gzlyir" ("Pavelin romallara mktubu",
8/19).
"Hr eyi ikaytsiz v etirazsz icra edin ki, siz yri v
pozun nsil arasnda nqsansz v saf, Allahn qsursuz vladlar olasnz..." ("Pavelin filipililr mktubu", 2/14-16).
"Grn Ata biz nec bir mhbbt gstrmidir ki,
Allahn vladlar adlanaq v biz dorudan da elyik!
Dnya bizi ona gr tanmr ki, Onu tanmamdr. Sevimlilrim, indi biz Allahn vladlaryq, amma n
olacamz hl izhar olunmamdr..." ("Yhyann birinci mktubu", 3/1-2).
"Kimin Allahn vlad, kimin d eytann vlad olduu bundan blli olur: saleh i grmyn, Allahdan deyildir, z qardan sevmyn d hminin" ("Yhyann birinci mktubu", 3/10).
"Biz Allahn vladlarn sevdiyimizi, Allahn sevib,
Onun mrlrin riayt edrkn bilirik" ("Yhyann birinci mktubu", 5/2).
Burada qeyd ediln n "Ata", n d "oul" ifadsi il
insanlara tanrlq keyfiyyti verilmyib (bundan Allaha snrq). Bu, akar bir msldir. Allaha itat edn, Allaha sadiq, Allah zn dost sen v ancaq Allah raz etmk
n yaayan insanlar ncil aqlamalarnda "Allahn oullar" klind ifad ediliblr. nsanlar Allaha yhudi nnsindn gln bu cr ifadlrin ildilmsinin bir nticsi kimi sevgi v hrmt lamti olaraq "Ata" dey yalvarblar.
Bu mcazi szlr yhudi dininin sas olan "Qulaq as, ey srail! Rbb bizim Allahmzdr v Rbb tkdir" ("Tsniy", 6/4)
hkmnn gtirdiyi tvhid inam il aydn olur.

"Allah btn insanlarn sahibidir"

184

mnasnda ildil bilr

Hz.sann hvarilri v ilk xristianlar Hz.sann tlimindn keib drin iman, ox stn xlaq sahibi v Hz.sann Allah yolundak kmkilri idilr. Buna gr d onlar
balarna gln hr bir hadisni, Hz.sann tbliini drin
imanlar il izah edirdilr. Onlar Allahn sonsuz gc v
qdrt sahibi olduunu, btn kainatn yegan Maliki olduunu, Allah istms, he bir eyin var olmayacan, he
kimin he ny gc atdra bilmycyini ox yax bilirdilr. Buna gr d sahib olduqlar drin iman nticsind
Hz.sa n "Allahn olu" ifadsini ildrkn eyni cr fikirl bilrdilr. Onlar btn atalarn, btn analarn v
btn oullarn Rbbimiz trfindn yaradldn v hamsnn sahibinin Allah olduunu bildirmk istmi ola bilrdilr. Yaddan xarmaq olmaz ki, ana v ata bir vladn yaradlmas n Allahn sbb etdiyi vasitlrdir. Hqiqtd
is kainatdak btn varlqlar yaradan yegan gc almlrin Rbbi olan Uca v Qadir Allahdr. Bu mnada btn
analar, btn atalar, btn oullar Allaha mxsusdur. Hazrda stnd oturduumuz kreslo v ya stul ya, iind
olduumuz bina, hrlr, lklr, milltlr yalnz Allaha
aiddir. Bir ay varsa, o da Allahn aydr. Allahn dnizi,
Allahn mscidi, Allahn kilssi, Allahn buladr... Dolays
il btn oullar da Allaha mxsusdur. Rbbimiz bir insan
yaratmaq n bir anaya, bir ataya v ya baqa bir sbb
ehtiyac yoxdur. Onun birc df "Ol!" demsi bs edir. Btn fiziki, bioloYi, kimyvi qanunlar yaradan yegan gc
Rbbimizdir. Demli, bir insann yaradlmas n "olmal
olduu dnln" btn qanunlar v sbblri d Rbbimiz yaradb. Hz.Mrymi d, kainatda glib-getmi btn
analar da, analarn dou sistemlrini yaradan da sonsuz
gc v qdrt sahibi olan Allahdr. Hr dou hadissini
meydana gtirn Allahdr. Anan da, atan da yaradan Al185

lahdr. Rbbimiz hr cr qsur, nqsan v ehtiyacdan uzaqdr. Aylrd bel bildirilir:

"Siz qulaq, gz v rk vern Odur. Siz ox az kr
edirsiniz. Sizlri yer znd yaradb trdn Odur.
Siz Onun hzuruna cm edilcksiniz. Dirildn d,
ldrn d Odur. Gec v gndzn bir-birinin ardnca gedib-glmsi d Onun mrildir. Mgr drk
etmirsiniz?" ("Muminun" sursi, 78-80).
"Sizi torpaqdan, sonra ntfdn, sonra laxtalanm
qandan yaradan, sonra uaq olaraq xardan, sonra
kamillik ana atasnz, daha sonra qocalasnz dey yaadan Odur. rinizd daha vvl ldrlnlr
d var. Btn bunlar myyn bir vaxta yetisiniz
v, blk, dnb anlayasnz dey edilir. Dirildn
d, ldrn d Odur. O bir ii qrara aldqda ona ancaq: "Ol!" -deyr, o da drhal olar" ("Mumin" sursi,
67-68).
"Gldrn d aladan da Odur! ldrn d, dirildn
d Odur! Hr bir cifti erkk v dii yaradan Odur Bir qtr ntfdn axb tklrkn... Yenidn diriltmk d Ona aiddir!" ("Ncm" sursi, 43-47).
"ura" sursind is Hz.brahimin bel dua etdiyi xbr verilir:
"Mni yaradan v mni doru yola ynldn Odur!
Mni yedirdn d, iirdn d Odur! Xstlndiyim
zaman mn yalnz O fa verir. Mni ldrck,
sonra dirildck Odur. V qiyamt gn xtam balayacana mid etdiyim d Odur!" ("ura" sursi, 78-82).
Yuxardak aylrin mahiyytin uyun dnnd
xristian mfhumlar da mna qazanacaq. Hz.sa, Hz.Musa,
Hz.Salih, Hz.Nuh, Hz.Hud v Hz.Muhmmd (s..v.) Allaha mxsus olan bndlrdir. nki btn peymbrlr Allahndr. Aylrd yhudilrin Hz.zeyir haqqnda "Allahn
186

oludur" dediklri bildirilir. Yhudilr d, Hz.zeyir d Allaha aid olan bndlrdir. Rbbimiz anas, atas olmad
halda Hz.Admi torpaqdan yaradb. Mlklri yaradan da
almlrin Rbbi olan Allahdr. Hz.Yhyann mczvi kild dnyaya gtirn d Allahdr. Bunun ksini sylmk ox
byk yanllq olard. Tkc Hz.sa deyil, hr ana, hr ata,
hr vlad Allahndr. Xristianlar da vvllr "Allahn olu"
ifadsini bu mnada iltmi ola bilrlr. Xristianlara mxsus olan bir internet saytnda buna uyun bir aqlama
qeyd olunur:
"Hz.sa "Allahn oludur" deyrkn onun sla fiziki
mnada bir oul olmasndan bhs etmirik. Biz ancaq
Hz.sann Allahdan gldiyini sylyirik... "Oul" gndlik iltdiyimiz szlrd d tez-tez ildilir. ksr
dillrd bu sz fiziki mnada bir laqni ifad etmk
n istifad olunmur. Msln, tlblr n "elmin
vladlar" klind bir msl var. Vtndalar "lklrinin vladlar"dr. Misir "Nilin olu" deyilir. Bir rb
"shrann vlad" kimi qeyd edilir. Quranda "Bqr"
sursind d "yol olu" ifadsi ildilir. Tfsirilr bu
ifadnin "syyah" mnasna gldiyini bildirirlr. Buradan da aydn olduu kimi, "Allahn olu" sz insanlarn baa ddy bir mnada qohumluq laqlrini
ifad etmy bilr".63
Bzi xristianlar "Allahn olu" ifadsinin bir tclla kimi qbul edilmli olduunu sylyirlr. Bu, baadln bir
aqlamadr v Rbbimizin Quran aylrind bildirdiyi hqiqtlr d uyun glir.
Allah btn kainat yoxdan yaradan, btn kainatda
mtlq hakimiyyt sahibi olandr. Gylrin v yerin sahibidir. Allah biz bizdn yaxndr. Rbbimiz "raf" sursind
bel buyurur:
"Musaya vd etdiyimiz vaxt klib atanda Rbbi
onunla dand. Musa: "Ey Rbbim! zn mn
187

gstr. Sn baxm!" -dedi. Allah: "Sn Mni sla gr bilmzsn. Lakin daa bax. gr o yerind dura
bils, sn d Mni gr bilrsn", -buyurdu. Rbbi
daa tclli etdikd onu para-para etdi. Musa da
baylb dd. Aylandan sonra is: "Sn pak v mqddssn! Sn tvb etdim. Mn iman gtirnlrin
birincisiym!" - dedi" ("raf" sursi, 143).
Ayd qeyd ediln "tclla etdikd" ifadsi "zahir olmaq, ortaya xmaq, ifad edilmk..." kimi mnalara glir.
lmall Hamdi Yazr bu ayni z tfsirind bel aqlayr:
"Rbbi ona dedi ki, Mni qtiyyn gr bilmycksn, lakin daa bax. gr o, yerind dura bils, sn d
Mni gr bilrsn". Rbbi daa tclla etdikd, ki, bu,
izafi tclladr, yni Zatndak btn zmti v mtlq qdrti il deyil, zmtindn v qdrtindn bir
lmha ortaya xmas, mr v iradsindn bir hissnin
daa dymsi il onu para-para etdi. Hmz, Kisai,
Xlfi Air qiratlrind oxunduuna gr, "dmdz
etdi", yni da getdi, yeri dmdz oldu, sanki hrgcsz dv kimi oldu... Qeyd ediln bu tclla il iki hadis ba verdi: biri dan paralanb xrdalanmas, digri d Hz.Musann baylb yer yxlmas. Demk ki,
Hz.Musa daa olan nisbi bir tcllaya da tab gtirmyib bayld, tam v mtlq varl tclla etsydi, btn dnya v btn kainat bir anda mhv olard. "Sn
Mni sla gr bilmzsn" buyruunun sas hikmti
d bu ola bilr..."64
Baqa bir ayd is bel buyrulur:
"Biz onu Tur dann sa trfndn ardq v gizli
sylmk n zmz yaxnladrdq" ("Mrym"
sursi, 52).
"Musa onun yanna yetidikd bel bir nida gldi:
"Ya Musa!" ("Taha" sursi, 11).
188

"Ora glib atdqda vadinin sa trfnd olan mbark yerdki aacdan bel bir nida gldi: "Ya Musa!
Almlrin Rbbi olan Allah Mnm!" ("Qss" sursi, 30).
Baqa bir Quran aysind Rbbimiz bel buyurur:
"Allahdan baqa he bir tanr yoxdur. bdi, zli
varlq Odur. O n mrg, n d yuxu bilr. Gylrd
v yerd n varsa Onundur. Allahn izni olmadan
Onun yannda kim fat ed bilr? O, btn yaranmlarn kemiini v glcyini bilir. Onlar Allahn
elmindn Onun znn istdiyindn baqa he bir
ey qavraya bilmzlr. Onun krss gylri v yeri
hat vermidir. Bunlar mhafz etmk Onun n
he d tin deyildir. n uca, n byk varlq da
Odur!" ("Bqr" sursi, 255).
ncil aqlamalarndan da grdymz kimi, Hz.sa
shbt etdiyi btn insanlar Allaha iman gtirmy dvt
edirdi. Mriklrin btn suallarna ox gzl misallarla v
mntiql cavab verirdi. Msly bu yndn baxanda "Allahn olu" ifadsinin hmin dvrn insanlar arasnda geni
yaylm btprst slub qarsnda ildiln xsusi bir
aqlama olmas da mmkndr. nsanlara hr eyin sahibinin, btn insanlarn tk dostunun v himaydarnn Allah
olduunu baa salmaq istyn bir iman yiysi "Mn atamn
deyil, Allahn oluyam" klind bir sz demi ola bilr. Bu
ifad qardak adamn inkar slubunu, btlrin dyr
verib kmk istyn slubunu aradan qaldrmaq n ildilmi ola bilr. n dorusunu lbtt ki, Allah bilir.

