ocuk Sal ve Hastalklar Dergisi 2014; 57: 225-239

Pediatri Tarihi

El-Knn ft-Tbbn Trke evirisi Tahbzl-Mathnda ocuk

sal ve hastalklar zerine Tokatl Mustafa Efendinin
katklar
Ahmet Acduman
Ankara niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Doenti
letiim: aciduman@medicine.ankara.edu.tr
SUMMARY: Acduman A. (Department of Medical History and Ethics,
Ankara University Faculty of Medicine, Ankara, Turkey). The contributions to
pediatrics found in the Turkish translation of the Canon of Medicine, Tahbiz
al-Mathun, by Tokatl Mustafa Efendi. ocuk Sal ve Hastalklar Dergisi
2014; 57: 225-239.
The aim of this article was the determination, evaluation and presentation
of the contributions of Tokatl Mustafa Efendi to pediatrics found in related
chapters in the Turkish translation, known as Tahbiz al-Mathun, of Avicennas
most celebrated work, al-Kanun fi al-Tibb (Canon of Medicine). A microfilm of the
Tahbiz al-Mathun written in the translators handwriting, No. Mf 1994 A 1451,
which is available in the Ankara National Library and was copied from Ragp
Paa Library, No. 1335, and photographic prints of Tahbiz al-Mathun provided
by Prof. Dr. Feridun Nafiz Uzluk, which are available in Ankara University
Faculty of Medicine, Library of History of Medicine and Ethics Department
and were copied from Sleymaniye Manuscript Library, Hamidiye Collection,
No. 1015 were examined. Two copies were compared, based on the copy
written in the translators handwriting, and contributions of Tokatl Mustafa
Efendi found in the chapters related to pediatrics were determined. These
contributions were first transliterated into the contemporary Turkish alphabet
and then translated into modern Turkish, and this translation is presented
in the article. The section related to pediatrics in the Turkish translation
consists of four chapters, as in the Canon. Tokatl Mustafa Efendi added some
quotations to the text when some explanations were needed, usually inserting
Allame says that, and he ended these contributions indicating end of words
of Allame or end. The fact that information on hydrocephaly, which was
quoted from a comment on the Canon by Allame Qutb al-din Shirazi, differed
from that in the Canon can be considered as an important finding, showing
that commentaries, which were written on major works such as the Canon,
especially in Islamic geography, are important sources for medical historians
to determine the original contributions to medicine in Islamic geography.
Key words: Tokatl Mustafa Efendi, Tahbiz al-Mathun, Avicenna, Canon of Medicine,
pediatrics, history of medicine.
ZET: bn Snnn nl eseri el-Knn ft-tbbn Tahbzl-mathn adyla bilinen
Trke evirisinde yer alan ocuk sal ve hastalklar ile ilgili blmlerinde,
Tokatl Mustafa Efendi tarafndan eviriye eklenen ksmlarn saptanmas,
deerlendirilmesi ve sunulmas bu almann amacn oluturmaktadr.
Tahbzl-mathnun stanbul Ragp Paa Ktphanesi, 1335 numarada bulunan
ve Tokatl Mustafa Efendi eliyle yazlan nshasnn Ankara Milli Ktphane,
Mf 1994 A 1451de bulunan mikrofilmi ile stanbul Sleymaniye Yazma Eser
Ktphanesi, Hamidiye Koleksiyonu, No: 1015de bulunan nshasnn Ankara
niversitesi Tp Fakltesi, Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Ktphanesine
Prof. Dr. Feridun Nafiz Uzluk tarafndan kazandrlan siyah-beyaz fotoraf
basklar incelenmitir. Yazarn eliyle kaleme ald nsha esas alnarak,
iki nsha karlatrlm, ocuk sal ve hastalklar ile ilgili blmlerde
Tokatl Mustafa Efendinin katklar belirlenerek, bu ksmlarn ada Trke
abeceye evriyazs yaplm ve bu blmler ayn zamanda ada Trkeye de

226Acduman

ocuk Sal ve Hastalklar Dergisi Temmuz-Eyll 2014

evrilerek makale ierisinde sunulmutur. Tokatl Mustafa Efendinin Trke

evirisinde ocuk sal ve hastalklar ile ilgili blm, Knnda olduu gibi,
drt alt balktan olumaktadr. Tokatl Mustafa Efendi ad geen blmlerde
aklama yaplmasna gerekli grd baz yerlerde genellikle Allme dir ki
eklinde giri yaparak, yapt alntlarla eviriye katklarda bulunmakta ve bu
katklar intih-i kelm- Allme ya da intih eklinde sonlandrmaktadr.
Hidrosefali ile ilgili olarak Tokatl Mustafa Efendi tarafndan Trke eviriye
eklenen ve Knn iin yazlm bir erhten alnan bilginin, Knnda aslnda
yer alan bilgiden farkllk gstermesi, Knn gibi tp tarihinde nemli yerlere
sahip eserler iin yazlan erhlerin, zellikle slm corafyasnda tbba yaplm
orijinal katklarn saptanmas asndan tp tarihileri iin nemli birer kaynak
durumunda olduklar gerei, bu almann da fark edilen nemli bulgularndan
birisi olarak deerlendirilebilir.
Anahtar kelimeler: Tokatl Mustafa Efendi, Tahbzl-mathn, bn Sina, el-Knn
ft-tbb, ocuk sal ve hastalklar, tp tarihi

nl filozof ve hekim bn Snnn (980-1037)

hem Dou hem de Bat dnyasnda yzyllarca
etkin olmu el-Knn ft-tbb adl eseri be
kitaptan olumaktadr ve dnemin bilim dal
olan Arapa olarak yazlmtr. Knn Cremonal
Gerard tarafndan XII. yzylda ilk kez Latinceye
evrilmi ve 1473 ylnda Milanoda baslm;
sonraki dnemlerde eitli dillere tam ya da
ksm evirileri yapld gibi, pek ok kez de
baslmtr. 1279 ylnda Romada braniceye
evrilen ve 1491 ylnda Napolide basks
yaplan eser, 1593 ylnda da Romada ilk kez
Arapa olarak da baslmtr.1 Eserin birinci
kitab iki kez ngilizceye evrilmi olup, 2,3
yine beinci kitabnn Almanca bir evirisi
bulunmaktadr.1 te yandan bu eserin tamam
ya da baz ksmlar zerine aralarnda Fahrddn Rz, bnn-Nefs, Kutbd-dn rz,
Aksaray gibi pek ok nemli hekim tarafndan
erhler/yorumlar yazld da bilinmektedir.1
Bu yorumlarn arasnda en nemli olanlardan
birisi, hi kuku yok ki bnn-Nefsin Knnun
anatomi blm zerine yazd erhu TerhilKnndur. bn Nefsin bu erhinde Servetustan
daha nce pulmoner dolam aklam olduu
fark edilmitir.4-7
Trklerin Anadolu corafyasna yerlemesinden
sonra bu topraklar zerinde hekim Bereket
tarafndan yazlan ilk Trke tp eseri olan
Tuhfe-i Mbriznin, giriinde de bildirildii
zere Knnun birinci ve ikinci kitaplarnda
bulunan blmlerden sekiler yaplarak
yazlm8 olmasna karn, Knnun Trke
evirisi olduka ge bir dnemde, ilk kez XVIII.
yzylda Tokatl Mustafa Efendi tarafndan

gerekletirilmitir. 9 Knnun bu Trke

evirisinden baka, gnmzde de halen ada
Trkeye evirme almalar srmekte olup,
ad geen eserin birinci, ikinci ve beinci
kitaplarnn Trke evirisi yaynlanmtr.1,10-11
Tokatl Mustafa Efendi ve Knnun Trke
evirisi
Osmanl Mellifleri adl eserde Mtercimi-i
Knn o l a r a k b i l d i r i l e n M u s t a f a b i n
Ahmed bin Hseyin Tokatta domu ve
renimini stanbulda yapmtr.12 Medrese
reniminden sonra tp eitimi alan Tokatl
Mustafa Efendi, ilmiye yolunda Musla-i
Sleymaniye mderrisliine ve tp alannda
da hassa hekimliine kadar ykselmitir.13 1178
Muharreminde [Temmuz 1764] Yeniehir-i
Fenar Mollas ve 1186 Zilkadesinde [Ocak
1773] Burusa mollas olmu 14 ve buradan
azledildikten sonra 1106da [1781] Mekke-i
Mkerreme pyesine erimitir. Ayn yl Safer
aynn 10. Gn [25 Ocak 1782]1 vefat eden
Tokatl Mustafa Efendi, Ayvansarayda Toklu
Dedede yatmaktadr.12,14,15
Arapa13,15,16 ve Farsa16 bilen Tokatl Mustafa
Efendinin, olu Mehmed Reid ve damad
smail Efendi de hekim olup, olu Mehmed
Reid Efendinin Tokat Drifsnda hekimlik
yapt bilinmektedir.13
Tokatl Mustafa Efendi Sultan III. Mustafann
emri ve Hekimba Ktip-zde Ref Efendinin
gzetimi ve yol gstermesi ile bn Snnn elKnn ft-tbb adl eserini Trkeye evirmitir.12
T.C. Babakanlk Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk
Tarih Kurumu sitesinde (www.ttk.gov.tr) yer alan Tarih evirme klavuzu
kullanlmtr.

