TRK DNYASI ARATRMALAR VAKFI Y A Y I N I :

11

Prof. Dr. Faruk SMER

Kl TRKLER'DE
EHRCLK

10 06

STANBUL

1984

l U ESEK

Bakanlar Kurulu'nun 20.7.1980 tarih ve 8/1307 s-yl

kararyla kamu yara-nna hizmet verdii iin Vakf kabul
edilerek vergi muafiyeti tanmm olan TRK DNYASI
ARATIRMALARI VAKFI'nn yayndr.
Ilar hakk mahfuzdur. TRK DNYASI ARATIRMA
LARI VAKFl'nm msadesi olmakszn tamamken, ks
m e n veya herhangi bir deiiklik yaplarak iktibas edile
mez.

Dizti-Bask
Afm

M^tba/SS!

PS

^)0f.'Dr. etiniz^imer'e hf ei^ffrMm,

NDEKLEE

nsz

VII-VIII

Ball ve Kend
I.

Gk Trkler Devrinde ehircilik

A Dou Gk Trkleri'nde ehircilik

...

2-26
3-13

B Bat Gk Trkleri'nde ehircilik

13-26

II.

Uygurlar'da ehircilik

27-49

III.

Karluklar'da ehircilik

49-79

IV.

igiUer'de ehircUik

79-81

Tokhslar'da ehircilik

81-82

VI.

Kara Hanllar Devrinde ehircilik

82-99

VII.

O^zlar'da ehircilik

99-103

V.

Resimler

104-110

Bibliyografya

111-114

Dizin

115-126

Yanl - Doru Gedveli

127

NSZ
Eski Trkler'de ehircilik sz ile eski Trkler'in
ehir hayatna geileri kasdedilmitir. ehir kurarak ve
ya evvelce mevcut ehirlerde oturmak sureti ile olali bu
gei, Trk tarihinin balangcmdan, aa yukar bin se
ne sonra balamtr. Bu, gerekten uzun bir zamandr.
Fakat kuzeyde, Dou Sibirya'daki avclk ile geinen or
man halk nasl bozkrlardaki yaay tahamml edile
mez bir hayat tarz telkki etmiler ise gebe topluhak1ar da yerleik hayata ayn ekilde bakm.akta idiler. Fazla
olarak onlar siyas hakimiyeti ele geirme ve srdrmenin
ancak gebe yaayla mmkn olabileceine inanyor
lard. Bu byle olmakla beraber, hemen her meselede ol
duu gibi, ehir kurmak ve ehirlerde oturm^ak fikri da
Trk topluluklarmn yksek idareci zmresi ve bilhassa
hanlardan km ve onlar tarafndaj uygulanm..a safha
sna konulmutur.
Moolistan'da yaplan arkeoloji aratrmalar, Hunlar
(Hiong-nu)'m, bazlar surlar ile evrili, birok yerleme
merkezlerine sahip olduklarn gstermitir. Fakat bu yerlem_a merkezlerinde Kunlar'n nam ve hesabna alan
inli tutsaklarn oturduklar anlalmtr. Buna. gre Hun
lar siyasi varlklarn halefleri olan hemen btn toplu
luklardan daha uzun bir zaman srdrdkleri halde biz
zat kendilerinin oturmalarna mahsus ehirler kurmak ve
ya mevcut ehirlerde oturmak arzusunu duym.am gr
nyorlar. Mamafih bu szlerimizin kesin bir hkm ma
hiyetinde olmadn da kaydetmeliyiz.
Hunlar'm siyas halefleri Sien-Piler ve onlarn yer
lerine geen Juan-Juanlar devirlerinde ehirler kurulma
s veya ehirlerde oturulmas szkonusu edilmiyor.
Gk Trklerce gelince, onlarda ehir krma fikri daha
VI. yzyln sonlarnda ortaya kmt. Fakat bu dnce

bir trl fiil safhaya intikal ettirilmedi. Buna karlk

Trk Bilge Kaan'm lmnden
(734) 13 yl sonra
hkmdar olan Uygur Tengri'de Bolm II tmi Bilge Ka
an, Orhun rma kysnda Ordu Balk' kurmutur. By
lece eski Trk ^yurdu Moolistan'da ehir kurma erefi
Uygurlar'a ait bulunuyor. Bat Gk Trk hanedannn ha
lefleri olan Trgi kaanlar'nn VIII. yzylda Syb ve
Tala (Taraz) ehirlerinde oturmakta olduklarn biliyoruz.
IX. yzyla gelince bu yzyln ortalarnda Trkler'in on
alt ehirleri olduu tannm bir mslman kakmanda
ifade edilir. X. 3mzylda ise yerleik hayata geme ve e
hirlerde oturma kayda deer bir gelime gstermi, XI. ve
XII. yzyllarda bu hareketler daha fazla bir hz kazan
mtr. Artk, Mool istilas arefesinde yani XIII. yzryl
balarnda kalabalk sayda bir Trk nfusu ehir ve ky
lerde oturmakta idi. Bu ehirlerde her trl meden faa
liyetin yaplmakta olduu grlyor. Fakat Mool istila
ve hakimiyeti Trk ehirciliine, Trk ehir hayatna onulm.az darbeler vurdu. yleki ehirlerden bir oklar varlklann srdremeyip yok olup gittiler, dierleri ise ehem
miyetlerinden ok ey kaybettiler.
Takdim edilen bu incelemede eski Trkler'in ehir ha
yatna geileri anlatlmtr. Trk ehirlerindeki hayat ise
baka mhim bir konu olup bilgi yetersizliinden ilen
mesi pek mkildir. Bununla beraber bu mevzuu da bir
ok sebeplerden dolay ileride ele alp, kaynaklarn ver
dii imkan nibetinde, aydnlatmaya almak mecburi
yetindeyiz.
Szlerime son verirken bu incelemenin kitap halinde
yaynlanmasna karar veren Trk Dnyas Aratrmalar
Yaym Kurulu'nun sayn yelerine ve onun deerli bakan
Prof. Dr. Turan Yazgan Beyefendice derin teekkrleri
mi sunarm. Tabi alkan ve ayn zamanda son derece
de kibar sekreter Saadet Pmar'm yardmlarn unutmam
dnlemezdi. Bu sebeple ona ve yardmlarn esirgemiyen arkadalarna da teekkr ederek szlerime son ve
riyorum.
Llei, 15,XL1984
F. SMER

BALIK VE KEND *
Prof. Dr. Faruk SMER
Trker'in
ddbih,
luktur.

on

alt

Birok

ellere,

lrlar. O n l a r d a n
rurlar.

vardr

(bn

Khur-

bir

toplu

byk

boylara

ve

obalara

ayr

bazlar ehir v e kylerde

Bazlar da

arlar

ehirleri

I X . y z y l ) . Trkler

bozkrlarda

ve

otu

llerde. y a

(el-Mervez, XII. y z y l ) .

Eski Trkler (Gk Trkler, Uygurlar) ehre balk ad

n veriyorlard. Daha sonralar bu kelimenin bali tar
znda da sylenildii biliniyor. XI. yzylda Kara Hanl
Trkleri ile Ouz Trkleri'nin balk kelimesi yerine kend
( = kent) szn kullandklar grlr. Mamafih Kagarl
Mahmud, balk sznn bu mnsn bilmekte ve onun slmiyetten nce Trkler tarafndan ehir ve kale mn
snda kullanldn sylemektedir ^. Yine ad geen mel*

B u makale 1978 y l n d a y a z l m v e hatta

Fakat birbirini takib

metin k s m daktilo

eden s h h rahatszlklar y z n d e n

y n l a n a m a d . M a k a l e bu d e f a , y a y n l a n m a k iin, gzden
ne y e n i

birok

bilgiler

lece bu

incelemenin, yaynlanmas gecikmi

dal bir d u r u m a

ilve edildii

gibi,

getirildiini muhterem

haiyeleri
olmakla

okuyucularn

edilmiti.

bu inceleme y a
geirilirken
de

met

konuldu.

beraber,

By

daha

fay*

da tasdik ea'ecekleri

phesizdir.
1

D v n u luti't-Trk,

y a y n l a y a n K. Rifa^, s t a n b u l , 1 3 3 3 , l, s. 3 1 7 , trk-

e tercmesi B. A t a l a y , T D K , s t a n b u l , 1 9 3 9 , I, s. 3 7 9 , ingilizce

terc

mesi R. Dankoff

edited

inas

- J . Kelly, Compendium

Tekin - Gnl

Alpay

of

the T u r k i c "dialects,

T e k i n , T u r k i s h Sources, V I I , H a r v a r d

v e r s i t y , 1 9 8 2 , part 1, s. 2 9 0 - 2 9 1 ; G . C l a u s o n , A n Etymological

Uni

dictionary

of pre - thirteenth century T u r k i s h , O x f o r d , 1 9 7 2 , s . 3 3 5 - 3 3 6 .

A l t a y dalarnda
yrelerde

Pazirik, ibe,

M.. V . v e

mhim

kltr

htralar

lerden

k a r l m kltr

Ba A d a r ,

V l . yzyllarda
b r a k m olan
varlklarn

Katunda

ve

bunlara

y a a d bildirilen
topluluk, bu

yakndan

tetkik

ve

topluluun
etmi

komu

bize

peK

hyk

olan -Sovyet

life gre, kend (kent) Ouzlar ve onlara uyanlarca ky

rnnsnda kullanlmaktadn'' ^. Bundan takriben elli yl
nce Trkiye'de Ort-a Kent, ehir Kent, Hasan Kent ve
Kaya Kent gibi, yirmi iki kadar veya daha fazla ky var
d ^. Bugn Azerbaycan'da kend sznn daha ziyde ky
anlamnda kullanldn biliyoruz ^. X. yzylda Ouz
krallan olan yabgularm kn oturduklar Yeni Kend de
(z Yengi Kend) slm corafya eserlerinde Yeni Ky (e^Qaryetl-Hadthe veya. Cedide = Dih-i Nev) eklinde ter
cme edilmitir. Bununla beraber Ouzlar'm kend szn
sdece ky anlamnda deil, bazan da ehir mnsnda
kuManm olduklar sylenebilir.
Dilimizdeki kyl - kentli deyimi, herhalde kentin bu
mans ile ilgilidir. Fakat kent, burada kyn emans
eklinde de kullanlm olabilir. Dilciler kend
sznn
sodca olup, trkeye bu dilden getii gmnde birlemislerdir ^.

L GK TRKLER DEVRNDE EHRCLK

Aratrmalarn bugnk durumuna gre, Trklerin
ehir kurmalan ile ilgili bilgiler VIII. yzyldan daha gelimi S . i. R u d e n k o ' y a gre y e r l e i k v e y a
mitir

y a n y e r l e i k bir hayat geir

(Frozen tombs of S i b e r i a , The P a z y r y k burias of Iron-age hors-

m e n , ingilizce tercme M. W . T h o m p s o n , B e r k e l e y - Los A n g e l e s , 1970,

s. 8 0 ) . Mehur Pazrk hals da bu topluluktan
eser,

s, ^ 2 9 8 - 3 0 4 ) .

una dir
meskn

hi bir

yerleri

Fazla

olarak

gre,

phelidir.

bu

Fakat

bu

topluluun

ehir

kalan y a d i g r d r
veya

ehirlerde

delil v e iaret olmad g i b i , ky e k l i n d e de

de

tesbit

(ayn

oturdu
olsa,

edilememitir.

topluluun

yerleik

bir

hayat

geirmi

olduu,

bize

I, s . 2 1 , 156, 2 0 1 , 2 1 0 , 2 8 8 , III, s. 111, tercme I, s. 2 2 , 178, 2 3 6 , 2 4 8 ,

3 0 2 , 3 3 9 , 3 4 3 , 3 4 4 , III, s. 150; ingilizce tercme I, s. 194, 2 1 3 , 2 1 9 , 2 7 0 .

D a h i l i y e V e k l e t i , K y l e r i m i z , s t a n b u l , 1 9 3 3 , trl
kanl,
I - I!,

Trkiye'de

trl

meskn

yerler

klavuzu,

y e r l e r d e ; ileri B a

Ankara,

1946 - 1 9 4 8 ,

yerlerde.

M.

Bk. C l a u s o n , ad geen eser,, s . 728.

Peyfn, Ferheng-i zerbycn-Frs, Tahran,

1361, s. 2 9 2 .

riye gitmiyor. Anlan yzyldan nce Trkler'in Orta As

ya'nn herhangi bir yresinde ehir kunrt olmalar ta
bi mmkndr. Ancak bu hususta kuvvetli delillere sa
hip deiliz.
A Dou Gk Trkleri'nde ehircilik :
551 ylnda kurulan Gk Trk ( z K c k Trk) devleti
nin ksa bir zaman iinde in eddinden Hazar Denizi'no
kadar uzanan byk bir imparatorluk haline geldii ma
lumdur. Bu imparatorluk, hududlar, tekilt, ulat me
deniyet seviyesi, Trk soyunun yaylmas, haleflerine b
rakt kkl gelenekler, ksaca her bakmdan o zamana
kadar Orta Asya'da kurulmu devletlerin, phesiz, en b
y ve en ehemmiyetlisi idi. Fakat bu byk imparator
luk 582 ylnda birbirine hasm iki devlete ayrld. Anla
ldna veya sanldna gre, her iki kaanl birbi
rinden ayran hudud, Byk Altaylar'dan balayp Hami'nin dou veya kuzeyindeki dalardan gemekte idi. Bu
durumda V I yzyl ile Vll. yzyln birinci yarsmda Do
u Trk mparatorluu lkesinde Trkler taramdan is
kn edilmi herhangi bir ehrin varlndan szetmeit pek
mmikn deil gibi grnyor; fakat herhalde kesin birey de sylenemez.
;
Dou Gk Trk kaanlar Orhun rmann kayna
na yakn yerdeki tken yresinde yayorlard. Buras
anlaldna gre, ormanlk, sulak, ayrli, bir kelime
ile ho bir yre idi. Bilge Kaandn tken'i devlet idare
etmek (ve hatta belki de tabi gzellikleri) bakmmdan
en ideal yer saydn biliyoruz. Ad geen kaan budu
nuna yani milletine tlerde bulunurken, tken ormanmda oturursan ve kervan (ark) gnderirsen hi sfcmtm olmaz ve hkimiyeti (yahut devleti) ebediyyen elin
de tutacksm diyor ^. Yine dier bir yerde Bilge Kaan:
6

t k e n y i r o l u r u p ark tirki sar neng b u n g u y o k . t k e n y olursar b e n g g il tuta olurta sen g n d e r i r s e n hi skntn

t k e n y e r i n d e oturup k e r v a n , k a f i l e

( b u n ) olmaz. t k e n o r m a n n d a oturursan e b e

d i y e n l k e y i ( v e y a devleti =

il) tutarak oturacaksn

b i d e l e r i , stanbul, 1 9 7 5 , metin s. 1 5 4 , satr

tercme

s, 1 8 ) .

.-

( M . Ergin, Orhun

1 3 - 1 5 , t r a n s k r i p s i o n -s. 6 6 ,

Tik kaani tken ormannda oturur ise lkede skn

t (bung) olmaz diyerek ^ tken'in Trk devleti ve Trk
budunu iin tad ehemmiyeti belirtiyor. Dier bir yer
de de Bilge Kaan: bunca yerlere ordu evkettim, tken ormamndan daha gzel bir yre, lkeyi idare edecek
daha iyi bir yer grmedim diyor ve tken'i duk ya
ni kutsal bir yer olarak vasflandryor ^. Orta Asya'nn
en eski imparatorluunu kurmu olan Hunlar'm devlet
merkezlerinin de bu yrede olduunu bildiimiz gibi. Gk
Trk kaanlannm yerini alm olan Uygur kaanlar ile
baz Mool kaanlan da Orhun yresinde yani ayn yer
de oturmular ve hatta orada ehirler kurmulardr. Bu
vakalar Bilge Kaan'm tken ile ilgili szlerinde ne
kadar hakl olduunu aka meydana koyuyor ^. ok do
uda oturan Moollar'n devlet merkezi olarak, batdaki
Orhun blgesini semeleri dikkate deer olup, bunda, he
men her eyde olduu zere Trk geleneklerinin tesiri
belki szkonusu olmakla beraber, daha ziyade o yrenin
stratejik ve ticaret bakmlarndan tad ehemmiyet ve
tabi gzellii ile ilgilidir.
in, genilii, zenginlii, kuweti, yksek ve parlak
medeniyeti ile komularnn gbtasm ekiyor, hatta gz
lerini kamatryordu. Bu mnasebetleri baz Gk Trk ka
anlarnn in'e ve inliler'e kar derin bir hayranlk
duyduklar grlr. Bu kaanlar bu duygularnn tesiri
^

Trk k a a n t k e n y olursar ilte bung

yok =

Trk kaan t k e n

ormannda

(Ergin

ayn

oturursa

lkede sknt olmaz

eser,

metin

s.

153, satr 1 0 - 1 1 , transkripsion s . 6 5 , tercme s . 1 7 ) .

8

Bunca
yir

y i r k e tegi

tken

yortdm.

y ermi

tken

d a h a . iyi bir y e r olmadn g r d m .

olduunu

anladm

yda

yig

idi y o k e r m i . l tutsk

ok y e r l e r e sefer ettim.

(Ergin,

metin

tken

ormanndan

l k e y i idare edecek y e r i n
s . 1 5 7 , satr

16-17,

tken

transkripsion

s. 6 5 , tercme 1 8 , 2 4 ) .
-9

tken'in bulunduu

y e r e g e l i n c e , t k e n imdi Moolistan

' kede. H a n g a y sra d a l a r n n

mir

kesiminde

Orhun

denilen l -

(Orkun)

ve Te-

r m a k l a r n n k a y n a k l a r n n b u l u n d u k l a r y e r d e , U y g u r l a r ' n ba e h

ri O r d u B a l k ' n
ve

dou

(Moollar

Kara

Balgasun diyor)

101 tul derecelerine isabet eden y r e

idi

des Tures celestes, P a r i s , 1 9 6 0 , s . 1 7 2 - 1 7 3 ) .

a z g n e y i n d e , 9 7 arz

( b k . R. G i r a u d , L'Empire

le ve phesiz lkelerini zengin, istikrarl ve kuvvetli bir

duruma getirmek iin, in'in birok veya her eyi ile takhd edilmesi gerektiine inanyorlard. Bunlardan biri, b
tn imparatorluun tek hkmdar T'a-po Kaan (572580) yz bin atlya sahib olduu halde, yle bir in hay
ran idi ki, in'de domadna esef ettiini gizlemiyordu.
T'a-po tutsak inli bir rahibin telkini ile in'in kuvvet
ve zenginliinin Buda dininin ilkelerine riyet edilmesin
den ileri geldiine inanarak bu dine girmi, hatta bir de
mabet ina ettirip, in impara^torundan Buda dinine ait
baz kitablar istemiti. Onun bu dinin emirlerini tamamen
yerine getirdii bildiriliyor
Yine bu kaanlardan bir
dieri, a po ly (Cha-po4io = Scha-po4e, 581-587), in
imparatoruna gnderdii bir mektupta in detlerini al
mak istediini, fakat kendi milletinin gelenek ve gre
nekleri ok kkl olduu iin henz buna cesaret edeme
diini bildiriyordu
in kaynaklarndan elde edilen bilLiu

mau-tsa. Die C h i n e s i s c h e n Nachrichten

Trken
bk.

(T'u-ke), Wiesbaden,

(II, s. 5 2 1 , haiye 2 2 0 ) . Mamafih

in'i

idare

Onun

eden

iki

etrafndakilere

hanedann
daima

g n e y d e ( i n ' d e ) iki o l u m
sul dmekten
n

1 9 5 8 , I,

Sz k o n u s u

imparatorlarna
szleri

kuvvetini

tantmt.

syledii

iitiliyordu :

halinde

rp

( K a g a r l , tercme

eklinde veya

dml

I, s . 3 3 2 , 3 5 8 ) , i n l i l e r i n k i

idi. E l b i s e y e

mevkii

gelince, Trkler

tok

ise topuz

kaftanlarnn sa

( L i u m a u - t s a i , s . 8 , 4 1 ) . B e l l e r i n d e de zerleri

T r k l e r kemer takma

gstermesi

geli

bu gelenei

gibi olmayanlara

o y u k v e y a kabartmal ssler ile b e z e n m i kemerler

bulunurdu.

deiiklii

a r k a y a sarktyorlar

sonra da epeyce bir mddet

er diyorlard

ak)

benim

v a r . B u n d a n dolay y o k

Hatta Trkler salar k e n d i l e r i n k i

k a n a d n sola atyorlard

ksmna

zamaninda

banda sa v e k y a f e t

salarn birka pelik

srdrmlerdir.

izahlar
kendi

(gsterilen y e r ) .

in geleneklerinin

d . O n l a r slmyete girdikten

T'a-po Kaan,

( i n imparatorlar)

kayglanmam

y o r d u . Trkler

Z u r G e s c h i c h t e Der O s t -

s. 4 3 . Ayrca

bakmdan

byk

(kur\,

ve kullanmaya
bir

kurak\ ku

itima

ehemmiyet

v e siyas-

veriyorlard.

slm

l e m i n d e de onlar s s l k u r s a k l a r ile dikkati e k i y o r l a r d . i n l i l e r ' e g e

lince, onlar
liler

elbiselerinin

Trkler'in

gryorlard
baka

sol k a n a d n saa

bu geleneklerini

atyorlard. Bu y z d e n - i n

de, herhalde,

barbar

detleri

(Liu mau-tsai, s. 5 3 ) . S. Julien'in tercmesinde

inliler'in

kanunlarn

mek hususlar zikrediliyor:

kabul

etmek

v e hatta dili

Quant couper

le d e v a n t

dahi

eklinde;
bunlardan
deitir

de notre

c h a n g e r notre

vte

ment, dnouer

les tresses de nos c h e v e u x flottants,

g u e et adopter

v o s lois, nos habitudes et nos coutumes sont dj trop

lan

gilerden on iki hayvanl takvimin ilk defa onun zamann

da kullanld anlalmtr
Bu takvimi Trkler'in in
liler'den aldiklar ile ilgili gr, imdi ok daha fazla bir
kuvvet kazanmtr
K'i-min Kaan da (lm 608) apo-lyo'nun
grn paylayor ve ie onun gibi kya
fet ve sa eklinin deitirilmesi ile balamak istiyordu.
K'i-min, milletinin kyafetini kaldrp yerine inliler'inkini
almak ve hatta asil in milletinin her eyini taklid et-mek istediini metbu in imparatoruna ifade etmiti.
Ancak mparator, K'i-min Kaan'm bu fikrine katmyordu. Kaan'm srarl istekleri karsnda ona: kyafet dei
tirmek neye yarar! yle hareket ediniz ki milletiniz iyi
ve efkatli olsun, merhametli, uysal ve beenilen davranlarda bulunsun cevabn yazmak zorunda kalmt
anciennes, e je n'ai pas encore os les changer
k e s m e k , dalgal
itirmek

ve

sizin

kanunlarnz kabul

lenek

ve greneklerimiz

meye

cesaret edemedim

nal

Asiatique, Mai-Juin

po-!e,

( s a r k t l m ) s a l a r m z n rglerini

581-587)

ok

kkl

etmek

olduu

(Documents

de
ge

les

onlar

ilk

henz

deitir

Tou-kioue-Turcs-, Jour

1G64, s. 5 0 2 ) . opoiyo

Sui h a n e d a n n n

nnij

h u s u s l a r n a gelince,

iin

sur

elbisemizin

zmek, dilimizi

kudretli

( C h a po-Io
hkmdar

Scha-

Yang

Kien

ile m c a d e l e y e g i r i m i , baar gsteremeyince ona sdk bir tbi olmutu.

in

yllklarnda

onun

eyler anlatlr. eref

k m d a r n a " kar

yapt

inlemelerine
olurm

ve

d a v r a n l a r iie

davranlar ve

lunan T r k l e r ' i n y z l e r i n i
mau-tsai/

tbilik

ve haysiyet duygularn

hzn

s. 5 0 - 5 4 ) .

verici

lklar

transkripsion

phesiz,

isim

kaan olurm

erin

1^
13

s. 78)

szleri ile

szler, otanda

bu

derin zntden

ac ac

vermeyerek

knad

aklsz

bilgisiz

(Li_u
kaan

kaan tahta

( E r g i n , metin

s. 155, satr

eski k a a n l a r d a n

biri

de,

Liu mau-tsai, s. 5 0 ; J u l i e n , s 4 9 5 .
L

Bazin,

Les C a l e n d r i e r s Turcs

a n c i e n s et

hayvanl takvimin,

ikinci y a r a s n d a i n halk kltrnden

a l n d n ileri s r y o r
a p o l y o ' n u n trke
bu u n v a n d a k i k l ' n

m d i v a u x , Lille,

Trkler tarafndan

1974, s,

VI. yzyln

( la culture populaire c h i n o i s e )

( s . 154. 156, 1 5 7 ) .

unvan

d a y a n l a r a k El Kl Baa
k!

P.

Pelliot

tarafndan,

cince

yazl

tarzna

Ibara K a a n e k l i n d e tesbit e d i l m i , Bazin ise

(\gl)

olmas gerektiini

n eser, s . 1 4 7 ) .
15

apolyo'dur.

1 4 1 - 1 5 7 . B a z i n oniki

14

ilgili

atmalarna sebep olmutu

Kaan'n

t n d a n , kt ikaan tahta o t u r d u u iin...

20,

inanlmas

tarafa atarak i n

syledii

kzartm, duyduklar

Bilge

erin, y a b l a k

bir

Liu m a u - t s a i , s. 6 2 , 6 3 ; J u l i e n , s . 5 3 3 - 5 3 4 .

ifade etmitir

(ay

bununla beraber imparator K'i-min Kaan' takdir ediyor

hatta onun baz dncelerini
paylayordu.
Filhakika
K'i-min Kaan adr hayatn brakp ehir kurarak mille
tini evlerde oturtmak istiyordu. Onun bu arzusunda sa
mimi olduunu anlayan in imparatoru, K'i-min Kaan
iin snr eyletlerinden birinde (Wan-sou-su) bir ehir
kurulmasn emretmiti.
Fakat K'i-min bu esnada
ld (608). te, bugnk bilgilerimize gre (ve eer yanl
myorsam) adr hayatn brakp ehirde oturmal isteyen
ilk Trk hkmdar K'i-min Kaan'dr.
K'i-min Kaan'm olu ve haleflerinden Hie-li Kaan
ise babasnn aksine atalarnn gururlu ruhunu tayan bir
hkmdard. O, bir taraftan inlileri'n entirikalar ve di
er taraftan bir birini takip eden ktlk, alk ve baka
sebepler yznden tutsak alnp in'e gtrlnce, impa
rator ona saray hizmetileri nazrnn konan tahsis et
miti. Fakat esasen tutsaklk yznden pek mahzun olan
Hie-li Kaan'a bu konak bir zindan gibi geldi; belki ehir
hayatn da sevmediinden konan bahesine kurdurduu
bir otada yaad. Buna ramen eref ve haysiyet sahibi,
gerek bir kaan olduundan ne bu ota hayat, no de
imparatorun teskin, teselli ve memnun edici gibi grnen
teklifleri, duyduu derin znty hafifletebildi; gittike
artan teessr drt yl sonra lmne sebep oldu.
Fa
kat bu, erefli bir lmd.
16

Liu mau-tsai, s . 7 0 ; J u l i e n , s , 5 1 5 , 5 1 7 , 5 3 8 - 5 3 9 , A c t - S e p t e m b r e , 1964,

s. 2 3 2 .

17

mparator,
avla

Hie-li

Kaan'n

a v u n a c a n sanp

teklifinde

bulunmu,

imparatorluk

zntden

bilhassa

fakat

geyii

kaan

muhafz kuvvetleri

ararp
bol

bunu

solduunu

haber

K u o - o u . blgesinin
reddetmiti. Sonra

k u m a n d a n l tevcihi

alnca
valilii

imparator

ile K a a n ' a

zel topraklar v e bir ikmetgb v e r m i t i . Hie-!i hayata veda edince ( 6 3 4

ylnda)
treni

mparator,

yaplmasn,

Trkler'e kaanlarna kendi

y a n i c e s e d i n i n y a k l p Pa

mezar ina edilmesini syledi

trelerine

gre

cenaze

rmann d o u s u n d a

( h a j b u k i bu ada T r k l e r ' i n eski

bir

zaman

larda olduu gibi llerinin cesedlern y a k m a y p topraa v e r d i k l e r i y i n e

in
s.

k a y n a k l a r n d a haber v e r i l i y o r . J u l i e n

225)Kaan'n

v e f a t ettiini

y-hun=ye)

ona

kar

istemeyerek

intihar

duyduu

renen
ballk

J . A,

A o t - S e p t e m b : e 1864,

atabeyi
ve

(Hu-lu

saygdan

etti. mparator, a t a b e y ' i n bu

Ta-kuan T ' u -

dojay

yaamak

hareketinden ok . d u y -

Gk Trk kaanlannm tadklar bu gayeleri uygula

maya koyamamalarnm asl sebebi bize gre, milletlerin
den ve bilhassa onlarn halk kitlesinden (kara kama bu
dun) gelecek tepkilerden korkmalardr. Trk budunu
atalarndan gelen btn geleneklere bal olup, yabanc
lara ait bu gibi eylerin alnmasndan holanmyordu. Ni~
tekim uranlan baarszlklarn v e kan karklklarn
atalarn koyduklar trelere riyet edilmemesinden ileri
geldiini grp syleyen Trk prensleri de vard.
Yukarda adlan geen Trk kaanlarndan takriben
yzkrk yl sonra budununu ok seven yksek duygu
ve dnceler ile dolu, byk hatb Bilge Kaan'm da
Buda dinini kabul etmek ve ehir kurup orada oturmak
g u l a n a r a k o n a lm sonras u n v a n v e r i p K a a n ' n y a n m a
ve

mezar zerine

bir kitabe y a z l m a s n b u y u r d u .

defnedilmesini

Bu elm

hdiseleri

haber alan K a a n ' n a m c a l a r n d a n S u - n i - i de v e f a t eden^ler

olmak

iin

canna ikymt

233). B a k a , birok

de

ifadesi olan

v a r d r . 639 y l n d a

e-so

bizde

Kaan'n

(Liu mau-tsai, s. 144-145; J u e n ,

milletlerin tarihlerinde

s e v g i n i n en y k s e k

Hie-li

K r a d olarak

olu)

Trk

bu gibi asil d a v r a n l a r Trk

Kaan'n yeeni
tannmtr)

lkesine

budunun

gelmiti)

olunca

daha

derin

getii

karp devleti

rsn

'

d a , onun

(yahut Kie-

Ho-lo-hu'yu

yeniden

(Hi-eli

kurmak

istemiti

devletin y k l m a s n d a n v e

Aradan

elli

(in'e yzbin

budun)

kii

unutmayarak

Kaynakta
bir

Hi-eli

kusuru

d e , adalar olan

gibi

pekok

tekrar

idi'. K a m l a r n halk zerinde derin

devletlerini

Kaan'n

gibi

( y e k ) v a r l n a inanlmakta v e o n l a r d a n

uzun

bir

kullanld

cinlere

gsterilerek,

kavim

bu teessrn ok

y l gibi

bir k s m a s k e r hizmetlerde

gstermilerdir.

Trkler

( = kara kam.a

phesizdir.

anl mazilerini

inanmad

tarihinde

teessrn tepkileridir. Y k s e k tabakada bu tep

kitlesinde

olduu

v e mhim

budn

tann

halk

Kie-e-uay

ehzade

perian bir e k i l d e d a l m a s n d a n

d u y u l a n derin

kiler

s. 230-

o l d u u gibi sadkat, s a y g v e

(Liu m a u - t s a l , d i z i n , 11, s . 7 8 5 ) . Btn bunlar

Trk

i l e birlikte

kurmak

ziydesi

(v)
ile

Halbuki
v e ey

korkulmakta

br n f u z a sahip o l m a l a r da buradan

geliyor.

O n l a r n , y a n i k a m l a r n c i n v e eytanlara hkmettiklerine

miyetle

inanlyordu.

Trker'in

Trk
baa

v e eytanlara

bildiriliyor.

cinlerin

zaman

halde

gece s a v a l a r n s e v m e d i k l e r i

ve

sami
hatt

bu s a v a l a r d a pek baarl olamadklar ile ilgili szler de p h e s i z , c i n

lerden

(v)

korkmalar

rndan

k m olabilir.

v e bu y z d e n

geceleri

adrlarna

kapanmala

dncesinde olduunu biliyoruz.

Fakat onun, selef
leri gibi, kyafet, sa ekli ve dier geleneklerin deitiril
mesini dndn
gsteren herhangi bir delil veya
iarete sahip deiliz. Bilindii gibi, in'de domu, in
terbiyesi alm ve cince bilen Vezir Tonyukuk : biz in
lilerdin yzde biri kadarz. Bir ehir kurup oturursak ora
da dman bizi yok eder. Halbuki eski hayatmz srd
rrsek zayrf olduumuz zamanlarda ekilir, gl oldu
umuz zamanlarda ilerleriz. Buda dinine gelince, bu din
insana alak gnlllk, yumuaklk telkin etmekle sa
valarn (Trkler'in) miza ve karakterine uymaz sz
leri ile damadnn yani Bilge Kaan'm arzularn uygula
masna mani olmutur.
Vakalar, Vezir Tonyukuk'un
mtalaasn teyid eder grnmyor. Zira nice Trk top
luluklarnn, srekli bir ekilde gebe hayat geirmele
rine ramen, siyas ve kavmi varlklarn koruyamadk
larm biliyoruz. Bizzat Gk Trkler yerleik veya tam
yerleik hayata gemedikleri halde Bilge Kaan'm 734 y
lndaki lmnden 10 yl sonra siyas varlklarn ve az
sonra da kavmi varlklarn kaybettiler. yleki bu byk
kavim dorudan
doruya halef brakmadan
yok olup
gitti. Buna karlk ehir hayatna geen ve ilk nce Mni
ve sonra da Buda dinine giren Uygurlar siyas varlklarn
XIII. yz ylm sonlarna kadar srdrdkleri gibi, sonra
bilhassa aatay ve zbek uluslarnn olumalannda pek
mhim roller oynadlar. Hatta yine az sayda olmamak
zere ran ve Anadolu'ya da geldiler. Uygur beylerinden
Eretne (lm: 1352) Orta Anadolu'da bir devlet kurdu.
Bu byk Uygur Trk' imdi Kayseri'deki
trbesinde
(Kk Medrese) 'de yatmaktadr. Gk Trkler yazlar olan
bir <cbudun idiler. Hanedan mensblan arasnda YoUu
Tigin gibi yaz yazmasn, resim ve sslemeler yapmasn,
18

Liu mau-tsai, s . 1 7 2 - 1 7 3 ; J u l i e n ,
iklarnda
insan

duygulara

sahip

bir h k m d a r

bu ruhta bir insan Kl T i g i n

ok

iyi bir

hatb,

Gsterilen

yerler.

1864, s. 4 6 0 - 4 6 1 .

(P'i-'kia K h a g a n )

olduu

kaydedilir.

milletini

bir h k m d a r o l d u u

in yi-

iyi kalbli v e
Esasen

kitabesini y a z d r a b i l i r d i . O n u n

d u y g u l u , bilgili,

d u y g u l a r a sahip b y k
19

Dcembre

(gsterilen y e r ) Bilge K a a n ' m

ancak

ir

ruhlu,

dnen v e seven,

beer

phesizdir.

trbe ina etmesini bilen ehzadeler vard.

Yine Gk
Trkler'in iftilik yaptklarn
ve ticrete ehemmiyet
verdiklerini biliyoruz.
Btn bunlar ile onlar tam yer
leik hayata ok yaklam idiler. Tonyukuk engel olmasa
di, Buda dinine girmek belki pek kolay olmazd amma
ehir kurulmasnda ve ehir hayatna geilmesinde nemli
glkler ile karlalmazd. Herhalde tken'de ant kabir eklindeki yaplardan ayr olarak baka binalar da
vard.
tken'in adnn XI. yzylda ok uzakta ya
ayan Trk limi Kagarl Mahmud'a ulamas pek dik
kate deer olup bu, nnn devam etmesi, bideleri ve
dier binalarnn -dikkat ve alka ekici ykntlar halinde
de olsa- varlklarn srdrmekte olmalar ile izah edile
bilir.
tken phesiz bir ok tahribata uramt.
Buna ramen ad XI. yzylda ok uzaklarda duyulabih20

Wehn die T'u-kiJe auch ihren w o h n o r t

doch

jeder fr

Tu-kin-schan;
s.

10);

sich eigenes Land.

sein Hofzeit

Quoique

naoh

dikildii

w e c h s e l t e n , so besa
stets am Berg

O s t e n geffnet...
ou

(Liu

mu-tsai,

changent, de

domicile,

une portion de terre. Le khan habite constam

Tou-'kiu-chan-tken- ( J u l i e n , J . A . , M a r s - A v r i l 1864,

s. 3 3 5 ) . in y l l k l a r n d a verilen
delerin

standing

Khagan wohnte

les T o u - K i o u e migrent

chacun d'eux a toujours

ment sur le mont

war

Der

bu

zsm.anda iftiliin

haber
ok

Wk z a m a n l a r a ait

daha

di.

gelimi o l d u u

bi

phe

sizdir.
2-1

Ol

yirger

barsar

Trk

tir'ki sar neng bungug

budun

ltei

yok. t k e n

sen

o y e r e doru gidersen

oturup

k e r v a n ve kafile

sen. tken

yir

y olursar b e n g g

olurup

ark

il tuta

olurtac

Trk b u a u n l e c e k s i n . t k e n

yerinde

gnderirsen hi skntn olmaz. t k e n

nnda o t u r u r s a n , e b e d i y e n l k e y e sahip olarak oturacaksn

orma

( E r g i n , me

tin, s. 154, satr 8 - 9 , transkripsion s. 6 6 , tercme s. 1 8 ) . t k e n ' d e

halde ticret iin artlar msid o l d u u n d a n
22

Der K h a g a n errichtete

seinen Hof

saray t k e n o r m a n n d a bulunur
ken'i

bazan berkitilmi

de tercme etmitir
23

tken-smu

yer

am

Berge

Tu-kin-an

mevki

mellifin
pek

tken

Kagan'in

place forte)

t-

eklin

( M a i - J u i n , 1864, s . 5 1 4 ) .

mevdzi'in

bfeyfi

Tatar

qurbe

Uygur

llerinde, U y g u r lkesine y a k n bir y e r i n addr

de

(Liu m a u - t s a i , s. 1 8 1 ) ; J u l i e n ,

(muhkem

her

K a a n bu t a v s i y e y i y a p y o r .

tken

Tatar

( I , s. 1 2 3 ) . t k e n ' i n

haritasnda da yer a l m a s , b u r a n n X ! . y z y l d a k i Trk l e m i n

tannm
blgesi

mellifimizin

bir

yer

moolca

tarifi

olduunu
konuan

de bunu

gsterir.

Halbuki

kavimlerin

yurdu

gsteriyor,

zikredilen
olmutu.

asrda
Nitekim

yordu. Halbuki, aada greceimiz, Uygur kaanlarnn

nl ehirleri, Ordu Balk'm adn Kagarl Mahmud'un
eserinde gremiyoruz. Gk Trkler, umumiyetle adrlar
da yaayan fakat yazs olan, takvim kullanan bir budun!
Bu, pek dikkate deer. Acaba daha nce yaam byle
bir kavim v a r rn? Ben pek bilmiyorum. Bilge Kaan XX.
yzyln dncelerine salip bir hkmdar gibi konuu
yor v e : Trk budun n tn (gece) udumadm, (uyu
madm), kntz durmadm (oturmadm). nim (kk
kardeim) Kl Tigin birle iki ad birle l yit kazgandm diyor. Bilge Tonyukuk da kendi kitabesinde : Trk
Bilge Kaan Trk sir budunu, Ouz budunu igid
olurur (besleyip oturuyor) szleri ile kaann vazifesini
belirliyor. Halbuki slm mellifleri
reaya (yani halk)
Tann'nm hkmdarlara vedias (emneti) dr diyorlard.
Orhun kitabelerinde devletin kuruluu anlatlrken:
ehirdekiler daa kmlar, dadakiler inmiler denil
mektedir.
Burada gerekten bir ehir kasd ediliyorsa,
bu ehir nerede idi? Bu hususta kesin bir ey sylemek
belki mmkn grlmemekle beraber, bu balk m in'in
snr ehirlerinden biri olmas muhtemeldir. Yine kitabe
lerde Bilge Kaan devrinde (716-734) Tou Balk ad gei
yor. Anlaldna gre, bu ehir, yani Tou Balk, Tula
kysnda, Tokuz O Dokuz) Ouzlar'm yurdunda veya
ona yakn bir yerde bulunuyordu. Kitabelerde Ouz sa
valar (718-718 yllar) anlatlrken ilknce Tou Balk'da
savald sonra atlar yzdrlerek Tula rmann ge
ildii syleniyor.
Dokuz Ouzlar'a ait olmas da muh
24

V. Thomsen,

nscriptions de

l'Orkhon

dechifrees,

Hesngfors,

1896, s.

101; H. N. O r k u n , Eski Trk y a z t l a r , T D K , 1, metin, s. 3 5 , 1 0 = 1 2 ; E r

gin metin s. 156, satr 13, t r a n s k r i p s i o n s . 69.
Kl Tigin'e ait k i t a b e d e : A n g i!k Togu Balk'ta

s n g d m z Kl T i

g i n A z m a n a k g b i n i p oplay tegdi : alt erig sant. S [ t ] e g i i n d e y i t i n ;

erig kllad. =
lar

ile).

Kl

mzraklad.
metin

Askerin

s . 160, satr

28-29).
Ang

lknce Tou B a l k ' d a savatk ( O u z birle y a n i O u z

Tigin A z m a n ' n

Bilge
ilki

hcumu
13-15,

Kaan'a. ait

Tou

Balk'da

(?)

kr

esnasnda

atna
da

binip

yedinci

t r a n s k r i p s i o n s . 7 4 , satr
kitabede

se ayn

s n g t m . Tola

hdise
gz'

saldrd,

eri

alt

kllad

12-14,

en

(Ergin,

tercme s.

yle, anlatlyor :
yzti

geip

ss

temel bulunan Tou Balk hakknda baka hi bir bilgiye

sahib deiliz. Cengiz Han'n olu gedey Kaan devrin
de Kara Kurum'a iki fersah mesafede (1 fersah 5,5-3 km.)
Tuzgu Bali vard. Bu ad, ad geen Kaan'm orada bir
tepenin ucunda yaptrd bir kke ehirden (Kara Ku
rum) 2^ hediye eklinde yiyecek ve iecek (tuzgu) geti
rildii iin verilmi
grnyor. Yine Ouz savalar
esnasnda Amga kurgan ad geiyor,
^{j^ ^Q Karluklar'm lkesinde bir kurgan vard.
Bilge Kaan'm
kitabesinde Be Balk zerine yaplan bir seferden sz
-anm o k u n a m y o r

( E r g i n , metin

s. 164, satr 1 8 - 1 9 , transkripsion

s. 8 3 ) . B u szlere gre Tou Balk Tula rmann

26

y s n d a , geni k v r m tekil

eden k e s i m i n i n

Ben C u v e y n ' d e k i

sonr&ki

ra K u r u m ' u n
dn

27

(bundan

kasdedildini

kke v e r i l d i i n i

l e y d e n , 1 9 1 1 , s . 170, ayrca

sol k

olmaldr.

ehir s z i!e K c -

G e r e k C u v e y n , gerek

C u v e y n , T r h - i C i ' h n - g u y , yaynla'yan
GMS,

(Togla g z )

yerinde

haiyeye bk.)

anlyorum.

T u z g u Balk a d n n y a p l a n

bir

Reded-

yazarlar.

Mirza

Muhammed-i

Kazvn.

s. 194; R e d e d d n , C m i ' t - t e v r h ,

y a v m l a y a n A . A . A l i z d e , 1980, M o s k o v a , 1 1 - 1 , s. 146, 2 0 2 . J . A . Byle

Tuzgu

B a l k ' n bir

ky

olduunu

sylyor

Y a n - i h ' e d a y a n y o r . n k , kaydedildii

ve

bu

h u s u s t a , her

zere, farsa

le bir

ifade yoktur

( J . A . B y l e , T h e seasonal residences of

Khan

gedei,

Mongol

The

world

empire,

halde,

metinlerde

by

the G r e a t

1206-1370, Variorum

Rep

rints, London, 1977, V I , s. 146, 1 5 0 ) .

28

H. N. O r k u n ' d a k i

metinlerden

11, t r a n s k r i p s i o n ,

satr

3, transkripsion,

Amg

(metin

nada

yut

s. 6 4 ) .

bu k u r g a n d a

(hayvan

recede iddetli

krm)

(s. 51,
(s. 65,

eserindeki

olmad

(kale, hisar)

kmt.

her

iki

Metinde
kaleye,

(kurgan'a

Grammar

Fakat

geirmilerdi.
bunun

metinde

de

Kaan ve

Kl

Hatta bu e s

felket

getirecek

of

sadece kurg o k u n a b i l m i
hisara)

Orkhon

olaca

kabul

ve

rlemedi.

metinlerde

bu

T u r k i c , Bloomington,

gre esas

olan

harfler

bunun

edilmitir

de

(bk.

1968, s. 2 4 5 ,

ingilizce tercme s . 2 7 8 ; E r g i n , t r a n s k r i p s i o n , s . 8 5 ) . O r k u n ile

eserlerindeki

de

anlalyor.

Fa'kat b u , ok phelidir.

A.

Amga

K a a n ' n k i n d e ise A m g

Engin'in

kurganka
T. T e k i n ,

Kl T i g i n ' e ait olanda

s . 5 0 ) , Bilge

s . 1 6 0 , satr 2 7 , s. 164, satr 2 6 ) . Bilge

Tigin 7 1 6 k n

29

asl

satr

Ergin'in

(kur..)

ediliyor.
in kaynaklarnda Pei-ting denilen bu ehrin
trke ad tamas, orada Trk unsurunun yaamaya ba
lam olmasndan ileri gelebilir. Esasen Be Balk blge
sinde VIII. yzylda Bilge Kaan'm ouum budun yani
akrabam olan kavim dedii BasmiUar'm oturduklarn bi
liyoruz. unu da ilve etmeliyim ki trke balk sz,
phesiz, Trkler'in ehirle hi olmaz ise o zamanlarda
yakm ilikileri olduunu gsteren mhim bir delildir.