"Allahn klmsi" mfhumunun mnas

Hz.san tanrladran etiqadn rk dayaqlarndan
biri Yhya ncilinin giriindki "klam" ("sz", "loqos") aq189

lamasdr. Bu fsild Hz.sann Allahn Sz olduu v Allahla birlikd sonsuzdan bri mvcud olduu iddia edilir:
"zldn Klam mvcuddur; Klam Allahla birlikd
idi v Klam Allah idi. O zldn Allahla olub. Hr
ey Onun vasitsil yarand v yaranan eylrin he
biri Onsuz yaranmad. Hyat Onda olub, hyat is insanlarn nuru olub. Nur qaranlqda parlayr v qaranlq onu drk etmmidir" ("Yhya ncili", 1/1-5).
Bu aylrin ardnca is "Klam br olub ltf v hqiqtl dolu olaraq aramzda yaad; biz d Onun izztini,
Atann vahid olunun izztini grdk" ("Yhya ncili",
1/14) dey bildirilir. Qsas, Hz.sann "Allahn klam" olmas bildirilir. Bundan mhartl istifad ednlr onu tanrladrrlar (Allaha snrq). Halbuki Yhya ncilindki bu
ifadlr bir hqiqtin shv izah edilmsin saslanr.
Quranda bel bildirilir:
"Ey kitab hli! z dininizd hddi amayn! Allah
barsind yalnz haqq deyin. Hqiqtn, Mrym
olu sa Msih ancaq Allahn peymbri, Mrym
atdrd bir klam v Onun trfndn olan bir
ruhdur. Allaha v peymbrlrin iman gtirin.
"dr" demyin. Bunlara son qoyun, bu sizin n
daha yax olar. Hqiqtn, Allah tk bir tanrdr.
vlad olmaqdan knardr. Gylrd v yerd n
varsa, Onundur. Allahn vkil olmas bs edr!"
("Nisa" sursi, 171).
Yhya ncilindki shv "Klam Tanr idi" ifadsinddir. Allahn sz il Allahn Zatn bir-birin brabr kimi
gstrn bu ifad ox byk yanllqdr. Uca Rbbimizi bu
cr ifadlrdn uzaq tuturuq.
Msl "klam" (sz, loqos) ifadsinin izah il baldr. V bu mfhum xristianlqdan srlrl vvl yunan filosoflar trfindn ildilib. B.e.. VI srd yaayan Heraklitus kainatda insan al kimi tsirli bir zehnin olduunu id190

dia edrk bunu "loqos" adlandrb. B.e.. IV v III srlrd

yaayan Stoaclar is "loqos"u "Tanr, tbit v kainatn ruhu" kimi mnalarda ildiblr.65
Yunan dilind v yunanlara xitabn yazld aq-akar aydn olan Yhya ncilinin "loqos" mfhumu il balamas v bu ifadnin yunan flsfsindki mnas il qeyd
edilmsi is lbtt ki, sadc bir tsadf deyil. Britaniya
Ensiklopediyasnda "Yhya ncilinin mllifi ellinist (yunan
mdniyytin syknn) dnyadak oxucular trfindn
asanlqla tannan bir ifaddn istifad edrk Msihin xilaskar xsusiyytini vurulamaq istyib" deyilir.66 Baqa szl,
Yhya ncilinin mllifi "Hz.sa Allahn klamdr" hqiqtini qdim yunan flsfsi il qardraraq bundan yanl bir
mna xarb.

Mtabih ifadlrin shv yozulmas

ncil tdqiqatlarnn zrind xsusi dayand msllrdn biri d ncild qeyd ediln ifadlrin birbaa mnalar il deyil, mcazi mnada baa dlmsidir. Msly bu aspektdn baxanda qeyd ediln ifadlrin frqli mnalara gldiyini grmk olar. Quranda da oxsayl mtabih (zahiri mnas nzrd tutulmayan v hqiqtlrin tbih v
tmsil yolu il byan edilmsi zaman istifad olunan ifadlr)
aylr var. Hminin ksr xristian tdqiqatlar bu izahlar
verrkn Quran aylrind qeyd ediln ifadlrl ncild
olan bzi ifadlr arasnda laq qurmaa alrlar. Carlos
Madrigal (Karlos Madriqal) " Tanrm, tk Tanrm? Tvhidd tslis" adl kitabnda bunlar bildirir:
"Tanr zn tandarkn insanlarn asan baa dcyi rmzi ifadlr ildir. Buna "insan bnzmsi" (antropomorfik) terminlr deyilir. Mqdds Kitabda da,
Quranda da Tanrdan bhs etmk n "z, llr" v
s. fiziki siftlr ildilir. "Ona bnzr he bir ey yox191

dur" ("ura" sursi, 11) ifadsi bir hqiqti bildirir.

Amma bunu Tanrnn znn Onu baa dmyimiz
n iltdiyi oxatmalarla qardrmamaq lazmdr.
Quranda da "Allahn li", "Allahn ovcu", "Allahn
gzlri" kimi ifadlr rast glirik... Bu ifadlri bir
mcaz kimi baa dmkd he kim tinlik kmz.
El is "Ata" v ya "oul" ifadlrini mcaz kimi qbul
etmycyikmi? Tanrya nisbt ediln insana mxsus
ifadlr biz hqiqi bir tsvir deyil, yalnz iar v tlqinlr verir. Buna gr d bunlar tsviredici tbehlr
deyil. He kimin Tanrn fiziki bir mna verrk Onu
bir ey oxatmaa haqq yoxdur (bu, btprstlik
olard)... Amma bunun mqabilind O, zn uyun
bildiyi rmz oxada bilr. Tanr hr eyi sevgi il yaratd. O, hr eyin mnbyidir. Hr eyin Onun sevgisi
il yaradldn bildirmk n "Ata" ifadsi ox gzl
bir szdr".66
Bu rh ncild ildiln mcazi ifadlrin baa dlmsi baxmndan ox hmiyytlidir. Rbbimiz Quran haqqnda bel buyurur: "...Biz Quran sn hr eyi izah etmk n, mslmanlara da bir hidayt, mrhmt v
mYd olaraq nazil etdik!" ("Nhl" sursi, 89). "nam" sursind is "...Biz Kitabda he bir eyi nzrdn qarmadq. Sonra onlar Rbbinin hzuruna cm edilckdir"
("nam" sursi, 38) klind buyrulur. Quranda hr ey n
mkmml, n hikmtli v sasl kild aqlanb. Rbbimiz bzi aylrd biz mxtlif mtabih v mcazi ifadlrl d yol gstrir. Aylrd bel buyrulur:
"Allahn li"
"Sn beyt ednlr, bhsiz ki, Allaha beyt etmi
olurlar. Allahn li onlarn llrinin stnddir. Kim
192

hdini pozsa, ancaq z leyhin pozmu olar..."

("Fth" sursi, 10).
"...De: "Hqiqtn, nemt Allahn linddir v onu
istdiyi xs bx edr. Allahn (rhmti) genidir,
bilndir!"" ("Ali-mran" sursi, 73).
"Yhudilr dedilr: "Allahn li baldr!" Bu dediklri sz gr onlarn z llri baland v lnt
gldilr. Xeyr, Allahn iki li aqdr. stdiyi kimi
ehsan edr..." ("Maid" sursi, 64).
"Kitab hli bilsin ki, onlar Alahn ltfn he bir
vchl mane ola bilmzlr. bhsiz ki, ltf Allahn
linddir, onu istdiyin bx edr. Allah ox byk
ltf sahibidir!" ("Hdid" sursi, 29).
"Allahn ovcu"
"Onlar Allah lazmnca qiymtlndirmdilr. Halbuki qiyamt gn yer btnlkl Onun ovcunun
iind olacaq, gylr is Onun sa li il bklckdir. Allah Ona aid etdiklri siftlrdn tamamil
uzaq v ucadr!" ("Zumr" sursi, 67).
"Allahn z"
"V Allahla yana baqa he bir tanrya ibadt etm.
Allahdan baqa he bir tanr yoxdur. Onun zndn
baqa hr ey mhv mhkumdur. Hkm Onundur.
Siz mhz Onun hzuruna qaytarlacaqsnz!" ("Qss" sursi, 88).
"(Yer) znd olan hr ks fanidir. Ancaq zmt v
krm sahibi olan Rbbinin z baqidir" ("Rhman"
sursi, 26-27).

193

"rq d, Qrb d Allahndr. Hans trf ynlsniz Allahn z oradadr. bhsiz ki, Allah genidir, bilndir!" ("Bqr" sursi, 115).
"nfal" sursind is bel buyrulur:
"Onlar siz ldrmdiniz, Allah ldrd. Atdn zaman sn atmadn, Allah atd. Allah bununla mminlri yax bir imtahandan keirtdi. Allah eidndir,
bilndir!" ("nfal" sursi, 17).
Bu ay il sonsuz gc v qdrt sahibi olan Rbbimizin btn mr, hkm v ilri, Onun btn hadislri meydana gtirn yegan gc olduu bildirilib. Allah istms,
insann he bir ey gc atdrmas, he bir hrkt etmsi,
azn ab dana bilmsi mmkn deyil. Allah insanlarn
btn mllrini, btn dandqlarn v btn fikirldiklrini bilir. He bir insan onu yaradan Rbbimizdn asl olmadan bir gc v irady malik ola bilmz. Allah "nsan"
sursind "Allah istms, siz isty bilmzsiniz" ("nsan"
sursi, 30) klind buyurur. Bu aylrd bildiriln ifadlrin hr biri Allah insanlara tandr.

