A. M. Cell engr 24 Mart 1955te stanbulda dodu. 1973 ylnda Robert Academyyi bitirdi.

1978de State University of New York at Albanyden jeolog olarak mezun oldu. 1979da master,
1982de de ayn niversiteden doktora ald. 1981de T Maden Fakltesi, Genel Jeoloji Krssne
asistan oldu. 1984 ylnda Londra Jeoloji Cemiyetinin Bakanlk dln. 1986da TBTAKn
Bilim dln ald. Ayn yl T Maden Fakltesi Genel Jeoloji Anabilim Dalnda doent oldu.
1988de Neuchtel niversitesi Fen Fakltesinden eref bilim doktoru (Docteur es Sciences honoris
causa) pyesi ald. 1990 ylnda Academia Europaya ilk Trk ye olarak seildi, ayn yl Avusturya
Jeoloji Servisi muhabir yesi, 1991 ylnda Avusturya Jeoloji Dernei eref yesi oldu. 1991 ylnda
Kltr Bakanlnn Bilgi a dln kazand. 1992 ylnda T Maden Fakltesi Genel Jeoloji
Anabilim Dalnda profesrle ykseltildi. 1993 ylnda Trkiye Bilimler Akademisi kurucu yesi
oldu, Akademi konseyine seildi. Ayn yl TBTAK Bilim Kurulu yeliine seildi. 1994 ylnda
Rusya Doa Bilimleri Akademisi yeliine, Fransz ve Amerikan jeoloji dernekleri eref yeliine
seildi, ayrca kendisine Fransz Fizik Cemiyeti ve cole Normale Suprieure Vakf tarafndan
Rammal Madalyas verildi. engr 1997 ylnda Fransz Bilimler Akademisi tarafndan yerbilimleri
dalnda byk dl (Lutaud dl) ile taltif edildi. 1998 Mays ay ierisinde engr, Collge de
Franceda misafir profesr olarak bir krs igal etti, burada XIX. yzylda tektoniin gelimesine
Fransz jeologlarnn katks konulu bir ders verdi ve 28 Mays 1998de Collge de Francen
madalyasn ald. 1999da Londra Jeoloji Cemiyeti kendisine Bigsby Madalyasn tevcih etti. 2000
ylnn Nisan aynda Amerika Birleik Devletleri Ulusal Bilimler Akademisi yabanc yeliine
seilen ilk Trk oldu. 2004te American Philosophical Society yeliine, 2006da Rusya
Federasyonu Bilimler Akademisine, 2012 ylnda da Leopoldina Alman Ulusal Bilimler
Akademisine yabanc ye olarak seildi. 2010 ylnda Geologische Vereinigung kendisine GustavSteinmann Madalyasn tevcih etti. engr, Collge de France dnda ngilterede Oxford (Royal
Society Aratrc bursuyla), ABDde California Institute of Technology (Moore Distinguished
Scholar olarak) ve Avusturyada Salzburg Lodron-Paris niversitesinde misafir profesrlk
yapmtr.
engr jeolojide bilhassa yapsal jeoloji ve tektonik dallarndaki almalar ile n yapmtr. Bu
konuda 16 kitap, 235 bilimsel makale, 195 tebli zeti ve pek ok popler bilim makalesi, tarih ve
felsefe ile ilgili de iki kitap ve 500e yakn deneme yaynlamtr. engr ayrca pek ok uluslararas
dergide editr, yardmc editr ve yayn kurulu yelii yapmtr ve yapmaktadr.
engr 1986 ylnda Oya Maltepe ile evlenmitir. Tek ocuu olan olu H. C. Asm engr 1989
ylnda dnyaya gelmitir.

Dahi Diktatr
A. M . Cell engr
Ka tarih-3
ISBN 978-605-84888-3-0
Sertifika No: 30862
IX. Bask, Ka Kitap, Haziran 2015
Genel Yayn Ynetmeni: Emrah Akkurt
Yayna Hazrlayan: Kvlcm Gizem Uak
Redaksiyon: Selen Selekler
Kapak Tasarm: Nafiz Oksar / FDA Tasarm
www.fdatasarimofisi.com
Bu kitabn yayn haklar Ka Kitapa aittir. Her hakk sakldr. Tantm amal yaplacak alntlar dnda yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz.
Ka Kitap
Atatrk M ah. Sedef Cad. Ataehir Residence A Blok No:77
Ataehir stanbul
Tel : (216) 304 69 22
www.kakitap.com ka@kakitap.com

A. M. Cell engr
DAH DKTATR

Yaamn insan zgrln ve insan haysiyetini korumaya adam bir kiiyi anlatan bu kitap,
insanlk tarihinde ilk defa zgr bir lmn, esir bir yaamdan ok daha kymetli olduunu btn
insanla reten yce insann ansna ithaf olunmutur. Onlar, Atatrkle birlikte, tm
zgrlk savalarnn ve insan haysiyetinin hamilerinin nderi olmulardr:
Kendi ordusundan kat byk Pers Ordusunu perian ederek Maraton Savan kazanan
Atinal General Miltiades,
Termopilde binlerce kiilik Pers Ordusu karsnda 300 kahraman ile birlikte ehit den
Sparta Kral I. Leonidas,
Kendi donanmasndan kat kat stn Pers Donanmasn Egenin sularna gmerek Salamis
Savan kazanan Atinal Amiral Temistokles.
nsanlk, haysiyetini bu kahramana ve onlarla omuz omuza savaan ve sadece mtevaz
iftilerden, zanaatkarlardan, tccarlardan oluan tm hr vatandalarna borludur.

NSZ
ATATRK KONUMAK
Bu kk kitap Emrah Akkurtun benim Atatrke bakm kendisine anlatmam istemesinin bir
rndr ve birka akamlk bir sohbetin yazya dklmesinden ibarettir. Ben tarihi deilim. Atatrk
zerine yaptm tek inceleme de kendisinin yntemini merak etmem neticesinde ortaya koyduum
kk bir almadr. Bu alma, 26. Hava Kuvvetleri Komutanmz, Hv. Org. Sayn Faruk Cmertin
bir emri zerine Hava Harp Okulunda verdiim bir al dersinin geniletilmi bir metni olarak hem
Hava Harp Okulu tarafndan kk bir kitapk olarak baslm hem de daha sonra Hava Kuvvetleri
Dergisinin bir eki olarak yaynlanmtr. Bu metin ayrca Bankas Kltr Yaynlar tarafndan
baslan Bilgiyle Sohbet balkl kitabma da alnm1, ayn zamanda bu kitabn da ilk blmn
oluturmutur.
Ben btn dnyann akl banda ve bilgili insanlarnn paylat bir gre katlanlardanm:
Atatrk bir dhiydi ve bu dhnin yaptklarnn genel bilnosu hem kendi milleti hem de insanlk
asndan ok olumludur. Akl banda hi kimsenin zaten bu konuda bir phesi yok. zerinde
tartlan mevzu Atatrkn diktatr olup olmaddr. Bence Atatrk, ilk ve kanmca en baarl
biyograflarndan Harold Courtenay Armstrongun (1892-1943) 1932 ylnda yaynlad Grey Wolf
Mustafa KemalAn Intimate Study of a Dictator (Bozkurt Mustafa KemalBir Diktatrn ten Bir
ncelenmesi: Arthur Barker Ltd., Londra, 352 s.) kitabnn balnda da belirttii gibi, bal gibi bir
diktatrd2, ama bir zorba deildi. Maalesef memleketimizde bu iki kavram sklkla birbirine
kartrlr. Bununla birlikte onu tarihteki resm nvanl ilk diktatr3 Gaius Julius Caesardan (M
100-44) beri tarihteki ekseri dier diktatrlerden ayran nemli bir zellii vard: Tm dncelerini
milletini temsil eden meclise yle veya byle kabul ettirdikten sonra uygulamas. Atatrkn meclisi
sadece iki defa tehdit ettii sylenir: Birincisi, Byk Taarruzdan evvel bakumandanlk grmeleri
srerken. Bu tehdidi de u szlerden ibarettir: Orduyu basz brakmadm, brakmyorum,
brakmayacam. O zaman lkenin iinde bulunduu nazik durum ve meclisin taknd tutum
dnlrse bu ifadeyi mazur grmek kolaydr. Dieri de hilfetin saltanattan ayrlmas tartmalar
srerken syledii: Bu i olacaktr. Ama bu arada baz kafalar da kopabilir szleridir. Bu, aslnda
dinsel anlamda dogmatik (yani dinin kurallar gerei) ve tarihsel kkleri olmayan bir birliktelik
hakknda lkenin kritik gnlerinde yaplan sonu gelmeyen bilgisiz ve aklsz tartmalar karsndaki
isyann dile getirir. Samsuna kt 19 Mays 1919 gnn Trkiyenin kaderini eline ald tarih
olarak kabul edersek, lkenin ynetiminin cansz parmaklarndan kayd 10 Kasm 1938e kadar 19
senede Atatrk hibir kararn altnda milletin temsilcilerinin imzalarnn da olmad bir bildiriyle
ne milletine ne de dnyaya tebli etmi veya uygulamaya koymutur.
Milletinin temsilcilerine kararlarn kabul ettirme yollar ok eitli ekiller almtr: Bazen onlar
bezdirene, yorana kadar meclisi altrm sonunda oylarn alp onlar dinlenmeye gndermi,

kendisi de hemen alnan kararlar uygulamaya koymutur. Bazen verilen oylar saydrmadan Oy
birlii ile kabul edildi dedirtivermitir. Ama bu kararlara daha sonra itiraz eden kmamtr. Her
kararn altnda yle veya byle milletin temsilcilerinin imzalar vardr. Atatrk buna byk nem
vermitir: Kurtulu Savann en tedirgin gnlerinde, bazen milletin temsilcilerinin tehlikeyi
gremeden veya grmelerine ramen karar alnmasn gletirdikleri, yani lkeyi ve milleti tehlikeye
attklar dnemlerde, silh arkadalarnn bazlarnn meclisten kurtulma ynnde yaptklar tekliflere
asla iltifat etmemi, her seferinde meruiyetten ayrlamayz demitir.
Peki dikta bunun neresindedir? Bunun iin Agatha Christienin (1890-1976) polisiye romanlarnn
mehur detektifi Hercule Poirotnun son maceras olan Curtain! Poirots Last Case (Perde!
Poirotnun Son i: Collins Crime Club tarafndan yaplan ilk bask, 1975) adl romanndan
benzetmeler yapaym: Poirot kald otelde ilenen cinayetleri ileyenlerin muhtelif olduuna, ama
tm cinayetlerin ayn hedefe ynelik ilendiine bakarak bunlarn arkasnda tek bir sorumlunun
olduunu dnmektedir. Sonunda, bunlar ileyenlerin tek bir kii tarafndan bu crmleri ilemeye
ikna edildiklerini kefeder. Dikkat buyurunuz: Azmettirildiklerine demiyorum; ikna edildiklerine
diyorum. Bu durumda cinayetlerin kaynan bildii halde gerek fili tevkif ederek adalete teslim
etmesi imknsz hale gelmektedir. Sonunda, lmcl bir hastaln penesinde tekerlekli iskemleye
mahkm olmu olan Poirot kararn verir ve adam kendisi ldrerek mr boyu mcadele etmi
olduu bir suu iler. Burada iki benzetme yapmak istiyorum: Birincisi cinayetleri ilemek isteyen
adamn bunu kendisi yapmayarak bakalarn ikna ederek yaptrtmasdr. Bu ikna etme ii, Atatrkn
yntemidir, ama Atatrk bu yntemi iyi ilerde kullanmtr. Dier bir benzetme de, bu mkemmel
sua (yani cezalandrlmas mmkn olmayana) kar Poirotnun sonunda, srekli insan ldren bir
katili ortadan kaldrmak gibi olumlu bir amala, toplumun tasvip etmedii bir yntem kullanmaya,
yani su ilemeye kendisini mecbur hissetmi olmasdr. Burada da Atatrk, kendisinin doru bildii
eyleri topluma ramen yapmak zorunda kald iin Poirot gibi davranmtr: Normal artlarda belki
kabul grmeyecek ikna yntemleri kullanmtr.
Atatrkn yaptklar tarih mahkemesi nnde yarglanm ve kendisi tm uygar insanln
alklarn almtr. Bugn hr ve refah bir lkede yayorsak bu onun eseridir. Atatrk, zgrl
retebilmek, topluma yayabilmek iin bir sre diktatrlk yapmtr. Bunu ocuk yetitiren
ebeveynin ocuklarna yapt muameleye benzetebiliriz. Ebeveyn veya veliler, ocuklar belli bir
aklc muhakeme dzeyine erimeden (ki tbben bunun aa yukar 18 yanda tamamland
sanlmaktadr) ve belli bir bilgi deposunu oluturmadan, onlar adna karar alr.
Her toplumun tam bir bilgi hazinesiyle mcehhez olarak tamamen aklc davranacan dnmek
byk lde 20. yzyln bir modasdr ve ilk kez 1906 ylnda Amerikann ilk sosyoloji profesr
William Graham Sumner (1840-1910) tarafndan Folkways (Halk Yollar) adl mehur kitabnda dile
getirilmitir. Bat uygarlnn kapsad toplumlar dnda hibir aratrma yapmam olan Sumner,
her toplumun kendi iinden yarglanmas gerektiini iddia ederek, d kstaslarla toplumlarn
konumlarn belirlemenin yanl olacan ne srmtr. Modern bilimsel dilde buna rlativizm, yani
balclk denmektedir. Sumner, ynetimlerce halklara empoze edilen reformlara da karyd. Bu
fikirlerin kkleri, ta Jean-Jacques Rousseaunun (1712-1778) asil yabani dncesine kadar
inmekle beraber, 20. yzylda Amerikan antropolojisinin babas denilen Alman kkenli Amerikal
antropolog Franz Boas (1858-1942) ve onun hretli Amerikal rencisi Margaret Mead (1901-

1978) tarafndan geni bir kesime retilmitir. Aslnda bu fikirlerin ne kadar yanl olduu
konusunda son zamanlarda gerek sosyoloji gerekse de sosyal antropoloji iinden cidd sesler
ykselmeye balamtr.4 Bu itirazlarn en derli toplu sunulduu eser yine bir Amerikalya ait olup,
Los Angelesdeki Kaliforniya niversitesinin (UCLA) antropoloji ve toplumsal psikoloji profesr
Robert B. Edgertona ait olan Sick Societies (Hasta Toplumlar: 1982, Free Press, New York) adl
nemli kitaptr.
Daha onsekizinci yzylda yaplan coraf keif gezileri sayesinde, baz toplumlarn fikirsel ve
hiss gelimelerinin dierleri kadar olmad aklk kazanmt. Mesel Kaptan James Cook (17281779), Byk Okyanus adalarnn birindeyken gemisine misafir gelen bir yerli kralnn, un uval
tayan tayfalarn elinden uvaln kazayla derek patlamas sonucunda elbisesinin kirlendiini
grmesiyle hkrarak alamaya balamas, elbisesi temizlenince de sanki hibir ey olmam gibi
diplomatik ziyaretine devam etmesi karsnda hayrete dm, bu insanlarn geliim dzeylerinin bir
ocuunki kadar olduunu dnmt. 1982 ylnda yaymlanan kitabnda Profesr Edgertonun btn
dnyadan derledii rneklerle vard sonu, Cookunkinin ayndr. Baz toplumlar gelime
basamaklarnda geridir; bazlar ise ileri. Bunu kabul etmemek, geri toplumlar gerida kalmaya
mahkm etmek demektir, diyor Edgerton.
Atatrk de kendi toplumunun geri, hatt hasta olduu kanaatindeydi. Ahmet Himin pek ok
yazmda atf yaptm 1919 tarihli bir mektubunu okuyanlar, Atatrke hak vermeden edemezler. Bu
mektubu bu nsz iinde, mmkn olduu kadar ok kiinin okumu olmas iin, tekrar yaynlyorum.
Unutmayn, bu mektup yazld zaman ortada ne Atatrkn fikirleri, ne de icraat vard henz:
Ankarada Almanya mparatorunun Anadolu hastalklarn incelemek zere gnderdii bir tp
heyetinin baz byk rtbeli yeleriyle grtm ... Anlamlar ki, Anadolu Trklerinin karnlar
kurtlarla ykl ve kanlar bu kurtlarn salglad parazitlerle dolu bulunuyor. Cinsi yakn bir yok
olma ile tehdit eden bu halin sebebi nedir bilir misin? Beslenme eksiklii. Her ne kadar garip grnse
de Anadolu Trkleri henz ekmek yapmndan bile habersizdirler. Yedikleri mayasz bir yufkadr ki,
ne olduunu yiyenlerin midesine bir sormal! ... stisnasz nakil vastalar olan kan hi phe yok ki
ta devri keiflerinden ve letlerindendir. Kan bir araba deil, fakat hayvana yapp ... onun kann
ve cann emen bir canavardr! ... Evlerine gelince, onlar da yle: Duvarlar yontulmam alelde
talarn, al rpnn, leylek yuvasnda olduu gibi geliigzel dizilmesinden hasl olmutur. Anadolu
klliyen temizlikten mahrumdur. Sakall Cellin dedii gibi, en nefis icatlar olan yourt bile pislik
mahslnden baka birey deildir. ...Anadolu hemen batan baa frengilidir. Anadolulularn gzellii
de bozulmutur. Bir ky, bir kasaba veya bir ehrin kalabalna baklsa, topluca o kadar topal ve
topallarn o kadar muhtelif eidi grlr ki insan kendini eyann eklini bozan dbkey bir camla
etrafa bakyorum sanr5
Bu mektupta yazlanlar Badat doumlu bir airimizin kaleminden kmtr. Him,
Galatasarayda okumu, zmirde retmenlik yapm, Dyn-u Umumiyede alarak devletinin ml
sefaletini yakndan tanm, Birinci Dnya Savandaki askerlii esnasnda ise Anadoluyu gezmitir.
Daha sonra Osmanl Bankasnda alan ir, tedavi iin Frankfurta gittiinde Avrupay da
yakndan tanm, bu konuda lmnden bir yl nce bir de Frankfurt Seyahatnamesi balkl bir
kitap yazmtr. Yani, Himin gzlemleri bilgili ve akll bir adamn gzlemleridir.
Bu gzlemlerin ortaya serdii ise ta devrinde kalm, daha dorusu, o dzeye itilmi bir

toplumdur. Geri byle gzlemleri yapan tek Osmanl Him deildi. Osmanlnn son ikiyz yl
iinde buna benzer gzlemler ve fikirler pek oklar tarafndan, hatt bizzat III. Mustafa, III. Selim ve
II. Mahmud gibi padiahlarca bile dile getirilmitir. Bunu inkr eden tarih cahilidir veya kt
niyetlidir. Bugn Atatrkn yaptklarndan ziyade yntemlerine tevcih edilen eletirilerin byk
ounluu, Atatrkn iinde faaliyet gsterdii zamann artlar dikkate alnmadan yaplm bo
eletirilerdir; ou, Uur Mumcu merhumun ifadesiyle, bilgisi olmadan fikir retmeye kalkanlarn
syledikleridir. Bu eletiriler genellikle belirli fikirleri hibir eletiriye tbi tutmadan kabul eden
yobazlar tarafndan yaplmaktadr. Bunlarn temsilcileri, politik yelpazenin en sandan en soluna
kadar saldklar gibi, sosyal disiplinler iinde bilim yaptklarn sananlar arasndan da
kmaktadrlar. Ancak sosyal disiplinler iindeki bu hastalk, yukarda Sumner, Boas, Mead gibi
rneklerle altn izdiim gibi, lkemize has deildir.
Bu kitapta dile gelenler zel bir incelemenin deil, altm yllk bir mr boyu okunanlarn,
duyulanlarn, grlenlerin bir sohbette dile gelen bir sentezi, bir zetidir. Burada anlatlan sahneler
hafzamdan derlediklerimdir. Bunlarda yle yanlmalar olabilir: Yazl olarak ifade edilmi bir
dnceyi, szl olarak ifade edilmi gibi anlatm olabilirim; veya bunun tersi olmu olabilir.
Atatrkn baz szleri hafzadan nakledildikleri iin mealen ifade edilmilerdir. Mklpesent
okuyucunun bunlara taklmadan kitab okumasn bilhassa istirham ederim. Burada bizi ilgilendiren
fikirlerdir. Kitabn amac da Atatrkn milletimizi uygarlatrmak, refaha kavuturmak, dnyada
saygnlatrmak gibi asil ideallerini halkma hatrlatmaktan ibarettir. Onu eletiren, hatt ona hakaret
edenlerin, bizleri btn dnyann gznde ve kendi iimizde ne hale drdklerini ieride ve
darda akl banda her insan grmektedir. Umarm bu d cidd bir krma sebebiyet vermeden
yaknlarda bir gn nihayet durur ve gene trmana geebiliriz ulusa.
A. M. Celal engr
Anadoluhisar, 23 Ekim 2014
1 2005, Bilim Adam Olarak Atatrk: Hava Harp Okulu, [stanbul], 26 s; 2006 Bilim Adam Olarak Atatrk: Hava Kuvvetleri Dergisi
Ek, ubat, 16 s 2014, Bilgiyle SohbetPopler Bilim Yazlar: Bankas Kltr yaynlar, 772 pp.
2 Yaygn anlatlan bir hikye, Atatrkn, bu kitabn Trkiyede evresindekilerce yasaklanmasna gsterdii tepki ile ilgilidir. Niin
yasaklyorsunuz? Adam eksik bile anlatm. Keke yine gelse de ben baz eklemeler yapabilsem. Armstrongun kitabnda yapt nemli
vurgulardan biri, Atatrkn baarlarnn evresindekiler sayesinde olmaktan ok, onlara ramen meydana geldiidir. Bu durum, kitabn
Atatrkn cumhurbakanl dnemindeki hkmetler tarafndan niin yasaklandn gsterir: Armstrongun yer yer pek acmaszca
(ama bence ok hakl olarak) eletirdii pek ok kii, o hkmetlerin babakanlar, bakanlarydlar. Atatrk, lkeyi ynetmek iin ihtiyac
olan kiileri krmamak iin tasvib etmedii bu yasaa katlanmtr.
3 Dictator Roma Cumhuriyeti Senatosunun olaand haller iin tek bir seilmi memuruna (magistratus extraordinarius) tand
mutlak ynetim hakkn temsil eden nvann adyd. Bu nvann olumsuz bir arm yapmas da 20. yzyln marifetidir. Tersi bir rnek
19. yzyldan verilebilir: talyan birliini kuranlardan Giuseppe Garibaldi (1807-1882) Sicilya ve Napoliyi Fransz hegemonyasndan
kurtarmak iin 1860da balatt Spedizione dei Mille (Binlerin Seferi) esnasnda halknn da cokulu destei ile kendisini 14 Maysta
Sicilyann diktatr iln etmiti. Atatrkn diktatrl de doas gerei Garibaldininkine benzer (geri Atatrk byle bir nvan hibir
zaman kullanmamtr). lgin bir dier benzerlik de, Garibaldinin 11 Mays 1860da Marsalaya kmasyla, Atatrkn 19 Mays 1919da
Samsuna kmas arasnda kurulabilir.
4 Yeni Zelandal sosyal antropolog Derek Freeman (1916-2001), 1983te yaynlad Margaret Mead and Samoa adl kitabnda, Meadin
1928de yaymlanm mehur ve etkili eseri Coming of Age in Samoada (Samoada Ergenlie Erimek) kulland bilgileri kendisine
veren Samoal gen kzlarn Mead ile dalga getiklerini ve kendisine gerekle alkas olmayan bilgiler verdiklerini belgelemi, Meadin
gidip yerliler arasnda yaamak yerine Samoada bir Amerikan ss iinde oturarak gen yerli muhbirlerle yetinmi olmasn eletirmitir.

Bylece rlativist Amerikan sosyolojisi ve sosyal antropolojisinin temel eserlerinden birinin tamamen temelsiz olduu ortaya kmtr.
5 Ahmet Haimin Saruhan milletvekili, Cumhuriyet dneminde de Demokrat Partinin kurucularndan ve ilk Mill Savunma Bakan Refik
evket nceye (1885-1955) yazd 3 Eyll 1919 tarihli mektuptan: O. Karaveli, Sakall Cell, 5. bask, 2004, Pergamon Yaynlar, s. 4546. nce daha sonra Demokrat Parti ynetimiyle ters dnce bakanlktan ayrlm, Meclis Bakan olmutur.

Atatrkn Yntemi

Giri
Tm zamanlarn en byk asker ve devlet adamlarndan biri olarak addedilen Gazi Mustafa Kemal
Atatrk (1881-1938) baarlar nedeniyle mucizev iler yapm bir deh olarak yorumlanagelmitir.
Atatrkn dehsndan bugne kadar dost veya dman kuku duyan olmamtr. Ancak yapt iler
muhakkak ki mucize deildir; yani doa st gler yardmyla baarlmamtr. Geri dostlar
tarafndan Allahn bir ltfu, dmanlar tarafndan da deccal olarak betimlenmise de, bilimsel
bir akl ne birinci ne de ikinci yorumu ciddiye alabilir. Dhi Atatrk, dehsn belli bir yntem
izleyerek kullanm ve baarya ulam, stn yetenekli bir insandr. Ulat baar o denli byk ve
o denli arpcdr ki, bu baarnn nedenleri felsef, psikolojik ve sosyolojik alardan ok cazip
inceleme konular oluturmaktadrlar.
Atatrkn baarsnn kendisiyle ilgili iki temel bileeni vardr: Dehs ve o dehy verimli
kullanmasna izin veren yntemi. Deh, biyoloji ve onun alt dallar olan tpla psikolojinin konusudur
ve incelenmesi Atatrkn ahsn aan genel bir problem oluturur. Atatrke dehsn verimli
kullanma imknn veren yntemi ise dorudan Atatrkn ahs ile ilgilidir ki, burada ele almak ve
zmek istediim sorun tamamen onun yntemiyle ilgilidir. Bir dier deyile, bu yaz, Atatrkn
baarlarnn nedenlerini felsef, zellikle bilgibilimsel (epistemolojik) adan irdelemek amacyla
planlanmtr.

leri Srlen Tez

leri srdm tez, Atatrkn yurdu dmanlardan kurtarmak ve ulusu ada uygarlk dzeyinin
zerine karmak eklinde zetlenebilecek olan sorunu veya sorunlar yuman zerken kulland
yntemin, zellikle doa bilimlerinde ok yaygn olarak kullanlan ve bilimsel ifadesini, ilk kez
gelmi gemi en byk bilim filozofu addedilen Viyanal Karl Raimund Popperin (1902-1994)
1933 ve 1935 yllarnda yapt iki nemli yaynda 6(yani Atatrkn ilerini yapp neredeyse bitirmi
olduu yllarda) bulmu olan eletirel aklclk (kritischer Rationalismus=critical rationalism)
olduudur.
Eletirel aklclk, sorun zmek iin varsaym nermek ve nerilen varsaymlar gzlem
raporlaryla kontrol ederek, gzlemle elienleri, bir dier deyile yanllanm olanlar elemek
olarak ifade edilebilir. Bilim tarihine baktmzda, bilim olarak tanyabileceimiz en erken insan
faaliyetinin dahi bu temel yntemi kullanm olduunu grrz. Bu ilk bilim bugn Anadolu
topraklar iinde olan Milet ehir devletinde Thales (olgunluu M 575) ve Anaksimandros
(olgunluu M 560) adl iki dnr tarafndan M 6. yyda yaratlmtr. Daha sonra bilimin tarih
boyunca byk baarsn aklamak iin pek ok tez ileri srlm, pek ok bilim felsefesi
yaplmtr. Ancak bilimin karakterini en iyi dile getiren, Kari Popperin eletirel aklclk yorumu

olmutur. Bunda Albert Einstein (1879-1955) gibi fizikiler, Sir Peter Medawar (1915-1987) ve
Jacques Monod (1910-1976) gibi Nobel dll yaam bilimciler dahil hemen hemen tm bilim
insanlar hemfikirdirler.

Bilim ve Bilimsel Dncenin Eletirel Aklc Karakteri

Atatrkn kulland yntem eletirel aklclksa, bilimsel bir yntem demektir ve bu yntemi
kullanan kii de bu nedenle bir bilim insan addedilir. Tartmamza temel olan kavram bilim
olduuna gre ncelikle bunun bir tanmn vermemiz yararl olacaktr. Bunun iin Popperin 1935te
yaymlanm olan Logik der Forschung (Bilimsel Aratrmann Mant) adl eserinden beri pek ok
yaynnda verdii bilim tanmn kullanacam:
Bilim, ierdii ifadeler, gzlem raporlarn oluturan ifadelerle yanllanabilecek dnce
sistemlerinin tamamna verilen addr.
Dikkat edilirse burada verilen tanm nda bilimin ierdii ifadelerin doruluu veya
yanll deil, ilkede insanlar tarafndan yanl olduunun grlebilir olmas, yani
yanllanabilir olmas nemlidir. Mesela, dnya bir tepsi gibi dzdr ifadesi tamamen bilimsel
bir ifadedir, nk gzlemle bunun yanlln ispat etmek ok kolaydr. Benzer bir ekilde tm
kuular beyazdr cmlesi bilimsel bir varsaym dile getirir. Bu varsaym rengi beyaz olmayan bir
kuu bulunana kadar geerlidir. (Filhakika siyah kuular bat Avustralyadaki Black Swan, yani
Siyah Kuu nehrinde bulunmulardr.) Kinat sonsuzdur ifadesi de bilimseldir, zira iinde
yaadmz evrenin bir ekilde snrl olduunu kefettiimiz gn kinat sonsuzdur ifadesini
yanllam oluruz. Genel ifadeler, doalar gerei, dorulanamazlar. rnein, btn kuular
beyazdr ifadesi mevcut btn kuular (imdikiler, gemite olmu olanlar...) tek tek grlmeden
dorulanamaz, ki bu da mmkn deildir. Ama beyaz olmayan tek bir kuu, btn kuular beyazdr
ifadesinin yanl olduunu bize derhal gsterir. Genel ifadelerin dorulanmas ve yanllanmas
arasndaki bu asimetri ok nemlidir. Doada bizler nelerin doru olduundan ziyade hangi fikirlerin
yanl olduunu bilebiliriz. Bu da bize yanl fikirleri derhal eleyerek geree yaklama imkn verir.
Ama biyolojik evrim akll bir tasarmcnn eseridir ifadesi bilimsel bir ifade deildir. nk,
(Mesela 19. Yzyln ortalarnda doal seme kuramn gelitirmi olan Charles Darwinin ve
Alfred Russel Wallacen yaptklar gibi) evrimin ne kadar kendi bana gelien bir sre olduunu
gsterirsek gsterelim, ama tm bunlar bir tasarmcnn iidir ifadesini gzlemle yanllamak
mmkn deildir, zira her tesadf bir tasarmcnn eseri olarak yorumlanabilir. Bir dier ifadeyle,
akll bir tasarmcnn evrim srelerini ynettii ifadesini, byle bir tasarmcnn hibir izi olmasa
bile, bilimsel yntemlerle yanllayabilmemiz mmkn deildir.
Yukarda sunulan irdelemeden edinilen ok nemli sonu, bilim d ifadelerin geree uyup
uymadklarnn kontrolne imkn olmadnn grlmesidir. rnein akll tasarmc teziyle, peri
masallarnn veya ald esrar etkisiyle hayller gren bir mptelnn sayklamalarnn doruluk
dereceleri arasnda hibir fark yoktur, zira ne biri ne de dieri gzlemle yanllanabilir. Hi kimse
gemite filleri kaldrabilen Zmrd- Anka kuunun yaamadn ispat edemeyecei gibi, Hasan
Sabbahn katil mritlerine afyon iirterek gsterdii cennetlerin olmadn da belgeleyemez.
Atatrk, ncelikle, bilimin tezlerinin bireylerin keyfinden bamsz olarak kontrol edilebilme

zelliklerinin, onlarn gnlk hayatta en nesnel, en doru klavuz olarak kabul edilmelerini
gerektirdiini grmtr. Dikkat edilirse, Atatrk Hayatta en hakik mrit ilimdir, fendir
demektedir; Hayatta tek hakik mrit ilimdir fendir dememektedir. Buradan, Atatrkn bilimin
hakikati tamamen bulmu olduunu sanmasa bile ona en ok yaklaabilme potansiyelini ieren bir
klavuz olduunu idrak ettiini gryoruz. Bu nedenle Atatrk bilim d, yani kontrolne imkn
olmayan tm dier yollara sapmay, pek hakl olarak gaflet ve dallet, yani aymazlk ve sapknlk
olarak nitelemitir (Samsun retmenleriyle yapt konuma, 22 Eyll 1924).7
imdi dnce tarihine ksaca bir gz atarak, insanlk gemiinde bilgi edinme ve bilgi nda
sorun zme ilevlerinin nasl deerlendirildiine bir bakalm. Bu, bizlere Atatrkn ynteminin
zgnl ve nemi hakknda ciddi ipular verecektir.