Cilt 57 Say 3

Baz kaynaklarda bu evirinin ismi Tabhzlmathn olarak geerken,9,12,13 baz kaynaklarda

da Tahbzl-mathn olarak bildirilmektedir.15,17
Eserin ismi Tokatl Mustafa Efendinin kendi
eliyle yazd ve halen stanbul, Ragp Paa
Ktphanesi, 1335 numarada kaytl olan
nshann banda Tahbzl-mathn olarak
okunmaktadr (ekil-1).18 Eserin evirisi 1179/
[1766] ylnda tamamlanm olup, Bursal
Mehmed Tahir12 Osmanl Mellifleri adl eserinde
bunu bildiren dizeyi yle nakletmektedir: ba
elva devy mfredi al derde l dermn. nver15
de Knnun ilk cildinin evirisinin 1175/[1761]
ylnda bittiini, buna gre kalan drt cildin
evirisinin 5 yl srd bilgisini vermektedir.
Advar9 Kannun evirisini yaparken Tokatl
Mustafa Efendinin Nsha-i sultaniye dedii
basl bir Knn nshas ile bir baka yazma
Knn nshasn karlatrdn bildirmektedir.
nver 15 Tokatl Mustafa Efendinin eserin
evirisi srasnda metne baz yerlerde bu
abdi fakir ve mtercimi pr taksir der ki
diye eklemeler yaptn, yine eviri srasnda
Knnun bilinen lim ve hekimlerce yaplan
erhine de bavurduunu, sras geldike
bunlardan bahsettiini de bildirmektedir.
Advar 6 da metinde anlalmas g olan
yerlerin, arih-i allame adyla tannan
Kutbeddin iraznin erhinden yararlanlarak
aklandn bildirmektedir. Ktip elebinin
nl eseri Kefuz-zunnda19-21 da Kutbddn Mahmd ibn Mesd e-rznin isminin
getii yerlerde, isminin hemen nnde Allme
sfatnn kullanld grlmektedir. Encyclopedia
Iranicada da22 Kutbd-dn rznin Allme
raz, e-rih el-Allme ve Molla Kutb olarak
tannd yazldr.
Tahbzl-mathnla ilgili olarak nver,15 dilinin
ar ve cmlelerinin ok uzun olmakla beraber,
iyi bir yazyla yazld ve dzeltildii iin
yararlanmaya deer bir eviri olduu aklamasn
vermektedir. Advar9 da evirinin dili ve nemi
ile ilgili olarak unlar sylemektedir:
..eviri iin biraz mbalaayla diyebiliriz ki,
yalnz cmlelerdeki fiiller Trkeye evrilmi, teki
kelimelerin ou Arapa olarak braklmtr. Herhalde,
bu devre kadar gelen Osmanl-Trk hekimlerinden
Arapa bilenlerin tbba dair yaynladklar eserlerin
ou, sadece Kanunun zetiyken, Tokatl Mustafa
Efendinin asl ana eseri dilimize evirmeye teebbs
takdire, yzyllarca Trk-Osmanl hekimliine hkim
olan bu eserin, ancak modern tbbn memlekete

Tahbzl-Mathn ve Tokatl Mustafa Efendi227

girmesinden pek az nce dilimize evrilmi olmas

da teessfe layktr. nk, eer Kanun nceden
evrilmi olsayd, faydasz hatta bazen zararl birtakm
eserler yerine bu ana kaynak herkesin istifadesi nne
konulmu olacakt. 9
Tahbzl-mathn u n a z s a y d a n s h a s
b u l u n m a k t a d r. s t a n b u l , R a g p Pa a
Ktphanesi, No: 1335de yazar eliyle yazlan
nshadan baka, stanbul Sleymaniye Yazma
Eser Ktphanesi, Hamidiye Koleksiyonu, No:
1015de, stanbul Topkap Saray Ktphanesi,
Badat Kk Koleksiyonu, No: 342de,13,23
stanbul niversitesi, apa Tp Tarihi, No:
1855de ve Talat, Tb-Trki, No: 10da nshalar
bulunmaktadr.23
Trk tp tarihi literatrnde el-Knn ft-tbbn
birinci kitabnda yer alan ocuk sal ve
hastalklar zerine yaplm eitli incelemeler
bulunmakla birlikte,24-28 ad geen konularda
Tokatl Mustafa Efendinin Trke eviriye
yapt katklar deerlendiren bir inceleme
ile karlalamamtr. Bu nedenle ad geen
Trke evirinin incelenerek, ocuk sal ve
hastalklar ile ilgili blmlerde, Tokatl Mustafa
Efendi tarafndan eviriye eklenen ksmlarn
saptanmas, deerlendirilmesi ve sunulmas bu
almann amacn oluturmaktadr.
Materyal ve Metot
Tahbzl-mathnun stanbul Ragp Paa
Ktphanesi, 1335 Numarada bulunan ve
Tokatl Mustafa Efendi eliyle yazlan nshasnn
Ankara Milli Ktphane, Mf 1994 A 1451de
bulunan mikrofilmi18 ile stanbul Sleymaniye
Yazma Eser Ktphanesi, Hamidiye Koleksiyonu,
No: 1015de bulunan nshasnn Ankara
niversitesi Tp Fakltesi, Tp Tarihi ve Etik
Anabilim Dal Ktphanesine Prof. Dr. Feridun
Nafiz Uzluk tarafndan kazandrlan siyah-beyaz
fotoraf basklar29 incelenmitir. Yazarn eliyle
kaleme ald nsha esas alnarak, iki nsha
karlatrlm, ocuk sal ve hastalklar ile
ilgili blmlerde Tokatl Mustafa Efendinin
katklar belirlenerek, bu ksmlarn ada
Trke abeceye evriyazs yaplm (Ek-1) ve
bu blmler ayn zamanda ada Trkeye
de evrilerek metin ierisinde sunulmutur.
M e t i n l e r a d a T r k e y e e v r i l i r ke n ,
evirmenin metinde eviri yaparken sklkla
yklemlerde, az olarak da cmle ierisinde
baz kelimelerde kulland bir kavramn hem
Arapa ve hem de Trke karlklarndan
Trke olanlar alnmtr. Cmle iinde [,] ve

228Acduman
cmle aralarnda [.] amal olarak kullanld
dnlen veler yerine, noktalama iaretleri
kullanlmtr. Ad geen ila isimlerinin Trke
karlklar saptanarak, 30-33 ada Trke
metinde kullanlmtr.
El-Knn ft-Tbbn, ocuk sal ve hastalklar
ile ilgili blmlerinin de ierisinde yer ald
birinci kitabnn ada Trke evirisinin
bulunmas1 ve yine ngilizce evirilerinin de
varl 2,3 nedeniyle, bu almada yalnzca
almann konusunu oluturan blmlerde
Tokatl Mustafa Efendinin yapt katklarn
sunulmas amalanmtr.
Bulgular
Tokatl Mustafa Efendinin Trke evirisinde
ocuk sal ve hastalklar ile ilgili blm
Knnda olduu gibi drt alt balktan
olumaktadr. evirinin Trke olmasna karn,
balklarn dnemin geleneine uyarak Arapa
olarak verildii grlmektedir:18,29
Et-talmu el-evvelu minet-terbiyeti tetemilu al
erbaati fulin [Terbiyeden birinci ders drt blm
kapsar].
El-falu el-evvelu f tedbril-mevldi kem yuvledu
il an yanhaa [Birinci blm. Doumundan
ayaklanana kadar st ocuunun tedbiri zerine].
El-falu es -s n f tedbrir-rii ven-nali [kinci
blm. Emzirme ve tama tedbiri zerine].
El-falu es -s lis u fl-emrillet tearraa liibyni ve ilctihim [nc blm. ocuklarn
bana gelen hastalklar ve onlarn tedavileri zerine].
El-falu er-rbiu f tedbril-efli i intil il
sinni-ib [Drdnc blm. ocukluk yana
gelen kklerin tedbiri zerine].
Tokatl Mustafa Efendi ad geen blmlerde
aklama yaplmasna gerekli grd baz yerlerde
genellikle Allme dir ki eklinde giri yaparak,
yapt alntlarla eviriye katklarda bulunmakta
ve bu katklar intih-i kelm- Allme ya da
intih eklinde sonlandrmaktadr.
Yenidoan ve st ocuu iin yaplmas
gerekenlerin anlatld ilk blmde, gbeinin
kesilmesi ve bakmnn yaplmasndan sonra,
yenidoann bedeninin tuzlu su ile yaplan
bakmnn anlatld ksmda, Tokatl Mustafa
Efendinin bu konudaki ilk eklemeyi yapt
grlmektedir (ekil 2). Tokatl Mustafa Efendi
nce Knn nshalar arasndaki bir farktan
sz etmekte ve sonra Allme der ki diyerek

ocuk Sal ve Hastalklar Dergisi Temmuz-Eyll 2014

ekledii ksmda, hem bu farklla bir aklama

getirmekte, hem de yaplacak bu bakmn
erkek ve kz bebekler asndan artlarn
bildirmektedir:
Baz Knn nshalarnda az tuza karlk ince tuz
olmutur. Allme der ki: ki nshann da doru yan
vardr ve tuzlu su ile o yenidoan tuzlamann kural
budur ki o tarz ile tuzland iin yenidoann d
derisi ve bedeninin d sertleip pekiir ve cildi yani
derisi gl olur. Allme der ki: Eer yenidoan erkek
olursa, bildirilen su ile fazla tuzlanr, nk erkein
d derisinin gl olmas gerekir. Ama yenidoan
dii olursa, o su ile tuzlama erkekten az olur, nk
diilerden yumuak olmas istenir. Onlara sertliin
gerei olmaz ve yenidoan bu tarz zerine tuzladktan
sonra, kundaa balamak gereklidir, ta ki o tuz etki
edip, ama ortaya ksn. O tuz ierisinde bekleme
sresinin bir gn ve bir gece olmas takdir edildi.
Allmenin sznn sonu.18,29
Bu blmde yer alan ikinci ek ise ksa olup,
bebein ykanmas srasnda nasl tutulacana
ilikin blmde bulunmaktadr:
Allme der ki: Yenidoan bu ekilde almakla, ykama
annda kulana su girmekten, yenidoan gvenli
olur.18,29
Emzirme ile ilgili olan ikinci blmde yer alan
ilk ek, yine Allmeden yaplan olduka uzun
bir alnt olup, ste zararl ve yararl yiyecekler,
stannenin uyku dzeni, stannenin egzersiz
yapmasnn nemi ve zaman hakkndadr:
Allme fazlasn bildirip, der ki: Ste zararl
yeilliklerden olur kukonmaz ve maydanoz ve dahi
ste yararl olur kaya bal, bir senelik olan koyun
ve kei etleri, semiz tavuk, bldrcn ve pili ki
barmaya balam olsun. Bu etlerin sular ve orbas
pimilerinden ve kebabndan daha yararl olur. Yar
pimi yumurtann sars ve yumurta sars gibi ho
gdalar stannelere ok yararl olur ve algam da
vlmeye deer gda olur. Meyvelerde yararl olan
yumuak elma, ayva, tatl nar, zm, incir, olgun
muz ve fstk olur. O stanneye her sabah kalbi
kuvvetlendiren ve ferahlatan kuzukula arab, nilfer
arab, yalnz ayvadan yaplm erbeti, srdili suyu,
nilfer suyu, st suyu benzeri ferahlatc sular
iirsinler ya da sabahleyin bildirilen sular ile beyaz
eker iirsinler. O stannenin uykusu yedii yemek
midenin azndan mideye ulamas ve inmesinden
sonra olsun. O stanne ilk olarak sa tarafna yatsn
ve sonra soluna yatp, sonra yine sa tarafna yatsn.
Deine dokununca yumuak olsun. O stannenin
giydii giyecekler, yaz gnlerinde ince ve parlak, dz ve