B Ba Gk Trkleri'nde ehh'cilik :
Bat Gk Trkleri'nde kaanlarn ilk zamanlarda ok
defa li vadisi ile Is Kl (Gl) kylarnda oturduklar
anlalyor. Bu devirde in kaynaklannn kk kaan
unvann verdikleri bir prens (her halde yabgu unvann
tayordu), Ta Kend'in kuzeyinde oturarak lkenin bat
blgelerini idare ediyor, yine inliler'in kk kaan un
van ile andklar dier bir prens de, (nvani: belki ad)
Kua'nm kuzeyinde oturarak lkenin dou kesimini y
netiyordu. Daha dorusu bunlar imparatorlua bal do
uda, gney ve gneydouda bulunan yerli ehir devlet
lerinin hareketlerini gzlyorlard. Mamafih btn bu
yerli ehir devletlerinde kaanlarn tudun unvanl yksek
memurlar da bulunuyordu. Tadunlar bir taraftan krallar
kontrol altnda tutarlarken dier taraftan da kaanla
ait vergilerin toplanmasna nezret ediyorlard. Sonra ka
anlarn idare merkezlerinin Is Gl'n batsndaki u
rma kylarna nakledildii grlyor. 630 ylnda inli
S'O

Otuz y a m a Bi Balk tapa

sin

Kop [ l i j ] r t m .

er
tin

[ti

doldurmalar

Anda

olmamak

zere

davet

anlamlardr.
ozd

etmek

iin

tin

Ergin

(un envoy)

message)

(came

in

et m d i v a u x , s. 2 2 9 ) .

v i n t , charg
etmitir

ozd

[bolda]

(asl m e

( s . 2 7 6 ) oka

order
kelti,

to

invite)

Be Balk

d ' u n message

- Villes eklinde

eklinde kabul

[......... s ]

i yok

s. 164, satr 8 - 1 1 , transkipsion

( s . 4 1 ) v e Tekin
geldi

sngtm
[

Bi Balk a n n

L. B a z i n ise: ( m a n ) a okl

cmlesini:

C'est ce q u i s a u v a les C i n q
(d'un

Alt yol

ne kii

a okial k e l t i .

s. 8 3 ; T e k i n s . 2 4 4 ) . Ergin
szn

sledim.

ireki

evirmi

kelti

eklinde
an

(pour

moi)-

okh'y

haber

( l e s C a l e n d r i e r s Turcs anciens

Rahib He-ang, T'ong e-Hu ( ~ Y a b g u ) Kaara bil

rman azna yakn yerde Su-yel, yani Syb eliri ci
varnda rastgelmiti. Bu tarihlerden itibaren Mool dev
rine kadar btn devletlerin hkmet merkezlerini aa
u tekil etmitir.
Bat Gk Trk kaanlar, mteaddid ehirlere sahib
olmalar bakmndan, phesiz, talihli idiler. Gerekten
VIL yzyln birinci yarsnda Bat Gk Trk kaanlar
nn lkesinde birok ehir grlmektedir. Ayrca douda,
gney ve batda birok yerli ehir devletleri vard. Bu
ehir devletlerinin Bat Gk Trk kaanlna ballklar,
kaanlarn kuvvetli ve zayf ahsiyetler olmalarna gre
deiiyordu. VII. yzyln birinci yarsnda Bat Gk Trk
lkesindeki ehirler hakknda bir fikir edinmek iin 630
ylnda buradan geen inli Rahib Hen-ang'n verdii
bilgilerden bahsetmek yerinde olacaktr.
Hen-ang 629 ylnda in'in Kansu eyletinden Hin
distan' ziyaret etmek zere Dou Trkistan'a geldiinde
burada b i r t a k m ehirler grmt: T Gu (Komul=
Hami), Kao-'ang ( K o u = K a r a Hoca), A-Ki-Ni (Yenk'i=:Karaar) Kiu-i (Kua) ve Poh-Loh-Kia (Ak Su). Bl
genin en gl kiral Kao-'ang yani Kou'da oturuyordu,
- Gu ehri de Kou krallma tbi idi. Henang,
- Gu'ya gelinceye kadar getii l kesiminde be kul.o
grmt ki, bunlar yolun gvenliini salayan a^skeri
karakollard. Kou kiral Bat Gk Trk kaan T'ong
e-Hu Kaan'm tbilerinden biri olduu gibi, ayn zaman
da kaan'm dnr bulunuyordu. Hen-ang Kou kira
lnn ricas zerine, hi de istemedii halde, kaan'n yap
trd bir budist mabedini (sutupa) ziyaret etti. Rahib A=
Ki-Ni (Yen-K'iKaraar) krall topraklarmdaki ok yk
sek ve pek uzun In-an (dan) geerken bu dan zengin
gm madenleri ihtiva ettiini grd. Bu madenler ka
anlara aid olup, kaanlar karlan gmten aka kes
tiriyorlard; seyyah dan batsnda bir yerde ok tccar
cesedi ile karlat. Meslektalanndan
geceleyin gizlice
ayrlan bu haris tacirler haydudlar tarafndan ldrl
m ve mallar yamalanmt. A-Ki-Ni ehri bir rmak
zerinde kurulmutu. ehrin hkimi rahibi sayg ile kar-

am ve onu sarayna davet etmiti. Buradan yoluna

devam eden Hen-ang, epeyce bir mesafe katettikten
sonra Kiu-i (Kua) ehrine geldi. Bu ehrin kiralndan da
sayg ve yaknlk grd. Kua da mamur bir ehir idi. Ku~
allar'n ney ve gitar alma^kta btn
komularndan
daha mahir olduklarn syleyen Hen-ang, onlarn ayn
zamanda ahlk ve karekterce de iyi insanlar idiklerini
yazyor ve bu yrede pek gzel en atlar yetitirildiini
de ifade ediyor. Hlasa olarak, inli rahibin verdii bil
gilerden Dou Trkistan'da gelimi bir ehir hayatnn
geirildii anlalyor. Bu ehirlerde yaayan topluluklarn
3razlar vard; hepsi veya byk ekseriyeti samimi Bu
dist idiler. Onun iin Hen-ang bu blgeden geerken
pek ok manastr grmt. Ancak inli rahib ehirler
deki halkn Trk olduklarn veya aralarnda Trker'in
de yaadklarn sylemedii gibi, bu meselede baka de
lillere de sahib deiliz.
Hen-ang, sonra meakkat ile dolu bir yolculuk ge
irip Is Gl'n batsnda, u rmann azna yakn bir
yerde bulunan (Su-yeh=:Syb) ehrine geldi (630 yl
balar). Rahibin ehrin evresini , buuk kilometre
olarak tahmin ettii bildiriliyor. Bu, Syb'n kk bir
ehir olmadn gsterir. Rahib baka lkelerden gelen
tacirlerin burada toplandklarn da kaydediyor. Bundan
Syb'n hareketli bir ticret ehri olduu ve orada geni
apta al veri yapld anlalyor. Yine ona gre S
yb'n pek verimli olan topranda bilhassa dar ve zm
yetitiriliyordu. Syb halknn
ynl kumalardan ya
plm elbiseler giydiini de kaydeden Hen-ang, Syb'a
gelirken ehrin yaknnda T'ong e-Hu Kaan ile kar
lamt. Kaan o zaman kudretinin doruunda bulunu
yor, hkimiyeti Ceyhun'un gneyindeki topraklara kadar
uzanyor, olu yabgu unvan ile merkezi Kunduz olan
Toharistan' idare ediyordu. T'ong e-Hu Kaan inli rahi
bi gler yzle karlad. Kaan bu esnada ava kmaya ha
zrlanyordu; zerinde yeil satenden bir kaftan vard:
salarnn hepsi grnyordu. On ayak uzunluunda bir
ipekli paras alnn birka defa sardktan sonra arkaya
sarkyordu. Maiyyetini tekil eden ikiyz kiinin salar

se rgl olup bunlar gm ilemeli elbiseler giymilerdi.

Rahib Kaan'a refaket eden askeri birliklerin atlara ve
develere (?) bindiklerini grmt. Bunlarm
ellerinde
mzraklar, bayraklar ve yaylar bulunuyordu. Onlar ince
kumadan elbiseler ve krkler giymilerdi. Hon-ang
szlerine devam ederek diyor ki bu askerlerin dizisi o
kadar uzun idi ki, dizinin sonunu grmek mmkn olmu
yordu. Sonra avdan dnen Kaan ehrin yaknndaki ka
rarghnda (ordu)
muhteem bir toy verdi. Kaan'm
adr altn iekler ile bezenmi byk ve geni bir ota
olup gz kamatryordu. Takuvan denilen ve altn ile
meli elbiseler giyen saray memurlar kuma geirilmi
hasrlar zerinde iki dizi halinde oturmulard. Kaan'n
muhafzlar da saray memurlarnn arkasnda ayakda
duruyorlard. Bunlar her ne kadar barbar insanlar iseler
de kaan ve maiyyeti sayg ve hayranlk uyandrmakta
idiler. Trkler atee taptklarndan odundan yaplm sandalya kullanmazlar; nk atein odunda bulunduuna
inanrlar. Bu sebeple kuma geirilmi iki kat hasr veya
deriden yaplm ya^yglar sererler. Kaan sdd (yani
rahibi) demirden yaplm, zerine hasr ve yastklar kon
mu bir koltua oturttu. Kaan ise tahtnda oturuyordu.
Bu toya Kou ve in elileri de arlp Kaan'a takdim
eddiler; getirdikleri armaanlar Kaan'a gsterildi. Ka
an armaanlarn her birini ayr ayr yakndan grdkden sonra memnmiyetini belirtti. Bundan sonra elilere
arab sunulmasn emretti. Bu srada alg takm da mu
siki paralan alyordu. Kaan, devlet erkn ve eliler
birlikte iiyorlard. Kadehler boalnca dolduruluyordu.
stada da zm arab ikram ediliyordu. alg takm ise
grltl havalar ile otan her tarafn dolduruyordu.
Bu musiki her ne kadar Barbar musikisi ise de, kulaa
ho geliyor, kalbe genilik ve ne'e veriyordu. A z sonra
baka yemekler getirildi. Halanm veya kzartlm et
ler konuklarn nne ylyordu. stada ise husus su
rette hazrlanm yemekler sunulmutu.
Bunlar pirin
pastas, kaymak, st, kurabiyeler, bal gmeci, trl zm
ler ve baka yiyecekler idiler. Yemek bittikten sonra Ka
an yeniden arab devrettirdi. Kaan ykndkten
sonra stad'dan Buda dininin ilkeleri hakknda bilgi

vermesini rica etti. O da verdi. Kaan stadm on fazi

ibt^ ile dier hususlarda verdii bilgilerden pek^ mef^
nun kald.
Hen-ang'm Hindistan seyahatna dir talebeleri ta
rafndan yazlan hatratndan nakledilen bu bilgiler kl
tr tarihimiz bakmlarndan son derecede mhimdir. ^
defa inli rahibi misafir ederek arlayan T'ong ^
Kaan'm kararghnn
(ordu=orda) muhtem ,
Syb'm pek yaknnda veya yannda oldu^
yoruz. Bat Gk Trkleri'nden sonra onla1^,v^,.^f'
rinde kurulan Trk devletlerinin hk^'
m anlattklar, eski Turk kap, > ^,
daha yakndan tanmamza ^- A ^ ,
^^f^
larda
, da teyid
.-1 edildii
1
1 ^gil- a karargahlar yerleik hayat geiren ^ u y ^ ^ ^ ^ l v ^ , Mparatorlann saraylar gibi i terl, yan nu^a-^
tekath, iinde ok sayda me
mur ve m u s t p ^ ^ ^ kadrosu, muhafz biriikleri ile trl
deerli e v ^
yiyecekleri bulunan saraylardr. Umumi
vasi
11^ aradaki fark, birinin tanabilir olmasdr.,

{'t^.J^T-

Kaan'n elilere arab sundurmas, elirer'in getirdikiteri haber ve hediyeler karsnda duyduu memnuniye
ttin bir ifadesidir. Bu gelenek uzun asrlar Trkler arasn^da devam edegelmitir. Trk hkmdarlarnn daha sonralan da davranlanndan honut kaldklar
hanedan
Mi^nsublan ile beylerine iki sundurmakta ve bazen biz
zat sunmakta olduklarn biliyoruz.
len esnasnda bir alg takmnn musiki paralar
almasna da belki, Trk geleneklerinden biri gz ile ba=
klabilir. 1432 ylnda Milano elisi Edirne'de II. Murad'in
saraynda kendisi iin verilen bir ziyafette yemek yerken
az ileride ozanlar, gr sesleri ile, kopuzlar eliinde.Tw
lerln atalannn kahramanlklarna.dir destanlar 'okuyor
lard. Trkler'in eti bilhassa halhm o
yenekten
holandklar ve eti en fzla bu tarzda yedikleri de bilin
mektedir.
T*ong-e-Hu Kaan, Hen-ang' Hindistan'a gitmekten vazgeirmeye alt; ona bu lkeni scana dayana-^

myacan syledi; Hindliler'in kara derili olup plak do

latklarn, edebe riyet etmediklerini syledikten sonra :
onlar asla ziyaretinize lyk insanlar deillerdir dedi.
Fakat stad kararndan dnmedi. Bunun zerine Kaan
rahibin yanma bir ok dil bilen bir klavuz katp sateriden bir kaftan ve elli para ipekli kuma hediye ettikten
sonra, maiyyeti ile be kilometre yol giderek onu uur
lad. Eski Trk hkmdarlarnn hangi dinden olursa ol
sun din adamlarna kar samimi bir sayg gsterdikleri
bilinmektedir. Bu da bilhassa kendi dinleri ile ilgili baz
inanlardan ileri geliyor. Yol giderek konuu uurlama"
nm da son zamanla^a kadar devam edip gelen eski bir
gelenek olduu malumdn-.
Hen-ang Syb'dan ayrlp bat ynnde giderken
ounun adlarn vermedii bir ok ehirler grd. Bu e
hirler reisler tarafndan idare ediliyor ve Kaan'a bal
bulunuyorlard. Bu ehirlerin halk Su-li yani Sod
( - S u d a k ) idiler. Bunlarn otuz iki harfli bir alfabeleri,
dillerine dir lgat kitablar ve edebiyatlar
olduunu
syliyen Hen-ang, Sodlar'm iftilik ve ticret ile ge
indiklerini de belirtir.
Yine batya doru 2C0 km. giden Hen-ang, Ping-Yu
(Bin Pnar ~ Bin Gl) adl yere geldi. Rahib burada bir
ok pnarlar, glckler, yksek ve yapraklar enli aa
lardan oluan ormanlar grd. O bu mnasebetle diyor
ki : baharn, trl iekler bu yreyi ssl bir hal hali
ne getirir. Bin Gl (Pnar) Bat Gk Trk kaanlarnn
yaylaklarndan biri idi. Rahib Bin Gl'de pek ok geyik
olduunu bunlardan bir ounun boynunda anlar ve
halkalarn grldn ve bunlarn avlanmalarnn Ka
an tarafndan iddetle yasaklandn bildiriyor. Bu hu
sus, Kagarl'nm
bahsettii bir gelenekle ilgilidir. Bu
mellife gre, bir hayvan sahibi tarafndan yn krkl
mayarak, st salmayarak,
yk vurulmayarak koru
nur. Bu, adak olarak yaplr. Byle hayvana duk denilir. Iduk, mb-^ek demektir.
Anlaldna gre Bin
S'i

!, s . 6 3 , tercme I, s. 6 5 . K a g a r l ' d a idhuq Ta sz de geiyor v e b u ,

sarp

ve uzun

da

(el-cebe!u'l-mni'u't-tavlu)

eklinde

izah

ediliyr,

Gl'deki boyunlarna an taklm geyikler de duk idiler.

Bin G l n imdiki Evliya Ata'nm yetmi be kilometre
dousunda bulunduu tahmin edilmektedir. Yetmi, yetmibe kilometre (140 - 150li) batya gittikden sonra Talosse (yani mehur Tala, Taraz = Evliya Ata civarnda idi)
ehrine gelen Hen-ang, Talas'm evresinin sekiz - dokuz
kilometre olduunu ve komu lkelerin tacirlerinin bura{gsterilen

y e r ) . Bilge

tun Y =

Altay dalar)

karda

grlmt.

kaynaklara
bu

dan

aa

bu kylerin

zerine

da t k e n

bu k e l i m e

XI. y z y l n

dayanarak

bahsederken

Kaan'n

Gazneli

yanndaki

Kaan)
Eb

hkimi)

mektub y a z d .

bulunan

saydklarn,

orada

oturduuna

de dedii gibi ( T h e Regions of the vv/orld, G M N S ,

S u - ! u K a a n ' n korusu

aniattklarn

b n ' s - S ' c Hakan

Biz,, A r a b l r ' a

(zahmet

Hakana

sefer dolays

y a l l a r n unlar

(Huttal

Muzhim

kylerden

uurlu

v e Ulu Y a r a d a n ' m

kar giritii mehur

b. M u h m m e d

sylediler:

G e r d z , eski

kysndaki

br ksm oiabiiir. Taber, S u - ! u K a a n ' n

lnda A r a b l a r ' a

da; A l -

( Z e y n ' l - a h b r , y a y n l a y a n A . H a b b , T a h r a n , 1347,

s. 279). M i n o r s k y ' n i n
bu dan

sol

da T r k l e r ' i n

London, 1937, s. 290) Trgi h k m d a r

veya

(ormanik

ile v a s f l a n d r d y u

melliflerinden

rmann

a n d itiklerini

i n a n d k l a r n bildirir

Y'

{yani lduq)

verici)

(Horasan

sknt

knyesini

valisi)

(737) y

ile u n l a r y a z y o r :
bildirdi. O n l a r

yle

Eb Muzhim'e

verdii

akdk.

Esed'in

bu da

119

iin,

bu

Ibn S ' c

Huttal'a

(Su-iu
hakana

Nevket'te

girdii

ve

cskerini

v a r l a n l a l m a y a c a k bir halde dattin bildirdi. Mektub H a k a n ' a u l a

nca

askerlerine

korusu

(da)

h a z r l a n m a l a r n emretti.

vard

k i , buralara

kimse

Hakan'n

a v l a y a m a z d . B u n l a r sefer iin k o r u n u r d u .
v e g n de daa girilmesine
vanlarn
larn

yaptlar.

tuz bulunan

keseyi de kemerine

yabanc

brakmyor:

soktuktan

beylerinin

nes, Documents,
duk

da

tayinini

On

burada

s, 10). Mamafih

bu rma

nl

s. 2 5 8 ) ,

Ok

yapmas

(berd-

her askerin

by

M. j . De G o e j e ,
da

bahsedilmesi

bir y e r olduuna

Trklerin

(Bat

phe

rabbleri

kuzeyin

Gk Trkleri)

bir .gelenektir

kaa

(E. Chavan-

baka tabiat v a r l k l a r n da

Mesela G e r d z rti

ululadklarm.

tiklerini v e hatta o n u kendi

n-^ahbr,

in kaynanda

tannm,

bulunur.

s a y d k l a r n biliyoruz.

mekler'in

sonra

S o e y - e ( u ) rma v a r d r . B u rman 40 ii

ise K l e - T a n

nnn

soy atn

balatt v e iinde bir m i k -

(Trhu-r-rusul ve 'Imulk,

dahi

hay

yanck-

Krk l daha batda S o e y - e ( S y b ) ehrine v a r l r . e h

rin k u z e y i n d e
de

lkelerde

ondan

A r a b l a r ile k a r l a a c a n z zamana

Leiden, 1964, II, s. 1593). B u dadan

orann

sepileyip

v e eerli

kestirip t e r k i y e

le y a p m a s n b u y u r d u v e : Huttal'da
k a d a r a z n z budur dedi

Bylece- hazrlandlar;

derilerini

Hakan gemi

isteyip b i n d i , bir k o y u n

v e bir

kimse a v

Sefer z a m a n g n a y r l k

izin v e r i l i r d i .

av hayvanlarnn

( a z k torbas)

hn)
dar

otlattlar;

bir ayrl

y a k i a a m a z , oralarda

boylarnda

ona y k n d k l e r i n i ,
(Khuday)

yaayan K-

yani

tandklarn

secde et

yazar ( Z e y -

da toplaoLidiklan ve ehrin mahsllerinin Syb'mki gibi

olduunu bildiriyor. Rahib Talam be kilometre gneyin
de gayr- meskn bir ehir grmtr. Hen-ang halik
nn inli olup, Trkler'in evvelce bunlar baka bir yere
naklettiklerini, fakat bir ksmnn tekrar buraya dnp
geldiklerini, bu inliler'in dillerini ve geleneklerini koru
makla beraber Trk kyafeti ile dolatklarn sylyor.
Anlaldna gre bu inliler sava tutsaklar olup, y
reyi enlendirmek yani imar etmek gayesi ile yerletiril
milerdi. Trkler'in bu gaye ile daha baz kasaba ve ehir
kurmu
olmalar muhtemeldir.
Moolistan' da yaplan
arkeolojik aratrmalar, Hunlar'm IHieng-nu) tutsak inli
ifti ve zenatkrlar iin kasaba, hisar, ky gibi yerle
me merkezleri kurduklar grn verdirmitir. VIL
yzylda ranllar Bizans ehirlerinden grdkleri halk
lkelerinin ilerine gtrp yerletiriyorlard. Bunlar
iran'da dokuma sanayiini gelitirdiler. Seluklular'n da
Anadolu'da dman topraklarndaki Hristiyan halk g
rb kendi lkelerinde yerletirdiklerini, ziraat letleri,
tohumluk verilerek onlarn bir ka yl vergiden muaf tutulduklarn biliyoruz. Bu gibi grmeler, iaret edildii
gibi, daha ziyade, topraklar imar etmek, yani eski bir
deyim ile enlendirmek gayesi ile yaplyordu.
Hen-ang, yz kilometre gney batya gidince PehSui yani sfcb (sonra Sayram) ehrine geldi. Rahib bu
ehrin evresinin , buuk kilometre olduunu syle
mekle beraber toprann Talas'mkinden daha verimli
idiini de ifade ediyor. sfcb'dan yz kilometre daha
gney batya giden Hen-ang, Kong-yu ehrine eriti.
Rahib'e gre, buras bir dzlkte kurulmu
olup sulak,
aalk, bal baheli bir ehirdir. Kong-yu'nun XL yz
yldaki Kenca olduu tahmin edilmitir. Hen-ang 2030 kilometre daha giderek Nue-Kien ehrine gelmitir.
Bu ehir slm kaynaklarnda geen. a (Ta Kend) bl
gesindeki Neketh ehridir. Bu ehir ve yresinin pek
mamur olduunu syleyen inli rahib buradan e-Si yani
a (ta Kend) blgesine varyor. Rahib mahsulleri bak
mndan Neketh'ten farksz olan e-Si yani a (Ta
Kend) blgesinde herbirinin banda ayr bir hkmdar

bulunan on kadar ehir olduunu ve bu hkumdarlarn

Trkler'e tbi bulunduklarn kaydediyor.
Hen-ang bundan sonra Fergana ile Semerkand ve
Buhara ehirlerinin bulunduu Mavera n-nehr'e giriyor
ve buralar hakknda da mhim bilgiler veriyor ki, bunlar
konumuzun dnda kalmaktadr.
Dorudan doruya Bat Gk Trk kaanlarnn ida
resi altnda bulunan Trk lkesinde, phesiz, Hen
ang'm adlarn zikretmedii daha bir ok ehir, kasaba
ve ky mevcud idi. Fakat bu husus ne olursa olsun, mh
rahib bal baheli ve sulak ehirleri bulunan ve halk da
iftilik ve ticret ile uraan mamur bir lkeden ge
miti. Trkler'in ehirlerde daha ziyde asker ve idareci
olarak yaadklarn sylemeliyiz. Buna hayret etmeme
lidir. nk Trkler yerleik hayata getikleri, ehirler
de oturduklar takdirde siyasi hkimiyetlerini kaybede
ceklerine, hatta varhklanm koruyamyacaklarma inan
yorlard. Vezir Tonyukuk'un bunu aka ifade ettii; yu
karda grlmt. XI. yzylda Gebe Ouzlar eli
lerde yaayan eldalarm hor ve hakir gryorlar, yani
kmsyorlar ve bu yzden onlara Yatuk (tenbel) di
yorlar, Yatuklar'a mcdele etmeyen, sava gcn yitir
mi insanlar gz ile bakyorlard. XIV. yzylda, Yakn
Dou Moollar' arasnda,
Mool'un ehirlerde oturmamasyle ilgili, Cengiz Han'n yasasna dayandrlan
kuvvetli bir telakki yaygnd. XV. yzylda Ak-Koyunlu
devleti kurucusu Kara Ylk Osman Bey'in, oullarna :
sakn oturak yaaya gemeyiniz, nk beylik ve h
kimlik yrklk ve trkmenlik hayat geirmekle olur >
szlerini sk, sk syledii bildirilir. Buradaki yrklk
ve trkmenlik szleri ile gebe hayat tarz kasdedilmi
tir.

32

Histoire

de ia v i e de H i o u e n - T h s a n g , S . J u l i e n , Paris, ,1853, s . 3 0 - 5 0 ;

Mmoires sur les contres occidentales, S . J u l i e n , P a r i s , 1 8 5 7 , !, s . 5 - 2 0 ;

Buddhist

records of the W e s t e r n w o r l d , tercme

S . B e a l , London, 1 8 8 4 ,

s. 1 7 - 3 0 ; T h e life of Hiuen - T s i a n g , S . B e a l , London,

Peygamberin

zamannda

budist

Hen a n g ' n bu lkelerin

rahibi

ark

v e Garb Trkistan'

1911; N. Togan,

ziyaret

siyas ve din

eden

hayatna

inli

ait k a

y t l a r , slm tetkikleri enstits dergisi,; I V , 1-2, stanbul, 1 9 6 4 , s . 21-^64.

Fakat T'ong-e-Hu (^Yaibgu)

Kaan, inli rahibin
gitmesinden bir ka ay sonra amcas tarafndan ldrl
d (630 ymda).
Halbuki ad geen Kaan kardei
nin yerine 618 ymda hkmdar olduktan sonra giritii
seferler sonucunda hkimiyetini batda ve gneyde ge
niletmi ve devletinin snrlarn Kou blgesinden Hin
distan kaplarna kadar uzatmt. Olu yabgu unvan ile
merkezi Kunduz olan ve gney hududu ndus rmana
kadar giden Toharistan valiliinde bulunuyordu.
T'ong-e-Hu Kaan batdaki ehir devletlerinin krallarna unvanlar verdii gibi, onlara tudunlar (burada ko
miserler) gndermiti. Yukarda da kaydedildii zore
tudunlar krallarm hareketlerini gzetlemek ve kaanl
a aid vergilerin tahsili ileri ile vazifelendirilmilerdi.
Kou ve Kua ehirlerinin krallarnm da ad geen Ka
an'n tibileri arasnda yer aldklar biliniyor. in impa
ratoru da T'ong-e-Hu Kaan ile dostluk andlamas yap
m ve hatt bir prenses gndermei de kabul etmiti. in
imparatorunun bu fedakrl (!) yani Bat Gk Trk
kaanna bir prenses vermee n z a gstermesi. Dou Gk
Trk hkmdar Hie-li Kaan'n hcumlarna kar onun
yardmn salamak gayesi ile ilgili idi Fakat T'ong-e-Hu
Kaan maalesef
tebaasna kar iyi davranmamt. O
derecedeki tebaas ondan nefret etmiti. Bu yzden Karluklar'm ou ona kar ayaklandklar gibi, Hie-li Ka

S3

G h a v a n n e s , Documents,
275.

in yllnda

ise d e ( a y n eser,
o l d u u kabul
S'i

Ayn

ylda

s. 24-25, 52-55,

T'ong-e-Hu

193-196,

Kaan'n 628'de

s . 1 9 4 ) . H e n - a n g ' n verdii

228, 256, 263-266,

ldrld

tarihin

( 6 3 0 ) Kou

kralnn

kz

olan

htnunun

Bu kz Yabgu'nun

dan

tahriki

doan

dnla

Tigin

Tigin

unvanl

da e v l e n d i .

geirilmitir,

.Hen-ang

parada

Chionites - Hephtalites,
Hu-iU

lmesi

ile kocasn

gibi

aladi.

babasn a l a y a n

Hindistan'd'an

kadar

dnnde

a'h

uzand

ibaresi

anlalyor

K a a n ' a ait o l d u u

Bunun

gen k a

(643-649) Ti-

okunuyor

ise 6 5 7 ' d e
sanlyor

inliler

(ayn

ve

hkimi

( R . G h i r s h m a n , Les

K a h i r e , 1 9 4 8 , s . 4 8 - 4 9 ) . zerinde

baka bir parann

zerine

baka bir k a d n

( G h a v a n n e s , s . 1 9 6 ) . T i g i n ' e ait bir para ele

Tigin Horasan

Gandhraya

bulunan

olunun

babasnn y e r i n e getii

g i n ' i n yannd'a bir a y kald

yetinin

doru

ediim.istir.

Y a b g u gen br k z ile e v l e n m i t i .
zerine

yazlyor

{630 yl)

tarafndan

eser, s. 5 0 ) .

Sri
tutsak

Yabgu>)
ahnan

an da bir ok defalar asker gndererek T'ong-o-Hu

Kaan'm lkesinde yama ve tahribat yaptrmt. te
bu olaylardan faydalanan T'ong-e-Hu Kaan'm amcas
yukarda sylediimiz gibi, yeenini ldrerek iktidan
eline geirdi. (630 yh). Bu gibi hdiselerin - Gk Trk
hanedannn tarihinde sk sk vukubulduu bir gerektir:
Fakat yeenini ldrmesini bilen yeni kaan kuvvetli bir
ahsiyet olduunu gsteremedi. Bu yzden On Oklar'n
iki kolu, yani Tu~Lu ile Nu-e-Piler arasnda, iki taraf da
bitkin bir durumda brakan bir mcdele ba gsterdi
657 ylnda Bat Gk Trkleri, birliklerini ve kudretlerini
kaybettiler ve bu yzden inlin stnln tanmak
zorunda kaldlar. Nihayet Tu-Lu koluna mensup Trgi
boyunun beyi U-e-Le, 699'da hkimiyetini btn On Ok
lar zerine tantmak baarsn gsterebildi.
Yukarda grld zere Tong-e-Hu Kaan'm b
yk karargh Syb yaknlarnda idi; Yazn Talas'n 75
kilometre dousundaki Bin GVe gidiyordu. Selefi olan
aabeyi e-Koey Kaan'm yazlk karargh ise Kua'nm
San-mi danda bulunuyordu.
Trgi boyuna mensub ilk kaanlar ehir hayatna
daha yakn ilgi gstermiler ve son kaanlar da Syb
ehrinde oturarak devletlerini oradan idare etmeye ba
lamlardr. Buna gre ehirlerde oturarak devletlerini
oradan idare etmeye balayan ilk Trk hkmdarlar
Trgi kaanlar olsalar gerektir. lk Trgi kaan U-eLe'nin karargh evvelce Syb (incesi: Soey-e = Sue) ^ in epeyce kuzey - dousunda
bulunuyordu. Ue-le tedricen Syb yresini fethederek kararghn ora
ya nakletti. Syb vadisi byk karargh (her halde =
Ulu) Ordu) Kong-yue ehri ve li rma da kk karar
gh adlar ile anldlar.
U-e-le'nin lmnden (706
35

Chavannes, s. 24, 52, 263.

36

Chavannes

ehrin

adnn

s. 3 5 9 ) .
37

A y n eser. s . 4 3 , 7 7 , 7 9 .

inceslni

bu

ekillerde

gsteriyor

(dizin,

yl) sonra yerine geen kardei Sou-Ko ^'^ ve onun halefi

nl Su-lu kaanlar da ayn yerlerde oturdular. Fakat,
grm olduumuz gibi, Taber Su-lu Kaan'm 119 (737)
ylnda Nevket'de bulunduunu kaydediyor. Su-lu Ka
an'm 737 ylnda ldrlmesi zerine byk beylerden TMo-e (yahut (Tu-mo-Tu), Su-lu Kaan'm olunu (T'ouHo-sien Kou (uo=:::or-) Syb ehrinde kaan iln edb
Baa Tarkan'a kar mcadeleye giriti.
Bu esnada Kra
Trgiler'in kaan da Tala ehrinde oturuyordu. TMo-e, Kara Trgiler'in kaan ile birleerek Baa Tar
kan' bozguna urattlar. Fakat in imparatoru. Baa Tar
kan'n ricas zerine yardma karar verdi. Baa Tarkan,
in generali ve a (Ta Kend) beyi, Syb ehrinde
oturan Su-lu Kaan'n oluna hcum edib onu yendiler.
Su-lu Kaan'm olu ehirden kat ise de yakalanp kk
kardei ile birlikte in'e gnderildiler. Tala ehrinde
oturan Kara Trgiler'in kaannn hayatna ise son ve
rildi.
inliler Trgi hanedanndan birini kaan yapt
lar (A-i-Na Hin). Bu kaan da Kiu-lan =:Kln Talas'm dousunda bir ehir) ehrinde ad geen Baa Tarkan
tarafndan ldrld.
Fakat bir habere gre kendisi de
S3
3^3

A y n eser, s . 4 3 - 4 4 , 7 9 - 8 1 .
A y n eser, s . 4 4 - 4 7 , 7 8 , 8 1 - 8 4 ,

284-285,

294-295.

Mo-e, Baa T a r k a n ' a S u - l u K a a n ' l d r m e s i n d e

vsnnes,

s. 8 3 ) . Dier

gsteriliyor

bir

( a y n eser,

yerde

Kaynaa

gre T u -

y a r d m etmitir { C h a -

T u - M o - e ' n i n ad T u - m o - t u

4 6 ) . Bunlar

Sar

eklinde

Trgiler'den, Su-lu

ise Kara

T r g i l e r ' d e n idi ( a y n eser, s . 8 3 ) .

4

Gsterilen
yb'da
kabul

an'n

Ayn

eser,

Mo-Ho-Tu

(ayn

eser,

Kara

Fakat,
tahta

(Eul-ve
Bunun

(Baa

Trgiler'den

olduuna

da Kara T r g i l e r ' i n
anlatld

geirdikten
Tigin)
zerine

gibi,
sonra

olduunu

Tu-Mo-e; Su-lu K a Talas'da

y a n n a gitmi
Baa

gre S -

kaan

Tarkan

oturan

Kara

v e birlikte

Baa

inliler'den

yardim

s. 8 3 ) .

s . 2 8 6 , h a i y e 1. Fakat
tarafndan

bildiriliyor

Ta-kan

Syb'da

kaannn

yenmilerdir.

istemitir

p e k tabidir.

olunu

Tarkan'

Su-lu Kaan

kartlan o l u n u n

etmek

Trgiler'in

41

yerler.

tahta

ldrld

ad geen

( a y n eser, s . 8 5 ) . G h a v a n n e s ' a
T a r k a n ) ' d a n bakas

kaann

ve Mo-Ho-Tu'nun
deildir.

(A-i-Na-Hin)

kaan

ilan

gre, M o - h o - T u ,
Mo-Ho-Ta-kan

(Baa

kan)

O n O k l a r ' m T u - ! u adl sol kol o y m a k l a r n d a n ' u M u - K o e n

nun

or'u

i d i . B u boy T a r b a g a t a y ' n altnda.

A l a Gl'e

edildi
Mo-Ho-

dklen

Tar
boyu
Emil

744 ylnda ayn akbete uratld. ^- inliler Kara Trgilor'in bana I~ li-ti-mi-he Ku-tu-lu Pikia Cl Etmi
Kutlu Bilge) Kaan unvanlar ile bir Trgi prensim
tahta i:ardlar (744). inliler 751 ymda Mslmanlar'a
lar Tala meydan muhaberesini kaybederek asker
kuvvetlerini geri ektikleri halde Bat Trkleri kendile
rini toparlyamadlar. Birbirlerine kar acmasz dman
olan Sar ve Kara Trgiler'in ayr ayr kaanlar vard.
Sar Trgiler'in kaan Syab'da, Kara Trgiler'inki de
rmann
harita

'^2

so! k i y s n d a

v e 97 numaral

yan

Trgi

(Tu-K'i-e)

nes,

s. 8 1 ) .

oturuyordu

(Ghavannes, s. 285-286,

'hasive). S u - ! u Kaan
boyunun

Taber'de

Su-!u Kaan'n

tarafndan

ldrld

Kiu-pi-e

byk

obasna mensuptu

kumandanlardan

sylenir.

Birlikte
zerine

tavla

i b y m

a n ' n elini krmtr. B u tarihte her ikisinin

da

bulunuyordu.

alan
s.

Sonra

K r S l bir gece baskn

1613). in kaynaklarna

maz

hale

gelen

srm

1898,
cak

( D i e Chronologie

der
bir

ise Baa T a r k a n ' n

fmdan

vurulmak

sureti

itc

ve inkyadn

nschriften,

esnasnda
mehur

limi

v e y a mevki
zere

Leipzig,

edilmiti. A n

Arablr'a

Nasr

tutsak

b. S e y y a r tara

( T a b e r , II, s . 1 6 8 9 - 1 6 9 1 ) . i n

7 4 4 ylnda

arz etmek

bul e d i l i r k e n bu glkler
anlald
verilen

belirttii

bir i n k u m a n d a n
kaydedilir

in'e

gittii

tara-

(Ghavannes,

v e y a daha

sahibi y z d e n

nasl g i d e r i l d i . B u n u

( s . 2 8 6 ) v e metin

zere Trgi

devletinin

bilgilerin k i f a y e t s i z ,

grlr. S u - ! u K a a n

haristan'daki

sonra

f a z l a adarn^

anlatlr. ( G h a v a n

ben a n l a y a m a d m . Gba--

tercmelerinin

son devirlerine

mphem v e bazan

son kudretli

ar malubiyete ramen

maneviyatnn

oynamas

sefer y a p m a y a

hazrlanyordu.

verecekti. Fakat haris

bunu

gsterdii

gibi

Eb Muzahim

K r S l buna

hkmdar
yerinde

Semerkand

Arablr'a

imkn

incelenmesinden

dir i n y l l k l a r n d a

birbirinden farkl

Trgiler'in

lalyor T a v l a
tlar

tarafndan l

s . 8 4 - 8 5 , ilveler ksmn s . 6 1 ) . B u i k i a h s n a y n bey o l d u u k a

vannes'n

larj

(L

bir eli tut

2 ) . Alman

kabul

Baa T a r k a n ' n 740'da

ocuklar!, z e v c e l e r i , bayraktarlar
nes,

sefer

iSe l d r l d

s. 2 8 6 haiye 1 ) . Y i n e onlarda
ile

alttrkischen
im alemince

ldrlmtr

kaynaklarnda
boynu

bir a

son vermitir

geirerek

(Baa Tarkan)

v e E m e v l e r ' i n son Horasan valisi

aman v e r i l m e y e r e k

fakat

ile Baa T a r k a n ' n a y n T abs o l d u u n u

K r S l 121 ( 7 3 9 ) y l n d a ,

fndan

fel

( G h a v a n n e s , s . 4 6 , 8 3 , 284 haiye

s . 3 8 , haiye 1 ) v e bu gr

dm

istemi,

ve Kr Sl, K a

a n d tiini. haber

hayatna

onlarda

or)

(nerd)da,

de y a l a r ilerlemi

kestireceine

ile K a a n ' n

gelince,

Marquart K r S ! ( K l - o r )

ileri

elini

Kaan'n, Mo-Ho-Ta-Kan

drld yazlr
J.

Kaan'n

yaa

(C'havan-

Kr Sl (Kl

oynadklar

oyunu kazanan Kr Sl, Kaan'dan mevkiini ykseltmesini

K a a n ' n bir iki ar sz sylemesi

haiye 1,

ise l i boylarnda

oldukid. T o -

olduu a n
zerine

belki yeni

brakmad." '

bir

skn

Tala ehirlerinde oturuyorlard. Her iki kolun kaanlar

zayf ahsiyetler idiler. ^ On Oklar da bitkin bir duruma
dmlerdi. O derecedeki douda Uygurlar'a kar yap
tklar mcdeleyi kaybedip batya g etmek zorunda
kalan Karluklar, 766 ylnda Syb' ele geirib Trgi
devletine son vermek baarsn gsterdiler.
Bat Gk Trk kaanl lkesinde yaz ve edebiyat
lar olan bir ok kavimler yayoriard. Bundan baka
pek ok lkenin iktisad hayat iin pek mhim olan in
kara ticret yolu Gk Trk lkesinden geiyordu. Fazla
olarak Bat Trkleri iki asrdan fazla, yani olduka uzun
bir zaman hkm srmler yani siyasi varlklarn de
vam ettirmilerdir. Btn bunlara ramen Bat Gk Trk
leri'nden bize kayda deer kltr htralar gelmemitir.
Buna gerekten hayret edilir. Dou Gk Trklerine ge
lince, onlar lkelerinin kuytu bir yerde bulunmas, ok
sert coraf artlara ve dier mahrumiyetlere
ramen
yazlarn ve edebiyatlann gelitirip onlar ile ant kabir
ler meydana getirmiler, ticrete
ehemmiyet vermiler,
ehirler kurmay dnmlerdir. Onlarn halefleri Uygur
lar ise ehir kurmular, Mni dinini kabul etmiler. kinci
bir alfabe kullanmlardr. Onlar Mni dinini ve ikinci
yazlarm batl bir kavim olan Sudak (Sod) lar'dan
almlardr. ^
43

A y n eser, s. 2 8 6 haiye 1. Fakat C h a v a n n e s daha nce

Kutlu

Be K a a n ' n 7 4 2 y l n d a Kara

yazyor.

44

A d geen

kaan

Trgiler'in

i n ' e birok

gndermiti

( a y n eser, ilveler

749 ylnda

Kara

Trgiler'in

defa

( s . 8 5 ) l tmi

bana

eiier

geirildiini

( e n son 7 4 9 ' d a )

k s m , s. 6 3 - 6 4 , 6 5 , 6 7 , 6 9 , 7 1 - 7 2 , 8 1 ) .

banda

-po Kutlu

Bilge

Kaan

v a n n e s , ilveler k s m , s . 8 1 - 8 2 ) , 7 5 3 y l n d a da Teng-Li-i-lo-iMi-e
ride B o l m )

kaan

758 yllarnda
ci

kelime

yor
Kara

C h a v a n n e s ' a gre

( s . 8 5 , ilveler
Kara T r g i l e r ' i n

Boyla)'dan

in'e

Trgi

kaanlar

kaanlarna

hakknda
dir

Eski Trk y u r d u olan

bilinenler

hi bir k a y d

bir eli

geldii

(ikin

bildirili

Moolistan'da

bunlardan

g n k bilgilerimize gre,
yazs

oradan

i l k ' Trk

ibarettir.

Sar

Tr

grlemiyor.

byk

Hun, Sien-pi, J u a n - J u a n , G k Trk, Uygur,

Trk

ksm s . 8 7 , haiye 2 ) .
kaan A - t o - p ' e i - l o

( s . 8 5 , 2 8 6 h a i y e 1 ilveler k s m , s . 9 5 ) . i n y l l k l a r n a gre son

giler'in
45

geirilmiti

(veya 7599'da)

(Cha
(Teng-

imparatorluklar
Mool)

ehri d e a y n

k m " v e aheserlerini

orada

(Hiong-nu =

kurulduu gibi, b u

lkede

kurulmu. Gk

vermitir.

Bu y a z y

II. UYGURLAR'DA EHRCLK

Trk aacnn byk bir dal olan Uygurlar, Gk
Trkler devrinde Yukar Selenge CZ Selengke) boylarn
da yayorlard; on boydan meydana gelmilerdi. Onun
iin On Uygur eklinde de anlrlar; babular ada
baz veya birok budunlarn (Karluk, Az ve dierleri)
balarndaki idareciler gibi el teber (kk melik, kk
kral) unvann tayorlar ve phesiz dier el teberler
gibi Gk Trk kaanlarna bal bulunuyorlar, armaan
ad ile onlara vergi veriyorlard. Uygur el teberleri tbi
lik vazifelerini uzun bir zaman istenildii gibi yerine ge
tirmi olmaldrlarki kitabelerde kendilerinden sadece bir
Bat Trk'leri
larna

Dou

doru)

Trkleri'nden

almiar

lanmamlardr.

Bu y z d e n

(hatta y i n e

htra

gelmemitir.

basit

olarak

VIIL

ve devaml

e k s e r i s i Talas

ehemmiyetsiz v e basit kitabe

zlm

(muhtemel

ise de onu y a y g n

yresinde

yzyim

bulunmu

bir ka

dnda Bat T r k l e r i ' n d e n bu y a z

de olsa 'baka y a z

V L yzylda

yazlm

v e dilde

soda

orta*

bir e k i l d e k u l

bile)

Buguf

ile y a

mhim

bir

kitabesinin

de

Dou G k T r k l e r ' n e ait o l d u u n u hatrlatmalyz. B u n d a n baka menei

ne olursa o l s u n , y u k a r d a zikredildii
ilk defa

Dou

Trkleri

bu

rnda oturan
Sey'hun

Trk devleti

takvimi,

yaz

(=gz=

yaygnca

Mool

devrinden

olmak

K a r l u k , Touz

Guzz

zere
-

kullanlmtr.

kullanmamlardr.

v e cidd
itibaren

kuzeyinde yaayan Ouzlar

K r g z l a r da dahil

(Ouz,

gibi,

H a z a r l a r ' a gelince, dikkatli

k y l a n v e onun
ran

z e r e , on iki h a y v a n l t a k v i m

kaanlar tarafndan

boyla

mellifleri,
Sir D e r y a )

ile A b a k a n bozkrnda

balca be b y k

Uygur,

til

baz islm

Sir S u y u

Kimk

dillerini a n l a d k l a r n ! y a z d k l a r halde onlarn

Trk

ve Krgz)

de

Bat G k

otu

kavminin

birbirlerinin

( H a z a r l a r ) trke

ve fars-

a'dan a p a y r bir dilleri o l d u u n u v e hatta y i n e H a z a r l a r ' n ekilce ( y z

v e beden y a p s )
sus

Trkler'e benzemediklerini

ne olursa olsun

lemine
nnda

bitiik,

komu

k s y d a deer

lar'dan

lisanlar

ksa

mukayese

lkede

gelime

metin 'bile,

Dou

ifade ederler. Fakat bu h u

etmeleri,

yaam.aiari

meydana
galiba,

Gk Trkleri'nin

bize

kadar

meden

bir neticesi

Bu d a , p h e s i z Dou

( k e r v a n ) v e tirki
ediyor.

Dou

(kafile)

ve

meden

getirmemitir.

Bizans
hayatla =

yleki

seviyelerini
bir ok

Hazar=

kendi

gelmemitir.

olarak

dille

u ok

gelitirmek
merhalelere

G k Trk h a n e d a n n n d e

ile pek y a k n d a n

a k n c l k yapm.alarn emretmiyor;

olmasn t a v s i y e

Orta

onlarn

ak v e ' s e i k b i l g i edineibilecek

kaanlar k a r m olmalar

budununa
ark

bir

kabul

tadklarn v e bunun

ulatklarn gsterir.
erli

bir

hakknda

rinde y a z l m bir
uurunu

Musevilii

gndermesini

ilgilidir. Bilge

bilakis
yani

tken'de
ticret

Kaan
oturup

ile m e g u !

defa sz ediliyor. Bu da Bilge Kaan'n kaanlk tahtna

oturduu ylda (716) onlara kar yapt bir sefer ile ilgi
lidir. Anlaldna gre Ouz savalar, Kapkan Kaan'n
lm ve kaanlk mcdelesi yznden Gk Trkler'in
zayf bir duruma dtn sanan Uygur el teberi, tbi
lik ban koparm veya epeyce gevetmi bu da Bilge
Kaan' kendisine kar sefer yapmaya zorlamtr Ka
an Selenge'den aa inerek Karaan vadisinde Uygur
el teberini yendi. El teber 100 kadar adam ile douya
doru kaarken Bilge Kaan da ele geirilen ylk ile (hay
van srs, bu arada at srs) a budun unu doyuru
yordu.
Uygur el teberi Bilge Kaan'n lmnden (734) 8 yl
sonra 742 ymda Kaiuk el teberi ve Basml duk-kut'u ilo
birlikte, siyas sahnede grndler. Bunlar Bilge Kaan'n
iki olunu birbiri arkasndan ldren K'u-to Ye-Hu
(Yabgu)'yu yendiler. K'u-to Ye-Hu hayatn kaybetti. Bu
byk baar zerine (742) Basml iduk-kut'u A-i-na yani
Gk Trk hanedanndan olduu ve herhalde zaferin ka
zanlmasnda mhim bir pay bulunduu iin, kaan ilan
edildi. El teberler de yabgu (byk melik ~ byk kral)
unvanlarn aldlar. Gk Trkler'e gelince, onlar da bala
rna yeni bir kaan geirdiler : Ozmn Kaan (Wu-su-mii). Fakat Ozm Kaan ok gemeden Uygur el teber'inin
(mstakbel Kl Bilge Kaan) olu Moyun or tarafndan
ar bir bozguna uratld (Koyun yl =: 743). yleki ta
lihsiz Ozm Kaan'n hatunu bile tutsak dt.
Ertesi
y Basmllar'm kaan ilan edUen hkmdar (Hie-Mie-i
i), mttefiklerinin de yardmlar ile Ozm Kaan' ye=
nip ldrd. Zavall Ozm Kaan'm bahtsz ba in'e
gtrlp imparator'a takdim edildi (744 ylnda). Ozm
Kaan'n yerini Po-Mey Tigin ald ise de gerekte Gk
Trk devleti fiilen sona ermiti. Ayn ylda mttefiklerin
46
4'?