Tarih Boyunca Bilgi ve Bilim

Bilim bir bilgi yaratma ve edinme faaliyeti olduuna gre, bilginin ne olduu konusunda
anlamamz gerekmektedir. Aslnda iki trl bilgi kavram vardr: deal ve gereki bilgi
kavramlar.
deal bilgi kavram:
Bilgi, herhangi bir nesne ve/veya srecin tm zelliklerinin kodlanm halidir.
Burada kodlanmadan kast, zellikleri ifadede kullanlan aratr. Bu herhangi bir dil veya mesela,
bir matematik ilemler kmesi veya herhangi bir semboller grubu olabilir. Ama, bahis konusu
zellikleri bakalarna nesne veya srecin kendisini gstermek zorunda kalmadan anlatabilmektir.
Tm bu aralar temelde lisan olutururlar.
Ancak ideal bilgi kavram gerekletirilemez bir ideali dile getirmektedir, zira hi kimse, hibir
eyin her eyini renip kodlayamaz. Elinizdeki kurun kalemi dnnz: Hangi renilebilecek
eleri iermektedir? ekli, rengi, bileimi, amac, kimin onu yapt, yapldktan bu yana bana
neler geldii, nerelerden getii, renginin nedeni, iindeki atom says, fiziksel zellikleri,
elektronlarnn konum ve hzlar... Bu liste sonsuza kadar gider. Zaten bu kadar uzun bir liste kimseyi
ilgilendirmez de. Hibirimiz hibir ey hakknda sonsuz soru listeleri hazrlayamayz; hazrlamak
gerek ve arzusunu da duymayz. Her soru sorann zihninde aslnda, o sorunun bir amac vardr ki; bu
da daha nce edinilmi baz bilgilerin varlna iaret eder. rnein kurun kalemin iindeki grafitin
sertliini krtasiyeciye sorabiliriz, zira mimar ekil izmek, yaz yazmak vb. farkl amalar iin
deiik grafit sertliklerine ihtiya vardr. Grafit sertlii hakknda krtasiyeciye soru sormamz, bizim
bu bilgileri nceden bildiimizin iaretidir.
Demek ki, bilim hakknda konuabilmek iin ideal bilgi kavramna deil, gereki bir bilgi
kavramna ihtiyacmz vardr.
Gereki bilgi kavram yle dile getirilebilir:
Bilgi, herhangi bir nesne ve/veya srecin gzlemcinin ilgisini eken zellikleri arasnda
ulalabilir olanlardan kodlanabilenlerin tamamdr.
Yukardaki tanmda her eyden nce bilginin onunla ilgilenen bireyin ilgisini eken zelliklerden
derlenecei fikri vardr. Ancak ilgimizi eken her eye de ulaamayabiliriz. rnein bir elektronun
hzn ve yerini ayn zamanda bilebilmeyi ok arzularz, zira byle bir bilgi, evrenin ok nemli

srlarna ulamamz salayabilir. Ama Werner Heisenbergin (1901-1976) 1925 ylnda yaymlanan
belirsizlik ilkesinden bilmekteyiz ki, byle bir bilgiye ulamamz mmkn deildir. Dolaysyla
gereki bilginin nesne ve/veya srelerin yalnz gzlemcinin ilgisini eken zelliklerinden deil,
bunlar arasnda onun ulaabileceklerinden oluabileceini bilmemiz gerekir.
Ancak her ulatmz bilgiyi kodlayamayabiliriz. Mesela byk Alman astronomu Johannes Kepler
(1571-1630), Isaac Newtonun bilgilerinin ouna sahip olduu halde onlar tamamen kodlamak iin
gerekli diferansiyel ve integral hesab bilmediinden Newtonun kefettiklerini kefedemedi, yani
bilgisi Newtonunkinden eksik kald.
Demek ki bizzat bilgi kavram, bilinebilecekler hakknda nemli snrlamalar iermektedir. Bir
sorunun zmne girimek iin elimizdeki bilgi daarcn irdelerken bu snrlamalarn farknda
olmak neleri hangi etkinlikte baarabileceimiz konusunda bize nemli ipular verir.
Bilimin amac bilinebilenlerden hareketle bilinmeyenlere ulaabilmektir. Bu yzden neyin
gerekten bilinip neyin bilinmediini iyi irdelemek ok nemlidir. Atatrkn yaamnda bu bilgi
deerlendirme ilevinin ne denli hassasiyetle yapld konusunda saysz rnek vardr. Daha gen
bir ehzade yaveriyken, Vahdettinin Almanya seyahatinde Alman Genelkurmay Bakan Mareal Paul
von Hindenburgun (1847-1934) gneydou cephemiz hakknda ehzadeye verdii bilgilerin yanl
olduunu hem ehzadeye hem de bizzat mareale sylemi, hayli bilgiler zerine zafer planlan
yaplamayacan vurgulayarak, marealin mit besledii gelecei gereki grmediini anlatmtr.
Daha sonra olanlar onun ne kadar hakl olduunu bizler iin pek ac bir ekilde gstermitir. Enver
Paann imdi zrva olduunu grdmz ve lkeyi felkete srkleyen planlarn eletirirken
dayand en nemli temel, hayller iinde yzen Enverin bilgi temelinin yanl ve eksiklikleri
olmutur. Bunlarda da zaman Atatrke hak vermitir.
Atatrkn sorun zme ynteminin ilk basama zlecek sorunun bileenleri hakknda mmkn
olduunca ok ve salkl bilgi toplamak olmutur. Bunun sk sk onun gerekilii veya
pragmatistlii eklinde dile getirildiini duyarz. Bu ok nemli noktaya daha sonra geri
dneceim.
Popperin eletirel aklclk ynteminin teklifinden nce iki nemli bilim yntemi nerilmi ve
tartlmtr:
Bunlardan birincisi, ngiliz dnr ve devlet adam Sir Francis Baconun (1561-1626) mehur
eseri Novum Organumda (1620) nerdii deneycilik (ampirizm)8ilkesidir. Bu ilkeyi yle
zetleyebiliriz: Gzlemlerin toplam gerei gsterir. Bu ilkenin dayand temel inan doa
yanltmaz (veracitas naturae) olarak dile getirilebilecek olan gvendir. Halbuki bu inan doru
deildir. rnein olaan k gzmze beyaz grnmektedir. Ama aslnda deiik frekanstaki yedi
deiik rengin bileiminden olumaktadr. In bileik doasn ancak belirli deneyler, yani kastl,
nceden sahip olunan bilgilerden kaynaklanan, phelere dayanan sorgulamalar yaparak
grebilmekteyiz. Goethe (1749-1832) gibi byk bir dhi 19. Yzyln banda bile n ancak
dolayl olarak bilinebilen bu bileik doasn kabul edememitir. Benzer ekilde, enine izgiler
ieren bir kare, boyuna izgiler ieren ayn boyutlardaki bir kareden daha genimi gibi gzkr.
Demek ki, gzlemlerimiz ve dolaysyla doa bizi yanltabilmektedir.
Aslen bir asker ve ayn zamanda modern bilimin en nemli mimarlarndan biri olan byk Fransz
dnr ve bilim adam Ren Descartes (1596-1650) ise Tanrnn insanlar yanltmak istemeyecei

tezinden (veracitas dei=Tanr yanltmaz) hareketle, Tanrnn insanlara bahettii akln bizi daima
geree gtrecei tezini ne srmtr. Fakat gzlemle denetlenmeyen akln da bizi geree
gtremeyeceini, bizzat kendisinin ne srd pek ok bilimsel iddiann yanllanmas ispat
etmitir.
Ancak Isaac Newtonun (1643-1727) mekaniinin (1686) ve optiinin (1704) daha sonra kazand
mthi baar, insann kesin doruya ulaabilecei inancn dourmutur. nl ngiliz airi Alexander
Pope (1688-1744):
Doa ve doann yasalar gecede saklyd
Tanr Newtona ol dedi ve her ey aydnland9
dememi miydi? Aydnlanmann en byk filozoflarndan olan ve bilgi ile zgrle ulama
fikrinin mimar Emmanuel Kant (1724-1804) da Pope ile ayn fikirdeydi. Ancak air Popedan farkl
olarak bir bilgin olan Kant bir bireyin niha genel bilgiye ulamasnn da mantken mmkn
olmadnn bilincindeydi, zira sko Aydnlanmasnn yaratclarndan David Humeun (1711-1776)
deneyimimiz dnda olan eyler hakknda kesin bilgi sahibi olmamzn mmkn olmadn mantksal
olarak ispat ettiini hatrlyordu. O zaman Newton tm kinatta geerli olabilecek fizik kurallarn
nasl bulmu olabilirdi? Btn kinat gzlemi olmasna imkn olmadna gre, Newtonun ortaya
att kurallar kendi aklnn rn olmalydlar. Newton aklnda bir seri kurallar icat etmi ve
bunlar doaya uygulam olmalyd. Bu aslnda Descartesn dediinden farkl bir ey deildi. Kant
bunun farkndayd. Dolaysyla Kanta gre Newtonun doruyu bulmas iin srf akldan baka bir
eyin gerekli olduu akt. Kant bunu doutan tadmz bilgiler kavramnda buldu. rnein bir
genin i alarnn 180 olmas gibi bilgiler herkesin kolayca grebilecei trden bilgilerdi
ona gre, zira bunlar bizim trmze ait olan, yani douta bizimle birlikte doan, priori (nceden
mevcut) bilgilerdi. Kant, Newtonun gerei bulmasn aklayabilmek amacyla saf akla ilveten
insann hakikati idrak etmesi iin zel bir ekstra yetenei olduunu kabul etmek zorunda kalmt.
Aslnda Aristotelesin (M 384-322) nous (idrak) fikrine benzeyen bu fikir Kantn en byk eseri
kabul edilen Saf Akln Eletirisi (Kritik der reinen Vernunft [1781]) adl kitabnn da temel fikridir.
Bugn byk filozofun yanlm olduunu biliyoruz, zira 1905 ve 1916da Albert Einsteinin
yaynlad zel ve genel izafiyet teorileri, Newton mekaniinin yanl olduunu gsterdiler. Kant tm
bilim felsefesini Newtonun niha gerei bulmu olduu kabul zerine kurmutu. Bunun byle
olmadnn grlmesi, Saf Akln Eletirisinin en temel tezini rtt iin Kantn ona dayanan tm
bilim felsefesi de yklm oluyordu.
Kantn tezinin de rtlmesi, bilimsel gelimeyi aklanamam olarak brakyordu. Bugn
maara insanndan ok daha fazla ey bildiimiz, ondan ok daha rahat yaadmz muhakkak
olduuna gre, bu gelime, bu bilgi edinme ilevinin mekanizmas neydi? Bilim dnda, dinler de
dahil olmak zere, hibir ey gvenilir bilgi vermiyordu. byk dinin kutsal kitaplarnda verilen
Yaradl, Tufan, Dnya merkezli evren vb. bilgiler bilimle her elitiklerinde, sonunda
bilim hep hakl kmt. Galileinin gzlemi Tevratn Yeu kitabnda ima edilen ve Zeburun 93
numaral mezmurunda dile gelen dnya merkezli evren fikrinin yanl olduunu ispat etmiti.
Galileiyi mahkm eden Papalk 350 yl sonra ondan resmen zr diledi. 19. Yzyl banda modern
ehresini kazanan jeoloji, Tufann masal olduunu ispat etti. Ayn ekilde yaradl efsanesinde dile
gelen insann yaradlnn aslnda evrimle olduunu gsteren Darwine kar ayaklanan din, sonunda

yine Papaln evrim kuramn kabullenmesiyle strateji deitirmek zorunda kald.

Bilimsel gelimenin aklanmas sorununu Viyanal byk filozof Karl Reimund Popper 1933 ve
1935 yllarnda yapt ve yukarda bahsettiim iki yaynyla nihayet zd. Popper bilimsel
kuramlarn doann verilerinden bamsz olarak bizim kafamzda ekillendii konusunda Descartes
ve Kant ile ayn fikirdeydi. Ancak bir kuram kafamzda doup, dile gelir gelmez, doann
gerekleriyle kar karya kalr. Bu durumda kuramdan yaplacak karmlar, doann gerekleriyle
uyum ierisindeyse, kuram imdilik kaydyla doru kabul edilir, ta ki karmlarndan biri doann
gerekleriyle eliene, yani kuram yanllanana kadar. Bir kuramn tek bir karmnn gerekle
elimesi, kuramn geerliliini yitirmesi iin yeterlidir. Bu durumda, geerliliini yitiren, yani
yanllanan kuramn izah edebildii tm veriler, art kuram yanllam olan veri, yepyeni bir kuram
iinde aklanlmaya allr. Bu yeni kuram da aynen yanllanan gibi, aklmzn rndr; ama
eskisinden daha geni bir veri temelini aklayabildiinden, eskisine nazaran bir gelimeyi temsil
eder.
Bunu belki bir kez daha u ekilde aklamakta yarar vardr:
1. Ortada aklanmas gereken n sayda gzlem vardr.
2. Aklmz bunun iin bir A kuramn uydurur.
3. A kuram n sayda gzlemle uyum iindedir. Yani n sayda gzlemi aklar.
4. Yeni bir gzlem yaplr: n+1 inci gzlem.
5. n+1inci gzlem A kuramyla elimektedir.
6. n+1 saydaki gzlemlerimizi aklayacak yeni bir B kuram aklmz tarafndan uydurulur.
7. B kuram hem Ann aklad n gzlemi, hem de Ann aklayamad n+1inci gzlemi
aklayabilmektedir.
8. Dolaysyla B, Adan daha gelimi bir kuramdr.
9. Yeni gzlemler toplanmaya devam edilir. Ta ki bir n+minci gzlem B kuramn da yanllayana
kadar.
10. n+m saydaki gzlemi aklayabilecek yeni bir C kuram uydurulur.
11. C kuram hem Bden hem de Adan daha gelimi bir kuramdr. Bu ekilde bir A->B->C
gelimesi aklanm olur.
Popperin tezinin en ekici yan, niha geree ulald iddiasna gerek duymadan bilimsel
gelimeyi aklayabilmesidir. Yani ne kadar gelimi olursa olsun, ne kadar ok gzlemi ierirse
iersin, her kuramsal genel varsaym her zaman yeni gelimelere ak olmak zorundadr. Aslnda tarih
boyunca tm bilim bu ekilde almtr. Genel konularda niha gereklere ulatn iddia eden,
doruyu sylememektedir. Bacon ve Descartesn iddialar bilim tarihinin yanl yorumlanmasnn
sonulardr.

Bilimsel Yntem
Yukardaki aklamalarmz nda, bilimsel yntemi u ekilde maddeleyerek zetleyebiliriz:
1. Problemin saptanmas (Bu genellikle nceki bilgilerimiz, yani gzlemler veya mevcut
varsaymlar nda yaplr)
2. Problem zm iin bir varsaymn uydurulmas

3. Varsaymn karmlarnn gzlemle denetlenmesi

4. Gzlemlerle eliiyorsa varsaymn terk edilmesi
5. Genilemi gzlem temeliyle uyumlu yeni bir varsaymn uydurulmas
6. Yeni varsaymn karmlarnn gzlemle denetlenmesi
7. Drdnc ve sonraki aamalarn srayla tekrar
Popperin sistematize ederek bizlere tantt bu ynteme eletirel aklclk dendiini
sylemitim. Eer evren pek ok bilim adamnn sand gibi sonsuzsa, eletirel aklcln mantksal
bir karm da bilimin sonunun olamayacadr. Ancak yukardaki kurun kalem sorgulanmas
rneinde grdmz gibi aslnda sonlu nesnelerin de sorgulanmalar sonsuza gidebilir. Bir dier
deyile, ekseri halde hi kimse niha geree ulatn iddia edemez. Bu nedenle eletirel aklclk
doktrinler, yani yanlmaz ilkelerin bulunduu inancna dayanan tm yaklamlarn bir yanlg olduunu
gstermitir.
Karl Popperin kinci Dnya Sava esnasnda Yeni Zelandada gnll srgndeyken yazd The
Open Society and Its Enemies (Ak Toplum ve Dmanlar) adl antsal eseri10 totaliter devlet
felsefesinin kurucusu olan Eflatundan (Platon: M 395-382) Kari Marxa (1818-1883) uzanan
toplum mhendislerinin ve oradan da 20. Yzyln eli kanl faist ve nasyonal sosyalist
diktatrlerinin dayand temel dnya grnn rkln gstermeye adanmtr. Atatrkn tm
bu fikirlere aynen Popper gibi duyduu antipatiyi aada greceiz.

Atatrkn Yntemi
Atatrk, tm yaam boyunca;
1. nce karsndaki sorunu iyi tanmaya ve tanmlamaya (yani kodlamaya),
2. Kendisinden nce bahis konusu sorun veya sorunlar iin ortaya atlm zm nerilerini iyi
renmeye ve bunlarn baarszlk ve/veya uygunsuzluk nedenlerini doru tehis etmeye,
3. Sorunun veya sorunlarn zm veya zmleri iin uygun varsaym nerileri retmeye,
4. Kendi nerdii varsaymlara kr krne asla balanmadan onlar en acmasz bir ekilde
gzlem raporlaryla denetlemeye,
5. Baarsz olduklarna inand varsaymlarn derhal eleyerek, yerlerine yeni gzlem temelini de
dikkate alarak (yani kendi zm nerilerini baarsz klm olan gzlemleri de deerlendirerek)
yeni varsaym nerileri retmeye,
6. Bu yeni varsaym nerilerini de daha nceki varsaymlar iin yapt gibi gzlem raporlar
nda denetlemeye byk zen gstermitir. Bu yntem, Atatrkn ilerini neredeyse bitirdii
yllarda, Karl Popperin tm dnyaya gsterdii gibi, doa bilimlerinden bildiimiz, bilimsel
yntemin ta kendisidir.

Baz rnekler
imdi bunu birka rnekle grelim. Aadaki rneklerin ounu, Atatrkn iini bitirdikten sonra
bir deney raporu titizlii ile kaleme ald Nutukundan aldm. Nutuk, yalnz Trk tarihinin veya
dnya askerlik ve politika tarihinin deil, ayn zamanda toplumbilimleri tarihinin de kanmca en

nemli eserlerinden biridir: Birinci adm, yani nce karsndaki sorunu iyi tanmak ve tanmlamak
(yani kodlamak):
Nutukun ilk sahifesi aadaki szlerle alr:
Samsuna ktm gn umum vaziyet ve manzara. 1919 senesi Mays aynn 19uncu gn
Samsuna ktm. Vaziyet ve manzara-i umumiye:
Bu giriten hemen sonra Atatrk, Samsuna ayak bast an karsnda duran ve yurdu kurtarmak ile
ilgili gzlemleri sralamaktadr. Bu sralamay da son derece metodik bir ekilde, alt balklara
ayrarak yapmakta; gerekli yerlerde, sylediklerini belgelemek iin vesikalara atf yapmaktadr. Bu
vesikalarn kopyalar, aynen herhangi bir tarih aratrmas kitabnda olaca ekilde, eserin sonundaki
bir ksmda toplanmtr.
Atatrkn verileri sunarken onlar u alt balklara ayrdn gryoruz:
Mukabil hals areleri (yani problem karsnda bakalar tarafndan dnlm ve ksmen
hayata geirilmi kurtulu areleri; Atatrk bilhassa bunlarn birbirinden kopuk, yurt apnda ama
birliinden yoksun hallerini vurgulamaktadr)
Mill teekkller, siyas maksat ve hedefleri (Bir nceki balk altnda sylediklerinin bir alm
ve detaylandrlmas. Burada bilhassa amalar zerinde duruyor)
Memleket dahilinde ve stanbulda mill varla dman teekkller (lkede kiisel karlarn
ulusal yararn nnde grenlerin oluturduklar er ocaklarn ve bu arada bilhassa ngiliz Muhipleri
Cemiyetini anlatyor. Bu cemiyetin biri ak dieri gizli iki amac olduunu vurgulayarak, gizli
amacn Osmanl lkesinin paralanarak ele geirilmesi olduunu yine belgelere dayanarak sylyor
ve bu cemiyeti oluturan Trklerin banda bizzat Padiah ve Halife sfatlarn tayan Vahdettinin
bulunduunu vurguluyor. Hatta Kurtulu Sava bittikten sonra bile padiaha bel balayanlarn, onun
varlndan medet umanlarn olduu dnlrse, bu vurgulamann nedeni daha iyi kavranabilir.)
Ordumuzun vaziyeti (Ordunun Birinci Dnya Sava sonunda iine atld feci vaziyeti
detaylaryla anlatarak elde nelerin kalm olduunu listeliyor ve ie nereden ve nasl balanacana
nasl karar verildiini aklyor.)
Mfettilik vazifemin geni salhiyetleri (Kendisine verilen sorumluluu geni grevin yararlarn
aklarken, bu geni sorumluluklarn kendisine nasl kendi srar ve grevi verenlerin cehaleti
sayesinde verildiini anlatarak, stanbul ynetiminden herhangi bir yardm veya hatta yalnzca iyi
niyet bile beklenilemeyecei kararna nasl vardn vurguluyor. Bunun rnein Refet (Bele) Paa
veya Rauf (Orbay) Bey gibilerce anlalamam olmas, zellikle iin banda pek ok anlamazla
neden olmu, ileri yavalatm, hatta zaman zaman cidd tehlikelerin domasna yol amtr. Tm bu
durumlarda Atatrkn verilerinin salaml, onlar aklamak iin gelitirdii varsaymlarn
berrakl ve isabeti insan bugn bile hayrete dryor.)
Ancak Atatrk her zaman, her yerde gvenilir veri bulamayacan ve bulamam olduunu
biliyordu. rnein Sivastaki Refet Paaya pek zor gnlerde Erzurumdan ektii 23 Temmuz 1919
tarihli bir telgrafta bunu aka sylemektedir:
Her alnan haberi, arzu edildii vehile, tevsik (belgelemek), nadiren myesser olur (gerekleir).
ark ahvali (Doudaki durumlar) hakknda aldmz malmat (bilgi) mbalaadan ri olmamakla
beraber (abartl olmakla birlikte), bize, yanl bir hatve (adm) attrm deildir, (c. I, s. 61)
Bu nedenle Atatrk ald her bilgiyi elden geldiince bamsz kaynaklardan kontrole gayret etmi,

bunun mmkn olmad durumlarda da kendi muhakeme ve tecrbesini kullanmtr. rnein 1 Eyll
1919 gn Erzincandan Sivasa doru yola klmak zereyken, Dersim Krtleri boaz tutmular.
Tehlike var. Geilemez. haberi gelir. Atatrk tehlikeyi gze alp yola devam karar verir, ancak baz
korunma tedbirleri de aldrr. Nutukta, delice bir cesaret olarak grnebilecek olan bu karar niin
aldn yle anlatr:
Bu tertip ve tarz hareketi, mkul ve emniyetli grmeyenler bulunabilir. Geri bu tarihlerde Elzz
(bugnk Elaz) Valisi Ali Galip Beyin Dersimde dolat ve baz tesvilt (aldatmaca) ve tertibata
alt malm idiyse de izah edeyim ki, ben, evvel hakikaten boazn tutulduuna kani olmadm.
Bunu, hkmeti merkeziyenin mmaatkr (yoldalar) olabileceini tahmin ettiim baz kimseler
tarafndan, mahza (sadece), beni tevakkufa (durmaya) mecbur etmek iin tasni edilmi (uydurulmu)
bir plan telkki ettim. Saniyen (ikinci olarak), Dersim Krtleri boaz tutmularsa, bunlarn
alabilecekleri tertibatn, uzak tepelerden yola ate etmekten ibaret kalmas, bence, ok muhtemel idi.
(c. I., ss. 84-85).
Kurmay Mustafa Keml, hem dmanlarnn ruh hallerini hem de gidilecek yolun fiziksel corafya
artlarn hzla gznn nnden geirerek, Boazn ne ekilde tutulabileceini de askerlik
deneyimiyle tartp, olabilecek vaziyet hakknda bir deerlendirme yapm ve hakl kmtr. Sivasa
tek el ate edilmeden varlmtr.
Eldeki veriler gzden geirildikten sonra ikinci adm sorunun zlmesi iin ortaya bir varsaymn
atlmas, yani bir zm teklifinin yaplmasdr. Bunun iin Nutukta Atatrk, problemi bir kez daha,
ana hatlarn daha iyi belirleyebilecek daha dar bir ereve ierisinden sunup, daha nceden ne
srlm olan muhtelif kurtulu arelerinin niin ie yaramayacan da bir defa daha zetledikten
sonra kendi teklifini dile getirmitir:
Umum manzaray dar bir ereve iinden gr
Dnlen kurtulu areleri
Benim kararm. Efendiler, bu vaziyet karsnda bir tek karar vard. 0 da hkimiyeti milliyeye
mstenid (ulusal egemenlie dayanan), bilkaydart (kaytsz artsz) mstakil (bamsz) yeni bir
Trk Devleti tesis etmek.
Bu kararda dile gelen varsaym, yani Trk devletinin ve milletinin sorunlarnn ancak milli
egemenlie dayanan tam bir bamszlkla zlebilecei fikri, o zaman Atatrk hari hemen herkese
tam bir deli samas gibi geliyordu. Kurtulu Sava dneminde Atatrke cephe alan stanbul
basnnn yazarlarndan Refii Cevat Ulunay (1890-1968) Atatrk Samsuna gitmeden nce kendisiyle
konutuunu, Atatrkn o zaman kendisine sylediklerini bir delinin hezeyanlar olarak yorumlad
iin ona cephe aldn sylemitir. Peki, imdi piman deil misin? diye sorulduunda ise Hayr,
deilim diye cevap vermitir, nk o zaman, Atatrk hari herkes benim gibi dnyordu!
Halbuki Atatrkn mant ne denli duru ve dorudur. Nutukta kendisine kar olanlar im ederek:
Bir an iin, bu kararn tatbikatnda ademi muvaffakiyete (baarszla) duar olunacan farz
edelim! Ne olacakt? Esaret!
Peki Efendim. Dier kararlara mutavaat (itaat etmek, ba emek) halinde netice bunun ayn deil
miydi! (c. I, s. 13).
Bu basit muhakeme, Atatrkn nasl her varsaymn mantksal karmn sonuna kadar dikkatle
izlediini ve ancak ona gre adm attn gstermektedir. Bilimde de yaplan bunun aynsdr.

Atatrk stelik o zamanki uluslararas camiann psikolojisini de iyi tartmtr. Kendi kendini
rezilane bir ekilde esarete veren bir ulusun kahramanca savatktan sonra esir den bir ulus kadar
sayg grmeyecei kanaatine sahipti. Zaman, Cengize ve Timura kar savamadan teslim olanlarn
kayrld, direnenlerin ise kltan geirildii zaman deildir. Ulusalclk, ulusal onur gibi
kavramlar Avrupada hzl bir ykselitedir. stn ve alak rklardan bahsedilmektedir. Atatrk,
Trk ulusunun alak addedilenler safnda esir dmesinin yksek addedilecek bir toplumun
esaretinden ok daha vahim neticeler verecei kanaatindeydi. kinci Dnya Savanda oynanan feci
insanlk trajedisi, onun aslnda tiksindii bu fikirlerin uygar toplumlara bile ne dereceye kadar
egemen olduunu pek korkun bir ekilde gzler nne sermitir. Atatrk zamannn uluslararas
toplumsal psikolojisini ok iyi tartmt.
Atatrkn ynteminde nc adm, uygulama diyebileceimiz, varsaymn verilerle kontroln
oluturuyordu: Yani, tasarlanan ii tatbikata koymak. Bunun iin Atatrk, uygulamas eitli
safhalardan oluan bir plan yapmt. Bunun iki nedeni vard: Birincisi, evresindekilerin kendisiyle
ayn grleri paylamadklarn, bunun da hem bilgi hem de akl eksikliinden kaynaklandnn
bilincinde olmasyd. Bunu Nutukta aka sylemekten de ekinmemitir:
Mill mcadeleye beraber balayan yolculardan bazlar, mill hayatn bugnk Cumhuriyete ve
Cumhuriyet kanunlarna kadar gelen tekmltnda (gelimelerinde), kendi fikriyat ve ruhiyatnn
ihatas (evresi) hududu bittike, bana mukavemet ve muhalefete gemilerdir, (c. I, s. 16).
Plan safhalara ayrmasnn ikinci bir nedeni de her safhann baarsn grerek ihtiyatla ilerleme
arzusuydu. Bu hem evresindekilere gven verecek, hem de varsaymn salkl olup olmad
konusunda kendisine bilgi sunacakt:
Tatbikat birtakm safhalara ayrmak ve vakayi ve hdisattan (vakalardan ve olaylardan) istifade
ederek milletin hissiyat ve efkrn ihzar etmek (hislerini ve fikirlerini hazrlamak) ve kademe
kademe yryerek hedefe vsl olmaya almak lzm geliyordu. Nitekim yle olmutur, (c. 1, ss. 1415).
Bu kademe kademe yry esnasnda hemen her admda baz aksaklklar km, bazen tm bir
varsaymn yanl olduu grlmtr. Bu durumlarda bilimsel yntem, yanllanan varsaymn terk
edilerek yerine yeni verileri de kapsayacak yeni bir varsaymn ortaya atlmasn gerektirir. Nitekim
Atatrk de aynen yle yapmtr. Bunu bizzat kendi azyla en gzel dile getirdii durum, Sakarya
Meydan Savanda karlalan soruna kar ald nlemdir ki, bu eski bir varsaymn (eski tabirle
nazariyenin) tamamen ve derhal terk edilerek yerine bir yenisinin koyulmasn gerektirmitir. Bunu
bizzat Atatrkn kendisinden dinleyelim:
Meydan Muharebesi 100 kilometrelik cephe zerinde cereyan ediyordu, sol cenahmz, Ankarann
50 kilometre cenubuna kadar ekilmiti. Ordumuzun cephesi garba iken cenuba dnd, arkas Ankara
iken imale verildi, tedbili cephe edilmi (cephe deitirilmi) oldu, bunda hi beis (zarar)
grmedim. Hatta mdafaalarmz ksm ksm krlyordu, fakat krlan her ksm en yakn bir
mesafede yeniden tesis edilebiliyordu. Hatt mdafaaya ok rapt mit etmedik (mit balamadk) ve
onun krlmasyla, ordunun byklyle mtenasip (uygun) uzun mesafe geriye ekilmek nazariyesini
krmak iin memleket mdafaasn baka bir tarzda ifade ve bu ifademde srar ve iddet gstermeyi
faydal ve messir buldum.
Hatt mdafaa yoktur, sath mdafaa vardr. O sath btn vatandr. Vatann her kar topra

vatandan kanyla slanmadka, terk olunamaz. Onun iin kk, byk her cztam (birlik),
bulunduu mevziden atlabilir. Fakat kk-byk her cztam, ilk durabildii noktada, tekrar
dmana kar cephe tekil edip muharebeye devam eder. Yanndaki cztamn ekilmeye mecbur
olduunu gren cztamlar, ona tbi olamaz. Bulunduu mevzide nihayete kadar sebat ve mukavemete
mecburdur, (c. II, ss. 617-618, vurgu benim).
Bilindii gibi bu yeni varsaym hemen uygulanm ve sonunda Yunan komutan Papulasn, cepheyi
mteaddit kereler yard halde, geri itememesi sonucu, asabnn bozularak geri ekilme karar
almasna neden olmutur.
Atatrk, yanl ile dorunun harmanndan istenilen herhangi bir ifadenin karlabileceini bildii
iin, yanll grlen varsaymlarn kesinlikle terk edilmesi, yani yanlla dorunun harmanlanmaya
kalklmamas taraftaryd.
Mantkla bu ok nemli sonu yle gsterilebilir (aadaki mantksal irdeleme Popperin
Diyalektik nedir? balkl makalesine dayanr11):
Eer p ve q olan iki ifadeden biri doruysa, p ifadesinden p ve/veya q ifadesi mantken
karlabilir (r. Atatrk akll bir adamdr p ise ve Vahdettin padiahtr q ise, Atatrk akll bir
adamdr nclnden Atatrk akll bir adamdr ve/veya Vahdettin padiahtr ifadesini tretebiliriz.
(Buradan itibaren ve/veya ifadesini sembolik mantktaki v yani vel iaretiyle ifade edeceim.)
Yukarda sylediimizi u ekilde de ifade edebiliriz:

Bundan u kuraln doruluunu grmek kolaydr:

imdi bu iki kural kullanarak birbiriyle elien iki ifadeden istediimiz herhangi bir ifadeyi
karabileceimizi grelim:
Diyelim ki birbiriyle elien iki ifademiz var:
a) Vahdettin haindir
b) Vahdettin hain deildir
Bu iki ifadeden herhangi bir ifade, mesela Yeilyurtta bugn hava gzeldir ifadesi tretilebilir!
Birinci kuralmza gre srf a ncelini kullanarak bir c ifadesini, yani Vahdettin haindir ve/ veya
Yeilyurtta bugn hava gzeldir sonucunu elde edebiliriz. imdi byi ve cyi ncellerimiz kabul
ederek, ikinci kuralmza gre Yeilyurtta bugn hava gzeldir ifadesini geerli olarak
karabiliriz.
Buradan u kmaktadr: Herhangi bir varsaym birbirleriyle elien ifadeler ieriyorsa, o
varsaymdan istenilen herhangi bir eyi tretmek mmkndr. Bu da hibir ey tretememekle ayn
kapya kar. Akl banda bir insann byle bir zrval kabul etmesi mmkn deildir gibi gelir

bize. Halbuki mehur Alman filozofu Georg Wilhelm Friedrich Hegelin (1770-1831) ve onu izleyen
Karl Marx ve Friedrich Engelsin (1820-1895) diyalektii bize bu zrval empoze etmektedir!
zellikle solcu entelektel evrelerde her iki lafn banda bir diyalektik olarak.... veya
diyalektik asndan bakarsak... gibi beylik szleri duymak beni her zaman hayretlere srklemitir.
te bu basit mantksal nedenden tr Hegelin (ve Marxn) diyalektii (Tez+Antitez=Sentez)
Atatrkn dncesine tersti.
Atatrk, mantken tutarsz ifadelere dncesinde yer vermemeye byk zen gstermitir ki, bu da
bilimsel tutumun zelliklerinden biridir. Bilim doa hakkndaki dncelerimizden tutarszlklar
ayklamaya urar. Birbiriyle elien ifadelerden bir sentez retmek mmkn deildir.
Zaman zaman, diyalektiin doann kendisinde grldn, her srecin kendi iinde kendi
elikisini tad iddias ile karlarz. Halbuki, doada hibir ey gerekli olarak iinde kendi
elikisinin tohumlarn tamaz. Baz srelerin ortadan kalkmas, kendi i mekanizmalarnn bir
rn deil, evredeki tesadfi deiimlerin sonucu olarak geliir. rnein, Dnya ve Vens
gezegenleri ok benzer bir ekilde yaamlarna balam olmalarna ramen, gnee uzaklklar
deiik olduundan apayr ekillerde evrim geirmilerdir. Dnya zerinde baz hayvanlar mthi bir
hzla evrimleirken dierleri evrimlemeden soylarn srdrmlerdir. Engels, modern jeolojinin
kurucularndan Sir Charles Lyelli (1797-1875) jeolojik evrimde gereklilik yerine tesadf
vurgulad iin Doann Diyalektiinde (1925; yazl 1873den 1886ya kadar) eletirmitir.
Ayn nedenden tr Marx ve Engels, Darwinin evrim kuramn insanlk hakknda ac bir hicviye
olarak nitelemilerdir12. Yves Christen de Marx ve Darwin hakknda yazd eserinde, Marxn
dnyasnn doa bilimleriyle asla badamadn belgelemitir13.
Halbuki Atatrk tm dnce tarzn doa bilimlerinin yntemleri zerine kurmutu. Baknz bu
konuda manevi kz Prof. Dr. Afet nan ne diyor:
Atatrk, kendi yetitii devrin mspet ilimlerini mesleki ihtisas bakmndan belledii vakit, berrak
ve mspet bir gre sahip olabildiini ve herhangi bir meseleyi riyazi (matematiksel) bir katiyetle
haletmeyi hedef tuttuunu sylerdi.14
Atatrkn General Karl Litzmanndan (1850-1936) evirdii Takmn Muharebe Talimi adl esere
yazd nsze baktmzda onun yanllanan fikirlerin pe atlmas gerektiini nasl ifade ettiini
ok gzel grrz:
... elimizdeki Talimname terakkiyat- zemaniyeyi (zamanmzn gelimesini) takip edebilecek
mahiyeti haiz deildir. Onun hyide (bayat, khne) ve fersde (ypranm, eskimi) yapraklarn
koparp atmak; yerine zaman- hazr harbinin (imdiki zamann savalarnn) talep eyledii evsaf ve
eraiti (gerektirdii vasflar ve artlar) bahedecek yeni bir kitab- mbin (gvenilir kitap) koymak
mecburidir. (Mustafa Keml, 1908)15
Atatrk, benzer ekilde, dou kltr ile bat kltrnn sentezini de -bu iki kltr birbiriyle
eliki ierisinde grd iin- her zaman reddetmitir. lkemizin yetitirdii en byk arkeolog olan
merhum Ord. Prof. Dr. Ekrem Akurgal (1911-2002) da Atatrkn tarih ve kltr anlay hakknda
1954 ylnda Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde verdii bir konferansta
tarihten rneklerle bunun ne kadar hakl olduunu, tarih boyunca yaplmaya allan dou-bat
sentezlerinin birbiriyle elien iki unsurun sentezinin yaplmasnn olanaksz olmas sonucu, nasl
hezimete uradklarn Byk skenderden balayarak anlatmtr.16

Atatrkn ynteminin altnc adm, yeni varsaymn karmlarnn gzlemle denetlenmesini ierir.
Bir nceki rneimizi srdrrsek, Sakaryada ortaya atlan yeni varsaym Sakaryadan sonra Byk
Taarruzda da snanm; snanmakla kalmam, dmann Sakaryada alm olabilecei muhtemel
dersler de dnlerek ona ne hatt ne de sath savunma imkn braklmtr:
Dndmz, ordularmzn kuvayi asliyesini (esas kuvvetini) dman cephesinin bir cenahnda
(kanadnda) ve mmkn olduu kadar cenah haricisinde (d kanadnda) toplayarak, bir imha meydan
muharebesi yapmakt. Bunun iin muvafk (uygun) grdmz vaziyet; kuvayi asliyemizi, dmann
Afyon Karahisar civarnda bulunan sa cenah grubu cenubunda ve Akaray ile Dumlupnar hizasna
kadar olan sahada toplamakt. Dmann en hassas ve mhim noktas oras idi. Seri ve kat netice
almak, dman bu cenahndan vurmakla mmknd, (c. II, s. 671).
Byk Taarruz, Atatrkn Harp Akademisinden hocas olan Yakup evki (Suba) Paann
(1876-1939) teklif ettii gibi bir cephe harbi eklinde deil, bir yarma, evirme ve imha sava
eklinde planlanmtr. Yani dmana hatt veya sath savunma imkn verilmemitir.
Atatrk, yeni bulduu varsaymn yeniliini ve deerini biliyordu. Bunu sava srasnda cebindeki
kk krmz kapl defterine not etmi, zaferden sonra kendisini Ankarada karlayan Ruen Eref
naydna da anlatmtr. Bu hikye Atatrkn bilim adaml yann o kadar ho, o kadar ak anlatr
ki, buraya Ruen Erefin kaleminden hepsini alacam:
Tarihin en uzun meydan muharebesidir dedikleri Sakaryay brn sancya sancya, de kalka,
bir sivil spor kyfeti ile idre edip kazandktan sonra bir akam zeri, kimseye sylemeden; karc,
alk beklemeden; bann stnde tklar ve ayaklarnn altnda hallar dilemeden; gndelik iini
grmekten dnyormusun, kendi kalemi mahsusundan kyormusun gibi, ypranm bir i vilyet
taksisi sanlacak bir Ford otomobilinin sdelii iinde; ellerinde beyaz gderi eldivenler; o sivil
kyfette ankayaya dndn ... O kadar ki Hamdullah Suphi, Yakup Kadri ve ben, Seni istasyonda
karlamaya yetiemedik. Atlar hzl gidemeyen faytonumuzu Kavaklderede grnce arabam bir an
durdurdun. Seni yolda kutladk. Ardnca kke ktm. Eski kkn talnda gazn tekrar tebrik
ettim. Yapp baardn i, virtzce ekilmi bir bilardo vuruu imi gibi yar aka yar cidd bir
tavrla glmseyerek, Ben galiba yine en eyi u askerlii yapyorum dedin. Sonra cebinden krmz
maroken kapl bir kk defter kararak ok cidd bir sesle:
Bak buraya, birder! Ben bu muharebede iki ey kefettim ki bunlardan biri askerlik trihinde
imdiye kadar formle edilmemitir. O da udur: Daha eyi hamle etmek iin ireti ekilmeler
yaptrdm bir srada srt vere vere t Ankara kylarna gerilediimizi gz nnde tutarak: Bu hat
da elden giderse, hangi hatt mdafaa edeceiz diye benden teessrle soran bir deerli kumandan
Yusuf zzet Paaya: Vatan korumakta hatt mdafaa yoktur, sath mdafaa vardr. Bu sath bir batan
bir baa vatann btn yzdr. Vatann bu sath, en son kayasna kadar dmanla bouularak
mdafaa edilecektir cevbn verdim ve bu forml bir emri yevm (gndelik emir) ile btn orduya
tebli ettim. te, bu, ilk benim kefim, benim buluum, benim harp tarihine bir ilvemdir dedin...
kincisi de bana Sakaryada doan u dncedir: Hi bir zafer gaye deildir. Zafer ancak
kendisinden daha byk olan bir gayeyi elde etmek iin gerekir en belli bal vstadr. Gaye, fikirdir.
Zafer, bir fikrin istihsline (retilmesine) hizmet nispetinde kymet ifade eder. Bir fikrin istihsline
dayanmayan bir zafer pyidr olamaz. O, bo bir gayrettir. Her byk meydan muhrebesinden, her
byk zaferin kazanlmasndan sonra yeni bir lem domaldr, doar. Yoksa bal bana zafer, boa

gitmi bir gayret olur diye anlatmada bulundun. Zaman mesfesi tesinde aklmda byle kalm bu
iki noktadan birincisi: Savunmaya verdiin etin ve ypratlmaz bir dayanma mnsn; madd ve
gereki bir gr; tam bir mill savunma tarifini; senin iradenin bklmez tecessmn; yni bir
imdiki zaman manzarasn dncemde belirtiyordu... kincisi de, elde edilecek byk kazanc, yeni
lkye ulamak iin ancak bir yol ac merhale saymak dncesini; ileriki rejimin ve devrimlerin
ncs bir seziyi; yani, st imdilik rtl geilen ve gelecek zaman tasarsn hayl ettiriyordu... O
defterde yazl galiba bir nc nokta daha vard ki, neydi, imdi pek hatrlayamyorum. O defter
hl arivlerinde duruyorsa, senin nem vermi olduun bir nokta daha bulunmu olacaktr... Burada,
benim asl anlatmak istediim; senin alma tarznn bir kesinin aydnlanmasdr. Kaytsz,
hesapsz, notsuz hareket eder biri olmadnn bilinmesidir. Defterlerinden yurdumuz, milletimiz iin,
gr, anlay tarzn iin daha kim bilir ne yararl dnceler kacaktr!..17
Atatrkn lmnden sonra bu kk defter maalesef bulunamam. Atatrk bir bilim adam
hassasiyetiyle yeni bulularn kaydediyor, onlar gelecek nesillere mal etmek istiyor. Bu uygar, yazl
kltr insannn arkadalar ne yazk ki henz pek arklydlar, pek ounda, hatta gazeteci Ruen
Eref naydnda bile, muntazam not tutma deti yoktu. (Daha sonra Ruen Eref, Atatrkn nemli
grd szlerini not almaya balam, hatta bir keresinde onun akayla kark itirazna bile neden
olmutu.)18
Atatrk, izledii yntemin bilimsel bir yntem olduunun farknda myd? Dehsyla ve geni genel
kltryle bulduu ve izledii bu yntemin yalnz bilimsel deil, hatta doa bilimlerinin, zamann
terimiyle fennin yntemi olduunu Kurtulu Savandan sonra Bursada retmenlere syledii
nutukta bizzat dile getirmitir:
Hanmlar, Beyler,
Memleketimizin en ltif, en mmur en gzel yerlerini 3,5 sene kirli ayaklaryla ineyen dman
malup eden zaferin srr nerededir, bilir misiniz? Ordularn sevk ve idaresinde ilim ve fen
dsturlarn rehber ittihaz etmektedir. Milletimizi yetitirmek iin asl olan, mekteplerimizin,
darlfnunlarmzn (niversitelerimizin) teesssnde (kurulmasnda, temellendirilmesinde) ayn
meslei (yolu) takip edeceiz. Evet, milletimizin siyas, itima (sosyal) hayatnda, milletimizin fikr
terbiyesinde rehberimiz ilim ve fen olacaktr. (Bursa Nutku, 27 Ekim 1922)19
Tm bu bilimsel tavr, tabii olarak her trl dogmatizme, her trl taassuba cephe alacakt.
Gerekten de yle olmutur. Bizzat kendi fikirlerinin bile doktrinletirilmesine iddetle karyd:
Bunun nedeni, her dnce sisteminin gelimeye ihtiyac olduunu bilmesi, niha gerei bulduunu
iddia eden her sistemin yalan zerine kurulmu olduunu grmesindendi.
Yakup Kadri Karaosmanolu, tzk tartmalar yaplrken, Cumhuriyet Halk Partisini kastederek,
Paam, bu partinin doktrini yok, diyor.
Atatrkn cevab: Elbette yok ocuum. Eer, doktrine gidersek hareketi dondururuz. (. S.
Aydemir, Tek Adam, 3. cilt, s. 498)
Donmu dncenin l dnce olduunu ok iyi biliyordu.
zetlersek, diyebiliriz ki, Atatrk tm devrimlerine bu bilimsel yntemle yaklam, toplum
mhendislii olarak grd grevini, bilimsel ynteme yaslamtr.
Baarsz olarak grd admlardan derhal geri ekilmesi konusunda da pek ok rnek
gsterilebilir.