Hz.sann ox stn bir

bnd olduunu, Allaha yaxnln
vurulamaq mqsdil ildil bilr
Hvarilr v ilk xristianlar Hz.sann Allaha olan ballna, smimiyytin, drin imanna, sbrin, csartin,
Allahn vhyini ttbiq edrkn qrarl olmasna, Allahn
ltf il hyata keirdiyi mczlr v stn xlaqna ahid olublar. Hz.sann anadan olmasndan Allah drgahna
yksdilmsin kimi hyatnn hr dvr ox byk mczlrl doludur. Hz.Mrymin hamil qalmas v Hz.sann
dnyaya glmsi, krp olarkn danb tbliat aparmas,
xstlri saaltmas, llri diriltmsi, Allah drgahna yksldilmsi onun n qdr dyrli v fvqlad bir mqama
194

sahib olduunu gstrir. ncild ox geni kild qeyd ediln bu msllr z tsdiqini Quran aylri il d tapr.
Rbbimiz Hz.sann, anas Hz.Mrymin v mran ailsinin
seilmi xslr olduunu bildirir.
lk xristianlarn Hz.sadan bhs edrkn gstrdiyi
counluq bir ox xristian ilahiyyatlar trfindn qeyd
edilib. hdi-Cdid mtxssislrindn biri olan Yohn
Marsh (Con Mar) "Yesus in his Lifetime" ("Hz.sann hyat")
adl srind "Hz.sann ilk ardcllarnn "Allahn olu" siftindn onun Allah trfindn ox xsusi bir vzif n
seildiyini v buna gr d Allahla ox xsusi bir balantsnn olduunu bildirmk n istifad etdiklrini"67 vurulayr. E.P.Sanders is Hz.sann "Allahn oullarnn olduu
bir milltin arasnda xsusi vzif n seiln bir Allah olu" olduunu bildirir.68
Paul Knitter (Pol Nitter) "No Other Name" ("Baqa ad
yoxdu") adl kitabnda bu slubdan bel shbt ar:
"hdi-Cdid mlliflri Hz.sadan bhs edrkn analitik filosoflarn, ln xarakterli mminlrin, alimlrin deyil, sevgi il dolu olan adamlarn dilindn istifad edirlr. Krister Stendaln tkidl zrind dayand msl bunun "dini dil", yni "sevgi, fqt dili" olmasdr. Xristianlar Hz.san "tk" kimi trif edrkn
metafizik bir prinsipi nzrd tutmur, Hz.sa il frdi
insani laq yaratmaa v ona olan ballqlarnn tfrratlarn gstrmy alrdlar. Xristian ifadlri
baa dldy v ildildiyi kimi ancaq kilsnin sevgi dilidir. Qlbin v beynin dillri bhsiz ki, bir-birin zidd deyil, lakin hr ikisi d frqlidir. V bu frqlr hrmt gstrilmlidir. Eyni zamanda Hz.sann
"Allahn olu", htta "tk olu" ("Yhya ncili", 1/14)
olduunu ifad edn bir mtn d frqli mna ifad
edckdir. Onlarn sas niyyti...Hz.san eidnlrin
onu nfuzlu bir xs kimi ciddi qbul etmlrini tmin
195

etmk idi. Bu mtnlrdki ifadlr...Hz.sann da Allahn etibarl vhyi olduunu ifad etmk n idi. Yunan dilind Uios tou Theou ("Allahn olu") trcm
edilnd ingilis dilindki "the" artikli zrind tkidl
durmarq. OriYinal yunan dilind "The" yoxdur v dolays il ifad eyni zamanda "Allahn bir olu" kimi
trcm edil bilr. "Allahn malik olduu tk vlad"
ifadsinin sift hal ibrani dilind ildilmsin gr
"ilk dnyaya gln" yaxud da "sevgili" kimi trcm
edil bilr. Buralarda Allahn vasitisi klind ayrsekilik deyil, etibarl olman nzrd tutulduu baa
dlr".69
lm trfdarlarnn bu israrnn arxasnda Hz.saya
aid ediln stn mqama klg salmaq qorxusunun olmas
ehtimal var. Halbuki lm inanc olmadan da Hz.sann
n qdr stn v xeyirli bir insan olduu qeyd edil bilr.
Quran aylrind Hz.sann mczlri, onun Allah drgahna yksldilmsi trafl kild qeyd edilir, onun v ailsinin almlr stn edildiyi bildirilir. Hz.sa Quranda "an
uca, rfli v hrmtlayiq" klind tandlr:
"Mlklr dedilr: "Ya Mrym! Hqiqtn, Allah
z trfndn bir klm il sn mYd verir. Onun
ad Mrym olu sa Msihdir ki, dnyada v axirtd an uca, rfli v Allaha yaxn olanlardandr"
("Ali-mran" sursi, 45).

Xristianln daha tez yaylmasn

tmin etmk mqsdil ildil bilr
Hz.sa din xlaqn yaymaa balad mhitd ox
byk tinliklrl qar-qarya idi. Yhudi xalq arasnda
dini insanlara mxtlif killrd atdran sddukilr, frisilr, zelotlar, essenilr kimi bir ox mzhblr var idi v onlar, xsusil d ilk frqli yanllqlar iind idi. Hz.Mu196

sann gtirdiyi haqq dindn uzaqlalm, batil nnlr v

mxtlif inamlar ortaya xarlmd. Bunlardan lav, btprst Ellin mdniyyti d insanlar arasnda geni yaylmd. Bu mdniyytin tsiri altnda olan bzi yhudilr
is malik olduqlar tvhid inancndan geri kilrk bzi
btprst etiqadlar qbul etmy balamdlar.
Hz.sa btn bu xurafatlar bir knara ataraq srail
oullarn saf v smimi bir imana dvt etdi. zlrinin oturumu sistemlrini qoruman trfdar olan btn din
adamlar Hz.sann tbli etdiyi haqq dindn ciddi kild
narahat olurdular. nki Hz.sa insanlara Allah qorxusunu,
Allah sevmyi mslht grr, din sonradan lav ediln
batil qaydalardan v eqoist, lova, dabaz ibadt sullarndan l kmyin vacibliyini sylyirdi.
Hz.sann Allah drgahna yksldilmsindn sonra
da bu mbark insann tlblri onun nsiht v xbrdarlqlarnn yaylmas n btn imkanlardan istifad etdilr. Knd-knd, qsb-qsb gzn xristianlar hr cr tinlik v mhrumiyyt qarsnda ox stn dzmllk
gstrir v insanlara Allahn varln v Hz.sann Allahn
elisi olduunu atdrrdlar. Xristianlq da qsa dvr rzind ox geni raziy yayld. Btprst Roma imperatorluunun btn tzyiqlrin v ignclrin baxmayaraq insanlar axn-axn Hz.sann gtirdiyi haqq din glirdilr.
Ancaq bu yeni din daxil olanlarn bir hisssi beyinlrin
hkk olunmu btprst nnlrindn d l k bilmirdi.
Batil "Allahn olu" mfhumu da bel bir raitd ortaya
xd v ya vvllr ildildiyi mnadan uzaqladrld.
E.P.Sanders "The Historical Figure of Yesus" ("Hz.sann
tarixi portreti") adl srind ilk xristianlarn Hz.sann tbliini yaymaq sullarn bel rh edir:
"Baqalarn raz salmaa alarkn hvarilr bzn
Hz.sann syldiyi v etdiyi hrktlrl bal hekaylr danm ola bilrlr. lk illrd bu materiallar
197

byk ehtimalla yazlmam, yalnz ifahi kild trlmd. Hvarilr Hz.sann hyatndak hadislrdn bhs edrkn hmin vaxt mhm olan nanslar
misallarla izah etmk istmidilr... Hvarilr yeni trfdarlar qazanmaqla yana hm bir-birlrin, hm d
getdikc oxalan yeni dindalarna Hz.sann hyatnda ba vern hadislri xatrlayaraq yrtmidilr. Bzn d Hz.san qbul etmyn yhudi mllimlrl
mbahis etmidilr. Bu mbahislr d Hz.sa il
bal materialn ildildiyi nc bir ehtivan tmin
etmidir".70
Hz.sann yaad dvrd olduu kimi Hz.sadan
sonra da xristianla etiraz edn oxsayl adamlar v qruplar olub. Hz.sann Allah drgahna yksldilmsindn sonra hvarilrin sylri il xristianln srtl yaylmas onlarda byk narazla sbb olmudu. Buna gr d hmin
qruplar mxtlif sassz iddialarla x etmi v xristianln yaylmasnn qarsn almaq n mxtlif chdlr gstrmi ola bilrlr. Paul Knitter z kitabnda ilk xristianlarn
hans rtlr daxilind yaamas mslsinin zrind dayanr. Knitter onlarn "hyatda qalmaq" v "z cmiyytlrinin
mvcudluunu davam etdir bilmk" n frqli bir metod
axtarb tapdqlarn vurulayr:
"nnvi kils anlaynn ortaya xd tarixi laq
il bal zrind diqqtl dayanlmal olan baqa bir
msl d xristianlarn hm geni yhudi cmiyyti,
hm d thdidedici Roma imperatorluu trkibind
azlq vziyytind olmas idi. Mdni v dini oxluq
bu gnmzd olandan ox frqli kild baa dlrd. Hmin dvrd xristianlar iki byk thlk il
qar-qarya idilr: onlar ya oxluq tkil edn qruplar
trfindn mhv edilck, ya da dini nnlrini onlarnk il qardrb frqli qurulua malik olacaqdlar.
Xristianlarn zlrini bu thlklrdn qorumaq n
198

z kimliklrini aydn kild myynldirmsi v

tamamil inamlarna balanmas lazm glirdi. Bunu
da z inanclar il, xsusil d Hz.saya mnasibtd
gclnn inamlar il hyata keirdilr. Bu doktrinal
ifadlr "hyatda sa qalmaq ifadlri" kimi qeyd edil
bilr. V bu hminin z cmiyytlrinin davamlln
tmin etmk n ortaya atlb. lk xristianlar Hz.san
mtlq ifadlrl tandaraq, onu tk v yegan xilaskar elan edrk btn rqiblrindn v mxaliflrindn frqli bir kimlik qazandlar. Bu dilin ortaya xard gcl ballq onlara zlmlr v la ednlr qarsnda byk gc vermidi... Bu dil metafizik bir mnadan da ox xlaqi dil idi v Hz.sann btn srlr
n qvvd olan xsiyytini tantmaqdan da ox
cmiyytdki xsiyytini tantmaq mqsdi dayrd".71

Mvcud siyasi v mdni raitin tsiri

lm etiqadnn tkkl tapmas v ortaya xmas
il bal aradrmalarda zrind dayanlan baqa bir msl is hmin dvrn siyasi v mdni raitidir. vvl d
qeyd etdiyimiz kimi, Hz.sann yaad dvrd cmiyyt
hm yhudi, hm d yunan mdniyytinin tsiri altnda
idi. A dniz tamamil Roma imperatorluunun hakimiyyti altnda idi. Roma byk hrbi iallarla z srhdlrini
genilndirmi v A dnizi daxili gl halna gtirmidi.
mperatorluq hrbi sahd olduu qdr d mdniyyt sahsind n gcl dvrlrindn birini yaayrd v qdim
yunan mdniyytinin mdni irsini zn gtrrk onu
myyn lavlrl daha da tkmilldirmidi. "Ellinizm"
adlandrlan bu cryan din d daxil olmaqla hyatn btn
sahlrin hakim idi. Romallar zlrini baqa cmiyytlr199

dn ox-ox stn sayr v z hyat trzlrini ial etdiklri

torpaqlarda da yaymaa alrdlar.
Romann dini A dniz sahillrind yaayan btn
xalqlarda olduu kimi oxtanrl bir din idi. Yunan fsansinin xyali tanrlar mxtlif adlarla Roma mifologiyasnda
da ildilirdi. Onlar n byy Yupiter adlandrlan v heykllrl simvolladrlan oxsayl btlr sitayi edirdilr.
Bzi Roma imperatorlar is zlrini d bu saxta tanrlarn
arasna daxil edn qanunlar xarmdlar. Digr trfdn,
yunan dini v bu etiqada mxsus saxta tanrlar da geni yaylmd: Zevs, Hermes, Venus kimi yunan btlrinin heykllri hrlrin meydanlarnda yerldirilmidi. Sitayi
ediln btlr bunlarla bitmirdi. Hr hrd, hr mhlld,
htta hr evd irili-xrdal mxtlif btlr, onlara mxsus
heykllr, killr, xsusi sitayi v qurban yerlri vard. Roma rhbrlri z hakimiyytlrini yaymaq mslsind bu
oxtanrl dinlrdn bir vasit kimi istifad edirdilr. Roma
idarilri onlarn hakimiyytini thdid etmyn kimi he
kimin dinin qarmr, ksin, xalqda bu azn etiqadlara
qar onlar tviq etmkl maraq oyandrr, hr trfd mbdlr, qurban yerlri, heykllr ina etdirirdilr. Onlarn
fikrin gr, din guya ktllr sdaqti tlqin etmyin v
onlara nzart etmyin bir yolu, mcrrd v dnya il birbaa laqsi olmayan bir sahy aid idi.
Romallar baqa bir mdniyytl qarlaanda hmin
xalqda z saxta tanrlarnn oxarlarn axtarr v bununla
da zlrin stnlk tmin edck n bir laq yaratmaa alrdlar. Buna gr d romallar bir v tk Allaha
iman gtirn yhudilr xsusil d IV Antiok Epifanesin
dvrnd Zevs adl ba tanrlarn azn kild qbul etdirmy alblar, ancaq bu chdlr onlarn arasnda byk itialara sbb olub. Dindar yhudilr mqdds torpaqlar
mnn murdarlayan bu Roma btlrin qar qti etirazlarn bildirib v romallarn z btprst etiqadlarn yaymaq
200