Ouzlar,

istanbul,

T. T e k i n / T a r y a t

1980, s. 553-555.

kitabesi, y e n i

br U y g u r

s. 8 0 4 - 8 0 5 ; i n e U s u , G . - J . Ramstedt, Z w e i

a n t , Belleten, X L V I ,
Uugurische

sa.

184,

Rurieninschrifren,

in d e r N o r d - M o n g o l e i , J o u r n a l d e la socit F i n n o - O u g r i e n n e ,

1913-1918,

X X X , 3 , s . 1 4 , satr 10 v e d e v a m , t r a n s k r i p s i o n , s . 1 5 , satr 1 0 ; H.N. O r k u n , a y n eser, i, s . 1 6 4 - 1 6 6 .

a r a l a n ald ve bu, Basml kaannn ar bir ekilde

bozguna uramas ile neticelendi. Basmllar'n ou tabiiyyet altna alndlar. Bu baar dolays ile Uygur el
teberi Kl Bilge unvan ile kaan ilan edildi. Kl Bilge
Han tken'de yurt tuttu. nk buras, Trk Bilge Ka
an'm dedii gibi, il tutsk yir (lke idare edecek yer)
idi. Ertesi y (745) Gk Trk Po-Mey Kaan Kl Bilge
Kaan tarafndan yenilip ldrld. '^^ Btn bu baar
lardan Kl Bilge Kaan'm olu Moyun-or byk bir rol
oynamt. Bundan sonra ihtiras yznden kan d
manlk sebebi ile Karluklar da On Oklar'a yani Bat Trkleri'ne snmak zorunda braklarak
Uygur hkimiyeti
salamlatrld (It yl ~ 746-747). Ertesi yl (Koyun yl ~
747) Uygur devletinin kurucusu Kl Bilge Kaan vefat
etti; yerine olu Moyun-or geti. O, yeni mevkiine uygun
olarak, Trk geleneine gre, Tengride Bolm l tmi
Bilge Kaan, ei de l Bilge Hatun unvanlarn aldlar. ]
Etmi'in, kaan olduunu anlatrken einin de l Bilge
Hatun unvann aldn yazdrmas dikkte ayandr.

4S

Be

K a a n ' n "lmnden

hdiseler
eser,

bu

zamana gelinceye

h a k k n d a i n k a y n a k l a r n d a k i bilgiler

s. 229-231

(ayrca

d i z i n d e ilgili

k a d a r -cereyan

iin : Liu

maddelere

de

eden

ma-tsai, ayn

bk);

Julien,

ayn

eser, Dcembre 1964, s. 4 7 2 - 4 7 5 ; C h a v a n n e s , a y n eser, s. 8 5 - 8 6 haiye

4^

4;C.

M a c k e r r a s , The U i g h u r

lm

s.

empire, Colombia

S . C . , 1973, metinler

54-55.

Taryat kitabesi, s. 8 0 6 . l Teri K a a n ' n hani-mnn u n v a n n n da l- B i l

ge IHatun o l d u u n u
hanimlarna
tima

verilen

v e siyas

biliyoruz.
bir

hayatta

Bu

ren, hatta

hkmdarlk

h k m d a r z b e k Han bir
ler^ din
.nne

l .BiJgenin k a a n l a r ' n

dnlebilir.

bir

yer

iin

birok

elilik

geldiini

Battuta, derin

bir

b a y r a m g n her taraftan

grnce y e r i n d e n

kalkp hatunu

tahtna .oturtmutu.

hayret d u y a r a k bu

.. tirmiler

ve bunu

bir
geti

Altn

Ordu

gelm- o l a n
hatun'un

Tancal

s a h n e y i anlatmaktadr
Dou

seyyah

etmilerdir.

bn

(Rihle, K a

sln

lemine

hayatta deer v e y e r . v e r e n . ' t e l a k k i l e r i n i

y z y l l a r boyunca tatbik

bey

otan

o t a n , k a p s n d a , kar

nl

h i r e , 1386, s. 2 1 3 ) . Hlasa Trkler Orta v e Y a k n

kadnlara tima v e s i y a s

bilinen

vazifelerini yerine

kadnlar- grlmtr.

adarnlan ile birlikte, b y k . ' o t a i n d a - o t u r u r k e n

lam v e elinden tutarak

T r k e r ' i n i

verdikleri

bu telakki;, d e v a m etmi, siyas- ilerde

e d e n , olu
yapan

ile

belki

kadnlara m h i m

'. gerektir..-slmiyetten .^sonra. da

. z e v c e s i sultana v e k i l l i k

misaller

unvan olduu

B u , Trkler'i

er M s l m a n k a v i m l e r d e n a y r a n balca h u s u s i y e t l e r d e n biri

gedi

olmutur,

l tmi Bilge Kaan hkmdarlmn ilk zamanlarm

da Tay Bilge Tutuk un muhalefeti ile karlat. Tay Bilge
Tutuk, unvan veya unvanlarnn gsterdii gibi, mevkii
yksek bir ahsiyet idi. Hatta, anm harfler isabetli
okunabildi ise, Kl Bilge
Kaan ona en byk unvan
veya en byklerinden biri olan yabgu unvann tevcih
etmiti.
Bu sebeblerdei dolay onun hanedana mensup
bulunmas muhtemeldir. Anlaldna gre Tay Bilge
Tutuk, bir boy eksik, btn Ouzlar ile (Sekiz Ouz) To
kuz Tatarlarda dayanyordu. Fakat Kaan giritii askeri
harekt ile Tay Bilge'nin muhalefetini yok etti.
Dier
dmanlarn ve bu arada ikler'i de
yendi (Pars yl =
750). Bu baan'ar zerine l tmi Bilge Kaan ilk kit
besini yazdrd (ayn ylda yani Pars yl 750). ^ Fakat
bu kitabe henz bulunmamtr. Ertesi yl (Tabgan
yl 751) tken yresinde Iduk Ba'm batsnda, Ya
bas, Toku beltirinde ikinci kitabesini diktirdi. Bu, ilim
leminde Taryat (Terhin) adiyle anlan kitabedir.
50

Tay Bilge Tutrk y a b g u atad, A n d a kisre K a n g m K a a n udi

(ine

U s u , Ramstedt, s . 16, satr 5 , transkripsion s. 17, satr 5 ; O r k u n , s. 1 6 7 ,

satr
51
52

1 7 - 1 8 ) . - Metinlerde

harfler

gsterilmitir.

'

ine U s u , Ramstedt, s. 1 7 - 2 1 ; O r k u n , s , 166-170.

Bu kavmin

ad ilk defa

kitabelerinde
53'

anm

Uygur

Tenri'de

Bolm l

itmi Bilge

Kaah'm

geiyor,

A y n kitabe, Ramstedt, s . 2 2 , satr 8 - 1 1 , t r a n s k r i p s i o n , s . 2 3 , satr 1-5;

O r k u n , s , 1 7 1 , satr 15 ( D 8 ) ; T . T e k i n , a y n m a k a l e , s . 7 9 8 - 7 9 9 . Tekin
kitabenin

tken

yresinde

dikildiini

sylyor.

Fakat kendisini

tasdi

ke cesaret e d e m i y o r u m .
54

ine U s u , Ramstedt, s . 2 2 , satr 4 - 8 , t r a n s k r i p s i o n

s , 2 3 , satr 5 - 1 0 ; O r

k u n , s. 1 7 1 , satr 16, transkripsion s . 1 7 3 , satr 1 5 , Taryat kitibesinde :

tg(e)rt

(e)t(i)td(i)m

k{i)d{i)n

t]

{a)nta

unta

T { e ) z b{a)mta

y{a)r(a)t()tdm

b{a)rs

rg{i)n
yilqa

[{a)nta

yl(a)n

yiiqa

( e ) k i y l y { a ) y l ( a ) d ( ! ) m ulu y i l i q a tk ( e ) n ortusnda ( a ) s ng ( ) z b ( a )
q(a)n

iduq

b ( a ) kid{i)

ninte y

(a) y

l ( a ) d ( ) m rgin

(a)

r ( a ) t ( t ) d ( ) m t bunta toq ( ) td ( ) m bng

(e)

n iknl(i)k

{a)s t(a)qa y
metinler

(i) g

(i)

(i)

n b ( e ) Igm . ( i ) n b u n t a

( ) m szleri geiyor

{Tekin,

y
asl

s . 8 2 5 , satr 6 , s . 8 2 8 , satr 1-5, t r a n s k r i p s i o n , s . 8 0 6 , tercme

s. 8 0 9 ) . G r l d
geen

(i)

( a ) r ( a ) t (it) d

bunta

y l (1) q tm

yerde

zere K a a n Pars y l n d a v e Y l a n y l n d a iki y l ad

y a y l a d n v e Ejderha

( U l u ) ylnda

da

kitabesini

yass

Baarlarn srdren l tmi Bilge Kaan Basmilar'

siyas hayatta, asrlar boyunca varlk gsteremiyecek bir
duruma drd. Karluklar'm ounu batya, On Oklar'm
lkesine g etmeye mecbur brakt; Ouzlar, Tokuz Ta~
tarlar' ve ikleri de kesin bir ekilde tbi kld.
Artk
kendisine gerek ite, gerek dta muhalefet ve mukvomet edecek bir dman kalmamt.
Tabaga Kaan
yani in imparatoru ile dosta mnasebetler kurdu.
kan isyann bastrlmasnda imparatora yardmda bulun
du. Onun kz ile evlenerek ereflendi ve ayn zamanda
kudretini tantm oldu.
Bundan sonra en byk eseri
ta zerine y a z d r d n sylyor. Bu h u s u s l a r d a n dolay kitabenin E j deHa y l n d a y a z d r l d ve 7 5 3 y l n d a tamamlandi kanatna v a r l
mtr ( T e k i n , s. 7 9 8 , 8 0 0 ) .
Bizim g r m z se u d u r :
lnda diktirilmitir. n k :

kitabe

Tabigan

( > Tavan = 7 5 1 )

i n e Usu kitabesinde, ad geen ylda y a z d r l d

Bars

bgan

(\

( > Pars)

ylndan

Tavan)

y l gelir.

s o n r a , bilindii g i b i ,
Ylan yl, yine

( lu E j d e r h a ) y l n d a n sonra gelen
bigan

y l , Ulu

^bir izah y o k

(Lu)

yh,

Ylan

i s e aslda y a n i tabi

muhtevas,

Kaann

sz e birbirini takip
yllarn
rine

ifade

ki

yazlm

bir

zhul

mesi

rle ilgili

yazlmtr.

tarih

yay'adm

Metnin

sylediini,

sz k o n u s u d u r .

v e y a ^beiki

T a r y a t kitabesinin

yl

cmlesi

iki

bulunan
ylka

Yani

ol

yl

ile

gelen

olan

ks-

yayladm

Bars ve Tabigan

B u n l a r a gre
Ulu

ste

sz konusu

yani

eden v e y a y a n y a n a
yl

deil, Tazere. Ulu

olarak, m a n t k e n , st

ettiini aka gsteriyor.

yanllkla Ylan

bize gre,

bunu

yl

olduu

y l n addr, y a n i : Bars y l , T a

yl.

y a n i birbirini takip eden yllar kasdedilir.

minin

bildirilir.

Ylan

malum

Tabigan yl

gelince,

burada

ylka y e r i n e

Ulu

ye
da,
ylka

okunmutur.
ve k a v m

baz grlerimizi

meseleler
bir

bakmlardan

makale

halinde

deerlendiril

yaymlamak

mi

dindeyiz.
55

ik b u d u n k a
mine

tutuk

tutuk birtim. Ibaras tarkat anta a n u i a d m

verdim

ibaralar

tr 2 - 4 , transkripsion

tarkanlar

tayin

ettim

ik

kav

(Rarnsted, s. 2 6 , s a

s. 2 7 , satr 2 - 4 ; O r k u n , s. 175, satr 6 - 7 , t r a n s k r i p

sion s. 1 7 4 ) . Dier hdiseler iin, a y n kitabeye bk. Ramstedt, s. 2 6 - 3 7 ;

O r k u n s . 174-180.
56

M a c k e r r a s , a y n eser, s,. 5 4 - 6 7 . A d
lef v e halefleri
Bununla

beraber

kendis'ini

--kavmin v e meden
v^'. 4<nt]ar
m

iindedir.
demi

ve

Ningi-Kuo

olan n k z l a r n n ou g i b i ,
bir
Bu
bu

uurlayan

hnedanfin

kz

yzden- lsem

szler

babas
sfat
bile

olan b u

prenses d e , s e

bozkrlara

a l a y a r a k gitti.

"imparatora

ile:

gittiime

babasn alatmt

meden

devletimiz
piman

cidd

bir
s-

olmayaca

(Mackerras;:" s-. 6 2 , 6 3 ) .

olan Ordu Balk ehrini kurdurdu.

Ertesi yl (758) IJvgurlar'm bu en byk hkmdar hayata gzlerini yu A du;
:
l tmi Bilge Kaan'n siyasi ve askeri meziyetlere
sahip bir hkmdar olduunda phe yoktur.
Ancak
onun en belirgin olan vasf inkilap bir dnceyo sahip
olmasdr. O kitabeler yazdrarak, ehir kurarak medeni
gelimeye kar olan sevgisini ve ona byk bir ehemmi
yet verdiini aka gstermitir. Kitabelerinde anlatt
hdiselerin vukuunda sadece yl; ay deil gn ve hatta
gnn ksmlarn zikretmesi, yani zaman fakt^ne h,ay K a a n ' m ota, k a l a b a l k , klk kyafeti d z g n

muh^^z k u v v e t i

ve

u y a n d r c bir

d'er

idi.

her e y i ile muhteem

K a a n koyu

(Sudaklar'n?)
armaanlar
larmda

s a n renkte
brk

bir elbise gitmiti;

bulunuyordu.

otanda

bulunan

(b:nga)
grnte

banda da barbarlarn

K a a n elinin getirdii pek .deerli,

beylerine

b u , her z a m a n g r l y o r d u .

cak v e r m e k l e s r d r l e b i l i y o r d u .
tun)

ve hayranlk

datt. Trk

hanlarnn

B u k a v i m d e hanhk

ordu-

ve beylik, a n

inli prenses de ertesi g n ' kafun { h a

unvan "ile ereflendirilmi,

gelini

ve

armaanlar

getiren

in

prense de k a a n 5 0 0 at, s s m u r k r k l e r , y n : k u m a l a r v e y a : kee y a y

glar

(tieh

w/hte

cotton,

100 a d e d )

vermiti

yerler).
57

satr

1 3 , transkripsion

transkripsion
Seienge
tu

s . 35,

s . 1 8 1 ) . Fakat

k y s n d a deil

sayfa
burada

yukar

iki ehir ina ettirmemitir.

kerras'n

kitabndaki

nemiyor.

ehrin Takgu

muhtemeldir.
sonraki

nk

Orhun

y e d i n c i cmlede

d u s u n u " mahvettii

v a r . F i l h a k i k a sehiv

(/Orkun)

kysnda

kurulmu

( s . 1 3 ) l tmi Bilge K a a n

B u hususta hi bir delile sahip deiliz. M a c

bir ehir y a p t r d ' i l e

( \ . Tavuk)

ylnda

haberi gelmiti

( 7 5 7 ) ina
.

(758),

bilgiye

rastgei-

ettirilmi
.

olmas

zikrinden

'

5 0 . 0 0 0 kiilik -:bir -Krgz o r

( a y n eser, s . 6 6 , 6 7 ) . ine U s u ' d a

dir baz ibareler v a r ise de/ k i t a b e n i n

ksm da pek a n m . olduundan^

v e s i k a l a r olan

Uygurlar.'a dir h a
ilgili

haberi^ T a k g u ^ . y l n n

geiyor. .

bir y l nce

K r g z l a r le mcdele edildiine
H a k i k tarih

Sugdak ve i n
(Ramstedt, s . 34,.

s . 1 8 1 , satr 1 9 - 2 0 ,

da bir z u h l

e h r i n , yaptrld

Kaan'n, lmnden

bu

14-15; Orkun,

in kaynaklarndan nakledilen

arasnda, Kaan'm

bir ehir yaptrdm.

(aaya b k ) . Mackerras'n sand gibi

berler

eser, gsterilen,
:

Sudak Tabgaka S e l e n g e ' d e b a y balk yapt birtim

liler'e S e l e n g e k y s n d a z e n g i n

58

(ayn

: -

! tmi

bunlardan

Bilge

bir f i k r e

variamyor.

K a a n ' n her iki kitbesini^,

y e r y e r geni lde tahribata u r a m a s n a ne kadar teessf edilse yeridir,

59

in kaynaklarnda
ordu

sevk

(Mackerras,

Kaan'n

hareket -ye

v e idaresinde d e mahir
s. 5 5 ) .

faaliyetlerinde- sert - v e a b u k ,

bir kum,andan

olduu

ifade
-

edilir
..

ret edilecek derecede titizlikle riyet gstermesi, Dou

Trkleri'nin idareci zmresi tarihi kronoloji nurunn idrk
edecek bir merhaleye ulamlardr hkmn verdirmibtir,
Birok Gk Trk hkrndaiannn ehirler kurmay
dnm olmalar onun bu ie girinesinde herhalde bir
mil tekil etmitir. gedey Kaan devrinde de (1229 1241) l tmi Kaan'n ehrine yakn bir yerde Kara Ku
rum ehri kurulmutu. Bu ehrin kurulmasnda o zamdan
bir yknt halinde bulunan l tmi Kaan'n ehrinin tesiri
altnda kalnm olmas mmkndr. Hatta, Kara KurLim'un da ad, kurulduu esnada, l tmi Kaan'n ehrininki
gibi, Ordu Balk O Bali) idi. Fakat sonra kurulduu
yerin trke ad ile anlmtr.
Hlasa Tengride Bolm
l tmi Bilge Kaan Tlrkler'in ilk ehir kuran hkm
dardr. Trk tarihinde de byle anlacaktr. Ordu Balk'm
kurulmas ayn zamanda Trk itim.al ve kltr tarihi ba
kmndan mhim bir hdisedir, byk bir inklptr.
Tengri de Bolm l tmi Bilge Kaan'n yerine ikinci
olu geti. Bu, Bg (Mou-y) Kaan unvan ile anld.
Bg Kaan da muktedir bir hkmidard, in'de kan
isyann bastrlmasnda m.him bir rol oynad. Askerleri
bol doyumluk elde ettikleri gibi, kendisi de imparator
dan deeri ok yksek hediyeler ald. Bg Kaan 762-763
yllarnda sz konusu ayaklanmtann bastnlmas iin
in'de bulunduu esnada Mni dinine mensup Sudaklar ile karlat. Onlarn telkinleri sonucunda Mni dinini
kabul etti. Bylece Trkler'in mhim, bir kolu ilk defa
olarak Orta Asya'da yabanc bir dine girmi, Mni dini
de ilk ve son defa olarak bir devlet dini olmutu.
60

Bazin, ayn

eser, s. 2 8 4 .

C u y e y n , I, s . 1 9 2 ; R e d e d d t n , M , s. 1 4 1 , 143-146,
ede b y k v e
s,
62

k a h n kaya

demektir

K u r u m 'eski

( K c g a r ! , tercme' i,

Trk-

s. 398', l i l ,

1 0 5 ; C i a u s o n , s. 6 6 0 ) .

Mackerras,

ayn

eser,

s. 68-89.

Bg

Kaan,

hizmetindeki S u d a k l a r ' n t e v i k i ile i n ' i

nada
dan

h a n e d a n d a n b e y l e r b e y i s i T u n Moho
ldri'mtr

sebebi

(779

ylnda).

Bg Kaan'n, Tarkan'n

memesidir

Yine

in

kaynaklarna

Ta-kan
ayn

Tarkan)

kaynaklara

tarafn

gre

bunun

i n ' i istila etmemesi t a v s i y e s i n i

(gsterilen y e r ) . Bilindii

gre,

istila etmeye h a z r l a n d e s

zere

Uyguriar'n

Bg

dinle-

Kaan'n

l tmi Bilge Kaann Ordu Balk ehrine gelince,

bu ehir 47-48 kuzey arz ve 101-102 dou tul dereceleri
arasmda, yukar Orhun rmann sol kysnda, Ugeynor
(gl) un gney dousundaki Tatalhayn bozkrnda kurul
mutu.
Bu bozkr aac pek o kadar yok, fakat otu ve
yeillii ok geni bir yaz yani dzlk idi. Ordu Balk'm
sol tarafnda da bir ay yer alyor ve bu ay (imdiki ad
Cirmantay) yukarda Orhun rmana ulayor. Kl Tigin
ve Bilge Kaan'm bideleri Ordu Balk'm az kuzey dou
sunda, Kooaydam glnn evresinde
grlyor. MooUar'm Kara Kurum'u, Ordu Balk'm gneyinde olup
aralarnda aa yukar 40 kilometrelik bir mesafe bulu
nuyor.
Ordu Balk hakknda
Uygurlar'm yakn komular
inliler deil, Mslmanlar bilgiler vermilerdir. Gerek
ten Temim b. Bahr adl Mslman gnll bir mchid
Ordu Balkl ziyaret etmi (bu ziyaretin 821 ylnda veya
daha nce yapld samlyor), seyahat ve ziyareti ile ilgili
mhadelerl corafyaclarn
(Ibn Khurddbih, Qudama
ve bnu'l-Fakh, Yakut) eserlerinde bize kadar gelmitir.
Temim bu seyahat ve ziyareti hakknda bize u bilgileri
veriyor.
s'hsiyeti etrafnda
da da O r d u
veyn,

meydana

Balk'm

Bg

1, s . 4 2 ) . A y n

getirilmi

mellif

Bg

r s i y b o l d u u n u n sylendiini
6S

Minorsky,
h'n

Kaan'n

de bildirir

vardr.

kurulduu
(onda

yerde kurulduunu

ileri

Buku Han) Af-

(s. 4 0 ) .

i n e U s u ' d a k i bir i f a d e y e d a y a n a r a k ehrin

kavutuu

Bu destan

sylenir ( C u -

srmt

Orkun

(Tamm

ile B a l k ibn B a h r ' s

J o u r n e y to the U y g h u r s , Bu leten of the Sdhool of Oriental

a n d A f rican

studies,

Bilge

1 9 4 8 , X I I , s . 2 9 5 ) . F i l h a k i k a i n e Usu'da l tmi

yle

sylyor:

anda

rgpen

Orhun
ni
64

bir destanlar

K a a n tarafndan

anda y a n a

ititdim,

il

tip

Orkun

ebin

Balkl

anma)

ile B a h k l ' n k a v u t u u

yerde

l k e tahtn

(Ramstedt, s . 3 0 , satr 2 - 3 ; O r k u n

beltirinte

Kaan

e! r g i n i n

Orada yine
kurduttm

dinlenip
lke. e v i

s . 1 7 9 , satr 2 - 3 ) .

O r d u aslnda hanlarn karargh m a n a s n a g e l i y o r d u . Sonra o n l a r n , otur

duu

ehir m a n a s n da tad.

Trkiye'de

gelierek

m n d a n geirdii
Balk

bugnk

Hatta

saray manasna

da geldi.

manasn k a z a n d . O r d u ' n u n

Ordu

mana

bak

s a f h a l a r iin C l a u s o n ' a bk. ( s . 2 0 3 ) . Buna gre

Ordu

kaann i k m e t g h n n , s a r a y n n b u l u n d u u ehir, ksaca

o t u r d u u ehir demek

oluyor.

kaann

Temim. b / B a h r el-Muttavi' diyorki Touz uzzlar'm

(yani Uygurlar'n)
lkesi ok souktur. Btmdan dolay
onlarm llesinde ancak ylm alt aynda dolalabilir.
Temm Touz uzz lkesinde hakann gnderdii ulak
atlar ile seyahat etti. Temcim, sr'atli ve ayn zamanda
zahmetli bir yolculuk yaparak bir gndz ve gecede
konaklk mesafe alyordu. Bylece sadece pnarlar ve ot
laklar bulunan bir bozkrda yirmi gn seyahat etti. Bu
bozkrda ne bir ky ne bir ehir olup konaklardan ba
ka kimse grlmyordu. Bunlar da adrlarda yayor
lard. Bu sebebe Temm ulaklar gibi yanma yirmi gn
lk azk almt. nk o, bu lkenin durumunu yakn
dan tanyor, bczkriarda yirmi gn sren yolculukta p
narlardan ve otlaklardan baka bir ey olmadn bili
yordu. Bundan sonra bir birine yalm kylerin bulun
duu ve ok mamur olan bir blgeye geldi. Temm'in
mamur blgedeki seyahati da yirmi gn srd. Bu bl
genin halknn hepsi veya ounu Trkler tekil ediyor

du. Onlar arasnda atee tapan Mecusileri ve Maniheistleri yani Zndklar gren Temim, yirmi gnn bitimin
den sonra hakan'm ehrine vard. Mslman seyyah buehrin byk ve muhkem surlarla evrilmi olduunu,
evresinde enlikli kasabalarn ve bir birine bitiik ky-lerin bulunduunu grd. ehrin on iki adet muazzam
demir kaplar olduunu syleyen Temm, orada kalaba
lk ve youn bir halkn yaadn, arlarnn ve ticre
tin ok hareketli olduunu da kayd ediyor ve ehirdeki
halkn ou Zndkdr diyor. Temm, ehre be fersah
(bir fersah 5,5-6 km.dir) kala hakann saraynn dam
zerinde yz kiilik altndan bir adr grmt. Yine
Temm diyor ki, Touz uzz Hakan in hkmdarnn
65

slm m e l f i e r i , g r l d
diyorlard.

A n c a k -.K, y z y l d a

r.in". U y g u r almtr
n mellif,
66

Gk

eserlerinde

Touz, G u z z ' u n .ye-:

To'kuz-Ouzlar, slm A n s i k l o p e d i s i , cz 125, s. 4 2 0 - 4 2 7 ) .

Trklerin

baz!

oniarrn

(Tokuz O u z )

( b hususta F. S m e r , O u z l a r , ; 2 3 - 2 4 , .550-555; a y - '

posta

baz k a y t l s r grlyor,

ilgin

gibi,. y g u r l a r ' a Touz G u z z

deyimlerdir.

tekiltna

sahip

olduklar

zerinde

ulak, e k i n , e k i n c i , y e l k i n

posta

kaynaklarda,
tekilt

ile

hsmdr ve in hkmdar her yl ona (yani Uygur ha

kanna) be yz bin para ipekli gnderir.
Temm'in Mslmanlar'm Touz uzz adyla tandk
lar Uygurlar'a dir verdii haberlerin en mhimleri bun
lardr. Bu haberler, eski Trklerin yerleik ve ehir ha
yatna dir en deerli bilgileri tekil ederler.
Grm olduumuz gibi, Mslman seyyah, sadece
su ve ot bulunabilen bir bozkr 20 gnde getikten sonra
meskn ve mamur bir blgeye ulamtr. Bu blgede bir
birine yakn kyler ve ekili arazi grlyordu. Bu ma
mur blgenin halknn hepsi veya pek ou Trk idi.
Temim bu yerleik enlikli blgeyi de yirmi gnde geebil
mitir. Mamur blgedeki seyahatin yirmi gn srd
nn ifade edilmesinde m^balaa paynn olduka fazla
olduu, tabi, ileri srlebilir. Fakat bu husus ne olursa
olsun Temm'in szleri, bize gre, Uygur lkesinin olduk
a geni bir ksmnda kalabalk sayda yerleik Trker'in
yaamakta olduklarnda
phe brakmaz. Yine Temim,
hakan'm ehrinin ewe ve dolaylarnda youn sayda ka
saba ve kylerin bulunduunu bildiriyor. Hakan'n eh
rine gelince, buras on iki muazzam demir kapl, pek ok
ar ve pazarlar olan byk, kalabalk ve hareketli bir
ehir idi.
Anlaldna gre Uygur lkesinden baka,
Ordu Balk'a in'den ve slm dnyasndan ticret kafi
leleri geliyor. Gelen tacirler mal satp, mal alyorlard.
Mslman tccarn ald mallarn banda, phesiz
ipekli mamuller ile deerli krkler geliyordu. ou o
cuk yata gen olan ve kzlar da satn almyordu. Trk
lkelerinde kn sk sk grlen korkun alk ve sava
lar dolays ile kolayca gen ocuklan satn almak, hemen
her zaman, mmkn olabiliyordu.
Uygur hakannn saraynn damnda yz kii alan
altndan bir admn bulunduu hakkndaki Temm'ir
szleri in kaynaklarmca da teyid ediliyor.
phesi^,
67

Minorsky,

68

A y n m a k a l e , araba metin s . 2 7 9 , ingilizce

ad geen

69

Minorsky,

araba

makaie, s. 275-305.

metin

s . 2 7 9 , ingilizce

k e r r a s , a y n eser, s . 1 8 2 , h a i y e 2 9 6 .

tercme, s . 2 8 3 .
tercme,

s. 2 8 3 , 3 0 0 ; M a c

hakan yazn serinlemek gayesi ile bu adr saraynn da

mna kurdurmutu. Ancak be fersahlk yerden grld
szleri, phesiz mbalaal saylabilir. Yaplan aratr
mada ehrin kuzey kesiminde bulunan sarayn 150 X 200
metrelik bir sahay kaplad tesbit edilmitir. ehre ge
lince, bunun da 7 X 2,5 lilometrelik bir yeri igal ettii
ve kaplarnn ondan fazla olduu anlalmitr. '
Temm, Touz uzz hakanna ehrin yaknndaki orduahmda rastgelmiti. Ota kuatm olan muhafzlar
dan baka Hakan'n on ikibin askeri olduunu Msl
man seyyah tahmin etmitir. Fazla olarak Temim haka
nn on yedi beyi olduunu ve bunlardan her birinin do
on yedi bin askere sahib bulunduunu
haber veriyor.
Bundan baka Mslman seyyah iki bey arasndaki me
safede adrl askeri karakollar grmt. Bunlar ordu
gh bir dire eklinde evirmilerdi. Bu direde otaa
doru alan drt aralk vard.
Gerek hakann, gerek
beylerin hayvanlar direnin iindeki ayrlkda yaylyor
lard. Bunlardan hi biri de direnin dna kamyordu.
Mslman seyyahn hakann hassa ordusu e beyleri
nin askerlerinin says hakknda verdii rakamlar, her^
halde, mbalaaldr. Fakat bunlar Uygur hkmdarlar
nn kalabalk ve ayn zamanda iyi tekiltlandrlm ve
donatlm ordulara sahib olduklarn, kararghlarnn da
bir hkmdara yaraacak derecede ssl, debdebeli ve
ihtiam verici olduklar hakknda dier kaynaklardan el
de edilen bilgileri dorulamaktadr. Fakat kuvvetli Uygur
devleti IX. yzyln ilk eyreinde zayflamaya balad.
Bilhassa 839 ylndaki korkun souklar, onun getirdii
ktlk, alk ve ldrc salgn hastalklar Uygurlar' daha
da zayf bir duruma drd. Kuzeyde, Sibirya'nn. or
manlk blgesine bitiik bozkrlarda yaayan, en byk
ve tehlikeli dman Krgzlar (Krkz) frsat ganimet
bilerek Uygur lkesine yrdler. Krgzlar son Uygur
kaann ldrdler; Ordu Balk' yakb yktlar. Uygur
lar ldrlmemek veya tutsak dmemek iin kmeler

70

W Radloff.

Atlas

ha

XXVI!;

XXXV!,

der Altertmer der M o n g o l e i ,

IMinorsky,

ayn

makale,

Petersburg,

s. 295.

1 8 9 2 , Lev

halinde yurdlarm terk ettiler. Bylece eski Trk yurdun

daki son kuwetli Trk siyasi teekkl olan Uygur dev
leti de felketli bir ekilde sona erdi (840). Uygurlarn
ou, Be Balk-Koo blgesinde toplanp orada yeni bir
devlet kurdular. Bu Uygur devleti de bilhassa ilk asrlar
da olduka kuvvetli idi. Fakat sonralar bu kuvvetini srdremedi. Son Uygur hkmdarlarnn di Kut (z Idukkut) gibi mxtevazi bir unvan tamalar, her haldo bu
husus ile ilgili olmaldr.
. Uygurlar'm Be Balk-Kou blgesinde, daha ziyade
veya ksmen yerleik bir topluluk eklinde yaadklar g
rlyor. Bunda Orhun blgesindeki oturak Uygurlar'dan
pek veya en mhim bir ksmm Be Balk-Koo blgesine
yani Dou Trkistan'a g etmi olmalarnn phesiz m
him bir rolu olmaldr.
Sibirya'daki geni orman kuann bitiiindeki boz
krlarda yaadn sylediimiz Krgzlar, dier Trk
jkavimlerine nazaran medeniyete olduka geri kalm
bir topluluk idiler. Bu sebeble Orhun blgesindeki Ordu
Balk ile dier meskn yerleri yakp ykarak bu lkedeki
siyas itima ve kltr bakmlarndan gelimi olan yer
leik hayati yok ettiler. Manev kltr de ortadan kalkt
Krgzlar Orhun blgesinde 80 y kadar kaldklar halde
kaan unvann tayan hkmdarlarndan hi birine
ait bir kitabe elde edilmemitir. En sonunda, 924 ylnda
Mool soyundan Ktaylar Krgzlar' Orhun blgesinden
kararak onlar eski yurdlarma kovdular. Bylece, daha
nce de belirtildii gibi, tarih en eski Trk yurdu olan
J . R. Hamton, Les O u g h o u r s l ' p o q u e des cinq d y n a s t i e s , Paris, 1955,
s. 1-11; Maci<erras, a y n eser, s . 124, 125.
72

Mverrih

C u v e y n X I l l . y z y l n ortalarnda

tinde y k s e k bir
gittiklerinde
bununla
ehir

mlk

Ordu

ilgili

v e saray

Balk'm

olarak

(Fena

snda

kakma y s z l

Kuyunun

ehir)

(onda

Ordu

unlar y a z y o r :

(gedey)
iinden

deniliyor.
talar
devrinde
yazl

Saray

(serili)

Mooilar'n

Bal)

enkazn

Orkun

rmann

ad O r d u

bir

hizme

Kaan'n

katma

grmt.

k y s n d a ^ bir

B a l ' d r . imdi

mvu

h a r a b e s i n i n dnda k a p n n

kar

durmaktadr.

talarn altlarn

byk

ran'daki

olan babas ile g e d e y

harabesi v a r d r . B u n u n

Bali

Kaan'n

memur

ta

Biz

atlar. Bir

l e v h a kt.

bunlar
kuyu

Bunu

grdk.
bulundu.

orada

bulu-

Orhun blgesi Mool soyunun eline geti. imdi de bu

eski Trk yurdu, Moolistan'm bir parasdr ve orada
Trk soyundan kayda deer bir topluluk yaamamakta
dr.
Eserini IX. yzylda yazm olan slm corafyaclar
dan bn Khurddbih, Trk dnyasn tekil eden toplu
luklarn Ouz, Karluk, Kpak, Kimek, Kala, Edzgi, Kr
gz ve Touz uzzlar idiini syledikten sonra Trkler'in
on alt ehirleri olduunu yazyor. Fakat bn Khurdhbih
Trkler'in bu on alt ehrinin adlarn vermiyor.
Ancak
ad geen mellifin bu szlerinden Trk leminde ehir
hayatnn geni lde bir gelime gsterdii phesiz,
anlalabilir.
X. yzyln birinci yarsnda yukarda ad geen Trk
kavimlerinden Krgzlar (Krkz), Kimekler ile onlarn bir
kolu olan Kpaklar mstesna olmak zere, dierleri e
hirlere sahib bulunuyorlard. '^^ ehirlere sahib olan Trk
n a n l a r d a n ki'mse o k u y a m a d . H l a v ' d a n g e l e n
diklerinden

o tadaki y a z y okudular

B y l e , The History of
I, s. 5 4 ) .
safede

Ordu

Gegen

yb'n

yani

oturduklar

aan

Buku

Han

yerdir

Kaan

zamannda

mu.

Bu

the W o r l d - C o n q u e r o r ,

Balrk'in

yazl

denilen
(=Bg

(1229-1241)
imi

Kurum'a

yer

K a a n ) ' n av

bir

tekilt

11-1, s.

define

risalesi

yerde Afrsiyb'n
( a y n eser,

bu

yazy

gnlk

v a r d (ki, b u m e v k i ,

Moskova,
bir

zmre

bil

C a m b r i d g e , Massachusettes,

Kara

bir

(Rededdn,

risalede f a l a n

bulunduu

yaknnda

bir

(1, s. 4 0 , ingilizce tercme J . A .

144).

m.eAfrsi-

mensuplarnn
Yine

gedey

(gencnme)

gmdrd

bir

bulun

haznenin

11-1, s . 1 9 5 ) . R e d e d d n baka

bir

y e r d e N a y m a n v e Kereyit gibi mooca k o n u a n k a v i m l e r ' i n Bg H a n ' n

destann

bildiklerini

rn syler

v e Bg H a n ' u l u l a d k l a r n v e sayg

K i t b u - l - m e s l i k ve'i-memli'k, y a y n l a y a n M . J . De G o e j e ,
s. 3 1 . A y n mellif
hirlerinin

221

vergilerini
(Sir

Suyu)

y r e l e r i n d e olmas
74

Mamafih

bir

z i k r e d e r k e n vergi
boylarndaki

v e r e n Trk ehirlerini de k a y d e

olm.ad

gre

onlarn

( y a z l : 372 = 9 8 2 )

adili bir ehirde o t u r d u u ,

leri

lig.

( s . . 3 8 ) . B u ehirlerin

(Ta K e n d ) ,

hatta

sfcb

muhtemeldir.

kaynamza

Huddu'l-lem'de

Leyden,

( 8 2 6 ) y l n a alt Horasan v e M v e r u n - n e h r e

diyor. Fakat o Tnk e h i r l e r i n i n adlarn y a z m y o r

Seyhun

iie a n d k l a

( M o s k o v a , 1965, I, s. 3 0 1 ) .

bildirilir

da

Krgz

bu ehirden baka

(yaynlayan Menihr

ehirleri

vard.

hakannn

Gerekten

Kemci'keth ( ? )

K r g z l a r ' m ehir v e
Sudde, Tahran,

ky

1340, s

8 0 - 8 1 ; ingilizce tercme V . M i n o r s k y , The Regions of the w o r l d , G M N S ,

topluluklarnn ayn arz dairesine den topraklar ze

rinde oturduklar anlalyor. Bu topraklar in snrndan
Hazar Denizi'ne kadar uzanyordu. Daha nce belirttii
gibi pek mhim ksm Orhun blgesinden g ederek
Be Balk-Kou blgesine gelen Uygurlar burada ikinci
bir devlet kurdular. Uygurlar'm bu yeni yurtlar yerleik
hayata ok daha msait, verimli topraklan ihtiva ediyor
du. kinci olarak in ile Mverun-nehr (Bat Trkistan)
arasndaki ana ticret yollar da
Uyguriar'n bu yeni
yurtlarndan geiyordu.
Uygurlar arasnda bu yeni yurtlarnda Buda dini ya
ylmaya balad. En sonunda onlarn ou ad geen dini
kabul ettiler. Budizmin Be BpJk-Kou blgesinde daha
yIL yzyln birinci yarsnda ne kadar kkl bir ekilde
yerlemi olduu Hen-ang'n szlerinden aka anla
lmt, Uygurlar bu yeni dinleri iin mabetler ve ma
nastrlar ina ettiler. Sanskiriteden pek ok din eserler
trkeye evrildii gibi, inceden de tercmeler yapld
Bylece Uygur trke'si ve bilhassa din edebiyat byk
bir gelime gsterdi, Uygurlar Orhun alfabesini bu yeni
yurtlarna da getirdiler ise de bir mddet sonra ye
rme Sod alfabesinden gelen yeni bir yaz kullan
dlar.
Bu yaz onlardan Kara Hanllar'a sonra da Moollar'a geti. Bu yaz ile birlikte uygurca bir ok kelime
ve tabir Kara Hanl trkesi ile moolcaya girdi. Msl
man olduktan sonra Kara Hanllar ile Uygurlar arasnda
din ayrl yznden derin bir dm.anlk ba gster
miti. Bu dmanl ifade eden bir ok deyiler KagarLondon, 1 9 3 7 , s. 9 6 - 9 7 ) . A y n eserde K i m e k lkesinde N e m e k i y e
'mekiye)

adh bir ehir

yazlr. Yine
bir

bu

lkede

rmak

(rt)

d ky b u l u n d u u v e y a z n

s. 8 6 , ingilizce
75

olduu v e h a k a n n

tercme

les documents
nigreich

kysnda

oraya

bu ehirde
Dlh-i

(/: Ya-

oturduu

b adh mamur

ok kimsenin

geldii

sylenir

faaliyetleri

hakkn

s. 1 0 0 ) .

Be Balk-Kou ygurlar'nn
da : J . R. Hamilton,

yazn

s i y a s , tarih

les O u i g h o u r s

Chinois,

Paris,

v e kltr

l'poque des cinq

1955; A . V . Gabain,

dynasties

d'aprs

D a s Uigurische K

v o n Chotscho 8 5 0 - 1 2 5 0 , S D A W , B e r l i n , 1 9 6 1 ; a y n mellif, Das

Leben im Uigurischen

Knigreich

von Qoco, Wiesbaden,

1 9 7 3 , l-ll.

Ay

rca a y n m e l l i f i n u makalesine de bk. Steppe und Stadt im Leben der

ltesten T r k e n , Der I s l a m , 1 9 4 9 , 2 9 - 1 , s . 3 0 - 6 2 .

l'nm eseri vastas ile bize kadar gelmitir.

Uygurlar
Kara Kanl Trkler'ne ve btn Mslm.anlara omak
yahut omak Eri adn vermekte,
Kara Hanl Trk
leri de Uygurlar'a Tat demekte idiler.
Uygurlar iin
Tat sznn kullanlmas, bu szn daha nce oradaki
yerli halka verilmi olmas ile ilgili olabilir. Mamafih
bunun din ayrl yznden dorudan doruya Uygur
lar'a verilmi olmas da, herhalde, imknsz deildir. Uy
gurlar her ne kadar Buda dinine girmi iseler de bunun
Chiz'in szlerinin aksine, onlarn savalk
ruhlarn
'^6

Meseia : Keidi manga Tat

Aydm
Kuka
Seni
Dier

bir

emdi
bulur

tiler

(Uygur)

yat
et

Us bri

drtlk

de

Bekem

(tercijme

s. 3 6 ) .

udur :

urup

atlaka

Uygur'daki

Tatlska

Ogr yavz

tlaka

Kular kibi utmz (tercme, 1, s. 4 8 2 ) .

Dier

baz drtlklerde

tlyor.' M e l l i f i m i z
s.

281).

de y i n e

Uygurlar'n

Halbuki

dier

Mslman

tha mederler. U y g u r l a r ' a

hold'un

da ifade

stanbul,

''7

puta

Tercm.e
oma
rn
ylda

ettii

gibi

tapclk

1, s. 381,
kar

K a g a r h , tercme

koymak

Tabi

Trk
put

tarihi

husus

ite

s e b e b i , Bart-

hakknda

( h e y k e l ) larn

Uygur

lkesine

kolaylatrmak,

iin

grlyor.

Ancak

gelen

kpek

kullanyorlard.

dersler,

olmas

ve

omak

Mslmanlar

gibi

hayvanla

omak'n
bu

dilde

XII,

yz

topuz

ma =

I, s. 4 5 4 , II, s. 3 , 2 8 0 - 2 8 1 , 2 9 4 . A y r c a 76

Sumlm Tat - hi trke

baka kimselere de denir

sumlud

trke'den

Farslar

(ayn

eser

sabimin

konuursa

II,

s.

216).

urttuttum

ile karlanmtr. Eer

olmayan

dillerinde

dil

biling demektedir

bilmeyen

numaral

Fars, trke

bilmeyen

( a y n eser 1, s. 486 I; sumlud - Tat kamu

kendi

baka bir

'kngldeki

soyundan

Asya

ayn
asl

kullanlmtr.

h a i y e y e bk.

lumak

Trkler'i

anla

(tercme \\>

saniimasdr.

II, s. 3.

a r a b a ' y a getii

nasnda

kr

(Orta

aknlar

sylyor

dmanln

mabetlerinde

hayvan srmek, yrmeyi

saldrna

zerine yaplan

mellifleri

kar gsterilen

1927, s. 5 2 ) , Budi

Budili'in

Uygurlar

v e f a s z olduklarn

konutular.

yine

byle

Malum
On

Ok

olduu

byle ise Tat trke

oluyor

On

Bilge

kimse
sumKaan:

Tat'nga tegi
yabanc

bilmeyen,

Fakat Tat'n

bir

sumluur,

zere

olnga

( E r g i n , s . 6 7 ) . Burada Tat

demek

Herhangi

denir,

dolays

Ok

ol

bum

kelimesi
ile

Trk

yani

Bat

srdrmelerinde menfi bir tesiri olmamt. Kagarl Mahmud Uygurlar'n son derecede sava insanlar olup biihassa ok kullanmakta usta olduklarn belirtir.
Fakat
konumuz bakmndan mhim olan udur ki daha 982 y
lnda Uygur iline gelen in elisi Wang-Yen-Te bu lkeyi
mamur, halkn da mreffeh ve mes'd bulmutu. O bu
mnasebetle unlar yazyor : bu lkede yoksul halk
yoktur. Yiyecei kfi olmayanlarn skntlar giderilir
Btn yoksullar et yer ^
T r k l e r i ' n i n k a a n ( v e dolays ile Ba-t T r k l e r i )
Tat'n

Orta

getiriyor.