Cilt 57 Say 3

parlak olsun, ya keten ya da ipek olsun. K gnlerinde

stannenin giyecekleri pamuktan yaplm ve tiftik
ynden yaplm giyecekler ve samur benzeri krkler
olsun. O stannenin mizacna uygun meskende o
stanne oturtulsun. Meskenlerin daha iyileri bildirilip,
akland. Ama stannenin uykusunun ve uyank
olmasnn bildirilme zaman budur ki stannenin
gecenin balangcnda ve sonunda uyank olmas
gerekir. Gecenin balangcnda uyank olmas ile akam
yedii yemek mide azndan mide dibine iner. Gecenin
sonunda uyank olmasyla, uykuda toplanp biriken
fazlalar dklama benzeri eylerle giderilir. Gecenin
ortasnda uyur ve o uyku ile yemein sindirimi ve
ho bir tat olur. O stanneye egzersiz yapp, hareket
etmesi emredilir. Gndzn balangcnda ve sonunda
hareket eder ve o hareket ile bedeninde toplanan
fazla giderilip, ayrlr. O egzersizden sonra ykanr.
Gndzn ortalarnda sakin olur, egzersiz iin hareket
etmez. Bu bildirilenlerin hepsine uyduktan sonra,
gerekli olur ki stanne hazmszlktan, dolgunluktan ve
bir defa yenmi olan yemek sindirilmeden nce yemek
yemekten saknsn. fke, keder, tasa, barmadan ve
adet sktrc nesnelerden, eki, tuzlu, buruk olan
nesneler yemekten saknsn. Buraya gelince, hepsi
Allmenin fazlalardr.18,29
Tokatl Mustafa Efendi ikinci blmde, stn
muayenesinin anlatld blmden hemen
sonra, bn Snnn Knndaki szlerini
z e t o l a r a k ka b u l e d e r e k , A l l m e d e n
yapt alntlarla bu konuyu ayrntl olarak
aklamaktadr. Eklenen bu ksmda bebei
emzirecek olan stannenin gebelik sresi ile
stn niteliinin balants, stn kokusunun
dzeltilmesi, stannenin beslenmesinde stn
niteliini dzeltecek ve stn niteliini bozacak
gdalardan bahsedilmektedir:
Allme o zeti aklayp, der ki: Trnak zerinde
inci tanesi gibi duran ve bekleyen stn duruu sk
ve aknts kuvvetli olmayp, o stte yapkanlk
da olmaz ise, o stn kvam incelik ve younlukta
orta halli olur. Eer o stn duruu kuvvetli olup,
yapkanl da olur ise, o stn kvamnn younluu
stn olur. Stn incelii, younluu ve orta halli
oluu ikinci yolla bilinir. O ikinci yol budur ki o
st bir ie iine konulup, iine bir miktar saf mr
katlp, parmak ile o st kartrlr. Bu ile, stte
olan peynirlik, svdan ayrlr. Eer peynirlii olan
ksmlar, sulu ksmlardan ok olur ise, o st youn
olur. Eer suyu ok olur ise, o stn kvam ince olur.
Eer iki ksm eit olur ise, o st orta kvaml olur
ve vlmeye deer olan st, peynirlii, sululuuna
eit olup, kvam orta olan st olur. Allme stn

Tahbzl-Mathn ve Tokatl Mustafa Efendi229

kvamn denemede nc bir yol bildirip, der ki:

Denenmek istenen st ie iine damlatlp, bir gn
ve bir gece o st ie iinde braklr ve o brakla o
stn peynirlii, svlndan ayrlr. Eer peynirlii
olan ksmlar, sulu ksmlardan daha ok olur ise, o
stn kvam youn ve kaln olur; eer az olup, sululuk
ok olursa, o stn kvam ince olur. Eer o iki ksm
eit olur ise, o stn kvam orta ve vlmeye deer
olur. Yine Allme der ki: Knnun sahibi nceden
sayp, zet olarak emzirmenin artlar ynlerinde
sayd nesnelerin adedini terk edip, burada etrafl
olarak bildirmedi. Bize gerekli oldu ki o ynlerden
olan artlar da bildiririz. O ynlerden ilki emzirenin
gebeliinin sresidir. Gerekli olur ki emzirenin ve
stannenin stne neden olan gebeliin sresi, doal
sre olsun. Emziren o gebelii, doal sresi olan
dokuz aya erdiinde dourmu olsun. Dokuz aydan
ncesinde ve fazlasnda doum yapm olursa, o doum
stn bozukluunu gsterir. Yine doum yapmak,
ceninin dmesi yoluyla olmasn ve o emzirenin cenin
drmek deti de olmasn. Cenin drmek deti
olan kadn, birleme nedeniyle bir kez cenini drse
ve doal zaman olan dokuz ayda doursa, o hatunu
ceninini drmedii defada stanne edinmek uygun
olmaz, nk cenin drmek deti olmas stnn
bozukluunu gsterir. O bir defada doal zamanda
ceninini dourmasyla, stn iyilie dndne delil
gsterilmez. Terk edilen ynlerin artlarnn ikincisi
o stannenin doum zaman ile stannesi olduu st
ocuunu emzirdii zamann arasnda olan sredir. O
srenin bir buuk ay ya da iki ay olmas uygun olur
yani o kadn stanne edinilir ki o kadnn stne
neden olan doumunu yapal bir buuk ay ya da
iki ay gemi olsun. Henz dourup, bildirilen sre
gemeyen ya da bildirilen sreden ok zaman geen
kadn stanne edinilmez, stnde bozukluk olduu
sebebiyle. Ad geen artlarn braklm ynlerinin
ncs, stannenin ocuunun cinsi olur. Uygun olur
ki stannenin stne neden olan ocuk erkek olsun ya
da o stannenin erkek dourmak deti olsun. O ste
neden olan ocuu dii olsa, ama nceden dourduklar
erkek olup, erkek dourmak deti olsa, o stannenin
dii dourduu ocuk sebebiyle olan stnde bozukluk
olmaz. Allmenin sznn sonu.18,29
Knnda yer alan stn youn ve kokusunun
kt olduu durumda stn bir kseye salarak
bir sre ak havaya braklmas nerisinden
sonra, Tokatl Mustafa Efendi tarafndan,
Allmeden bir alnt yaplarak, stn kokusunu
iyiletirecek tedbirlerin eviriye eklendii
grlmektedir:
Allme der ki: irmede bu tedbir miktar ile

230Acduman

ocuk Sal ve Hastalklar Dergisi Temmuz-Eyll 2014

yetinilmez, belki uygun olur ki o stannenin stn

ho edici gda ile o stanne beslenir ve onun gdasna
tarn ve sakz katlr. Yine Allme der ki: O stanneye
srdili suyu, nilfer suyu, gl suyu ve st suyu
benzeri ferahlatc sular ile kartrlm fesleen
arab baz zamanlarda iirilir ve onun miktar ve
tad ve kullanma zaman gzetilir. Baz zamanda o
suya az olarak safran da katlr ise st temizleyip,
ferahlatmakta daha olgun ve daha iyi olur. O stanne
kt kokusu olan soan ve sarmsak ve turp gibi
gdalar yemekten men edilir. Bu tedbirler ile o stn
kokusu gemezse, o stannenin gdas bu ekilde
dzeltilip, o stanneye bedeninde olan pis kokulu
maddeleri karan ilalar verilir ve o ilalarn verildii
gnde, o st ocuunu emzirmekten o stanne men
edilir. Allmenin sznn sonu.18,29

sonra, Tokatl Mustafa Efendi, Allmenin bn

Baytra atfederek nrdn hakknda verdii bir
aklamay metne eklemitir:

Bebein emzirilmesi ile ilgili olan ikinci blmde

az olan stn arttrlmas iin yaplacaklar
anlatlrken, koyun ve kei memelerinden alnm
i stn yararl olduu bilgisi verildikten sonra,
Tokatl Mustafa Efendi bu memelerin nasl
alnaca ve kullanlaca hakknda bir aklama
vermektedir. Hemen arkasndan Knnda da
yer alan urada bcei ya da solucan kurusunun
arpa suyu ile kullanlmas nerisinden sonra,
urada bceinin ne olduu ile ilgili olarak bir
aklama yaplmakta ve Kuran- Kerme de bir
atfta bulunulmaktadr:

Mesh der ki: Bu terkipleri eyh-i res zellikle st

oaltmak zere bildirdi, ama bunlardan biri beni
artmaz, yani benim yanmda birisi dahi makbul
ve doru deildir. Son.18,29

Ve memeyi almann yolu budur ki o memeler style

birlikte hayvandan alnr ve cildi soyulur ve st kp
dalmasn diye memenin yolu balanr ve tencereye
konulur, gerek yalnz ve gerek bildirilen nesneler ile ya
da bakas ile piirilir. Yine Allmenin aklamasnda
ve yine stn oaltlmasnda denenmitir ki urada
dedikleri bcekten ya da kurutulmu solucan
bceinden bir dirhem alnr ve arpa suyu ile bir
ka gn ard ardna kullanlr ve bunun son yarar
ok olur. Solucan dedikleri bcek herkese bilinir,
Arapa ona hartn derler. Ama urada rnn stn
ile bir eit kk bcektir ki kendi beyaz ve ba
sar olur ve aalar yer. Nazm- cellde Felemm
aayna aleyhil-mevt m dellehum al mevtihi
ill dbbetul-ari tekulu minseetehu 2 yet-i
kermesinde ad geen dabbetul-ardan ama bu
bcektir demilerdir ve rnn stn ile dabbetularaa dahi okunmutur.18,29

Ve bu terkipte yazlm olan kklerin Knnun btn

yazmalarnda ne eit kkler olduu bildirilmemitir.
Allme de aklamamtr. Ama bu terkip olduu
gibi lknin metninde bildirilmitir ve boya kkleri
ile kaytl kklerdir. Boya kkleri, zerdeptr.18,29

Knnda yer alan ve st artran ilalar arasnda

saylan nrdn ya tortusunun memelerin
altna yak olarak kullanlmas nerisinden
Sleymann lmne hkmettiimiz zaman, onun
ldn, ancak deneini yiyen bir aa kurdu gsterdi.
Kuran- Kerm 34: 14den.34