sylrin iddtl qar xblar. Ancaq yunan mdniyytinin tsiri yhudi xalq zrind yen d ox drin izlr buraxb.
Hz.sa da Ellin mdniyytinin tsiri altnda olan bu
yhudi xalq arasnda tbliat aparb. Hvarilr v ilk xristianlar eyni cmiyytd byyb v hyatlarnn hr sahsind Ellin mdniyyti il yana olublar. E.P.Sanders "Yesus
in Historical Context" ("Tarixi kontekstd Hz.sa") srlvhli
mqalsind Ellin mdniyytinin Hz.sann yaad Clil
blgsindki tsirlrini inclyir. Mqalsind bir ox alimlrin fikirlrin d geni yer ayran Sanders bunlar bildirir:
"Mvcud rhlr gr, Clil hrlm prosesini keirmi, kosmopolit v rifah iind olan bir yer idi. Burton Mack-n (Barton Mak) fikrinc, Clil slind Ellin
mdniyytinin bir rmzi idi... Clil camaat qonu
qsby gednd yunan oyunlarn v filosoflarn izlyib qulaq asa bilirdi. Ttillrd Suriyadak byk hrlr gedir v yunan mdniyytinin iin gir bilirdilr. Onlarn Ellin mdniyytinin tsirin mruz qalmasnda Roma da byk rol oynayrd. Clild oxlu
sayda romal sgr, hminin romal mmurlar, rsmi
nmayndlr var idi... Tkc teatrlar deyil, Sepphorisd Avqusta v Romaya hsr edilmi btprst bir
mbd vard. Kndlilr btprstlr aid mrasimlrd qurban kimi ksilmk n heyvanlar yetidirirdilr".72
Yunan mdniyyti mifologiyaya saslanan bir mdniyyt idi. Danqlarda, ildiln szlrd mcazi ifadlr,
fsanvi hekaylr ox tez-tez rast glmk olard. fsanlrl hqiqi hyat sanki bir-birin qarmd. Hz.sa haqqnda ildiln "Allahn olu" ifadsini tdqiq edn Mqdds
Kitab mtxssislri d yunan mdniyytinin bu ifadnin
urlara yerlmsindki tsirin diqqt kirlr. Yunan mifologiyas "tanrlar" insanlarla yoldalq edn, axrda da on201

larla birlikd yeni nsillr dnyaya gtirn varlqlar kimi tsvvr edirdi. Msln, Makedoniyal sgndr Zevsin olu
kimi qbul edilirdi. Sanders yunan mdniyytinin hmin
dvrd imperatorluun srhdlri daxilind geni yayldn bildirir v buna gr d Hz.sa bard "Allahn olu"
(bundan Allaha snrq) ifadsinin ildilmsinin bu tsirin ucbatndan daha ox yayldn ifad edir.73 Hminin
tdqiqatlar trfindn qdim Yunanstandak Zevs-HeraApollo ly il lm etiqad arasnda bir ox paralellr
aparlr. lm etiqad btprst cmiyytlrd ox geni
yaylmd. Xsusil d yunan mdniyytinin oxlu "ata
tanr" v "oul tanr"lar vard. Platon bu lmni dstur
halna gtirrk "tanrlar"nn "loqos" (sz, klam) adl bir
olunun v "sophos" (mdriklik) dey bir qznn olduunu
iddia etmidi. Platona gr, tanr, loqos v sophos bir "lm"ni tkil edirdilr. Xristianlq lm inancn v bu gn
malik olduu bir sra etiqad v icra metodlarn szgedn
yunan mdniyytindn yaxud da baqa btprst mdniyytlrdn gtrd. Buna gr d getdikc Hz.sann gtirdiyi tmiz dindn ayrld, Hz.Musann ritinin sas
olan "Tk Tanr" etiqadndan uzaqlad.
"From Yesus to Christ, The Origins of the New Testament, Images of Yesus" ("sadan Msih, hdi-Cdidin
mnblri, sann killri") kitabnn mllifi Paula Fredriksen ncillrin v bu mqdds kitablarn yazld cmiyytlrin yunan mahiyytli olduqlarn vurulayandan sonra
bel bir rh verir:
"Xristianlq Ellin dnyasnda ortaya xmd... ncillrd ildiln dil d yazan xslrin z vrdi etdiklri dilin zrind qurulmudu. Bu dil btprst nnlrini, Ellin inanclarn ks etdirirdi. Buna gr d
Hz.sa n "Tanr", "Xilaskar", "Tanrnn olu" v "loqos" kimi ifadlr ildirdilr. Bundan baqa, istifad
ediln "Davudun olu", "nsan olu", "Tanrnn haki202

miyyti" v "Msih" kimi mfhumlar is ncil mlliflri n ox da tan deyildi. Bu ifadlr ncillri yazan adamlar trfindn Hz.sann yaad Flstin
torpaqlarndak mvcud mdniyytdn gtrlmd".74
Dr.Paul R.Eddy (Pol R.Edi) d "Was Early Christianity
Corrupted by Hellenism?" ("lk xristianlq ellinizm trfindn
thrif edildimi?") srlvhli mqalsind bu nticy glir:
"Babil kimi uzanan qdim dnya boyunca l qruplamalarla btprst tanrlara sitayi etmk nnsi
yaylmd. Bu tsir Hz.sadan vvlki v sonrak srlrd Misird, Yunanstanda v Romada da artqlamas il mahid edilirdi. Hvarilrin lmndn sonra
bu cr btprst etiqadlar xristianl ial etmy
balad... Plato lmni hazrk klind yrtms d
onun flsfsi bu doktrina n hazrlq rolunu oynayrd".75
Oscar Cullmann (Oskar Kalmann) da "The Christology
of the New Testament" ("hdi-Cdidin Hz.sa teologiyas")
adl mhm aradrmasnda "Allahn olu" ifadsindn ncil dvrnd rqd v Ellin mdniyytind nec istifad
olunmas mslsini trafl kild tdqiq edir. Xsusil d
Misird, Babild v Assuriyada hkmdarlarn mqdds
xslr kimi qbul edildiklrini v onlarn "Allahn olu"
adlandrldqlarn bildirir. Cullmann diqqtimizi yunan
dinlrind mqdds gclrinin olmasna inanlan hr bir
insan bard "Allahn olu" ifadsini ildilmsin clb
edir.76 Hz.sann gstrdiyi mczlr is onun xalq trfindn bu cr tandlmasna kifayt edir. Varner Hz.sann tblii il qarlaan gentilelrin (Mqdds Kitabda yhudi olmayanlar n ildiln bir ifaddir, Hz.sa dvrndki romallar
n ildilirdi) baxlarnn bu fikirlr rivsind formaladn sylyir v bel davam edir (buradak ifadlrdn
Allaha snrq):
203

"Onlarn "Allahn olu" fikirlri oxtanrl dnc

zrind qurulmudu. Buna gr d bu fikirlrini
Hz.sa v hvarilrinin tktanrl inanclarna dndrmlri olduqca tin idi. rq v Ellin dnclrinin
hakim olduu, dolays il hkmdarlarn v baqa mqdds adamlarn "Allahn olu" adlandrld bu
blgd Hz.sa da "Allahn olu" elan edildi".77

Btprst etiqadlarn
insanlar tanrladrmaq meyllri
Roma imperatorluunun srhdlri daxilind yaayan
btprst xalqlarn dinlrindki sas xsusiyytlrdn biri
insan-tanr anlay il bal idi. Zevs, Hermes, Venus, Yupiter kimi xyali Roma v yunan tanrlar insanlar kimi tsvir
edilirdilr. Bu tanrlarn heykllri mbdlrin mrkzind
yaxud da byk hrlrin meydanlarnda yerlirdi. Btprstlr xyallarnn mhsulu olan bu tanrlarn "ll tutulan, gzl grnn" varlqlar kimi tsvvr edir, hmin tanrlarn insan cildin girrk onlara grnmsini d tbii bir
hadis kimi qbul edirdilr.
Btprstlrdki bu insan-tanr anlay o qdr aq
idi ki, zn "kramt" sahibi kimi gstrn v dini msllrd vz edn insanlar bu "mqama" asanlqla yiyln bilirdilr. hdi-Cdidin "Hvarilrin ilri" kitabnda bu msl il bal maraql misallar var. Bu misallara gr, Pavel
v Barnaba indiki Konya hri (Trkiy) yaxnlndak
Listra adlanan yerd xst bir adam malic etdilr. Xalq
da onlarn tanr hesab etdi:
"Pavelin n etdiyi grn xalq, ssini yksldib Lrkayoniya dilind "Tanrlar insan surtind yanmza eniblr!", - dedilr. Barnaban Zevs, Pavelin is ba natiq olduu n Hermes adlandrdlar. hrin nnd yerln Zevs mbdinin kahin, hr qapsnn nn
204

kzlr v lnglr gtirib, xalqla brabr qurban

ksmk istyirdi" ("Hvarilrin ilri", 14/11-13).
Oxar bir hadis Maltada ba verib. Pavell shbt
edn btprstlr onun zhrli olduunu gman etdiklri
bir ilan trfindn alnb lmdiyini grnd yen insantanr fikrin glmidilr:
"Onlar Pafelin bdninin imsini v yaxud l kimi
qfltn yer yxlmasn gzlyirdilr; amma ox gzldikdn sonra ona zrrli bir ey olmadn grdkd fikirlrini dyidirib: "O, bir tanrdr", - dedilr"
("Hvarilrin ilri", 28/6).
Hz.sann ardcllar z dinlrini mhz bel bir dnc trzin malik olan insanlar arasnda yaymaa alr, bu
adamlara mczlr gstrn, xstlri saaldan, llri dirildn bir Msihdn bhs edirdilr. Bu adamlar da Allahn
stn mczlr verdiyi bu mqdds elisinin Zevs yaxud
Hermes kimi bir "tanr" olduuna inanrdlar.
Hminin Allah Quranda lm trfdarlarnn "Msih Allahn oludur" killi ifadlrindn bhs edrkn
"Onlarn aznda gzn bu szlr daha nc kfr ednlrin szlrin bnzyir" ("Tvb" sursi, 30) xbrini verir.
Yni xristianlar bu szlri onlardan vvl bu anlaylara sahib olan bzi inkar xalqlardan gtrmdlr.

205

ZNK MCLSNDN BU GN
QDRK LM LEYHDARI
OLAN XRSTANLAR
lm etiqad srlr boyunca xristian dnyasnda bir
ox insanlar, qruplar v mzhblr trfindn qbul edilmdi. Bzi qruplar bu etiqadn tamamil leyhin oldular, digrlri d bu shv inancn bzi mqamlarn rdd etdilr.
lm inancn rdd edn qruplar tarixin hr dvrnd
byk tzyiqlr mruz qaldlar. Onlar z torpaqlarndan
srgn edildilr, diri-diri yandrldlar, ignclrl ldrldlr. Ancaq bu tzyiqlrin he biri onlar tarix shnsindn
tamam silmy kifayt etmdi. lm leyhdarlarnn byk ksriyyti z etiqadlarna sadiq qald v "Allah birdir,
tkdir" demkdn kinmdi. Kitabn vvlki fsillrind
qeyd etdiyimiz ariusular szgedn "anti-triniteryen" (lm leyhdar) xristianlarn qabaqcllar idi. Bundan sonra
da ariusularn ardnca gedn oxlu sayda qruplar ortaya
xd.