Bunun hi kukusuz en arpc rnei, Dil Devriminde tam tasfiyeciliktir. Otuzlu yllarn banda
bu yolu deneyen Atatrk, daha sonra bundan vazgeerek dilin tasfiye ile temizlenmesinden ziyade,
halkn rahat kullanabilecei bir iletiim arac olmas iin almtr.20
Bir dier rnek de tm uygarln Trkler tarafndan yaratld eklindeki tarih tezidir. Bu konuda
ortaya att tezi en detayl bir ekilde, bulabildii en ehil ellere inceletmi, yanl olduunu grerek
terk etmitir.21

Sonu
Atatrk, doa bilimlerinde en yaygn olarak kullanldn bildiimiz ve onlarn temelini oluturan
bilimsel yntemi, yaamnn tm safha ve cephelerinde uygulamtr. Kendisini bilim adam diye
vasflandrmamn nedeni bu bilimsel yaklam tutkusudur. Hedefi, bu yaklam tm ulusuna
retebilmekti.
Bu nedenle, 30 Austos 1925te Kastamonuda, halkna u szlerini tam bir gvenle sylemiti:
Efendiler ve Ey Millet,
yi biliniz ki ,Trkiye Cumhuriyeti eyhler, derviler, mritler, mensuplar memleketi olamaz.
En doru, en hakiki tarikat (yollar), tarikat- medeniyettir (uygarlk yollardr).
Medeniyetin emir ve talep ettiini yapmak, insan olmak iin kfidir.22
Kendisine saygs olan bir insana bundan daha gzel bir sz sylenebilir mi?

Tavsiye Edilen Bavuru Kaynaklar

ATATRK, M.K., 1927(1973), Nutuk, on nc basl: Trk Devrim Tarihi Enstits, Mill
Eitim Basmevi, stanbul, c. I (IV+432ss+ 1 portre), c. II (ss. 433-898), c. III (ss. 899-1280).
(Bu, Nutukun en yaygn kullanlan ekli olduu iin ben de ilk basksndan ziyade Trk Devrim
Tarihi Enstitsnn basmna atf yaptm.)
AYDEMR, . S., 1985, Tek Adam, 10. bask, 1. cilt: Remzi Kitabevi, stanbul, 423 ss.; 1983, 2.
cilt, 9. bask, 560 s.; 1983, 3. cilt, 8. bask, 572+[IV]s.
MANGO, A., 1999, Atatrk (ev. Fsun Doruker): Yeni Binyl Sabah Kitaplar, stanbul, [II]+637
ss.
(Aydemir ve Mangonun eserleri bir arada Atatrkn yaamnn en iyi, en gvenilir ve en rahat
okunabilir hikyesini olutururlar. Bu arada Mangonun kitabnn ayn yl, ayn balkla Londrada
mehur John Murray Yaynevi tarafndan yaymlanan ngilizce asln okuyabilenler, onu
okumaldrlar.)
POPPER, K., 2005, Bilimsel Aratrmann Mant (evirenler: lknur Ata ve brahim Turan), 3.
bask: Kzm Takent Klsik Yaptlar Dizisi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 596 ss.
ENGR, A. M. C., 2001, Hasan li Ycel ve Trk Aydnlanmas, geniletilmi ikinci bask:
TBTAK Yaynlar, Ankara, VIII+159 ss.
6 Popper, K., 1933, Ein Kriterium des empirischen Charakters theoretischer Systeme (Vorlufige Mitteilung): Erkenntnis, c. 3
(Annalen der Philosophie, c. 11), ss. 426-427. Popper, K. R., 1935, Logik der Forschung: Springer Verlag, Wien, vi + 248 ss. (Bu ok
nemli eserin 10. ngilizce basks dilimize Bilimsel Aratrmann Mant bal ile 1998de evrilmitir. Yukarda Tavsiye Edilen

Bavuru Kaynaklar ksmna bkz. Erkenntnis 1933de kan ksa makalenin evirisi, bu tercmenin 356-358. sahifelerinde verilmitir.
Ancak Almanca bilenlere Popperin her iki eserinin de Almanca orijinallerini okumalarn tavsiye ederim. Logik der Forschungen
yazarn yaamnda yaplan en son basks 10. Almanca baskdr: Popper, K.R., 1994, Logik der Forschung, zehnte verbesserte und
vermehrte Auflage: J. C.B.Mohr (Paul Siebeck), Tbingen, XXIX+481 ss.
7 Atatrk, M. K., 1952, Atatrkn Sylev ve Demeleri II (1906-1938): Trk nklp Tarihi Enstits Yaymlar: 1, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, Ankara, s. 197
8 Hereyin ancak gzlemle bilinebileceini savunan bu gre aslnda gzlemcilik demek belki de daha doru olacaktr. Trkeye,
grme olanan bulabildiim tm felsefe szlklerinde deneycilik olarak evrilmesinin nedeni, ampirik kelimesinin eski Yunancada
deney veya deneyim anlamna gelen kkdr.
9 Nature and natures laws lay hid in night;
God said Let Newton be and all was light.
10 Popper, K., 1994, Ak Toplum ve Dmanlar cilt I Platon nc basm (ev. Mete Tunay): Remzi Kitabevi, stanbul, 362 ss; cilt II
Flegel Marx ve Sonras, 382 ss. (eviren ve basan ayn)
11 Popper, K. R., 1940(1990), Diyalektik nedir? bkz. Magee, B., 1990, Karl Popperin Bilim Felsefesi ve Siyaset Kuram (ev. Mete
Tunay): Remzi Kitabevi, ss. 103-133. Popperin bu nemli makalesi 1940 ylnda ilk kez Mind dergisinde baslm, daha sonra
Conjectures and Refutations kitabna alnmtr. Trke tercmesini Mete Tunay yaparak, yine kendisinin evirdii Mageenin
kitabna ek olarak yaymlamtr.
12 Desmond, A. ve Moore, J., 1991, DarwinThe Life of a Tormented Evolutionist: W. W. Norton & Company, New York, xxi+808 ss.
S. 485e ve orada Marx-Engels yazmasna yaplan atfa bkz.
13 Christen, Y., 1981, Le Grand Affrontement Marx et Darwin: Albin Michel, Paris, 268 s.
14 nan, A., 1959, Atatrk Hakknda Htralar ve Belgeler: Trkiye Bankas Atatrk ve Devrim Serisi No.10, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, Ankara, s. 271.
15 Litzmann, [K.], 1324H (1908), Takmn Muharebe Talimi (tercme eden Erknharbiye Kolaas M. Keml): Atatrkn Askerlie
Dair Eserlerinde, Trkiye Bankas Atatrk ve Devrim serisi No. 8, Dou Ltd. irketi Matbaas, Ankara, s. 3
16 Akurgal, E., 1956, Tarih lmi ve Atatrk: Belleten, c. 20, say 80, ss. 571-584; ayn makale urada tekrar baslmtr: Akurgal, E., 1998,
Trkiyenin Kltr Sorunlarve Anadolu Uygarlklarnn Dnya Tarihindeki nemi: Bilgi Yaynevi, Ankara, ss. 67-79.
17 naydn, R. E., 1959, Atatrk zleyiHtralar Birinci Kitap Zafer: Trkiye Bankas Atatrk ve Devrim Serisi No. 3, Trk
Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, ss. 43-44. Atatrk, daha yce bir gayeye hizmet etmeyen zaferin bo olduu temasn 11 Kasm 1933
tarihli bir nutkunda tekrar ele almtr: Bkz. . S. Aydemir, Tek Adam, c. 3, s. 531.
18 Birdenbire bana dnd; geri pek tatl, fakat biraz da sitemkrd gibime gelen glmseyiti bir ihtarla:
Amma benim her sylediim de kaydedilmez ki dedi!: naydn, R. E., 1954, Atatrk Tarih ve Dil Kurumu HtralarVII. Trk
Dil Kurultaynda Sylenmitir, T. D. K./F. III. 9, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, s. 44.
19 Atatrk, M. K., 1952, Atatrkn Sylev ve Demeleri II (1906-1938): Trk nklp Tarihi Enstits Yaymlar: 1, Trk Tarih
Kurumu Basmevi, Ankara, ss. 43-44.
20 Bu konuda bilhassa u nemli makaleye bkz. Lewis, G. L., 1997, Turkish language reform: the episode of the Sun-Language Theory:
Turkic Languages, c. 1, ss. 25-40.
21 Atatrkn tarih tezi konusunda yaptrtt almalar kelimenin tam anlamyla muhteemdir ve ne yazk ki detaylar pek az bilinir;
genellikle tepeden dayatma, bilim d bir hareket gibi gsterilir. Gerein bununla ilgisi yoktur. Atatrk ortaya bir varsaym atm ve
bunun kontroln istemitir. Ancak yaplanlarn ou kendisini tatmin etmemi, kendisi bilhassa Fuat Kprl ve Zeki Velidi Togan
gibi cidd tarihilerin iddetli ve hakl eletirileri sonucu tarih tezinin doru olmadn grnce Trk Tarih Kurumuna almalara
devam edilmesini, ancak gerekten asla ayrlnmamasn emretmitir (Atatrk benzer bir emri daha ilk bata vermiti: Tarih yazmak
tarih yapmak kadar mhimdir. Yazan, yapana sadk kalmazsa, deimeyen hakikat insanl artacak bir mahiyet alr 17 Austos
1931: Amiral Fahri okerin aada knyesi verilen eserinin 21. sahifesi). Bu konuda bkz. Eyice, S., 1968, Atatrkn byk bir tarih
yazdrma teebbs: Trk Tarihinin Ana Hatlar: Belleten, c. 32, say 33, ss. 509-526; akirolu, M.H., 1990, Atatrk dneminde
balatlan tarih almalar ve halk bilgisi alanndaki gelimeler: Erdem, c. 4/12, say 12, ss. 813-877. Atatrkn yaplan almalardan
memnun olmad Amiral Fahri okerin Trk Tarih KurumuKurulu Amac ve almalar (Trk Tarih Kurumu Yaynlar XVI.
DiziSa. 48, 1983) adl kitabnn 7. sahifesinde aka dile getirilmitir: alma program gereince er aylk dnemlerde Kuruma

ulaan msveddelerin incelenmesinde grlmtr ki; bu aamada bir ok konu iin aratrmalar yetersizdir. Bu itibarla yeler ve
grev alan uzmanlar, konular zerinde hazrladklar eserleri Kuruma vermeli ve bunlardan yayn deeri olanlarn yaynlanmas
yoluna gidilmelidir. Bu nedenle Atatrkn ar hasta olduu dnemde hangi etkilerle ve kimin eliyle yazld kesin bilinmeyen ve
devrin babakan Cell Bayar tarafndan okunan 1 Kasm 1938 tarihli Trkiye Byk Millet Meclisi a nutkundaki Tarih tezimizi
reddedilemez vesikalarla ilim dnyasna tantan Tarih Kurumu ... szlerinin onun samim kanaatini yanstmad kesindir. yle
olsayd, yaplan almalarn derhal yaynlanmasn emrederdi. Bunun tersine, aratrmalarn srmesini, bunlar arasnda yayn deeri
olabileceklerin yaymlanmasn sylemiti.
Ancak burada unu not etmeden geemeyeceim: Atatrkn tarih tezinin bir paras olan, Orta Asyada insan uygarlklarnn oluma
dneminde byk bir i deniz olduu varsaym, yaknda salam jeolojik verilerle desteklenmitir: Erol, O., engr, A. M. C., Barka, A.
ve Gen, T., 1996, Was the Tarim Basin occupied entirely by a giant late Pleistocene lake? Geol. Soc. America Absts. Progs., c. 28/7, s.
A-497
22 Atatrk, M. K., 1952, Atatrkn Sylev ve Demeleri II (1906-1938): Trk nklp Tarihi Enstits Yaymlar: 1, Trk Tarih
Kurumu Basmevi, Ankara, s. 218; . S.Aydemirin Tek Adammm 3. cildinin 245. sahifesinin 1. dipnotunda bu tarih, bir bask yanl
sonucu, 3 Austos olarak gsterilmitir. Okuyucularn bunu dzeltmesi gerekir.

Dahi Diktatr

stersen bu sohbeti u dnceyle aalm: Atatrkn medeniyet anlay zerine zellikle

eilmeliyiz; yapmak istediklerinin temelinde medeniyet, yeni dilde uygarlk vardr. Esas
meselesi, milletini medeni yani uygar hale getirmektir. Bu, ncelikle u iddiay ifade eder:
Milletimizin medeni olduunu syleyemeyiz ve medeni olmamz lazm. Dnyada da bir tane
medeniyet var, ona katlmalyz.
Atatrkn medeniyet hamlesine, Bat medeniyetine katlma giriimine zellikle 20. yzylda baz
itirazlar ykseldi. Kltrel rlativistlerin itiraz, Her kltr, sadece ve sadece kendi iinde
deerlendirilebilir, dardan bir referans alnamaz eklindeydi. Ama Dardan bir kltr referans
alnamaz, bir kltrn bavuru kayna darda olamaz, sadece kendi iinde olabilir iddias
kanaatime gre nszde de vurguladm gibi tamamen yanltr.
Bunun yanl olduunu syleyen ok nemli sosyal bilimciler de kt ortaya ki, bunlarn en
nemlilerinden biri toplumsal psikoloji ve antropoloji profesr Robert B. Edgertondr. Pek ok
ilkel toplum zerinde almalar yapan Edgerton, Hasta Toplumlar isimli kitabnda, Hasta
toplumlar kendi bireylerine o kadar ok ac verirler ki, birey o toplumdan kamak ister. Frsatn
bulduunda da kaar diyor. Bunun eitli rnekleri de var: lkel kabilelerde bir insan, biraz daha az
ilkel bir yer bulduu vakit oraya kaar. Berlin Duvar yklmadan evvel, insanlar hayatlarn tehlikeye
atp, duvarn stnden atlayarak Dou Almanyadan Bat Almanyaya kayordu. Demek ki orada
rahat deil, demek ki o toplum hasta.
Atatrk kendi toplumunu hasta olarak gryordu. Haklyd da, nk o dnemlerde Bizim halimiz
iyi deil diyen herkes dar bakt, Kendimizi ieriden nasl dzeltiriz merak yoktu. Dar
bakanlardan ilki gericilerdi. Biz geriye giderek kendimizi tedavi edebiliriz. Biz ok eskiden
toplumumuzun uyduu ve mutlu olduu zamanlardaki zelliklerini kaybettik, o dneme geri dnelim
dediler. Bunu diyen din yobazlar, tarihi ya da dinin eski halini bilmiyorlard. Bildikleri, hurafe ve
efsanelerden ibarettir. Gerek tarih hakknda herhangi bir fikirleri dhi olmayan bu insanlarn dnmek
istedikleri gerek bir yer de yoktur.
Buna mukabil, ilerici dediimiz ve o dnemde Avrupaya ve Amerikaya bakan ikinci grup
insanlar, nmzde bir model var. Oradaki insanlar daha iyi yayorlar ve bu adamlarla ne zaman
g mukayesesine girsek bizden daha gl olduklarn gryoruz. Demek ki, bunlar bir eyi doru
yapyorlar ve biz bir eyi yanl yapyoruz dediler. Bu dnce, Osmanl iinde yeni bir akm olarak
balad.
Son dneminde kendisinden rahatsz olan Osmanl, yalnzca ehirli kesimiyle deil kylsyle de
bu rahatszl yanstyordu. Kylnn rahatszln, askere arldnda askerden kamasndan
izleyebiliriz. Artk devletine inancn kaybettiinden, devletin yap dedii bir eyi yapmak
istemiyor, devleti aldatmaya abalyor, vergisini vermemeye, ocuunu askere gndermemeye
alyordu. Rahat olmadn bu ekilde belirtiyordu, bunu baka trl ifade edecek bir imkan da
yoktu, nk bilgisi ve grgs ancak byle bir tepkiye imkan veriyordu. Teselli bulduu tek ey din
olduundan hurafeye kapand, kendi kendine yalan syleyerek avunmaya alt.

Atatrkn bir asker olarak btn bunlar grmesi, kyden gelen, ehirden gelen pek ok gencin
elinden gemi olmas nedeniyle ok doald. O bir piyadeydi ve dolaysyla askeriyenin en kalabalk
birliklerinin elinden getii bir komutand. stelik bu insanlar, ok eitli yerlerde grmt: Kuzey
Afrikada, Arabistan Yarmadasnda, Kafkasyada, anakkalede, Rumelide, Makedonyada...
Dolaysyla Atatrk, Osmanl mparatorluunun halk kesitlerini ok iyi tanyan bir insand.
Bu yzden mevcut imkanlarla ve zihin yapsyla Osmanl mparatorluunun ilerlemesinin mmkn
olmadna kanaat getirdi ve ilericiler safna katld. Fakat bunu yaparken de kendisiyle ayn cephede
yer alanlardan farkl bir slup hayata geirdi. Eletirel bir dnrd, hazrc deildi, bakalarnn
yntemlerini ve/veya yol haritalarn olduu gibi tatbik etme taraftar deildi. Muhtelif yntemlere ve
yol haritalarna bakt ve seici bir yntem izledi. Bazen aradklarn bulamad, yeni bir ey icat etti,
bunu denedi. Toplumunda bunun baarsz olduunu grnce hemen vazgeti. Yenisini deneyelim
dedi. Bu,ilk blmde de vurguladm gibi ok bilimsel ve aklc bir yaklamdr.
Tekrar vurgulamak gerekirse, Atatrk, dnyada bir tane medeniyet, uygarlk olduuna inanyordu.
Bu inancnn neye dayandn anlamak iin zellikle medeniyetin ne olduu zerinde durmalyz.
Medeniyet, ehir ierisinde toplu yaama becerisi diye tarif edilir. ngilizcedeki Civilisation
ifadesi de buradan, yani hemehri kavramndan tremitir. Sivil, ehirde yaayandr. Arapa
medeniyet medine kelimesinden gelir ki, onun da anlam ehirdir. Bizim bildiimiz Medinenin ise
esas ad Medine el mnevvere, yani aydn ehirdir ve bu ad kendisine Peygamber Muhammedi ve
onun dinini kabul ettii iin slamiyetin ortaya kmasndan sonra verilmitir; slamdan evvelki ad
Yatribdi. Dolaysyla Arapa kken anlamyla da medeniyet ehirde yaayan insanlarn kltr
demektir. Bunun yan sra bir de kltr olgusu var ve kltr, zannedildiinin aksine, sadece
insanlara zg bir olgu deil. Mesela empanzeleri inceleyen etologlar, yani davran bilimciler,
empanzelerde de bir kltr olduundan sz ediyorlar. empanzelerin belli ritelleri, ayinleri ve
kalplam davranlar var: Yavrunun anneyle ilikisi, diilerin erkekle ilikisi, erkeklerin
birbirleriyle ilikileri... Yeni yeni kefediyorlar ki, empanzeler bazen bir araya gelip bir baka
empanzeyi lin ediyor. Dolaysyla unu syleyebiliriz: Her toplumun bir kltr var, fakat her
toplum medeni deildir. Bunun yannda, birka istisnay hari tutarsak, her toplumun artk ehirde
yaamay baarm olduunu biliyoruz, dolaysyla ehirde yaamak artk bir marifet deil. Bu yzden
ehirde yaamak ve birlikte yaamak birbirlerinden farkldr. Srler de toplu yaayabiliyorlar ama
birlikte yaamyorlar. Her biri, yanndakinden bamsz olarak bir lidere, bir obana baldr. Herkes
davran olarak yanndakinin yaptn taklit eder. Liderin yap dediini yapar, gelin dedii yere
gider. Kendisi liderini gremediyse arkada o lideri grm olabilecei iin arkadana bakar, onu
takip eder.
Oysa bir de birlikte yaayanlar vardr. Her biri birer birey olan bu insanlar, eitli konularda farkl
dnseler de bir arada yaayabilirler; birbirlerini taklit zorunluluu yoktur. nk dnce
farkllklarn konuarak, eletirerek asgariye indirebilirler. Bunu gzlem yaparak baarrlar.
Anlaamadklar konularda ya gzlem yaparlar, birisi tekine Sen yle diyorsun ama bu byle
deil, sana gstereyim der, teki de kendi gzleriyle grr, Evet, haklsn der. Ya da gzleriyle
gremedii baz alanlardaysa, mesela gremedii elektriin etkilerini ortaya koyan bir deney izler ve
yanndakinin grdn kendisi de grr. Evet, haklsn der. Ya da mantk yrtr. Ama mantk
konusunda mevzu atallanyor, nk mantkta eliki kabul edilebilir mi, edilemez mi? gibi etin

bir soru kyor karmza.

Her ne kadar Hegelden bu yana elikinin kabul edilebilecei sylense de bunun esasen mantki
bir zrvalk ve kabul edilemez olduunun altn izelim. Aka sylemek gerekirse, bir ey hem
yledir hem de yle deildir olamaz. Dolaysyla, mesela Marksistlerin ileri srd Her ey kendi
iinde eliir ifadesi ilk blmde grdmz gibi bizi mantki bir zrvala gtrr. Bu yzden iin
iine mantk girdii zaman, gzlemde olduu gibi ki art iki drt eder denilemiyor. Oysa biraz
kafay altran insan, eliki ilikisinin mantkta olamayacana kanaat getirir. Btn bunlar unu
gsteriyor: Biz gzlemi kullanarak, mant kullanarak, gzlem ve mantktan istifade edip bilgiye
ulaarak bir arada yaamaya alyoruz.
Ve ahlak. Birlikte yaamaya alrken ortaya kan ahlak olgusuyla ilgili hep Ahlak bilime
dayandrlamaz denildi. Peki, neye dayandrlr? Bu sorunun cevab yok ve bu anlay kesinlikle
doru deil. nk Ahlak bilime dayandrlamaz demek, ayn zamanda Ahlakn hibir temeli
yoktur demektir.
Peki, ahlakn temeli din olabilir mi? O da mmkn deil, nk din baka bir adamn lafdr.
Birileri km, o dinin otoritesini salamak iin bir eyler sylemi. Bana bunu birileri syledi, bizi
yaratan syledi demi. Peki, bu birileri bunlar bana niye sylemiyor? Bu yaratan bu kadar glyse
niin bir eli kullanyor? Hepimize tek tek sylesin rahat edelim. Dolaysyla dinin ahlakn temeli
olmas sz konusu deildir. Gazali, Nedensellii temellendiremiyoruz, o zaman vahiye inanalm
derken ve nedensellii temellendiremezken, vahiy dedii eyin de nihayetinde bir adamn laf
olduunu dnmyor; peki bu lafa nasl inanyor? Kendi gzyle grdn temellendiremiyor ve bir
baka adamn lafna snyor. Olacak i deil bu. Ben tanrnn elisiyim, ruhlarla konuuyorum,
gkyznden mesaj alyorum, tanrnn oluyum vs. Bunlar bugn syleyen biriyle karlaldnda
ilk yaplacak i bir psikiyatr aramak olur. Zaten akl banda insanlar bu tr iddialarda bulunanlara
artk akll bir insan muamelesi yapmyorlar. lk an byk medeniyetinin temsilcisi Romada da bu
byleydi. Mesela Judeann Roma genel valisi Pontius Pilatus da, saya yle muamele etmi,
kendisiyle akl erevesi iinde bir anlamaya varmann mmkn olmadn grerek eyaletteki
asayiin zarar grmemesi adna onu Yahudi cellatlarna teslim etmitir.
Bence gzel bir noktaya geldik. Peki, Yunanda neden peygamber kmyor? Her ne kadar birka
peygamberlik heveslisi olmusa da orada da, Yunanl, Bak kardeim bu dediin zrvalk vs. diyerek
bu iddialar reddetmi. Yunanlnn bu peygamberlere zrva diyebilmesinin sebebi, Yunanlnn ilk
bireysel eletiriyi icat etmesiyle ilgilidir. Bireysel eletiriyi icat eden, daha dorusu bunu sistemli bir
hale getiren bu insanlarn kim olduunu biliyoruz: Thales ve Anaksimander. Bunlarn yle bir
iddialar var: Frtna kt zaman Zeus yapt diyoruz, deprem olduu zaman Poseidon yapt
diyoruz, bunlara mani olmak iin Zeusa byk boalar, Poseidona atlar kurban ediyoruz ama bu
felaketler durmuyor. O halde bu ite bir keyfilik var. Salk tanrs Asklepios baz hastalar iyi ediyor,
bazlarn etmiyor. Sokrates lme giderken; Ben bu hayat denen hastalktan kurtulduum iin
Asklepiosa bir horoz kesiverin diyor. O halde, Horoz kesen ile kesmeyen arasnda bir fark
olmadna gre, ortada keyfi bir durum var.
Thales, Msr seyahatinde mthi bir keifte bulunarak, Nil Nehrinin basknlarna mani olabilmek
iin kadastro ustalarnn benzer genler gibi belirli kurallar dahilinde hesap yaptklarn grm.
Kadastro ustalarna bildiklerini nasl rendiklerini sormu, Ustalarmzdan cevabn alm. Peki

bunun bir kitab yok mu? diye sormu, Yok demiler. Thales burada unu fark ediyor: Bu ilikiler
her yerde doru, nerede benzer gen varsa aralarndaki ilikiler ayn. Kesin bir doruluk var ve
tanrya sormadan bunlar kendi bamza renebiliriz. Demek ki, tanrlara kurban vermeden,
tanrlara yakarmadan geree ulaabiliyorum. ok byk bir keif bu. Teoremleri ispat etmeye
balam ardndan. Sonra arkada Anksimanderle birlikte, teki sorular da byle
cevaplandrabilir miyiz? sorusunun peine dmler. Frtna niye oluyor, deprem niye oluyor,
insanlar niye lyor? Sonra fark ediyorlar ki, bu sorularn cevaplar geometrik sorularn cevabna
benzemiyor, ok karmak bir sistemin gzlemine dayanyor. Fakat sonsuza kadar gzlem yapmalar
mmkn deil, dolaysyla Gzlem yapalm ardndan da bu gzlemlerle tutarl bir hipotez, varsaym
ortaya atalm demiler. Tesadfen doruyu bulabiliriz, bulamasak dahi varsaym, gzlemlerimizi
ynlendirir, baka yerlere gideriz. Dolaysyla ilk defa eletirel bir gle bilgi edinmeye balamz.
Daha nce sorduumuz gibi, ahlak buna dayanr m, dayanmaz m? Toplumu bilimsel olarak
incelediimiz zaman en nemli ve altn kuraln u olduunu gryoruz: Kendine yaplmasn
istemediini bakasna yapma. Bu kural zerine bir ahlak ina edilmeye allmsa da bunun
yetmedii grlm. nk insan kendisine yaplmasn istemedii eyi bakasna yapmamay
dnyorsa da yapmay da ok istiyor. Bu yzden ilave kurallar icat etmeye balanlm. Mesela, O
benim babam ldrdyse ben de gidip onun babasn ldreyim gibi. Bir adam birini ldrd, o
birinin ailesinden biri onun ocuunu ldrd, byle devam eden bir kan davas ortaya kyor.
Mesela Tevrat buna izin veriyor: Gze gz, die di. Bu, her ne kadar yanl bir anlay olsa da o
dnem insanlarn tatmin ediyor. nsan kt bir ii ahlakn iine ekmeye alyor ve bunu yaparken
de arkasna Tanr dedii hayali varln otoritesini alyor. Ama sonra bunun da iyi bir yere gitmedii
grlyor ve deiik ekillerde snrlamaya alyorlar. Babam ldren bu ala ben
ldrmeyeyim, ama bir hakim ldrsn, hadiseler bizden bamsz gelisin, ve bylece idam cezas
icat ediliyor. Sonra bakyorlar ki idam cezas da bir ie yaramyor. Bu ekilde hukuk dediimiz
kurallar gelimeye balyor. Hukukun ilk otoritesini hep dinler salamtr. Fakat bunlar bilimsel
temelleri olmad iin insanlar yanl yere gtryorlar. Mesela bir engizisyon mahkemesini
dndnzde, sulu olduunu varsaydklar bir kiiden ikenceyle itiraf alyorlar, sonra da bunu
yapan bir papaz olduu iin Allah syletti diyorlar. Tabii byle bir zrvaln, byle bir zulmn
toplumda uzun sre kabul grmesi mmkn deildir ve olmamtr da.
Atatrk ok okuyan bir insan olarak, u aksaklklarn pek ounu tespit etmitir: Dinin getirdii
aksaklklar, padiaha balln getirdii aksaklklar, aile ii yaplanmann getirdii aksaklklar,
birden fazla kadn e olarak almann getirdii aksaklklar vs. Bunlarn temizlenmesi iin dnyann en
ileri medeniyeti Bat medeniyetine benzememiz gerektiini grmtr. Fakat bu medeniyeti aynen
almak yolunu sememitir, mesela kanunlar Fransadan, svireden ve baka baz lkelerden olmak
zere farkl kaynaklardan almtr. Medeniyet olarak tanmlad olguya dahil olmamz gerektiini
dnm ve medeniyeti de yle tanmlamtr: indeki insanlarn kiisel otoriteye balanmadan
birbirleriyle birlikte yaayabildikleri bir toplum, medeni bir toplumdur. Yani, bir padiaha, bir
halifeye, bir peygambere balanmadan yaanlabilecek bir toplum yaratmak lazm. Takdir edersiniz
ki, bunu sabahtan akama tesis etmek mmkn deil. Evet, Atatrk bir diktatrd diyoruz. Niin bir
diktatrd? Bu, ila almay reddeden hastaya, tedaviyi reddettii iin ilac zorla vermek gibidir.
Hatta bir adam intihar ederken engel olabilecekken seyretmeyi tercih etmi biri grlrse dolayl