Allme bn Baytra dayandrp, der ki: Nrdn

Yunanca kelimedir ve nrdn yalnz bildirilirse,
ancak ama hint smbl olur. Ama balanm
olarak, nrdn-i kalt diye bildirilse, snbl-i aklt
yani snbl-i rm amalanr ve nrdn balanm
olarak dier ilalara da sylenir, ama bu yerde yalnz
bildirildiinden, ama hint smbl olur. Son.18,29
Ayn yerde, Knnda yer alan ve st arttrd
ne srlen baz ilalar sunulduktan sonra,
Meshnin bu ilalarn geerli ve doru olmad
konusundaki aklamasn ieren bir alnty
metne eklemitir:

nc blm ocukta grlen hastalklar ve

tedavileri zerine olup, Tokatl Mustafa Efendi
bu blmde ilk eklemeyi azda grlen aftlar
konusunda yapmakta ve Knnda yazl olan
ve ila olarak kullanlan kklerin ne olduu
aklanmadndan ve Allme de bir aklama
yapmadndan, lkden alnt yaparak kklerin
cinsini bildirmektedir:

Bu blmde yer alan eklerin en uzunlarndan

birisi hidrosefali hakkndadr. Knnda bir
cmle ile bu hastaln daha sonra anlatlaca
yazlyken, Tokatl Mustafa Efendi Allmeden
yapt alnty bu blme eklemitir:
Ve ocuklara gelen hastalklarn n ncs
ocuklarn bana gelen su ve svlardr. Onun
tedavisini biz ba hastalklarnda bildirdik.
Allme der ki: O hastalk su ile ilgili bir itir ki
baz kez kafatasnn ierisinde sert zar [dura mater]
ile kelle kemiinin arasnda olur ya da kafatas ile
ince zarn [pia mater] arasnda olur ve baz kez de
kafatasnn dnda kafatas ile deri arasnda olur.
Bu iin ocuklarda olmas ok olur ve baz kez
byklerde de olur. ocuklarda olan ebe kusurundan,
ok skmasndan, dme ve darbeden olur. Hltlar
sebebiyle de olur. Kafatasnn ierisinde olan sulu ite
kafatas ierisinde arlk hissedilir. Gz yummak
zorlukla olur. Gznden ya ok akar, zellikle ki

Cilt 57 Say 3

Tahbzl-Mathn ve Tokatl Mustafa Efendi231

gzn hareketi zamannda gzyalarnn akmas ok

olur. Bu hastaln iki eidinde de bata iddetli arlk
hissedilir ve uzun uykusuzluk gelir. Baa basldnda
iddetli ar olur. Bu hastaln tedavisi: O hastann
ba tra edilir ve bu natl ile ba ykanr. O natl
budur: Papatya, koboynuzu bitkisi, iyi ap su ile
kaynatlp, suyu bana dklr. Sonra, aada
bildirilen ilalar dvlp, alnp ve bir miktar safran
ve boraks kartrldktan sonra, beyin zerine konulur.
Eer bu tedavi ile ortadan kalkmaz ise ban cildi enine
kesi ile yarlr ve suyun hepsi dar karlr, ama bir
defada suyun hepsi dar karlmaz, belki azar azar
dar karlarak, birka defada tamamlanr. Bazlar
derler ki o cildin kesisi ha gibi kesien ekilde olur.
Sv tam olarak ktktan sonra, o kesinin zerine eti
besleyici olan merhem konulur. Eer o sv bata olan
damarlarn darsnda olmayp, damarlarn ierisinde
olur ise, o kesinin yarar olmaz, belki zc olan
natllara megul olunur, tekrar tekrar kullanlr.
Hamama ve gdalar iyiletirmeye devam edilir.
Allmenin sznn sonu. Bu ekilde kafatasnda sulu
i olanlarn baz kez gzleri ier ve o gzn imesi
olarak adlandrlr. O gzn zerine topalak st ile
kartrlp, srlr. Allme der ki bu merhemden ok
yarar olur: Yumurta sars ile gl ya kartrlp,
srlmek ve papatya suyu ve pimii ve yabani reyhan
suyu ile. Sonra o gz ykanr. Baz kez ok alamak
ile onlarn gznde beyaz ortaya kar ve it zm
zsuyuyla tedavi edilirler.18,29
ocuklarda grlen ateler konusunda
kullanlacak ilalarn, stanneye mi yoksa st
ocuuna m verilecei konusuna bir aklk
getirmeye almtr. Knnda, bildirilen
ilalarla stanneye tedbir alnmas ynnde bilgi
varken, lknin buna kar ktn, Allmenin
ise ad geen ilalarn ocua zararl olaca
bilgisini ieren alntlar metne eklemitir:
Knnun grnen cmledeki bu nesnelerin tfla
iirilmesi gerekir, hatta lk grnen sze saldrp,
ocua iirilir diye metninde bildirir. Ama Allme
st ocuuna bu ilalar iirmede iki nedenle tbben
ktlk vardr diye ak cmle sarf edip, bu ilalar
stanneye iirilir diye hkm verir. ki nedenin ilki st
emen ocua ekiler yedirmek zararldr, nk eki,
st emen ocuun midesinde olan stn peynirliini
ortaya karr ve zehirlilie dntrr. kinci neden,
tabiat zayf olup, stn gelen nitelii olan nesnelerde
kullanmaktan aciz olmas sebebiyle, kfurun stn
gelen nitelii st emen ocuu zarara sokar.18,29
Ftk konusunun ilendii blmde, ftk zerine
konacak olan sklk verici ilalardan sonra
Tokatl Mustafa Efendi, Allmenin Meshden

ekil 1. stanbul, Ragp Paa Ktphanesi, 1335 numarada

kaytl olan ve Tokatl Mustafa Efendinin kendi eliyle yazd
Tahbzl-mathn nshasnn ilk sayfasnda ktphane kaydndan
hemen sonra Terceme-i Knn- bn Sn yazmakta, sondan
sonra da u satrlar okunmaktadr: ad vaafa mutercimun
el-kitbul-musemm bi-tabzil-mani asbeten-lillahi
el-melik el-kerm ve alabel-merte rabbihir-ram Tod
Muaf Efendi bin Amed bin asan ammere lehum mn
[Hasan olu Ahmed olu Tokatl Mustafa Efendi, Allah ona
mr versin, Rahm olan Rabbinin rzasn talep eden mtercim,
Tahbzl-mathn adyla bilinen bu kitab cmert ve mlk sahibi
Allahn sevab iin vakfetti, mn.] [bn Sn. Tahbzl-mathn
f tercemeti Knn (eviren: Tokd Mustaf Efendi bin Ahmed
bin Hasan), 1-6. Cz. stanbul: Koca Ragp Paa Ktphanesi,
No: 1335/1-6, varak no: 1a (Ankara Milli Ktphane Mf 1994
A 1451de bulunan mikrofilm)].

alarak bildirdii sklk veren ilalar evirisine

ismen eklemitir:
Allme Meshye dayandrarak, btn sklk veren
ilalar nakleder ve sayar, her birinin doalarn,
ksmlarn, niteliklerini ve etkilerini ayrntl aklar
ve bildirir. Biz isimlerini bildirmekle yetinelim. O

232Acduman

ocuk Sal ve Hastalklar Dergisi Temmuz-Eyll 2014

ekil 2. Ragp Paa Ktphanesi, 1335 numarada kaytl Tahbzl-mathnda ocuk hastalklar ile ilgili blmn balang
sayfalar. Tokatl Mustafa Efendinin Allme der ki diyerek yapt eklerin ilki 429a numaral yapran hemen banda
ve derkenarda grlmektedir [bn Sn. Tahbzl-mathn f tercemeti Knn (eviren: Tokd Mustaf Efendi bin
Ahmed bin Hasan), 1-6. Cz. stanbul: Koca Ragp Paa Ktphanesi, No: 1335/1-6, varak no: 428b-429a (Ankara Milli
Ktphane Mf 1994 A 1451de bulunan mikrofilm)].

ilalar bunlardr: Bal, demirhindi, ap, safran, doal

sodyum bikarbonat, topalak, gveyiotu, tuz, mercimek,
mr, ebucehil karpuzu tohumu, kara ardc, kabak,
hyar, it zm, semizotu, gl ya, sirke, arap,
yumurta sars, papatya, yabani reyhan, eki nar,
kfur, balmumu, gl, mersin, sakz aac, lgn aac,
stbe, bataklk saz, ac bakla, servi kabuklar, servi
cevizi, sabr, akasyadr.18,29
Kusma konusunda Knnda yer alan ve ocua
verilecek olan ilalardan sonra, Allmeden
yapt alntyla stanneye iirilecek erbetleri
eviride bildirmektedir:
Allme der ki: Naneli nar erbeti, naneli koruk erbeti
ve demirhindi. te bu erbetler stanneye iirilir.
Eer st ocuunun tabiat baml olup, uyumlu
deil ise, yalnz demirhindi iirilmez. Bu iecekler st
ocuunun anasnn style kartrlp, st ocuuna
yalatlr. Geri kalan ilalar da Allmenin erhinde
bildirilmitir. Son.18,29
Tokatl Mustafa Efendi mide zayfl konusunda
Knnda geen ilalar arasnda yer alan
meyssenin nasl yaplaca ve kullanlaca

ile ilgili olduka ayrntl bir aklamay metne

eklemitir:
Meyssen Fars dilinde zambak arab demektir. O
arabn nitelii budur: Mavi zambaktan drt iek
alnp, gerisi koparlr. O zambakta olan sarlktan,
iekler temizlenir ve o iein yapraklar bir bez
zerine serilir. Kst otu, karanfil ve kazaya otu
her birinden ikier okka, inderani tuz ve aselbent
sakz her birinden okka, hamama otu, iyi smbl,
sakzn her birinden birer okka, pelesenk aac drt
okka. te bu paralar alnp, dvlerek yumuatlr ve
camdan bir kap iine konulur, o ekilde ki nce zambak
yapra denir, zerine ilalar salr ve denir.
Sonra yine yaprak denir. Sonra yine ilalar serilir
ve bu sralama zerine ieye konulduktan sonra, o
ilalar bir gn ve bir gece olduu gibi braklr. Sonra
zerine on alt ratl mselles dklr ve yarm okka
yani be dirhem safran ve iki miskal sk alnp, bir
miktar mselles ile zlp, ilalarn zerine bu eriyik
ve drt okka sv karagnlk ve bir okka pelesenk
ya konulur ve o cam kabn az ak braklr. Bir
miktar zaman getikten sonra o cam kabn azna
bir temiz kt konulup, kdn zerine keten bezi