A s y a l ranllar

Msr

Msr'n

Memlkleri

kyl

halkna

lar' kast etmekte

rayarak

dilsiz

Olanlar
de

le daha

gelince

alnmamalar

burada

gedik

emirediliyor

1572, s . 4 3 6 , nr. 6 0 , tarih 9 9 4 =

(Mhimme;

de akla

fellhlara

Trkler

yani

ise Fars-

Tat, gelimeye u
resm

verilmemesi,

dilde

yani

Tat

kaleler

nr. 2 1 , tarih

980 =

1586, s . 1 3 0 ) . Tat h a k k n d a C l a u s o n ' a

da bk. ( s . 4 4 9 ) . Y a l n z C l a u s o n kitabedeki

O n O k olma

tegi

ibare-

sindeki O n O k adn z h u l e n atlam v e cmleyi : see a n d knovv

this

(all of y o u ) d o w n

ter

c m e etmitir
sznn

Tercme

to y o u r

(gsterilen

trke

manasnda

SO

ziyde

m a n a s n tamtr. A y r c a
v e onlara

edlmesi

olabileceini

Safeviler devrindeki

Anadolu'ya

ve kekeme

tabiri geiyor

hizmete

bu k e l i m e

demekte,

idiler.

le birlikte zikr

manasnda kullanlm

sons a n d alien subjects

y e r ) . Netice

b i l m e y e n , dolays

kullanlm

olmas

olarak

ile Trk

imknsz

I, s . 1 1 1 - 1 1 3 . Eserdeki Uygur

W a n g - Y e n - T e seyahatnamesinde
kumalar

k i , bu y z d e n

koyunlar

edilir;

d a n d a n k a n rmak devlet
sular, deirmenlerini
tahl

mahsulleri

v e ilemeli
sr

eti

Burada

ve yaban

ve

bilhassa baharn
da y a n l a r n d a

hkmdarn

ayn

edilir.

k a z yerler.

ark s y l e r k e n b u k o p u z l a r d a n
n

ok g l k

merkezi K o u ' n u n

kumalar da imal

(!)

etmekte

da y a z y o r : I l - o u '

kuyruklar

o kadar

ekerler.

zamanda

Zenginler

mstesna

gzel

kopuzdur

kullanrlar.

(?

yarl, buyuruldu

arp

k'ung-hu).

Gezmeyi severler

ihtimamla

s a k l a n r v e kilitlenir.

lk'ta

bir len

verildi.

treninden

sonra

y e n i l d i , iildi v e aktrler
iindedir
Burada
drlar.

oyun

gsterdiler.

Kou'da

m u h a f a z a edildii

le v a r d r . B u v e s i k a l a r burada
kabul

alglar

alarak elenirler.

v e bitilernin

ehir

bez

kalanlar

ok gezerler. G e z i l e r i e s n a s n d a mutlaka

tarlar v e birlikte

dier

pamuklu

at eti y e r , geri

alglar

birounu

byk

ingling

tarlalarn v e bahelerini

de d n d r r , K o u ' d a kara buday

yetitirilir.

yabanc

buradadr.

unlar

koyunlarnn

hareket

d e v r i n d e Tat

soyundan olmayan

maddesi

da

imal

G k Trkler

deildir.

i n elisi
ipekli

( ? ) eklinde

Burada

bir k u
Be

akama

(Be Balk)

Ba

kadar

yeillikler

v e binalarnn epeycesi iki katldr. ehir halk ho insanlardr.

ok zanaatkar

Btn

yoksullar

vardr.
da

Bunlar

et y e r

altn

ve gm

kaplamada

( S . J u l i e n , Relation

d'un

usta

voyage

IX. ve X. yzylda, yazlm slm corafya eserlerinin

ounda Be Balk-Kou blgesindeki Uygur ehirleri hak
knda tatmin edici haberlere pek rastgelinrnez. Ancak bu
corafya eserlerinden 982 de yazlm Huddl - lem, bir
istisna olup bu eserde Trk alemindeki ehirlerin adlar
ile onlara dir ksa fakat faydal bilgiler verilir. Hudd'llem'de verilen bilgilerin ou ayn asrn ilk yarsnda
veya ilk eyreinde yazlm olan Ceyhn ile Belhmin
bize kadar gelmemi olan eserlerinden alnmtr.
Huddl-lem'de, Touz uzz yani Uygurlar lkesin
de on yedi ehirden bahsediliyor. Fakat bu on yedi ehir
den ancak bir ksmnn adlarnn okunular ve yerleri
tesbit edilebiliyor. Okunuu ve yeri tesbit edileben e
hirlerden biri inniketh olup bu, inlilerin Kao-ang
dedikleri byk ehirdir. Bu ehir Turfan'n 45 km. gney
(officiel)

dans le p a y s d e s O i g o u r s

( d e 981 9 8 3 ) par W a n g - Y e n -

t, J o u r n a l A s i a t i q u e , 1 8 4 7 , 4 . seri, I X , s . 5 0 - 6 6 ; . I z g i , T h e tinerary
of

W a n g - Y e n - Te to

Kao - C h ' a n g

( b u tez aimas

henz y a y n l a n

mamtr, . izgi tezinden f a y d a l a n m a m salad iin k e n d i s i n e teek

kr e d e r i m ) .
yatla

Wang

ne kadar

memelidir.

Yen - Te'nn

ileri

gittiklerini

U y g u r l a r dirayetli

maz

meden

hamleler

kete

ramen

onlar

sefretnnesi U y g u r l a r ' m
pek gzel

gsteriyor.

hayret

k a a n l a r s a y e s i n d e devletlerini

yapmaya girimilerdi.

yeni

yerleik h a

Buna

yurtlarnda

840 ylndaki

da medeniyet

kurar

et
kur

byk fel

yolunda

yrmekte

d e v a m etmiler v e anlalaca zere meden bir k a v i m olmulardr. U y

g u r l a r ' m m u s i k i y e d k n olmalar dikkate deer. Birlikte ark
kopuz

alyorlar. B u , eski

bir gelenek

olmaldr.

syleyip

nk G k Trkler'in

de birlikte ark o k u d u k l a r v e y a t r k ardklar i n k a y n a k l a r n d a bil

dirilir.

Fakat

her ik

topluluun

raks

eklinde oyunlar

olduuna

dir

hi bir bilgi elde e d e m e d i m . slm corafyaclar da bu mesele zerinde

bize

yardmc

olmuyorlar.

Koyunlarnn kuyruklarnn
susiyettir.
kitb

buldan,

grmtr.

yunlarnn

da k u y r u k l a r

rnn

Nesli

da ok o l d u u n u ,
bilinmediini

ederler

sz,

ayn

Trk

byktr.

B e Balk

sylyor.

her bir y l k

b e n , elinin

donda y l k

u n u sja belirtmek

bunu

olan

eyi

Kazak

Wang - Y e n - Te

Ancak

onlar

ayn

dondaki

Eer byle

otlayan

ait

syler

ayn

Karaman ko

Uygurlar'm

atlar-

ylklarn

sayla

y l k l a r n donlar
atlardan

bir h u

(Muhtasar

koyunlarnda

lkemizdeki

dzlnde

sylemek

(at s r s )

koyunlarna

de a y n

tkenmekte

manasn m ifade etmektedir?

beraber

olmas

l e y d e n , 1885, s . 3 2 9 ) . Radloff

hususiyeti
nn

byk

Corafyaclardan bn'l-Fakib

ile

teekkl

ayrd

etmitir

ise dikkte a y a n d r . B u n u n l a

istediinden

bu, mmkn

phe

olabilir

ederim.

m i ? Fazla

Hepsi
olarak

isterim ki Trkler hatta Moollar atlarn don v e be-

dousunda bulunuyoMu. Uygurlar bu ehre Kou demek

te idiler, di Kutlar'm, lk olduu iin, k mevsimini bu
ehirde geirdiklerini biliyoruz. XIII, yzylda ad geen
ehrin Kara Hoca adyla anld
bilinmektedir. imdi
buraya di Kut ehri deniliyor. Yine Huddl-lem'de ge
en Penci Keth trke Be Balk'm karldr. Be Balk
Dou Tien-an'm kuzey tarafna den dzlkte kurul
mutu. X. yzyln sonlarna doru Be Balk'm balk
bahelik, civarnda kaykla gezilen bir gl, iinde altn,
gm, bakr ve demir iiliinde mahir zanaatkarlar
bulunan bir ehir olduu in elisi Wang-Yen-Te'nin S G fretnmesinden anlalyor. Be Balk Mool hkimiye
tinden sonra bir yknt haline gelmitir. inliler'in PeiT'ing dedikleri Be Balk'm Bilge Kaan'm kitabesinde ge
tiine daha nce iaret edilmiti. Uygur di kutlar yani
krallar yazn havas serin ve ho olduundan Be Balk'da oturmakta idiler. XIII. yzylda ayn ehirdeki hkm
dar saraynn duvarnda di Kut Baruk'un atalarn gs
teren bir soy kt grlyordu.
Kagarl bize kendi zamanmdaki Uygur ehirlerinin
en tannm olanlarnn adlarn vermitir. Bunlar Be
den

hususiyetleri

bindii atlar
ile

anlyor.

bir

hareket i d i .

Uygur
iki

le a n y o r l a r d .

byle
nk

onlara

gre

kitabesinde

bir ou

eski

dmanlarnn

de

binalarnn

yakndan

olmas, burasnn

atlarna

kaydedilir

seyahatnamesinde

( E . Bretschneider,
London,

den dier

B e Balk'ta

Medieval

byk

1 8 8 8 , I, s . 6 5 - 6 6 ) . H l g ' n n

1 2 4 ) , Wang-Yen-Te'nin

aktrjer'in

bir

ehir

ehir
ile de

syler

gsterdikleri

rahip
olduu

Eastern A s a t i c

refakatnda

yapldn
oyun

bahelik v e

arlanan
bir

researches f r o m

bir i n l i , Be Balk'ta ziraat

erefli

bulunmas

bir bada

Be Balk'm

adlar

binmek

da pek mamur

B u h u s u s ehrin a n a y o l zerinde

ilgilidir, 1221 y l n d a

'ang-un'un

sources,

oka

kahramann

sahipleri'nin

di kutlarnn y a z l k ehirleri olan B e B a l k ' m balk

katli

o l d u u n u gsterir.

s.

Kl Tigin

ve ayn zamanda

ran'a g i

( a y n eser, I,
sz

de

ilgi

ekicidir.
81

C u v e y n , a y n eser, I, s . 4 5 , A d geen
cere-!

mel'ne

eklinde

mellifin Uygurlar'a

mellif

vasflandryor.

kar d u y d u u nefretin

B u da

bu soy k t n
dier

ifadesidir,

bir

Mslman

Balk, Can Balk, Kou, Yengi Balk ve Slmi'dir.

Bun
lardan Can Balk'm, Be Balk'm batsnda, Manas'm do
usunda olduu tesbit edilmitir. Yengi Balk'a gelince,
bunun da Manas ile Hutukbay arasnda, Sulmi'nin ise
Kou'nun kuzey dousunda bulunduu
anlalmtr.
yle grlyorki balk sz Uygur lkesinden daha bat
da kullanlmamakta ve Kagarl'nn da teyid ettii gibi,
bu Bat Trkleri'nce bilinmemekte idi. Onlar, daha nce
de kaydedildii gibi, trke ehir anlamndaki balk yeri
ne, soda'dan alnma kend szn kullanyorlard. Yu
karda iaret edildii zere Kagarl Mahmud Uyguriar'n
en tannm ehirlerini kaydetmitir. Bunlardan baka
daha birok Uygur ehir, kasaba ve kylerinin de mev~
cud olduu bilhassa Hudd'l-lem'den iyice anlalyor.
Hudd'l-lem'de, dier slm corafya eserlerinde ol
duu gibi, Uygurlar'a Touz uzz yani Touz (Tokuz)
Ouz ad verilmektedir. Bunun nereden ileri geldiinin
emin bir izah yaplamyor. Asl Ouzlar ayn eserlerde
ayrca zikredilmilerdir.
Mild 982'de yazlm olan Hudd'l-lem'de Uygurlar
hakknda verilen bilgiler aynen yledir:
Bu lkenin dousunda in ve gneyinde ksmen
ve Karluk lkeleri bulunur. Ksmen batsnda ve
yinde de sadece Krgz (Krkz) lkesi vardr. Touz
lkesi Trk lkelerinin en geniidir. Aslnda onlar

sa

U y g u r - bir
hirleri, Trk
Bu l k e n i n

ikenin
hakan

(vyet)
ile

bar

halk k f i r l e r i n

Z'l-Karneyn'in

en

ingilizce tercme, \, s.

be ehr

v a r d r . Bu e

Z'l-Karneyn yapmtr...

g l s d r . Son derecede niancdrlar.

yaptrm olduu

Balk, Be Balk v e Y e n g i

S*<>

addr. Burada
y a p t k t a n sonra

Tibet
kuze
uzz
kala

Bahk

ehirler

unlardr ;

Slmi,

Kou, Can

( L s. 1 0 1 - 1 0 3 , tercme I, s .

11M13,

139-140).

E. Bretschneider, M e d i a e v a l researches, 1, s . 6 5 haiye 155, s. 67 h a i y e

157,

1!, s. 2 7 - 3 5 ;

V.

Barthoid,

6 5 1 - 6 5 3 ; M i n o r s k y , The Regions

Be Balk,
of

slm

A n s i k l o p e d i s i , II,

the w o r l d , s. 2 7 2 .

s.

balk bir topluluk (kavm) idiler. Eski zamanlarda Tr

kistan'n hkmdarlar Touz uzzlar'dan kard. Onlar
silhlar ok, sava insanlardr, yazn ve kn elverili
otlaklar bulmak iin yer deitirirler. Bu lkede misk ok
kar; kara, kzl ve alaca renkli tilki, sincab, samur, ka
km, sansar, sebce derileri, hutuv boynuzlar ve yak gn
leri elde edir. Pek o kadar zengin bir lke deildir. Em
tialar sylediimiz eyler olduu gibi, koyun, sr ve at
lar da vardr. Bu lkede pekok akarsu grlr. Onlar
en zengin Trkler'dir. Tatarlar da Touz uzzlar'dan bir
kavimdir.
1 " nncketh
Touz uzzlar'm ba ehridir.
Orta byklkte bir ehirdir. Buras devlet merkezidir ve
in lkesine yakndr. Bu ehrin yazm ok scak, kn
ok lo bir havas vardr.
2
Bu ehrin yannda Tafqn ad verilen bir da
grlr. Bu dan arkasnda be ky bulunur. Bu kyle
rin isimleri unlardr:
Kz Erk, ornul Ketli (? metin:
C.m.l.keth) Penciketh, Barl, Cmar. Touz uzz hkm
dar yazn Penciketh kynde oturur. Touz uzz (Uygur)
lkesinin kuzeyinde bir bozkr olup bu bozkr Touz uzz
ile Krgzlar arasndadr. Bu Bozkr Kimek lkesine kadar
gider '
3 K.m.siy (?) bu, iki da arasnda bulunan
bir kydr.
4 - S.t.keth kk bir yredir. Bu yrede ky
vardr.
5 Erk (?) = kk bir ehirdir. Bu, Khuladgn
rmana yakn bir yerdedir. Burada ok meyve vardr.
Fakat zm olmaz. Yedi ky bu ehre baldr. Erk ve
yresinden yirmi bin kii (asker) kt sylenir.
6 - K.rr kln (? yahut: K.vrk ln ?) ~ Kum l
iinde bulunan bir kydr; geliri azdr, fakat nfusu ok
bir kydr =
'
"
"
7 Beg Tigin kyleri bunlar be k3rdr ve Sodlar'a aittir. Bu kylerde Hristiyanlar (Tersayn), Zerd=

tler ve puta tapanlar (? Budistler? ~ Sbiyn) yaarlar.

Buras souk bir yerdir; evresinde dalar bulunur.
8 Km.s Art ~ bir dan stnde bulunan bir ky
dr. Bu kyn insanlar avclardr.
9 K.l.md (Humul ^ Kumul?) ~ buras ayri,
otu bol bir yredir. Burada Touz uzzlar'm alack ve
adrlar bulunur. Bunlar koyuncudur.
10 C.mJiketl byk bir kydr. Bu kyn be
yine Beygu denilir, Beygulular orada otururlar. Kimekler,
Karluklar (Khallukhyn) ve Yamalar bu ky daima
talan ederlerdi.
11 T.nza (?) Art (Topra? Art)
dadr. Buras tacirlerin konadr.
12 Mab.nc C.rbas (?)
ay vardr ve otla genitir.

toprakdan bir

bir konaktr, byk bir

13 ~ B.Lkh.m,kn (?) ~ bir konaktr; eskiden bura

da Touz uzzlar yaarlard, imdi rendir.
14 S.d.n.k (?) her zaman karl ve yamurlu bir
konaktr.
15 - H.k (?) Art bir konaktr.
16 r Kzk Ketli (?) iinde ayrlan ve pnar
lar olan bir konaktr.
17 Igrc Art :::::: asl kan eksik olmayan bir konak
tr. Burada vahi hayvanlar ve geyikler oktur. Bu da
dan ok geyik boynuzu elde edilir.
Huddl-lem'deki Touz
uzz yani Uygur ehir
leri ky ve konaklarna, dir verilen bilgiler bunlardr. Ad
geen eserde bahseden Touz uzzlar'm, Be Balk-Kou
blgesi Uygurlar olduu aka anlalyor. Bunun yann
da onlann aslnda en kalabalk Trk topluluu olduklar,
btn Trkistan hkmdarlarnn onlardan ktklar gibi,
Uygurlar'n Orhun blgesindeki kudretli devirlerine ait
ak olmayan ifadeler vardr. Fakat Ordu Balk ile ilgili
herhangi bir kayda bu eserde rast gelinemiyor. slm

mellifleri Uygurlar'm 840 ymda Krgzlar tarafndan

asl lkelerinden karldklar, onlardan ounun Be
Balk-Kou blgesine g etmek mecburiyetinde kaldk
larndan haberdar olamamlardr, inncketh (^Kou)'in yannda Tafqn dann arkasndaki be kye gelince,
bunlar gnn olduumuz gibi Kz Erk (?), Cumul
keth (?), Penciketh, Barl ve Camar idiler. Bu be ky
den Penci Keth'in Be Balk olduunda phe yoktur.
Dier drt ky veya ehrin yeri tayin edilemiyor. Bunlar
dan Comulketh, adn omul adl Trk veya Trklemi
toplulukdan alm olabilir. Camar'm ad ise Karluk e
hirleri dolays ile ileride bir kere daha geiyor. Buna gro
Camar, Be Balk'n batsnda Is Gl'n dousunda, li
kylarnda veya ona yakn bir yerde olmaldr Barl,
Minorsky'nin belirttii gibi Cuveyndeki Yarl'dan ba
kas deildir. Esasen Cuveyn'nin eserinin baz yazmala
rnda bu isim, Hudd-u'l lem'deki
gibi Barladr. Eserin ingilizce tercmesinde de Barl kabul edilmitir (II.
s. 489) Barl Be Balk'a drt fersah nesafede bulunu
yordu. Yine Uygur ehirleri arasnda 9. sradaki Kh.mud'un dorusunun Kumcul olaxagini Minorsky ileri srmekte
dir. Kumul, Kou'nun ok dousunda olup bugnk ad
Hamidir. Yukarda ad geen ehir ve yer adlarnn doru
telaffuzlarn ve nerede bulunduklarn tesbit etmek hu
susunda bilhassa V. Minorsky, gerekten, byk gayret
gstermitir.
Ancak malzemenin kifayetsizliinden elde
edilen neticelerin mhim bir ksm kesin ve ikna edici ol
mamtr.
XIII. yzyln balarnda Uygur hkmdar Baruk
idi. Baruk adn Kara Hanl lkesi snrnda bulunan Kasgar'm dousundaki Baruk (imdiki ad : Maral Ba) eh
rinden almtr ki, yer adlarn ocuklara ad olarak koyHudd'l-iem,

mine'l-masriq

e'i-marib,

y a y i n l a y a n M.

Sutde, Tahran,

1340, s. 7 6 - 7 8 ; ngilizce tercme V . M i n o r s k y , The Regions of the

world,

s. 9 4 - 9 5 .
8-5

Ayn

eser,

s. 275;

B a r l iin:

ayn

mellif.

Addenda

to

the

Hudd

a l - ' i a m , B S O A S , 1 9 5 5 , X V 1 I / 2 , s. 2 6 3 .
86

S. 270-277. A y n
kysnda

mellif

12, srada geen

Mbenc'in,

Kagarh'nn

bir ehir e k l i n d e zikrettii Y a f n o l d u u n u y a y o r

li

(s. 276).

mann Trkler'in. geleneklerinden olduunu biliyoruzv

Baruk, Kara Htay boyundumunu atarakXengiz Han'n
hkimiyetini kabul etmek akllln gsterdi. Bu yzden
Uygur Trkleri Mool brosunda ve mlk tekiltnda
mhim mevkiler elde ettiler. Uygur yazs Mool impara
torluunun da yazs olduu gibi bu imparatorluk iinde
Uygurlar da Trkln balca temsilcileri durumuna yk
seldiler. V e dier Trk topluluklar ile birlikte MooUar'm
trklemelerinde ve kendilerini Trk hissetmelerinde m
him bir rol 03madlar. Uyguriar'n aydn zmresi ok oldu-undan onlar Mool hanlar ve noyanlarmm katnda iti
barl bir mevki kazanmlard. Ancak XIII. yzyln ikinci
yansmdan itibaren Orta Asya'da Moollar arasnda ba
gsteren sonu gelmez mcdeleler, Uygur lkesindeki me
den hayata da onulmaz darbeler vurduu gibi, Uygur
lar'm toplu bir halde kavm varlldarm kaybetmelerine
de sebeb olmutur.

m . KARLUKLAR'DA EHRCLK
Karluklar (in kaynaklarnda : Ko-lo-lo), VIII. yzy
ln birinci yarsnda Kara Irti boylarnda yayorlard;
boydan meydana gelmilerdi. in kaynaklarna gre b
boylan adlar unlard: Mou-lo (ve dahi Mou-la), Tschisse (ve dahi P'o-fu) ve T'aschi-li. el-Mervez'ye gre Kar
luklar dokuz kol (firaq) olup n ililer, n
B..s.k.rier tekil ederler,
dierleri de Bul, Kkerkn
( = Kl Erkin?) ve Tokhs kollandr.
Bu son
kolun da evvelce bir boy meydana getirdikleri kabul
edildii takdirde Karluklar'm asl boyu belki ortaya
km olur. Ancak bunlardan B..s.k.l yaslan boyun asl
eklinin ne olaca zerinde bir tahminde bulunmak beS'^

L u i , mau-tsi,
.gstermitir
,Tch'e-se

SS

H, s . 5 8 5 . C h a v a n n e s
( s . 7 8 , haiye

4) :

bu

Meou-lo

(ayni zamanda P'o-fou),-Ta

boyarin
{ayn

- C h e 11.

adiarn u. ekilde
zamanda
.

Meu-la),
-^

S h a r a f - a l - Z a m n Thir M a r v a z , O n C h i n a , T h e T u r k s .and n d i a , y a y m layan v e ingiiizceye

me

s, 3 1 .

e v i r e n V , Nlinorsky,

London,

1 9 4 2 , s. 19, t e i c -

him in gtr. Ondan sonraki kollara gelince, bunlar

dan ikisini yani Bul ve Tkhs ( Z Toks) lar' tanmak
tayz.
Karluklar'm Uygur ve BasmUar ile ittifak edip Gk
Trk devletinin yklmasnda mil olduklar, sonra Bas
mUar' ar bir malubiyete uratarak tesirsiz hale geti
ren Uygurlar'a bu mcdelelerinde yardm ettikleri yuka
rda grlmt. Fakat ok gemeden bu iki Trk bu
dunu arasnda mcdele ba gsterdi ise de Karluklai'
yenilip (t yl 746) On Ok lkesine katlar; sonra
yurdlarna dndler ve istikll iinde bir hayat srmek
iin Uyguriar'n hcumlarna kar koymaya altlar, ki
budunun aralarnn almasnn asl sebebi Karluklar'm
Uyguriar'n hkimiyetini kabul etmemeleri olmaldr. Tav
an ylnda (751) Uygur l tmi Bilge Kaan ikinci zafer
kitabesini (Taryat) diktirirken Karluklar da Gk'n Olu'nun (in imparatoru) kumandan Kao-Sien-i'nin as
kerleri arasnda batya doru gidiyorlard. Ziyd bn S a
lih kumandasndaki Abbasi ordusu ile Taraz (:^ Tala)
rma civarnda yaplan sava Kao-Sien-i kaybetti
(751 Temmuz). Muharebeden nce Karluklar (Ko-lo-lo) is
yan etmiler ve hatta, belki arkadan in askeflerine sal
drmlard.
Yurtlarna dnen Karluklar her halde rahat durma
dlar. Yahut Uygur Kaan'n isteini yerine getirmediler
ki, l tmi Bil Kaan rti rman geip Bolu (?) gz'8^-^
-

C h a v a n n e s , - a y n eser, s . 1 4 2 - 1 4 3 , h a i y e 1, 2 9 7 . Barthod'un
.meden

h a y a t l a r i n h kaderini ..bu m u h a r e b e n i n

ret vericidir. Barthoid bu g r n

tir

Trkler'in

neticesine . balamas .hay

eserlerinde birka d e f a - i f a d e

etmi

( T r k e s t a n , s . 1 8 9 - 1 9 0 ) . O n a gre ayet inliler glib gelselerdi T r k

1er o n l a r n temsil.ettikl.eri
m va f f a k

medeniyet diresine g i r e c e k l e r d i . Fakat inliJer

ol sa 1 a rd \, T rk i sta n' d a

tutunmalar

rn mk n

ol a m zd .

hk

'kendi slerinden ok u z a k l a m o l a c a k l a r d . Dou Tt^kistah'da bile tutun

malar geici oluyordu.- Nitekim

de y l e - o l d u ; ok gemeden .oradan d?

. ^ekildiler y e uzun asrlar bir daha Dou T r k i s t a n ' d a grnmediler. .Doi-'

G k T r k l e r i i n l k e s i n d e y e idaresinde- 5 0 - y l - y a a d k l a r
lklerini

kaybetmediler.

Bir Trk t o p l u l u u n u n T r k l n

halde-Trk
yitirip

b|ka

bir k a v m i n mensupfar- d u r u m u n a

g e l m e s i , y a h u t b a k a bir k a v i n i n T r k

lemesi

bir araya

ancak

hdisedir.

bir o k . .artlarn

gelmesine

bal

mhim

bir

de (b;: Ala; Kl'e dklen Emil labilirj Karluklarl

di gibi (belki Ulu* = Ejderha ymm sonlannda- - 17o2)
Tora Yor'ta da onlar yine ayn kibete uratt.
Yun:t
ylnn sonlarnda (754) Karluklar ile Basmlar artk- bir
daha kar koyamyacak duruma ddler.
,
Karluklar'm bu tarihten (754) 766 ylna kadar nerede
otuMuklan ve ne durumda olduklarna dir bilgi yoktur:
Tahmin etmek belki mmkn olabilir ki onlar Tarbagtay'm gneyinde, Em taraflarnda bir mddet, oturdular
ve On Oklar ile iyi geindiler. Sonra ellerine geen bir
frsattan faydalanp li kylarna, arkasndan da Kestek
ve: Korday geitlerinden u boylarna indiler;; Syb'i ve
sonra Taraz (Tala) ' zapt ederek Trgi devletino; son
verdiler ( 7 8 6 ) .
Gerdiz'de ki Klutoln (?) belki,, son
Trgi kaan, l tmi (? yahut, II Alm?) da: batdaki
ilk Karluk yabgusi| olabilir. Bu mhim baarya ramen
S O " i n e Osu,

Ra)iiStedt, .sv 24,.:. s a t r . 8^.1, 5;..;25./-$tir 1^2.;%nskrripsk5n: s . ; 2 5 ;

...rr^.a-tfr':t0-t4,-s..
. . 74,...s.

1-2; O r k u n , s.--^75/: satr^-3]Ar

27;<mi]r

da.fna .da ..fizral..m'i p a n kitabenin

' Fak^at i'gli k e l i m e s i n d e
-

1 5 , .transkripsion-

1.77,. .sa.tr. 2 - 3 , 8 - 9 , . s . - 176.- B u hdiseden .sonra .'anraj yerierj

bir y e r i n d e igii Tutuk "ismi eiy^'

''harf-silik

olup g l k l e - o k u n a b i i d i i n i

etrPiek i'in hoktah se-kilde-gsteril m itir

--';. kripsion-.^/.-St, Satfr;6;;.Orkn> s. 1 7 9 , saTjr.-,7r,

91

. ;

i n e U s u , Ramstedt, s . 3 2 , satr 14, transkripsion

s. ..181,...satr 7 - 8 , transkripsion

^2

G h a v a n n e s , ' s. 84 v e h a i y e 4 .

S'

G e r d z ' d e Trk
ledir.

O r a d a geen

uzzlar'

yani

hakan,, T o u z

ygurlar',

c e r e y a n ' v e metnin

Karluklar

t e n - s o n r a ' k a r l u k l a r - 'dtr

uzz

hakan

hem t b e r n . g n e

h a n n ifade ediyor
hususiyeti

gibr

grnyor

der

Khn-i Trise deV h a d i -

sebeplerden'kesin
Bunu

bylece

bir ey

ifade 'ettik

a y n e n 'hakedebiliriz :

t Turkist-niyn

b&r^k.hq-.^yn

ra^.:ez kbqBfynv;!kQ-

heme. Khqn]yn..-r.. .biko.tend, v e

heme p d i h - i K h q n i y n be o n p n

vel'Khallukh

de y

v e h a k a n j l a r d a ; Touz

bahsiri'rsoh :cm!e!erm

hem- bdend,

,.-^tend,. v e i.mr. e n d e r n i h d e n d . v e
k'herin kes

ou .bilindii-,gibi

T r k i s t a n i y n , Bat T r k l e r i n i ,

':;tkhten :vurdend,-' .ve d e v z d e i - m i - h t e r - i : ma'r-f

n

s, 3 3 , satr 1 4 ; O r k u n ,

ile ilgili haberler

- '*'soyI%mekr bize " re, - pek' ' rn O m k n deildir.

-,Ve

eklindedir,

^kstan da -Bat T r k l e r i ' n i n

"sel'rn

180

kavimlerine, d i r . veri.len .-bilgiler'in

. . h i k y e v e y a .menkbeler

ifade

.(Ramstedf. s . 3 0 , satr 7',-trani--

mnd

ez H k a i j u k h i y n . V e

ki kote od ez k h q n y n Khtln

Khqn bd, ve ev

ki bl^niest ilm. 1. m.s.n. C e b y e b d ; v e ' n - " riyaset e n

Khallukhyn

bimnd

=: V e ( K a r l u k l a r )

by'ece' yaadlar-.' T.rkis-

Karluk yabgusu kaan unvann alamad eski unvann

(yabgu = melik = kral) tamakta devam etti. IX. yiizylm sonlarnda yabgu^nun
Taraz (Tala)'da oturduu
anlalyor.
Karluklar kazandklar baarya ramen Bat Trjkleri lkesinde kuvvetli bir varlk gsteremediler. Hatta
onlarm bir devlet kurduklar bile sylenemez; eski yurtlan
olan Kara rti boylarnda nasl yaadlar ise bu yeni yurt
larnda da hemen hemen ayn ekilde bir hayat srdler.
Karluk boylan ve hatta bu boylarn obalan birbirlerinden
uzak yerlerde yurt tuttular. Kara Trgi kaanlarmm
merkezi Taraz (Tala) da oturan Karluk yabgusunun di
er Karluk boy ve obalannm banda bulunan beyler ze
rindeki nfuzu kendisinin kuvvetli ve zayf oluuna gre
deiiyordu. Bu yabgulardan, belki ilk yabgu mstesna
olmak zere, hi birinin andn bilmediimize gre onlar
dan kuvvetli bir ahsiyetin yetimemi olduu kendiliin
den ortaya kar. Nitekim Karluklar'm siyasi bakmdan
paralanm ve muktedir yaibgulara sahib olmadklani
gren Smnilef, hududlarda duvarlar yapmay brakp
taarruza gemiler, yabgu'nun oturduu Taraz' feth et
miler (280
893), yabgunun hatunu ile on be bin kiiyi
tutsak almlar ve ehirdeki byk kiliseyi camiye evirtanllar
ekip

Hkahilar'
btn

k md a r ii
rlen
mi

kimse

Karluklar'dan
Khutolan

( ? l A l m

s. 257). M i n o r s k y
The people

hcum

Hakanflar'm

of

ederek
bertaraf

onpan'a

kald.

ldrdler

zerine

geen
~

ngilizceye

(Turgihan?)
and whose

beyi

rse

kingdom

ilk

kl

en son l d

Karluk

Yabgu)

idi

yle eviriyor:
against

ve

Hakanllar'n h g -

Hakanllar'dan

( = Cebuye

bu son cmleyi

togln w h o w a s killed

nl

( ? ) Hakan, yerine

? ) Cebye

Trkistan

12

edilmeleri

da l t
(Gerdz,
Finally

the khaqn K h u -

passed to

(the) ChCinp^

(clan ? ) of t h e K h a i l u k h . T h e first k h a l l u k h ruler w h o sat oh the throne

w a s Ilmlm. s . n . J a b y a ( T h e Regions o f t h e w o r l d , s . 288). G e r d z ' n i n
KKallukhiyIn
dan

Karluklar)

b a h s i n d e ihkan, Tou? G u z z l a r ' r h

eklinde gsteriliyor:-n

bigirikht, v e be nhiyet-i

n ker n b e d d bitersd

Touz G u z z biud v e vilyet-i

hkn^-

v e ez nca

khkn. ( G e r -

d z , s . 256-257).
94

G e r d z ' d e o l d u u g i b i , dier
uye

de denildii ifade

baz eserlerde de K a r l u k

ediliyor.

yabgusuna

ceb

mislerdi.
Smniler'in baarlar bununla kalmam Taraz'dan epeyce uzak bir mesafede bulunan Balasagun'u
da nfuz mntkalar iine almlard.
Karluk fethi Bat Trkleri veya On Oklar arasmda,
ilk zamanlarda baz istisnalar dnda, pek geni apta yer
deitirme hdiselerine sebeb olmam gibi grnyor
(anlalaca zere bu hkm emin bir ekilde veremiyo
rum). Dndme gre daha sonralar, belki IX. yz
yln ikinci yarsnda mhim baz g hdiselerinin vuku
bulduu phesizdir. Bunlardan biri Kalalar (Khalac1ar)'m Horasan'a gleridir. Fakat bunlardan bir ksm
ayn yzylda Taraz'dan douya giden yolda Kasri Bs
ile Kl b arasmdaki yerde yayorlard. Buras onlarm
klaklar olup Karluklar'dan bir kmenin kla da onlarnkine yakn idi. Dieri de Ouzlar'm aa Seyhun
boylarna gitmeleridir. IX - X. yzyllarda yazlm co
rafya eserlerindeki Trk topluluklarndan
hangileri On
Oklar'dan idiler? Bu suali tam olarak cevaplandrmak g
olmakla beraber bu hususta bireyler sylemek mmkn95

Mes'd,

Murcu'z-zeheb,

Kahire,

1 3 6 7 , I V , s. 2 4 5 ; N e r e h ,

Trh-1

' B u h a r a , y a y n l a y a n R a z a v , Ta'hran, tarihsiz, s. 1 0 2 ; lbn-1 El'hr, T o r n

berg,

leyden,

1 8 6 5 , V I ! , s . 4 6 7 . B u ka:yn&klardan

Trkler'in melikinin
hatun

unvanl

asker

o t u r d u u ehir feth o l u n d u u

zevcesi

ldrlm,

y l e k i her M s l m a n
Nereh

onbin'e

yakn

at v e d e v e d e n

ise E m r

tursak

saysz

bn'l-Etnr'e

gibi,

melik'in

alnm,

Trkler'den

doyumluk

atlsna 1000 dirhem

ele

dmtr

smail'in 2 8 0 M u h a r r e m ' n

de

gre

babas,
ok

geirilmitir.

{gsterilen y e r ) .

(Mart - N i s a n 8 9 3 ) T a -

rz'a s a v a iin gittiini v e b u n d a n dolay ok z a h m e t e k t i i n i , s o n u n

da

Taraz

lman
nne
ral)

emrini

ettiini,

girdiklerini,

Taraz'n

yazar

melikinin

der

nce,

yine

fethettiini,
boylarndaki

ehri

v e onu

emirnin

Ms*

de slm

kilisenin

di

(kated

ok ganimetle B u h a r a ' y a

y e r ) . Mes'd'ye gelince,
aldn, melik'in

ei ile

de l d r l d n

yer. Mes'd'nin

anlalamad.
ayn

braktn
(dihgnn)

bildirir

da

smail'in

15000

kiinin

v e : bu m e -

v e bu beldeyi idare eden h e r m e l i k ' e bu u n v a n v e

(gsterilen)

ne olduu

Smn

10000 kiinin

lik'e T.n.k.. denilir

rilir

mecbur

ok b e y l e r i n

alndn, ehirdeki byk

(gsterilen

oturduu

tutsak e d i l d i i n i ,

gelmeye

birlikte

cmi haline getirildiini,

dndn
Trk

huzuruna

onunla

Smn

hanedandan

ismail'den

smail

Nuh

sonra d a

b.

zikrettii
b.

T.n.k..

Ahmed'in

Esed'in

840 ylnda

N a s r b. A h m e d ' i n

a v g a r zerine bir sefer y a p t n

T u r k e s t a n , G M N S , London, 1 9 2 8 , s . 2 1 1 , 2 5 6 ) .

bu

nvanmn
fethinden
sfcb'

(913-933) Seyhun

biliyoruz

( W . Barthold,

TRK

DNYAS

RTSRMAR

u s a s 1984

dr. Bat Trkler'i yani Gn Oklar'a mensup topluluklarn

baindauz eli: gelmektedir. Ouzlar <Dn Oklar'n- ;ve
Talas rmaklar arasnda yalayan ve .inlilerin Nu-e-Pi
adn verdikleri sa kolun mhim bir ksmn tekil ediyrlrd.
B, kesindir. Kalaiar Cs'Khala) ile Balasa^

-in kaynakiarn-a gie O n O k boylarinin adiri~ u n l a r d r : '"^

i.'

Z,

fj

s/)

"d

>

o'O

,U1
<D
:0

>
f
(
)

"E

f i
-e f-.

ra'

ra"

(D
T)

fU

ra ra
ra
ra J
: ra
ro ra ra ra

E
ca

'-6

0
0
C

in

ca

ra .

<0) Z0 >
> p T3
D LU C
w
>
r J

j2

>

ro

N
D

H
.
> ^

'jz

w
y) .
_ra ra
JS
ra
fD ra HU)

>

>

>

D'

.E

a
o

C LU
O

LJ

<y>> ^

Z 03

D
l>

c
ra

.0)

<8

D
f

D
O

00

a.

o
o
3

D,

a
D

T3

c:
ra

00

ra

t/p Cp
/

<

f
CL

O
( C h a v a n n e s , Documents, s . 30, 60, 2 7 0 - 2 7 1 ) .
zahlar:
1 ' N u - e - P i l e r ' d e n

en kudretli

ka y z bin asker kard

ve-en

syleniyoro

varhk

b a y . 1. boy olup-, bir

gun'un batsnda, Ordu kasabasnda oturan Trkmenler'in

2

A n l a l a c a zere

ayn

adlar tayor.

Tu-lular'a

Nu-e-Pi
lr.

Nu-e-Piler'den

mensup

boylar

Bu b y k

boylarn

beylerinin

4.

balarndaki

Erkin

u n v a n l a r n Dou

1.

(Se-kin)
Kk

ve

2.

ile

beylerin

unvanlarn

Trkleri'nde

de

5.

boylar

;or

('cu),

tadklar g r

kullanldn

bili

yoruz.
4 > T u - L u ! a r ' d a n

e-o-Ti

beylerinin

unvanlarndan

T'oen,

Nu-e-P"-

ler'in 3. b o y u n u n b e y i n i n u n v a n l a r a r a s n d a , y i n e T u - l u l a r ' d a n 5 . boy u Ni-e'nin

beyinin

'oupan

unvan

olarak

grnr.

nd

bildirildii

gib,

tad da s y l e n i r .

u n v a n da

Peenek

a r a s n d a oban

Peenek boylarndan

birinin

Bula

beyinin

a d n n ' ta

oban

adn

( A . N . K u r a t , Peenek tarihi, s t a n b u l , 1937, s . 10,. 3 0 ,

5 3 , 5 4 , 5 6 ) . Y i n e P e e n e k l e r ' d e ur
rlyor

Nu-e-Piler'in 5. boyunun

babular

(or)

u n v a n n n kullanld

da

( a y n eser, s. 3 0 , 3 2 , 4 3 , 5 3 , 5 4 , 5 6 , 5 7 , 5 8 ) . K a g a r l ' d a u p a n

(aban)'a,
cme

I,

phe

ile

ky
s.

bynn

402).

yama

Doerfer

karlyor

m a n a s n n verildiini

opan'n

(Trkische

und

farsa

biliyoruz

subn'dan

mongolische

elemente

(ter

geldiini
im

neuper

s i s c h e n , W i e s b a d e n , 1965, 11. s. 108 - 1 0 9 ) .

5

Eer

mensup

yanlmyorsam

Tu-ki-eler'in

bu

on

Trgi

a r a s n d a k i 2 . v e 5. b o y l a n

boydan

eklinde

sadece T u - l u

tr^ke

ifade eden

ad

yani

biliniyor.

K o - u ' y u da

Kl T i g i n ' i n

sindeki K o - u Tutuk da b u l u y o r u z . K l Tiin 26 y a n d a iken

ylnda)
lerek

Trgiler

ldrlm.

rulmutu. Fakat

sol

zerine sefer y a p l m , T r g i

kaan

alnp T s b a r ' d a

de

Mveru'n-nehr'de

itaat

altna

bulunulduu

kitbe-

( 7 1 0 - 711

Kara

Trgiler

kola

Nu-e-pi!er

(Suo-ko)

yeni
koridu-

esnada Kara T r g i l e r ' i n

ya olup K e n g e r e s ' e doru gittikleri haber a l n d . B u n u n zerine Kl

Tigin says a z , y o r g u n
gnderildi.
savap
zengin

Kl

onu

da

Tigin

v e az y e t e r s i z bir
Kara

bozguna

br ganimetle

Trgiler'!
uratt.

Kapkan

Bu

Kou'nun

dorudan

mmkndr,
de
kna

doru^ya

bu

Yer Bayrku (budun

( a y n eser,
vardm

s. 227)
aka

bu
ifade

idaresindeki

boyu

ifade

grte

Baz

metinde

Trgiler'in

bu

ulat

Trgi

Tutuk'taki

dnmek,

Kara

eklinde

olmak

bizce

gibi. Bazin'in
sonradan

limler

T r g i people

ile

uu- orduya

o l d u u n u gerekten
isterim.
Sar

a y r l d k l a r n bildiimize gre

Tutuk

Tigin

(unvan)

mlardr. T r g i l e r ' i n

Trgi,

Trgler'e
Kl

ettiini

a d n , Trgi a v a m h a l k , C o m m o n
Kara

Kara
Kou

s . 7 3 ) . B u sebeple K o u

a d ) Ulu erkin

etmek

ile

sonra

baarlar s o n u c u n d a

Kaan'n

( E r g i n , metin, s . 159, transkripsion

kuvvet

yendikten

far

Trgi

manalandr-

zere

iki

kola

( C h a v a n n e s , s. 10, 8 3 , 8 4 , 2 8 5 , 2 8 6 , 2 9 4 ) .

kolunun

sz k o n u s u o l d u u n u

kabul

etmek

ye

rindedir.
6 - O k ' u n

oymak,

boy

m a n a s n tad

T r k l e r ' d e , ne de d a h a sonralar o k ' u n

bir

delile s a h i p deiliz. O k ' u n

dilciler

bu

meselesine, gelince,

t a r a f n d a n b y l e bir

n n ifade e d i l m e s i . Bat G k T r k l e r ' n i m e y d a n a getiren

Ok

denilmesinden

ileri gelmitir.

ne G k

m a n a y tad zerinde
mana

on boya

Fakat b u , y a n i on boya on ok

ak

tad
On
deni-

ve hatta Peenekler'in de
bu kola niensup olduklar
phesizdir. Is Gl un gney dou kylarnda yerle
mesi,

bize gre, muhtem.elen,

kaynaklarnda
birer

aka

ifde

ok v e r m e s i d i r :

baka

edildii

puis son

bir

husus

le ilgilidir.

Bu

da, in

g i b i , k a a n l a r n on b o y u n

royaume

beylerine

(a-po-lo, 635 yl)

fut

divis

en dix tribus; pour c h a q u e tribu ! y avait un chef, qui la g o u v e r n a i t ;

les appelait
c'est pour

les d i x
quoi on

les nommait

les d i x

anl)

on boya a y r l d . Her b o y u n

Bunlara

ad d e n i l d i .

flches

kendisini

Her ad hediye olarak

lay onlara O n O k l a r denildi

in yllnda

bir

ediliyor:

on

une f l c h e ; le nom

les appelait aussi

oyman

les d i x

ok a l m t , B u n d a n

Le K a a n d i v i s a

flches

ve idare

tevdi edilmiti. Bu on beyin ad

On

Ok

da d e n i l d i .

Sonra bir

son

on

et

qui

cha;

appela

un

( k a a n l n ) on boya a y r d . Her

eden

bir

beyi

v a r d . Bu beye bir

( u n v a n ) on ad idi. O n l a r a
ok

bir

royaume

la commandait

postrieurement,

do

dier

( d e ces dix h o m m e s ) tait les d i x

Kaan budununu

kendisini s e v k

(ka

beyi v a r d .

( C h a v a n n e s , s. 2 7 ) . Bu ifadeler

u e k i l d e teyid

f l c h e un tribu...

sonra b u d u n u

dare e d e n bir

en dix tribus; c h a q u e tribu avait un hom.me qui

on remettait

on

c h a d s . C h a q u e chad recevait en prsent une f l c h e ;

bir

boyu

ifade

etti...

ok

( o n ada^
(Chavannes,

s. 5 6 ) .
u

rmann

On

boyun

krk

li

(takriben

hkmdar

20 k.m.)

K a a n bu

( G h a v a n n e s , s . 1 0 ) . Hirth'in
(Nachworte
Yani

zur

Inschrift.