Anti-triniteryenlr
Ariusdan sonra ortaya xan anti-triniteryen cryanlarndan biri rlandiyada qurulan Kelt kilssi idi ("Celtic
Church of Ireland"). Bu kils Avropa qitsindn tamamil
tcrid edilmi bir vziyytd, "ariusuluq" xttind quruldu
v inkiaf etdi. lm etiqad Katolik kilssinin rlandiya
Kelt kilssini rsmi kild z hakimiyyti altna sald
644-c ildk rlandiyaya yad idi.
rlandiya kilssinin nsrani tlimi il paralelliyini gstrn mhm bir xsusiyyti vard: yhudi mnblrin
206

olan sdaqt. Kelt kilssi "Hz.sann yhudi hkmlrin hssaslqla tabe olduuna" inanr, buna gr d hdi-tiq byk dyr verirdi.78 Bu meyl o qdr gcl idi ki, o, kils
Roma hakimiyytinin hegemonluu altna dndn sonra
da davam etdi. 754-c ild bzi katolik rahiblr "rlandiyal
rahiblrin kilsnin mqdds mtnlrin hmiyyt vermdiklrini, kils rhbrlrinin yazlarn rdd etdiklrini v
konsillrin (mclislrin) qrarlarn sas gtrmdiklrini"
bildirrk bu vziyytl bal ikayt edirdilr.79 Ancaq Kelt
kilssinin bu mqavimti d qsa bir mddtdn sonra ziflyib tamam ksildi. Bununla da Katolik kilssi drdnc
srd balayan yeni bir mrhld "shv yola dn"lri
"dz yola" qaytarrd. Halbuki "dz yola" qaytarlan cryanlar Hz.san tanrladran batil tlimlri rdd edir, bir v
tk olaraq Allaha iman gtirmyi tbli edirdilr. Katolik
kilssi bu gedil Qrb dnyasnn n byk sz sahibin
evrildi.

Pravoslavlar (ortodokslar) v protestantlar

Katolik kilssinin hkmranl IX srd kilsnin znn daxilind ba vern paralanma il sarsld. Uzun mddtdn bri Roma kilssi il ixtilafda olan rq kilslri bunlar stanbul, Qds, Antakya v sgndriyy patriarxlarna bal idilr - Roma Katolik kilssindn qti kild ayrldlar. Roma kilssi il rq kilslri arasndak bu ziddiyyt v paralanmann slind siyasi xarakterli mnyi vard v Roma imperatorluunun rqi v Qrbi Roma imperatorluu klind iki yer ayrlmasndan sonra ortaya xmd. srlr boyunca hr iki trf arasnda mxtlif fikir ayrlqlar v anlalmazlqlar olmudu. Sonda Roma kilssinin
Mqdds Roma Cermen imperatorluunu mqdds hesab etmsi nticsind iki trf arasndak laqlr tamamil
ksildi. Trflr arasndak mvcud frqli chtlrdn z207

n n qabarq kild gstrn frq Roma kilssinin mqdds dil kimi latn dilindn, rq kilslrinin is yunan dilindn istifad etmlri idi.
rq kilslri v ya digr adlar il desk, ortodoksal
(pravoslav) kilslr Romadan ayrlandan sonra z aralarnda bir iyerarxiya yarada bilmdilr. stanbuldak patriarxiat
hmi daha stn kimi grnrd, amma digrlri z daxillrind mstqil idilr. Zaman tdkc yeni qopmalar oldu v milli kilslr meydana gldi. Ermni, rumn, bolqar,
serb, rus kimi xalqlar mxtlif dvrlrd z milli kilslrini
qurdular.
Katolik kilssi is baqa he bir sasl paralanmaya
mruz qalmadan XVI sr kimi Avropadak hegemonluunu qorudu. 1520-ci ild Almaniyada shny xan Martin
Lter adl bir rahib bu hegemonluu sarsdan xs oldu.
vvlc Lterin, sonra da Kelvin v Zwingli (Zvinqli) kimi
rahiblrin rhbrliyi altnda inkiaf edn protestant cryan Roma kilssinin v Papann avtoritetin qar byk bir
syan idi. syan byk olduu qdr hm d qanl idi. Avropa bir srdn d ox mddt rzind katoliklrl protestantlarn bitib-qurtarmaq bilmyn savalarna shn oldu.
"Dini savalar" kimi grnn bu mhariblrin arxasnda
is yen d siyasi mqsdlr, Papa hakimiyytinin boyunduruu altnda yaama v ona vergi dmyi istmyn
ahzadlrl bu hegemonluu itirmk istmyn dairlrin
maddi mnft bal olan qardurma v ziddiyytlri dayanrd. ki trf arasndak n qanl toqquma 1618-ci ildn
1648-ci il kimi fasilsiz surtd davam edn v buna gr
d tarix "Otuzillik mhariblr" kimi dn dylr idi.
Avropa halisinin d birindn d oxunun lm il nticlnn bu qanl mrhldn sonra iki trf arasnda davaml bir razlama tmin edildi. Otuzillik mhariblrin
sonunda imzalanm mhur Vestfaliya slh il tmin edi208

ln tarazlq hmin gndn bu gn kimi el d ox dyimyib.

Protestantlar Papann avtoritetinin rdd edrkn onun
vzin baqa avtoritet irli srmmidilr. Buna gr d
protestantlq katolik xristianlqdak iyerarxiyann ksin
olaraq ox danq v "liberal" bir din klind inkiaf etdi.
Demk olar ki, hr lk zn milli bir kils qurdu. Bununla yana oxsayl frqli mzhb v cryanlar da ortaya xd. Buna gr d hazrda protestantln yzlrl nv v
yzlrl frqli protestant kilssi var. Bunlarn ksr hisssi
d imali Avropada v AB-da faliyyt gstrir.
Protestantln ortaya xmas lm leyhdar olan
cryanlar n d hmiyytli idi. Qeyd etdiyimiz kimi,
protestantlar zlrini Katolik kilssinin hegemonluundan
qurtardlar. Bu, hm iyerarxik, hm d tml xristianlq
inanclar baxmndan byk azadlq demk idi. testantlar
Mqdds Kitab artq zlri srbst oxuyur v zlri onu
yenidn tfsir edirdilr. Bunun nticsind bzi protestantlar,-onlarn ox az hisssi olsa da,-ox mhm bir hqiqti
drk etdilr: Katolik kilssinin tmlini tkil edn lmnin hdi-Cdidd he bir sas yoxdur. Htta bzi aylrin
bu inanc tkzib etmsi fakt ortada idi. Bu aylrd Allahn
"bir v tk" olduu qeyd edilir, "l birlik" etiqadna is
hdi-Cdidin sas mntiqind yer verilmirdi. Bzi protestantlar,-onlarn slind ox az hisssi,-bu nticy glrk
lmni rdd etdilr. Bellikl, uniteryen (birlmi) kilslr ortaya xd.

"Tvhidi mdaf edn" xristianlar

testant islahatndan sonra xristianlar hdi-Cdidi katolik inanclarndan asl olmadan srbst kild oxumaa
baladlar. Bunun yekununda da taliyada lmnin yanll nticsin inanan ilk xristian cryan ortaya xd.
209

sas Lelio Socianus (1525-1562) v onun misi olu Fausto

Socianus (1539-1604) trfindn qoyulan bu cryan qurucularnn ad il sosianizm (socianism) kimi tannd. Sosianistlr gizli toplantlar yolu il yaylrdlar. The Catholic
Encyclopedia bu cryann etiqadn bel rh edir:
"(Sosianistlr gr), lm adl bir ey yox idi. Hz.sa
Rbbl v ya Mqdds Ruhla eyni cvhrdn (dolays il Tanr) deyildi... Onun lm v ignclr mruz qalmas insanlar xilas etmk n deyildi".80
Sosianistlr mxtlif tzyiqlr mruz qaldlar. ox
kemdn kils onlar aforoz etdi. Fausto Socianus "Allahdan vhy alan Hz.sa hyatnn mqddsliyi il lbtt ki,
baqa insanlardan frqli olmaldr. O, ilahi grn v ilahi ilhama malik idi, amma qtiyyn bir yaradan deyildi.
Bnzrsiz bir qabiliyytl zintlndirilrk insanla bir vzif mqsdil gndrilmidi" deyirdi.81 lmni rdd
edn Socianus Allahn Zatnn bir olduunu deyir, varlqdan bhs etmyin aldanknar olaca fikrini dstklyirdi. Sosianizm tlimi ngiltry qlr gedib xd. Ancaq
bu msl kilsni ox narahat edirdi. Bu narahatlq Norve
Yepiskoplar Birliyi trfindn bel ifad edilmidi:
"Xristianl mhv etmk qorxusu yaradan anti-tslisilr v yeni ariusular trfindn azdrlm Socian
xristianlarn dnclrini yoldan xarr".82
Eyni dvrd sosianistlr oxar fikirlr yayan, xsusil
lm etiqadna radikal kild qar xan cenevrli Michael Servetus (Miel Servetus) fikirlrin gr Kalvin trfindn diry balanb yandrlaraq edam edildi. O, yandrlarkn lm leyhin yazd kitab da sinsindn aslmd. Servetus xristianln znik mclisind dyidirildiyini
sylmi v bu thriflrdn xilas olmaq n znik mclisindn vvlki mnblr qaydlmasnn vacibliyini yazmd. 1638-ci ild sosianistlr qar hcumlar baland.
210

Onlarn Rokoudak kolleci baland v tvhidi qbul etmi

bir ox insan diri-diri yandrld.
Sosianistlrin irsini thvil alan uniteryen (tvhidi) cryan is XVI srin axrlarnda Transilvaniyada ortaya xd
v sonra da bada Pola olmaqla Avropann drd bir trfin yayld. Uniteryen kilssin mxsus olan internet saytnda uniteryen cryannn ortaya xmas bel bildirilir:
"lk dvrn xristianlar Hz.sa haqqnda frqli inanclara malik idilr. Bunlarn arasnda Hz.sann tanr olmad etiqad da var idi. Ancaq Ata-Oul v Mqdds Ruhla qeyd ediln lm doktrinas zorla qbul
etdirilrkn bundan knarda qalan baqa inanc sahiblri "azn" elan edildilr. XVI sr xristian humanistlri
ncili diqqtl tdqiq etdilr v mqdds mtnlrd
lmni tapa bilmdilr. ncillr gr, Hz.sann da
tsdiq etdiyi kimi, onlar da Tanrnn bir v tk olduunu qbul edib tsdiqldilr. Bundan sonra da uniteryen adn aldlar. Uniteryenlr qarladqlar amansz
v zazil ortodoksal basqsna v zlmn qar, yni
z rasional fikirlrin uyun kild kilslr qurdular
v din mslsind vzlr verdilr. Hamnn din azadln dstklyck kild hrkt etdilr. man Tanrnn bir hdiyysi (nemti) olduu n he kim semdiyi bir din daxil olmas n mcbur edilmmli
idi".83
Polyak uniteryen rahiblrin nr etdirdiklri v tk
Tanr fikrinin xsusi kild vuruland Racovan Catechism adl snd bu cryann n mhm mnblrindn biri halna gldi. Bu sndd kffar inam rdd edilirdi. Racovan Catechism adl sndd bunlar bildirilirdi:
"sa Msih tanrlq "bx" ednlrin fikri ancaq adi
mntiq zidd olmaqla qalmaz, o, hminin Mqdds
Kitablara da ziddir. Eyni zamanda tkc Atann deyil,
olun v Mqdds Ruhun tk bir Tanr olan frqli
211

varlq olduuna inananlar da byk shv yol verirlr.