Cilt 57 Say 3

konulur ve scak amur arpa unu ile macun yaplp,

o macun ile o cam kap svanr ve kuzey ynnde,
gne n olmayan glgeli bir yere konulup, alt ay
braklr. Alt ay getikten sonra kullanlr, o ekilde
ki gl suyu ile ve mersin suyu ile o arap zlr ve
ocuun midesine srlr ve yarm dirhem miktar
da ocua yalatlr. Geri kalan aklama Allmede
bildirilmitir. Son.18,29
Bir baka alnt ise rhus-sbyn ad verilen
hastaln evirisi srasnda verilmitir. Tokatl
Mustafa Efendi tabipler arasnda bu hastaln ne
olduu konusunda ayrlk olduunu bildirmekte,
hastalk hakkndaki farkl grleri aklayarak,
bn Cemnin Tenth-i Knn adl eserinden de
bir alnt yapmaktadr. Bu aklamalardan sonra,
eyh-i res der ki diye balayarak Knnun
evirisine devam etmektedir:
ocuklara gelen hastalklarn yirmi drdncs
o hastalktr ki ona rhus-sbyn derler. Tabipler
bunun yorumunda anlamazla dtler. Bazlar
derler ki: Rhus-sbyn bir kaba yeldir ki ban
ierisinde ortaya kp, uzatr yani ban ierisinde olan
zarlar gerer ve ba kemiklerinin eklerini aar. Tenth-i
Knnda bn Cem rhus-sbyn yorumlayp, der ki:
Rhus-sbyn ocuun bann byk olmasdr, o ekil
ile ki yivler alr ve bata olan yel ve nemler toplanp,
ba byk olur. Bazlar dediler ki: Rhus-sbyn
sara eitlerinden bir eit saradr. Sarann o eidi
ocuklara geldiinde, zellikle ocukta olana ummussbyn [infantil konvlziyon] ad verilir ve bazlar
ona kuzahus-sbyn adn da verirler. O eit sara
isabetinde enesi bklr ve gzleri mahassa olur,
yani bir yere bakmaya balayp, ondan ayrmaz. 18,29
Tartma
Tokatl Mustafa Efendinin Knnun Trke
evirisini yaparken ocuk hastalklar ile ilgili
blmlerinde el-Knn ft-Tbb erh etmi
olan hekimlerin eserlerinden yararland fark
edilmektedir. Bu hekimlerden ilki, Allme olarak
da tannan Kutbd-dn Mahmd ibn Mesd erzdir (1236-1311).21 rznin tp zerine
yazd en nemli eseri Knnun tbbn ilkeleri
ile ilgili olan birinci kitab olan Klliyt iin
yazd Nzhetl-hkem ve ravzatl-etbb adl
erhi olup, Ahmed Hann veziri Saddedn
Muhammede ithaf ettii iin bu erh TuhfetsSadiyye adyla da anlmaktadr.35,36 rz bu
erhi 674/[1275/76] ylnda tamamlamtr.21
Tokatl Mustafa Efendinin evirisinde lk
adyla and bir dier Knn yorumcusu ise,
Ktip elebiden eyhin [bn Sn] rencisi
olduunu ve eserini zetlediini rendiimiz,21

Tahbzl-Mathn ve Tokatl Mustafa Efendi233

erefd-dn Eb Abdullh Muhammed ibn

Ysuf el-lkdir (428/1037de hayatta). 37
Muhtasaru Klliytil-Knn adl eseri el-Fuslullkiyyeti olarak da bilinmektedir. 37 Sultan
Salhd-dnin hizmetinde bulunmu Msrl
Yahudi bir hekim olan ve Tasrhl-meknn f
tenkhil-Knn adl Knn zerine yazlm bir
erhi bulunan Ebl-Mekrim (ya da EblAir) Hibetullah b. Zeyn (al-Dn) b. Hasan
b. frm b. Yakb b. sml ya da bn Cem
(. 1198), Tokatl Mustafa Efendinin eviri
srasnda and ve yararland bir baka
Knn arihidir.38 Sarton39 bu erhin Knnun
beinci kitab zerine olduunu bildirmektedir.
Mesh adyla anlan hekim ise bnl-Kuff
olarak bilinen ve Knn iin bir erh de yazan
Emnd-devle Ebl-Ferec Yakub ibn shk elKerek el-Mesh21,35 (1232/33-1286) olabilir.
Sarton,35 Knn zerine yazlm olan ve Ktip
elebi tarafndan alt cilt olduu bildirilen21
bu erhin kayp olduu bilgisini vermektedir.
Knnun Trke evirisi ile ilgili olarak yaplan
bir yorumda, XI. yzyla ait bir eser olmasna
karn, Trke evirisinin XVIII. yzylda
yaplmas nedeniyle, Tokatl Mustafa Efendinin
Knn evirisini yaparken, kendi dneminin
bilgilerini metne ekleme gereksinimi hissettii,
baz durumlarda da gereksiz grd bilgileri
metinden kard, rnein ikinci cildin evirisi
srasnda, basit ilalarla ilgili bilgi verirken bn
Snnn verdii aklamalar brakarak, yerlerine
droglarn kendi devrindeki kullanmlarn
ekledii ynnde bir aklama sunulmaktadr.16
Tokatl Mustafa Efendinin Knn evirisi
srasnda, metne ekleme yaparken hem sklkla
atfta bulunduu Allme rznin, hem de
metinde ad geen dier Knn arihlerinin
yaad zaman dilimleri gz nne alndnda,
bu almann ieriini oluturan ocuk sal
ve hastalklar konusu balamnda Knnda
yer alan baz bilgilerin ancak XIII. yzyla ait
bilgilerle gncellenmi olduunu sylemek
olanakl grnmektedir.
te yandan, ehsuvarolu ve arkadalar 13
Tokatl Mustafa Efendinin 1761 ylnda Knn
erhini Trkeye evirdii bilgisini vermektedir
ki eer bu erh Kutbd-dn irznin Knn
erhi ise, bu bilgi Advarn aklamasn 9
destekler bir bulgu olarak deerlendirilebilir
ve yine bu evirinin Tokatl Mustafa Efendiye
Knnu evirme cesaretini verdii yorumuna13
ek olarak, Tokatl Mustafa Efendinin Knna

234Acduman

ocuk Sal ve Hastalklar Dergisi Temmuz-Eyll 2014

ekil 3. Tahbzl-mathnun Hamdiye 1015 nshasnda, kafatas dnda biriken svlar iin bn Sn tarafndan nerilen
insizyon ekillerinin yer ald sayfa [bn Sn. Tahbzl-mathn f tercemeti Knn (eviren: Tokd Mustaf Efendi bin
Ahmed bin Hasan). stanbul: Sleymaniye Yazma Eser Ktphanesi, Hamidiye Koleksiyonu, No: 1015, varak no: 243b
(Ankara niversitesi Tp Fakltesi, Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal Ktphanesindeki fotoraf basks).

ekleme yaparken neden rzden alnt

yaptn da anlamamz salayabilir.
te yandan kafann ierisinde ve darsnda
toplanan su ya da svlarla ilgili olarak Knnun
nc kitabnn ba hastalklar ile ilgili
blmnde aklamalar bulunmasna 29,40 ve
yine Knnun birinci kitabnda, ba hastalklar
srasnda bilgi verilecei aklamas yer
almasna karn, Tokatl Mustafa Efendinin
hidrosefali konusunda Allmeden yapt bir
alnty hemen bu cmleden sonra eviriye
eklemesi olduka ilgintir. Ad geen blm
bn Snnn yazdklar ile karlatrldnda,
a k l a ma l a r a r a s n d a b el i r g in f a r k l l k
bulunduu grlmektedir. bn Sin kafatas
ierisinde suyun kemik ile sert zar [dura mater]
arasnda [epidural aralk] toplandn ve bu
durumun tedavisinin olmadn bildirirken,
kafatas dnda toplanan svlarn [subgaleal
ve subperiostal] bir ya da birbirini kesen
bir ka insizyon yaplarak boaltlabileceini
bildirmekte (ekil 3) ve yaplacak ila tedavileri
ile ilgili bilgiler sunmaktadr.29,40 Allmeden
yaplan alntda ise kafatas ierisinde svnn
kemik ile sert zar [epidural aralk] ya da kemik
ile ince zar arasnda [subdural aralk]; kafatas
dnda ise deri ile kemik arasnda topland
bilgisi verilirken, kafatas ierisinde biriken bu
svlarn ciltte enine yaplacak bir insizyonla,
bazen de birbirini kesen iki insizyonla, azar azar
ve bir ka defada boaltlarak tedavi edilmesi
ynnde bilgi verilmektedir ki bu bn Snnn
kafatas ierisinde yer alan sv iin giriim
yaplmamas nerisinden tamamen farkl bir
aklamadr.
Knn gibi tp tarihinde nemli yerlere sahip
eserler iin yazlan erhlerin, zellikle slm
corafyasnda tbba yaplm orijinal katklarn
saptanmas asndan tp tarihileri iin nemli
birer kaynak durumunda olduklar gerei, bu

almann da fark edilen nemli bulgularndan

birisi olarak deerlendirilebilir. Hidrosefali ile
ilgili olarak Tokatl Mustafa Efendi tarafndan
Trke eviriye eklenen bilginin Knn iin
yazlm bir erhten alnmas ve Knnda yer
alan bilgiden farkllk gstermesi ve yine tp
tarihinde yer alan ve nemli bir rnek olarak
Knnun anatomi blmne yazd erhte
pulmoner dolamn aslnda bn Nefs tarafndan
saptand gereiyle karlalmas, 4-7 tbbi
eserler iin yazlan erhlerin incelenmesini
bir zorunluluk ortaya koyan bulgular olarak
deerlendirilebilir. Bunun kolay bir i olduunu
sylemek olanakl olmamakla birlikte,
gsterilecek abalarla nemli bulgularn gn
na karlabilecei gereini de gz ard
etmemek gerekmektedir.
Teekkr
Metinde geen Arapa balklarn eviri
yazlarn ve Trke evirilerini denetleyen
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi, Dou Dilleri ve Edebiyatlar Blm,
Arap Dili ve Edebiyat retim yesi Do. Dr.
Kemal Tuzcu'ya teekkr ederim.
KAYNAKLAR
1. bn-i Sn. El-Knn fit-Tbb, Birinci Kitap (Trkeye
eviren: Khya E). Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih
Yksek Kurumu, Atatrk Kltr Merkezi, 1995: 229242.
2. Avicenna. A Treatise on The Canon of Medicine of
Avicenna, Incorporating A Translation of the First
Book by Gruner OC, Reprinted. New York: AMS Press,
1973: 363-380.
3. Avicenna. The General Principles of Avicennas Canon
of Medicine by Shah MH. Karachi: Naveed Clinic,
1966: 284-299.
4. Meyerhof M. Ibn An-Nafis (XIIIth cent.) and his theory
of the lesser circulation. Isis 1935; 23: 100-120.
5. Haddad SI, Khairallah AA. A forgotten chapter in the
history of the circulation of the blood. Ann Surg 1936;
104: 1-8.