Von

zere metinlerin

kaan

tarafndan

diye olarak)

bir

boy

ifade

Tonjukuk,

(Kie-tan

danda)

on

on

boya O n O k

beylerine

T u r a n , Eski T r k l e r ' d e o k ' u n

hukuk

eder
wo

pflegt

1889, s. 7 3 ) .
herbirine

bey'e ve

ok'u,

herhalde,

(belg)

(he

buradan

d e n i l m i , sonra da

almeti

bir

ok

boylarn

olarak

veriyor

bilhassa sefer dolays ile h u

oklar
bir

werden

beyinden

K a a n beylerine

reisliine tayin v e a y n z a m a n d a tbilik

iin

vardr.

tayin

aktr.

iin, ad u n v a n l bu on

edilmitir.

gelmeleri

zu

St. P e t e r s b u r g ,

gayet

d u . slm d e v r i n d e T r k h k m d a r l a r n n
zurlarna

K i e - T a n da
beylerini

Fhrer erhoben

manalar

ok verildii

da onlarn, banda b u l u n a n
ile bir

boylarn

tercmesi ise yledir: Hier ist der Ort,

der K a k h a n d e r z e h n Stamme z u m
Grld

kuzeyinde

dada

gnderdiklerini
sembol olarak

biliyoruz

(O.

kullanilmasi, BeU

leten, s a y 3 5 , s . 3 0 5 - 3 1 8 ) .
7

T r k v e Moollar'da

olmak

iin birbirine

ok

ok

v e r m e k , dostluk

h e d i y e ederler, bir

dar ile dostluk k u r m a k iin ona ok g n d e r i r d i .

dar herhangi
altnda o l d u u

bir

almeti

hkmdar

idi.
dier

iki

kii

bir

B u n d a n baka bir

ahsa ok v e r i r s e b u , o ahsn o h k m d a r n

m a n a s n a gelirdi

dost

hkm
hkm
himayesi

( b u h u s u s l a r e lgili baz ndir m i s a l

ler in y a k n bir z a m a n d a y a y n l a n a c a k olan Trk tarihinde

ahs

adlar

balkl eserimize b k . ) ,
. 8 -Bilindii

zere Kl T i i n ' e ait kitabede yle bir

mn K a a n istemi
tuta
9'^

Kaan olurm. Olurupan Trk

brm, iti birmi. Trt b u l u n g

Peenekler'in Yayk

ve

itil

ifade var:

budunung

ilin

Butrsin

kop y a ermi. S slepen drt

boylarnda

y a a m a d a n nce

Aa

bu-

Seyhun

mi olan Barsan (Barskhan) lar'm On Oklar'dan ve on

larn Tn-lu kolundan olduklar kesin bir ekilde sylene
bilir. Temm b. Bahr'e gre (IX. yzyln ilk eyrei) Barsganlar'm yurdunda 4 byk ehir ve drt de kasaba bu
lunuyordu. Yine ona gre gln kysndaki her ehirden
silahlan mkemmel 20.000 atl kyordu. Barsganlar salungdaki

budunu

Tizgig

kop

skrmi.

kondurm.

kin

alrr.i.Kop

leger

ara idi

baz

Kadrkan

kiirni.

yka

oksz Kk Ti^jrk

idi

o'ksz

kelimeleri

bazi

limler

ykndrmi.

kir Temir

anca olurur

T i g i n , metin s. 155, satr 3-9, transkripsion

deki

Baii

tegi

Kapka

ermi

s . 6 7 , satr 3 - 9 ) . B u

tarafndan

tegi

( E r g i n , Kol

sahipsiz

metin

ve

teki

ltsz v e y a pek tek il Isz szleri ile karlanmtr. Fakat idi oksz a
verilen

bu

manalar,

bunlarn

bal

bulunduklar

a y k r d y o r . n k , g r l d zere, bu
ettikleri

zaferler anlatlyor.

anlatlan
ifade

bu

edilen

(metb)

Kaanlar

pek

cmlelerin

cmlelerde

tekiltsz

manalarna

kaanlarn
bir

elde

budun

le

b a a r l a n nasl k a z a n a b i l i r l e r d i !

B u sebeple

yukardan

beri

mtlalara

idi o k s z ,

hkim

h,r

gre

kitbelerdeki

m a n a s n a gelmektedir:

hrr

(kudretli)

Trk

budunu

deki

tercmesi

isabetli

idi

bu iki yer a r a s n d a h k i m

otururmu.
(Inscription

ve

(efendi)

Esasen V . T h o m s e n ' i n
de

i'

Orkhon

v-

bu

yer

dchiffres,

Hel-

s i n g f o r s , 1896, s. 9 8 ) .

v e A r a l g l e v r e s i n d e oturduklarn

kuvvetle

v a r d r . Fakat onlar

e s k i d e n beri

mi

luk

mi

geldiler,

fethi y z n d e n

ylnda

Dihistan

nlzi'ne
ler'in

dklen

(Grcan

Turk'nin

eyletinin

yatann

banda Sl

F r z b. Q u i

buralara

et-Trk

bir

akn

zerine

yrd.

bulunuyordu.

rutsak ald 14.000 T r k ' ldrtt

1325; ondan
v e hatta
lklarn

muhtemeldir.
ad

geen

Sul

maiyyeti

deliller

yoksa
Hazar

olup

bu

Crcn

ylnda

DeTrk

merzbn

F r z , Sl

Emevler'in
kalabalk
iie

Kar
(716)

bir

kp

et-

Horasan
ordu

gitti. Y e z i d

( T a b e r , II, s. 1319, 1 3 2 2 , 1 3 2 3 , 1324,

n a k l e n I b n ' i - E t h r , Tornberg

tan v e G r c a n ' d a k i bu

elinde

kayglanarak
ve

baz

Ceyhun'un

(716)

y a n n a geldi. Y e z d

S l , ailesi

eden

ey s y l e n e m e z . 98

Trkler'in

yapmasndan

v a l i s i Y e z d b. e!-Mhei!eb'in

telkin

oturuyorlard,

kuzeyinde,

gneyinde),

(or?)

bir

z e r i n e aknlar y a p y o r d u . 98

yeni

Trkler'in

buralarda

yayn,

V,

s. 29 - 3 6 ) . Dihis

Trkler'in Peenekler'e mensup

olmalar

mmkn

Zra e l - B r n ' d e k i baz kaytlar P e e n e k l e r ' i n va*"-

yerlere

kadar

hissettirdiklerini

gsteriyor.

Peenekler

h a k k n d a bk. A . N . Kurat, Peenek tarihi, s t a n b u l , 1939; F. S m e r , O u z

lar,^ s. 36, 320 - 3 2 3 . Kala
h a k k n d a F. K p r l ' n n
A , V-1
tafsilatl

(\

s . 109 - 1 1 6 ) . M a m a f i h
bir

Khala)

mkemmel

ekilde yazlabilir.

bir

lar'a g e l i n c e , bu Trk topluluu

makalesi vardr

(Hala maddesi,

bu t o p l u l u u n tarihi y e n i d e n
F. K p r l ' n n

lu'da Hala, Kalalar v e Halal e k i l l e r i n d e

tesbitlerine

16 ky v a r d r

ele alnp

gre

Anado

(ayn makale,

s. 1 1 5 ) . B u n u n l a beraber Halalar, Y a p r l u K z k ve K a r k n adlar altnda

da A n a d o l u ' y a gelmi

olabilirler.

valkta en bata gelen Trk topluluudur. Bunlardan

100 kii, Karluklar (Hharlukhiyye)'dan 1000 kiiye kar
koyabilirdi, Temm, Barsgan ve dier ehirler ile kylerin
ahalisinin her yl bahar aynda toplanp gl kysnda bu
lunan bir ehir enkazn tavaf ettiklerini ve bunu din bir
merasim olarak yaptklarn da sylyor.
Kagarl'dan
baka btn mellifler Barsgan' Barskhan eklinde zik
rederler. Bunlardan Gerdz'de Barshkan beyine (dihqn)
m.n. denildii ^, Mcmel't-tevrh'te
ise beyin, tebn
Barskhan unvan ile anld sylenir.
Kagarl Barsgan'm Afrsiyb'm olu olduu ve Barsgan ehrini onun
yaptrd hakkmda bir rivayet naklettikten sonra bir ta
km kimselerin de Barsgan'm Uygur melikinin ylkc ba
ssnn adndan geldiini sylediklerini bildirir.
Bu ri
vayet Barsgan'm Trgiler devrinde kurulmu olduunu
ifade edebilecei gibi, ayn zamanda Uygur hkimiyetinin
bir ara buraya kadar uzanm olduunu da gsterebilir.
Nitekim Uygur Kl Bilge Han, kitabesinde hkimiyetinin
buraya kadar yayldn sylyor. ^'^^ Mellifimiz Isk Kl
C= Is
Iscak Gl)'n uzunluunun 30 fersah ve eni
nin on fersah (1 fersah: 5,5 - 6 km.) olduunu kaydederek
Barsgan'm gln kysnda bulunduunu yazar. Kagarl
98 M i n o r s k y s . 2 8 0 , tercme s. 2 8 3 - 2 8 4 .
i)

S. 266.

100 Y a y n i a y a n M. Bahar, T a h r a n , 1 3 1 8 , s. 4 2 1 .
101 ti, s . 3 0 8 , tercme

III, s. 4 1 5 - 4 1 6 . M e l l i f i m i z

hirden o l d u u n u k a y d ediyor
12 Kutlu

ki ot kutlu

koyn

babasnm

da bu e

( v e hiye m e d n e t u n minh e b M a h m d ) .
y i l ekkinti

a y y e n i k e

k n a y tengride-

kut b u l m u ulu kut o r n a n m a l p n e r d e m i n il tutmu alp arslan kutlu'"^

Kl

Bilge; Tengri

Khan

. B a r s k b a n ' k a . tegi iilen

.

ken . . . . l esi
(Bazin,
Han'n

ayn

eser,

tarhta k

(imiz?)

A l p Tutuk

alarak

gsterdiini

Uygur

H a n , pek kuvvetli, ihtimal

Mller

aklm

tarafndan

ngtn

ogurda

Kou

s. 3 2 1 ) . Bazin k i t a b e n i n
tarihini

Kagarl'nn

gre toprad

olurm

g e kutlu

kadar h k m s r d n y a z y o r
ne

khan

erksin yarlkkayur

aiu

uluug

olup
hann

zikrettii

ile, bu^ h k m d a r d r . B u , B u d l i k

trke

iki kazk k i t a b e d e n
(Zwei

funden, A A W , Berlin, 1915, 1 - 3 8 ) .

biridir.

Pfahlinschriften

erken

Kl

Bilge

947 ylna

( s . 3 2 2 - 3 3 2 ) . kinci kitabeyi
eklnde

tengr-

balayur

8 9 9 tariihli

v e ad geen

hkmdar

yaynlanmt

kidin N u

.... khan...

gzn-

Kl

Bilge

an'anelerlne

Bunlar

F.W K

a u s den T u r f a n -

babasmm ehri olmasna r a m e n : kularn kts sakisaan, yerin kts kazigan (bataklk), aalarn kts
azgan, kt kiilerin kt yer Baregan eklinde bir
drtlk' yazn^ktan ekinmemitir.
Gerdz'de Syb'a bir fersah mesafede olan Khtkiyal kynden 5000 asker kt y..ll (?) unvann ta
yah beyinin (dihqan)Trgiler'den olduu yazlr. Ora
daki dier baz veya birok kylerde de Trgiler'in otur
duklarna kuvvetle ihtimal verilir.
lS

s. 61- 366, II, s. 4 1 , 2 2 7 , III, s. 168, 182, 308, tercme I, s. 3 9 2 , 3 9 3 .

4 3 9 , II,; s . 4 9 , J l l , s. 135, 2 2 2 , 240,, 4 1 7 .

l^*-S'

279.

m..iig

ivcmelu't-tevrh'fe :
gyend

Trgi adn Turge

gibi

onu

eserinin
;,

-f-

ile

manalandnyor

dier

(Trk

{ -

Kt^otkiyl)

sz edilecektir.

compagnon)

okuyor
(ayn

ve

eser,

baka, bir
Sayn

bilemiyoruz.

gsterildii
s. 108

dier

topluluklar

deildir.

Yukar

trklemi

Yenisey'deki Krgz

kavimler

n k , bu trklemenin

edilmesi gerekir. Mesel H a r i z i m l i l e r ' i n ,

Kenekler'in

ve

mmkndr.^
bozkrma
dierleri

ve

y e r d e tafsilatU bir e k i l d e izah e d i p : etme-

meslektam

eklinde

hatta

Fakat

belki

K r g z l a r nasl

gitti v e orada

uzun

nasl o l d u u n u n

bir

Argular'm

ksm S u g d a k

T r k l e l i ? Hangi
hkimiyet

(Sod)

Trk

srd

iin

asla

zah v e isbat

nasl trkletiklerini

mddet

(Kr

vasflandryor

( a y n eser, s. 101, 106 - 1 0 7 ) . Bu g r tasdik etmek benim

mmkn

li

Bazin

y e r l e r i n d e de byle y a z y o r , s . 2 2 5 , 2 5 6 , 2 5 7 , 2 5 8 ) . Bar

zin;in b y . g r n
ve

Hork.tl

arkada kelimesi

diini,
kz)

Pdih-i^

( s . 4 2 1 ) . B u r a d a n ileride y e n i d e n

lar'n,

izah

kavmi
de

etmek
Abakan

Krgzlar ve

trkleter? i n k a y n a k l a r n d a Kr'gzlar'n mavi g z l , sar sal

olduklarnn

syienmesi

bpyIe. .kesin

bir. h k m n

k a y n a k l a r . ile

Bizans

1ar Trk asll

mdr?

ve

Gerdz'deki

verilmesi

iin

bir

eserlerinde Macarlar
Sayn

kaydn

kfi

bunu

deliller

da

teyid

midir?

etmesi,

Baz

slm

Trk

asll s a y l r .

Macar-

bu

szlerimden

dolay

meslektam b e n i ,

mill, hisierimin tesiri altnda k a l m a k l a tham ederse b u n a gerekten z lrm.

n k m e s l e k a l m a l a r m d a mill

duygularm

bana

emir

vere=

mez. V e r i r ise o z a m a n ilim adam s a y l m a m a m lzm gelir. Krgzlar v e

dierlerinin
nim

iin

Trk aslh o l u p ; olmamalar benim

mhim

olan gerein, ne olduudur.

gesinin,

Trker'in

rhuhtelf

z a m a n l a r d a k m e k m e aadaki b y k

olmaldrlar.
byle
(Z

skitler

dnmek

ite bu

seslerini

kme

eski yurtlar

I r a n asl

olmas

bir topluluk

mecburiyetindeyiz.

O r k u n ) . v e Tula

dan k m e
de

en

in
Fazla

r m a k l a r n n getii

v e muhtelif

III. y z y l d a

deildir,

B.e=

olarak Abakan

bh

i m k n s z deildir.

kabul
Trk

bozkr blgesine
edildiine
soyu,

deil

ok

aslnda bir
daha

5 -

gre,

Selenge,

Onlar
inmi
bunu
Orhun

bozkr blgesine Dou S i b i r y a '

z a m a n l a r d a inmi olabilir.

K r g z l a r ' d r . Eer Trkler

M..

Yani

da

mhim

bozkr

nceleri

En son
kavmi

inenler
olsalard

duyurmalar

bekle-

Mcmel't-tevrih'te Barsgan (onda da Barskhn) gibi

Trk'n olu olarak lq da zikredilir.
Bilindii zere
bu adda (yani Ilaq) aa Seyhun boylarnda Hocend ile
Sa (Ta Kend) blgeleri arasnda bir yre vardr. Mer
kezi Tunketh olan lq blgesinde daha birok ehir ve
kasaba grlr. Tunketh'in yanndan geen rmak da ayn
ad tar ve ona az ok muvazi akan a blgesindeki bir
rmak da corafyaclarca Nehr't-Trk (Trk rma)
adiyle anlr.
Eer ad geen kaynaktaki ifade ve isim
doru ise lq blgesinin adn bu Trk topluluundan al
dna hkmedilebilir. Esasen a'm kuzeyindeki Isbcb
( sfcb =. Syram) blgesinin bandaki beylerin IX.
yzylda Trk asll olduklar biliniyor. Hatta a (Ta
kend) blgesini idare eden beylerin de Trk asll olmalar
mmkndr. ^^'^
Mcmel't-tevrih'te Trk'n oullan arasmda Tuti'm
da ad geer. Hatta orada Tut.Fm tuz'u kefettii syle
nir.
Fakat byle bir isim baka hi bir yerde grlmedi.
Bu sebeble bu adn dorusunun Tng (yahut Tong) ve

nirdi. Dier taraftan

ksm

limler

topluluklarn

dilleri trke ile birlikte ortak

tarafndan

ileri

srlen

Mool

bir k k t e n

kuzeydeki

ormanlk

blgede

yaam

Cengiz Han devrindeki

Moollar,

ormanlk

blgede

Hoyin rgen

g e l d i i bir

ve Tunguzlar'dan

kalabalk

olduklar

biliniyor.

y a a y a n eldalarna

(Aa E r i ) adn veriyorlard.

105 V e Trk r pusern budend n Toti Tot.l v e igil v e B a r s k h n v e !lq

ve n gurh
dn-

ki e k n n

n e n d =

vard.

imdi

Barskhan^yn v e lqryn

T r k ' n Tutil

B a r s k h a n l l a r , DIaqlilar

larn o u l l a n d r

v e igend

ez f e r z e n -

( ? ) , i , B a r s h a n v e l q glb
v e igiller

denilen

dizin

s . 493;

G . Le S t r a n g e ,

T h e Lands

eastern caliphate, C a m b r i d g e , 1930, s . 477, 482, 483 v e harita

07 Bart-hold, a y n eser, s.. 176, 2 1 2 . T a b e r ' d e 191 (806 - 807)

kil

dolays

ile a ( T a K e n d )

olduu grlyor :

d-h

beyinin

Shibu'-

(III, s . 721). K a g a r l a ' n

dn da y a z y o r
108 s . 1 0 0 .

on

( s . 100).

106 B a r t h o i d , T u r k e s t a n ,

leri

ogur'an

topluluklar

(I, s . 443).

askerinin
Etrkihi

the

yl hadise^

Trkler'den

v e qaidun

of

IX.

mteek

min

quvva-

T a k e n d ' d e n baka T e r k e n a d n

ta

bunun da Is Gl'n gney batsnda, Barsgan'a gn

lk mesafedeki ehir olduu gr ileri srlmtr.
Bunlardan baka daha IX. yzylda adlar geen
Edhgiler'in On Oklar'a mensub bulunduklar phesiz
olduu gibi,
XI. yzylda Baruk ehrinde oturan a~
rklar' da On Oklar'm kalntarndan sayabiliriz.
Yine
XI. yzylda Uygur snrnda yaayan Oraklar'm da On
Oklar'dan olmas imknsz deildir.
XI. yzylda Aramut adh yerde yaayan ve ayn ad tayan topluluun
da ^^"^ Bat Trkler'ine mensup bulunduu tahmin edile
bilir. Ayn 3rzylda ad geen Tarbm oyma hakknda
109 G e r d z , s. 2 6 6 ; M i n o r s k y ,
gan'in

Trk

ili

burann ad olabilir
no ibn

Khurdadbih,

oturuyorlard
bir y e r i n

The Regions of

haritasna da

bk.

the

world,

s. 2 9 2 . Z . V . To-

K a g a r l ' n n eserinde geen T n

Kent

(111 s. 1 5 0 ) ,

s. 3 1 . Edhgisler

(Kagarl,

de ad idi

i,

X\,

yzylda

s . 8 9 , tercme

(gsterilen

yer)

zend

(z

I, 9 6 ) , B u n d a n

k i , p h e s i z bu

Kend)'de

baka

Edhgis

toplulukdan

gel

mektedir.
ni

K a g a r l , I, s, 2 8 , 3 0 , 3 1 8 , M, s. 3 8 8 , tercme I, s. 2 8 , 3 0 , 3 8 1 . A n a d o l u ^
da a r k l adn tayan 6, a r l k l a r adl
kelimeler
yor

ile b i r l i k t e

( M e s k n yerler

ruku

}^ a r k l )

k l a v u z u , s. 236

adl bir

olarak k u l l a n l d n da
n2

da

5 ve ark eklinde

(mesel a r k Ala^bal, ark B a l l )

Ouz

- 237). Ancak

boyu

olduu

gibi,

7 ky

aruklu

3,

dier

grl
(1

a r k ' n ahs

aad

biliyoruz.

Kara

Ya

yor;

bahadrl ile t a n n m bir

denilen

Oraklar'n

baz

deyiler grlr.

Bunlardan

Ad

Uygur

s n r n d a oturduklar

topluluk idi.
biri

K a g a r l ' d a onlar

anlal
ile

ilgil"

sudur :

kzl bayrak

Togd Kara

toprak

Y e t kel ip

Orak

T o k u u p a n m ketimz { I I I , s, 138, tercme, III, s. 1 3 8 ) .

..Ayrca

u s a h i f e i e r e de. bk.

I,, s. 108, 2 8 3 , 3 8 9 , . 4 2 5 , II, s.. 4 0 , 6 1 , 172;

tercme 1, s. 119, 3 1 3 , 4 6 8 , 5 1 6 , II. s . . 4 8 , 2 1 9 . Mool

(1222)
feddn
lalar'n
Ayn

bugnk

Afganistan'da

kalabalk

O r a k v a r d . Fakat O r a k ' n
reislerinden

eser,- 1, s.

bir

bu beyin

istilas e s n a s n d a

topluluun

banda S e y -

ad v e k e n d i s i n i n

de Ha*

olduu anlalyor.

124,

tercme

a d i y l e anlyor. Kelime trke

1, s.
deil

139,

gib

Bu

topluluk

grnyor.

oturduu . yerin

herHangi bir ey syliyemeyiz. nk olunrerecte - yaa^

d dahi bilinemiyor. .
^
^ iv : ^
:
Yigil ve TlhsarKarluklar'm byk oymaklari olup
Xr: yzyda onlar artk Karluklar-dan yr, mstakil top':^
luluklar saylmlardr,
Biraz sonra Karluk ve TokhBilar'a mensup baz oymaklar grlecektir: Kagar ile Na
rin rma arasnda yaayan Yamalar (onlara Kar^a Ya
ma da denilirdi) aslnda Touz uzz yani Uygurlar'a men
sup bir kavim olup sz edilen yurdlarma
Karluklar'dan
dan ok sonra (pek muhtemel olarak 840'dan sonra) gel
milerdi.
Bulak boyu ise bir, kaynaargre I^rluklar'-:
dan, dierine gre Yamalar'dan idi, Elke Bulak da deni
len bu topluluu bir ara Kpaklar tutsak almlar ise de
sonradan hrriyetlerine kavunulard,^^^
Yukar rti boylarnda yaayan ve kalabalk boylar
Kfaklar (Kpaklar),
olan byk Kimek kavminin. Bat
Trkleri, yani On Oklar'a mensup olup olmadklar ze
rinde birey sylemek mmkn deildir.'Kimekler-X. yz
ylda yedi boya ayrlmlard mi, mk, Tatar, Balardr,
Khfq, L nqz;
Ecld, .^^o XL yzylda .Kimek adr or
tadan- kalkm ye bu topluluu irti boylarnda
Yimek
( Z mk) 1er, batda bilhassa, im ve yukar Tobol boylar
ile ona komu yerlerde oturan Kfak (Khfk)lar temsil
114 A y n

eser, tercme

n 8 numarali

I, s. 4 3 5 .

h a i y e y e bk.

ne H u d d ' l - i e m ,

...

s. 79.

n? K a g a r l i , I, s. 317, tercme I, s . :379.:

U S Kfaklar'n
-gsterildii

ad, kaynaklarda
g i b i , :Qfaq

Qrbaq olarak
119 Ayh'en

byle

: v

hkimiyetlne
MgoJ

kadar,

{'GerdzT,

s. -258).

ve^ buna delil

D o r u s u n u n ^^'fe

g e l i n c e , 'o

b^ ismi

sonra

ds

bldunlj" la'hmir*

Niigaz

eklnde

o l a r a k ' Sve a h - ' - ^ e ^ n l e r " ' ^ a r a s h d a

y n bir o y m a n yaadimi-^sylemektetir

120 G e r d z , s. 258. Fakat

(-ayn eser, s . '304, h a i y e 3 ; .

'

bu d i n

da
.

(Ecld)
: .;

oku

a y n --aidi- t a ' -

Fakat bu bence ok phelidir."

lebilir.

u.mumiyetle

' hlkimryetinden

yazhr,

bi-le' e d e m e d i m . " M i n o r ^ k y ' y e

makta

Mool

e.kli.nde,

... >

doruluundan
.

"'
phe; edi-'

etmilerdir. Yine ayn yzyln (XL yzyl) birinei yan

snda Harzim lkesine kuzeyden bitiik komu bir blge
de yaayan Ketler ve raklar, pek muhtemel olarak,
Kfaklar'dan olduklar gibi, XII. yzylda kalabalk ve
kuvvetli bir Trk kavmi olarak tarih sahnesinde grnen
Qangllar da yine onlara, yani Kfaklar'a mensup idiler
Qang]lar'n adlarna daha nceki yzyllarda rastgelinmez. Kagarl kendi zamannda Qangl adl nl bir Kfak beyinin adn verir.
Qangllar'n adlarn bu bey
den aldklar phesizdir.
Son Trgi kaanlar zamannda balam olan ehir
devletleri devri veya beylikler devri Karluklar'm gevek
ve tesirsiz idareleri ile varln srdrd.
Hatta belki
daha da geliti. Halbuki Abbas valileri ve bilhassa Smanler Mver-nehr de ehir ve blge devletlerinin pek
ouna son vermilerdi. Onlar Trk lkesindeki siyas par
alanmadan faydalanarak, yukarda da kayd edildii gibi,
Taraz (Talas) ehrini ellerine geirdiler. Smn hududu
Taraz'm ilerisinde Mirki kasabasna kadar gitmiti. Bun
dan baka daha doudaki Ordu kasabasnda oturan trkferi meliki tslmiyeti kabul etmek mecburiyetinde kald
gibi Trk asll Isfb melikine her yl. vergi vermek zo
runda braklmt. te slm dinine giren ilk Trk kavmi
Balasaun ile Mirki arasndaki Ordu kasaba ve yresin
de oturan ve On Oklar'dan olduu grnde olduumuz
Trkmenler'dir. Sonra Ouzlar'dan ve
Karluklar'dan
Mslman olan kmelere de Mslmanlarca Trkmen de
nildi. nk, Trkmen, islmiyeti kabul eden ilk Trk
topluluu olduu iin ad, Mslman Trk eklinde bir
mana kazanmt.
ehir devletlerinin balarnda bulunan beylerin IX. ve
X; yzyhn ilk eyreinde bir takrrt unvanlar tadklar
grlr. Bu beylerin tadklar unvanlarn . Salar
unlard^
. ^
121 . Q a n g l - s m u
'

b e y i n ad
tore

recln. ' a z m i h

d e s . campagnes

Kfak
karanhk

ve

min O f c q : . = :

( I I I , s . 2 8 0 , tercme,
de G e n g i z

Qangllar'rn

meselelerden

'Kfaklar'dan^ b y k ; bir

III,: 3 7 9 ) . P. Pelliot
Khan;

akrabal

Lejden

zerinde:

biri demiti.

Bize

L. H a m b i s ( H i s -

1 9 5 1 , I, s . 9 5 ) Y e m e k ,
Orta

gre, bu

Asya

tarihnde

meselede

en

karan-

Yama hkmdar (pdih) Burga Han

igil
hkmdar Tukin igil,
Sod hkmdar Beg Tigin,
Ouz (uzz) hkmdar Beygu, S.h.t.keth (? Penci
Keth?) hkmdar Kl.n qn., "^^^ Hork.tl hkmdar
M.l,
Athh hkmdar Ynal Tigin,
Syb h
kmdan Ylan h
Sl hkmdar Q la or,
Tn
Keth hkmdan Kh m.s k, Barskhn hkmdar Tebin
Barskhn, Kgar hkmdar Khan, Kml hkmdar Tulk

bir

nokta

adlarnn

yo'ktur.

okunuu

Bayda'tlar'nn
122 Metinde

B..r

krdr. Bu
ren

bir

grld
Bu

ksmn temsil

Han

unvan

delillerden

Yalnz,

phelidir.

ise de
Kara

kollardan

bri olan

bazlarnn

Tatar,

Mool

edebilir.

bunun

Hanl

zere,

kollardan

dorusunun.

hanedann

Bura

Han

Yamalar'dan

olduu

olduunu

ai

gste

biridir.

123 K a g a r l ' y a gre t k s i n ,

han'dan

larnn tad br u n v a n d r

derece

altta

bulunan

( I , .s. 3 6 5 , M, s. 2 2 8 , tercme

124 B u , muhtemel olarak, G e r d z ' d e k i

(s. 279)

devlet
l

adam

s, 4 3 7 ) .

Kolb.qar \\e ilgilidir. B u

v a n Penci Ket ehri beyine aidtir. Y a n i her ikisindeki

un

u n v a n v e ehir a y n

olabilir,
25 . B u , hi
kiyt,

p h e s i z daha

nce

Huddu'l-lem'deki

zikrettiimiz

Kkyl'dr.

Gerdz'deki

Gerdz

(s. 279)

Kht-

beyine

Y.gl

bunun

d e n i l d i i n i bildirir. Buras S y b ' a br f e r s a h mesafede olup 5 0 0 0 asker

karyordu;
dana
dir

(leride

Bura,

az

geiyor.
raz

bey Trgler'e

getiren

iki

leride
Bir

de

mensuptu.

metnine

grlecei

zere,

zerinde

balk

neresi

Muqaddes'de

Atlkh

bahelik,

Atlal

ehri

hisar

yer

eklnde

var.

olan

Bu,

Ta

byk

bir

olduu

( s . 2 7 9 ) ehrin beyi

kardei v e y a a d a m l a r n d a n

kesin olarak

bilinemedi.

lci

ehirde

10.000

isfahanl'nn

o t u r d u u n u iitmiti

Taraz - S y b ana y o l u a r a s n d a k i konaklardan

' a z m e t u n ) . o l a n . Sarig

var.

bulunuyordu

(Qudema,

KitbuH-kharc,

1889, s. 2 0 6 ) . Q . la o r ' a gelince

ler'in Kara

or

kl

ki., T r k l e r ' i n

vard[

unvann

byk

S r , . l .ky.. ile
b u . Kara

tadklarn
bu

6i

bir ky

mahir

olan
Brde

(karyetun

Hakannn
Goeje,

or

adl

olduklar

El-

Salc,

barna

ehri

leyden,

or olabilir. n k ,

b i l i y o r u z . Kara

klc kullanmakta

De

ve

(yahut

(s. 275).

Trgi

bey-

biridir.,.

Huddu'l-lem

Taraz - B a l a s a g n arasnda ehirlerden

e l c i ) geer. B u k k br ehir idi. Fakat mellif g a r b l e r

arasnda

mey

denilen

(s. 275).

u'nun yani Karluk yabgusunun

bu

yb'

Kibi

Huddu'l-lem'de

zikrettii

127 Metinde: Syt. G e r d z ' d e de byle. O n a gre

128 Bal'n

zamanda

Sgur

bk.).

el~Mukaddes'nin
yolu

Bu, ayn

biri o l u p Q u d e m a ' d a

Qudema'nm

Balasagn

ehirdir

kyden

Trk

bir

tr

bildirilir.

FARUK

Sr^ER':

ESK

TRKIER^DE

EHRdlK

tu, ^-^^ l.kh hkmdar Khl. rkin, Kharaket lkrn

dan B.lvkh,
Khallukh ( z Karluk) hkmdar
ati,
Tkhs (? metin. T.k.sn) hkmdar Qut Tigin, Ihan (Alban?) hkmdar Qut Tiin L.bn,
Taraz hkmdar
yls, unvanlarn tayorlard.
Anlalaca zere, kay
nan (Mcmel't-tevrih) basma esas olan tek mstensah nshasnda boy, ehir adlar ile unvanlardan bir ou
yanl yazllar halinde gsterilmilerdir. Bunlardan, g
rld gibi, ancak pek azmin dorusu tesbit edilebiliyor.
imdi 982 ylnda yazlm Hudd'ul-lem'deki Karluklar'a dir bilgilerin tercmesini vermeden nce, bu bil
gilerin, aa yukar 930 yllarna ait olduunu kaydede
lim. nk bu eserin kaynaklarnn Belh (eserini 303 ^
920 de yazd) ve Ceyhani (320 = 914. de Smniler devle
tinde vezir oldu) gibi bize kadar gelmemi eserler olduu
anlalmtr, ^^^
' ^ Sonra^ bu eserde dierlerinde de olduu
gibi, Balasagun'un
Kara Hanllar tarafndan
alnmas,
Trklerin islmiyete girmesi g.ibi pek mhim hdise
lerden bahsedilmemesi, eserm bu hdiselerden nce ya
zlm kaynaklara dayandn dorular. Bu sebeble Huddul-lem'den daha nce Touz uzz ( ~ Uygur) lar'a, dir
verilmi, imdi de dier Trk topluluklar hakknda veri
lecek olan bilgilerin X. yzyln birinci yarsnda yazld
n kabul etmek yerindedir."
129 Metinde,
helidir.
zlr

gsterildii g i b i , K m l . B u n u n K m k oirnas, bana gre, p

Gerdz'de Kimekler'in

( s . 2 5 9 ) . B u sebeple

olabilir

ile B a l a s a u n

B u , Karluk
nun

arasndaki

bir hisar olup cami

bulunuyordu
s

beygu

unvann

tad y a

t e k i L eden

Kibl

(Qudema, s. 2 0 6 ) .

l-^ B u , Taraz
ehrin

babuunun

b u , S g u r ' u n bir kismn

Aiban

(el-Mugaddes,
boylarndan
o.lduunu

IS'2 M c m e l ' t - t e v r h

biridir.

Minorsky,

hakh - olarak,

Sa-fevler

bir zamisn f a r k

eynnde

ismin
.

ve'1-qisas, ( s . 4 2 1 ) .

n s z , s . 2 - 4 4 ) . Tabi

ka k a y n a k l a r

kullanm

Bu

(er-rabadz)

bir

var.

v e ahs

-dorusu

Alpan Bey

13.^ M i n o r s k y , T h e Regions of the W o r l d , M i n o r s k y ' n i n

Barthold'un

C e m k e t olmaldr.

s. 2 7 5 ) ,

dnmt.

grlr. Fakat arada b y k

ehirlerden

ehirde v e arlar da v a r o d a

mellifin

mahedelerini

nsz

(s. Vli

XX,

ad bizce mehul
de kaydetmi

ba

olmas

muhtemeldir.

65

y'^'

Bu lkenin, dousunda Tibet, Yama ve Touz uzz

lkeleri vardn^ Gneyinde ise Yama lkesinin bir ksm
ile Mvern-nelr bulunur. Batsnda uzz (Ouz), ku
zeyinde de Tukhs (Tokhs = Toks), igil ve Touz uzz
( = Uygur) lkeleri yer alr. Karluk lkesi mamur ve Trk
memleketlerinin en zenginidir. Orada ok akarsu gr
lr; havas da mu'tedildir. Bu lkede trl meyve de ye
tiir. Karluklar cana yakn, iyi huylu, tatl ve nzik insan
lardr. Eski zamanlarda hkmdarlarna cebuy ve beygu dahi denilirdi. Karluk lkesinde ehirler ve kyler var
dr. Karluklar'm bir ksm avclk yapar, bir ksm ehirler
de oturur, bir ksm da obanlk ile geinir. Servetlerini
balca koyun, at ve trl krkler tekil eder. Sava ve
aknc insanlardr.
1. Kln = kk bir yredir. slmiyet orada yaymtr. Yine burada ziraat yaplr.
2. Mirki = kydr. Karluklar oturur. Buraya tccar
da gelir. Orada ve iki ky arasndaki oymak Karluk
lar'dandr. Bunlara Bstn, (?), Khvam (?) ve Beri (?
- Ban?) denilir.
134 bn K h u r d d b i h

v e ondan

naklen

B a r s g a n ' a giden a n a y o l zerinde

konai

tekil

Quudem'ya
sonlarna

ediyordu.
gre

bn

(metni

yazyor

nilmektedir.
135 M i r k

gre

(Ahsent-tegasim,

Kln'n

beine

17 f e r s a h
yzylm

berkitilmi

bir y e r

v e m h i m s a y l m a y a n bir y e r

s. 2 7 5 ) . Kln'a

bugn

Tart d e -

( Z . V . T o g a n , Trk ili h a r i t a s ) .

bn K h u r d d b i h ' d e

Birk

s." 2 0 5 - 2 0 6 ) . E l - M u q a d d e s
ve

o n u , orta

bir

ehir eklinde

sarn dnda
asll

Taraz'dan

olup

Taraz'dan

olarak

geer. O n a gre

v a r l k l bir k y d r v e K l n ' d a n 4 f e r s a h mesafededir

Trk

Kln,

bir ky

takib e d i n i z ) . Eserini X

el-Muqaddes,

olup etraf surla e v r i l i , bir camii b u l u n a n

olduunu

gre

zengin

Khurddbih'e

14 fersahtr

d o r u y a z m olan

Qudem'ya
bulunan

derecede,
tasvir

bir ribt

emirlerinden

ok bahsedilir.

ediyor. ' A m d d ' d e v l e

yaptrm.
biri

Burada

olup

( b u Smn emri

s.- 4 9 0 ) . M i r k i ,

adn

yerlerden

(Trk

adn

h i s a r , camisi

Smnler devletinin

mes'l'iyeti v a r d r
biridir

( s . 2 7 5 ) ehrin

berkitilmi,

zamanmza
ili h a r i t a s ) ,

a d geen

yklmasnda
hakknda
kadar

Mirki

byk

olarak

-eskiden

Faiq

X . yzyln

Birk

ve

(s. 29; Qudem,

yazyor

kilise-

(lm:

olan,

999) hi

Faiq

Smnler'in

sonlarnda

kendisinden

Fiq'in

de b y k

bir

Barthold, T u r k e s t a n , dizin

muhafaza

eden

ndir

arih

3. Nnket (?) =^ bu, Urun (z Uzun?) 'rie danr.

yaknndadr. Buras bir elirdi; imdi ren olmutur ve
hrsz yatadr. Buras da bir konak saylr. Orada az
sayda Karluk adr grlr.
4. angesir (?) =: byk ve mamur bir kydr. Bu
kyde Karluklar'dan ek oymak yaar.
5. Tzn Bul (?) = buras iftilik yaplan akar
sulu, zengin bir kydr. Y a m a hududunda bulunur.
6.

Uzun 'rie (?) = yaknnda Tuz Kl denizi var

Yedi Karluk olana tuzlarn buradan salarlar.

dr.

7. Kkyl, - A.tll ve Ll bu ky mamur ve

zengin kylerdir. Bu kyler bir dan eteinde (veya yam^acmda) bulunur, beyleri beygunun kardeleri idiler.
8.

zketh ve M.lc.keth (?) Bir dan eteinde

136 K a y n i m z d a
Meknketh
bahsediliyor
manlar

(Huddu'l-lem)

(ei-Muqaddes:
(s. 118)

lerin yerleri o l d u u
de ok
den

Trk'n

fade

bunlarn

Neviketh,
(s. 263)

ettii

kk ehirler

Mirk'den

(gsterilen
Nun

Tuz Kk . ( =

tacir
Mirki'-

bakas deildir.

sonra zikredilen

Nket'in

dorudur,

de

bir

tahmin

'nc

dery-y

tuz . k k e s t
=

(/

tuzlarn

iin

zeltildi.

(Gl)'dr.

Y i n e anlalaca
ve Qudema

zere Tuz Kk
da

( a y n eser s. 289 - 2 9 0 )

geen

Kl

Tuz Kl

Minorsky'nn

a y n yeri ifade edebilir

Tuz

Tzn 'ric'ih

gj v a r d r . Y e d i K a r l u k ..oyma

buradan salarlar.- ( s . 8 2 ) . Y u k a r d a U z u n ' n c getii

Khurddbih

Elayn

deildir.-

(Uzun)

Kl)

Msl

y e r l e r ) . Burada

Ket'ten

klest) k i hef q a b l e - i K h a i i u k h ra nemek ez anca est

yaknnda

halkn

yazlyor.- Bu e h i r l e r i n

B u n l a r d a n hangisi

iin m m k n

Tzn

olup

( T a l a ) ,
Nevketh'den

sonra F i r u n k e t h , Mirk- v e N e v k e t h ' -

metindeki

phesizdir.

benezdk

Firunketh, Mirki,

m e y d a n a getirdikleri
kaydedildikten

de b u l u n m a k , benim
1S7 Metin:

bir y e r d e e i , Taraz

y a a d bildiriliyor

sonra gelen

Mugaddes'deki
yeri'

ve

ile T r k l e r ' i n

baka

Tekbketh),

(veya

byle

dedii

d
bn
gibi

(Minorsky.'nin bu e

hir ile ilgili grleri iin gsterilen y e r e b k . ) . El M u q a d d e s de ( s . 2 6 3 )

grlen

Kl S s a y n y e r i

138 K k y l iin

aaya

Muqaddes'deki
dz'deki

bk.

Athkh

ifade

Atll'n
olabilecei

Del olmaldr

etmelidir.
Mucmel't-tevrh'teki
daha nce

(s. 279; Minorsky,

Athl

kaydedilmiti.
s, 2 9 1 ) .

ve

el-

Ll G e r -

yamacnda) bulunan mamur ve zengin kylerdir. Bu ky

ler cebuya baldr.
9. Kermnketh burada Leban (ALban = Alpan?)
adn tayan az sayda Karluk yaar, bu byk bir ky
olup varlkldr ve her yandan oraya tccar gelir.
10. Tm (Tong?) ve Talkh.ze ~ dalar arasnda, i
gii - Karluk smrmda, Is Gre yakn iki kydr. Bu ky
lerin halk sava, cesur ve yiit insanlardr.
11. Barskhn = deniz (Is Gl) kysnda, mamur,
zengin bir ehirdir. Orann beyi Karluk ise de halk Touz
uzz'lar^m tarafdarln gder.
12. Camgar (?) = l kysnda, kk bir ehirdir.
Buras eskiden Karluklar'a ait idi. imdi ehir Touz uzz
meliki adna idare edilir. Bu ehirde iki yz (!) kadar oy
mak yaar. Cmar ayr bir yre saylr.
13. B.nhul: Karluk lkesine dahildir; eskiden Touz
uzzlar'a, ait idi/ imdi ise Krgzlar'm (Khrkhzyn)
eline gemitir.
14. Aq. rq.r = kk bir ehir ise de halk oktur.
Bu, bir da ile rmak arasnda bulunur.

Keth dier

Keth'in
dir

eserlerde geiyor

dier eserlerdeki

( G e r d z , s . 2 7 9 ) Minorsi<y'nin

Benciketh

olduu

gr,

( s . 2 9 1 ) . B u ehirler, a n l a l d n a gre,

Is

herhalde,
Gl'n

s n d a , A a i u b o y l a r n d a , dalara ok y a k n y e r l e r d e
140 B u , M i n o r s k y ' n i n

de aret ettii

V B G e r d z ' d e ' ( s . 2 6 5 ) Kumb.rket

deildir. B u da dier

141 T o n l , b u n u n
nun

imdi

dorusunun

gsterilen

143? M i n o r s k y
lunmu

( s . 2 9 2 ) , Oudem'nn

kabul

batsndaki

Barskhn)

kaydedilmiti.
hakknda

edilmi

K.r.mv

Totl'm

sylemitir
da a y n

yeri

daba nce

ihtiyatl bir ifade

bakas

v e Bart^hold, b u

Ton o l d u u n u

bilgi

verilmiti.

C m g a r ' n B a s B a l k ' m ok b a t s n d a . M a n a s
olabileceini,

bat

bulunuyordu.

y e r ) . Mcmel't-tevrh'teki

-ifade ettii d a b a nce

142 B a r s a n ( =

Tong o l d u u

gney

hemen

bulunuyorlard.

ekillerinde yazlan ehirden

ehirlere y a k n bir y e r d e

Is G l ' n

(Minorsky,

gibi

M. I.c.
yerinde

ile, sylyor

blgesinde b u

(s. 293).

15. U ^ bu, bir dam bandadr. inde iki yz

kii yaar. Son iki yer de Karluklar'a aittir
Huddu'l-lem'deki bu bilgilere gre asl Karluk l
kesi Taraz (Talas)'m dousundan balayp Taraz ve Ks
men u vadileri arasndaki topraklar
kaplyarak Is
Gr n epeyce gney dousundaki U ehrine kadar uzan
yor. Bu geni topraklarda yaayan Karluklar'dan bir ks
m, ayn eserde grld zere, iftilik yapmakta, bir
ksm avclk ile geinmekte, dier bir ksm ise hayvan
yetitirmek ile megul olmaktadr. Karluklar, yine Huddul-lem'e gre, sava olmakla beraber iyi huylu, nzik,
cana yakn insanlar olarak vasflandrlyor. Bu husus
dier kaynaklarca da teyid ediliyor. Grld gibi Kar
luklar X. yzyln birinci yarsnda, ehir ve ky olmak
zere lkeleri boyunca 15 kadar meskn yere sahib bu
lunuyorlard.
Yollarn ve lkelerin kitab (Kitbul-meslik v e l - m 3
mlik) adl eserin IX. yzylda yazm olan bn Khurddbih, Taraz'dan Yukar Barskhn'a
giden yol zerindeki
konaklar arasnda Karluklar'a ait baz yerlerin adlarn
da veriyor. Ona gre Taraz ile Karluk ky Kln ara
smda be konak olup ikisi arasndaki mesafe 17 fersah-

44 Mnorsky,

Metindeki

B.n'hl'u,

B.nohu!

(=

Bencui)

-hrin Kua ile U arasnda o l d u u n u taihmin ediyor

hale

stage)

yle sralyor

U Bedel A r t (geit)
fhelidir.
llk

Bencul,

Uc'un

a y a n d r . B u haber,
Moolistan)
Trk

lkesine

norsky)

Krgzlar'n

snm

U ' u n imdi

eline

zerine
olduklarn

eski Trk

gsterir.

da z i k r e d i l i y o r

bildiriyor

bir

sylenmesi

yurdundan

Ayn

(bugnk

Mellif

(yani

B a r s g a n a r a s n d a b u l u n d u u n u k a y d ediyor

(tercme

bir y e r idi

Bat
Mi

U da'ha

v e oradan T a v u k a n g z
(Bedel G e i d i ) ' m

yan

dikkate

zmrelerinin

y e r o l d u u n u sylyor.

v e Bedel A r t

5 1 3 ) . A y Kl ( G l ) de U ' a y a k n

o l m a l d r . ' Eer

getiinin

( 9 2 4 ) baz Krgz

U T u r f a n denilen

sonra, Kagarl tarafndan

bir a y n getiini

bu

(mer

( B a r s g a n ) . Bence b u , ok ; p -

dousunda

Ktaylar t a r a f n d a n

karlmalar

ederek

( s . 2 9 4 ) : Kua B.ncul A . q r a q . -

Barskhn

ok k u z e y

yoksa, bu ehrin

kabul

v e konaklar

adl

da U ile

I, s . 3 5 , 3 9 2 , 4 3 1

( a y n eser, tercme

III,

s. 1 3 5 ) . M e l l i f i m i z B a y Y a ( A a ) ' m K u a ile U arasnda o l d u u n u

da haber v e r i y o r
U,

Bedel

( I I I , s. 1 5 8 ) .

A r t , B a y (belki

Bay Ya)

K u a ' n m v e B a y Y a ' n mevkileri

Kua'nm

batsnda

iin: Z . V . T o g a n , Trk

bulunuyor.

ili haritas.

tr.;^^ Eserini X. yzyln sonuna doru yazm olan (tak

riben 985 - 987 yllarnda) El-Muqaddes, sfcab'dan Ba
lasagm'a kadar uzanan ana ticret yolu zerindeki ehir
ler hakknda ksa fakat gzel bilgiler veriyor. Bu bilgiler
den aka anlaldna gre Karluklar'a ait olan Kln
ve Mirki X. yzyln ikinci yarsnda Smniler'in eline
gemitir. ^'^^ Dier taraftan, yine eserini X. yzyln son1^5 Metini takib

ediniz.

46 E l - M u q a d d e s

de Taraz

liste vardr k i , bunlar

1 ...Turar
ran'n
bir

yerdir;

kydr.
dur.
bir

(=

gerisinde,

Otrar)

Trk

hisar

ile B a l a s a g n
v e Zerakh

lkesine

(Qohendz)

Bunun

bir kalesi

kezine

(el-qasaba)

luklarmdan

(hisn)

Hisar haraptr;

Zerakh

v e gzeldir.

i y i eyleri

vardr;

vardr.

camii

B.lc

Dih-i

Varou

mamurdur,

Nciketh

kk

mer
kork-

kar u

eski v e b y k t r ; Camii ardadr

de buradadr.

kk

yrenin
v e B.lc

( ? ) ehridir;

bir

(thur)

('ale't-Trkmniyyn)

Bura Khar K h a r f ' n

da -ribt vardr.

berkitilmi

bir u

imdi

mi y e r , k e r v a n s a r a y ) v e kabri oradadr, A d h e k h k e t h
ok

olup S a v -

ve

{er-rustaq)

b y k t r . Bura

olan T r k m e n i e r ' e

tur; kalesi haraptr. B.rukh

yredeki

de ardadr.