Tanr...mtlq kild tkdir v buna gr mstqil
varlq kimi yeni bir Tanr aqlamas il glnlr bu
sasla tam ziddiyyt tkil edirlr... znik mclisin kimi davam edn mddt rzind v hmin dvrd yaayanlarn yazlarna gr, mclisdn bir mddt sonraya kimi Ata hqiqi Tanr kimi bilinir v qbul edilirdi. Bu fikr qar xanlar is azn kimi dyrlndirilirdi..."84
Uniteryenlr XVIII-XIX srlrd xsusil d anqlo-sakson dnyasnda tsirli oldular. vvlc ngiltrd, sonra
da AB-da uniteryen kilslri quruldu. Tkc xristianlarn
deyil, btn insanlarn Allaha iman gtircklri tqdird
qurtulacaqlarna inanan bu insanlar zlrini universalist kimi tantdlar. Bir-birindn asl olmadan inkiaf edn uniteryen v universalist kilslri 1961-ci ild birldilr. "The
New Catholic Encyclopedia" uniteryen kilslrin mtrk
etiqadlarn bel xlas edir:
"Hz.sa (uniteryenlr gr), Tanrnn yegan Olu v
Xilaskar deyil, amma yhudi peymbrlri nnsind mvcud olan bir dini rhbrdir. Dolays il "Hz.sa
il bal din" (yni nnvi xristianlq) "Hz.sann dini"
il dyidirilmlidir. Mqdds Kitab al v elm inda tdqiq edilmli v qti kild dyiilmz bir
mnb kimi yox, insan yazs olan bir sr kimi qbul
olunmaldr".85
Qsas, Hz.sa uniteryenizmd hqiqtd olduu kimi,
yni bir yhudi peymbri kimi qbul edilir, hdi-Cdidd onun barsind ildiln "oul" ifadsi mcazi mnada
baa dlr. Allahn bir v tk olduu hqiqti tsdiq edilir. Uniteryenlrin etiqad saslar bir internet shifsind bel trif edilir:
"Uniteryenlrin etiqadnn saslar Tanrnn birliyindn, Tanrn v insanlar sevmkdn, bdi bir hyata
212

inanmaqdan ibartdir... Hz.sann xatirsin hrmt

gstrir, ancaq onun "tanrln" rdd edir v "shvsiz" olduunu qbul etmirlr. Xristian mqdds kitablarn insan tcrbsinin bir sndi kimi grr, lakin onlarn mlliflri insan olduu n shv ed bilcklrini dnrlr... Tanrnn hr dvrd insanlara
doru yol gstrmk n peymbrlr gndrdiyini
qbul edirlr. sa Msihi d bunlarn n stn kimi
qbul edirlr..."86
Uniteryenlrin Hz.sa haqqndak fikirlri z internet
shiflrind bel ifad edilir:
"O (Hz.sa), bir ox uniteryen n bir yolgstrn idi
v hl d eldir... Biz Hz.sann insan kimi hyatn v
tlimlrini yhudi peymbrlr v alimlr nnsinin
bir davam kimi baa drk. O bu nnni n datd, n d trk etdi".87
Uniteryenlr nnvi xristian etiqadnn bir hisssini
rdd edir, inanclarn gzl xlaq, al, salam dnc v
Allahn birliyi zrind qururlar. Onlar z saytlarnda dini
inanclarn bel ifad edirlr:
"Biz n vvl Allahn birliyin, tk v ancaq bir tk Allah olduuna inanrq. Hr hans bir insan faydasz flsf il bizim beynimizi qardrmasn dey bu hqiqt sonsuz hmiyyt veririk v zmz diqqtli olmaq mcburiyytind qoyuruq. Tk bir olan Allahn
olduu mslsi biz olduqca aydn grnr. Bizim
baa ddymz ey bir tk varlq, tk bir al, tk
bir fiziki varlq, tk bir all vkil olmasdr ki, O da
he bir eydn ortaya xmamdr, srhdsiz mkmmlliy malikdir v hakimiyyt yalnz Ona mxsusdur. Biz lm doktrinasna qar xrq..."88
Ancaq bunu da bildirmk lazmdr ki, bu gn uniteryenizm ad altnda mdafi ediln fikirlrin bir qismi d
znd Allaha v Onun vhyin imanla uyun glmyck
213

bzi nsrlri ehtiva edir. Bzi uniteryenlr dini hkm v

ibadtlrin ortadan qalxd bir nv "humanist din" anlayna malikdir. Bzilri he bir mczni qbul etmirlr. Msln, Hz.sann atasz anadan olduunu v gstrdiyi mczlri d rdd edirlr. Bu da Haqqdan baqa cr azmaqdr. Bu kitabda da uniteryenlrdn Hz.sa dvrndki hqiqi xristianl tmsil edn bir icma kimi bhs edilmir, ancaq
uniteryenlrin lm v kffar kimi inanclar il bal fikirlri qeyd edilir. lmni mdafi edn cmiyytlrin
arasnda bel bir cryann olmas lbtt ki, ox vacibdir,
lakin bu cr qruplarn Quran aylri il ziddiyyt tkil
edn batil etiqadlara malik olmas fakt da sla yaddan xarlmamaldr.

Tvhid inanan bir xristian: Servetus

Arius kimi lm leyhdar olduu n bzilrinin
byk etirazna tu gln xristian ilahiyyatlarndan biri
Michael Servetus-dur (Miel Servetus) (1511-1553). Servetus
srlrdn bri kils trfindn yrdiln bir ox mslnin
ncild olmadn bildirirdi. Servetus bu fikirlrini btn
dnyaya elan etmy qrar vernd iyirmi yalarnda idi.
Onun "De Trinitatis erroribus libri vii" ("Tslisin shvlri")
v "Dialogorum de Trinitate libri ii" ("Tslis dair iki dialoq") adl kitablar Avropada ox byk ss-ky sbb oldu. O gn kimi he kim bu cr csartli bir kitab yaza bilmmidi. Servetus Antakya tlimin bal ilk hvarilrin yolunu davam etdirdiyini sylyirdi. Kils bu kitablarndan
sonra Servetusu lkdn-lky srgn etdi. Servetus adn
dyidirdi, amma fikirlrini he vaxt dyimdi. Buna gr
d 1553-c il yanvarn 26-da Cenevrd yandrlaraq ldrld.
Servetusun baqa bir xsusiyyti d onun slam dinin bsldiyi sevgi v maraq hissi idi. Yazlarnda slam di214

nindki gcl tvhid inamna, Hz.Muhmmdin (s..v.)

szlrin ox yer ayran Servetus ignclr mruz qalmasna sbb olan "Tslisin shvlri" kitabnda lmnin ala
uyun olmadn bel vurulayrd:
"...ox cfng olan bu lm nnsi yalnz Allah tanyan mslmanlara ox glmli glir. Yhudilr d
bizim xyala ballmzdan hrkrlr. lm haqqndak dnclrimiz glr v onu kfr hesab
edirlr... Tkc mslmanlar v ibranilr deyil, htta
tarla heyvanlar da halmza glr, heyvanlar bizim
axmaqvari xyalmz baa dmlidir, nki Rbbin
btn varlqlar bir v tk olan Allah qbul etmidir".89
Servetusun yazdqlar v dandqlar onun insanlqdan knar kild ldrlmsin sbb oldu. Ancaq hazrda o, hl d bir ox insan trfindn xristian dnyasnda
"Masir tvhidiliyin qurucusu" kimi qbul edilir.

Yhova ahidlri
Xristian dnyasnda lm inancn rdd edn bir sra cryanlardan biri d Yhova ahidlridir. Yhova ahidlri nnvi xristianlqla bir ox msld uzlama iind
olsa da lmni rdd etmlri sbbil xristian saylmrlar.
Halbuki Yhova ahidlrinin yhudiliyin v xristianln dini v mdni tlimlrindn ortaya xd tamamil aydn
olan msldir.
Yhova ahidlrin gr, xristianlqdak tslis etiqad
Mqdds Kitabda mvcud olan bir inanc deyil. Onlar:
"gr insanlar bir tslis etiqadna vvlcdn malik olmad halda Mqdds Kitab (Tvrat v ncili) vvldn axra
kimi oxusalar, he cr bel bir fikr rast gl bilmycklr" deyirlr.
215

Kitab boyunca zrind dayandmz kimi, bir oxlar

tslis inancnn xristianla Hz.sadan sonra lav edildiyi
fikrini mdafi edirlr. Yhova ahidlri bir Tanr anlay
ynndn yhudilr oxarl olsa da Hz.sa haqqndak
inamlar onlar yhudilikdn qoparr. Yhova ahidlri onlarn hqiqi xristian olduqlarn, digrlrinin is shv etdiklrini vurulayaraq bel deyirlr:
"Tanr haqqnda Mqdds Kitabn tlimi v onun hdflri aq, asan baa dln v alabatandr, lakin
xristianlqda kilslrin tlimlri bel deyil, daha pisi
d odur ki, onlar Mqdds Kitaba ziddirlr. Xristianlq alminin lm inanc Tanrn bir Tanrda anlalmaz ey kimi tsvir edir, lakin bu tlim Mqdds
Kitabda yoxdur".90
Yhova ahidlrinin 2001-ci il statistik mlumatlarna
gr, txminn 6 milyon Yhova ahidi yaayr.

Uniteryen cryannn
gclnmsind slam dininin tsiri
Uniteryen kilssinin gclnmsi prosesini aradranda
qarmza ox qrib bir mqam xd. Bu mqam Osmanl
imperatorluunun bu cryann gclnmsindki tsiri il
baldr.
Bundan vvlki fsild d vuruladmz kimi, XVIXVII srlrd Osmanl torpa olan Transilvaniya tvhid etiqadnn ox gclndiyi bir blg olmudu. Florida uniteryen kilssinin rahibi Yack Donova-nn (Cek Donovan) "Islam, US and Yeats' Dilemma" ("slam, Amerika v Yeats dilemmas") srlvhli vzind bu msl bel vurulanr:
"Pola, Macarstan v Transilvaniyadak bzi islahat
protestant xristianlar bir inanc sas olaraq "Allah birdir" demy baladlar: "Baqa tanrlar yoxdur, Allah
vardr". Xristianlqdak mumi etiqada zidd olan bu
216

dnc hmin gnlrd ortaya xmd. lm meydan oxuyan bu ifad haradan qaynaqlanmd? testantlq 1520-ci v 1530-cu illrd ox yeni v lm
leyhdar ikn mslman Osmanl imperatorluu Xorvatiya, Macarstan v Transilvaniyan fth etmidi".91
Osmanl torpaqlarnda xristianln iindn xm bu
tvhid inancn sas gtrn cryann gclnmsinin sbbi ksr tarixi v uniteryen din xadimi trfindn d tsdiq
edildiyi kimi, slam dininin gtirdiyi xomramllq mhiti
il bal idi. "North Unitarian Universalist" ("imali mumdnya Uniteryen Kilssi") kilssindn olan Susan Ritchie
(Szen Rayt) "The mise of Postmodernism for Unitarian Universalist Theology" ("Postmodernizmin mumdnya uniteryen ilahiyyatna vdlri") balql vzind bu mhiti bel sciyylndirir:
"oxlu sayda bitrf beynlxalq tarixi osmanllarn siyasi himaydarlnn protestantln inkiafna rait
yaratdn qbul etmkl kifaytlnmir, hminin Osmanl rhbrliyinin yerli nnlr v dinlr mnasibtdki xo rftarna bal olaraq bzi tsirlr malik
olduunu da qbul edir".92
slam dinindki gcl tvhid inanc lm etiqadn
rdd edn xristianlar n ox byk bir gvnc v istinad
yeri idi. Onlar fikir azadlnn hakim olduu Osmanl torpaqlarnda z fikirlrini rahat kild ifad ed bildilr, z
kilslrini yaratdlar v xristian tvhid nnsini ox gclndirdilr.
slam dini il uniteryen kilssi arasndak laqlr ne
srdir ki, tdqiqatlarn byk marana sbb olub. Msln, Alexander Sandor Unghvary-nin (Aleksandr andor
Unqvari) "The Hungarian testant Reformation in the Sixteenth
Century under the Ottoman Impact" ("XVI srd Osmanl tsiri altndak macar protestant islahatlar") adl kitabnda bu
msl aradrlr. Unghvary vvlki shiflrd qeyd etdiyimiz tvhid etiqadnn mdafiisi olan Servetusun slam
217