olarak bir lme sebep olmaktan cezalandrlr. Atatrk problemlerin tespiti ve zm yollar
hakknda dierlerinden ok daha aklc ve doru tespitleri olduuna inanyor ki, bu doru. Atatrk,
bu toplumun ekseriyetinden daha iyi dndnn farkndayd.
Peki, ekseriyet her zaman doru mu dnr? Hayr. Ekseriyet genellikle doru mu dnr? Yine
hayr. Ekseriyet her zaman veya genellikle doruyu bulabilseydi Galileiyi dinlerdi. Ama tam tersi
oldu, adam hapse attlar, srndrdler. Hatta o kadar ki, Galilei ekseriyetin baz yelerine, te
teleskop burada, inanmyorsan kendi gzlerinle gr, bak diyor. Mesela Galileinin ayn zamanda
arkada olan, kardinal Roberto Bellarmino ne diyor? Bakmam, onun iinde eytan var Bellarmino
esasen biliyor teleskopun iinde eytan falan olmadn, fakat srtnda tad krmz renkli kardinal
pelerini doruyu grmek istemesine mani oluyor. Oraya bakt an o pelerinin bir anlam
kalmayacan biliyor ve Toplumun dzeni buna dayal, birden bire ykamayz diyor. Onun iin
Galileiye Kapa eneni diyorlar. Fakat yalanla nereye kadar yol alrz? Atatrk kendisini toplumu
yalandan, bin senelik alkanlklardan kurtarmakla mkellef addediyor adeta.
ocuk kk yalardan balamak suretiyle Kuran mektebine gidip, anlamn bilmedii Arapa
sesler ezberleyeceine (talyanca bilmeyen bir ocua talyanca Tommiks ezberletildiini dnn
bu onun iin hibir ey ifade etmeyecektir) inanp, inanmayacana kendisi karar versin. nce bir
okusun, okuma-yazma rensin, dil rensin, biraz dnyay tansn... Sonra, btn tabiplerin de
hemfikir olduklar, aklc dnmeye balanabildii, rasyonelitenin tamamlandn sandmz dnem
olan on sekiz yanda yapsn bunu. Yani, ocuk okuma-yazma bilecek, kimya, fizik okumu olacak,
tabiat bilgisi okumu olacak, dnya hakknda bir kanaati olacak, sonra inanp inanmamaya karar
verecek. ocuklara bu hrriyeti vermemiz lazm diyor Atatrk. Bu yzden, dine dayal eitimi
kaldralm, nk doru olduu tespit edilemeyen, hatta yanl olduunun pek ok ispat olan bir sr
ey ocua ok erken yalarda retiliyor ve onun hayatnda adeta vazgeilmez klnyor. Benim de
byle birok dindar bilim adam arkadam var. Bakyorum, hepsi ok kk yalarda artlanm.
Bundan bir trl vazgeemiyorlar.
Atatrk toplumu pek ok artlanmadan vazgeirerek birlikte yaayabilen bir topluluk haline
getirmek istedi. Diyor ki, bu topluluk bir sre sonra artk birbiriyle anlamak suretiyle birbirini
ldrmeden, birbirinin inanlarna, birbirlerinin dncelerine saldrmadan yaayabilir, ama
birbirlerinin dncelerini medeni bir ekilde eletirebilir de. te biz buna medeniyet diyoruz.
Toplumu oluturan bireyler her eyden nce kendi rzalaryla bir araya gelsinler ve her konuda ayn
fikirde olmasalar bile bir birlikte yaama iradeleri olsun. Bunun iin bir temel kurmamz lazm, bu
temelin de en nemli aya bilgidir. Dnya hakknda bilgi sahibi olmamz lazm diyor. O dnemin
Osmanl mparatorluuna yle bir bakalm: Mesela, Osmanl mparatorluunda arkeolojik
almalar var, Osman Hamdi Bey dnda bir tane Trk yok aralarnda. Btn almalar yabanclar
yapm. Jeolojiye bakalm, bir tane adam yok. Oysa ngiliz mparatorluu jeolojinin nemini anlam
1835te bir jeoloji servisi kurmu. Btn dnyann byk, bir tek Trklerin deli dedii Rus ar
Pedroya bakalm, 1700 tarihinde jeoloji servisi kurmu, henz jeoloji bilimi ortaya kmadan.
Neden? Madenleri var lkenin. Bu madenleri aklc bir ekilde ynetmenin gerekliliini grm ve
esas ii aslnda bugn jeoloji dediimiz bilimi yapmak olan bir madenler brosu kurmu.
imdi Atatrkn yapmak istedii, medeniyetten kast, birbirinin fikirlerine tahamml edebilen,
birbirinin fikirlerini eletirerek, gzleme, manta dayanarak eletirerek gelitirmeyi bilen bir toplum

yaratmak. Bunun iin de Atatrkn nndeki otoriter sistemi ortadan kaldrmas lazm.
Fakat paradoksal bir ekilde bunu yapabilmek iin kendisi de bir dayatmada bulunmak zorunda.
Yanln zerinde srar etmenize izin vermeyeceim diyor. Peki, yanl olduunu nereden biliyor?
Srf o deil ki, akl banda herkes biliyor bunu. Yani, Kzldenizin bir asa ile yarlmadn, Nuh
Tufannn olmadn, Adem ile Havvann rzgar eserek, amurdan yaratlmadn vs. herkes
biliyor. Atatrk unu sylyor: Bu hurafelerin zerine bir toplum bina edemeyiz. Sen buna inanmak
istiyorsan inanabilirsin, ama bunu dayatmana msaade etmeyeceim. Sizin dayatmanzdr ki, toplumu
felakete gtrd, rtt, yok etti. Ben bu km toplumun ocuuyum, yeni nesillerin bu felakete
domasna msaade etmeyeceim.
***
Liderler nasl ortaya karlar? Kukusuz Atatrk de bir fanustan kmad. Belirli artlar Atatrk
kendini ortaya atmaya zorlad. Osmanl mparatorluunun pe pee bana gelen felaketler zerine
Atatrk de bir subay olarak, hatta askeri rencilik yllarndan balayarak Ne yapabiliriz? diye
dnmeye balamtr.
Profesr Wilhelm Liepmannn hatralarndan, daha dorusu, olu Profesr Wolfgang Liepmannn
hatralarndan bahsetmek istiyorum.
Sosyal demokrat bir Alman olan Wilhelm Liepmann 1927 senesinde, Naziler iktidara gelmeden,
Almanyann ktye gittiini fark edip svireye yerleir. Almanya dnda bir yerlerde i ararken
daha sonra, Atatrkn stanbul niversitesi iin yabanc hoca aradn renir ve Trkiyeye gelir.
Wilhelm Liepmann, Trkiyede jinekolojinin kurucusudur. Olu Wolfgang Liepmann da babas
niversitede hocayken stanbul niversitesine balar, bir mddet burada okuduktan sonra yurtdna
gider, tahsiline Almanyada devam eder, ardndan da Amerika Birleik Devletlerine g eder ve
dnyann sayl uak mhendislerinden biri olur.
Wolfgang Liepmannn hatralarnda mealen yle bir ifade var: Her insann hayatnda bir
atallanma dnemi vardr, bizim ailedeki atallanmann banda da anakkale Sava vardr. Zira,
anakkale Sava Mustafa Kemali yaratt, Mustafa Kemal de bizim aileyi kurtard.
Liepmannn, anakkale Savan ele alma sebebi ise, anakkale Savandan nce Atatrkn
gze batan bir baarsnn olmamasdr. Srekli olarak problemleri grp, bunlar zmek isteyen
rahatsz bir insan var ama ele alabildii bir ey yok ortada. Fakat anakkale Savanda Atatrk ilk
defa kendini ispat etti ve sava, hakknda, olaanst bir komutan gibi yorumlar yaplmasna vesile
oldu.
Bununla ilgili bir anekdot aktaraym: Liman von Sanders, Enver Paaya bir terfi listesi
gnderiyor, listede Mustafa Kemal de var ama Enver, Mustafa Kemali Paa yapmak istemiyor.
Enver, Bu Mustafa Kemali paa yaparsn, sadrazam olmak ister; sadrazam yaparsn sultan olmak
ister; sultan yaparsn Allah olmak ister der. Bunun zerine Liman von Sanders Envere ok kzm ve
kiisel bir mektup yazmtr. Enver, bunun zerine Mustafa Kemali paala terfi ettirmek zorunda
kalmtr.
Nihayetinde milletin zihninde Anafartalar kahraman Mustafa Kemal Paa olarak yer etti Atatrk.
Sonra Birinci Dnya Harbini kaybettik, harbi kaybetmekle kalmadk, Sevr Antlamasn imzaladk.
Sevr Antlamasna gre, Anadolunun ortasnda bize bir avu yer kaldn gren Atatrk, Beyler,

bu kabul edilemez. Biz esir olarak yaayamayz dedi.

Tabii bu ayn zamanda Mustafa Kemal iin bir frsat. Eer milletini bamszlna kavuturabilirse
milletinin gzne girecek, o zaman da milletinde grd tm hastalklar tedavi etmek iin bir frsat
doacak, milletine istediklerini daha kolay yaptrabilecek.
Baz arkadalaryla konumu, zihnindekilerden, yapmak istediklerinden, projelerinden
bahsetmitir. Bu arkadalarnn bir ksm sadece ona gvendikleri iin Tamam Paam, yapalm
demiler, ama Mustafa Kemalin sylediklerinin gerek olabileceine, hayat bulabileceine tam da
inanamamlardr. Mesela, Anadoluya giderken smet Paay arayp kendisiyle birlikte gelmesini
istemitir. smet Paa Daha yeni evlendim cevabn vererek bu daveti reddetmitir. Bu cevabn
arkasnda u vardr aslnda: Ne olaca belli deil, ihtiyatl davranaym. Bu da zaten smet
Paann hayat boyunca gtt yourdu fleyerek yeme politikasdr. Fakat Mustafa Kemal yle
deil, kendisini bir konuda ikna ettii zaman o iin peine debilen bir insan.
Ve Anadoluya gitti. Plan u; diyor ki, Ben Anadoludaki ahaliyi bir ekilde tekilatlandracam,
bunu yapabildiim takdirde byk bir yol alabildik demektir, zira mttefikler harpten bkm
vaziyetteler; artk harp etmek istemiyorlar. Dolaysyla Anadoluda kalanlar temizleyebilirim. Rusya
zaten sorun deil. Rusyayla bir eit ortaklk bile tesis edebiliriz, zira Rusya da mttefiklere kar
hale geldi.
Kendisi mttefiklerden olduu halde 1917deki Ekim Devriminden sonra ngilizler, Leninin
kurmak istedii devlete kar savaan Beyaz Rus Ordusuna muazzam destek vermiler. Dolaysyla,
Atatrk, Biz ngilizlere kar Ruslardan istifade edebiliriz diye dnd. Leninin yeni kurduu
devletin dnce temellerini doru bulmad iin komnizme karyd. Ama bunu asla aklamayp
onlardan istifade etmek yolunu seti.
Anadoluda ilk yapt i, 9. Ordu Mfettiliinin verdii geni yetkilere dayanarak (ki bu
yetkilerin kendisine verilmesini bizzat istemiti) eriebildii her taraftaki komutanlara telgraf ekmek
oldu. Onlara unu syledi: Elinizde ne kadar asker varsa olduunuz yerde kaln, kati surette silahlar
teslim etmeyin, asker terhis etmeyin. Bu komutanlar, Atatrkn baarlarn bilen insanlar, onlar da
bir eyler yapmak istiyorlar ama cesaretleri ve hayal gleri yetmiyor. Atatrk, bu haberleri
gnderdii zaman kendisi henz tugeneraldir.

Tugeneral Mustafa Kemal.

Sonra Erzuruma gitti. Erzurumda Kazm Karabekir Paa karlad kendisini. stanbuldan gelen
emri gsterdi, Paam sizi tevkif etmek zorundaym dedi.
Bu hikyenin iki deiik versiyonu var.
Bizim ders kitaplarmzda da okutulan yle: Kazm Karabekir Paa, Atatrk karladnda
Emrinizdeyim Paam dedi.
Bir de Armstrongun Bozkurt isimli kitabnda anlatt versiyon var. Orada anlatlan hikayeye
itibar edersek olayn az evvel anlattmz ekilde tezahr etmediini anlyoruz: Kazm Karabekir
Mustafa Kemal Paay karlar, stanbuldan gelen emri gsterir, Sizi tevkif etmek zorundaym der.
Mustafa Kemal de, Peki, ama nce bir konualm der, odaya girerler ktktan sonra herkesin gz
nnde Kazm Karabekir, Emrinizdeyim Paam der.
Bunu eitli ekillerde yorumlamak mmkn ama u ak: Atatrk Kazm Paay ikna etmi. Kazm
Paa, Atatrkn anlattklarnn olabilirliine inand ve Ben de bu iin iindeyim, dedi. Ben
Armstrongun anlatt versiyonun daha akla yakn olduu kanaatindeyim.
Sylediim gibi, Mustafa Kemal bu ie soyunduunda rtbesi tugeneral. Beraber alaca baz
komutanlar kendisinden rtbeli. Burada bir problem var. Hareketi padiah ynlendirebilir, fakat byle
bir niyet kesinlikle sz konusu deil. kinci bir yol olarak da hareketi halk ynlendirebilir.

Mustafa Kemal Sivas Kongresi gnlerinde Yarbay Cemil Cahit ile birlikte.

Mustafa Kemal, Bu hareketin baarl olabilmesinin tek yolu, bunu halka mal etmek. Halk bunu
ben istedim, bu benim eserimdir demeli. dedi. Bunun iin nce Erzurum, sonra Sivas kongreleri
yapld. Sivas Kongresinden sonra Ankaraya geldi ve Millet Meclisini toplama almalarna
balad.
lk defa Byk Millet Meclisi kavramn ortaya atarak Milletin temsilcileri gelecek dedi.
Osmanl Meclis-i Mebusanndan Maltaya srlenlerin haricinde Anadoluya kaanlar toplad. Bir
de, takdir edilebilir ki, seim yapmak imkn dahilinde deil, Anadolunun eitli yerlerindeki
mdafaa-i hukuk cemiyetlerinden Ankaraya temsilci gnderilmesi istendi. Nihayetinde, Ankarada
milleti temsil eden ve hakikaten herkesin milleti temsil ettiini dnd bir ekip olutu.
Bu ekibin iinde her trden adam var. eyhi de var, aas da var, paas da var, tccar da var.
Halk tam temsil eden bir grup var. Atatrk bu gruba mealen yle der: Beyler, bamz dertte.
Bugne kadar bamz derde girdii zaman padiah efendimiz karar verirdi, ona gre karar alnrd.
Devlet bir eyler yapard, millet yapmazd. imdi padiah efendimiz esir, herhangi bir ey yapmas
mmkn deil, dolaysyla biz millet olarak saltanatn selametine kadar mesuliyeti stmze almak
zorundayz.
Gzel bir taktik. Her ey bizim elimizde, siz ne yapmay dnyorsunuz? Fakat onlarn ne
yapmay dndn dinlemeden, benim aklmda unlar var dedi ve anlatt. Yani, bir belirsizliin
tezahr etmesine mni oldu. Burada da diktatrl ortaya kar Atatrkn. Ama Atatrkn
diktatrl, dehann diktatrldr. Ben byle istiyorum, demek yerine Efendiler yle bir teklif
var, dedi, efendiler de kabul etti.
Ondan sonra Atatrkn bana birtakm dertler de gelmiyor deil. Mesela, Maltaya srlen baz
Osmanl mebuslar Ankaraya gelerek kinci Grup olarak anlan muhalif grubu kurdu. Bu muhalefet
askerlerin epeyce cann skt. Zira askeriyenin yntemi her yerde ayndr: Bir komutan vardr, o
komutan emreder, emrindekiler de yerine getirir. Mustafa Kemale bu muhalefet hususunda, bunun
dayanlabilir bir ey olmad belirtilerek Meclisin lavedilmesi teklif edildi. Mustafa Kemal bu
teklifi kati suretle reddetti. Meclis olmadan tek adm atamayz dedi ve bir manada etrafndakilere
Siz onlar bana brakn, ben onlarla urarm dedi.
Atatrk, Meclisteki her oturumu detayl olarak planlard. Satran oynar gibi, karsndakinin ne
hamle yapabileceini de ngrerek... Mecliste muhalif grupla srekli byle bir taktik muharebenin

iinde olmak zorunda kald ve, her zaman olmasa da, genellikle istediini ald. Mesela Meclisten
bakumandanl uzun zaman alamad.
Mustafa Kemal, Meclisi iki defa ciddi ama st kapal bir ekilde tehdit etmitir: Birincisi,
bakumandanlk tartmalar srerken Orduyu basz asla brakmadm, brakmyorum,
brakmayacam demitir. kincisinde de saltanatla hilafetin ayrlp ayrlmayacana ilikin
tartmalar srerken, Olur tabii, iin tabiatnda var, olurken de baz kelleler gider demitir. Kim
gtrecek o kelleleri, bu aka ifade edilmemitir: Halk m gtrecektir, Meclis mi, yoksa Mustafa
Kemal Paann bir emriyle ordu mu veya faili mehul suikastler mi olacaktr? Bu belirsizlik iinde
elbet bir su da olumamtr.
Meclis olutuktan sonra yaplmas gerekli olan savan planlanmas masaya yatrld. Kazm
Karabekirin olduu yerde sorun az, nk tek sorun Ermeniler. Ruslar sorun olmaktan km, hatta
Ankara Hkumetine yardm ediyorlar. Atatrk, Ermenilere dardan yardm gelmezse Kazm
Karabekir Paann onlar bertaraf edebileceini gayet iyi biliyordu, dolaysyla Kazm Karabekiri
bir mddet dnmemeyi seti, bann aresine bakacana hkmetti. Sorun Yunan igali. Zaten
1915te Yunanllarn zmire kmalar byk bir ykm yaratmt millette. Bu ykmn boyutu,
Almanlarn Ren blgesinin Birinci Dnya savandan sonra Franszlar tarafndan igal edilip
askerden arndrlmasna ve Elsass ve Lothringen blgelerinin de ilhak edilmesine benziyor.
Mustafa Kemal, memleketi Yunan askerinden temizlemenin yalnzca bir askeri baar olmayacan
ok iyi biliyordu.
Karsnda iki grup dman vard. Birinci grup dman Yunanllar, talyanlar, Franszlar vs. kinci
grup dman ise, milletinin iinden kan, ounlukla ngilizlerin din propagandas yaparak azdrd
isyanclard. Mustafa Kemal, bu ikinci grup dmanla mcadele iin balangta silahl etelerle
ibirlii yapt. erkez Ethem bunlardan biriydi. etecilerle ibirlii yapmak zorunda kald, nk bu
eteciler neredeyse dzenli ordudan kuvvetli durumdayd. Fakat sonralar etelerle ibirlii yaparak
memleketi selamete kavuturmann imkanszln, etelerle ibirliine devam edilmesi halinde sava
baronlarnn oluacan grerek, Meclisin kontrolnde dzenli bir ordu kurulmas iin alt. Bu
elbet belirli bir disiplin gerektiren bir durum ve zamanlama da hayati bir nemi haiz.
Mustafa Kemal burada o kadar dikkatli bir denge gtt ki, zaman gelmeden hibir adm atmad,
zaman gelmeden hibir tedbiri dierlerine sylemedi. Mesela, Birinci ve kinci nn Savalar
yaand, ardndan Ktahya-Eskiehir Muharebesini kaybettik. Byk bir moral knts balad.
Mustafa Kemalin byk marifetlerinden bir tanesi de izdii hedefe giderken o hedefe giden yol
zerinde baz aksaklklarn olabileceini ngrmesi. Nihayetinde insanlarla urayorsunuz. nn,
harbi kaybetmesinin ardndan, adrnda Atatrk grnce Her ey bitti demitir. Btn midini
kaybetmi. Atatrk ise glmseyerek Dj kazandn yani, imdiden kazandn der.
nn henz Bu adam ne diyor demeden, yani moralman kaybetmi olan nnnn dnmesine
frsat vermeden Atatrk, Hemen haritalar an demitir. Zihninde ne yapmas gerektii zaten var.
Bana sorarsanz haritalar atrmas dahi nnye moral vermek iin yaplm psikolojik bir hamle.
Gya orada nnyle tartacaklar, ordularn durumu ne, nereden taarruz edelim, nerede savunma
yapalm vs. nn anlatyor: u kadar adam kat, u kadar mhimmat var vs. Mustafa Kemal araya
girerek, smet, orduyu Sakaryann gerisine ek der. Bu, orduyu yz kilometre geriye ekmek
demek. nn telala, Peki der, Eskiehir ile Ankara arasndaki alan iaret ederek, Buralar ne

yapacaz, milleti burada nasl brakacaz? Bunun zerine Mustafa Kemal, smet diyerek szne
balar, Orduyu ekmediimizi farz edelim, ne yapacaz? Yapabileceimiz bir ey yok. Bak smet,
sen oraya ekilirken Papulas ne yapacak, seni takip edecek. Yani bizim vatanmzn iine girecek.
Yani, ikmal hatlar uzayacak. Mustafa Kemal Anadoluda yol olmadn biliyor. Halbuki ben der
Mustafa Kemal, Memleketimin iine ekiliyorum. Brak gelsinler. 0nlar vatann harim-i ismetinde
boacam. Yani onlar girilmesine asla izin verilmeyecek zel namus alanmzda boacam.
Zekice bir kelime oyunuyla smet Paann ad da kullanlarak sylenen bu szler hem onu onore
etmi hem de ikna etmitir. Nihayetinde ordu Sakaryann gerisine geri ekilmitir. Atatrk Papulasa
Mareal Kutuzovun Napolyona oynad oyunu oynamtr.
Meclis, Mustafa Kemale bakumandanlk yetkisi verirken iki motif dikkat ekiyor: Mustafa
Kemali sevenler, ona gvenenler, bu insan bunu yapabilir, diyorlard. Mustafa Kemali
sevmeyenler, ondan kurtulmak isteyenler ise, u adam btn mesuliyeti alsn, baarsz olsun da biz
bunu asalm derdindeydiler.
Atatrk btn bunlarn farkndadr ve Tamam, btn mesuliyet benim der. Bu arada Atatrkn
sivil olduunu da unutmamak gerekir. Golf elbisesine benzer bir kyafetle gider cepheye. Bu u
demektir: Beyler, komutan benim. niformam olsa da olmasa da komutan benim. Herkes de onu
yle kabul ediyordu zaten. Atatrk, Sakaryaya geldiinde muharebe balar ve Trk birlikleri geri
ekilir. Hatta o kadar geri ekilir ki, kuzey-gney olan cephe, dou-bat hattna dner. nk
Papulasn niyeti cepheyi dou-bat yapp Ankaraya yklenip Trkleri Karadenize atmak ve
Anadolunun geri kalan kesiminin yolunu amak. Bunu Trk kurmay heyeti de fark etmiti, fakat
yapabilecekleri fazla bir ey yoktu.
Ufak ufak kaybetmekteyiz harbi. Bunun zerine Mustafa Kemal duruma baktnda olan bitenin u
olduunu grd: Bir birlik iddetli bask altnda geri ekilirken, onun yanndaki birlik biraz daha az
ekiliyor, onun yanndakiyse daha ok ekiliyor. Dolaysyla dzensiz bir geri ekilme var.
Normal meydan muharebesi kitaplarnda Birinci Dnya Harbinin sonuna kadar u gr hakimdi:
Geri ekilme balad zaman bunun bir ricat (geri kama) haline dnmemesi iin orduyu cephenin
uzunluuyla mtenasip geri ekmek lazm ki, tekrar bir hat kurabilesin. Hatt mdafaa ediyorsun, hatt
kaybettiysen, yeni bir hat kurman lazm.
Mustafa Kemal byle bir eyin art olmadn grmtr ve bunu Biz hatt deil (yani bir izgiyi
deil) , vatan mdafaa ediyoruz. Dolaysyla her birlik mdafaasn kurabildii yere kadar ekilsin,
daha fazla gitmesin. Sath (yani yzeyi) mdafaa edelim. Brakalm Yunanllar aramzda dolasn
diye ifade eder.
Bu ekilde bir meydan muharebesi, her ne kadar Waterlooya biraz benzese de, o zamana kadar
yaplmam bir ey. Papulas unu bekliyor: Trk cephesi yarld. u kadar yerden yarld. Biz ne
kadar ieri girdik, demek ki Trk Ordusu u kadar kilometre geri ekilecek, onu bekleyelim.
Ama Trk Ordusu geri ekilmiyordu. Papulasn asab bozulmaya balar, deiik bir oyun
oynandn fark eder, fakat bunun ne olduunu anlayamaz. Mustafa Kemal, adamn kafasn kartrr,
psikolojik bir bask kurar ve Papulas baarl hcumlar yapt halde bir trl istedii neticeyi elde
edemez. nk Atatrk buna msaade etmez.
Papulas baarsz olduunu dnmeye balar. Halbuki srar etse kazanacak. Sonunda,
Sakaryann gerisine ekilelim emrini verir. Birlik kaydrmaya balar. te o mehur olay bu srada

cereyan eder. Eyll aynda, harbin bitmesine 5-6 gn kala Mustafa Kemal, krk kaburgalaryla
yatandayken, smet Paa da ayn odada sandalyede uyuklar. Bir binba gelir, istihbarat raporlarn
okur: Efendim bizim aldmz raporlar unlar, birlik hareketleri yle, bizim deerlendirmemiz,
Yunanllarn yeni birlikler getirdii istikametinde ve harbi kaybediyoruz.
Mustafa Kemal, Bir dakika Binbam der, Bir kez daha okur musunuz? Raporu bir daha okuyan
binbaya, Atatrk, imdi smet Paay uyandr ve zaferini tebrik et emri verir. Binba, ok
arsa da smet Paay uyandrr, zaferini tebrik eder.
Ardndan Mustafa Kemal, Fevzi Paa Hazretleri nerede? diye sorunca adrnda efendim
yantn alr ve Fevzi Paay artr. Paa gelir, Paa Hazretleri neredeydiniz? diye sorar Mustafa
Kemal. Fevzi Paa, Mustafa Kemalden rtbeli, fakat Fevzi Paann da isteiyle bakomutan
olmutur Mustafa Kemal. Fevzi Paa adrmdaydm, Kuran okuyordum. Her eyi kaybettik,
Allahtan sizi bize balamasn niyaz ediyordum der. Bunun zerine Mustafa Kemal Bir dakika,
ortada bir yanl anlama var der ve yle devam eder: Binbann bize getirdii istihbarat
raporlarn ben iki defa dinledim, deerlendirmeleri yanl. Papulas birlik getirmiyor, mevcut
birlikleri kaydryor, Yunanllar geri ekiliyor.
Fakat adrdakiler Mustafa Kemale inanamaz. Evet der Mustafa Kemal, Gelin anlataym.
Mustafa Kemal, zihninde btn cephenin adeta haritasn kartm durumda. Binba istihbarat
raporlarn okurken Mustafa Kemalin kafasnda btn cephe ekilleniyordu ve fark ediyordu ki
Yunanllar ekiliyor. Durumu dierlerine de izah ediyor, herkes ok memnun...
Sonra Mustafa Kemal, Yunanllar burada durdurduk, yarn taarruza kalkacaz der. smet Paa
ise oturduu yerden hiddetle kalkarak Sen delirdin diye barr, Ne ile taarruz edeceiz.
Subaylarn te ikisi ehit, ordunun yzde krk alts firar etmi, ne ile taarruz edeceiz?
Mustafa Kemal yle cevap verir: smet, hi mhim deil iaret parman bana koyarak
Papulas, sava burada kaybetti, imdi stnlk bizde.
Ertesi gn Trk taarruzu balar. Papulas bunu grnce, daha evvel yapt yanl deerlendirmesini
bir adm daha teye tayarak, Trklerin zannettiinden daha kuvvetli olduuna inanarak birliklerine
Ktahya-Eskiehir hattna ekilmeleri emrini verir. Nihayetinde Yunan Ordusu, Byk Taarruzun
balayaca hatta kadar geri ekilir. Bizimkiler olanlara inanamaz. Onlara gre Bu bir mucize dir.
Fakat elbette bir mucize sz konusu deildir. Olay, karndakini ve muhatap olduun vaziyeti ok iyi
okuyabilmek, harp teorisini ok iyi bilmekle ilgilidir.
Papulas ve Atatrk harbiye okullarnda ayn kitaplar okudurlar, her ikisi de kurmay subay. Ne
Trklerde ne de Yunanllarda byk teorisyenler olmadndan harp teorisini Alman ve Fransz
kitaplarndan rendiler. Dolaysyla Mustafa Kemal, Papulasn ne okuduunu, kafasnda ne
olduunu biliyordu. Papulas yetenekli olsa da nihayetinde sradan bir asker ve abuk asab bozulan,
fazla sabr olmayan bir insan. stelik karsnda bir dhi var. Mustafa Kemal, kendi ordusunun
erlerinin ne yapacan, ne kadarnn kaacan, ne kadarnn kalacan biliyordu, hesabn buna
gre yapyordu.
Oysa tekiler yle deil, kahraman Mehmetik hesabndalar. Sakarya Meydan Muharebesi
kaybedilip de ordunun yzde krk alts firar edince, dier komutanlarn psikolojisiyle Mustafa
Kemalinki ayn deildi. Daha dorusu bu durum, Atatrkn neredeyse umurunda deildi. O bu
durumun hesabn zihninde zaten yapmt ve bu yzden de kaybetmedi, kazand.

Sonra ne oldu? Atatrk, trenle Ankaraya dndnde, ehirdeki tek otomobil olan sar renk, Ford
marka arabasna binip ankayaya giderken kardan bir fayton geldiini grr. inde Hamdullah
Suphi Tanrver, Yakup Kadri Karaosmanolu, Meclis Bakan Sekreteri Ruen Eref naydn vardr.
Paay karlamak iin gelmilerdir ve yolda karlarlar. Paann arabasn grnce faytonlarndan
frlarlar, Atatrke sarlrlar: Paam 400 senedir ilk defa meydan muharebesi kazanyoruz, var
olun! Sonra Mustafa Kemal, Ruen Erefin szn keser, Ruen bo ver bunlar. Bu muharebe
bana ey retti, yeni keif yaptm, bunlar da bu deftere yazdm diyerek krmz deri kapl bir
defteri gsterir. Yaptm keif benden sonra askeri okullarda retilecek der.
Bu keiflerden ikisi u ekildedir:
1- Meydan muharebelerinde hatt mdafaa etmek doru deildir. Sath mdafaa edeceksin, bunun
iin de her birlie, bize bugne kadar retilen teorinin aksine, daha fazla hrriyet vereceksin. Ne
kadar ekileceklerine birlik komutanlar kendileri karar verecekler.
2- Bu savata bir sr insan kaybettik, kar taraf da... Baarmz eer ekonomik bir zafer takip
etmezse bu yaplan, ykmdan baka bir ey deildir. Ne yapacaz bundan sonra, ona bakmalyz.
Ruen Eref Mustafa Kemalin syledii nc kefi hatrlayamaz. Vefatnn ardndan da sz
edilen bu krmz kapl defter bulunamamtr.
ok ilgintir, Sakara Meydan Muharebesi olurken, savan ortasnda, henz sava kazanp
kazanmayacamz dahi belli deilken Mustafa Kemal, Bu topraklar ok zengin, bir kltr umum
mdrlne ihtiyacmz var demitir. Bunu savan ortasnda sylemitir, nk devam etmekte olan
savata kendi kafas iinde oktan galip gelmitir.
Zaferin ardndan Meclise gelindiinde, herkes durumdan ok memnundur, Hemen taarruz edelim,
Yunanlar atalm beklentisindedir. Fakat elde ordu kalmam, neyle taarruz edilecek?
lk i, orduyu batan kurmak. imdi, Yunanllarn gc daha iyi, daha net biliniyor ama savamak
iin de ordu lazm. Tekalif-i Milliye emirleri bu srada kartlrken ok sayda kiiden itiraz
ykselir: Milletin canndan baka verecek neyi kald. Tabii, Mustafa Kemal, Trk halkn bu
emirlere itiraz eden vekillerden daha iyi tanyordu. Onlara syledii ey u idi: Bakn bu halk
bkm, yenilgi grmekten bkm. Ben muzaffer bir kumandan olarak gidiyorum karlarna ve
diyorum ki, bir kez daha kazanacam.
Bu arada Doudan da iyi haberler geliyordu. Sakarya Muharebesini Trk Ordusu kazannca
Franszlar ve talyanlar hemen yan izdi, ngilizleri yalnz braktlar. Fransz parlamenteri Henry
Franklin-Bouillon, Fransay temsilen Ankaraya geldi ve Ankara Hkumetiyle bir antlama imzalad.
Franszlar gidecekler.
Mustafa Kemal, Franszlara Siz bu kadar silah getirdiniz buraya, geri mi gtreceksiniz? Brakn
onlar burada, bedelini altnla deyeceim size teklifinde bulunur. Altn ise Leninden gelmektedir.
Moskovada Ali Fuat Cebesoy, yeni Trk Devletinin komnist olaca beklentisini tayan Lenini
gayet iyi idare ediyordu. Mustafa Kemal de bu beklentiyi ynetmeyi ok iyi becermitir.
Dolaysyla altnlar gelir ve Franszlara deme yaplr. Franszlar da btn kamyonlarn,
uaklarn, silahlarn ve cephanelerini Anadoluda brakr. Gney Cephesi temizlenirken btn
mhimmat ve tehizat Bat Cephesine gnderilir. Ardndan, Mustafa Kemal, Dou Cephesinde
bulunan ve Ruslarn Kars Kalesine koyduu kale toplarnn, Bat Cephesine sevki emrini verir.
Fakat aplar ve zellikleri farkl farkl o kadar ok sayda top tr vardr ki, bu toplara cephane

uydurmak ciddi bir problem tekil etmitir. Bu engel de alr, bu toplara bir ekilde mhimmat
uydurmann stesinden gelinir. Burada bu ii yapan sanatkarlarn muazzam emeklerini takdir etmek
lazm. Hayatlarn tehlikeye atp bu iin stesinden geliyorlar.
Byk Taarruz iin Atatrk yle bir plan yapmtr ki, bu plan o zamanki akil insanlar rahatsz
etmitir. Bunun ok ama ok tehlikeli bir kumar olduu sylenen Mustafa Kemalin sz konusu plan
udur: Yunann en byk gc Afyon civarnda ve gneyde Trikopisin emrindeki kuvvetlerdir.
Atatrke gre buras o kadar gzel tahkim edilmi ki, belli ki Yunanllar buray bir kuvvet merkezi
yapma niyetindeler. Atatrk, Buray drrsek btn cephe der, dolaysyla buray vuracaz,
der.
Bu plan Trk kurmay heyetini olduka endielendirmitir. Onlarn dncesiyse yledir: Yunan
en gl olduu yerden vurmaktan sz ediyorsun, o halde bizim de btn gcmz buraya toplamamz
gerekecek. Evet der Atatrk.
Yakup evki Paa, bunu duyunca kplere biner. Nasl yaparz. Byle yaparak beni, kuzeydeki
orduyu neredeyse plak brakyorsun. Karmda General Digenis var. Bize saldrd takdirde
Ankaraya kadar elini kolunu sallaya sallaya gider. Biz Afyona gidelim derken Digenis Ankaraya
girer der. Atatrk de Girmez Paam diye kar kar.
Anlald kadaryla Atatrk, Digenis ile Trikopisin akllarn baarl bir ekilde okumutu.
Yunan Ordusunun halet-i ruhiyesini iyi biliyordu. Orduda Venizeloscular gitmi, Kralclar gelmiti.
Politik olarak blnm olan Yunan subaylar birbirlerini yiyorlard. Yunan Ordusu iinde ciddi bir
siyasi kavga vard. Yunan ordusu rahat deil, aldklar son yenilgiyle zaten zafere olan inanlarn da
kaybetmilerdi. Askerlerin pek ou Bktk, artk evimize gidelim diyorlard. Fakat bizimkiler yle
deildi, nk kendi vatanlarn savunuyorlard ve yenmenin tadn tatmlard.
Atatrk diyordu ki, Paam, biz byk bir gizlilik ierisinde kuvvetlerimizi kaydracaz. evki
Paa, Nasl olur, uradan uraya bir tabur kaydryorum, Yunann haberi oluyor diye cevap
verirken Atatrk de, Paam birliklerinizi gndz kaydrrsanz haberleri olur, biz hareketimizi gece
yapacaz, gndz ise birliklerimizi saklayacaz diyordu.
Yakup evki Paa bu hareket planna bir trl anlam veremiyor, Ben bu mesuliyeti alamam diye
srar ediyordu. Mesuliyet szn iitince Atatrk hemen unlar syler: Bir dakika arkadalar,
hibirinizde bir mesuliyet yok. Btn mesuliyet bana ait, millete kar ben sorumluyum.
Mustafa Kemal, btn gc gneyde toplad. Bu arada ngiliz mareali Charles Vere Ferrers
Townshend Yunan mstahkem mevkilerini gezer. O kadar beenir ki, Trkler buray alt ayda
geerlerse, alt gnde getik desinler der.
Yunanllar vaziyetten ok memnundur, o kadar eminlerdir ki kendilerinden, istihbarat da bo
verirler. Bu srada bizimkiler ise btn gayretleriyle gneyde toplanmaktadrlar.
Atatrk, taarruz tarihini Ankarada hi kimseye bildirmez, hatta kendi arkadalarna dahi bilgi
vermez. Sadece gvendii ve kendisine gvenmesini istedii Ruslara haber verir. Birka gn sonra
saldrya geiyoruz der. Ruslardan t kmayacan, ngiliz ve Yunanllarn malubiyetini drt
gzle beklediklerini biliyordur.
Ardndan, Mustafa Kemalin Ankarada byk bir ay partisi verecei haberi yaylr. Davetliler
var, ay partisi var, ama ev sahibi ortalkta yok, cephede. Bir tr oyalama ve dikkati baka yne
ekme hamlesidir bu.

Son kontroller yapldktan sonra Atatrk cepheye gelir, Anadolunun d dnya ile btn telgraf
balantlarnn kesilmesini emreder. Anadolu birdenbire suskunlua brnr. Hemen ardnda da
Ankarada Mustafa Kemale kar bir isyan balad ynnde sahte bir haberin yaylmas salanr.
stanbul, Mustafa Kemale kar bir hareket balam haberini alr ama Anadoluda ayn zamanda tm
telgraflar da susmutur. Kimse duruma bir mana verememektedir. Atatrk, daha arazide silahlar
konumaya balamadan istihbarat savan kazanmtr.
O sabah Byk Taarruz balar. Sabah 04.30da tanzim at alr, 5.50de de tahrip atna geilir,
saat 07.00de ise Yunan topusu susar ve Trk Ordusu 14 gn sonra zmire, Kordona varr. Byk
Taarruzdan evvel Atatrk, 15 gn sonra zmirde olacan sylemitir yakn evresine. Sonra
birlikte Kordonda yrrken de Salih Bozoka Ka gn oldu? diye sorar, 14 gn Paam cevabn
verir Bozok. Bir gn yanldk o zaman der Atatrk.

zmirin Yunan igalinden kurtuluunun ardndan, bir ocuk ile beraber.