Berket

ile ilgili iki'

b a ehri
kk

lkesi y n n d e

v e birok
camii

ehirler
buluyoruz.

bir y e r d e ,

vardr.

dnyoruz.

Mslman

faydal

bir yrenin

doru

S.lcn, b y k t r . B u , K i m e k

ehirdir.

byk

arasndaki

a y n e n nakletmeyi

Yegnket

ribt

(berkit;!

b y k t r v e kalesi

arlar da

bir ehirdir.

buradadr;

a y pazar

kunujur. Baharn kemiksiz etin drt (1 m e n son a s r l a r d a ran'da 3,5 k.g.-i

tekabl
byk

ediyordu),

mens

(erba'atu

bir y e r idi. Fakat ( S m n )

umen)

{-280 = 8 9 3 ) bu sancak ehemmiyetini

de ok mamurdur;
raz b y k ,

ehir berkitilmi

berkitilmi,

mamur

birinin y a n n d a n

satlr.

Buras

buray feth

edince

k a y b etti. B u n u n l a beraber
olduu

bir ehirdir;

plar birbirine y a k n d r . Bir hendekle

rin kaplarndan

bir dirheme

smail b. A h m e d
gibi,

drt

yine

da v a r d r . Ta=

pek ok baheleri

evrilmitir;

byk

hisar

var;

kapl olan

bir rmak geer

ya

eh

v e ehrin bir

k s m da rman gerisinde

bulunur. igil T a r a z ' d a n bir barmlk

(say

ha)

bir y e r olup

camii

mesafede olan

ardadr. B a r s k h n
banmlk
iinde

kk

surlar

( b u . Aa Bar^han'dr)

yerde bulunan

b u l u n u r . Behlu

br ehirdir.

{ -

Bl)

v e hisar v a r d r ;

Taraz'a

dou y n n d e

Kalesi harabdr

B a r s k h n ' d a n b y k t r ; igil'in

fersah sol t a r a f n d a , be k y , hisar v e arsnda camii

bu,

bir

ve-byk

blgenin

mierkezi

(elQasaba)

olabilecek

bir ehirdir, surlar v a r d r , baheleri

oktur

iki

v e cami Qe ar
yarm

vardr.

Atlkh

derecede

geni

v e kylerinde

de

daha z i y a d e zm yetiir. Camii e h i r d e , arlar da varodadiT; C a m keth. byk

olup

suru

vardr

v e cami

buradadr.

dadr. ilci k k bir yerdir. Burada ok yabanc

orada o n b i n

sfahanl'nn

dndadr. i'ci dalar

y a a d sylenir;

arlar

(el-urb)

da v a r o v a r ; yleki

hisar v a r d r . C a m i

arasndadr. Buradan geen

hisarn

bir a y n orta

ky-

larmda (977 yllarnda)

tamamlam
olan bn Havqal,
Fergana'da, z Kend'in dousunda Heft Dih denilen yerin

larnda

yedi

l<y v a r d r . S s b y k t r .

larn

kaleleri

olduu

olup

halknn

yans

madenlerinin
kalenin

ay da

Mslim

Fakat imdi
Mirk

d'd-devle

(kffr)'dir.

genilik

bir

kktr.

byk

ehir

bertikilmi

yer

Bun

Tekabketh

Bu

yakndr. Kln

mhim

F1q

kale

meliki

gm

olup

camii .

saylmaz. Kln

bakmndan

dnda

bir

orta

anayol

derecededir.

S a y r a m da

deniliyordu)

Melik

hisarda oturur. Harran

hisar

dir.

Fakat hkimi

vardr.

byk

Dihqan

yakndr

oturur.
iyi

zere

lkesindeki

bir

bulunmayan,

byk

ok

ve

kktr.

XI. yz

armaanlar

gn

hendek

evirir.

gayr-i

Mslim

ou

{ -

Kalesi

ve

iinde

Balasagun)

buras

(kethret'l-hayr)

mamurluk

corafya

vardr.

bakmlarndan

limi

ilgi ekici

bilgiler

Trk

veriyor.

lkelerinde

gsteriyor.

Fakat

mellifimiz

alnmasndan

ve

Satuk Bura

hi

bir

Bura

Han'n

mellif

tarafndan

yerde

sz

islmiyet!

Dier

birbirine

kabul

(-

Byle

etmesinin

bir

(aaya

Ncket,

ileri

Hanllar
kabul
yani

el-Muqaddes

Atlkh,

et

gibi

bir
Hal

B.lc, Berket, B e r k h , Y e -

Taraz, Bl

Camket,

ta

Satuk

hayret vericidir.

( 1 . listedeki

Behlu,

ilinde kk bir kasaba olarak geer, tercme

Barskhn,

ve

gitmi

bk.).

O t r a r ) , Z e r k h , . . can,
Dib

slmiyetin
ve

hdisenin,

hele

Trk

kaynaklarda

Mslmanl

sktla geitirilmesi, bize gre

Adhekhket,

garl'da A r u

bilgiler

yaylm

Han'n

bize

dier

B a l a s a g u n ' u n Kara

etmiyor.

buki o, Bura Han' tanyordu

Turar

Y i n e bu
epeyce

rafndan
mesinden

el-Muqaddes

g z e l , birou

olduunu

igil,

de

halkm

Valsakn

ehirler h a k k n d a

hkimiyetinin

qnket,

imdi

su dolu bir

Mslmandr.

eyleri

genilik

(sfcb

Ber

'Amin-

( s . 274 - 2 7 5 ) .

Anlalaca

slm

bunu

( ? ) , buradaki

orada

bunlar

gibi,

(sultanuh)

v e kalabalk olup ok

ehirlere gelince,

sbcb

hkmdarna

Bu ehrin kalesi o l d u u

(kffr)

ribt , yaptrmtr. . O r d u

burada oturur. Bu melik,

derir.

2 ~

daba

geer.

bir y e r d i r ; hisar v a r d r . Buradaki cm e s k i d e n kilise idi.

Trkmen
ylda

gayr-i

zerindedir.

kitilmi

Kl ondan

kylarndan

b u l u n d u u dalara

iindedir.

(cadde)

gibi

ilci,

Kl

Sus

Ka

III, s . 2 3 2 ) ,

(b),

Tekb-

ket, Dih-i N e v e y , K l n , M i r k i , N k e t , L.qra C.muk, O r d u , N e v k e l h , B a l a s a k u n , L.bn y , A b l

( A t a l ) , Mdnket,

B a r s i y n , B.l..

(-

Bu-

la ? ) , C i k e r k n , Y a , Y e k a l , R e v n c e m , Ketak, r d e n , e m e , Dil A v s ,
Cerkerd.

(s. 263 - 2 6 4 ) . Grld

sadece yer
nz bu
nuncu

adlarnn

zere, bu y u k a n d a k i n d e n

sralanmasndan meydana

gelmi

listede B a l a s a k u n e v r e s i n d e k i e h i r l e r i n
listede O r d u

Nevket

Fergana'nn A k h s k e t ehrinden

konaklar'a

dair verdii

den Q u b bir konak

de a d l a r

ile B a l a s a k u n a r a s n d a k i N e v k e t h ' i n

dar S u - l u K a a n ' n oturduu

des'nin

bir

liste

de

udur:

olaca

akla

ok

ksa,

listedir.

Yal

veriliyor.

So

Trgi

hkm

geliyor.

E!-Muq3d-

H a n ' n yeri

arasndaki

mesafelere gelince,

Ak'hsket'-

Bura

( m e r h a l e ) dr. Sonra bir konakta O ' a , bir

konakta

tRK

DNYAS

RTIRMALAR

Austos

yaki bir zamanda Trkler'in elinden

147
rir:

184

almdm bildi

Fakat, daha nce de kaydedildii gibi, eserlerini X.

yzyln sonlarna don yazma bu iki corafya
limi
be, 092 ylnda Kara Hanl Bura Han'n Mveru'nnehri istila etm^esi hdisesi yle dursun, 942 ymda Ba
lasagun'un Gayr-1 Mslim Trkler tarafndan alnmasn
dan, Satuk Bura Han'n slmiyete girmesinden, 349 (960)
ylnda 200.000 gadirlik bir Trk topluluunun ayn dini
ka,bul etm^esinden asla sz etmiyorlar ki gerekten hayret
vericidir.
Burada konumuzu daha iyi anlatabilmek iin Ibn
Khurddbih'in Qudem tarafndan nakledilen Taraz - Yu
kar Barskhn arasndaki lionaklara dir listesini terc
me ederek vermek faydal olacaktr :
Taraz'dan Aa Necn ( = Aa Barskhn
Bars
an) fersah. Aa Necn'dan, sada dalar arasn
da, Kasri Bas iki fersah, solunda Qum. Bura Cermiyye'dir.
Karluk (Kharlukhiyye) lkesi buradan balar. Taraz ve
Kln araismdaki Qum, kuzeyde bir yredir. Qum'un ge
risinde iki fersah tede, Kimek hududuna doru, kumlu
ve akl bir l bulunur. Burada ylanlar vardr. Kasri
Bas'dan Kl b'a drt fersah olup bu da Kasri Bas gibi
dir. Bunun salgnda ok ve taze meyvesi, ayrca da seb
zesi bulunan bir da vardr. Kl b'dan ayn ekilde olan
Kln'a drt fersah Bylece Taraz - Kln arasndaki me
safe, Kln adiyle anlan l'den, 14 fersahtr. Bunun vasf
daha nce gemiti. Kln'dan zengin bir ky olan Birki
z Kenef, br konakta ' A q a b e ( = A r t rr G e i t ) , bir konakta Taba { ~ A t
Ba),

Barskhanu'l-'l

(Yukar

Barsan)'a

konaktr. B u r a d a n B u r a H a n ' n y e r i

bir

konakta

(mevzii)

de bir konaktr

Kagarl'da Sun Samur geiyor v e bunun

rin ad o l d u u bildiriliyor
nehr'in
Bura
vefat

ilk ftihi

v e slmiyeti

kabul

biliyoruz

(bn'l-Ethr,

ki

eden

Satuk Bura

Mvera'n-

Han'n

Kokar ( K o u n g a r )

IX, s.

1 0 0 ; Barthold,

torunu
Ba'nda

Trkestan,

s. 2 6 0 ) .
147 K i t b S r e t i ' I - a r d z , J . H. K a r a m e r s y a y n ,

alt

(s. 341).

Bura Han'n aland y e

(tercme I, s. 4 0 9 ) . Dier taraftan

Han Harun b. M u s a ' n n 9 9 2 y l n d a

ettiini

varlr

leyden,

1939, II, s . 5 1 4 .

(Mirki) ye drt fersah. Birki'den, Kln'mlnden farksz

bir l zerinden, Esber'e drt fersahtr. Esbere'den byk
bir ky olan Nzket'e sekiz fersah. Nzket'ten yine byk
bir ky olan Kharancnvn drt fersah. Kharancuvn'dan
yine byk bir ky olan l'e drt fersah, l'den Byk
bir ky olan Sarig a yedi fersah. Sar'dan Trk Haka
nnn ky (bn Khurddbih'de: l medneti Hkn
Trgii) drt fersah. Trk Hakannn kynden K.r.m.rv
iki fersah. K.rm.rv'dan Nevket'e iki fersah. Nevket
ehrinden byk bir ky olan ve yannda baka bir ky
de bulunan Pencket iki fersah. Nevket byk bir ehir
dir. Buradan Necn'a giden R.k.b denilen yol bir fersah
tr. Penci Ket'den Syb'a iki fersah. Syb iki kyden
meydana gelmitir. Birine Kubl, brne Sur Kubl
denilir. Sr Kubrdan Necn'a (Barskhan Barsan;
bu, Necn'u'l-'l'dr Yukar Barskhan) otlakta giden
ve sulardan faydalanan bir kafile iin on be gnlk yol
dur. Halbuki bu mesafeyi Trk ulaklar (liberdi't-Trk)
gnde alrlar Yukar Barshan (Necn'ul-'l) in
snrdr.
Aslnda IX. yzyla ait olan bu bilgilerden bilhassa u
hususlar dikkate deer:
1 Karluklar'm yurdu Taraz'a 5 fersah
(takriben
30 km.) mesafedeki Kasr Bs'ten balamaktadr. Taraz'a
gelince, bu byk ehrin kimin elinde olduu sylenmi
yor. Karluk yabgasunun oturduu bu ehri Smn smail
b. Ahmed'in (893) te fethettii daha nce kayd edilmiti.
148 K i t b u ' l - K h a r c ,
bn

yaynlayan

Khurdadbih'deki

M . J . De G o e e , L e y d e n ,

konaklar

unlardr:

1 8 8 9 , s. 2 0 5 - 2 0 6 .

Taraz'dan

Nuecnu's-Sufl

( A a B a r s k h a n ) f e r s a h , Kasr B s iki f e r s a h ; C e r m i y y e
luklar

(Kharlukhiyye)

da oraya y a k n d r .
bir

y e r olan

Kin

burada

klar. K h a l a c l a r ' n

buradr, K a r

(el-Khalaciyye)

Kl b drt f e r s a h . l b drt f e r s a h .
drt f e r s a h ,

b y k br ky olan

Birki

kla

Kalabalk

drt

fersah,

Esbere drt f e r s a h , b y k bir ky olan N z k e t sekiz f e r s a h . Y i n e

bir

k y olan

Kharancuvn

drt f e r s a h , l drt f e r s a h , b y k

olan Sar y e d i f e r s a h , Trgi

fersah,
on
'l

Kbl

f e r s a h .

be g n l k y o l , Trk
i n snrdr

hakannn

Necn'ul-l,
ulaklar

ehri drt f e r s a h , N e v k e t
otlakta

iin g n l k

(Kitabu'l-mesalk

Leyden, 1889, s. 28 - 2 9 ) .

byk

bir ky

ve'lmeml'k,

giden

bir

mesafedir.

kafile

drt
iin

Necnu'l-

M . J . De G o e j e

yayn.

TRK

DNYSI

ARAmMALARi

Austos

1984

Taraz'm, ei-Muqaddes'nin szlerinden, Smn devletinin

sena ermek zere bulunduu yllara (992 - 999) yakn bir
zamana kadar bu devletin idaresinde kald anlal
yor.
2 Grld zere Qudema Taraz - Kln ara
sndaki mesafenin l zerinden 14 fersah olduunu bil
diriyor (bn Khurddbih'in eldeki muhtasar nshasnda
17 fersah = takriben 102 km.), Trk hakannn ehri 50
fersah (300 km,. bn ICturddbih'te 52 fersah 312 km.) olup
12. kona tekil etmektedir. Byk bir ehir olan Nevket
Taraz'dan 54 fersah (324 km. bn Khurddbih'te 56 fersah
yani 336 km.), Syb 58 fersah (348 km.) dir ve 16. (bn
Khurddbih'te 14.) konakta bulunmaktadr.
3 El-muqaddesi'de geen Nket, buradaki Nzket'i
Harran, Kharancvan, Ordu ile Balasaun arasndaki Nevket (yahut Neveyket) de buradaki Nevket'i ifade et
melidir. Gerdzdeki (s. 265) Kmberketh'de
buradaki
K.r.m.rv'dan bakas olmamaldr. Bu da, Gerdz'nin yaymlaycsmm dedii gibi, Huddu'l-lem'deki Kermin
Ket'tir. Yine oradaki Nevket, Nevket olabilir.
4 Eski aratrclar Syb'n in kaynaklarndaki
Soey-e (Sue) olduunu ve bunun imdiki Takmak'm ye
rinde bulunduunu ileri srmlerdi.
Bu mesele ile ok
m^egul olmu bulunan Minorsky ise Syb' u rma
nm orta yatann az kuzey dousunda aram, Tokmak'n
da eski Tmket olduuna ihtimal vermiti.
Ancak Mi
norsky ok sonra Addenda to The Hudd al-'lam de
Arkeolog A.N. Bernstam'n Syb', Kemin rma kysni^i Taraz

maddesine

bk. sim A n s i p l o p e d i s i ,

cz 119, s. 769. B u makale

W . Barthold'un k a l e m i n d e n k m a k l a beraber o n u tatmin edici

zi ifade
Amma

bulmad

etmeliyim.
rh-

igiliyn

Barsk'hn

ez N e v k e t

sy-i

Kmberket

eved

berh-

( s . 265 v e dahi s . 279).

151 Mesel C h a v a n n e s , Documents, s . 10, 13, 120, 140, 143.

1-52 The Regions

of

haritaya da bk.

the w o r l d ,

s. 287, 289, 291, 298, 303. V I .

numaral

da, Kemin'in u'ya kart ysrn yukarsnda gsterdi

ini bildirmitir.
5 Aratrclar, eer yanlmyorsam., Trgi hakan'nm ehri'nin nerede olabilecei zerinde pek durma
mlardr. Bu ehirden Syb 2. kona tekil ediyor ve
ikisi arasndaki yol, yedi fersah (42. km.) ekiyordu. Hi
bir kaynakta Trgi hakannn ehrinin ad verilmiyor.
Bize gre Trgi hakannn ehri, el-Muqaddesi ile Ka
garl'da zikredilen Ordu kasabas olabilir. Bu tahmin iin
dayandm delil, kelimenin kendisi yani Ordu'dur. Ger
ekten Kagarl Ordu'yu hakann oturduu ehir eklin
de manalandryor
X. yzylda Ordu'da Trkmen meli
kinin yaadn biliyoruz. Bu Trkmenler'in Ouzlar'dan
ayr (baka) bir topluluk olduklar daha nce belirtilmiti.
Bu Trkmen melikleri Trgi veya Gk Trk hanedann
dan gelmi bir kolu tekil edebilirler.
6 Syb, grld zere iki kyden meydana gel
mitir: K.bl ve Saur K.bl. Buradaki Sr pek muhte
mel olarak Sun'dur. Sun'un trke unvanlardan biri
olduunu kesin olarak biliyoruz. Bu sebeble Balasagun'un
K.bl Sun'dan geldiine inanyoruz.
B S O A S , 1 9 5 5 , XV!1 - 2 , s. 2 6 4 .
Ordu

Qasabatu'l-meuki.

Kend ey be!detu'l-iqmet
Ordu

Quz

Ordu

Trkler

Q a s a b a l u n qurbe
min haz

devrinde

summiyet

B a l s u n . V e Baisun

manasnda o l d u u n u

esnasnda Tokuz O u z l a r

ise de Kl Tigin'in

beidetu

Kar

Ordu

aydzen

fusemm

( I . s. 1 1 2 , tercme, I, s. 1 2 4 ) . O r d u ' n u n

K a a n ' n a i l e s i , memurlar

likte o t u r d u u otalar
valar

V e minhu

ve Qaabatu'!-mulki.

Bilge

ve muhafz
biliyoruz.

Kaan'n

Hatta

ordusuna

kahramanl sayesinde Ouzlar

Gk

askeri ile

bir

Ouz

sa =

saldrmlar

pskrtlrnlerdi.

Ordu h a k k n d a , ayrca bk. C l a u s e n , s. 2 0 3 .

155 V . M i n o r s k y ,
srd

dier

bir ok meselelerin

halde bu meselede ekingen

hallinde

cesurca grler

br ifade ile B a l a s a g u n ' u n

ileri
bura

d a n g e l d i i n i yazmtr: t is v e r y tempting to associate this - S a h u r v\/ith

the

haiye 4 )

later Bal
=

cezbedicidir.
ediyordu

Saghn

( T h e Regions

Bu S a g u r ' u daha sonraki

Minorosky

ayn

grn

of

the world,

s. 2 9 1 ,

B a l a s a g u n ile birletirm.ek pek

1948 y l n d a

da

muhafaza

( b k . T a m m bn B a h r ' s J o u r n e y , s. 2 9 2 ) . Barthold ve Z . V . T o -

gan, Balasagun'un bugnk

A k Pein olduu grndeler

(Islrn A n -

TRK

DNYASI

ARATIRMALARI

usJos

1984

Karluklar'a gelince, Kagarl onlarn lehelerine dir

baz szler kaydetmekte ve Karluklar'a Ouzlar gibi, Trk
men denildiini yazmakla beraber, yaadklar yerler hak
knda hibir bilgi vermiyor. Bunu gz nne alarak u
sonucu karabiliriz ki, Karluklar'm sayca ok ksm XI.
yzylda tamamen yerleik hayata gemi idiler. 1135 ta
rihlerinde Mvern-nehr'de Karluklar'dan kalabalk bir
topluluun yaamakta olduunu biliyoruz. Bu Karluklar'm Kara Htaylar'n az nce Yedi Su, u ve Talas vadi
lerine hkim olmalar sonucunda Mveru'n-nehr'e g
etmek zorunda kaldklar phesizdir; zira orada ilknce
Kara Htaylar'a sonra da MooUar'a tbi bir Karluk han
l vard. Bunlar Kara Htaylar'a tbi kalmak istemeye
rek Mvern-nehr'e gelmi olabilirler. Bu Karluklar Kara
Hanl (ve hatta belki Seluklu) memurlarnn zulmJarna maruz kaldlar. ikyetlerinin bir fayda salamadn
gren Karluklar Balasagun'a gidib Kara Htay Kr Gr
Han'na grdkleri zulm anlatp onu Mveru'n-nehr'in
fethine tevik ettiler. Bunun zerine Kara Htaylar hare
kete getiler. lk nce Kara Hanl hkmdar Sultan Mahmud'u 1137 ylnda Hocend yaknnda yenen Kara Htay
lar, 1141'de de Seluklu Sultan Sancar' Semerkand civa
rnda, Katvan lnde ar bir malubiyete urattar.
Kara Htaylar'n bu baarlarnda Karluklar da mhim
bir rol oynadar. Artk bu tarihden itibaren onlar Mverun-nehr'de istedikleri gibi yaadlar. Hatta evvelce ken
dilerinin urad zulm imdi yerleik halka yapmaya
baladlar. Kara Hanl hkmdar ibrahim b. Muhammed
(unvan Tamga Bura Han), Karluklar'n elini zulmden
ekmeye alt ise de basan gsteremiyerek ldrld
(1156 ymda), Yeni Kara Hanh hkmdar Ali b. el-Hasan
siklopedisi, B a l a s a u n maddesi, II, s . 2 6 9 - 2 7 2 ) . e h r i n tarihi
ayn

maddeye

derslerde:

bk.) Mamafih

bu ehrin coraf

h i bir g z e r g h yoktur.

Barthold

1926 y l n d a

yerini doru tayin

szleri

ile ehrin

tesbit edilememi o l d u u n u ifade etmitir

da

dersler,

yeni

bask,

hazrlayanlar

tadr

harabeleri

Tokmak'n

etmeye

mevkiinin

imkn

emn

verdii
verecek

bir e k i l d e

( O r t a A s y a Trk tarihi h a k k n

K.Y. Kopraman

A k a , A n k a r a , 1 9 7 5 , s . 1 0 6 ) . S o v y e t limlerinden
Balasaun

hakkmda

stanbul'da

2 4 . k.m.

gney

( T h e History of the W o r l d - Conqueror,

Afar

O.l. Simirnova'ya
batsnda

smail
gre

bulunmak

I, s . 5 8 , h a i y e 2 1 ) .

FARUK

SMER:

ESK

TRKLERDE

EHPXLfK

(Unvan ilknce Kk Saun, sonra ar Han) Karluklar'dan almak iin balar Peygu Han' ldrtt. Lain Be,
Beygu Han'n oullar ve dier Karluk bykleri 1158 y
lnda Harizim ah il Arslan'a sndlar. Harizim ah l
Arslan'm mdhalesi zerine Karluk beyleri eski mevki
lerini elde ettiler. Fakat Kara Hanl hkmdar Karluklar'm
davranlarndan memnun deildi. Her halde onun ricas
zerine Kara Htay Kr (Gr) Han' Karluklar'm Kagar
taraflanna gederek oralarda iftilik yapmalarn em
retti. Ancak bu emrin sonra geri alnd veya uygulanma
d anlalyor. nk Karluklar'm 1160 ylnda Ke, Sagniyn ve Tirmiz taraflarnda
yaadklarn ve Kara
Hanl II. Mes'ud Kl Tamxga Han'n onlar ile savatn
biliyoruz. Fakat bu tarihden sonra bir daha Karluklar'dan
bahsedilmiyor.
Az yukarda da, iaret edildii gibi, XIIL yzyln ilk
eyreinde Balka Gl'nn (Mool devrinden sonraki
trke adlar Kke Tengiz, Ak-Tengiz = Ak Deniz) g
neyinde ve bu gle dklen Karatal'm dousunda Kaya
lk ehrinde bir Karluk hanl vard, Kayalk'm ad daha
nce hi bir eserde gemiyor. Kayalk yeni bir ehir olup
dorudan doruya Trkler tarafndan kurulmu ehirler
den biri olabilir.
ehrin Karluk hkimi Arslan Han,
Kara Htaylar'a tbi idi. Arslan Han Kr Han tarafndan
ldrlmeyerek lkesinin cuUarma kalmas iin intihar
etti ki, intihar tarihimizde az grlen bir hdisedir. Yerine
geen olu da babas gibi Arslan Han unvann tayordu.
Bu Arslan Han, Kr Han'a kar duyduu nefretten Cen
giz Han'n metbluunu kabul etti ve onun seferlerinde
bulundu. Oullarndan birine Mengg Kaan Fergana'daki
zkend ehrini verdi.
156 K a r l u k i a r ' n
bk.

tarihleri

hakknda

daha

fzla

bilgi edinmek

iin

Ouzlar'a

( d i z i n , s . 5 0 8 , ilveler dizini s . 6 8 7 ) .

15T A . H e r m a n n
(gz)'n
Ohina).
li'nin

Kayalk'
dousunda

Minorsky

v e Pulat'n

gsteriyor

Sovyet

sa k y s n d a ,

olduunu yazyor

Almalk

(Historical

neriyatna

Karatal

kuzey

dayanarak

yresinde

batsnda

a n d con-imercial

ingildi

Kayalk

ki

kz

atlas

of

harabelerinin

(Dungene)

yaknnda

(Addenda, s, 2 6 3 ) ,

158 C u v e y n , !, s , 5 6 , 5 8 , 6 3 ; Barthoid, T r k e s t a n , s , 4 0 3 , 4 0 4 , 4 4 2 ; Dersler,

s, 1 7 2 , 1 7 8 . 2 0 7 ,

Yine XIII. yzylm balarnda Ozar

(yahud Bozar)
adil Kuyal bir Karluk (yahud ok daha muhtemel olarak
Qangl) da Almalk (yani Elmalk) ehrinin hkimi ol
mutu. Almalk bugnk Kulca'nm az l^uzey batsnda, li
rma kysnda bulunmakta olup yeni ehirlerden biri
dir. Ozar mesleine at hrszl ve soygunculuk ile bala
m ve zamanla etrafndaki adamlarn saysn oalttkdan sonra Almalk' ele geirib burann beyi oimtu. Fa
kat dirayetli bir insan olan Ozar dindarl ve dil idaresi
ile halk kendisine balad ve sevdirdi. O da Kara Htay
Kr Han'nn yerini alan Naymanl Klk'un hkimiye
tini tanmyarak Cengiz Han'n tabiiyetini kabul etti. Ks
lk onu ele geirmek istiyordu. Nihayet Ozar, avlanrken
Naymanlar tarafndan yakalanarak Almalk nne geti
rildi. zar'm hatunu, bir yandan Cengiz Han'dan yardm
istedii gibi, bir yandan da ehri Naymanlar'a kar ko
rudu. nk Hatun ok iyi biliyordu ki Almalk' teslim
etse de Naymanlar Ozar' ldreceklerdi. Az sonra Mool
kuvvetlerinin yardma geldiini gren Naymanlar kuat
may braktlar ve giderken de Ozar' ldrdler. Ozar'm
yerine olu Sunak Tiin geti bu, bat seferinde Cengiz
Han'a beenilen hizmetlerde bulundu. Bunun sonucunda
kendisi Cengiz Han'n byk olu Cuci'nin kzlarndan biri
ile evlendirilerek Altan urua kreken, yani Cengiz
hanedanna gveyi oldu; 1253 veya 1254 ylnda lnce
oullarndan biri yerine geirildi. -^^ Cengiz Han'n bat
yrynde, yani Harizim.ah Sultan Muhammed zeri
ne yapt seferde Trk beyinin veya hkmdarnn bu
lunduunu biliyoruz. Bunlar Uygur di Kut Baruk, Al
malk beyi Sunak Tigin ve yine Karluk Kayalk hkimi
Arslan Han idiler. Daha sonralar da her yerde Moollar
arasnda TrM balca Kfak ve Qangllar ile Uygurlar
temsil etmiler, buna karlk Karluklar pekaz denilebile
cek bir varlk gstermiilerdir. Trk topluluklarnn yaa
dklar yerleri iyi bilen Rededdn'in, Cmit-tevrh'inden Karluklar'm XIV. yzyl balarnda daha ziyade bu
gnk Afganistan topraklarnda (Gr ve Garcistan blge159 C u v e y n ,

1, s. 7 5 = 7 6 ; Cemal

Kar,

Barthold,

Metinler

s. 1 3 5 , 1 4 0 ;

Barthold, T u r k e s t a n , s. 4 0 1 , 4 0 3 ; Dersler, s. 178, 2 1 3 2 1 4 , . -

lerinde) yaadklar anlalyor. Bunlar oraya Mool isti

lasndan kaarak gelmi olmaldrlar. Bu byle olmakla
beraber XVL yzyln birinci yarsnda Is Gl evresin
de veya li vadisinde bir Karluk zmresinin yaad bili
niyor.
Karluklar'm Trk tarihindeki yerlerine gelince,
bunu yle ifade edebiliriz: Karluklar, btn boylar ile
birlikte, Is Gl evresi, li boylar, u ve Tala vdilerindeki Trk yerleik hayatnn gelimesinde mhim bir rol
oynamlardr.
IV. GLLER'DE EHRCLK
X. ve XI. yzyulardaki en tannm Trk topluluklarn
dan biri de igiUer'dir. Bunlarn aslnda Karluklar'm bir
boyunu tekil ettikleri, Mervez ye dayanlarak, kaydedil
miti. igiUer, o kadar byk bir topluluk idiler ki daha
X. yzylda mstakil bir Trk kavmi saylmlardr.
Huddu'l-lem'de igiUer'e dir u bilger verliyor:
bu igiller aslnda Karluklar'dandr. Bunlarn nfuslar
oktur. igil lkesinin dou ve gneyini Karluk lkesi,
batsn Tohslar'm yurdu tekil eder; kuzeyi de Krgzlar'm yurdudur. Karluk ve Krgz lkelerinde ne gibi nesne
ler var ise, igil lkesinde de ayn eyler bulunur. Onla
rn servetleri oktur. igiUer'in ekserisi adr ve alack
larda yaarlar; ehir ve kyleri azdr; servetlerini sr,
koyun ve at tekil eder. igiller'den bazlar gnee ve
yldzlara taparlar. Onlar iyi tabiatl, cana yakn, efkatli
insanlardr. Hkmdarlar kendilerindedir.
160 H a y d a r Mirza

Dulat, T r h - i

Red,

ingilizce tercmesi N.

Elias, H i s -

iory of the Moghuls of Central A s i a , London, 1895. Bu K a r l u k l a r ' m b a

nda

920

nuyordu
n

(1514)

ylnda,

Said

Han'm

ordusunda,

Melik

Ali

bulu-

(gsterilen y e r ) . B u g n A f g a n i s t a n ' d a y a a y a n Trk t o p l u l u k l a -

arasnda

distribtion

K a r l u k adl z m r e l e r e de rastgeliniyor

(Karlu)

adl

(Karlg)

in

yazlm.aya

Afghanistan,
balanmtr

15. 17, 8 7 ) . T r k i y e ' d e z a m a n m z d a

kyler

grlmektedir

('ileri

adyle iig

olabilir.

(mesel

13 K a r l k ,

Bakanl,

k i a v u z u , s. 6 3 3 ) . B u kylerden b-zlan v e y a
nin

l.eipzig;

the

s. 71 - 7 3 ) . Mool d e v r i n d e K a r l u k , son k ' n n sedals v e hatta

14,

tribes

On

bilhassa

ile

T^k

( G . Jarring,
1939

dzlemesi

of

Cuveyn,

11, s,

12 K a r l , 2

Karlu

T r k i y e ' d e m e s k n yerler
bir

ou bu Trk

kavmi

TRK

DNYAS!

RTIR^^ALARI

Agusfos

19B4

1 Skl (?) bu, igil ve Karluk yurcUar arasnda

byk bir ehirdir. slm, hududuna yakndr. Mamur ve
bolluk iinde bir ehirdir. Burada tccar da vardr.
Huddu'l-lemJde iiUer'in evvelce Karluklar'a men
sup bulundular sz,
Mervezi'nin ifadesini dorulu
yor. Yine ayn kaynamza gre, igiUer, Is Gl'n hem
kuzeyinde hem gneyinde yayorlard. slm hududuna
yakn Skl (?) ehri de onlara aittir. El-Muqaddes, Ta
raz'dan bir barm (sayha) mesafede Cigil (igil) adl
kk bir ehirden bahseder ona gre bu ehrin surlar
olup, hisar da vardr. Camisi ise ardadr.
iiUer'in varlklarn XI. yzylda kuvvetle koruduk
lar grlyor. Kagarl onlardan gebe bir bln Kuya'ta yaadn sylyor. Kuya'm, li rma zerinde
olduu tahmin edilmektedir. Yine ayn mellifimiz bir b
lnn de Taraz yaknnda bulunduunu yazyor ki bu,
el-Muqaddesnin zikrettii igil kasabasndakiler olacak
tr. igiUer'den nc bir kol da Kagar kylerinde ya
yorlard.
Buna gre XL yzyln ortalarnda igiUer
arasndaki yerleik hayata geme faaliyetleri gelimitir.
Onlardan gebe hayat geirenleri ancak li havzasndaki
Kuya'da yurt tutma olanlardr. Bundan baka ayn
yzylda Mvern nehir'de de igler'den kalabalk bir
topluluun yaadn biliyoruz. Ancak XII. yzyldan iti
baren iiUer'in adlarna rast gelinemiyor. Bu husus p
hesiz onlarn hernen tam.amxiyle yerleik hayata gem.eleri
ile ilgilidir.
^61 S. 83 . 8 4 , ingilizce tercme s . 98 - 9 3 .
162 Metin yledir: Nhiyetst v e asl- o ez K h a l l u k h est := Bir:.yre olup
(aslnda
kelimesi

Karluklar'a
ile

ayn

mitir.. B u hususta

aittir?)
zamanda

asli
burada

Karluk'tandr,
oturan

M i n o r s k y ' n i n ingilizce

Mellif

topluluu

tercm.esine

da

nhiyet
ifade et

v e mtalaasna

bk. ( s . 9 8 , A p p e n d i x B, s . 4 8 2 - 5 ) .
IGD 1 4 5 numaral h a i y e y e bk. Sikl ile i g i l ' i n a y n y e r i ifade etmesi

muh

temeldir. n k , g r l d zere, o n u n iin slm snrna y a k n clenir.yor. M i n o r s k y , S i k l ' n

yor

Is G l 'Kysnda olmas

ihtimalini ileri s r

(Tte Regions of the w o r l d , s. 2 9 9 ) ,

1 ^ L s . 8 5 , 3 3 0 , 3 5 4 , tercme L s. 393 ^ 3 9 4 , 4 0 8 , 4 2 3 ; O u z l a r , s, 28,

FARUK

SMER :

ESK

TRKLER'DE

EHRClhC

Anadolu'da be veya daha zly.de igil admm grlme-:

si i9iller'den baz mhim zmrelerin bu lkeye gelmi ol.-,
duklarm gsterir. Bunlarn Mool istilasndan nce gel
mi olmalar ok daha muhtemeldir. Son olarak igil gen
lerinin yakklklan, cana yakn ve sevimli olmalar ile
ran edebiyatnda akisler yapm olduklarn da kaydedelim.

V- TOKHSILAR'DA EHRCLK
Huddu'l-lem'de Tokhslar'dan Tokls eklinde bah
sediliyor. Bu bir iml hatas olsa gerektir. Orada Tokhs
(Toksu) 1ar hakknda u bilgiler verilmektedir:
Tckhslar'n (Tokhs kelimesinin nereden geldiini
bilemiyorum)
yurdlarnm dousunda
igiL gneyinde
Karluk yurdu ve Karluk lkesinm dalk blgeleri, bat
snda Krgzlar'dan bir topluluk, kuzeyinde yine igiller
vardr. Bu yre igiUer'inkinden ok daha zengindir. Ora
dan misk ve trl krkler elde edilir. Tokhslar'n servet-^
leri at, koyun, krk, alack ve adrdr. Onlar k ve yaz
otlaklarda ve ayrlarda dolarlar.
1 Lzine ve Ferkhiyye
Tokhslar'dan iki oy
maktr. Bunlardan her biri kk bir yrede oturur. ki.
ky bunlarn adlar ile anlrlar.
2 Syb = bu, byk bir kydr. Bu kyden yirmi
bin kii kar.
3 Biglili =: buraya soda S,m.k.n (?) denilir.
Hkimi Ynal Beg Tigin (?) unvann tar. Yinal Beg
Tigin'in bin askeri vardr.
4 ~ z Keth (?) - buras Tokhslar'n iki ky ara
snda bulunur. zketh'de (?) az insan yaar. Fakat verimli
yerdir ve halk da zengindir.
Huddul-lem'de verilen u bilgilerden Tokhs (me
tinde: Tokhs) larm aa u'nun sol yakasna den yre165 Metin: r k e t h .

Dier

eserlere

baklarak

s. 84 - 8 5 . ing'iiizce t e r c m e , s , 9 9 ) ,

8r

byle y3.zld!

(Huddu'l-lem,

de yaadiklar anlalyor, Kagarl Mahmud Tokhslar'n

Kuya'da oturduklarn ve onlara Tokhs-igil dahi denil
diini yazyor.
Kuya'm yeri henz kesin olarak tayin edilmemi olup,
li vadisinde bulunduu tahmin edilmektedir. Kagarl
Tokhslar'n aa u boylarnda yaadklarndan sz et
miyor. Bu husus XI. yzyln ortalarnda u boylarndaki
Tokhsar'm yerleik hayata gemi olmalar ile izah edi
lebilir. Esasen XL yzyldan itibaren Kagarl'dan baka
ada hi bir kaynak da (^^ani mhadeleri XI. yzyl
ile ondan sonraiki zamanlara ait olan) Tokhslar'n ad ge
mez.
Grld zere Huddu'l-lem'de Tokhslar'n
ehi ile iki kyleri zikrediliyor. Trgi kaanlarnn otur
duklar mehur Syb ehrinin onlarn ellerinde olmas
dikkate deer. Buradan yirmi bin asker ktnn sylen
mesi, Tokhslar'n kalabalk bir Trk topluluu olduunu
ve Syb'm da ehemmiyetini koruduunu gsterir. Biglil iin her ne kadar bir ky deniliyorsa da kyn geni bir
yrenin merkezi olduu anlalyor. nk, Ymal Beg Ti
in (?) unvann tayan yrenin hkimi, bin askere
sahib bulunmaktadr. Tokhslar'n z Keth (? Orket),
Lzine ve Ferkhiyye adl kylerde de oturduklar kaynatnzda aka, yazlyor. Kagarl'nm Kuya'da yaayan
Tohslar'a Tohs-igil denildii ile ilgili szleri, onlann
Karluk boylarndan olduklarna dir Mervezn'in szlerini
dorular.

VL KARA HANLILAR DEVRNDE EHRCLK

Kara Hanllar devrindeki yani XI. - XIL yzyllarda,
Orta Asya'da Trk ehircilii zerinde bilgi vermeden n
ce, bu hanedann mensub bulunduu Trk topluluunu
tantmak yerinde olacaktr.
166 1, s . 2 8 , 3 0 , 3 3 , 3 4 , 5 9 , 3 4 2 , J , s. 5 6 , 2 2 4 , 2 4 3 ,

tercme

s. 5 2 , 102, 129;

!, s . 2 8 , 3 0 , 3 2 , 6 1 , 1 0 1 , 4 0 8 , 4 2 3 , II, s . 6 7 , 2 8 0 , 3 0 1 , ! J , s.

72, 139, 172.

Kara Hanl Mnedann karan, dier bir deyi ile

Kara Hanl devletini kuran Trk topluluu Yamalaradr.
Karluklar'm byle bir devleti kurmalar bir ok sebebden mmkn deildir. Karluklar'm en msid zamanlarda
dahi bir devlet kuramadklarn ve bu yzden Mslman
lar'm Trk lkesinden bir ok yerleri ellerine geirdikle
rini ve Bat Trk lkesinde beylikler devrinin gelimesi
ne sebb olduklarn daha nce belirtmitik.
Huddu'l-lem'de Yamalar hakknda, aynen yle de
niliyor: bu lkenin dousu Touz Guzz (yani Uygur)
lkesidir. Gneyi Khulend Gn suyu olub Kua rmana
dklr. Bats Karluk lkesidir. Yamalar'm yurdunda
iftilik azdr. Orada ok krk elde edilir, av da boldur;
selametlerini
at ve koyun tekil eder. Yamalar gl,
kuvvetli ve sava bir topluluktur. ok da silahlara sahip
tirler. Hkmdarlar Touz-Guzz (Uygur) lnsdanmdandr. Yamalar'm pek ok oymaklar da vardr. Onlarn
1800 (!) oymaklar olduu sylenir. Gerek asiller, gerek
halk kitlesi hkmdarlarna yknrler. Bulaklar yama
lar'dan olub Touz uzzlar ile kark bir halde yaarlar.
Onlarn kyleri azdr.

1 - Kagar Kgar in'e dahildir. Ancak Kagar,Yama, Tibet, Krgz

ve in arasnda bir hudd eh
ridir. Hkimleri eski zamanlarda Karluk veya Yamalar'dan idi. Ira Art da da Yama lkesinden geer.

16T Y u k a r d a

Tokhslar'dan

Krgzlar'dan

bir

bahsedildii

topluluun

esnada

lkelerinin

yaad yazlmt.

bat

Kagar

tarafinda

zikredilirken

y i n e o n l a r n ad geiyor. Fakat baka hi bir k a y n a k t a K r g z l a r ' n M o

ol

devrinden

Onlar
Abakan
daki

gzlar'n

Bar
oturan

bir

Okyanus'a

840 ylnda

mecbur

Trk

Uygur

devletini

braktklarndan

Y u k a r d a da k a y d e d i l d i i

lar

(Khrkhziyn)

y a a d k l a r n d a n sz edUmez,

slm
gibi,

yznden

hdiseden sonra o n l a r

onlarn

yurtlarmda.,,yani

olarak

anhrlar.

Hatta

ora

uzand

bile

sylenir.

Fakat

Kr

ykp

onlar

mellifleri

yurtlarndan
haberdar

Huddu'l-lem'de
batya

ise eski yurd.una

bir daha

tesindeki

kavmi

Ktaylar'n 924 ylnda

K r g z l a r ' n asl ana k o l u

Bu

Trk

kadar

dr.

den k a r m a l a r

lkesinde

kaynaklarnda Kgmen'in

bozkrnda

yurtlarnn

meye

nce

bu devrin

byk

Krgzlar'

g et

olamamlar

zikredilen
Orhun

kam zmreleri
(Abakan blgesine)

Krgz

blgesin
olabilirler.
gitmiti.

bir k a v i m s a y l m a d l a r .

2 Bartuc (Artuc)
Yamalar'a ait mamur bir
kydr. Fakat ylanlar o kadar oald ki, halk bu yz
den ehri terk etti.
3 Khirgili (?) ~ Bartuclular'a ait byk bir ky
dr. Burada, Yamalar, Karluklar ve Touz uzzlar olmak
zere, cins Trk yaar.
Huddul-lem'de Yamalar'a dir verilen bilgiler bun
lardan ibarettir. Grld gibi, Huddu'l-lem'e
gre
Yamalar Kagar ile onun kuzeyindeki Narin rma ara
snda yaayan pek kalabalk bir topluluktur; silahlar m
kemmel, gl ve sava insanlardr. Hkmdarlar Uy
gur hanlar ailesine mensuptur; ehir ve kyleri azdr.
Kaybolmu eski kaynaklara dayanarak Trk kavim
leri hakknda olduka dikkate deer bilgiler veren Gerdz de Yamalar iin unlar yazyor:
Yamalar'a gelince, Trk Hakan Karluklar'm oal
dn ve glendiini, Toharistan Haytallar' ile iliki kuruib kz alp verdiklerini grd. Trkistan'n zayf durum
da olduunu bildiinden korkuya dt. Sonra Touz
uzzlar'dan bir kavim (Yamalar) katlar ve kendi el
lerinden ayrlarak Karluklar arasna geldiler. Karluklar
onlara hi bir ey yapmadlar.
Filhakika Uygur l t
mi Bilge Kaan'm ikinci kitabesinde (Taryat) Yama,
bir topluluk ad gibi geiyor. ^'^^ Mecmul't - tevrh'de de
toplujlklar'm ve ehirlerin bandaki hkmdarlarn u n
vanlar saylrken Yamalar'm bana Bura Han de
nildii'yazlr. ^'^^
Kagarl da Yamalar hakknda ksaca u bilgiyi ve-^
riyor: Trkler'den bir topluluk olup onlara Kara Yama
da denilir.
168 s . 7 8 - 7 9 , ingilizce tercme s . 9 5 - 9 6 .
169 s . 2 6 0 .

170 Talat T e k i n , a y n m a k a l e , s . 8 0 7 , 8 1 1 .
171 s . 4 2 1 .
172 11, s . 2 5 - 2 6 , tercme III, s . 3 4 .

Muhtelif kaynaklardan naklettiimiz u satrlar, Kara

Hanllardn Yama topluluuna mensub bulunduklann,
bize gre, aka meydana koyuyor. Bunu yle hlasa
edebiliriz.
1 Yamalar'a Kara Yama da denilir. (Kagarl).
Kara Hanllar'dan bir oklarmn unvanlarnda kara sfat
da bir unvan olarak grlr. Onun iin bu devlet ve ha
nedana Kara Hanl devleti, Kara Hanl hanedan ve umu
miyetle Kara Hanllar denilmitir.
2 Yamalar'm hkmdar Bura Han unvann ta
r (Mcmelu't - tevrh). Kara Hanllar'dan bir oklar
nn Bura Han unvann tadklarn biliyoruz.
3 Kagar, Yama yurdunda bulunan
komu bir ehir idi (Huddu'l-lem.).

veya ona

Kara Hanhlar'm eski atas saylan Afrsiyb havas

nn iyiliinden dolay Kagar'a Ordu Kend de demitir
(Kagarl). Kara Hanl hkmdarlarnn aile mezarl da
Kagar'da bulunuyordu (Ceml Kar).
Trk topluluklar arasnda han unvann tayan
yalnz Yamalar'm hkmdar idi. Bu da yama hkm
darlarnn Uygur kaanlar ailesine mensub olmalarndan
ileri geliyor. Kara Hanllar Trkistan'n siyas hkimiye
tini ellerine geirince han ve hakan unvanlarn tabii ola
rak kullandlar.
Gerdiz'nin szlerinden aka anlad gibi, Ya
malar Bat Trk lkesindeki yurdlarna mensub olduklar
Uygur elinden aynlarak gelmilerdir. Onlar bu yeni yurd
larna ne zaman geldiler? Uygur devletinin 840 ylnda
yklmas zerine Uygurlar'dan nemli topluluklarn bat
ya Karluklar lkesine g ettiklerini biliyoruz.
Ya
malarm da bu gler srasnda Kagar blgesindeki yurd
larna gelmi olduklarm kabul etmek yerindedir.
942 ylnda bir Mslman ehri haline gelmi bulu
nan Balasaun'un Gayr-i Mslim Trkler tarafndan fet
hi Smniler devletinin hkmet merkezi Buhara'da del7o Hamton,

Les O u i g h o u r s / s .