dinin verdiyi hmiyytin zrind dayanr.93 Mathurin

Veyssiere de la Croze (Maturin Veyssie de la Kroze) d sosianizml slamn laqsini sas gtrdy srind Transilvaniya uniteryenlrinin uniteryenizm v Quranda yrdiln Allahn birliyi ideyas arasnda bir oxarlq olduunu
qbul etdiklrini iddia edir.94
Uniteryen din xadimi Yack Donovan is znn bir
vzind bu msllr diqqti bel clb edirdi:
"ki slam tlimi daha geni yaylm v byk maraa
sbb olmudur. Birincisi, hr gn mscid minarlrindn camaata oxunan azandak "Allah birdir, baqa
tanrlar yoxdur, Allah vardr, Allahdan baqa tanr
yoxdur" ifadlri idi. V ikincisi, Qurann ox aydn
bir mslsi olan v Hz. Muhmmdin xsusil vurulad mqam "btn dinlr gstriln xo mnasibt"dir, nki hr din Allaha bir cavabdr... Bu tlimlr
Hz.sann ncilin uyunladrlanda XVI sr uniteryenizmini ld edrsiniz. Mnim tezisim nnmizin slama 450 illik bir borcunun olmasdr... XVII v XVIII
srlrd yaam avropal sosianistlr slam xristian
kilssindki dini mvhumatln ksriyytini dzldn "xalis monoteizm" ("tktanrlq") klind triflmkdn kinmmidilr. Andrew Ramsey (Endry
Ramsey) 1727-ci ild sosianizmdn "ideal slam"dan
tsirlnn mhtm bir din kimi bhs edib. Henry
Stubbe, Yohn Toland, Arthur Bury, William Feke v
Stephen Nye (Henri Stabb, Con Toland, Artur Bri,
Uilyam Feke v Stefan Nay) d slama qar msbt fikird olan sosianist mlliflr idilr. Bu mlliflr nzri slam, -xsusil d anqlikan ortodoksalizmind
narahatla sbb kimi grdklri n qdim xristianlqdan sapmalar,-maariflndirm yolu kimi grmdlr".95
Toronto uniteryen kilssindn olan Mark D.MorrisonReed (Mark D.Morrison-Rid) is "The Islamic Connection"
218

("slami laq") balql vzind slam dinindn bel bhs

edir:
"Houston Smith (Hyuston Smit) "slamn gtirdiyi yeniliyin btlri dini mhitdn ydrmaq v ham
n grnmyn yegan bir lahi Varlq olan Allaha
balanmaq olduunu" yazmd. slam xristianlqdan
frqli olaraq bhy yer qoymayacaq drcd tktanrldr v yhudilikdn frqli olaraq tk bir xalqla
mhdudlamayb. slam dinini bizimki il balamaa
bu nqtdn balaya bilrik: Allahn birliyini drketm mslsind mtrk tarixi saslar payladmz qbul etmk.
Xristianlqla slam arasnda mdniyyt amili baxmndan bir krp yaranmasn tmin edn faktor orta
srlrdki slamn xomramlldr. Bu ispan intibah
bizim intellektual atamz olduunu iddia etdiyimiz bir
xs - Michael Servetusa tsir etmidi. Servetus 1511ci ild imali spaniyada anadan olmudu. Servetusun
hyatna tsir edn bzi mqamlar bilsk d onun fikirlrinin nec inkiaf etdiyini v ya "Tslisin shvi"
adl kitabn 1531-ci ild ap etdirmsind tkanverici
faktorun n olduunu tam kild bilmirik... slam
Qrbd Servetusun fikirlrinin ykslmsin tsir
edn siyasi v intellektual rtlri meydana gtirrkn
uniteryenizmin Avropann qrbind yaylmasn v inkiafn tmin edn siyasi zmini d formaladrmd... Bir mnada biz slama ox ey borcluyuq. slama
cnbi v drkedilmz bir ey kimi mnasibt bslmy son qoymalyq. ksin, tkc tarixi baxmdan
laqli olduumuzu deyil, hminin bzi mtrk dyrlri d payladmz drk etmyin vaxtdr".96
Mxtlif uniteryen kilslrind din xadimlrinin verdiyi bu aqlamalar slam torpaqlarnda mvcud olan xomramll, msbt vziyyti v bu iki haqq dinin malik olduu mtrk dyrlri gstrir.
219

NTC

Kitab boyunca ortaya qoyduumuz hqiqt Hz.sann

gtirdiyi dinin "Allaha bir v tk klind iman gtirn
haqq din" olmasdr. Ancaq bu mbark insann tblii
onun Allah drgahna yksldilmsindn sonra dyidirilib, hqiqi xristianln yerin "lm v kffar kimi" batil
flsflri sas gtrn yeni bir inam meydana gtirilib. V
bu inam insanlara "he fikirlmdn, mhakim etmdn,
aradrmadan" qbul edilmsi vacib olan "mtlq bir qanun" kimi tqdim edilib.
Ancaq insanlar mclislrd "ss oxluu" il qbul ediln bu shv etiqadlar artq saf-rk v mhakim etmy
balayblar. Kemid lm etiqad haqqnda bhlrini
sylynlr inkvizisiya mhkmlrin xarlb edam czalarna mhkum edildiklri halda bu mbahislr artq indi
cinayt ii olmaqdan xeyli uzaqdr. srlr boyunca barsind danlmayan v mbahis mvzusu olmayan lm
etiqadnn xristianlarn mqdds mtnlrind mvcud olmamas, bu inamn xristianla Hz.sadan 3 sr sonra lav
edilmsi imkan ddkc dil gtirilmy balanb. Kitabda
da nmunlrini grdymz mxtlif ilahiyyatlar, mlliflr, tdqiqatlar insanlara hqiqi xristianl baa salrlar.
lm inancn rdd edn mxtlif mstqil kilslr d
dnyann drd bir trfind insanlara lm etiqad haqqndak hqiqtlri vz edir. Bu proseslrin son dvrlrd
d srtlnmsinin is ox mhm bir sbbi var: xristianln btn shv inanclardan tmizlnrk z mahiyytin
qaydaca vaxt yaxnlab.
ind yaadmz axrzaman btn iman sahiblri
n ox mbark v mYdli bir dvrdr. nki Rbbimiz iki min ildn sonra axrzamanda elisini yenidn
dnyaya gndrcyi il mYdlyib. Bu eli Hz.sadr.
Bu, xsusil d xristianlar n ox hmiyytli bir mYddir. nki iki min ildn bu gndk z tmlindn uzaqlaan xristianl zn qaytara bilck yegan xs Hz.sadr.
220

Quran aylrind Hz.sann yer zn ikinci df glii biz mxtlif lamtlrl bildirilir. Peymbrimizin
(s..v.) d "Allaha and olsun ki, lbtt v lbtt, Mrym
olu sa glckdir, hm adil bir hakim, hm d daltli
bir hkmdar olaraq glck..." ("Shihi Mslim bi rhinNvvi", 2-ci cild, s.192) kimi bir ox hdisind Hz.sann
glnd edcklrindn v hmin dvrn xsusiyytlrindn mxtlif nmunlrl bhs edilir. Hdislrd bildirildiyin gr, Hz.sa glnd xristianl vvlki vziyytin
qaytarandan sonra dnyada hakim olan inkar sistemi aradan qaldracaq v bundan sonra insanlar axn-axn din xlaqna uyun yaamaa balayacaqlar. Hqiqi din xlaqna
uyun yaanmas insanlara hm mnn, hm d maddi chtdn sadt v min-amanlq gtirckdir. Dnyadak btn xaos, itia v qardurmalar bitck, btn ziddiyyt
v anlalmazlqlarn hams slh yolu il hll edilck. xlaqi tnzzldn irli gln narahatlq, tvi v qorxular z
yerini min-amanla, thlksizliy v dincliy buraxacaqdr. dalt btn dnyada hakim olacaq, insanlar dnyann hans yerin getslr, orada yalnz gzllik, znginlik, rifah v brktl qarlaacaqlar.
Btn iman gtirnlr kimi bizim d arzumuz odur ki,
Rbbimiz bizi Hz.sa il rastlama rfin nail etsin v
onun gliindn vvlki dvr olan bu zamanda mbark
qonamz qarlamaq n n gzl hazrl yerin yetirmyimizi biz nsib etsin.
Arzumuz xristianlarn da ncild "...Sizdn gy aparlan bu sa gy qalxdn nec grdnzs, eyni cr geri qaydacaqdr" ("Hvarilrin ilri", 1/11) klind xbr
veriln bu mYd il sevinmlri v lm yanlln
drk edib Allaha z tutmalardr.

221

QTBASLAR
1. Erwin Roy Gane, The Arian or Anti-Trinitarian Views Presented in
Seventh-day Adventist Literature and the Ellen G. White Answer;
httr://www.sdanet.org
2. The New Catholic Encycloredia, XIV cild, sh.295,
httr://www.triumrhrro.com
3. Muhammed Ataur Rahim and Ahmad Thomson, "Yesus Prophet of
Islam", Revised Edition, Ta-Na Publishers Ltd, noyabr 1996-c il, London, sh.93
4. Fazal Ahmad, "Arius: The Trinity Controversy in the Church", The
Review of Religions, Londra, sentyabr 1996-c il.
5.Athanas., Hist.Tr.; P Yohnson. "History of Christianity", Pelican Books
1976, sh. 89.
6. Fazal Ahmad, "Arius: The Trinity Controversy in the Church", The
Review of Religions.
7. "The First Council of Nicaea", The Catholic Encyclopedia, copyright c
1913 by the Encyclopedia Press, Inc. Electronic version copyright c 1996
by New Advent, Inc. http://www.newadvent.org
8. Michael Baigent, Richard Leigh, Henry Lincoln, The Mssianic Legacy,
Corgi Books, London, 1991. s. 66
9. Prof.Dr.Mehmet Aydn, "Mslmanlarn hristiyanlara kar yazd
reddiyeler ve Tartma konular", Trkiye Diyanet Vakf nriyyat, Ankara-1998, sh.96.
10. Mahmut Aydn, "sa Tanr m, nsan m?", Dinler Aras Diyalog Balamnda sa-Mesihin Konumu Sorunu, z yaynclk, sh.47.
11. "Nsrani" ifadsi hdi-Cdidin "Hvarilrin lri" kitabnda qeyd
edilir. Burada yhudilr Hz.sann tlblrini ifad etmk n "nsrani triqti" ifadsini ildirlr (24:5). Bu ifad hmin dvr aid olan yhudi v xristian mnblrind d qeyd edilir.
12. Tvratda Hz.Musann bel dediyi yazlb: "Allahnz olan Rbb siz,
z qardalarnzn arasndan mnim kimi bir peymbr xaracaq.
Onun siz sylycyi hr sz qulaq asn. Hmin peymbr qulaq
asmayan hr ks Tanrnn xalqndan qoparlb mhv edilckdir" ("Tsniy", 18/15).