Atatrk sava adm adm takip etmitir. Askerlie bir bilim olarak ilgisi vardr. Bu muharebeyi
nasl kazandk, onlar neden kaybetti vs. birok sorunun cevabn arar. Yunanllarn yaptklar hatalara
bakar. Mesela, taarruz srerken bir telgraf gelir, bizimkiler telgraf kar tarafn eline ulamadan kesip
alr. Telgrafta Trikopisin bakomutan olduunu bildirilir, ama haber Trikopise ulamaz. Trikopis
ancak Dumlupnarda esir dnce bundan haberdar olur.
Trikopis kendisiyle yaplan bir mlakatta olay yle aktarr:
Trk ordusunun bu beklenmedik kuvveti karsnda birliklerimiz perian olmutu. Yan birliklerle
de irtibat kaybetmitik. Cephanemiz tkenmek zereydi. Nerettiim bir gnlk emirle sonuna kadar
muharebeye devam edilmesini askere tebli etmitim. Vaziyetimiz gittike mklleiyordu. Asker
yorgundu. Kimsede muharebeye devam arzusu kalmamt. Birinci Dnya Savandan beri durmadan
arpan Yunan Ordusunun maneviyat hayli sarslmt. Halk artk savatan bkmt. Askeri zorla,
inanmad bir gaye urunda muharebeye srklemekteki glk, harbin en etin meselelerinden birini
tekil eder. Ordunun adm adm hezimete yaklatn hissediyorduk. Her tarafmz Trklerle
evrilmiti. Esir olacamz anlyorduk. Bizde klc dmana teslim etmek kklk saylr.
Vaziyetin ktye gittiini gren yaverim bir ara yanma gelerek: Generalim, kllarmz imha
edelim, diye teklifte bulundu.
Klcm kendisine verdim. Ald ve paralad. Firar fayda etmedi, ordu perian olmutu. Bu esnada

atm da vurulmutu. Baka bir ata binerek kamaya ve emberi yarmaya teebbs ettim. Fayda etmedi.
Trklerin iine dtm. Esir oldum. Beni yakalayanlar hviyetimi almakta glk ekmediler.
zerimde bir revolver vard. Derhal bunu aldlar. Bizde svarilerin klc atlarn eerine baldr.
Benim bindiim atta da byle bir kl bulunuyordu. Askerler bunu da benim klcm zannyla
msadere ettiler. Bu esnada ordu perian olmutu. Sa kalan birlikler dank bir halde zmire
kamaya alyorlard. Bu bizim iin byk bir malbiyet olmutu. Beni evvel Garp Cephesi
Kumandan smet nnye gtrdler. Kendisi ile fazla bir ey konumadk. nn, beni yanna alarak
Mustafa Kemalin huzuruna kard. Yunan Ordular Bakumandanlna tayin edildiimi de bu srada
rendim. Atatrk beni mert bir askere yarar bir ekilde kabul etti. Teessr ve heyecan iindeydim.
nn beni kendisine takdim etti. Gazinin bu esnadaki szlerini hi unutmayacam:
zlmeyin General, dedi. Siz vazifenizi sonuna kadar yaptnz. Askerlikte malp olmak da
vardr. Napolyon da vaktiyle esir olmutu. Size kar byk bir hrmet hissi besliyoruz. Burada
kendinizi esir addetmemenizi rica ediyorum. Misafirimizsiniz. Yaknda her ey dzelecektir. Buyurun,
istirahat edin.
Atatrkn bu ince ve nazik muamelesi karsnda ben de bu byk kumandana kar iimde bir
hayranlk duymaya balamtm. Bundan sonra bizi Kayserinin Talas blgesinde kurulan bir esir
kampna sevk ettiler. Yksek rtbeli subaylardan baka yanmda drt general daha vard. Artk bizim
iin sava bitmiti. Neticeyi beklemeye baladk. Bundan sonraki vaziyeti biliyorsunuz. Ordumuzun
bakiyeleri birka gn iinde Anadoluyu terk ettiler. Fakat bar muahedesinin imzalanmas kolay
olmad. Kayseri kampnda bir seneye yakn bir mddet yaadk. Daim bir tarassut ve nezaret altnda
bulunuyorduk. Bir gn kamp kumandanna:
Beni braksanz bile bir yere kaamam, dedim. Bundan sonra nereye gidebilirim? Haydi kamptan
katm, Yunanistan nerede, Kayseri nerede. Nihayet Trkiye ile Yunanistan arasnda esirlerin
karlkl mbadeleleri konusundaki anlama imzaland. Biz de memleketimize dndk. te Anadolu
seferimizin hazin hikyesi.
Burada Trikopisin anlatmad bir ey daha var. Mustafa Kemal, Trikopis ile konutuktan sonra
Fevzi ve smet Paalara dnerek, kumandana syleyecek bir eyleri olup olmadn sorar. smet
Paa, Ben bir eyi ok merak ettim der, Biz sabahn erken saatlerinde topu atna baladk.
04.30da tanzim at yaptk, 5.50de imha atna getik, siz de karlk verdiniz ama 07.00de sizin
topu sustu diye devam eder, Buna anlam veremedik.
Trikopis de, Evet efendim, biz topularn gzclerini ok ne karmtk. Sizin topu ateiniz o
kadar baarlyd ki, o kadar isabetli atlar yapld ki, gzclerin hepsi isabet ald, dolaysyla toplar
kr oldu, atei kesmek zorunda kaldk eklinde cevap verir.
Yunan Ordusu silah, asker ve tehizat stnlne ramen Trk Ordusu ve Mustafa Kemal gibi bir
dehayla ba edememitir. Bizim tarafta bir dhi, kar tarafta ise birbirlerini yiyen bir sr vasat
asker vard. Savan neticesi de bunu gsteriyor zaten. imdi Mustafa Kemal cephede muzaffer
olurken, bir yandan da baka eylerin planlarn yapar. Kurtulu Sava zmirde kazanld, ardndan
Bursaya geti ve burada retmenlere hitaben bir konuma yapt: Ordularmzn baarsnn
sebebini biliyor musunuz? Bizim baarlarmzn sebebi, ordularmzn sevk ve idaresinde fen
metotlarn ittihaz etmektir.
u mesaj veriyordu: Ben buraya kadar ok rasyonel ynettim bu ii, bundan sonra da her ey

byle ynetilecek.
***
Mustafa Kemal, Kurtulu Savan kazandktan sonra elinde kalan Trkiye hakikaten bir enkazd.
Trakyay belki bir lde bu iddiann dnda tutabiliriz ama Anadolunun ta devrinde olduu bir
metafor deildir. Anadoluda hakikaten hibir ey yoktur.
u seviyeye dm bir insanlk dnelim; aa yukar sekiz milyonluk bir nfus, srekli harp
kaybederek morali sfra inmi, moralini dzeltmek iin de bilmedii bir dinden baka sarlabilecek
hibir eyi yok. Bilmedii dini de ona empoze edenler bizim halk tabiriyle hac-hoca takm
dediimiz, kendileri de cahil olan szde din adamlar. Bunun dnda hibir eyi yok Anadolunun.
Hi kimse diyemez ki Anadoluda ne cevherler vard da sonra kayboldu. Byle birey yoktu.
Bu manzara karsnda Mustafa Kemalin en nemli ve acil grevi, halk refaha kavuturmakt.
Bunun iin ise ncelikli olarak, alan bir devlet mekanizmas oluturmak, ardndan halkn refahna
mani olan faktrleri, dolaysyla halkn fakirliini ortadan kaldrmak, halkn eitim seviyesini bir an
evvel ykseltmek, halkn salk sorunlarn ortadan kaldrmak. Btn bunlarn bir an evvel hayata
geirilmesi iin radikal deiikliklere bavurmak icap ediyordu. Zira bunlar yava yava
gerekleecek deiiklikler olmad gibi, ne halkn sabr vard ne de yava bir deiimin baar
ans vard. Ayrca Mustafa Kemalin de snrl bir mr vard, ki ne kadar hakl olduu vefatndan
sonra ortaya kt. Onun balatt hamleyi kimse srdremedi. Dolaysyla Atatrk kendi mr ile
snrl bir yenileme projesini uygulamaya koymak mecburiyetindeydi.
Yapt ilk i eitime el atmak oldu. Bylece okullar modernize etmeye alt. Gazinin tm bu
gayretlerine ramen bir taraftan da ilerin ne kadar yava ilerlediini uradan anlayabiliriz,
Cumhuriyet 1923te kuruluyor, Harf Devrimi ancak be sene sonra yaplabiliyor.

Dolmabahe Saraynn st katndaki salonda, Harf Devriminin hemen ardndan yeni alfabeyle ilgili konferansn nc gnnde,
konumacy dinlerken.

Peki, Mustafa Kemalin modernizasyon hamlesini hayata geirebilmesinin nndeki engeller

neydi? Evvela, karsnda bir millet yok. Kimsin dediin zaman ben Mslmanm, diyor insanlar. Bir
Osmanl milletler karmaas var ki, tamamen dine dayanyor. lke ierisindeki Mslman olmayan
faktrler Avrupa ile nispeten temaslarn muhafaza edebilmiler, mesela ocuklarn adam gibi bir
okula gnderebilmiler, onlara en azndan okuma-yazma retebilmiler.

Mslman ahali bunu dahi yapamam... Atatrkn bunun nnde grd en nemli engellerden
bir tanesi alfabeydi.
Baz kiiler hl yle laflar ediyorlar: Kardeim 34 tane harfi mi renemiyorsun? yi de
Osmanlca 34 harften olumuyor ki. O 34 harfi tamamen bilsen bile Osmanlcay okuyamyorsun,
nk ngilizce gibi. Daha ak bir rnek vermek gerekirse r, e, c, i, p, e yazldnda, bunu risayp
m okuruz resipi mi okuruz? ngilizce resipi okunur. Bunun resipi diye okunacana dair o yaznn
zerinde hibir iaret yok. Risayp da okunabilir ama onun resipi olduunu biliyoruz. Kelimeyi
bildiimiz iin okuyabiliyoruz. Kelimeyi bilmediimiz taktirde okuyamyoruz.
Bernard Shaw, Pygmalion isimli piyesinin banda bundan ikayeti olur. Shaw, Bizim dilimiz
ok deiik gruplar tarafndan farkl ekilde konuuluyor der. Shawn bahsettii deiik gruplar,
kendi lkesindeki gruplar. Zira ngilterenin Galler ve skoya blgelerini darya koyarsak,
Yorkshiredan gelen bir insanla Devonshiredan gelen bir insann, Devonshiredan gelen bir insanla
Dou Angliadan gelen bir insann konutuklar ngilizce deiik. nn konutuu dil bir
Cockneyin konutuu dilden deiik. Bunun sebebi gayet ak. Zamannda yaygn bir okuma kltr,
yaygn bir okullama olmad iin farkl blgelerdeki farkl insanlar bu kelimeleri farkl
seslendirmiler. nk yazld gibi okunmuyor.
Yine ayn yere geliyoruz; Atatrkn nndeki en nemli sorunlardan biri, asgari bir bilgiyi halkna
verebilmekti. Dnyada ne oluyor, ne bitiyor? Memleketimizin corafyas nasldr? Nasl tarm
yapacaksn? Nasl bir ynetimimiz var, bu ynetime nasl katlacaksn? Btn bunlarn sratle halka
retilmesi lazm. Bunun nndeki en byk engel olan alfabenin ise deimesi gerektii kanaatinde
Mustafa Kemal.
Bu arada, alfabenin deimesi gerektii ynnde fikir beyan eden ve eyleme geen ilk kii Atatrk
deil. Daha nce de teebbsler var. Enver yaz var mesela, birbirine balamadan yazlan yaz.
Dolaysyla Osmanlcann bir sorun olduunu gren ilk kii Atatrk deil.
Bununla birlikte, eski Trk lehelerini inceleyen dil bilimciler, bu leheler Arap harfleriyle
yazlmsa belgelerin linguistik veya fonetik olarak hibir deerinin olmad kanaatindeler.
Okunamyor nk. Mafsal ile mufassal ayn ekilde yazlyor Osmanlcada. Bir corafya kitab
almtm, uzun zaman dndm, mafsal corafya ne demek diye. Sonra fark ettim ki, bu mufassal
corafyaym. Bunu bilebilmek iin o alfabede belli bir okumuluunuzun olmas lazm.
Alfabe deiikliinin gereksizliini anlatmak iin in ve Japonya rnei verilir ska. ok daha
zor alfabeleri var, bak adamlar neler yaptlar derler. Ama ini rnek gsteren, ince bir roman
okumak iin aa yukar elli bin karakter ezberlenmesi gerektiini bilmiyor. Bunu inde herkes
yapabiliyor mu? Hayr. Ama kyls gazete okuyabiliyor. nk 1940l, 50li yllarda metazori bir
okuma program gelitirmi Mao. Bu metazori ile aa yukar yirmi bin karakter ezberlenebiliyor. Ki
bu karakterler de zaten belirli kklerden kyor, o kkler bilindii zaman karakteri ina etmek
sanld kadar zor olmuyor. Ama bir kere karakteri renince o karakter baka bir ekilde
okunamyor. Bunlara ideogramlar deniyor, ayn zamanda hecelerdir ve ideogram grld zaman o
hece odur, baka bir ekle, baka bir sese brnemez.
Fakat Osmanl alfabesinde durum byle deil. Ka yazlyor ne okunuyor. O kelimenin
bilinmesi lazm. Bir de srailin kulland alfabe var. Fakat srail bugn btn bilimsel yaynlarn
ngilizce yapyor. Ama devlet yazmalarnda braniceyi kullanyorlar. nk bu alfabe onlarn millli

sembolleri. ki milli sembolleri var: Musevi dini ve branice. Bu ikisinden vazgeerse ortada srail
kalmyor. Bizdeki durum byle deil ki, bizim Trkeden vazgemek gibi bir derdimiz yok ki. Ayrca
brani alfabesi zaten onlarn alfabesi. Arap alfabesi bizim alfabemiz deil ki. Dil bilimciler zaten
sylyorlar, Arap alfabesi Trk dilinin seslerini retmeye uygun deil. Peki neden bu alfabeyi
kullanmaya devam edelim? Bizim srail gibi bir nedenimiz yok.
Sonra bir baka eletiri yledir: Alfabe deiiklii ile birlikte gemi ile olan balar koparlmaya
alld, bu devrimin esas meselesi buydu. Bu doru deil. Harf devrimi yapldktan sonra bir sr
insan eski Trke okuyabiliyordu, zira o dilde yetimiler, onlarn bu kltr nakletmesine kimse
mani deildi. Bal gibi nakledebilirlerdi. Bir baka husus da Osmanlnn zaten byk bir (kltrel ve
bilimsel) retiminin olmamasdr. Osmanl entelektellerinin hayatlar hakknda yazlan kitaplar var.
Bu kitaplarda uraya gitti, ilim tahsil etti, denilir. Ne tahsil etti bu insan? Kimya m, fizik mi,
biyoloji mi, sosyoloji mi, hukuk mu, ne tahsil etti? lim tahsil etti, on bin tane beyit ezberledi denir
mesela Ali Emiri Efendi iin. Bu marifet deil ki, bir ey renmiyor on bin tane beyit ezberlemekle.
Ya da mesela Osmanl Katip elebiyi okuyarak zamannn corafya bilgisini renemez. Katip
elebi, Avrupa corafyasn tesadfen bir-iki kitaptan renmi, bunun yannda slam corafyasn
bilmeyen bir adam. Yani Osmanl, slam corafyasn dahi renmemi ve retememi. Ne
renilecek Osmanlca bilerek? Denebilir ki, Arap eserlerinden pek ok ey renilebilir. O zaman
Arapa renilir. (Osmanlca) Alfabe renerek Arapa renilemez. Fars ekolnn corafyaclar
renilmek isteniyorsa Farsa renilir.
Atatrkn istedii, milleti sratle okur-yazar hale getirmekti. Dnn ki, mparatorluun ancak
yzde onundan az okur-yazar. Kabul edilen alfabe tamamen fonetik bir alfabedir. Bizim dilimize
birebir uyuyor, rahat kullanlabiliyor, bir kelime yazld zaman onu baka ekilde okuma imkn da
yok. Dolaysyla szn ettiim, ayn kelimeyi mafsal diye mi okuyacam yoksa mufassal diye
mi okuyacam eklinde bir sorun kmyor.
Bununla da bitmiyor: Arap harfleriyle yazlan literatrde birden fazla yaz ekli var. Mesela, nokta
dahi kullanmadan yazlan bir lim yazs vardr. Yani, n ile byi birbirinden ayran, birinde stte
nokta, dierinde altta nokta, bunun dahi olmad bir lim yazs vardr. stanbul niversitesi
Ktphanesindeki El Haysamn mehur Konik Kesitler kitab o tr bir kitaptr, nokta dahi yoktur.
Nasl okunacak bu? O kitapta yazlan her kelimenin bilinmesi lazm. Sonra Osmanlcann matbu
kitaplarda kullanlan, ok az esre ve stn olan ama noktal bir matbu alfabesi var. Bu bir
dereceye kadar okunur ama yine kelimeyi bilmek artyla. Kelimeyi yanl okuyanlarla da ok alay
edilirmi, bu adam okumam ve daha nce de grmemi bu kelimeyi, okuyamyor diye. Peki, yaznn
maksad ne? Bir kelimeyi okutmak deil mi?
Dolaysyla ortada okunacak ok fazla bir ey yok (Osmanlcann nesir tr literatrde pek fakir
olduunu tm edebiyat tarihileri bilir; eh nazm okuyarak da dnyay renmek pek salkl bir yol
olmasa gerek), fakat buna ramen alfabe deitikten sonra halkn yeni alfabede yazlan eyleri
okuyabilmesi lazm ve bunun iin de bir dil lazm.
Osmanlca diye bir dil yok. Osmanlca bir esperantodur, yani bir sr dilin bir araya gelmesiyle
yaratlm yapay bir dildir. Osmanlcay laykyla okuyup anlayabilmek iin Trke bilmek lazm,
Farsa bilmek lazm, Arapa bilmek lazm. Bu dili bilmek lazm, zira Osmanlca bu dilden
sadece kelime almakla kalmam, buralardan birtakm kurallar da alm. Byle dil olmaz. nk bu

 dil kyllere retilemez, kasaballara retilemez, hatta ve hatta laykyla mnevvere dahi
retilemez. Arapa ve Farsa gibi dillerin renilmesi ve retilmesi kolay deildir. Her ikisinin de
ok zengin tarihleri, edebiyat var.
Haliyle Atatrk, Dil Devrimiyle ncelikle unu hedeflemitir: Herkesin anlayabilecei bir dilimiz
olsun. nk Osmanl zamannda stanbuldaki entelektelin konutuunu kylnn anlamas mmkn
deildir. Devletin konutuu dili vatanda anlamyor. Osmanlca konuulan dnemi tarif etmek iin
ska yaplan bir ayrm vardr halk dili ve aydn dili. Bu dahi tam manasyla doru deildir. Zira
aydnlar dahi birbirini anlamyor. Dnn ki, adam bir Servet-i Fnun akm mensubu, bir iir veya
bir roman yazacak, aklna gelen kelimeyi Farsadan alyor, zira karsndaki adamn Farsa bildiini
zannediyor. Fakat bilmiyor. Bilmiyorsa ne yapacak bu insan? stedii kadar aydn olsun.
Bir Osmanl aydn dnn ki, yle birisi var myd bilmiyorum ama, ok iyi ngilizce, Franszca
bilsin ama Farsa bilmesin, nasl okuyacak Osmanlca yazlanlar? Dolaysyla absrd bir dil kyor
ortaya. Halk ve aydn dili diye ayrmak yanl. Osmanlca diye geni bir kitlenin kulland ve
Trke, Arapa, Farsa pnarlarndan ayr ayr beslenen muhtelif diller var.
Atatrk alfabe deiikliini mteakip bir Dil Devrimi yaplmas gerektiini dnm ve devrime
ilikin zihninde yle bir yol haritas gelitirmi: Trkeyi Arapa ve Farsadan temizlersek millet
birbirleriyle anlaabilir. Fakat dilden Arapa ve Farsa kelimeler atld zaman Osmanlcadan
geriye ok az ey kald grlyor. Yani halkn gndelik lisanda kulland ekmek alalm, eve
gidelim vs. gibi basit ifadelerin dnda dil, ifade kabiliyetini byk lde yitiriyor. Bu sebeple dil
kongreleri balatlyor. Bu kongrelerin maksad dili slah etmek ve olabildii lde zenginlie
kavuturmaktr. Dili slah etmenin yollarndan biri kelime icat etmektir. Fakat kelime icat edildii
zaman birden bire yine halktan kopuluyor. Halk icat edilen bu kelimeyi de bilmiyor. Ama en azndan
icat edilen kelimeleri oluturan kkler veya kelimecikler Trke, belki ondan kartabilir. Mesela,
ilimi bilim yapalm diyoruz. Bu istikamette bir teebbs var. Fakat Atatrkn yapt btn iyi
ileri bir de kt hale getirmek gibi bir huy, gelenek var. O da Trkiyedeki dalkavukluk deti.
Atatrkn balatt Dil Devrimini tatbik edenlere bir bakyoruz, kraldan ok kralclar var.
Atatrk, iin kontrolden ktn grd anda hemen bu hareketi frenlemeye karar vermi. Geoffrey
Lewisin Trkiyedeki dil reformuyla ilgili ok gzel bir kitab vardr. Kitabn ad Afetsel Bir Baar
(A Catastrophic Success) Neden afetsel bir baar diyor? nk bu i zvanadan km. Fakat bu
Atatrkn kabahati deil. Atatrk henz hayattayken bu iin nn kesmi, ama vefatndan sonra,
nne gelen, aklna gelen kelimeyi icat etmi. Tpk Servet-i Fnuncularn aklna esen kelimeyi
Farsadan, Arapadan almas gibi bizimkiler de akllarna estike kelime icat etmiler. Geenlerde
okuduum bir kitabn arkasnda Szlke yazyor. Ne diyeyim? Szlk kelimesinin neyi
beenilmedi de bir de e ilave edildi yanna?
Atatrkn nne gemek istedii ey cehalettir. Ama bu canavar her defasnda Atatrk ve
yapmak istediklerini srtndan vuruyor. Atatrkn gremedii ey u: Bir yerde entelektel sylem
gelimemise dil de gelimez. Fakat bir taraftan da aresiz, ne yapsn? Bir yerden balamak lazm.
Yanl yolda olduunu grd eylerin nn kesmeye alm ama cehalet yle bir ey ki, peini
brakmyor. Mani olamyor, hele vefatndan sonra mani olmak neredeyse imknsz, nk yerini
brakt adamlarn pek ou cahil.
Tabii tm bu konumalardan Dil Devriminin baarsz olduu neticesi de kartlmamal. Trke

ok deiti. O kadar deiti ki, bugn Atatrkn Nutuku sadeletirilmemi versiyonundan

okunmazsa anlalamaz. Fakat tekrar sylyorum; yanllarn sorumlusu Atatrk deildir. Dil,
Atatrkten sonra bu kadar ok deiti.
Atatrk zamannda ve daha sonra Hasan li Ycel ile balatlan baz hareketler vard. Demokrat
Parti iktidara gelmesini mteakip bunlara engel oldu. Neydi bunlarn en nemlisi? Tercme. Kltrel
ve bilimsel rn yoksa en akllca ey tercme yapmakt. Rnesans da Arapa ve Yunanca eserlerin
tercmeleriyle baarl olmad m? Hatta Hilmi Ziya lkenin Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol
isimli ok gzel bir kitab vardr. ok nemli bir itir bu. Atatrk bunu yaptryor. Hasan li Ycel
de mthi sistematize ediyor ii ve ahane bir seri balatyor. Sadece Bat kaynaklar tercme
ettirilmiyor. Dou eserleri de tercme ediliyor. Mesela Mesnevi tercme ediliyor Farsadan.
Tbernin Tarih al-Rusul va al-Muluku (Peygamberler ve Hkmdarlar Tarihi) tarihi evriliyor.
Btn bunlar niin yaplyor? Hem bilgilenelim hem de kendi dilimizle dnya klasiklerini ifade
edebilir hale gelelim diye.
Klasiklerden sonra Hasan li Ycel ansiklopediler hazrlatmaya balyor. nn Ansiklopedisi
hazrlanmaya balyor, fakat iktidar deitikten sonra Neden nn Ansiklopedisi hazrlyoruz, Trk
Ansiklopedisi yapalm diyorlar. 1940larda balayan bir i 1983te tamamlanabiliyor. Bu da
lkedeki potansiyelin ne kadar zayf olduunun, Atatrkten sonra ilerin nasl yavaladnn en ak
iaretidir. Halbuki onun yaamnda hazrlanan ve tarihte tamamlanabilen ilk Trk Ansiklopedisi olan
on ciltlik Hayat Ansiklopedisinin yayn 1932de balatlp 1936da bitirilmitir!
Sonra corafya ansiklopedisi hazrlatmaya balyor Hasan-li Ycel, ama bir fasiklden fazla
kamyor bu, (Hasan li Ycele) bakanlktan el ektiriliyor. Dil, bu tip entelektel abalarla geliir.
Sonrasnda gelien dili kullanan insan, Trke yaynlara ihtiya duyar: Tbbn, jeolojinin, fiziin,
kimyann Trke yazlmas lazm ki, orada yeni terimler kendiliinden tresin. Bizde fizik iin, kimya
iin, jeoloji iin bkmadan usanmadan terim icat edilir, ou da tutmaz. nk o dili kullanan yaygn
ve saygn bir literatr yok. Bu literatr olmadan bunlar yaplamaz.
Atatrkn Dil Devriminin en nemli maksatlarndan biri, az nce dediim gibi, herkesin birbirini
anlayabilecei bir dilimizin olmasyd. nk Atatrk unu biliyor, milletin temelinde dil vardr. Bir
milleti millet yapabilmek iin lk birlii lazmdr, o lk birlii de dil olmadan temin edilemez.
Atatrkn gayesi bu iletiim aracn yaratmak. Ama bunu yaratabilmek iin srf alfabeyi deitirmek
yetmiyor, srf kelimeleri deitirmek yetmiyor, bunu kullanabilecek bir literatrn de olmas lazm,
bunu kullanabilecek bir kltrel altyapnn olmas lazm, bunu kullanabilecek bir retimin olmas
lazm. Eitimsiz byle bir retim olamaz.
Sra geliyor eitime. retmenler lkenin en nemli insanlardr. Yaplacak ncelikli i eitimi
seklerletirmek, dinden temizlemek. Benim hocalarmdan rahmetli hsan Ketin hafzd. Kayseride
1914de doduu iin zamann gelenei, ailesinin eilimiyle Kuran ezberletilmi, btn Kuran
ezbere bilirdi hocam. Ayn zamanda jeoloji profesryd. Arapa biliyor muydu? Hayr. Eee,
Kuran ezbere bilmesi neye yarad?
Her kitabn bir maksad vardr. Kurann maksad insanlarn kafasn anlamad seslerle
doldurmak deildir. Bir mesaj vermektir. Atatrk bunun farknda, yapt ilk ilerden biri de Kuran
tercme ettirmek oluyor. unu sylemek istiyor aslnda: nanyor musun? Evvela neye inandn bil,
bunu bilmen lazm. Sonra biz koca bir milletiz; Yahudimiz var, Hristiyanmz var vs. Eitimde

herhangi bir dini empoze edemeyiz. Zira aikar bir gerek ki, din modern bilimle eliiyor.
Denilebilir ki, Avrupada bilim adamlar arasnda dindar insanlar var, ama bunlar dinlerini
retilerine bir ekilde kartrmamay renmiler. Bu izofrenik bir durum mu? Evet. Yani bir
taraftan Ademe inanp bir taraftan evrimi retmek, bir taraftan Nuha inanp bir taraftan
sedimantolojiyi retmek mmkn deil. Ama bunu yapabilenler var. Atatrkn dedii u:
Karndakiyle aklc bir ekilde gzleme ve manta dayanarak tartamayacam bir eyi eitime
sokmam. Aksi takdirde dayatma olur.
Byk ngiliz felsefecisi ve matematikisi Bertrand Russeln ok gzel bir sz vardr: nsanlarn
bildii ve bilimin kefetmedii hibir ey yoktur. Bu kadar basit. Atatrk de ayn fikirde. Hayatta en
hakiki mrit ilimdir, fendir, baka mrit aramak gaflettir, cehalettir diyor. Yani, ona gre de biz bir
ey biliyorsak bilim sayesinde biliyoruz, dolaysyla ocuklarmz nce bunu renmeliler.
Evet, din de sosyolojik bir olgudur, bunun renilmesi, bilinmesi gerekir. Ama devletin yapaca
ey en fazla dinler tarihini okutmak, din felsefesini, sosyolojisini retmek olabilir. Bu kadar. Eer ki
sen irrasyonel birtakm elerle uramak istiyorsan bunu aile iinde yapabilirsin, buna kimse
karmaz ama bunu memlekete empoze etmeye alma. Tevhid-i Tedrisatn yani eitim birliinin
esas budur. Dnyada bir tane uygarlk var ve herkes bu uyarln gereklerini renmeli. Uygarln
gereklerini renebilmek iin de uygarln okullar tesis edilmeli.
Atatrkn yaptklar esasen apkadan tavan kartmak deil, daha nce balatlm pek ok
hareketin ok radikalize edilmi devamdr. Mesela imparatorluk, felakete gidildiini grd vakit
kendince birtakm tedbirler almaya balamtr. Mesela Sultan Mustafa tm din eitiminden bamsz
Mhendishane-i Bahriyyeyi, Sultan III. Selim, Mhendishane-i Berriyi kurmu, Sultan II. Mahmut
ilkokul tahsilini zorunlu klmtr, fakat bu zorunluluk sadece payitahtta uygulanabilmitir. Baka
yerlerde yaygnlatrmak iin ne imkn ne de yetimi insan gc vardr nk. Sonra Osmanl, Sultan
Abdlaziz zamannda Mekteb-i Sultaniyi, yani Galatasaray Lisesini kurmutur, Darafakay
kurmutur. Ama hepsi bu...
Denilebilir ki, Fransada Katolik niversitesi var, Belikada Katolik niversitesi var, Amerika
gibi ekseriyeti Protestan olan bir lkede bile Katolik niversitesi var. Buna cevap olarak unu
syleyebilirim: Bir El-Ezherin programna baklmal, bir de Katolik niversitelerinin programna
baklmal. Alakas yok birbiriyle, El-Ezher yobazlk retiyor, Katolik niversitesi byk adamlar
yetitiriyor. Hasan li Ycelin El-Ezher iin kaleme ald ok gzel bir yazs vardr. yle der:
Gidip grp de El-Ezhere niversite demek mmkn deildir.
Sylediimiz gibi, Atatrkn gayesi, bilim temelli bir eitim yaratmakt. Osmanldan devralnan
sistemle byle bir ey mmkn deil, dolaysyla satn almaktan baka are yok. Atatrk, Trkiyeyi
devraldnda, yanlmyorsam, gayrimslim okullar hari, yurt genelinde on sekiz tane lise var.
Atatrk bu liselere emir gnderiyor, en iyi ocuklar sein, stanbula gnderin, bir imtihan yaplacak
ve bunlar arasndan seilecekler, eitli konularda Avrupada eitim alacaklar.
eitli konular seiliyor, bu konular tabii Trkiyenin ncelikleri. Belki artc gelecektir ama
seilen konular arasnda arkeoloji var. Daha nce sylemitim, henz Sakarya Meydan Muharebesi
devam ederken Bu topraklar ok zengin, bir kltr umum mdrl tesis etmemiz gerekiyor demi
Atatrk, savan ortasnda.
Sonra jeoloji var. nk jeoloji servisine ihtiyac var, zira lkede kmr var, baka madenler var.

Yeralt kaynaklarn tanmak lazm, yerst kaynaklarn tanmak lazm, bunlarn organize edilmesi
lazm.
1935 ylnda Maden Tetkik ve Arama Enstitsn kuruyor Atatrk. Dikkatinizi ekerim, bir
mdrlk olarak deil, bir enstit olarak kuruluyor. Yani burada aratrma yaplacak ama icap ederse
eitim de verilecek. Sonra antropoloji var. Kendi insanmz tanyalm istiyor. Dnyada bizi yanl
tandklar kanaatine sahip. Derdi, O rk iyi, bu rk kt demek deil fakat bir Avrupallk iddias
var, ki hakl kt. Anadoluda son yaplan kan tahlillerinden alnan DNA rnekleri gsterdi ki bu
corafyada yaayan halkn yzde doksan Dou Asyal deil, Hint-Avrupal. Atatrk bunu gstermek
iin o zamanlar antropoloji ihtisasna ihtiya olduuna kanaat getirmi. Ardndan, Antropoloji
Enstits kuruluyor. Trkiyedeki kongrelere gelen yabanc bilim adamlarndan Eugne Pittard, ki
svireli ok byk bir antropologdur, Atatrke hayran oluyor. Memleketine dnd vakit de, ciddi
bir bilimsel dergide Atatrkn bilime verdii destei anlatan ve kendisinden vgyle bahseden bir
makale yazyor.23 Bilimsel bir dergide, gazetede falan deil.
***
Atatrk bir eitim sramas yapmak iin Tevhid-i Tedrisat hayata geirdi, yurtdna talebe
gnderdi. Peki bu genler dndkleri zaman ne yapacaklar? retmen olacaklar. Yurtdna talebe
gndermenin ana gayesi bu.
Yurtdna tahsile gidenlerden biri de benim hocalarmdan, rahmetli hsan Ketin. hsan Bey lisans
tahsilini bitiriyor, oradaki hocas Sen ok baarlsn. Memleketine dnp liseye retmen olman
yazk olur. Kal burda ve doktora yap diyor. Bunun iin hsan Bey Milli Eitime mracaat ediyor ve
doktora yapmas iin kalmasna msaade ediyorlar.
Sonra Mustafa Kemalin yurtdna tahsile gnderilen bu telebelere syledii bir sz vardr:
Sizleri birer kvlcm olarak gnderiyorum, volkan olarak dnnz. Ne mthi bir nasihattr.
Yurtdna giden, benim de rencileri olma imkn bulduum hsan Ketin, Ekrem Akurgal, Sedat
Alp gibi hocalarmdan bu hikyeleri oka dinledim. yle bir heyecanla gittik ki, Almanlara
tepeden bakyorduk. Paramz daha deerliydi. Almanya kargaa iindeydi. Hitler iktidara gelmeden
evvel isizlik yzde elli civarndayd. Gnde yirmi-otuz kii sokaklarda ldrlyordu diye
anlatyorlard.
Ortak kanaatleri orann bir cehennem, bizim vatann ise bir cennet olduu istikametindeydi.
Almanlar bizimkilerle kendilerini yemee gtrsnler diye arkadalk etmeye alrlarm, nk
bizimkiler daha zengin!
imdi, bu insanlarn dnecekleri yer niversite, Darlfnun. Fakat burann durumu bir felaket.
Sadece bir kiinin varlndan sz edebiliriz, o da Fuad Kprl. ahane bir Trkiyat Enstits var.
Kprl, dnemin ok nemli bilim insanlar olan Bartold, Karkovski ve Oldenburgun imzalaryla
Rus Bilimler Akademisine seiliyor. Hatta Kprl, 1928 ylnda Bartoldu Darlfnuna davet eder
ve Bartold, burada on iki ders verir. Sonra bu derslerin metinleri nce Trke, sonra da sair dillerde
yaynlanr. Ardndan da hep beraber Azerbaycandaki mehur Trkiyat Kongresine giderler.
unu sylemeye alyorum: Kprlden baka hemen hemen ie yarar insan yok Darlfnunda.
Atatrk de nihayetinde bir asker, nasl tartacak bu vaziyeti? svireden Albert Malche davet ediliyor.
Kendisi durumu tetkik ettikten sonra Mustafa Kemale bir rapor takdim ediyor. zetle, Ne buras

niversiteye, ne de buradaki hocalar niversite hocalarna benziyor, der. Hocalarn ounun

diplomas dahi yok.

Mderris Mustafa Reit Beyin verdii dersi dinlerken.

stanbul Darlfnunda snavdan kan rencilerin arasnda. 2 Temmuz 1933.