6, 10 - 1 1 ,

rin bir heyecan uyandrmt. ehri kurtarmak iin hare

kete geilecei sylendi ise de Buhara'dan bir adm ileri
gidildi mi gidilmedi mi ite bu, bilinemiyor. Bilinen birey var ise o da bir yl sonra hakan'm olu'nun Smniler'in tutsa olarak yaaddr.
Balasagun'u fetheden
Gayr-i Mslim Trker'in Yamalar olduunda phe yok
tur. Balasagun'un onlar tarafndan ele geirilmesi ze
rine Kara Hanllar devleti kurulmu oldu (942 ylnda).
Bu yeni devletin hanlar Trk lkesindeki beylikler dev
rine yava, fakat kesin bir ekilde son vermeye giriti
ler. Trk tarihinde yeni ve pek mhim bir devir balad.
Bu cmleden 960 ylnda Kara Hanllar lkesinde sl
miyet kesin bir ekilde kabul edildi, 999 ylnda Smm1er devletine son veren Kara Hanllar, ok zengin ve ma
mur Mvernnehr'i de lkelerine kattlar. Fazla olarak
Trkler'e Orta Dou yolu da am oldu. Kara Hanllar
douda Tarm havzasn ve eski ve byk bir ehir olan
Hoten ile yresini aldklar, doudan vakit vakit gelen
trke ve moolca konuan topluluklarn hcumlarn
nledikleri gibi, hkim olduklar yerlerde dirlik ve d
zenlii de kurdular. Bylece eski Bat Gk Trk lkesi
nin meden gelimesinde mhim bir rol oynadar. Ka
garh Mahmud'un eserinin incelenmesi, Kara Hanllar dev
rindeki Trk topluluunun slm leminin dier yerlerin
deki gelimi topluluklar seviyesine ulam olduunu
gsteriyor. ehirlerde oturan, t ve mendil kullanan e
itli, itima ve iktisad ve kltrel messeselere sahib bu
lunan bir cemiyet ki, biz bu cemiyetin madd ve manev
hayatn, messeselerini, geleneklerini hlasa hereyini
baka bir eserimizde tantacaz.
Burada Seyhun ile li rma arasndaki ehirlerden
sz edilecek, bu hususta ki balca kaynamz da Ka
garl'nn byk eseri tekil edecektir.
XL yzylda Dou Trkistan'daki Kou'dan aa
Seyhun'daki Yeni Kend'e kadar uzanan geni sahada, yaajran Trker'in mhim bir ksm kyler ve ehirlerde
oturarak yerleik hayat geirmekte ve bu hayatn icab
174 I b n ' l - E t h r , V l i l , s . 3 1 0 ; Barthold, T r k e s t a n , s . 2 5 6 .

olarak hertrl faaliyeti gstermekte idiler. Bu ehirlerin

pek mhim bir ksm daha nce v a r olduklar bilinen
ehirlerdir. Bunlardan bazlar trke isimler almlardr.
Baz ehirlerin adlarna ise daha nceleri rast gelinemi
yor. Bunlar yeni kurulmu ehirler midir, yoksa gelierek
mi ortaya ktlar, bu hususta kesin bir ey sylemek
mmkn olmuyor. Ancak bir ok ehirlerin yeni kurul
mu olduklarnda phe yoktur. Nitekim yeri gelince bun
lara iaret edilecektir.
Trk lkesinde Trkler'den baka Sudak (yani
Sod), Argu, Kenek adl kavimler de yayorlard.
Sudaklar Mveru'n-nehr ve Seyhun
boylarndan
baka balca Balasagun, Tala ve dier bir ok ehirlerde
de yayorlard. Argular sfcb (Sayram)'dan balayarak
Balasagun'a kadar uzanan iki da arasndaki blgede,
Kenekler de umumiyetle Kagar blgesi kylerinde otur
makta idiler. Bu topluluklarn XI. yzylda iki dilli olduk
lar grlyor. Yani onlar hem ana dillerini, hem de
trkeyi konuuyorlard. Bunlar arasnda bilhassa Argu
ve Kenekler'in sr'atle trklemi olduklar anlalyor.
Hatta Kagarl'nm eserinden XI. asrn ikinci yarsnda he
men tamamiyle trklemi olduklar neticesi kyor. Dou
Trkistan'da yani Uygur lkesindeki yerli halk da XI. yz
ylda henz kendi dillerini unutmamlard. Daha sonra
lar btn bu yerlilerin ou ana dillerini unutarak sa
dece trke konutular.
ehirlerde, kylerde yaayan Trkler'in kavm menelerine gelince, bunlar doudan batya doru Uygurlar,
omullar, (yahud bu, daha nce) Barsganlar, aruklar,
Oraklar, Yamalar, ililer, Tokhslar, Edzkiler, Kar
luklar, Trkmenler ve Ouzlar'dr.
imdi alfabetik sra ile Kara Hanllar lkesindeki e
hirleri gzden geirem.
Yalnz Mverun-nehr'deki
ehirler aratrmamzn dnda braklmlardr.
175 B u adlar iin
mann,

Kagarl'nm

Mitteltijrkischer

e s e r i n i n araba

w o r t s c h a t z nach

gat a t - T u r k , L e i p z i g , 1928, s. 2 4 0 - 2 5 1 )
ne ( B . A t a l a y , D v n u lut-it
bk.

metninin

Mahmd

d'zini

( C . Brocke-

l-Kagaris

Dvn

ile trke t e r c m e s i n i n d i z i n i

Tnk d i z i n i , A n k a r a ,

1943, s. 829-869)

TRK

DNYASI

^TI^MALAR!

Austos

1984

1 Abul =: Kagar'da bir l^y.

2 Ak Say ~ bir yer ad. ^'^^
3 Ala Ya

snra (Uygur?) yakn bir yer.

4 Alguk Kagar'da bir ky.

5 ~ Altun Kan Uygur ili'ne yakn bir da.
6 Alu ~ Kagar blgesinde bir ky.
7 Aramut Uygur iline yakn bir yer.
8 Argu
bir Trk kavmi ve bu kavmin oturduu
Taraz (Tala) ile Balasagun arasndaki blgenin ad.
9 Artu
Yine Kagar blgesinde iki ky. Huddul-lem'de bu kylerden birinin ad gemiti. Bu iki Artu'dan biri Kagar'm az kuzey batsnda, dieri de az
kuzey dousunda bulunmaktadr.
10 ' Aicn (Acn) ~ ine giden yol zerinde bir
ehir.
11 A y Kl = U ehri yaknnda bir yer.
12 ~ Bakrl ~ Balasagun'a yakn bir yer ad.
13 Balasagun Balasagun, Kuz Ordu ve Kuz Ulu
adlarn da tayordu. Kuz Ordu adn tamas, ehrin
Kara Hanl devletinin hkmet merkezi olmasndan ileri
gelmitir. Kuz Ulus'a gelince ulu, Kagarl'ya gre, arguca ehir demektir. igiller ise kelimeyi ky anlamnda
kullanmlardr.
Balasagun'da hem Trkler, hem de
176 A n a d o l u ' d a

bu adda

( A k S a y ) birok

mevkilere

rastgeldiimi

hatir!yo=

rum.
177 i, s . 6 0 , tercme

1, s. 6 2 . U l u s ' u n ehir

manasnda

kullanlm olduu biliniyor. Uygur Sozl'nde

s. 2 6 5 ) Ulu memleket, devlet, lke
kiitbelerde
Kou

ulu'un

uluu...

Qurya

kn

Sergn Oul
bize

gre:

halkndan

maansnda

( 1 0 2 numaral

batsrkdgk
Tarkan

Batda
Enik

ehir

Sod

kelti.

gn

Sengn

Uygurlar

arasnda

( A . Caferolu,

stanbul,

eklinde manalandrlyor.
kullanldn

haiyeye

b k . ) . Kl

Bereker

Bukarak

grmtk :
Tigin
Ulu

(Ergin

mefn

s . 1 6 1 , satr

batsndan

Sod

Bereker

ile O u l

Tarkan

geldi

kitbesindel.
budunda

10-11)

(ve)

demektir.

Fakat

Kutlu
Enik

cmlesi

Buhara

ehr^i

Sudaklar yaamakta idiler. Bununla beraber Balasagun

Trklerce yle benimsenmiti ki,
Uygur destanmda bu
ehrin Bg Kaan tarafndan kurulmu olduu sylenir.
Trk nazmnn en eski bidelerinden Kutatgu Bilig'in
Balasagunlu Yusuf Khss Hcib tarafndan
yazldn
biyoruz. Fakat maalesef Balasagun'un yeri hl kesin
olarak tesbit edilmemitir. ehir, belki de gm bulmak
midi ile yle yklmt ki, bu yzden Moollar ehre
(XIII. yzyl Mavu Bali (Ma'u Bali = kt ehir) adn
vermilerdi. Haydar Mirza (XVI. yzyl)
Balasagun'un
nerede olabileceine dir bir sylenti bile
iitmemiti
(ayn eser, s. 364). Daha nce de haber verildii gibi (ha
iye 155) Simirnova'ya gre, Balasagun, simxdiki Tokmak'm
yirmi drt kilometre gney batsnda bulunmakta idi.
14 Balu
Argu yurdunda, yani sfcb ile Balasa
gun arasndaki yrede bulunan kk bir kasabadr, elMuqaddesi'de de geiyor.
15 Baruk = Kaynamz Kagarl Baruk'un Afrsiyb yani Alp Er Tonga tarafndan kurulmu bir e
hir olduunu sanmaktadr. Bu ehirde Trk topluluklarn
dan aruklar oturuyorlard. Bunlar, daha nce ifade edil
dii gibi. On Oklar'dan olabilirler. Baruk'un Kagar'm
epey kuzey dousunda,
Artu'un dousunda,
bugnk
Maral Ba olduu sanlyor.
16 Barman ~ Minorsky'nin aratrmalarna gre
Yng ay kysnda Aksu'nun batsnda, U'un dousun
da bulunan bir kasaba idi.
Kagarl'ya gre
bu ka178 M i n e r s k y , s. 2 8 1 ; Z . V . Togan, Trk i
173 The Regions
Arslan

of

Han'n

0-rnan)

the
hki

haritas.

world, s. 295, 296, 482. Wang-Yen-Te'de

Uygur

rnolduu

(yahut

geiyor v e b u n u n

topluluklar

Barman'

arasnda

ifade ettii

ileri

Mo-man
srlyor

ton, Les Ouig'hours, s. 1 4 8 ) . B a r m a n gerekten m h i m

h

ki

e l - B r n ' d e de

geiyor

S u olarak

madenleri

bulunan

El-Muqaddes'de (s. 326)

Brmn

B r m n o l m a l d r . El M u q a d d e s i
bulunduunu

1374,

haritasnda B a r m a n '

gstermitir.

180 ili, s. 2 7 2 , tercm.e 111, s. 3 6 9 .

altm

(Ham

ehir o l m a -

(el-Kannu'l-Mes'd, Haydrbd,

i, s . 5 7 8 ) . Hocamz M e r h u m Z . V . Togan Trk iii

Ak

bir

yazar.

Mellifin

k o n a k l a r arasnda zikrettii

bu

adl b i r

yerin

gm ve

ad geiyor. B u , bizim

ayn y e r d e i l c ' d e

de g m

son ehri T a r a z - B a l s g u n

daha nce g r l m t ,

madeni

arasndaki

(bk. haiye 2 4 6 ) .

sabay Afrsiyb'm olu Barman kurduu iin bu ad al

mtr. El-Brni'deki Trk- ehirlerinin balcalar un
lardr : z Kend, Balasagn, Qogar Ba, Barskhn, At
Ba, Ordu Kend (Kagar), Yar Kend, U, Hoten'in mer
kezi Ahm.a ( ? ) , Brmn, Ka (el-Kanunu'l-Mes'd, II,
s. 578). Ayn mellif Yukar (dou) Trk lkesinde Tek
sin ile Hatun Sini zikrediyor (s 563). Hatun Sini (mezar)
Kagarl'da da geiyor. Fakat Teksin'in nerede olduu an
lalamad.
17 " Barsan
(Barskhn) =^ bu ehir
hakknda
daha nce bilgi verilmiti. ehrin ad Barskhn eklinde
el-Birn'de de geiyor.
18
Bay Ya Ke ile U ehri arasnda U'a
daha yakm bir yer.
19 Bkr
Kua ehri ile Uygur ili arasndaki bir
dan zerinde bulunan bir kale.
20 itlik = Taraz (Tala) yaknnda bir ehir. Bu,
daha nce bir iki defa ad geen el-Muqaddes'deki Athk (?) olmahdr.
21 ki gz =: gz eski trke'de rmak, nehir
demek olup Anadolu'da nsz'n dmesi ile hafifleerek
z eklinde kullanlmtr, z , ayn zamanda, vdi ma
nasna da geliyor. Bu, yeni ehirlerden biri gibi gr
nyor. Kagarl ki gz'n li rma ile Yafm r
ma (bu Karatal olmaldr) arasnda, snrda bulunan bir
ehir olduunu bildiriyor. ki gz adn da iki rmak ara
smda bulunduu iin alm olacaktr. Kagarl ehrin ye
rini haritasnda da gsteriyor. Rubruk, Moolistan'a gi
derken bu ehirden gemiti. ki gz'n Kulca'nm bat181 E i - B i r n

Barskhan'n

isi

(ayn

eser, s . 578).

yleki

bu y z y l n

Kl

Barsgan

(Iss K l ) c i v a r n d a
varln

melHflerinden

oldu'unu

X l . yzylda

Semerkandl

da

Nizm-i

sylyor

srdrmtr.
Ardz

Htay devletinin h k m e t merkezinin bu ehir olduunu, sanyor

Maqle, yaynlayan
eklinde)
zikrediliyor

M. M u ' n , T a h r a n , 1 3 3 3 , s . 3 8 ) . Barsan

X V L yzylda
(Haydar

varln

Mirza,

s.

korumakta

350).

olup

bir

Kara
(Cihan

(Barsgaun

geit ad olarak

smda, Almalk'm kuzeydousunda, Altm Emel ve Koparm

gneyinde bulunduu sanmaktadn\
2 2 Kamlanu ~ ki gz'e yakm kk bir kasaba.
2 3 Kargal = Talas yalnmda bir kale.
24

Katun Sini ~ in ile Tangut arasnda bir ehir.

25 Kenek Sengir Talas yaknnda Kpak snrnda

bir ehir. Buradaki Kenek, bu addaki kavim ile ilgili ol
sa gerektir. Sengir (sar kefle) eski bir kelime olup asl
manas da knts demektir; bir duvarn ucuna da
deniliyor.
Trkiye'deki yer adlar kelimenin bu lkeye
de gelmi olduunu gsteriyor. Bu yer admm birbirinden
ok uzak eski Trk lkelerinde grlmesi dikkate ayan
dr. Mesel Kem (Yenisey) rmana dklen Kemik a
y kylarnda bir kaya zerine yazlm Gk Trk yazl
bir kitabede Kara Sengir (Senir) ad geiyor. Ayn adda
Kagarl, Barsgan'm bir yer ad bulunduunu bildiri
yor.
Trkiye'de Konya'nn umra, Amasya'nn merkez
ve Burdur'un merkez kazalarna bal Kara Sengir isimli

1S2 M i n o r s k y ,
China,
ile)

s. 2 7 6 - 2 7 7 . A . H e r m a n n

s . 4 9 ) , ki g z ' Equius

yazp

onu Balka'a

dklen

{Histrica!
eklinde

yukar

a n d commercial

(herhalde

Karatal'n

atlas of

Rubruk'un

Tnlsi

kuzeyinde,

Kayalk'n

batsnda gsteriyor. Kagarl Tering K l ' n ki O g z snrnda

olduunu

bildiriyor

{III, s . 99). Eer ki g z ' n y e r i doru tesbit edildi ise ona

en y a k n

byk

ceki

Trke

glleri

gl

Balka'tr. Esasen

ad bilinemiyor.

zikrettiini

yazyor

Kagarl

(gsterilen

Balka'n
slm

Mool d e v r i n d e n

hududu

y e r ) . Yafn,

dahilindeki

byk

Minorsky'nin

kay

dettii gibi, l l i ' y e m u v a z i olarak a k a n v e o n u n gibi B a l k a ' a d k l e n K a ratal rmann Mool d e v r i n d e n nceki ad olabilir. B a l k a ' n XVI. y z yldaki

ad Kke

Mool d e v r i n d e
anlaldna

Tengiz

idi

(XIV. asrn

gre,

Kalmuk

(Haydar
birinci

Mirza,

yarsnda)

SiMlas zerine

s. 3 6 6 ) . E r i v a n

gl

ayn

Birincisi,

Balkha

ad tad.
adyla

anld.

K r g z l a r A k Tengiz dediler ise de g l , b i l i n d i i g i b i , bu moolca

la

(Balkha

Balka)

tannd.

Esasen

Balka'n

dousunda

de

Sonra
ady

moolca

k o n u a n topluluklar e p e y c e y e r ad b r a k m i a r d
dr.
K a g a r l , tercme III, s. 360, 362; C l a u s o n s. 840. Kenek Sengir, Mool
d e v r i n d e de (XIII. y z y l d a )

Kenek ad ile v a r l n s r d r m t r ( R e ^

d e d d i n , C m i u ' t - t e v r h , y a y n l a y a n A . A . A l i z d e , Baku, 1957, s . 110).

TRK

bNYA.SI

ARATIRMALARI

Austos

1984

drt ky vardr.
Bundan baka sparta'ya tab Senir
Kent adl bir nahiye merkezi olduunu da biliyoruz.
26 Kinkt = Uygur lkesi snrnda bir ehir.
27
Koungar Ba
Kagarl bunun hakknda sa
dece bir ehir ad demekle iktifa ediyor; haritasnda da
yerini gsteriyor. Haritaya gre Koungar Ba'nm Balasagun'un gney batsnda bir yerde olmas gerekir. Bu
ehrin civarnda bir gl vard.
28 ~ Kuyas ~ Tokhs - igil 3rurdunda (Yukar li
boylar) baz kalelerin adlar. Bunlar Sapl Kuyas,
rng Kuyas, cs de Kara Kuyas'tr. Mellifimiz ba
ka bir yerde Kuyas'm Barsgan'm tesinde bir kasaba oldu
unu sylyor. Cuveyn Kuyas'm Almalk civarnda oldu
unu yazar.
29 Ke =: bu mehur Kua ehridir. 630 ylnda
Trk lkesinden geen inli Rahib Huen-ang'n Ke
(Kua) hakknda verdii bilgiler ok yukarda nakledil
miti. Grlmtr ki Kua VII. yzyln birinci yarsn
da Tarm havzasndaki en mhim ehir devletlerinden bi
ridir. Kagarl ehre Kuen admm da verildiini syl-

184 Da-hiliye

Vekleti,

Trkiye'de

Kylerimiz,

meskn

yerler

Kara S e n g i r ' i n a d Kara

stanbul,

1 9 3 3 , s . 4 2 3 ; ileri B a k a n l ,

klavuzu, Ankara,

Sengir o l d u u n u ok iyi b i l i y o r u m .

e h r i n ad e l - B r u n ' d e de geiyor
vetleri

Moollar'a

hl

mecbur

adnn

kullani'maktadr.

braktklar g i b i ,

beinci

babuu

bizzat Timur

seferde n c
Dulat

meldir
min

u nehrinin

da Q g r ' a

tarife

hi u y m u y o r .

batsnda, Balasagun'un

haritas)

y u k a r taraflarnda

(Dersler s . 1 0 7 - 1 0 8 ) . A n c a k

haritasndaki

Gl'n
ili

Ba'nn

diyor

gney

b u , en isabetli tahmin

olmas

Barthod'un

Z . V . Togan
batsnda

kuv

Kamereddn'i
kadar

miti ( A l i - i Y e z d , Z a f e r n m e , T a h r a n , 1 3 3 6 , I, s . 2 0 3 ) . Halbuki
Qoungar

Kara

( a y n eser, s . 5 8 7 ) . Timur 7 7 7 ( 1 3 7 5 -

kar yapt

Is G l y a k n n d a C e t e ' n i n b y k

kamaya

Ben kyn

S e n g r , dan u c u , knts v e bur

nu e k l i n d e k i eski manas ile A n a d o l u ' d a

1 3 7 6 ) d e Cete y a n i

1946, s. 265. umra'daki

Snr e k l i n d e dizilmi.

git

Barthoid,

pek muhte

tahmini K a g a r -

Kongar B a ' n
gstermitir

ki

Is
(Trk

olmaldr.

1B6 I, s . 3 3 0 , 3 5 4 , tercme I, s . 3 9 3 , 4 2 3 , I I I , s . 1 2 9 , 1 3 4 , tercme III, s . 1 7 2 ,

178; C u v e y n , I, s . 2 1 , 3 1 , 5 7 , 1 4 5 , 2 2 6 ( b u r a d a
Q a n a s ) ; Minorsky,

s. 298, 301.

hatal olarak

Quns,

yor. ehrin yaknnda Yulduz Kl vard ki, Yulduz ad za

manmza kadar gelmitir. Ke ile U arasnda Bay Ya adl bir yerin de bulunduu, yukarda kaydedilmiti.
Knkt = Yama ilinde bir yer. Mamafih bunun yuka
rdaki Kinkt ile ayn olmas muhtemeldir. ^^'^
30 Mankent = Kagar yaknnda bir ehir.
31 Mnglak = Uygur ilinde bir yer :
Tnle bile bastmz
Tegme yangak pustmz
Kesmelerin kistimiz
Mnglak erin btmz.
32 Ordu = Kagarl Ordu'nun Balasagun yaknn
da bir ehir olduunu yazyor. Ordu hakknda daha nce
bilgi verilmi ve hatta Trk (veya Trgi) hakannn eh
rinin bu ehir olduunu dndmz ifade edilmiti.
33 Ordu Kend = Ordu Kend Trkler'in Kagar'a
verdikleri isimdir. Kagarl devrinde ehrin halk tama
men Trke konuuyordu. Ayn mellif, havas salam
olduundan Afrsiyb'n Kagar'da oturmay sevdiini de
kaydediyor. Bu kaydn bizim iin tad ehemmiyet, Ka
ra Hanl hanedannn bu ehir ile eski ve yakn mnase
betini gstermesidir.
34 z Kend Fergana ehirlerindendir. Corafyacarm eserlerinde de ad geer. Burada Trkler'den Edhki topluluu yurt tutmutu.
187 Trk

ili haritasna bk. O r a d a

rinde

Kua'nn batsnda, A k Su-Kua

Bay ehri v a r d r ki bu d a , h e r h a l d e , eski B a y Y a

I, s . 3 6 2 , tercme

y o ! u ze
olmaldr.

I, s . 4 3 4 . A y n y e r ile ilgili baka bir d e y i de udur-

Kimi ire o l d u r u p - la s u w m ketimiz - U y g u r taba b a l a n p - Mnglak

atmz

( I I I , s . 1 7 8 , tercme

bir y e r o l d u u n u gsteriyor.

11!, s. 2 3 5 ) . B u d e y i l e r
Fakat baka eserlerde

189 z K e n d , serhadd'a Fergana ile Ttik

hirdir;
(=

evresinden

iki

rmak

Yaba-ku ? ) , B a r l u k ' t a n

geer;

(lkesi)
Tibet'den

Mmglak'n

grlemedi.

arasnda b u l u n a n
gelen

gelene Bars'khn denilir

birine

bir e
Tebar

(Hudu'l-lem, s.

1 1 3 ) . Kagarl birinci rman a d n : Y a b a k u s u w seklinde

(III, s. 3 6 ) .

ilin
nl

kaydediyor.

35 Sayram m.ehur sfcb ehrinin trke ad

dr. ehrin bu trke ad ilk defa Kagarl'da grlyor.
Buray Smniler'e tbi bir Trk hanedan idare ediyor
du. Hatta bu hanedan Balasaun'a kadar uzanan yerler
deki beyleri de tbiiyyeti altna almt. Bunlardan biri az
yukarda geen Ordu kasabasndaki Trkmen hkmdan
idi. Daha nce de belirtildii zere bu Trkmenler bizim
Ouzlar'dan apayr bir kavimdir. Mslmanl ilk kabul
eden bir Trk kavmi olarak ad her yerde tannmt. Son
ra Ouz ve Karluklar'dan Mslman olan kmelere de
bundan tr Trkmen denildi.
Kara Hanllar devrinde de gelien Sayram, Ouzlar'm
^arduna yakm idi. Hatta Ouzlarn Kazurt da da Sayram'm batsnda bulunuyordu, Xn. yzyldaki nl Trk
velisi Ahmed Yesev'nin de Sayraml olduunu biliyoruz.
Fakat Sayram da, pek ok Trk ehirleri gibi, Mool isti
las ve hkimiyetinin aclarn ekmi, o da pek ok ^/erler gibi, bir yknt haline gelmiti.
36 Sun Samur Bura Han'n aland yer.
37
u - bb - (yb ~ Syb)
ki yerde u ve
bir yerde bb eklinde geiyor. Mellifimize gre bu,
Balsaun yaknnda bir kale olup, u adl bir Trk haka
n yaptrmtr.
38
Tala Kagarl bu hususda aynen unlar ya
zyor. Tala, Taraz adyla da tannan ehir. ki Tala var
dr. Birincisi Ulu Tala, ikincisi Kumi Talas'dr, Bu sonuncusu slm snrnda bulunur. Kagarl'nn Ulu Ta
la diye syledii slm, kaynaklarnda ok zikredilen, in
celememizde de sk sk gemi olan mehur Taraz ehri
dir. Taraz, topramm verimlilii, sulak, balk, bahelik
bir ehir olduktan baka, mhim yollarn birletii bir
yerde bulunduu iin eskiden beri nemli ticret merkez
lerinden biri idi. 630 ylnda Bat Gk Trk lkesinden
geen inli Hen-ang'm bu ehre dir verdii bilgileri
ok yukarda nakletmi idik. VIII. yzylda orada Kara
Trgiler'in kaanlar ve beylerinin oturduklarn biliyo
ruz. te Gk Trk yazl Tala kitabeleri bu devre ait ol
maldr (en kuvvetli ihtimal ile). Beylikler veya ehir dev-

letleri devrinde Taraz da bir llmdar tarafndan idare

ediliyor ve bir unvan tayordu. Mcmel ut-tevrh'de
ls eklinde yazan bu unvann dorusunun ne olduu
anlalmad.
Corafyaclarda Taraz'm ad ok gemekle beraber
onlardan ancak el-Muqaddes biraz bilgi vermitir.
Uy
gur hududunda, yani li rmann tesinde olmas gere
ken Kmi Talas'n nerede bulunduu kesin olarak binemiyor.
Kmi Talas'm Ulu Talallar tarafndan kurul
mu olmas mmkndr.
39 Tartk ~ Yama ilinde bir ehir.
40 Ta Kend = Ta Kend eski ve nl a ehrinin
trke addr. ehir trkleince bu trke ad da alra
oldu. Ta tabi eski a'm trkelemi eklidir. Mamafih
Kagarl ehrin Terken adn tadn da sylyor ki,
ehrin bu ad, dier hi bir eserde gemiyor. Corafyac^
larda bunun yerine Bin Keth (Ket) ad grlr. a aslnda blgenin ad idi.
41 ~ Tering Kl = ki gz snrnda bir gl. Bu g
ln Balka olabileceini syleyen Barthold'un grne
katlmamak iin esasl bir sebeb gremiyorum. Kagarl'nm ok iyi bildii ve Trk lkesinin Ceyhun'u dedii
ila (li)'nn dkld gln kendisince tannmamas pek
dnlemez.
42 Yafm mellifimiz Kagarl bu ehrin li'ye
yakn bir ehir olduunu sylyor.
Daha sonraki eser
lerde bu ehrin ad grlemiyor. Ayn zamanda bu adda
b i r d e rmak vard. Minorsky Yafm'm Balka glne d
klen Karatal rma olabileceini, ihtiyatl bir dil ile, ifa
de ediyor.
Biz yukarda ki gz hakkndaki szleri^
B^j bilgi iin

146 numarali

da, X V I . yzyl)
ni y a z y o r

Yengi

h a i y e y e bk. Haydar Mirza

denilen ehre

( s . 7 9 , 3 6 4 ) . Fakat

tarih kitaplarnda

mellifimiz

bunu

kesin

(kendi

zamanm-

Taraz

denildii

bir ekilde

sy

leyemiyor.
191 K u m i T a l a s ' n ,
sunda

Kagarl'nm

bir y e r d e

haritasna

bulunduu

baklarak, li'nin ok kuzey

da d n l y o r

dou

( M i n o r s k y , s. 2 7 4 - 2 7 5 ) .

192 , s . 5 8 , 11!, s . 2 7 7 , tercme i, s. 5 9 , 111, s. 3 7 5 ; M i n o r s k y , s. 2 7 6 - 2 7 7 .

193 Gsterilen

y e r . O n a gre

maldr. A l t u n
nuyor

ki g z

E m e l , Karatal

(Trk ili h a r i t a s ) .

ehri

Altun

rmann k a y n a n a

Emel'in

dousunda

y a k m bir yerde

ol-

bulu

miz ile Minorsky'nin bu grn kuvvetle desteklemitik.

43 Yafqu Barsan civarmda bir ehir.
44 Yama - Taraz yakmmda bir ky. Bu ky ad
n, Kagarl'nm da ifade ettii gibi, Yama bo'^nandan bir
bln oraya yerlemesi sonucunda almtr.
te Kagarl Mahmud'un eserinde geen balca e
hir, kasaba ve ky adlar bunlardr. Ancak burada Ouz
ehirlerine yer verilmemitir. nk onlardan aada
ayrca sz edilecektir.
Kagarl, eserinde geen ehirlerin Trkler tarafndan
kurulduunu, Iran kavimlerin Trk ehirlerine sonra
dan gelib yerletiklerini ileri srmektedir. Mellifimizin
bu szlerinde, phesiz hakikatin pay vardr. Ticrete ok
dkn, alkan, cesur ve ihtirasl Sudaklar'm Trkler'
in eski yurdu olan Moolistan ile in'de bile msta'mereleri (kolonileri) bulunduunu biliyoruz. phesiz ki ad
lar geen ehir, kasaba ve kylerden bir oklar da Trk
ler tarafndan kurulmutur. Kagarl bunu kendi zama
nnda da grb iittii iin, bu hususu belirtmitir. Esa
sen bu gerek ile ilgili elimizde bir ok misaller vardr,
Trkler'in ehir kuruculuu destanlarna bile aksetmi
tir. Mesel bu destanlara gre Ouz yabgularmm ba
ehri Yeni Kend Ouz Han tarafndan, Balasagun, Uy
gur kaan Bg Han tarafndan kurulmutur.
XI. yzyldan sonra Trk lkelerinde ehir hayat
daha da gelimi ve hatta yeni ehirler kurulmu veya.
km^tr. Kaynaklarn kifayetsizliine ramen XIL yzyda ticari faaliyetlerin ok artt, madd ve manev ha
yatn geni apta ilerlemeler gsterdii, scnl^ kasaba ve
kylerin b3?'k ve kalabalk ehirler haline geldikleri, bir
kelime ile Trk leminde gneli gnlerin srp gittii
aka grlyor.
in'den kovulup Trk lkelerine gelen Mool asll
Kara Htaylar'm Dou Kara Hanl devletine son venneleri bu gelimeleri durdurm^ad. Belki daha da gelitirdi.
nk Kara Htaylar yerleik hayata alkn olduklar ve
bu hayat tercih ettikleri gibi, hkim olduklar yer-

lerdeki mevcut eski itlm_ai dzene de dokunmadar.

Hatta mahalli hkmdar ve beyler bile yerlerinde brakdlar. Ksaca Kara Htaylar disiplinli ve dil siyasetleri
ile Trk lkesinde siyas bir istikrar unsu^u oldular. Bu
nun da Trk yurdunun medeni gelimesinde, bu arada,
ehirlemede, pek mhim bir roiu olmutur. Hatta bir ok
Mslman mellifleri ve hkmdarlar Kara Htaylar'm
MooUar'a kar bir sed vazifesini grdklerini syliyerek Bud Kara Htaylar devletinin yklmasn memnuni
yet duyulmayacak bir hdise eklinde karamlardr.
Mool istilsndan nce Trk lkesinde grlen yeni
ehirlerden biri de Almalk (yahut Almal = Elmalk)
ehri olup, evvelce de iaret edildii gibi, 1220'den bir ka
yl nce Ozar (veya Bozar) adl bir Qangl'nn elinde idi.
Almalk, yukar li'ye ok yakn bir yerde, Sayram Gl'nn gney batsnda, Kulca'nm kuzey batsnda bulun
makta idi. Almalk Mool devrinden sonra da hanlarn
devlet merkezi olarak varln epeyce bir mddet sr
drmtr,

194 B u r c d a gerek

Aimalk,

gerek

yaaylar! ve gelenekleri

dier

ehirler

ve

bu

ehirlerdeki

h a k k n d a C e n g i z Han ile bat

olan devlet a d a m l a r n d a n aslen Htay Y e - l ' u T s ' a y

Han'n

daveti

'un'un
letmeyi
Hu)

zerine

(1221-1224)
faydal

Bat Trkistan'^3 gelen

mhadelerinin

gryoruz:

ehri Be Balk

konumuzla

Altay'n

(Bie-i-ba)

inli

(Kin-an)

km.)

den

fazla gidildikten

(1219)

Taoist
ilgili

Bolat

Bin

li

( P u l a t = B u la)

li

u z a n r . K u z e y d e n g n e y e de

evresi yetmi veya

ban
bile

s e k s e n ii olan bir

elma a a l a n y l e
aralarndan

sik bir

geemez,

ehir

gl

tbidir.

Bu memlekette

gibi

burada

da

denilen

trl

tahl

bir

rmak

payitaht
y z li

Birka

Ye-l-'u-Ts'ay

zm

her

Kara Htaylar'm

sonra

ekimi

yaplr.

vardr.

Bu

ehir

doruunda

ki g n e i n

ise

ve

Elmairk'n

sonra

Tala
da

ge

ok

kasaba
in'de

oldu
Elmaolduu

batsnda

epeyce

Otrar

li

uzanda

(T'a-la-s:z)

Hocend,

ya

ualar

(A-ii-m.a)
pek

oktur.

rman

batya d o r u

(Hu-sze-VvO-lu-do Balasagun)

ehir

Fergana ehirlerinden

da

500

varhr.

gneyinde

Almalk'a

dokuz

v e armut

Kuz Ordu
batdaki

ederler

(Hol
iinde

(takriben
ehrine

Dan

bahelerde elma a a l a n

byk

lunur.

gider.

vardr. Gln

o r m a n tekil

bu ad alm.tr. S e k i z v e y a

lk'a
()-lie)

y z ii

Yin-an'dan

linir. e h r i n e v r e s i n d e k i btn
undan

iki

nak

Uygur

g l olup

B u e h r i n g n e y i n d e Y i n a n da v a r d r . B u da doudan
bin

'ang-

ksmiann

v a r d r . Be B a h k ' n bir

sonra

ve Cengiz

rahip

gneyinde

bir adas g r l r . Bu adada pek ok ku b u l u n u r .

halkn

seferine katlm

bu
dr.

ve Se-

Yine Almalk
ile Kuyas'a yakn bir yerde Kutlu
adl bir ky veya kasabann var olduunu biliyoruz. Polat
merkand'dan

(Sn-sz-kan)

bahsediyor

e'hrin

hir

kala'balk o l d u u gibi halk da v a r l k l d r .

dr.

adnn semiz a n l a m n a

v e : Bat

bu

Fakat b u n l a r d a ,

yoktur. e h r i n

bizimkilerde

evresinde

baheleri,

su kemerleri,

Gerekten

Semiz

kafas

kadar

Kend

(=

k-sn

saylr.. Kara
Burada

ipek

kesilmeksizin
gelince,

rengi aktr

travellers, s . 1 5 - 2 2 ) .

(Hui-ho)

hkimi,

iki

g n batya

kk

ilecek

mamul

Y i n a n ' n br

ok scak olmakla

Ertesi

(Rahih

m e y v e ile y n d e n

fi mesafede
u)

stad'

paralar

doru

ehri getik.

'ang-un'u)

Acem kumalar

zmlerinin

yola

iktk;

dadan

getirilen

ederek B e Balk denilen

14 E y l l

s u ile sulanr.
byk

karladlar.
darnn

ehrin

akrabalar

tekrar

yola

ehrinde

batsnda
zm

ktk,

Balk

vardr.

Oradaki

lemekte
lne

devgm

drt

gnlk

vardk.

B u ehrin

uzakta

batya

geldik. B u r a d a hi bir yer'llik

grlmyordu.

bir

Uygur

idi.

ne Taoist

(kble'ye

do

doru

iler

sonra

bir k u m

Arabalar

v e atlar

saplandlar. B u l ancak bir g n d e geebildik...

it'de

geirdikten

gn sabahleyin

Lunt'ay

Uyguriar'n

n e Budist

gittikten

hkm

19 E y l l ' d e

Ertesi g n batya

on konak

kuman

sonra

taparlar

top

devam

Uygur

hkimi

batsnda

ve

bir y e r d e

26 Eyll'de

kuma

ertesi

iin

seyahata

yolculuktan

ehrin

dedi.

tam b i

olduu

edildik.

sonra

sanlm olmal).

Da boyunca

sonra

(Hu>-

ilerledik

budaylar

doru

misafir

(Mslmanlar)

byle

ettik.

Kou

boyunca
ndir

Batya

getikten

eihrine

bulundular.

Uygurlar

ru d u r u l d u u iin

vardr.

arab v e trl yemiler getirdiler.

ki ehiri

(ang-Ba-la)

B i z e ok ikramda

takdim etti v e 300

stad' ehirden

br bada

vard.
ehrin

bir e h r e geldik. e h r i n h k i m i ,

batya doru

konakladk.

ehri

karladlar.

( E y l l ortalar)

danlar, Budi v e Tao rahibleri ile halk

Can

rmak

hale g e l m e y e balamt. Burada y a m u r

raklar

idi).

researc-

bolluu ile tannmtr

bir

Bu zamanda

Btn
uurlu

da byle

veriyoruz:

y a k a s n d a K o u ehri

beraber

B u lke

kuma

1221'de Y i n - a n ' m k u z e y tarafna geldik. B u r a d a bir U y g u r

Uygurlar

at

( b i r tr

u y g u n deillerdir.
A k renkli

(Osmanllarda

seyahatnamesinden

'un'un

Kavunlar

burada

(Bretscheider, M e d i a e v e l

hes, C h i n e s mediavel

iek
gider.

yapar. Burada dut a a

edilir.

ise y a s elbisesidir

knts

uzanr

(soya fasulyas) bulunmaz.

den imal

bu e

v e evre

ho bir ehirdir.

imdi

'ang

delik

bcei yetitirmeye

kumalarn

Trkler)

baheleri, koruluklar,

havuzlar

v e ta-tu

(pamuk?)

renklisi

btn

gibi,

meyve

Semerkand)

(yani

Gerekten

Paralar altn v e b a k r d a n

y a m a z . Halk arab, z m d e n

lar v a r ise de bunlar

kumalar

li

Tahl v e s e b z e y e

d a n ) , no ( b i r tr p i r i n )
de y a z n y a m u r

olduu

onlarca
pnarlar,

byktr.

halki

g e l d i i n i sylerler.

G e c e y i bir g e -

doudan

batya

doru

u z a n a n g e n i bir v a d i y e girdik. B u v d i sulak v e otu bol bir y e r o l u p

urada

burada, dut aalar

Almalk
olan

(A-li-ma)

Mslman

sndaki
elma
anlan

bir
adn

ile Mool

meyve

(a-lima)

14 E k i m ' d e

d a r u g a , stad'

bahesinde

derler.
bundan

195 Amai'k'n y r i

ile ide aalar g r l y o r d u .

e h r i . idi. B u r a y a

konakladk.

karladlar.
ehrin

B u ehir de b u m e y v e l e r i
alm.

n T r k

Burada dolama

ili haritasna bk.

vardk.
halk

kinci

Konak

ehrin

hkimi

ehrin
bir

ile t a n n d n d a n

(tu-Iuma)

denilen

bat

meyveye
e<hir

bir tr

(Bu la) ise Almalk'm yaknnda bulunan baka bir e

hirdi.
Kayalk da Almalk ile birlikte ortaya kan ehirler
den biri idi. Bu ehrin Karluk hkmdar Arslan Han'm
devlet merkezi olduunu biliyoruz. Kayalk bugnk Kopal'm az batsnda, Balka Glne dklen Karatal'm do
usunda bulunuyordu.

VIL OUZLARDA EHRCLK

Orta Asya'daki siyas istikrar in, Moolistan ve til
havzas ile yaplan ticretin gelimesi, Seyhun boylarn
daki ehirleri de kalabalk ve hareketli ehirler haline ge
tirmiti. X. yzyln ortalarnda Ouzlar'm ancak e
hirleri vard. Yeni Kend, Cend ve Cuvre (yahut Khuvre).
Bunlara sonralar Savran (Sepren), Karauk, Karnak, Sunak ve St Kend (Sitgn) ehirleri de katd.
XI. yzylda gebe Ouzlar, ad geen ehirlerde oturan
eldalarma yatuk yani tembel adn vermilerdi. Bilin'kuma v a r d r . B u , pamuktan
dolama

aldk

(Trkiye'de

telama = dolama
merler

deniliyordu).

kullanrlar

kprden

(Tala
lar'm
mi

halk

tarlalar

v e o n u balarnda tarlar. S u ekmek

dediler...

ma

Almalk

bir tr elbise

veya

ekmek

ile su getirip tarlalar s u n ' ekilde sularlar. S u iin

rnce ok m e m n u n
nz

y a p l y o r . B i z k n g i y m e k iin y e d i

eski z a m a n l a r d a

Ala

Aralk
dalar)

( u ) getik
eteine

(T'en-an)'n

f a r k l d r . B u memlekette

batya

gney

Buras

evvelce

(u-Ta!as

rmaklar

kuzeyindeki

lkelerin

yamaz. Onun

ve a s

dalarnn

Kara

Htay

blgesi)

ikliminden

bir ok ovalar olup halk iftilik

bcei yetitirir. Y a z n v e g z n y a m u r

insanlars

doru gittik

ve akamleyin

eritik.

idi. B u blgenin

iin k e

bir mlek

iin i n bakracn g

v e siz T a v a l a r pek kabiliyetli

a y n n banda g n e y

bir nehri

hkimiyetinde

Y i n an

oldular

para
kaftana

ikli

olduka

y a p a r v e ipek
iin bu lkede

rmaklardan alan arklar ile toprak

sulanr v e bylece ekinler erme a

na

vardr.

getirilir.

Kuzeydouda

dalar

bin i olan engin t o p r a k l a r d r . . .

getik v e be g n g n e y
(Sallan : s f c b )

a y n ilk g n l e r i n d e

ise u z u n l u u

(Tala rma

on

zerinde)

bat dalar b o y u n c a gittikten sonra S a y r a m ' a

vardk. Sayram'da kk

lman v a l i s i k a r l a y p bizi

Gneybat

Ta bir k p r y

ikmetimize

ok yamur

yad

bir kule v a r d r . ehrin

a y r l a n y e r e gtrd.

Ms

O n kinci

(Bretschneider, s. 6 5 - 7 4 ) .

digi zere ayn yzyda Ouzlar'dan nemli bir kme

Seluk'un oullarnn idaresinde ana yurdundan gederek 1040 ymda Horasan'da Seluklu devletini kurdu. Bu
devletin gelimesi zerine Ouz elinden, Iran ve Ana
dolu'ya kesilmeksizin, kmeler halinde gler yaplmaya
baland. Ouzlar'm bu glerinden faydalanan Kpak
lar Seyhun boylarna inerek Ouzlar ile birlikte yaamaya
baladlar. Her iki Trk topluluu arasnda sk sk m
cdeleler oluyordu. te bu mcdeleler Dede Korkut des
tanlarnn esasn tekil etmitir.
XIL yzylda yukarda adlar geen ehirlere bir ye
nisinin de ilve edildiini gryoruz: Barml Kend. Bu
ehir Ouzlar'm Salur boyundan Barm Htun'un adiy
le ilgilidir. AnlaMma gre ehir Barn Htn tarafn
dan kurulmu ve bundan dolay Barml Kend adn al
mtr. Yine Seyhun kyarmdan Cend yaknlarnda Sa
Dere adl bir mevki olduu gibi Ribtt (ribtlar) adl bir
yer de vard.
Bilhassa bu sonuncunun bir ehir, bir ka
saba, hi olmaz ise m.eskn bir yer olduu phesizdir.
XIII. yzym ilk eyreinde Ouz ehirlerine yeneit B a h e d d i n

Muihammed

yayinlayan
.

b. Meyyed-1

A . Behmenyr, Tahran

torniy, Sr D e r y a ' n n ulu s u , b y k

S a k a l a r ' a ait eski bir kelime
ettiini

ileri

srmtr.

olup,

Ancak

Badad,

Et-tevessi

1315, s. 155-159,
rmak

aa yatan

istilasndan nceki

slm

yatta Sey'hun'un b'hassa aa y a t a , H u d d ' u !

lem'de

gibi

anlmtr.