Cilt 57 Say 3

Tahbzl-Mathn ve Tokatl Mustafa Efendi235

6. West JB. Ibn al-Nafis, the pulmonary circulation, and

the Islamic Golden Age. J Appl Physiol 2008; 105:
1877-1880.

22. Anwar SA. Qob-al-Din irz. Encyclopaedia Iranica.

http.//www.iranicaonline.org/articles/qotb-al-din-sirazi,
eriim tarihi: 26 Mart 2013.

7. Loukas M, Lam R, Tubbs RS, Shoja MM, Apaydn N.

Ibn al-Nafis (1210-1288): the first description of the
pulmonary circulation. Am Surg 2008; 74: 440-442.

23. hsanolu E (ed). Osmanl Tbbi Bilimler Literatr

Tarihi, I. Cilt (Hazrlayanlar: hsanolu E, een R,
Bekar MS, Gndz G, Bulut V). stanbul: slam Tarih,
Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi (IRCICA), 2008:
420-421.

8. Hekim Bereket. Tufe-i Mbriz, Metin-Szlk

(Hazrlayan: Erda-Douer B). Ankara: Atatrk Kltr,
Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Dil Kurumu, 2013:
15, 21.
9. Advar AA. Osmanl Trklerinde lim, 6. Basm.
stanbul: Remzi Kitabevi, 2000: 188-189.
10. bn-i Sn. El-Knn fit-Tbb, kinci Kitap (Trkeye
eviren: Khya E). Ankara: Atatrk Yksek Kurumu,
Atatrk Kltr Merkezi Bakanl, 2003.
11. bn-i Sn. El-Knn fit-Tbb, Beinci Kitap (eviren:
Khya E). Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek
Kurumu, Atatrk Kltr Merkezi, 2010.
12. Bursal Mehmed Tahir Bey. Osmanl Mellifleri, 3. Cild
(Hazrlayan: zen ). stanbul: Meral Yaynevi, 1975:
223-224.
13. ehsuvarolu BN, Erdemir Demirhan A, Cantay
Gressever G. Trk Tp Tarihi. Bursa: Ta KitaplkYaynclk Ltd. ti., 1984: 119-120.
14. Mehmed Sreyy. Sicill-i Osman yahud Tezkire-i
Mehir-i Osmaniyye, IV/II (Yayna hazrlayanlar:
Hlg O, Ekincikli M, Sava H). stanbul: Sebil
Yaynevi, 1998: 23.
15. nver AS. Kanunu ilk defa Trkeye eviren Tokatl
Hekim Mustafa Efendi ve tercemesi. inde: Byk Trk
Filozof ve Tb stad bni Sina: ahsiyeti ve Eserleri
Hakknda Tetkikler. stanbul: Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, 1937: 15-24.
16. Khya E, Erdemir AD. Bilimin Inda Osmanldan
Cumhuriyete Tp ve Salk Kurumlar. Ankara: Trkiye
Diyanet Vakf Yaynlar, 2000: 205.
17. Uzluk FN. bni Sina-Eeyhurreis. inde: Byk Trk
Filozof ve Tb stad bni Sina: ahsiyeti ve Eserleri
Hakknda Tetkikler. stanbul: Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, 1937: 1-20.
18. bn Sn. Tahbzl-mathn f tercemeti Knn (eviren:
Tokd Mustaf Efendi bin Ahmed bin Hasan), 1-6.
Cz. stanbul: Koca Ragp Paa Ktphanesi, No:
1335/1-6, 1a, 428b-448b (Ankara Milli Ktphane Mf
1994 A 1451de bulunan mikrofilm).
19. Ktip elebi. Kefzz-Zunn An Esmil-Ktbi velFnn (Kitaplarn ve limlerin simlerinden phelerin
Giderilmesi) (Arapadan tercme eden: Balc R), 1.
Cilt. stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih
Vakf, 2007: 351.
20. Ktip elebi. Kefzz-Zunn An Esmil-Ktbi velFnn (Kitaplarn ve limlerin simlerinden phelerin
Giderilmesi) (Arapadan tercme eden: Balc R), 2.
Cilt. stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih
Vakf, 2007: 612.
21. Ktip elebi. Kefzz-Zunn An Esmil-Ktbi velFnn (Kitaplarn ve limlerin simlerinden phelerin
Giderilmesi) (Arapadan tercme eden: Balc R), 3.
Cilt. stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih
Vakf, 2007: 1049-1050.

24. ambel P. bni Sinada ocuklar ve kadnlara dair.

Poliklinik 1937; 5: 13-17.
25. Yurdakk M. ocuk hekimi olarak bni Sina. Ankara
Tp Blteni (Journal of Ankara Medical School) 1983;
Supplement 1: 55-58.
26. Yurdakk M. bni Sn ve bebek bakm. inde:
Uluslararas bni Sn Sempozyumu Bildirileri 17-20
Austos 1983, Milli Ktphane-Ankara. Ankara: Kltr
ve Turizm Bakanl Mill Ktphane Yaynlar, 1984:
425-432.
27. Hasanolu A. ocuk hekimliinde bni Sina. inde:
Gevher Nesibe Sultan Ansna Dzenlenen bni Sina
Kongresi Teblileri, 14 Mart 1984, Kayseri. Kayseri:
Erciyes niversitesi Matbaas, 1984: 75-78.
28. Dilmen U. bni Sn ve ocuk hastalklar. inde:
Uluslararas bni Sn Sempozyumu Bildirileri 17-20
Austos 1983, Milli Ktphane-Ankara. Ankara: Kltr
ve Turizm Bakanl Mill Ktphane Yaynlar, 1984:
569-573.
29. bn Sn. Tahbzl-mathn f tercemeti Knn (eviren:
Tokd Mustaf Efendi bin Ahmed bin Hasan). stanbul:
Sleymaniye Yazma Eser Ktphanesi, Hamidiye
Koleksiyonu, No: 1015: 94a-99a, 243a-b (Ankara
niversitesi Tp Fakltesi, Tp Tarihi ve Etik Anabilim
Dal Ktphanesindeki fotoraf basks).
30. Celalddin Hzr (Hac Paa). Mntahab- ifa II, Szlk
(Hazrlayan: nler Z). stanbul: Simurg Kitaplk ve
Yaynclk, 1999.
31. Redhouse JW. A Turkish and English Lexicon, New
Impression. Beirut: Librairie du Liban, 1996.
32. ngilizce Trke Redhouse Szl-Redhouse EnglishTurkish Dictionary, 7th ed. stanbul: Redhouse Yaynevi,
1980.
33. Develliolu F. Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat
(Yayna hazrlayan: Gneyal AS), 18. Bask. Ankara:
Aydn Kitabevi Yaynlar, 2001.
34. Kurn- Kerm ve Aklamal Meli (Hazrlayanlar:
Karaman H, zek A, Dnmez K, arc M, Gm
S, Turgut A). Ankara: Diyanet Vakf Yaynlar, 1997:
428.
35. Sarton G. Introduction to The History of Science,
Reprinted, Vol. II in Two Parts, Part II. Baltimore:
Williams & Wilkins Company, 1953: 1017-1020, 10981099.
36. erbeti A. Kutbddn-i rz. inde: Trkiye Diyanet
Vakf slm Ansiklopedisi, Cilt 26. Ankara: Trkiye
Diyanet Vakf, 2002: 487-489.
37. hsanolu E (ed). Trkiye Ktphaneleri slm
Tp Yazmalar (Arapa, Trke ve Farsa) Katalou
(Hazrlayanlar: een R, Akpnar C, zgi C). stanbul:
slm Tarih, Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi, 1984:
144-146.

236Acduman
38. Vernet J. Ibn Djmi. In: Lewis B, Mnage VL, Pellat
Ch, Schacht J (eds). The Encyclopaedia of Islam, New
Edition, Volume III. Leiden: E.J. Brill, 1971: 749-750.
39. Sarton G. Introduction to the History of Science,
Reprinted, Vol. II in Two Parts, Part I. Baltimore:
Williams & Wilkins Company, 1953: 432-433.
40. Acduman A, Belen D. Hydrocephalus and its
management in Avicennas Canon of Medicine. J
Neurosurg 2007; 106 (6 Suppl Pediatrics): 513-516.

Ek-1
Et-talmu el-evvelu minet-terbiyeti tetemilu
al erbaati fuslin
El-falu el-evvelu f tedbril-mevldi kem
yuvledu il an yanhaa
Ba [RP 1335; 428b] nsa- nnda mil-i all
bedeline mil-i ra vi olmudur. Allme dir
ki: ki nsan da vech-i ai vardr ve duzlu3
u ile ol mevld uzlama idesi budur ki ol
vechle4 uzlanmala mevldu beeresi ve hir-i
bedeni taallb idb, bekiir5 ve cildesi yan derisi
av olur. Allme dir ki: Eger mevld erkek olur
ise ikr olunan u ile ziyde duzlanur,6 zr erin
beeresi av olma lzmdr. Amm mevld dii
olur ise ol u ile duzlama7 erkekden all olur,
zr diilerden yumua olma malbdur. Anlara
albeti lzm olmaz ve mevld bu vech zere
duzladdan8 onra undaa balama gerekdir t
ki ol duz9 tes r idb, ara l ola ve ol duz10
iinde mddet-i meks i bir gn ve bir gice olma
tadr olund. ntih-i kelm-i Allme [RP 1335;
429a ve H 1015; 94a].
Allme dir ki: Mevld bu vechle11 a itmekle
n-i aslde ulana u girmekden mevld emn
olur12 [RP 1335; 430a ve H 1015; 94b].
El-falu es -s n f tedbrir-rii ven-nali
Allme ziyde beyn idb dir ki: Lebene murr
buldan olur helyn ve madans ki aa ferslyn
da tesmiye olunur13 ve da sde nafi olur semek-i
rar yan aya bal, s eniyyi ve avli olan yan
bir senelik muabbndan olan keci ve oyun14 etleri
ve semz avu ve bldrcn ve pilic ki [RP 1335;
3 Hamdiye 1015: uzlu