Atatrkn Malchen raporunun kenarna dt derkenarlar vardr. Bunlardan biri, ok

enteresan: Kymetsiz rencinin cesareti ilk yldan krlmal, niversiteden uzaklatrlmaldr
diyor. Bu, bugn Avrupallarn yapt itir. Herkesi alyor niversiteye, bir sene sonra byk
ounluunu dkyor. Bir daha da giremiyorsun. Atatrk de ayn eyi sylyor. En iyiler niversite
okumaldr diyor. Byk tarihimiz lber Ortayl bir keresinde ne demiti? Her ehre bir niversite
amak ahlakszlktr. imdi bu szn ne kadar doru olduunu anlyor musunuz?
Ardndan, 1933 senesinde, bir gn ierisinde Darlfnun kapatlyor ve ertesi gn ayn yerde
stanbul niversitesi alyor. Kapatp amann teknik bir nedeni var. Kapatld an oradaki btn
hocalarn i akdi de fesh olmu oluyor. Tekrar aldnda sfrdan bir kadro kuruluyor.
Yeni niversite, herkesi ie almak zorunda deil. Bir sr insan darda kalyor. Birtakm kriterler
esas alnarak yeni bir kadro tesis edilmi. Kimisi niversitede kalm, kimsi birtakm liselere
retmen tayin edilmi. Fakat bir de Fuad Kprl gibi bir insan var. Lise mezunu, ama Rus Bilimler
Akademisi yesi. Ne yapmal? Biri, mtihan edelim der. Buna bnlemin Mahmut Kemal naln
verdii ok gzel bir cevap vardr: Edelim, edelim de, imtihan kime yaptracaz?. Tabii Kprl
niversitede ve enstitsnn banda kalyor. Sonra eitli krslerin bana atamalar yaplyor.
Bu atamalar yaplrken Kprl baz politik atamalardan tr ilerin iyi gitmediinin farkna

varyor ve bu durumu Atatrke ikyet ediyor: Bu i byle olmaz, bilimsel liyakat esas alnmaldr
diyor. Atatrk o zaman ona ne cevap verdi bilmiyorum ama politik atamalar devam ediyor. Atatrkn
zihninde olan u: Cumhuriyeti yeni kurduk, bunu koruyacak insan lazm. niversitelerde de bu lazm.
Birka tane kymetli insan eleniyor mesela. Bunlardan Ahmet Refik Altnay nemli bir tarihi, bunu
eliyorlar. Ama Zeki Velidi Togan kalyor, Fuad Kprl kalyor. Yani hakikaten byk adamlar
kalyorlar. Dolaysyla Atatrk ok byk, gerekten ok kymetli adamlar eledi denemez. Fakat
btn bunlar olurken, byk bir ans eseri Almanyada Naziler iktidara geliyor. Yahudileri, sosyal
demokratlar, sosyalistleri, komnistleri ve homosekselleri niversiteden atyorlar.
Birdenbire ok kaliteli bir grup, isiz kalyor Almanyada. Bunun iin Philip Schwartz
nderliinde svirede bir tekilat kuruluyor ve isiz kalan bu hocalar iin dnyann eitli
yerlerinde i aranmaya balanyor. Ardndan Trkiyenin byle bir arayta olduu reniliyor ve
Atatrke mracaat ediyorlar. Atatrk, Alannda en iyi olanlar istiyorum diyor ve Prof. Schwartz
bir sre sonra bir liste ile tekrar Mustafa Kemalin yanna geliyor.
Burada di hekimliiyle ilgili enteresan bir olay yaanr. Atatrke takdim edilen listede byk di
hekimi Alfred Kantorowiczin st izilmi. Atatrk sebebini soruyor. Schwartz, Efendim, bu
arkadamz di hekimlii alannn en iyisidir, fakat ne yazk ki kendisi bir sosyal demokrattr. u
anda da Lichtenburg Konsantrasyon Kampndadr, bunu getirtemeyiz. Reich Hkumeti bu arkada
bize teslim etmez. Bu sebeple listenin ikinci srasnda olan arkada size neriyorum diyor.
Bunun zerine Atatrk, Sen onu bana brak anlamnda bir ey sylyor ve hemen Almanyaya bir
mektup yazlyor. Profesr Kantorowicz isteniyor. Bu mektuba iki ay cevap gelmiyor. Schwartz
zavall, ellindeki listeyle tekrar geliyor. Ekselans diyor, Zat- alinize arz ettim, vermezler bu
adam. Arzu ederseniz listenin ikinci srasndaki arkadala irtibata geelim. Hayr diyor Atatrk,
Dileri Bakan Tevfik Rt Aras aryor. Hemen Reich Hkumetine bir nota ek diyor. ki
ay mektubumuza cevap verilmemesi Trkiye Cumhuriyeti Hkumetine kastl bir hakaret midir? 48
saat sonra Profesr Kantorovi serbest braklyor ve stanbula geliyor.
Atatrk, Reich Hkumetinin Trkiye ile kapmak istemediini gayet iyi biliyor. Bunun eitli
sebepleri var. Ekonomik sebepleri var, psikolojik sebepleri var, Birinci Dnya Harbinden kalan
arkadalk var; sonra Almanya Orta Dou ve Kafkasyada bir ey yapmak istedii zaman Trkiyenin
yardmna muhta. Atatrk bunu biliyor ve bu bilgisini gayet nazik bir ekilde kullanyor.
Kantorowicz geliyor ve Trkiyede di hekimliinin kurucusu oluyor.
Kantorowicz Trkiyede di hekimlii krssn kurduktan sonra ran ahnn bir di sorunu olur,
protez yaplmas lazmdr ama randa yaptramyor. Bizimkiler bir ekilde reniyorlar bu durumu.
Atatrk, Majeste, dnyann en iyi di hekimi bizim memleketimizde, arzu ederseniz sizi misafir
etmekten memnuniyet duyacaz der ve ah Trkiyeye davet eder. ah, Trkiyeye resmi bir
ziyaretle Atatrkn misafiri olur ve ah iin Dolmabahe Saraynda zel bir di muayenehanesi
kurulur. Kantorowicz ahn dilerine bakar ve ona bir protez yapar. ah ok memnundur. Atatrk
bylece komusuna da mesaj vermi olur: Aradn eylerin iyisi bendedir.
(Schwartzn) getirdii insanlar arasnda konusunda r am isimler var. Matematikte Richard
von Mises geliyor, muazzam bir insan. Felsefede Hans Reichenbach, Ernst von Aster; Yunan filolojisi
ve felsefe tarihinde Walter Kranz; Tpta, Frank; zoolojide Manyas Ku Cennetini kefeden Curt
Kosswig; botanikte Alfred Heilbronn; deneysel fizikte Kurt Zuber. Mesela oryantalizmin dev ismi

Hellmut Ritter geliyor. Hellmut Ritter, homoseksel. Nazi Almanyasnda yaamas mmkn deil.
Buraya geliyor, mthi iler yapyor. Fuat Sezgin gibi bir baka devi yetitiriyor Trkiyede. Ve daha
nice hocalar ve renciler... Sanki Almanyann entelektel yars Trkiyeye akyor. Btn bunlar
olurken niversite aha kalkyor. Denir ki, kinci Dnya Sava srasnda en iyi Alman niversitesi
stanbul niversitesi idi.
Fakat bu insanlar sadece stanbulda ikamet ediyor veya istihdam edilmiyorlar. Ankaraya bir
hukuk mektebi lazm, alyor. Dil Tarih Corafya Fakltesi iin planlar yaplyor. Anadolunun
gbeinde Yksek Ziraat Enstits alyor. nk Anadolunun modern ziraat renmeye ihtiyac
var. Modern ziraatn ok kaliteli isimleri getiriliyor Almanyadan. Byk jeolog Wilhelm SalomonCalvi bu enstitde hoca oluyor. ok ciddi toprak ettleri yapyorlar. Yetinilmiyor, ok ileri bir tarm
lkesi olan Rusyadan bir ekip geliyor. Trkiye ziraat hakknda koskocaman bir kitap yazlyor ve
bizim sivri aklllar bunu tercme ederken Trkiyeyi kt gsteriyor diye baz ksmlar kartyorlar.
Bu kitab derleyen adam da Nikolai Ivanovich Vavilov. Stalin zamannda, 1943te, hapiste a
braklarak ldrlyor.
Btn bu gelimeler yaanrken Atatrk, niversiteye baka grevler de verilmesi gerektiini
dnyor. Grevlerden biri Trkiyenin tarihini incelemekti. Tarihi incelemenin iki amac var: lki
bilim yapmak, ikincisi ise bir millet yaratma yolunda gerekli destei almak.
Atatrk Trk emsiyesi altnda bir millet yaratmaya alyor. Trk emsiyesi altnda derken,
biyolojik bir emsiyeden sz etmiyor. Bahsettii ey u: Trkiye Cumhuriyetini kuran insanlara Trk
halk denir. Bu kadar. Atatrkn Trkleri bylece Anadoludaki herkesi ieriyor: Kendine Trk
diyenlerin yansra, Lazlar, erkezleri, Grcleri, Krtleri, Zazalar, Yahudileri vs. Kurtulu Sava
ve mbadele bittikten sonra onun Trklerine Trkiyede yaamaya devam eden Rumlar ve
Ermeniler de dahil olmutur.
Bu ekilde tanmlanan millete bir de zgven lazm. Evet, savalar kazanmak, okullar ayaa
kaldrmak, baarl d ilikilerle vs. muazzam bir zgven kazanm bir toplum sz konusu. Ama
bunun da tesinde biz, bize retildii gibi geri kalm, barbar, hmbl bir millet deiliz. Bunun iin
bir tarih tezi ortaya atlyor ve burada l kayor. Yazlp izilenden btn medeniyeti biz yarattk
gibi bir mana kyor. Fakat bunun da msebbibi Atatrk deil. Atatrk, Trklerin tarihi konusunda
epey okuma yapyor. Bunlar arasnda Hseyin Cahit Yalnn tercme ettii, Fransz oriantalist ve
tarihi Joseph de Guignesin Hunlarn, Trklerin, Moollarn ve Daha Sair Garbi Tatarlarn Tarih
Umumisi de var. Bu kitap Metenin Hunlaryla, Attilann Hunlarnn ayn halk olduunun ilk kez
ortaya atld eserdir.
18. Yzylda, 1744 senesinde, bugn hl taksonominin temeli olan ift isimli snflamann
kurucusu Carl von Linne yle bir tez atyor ortaya: Nuh Tufan srasndaki gemi bir metafordu. Sz
konusu olan bir gemi deil, bir dad ve ad da Cennet Dayd. Btn hayvanlar ve insanlar bu
dada yaratldlar. Bu da en souk iklimden, en scak iklime kadar, zerinde her eyi
bulunduruyordu, herkes de burada yayordu. Tufan olduu zaman bu dan nemli bir ksm su altnda
kald ama hepsi deil. Dolaysyla buradaki hayvanlar ve bitkiler yukarya toplandlar, kurtuldular.
Sular ekildikten sonra bunlar dnyaya daldlar. Bu, tarihteki ilk biyolojik dalm teorisidir.
Linnenin hemen ardndan de Guignes mehur eserini 1857de yaynlar ve burada u tezi ortaya
atar: Yunanllarn bahsettii bir da sistemi vardr. Anadoluda balar, Himalayalara kadar uzanr,

ad da Taurusdur. 34. paralel zerinde uzayan bir da sistemidir. Nuh Tufannn ardndan bu da
sistemindeki insanlar ve dier canllar hayatta kalmay baardlar ve iki gruba ayrldlar. Bir ksm
gneye gitti; bunlar Hint, in, Hami ve Sami rklarn oluturdular. Bir ksm da kuzeye gittiler;
Trkler, Moollar ve dierleri. Bunlar buradan dalmak suretiyle medeniyeti yaymlardr. nk
g edenler bir tek onlardr. tekiler gittikleri yerde kalmlardr. Hintli, Hindistanda kalm; inli,
inde kalm; Arap, Arabistanda kalm; Hami, Afrikada kalm. tekiler dalmlar.
Bu iddia Atatrkn houna gidiyor. Sonra Atatrkn okuduu kitaplar arasnda Sven Hedinin
kitaplar da var. Hedin, bir Orta Asya kifi. Orta Asyada bulduu eylerden biri de bugn kurumu
olan byk gller. Sonra Atatrk, btn bu okuduklar zerine bir teori kuruyor. Tarih alarnn
banda Orta Asyada bir i deniz var ve iklimin ktlemesiyle bu deniz kurudu, insanlar buradan
g etmek zorunda kald. te dnyaya medeniyeti datan insanlar burada giden insanlardr, bunlar da
Trklerdir.
Bunun zerine Atatrkn emriyle Trk Tarihinin Ana Hatlar adl bir kitap yazlyor ve kitaptan
sadece yz adet baslyor. Bir de atlas yaptryor Atatrk, bundan da ne hikmetse yz elli adet
bastryor. Bir de bu kitabn ilk blmyle mehur Trkiyat Cahunun yazm olduu bir makale var,
onu da Trkeye tercme ettiriyor, bu ilk blmn arkasna koyduruyor, kk bir kitap yaptryor,
bundan da otuz bin adet bastryor. Bu, halk iin.
Fakat o yz tanelik kaln, koca kitab uzmanlara dattryor. Uzmanlardan unu istiyor; okuyun ve
tenkit edin. Sonra gya bir seri ett geliyor. Bu serinin ad da Umumi Trk Tarihi Msveddeleridir.
Atatrk bunlar okuyor, maallah hepsi, Paam ne iyi dnmsnz, Ne kadar doru demisiniz
vs. Atatrk Olmad. Tenkit istiyorum. Medhiye istemiyorum diyor.
kinci bir datm yaplyor, tekrar grev veriliyor. Bu sefer Umumi Trk Tarihi Msveddeleri Seri
2 toplu bal altnda daha kalabalk bir seri geliyor. Atatrk okuyor, yine Olmad diyor. ok daha
dar bir gruba nc defa datyor ve nihayetinde tatmin olmuyor.
Geoffrey Lewisin bir laf var: Atatrk sk bir tartmaya baylyordu ama bunu yapacak insan
yoktu etrafnda. Atatrk kendine kafa tutulmasn isteyen bir insand, bunu anlyoruz. Bu, ayn
zamanda dehann da bir iaretidir; her trl fikirden istifade etmek. Birka ok yakn arkada dnda
etrafnda bunu yapacak insan yok ve Atatrk bunun ok ak bir ekilde farknda.
Ardndan Trk Tarih Kurumu kuruluyor ve Atatrk bu kuruma bir grev veriyor: Tarihin grevi,
hadiseleri olduu gibi aksettirmektir. Eer tarihi doruyu sylemezse hadiseler insan artacak bir
mahiyet alr. zetle, doru drst bilim yapn diyor. Tarih ne diyorsa onu renelim diyor.
Kendi tarih tezi unutulup gidiyor mu? Atatrk unutulmasn istedii halde hayr! Dalkavuklar
Atatrk ldkten sonra devam ediyorlar. Sonralar, hatt maalesef babakan bile olmu bir profesr
vardr, emsettin Gnaltay; Trk Tarih Tezi Hakkndaki ntikatlarn Mahiyeti ve Tezin Kati Zaferi
diye bir makale bile yazyor Atatrkn ld sene. yle bir zafer falan yok ortada, Atatrk dahi
iddia etmiyor bunu. Ama bu dalkavuk srs bu iddiay bilimsellikten kartyorlar, propaganda
haline getiriyorlar. Buna Kemalizm demek mmkn deil, zira Kemalizm; tenkittir, doruyu aramaktr,
bilimsel dncedir. Bunlarnkine dalkavukluk denir. Kemalizmin ad byle dalkavuklar yznden
ktye kmtr.
Trk Tarih Tezi yznden Atatrkn yakn evresiyle ba derde de giriyor. Mesela, (Fuat)
Kprl Byle zrvalk olmaz diyor. Atatrk bu kiileri tezlerini mdafaaya aryor. Kprl

mdafaa ediyor tezini. Zeki Velidi Togan tezini mdafaa ederken sesini biraz fazla ykseltiyor.
Atatrk de bir gn Uludada kayak yaparlarken yle bir laf ediyor Togana: Bir memlekette iki
Cumhurbakan olmaz. Zeki Velidi, bir zamanlar Bakurdistan bakandr, bu sze ierliyor ve
stanbulu terk ediyor, Almanyaya gidiyor.
niversitede srtmelerinin ard arkas kesilmiyor. Fakat bu srtmeler genellikle bilim adamlar
arasndaki ekimeler. Birbirlerini yiyorlar. Bir tanesi Atatrk yardakl yapmaya alyor, teki
Dur be kardeim, ilim var, bilim var diyor. Dolaysyla Atatrkn istedii gibi gitmiyor iler.
Kprl, 1946 ylnda Vatan gazetesinde Atatrkn niversite reformunu tenkit eden drt makale
yaynlamtr. Belli ki bunlar zamannda Atatrke syledii laflar. Bunun 1946da yaynlanmasnn
sebebi de u: Ayn dnem Hasan li Ycel, niversiteye muhtariyet, yani zerklik verelim, diyor.
Kprl buna iddetle kar kyor. niversitedeki o zamanki insan malzemesiyle zerklie gitmenin
felakete yol aacan anlatmaya alyor. Vatan gazetesinde yaynlad makalelerindeki temel
tenkidi de bu zaten. Mealen unlar sylyor: niversite reformu yapld zaman da sylemitim,
krslerin bana politik atamalar yapmak bilim adna felaketle neticelenir. Mutlak surette dnya
apnda bilim adamlarn krs balarna atamak zorundayz, bulamazsak yurtdndan getirmek
mecburiyetindeyiz. Bilim baka trl yerlemez. Senin bilimin, benim bilimim olmaz. Bilim neyse bu
oyunu onun standartlarnda oynamak zorundayz.
Atatrk dinlemedii gibi, Hasan li de Kprly dinlemiyor. Halbuki Kprl, Hasan linin
hocas, hatta bu sebepten aralarnn ald da sylenir. nk Kprl kati surette bilimden taviz
vermiyor. Tarih pek ac bir ekilde Kprlnn ne kadar hakl olduunu gstermitir.
Kprlnn, Adnan Advar gibi, Halide Edip gibi, kzd bir ey daha var. Bilim diktatrlkle
olmaz, diyor. Tabii bunu krsden sylemek kolaydr. Politikann bana geince her ey bir anda
deiiyor. Dileri Bakan oluyor Kprl, Demokrat Partili olan kendi arkadalaryla aras alyor.
Sonunda vazifeyi brakp ekip gidiyor, kendisine gre bir i olmadn anlyor politikann.
Dolaysyla Atatrk, niversite reformunu yaparken ansn da yardmyla, yani Almanlarn da
gelmesi neticesinde, stanbulda ve Ankarada ciddi birer niversite kurmay baaryor. Atatrkn
vasiyeti sayabileceimiz bir de istei var: Bize bir niversite daha lazm. O da Vanda diyor. 1952
senesinde Demokrat Parti hkumeti byle bir adm atmak istiyor ve bir ett yaptrlyor. Dikkatinizi
ekerim, ett yapmak Atatrkten kalan bir alkanlkt. Vandaki niversitenin grevlerini konu alan
bir kitap nerediliyor.* Bu kitapta btn Doa Anadolunun corafyas, ekonomisi, yol artlar,
etnografisi var. niversite kurulurken btn bunlara dikkat etmek lazm. O zamanlar Trkiyesinin en
iyi isimleri makaleler yazmlar o kitapta24. O kitab okuyunuz ve bir niversite nasl kurulur,
reniniz, sonra da gnmzdeki durumla karlatrnz. O zaman lber Ortaylnn yukarda
alntladm sznn ne kadar doru olduunu bir defa daha greceksiniz.
Harf Devrimi gerekletirildikten ve devamnda halk okur-yazar olduktan sonra, liseler,
niversiteler kuruldu, halk birbirleriyle konuur hale getirildi, halkta lk birlii yaratlmaya
alld, eitim devrimi yapld, dnyayla entegre olmaya alld. imdi bir de halkn bireylerinin
birbiriyle olan ilikilerini dzenlemek gerekiyordu.
Osmanlda doru drst bir hukuk yok. Aznlklarn hukuku ayr, Mslmanlarn hukuku ayryd.
ngilizler arasndaki ihtilafta ngiliz konsolosu devreye giriyor vs. Kapitlasyonlarla vermiiz bu
haklar. Yabanclara benzer haklar, (ngiltere tarafndan) mesela Taylandda da verilmi. Kraliyet

mrebbiyesi Anna Leonowensin yazd kitap sayesinde Avrupadaki okumu halk kitlelerince de iyi
tannan Kral Mongkut (V. Rama) bu tr anlamalar yapm ngilizlerle. Fakat kapitlasyon halinde
vermemi bu haklar, karlkl anlamalar yaplm, snrlar konmu.
Bizde Atatrkn yapt devrimlerin ok benzerleri, Taylandda Kral Mongkut ve olu
Chulalongkornun (VI. Rama) zamannda yaplm. Kral Mongkut da, Dnyada bir tane medeniyet
var, biz de ona dahil olacaz deme cesaretini gstermitir. Bu karar alan kral iten, inanl bir
Budist idi, ama bu cesur karar, tm evresi smrge olurken Taylandn bamszln korumasn
mmkn klmtr.
Daha nce de deindiimiz gibi, Atatrkn devrimlerinin benzerlerini daha nce yapanlar da var;
mesela Rusyada Byk Pedro var. Pedro unu sylyor: Avrupallar bize barbar diyor, yabani
diyor. Biz medeni olacaz, ilk adm olarak da onlar gibi giyineceiz. Sonra bu sakallar keseceiz.
Bir Rus Boyarna, asilzadesine sakaln kes demek, kafan kes demek gibi bir ey. Pedro, yle ya da
byle sakallar kestiriyor.
Kestirmekle de kalmyor, Sen diyor, O babandan grdn deri kyafetleri, krk kaftanlar
giymeyeceksin. Avrupal ne giyiyorsa sen de onu giyeceksin. Kafandaki brk de kart, bu kenarl
apkalar tak, bundan sonra bunlar giyeceksin diyor. Bunu dayatyor Pedro.
Hukuk konusuna tekrar dneceiz ama onun evvelinde kyafet konusuna bir miktar daha devam
edelim. Osmanlda halk birbirine bakt zaman kaleidoskop grm gibi oluyordu. Herkesin kyafeti
baka. Rumun kyafeti baka, Ermeninin kyafeti baka, Trknki baka vs. Sultan Mahmut sar
kaldrm, fes giymeyi zorunlu klm ama sark bir sre sonra halk arasnda tekrar hayat bulmu.
nk sark takld zaman dindar oluyorum zannediliyor. Farknda deil ki sark ln apkasdr,
lde de ok faydaldr. Neden? nk adam sarn aar, kum frtnasnda yzn korur. Sark ok
katl bir bez olduu iin de ban scaktan korur. Bir sr fonksiyonu var. Souktan da korur.
Sabahleyin elli derecenin stne kyor scaklk, akam on dereceye dyor lde. Byk Sahrada,
Kufra vahasnn gneydousunda, ad/Msr/Libya snrlarnn bititii yerlerin yaknlarnda jeolog
olarak alrken sark lde neden gereklidir ve neden Trkiyede gereksizdir diye ilk defa
anlamtm. Burada sarkla dolamak, ama orada da sarksz dolamak enayiliktir.
Sultan Mahmut bunu fark etmi ve yle talimat vermi: Madem medenileiyoruz, Avrupaya
benzeyeceiz, alvar giymek, ark giymek, sark takmak, kaftan giymek artk yasak. Pantolon
giyeceksin, ceket giyeceksin (stanbulin denen yakasz tr), adam gibi ayakkab giyeceksin, kafana da
fes takacaksn.
Aslnda bir Balkan serpuu olan fesin nemi, siperliinin olmamasndan kaynaklanyor. Ba
amadan secde edilebilir. Dolaysyla Mslmana uyan bir apka diye dnlm. Fakat burada da
yle bir sknt var; Trkiyede fes imal edilemiyor. ok ilgintir ki, bir kuma boyayp, doru
drst bir fes yaplamyor. Fesler Viyanadan geliyormu. stanbulda fes yapmaya alan birka
kk imalathane varm, ama yamur yad zaman feslerin boyalar akar, takanlarn yz krmz
boya iinde kalrm. Bundan da kimin kaliteli (yani ithal) kimin de kalitesiz (yani yerli) fes takt
hemen belli olurmu.
Sultan Mahmut bir de unu yapm; halka rnek olabilmek iin fesli ve ceketli resmini devlet
dairelerine astrm. Halk o dnem halifesine, padiahna Gvur lakabn takm. Atatrk ayn ii
daha da ileriye gtryor, apka giyilmesini zorunlu klyor, fesi kaldryor. Byk Pedro da ayn ii

yaptrm, brk kaldrp apkay koymu.

Atatrk, Avrupa medeniyetinin ekli elerini almakla itham edilir ska. Evet bunlar Bat
medeniyetinin ekli eleri ama bunun bir manevi, psikolojik etkisi olduu nasl ihmal edilebilir?
Aynada kendine baktn vakit kendini bir Avrupal gibi gryorsun. Atatrk zamannn Trkiyesine
bakalm. Hanmlar apkal, beylerde enfes gzel kyafetler, salar briyantinli. Buras bir Avrupa
lkesi diyorsun.
Sonra, etnik unsurlar arasndaki grnm fark ortadan kaldrlyor. Yunanl, Yunanl gibi
giyinmiyor, Ermeni, Ermeni gibi giyinmiyor, Krt, Krt gibi giyinmiyor vs. Herkes btn medeni
dnya nasl giyiniyorsa yle giyiniyor. Yani kyafet hususunda bir yeknesakla gidiliyor.
Bu kltrel farklarn silinmesi, asimile edilmesi demek deil. Kltrel farklar var ve herkes kendi
kltrn yaamakta ve yaatmakta serbest, ama kamusal alanda, gndelik hayatta birlik esastr. Bu
(farkllklar) kaldryor, dolaysyla Kyafet Devrimi geliyor.
Kadna hayvan muamelesi yaplmasn mmkn klan en nemli vastalardan birisi, kadnn giyim
kuamyd. Osmanl,son dnem stanbullular hari, kadnn yzn atrmyor, saklyor. yi de kadn
senin hayvann m? Atatrkn Kastamonu konumasndan bir blm hatrlatmakta fayda gryorum:
Efendiler, Trkiye Cumhuriyetini kuran Trk halk medenidir. Tarihte medenidir, gerekte
medenidir. Fakat ben sizin z kardeiniz, arkadanz, babanz gibi size diyorum ki, Trkiye
Cumhuriyeti halk fikriyle, zihniyetiyle medeni olduunu ispat etmek ve gstermek zorundadr;
medeniyim diyen Trkiye Cumhuriyeti halk aile hayatyla, yaay tarzyla, medeni olduunu
gstermek zorundadr. Ksacas medeniyim diyen Trkiyenin gerekten medeni olan halk batan
aa d vaziyetiyle de medeni ve olgun insanlar olduklarn fiilen gstermek zorundadrlar. Bu son
szlerimi aka ifade etmeliyim ki, btn memleket ve dnya ne demek istediimi kolayca anlasn.
Bu aklamalarm, bir sualle yneltmek istiyorum, soruyorum:
Bizim kyafetimiz milli midir?
Bizim kyafetimiz medeni ve milletleraras mdr?
Size katlyorum. Tabirimi mazur grnz, alt kaval st ihane diye ifade olunabilecek bir
kyafet ne millidir ve ne milletlerarasdr.
O halde kyafetsiz bir millet hi olur mu? Arkadalar, byle nitelendirilmeye raz msnz? ok
kymetli bir cevheri amurla svayarak aleme gstermekte mana var mdr? Ve Bu amurun iinde
cevher gizlidir, fakat anlayamyorsunuz demek isabetli midir? Cevheri gsterebilmek iin amuru
temizlemek gerekli ve doaldr. Bu kadar ak gerek karsnda tereddt caiz midir? Bizi tereddde
sevk edenler varsa, onlarn ahmaklna hkmetmekte hl tereddt m edeceiz?
Arkadalar, Turan kyafetini aratrp canlandrmaya gerek yoktur. Medeni milletleraras kyafet,
milletimiz iin layk bir kyafettir. Onu giyeceiz. Ayakta iskarpin veya potin, stnde pantolon, yelek,
gmlek, kravat, ceket ve doal olarak bunlarn tamamlaycs olmak zere bata siperi emsli
serpu, bunu ak sylemek isterim, bu baln ismine apka denir.
apkaya itiraz edenler vardr. Yunan bal olan fesi giymek caiz olur da apkay giymek neden
olmaz? Ve yine onlara ve btn millete hatrlatmak isterim ki, Bizans papazlarnn ve hahamlarnn
zel kl olan cppeyi ne vakit, ne iin ve nasl giydiler?
Atatrk toplumdaki cinsler, etnik unsurlar, dini unsurlar arasndaki farklar mmkn olduu kadar
trplemeye alyor ki, herkes bir potada birbiriyle konuan insanlar haline gelebilsin. Aksi

takdirde lk birlii ve millet olmak mmkn deil. Millet olmadn zaman kendini darya kar
koruman mmkn deil. Atatrk bunun skntsn btn iddetiyle ekmi bir neslin yesi. Arka
arkaya harp kaybetmiiz. Kaybettiimiz en ac harpler, Osmanlnn kendi tebaalar tarafndan
srtndan vurulduu harplerdir. Balkan Harbi byledir. Birinci Dnya Harbinde Araplarn bize
yapt budur, douda Ermeni etelerinin yapt budur; Byk Taarruzdan sonra Yunan Ordusuyla
birlikte kaan yerli Rumlarn yapt budur. Osmanl bu unsurlar bir millet, bir ulus haline
getirememitir; bunlar birbirlerini anlar, birbirlerini sever, birbirlerine bal toplumlar haline
sokamamtr. Benim Mslman anneannemin annesi kbal Hanm kendi dilini neredeyse unutacak
kadar Rumca renmi (merhume namaz duasn bile Rumca olarak yapard), ama ne bir Yunanlya
ne bir Bulgara ne bir Srpa ne de bir Arapa Trke retebilmiiz. Atatrk ise, yirmili yllarda
artk dnyann eyrek asr ncesi ile ayn dnya olmadnn farkndadr. Haberleme hzlanm,
seyahat kolaylamtr. nsanlar dnyay daha hzl tanmaktadrlar. Kendi kabuumuza saklanmann
artk imkan olmad gibi zaten gerei de yoktur. Onun nesli kendi kabuunda yaamann en ok
zararn gren nesildir, nk bir devlet kaybetmi, kendisi gibi pek oklar vatanlarn bile
yitirmilerdir.
Osmanl iin sylyorum, sen bu insanlara kltr verememisin, dilini verememisin, detini
verememisin, tekilatn verememisin, hibir ey verememisin. Adam seni istemiyor.
imdi bugn, ska Araplarla ilgili unu iitiyoruz: Bizi istemeyen Suud Ailesidir... Hayr,
byle bir ey yok. Ben Suudi Arabistanda da bulundum, petrol irketlerine danmanlk yaptm,
Libyada arazide altm. Halk da katiyen sevmiyor Osmanly. Trk dediiniz vakit, Siz bize neler
ektirdiniz diyor.
Hi unutmuyorum bir gn Londrada sevgili dostum Graham Evansn evinde kalyorum. Graham
Evans, hanmyla bir davete gidecek, beni de, evde yalnz brakmamak iin, davet sahibinden izin
alarak davet etti. Evine gittiimiz kii Billy isminde, hi evlenmemi, yal bir adam. Belli ki
entelektel bir adam, zengin bir adam.
Gittiimizde grdm ki, bizim dmzda davetliler de var. Bunlardan birisi skoyal bir bankac,
New Yorkta yayor, yannda da hanm Fatma, Suriyeli. Masann etrafnda oturduk, Graham beni
takdim etti. Fatma, benim Trk olduumu duyar duymaz, Siz Trkler bize onu ettiniz, siz Trkler bize
bunu ettiniz, sizin yznzden biz bu halde kaldk vs diye balad verip veritirmeye.
Misafir olduum bir yerde tatszlk karmann manas yoktu, bir ey demedim. Sonunda ev sahibi
dayanamad, Bak Fatma dedi Deminden beri Trklere svp duruyorsun. imdi unutma, senin
yaadn yerdeki ilk tren yolunu onlar yapt. Bugnlerde eski mstemleke imparatorluklarn
ktlemek det oldu. Ben 23 yanda Oxforddan mezun oldum. lk gittiim yer Sudand. Gittiim
dnemde Sudan, ngiliz mparatorluunun bir parasyd. Sudanda trenler hareket ediyordu,
ocuklar okula gidebiliyordu, millet yemek bulabiliyordu. Bugn bamsz olmu olan Sudana
gidersen grrsn. Trenler bitmi, okullar kalmam, herkes birbirini yiyor. Trkler de bizim gibi
byle eylere mani olmaya altlar. ok baarl oldular diyemem, ama siz de onlara ihanet ettiniz
dedi.
Bu konuma zerine kadncazn ikayetleri bitti. unun iin anlatyorum btn bunlar: Bir
Suriyeli kadndan bunlar dinledim; Suudi Arabistanda bizzat bulundum, orada halktan dinledim;
Libyadaki kylden dahi ayn eyi dinledim. Hi kimse birbirini aldatmasn, buradaki insanlar bizim

Mslman kardelerimizdir diye. Ne yapm Trkler onlara? Fakir ve cahil brakmlar. Bu kadar. Bu
yetiyor. Bingaziye gidiyorum, talyanca bilen var, Trke bilen yok. Cezayire bakalm, herkes
Franszca biliyor, Fransz mektebine gitmi, gidiyor, reniyor, dnyaya entegre olabiliyor. Belki
biraz iddial bir tez olacak ama smrge imparatorluklarnn yz sene gibi bir zaman erken kt
kanaatindeyim. Yz sene daha yaasalard dnyadaki bu sorunlar olmayacakt. Bu felaketin da
sorumlusu Amerikadr. Bugn emin olunuz ki Hindistan dnyaya daha entegre bir toplum, hatta
Pakistan dahi yle. Nobel dl alan bir bilim adam var Pakistann. Hem de fizikte; barta,
edebiyatta deil. Fizikte Abdlsselam kt.
***
imdi Atatrk, eitim birlii, kyafet birlii, dil birliiyle birbirini anlayan, birbiriyle yaamak
isteyen bir toplum yaratmaya alyor, bunun bir aya da hukuk demitik. Daha nce sylediim
gibi, Osmanlnn ortak bir hukuku yok. Mslmana ayr hukuk, devlet ilerine ayr hukuk, gayri
Mslimlere ayr hukuk var. Ekspat denilen, yurtlarndan ayr yaayan yabanclar, mesela ngilizler,
Almanlar, Franszlarn ayr hukuklar var.
Atatrk bunun byle yrmeyeceinin farknda. Bir Yahudiyle bir Mslman daval olursa mesela
kim bakacak bu mahkemeye? Dolaysyla tek bir adalet mekanizmas olmal ve bu, bu topraklarda
yaayan herkesi ilgilendirmelidir.
Dnya baz ilkel kanunlarn artk ie yaramadn, istenen neticeyi vermediini grm. Mesela
hrszn elini kes. Olmuyor. Yine hrszlk yaplyor. Sonra ya yanl itham edilmise adam, elini geri
veremiyorsun. Bu ilkel kurallardan kurtulmak gerek. eriat kanunlar karanlk alarda icat edilmi
kanunlardr. Herhalde buna kimse itiraz edemez. Bu eksiklii ilk fark eden Emevilerin Mezopotamya
genel valisi ve daha sonraki sava bakan Al-Haccac bin Yusuftur (661-714). Haccac vergi
kanunlarn eriatn hkmleri dnda dzenlemitir.
imdi hukukun ve ahlakn ilgilendii en nemli soru u: nsanlar arasndaki ilikiyi dzenlemek, bir
insann dierine hakszlk yapmamasn salamak. Daha nce de konumutuk, bir altn kural var:
Kendine yaplmasn istemediini bakasna yapma. Fakat bunun yetmedii yerler var. Toplum iinde
baz ilikiler var ki srf iki insan arasndaki ilikiye dayanmyor. Mesela, messeseler arasndaki
ilikiler sz konusu. Bunlar nasl dzenleyeceiz? Burada da rasyonalite devreye giriyor; kanunlar
yapalm ama aksad yerleri eletirel olarak dzeltelim. Byle bir imkn olsun. Yani hukukta dogma
olmasn.
Atatrk unu sylyor: Biz modern hukuku alalm, kendi memleketimize uyarlayalm, bir de hukuk
felsefesi alalm. (Hukuk felsefecisi Alman Ernst Hirsch, be nedenle Trkiyeye davet edilmitir.) Bu
hukuk felsefesi btn toplumu kucaklasn, uluslararas camiay kucaklasn. Hukukumuz bizim
uluslararas camiada da bamzn dik olmasn salasn. Biz yabanclarla olan hukuk ilikilerimizi de
medeni erevede izelim, onlarca da kabul edilsin ama bizce de kabul edilsin. Bakalar bize hukuk
empoze edemesin.
Bu fikri mteakip kapitlasyonlar hzl bir ekilde kaldrlyor: Benim memleketimdeki davalara
benim mahkemem bakar; ben de bu davalara ne imam, ne haham, ne papaz ne de baka memleketin
konsolosunu kartrrm; burada hukuk fakltesinden mezun, hukuku meslek edinmi, tecrbe
kazanm insanlar yapar bu ii, diyor. Dolaysyla hukuk yepyeni bir evre ve ehre kazanyor.

Hukuk devrimi dediimiz ey budur.