{s. 43)

yurtlarndan
gz
onu

Nehr-

geen

(rmak)

rman

demekte

bu ksm.ma

dedir. Nitekim
(/b-i

tafsilatl

birinde grecektik.

n-i , m a n a s i y l e Moollar

adiyle
yani

aa

idiler. ayet Sir ad yerli

bilhassa S e y h u n h a k k n d a

-veya onlardan

suyu

( rma)

tasrih

ifade
edebi

edildii

O u z l a r ise

yatana

sadece

dilde yaasa

idi biz

bilgiler v e r e n

coraf

eserlerde

B u sebeple, b i z e gre, Sir a d n n g e -

tarafndan

X V . yzyl

Klya-

m a n a s n a geldiini v e b u n u n

bilhassa rman

Mool

ile't-teressi,

175. S. G .

getirildiini

balarnda

kabul

S e y h u n ' a yeril

K h o c e n d ) , Mool v e z b e k l e r

Sir s u y u

etmek,
ranllar

yerin

Khocend

( b - i S i r ) diyor-

iardi:
Ve n nehr
goyend
lullah

r ( y a n i S e y h u n ) der z e b n - i e h l - n

ve merdumn-i
b. R z b i h n ,

Miihmn-nme-i

Buhara,

T a h r a n , 1 9 7 6 s . 8 5 ) . G k Trk kitabelerinde
sela

Trk

sir b u d u n i )

sebet olup olmad

bild

b - i Khocend

zbeSk v e Mool n r b - i Sir Khnend ( F a z -

Sir suyu'ndaki

zerinde gr

yaynlayan

M. Sutde,

geen sir kelimesi

bir s z

beyn etmek

arasnda
seihiyetim

ile (me

bir

mn

dndadr.

rinin katld grlyor: zkend, Anas. Yine evvelce

ehemmiyetsiz bir kasaba olan rmak kysndaki Otrar da
byk ehirlerden biri haline gelmiti. Ouzlar'm devaml
olarak glerine ramen
Seyhun boylarnda ehirlerde
oturanlardan bal^a gebe hayat geiren yine kalabalk
bir Ouz topluluu vard.
Mool istilas
arefesinde
(1218) her biri gerekten kalabalk, mamur ve hareketli
ehirler durumuna ykselmi olan Seyhun boylarndaki
Ouz ehirleri unlard: Yeni Kend (ehir Kend), Cenci,
Ribtt, Anas, Karauk, Sunak, Sabrn, z Kend, Karnak, Yesi, St Kend. Bunlardan baka pek ok kasaba,
kale ve ky de vard. Aa Seyhun boylar her bakm
dan pek kuvvetli Trklk vasflar tadndan XVI. yz
ylda bile Trkistan adiyle bilhassa bu blge ifade edili
yordu. Yesi'nin Trkistan ismi ile anlmas, Ahmed Yesev'nin lakab olan Hazret-i Trkistan'n
(Trkistan'n
by) halk tarafndan ksaltalarak Trkistan denil
mesinden ileri gelmitir.
Bylece Triv dnyas, XIII. yzyln balarnda tari
hinin en mutlu devirlerinden birini geiriyor, yerleik ha
yatta mhim merhaleler katediyordu. Fakat 1219 ylnda
balayan Mool kasrgas bu mes'ud lemi ykt, yok etti.
yle ykt ve yok etti ki, Orta Asya'daki Trk lkeleri
bir daha byle bir hayat yaayamad. Mool hakimiyeti
devrinde balayan Moollar arasndaki sonu gelmez i
savalar yznden ehirler yakld, ykld ve oralarda ya
ayan halk dad. Gebeliin hkim olduu yeni bir
lem meydana geldi. Bu lemde meden hayat gittike
geriledi ve Mool istasmdan nce aka mhade edi
len yerleik hayatn altm devri ve gneli gnleri bir daha
geri gelmemek zere kaybolup gitti.
XVL yzyda Buhara, Semerkand, rgen gibi byk
ehirlerden artk uzak lkelere kalabalk kervanlar gnderemiyordu. ok eski zamanlardan beri yaplan ve
Trkistan'n meden gelimesinde pek mhim bir rol olan

197 O u z ehirleri h a k k n d a
3 8 - 4 1 , 559^=561.

daha

fazla

bilgi

11 ~

iin:

Ouzlar,

III. bask

TRK

DNYSI

ARATRMALARS

Austos

1984

in ticreti de tamamen durmutu.

Mool devri ncesi
ve Mool devri sonras Orta Asya tarihini yakndan ince
leyen bir tarihi, ister istemez bu gerekleri ifade etmek
zorundadr.
1245 ylnda Papa'nm temsilcisi olarak Moolistan'a
giden Plano Carpini Seyhun rmana ulatnda saysz
ehir harabeleri ile karlaarak hayret ve dehet iinde
kalmt.
Trk yurdunun merkez kesimi yani Ta Kend
ile Is Gl arasndaki blge de Mool devrinde daha kor
kun bir kibete uramt. yleki Balasagun, Taraz, ki
gz, Yayalk, Almalk, Barman, Be Balk, Yafm ve daha
pek ok ehirler btn Ouz ehirleri ile birlikte yerle bir
olmu ve bu yzden ounun mevkileri bile henz kesin

198 1558 ylnda Buhara'ya gelen ngiliz taciri Anthon'y Jenkinson Buhara'y
snk ve ticre+i durgun

bir ehir halinde bulmutu. in ile ticret'ke

silmiti. Bu yzden kendisi de in'e gidemedi.

Mool istilsndan nce

slm leminin

ehirlerinden

her bakmdan

her yere en gzel

en nde, en ileri

eyleri ihra eden fakat hibir

yan Buhara'ya Rusya'dan krmz

eer

ve gemler

Persia

geliyordu.

eye

biri olan,

muhta

olma

sabtiyn, deri, yn elbiseler ve hatta

(Early

voyages and travels

by A . D , (1557 - 1572) and other

to Russia and

Engilishmen, Hakluyt Socety,

London, 1886, I, s . 89, 9 1 ) .

199 B Z

bu lkede

klm

kyler

(aa Seyhun boylar)

ve nice terk

edilmi

saysz harabolmu ehirler, y

kasabalar

grdk

London 1900, s. 1 4 ) . inli 'ang-Te de 1259'da

(Rockhill basm,

u vadisinde

bir halk ve ok kanallar ile sulanan bir arazi grmekle

da harabelere rastgelmiti
nin

pek harab,

bilmekte
rak

(Bretsdhneider, I, s . 1 2 9 ) . Moollar da lke

topraklardan

ounun

idiler. Hatta 666 (1267)

ve dier Mool

kalabalk

beraber pek ok

ekilmemekte

ylnda

han ve ehzadeleri

veya

olduunu

biraz

dzenledikleri

ehirlerin evresinde oturmamaya, davarlar

ekili

ok iyi

nce K a y d u , B a
bir

topraklara

kurultayda
sokmamaya

ve halktan zorla birey almamaya karar vermiler ise de (Reideddn, y a

ynlayan A . Alizde, Bak, 1957, s . 110, 111) bu kararn

uygulanmas

pek az srmt. Haydar Mirza'nn da X V I . yzylda pek ok harab e

hirlerden

sz ettii

yukarda

da kaydedilmiti

(s. 364, 3-65).

1873'de

Sir suyu kylarn gezen E. Scbuyler buralarda da pek ok harabe gr

m, arazinin durumundan

blgenin

eski zamanlarda

ekili

bulunduunu

ve geni bir ekilde meskn olduunu aka anlamt. Blge halk ise,
lkelerinin

vaktiyle

anlatmlard
adlar

pek mamur

olduuna

dir,

mellife

(Trkistan, London, 1876, I, s. 6 2 - 6 9 ) .

geen O u z

ehirlerinden

imdi birer harabe halinde

hibirisi

bulunmaktadr.

varln

baz

htralar

Filhakika

yukarda

srdremeyip

hepsi

bir ekilde tayin edilememitir. Byk lim Kagarl Mah

mud'un Trk lkesinin Ceyhunu eklinde vasflandrd
li rma boylan ile Trk gl dedii Is Kl (Gl) ev
resi I S O uzun bir zaman Moolistan adyla anlmt.

'
15

S
>*

e
Q.

:D
:
i.

:0
C
d)

T3
C
E

E
.5

c
:d

o
io

Ci

ra

>)
<D
S

>

g
E
i

:0
O

1c

p
E
1

5
I
1

i
di

Resim 2

Kara Hofonun k u z s y d e s i g m f .

Resim 3

K o u ' d a rr^ezar harfoefer,

(A.Stem'den)

(A.Sfln'den)

Resim 4 ~
Turfan
(A.Sten'den)

c i v a n n d a k i B3zklik''ir.

Resim 5 = B e z e k l l k ' i n kuzey

mmfmm

gney

grn.

tarafnn

(A.Steln'cien)

grn.

gesm 6

Kou'd

Kos

(ifte)

kmbet.

Resim 7

Kara Hoto'da br t r b s .

(A.Steln'den)

{A.StehVden)

Resim 8

Trbenin kuzeyden grn. (A.Steln'den)

Resim 9 S e y h u n ' d a n bir g r n .

^.

Resim

s,

( S c h u y e r ' i n Trkistan'ndan)

10

Ahmef Y e s e v ' n i n trbesi.

. .

. . .... .

(Schuyer'in Trl<istan'ndan)

sim

Resim

11

Taskend'elen

bir

grn.

12 Takend'de Beklen-bek

grn.

(Schuylar'in

(Schuyler'ln

medresesinin

Trkistan'ndan)

Trkistan'ndan)

kapal

arnn

damndan

Recim 13 i s i

R^^lny

14 -

K e n d Hlsgr.

(Schuyler'ln

E v i i y A i a yc-!u z e n n d o .

lrkistan'^ndan)

(Schuyler'in

Trkistan'Endan)

B B L Y O G R A F Y A

Ba'heddn

Muhammed

b.

Meyyed-i

B a d a d , Et-Tevess ile'Meressl, y a -

ynlaya'n A . B e h m e n y r , T a h r a n , 1315.
W . Barthoid, Be Bahk, slm A n s i k l o p e d i s i , II, s. 651 - 6 5 3 .
~

Orta A s y a Trk tarihi hakkmda dersler, s t a n b u l , 1927.

Taraz, slm Ansiklopedisi, X I , s . 7 6 9 .

, Turkestan down to the Mongol invasion, G M N S , London, 1928.

L. B a z i n , Les Calendriers Turcs anciens e medieavaux,

E l - B r n , el-Kannu'l-Mes'd,
J . A . B y l e , The Journey of

Lille, 1974.

Haydar bd', 1 3 7 4 , 1 - l.

Het'um I, king of Little Armenia, to the courf

of the great khan Mngke, Central Asiiati'c j o u r n a l , I X , no 3 , s . 1 7 6 - 1 8 8 .

, The Seasonal residences of the Great Khan gedei, The Mon

gol V/orld

Empire 1 2 0 6 - 1 3 7 0 , VariiO'ruim

E. Bretscheneider, Medieval

Reprimts, Loodion,

1977,

researches from Eastern Asiatic sources, I,

VL
Lon

d o n , 1888, I.
A . C a f e r o l , Uygur Szl, stanbul, 1968.
C e m l K a r , Mulhaktu's-surh, yayintayein W . Barthold, T u r k e s t a n , m/etiniler,
s. 130 v e dievaimi.
E. C h a v a n n e s , Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occldentaux, Paris, 1941.
G.

c i a u s o n , A n Etymological
O x f o r d , 1972.

dictionary of

C u v e y n , Trh-1 Cihnguy, yaymlayain

Leyden,

1911-1916,

l-ll,

pre-thirteenth

Nirza Muha'mimed-i

ngizce tercme

J . A.

century

Turkish,

Kazvn, GMS.

B o y l e , The History

of the World-Conqueror, .Manchester, 1958, I.

D a h i l i y e V e k l e t i , Kylerimiz, stanbul, 1983.
G . Doerfer, Trkische und mongolische elemente im neupersischen, W i e s b a
den,

1965, ill.

Ill

A . V . Gabailn, Das Leben im Uigurischen K n i g r e i c h v o n Qoco ( 8 5 0 - 1 2 5 0 ) ,

W i e s b a d e n , 1 9 7 3 , I - II.
,

Das igurische K n i g r e i c h von Chotscho 8 5 0 - 1250, S D A W ,

B e r l i n , 1961.

^ Steppe und

Stadt im

Leben der

altesten

T r k e n , der

Islam,

1949, 29 - 1, s. 3 0 - 6 2 .
G e r d z , Z e y n u ' ! - a h b r , y a y n l a y a n A . H a b b , T a h r a n , 1347.
R. G h i r s h m a n , Les Chionites-Hephtalites,

K a h i r e , 1948.

R, G i r a u d , L' Empire des Turcs celestes. Perls, 1960.

J.

R. Hamilton,

Les O u i g h c u r s

a i'poque des cinq

dynasties d'aprs le

documents chinois, Paris, 1955.

Haydar M i r z a
of

Dulat,

the M o g h u l s

Trh-i
of

Red,

ngilizce

tercmesi

Central A s i a ,

London,

1895.

A . H e r m a n n , Historical and commercial atlas of

N. . Elias,

History

C h i n a , Caimbridge ( M e s s a c -

h u s e t t e s ) , 1935.
Fr. Hirth, N a c h w o r t e z u r Inschrift des T o n j u k u k , W . R a d b f f u n , Die A l t t r k i s c
hen Inschriften der Mongolei adl eserinde, Petersburg, 1889.
Histoire

de

1863;

la v i e de
Mmoires

H i o u e n - T h s a n g , Franszca
sur

les

contres

J u l i e n , Paris, 1 9 5 7 - 8 , ! - 11, Buddist

tercmesi

occidentals,
records of

S. Julien,

Franszca
the

Paris,

tercmesi S.

Western w o r l d , S.

B e a i , London, 1884; The life of H i u e n - T s i a n g , ngilizce tercmesi S. B e a i ,

London, 1911; T r k e tercm.esi N. T o g a n , P e y g a m b e r i n z a m a n n d a ark
v e G a r b Trkistan ziyaret d e n i n l i budist Huen a n g ' m b u lkelerin
siyas

ve din

hayatna ait

k a y t l a r , slm Tetkikleri Enstts Dergisi,

stanbul, 1964, 1 - 2 .
bn

Battuta, T u h f e t u ' n - n u z z r f
mesi

bn
bn

M.

garibi'l-emsr.

erif, S e y a h a t n m e - i bn-i

K a h i r e , 1964, trke terc

Batuta, stanbul, 1 3 3 3 - 1335, I - L

Haivqel, Kitb sreti'i-ardz, y a y n l a y a n J . H. K r a m e r s , L e y d e n , 1939, II.

Khurddbib,

Kitbu'l-meslik

ve'l-memlik,

yaynlayan

M. J . De G o e j e ,

B G A , L e y d e n , 1889.
bn'l-Ethr, el-Kmil fi't-trh,
1871, V - I X .

yaynlayan G . J . Tornberg,

L e y d e n , 1853 -

b n ' l - F a k r h , Muhtasar kitb b u l d a n , yaymlaryan M. J . De G o e j e , B G A , Ley

d e n , 1895.
ileri B a k a n l , T r k i y e ' d e
l-ll.

meskn

yerler

klavuzu, Ankara,

1 9 4 6 - 1948,

G. Jar ring, O n the distribution of Turk tribes in A f g a n i s t a n , Leipzig, 1939.

A . J e n k i n s o n , Early v o y a g e s and travels to Russia and Persia by A . J.
1572)

and

other

E n g l i s h m e n , Hakluyt

Society,- London, 1886,

(1557L

s.

J u l i a n , Documents

s u r les T o u k o u e - T u r c S ' , J o u r n a l A s i a t i q u e , 1 8 6 4 .

S. G . Klja^tornyj - V . L i v i s i c , T h e Sogdian
Onlentali-av
F. K p r l ,
A.
Liu

1972, X X V I

m a u - fsd,

Die Chinesischen

C. M^kerrats, T h e U i g h u r

Nachrichten

Zur Geschichte

1335,

tercmesii
J.

Kelly,

lekln,
J.

dizin

C . Brockelmann,

al-Kagars Dvn

B. A t a l a y ,

Trke

lgat

Ankara', 1 9 4 3 ;

Compendium

of

Marquart, Die C h r o n o l o g i e

Addenda

at-Trk,

ngilizce

the Turkic

Tunki^sh sources, V I I , Harvard

v . Minorsky,

K. R'ifat, sta'nbul, 1 3 3 3 -

Mitteltrkischer
Leipzig,

Di\/anu lugatit T r k , T D K , Ankam,

d'izimi,

Mes'd', M u r c u ' z - z e h e b ,

Ost-Tr

empire, Coluim'bi^' S . C , 1 9 7 3 .

I - III, Araba
Mahmd

Der

1 9 5 8 , I - II.

IVasNrrdu'l-Kgaf, D v n u luati't-Trk, yavi'n'lyen

III,

revised. Acta

stanbul, 1 9 3 7 .

( T ' u - k e ) , Wiesbaden,

nach

of Bugut

Hala, slm Ams'iiklbpedi&i, V - I, s . 1 0 9 - 1 1 6 .

N. Kurat, Peenek tarihi,

ken

nscrpton

( 1 ) , s . 6 9 - 102.

dialects,

der alttrkischen

1939 - 1941,

tercmesi
edited

University,

Wortschatz

1 9 2 8 , trke

. Takn - G . A .

1982 - 1984

Inschiriften,

I-

R. D a n k o f f I - II.

Leipzig, 1898.

Kaihi^ne, 1 3 6 7 , I V .

to the Hudud a l - ' l a m , B S O A S , 1 9 5 5 , X V I I / 2 , s . 2 5 0 -

27a.
- ,

Tamm bn Bahr's journey

to t h e U y h u r s , B S O A S ,

1948, X l l ,

s. 2 7 5 - 3 0 5 .
Ef^Muqaddes, A h s e n ' t - t e q s i m ,
Mcmel't-tevrh

y a y n l a y a n M . J . De G o e j e , L e y d e n , 1 9 0 7 .

ve'1-qisas, y a y m J a y a n M. Bahar,

F. W . K. Mller, Z w e i

pfahlinschirften

Tahran, 1318.

aus den Turfanfunden,

A A W , Berlin,

1915, s. 1 - 3 8 .
Nereh, Trh-i Buhara, yaynlayan

Razar^, T a h r a n , 1 3 1 7 .

N i z m 4 ' A r d z , e h r M a q l e , yayml^yain

M. M u ' n ,

H. N. O r k u n , Eski T r k y a z t l a n , T D K , stainfoul,

Talhram, 1 3 3 3 .

1936 - 1 9 4 1 , I - I V .

P. P e ! l i b t - L . Hambis, Histoire des c a m p a g n e s de G e n g i z K h a n , L e i d e n , 1951, I.

P. Pelliot, Neuf

notes s u r d e s questions

d ' A s e C e n t r a l e , T'oung

Pao, X X V I ,

Leiden, 1929, s. 202 - 2 6 5 .

M.

Peyfn, Ferheng-i zerbaycn-Frs, Tahran, 1361.

Q u d m e b. C a ' f e r , K i t b u ' l - k h r c , y a y n l a y a n M . J . De G o e j e , B G A , L e y d e n ,
1889.
W.

Radioff,

A t l a s der A l t e r t m e r der M o n g o l e i , Petersburg, 1 8 9 2 .


S.

, Cmi't-tevrh, yaynlaYan A . A . A l i z d e , M o s k o v a , 1 9 8 0 , 11- 1.

I. R d e n k o , Frozen tombs of Siberia, The Pazyryk

burials of iron age-

horsemen, i n g i l i i c e tercmesi M. W . Thonpso'n, Berkeley - Los Angeles,

1970.
Fa^zlulteh b. R z b i h n , Mihmn nme-i

Buhara, y a y n l a y a n M. Sutde, T a b -

naoi, 1976.
Hudd'I-lem,

mine'!

1340, izahlar

i'le

manq

ile'l-magrib,

yaymteyan

M.

Sutde,

Tahran,

IngiJizce tercmesi V . M'imorsky. The Ragicns of the

world, G M N S , London, 1937.

S. A . Stein, Innermost A s i a , O x f o r d , 1 9 2 8 , I - ill, muhtasar y a y n . O n ancient
Central-Asian tracks, C h i c a g o
E. S c h u y l e r , Trkistan, London,

- London, 1 9 7 4 .

1876, 1-1!.

G . J . Rsrnstedt, Zwei UiguHsche Runsninschriften in dcr Nord Jo'urnial

d e la socit

Finno-Ougrienr.e,

Helsingfors,

Mongolei,

1913-1918, X X X .

s. 1 - 6 3 .
G . Le Stra-nge, The snds of the eastern caliphate, C a m b r i d g e , 1937.
F. Smer, Ouzlar, stanbul, 1980.
.

Tokuz Ouzlar, sl.m Ansiklopedlsi,

X I I - 1, s. 4 2 0 - 4 2 7 .

erefz-za^mn Tbir ^Mervez, Tebyi'ul-hayvn, Ingiiiizce tercme

lar ile y a y n l a y a n V . M i n o r k s y ,

ve i z a h

O n China, The Turks and India,

Lon

don, 1942.
Taber,

Trhu'r-rusul

fotokopi

veM-muluk,

y a Y i n ' b y a n M.

J . G o e j e , Leyden

(yeni

ba-^ks), 1964, II - III.

T. T e k i n , A . Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington, 1968.

^ Kuzey Moolistan'da

yeni

bir Uygur ant : Taryat

(Terhin)

kita

b e s i . Belleten, 1 9 8 2 , X L V I , ise. 1 8 4 , s. 7 9 5 - 8 3 8 .
Z. V . Togan, Balasagun, slm A n s i k l o p e d i s i , II, s. 2 6 9 - 2 7 2 .
, Trk ili haritas ve ona ait izahlar,

stanbul, 1943.

S. P. Tolstov, Goroda Guzov, S o v e t s k a y a e t n o g r a f i y a ,

M o s k o v a , 1 9 4 7 , nr. 3 ,

s. 5 5 - 102.
-, Auf Der Spuren

Der Altchoresmischen Kultur,

Aimanca

ter

cme, Berlin, 1953.

Wang-Yen-Te,

Relation

d'un

voyage

officiai

dans le

pays

des Oigurs

( d e 981 9 8 3 ) per Wang-Yen Te, f r a n s i z c a tercumesi S . J u l i e n , J o u r n a l

A s i a t i q u e , 1 8 4 7 , 4 . srie, I X , s. 50 - 6 6 .

DZN
I
YER ADLARI

B
Abakan bozkr 27 (h.), 59
(.)
Abul 88
Afganistan 61
Ahma? (Hoten'in merkezi) 90
Ak Pein 75
A-ki-ni 14
Aksay 88
Aksu 89
Ak Tengiz 91 (h.)
Alu 88
Ala (Kl) 24 (h.) 51
A-li-ma 98 (h.) Bk. Almalk
Ala Ya 88
Altay 97
Altaylar 3
Almalk 92, 96, 98, 99
Altn Emel 91, 95
Altun Kan 88 "
Atu 88
Amga (Amg) Kurgan 12
Anadolu 54 (h.), 57, 100
Aq. raq.r 5, 68
Aral gl 57 (h.)
Aramut 88
Argu 41 (h.), 88
Artu 84, 88, 89
Aa" u 14, 19, 82,\99
Anas 101
Aa Seyhun 53, 86, 101, 102
Atlal 67
Atlkh 64 (h.), 70 (h,)
^

Bakrh 88
B.Lac 70 (h.), 71 (h.)
Balasagn 64 (h.), 65 (h.),
70 (h.), 74, 75, 78, 85, 86, 89,
90, 92, 96, 102
Bahkl 34 (h.)
Balka gl 91, 99
Bal 70 (h.), 71 (h.)
Barml Kend 100
Baruk 48, 61, 89
Barl 46, 48
Barman 89, 90, 102
Barsgan 56, 57, 58, 59, 61, 71,
90, 96
Barskhn 58, 60 (h.), 64 (h.),
68, 69 (h.), 70, 71, 90 bk.
Bardan
Bartuc 84, bk. Artu
Bat Trk (lkesi) 85
Bat Trkistan 40, 97
Bay Ya 69 (h.), 90, 93
Bedel r Art 69 (h.)
Beg Tigin kyleri 46
Bencul 69 (h.)
Berket 70 (h.), 71 (h.)
Be Balk 12, 13, 42 48, 97, 98
102
Be Balk-Kou Blgesi 38, 40,
42 (h.), 43, 44, 45, 47
BigliU 81, 82
Bin Gl 19
Birki 72, 73

l l v ^

Bizans (ehirleri) 20
Bolat 97
Bolu (?) 50
Bugut (kitabesi) 27 (h.)
Buhara 21, 85, 86, 102
Bukarak Ulu 88 (h.)
Buhara

bk.

Cangr 26, 48, 69

C.mJiketh 47
Cemketh 65 (h.), 71 (h.), 85
Can Balk 45, 98
Cend 99, 101
Cermiyye 72, 73 (h.) bk. Qum
Ceyhun 15
Cvre 99

ark 60
ankh 60
arklar 60
igil 70 (h.), 71
inniketh 43, 46
in 4, 5, 9, 11, 13, 14, 16, 19,
24, 25 (h.), 26, 33, 36, 40, 45.
83
in eddi
Oingling da 42 (h.)
omul keth 46, 48
l 73
u rma 13, 15, 54, 68, 74,
75, 76, 79, 92, 102
D
Dih=i b 40 (h.)
Dih-i Nev 2
Dih-i Nciket 71 (h.)
Dihistan 57
Dou Sibirya 59 (h.)
Dou Trkistan 50 h)

Edhgi 60 ;
Edime 17
Em 24: (h.), 51
Erk 46
Erivan (gl) 91
Esber 73
Evliya Ata 19
F
Ferkhiye 81, 82
Fergana 21, 71, 97
Firunketh 67 (h.)
G
Gandhra 22
Gangesr (?) 67
Gegen aan 39
H
Hala 57
Halalar 57 (h.)
Halah 57 (h.)
Hami 3, 48
Harizm 63
Hasan Kent 2
Hazar Denizi 3, 40
Heft Dih 71
Hindistan 14, 16, 17, 22
Hooend 60, 76, 97
Horasan 19, 60, 100
Hoten 86, 90
Humul (Kumul) 47, 48
Huttal 19 (h.)
Hutukbay 45
I
Iduk Ba 30
Ira Art 47, 83
ila rma bk. li rma
Is sig " Kl (Gl) 13, 15,
48, 56, 61, 79, 90, 92, 103
Ithk 90

Kagar 62, 83, 84, 85, 87

Katun-Sini 91
di Kut ehri 44 bk. Kou
Katvan l 76
-Gu 14
Kaya Kent 2
ki gz 90, 91 (h.), 95, 108
Kayalk 91, 99, 102
(ila) Irma 23, 48, 51, 80,
Kayseri 9
90, 94, 103
Kazgurt da 94
m vadisi 13, 23, 92
Kemin rma 74, 75
ndus Irma
Kemik ay 91
n-an (da) 14
Kemiketh 39 (h.)
ranllar 20
Kenek Sengir 91
ran 9, 20
Kestek geidi 41
r Kzk Keth 47
Kengeres 55
rti rma 19, 50
Kermin Keth. 68, 74 (h.)
sficb
(Sayram) 39 (h.),
Khulend Gn rma 46, 83
53 (h.), 60, 70, 71 (h.), 87, 89
Kh.md (Humul = Kumul?)
im 62
47
sig Kl bk. Isg Kl (Gl)
K.bl 73, 75 bk. Sr K.bl
til havzas 27 (h.), 56 (h.),
Kie-Tan (da) 19 (h.)
99
Kinkt 93
Ki-i 15 bk. Kua
K
Kiu-lan 24 bk. Kulan
Kokar - Kogar - (Koungar)
Kou 14, 15, 16, 22, 42, 44, 45,
Ba 72 (h.), 90, 92
48, 86, 98
Kadrgan Y 57, 97 (h.)
K.m.sya 46
Kalalar 57 (h.)
Kong-yu 20
Kamlanu 91
Kopal 91
Kansu 14
Korday (geidi) 51
Karauk 99, 101
Kke Tengiz 91 (h.)
Karaan 28
Kkyl 67
Kara-Hoca 44 bk. Kou
Kl 70 (h.), 71 (h.)
Kara rti 49, 52
Kl b 53, 67 (h.), 73
Kara Kurum. 12, 33, 34, 39
Kk Medrese 9
Kara Kuyas 92
Kz Erk 46, 48
Kara Sengir 29, 91 (h.), 92
Kua (zrKe) 13, 14, 15, 32,
Ka^rgal 91
83, 90, 92
Karnak 99
Kulca 90, 97
Karyetu Hakan Trk, 73 Kum 72 bk. Cermiyye
bk. Mednetu Hakan Tr- Kumul 48
Kunduz 15, 21, 22
gi
Kuyas 82, 92, 98
Kac-'ang 14 bk. Kou
Kln 60, 66, 69, 70, 72, 73, 74
Kasri Bas 53, 72, 73

Kmb.rket 68 (h.), 74 (h.)

bk. Kerminketh
Km.s.Art 47
Knkt 93
K.m.siy 46
Kkyal 67
Kou 14, 15, 16, 22, 42, 44, 45,
48, 86, 98
Kopal 91
Kong-yu 20

Lzine 81, 82
Ll 67
Lunt'ay 98 (h.)
M
Manas 45
Mankent 93
Maral Ba 48, 89
Mver'n-nehr 21, 40, 55
(h.), 72 (h.), 76, 85, 86
Mednetu Hakan Trgi 73
bk. Karyetu Hakan Trk
Meknketh 67 (h.) bk. Tekabketh
Mugiak 93
Mirki 63, 67 (h.), 70, 71, bk.
Birki
Moolistan 20, 39, 96, 103

Necnul'-'l (Yukar Bars

khn) 73
Necnu's - sufl
(Aa
Barskhn) 72, 73 (h.)
Nket 71, 74, bk. Nzket ve
Nnket
Nzket 73
O
Ordu 63, 71 (h.), 74, 75, 94,
100
Ordu Bahk 11, 32, 33, 36, 37,
38, 47, 55
Ordu Kend 85, 90, 93, bk.
Kagar
Orhun rma 3, 34, 38 (h.),
40
Orhun yresi 4, 38, 39, 40, 47
Orta Asya , 4, 33 (h.), 41, 44
(hJ, 48, 82, 101, 102
Orta Anadolu 9
Orta Dou 27 (h.)
Orta Kent 2
/
Otrar 97, 101
-i..
O 71 (h.)

gz 50, bk. Seyhun

tken 3, 4, 10, 27, 29
tken Y 19
z Kend 67, 72, 90, 93, 101
z Ketli 68 (h.), 71, 81, 82

Narin 62
Nehr't-Trk 60
Nemekiyo 40
Nevket 24, 71, 73, 74
Nevketh 67, 71 (h.), 74, bk.
Nevket
Nue-Kien 20 bk. Neketh
Neketh 20
Nnket 67

Pei-ting 13, 44
Penci Keth 44, 46, 48, 64 (h.),
68 (h.)
Png-yu (Bin Pnar) 18, 23
Ph-loh-kia (Ak Su) 14
R
Ribtt 100

Talas 19, 20. 24, 25, 26, 27, 50,

51, 54, 76, 79, 87, 91, 94, 97
Sabl Kuyas 92
bk. Taraz
Saiu 58 (h.)
Talasse 19 bk. Talas
Sar K.bl 64 (h.), 73 (h.),
Taraz 43, 50, 51, 52, 102 bk.
75 (h.)
Talas
Sh 64
Tarbaatay 51
San-mi 23
Tart 66 (h.) bk. Kln
Sayram 20, 94, 99
Tatalhayn 34
Sayram gl 97, 99
Ta Kend 13, 20, 24, 95, 102
Slcn 70 (h.)
Tarm 82, 86
Selenge 28, 32 (h,), 59 (l.)
Tartk 94, 95
Semerkand 21, 25, 76, 90, 97,
Tekbketh 73 (h.)
101
Temir Kap 57 (h.)
Semizkend 98 (h.) bk. Semer
Tering Kl 91, 95
kand
Terken 60 (h.) bk. Ta Kend
Seyhun 27 (hJ, 39 (h.), 53, 56,
Tibet 45, 83
60, 86, 87, 99, 100, 101
Tien-an (Dou-) 44
Sgun Samur (Bura Han'm
Tobol (Yukar) 62
aand yer) 72 (h.), 94
Tola gz 11, 14
Sibirya 37, 38
Tou Balk 11, 12
Sir Derya 27 (h.), 100 (h.),bk.
Tora Yon 51
Seyhun ve Sir Suyu
Toharistan 15, 22, 25
Sir Suyu 27 (.h)
Tokmak 74, 89
Su-yeh (Syb) 14, 15, 19
Tong 68 (h.) bk. Tonul
(h.) bk. Syb
T.nzag 47
Sulmi 45
Tonul 68 (h.)
Ss 71 (h.)
Tuz Gl 67
Syb 14, 15, 17, 18, 19 (h.), Tmket 74
20, 23, 24, 25, 26, 51, 54, 64, Trkistan 16, 46, 84, 85, 101
71, 73, 74
Trkistan 101 bk. Yesi
Trkiye 2, 91, 92
Tzn Bula 67
a 20, 24, 39 (h.) bk. Ta
U
Kend
U 69, 89, 90
ehir Kend 2
Salci (yahud Siici) 64 (h.), U Turfan 69 (h.)
Ugeynor 34
70 (h.)
Uzun 'n 67
V
Velasakn 71 (h.) bk. Bala
Tabar 55 (h.)
saun
Tafqan (da)

w
Wan ou-u 7

Yabas

30

Y a f n 48, 90, 95,

Yafqu

102

96

Yar Kend

90

Y a r l 48 b k .
Y a y k 65

Barl

Yenisey rma
Y e n g i B a l k 45
Y e n i K e n d 2, 86,
Y e s i 101
Y i n a n d a 97
Y u k a r li 97
Yukar Selenge
Y u k a r rti 62
Y u l d u z K l 93
Y n g a y 89

(h.)

Y e d i S u 76
Y e n k e t 70

(h.),

7 1 (h.)

Zerakh

70

(h.)

59

(h.),

91

96, 99, 1 0 1
( h . ) , 99
27

(h.)

DEVLET, HANEDAN, EL, BOY, AHIS

ADLARI VE UNVANLAR

Abbas
(Ordusu - valileri)
50, 68
Acem 98 (h.)
Afrsiyb (Alper Tbnga) 34
(hJ, 39, 58, 90
Ahmed Yesev 101
Alban 68
Ali b. el-Hasan (Kk Saun,
ar Han) 76
Ali b.Muhammed 19
ATi-e 54 (hJ, 55
Alban 65 (hJ, 68
Alpan Bey 65 (h.)
Alp Er Tonga 89 bk. Afrsi
yb
Alp Tutuk ge 58 (h.)
Arablar 19 (h.), 25 (h.)
Aramut 61
Argular 59 (h.), 87
Arslan Han 78, 99
A"Si-Kie 54 (h.)
A-i-Na Hin 24
B
Baa Tarkan 24, 25
B.gr. Han 64 (h.) bk. Bura
Han
B..s.k.l, 49
Balndr 62
Baruk 44, 48, 49, 61, 78
Barshan (Trk'n olu) 60
Barthold 76 (h.), 95

Basml - Basmllar 13, 28, 29,

31, 50, 51
Bat Gk Trkleri 18, 22, 23,
26, 45 (h.), 51 (h.), 53, 54,
61, 62 (h.), 97
Beg Tigin 64
Belhi 43
Beri (? =1 Bar) 66
Bilge Kaan 6, 8, 10, 11, 13,
17, 18, 19 (h.), 27, 28, 30, 31,
32, 44, 75, 84
Bstl 66
Bg (Mou-y) Kaan 33, 34
(h.), 39 (h.), 89
Bula oban 55 (h.)
Bulak (Bula) 49, 50, 62, 63
Bura Han 64, 71, 72, 84, 85
Buku Han 34 (h.), 39

Chiz 41
Cebye (Cebgye yabgu)
52 (h.)
Ceml Kari 78
Cengiz Han 12 (h.), 21, 25, 49
(h.), 77, 78, 97
Ceyhn, 43, 65
Cuveyn 33 (h.), 34, 44, 48

aatay (ulusu) 9
ar Han 77
'ang 'un 44, 97 (h.), 98

aruklu (aruklu ark

l) 61 (h.)
igil - igiUer 49, 50, 60 (h.),
65, 66, 79, 80, 81
igiliyn 74 (h.)
igil Tutuk 51 (h.)
ikler 30, 31
inliler 4, 5, 7, 15, 20, 21, 25,
32, 54
omak (omak Eri) 41
omul 48
onpan 51 (h), 52 (l.)
'u Mu-Koen 24 (h.), 54 (h)
'u-Pan Se-Kin (Erkin) 54
(h.)
D
Dede Korkut 100
Dulat Kameriddn 92
E
Eb Muzhim 19, 25, bk. Su
lu Kaan
Ecld (Kimek boylarndan)
62
Edhgiier 39, 61
El-Brn 57 (h.)
El Kl (Kl) Isbara Kaan 6
Eike Bulak 62
Emevler 25, 57 (l.)
Enik Sengn 88 (h.)
Eretne 9

Faik (Amd'd-devle, Smn

emiri) 66 (h.), 71 (h.)
Fars (kavim) 41 (h.), 42 (h.)
Firz b. Qui 43
G
Gerdz 19, 51 (h.), 52, 58, 59
(l.), 61 (h.), 62, 64

Gk Trkler 1, 2, 3, 4, 5, 9, 10,
12, 14, 23, 25, 27, 29, 33 h.),
35, 42, 50, 55, 75, 95
uzz 66 bk. Ouz - Ouzlar
H
Halalar 57 (h.)
Haydar Mirza 95, 100
Harizmliler 53 (h.), 60
Hazarlar 27 (h.)
Hie-li Kaan 7, 8 (h.), 22
Hie-Mie li-i (Basml idikutu) 28
Hindliler 18
Ho-Lo-e 'uo (or) 54 (h.)
Hoyin rgen 60 (h.)
Hu-Lu-U 54 (h.)
Hunlar 4, 20, 26 (h.)
Hen-ang 14, 15, 16, 17, 18,
19, 20, 21, 22, 40, 94
I
Ilq (Trk'n olu) 60
i
bn Battuta 29
bn Khurddbih 1, 34, 39, 81,
66, 72, 74
bn'l - Fakih 34, 43 (h.)
bn'l - Ethr 53 (h.), 57 (h.)
bn's - Si'c (Huttal hki
mi) 19
brahim b.Muhammed (Tamga Bura Han) 76
l Arslan (Harizmah) 77
l Bilge Hatun 29
1 - i - ti - mi -he ^ Ku - t u
la - Pikia (l tmi Kutlu
Bilge) 25, 26
l tmi Bilge Kaan 31, 33, 34
(h.), 50, 51, 52, bk. Tengri-

de Bolm l tmi Bilge Ka

an
-Po Kutlu Bilge Kaan 26
(h.)
ranllar 20, 38 (h.), 42, 58 (h.)
skitler 59 (h.)
smail b. Ahmed (Smn h
kmdar) 52, 53 (h.), 70, 73
(h.)
stemi Kaan 56 (h.)

Juan " Juan 26

K
Kala - Kalaiar 39, 53, 54, 57
(h.) bk. Halalar
Kao-Sien-i 50
Kapkan Kaan 28 (h.), 55
Kara or 64 (h.)
Kara Htay - Kara Htaylar
49, 71, 96, 97, 99
Kara Hanhlar 1, 40, 41, 65, 68,
71 (h.), 82, 83, 85, 83, 87
Karaman 43
Kara Yama 62
Kara Ya 61 (h.) bk. U
raklar
Karkm 57 (h.)
Kara Trgi - Kara Trgiler
22, 24, 25, 26 (h.), 55 (h.)
Kara Ylk Osman Bey 21
Karluk - Karluklar 27, 29, 31
39, 45, 49, 50, 51, 52, 53, 57
(h.), 58, 62, 63 (h.), 64, 66,
69, 72, 75, 76, 77, 78, 80
Kagarl Mahmud 1, 11, 33
(h.), 41, 42, 45, 48 (h.), 55,
56, 60 (h.), 61, 62, 63, 76, 82,
86, 94, 95, 96
Klalalar 73 (h.) bk. Kala Kalaiar

Khutolan 51, 52 (h.)

Kfaklar 62 (h.) bk. Kpak
lar
Kpaklar 39, 62, 63
Krgz-Krgzlar 27, 32, 37, 38,
39, 44, 48, 59 (h.), 58, 69 (hJ,
79, 83
Ktaylar 69 (h.)
Kzk 57 (h.)
Kimekler 19 (h.), 39, 44, 72
K'i-min Kaan 6, 7
K'i-ue 'uo (Kl or) 54 (h.)
K'iue-Se-kin (Erkin) 54 (h.)
Kiu-pi-e
(Trgi obalarn
dan) 25, 54 (h.)
Kou Tutuk 55 h.)
Kkerkin (Kk Erkin?) 49
Kk Saun 77
Kk Trk 57 (h.)
Kl Bilge Han 28, 29, 30
Kl Bilge Han 58
Kl Tigin" 11, 12, 34, 44 (h.),
55 (h.), 56 (h.), 57 (h.)
K'u-to Ye-Hu 28
Ketler 63, 93
Kr Han 77
Kr Sl 25 (h.)

Lm Beg 77
L.nqz G2
Lu 'uo (or) 54 (h.)
Lebn 68 bk. Alban
M
Macarlar 59 (h.)
Mahmd (Sultan, Karahanl) 76
Memlkler 42 (hJ
Minorsky 68 (h.)
Mengg Kaan 77

Moollar 4, 21, 38, 40, 43, 44,

49, 56, 60, 62, 64 (h.), 97,
101
Mo-Ho-Ta~Kan 24, 25
Mo-Ho-T 24 (h.)
Mou4o (Mou-la) 49
Mbyun-or 29 bk. Tengride
Bolm l tmi Bilgs Kaan
Muhammed (Harizimah) 78
El-Muqaddes 64, 74 (h.), 95
II. Murd 17
N
Nars b. Ahmed (Sm.ni h
kmdar) 53 (l.)
Nasr b. Seyyar (Emevler'in
son Horasan valisi) 25
Nayman 39 (h.)
Nerehi 53 (h.)
Ningi-Kuo (in prensesi) 31
(h.)
Nilqz 62 (h.)
Ni-u Se-kin (Erkin) 54 (h.)
Nh b. Esed (Smn hkm
dar) 53 (h.)
Nu-e-Pi 54, 55 (h.)

gedey Kaan 13, 33, 39 (h.)

zbekler 9, 100 (h.)
zbek Han 29

Pa-Say-Kan (On Oklar'dan)

54 (h.)
Peenek - Peenekler 55 (h.),
58 (hJ, 57
Peygu Han 77
Po-Mey (Tigin) Kaan 28, 29
Q
Qangii (XI. yzyldaki Kfaklar'm byk beylerin
den) 63
Qangli - Qangiilar 63, 97
Qudme 64 (h.), 74, 96
R
Reideddin 33 (h.), 39 (hJ
S

Sbiyn 47
Sabrn 101
Sfeviler 42 (h.), 65
O
Sad Han 79
Oraklar 61, 63
Salur 100
Oul Tarkan 88 (h.)
Smnler (devleti) 52, 53, 63,
Ouz Han 96
65, 66, 70, 74, 94
Ouz - Ouzlar 1, 2, 11, 21, 27,
Sanear
(Seluklu sultan) 76
28, 35, 39, 45, 53, 56, 60, 61
(h.), 63, 75, 76, 80^ 94, 99, Sar (Sar) Trgi - Sar
Trgiler 24 (h.), 25, 26, 55
101 (h.)
(h.)
On Oklar 41 (h.), 50, 51, 53,
54 (h.), 56 (h.), 57, 61, 62, Satuk Bura Han 71, 72
Sve ah Sevenleri 62 (.h)
63
On Uygur 27, bk. Uygur-Uy- Seluklular 20, 76, 100
Seyfeddin Urak 61 (h.)
gurlar
Sien-Pi 26 (h.)
Ozar 78, 97
Sod 18
Ozm Kaan 29

Soci Bereker 88 (h.)

Sou-ko 24
Sri Yabgu 22 (l.)
Sudaklar 18, 22, 28, 32 (h.),
33 (h.), 46, 59, 64
Sunak Tigin 79
Su-li 18 bk. Sod, Sugdak
Su-lu Kaan 19 (h.) 24, 25, 71
Su-ni-i 8 (h.)
Suo-ko mo-ho (Trgi obalarmdan) 54 (l.)
Smlim Tat 41 (l.), (hi trk
e bUmeyen)
Sl et - Trki 57 (h.)

Touz uzzlar 35, 36, 37, 39,

43, 45, 46, 47, 51 (l.) 53 (h.),
65, 66, 75 (h.), 83, 84 bk.
Uygurlar
Tokhs - Tokhsdar 49, 50, 63,
79, 82

Tokuz Tatarlar 30, 31

T'ong - e Hu 14, 15, 16, 17, 21,
22, 23

Tonyukuk 9, 10, 21
Tu-Ki-e 55 (h.) bk. Trgi Trgiler
Tu-lu 56 (h.)
T-Mo-e 24
Tu-Mo-Tu 24 (h.) bk. Tu-Mo-

a-pol-yo 5, 6
e-Koey Kaan 23

Taber
Tabga Kaan 31
Tabga 32 (h.)
Ta-che-li 49 (h.)
Tamga Bura Han 76
T'a-Po-Kaan 5
Tarbm 61
Tat 41, 42 (h.)
Tatarlar 46, 63, 64
Tay Bilge Tutuk 30
T-ch'e-se 49 (h.)
Temm b. Bahr el-Muttavvi'
34, 35, 36, 37, 57, 58

Ten-n-i-lo-Mi-e
(Tengride
Bolm) 26 (h.)
Tengride Bolm 29, 33 bk. l
tmi BUge Kaan
Terken 60 (h.)
Tersyn 96
Tibet 66
Tigin Horasan ah 22 (h.)

Tonguzlar 60 (h.)
Tun Moho Ta-kan (Tarkan)
33 (h.)
Tt.l (Trk'n oullarndan)
60

Trgi - Trgiler 6, 19, 23,

24, 25, 26, 59

Trk - Trkler 4, 8, 12, 20, 41,

42, 43, 48, 49, 50, 51, 52, 53,
54, 56, 58 (h.), 97, 98

Trk hakan 74
Trkmen = Trkmenler (Ordu
kasaba ve yresinde oturanlar) 54, 56, 60, 63, 70 (h.),
75, 76, 94

Trkmen meliki 63, 71, 75

U
U-e-Le 23
Ulu Erkin 55 (h.)
Uygur - Uygurlar 4 (h.), 9, 11,
27, 28, 29, 30, 32, 33, 34, 35,
36, 37, 39, 40, 41, 42, 43, 44,

45,
63,

47, 48, 49, 50, 51, 58, 6 1 ,

65, 87, 97, 98
W

Wang-Yen-Te 42, 43 (h.), 44

Yapurlu 57 (l.)
Ye-l 'u Ts'ay 97 (h.)
Yer Bayn^ku 55 (h.)
Yezd b. Mhelleb 57 ( h .
Ymal Beg Tigin 81 ,82
Ycllu Tigin 9
Ysuf Klss Hcib 89

Y
Yabgu (Toharistan valisi olan Gk Trk prensi) 22
Yama - Yamalar 47, 62, 64
(h.), 66, 83, 86
Yatuk (yerleik Ouzlar) 21,
57, 99

Zndklar 35
Ziyd bn S a l i h 50
Z'l-Karneyn 45 ( h . )

YANLI DORU CETVEL

YANLI

DOCRU

yarasnda
oplay
tadunlar
Muhmmed
7599
Be!5 Balk - Koo
Touz = uzz
K'ive 'uo
Sa-po
Kl-Tiin
Baregan
Diaqllar
Yigil
Bayda'tlar'mm
Qudem
pudem
mens
Pudsm
J.H. Karamers
yabgasunun
Qudem
Takmak
distribtdon
Kuya
Edzkiler
maansnda
Cihan maqle

yarsnda
oplayu
tudunlar
Muhmmed
759
Be Balk - Kou
Touz uzz
K'iue 'uo
a-po
Kl-Tigin
Barsan
Ilaqlilar
igil
Bayautlan'nm
Qudame
Qudame
meni
Qudame
J.H. Kramers
yabgusunun
Qudame
Tokmak
distribution
Kuyas
Edhkiler
ma;nasnda
Cellar maqale

SAHFE
6
11
13
19
23
38
47
54
54
56
59
60
62
64
65
65
71
72
72
73
74
74
79
80
82
88
90

SAT]
38
33
22
19
32
4
26
3. stn
3. stn
43
3
28
3
11
21
23
25
13
38
23
5
22
32
14
2
9
33