Hamdiye 1015: vech ile

Hamdiye 1015: pekiir
6 Hamdiye 1015: uzlanur
7 Hamdiye 1015: uzlama
8 Hamdiye 1015: uzladdan
9 Hamdiye 1015: uz
10 Hamdiye 1015: uz
11 Hamdiye 1015: vech ile
12 Hamdiye 1015: ola
13 Hamdiye 1015: dirler
14 Hamdiye 1015: oyun ve kei
4

ocuk Sal ve Hastalklar Dergisi Temmuz-Eyll 2014

431b] ayaya balam ola ve bu lmu emr

ve orbs, ve kebbndan enfa olur ve nm-birit
yumuran arus ve muiyyul-luf adiyeden
olur dyelere ziyade nfi olur ve lift yan elcem
da d-i mamd olur ve fevkihde nafi olan
tuff- fet ve sefercel yan ayva ve atlu enr
ve zm ve encr ve pikin muz ve fst olur;
ve ol dyeye her ab albi taviyye ve tefr
iden arb- umm ve arb- nlfer, meybih-i
seci yan yalz ayvadan itti olunan erbeti,
lisn- s evr [H 1015; 94b] suy ve nlfer suy ve
m-i ilf mis ill mferri ular ile say ideler
ve uvaralar ve yd ab ile ikr olunan ular
ile skker-i ebya say eyleyeler; ve ol dayenin
uyus, yidigi am madeni azndan mideye
vuli ve inidrndan ora ola; ve ol dye evvel
a cnibine yata ve ora oluna yatub ve ora15
yine a cnibine yata; ve degini melmesi
nim ve yumua ola; ve ol dyenin giydigi s iyb
eyyam- ayfda ince ve al yan parla ve dz
ve perdl ola ya kettn ve yd ibrim ola; ve
eyymnda dyeni s iyab penbeden mttei
ve veberden mttei yan tiftik yden man
s iyb ve semr mis ill ferveler ve krkler ola; ve
ol dyenin mizcna muvaf meskende ol daye
iskn oluna. Mesakini elan ikri mrr idb,
tafl olund. Amm dayeni uyusn ve uyan
olmasn zemn beyn budur ki dye giceni
evvelinde ve giceni irinde uyan olma lzm
olur. Evvel-i leylde uyan olmas ile am yidigi
am made azndan made dibine nzl ider ve
mteaddir olur; ve giceni irinde uyank olmas
ile16 uyuda cem olub biriken falalar, a-i cet
mis ill nesneler ile def olur; ve giceni evsnda
ve ortasnda uyur ve ol uyu ile ham- am ve
istimr l olur [RP 1335; 432a]; ve ol dye
riyaet idb, areket itmekle emr olunur. Gndz
evvelinde ve irinde areket ider ve ol areket ile
bedeninde cem olan fala def olub taalll ider;
ve ol riyetden ora istihmm ider; ve gndz
ortalarnda skin olur, riyet in areket eylemez;
ve bu mekrlar cmlesine riyet eyledikden
ora vcib olur ki dye tumeden ve imtildan
ve bir defa meli olan am ham olmazdan
muaddem am yiyb idl-amdan ictinb
eyleye; ve aab ve amm ve hemm ve fezadan
ve ay idrr ider nesnelerden; ve eki ve duzlu17
ve arfetl nesneler yimekden ictinb eyleye. Bu
mama gelince cmlesi Allmeni ziydtdr
[RP 1335; 432b].
Hamdiye 1015: badehu
Hamdiye 1015: olmasyla
17 Hamdiye 1015: uzlu
15
16

Tahbzl-Mathn ve Tokatl Mustafa Efendi237

Cilt 57 Say 3

Allme ol icmli tafl idb, dir ki: rn zere

inc dnesi gibi vuf ve meks iden sd vuf
edd ve meyli av olmayub, ol sdde lzcet da
olmaz ise, ol sd vm riat ve letde mutedil
olur. Eger ol sd vuf av olub ve lzceti
da olur ise, ol sd vmn leti lib olur;
ve sd riat ve leti ve itidli vech-i s n ile18
da bilinr. Ol vech-i s n budur ki ol sd bir e
iine onulub ve iine bir midr mrr-i f atlub,
barma19 ile ol sd ardrlur ve bu amel ile sdde
olan cbniyyet, miyyetden mfr olub, ayrlur.
Eger cbniyyeti ve peynirligi olan ecz, ecz-i
miyyetden ziyde olur ise, ol sd al olur; ve20
eger miyyeti ziyde olur ise, ol sd vm
ra olur; ve21 eger iki czv22 berber olur ise, ol
sd mutedill-vm olur; ve mamd olan sd,
cbniyyeti miyyete berber olub, vm mutedil
olan sd olur. Allme sd vmn imtinda
cnci bir ar ikr idb, dir ki: mtin murd
olunan sd bir e iine tar olunub, bir gn ve bir
gice ol sd e iinde terk olunur; ve ol terk ile ol
sd cbniyyeti, miyyetden mfr olub, ayrlur;
ve eger cbniyyeti olan ecz miyyeti olan eczdan
eks er olur ise, ol sd vam al ve s aan olur;
ve eger eall olub, miyyet eks er olur ise, ol sd
vm ra olur; ve eger ol iki czvler23 beraber
olur ise, ol sd vam mutedil ve mamd olur;
ve yine Allme dir ki: hib-i Knn muaddem
tadd idb,24 icmlen r urt cihtnda25 add
idb, ayd nesneleri c adedini terk idb, bu
mamda taflinde beyn eylemedi; ve bize vcib
old ki ol cihetlerden olan arlar da ikr idb,
beyn eyleyeyz. Ol cihetleri evvelkisi murian
[RP 1335; 433b] amlini mddetidir. Vcib olur
ki murian ve dyeni sdine sebeb olan amli
mddeti, mddet-i ab ola ve muria ol amli,
mddet-i absi olan ouz aya blunda va itmi
[H 1015; 95a] ola. ouz aydan evvelde ve yd
ek erde amlini va itmi26 olsa, ol va sdi
fesdna dellet ider. Kelik amli va s-
cenn ari ile olmaya ve ol murian st- cenn
eylemek mutd da olmaya. Cenni drmek
mutd olan tn ittif asebiyle bir kerre cenni
drse ve mddet-i ab olan ouz ayda amlini
Hamdiye 1015: sniyle
1015: parma
20 Hamdiye 1015: ve bulunmuyor.
21 Hamdiye 1015: ve bulunmuyor.
22 Hamdiye 1015: cz
23 Hamdiye 1015: czler
24 Hamdiye 1015: idb ve
25 Hamdiye 1015: cihtndan
26 Hamdiye 1015: ola. ouz aydan evvelde ve yd
ek erde amlini va itmi szleri bulunmuyor.
18

19 Hamdiye

va eylese, ol tn cennini drmedigi defada

dye itti itmek ly olmaz, zr s- cenn
mutd old, sdini fesdna dellet ider. Ol defa-i
videde mddet-i abde cennini27 va eyledigi
ile sd ala istilesine istidll olunmaz; ve
terk olunan ur- ciht ikincisi ol dyeni va-
amli zemn ile dayesi old mevld emzirdigi
zemn arasnda olan mddetdir. Ol mddet bir
buu ay ve yd iki ay olma ly olur yan
ol tn dye itti olunur ki ol tnu sdine
sebeb olan amlini va eyleyeli bir buu ay ve
yd iki ay mrr eylemi ola. amlini henz va
eyleyb, ikr olunan mddet mrr eylemeyen ve
yd ikr olunan mddetden ziyde vat mrr
iden tn dye itti olunmaz, sdnde alel old
asebiyle. ur- mekreni ciht- metrkesini
cncisi dayeni mevldn cinsi olur. Ly olur
ki ol dyeni sdne sebeb olan veled erkek ola ve
yd ol dyeni erkek dourma mutd ola, ol
sde sebeb olan veledi dii olsa, lkin muaddem
dourdular erkek olub, erkek dourma mutd
olsa, ol dyeni dii dourd veled asebiyle olan
sdnde fesd olmaz [RP 1335; 434a]. ntih-i
kelm- Allame [RP 1335; 434b].
Allme dir ki: Sayde bu midr tedbr ile iktif
olunmaz, belki ly olur ki ol dyeni lebenini
tayb idici d ile ol dye tadiye olunur ve an
dsna dr-n ve maak atlur; ve yine Allme
dir ki: Ol dyeye lin- s evr uy ve nlfer uy
ve gl suy ve ilf uy mis ill miyh- mferria
ile mal ve memzc arb- reyn ba evtda
say olunur ve an midrna ve mezcine ve vat-i
istimline riyet28 olunur; ve ba vatde ol suya
allen zafern da atlur ise, sdi tanf idb,
tefrde ziyade ebla ve ecved olur; ve ol dye
ryia-i kerhesi ve kt os olan oan ve
armsa ve rb gibi dlar yimekden men olunur;
ve bu tedbrler ile ol sd ryias zile olmaz
ise, ol dyeni ds bu vech ile l olunub, ol
dyeye bedeninde olan fnetli maddeleri istifr
ider devlar virilr ve ol devlar virildigi gnde, ol
mevld emzirmekden dye men olunur. ntih-i
kelm- Allme [RP 1335; 434b ve H 1015; 95b].
Ve memeyi a ari budur ki ol memeler sd ile29
maan ayvndan a olunur ve cildesi oylur; ve
sdi ub dalmasun in memeni ari balanur
ve dra yan ancraya onlur, gerek yalz ve
gerek ikr olunan nesne30 ile ve yd ayr ile
ab olunur. Ke f erhil-Allme ve yine teks r-i
Hamdiye 1015: cenni
Hamdiye 1015: mrt
29 Hamdiye 1015: sdiyle
30 Hamdiye 1015: nesneler
27
28