Bir arada yaamann gereklerini ve hukuku dzenledikten sonra, darsyla alveri yapacaz,
ticaret yapacaz. Fakat byk bir sorun var; Mslman ticaret yapmyor. Bu feci bir durum. O
zamann irketlerinin hepsi ya Rumlarn ya Ermenilerin ya da Levanten denilen eski talyan
kalntlarnn. Arada ngilizler ve Franszlar da var (benim ngiliz hocalarmdan Prof. Kevin Burken
bir byk teyzesi mesela zmirli bir ngilizmi). Mslman asker ya da memur olur, hepsi bu. Bugn
herkes niversiteye gitmek, bir diploma sahibi olmak istiyor. Bu klliyen yanl... Herkes niversite
mezunu olamaz, olmamal. Neden niversite mezunu olmak istiyorlar, bir irkete veya devlet
dairesine girsin, kendi bir ey yapmasn, teebbste bulunmasn, aylk garanti maan alsn, hibir
risk almasn. Bu Osmanldan bize kalan en feci miras. Byle bir yaam olamaz. Bu evrim kanununa
aykr. Mcadeleye girecek, kamak yok.
Mcadeleye girebilmek iin de baz artlarn eit olmas gerekiyor. Her eyden evvel mcadele
edecein veya ticaret yapacan kimselerle ayn l birimlerini kullanman gerek. Oysa bizde
muazzam bir ller kemekei var.
Wolfgang Liepmann, stanbul niversitesinde jinekolojinin kurucusu Wilhelm Liepmannn olu.
Wolfgang Liepmann, stanbul niversitesinde renciyken bir gn fizik dersinde, polislerin
geldiini, btn l aletlerini gtrdklerini anlatr. Ertesi gn geldiklerinde ise btn l aletleri
gelmi ama hepsi artk metrik olmutur. Trkiye bir gecede metrik sisteme gemitir.
Prof. Liepmann bana Pasadenada, Caltechde misafir profesr olduum sene, beraber yediimiz
bir akam yemeinde bunu anlattktan sonra glerek Amerika iki yz senedir bunu baaramyor
demiti, oysa Atatrk bir gecede halletmiti sorunu. Amerika endstrisini kurduu yllarda en ok
ticaret yapt adamlar ngilizce konuuyor ve o gnlerde metrik sistem dnyada henz oturmam
durumda. O zamandan bu zamana da yerlemi sistemini bir trl slah edemiyor, aklp kalmlar
ngiliz sistemine. Bugn deitirmeye alyorlar ama byle bir deiim endstriye o kadar byk
maliyetler getiriyor ki, bir trl yapamyorlar. Bir taraftan da balar derde giriyor, nk
niversitelerinde, liselerinde okuttuklar bilim metrik sistemde. ocuk mezun oluyor, rendii sistem
metrik, urat sistem ngiliz sistemi.
Atatrkn byk ans byle bir hamle yapt dnemde lkede dikkate deer bir endstri yok.
Dolaysyla bir gecede yepyeni bir l sistemi geliyor. Metrik sisteme geiyoruz. O zamana kadar
Avrupann tamam metrik sisteme gemi, ngiltere hari. Biz Kta Avrupasnda birden bire entegre
oluyoruz. Artk ka ton satacaksn belli, ka metre satacaksn belli, sknt kalmad.
Bir baka sknt takvim ve saatler.
1904 senesinde Lord Ronaldshay, stanbula geliyor. Daha sonra yaynlad kitabnda (Lawrence
John Lumley Dundas, Marquis of Zetland, Earl of Ronaldshay, 1904, On the Outskirts of Empire in
Asia: William Blackwood and Sons, Edinburgh and London, s. 31.) bu seyahatinden yle bahseder:
stanbula geldim, her tarafta Bat usul ticaret yaplyor, fakat atmosfer tamamen Dou. Saatine
bakyorsun, gnn ortas. stasyon saatine bakyorsun, eer varsa, saat yedi buuu gsteriyor. Bunun
bir izah olmal. Anlatyorlar: Trkiyede gnein batm yarmdr. Yani gne ne zaman batyorsa tam
o vakit btn saatler on iki otuza ayarlanyor.
Yani elalem saat 12yi yaarken biz saat yediyi yayoruz. D dnya ile ilikilerini laykyla ve
dier btn medeni memleketler gibi kurmak iin zaman dzenlemek, dnyaya uymak gerekiyor. Lord

Ronaldshayin aktardn okuduk. Bu hikyeyi aktard tarih, 20. Yzyl. Garip bir saat sistemi.
Bundan kurtulmann gereklilii ok ak. Saat on iki dediin zaman btn dnyann anlamas lazm.
Mesela bir deprem olduunu dnelim. Bunu dnyaya nasl duyuracaz? Kendi saatimizle mi,
medeni dnyann kulland saatle mi? Efendim, mahalli saatler zaten deiiktir diye bu gariplikten
kurtulmann imkan yok, nk medeni dnyada mahalli saat farklar meridyenlere gre ayarlanr,
gnein bat zamanna gre deil. Gne her gn her noktada deiik saatlerde batar. Byle bir
kemeke ile yaamak akl kar olamaz. Zamann dzenlenmesi derken sz konusu olan sadece saat
deil. Takvimlerin de dzenlenmesi gerekiyor. Osmanlnn kulland iki ayr takvim var. Bir mali
takvim, dieri de hicri takvim. kisi de d dnyann kulland ortak zaman birimiyle uyumsuz. Bir
Avrupalyla ayn tarihten sz etmek iin her iki takvimde de ciddi hesap kitap yapmak icap ediyor.
Aksayan gnler, fazla gnler, btn bunlar ayarlamak lazm.
Oysa byle bir klfete katlanmann hibir faydas ve manas yok. Btn bunlarla uraacana
uygar dnya hangi takvimi kullanyor ise biz de onu kullanalm. Mesela tatil gnleri bakmndan
aksini dnelim. Uygar dnyada haftalk tatil pazar gn, eskiden cumartesi gnleri de yarm gn
allrd. Bizde nasl? Perembe yarm gn, cuma tatil. D dnyayla irtibatta olunabilecek tam
gn kalyor elde. Ne yaplr bu kadar ksa bir zamanda? Mustafa Kemal makul ve rasyonel olan yolu
tercih ediyor. Bu deiikliin de gemiin izlerini silmekle vs. ilgisi yok. Tamamen pratik bir ihtiyaca
cevap verme maksadyla yaplm bir yenilik. Hepsi bu. Ayn eyi Ruslar yapmad m? Eski
takvimlerinden vazgemediler mi? Ya inliler?
Yaplanlar tekrar bir gzden geirelim. Bir halk oluturmaya altn, halk kendi iinde entegre
ettin, sonra bu halkn dnya uygar toplumlar arasnda kendine yer edinebilmesi iin uygun artlar
hazrladn. Dnya halklar toplumu iinde kendine yer edinebilmesi demek, eit artlarda muamele
grmek demek. Eit artlarda muamele grme meselesi alnca ta baa dnyoruz, Lozan
Antlamasna.
Lozan Antlamasnn bir amac vardr: Dier devletlerle ayn statlere sahip olmak. Bu u demek:
Kapitlasyonlar kabul edilemez. Benim elim senin bakentinde oturuyorsa, senin elin de benim
bakentimde oturacak. Eit haklarmz olacak. Benim Misak- Milli snrlarm vardr vs.
Lozanda baaramadmz ve sonucu en hsran verici olan konu Trkiyenin gney snrnn
belirlenmesinin ertelenmesi, yani esasen Kerkk ve Musulu kaybediimizdir. nk orada petrol
olduu biliniyordu. Bunu bilen de Anglo-Persian Oil Company idi, yani bugnk BPnin atas olan
irket. Bunun bilindiini biz nereden biliyoruz? 1929 senesinde yazlm bilimsel bir makale var.25
Bunun yazarlarndan George Martin Lees (1898-1955) 20 yln Krtlerle dalarda jeoloji ile
uraarak geirmi. Krt kabilelerinde misafir olmu ve bugnk Trk snrndan Basra Krfezine
kadar olan blgenin jeolojik haritalarn kartm. Onun ve dier iki arkadann deerlendirmeleri
nce doal olarak Anglo-Iranian Petrol irketine sunulmu. irket de devleti yani Lozanda bizim
karmza dikilecek olan ngiliz Dileri Bakan 1. Kedeleston Markisi Lord George Curzonu
haberdar etmi.
unu unutmamak lazm, Osmanl mparatorluu tarih sahnesinden ekildii vakit Trkiyenin bir
tane diplomal jeologu yok. Madenciler var, madenciler diyorum ama benim bildiim bir tane var, o
da zaten hanedann damatlarndan biri, Ali Kenan. Teknik niversitenin ilk yerbilimleri retim
yesi. zetle, yetimi adamn yok, bildiin her ey dardan geliyor.

Blgenin jeolojisini ve yeralt zenginliklerini ok iyi bilen ngiliz ise kararn oktan vermi, bizim
gney snrn zaten oktan izmi. Bu topraklarn kaybedilmesinin illa msebbibini aryorsak da,
onlarn Cemal ve Enver Paalar olduunu sylemekte saknca olmad kanaatindeyim. Her iki paa
Birinci Dnya Harbi srasnda hem Sinay hem Filistini hem am neredeyse her kar topra
savunabilecekleri kanaatindeydiler. Mustafa Kemal ise geri ekilip, am zerinde bir hat kurup, yani
elindeki g ile orantl bir savunma mevzii belirleyip buralar laykyla savunma taraftar.
Sonra ne oluyor? Mustafa Kemali dinlemiyorlar. Hem Sinada hem Filistinde Mareal Edmund
Allenbyden sk bir sopa yiyorlar hem de bu topraklar kaybediyoruz. 11 Aralk 1917de Allenby
hem de kutsal ehir Kudste, bu kudsiyete hrmeten atndan inerek girdii ehirde, Osmanl
Ordusunu teslim almtr! Enver ve Cemal paalar sonra Yedinci Orduyu Mustafa Kemale teslim
ettiler ama teslim ettiklerinde byle bir ordu artk neredeyse yoktu.
***
D ilikilerden bahsediyorduk. Atatrkn d ilikilerde nem verdii en mhim hususlardan biri
eitliktir. Eitlik olmazsa olmaz bir kriter. Sonra, Atatrk Birlemi Milletlere, o zamanki adyla
Cemiyet-i Akvama girmemizde byk fayda olduu kanaatinde. Ama davet edilirsek. Trkiye
mracaat etsin, memnuniyetle diyorlar. Hayr diyor Atatrk Davet olursa geliriz!. Ardndan
Trkiye davet ediliyor.
Sonra yetmiyor, (Atatrk) Balkan Antantn kuralm diyor. Neden? nk Balkan lkeleriyle
sorunluyuz, gemiten bu yana... Bunu unutalm, yeni bir birlik kuralm diyor Atatrk. Sabiha
Gkeni Balkan lkelerine gnderiyor. Git gez buralar tayyarenle diyor. Gezen kim? Gen, 25
yanda bir pilot kz; hem de savaa katlm askeri bir pilot! Tek bana. Trkiye iin ne byk bir
ov?
Peki btn bunlardan sonra ne olacak? Bir iktisadi hedef tespit etmek lazm, fakat Trkiyede
sermaye yok, zengin yok. Atatrk iki yol takip edilmesi gerektiini sylyor. lki, kendi bana bir
teebbste bulunabilen hemen bulunsun, kendisini destekleyelim; fakat bir de ahsi mteebbislerin
yapamayaca iler var, halka ar yk getiren. Bu ar yk getiren i kollarnn arasnda temel ihtiya
maddeleri var. Mesela eker. Trkiyede eker fabrikas yok. Derhal eker fabrikalar kurulmas iin
almalar balanyor. Kazm Takent eker fabrikalar mdr oluyor. Benim anneannemin kuzeni.
Ben onlarn eker fabrikalarnn kurulu srecindeki hikyelerini bizzat onlardan dinledim.
Rahmetli Kazm Aabey, anneannemin kuzeni, iinin bandayken, Atatrk teftie geliyor.
Yanlmyorsam ilkbahar aylar. Fabrika henz temellerinden yeni ykselmeye balam, Atatrk
almalardan ok memnun, inaat geziyorlar, her ey yolunda. Atatrk dnyor Kazm Aabeye
ocuk, bu fabrika ne zaman alr? diyor. Paam ilk mahsul ileriz diyor Kazm Aabey.
Atatrk yanndakilere dnp Bu ocuk delidir diyor. Kazm Aabey kz kardei Rabia Abla
(Adakan) ile birlikte bizim eve yaptklar bir ziyaret esnasnda bu hikayeyi anneme anlatmt.
Glerciim dedi anneme Ben Paaya szm vermitim, ama tabancam da hazrlamtm dedi.
Kazm Aabey, kz kardei Rabia Abla ile birlikte kalktlar, ellerini ptk, yolcu ettik. Anneme baz
aile fotoraflar getirmiti. Herkes gittikten sonra annem bize dnd, Bu Kazm var ya bu, gerekten
delidir dedi. Eer o fabrika ilk rn ileyememi olsayd, bizim Kazm gitmiti. Kazm Aabey o
fabrikay yetitiremeseydi intihar etmiti. Bu hikayeyi, o zamanki ruh halinin iyi anlalmas iin

anlatyorum. Rahmetli dedem Mehmet Nuri Sipahiolunu da Atatrk (ve Kazm Aabey) zengin
etmiti, nk eker fabrikalarnn kuruluu esnasnda Almanyadan makinalarn Trkiyeye getirilme
iini dedemin irketi Antalya Anbarna vermilerdi. Dedem elde ettii serveti geniletti ve bir gn
bugnk stanbulun batsndaki Yeilyurt arazisinin tamamn satn ald. Bunu derhal parselleyip CHP
iin bir kooperatif oluturmu. Rahmetli anneannem Kudret Hanm bu ie dehetli ierleyerek
dedeme, ocuklarnn rzkn ona buna datt iin kzm: Dedem buna cevaben: Kudretiim,
Atatrk bu paray ben k...mn stne oturaym diye vermedi; milletime hizmet edeyim diye verdi
demi. Atatrk zamannn mteebbislerine ve byk brokratlarnn ouna bu heyecan alamt.
Devam edelim. kinci yaplacak i sanayi hamlesi. Sanayi yok memlekette. Toplu ine
yapamyorsun. Yine ilk yaplmas gereken ey haliyle temel ihtiyalar. Kuma, demir elik, silah
yapacaksn. En basit tfei yapamyorsun. (Atatrk) btn bunlar planlyor ve hayal dahi
edilemeyecek ksa bir zaman iinde harekete geiliyor. Bu arada stanbul, Beiktata Nuri
Demiran fabrikalar tayyare retimine balyor.

Bursada, Trk-Japon ortaklyla iletilen ipek fabrikasn gezerken. 3 Ocak 1931.

Atatrkn en byk endiesi da baml olmak; fakat yzde yz nispette de da baml olmaktan
kurtulmann mmkn olamayacan da biliyor. Yani Amerikann, ngilterenin dahi bamsz
olmadn biliyor. Mesela pratikte ngiltere dahi da baml durumdadr. Kurtulu Sava devam
ederken Lloyd George kolonilerinden asker gndermelerini istiyor, ama arsna karlk bulamyor.
Kimse asker gndermiyor. Bunun iin de Anadoluya asker sevk edemiyorlar. Atatrk bunu biliyor
ama tam bamsz olalm demek mhim. Dolaysyla Atatrkn sanayi hamlesi olduka mhimdir.
Trkiye, Avrupa lkelerinin on sekizinci yzyl sonunda, on dokuzuncu yzyln banda yaptn
1930larda yapabilmitir. Ama yapmtr.
Atatrkn ekonomi program karma bir ekonomidir. Halk Partisinin (CHP) oklarndan biri
devletiliktir ama bu, o anki sorunlara bir zmdr. Atatrkn Yakup Kadri Karaosmanoluna
syledii mehur bir sz vardr. Bizim partinin doktrini yoktur der. nk doktrin bir hareketi
dondurur. Atatrk unu sylyor; problem kt zaman zm bulunur. Genel, evrensel, sonsuza
kadar geerli bir zm yok. Problemin karakteri, muhataplar, doduu ortam, koullar her defasnda
farkl. Neyle karlaacamz bilmiyoruz. nce problemi gr, sonra zm zerine kafa yor. Bu da,
ilk blmde anlattmz gibi Atatrkn olaylara bilimsel bakdr.
Atatrk neden karma ekonomi istiyor? Karma ekonomi istemesinin sebebi lkede sermaye yok,

yapacak bir ey yok, devletin bir sr ey yapmas lazm ama bunun da bir sreklilik arz etmesini
istemiyor Atatrk. Neden istemiyor? Atatrke gre zgrlksz hibir ey olmaz. Herkes yapt ite
zgr olmaldr. Ekonomi de zgr olmaldr. Yani Atatrkn ideali aslnda liberal bir ekonomidir.
Adam Smithin ekonomisi. Adam Smithin ekonomisi de Trkiyede yanl bilinir. Laissez faire
laissez passer, yani Brakn yapsnlar, brakn gesinler. Ama Adam Smith tam da yle
sylemiyor. nk Milletlerin Zenginlii isimli kitabnda, mesela, Eitimi yzde yz zel ellere
brakamazsn, eitimde muhakkak, tercihen de yzde elli devlet pay olmaldr. nk eitimde baz
hususlar sz konusudur ki, devlet politikas olarak uygulanmak mecburiyetindedir. Bunlar zel ellere
brakamazsn diyor.
Buna benzer bir sr ey var. Dolaysyla Adam Smithi de doru anlamak lazm. Yani liberal
ekonomi nedir, liberallik nereye kadardr?
Atatrk zgrlk hakknda diyor ki, Tabiatta zgrlk yoktur. Dolaysyla zgrln snrlar var.
Ama bu snrlar ierisinde zgr olmak da arttr. Yani insan tabiatn, evrenin bize dayatt snrlar
ierisinde mmkn olduu kadar ilave snrlar koymadan zgr olmal.
Ben unu savunuyorum: Atatrk diktatrd. Buna hayr diyen tarih bilmiyor demektir. Ama hrriyeti
retebilmek iin bazen diktatrlk gereklidir. Sen bin sene hrriyeti hi tecrbe etmemi bir topluma
hrriyeti bir tercih olarak takdim edemezsin. Hsrana urarsn. Bugn dahi Trk toplumunun hr
olmay rendiini zannetmiyorum. Siyasi tercihler bunu gsteriyor. Lider aryor, oban aryor
kendine insanmz. Halbuki Atatrk, bundan kurtulun diyor. Ben size hibir ayet, hibir doktrin
brakmyorum, kafanz kullann. Probleminize gre zm getirin.
Atatrk lmek zere, diyorlar ki, Yerine kim gesin? Siz sein, ben yerime kimseyi
brakmyorum diyor, Millet sesin diyor. Dolaysyla Atatrkn diktatrlnn sebebi her
eyden ve her eyden nce bamszl ve hrriyeti retmek, insanl, aklcl retmek. Bunu
yapmak iin de diktatrlk yapmak mecburiyetindesin. Ama Atatrkn yapt diktatrln bir fark
var. Onun diktatrlnn iinde zorbalk yok, dncesini yle veya byle empoze etmek var. Ama
bu empoze etmek kiisel kapris rn deil. Nihayetinde karar yine sen alyorsun, karar veren sensin.
Kendi fikirlerini Ben byle istiyorum diye empoze etmiyor Atatrk. Ortaya atyor, tartyor,
tartyor, tartyor ve karsndaki onu ykamyor. Sonunda onun fikri galip geliyor ve oy veriliyor.
O oylarla alnyor btn kararlar. Ama mutlaka ve mutlaka oy isteniyor.
Bu bir meruiyet aray olduu gibi, baka trl alnacak ve tatbik edilecek bakaca her trl
karardan da ok daha uzun mrl neticeler alnmasn salyor. Diyor ki, Bunlar benim fikirlerim
dahi olsa bunlar millete anlatmam lazm, kabul ettirmem lazm, ancak milletce kabul edildikten sonra
bunlar tatbik edebiliriz. Her eyin ba millettir.
***

Meclis Bakan Kazm zalp, Salih Bozok ve Kl Ali ile birlikte Dolmabahe Saraynda alan Bankas Sergisini gezerken.13 Eyll
1934.

Dolmabahe Sarayndan ayrlrken. Kazm zalp, smet nn, Tevfik Rt Aras, Fethi Okyar kendisine elik ediyor.

niversitelerin var, sanayide bir atlmn iine girdin, halkn ihtiyacn da ufak ufak karlamaya
baladn fakat para lazm. Ayn zamanda paray da ynetecek yerler lazm. Osmanldan tevars
edilmi bir Ziraat Bankas var, ta Mithat Paa zamannda kurulan. Bir Osmanl Bankas var, fakat
senin deil, Franszlarn. Atatrk Hindistandan Kurtulu Sava iin gnderilen paralarn bir
blmyle Bankasn kuruyor ve bu paralar mmkn olduu nispette Trkiyenin ihtiyac olan
messeselerin bina edilmesi iin kullanyor. Mmkn olduu nispette diyorum nk fazla para yok.

Kadky Vapurunda Yalovaya giderken. 4 Aralk 1930.

Erturul Yatnda le yemei srasnda.

Sonra, iktisattan en iyi anlayan adamlarn bir araya gelmesini salyor. Bunlar bazen birbirleriyle
geinemiyorlar, nk deiik iktisadi doktrinlere inanyorlar. Bir tarafta Celal Bayar, bir tarafta
smet nn. Celal Bayar Maliye Bakan, nn Babakan. Ayn kabinede alyorlar, felsefeleri
farkl. Atatrk olabildiince bunlar ynlendiriyor ve hepsine unu retiyor, tlyor: ocuklar, bir
hedef var, o da lke. lke iin en iyisini yapacaz, elimizden geldii kadar.
Bu tabii kendisi iin de inanlmaz bir tatmin kayna. Atatrk bir komutan, meslei askerlik.
Motivasyonu sava kazanmak, ama her trl sava kazanmak.
Atatrk btn bu kurtulua, kurulua, devrimlere, her eye bir sava gzyle bakyor. Ekonomiye de
sava olarak bakyor, eitime de sava olarak bakyor, kltr devrimine de sava olarak bakyor, bu
savalar kazanacaz diyor. Kendisi de bakomutan. Bu bir komutann hissedebilecei en byk
tatmindir.
Para, pul, Atatrk tatmin edemez, etmez de. Umurunda da deil zaten, hibir eyi de yok. stnde
bir sr ey grnyor, bir gn ona balyor, bir gn buna veriyor, stne hibir ey almyor. Bunun
yannda ok gzel giyiniyor. Niin gzel giyiniyor? Onun da bir sebebi var. Mankenlik yapyor, bu
insan milletine resmen mankenlik yapyor. Nerede ne giyilir, nasl giyinilir, bunlar retiyor.

Bahekapda ayakkablarn yaptrd, askerliini yannda yapm olan bir Rum kkenli yurttamzn maazasndan karken. 5 Eyll
1932.

Kyafet Devrimi yapld ama kimse ne giyileceini bilmiyor. O zamann brak kylerini,
kasabalarna, vilayetlere gidiyorsun durum rezalet. Alt kaval st ihane giyiniyorlar. apka
giyeceim diye bilmeden kadn apkas giyen erkekler var! ok gzel kyafetler giyerek Trkiyeyi

dolayor Atatrk. Deiik kyafetlerle halkn iine giriyor ve bu deiik kyafetler gittii yere,
bulunduu mekana gre deiiyor. Halk rensin istiyor: Nerede, ne zaman, hangi halde, ne giyilir!

Bir tatbikat srasnda Fevzi akmak ile birlikte.

23 Pittard, E., 1939, Un chef dtat, animateur de lanthropologie et de la prhistoire: Kemal Atatrk: Revue Anthropologique, 49. yl, say
1-3, s.1-12 (Bu nemli makale svireli antropolog Eugne Pittardn {1867-1962} gznden dilin bir alfabe deitirmesi sonucunda
geirdii olumlu deiiklikleri anlatmaktadr. Ayrca bkz: Pittard, E., 1939, Hommages la mmoire dAtatrk: Belleten, , v. 3, no. 10, pp.
175-182; ayn makalenin Trkesi iin bkz. Atatrkn hatrasn tazim, ayn yerde s. 183-189.).
24 Ongunsu, H., Cvaolu, ., Darkot, B. ve Trkmen, A., 1952, Dou niversitesi Hakknda Rapor: Mill Eitim Basmevi, stanbul, 89
s.+ 1 renkli katlanr harita.
25 de Bkh, H., Lees, G. M. and Richardson, F. D. S., 1929, Contribution to the stratigraphy and tectonics of the Iranian ranges: urada
Gregory, J. W., derleyen, The Structure of Asia, Methuen & Co., London, s. 58-176+23 levha.

Trakya Manevralarnda. 17-20 Austos 1937.

Metrisdeki bir tatbikat srasnda. Bu fotoraf 29 Mays 1936 Pazar gn saat 05:45de ekilmitir.

Trakya Manevralarn denetlerken. 21 Austos 1937. 05:45de ekilmitir.

Mesela 1927 senesinde ordudan ayrlyor, emekli oluyor mareal rtbesiyle. Bir daha asla askeri
niforma giymiyor. O, ordudakilerin hakkdr diyor. Ama titri bakomutan, cumhurbakan.

Manevralara gidiyor, oras iin en uygun kyafetleri giymi oluyor. Manevrada ata binecek,
izmelerini giyiyor, svari pantolonunu giyiyor ama sivil, nefis bir ceket. Papyon takyor, rzgarda
kravat uumasn diye. Her kyafeti yerine gre. Akam giydii kyafetler baka, bir resmi geide
giderken giydii kyafetler baka, bir kulbe giderken giydii kyafetler baka, dostlaryla oturduu
zaman giydii kyafetler baka, kitap okurken giydii kyafet baka. Fakat bunlarn hepsinin bir
maksad var. Mankenlik yapyor, bak nasl giyinilir diye.
***
Gelelim dinin kamusal alandaki belirleyiciliini kaldrmaya dair dzenlemelere. Bu konuda
Atatrk baz radikal admlar atyor. Tekke ve zaviyelerin kapatlmas mesela. Tekke, zaviye ve
trbeler halkn gidip miskinlik yapt yerler. retim yok, gemie saplanp kalnm. Hasan li
Ycelin, iinde yetitii bir Yenikap Mevlevihanesi vardr. Hasan li gibi ka tane adam km
buralardan? Yok gibi neredeyse.
Atatrk bu messeselerin eitime sekte vuraca kanaatinde. Hem yle hem byle olmaz. Trbeleri
ele alalm mesela: nsana tapnlmaz diyor Atatrk, Tapnacaksan dininin vecibelerini doru
yerine getir diyor.
Hakl. nk insana tapnmaya baladn zaman tapnacak ok yer var. Sonra insana neden
tapnalm? Biz kendimiz de insanz, insan insana tapmaz diyor, kulluu ortadan kaldryor. Bir birey
bir baka bireyin kulu deildir, olamaz, olmamaldr. Baka bir insandan dua ile medet umamazsn.
Dua edeceksen Allaha et, neye inanyorsan ona et, ama baka kullara kulluk etme adetinden vazge
diyor Atatrk.
Bu ayn zamanda, Haysiyetinin farknda ol, kimsenin nnde boynunu eme demektir. Bu
sylemlerin en mhim taraf, dini mmkn olduu kadar basitletirmesi. Mustafa Kemal, bir manada
Katolik Kilisesine, azizlerin hkmranlna isyan eden Protestanlarn yaptn yapyor. Bu,
Atatrkn bir gzlemidir. Katolik lkelerine bakyor, hepsi aklp kalmlar, Protestan lkelerine
bakyor mthi bir terakki var, nk buralarda din bir anlamda devletin emrine girmi.
ngilterede kilisenin ba kralie veya kral. Avrupann gemiine bakyoruz, din ve devlet
birbirinden ayr, kilise bamsz. Bu durum, Avrupann bana ok dert olmu. Fakat Bizansa
bakyorsun, Bizansta kilise imparatorun emrinde, burada din bir sorun olmaktan km. Osmanl
mparatorluuna bakyorsun, burada da din devletin emrinde ama cehalet o seviyede ki, din hem
halk hem padiah hem eyhlislam hem devleti perian etmi.
Atatrk de dinin babo braklmasnn yarataca tehlikenin farknda. Din messesesi Hristiyan
aleminde bir tehlike yaratmyor, onlar dzenlerini tutturmu gidiyorlar. Musevi aleminde yaratmyor,
onlar da dzenini kurmu. Mslmanlara bir ba lazm, halifelik gittiine gre bu messeseyi devletin
ele almas gerekiyor. Diyanet leri Bakanl kuruluyor. Bu u demek: Senin de din hususunda ban
skntya girdii zaman, din adna bir ey yaplaca zaman, Hristiyan nasl patriine gidiyorsa,
Musevi nasl hahambana gidiyorsa sen de Diyanet leri Bakanna git...
Diyanet lerinin bana yle isimler geliyor ki... erefettin Yaltkayay dnn mesela. erefettin
Yaltkaya ftr apkayla iine geliyor, makamna otururken ftr apkasn kartyor, sarn takyor,
nk o resmi serpuu. Oturuyor ilerini yapyor, akam evine giderken sarn kartyor tekrar ftr
apkasn takyor. Mustafa Kemalin hayal ettii byle bir diyanet.

Her ne kadar Mustafa Kemal dinin halka retilmesi gerektiini ama bunun okullarda
yaplmayacan sylemi olsa da bu alann babo braklamayacan, babo brakld takdirde
frsatlarn, ahlakszlarn, dini kendi emellerine alet etmek isteyenlerin treyeceini biliyor. Bunun
nn kesmek iin de bu Diyanet leri Bakanln tesis ediyor.
Atatrk mmkn olduu kadar akld ilerin kontrolden kmasna mani olmaya alyor. Akl
d ilerin dahi akln kontrolnde olmas gerektiine inanyor. Mesela, komnistler gibi dinin
gereksiz olduunu sylemiyor. nk bu sosyolojik bir vaka, hayatmzda var. Ben bunu cebir ile
bastrrsam, baka bir yerden, baka bir ekilde hortlayacak. Buna da hrriyet verelim, ama zvanadan
kmasna da mani olalm. Bir messese kuralm, bana gerek din alimlerini getirelim diyor.
Diyanet lerinin bana getirilen Ordinarys Profesr erefettin Yaltkaya da ayn zamanda dnya
apnda saygn bir oryantalist ve ilahiyatdr.
***
Daha evvel Atatrkn yurtdnda tahsil yapmaya gnderdii rencilerden sz etmitik. hsan
Ketin, Ekrem Akurgal, Sedat Alp vs. Bunlar Almanyaya giderken soyadlar yok. Trkiyede biraz
tannm bir ailenin ocuuysan mesela Kprlzade Mehmet Fuad diye geiyor tam ismin. Peki,
hsan Bey ne yapsn? hsan Bey bir hademenin olu, babasnn ad Ali, okuma-yazmas yok,
Kayseride hsan Beyin iinde okuduu lisenin hademesi.
hsan Bey Almanyaya gidiyor, niversiteye kayt yaptracak, bir form doldurulacak. Oradaki
memurla aralarnda yle bir diyalog geiyor:
Adnz?
hsan.
Soyadnz?
Yok.
Nasl yok?
Yok. Bizim memlekette soyad yok.
E ne yazacam buraya?
Babamn adn yazn. Ali.
Neden?
Araplardan geen bir adet. Bir kiiyi dierinden ayrmak iin olu manasna gelen bin
szcyle isimler birbirinden ayrlr. Muhammed bin Ali. Alinin olu Muhammed demek. Soyad
ksmna babamn adn yazn.
Peki.
Doum yeriniz?
Kayseri.
Doum tarihiniz?
O da sorun. nk bizim memlekette doum kaydedilmez.
Olur mu canm? Neyse, peki ne yazacaz? Buraya bir ey yazmam lazm.
Anam, kiraz iek at zaman domutun derdi. 10 Nisan yaz.
Peki.
Byle tuhaf bir diyalog geiyor hsan Hocayla oradaki Alman grevli arasnda. Atatrk de doum

tarihini bilmiyor. Benim doum gnm 19 Mays diyor. Okur-yazar aileler ocuklar doduka
evlerindeki Kurann arkasna yazarlarm doum zamanlarn. Okuman yazman yoksa onu dahi
yapamyorsun. Mustafa Kemal, hem uluslararas sahadaki bu ve buna benzer yaanm ve yaanmas
muhtemel sorunlara mani olmak hem de bir nfus disiplini salamak adna Soyad Kanununu
kartyor.
ncelikle lakaplar olanlara bu lakaplar soyad olarak veriliyor. Kprlzade Fuad mesela. Artk
Fuat Kprl deniyor. Bir de lakaplar olmayanlar var. Benim dedem (babamn babas) mesela, Celal
Vaganc. Nfus memuru dedeme Vaganc ne demek? diye sormu. Ne bileyim, Vaganc ite demi
dedem.
Bu bir mana ifade etmiyor memura. Onun zerine memur da, urada bir liste var oradan kendine
bir soyad se demi. Memura kzan merhum dedeciim de srar etmeden engr semi. Halbuki
Vagancnn bir manas var. Kk tahta kutular imal edenlere vaganc denirmi. Bizimkiler
Prizrende bu ii yaparlarm.
hsan Beyin hikayesine de devam edelim. hsan Bey 1935 senesinde yurtdndan bir tatile
geldiinde, babas, hsan, Soyad Kanunu kt, bir soyad sememiz lazm diyor. hsan Bey ayor
atlas nne, Orta Asyadan geldik ya, Orta Asyada Pamirlerde bir dere buluyor, ismi Ketin. Bu
olsun bizim soyadmz diyor.
Mesela Besim Darkot vardr. O da soyadn yine Pamirlerdeki Darkot geidinden alr. Bunlar hep
corafyac ya da jeolog, hep Orta Asyadan almlardr soyadlarn. Hamit Nafiz Pamir de yledir.
Soyad meselesi byle halledilir.
Bir de erkeklerin birden fazla e alma meselesi var. Bu husus da, svireden aldmz Medeni
Kanun gerei, dnyann geri kalan medeni lkelerinde nasl yaplyorsa yle zlyor. Ne poligami
ne poliandri. Her erkek bir kadn her kadn bir erkek alacak. Pederahi bir gelenekten geldiimiz iin
ocuk, babann soyadn alacak. Anne ve baba ldkten sonra ocuklar anne ve babann mallarn eit
bir ekilde tevars edecekler vs.
***
Gelelim hilafet meselesine. Hilafet, zamanla slamiyette Peygamberin temsilciliini ifade eden
bir kelimeden hkmdarl ifade eden bir manaya brnm. Her hkmdara halife denmi. Halife
renci, sonradan gelen demektir, haliyle de bunun dini bir makam olup, peygamberin temsilcisi, onun
arkasndan gelen ve dinin bandaki kii olarak anlalmas gerekir.
Fakat drdnc Raidun halifesi Alinin ldrlmesinden sonra ortalk karm. nk Muaviye,
ki peygamberin sekreteri, sr katibi denir, Aliyi ldrtyor ki hilafet kendisine gesin. Aliyi
ldrtmesinin de sebebi var. Alinin zamannda ortalk karyor. Muaviye bakyor ki din elden
gidecek, mecbur kalyor bir manada. Dolaysyla ondan sonra bir ikilik tezahr ediyor. Malumunuz,
Hasan ile Hseyinin ehit edilmesi, orada bir ayrm balyor slam dnyasnda.
Sonra Emevi hanedan ortadan kalkyor, Abbasiler geliyor. Fakat Emeviler kltan geirilirken bir
aile spanyaya kayor. imdi bakyorsun Badatta bir halife var, spanyada bir halife var. spanya
kendi iinde paralanyor, slam krallklarna ayrlyor, sonra her birinin banda bir halife var.
Fatmiler geliyor Msra, onlarn da banda bir halife var. Halifelik Araplarn hkmdarlk makam
oluyor.