222

13. Michael Baigent, Richard Leigh, Nenry Lincoln, "The Messianic

Legacy", s.136
14. Irenaeus, Adversus Naereses, 1:26; Michael Baigent, Richard Leigh,
Nenry Lincoln, "The Messianic Legacy", s. 136.
15. Erirhanius. Contra Octoaginta Naereses, xxx, s. 45; Michael Baigent,
Richard Leigh, Nenry Lincoln, The Messianic Legacy, s. 137
16. David van Biema, The Lost Gosrels, Time, 22 dekabr 2003.
17. Mahmut Aydn, Yahudi bir peygamberden Gentile Tanrya: sann
tanrsalladrlma sreci, slamiyat III (2000), 4-c say, sh.51
18. E.P.Sanders, "The Nistorical Figure of Yesus", Penguin Books, ngiltr, sh. 58-59
19. Mahmut Aydn, "Tarihsel sa, mann Mesihinden Tarihin sasna",
Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2002, sh. 47-48. Rudolf Bultman,
"Nistory of the Synortic Tradition", s.127.
20. Mahmut Aydn, "Tarihsel sa, mann Mesihinden Tarihin sasna",
sh. 51; Rudolf Bultman, "Theology of the New Testament", I, sh. 51.
21. E.P.Sanders, "The Nistorical Figure of Yesus", sh. 63.
22. E.P.Sanders, "The Nistorical Figure of Yesus", sh. 63.
23. E.P.Sanders, "The Nistorical Figure of Yesus", sh. 64.
24. Paula Fredriksen, "From Yesus to Christ, The Origins of the New
Testament, Images of Yesus", Second Edition, Yale University Press, s. 3.
25. Paula Fredriksen, "From Yesus to Christ, The Origins of the New
Testament, Images of Yesus", s. 5.
26. Marcus Y.Borg, "The Nistorical Study of Yesus and Christian
Origins", s. 144. Yohn Dominic Crossan, "The Birth of Christianity,
Discovering what harrened in the years immediately after the execution
of Yesus", Narrer San Fransisco, 1998, s.140
27. Barry, W.Nenaut, "Oral Tradition and the Gosrels", ss. 295, 296-297,
299, 304. Yohn Dominic Crossan, "The Birth of Christianity, Discovering
what harrened in the years immediately after the execution of Yesus",
NarrerSanFransisco, 1998, s.403
28. Mahmut Aydn, "Yahudi bir peygamberden Gentile Tanrya: sann
tanrsalladrlma sreci", slamiyat III (2000), 4-c say, sh.51

223

29. Msln, bax: Nugh Schonfield. The Passover Plot. A New

Interrretation of the Life and Death of Yesus. Element Books Limited,
London, 1996. s. 259
30. Ltfi Ekinci, Yohn Gilchrist. "Evet, Kitab Mukaddes Tanr Szdr:
Kitap Ehlinden sorulara yantlar", MYde yaynclk, stanbul, 1993. s.
240. http://isamesih.org
31. Yohn Dominic Crossan & Richard G. Watts, Who is Yesus? Answers
to Your Questions About the Nistorical Yesus, Westminster Yohn Knox
Press, London, 1996, s. 3-4
32. Paula Fredriksen, From Yesus to Christ, The Origins of the New
Testament, Images of Yesus, s. 8
33. Yim Walker, "Did A Nistorical Yesus Exist",
http://freethought.mbdoyo.com
34. Yim Walker, "Did A Nistorical Yesus Exist",
http://freethought.mbdoyo.com/didyesusexist.html
35. Yim Walker, "Did A Nistorical Yesus Exist",
http://freethought.mbdoyo.com/didyesusexist.html
36. Yim Walker, "Did A Nistorical Yesus Exist",
http://freethought.mbdoyo.com/didyesusexist.html
37.Did A Nistorical Yesus Exist, Yim Walker,
http://freethought.mbdoyo.com/didyesusexist.html
38. Time, 8 aprel 1996.
http://freethought.mbdoyo.com/didyesusexist.html
39. E.P.Sanders, The Nistorical Figure of Yesus, s. 57
40.E.P.Sanders, The Historical Figure of Yesus, s. 69
41.Maurice Casey, From Yewish Prorhet to Gentile God, The Origins
and Develorment of New Testament Christology, Yames Clarke and Co.
Ltd., Cambridge, 1991, s. 25
42. Yames Still, "The Gosrel of Yohn and the Hellenization of Yesus".
http://www.sullivan-county.com/
43. Yames Still, "The Gosrel of Yohn and the Hellenization of Yesus",
http://www.sullivan-county.com/news/mine/yohn_gosrel.htm
44. Yames Still, "The Gosrel of Yohn and the Hellenization of Yesus",
http://www.sullivan-county.com/news/mine/yohn_gosrel.htm
45. Thedore Zahn, The Articles of Arostles' Creed, 1899, s. 33-37

224

46. Duncan Neaster, Yesus Christ and the Trinity, What Does the Bible
Say? The Transcrirt of A Debate, 1988,
http://www.carelinks.net/books/dh/dbb/1-1.htm
47.Mahmut Aydn, "sa Tanr m, nsan m?", Dinler Aras Diyalog Balamnda sa-Mesihin Konumu Sorunu, z yaynclk, sh.118; Yohn Hick,
The Rainbow of Faiths, s. 95-99
48. Maurice Casey, From Yewish Prorhet to Gentile God, The Origins
and Develorment of New Testament Christology, s.47
49. Yohn Hick, The Metarhor of God Incarnate, Christology in a
Pluralistic Age, Westminster/ Yohn Knox Press, 1993, n sz
50. Yohn Hick, The Metarhor of God Incarnate, Christology in a
Pluralistic Age, s.2
51. Yohn Hick, The Metarhor of God Incarnate, Christology in a
Pluralistic Age, s. 27
52. "Son of God". The Catholic Encyclopedia, copyright c 1913 by the
Encyclopedia Press, Inc. Electronic version copyright c 1996 by New
Advent, Inc. http://www.newadvent.org/cathen/14142b.htm
53. Mahmut Aydn, "sa Tanr m, nsan m?", Dinler Aras Diyalog Balamnda sa-Mesihin Konumu Sorunu, z yaynclk, sh.123; Yohn Hick,
Yesus and the World Religions, s.175
54. Mahmut Aydn, "sa Tanr m, nsan m?", Dinler Aras Diyalog Balamnda sa-Mesihin Konumu Sorunu, z yaynclk, sh.123; Yohn Hick,
Yesus and the World Religions, s.176
55. Maurice Casey, From Yewish Prorhet to Gentile God, The Origins
and Develorment of New Testament Christology, s.46
56. Maurice Casey, From Yewish Prorhet to Gentile God, The Origins
and Develorment of New Testament Christology, s.52
57. Mahmut Aydn, Yahudi bir peygamberden Gentile Tanrya: sann
tanrsalladrlma sreci, slamiyat III (2000), 4-c say, sh.68
58. E.P.Sanders, The Historical Figure of Yesus, s. 243
59. E.P.Sanders, The Historical Figure of Yesus, s. 244-245
60. William C.Varner, "Yesus the Son of God",
http://www.foigm.org/IMG/sonofgod.htm

225

61. Anthony Buzzard, "Who is Yesus? Do the creeds tell us the truth
about him?"
http://www.mindsrring.com/~anthonybuzzard/yesus.htm
62. "slamiyat" Yurnal, 15 avqust 2003, Abdullah ahinin Yohn Hick-l
msahibsi, http://www.islamiyatdergisi.com/b0704.asr
63. Archrriest Zachariah Butrus, "God is one in the Noly Trinity",
http://www.the-good-way.com/eng/article/a06.htm#3.2
64. Kurani-Kurim Tefsiri, Elmall Muhammed Hamdi Yazr,
http://www.kuranikerim.com/telmalili/araf.htm
65. Encyclopedia Britannica, Ultimate Reference Suite DVD 2004,
"Logos"
66. Carlos Madrigal, " Tanr m Tek Tanr m? Tevhitte Teslis", Btn
Dnya Kitapl, 2002, s. 29-31
67. Yohn Marsh, Yesus in his Lifetime, Sidgwick and Yackson Published,
s. 44-46
68. E.P.Sanders, The Nistorical Figure of Yesus, s. 245
69. Paul F.Knitter, No Other Name? A Critical Survey of Christian
Attitudes Toward the World Religions, American Society of Missiology
Series, No. 7, Orbis Books, New York, 2003, s.185
70. E.P.Sanders, The Historical Figure of Yesus, s.58
71. Paul F.Knitter, No Other Name? A Critical Survey of Christian
Attitudes Toward the World Religions, s. 184
72. E.P.Sanders, Yesus in Historical Context,
http://theologytoday.rtsem.edu/oct1993/v50-3-article8.htm
73. E.P.Sanders, The Historical Figure of Yesus, s.161
74. Paula Fredriksen, From Yesus to Christ, The Origins of the New
Testament, Images of Yesus, s.18
75. Dr.Paul R.Eddy, Was Early Christianity Corrurted by 'Hellenism'?,
http://www.xmark.com/focus/Pages/hellenism.html
76. William C.Varner, "Yesus the Son of God",
http://www.foigm.org/IMG/sonofgod.htm
77. William C.Varner, "Yesus the Son of God",
http://www.foigm.org/IMG/sonofgod.htm
78. Michael Baigent, Richard Leigh, Henry Lincoln, The Messianic
Legacy, s.157

226

79. Leslie Hardinge. The Celtic Church in Britain. S.P.C.K. for the
Church Historical Society, London, 1972. s. 37
80."Socinianism". The Catholic Encyclopedia, coryright c 1913 by the
Encyclopedia Press, Inc. Electronic version coryright c 1996 by New
Advent, Inc. (http://www.newadvent.org/cathen/14113a.htm)
81. "Bir slam Peygamberi, Hz.sa", Muhammed Ataur Rahim, III nr,
nsan yaynlar, sh.140.
82. "Bir slam Peygamberi, Hz.sa", Muhammed Ataur Rahim, sh.139;
Anti-Trinitarian Biograrhies, A. Wallace, Introduction, s. 79.
83. Unitarian Community Victoria, http://www.anzua.org/ucv/
84. Muhammed Ata'ur Rahim and Ahmad Thomson, Yesus Prophet of
Islam, s. 187-188
85. "Unitarians". The New Catholic Encyclopedia,
http://www.newadvent.org/cathen/15154b.htm
86. "Unitaryenizm", http://dunyadinleri.com/unitaryen.html
87. Unitarian Community Victoria, http://www.anzua.org/ucv/
88. Unitarian Christianity, William Ellery Channing,
http://www.uuchristian.org/channing/unitarianchristianity.htm
89. Muhammed Ata'ur Rahim and Ahmad Thomson, Yesus Prophet of
Islam, s. 167
90. Yhova ahidlri rsmi internet (Web) shifsi "Christendom Nas
Betrayed God and the Bible",
http://www.watchtower.org/library/rr/index.htm
91. Yack Donovan, "Islam, US, and Yeats' Dilemma",
http://www.uuf.org/Sermon01/011104sIslam,Us,and
Yeats'Dilemma.htm
92. Susan Ritchie, The Promise of Postmodernism for Unitarian
Universalist Theology, Yournal of Liberal Religion Summer 2002,
http://www.nuuc.org/academic.html
93. Susan Ritchie, The Promise of Postmodernism for Unitarian
Universalist Theology, http://www.nuuc.org/academic.html
94. Susan Ritchie, The Promise of Postmodernism for Unitarian
Universalist Theology, http://www.nuuc.org/academic.html

227

95.Yack Donovan, "Islam, US, and Yeats' Dilemma",

http://www.uuf.org/Sermon01/011104sIslam,Us,andYeats'Dilemma.h
tm
96.Mark D.Morrison-Reed, The Islamic Connection,
http://www.firstunitariantoronto.org/Sermons/Th_
%20Islamic_Connection.htm

228