238Acduman
lebende mcerrebdir ki uraa didikleri bcekden ve
yd urdlm oulcan bceginden bir dirhem a
olunur ve m-i ar ile bir ac gn mtevliyeten31
istiml olunur; ve bunu yet nefi ziyade olur.
oulcan didikleri bcek cmleni malmdr;
Arabca aa arn dirler. Amm uraa rn fethi
ile bir nev ar ve kck32 bcekdir ki kend ebya
ve ba afer olur, aaclar ekl ider. Nam- cellde
Felemm aayna aleyhil-mevt m dellehum al
mevtihi ill dbbetul-ari tekulu minseetehu33
yet-i kermesinde mekre olan dbbetl-ardan
murd bu bcekdir dimilerdir ve rn feti ile
dbbetl-araa da rat olunmudur [RP 1335;
435b ve H 1015; 95b].
Allme bn Bayra azv idb dir ki: Nrdn laf-
Ynndir ve nrdn mula ikr olunsa, anca
murd snbl-i hind olur. Amm muayyeden
nrdn-i al deyu ikr olunsa snbl-i al yan
snbl-i rm murd olunur ve nrdn muayyeden
hir devlara da l olunur, lkin bu mamda
mula ikr olunmala murd snbl-i hind olur.
ntih [RP 1335; 436a ve H 1015; 96a].
Me dir ki: Bu terkbleri ey-i res bil-iyye
sdi ziyde eylemek zere ikr eyledi. Lkin
bunlardan biri beni icb eylemez yan benim
katmda birisi da mabl ve msellem degildir.
ntih [RP 1335; 436a ve H 1015; 96a].
El-falu es -s lis u fl-emrillet tearraa liibyni ve ilctihim
Ve efle r olan maralar okuzuncs
uldr
Ve bu terkbde mesr olan ur nnu bilcmle nsalarnda ne gne ur oldu beyn
olunmamdr. Allme da beyn eylememidir.
Lkin bu terkb bi-aynihi metn-i lde mekrdur
ve ur- bn ile ur- muayyeddir ve
ur- bn ur- ufrdr [RP 1335; 441b ve
H 1015; 97a].
Ve etfle r olan emr on ncisi byn
bana r olan u ve miyyetdir
An ilcn emr- resde biz ikr eyledik. Allme
dir ki: Ol mara m bir veremdir ki ba kerre
f dilinde -i ulb ile f yan kelle
kemigini mbeyninde olur ve yd f ile -i
rai arasnda olur; ve ba kerre da f
ricinde f ile deri arasnda olur. Bu veremi
Hamdiye 1015: mtevliye
Hamdiye 1015: kck bulunmuyor
33 Sleymann lmne hkmettiimiz zaman, onun
ldn, ancak deneini yiyen bir aa kurdu gsterdi.
Kuran- Kerm 34: 14den.34
31

32

ocuk Sal ve Hastalklar Dergisi Temmuz-Eyll 2014

bynda vu o olur; ve ba kerre kibrda

da olur; ve bynda olan, bile urndan ve
ziyde amzndan ve saa ve arbeden olur ve al
asebiyle da olur; ve ric-i fda olan, cildi
levni ile ve amz ile malm olur; ve dil-i fda
olan verem-i mde dil-i fda s l iss olunur
ve gzi am idb, yumma usretl olur ve gzinden
ya ziyde seyeln ider, u ki gz areketi
vatinde seyeln- dum ziyde olur; ve bu illeti
iki nevinde da bada s l- edd iss olunur
ve seher-i avl r olur ve baa amz olundda
elem-i eddi olur; ve bu mara mulecesi: Ol
mari ba ter olunur ve bu nal ile ba asl
olunur. Ol nal budur: Bbnec, ikll-i melik, ebb-i
nule u ile ab olunub, uy ile34 tenl olunur;
ora ikri t edviye sa olub ve alnub ve bir
midr zafern ve bra al olundudan ora,
dim zere va olunur; ve eger bu mulece ile
def olmaz ise cilde-i res [RP 1335; 442b], a-
ar ile a olunur ve m kllsi irc olunur,
lkin defaten m kllsi irc olunmaz, belki
azar azar irc olunara, defat-i mteaddidede
tekml olunur; ve balar dirler ki ol cildeni a
teu- alb zere olur ve miyyet bi-kemlih
ddan ora, ol a zerine mlim olan
merhem onlur; ve35 eger ol miyyet bada olan
uru ve amarlar ricinde olmayub, amarlar
iinde olur ise, ol a menfaati olmaz, belki
muallil olan nalta mlzemet idb, tekrr-betekrr istiml olunur; ve ammma ve l- dya
mdvemet olunur. ntih-i kelmil-Allme. Ve bu
vechle36 fnda m verem olanlar ba kerre
gzleri mntefi olub, ier ve ol intif- ayn ve
rednc tesmiye olunur; ve ol ayn zerine aa
yan avln- hind leben ile ardrlub, l olunur.
Allme dir ki bu ldan ziyde nfi olur: Yumura
arus ile gl ya al olunub, l olunma ve
papadya uy ve mab ve bdrc uy ile. ora,
ol ayn asl olunur; ve ba kerre kes ret-i buk ve
o alama ile anlar gznde bey dis olur;
ve ineb-i s aleb uresi ile37 mulece olunurlar38
[RF 1335; 443a ve H 1015; 97b].
Ve efle r olan emr on beincisi byna
r olan ummeyt olur
annun hir ibreti bu nesneler fla say
olunma iti ider, att l kelm hirine aml
idb, sabye say olunur deyu metninde tar ider.
Lkin Allme fla bu devlar sayda iki vechle
Hamdiye 1015: uyyla
Hamdiye 1015: ve bulunmuyor.
36 Hamdiye 1015: vech ile
37 Hamdiye 1015: usresiyle
38 Hamdiye 1015: olurlar
34
35

Tahbzl-Mathn ve Tokatl Mustafa Efendi239

Cilt 57 Say 3

bben fesd vardr deyu ibreti hirinden arf idb,

bu devlar muriaya say olunur deyu km ider
ve39 iki vechi evvelkisi sd emen raa avm
yidrmek murrdr, zr m razin madesinde
olan lebeni cbniyyetini ihr ider ve semmiyyete
istile ider; ve ikinci vech kfru keyfiyyet-i
libesi rai rr ider, abat 40 afe olub,
keyviyyet-i libesi olan nesnelerde taarrufdan ciz
olma asebiyle [RF 1335; 443b ve H 1015; 97b].
Ve efle r olan emr on yedincisi efli
ebdnna r olan bus r olur
Allme Mesye azv idb, bil-cmle kavb
nal ve tadd ider ve her birini mhiyytn ve
asmn ve keyfiyytn ve eflini tafl ve beyn
ider. Biz esmlerini ikr ile iktif eyleyelim. Ol
edviyeler bunlardr: Asel, umz, ebb, zafern,
narn, aa, sater, mil, ades, mrr, abb- anal,
ebhel, kar, yr, inebs -s aleb, balatl-am,
dhn-i verd, all, amr, ufretl-bey, bbnec,
bdrc, rmmn- m, kfr, em, verd, s,
ecere-i maak, ecere-i arf, isfdc, iir, trms,
ur- serv, cevz-i serv, abr, aiydr. ntih [RP
1335; 444b ve H 1015; 98a].
Efale r olan emr on okuzuncs tfla
r olan ay- mberridir yan fl iddet
ve meaat ile umasdr
Allme dir ki: Munana-i rmmn erbeti ve
munana-i rm erbeti ve temr-hind; ibu
erbetler ile muria ve dye say olunur. Eger fl
abat mtevafa olub, mucbe degil ise ve ill
temr-hind say olunmaz; ve bu eribeler fl anas
sdi ile al olunub, fla yaladlur ve al olunur;
ve b devlar da er-i Allmede mekrdur
[H 1015; 98a]. ntih [RP 1335; 445a].
Ve efle r olan emr yigirmincisi fl
madelerini afdr
Meyssen luat-i Frsde arb- ssen dimekdir.
Ol arb fat budur: Ssen-i asmcnden41 drt
zehre a olunub, m nez olunur; ve ol ssende
olan ufretden zehreler tahr olunur ve ol zehreni
yapraklar42 bir s evb zere bas olunub, serilr; ve
us ve aranfil ve aab- erreni her birinden
ikier vaiyye ve mil-i indern ve selan her
birinden c vaiyye, amm, snbl-i ayyib,
maakni her birinden birer vaiyye, dnlbelesn drt vaiyye; ibu eczlar a olunub, cer43
sa olunur ve zccdan bir vi iine va olunur,
Hamdiye 1015: ol
1015: abat
41 Hamdiye 1015: asmncn.
42 Hamdiye 1015: yabralar
43 Hamdiye 1015: er
39

40 Hamdiye

ol-vechle44 ki ibtid ol ssen yapra denr,45

zerine edviyeler alur ve denr. Badehu yine
yapra denr. Badehu yine edviye46 bas olunur;
ve bu tertb zere, eye va olundudan ora, ol
devlar bir gn ve bir gice li zere terk olunur ve47
badehu zerine on alt ral ms elles abb olunur
ve yarm vaiyye yan be dirhem zafern ve iki
mis kl skk a olunub, bir midr ms elles ile all
olunub, edviyeni zerine bu mall ve drt vaiyye
meya-i sile ve bir vaiyye dhn-i belesn il
olunur ve ol vin az a lnur. Bir midr
zemn mrrundan ora ol vin azna bir na
ve hir rs ve48 k49 va olunub ve k50
zerine ra-i kettn onlur ve n-i arr nule-i
ar ile macn olunub, ol macn ile ol vi tayn
olunur ve vanur; ve mevi-i imlde, u-i
ems olmayan glgeli bir maalle va olunub, alt
ay terk olunur. Alt ay mrrundan ora istiml
olunur, ol vechle51 ki gl uy ile52 ve m-i s ile
ol arb all olunur ve fl madesine l olunur
ve nf dirhem midr da fla al olunur [RP
1335; 445b]. B tafl Allmede mekrdur.
ntih [RP 1335; 446a ve H 1015; 98a].
Efale r olan emr yigirmi drdncisi ol
maradr ki aa ru-byn tesmiye olunur
Ebb bunu tefsrinde itilf zere olurlar. 53
Balar dirler ki: Ru-byn bir r- aladr
ki resi dilinde r olub, temdd ider yan
dil-i resde olan aiyeyi gerer ve un yan ba
kemiklerini ve abili eklerini aar; ve Tenth-i
nnda bn Cem ru-byn tefsr idb, dir
ki: Ru-byn fl ban byk olmasdr,
ol vechle54 ki un kef olub, alur ve bada r
ve rubat mctemia olub, ba byk olur; ve
balar55 dirler ki: Ru-byn env-i ardan bir
nev rdr. ar ol nevi byna r olduda,
eten bynda olana ummu-byn dirler;56 ve
balar57 aa uzau-byn da tesmiye iderler;
ve ol nev ar ibetinde eesi mltev olub,
bkilr ve gzleri maaa olur yan bir manara
naarn ar idb, andan ayrmaz [RP 1335; 446b
ve H 1015; 98b].
Hamdiye 1015: ol vech ile
Hamdiye 1015: ve
46 Hamdiye 1015: ol edviyeler
47 Hamdiye 1015: ve bulunmuyor
48 Hamdiye 1015: rs ve bulunmuyor.
49 Hamdiye 1015: kd
50 Hamdiye 1015: kd
51 Hamdiye 1015: vech ile
52 Hamdiye 1015: uyyla
53 Hamdiye 1015: eylediler
54 Hamdiye 1015: vech ile
55 Hamdiye 1015: balar
56 Hamdiye 1015: tesmiye olunur
57 Hamdiye 1015: balar
44
45