Yavuz Sultan Selim, Msra gittii zaman orada da Memluklarn bir halifesi var, Abbasi soyundan
geliyor. Memluk Devleti ortadan kalknca Padiah Selim, halifelii buradan devralyor ve ilk defa
Arap olmayan bir grubun iine geiyor halifelik.
Selim, kendisini slamn ba, lideri ilan ediyor. slamn baym derken de Trkiyeye ilk defa
Ortodoks slam sokuyor. O zamana kadar Osmanlda bu tr bir slam gelenei yok. Osmanlda o
dneme kadar Ahmet Yeseviden bu yana srdrlen daha liberal, dervilerin ynettii bir slam
gelenei var. Yavuz ilk defa Arap tarz slam iimize sokuyor ve o dnemden itibaren Trkiyenin
k balyor.
Gelelim Birinci Dnya Harbinin sonuna. Vahdettin kam, Atatrk Osmanl Hanedannn
devamnn Trkiyenin modernlemesi ve terakkisi nnde bir engel olaca kanaatinde. Bunun
sebebi Osmanl Hanedan deil. Osmanl ailesi muhtemelen o dnemde Trkiyedeki en modern, en
batl aile. Veliahd Abdlmecit, ressam ve mzisyen, rnein.
Ama bir de halifelik messesesi var. Halkn gznde o halifenin altnda bir din ve tekilat var.
Bilmiyorlar ki, eyhlislam fetvasyla halifeler katledilmi bu memlekette. Sultan Mustafa, Sultan
(Gen) Osman, Sultan brahim, Sultan Selim katledilmi. Bunlar hep fetva ile katledilen sultanlar,
halifeler.
Byle bir karmaann ierisinde birden bire bir sorun ortaya kyor. Hanedann kalmasnda sorun
yok, diyor nce Atatrk, ama diyor, padiahlk gidecek. Modern bir devlet kuracaz, padiahlkla
olmaz bu i.
Karlalan ilk sorun, saltanat ile hilafet ayrlr m, ayrlmaz m? Bir taraftan da yle bir gerek
var: Saltanat ile hilafet zaten bir deildi ki, Yavuz bu hale getirdi. Bizimkiler uzun uzun tartyorlar,
Atatrk de dinliyor tartmalar. Nihayet Atatrkn sabr tayor ve unlar sylyor: Bakn beyler.
Bu i zaten olacak. in tabiatnda da bu var. Bu olurken de baz kelleler yuvarlanr, onu da istemez
kimse ama olabilir.
Atatrkn bu sz zerine, Paa Hazretleri biz sizin maksadz yanl anlamz, tabi haklsnz...
mealinde szler ediliyor. Dar kyorlar. Atatrk tartmalar idare eden eyhin koluna giriyor,
Meclis koridorunda oturuyorlar. Sonra dnyor etrafndakilere, Efendiler, saltanat ile hilafetin
ayrlabileceini eyh Efendiden rendim diyor. eyh de Tabii Paam diyor.
Bu usule baktmz zaman Atatrk, bir diktatr m? sorusu yine akla geliyor. Cevap aikar: Evet
diktatr. Ama dhice bir yntemi var, o da u: Ben yaptm, ben byle istiyorum demiyor, Ben bunu
eyh Efendiden rendim diyor. eyh Efendi de tasdik ediyor.
Trkiyede modern jeofiziin kurucusu rahmetli Kazm Ergin Hocamn bana syledii ve hi
unutmadm bir sz vardr: Bir ii yapmak istiyor musun? Kredisinden vazgemeye hazr ol. Yani
o iin anndan, hretinden vazgemeye hazr ol. Atatrkte de bunu gryoruz. an, hret, makam,
mevki peinde deil, i yapalm, btn derdi bu.
Saltanat ayrld, saltanat slalesi stanbulda. Abdlmecit Efendi veliaht ehzade. Abdlmecite
halifelii devralmas syleniyor, kabul ediyor. Abdlmecit, o sanatkar adam, maalesef o eski aaay
srdrmek istiyor. Halbuki Byk Millet Meclisi hkumeti hilafeti de Diyanet leri Bakanl gibi
grmek istiyor. Sonra stanbuldaki paalar halifeye padiah muamelesi yapmaya balyorlar. Refet
Paa da dahil. Atatrk iin ktye gittiini anlaynca maalesef hanedan yurtdna kartmaya karar
veriyor.

Atatrk radikal nlemler alyor ama bir yandan da srdrlebilirlii de bozmak istemiyor. Bir sr
kurumu tutuyor. Maalesef dedim, az evvel. Hanedan Trkiyeden kartmak ok byk ve meakkatli
bir i, halka anlatmak ok zor. Rahmetli dedem anlatrd: Bir sr harp kaybettik, ard ardna, ama ne
zaman ki padiahn esir olduunu duyduk, ite o zaman dnya bamza ykld. Bunu tahayyl etmemiz
bile imkanszd.
Dnlemez byle bir ey, Osmanl padiah nasl esir olur? Memleket gitsin, mhim deil. Ama
padiahn gitmesi olacak i deil.
Bu ailenin yurtdna gnderilmesi ok radikal bir adm. ok ciddi sebepleri olmas lazm.
Atatrkn bu adm ok da isteyerek attn dnmyorum. O Lenin gibi hanedan alaka
katlettirmedi. Atatrk bir cani deildi. Vatann kaybetmi bir insan olarak srlmenin acsn da iyi
biliyordu. Ayn acy Osmanl ailesine tattrmay ok istediini sanmyorum. Ben bir memuru halife
yapyorum diyebilirdi. yle yapmad. Halifelii srdrme vazifesini hanedana brakt. Eminim
midi, Osmanl hanedann bu yeni konumunu yeni toplum iine ilemek, bu konuda da sreklilii bir
ekilde salayarak toplumun gemiiyle bir ekilde bark olmasn da temin etmekti. Abdlmecit
Efendinin aklszl diyeyim ben, ii istenmeyen bir noktaya vardrd.
Atatrk Trk halknn hayatnda radikal deiiklikler yapyor. Bunlarn hepsinin maksad var. Bir
halk oluturmak, bir millet oluturmak. Milleti bir arada tutmak, milletin bireylerinin birbirleriyle
ilikilerini salamak. Milletin yurtdyla ilikilerini akl banda bir yere oturtmak. Milletin retim
gcn arttrmak, olmayan yaratmak. Btn bunlar yapyor, bunlar yaparken de mmkn olduu
kadar sosyal yapy sarsmadan yapmaya alyor. nk byk bir devrimci olmasna karn
zannedilenin aksine ihtilal sevmeyen bir insan Atatrk. Biliyor ki ihtilaller ksa mrl oluyor.
htilalden kastm u: Bir deiiklii, yenilii cebir ve iddet uygulayarak yapmak. Hibir eyi zorla
yaptrmak istemiyor Atatrk. Onun iin srar ediyor, Meclis olacak diye. Onun iin srar ediyor, her
kararn altnda TBMMnin imzas olacak diye. Hilafetin kaldrlmas iin de TBMMden oy istiyor
ve onlara durumun mitsizliini gsteriyor. Bakn diyor, Btn abalarmza ramen i ktye
gidiyor. nk Abdlmecit Efendi bu ii anlamad, halk da bu tip semboller gznn nnde olduka
eski alkanlklarndan vazgeemiyor. Bundan vazgememiz lazm. stemeyerek de olsa bu aileyi
kartmamz lazm.
Atatrk iin dhi diktatr dedik ya. Bunun bir ismi vardr: Enlightened despot. On dokuzuncu
Yzylda dnyadaki aydn despotlarn banda Kral Mongkut gelir. Bugnk Tayland yaratan, btn
evresi smrge olurken Taylandn kurtulmasn temin eden insan.
Ama Mongkut mutlakiyetle idare ediyor memleketini, mecbur. Bir sr ey yapyor, yaptryor ama
baz yerlerde gc yetmiyor, korkuyor, kendi halkndan korkuyor. Mongkutun ngiliz doktorunun
yazd ok gzel bir kitap vardr, onu okumak lazm. Mongkutun olu Chulalongkorn (VI. Rama),
akll babasnn getirttii ngiliz mrebbiyesi Bayan Anna Leonowensdan ok ey renmitir, ama
rendii en nemli ey uydu: Eer bamsz yaamak istiyorsan uygarla ayak uyduracaksn.
Eer ngilizle baa kmak istiyorsan ayn kurumlar sende de olacak. Bu kurumlar yapacak adam
yoksa dardan adam getireceksin. Bir dnem Taylandn adalet bakan Belikalyd. nk
Taylandda adam yok bakanlk yapacak. Chulalongkorn bu adam getiriyor.
Demiryollarnn banda da ngilizler var. Fakat bunu yapmak suretiyle ngilizin Tayland igal
etmesine de mani oluyorlar. Bugn Atatrk tenkit edenlerin Taylandn tarihine gz atmasnda fayda

var, okusunlar, Taylandn nasl ayakta kaldn. Bir baba ve olunun, Mongkut ve Chulalongkorn
sayesinde ayakta kald eski Siyam ve Tayland oldu. kisi de diktatrd, baka anslar yoktu nk.
Amerikann kuruluuna bakalm. George Washington ok mu demokratt? Ama o, ordunun banda
dururken Jefferson, Benjamin Franklin, Quincy Adamsn oluturduu kk bir grupla didimilerdir
Kongreyle. Atatrkn yapt gibi didie didie baz kurallar kartmlardr. Lincoln gya demokrat
cumhurbakan, koskoca bir senato var karsnda. Harbin ortasnda klelii kaldryor. Ne diyorlar
Lincolne: Klelii kaldrrsan Gneylileri asla ikna edemeyeceiz. Adamlar harbi kaybetmemek
iin bugn bir alyorlarsa yz alacaklar.
Lincoln yle cevap veriyor: Hayr. Biz ne iin savayoruz? nsan haysiyeti iin savayoruz. Biz
klelii kaldrmazsak kim kaldracak? Adamlar topluyor etrafna, gnlerce didiiyorlar. Tek tek
gidiyor bu adamlarla konuuyor, markaj yaptryor adam adama. Tpk Atatrkn yapt gibi.
Sonunda harbin iinde Amerikan Anayasasna on nc ilave kyor ve klelik kaldrlyor (31
Ocak 1865). Beklenenin tam tersine ayn sene Amerikan Harbi 23 Haziranda son Gney
Generalinin teslim olmasyla bitmitir.
Lincoln diktatr m? Evet, etrafndakileri zorla ikna ediyor. Adamlarn aklarn yakalatarak,
baka ekillerde zorlayarak. Btn meclis kar kyor, Olmaz diyor. O, Hayr, olacak diyor,
Askerimize neden savatmz anlatacaksak, tutarl olmak zorundayz. Zenci askerlerimiz var,
klelik srerse nasl anlatacam onlara savan amacn?
O dnem Gneyden kaan zenciler var ve zel zenci birlikler kurmu durumdalar Kuzeyliler. Bu
zenci birliklerin banda beyaz subaylar var. Lincoln, Bu adamlar kendilerini eit dnmezlerse
nasl savaacaklar? Bunu yapacaz diyor.
Okumay sevmez bizim milletimiz, ama en azndan Lincoln filmini seyretsinler. Sonra da Atatrk
okusunlar.
Evet, Lincoln bir diktatr, baka trl harbi idare edemez. Ama o da tpk Atatrk gibi meclisi asla
elinden brakmyor. Her ikisi de, meruiyeti asla brakamayz, diyor. te bu, devlete sreklilik
getiriyor. Kendisi ldkten sonra birden bire kmyor devlet, devam ediyor.
Mustafa Kemal kendinden nce gelen gelenekleri kullanmtr. Osmanlnn bir (Mebusan) Meclisi
vard ama kapatlm, byk skntlar ekilmi. Ardndan ttihat ve Terakki belas domu, bunun
getirdii felaketle memleketi kaybetmiiz.
Btn bu skntlar, Atatrke, meclisi kaldralm diyen insanlar da biliyor. Ama o dh, kolayclk
peinde koan bu ksa grl insanlara ve evresindeki herkese, meruiyetin gerekliliinden ve
srekliliinden bahsediyor.
***
Atatrk ile hayatmza giren yeniliklerden birisi de spor faaliyetlerinin sistematize edilmesi ve
Milli Eitim Bakanl bnyesindeki Talim Terbiye Genel Mdrl ats altnda organize edilerek
okullarda eitimin bir paras haline gelmesidir.
Onun sayesinde fiziki terbiye de eitimin bir paras olmutur. Atatrkn hayatta olduu dnemde
Rusyada, Almanyada yaplan toplu beden eitimi gsterileri nem kazanmtr. Malum gnmzn
kt bilgili, kt akll baz politikaclar, Atatrkn spor gsterilerini Nazi Almanyas, Faist talya ve
Komnist Rusyannkilerle karlatrmaya baylyorlar. Atatrk de spor gsterileri yaptrd milli

bayram kutlamalarnda (Amerika, Fransa, ngiltere yaptrmyor muydu sanki?), ama benim szn
ettiim bunlar deil. ngiliz okul eitiminde de, Amerikan okul eitiminde de, Fransz okul eitiminde
de, Alman okul eitiminde de... spor var. Atatrk ile birlikte bizde de spor yaygn olarak okullara
giriyor. Deiik yerlerde spor salonlar alyor.
imdi tekrar Ahmet Haimin mektubuna dnelim. Ahmet Haim mektubunda, Anadolu halk o
kadar salkszd ki, o kadar ok sakatn envai tr grlrd ki, bir Anadolu kasabasna gittiinde i
bkey aynadan kendine bakyormu zannederdin. O kadar eci bc adam vardr, diyor.
Atatrk, bunu elinden geen askerlerden biliyor. Orduda verilen eitimin bu insanlara ne kadar
faydal olduunu gryor. Vcudu salam olan bir insann dncesinin de salam olacann
farknda. Anlalmas gereken u; bu yaptklarn srf dnemin modas byle diye yapmyor. Tecrbeli
bir subay Atatrk. Kaliteli adam nasl yetitirilir biliyor. Salkl bir millet yaratmak istiyor. Onun
iin de beden eitimini genel eitimin bir paras haline getiriyor.
Dikkat edilirse, Nazilerin yapt gibi yaz kamplarna toplayalm, insanlar eitelim demiyor. Ve bu
eitime kadnlar da dahil ediyor. Ama asker ile sivilin eitimini asla birbirine kartrmyor. Asker
ile sivil arasndaki ayrm da zaten Atatrkn hayat boyunca dikkatle zerinde durduu bir
politikadr. Kendisi deil midir, niformasn kartp meclise giren. Etrafna da ayn eyi
sylemitir: Komutan m olacaksnz, vekil mi olacaksnz? Birini semek durumundasnz.
Komutansan meclisin emrindesin, tercihinizi ona gre yapn.
Kendisi de emekliliini istiyor. Atatrk emekli etmeyi dnebiliyor musun? nn, Fevzi
akmak yirmi alt sene emekli edemiyor. Yirmi alt sene Genelkurmay Bakanl yapan bir asker!
Atatrk hayatta olsayd byle bir ey olmazd.

Manevi kz lk ve Fevzi akmak ile birlikte. 27 Mays 1938.

Dier taraftan Atatrk, kendi isteiyle emekliliini istemi. Onu emekli eden memurun elinin nasl
titredii hayal edilemez. Atatrk ordudan ayrlyor. Ordu iin dnlmesi mmkn olmayan bir
durum. Orduyu muzaffer klan, cumhuriyeti kuran o komutan emekli oluyor. Ben de herkes gibi
emekli oluyorum diyor.
Btn bunlarn altnda dersler var. Etrafndakilere ders veriyor. Ama nn, akmak yirmi alt
sene emekli edemedikten sonra, nihayetinde ya haddinden emekli ediyor. Ama akmak, Ben

gideyim demiyor. Git diyene kadar grevinin banda kalyor. Git deyince de ok bozuluyor,
nnyle aralar alyor.
Atatrkn, nnye, Siz mecliste hep megulsnz. Benim burada bir saatimi dolduracak iim
yok dedii rivayet edilir. Atatrk hep gitmek istemitir, kelimenin gerek manasnda emekli olmak
istemitir. Hasta yatanda Afet nana, duvarda asl tabloyu gstererek, Oraya gidelim Afet. Her
eyi brakalm. yle basit bir ev, ocakl bir oda. ekip gidelim ormanlara... demitir.
Ama bunlarn hibirini yapamyor. Dmeni brakrsa ilerin ktye gideceini biliyor. Dmeni
brakmyor ama hep brakm izlenimi veriyor. Sen Babakansn, sen Meclis Bakansn vs. Ama hep
yukardan koordine ediyor. nn, yle diyor Atatrke, Gazeteciler dedikodu yapyorlar. Bu
memleketi daha ne kadar on bir sarho idare edecek diyorlar. Atatrk yle cevap veriyor:
Pardon? diyor, On bir sarho mu? Halt etmiler. Bu memleketi sadece bir sarho idare ediyor
diyor. Orada, arkadalarnn arasnda gerei sylyor, Hibiriniz, hibir ii laykyla
yapamyorsunuz. Doru da.
Atatrk, etrafndaki insanlardan ok bezgindi. Rahmetli dedem anlatrd, Herkes Atatrk ikiden
ld zanneder. Hayr. Kahrndan ld. Derdini anlatacak adam yoktu. Arkada braktklarndan
hakikaten Atatrkn ne dediini anlam sadece bir kii var, o da Hasan li Yceldi. Tek bir adam.
Onu da nihayetinde nn, Amerikann, Rusyann, aalarn basksyla harcamtr.
Atatrk bu basklarn hibirini hissetmiyordu oysa, hepsini bir dm zer gibi zyordu.
Bakalar bunu yapamyor, zemedikleri problemlerin altnda eziliyor. Atatrk daha byk
problemlerle urayordu halbuki. Bunun iin Deha diyoruz. Kendisi problem zyor, etrafndan
da bunu bekliyor.
***
Atatrkn yurt dndaki etkilerini, almalarnn memleket snrlar tesinde nasl grldnden
bahsetmek istiyorum.
Evvela, herkesin sylediini syleyerek balamak istiyorum: Dost dman bu dhi insana hayran.
Lenin, Hitler defalarca hayranln dile getirmi. Dman Lloyd George hayran, Amerikallar
hayran. Time dergisi kendisini kapak yapyor. Kapakta yle yazar: Kendi efendisi olan bir Trk var
m? O zamana kadar yok nk. Atatrk ile beraber herkes kendi efendisi oldu Trkiyede. Bunu
milletine armaan edebilmi bir insan Atatrk.
Ben burada ahsi baz hikayelerimi anlatmak, kendi tecrbelerimi paylamak istiyorum. 2005
senesinde College de Franceda profesrdm ve oraya gitmeden evvel Hava Kuvvetleri
Komutanlarmzdan Sayn emekli Orgeneral brahim Frtna ile konuurken bir gn bana, Bizim bu
Havaclk ve Uzay Enstitsnn gelitirilmesi iin senden fikir almak isterim demiti. Bu enstit
Hava Harp Okulunda, 23. Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Ergin Celasin Paa tarafndan
kurulmutu. Ben de Arz edeyim Komutanm dedim. Enstitnn balarndayz, kurulal henz bir iki
sene olmu. yle bir fikir ortaya attm: Bu enstitnn belli ana bilim dallar var. Bu ana bilim
dallarna temsil ettikleri uzmanlk dallarnn dnyadaki en byk temsilcilerini davet edelim,
enstity grsnler, seminerler versinler, sonra enstitdekilerle, hem rencilerle hem hocalarla
grsnler.
ok iyi bir fikir, nereden balayalm diye sordu Komutan. Komutanm, bu ana bilim dallar

ierisinde uak mhendislii var, dnyann en byk uak mhendisi olarak addedilen adam benim
ok yakn arkadam, Alman Prof. Hans Hornung, fakat Caltechde profesr, ben de kendisini burada
tanmtm, ardndan ahbap olduk. Kendisini davet edebilirim dedim.
Ne iyi olur, derhal kendisini davet edelim dedi. Hava Kuvvetleri bunu organize etti, bunlar
organize edilirken ben Parise gittim. Pariste bir gn telefonum ald. Hava Harp Okulu Komutan
Tmgeneral Sayn evket Dingilolu, ki kendisi korgenerallikten sonra emekli oldu. Dingilolu
Generalim dedi ki Celal, Hornung geliyor, Frtna Generalin emri var, Hornung burdayken kendisinin
mihmandarln senin yapman istiyor, Emredersiniz komutanm dedim. Hemen College de
Francea ki haftalna Trkiyeye dnmem lazm dedim. Hayrola dediler. Hava
Kuvvetlerinden emir var, dnmem lazm dedim.
nce Trk Hava Kuvvetleri ve benim aramdaki ilikiyi pek anlayamadlar. Anlattm kendilerine,
sonra hemen Trkiyeye geldim. Prof. Hornungun Trkiye programn yaptk. Sonrasnda Dingilolu
Generalimin ikaz zerine profesrn programnda iki de bo gn braktk kendisine.
Sefer Kurnaz Albaym, ben ve Sena Temen kendisini karlamaya gitmitik. eref salonunda
uann inmesini bekliyorduk. Sonra Hornung geldi, hanm yannda. Merhaba? Naslsnz? yi
misiniz? Hogeldiniz faslndan sonra Yarn okulu mu tanmak istersiniz, yoksa dinlenmeyi mi tercih
edersiniz, iki bo gnnz var dedik. Hornung Yarn bo tutalm, ben anakkaleyi grmek
istiyorum, ehitlie gtrn beni ltfen dedi. Tamam dedik.
Sefer Albay, Dingilolu Generalime arz edelim, yarn komutanla tantktan sonra sen onlar
anakkaleye gtr dedi, Emredersiniz Komutanm dedim. Ertesi gn anakkaleye gittik.
anakkalede Orman Bakanl bir tantm yeri yapm, Milli Park olduundan. Oraya girdik, adam
bakt bir sr harp fotoraf var fakat Atatrkn fotoraf yok. Sadece bir fotorafta Trk
komutanlar diyor, Esat Paa var, o da anneannemin kuzeni, Atatrkn komutan, onun yannda da
Atatrk, ama Atatrk ad yok ortada. Alman fena halde hiddetlendi bu duruma. Bu ne rezillik! dedi,
Atatrk niye yok burada?
Uzun uzun izah etmek zorunda kaldm. Trkiyede baz deiiklikler oldu vs. diye ama adam kolay
kolay yattramadk. Dn yolunda daha nce Amerikada anlatm olduu bir hikayeyi yeniden
anlatt. Biliyorsun, ben Filistine yerlemi bir Alman ailenin ocuuyum.
19. Yzylda bir grup Hristiyan, kendi dinlerinin kklerine inerek o gnleri yeniden yaamak
istiyor ve bunu yapmann yolunu da Filistine gitmekte gryorlar. Filistine gitmek iin de
Osmanldan izin almak gerekiyor. Sultan II. Abdlhamite bavuruyorlar ve o dnem padiah bunlara
bir yer gsteriyor, Hayfa civarnda. Buraya yerleiyorlar. Alman olduklar iin alkan adamlar, ksa
zamanda burada birtakm iletmeler, fabrikalar kuruluyor, almaya balyorlar; fakat Alman tebas
olarak kalyorlar. Birinci Dnya Harbi knca Alman hkumeti bunlara Biz savaa girdik, Trkler
de bizim mttefikimiz, fabrikalarnz deitirin, dntrn Trklere silah ve mhimmat salayacak
hale getirin diyorlar, onlar da Peki diyorlar.
Hornungun dedesi de oradaki cemiyetin ileri gelenlerinden, onlarn da fabrikalar var, onlar da
fabrikalarn dntryor, askeri amalar iin retim yapmaya balyorlar. Bir gn Mareal Liman
von Sanders yannda bir tugeneral ile buralar ziyarete geliyor. Bizim adamn dedesinin evinde
oturuluyor, yemek yeniyor. Liman von Sandersin yanndaki gen ve yakkl tugeneral de Mustafa
Kemal Paa. O zaman ailenin dikkatini ekiyor, Ne kadar akll bir adam diyorlar. Liman von

Sanders uzun uzun anlatyor, Bu ok mthi bir insandr, anakkalede ok iyi iler yapt, anakkale
zaferinin kazanlmasnda ok byk pay vardr vs.
Sonra sava bitiyor, Kurtulu Sava balyor. Aile Mustafa Kemal Paann bu savaa nderlik
ettiini iitiyor ve heyecanla sava takip ediyor. Nihayet sava bitiyor, bar dnemi balyor.
Hornungun annesi de Gney Almanyadaki akrabalarn ziyarete gidiyor belirli aralklarla. Trenle
gidiyor tabii, tren de Trkiyeden geiyor. Kadncaz her geiinde Trkiyeyi birka yzyl
ilerlemi buluyor. Bunlarn hepsi Mustafa Kemal Paann eseri diyor. Bunlar baaran bize gelen
o gen adam m? diye de sormaktan alkoyamyor kendini.
Hornung devam ediyor: Bizim ailede Atatrke kar inanlmaz byk bir sevgi ve sayg vard,
nk annem ve bu dnme, bu ilerlemeye ahit olan dier akrabalar da hep anlatrlard, Bir deil,
birka yzyl atlatt Trkiyeye. Mthi modern bir dnya yaratt. km, Ortaa kalnts, adeta ta
devrinde yaayan bir halk ald, modern bir dnyann ortasna koydu derlerdi. Byk bir hayranlk
vard.
Tabii Hornung bunu bildii iin, genliinde de Trkiyeye gelmi, Atatrk hayranln da biliyor
Trk halknn, Ordunun hayranln, saygsn, sevgisini biliyor, anakalede Atatrkn resmini
grmeyince bu durum adam derinden yaralyor. Dnn ki bu adam Alman ve Amerikada yayor.
Sonra stanbula dndk. O gece ben de Harp Okulunda kaldm. Hornung sabah Dingilolu General
ile kahvalt ederken ilk sorduu soru Atatrkn fotoraf neden yok anakkaledeydi.
Bu anlattm Mustafa Kemalin bir aile zerindeki etkisi. Bir dier aile de Liepmannn ailesi.
Misafir profesr olarak Caltechde olduum zamanlar, bizim blm ba sekreterinin kocas
Avusturyal, dolaysyla Pasadenada bir Almanca konuanlar grubu var. Kanlmaz olarak bizim ba
sekreter de profesr Liepmann iyi tanyor. Bir gn odama geldi ve Celal, Profesr Wolfgang
Liepmann seni tanmak istiyor dedi. Sorar msn, Wilhelm Liepmannn nesi oluyor dedim,
Hemen arayalm dedi, telefon etti, Oluymu dedi.
Wilhelm Liepmannn kim olduunu daha nce anlatmtm. Trkiyede jinekolojinin kurucusu. Bir
gn sahaflarda dolarken niversite Konferanslar 1936 balkl bir kitapta htiyozorlarda Doum
Vetiresi isimli bir makalesini grmtm. htiyozorlar, balk eklinde yzen srngenler. Srngenler
yumurtlarlar, bu byle bilinir. Liepmann bunlarn canl dourduunu tespit ediyor. Denizde
yumurtlayamad iin, kpekbalklar gibi, canl douruyor, canl hayvan doururken fosilleiyor.
Sonra aile dostumuz Profesr Orhan Esen, kendisi de jinekologtu, ona Prof. Liepmann kim diye
sorunca, Aaa, o bizim pirimiz dedi ve hikayesini anlatt Wilhelm Liepmannn. Wolfgang Liepmann
beni arnca, 2000 senesiydi, Sen Atatrkn lkesinden geliyorsun dedi, Evet dedim. Ben
Trkiyeyi ok severim, Trkleri ok severim, nk Trkiye, aslnda Atatrk, bizim hayatmz
kurtard dedi.
Hatralarnda yazdklarn tekrar anlatt: Her ailenin bir atallanma an vardr, bizimki de
anakkaledir, nk anakkale Mustafa Kemali yaratt, Mustafa Kemal de bizi kurtard. Ben
Trkiyenin nasl modernize olduunu yaadm, gzlerimle grdm. Atatrke hayranlm, sevgim
sonsuz ve onun iin de seni ok tanmak istedim. Sen gen bir Trksn. Sen nasl gryorsun? dedi.
Ben buradaysam, Mustafa Kemalin sayesinde buradaym. Modern bilim yaplyor, ben bir bilim
adam oldum, Mustafa Kemal sayesinde oldum. Jules Vernenin eserlerini okuyarak jeolojiye merak
saldm, tercme eden Ferit Namk Hansoy. ocukluumda okuduum kitaplarn neredeyse tamam

Cumhuriyet dneminde tercme edilen kitaplard. Gzel ansiklopediler okudum. Btn bunlar onun
kurduu sistemin meyveleri. Ailem zengin olduysa onun sayesindedir, nk sanayi kuruldu lkede vs.
Hayrl ne i varsa Trkiyede bu adam yapt. dedim.
Ben de sizinle ayn fikirdeyim, fakat Trkiyede kt hareketler oluyor, taa eskiden beri bunlar
duyuyoruz dedi. Yine dnn ki, bunu 2000 senesinde syledi. Herr Liepmann, maalesef
demokrasi bize yaramad dedim. Gld, Almanyaya da yaramamt. Hitlerin gelmesiyle neler
oldu, hepimiz biliyoruz. Buna ramen siz genler mcadele etmelisiniz, nk Atatrkn size izdii
yol akl yolu, bundan ayrlmak yalnz sizin iin deil, her lke iin felakettir. Evet, Atatrk de
diktatrd ama bir fark var. Bir diktatr geldi, hepimiz vatanmzdan kamak zorunda kaldk, dier
diktatre kotuk. O kucan at bize ve Trkiye nasl bir deiim geirdi biliyorsun dedi.
Atatrke bak a byle yurt dnda. Ortaa kalnts bir devleti ve ta devrinde yaayan bir
halk alyor, birden bire modern bir dnyann iine getiriyor ve bunu on be senede yapyor. Bunun
nasl olduunu hl anlamyor baz insanlar. Sonsuz bir hayranlk var kendisine. Dnyadaki btn
diktatrleri yanyana diz, hepsi bir tarafta durur, hepsinin birok tenkit edilecek taraf vardr, bazlar
srf cani olarak bilinir, bir tarafta da Atatrk tek bana durur; herkesin hayranlk duyduu bir adam.
Byk ve onurlu bir tarih yazan adamlarn kategorisinde durur Atatrk. Biz maalesef bunu
anlayamadk. nk Atatrk bize zgrlmz, modernliimizi hediye etti, bilgilerimizi hediye etti.
Biz bunlarn hibirisini zorla kazanmadk. Kurtulu Savan byk imkanszlklar ve zorluklar
iinde kazandk, bu sebeple yakn zamana kadar ordumuzun kymetini biliyorduk, yobazlar onu tahrip
edene kadar. Aptallmz yznden onun tahrip edilmesine de izin verdik. Ben hl tahrip edilmemi
olduunu mit ediyorum...
Atatrk hl nemli mi bizim iin? ok nemli. nk Atatrk adn sil, yerine akl yaz, aklsz
hibir ey yapamazsn, akln olmadan atacan her adm seni felakete gtrr. Aklnn seni iyiye
gtreceinin garantisi yoktur, ama orada adam gibi bir ey yapma midin, akln paranteze alarak
yaptndan ok daha fazladr. Atatrk, bunun iin nemlidir. Atatrk bize akln neler yapabileceini
gstermitir. Bunun mmkn olduunu gstermitir; ama Ben byle diyorum, byle yapn
dememitir. Bilakis, Ben hibir ey sylemiyorum demitir.
Biliyor musunuz, Atatrkn btn yazdklar, yaptklarndan sonradr, Onu yapacam, bunu
yapacam dememitir. Marx gibi kahinlik etmemitir. Hitler gibi niyetlerini ortaya dken kitaplar
yazmamtr. Btn yazdklar, yapacaklarn yapp iini bitirdikten sonra verdii hesaptan ibarettir.
Atatrk bugn nemli mi, Atatrk bugn ilgili mi bizimle, yani Atatrk dnmek zorunda myz?
Tekrar ediyorum, Atatrk adn sil, yerine akl yaz ve bu soruyu tekrar sor. Akl nemli mi bizim iin,
aklmz kullanmak zorunda myz? Buna verilecek cevap neyse, Atatrkn bugn bizimle ilgili olup
olmad, onun adn hatrlayp hatrlamamz, onun yaptklarndan ders alp almamamz gerektii
ortaya kacaktr. Kendisinin de syledii budur.
Peki Atatrk hata yapmad m? ok. Bir tane de deil, pek oundan dnd, kendi kefettiklerinden
dnd, belki dnemedikleri de vardr ama bu bir insann kt niyetini gstermez. Aksine, farkedip
dnd hatalar onun iyi niyetinin en ak iaretidir.
Hatalar var dedik Atatrkn. Kendisinden sonra yerine kimin gemesini istediini sorduklarnda
hi kimseyi demi. Bu ok nemli ve zerinde dnlmesi gereken bir cevap. Sonra, zmir Suikast
teebbsnn ardndan tasfiye edilen baz arkadalar var. Ayc Arif mesela. Gerekli miydi bu

adamlarn katli, bilemiyorum. Yz ellilikler mesela... Bir Adnan Advar yurtdna karmak gerekli
miydi? Her ne kadar kendi gittiyse de, kendini emniyette hissetmedii iin gitti. Adnan Advar gibi
bir adama bir emniyet hissi vermemek doru muydu?

zmirdeki suikast teebbsnden hemen sonra, 16 Haziran 1926da zmire gelen ve trenle karlanan Atatrk.

Bunlar o gnk artlarn gerei mi, bilmiyoruz. Adnan Advarla aralarnda ne geti bilmiyoruz.
Atatrk bir tehdit olarak m grd Advar, hi zannetmiyorum zira yle bir adam deildi. Zeki
Velidinin gitmesi art myd? Ahmet Refik Altnayn tarih profesrlnden kovulmas art myd?
Bunlar kk eyler gibi grnyor ama belki de grnd kadar da kk deiller. Her ihtilal kendi
ocuklarn yer ya, bu olaylara da byle mi bakmalyz, bilemiyorum. Ama tm bu saydklarm ben
Atatrkn hata defterine yazmmdr. Bunlar yapmasayd iyi olurdu ama kendisi yok ki karmzda
neden yaptn diye soralm. Karnda muhteem bir adam var, yaktramyorsun yaptklarn, fakat bu
nihayet bir insan. Bertrand Russellin bir sz var: Byk bir adamn eserini incelediiniz zaman,
incelemenizin sebebi adamn zeki olmasdr. Ama hibir zeki adam her eyi bilemez. Eer zeki bir
adam yanl bir i yapmsa mutlaka o i muhakkak doru olmaldr diye dnmekten ziyade o
anda, ona o niye doru grnd, onun peine dmek lazm...
Atatrke bu gzle yaklaan henz olmad. lk defa bir bilim felsefecisi olarak ben Atatrkn
metodolojisini inceledim ve ok arpc neticeler elde ettim. Doa bilimlerindekine benziyor ama
dier alardan da Atatrk incelemek lazm. Atatrkn psikolojisini incelemek lazm. Bunun iin
ok detayl almak lazm Atatrk. evresini ok iyi bilmek lazm, okullarn ok iyi tanmak
lazm, hocalarn ok iyi tanmak lazm, gittii toplumlarn onun zerinde brakt etkileri renmek
lazm. Beyrutta nelerle karlat, oras onu nasl etkiledi. Libyada neler oldu? Gneydou
Anadolunun zerinde nasl bir etkisi var? Pariste neler grd?
Mesela, gen bir subayken Msra gidiyor, manevralara... Orada bir tayyareye binmek istiyor,
beraber gittii komutanlardan biri elini tutuyor, Kemal diyor Bilmediin a karn artr, otur
oturduun yerde. Atatrkn binmek istedii tayyare dyor ve iindekiler lyor. Mesela Atatrk
bu olaydan sonra hayat boyunca hi tayyareye binmemitir. Hava Kuvvetlerine bu kadar nem veren
adam hi tayyareye binmemitir. Sonra, Byk Taarruz balayacak, Halide Edipi getirin diyor.
Batl inan. Halide olursa garanti kazanrz harbi dncesinde. Sakaryadan beri aklna ilemi

byle bir eyi. Bu kadar zeki, bu kadar aklc bir adamn da btl inanlar olduunu
kefediveriyorsun; ona yaktramyorsun. Ama var ite, o da insan.
Atatrkn bize miras akln kullan tavsiyesidir. Ona bugn ihtiyacmz var m sorusunun cevab
da Atatrk sil, yerine akl yaz, sonra bu soruyu tekrar sordur, dediim gibi. Ama Atatrkn ahs
akl deildir. Akl bizim kafamzn iindedir. Onun akln kullanamayz, zira o akl artk yoktur,
bedeniyle beraber yok olmutur. O ok akll, mthi zeki, ok bilgili bir insand. Ama nihayet
insand. Tanrlk, peygamberlik, yanlmaz nderlik, deimez komenderlik taslayanlardan hi olmad.
Her insan gibi iyi meziyetlerinin yannda keke olmasayd dedii, dediimiz yanlar da vard ve her
insan gibi sonunda ld. Ne yazk ki erken ld. Erken lmnn bir sebebi de yaramaz ocuk gibi
davranmasyd. Ka paket sigara iiyorsunuz ekselans? diye soran Fransz doktora paket diye
cevap vermiti. Doktor da bunu tek pakete indirmesini syleyip gittikten sonra Salih Bozok, Ama
Paam siz zaten bir paket iiyorsunuz her gn demekten kendini alamamt. Atatrk hnzr hnzr
glerek Enayi miyim ben Salih? diye cevap vermiti. Bir paket iiyorum desem, herif te bir
pakete indir diyecekti. imiz Atatrkn yaptklarn ezberlemek deil, onun aklclndan
renmek, yaramazlklarna da glp gemektir, zira artk onlar deitirmek iin ok getir.

Oya engrn byk amcas Recep Zht Soyakn objektifinden Atatrk